Приватна Високообразовна Професионална Установа за Бизнис Студии

"Еуро Колеџ" - Куманово

Постдипломски Студии

Магистерски труд

МЕЃУНАРОДНА ТРГОВИЈА ВО ПЕРИОДОТ НА ГЛОБАЛНАТА

ФИНАНСИСКА КРИЗА

INTERNATIONAL TRADE IN THE PERIOD OF THE GLOBAL FINANCIAL

CRISIS

Кандидат: Ментор:
Велика Боболинска Проф - Др Петар Талески

Куманово,
Месец, 2016
© 2016 од Велика Боболинска
Сите Права се задржани
Комисија за оценка и одбрана:

Ментор: Петар Ден, Месец, Година

Цело име на Менторот

Член: Ден, Месец, Година

Цело име на Членот на Комисијата
Член: Ден, Месец, Година
Цело име на Членот на Комисијата

Датум на одбрана: Ден, Месец, Година

Датум на промоција: Ден, Месец, Година

 ПОСВЕТА

За моите најмили, а посебно за мојот син Матеј Илијев.

 INTERNATIONAL TRADE IN THE PERIOD OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS

ABSTRACT

International trade flows are an important part of economic globalization. The global
financial crisis hit the world and caused a huge decline in world trade. Today there are no closed
economies that would be self-sufficient and independent of the export and import of all goods
and services that all modern economies are open economies. Net exports is a component of
aggregate demand and the gross domestic product of each country. Internationalization base of
production and capital constitute the two most common forms of international trade, exports and
imports of goods and capital, and because of their intense dynamics are those factors with a
strong influence on contemporary processes of globalization in overall economic activity.
Financial crisis causes disruption of the functioning of international trade. Liberalization of
international trade is a major driver of economic globalization. Because of the serious recession,
all countries in the world are protected by protectionist measures. But if protectionist measures
have played a critical role in the global collapse of international trade is an issue that will give an
acceptable answer. We will consider what factors have a decisive influence on the decline in
international trade during the global financial crisis, which far exceeded the decline of global
GDP over the same period, and the measures taken to recover from the effects of the global
financial crisis by European Union and other international's institutions, as well as the latest
developments in the global market.

Keywords: financial crisis, world trade, measures to avoid the crisis, protectionism.
 МЕЃУНАРОДНА ТРГОВИЈА ВО ПЕРИОДОТ НА ГЛОБАЛНАТА
ФИНАНСИСКА КРИЗА

АПСТРАКТ

Меѓународните трговски текови се важен дел на економската глобализација.

Глобалната финансиска криза го погоди цел свет и предизвика огромен пад на светската
трговија. Денес не постојат затворени економии кои би биле самодоволни и независни од
извозот и увозот на секакви добра и услуги односно сите современи економии се отворени
економии. Нето извозот претставува компонента на агрегатната побарувачка и на бруто
домашниот производ на секоја земја. Основата на интернационалнизацијата на
производството и капиталот ја сочинуваат двете најзастапени форми на меѓународната
трговија,извозот и увозот на добра и капитал, а поради нивната се поинтензивна динамика
тие се фактори со силно дејство врз современите процеси на глобализацијата на вкупната
економска активност. Финансиската криза предизвикува пореметување на
функционирањето на меѓународната трговија. Либерализација на меѓународната трговија
е главен двигател на економската глобализација. Поради сериозната рецесија, сите земји
во светот се заштитени со протекционистичките мерки. Но, дали протекционистичките
мерки одиграа клучна улога во глобалниот колапс на меѓународниот трговија е прашање
кое ќе даде прифатлив одговор. Ќе се разгледа и кои фактори имаат решавачко влијание
на падот на меѓународната трговија во периодот на глобалната финансиска криза, која
далеку го надмина падот на глобалниот БДП во текот на истиот период, како и
преземените мерки за закрепнување од последиците на Глобалната финансиска криза од
страна на Европската Унија и другите меѓународните иснституции, исто така и најновите
случувања во глобалниот пазар.

Клучни зборови: финансиска криза, светска трговија, мерки за избегнување на кризата,

протекционизам.
 СОДРЖИНА

ЛИСТА НА ТАБЕЛИ........................................................................................................8

ЛИСТА НА СЛИКИ........................................................................................................10

ГЛАВА 1: ВОВЕД.............................................................................................................1

ГЛАВА 2: ТЕОРИИ НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВИЈА..........................................3

2.1. Традиционални теории...............................................................................................3

2.2. Нова теорија на меѓународната трговија..................................................................7

2.2.1 Теорија во однос на обемот и составот на производство.................................7

2.2.2 Теорија на посебен производ..............................................................................8

ГЛАВА 3: МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВИЈА ВО ПЕРИОДОТ НА

ФИНАНСИСКАТА КРИЗА..........................................................................................................9

3.1 Протекционистички мерки.......................................................................................12

3.2 Меѓународни трговски регулативи..........................................................................15

3.3. Економска и финансиска парадигма пред глобалната финансиска криза.........17

3.4. Глобалната финансиска криза на европскиот пазар..............................................19

3.4.1. Економска и финансиска парадигма на еврозоната по прелевањето на

кризата на европскиот пазар...................................................................................................22

3.5. Либерализација на трговијата.................................................................................24

3.6 Врската помеѓу финансискиот систем и меѓународната трговија........................26

ГЛАВА 4: ВИДОВИ ФИНАНСИСКИ КРИЗИ.............................................................28

4.1 Банкарска криза.........................................................................................................29

4.2 Должничка криза.......................................................................................................32

 4.3. Валутна криза............................................................................................................34

ГЛАВА 5: ГЛОБАЛНА ФИНАНСИСКА КРИЗА........................................................36

5.1 Неодржливата стапка на развој во САД..................................................................38

5.2 Европска дивергенција..............................................................................................39

5.3. Глобална неодржливост...........................................................................................41

5.4. Причини за глобалната финансиска криза.............................................................43

5.5. Преголемата спремност за прифаќање на ризик...................................................48

ГЛАВА 6: КОИ СЕ МОЖНИТЕ ОДГОВОРИ НА КРИЗАТА....................................50

6.1 Кризата и нејзините последици................................................................................50

6.2. Модел на новиот монетарен поредок.....................................................................56

ГЛАВА 7: МЕРКИ ЗА ИЗБЕГНУВАЊЕ И ЗАЗДРАВУВАЊЕ ОД КРИЗАТА.........58

7.1. Спроведување на фискална консолидација и да се обезбеди одржливост на

јавните финансии ........................................................................................................................59

7.2. Промоција на одржлив развој и создавање на работни места..............................60

7.3. Подобрување на концептот на управување со кризи............................................61

7.4.Подобрување на економско управување.................................................................61

7.5.Зајакнување на финансискиот сектор......................................................................62

ГЛАВА 8: ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ...................................................................63

ГЛАВА 9: КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА......................................................................66

 ЛИСТА НА ТАБЕЛИ

Табела 1: Неокласичен модел на меѓународната трговија……………………….…...7

Табела 2: Исплата матрица во случај на протекционистички мерки………………..12
Табела 3. Европските земји во развој , реален раст БДП (%)………………………..20
Tабела 4 : Еволуција на глобалниот БДП на извозот во периодот ( 2001-2010)…...21
Табела 5: Промени во меѓународната трговија со стоки и трговија на услугите во
периодот (2001-2009) номинално % мерено со USD долари……….………………..22
Табела 6. Индекс на извозната сличност за земјите на OECD. Развојот од 1972-2005
година……………………………………………………………………………………37
Табела 7: Вкупната задолженост во БНП %, 2006 година...........................................41
Табела 8 : Приказ на состојбата на тековните сметки на годишно ниво во милијарди
УСД...................................................................................................................................43
 ЛИСТА НА СЛИКИ

Слика 1: Глобалната распространетост на протекционистичките мерки…………14

Слика 2: Рамката Базел II...............................................................................................23
 ГЛАВА 1: ВОВЕД

Финансиската криза беше проследена со невиден пад на меѓународната трговија и

најдлабокиот пад по Големата рецесија. Економистите многу дебатираат за детектирање
на причините за овие невообичаено големи падови на меѓународната трговија. Тие не се
согласуваат во однос на сите гледишта, но генерално согласување постои, според кое
глобалниот трговски пад беше главно предизвикан од шокот на страната на
побарувачката, и факторите на страната на понудата одиграа голема улога.
Инвеститорите, фирмите и потрошувачите од целиот свет одлучија да чекаат и да видат
што ќе се случи. Но, одложувањето на инвестициите и набавките, корекцијата на
трговските биланси и префрлањето на богатството на најбезбедните места, го предизвикаа
онаа што повеќето економисти го нарекуваат свесно повикување на голема грешка.
Инвеститорите, фирмите и потрошувачите, стравуваа дека ќе почувстуваат каков е
капитализмот без капитал. Дали кризата е неизбежна и може ли да се избегне? Ако
економскиот систем е совршен, веројатно таа криза не би се случила. Сепак улогата на
државните институции и навремената и правилната економска политика, во овој поглед,
мора да одиграат одлучувачка улога.

Дали заживувањето на трговијата ќе продолжи? Не може да се даде конкретен

одговор бидејќи тешко може да се проектира иднината на глобалното финансиско
заздравување.

“Последиците од глобалната финансиска криза се широко распространети. Гледано

глобално, последиците од кризата се: пад на економската активност, продуктивноста,
вработувањето, странските директни инвестиции, извозот, ликвидноста, слабеење на
банкарскиот сектор. Сето тоа се должи на влошувањето на фискалната позиција до
соодветна мерка да се стимулира потрошувачката, што доведе до брз раст на долгот во
многу земји, кои достигнаа неодржливо ниво. Последиците може да се видат во зависност
од степенот на развој на земјата. Така што во тој случај кризата на развиените земји им
донесе пад на ликвидноста поради слабеење на банкарскиот сектор, што се рефлектира во
намалување на потрошувачката и инвестициите, а со тоа и намалување на растот на БДП и

1
вработувањето. Во случај на земјите во развој кризата влијаеше на намалување на
странските директни инвестиции од страна на развиените земји, падот на извозот се
должи на намалувањето на побарувачката од развиените земји, и слабеење на банкарскиот
сектор. Во сиромашните земји кризата влијаеше на недостаток на кредити и грантови од
страна на развиените земји, и е намален извозот и странските директни инвестиции.“ (Mr
Milica Kilibarda et al., 2011).

“Со зголемувањето на комплексноста на глобалната економска активност, кризата

се јавува почесто и е очигледен доказ за постоењето на бизнис циклуси. Затоа, кризата
може да се гледа како пресвртна точка на развој - и од паѓање во фазата на искачување.

Економскиот циклус е периодично повторување на одредени тешкотии, видливи

пред се преку наизменичен пад и зголемување на економската активност и флуктуациите
на доход. “ (Đukić, 2009)

Кризата за која говориме не е привремена или локална, туку долгорочна и

глобална. Пред се е таа е од структурен карактер, што уште повеќе ја усложнува. Значи
оваа криза не е само финансиска, туку исто и трговска.

Трендот на трговијата во дваесет и први век и глобалната економска криза која го

погоди речиси целиот свет предизвика огромен пад на светската трговија. Кризата
резултираше со големи промени во дизајнот на светскиот трговски систем. Трговијата е
многу важен елемент во одржувањето и враќањето на финансиската стабилност и
политиката на слободната трговија во земјите од кризата, како и извозните пазари кои се
клучни за закрепнување.

При изготвувањето на магистерскиот труд ќе се користат неколку научни методи:

Во теоретскиот дел на глобалната финансиска криза и анализата на меѓународната
трговија во приодот на кризата ќе се користи:
 Метод на критичка анализа и интерпретација на секундарни извори и анализа на
економските податоци.

2
 Истражувајќи ги ефектите и значењето на одделни фактори и идентификувани групи
за движењето на меѓународната трговија за време на кризата во прилог на толкувањето
на секундарни извори се користи:
 Метод на дискрипција, компилација и синтеза.
 Метод на предвидување и апстракција.

Целта и предметот на истражувањето во овој труд е да се истакне важноста на

трговската нерамнотежа и глобалната неодржливост за време на избивањето на
глобалната криза. Неопходно е да се објасни механизмот на кризата, кои фактори имале
влијание за време на глобалната финансиска криза да дојде до неочекуван , драстичен и
сихронизиран пад на маѓународната трговија.

ГЛАВА 2: ТЕОРИИ НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВИЈА

Теориите на меѓународната трговија ќе обезбедат теоретска основа за изнаоѓање

одговор на прашањето на ова истражување. Заедно со менувањето на светската економија
се менуваат и теориите на меѓународната трговија. Кои се основните карактеристики на
секоја теорија, и дали овие теории ќе овозможат разбирање на влијанието на финансиската
криза врз меѓународната трговија. Првично ги воведов традиционалните теории, па новите
теории за меѓународна трговија.

2.1. Традиционални теории

‘’Трговија со стоки и услуги помеѓу различни економски области се базира на исти

мотиви за замена во економијата. Сепак, поради разликите во условите на пазарот, кои се
карактеризираат со трговија, шансите за постигнување на придобивките од меѓународната
трговија се дефинитивно поинакви отколку размената која се случува само во рамките на
одделни економии’’. (Kumar, 2007, p. стр.45)

3
 Во традиционалните теории влегуваат:

 Меркантилизам
 Теорија на апсолутни предности
 Теорија на компаративни предности
 Неокласична теорија (Хекер Олинов (HO) модел)

Меркантилизам – Првите обиди во историјата за теоретска разработка на

меѓународната трговија се развиле кај меркантилистите. Меркантилистите и давале
големо значење на меѓународната трговија, бидејќи нејзе ја сметале за извор на
богатството на секоја земја. ‘’ Меркантилистите сметале дека благосостојбата на една
национална економија зависи од количесвото благородни метали, пред се злато, со кои таа
располага. Доколку земјата не располага со наоѓалишта на благородни метали на својата
територија, тогаш таа ќе може да го зголемува своето национално богатство само доколку
го поттикнува извозот и, едновремено, го ограничува увозот на стоки и услуги.‘’ (Kumar,
2007).

Меркантилистичката теорија може да се критикува од повеќе аспекти, но особено

се важни следниве:

1. Концепцијата на меркантилизмот има сосем погрешна излезна точка – тврдењето

дека материјалното богатство произлегува од трговијата.

2. Доколку сите земји се однесуваат според меркантилистичкиот концепт, тогаш во

светот ќе има само извозници, а нема да има увозници на стоки, што е невозможно.

Теорија на апсолутни предности – Адам Смит се смета за создавачот на оваа

теоријата за меѓународната трговија. Според оваа теорија секоја земја треба да се
специјализира за производство на оној производ за кој има апсолутна предност во
производството и него ќе го извезува за замена на друг производ кој го произведува
поскапо во споредба со другите земји. Смитовата теорија се темели на поставката laissez-
faire, односно во врска со функционирањето на слободниот пазар, без мешање на

4
државата. Теоријата не е призната како соодветна алатка објаснувајќи ja економска
реалност, бидејќи земјите тргуваат , иако не имале апсолутна предност.

‘’Теорија на компаративни предности е модел кој ја појаснува меѓународната

трговија во спротивност со принципите на апсолутна предност. Наместо апсолутните
предности Давид Рикардо ги воведе т.н. компаративни предности’’. (Salvatore D, 2011,
pp. 37-38). Клучните претпоставки на овој модел се:

- Целосно економски либерализам: пазар кој работи во согласност со принципите на

совршена конкуренција;

- Целосна неподвижност и единствен фактор на производството на трудот помеѓу

економските простории и мобилност на работната сила во областа на економијата;

Пример: Првата држава совршено го произведува производ А, а помалку совршено

производ Б. Другата држава совршено го произведува производ Б, а помалку совршено (со
поголеми трошоци или со послаб квалитет) производ А. Доколку првата држава би се
концентрирала само за производство на производот А, а втора само на производство на
производите Б, тогаш и двете држави би постигнале максимум во производството и со
размена би овозможиле создавање на подобра економска состојба во двете држави. Но,
тука настануваат реални проблеми, бидејќи може да се јави завист дека, одреден производ
е поскап и дека едната држава повеќе заработува, па да сака и другата држава да се вклучи
во производство на сличен производ, за да не стане зависна или за да ги зголеми
сопствените приходи. Доколку државата се концентрира на производство на само еден
производ, тогаш се отваарат други проблеми, бидејќи станува ранлива и подложна на
притисоци.

Оваа теорија во меѓународната трговија е емпириски проверен модел, кој добро ги

појаснува примероците на меѓународната трговија во однос на различната продуктивност
и различните индустрии на државите. Сепак, во промени на економската ситуација овој
модел во меѓународната трговија не бил во можност да даде посеопфатни објаснувања.
Така настанува нова насока на основачот на Hecker Olin.

5
 Неокласична теорија (Хекер Олинов (HO) модел) - Суштината на оваа теорија
се состои во тоа дека секоја земја ќе се специјализира и ќе го извезува оној производ за
чие производство, повеќе се користи оној фактор кој во таа земја е обилен т.е поефтин.
Главна претпоставка на теоријата била дека цената на факторите зависи исклучиво од
нивното изобилство во дадена земја (понуда и побарувачка). Но во реалноста пазарите не
се перфектни и на цените влијаат и многу други сили.

Втора важна претпоставка била универзалната достапност на определена

технологија. Во практиката секогаш е потребно да помине определен временски пероид од
појавата на нов производ до општото прифаќање на технологијата со кој тој е произведен.
Оваа теорија запоставува одредени фактори кои можат да бидат пресудни врз одлуката
дали да се тргува со производот или не. Такви се: транспортните трошоци, вкусовите на
потрошувачите итн.

Други претпоставки на моделот се :

- модел на две земји, два производи и два производствени фактори;

- модел кој се темели на услови на совршена конкуренција на пазари на производи

и на пазарите со производствени фактори;

- вкупна количина на двата производствени фактори;

- им се дава на потрошувачите;

- дадена е технологија

- функција на производство

‘’Неокласичната теорија е модел на општа рамнотежа во која и двете земји

разменуваат, снабдувааат, и имаат побарувачка. Во затворена економија единствената
можна рамнотежа се постигнува на местото каде што се смета дека барањето е еднакво на
понудата (D=S).

6
 Од друга страна, на рамнотежа во отворена економија се утврдува кога
позитивниот вишок на побарувачка за производот А во земјата 1 кореспондира со
негативен вишок на побарувачка (позитивен или вишок на понуда) со користење на ист
вид во земјата 2.’’ (Gandolfo, 1994)

Ова значи дека државата 1 ќе увезе производ А , државата 2 го извезела. Затоа е

очигледно дека во рамките на државата, вишокот на побарувачка по производ се појавува
на друг производ. Со тоа логично е дека во државата 1 се чини излишно снабдувањето со
производот Б, што одговара на вишокот на побарувачка за производот Б во државата 2.
Државата 1 исто така извезува од производот Б, државата 2 од увозникот. Придобивките
од таквите трговски трансакции ги имаат и двете држави.

Табела 1: Неокласичен модел на меѓународната трговија

Table 1: Neoclassical model of international trade
Држава 1 Држава 2 Меѓународна
трговија

Вишок на побарувачка Производ А Производ Б Увоз

Вишок на понуда Производ Б Производ А Извоз

2.2. Нова теорија на меѓународната трговија

Новата теорија на меѓународната трговија претставува суштинска алтернатива на

класичната и неокласичната теорија. Овие теории обично нудат потполно ново
објаснување за формирање на компаративна предност во меѓународната трговија. Новата
теорија на меѓународната трговија методолошки е поделена на :
 Теорија во однос на обемот и составот на производство
 Теорија на посебен производ

2.2.1 Теорија во однос на обемот и составот на производство

Кругманов модел - Овој модел користи економии на обем, диференцирани

производи и хетерогени параметри за да се објасни трговијата. Индустриите во земјата
произведуваат стоки кои се насочени за поголемиот дел од нивните потрошувачи, на тој

7
начин, искористувајќи ги економиите на обем. Корисноста во овој модел е како резултат
на: структурата на побарувачката (параметри за разновидност) и структурата на
производството (економиите на обем и следствено, повисок реален доход на поединецот).

Достапност на производите на пазарот е ‘’модел кој се базира на идејата дека

земјата ги увезува оние производи кои не се достапни во домашни услови (клучната улога
на побарувачката). Недостатокот на тоа може да биде природни ресурси, знаење премногу
трошоци на домашното производство. Технолошките разлики не се наменети само за
намалување на трошоците, но нивното значење е клучно во развојот на нови производи
или модификација на постоечките. ‘’ (Kravis, 1956)

2.2.2 Теорија на посебен производ

‘’Mодел на технолошкиот јаз - Поснер се обидува да објасни зошто постои

трговската размена меѓу двете земји, кои се на исто ниво на економски развој. Моделот ги
претставува првите зачетоци на трговската политика и врз основа на идејата за
производство. Главната причина за разликите најде во примената меѓу државите и
технологијата. Развојот на иновациите им дава на земјите монополна предност во
производството. Поснер, исто така, го воведе концептот на празнините во побарувачката
(angl. Demand lag). ’’ (Posner, 1961)

Од 1970 год. доаѓа до надоградба на теориите, па настануваат нови согледувања

дека, специјализацијата на земјите за одредено производство не е главен фактор кој
придонесува за развој на една земја, туку тоа е Економијата на обемот. Со зголемениот
економски обем на производството, се зголемува продуктивноста (бидејќи се зголемува
искуството и рутината во производство), се намалуваат трошоците, подобро се
искористуваат човечките и материјалните потенцијали, а како резултат на тоа ќе се
намалат цените на производите и на услугите. Овие согледувања, во голема мерка го
трасираа патот за развој на глобализацијата.
‘’Клучни наоди на надоградбените теории во меѓународната трговија се
финансиските ограничувања како бариери за влез на странските пазари, важноста на
хетерогеноста на претпријатијата и на хетерогеноста на финансиските ограничувања

8
важноста на неповратните трошоци за влез на странските пазари.’’ (Bellone, et al., 2008,
стр. 2)

ГЛАВА 3: МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВИЈА ВО ПЕРИОДОТ НА ФИНАНСИСКАТА

КРИЗА
‘’Финансиската криза и нејзините последици откриja големи слабости и пропусти
на земјите кои го прифаќаат режимот за слободна трговија и стратегиите за извоз на
олово. Придобивките од слободната трговија, не само што доаѓаат од отворените пазари,
туку исто така многу зависат од:
 вредноста на девизните курсеви, која стана многу нестабилна за време на кризата и
го поткопува извозот кога девизниот курс на земјите извознички ќе порасне;
 кредит за трговија, кој драстично се намали во текот на кризата;
 кредит за производство, кој недостасувал во земјите со странски банки (чие
присуство било поддржано од страна на договори за слободна трговија со
финансиски услуги) кое се правело со репатријација на капитал или биле многу
рестриктивни во обезбедување на кредит за време на кризата;
 странски директни инвестиции кои нагло се намалиле за време на финансиската
криза и портфолио инвестиции кои се повлекле;
 куповната моќ на пазарите за увоз, која падна во западните пазари како резултат на
финансиската и економската криза, што доведе до помалку приходи од извоз и
загуба на работни места во земјите извознички; и
 состојбата на долгот на земјата, која се зголемила во некои земји па тие морале да
позајмуваат повторно, поради кризата, со прифаќање на остри и неодржливи
услови за заемот.’’ (Myriam Vander Stichele, 2010).

‘’Финансиската криза предизвика голем прекин во работата на меѓународната

трговија. Во текот на последните години на глобалната финансиска криза, ние бевме
сведоци на најголемата економска криза по Втората светска Војна, и падот на
меѓународната трговија. Клучното прашање е кои фактори имаат решавачко влијание врз

9
драстичниот пад на меѓународната трговија . Тезата има три основни фактори кои имаат
влијание врз трговијата и динамика за време на кризата  а тоа се:

 Фактори на страната на побарувачката и влијанието на негативните шокови,

кои предизвикуваат привремено намалување на побарувачката за увоз на стоки и
услуги. Финансиската криза има влијание врз економскиот раст на земјата и,
следствено, малата побарувачка на меѓународната трговија.
 Фактори на страната на понудата  и влијанието на финансиските
ограничувања. Како резултат на финансиската криза кредитната криза, и
намалување на меѓусебната доверба, кои во голема мера го комплицираат
финансирањето и трговијата, а во екстремни случаи, може целосно и да го запре.’’
(Lašič, 2013)

 Протекционизам

‘’Протекционизмот претставува економска политика која има за цел да го

ограничи слободното движење на добрата и производните фактори помеѓу земјите.
Протекционизмот или ограничувањето на меѓународната размена се остварува преку
повеќе инструменти кои влијаат на цените во меѓународната размена (царини, такси),
инструменти кои значат ограничување на количините кои се разменуваат (контигенти,
квоти), или пак се употребуваат девизни ограничувања. Воведувањето на царини и други
нецарински мерки со кои се ограничува меѓународната трговија може да биде мотивирано
од одредени неекономски причини. Често се случува, земјите да пристапат кон
ограничување на увозот или извозот на одредени производи кои имаат посебно стратешко
значење за земјата на пример: ретки метали,производи значајни за воената индустрија,
важни земјоделси култури и др. Кога земјата ќе западне во тешкотии во врска со платниот
биланс, таа може да пристапи кон ограничување на меѓународната размена. Ако земјата
долго време има дефицит во платниот биланс таа ќе преземе мерки за ограничување на
увозот се со цел да се обезбеди рамнотежа во билансот.

Протекционистичките мерки можат да бидат воведени под притисок на одредени

моќни групации во земјата. Доколку слободниот увоз претставува сериозна конкуренција

10
на некоја сопствена гранка тогаш деловните луѓе и синдикатите можат да вршат притисок
врз владата да воведе царини за да се заштити од странската конкуренција. Царинските и
други мерки може да се воведат како одмазда заради протекционистичките мерки кои ги
применува некоја друга земја. Кога некоја земја се соочува со голема невработеност тогаш
таа пристапува со ограничување на увозот. На тој начин потрошувачите ќе се вратат кон
домашните производи, а претпријатијата ќе го зголемат производството и ќе вработат
нови работници. Протекционизмот исто така може да го применат за заштита на,, младите
индустрии,, т.е. кога некоја индустриска гранка се наоѓа на почетен стадиум на својот
развој и се соочува со големи трошоци таа треба да се заштити од надворешните
конкуренции.’’ (Златковски Зоран & Гиговска, 1998).

‘’Во ситуација каде што економските области се подеднакво развиени, тоа ќе биде
како протекционистичка заштита. Сепак, ова ќе биде отстапување од принципите на
либерализмот за заштита на домашната економијата само привремено, додека домашната
економија нема да биде подеднакво конкурентна, како странските економии. 
Привремената природа се базира на фактот дека протекционизмот нема таква доктрина и
го отфрла теоретско знаење за придобивките од меѓународната трговија, како што е
развиена од страна на либерализмот.  Во пракса протекционизамот неконтролирано се
зголеми и имаше само негативни последици - земјите во транзиција.’’ (Kumar, 2007)

Една група автори ги набљудуват глобалните трговски нерамнотежи како една од

основните причини за хипотекарната криза и високите цени на недвижностите. Тие
изразуваат загриженост дека доколку ваквата неурамнотеженост продолжи, светот ќе се
соочи со друга глобална економска криза. Друга група автори укажуват на комбинацијата
од трговските суфицити во Азија и високата невработеност во САД и Европа како извор
на протекционистички притисоци. Избегнувањето на протекционизмот овозможува побрз
излез од рецесијата.

11
 3.1 Протекционистички мерки

‘’Економската криза ја зајакна улогата за силното присуство на државите преку

анализата OTRI - Overall Trade Restrictiveness Index (Вкупен трговски рестриктивен
индекс). Овие индикатори обезбедуваат податоци за вкупното ниво на рестрикции на
трговската политика изразено преку тарифа наметната од страна на сите трговски
партнери на извозот на земјата како постојна структура на заштита, што ќе придонесе
извозот на земјата да се одржи на постојно ниво. Царинските OTRI ги зема во предвид
важноста на секое средство во вкупниот увоз на земјата, како и одговорноста на извозот
на секоја од стоките во царинските давачки.’’ (Kee. L.K. Neagu. et al, 2010, pp. 3-5)
‘’Голема група на земји во периодот на глобалната финансиска криза, се залагаат за анти-
дампинг мерки, но безуспешно.  Сепак, постојат некои исклучоци. Земјите во кои гледаме
значајно подигнување на тарифите и нивните значајни влијанија врз меѓународната
трговија се Русија (OTRI е зголемен за 1,2 процентни поени), Аргентина (0,3), Турција
(0,7), Индија, Кина (0,3), Канада (0.3) и Бразил (0,2). Порастот на индексот OTRI е
генериран главно со повлекувања на давачки во земјоделскиот сектор (Турција (10,2),
Индија (8,3), Канада) и производствени активности (главно царинските давачки за
автомобили и текстил: Русија, Аргентина, Кина). Царинските стапки во САД и ЕУ во
кризниот период останаа речиси непроменети. И покрај фактот дека некои земји, сепак,
имаа зголемена стапка на царински давачки, тоа не им даде многу забележливо влијание
врз трговските текови. Ефектот анти-дампинг мерки за индексот е значително
помал. Најголемите промени и рекорд се на ЕУ (0,1), САД (0.5) и Индија (0,1). Иако
вкупното ниво на анти-дампинг мерките во протекционизамот не се зголемија значително,
овие мерки беа главните класични инструменти кои се користат од страна на САД и ЕУ.’’
(Kee. L.K. Neagu. et al, 2010, pp. 9-11)

12
Табела 2: Исплата матрица во случај на протекционистички мерки
Table 2: Payment matrix in the case of protectionist measures
Статус кво Трговски бариери

Статус кво 0; 0 -2; 1

Трговски бариери 1; -2 - 3; -3

Извор: М & М Boffa Olarreaga, протекционизам време на кризи: Tic-tac-за-играта 2012

година.стр.1.

‘’Наодот на таквата шема е дека тоа е резултат на трговска војна (тоа е ситуација во
која земјата користи протекционистички мерки, а трговскиот партнер одговара со
одмазда), полошо е и за двата трговски партнери, така што ќе резултира во случај на
статус кво (протекционистичката мерка не се наметне ) или во случаите кога мерките се
воведени само од еден од двата партнера.

Причината за ваквата плати-матрица може да се најде во две фундаментални

причини: За склучување договори за трговија, подобрување на условите за трговија и
моќта на меѓународните обврски vis-à-vis.’’ (Boffa & Olarreaga, 2012, p. 4)

‘’Повеќето земји се дел од билатерални, регионални и мултилатерални договори за

трговија.  Малку се има слобода во дизајнирањето на трговски политики и
мултилатерални обврски, главно во развиените земји како што се земјите од САД и
ЕУ. Во меѓувреме, сепак земјите во развој се повеќе посветени на различни регионални и
преференцијални трговски договори. Во контекст на глобализацијата во светот се повеќе
се препознаваат негативените ефекти од протекционистичките мерки на подолг рок. Ова
особено се однесува на земјите кои се во голема мера зависни од увоз (главно суровини)
како царинските тарифи кои во голема мера влијаат на извозот и се префрлија на
економско заздравување по кризата. Исто така, странските директни инвестиции и
глобалните производствени синџири направија јасна разлика меѓу домашни и
странски. Така, многу мултинационални компании утврдија дека класичните

13
протекционистички мерки се спротивни на нивните бизнис интереси.’’ (Kee.L.K. Neagu. et
al, 2010, p. 4)

Можеме да заклучиме дека протекционистичките мерки не одиграа клучна улога во

глобалниот колапс на меѓународниот трговија. Оваа проценка е потврдена со Мислењето
на Светската трговска организација (СТО), која го оценува влијанието на
протекционистички мерки, како ограничени. Главни механизми преку кои се пренесуваат
негативните импликации од финансиската криза се надворешната трговија и
меѓународното движење на капитал, услуги и технологија.

Глобалната проширеност на протекционистичките трговски мерки во услови на

финансиската криза, илустративно е прикажана на следниов начин.

Слика 1: Глобалната распространетост на протекционистичките мерки

Figure 1: Global prevalence of protectionist measures

Извор: Free trade system threatened by the global economic crisis p.479

14
 3.2 Меѓународни трговски регулативи

‘’Меѓународната трговска организација (International Trade Organization – ITO)

имала за задача да спроведе либерализација на меѓународната размена, пред се во
стоковната сфера, а потоа и во сферата на услугите. Оваа спогодба требала да се формира
по завршувањето на Втората Светска Војна. Со неа, либерализацијата требала да се
формира врз принципите на еднаквост и недскриминација, што значело дека со
потпишувањето на мултителарна спогодба за формирање на организацијата привилегиите
што некоја од потписничките им ги обезбедувала на дел од трговските партнери во
меѓународната размена автоматски требало да се пренесат на сите други трговски
пратнери. Но, затоа што оваа спогодба не им одговарала на развиените земји, не била
никогаш потпишана. Наместо неа, во 1947 година, во Женева, била потпишана само
Општата спогодба за царини и трговија (ГАТТ), која требало да биде една од носечките
мултителарни спогодби во составот на ИТО и требало да обезбеди либерализација на
режимот на меѓународната размена на стоки. ГАТТ била заснована врз три основни
принципи:

1. Принцип на либерализација – треба да обезбеди отстранување на сите

трговски и нетрговски бариери во меѓународната размена

2. Принцип на мултителарност и конвертибилност – сите членки на ГАТТ

морале да се стремат кон обезбедување на макроекономска стабилност на своите
економии како основен предуслов за повторно обезбедување на кнвертабилност на своите
национални валути, што пак, е неопходно за обезбедување на принципот на
мултителарност во меѓународната размена. Мултителарноста во меѓународната размена
подразбира можност за користење на позитивното салдо од трговската размена со една
земја за покривање на негативното салдо од трговската размена со некоја друга земја.

3. Принцип на недискриминација на трговски партнери – требало да обезбеди

еднаков третман не трговските партнери, што се овозможувало со примената на
најповолен третман на нациите. Оваа клаузула ги обврзувала земјите-членки на ГАТТ

15
привилегиите што ќе ги обезбедат за некој од своите трговски партнери врз база на
билатерални преговори, автоматски да ги пренесат на сите други трговски партнери, без
да преговараат со нив.

Светска трговска организација (World Trade Organization – WTO)

Новата ГАТТ предвидуваше сите земји што сакаат да станат членки да се обврзат
дека по почетокот на нејзиното работење нема да вршат покачување на цариснките стапки
ниту ќе наметнуваат нови нецариснки бариери што не се прикажани во концесионите
листи од 15.04.1994. Исто така, земјите-членки требаше да покажат готовност за
натамошна либерализација на режимот на размена на стоки и да ја прифатат временската
шема што ја нудеше новата организација за динамиката на отстранувањето на
нецаринските бариери кај двете најчувствителни групи производи: земјоделските и
текстилните. Така, на 01.01.1995 година започна со работа Светската Трговска
Организација (World Trade Organization – WTO), a во неа веднаш се зачленија 90-ина
земји. СТО си постави за цел за што е можно пократок временски период да ги опфати
сите земји во светот.

Основни принципи на СТО

Принципите на кои беше поставено работењето на СТО беа во основа истите на

кои беше поставено работењето на ГАТТ, но, сепак, со мали модификации. Така
принципот на целосна либерализација на меѓународна размена беше надополнет со
сферата на услугите (покрај сферата на стоките). Принципот на недскриминација на
трговските партнери, чија реализација во времето на ГАТТ беше обезбедена со клузулата
за најповластена нација, сега ќе биде реализиран со клаузулата за национален третман,
која има за цел да обезбеди еднакви конкурентски позиции за сите фирми кои настапуваат
на еден пазар, при што не смее да им се дава никаква предност на домашните во однос на
странските фирми.

Поважни мултителарни спогодби во рамките на СТО

Сите земји што сакаат да бидат членки во СТО при зачленувањето се должни да ги
потпишат и да ги прифатат одредбите на следниве три мултителарни спогодби:

16
 1. Општа спогодба за царини и трговија (GATT) од 1994 год
2. Општа спогодба за трговија со услуги (GATS)
3. Спогодба за трговските аспеекти на правата на интелектуалната сопственост
(TRIPS).’’ (Anon., 2009)

Услугите во меѓународната размена можат да се третираат како зависни или како

автономни трансакции. Услугите се најбрзо растечка компонента на меѓународната
трговија. Тие не само што почнуваат да заземаат значајно место во вкупната меѓународна
размена, туку претставуваат извор на се поголем дел од бруто-општествениот производ на
одделните национални економии ви светот. Најголемиот дел од меѓународната размена на
услуги се одвива меѓу развиените земји, односно меѓу земјите на Организацијата за
стопанска соработка и развој ОЕЦД .

3.3. Економска и финансиска парадигма пред глобалната финансиска криза

Економската криза на глобално ниво е значително под влијание на

макроекономската и финансиската средина. Со оглед на последиците од кризата, сосема е
очигледно дека реформите на економскиот и финансискиот систем се неопходност.

‘’ Елементите на економската и финансиската парадигма која преовладуваше во периодот

пред кризата (angl. „old normal’’) се: намалувaње на макроекономската нестабилност,
одржлив економски раст, силна динамика на цените на недвижностите и зголемување на
профитабилноста на финансискиот сектор.’’ (Manuel, 2011)
‘’ Во периодот пред кризата, во речиси сите индустријализирани економии беше
присутена стабилноста на економскиот раст и инфлацијата. Клучните прашања со кои се
преокупирани економистите, во во овој период се: подобрување на макроекономската
политика, структурните промени и обезбедување со помалку непотребни шокови.
Намалување на макроекономската нестабилност беше проследена со значително
подобрување на економските перформанси. Потенцијалот за раст во многу развиени земји
се зголеми, дозволувајќи им на граѓаните да имаат придобивки на долг период од
економската експанзија, кои повремено се прекинуваат со умерени рецесии.
Централните банки долго пред кризата ги чуваат каматните стапки на многу ниско
ниво. Поточно, со растот на економијата во тоа време беше на задоволително ниво, а

17
инфлацијата на ниско ниво, се чинеше дека нема да постои причина да се подигнат
каматните стапки.
Одржлив економски раст, во придружба на ниски и стабилни каматни стапки,
придонесе за подобрување на очекувањата за цените на активата, особено во областа на
цените на недвижностите. Со напредокот на финансиската глобализација на пазари,
зголемување на дерегулација и либерализација на банкарскиот и финансискиот сектор,
како и се должи на воведувањето на нови финансиски инструменти, оптимистичките
очекувања на движењата на цените на недвижностите во тоа време доведе до брз раст.
Процесот во некои земји беше придружуван со огромено задолжување. Важно е да се
истакне неуспехот на рејтинг агенциите чија несоодветна проценка доведе до ширење на
кризата на пазарот на недвижниот имот во финансискиот сектор. Овие агенции се
евалуација на висок ризик на хартии од вредност, поттикнување на дополнителни
инвестиции.
Профитабилноста на банките и другите финансиски институции значително се
зголемија како резултат на општиот буџет во економските и финансиските услови.
Финансиски институции, поради ниските каматни стапки, и во потрага по поголем профит
почнаа да инвестираат во многу поризични инструменти, нови инструменти на
финансискиот пазар. Тие се дојдени да бидат предмет на зголемување на ризиците, не
водејќи сметка за условите за распределба на ресурсите. Во исто време, супервизијата
беше фокусирана на стандардни финансиски инструменти. А со тоа доаѓа до појава на
низа недостатоци на регулаторната и институционалната рамка на финансискиот сектор
во САД. Ликвидноста на системот е драстично намалена, што доведе до пад на
потрошувачка, а со тоа и до намалување на БДП.
Значи, три клучни проблеми во периодот пред кризата беа:
1) проблемот на страната на монетарната политика(каматни стапки),
2) проблемот за надзор.
3) проблемот со рејтинг агенциите и конфликтни интереси. ‘’ (González-
Páramo J. M, 2011)

18
 3.4. Глобалната финансиска криза на европскиот пазар

Кризата во САД се заостри и се пренесе и на другите области во светот. Кризата

влијае на голем број на национални економии во Европа. Европските економии влегоа во
период на рецесија. Колапсот на "Леман брадерс" во септември 2008 година ја означи
транзицијата на кризата и во Европските економии.

‘’Европа, забележа остар пад на бруто домашниот производ во 2009 година (-4,6%)
и ќе истакнам дека овој пад најмногу придонел за намалување на растечките економии во
Европа (-6%). Во еврозоната ќе истакнам неколку земји кои имаат навистина драматичен
пад на бруто домашниот производ во 2009 година, како што се Финска, Ирска и
Словенија. Иако тие не имаат најниска стапка на раст во еврозоната (со исклучок на
Ирска) Грција и Шпанија во иднина забележаа негативна стапка на раст.

Меѓу другите развиени земји на ЕУ, што досега најголем пад е забележан од страна
на балтичките ново поврзани членки - Летонија, Естонија и Литванија. Интересно е дека
Полска е само една од развиените европски земји надвор од еврозоната, која оствари
позитивен раст во периодот на криза.

Европските земји во развој се покажаа со крпеници кога станува збор за економски

раст – со остар пад во Украина (-14,8%) и Русија (-7.8%), позитивен раст во Албанија
(3,3%) и Белорусија (0,2%).’’ (IMF, 2009)

19
Табела 3. Европските земји во развој , реален раст БДП (%)

Table 3. Emerging Europe , real growth GDP (%)

Европски земји 2006 2007 2008 2009 2010 2011

во развој

Македонија 4 5,9 4,9 -0,9 1,8 3

Хрватска 4,7 5,5 2,4 -6 -1,2 0,8

Србија 5,2 6,9 5,4 -3,5 1 2

Русија 7,7 8,1 5,6 -7,8 4 4,3

Црна Гора 8,6 10,7 7,5 -5,7 1,1 2

Албанија 5,5 6,3 6,8 3,3 3,5 2,5

Белорусија 10 8,6 10 0,2 7,6 5

Турција 6,9 4,7 0,9 -4,8 8,9 6,6

БиХ 6,9 6,8 5,5 -2,9 0,7 2,2

Украина 7,3 7,9 2,1 -14,8 4,2 4,7

Извор: „Regional Economic Outlook – Europe, Securing Recovery“, IMF, Washington, 2009;
„Regional Economic Outlook – Europe, Navigating Stormy Waters“, IMF, Washington, 2011.

20
Tабела 4: Еволуција на глобалниот БДП на извозот во периодот ( 2001-2010)

Table 4: Evolution of global GDP in exports in the period (2001-2010)

2001 2002 2003 2004 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

БДП -,05 1,7 2,6 3,9 3,2 3,7 3,4 1,4 -2,4 2,4 3,6

Изво 1,4 3,5 5 10 6,5 8,5 5,5 2,2 -12 5 14,5

з

Извор:WTO,WorldTradeReport2003,WTO,2005,;WTO.2006;WTO,2007,WTO,2008;WTO.2009;
WTO,2010.

Во 2010 година, извозот на стоки се зголеми за 14,5%. ‘’Ова зголемување

претставува највисок годишен пораст од почетокот на точниот статистички мониторинг во
меѓународната трговија од 1950 година . Важна улога во закрепнувањето на глобалната
трговија е зголемената побарувачка за стоки од земјите во развој и побарувачката на
основните материјали.’’ (Brandi & Berensmann, 2011, pp. 1-3). БДП во истата година се
зголеми за 3, 6%.  А кон крајот на 2010 година се зголеми дури за 13,6% . Во 2011
година, проектиран реален раст на меѓународниот извоз под 6%, со раст на БДП од околу
2,5% .

21
Табела 5: Промени во меѓународната трговија со стоки и трговија на услугите во периодот
( 2001-2009) номинално % мерено со USD долари
Table 5: Changes in international trade in goods and trade in services in the period (2001-2009)
nominal% measured in USD Dollars

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Трговија со -4 5 17 22 14 16 16 15 -23
стоки

Трговија 0 7 15 20 12 13 20 12 -13
на услугите

Извор:WTO,WorldTradeReport2003,WTO,2005,;WTO.2006;WTO,2007,WTO,2008;WTO.2009.

3.4.1. Економска и финансиска парадигма на еврозоната по прелевањето на кризата

на европскиот пазар

Глобалната финансиска криза истакна сериозни недостатоци во системот на

регулација и супервизија на финансиските институции. Главниот недостаток се
манифестира во делот кој се однесува на правилата за капитал и ликвидност.

22
 Слика 2: Рамката Базел II

Figure 2 - Basel II Framework

БАЗЕЛ II

I столб II столб III столб

МИНИМАЛНИ БАРАЊА РАМКА ЗА НАДЗОР ПАЗАРНА ДИСЦИПЛИНА
НА КАПИТАЛОТ

Кредитен ризик Минимални барања за објавување на

информации од банките

Стандардизиран пристап-Агенција за
надворешен кредитен рејтинг и систем за
класификација.

Пазарен ризик

Оперативни ризици

Основен пристап и
показател

Стандардизиран
пристап

Напреден пристап

Извор: McCahery J. ,,Impementation of Basel Framefork’’, Amsterdam, 2011.

23
 Потценувањето на ризикот, започна во периодот додека се уште беше ефикасна
регулаторната рамка на Базелскиот комитет, Базел I. Тогаш Базел II како резултат на
несоодветно ниво на капитал за време на кризата во кои банките и другите финансиски
институции функционираа, доведоа до тоа да регулаторните инструменти мораа пак да се
ревидираат за да финансискиот систем биде подобро капитализиран.
Клучен елемент на оваа реформа е во целосна ревизија на Базел II, кој вклучува
воведување сет на правила кои се многу пософистицирани за разлика од изворните
принципи на Базел I. Две години по колапсот на ,, Lehman Brothers” , Базелскиот комитет
за банкарска супервизија издаде нови насоки во вид на Базел III регулаторна рамка, со цел
за подобрување на способноста на банкарскиот сектор да ги апсорбира шоковите кои
произлегуваат од финансиските и банкарските притисоци (намалување на ризикот од
пренос во реалниот сектор), подобрување и управување со ризикот и општо за
управувањето во банките, како и зголемување на транспарентноста на банкарските
операции.
3.5. Либерализација на трговијата

Проблемот лежи во недостатокот на разбирање на она што го движи растот на

трговијата во последните неколку децении. Сигурно има напори да се разбере сегашното
забавување.

‘’Во него не се идентификувани нови значителни ограничувања во трговијата.

Наместо тоа, тврди ММФ, околу три четвртини од доцнењето на трговскиот раст е
резултат на „сеопфатна слабост на економската активност“, особено кај инвестициите.
Според фондот „доцнење на стапката на либерализација на трговијата и растот на
протекционизмот во последно време“ играат улога.

Дури и без да се разбере сосема точно што стои зад сегашните трендови,
извештајот на ММФ повикува на акција за да се оживее „непорочениот круг на трговија и
раст“. Очигледно вербата во трговијата е многу силна.

Довербата, сепак, е само дел од проблемот. Слепата вера во глобализацијата натера

многу луѓе да ја промовираат премногу, создавајќи невозможни очекувања за

24
либерализација на трговијата. Кога не беше одговорено на овие очекувања, многу луѓе се
почувствуваа измамени и ја отфрлија слободната трговија.

Тоа не значи дека нема емпириска страна на либерализацијата на трговијата.

Укинувањето на ограничувањата им овозможува на земјите да започнат да се
специјализираат во сектори во кои се попродуктивни, што доведува до повисок раст и
животни стандарди за сите. И навистина, од 50-тите до 80-тите години, процесот на
разбивање на високите трговски бариери, издигнати за време на Втората светска војна,
донесе сериозни профити.

Овие добивки на крајот постепено исчезнаа. Затоа не е изненадувачки дека во

почетокот на 90-тите години, кога царините и другите трговски бариери веќе достигнаа
многу ниски нивоа, традиционалните придобивки од либерализацијата на трговијата во
голема мера се исцрпени. Елиминацијата на останатите помали ограничувања нема
особено влијание. Она што навистина е важно беше најдолгиот дведецениски бум на
цените на суровините. Високите цени им дозволија на најголемите извозници на суровини
да внесуваат повеќе и да извршуваат политики за забрзување на растот дома – а тоа е од
огромна корист за глобалниот раст. Нешто повеќе, бидејќи суровините формираат голем
дел од светската трговија.

Растот се должи на повисоките цени на суровините што води до пад на животниот

стандард во развиените земји, бидејќи куповната моќ на работниците е намалена.

Улогата на суровините при последните тешкотии на вработените од развиените

земји се рефлектира во различното искуство во САД и Европа. Бидејќи САД произведува
голем дел од нафтата и природниот гас, растот на цените на суровините има помало
влијание врз економијата во целина, отколку во Европа.

Но за индивидуалните работници влијанието на растечките цени на суровините е

поголемо во САД – не на последно место, бидејќи во Европа високите даноци на промет
значат дека дури едно удвојување на цените на суровата нафта води до скромен раст на
цените на бензинските пумпи. Само нафтените производители и мал број работници во
секторот имаат освоено од повисоките цени на нафтата во САД.

25
 Сепак, поскапи суровини – и особено суровата нафта, создава илузија за богатство
на САД, кои, за разлика од европските земји, не чувствуваат потреба да го зголемат
производството за извоз, за да се балансираат надворешните сметки. Затоа САД дозволија
производствениот сектор да западне во застој кога надворешно нивната рамнотежа се
влоши. Како резултат на тоа американските работници се притиснати од две страни.

Сето ова се случува, додека во исто време се договара северноамериканскиот

договор за слободна трговија (NAFTA). Иако повеќето студии покажуваат дека нето
загубата на работни места во резултат на NAFTA е ограничена, моментот создава силен
впечаток дека договорите за слободна трговија – и глобализацијата како целина, се лоши
за американската работна сила.

Неразбирајќи ги причините за исклучителниот раст во трговијата во последните

децении, политичките елити ја наведуваат глобализацијата. Кога некој го смета јазот
помеѓу ветувањата – јасно искажани или не, и вистинско искуство на многу работници,
сегашната реакција против отвореноста на трговијата не треба да изненадува.

Има и добра вест: ако падот на обемот на трговијата се должи на пониските цени на
суровините, тоа во голема мера е од корист на работниците од развиените земји. А
можеби тоа ќе биде доволно за да се смират барањата за нови непотребни бариери на
трговијата.’’ (Anon., 2016)

3.6 Врската помеѓу финансискиот систем и меѓународната трговија

‘’Либерализацијата на трговијата и финансиските текови, во придружба со развојот

на технологијата, меѓународната трговија, и финансискиот сектор може да станат важни
водичи во развојот на глобалната економија по Втората светска војна. Така, трговијата и
финансискиот сектор стануваат важен генератор на развојот денес. Меѓународната
трговија, се мери како процент од глобалниот БДП, што е основана од страна на ГАТТ во
1947 година и изнесуваше 8%, но денес е околу една третина. (Fingeland & Schukcehet,
1999, p. 3).’’ Растот на меѓународната трговија по Втората светска војна беше значително
побрз од растот на глобалниот БДП. Причините за ова лежи во намалувањето трговските
бариери и трошоци на трансакцијата. Брзиот раст, исто така, беше во финансискиот сектор

26
и меѓународните финансиски трансакции. Растот е поврзан со поволната политичка
средина и технолошкиот напредок. Либерализацијата на финансиската политика на
домашно и меѓународно ниво, со поддршка на развој на информатичката и
телекомуникациската технологија, како и развој на нови финансиски инструменти е
овозможено со големи проширувања на финансиски услуги и капиталните текови во
рамките на држави и во меѓународни рамки. Слободна трговија и либерализација на
финансискиот сектор беа во голем придонес кон економскиот раст и развој, но не и
меѓусебно независни. Модерната меѓународна трговија е силно зависна од кредити и
други финансиски услуги, која ги финансира трошоците поврзани со трговијата, и кои
играчи да се одбранат од ризиците што произлегуваат од меѓународната трговија.
Меѓународната трговија има значајни придобивки од добро функционирање на
финансискиот сектор и обратно. 

Трговските барања имаат голем број на важни услуги обезбедени од страна на

финансискиот сектор:

‘’Прво, финансискиот сектор може да помогне да се премости периодот кога

компанијата треба да ги обезбеди финансиските средства на производство и транспорт на
стоки и периодот кога стоката е всушност од увозникот. На тој начин финансискиот
сектор и снабдувањето на извозници помага со обртен капитал за време на кризата што е
многу важно, особено за секторите кои се почувствителни на потреси, бизнис циклуси, и
сектори кои се во голема мера зависни од меѓународната трговија.’’ (Classens & Way.,
2012, p. 6).

Второ, финансискиот сектор обезбедува услуги кои на извозникот му овозможува

да го изврши плаќањето на извозот на стоки или услуги на најевтиниот и најмалку
ризичниот начин. Таквите услуги се во опсег од едноставни финансиски трансакции до
софистицирани финансиски инструменти како што се лизинг и услуги поврзани со
девизниот курс.

Трето, финансиските институции треба да обезбедат корисни информации за

извозниците и инвеститорите. Нивните клиенти да се информирани за тековните и идните
состојби на пазарите на капитал.

27
 Четврто, финансискиот сектор обезбедува осигурување на одделните видови
ризици кои се присутни во процесот на меѓународната трговија. Врската помеѓу
трговијата и финансиите не е само линеарна, бидејќи извозната активност создава
побарувачка за финансиски услуги, со што се овозможува развојот на финансискиот
сектор. Динамичниот раст на светската трговија во текот на последните децении во голема
мера го олесни финансирањето на проширувањето на трговијата, особено на трговскиот
кредит.

ГЛАВА 4: ВИДОВИ ФИНАНСИСКИ КРИЗИ

‘’Истражувачите финансиската криза ја класифицираат на различни начини. Еден

дел од научниците, ја разгледуваат финансиската криза како целина, а други ги делат
главно на валутна, банкарска и должничка криза.

Финансиска криза настанува, кога има големо намалување на побарувањата на

финансиски активи во економијата. Тоа е ситуација, во која значаен дел од
финансиските институции поседуваат пасиви, кои ја надминуваат пазарната вредност
на нивните активи. Последиците се повлекувања на ликвидност од системот, промени
во инвеститорско портфолио, колапс на финансиски претпријатија и владини
интервенции во финансискиот сектор.

Ненадејната промена на однесувањето на инвеститорите во врска со

поседуваните од нив резерви на финансиски инструменти може да се должи на
различни причини, основните од нив се:

 Сомнежи во врска со способноста на банките да го задоволат целосно и без

задоцнување масивното повлекување на ликвидност.
 Намалување на довербата кон јавниот сектор во врска со одржувањето на неговите
внатрешни и надворешни обврски - кредиторите ја губат довербата во способноста
на државата да акумулира доволно девизи и национални парични единици, за да
врши отплати на својот надворешен и внатрешен долг.
 Голема девалвација на националната валута.

28
  Масовно истекување на паричен капитал кон странство и исцрпување на валутните
резерви на земјата.
 Длабока рецесија во економијата.
 Колебливи и несоодветни дејствија на монетарната власт во земјата.
 Висока инфлација.
 Недоверба кон нефинансиските претпријатија од гледна точка на нивните
можности за отплата на нивните обврски кон банки и набавувачи.’’ (Момчил
Тиков, 2012)
"Финансиската криза е.... нелинеарно уривање на финансиските пазари, при што
проблемите со асиметрија на информациите и моралното коцкање се
продлабочуваат до таков степен, што финансиските пазари стануваат неспособни
ефикасно да ги прераспределат ресурсите и да ги насочуваат кон најпродуктивните
инвестиции’’ (Mishkim, 1997, p. 17).

4.1 Банкарска криза

‘’Банкарска криза е состојба на банкарскиот систем, кога значаен дел од

учесниците во неа го прекинуваат нормалното функционирање на својата дејност за
опслужување на своите доверители и депозитори со финансиски средства и извршување
на плаќања. Тоа е ситуација, во која сегашни или потенцијални масовни повлекувања на
ликвидност (runs) или банкрот ги принудуваат погодените банки да го прекинат
внатрешниот промет на нивните обврски или владата да преземе мерки за спречување на
сличен развој преку проширени интервенции на финансиските пазари.’’ (Ghosh. A. et al.,
1998,, pp. 74-75).

При споредба на банкарските билансни активи и пасиви се формулира друга

дефиниција за криза на кредитните институции: "Под банкарска криза разбираме
банкроти, кои настануваат еден по друг на значителен дел од комерцијалните банки
поради неликвидност или несолвентност. Економски банкрот на одделна стопанска
банка имаме тогаш, кога нејзиниот сопствен капитал станува негативен или кога таа е
неспособна да продолжи да работи без загуба на сопствен капитал. Тоа е моментот,

29
кога ажурираната вредност на нејзините активи е помала од ажурираната вредност на
нејзините пасиви". (Неновски.Н. & Христов, 1999, p. 35)

Банкарските кризи се одредуваат врз основа на комбинација од негативни настани -

затворање на банки, спојување или преземање на финансиски институции од страна на
владата, масовни повлекувања на депозити, макроекономски шокови. За идентификување
на проблеми во активната страна на билансни позиции на банките, важни променливи се
уделот на лоши кредити во вкупното кредитно портфолио, големите флуктуации во
цените на пазарите на недвижности и на берзите, индикатори за бројот на банкротите на
претпријатија во една или повеќе области од реалниот сектор.

Банкарските кризи се идентификуваат релативно тешко. Иако показателите, кои ја

вклучуваат величината на банкарските пасиви (најчесто депозит на маса), остануваат
главен предмет на проучување, во последните години се поголем дел од кризите
настануваат не од пасивната, туку од активната страна на банкарските биланси.

‘’Повлекувањето на депозитите не се јавува како причина, или како последица од

банкарската криза. Проблеми настануваат при давање на квантитативни оценки за
состојбата на системот. Вредноста на лошите кредити се дознава по одреден застој во
времето, а и дел од информациите за нив може да не биде кажана или да биде
минимизирана. Затоа што постојат шеми за заштита на депозитите и функцијата на
централната банка кредитор од последна инстанца, повлекувањето на депозитите не е
задолжително да се јави истовремено со проблемите во банкарскиот сектор. Тоа ја прави
промената во висината на депозитите понекогаш "слаб" индикатор за идентификација на
кризата во секторот.

Начин за откривање на проблеми при институциите, кои даваат заеми, е споредбата

на нормата на раст на банкарските депозити во системот со депозитни каматни стапки.
Ако процентот на пораст на банкарските депозити е понизок од оној потребен за
опслужување на ветениот поврат на средствата на депозиторите, банките треба да
преземат акција за набавка на ликвидност од продажба на активи и намалување на
кредитирањето.’’ (R.Hausmann & Gavin. M., 1996, p. 4)

30
 ‘’Според Demirguc-Kunt и Detragiache, за да биде класифицирана настанатата
нестабилност во банкарскиот систем како криза, потребно е да биде исполнет барем еден
од следниве услови:

 Уделот на заемите, кои не може да бидат опслужени, во сооднос кон вкупните

активи на банкарската систем да надминува 10 %.
 Расходите за (rescue) операции за повторно воспоставување на системот да бидат
минимум 2 % од БДП.
 Проблемите во банкарскиот сектор да резултираат во национализација на банки во
големи димензии.
 Да се набљудуваат масовни повлекувања на депозити од банките или да се
преземат кризни мерки како "замрзнување" на депозити, банкарски "одмори", или
да има владина одлука за користење на шемите за гаранција на депозити.’’
(Demirguc-Kunt. & A. E. Detragiache, 1997, p. 12)

Настанувањето на барем еден од горенаведените настани покажува, дека постои

криза и дека таа има системски карактер. Ако не биде достигната одредена критична
граница, на пример има кредити, кои не се опслужуваат, но тие не надминуваат 10% од
активите во банкарската систем, или е национализирана банка од регионално значење,
тогаш проблемите не се дефинираат како криза и се со релативно мали или локални
последици за секторот. Кај банкарските, како и кај девизните кризи истражувачите
составуваат различни релативни показатели, вклучувајќи податоци од билансни позиции
на банките и микро и макроекономски варијабли. По преминувањето на одредени
вредности на набљудуван показател, тој "сигнализира" за проблеми во банкарскиот
сектор, притоа овде големо значење има дефинирањето на критичните прагови на
индикаторите. Популарност стекнуваат и индикатори, кои ги откриваат квалитетните
измени во одредена институција или во секторот како целина.

31
 4.2 Должничка криза

Должничка криза е ситуација, во која жителите на една земја, без разлика дали
тоа е државата или приватни дебитори, не се во состојба да ги исплаќаат своите обврски
кон домашни или странски кредитори. Криза на надворешниот долг настанува "... кога
збирот од надворешните обврски на дебиторот не може да биде исплатен без радикална
промена во големината на користените за тоа средства или без ново договарање на
роковите за отплата на кредитите". Проширеното толкување на должничката криза ги
дефинира како такви не само случаите на директен отказ за плаќање на обврските или
некоја форма на преструктурирање на долгот, а и избегнувањето на криза преку
меѓународно финансирање од страна на Меѓународниот монетарен фонд (т.н.. кредитор од
последна инстанца за државите).

Меѓународната криза на долговите потекнува уште од триесеттите години на 20-

иот век со испаѓање на Боливија во неликвидност кон надворешните кредитори, а малку
по неа и на други латиноамерикански земји. Проблемот меѓутоа се продлабочува и
достигнува значителни димензии за светската економија во почетокот на 70-тите, а потоа
во почетокот на 80-тите години на минатиот век. Тоа е времето на двете нафтени кризи,
кои се именуваат како едни од главните причинители или катализатори на меѓународната
должничка криза. Треба да се напомене, дека за зголемувањето на долговите удел има и
огромниот монетарен ресурс, кој се акумулира главно во 70-тите години на 20-тиот век во
банките на меѓународните финансиски центри - Њујорк, Лондон, Париз. Овој ресурс
потекнува од земјите членки на ОПЕК поради повеќекратното зголемување на цената на
нафтата и реализираните од нив зголемени приходи од извозот на суровина.

Кризата на задолженост настанува поради спој на внатрешни и надворешни причини,

кои се разликуваат за секоја земја должник. Нејзината појава не треба да се објаснува само
со прекумерно задолжување од страна на земјите- дебитори. Во значителен степен
должничките кризи се должат на либералното кредитирање од страна на комерцијалните
банки. Од друга страна, дел од должниците немаат желба да позајмуваат од
меѓународните финансиски институции како што се Меѓународниот монетарен фонд и
Светската банка, и тоа се објаснува со фактот, дека финансирањето од нив често е

32
поврзано со спроведување на рестриктивни економски програми и наметнување на
економска политика, кои должникот би требало да ги преземе во состојба на должничка
криза.

Земјите - нето заемопримачи на меѓународниот должнички пазар, може на одредени

нивоа на задолженост да не се во состојба да ги опслужуваат обврските кон странските
кредитори. Оваа состојба се категоризира како криза на државниот долг (sovereign debt
crisis). Причините да се стигне до неа се различни: огромна надворешна задолженост
спрема БДП на земјата; ненадејна промена на каматните нивоа, која окажува негативно
влијание врз опслужувањето на долгот; прекумерни очекувања од краткорочниот долг;
несоодветна композиција на надворешниот долг спрема можностите на земјата да
генерира доволно девизни приходи; неадекватна макроекономска политика;
некоординираност во дејствата на доверителите. Во такви случаи се зборува за
неликвидност на државата - неможност за плаќање на каматата или главницата за
склучените договори за надворешно финансирање.

Финансиската либерализација, глобализацијата на инвестициите и интеграцијата на

светските пазари на капитал се едни од најважните предуслови за мобилноста на
паричниот капитал. Промената во условите на трговија на одредена земја или флуктуации
на каматните стапки на меѓународните финансиски пазари почнуваат да укажуваат на
непосредно влијание врз текот на капиталот кон и од одредени земји и региони, а тоа во
одредени случаи може да предизвика должничка криза.

‘’Gai и Shin ги сведуваат причините, кои доведуваат до појава на криза на

задолженоста, до две главни причини:

 Недоследна владина политика, која придонесува за влошување на

макроиндикаторите на земјата и нестабилност во димензиите на надворешниот
долг и девизните резерви.
 Со своите постапки доверителите можат меѓусебно да ги засилат негативните
импулси и тоа да доведе до должничка криза. Нивната истовремена реакција при
исцрпување на нивната доверба во можностите на должникот е стремежот

33
 максимално брзо да ги добијат назад своите пари. Тоа го прави невозможно
опслужувањето на излезните девизни текови од земјата на дебиторот.

Вредности на релативни показатели, вклучувајќи должничките нивоа, над одредени

вредности означуваат појава или веќе настанати проблеми со опслужувањето на излезните
девизни текови од земјата.’’ (Gai P & H. Song Shin, 2001, p. 9)

4.3. Валутна криза

Во специјализираната литература се среќаваат различни методи за идентификација

на девизните кризи. Најнепосредниот резултат од девизната нерамнотежа е суштинската
номинална девалвација на националната парична единица. Сепак девалвацијата не е
задолжителен услов, за да се утврди одредена ситуација како валутна криза. Ако властите
успешно ја заштитиле локалната парична единица од шпекулативен напад, трошејќи
голема количина од девизните резерви на земјата, девалвација нема, но една таква епизода
се класифицира како валутна криза. Друга заштитна мерка во случај на притисок за
обесценување на националните платежни средства, користена од паричните власти -
каматната стапка, исто така, може да ја намали острината и да се избегне или барем да го
одложи развојот на валутната криза. Неговиот значаен пораст сепак е признак за масовна
атака врз курсот на валутата и обид да се задржи инвеститорскиот интерес врз
националната парична единица.

Истражувајќи ги проблемите со појавата и развојот на девизните кризи, научниците

конструираат бројни релативни показатели, кои го насочуваат вниманието кон
негативните феномени на девизниот пазар. Показателите се следат во динамика околу
периодот на настанување на криза и се прават споредби со нивните димензии во “мирни"
(tranquil) периоди на време. Се вршат меѓудржавни и регионални споредби на вредностите
на индикаторите. Изборот на варијаблите за даден релативен показател се базира врз
врската и важноста на поставената варијабла со девизниот курс. Разликите во
индикаторите се објаснуваат со процените на истражувачите за тоа, кој од нив има
поголема аналитичка вредност, во каков регион е опсегот на истражувањето и слично.

34
 При деталното разгледување на индикаторите за валутни кризи можат да се
разграничат две главни насоки. Првата е поврзана со т.н. традиционален пристап кон
девизните кризи, кој се базира врз влошување на вредностите на одредени финансиски и
макроекономски варијабли, кое води до голема загуба на девизни резерви, притисок врз
девизниот курс и девалвација на националната парична единица потоа. Втората насока
при разгледување на индикаторите за валутни кризи вклучува некои релативно нови
пристапи. Заедничкото кај нив е, дека криза може да се развие и без особено влошување
на одредени индикатори. Економската политика не е позната однапред, но реагира на
одреден начин на промените во стопанството и економските агенти ја пресметуваат
оваа реакција при формирање на своите очекувања за иднината. Тоа дава можност за
формирање на повеќекратна рамнотежа (multiple equilibria) и кризи, кои настануваат
сами по себе (self-fulfilling crisis).

Новите пристапи даваат друго објаснување за напуштање на нивото на девизниот

курс, кое се следи, од страна на властите, различно од ова за исцрпување на
меѓународните резерви. Од значење се негативните ефекти при заштита на валутниот курс
од шпекулативни напади. Популарно средство за таква заштита е зголемувањето на
каматната стапка, но тоа зголемување има негативно влијание врз клучните
макроекономски варијабли како што се: стапка на невработеност, влошување на
опслужувањето на кредити, намалување на инвестициите кај бизнис проекти со понизок
процент на поврат. Придобивките од одржувањето на одредено ниво на девизниот курс се
споредуваат со негативните последици за економијата од тоа одржување и се прави
разумен избор за општеството.

‘’Постапката за идентификување на валутна криза е конструирањето на индекси, во

кои со одредени тежини влегуваат различни монетарни показатели. Измената со повеќе од
три стандардни отстапувања на индекс, која ги вклучува со еднакви тежини просекот на
девизните курсни промени и просечната вредност на промените во девизните резерви (со
негативен предзнак), се дефинира како валутна криза.’’ (Kaminsky G. & Reinhart C., 1996,,
p. 4). Друг метод, кој се користи за докажување на појавата на валутна криза, е преку
означување преминувањето на критични нивоа на промена за одредени индикатори. Овие

35
т.н.. "суштински прагови" варираат поради специфичните карактеристики на
истражуваните земји.

Обезвреднувањето на националната валута со повеќе од 25% во одреден период и

зголемувањето со минимум 10% на обесценувањето од претходниот период се
категоризира како валутна криза.

Валутна криза при режим на монетарен одбор се јавува кога властите решаваат
да го напуштат фиксниот паритет. ‘’Под валутна криза при фиксен монетарен одбор се
разбира моментот на притисок врз фиксниот курс, како резултат на тоа органите,
овластени да ја спроведуваат монетарната политика, ја девалвираат националната
валута.’’ (В. Неновски & Н. К.Христов, n.d., p. 35). Монетарниот одбор фиксира една
основна цена - девизниот курс, притоа сите останати економски варијабли слободно се
движат. Последиците од прекинување на функционирањето на тврдиот монетарен
ангажман се тешки финансиски (вклучително и монетарни) кризи и тотална загуба на
довербата кај институциите, бидејќи се губи основата на утврдениот режим - фиксниот
паритет, од кој произлегува стабилноста на системот.

ГЛАВА 5: ГЛОБАЛНА ФИНАНСИСКА КРИЗА

‘’Сегашната финансиска криза, што произлегува од американскиот хипотекарен

сектор, а која полека се вовлекува во глобалниот финансиски неред уште од летото, 2007
година, доживеа нова фаза на забрзаност и развој на почетокот на есента, 2008 година.
Постојаните неуспеси на берзата и банкарските неуспеси, се најлошите што досега се
забележени уште од 1929 година. Оваа криза е наречена „финансиска“ криза. Во тоа има
некоја вистина, бидејќи процесот на претворање на средствата во хартии од вредност,
сигурно имале удел во целиот процес на појавата на кризата. Меѓутоа, корените на
кризата се далеку од исклучително финансиски. Сведоци сме на колапсот на
специфичниот модел на капитализам, како и на колапсот на меѓународниот монетарен
поредок на пост- Бретон Вудс (Bretton Woods). Очигледно, влогот е голем и оваа криза ќе
се толкува како главна точка на пресврт во XXI век.’’ (J. Sapir, 2008). Бевме сведоци на
спектакуларна криза на ликвидноста од 20 септември до 12 октомври 2008 година, која

36
беше школски пример на Keyes-овата „апсолутна преференција за ликвидност“, што
мотивираше огромна интервенција на државата.

‘’Кризата на ликвидноста е резултат на глобалната криза на финансискиот систем

кој се фокусира на општата несигурност на софистицираните должнички инструменти
развиени за време на последните десет години, преку процесот на претворање во хартии
од вредност. Но, оваа финансиска криза има корени и во процесот на прекумерното
одобрување на кредити, што се случува во Соединетите Американски Држави, но, исто
така, и во: Велика Британија, Шпанија и Ирска. Оваа експанзија на кредити е резултат на
структурните промени во поделбата на приходот што се случува во американската
економија, меѓутоа, исто така и во економијата на Обединетото Кралство уште од
средината на осумдесеттите. Овие промени го опишуваат „неолибералниот“
капиталистички модел.’’ (Г. Ирвин, 2007, pp. 2-23). Уделот на платите опаѓа,а добивките
доживуваат многу голем скок, додека распределбата на приходот во САД станува исто
толку нерамномерна како во времето на големата рецесија од 1929 година. Во специфичен
контекст развиени се три различни нивоа на кризата: контекстот на распаѓање на сите
преостанати начела на Бретон Вудс (Bretton Woods), што резултира со масовен
меѓународен монетарен неред. Всушност, би можело да се појде од тука за подобро
разбирање на кризата.

Табела 6. Индекс на извозната сличност за земјите на OECD. Развојот од 1972-2005 година

Table 6. Index of export similarity to the countries of OECD. The development of the 1972-2005
year
1972 1983 1994 2005
Тајван 0,14 0,17 0,22 0,22
Хонг Конг 0,11 0,13 0,17 0,15
Кореја 0,11 0,18 0,25 0,33
Сингапур 0,06 0,13 0,16 0,15
Кина 0,05 0,08 0,15 0,21
Индија 0,05 0,07 0,09 0,16

Извор: П.К. Скот, „Релативната софистицираност на кинескиот извоз“, Економска

политика, бр. 55, јануари 2008, стр. 7-40, стр. 26.

37
 Монетарниот неред, епитомизиран со целосна слобода на циркулација на
капиталот, во 1998 година доведе до криза во најголем број од земјите во развој.
‘’Неможноста преживеаните институции кои потекнуваат од Бретон Вудс, ММФ и
Светската банка, да ја контролираат, или само да управуваат со кризата, доведе
најголемиот дел од земјите во развој, главно од Азија, да помислат дека би можеле да ги
заштитат само огромните странски девизни резерви. Според тоа, ова логично ги доведе
овие земји да ги применат FOREX политиките на акумулација засновани врз
девалоризација на националната валута и на конкурентната дефлација.’’ (J. Sapir, 2000, pp.
541-553) ‘’Наметнувајќи стриктни ограничувања на својот внатрешен пазар, тие се свртеа
кон моделот на развојот заснован врз извозот, во времето кога Светската трговска
организација негува нов режим на слободна трговија, што на азиските земји во развој им
овозможува да ги применат меркантилистичките политики. Овој извоз, заснован врз
стапката на порастот, се свртува кон повисоки камати на штедењето, а политиките на
привлекување инвестиции им помогнаа на земјите во развој да користат високи каматни
стапки на порастот на работната продуктивност, која не настанува од директни или
индиректни приходи. Како што квалитетот на извозот почнува да расте тој создава силен
ефект на длабока дефлација заснована врз платите за економиите на развиените земји, а
особено на американската.’’ (J. Bivens, 2007).

5.1 Неодржливата стапка на развој во САД

Американската економија одржува висока стапка на развој со замена на кредитите

(главно хипотекарните и сега озлогласениот механизам за екстракција на домашниот
капитал) за заработувачката од труд. Ова беше потпомогнато со изразената проактивна
монетарна политика, но и со процесот на претворање на капиталот во хартии од вредност.
‘’Во изразено дерегулираното финансиско опкружување ова претворање на капиталот во
хартии од вредност помогна банките и хипотекарните брокери да ги намалат каматните
стапки на високо ризичните хипотеки.’’ (JPMorgan, 2007).

Убиствената конкуренција во хипотекарниот сектор претставува силен поттик за

ширењето на процесот на претворање на капиталот во хартии од вредност во целиот
хипотекарен сектор (со хартиите од вредност помогнати со хипотека).

38
 Хипотеките прогресивно ги истиснуваат другите системи на кредитна
потрошувачка и во американските домаќинства долгот достигнува до 93% од БНП во 2006
година. Меѓутоа, американската стапка на пораст би била многу помала отколку што е,
без екстракција на домашниот капитал што овозможи постојан пораст на цените на
недвижностите од 1990 до 2007 година. Секако, ефтините кредити ја помогнаа
зголемената побарувачка и порастот на цените на недвижностите и дури иако нивото на
штедењето на домаќинствата достигнува незабележителни 0.4% во 2007 година,
солвентноста на домаќинствата не се доведуваше во прашање, сé додека цените не почнаа
да паѓаат. Тоа беше, ни помалку, ни повеќе, масовен Понци финансиски механизам во
економијата на САД. Во 2007 година, вкупниот износ на заштеди во САД доаѓа до
рекордно најниското ниво на БНП од 13.6%, во Германија достигнува 23.8%, а во
Франција 20.3% (да не ги споменуваме азиските земји).

Стапката на порастот која е генерирана на овој начин врз основа на

потрошувачката, во времето кога опаѓа продуктивноста на трудот, го објаснува огромниот
дефицит на тековните сметки кои ги бележи САД од 2000 година, до денес. Азиските
земји го користат својот сопствен суфицит за масовно откупување на американските
долгови. Оваа двојна нерамнотежа, за несреќа, е наречена „Бретон Вудс II“, но, всушност,
е нестабилна бидејќи се заснова врз неодржливиот систем на експанзија на долгот.

5.2 Европска дивергенција

‘’Европските земји, исто така, беа погодени од дефлација на платите предизвикана

од азиските меркантилистички политики, но исто така, во некои случаи и од некои „нови
земји-членки“ на ЕУ. Тие, сепак, мораа да се соочат со многу построгата монетарна
политика предизвикана од страна на Европската централна банка, што ја објаснува
состојбата на ниската стапка на порастот што ја имавме во евро-зоната.Принципот на една
валута е доста проблематичен за оние хетерогени земји со изразено дивергентна
инфлација кон односите на стапката на порастот, и без она што може да се нарече голем
„федерален“ буџет.’’ (J. Sapir, 2006, pp. 69-84). Сепак кажано, економската теорија има
докажано дека инфлацијата може да биде премногу ниска. Нулта стапката на инфлација,
што си ја постави себеси за цел Европската централна банка, има катастрофални

39
последици по европските економии. Пресметано е дека цената на еврото е меѓу 0.6% до
1% од БДП годишно за француската економија. Политиката на Европската централна
банка, исто така, придонесе за меѓународниот монетарен неред кој доведе до сегашната
криза. (J. Bibow, 2007)

Некои европски земји (Велика Британија, Шпанија и Ирска) реагирале на

регионалната депресивна економска клима со примена на американскиот „нео-либерален“
капиталистички модел, со високо развиен хипотекарен систем и со економија заснована
врз финансискиот сектор. Задолженоста на домаќинствата се вивнува до бескрај, а
штедењето сосема опаѓа. Овие земји сега се наоѓаат помеѓу оние кои се најмногу погодени
од кризата. Германија го измами овој вид на дефлација со усвојување на она што може да
се нарече нео-меркантилистички модел. Во индустрискиот процес, произодните линии на
подмонтажата се преместени во ново влезените земји-членки на ЕУ. Фамозната ознака
Made in Germany(произведено во Германија) брзо се замени со Made by Germany
(произведено од Германија) овозможувајќи и на Германија на тој начин да задржи
огромен трговски суфицит. Меѓутоа, вработеноста во индустријата опаѓа, а задолженоста
на домаќинствата се зголемува, што сега е дел од проблемот со кој се соочуваат
германските банки. Франција и Италија се обидоа да го одржуваат „класичниот“ европски
капиталистички модел преку релативно експанзивната јавна политика, но по цена на
пораст на јавниот долг. Меѓутоа, кога се зборува за целосна задолженост (вклучувајќи го
долгот на домаќинствата, на претпријатијата и јавниот долг) земјите кои припаѓаат на
„класичниот“ европски капиталистички модел не се во најлоша состојба.

40
Табела 7: Вкупната задолженост во БНП %, 2006 година
Table 7: Total debt to GDP% in 2006
Франција Германија Шпанија Обидинето Италија
кралство
Долг на домаќинство 45% 68% 84% 107% 39%
Долг на претпријатие 73% 57% 104% 88% 63%
Вкупно домаќинство 118% 125% 188% 185% 102%
+ претпријатие
Јвен долг 63% 67% 39% 39% 106%
Вкупно 181% 192% 227% 224% 208%

Извор: INSEE, Европска централна банка и Националниот книговодствен систем на

Обединетото Кралство.
5.3. Глобална неодржливост

‘’Денешната криза покажува многукратни линии на неуспех. Американскиот

стопански пораст индуциран со кредити не беше одржлив, но не беа ниту
меркантилистичките политики имплементирани како одговор на финансиската криза од
1998 година. Американската економија не можеше бесконечно да го зголемува дефицитот
на тековните сметки, а за земјите на Азија, кои ги акумулираа FOREX девизните резерви,
кои мораа да се стерилизираат за да се спречи зголемување на курсот на размена, имаа
трошоци без да се влијае врз инвестициониот процес.’’ (D. Rodrik, 2006, pp. 253-266.).

‘’Во исто време, Европската централна банка ја следи политиката која е во

директна спротивност со бараната цел на одржување на европската интеграција, бидејќи
на тој начин, всушност, ја развива структурната дивергенција. Последна по ред, но не и по
важност, неолибералната идеологија, промовирајќи ја широко распространетата
дерегулација во секторот на финансиите и на банкарството, создава систем заразен со
ендогена нестабилност, резултат кој е предвиден од низа теоретски работи.’’ (M.
Rothschild & J. Stiglitz, 2007, pp. 629-649).

41
 Високо конкурентните пазари не се баш задолжително најдобриот инструмент на
координација што ни е потребен, а негувањето уште поголема конкуренција може да биде
деструктивно за ефикасноста. Дури и ММФ на крајот прифати дека финансиските
иновации го зголемија ризикот без опипливи подобрувања на инвестициониот процес.
‘’Така, можеме да укажеме на три важни фактори кои оваа криза навистина ја прават
глобална. Првиот се однесува на клучната позиција на процесот на дефлација предизвикан
со платите, како резултат на комбинација на азијската меркантилистичка политика (а во
извесна мерка и од германската нео-меркантилистичка политика, поддржана од
Европската централна банка заслепена со анти-инфлацијата) и слободната трговија
спонзорирана од страна на Светската трговска организација. Овој процес значително ја
ослабува солвентноста на домаќинствата. Дури и Пол Кругман (Paul Krugman), добитник
на Нобеловата награда за 2008 година, во овој контекст го признава негативното влијание
на слободната трговија врз распределбата на добивката.’’ (P. Krugman, 2007).

Вториот значаен фактор е дерегулацијата на светскиот финансиски сектор. Ова

сигурно е вториот клучен фактор кој потпомогнал во развојот на кредитната
презадолженост и, истовремено, и' овозможил на американската економија да го зарази
светот. Сепак, иако германската нео меркантилистичка идеологија одиграла важна улога,
важно е да се сфати дека кога се чини дека кредитот е единствениот начин за одржување
на стапката на порастот, дерегулацијата на финансиите која помага на експанзијата на
кредитот, претставува многу неповолен потег.

Третиот клучен фактор е процесот на структурната дивергенција кој се развива

внатре во ЕУ, а дури и внатре во евро-зоната. Тоа предизвикува сериозна загриженост за
прашањето на опстанокот на еврото како единствена заедничка валута.

42
Табела 8 : Приказ на состојбата на тековните сметки на годишно ниво во милијарди УСД
Table 8: View the status of current accounts annually billion USD
Развиени земји Од кои САД Јапонија Земји во развој Од кои Кина
199 -107,9 -299,8 114,5 37,8 21,1
2005 -431,6 -759,9 165,7 518,0 160,8
2006 -508,8 -811,5 170,4 681,6 250,0
2007 -499,8 -784,3 195,9 684,2 380,0

FMI, World Economic Outlook (Светски економски преглед), Вашингтон, ДК, октомври
2007 година.

5.4. Причини за глобалната финансиска криза

 ‘’ Постојат повеќе причини кои доведоа до појавата на големата финансиска криза,
која подоцна прерасна и во глобална економска криза. Подоле ќе наведеме неколку:

1. Непромисленото хипотекарно кредитирање

‘’Централната банка на САД многу лесно и по ниски каматни стапки им

одобруваше кредити на банките, со што им отвараше простор за доделување на
хипотекарни кредити по ниски каматни стапки.

  Ниските каматни стапки, порастот на цените на недвижностите , како и ниските

стандарди за одобрување на кредити овозможија многу луѓе да купат куќи кои реално не
можеа да си ги дозволат. Лесното доаѓање до кредити за кување на стан или куќа
предизвика зголемување на побарувачката за недвижности, а со тоа пораснаа и цените на
становите и куќите. Постојаниот пораст на цените на становите и куќите ги потикнуваше
банкарите уште повеќе да го зголемуваат овој вид на кредити, а истовремено да ги
ублажуваат условите под кои може да се добие кредит. На крај кредит можеше да добие
буквално секој, независно од тоа дали има приходи или не, доволно беше да поднесе
апликација за кредит и да добие кредит во висина од проценката на вредноста на имотот
кој сака да го купи.

43
 Дополнителни обезбедувања не се ни бараа, Банките беа сигурни во своите
пласмани бидејќи цената на заложените хипотеки постојано растеше.  Тие воопшто не
помислуваа на можното сценарио дека цената на становите може да падне, а тие ќе бидат
без дополнително обезбедување за издадените кредити.

 Во борба за профит, заборавија на ризикот. Се даваа кредити на лица кои не

поседуваат никаков имот и без никакви приходи, кои во банкарството се среќаваат под
името “NINJA” кредити (no income, no job, and assets =ninja).

Кога цените на куќите и становите почнаа нагло да паѓаат заемите станаа

нефункционални и се случи вистински шок на финансискиот систем. Банките во паника
почнаа нагло да ги продаваат тие хипотеки, со што ја зголемија понудата без речиси
никаква побарувачка, а сето тоа ја забрза дефлационата спирала.

 Токму во такви услови паралелно почнаа да опаѓаат и цените на акциите на

банките, осигурителните компании и инвестиционите фондови.  Впрочем, за една банка да
функционира и работи и се потребни ликвидни средства, кои во тој момент беа заменети
со цели имоти чие продавање беше тешко, па дури и невозможно.

2.Недостиг на транспарентност и одговорност кај хипотекарното кредитирање

Во периодот на финансирањето на домовите , голем број од учесниците во таквите

акции придонесоа да се создадат лоши хипотеки и истовремено продажба на лоши хартии
од вредност, изгледајќи безбедно дека тие нема да сносат одговорност за нивните акции. 
Како наједноставен пример за тоа е: Еден трговец кој може да продава хартии од вредност
на инвеститорот, без притоа да поднесе било каква лична одговорност доколку тие
договори пропаднат. Истото ова се однесува и на: брокерите, индивидуалците во рејтинг
агенциите и другите учесници на пазарот.  Секој од нив беше воден од својот личен
интерес да ја максимизира сопствената добивка, а истовремено заборавајки на проблемите
се додека системот не прогласи колапс.  Спротивно на ова, постоеја и договори кои
обезбедуваа надоместок против емитентите на лоши хартии од вредност. Принудени да ги
прифатат назад кредитите што пропаднаа, многу небанкарски хипотекарни позајмувачи
пропаднаа. Исто така против нив беа водени и голем број на судски процеси.

44
 3. Глобалните неурамнотежности

  Во изминатите години глобалните финансиски текови се карактеризираат по тоа

што некои земји (Кина, Јапонија, Германија), остваруваат големи суфицити во своите
тековни сметки секоја година, додека други (како САД и Велика Британија) остваруваат
дефицити во трговските односи со другите земји. Големите суфицити во тековните сметки
придонесоа за зголемување на побарувачката на финансиски средства емитирани во
различни земји, а особено за финансиските средства кои што се емитирани во САД.

Имено, на финансиската криза која што го зафати светот во 2007година му

претходеше еден период од 5 – 6 години, кога главно во најмоќната економија во светот се
водеше експанзивна политика, како во монетарната така и во финансиската сфера.
Централната банка на САД одобруваше лесно и обилно кредити на банките, по многу
ниски каматни стапки, додека министерството за финансии водеше постојана буџетска
политика со висок буџетски дефицит. Високата домашна потрошувачка на САД се одрази
на зголемувањето на увозот и на високиот дефицит на тековната сметка кој што достигна
до 7% од GDP во 2005 година. Само позицијата на доларот што сеуште ја има како
доминантна резервна валута во светот, овозможуваше и сеуште овозможува САД
релативно лесно да го сервисира речиси перманентниот дефицит на тековната сметка.

Големата побарувачка за финансиски средства емитирани во САД, заедно со

експанзивната монетарна политика, придонесоа за ниски каматни стапки ширум светот, а
сето тоа предизвика значајно превземање на ризик без постоење на кредитен развој.

Во период помеѓу 1994 и 2007 година долгот на домаќинствата во САД покажал

раст од 118 на 179% од БДП. По 2000 година се забележува забрзан раст на кредитниот
долг на домаќинствата, чиј износ пораснал од 93 на 113% од вкупно расположливиот
личен доход. Во Велика Британија овој раст изнесувал од 120 на 180%, додека во евро-
зоната се зголемува од 72 на 91% . Во истиот тој период порастот на недвижностите кој се
случува во САД не ги исклучува и другите развиени земји.
Надворешниот дефицит со кој се одликува САД е всушност одлика на внатрешниот
дефицит кој што ги содржи дефицитот на домаќинствата и на јавниот сектор.

45
 4.Законодавството

Потикнати од прекумерната доверба во силата на пазарната дисциплина и

саморегулацијата, се појавија одредени закони кои им овозможуваа на финансиските
институции да влегуваат во ризични и нерегуларни трансакции.

5.Неуспехот во управувањето со ризикот

Во одредени фирми анализите за пазарен и за кредитен ризик беа одделени.

Главниот проблем беше тоа што при комплексни производи ваквата поделба не
функционира, односно овие два ризици се недделиви.

6.Банкарскиот систем во сенка

Сите ризични активности со кои се занимаваа банките беа ограничени при

регулацијата на банките (зголемувањето на левериџот, краткорочната задолженост за да се
одобри долгорочен кредит). Подоцна овие ризични активности се преселија надвор од
Владината заштитна мрежа која се состоеше од депозитното осигурување и безбедната и
здрава регулација. Како составен дел од овие ризични активности се вбројува и
хипотекарното кредитирање кое премина од банките кај нерегулираните институции.
Овие небанкарски институции функционираа на тој начин што, се задолжуваа на краток
рок, а доделуваа долгорочни кредити. Со тоа тие станаа ранливи на ликвидносниот ризик.
Можеа многу лесно да пропаднат и тоа само доколку пазарите ја изгубат довербата во нив
и одбијат да ги кредитираат на краток рок. Како и да е, ликвидностиот ризик без разлика
на околностите е постојано присутен, но неговата појава во времето на големата
финансиска криза беше непредвидлива.

7.Прекумерен левериџ

  Прекумерниот ливериџ го зголемува ударот на падот на цените на недвижностите.

Во 2000 година кога поради постоењето на ниски каматни стапки и обемен капитал,
фиксните приноси беа ниски, многу од инвеститорите почнаа да користат позајмени
средства се со цел да го зголемат приносот на нивниот капитал и на некој начин да
извршат компензација.

46
 Во 2004 година Комисијата за хартии од вредност и тргување им дозволи на
фирмите кои што во тоа време издаваа хартии од вредност да можат да го зголемуваат
својот левериџ.

Пред оваа појава нормалниот левериџ се движеше во сооднос 12 : 1 (обврски

наспроти средства), а потоа овој сооднос се промени и изнесуваше 33 : 1 . Овој сооднос на
левериџ означува дека при пад на вредноста средствата за само 3 % , фирмата пропаѓа.
Доколку соодносот си останел на претходното ниво од 12 : 1, овие фирми немаше
да се развијат толку, или да бидат толку многу ранливи.

8.Финансиски иновации

Основниот мотив за создавање на финансиските иновации е желбата за профит.

Како и другите видови на фирми, така и финансиските фирми се основаат и работат за да
ги максимизираат профитите, при што креирањето на нови производи и усовршувањето на
старите претставува принуден начин за остварување на таа цел. Овие финансиски
иновации се движечка сила која води до модернизирање и поголема ефикасност на
финасиските системи. Пазарниот систем и инфраструктура не беа доволно подготвени и
спремни за периодот во кој новите инструменти би се нашле под голем притисок. Некои
предлагаа, на пазарите за нови инструменти да им се даде време за да можат да созреат,
пред да достигнат значајна големина. Тоа значи дека на регулаторите, сметководителите и
рејтинг агенциите ќе им се остави доволно време за да ги осознаат. Но во никој случај не
може да се предвиди дали иновациите ќе го стабилизираат или дестабилизираат системот.

9. Човечката слабост

  Бихевиористичките финансии претпоставуваат дека инвеститорите не секогаш

прават оптимални избори, односно дека тие всушност страдаат од ограничена
рационалност и лимитирана самоконтрола. Основната задача на регулаторите е да им
помогнат на луѓето во управувањето со комплексноста со тоа што ќе вршат подобро
обелоденување и ќе ја засилат финансиската претпазливост. Но , и регулаторите се луѓе,

47
како и инвеститорите, па според тоа и тие како нив можат да оценат кога некое
однесување е субоптимално и дека ќе следи пад на одреден пазар.

5.5. Преголемата спремност за прифаќање на ризик

  Финансиската криза 2007 – 2009 година се смета за најтешка криза која што
најмногу ги погоди зрелите финансиски пазари. Како резултат на ниските каматни стапки
пред избувнувањето на финансиската криза и големата ликвидност на финансиските
пазари, многу од инвеститорите беа мотивирани да превземат големи ризици.

Единственото нешто од кое беа водени, беше личната желба за остварување на што
поголема добивка, додека ризикот беше занемарен.

Во тој период на финансиките пазари постоеја добри услови кои се очекуваше да

продолжат и во иднина и никој не се ни посомнева на некое црно сценарио. Инвестициите
во поризични средства и стратегии станаа правило, најчесто со многу мало разбирање за
превземениот ризик и недоволен капитал за инвестирање. Приватниот сектор продолжи
со стратегијата на превземање на големи ризици и покрај предупредувањата од страна на
јавниот сектор дека финансиската стабилност може да биде изложена на ризик.

Голем број од топ менаџери на поголемите финансиски институции започнаа да ја

изразуваат својата загриженост околу актуелната ситуација на финансискиот пазар , а
најмногу заради хипотекарните хартии од вредност. Но сеуште постоеја ниски каматни
стапки и голема ликвидност кои бараа финансиски производи со највисок кредитен
рејтинг, кои што се одликуваат со повисок принос од нормалниот и се доста привлечни за
инвеститорите кои решиле да ги вложат своите пари. Хартиите од вредност беа
преценети, а супервизорите не поседуваа доволно информации за да го спречат ширењето
на овие хартии од вредност. Меурот веќе почна да расте. Конкурентскиот притисок за
емисија и продажба на овие хартии од вредност стануваше се поголем и поголем.

Како всушност кризата стана сериозна? Како што растеше побарувачката за

високо приносните хартии од вредност со рејтинг , така емитувачите на овие хартии од
вредност беа приморани да посегнат по нискоквалитетни заеми со кои би ја задоволиле
оваа побарувачка. Голем број на пензиски фондови, осигурителни компании,

48
инвестициони фондови и помали банки вложуваа во овие високо рангирани хартии од
вредност.

Во тој период постоеше стабилно финансико окружување, со изобилство на

ликвидност, а сето тоа ги привлекуваше инвеститорите да вложат во високо ризични
финансиски инструменти без притоа да обрнат внимание на последиците кои можат да
настанат. Преголемо внимание се обрнуваше на рејтинзите, а премало на документацијата
за производите или неразвиеното истражување. Кредитните рејтинг агенции го рангираа
кредитниот ризик на овие производи, но освен овој ризик тие се одликуваат со
ликвидносен и пазарен ризик. Ликвидносниот ризик претпоставува дека сопственикот
може да не биде во состојба да го продаде инструментот брзо по тековна цена, додека
пазарниот ризик е дека пазарните услови како што е движењето на каматните стапки може
да влијае врз вредноста на хартиите од вредност.

Инвеститорите кои ги вложуваат своите финансиски средства не го разбираат во

целост ризикот кој што го превземаат и тоа е нивна одговорност, додека кредитните
агенции играат голема улога во зголемувањето на бројот на кредитните инструменти.
Спремноста за прифаќање на ризик од страна на индивидуалците и финансиските
институции е огромна. Тие се поттикнати од преголемата ликвидност која во тој момент
владееше на финансиските пазари и ниските каматни стапки кои исто така ги мотивираа
инвеститорите да ги вложат своите пари. Овој тренд владееше во повеќе области како што
се недвижностите, деривативните пазари, банкарските заеми и преценетите акции. Не
беше мал бројот на оние финансиски институции кои беа високо задолжени наспроти
големината на нивниот капитал. Финансискиот показател актива/акционерски капитал се
движеше во распон меѓу 30 : 1 до 50 : 1 во 2007 година. Во такви услови, при евентуално
опаѓање на вредноста на активата за само 2 до 3 % , може да го збрише капиталот на
банката во целост и банката да пропадне.

Учесниците на финансиските пазари цврсто беа уверени во тоа дека ваквиот тренд
на финансиска експанзија ќе продолжи и понатаму. Тие и понатаму беа премногу
агресивни во поглед на нивната активност и покрај преголемата изложеност , но тие не беа
спречени.

49
 Сето ова гледано на краток рок и овозможуваше навистина високи профити на
инвеститорите, но на долг рок се покажа како катастрофално. Оваа појава на неоснован
оптимизам беше уште толку потикната и охрабрена од експанзивната монетарна политика
која што беше водена во многу земји, вклучувајки ги и САД.’’ (Katerina K, 2011).

ГЛАВА 6: КОИ СЕ МОЖНИТЕ ОДГОВОРИ НА КРИЗАТА

Несомнено, оваа криза ќе има силно влијание врз економски развиените земји.
Рецесијата веќе започнува и пред кризата на ликвидноста и крахот на берзата во
септември - октомври 2008 година. Таа ќе се влошува, дури и ќе се прошири, барем до
летото 2009 година, со веројатност за продолжување и до крајот на 2009 година. Падот на
активноста во реалниот сектор ќе има повратен ефект на финансискиот сектор. Сегашнава
криза ќе биде најлоша криза која е доживеана од развиените економии уште од крајот на
Втората светска војна и ќе ги принуди државите значително да ја изменат својата
економска политика, со цел да се опорави светската економија, со, или без здружени
обиди за повторно градење на подобар и поефикасен меѓународен монетарен поредок.

6.1 Кризата и нејзините последици.

Финансиската криза ќе влијае врз економијата на реалниот сектор преку различни

канали. Неуспехот со кредитите, досега најмногу е дискутирани, бидејќи тој е
најспектакуларен. Меѓутоа, тоа сигурно нема да биде единствениот канал. Во многу земји
цените на активата на капиталот (уделите и недвижностите) се значително паднати. Ова ќе
има значително влијание врз ефектот на богатството. Онаму каде државите го следат
американскиот неолиберален модел, вистинската потреба повторно да се обнови секторот
на штедењето, значи и мерки на рестрикција врз потрошувачката на домаќинствата во
наредните тримесечја.

Комбинираниот ефект од завршувањето на процесот на екстракција на домашниот

капитал и на масовниот негативен ефект на богатството, предизвикал сериозен пад на
цените на активата, што значително ја оштетило потрошувачката во американската
економија. Екстракцијата на домашниот капитал изнесувал 3% од вистинскиот,

50
расположив приход на потрошувачите во 2005/2006 година. Огромниот пад на цените на
недвижностите го бришел овој извор на потрошувачка, а крахот на берзата создавал
огромен проблем за пензиските фондови правејќи го задолжително зголемувањето на
незапамтено ниските стапки на штедењето на домаќинствата. Американскиот БНП паѓал
за -2.5% / -3.5% .

Евро-зоната, исто така, влегувала во рецесија. БДП, во најдобар случај, опаѓал за

најмалку -1.5% до летото на 2009 година, а некои од земјите биле доста загрозени
(Шпанија и Италија). Дури и германскиот нео-меркантилистички модел бил доведен во
прашање. Во останатиот дел на Европската Унија, Велика Британија доживеала шок кој е
доста сличен со оној на Соединетите Американски Држави, новите земји членки дознале
што е тоа длабока рецесија (Балтичките земји, Унгарија, Романија, Чешка и Полска).
Медитеранските земји кои се поврзани со ЕУ (Мароко и Тунис), исто така страдале од
влијанието на рецесијата. Големото намалување на (потрошувачката) побарувачката, што
е веќе очигледно на пазарот на автомобили и во секторот на изградбата, го зголемила
бројот на претпријатија што банкротирале.

Стапките на невработеноста кои брзо се зголемувале во Шпанија и САД,

дополнително насекаде растеле, зголемувајќи ја на тој начин несолвентноста на
домаќинствата и онаму каде што привилегиите за невработеноста се премногу ниски, или
премногу рестриктивни.

Пропаѓањето на претпријатијата создал нов „токсичен“ синџир на долгови внатре

во банкарскиот сектор, а рецесијата, која била вклучена во финансиската криза, отворила
нова фаза на тешкотии за банките и осигурителните друштва во текот на 2009 година.
Соочени со растечките економски тешкотии, владите одговориле со зголемување на
буџетскиот дефицит. Најимпресивниот потег бил оној на Соединетите Американски
Држави и можело да се очекува дека буџетскиот дефицит за финансиската 2009 година ќе
достигнел, ако не и го надминел, 10% од БНП. Доколку кон тоа се додале сите веројатни
извори на буџетскиот дефицит, ќе се добило 930-950 милијарди УСД кои требало да се
додадат на планираниот дефицит од УСД 439 милијарди. Вкупниот дефицит за

51
фискалната 2009 година може да изнесувал до УСД 1,370-1,400 милијарди, или близу 11%
од БДП .

‘’Во земјите на Европската Унија дефицитот на буџетот, значително се зголемил

преку комбинацијата на владината поддршка на погодениот банкарски сектор и со мерки
на поттикнување.

На почетокот на ноември 2008 година, имало силен отпор предводен од страна на

Германија и Луксембург, за да се усвои координиран анти-рецесиски план на нивото на
еврозоната. Ова имало доста несреќни последици.

Овој дефицит на буџетот, сепак не се ограничил само на 2009 година. Со оглед на

тоа дека механизмот на кредитната експанзија е трајно онеспособен, а економската
активност е намалена на значително подолго време, јавната потрошувачка била
единствената можност да се избегне рецесијата за да не стане полносилна депресија.

Брзата проценка на финансиските потреби покажало дека на американската

економија би и биле потребни 20% до 25% БНП до 2011 година, а на економиите на
еврозоната, меѓу 12% до 15% БДП. Доколку кон тоа се додале потребите на
нефинансискиот сектор за позајмици, би можело да се достигне БДП 28% до 35% за
економијата на САД и БДП 16% до 21% за евро-зоната.

Во секој случај, сето ова претставувало огромно зголемување на вкупниот долг.

Бидејќи каматните стапки немало да се зголемуваат (ова дефинитивно би го уништило
банкарскиот сектор), финансирањето на толку зголемениот долг би било невозможно без
значително зголемување на нивото на инфлацијата. Ова, во комбинација со фактот дека
постои изразена асиметрија во потребите за позајмиците меѓу земјите, предизвикало
флуктуации на курсот на валутите во следните 24 месеци. Доколку УСД ја подобриле
својата позиција спрема еврото за време на летото и почетокот на есента 2008 година,
можело да се очекува силен пресврт на овој тренд штом прашањето на долгот ќе избие на
преден план.’’ (J. Sapir, 2008, pp. 232-236).

52
 Директните и индиректните последици на кризата биле толку силни што се случиле
значителни промени во економските политики и во институциите. Процес на повторна
регулација на финансиските пазари.
Една од најочигледните промени, секако бил трендот на повторна регулација на
финансиските пазари. Многу малку се оние кои отворено се спротивставувале на таквиот
потег и бранејќи го старото неолиберално кредо. Овој тернд имал доста јасно дефинирани
последици.
Првата е јакнење на претпазливите, мудри прописи за банките и финансиските
институции. Ова е сигурен неопходен потег, но би била голема грешка да се смета за лек
кој сé ќе излечи. Мудрите прописи се носат против познатите ризици. Меѓутоа, кога
ризиците би биле сосема познати, како што би било рационално да се очекува, тогаш нема
да бидат потребни. Она што најдобро го дефинира ризикот е изненаденоста за сосема
неочекуваниот случај, како што тоа убаво го дефинирал покојниот Г.Л.С. Шекл (G.L.S.
Shackle). (G.L.S. Shackle, 1949 ).

‘’Сериозното сфаќање на ризикот значи дека ние се наоѓаме во свет на

веројатности кои не можат целосно да го опишат. Во тој случај мерките на претпазливост
и прописите не мораат да бидат нецелосни и несовршени при соочувањето со настан кој
не го очекува законодавецот. Доколку законодавецот би можел да ги очекува сите
настани, ова би значело сосема предвидлив свет, каде одредбите не би биле потребни. Кон
овој логичен парадокс, кој ја поткопува вредноста на која било мерка на претпазливост,
мораме да го додадеме ефектот на преференцијалните пресврти, кој е добро познат и
утврден факт.’’ (P. Slovic и S. Lichtenstein, 1983, pp. 596-605.)

Мудрите прописи вообичаено се засноваат врз иницијативи. Тие ја преземаат

дадената структура на приоритетите на поединечниот актер. Меѓутоа, доколку се соочиме
со „ефектот на поставувањето на временска рамка“ кога треба да се случи неочекуван
настан, тогаш преферентната структура ќе ги направи овие мерки на претпазливост малку
бескорисни токму тогаш кога тие се најмногу потребни. Всушност, мерките на
претпазливост никогаш не ги спречиле актерите на финансиските пазари да западнат во
треска за време на измамата.

53
 ‘’Втората последица би можела да биде враќање на ограничувањето на протокот
на капитал, особено на исклучително краткорочните текови на капиталот. Воведувањето
некој вид контрола на капиталот, поврзани со сериозното ограничување на обемот на
процесот на претворање на средствата во хартии од вредност, недвосмислено го носи во
себе најголемото ветување за среднорочна и долгорочна стабилност. Разни студии
изработени од страна на ММФ, чија посветеност на движењето на капиталот не може да
се оспори, покажуваат дека вистинската економска вредност на мобилноста на
краткорочниот, изразито ликвиден капитал за економски развој, значително е
пренапрегната.’’ (E Prasad. R Rajan. et al., 2007).

‘’Земји кои помалку се потпираат врз странските финансии се оние кои доживеаа
долгорочна и највисока стапка на пораст. Финансиската глобализација значително го
зголеми ризикот на земјите во развој без да им ги обезбеди очекуваните користи.’’ (M.A.
Kose. E Prasad. K. et al., 2007)

Овие позиции сега ги бранат автори кои му припаѓаат, или пак се блиски до ММФ.
Уште пред десет години се тврдеше дека контролата на протокот на капиталот може
повеќе да претставува поевтин и поефикасен начин за унапредување на стабилноста на
стапката на порастот за земјите во развој, отколку финансиска глобализација. (R. Rajan,
1999).

Либерализацијата на финансиските пазари е сигурно главната сила која генерира

нестабилност во земјите во развој и принудува некои од владите да усвојат
меркантилистички политики на дејствување насочени кон акумулација на девизи.

Никој не би порекнал дека јакнењето на мерките на предострожност е подобро

отколку нивното ослабување. Но, тие мерки не се решение. Веројатно подобра појдовна
точка е преиспитувањето на процесот на финансиската либерализација и глобализација и
тоа како тој се развива во последните 20 години. Меѓутоа, и покрај тоа што би се вовеле
одредени рестрикции на протокот на капиталот во наредните месеци, како што е успешно
направено пред крахот во 1998 година, ова нема да биде доволно.

54
 Решавање на дефлацијата која произлегува од платите. Дефлацијата која
произлегува од платите одигра решавачка улога во процесот што доведе до сегашнава
збрка. Бидејќи во наредниве месеци кредитите за домаќинствата ќе бидат ćе поретки,
запирањето на трендот на поделбата на приходот кој доминира до 80-тите години од
минатиот век, ќе претставува главниот лек и единствен начин развиените земји да се
стават на патот на стабилниот пораст.

Може да се тврди дека слободната трговија, спонзорирана од страна на Светската

трговска организација, всушност има штетни ефекти за овие земји. Доколку ја издвоиме
Кина од групата на „земјите во развој“, тогаш слободната трговија повеќе не генерира
добивка, туку глобални трошоци.

Треба, исто така, да се сфати дека односот меѓу слободната трговија и развојот
беше многу амбициозен во среднорочна, но и долгорочната перспектива. Тврдењето дека
тарифите ја продлабочиле кризата од 1929 година, тука е спротивен аргумент.

‘’Меѓународната трговија доживува колапс во раните 30-ти години на минатиот век

не заради протекционизмот, туку заради тоа што тогаш меѓународната ликвидност била
брутално притисната кога банките, една по друга пропаѓаат и затоа што ниту една
меѓународна институција не можела да обезбеди поддршка за земјите соочени со огромен
дефицит во девизните резерви (FOREX) и златната подлога. Билатералните трговски
спогодби, всушност, го помогнаа процесот на повторното воспоставување на
ограничувањето на средствата на надворешната трговија. По 1945 година, меѓународната
трговија брзо и суштински се развива во изразено протекционистичко глобално
опкружување, бидејќи проблемот на меѓунродната ликвидност е делумно решен со
системот востановен во Бретон Вудс. Овој систем, всушност, многу поефикасно се
развива во Западна Европа и преку Европската платежна унија.’’ (J. Kaplan & G.
Schileiminger, 1950).

Враќањето на ефективната „заедничка извозна тарифа“, како што беше правило во

„заедничкиот пазар“, веќе би претставувало прв чекор. Меѓутоа, ЕУ-27 сега е толку
проширена така што внатре во ЕУ сега се случува социјален и економски дампинг. Со
оглед на тоа што може повторно да се воспостави привремен систем пред донесувањето

55
на некои ефективни одлуки за социјалната и економската конвергенција, повторно ќе
оживее употребата на стариот монетарен компензациски износ, што се користел во 60-
тите и 70-тите години. Тука треба да се има предвид дека овој модел може да се употреби
за зголемување на заедничкиот буџет на ЕУ (овозможувајќи имплементација на голем
развоен проект) и би ја спречил појавата на нео-меркантилистичките политики внатре во
ЕУ.

6.2. Модел на новиот монетарен поредок

Претходно дадената анализа на корените на кризата особено ја нагласува

одговорноста на сегашниот монетарен неред во иницирањето на процесот на кризата.
Несомнено, длабоката и распространета реформа на монетарниот поредок ќе биде услов за
отстранување на кризата и за пронаоѓање нов стабилен пат за порастот. Големата
акумулација на долгот и индуцираните инфлаторни трендови како последица на кризата
ќе предизвикаат таква нестабилност на курсот на девизниот пазар, што тековната состојба
релативно бргу ќе стане неподнослива. Меѓутоа, патот кон „новиот Бретон Вудс“ е
исполнет со тешкотии.

Сосема јасно, најдобрата опција би била тесно поврзување на меѓународниот

монетарен систем со Кејнзијанските (Keynes) идеи од 1942 до 1945 година и комбинирање
на ограничувањата на меркантилистичката политика, симетрична и урамнотежена
меѓународна ликвидност и голем политички простор за националните економски
политики насочени кон целосната вработеност. Но, доста е мала веројатноста дека
американската влада, дури и под новата администрација, ќе ги прифати начелата кои ја
намалуваат силата на доларот, барем за краток период. Дури и земјите-членки на ЕУ се
спротивставуваат на идејата за воведување ограничувања на протокот на капиталот.
Според тоа, разумно е да се очекува еден период на метеж и на регионални нестабилни
сојузништва пред да се примени вистинското глобално решение.

Ова го покренува прашањето на одржливост и преживување на еврото. Како што ќе

растат притисоците на инфлацијата како последица на кризата, асиметричните ефекти на
политиката на Европската централна банка во еврозоната ќе станат сé повеќе тешко
подносливи. Тука треба да се нагласи дека, доколку се воведат рестрикции на

56
краткорочниот проток на капиталот, како што може и да се очекува, треба да се очекува
дека значително ќе опадне релевантноста на хармонизацијата на каматните стапки во
евро-зоната.
Еврото не мора да стане застарена валута. Еврото може да преживее многу
ефикасно на тој начин што од единствената валута што, всушност ја имаме, ќе се развие
во заедничка валута според моделот на кејнизијанскиот BANCOR во кој сите европски
валути би биле конвертибилни.
Регулираниот девизен курс би се приспособувал на секои 6 до 12 месеци за да се
спречи акумулацијата на структурниот дефицит, или на дефицитот на тековните сметки и
да се справи со дивергентните инфлаторни трендови и различниот пораст на
инфлаторните односи во секоја европска економија.
Статусот на Европската централна банка би можел да биде целосно редефиниран,
целосната вработеност, како и финансиската стабилност воведени како клучни цели
заедно со намалувањето на стапката на инфлацијата. Со оглед на тоа што Европската
централна банка е веќе сериозно оптоварена со „токсични“ средства уште од почетокот на
2008 година, може да се очекува дека во блиска иднина, кога владите на земјите од евро-
зоната ќе мораат да ја докапитализираат ECB ( Европска Централна Банка), ќе биде
доведено во прашањето за начелото на независноста на Европската централна банка. Ова
начело на независност, всушност, не се темели врз здрави теоретски основи. Ваквата
еволуција ќе претставува огромна, дури и трауматична промена на тековната ситуација.
Сепак, алтернативата се гледа во стратегијата за илез на неколку земји, што ќе доведе до
целосно распаѓање на евро-зоната.
Еволуцијата од „единствена валута“ кон „заедничка валута“, веројатно претставува
единствен начин еврото да се одржува во живот, дури и во радикално различен систем.
Овој нов европски монетарен систем, кој би го комбинирал еврото како заедничка „над
национална“валута и националните валути, би претставувал регионална варијанта на
Кејнизијанскиот модел предложен во Бретон Вудс. Ова повеќе би одговарало на
стабилизацијата на стапката на растот и трговијата на ниво на континент и би овозможило
поголема флексибилност за апсорпција на големите макроекономски шокови и поддржано
од обновената Европска платежна унија и новата Европска инвестициона банка би можело

57
да ги претставува решавачките иновации за одржување на стабилноста и стапката на
порастот.

ГЛАВА 7: МЕРКИ ЗА ИЗБЕГНУВАЊЕ И ЗАЗДРАВУВАЊЕ ОД КРИЗАТА

Едно од нерешените прашања особено изразено за време на последната финансиска
криза беа проблемите на намалена ликвидност на банките и зголемената ризичност на
нивното портфолио. Ова особено имаше негативно влијание на финансирањето на
надворешната трговија , која пак од своја страна претставува значаен двигател на развојот
на сите национални економии, особено за недоволнио развиените и транзиционите
економии. Во таа смисла Светката трговска организација преку своите тела и
експертски групи веќе години наназад засилено работи на подобрување на условите на
финансирање на меѓународната трговија, обидувајќи да се спротивстави на предизвиците
кои ги наметнуваат современите трендови на меѓународната економија.

‘’Исто така и ‘’Организацијата за стопанска соработка и развој (ОЕЦД) во

најновите економски прогнози наведува дека трговијата и инвестициите слабеат, додека
ниската побарувачка води кон ниска инфлација и неадекватен раст на заработката и
вработеноста.
"Ризиците за финансиската нестабилност се значајни, што е покажано со
неодамнешниот пад на вредноста на акциите и обврзниците ширум светот“ - се наведува
во последниот извештај на ОЕЦД.
ОЕЦД наведува дека глобалниот раст по годинашните 3%, во 2017 година ќе изнеусва
3,3%, додека долгорочниот просек е околу 3,75%. Проекцијата за растот во САД оваа
година е намалена на 2%, а во Германија, најголемата европска економија, на 1,3%. Во
еврозоната се очекува раст од 1,3%.
Во извештајот се наведува дека растот на Кина ќе забави оваа година на 6,5% и на
6,2% следната година, додека Индија ќе продолжи со силниот раст од 7,4% во оваа 2016
година, а во 2017 година ќе забележи раст од 7,3%.’’ (Anon., 2016)

58
 ‘’Европа по кризата, направи непроценливи последици, се соочува со бројни
предизвици, а најзначајни се регулаторните реформи и соодветниот институционален
развој.

Европската Централна Банка ( ECB ) за одржливост на макроекономската стабилност го

истакна следново:

1. Спроведување на фискална консолидација и да се обезбеди одржливост на

јавните финансии,

2. Промоција на одржлив развој и создавање на работни места,

3. Подобрување на концептот на управување со кризи,

4. Подобрување на економското управување,

5. Зајакнување на финансискиот сектор.’’ (Mr Milica Kilibarda et al., 2011,pp. 37).

7.1. Спроведување на фискална консолидација и да се обезбеди одржливост на

јавните финансии
‘’Земјите на ЕУ ги усвоија мерките за фискално затегнување, со цел да ги намалат
долговите и дефицитот, да се избегне повторување на грчката должничка криза и враќање
на довербата на пазарот. Структурните реформи за фискална консолидација се од витално
значење за создавање на услови за одржлив раст и стабилност на цените. Спроведувањето
на фискалната консолидација и да се обезбеди одржливоста на јавните финансии се пред
многу предизвици.

Консолидацијата бара сеопфатна политика која вклучува:

а) навремена корекција на прекумерен дефицит,

б) намалување на државниот долг на одржливо ниво,

в) реорганизација на банките да бидат со ограничени врски меѓу финансискиот

сектор, и владата кои обично резултира со национализација на банкарските обврски во
време на криза.’’ (González-Páramo J.M, 2011)

59
 7.2. Промоција на одржлив развој и создавање на работни места.

Земјите членки на ЕУ треба да направат дополнителни напори за да се зголеми

потенцијалот за раст и да се создаде одржлива стратегија за создавање на нови работни
места.

‘’Меѓународната организација на трудот (MOT) ја усвои резулуцијата

,,Надминување на кризата: Глобален пакт за вработување". Овој глобален инструмент
се однесува на влијанието на меѓународната финансиска и економска криза на
социјалните услови и вработувањето. Го промовира продуктивното заздравување
насочено кон инвестиции, вработување и социјална заштита. Основната цел на
Глобалниот пакт за работни места е да се обезбеди меѓународно прифатена основа за
креирање политики што ќе има за цел намалување на временскиот јаз меѓу економското
заздравување и заздравувањето со можности за пристојна работа. Тоа е повик за итно
делување ширум светот: на национално, регионално и глобално ниво. Со Глобалниот пакт
за работни места се предлага урамнотежена и реална група мерки што земјите, со
поддршка од регионалните и мултилатералните институции, може да ги донесат, заради
зајакнување на нивните напори за справување со кризата во насока на постигнување
економска, социјална и еколошка одржливост.’’ (МОТ, 2009, pp. 3-4)

 ‘’Три поврзани приоритетни области: образование, развој и иновации.

Ефикасноста на ресурсите и висок степен на кохезија меѓу општествените
политики и политиките за вработување.
 Пет главни квантитативни цели:

I. Да се зголеми стапката на вработеност на населението на возраст од 20 до 64

години, со 69% до 75% преку поголемо учество на младите, постарите
работници, и ниско квалификуваните работници, и подобра интеграција
легалните мигранти.
II. Зголемување на процентот од БДП наменети за истражување и развој од 1,9%
до 3%.
III. Се постигне "20/20/20" климатско - енергетска цел 20% намалување на
емисиите на гасови кои предизвикуваат ефект на стакленички гасови.

60
 Зголемување на 20% учеството на обновливите извори на енергија во
финалната потрошувачка, и зголемување од 20% енергетска ефикасност.
IV. Намалување на стапката на предвремено напуштање на училишттата за
помалку од 10% од сегашните 15%, со истовремено зголемување на процентот
на населението со одреден степен во високообразовните институции од 31% до
40%.
V. Да се намали бројот на луѓе кои живеат под линијата на сиромаштија од 25%,
што ќе претставува излез над 20 милиони луѓе од сиромаштија.

Фокусот на стратегијата "Европа 2020" е нов концепт за излез од кризата, која

треба да стане предуслов за висок економски раст и фискалната консолидација.’’ (José
Manuel, 2010, p. 3).

7.3. Подобрување на концептот на управување со кризи.

Во одговор на кризата, Европскиот совет во март 2011 година се формираше

механизам на Европска стабилизација. Таа е формирана врз основа на Лисабонскиот
договор, кој им овозможува меѓудржавен договор на членките на еврозоната.
Откривањето на таков механизам има за цел за стабилизација која треба да биде
придружена со зајакнување на економското владеење во еврозоната, особено во поглед на
зајакнување на мултилатералната рамка за националноста, будноста на политиката во
областа на јавните финансии и конкурентноста.

7.4.Подобрување на економско управување

Клучот од научените лекции за кризата е потребата да се зајакне економскиот

столб на Економската и монетарната унија во однос на зајакнување на фискалната
дисциплина и пазарно ориентираните економски системи, со цел да се обезбеди
макроекономска и финансиска стабилност. Во прилог на зајакнување е формиран и
Пактот за стабилност и раст, кој претставува збир на мерки и постапки кои спречуваат
акумулација на јавниот долг и дефицитот. Европската комисија предложи поширока
макроекономска рамка која вклучува следење на економските политики.

61
 7.5.Зајакнување на финансискиот сектор

По колапсот на Lehman Brothers,, '' - Г-20 брзо ги идентификувале клучните

области на реформите и имаат конкретни препораки изготвено од страна на Базелскиот
комитет за банкарска супервизија и Комитетот за финансиска стабилност. Некои
препораки веќе се конкретизирани преку Базел III, која ќе помогне да се создаде
побезбедна банкарската индустрија и заштита на меѓународната економија од идната
финансиска катастрофа.

Шефовите на држави и влади на ЕУ постигнаа согласност за нов концепт на

финансискиот надзор во ЕУ заедницата - Европскиот систем на финансиски надзор со
намера за подобрување на соработката и координацијата.

Покрај институциите на европските супервизори, ЕУ кон крајот на 2010 година го

формирале Европскиот комитет за системски ризик. Оваа рамка за надзор ќе ја зајакне
европската надзорна структура на микроекинонијата но, исто така за прв пат, и
макроекономското ниво, бидејќи главната задача на Комисијата е макроекономскиот
надзор на целиот финансиски систем на Европската унија. Се очекува дека формирањето
на Комитетот ќе помогне во идентификацијата на системскиот ризик . Независноста на
ова тело овозможува објективен и критички пристап на европските политички лидери во
периоди на економски бум. Предупредувањата и препораките не се обврзувачки, но ќе
бидат корисни за информации од јавен карактер. Сите упатства сугерираат дека напорите
на Европската унија наоѓа решенија и механизми за ефективно враќање на државниот
долг, со цел да се задржи кредибилитетот на единствената валута во меѓународните
односи, но, исто така, и довербата која ја има во економијата, владата и граѓаните на
еврозоната и Европската унија како целина. За излез од кризата се потребни
институционални и економско-политички прилагодувања кои би довеле до промена во
однесувањето на потрошувачите и инвеститорите.

ГЛАВА 8: ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ

62
 Глобализацијата, доведе до значајни социјални последици кои имаат влијание врз
меѓународната трговија и појавата на развојот на глобалната финансиска криза.
Нееднаквоста и, разликите меѓу земјите се зголемија. Економската глобализација создаде
средина каде што ризикот на кризата се шири брзо и без поголеми пречки се прелеа на
сите националните граници. Клучните економски и финансиски парадигми кои
преовладувааа пред почетокот на кризата се: намалување на нестабилноста на
макроекономската рамка, одржлив економски раст, динамиката на цените на
недвижностите, растот на профитабилноста на финансискиот сектор. Брзото менување на
општествената и економска средина и високата фреквенција на финансиска криза се
предизвик за економската теорија. Традиционалните теории на меѓународната трговија не
биле во можност да ја објаснат динамиката на меѓународната трговија во текот на
финансиската криза.  

Најчесто финансиските кризи се појавуват како последица од постоењето на

владини странски долгови, големи пореметувања и осцилации на девизните пазари и
пропаѓањето на банкарските системи. Поради тоа, најчесто кога се споменува финансиска
криза, се мисли на: банкарска криза, должничка криза, валутна криза, а не ретко се
користи и меѓународна финансиска криза кога истовремено може да се јави во повеќе
видови. Појавата на финансиската либерализација и либерализацијата на трговијата
ширум светот доведоа до појава на глобална финансиска криза. Исто така започна да се
зголемува и бројот на земји кои се соочуваа со тешкотии во финансискиот сектор по
распадот на Бретонвудскиот систем и порастот на цената на нафтата.

Клучен одговор на кризата беа мерки за поддршка на финансискиот сектор.

Европската унија има преземено мерки за управување со кризи и системски мерки.
Европската централна банка реагира на кризата на намалување на клучните каматни
стапки и воведување на пакет на нестандардни мерки во рамките на,, Програмата за
зголемена кредитна поддршка '' и ,, Програмата на пазарот на хартии од вредност ". Исто
така и некои од препораките на одржливоста на макроекономската стабилност ги
нагласи како препораки: спроведување на фискалната консолидација и да се обезбеди
одржливоста на јавните финансии, промовирање на одржлив раст и нови работни места,
подобрување на концептот на управување со кризи, подобрување на економското

63
управување, зајакнување на финансискиот сектор (зајакнување на регулацијата и
супервизијата на финансиските институции и пазари).

Меѓународната трговија, не била посебно третирана. Но, брзиот раст на светска

трговија со добра и услуги го зголемува интересот на проучување за меѓународната
трговија. Имено, динамиката на брзиот развој на меѓународната трговија се должи на
големата експанзија на ниво на светски размери. Ова оди до таму што меѓународната
трговија доживува раст поголем и од светскиот доход. Иако меѓународната економија
игра значајна улога во развојот на сите земји во светот, влијаеќи врз агрегатната
побарувачка и врз бруто домашниот производ, сепак многу земји во светот, вклучувајќи
ги тука и високоразвиените земји, посегнуваат по протекционистичките мерки се со цел да
го заштитат домашното производство од странската конкуренција. Но за време на
финансиската криза протекционизамот неконтролирано се зголеми и имаше само
негативни последици врз меѓународната трговија посебно врз земјите во транзиција.
Царините и квотите предизвикуваат последици врз понудата и побарувачката, врз цените
на производите што се оцаринуваат и влегуваат на домашниот пазар. Интересот од
трговската размена на стоки и услуги, трансферот на технологии и знаења ги насочува
земјите кон меѓусебна соработка. Ваквата соработка многу потешко би се остварила кога
сето тоа не би било регулирано од страна на меѓународните трговски институции.

Направени се напори за спроведување на мерки за заздравување од страна на

властите на сите земји погодени од кризата. Нивната цел е да воспостават контрола над
кризата, да ја вратат довербата во системот но и да осмислат начин на реформа на
целокупниот систем. 

Реформирањето на Меѓународните институции е гаранција дека ќе бидат

избегнати повторни поголеми економски кризи кои би претставувале закана за
стабилноста на глобалната економија. Зголемената транспарентност и одговорност во
донесувањето на одлуки ќе ја вратат вербата во функционирањето на глобалниот
институционален систем. Исто така потребна е реформа и во делот на намалување на
влијанието на високо-развиените земји врз одлуките што ги носат меѓународните
економски институции. И понатаму како примарна цел на меѓународните институции е да

64
имаат поголема соработка помеѓу националните економии. Земјите-членки и во иднина
треба да стекнат доверба во меѓународните институции да гледаат како на идеален форум
каде што би ги решавале меѓусебните проблеми од економски и меѓународен карактер.

Во современи услови, развојот на трговијата и глобалната финансиска криза даваат

порака дека за излез од неа лесно може да се постигне преку интеграција, размена и
соработка, при што зголемувањето на обемот на трговската размена несомнено може да
биде еден од најефикасниот излез.

Но светот сè уште се справува со трошоците за стопанството и општеството

настанати поради рецесијата којашто произлезе од финансиската криза. Иако се
спроведени мерки за задравување од кризата подобрувањето на банкарскиот и вкупниот
финансиски сектор не е довршен. Довербата во финансискиот систем сеуште не е вратена.
Финансискиот систем во многу земји сеуште е многу слаб. Присутен е ризикот банките да
го закочат стопанското стабилизирање ако застанат со финансирање на стопанството, а
тоа би оневозможило многу Влади со задолжување да го покријат фискалниот дефицит.
Таквиот ризик најмногу е присутен во еврозоната каде банките мораат да ги
рефинансираат долговите поради обемното кредитирање во изминатиот период и
доспеаниот дел од долгот за наплата. По фискалните стимуланси со кои е спречен поголем
пад на производството и вработеноста потребна е стабилизација на јавните финансии,
особено кај земјите со висок надворешен долг, што бара намалување на јавната
побарувачка на среден и долг рок. А , на краток долг мора да се применуваат фискални
стимуланси кои го поддржуваат финансиско подобрување. Треба да се спроведат
структурни реформи во јавниот сектор и со тоа да се зголеми довербата во целокупниот
систем. Овие реформи ќе придонесат за намалување на фискалниот дефицит и јавниот
долг, што може да го поттикне извозот и да влијае врз намалувањето на каматните стапки.
Светското стопанство полека во текот на последните години излегуваше од кризата, но
повторно со ризик да се повтори се додека постојат проблемите со невработеноста и
нестабилноста на сите национални валути.

65
Меѓународната трговија, како
материја која е дел од областа на
макроекономијата, не
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на
20
светски размери
Глобалната финансиска криза, до најголем израз дојде во третиот квартал од 2008
година, со објавувањето на банкрот од страна на банката Lehman Brothers, по што следеа
низа превземања на дел од банките од страна на нивната конкуренција како и
национализирање на дел од банките низ Европа. Освен финансискиот сектор и
автомобиласката индустрија западна во голема криза. Најголемите светски автомобилски
компании објавија намалување на продажбите, намалување на производството, а некои од
нив и се соочуваат со банкрот. Финансиската криза рапидно се прошири и во останатиот
дел од светот, создавајќи големи проблеми и за земјите во развој. Светот се соочува со
рецесија, а дел од најразвиените земји веќе и објавија дека се навлезени во рецесија.
Вонредни напори се прават од властите на сите земји погодени од кризата, да воспостават

контрола над кризата, да ја вратат довербата во системот но и да осмислат начин на реф

Меѓународната трговија, како

66
материја која е дел од областа на
макроекономијата, не
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на
20
светски размери. Меѓународната
трговија, како материја која е дел од
областа на макроекономијата, не
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги

67
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на
20
светски размери.
Меѓународната трговија, како
материја која е дел од областа на
макроекономијата, не
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на

68
20
светски размери.
Меѓународната трговија, како
материја која е дел од областа на
макроекономијата, не
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на
20
светски размери.
Меѓународната трговија, како
материја која е дел од областа на
макроекономијата, не

69
била посебно третирана. Но, вондредно
брзиот раст на светска трговија со
добра и услуги
го зголемува интересот за проучување
на меѓународната трговија. Имено,
динамиката на
брзиот развој на меѓународната
трговија се должи на големата
експанзија на ниво на
20
светски размери.
ГЛАВА 9: КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. Anon., 2016. Банкарство. [Online] Available at:

http://www.bankarstvo.mk/index.php/ostanato/item/3228-oecd-go-revidirase-
proektiraniot-globalen-rast [Accessed Monday December 2016].
2. Anon., 2009. Економски Информатор. [Online] Available at:
https://ekonomski.wordpress.com/2009/02/10/меѓународна-економија-2/ [Accessed
Monday December 2016].
3. Anon., 2016. standard. [Online] Available at: http://standard.mk/cenata-na-
golemata-reklama-na-globalizacijata/ [Accessed monday november 2016].
4. Bellone, Musso & Schiavo, N. &., (2008). Financial Constraints and Frim Export
Bahavior Discussion Paper, No.16. Trento: Universita degli studi di Trento.

70
5. Boffa & Olarreaga, (2012). Protekcionism during the crisis. Zeneva: Universite de
Geneva.
6. Brandi, &. Berensmann, 2011. The financial Crisis and International Trade - The
Conseguences for Devolping Countries.
7. Classens & Way., T., (2012). From the Financial crisis to the Real Economy; Using
Frim- level Data to Identifity Transmission Channels. NBER Working Pper 17360
ed. Cambridge: Natinoal Boreau of Economic Researsh.
8. D. Rodrik, (2006). “„Социјалната цена на девизните резерви“. том 20, бр 3/2006
Журналот на меѓународната економија,.
9. Demirguc-Kunt. & A. E. Detragiache, (1997). The Determinants of Banking Crises:
Evidence from Developing and Developed Countries,. s.l.:IMF WP 106.
10. P. Đukić. (2009).„Globalna i nacionalna ekonomska kriza – izazov za reforme i
održivi rast ekonomije“, Ekonomska kriza, Novi Sad, str. 3.
11. E Prasad. R Rajan. A. Subramanian, 2007. „Парадоксот на капиталот“, во
Finance and Development (Финансии и развој),. том 44 br./1. Washinton: ММФ.
12. Fingeland, K. & Schukcehet, L., (1999). Trade , Finance and Financial Crises..
Geneva: World Trade Organizacion.
13. G.L.S. Shackle, 1949 . Предвидувања во економијата. Cambridge: Cambridge
University Press,.
14. Gai P, Hayes, S., & H. Song Shin, (2001). Crisis Cost and Debtor Discipline: The
Efficacy of Public Policy in Sovereign Debt Crises,. England: Bank of England,.
15. Gandolfo, (1994). International Economics, Vol 1. The Pure Theory of International
Trade. Berlin: Springer Verlag.
16. Ghosh. A. R., Zalduendo, J., Thomas, A. H., Kim, J. I., Ramakrishnan, U. and Joshi,
B., (1998),. Financial Crises: Characteristics and Indicators of Vulnerability,.
Washinton: IMF World Economic Outlook,.
17. González-Páramo J.M, 2011. Speech ,,The banking sector towards the “new
normal”: some considerations’’,. Madrid,: PWC and IE Business School,.
18. IMF, 2009. Regional Economic Outlook – Europe, Securing Recovery“,, Washington:
IMF,.

71
19. J. Bibow, „Глобалната нерамнотежа, Бретон Вудс II и улогата на европските
земји во сето ова“ во J. Bibow and A. Terzi (eds), Euroland and the World
Economy: (Европските земји и светската економија: глобални актери или
глобална сопирачка?) Њујорк (NY), Palgrave Macmillan, 2007 година.
20. J. Bivens, „Глобализација, платите во Америка и нееднаквоста“ Economic Policy
Institute Working Paper (Работен документ на Институтот за економски студии),
Вашингтон, 6 септември 2007 година.
21. J. Kaplan & G. Schileiminger, 1950. Европската платежна унија – финансиска
дипломатија. s.l.:Clarendon Press.
22. J. Sapir, „ 2000. „Вашингтонскиот косензус и транзицијата во Русија:
историја на еден пораз“.Работен документ на Институтот за Економски студии
бр.166. стр.541-553.
23. J. Sapir, 2006. „Криза на еврото: грешки и слепи улици на европеизмот“,
Републикански перспективи,.
24. J. Sapir, 2008. „Глобалните финансии во криза“.Преглед на вистинската светска
економија Издание бр.46 http://www.paecon.net/PAEReview/issue46/Sapir46.pdf
25. J. Sapir, 2008. „Колку може да падне американскиот долар?“. бр.47, URL :
http://www.paecon.net/PAEReview/issue47/Sapir47.pdf
26. José Manuel, B., 2010. EUROPE 2020 A strategy for smart, sustainable and inclusive
growth. Brussels:
27. JPMorgan, 2007. Credit Derivatives and Quantitative Research (Кредитни
деривативи и квантитативно истражување),. БР. 07-43 . Филаделфија,
Пенсилванија,: (Работен документ на ФИЦ Вортонов Центар на финансиски
институции,.
28. Kaminsky G. & Reinhart C., (1996,). The Twin Crises: The Causes of Banking and
Balance of Payments Problems,. s.l.:Board of Governors of the FRS, IFDP 544.
29. Katerina K, 2011. Blogger.. [Online] Available at: http://katerina1988.blogspot.mk/
30. Kee. L.K. Neagu C., & Nicita (2010). Is Protekcionizm on the Rise? Assessing
National Trade Policies during the Crises of 2008. The world Bank ed. Washinton:
Policy Researsh Working Paper 5274.

72
31. Kravis , I .B. (1956) Aviabiality and other Influences on the Commodity Composion
of trade. Journal of Political Economy , 64 (2) 143- 155
32. Kumar, A. (2007); Mednarodna ekonomija. Ljubljana: Ekonomska fakulteta.
33. Lašič, J., 2013. Repozitorij Univerze v Ljubljani. [Online] Available at:
https://repozitorij.uni-lj.si/IzpisGradiva.php?id=17505&lang=slv [Accessed Friday
November 2016].
34. M. Rothschild & J. Stiglitz,. „Рамнотежа на конкурентните пазари на
осигурувањето“, во Quarterly Journal of Economics. том 90, стр. 629-649;
35. M.A. Kose. E Prasad. K.Rogoff и S-J. Wei, , 2007. „Финансиска глобализација:
надвор од играта на окривување“), во Finance and. 44 ed. Washinton: MMF.
36. Manuel, J., (2011). ,,The banking sector towards the “new normal”: some
considerations’’,. Madrid: PWC and IE Business School.
37. Mishkim, F., (1997). Understanding Financia Crises: A Developing contry
Prespective,NBER WP 5600.
38. Mr Milica Kilibarda, Mr Aleksandra Nikčević, Darja Milić, & Aleksandra
Mićunović (2011)., GLOBALNA FINANSIJSKA KRIZA I ODGOVOR
EVROPSKE UNIJE, Podgorica.
39. Myriam Vander Stichele, 2010. The impact of trade on the financial crisis … and vice
versa. s.l., SOMO.
40. Posner, M.U. (1961) International Trade and Technological Change. Oxford
Economic Papers, 13(3), 323-341.
41. P.Krugman,(2007).„Трговијаинееднаквост,повторно.URL:http://
www.voxeu.org:index.php?q=node/261
42. P. Slovic и S. Lichtenstein, 1983. „Преферентни пресврти: поширока
перспектива“,. 73, бр.3 :American Economic Review.
43. R. Rajan, 1999. „Песок во тркалата на меѓународните финансии: нова дебата
во светлината на хаосот во Источна Азија“),. Singapur: Institute of Policy
Studies working paper.
44. R.Hausmann & Gavin. M., &., 1996. The Roots of Banking Crises: The
Macroeconomic Context of the FRS, IFDP 544. s.l.:Inter-American Development
Bank,.

73
45. Salvatore D ( 2011) International Economics: Trade and Finance. Hoboken: John
Wiley & Sons.
46. В. Неновски, Н., К. Христов, Банкарскиот систем ..., Цит.., с. 35.
Неновски, Н., К. Христов, Банкарскиот систем во услови на монетарен одбор,
ИПИ, С., (1999), с. 35
47.Г. Ирвин, „Растечка нееднаквост во срцето на нео-либерализмот“, Post-Autistic
Economics Review; издание бр. 43, 15 септември 2007 година, стр. 2-23,
http://www.paecon.net/PAEReview/issue43/Irwin43.htm,
48.МОТ, 2009. Глобален пакт за вработување. : Заздравување од кризата: Глобален
пакт за вработување. Женева: pp. 3-4.
49. Момчил Тиков, 2012. Икономически институт на БАН. [Online] Available at:
http://alternativi.unwe.bg/alternativi/index.php?nid=8&hid=123 [Accessed monday
december 2016].
50. Златковски Зоран, & Гиговска, В. Т., 1998. Економија помошен наставен
материјал. Скопје: s.n.

74
75