УНИВЕРЗИТЕТ „СВ.

КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ – БИТОЛА

ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ПРИЛЕП

СЕМИНАРСКА РАБОТА ПО ПРЕДМЕТОТ:

МЕЃУНАРОДНИ ФИНАНСИИ

ТЕМА: СТРАНСКИТЕ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ – ФАКТОР ЗА

РАЗВОЈ ВО СОВРЕМЕНИТЕ ЕКОНОМИИ

Ментор: Кандидат:
Проф.Д-р Драгица Оџаклиеска Петар Наумоски, Досие бр.: 29/17
Давид Талески, Досие бр.: 31/17

Прилеп, 2021
ВОВЕД
Современото стопанство го карактеризира процесот на глобализација, со кој се
укинуваат препреките во меѓународната економска размена, се интензивираат
односите меѓу поединците, организациите и институциите на глобално ниво. Сè
побрзиот развој на комуникациската и информатичката технологија, како и сè
помалите трошоци при размената и укинувањето на вештачките бариери во трговијата
и финансиите, овозможуваат поголем обем и брзина на пренос на стоката од едно
место на друго, поголемо движење на капиталот и го овозможуваат незапирливиот
процес на глобализација. Глобализацијата ја карактеризира сè поголемата економска
меѓузависност и поврзаност на земјите и придонесува географските граници и
физичката оддалеченост да го изгубат своето значење. Државата ја менува својата
улога, владите на државите ги приспособуваат своите политики со цел привлекување
на странски директни инвестиции. Националните економии, условно речено го губат
својот национален економски идентитет, така што повеќе не се поставува прашањето
за тоа дали да се отворат вратите на националната економија за странските инвестиции
туку кои мерки и стратегии да се преземат за да се привлечат странските инвеститори.
Државите мора да имаат правилно конципирана макроекономска политика за
привлекување на странските директни инвестиции, затоа што нето-бенефициите од
странските директни инвестиции зависат, покрај од компаративните предности на
земјата-домаќин и од нејзината економска политика.
За правилно конципирање на стратегија за привлекување на странски директни
инвестиции, секако дека е потребно постојано следење на состојбите со меѓународното
движење на капиталот на светско, а посебно на регионално ниво и преку постојана
анализа да се отстрануваат ограничувањата и да се зголемуваат можностите за
привлекување на странските директни инвестиции.
СТРАНСКИТЕ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ- РЕЛЕВАНТЕН ФАКТОР ВО
РАЗВОЈОТ
Странските директни инвестиции според дефиницијата на ММФ “се категорија
на меѓународни инвестиции која ја отсликува целта на резидентната фирма од една
економија (странскиот директeн инвеститор) да стекне долгорочен интерес во фирма
која е резидент во друга економија”1. При тоа, долгорочниот интерес подразбира
постоење на долгорочен деловен однос помеѓу странскиот инвеститор и фирмата во
која се инвестира и остварување на контрола или значителен степен на влијание во
управувањето со таа фирма. Според Прирачникот на ММФ-5-то издание 2,
располагањето со 10% или повеќе од обичните акции или акции со право на глас
овозможува остварување на таков однос, односно со сопственоста од 10-50% се
обезбедува значително влијание во управувањето со фирмата, додека сопственоста над
50% обезбедува контрола. Воведувањето на прагот од 10% за дефинирање на
странските директни инвестиии обезбедува статистичка конзистентност и меѓународна
споредливот на платно-билансните статистики.
Светски стандарди поврзани со статистиката на странските дирекни инвестиции
се воспоставени и од ОЕЦД во упатството поврзано со странските директни
инвестиции, Benchmark Definition of Foreign Direct Investment3, но и во Системот на
национални сметководства, 2008-SNA 20084 кои се потполно компатибилни со
концептот на дефиницијата на ММФ. Во Република Македонија согласно Законот за
девизно работење5“ директни инвестиции се вложувања со кои инвеститорот има
намера да воспостави трајна економска поврзаност и/или да оствари право на
управување со трговското друштво или другото правно лице во кое инвестира. Како
директни инвестиции се сметаат:
Основање на трговско друштво или зголемување на основната главнина на
трговско друштво во целосна сопственост на инвеститорот, оснавање на подружница,
или стекнување на целосна сопственост на постоечкото трговско друштво;

1
Balance of Payments and International Investment Position Manual 6th edition BP M6
http://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2007/pdf/bpm6.pdf
2
IMF, Balance of Payments Manual, Fifth edition, Concept and Characteristics, 1993
3
OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment:FOURTH EDITION,2008
4
System of National Accounts by the Commission of the European Communities, International Monetary Fund,
Organisation for Economic Co-operation and Development, United Nations,and World Bank , 2008
5
Закон за девизно работење (Сл.весник на РМ 34/01,49/01,103/01,51/03 и 81/08)
 Учество во новоформирано или веќе постоечко трговско друштво, ако
инвеститорот со тоа поседува или се здобива со повеќе од 10% учество во основниот
капитал на целосна сопственост, односно повеќе од 10% од правото на одлучување;
Долгорочен заем со период на достасување од 5 или повеќе години, кога се
работи за заем од инвеститор и кој е наменет за трговско друштво во негова целосна
сопственост и
Долгорочен заем со период на достасување од 5 и повеќе години, кога се работи
за заем наменет за воспоставување на трајна економска поврзаност и ако е даден
помеѓу економски поврзани субјекти”
Согласно наведените рамки, странските директни инвестиции покрај почетната
трансакција од најмалку 10%, ги вклучуваат и сите наредни финансиски трансакции
помеѓу странскиот директен инвеститор и фирмата во која се инвестира, односно
покрај вложениот капитал ги опфаќа и реинвестираната добивка и меѓукомпаниските
долгови.
Со странските директни инвестиции не се врши само трансфер на капитал од
една земја во друга, туку “преку странските директни инвестиции се врши трансфер на
менаџерски или технички вештини во управувањето, а од друга страна и ширење на
знаење или претприемништво во форма на истражување и развој, производна
технологија, маркетиншки знаења, менаџерски вештини итн.”6
Порастот на глобализацијата и либерализацијата ја зголеми потребата од
попродуктивни активности, односно потребата од производство на добра и услуги кои
ќе можат да ја издржат конкуренцијата и да опстојат на пазарот. За поголемиот број
земји странските директни инвестиции се важен елемент за активирање на сопствените
потенцијали и за пристап до најсовремената технологија, а како главни носители на
странските директни инвестиции се мултинационалните корпорации.
Мултинационалните корпорации располагаат со најсовремените достигања на
науката и техниката, со модерни методи на организација на производството,
управувањето, маркетингот, финансирањето, поседуваат огромни капитали и имаат
поголема економска моќ од многу земји. Мултинационалните корпорации даваат голем
придонес за економскиот развој на светското стопанство, но и на земјите во кои
инвестираат. Според Werner Bear “специфичните бенефиции од директните
инвестиции на мултинационалните корпорации се:

6
Dunning J. “Multinational Entreprise and Global Economy”,1992
 o Мултинационалните корпорации овозможуваат трансфер на напредната
технологија, и притоа развиваат нови индустриски сектори за релативно кратко
време.
o Покрај техничко-технолошкото know-how, мултинационалните корпорации
донесуваат и нова организациона и административна технологија.
o Директните инвестиции од странство овозможуваат отворање на нови работни
места и намалување на невработеноста. Исто така, мултинационалните
корпорации придонесуваат за подобрување на квалитетот на работната сила,
преку обука на директните производители и административните работници.
o Мултинационалните корпорации индиректно поволно влијаат и врз
технологијата и организацијата на производството на локалните фирми.
o Во периодот, непосредно по директното инвестирање на мултинационалната
корпорација со интензивна супституција на увозот се намалува дефицитот во
платниот биланс. Во многу земји, кои се традиционални извозници на еден или
неколку производи, мултинационалните корпорации со своите нови
производствени програми вршат диверзификација на извозната програма”7.
Од овие причини веќе не се поставува прашањето за тоа дали да се отворат вратите
на националната економија за странските вложувачи туку кои мерки, стратегии и
активности треба да се преземат за привлекување на мултинационалните корпорации.
Државите кои сакаат да ги привлечат мултинационалните корпорации да
инвестираат во нивните стопанства треба да имаат правилно конципирана
макроекономска политика за привлекување на странските директни инвестиции.
Според John D.Dunning “нето-бенефициите од директните странски вложувања во
земјите-домаќини зависат од видот на инвестиции, од условите под кои се
реализирани, од постојните компаративни предности на земјата-домаќин и од
нејзината економска политика”8.
Иако за правецот на влијанието и за односот на странските директни инвестиции и
економскиот раст сè уште не постои консензус, сепак обемна емпириска литература
констатира дека странските директни инвестиции се катализатор на економскиот
развој и дека позитивно влијаат врз економскиот раст и врз зголемувањето на вкупниот
износ на капиталот со кој се располага. Користењето на странските инвестиции

7
Werner Bear “Multinationals end Latin Amerika’s Industrial Strukture”, 1986
8
John D.Dunning “Re-evoluatng the benefits of the foreing direct investment”,Transnational Corporations,
Vol.3 No 1, str,35-51
овозможува надоместување на домашното штедење, без зголемување на степенот на
задолженост. Преку СДИ земјата обезбедува потребен капитал, современа технологија,
а има и пристап до меѓународните пазари за извозните производи, ја зголемува
конкуренцијата помеѓу фирмите, ја зголемува продуктивноста, создава современ
менаџмент кој не останува само во странските фирми туку може да се пренесе и во
домашните фирми. Странските директни инвестиции може да иницираат и појава на
нови економски дејности и да го поттикнат економскиот развој.

Улогата на странските директни инвестиции во современите економии

Континуираниот процес на глобализација предизвика да се смени ставот кон
странските директни инвестиции и кон нивната улога за развојот на земјата. Повеќе не
се гледа со сомнеж кон странските инвеститори, туку се создаваат услови за
привлекување на странските директни инвестиции, кои во поширока смисла на зборот
ги подразбираат сите вложувања на странски правни и физички лица во стопанските
активности на една земја. Сепак, кој вид на странски директни инвестиции и во кој
обем ќе биде инвестиран во одредена земја зависи од низа фактори.

ТЕОРЕТСКИ ОСНОВИ НА СТРАНСКИ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ

Зголеменото значење на странските директни инвестиции , околу седумдесетите
години на 20-от век, придонесе во литературата да се зголеми интересот за причините
и последиците на странските директни инвестиции и поинтензивен развој на теориите
за странските директни инвестиции. Во литературата постојат голем број на теории
кои се обидуваат да одговорат на битните прашања: зошто фирмата инвестира во
странство, зошто се определила за директна инвестиција наместо за извоз, како ја
одредува земјата во која ќе инвестира, како фирмата успева да им конкурира на
локалните фирми. При тоа, секој обид да се теоретиризаат странските директни
инвестиции круцијално зависи од типот на прашањата на кои сака да се одговори.
Авторите на теориите може да се разликуваат по изборот на варијабилите кои ги
анализираат, односно дали ги опсервираат микро факторите, макро факторите или
стратегиските фактори.
“Основната поделба на теориите за СДИ е на две категории:
 микрофинансиски теории (или пристапи во рамките на општата теорија за
индустриската организација)
  макрофинансиски теории (уште познати и како теории на трошоците на
капиталот)”9
Микроекономските теории во литературата се со постар датум и “се фокусираат
на несовршениоста на пазарите и на желбата на мултинационалните компании да ја
прошират нивната моќ”10, односно “Микро теориите на ниво на претпријатие, т.е. на
микро ниво, овозможуваат согледување на основните причини за одлучување во врска
со странските директни инвестиции. Секоe странско директно вложување примарно се
решава во рамките на прептријатието, така да во овој случај се применуваат пристапи
како: теории на различни стапки на поврат на вложениот капитал, портфолио теории и
теории на животен циклус на производот”.11
Макроекономските теории, се со понов датум во теоретската литература за
странските директни инвестиции. Имено, академскиот интерес првично беше насочен
кон објаснување на мотивите на фирмите за проширување во странство, но со порастот
на СДИ и првите истражувања на нивните ефекти врз економскиот раст, вработеноста,
платниот биланс и сл. се јавија макроекомските анализи за СДИ, при што не се
истражуваат само макроекономските импликации во земјта домаќин на СДИ, туку и на
ефектите во матичната земја, од каде потекнува странскиот инвеститор.
Според Moosa “теориите за странските директни инвестиции можат да се
класифицираат според следните наслови: Теории што претпоставуваат совршени
пазари, Теории што претпоставуваат несовршени пазари, Други теории за странските
директни инвестиции” 12

Теории што претпоставуваат совршени пазари

Во Теории што претпоставуваат совршени пазари се опфатени: теоријата за
диференцијалните стапки на принос; теоријата за портфолио диверзификација и
теоријата за големината на пазарот.
Теоријата за диференцијалните стапки на принос е една од првите обиди да се
објаснат движењата на СДИ и основен постулат на оваа теорија се диференцијалните
каматни стапки меѓу земјите, што се јавуваат како причина за меѓународно движење на
капиталот. Капиталот спрема оваа теорија ќе се движи од земјите со поголем фонд на
9
Груевски Н. “Кон излезот: странските директни нвестиции,економскиот развој и вработеноста”
Кочани, 2007
10
Caves,Richard E. “International Corporations: The Industrial Economics of Foreing Investment” 1971
11
Agarwal J.,Gubitz A.,Nunnenkamp P., “Foreign Direct Investment in Developing Countries, The Case of
Germany, Kiel, 1991
12
Moosa A.I. “Foreign Direct Investment”Theory, evidence and practice, Palgrave, New York, 2002
капитал, каде што каматната стапка е пониска во земјите со скромни капитални
фондови, во кои што каматната стапка е повисока, затоа што секој инвеститор
настојува да го максимизира својот профит инвестирајќи онаму каде што каматните
стапки се повисоки. Очигледно кај оваа теорија е дека не ги вклучува ризиците,
неизвесностите или бариерите при движењето на капиталот, така што во оваа теорија
стапката на принос претставува единствена варијабила за инвестициските одлуки. Оваа
теорија е инспирирана од трендот на значителни одливи од САД кон Европа во
периодот 1960-1980, па не може да обезбеди емпириска евиденција која ќе ја објасни
екпсанзијата на двонасочни СДИ меѓу земји со слично ниво на економска развиеност.
Теоријата за портфолио диверзификација е надополнување на теоријата за
диференцијалните стапки на принос, затоашто го вклучува ризикот во инвестициското
одлучување. “Кога ризикот е претставен, а претпоставката за неутралност на ризикот е
неутрализирана, тогаш тој станува друга варијабила од која што зависат
инвестициските одлуки. Ако оваа пропозиција е прифатена, тогаш теоријата за
диференцијалните стапки на принос станува неадекватна, па во тој случај се преферира
теоријата за портфолио дизерфикација за да се објаснат СДИ. Од тука изборот меѓу
различните проекти е мотивиран не само од очекуваната стапка на принос туку и од
ризикот. Идејата за редуцирање на ризикот via диверзификацијата, што е релевантно за
портфолио инвестициите, исто така многу често се користи и овде. Всушност, во овој
случај движењето на капиталот ќе биде под притисок на желбата да се минимизира или
редуцира ризикот а тоа се постигнува преку диверзификацијата.” Според оваа теорија
повеќе не е лесно да се предвиди насоката на движење на капиталот, затоа што
тековите може да се јават на две или повеќе страни, односно на сите страни пред се
заради диференциите во преференцијата на ризикот.
Оваа теорија, како и теоријата за диференцијалните стапки на принос не објаснува
зошто мултинационалните компании се најголеми контрибутори за СДИ и зошто
избираат СДИ пред портфолио инвестициите. Значаен теоретски недостаток на двете
теории е што не даваат објаснување за контролата, затоашто објаснувањето на СДИ е
тесно поврзано со објаснувањето на контролата. Значи, со овие теории не е можно да
се објаснат СДИ.
Според Теоријата за големината на пазарот , “волуменот на СДИ во земјата
домаќин зависи од големината на пазарот, што се мери преку продажбите на
мултинационалните компании во таа земја или преку БДП на земјата- домаќин ( што е
големина на економијата)”. Ова особено се однесува на СДИ што имаат за цел да го
супституираат увозот. Оваа теорија поаѓа од претпоставка дека фирмите ги
зголемуваат нивните инвестиции како резултат на нивната продажба во земјата
домаќин, па земјата ќе биде попривлечна за мултинационалните компании доколку
реализира големина на пазарот на ниво на експлоатација на економијата на обем,
бидејќи потребната големина на пазарот овозможува специјализација на факторите на
производство и минимизирање на трошоците. Како начин да се тестира теоријата за
големината на пазарот е да се утврди односот меѓу СДИ во земјата домаќин и доходот
на таа земја. Емпириските студии кои ја применувале оваа методологија за тестирање
на теоријата, покажуваат дека високото нива на продажба и доходи во земјата домаќин
се во позитивна корелација со СДИ. Постојат голем број на економисти кои го делат
мислењето дека големината на пазарот е детерминанта за СДИ, но мора да се има во
предвид дека одделни истражувања покажуваат дека големината на пазарот не е
најважната детерминанта.

Теории што претпоставуваат несовршени пазари

Теориите што претпоставуваат несовршени пазари ги опфаќаат: теоријата за
индустриска организација, теоријата за животен циклус на производот, теоријата за
локација, теоријата за олигополистичка реакција, еклектичка теорија и теоријата за
интернализација.
Теоријата за индустриска организација се заснова врз специфичните знаења
на претпријатието и нивната улога во креирањето на внатрешниот пазар и
стекнувањето на монополска предност. Првиот економист кој истакнал дека главниот
мотив на мултинационалните компании да го пренесат производството во странство е
токму постоењето на несовршена конкуренција на домашниот пазар бил Hymer. Тој
заклучил дека движењето на директните инвестиции е поврзано со меѓународните
операции на претпријатието и нивна цел е да ја одржат контролата над производството,
која им овозможува или да ја победат конкуренцијата или да обезбедат корист заради
предноста која произлегува од образованата работна сила, ефтините суровини,
пристапот до пазарите на капитал или технологија. Теоријата за индустиската
организација прв ја развил Hymer, а потоа била проширена од Kindelberger, Caves и
Dunning.
Според Несторовски13 монополските предности на фирмите се однесуваат на
две главни категории: располагањето со супериорно знаење и предности од
13
Несторовски М. “Економија на инвестициите” Економски факултет Скопје, 1999
економијата на обем. Супериорното знаење ги вклучува сите видови невидлива актива,
содржана во знаењата и вештините што овозможуваат конкурентски предности:
технологија, knowhow, менаџмент, организациски вештини, маркетиншки вештини и
сл. Монополските позиции овозможуваат контрола на користењето на овој вид актива,
што се трансферира во производи со диференцијални предности. Тој исто така
сугерира дека во објаснувањето на СДИ може да помогне и економијата на обемот.
Имено, во услови на постоење на конкуренција во домашната земја или олигополска
ситуација, а кога економијата на обем не може да се постигне во матичната земја,
фирмата настојува тоа да го постигне со инвестирање во странство. Економијата на
обем преку постигнување на специјализација на прозиводството на повеќе производи
во повеќе земји, им овозможува на компаниите компаративни предности за
инвестирање во други земји.
Со теоријата за индустриска организација се објаснува зошто фирмите
инвестираат во странските земји, но не се објаснува зошто своите инвестиции ги
лоцираат во одделна земја.
Теоријата за животен циклус на производот ја развил Vernon со цел да ја
објасни експанзијата на американските мултинационални компании по Втората светска
војна, но оваа теорија најде своја примена и во објаснувањето на СДИ. Според Vernon
“истите фирми кои први се пробиле со некој производ на своите домашни пазари,
преземаат СДИ за да произведат производ на странските пазари”. 14 При тоа, “
Претпоставка е дека тоа најчесто се компании што потекнуваат од напредните замји и
што имаат пристап до научните сознанија, односно капацитетите за генерирање на
нови производи. Но пристапот до научните сознанија не е еднаков во сите земји”15.
Според оваа теорија иновациите и производството на олигополот минуваат низ
три фази:
 фаза на воведување или иницијализација (фаза на нов производ)- кога постои
значителна неизвесност за судбината на производот, производството се одвива
во домашната земја во близина на домашните купувачи, главно заради ефикасна
координација меѓу истражувачко-развојните и производните единици и
побарувачката е од домашните потрошувачи;
 фаза на раст (фаза на зрел производ)- постои голема побарувачка на домашниот
пазар и производот се извезува во развиените земји, односно по заситувањето на

14
Hill I.W.C, “International business”,University Washington,2008
15
UNCTAD, “Theory of transnational corporations”,UN , London and New York,1993
 домашниот пазар МНК се одлучува за извоз на странските пазари, а подоцна
кога посилно ќе се почувствуваат придобивките од економијата на обем и
специјализацијата во производниот процес, фирмата се одлучува да инвестира
во странство, главно во развиените земји каде е поголемо нивото на доход и
куповната моќ;
 фаза на опаѓање (фаза на стандардизиран производ) – е фаза на комплетна
стандардизација на производот и процесот на производство не е повеќе
ексклузивитет на иновациската фирма, која започнува да се соочува со
конкурентски притисоци, односно со појава на блиски супститути на нејзиниот
производ. Во оваа фаза иновациската фирма инвестира во земјите во развој,
барајќи предност во однос на пониските трошоци.
Mossa потенцира дека оригинлната теорија на Vernon била развиена во 1960
година, кога САД биле лидер во производството на иновациски производи и е
заснована на искуствата на САД и дава корисно објаснување за интеракцијата меѓу
производството, извозот и СДИ во периодот 1950-1960 година.
Теоријата за локација помага да се објасни насоката на СДИ. Според оваа теорија,
СДИ се јавуваат како резултат на меѓународната немобилност на одделни фактори за
производство, како на пр.трудот и природните ресурси. Како клучни детерминанти на
СДИ согласно оваа теорија, се расположивоста и цената на факторите за производство,
можноста да се избегнат трговските (најчесто царинските) бариери и сл. Најчесто
посочувани фактори за СДИ се пониските трошоци за работна сила, пониските даноци,
подобра инфраструктура, политичката и макроекономската стабилност на земјата и сл.
Теоријата за олигополистичка реакција ја развил Knickerbocker кој го
потенцирал односот меѓу СДИ и ривалството во олигополистичката индурстија. Оваа
теорија се заснова на идејата дека во олигополистички амбиент СДИ од една
доминантна фирма во одделна индустрија, ќе предизвика слична реакција од страна на
водечките фирми во истата индустрија за да го задржат местото на пазарот.
Структурата на олигополистичката конкуренција е таква што движењето на одделна
фирма кон воспоставување на производствени капацитети во странство, со цел
оствраување на конкурентска предност може да доведе до нарушување на
олигополската рамнотежа. “Рамнотежа во олигополскиот пазар постои само кога
постои сатбилност во пазарното учество, во однос на ривалските фирми” 16. Иако оваа

16
Несторовски М., “ Економија на инвестициите” Економски факултет Скопје, 1999
теорија помага во објаснувањето на СДИ во олигополска ситуација, не ги
идентификува факторите што ја предизвикуваат почетната инвестиција кај фирмата.
Еклектичката теорија или O-L-I парадигмата ја развил Dunning (1981) преку
интегрирање на теоријата за индустриска организација, торијата за локација и
теоријата за интернализација. Оваа парадигма која и денес не загубила од својата
релевантност и актуелност нуди одговор на трите суштински прашања поврзани со
СДИ: која фирма ќе инвестита во странство, каде ќе инвестира и зошто фирмата ќе се
одлучи за СДИ, а не за извоз. Покрај тоа со оваа парадигма се овозможува и анализа на
влезните и излезните СДИ, различните облици на nonequty ангажмани,
интраиндустриските инвестиции, промената на детерминантите на СДИ тековите и
нивните ефекти со текот на времето.
Основната хипотеза на која се заснова еклектичката парадигма е дека за фирмата да
преземе странски активности неопходно е да се исполнети три услови:
 Сопственички предности (Ownershipn advantages О)
 Локациски предности (Locational advantages L)
 Предности на интернализацијата (Internalization advantages I)

Сопственичките предности или специфичните предности на фирмата се меѓу

клучни детерминанти на СДИ, а во најголема мера тоа се сопственичките права на
нематеријални средства, патентирана технологија, производите, иновациите,
менаџментот, маркетингот, финансиите, know-how и сл. Мултинационалната
компанија може да се одлучи да ги искористи сопствените предности кои
произлегуваат од економијата на обем, менаџерското и маректиншкото искуство,
напредните технологии, диференцираноста на нејзините производи и да превземе
меѓународни активности кои ќе и овозможат користење на тие предности во глобален
контекст.
Предностите на интернализацијата се однесуваат на експанзијата на фирмата
преку користење на нејзините сопственички предности наместо продавање на правата
на другите фирми. Користа од интернализацијата се помалите трошоци во споредба со
трошоците кои се остваруваат по пат на лиценцирање или извоз. Интернализацијата е
мотивирана од постоењето на несовршен пазар и потребата од економија на
трошоците.
 Локациските предности се исто така неопходен услов за преземање на СДИ. Со
толкувањето на факторите за локацијата, еклектичката теорија ја разјаснува дилемата
поврзана со локацијата на производството, ако фирмата одлучи да се занимава со
производтсво, дали тоа ќе биде на домашен пазар, а надворешниот пазар да се
опслужува со извоз или ќе биде во странство преку СДИ.

Теоријата за интернализација во рамките на теориите за СДИ дава одговор на

прашањето зашто СДИ се поефикасен начин на користење на специфичните предности
на инвеститорот во однос на извозот и лиценцата. Голем број на автори се занимавaлe
со оваа теорија (Coase 1973,Hymer 1968, Casson 1976) а зеднички именител во рамките
на интернализацијата бил: претпријатието го заменува надворешниот пазар заради
остварување на некои трансакции на поефикасен или поефтин начин, или за да ги
оствари трансакциите за кои не постои регулaрен пазар. Занимавајќи се со торијата за
трошоците на СДИ и ТНК авторот Caves 17 смета дека високотрансакциските трошоци
се основна причина за интернализацијата. Хоризонталните ТНК интернализацијата ја
спроведуваат преку т.н. нематеријална актива,(марка, авторство) додека вертикалните
ТНК спроведуваат интернализaција на пазарот преку полупроизводи .

ВИДОВИ НА СТРАНСКИ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ

Поделбата на странските директни инвестиции може да се изврши според разни
критериуми. Како основни облици на странски директни инвестиции се сметаат:
o Основање на ново претпријатие (greenfield инвестиции), кога странскиот
инвеститор гради нови производни капацитети со 100% сопственост на
странскиот инвеститор
o Стекнување на мнозински удел во сопственоста на веќе постоечко претпријатие,
со купување на претпријатие, купување на акции или со директно купување на
сопственичкиот удел - спојување и аквизиција (merger & aquisition).
o Заедничко вложување со домашните фирми од земјата-примател (joint venture)

Според Dunning18 постојат:

17
Caves R.E., “Multinaqtional Enterprise and Economic Analysis”, Cambridge, 1982
18
Dunning J., “Multinationl Enterprises ond the Global Economy”,Harlow Addison Wesley,1993
  Инвестиции во потрага по ресурси (инвестиции кои бараат природни ресурси
како руди, суровини или земјоделски производи и инвестиции кои бараат
ефтина и обучена работна сила)
 Инвестиции во потрага по пазари (инвестиции кои доаѓаат на пазари каде
увозот на одредени производи е висок, инвестиции кои го следат движењето на
своите купувачи - големите компании и инвестициите кои ги следат трендовите
на пазарот и ангажираат локални доставувачи
 Инвестиции во потрага по зголемување на продуктивноста на производството
што подразбира рационализација на производството или поврзување на
производните операции со други компании со цел смалување на трошоците
и/или специјализирано производство
 Инвестиции во потрага на стратегиски добра да ги задржат и промовираат
долгорочните цели на својата компанија (тие се насочени пред сè кон
приватизација и аквизиција, затоа што со купување на постоечки компании ја
задружваат производната програма и постоечкиот пазар)
Поделбата на странските директни инвестиции може да се изврши и на други
начини, сепак важно е да се знае дека секоја компанија има различни причини при
донесувањето на одлуката за тоа каде и како ќе инвестира. “Дали една компанија ќе
одлучи да вложи капитал во една земја зависи од многу фактори, а пред сè од
проценката на профитот кој може да го оствари, од долгорочноста на работењето, но и
од спремноста на земјата-домаќин да го прифати, забрза и олесни работењето”. 19

Постојат три главни категории на странски директни инвестиции:

 Equity капитал кој претставува вредност на инвестицијата во акции на
претпријатие во странство. Сопственичкиот влог од 10% или повеќе обични
акции со право на глас во акционерско друштво или соодветен еквивалент во
неакционерско друштво, вообичаено се смета како граница за контрола на
активата. Оваа категорија ги вклучува и аквизициите, grееnfiеld инвестициите
кои се однесуваат на создавање нови капацитети и browfield инвестиции за
купување на постоечки капацитети (купување на веќе постоечки магацини,
хали, канцелариски простории, делови на градежно земјиште кои се загрозени
со поранешно користење, кои се запуштении повеќе не се користат, кои може да

19
М. Димитријевиќ, Стране директне инвестиције,СИЕПА, Београд, 2000 стр.12
 создадат проблеми со загаденоста, кои се наоѓаат во изградено урбано подрачје
и кои бараат инвестиции за да бидат вратени на поквалитетно користење).
Спојувањата и аквизициите се важен извор на странски директни инвестиции за
развиените земји, иако нивниот релативен удел значително варира.
 Реинвестирана добивка (профит) се приходите на афилијациите кои не се
распределени во дивиденда и не се вратени назад во матичната компанија и се
претпоставува дека задржаниот профит се реинвестира во афилијациите. Оваа
категорија претставува и до 60% од излезните инвестиции за земјите како што
се САД и Велика Британија.
 Останат капитал е категорија која се однесува на краткорочни и долгорочни
позајмици и заеми помеѓу матичната фирма и афилијациите. Останатиот
капитал ги вклучува краткорочните и долгорочните заеми, трговските кредити,
финансискиот лизинг и сл.

Постојат повеќе причини поради кои операциите на мултинационалните компании

се поприродни во индустриските гранки кои произведуваат во споредба со оние во
услугите, од кои повеќето може да се сведат во две широки категории. Прво постојат
причини кои го истакнуваат значењето на вертикалните странски директни
инвестиции, во чии рамки претпријатието ги лоцира различните фази од своето
производство во различни земји. Овој тип на инвестиции по правило се разгледува
како резултат на различните влезни трошоци во различните земји.
Мултинационалните корпорации кои се вклучени во екстрактивните индустриски
гранки каде природните ресурси се концентрирани во неколку земји претставува
очигледен пример. Друг случај е кога претпријатието лоцира некои работно
интензивни фази од својот ланец на производство во земји со евтина работна сила,
додека во исто време лоцира производни фази кои зафаќаат значаен обем на човечки
капитал во земјите каде што висококвалификуваната работна сила е релативен фактор
на производство. Поинку речено, претпријатието во обид да ги минимизира трошоците
за производство, поставува производни целини во неколку земји и ја користи
трговијата како начин да го задоволи пазарот за посебни производи (вклучувајќи
влезови на посебни пазари).
Друга голема категорија на предности за мултинационалните операции произлегува
од хоризонталните странски директни инвестиции - сличните облици на производни
активности се лоцираат во различни земји, односно кога компанијата го лоцира
производството на еден или повеќе слични производи во различни земји. Мотиви за
овој вид на инвестиции се на пример: транспортните трошоци за производство кои
можат да го направат локалното производство попрофитабилно; некои производи
бараат да се произведуваат во близината на потрошувачите; локалното производство
може полесно да се приспособи на локалните производни стандарди и локалното
производство има подобри информации за локалната конкуренција”.
Странските директни инвестиции преку М&А не доведуваат до отворање на нови
работни места при влезот во земјата. Тие можат да доведат до отпуштања од работа,
макар што во случај кога фирмата би одела во стечај може да се случи и да се зачуваат
работни места. Наспроти тоа при влез на greenfield странските директни инвестиции во
земјата задолжително доaѓа до отворање на нови работни места и во секој случај овој
вид на инвестиции има најголемо влијание врз вработеноста.
Странските директни инвестиции преку М&А можат да ја зголемат
концентрацијата и да доведат до монопол. Сепак, можно е овие инвестиции и да ја
зголемат конкурентноста доколку се преземе фирма која инаку би банкротирала.
Greenfield инвестициите по дефиниција го зголемуваат бројот на претпријатијата и при
влезот не ја зголемуваат пазарната концентрација”.20
Една од главните дилеми на инвеститорите е видот на инвестицијата во дадена
земја, односно дали да се инвестира во постоечка фирма или да се основа нова фирма,
а врз надминувањето на оваа дилема влијаат многу фактори.

ГЛОБАЛНА ДИСТРИБУЦИЈА НА СТРАНСКИТЕ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ

Меѓународните текови на приватниот капитал, банкарските заеми, портфолио
инвестициите и СДИ драматично се зголемија во последните две децении од 20 век,
како во апсолутна вредност, така и во однос на јавниот капитал. И покрај фактот дека
СДИ не се нов феномен, оваа форма на меѓународно движење на капитал привлече
големо внимание во последните години од неколку причини: прво, последните три
децении на дваесеттиот век се обележани со големото проширување на
мултинационалните корпорации, како во однос на нивната големина, бројот, така и во
поглед на нивното влијание врз светските економски текови. Глобализацијата станува
се помалку израз на невидливата рака на глобалниот пазар, а сè повеќе на видливите
раце на глобалните корпорации и нивните мегаструктури. Второ, модерните
20
World Investment Report, 2000, (p.) 160-161
мултинационални корпорации координираат огромен систем на меѓународно
интегрирано производство. Доминира сваќањето дека токму стратегијата на
мултинационалните корпорации е еден од најважните фактори на глобализацијата. Ова
затоа што глобализацијата подразбира поврзаност помеѓу матичната корпорација и
нејзините подружници преку сложени стратегии за интеграција насочени кон
искористување на економиите во обем и придобивките од функционалната
специјализација, што подразбира распределување на специфични корпоративни
активности на бројни локации низ целиот свет. На ваквата стратешка ориентација на
мултинационалните корпорации укажува и големиот обем на интракомпаниско
тргување. Трето, зголемувањето на обемот на СДИ во контекст на намалување на
официјалниот капитал или официјалната помош јасно ја потенцира нивната развојна
димензија во вкупните меѓународни текови на капитал.
Динамиката на тековите на СДИ се смета за значајна доколку нејзиниот раст ја
надминува стапката на раст на светскиот извоз и растот на БДП. Аналогно на овој
критериум, периодот што се смета за најдинамичен период на инвестирање е оној
помеѓу втората половина на осумдесеттите и 1990-тите години, кога тековите на СДИ
бележеле не само апсолутен пораст, туку и во однос на обемот ги надминале другите
форми на движење на капиталот во меѓународни рамки. Во текот на втората половина
на осумдесеттите години на минатиот век, глобалните текови на СДИ пораснале за
четири пати повеќе од растот на домашното производство, двојно повеќе од
домашните инвестиции, два и пол пати повеќе од извозот и еден и пол пати повеќе од
плаќањата за трансфер на технологија. Од друга страна, постои стабилна и позитивна
корелација помеѓу глобалните текови на СДИ и растот на светскиот БДП.
Технолошките промени, кои доведоа до компресија на времето и просторот во
остварување на економските активности и развој на нови методи на управување, имаат
корисен ефект врз обемот на меѓународното производство. Сепак, нивното влијание е
спротивно на цикличните флуктуации на приходите и стапките на раст. На страната на
понудата, обемот на СДИ се одредува според расположивите извори на финансирање,
односно можностите за вложување средства од корпоративните профити и заеми, кои
од своја страна се условени од работењето во секоја национална економија. На
страната на побарувачката, можностите за инвестирање на брзорастечките пазари ги
стимулираат корпорациите да прават директни инвестиции, додека депресивните
пазари ги стимулираат. Со зголемената меѓузависност помеѓу матичната и земјата
домаќин и со појавата на периоди на рецесија или полет во економската активност, се
зголемува и динамиката на промените во глобалните текови на директните странски
инвестиции.

ПОРТФОЛИО ИНВЕСТИЦИИ
Пред да се даде значење на портфолио инвестициите да се објасни мотивот или
потребата од инвестиција. Инвестирањето е вложување во иднината, или жртвување на
сегашноста за иднината. Инвестирање значи дека инвеститорите се откажуваат од
расположливите парични средства денес, за идни главни придобивки што ќе ги донесе
избраната инвестиција. Тоа е многу важна одлука којашто треба да ја донесат
потенцијалните инвеститори и треба да се заснова на релевантни и кредибилитетни
информации и анализи за да се минимизира ризикот од загуби, а да се зголеми
профитот, што е и крајна цел на секоја инвестиција. 21 Затоа инвестирањето е интересно
за сите правни субјекти, физички лица, небанкарски финансиски институции коишто
имаат вишок готовина. Од другата страна се наоѓаат влади, компании, поединци кои се
во потрага по капитал или обезбедување поголема ликвидност.
Двете страни се среќаваат на пазарот на капитал. Глобализацијата,
технолошкиот развој и иновациите во финансирањето предизвикаа промени во
ставовите кон инвестирањето. Новиот тренд е инвестирање во акционерски капитал на
меѓународните пазари на капитал потпомогнат и забрзан од процесот на приватизација
во земјите во транзиција од источна и централна Европа.
Акционерскиот капитал се разликува од зајмовниот капитал главно во
природата на побарувањата. Ако долгот се исплаќа фиксно (камата плус главнина) во
точно определен временски интервал, обврските кон акцинерите се сервисираат дури
откако ќе бидат исплатени сите други обврски и имаат третман на останати
побарувања. Дивидендата што се исплаќа на акционерот зависи од висината на
добивката и е секогаш оданочена.
Акционерскиот капитал е резултат на емисија на акции. Многу стопански
субјекти за мобилизирање на средства емитуваат хартии од вредност. Сопственички
акции се хартии од вредност со кои се докажува правото на сопственост на дел од
основната главнина на акционерските друштва. Сопственичката акција обезбедува
право на глас и право на учество во распределбата на добивката.
21
Dimitrova, Janka (2011) Investments consalting (Advisory). International Jubilee Scientific Sonference,
Economics and Management in the 21st Century‐Solutions for Sustainability and Growth. ISSN 978 ‐954 ‐23 ‐
0678‐8 (t 2)
 Приоритетната акција го добила името поради приоритетот што го има во
исплаќањето дивиденда пред сопственичката (обична) акција. Оваа акција не
обезбедува право на глас на сопственикот освен во специфични услови на неплаќање
дивиденда. Компаниите обично емитуваат приоритетни акции кога имаат потреба од
обезбедување дополнителен капитал за финансирање на бизнисот, но не се подготвени
да обезбедат учество во одлучувањето на новите акционери. Од друга страна,
инвеститорите да се мотивираат за вложување преку купување акции без право на глас,
компанијата им нуди приоритет во исплата на дивидендата или ликвидниот остаток во
посебни случаи.
Портфолио инвестициите ги опфаќаат вложувањата во должнички хартии од
вредност и во сопственички хартии од вредност, а овој вид инвестирање се дефинира
како вложување капитал во различни хартии од вредност.22 На меѓународниот пазар на
капитал инвеститорите ги следат можностите и имаат пристап до поголем асортиман
на хартии од вредност. Ова овозможува градење портфолио со различни хартии од
вредност што резултира со диверзификација на ризикот. Присутноста на
меѓународниот пазар на капитал на инвеститорите им овозможува услови за
намалување на ризикот преку поширок избор на можности за инвестирање. Сепак,
изборот на хартии од вредност зависи од самиот инвеститор и од неговите очекувања
во поглед на приносот и ризикот инкорпориран во хартијата од вредност. Составот и
износот на хартиите коишто спаѓаат во портфолиото зависат од искуството и
интересите на самиот инвеститор. Така, портфолиото може да биде со висок принос
како резултат на високоризични инструменти или обратно, хартии што ќе донесат
помалку профит, но и помал ризик.
Портфолио инвестициите во Р.С. Македонија зависат од бројот на инвеститори
коишто на овој начин ги врзуваат своите слободни парични средства, но и од емисијата
на корпорациски обврзници и акции. Две емисии на корпоративни обврзници во
Македонија завршија со директно земање заем без појава на берза. Во 2008 година
беше реализирана трета емисија на корпоративни обврзници во Р.Македонија. Слабата
раздвиженост во овој пазарен сегмент е последица на недоволниот интерес на
компаниите за издавање корпоративни обврзници и на недостатокот на доволното ниво
на банкарска експертиза ( во доменот на инвестициско банкарство) во врска со
структуирањето и промовирањето на овој тип хартии од вредност.23
22
Др. Ристо Фотов „Меѓународни финансии“ глава 2: Меѓународно финансирање и меѓународен финанси
ски   пазар;  Аутоптинт Т.А‐ Скопје 2010 год,  стр.19
23
НБРМ „Извештај за финансиската стабилност  во  Р.Македонија за 2008 година“ јули, 2009 година
 Слика бр.1 (Графикон) - www.cea.org.mk- истражување за: Финансирање преку
задолжување или емисија на хартии од вредност-декември.2012

Ова најдобро се покажува во испитувањето на УСАИД за начинот на

финансирање на привтниот сектор во Македонија. Иако 97 % од македонските
компании имаат потреба од дополнителен капитал, сепак речиси ниту една компанија
не издала корпоративни обврзници. Ова се должи на неинформираноста (42%) и
неподготвеноста (44%) на сегашните менаџери за прифаќање ваков вид финансирање
на бизнисот. Во графикон број 3 може да се согледа како компаниите ги оценуваат
условите за финансирање преку јавна или приватна понуда на хартии од вредност.
Анализата покажува дека дури 58% или најголем дел од компаниите не можат
да ги оценат условите за финансирање преку издавање хартии од вредност, бидејќи не
се запознаени со нив. Од оние што се запознаени, 22% сметат дека процедурите се
релативно комплицирани, а дополнителни 2 % сметаат дека се прекомплицирани.
Од ова може да се заклучи дека познавањето на македонскиот пазар на капитал
е на ниско ниво, што укажува на потребата од едукација во вид на обука или
информативни средби за подигање на свеста кај македонските компании за
алтернативните начини на финансирање на бизнисот.
Опишувајќи ги модалитетите низ кои се реализираат меѓународните текови на
капиталот со посбен осврт на нивната застапеност во Р.С. Македонија и следејќи ги
анализите на Светската банка, во табела број 1 се прикажани средствата кои
Р.Македонија ги има користено во перод од 1990 до 2010 година стекнати по пат од
билатерална или мултилатерална соработка.
Следејќи ги податоците од Светската банка може да се заклучи дека различните
модалитети на меѓународното движење на капитал не ја одминале економијата на
Р.Македонија и ако се направи споредба на приложените податоци, хронолошки има
зголемување на долгот кон групацијата Светска банка користејќи ги програмите
наменети за земјите во развој. Помошта во вид на грантови опаѓа на сметка на
кредитите од приватни кредитори кои се во пораст во последната деценија. Странските

директни инвестиции се во пораст за сметка на непопуларните портфолио инвестиции

кои се во незавиден негативен тек.

Извор: www.wordbank.org.mk објавена 29.03.2012 од развојната економија LDB база

на податоци
Искуствата на светско ниво покажуваат дека во последната глобална криза СДИ,
кои во претходните економски и финансиски кризи биле најстабилна форма на
меѓународно движење на капиталот, може да манифестираат голема променливост и
нестабилност. Глобалната криза од 2008 година наметна мислење дека портфолио
инвестициите претставуваат многу посигурна форма во меѓународното движење на
капиталот. Овој нов правец во развојот на меѓународните текови на капитал не треба
да се потценува, а креаторите на македонската економска политика секогаш треба да го
имаат предвид.
ЗАКЛУЧОК
Бројни и разновидни се аспектите на глобализација отсликани во сите полиња на
суштествување и творење на современиот човек. Прв и еден од најважните аспекти на
глобализацијата е економскиот аспект. Глобализацијата како историски процес се
карактеризира со динамика и тенденција на движење во рамки на глобалните
социјално-економски и стопански текови во современиот свет. Сето ова е проследено
истовремено со крупни промени и незапирлива интеграција на националните држави,
финансиските пазари и пазарите на капитал. Глобалната економија претставена од
меѓународната размена, светското производство и меѓународните трансакции е можна
само преку различните текови капитал.  
Вложувањата во странство (портфолио или директно) станаа основен клучен
елемент во инвестиционите и производствените стратегии на современите корпорации,
со што се дава посебен белег на процесот глобализација со цел да се зачува стекнатата
конкурентност и да се овозможи експанзија на меѓународната сцена. Ова е причина,
многу земји во светот независно од својата развиеност да бидат вклучени во
меѓународните текови на капитал. Овој капитал кој тече низ меѓународните
финансиски канали по сопственост може да го поделиме на јавен и приватен.
Разликата помеѓу јавниот (државен) капитал и облиците на извоз на приватниот
капитал е предизвикана од нивната основна намена. Ако движењето на јавниот капитал
е заради потребата од финансиска помош на некои економии, движењето на
приватниот капитал е условено од потребата за негово оплодување. Иако денес
најинтензивна размена на капитал е во рамките на развиените земји, сепак тоа има
глобална рефлексија препознатлива во зголемувањето на меѓународната размена,
меѓународната поделба на трудот, зголемување на светската продуктивност,
производството и животниот стандард.
Во меѓународните финансиски трансакции цел на тргување на финансиските
пазари може да бидат обврзници, депозити номинирани во различни валути, акции,
посложени финансиски инструменти и купување или стекнување недвижен имот во
странство како посебен вид меѓународна диверзификација. При тргување со капитал се
прави разлика меѓу должнички инструменти кои го прават зајмовиот капитал и
инструменти на акциски капитал кои го сочинуваат инвестициското портфолио. Кај
македонските бизнисмени најприфатлив начин на финасирање на својот бизнис се сè
уште банкарските кредити за разлика од емисијата на хартии од вредност или
издавањето корпоративни обврзници.
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА