‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

 ‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻃﺮح ﺟﻠﺪ‪ :‬آرﻣﯿﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﺑﺎﺷﮕﺎه ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪/٢٠٢٣‬دي ‪١۴٠١‬‬
‫ﺷﺎﺑﮏ‪978-91-85995-62-2 :‬‬
‫‪www.bashgaheadabiyat.com‬‬
 ‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و اﺣﺘﺮام‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﮑﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻪ ﭘﺴﺮم ﻣﺰدك و ﭘﺴﺮﮐﻢ ﻧﯿﻤﺎ‬
‫‪With love and respect, to my sons:‬‬
‫‪Mazdak, and Nima‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪۵ /‬‬
‫ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪ‪٦ /‬‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ و اﺳﺘﺒﺪاد ﭘﺴﺎﻣﺪرن‪١١ /‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪١٨ /‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي در ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪٤٩ /‬‬
‫در ﺑﺎرة اﺳﺘﺒﺪاد ذﻫﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‪٧٠ /‬‬
‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‪٨٦ /‬‬
‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺤﻂ و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪٩٣ /‬‬
‫ﺑﺎزﻫﻢ در ﺑﺎرة ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪاد ذﻫﻦ‪١٠٨ /‬‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﻣﻠﯽ ﺷﺪه و دادﮔﺎه در ذﻫﻦ‪١١۵ /‬‬
‫ﮐﺎر ﻣﺎ از رﯾﺸﻪ ﺧﺮاب اﺳﺖ‪١١٨ /‬‬
‫ﻫﺰارﭼﻬﺮهﮔﯽ اﺳﺘﺒﺪاد‪١٢٢ /‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺑﺤﺮان در ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‪١٣٦ /‬‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﺎ‪١٣٨ /‬‬
‫ﻣﺎ و اﯾﻦ اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﺨﺖ ﺟﺎن ﻣﺎ‪١٤٣ /‬‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ ﺟﻤﻌﯽ و ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎ‪١۵۵ /‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪١٦٤/‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫آنﭼﻪ در اﯾﻦ دﻓﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاﻧﺪ‬
‫در ﺑﺎرة ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا در اﯾﺮان ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد داﺷﺘﻪاﯾﻢ و دارﯾﻢ؟ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ دﯾﺪهام ﮐﻪ ﺷﻤﺎري ﺣﺘﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺒﺪاد ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﻫﺰارﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﺖ وﺻﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ دارد‪ .‬ﭘﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﮐﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻦﺷﺎن اﺑﻬﺎﻣﯽداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﻏﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮش را در ﻋﺮوﺳﯽ و ﻋﺰا ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ اﮔﺮﭼﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﻔﺖ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎز ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻣﻔﯿﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان در ﺑﺎرة آنﭼﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫در ﺑﺎرة اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﻨﻢ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهام ﺳﺮم را ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺑﯿﺎﻧﺪازم و ﺣﺮفﻫﺎي ﺧﻮدم را‬
‫ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورم ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻗﺪﻣﺘﯽ ﺑﺴﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ از ﻧﻔﺖ و ورود ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﮐﻮﺷﯿﺪهام ﺑﺎورﻫﺎﯾﻢ را ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ وﺟﯿﺰه در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارم‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻓﺘﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﭘﯿﺸﺘﺮ در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﭼﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ واﻗﻊ وﯾﺮاﯾﺶ ﺗﺎزهاي از آن ﻣﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزهاي‬
‫ﺑﻪ آن اﻓﺰودهام و ﻫﻢ در ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﺘﻦ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي‪ ،‬ﻣﺘﻦ را ﺑﺎزﻧﻮﺷﺘﻪام‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﮔﺎه ﮐﻠﯽام اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ ﻫﻢ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺎزهاي اﻓﺰودهام و ﻫﻢ اﯾﻨﺠﺎ و آﻧﺠﺎ‬
‫ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اراﯾﻪ ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫از ﻫﺮ ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم اﯾﻦ دﻓﺘﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮﮐﺮده ﺑﻮدم ﻧﻮﺷﺘﻢ‪:‬‬
‫»ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮدهام و ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﺋﯽ و ﺣﺘﯽ رﺳﻮا ﺷﻮم‪،‬‬
‫ﻫﺰار ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﺑﯽداﻧﺸﯽ ﻣﻦ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي‬
‫دﯾﮕﺮان ﻟﻄﻤﻪ ﺑﺨﻮرد‪«.‬‬
‫ﻣﻦ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮﺗﺮ از آن ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﮑﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ واژه ﺑﻪ واژه اﯾﻦ »اﻟﺘﻤﺎس دﻋﺎ«‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارم‪.‬‬
‫ﻟﻨﺪن ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪٢٠٢١‬‬
 ‫ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي درازداﻣﻦ و ﻋﻤﯿﻘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺣﻮزة آﺳﯿﺐﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺖ ﺗﺎ راه ﺑﺮاي ﺑﺮونرﻓﺖ از ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‬
‫روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ ﻫﻤﻮار ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻣﮑﺎﻧﺎت و‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ اﻧﮑﺎر اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ در ﻫﺰارة ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﺑﺎ آن روﺑﺮوﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ ﻣﺎ از اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ ﻧﯿﺰ ﺟﻮر در ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ داﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﻃﻼع از اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ‬
‫دارﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻣﺎ وﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻮﺋﯽ ﺑﺎ دﺳﺖ ﮐﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ آن ﺑﺎ اﻏﺮاق در ﺑﺎرة اﻣﮑﺎﻧﺎت روﺑﺮو‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽﻣﺎن ﺑﺮﺧﻮردي ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺑﺮونرﻓﺖ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﮐﻨﻮﻧﯽ را دﺳﺖ ﮐﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ در ﺣﺎﻟﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺪ و ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺘﻮاري در ﺗﺎﺋﯿﺪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ و ﯾﺎ ﮐﻢ دارﯾﻢ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻠﺦ ﺗﺎرﯾﺨﯽﻣﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﮥ ﻃﻮل و ﻋﺮض‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽ ﺷﻮرﺑﺨﺖ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮد از اﺑﺘﺪاﯾﯽﺗﺮﯾﻦ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫اوﻟﯿﻪ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﻮﻗﯽ اداﻣﻪدار در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ آن ﭼﻨﺎن ﻧﺸﺴﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻋﺎدي و روزﻣﺮه ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﯽﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺪاوم اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ‪ ،‬راه ﺑﺮونرﻓﺖ ﻣﺎ از اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻫﻢ ﻣﺴﺪود‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮاﻧﯽ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎدام ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪﺗﮑﺎﻧﯽ ذﻫﻨﯽ در ﺳﻄﺢ اﺟﺘﻤﺎع اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬راه ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﮥ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺪون‬
‫ﭘﺮدهﭘﻮﺷﯽ و ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ راه ﺑﺮاي رﻓﻊ و‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪7‬‬

‫ﺗﺼﺤﯿﺢ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻮار ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﻤﯿﻦ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﻧﻔﺲ وﺟﻮدي ﻣﺸﮑﻞ و ﮐﻤﺒﻮد را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﻫﺰار ﻣﻦ ﺳﺮﯾﺸﻢ و ﭼﺴﺐ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﮥ ﻣﻮﺟﻮدات ارﺿﯽ و‬
‫ﺳﻤﺎوي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻘﻄﮥ درﺳﺖ آﻏﺎز ﮐﺮدن و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺛﻮاﺑﺖ و ﺳﯿﺎرات را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﮥ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﮔﺮوه ﻧﺴﺒﺖ دادن‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﺸﮑﻼت و‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﭼﻮن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﺮدازيﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺳﺎدهاﻧﺪﯾﺸﯽ و زودﺑﺎوري و از اﯾﻦ دو ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﺮداز و ﺗﻮﻃﺌﻪﺳﺎﻻر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪش‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﺎﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و اﻣﺘﻨﺎع از ﺗﻔﮑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﮥ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻋﻈﯿﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﻨﺪاري در ﻣﯿﺎن ﻣﺎي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﺮﻓﺪار دارد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ درك ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺎه‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ درك‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﯿﻢ و ﮐﻤﺘﺮ ﻫﻢ از ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ ﻣﮕﺮ در ﺑﺎزي ﻗﺪرت‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﮐﺎرهاﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ دارد‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻼﻗﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﻨﺪاري از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻨﺸﺎء ﻣﯽﮔﯿﺮد و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ درازﻣﺎن ﮐﻤﺘﺮ اﺟﺎزه داﺷﺘﻪاﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪون آﻗﺎﺑﺎﻻﺳﺮ و ﺑﺪون ﺑﺴﺎط‪ ‬ﭼﻮب و ﻓﻠﮏ ﻣﻌﻠﻤﺎن اﺧﻼق ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ را ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻢﺧﻮان ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﺗﺌﻮريﭘﺮدازيﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪ در اﯾﺮان‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ذﻫﻨﯿﺖ ﺳﺎدهاﻧﺪﯾﺶ و ﺑﺪوي ﻣﺎ ﺟﻮر درﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎري ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻢﺧﻮان اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﯾﻮﻣﯿﻪ‬
‫اﺧﺘﯿﺎري ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ -‬و در ﻣﻮرد ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻢ اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺎد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ -‬ﻧﻪ زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎري ﻧﺪارد ﺑﺎﻟﻤﺂل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﮔﺸﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺧﺼﻮص ﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﺎرﻫﺎ در اﯾﺮان‬
‫‪8‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮﭼﻪ از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوز ﺷﺪن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه و ﻧﻮﮐﺮ داﺧﻠﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و در ﺧﻼء ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺟﻮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﯿﭻﮐﺎره ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺮﺳﺮﻣﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﻮﻃﺌﮥ اﯾﻦ و آن و در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺿﺮر دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻧﺤﻮة‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ »ﮐﺎر ﺑﻪ واﻗﻊ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎﺳﺖ«‪ ،‬از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺎز‬
‫و ﮐﺎر واﻗﻌﯽ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻧﻘﺶ ﺧﻮديﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﮐﺮان ﺑﺎ ﺟﯿﺮه و ﮔﺎه ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﯽﺟﯿﺮه ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎرﺟﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯽآﻣﺪ ﻣﺨﺮب‬
‫اﯾﻦ ﻧﺤﻮة ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﮔﺮوه ﺑﺮونﻣﺮزي ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ‬
‫»دﯾﮕﺮي« ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﮐﺮدهﻫﺎ و ﻧﮑﺮدهﻫﺎي ﺧﻮد در‬
‫ﺑﺴﺘﺮﺗﺎرﯾﺦ دارﯾﻢ؟ ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ و ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز اﻧﻬﺪام‬
‫و ﺑﺎزﺳﺎزي دارد و ﻧﻪ ﺑﻨﯿﺎن ذﻫﻨﯽ ﻣﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺧﺎﻧﻪ ﺗﮑﺎﻧﯽ ﺟﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﯿﺎم‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺧﻮش ﺑﺎش‪ ،‬ﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺧﻮاﻫﯽ رﻓﺖ!‬
‫ﺑﺪون ﻣﻌﻄﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮهاي از ﮐﮋاﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺴﺘﺮي ﺟﻮاﻧﻪ ﻣﯽزﻧﺪ و‬
‫رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﺑﻪ واﻗﻊ زار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺎدي ﻫﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‪ ،‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ دارد و ﺑﺎ آن ﺟﻮر در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬دور دور ﮐﻼﺷﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ روﯾﺖ آب ﺗﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را در ﺷﻨﺎﮔﺮي‬
‫ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻫﯽﻫﺎي ﭼﺎق و ﭼﻠﻪ‪ ،‬آب را ﻫﻢ ﮔﻞآﻟﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺴﺎز و ﺑﻔﺮوشﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪهﻓﺮوﺷﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﻧﺘﯿﺠﮥ ﮐﺎر »ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ«ﺷﺎن ﮔﺮﻫﯽ از‬
‫ﮐﺎر ﮐﺴﯽ ﺑﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎك! ﺧﻮد اﯾﻦ ﺣﻀﺮات ﮐﻪ ﺑﻪ آب و ﻧﺎن و ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﻨﺪ! و ﺑﺮاي ﺟﺎنﻫﺎي ﺑﯽدرد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎداش ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪9‬‬

‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ راه ﺑﺮﺧﻮرد از روﺑﺮو ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﺋﺒﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬راه ﺑﯽدرد و ﺣﺘﯽ ﮐﻢ دردي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﺗﺤﻤﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ و ﻣﺪارا ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺷﮑﺴﺘﻦ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫در ﻓﺮاﮔﺸﺖ رﻓﻊ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اوﻟﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﺘﺎدنﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺮژيﻫﺎي ﻣﺼﺮف ﺷﺪه ﻫﺪر ﻧﺮود‪ .‬ﮐﻮﻫﻨﻮردي ﮐﻪ‬
‫از ﻣﯿﺎﻧﮥ راه و از داﻣﻨﮥ ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯽ ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﮥ‬
‫اﻧﺮژيﻫﺎي ﻣﺼﺮف ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻫﺪر ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﻫﻢ ﺻﻌﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﯾﮏ ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺎ ﺣﻀﻮر ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪي ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺗﺤﻮل‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در اﯾﺮان و ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺑﺮوز اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد و ﺗﻘﺎﺑﻞ در ﯾﮑﯽ دو ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز از ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪم ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﺎدﯾﺪن و ﻏﻔﻠﺖ‬
‫از ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﻌﻀﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪي‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن ﮐﺎر دارم ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎي‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﺘﺒﺪادي ذﻫﻨﻤﺎن ﮐﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮدش‬
‫ﯾﮑﻪﺳﺎﻻري ﻣﺎ در ﻋﺮﺻﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪورزي اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎ ﻣﻮﺿﻊ‬
‫ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دﺳﺖ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﺪف ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ »ﻗﺎﺗﻞ« اﺳﺖ ﻧﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ »ﻋﻠﻞ ﻗﺘﻞ« ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﺎنﻣﺪت و درازﻣﺪت ﻣﺎ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫»ﻗﺎﺗﻞ« را ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬وﻇﯿﻔﮥ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻦ ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در اﯾﺮان ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﭼﻪ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺪاﻓﻊ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﻤﺎ ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﺎن ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اردوﮔﺎه‬
‫ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﺎن دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺳﻨﺖﮔﺮاﯾﺎن ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن‬
‫‪10‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺷﯿﻮة اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﺧﯿﺮ و ﺷﺮي ﺑﺎ داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ دﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﺎر ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﮐﻨﻮﻧﯽاش زار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ اﻧﺪﯾﺸﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻧﻘﺎدي ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ اﺳﻒاﻧﮕﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدآﻣﻮزي و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫در وﺟﻪ ﻋﻤﺪه‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪاي ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي ﺟﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﯾﮑﻪﺳﺎﻻري در ﻋﺮﺻﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ و در ﻫﻤﮥ زﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬اول و آﺧﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﺋﯽ از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ و اﻣﺎ ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﭼﺮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫درازداﻣﺎنﻣﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺳﺘﺒﺪاد داﺷﺘﻪاﯾﻢ؟ ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﭙﺮدازم اﺟﺎزه‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ در ﺑﺎره زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮐﻠﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪاﯾﻢ‪ ،‬و اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن و ﺑﺎ دﻧﯿﺎي دور‬
‫و ﺑﺮﻣﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ درد دل ﮐﻨﻢ‪.‬‬
 ‫ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ و اﺳﺘﺒﺪاد ﭘﺴﺎﻣﺪرن‬
‫اﯾﻦ روزﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺎﯾﺖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن‪ ،‬ﺗﺠﺪد‪،‬‬
‫دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﻏﺮبﺳﺘﯿﺰي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎري ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺑﯽاﺳﺎس ﻫﻢ‬
‫داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ از ‪ ١٣۵٧‬آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺤﺚ اﯾﻦ دوﺳﺘﺎن ﺑﺮوﺑﺮﮔﺮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﺮدن ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬راه ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﺋﯽ ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﺎحﻫﺎي اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻢ ﺟﻬﺖ و ﻫﻢ ﺳﻮ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺎزوﮐﺎري‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬واﻗﻌﺎ آدم دﻟﺶ ﺑﻪ درد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ ٤٠‬ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻠﯽﮔﻮﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﻫﻨﻮز ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﯾﻢ! و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﺤﺚﻫﺎيﻣﺎن ﻣﺠﺮد و ذﻫﻨﯽاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎرة آزادي ﺗﺎ دﻟﺘﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﯿﻢ و ادﻋﺎ ﻫﻢ دارﯾﻢ وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آزادي ﺑﻪ راﺳﺘﯽ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟ از »آزادي ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ دوﺳﺖ و رﻓﯿﻖ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﯾﺎ ﺳﯽﺳﺎﻟﻪﻣﺎن ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﺷﻤﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬آزادي ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺸﮑﺶ‪ ،‬ﺣﺘﯽ آزادي ﻣﺤﺪودش را ﻫﻢ ﻧﺪﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﻧﺎﺳﺰاﻫﺎﺋﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﭼﺎرودار ﺧﺴﺘﻪاي ﺑﺎر ﯾﺎﺑﻮﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎزه ﺑﻪ رژﯾﻢ ﺷﺎه و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎد دارﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ دﮔﺮاﻧﺪﯾﺸﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ! ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎدﻣﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ دو رژﯾﻢ ﺑﯽﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺑﯽﭘﺮده ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ادﻋﺎي آزاداﻧﺪﯾﺸﯽ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ و دﯾﮕﺮ ﻣﺪﻋﯿﺎن دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و آزاديﺧﻮاﻫﯽ دراﯾﺮان‪ ،‬ﭼﯽ؟‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﮔﺮﻓﺘﺎري اﺻﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و‬
‫زﯾﺮﺑﻨﺎﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي آزاد و ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد و ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و زﯾﺮﺑﻨﺎﻫﺎ اﻗﺪاﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺣﻞ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬آنﭼﻪ در اﯾﻦﺟﺎ اﻫﻤﯿﺖ دارد ﭘﺬﯾﺮش ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط آزاديﻫﺎ و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﺮدي اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻋﻤﻞ و ﻧﻪ در‬
‫‪12‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎور ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎزﺗﺎب اﯾﻦ ﻋﺪم ﺑﺎور ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎري از آن اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﺎور ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫آزادي‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺰار ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و اﮐﻨﻮن ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻮر ﻋﻠﯽ ﻧﻮر ﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ روي ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﻓﻘﺪان زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ در ﺑﺎﻓﺖ ﻓﮑﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي او ﺑﺮاي ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﮐﺮدن رﻓﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز اﻧﮕﺎر ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در آن اﻓﺮاد ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اوﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺪه ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ »ﻫﯿﭻ« ﻫﻨﻮز ﻫﯿﭻ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ارزﯾﺎﺑﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ -‬ﻓﻘﺪان زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﻮارد ﻣﮑﺮر ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدهاﯾﻢ ﺑﻪ واﻗﻊ دل ﺷﯿﺮ و ﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﻐﺰ ﯾﺎﺑﻮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن »ﺳﯿﻞواره« در ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺸﮑﻼت اﯾﺮان ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﻗﻠﻤﯽ‪ ،‬دﮔﺮاﻧﺪﯾﺶ را ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ وردﺳﺖ آﻗﺎي ﺛﺎﺑﺘﯽ و ﯾﺎ آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ اﻣﺎﻣﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮ آدمﮐﺸﺎن ﺣﺮﻓﻪاي و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﯽزﺑﺎﻧﯽ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ‬
‫ﮐﻮدك ﺗﺎزه ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه را ﮐﺒﺎب ﻧﮑﺮده و ﻧﻮش ﺟﺎن ﻧﮑﻨﺪ از رﺧﺘﺨﻮاب در ﻧﻤﯽآﯾﺪ! ﺧﻨﺪهدار‬
‫و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮﯾﻪآور اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ دون ﮐﯿﺸﻮتﻫﺎي ﭘﺴﺎﻣﺪرن‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻗﺪر ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دﺷﻤﻦ ﮐﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺮد؟ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺮب و در ﮔﻮﻫﺮ اﺳﺘﺒﺪادي‪ -‬وﻟﯽ اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﭘﺴﺎﻣﺪرﻧﯽ‪ -‬اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﺗﺎزه ﻗﺒﻞ از ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻫﻢ ﭼﻨﺪان ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖﻫﺎي ﻧﺎروا را ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺮف ﺣﺴﺎب ﻣﻦ در اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺮف ﺣﺴﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺎرة ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﯽاﺳﺖ و ﻧﻪ در ﺑﺎرة ﻫﯿﭻ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﮕﺮ و ﻧﻪ در ﺑﺎرة اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺟﺮﯾﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻪ در ﺑﺎرة ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ و ﯾﺎ اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ و ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺮف ﺣﺴﺎﺑﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺣﺮﻓﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬در ﺑﺎرة ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﺒﺎرات و واژﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪13‬‬

‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺟﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺠﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮﭘﺬﯾﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﺤﺮﯾﻒﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﻢ ﺗﺎ ﻧﮑﺘﻪام روﺷﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ در ‪ ٢٠٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﯿﻦ ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در اﯾﺮان‬
‫ﺑﻮدهاﯾﻢ و اﻏﻠﺐ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﯿﻢ در ﺑﺎرهاش ﻓﻀﻞ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﻫﻢ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﯿﺪن ﻣﺸﮑﻼت‬
‫و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻣﺘﻌﺪدﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﺪيﺗﺮي ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد ﻋﻠﻞ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻋﺪم ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در اﯾﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﺪاوم ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن را در‬
‫اﯾﺮان اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﺘﯽ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ‬
‫دوﺋﻞﻃﻠﺒﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺑﺪﻣﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪» ،‬دﺷﻤﻦ« را ﺑﻪ دوﺋﻞ دﻋﻮت ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ذﻫﻨﯽ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮد دﯾﮕﺮش ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮش ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن ﺑﻪ ﺷﯿﻮة ﺣﻞ اﺧﺘﻼف‪،‬‬
‫اﻏﻠﺐ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎ ﻋﺪوي ﻣﺎ ﺳﺮ و ﺳﺮّي‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺪوي و ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري »داﯾﻪ‪ ،‬داﯾﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﻪ…« را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ رﯾﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﻔﺶ و ﻣﺎري در آﺳﺘﯿﻦ دارد و ﺳﺮش ﺑﻪ‬
‫آﺧﻮر اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺑﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﮐﺸﺎن از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ از ﺣﺪ ﻣﯿﻨﯽ ژوپ و ﮐﺮاوات‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرود‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ در ﺑﺎرهاش اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ اﻗﺘﺼﺎدياش‪ ،‬دو ﻣﺸﺨﺼﻪ اﺳﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮﻧﯿﺰ دارد‪:‬‬
‫ﻣﻨﺸﺎء زﻣﯿﻨﯽ و اﯾﻦ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺎري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي و آزادي ﺷﻬﺮوﻧﺪان‬ ‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ دو ﻣﺸﺨﺼﻪ را ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﺎرﯾﺦ درازداﻣﻦ اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻋﻤﻖ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫‪14‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫از ﺳﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺎري ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻣﻨﺸﺎء زﻣﯿﻨﯽ و اﯾﻦ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ از ‪١٣۵٧‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﺸﺎء ﻣﺸﺨﺺﺗﺮ و ﻋﻠﻨﯽﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮي در اﺻﻞ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻫﻤﯿﺸﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻨﺸﺎء و ﻣﺒﺪاء اﺻﻠﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ‪ ١٩٠٦‬ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻗﺮار و ﻣﺪارﻫﺎي ﺳﯿﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﺿﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از‬
‫‪ ١٩٠٦‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﻼم ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮن در ﻧﻤﯽآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ روزﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﺪ زﻧﯽ ﻋﻤﻠﯽ و اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮد و ﻫﻢ زﻧﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻖ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎرج از اﯾﺮان را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻗﺼﺎص وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ ﻗﺎﻧﻮن ارث رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺿﻮاﺑﻂ‬
‫اﯾﻦ دﻧﯿﺎﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮدازم ﭼﻮن ﻫﺪﻓﻢ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮي و آزادي ﻓﺮدي‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﯾﺎ در ﺧﺎرج از‬
‫اﯾﺮان در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺘﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﺸﻒ اﺟﺒﺎري و‬
‫ﭼﻤﺎﻗﯽ ﺣﺠﺎب ﺑﻪ زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ ﻗﻮل زﯾﺪي ﻣﯽﺷﻮد »ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﺠﺪد در اﯾﺮان«‪ .‬ﺧﻮب ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ادراﮐﺎت ﻣﻐﺸﻮش از ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﭼﺮا ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺳﺮآﻏﺎزش ﺑﺎ ﭼﻤﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﭼﻤﺎق ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﺮفﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد! ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﻂ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﭼﻤﺎق ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻤﺎق‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪ و ﺧﻮب دارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮐﻪ »ﭼﻤﺎق« وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آزادي از ﭘﻨﺠﺮه ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و اﯾﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﯿﺮوان‬
‫زﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮار آزادي ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﺮوان ﻋﻤﺮو‪ .‬آزادي در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﭼﻤﺎﻗﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در آن‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪15‬‬

‫آزادي ﻓﺮدي ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ آﺳﻤﺎنﺧﺮاش و ﯾﺎ ﺑﺎ وﯾﺮاژ دادن در‬
‫اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞﻫﺎي ﮔﺮانﻗﯿﻤﺖ )ﻋﻤﺪﺗﺎً( وارداﺗﯽ ﻣﺘﺠﺪد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﯾﻦ دﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي اﻣﻮر و در‬
‫ﮐﻨﺎرش‪ ،‬اﻧﻀﺒﺎط ذﻫﻨﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﺮان دارﯾﻢ در ﺑﺎرة »ﺗﻌﻬﺪ« و »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي« اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ در آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮآﻣﺪن ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﺪ ﻓﺮع ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﺻﻞ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ در ﻣﺮﮐﺰ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ‪ ،‬رﻓﺎه و آزادي و ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ وﺟﻮد دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﭘﯽآﻣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻠﮑﻪ‬
‫ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺸﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ ﺑﺎ اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﺷﻤﺮدهام‪ ،‬درﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﺪ اﺧﻼﻗﯽﻫﺎ ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ذات‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و داﻓﻊ ﺷﺮ و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت دﯾﮕﺮي در ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻧﻪ ذات او ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﮐﺎري ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﻧﻈﺎمﻫﺎي ارزﺷﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫وﻗﺖ آدم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎي اﻣﺮوز دﻧﯿﺎي ﭘﮋوﻫﺶ و ﺣﺮف را از روي‬
‫ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ زدن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ اﺻﻞ ﺳﺎده‪ ،‬ﮐﻪ از زﯾﺎدي ﺳﺎدﮔﯽ اﻏﻠﺐ ﻧﺎدﯾﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﺎ اﻣﺮوزه دﯾﮕﺮ ﻋﻼﻣﻪ و ﻓﻼﺳﻔﻪ‬
‫ﻫﻤﻪﭼﯿﺰدان ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﻓﺎﺿﺎت اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮔﺮاﻣﯽ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج اﯾﺮان‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻗﻀﺎوت ﻧﮑﻨﺪ و در ﺑﺎرهاش اﻋﻼﻣﯿﻪ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ از اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن اﻗﺘﺼﺎدداناﻧﺪ آن ﻫﻢ ﭼﻪ اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮐﯿﻨﺰ و‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ و ﻣﺎرﺷﺎل و ﻓﺮﯾﺪﻣﻦ و دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﮔﺮد ﭘﺎﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺤﺚ ﻓﻠﺴﻔﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻤﮕﺎن ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎﻧﯽ ﻣﺎدرزادﯾﻢ‪ .‬ﻃﺮف در ﯾﮏ ﭘﺎراﮔﺮاف‪ ،‬ﭼﻨﺎن ردﯾﻪاي ﺑﺮ‬
‫ﻫﮕﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ آدﻣﯿﺰاد ﺣﯿﺮان ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! و آن ﮔﺎه اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺎده ﺑﯽ ﺟﻮاب‬
‫‪16‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻫﮕﻞ و ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬و ﮐﺎﻧﺖ‪ ،‬و دهﻫﺎ ﻋﺎﻟﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﺘﻮان در ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ و ﯾﺎ ﯾﮏ‬
‫ﭘﺎراﮔﺮاف ردﯾﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﭘﺮﮐﺎر ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎﺗﯿﺪ درﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺎدﮔﯽ و‬
‫اﻧﺠﻤﺎد ذﻫﻨﯽﻣﺎن ﻫﻨﻮز درك ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان »ﻧﻈﺮ« داد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻮزهﻫﺎي زﯾﺎدي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اراﯾﻪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺎرهﺷﺎن »داﻧﺶ« داﺷﺖ و ﭘﺲ‬
‫آن ﮔﺎه‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ و ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ روزﻫﺎ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺑﺎرة‬
‫»ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن« ﯾﺎ »ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﺮدن« اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺑﺎرة آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮب اﯾﻦﻫﺎ و ﺧﯿﻠﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﯽﺗﻌﺎرف‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮدﻫﺎي ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن و ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﯿﺮم ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﻣﺪرن و ﺣﺘﯽ‬
‫ﭘﺴﺎﻣﺪرن ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻗﯿﻖ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﯾﮏ ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫ﻣﺘﺠﺪد و ﻣﺪرن اﺳﺖ وﻟﯽ اﻏﻠﺐ دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم آﻣﺎر ﻫﻨﻮز ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ و ﯾﺎ اﮔﺮ‬
‫ﻫﻢ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖاش را ﯾﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ و ﯾﺎ درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ادﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﯾﻤﺎﻧﯽ و روﺣﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﺎﭘﻮشدوزي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﺷﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮران ﺑﮑﻦ و ﻧﭙﺮس اﻣﻨﯿﺘﯽ را ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﻤﺎي ﻧﻮﻋﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﻧﮓ زدنﻫﺎ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ؟ ﺑﺎز ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ادﻋﺎي‬
‫ﻣﺮا ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﯿﻠﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن و اﺳﺘﺒﺪادي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺧﻮب وﻗﺘﯽ ذﻫﯿﻨﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﺎ را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺳﺮﺧﻮش و ﺳﺮﻣﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻤﺎناﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺪرن و ﻣﺘﺠﺪد ﺷﺪهاﯾﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺼﺮ و‬
‫زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮدﯾﺎي راﺳﺖ ﯾﺎ دروﻏﯿﻦ را در ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻬﻔﺘﻪ دارد‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﺠﺪد و ﻣﺪرن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ و اﺳﺘﺒﺪادزده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦ دارد ﮐﻪ اﺳﺘﺒﺪادش‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺒﺪادي ﭘﺴﺎ ﻣﺪرن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺘﺎي ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرناش ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪17‬‬

‫ﮔﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺳﺘﺮون‬
‫ﮐﺮدن ذﻫﻦ‪.‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻫﺰاره ﺳﻮم‪ ،‬اﯾﻦ درد‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ درد ﮐﻤﯽﻧﯿﺴﺖ!‬
 ‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫در ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻧﺎﭼﺎرم ﮐﻪ دﺳﺘﭽﯿﻦ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻣﺎن رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و در اﯾﻦ‬
‫رﺟﻮع ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ و ﮐﻢﮐﺎريﻫﺎﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻃﻊ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﺎﻃﻊ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدن ﻫﻢ ﻧﺎﺷﯽ از دو ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺪ در رﻓﻊ اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎﯾﻤﺎن ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن رودرﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺠﺎي اﯾﻦ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن اﯾﺴﺘﺎدهاﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ آﺳﺎن ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ دوره و زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ وارد ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﺸﻮم‪ ،‬دوره و زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮرم ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﺷﺮاﯾﻂ وﯾﮋهاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‬
‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺷﮑﺎف ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و دﻧﯿﺎي ﻣﺘﺠﺪد و ﻣﺪرن از‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻨﺎﻓﻊ درازﻣﺪت ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬
‫ﻣﻠﺖ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﮔﺰاره‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻢ از ﮐﻢﮐﺎري ﺧﻮدﻣﺎن‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ در وارﺳﯿﺪن دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻢﮐﺎري و‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ ‪ -‬ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺟﺎي ﺑﺤﺚ دارد‪ -‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺎ از زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ در ﺻﺪ‬
‫ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﮐﺎرﻣﺎن را ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﯽ ﻗﺮار‬
‫ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻨﻮز و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﺳﺎل از آن ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﭼﯿﺰ دﻧﺪانﮔﯿﺮي ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ آن ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻈﯿﻢ را دﺳﺖﭘﺨﺖ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺗﻬﺮان ﻣﯽداﻧﺪ‪ 1‬و ﯾﺎ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻞ ﺷﮑﺴﺖ آن را ﺑﻪ ﮔﺮدن دو ﺗﺎ و ﻧﺼﻔﯽ »اﻓﺮاﻃﯿﻮن« ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،2‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫‪ 1‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺻﻔﺎﺋﯽ‪» :‬ﻧﻘﺶ اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺑﺮﭘﺎﺋﯽ رژﯾﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﯾﺮان« در‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ١٣٧٨‬ﺻﺺ ‪١٤۵-١۵٤‬‬
‫‪ 2‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪ :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﻣﺠﻠﺲ اول و ﺑﺤﺮان آزادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫روﺷﻨﮕﺮان‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪19‬‬

‫ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﮐﺎر روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺎ از زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎديﻣﺎن در‬
‫ﯾﮑﯽ دو ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ ﺳﻘﻮط ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ و روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺳﻠﺴﻠﮥ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫و ﺣﺘﯽ در دورة ‪ ۵٠‬ﺳﺎﻟﮥ ﺣﮑﻮﻣﺖ آن ﺧﺎﻧﺪان‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دورة ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﺑﺎرة آن دوران ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺧﺼﻮص آن دوره ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ادوار و ﺣﺘﯽ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮاﻧﻊ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮي از ﺧﻮدﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ رﯾﺸﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖﻣﺎن ازﺧﻮدﻣﺎن ﻣﻌﯿﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺶ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎيﻣﺎن‬
‫ﻫﻢ درﺣﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﻔﯿﺪي ﺑﺮاي ﻣﺎ در رﻓﻊ اﯾﻦ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺗﻮام ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺗﮏﺻﺪاﺋﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺎ از ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن آن ارزﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان و ﺳﯿﺎﺳﺖﭘﺮدازان ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﯾﺮﺑﻨﺎي ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺟﻪ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﯿﺎن و‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ »ﻣﺰدور ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ« و ﯾﺎ »ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮ« و »اﺟﺎﻣﺮ و اوﺑﺎش« و »اﺷﺮار« ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺗﺎﺳﻒآور اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در روزﮔﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﭼﻨﺪان راﺑﻄﻪاي ﻧﯿﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﻧﮓﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﺗﮏﺻﺪاﺋﯽ و ﮐﺶ آﻣﺪن ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﺒﻮد ﯾﮏ ﺳﻨﺖ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﻗﺘﺼﺎد »ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﺪه« ﻧﻪ ﻓﻘﻂ راهﮔﺸﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اي ﺑﺴﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ دادهﻫﺎي آﻣﺎري ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮاي راﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺳﯿﺎﺳﺖ »ﻣﺸﺘﻤﺎﻟﯽ« ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ در وارﺳﯽ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﯾﺨﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎديﻣﺎن‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺧﺘﻼف در دﯾﺪﮔﺎه ‪ -‬ﮐﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ‬
‫‪20‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﺳﺮ واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻘﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻋﻠﻞ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎﻣﺎن ﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از ﯾﮏ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از »واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت« اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرﻣﺎن را ﺑﻪ راﺳﺘﯽ زار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر از اﻗﺘﺼﺎدﻣﺎن در ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ‪.‬‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻢ از اراﯾﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﻠﯽ از اﻗﺘﺼﺎدﻣﺎن در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪ‪:‬‬
‫درﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ 4‬ﮐﻪ در ﺣﻮل و ﺣﻮش ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎد و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻪ اداره و ﯾﺎ ﺳﻪ ﺷﺎﺧﮥ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -‬ادارة »ﻏﺎرت در داﺧﻞ«‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ادارة ﻣﺎﻟﯿﻪ و ﻣﺴﺘﻮﻓﯿﺎن و ﺟﻤﻊﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -‬ادارة » ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﺧﺎرج«‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﻨﻈﻢ و ﻏﯿﺮﻣﻨﻈﻢ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻟﺸﮕﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺎرت ﻣﯽزدﻧﺪ و ﯾﺎ در داﺧﻞ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺑﺮوز‬
‫ﮐﻮﭼﮑﺘﺮي ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺗﻌﺎرض‪ ،‬در ﭘﻮﺷﺶ »ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن ﺷﻮرش ‪ «...‬ﺑﻪ آن ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻋﺰام ﺷﺪه‪ ،‬و‬
‫ﺿﻤﻦ ﺳﺮﮐﻮب ﻫﺮ ﺻﺪاي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر‪ ،‬از ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﻧﯿﺰ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ و‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻬﺮة زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻫﻤﯿﻦ اداره ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -‬ادارة »ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﯾﺎ »ادارة ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺧﺸﮏ و ﮐﻢ‬
‫آب‪ ،‬وﻇﯿﻔﮥ ﻋﻤﺪة اﯾﻦ اداره ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك آب ﺑﺮاي آﺑﯿﺎري و زﻧﺪﮔﯽ اﺳﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﺟﻮاﻣﻊ ﭘ‪‬ﺮ ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎرانﻫﺎي ﻣﻮﺳﻤﯽ ﻓﺮاوان دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﺳﯿﻞ و ﺳﯿﻼب ﻣﻬﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﺑﯿﺎري‪ ،‬ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك راه و ﮐﺎرواﻧﺴﺮا و‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﯿﻦ راه و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ در ﺣﯿﻄﮥ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي اﯾﻦ اداره ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ 3‬ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ و اﻧﺼﺎف ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺧﻮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺗﺎ ﮐﻤﯽ از ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 4‬ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ دراﯾﺮان‪ ،‬از ﺳﻮي ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ ﭼﺎپ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.١٣٨٠ .‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪21‬‬

‫در آن دﻧﯿﺎي ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻫﺮ دورهاي ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺳﻪ اداره وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮر از ﯾﮏ روﻧﻖ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺮ ﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ادارة ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﯾﺎ ﻏﺎرت‬
‫در داﺧﻞ و ﺧﺎرج‪ ،‬ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪﺷﺎن اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ادارة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻣﺎزاد را ﺻﺮف راه و ﺳﺪ و ﻗﻨﺎتﺳﺎزي و ﯾﺎ ﺣﻔﻆ و ﻻروﺑﯽ ﻗﻨﺎتﻫﺎ و ﻏﯿﺮه‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد روﻧﻖ داﺷﺖ ]ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي[ وﻟﯽ در ﻫﺮ‬
‫دورهاي ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮد‪] ،‬اﯾﺮان در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ[‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﻗﻬﻘﺮاﺋﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﺘﯽ در دورهﻫﺎي روﻧﻖ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺳﺎز و ﮐﺎر ﭘﻮﯾﺎي دروﻧﯽ ﺑﺮاي دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮدن اﺳﺎس اﺟﺰاي ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻣﻮرات در ﮐﻨﺘﺮل ﯾﮏ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﯾﮕﺮي ﻓﺮﺻﺖ ﻋﺮض اﻧﺪام ﮐﺮدن‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ دورهاي ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد روﻧﻘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ روﻧﻖ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎن ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي(‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬دوره‬
‫روﻧﻖ ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻧﺒﻮد ﻫﯿﭻ ﻧﻬﺎد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻣﻮر را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن روال‬
‫ﻗﺒﻠﯽ اداره ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در اﯾﺮان ﺟﻠﻮهﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺮ ﺑﺮآوردن ﮔﺮوه و ﻃﺒﻘﻪاي ﺗﺎزه و ﺑﺪﯾﻊ و ﯾﺎ ﺷﯿﻮة ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺗﻮﻟﯿﺪي ﻧﻮ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي دﯾﮕﺮ و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ از ﺑﺎﻻ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﻣﺴﺘﺒﺪان‬
‫رﯾﺰ و درﺷﺖ ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﮥ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫را ﺣﻔﻂ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﻫﻢ ﮐﺎر و زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﯾﺰ داﺧﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ]ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ دورة ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻓﻌﺎل ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اداره ﻏﺎرت در داﺧﻞ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺑﻮد[‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺟﻮﺟﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻓﺎﺋﻖ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﺷﺪ و ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻌﺪي ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﻋﻈﻢ ﻣﺎزادي ﮐﻪ از ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺧﺬ ﻣﯽﺷﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﯿﺮون از ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺸﮑﻞ و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬وﻟﯽ‪ ،‬ﺷﻮرﺑﺨﺘﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﺪﮐﻪ از ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎزي ﮐﻪ از ﻧﯿﻤﮥ دوم ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪،‬‬
‫در ﺟﻬﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﺮان از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﯾﺰﻫﺎي ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺟﺰﺋﯿﺎت آن دوره ﻣﯽﮔﺬرم‪ ،‬وﻟﯽ از آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»رﻋﯿﺖ ﭼﻮن آﺳﻮده ﮔﺮدد در ﻓﮑﺮ ﻋﺰل رﺋﯿﺲ و ﺿﺎﺑﻂ اﻓﺘﺪ‪ ....‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮدن ﮐﻪ از رﻋﯿﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻓﺎرغ ﻧﮕﺮدﻧﺪ و اﻻ ﮐﺎر زراﻋﺖ و ﻓﻼﺣﺖ ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﯾﺎﺑﺪ و ﺗﻮﻓﯿﺮ در ﻏﻠﻪ و ﺣﺎﺻﻞ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﻮد و ﻗﺤﻂ ﭘﺪﯾﺪار آﯾﺪ و ﻟﺸﮕﺮي از ﮐﺎر ﺑﯿﻔﺘﺪ و‬
‫ﻓﺴﺎدﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ روي دﻫﺪ‪ .‬ارﺑﺎب زراﻋﺖ و ﻓﻼﺣﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ده ﺧﺎﻧﻪ را ﯾﮏ‬
‫دﯾﮓ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻃﺒﺦ آش ﯾﮏ روز ﺑﻪ ﻋﻄﻠﺖ و اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺴﺮ ﺑﺮﻧﺪ و اﻻ رﻋﯿﺘﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﻔﺼﺎن در ﻣﻠﮏ روي دﻫﺪ«‪.5‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ »رﻋﯿﺖ ﭼﻮن آﺳﻮده ﮔﺮدد در ﻓﮑﺮ ﻋﺰل رﺋﯿﺲ و ﺿﺎﺑﻄﻪ اﻓﺘﺪ«‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ »ﻣﻨﻄﻖ« اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »رﻋﯿﺖ« آﺳﻮده‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻋﺰل رﺋﯿﺲ و ﺿﺎﺑﻂ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﮕﺮﺷﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺿﻮح ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﺮد و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ در اﯾﺮان ﻫﺮﮔﺰ ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﻧﺎﻧﻮﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ وﻗﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ و اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﯽ دوﻟﺖ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و ﻣﺮدم در آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎري‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در اﯾﺮان در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ آﺳﯿﺎﺋﯽ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺣﺮامزاده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﮥ ﻣﺼﺎﺋﺐ آن ﭼﻨﺎن ﺣﺎﮐﻤﯿﺘﯽ را داراﺳﺖ وﻟﯽ »ﻣﻨﺎﻓﻊ« اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‬
‫آن ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ را ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺑﺮ اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬

‫‪ 5‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از راوﻧﺪي‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪١٦٨‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪23‬‬

‫ﺳﻪ ادارة ﻻزم ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ادارة ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﻣﺎﻟﯿﻪ )ﻏﺎرت در داﺧﻞ( و ادارة ﺟﻨﮓ‬
‫)ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﺧﺎرج( را در ﮐﻒ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ادارة ﺳﻮم و اﺣﺘﻤﺎﻻ‬
‫ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ادارة ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اداره رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ را ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن داﺷﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺎج ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺗﻮان ﺗﻮﻟﯿﺪي در‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺎري ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآورﯾﺴﺖ ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از ادارة ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﺧﺎرج‬
‫‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و در ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺮات ﺑﺎ ﻋﺪم‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎﻣﻞ روﺑﺮو ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻏﺎرﺗﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰي را از دﺳﺖ‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﺪن اﯾﻦ ﺷﺎﺧﮥ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﺑﺤﺮاناﻓﺰاﺋﯽ ﺑﺮاي آن ﺑﯽﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺎه و ﺑﯽﮔﺎه ﺟﺮﻗﻪﻫﺎﺋﯽ از اﻣﯿﺪ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻃﻮري ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻘﺎوت ﻣﯽورزﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ و ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ »ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل« در ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽﺧﺎن اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺻﺪراﻋﻈﻢ اﯾﺮاﻧﺪوﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه در اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﻘﻼب ﻧﺎﮐﺎم‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺣﺘﯽ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﯾﮕﺮ ﺻﺪراﻋﻈﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻼت اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖﺑﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ ،6‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ در اﯾﻦ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﺷﺪن ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽﺧﺎن دﻗﯿﻘﺎ ﻧﺸﺎﻧﮥ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﺮان‬
‫ﻣﺎ اﺷﺮاﻓﯿﺖ اﺳﺘﺨﻮاندار و ﺟﺎاﻓﺘﺎده ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫آﺷﭙﺰزادهاي ﭼﻮن ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽﺧﺎن ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺨﺮوط ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﺻﺪراﻋﻈﻢ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻮد‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﺷﺮطﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮآﻣﺪه در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺘﺒﺪ اﻋﻈﻢ »ﮐﺴﯽ« ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻠﯽ ﺷﺪه و ﺳﺮاﺳﺮي از اﺟﺰاي‬

‫‪ 6‬در اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﺮونﺳﺎﺧﺘﺎري ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻣﻦ در اﯾﻦﺟﺎ وﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ آﺳﯿﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳﯿﺎل ﺑﻮدن از وﺟﻮه ﻣﺜﺒﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺿﻤﻦ‪ ،‬ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺷﻨﮥ آﺷﯿﻞ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﯿﺎل ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫راﺳﺘﯽ ﯾﮏ وﺟﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮر ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻄﯽ در ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آن اﺳﺎس ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ اﻧﺪك ﻗﺎﺑﻠﯿﺘﯽ دارد ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش را در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ وﺟﻪ ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮑﯽ از وﺟﻮه ﻣﻨﻔﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫درﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬از ﺳﻮﺋﯽ اﻣﻮرات ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺿﺎﺑﻄﻪﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و راﺑﻄﻪ و راﺑﻄﻪﺳﺎﻻري در آن ﻧﻘﺶ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي در اداره اﻣﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ راﺑﻄﻪﺳﺎﻻري ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎزار ﮐﺎﺳﻪﻟﯿﺴﺎن و ﻣﺘﻤﻠﻘﺎن روﻧﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ ﻫﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدن و‬
‫دوام آوردن در ﺳﺎﺧﺘﺎري ﮐﻪ ﻧﺎاﻣﻨﯽ در آن ﺳﺮاﺳﺮي و ﻫﻤﻪﺟﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻠﯽ از »آﺷﻨﺎﺋﯽ«‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪاﻗﻞ »آﺷﻨﺎﺋﯽ« در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺧﻮدي و ﻏﯿﺮﺧﻮدي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ و از آن ﻣﻬﻤﺘﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻣﻄﻠﻘﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻧﻈﺎم‬
‫اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ و در واﻗﻊ‪» ،‬ﺿﻮاﺑﻂ« ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ رواﺑﻂ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮدن ﺿﺎﺑﻄﻪ و وﺟﻮد ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺗﺮس و واﻫﻤﻪ را در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻧﻬﺎدي و ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺗﺮس و واﻫﻤﮥ ﻧﻬﺎدي ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﮑﻨﻨﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺮس و واﻫﻤﻪ ﻧﻬﺎدي ﺷﺪه ﻫﯿﺰم ﺧﺸﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﻮر راﺑﻄﻪﺳﺎﻻري را ﮔﺪازان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻠﯽ از آﺷﻨﺎﺋﯽ زﻣﯿﻨﻪاي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ از ﯾﮏ آﺷﻨﺎ ﮐﻤﺘﺮ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺮﯾﺒﻪ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺮدن ﮐﺎر ﺑﻪ آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﺷﻨﺎﺋﯽ و‬
‫ﻧﻪ ﺿﺮورﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮوز‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽاش ﺷﮑﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﺷﮑﻨﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ ﻫﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ و اﺑﻬﺎﻣﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪25‬‬

‫‪ -‬ﻣﺎزاد ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﻢ و ﻧﺎﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬اﯾﻦ ﻣﺎزاد ﻋﻤﺪﺗﺎً در دﺳﺖ دوﻟﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺎلداران ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﺎ ﻣﺎزاد ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺒﻮدن ﺿﺎﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻓﻘﺪان ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪون و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻻزم در دﻓﺎع از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺣﻖ‬
‫و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺧﺼﻠﺖﺑﻨﺪي ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺎزاد را ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﺮوز‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ از ﮐﻞ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ در ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ از ﯾﮏ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫»ﻃﺒﯿﻌﯽ« ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻓﺮآوردهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﺑﯿﺮون اﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫دﻧﯿﺎ دﻧﯿﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روال ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺎي رﻗﺎﺑﺖ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎ از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﺸﺘﺮ و‬
‫ﻣﻨﻈﻢﺗﺮ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎدﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اروﭘﺎﺋﯽ و ﺣﺘﯽ روﺳﯿﻪ ﺗﺰاري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ -‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺗﻮان رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺪارد و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎزي را ﺑﻪ رﻗﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎزد‪ ،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺧﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ ﺑﺎﺧﺘﻦ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ؟‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ در اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره‪ ،‬در ﮐﺸﺎورزي ﺷﺎﻏﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫و اﺑﺰار ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻫﺎﺋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﺻﻔﻮﯾﺎن و ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻪ اﺑﺰار ﺗﺎزهاي ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺷﯿﻮه زراﻋﺖ و ﮐﺸﺖ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪ و ﻧﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯿﺎتﺑﻨﺪي ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر دور ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻔﺎوت ﯾﺎﻓﺖ‪ .7‬ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺣﺘﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺨﺮوط‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻻﯾﻪاي در اﯾﻦ ﻣﺨﺮوط در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ ﻻﯾﮥ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﻤﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺘﺒﺪ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از آن ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪاي ﺑﺮاي‬

‫‪ 7‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‪ :‬ﻗﺮن ﮔﻢ ﺷﺪه‪ :‬اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان درﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ١٣٨٧ ،‬ﻓﺼﻞ ‪٩-٨‬‬
‫‪26‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺗﻈﻠﻢﻃﻠﺒﯽ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﻮﺟﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪي ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺟﺎن دﯾﮕﺮان ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯽآﻣﺪ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻓﺎﺟﻌﻪآﻣﯿﺰ از ﮐﺎر درآﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺛﻤﺮات‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري و ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در ﻋﺮﺻﮥ ﺗﻮزﯾﻊ ‪ -‬دﻻﻟﯽ و دﻻل ﻣﺴﻠﮑﯽ ‪-‬‬
‫ﻋﻤﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﻟﯿﺪ ارزش و ﺗﻮﻟﯿﺪ ارزش اﻓﺰوده ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻣﯽرود‪ .‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﺮوز‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ راﻧﺖﺧﻮاري و راﻧﺖﻃﻠﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬زﻧﺪﮔﯽ در ﺣﺎل و ﻣﺒﺎﻫﺎت ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﯽ و ﻏﻔﻠﺖ در ﺑﺎرة آﯾﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ آن‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮﺑﻨﺎي ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﻄﻌﯽ دﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺻﺪور اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺧﺎم ﺧﻮش ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دورهاي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه‪،‬‬
‫ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪة ﭘﻨﺒﻪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺗﺮﯾﺎك ﺷﺪﯾﻢ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺻﺪور ﻗﺎﻟﯽ و ﺷﺎل رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ 8‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي اول ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﯾﻦ زﯾﺮ ﺑﻨﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪورزي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ درآﻣﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺎده ﮐﺮدن ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺣﺘﯽ در ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬ﮔﺮﯾﺰان‬
‫از ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺼﺮفﻃﻠﺐ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻦ و ﻓﺎﻗﺪ دوراﻧﺪﯾﺸﯽ‪...‬‬
‫درﻃﻮل ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ادﻏﺎم ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﺳﺎﻻري ﺟﻬﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺿﺎﻓﻪاي ﺷﺪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺎ‪ .‬ﺑﺎ آن ذﻫﻨﯿﺖ دﻻلﻣﺴﻠﮏ و اﻧﮕﻞدوﺳﺖ‬
‫ﻗﻮام ﯾﺎﻓﺘﻪ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺧﻮد را در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه‬
‫در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺪرن ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﺳﺎﻻري رﻗﺎﺑﺖ ﻫﻢ ﺑﮑﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻬﺪة‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﺮﻧﻤﯽآﻣﺪﯾﻢ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً ﮐﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﻗﺮار دادﻫﺎي اﺳﺎرتﺑﺎر را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ‪ -‬ﮐﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺧﻮدﭘﺮﺳﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﯾﺮان ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ‪ -‬اﺣﺘﻤﺎﻻً‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻻزم را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬رﻓﺘﻪ‬
‫رﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽ ﻣﺎ آب رﻓﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﻪ واردات اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت از اروﭘﺎ و روﺳﯿﻪ‬
‫ﺗﺰاري و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن واﺑﺴﺘﻪﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮐﺴﺮي ﺗﺮاز ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ‪» ،‬اﯾﺮان ﻓﺮوﺷﯽ« آﻏﺎز‬

‫‪8‬‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‪ :‬اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان درﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ١٣٧٣ ،‬ﻓﺼﻮل‪ ۵‬و‪٦‬و‪٧‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪27‬‬

‫ﮔﺸﺖ و ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺑﺤﺮان ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ ‪ -‬ﺷﺎه ‪ -‬ﺑﻪ »ﺧﺼﻮﺻﯽﺳﺎزي ﺑﺪوي« رو ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﺎﻟﺼﻪ را ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و اﺷﺮاف ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮوش ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺘﻤﮥ اﺧﻼق اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮن‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻼشﻫﺎﺋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ ﻧﮕﺸﺖ‪ .‬از ﺳﻮﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در ﻋﺮﺻﮥ داﻧﺶ و‬
‫داﻧﺸﻮري ﮐﻤﺒﻮد داﺷﺘﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﻃﻠﺒﯽﻫﺎي ﺣﻘﯿﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﮐﺮدنﻫﺎي ﻣﮑﺮر‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎ را ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪوار ﺧﻮرد و ﺗﻌﺠﺒﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ راه‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﻧﺒﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻧﻘﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪة ﻋﺪم ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﯾﺮان‬
‫در اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖﻫﺎ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭘﻮﺷﺶ »اﺣﺪاث ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ« اﻣﺘﯿﺎزات‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎري ﺑﻪ ﺧﻮدي و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺑﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﻣﯿﺘﺎزات ﮐﻪ وﻃﻦدوﺳﺘﯽﺷﺎن از ﮐﻮرهراه ﺟﯿﺐﻫﺎي ﮔﺸﺎدﺷﺎن ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪﻫﺎي »ارزي« ﮔﺸﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻓﺮﻧﮓ ﺑﺮاي روز ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﻦ اﻣﯿﺘﺎزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ و ﺑﺎﻧﮏ اﺳﺘﻘﺮاﺿﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻪ ﯾﮏ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ راه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺎرﮔﺎﻫﯽ ﺑﻨﺎ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺎ‪ ،‬وارداﺗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ‪ ۵٠‬ﺳﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮥ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ‪ ٨٠‬ﻗﺮارداد ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎرﺟﯿﺎن ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان از آﻧﻬﺎ ﺧﯿﺮي ﻧﺮﺳﯿﺪ وﻟﯽ اﻣﻀﺎءﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫و ﺷﺎه و وزراي ﮐﯿﺴﻪ ﮔﺸﺎدش ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ آب و ﻧﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ و رﺷﻮه ﺳﺘﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽﺳﺎزي ﺑﺪوي ﻧﯿﺰ‪ ،‬از ﺳﻮﺋﯽ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺷﺎه ﺑﻮد و از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻮدار ﺳﺮﺑﺮآوردن ﻃﺒﻘﻪاي ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎزه و ﺑﺪﯾﻊ ﻧﺒﻮد وﻟﯽ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﺗﺎرﯾﺦ درازداﻣﻦ اﯾﺮان‪،‬‬
‫زﻣﯿﻦداراﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦدارﯾﺸﺎن ﻧﺘﯿﺠﮥ »ﻫﺪﯾﻪ و ﺳﻠﻪاي« از ﺳﻮي ﻣﺴﺘﺒﺪ اﻋﻈﻢ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ را‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ارزان‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﺴﺘﺒﺪ اﻋﻈﻢ »ﺧﺮﯾﺪه« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن از اﯾﻦ رﻫﮕﺬر‪ ،‬اﺳﻔﻨﺎكﺗﺮ ﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﺮك ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﯽ روﺳﯿﻪ ﺗﺰاري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﮐﺎرﺷﺎن را ﻧﯿﺰ از اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﻪ در ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫‪28‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻋﺮﺻﮥ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻫﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﻧﺒﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻧﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦآﻻت ﺗﺎزهاي ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﻮﺋﯽ ﺑﺮاي اداره و ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺣﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﺎت ﻗﺪﯾﻤﯽ وﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮ و ﻣﻔﯿﺪ ‪ -‬ﻧﻈﺎم آﺑﯿﺎري ﺑﺎ ﻗﻨﺎت ‪ -‬ﺣﻔﻆ و ﻣﺮﻣﺖ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻣﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ واﻗﻊ و ﺑﻪﻃﻮر ﺧﯿﻠﯽ ﺟﺪي ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ‪ ،‬در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻬﻢ در اﯾﺮان روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺤﺮاﻧﯽ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﺎدف‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎريﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻣﺼﯿﺒﺖ اداﻣﻪدار اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺠﻠﺲ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻮﻓﻖ و ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮد وﻟﯽ ارﮐﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻟﺮزه درآورد‪ .‬ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻢﮔﺎﻣﯽ ﻣﻮﺛﺮ ﻣﺜﻠﺚ ارﺗﺠﺎع – ﮔﺬﺷﺘﻪﭘﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﻮﻣﯽ‪ ،‬روﺳﯿﻪ ﺗﺰاري‪ ،‬ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ‪ -‬ﻻزم ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﭘﯿﺸﺮو ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻗﻊ ﺳﻘﻂ ﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ادﻋﺎي ﺷﻤﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ﻣﺎ‪ ،‬از ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻓﺨﯿﻤﻪ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺘﺎي روﺳﯽاش از ﻫﯿﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻔﻪ ﮐﺮدن اﻧﻘﻼب ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ ]در ﻓﺎز دوم اﻧﻘﻼب[‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﻧﻬﻀﺖ در‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺳﺮدار ﻣﻠﯽ و ﺳﺎﻻر ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﺸﺘﺮك ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ و روس ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫رﺳﯿﺪهﻫﺎي ﺑﻮﻣﯽ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬از ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ در ﭘﺎرك اﺗﺎﺑﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ و ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻢﺳﻮﺋﯽ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ ﺗﺰاري‪ ،‬ﻟﺮد ﮔﺮي‪ ،‬وزﯾﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ »اﺷﻐﺎل ﻣﻮﻗﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺳﺮﺑﺎزان روﺳﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ و اﻏﺘﺸﺎش ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ]؟[ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺘﻘﻼل اﯾﺮان‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .9‬و اﻣﺎ در ﺑﺎرة اﺧﺮاج ﺳﺘﺎرﺧﺎن و ﺑﺎﻗﺮﺧﺎن از ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺳﺨﻨﮕﻮي دوﻟﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺋﯽ ﺑﺮ آﻣﺪ؛ »ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺮوج ﺳﺘﺎرﺧﺎن و‬

‫‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻟﺮد ﮔﺮي‪ :‬ﮔﺰارش رﺳﻤﯽ‪ ،‬در اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﮥ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ١٩١٠ ،‬ﺟﻠﺪ ‪١٧‬و ص‬
‫‪۵٧٣‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪29‬‬

‫ﺑﺎﻗﺮﺧﺎن از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﭘﯽآﻣﺪ آرامﮐﻨﻨﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« و وﻗﺘﯽ از ﺳﻮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺳﺌﻮاﻻت‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺰود‪» ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞاﻓﺰا ﺑﻮدهاﻧﺪ« وﻟﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫ﻧﺪاد‪ .10‬در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ٢١‬آورﯾﻞ ‪ ،١٩١٠‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ دوﻟﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ در اﺧﺮاج اﯾﻦ‬
‫دو از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺳﺨﻨﮕﻮي دوﻟﺖ ﺑﺪون اﯾﻦ ﺣﺮفاش اﺑﻬﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪» ،‬ﺳﺘﺎرﺧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮥ ﺳﻔﺮاي اﻧﮕﻠﯿﺲ و روس در ﺗﻬﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر دوﻟﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ دوﻟﺖ اﯾﺮان از ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺧﺮاج ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺳﻔﺮا و ﮐﻨﺴﻮلﻫﺎي روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﻮد ﭼﻮن ﺗﺎ‬
‫ﺧﺮوج اﯾﻦ دو از ﺷﻬﺮ و ﺧﻠﻊﺳﻼح ﭘﯿﺮوان ﻣﺴﺌﻠﮥاﻓﺰاي آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ و اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽوﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪ .11‬وﻟﯽ ﻟﯿﻨﭻ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮآﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺳﺘﺎر و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري »ﻧﻈﻢ« در ﺗﺒﺮﯾﺰ اﻧﺠﺎم‬
‫دادهاﻧﺪ‪» ،‬ﺳﺰاوار ﻗﺪرﺷﻨﺎﺳﯽ« اﺳﺖ‪ 12.‬و در ﺗﺎﺋﯿﺪ ﻧﻈﺮ ﻟﯿﻨﭻ‪ ،‬ﮔﺰارش ﮐﻨﺴﻮل روﺳﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻮﺧﯿﺴﺘﻮﻧﻒ‪ ،‬را ﻧﯿﺰ دارﯾﻢ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮐﻪ »اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن در اﯾﺠﺎد ﻧﻈﻢ ﺑﯿﺶ از ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ« و اداﻣﻪ داد ﮐﻪ »در ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺗﻮﻗﻒ ﺣﮑﺎم ﻗﻼﺑﯽ ]ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﺎم ﺷﺎه[ ﮐﻠﯿﮥ‬
‫دﮐﺎﮐﯿﻦ ﻏﺎرت ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺘﺎرﺧﺎن دﮐﺎﮐﯿﻦ دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده‬
‫‪13‬‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺘﺒﺪان رﯾﺰ و درﺷﺖ ﻗﺒﻞ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ »ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه«‬
‫و ﺑﻪ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪوﻟﯽﺧﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ و ﻋﯿﻦاﻟﺪوﻟﻪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ ووو ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽﺷﺎﻫﯽ را داﺷﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺗﻌﺠﺒﯽ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از دو دﻫﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺒﺪاد رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ را دارﯾﻢ ﮐﻪ از ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮ آورد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﺑﺮﮔﺸﺘﯿﻢ ﺑﻪ اول ﺳﻄﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬اﮐﻨﻮن دﯾﮕﺮ ﮐﺮاوات ﻫﻢ ﻣﯽزدﯾﻢ و ﮐﻼه ﭘﻬﻠﻮي‬

‫‪ 10‬ﻣﮑﯿﻨﻨﻮود‪ :‬ﻫﻤﺎن اﺳﻨﺎد‪ ،‬ص ‪١٨۵٨‬‬

‫‪ 11‬ﻫﻤﺎن اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،١٦‬ص ‪٢٢٨٧‬‬
‫‪ 12‬ﺳﺨﻨﺎن ﻟﯿﻨﭻ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪٢‬و ﺻﺺ ‪١٨٢٤-٢۵‬‬
‫‪ 13‬م ‪ .‬س‪ .‬اﯾﻮاﻧﻒ‪ :‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ص ‪٤٨‬‬
‫‪30‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮏ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳﯽ اﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ‬
‫آن ﻣﺴﺘﺒﺪ رﯾﺶﺑﻠﻨﺪ ِﮐﻮﺗﺎهﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮥ رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻨﺎﯾﺶ را ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ دارﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺒﻨﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎل و ﺟﺎن ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ در اﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺿﺒﻂ اراﺿﯽ و دﻫﺎت ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﮥ رﺿﺎﺷﺎه ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺑﺤﺚ و ﺟﺪﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﻢ و ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﮥ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد و اﻟﺒﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ اﻣﻮر ﮐﺎر ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه« ﺷﺪن ﻣﺴﺘﺒﺪﯾﻦ و ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬از زﻣﯿﻦ و زﻣﺎن ﺷﮑﻮه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﺮا ﮐﺎر در اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؟ اوﻻ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﺗﺪاوم ﻫﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﻼوه ﻣﺎ اﻧﮕﺎر ﻫﻨﻮز درك ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑﺪ و ﺧﻮب ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻧﻮعاش ﻣﺨﻞ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺗﺒﺎه ﮐﻨﻨﺪه رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ و در ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺑﺎرة »ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه«‬
‫ﺷﺪن ﺷﻤﺎري از ﺳﺮدﻣﺪاران ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ دراﯾﺮان‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﻀﺮات ﻗﺎﺑﻞ و آدم ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮔﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﺎل اﯾﺮان ﻣﯽزدﻧﺪ! ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ را آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻮد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ در ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ اﺷﮑﺎل ﮐﺎر ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺑﻮد »اﺣﻤﺪﺷﺎه« ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد و ﭼﻨﺎن‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﺣﻤﺪﺷﺎه ﮐﺎرهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺧﺮاﺑﯽ اوﺿﺎع اﯾﺮان ﺑﺎ او ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ‪ ١۵‬ﺳﺎﻟﯽ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺿﺎ ان ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآورد ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ »اﯾﺮان ﻣﺪرن« را ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ دردﻧﺎك اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺟﻮه ﻋﻤﺪه – ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﻮة ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻣﻤﻠﮑﺖداري ‪-‬‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺎ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف »ﻧﺎﭼﯿﺰ« ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ‬
‫ﺷﺎهﻋﺒﺎس‪ ،‬آن ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﺸﮑﻞآﻓﺮﯾﻦ ﻧﺒﻮد )ﮐﻪ ﺑﻮد(‪،‬‬
‫در اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻓﺮق‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﺎره دردﻫﺎي اﯾﺮان ﺑﺮآﻣﺪن ﯾﮏ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﺒﺖ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪31‬‬

‫ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﻫﻢ ﻣﺜﻞ رﺿﺎﺷﺎه راه ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺎرواﻧﺴﺮا ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﯿﺪان ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﯿﺪان ﺷﺎه اﺻﻔﻬﺎن در ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ٤٠٠‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻪ واﻗﻊ ﮐﻢ‬
‫ﮐﺎري ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﻫﻢ وﻟﯽ ﻣﺜﻞ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري »زﻣﯿﻦ ﺧﻮاري« ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻞ‬
‫اﯾﺎﻟﺖ ﮔﯿﻼن و اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﮐﻞ اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺎزﻧﺪران را »ﺧﺎﻟﺼﻪ« اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .14‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﺎن‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ در اﯾﻦ اﯾﺎﻻت ول ﻣﻌﻄﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻠﺶ در ‪ ٣٠٠‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬و اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﺧﻠﻊ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ وﮐﯿﻞ ﻣﻼﯾﺮ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ را ﻣﯽداﻧﻢ ‪ ١٧‬ﺳﺎل در اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮد و اﯾﻦ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ روز‬
‫ﮐﻪ ﺑﮑﻨﯿﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺷﺶ ﻫﺰار روز ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﺸﺎن ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺻﺎدر‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﮑﻨﯿﻢ روزي ﻫﻔﺖ ﺳﻨﺪ اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ‪...‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻨﺪه ﻣﺎده اول‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد )ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ اﻣﻼﮐﯽ را از ﻣﺮدم‬
‫ﻗﻬﺮاً ﻏﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد و اﻟﺰاﻣﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖﻫﺎﺋﯽ ﺻﺎدر ﮐﺮده ﺑﻮد ‪...‬اﯾﻦ اﺳﻨﺎد ﺑﻼاﺛﺮ و‬
‫ﻣﻠﻐﯽ از درﺟﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ(«‪.15‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﻞ و راه و راهآﻫﻦ و ﻫﺰار و ﯾﮏ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺿﺮوري ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ‬
‫وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﯾﺮان ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﺎه و‬
‫در ﮐﻨﺎرش ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد »ﺣﻖ« ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان را ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻫﺮ ﻏﻠﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي ﮐﺎر و ﺑﺮاي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري‬
‫و ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺮاي ﻧﻮآوري ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫زﯾﺎدهﻃﻠﺒﯽﻫﺎ و ﺿﺒﻂ ﻣﺎل و اﻣﻮال در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤﺎن راهﻫﺎ و‬
‫ﭘﻞﻫﺎ و دﯾﮕﺮ زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪان ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯽﺣﻖ ﻣﯽﺷﻮد و در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫‪14‬‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‪»:‬اﺳﺘﺒﺪاد و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان‪ «١٨٠٠-١۵٠٠ ،‬درﮐﺘﺎب‪ :‬اﻟﯽ ﮐﺪوري و ﺳﯿﻠﻮﯾﺎ‬
‫ﻫﺎﯾﻢ)وﯾﺮاﺳﺘﺎر(‪ :‬ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ درﺑﺎرة ﺗﺎرﯾﺦ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﮏ ﮐﺎس‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪ )١٩٨٨ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ(‬
‫‪ 15‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر‬
‫‪ ،١٣٧٤‬ص ‪١١٠‬‬
‫‪32‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﯽﺣﻖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮام ﺑﺎ‬

‫ﺑﯽﺣﻘﯽ ‪ -‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ ‪ -‬ﻧﺎم دﯾﮕﺮش ﺑﺮدﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﯿﺰ وﻗﺘﯽ ﮐﺎرد ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدﻣﺎن درﺳﺎل ‪،١٣۵٧‬‬
‫ﺗﺮ و ﺧﺸﮏ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺳﻮزاﻧﻨﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﻓﻘﯿﺮ و ﺑﯽﭼﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬و راه و راهآﻫﻦ و ﭘﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در آن اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎن و ﻣﺎل و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﺮدي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ وﻗﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﺮان ﺑﻪ زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺷﺎهﻋﺒﺎس و ﯾﺎ ﻫﺮﮐﺲ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و روﻧﻖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ارزش اﻓﺰوده ﺟﺎن ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬دﺳﺖ و دل ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻟﻄﻤﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻗﺎﻧﻮن« در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻏﻨﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻫﻢ اﮔﺮ ادﻋﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮس و‬
‫وﺣﺸﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪه و ﺳﺮاﺳﺮي ﺑﻪ ﻏﻠﻂ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮداﺋﯽ اﻣﯿﺪي‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻓﺮدا ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻓﻘﺮ ﻣﺰﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﮔﺮﯾﺰي ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدن اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺗﻮام ﺷﻮد ﮐﻪ اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻮﺋﯽ ﺑﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺳﺮاﺳﺮي ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻣﻨﯿﺖ دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ دﮔﺮﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در وﻫﻠﮥ اول ﺑﺎور ﮐﺮدﻧﺶ دﺷﻮار اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻫﺮج‬
‫و ﻣﺮج ﻫﻢ‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ از اﺳﺎس و رﯾﺸﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزيﻫﺎي ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه اﯾﺠﺎد ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي دﻓﺎع و ﺣﻔﻆ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﺮدي‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﺗﺎرك اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎزﺳﺎزي ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﻮاﺑﻂ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺪرن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ - ٢‬واﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﻪ ﻧﻔﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪33‬‬

‫ﭘﯿﺸﺘﺮ از ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎص ﺧﻮدﻣﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ و اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺧﻮدﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ راﺿﯽ و ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻻاﺑﺎﻟﯽ و‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰﻣﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪،‬‬
‫‪16‬‬
‫دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻧﮏدار اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﻨﺤﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ در ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽﮐﺎرآﻣﺪ و ﻏﯿﺮﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻣﺴﺌﻮل‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﺗﺤﻮل اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ را ﺗﺴﺮﯾﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻮل زﻧﺪهﯾﺎد ﻟﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ »ﻃﻼي ﺳﯿﺎه« ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫»ﺑﻼي اﯾﺮان« ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ در دﻫﻪﻫﺎي اول ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺮابﺗﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﮐﻨﺎر واﺑﺴﺘﮕﯽ روزاﻓﺰون اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﻧﻔﺖ‪ ،‬و در ﮐﻨﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﯿﺮون از ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻏﯿﺮﮐﺎرآﻣﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎﺋﯽ ﺑﺮاي راهاﻧﺪازي ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ 16‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﻧﻔﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮔﻨﺠﺸﮓ‬
‫ﭼﺎق و ﭼﻠﻪ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ! ﮐﻞ درآﻣﺪ اﯾﺮان از ﻧﻔﺖ ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ ﺧﯿﻠﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ از ﺳﺎﻟﯽ ‪ ١٠٠‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد‬
‫دﻻر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺎزه اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ‪ ٧۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺮﺷﮑﻦ ﺷﻮد‪ .‬آن وﻗﺖ ﻓﻘﻂ ‪ ٤‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﻨﮕﺎه ﺑﺰرگ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ -‬وال ﻣﺎرت‪ -‬ﺑﯽ ﭘﯽ‪ -‬ﺷﻞ‪ -‬اﮐﺴﻮن ﻣﻮﺑﯿﻞ‪ -‬در ‪ ٢٠١١‬اﯾﻦ ‪ ٤‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ‪ ٧۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺣﺪودا ‪ ١۵‬ﺑﺮاﺑﺮ درآﻣﺪ اﯾﺮان از ﻧﻔﺖ درآﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ‪١٤٦٤‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﺪك ﺷﻤﺎر ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻬﺎﻣﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار درآﻣﺪ‬
‫ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬درآﻣﺪي ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻤﺘﺮ از اﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺮف واردات ﮔﻨﺪم ﺑﺮاي ﺳﯿﺮﮐﺮدن ﺷﮑﻢ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﻣﻮاد اوﻟﯿﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ از واردات ﮐﻮد ﺷﯿﻤﯿﺎﺋﯽ و ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻔﻦ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن و ﻧﺨﻮد و ﻟﻮﺑﯿﺎي دﯾﺰي و ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻧﻮع ﺣﯿﻒ و ﻣﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ارزﯾﺎﺑﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﮐﻨﻮﻧﯽاش زار ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫درآﻣﺪ ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎ را از اﯾﻦ آدرس ﮔﺮﻓﺘﻪام‪.‬‬
‫‪https://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2011/full_list/‬‬
‫‪34‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي ﻧﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق »در رو« ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،17‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺒﺮد ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺒﻮد و ﭘﯿﺮﻣﺮد راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» ،‬اﯾﻦ راﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻌﻼ دوﻟﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ«‪ 18.‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﮥ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ رﺿﺎﺷﺎه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﻟﺴﻮﺧﺘﮕﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺼﺪق ﮔﻮش ﻣﯽداد؟‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﻋﺒﺮتآﻣﻮز ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎﻫﯽ اداﻣﻪ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﯿﺎﺳﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه ﻧﯿﺰ درﮔﻮﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻣﺪرﻧﯿﺴﺘﯽاش‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه ﺑﯽﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻌﺪ‪...‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﻣﺘﺠﺪد ﺷﺪهاﯾﻢ‪ .‬و اﻣﺎ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﭘﺮوژه ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻮدﯾﻢ و آﻧﭽﻪ داﺷﺘﯿﻢ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻣﺪرﻧﯿﺘﯽ ﻗﻼﺑﯽ و ﺣﺮاﻣﺰاده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻏﺮﺑﯿﺎن راهاﻧﺪازي ﮐﺮدﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ روال اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫اﺟﺎزه اﻧﺘﺨﺎب آزاد ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺪادﯾﻢ‪ 19.‬داﻧﺸﮕﺎه ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ وﻟﯽ ﻧﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺪارك دﯾﺪﯾﻢ و ﻧﻪ اﺟﺎزه ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺴﺘﻘﻞ و آزاد دادﯾﻢ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻓﺎﻋﯿﻪاي ﺑﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي داﻧﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻮد و دﻧﯿﺎي ﺧﻮد‪ .‬ﻟﺒﺎس و ﻇﺎﻫﺮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻏﺮﺑﯿﺎن‪» ،‬ﻣﺘﺠﺪد« ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن را از آﻧﻬﺎ آﻣﻮﺧﺘﯿﻢ و ﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي را‪ .‬ﻣﻈﺎﻫﺮ دﻧﯿﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان‬

‫‪ 17‬ﻧﻄﻖ ﻣﺼﺪق در ‪ ٩‬اردﺑﯿﻬﺸﺖ ‪ ،١٣٠٦‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »ﻧﻄﻖﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ« ﭼﺎپ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،١٣٤٩،‬ص ‪٩٦‬‬
‫‪ 18‬ﻫﻤﺂﻧﺠﺎ‬
‫‪ 19‬ﻧﺸﺮﯾﮥ وزﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ‪ ١٠‬ﺷﻤﺎره ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﻤﺎري از اﺳﻨﺎد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در دورة ﭘﻬﻠﻮيﻫﺎ را‬
‫ﭼﺎپ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ و ﻣﻔﯿﺪاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ دﺳﺘﮑﺎريﻫﺎي ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﮐﻪ از آن دارﯾﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪35‬‬

‫آﻣﺪ در ﻋﻤﻞ از آن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﻠﺤﻪاي ﺑﺮاي »ﺧﻮدﮐﺸﯽ« در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ و‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.20‬‬
‫ﻫﻨﻮز از اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﻣﺎ ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻧﻪ‬
‫ﺗﺤﺰب دارﯾﻢ و ﻧﻪ ﮐﺜﺮتﮔﺮاﺋﯽ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻧﻪ آزادي ﻋﻘﯿﺪه دارﯾﻢ و ﻧﻪ آزادي اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ .‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﺎ ﻗﺎﭼﺎﻗﯽ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺘﺎب و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﻣﻤﯿﺰي ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪاي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ادراﮐﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻄﺤﯽ از ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ دﻣﻮﮐﺮات ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اواﺧﺮ‪ ،‬اداي ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ را در آوردن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺗﺸﺨﺺ ﺑﻮد ‪ -‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬وﻟﯽ از اﮐﺜﺮﯾﺖ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻪ ﺳﺨﺖﮐﻮﺷﯽ را‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ و ﻧﻪ وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺻﺪاﻗﺖ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن را‪ .‬وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﮥ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت روز و روزﮔﺎر ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﮥ ﺣﺠﺮ را در ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻬﻔﺘﻪ دارد‪ .‬در‬
‫ﻋﺮﺻﮥ اﻗﺘﺼﺎد ﻫﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ »ﺗﺠﺎرت« ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‪» ،‬ﻣﺤﺘﮑﺮ« از ﮐﺎر‬
‫درﻣﯽآﺋﯿﻢ! اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل »ﺳﻮد« دوﯾﺪن ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ و در دﻧﯿﺎي‬
‫واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺎجﻃﻠﺒﯽ و راﻧﺖﺧﻮاري را رواج ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﻮد ﻣﺎ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺠﺒﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﺖﺟﺎﻧﯽ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺮي از اﺳﺎس در اﯾﺮان‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻘﻄﻌﯽ‪ ،‬ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ »دروازهﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ« ﻧﯿﺰ رﺳﯿﺪه و ﺷﺎﯾﺪ از آن‬

‫‪ 20‬ﻟﯿﻨﮏاش را ﮔﻢ ﮐﺮدهام وﻟﯽ درﺟﺎﺋﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ٣٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ درﺟﺎدهﻫﺎي اﯾﺮان ﺗﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ!‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ در ﮐﻨﺎر ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از دري ﺑﯿﺮون ﺑﺮوي و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ ورود ﮐﻨﯽ‪ .‬ﺟﺎﻧﺖ را ﺑﺎ ﺗﻌﺎرف‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻫﻤﯿﻦ آدمﻫﺎي ﺳﻮﭘﺮﺗﻌﺎرﻓﯽ ﺑﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﺗﻮ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖﺷﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ‬
‫ارﮔﺎن ﺑﺪن اﻧﺴﺎن را ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري در ﺣﺎل ﻣﻮت ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺿﻮاﺑﻂ راﻧﻨﺪﮔﯽ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺳﺮﻋﺖ و ﻧﻪ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﺟﺎده‪...‬و ﭘﯽآﻣﺪ دردﻧﺎﮐﺶ ﻫﻢ‪ ،‬ﻋﯿﺎنﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﯾﺎ دوﻟﺖ را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎدهﻫﺎ و ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﯾﺎ دﯾﮕﺮي را‪ .‬و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ادﻋﺎي ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎده راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آدم ﻋﺎﻗﻞ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎدهاي ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﯽراﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ! و ﺑﺮاي آدم ﻏﯿﺮﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻟﺒﺘﻪ راﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎن در ﻋﺬاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ وﻟﯽ ﻋﺎﻗﻞ را اﺷﺎرهاي ﮐﺎﻓﯿﺴﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮان را ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻓﺮﯾﺐ داد‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫داﺷﺘﯿﻢ ﺳﺮ ﺧﻮدﻣﺎن را ﺷﯿﺮه ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪﯾﻢ!‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﺬارم ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﺻﺪ ﺳﺎل‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻼت ﻋﺪﯾﺪهاي روﺑﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻀﻼت ﻧﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﺎً رﯾﺸﻪ داﺧﻠﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮونﺳﺎﺧﺘﺎري و ﺑﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي داﺧﻠﯽ آن ﻗﺎﺑﻞ درك و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻋﻤﺪه ﮐﺮدن ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﭘﯿﭽﯿﺪه را ﺳﺎده ﮐﺮد‬
‫وﻟﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﺳﺎدهاﻧﮕﺎراﻧﻪ ﺣﻼل ﻣﺸﮑﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وارﺳﯿﺪن ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ رﺿﺎﯾﺖﺑﺨﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺗﺤﻮل‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي در ﺧﻼء اﺗﻔﺎق ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺴﺎﻋﺪ آﻣﺎده ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻮل اﻗﺘﺼﺎدي اﮔﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﺪ در ﺳﻄﺢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻋﻤﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻣﺰﻣﻦ اﻗﺘﺼﺎدي اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﯾﺪه ﻧﯿﺎﯾﻨﺪ وﻟﯽ رﻓﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺟﺎ و‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ در ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺮ ﺑﺮ زﻧﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪآﻓﺮﯾﻦ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬و اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﻫﯿﺎﻫﻮ ﺷﮑﻨﻨﺪه ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮـ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد‬
‫رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ وﻟﯽ از آن روﺷﻦﺗﺮ‪ ،‬آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد ﺗﻮﺳﻌﮥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي در ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻏﺮﺿﻢ ﺗﻘﺪم ﯾﺎ ارﺟﺤﯿﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﯾﮑﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺰاره ﺗﺎﮐﯿﺪ دارم ﮐﻪ در وﺟﻪ ﮐﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﯾﺎ ﺑﺎﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬آن دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ رﺿﺎﺷﺎه ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،١٢٩٩‬ﺷﯿﻮهاي ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﯾﻔﯽ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ در ﺷﻤﺎري از آن اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت‪ ،‬ﺣﻔﻆ و ﺣﻔﺎﻃﺖ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻢ دﺧﯿﻞ‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﻮدﺗﺎي ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮرﺑﺨﺘﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪37‬‬

‫»ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ« در ﺳﺮﮐﻮب‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺒﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻬﻢ و ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ »اﻣﻨﯿﺖ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺗﺮس ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ از ﺳﺮﮐﻮب اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﺮس ﻣﻠﯽ ﺷﺪه و ﺳﺮاﺳﺮي‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮنﺳﺘﯿﺰي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮز رﻓﺘﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرﺷﯿﺎن‪ ،‬ﺣﺬف روﺷﻨﻔﮑﺮان و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران و ﺣﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻧﯿﺰ در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺼﺪق و‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ و ﻣﺪرس ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ – ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ]ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮور ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ زﻧﺪهﯾﺎد ﻣﺪرس ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮد[‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ »اﺻﻼحﻃﻠﺐ« رﺿﺎﺷﺎه ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎي اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت ﮐﺎر ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آن ﻣﺼﺎﺋﺐ را ﺗﻌﻤﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺻﻼح ﻣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻓﺰودن ﺑﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ -‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻏﯿﺮ از ﻓﻘﺮاﻓﺰاﺋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﺑﻬﺪاﺷﺖ و اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺑﻮدﺟﮥ دوﻟﺘﯽ ﺻﺮف ﻗﺸﻮن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي »اﻣﻨﯿﺖ« ﻻزم‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ واﻗﻊ ﮐﺎرﺑﺮد اﺻﻠﯽاش ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﺮدن ﺗﺮس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد زﻧﺪﮔﯽ‬
‫روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖاﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﯽﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎر اﺿﺎﻓﻪاي ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺤﺪود اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﺜﯿﺮاﻟﻌﺪه‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ‪ ،‬ادﻋﺎي »ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ« ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺠﺪدﺧﻮاﻫﯽ ﭼﻮن ﺑﯽرﯾﺸﻪ و‬
‫ﻗﻼﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﯿﻮة ﻧﻮﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدن در ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮐﻼه ﭘﻬﻠﻮي و ﻟﺒﺎس ﻣﺘﺤﺪاﻟﺸﮑﻞ ]ﺑﺮاي ﻣﺮدان[ و ﺑﺮﮐﺸﯿﺪن اﺟﺒﺎري ﺣﺠﺎب از زﻧﺎن ﮐﻪ ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﮥ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻫﺰار ﻣﻦ ﺳﺮﯾﺸﻢ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮاﻧﻪ را ﺗﺠﺪد ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﻤﺎري از‬
‫ﻓﺮزاﻧﮕﺎن ﻣﺎ ﺑﺎ »آﻣﺮاﻧﻪ« ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺠﺪد‪ ،‬دراﯾﻦ راه ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ‪.21‬‬

‫‪21‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮرج اﺗﺎﺑﮑﯽ‪ :‬ﺗﺠﺪد آﻣﺮاﻧﻪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ در ﻋﺼﺮ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖﺧﻮاه‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪١٣٨٧‬‬
‫‪38‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻟﺠﺎمﮔﺴﯿﺤﺘﮕﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ رﯾﺸﻪ در ﮔﺬﺷﺘﮥ اﯾﺮان دارد ﺑﺎ اﻧﺪك‬
‫وﻗﻔﻪاي در ﻃﻮل ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﯽ و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬در ﮐﻨﺎر و ﻫﻤﺮاه ﺳﻠﻄﮥ‬
‫اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و روﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﮥ اﯾﺮاﻧﯽ اﻣﮑﺎن ﺣﯿﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫»ﺑﻮرژوازي« اﯾﺮان ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺨﺘﺼﺎت وﯾﮋهاي دارد‪ .‬از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺗﻮزﯾﻊﮐﻨﻨﺪة‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت وارداﺗﯽ و ﻣﺎﻣﻮر ﺧﺮﯾﺪ ﻣﻮاد اوﻟﯿﮥ ﺻﺎدراﺗﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از داراﺋﯽاش اﮔﺮ ﭼﻪ »ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺛﺮوﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺸﺮوط و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ زﻣﯿﻦ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻦدارﯾﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد ﯾﮏ ﻃﺒﻘﮥ ﺑﻮرژوازي ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻘﺪ‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﯿﺪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻧﯿﺰ در ﮔﯿﺮ ﮔﺮدش ﮐﺎﻻﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﺎﻻ‬
‫]ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﯿﺪ زﻣﯿﻦ[ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﮐﺎﻻ ]ﺑﺮاي ﻣﺼﺮف ﺷﺨﺼﯽ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ در ﻣﯿﺎن دﯾﮕﺮان[ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ]اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻮرژوازي ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﭘﻮل آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﮐﺎﻻ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﻮل‪ ،‬ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ازاي ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ[‪ .‬و اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ‬
‫»ﺑﻮرژوازي« در اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺋﯽ در زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺗﺰﻟﺰل آن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻮرژوازي ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﮐﺸﯽ ﻣﺎﻗﺒﻞ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﺳﺎﻻري ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ]دﻫﻘﺎﻧﺎن[ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺎزار ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ اﺧﺬ ﺑﻬﺮة ﻣﺎﻟﮑﺎﻧﻪ از ﻫﻤﺎن اﮐﺜﺮﯾﺖ دل ﺧﻮش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺣﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪ از آن ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٦٠‬ﻣﯿﻼدي‬
‫ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻣﻮﺛﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﮔﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎزه ﺑﻪ زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺤﺼﺎر ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻢ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺑﺮاي واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﻨﺸﺎء ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﺪودة زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﺎر را ﻣﺤﺪودﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ادﻋﺎي دوﻟﺖ اﻣﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺴﺮي ﺗﺮاز ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ را ﭼﺎره ﮐﻨﺪ‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن در رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف ﻧﯿﺰ ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﻟﺴﻮزاﻧﮥ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‬
‫ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮﺋﯽ از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻧﯿﺴﺖ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫زﯾﺮﺑﻨﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺸﺎﺳﺮﻣﺎﯾﻪﺳﺎﻻرﯾﺴﺖ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪39‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﯽدار اﻗﺘﺼﺎد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﻮاردي اﻣﻮال زﻣﯿﻨﺪاران‬
‫ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮزﯾﻊ در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪ اﻋﻈﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﺪر اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻮزهاي ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي دارد‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﺗﻤﻠﮏ ﺧﺎرﺟﯿﺎن اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮان ﺳﻮد در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻟﻨﺪن ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻔﺖ راﺑﻄﻪاي ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪة ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ ﮔﻤﺮﮐﯽ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﻤﺎرده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ازاي ﮐﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﻣﺰد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﮐﺎرﮔﺮي در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ‪،‬‬
‫در ‪ ١٣٠٧‬ﻣﺜﻼ‪ ،‬اﻧﻌﮑﺎﺳﯽ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷﻤﺎري از رﻫﺒﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ و اﯾﻼت‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﻤﺎرده ﻧﺸﺪه از اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار ارﺑﺎﺑﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺾ ﭘﻮﻟﯽ اﻗﺘﺼﺎد در دﺳﺖ ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺰار‬
‫و ﯾﮏ ﺗﺮﻓﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻧﺪﯾﺸﮥ »ﺑﯿﺸﯿﻨﻪﺳﺎزي« ﺳﻮد ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ‪ ،١٣٠٧‬ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻓﺎز ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ -‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﭘﯿﺸﺘﺮ اﺳﺘﺎد ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ دﻫﺨﺪا‬
‫در ﺻﻮراﺳﺮاﻓﯿﻞ از ﺿﺮورت اﯾﺠﺎد ﺑﺎﻧﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آﻟﻤﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻗﺪام ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ و ﻣﻮﺛﺮﯾﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬راز رﺷﻮهﺧﻮاري‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ آﻟﻤﺎﻧﯽ از ﭘﺮده ﺑﺮون ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﻧﻔﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي دارد‪.‬‬
‫‪ -‬از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﯿﺖ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ در ادارة اﻗﺘﺼﺎد ﮔﺮﻓﺘﺎر اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ و اﯾﺮان اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ از ‪ ١٩١٤‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺷﺮﮐﺖ دوﻟﺘﯽ ]ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ[ در ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ‪ [١٣٠٦] ١٩٢٧‬ﮐﻞ درآﻣﺪ اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ از ﺻﺎدرات‬
‫ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺻﺎدرات اﯾﺮان« ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ اﯾﺮان ﺗﻨﻬﺎ ‪١٦‬‬
‫درﺻﺪ آن ﺑﻮد و ﺑﻘﯿﻪ‪ ،‬در واﻗﻊ درآﻣﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺮارداد ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺸﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫‪40‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﮐﻞ درآﻣﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ در درآﻣﺪﻫﺎي ﺻﺎدراﺗﯽ اﯾﺮان اﯾﻦ ﺣﺴﻦ اﺿﺎﻓﯽ را داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن »از ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺮﻗﯽ ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﯽ« اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺻﺤﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و راﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ اﯾﺮان ‪١٦‬‬
‫درﺻﺪ از »ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎﻟﺺ« ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺮاي ﺣﺴﺎبﺳﺎزيﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﻢ ﻧﺸﺎن دادن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎﻟﺺ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫]ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺑﺎرز اﯾﻦ دﺳﺖ ﺣﺴﺎبﺳﺎزيﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از‬
‫درآﻣﺪﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﮕﯿﺮد وﻟﯽ دوﻟﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري دﺳﺖ ﻣﯽزد و ﻣﻘﺪار‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﺳﯿﺮ ﺻﻌﻮدي داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ دﮐﺘﺮ ﺑﺮزﮔﺮ‪» ،‬اﯾﺮان در ﻋﯿﻦ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﺑﺮدرآﻣﺪي ﮔﺰاف ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﮥ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازﻃﺮﯾﻖ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯿﺎت درآﻣﺪ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ«‪.22‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﺘﺨﺎرات رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي اﯾﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاراً از ﻣﺎﻟﯿﺎت اﻧﺤﺼﺎر‬
‫ﻗﻨﺪ و ﺷﮑﺮ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺮوژه ﮐﻤﯽ دﻗﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در‬
‫ﺧﺼﻮص »ﻏﯿﺮ اﻗﺘﺼﺎدي« ﺑﻮدن آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ادﻟﻪ و ﺷﻮاﻫﺪش را اراﯾﻪ داد وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ادﻋﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺣﺪاث اﯾﻦ راه ﻧﻪ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﻟﻨﺪن اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي از اﺳﺘﺪﻻل دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺼﺪق در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻗﺮارداد اﺣﺪاث راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ و ﺑﺴﯿﺎري ﻗﺮار و ﻣﺪار دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪﻫﺎﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫از ﯾﮏ زﻧﺠﯿﺮ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﻢ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮي از اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺌﻮال دﯾﮕﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﺰﯾﻨﮥ اﺣﺪاث راهآﻫﻦ ‪ ٧۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺮآورد ﺷﺪه ﺑﻮد وﻟﯽ ﮐﻞ درآﻣﺪ اﻧﺤﺼﺎر ﻗﻨﺪ و‬
‫ﺷﮑﺮ در ﺳﺎل ﺗﻨﻬﺎ ‪ ٦‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﻘﯿﻪ از ﭼﻪ ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﺷﻮد؟‬

‫‪ 22‬ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ ﺑﺮزﮔﺮ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﯿﺲ در دورة رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺎوه ﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺮوﯾﻦ‪،‬‬
‫‪ ،١٣٧٢‬ص ‪٣٢٤‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪41‬‬

‫‪ -‬در ﻧﺒﻮد و ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ راه و ﮐﻤﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪة اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﻦ راهآﻫﻦ در ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ -‬ﭼﺮا ﻋﻮارض اﺿﺎﻓﯽ ﺑﺮ ﻗﻨﺪ و ﺷﮑﺮ وﺿﻊ ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت وارداﺗﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻮارض اﺿﺎﻓﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؟ آﯾﺎ ﻋﻠﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻗﻨﺪ و ﺷﮑﺮ‬
‫وارداﺗﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﻬﻤﯽﻧﺪاﺷﺖ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺮض ﺑﻪ واﻗﻊ ﻟﻄﻤﻪ‬
‫زدن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺗﺠﺎري روﺳﯿﻪ در اﯾﺮان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪة اﺻﻠﯽ ﻗﻨﺪ و‬
‫ﺷﮑﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد؟‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن زﻣﯿﻨﮥ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺤﺚ را در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻠﯽﺗﺮ دﻧﺒﺎل ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﺤﻮل در ﻋﺮﺻﮥ ادارة ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ .‬ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ ﮐﺎري ﻧﺪارم وﻟﯽ‬
‫در واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻘﻠﺐ ﮔﺴﺘﺮده در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش ﮐﻪ وزﯾﺮ درﺑﺎر ﺑﻮد ﻫﻤﻪﮐﺎره‬
‫ﺷﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻗﻼﺑﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮاي‬
‫اراﯾﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت اﺣﻀﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان در آن ﺳﺎلﻫﺎ‪ .‬اﺣﺪاث راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي‪ ،‬ﻗﺮارداد ‪ ١٩٣٣‬و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮدﺟﻪ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻠﻄﮥ ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﻟﯽ و ﭘﻮﻟﯽ اﯾﺮان ]ﻗﺮارداد ‪.[١٣٠۵‬‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي ﭼﻮن ﺿﺒﻂ اﻣﻮال و ﻓﺴﺎد ﻣﺎﻟﯽ ]ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻔﺖ ﺧﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ[ و‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮدﺳﺮاﻧﮥ »ﮐﺸﻒ ﺣﺠﺎب« و ﻟﺒﺎس ﻣﺘﺤﺪاﻟﺸﮑﻞ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻃﻨﺎب ﮐﻼم‬
‫درﻣﯽﮔﺬرم‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﺤﻮل ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ :‬ﭘﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺷﺎره ﮔﺬﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺮآﻣﺪن رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺷﺪن اﻣﻮر‬
‫در اﯾﺮان ﻧﺒﻮد و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﯾﮏ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻗﯿﻘﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺷﺪن ﮐﺎرﻫﺎ درﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﺮﮐﻮب‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺮدم ]ﺟﻨﮕﻠﯽﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻠﻨﻞ ﭘﺴﯿﺎن‪ ،‬ﺷﻮرش ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺷﻮرش ﺳﻠﻤﺎس‪،‬‬
‫ﺷﻮرش ﻣﺮاوه ﺗﭙﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺷﻮرش اﺑﺮاﻫﯿﻢﺧﺎن در ﻓﻮﻣﻦ[‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ »اﺳﺘﻘﺮار اﻣﻨﯿﺖ«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ »ﻣﻠﯽ و ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﺮدن ﺗﺮس و ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ« ﺑﻮد وﻟﯽ از آن‬
‫اﺳﻒﺑﺎرﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺎزه ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻮد‪ .‬از ﺳﻮﺋﯽ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺑﻪ »ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ« ﺗﻈﺎﻫﺮ‬
‫‪42‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﺮده و اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﺮدم‬
‫از ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻤﺪي‪-‬‬
‫ﺗﺮاژدي ﺑﻪ ﻋﯿﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﺴﺨﺮهاي ﺑﻮد از ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﻟﺠﺎم ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺣﺎﻓﻈﻪام ﺧﻄﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺪرس‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة اول ﺗﻬﺮان در دورة ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ در اﯾﻦ دوره‬
‫ﺣﺘﯽ ﯾﮏ راي ﻫﻢ ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺮآﻣﺪ ﮐﻪ »ﮔﯿﺮم ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ راي ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫راي ﺧﻮدم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدم داده ﺑﻮدم‪ ،‬ﭼﻪ آﻣﺪ؟« ]ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن[‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎ‪ ،‬آراء »ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ« از ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﯿﺖ واﺟﺪاﻟﺸﺮاﯾﻂ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﺷﻤﺎري از ﺣﻮزهﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة آرا از ﮐﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺣﻮزة اﻧﺘﺨﺎﺑﯿﻪ ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة اول‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ۵٠‬ﻫﺰار راي آورد‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻬﺮان وﻟﯽ ﮐﻤﺘﺮ از‬
‫‪ ٢۵٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽاز آن زﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﻖ راي‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺎس آﻣﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ٤٠‬درﺻﺪ ﻫﻢ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ٢١‬ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﺧﺎرﺟﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺗﻬﺮان‪ ،‬و ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﺣﺘﺴﺎب ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد واﺟﺪاﻟﺸﺮاﯾﻂ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺑﻪ ‪ ۵٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ‪ ١٠٠‬درﺻﺪ آﻧﻬﺎ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺰد دوﻟﺘﯽ راي داده ﺑﻮدﻧﺪ! ﺣﺎﺟﯽ ﺗﻘﯽ وﻫﺎبزاده از اردﺑﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ‬
‫‪ ٣٠‬ﻫﺰارﺗﻦ و ﺑﻪ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ‪ ٤٠ ،‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷﺖ ﺑﺎ ‪ ٣٦٦٣٦‬راي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺷﺪ!‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎرﻓﺮوش‪ ،‬دادﮔﺮ و ﺷﺮﯾﻌﺖزاده ﺑﺎ ‪ ٣٢٨٨٤‬و ‪ ٣٣٨٤١‬راي وﮐﯿﻞ ﺷﺪﻧﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺎرﻓﺮوش در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺗﻨﻬﺎ ‪ ٣٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺛﻘﻪاﻻﺳﻼم ﺑﺮوﺟﺮدي از‬
‫ﺑﺮوﺟﺮد ﮐﻪ ‪ ٣٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷﺖ ﺑﺎ ‪ ٣۵٣۵٩‬راي ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ رﺳﯿﺪ‪ .‬از ﺳﺎري ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺘﺶ ﺗﻨﻬﺎ ‪ ١٠‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺎدي ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺎ ‪ ٣٣٧٤٢‬راي ﺑﻪ وﮐﺎﻟﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬آراي‬
‫وﮐﯿﻞ ﺳﺎوه‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮ ﺳﺎوه ﺑﻮد‪ .23‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺖ ﻣﺪاﺧﻼت‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‬

‫‪ 23‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از » ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﭘﻬﻠﻮي«‪ ،‬در ﺳﺘﺎرة ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة‪ ،١-٢‬ﺻﺺ ‪۵٧-٦٨‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪43‬‬

‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﮕﺬارم ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﭼﻮن اﯾﺮان‪ ،‬در وﻫﻠﮥ اول آﻣﺎده ﻧﺒﻮدن‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺟﺮﯾﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻀﺤﮏ‪ ،‬در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ -‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ‪ -‬از‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺮﯾﺢ و ﺑﺪون ﭘﺮدهﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ درد ﻣﺮدم و درد ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬درد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫دردي ﺑﻮد درد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﻘﯿﺮاﻧﮥ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ و ﺗﻮﺟﻪﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﺴﺘﺒﺪ در ﻋﻤﻞ ﻫﻤﮥ اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ وزﯾﺮ درﺑﺎري ﻣﯽﺳﭙﺎرد ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬از ﭼﭗ و راﺳﺖ از ﺳﻮي اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺧﻮدي‬
‫ﺑﺎ ادﻋﺎي »ﺗﺠﺪد ﻃﻠﺒﯽ« و »ﺗﺤﻮل اﺳﺎﺳﯽ« در اﯾﺮان ﺑﺎ ﻋﺼﺮ رﺿﺎﺷﺎه روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ!‬
‫اﯾﻦ اﻟﺒﺘﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش و داور در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻃﺮﻓﺪار رﺿﺎﺧﺎن در آﺑﺎن‬
‫‪ ١٣٠٤‬ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮي داﺷﺘﻨﺪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ وزارت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﺮاﺋﯽ ﻫﻤﻪﮐﺎره ﺷﺪن ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش‪ ،‬ﮐﻤﺎﮐﺎن ﻧﺎروﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در اﯾﻦ دوره ﺑﺎ ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ ﺳﻄﺤﯽ و ﻗﻼﺑﯽ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ‪،‬‬
‫»ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ« رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ از ﻧﻮع وﯾﮋهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﮥ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ واﻗﻌﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢﺧﻮان ﺑﺎ آن ﺑﺎ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻤﯽ ﻗﻼﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﮑﻤﻞ ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ ﻗﻼﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺗﺤﻮل اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ رﺿﺎﺷﺎه را ﻗﻼﺑﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ؟‬
‫ﻫﺮ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﮥ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ‬
‫آﺷﺘﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ دارد‪ .‬در اﯾﺮان در ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در دو ﻣﻮرد ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ ‪ -‬ﻗﺮارداد‬
‫‪] ١٣٠۵‬ﻗﺮارداد ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ[ و ﻗﺮارداد ‪] ١٣١١‬ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻗﺮارداد ﻧﻔﺖ[ ﻧﻤﯽﺗﻮان از‬
‫ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﺮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬از ﺧﻮد رﺿﺎﺷﺎه ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪ او ﺧﺒﺮداده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ »اﯾﻦ ]ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻗﺮارداد[ اﺑﺪاً ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺳﯽ‬
‫‪44‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺳﺎل ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻫﻢ آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .24‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﺬرد ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻔﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺘﮥ دوﻟﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻗﺮارداد ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﺧﻮاه ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮه ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺷﺎه و ﯾﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ‪-‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ ٨٠‬درﺻﺪ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺮاي ‪ ٣٢‬ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻤﺎن ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﺷﺎه واﺿﻌﯿﻦ آن را ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ -‬در اﺧﺘﯿﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﮐﻨﺎر آن‪ ،‬ﻣﻮاد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﻬﺪات ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ در زﻣﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺎرﺳﺎز اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﯽ ﺳﺎل‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮ درآﻣﺪ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان‬
‫ﻣﻌﺎف ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻮض‪ ،‬دﺳﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺧﺬ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮ درآﻣﺪ ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻬﻢ اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از درآﻣﺪ ﻣﺎﻟﯿﺎت در رﻓﺘﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪» ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ از ﺳﻬﻢ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ« ‪ .25‬ﻗﺮارداد ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺪي ﺑﻮد‪ .‬آﯾﺎ ﻣﺼﺪق‬
‫راﺳﺖ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارداد‪» ،‬ﻫﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻀﺮ«‪.26‬‬
‫ﻣﺎده ‪ ٤‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻗﺮارداد‪» ،‬از دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺳﻠﺐ آزادي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻫﯿﭻ دوﻟﺘﯽ وﻟﻮ ﺑﻪ ﺗﻨﺰﯾﻞ‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻘﺮاض ﻧﻤﻮده ﻗﺮض دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ را ﺗﺄدﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻗﺮارداد دوﻟﺖ را »ﻣﻠﺰم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻏﯿﺮ از ﺑﺎﻧﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﻃﺮف داد و ﺳﺘﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ .27‬در ﻧﻄﻘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺼﺪق در ‪ ٢٢‬آذر ﻣﺎه ‪١٣٠۵‬در ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و ﯾﮏ ﺷﺮﮐﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ‬

‫‪ 24‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ ﺑﺮزﮔﺮ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﯿﺲ در دورة رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺎوه ﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺮوﯾﻦ‪ ،١٣٧٢ ،‬ص ‪٣١٩‬‬
‫‪ 25‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٣٢٤‬‬
‫‪ 26‬ﻧﻄﻖ ﻣﺼﺪق در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ٢٩‬ﺷﻬﺮﺑﻮر ‪ ،١٣٠۵‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻄﻖﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﺪق‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،١٣٤٩‬ص ‪.٤٧‬‬
‫‪ 27‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٤٩‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪45‬‬

‫ﻣﺠﻠﺲ اراﯾﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺖ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﮔﯿﺮي ﺑﺮاي ﻣﺮدم و ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮر‬
‫‪28‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ﻗﺮارداد ﻧﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺻﻮرت و ﻗﺮارداد ﻣﺎﻟﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮ »ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ« ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﺸﻮد؟‬
‫و اﻣﺎ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ »ﺗﺠﺪدﻃﻠﺒﯽ« رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت اﯾﺮان‬
‫ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻻزم اﺳﺖ از ﻇﺎﻫﺮ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫رﯾﺸﻪاي ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ١٩٠٦‬ﺑﺮ اﯾﺮان ﺣﮑﻢ راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻬﻤﺖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮﯾﺰي ﺑﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺒﻮد ﺗﺎ از ﺳﻮي آﻧﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫آﯾﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ﻣﻮرد رﺿﺎﺷﺎه ﻫﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ؟‬
‫‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﺮادي ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻮد‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺑﻪ آن ﺻﻮرت اداره‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن ﻫﻤﻪﮐﺎره ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﺸﺮوﻃﻪاي‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﻪﮐﺎره‬
‫ﺑﻮدن و ﻫﻤﻪﮐﺎره ﺷﺪن وزﯾﺮ درﺑﺎر رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺪرن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺟﻮر در ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺻﻼ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش آدم ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدن و ﻣﺠﻠﺲ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ داﺷﺘﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫و ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪﮐﺎره ﺑﺸﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ درﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺒﺎر ﭼﺎدر از ﺳﺮ زﻧﺎن ﺑﺮﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻫﻢ ﻟﺒﺎس‬
‫ﻣﺘﺤﺪاﻟﺸﮑﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮐﻼه ﭘﻬﻠﻮي »ﻣﻘﺪس« ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻫﻢ واﻗﻌﯿﺖ دارد ﮐﻪ در‬
‫وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮدي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬آﯾﺎ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺮف آن ﻫﻤﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت از ﺳﺮ زﻧﺎن ﭼﺎدر ﺑﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﻬﺮة ﻣﺎﻟﮑﺎﻧﻪ را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﺗﻘﺴﯿﻢ اراﺿﯽ و اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﯿﺸﮑﺶ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ 28‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪٦١-٦۵‬‬

‫‪46‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫در ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺮارداد ‪ ١٩١٩‬را دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮐﺸﻮري ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﯾﻪ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ درآورد ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز دو ﺳﺎﻟﯽ از آن‬
‫ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮدﺗﺎي ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﺻﺪارت ﺻﺪروزة ﺳﯿﺪﺿﯿﺎء و ﺑﻌﺪ ﻫﻤﻪﮐﺎره‬
‫ﺷﺪن رﺿﺎﺧﺎن‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرة اﯾﻦ روﯾﺪادﻫﺎ ﻫﺴﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺑﺎور ﻋﻤﻮﻣﯽ‪» ،‬اﻣﻨﯿﺖآﻓﺮﯾﻨﯽ« رﺿﺎﺧﺎن ﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ‬
‫ﺷﺪن اﻣﻮر و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯽآﻣﺪ ﺳﺮﮐﻮب‬
‫ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن و ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﺮدن ﺗﺮس و واﻫﻤﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در ﻋﺮﺻﮥ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد و اﺟﺘﻤﺎع ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺪق در ﻫﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ در ﻧﻄﻘﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ وزارت وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ در ﮐﺎﺑﯿﻨﮥ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽاﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ اوﺿﺎع را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬وﺿﻌﯿﺎت اﻣﺮوز ﺑﺎ دورة ﻗﺮارداد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺮﻋﻮب و ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﺮ ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و آزاد ﻧﺒﻮدن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ اﺧﺘﻨﺎق اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺻﻮرت ﻋﺎدي ﮔﺮﻓﺘﻪ و وﺳﺎﯾﻞ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ از ﻫﺮ‬
‫ﺣﯿﺚ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮود‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﺪ روز ﺑﺮاي اﺧﺬ ﻣﺠﻮز ﻣﻌﻄﻞ ﺑﺎﺷﺪ« و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﺮآﻣﺪ ﮐﻪ »ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﺮاي ﺧﺪا دﺳﺖ از ﮔﺮﯾﺒﺎن ﻣﻠﺖ ﺑﺮدارﯾﺪ«‪ .29‬ﺟﺎﻧﻤﺎﯾﮥ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺮآﻣﺪه از ﮐﻮدﺗﺎي ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻮد و ﺗﺨﺼﯿﺺ‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ درآﻣﺪﻫﺎ ﺑﻪ »وزارت ﺟﻨﮓ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﭘﺮوار ﮐﺮدن دﯾﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺮﮐﻮب ﻧﯿﺰ‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻧﺪانﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻗﺼﻮر ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ از ﮐﯿﺴﮥ‬
‫ﻣﺮدم از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎز ﻣﺼﺪق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺨﻨﮕﻮي وﺟﺪان‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﮥ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﺪا در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﺒﺮﺗﺎن اﺳﺖ‪» ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ زﯾﺎدي ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮدﺟﻪ ﻧﻈﻤﯿﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮج ﺳﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﻨﻨﺪة ﺣﻘﻮق ﻣﻠﯽ اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺴﺎل ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﻤﯿﻪ ﯾﮏ ﻋﺪة اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻠﻮماﻟﺤﺎل را دم دروازه ﻣﯽﮔﻤﺎرد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬

‫‪ 29‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪۵٠-٤٧‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪47‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از دروازه ﺑﯿﺮون ﺑﺮود ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد و اﻋﻘﺎﺑﺶ و اﺟﺪادش را از او ﺳﺌﻮال ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﮑﻨﯿﺪ اﻣﺮوز ﮐﻪ در ﻣﻤﺎﻟﮏ اروﭘﺎ ﯾﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﺳﻬﻞ اﺳﺖ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﻧﺎﺻﺮي در ﻋﺼﺮ ﻣﻈﻔﺮي در ﻋﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزاﺋﯽ ﻫﻤﭽﻮ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﻮده و ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ دﻫﺶ ﺑﺮود ﯾﮏ ﻋﺮﯾﻀﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﻤﯿﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﮑﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و دم‬
‫دروازه ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ اﺳﻢ ﺧﻮدش و ﻋﯿﺎﻟﺶ و ﭘﺴﺮش را ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي را‬
‫ﻓﻠﺞ ﺑﮑﻨﻨﺪ« )ص ‪.(١۵٧‬‬
‫آﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮده و اﻣﻮال دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﺷﺨﺼﯽ ﺷﺎه ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺮاي ﺑﻬﺪاﺷﺖ و آﻣﻮزش‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﮕﯿﺮد؟ ﺳﺌﻮال اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭼﺮا از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺮدﻧﺪ؟‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺘﯽ از ﺧﺮوار‪ ،‬ﮐﻞ درآﻣﺪ دوﻟﺖ در ‪ ١٣٠٨‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ٣۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ‪ ٦-٧‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎﻧﺶ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻗﻨﺪ و ﭼﺎي ﺑﻮد‪ ١٢ .‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻫﻢ درآﻣﺪ ﮔﻤﺮﮐﺎت‪،‬‬
‫‪ ٤-۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ .‬درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﻫﻢ ‪ ١٢‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ‪٦‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ذﺧﯿﺮه ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﮐﻞ‬
‫ﺑﻮدﺟﻪ وزارت ﺟﻨﮓ در ‪ ١٣٠٨‬ﻣﻌﺎدل ‪ ٦.١٤‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ راه داﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺪرﺳﻪ و ﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ٢٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن از‬
‫درآﻣﺪ ‪ ٣۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺻﺮف ارﺗﺶ ﺷﺪ‪ .‬ارﻗﺎم زﯾﺮ را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫‪ ١٤٦١٨٤٦٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﺟﻨﮓ‬
‫]‪ ٦‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ذﺧﯿﺮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ[‪.‬‬
‫‪ ٣٤٣١٠٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫‪ ٩٠٩٩٠٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﻣﻌﺎرف‬
‫‪30‬‬
‫‪ ٧١٦٠٠٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﺑﻬﺪاري‬

‫‪ 30‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﺘﺎرة ﺳﺮخ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة‪١‬و‪ ، ٢‬ر‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﯽ ‪ » :‬ﺑﻮدﺟﮥ دوﻟﺘﯽ و ارﺗﺠﺎع رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي«‪ ،‬ﺻﺺ ‪٤۵-۵٧‬‬
‫‪48‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ده ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻞ ﺑﻮدﺟﮥ وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‬
‫و ﺑﻬﺪاري ﺑﻮد! ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﯿﻮة ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﭼﻪ در اﯾﺮان و ﭼﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫»ﺗﺠﺪدﻃﻠﺐ« ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ »ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ«‪ .‬ﭼﻮن در آن وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ آن‬
‫ﺷﯿﻮة اداره اﻣﻮر ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮي از آن ﺑﻪ دﺳﺖ دادهام و اﯾﻦ ﺷﯿﻮة »ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ«‬
‫»ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﯽ« ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ »ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ« ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ! اﯾﺮاد ﻋﻤﺪه و‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻦ وﻟﯽ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻧﻮﭘﺎﺋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎزه در‬
‫اﯾﺮان ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮐﺸﻮر ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد و ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت رﺿﺎﺷﺎه و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي در ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻫﻤﻪﺟﺎﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﺑﻪ ﺗﻨﮕﯽ‬
‫ﻧﻔﺲ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ درآﻣﺪﻫﺎي ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ و‬
‫ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊاش ﺑﺮاي اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﺑﻬﯿﻨﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﭘﯽآﻣﺪ ﻫﻢ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در اﯾﺮان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻫﻤﮥ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﺗﻼف ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺖآوردي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در درون‬
‫ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺗﻼف ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻫﯿﺘﻠﺮ در آﻟﻤﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ در ﺷﻮروي‬
‫ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬و ﯾﺎ رﺿﺎﺷﺎه در اﯾﺮان و آﺗﺎﺗﻮرك در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﭼﻨﺎن در ﻋﺮﺻﮥ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت و در ﻋﺮﺿﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺖآﻓﺮﯾﻨﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎورﺷﺎن ﺑﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻋﻠﯽآﺑﺎد ﻫﻢ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎﺋﯽ از ﺧﺮاﺑﮑﺎريﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻋﻠﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬرﯾﻢ و ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ دﺳﺖآورد ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي اﻗﺘﺼﺎدي در ﯾﮏ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎره و ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﯽﮔﺬرم ﮐﻪ در ﻫﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ و اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﺪود و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺮدﻣﯽﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﺮﭼﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ دﻗﺖ در اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﯿﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ و اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ راﻫﯽ در اﯾﺮان اﯾﻦ دوره ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻓﻘﺮ و‬
‫ﻓﺎﻗﻪ در ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي داﺷﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزي اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺤﺪودي ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺎري از ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻬﺪ‬
‫دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ در اﯾﺮان ﻣﺪﻋﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ راه ﺑﺨﺸﯽ از »ﭘﺮوژه ﻣﺪرنﺳﺎزي«‬
‫‪50‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﯾﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺳﺮﺳﻠﺴﻠﮥ ﭘﻬﻠﻮي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاواري‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎﺋﯽ را ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺪرنﺳﺎزي و ﺗﺠﺪد ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺸﺨﺺ دارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان دﻟﺒﺨﻮاﻫﯽ و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﻌﻞ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ دﺳﺖ زد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در آن ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺗﺠﺪد ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﭙﺮدازم ﺑﻪ وارﺳﯿﺪن ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻬﻢ اﻗﺘﺼﺎدي در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺑﺘﺪاﺋﯽﺗﺮﯾﻦ اﺻﻮل اﻗﺘﺼﺎد و ﻣﺎﻟﯿﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎري از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻮد از اﺗﻼف ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ‪ ،‬درد اﯾﺮان داﺷﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ رﺿﺎﺷﺎه را در اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻘﺼﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﺮاد‪ ،‬در ﻧﺤﻮه اول‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻫﺮ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﮔﺮو‬
‫ﮔﺴﺘﺮش و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻣﮑﺎﻧﺎت ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ارﺗﺒﺎط را ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ و ﻣﻮﺛﺮ‬
‫راﺑﻄﻪﮔﯿﺮي ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ورزﯾﺪﮔﯽ و ﭼﺎﺑﮑﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋﻮض‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮده ﺳﺎﺗﺮي ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ از »ﻫﺠﻮم« اﻏﯿﺎر در اﻣﺎن‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻞ و ﺗﻦﭘﺮور و ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﺑﯿﺎت ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﺎزي را ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺒﺎزد‪ .‬در درون ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺳﻬﻮﻟﺖ ارﺗﺒﺎطﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آزادي‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و ﻏﯿﺮاﻧﺤﺼﺎري ﺑﻮدن اﺑﺰارﻫﺎي ارﺗﺒﺎط ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب و ﻣﺠﻠﻪ‪،‬‬
‫رادﯾﻮ‪ ،‬ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه دارد‪ .‬در ﺣﻮزه اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﻗﺘﺼﺎدي ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ‪ -‬راه و راهآﻫﻦ و ﺑﻨﺪرﮔﺎه‪ -‬از‬
‫ﭘﯿﺶﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﻮﺳﻌﻪاﻧﺪ ﻧﻪ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي آن‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﻧﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﻨﻈﺮي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽﻧﮕﺮم‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ اﻗﺘﺼﺎد ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪51‬‬

‫اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎري ﻣﺪﻋﯽاﻧﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺑﺰار و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎزادي ﻫﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﮐﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﮕﯿﺰه و ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي‬
‫اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﯾﻦ زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬دارم ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن اﯾﻦ ﭘﯿﺶﺷﺮطﻫﺎ ﻧﻪ در ﺣﻮزه ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪن اﯾﻦ ﭘﯿﺶﺷﺮط‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﺣﺮف ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎزاد آﮔﺎه ﺷﺪه و در ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻓﺮدي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎزاد دﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﻧﻪ ﯾﮏ »ﮐﺸﻒ«‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻦ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻼﺻﻪاي اﺳﺖ از ﺗﺎرﯾﺦ در ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﻓﻌﻼ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﺎر ﻧﺪارم‪ .‬ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه در ﮐﻨﺎر ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ دﯾﮕﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ وﺟﯿﺰه ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﻌﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺧﻠﻮت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ وﺿﻊ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﻣﺼﺪق ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ‪ ٢٠‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٣٠٤‬در ﻣﺠﻠﺲ در ﺑﺎرة‬
‫راهآﻫﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .31‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن اوﻟﯿﻪ ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻏﻠﺐ ﺣﺮفﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﺴﺘﺪل و ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ درﺳﺘﯽ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺼﺪق‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﻻن ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ دورهاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ دﺳﺖ‬
‫ﺑﮑﺎر ﺗﺎزهاي ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺎزه ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮي ﺑﺮ دﻧﯿﺎي‬
‫دوروﺑﺮﺗﺎن دارد؟ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎب‬
‫ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ درﺳﺖ‬
‫ﻣﺜﻞ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اول »ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ را در ﭼﻪ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺑﺴﺎزد ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ آب و ﻫﻮا و ﻣﻮﺟﺒﺎت دﯾﮕﺮ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اول‪،‬‬

‫‪ 31‬ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ از‪ :‬ﻧﻄﻖﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ‪ ٢٩‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،١٣٤٩‬از ﺳﻮي اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﺪق ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮرد راهآﻫﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ »ادﻟﻪ و ﻣﺪارك‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ ﮐﺪام ﻧﻘﻄﻪ ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻫﺮﺣﯿﺚ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻌﺪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﻣﺜﺎل ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻗﺪم ﺑﻌﺪي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎر و ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮدار اﺳﺖ و در ﺧﺼﻮص‬
‫راهآﻫﻦ ﻫﻢ »ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا از روي اﺣﺼﺎﺋﯿﻪ ﮔﻤﺮك و ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺤﻞ و ﻧﻘﺎط را ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﻌﺪ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و در ﻗﺪم ﺳﻮم ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻃﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ اﺳﺖ« و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و‬
‫ﺷﺘﺎب در ﺗﺼﻮﯾﺐ اﯾﻦ ﻻﯾﺤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﻪﺧﺼﻮص اﺻﺮار دارد ﮐﻪ دوﻟﺖ از روي‬
‫»اﺣﺼﺎﺋﯿﻪ ﮔﻤﺮﮐﯽ و ﻣﺪارك ﺻﺤﯿﺤﻪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻧﻘﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺻﻼح ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ« را ﭘﯿﺪا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﻬﻨﺪس و ﻣﺘﺨﺼﺺ آورده و ﻧﻘﺸﻪاش را ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ‪ ٢‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ١٣٠۵‬ﻣﺼﺪق ﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ راهآﻫﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻔﺼﻞ‬
‫در ﺑﺎرهاش ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ »در ﺗﻤﺎم اﯾﺮان‬
‫راهآﻫﻦ ﺗﺎﺳﯿﺲ و اﯾﺠﺎد ﺷﻮد« ﭘﺲ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻬﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺪق ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﻣﺼﺪق‬
‫ﺑﺎ راهآﻫﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در »ﺑﺎدي اﻣﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ راهآﻫﻦ ﺑﺪ اﺳﺖ« و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻠﮑﻪ »راهآﻫﻦ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻔﯿﺪي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﺪر در ﻓﻮرﯾﺘﺶ ﺗﺴﺮﯾﻊ ﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﻔﻌﺖ دارد«‪ .‬و‬
‫ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﻮﻟﯽ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ آن را ﺑﮑﺎر ﻧﺰدهاﻧﺪ و‬
‫ﻣﺼﺪق اﺻﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﻮل را ﺑﮑﺎر ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﺮدم و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان اﺳﺖ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ« و ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ »ﭘﻮل اﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ و از او ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﯾﮏ ﭘﻮﻟﯽ ﺟﺎي‬
‫آن ﻣﯽﮔﺬارد« و ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻘﺪر از ﭘﻮل در ﺟﺮﯾﺎن را از دﺳﺖ ﻣﺮدم ﺧﺎرج‬
‫ﮐﻨﯿﻢ »ﻗﺪرت ﺗﺠﺎرت او و راه ﻣﻌﺎش او ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد« و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ راهآﻫﻦ زودﺗﺮ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻠﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي ﺑﮑﺎر ﺑﯿﻔﺘﺪ و راه ﻣﻌﺎش او ﻣﺴﺪود ﻧﺸﻮد« ﯾﻌﻨﯽ »اﯾﻦ ﭘﻮل‬
‫در داﺧﻠﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪53‬‬

‫اﯾﺠﺎد راهآﻫﻦ از ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺪق دو راه دارد‪» .‬اﮔﺮ از راه ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ وارد ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‬
‫و اﮔﺮ از راه ﻏﻠﻂ ﺑﺮوﯾﻢ داﺧﻞ در ﺟﻬﻨﻢ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ« و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﺼﺼﯽ در ﻧﻘﺸﻪ راه‬
‫ﻧﺪارم وﻟﯽ »ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎ اﺣﺼﺎﺋﯿﻪﻫﺎي ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮐﻪ واردات و ﺻﺎدرات ﻣﺎ از ﭼﻪ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و وﺳﺎﺋﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ در ﭼﻪ ﻧﻘﺎﻃﻌﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻧﺘﻔﺎع ﻣﯽﺑﺮد« و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ »ﺧﺮج را ﻫﻢ‬
‫ﺑﺴﻨﺠﯿﻢ« و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﺮج و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره ﮐﻪ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد »ﻣﻨﺎﻓﻊ راهآﻫﻦ را‬
‫درك ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎري ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ راهآﻫﻦ را ﺑﺴﺎزﯾﻢ«‬
‫ﭼﻮن »ﺑﺎز ﻫﻢ ﻋﺮض ﻣﯽﮐﻨﻢ اﯾﺠﺎد راهآﻫﻦ در ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه ﺧﯿﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ دارد و در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ راهآﻫﻦ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و اﺣﺪاث ﺷﻮد ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ« و اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮدش ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽاﻟﻤﻤﺎﻟﮏ در ﺑﺎرة راهآﻫﻦ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺸﺘﺮ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »ﻃﺮز‬
‫ﭘﯿﺪاﮐﺮدن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺧﻮد راهآﻫﻦ اﻫﻤﯿﺖ دارد« و دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ‬
‫آن ﻗﺪر ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺧﻨﺪهدار ﻣﯽآﯾﺪ »اﮔﺮ ﻣﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮاي راهآﻫﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ راهآﻫﻦ ﺑﺴﺎزﯾﻢ«‪.‬‬
‫و ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ اﯾﺠﺎد راهآﻫﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺨﺸﯽ در داﺧﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺨﺸﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽرود و ﺑﻌﺪ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ‪ ٨‬ﺗﺎ ده ﺳﺎل ﻃﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺮوژه ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﻮد و راهآﻫﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﺮﺳﺪ و آن وﻗﺖ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح اﻣﺮوزﯾﻦ ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ »ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ« ﺑﮑﻨﯿﻢ و ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ! و اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ راهآﻫﻦ ﺟﻠﻔﺎ و ﺗﺒﺮﯾﺰ و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﻣﻨﻔﻌﺖ آن راه ﯾﮏ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﻠﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و اﻧﮕﺎر ﺧﻮدش‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان در ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺮفﻫﺎﯾﺶ را واروﻧﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺑﺎز ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ » ﺑﻨﺪه ﻋﺮض ﮐﺮدم ﺑﺎ راهآﻫﻦ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮاﻓﻘﻢ و ﻧﯿﺖ راهآﻫﻦ را‬
‫ﻫﻢ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻘﺪس ﻣﯽداﻧﻢ« وﻟﯽ‪ ،‬و اﯾﻨﺠﺎ دﯾﮕﺮ ﺣﺮفﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻤﯽﻣﯽزﻧﺪ »ﻗﺒﻼ ﻻزم‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﯾﮏ اﺳﺘﻌﺪادي درﺳﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ راهآﻫﻦ را‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﻫﺮ ﺳﺎل اﯾﻦ ﮐﻤﮏ را ﺑﮑﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫»اﺳﺘﻌﺪادي« اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد ﮐﺎر ﻫﻢ در ﻣﯿﺎﻧﻪ راه ﻟﻨﮓ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﭘﺮدازد ﺑﻪ ﻇﺮﻓﯿﺖ‬
‫ﻧﻬﺎﺋﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و اﯾﻦ ﺣﺮﻓﺶ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫‪54‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺘﻌﺪاد و وﺿﻌﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ« ﭼﻮن اﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ »ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ‬
‫ﻣﻌﻮق ﻣﯽﮔﺬارد« و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺠﺎري ﻣﻌﻮق ﺷﺪ و ﻣﺮدم ﺑﯽاﺳﺘﻌﺪاد ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫دوﻟﺖ در ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ ﺑﻼﻣﺤﻞ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ« و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ »اﮔﺮ ﻣﺮدم اﺳﺘﻌﺪادﺷﺎن ﮐﻢ ﺑﺸﻮد‬
‫ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ ﻋﺎﯾﺪات دوﻟﺖ ﻫﻢ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد« و ﺑﻌﺪ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺻﺮف ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﺑﮑﻨﯿﻢ »ﮐﻪ ﻣﺮدم ﯾﮏ اﺳﺘﻌﺪادي ﭘﯿﺪا‬
‫ﺑﮑﻨﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج ﻫﻤﯿﻦ راهآﻫﻦ ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ« و ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻗﻨﺪ در‬
‫داﺧﻞ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺎﯾﺪات ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻣﺼﺮف ﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﻔﺎﺋﯽ رﺳﯿﺪ‬
‫»ﺳﺎﻟﯽ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﮐﻪ ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﮐﺮور ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻨﺪ ﻧﺨﺮﯾﻢ و اﮔﺮ ﻣﺎ در ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﮐﺮور ﺣﺎﺻﻞ ﻗﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻗﻬﺮا ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﮐﺮور ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽرود و‬
‫ﻣﻠﺖ ﯾﮏ اﺳﺘﻌﺪادي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﯾﮏ ﭘﻮﻟﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺮاي راهآﻫﻦ« و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ آن ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺑﺪون اﯾﺠﺎد اﯾﻦ »اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫ﺗﺎزه و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮدم«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺼﺪق ﺧﯿﻠﯽ ﻫﻢ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﭘﺲ اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﺮﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ! ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﺮوژه را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺮي‬
‫ﺗﺮاز ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎي ﮐﺸﻮر و ﻣﺜﺎل را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﯾﮏ ﭘﻮﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ اﻣﺮوز‬
‫در دﺳﺖ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﺎ آﻣﺪﯾﻢ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﯾﺪات ﻗﻨﺪ و ﭼﺎي از ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ راهآﻫﻦ ﺑﺴﺎزﯾﻢ و ﺗﺎ ده ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﮐﻪ راهآﻫﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺠﺎرت و‬
‫زراﻋﺖ و ﻓﻼﺣﺖ ﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻮ ﻓﺎﺋﺪه ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮد آن وﻗﺖ ﺟﻮاب‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺮم وﻟﯽ ﻣﻦ ﺗﺎ آن وﻗﺖ زﻧﺪه ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ از اﯾﻦ راهآﻫﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻢ و اﯾﻦ ﻓﺎﯾﺪه را ﺑﺒﺮم ﺷﻤﺎ اﺻﻮل زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﯿﺎت ﻣﻦ را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ راهآﻫﻦ‬
‫ﺑﺴﺎزﯾﺪ‪ «.‬و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﯿﺎتﺳﺘﺎﻧﯽ »ﺑﺎﯾﺪ اول ﻣﺎﯾﻪ دﺳﺖ ﻣﻠﺖ را زﯾﺎد‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻣﺮدم را زﯾﺎد ﮐﺮد« »اﮔﺮ ﻣﻠﺖ اﺳﺘﻌﺪاد و ﻗﺪرت ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﯽ اﮔﺮ اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﺪاﺷﺖ از ده وﯾﺮان ﮐﻪ ﺳﺘﺎﻧﺪ ﺧﺮاج« و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫»اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﻠﺖ« را زﯾﺎد ﮐﺮد ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺤﺚ را ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺮي ﺗﺮاز ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪55‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد »ﺑﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﻫﯿﭻ ﻣﺘﺎﻋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽرود ﻧﺪارد ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺗﺮﯾﺎﮐﯽ در اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫ﻫﻢ در ﺗﺤﺖ ﯾﮏ اﺻﻮﻟﯽ دارد ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد« ﺻﺎدرات ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺗﺮﯾﺎك اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻢ‬
‫ﺟﺰﺋﯽ دﯾﮕﺮ وﻟﯽ »ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰﻫﺎي دﯾﮕﺮ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻔﺖ و ﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ وارد ﮐﻨﯿﻢ« و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮوژهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در دراز ﻣﺪت درآﻣﺪآﻓﺮﯾﻨﯽ دارﻧﺪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺤﺚ را ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ اﯾﻦ راهآﻫﻦ را‬
‫دارﯾﻢ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖاش را ﺑﺎ راهآﻫﻦ اﻋﻼم ﮐﺮده دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺬارد روي ﯾﮏ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ »ﯾﮏ ﻻﯾﺤﻪ ﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺧﺮﺟﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ از ﮐﺠﺎ اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻣﻠﯽ را در ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺮدم را ﺑﺮاي دادن ﻣﺎﻟﯿﺎت در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در وﺳﻂ راه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻣﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﺸﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از راهآﻫﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫)ﭼﻮن اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﯿﻢ( ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎز آن ﻗﺴﻤﺘﯽ را ﮐﻪ ﺧﺮج ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ واﮔﺬار ﺑﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ او ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ ﺑﻨﺪه اﯾﻦ ﻻﯾﺤﻪ را اﺳﺎﺳﺎ ﺟﺮات ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ«‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ -‬ﺣﺪودا دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ در ‪ ٢٩‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ١٣٠٦‬ﺑﺎز ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ راهآﻫﻦ‪.‬‬
‫اﻧﮕﺎر ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ او را ﺑﻪ »ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ« ﺑﺎ‬
‫راهآﻫﻦ ﻣﺘﻬﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖاش ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽورزد و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﺶ و‬
‫ﻃﺮز ﺧﺮﺟﺶ ﻣﺨﺎﻟﻔﻢ« و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺳﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺧﺮﺟﯽ را ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﮐﻨﺪ آن ﺗﺼﻮﯾﺐ »ﻣﺘﻼزم ﺑﺎ اﺧﺬ ﯾﮏ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ« ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﻣﺼﺪق ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺮج ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻔﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺮج ﻧﺸﻮد و ﯾﺎ در ﻣﺤﻞ ﺧﺮج ﻧﺸﻮد‪» ،‬ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﻣﻀﺮ اﺳﺖ« و اﮔﺮ ﺧﺮج اﯾﻦ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻀﺮ اﺳﺖ« و اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ‬
‫درﺳﺖ را دارد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺧﺮج زﯾﺎد ﺑﺸﻮد ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﺨﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯽآﻣﺪش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺻﺎدراﺗﺶ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻨﻄﻖ اﻗﺘﺼﺎدياش ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﻫﻨﻮز درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﺑﯽﻣﻮﻗﻊ« ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﺷﺪه و »ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ ﺻﺎدرات ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد« در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫‪56‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﻪ »اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺎدرات ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮدﻣﺎن را زﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ« و ﯾﮑﯽ از‬
‫راهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ »ﺻﺎدرات ﻣﻤﻠﮑﺖ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد وﺿﻊ ﻧﮑﺮدن ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ و ﺑﯽﻣﻮﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﯽﻣﻮﻗﻊ و ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ را »ﺗﻮرﻣﯽ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و درﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ راهآﻫﻦ‪.‬‬
‫ﻫﺮﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ راهآﻫﻦ ﺑﺴﺎزد ﺑﺎﯾﺪ دو ﺷﺮط ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ‬
‫اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت‬
‫در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪاد ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﯽ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺮي ﺗﺮاز ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎي اﯾﺮان و ﺳﻨﺪش ﻫﻢ آﻣﺎرﻫﺎي ﮔﻤﺮك اﺳﺖ و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ وﻗﺘﯽ‬
‫»ﻣﻮازﻧﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺮ ﺿﺮر ﻣﺎ ﺷﺪ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺎ ﮐﻢ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻋﺎﯾﺪات زﯾﺎدي ﻫﻢ ﻧﺪارﯾﻢ اﮔﺮ‬
‫ﻣﻘﺪاري ﻋﺎﯾﺪاﺗﻤﺎن را ﯾﮏ ﺟﺎ ﺧﺮج ﮐﻨﯿﻢ و از آن ﻓﻮراً ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺒﺮﯾﻢ ﻣﺘﻀﺮر ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ« و ﺑﺎز‬
‫ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﯿﮏ ﻣﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧﻠﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺮف‬
‫ﻣﺼﺪق ﮐﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان در آن دوره ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﯿﮏ ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﻔﺖ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد رﻗﻢ ﻋﻤﺪه ﺻﺎدراﺗﯽ ﻣﺎ در‬
‫اﯾﻦ دوره ﺗﺮﯾﺎك اﺳﺖ و ﻋﻤﻼ دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺪاري ﮐﺘﯿﺮا و ﭘﻮﺳﺖ و روده‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﮔﺎو ﻫﻢ ﺟﺰو ﺻﺎدرات ﻣﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﮐﻨﺎرش ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬وﻟﯽ از‬
‫ﺟﺎن آدم ﺗﺎ ﺷﯿﺮ ﻣﺮغ را ﺑﺎﯾﺪ وارد ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫دوم ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺣﺘﯿﺎج اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻮل دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازه اﺣﺘﯿﺎﺟﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد‪.‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ راهآﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮋﯾﮏ را ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﯿﻌﺖ و ﺑﻪﺧﺼﻮص از ﺗﺮاﮐﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻌﺪ وﺻﻠﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺮاﮐﻢ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ در اﯾﺮان و اﯾﺮادش درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻤﺒﻮد ﺟﻤﯿﻌﺖ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً راهآﻫﻦ در اﯾﺮان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺑﻠﮋﯾﮏ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺳﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »ﻣﺨﺎرج راهآﻫﻦ ﮐﻪ ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« و‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪57‬‬

‫اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ‪ ٨٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﭘﻮل را در اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهاش ﺳﺎﻟﯽ ‪ ١٢‬ﻣﯿﻠﯿﻮن اﺳﺖ وﻟﯽ »راهآﻫﻦ ﺳﺎﻟﯽ ﻫﺸﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮج دارد«‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺪق ﮐﻪ درﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﻮد اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬اول »اﺣﺘﯿﺎج« را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﭘﺮوژه راهآﻫﻦ از ﻧﻈﺮ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺷﻮد ﭼﻮن وﻗﺘﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ راهآﻫﻦ ﻫﻢ ﺻﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و »از ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ« ﺧﺼﻮﺻﺎ »راهآﻫﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد« ﭼﺮا؟ دﻟﯿﻠﺶ ﻫﻢ ﺳﺎده اﺳﺖ‬
‫و ﻫﻢ درﺳﺖ »ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه اﯾﻦ ﺧﻄﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺎرت داﺧﻠﯽ و اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت داﺧﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ« ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻼف ادﻋﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﯾﻦ راه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪» ،‬ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫اروﭘﺎ ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره ﺧﻮدش را از راه روﺳﯿﻪ ﺑﯿﺎورد ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ و از ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﻫﻢ ﺑﺒﺮد ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ راهآﻫﻦ ﻣﺎ راﺑﻂ اروﭘﺎ و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺳﺖ« ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫اروﭘﺎﺳﺖ ﮐﻪ »از راه ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد و از راه ﺑﻐﺪاد ﺑﺒﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ -‬ﭘﺲ‬
‫راهآﻫﻦ ﻣﺎ اﺛﺮ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﺪارد« و »ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت داﺧﻠﯽ اﺳﺖ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ دﯾﮕﺮ‬
‫وﻗﺘﯽ راهآﻫﻦ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت داﺧﻠﯽ ﺑﻪ »ﺗﺠﺎرت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ« ﻫﻢ ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و‬
‫»از روي ﺣﺴﺎب راهآﻫﻦ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ« وﻟﯽ راهآﻫﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي اﯾﺮان اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﺤﺚ را ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺑﻪ راهآﻫﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰ وﺟﻠﻔﺎ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ‪ ٩‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮج آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﻻن ﻫﻢ ‪ ١٢‬ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ راهآﻫﻦ داﯾﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺎﻟﯽ ‪ ٩٠٠٠٠٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺮف درﺳﺖ را ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ راهآﻫﻦ و ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﻓﺎﯾﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن اﺳﺘﻬﻼك ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در آنﻫﺎ زﯾﺎد اﺳﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ اﺳﺘﻬﻼك زﯾﺎد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ راهآﻫﻦ از ﺣﯿﺰ اﻧﺘﻔﺎع ﻧﯿﻔﺘﺪ‪،‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ آن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺑﺸﻮد‪ .‬و ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮاﮐﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﻦ راه را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ آن وﻗﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ از ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﻢ ﺟﻤﯿﻌﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫و اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﻤﯿﻦ و اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﻄﻖ دﯾﮕﺮ از ارﻗﺎم رﺳﻤﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫راهآﻫﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺟﻠﻔﺎ ﻓﺎﯾﺪه اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻤﯽدارد‪.‬‬
‫از ﻓﻘﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ واﻗﻊ راهآﻫﻦ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﮑﺸﯿﻢ »ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و‬
‫‪58‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﺨﺼﺺ راهآﻫﻦ را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﻮرﺗﯽ از ﺻﺎدرات و واردات‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﮐﻪ وﺟﺪان ﺧﻮدم را راﺿﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ راي ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل‪ -‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ -‬ﺑﺪﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻗﺒﻠﯽاش ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎﻟﯿﺎت راي ﺑﺪﻫﺪ ﺑﻪ ﺷﺮط‬
‫اﯾﻨﮑﻪ »از ﻋﺎﯾﺪات اﻧﺤﺼﺎر ﻗﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻗﻨﺪ ﺑﺴﺎزﯾﺪ ﺑﻨﺪه ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‬
‫ﯾﮏ ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰي ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺮوز‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﻋﺮض ﮐﺮدم ﻣﺤﻞ اﺣﺘﯿﺎج اﺳﺖ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺑﻮدن ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺟﻤﯿﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪه اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ راهآﻫﻦ زﯾﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ اﺧﺬ ﺷﻮد ‪ ١٤‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﺮان در آن‬
‫دوره ﺳﺎﻟﯽ ‪ ٢٢‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻗﻨﺪ وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺮف ﻣﺼﺪق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﻮل‬
‫ﺻﺮف ﺗﺎﺳﯿﺲ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻗﻨﺪ ﺑﺸﻮد »ﻫﻢ ﻗﻨﺪ ارزانﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد« و ﻫﻢ اﯾﺮان ﭘﻮل ﺑﻪ ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ از اﯾﻦ راه ‪ ١٤‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻋﺎﯾﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ‪٧‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﺶ را ﺻﺮف ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و ﺟﺎن ﮐﻼم ﻣﺼﺪق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم را ﭼﺎق ﻧﮑﻨﯿﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪوﺷﯿﻢ« و ﺧﻮب اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﮔﺮ آدم ﺣﺮف دﻫﻦاش‬
‫را از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻔﻬﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺳﺨﻦ درﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺼﺪق ﺑﺮاي ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه ﯾﺎ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﺸﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻗﻨﺪ اﺳﺖ و اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺸﺨﺺ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺼﺪق اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫اﯾﺮاد دارد ﮐﻪ »ﻣﺎ اﺳﺘﻌﺪاد اﯾﺠﺎد ﮐﺎري را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و اﺣﺘﯿﺎﺟﺶ را ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و‬
‫آن وﻗﺖ ﺑﺮوﯾﻢ ﯾﮏ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف اﺳﺘﻌﺪاد و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﺎﺷﺪ« ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ اول اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﺧﻮدﻣﺎن را زﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ« و در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﻣﺎ اﻣﺮوز ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ در ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺎﻣﯿﻮن ﺑﮑﻨﯿﻢ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي راهآﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدش »دررو ﻧﺪارد« ﺷﺒﮑﮥ ﺟﺎدهﻫﺎي ﺷﻮﺳﻪ را در ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬و در ﺟﻮاب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﯿﻮن و ﮔﺴﺘﺮش راهﻫﺎي ﺷﻮﺳﻪ‬
‫ﻫﻢ »ﺧﺮج« دارد‪ ،‬ﻣﺼﺪق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻗﺒﻮل وﻟﯽ ﺧﺮجﻫﺎ را ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻂآﻫﻦ ‪ ٤٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﭘﻮﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽرود )ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻨﻔﻌﺖ آن‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪59‬‬

‫اﺳﺖ« و ﺳﺎﻟﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﻢ ﺑﻮدﺟﻪ راهآﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺪق ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﮐﺎﻣﯿﻮن‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪن »ﭘﻨﺠﺎه اﺗﻮﺑﻮس ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ« ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺳﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اوﻻ راهآﻫﻦ ده ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎزه وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ ﺑﺮاي »ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻌﺶ ‪ ۵‬ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ دارد ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﻓﺎﯾﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« و اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻣﯿﻮن‪» ،‬اﻣﺮوز ﮐﻪ ﮐﺎﻣﯿﻮن را داﺋﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺰﺋﯿﺪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت زﯾﺎد ﺷﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ وﻟﯽ‬
‫راهآﻫﻦ در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﺑﻼﻣﻨﻔﻌﺖ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎي ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﺪان ﺑﻪ‬
‫او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺿﺪﯾﺖ او ﺑﺎ راهآﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه درك ﻋﻤﯿﻖ ﻣﺼﺪق از‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﺎﯾﻪاي اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬و ﺑﻪﺧﺼﻮص اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻣﯿﻮن و راه ﺷﻮﺳﻪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻧﻘﺎط‬
‫ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ راهآﻫﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﺧﻂ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻔﯿﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و »آن ﻧﻘﺎﻃﯽ ﮐﻪ دور از راهآﻫﻦ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎﺗﺸﺎن‬
‫رﻓﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎز ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿﻪ ]ﮐﻨﻮﻧﯽ[ ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻂ آﻫﻦ« و ﺑﺎز ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﺴﺒﯽ اﯾﻦ ﭘﺮوژهﻫﺎ و آن را ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪ .‬و در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ راهآﻫﻦ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻣﯿﻮن و ﮔﺴﺘﺮش راه ﺷﻮﺳﻪ را ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺻﺎدرات ﻣﯽداﻧﺪ و ﺣﺮفﻫﺎﯾﺶ ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺑﻨﺪه ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﮐﺮدهام« ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻻ ﮐﺎﻫﺶ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎن را ﺑﺎ ارﻗﺎم ﻣﺼﺪق ﺑﻪ درد‬
‫ﻧﻤﯽآورم‪ -‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ »ﺻﺎدرات ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎرج ارزانﺗﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎدرات ارزانﺗﺮ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ ﺧﺮﯾﺪارش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ﭘﻮل ﺑﯿﺸﺘﺮ وارد‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ -‬ﺧﻮب ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻣﺮوزﯾﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﺎول ﮐﺮوﮔﻤﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﺟﺎﯾﺰه ﻧﻮﺑﻞ اﻗﺘﺼﺎد در ‪ ٢٠٠٨‬را در ﺑﺎره‬
‫»ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻗﺘﺼﺎدي« ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ در ﺗﺠﺎرت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫آﺷﻨﺎ ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺼﺪق در ﺑﯿﺶ از ‪ ٨٠‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ -‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ادﻋﺎﺋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬‬
‫درﺑﺎرة اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺮف ﻣﺼﺪق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻣﯿﻮن و‬
‫‪60‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﺗﻮﺑﻮس و ﮔﺴﺘﺮش راه ﺷﻮﺳﻪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺿﺮري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪ »راهآﻫﻦ ﻫﻢ زودﺗﺮ ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽدﻫﺪ« و در ﺑﺎرة‬
‫ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﻈﺮش ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻗﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهام ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺼﺪق اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻗﺘﺼﺎدداﻧﯽ آﮔﺎه و ﻣﺴﺌﻮل ﺧﻮاﻫﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﯿﻨﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود اﯾﺮان اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪه‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ ﭼﺮا؟ ﺟﻮاب ﻣﺼﺪق اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻠﺦ وﻟﯽ راﺳﺖ اﺳﺖ »ﭼﻮن ﻣﺎ ﻣﻠﺖ‬
‫ﻓﻘﯿﺮي ﻫﺴﺘﯿﻢ« و ﺣﺮﻓﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﭘﻮﻟﻤﺎن اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺖ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬راهآﻫﻦ را ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺗﻤﺎم ﺑﮑﻨﯿﻢ و »ﺑﻨﺪه ﻧﻤﯽداﻧﻢ آن ﻧﯿﻤﻪ ﺗﻤﺎم را ﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ«‬
‫آﻗﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺼﺪق در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ و در ‪ ٩‬اردﺑﯿﻬﺸﺖ ‪ ١٣٠٦‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺼﺪق از اﯾﻦ ﺟﻮابﻫﺎ ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دو ﺑﺎره ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ در‬
‫اﯾﺮان‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارم وﻟﯽ از ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺼﺪق ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﺋﯽ از آن روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮارا ﺑﻪ ﻣﺼﺪق اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺸﻮق ﮐﺎﻣﯿﻮن ﺑﺸﻮد و ﻣﺼﺪق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫»اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ وارد ﯾﮏ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮥ واﺳﻄﻪ ﺗﺠﺪد ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎم‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮاه آن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل آن ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ« و ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﺠﺎﺋﯽ ﻣﯽزﻧﺪ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﻫﺰﯾﻨﻪ زﯾﺎدي‬
‫داﺷﺖ و ﻫﻢ وﻗﺖ زﯾﺎدي ﻣﯽﺑﺮد وﻟﯽ ﺣﺎﻻ ﮐﻪ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ آن‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ ﺳﺎده اﺳﺖ »ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﺋﯽ در زﻣﺎن‪ ،‬در ﭘﻮل‬
‫و در راﺣﺘﯽ« ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ »اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎم ﺗﺨﺖ روان ﺷﺪ« و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻣﺎ ﻗﺒﻮل‬
‫ﺑﮑﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﻢ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ در اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻫﺴﺖ« و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‬
‫روي ﮔﺮهﮔﺎه ﻣﺸﮑﻼت ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺎدرات ﻣﺎ زﯾﺎد‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ از ﺑﻌﻀﯽ واردات ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ« و ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻈﺮ او‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﮐﺎﻣﯿﻮن ﺑﯿﺎورد‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻣﺼﺪق ﻫﻢ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ روزﻫﺎ ﺑﻪ آن‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪61‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ‪ economies of scale‬ﯾﺎ ﺻﺮﻓﻪﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬

‫دوﻟﺖ راﺳﺎً ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺎﻣﯿﻮن دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﮐﺎﻣﯿﻮن را ﯾﮏ ﺟﺎ ﺑﺨﺮد‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﯿﻤﺖ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮي ﺑﭙﺮدازد و ﺣﺮﻓﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ »ﭘﺲ اﯾﻦ ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﺋﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واردات ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﻢ ﺷﻮد« و اﮔﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت را دوﻟﺖ اراﯾﻪ ﺑﺪﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﻣﺨﺎرج ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ در ﺟﻮاب ﻣﺼﺪق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ راهآﻫﻦ ﺑﺪ ﺑﻮد ﭼﺮا دﯾﮕﺮان ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫روﺳﯿﻪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اوﻻ ﻣﺼﺪق ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ راهآﻫﻦ ﺑﺪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎﻟﯽ و اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن را در آن زﻣﺎن و از آن‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ‪ ،‬درآن ﻣﺴﯿﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮاﻧﺪ و از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ روﺳﯿﻪ از ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫راهآﻫﻦ »ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽداﺷﺖ« و ﺷﻮاﻫﺪش را ﻫﻢ اراﯾﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﺮان از »ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ راهآﻫﻦ ﺑﮑﺸﯿﻢ و از ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯿﻢ راهآﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ ﻓﺎﯾﺪه دارد ﯾﺎ ﻧﻪ؟«‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ راهآﻫﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﺰارش رﺳﻤﯽ در آن ﺑﺎره اﺷﺎره ﮐﺮده از ﺳﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺸﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬درآﻣﺪﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ راهآﻫﻦ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﯾﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﮔﺰارش رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺮﻣﯿﻢ راهآﻫﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻫﺰﯾﻨﮥ زﯾﺎدي ﻻزم اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﺮاورسﻫﺎ ﭘﻮﺳﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﮐﻪ‬
‫»دوﺳﺘﺪار ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﮐﻨﺪ« و ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺼﺎدف و از رﯾﻞ ﺧﺎرج ﺷﺪن ﻗﻄﺎر »ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﭼﺮخﻫﺎي ﻟﻮﮐﻮﻣﻮﺗﯿﻒ ﯾﺎسآور اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﻗﺖ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ از وﺻﻮل ﻗﻄﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و اﻣﺎ از درآﻣﺪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻞ درآﻣﺪ راهآﻫﻦ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﺳﺎل ‪ ١٣٠٣-١٣٠٠‬ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ٣٣٠٠٠‬ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺳﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ راهآﻫﻨﯽ ﮐﻪ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮج ﺑﺮداﺷﺘﻪ وﻟﯽ در ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫ﻓﻘﻂ ‪ ٣٣٠٠٠‬ﻣﻨﻔﻌﺖ دارد‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺎﺧﺘﻦاش اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﺻﺮﯾﺢﺗﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺤﺪود ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻫﺪر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺮوژه ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺪق اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮآوردﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺼﺪق ‪ ٤۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﺪاﻗﺒﺎﻟﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺼﺪق ﻫﻢ آن‬
‫‪62‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﺮآوردﻫﺎ را دﯾﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺪد اﯾﺸﺎن درﺳﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ در آﻧﺠﺎ ﺻﺤﺒﺖ از ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫‪ ١٧٠٢١‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ راه ﺷﻮﺳﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاش ‪ ٤۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي راهآﻫﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي از ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺮه‪ -‬اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ را ﺷﻮﺳﻪ ﮐﻨﯿﻢ »ﺑﯿﺶ از دو ﺳﻪ‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن اﻟﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮج ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺮه ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫‪ ١٦٧٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪» ،‬ﺑﻪﻋﻼوه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﻂ‬
‫آﻫﻦ از ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺮه ﻣﺎ را از ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻄﻮط ﺷﻮﺳﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺌﻮال اﺳﺎﺳﯽ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اﮔﺮ ﻣﺎ از ﻣﺤﻤﺮه اﻟﯽ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ راهآﻫﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ ﺧﻂ ﺷﻮﺳﻪ ﻻزم ﻧﺪارﯾﻢ« ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺼﺪق روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ و ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺠﯽﻫﺎي زﯾﺒﺎﺋﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ده ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪» ،‬در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻫﻢ ﻣﺠﺒﻮرﯾﻢ ﻫﻤﯿﻦ راه از ﻣﺤﻤﺮه‬
‫اﻟﯽ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ را ﺑﺎ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ و ﮔﺎري ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﻢ« ﺗﺎزه وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ راهآﻫﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﻪ راهﻫﺎي ﺷﻮﺳﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد »در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ‪ ٤۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺗﻤﺎم راهﻫﺎي‬
‫اﯾﺮان را ﺷﻮﺳﻪ ﺑﮑﻨﯿﻢ و در ﻇﺮف ده ﺳﺎل ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﻢ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﯽ ‪ ۵.٤‬ﻣﯿﻠﯿﻮن‬
‫]ﻫﺰﯾﻨﻪ[ ﻣﯽﺷﻮد«‬
‫ﺧﻮب ﻓﺎﯾﺪه اﯾﻦ ﮐﺎر در ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫اوﻻ » ﺗﻤﺎم راهﻫﺎي ﻣﺎ ﺷﻮﺳﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‬
‫» ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻻزم ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺮج ﻧﻤﯽﺷﻮد«‬
‫» ﺗﻤﺎم ﺧﺮج ﻫﻢ در ﺧﻮد اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد«‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺎرة راهآﻫﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﮐﻪ ﺧﺮج ﺑﺸﻮد »ﻧﺼﻒاش ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ« و ﺗﺎزه ﭘﺲ‬
‫از ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ‪» ،‬ﯾﮏ ﺧﻂآﻫﻨﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ از ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺮه« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫»اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﺧﻄﻮط اﯾﺮان را ﺑﺎ ‪ ٤۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺷﻮﺳﻪ ﮐﻨﯿﻢ« آن وﻗﺖ »ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺳﺮوﯾﺲ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ و ﮐﺎﻣﯿﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺗﻤﺎم ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺟﺪﯾﺪ را در ﻣﻤﻠﮑﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺼﺪق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﻨﯿﻊاﻟﺪوﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد و ﺑﺎز ﻣﺼﺪق‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ راهآﻫﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪63‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ« وﻟﯽ ﺑﺎز ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﺑﺮاي وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﻫﻢ ﮐﺎﻣﯿﻮن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ« و‬
‫ﺑﻌﺪ ﺷﮑﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از »اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ« و دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﺎن ارﺟﺎع ﺑﻪ ﺻﻨﯿﻊاﻟﺪوﻟﻪ را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎز ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺮﺧﻮرد اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ در اﯾﺮان‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن در ﺟﻠﺴﺎت دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ راهآﻫﻦ‬
‫ﺑﮑﺸﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري ﺑﮑﺸﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ و ﻫﺮ وﻗﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﺨﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دﯾﮕﺮان از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ «.‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ »ﺧﻮب دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ از راهآﻫﻦ ﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﺮد؟« و ﺑﺮاي ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪» ،‬اﻣﺮوز اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از اروﭘﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﺪ؟ آﯾﺎ از ﻏﺮب ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﯽرود ﺑﻪ ﺷﺮق ﯾﺎ از ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﻏﺮب«‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺪق ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد »راﻫﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ را ﺑﻪ آﺳﯿﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻪ از ﻏﺮب ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮق ﺑﺮوﻧﺪ« و اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﺮان ﺑﺨﻮاﻫﺪ راهآﻫﻦ را ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫و ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره آﻧﻬﺎ ﮐﺮاﯾﻪ ﺑﺪﻫﺪ »ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﺑﺮود وﻟﯽ راﻫﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه دررو ﻧﺪارد« و ﺣﺮف ﻧﻬﺎﺋﯽاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »راﻫﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ دوﻟﺖ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ«‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﺮادات ﻣﺼﺪق در ﻣﺠﻠﺲ ﯾﮑﯽ از‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آن وﻗﺖ ﺗﻬﺮان ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ »اﮔﺮ ﻣﺎ از ﺧﺎرج ﭘﻮل ﻗﺮض ﮐﻨﯿﻢ و راهآﻫﻦ‬
‫ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻫﺴﺖ از ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﻣﻀﺮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻣﺼﺪق درﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »اﯾﻦ ﺣﺮف ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ« وﻟﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﻮدن ﯾﮏ ﺷﺮط ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ دارد‪ ،‬ﮐﻪ »آن ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ از ﺧﺎرﺟﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺑﺪون ﻓﺮع ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺪون ﻓﺮع ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻬﺮهاي ﯾﺎ ﻧﺰوﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﺮع ﻣﺠﺒﻮرﯾﻢ ﭘﻮل ﻗﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ« و ﻣﺜﺎل‬
‫ﻋﺪدي ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﻣﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﻣﯿﻠﯿﻮن ﭘﻮل از ﺧﺎرج ﻗﺮض ﮐﺮدﯾﻢ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ در‬
‫ﺳﺎل ﺷﺶ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻨﺰﯾﻞ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ« و »در ﻇﺮف ده ﺳﺎل ﻣﺎ ﺳﺎﻟﯽ ﺷﺶ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﻨﺰﯾﻞ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺼﺪق ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻫﺴﺖ‬
‫ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﭼﻬﺎرده ﻣﯿﻠﯿﻮن اﺳﺖ و ﻧﻈﺮ او ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻮل ﻧﺎﭼﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮوژه را آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﭼﻬﺎرده ﻣﯿﻠﯿﻮن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺼﺮﻓﯽ رﺳﺎﻧﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪه‬
‫‪64‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺗﻮي ﺧﺎك ﮐﺮدﯾﻢ و ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎم ﭘﻮل ﻧﺸﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎرج رﻓﺖ و ﻓﻘﻂ آﻫﻦ ﺑﺎ آن‬
‫ﺧﺮﯾﺪاري ﺷﺪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪهاﯾﻢ‪ .‬در آن وﻗﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﭼﻬﺎرده‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ رﯾﺶ ﻣﺎ ﮔﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد و ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد ﯾﮏ ﻣﺒﺎﻟﻎ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻫﻢ ﺧﺮج ﮐﻨﯿﻢ« و ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻠﯿﺪي را دارد ﮐﻪ »ﺑﺮاي‪ ....‬ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪ و ﭘﻮل‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺮض ﺑﮑﻨﺪ ﻫﺮ ﺟﻮر ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ را ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ اﯾﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻘﺮ اﺳﺖ«‬
‫ﭘﯿﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪام‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﻓﺎرغ از ﮔﺮاﯾﺸﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭘﯿﺸﺪاوريﻫﺎي‬
‫ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺎي اﺳﺘﺪﻻل اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻮاﻓﻘﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻃﺮح در اﯾﺮان آن روز ﺳﺨﺖ ﭼﻮﺑﯿﻦ ﺑﻮد و ﻣﯽﻟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ راهآﻫﻦ ﻏﯿﺮاﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﺗﻮان از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ اﯾﺮادات ﺟﺎﻧﺪار اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺼﺪق ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮح ﮐﺬاﺋﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎري از ﻧﺎﻇﺮان ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﻒ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺼﺪق او را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ »راهآﻫﻦ« ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﺶ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺗﺤﺮﯾﻒ آﺷﮑﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺪق در ﺑﺎرة راهآﻫﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ و دوﻟﺖ ﮔﻮﺷﺸﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﺑﺪﻫﮑﺎر ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﮐﺸﯿﺪن‬
‫راهآﻫﻦ از ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺮه راﻫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪن اﯾﻦ راه ﺑﺮاي‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﻧﺪار اﯾﺮان ﺻﺮﻓﮥ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺿﺎﺷﺎه و وﮐﻼي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻪ رﺑﻄﯽ‬
‫داﺷﺖ؟ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪» ،‬آﻧﻬﺎ ﻧﻮﮐﺮ ﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎدﻣﺠﺎن« و ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺳﻮقاﻟﺠﯿﺸﯽ ﺧﺎن اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﮕﺮ آن ﻣﺪاﺧﻼت ﻋﻠﻨﯽ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻮد؟ و ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻫﺸﺪارﻫﺎي دردﻣﻨﺪاﻧﮥ ﻣﺼﺪق و دﯾﮕﺮان ﮔﻮش داد؟ ﻣﮕﺮ در‬
‫ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻗﺮارداد ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ آن ﺻﻮرت و واﮔﺬاري زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ از »ﺟﺮﯾﺐ« اﺳﺘﻔﺎده ‪-‬‬
‫ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ‪ -‬ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ »ﻫﮑﺘﺎر« ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﺮف ﻧﻈﺎم‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ »ﺟﺮﯾﺐ« ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺷﺸﺼﺪ ذرع ﺑﻮد وﻟﯽ ﻫﮑﺘﺎر ﻫﺰار ذرع و ﺑﻌﺪ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﮐﻞ ﭼﻬﺎرده ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻫﺰار ذرع زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﮐﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫]آﺑﺎدان[ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد و ﻣﺪرس ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺮآﻣﺪ ﮐﻪ »از اﻫﻮاز ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽآورﯾﻢ« )ص ‪.(١٣١‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪65‬‬

‫و ﺑﻪﻋﻼوه ﺑﻌﺪ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ »ﺗﺠﺪدﻃﻠﺐ« رﺿﺎﺷﺎه ﮔﺸﺎدهدﺳﺖﺗﺮ از ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد‬

‫دارﺳﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻗﺮارداد‪ ،‬دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اراﺿﯽ ﺑﺎﯾﺮ را‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ وﻟﯽ ﺣﻀﺮات »زﻣﯿﻦﻫﺎي‬
‫داﯾﺮ« را ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻣﺼﺪق در رد ﻃﺮح راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﻪ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﮥ »راﺟﻊ ﺑﻪ راهآﻫﻦ اﯾﺮان‪ :‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻬﻨﺪس ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﺳﮑﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺟﺎزه اﻧﺘﺸﺎر ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮔﺬرم ﮐﻪ ﻣﺼﺪق در ﺗﻨﻈﯿﻢ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي اﮔﺮ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ داﺷﺖ‪ ،‬آن ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ دﺳﺖﭼﯿﻦ ﺷﺪة رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺪق ﺑﺎ ادﻟﻪ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ را‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺳﺎزﮔﺎري داﺷﺖ ﺑﯿﺎﻧﺪازد ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ وﻟﯽ‬
‫در ﺿﻤﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻬﺎﻣﺖ را داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮاي ﺛﺒﺖ در ﺳﯿﻨﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» ،‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮدم اﯾﻦ راي را ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮف ﺑﺮود ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽداﻧﻢ« ) ص‪.(١٨٠‬‬
‫ﺑﺮﮔﺮدم ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد راهآﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي و ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ دﻻﯾﻞ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﺳﮑﯽ را ﻫﻢ اراﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ از ﻓﺮﻧﮓ ﻣﻬﻨﺪس ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﺳﮑﯽ را‬
‫درﺧﺪﻣﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ او ﻫﻢ در دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺒﺎﺣﺚ او ﺗﮑﻨﯿﮑﯽﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫وﻟﯽ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎﺋﯿﺪﮐﻨﻨﺪه دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺼﺪق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺪق اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺮاز ﺗﺎﺳﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ ﺗﺎ ﺧﺮداد ‪ ١٣٠٧‬ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻃﻼع‬
‫از آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد و »اﻻ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ و ﻣﻨﻄﻘﯽ اﮐﺜﺮﯾﺖ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ و از راﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ داد ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد«‪ 32‬ﺧﻼﺻﻪاي از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﺳﮑﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻢ ﺗﺎ‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﻢ از ﻣﺎوﻗﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺒﻮدن راﻫﯽ ﮐﻪ‬

‫‪ 32‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪ :‬ﻧﻄﻖﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ« ‪ ٢٩‬اﺳﻔﻨﺪ ‪،١٣٤٩‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﺪق‪ ،‬ص ‪ .١٩٩ -١٨٨‬ﻫﻤﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ از اﯾﻦ ﺻﻔﺤﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪66‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫دوﻟﺖ در ﻓﮑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦاش ﺑﻮد‪ -‬ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺷﯿﻮه اداره ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﻣﻮر در اﯾﺮان‬
‫اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ اول ﺑﺎﯾﺪ »ﺧﻂ اﺻﻠﯽ«‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﺑﻌﺪ »ﺧﻄﻮط ﻓﺮﻋﯿﻪ« اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد و ﺑﻌﺪ راهآﻫﻦ را ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺘﻮن‬
‫ﻓﻘﺮات ﺑﺪن ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﺑﺪن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺎرة راهآﻫﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي دوﻟﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻂ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ‪ -‬ﻣﺤﻤﺮه دو ﺑﺨﺶ دارد‪ .‬ﺑﻨﺪر ﺟﺰ‪ -‬ﻃﻬﺮان ﮐﻪ‬
‫داراي »اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﻠﯽ« اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻃﻬﺮان‪ -‬ﻣﺤﻤﺮه ‪...‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ادﻋﺎي‬
‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ راه را »ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪» ،‬راه ﻧﺰدﯾﮏ ﺻﺎدرات و واردات ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر‪-‬‬
‫ﺑﺎزار اروﭘﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮي‪ -‬ﻣﻮﺻﻞ‪ -‬اﺳﮑﻨﺪرون اﺳﺖ« ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد او‪ ،‬اﯾﻦ راه‬
‫ﺻﺮﻓﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪارد و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺣﻤﻞ اﻣﺘﻌﻪ ﻧﻮاﺣﻞ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي اروﭘﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ »ﭼﻘﺪر ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ و ﺑﺮﺧﻼف ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ ١٤٠٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﺎ راهآﻫﻦ ﺣﻤﻞ ﺷﻮد و از آﻧﺠﺎ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را دور زده ﺑﻪ درﯾﺎي ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﺮﺳﺪ«‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺪق‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ اﯾﺮان و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ راهآﻫﻦ در ﮐﺸﻮري ﭼﻮن اﯾﺮان وﻗﺘﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ دارد ﮐﻪ دو‬
‫ﺧﺼﻠﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎ آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻫﻢ وﻓﻖ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻣﺘﻌﻪ ﺧﺎرﺟﯽ را از ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻋﺒﻮر داده ﺟﻠﺐ‬
‫ﺗﺮاﻧﺰﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﺗﺠﺎرت ﺗﺮاﻧﺰﯾﺖ در اﯾﺮان اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؟ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ »ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور داﺧﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدي ﺧﻮد ﭼﻨﺪان زﯾﺎد ﻧﯿﺴﺖ« و ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ راهآﻫﻦ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫»ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي آن ﺑﺎر ﺗﺪارك ﻧﻤﻮد«‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﮔﺮﯾﺰ ﻣﯽزﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم راهﻫﺎي‬
‫ﮐﺎروان رو ﺳﺎﺑﻖ ﺑﯿﻦ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و اروﭘﺎ از اﯾﺮان ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺑﺎز ﺷﺪن ﮐﺎﻧﺎل‬
‫ﺳﻮﺋﺰ‪ ،‬از اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﯾﺮان ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي راهآﻫﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﯾﮏ ﺳﺮش درﯾﺎي‬
‫ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ و در ﺳﺮ دﯾﮕﺮ اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻫﺮ راﻫﯽ ﮐﻪ »ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﺪود‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪67‬‬

‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺰﺋﯿﺪ ﺗﺠﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ را ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺣﻞ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻬﻨﺪس ﻓﺮﻧﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺪق‪،‬‬
‫ﻣﺪاﻓﻊ ﮔﺴﺘﺮش راهﻫﺎي ﺷﻮﺳﻪ در اﯾﺮان اﺳﺖ و اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار اﺳﺖ راهآﻫﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻂ ﭼﺎه ﺑﻬﺎر‪ -‬ﻗﺼﺮ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ راهآﻫﻦ ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﺼﻞ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪر اﺳﮑﻨﺪرون ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ درﯾﺎي ﻋﻤﺎن وﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎت ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪر اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭼﺎه ﺑﻬﺎر اﺳﺖ و دﻻﯾﻠﺶ را‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﺷﺎره دارد ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻂ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي و در واﻗﻊ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دو اﯾﺮاد‬
‫داﺷﺖ‪ .‬از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﺟﺰ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ درﯾﺎ راه ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺟﻨﻮب ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺮه ﮐﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس واﻗﻊ اﺳﺖ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ »ﻋﻤﻖ آن ﮐﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاي ﻋﻈﯿﻢ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن از دﺳﺘﺮس دﻧﯿﺎ دور اﺳﺖ« ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺮه‪ ،‬ﻋﯿﺐ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »از دﻣﺎﻏﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﺷﻂاﻟﻌﺮب ﻓﻘﻂ وﻗﺘﯽ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي اﻗﯿﺎﻧﻮسﭘﯿﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آب ﺑﺎﻻ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻖ ﮐﻢ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺑﺰرگ در ‪٤‬‬
‫ﯾﺎ ‪ ٦‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﺤﻤﺮه ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒاﻧﺪ و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ »در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻢ‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮي ﻟﻨﮕﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ وﻟﯽ در ﻣﻮﻗﻊ ﻃﻐﯿﺎن رود ﮐﺎرون )اواﯾﻞ ﺑﻬﺎر( ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ« و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﺎﺣﻞ ﻧﺮﺳﻨﺪ‪» ،‬ﺑﺎﯾﺪ دو دﻓﻌﻪ‬
‫ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره را ﺑﺎرﮔﯿﺮي ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﺮج زﯾﺎد و ﻫﻢ ﺗﮑﺮار ﺑﺎرﮔﯿﺮي اﻏﻠﺐ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻓﺴﺎد ﻣﺎل ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آن ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﺳﺖ »ﺑﺎ ﺑﻮدن رود ﮐﺎرون ﺑﻪ راهآﻫﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﻧﯿﺴﺖ« و‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي »ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ ﺟﻨﻮب ﻫﻢ ﮐﻪ در ﮔﻤﺮك ﻣﺤﻤﺮه وارد ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿﻪ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد« و اﮔﺮ »ﺗﻤﺎم ﺑﺎرﻫﺎي ﺑﻨﺎدر ﺟﻨﻮب ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد ﺑﻪ ‪ ۵٠‬ﻫﺰار‬
‫ﺗﻦ ﺑﺎﻟﻎ ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ راهآﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف داﺧﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‬
‫و ﺗﺰاﺗﺰﯾﺖ اروﭘﺎ و ﻫﻨﺪ را ﺟﻠﺐ ﻧﮑﻨﺪ‪» ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺨﺎرﺟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺑﺪون ادﻋﺎي ﻏﯿﺐﮔﻮﺋﯽ« ﻣﯽﺗﻮان از ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻠﺖ و دوﻟﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﺣﻤﻞ اﻣﺘﻌﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ واﺳﻄﻪ راه ﻣﺤﻤﺮه ﻗﻄﻌﺎً ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﯾﺎس‬
‫‪68‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﯾﺪ« و ﭘﺲ از ﺻﺮف »ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺰاﻓﯽ اﺳﺒﺎب ﺑﻬﺒﻮدي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻋﺎﻗﺒﺖ در اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻫﻤﯿﺖ راهآﻫﻦ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﺮان در اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﻮءاﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ« ‪ .‬ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﺟﺎﻟﺒﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ راه ﺑﻨﺪر ﺟﺰ‪ -‬ﻣﺤﻤﺮه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ »در وﻫﻠﻪ اول ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﻢ« ﻣﻤﻠﮑﺖ را از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﻄﻮط دﯾﮕﺮي ﮐﻪ »ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺨﺎرج ﺧﻮد را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﻮده ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻋﺎﯾﺪي ﺗﺎزه ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺧﻂ ﺗﺮاﻧﺰﯾﻨﯽ اروﭘﺎ‪ -‬ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﺧﻂ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي‪ -‬ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫اﺣﺪاث ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻄﻮط ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ »ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد« ﺳﺎﺧﺘﻦ »ﺧﻄﻮط دﯾﮕﺮ را ﺗﺴﺮﯾﻊ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ »ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﺘﯽ از ﻣﻠﻞ اروﭘﺎ در‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت راهآﻫﻦ« اﯾﺮان اﺳﺖ و ﻣﻌﻘﺘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن در‬
‫»ﺗﺮوﯾﺞ ﻋﺒﻮر اﺟﻨﺎس ﺗﺮاﻧﺰﯾﺖ ﺗﻮﺳﻂ راهآﻫﻦﻫﺎي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي »ﺣﺴﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺧﻂآﻫﻦ اﯾﺮان ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺨﺎرج راهآﻫﻦ‬
‫اﺳﮑﻨﺪرون‪ -‬دزداب را ‪ ١٠٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭼﺎهﺑﻬﺎر را ﻫﻢ‬
‫آﻣﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺬﯾﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺗﺮاﻧﺰﯾﺖ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﮐﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ ‪ ١٢٨‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ راه ﺑﻪ ﺧﻂآﻫﻦ ﺑﻐﺪاد وﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻗﺼﺮ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺗﺎ ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ ﻫﺰﯾﻨﻪ دارد و‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻞ ﻣﺨﺎرج ‪ ١٤٣‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﮐﻤﯽزﯾﺎدي زﯾﺎد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان اﯾﻦ راه را ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻬﻢ اﯾﺮان ﯾﮏ ﺳﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪ ٤٨‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن و اﮔﺮ ﻣﺪت ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﻢ ‪ ٦‬ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺎﻟﯽ ‪٨‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ را ﺑﺴﺎزد‪» ،‬ﻋﺎﯾﺪات اﻧﺤﺼﺎر ﻗﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« و ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪت را ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﺑﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدياش ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ درﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬دﻻﯾﻞ ﮐﺎﺳﺎﮐﻮﻓﺴﮑﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬اﮔﺮ دﯾﮕﺮان ﻫﻢ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻮن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در داﺧﻞ اﯾﺮان ﺻﺮف ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪» ،‬ﺑﻬﺒﻮدي اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪69‬‬

‫‪ -‬ﭼﻮن راه ﺗﺮاﺗﺰﯾﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ دﯾﮕﺮان ﻣﺸﻮق ﺗﺮاﺗﺰﯾﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ درآﻣﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭼﻮن اﯾﺮان در ﺳﺎﺧﺘﻦ راهآﻫﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺪارد‪» ،‬ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻣﻠﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺟﻠﺐ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻤﻠﮑﺖ از ﻫﺮ دو ﻣﻨﺘﻔﻊ ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫درﯾﻎ و اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻬﻨﺪس وزارت ﻓﻮاﺋﺪ ﻋﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺼﺪق را ﺑﻪ ﮔﻮش ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫در ﺑﺎرة اﺳﺘﺒﺪاد ذﻫﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪام‪ ،‬اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ اﺑﺘﺪا ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﻢ را ﻣﻄﺮح ﺑﮑﻨﻢ‬
‫و ﺑﻌﺪ ﺑﮑﻮﺷﻢ در ﭼﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎري از اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺌﻮريﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﺮﻓﺪار دارد؟ آﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه از ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺮاﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ دوﺳﺖ دارﯾﻢ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﺮاي‬
‫ﮐﻢﮐﺎريﻫﺎ و ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﯿﻢ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻼ ﺑﮑﻮﺷﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دو ﺳﺌﻮال ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫ﺑﯽﭘﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاد ﮐﺎرﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻣﻠﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬دﻟﻤﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻨﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﮐﺎﻣﻼً ﻋﺎدي اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ دﻟﻤﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﻠﯽﻣﺎن و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از اﯾﻦ دﯾﮕﺮان ﭘﺸﺘﮑﺎر و‬
‫وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎﺳﯽ را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ و ﻧﻪ وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﯽ را‪ .‬ﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن را از اﮐﺜﺮﯾﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻣﻮﺧﺘﻪاﯾﻢ و ﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را‪ .‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﺎدتﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ادارة اﻣﻮر‬
‫ﮐﻪ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ وﺑﺎل ﮔﺮدن ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺸﻪاش ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫در ذﻫﻦ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﻘﺪان ﺑﺎور ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻫﻤﻪ ﺳﻄﻮح ﻫﻢ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺣﺘﯽ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺮوزش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﺮز ﺑﯿﻤﺎرﮔﻮﻧﻪاي وﻗﺖﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺖﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﺎر را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻋﺪم اﺣﺘﺮام ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در داﺧﻞ اﯾﺮان ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺧﺎرج‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺮآوردي از ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻤﯿﻦ‬
‫وﻗﺖﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ دارﯾﻢ؟ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻦ از آن ﺑﯽﺧﺒﺮم‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ادﻋﺎ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪71‬‬

‫ﮐﺮدهاﯾﻢ و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎيﻣﺎن ﻃﺎﻗﺖ از ﮔﻞ ﻧﺎزكﺗﺮ ﺷﻨﯿﺪن ﻧﺪارﻧﺪ‪ -‬اﺗﻔﺎﻗﺎً‬

‫درﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ -‬وﻟﯽ از دﯾﺪن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫دﻗﯿﻘﺎ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦاﯾﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽداﻧﻢ آﯾﺎ ﻣﺎ اﻧﻌﮑﺎس ﭼﻬﺮه ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎيﻣﺎن در آﺑﯿﻢ و ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﻌﮑﺎس ﭼﻬﺮه ﻣﺎ درآﺋﯿﻨﻪاﻧﺪ! از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺸﺘﺮك دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‬
‫دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻌﺎرف و ﺑﺪون ﭘﺮدهﭘﻮﺷﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎيﻣﺎن‪ ،‬از اﻧﺘﻘﺎد ﻓﺸﺎر ﺧﻮﻧﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ .‬ﭼﻪ دوﺳﺘﯽﻫﺎ و رﻓﺎﻗﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎد از ﻫﻢ ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﺎﭼﺎرم ﺑﺎز ﺗﮑﺮار ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﮔﺮ در ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ رﻧﺠﯿﺪنﻫﺎ و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪنﻫﺎ‪ -‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‪ -‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد؟ وﻟﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻠﺦ زﻧﺪﮔﯽﻣﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام از ﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺧﻠﻮت ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬در ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫راﺳﺘﯽ ﺟﻮﺟﻪ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻗﻬﺎر و ﻫﺮاساﻧﮕﯿﺰي ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ آب ﮔﯿﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ وﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻨﺎﮔﺮان ﻗﺎﺑﻠﯽ ﻣﯽﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﻗﺪرت‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻤﺘﺮ از‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬آن ﮔﺎه ﺳﺎدهﻟﻮﺣﯽ ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ژ‪ ٣‬و ﯾﻮزي و ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﺷﺎن را ﺑﻪ دوش اﻧﺪاﺧﺘﯿﻢ و ﻗﺪرت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻗﺒﻀﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬دﻣﻮﮐﺮات ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻣﺪاﻓﻊ آزادي ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ! ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﺴﯽ اﺳﻢ ﺑﺒﺮم ﺗﺎ ﺣﺮﻓﻢ را ﻣﺸﺨﺺ زده ﺑﺎﺷﻢ! ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﻗﻞ را اﺷﺎرهاي ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ از‬
‫اﺳﺎس دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ در ﺳﻄﺢ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ و‬
‫ﺗﺤﻮﻟﯽ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎي آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ آزاديﻫﺎي ﻣﺎ را ﻣﺤﺪود ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻣﺤﺪودﯾﺖ آزادي در ﺑﺎور و ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎري ﺑﺮﮔﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ داﺷﺘﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﺳﺖ و رﻓﯿﻘﯿﻢ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ زﺑﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﯽﮔﺸﺎﺋﯿﻢ آن وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎ و ﺗﻤﺎﺷﺎ‬
‫ﮐﻦ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻓﺨﯿﻤﻪ در اﯾﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺧﻮد را‬
‫اﮔﺮ اﻋﺪام ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖﻫﺎﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﻨﺎر‪ ،‬در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫‪72‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺳﯿﺎﺳﯽﻣﺎن در ﭼﻬﻞ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻋﻘﯿﺪهﻫﺎ‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﺑﺎ ﻗﺘﻞ و ﺗﺼﻔﯿﻪ و ﺣﺬف »ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ« ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﮥ اﯾﻦﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪآور اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﺑﺎد ﺷﺪه ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻻﻣﺬﻫﺐ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮐﺮاواﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺣﺠﺎب و ﻣﯿﻨﯽژوپﭘﻮش‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺮﯾﺪ ﺗﮑﻔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﭙﺴﻨﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﻤﺎق ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻮﺑﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺗﻔﺎوت دارد ﺷﮑﻞ ﺗﮑﻔﯿﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺗﮑﻔﯿﺮ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭼﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪاﯾﻢ؟ ﻋﯿﺐ از ﮐﯿﺴﺖ و ﻣﺸﮑﻞ در ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮑﺘﻪام اﻧﺪﮐﯽ روﺷﻦ ﺷﻮد اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻤﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آدﻣﯽﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮم در ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫وﻗﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮي از اﯾﺮان ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻋﺰا ﻣﯽﮔﯿﺮم ﮐﻪ ﭼﻪ داﺳﺘﺎن ﺗﺎزهاي ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از‬
‫وﺿﻌﯿﺖ اﯾﺮان ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺬر ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺑﺎرﻫﺎ دﯾﺪهام ﮐﻪ آﺷﻨﺎﺋﯽ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻣﯿﻠﯽ از اﯾﺮان ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا در ﺟﺮﯾﺎن اﺣﻮال داﺋﯽ و ﻋﻤﻮ و ﺧﺎﻟﻪ ﺑﮕﺬارد ﺑﺎ »اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ« درﺑﺎرة زﯾﺎدي »ﻓﺤﺸﺎء«‬
‫و »ﻓﺮاواﻧﯽ اﻋﺘﯿﺎد« و ﺑﻪﺧﺼﻮص »ﻓﺴﺎد ﺟﻮاﻧﺎن« ﺑﻤﺒﺎران ﻣﯽﺷﻮم‪ .‬ﻫﺮ راوي اﻟﺒﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻣﯿﻼن و ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧﻮدﻣﺎن را اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺗﺎزه آﻣﺪه‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ و ﺷﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫»دروغ ﭼﺮا‪ ،‬از ﻓﺎﻣﯿﻼن ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻦ ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ وﻟﯽ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮاﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻓﻼن و دﮐﺘﺮ ﺑﻬﻤﺎن در دورهﻫﺎيﺷﺎن ﺗﺮﯾﺎك دود ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﺘﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺣﺘﯽ در ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎدهاي از اﯾﻦ ﻧﻮع‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل داﻧﺴﺘﻦ »دﯾﮕﺮي« را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ وﺟﻪ ﻣﻀﺤﮏ اﯾﻦ ﻧﻮع اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮب اﮔﺮ از ﻓﺎﻣﯿﻼن ﻣﻦ ﻧﻮﻋﯽ در ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﭘﺮ از ﺗﻦﻓﺮوش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻣﯿﻼن دﯾﮕﺮاناﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎﻗﻼن اﺧﺒﺎر ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف از ﮐﯿﺴﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ و وﻗﺘﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪73‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺴﺌﻮل اﯾﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ دﯾﮕﺮاناﻧﺪ ﮐﻪ ﻻﺑﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدنﻫﺎ در ﮐﻠﯿﺖ آن ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎت را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﯽزﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻌﺎرف‪ ،‬در اﯾﺮان اﻣﺮوز ﻏﯿﺮ از ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ اﻏﻠﺐ ﺗﻦﻓﺮوشاﻧﺪ و ﻣﻌﺘﺎد‪ .‬از زﻣﺎن آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪﻣﺎن‬
‫»دزد« و »ﮐﻼهﺑﺮدار« ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮدﻣﺎن »زرﻧﮓ« ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬و آن وﻗﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮﻣﺎن از ﺧﻮدﻣﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺎ ﮔﺮدن ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﻫﺰار و ﯾﮏ ﮔﺮﻓﺘﺎري اﺧﻼﻗﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻣﯿﺪ رﺳﺘﮕﺎري داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﻣﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﯿﻦ درﯾﻮزﮔﯽﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ در اﯾﺮاناﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ از اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ از اﯾﺮان ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪﯾﺪه‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ اﯾﺮان ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬اﯾﻦ را‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ و اﮔﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ راه ﺣﻞﺷﺎن‬
‫در دﺳﺖﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﻣﻦ ادﻋﺎﯾﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دوري درازﻣﺪت و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ‬
‫و ﺑﯽﺧﺒﺮي از ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ در اﯾﺮان از اﯾﻦ ﺧﺒﺮﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺻﻼً و اﺑﺪاً‪ .‬ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﻮد و‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ اﮐﻨﻮن‪ ،‬ازﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺶ ﻫﻢ ﭼﻨﺪان دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺤﺎورهﻫﺎ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ‬
‫از ﻧﮕﺮش ﮐﻠﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﻔﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻧﮓ آﻣﺪه‪ ،‬از ﯾﺎران ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻟﮑﻞ ﻣﻨﮑﺮ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﺒﻮدي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻤﻠﮑﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﮐﻤﺒﻮدي را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﻫﺰار ﻣﻦ‬
‫ﺳﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺳﺘﮑﺒﺎري وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ دو دﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰيﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ‬
‫‪74‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﺪام در ﺑﺮاﺑﺮ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺼﻮﯾﺮي‬
‫واﻗﻌﯽ از وﺿﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﺳﺮم ﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﮑﺮدن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه ﮐﻠﯽ ﻧﮕﺮش ﻣﺎ‬
‫ﺑﯽارﺗﺒﺎط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم از ﺷﯿﻮة ﮐﻠﯽ ﻧﮕﺮش ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل و‬
‫ﻋﺮض ﺗﺎرﯾﺦﻣﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اوﻟﯿﻪ ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﺎرﯾﺦاﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﻣﺎ ﻫﻢ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﺎ ﯾﻘﻪ ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻣﯽرﺳﻢ و ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ دادهام‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در واﮔﻮﺋﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ دﯾﮕﺮاناﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ در ﺑﺎرة ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﻼن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻄﺢ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﯿﻢ ﺧﻮب اﯾﻦﺟﺎ ﻫﻢ اﯾﻦ‬
‫دﯾﮕﺮان روﺷﻦاﻧﺪ و اﺑﻬﺎﻣﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﯾﺎ اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽ ﯾﺎ روﺳﯽ ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪ -‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻓﺎﺣﺸﻪاﯾﻢ و ﻣﻌﺘﺎد و دزد‪ ،‬وﻟﯽ‪ ،‬ﻃﯿﺐ و ﻃﺎﻫﺮﯾﻢ …و ﺑﯽﮔﻨﺎه!! ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﯿﺪان ژاﻟﻪ در‬
‫آن ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻮﻧﺒﺎر ﺷﻬﺮﯾﻮر ﻣﺎه ‪» ۵٧‬وارداﺗﯽ« ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺮوز ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺸﺘﯽﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان ﺟﻮان را در ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺗﻬﺮان ﺑﺎزداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از راﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ »ﻋﺮب«اﻧﺪ و وارداﺗﯽ! آﯾﺎ ﻣﻠﺖ دﯾﮕﺮي را ﺳﺮاغ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻧﺪازه از دﯾﺪن ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ و از رودرروﺋﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً‬
‫ﻫﺴﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺟﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬از زﻣﯿﻦ و زﻣﺎن ﺷﮑﻮه و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﺮا ﮐﺎرﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ! ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش رﯾﺸﻪدار و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي‬
‫ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺮﺳﺪ؟‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪75‬‬

‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﭘﺲ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ﻗﺤﻄﯽ آﯾﻨﻪ در اﯾﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮي از ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻣﺎ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﺴﺌﻠﻪﺳﺎز‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﯽ »داﺋﯽﺟﺎن‬
‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن« در اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺟﺎودان ﯾﺎد اﺳﺘﺎد اﯾﺮج ﭘﺰﺷﮑﺰاد ﺑﺎ ﺧﻠﻖ » داﺋﯽ ﺟﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن« ﺧﯿﻠﯽ از‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎ را ﺣﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ درﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎ در اﯾﺮان روي ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﻣﻌﻘﻮل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﮐﻤﺘﺮ دورهاي اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺟﻠﻮي آﯾﻨﻪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﯿﻢ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﯿﻢ و ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﺒﻂ و ﺧﻄﺎﻫﺎيﻣﺎن را رﻓﻊ ﮐﻨﯿﻢ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﺎن »داﺋﯽﺟﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن« ﺑﺸﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺗﺪاوم ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ راه دوم را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎزﮔﯽﻫﺎ ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﭘﯿﺶ ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﯿﺰﻫﻮش ﯾﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪه‬
‫در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت اﻟﻤﭙﯿﺎد ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎ در ﯾﮏ ﺗﺼﺎدف راﻧﻨﺪﮔﯽ ﮐﺸﺘﻪ و ﯾﺎ زﺧﻤﯽﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻮﻃﺌﻪ‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽﻫﺎ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺎ در ﺟﻬﺎن رﺗﺒﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورﻧﺪ! ﺣﯿﻔﻢ آﻣﺪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎدش ﻧﯿﺎورم ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﺎن روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي داﺧﻠﯽ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﺰﯾﺰ‬
‫ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺗﺼﺎدف اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ و ﻣﯿﺰان ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎد‪ ،‬در ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎم »ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ« رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﻨﺎ ﺷﺪن آن ﺟﻮاﻧﺎن و اي ﺑﺴﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﻮاﻧﺎن دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ و ﻧﺎدﯾﺪن‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان در اﯾﺮان ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﺎخ و دم ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت و ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ وزرا و ﺳﻔﺮا! وﻗﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي و ﻓﺮار از ﺧﻮﯾﺶ ﻣ‪‬ﻌﺘﺎد ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺗﺼﺎدف راﻧﻨﺪﮔﯽ ﭼﻨﺪ داﻧﺸﺠﻮ ﻫﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد! در اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﺎﺗﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﺳﺖ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺗﻮﺑﻮس ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺳﻔﺮ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﮐﻪ ﻻﺑﺪ ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورﯾﺪ! وﻟﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﻣﻮرد درﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻮﻃﺌﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ رﺑﻄﺶ ﺑﺪﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻓﺎﯾﺪهاش« ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫‪76‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽﻫﺎي ﻣﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ‬

‫ﻣﺎﺳﺘﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﯿﺎﻓﻪاي ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ و ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺴﯽ ﺧﻨﺪهدار ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺳﻘﻮط‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻫﻢ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ ﺑﻮد ﭼﻮن اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﺎ آن ﭼﻨﺎن ﺳﺮﻋﺘﯽ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺮاس ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر »ﯾﮏ ژاﭘﻦ دﯾﮕﺮ« ﻧﺸﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎه را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرك‬
‫اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﻨﺎدي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮض در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﺪدﮐﺎر ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﺘﻦ ﺗﻌﺪادي‬
‫ﮔﺰارش ﺑﺎزرﺳﺎن ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺸﺮﯾﺎت ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﭼﺎپ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﺼﻮﯾﺮ دﻟﺨﺮاﺷﯽ از وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ژاﭘﻦ ﺷﺪن اﯾﺮان در آﯾﻨﺪه ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻻﯾﻨﺤﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﻧﮕﺮش ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ »ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽﻫﺎ در آن دﺳﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ‬
‫اﯾﻦ دو ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻻﺑﺪ در »ﮔﻮادﻟﻮپ« ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺷﻬﺮﻫﺎ و‬
‫دﻫﺎت اﯾﺮان ﮐﻪ در اﻏﻠﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در آن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮﯾﺰﯾﻢ و ﯾﮏ ﺻﺪا »ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺷﺎه« ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ در اﯾﺮان ﺑﺎﺷﯿﻢ! آن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ و ﺣﺎﻻ ﻫﻢ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ دارد ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﻪﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽرﺳﺪ وﻟﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪ ﺗﺌﻮريﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪاﯾﻢ‪ .‬ﻧﮕﺮﺷﯽ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪاي در ﮔﻮادﻟﻮپ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼب ﻧﺎراﺿﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﮑﺮد و ﭼﻪﻫﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮدش را راﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻮﻋﯽ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارم‪ .‬ﺣﻀﺮات در ﮔﻮادﻟﻮپ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﭘﺮﻧﺲ ﻣﻠﮑﻢﺧﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪﭘﺮدازي در‬
‫اﯾﺮان داﺷﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﯾﮏ راه ﺣﻞ اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﺮان ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪77‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻤﻨﺎ را ﺑﻪ ﻫﺰار زﺑﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﭘﯿﭻ و ﺗﺎب داده و از »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ« و »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﯿﻞ« و ﺑﻪ ﻗﻮل زﻧﺪهﯾﺎد اﺧﻮان ﭼﻪ و ﭼﻪﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ روﯾﺪادﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻠﺴﻪ ]ﮔﻮادﻟﻮپ[ ﻣﯽرﺳﯿﻢ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ از آن رژﯾﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮﻋﻠﯿﻪاش ﮐﺴﯽ ﺗﻮﻃﺌﻪاي را ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ اﯾﻦ را‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ٢٠٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮدﻣﺎن دﻗﯿﻖ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫ﺳﺎدهاﻧﺪﯾﺶ و در وﺟﻪ ﻋﻤﺪه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰ ﻣﺎ ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﯽآورد‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺎ وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺪون ﺑﺎور ﺟﺪي ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬرد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﺬرد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در آن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ و ﻣﺎ ﺑﻪ واﻗﻊ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫واﻫﻤﻪ دارﯾﻢ و ﻓﻌﻼ‪ ،‬اﯾﻦﮐﺎره ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﻠﺖاش‬
‫ﻗﺤﻄﯽ آﯾﻨﻪ در اﯾﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﻠﯿﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽاش‬
‫ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎري ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ در ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﻪ در ﻣﺬﻫﺐ آن‪ ،‬ﻣﻦ و ﺷﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و وﻗﺘﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﯿﻢ؟ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎري ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارﻣﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ اﻧﮕﺎر ﻧﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺎزهاي ﯾﺎد ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﻧﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎر ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽﮔﺬرﯾﻢ‪ .‬و اﻣﺎ اﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺗﺎزه ﯾﺎد ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺟﺪيﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺪ ﺑﻪ آن ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﭼﯿﺰ ﺗﺎزه ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﺪي ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ دارم ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻌﺎرف و ﺑﻪ‬
‫دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ و آﻣﺎدﮔﯽ ﻋﻮض ﺷﺪن ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ در ﻫﻤﺪان زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﺎ در‬
‫ﺷﯿﮑﺎﮔﻮ‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘﺎرﻣﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺗﺎزه ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و از آن ﺳﺨﺖﺗﺮ‪ ،‬آن ﭼﻪﻫﺎي ﺑﺪي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارﯾﻢ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺷﮑﻮه ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ آﻧﮑﻪ ﭘﺲ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﯽ در ﻓﺮﻧﮓ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮان در ﻋﻤﻞ ﺑﺎور ﻧﺪارد و ﯾﺎ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ از اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫‪78‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ در ﯾﮏ ﻓﻀﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﭼﯿﺰي آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي را ﻫﻢ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﺮاﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ دو ﺗﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺎﻃﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﻗﺎﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﻄﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﺎري‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ وﻟﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﮑﺮار ﺑﺸﻮد ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺟﻠﻮي ﺗﮑﺮار را ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺧﻄﺎ را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد و ﮐﻤﺘﺮ ﺧﻄﺎ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫آدﻣﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ درﮔﺬر زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ و اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎ درﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻄﺎ را اﮔﺮﭼﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد وﻟﯽ آن‬
‫را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﯿﻢ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬ذﻫﻦ ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ دادﮔﺎهﻫﺎي ﺑﯽدر و ﭘﯿﮑﺮ ﺑﻠﺦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﻧﺪارد وﻟﯽ در آن ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻬﻢاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﺧﻄﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪهاﯾﻢ‪ -‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﯾﺎدش ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ‪ -‬دﯾﮕﺮان را ﭼﻮب ﻣﯽزﻧﯿﻢ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﻢ از دﯾﮕﺮان ﭼﻮب ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ!‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺮا ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺑﻪ وارﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي‬
‫ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و در ﭘﯽآﻣﺪ آن ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ دﯾﮕﺮان در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫واﻗﻌﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرتﻫﺎﺋﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ؟ ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪﭘﺮدازي ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻔﯽ دﯾﮕﺮان‪ ،‬در‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﺑﺰار ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ادﻋﺎ ﻣﺮا ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬و آن اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ‬
‫ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﺑﯽﺧﻮدي‪» ،‬ﭼﻤﺎق« اﯾﻦ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ اﯾﻔﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻣﯽداﻧﻢ از ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﯿﺪ رﻧﺠﯿﺪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺎ را‬
‫ﺑﺎش ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ از ﭘﺸﺖ ﮐﺪام ﮐﻮه ﻗﺎﻓﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎورﺗﺎن ﻣﯽﺷﻮد آﯾﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد دارد و ﯾﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﯾﻢ‪،‬‬
‫اﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺮاش اﯾﻦ ﭼﻤﺎق اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﭼﻤﺎق! ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر‬
‫ﺑﺪون ﺳﻨﺪ و ﺷﺎﻫﺪ دارم ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ آﻧﮑﻪ در ﻓﺮﻧﮓ ﻣﯽرﯾﺰد و ﺟﻠﺴﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ -‬دﻗﯿﻘﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺷﺨﺼﯽﻫﺎ و دﯾﮕﺮان در داﺧﻞ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭼﻤﺎقدوﺳﺖ ﻣﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﭼﺮا راه دور ﻣﯽروﯾﺪ‪،‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪79‬‬

‫ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺣﺘﯽ ﭼﻤﺎﻗﺪاران زﺑﺎﻧﯽ ﻫﻢ دارﯾﻢ! ﭼﺮا ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ! ﺣﺮﻓﻢ آن ﻗﺪر ﮐﻪ‬
‫ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﭘﺮت و ﺧﻨﺪهدار ﻧﯿﺴﺖ! ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﻠﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﯿﺎﻧﺪازﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻤﺎقزﺑﺎﻧﯽ‬
‫را ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ! ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﻫﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮﺳﻢ ﺑﻪ اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﯾﺎ‪ ،‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪاﯾﻢ؟‬
‫اوﻟﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺاﻟﺨﻠﻘﻪﻣﺎن‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮﻣﺎن ﺟﻮر در‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ »روﺷﻨﻔﮑﺮاﻧﻪﺗﺮ« ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺣﺮف زده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺳﺌﻮال را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﻄﺮح ﺑﮑﻨﻢ‪ .‬ﭼﺮا در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ﺑﺎرة ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ در اﯾﺮان ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ داﺷﺘﻪاﯾﻢ؟ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،۵٧‬و ﺑﻌﺪ از ﺑﻬﻤﻦ ‪ . ۵٧‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﻢ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﻪ و ﯾﮏ ﻋﺮﺻﻪ اﺳﺎﺳﯽ و ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق ﻫﻤﺎن‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻪ »ﺣﺮف ﻣﺮد ﯾﮑﯽ اﺳﺖ«‪ -‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف زن ﻫﺰارﺗﺎﺳﺖ!‪-‬‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻪ در ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮدﻣﺎن وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ در ذﻫﻨﯿﺖ رﻫﺒﺮان و ﺳﯿﺎﺳﺖﭘﺮدازان ﻣﺎ و ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي اداره ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد آن را ﺗﻨﻬﺎ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫»ﺑﺮدﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ دوﺑﺎره از ﺧﻮدم ﻣﯽﭘﺮﺳﻢ‪ :‬ﭼﺮا در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ﺑﺎرة ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ داﺷﺘﻪاﯾﻢ؟‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻌﺼﻮماش‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺎدهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﺟﻮاب ﺳﺮراﺳﺘﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﺋﯽ از اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ در آن دوردﺳﺖ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬وﺿﻊ در ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﭼﻮن دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و آزادي ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬر‬
‫زﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﻤﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﯿﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ و دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ﻫﻢ ﻫﻨﻮز از ﻫﻤﺎن ﺑﯿﻤﺎري ﻗﺮن‬
‫اول و دوﻣﯽﻣﺎن ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﻢ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬از ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻈﺎﻫﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن‬
‫‪80‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﯾﺨﭽﺎل و ﻓﺮﯾﺰر دارﯾﻢ وﻟﯽ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻣﺜﻞ ﭘﺪران و ﻣﺎدرانﻣﺎن در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ادﻋﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ .‬در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺣﺘﯽ در اوﻟﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﻫﺰاره ﺳﻮم‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﺎ‬
‫ﻗﺎﭼﺎﻗﯽ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﯾﺎ اﺛﺮ ﻫﻨﺮي دﯾﮕﺮ ﻗﺒﻞ از ﻣﻤﯿﺰي ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺤﺰب ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺎ ﻣﻌﻨﯽدار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﻢ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻫﻨﻮز از‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﻣﺪاري در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ‪ ١٩٠٦‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ داراي ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺪهاﯾﻢ وﻟﯽ ﻧﻪ‬
‫دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮏ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻮه اﺑﺮاز و ﻧﻤﻮد ﺑﯿﺮوﻧﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻫﻤﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در آن‬
‫دوردﺳﺖ ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮥ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه ﯾﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫ﭘﺲ از ﺣﮑﻮﻣﺖ او‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﭼﺎپ ﺷﺪه را ﺧﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اي ﺑﺴﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﺣﺘﯽ ﻧﺎﺷﺮ و‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري را ﮐﻪ در ﺑﺎرة »ﮐﺘﺎب ﺿﺎﻟﻪاي« ﻗﻠﻢ زده اﺳﺖ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﺳﺮم ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮان ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪامﻣﺎن ﺟﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ آب ﮔﯿﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮان ﻗﺎﺑﻠﯽ ﻣﯽﺑﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺧﺎرج از اﯾﺮان در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫آدرس ﻏﻠﻂ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﻣﺸﮑﻞ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان و ﯾﺎ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن داﺧﻞ‬
‫اﯾﺮان ﻣﺤﺪود ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ! در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر از رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ – از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدم‪ -‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ زﻧﺪﮔﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺪرن و دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ وﻟﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن روال‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺮدار اﻧﺪﮐﯽ زﯾﺎدي ﺷﺮﻣﺴﺎري دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻧﻘﺪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪81‬‬

‫در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎﯾﺖﻫﺎي اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺻﺤﺖ ﻋﺮاﯾﺾ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﻗﻞ را اﺷﺎرهاي ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ وارﺳﯿﺪن ﺟﺪي رﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در اﯾﺮان ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﻇﺎﻫﺮي آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهام ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ و اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﺋﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ‪ ،‬دﯾﮕﺮ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻢ ﺣﺘﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺻﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‬
‫رﻓﺘﺎر و زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﻫﺰاره ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﻫﻨﻮز اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺎ در ﺣﺪ »ﺗﻌﺎدل‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﻮر و ﻧﻤﯿﺮ اداره ﻣﯽﺷﻮد و در داﺧﻞ و ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺑﺮونرﻓﺖ از‬
‫اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫دﻋﻮايﻣﺎن ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﺗﺎ از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪي ﺑﯽﺷﻤﺎر اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ادﻋﺎﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﻫﻨﻮز از ﻋﺼﺮ ﺳﻮداﮔﺮي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ آدام اﺳﻤﯿﺖ – ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز اﺣﺘﮑﺎر و دﻻﻟﯽ ﭘ‪‬ﺮ آب و ﻧﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دﻧﺒﺎل ﺗﺠﺎرت ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬دﻻل‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ اداي ﺑﻮرژوازي را در ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬اﺣﺘﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻫﻤﮥ ﮔﻨﺎه را ﺑﻪ ﮔﺮدن اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫دوﻟﺖ را ﻣﺴﺌﻮل داﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان واﻗﻌﯿﺖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد ﮐﻪ ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﺪوي و ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﺑﺪوي و ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ داﺧﻠﯽ ﻓﻘﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼت ﻗﺎره‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻫﻢ ﻏﻨﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت زﯾﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ وﻟﯽ در دﻧﯿﺎي ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ و در‬
‫ﮐﺸﻮري ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖاش از ‪ ٨٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺘﻪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺳﻨﯽ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻫﻢ ﺟﻮان اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫داد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﻫﻢ اﻣﮑﺎﻧﺎت آﻣﻮزﺷﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻫﻢ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫‪82‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻃﺒﯿﻌﯽ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ و راه‪ -‬دارد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻔﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺣﺮاج آﻧﻬﺎ در ﺑﺎزارﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﯽدﻏﺪﻏﻪاي داﺷﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪوي ﺑﻮدن ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﻘﺮ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻢ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از دوﺳﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ زﯾﺎدي در ﻏﺮب ﻣﺎﻧﺪهام و اﯾﺮان را ﺧﻮب ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ اﯾﺮاد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ ﺷﻤﺎ ﭘﻮل ﻧﻔﺖ را از اﯾﻦ اﻗﺘﺼﺎد ﺣﺬف ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ‪ ٨٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ‪ ٦٠‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر واردات و ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ٨-٧‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد‬
‫دﻻر ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﺳﺎﻻﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰان از ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻣﺼﺮفزده ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫دﻗﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ‪ ٤٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ در ‪ ٦٠‬ﯾﺎ ‪ ٧٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺿﻊ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ١٣۵٦‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ‪ ١٣‬ﯾﺎ ‪ ١٤‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر‬
‫واردات‪ ،‬ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﻣﺎ ‪ ۵٠٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن دﻻر ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺳﺎل ‪ ١٣٨٢‬اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ‪ ٣٠‬ﻣﯿﻠﯿﺎر دﻻر واردات و ‪ ٤‬ﯾﺎ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ‪ ۵‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﺶ از دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺨﺪوش‪،‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ در دراز ﻣﺪت دارد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﯿﺎن ﻣﺪت ﻫﻢ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﺳﺎﻟﻪ اﯾﻦ دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﺼﺮف‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد‪ .‬ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ‬
‫ﺑﯽﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ذﻫﻨﯿﺖ وراث ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺮوش ارث و ﻣﯿﺮاث ﭘﺪري ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدري‪» ،‬ﺧﻮش« ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن روز ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫»ﺛﺮوت« ﺑﻪ ارث رﺳﯿﺪه ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﺪاوم ﻫﻤﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎرم ﻫﻢ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ ٤٢/١‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر واردات‪ ،‬ﺻﺎدرات‬
‫ﻏﯿﺮ ﻧﻔﺘﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ‪ ١٣‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﺑﺮﺳﺪ )ﺷﺮق ‪ ١١‬آﺑﺎن ‪ – (٨٢‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺳﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶ‬
‫از ‪ ٢٩‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﮐﺴﺮي ﺗﺮاز ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ و روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﺶ ﻧﻔﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﻧﮏدار اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﺳﻮداﮔﺮاﻧﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪﮔﺮﯾﺰ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ و‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺣﺎﻻ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﺮﺳﯿﺪه‪ ،‬واردات از ﻣﺮز ‪٦٠‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪83‬‬

‫ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬رﻗﻢ واﻗﻌﯽاش ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﺰان ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻫﻢ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ واﻗﻌﯿﺖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬آﻣﺎرﻫﺎ‬
‫را دﺳﺘﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ذﻫﻨﯿﺖ ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ؟ ﻣﻨﻈﻮرم اﻟﺒﺘﻪ دﺳﺖ ﺑﺮدن در‬
‫آﻣﺎرﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض وزﯾﺮ ﮐﺎر دوﻟﺖ آﻗﺎي اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ %٨٠‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﻋﻨﻮان ﻣﯽﺷﻮد را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻮداﮔﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ دﯾﮕﺮ در وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ و ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ‪ 33‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﺎ در ذﻫﻦ ﺧﻮدﻣﺎن ﺣﺪاﻗﻞ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺤﻖ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎ را – ﮐﻪ در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺳﺖ‪ -‬ﭘﺸﺖ ﮔﻮش ﺑﯿﺎﻧﺪازﯾﻢ و‬
‫دوﻟﺖ ﻫﻢ ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪﻫﺎﯾﺶ ﻋﻤﺪﺗﺎ »ﺧﺪادادي« اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا رﺑﻄﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﻌﻨﯽداري ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ و ﻧﺪارﯾﻢ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﻫﺮ ﮐﺎر ﮐﻪ دﻟﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬از ﻫﻔﺘﺎد دوﻟﺖ »آزادﯾﻢ« ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺎري ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﮑﻨﯿﻢ! اﯾﻦ ﺑﺮﯾﺪﮔﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ ﺑﺮﯾﺪﮔﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻢ دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ زور و ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ وادارد و ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﻧﻬﺪام ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از دﺳﺖ دوﻟﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺧﻼص ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﮓ‬
‫داﺋﻤﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺪون ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ از ﻫﻤﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ دور ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮوز ﺗﻨﻬﺎ دﻏﺪﻏﻪ ﺗﻮزﯾﻊ و ﻣﺼﺮف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ دﻏﺪﻏﮥ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر و ذﻫﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻣﻠﺘﯽ ﺑﯽآﯾﻨﺪهاﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯽآﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎري ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺟﺎنﻣﺎن دﺳﺖ ﺧﻮدﻣﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎلﻣﺎن و ﺗﺎزه ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اوﻟﯿﻪاﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ 33‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ »ﺷﻬﺮوﻧﺪ«‪ ،‬دﯾﺪم ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد‪ .‬ﻣﺎ ﮐﻪ اﻟﺤﻤﺪاﷲ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه در ﭼﺸﻢ دوﻟﺖﻫﺎيﻣﺎن‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ و ﺑﻪ واﻗﻊ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻧﺒﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪84‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﺑﻮدهاﯾﻢ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪهاﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻣﺮوز ﻫﻤﻪ ﮐﺎره ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮدا ﺑﺮ ﺳﺮ دار‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ آدﻣﯽ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺲ ﻓﺮداﯾﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮﯾﺰد! اﯾﻦ ﭘﺲ ﻓﺮدا ﺗﺎ ﻓﺮا ﻧﺮﺳﺪ در ذﻫﯿﻨﺖ ﻣﻀﻄﺮب ﯾﮏ اﻧﺴﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ روﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﻏﻠﺐ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻣﺎن ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ »ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮ« ﺷﺪهاﯾﻢ!‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪﮔﺮﯾﺰي ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎري ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺎر ﺧﯿﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﻧﯿﺎز دارد وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ و دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از زﻣﺎن ﺣﺎل ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ آﯾﻨﺪه‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ از اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اوﻟﯿﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻋﺮﺻﮥ اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل آن ﭼﻪﻫﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﺪ ﺷﺪن و ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻗﺎﺑﻞ دﻓﯿﻨﻪ ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺎزاد را‪ -‬اﮔﺮ ﻣﺎزادي ﺑﻮد‪ -‬در ﺣﯿﺎط ﺧﺎﻧﻪ و ﮔﻮﺷﮥ ﺑﺎغ ﭼﺎل ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اﻻن ﻫﻢ‪،‬‬
‫آن ﻣﺎزاد را اﮔﺮ در دوﺑﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻧﮑﻨﯿﻢ و اﮔﺮ در ﮐﺎﻧﺎدا ﺑﮑﺎر ﻧﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ در ﻣﺎﻟﺰي ﭼﺎل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ دﻓﻦ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل در ﺑﺎﻏﭽﻪ ﻣﻨﺰل ﯾﺎ در ﻓﻼن ﺑﺎﻧﮏ‬
‫در دوﺑﯽ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ وﻟﯽ ﭘﯽآﻣﺪش ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺎ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻣﺎزاد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺎزادي ﻫﺴﺖ در درون اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ و ارزشاﻓﺰاﺋﯽ ﻧﺪارد )در ده ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﭼﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي از ﺳﻮي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ دوﺑﯽ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ!(‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺑﻪ در ﺑﺮدن ﻣﺎزاد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﯿﮏ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﮐﻮﭼﮏ و ﺣﻘﯿﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﯿﮏ ﻣﻠﯽ ﻧﻮش ﺟﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ روزه و ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آن ﮔﺎه زﻣﯿﻨﻪ و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﻨﺸﺎء ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺼﯿﺒﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ ﻫﻢ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد را‬
‫اداره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﺮا ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻗﺸﺎر آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ« در ﻣﯽآﯾﻨﺪ!‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪85‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺤﻮة رﻓﺘﺎر ﻣﺎ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﯾﻨﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯽآﯾﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﻘﺪس ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ‬
‫و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﺣﺎلﺷﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ در ﺣﺎل ﺑﺎ رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ آﯾﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﺮا اﯾﻦ ﻫﻤﻪ در ﺑﺎرة دﺳﺖآوردﻫﺎي‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻏﺮاق ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺒﺪادزدﮔﯽ‬
‫ﻣﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﻮد ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮد و ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺮب‬
‫و ﻣﻀﺮش ﻫﻢ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻦ اداي ﮐﺒﮏ را در ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﯾﺎ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺸﺎاﷲ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم از ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﺘﺒﺪادزده ﻫﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آن آزادي و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن آزاداﻧﻪ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﯿﻤﯿﺎ را ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖوار ﺑﺮﺷﻤﺮدهام ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺰﯾﺰ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ؟ و اﻣﺎ‬
‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﯾﻦ ﭼﻪ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖوار ﺑﺮﺷﻤﺮدهام ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎﺋﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ؟‬
 ‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي‬
‫ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﻦ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادزده ﺗﺒﺎه ﺷﺪن اﻧﺪﯾﺸﻪ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎرش‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ﭘﺪﯾﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪ اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﯾﻦ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊاش ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺣﻖ ﺑﻪ ﺣﻖدار ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادزده ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻠﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﯾﺮان اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪهﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺟﻬﺎن و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ زن و ﺑﺮاﺑﺮي ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ادﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻨﻮز راه ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﯾﺎدي در ﭘﯿﺶ دارد‪ .‬اﯾﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٣۵٧‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﺪﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ از آن ﺗﺎرﯾﺦ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮدﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ -‬ﮐﻪ در آن ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮ و ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮداﺧﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮ روي‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺬﻫﺐ ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽﻣﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮑﯽ از وﺟﻮه آن ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ادﻋﺎ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﺑﺎورﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﭼﭗاﻧﺪﯾﺶاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ زﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﻢ‬
‫ﺷﺮمآور‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﺘﺄﺳﻒﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن و دﺧﺘﺮ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﺪودﮐﻨﻨﺪه ﻧﻘﺶ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﯿﺪ و‬
‫ﻣﺆﺛﺮي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ زن و دﺧﺘﺮ را ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻣﯽراﻧﺪ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ آﻧﻬﺎ را در‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪87‬‬

‫ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺤﺼﯿﻼت داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي دارﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﯿﺰان ﻣﺸﺎرﮐﺖﺷﺎن در‬
‫ﺑﺎزار ﮐﺎر و ﯾﺎ در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﻪ‬
‫رﺿﺎﯾﺖﺑﺨﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮﺗﺮ از آن ﻣﺮدان اﺳﺖ و ﻣﺮدان ﺑﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﺗﺤﺮك ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ زﻧﺎن در ﺑﺨﺶ رﺳﻤﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﻫﻨﻮز‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﮐﺎر زﻧﺎن در ﺑﺨﺶ ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎد ﺧﺎﻧﻮاري‪ -‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺪون ﻣﺰد ﺑﻠﮑﻪ ‪ ٢٤‬ﺳﺎﻋﺘﻪ اﺳﺖ و از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ »اداي وﻇﯿﻔﻪ«‬
‫ﺑﻪ آن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ذﻫﻨﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮد و ﭘﺴﺮ ﺑﻪ زن و دﺧﺘﺮ »ﺑﺮﺗﺮي«‬
‫دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎور در ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﻫﻢ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻮزاد‬
‫ﭘﺴﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ از ﺳﻮي ﻣﺎدر ﺧﻮد ﻫﻢ ﻧﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪» ،‬دودول ﻃﻼ« ﻣﯽﺷﻮد!! اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮزاد‬
‫دﺧﺘﺮ را »ﻋﺮوﺳﮏ ﻓﺮﻧﮕﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻮزاد ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎدر و ﭘﺪر را دﻟﺪاري ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ »ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺸﺎاﷲ دﻓﻌﻪ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻧﻮزادﺗﺎن ﭘﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد!«‬
‫اﮔﺮﭼﻪ از ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮد وﻟﯽ ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺷﮑﻞ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ ﻣﺎ دﺧﯿﻞاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪم ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮيﻫﺎ و ﺗﺒﻌﯿﺾﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻣﻮﺟﻮد را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﺾ را اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻔﻬﻤﯿﻢ‪ .‬در ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﻔﯿﺪ و ﮐﺎرآﻣﺪ رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر در دوران ﮐﻬﻮﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﮕﻬﺪاري ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﺣﻮزه‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺴﺘﻘﻞ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ را ﺑﻪ‬
‫واﻟﺪﯾﻦ اراﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪» ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ« ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري واﻟﺪﯾﻦ در‬
‫ﮐﻬﻦﺳﺎﻟﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﭘﺴﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم‬
‫اﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪88‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ ﻫﻢ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻋﻮاﻣﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮد »ﺣﺴﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ« ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺄﺳﻒ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮي و آزادي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺎور ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي دﯾﮕﺮ ﺗﺪاوم ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي و ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ اﯾﻦ دوﮔﺎﻧﻪﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ دﯾﺪن و اﯾﻦ ﺛﻨﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺪ ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﻨﺎرﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم رﻧﮕﻬﺎي »ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي« ﻫﻢ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ اﯾﻦاﻧﺪ و ﻧﻪ آن‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﭼﺎﻟﺸﮕﺮ ﻣﺮدﺳﺎﻻري در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮐﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎره ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ادﻋﺎﻫﺎي »ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﺘﯽ« ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺣﺮﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺄﺳﻒ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻃﯿﻒ ﻫﻢ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺮاﺑﺮ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺴﺘﻪ از ﻧﻘﺪ زﺷﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن »ﺣﻖ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ« ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻫﻤﺎن زﺷﺘﯽﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺮدان در اﯾﻦ آﺑﺎد ﺷﺪه »ﺣﻖ«‬
‫ﭼﻨﺪ زﻧﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﯾﻦ دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﺮﻋﻠﯿﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻣﻮﺿﻊ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ »ﺑﺮاﺑﺮي« ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﭼﺮا زﻧﺎن داراي اﯾﻦ »ﺣﻖ« ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬از ﻣﺎﺗﺤﺖ دو »زﺷﺘﯽ« زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺸﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺪ »ﭼﻨﺪ زﻧﯽ« اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﮐﻨﺎرش و در ﭘﻮﺷﺶ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺪاﻓﻊ »ﭼﻨﺪ ﺷﻮﻫﺮي« ﺑﺎﺷﯿﻢ! ﺷﻤﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﻣﺮدﺳﺎﻻران زﺷﺖزﺑﺎناﻧﺪ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺮﻣﺖ دﯾﮕﺮان ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎري از زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﻮاب ﮐﻠﻮخاﻧﺪاز را ﺑﺎ ﺳﻨﮓ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎنﺷﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه زﺷﺖ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻮزﯾﻊ ﻗﺪرت در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ در درون ﺧﺎﻧﻮار‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﺷﺮاﮐﺖ ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ در ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از اﯾﻦ ﭼﺎﻟﺸﮕﺮان‪ ،‬در ﻣﻌﺎدﻻت ﻗﺪرت دﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ »زن« ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﯾﻦ دوﺳﺘﺎن ﺣﺘﯽ ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر »ژن« ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ از »ﺟﻨﺲ« ﺑﻬﺘﺮي اﺳﺖ!! ﻣﻦ دروغ ﭼﺮا‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ را‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪89‬‬

‫ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻧﺪان اﺑﻮﻏﺮﯾﺐ در ﻋﺮاق‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﺶ زن ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ داﺷﺘﻦ ر‪‬ﺣ‪‬ﻢ ﺑﺮاي »اﻧﺴﺎن« ﺑﻮدن ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! ﻣﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺗﺎزه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﺒﯿﺮ از »ﺟﻨﺴﯿﺖ« ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫ﺑﺮود و »اﻧﺴﺎن« را ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺟﻨﺴﯿﺖ در ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻗﺮار ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎري از اﯾﻦ ﭼﺎﻟﺸﮕﺮان ﻣﺮدﺳﺎﻻري وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺮ از ﻋﺒﺎرات ﻣﻀﺤﮑﯽ ﭼﻮن »زنذﻟﯿﻞ« در ﻣﯽآورد‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ اﯾﻦ را ﺑﮕﻮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎنﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﮑﻨﯿﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺮاﺑﺮي ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ »ﻣﺮدﺳﺎﻻر« ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻻﺑﺪ ﺑﺮاﺳﺎس دوﮔﺎﻧﻪﺑﯿﻨﯽﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‪» ،‬زنذﻟﯿﻞ«‬
‫ﺑﺸﻮﯾﻢ! و ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ »ﻣﺴﻠﻂ« ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﺨﺮبﺗﺮي دارﻧﺪ وﻟﯽ از ﻧﻘﺶ زﻧﺎن در ﺗﺪاوم اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺤﻂ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫از ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﻢ اﺳﻢ ﺑﺒﺮم ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻪ »ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي« را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوتﺷﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدﺳﺎﻻران در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬زن‬
‫را »ﺑﺮﺗﺮ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ! ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ »ﺑﯽراﻫﻪ« ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﺪهاي ﺳﺮﺷﺎن را ﺷﯿﺮه ﻣﯽﻣﺎﻟﻨﺪ‪ -‬و ﺣﺘﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻮﺷﯿﺪ‪ -‬ﺳﺮ دﯾﮕﺮان را‬
‫ﻫﻢ ﺷﯿﺮه ﺑﻤﺎﻟﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ روي دﺳﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎري در اﯾﺮان ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﭘﺬﯾﺮاي دﺧﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح ﺑﯽزﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺪام از اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﮔﺮ در دﺧﺘﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ارزشﮔﺰاري‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺻﻔﺘﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دﺧﺘﺮي ﮐﻪ‬
‫»ﻣﻄﯿﻊ« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺳﺮﮐﺶ« و »ﺳﻠﯿﻄﻪ« ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻄﻪ ﻫﻢ واژهاي »ﻣﻮﻧﺚ« اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد زﻧﺎن ﮐﺎرﺑﺮد‬
‫دارد! ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺮد »ﺳﻠﯿﻄﻪ« ﻧﻤﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﭘﺴﺮي ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫»ﺑﺎﺷﻬﺎﻣﺖ« و »ﻣﺴﺘﻘﻞ« و در ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ »ﮔﺴﺘﺎخ« ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎر‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﯽزﺑﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ »درﯾﺪهدﻫﺎن« اﺳﺖ و آﻗﺎ ﭘﺴﺮي ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎنﺑﺎزي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن از »ﺷﯿﺮﯾﻦزﺑﺎﻧﯽاش« داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ .‬دﺧﺘﺮ را از اﺑﺘﺪاي ﺗﻮﻟﺪ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ ﮐﻪ »ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺮ و ﯾﮏ ﻣﺎدر« ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎدر ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫‪90‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫»ﺑﻬﺸﺖ« زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺸﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ درﻫﻤﺎن »ﺑﻬﺸﺖ« ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﺎدﺗﺎن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫دﯾﻪﺗﺎن‪ ،‬از دﯾﻪ ﺑﯿﻀﻪ ﭼﭗ ﭘﺴﺮكﺗﺎن ﻫﻢ ﮐﻤﺘﺮاﺳﺖ! در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺤﻂ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫» زﻧﺎﻧﻪ« ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮورش ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﺑﯿﻤﺎران و ﮐﻬﻨﺴﺎﻻن‬
‫اداره ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬آﺷﭙﺰي‪ ،‬ﺷﺴﺘﺸﻮ‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰﮐﺎري‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ اﯾﻦ را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﮐﺎر زﻧﺎن در اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﮐﺎر‬
‫»ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ« ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬رواﺑﻂ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در درون ﺧﺎﻧﻮار ﻫﻢ از ﺳﻮي ﭘﺪر و ﻣﺎدر و واﺑﺴﺘﮕﺎن‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮش را در ﺗﺪاوم ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي در‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﺧﺎﻧﻪﺗﮑﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺣﮑﻮﻣﺖ درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﺳﺮم ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي را در ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ واﺣﺪش‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا در ذﻫﻦ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻧﻬﺎد ﺧﺎﻧﻮار‪ -‬از ﺑﯿﻦ ﻧﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺠﺰهاي اﺗﻔﺎق ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬دوﻟﺖﻫﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن دوﻟﺖﻫﺎ را ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اداره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻞ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺖ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎيﺷﺎن‬
‫ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﮑﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﯿﺢ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻢ وﻟﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺗﺼﺤﯿﺢ ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫آزادي و ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ را ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﮋاد‪ ،‬ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻫﻤﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﺧﺼﻮص ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن اول ﮐﺎر ﭼﻪ ﻧﻮع‬
‫اﺳﺒﺎبﺑﺎزيﻫﺎﺋﯽ ﺑﺮاي ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻮدك »دودول ﻃﻼ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اﺳﺒﺎبﺑﺎزياش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻔﻨﮓ و ﻣﺴﻠﺴﻞ و ﺗﺎﻧﮏ در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﺎد‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪91‬‬

‫»ﻗﺪرت« در ﺟﺎﻣﻌﻪاﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ واﻗﻊ دارﯾﻢ ﭘﺴﺮ را ﺧﺸﻦ و ﺧﺸﻮﻧﺖدوﺳﺖ ﺑﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺮوﺳﮏ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺳﯿﺴﻤﻮﻧﯽ ﺑﭽﻪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯿﻨﯽ آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن ﺳﻨﯿﻦ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺎﺋﯿﻦ »ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ« را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﻮق‬
‫و ذوﻗﯽ ﻫﻢ »ﻏﺬاي ﭘﺨﺘﻪ« را در اﯾﻦ ﻣﯿﻨﯽ ﻧﻌﻠﺒﮑﯽﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ و ﺑﻪﺑﻪ و ﭼﻪﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!‬
‫ﺧﺪا ﭘﺪر ﺷﻤﺎري از ﻣﺨﺘﺮﻋﯿﻦ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎي ﮔﺮﯾﻪﮐﻦ و‬
‫ﺷﺎﺷﻮ ﻫﻢ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ دﺧﺘﺮﮐﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﮐﻬﻨﻪ ﻋﻮض ﮐﺮدن ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ »آرام ﮐﺮدن« ﻧﻮزاد را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اوﺻﺎف‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﭽﻪ‪ -‬اﯾﻨﺠﺎ اﻟﺒﺘﻪ زﯾﺎد‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪ -‬ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻣﻦ از ﮐﺠﺎ آﻣﺪهام‪ ،‬ﻫﺮ دو را ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫ﺟﻨﺴﯿﺖ ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﮐﻪ ﯾﺎ ﻻي ﺟﻨﮕﻞ ﭘﯿﺪاﯾﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﻼﺋﮏ آوردﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﯾﺎد ﯾﮏ ﻟﻄﯿﻔﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﯽاﻓﺘﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﺴﺮك‪ -‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ اﯾﻨﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ از »ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺮف ﭘﺴﺮ اﺳﺖ‪ -‬از ﭘﺪر و ﻣﺎدرش در ﺑﺎره ﺧﻮد و ﺧﻮاﻫﺮش‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻮابﻫﺎي ﭘﺮت را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮار ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ دﯾﮕﺮ راﺑﻄﻪ ﺟﻨﺴﯽ ﻧﺪارد!!!‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﺪودة ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً »ﺧﺼﻮﺻﯽ« ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻧﻘﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ درﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭘﺴﺮ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬در ﺗﻌﻄﯿﻼت ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮ در آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدر ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺴﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭘﺪر ﺑﻪ ﻣﻐﺎزه و ﺑﺎزار ﻣﯽرود‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ وﺟﻮه ﻣﺸﺨﺺﺗﺮ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺧﻮدﻣﺎن را ﻓﺮﯾﺐ ﻧﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻢ وﺿﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻋﻠﻨﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬زﻧﺎن در اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻫﻢ ﺑﺮﺳﻨﺪ وﻟﯽ ﺣﻮزهﻫﺎي زﯾﺎدي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در دوﻟﺖ اﺻﻄﻼحﻃﻠﺐ آﻗﺎي ﺧﺎﺗﻤﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ دوﻟﺖ ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ آﻗﺎي‬
‫ﻫﺎﺷﻤﯽ وزﯾﺮ زن ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ و دوﻟﺖ اﺻﻼحﻧﺎﭘﺬﯾﺮ آﻗﺎي اﺣﻤﺪيﻧﮋاد ﻫﻢ در دور اول وزﯾﺮ زن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در دور دوم ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﻓﻈﻪام ﺧﻄﺎ ﻧﮑﻨﺪ ﺳﻪ وزﯾﺮ زن ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻢ ﺑﻪ دو ﺗﺎ از زنﻫﺎ راي اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪاد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺪادي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه زن داﺷﺘﯿﻢ و دارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫‪92‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖﺷﺎن »ذﻫﻨﯿﺘﯽ« ﻣﺮداﻧﻪ دارﻧﺪ و در اﻗﺪاﻣﺎت ﺿﺪزن‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻋﻠﻤﺪار دﯾﮕﺮاناﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﺑﺎ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮيﻫﺎي دﯾﮕﺮ و ﺑﺎ ﻓﻘﺮ‬
‫ﮔﺮه ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ دارﻧﺪ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼلاﻧﺪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺮد را‬
‫در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺮدن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ در ﺧﺎﻧﻮار ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪاﻓﻊ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ اﺳﺖ و وﻇﺎﯾﻒ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺪاوم و ﺗﺜﺒﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ از ﺳﻮي ﻣﺮدان‪ ،‬در‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺰاريﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﻌﮑﺎس ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮان ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﻔﻪﮐﻨﻨﺪه از »ﻣﺮداﻧﮕﯽ«‪» ،‬ﻣﺮد« ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» .‬اﻧﺘﻈﺎر«‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ »ﻣﺮد« ﺑﺎﯾﺪ »ﻗﻮي« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» ،‬ﻧﺎنآور« و »ﻣﺪاﻓﻊ« زن و دﺧﺘﺮ‬
‫ﺧﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ »وﻇﺎﯾﻒ« ﺑﺪون »ﺳﻠﻄﻪ« ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮان ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎ را در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ و زن ﺷﺮﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻣﺎدر و ﺧﻮاﻫﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺰ‪ .‬آن وﻗﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺤﻂ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
 ‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺤﻂ و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻏﻨﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان ﺳﺘﻢ ﻋﺮﯾﺎﻧﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻃﺎﻟﺐ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر را از ﻧﻘﺪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻧﺎن ﻧﺼﻒ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﯿﺶ و‬
‫ﮐﻢ ﺗﻔﺎوﺗﯽ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻮة ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ زن در زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﯿﺎر و وﺳﯿﻠﮥ ﺳﻨﺠﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي درﺟﮥ اﻋﺘﻘﺎد‪/‬ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ آزادي و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪.‬‬
‫ﻗﺼﺪم ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎﺋﯽ ﺑﭙﺮدازم ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ‬
‫ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺮﺿﻢ در وﻫﻠﮥ اول وارﺳﯿﺪن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓﻣﺎن ﺑﺎ زن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ آﯾﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن زن و ﻣﺮد را در ﻋﻤﻞ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﯾﺎ ﻧﻪ و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺎده ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺪرن و دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻧﻪ از ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﻠﯽ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي و ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺟﻤﻊﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ﻏﺮﺿﻢ‬
‫ﻧﺎﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﯿﻠﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮاروﺋﯿﺪن‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪآﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدن زن و ﻣﺮد ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت را ارﺟﺤﯿﺖ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻣﺮد ﺑﺮ زن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﻧﮕﺮشﻣﺎن ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اي‬
‫ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺮف راﯾﺞ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻢ درﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از آن ﻃﺮف‪ ،‬ﺷﻤﺎري ﺑﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻣﺎ در ﯾﮏ ﻧﺸﺮﯾﮥ ﺑﺮون ﻣﺮزي ﻫﻮﯾﺖ ﻣﻠﯽ ﯾﺎ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ را ﺑﺎ »زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ« ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﯿﻮة ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮدن درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﮐًﺮد‬
‫و ﺗﺮك و ﺑﻠﻮچ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ در ﺣﻮزة اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻓﻘﻂ ﺧﻮدش و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮدش را ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺎن ﯾﮑﻪﺳﺎﻻري در ﻋﺮﺻﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫‪94‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ زورﮔﻮﺋﯽ و ﻗﻠﺪرﺑﺎزي ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﯿﻤﻪاي از‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر )زﻧﺎن( ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ارزﺷﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺟﻮر در ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا در ﻣﯿﺎن آن ﻧﯿﻤﮥ دﯾﮕﺮ )ﻣﺮدان( ﻧﺘﻮان ﻫﻤﯿﻦ زورﮔﻮﺋﯽ و ﻗﻠﺪرﺑﺎزي را ﭘﯿﺎده ﮐﺮد؟‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺷﮑﻞ و ﻣﺤﺘﻮاي زورﮔﻮﺋﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ واﻗﻌﯿﺖ زورﮔﻮﺋﯽ از‬
‫ﺳﻮي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎدﮔﯽ از ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﮐﺮد و ﺑﻠﻮچ و ﺗﺮك ﻣﺎ ﺑﺘﻮان »ﻫﻮﯾﺖ اﯾﺮاﻧﯽ«ﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﻧﺘﻮان ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﭼﯿﺰﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ آزادي اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬ﻫﻨﺮ‬
‫ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﻟﺒﺎس و‪ ...‬را از ﻫﻤﮕﺎن ﺳﻠﺐ ﮐﺮد؟‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن در ﺣﺮف ﺑﺮاﺑﺮي ﻃﻠﺐاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﭘﻨﺪار ﺑﺮاﺑﺮيﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺮداري ﺑﺮاﺑﺮيﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺗﻮام ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺒﺎ ﮔﻔﺘﻦ و ﮐﺮدار زﺷﺖ داﺷﺘﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻗﺪم ﺑﺮاي ﺗﺨﻔﯿﻒ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺘﺒﺪاد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫را در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن زﯾﺮ ﺑﻨﺎي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺎ را ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ وارﺳﯽ ﻧﮕﺮشﻣﺎن ﺑﻪ زن‬
‫ﺑﭙﺮدازم‪ .‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ وارﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ و‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺼﺪم ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ و‬
‫ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ اﺣﺪ و ﯾﺎ آﺣﺎدي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻻﺑﺪ ﭘﺪرآﻣﺮزﯾﺪهاي ﻣﺤﺒﺖ ﮐﺮده و‬
‫راﻫﻨﻤﺎﺋﯽام ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ روﺷﻦ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻮادار ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ اﯾﺮاد و اﻧﺘﻘﺎدي را ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻣﯽداﻧﺪ از ﺗﻮﻃﺌﻪ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻗﺪرت ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان و‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺖ‪ .‬ﭼﻮن واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﻗﺪرﺗﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﺮدازي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺳﺮ ﺧﻮدﻣﺎن را ﺑﺎ اﯾﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎ‬
‫ﺷﯿﺮه ﻧﻤﺎﻟﯿﻢ و ذﻫﻦﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ و ﻧﻘﺎد را ﭘﯽ ﻧﺨﻮد ﺳﯿﺎه ﻧﻔﺮﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﺮاي ﻫﻔﺖ ﭘﺸﺖﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪95‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ اﺷﺎره از اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫روزﻫﺎ در ﺑﺎرة دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺿﺮورت رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺣﺮف و ﺣﺪﯾﺚ ﻧﮕﻮﯾﺪ‬
‫و ﺗﺌﻮري وﯾﮋه ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪارم ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺟﺪلﻫﺎ دارﻧﺪ در ﮐﻞ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺣﺮﮐﺘﯽاﻧﺪ در راﺳﺘﺎي درﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در راﺳﺘﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ درﮔﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ و ﺟﺪلﻫﺎ ﺑﺸﻮم در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ وﺟﻬﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آزادي ﺿﺮورت‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ و ﺗﻌﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه دارد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺷﺮط ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫آزادي اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮيﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺪون آزادي‬
‫ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آزادي ﻫﻢ ﺑﺪون ﺑﺮاﺑﺮي ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮﯾﺐ آﻣﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﯾﻨﻬﺎ دو‬
‫دو روي ﯾﮏ ﺳﮑﻪاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﺎﻫﻢ و درﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪ وﺳﻂ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در ﺣﺮف و ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﺑﺮي را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪاي آزاد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮيﻃﻠﺒﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺣﺮاﻣﺰاده و ﻗﻼﺑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮔﺮوهﻫﺎ ﯾﺎ اﻓﺮاد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫آزادي ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺤﺮز اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻌﯽ و در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ در آن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫آزادي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﺎﻓﯽ آزادي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﮔﺸﺎده داﻣﻦﺗﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ آزادي ﻫﻢ رﯾﺸﻪدارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻏﺮﺿﻢ ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎ در راﺳﺘﺎي‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آزادي اﺳﺖ و ﺑﺮ آﻧﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺟﻪ از ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻢ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺎ در ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آزادي ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﺮان ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﺋﺐ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﯾﺎدي دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﺎﺳﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﻠﻄﻪﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻌﻼً‬
‫ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﺳﺮم ﮐﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻋﻤﺪه ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎ رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و داﺧﻠﯽ دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر و ﺑﺮاي‬
‫‪96‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ »ﮐﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﯽ ﺑﻮد؟ ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم« وداع ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﻣﺎدام‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎيﻣﺎن را در اﯾﻦ راه ﺑﺴﯿﺞ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺮهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﺎدام ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮه ﮔﺸﻮده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﯾﻢ اﻓﺘﺨﺎر ﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ ﻣﺼﺎﺋﺐﻣﺎن ﻣﺜﻞ ﻧﻌﺶ روي دﺳﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي را ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻣﻬﻢﺗﺮي دارﯾﻢ‪ .‬ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺟﺪياﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻫﺮ ﺳﻮ در ﻣﻌﺮض ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﻌﺎﻧﺪان ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻋﻘﺘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬در ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺪون ﺑﺴﯿﺞ ﻫﻤﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎيﻣﺎن ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫رﻓﺖ و ﻻزﻣﮥ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﮥ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و آزادي در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮد در ﭼﺎرﭼﻮب ﮐﻠﯿﺘﯽ اﻣﻦ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎور ﺑﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺳﺎﻻري را در ﭘﻮﺷﺸﯽ ﻏﺮبﺳﺘﯿﺰ ﭘﻨﻬﺎن و ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻏﺮبﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﭘﺎدزﻫﺮ اﯾﻦ ﻏﺮبﺳﺘﯿﺰي ﺑﺪوي ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﻮﺷﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺟﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺣﺮف و ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎ در ﺑﺎرة آزادي ﺣﺮف ﻣﻔﺖ اﺳﺖ و ﮐﺸﮏ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺧﻮدﻓﺮﯾﺒﯽ ﺗﺮﺣﻢﺑﺮاﻧﮕﯿﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ‬
‫ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮي زن و ﻣﺮد ﺑﯽﺑﺎور اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﺪت از زنﺳﺘﯿﺰي ﻣﺴﺘﺘﺮ در آن ﻟﻄﻤﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﭼﯿﺰﻫﺎي‬
‫ﻧﺸﻨﯿﺪه! اﯾﻦ واژة زنﺳﺘﯿﺰي از ﮐﺪام ﺑﺎزار ﻣﮑﺎره ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ از ﺑﺎزار‬
‫ﻣﮑﺎرهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ﻏﺮض و ﻣﺮض داري‪.‬‬
‫ﻫﻮﭼﯽﮔﺮي ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ﺳﺮ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ! ﮐﺪام ﻣﺸﮑﻞ! اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ در ذﻫﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﻨﺪار ﺗﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ را‬
‫‪34‬‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫آﻗﺎ ‪ :‬ﺳﺮور‪ ،‬ﺑﺰرگ‪ ،‬رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻣﻮدب‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم‪ ) ...‬ص‪(٢٠‬‬
‫ﺧﺎﻧﻢ‪ :‬زن‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮ‪ ،‬زن ﺑﺰرﮔﺰاده و ﻧﺠﯿﺐ‪ ...‬روﺳﭙﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺸﻪ ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‪ )...‬ص ‪(٨٩-٨٨‬‬

‫‪34‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺸﯿﺪ ﻣﺸﯿﺮي‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ .١٣٦٩‬در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ را اﻓﺰودهام‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪97‬‬

‫ﻣﺮداﻧﮕﯽ‪ :‬ﻣﺮد ﺑﻮدن‪ ،‬دﻟﯿﺮي‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ) ص ‪(٩٨٢‬‬

‫ﻣﺮداﻧﻪ‪ :‬ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ‪ ،‬دﻻوراﻧﻪ ) ص ‪(٩٨٢‬‬
‫ﻣﺮدي‪ :‬آراﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﻧﯿﮏ اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬دﻻوري ) ص ‪(٩٨٣‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﺎر ﻧﺪارم ﮐﻪ زن ﺟﻤﺎﻋﺖ را در ﮐﻨﺎر دﯾﻮاﻧﮕﺎن و ورﺷﮑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ از زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﺮوم ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺰاﺋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻢ ﮐﺎر ﻧﺪارم ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﺮد ﺑﺮاﺑﺮ دو ﭼﺸﻢ ﯾﮏ زن ﺑﺮاﯾﺶ ارزش دارد‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﻧﺪاﺷﺖ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﺼﻒ آن دﯾﮕﺮي دﯾﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎﻻ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﺧﻮد اﻧﻌﮑﺎﺳﯽ از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮش ﻓﺮﻫﻨﮕﯽاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺮده ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻓﺎﺗﺤﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﻟﺐﻫﺎي ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬آخ ﮔﻞ ﮔﻔﺘﯽ‪ .‬ﮔﻮﺋﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻤﮥ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ را ﮐﻪ راه ﺑﺮون رﻓﺖ از ﻣﻌﻀﻼت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ را ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر دارﯾﺪ ﺧﻮدﺗﺎن را ﮔﻮل ﻣﯽزﻧﯿﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺎز ﭘﺮﺧﺎشﮐﻨﺎن ﻣﯽﺷﻨﻮم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاري؟ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮدت را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫در اﻧﺤﺼﺎر ﻫﯿﭻ دﺳﺘﻪ و ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪﺗﺮ و ﻫﻤﮕﺎﻧﯽﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﮕﺎه‬
‫اول ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﻼص ﺷﺪن از آن ﺑﺪون ﺑﺴﯿﺞ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺳﺮاﺳﺮي‬
‫ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﺻﯿﻐﻪاﯾﺴﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪيﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻌﺎﻻن ﭼﭗاﻧﺪﯾﺶ‬
‫ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﺠﻮزة ﺑﺰكﮐﺮدة ﺳﻠﻄﻨﺖ«‪» ،‬ﻃﻨﺎزي ﻋﺠﻮزة ﭘﯿﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري«‪ 35‬و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ "ﻋﺠﻮزه ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺮزن‪ ،36‬وﻟﯽ در ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺤﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻣﻞ ﻫﻤﮥ آن ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪ اﺳﺖ و زﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ »ﻋﺠﻮزة‬
‫ﺑﺰكﮐﺮدة« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺤﺶ درآﯾﺪ؟ آﺧﺮ اﯾﻦ ﭼﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮزن‬
‫ﺑﺰكﮐﺮده ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺤﺶ درﻣﯽآﯾﺪ؟ و ﯾﺎدﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﺤﺘﺮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮐﺴﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻋﻤﺮش را در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻈﺎﻫﺮ ارﺗﺠﺎع و ﺑﺎ آرزوي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪» ،‬ﺑﻪ‬

‫‪ 35‬ﺑﻬﺮوز ﺣﻘﯽ‪ :‬ﻧﻘﺶ ﺑﺎﻧﺪ رﻫﺒﺮيﻃﻠﺐ در ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﺗﻮدهﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﺋﯽ‪ ،‬آﻟﻤﺎن ‪ ،١٩٩١‬ص ‪، ٦۵ ، ۵٣‬‬
‫‪٧١‬‬
‫‪ 36‬ﻣﺸﯿﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٧١١‬‬
‫‪98‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﻌﻨﺎي آزادي و ﺑﻬﺮوزي ﺧﻠﻖﻫﺎي ﻣﯿﻬﻦ ﺳﭙﺮي ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .37‬دﺳﺘﻢ ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺧﺎك ﺑﺮ‬
‫دﻫﺎن ﻣﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪم ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ ژرﻓﺎي ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ از ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬از‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاري ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻢ داد ﮐﻪ ﯾﺎد و ﯾﺎدﮔﺎرش ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻧﺴﺎن آزادهاي ﻏﺮور آﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ در آن ﺑﺮﻫﻮت ﺑﯽﺗﻔﺎوﺗﯽﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰيﻫﺎ ﭼﻮن ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ وﺟﻬﯽ از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي »ﺣﺰب ﺗﻮده« اﻧﺘﻘﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪ آن ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ » ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ ﮔﺮگ و ﻣﯿﺶ اﺳﺖ« وﻟﯽ »راﺳﺘﯽ ﻫﻢ آﻧﻬﺎ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ راز ﮐﺎر ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﯿﺶ‪ ،‬ﻣﯿﺶ ﺗﻘﻠﺒﯽ اﺳﺖ و در‬
‫‪38‬‬
‫واﻗﻊ ﻣﺎده ﮔﺮگ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ داﻣﻦ ﺟﻔﺖ ﺧﻮد ﻟﻐﺰﯾﺪه اﺳﺖ «‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاري ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﮐﻪ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞﻫﺎ ﮐﻪ از ﻫﻨﮓﮐﻨﮓ و ﺳﻨﮕﺎﭘﻮر وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻄﻦ ﺟﺎﻣﻌﮥ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪» ،‬ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ ﮔﺮگ‬
‫و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ« ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﻨﺴﯿﺖ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد؟ و ﺧﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ »ﻣﺎده ﺑﻮدن« و »ﻧﺮ ﻧﺒﻮدن« را وﺿﻌﯿﺘﯽ دون و ﻓﺮودﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ داري ﻣﻼﻧﻘﻄﯽﺑﺎزي در ﻣﯽآوري‪.‬‬
‫ﺻﺪﻫﺎ و ﻫﺰارﻫﺎ ﺳﺎل وﺿﻊ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ زﺑﺎن زﺑﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺟﻨﮓ داري؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﮓ ﮐﯽ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺟﻨﮓ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬و اﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻪ! وﻟﯽ در ﺣﻮزه ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞﻫﺎ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم ﻫﻢ زنﺳﺘﯿﺰي ﺣﻀﻮري آزار دﻫﻨﺪه دارد‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن اﻣﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ و‬
‫ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﭼﻘﺪر ﻫﻢ ﻓﺮاوان و ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮدﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻌﺪي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﺳﻮزﻧﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ...‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﺟﺪلﻫﺎي از‬

‫‪ 37‬ﺑﻬﺮوز ﺣﻘﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎن ص ‪٨٨‬‬

‫‪ 38‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﻧﺎﺑﺪل‪ :‬آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺮﯾﮏﻫﺎي ﻓﺪاﺋﯽ ﺧﻠﻖ اﯾﺮان‪ ،١٣۵٦ ،‬ص ‪۵١‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪99‬‬

‫ﺳﺮ ﺳﯿﺮي و وﻗﺖ ﺗﻠﻒﮐﻦ و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻼن ﻣﺼﺮع از ﻓﻼن ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ از ﮐﺲ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ارزﺷﯽ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻫﯿﭻ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻼﺷﯽ‬
‫ﻧﺎﺳﺎﻟﻢاﻧﺪ ﺑﺮاي ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدن و ﺑﻪ ﺑﯽراﻫﻪ ﮐﺸﺎﻧﺪن ﺑﺤﺚ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎم‬
‫اﯾﻦ و ﯾﺎ آن ادﯾﺐ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن دادن ﺣﻀﻮر ﺳﻨﮕﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﺤﻮه ﻧﮕﺮش اﺳﺖ در ﺑﯿﻨﺶ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ و از ﻫﻤﯿﻦ رو اﯾﻦ اﺻﻼً و اﺑﺪاً اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ اﺳﺪي‬
‫و ﯾﺎ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ »زن و اژدﻫﺎ ﻫﺮ دو در ﺧﺎك ﺑﻪ«‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮي در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ اﯾﺮان ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﻟﺤﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ در ﺳﯿﻨﮥ ﻣﺮدان‬
‫و زﻧﺎن روزﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﺣﺮف ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ آن‬
‫ﺷﮑﺮي ﮐﻪ ﺧﻮرده اﺳﺖ زﯾﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﻮرد اﺳﺖ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اوﺣﺪي ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻪ رﻫﻨﻤﻮد زنﮐﺸﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ از اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﺟﺪيﺗﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻦ رﺧﺘﺶ‬ ‫زن ﭼﻮ ﺑﯿﺮون رود ﺑﺰن ﺳﺨﺘﺶ‬
‫‪39‬‬
‫آب رخ ﻣﯽﺑﺮدﺑﻪ ﺧﺎﮐﺶ ﮐﻦ‬ ‫ورﮐﻨﺪ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻫﻼﮐﺶ ﮐﻦ‬
‫ﺳﻌﺪي ﻋﻠﯿﻪاﻟﺮﺣﻤﻪ ﻫﻢ ﻣﮕﺮ از اوﺣﺪي ﭼﻪ ﮐﻢ دارد!‬
‫وﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﭼﻮ زن‬ ‫ﭼﻮ زن راه ﺑﺎزار ﮔﯿﺮد ﺑﺰن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﻨﺠﻮي ﮐﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ در »آراﯾﺶ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ و ﺑﯿﺎن ﺷﻮرﯾﺪﮔﯽﻫﺎ« اﺳﺘﺎدي ﭼﯿﺮهدﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ وﯾﮋه »ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﺧﺴﺮو و ﺷﯿﺮﯾﻦ«اش آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي دو دﻟﺪاده« ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،40‬ﺳﺮاﯾﻨﺪه ادﺑﯿﺎت زﯾﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫در ﻇﺎﻫﺮ ﺻﻠﺢ و در ﻧﻬﺎن ﺟﻨﮓ‬ ‫زن ﭼﯿﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺎه ﻧﯿﺮﻧﮓ‬
‫ﭼﻮن دوﺳﺖ ﺷﻮد ﺑﻼي ﺟﺎن اﺳﺖ‬ ‫در دﺷﻤﻨﯽ آﻓﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‬
‫ﭼﻮن ﻏﻢ ﺧﻮري‪ ،‬او ﻧﺸﺎط ﮔﯿﺮد ﭼﻮن ﺷﺎد ﺷﻮي‪ ،‬ز ﻏﻢ ﺑﻤﯿﺮد‬
‫اﻓﺴﻮن زﻧﺎن ﺑﺪ دراز اﺳﺖ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺎر زﻧﺎن راﺳﺖ ﺑﺎز اﺳﺖ‬

‫‪ 39‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺟﻤﺎلزاده ‪ :‬ﺗﺼﻮﯾﺮ زن در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣۵٧‬ص ‪٤٢‬‬

‫‪ 40‬ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪» :‬ﺧﺴﺮو ﺷﯿﺮﯾﻦ« ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻠﮏ ﺷﻤﺎرة ‪ ،١٦‬ﺗﯿﺮ ﻣﺎه ‪ ،١٣٧٠‬ص ‪١٢‬‬
‫‪100‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﯾﻦ اﻟﺒﺘﻪ »ﻃﺒﯿﻌﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮي ﺣﺪ و ﻣﺮز ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﯿﻼن در ﭼﻪ ﺧﻮش ﮔﻔﺖ آن ﻧﮑﻮزن‬
‫ﻣﺰن زن را‪ ،‬ﭼﻮ ﺧﻮاﻫﯽ زن‪ ،‬ﻧﮑﻮ زن‬
‫ﻣﺰن زن را‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﺮﺳﺘﯿﺰد‬
‫‪41‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﺶ زن ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮﻧﺨﯿﺰد‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اوﺣﺪي ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن زن ﮐﻨﯽ ده و ﮔﯿﺮ ﻧﺎم ﻣﺮدي ﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻨﮓ ﺑﻤﯿﺮ‬
‫ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮوي ﻓﺮزاﻧﻪ ﻫﻢ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد از اﯾﻦ ﻗﺎﻓﻠﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫زﻧﺎن را ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﯽ ﻣﺮده اﻧﮕﺎر‬ ‫ﺑﮕﻔﺘﺎر زﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﮑﻦ ﮐﺎر‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﭼﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ آﺷﮑﺎرﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ اﻧﮕﯿﺰ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪواﻗﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺗﮑﺎﻧﯽ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﻟﻨﮕﺎن ﻟﻨﮕﺎن ﺑﻪ ﻗﺮن‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ وارد ﺑﺸﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري و‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﺷﺪن‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ دو ﭘﯿﺶ ﮔﺰاره دارد‪:‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‬

‫وﻗﺘﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻣﻨﻈﻮرم ﺣﻖ ﻫﻤﺴﺎناﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﺒﺪاد و دﯾﮑﺘﺎﺗﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﻣﺎ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬و اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ و ﻫﺮز‬
‫ﻧﺮوﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ آزادي ﻓﺮدي ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﺧﺼﻮص آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺑﮑﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ دﯾﮕﺮ زﻣﺎﻧﻪاي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻼﻣﻪ دوران ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺎرة ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و‬

‫‪ 41‬ﺟﻤﺎلزاده ‪ :‬ﻫﻤﺎن ص ‪۵٣ ، ٤٨‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪101‬‬

‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ »ﻧﻈﺮ« ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﮐﻤﺎﮐﺎن ﻫﺮﮐﺲ ﺣﻖ دارد وﻟﯽ ﺣﻖ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺼﻮص در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﻻزم دارﯾﻢ ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎﺋﯽ اﯾﻦ ﻫﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﯽ‪ ،‬اﻏﺘﺸﺎش‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن ﻣﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﯾﺎد ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ اﻏﺘﺸﺎش ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﮐﺎرﺳﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻫﻢ ﻣﺨﺮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﻣﺎ در‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ در ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫دارﯾﻢ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺪدﮐﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺪا و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺎ » ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ« ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮدن‪.‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﻪ راﻫﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻧﻘﺪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ »ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰ« دارﯾﻢ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از »ﻗﺪﺳﯿﺎن« ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎﻫﺸﺎن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد! ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪورزي‪ ،‬ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰ دارﯾﻢ ﮐﺎرﻣﺎن زار اﺳﺖ و زار‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺧﻮد را ﻓﺮﯾﺐ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻧﻪ در ﻓﺮﯾﺐ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﯾﺎدﺗﺎن‬
‫ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ‪ -‬اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ آﺑﺮو و ﺷﺮف ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ در ‪ ۵٠‬ﺳﺎل‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ -‬در ﺑﺎرة ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺪهاي را ﺧﻮش ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﺑﯿﺎورﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﺸﺮﯾﺎت درون و ﺑﺮونﻣﺮزي ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻮﺗﻮﻟﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ادﺑﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﻫﺮاساﻧﮕﯿﺰي ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺑﻪ »اﻧﺘﻘﺎد« ﺷﺎﻣﻠﻮ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻨﺪ!!! ﺧﻮب وﻗﺘﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﻘﺪ در اﯾﻦ زﺑﺎن و در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺒﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ زﺑﺎن و اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ درﺟﺎ ﻣﯽزﻧﺪ و ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽرود‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻤﯿﺮم و ﺗﻮ ﺑﻤﯿﺮي‪ ،‬زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ و زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان دارد ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ از ﻧﻘﺪ ﻧﻤﯽﻫﺮاﺳﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺒﻠﻎ و ﻣﺸﻮق آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺤﺘﺮﻣﯽﮐﻪ ﻫﻨﻮز »اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ« را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ »ﻧﺒﺨﺸﯿﺪهاﻧﺪ«!! ﺧﻮب‪ ،‬ﻧﺒﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻗﺪر ﺷﺎﻣﻠﻮ ﮐﻪ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﯿﺰي‬
‫ﮐﻪ ﻋﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﯽ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻌﻀﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪102‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ و ﭼﺮا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن را از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﮑﺎن ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ زن ﺧﯿﻠﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻫﻢ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖوار ﺑﻪ ﺷﻤﺎري از ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮدﻣﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺎرهﺷﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺪي ﺑﺰﻧﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﯽﺑﺮﻧﺎﻣﻪﮔﯽ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ رﯾﺎﮐﺎري و ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﯽ‬

‫ﯾﺎدﺗﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ ١٣۵٧‬ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﭽﻪدار ﺷﺪن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آﻗﺎﯾﺎن و ﺧﺎﻧﻢﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺻﺪور ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي‬
‫از ﺳﻮي »رﻫﺒﺮ« ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﮕﺬارﻧﺪ! ﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯽ و ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ و داﻧﺸﮕﺎه ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺑﭽﻪﻫﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻦ و‬
‫ﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﺷﻐﻞ و ﺧﺎﻧﻪ و ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻧﯿﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬اﻻن ﻣﺜﻞ ﺧﺮ ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﻣﻼﻧﺼﺮاﻟﺪﯾﻦ در ﮔﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﯾﻢ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺟﻮان اﺳﺖ و از ﻫﻤﻪ ﺳﻮ ﻫﻢ ﺷﮑﻮه‬
‫ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺳﻦ ازدواج در اﯾﺮان ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان زﯾﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ازدواج ﮐﻨﻨﺪ )ﭼﻮن اﻣﮑﺎﻧﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻧﺪارﯾﻢ و‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﯿﻤﺎري اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﮑﻨﯿﻢ و ﻧﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻣﺎده‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﺎزﮔﯽﻫﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﺑﺎز زﻋﻤﺎي ﻗﻮم ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﺨﯿﻒ ﭼﺴﺒﯿﺪهاﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺟﻤﻌﯿﺖ در اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎديﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮدازم‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺻﻨﻌﺖ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞﺳﺎزي ﻣﺎ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬در‪ ۵٠‬ﺗﺎ ‪ ٦٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ را‬
‫در اﯾﺮان ﻣﻮﻧﺘﺎژ ﮐﺮدهاﯾﻢ وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎد ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ ﺳﺎﺧﺖ! از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺧﻮدﻣﺎن آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﻣﺎ ﻋﻀﻮ ﺣﺰب ﺑﺎدﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل و ﭘﺮﻧﺴﯿﺒﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻓﮑﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ دارم ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪103‬‬

‫ﺗﻮﻫﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﮑﻪ را از ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻮدﻣﺎﻧﯽ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺴﻦ ﻧﺮاﻗﯽ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪام روﺷﻦ ﺷﻮد‪:‬‬
‫»‪...‬ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮔﺮوﻫﯽ اﯾﻦ ﻫﻤﺖ را ﺑﮑﻨﻨﺪ و روي اﺳﺎﻣﯽ ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﯾﮏ ﮐﻤﯽﮐﺎر ﺑﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ درﺻﺪ ﺑﺎﻻﺋﯽ از ﺛﺮﯾﺎﻫﺎ و ﺷﻬﻨﺎزﻫﺎي ﻣﺎ ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﺧﺎﻧﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎم ﻓﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺪوداً ﭼﻬﻞ و دو ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ‪ .‬اﺳﺎﻣﯽﮐﻮرش و دارﯾﻮش و ﺧﺸﺎﯾﺎر و اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ‬
‫ﮐﻪ اﮐﺜﺮاً ﺳﺎلﻫﺎي ﺗﻮﻟﺪﺷﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ۵٠‬و ‪ ۵١‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﮑﺬا‪ .‬ﻋﻤﺎرﻫﺎ و‬
‫ﻫﺪاﻫﺎ و ﯾﺎﺳﺮﻫﺎ ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ و ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ‪ ....‬ﻋﻠﺖ آن را ﻣﯽﮔﺬارم ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«) ص ‪. (٨١‬‬
‫ﯾﺎ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺪﻫﻢ‪ :‬در روز ‪ ١۵‬ﺗﯿﺮﻣﺎه ‪ ١٣٣١‬از ‪ ٦٦‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ‪،‬‬
‫‪ ۵٣‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﺪق راي اﻋﺘﻤﺎد دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ‪ ١١‬روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺟﻠﺴﮥ ﺳﺮي ‪ ٢٦‬ﺗﯿﺮﻣﺎه‬
‫‪ ،١٣٣١‬از ‪ ٤٢‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﺣﺎﺿﺮ‪ ٤٠ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮي ﻗﻮام راي ﻣﺜﺒﺖ دادﻧﺪ‪۵ .‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ‪ ٣١‬ﺗﯿﺮﻣﺎه ‪ ،١٣٣١‬از ‪ ٦٣‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﺣﺎﺿﺮ ‪ ٦١‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق راي‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ دادﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺮتآﻣﻮز اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ٧‬ﻣﺮداد ‪ ،١٣٣١‬ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ‪ ٤٠‬ﺗﻦ‬
‫از ‪ ٤٢‬ﺗﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮي ﻗﻮام راي داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻗﻮام را ﻣﻔﺴﺪ‬
‫ﻓﯽاﻻرض ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﻣﺠﺎزات ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻠﯿﻪ اﻣﻮال و‬
‫داراﺋﯽ ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل اﺣﻤﺪ ﻗﻮام را از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ او ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ از ﮐﺪام ﻣﺜﺎل ﺷﺮوع ﮐﻨﻢ؟ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻏﺎز »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« از اﯾﺮان اﺳﺖ! و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال ﮐﺎر‬
‫ﻧﺪارد ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ درازﻣﺎن ﺑﺪﺗﺮ از »ﺣﯿﻮان« رﻓﺘﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ! ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي »زن و ﻣﺮد« در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽﻫﺎي ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺳﺎل ‪ ٢٠٢١‬ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮي را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫‪104‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻗﻬﺮﻣﺎنﭘﺮوري و اﺳﺘﺒﺪادزدﮔﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ از ﮐﺴﯽ ﺧﻮﺷﻤﺎن ﻣﯽآﯾﺪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﯽﻋﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آن ﻗﺪر در اﯾﻦ ﺳﺘﻮدن ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽروﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﺮده ﺧﺮده ﻫﯿﭻ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ اﯾﻦ »ﺑﺘﯽ« ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺎﻻي ﭼﺸﻤﺶ اﺑﺮوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﮐﻨﯿﺪ دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ وﻗﺘﯽ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ از‬
‫ﻣﺮادم اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮدم )در ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ( و ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮي او را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﮐﺸﯿﺪم‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از دوﺳﺘﺎن ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﻦﺷﺎن اﺑﻬﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ »ﺗﮑﻠﯿﻔﻢ« را ﺑﺎ ﺷﺎﻣﻠﻮ روﺷﻦ ﮐﻨﻢ! ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﯽداﻧﻢ‬
‫ﭼﻪ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ؟ ﺷﺎﻣﻠﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮاد و اﺳﺘﺎدم دوﺳﺖ دارم و اﯾﻨﺠﺎ و آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎد دارم‪ .‬ﭼﺮا ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﺰارش ﻧﮑﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺮﯾﻪاي در داﺧﻞ و‬
‫ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ ﻧﻘﺪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﺳﺘﺎدم ﺷﺎﻣﻠﻮ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖﮔﺮﯾﺰي و ﭘﻨﻬﺎﻧﮑﺎري‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﭙﺮدازد؟ اﮔﺮ‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً رﯾﺸﻪاش ﺑﻪ »ﺳﻠﻄﻪ اﻋﺮاب« ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از‬
‫»ﻣﻐﻮلﻫﺎ« ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬آخ! آخ! اﮔﺮ ﻣﻐﻮلﻫﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮ از ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫»ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري« رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽﻣﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪﯾﺪش؟ ﺑﯽﺗﻌﺎرف ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ در اﯾﻨﺠﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻣﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﮕﺮان ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ دو را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﺮدهﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺧﻮدﻣﺤﻮرﺑﯿﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺒﯽ‬
‫ﻣﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺎ »ﻧﻤﯽداﻧﻢ« ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫»دﻣﻮﮐﺮات« ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ »ﺣﻖ« ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ »ﻧﻈﺮ«‬
‫ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬و ﻓﮑﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ دارﯾﻢ ﺑﻪ آزاداﻧﺪﯾﺸﯽ در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺻﺤﺒﺖ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ و ﮐﯿﻨﺰ و ﻓﺮﯾﺪﻣﻦ را ﺑﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪105‬‬

‫ﺷﺎﮔﺮدي ﺧﻮد ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ واوﯾﻼﺳﺖ‪ .‬آن ﭼﻨﺎن‬
‫ﭘﻨﺒﮥ ﻏﻮﻟﯽ ﭼﻮن ﻫﮕﻞ را ﻣﯽزﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ!!‬
‫ﻣﻦ ﺣﺘﯽ دﯾﺪهام ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻃﺒﯿﺐ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد » ﻃﺒﺎﺑﺖ« ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!‬

‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ و ﺷﻌﺎر زدﮔﯽ‬

‫ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻻﺑﺪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺟﺪي ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ‬
‫ﺳﻪ ﻣﺎﻫﻪ ﯾﮏ ﺳﻮﺋﯿﺲ و ﯾﺎ ﺳﻮﺋﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽدﻫﯿﻢ! ﯾﺎ ﯾﺎدﺗﺎن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﺮان‬
‫داﺷﺖ »ژاﭘﻦ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ« ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﺮده و ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺳﺮﻧﮕﻮن‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺷﻤﺎ در ﻫﻤﺎن دوره »روﻧﻖ« ﯾﮏ ﻣﺎه اﮐﺴﯿﮋن »دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ« را از اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻧﺨﻮد ﻟﻮﺑﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﯾﮏ دﯾﺰي ﺑﯽﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ وﺟﻮه‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻻن ﻫﻢ اﮔﺮ ﺑﺪﺗﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﭘﺪر آﻗﺎي ﺑﻮش را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﯾﻮاﻧﻪﺑﺎزيﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬دﻻرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﻣﺎ را زﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬روزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮوز‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻨﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد دﯾﺪم ﮐﻪ آﻗﺎي اﺣﻤﺪيﻧﮋاد ﺧﻮاﺳﺘﺎر‬
‫اﻋﺰام داﻧﺶآﻣﻮزان و ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺞ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮدﺟﻪاي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫ﭼﺮا ﺻﺮف ﺑﻬﺒﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت آﻣﻮزﺷﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﺳﺎل ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮﯾﺶ در آﺗﺶ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ! در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻢ ﺳﯿﺎه ﻧﻔﺖ ﺑﻪ‬
‫»ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ« رﺳﯿﺪه و از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ و اﻻن ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﮐﺐ »ﭘﻮزه‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ« را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﻤﺎﻟﯿﻢ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ »ﻣﺴﺘﮑﺒﺮﯾﻦ« ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺎه از‬
‫ﻣﺎ ﻧﻔﺖ ﻧﺨﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﺴﺎﺑﻤﺎن ﺑﺎ ﮐﺮاماﻟﮑﺎﺗﺒﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻻن ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ دارﯾﻢ و ﻧﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ »ﻃﻼي ﺳﯿﺎه« ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫»ﺑﻼي ﺟﺎن ﻣﺎ« ﺷﺪه اﺳﺖ ﺧﻼص ﺑﺸﻮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ از ﮐﺠﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن زﯾﺎد ﺑﺮ ﻧﺨﻮرد؟ ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﻢ در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ و ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﯿﻮهﻫﺎ را ﻣﻬﻤﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ! اﻟﺒﺘﻪ‬
‫‪106‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﺳﻤﺶ را »ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي وﯾﮋه« اﯾﺮاﻧﯽﻣﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﺳﺮم ﮐﻪ ﻋﻠﺖ‬

‫اﺻﻠﯽاش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ ﺑﻨﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﻃﺌﻪﭘﻨﺪاري و ﺗﻮﻃﺌﻪﺑﺎوري و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي‬

‫ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺘﻞ اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‪ .‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ اوﺿﺎع‬
‫در اﯾﺮان‪ .‬در ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪» -‬ﻣﻔﻌﻮﻻن« ﺗﺎرﯾﺦاﯾﻢ و اﯾﻦ‬
‫دﯾﮕﺮاناﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﺮدن‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎزﮔﯽﻫﺎ داﺷﺘﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ راﻧﻨﺪﮔﯽ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﭼﻨﺪﺗﺎﺋﯽ ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ از ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎدهﻫﺎ در اﯾﺮان اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم از دﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻋﺼﺎب راﺣﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﻮب‪» ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ« ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻋﺼﺎﺑﺖ ﺧﺮاب‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺑﮑﻨﯽ! آدم ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف ﺳﺮش را ﺑﻪ ﮐﺪام ﺳﻨﮓ ﺑﮑﻮﺑﺪ!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ در ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻣﻦ درآوردي ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »رژﯾﻤﯽ« ﻫﺴﺘﯿﺪ وﻟﯽ‪ ،‬زﻣﺎن ﺷﺎه ﮐﻪ »ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ« ﻧﺒﻮد‬
‫وﻟﯽ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬و ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺗﻬﺮان ﺑﺎرﯾﮏ اﺳﺖ ﻧﻤﯽداﻧﻢ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻗﺮار ﺑﻮد در ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺗﻨﮓ و ﺗﺮش ﻟﻨﺪن راﻧﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ! ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﺶ دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻻ‬
‫ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺤﺚ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﺳﺘﯿﺰي و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮﯾﺰي‬
‫دﻟﯿﻞاش را ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻤﮑﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ راﻧﻨﺪﮔﯽ‪ .‬ﺑﺎر آﺧﺮي ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ اﯾﺮان ﺑﻮدم‪ ،‬دﯾﺪه ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻦ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ‬
‫اﯾﻤﻨﯽ در اﺗﻮﺑﺎنﻫﺎ اﺟﺒﺎري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -‬ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر اﻧﺪﮐﯽ ﺧﻨﺪه دارد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻓﻘﻂ در‬
‫اﺗﻮﺑﺎن؟‪ -‬وﻟﯽ دﯾﺪه ﺑﻮدم راﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ و ﮐﺮاﯾﻪاي‪ ،‬آﻗﺎي ﻣﻬﻨﺪس و دﮐﺘﺮ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﯿﺮه ﮐﻠﯿﮏ ﺷﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻠﯿﺲ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ را ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺒﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! وﻗﺘﯽ ﻫﻢ اﻋﺘﺮاض ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪107‬‬

‫ﭘﺪرﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺪم ﻗﺴﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺷﻤﺎ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در آوردهاﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ وﺑﺎل ﮔﺮدﻧﺘﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺼﺎدف را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻮن ﯾﮏ دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻮاب ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﺑﺎ ﺟﺎن ﺗﻮ زﯾﺎدي در ﻏﺮب ﻣﺎﻧﺪهاي! ﻣﺎ ﺣﺘﯽ‬
‫ﭼﺸﻢﺑﺴﺘﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺗﻮي اﯾﻦ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﻢ! ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﻨﮑﺮش ﻟﻌﻨﺖ‪.‬‬
‫آن وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺠﺎي ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﯽروﯾﺪ از اﯾﻦ ﺣﺠﻠﻪﻫﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راﻧﻨﺪﮔﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ! ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ در‬
‫ﺟﺎﺋﯽ ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ درﺳﯽ و دو ﺳﻪ ﺳﺎل اول ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ‪ ٨٠٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﺎدف راﻧﻨﺪﮔﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ! ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮآوردي از ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﻦ ﺣﺠﻢ ﻋﻈﯿﻢ از ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ دارد؟ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‬
‫را ﻣﯽﮔﺬارم ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ آن ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻫﻢ در ﺑﺎره ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪاد ذﻫﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﻦ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادزده ﺗﺒﺎه ﺷﺪن اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮﯾﺰي ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﻄﻦ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺷﮑﻮﻓﺎن در ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﮔﺴﺘﺮده و روزاﻓﺰون و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻋﺼﺒﯿﺖ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺷﺪه در‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﺼﺒﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺷﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮔﻞ و ﺑﻠﺒﻞ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ زﺑﺎﻧﯽ ﻫﻢ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻫﻢ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺎزكﺗﺮ‬
‫از ﮔﻞ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ دارﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺖﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺳﺮ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‬
‫اﺻﻼً و اﺑﺪا ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﮏ ﺳﺎﯾﺖ ﺧﺎص ﭼﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫دارد‪ .‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﻪﺷﺎن‪ ،‬ﺷﮑﻞ و‬
‫ﺷﻤﺎﯾﻞ ﭼﻤﺎق را ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ‪ .‬و ﻣﻦ ادﻋﺎﯾﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ در آﺋﯿﻨﻪ ﻧﻨﮕﺮد و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در راه ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪام‬
‫ﺟﺪي ﻧﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪﻃﻮر داﺋﻢ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺶ در ﺟﻨﮓ و ﻧﺰاع ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻠﺢ‬
‫رﺳﯿﺪن را ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد در ﺻﻠﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ در ﺑﺎرة ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﻄﺮوﺣﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮون ﺧﯿﻠﯽ ﻗﺒﻞ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺣﺘﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﯾﮑﻢ ﻫﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﻓﺼﻮل ﭘﯿﺶ ﺑﺮﺷﻤﺮدهام وﯾﮋﮔﯽ و ﺧﺼﻠﺖ ﮐﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و در ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻫﺰاره ﺳﻮم ﻫﻢ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ ﮐﺲ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮدش دوﻟﺖ دارد و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮﮐﺎرﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎرآﺋﯽ و ﺑﺎزدﻫﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ اﻣﺮوزه‬
‫داراي اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ ﺣﻮزهاي از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻮاﺑﻄﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪109‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮآن اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ دادنﻫﺎ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﺷﺪت از راﺑﻄﻪﺳﺎﻻري ﻣﺘﺎﺛﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﺻﻮﻻً‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ ﻧﺪارﯾﻢ )اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪﺷﺎن اﻋﻤﺎل ﻗﻬﺮ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ(‪ .‬رﯾﺨﺖ و ﭘﺎش زﯾﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آﻣﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎرآﻣﺪ و ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﺷﺎهﻋﺒﺎس‪ ،‬اداره اﻣﻮر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺸﮑﻞ زﯾﺎدي اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ -‬ﺣﺎﻻ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ واﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪن ﻣﺎ از دﻧﯿﺎي‬
‫ﻣﺪرن از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه اداره اﻣﻮر در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ -‬وﻟﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﯾﮑﻢ و در ﻋﺼﺮ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬وﺿﻊ ﮐﺘﺎب و ﻧﺸﺮ ﮐﻪ اﻇﻬﺮ ﻣﻦ اﻟﺸﻤﺲ اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻊ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽداﻧﻢ در ﻫﻤﮥ ﺟﻬﺎن ﮐﺸﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه اﯾﺮان‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ و ﻣﺠﻠﻪ ﺟﻮاﻧﻤﺮگ و ﻧﺎﮐﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭼﻨﺪ ﻧﺸﺮﯾﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﺎ روزﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻫﻔﺘﻪﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻣﺎهﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ده ﺳﺎل دوام آورده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در‬
‫ﻣﻮاردي ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در اﮐﺜﺮﯾﺖ‬
‫ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫زﻣﺎن ﮐﺘﺎبﺧﻮاﻧﯽ در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﯿﺮاژ ﮐﺘﺎب و ﻣﺠﻠﻪ در اﯾﺮان و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﺮون از اﯾﺮان دﯾﮕﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ روﺣﯿﻪ ﺧﻮدم ﺧﺮاﺑﺘﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺣﺰب ﻧﺪارﯾﻢ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺰب‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻀﺮات ﻫﯿﭻ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎﻗﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻨﺴﺠﻢ در ﺑﺎرة ﻣﺴﺎﯾﻞ و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ»اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت« ﻣﺎ ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻢ ﺑﮑﻨﯿﻢ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻌﯿﺎري ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﯿﻦ آﻗﺎي‬
‫ﮐﺮوﺑﯽ و ﯾﺎ آﻗﺎي اﺣﻤﺪيﻧﮋاد ﯾﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ! در ﮔﺬﺷﺘﻪاي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫اﺷﺎره آﻗﺎي ﻫﻮﯾﺪا ﻫﻤﮥ ﻧﺸﺮﯾﺎت را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺷﺎرة‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﻧﺸﺮﯾﻪ را ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد دﻟﯿﻞ ﻣﺤﮑﻤﻪﭘﺴﻨﺪي‬
‫‪110‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر دﻟﺒﺨﻮاﻫﯽ اﺳﺖ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﺗﻼف ﻣﻨﺎﺑﻊ – ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺪﺗﯽ ﭘﯿﺶ اﻣﺘﯿﺎز ‪ ٩‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻟﻐﻮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ‪ ١٣‬ﻧﺸﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﺧﻄﺎر‬
‫دادهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺑﺰار ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﻘﻄﻊ و ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﻫﻢ ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬رﻫﯿﺎﻓﺖﻫﺎ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ وارداﺗﯽ اﺳﺖ و ﻧﺴﻨﺠﯿﺪه ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ را ﺣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﺗﻼف ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺸﮑﻼت را ﻣﺰﻣﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻔﯽ در ﻋﺮﺻﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺧﻮدش را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ و در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﻤﻮدﻫﺎي‬
‫اﯾﻦ »اﻣﺘﻨﺎع از ﺗﻔﮑﺮ« و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاواناﻧﺪ‪ .‬از ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺰﻣﻦ ﺷﺪه ﮐﺘﺎب ﻧﺨﻮاﻧﺪن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺑﯿﺶ از ‪ ٨٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﯿﺮاژ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﺋﯿﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎي از ﻫﻔﺖ‬
‫ﺧﻮان ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرم‪ .‬ﺑﺮﺳﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎﺋﯽ ﭼﻮن ﻋﺪمدﻗﺖ و وﻗﺖﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﺎر‬
‫اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻓﺮدا اﻧﺪاﺧﺘﻦﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﻌﻄﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن از اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ ﻣﺜﻞ اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻔﺎوﺗﺶ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﯽﺻﺎﺣﺐ‪ ،‬ﺗﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽرود و ﮔﺎه ﮐﻨﺘﺮﻟﺶ ﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ در اﯾﺮان ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ اﻻن و ﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺗﻮﻣﻮﺑﯿﻞ ﺳﻮاري را ﺑﺎ اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ ﺳﻮاري اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و اﮔﺮ در ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮاي ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﯾﻢ ‪ -‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ اﮔﺮ وﺟﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ -‬آﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﻌﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺻﺪﻣﻪ ﻣﺎﻟﯽ و ﺟﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ؟‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺟﻮان ‪ ٢۵‬ﺳﺎﻟﻪاي را ﮐﻪ در ﺗﺼﺎدف راﻧﻨﺪﮔﯽ از دﺳﺖ ﻣﯽرود‪،‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از زﯾﺎن ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان زودﻣﺮﮔﯽ اﯾﻦ ﺟﻮان‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ او ﻣﺒﻠﻐﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﺎدل ‪ ۵‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﮐﻪ در اﯾﺮان اﻣﺮوز ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﻮان ﺗﺎ ‪٦۵‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ ﮐﺎر و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺎن اﻗﺘﺼﺎدي از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪111‬‬

‫ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎﻣﺶ ﻣﻌﺎدل ‪ ٢٤٠٠‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺧﻮدﺗﺎن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ و ﻫﺮ ﻣﺎه ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در اﺛﺮ ﺗﺼﺎدف راﻧﻨﺪﮔﯽ از دﺳﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ در ﺟﺎﺋﯽ ﺧﻮاﻧﺪهام از ﻣﺮگ ﺳﺎﻟﯽ ‪ ٣٠٠٠٠‬ﺗﻦ در ﺟﺎدهﻫﺎي ﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن ﺗﺼﺎدﻓﺎت راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﻫﻢ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪاي از زﯾﺎن واﻗﻌﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ را ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺣﺴﺎب ﺳﺮاﻧﮕﺸﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ از ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻠﻒ‬
‫ﺷﺪه رﺳﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﭼﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﯾﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﯾﻌﻨﯽ وارﺳﯿﺪن و درك اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻋﻠﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣﻮﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﯿﺎرات اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ آن‬
‫ﻋﻠﻢاﯾﻢ ﯾﺎ ﻋﻠﺖاش در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي اﺳﺖ! در ﺑﺎرة ﺧﻮدﻣﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﯿﺮتآورﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ در اﯾﺮان اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮة رﻓﺘﺎر ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫دارد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺴﯿﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﺤﺼﯿﻼت و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ روﺳﺘﺎﺋﯽ ﺑﻮدن‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻤﮕﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺪاوم اﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دردﻣﻨﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮش ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﻧﮕﺮش ﻣﻌﯿﻮب ﻣﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﯾﺨﭽﺎل و ﻓﺮﯾﺰر‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺻﻨﺪوق ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫اﻣﮑﺎن ﻣﺎﻟﯽاش ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻤﺎ دو‪ ،‬ﺳﻪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﭼﻬﺎر ﻋﺪد ﯾﺨﭽﺎل و ﻓﺮﯾﺰر ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازة ﯾﮏ ﻗﺼﺎﺑﯽ ﮔﻮﺷﺖ و ﻣﺮغ و ﯾﮏ ﺗﺮهﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﻫﻢ ﺳﺒﺰي ﺧﺸﮏ ﺷﺪه و ﺳﺮخ ﮐﺮده‬
‫در آﻧﻬﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .42‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺧﻨﺪهدار اﺳﺖ ﯾﺎ ﮔﺮﯾﻪآور ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﻣﺮغ ﻣﻨﺠﻤﺪ‬
‫در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ زﯾﺎد ﻃﺮﻓﺪار ﻧﺪارد وﻟﯽ ﮔﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﻣﺮغ ﺗﺎزه را ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ‬

‫‪ 42‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﯿﺎت ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺬف ﯾﺎراﻧﻪﻫﺎ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﯿﺪ‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ در اﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎ دﯾﮕﺮ ﺗﻮان ﻣﺎﻟﯽ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽداﻧﻢ ﺧﺎﻧﻮاري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دوري درازﻣﺪت از اﯾﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم‬
‫ﻋﺰﯾﺰان ﺳﺎﮐﻦ اﯾﺮان ﻣﺴﺎﻋﺪت ﮐﻨﻨﺪ و راﻫﻨﻤﺎﺋﯽﺷﺎن را درﯾﻎ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪112‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫و آن وﻗﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﷲﺑﺨﺘﮑﯽ ﺧﻮدﺷﺎن آن را ﻣﻨﺠﻤﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‪ 43‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺴﺎﯾﻞ‬

‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺧﺮﯾﺪ و ﻣﺼﺮف‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻏﺘﺸﺎش در ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد – اﻟﺒﺘﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻏﺘﺸﺎش ﺑﺎزار‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ وﻟﯽ ﺣﺮﻓﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﻟﻨﺪن و ﭘﺎرﯾﺲ ﻫﻢ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺧﺮﯾﺪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎزار ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺟﺮﺛﻘﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﭼﻮﺑﮥ دار اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ!‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ وﻟﯽ درﻋﻤﻞ‪ -‬ﮐﺎري ﺑﻪ ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﺴﺘﺒﺪان در اﯾﺮان ﻧﺪارم‪-‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺎ در دوره رژﯾﻢ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﮐﻨﻮن ﻣﺤﻞﻫﺎﺋﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﻮﺋﯽ ﺑﺤﺚ‬
‫و ﺟﺪل در آن ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و ﯾﺎ اﮔﺮ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ روزﻫﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ را ﺑﻪ آن اﻓﺰودهاﻧﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﺣﺬف رﺷﺘﻪﻫﺎي درﺳﯽ را‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻤﻠﮑﺖ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯽﺻﺎﺣﺐ اﺳﺖ و ﺑﻪﻋﻼوه‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن ﻫﻢ ﻫﻤﻪﮐﺎرهاﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ زﺑﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﺎز ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ را‬
‫»اﺳﻼﻣﯽ« ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻔﺖ ﭘﺸﺘﻤﺎن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻢ را »ﺧﺘﻨﻪ« ﻧﮑﻨﯿﺪ! ﺑﺎري‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮاً وﻇﯿﻔﮥ ﻋﻤﺪهاش‬
‫دﻫﻦﺑﻨﺪ دوزي ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎيﻣﺎن ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺳﮑﻮت و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮهوار ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ داﻧﺸﺠﻮي »ﺷﯿﻄﺎن« ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ اﮔﺮ اﻋﺪام ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ »ﻣﻘﺪس« ﺳﺮﺑﺎزي‬
‫اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪ و اﻻن ﻫﻢ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ دارﯾﻢ »ﺳﺘﺎرهدار« ﻣﯽﺷﻮد و از ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺤﺮوم و ﯾﺎ ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽرود و ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﭘﺎﯾﮕﯽ اﺗﻬﺎم ﻫﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺘﻬﻤﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﺎن آزاد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ! )ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن داﻧﺸﮕﺎه اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ(‪ .‬ﻫﺮ‬
‫اﺳﺘﺎدي ﮐﻪ دﺳﺖ از ﭘﺎ ﺧﻄﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽرﻓﺖ و اﻏﻠﺐ از ﮐﺎر ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﻣﻤﻨﻮعاﻟﺘﺪرﯾﺲ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﺗﺎرﯾﺦ رو ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‬

‫‪ 43‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ در اﯾﻦﺟﺎ دارم از ﺳﺎلﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻧﯿﻢﭼﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻻن ﺑﺎ ﮐﻤﺒﻮد‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ وارد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان را ﻧﺪﯾﺪهام‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪113‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻫﻢ ﮐﻪ اوﺿﺎع در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ در ﮐﻠﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪﺗﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﻄﻌﯽ ﺷﻤﺎري ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﺪﯾﺶ ﻗﺸﺮي ﮐﻪ‬
‫اﻋﻀﺎي »ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ« ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﺼﻔﯿﻪﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮﻫﺰﯾﻨﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺮﯾﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدﺷﺎن آن »ﺳﻨﮕﺮ« را ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﺗﮏﺻﺪاﺋﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﮐﻨﻮن‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﻤﺎري از ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﺪﯾﺸﺎن ﻗﺸﺮي ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫اﻧﺪر ﻓﻮاﯾﺪ آزادي و ﺟﺎﻣﻌﮥ ﭼﻨﺪ ﺻﺪاﺋﯽ داد ﺳﺨﻦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﯾﮏ‬
‫ﺗﻦ‪ -‬دﯾﮕﺮان ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﺋﯿﻨﻪ ﻋﺒﺮت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺿﻤﻦ‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﻮد‪ ،‬از ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن در آن‬
‫ﯾﻮرش ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر و ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ و وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﻮزﺷﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫دﯾﺮﮐﺮد ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ذﻫﻨﯿﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﭘﺸﺖ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش آﯾﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫را »ﺳﻨﮕﺮ« دﯾﺪن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ و ﺧﺮاﺑﮑﺎري و ﮐﺸﺘﺎر آن ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﺗﻮ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻪ ﺳﻨﮕﺮي ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻤﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل در ﺑﺎرة ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺘﻀﺎد و روﺷﻨﮕﺮي و ﻧﻘﺪ ﻫﺮآﻧﭽﻪﻫﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺗﺎ راه‬
‫ﺑﺮون رﻓﺖ از ﻣﺼﺎﺋﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر‪ ،‬آﯾﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اداره اﻣﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؟ از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯿﻪ‬
‫در اﯾﺮان ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻔﯿﻪﻫﺎ رﻓﻊ ﺷﺪﻧﺪ؟ ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان را ﻧﺪﯾﺪهام وﻟﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻫﻤﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻫﻢ راهاﻧﺪازي ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ روال اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ ﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب دادﯾﻢ و ﻧﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ذﻫﻨﯿﺖ ﺳﺎدهاﻧﺪﯾﺶ ﻣﺎ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﺎ در ﻗﺒﻞ از ﺑﻬﻤﻦ ‪ ١٣۵٧‬ﺗﺨﻢ دو زرده ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﺎدي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮﮔﺰاري اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد در اﯾﺮان اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎن ﺷﺎه‪ ،‬ﺳﺎواك ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﺑﮑﻦ و ﻧﭙﺮﺳﺶ ﮐﺮاوات آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺪل ﭘﺎرﯾﺴﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﯿﻨﯽ ژوپ ﻫﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدادﻧﺪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﻌﻨﯽداري‬
‫در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﮐﻨﻮﻧﯽﻣﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺪاﺧﻼت ﺑﯽروﯾﻪ‬
‫و ﺑﯽﺟﺎي ﺷﻮاري ﻧﮕﻬﺒﺎن و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽدار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب اﺻﻠﯽ را ﺷﻮراي‬
‫‪114‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺨﺶ ﻫﺮ روزه ﮐﻤﺘﺮي ﻫﻢ از ﻣﺮدم ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در ﻣﯿﺎن ﺑﺮ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﺗﺄﺋﯿﺪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ! وﻗﺘﯽ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﻌﻨﯽدار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖزداﺋﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از دوﻟﺖ و ﻧﻈﺎم روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖزداﺋﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻣﺮدم‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮاي ﻋﺪم ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﯾﮏ‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﻣﺨﺮبﺗﺮ از ﺧﺪﺷﻪدارﺷﺪن راﺑﻄﻪاش ﺑﺎ ﻣﺮدم وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ روزﻧﺎﻣﻪ و ﻣﺠﻠﻪ و ﮐﺘﺎب ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد داﺷﺖ و دارد‪ .‬از ﺳﺎﻧﺴﻮر‬
‫و ﺑﺴﺘﻦﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﻦﻫﺎ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻮم ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷﻮرﺑﺨﺖ اﺳﺖ دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﺗﺴﺎﻫﻞ و ﻣﺪارا ﮐﻪ ﻧﺪارﯾﻢ ﻫﯿﭻ‪ ،‬از اﻧﺘﻘﺎد ﻓﺸﺎر ﺧﻮﻧﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ -‬دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎد در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﮔﺮدنﻣﺎن را ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮب اﯾﻦﻫﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﯾﮏ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺘﺒﺪادزده و ﯾﺎ ذﻫﻨﯿﺘﯽ اﺳﺘﺒﺪادي ﮐﻪ در آن ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي‬
‫ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺨﺪوشﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
 ‫ﺳﺮﮐﻮب ﻣﻠﯽ ﺷﺪه و دادﮔﺎه در ذﻫﻦ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﭼﻮن ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻗﺘﺼﺎدي در آن ﺑﺮاي ﭘﺮورش و ﺷﮑﻮﻓﺎﺋﯽ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‪،‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮاي ﺳﻮزاﻧﺪن و ﺑﻪ ﻫﺪر دادن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ ﮐﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﯾﺎد ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺪﮐﯽ زﯾﺎدي دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺎﻧﺴﻮر رﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻤﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺸﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﻫﻢ اﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه در ﮐﺸﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮرم ﺑﻪ واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرتﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ دﻫﻦﺑﻨﺪ و دﺳﺖﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﻣﯽآورد و ﻧﻤﯽﮔﺬارد و اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺎرﻣﺎن را اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺰ رﺳﻮب‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺒﺪاد دروﻧﯽﻣﺎن درﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﮐﻢ دﺳﺖ و ﭘﺎﮔﯿﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﻬﻠﮑﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ‪ -١٣۵٧‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدﻣﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ ﻧﻪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻌﺎرف آن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻫﺴﺖ از دادﮔﺎهﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن در آن ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن ﻫﻢ ﻗﺎﺿﯽ و دادﺳﺘﺎناﻧﺪ و ﻫﻢ ﻣﺘﻬﻢ ردﯾﻒ اول‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﺎﻣﻼً ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﻣﺎ »ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﯿﻮه‬
‫ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺑﺎرة ﻟﺒﺎس زﻧﺎن و ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري ﮐﻤﺘﺮ در ﺑﺎرة ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﻣﺮدان‪ -‬و ﯾﺎ ﺷﯿﻮه ﮔﺬراﻧﺪن وﻗﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ -‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺮﻓﻪ‪-‬‬
‫اﻧﺪك ﺗﻐﯿﯿﺮي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ آدم وﻗﺘﺶ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرم در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮔﺬران وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ وﻗﺖ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح آزاد و ﻓﻮق ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﻼس ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺷﯿﻄﻨﺖ از ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻼس را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫‪116‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺳﻨﯽ ﻫﻢ از ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ واوﯾﻼﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ از وﻗﺘﺘﺎن را ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﺮف ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺴﺖ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﻣﺜﻼً ورزش‬
‫ﺑﮑﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﻋﺎدت دﯾﮕﺮي داﺷﺘﯿﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﯾﺎ ﻗﺼﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﯾﺎ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺳﺮود‪ .‬ﮐﻢ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﯿﺎﻓﻪ دﻟﺴﻮزاﻧﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ارﺷﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‬
‫آﺧﺮ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً دﮐﺘﺮ ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﻣﻬﻨﺪس و‬
‫ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪار ﻫﻢ ﺑﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﺘﻤﺎً ﮐﻪ اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎﺋﯽﻫﺎ از ﺳﺮ‬
‫دﻟﺴﻮزي ﺑﻮد وﻟﯽ ﯾﮏ وﺟﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ داﺷﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي و آزادي اﻧﺘﺨﺎب اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻫﯿﭻ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﻠﯿﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ »رﺳﻤﯽ« ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽﻣﺎن در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫»ﺧﻮديﻫﺎ« از ﻫﻔﺘﺎد دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖ آزادﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻻﻃﺎﺋﻠﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و »ﻏﯿﺮﺧﻮديﻫﺎ« ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ »ﻣﺰاﺣﻢ« ﻧﺸﻮﻧﺪ! اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻓﻘﻂ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮان وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺻﻼً و اﺑﺪاً‪ .‬اﯾﻦ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ »ﺑﯽﺻﺎﺣﺐ« ﺑﺪ ﺟﻮري اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﻣﻨﺤﻮس و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻣﺎ را آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ!‬
‫ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ »ﺳﺮﮐﻮب ﻣﻠﯽ ﺷﺪه« ﻣﺎ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﻮل ﻓﺮﻧﮕﯽﻫﺎ‪ ،‬اﻏﻠﺐ‬
‫ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ »ﻫﺎﺑﯽ« ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯽوﻗﺖ »ﺑﺰرگ« ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ از ﮐﺎرﻫﺎيﻣﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﺎن »ﺑﭽﮕﺎﻧﻪ« ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫زﯾﺎدي ﻫﻢ ﺑﯽدﻟﯿﻞ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ »ﯾﮏﻧﻮاﺧﺘﯽ« ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻪ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽﻣﺎن ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﻧﻪ رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﻣﺎن‪.‬‬
‫ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ ﺗﺎ در دﻫﮥ دوم ﻫﺰاره ﺳﻮم ﮐﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ »آزادي« ﺑﺮﺧﻮردي اﺧﻼﻗﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ و در ﺿﻤﻦ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ارﺷﺎد دﯾﮕﺮان ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺣﻖ دارﯾﻢ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪117‬‬

‫ﻧﻈﺮاﺗﻤﺎن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮاﺗﻤﺎن ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دوﺳﺘﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد و‬
‫راﺑﻄﻪﻫﺎ ﻓﺪا ﺑﺸﻮﻧﺪ آزاد ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ وﻗﺖ آن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬اﮔﺮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ »دادﮔﺎهﻫﺎي ذﻫﻦ« را ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ »دﮔﺮ ﻧﮕﺮ«‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ و ذرهﺑﯿﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ زده ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﻧﻤﯽﺗﺎﺑﯿﻢ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان روا ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﮐﺎر ﻣﺎ از رﯾﺸﻪ ﺧﺮاب اﺳﺖ!‬
‫اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺸﺨﺼﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻦ ﯾﮑﯽ از آن ﺑﯽﺧﺒﺮم‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻢ اﺳﻢ ﻧﯿﻢ دوﺟﯿﻦ ﻣﺘﻔﮑﺮ ﻏﺮﺑﯽ را ﺑﺮاي »ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن« ﺷﻤﺎ ردﯾﻒ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻣﯽداﻧﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻓﺮاد ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ آزار ﻧﺮﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آزادﻧﺪ ﻫﺮ ﺗﻔﮑﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎز ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺷﺮط‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻫﺮ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻣﯽداﻧﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺪرن ﻧﯿﺴﺖ‪ -‬ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﺳﻤﺶ را ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ -‬ﺑﺎ‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺑﺮﺧﻮردي اﺧﻼﻗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد و ﻧﻪ از ﺳﻮي ﮐﺴﯽ‬
‫و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮوز ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و رﺳﻤﯽ را ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻣﻌﻄﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻋﯿﺎن اﺳﺖ ﭼﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﺬرم و ﻣﯽﭘﺮدازم ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﻣﺎن اﻣﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺮوز ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺤﺼﺎر ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ .‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آنﭼﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد و‬
‫اﻻن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮي ﺟﻠﻮهﮔﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﻌﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺒﻮد و اﻻن اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﻌﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي در ﻗﺼﻪﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬از رﻧﺞﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﻧﻮﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺼﻪﻧﻮﯾﺴﯽاش اﺷﮑﺎل داﺷﺖ و اﻻن ﻫﻢ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از رﻧﺞﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪» ،‬ﻣﺘﺤﺠﺮ«‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺼﻪﻧﻮﯾﺲ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﻗﺘﺼﺎد ﻫﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺣﺪاﻗﻞ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﺷﻪ ﭼﺸﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزار آزاد داﺷﺖ و ﯾﺎ ﻣﺪاﻓﻊ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻮد ﻋﺮض ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد‬
‫و زﺣﻤﺖ ﻣﺎ روا ﻣﯽداﺷﺖ و اﻣﺮوز ﻫﻢ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزار آزاد ﺑﺎور اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬اﺳﻢ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﮕﺮش ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬
‫ﻧﮕﺮش ﻧﻪ ﺑﺨﺸﯽ از راه ﺣﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪119‬‬

‫رﯾﺸﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽاش در ﭼﯿﺴﺖ و ﯾﺎ در ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﺟﻮاب اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺎل ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎرة اﯾﻦ رﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﺸﻮم وﻟﯽ‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﻓﻬﻤﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺎزهاي ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﺑﺪي ﮐﻪ ﺑﻠﺪﯾﻢ از ﯾﺎدﻣﺎن ﻣﯽرود‪ .‬ﻧﺎﺗﻮان از آﻣﻮزش و آﻣﻮﺧﺘﻦ از‬
‫ﮐﺮدهﻫﺎ و ﻧﮑﺮدهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮﯾﻢ و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺼﯿﺎنﮔﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و ﻧﻪ‬
‫ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﯿﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي روﺣﯽ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺟﺎاﻓﺘﺎدة ﻣﻠﯽ‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻠﺖ‪ -‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫دارد زﯾﺮورو ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن دوﮔﺎﻧﻪﺑﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﯿﺎﻫﯿﻢ و‬
‫ﯾﺎ اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺳﯿﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اي ﮐﺎش در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ دوﮔﺎﻧﻪ دﯾﺪن‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ آن رﻧﮓ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺣﻖ ﺣﯿﺎت دارد‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﯾﺎد‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻨﺮ در ﺗﻨﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﯾﮏ رﻧﮓ ﺧﺎص‪ ،‬در‬
‫ﻣﯿﺎن رﻧﮓﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖاش را ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ در ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎ از زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان‪ ،‬ﻫﻤﻪﻣﺎن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﺪون ﻫﯿﭻ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪ ،‬اﻫﻞ دوﺋﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ در دوره ﻓﺌﻮداﻟﯽ در اروﭘﺎ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﺷﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردي اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺣﺮف و ﺳﺨﻦ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در ذﻫﻦ ﺑﺪوي ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻮس ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﯿﻢ! ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﻋﻠﺖاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ذﻫﻦ ﻣﺎ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ و ﺧﻮدﻣﺎن در ذﻫﻦﻣﺎن‪ ،‬ﻏﻮلﭘﯿﮑﺮﯾﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در ذﻫﻦ ﺧﻮﯾﺶ‪» ،‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺳﻌﺪي ﻓﺮزاﻧﻪ »دو ﭘﺎدﺷﺎه در‬
‫اﻗﻠﯿﻤﯽﻧﮕﻨﺠﻨﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ آﯾﺎ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻤﺘﺮ از ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ﺣﺮﯾﻒ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ! اﮔﺮ ﺑﻪ زﺧﻢ زﺑﺎن و ﺑﺎ ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﻗﻤﻪ و ﺗﻔﻨﮓ ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪120‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺎدرزادي ﻣﺎ اﻧﮕﺎر‪» ،‬ارﺷﺎد« دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪﻣﺎن در ﺑﺎرة ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ »ﻧﻈﺮ« ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز اﻧﮕﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫»ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ« ﻧﺮﺳﯿﺪهاﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﺼﺮ ﻋﻼﻣﻪﻫﺎي ﻫﻤﻪﭼﯿﺰدان زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ! اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﻣﺎ ﻫﻢ داﺳﺘﺎن دردآﻟﻮدي دارد و آن ﻗﺪر ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ از ﮐﺪام‬
‫وﺟﻬﺶ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻓﺮدي‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر‬
‫ﺳﺮدﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻏﺬاﺧﻮردن ﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪ .‬آن ﮐﺲ ﮐﻪ دارد ﻃﻮري ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﺎر ﻓﺮداﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ آﻣﺎر و ارﻗﺎم ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﻦ ﺳﮑﺘﻪ‬
‫ﻗﻠﺒﯽ و ﻣﻐﺰي در اﯾﺮان ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ! ﺧﻮب ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﻐﺬﯾﻪ در ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖﺷﺎن ﺑﻪ دﻫﺎنﺷﺎن ﻣﯽرﺳﺪ را ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﮐﻨﺎر آﻟﻮدﮔﯽ ﻫﻮا و ﻫﺰار و ﯾﮏ درد ﺑﯽدرﻣﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در آن وﻻﯾﺖ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮب اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻦ ﺳﮑﺘﻪ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺮود؟! ﺑﻪ ﻣﺮگ‬
‫و ﻣﯿﺮ در ﺟﺎده دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮدازم‪ .‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﺴﺎرت ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﻣﺮگ و‬
‫ﻣﯿﺮﻫﺎ را اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد‪ ،‬ﺧﺴﺎرت ﺳﺎﻻﻧﻪاش ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ درآﻣﺪ ﻣﺎ از ﻧﻔﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﯿﻄﻪ اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﮐﺎذﺑﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن ردﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ ﮐﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ﺳﻘﺮاط و ﻣﺎرﮐﺲ و ﻫﮕﻞ و ﮐﺎﻧﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮ آدام اﺳﻤﯿﺖ و ﻣﺎﻟﺘﻮس ردﯾﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﯿﻢ و اﻻن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ و ﻟﻨﯿﻦ ردﯾﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ »ﺑﺎدآﺑﺎد« ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﺎد‪،‬‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﻨﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ آن ﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻫﻤﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ را در ﮐﻨﺘﺮل ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‬
‫)ﻣﺠﺴﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﮐﻪ ﺗﺎزهﺗﺮﯾﻦ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و در آن در ﺑﺎرة‬
‫»آداب ﻣﺠﺎﻣﻌﺖ« رﻫﻨﻤﻮد ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!( و اﮔﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ واوﯾﻼﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﮐﺎرﺗﻮنﺧﻮابﻫﺎ در ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺗﻬﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در‬
‫راﻧﻨﺪﮔﯽ و ﯾﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻫﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪121‬‬

‫ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ »ﻣﻤﻠﮑﺖ اﻣﺎم زﻣﺎﻧﯽ« ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻨﻬﺎ »ﻣﻨﺘﻈﺮﻧﺪ« و ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺎر اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﮐﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ »ارﺷﺎد« دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﮐﺸﻮر ﮔﻞ و‬
‫ﺑﻠﺒﻞﻣﺎن ﺑﯽﺧﻮد و ﺑﯽﺳﺒﺐ ﯾﮏ وزراﺗﺨﺎﻧﮥ ﻋﺮﯾﺾ و ﻃﻮﯾﻠﯽ ﺑﺮاي »ارﺷﺎد« ﻫﻤﮕﺎن دارﯾﻢ!‬
‫اﮔﺮ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ »ارﺷﺎد« ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺮآوردن ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ‪ ١٣۵٧‬ﻋﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي اﻟﺒﺘﻪ‪ -‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ در ﺑﺎﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫وزارت ﻓﺨﯿﻤﻪ ارﺷﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻣﺤﺪودﯾﺖ دﯾﮕﺮ‪ .‬ﺣﻀﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫دﺳﺘﯽ از ﻏﯿﺐ ﺑﺮآﻣﺪ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺎ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ رﻗﻢ زد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در آﺋﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ ﺣﺮف ﺣﺴﺎﺑﻢ‪-‬اﮔﺮ ﺣﺮف ﺣﺴﺎﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﯿﺶﭘﺎاﻓﺘﺎده از روﺑﺮو و ﺑﺪون رودرﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻨﻮﻧﯽ زار ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮان ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺎ و ﻋﻤﺎﻣﻪ و ﭼﺎدر و ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﮐﺮاوات ﭘﺎرﯾﺴﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً‬
‫ﻣﯿﻨﯽژوپ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ....‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺎ از رﯾﺸﻪ ﺧﺮاب اﺳﺖ‪....‬‬
 ‫ﻫﺰار ﭼﻬﺮهﮔﯽ اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰي دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺳﺮﺣﺎل و ﺳﺮزﻧﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺗﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻤﻪﭘﺴﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ از ﻧﻤﺪ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻼﻫﯽ ﺑﺪوزﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻪ دﺳﺖاﻧﺪاز ﻣﯽاﻓﺘﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ورق از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺷﻤﺎري اﻟﺒﺘﻪ از ﻣﯿﺎن راه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻧﮕﺮش رﻣﺎﻧﺘﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ دارﻧﺪ ﭼﺮاغ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮔﺮوه و ﻗﺪرﺗﯽ در ﺑﯿﺮون و ﯾﺎ در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﻨﺎه ﺷﮑﺴﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮدن آن ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ »ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﺎﻧﻪ« آن ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر‬
‫از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫زاﺋﻮﯾﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺎﺑﻠﻪ دارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﮐﺎﻟﺒﺪﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﯾﺎ ﻋﻠﻞ ﺷﮑﺴﺖ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﮐﺎﻟﺒﺪﺷﮑﺎﻓﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﮑﺮار اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت و ﻧﺪاﻧﻢﮐﺎريﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﮑﺮار ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﮑﺮارﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وﺿﻌﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ »ﺟﻬﺎن‪ -‬ﻣﻦ ‪ -‬ﺳﺎﻻري« واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﻧﺎاﻣﯿﺪﮐﻨﻨﺪهﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻃﻮري ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﺾ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ اﺑﺮاز‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻪ ﯾﮏ ﭘﻮل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋ‪‬ﺮض ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد و زﺣﻤﺖ دﯾﮕﺮان روا ﻣﯽدارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺒﺪاد رأي ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻤﻮد ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت در ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﯾﺎ‪ ،‬آدم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮑﻤﻪ ﻗﺰاﻗﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻣﯿﻨﮥ اﺻﻠﯽ و اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺘﺒﺪادﺳﺎﻻري‪ ،‬ﻧﺪﯾﺪن و‬
‫ﻋﺪمﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺪﯾﺪنﻫﺎ و ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻓﺮع ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻫﻨﻮز اﻧﮕﺎر‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﺋﯽ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ روﺷﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻻزﻣﻪ و ﭘﯿﺶﺷﺮط روﺷﻦ ﺷﺪن‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺘﻀﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻌﺮ و ﯾﺎ ﻗﺼﻪ‪ .‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت دﮔﺮاﻧﺪﯾﺸﺎن در ﻫﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪123‬‬

‫ﺷﺒﻪﻋﻠﻤﯽﮐﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻼﻣﻨﺎزع ﯾﮑﻪﺳﺎﻻري در‬
‫اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ‪ .‬ﭘﯽآﻣﺪ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﯾﮑﻪﺳﺎﻻر ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬رﺷﺪ ﮔﺮاﯾﺸﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺨّﺮب ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻟﻄﻤﻪ را ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻠﺒﺸﻮﺋﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺸﻮد ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪوار ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ‪ ١١٠‬ﺳﺎل از ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﺳﺖ ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪاي از آن در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻪ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫آن اﻃﻼع ﮐﺎﻓﯽ دارﯾﻢ و ﻧﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ دﻻﯾﻞ ﺷﮑﺴﺘﺶ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﺪان ﺳﻨﺖﻫﺎي دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ در ﺑﺎﻓﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺟﺪي ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺳﻨﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي آن ﺷﮑﻞ ﻧﮕﯿﺮد و ﻗﻮام ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﻣﺎ ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﺟﻬﺎن‪ -‬ﻣﻦ ‪-‬‬
‫ﺳﺎﻻري ﻫﻢ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ آشِ ﻓﻘﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ از‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺴﯽ ﺷﻮرﺗﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از زﺣﻤﺖﮐﺸﺎن ﻓﮑﺮي و ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻔﯽ ﮐﺎرﻫﺎ و زﺣﻤﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮان آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻃﺒﻞ »ارج ﻧﮕﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﺑﺮ« و »ارج ﻧﺪاﺷﺘﻦ« ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﮐﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫ﻓﮑﺮي ﻫﻢ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺳﺎدهاﻧﺪﯾﺶ و ﺗﮏﺑﻌ‪‬ﺪي و ﻓﺎﻗﺪ ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﻧﻘﺎد ﺑﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺼﺪم ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ اﻧﺘﻘﺎد از اﻧﺘﻘﺎد ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﯽ دارد ﺗﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺘﻘﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﯿﺎن آزادﻧﮥ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ارﻋﺎب و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ اﻋﺘﯿﺎد ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫ﻣﺰﻣﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﺧﻮد را ﺧﻼص ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ‬
‫ﻏﯿﺮاﻧﺘﻘﺎدي و ﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ اﻧﺘﻘﺎدي روﺷﻦ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ و ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺮوز آن‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ »ﺣﻖ« اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ »ﺻﻼﺣﯿﺖ« داﺷﺘﻦ ﻗﺎﻃﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎرة ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﻈﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎد »آزادي« دﺧﯿﻞ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺣﻖ دارد ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﺣﻖ ﻧﺪارد از »ﺣﻖدار ﺑﻮدن« ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪهاي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫‪124‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫»ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﺑﻮدن« ﮐﻪ ﮐﻼً و ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺧﺼﻠﺘﯽ اﮐﺘﺴﺎﺑﯽ دارد ﻧﻘﺐ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺐ زدﻧﯽ‬
‫ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار ﺑﯽﺟﯿﺮه و ﻣﻮاﺟﺐ اﯾﻦ ﺑﻠﺒﺸﻮي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪي دوﺑﺎره ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﺮف و ﺳﺨﻦ و از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻗﻠﻢ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖآور اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ‬
‫ﻗﺼﺪم از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ داﺷﺘﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي‬
‫وﯾﮋه ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آدم در ﺑﺎرة ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﻤﯽزﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آدم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﮐﻪ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻋﺼﺮ‬
‫ﻋﻼﻣﻪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﻋﻼﻣﻪﮔﺎن ﻣﺎدرزاد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺎر دﻧﯿﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬ﻣﺪتﻫﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ﺗﺨﺼﺺ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ اﺻﻠﯽ و اﺳﺎﺳﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ دراﯾﺮان‪ -‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭘﯿﭻ و ﺧﻢﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫دارد‪ -‬در وﺟﻪ ﻋﻤﺪه ﻧﺪﯾﺪن و ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﺎ‪-‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮان ﺑﺮ ﻣﺎ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻢ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن ﺗﺎ ﻧﮑﺘﻪام اﻧﺪﮐﯽ روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻏﺮﺿﻢ ﺑﺮرﺳﯽ و ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﺎري ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺻﻼﺣﯿﺖاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ در ﺑﺎرة »ﻃﻐﯿﺎن ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن« ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ دﯾﮕﺮان در ﺑﺎرة اﯾﻦ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺪ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺣﻖ ﻣﺴﻠّﻢ اوﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎورد ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫» ‪ ...‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﮐﻪ ﺧﻮد در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﮔﻮﺷﻪاي از ﺣﻮادث اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از روﯾﺪادﻫﺎي آذرﺑﺎﯾﺠﺎن را اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﯾﺪهﻫﺎ و ﺷﻨﯿﺪهﻫﺎ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد و اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎﻟﮥ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫اﯾﺮان اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ در ﺧﺎرج آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﻃﻼع ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪125‬‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺟﺮاﯾﺪ و ﻣﻨﻘﻮﻻت اﺷﺨﺎص را ﺑﺪون اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار‬
‫داده ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻼﻗﮥ ﺗﻌﺼﺐآﻣﯿﺰ ﺧﻮد ﺑﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺳﺎﯾﺮ وﻻﯾﺎت را ادا‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي اﺧﻼق ﺧﺸﮏ زاﻫﺪاﻧﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻨﮓﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺣﻮادث‬
‫و ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﯽ ﭼﻮن وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ را ﺗﺄﺋﯿﺪ و ﺗﺤﺴﯿﻦ‬
‫‪44‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮدن ﮔﺮوهﻫﺎﺋﯽ ﭼﻮن ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪«...‬‬
‫اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ در ﺑﺎرة ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻄﻌﻪ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﯿﻖ ﺷﻮﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﮑﺘﻪام روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﻘﺪ ﯾﮏ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎره ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﯾﻨﺠﺎ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫»ﮔﻨﺎه« ﮐﺴﺮوي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎﻟﻪ« را »ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد«‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ »ﮔﻨﺎه « دﯾﮕﺮش آن اﺳﺖ ﮐﻪ »از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ در ﺧﺎرج آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‬
‫اﻃﻼع ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬آﻧﮕﺎه آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺣﻀﺮتﻋﺎﻟﯽ »ﻃﻐﯿﺎن ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن« را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮداﺷﺖ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﯾﺪ و »اﻃﻼع ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ«‬
‫ﺷﻤﺎ در ﺑﺎرة آن ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺪام اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد ﺑﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻫﻢ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ و ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺿﻤﻦ‪» ،‬اﺧﻼق ﺧﺸﮏ زاﻫﺪاﻧﻪ« و »ﺗﻨﮓﻧﻈﺮي« ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭼﻪ ﺳﻨﺪ‬
‫و ﺷﺎﻫﺪي اﺳﺖ؟ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﮐﺴﺮوي در ﺑﺎرة ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪-‬‬
‫ﺧﻮب ﺣﻖ اوﺳﺖ‪ -‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺟﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺻﻼح را در اﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺮوي را‬
‫»ﻧﻔﯽ« ﮐﻨﺪ و اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺧﺮاب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﺎي‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻧﺒﺎﯾﺪ دو ﻧﻈﺮ‪ -‬و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ -‬در ﺑﺎرة ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﺑﺸﻨﻮﯾﻢ و ﺑﻌﺪ ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻧﻈﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺎ‪ -‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﮐﺴﺮوي و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻧﻘﺪ ﻧﻮﺷﺖ وﻟﯽ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺮوي‬
‫ﺑﺮﮔﺮدن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ ﺣﻖ ﻋﻈﯿﻤﯽ دارد و اﯾﻦ اﺻﻼً ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ راﻗﻢ اﯾﻦ‬

‫‪ 44‬ﺧﺴﺮوي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ :‬ﻃﻐﯿﺎن ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٦٨‬ص ‪٢٣-٢٤‬‬

‫‪126‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺳﻄﻮر ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي اﺳﺘﺎد ﮐﺴﺮوي ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ و اﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن‬
‫را ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ و ﺷﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان دﻫﻦ‬
‫ﮐﺠﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﻦ ﺑﻪ آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻮي و‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺪان‪ .‬از ﻋﻬﺪة آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ ﺑﺮون آﺋﯿﺪ و ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺮوي در ﻧﻮﺷﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎ آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﭽﻪ در ﺑﺎرة ﮐﺴﺮوي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم در ﺑﺎرة ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﻠﮏزاده‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ در دورة ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي از ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﺮك ﺟﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان ﻓﺮاﻫﻢ آورده و ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﺎﯾﮕﺎه دوﻟﺘﯽ ﺧﻮد‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﮔﺸﻮده و ﺑﻬﺒﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ و ﻣﻠﮏاﻟﻤﺘﮑﻠﻤﯿﻦ و ﻋﻤﻮاوﻏﻠﯽ را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻮض ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪﭘﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺤﯿﯽ و ﮐﺮﯾﻢ رﺷﺘﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش را ﺳﺘﻮده و‬
‫ﻋﺠﺒﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﺧﻮرده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪة اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﺮاي‬
‫درﻫﻢ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻧﺎزﯾﺴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ ﺷﻮروي دﺳﺖ دوﺳﺘﯽ دادﻧﺪ«‪.45‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﭙﺮدازم‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‪:‬‬
‫»ﻣﺮدي ﺑﻮد روان ﺑﯿﻤﺎر ﮐﻪ در ﻗﯿﺎم رﻫﺎﺋﯽ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﻠﯿﺲ و روﺳﯿﻪ در ‪١٣٣٤‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .......‬در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري دﯾﮕﺮي ﺳﺮﻫﻢ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ ﻣﺮﺿﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب »ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻃﺮات ﻣﻦ ﯾﺎ روﺷﻦ ﺷﺪن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ« ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﺗﺎﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزاﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺪرس‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻌﻞ‬
‫دروغﻫﺎي ﺷﺎﺧﺪاري ﮐﻪ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮاي ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﻻزم داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺒﻌﯽ در ﺑﺎرة‬
‫ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﭘﺮﯾﺸﺎنﮔﻮﺋﯽ ﮐﺮده و ﭘﯿﺸﻘﺪم دروغﭘﺮدازان ﺑﻌﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.46‬‬

‫‪ 45‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪٢٤‬‬

‫‪ 46‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪٢٢‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪127‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﮕﺮش و اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮐﺪام ﻧﮑﺘﻪ ﻧﺎروﺷﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ روﺷﻦ ﺷﻮد؟‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﮔﺮاﻣﯽ در اﯾﻦ ﺗﮑﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهام ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻏﯿﺮ از ﺗﺨﻄﺌﻪ ﮐﺴﺮوي و‬
‫ﻣﻠﮏزاده و آن دﯾﮕﺮي‪ .‬و ﭘﺮﺳﺸﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا؟ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻨﺎﺗﻮر ﺑﻮدن ﻣﻠﮏزاده‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﭘﺎﭘﻮشدوزي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﺎ ﭼﻤﺎق ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﺳﺎزﻧﺪهﺗﺮ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻠﮏزاده را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻫﻢ اﺟﺎزه ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺧﻮد ﻗﻀﺎوت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؟ ﻣﻠﮏزاده »ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﺎﯾﮕﺎه دوﻟﺘﯽ« زﺑﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﮐﺴﺮوي ﺑﻪ ﭼﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﯾﺎ دﻻﯾﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد؟‬
‫و ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ آﻗﺎي ﻋﻠﯽ دﻫﺒﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﺴﺮوي را »اﺷﺮاف« ﺟﺎ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .47‬ﺣﺮف ﻣﺮا‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﻧﻮﺷﺘﮥ آﻗﺎي دﻫﺒﺎﺷﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺴﺎ ﻣﺮدم اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﺗﺎرﯾﺦ در ﺑﺎرة ﻃﻐﯿﺎن ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎﻟﮥ اﯾﻨﺎن ]ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن[‬
‫ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ دروغﻫﺎي اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از‬
‫دوﻟﺘﯿﺎن زﻣﺎن و اﺷﺮاف ﺷﻨﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺧﺪا اﻣﻮات آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي آﻗﺎي دﻫﺒﺎﺷﯽ »ﺑﺎ دﻗﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ« در‬
‫ﺑﺎرة اﯾﻦ ﻃﻐﯿﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.48‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﺸﺎن ﮐﺎر ﻧﺪارم وﻟﯽ ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ از »ﻣﺘﺎﻧﺖ« ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﻢ ﺗﺎ روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرة ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ »از روان ﺑﯿﻤﺎري رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد« و ﺑﻪﻋﻼوه »ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي‬
‫ﻣﮕﺎﻟﻮﻣﺎﻧﯽ )ﻣﺮض ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ( ﮐﻪ از ﻋﻮارض ﺑﯿﻤﺎري او ﺑﻮده ﺗﻦ ﺑﻪ ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽﻫﺎ و‬
‫ﻻفزﻧﯽﻫﺎي ﻏﺮﯾﺐ ﻣﯽداد«‪ .49‬اﯾﻦ ﮐﺲ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻃﻌﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻧﻄﻨﺰ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﻮﺋﯽ »دون ﮐﯿﺸﻮت وﻃﻨﯽ« ﻧﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪» ،‬ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ« ﻫﻢ‬

‫‪ 47‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪٨‬‬

‫‪ 48‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٨‬‬
‫‪ 49‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪٢٨٣‬‬
‫‪128‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة »ﻣﺘﯿﻦ« ﻣﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ ﻣﺮﺿﯽ او را ارﺿﺎ‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺎﺷﻨﯽ ﺗﻮﻫﻢ در ذﻫﻦ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ زد«‪ . 50‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﺮز ﺑﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري و رواﻧﮑﺎوي درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوه‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮب ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ درآﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﺑﺎرة‬
‫رﺋﯿﺲ ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﻪﻫﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »دﭼﺎر ﺟﻨﻮن ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﯽرﻓﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫‪51‬‬
‫ﭼﭙﺎول داراﺋﯽ ﻏﻨﯽ و ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬دﺧﺘﺮان و زﻧﺎن را ﻫﻢ وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﯽداد«‪.‬‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﮐﺴﺮوي ﺑﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪» ،‬ﻋﻼﻗﮥ ﺗﻌﺼﺐآﻣﯿﺰ«‬
‫داﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎﺋﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ در ﯾﮏ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺨﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ]ﭘﻬﻠﻮي[ در ﮐﺎخ ﻣﺮﻣﺮ ﻣﺤﺼﻮل »ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ« ﺑﻮد زﯾﺮا ﻧﻪ‬
‫‪52‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻞ آن »رﺿﺎ ﺷﻤﺲآﺑﺎدي« ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺮﮐﺎن و ﻃﺮاﺣﺎن آن ﻫﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﯽ؟ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﻮدار ﻋﻼﻗﻪ ﺗﻌﺼﺐآﻣﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﺮوي در ﺑﺎرة ﻧﻘﺶ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن در ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة »ﻃﻐﯿﺎن ﻧﺎﯾﺒﯿﺎن« در اﯾﻦ ﺷﯿﻮة ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري‬
‫ﺗﻨﻬﺎ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯽ ﭘﯿﺸﺘﺮ از او آﻗﺎي دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﯿﻮه را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاي از آدﻣﯿﺖ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ در آن ﺷﻤﺎري از »رﻗﺒﺎ« ﺳﮑﻪ ﯾﮏ ﭘﻮل ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﮐﺘﺎب » اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﯿﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ آﺧﻮﻧﺪزاده«‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻮﯾﻞ دادن ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﻔﺮﻋﻦ و‬
‫ﺧﻮدﺳﺘﺎﺋﯽ و ﺑﺪ و ﺑﯿﺮاه ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﺧﻮدي و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و در ﭘﻨﺎه ادﻋﺎﻫﺎي دﻫﻦ ﭘﺮﮐﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯽ و ﺑﯽﻏﺮﺿﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ 50‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪٢٨٤‬‬

‫‪ 51‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٢٨٦‬‬
‫‪ 52‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٤٢٠‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪129‬‬

‫»ﻣﺴﺎﻟﮥ اﻧﻘﺮاض ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن را از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺗﻔﮑﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻊ ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﺎزه ﻣﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ و ﻧﯿﺰ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻮد اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در آن ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺎﻟﮥ ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬اﻧﺼﺎﻓﺎً در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﮥ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﺎن اﯾﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺮزا آﻗﺎﺧﺎن را ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ در‬
‫آن ﻣﺒﺤﺚ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن را در اﻧﻘﺮاض ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﮐﺎﻣﻞ و ﭘﺮﻣﺎﯾﻪ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻼوه ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع دﺧﺎﻟﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﺻﻼً ﭘﯽ ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﯿﭻ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺎزهاي را ﮐﺸﻒ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ آوردهاﻧﺪ روﻧﻮﯾﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮﻧﮕﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ و آﺧﺮﯾﻦ آن ﻧﻮع ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ زرﯾﻦ ﮐﻮب ‪،١٣٤٣‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻣﻌﻨﯽ ﺗﺎزهاي ﻧﺪارد‪ .‬از ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﮑﺴﺮه ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻓﻦ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري‬
‫ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ« ‪.53‬‬
‫ﺑﻪ داﺳﺘﺎن »ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ« ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺸﺖ وﻟﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ » اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺗﺮﻗﯽ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن« )ﺗﻬﺮان ‪ (١٣۵١‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻓﻠﺴﻔﮥ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪﯾﺪ اﯾﺮان را ﯾﺎزده ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺑﺎ ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب ﻓﮑﺮ آزادي و‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ آﻏﺎز ﻧﻬﺎدم‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن ﻫﯿﭻ اﺛﺮ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ را ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﮥ‬
‫‪54‬‬
‫ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم«‬
‫در ‪ ١٣۵۵‬در »اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان« در ﺑﺎرة اﺳﺘﺎد ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺪي‪،‬‬
‫اﯾﺮانﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ‪ ....‬رﺳﺎﻟﮥ ﺧﺎﻧﻢ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺪي اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ« ﺳﯿﺪ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ )ﭼﺎپ ‪ (١٩٧٢‬ﻫﻢ ﭼﻮن اﻏﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او ﺳﻄﺤﯽ و ﮐﻢﻣﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﻘﺎم‬
‫ﻓﮑﺮي ﺳﯿﺪ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬آﻟﻮده ﺑﻪ اﻏﺮاض ﯾﻬﻮديﮔﺮي اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎﻧﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻢ‬
‫‪55‬‬
‫ﻧﺪارد«‬

‫‪ 53‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون ‪ :‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﯿﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٤٩ ،‬ص ‪١٢٧‬‬
‫‪ 54‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون ‪ :‬اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺗﺮﻗﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣۵١‬ص ‪٧‬‬
‫‪ 55‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون ‪ :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣۵۵‬ص ‪ ،٣٣‬ﺟﻠﺪاول‬
‫‪130‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫»اﻣﺎﻧﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻦ« را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد و ﭘﺲ آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮﮐﻮي و ﺑﺮزن ﺟﺎر زد و‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻪ‪ ،‬وﻟﯽ »اﻏﺮاض ﯾﻬﻮديﮔﺮي« ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟ اي ﮐﺎش آﻗﺎي آدﻣﯿﺖ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از‬
‫ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮﯾﺶ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از اداﻣﮥ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺣﺎﻻ‬
‫ﮐﻪ ﺻﺤﺒﺖ از »اﻣﺎﻧﺖ ﻋﻠﻤﯽ« ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪» ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم« )ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ روﺷﻨﮕﺮان( ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻓﺮﻧﮓ و رﺋﯿﺲاﻟﻮزرا ﺷﺪن‪ ،‬ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و در ﺗﺄﺋﯿﺪ اﯾﻦ ادﻋﺎ از ﮔﻔﺘﮕﻮي اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﭼﺮﭼﯿﻞ ﻣﻨﺸﯽ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ دوران ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪:‬‬
‫»ﺣﺎﻻ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺎﻣﮥ ﻣﺮدم اﺳﺖ و دوﻟﺖ و ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎﯾﺪ آ ﻧﺮا ﺟﺪي‬
‫‪56‬‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«‬
‫و ﺑﻌﺪ داﺳﺘﺎن دﻣﻮﮐﺮات ﺷﺪن اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن را ﺑﺎ آب و ﺗﺎب ﺗﻤﺎم ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮي اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﭼﺮﭼﯿﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﺻﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﮐﻨﻮن ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ دوﻟﺖ و ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺪا آن را در ﺣﺴﺎب ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻮم ﻋﺒﺎرت از ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از دﺳﺖ ﺑﻪ درﻣﯽرود‬
‫‪57‬‬
‫و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري دوﻟﺖ و ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻤﺎل ﺿﺮورت دارد«‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖآور اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬آﻗﺎي دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻪ ﭘﺮﻗﺪرﺗﯽ در ﯾﺎﻓﺘﻦ »اﻣﺎﻧﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻦ«‬
‫دﯾﮕﺮان دارد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﻠﻮت ﻣﯽرود آن ﮐﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي »دﻣﻮﮐﺮات« ﺟﻠﻮه‬
‫دادن اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳﯽ ﺳﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهاش را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪ ﻋﮑﺲ آن دﮔﺮﺳﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﻦاﻟﺴﻠﻄﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻫﻤﮑﺎري دوﻟﺖ و ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ ﺑﺮاي »ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم« وﻟﯽ در داﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻗﺎي‬

‫‪ 56‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون ‪:‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺑﯽ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪ ،٦٣‬ﺟﻠﺪ دوم‬
‫‪ 57‬ﺑﺮاي اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ‪ :‬ﯾﺰداﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻬﺮاب‪ :‬دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ و ﺑﺤﺮان آزادي در ﻣﺠﻠﺲ اول‪ ،‬در ﻧﮕﺎه ﻧﻮ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،٢١‬ﻣﺮداد‪ -‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ ،١٣٧٣‬ص ‪ ، ١٤۵-١٤٦‬ﺗﺎﮐﯿﺪ را اﻓﺰودهام‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪131‬‬

‫آدﻣﯿﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺮاي »ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻦ« ﻣﺮدم ﻻزم اﺳﺖ و اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺎرة ﻧﺎﺷﺮي ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪاي را از ﺳﻨﺪي ﺣﺬف ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺧﻮد ﺧﻼف ﺻﺪاﻗﺖ ﻋﻠﻤﯽ از ﺟﺎﻧﺐ آن ﻣﺠﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ اﻏﻠﺐ ﻣﺒﺎﺷﺮان ﻧﺸﺮ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺻﺪاﻗﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .58‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ دراﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ و ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻧﮕﺮﺷﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪارم ﮐﻪ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ داﺳﺘﺎن رﻃﺐﺧﻮر ﻣﻌﺮوف را ﺣﺘﻤﺎً‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ!‬
‫ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﺻﺤﺒﺖ از ﮐﺘﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﻮﯾﻢ و ﺑﮕﺬرم ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺪﯾﺪي از ﺟﻬﺎن‪ -‬ﻣﻦ ‪ -‬ﺳﺎﻻري ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﺮ اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮ آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﺋﺖ ﮐﺮده و در ﺑﺎرة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﭼﯿﺰي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺘﯽ اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ‬
‫ﻣﻮﺻﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏﺟﺎ از »ﭼﯿﺰﻧﻮﯾﺴﺎن ﻏﯿﺮﻣﺘﺨﺼﺺ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺟﺎي دﯾﮕﺮ از‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ »ﻧﻪ از داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻧﻪ در‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻨﺎد رﺳﻤﯽ ﻣﻬﺎرت ﻓﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬از آن ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮ‪» ،‬در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ«‪» 59 .‬ﺗﺤﺼﯿﻼت داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ« ﻫﻢ اﻧﮕﺎر ﺑﻬﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن از‬
‫»ﻣﻌﻠﻢ ﮐﻮرذﻫﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻧﻈﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﯿﺮم ﻧﻈﺮي‬
‫ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ و ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻮل آدﻣﯿﺖ‪» ،‬اﯾﻦ از اﻓﺎﺿﺎت ﻣﻌﻠﻢ ﮐﻮرذﻫﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪60‬‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻓﻠﺴﻔﮥ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ «‪.‬‬
‫از اﯾﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﭼﻮن »ﺑﯿﮑﺎره«‪» ،‬اﺣﻤﻖ«‪» ،‬ﻣﺮﺗﺠﻊ«‪» ،‬ﭼﯿﺰﻧﻮﯾﺴﺎن«‪» ،‬ﻧﻮﮐﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺷﺎه«‪» ،‬ﻣﻌﻠﻢ اﺣﻤﻖ«‪...‬ﻫﻢ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب ﺑﻪ درﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺼﺮ »ﻋﻼﻣﻪﮔﯽ« ﺑﻪ ﺳﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ و »ﺟﻬﺎن داﻧﺶ ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ«‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯿﺖ از ﯾﮏ‬

‫‪ 58‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪» :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺑﯽ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪ ،١٧١‬ﺟﻠﺪ دوم‬
‫‪ 59‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪١٨-١٩‬‬
‫‪ 60‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٢٤‬‬
‫‪132‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ »ﻧﺎدرﺳﺖ« ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺑﺎرة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻮرذﻫﻦ ﺑﻮدن ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ را در ﻓﻠﺴﻔﮥ‬
‫آﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﺸﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ؟ اﮔﺮ آدﻣﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ »ﻋﻼﻣﮕﯽ« رﺟﻌﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮐﺠﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه »ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻓﻠﺴﻔﮥ آﻟﻤﺎﻧﯽ« ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﺒﻮد؟ آﯾﺎ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻗﺎ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻢ ﻓﻼن در ﺑﺎرة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﯾﺎ آن دﻟﯿﻞ ﻧﻈﺮ‬
‫درﺳﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎري ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻈﺮ آدﻣﯿﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻨﺪ‪» ،‬ﺳﻨﺠﯿﺪه«‬
‫اﺳﺖ و اﻣﺎ واي ﺑﻪ روزﮔﺎر ﺑﺨﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاي ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﻃﺒﻊ ﺳﺨﻦﺳﻨﺞ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫‪61‬‬
‫»آن وﺻﻒ ﺳﺮﺑﺴﺮ ﺷﺎرﻻﺗﺎﻧﯽ اﺳﺖ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻣﻀﺤﮏ«‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ »ﺷﺎرﻻﺗﺎن« ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﮕﺮ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﻣﻀﺤﮏ ﻧﯿﺴﺖ! ﻧﮑﻨﺪ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻏﯿﺮﻣﻀﺤﮏ ﻫﻢ دارﯾﻢ!‬
‫آﻗﺎي دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ از »ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ« زﯾﺎد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫ﮐﻪ »ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ در ﺗﻮاﻟﯽ ﺣﻮادث« و ﺑﻪﻋﻼوه‪» ،‬ﺗﻔﮑﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ« و از آن ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮ‪» ،‬ﻣﻮرخ ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت ﺗﺎرﯾﺨﯽ از اﻧﺒﻮه واﻗﻌﯿﺎت‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎﻣﻌﻨﯽﺗﺮﯾﻦﺷﺎن را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﻗﻮع ﻫﺮﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و‬
‫ﻋﻠﺖ ﯾﺎ ﻋﻠﻞ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ راﺑﻄﮥ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻮاﻟﯽ وﻗﺎﯾﻊ را ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ؛ و ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ و‬
‫‪62‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﻫﺮﭼﻪ دﻗﯿﻖﺗﺮ و روﺷﻦﺗﺮ از ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﻨﮑﺮش ﻟﻌﻨﺖ‪ :‬وﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ داﺳﺘﺎن »ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ« و »ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ« ‪ ...‬و اراﺋﮥ »ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ دﻗﯿﻖﺗﺮ و روﺷﻦﺗﺮ« در ﻋﻤﻞ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺎت‬
‫را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺟﻠﺪ اول » اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان« آﻗﺎي آدﻣﯿﺖ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﻤﻤﯿﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ را ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﻣﺘﺮﻗﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ :‬ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽزاده‪ ،‬ﻣﯿﺮزا‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻗﺎ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﻠﮏاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬و ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ وﮐﯿﻞاﻟﺮﻋﺎﯾﺎ‪ .‬دو ﻧﻔﺮ اول در‬

‫‪ 61‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪١٣٦‬‬

‫‪ 62‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪١٣-١٤‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪133‬‬

‫اﯾﻦ زﻣﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ را ﻫﻢ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻬﺎر‬
‫‪63‬‬
‫ﺗﻦ داراي ﻫﺸﯿﺎري ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﺟﻠﺪ دوم ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب اﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻘﯽزاده ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﺑﺎ ﻟﻮﻣﭙﻦﻫﺎي ﺑﯽرﯾﺸﻪ ﺗﺠﺎﻧﺲ‬
‫ﺻﻨﻔﯽ و ﻣﻌﻨﻮي داﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد درﺑﺎر ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ »اﻃﺮاف ﺷﺎه را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬آن ﺑﯿﺎﻧﺎت ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ‬
‫‪64‬‬
‫اﺑﻦاﻟﻮﻗﺘﯽ در رﻓﺘﺎر آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻓﻬﻤﯽ و ﺑﯽﺷﺮاﻓﺘﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ«‪.‬‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﻘﯽزاده را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ را ﺑﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮﺟﺢ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﯿﻮهاي ﻧﺸﺎﻧﮥ »ﭘﺴﺘﯽ در ﮐﺮدار ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ«‪ 65 .‬و ﺑﺎز در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﻘﯽزادة »ﻣﺘﺮﻗﯽ« ﮐﻪ »ﻫﺸﯿﺎري ﺳﯿﺎﺳﯽ« داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت »وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ‬
‫‪66‬‬
‫ﻟﻮﻣﭙﻨﯿﺴﻢ« درﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ »ﻋﻮامﻓﺮﯾﺒﯽ« ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ در دو ﮐﺘﺎب از ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ »ﺗﻘﯽزاده« ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ؟ آﻗﺎي آدﻣﯿﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ »ﺗﻌﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ« و »ﺗﻔﮑﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ« ﺟﻤﻊ ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ در ﺳﻨﺠﺶ ﻣﻨﺎﺑﻊ« ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ آﻗﺎي‬
‫دﮐﺘﺮ آدﻣﯿﺖ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺳﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺗﻘﯽزاده ﻧﻪ ﻓﻘﻂ »ﻣﻨﺸﯽ ﭘﺴﺖ و ﺣﻘﯿﺮ داﺷﺖ‬
‫در ﺧﺼﻠﺖ ردة ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺧﺮدهﺑﻮرژوازي« و در ﺑﺎرة ﺧﻮﯾﺶ »ﺣﺮفﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ« ﻣﯽزده اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ‪» ،‬ﺣﺮف آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺮاي او ﺳﻬﻤﯽ در ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن دﺳﺖ و ﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎوه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎً داﻧﺸﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻇﺮاﯾﻒ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪاي آﮔﺎﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﺪ از اﻧﺒﻮه اﺳﻨﺎد رﺳﻤﯽ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﻦ‬

‫‪ 63‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪ :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣۵۵‬ص ‪ ، ٣٦٩‬ﺟﻠﺪ اول‪ .‬ﺗﺎﮐﯿﺪﻫﺎ را اﻓﺰودهام‪.‬‬
‫‪ 64‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪ :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺑﯽ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪ ،١۵٣‬ﺟﻠﺪ دوم‬
‫‪ 65‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪١٩٧‬‬
‫‪ 66‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٢١٣‬‬
‫‪134‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ؟! ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آن ﻣﺪارك ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫‪67‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺧﯿﺎﻟﺒﺎﻓﯽ و وﻟﻨﮕﺎري اﺳﺖ ﻧﻪ رأي ﺗﺎرﯾﺦ«‪.‬‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻫﻢ از »اﻓﺎﺿﺎت ﻣﻌﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ درس ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽدﻫﺪ« ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ »آن ﻣﻌﻠﻢ و‬
‫اﻣﺜﺎل او ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي اﺑﻠﻬﺎﻧﻪﺷﺎن از ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارﻧﺪ«‪ 68.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻢ‪،‬‬
‫»ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﯽ در ﭼﻨﺪ اﯾﺎﻟﺖ و وﻻﯾﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة »ﻗﯿﺎم آذرﺑﺎﯾﺠﺎن در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪،‬‬
‫)ﮐﺮﯾﻢ ﻃﺎﻫﺮزاده ﺑﻬﺰاد( ﮐﻪ اﺛﺮي »ﮐﻢﻣﺎﯾﻪ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ اﺳﺖ«‪ ،‬ﯾﮑﯽ از »ﭘﺎدوﻫﺎي‬
‫‪69‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﭘﺮدازي ﺑﻮد« ‪.‬‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﯿﻤﺎرﮔﻮﻧﻪ ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻓﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺗﺎ ﮐﯽ و ﺗﺎ ﮐﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺎﻣﻠﯿﻦ ﺷﺮﻣﺴﺎر اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻧﮕﺮﺷﯽ ﯾﮑﻪﺳﺎﻻر و اﺳﺘﺒﺪادي در ﻋﺮﺻﮥ ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ﺗﻔﺤﺺ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ اﯾﻦ ﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺷﺒﻪﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي‬
‫ﺧﻮد ﻣﻌﯿﺎر اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ و ﺻﺪاﻗﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪» ،‬ﺧﻮد ﻣﯽﺑ‪‬ﺮّد و‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽدوزد«‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏﺗﻨﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ رﻓﺖ و راﺿﯽ ﺑﺮﻧﮕﺸﺖ؟ وﻟﯽ ﺗﺎ ﮐﯽ و ﺗﺎ‬
‫ﮐﺠﺎ؟ اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ ذﻣﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ اﻧﮕﺎر ﺗﺎ ﺑﺪون ﭘﺎيﺑﻨﺪي‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاي ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ و ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺪون ﺿﺎﺑﻄﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﻓﻊ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﺮدي و‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪاي در ﺑﺎرة رﺧﺪادهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽﻣﺎن ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫اﯾﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺮِ دراز دارد وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻣﺨّﺮب در ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ و‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ دﯾﮕﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽﻣﺎن‪ ،‬راﻫﯽ ﻏﯿﺮ از ارزﯾﺎﺑﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺪون ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﻏﯿﺮ از اﻧﺘﻘﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺟﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬

‫‪ 67‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٣٩٨‬‬

‫‪ 68‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٣٩٤‬‬
‫‪ 69‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٤٠٣‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪135‬‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ -‬ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ‪ -‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﯿﺸﻪ ﮐﻮﺷﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در ﻋﺮﺻﮥ اﯾﻦ ﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ اﻧﺘﻘﺎدي ﻧﻪ از ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮان دارﯾﻢ و ﻧﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻤﻨﻮﻋﮥ در ﺣﻮزه‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﻠﻔﯿﻖ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ آزادي و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺿﺎﻣﻦِ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺒﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر آن‪ ،‬ﮐﺮدار زﯾﺒﺎ داﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮐﻼه ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن و ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻼه ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﯽﻧﮕﺮم‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ در ﮔﻔﺘﺎر وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ در ﮐﺮدار ﺗﻮام ﻧﺸﻮد ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺻﺎدق ﻧﺒﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﻣﺨﺮبﺗﺮﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن دردآﻟﻮد را ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﻢ و ﺑﺎﻗﯽ را ﺑﮕﺬارم ﺑﺮاي ﻓﺮﺻﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪.‬‬
 ‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺑﺤﺮان در ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‬
‫در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﮐﻪ از زﻣﺎن آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻧﮕﺮش دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮدم‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ »رﻋﯿﺖ ﭼﻮن آﺳﻮده ﮔﺮدد در ﻓﮑﺮ‬
‫ﻋﺰل رﺋﯿﺲ و ﺿﺎﺑﻄﻪ اﻓﺘﺪ« ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ »ﻣﻨﻄﻖ« اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »رﻋﯿﺖ« آﺳﻮده ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ در ﻓﮑﺮ ﻋﺰل رﺋﯿﺲ و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ آﯾﺎ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد ﯾﺎ ﭘﯽآﻣﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﯿﻨﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‬
‫ﺑﻮد و ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻤﯽ ﺑﻌﺪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ادارة ﺟﻨﮓ‬
‫)ﻏﺎرت در داﺧﻞ و ﺧﺎرج( ﮐﺎرﺑﺮدش را ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺧﺼﻮص ﻏﺎرت در ﺧﺎرج از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ از آن ﺑﻬﺮه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫وﻻﯾﺎﺗﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و‬
‫روس در ﻧﯿﻤﮥ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ(‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﺄﺛﯿﺮات ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯽآﻣﺪش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ واﻗﻊ اﯾﻦ ادارة ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﻣﺎﻟﯿﻪ )ﻏﺎرت در داﺧﻞ( ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ در ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ادﻏﺎم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك ﻏﺎرت داﺧﻠﯽﻫﺎ و در وﻫﻠﮥ اول‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن و روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺎرﺗﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﺮان رﯾﺸﻪ ﻣﯽدواﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻏﺎرﺗﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻢ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺳﻮﺋﯽ‬
‫ﻣﺎزاد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در درون اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺮاي اﻓﺰودن ﺑﺮ ﻇﺮﻓﯿﺖ و ﺗﻮان ﺗﻮﻟﯿﺪياش‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ -‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﯿﺎح ﻓﺮﻧﮕﯽ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺛﺮوت و ﻗﺪرت ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﻣﺨﻔﯽ ﮐﻨﺪ‪ -‬و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮔﺴﺘﺮده ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر از اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺣﺘﯽ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ و زﯾﺎد ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎزاد ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر در‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺎرﮔﺮان ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮد و ﺟﺎن ﺧﻮد ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ارزش اﻓﺰوده را ﻧﯿﺰ از اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﻪ در ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ در دوره رژﯾﻢ ﻗﺒﻠﯽ و ﭼﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮار ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ از اﯾﺮان ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻘﺼﺪ اﯾﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪137‬‬

‫و اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد و در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮﺗﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻓﺮاري اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﺰي و‬
‫اﻣﺎرات و ﭼﯿﻦ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﻖ ﻓﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﮑﺘﻪ دوم اﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻔﻠﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ادارة رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﻦ ﻋﻮام و ادارة رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دوﮔﺎﻧﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺣﻔﻆ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اداره رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻋﻮام ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪون ﻋﻮام آن اداره از اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ راهﺳﺎزي و ﺣﻔﺮ ﻗﻨﻮات و ﻻروﺑﯽ ﻗﻨﻮات‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﻮام ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در دورة ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺪون ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ‬
‫اﺟﺮاﺋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫اﯾﺮان ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن ﺑﻪ ادارة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﺰﻟﺰل و ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ در ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ -‬ﺑﺮوز ﻗﺤﻄﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي واﮔﯿﺮ ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎدي ﭼﻮن اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﮔﻮاري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن دوره‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﮐﺎر ﺑﺸﺮ‪ -‬در ﮐﻨﺎر ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ -‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺑﺸﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﺑﺸﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﻮز اﺧﺘﺮاع ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ در اﯾﺮان روﺑﺮو ﻫﺴﯿﺘﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﺎن ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻟﻄﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان وارد ﻣﯽﺷﻮد و در ﮐﻨﺎر ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮونﺳﺎﺧﺘﺎري‪ -‬ﻣﺪاﺧﻼت‬
‫داﺋﻤﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎرﻃﻠﺐ‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎ را از ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﺳﺖ ﺗﻌﻤﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ داﺳﺘﺎن اﺳﺘﺒﺪاد در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ و ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ درازداﻣﻦﺗﺮي دارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﺎ‬
‫در ﯾﺎدداﺷﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺟﺎﻟﺒﯽ دارﯾﻢ‪ .‬ﺑﯽاﻏﺮاق درﺳﺖ اﺳﺖ اﮔﺮ ادﻋﺎ ﮐﻨﻢ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﻧﻬﻀﺖﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﺋﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮﺳﺎزي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽﻣﺎن ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺷﻮﺧﯽ ﻧﯿﺴﺖ در‬
‫‪ ١٩٠٦‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ را از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﻢ وﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ ٢٠٢٢‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎيﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﻫﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺖﻧﺸﯿﻨﺎن ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫در ﺗﻬﺮان در ‪ ١٩٠٦‬ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻻزم دارد و‬
‫ﭼﺮاﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﭼﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؟ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﯿﭻ! اﮔﺮ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﯾﻘﻪ اﯾﻦ‬
‫دوﻟﺖ ﺧﺎرﺟﯽ را ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﯾﺎ آن دﯾﮕﺮي را‪ .‬اﮔﺮ ﭼﭗ ﺑﺎﺷﯿﻢ از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻏﯿﺮﭼﭗﻫﺎ ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺰﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻮر ﻋﻠﯽ ﻧﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﺴﻮف ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮاﺑﮑﺎري ﭼﭗﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽﻫﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽﻫﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺬﻫﺐ در اﯾﺮان‬
‫ﺳﺮﻣﻨﺸﺎء ﻫﻤﮥ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻈﺮم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ و ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ -‬ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﯽ ﺑﻮد ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﺎﺗﻞ ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ -‬ﻧﻪ وارﺳﯿﺪن ﻋﻠﻞ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻗﺘﻞ‪ -‬ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺳﺮﺷﺎن را ﺷﯿﺮه ﻣﯽﻣﺎﻟﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ را ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﻃﻮﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ ﺧﻮبﻫﺎ ﺑﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﻫﺎ ﺧﻮب و اﯾﻦ دور ﺗﺴﻠﺴﻞ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺣﺮف ﻣﺮا‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ!‬
‫و ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدم ﮐﻪ اﮔﺮ دﯾﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ دﯾﮕﺮ زﻣﺎن آن ﻓﺮارﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‬
‫ﺟﻠﻮي آﯾﻨﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦ ﺳﺎدهاﻧﮕﺎري و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﺳﺖ ﺑﺮدارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ و ﺧﻮدﻣﺎن ﻃﯿﺐ و ﻃﺎﻫﺮﯾﻢ‪ .‬ﺧﻨﺪهدار ﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮔﺮﯾﻪدار ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖﻃﻠﺐ و ﺣﺰباﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭼﭗ و راﺳﺖ و ﻟﯿﺒﺮال ﻫﻤﻪ ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﻋﻤﻞ و‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﻫﻤﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶاﻧﺪ و ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﮐﺲ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪139‬‬

‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ وﻟﯽ ﭼﺮا؟(‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون‬
‫اﺧﺘﯿﺎر را در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭘﯿﺎده ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﻨﺪهوار و ﺑﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺗﻮام ﺑﺎ ﺑﺮدﮔﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي آزاد!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ ﺷﺪن ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺎﻟﻤﺂل ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي ﻣﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺷﮑﻞ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺪﯾﻊﺗﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﺷﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ‪ -‬اﺳﺘﺒﺪادزدﮔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ‪ -‬ﯾﮏ ﺗﻮﺟﯿﻪ ژﻧﺘﯿﮏ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﻨﺪ! ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﺎرﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ زار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ ژﻧﺘﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺧﻮدﻣﺎن در ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﺣﻔﻆ و ﺗﻌﻤﯿﻖ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺸﮑﻼت ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در رﻓﻊ اﯾﻦ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬از دﺳﺘﻤﺎن ﻫﻢ ﮐﺎري ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﮐﺮدهﻫﺎ و ﻧﮑﺮدهﻫﺎي ﺧﻮد در ﺗﺎرﯾﺦ دارﯾﻢ؟‬
‫وﻟﯽ ﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﻪ ژن ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺧﺮاب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﺎهﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ و‬
‫ﺧﻮدﺑﺎﺧﺘﮕﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آﻏﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﺴﺮه ﺑﻪ دور رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺮف ﺑﯽرﺑﻂ‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﭼﺮا در ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ و ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ؟‬
‫وﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺑﮑﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺑﺎ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادزده در‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪي و رﯾﺸﻪاي ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎز ﺧﻮدﻣﺎن را روي ﺗﺨﺖ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﯿﻢ و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﯽ ﺗﻌﺎرف ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﭼﯿﺰ وﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو وﺟﻪ ﻣﻘﻮﻟﮥ اﺳﺘﺒﺪاد در اﯾﺮان ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪:‬‬
‫اﺑﺰار اﻋﻤﺎل اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺎواك و ﺳﺎواﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﻮر‪ ،‬ﺗﻮﻗﯿﻒ روزﻧﺎﻣﻪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺒﺲ و‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪ وﮐﺸﺘﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪.‬‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﯾﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﺎ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادي‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮرم از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي ﻫﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪:‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‬
‫ﺧﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖﺑﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﻮد ﻣﻘﺪسﺑﯿﻦ‬
‫‪140‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫دوﮔﺎﻧﻪﻧﮕﺮ‪ ،‬ﺛﻨﻮﯾﺖ در ﻋﺮﺻﮥ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﺳﯿﺎه وﺳﻔﯿﺪﺑﯿﻦ‪.‬‬

‫ﺑﯽاﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬زﺑﺎن‪ … ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﻮارد‬
‫ﺑﺴﯿﺎر از ﺗﻔﺎوت ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﻌﺪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻦﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎدي اﺳﺖ وﻟﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﮥ اﺳﺘﺒﺪاد در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﺟﻬﯽ از‬
‫آن ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮان از ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهام ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﺎ اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادي وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬
‫اﺑﺰار اﻋﻤﺎل اﺳﺘﺒﺪاد ﻫﻢ ﺑﻪﻃﻮر اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮي در ﭘﯽ آن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن‬
‫رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺤﺒﺖﻫﺎي ﺣﺘﯽ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻ ﻫﻢ در اﯾﺮان از آن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﮑﺮار‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻢ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ! آﻧﭽﻪ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﺳﻄﺤﯽﻧﮕﺮيﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﺎﺳﺖ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﺘﻌﺪدﻣﺎن‪ .‬دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻋﺠﯿﺒﯽ دارﯾﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل زﻧﺪهﯾﺎد اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ‪ ،‬ﻣﻠﺘﯽ‬
‫ﺷﺪهاﯾﻢ ﺑﯽﺣﺎﻓﻈﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ! اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺎت را ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮدﻣﺎن رﺑﻂ ﺑﺪﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ دو اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﺎم ﺑﺮدم‪ -‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ -‬ﺑﻪ ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﭙﺮداﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺑﺰار اﻋﻤﺎل اﺳﺘﺒﺪاد را ﻋﻮض ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ در‬
‫اﯾﻦ اﻧﻘﻼب آﺧﺮي ﺗﻨﻬﺎ زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﯾﮏ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از اﺳﺘﺒﺪاد را – ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ را‪ -‬از‬
‫دﺳﺖ دادﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎ در ﻃﻮل اﯾﻦ اﻧﻘﻼب‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد را ﻧﻔﯽ ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺧﺎﺻﯽ از آن دﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺧﻮب‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﺰار ﺗﺎزه و ﺟﺪﯾﺪ و اﺷﮑﺎل ﺟﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ از راه رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﺎ ذﻫﻨﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادي ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺮراﺳﺘﯽ دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺣﻖ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ اﻓﺮاد در اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺑﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﻮد آزاد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﯾﻦ ﺑﺎور‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﺎﻧﺴﻮر و ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﺑﺴﺘﻦ روزﻧﺎﻣﻪ و ﻣﺠﻠﻪ و ﺳﺘﻤﮕﺮيﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪141‬‬

‫ﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﻦ در دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮدم و ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﺣﺪاﻗﻞ‪» ،‬ﻣﻘﺪس« ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬و در ﺿﻤﻦ دوﮔﺎﻧﻪﺑﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﮐﺎر ﻣﻦ ﻧﻘﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻢ! ﭼﺮا؟‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﻦ در ذﻫﻦ ﺧﻮدم ﺗﺠﺴﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻘﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ -‬ﺑﺎز در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﻦ‪ -‬ﺗﺠﺴﻢ دروغ ﻣﺤﺾ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻦ ﺣﺘﯽ »وﻇﯿﻔﻪ‬
‫اﺧﻼﻗﯽ« دارم ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ »دروغ« ﺑﯿﺎﯾﺴﺘﻢ! ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﻧﻘﺪﺳﺘﯿﺰي ﮐﻪ در اﯾﺮان‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﺴﯿﺎر رﯾﺸﻪدار و ﮔﺴﺘﺮده دارد‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ -‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﻘﺪساﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺪامﻣﺎن‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫دﯾﮕﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪساﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻧﻘﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﺎ دﻟﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدن ﻣﻨﺘﻘﺪ را ﺑﺰﻧﯿﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﺑﺪون اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪» :‬زﺑﺎن ﺳﺮخ ﺳﺮ ﺳﺒﺰ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎد«‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﻧﻮﮐﺮ ﺧﺎناﯾﻢ ﻧﻪ‬
‫ﻧﻮﮐﺮ ﺑﺎدﻣﺠﺎن« و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﺪي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﻋﻤﻠﮑﺮد اﯾﻦ ﺷﯿﻮة ﻧﮕﺮش ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪه اراﯾﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ ﺷﯿﻮه ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ زﻧﺪهﯾﺎد ﺷﺎﻣﻠﻮ در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻦ اﺻﻼً ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺪارم و اﺻﻼً ﻫﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎي ﺷﺎﻣﻠﻮ در ﺑﺎرة ﻓﺮدوﺳﯽ درﺳﺖ ﺑﻮد ﯾﺎ ﻏﻠﻂ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻫﻤﮥ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﺮان و ﺑﯿﺮون از اﯾﺮان در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﻧﺪر ﻓﻮاﯾﺪ آزادي و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺑﻪ »آزادي ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ« اﻋﺘﻘﺎد دارﯾﻢ و ﻓﻘﻂ ﺷﻌﺎر ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬او ﺣﻖ داﺷﺖ ﻫﺮ ﻧﻈﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ داراي اﯾﻦ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز‬
‫درك ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ آزادي و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮدش را دارد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻨﯿﺪن و ﮔﻮش ﺳﭙﺮدن ﺑﻪ آنﭼﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻋﯿﻮب ﮐﻤﺘﺮي دارد‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ‪ -‬ﺷﻨﯿﺪن‬
‫ﻫﻤﮥ ﺳﺨﻦﻫﺎ‪ -‬ﻫﯿﭻ راﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﭼﭗ و‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺰباﻟﻬﯽ و ﺷﺎهﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﺒﺮال و ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬درونﻣﺮزي و ﺗﺒﻌﯿﺪي ﺑﺮاي ﮐﻮﺑﯿﺪن ﺷﺎﻣﻠﻮ‪-‬‬
‫ﻧﻪ ﻧﻘﺪ ﺣﺮفﻫﺎي او ﮐﻪ ﺣﻖﺷﺎن ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺎ ﺑﺸﮑﻦ و ﻧﻘﺎره ﺑﻪ »وﺣﺪت« رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫‪142‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ وﺣﺪت ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ! ﺧﯿﺮ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﺣﺪت ﻧﻈﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ در‬
‫ﻋﺮﺻﮥ ﺳﺮﮐﻮب اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎ ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك اﯾﻦ دوﺳﺘﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﺮاﻧﯽ )در اﯾﻨﺠﺎ ﺷﺎﻣﻠﻮ(‬
‫ﺣﻖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ آزادﻧﻪ را ﻧﺪارد‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ از ﻫﻤﺎن اواﯾﻞ ﮐﺎر‪ -‬در‬
‫ﻃﻮل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﯾﻦ رژﯾﻢ ﺗﺎزه‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻢ ﺟﻔﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻪ دﺷﻨﺎمﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺮ‬
‫ﺗﻮس ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ اﺷﻌﺎر او را از ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺣﺬف ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﯾﻦ‬
‫»ﻋﺎﺷﻘﺎن« ﻓﺮدوﺳﯽ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج زﺑﺎن ﺑﺎز ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ آﻗﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺧﺒﺮﺗﺎن اﺳﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﺮ ﺗﻮس ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا از ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﭘﺎﮐﺴﺎزياش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ! وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﺎر ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ آدﻣﯽ ﻣﺜﻞ ﺷﺎﻣﻠﻮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬وﺿﻊ ﺑﺎﻟﮑﻞ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ وارد ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﺸﻮم‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﮐﻤﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪاي از زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎﻣﻠﻮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﯾﻮرش ﺑﻪ آزادي ﻋﻘﯿﺪه اﻧﮑﺎر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮياش‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎرياش‪ ،‬ﺧﻂ و‬
‫رﺑﻂاش… ﺧﻼﺻﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰش …ﺧﻮب‪ ،‬در اﯾﻦ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺎدي رﺷﺪ‬
‫ﺑﮑﻨﺪ؟ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و آن وﻗﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺎدي اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻞ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺧﻮد‬
‫ﻧﭙﻮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ! اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻘﺪس ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﻏﺮاق در ﺑﺎرة دﺳﺖآوردﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽﻣﺎن‬
‫ﺳﺮﻣﺎن را ﻣﺜﻞ ﮐﺒﮏ زﯾﺮ ﺑﺮف ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ در اﯾﻦ ﻓﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧﻔﻪ ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﻤﺎماش ﻫﻢ ﮔﻨﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮان ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪-‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪورزي ﮐﻨﯿﻢ!‬
‫و اﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا در اﯾﺮان ﻣﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد روﺑﺮو ﺑﻮدهاﯾﻢ؟ ﭼﺮا اﯾﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦاﯾﻢ؟ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ در اﯾﺮان اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
 ‫ﻣﺎ و اﯾﻦ اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﺨﺖﺟﺎن ﻣﺎ‬
‫در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺷﺎره ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻣﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﺮﻫﻪاي از آن‪ ،‬ﻣﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﺷﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎ در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﻔﺎوت‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ در ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ از آن ﻣﺴﺘﻔﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد رواﯾﺖ و ﺑﺎزﮔﻮﺋﯽ ﺣﻮادث و روﯾﺪادﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ دﺷﻮار ﯾﮏ ﺗﺎرﯾﺦدان‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮاﺋﯽ ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در‬
‫ﮔﺬرﮔﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﭼﺮا اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؟ ﭼﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻠﯽ در درون ﯾﮏ ﻧﻈﺎم‬
‫و ﭼﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮي در ﺑﯿﺮون آن ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑﮑﺎر ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ آن در ﻋﻤﻞ وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎ در ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻣﯽﺷﻮد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﺑﺘﻮان آن را ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺟﻮاب ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﮐﺎر زﯾﺎدي ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ .‬و دﻟﯿﻠﺶ ﻫﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ در ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ در ﺣﺎﻓﻈﻪﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﺎر ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺑﯽﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻮق ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﯾﮏ »ﺑﺮدﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ« روزﮔﺎر ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎر‬
‫و ﺑ‪‬ﺮ ِاﯾﻦ ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﮔﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت در‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﺎرﯾﺦاﯾﻢ ﻧﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺗﺎرﯾﺦ و وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮاﺋﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﺑﻬﺎﻣﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺷﺪه و ﺳﺮاﺳﺮي ﻣﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺧﻮب ﺑﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‪-‬‬
‫از ﻣﺎﺑﻬﺘﺮان‪ -‬ﭼﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﺮاﺋﯽ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﻮدن و ﺗﺪاوم اﺳﺘﺒﺪاد در اﯾﺮان و ﺣﺘﯽ در ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪144‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻋﺎﻣﻞ اول‪ :‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﺒﻪﮐﺎري ذاﺗﯽ اﻧﺴﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارﯾﻢ‪ .‬از ﻫﻤﺎن دوردﺳﺖ ﺗﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫در اﯾﺮان زﻣﯿﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﺗﺒﻪﮐﺎر داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺮدم اﺳﺘﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﯿﻢ ‪ -‬و ﻣﻦ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ و ﺧﻮي آزﻣﻨﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺷﺮ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮاﯾﺶ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺷﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮐﻨﺘﺮل اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺷﻮاﻫﺪي اراﯾﻪ ﺑﺪﻫﻢ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﻣﺎي اﻧﺴﺎن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آﻧﭽﻪ ﮐﻪ زﻧﺪهﯾﺎد ﻣﺨﺘﺎري ”ﺷﺒﺎن‪-‬‬
‫رﻣﮕﯽ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﺣﺘﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﯾﮏ رﻣﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﯽآزار ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮔﻠﻪ ﮔﺮگاﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻮاﻇﺐ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺗﮑﻪ ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﺘﻮن ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و ﻫﻢ در ﻣﺘﻮن ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي از ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‬
‫دارﯾﻢ‪ .‬در ﺿﻤﻦ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي را‬
‫ﻫﻢ ﭼﯿﺪهاﯾﻢ‪ .‬در ﯾﮏ ﺳﻮ از ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎ را ﮐﻨﺘﺮل ﺑﮑﻨﻨﺪ و در ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻘﯿﻪ ﻣﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رﻋﯿﺖ ‪ -‬ﮐﻪ ﻏﻨﯽ و ﻓﻘﯿﺮش در ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن و ﺑﯽﺣﻖ ﺑﻮدن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮرم از ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن در واﻗﻊ ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬آن وﻗﺖ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﺑﻬﺮام‬
‫ﮔﻮر ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »رﻋﯿﺖ ﻣﺎ‪ ،‬رﻣﻪ … ﻣﺎ ﺑﻮد« و ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺎدل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ رﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ .70‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻮاﻫﺪ و اﺳﻨﺎد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ رﻣﻪ دﯾﺪن ﻣﺎ ﺑﺴﯽ روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﺿﻤﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺣﻖ ﺷﺎﻫﺎن در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭼﻮن »ﺳﻠﻄﺎن ﺧﻠﯿﻔﮥ ﺧﺪا« ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﻫﯿﺒﺖ او ﭼﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن رﻋﯿﺖ او را از دور ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻧﯿﺎرﻧﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ و ﭘﺎدﺷﺎه وﻗﺖ و زﻣﺎﻧﮥ ﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻫﯿﺒﺖ ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻼﯾﻖ اﻣﺮوزﯾﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﭼﻮن ﺧﻼﯾﻖ ﭘﯿﺸﯿﻦاﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﮥ ﺑﯽﺷﺮﻣﺎن و ﺑﯽادﺑﺎن و ﺑﯽرﺣﻤﺘﺎن اﺳﺖ و ﻧﻐﻮذﺑﺎﷲ اﮔﺮ‬

‫‪70‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺟﻮاد‪ :‬زوال اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ دراﯾﺮان‪ ،‬ص ‪١٨‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪145‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن اﻧﺪر ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﯽﻗﻮت ﺑﻮد ﺑﯽﺷﮏ وﯾﺮاﻧﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ‬
‫زﯾﺎن و ﺧﻠﻞ رﺳﺪ و ﺟﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻓﯽاﻟﻤﺜﻞ ﺻﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪان زﯾﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ ﺟﻮر‬
‫رﻋﯿﺖ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﭼﻮن رﻋﯿﺖ ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﮕﻤﺎرد…«‪ . 71‬ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ در ﺑﺎرة اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﯾﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﺻﺪ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر ﺳﺘﻤﮑﺎري ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ رﻋﯿﺖ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ زﯾﺎن و ﻧﻘﺼﺎن ﻧﺪارد و از آن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ -‬ﮐﻪ زﻣﺎناش ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ -‬ﻣﯽﺷﺪ ﺣﺪاﻗﻞ در ﺣﯿﻄﻪ ﻧﻈﺮي‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺳﺘﻤﮑﺎري ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎور داﺷﺖ اﻻن آن ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد ﭼﻮن »زﻣﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﯽﺷﺮﻣﺎن و ﺑﯽادﺑﺎن و ﺑﯽرﺣﻤﺘﺎن« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ در ﺧﻄﺒﮥ ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ را اداﻣﻪ ﻧﺒﻮت و اﻣﺎﻣﺖ ﺷﯿﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻌﺪ از »ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺳﭙﻬﺮ ﻧﺒﻮت« ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ رﺣﯿﻢ از ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و »ﻣﻘﺎﻟﯿﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺋﯽ و‬
‫ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﺋﯽ« را ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﺤﺾ رﻋﯿﺖ از ﺳﻠﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻋﺪل رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﮥ‬
‫اﺑﻨﺎي روزﮔﺎر دﻋﺎ ﺑﻪ ﺟﺎن ﺳﻠﻄﺎن اﺳﺖ و »اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺮﺧﻼف روش ﺻﻼح و ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺻﻼح اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺧﻮد را اﺻﻼح ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﺪا اﯾﺸﺎن را‬
‫ﺑﻪ اﺻﻼح درآورد«‪ .72‬ﻋﺒﺮتآﻣﻮز اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﺳﻠﻄﺎن ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻢ‬
‫ﮔﻨﺎه ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻮدﻧﺶ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻫﻢ‬
‫اﺻﻼح ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻼ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽزﯾﺴﺖ ﻫﻢ ﺣﺎﻣﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫وﻃﯿﻔﮥ رﻋﯿﺖ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺟﺎن ﺷﺎه اﺳﺖ‪ .73‬ﮐﺸﻔﯽ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻫﻢ‬
‫روزﮔﺎران ﻗﺎﺟﺎر ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺳﻠﻄﺎن ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﺟﻮرﭘﯿﺸﮥ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻬﺘﺮ از رﻋﯿﺘﯽ ﮐﻪ‬

‫‪ 71‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﻪ اﻟﻤﻠﻮك ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي – اﺳﺘﺒﺪاد دراﯾﺮان‪ -‬ﺗﻬﺮان ‪ -١٣٨٠‬ص ‪٢٩‬‬
‫‪ 72‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ،١٣٨٤ ،‬ﺻﺺ ‪-٦٦‬‬
‫‪٦٧‬‬
‫‪ 73‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي – اﺳﺘﺒﺪاد دراﯾﺮان‪ -‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٨٠‬ص ‪٧٤‬‬
‫‪146‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﻬﻤﻞ و ﺳﺮﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ از روز«‪ 74‬اﺑﻦوﻟﯿﺪ ﻃﺮﻃﻮﺷﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮﺳﺮﺷﺖ درﻧﺪه‬
‫و ﺧﻮدﺧﻮاه اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﺳﻠﻄﺎن در زﻣﯿﻦ را ﺑﺴﺎن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺿﺮوري‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬او ﺣﺘﯽ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﺳﻠﻄﺎن‪» ،‬ﭼﻮﻧﺎن‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺎن درﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺸﺎن ﮐﻮﭼﮑﺸﺎن را ﻣﯽﺑﻠﻌﺪ و اﮔﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺎﻫﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫‪75‬‬
‫اﻣﻮرﺷﺎن ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ آﻣﺪي ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺪﻋﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ درﻧﺪه و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﭘﺮاﮐﻨﺪهاي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ را از ﺷﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻘﺎ و اﻣﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﻪ دﯾﻦ و ﺳﻨﺖ را ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ واﺟﺒﯽ را ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .76‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺷﻮاﻫﺪي دﯾﮕﺮي اراﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ‪،‬‬
‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﮕﺮش را ﻓﻬﺮﺳﺖ وار ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺿﺮورت ﮐﻨﺘﺮل‬ ‫‪-‬‬
‫راﺑﻄﻪﺳﺎﻻري ﺑﻪ ﺟﺎي ﺿﺎﺑﻄﻪﻣﻨﺪي‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ دﻗﺖ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬ ‫‪-‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ »ﻧﺎﺑﺎب« ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش و »ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن« ﺑﻪ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ و ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺗﺎ »ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ و ﺣﺴﺎدتﻫﺎﺋﯽ را ﮐﻪ در ذات اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ ﮐﺸﻒ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد‪» ،‬ﻫﺮآﯾﻨﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﺜﻞ ﺳﺒﺎع ﺑﺮ و‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺎن ﺑﺤﺮ ﻣﯽدرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و اﻓﻨﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج‬
‫‪77‬‬
‫]ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ[ و ﻧﻈﺎم را ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ 74‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻓﺮاﺗﯽ‪ :‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﯿﺪﺟﻌﻔﺮ ﮐﺸﻔﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،١٣٧٨ ،‬ﺻﺺ ‪١٦٧-١٦٦‬‬
‫‪ 75‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از از ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ،١٣٨٤ ،‬ﺻﺺ ‪-٨٧‬‬
‫‪٨٨‬‬
‫‪ 76‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٨٨‬‬
‫‪ 77‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٩٠‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪147‬‬

‫اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازي در ﺟﺎﻣﻊاﻟﻌﻠﻮم ﺑﻪ زﺑﺎن دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎه را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻠﯽﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در اﯾﺮان ﮐﻪ »ﺗﻤﺎس و ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺘﻢ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ« و در ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‪» ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽاﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎزدارد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ‪ .«.‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ‬
‫‪78‬‬
‫رازي ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﺧﻠﯿﻔﮥ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﭘﺎدﺷﺎه را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ رازي در ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد روﺷﻦﺗﺮ و ﺻﺮﯾﺢﺗﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او‪» ،‬ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﭼﻮن ﺷﺒﺎن اﺳﺖ و رﻋﯿﺖ ﭼﻮن رﻣﻪ‪ .‬و اﮔﺮ در رﻣﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻗﻮچ ﺑﺎ ﻗﺮن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯿﺶ و‬
‫ﺑﯽﻗﺮن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮن ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯽﻗﺮن ﺣﯿﻔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﻌﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪) ،‬ﺷﺒﺎن( آﻓﺖ او زاﯾﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪ .79‬اﺑﻦﺟﻤﺎﻋﻪ از ﻣﺘﻔﮑﺮﯾﻦ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐﻪ »دﻟﯿﻞ ﻟﺰوم‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺧﻮي ﺗﺠﺎوزﮔﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ و او آﻧﺎن را از ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﻣﯽدارد«‪ .80‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺳﺖ وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻓﻌﻼً ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻋﺒﺮتآﻣﻮز اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪورزان ﻣﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادي و‬
‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ در اﯾﺮان ﯾﮏ ﺗﻮﺟﯿﻪ »ﻣﻨﻄﻘﯽ« ﺗﺮاﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻤﻠﮑﺮد وﯾﮋهاي‬
‫ﻫﻢ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦﺟﻤﺎﻋﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺑﻪ واﻗﻊ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬
‫ﻇﻠﻢ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺻﺮﯾﺢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ را در ﺑﺎرة اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺎﺳﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﮕﺮان »ﺧﺮوج ﺧﻮارج« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺰﻫﮑﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻗﺪري زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن و آدمﻫﺎي دور و ﺑﺮش ﮐﺎري ﻏﯿﺮ از ﭘﺎﺋﯿﺪن و در ﺻﻮرت‬
‫ﻟﺰوم ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺮدم ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮش ﮐﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﻠﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﻫﺮ ﻋﺼﺮي و روزﮔﺎري ﯾﮑﯽ را از ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ و‬
‫او را ﺑﻪ ﻫﻨﺮﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺳﺘﻮده آراﺳﺘﻪ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺟﻬﺎن و آرام ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺪو ﺑﺎز‬
‫ﺑﻨﺪد و در ﻓﺴﺎد و آﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪ را ﺑﺪو ﺑﺴﺘﻪ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﯿﺒﺖ و ﺣﺸﻤﺖ او اﻧﺪر دلﻫﺎ و ﭼﺸﻢ‬

‫‪ 78‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي – اﺳﺘﺒﺪاد در اﯾﺮان‪ -‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٨٠‬ص ‪٢٩‬‬
‫‪ 79‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٣٠‬‬
‫‪ 80‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪،‬ص ‪٣٤‬‬
‫‪148‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺧﻼﯾﻖ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم اﻧﺪر ﻋﺪل او روزﮔﺎر ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و اﻣﻦ ﻫﻤﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻘﺎي دوﻟﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ…«‪ .81‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮاﺟﻪ‪» ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﯿﮏ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و اﻫﻞ ﻓﺴﺎد را ﻣﺎﻟﺶ‬
‫دﻫﺪ«‪ 82‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ »ﺳﻠﻄﺎن ﮐﺪﺧﺪاي ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ« و »ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﻋﯿﺎل و ﺑﻨﺪه اوﯾﻨﺪ«‪ .83‬ﻏﺰاﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﺋﯽ از ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﺶ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪادي اﯾﺮان ﺣﺘﯽ ﻗﺪم ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ ﻫﯿﺒﺖ ﺧﺪاي ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﭼﻮن »ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺧﺪاي اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻠﻖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ«‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ »ﻣﺤﻞ ﺻﺪور ﺷﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮ‬
‫داري دﻟﯿﻞاش ﻧﻪ ﻏﯿﺮﮐﺎرآﻣﺪي اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺘﺒﺪﺳﺎﻻر‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻣﺮوز ﺑﺪﯾﻦ‬
‫روزﮔﺎر آﻧﭽﻪ ﺑﺮ دﺳﺖ و زﺑﺎن اﻣﯿﺮان ﻣﺎ ﻣﯽرود اﻧﺪر ﺧﻮر ﻣﺎﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺪﮐﺮدارﯾﻢ و‬
‫ﺑﺎﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﺎراﺳﺘﯽ و ﻧﺎاﯾﻤﻨﯽ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﻇﺎﻟﻤﻨﺪ…‪ .84«.‬ﻓﻌﻼً ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ ﮐﻪ در‬
‫دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪورزاﻧﯽ ﭼﻮن ﻏﺰاﻟﯽ وﺟﻮد دارد ﻧﻤﯽﭘﺮدازم ﭼﻮن در دﯾﺪﮔﺎه او و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪان او‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ذاﺗﻪ ﺗﺒﻪﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺷﺒﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﺒﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ »رﻋﯿﺖ« ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪،‬‬
‫رﻣﻪ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎز ﻫﻢ ﮔﻨﺎه ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ در ﺧﻮرﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﮔﻨﺎه از ﻧﻈﺎم ﻓﺮدﺳﺎﻻر و ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺎز ﮔﻨﺎه از ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻏﺰاﻟﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد را در اﯾﺮان ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ آن را از ﻫﻤﻪ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺮباش‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮب ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﻀﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﻞ‬

‫‪81‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ :‬درآﻣﺪي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ دراﯾﺮان‪١٣٧٢ ،‬ص ‪٤٣‬‬
‫‪82‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪١٤‬‬
‫‪83‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪١٧‬‬
‫‪84‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٩٨‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪149‬‬

‫ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺳﺮ از رﻣﺰ و راز آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ درﺑﯿﺎورد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اي ﮐﺎش‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ دوم‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮدن ﺷﮏ و ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ دوم ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﺗﺪاوم ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ در اﯾﺮان زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮدن ﺷﮏ اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﮏ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻮد‪ ،‬آزادي در آﻧﺠﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ آزادي ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﻓﺮ ﺷﺎﻫﯽ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدن ﺷﺎﻫﺎن و ﻧﮑﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﯾﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮدازم‪ .‬وﻟﯽ ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬در ذﻫﻨﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪﻣﺎن‬
‫ﺗﺒﻪﮐﺎر ﺑﻮده ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﯾﮏ آﻗﺎ ﺑﺎﻻﺳﺮ‪ ،‬ﺗﺎ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎن ﺑﮑﻮﺑﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻣﺎ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﻗﺎ ﺑﺎﻻﺳﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ‪ -‬از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺮاﺋﯽ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ آﻗﺎ ﺑﺎﻻﺳﺮ ﻣﺜﻞ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ زور ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫و ﻧﮕﺬارد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ »ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد« ‪ -‬ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫را اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ دور ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻣﯽزﻧﯿﻢ ﭘﺪرش را در‬
‫ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﺰﻫﮑﺎري ذاﺗﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ دوم ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎم ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺟﺪا از ﺧﻮد‬
‫ﻣﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ‪ ،‬در ﮔﺴﺘﺮة ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﭼﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؟ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺣﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ در ذﻫﻨﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ در اﯾﺮان اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻣﺬﻫﺐ و ﺳﻠﻄﻨﺖ »ﺣﻞ«‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎه را ﺑﻪ اﻫﻮرﻣﺰدا ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﮐﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮐﺘﯿﺒﻪ و ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آدم اﯾﻦ ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮ او ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن داﺋﻤﺎً ﺑﺎ اﻫﻮرﻣﺰدا در ارﺗﺒﺎط‬
‫‪150‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ -‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ادﻋﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼن ﮐﺎر را ﭼﻮن اﻫﻮرﻣﺰدا از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدهام و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺑﯽﻣﺪرك ﻧﺰده ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ دارﯾﻮش در ﮐﺘﯿﺒﻪ‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻮن ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاي ﺑﺰرگ اﺳﺖ اﻫﻮرﻣﺰدا… ﮐﻪ دارﯾﻮش را ﺷﺎه ﮐﺮد… دارﯾﻮش ﺷﺎه ﮔﻮﯾﺪ اﻫﻮرﻣﺰدا‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ را آﺷﻔﺘﻪ دﯾﺪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻣﺮا ﺷﺎه ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺷﺎه ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻫﻮرﻣﺰدا ﻣﻦ آن را در ﺟﺎي ﺧﻮدش ﻧﺸﺎﻧﺪم…‪85 «.‬ﯾﺎ در ﮐﺘﯿﺒﻪ‬
‫ﺷﻮش دارﯾﻮش ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﮐﺮدن آن ﻓﺮﻣﺎن از ﻃﺮف ﻣﻦ داده ﺷﺪ اﻫﻮرﻣﺰدا اﻧﺠﺎم‬
‫آن را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﯿﮏ ﮔﺮداﻧﯿﺪ… آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﮐﺮدم ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻫﻮرﻣﺰدا ﮐﺮدم«‪ .86‬از آن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ اﯾﺰدان اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎ و ﺳﮑﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﮔﻮاه آن اﺳﺖ‪» .‬او از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا‪ ،‬اورﻣﺰد‪ ،‬ﻣﻬﺮ‬
‫ﯾﺎ آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﯿﻪ ﺳﺎزد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﺎﺟﺶ در ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﻫﺎ و ﺳﮑﻪﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪… .‬از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‬
‫‪87‬‬
‫اردﺷﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﺎج ﺑﺮج ﺷﮑﻞ ﮐﻪ از ﺗﺎج اورﻣﺰد اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﺷﺪه اﺳﺖ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ…«‬
‫در اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﮐﻪ ﺷﺎه ﻣﯽﺷﻮد »ﻗﺒﻠﮥ ﻋﺎﻟﻢ« و »ﺳﺎﯾﻪ ﺧﺪا« ) ﻇﻞاﷲ( و ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺣﺘﯽ ﺳﺎﯾﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻫﻢ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺴﻌﻮد ﻣﯿﺮزا ﭘﺴﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻇﻞاﻟﺴﻠﻄﺎن و ﮐﺎر اﯾﻦ ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ وارد ﺣﻮزه‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ »دﺳﺘﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺒﺮد دﯾﻪ ﻧﺪارد«‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت وﻗﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت از دﺳﺘﺮس ﺑﺪور ﺑﺎﺷﺪ آن وﻗﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﯽﻣﻘﺪار ﮐﻪ‬
‫ﻧﻪ اﺧﺘﯿﺎر زﺑﺎﻧﺸﺎن دﺳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﺧﺘﯿﺎر زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻻي ﭼﺸﻢاش اﺑﺮوﺳﺖ‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ ﯾﻮاش ﯾﻮاش ﻣﻠﯽ و ﺳﺮاﺳﺮي ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺷﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬اﯾﺮان ﻋﺰﯾﺰ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد! ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‬

‫‪ 85‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي‪ ،‬ص ‪٦٧‬‬

‫‪ 86‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪٦٧‬‬
‫‪ 87‬دوﺷﻦ ﮔﯿﻤﻦ‪ :‬دﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺮﺟﻤﮥ روﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٧۵‬ص ‪٣٦-٣٣۵‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪151‬‬

‫ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮدارﯾﺪ ﺑﺮ ﮐﺎر دوﺳﺖ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪﺗﺎن ﻧﻘﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫دوﮔﺎﻧﻪﺑﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻘﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﯽ ‪ -‬وﻗﺘﯽ در‬
‫ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﻘﺪ ﻧﻔﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪» ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ »ﻧﻔﯽ« ﺧﻮد‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﺪ!! وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﯿﻠﯽ از اﯾﻦ واژهﻫﺎ در ذﻫﻦ‬
‫ﻣﺎ روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎد و ﺑﻪﺧﺼﻮص اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﻮد در ﺑﯿﻦ ﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯿﻤﯿﺎ دارد‪ .‬و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﻪﺧﺼﻮص در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖﭘﺮدازان ﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف دارد!!! ﯾﮑﯽ از ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎﯾﺶ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي درك آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﮐﻨﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬرد رﻧﮓ ﻣﯽﺑﺎزد و ﺧﻮب‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﺎ‪ -‬اﻧﺴﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﭼﻮن ﺟﯿﺐ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺗﻬﯽ اﺳﺖ و ﺗﻬﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در اﯾﺮان ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرة ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و اﻣﺜﺎﻟﻬﻢ ﻫﺴﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽﻫﺎ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺧﻮديﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺨﺮوط‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ ﻫﺮ ﻻﯾﻪ ﺑﻪ ﻻﯾﻪ زﯾﺮﯾﻦ ﺧﻮد زور ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﯽﮐﻪ زور ﻧﻤﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺎن زور ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در‬
‫ﺻﺪر اﯾﻦ ﻣﺨﺮوط ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ ١٣۵٧‬و رﻓﺘﻦ ﺷﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻪ »وﻻﯾﺖ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ« رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻨﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﮐﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﮐﺸﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯽﺣﻘﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮد اﯾﻦ‬
‫ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه ﺑﻪ ﻫﻤﺎن راﺣﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺖ و ﺷﺮاب ﻣﻔﺼﻠﯽ ﻧﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﺮاﺳﻢ ﮔﺮدن زدن ﭼﻨﺪ دﻟﻪ دزد‬
‫درﺑﺎري ﺷﺨﺼﺎً ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ‪ -‬راﺳﺖ و دروغاش ﮔﺮدن اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن راﺣﺘﯽ‬
‫دﺳﺘﻮر رگ زدن اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ را ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﺑﯽ ﻫﻢ از آﺑﯽ ﺗﮑﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻗﺎﺗﻞ اﻣﯿﺮ ﻫﻢ ﺑﺮاي ‪ ۵٠‬ﺳﺎل ﺑﺮ آن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺻﻼﺑﺖ ﺗﻤﺎم ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽراﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻣﯿﺮزا رﺿﺎي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺎ در ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﺎزه ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻢ‪،‬‬
‫‪152‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد ﺷﺎه ﺷﻬﯿﺪ!! اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺟﺎن در اﻣﺎن ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ ﻣﺎل و ﻧﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﻇﻬﺎر ﻋﻘﯿﺪه آزادي دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن در ﺗﺎروﭘﻮد ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺎ رﯾﺸﻪ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ وارد ﺣﻮزه‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞﻫﺎ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ‪ -‬ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ »ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺮش را ﺑﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﭼﺮاﺋﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ دﯾﻦ و ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اﺳﺖ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺣﺎﻓﻆ دﯾﻦ و اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺪون اﺳﺎس ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺎس ﻫﻢ اﮔﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﺸﻮد از‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪» ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺿﺎﯾﻊ و آﻧﭽﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫‪88‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد«‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ واﻋﻆ ﮐﺎﺷﻔﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» ،‬ﺑﯽ ﻗﺎﻋﺪة ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻫﯿﭻ ﺣﻖ در ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﯽ ﺿﺎﺑﻄﮥ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر ﺷﺮع و دﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻧﭙﺬﯾﺮد« اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻪ از ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ دﯾﻦ‬
‫ﻧﻪ ﺑﯽ دﯾﻦ ﺑﻮد ﺷﺎه را آﻓﺮﯾﻦ‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬اﺑﻦ ازرق ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﻣﯽزﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﯿﻢ آﺧﺮ و ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ ﺳﻠﻄﺎن آدﻣﯿﺎن را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻗﺮآن از ﺑﺪيﻫﺎ و ﻣﻌﺎﺻﯽ ﺑﺎزﻣﯽدارد«‪ .‬روزﺑﻬﺎن ﺧﻨﺠﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﻫﯿﭻ اﻣﺮ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺿﺮورﺗﺮ از ﺣﻔﻆ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺸﻔﯽ‪» ،‬دوﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﺎز دﯾﻦ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺪون آن ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮد« و‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »اﻣﺎرت و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺪون دﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﻌﯿﺸﺖ و ﻣﻌﺎﺷﺮت‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺪون ﺳﻠﻄﻨﺖ‪» ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺤﻘﻖاﻟﻮﻗﻮع« اﺳﺖ‪.89‬‬

‫‪ 88‬از ﺳﯿﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ١٣٨٤ ،‬ص ‪٩٢‬‬
‫‪ 89‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎن ﺻﺺ ‪٩٧-٩٣‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪153‬‬

‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻣﺬﻫﺐ و ﺳﻠﻄﻨﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ اﺑﺰارﻫﺎي‬
‫ﻻزم ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﺮدن »ﺗﺮس« ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي اداره اﻣﻮر در ﯾﮏ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪ ﻻزم اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري‬
‫ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺑﺰارﻫﺎي ﻻزم‪ -‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳﺮﮐﻮب و اﻋﻤﺎل ﻗﻬﺮ دوﻟﺘﯽ‪ -‬ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﻢ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﺟﻮد اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ روﻏﻨﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ را ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .90‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻦ ﻃﻘﻄﻘﯽ‪» ،‬ﻫﯿﺒﺖ«‪ -‬ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮس و‬
‫واﻫﻤﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم‪ -‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻧﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و از آزﻣﻨﺪي رﻋﯿﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺳﺘﻌﺎرهاش ﻫﻢ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ »آﺗﺶ« ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ﭼﻮن ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﻣﻨﺸﺎء ﻧﻮر ﻫﻢ‬
‫ﻫﺴﺖ و اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻧﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯿﺎن ﻟﻨﮓ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن را ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات دﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و اﻋﺘﺪال ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ در اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻗﺪرتاش ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺑﺤﺚ ﺑﺮﻧﻤﯽدارد‪ ،‬ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و دﻟﯿﻞاش ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫‪91‬‬
‫ﮐﻪ »در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺧﺘﻼل در ﻫﯿﺒﺖ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ و ﺑﺎﻟﺘﺒﻊ ﻧﻈﻢ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﭘﯿﺶ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‬
‫اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮيام را از ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺧﺪﻣﺖﺗﺎن ﻋﺮض ﺑﮑﻨﻢ‪.‬‬
‫اول‪ ،‬ﭘﯿﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﻘﺪﯾﺮي اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ آن‬
‫ﺧﺎرج از ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﻏﺰاﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و »ﻇﻞاﷲ« ﺑﻮدن ﺷﺎه را ﻧﺸﺎﻧﻪ آن ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از او ﻧﯿﺰ »ﻣﻘﺪس و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ« اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﭘﯽآﻣﺪ اﯾﻦ ﻗﺪﺳﯽ ﺷﺪن و‬
‫‪92‬‬
‫ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ‪» ،‬ﻗﻀﺎ و ﻗﺪري ﺷﺪن ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻇﻠﻢ و ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ«‬
‫دوم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻮرﺑﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮﺻﻪ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺎ ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﻌﯿﻮب ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‪ ،‬ﻓﺮزاﻧﮕﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از‬

‫‪ 90‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﯿﺴﮑﯿﻮ‪ :‬روحاﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ،١٩٧۵ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ) ٣٣-٢٣‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ(‬

‫‪ 91‬از ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ١٣٨٤ ،‬ﺻﺺ ‪١٠٧-١٠٣‬‬
‫‪ 92‬از ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ١٣٨٤ ،‬ص ‪١١٣‬‬
‫‪154‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اي ﺑﺴﺎ ﺣﺘﯽ ﺟﺎﻧﺸﺎن را ﺑﺮﺳﺮآن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ -‬ﻧﻪ ﮐﻠﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺷﯿﻮة اﺟﺮاﯾﺶ را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد اﻧﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت درآﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪل رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ -‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺧﺘﯿﺎر ﺟﺎن و ﻣﺎل‬
‫ﻣﺮدم را در دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ در اﻧﺘﻘﺎدﻣﺎن از اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﺑﻪ رﯾﺸﻪ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ در ﺳﻄﺢ ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ و ﺗﻔﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪﻃﻮر داﯾﻢ اﻧﺪرزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪ .‬در ﺳﻄﺢ ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺮوز اﺳﺘﺒﺪاد در اﯾﺮان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺧﻮد اﺳﺘﺒﺪاد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﺶ ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻋﻤﺪهاش ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن‬
‫ﺣﺎﻓﻈﮥ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎﺳﺖ از ﭼﺮاﺋﯽ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﭼﺮا اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﺗﺎب آوردهاﯾﻢ؟‬
 ‫ذﻫﻨﯿﺖ ﺟﻤﻌﯽ و ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽﻣﺎ‬
‫در ﯾﺎدداﺷﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺧﻮب‪ ،‬ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﭼﺮا اﯾﻦ ﺑﯽﺣﻘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﺗﺎب آوردهاﯾﻢ؟ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ دارم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﻫﻨﯿﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻦ و ﺷﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪» ،‬ﻣﻦ« ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ »ﻣﺎ« ﺑﻮدهام‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻠﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدﮔﺮا ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎ و از دﯾﮕﺮان ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮﯾﻢ و ﺑﺎ اﺧﻼقﺗﺮ و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪ .‬وﻟﯽ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫در ذﻫﻦ ﻣﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‪» ،‬ﻣﻦ« ﺷﮑﻞ ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺗﻮﺳﺮيﺧﻮرم ﻣﻠﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن وﻗﺘﯽ ﻣﻦ در ذﻫﻦ ﺧﻮدم ﻫﻢ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺧﻮب ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارم ﯾﺎ اﮔﺮﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻣﺎ ﭼﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻼت ﻗﺎره اﯾﺮان ‪ -‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از آن‪ -‬ﻓﺮد ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ در وﺣﺪت ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﮔﺬران زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدي ﺧﻮد ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﺑﺘﺪا ﻋﻀﻮ‬
‫ﯾﮏ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ آن ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎر ﺟﻤﻌﯽ ﺧﻮد ﺷﺮاﯾﻂ اﺑﺘﺪاﺋﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫در اﯾﺮان وﺿﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ‪ ‬زﻣﯿﻦ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اروﭘﺎ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﺿﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ‪ ‬ﻓﺮد ‪ ‬زﻣﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﺮان ﺑﯿﻦ ﻓﺮد و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽآﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در‬
‫اروﭘﺎ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻓﺮد ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﺑﻼواﺳﻄﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪﻣﺎن ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮﻟﻤﺎن ﻫﻢ ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽﻣﺎن ﻫﻢ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎورم ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﺋﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻓﺮدﯾﺖ و ﯾﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻓﺮدﯾﺖ‬
‫ﻫﻢ ﺷﮑﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ ﺧﺘﺎم ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺳﺘﺎد ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي از اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎ‪:‬‬
‫»ﮐﺸﺎورزي و ﺛﺮوت اﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ....‬ﺑﻨﺎي ﮐﺸﺎورزي ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺷﺶ اﺻﻞ‪ :‬آب‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺎو‪ ،‬ﺗﺨﻢ‪ ،‬ﮐﻮد و ﮐﺎر ﻧﻬﺎده ﺷﺪه؛ ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫‪156‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬آﻫﻨﮕﺮ و ﻧﺠﺎر ده ﺗﻤﺎم ﮐﺎر ﺑﺮزﮔﺮان و وﺳﺎﺋﻞ ﮐﺸﺎورزي‬
‫ارﺑﺎب را در ﺗﻤﺎم ﺳﺎل ﻣﺠﺎﻧﺎً ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ...‬ﺧﻮد زارع در ﮐﻨﺎر آﻫﻨﮕﺮ ﮔﺮز ﻣﯽزد ﮐﺎرش ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ زود ﺑﻪ راه ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ .‬ﻫﻢ آﻫﻨﮕﺮ و ﻫﻢ ﻧﺠﺎر ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا در ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ‪...‬‬
‫ﺣﻤﺎﻣﯽ و ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬زارع و ارﺑﺎب ﻣﺠﺎﻧﺎً ﺑﻪ ﺣﻤﺎم‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻤﺎم ده وﻗﻔﯽ ﺑﻮد‪ ...‬آﺧﺮﯾﻦ ﺧﺮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﺧﺮﻣﻦ ﺣﻤﺎﻣﯽﻫﺎ و ﺳﺎدات‬
‫ﺑﻮد‪ .‬زارﻋﯿﻦ ﮔﺎو و ﮔﺮﺟﯿﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﺮض ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﯽﮐﻮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎد ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺎر آن را‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﺑﻌﻀﯽ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﺸﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮجﻫﺎ‪ ...‬ﮐﻨﺪن‬
‫راﭘﯿﻦ )ﺟﻮي ﭘﯿﺶ ﻗﻨﺎت ﺗﺎ اﺳﺘﺨﺮ( ﺷﺸﺪاﻧﮕﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﺘﻦ ﺑﻨﺪ ﺑﺮ رودﺧﺎﻧﻪ‪...‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﻮد‪ ...‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻠﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺸﺪاﻧﮕﯽ ﺑﻮد‪ ...‬ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮﻣﻦﮐﺸﯽ‪ ،‬زارع ﯾﮏ ﻧﺎﻫﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﮐﻪ ده ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -‬ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﻪ "ﭼﺎﺷﺖ ﺧﺮﻣﻦ" ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ....‬ﺳﻬﻢ‬
‫ﺗﻨﻘﯿﻪ ﻗﻨﺎت و ﻣﺮﺳﻮم را در ﺳﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺮﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺨﻢ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺳﺮ‬
‫ﺧﺮﻣﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺣﺪاث ﺑﺎغ‪ ....‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺸﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺮﮐﺰ ده اﻋﻼم‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺧﻮاﺟﻪ ﯾﺎ ﺣﺎﺟﯽ‪ ...‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎغ ﺑﺮﯾﺰد‪ .‬از ﻓﺮدا‪ ،‬از ﺗﻤﺎم دﻫﺎت اﻃﺮاف و‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ده روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن ﺑﯿﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و زﻣﯿﻦ را دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ‬
‫‪93‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪﻧﺪ‪ ....‬ﮐﻨﺪن و "دﻧﺪهرﯾﺰي" )ﺗﺨﻢ درﺧﺖ ﮐﺎﺷﺘﻦ( در زﻣﺴﺘﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪.«...‬‬

‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﯾﺎدداﺷﺖ در ﺑﺎرة اﺳﺘﺒﺪاد و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ؟ در ﮐﻨﺎر آﻧﭽﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺮده و ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ اﺟﺘﻤﺎع و در ﮔﺴﺘﺮة ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ دوﺷﯿﻮة ﻧﮕﺮش و دو دﯾﺪﮔﺎه روﺑﺮو ﺑﻮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫در ﺗﺪارك زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺬﯾﺮش اﺳﺘﺒﺪاد و ﻗﻮام ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ آن ﮐﺎرﺳﺎز ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬در‬
‫ﻧﮕﺮش ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﺎ ﺳﮑﻮﻻر‪ ،‬ﻧﮕﺮش ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ را داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ را در‬
‫ﻓﺮد ﺷﺎه ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﮕﺮش دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﮕﺮش‬

‫‪ 93‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي‪ :‬ﺳﻨﮓ ﻫﻔﺖ ﻗﻠﻢ ﺑﺮ ﻣﺰار ﺧﻮاﺟﮕﺎن ﻫﻔﺖ ﮔﺎه‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٦٢‬ص ‪۵٦٩-۵٧٢‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪157‬‬

‫اﯾﻤﺎنﺳﺎﻻران اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻮﭼﯽ اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ و زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺑﺪي ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ اﺷﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺗﺎزه ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم و ﯾﺎ اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻨﮑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫و ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﺋﯽ از آن در ﺟﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ اﺷﺎره ﮐﺮدهام وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ را ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ »ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ اﯾﺰدان اﺳﺖ«‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﺟﺎﻧﺐ اﻫﻮرﻣﺰدا ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫»ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﯿﻪ ﺳﺎزد«‪ 94.‬ﺗﻠﻔﯿﻖ اﯾﻦ دو‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ اﺿﺎﻓﯽ را اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎه ﻗﺪرﻗﺪرتﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﯾﺎ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺪرﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻢﻗﺪرﺗﺮ و ﺑﯽﺣﻘﻮقﺗﺮ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻤﺎنﺳﺎﻻري اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ آدﻣﯿﺎن را ﺑﺎ وﻋﺪه زﻧﺪﮔﯽ اﺑﺪي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ‬
‫ﮐﻢﺗﻮﺟﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ ﻧﻘﺾ ﻏﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ دو ﻧﮕﺮش را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ و اﮔﺮ درﮔﺴﺘﺮة ﺗﺎرﯾﺦﻣﺎن اﯾﻦ دو در ﻫﻢ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻓﺮدﯾﺖ ﻓﺮد ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ آﺳﺎﻧﯽ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﮥ ﻧﻈﺮي ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯽﺷﺪ و ﯾﺎ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد وﻟﯽ در‬
‫ﻋﺮﺻﻪ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در اﯾﺮان داﺷﺘﯿﻢ و ﺑﻪ وﯾﮋه از زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻏﺎﻟﺐ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر از اﯾﻦ دو ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎد اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﺳﮑﻮﻻر‪ ،‬ﺷﺎه در ذﻫﻦ ﻣﺮدﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻇﻞاﷲ« )ﺳﺎﯾﮥ ﺧﺪا(‬
‫درآﻣﺪ و اﺧﺘﯿﺎر ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣﺮدم را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ 94‬ﮔﯿﻤﻦ‪ ،‬دوﺷﻦ‪ :‬دﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ روﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧۵ ،‬ﺻﺺ ‪٣٣۵-٣٦‬‬
‫‪158‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﺋﯽ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن ﻓﺮد )ﻋﺎم( ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻮدن ﻓﺮد )ﺧﺎص( ﻗﺎﻃﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻤﺎنﺳﺎﻻران اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺮ روزه ﺑﺎ ﺗﮑﺮار ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺧﺎﻟﻖ آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻫﺮاساﻧﮕﯿﺰي از »ﻗﺪرﯾﺖ و ﻗﺎﻫﺮﯾﺖ ﺧﺎﻟﻖ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻫﺮاسآور اﺳﺖ‪ .‬آن ﻫﻢ ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﻗﺎﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺒﻮه ﺑﯽﺷﻤﺎري ﻣﻼﺋﮑﻪ‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎو ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎي آدﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎرت ﻣﻮﺛﺮ دارﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب دارد و دﻓﺘﺮ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻫﺴﺖ و ﺳﺮ ﭘﻞ ﺧﺮ ﺑﮕﯿﺮياش ﯾﻘﮥ آدم را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺎﻟﻖ‬
‫ﭘﺮﻗﺪرت‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮي ﺑﻨﺪة ﺑﯽﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺪﯾﺸﻪ و زﺑﺎﻧﺖ را ﻫﻢ ﻧﺪاري‪ .‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻢ درﻣﯽآﺋﯽ‪ ،‬و ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﺎﮐﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﺶ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ را داري ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ »ﻗﺒﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ« ﮐﻪ »ﺳﺎﯾﮥ‬
‫ﯾﺰدان« ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮ‬
‫و ﻧﺴﻞ ﺗﻮ را از روي زﻣﯿﻦ ﺑﺮدارد و آﺑﯽ از آﺑﯽ ﺗﮑﺎن ﻧﺨﻮرد‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﮕﺮشﻫﺎي‬
‫ﺗﻮﺳﺮيزﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ و ﻏﻤﺸﺎن اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻐﺰ ﻣﻦ اﯾﺮاﻧﯽ ﻓﺮو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﻢ و‬
‫ﭘﻮچ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮدازم‪ .‬در اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻠﺒﺸﻮﺋﯽ از ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫درازﻣﺎن‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻨﺪﺑﺎزي ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﺑﻮدهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﮐﻮﺷﺸﻤﺎن ﺻﺮف اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﺮو ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن زﯾﺪ ﮔﺮدن ﻧﻬﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺴﯽ ﺑﺸﻮﯾﻢ و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎزﯾﭽﮥ دﺳﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاي ﺗﺎزه از راه رﺳﯿﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬راه ﻇﺎﻫﺮاً‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ و ﻋﻤﻠﯽﺗﺮش اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ از ﮐﺎر درآﻣﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﻮدن ﻫﻤﻪﺟﺎﺋﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎ در ﺑﺴﺘﺮ ذﻫﻨﯿﺖ و در‬
‫ﮔﺴﺘﺮة ﻓﺮﻫﻨﮕﯽﻣﺎن ﻓﺮد ﻣﻬﻢ دارﯾﻢ و دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎﻧﯿﻢ و اﯾﻦ اﮔﺮ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﺰاره ﺑﺮاي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺮاي ﺗﺪاوم اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن آﻧﻪ ﻫﻢ در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ وﺣﺸﺖآﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬و وﺣﺸﺖ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﺳﻠﺐﮐﻨﻨﺪة ﺣﺮﮐﺖ‪ .‬اﯾﺴﺘﺎﺋﯽ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮعِ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪159‬‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪﭘﺮﺳﺘﯽ اﻣﺎ در ﮔﻮﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮس و‬
‫وﺣﺸﺖ ﻧﻬﺎدي ﺷﺪه و ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎري ﺳﺨﺖﺟﺎن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر ﻧﺒﻮدن و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻣﺎده ﺷﺪن و آﻣﺎده ﺑﻮدن ﺑﺮاي دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و زﯾﺮ و رو‬
‫ﮐﺮدن ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮐﻬﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﺮﺳﯿﺪن و دﻟﯿﺮي ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﺮي ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻻزم دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﺑﻮدن ﻫﻤﮕﺎﻧﯽﻣﺎن ﺟﻮر درﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎري ﺗﻮام ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﺎري ﻫﺴﺖ ﭼﯿﺰي دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺑﺮﯾﺰد‬
‫و ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﻧﺮﯾﺰد‪ ،‬ﭼﯿﺰي دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ‬
‫از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﯾﺴﺘﺎﺋﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدهام‪ ،‬در ﻫﻤﮥ ﺣﯿﻄﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﺣﻀﻮري ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ دارد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪوار ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬در ﺣﯿﻄﮥ زﺑﺎن ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺑﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﻫﻨﻮز ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﺳﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ادﺑﯽ ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﺮاي زﺑﺎن »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« و »ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ« ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻧﺸﺮﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﻫﻤﮥ ﻫﻢ و ﻏﻤﺸﺎن‬
‫را ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻻﺑﻼي اﯾﻦ ﺷﺎﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻢ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺟﺪﯾﺪ و ﺟﺪﯾﺪﺗﺮي را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن واژﮔﺎن ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ارزﺷﯽ زﻣﺎﻧﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺪرﺷﻨﺎﺳﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ادﺑﯽ‬
‫و ﻫﻨﺮي ﯾﮏ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن ﺣﺮف اول و آﺧﺮ از‬
‫دﻫﺎن اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪ .‬در ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد و ﺣﺘﯽ در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﺑﺴﯿﺎر دﻟﭽﺴﺐ و ﺟﺬاب ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن‬
‫ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﻢ آﯾﺎ از اﯾﻦ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮا و ﻣﺒﻠﻎ ﻧﻮﻋﯽ اﻧﺠﻤﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻮد؟ اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﯿﺶ از ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ و ﺧﻼﻗﯿﺖ ادﺑﯽاش ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻫﺰار و اﻧﺪي ﺳﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ادﻋﺎ و‬
‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدهاﯾﻢ؟ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻎ اﯾﻦ آدرس ﻏﻠﻂ دادنﻫﺎ ﺑﺎ ﮐﯿﺴﺖ؟ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺧﻮد ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮآن ﺳﺮم ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻫﺰاره ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي‪،‬‬
‫»ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﯾﺎ »ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ« و ﯾﺎ ﻫﺮ ﺷﺎﻫﮑﺎر دﯾﮕﺮ ﺟﺰﺋﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ زﺑﺎناﻧﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد زﺑﺎن‪.‬‬
‫‪160‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫دﻟﯿﻞ ﻣﻦ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ زﺑﺎن و زﻣﺎﻧﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪﯾﺴﺖ اﻧﺪامواره ]ارﮔﺎﻧﯿﮏ[‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن ﻋﯿﻨﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺤﻮة اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﺤﻮل ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﺎﺳﺖ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن زﺑﺎن ﮔﺮﯾﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻣﮑﺎن و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻻزم ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﻮ و ﺗﺎزه ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﻮد‪ ،‬زﺑﺎن‬
‫ﺳﻬﻢ ﺧﻮﯾﺶ را در ﺟﺎاﻓﺘﺎدن و ﻗﻮام ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ آزادي اﯾﻔﺎء ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻣﺘﺤﻮل ﻧﺸﺪه اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﺧﻼﻗﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ را ﺗﺨﻔﯿﻒ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار دﯾﺮﺟﺎﻧﯽ و ﺳﺨﺖﺳﺮي اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺧﺮابﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ واژﮔﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﺎن دارﻧﺪ و‬
‫ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺪار دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﺎرة ﮐﺎر ﻧﻪ ﻋﺰاداري ﺑﺮاي واژﮔﺎن ﻣﺮده اﺳﺖ و ﻧﻪ دل و‬
‫دﺧﯿﻞ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺢدﻣﺎن ﻣﺪرن و ﻧﯿﻤﻪﻣﺪرن ﮐﻪ ﺑﺮايﻣﺎن از ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺳﺮد ﺗﺎرﯾﺦ واژﮔﺎن‬
‫ﻣﺮده را ﺑﯿﺮون ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ دوﺑﺎره زﻧﺪهﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﺑﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﻣﺮوزﯾﻦ ﯾﺎر و‬
‫ﻣﺪدﮐﺎر ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﯽآﻣﺪش اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮان و اﻧﺮژي و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺮف ﺑﺎزﺳﺎزي و ﺗﺮﻣﯿﻢ زﺑﺎن ﺑﺸﻮد ﺗﺎ ﺗﻮان و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻣﺮوزﯾﻦ را‬
‫در دﺳﺘﺮس ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺗﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﻠﻒ ﺷﺪنﻫﺎي ﺗﻮان و اﻧﺮژي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻀﺎي اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن را ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽﻫﺎي زﺑﺎن ﺗﺮﻣﯿﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﻮﺛﺮ و ﮐﺎرﺳﺎز ﺧﻼﻗﯿﺖ اﻧﺴﺎن را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎري در ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﮕﯽ زﺑﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎري در ﺣﻮزة‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻌﯽ اﺿﺎﻓﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻼﻗﯿﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪآﻓﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻼﻗﯿﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺪﺷﻪاي وارد آﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ و اﻧﺘﻘﺎد از‬
‫ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﻄﻤﻪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﺧﻼﻗﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﺷﺪن ﻧﻮاﻧﺪﯾﺸﯽ و‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮاﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪس ﺷﺪن آﻧﭽﻪﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ ﻓﺮا ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪسﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﻫﯿﺰم ﺧﺸﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي ﮔﺮمﺗﺮ ﮐﺮدن ﺗﻨﻮر اﺳﺘﺒﺪادﺳﺎﻻري‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد‬
‫و ﺑﺎور آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺟﺎﯾﺶ را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪161‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ رﻧﮓ ﻣﯽﺑﺎزد و ﺧﺮد ﺗﻮﺳﺮي ﻣﯽﺧﻮرد و ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﻬﺪ دﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ و ﻣﺎﻗﺒﻞ‬
‫ﻣﺪرن ﺗﺪوام ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻇﻮاﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن وﻟﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮاﻣﻌﯽ راه ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﻫﻤﺎن داﺳﺘﺎن ﻫﺰار ﺑﺎره ﺷﻨﯿﺪة »ﺷﺘﺮ‬
‫ﮔﺎو ﭘﻠﻨﮓ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻫﺴﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻣﺸﺨﺼﯽ و ﻣﻌﻠﻮﻣﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺨﻦ آﺧﺮ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﯾﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ؟‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎﻧﻪﺷﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺎده و ﺳﺮراﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻗﻠﻢ از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺪ و ﺑﺎ ﭘﺸﺘﮑﺎر‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮥ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ آزادي ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﻣﯿﺰان اﻧﺪازهﮔﯿﺮي آزادي ﻧﯿﺰ در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫و در ﻫﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬آزادي دﮔﺮاﻧﺪﯾﺸﺎن در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ و در آن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻮض‪ ،‬وﺟﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ و اﺳﺘﺒﺪادي ‪ -‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﮑﻞ و ﺷﯿﻮة ﺑﺮوز‪ -‬آزادي‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﻫﻢاﻧﺪﯾﺸﺎن در آن ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺑﺎورﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻼً و اﺑﺪاً ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻪ‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ و ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻪ آﯾﻨﺪهاي ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ‪ ،‬در راﺳﺘﺎي ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ آن ﭼﻨﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ از ﻣﺤﺪودة آزادي ﺑﻪ دور‬
‫اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﺎرﭘﯿﭻ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﮔﺸﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺒﺪادي ﻣﯽﻧﺎﻣﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ آزادي ﺷﮏ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ﺷﮑﺎﮐﯿﺖ اﻫﻤﯿﺘﯽ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮم‪ ،‬ﺷﮏ اﺑﺘﺪاي آزادي‬
‫اﺳﺖ و ﻻزﻣﮥ ﺷﮏ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﻘﺪسزداﺋﯽ از ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻘﺪسزداﺋﯽ‬
‫از ذﻫﻦ‪ ،‬آزادي ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﮥ ﺷﮏ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺮﺳﺶ داﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺣﻖ دارد ﺑﭙﺮﺳﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺬف ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎ در‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻣﺎن ﺗﺎ دلﺗﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰ دارﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اواﺧﺮ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ دو ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪:‬‬
‫‪162‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ‬
‫وﻟﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪام اﯾﺮان‬
‫ﻋﺰﯾﺰ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ دور از اﯾﻦ دو ﻫﻢ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﮥ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ… و ﺣﺘﯽ ﻧﯿﻤﺎ و ﺷﺎﻣﻠﻮ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺪساﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﺣﺰاب و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪاﯾﻢ ﻫﻤﮥ رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻢ ﺟﺰو‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه ﻗﺪﺳﯿﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻮده و ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢ اﮔﺮ در وﺟﻬﯽ ﺷﮏ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ« اﺳﺖ ﯾﺎ »ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎﺋﯽ« اﺳﺖ ﯾﺎ »ﻣﺰدور اﺟﺎﻧﺐ« ﯾﺎ »ﻧﻮﮐﺮ‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر« ﯾﺎ »ﺳﺨﻨﮕﻮي ﺑﻮرژوازي« ﯾﺎ »ﻣﻠﺤﺪ و ﻣﺮﺗﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل »ﻓﺮﯾﺐﺧﻮرده« اﺳﺖ!!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﻫﺮﮐﺪام از ﻣﺎ در ذﻫﻦ ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮري ﭼﺸﻢ دﺷﻤﻦ‪» ،‬ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻘﺪساﯾﻢ«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻓﻀﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺷﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ذﻫﻦ در ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻮدﮐﯽ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﭘﯿﺶﻣﺪرن و اﺳﺘﺒﺪادزده درﺟﺎ ﻣﯽزﻧﺪ و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﻠﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻠﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ اﻧﺘﻘﺎدي و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﻓﻘﺪان ﻫﻢ ﺑﯽداﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن‪ -‬داﻧﺶ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي دور و ﺑﺮ ﻣﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﯿﺸﮑﺶ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ؟ ﮐﺠﺎ ﺑﻮدﯾﻢ؟ و ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ آﺧﺮي‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻻزﻣﮥ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺋﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﻣﯿﺪ‬
‫داﺷﺘﻦ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ در ﮔﺬﺷﺘﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ »ﻓﺎﯾﺪه« زﯾﺎدي دارد‪.‬‬
‫ﻧﺸﺌﻪ ﺷﺪن در ﺑﺎرة اﻓﺘﺨﺎرات ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل را ﺗﺤﻤﻞﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺠﺴﻢ ﮐﻨﯿﺪ ادﻋﺎي‬
‫ﺷﻤﺎري از دوﺳﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﮐﻪ »ﻣﻨﺸﻮر ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« از اﯾﺮان ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ!! ﺧﻮب‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﻃﻮري اﺳﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﻦ اﯾﺮاﻧﯽ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺎﻗﺪ اﺑﺘﺪاﺋﯽﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدهام‪ .‬ﻧﻪ ﺟﺎﻧﻢ در اﻣﺎن ﺑﻮد و ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ ﻣﺎﻟﻢ و ﻧﻪ آزادي اﻧﺪﯾﺸﻪ داﺷﺘﻢ و ﻧﻪ آزادي ﺑﯿﺎن!!‬
‫در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻦآوري‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻋﻘﺎﯾﺪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪163‬‬

‫اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪ ،‬آزادي ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻬﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﻣﺎﺳﺖ ﻧﻪ ادﻋﺎي اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻣﻮرخ و ﺳﯿﺎﺳﺖﺑﺎز‪.‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهﺗﺮ از ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ آﯾﻨﺪهاي ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪ و ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف دود ﭼﺮاغ ﺧﻮردن و زاﻧﻮ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ زدن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وﻟﯽ ﺗﻌﻤﯿﺮ و دﺳﺖﮐﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ – اﻏﻠﺐ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻧﮑﺮدهاش را ﻫﻢ ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪-‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻬﻞﺗﺮ و ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ِاﻧﺪﯾﺸﻪ و اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در اﯾﺮان ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﺷﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰهاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮان ﻣﺎ ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ اﺳﺘﺒﺪاد ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد وﻟﯽ ﻣﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ آزادي ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪164‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ در آﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪ :‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﻣﺠﻠﺲ اول و ﺑﺤﺮان‬
‫آزادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ روﺷﻨﮕﺮان‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‬
‫آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون‪ ،‬ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎ‪ :‬اﻓﮑﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي در اﺳﻨﺎد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه‬
‫دوران ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣۵٧ ،‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺮﯾﻢ )ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ(‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻓﺮخ ﺧﺎن اﻣﯿﻦاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪١٣۵٠‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ :‬روزﻧﺎﻣﮥ ﺧﺎﻃﺮات‪ ...‬ﺗﻬﺮان ‪.١٣۵٠‬‬
‫اﯾﻮاﻧﻒ‪ ،‬م‪.‬س‪ :‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﯿﺲ در دورة رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎوه‬
‫ﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺮوﯾﻦ‪،١٣٧٢ ،‬‬
‫ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪،١٣٧٤‬‬
‫ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ :‬ﻋﺼﺮ ﺑﯽﺧﺒﺮي ﯾﺎ ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺘﯿﺎزات دراﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.١٣٣٢‬‬
‫راوﻧﺪي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪١٣۵٦‬‬
‫ﺳﺘﺎره ﺳﺮخ‪ » :‬ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن »ﭘﻬﻠﻮي«‪ ،‬در ﺳﺘﺎرة ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة‪-٢‬‬
‫‪ ،١‬ﺻﺺ ‪۵٧-٦٨‬‬
‫ﺳﯿﻒ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ :‬اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‪.١٣٨٠ .‬‬
‫ﺳﯿﻒ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪» :‬اﺳﺘﺒﺪاد و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان‪ «١٨٠٠-١۵٠٠ ،‬درﮐﺘﺎب‪ :‬اﻟﯽ ﮐﺪوري‬
‫و ﺳﯿﻠﻮﯾﺎ ﻫﺎﯾﻢ )وﯾﺮاﺳﺘﺎر(‪ :‬ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در ﺑﺎره ﺗﺎرﯾﺦ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﮏ ﮐﺎس‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪،‬‬
‫‪ ) ١٩٨٨‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ(‬
‫ﺻﻔﺎﺋﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪» :‬ﻧﻘﺶ اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺑﺮﭘﺎﺋﯽ رژﯾﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﯾﺮان« در‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪١٣٧٨‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﻒ‬ ‫‪165‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺟﻮاد‪ :‬زوال اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪١٣٧٣‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﺟﻮاد‪ :‬درآﻣﺪي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٦٧ ،‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽﻓﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪،‬‬
‫‪١٣٨٤‬‬
‫ﻓﺮاﺗﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب‪ :‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﮐﺸﻔﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪١٣٧٨ ،‬‬
‫ﻓﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ :‬ﮔﺰارﺷﯽ ﮐﻮﺗﺎه از ﺗﺤﻮﻻت ﻓﮑﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺌﻮداﻟﯽ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪١٣۵٤ ،‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ :‬اﺳﺘﺒﺪاد در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪١٣٨٠‬‬
‫ﮔﯿﻤﻦ‪ ،‬دوﺷﻦ‪ :‬دﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ روﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧۵١٣٧٢ ،‬‬
‫ﻟﺮد ﮔﺮي‪ :‬ﮔﺰارش رﺳﻤﯽ‪ ،‬در اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﮥ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪١٩١٠ ،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ‪١٧‬و ص ‪۵٧٣‬‬
‫ﻟﻤﺒﺘﻮن‪ ،‬ان ‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ و زارع در اﯾﺮان‪ ] ١٩٦٩ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ[‬
‫ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪» :‬ﻧﻄﻖﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ وﺷﺸﻢ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ« ﭼﺎپ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪.١٣٤٩،‬‬
‫ﻣﻨﺘﯿﺴﮑﯿﻮ‪ :‬روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ) ،١٩٧۵ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ(‬
‫ﻫﻨﻮي‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪ :‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﺗﺠﺎرت ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ در ﺑﺤﺮ ﺧﺰر‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪ ٢ ،‬ﺟﻠﺪ‪١٧۵٤ ،‬‬