You are on page 1of 9

koncefcia testi 17.

3 transkripcia dnm

mrnm
ribosoma
translacia

polipeptidi
1. rogor moqmedebs pre-mrnm-is 5’ da 3’ bo-
loebis cvlileba mrnm-ze, romelic tovebs
birTvs?
2. aRwereT mbrnp-ebis roli rnm splaisingSi.
3. rogor xdeba rnm-is alternatiuli polipeptidi aminomJavebi
splaisingis Sedegad genebis raodenobaze
meti cilovani produqtebis warmoqmna?
trnm masTan
dakavSireb-
uli aminom-
JaviT

17.4
ribosoma
f
koncefcia tr
fe gli

translacia aris polipeptidis


sinTezi, romelsac rnm trnm

warmarTavs: detalurad antikodoni


Cven axla ufro detalurad ganvixilavT, rogor ga-
dadis genetikuri informacia mrnm-dan cilaSi _ trans-
laciis process. rogorc transkripciis SemTxvevaSi, kodonebi
aqac yuradRebas gavamaxvilebT translaciis ZiriTad
safexurebze, romlebsac adgili aqvs prokariotebSic mrnm
da eukariotebSic da mivuTiTebT maT Soris arsebul
gansxvavebebze. S S suraTi 17.13  translacia: ZiriTadi koncefcia.
mrnm-is molekulis ribosomaSi gadaadgilebisas, kodo-
nebi, saTiTaod, translirdeba aminomJavebSi. `mTargm-
translaciis molekuluri komponentebi nelebs~ trnm-is molekulebi warmoadgenen, romelTa
TiToeul tips erT boloSi spe­cifikuri antikodoni aqvs,
translaciis procesSi, ujredi Targmnis geneti- xolo meore bo­loSi _ Sesabamisi aminomJava. rodesac
kur mesijs da amis mixedviT aSenebs polipeptids. me- antikodoni mrnm-ze ganlagebul komplementarul kodons
siji aris mrnm-is molekulis gaswvriv ganlagebuli ukavSirdeba, trnm Tavis aminomJavur tvirTs umatebs
kodonebis wyeba, xolo mTargmnels transportuli rnm mzard polipeptidur jaWvs. momdevno suraTebi gviCvenebs
translaciis zogierT detals prokario­tul ujredebSi.
(trnm) ewodeba. trnm-is funqciaa aminomJavebis gadata-
na aminomJavebis citoplazmuri auzidan ribosomebTan.
ujredi citoplazmas yovelTvis amaragebs ocive ami- ukavSirdeba komplementarul kodons mrnm-ze. magali-
nomJavaTi, sxva naerTebisagan maTi sinTezis an garemom- Tad, warmoidgineT mrnm-is kodoni uuu, rac Seesabam-
cveli xsnaridan STanTqmis gziT. ribosoma polipepti- eba aminomJava fenilalanins. trnm-s, romelic fuZeTa
duri jaWvis mzard bolos amatebs trnm-is mier masTan Sewyvilebis saSualebiT wyalbadur bmebs warmoqmnis am
mitanil yovel aminomJavas (suraTi 17.13). kodonTan, antikodonis saxiT aqvs aaa da Tavis meore
t rnm-is molekulebi identurebi ar arian. geneti- boloTi fenilalanins atarebs (ix. Sua trnm suraT
kuri mesijis specifikur aminomJavur TanamimdevrobaSi 17.13-ze). mrnm-is molekulis gadaadgilebisas ribo-
translirebis gasaRebi is aris, rom TiToeuli tipis somaSi, fenilalanini daemateba polipeptidur jaWvs
trnm-is molekula mrnm-is gansazRvrul kodons gada- yvela SemTxvevaSi, rodesac kodoni uuu iqneba warmod-
Targmnis gan­sazRvrul aminomJavaSi. ribosomasTan mo- genili translaciisaTvis. ase, kodoni kodonis Semdeg
sul trnm-is molekulas erT bolosTan specifikuri xdeba genetikuri mesijis translacia, rameTu trnm-
aminomJava aqvs dakavSirebuli. trnm-is meore boloze ebs moaqvT aminomJavebi gansazRvruli rigis mixedviT,
aris nukleotiduri tripleti, romelsac antikodoni xolo ribosoma aerTebs aminomJavebs polipeptidur
ewodeba da romelic fuZeTa Sewyvilebis saSualebiT jaWvSi. trnm-is molekula warmoadgens mTargmnels,

382
W W suraTi 17.14  transportuli rnm-is (t rnm -is) struq-
tura. SeTanxmebis mixedviT, antikodonebi iwereba 3’ _ 5’ mimar-
aminomJavas TulebiT, rom 5’ _ 3’ mimarTulebiT daweril kodonebTan Sesabam-
dakavSirebis isad ganlagdnen (ix, suraTi 17.13). fuZeTa SewyvilebisaTvis, rnm
saiti jaWvebi, dnm-is msgavsad, antiparaleluri unda iyos. magaliTad,
antikodoni 3’-aag-5’ uwyvildeba mrnm-is kodons 5’-uuc-3’.

m rnm-is msgavsad, sinTezdeba birTvSi da Semdgom unda


gadaadgildes birTvidan citoplazmaSi, sadac xor-
cieldeba translacia. prokariotul da eukariotul
wyalbaduri ujredebSic, trnm-is TiToeuli molekula mravaljera-
bmebi dad gamoiyeneba, miierTebs ra misTvis gansazRvrul ami-
nomJavas citozolSi, miitans am tvirTs ribosomasTan
da Semdeg tovebs ribosomas, rom miierTos axali ami-
nomJava.
a. rogorc suraT 17.14-zea ilustrirebuli, trnm-is
mo­lekula Sedgeba rnm-is erTi jaWvisagan, romelic,
antikodoni
daaxloebiT, mxolod 80 nukleotidis sigrZisaa (rode-
aminomJavas sac mrnm-is molekulebis umetesoba aseulobiT nukleo-
dakavSirebis
tids Seicavs). fuZeebis komplementaruli monakveTebis
saiti
arsebobis gamo, romelTac wyalbaduri bmebiT SeuZliaT,
daukavSirdnen erTmaneTs, es erTi jaWvi SesaZloa, ga-
daikecos da warmoiqmneba samganzomilebiani struqtu-
wyalbaduri ris mqone molekula. arsebuli Sewyvilebuli fuZeebis
bmebi gamosavlenad, trnm-is molekulas erT sibrtyeSi Tu
ganvixilavT, is samyuras foTols hgavs (suraTi 17.14a).
trnm ixveva da ikeceba kompaqtur samganzomilebian
struqturad, romelsac daaxloebiT L-is forma aqvs (su-
raTi 17.14b). L-is erT boloze arsebuli maryuJi Seicavs
g.
antikodons, fuZeTa triplets, romelic ukavSirdeba
mrnm-is specifikur kodons. L-formis trnm-is moleku-
b. antikodoni antikodoni
lis meore bolodan gamoSverilia misi 3’ bolo, romelic
warmoadgens aminomJavas dakavSirebis saits. amgvarad,
trnm-is struqtura mis funqcias Seesabameba.
radganac mas SeuZlia, waikiTxos nukleinis mJavas sity- genetikuri mesijis swo­­rad translirebisaTvis
va (m rnm-is kodoni) da gadaTargmnos is cilis sityvaSi saWi­­-roa amocnobis ori safexuri. pirveli, sworad
(aminomJava). unda dawyvi­l­dnen trnm da aminomJava. trnm-s, ro-
translaciis procesi martivia principSi, magram misi melic ukavSirdeba gan­­sazRvruli aminomJavas Sesabamis
bioqimia da meqanika sakmaod rTulia, gansakuTrebiT, mrnm-is kodons, ribosomasTan unda mihqondes mxolod
eukariotul ujredSi. translaciis ganxilvisas, Cven es aminomJava. TiToeul aminomJavas Sesabamis trnm-Tan
koncentrirebas movaxdenT procesis SedarebiT nak- akavSirebs specifikuri fermenti aminoacil-t rnm-
lebad rTul versiaze, rasac prokariotebSi aqvs ad- sinTetaza (suraTi 17.15). Ti­Toeuli tipis aminoacil-
gili. modiT, Tavdapirvelad ganvixiloT am ujreduli trnm-sinTetazas aqtiuri saiti Seesabameba mxolod
moqmedebis mTavari gmirebi da Semdeg vnaxoT, rogor mo- aminomJavisa da trnm-is specifikur kombinacias. arse-
qmedeben isini erToblivad polipeptidis Sesaqmnelad. bobs 20 sxvadasxva sinTetaza, yoveli aminomJavasaTvis
TiTo. yovel sinTetazas SeuZlia, daukavSirdes misTvis
transportuli rnm-is specifikuri aminomJavas makodirebel yvela sxvadasxva
trnm-s. sinTetaza akatalizebs trnm-Tan aminomJavas
struqtura da funqcia
ko­valentur dakavSirebas atf-is hidroliziT warmar-
mrnm-isa da ujreduli rnm-is sxva tipebis msgavsad, Tul pro­cesSi. Sedegad miRebuli aminoacil-trnm,
transportuli rnm-is molekulebi transkribird- romelsac ga­a qtivebul aminomJavasac uwodeben, gamoTa-
ebian dnm-is yalibebidan. eukariotul ujredSi, trnm, visufldeba fermentisagan da gadaitans Tavis aminomJa-

383
aminomJava aminoacil-trnm (a) organzomilebiani struqtura. yvela trnm-isaTvis
sinTetaza (fermenti) damaxasiaTebelia Sewyvilebul fuZeTa oTxi ubnisa da
sami maryuJis arseboba, aseve 3’ boloze aminomJavas da-
kavSirebis saitis fuZeTa Tanamimdevroba. antikodonuri
1 tripleti unikaluria TiToeuli tipis trnm-isaTvis.
aqtiuri saiti ukavSirdeba
aminomJavasa da atf-s. (varskvlavebiT aRniSnulia qimiurad modificirebuli
adenozini
fuZeebi, rac axasiaTebs trnm-s.)
atf (b) samganzomilebiani struqtura
(g) trnm-isaTvis am wignSi gamoyenebuli simbolo.
2
atf kargavs or P
jgufs da ukavSirdeba ami­
nomJavas amf-is saxiT.
buli fuZe u SeiZleba Seuwyvildes mrnm-is kodonis
mesame poziciaze myof (3’ bolosTan) a-s an g-s. fuZeTa
pirofosfati adenozini
Sewyvilebis wesebis aseT Sesustebas qanaoba ewodeba.
qanaoba xsnis, ratom SeiZleba, rom mocemuli aminom-
Javas Sesabamisi sinonimuri kodonebi erTmaneTisagan
fosfatebi gansxvavdebodnen, Cveulebriv, mesame fuZis mixedviT,
magram ara sxva fuZeebiT.
trnm
ribosomebi
3
Sesabamisi trnm ribosomebi, cilis sinTezis procesSi, trnm-is an­
kovalenturad
ukavSirdeba tikodonebis mrnm-is kodonebTan specifikur Sewyvi­
aminomJavas, lebas uwyoben xels. ribosoma sakmaod didia, rom
Caanacvlebs
ra amf-s. eleqtronul mikroskopSi gamoCndes da is ori suber-
adenozini Teulisagan _ didi da patara suberTeulebisagan _
amf Sedgeba (suraTi 17.16). ribosomuli suberTeulebi age-
bulia cilebisa da rnm-is molekulebisagan, romelTac
4 ribosomuli rnm, an rrnm, ewodebaT. eukariotebSi, su-
fermenti gamoyofs gaaq-
tivebul aminomJavas. berTeulebi birTvakSi iqmneba. qromosomul dnm-ze ar-
sebuli ribosomuli rnm-is genebi transkribirdeba, rnm
ganicdis procesings da aiwyoba citoplazmidan Semot-
anil cilebTan erTad. Sedegad miRebuli ribosomuli
aminoacil trnm (`gaaq-
tivebuli aminomJava~) suberTeulebi birTvis forebis gavliT gadadian ci-
toplazmaSi. prokariotebsa da eukariotebSic, didi da
patara suberTeulebi funqcionaluri ribosomis Camo-
S S suraTi 17.15  aminoacil t rnm sinTetaza specifi- sayalibeblad mxolod m rnm -is molekulasTan dakav-
kur aminomJavebs akavSirebs trnm-Tan. trnm-isa da Sirebis Semdeg erTdeba. ribosomis masis daaxloebiT
aminomJavas dakavSireba endergonuli procesia, romelic ori mesamedi r rnm -ia. radganac ujredebis umetesoba-
atf -is xarjze xorcieldeba. atf kargavs fosfatis or Si aTasobiT ribosomaa, r rnm rnm -is yvelaze gavrcele-
jgufs da gardaiqmneba amf-ad (adenozin monofosfatad). bul tips warmoadgens.
prokariotebisa da eukariotebis ribosomebi Za­lian
vas ribosomaze, mzard polipeptidur jaWvze. msgavsia struqturisa da funqciebis mixedviT. Tumca,
amocnobis meore sa­f exurs warmoadgens trnm-is eukariotebSi ribosomebi odnav didia da prokari-
anti­kodonsa da mrnm-is kodons Soris swori Sewyvileba. otebis ribosomebisagan garkveulwilad gansxvavdeba
aminomJavebis Sesabamisi TiToeuli mrnm-is kodonisaT- molekuluri SemadgenlobiT. es gansxvavebebi samedi-
vis TiTo trnm rom arsebobdes, trnm-ebis raodenoba cino TvalsazrisiT mniSvnelovania. garkveul antibio-
61 unda iyos (ix. suraTi 17.5). sinamdvileSi, arsebobs tikur wamlebs SeuZliaT prokariotuli ribosomebis
mxolod 45 trnm, rac miuTiTebs, rom zogierT trnm-s inaqtivireba, eukariotuli ribosomebis mier cilis
erTze met kodonTan dakavSireba unda SeeZlos. es mov- sinTezis unaris inhibirebis gareSe. aseTi wamlebi, maT
lena imitomaa SesaZlebeli, rom kodonis mesame fuZisa Soris tetraciklini da streptomicini, baqteriul in-
da t rnm-is antikodonis Sesabamisi fuZis Sewyvilebis feqciebTan sabrZolvelad gamoiyeneba.
wesebi ar aris iseTi mkacri, rogorc dnm-isa da m rnm-is ribosomebis struqtura asaxavs mis funqcias, rom
kodonebisaTvis. magaliTad, trnm-is 5’ boloze moTavse- erTmaneTTan `miiyvanos~ mrnm da aminomJavebis matare-

384
(a)moqmedi ribosomis kompiute­ruli modeli. es aris
baqteriuli ribosomis modeli, romelic mis mTlian
transkripcia
dnm formas gviCvenebs. eukariotuli ribosoma, daaxloebiT,
msgavsia. ribosomuli suberTeuli aris ribosomuli rnm-is
mrnm molekulebisa da cilebis erToblioba.
ribosoma
translacia tunelis (b)dakavSirebis saitebis maCvenebe­li sqematuri modeli.
polipeptidi gasasvleli ribosomas aqvs mrnm-is dakavSirebis saiti da trnm-is
mzardi dakavSirebis sami saiti, A, P da E saitebi. es sqematuri
polipeptidi ribosoma Semdgom diagramebSic Segvxvdeba.
trnm molekulebi
(g)sqematuri modeli mrnm-iTa da trnm-iT. trnm Tavsdeba
dakavSirebis saitze, rodesac misi antikodoni uwyvil-
deba mrnm-is kodons. P saitTan dakavSirebulia mzard
polipeptidTan bmuli trnm. A saitTan aris trnm, romelsac
didi
polipeptidur jaWvze dasamatebeli Semdegi aminomJava
suberTeuli moaqvs. gantvirTuli trnm ribosomas tovebs E saitidan.
E P
A
WW suraTi 17.16  moqmedi ribosomis anatomia
mcire
suberTeuli

beli trnm-ebi. mrnm-is dakavSirebis saitis garda,


TiToeul ribosomas aqvs trnm-Tan dakavSirebis
mrnm
sami saiti (ix. suraTi 17.16). P saiti (peptidil-
trnm-saiti) ikavSirebs trnm-s, romelic mzar­di
P saiti Asaiti
(peptidil- trnm-is (aminoacil - trnm-is polipeptiduri jaWvis matarebelia. A saiti (ami-
dakavSirebis saiti) dakavSirebis saiti) noacil-trnm saiti) ikavSirebs trnm-s, romelic
jaWvze dasamatebel momdevno aminomJavas atarebs.
E saiti gantvirTuli (aminomJavisagan ganTavisuflebuli)
(gasasvleli trnm-ebi ribosomas toveben E saitis (gasvlis
saiti) didi
E P A saiti, ingl. exit-dan) saSualebiT. ribosoma gana-
suberTeuli
Tavsebs trnm-sa da mrnm-s erTmaneTTan axlo man-
Zilze da awvdis axal aminomJavas mzardi polipep-
mrnm-is
dakavSirebis mcire tidis karboqsi-boloze dasamateblad. Semdgom, is
saiti suberTeuli akatalizebs peptiduri bmis warmoqmnas. rodesac
polopeptidi grZeldeba, is gadis ribosomis didi
suberTeulis gasasvlel gvirabSi. polipeptidis
sinTezis dasrulebis Semdeg, is gamoTavisufldeba
citozolSi gasasvleli gvirabidan.
ribosomis struqturis genetikuri da bioqi-
miuri kvleva oTxi aTeuli weli mimdinareobda da
amino bolo mzardi misi kulminaciaa baqteriuli ribosomis detal-
polipeptidi uri struqtura, romlis modelic warmodgenilia
Semdegi aminomJAva, 17.1 suraTze. uaxlesi monacemebi mxars uWers
romelic unda hipoTezas, rom ribosomis struqturasa da fun-
SeuerTdes poli- qcionirebaSi mTavari roli akisria rnm-s, da ara
peptidur jaWvs
cilas. cilebi, romlebic ribosomaze, ZiriTadad,
garedan arian ganTavsebuli, xels uwyoben rrnm-is
E trnm konformaciul cvlilebebs, rodesac isini trans-
mrnm laciis procesSi katalizs axorcieleben. rnm
3’
warmoadgens ribosomis ori suberTeulis sazRvr-
isa da A da P saitebis mTavar Semadgenels da is
kodoni
5’ akatalizebs peptiduri bmis warmoqmnas. amrigad,
ribosoma SeiZleba, ganvixiloT, rogorc erTi
uzarmazari ribozomi!

385
ribosomis
1 didi
suberTeuli

P saiti
Met Met

iniciatori trnm gtf gdf

mrnm

start kodoni
ribosomis
patara
suberTeuli translaciis iniciaciis
mrnm-is dakavSirebis saiti
kompleqsi
2

1 ribosomis patara suberTeuli ukavSirdeba m rnm -is molekulas. prokariotul ujredSi, am suberTeulze arsebuli m rnm -is da-

kavSirebis saiti amoicnobs specifikur nukleotidur Tanamimdevrobas mrnm-ze start kodonis gverdze, aRmavali mimarTulebiT.
iniciatori trnm, Tavisi uac antikodoniT, uwyvildeba start kodons aug-s. am trnm-s gadaaqvs aminomJava meTionini (Met).

2 ribosomis didi suberTeulis mierTeba asrulebs iniciaciis kompleqss. translaciis yvela kom­p onentis erTad Sesakrebad

saWiroa cilebi, romelTac iniciaciis faqtorebs uwodeben (ar aris naCvenebi). gtf iZleva am asociaciisaTvis saWiro ener-
gias. iniciatori trnm P saitzea. A saiti misawvdomia momdevno aminomJavas matarebeli trnm-isaTvis.

SS suraTi 17.17  translaciis iniciacia

polipeptidis aSeneba radganac gansazRvravs kodonTa wakiTxvis CarCos mrnm-


isaTvis. kompleqsTan ukve asocirebuli iniciatoruli
translacia, polipeptiduri jaWvis sinTezi, Sei- trnm amis Semdeg ukve wyalbadur bmebs amyarebs start
Zleba daiyos sam stadiad (transkripciis etapebis kodonTan.
analogiurad): iniciacia, elongacia da terminacia. sa- m rnm-is, iniciatoruli trnm-isa da ribosomis pa-
mive etapi saWiroebs cilovan `faqtorebs~, romlebic tara suberTeulis kavSirs emateba ribosomis didi su-
exmarebian mrnm-s, t rnm-sa da ribosomebs translaciis berTeulic, riTac sruldeba translaciis iniciaciis
procesSi. jaWvis iniciaciisa da elongaciis garkveu- kompleqsis Camoyalibeba. yvela am komponentis erTad
li aspeqtebisaTvis aseve saWiroa energia. is moipoveba Sesakrebad saWiroa cilebi, romelTac iniciaciis faq-
gtf -is (guanozin trifosfatis), atf-is monaTesave torebs uwodeben. iniciaciis kompleqsis Sesaqmnelad,
molekulis, hidrolizis saSualebiT. ujredi energiasac xarjavs, gtf-is molekulebis saxiT.
iniciaciis procesis dasrulebisas, iniciatoruli trnm
ribosomis asociacia da translaciis ganlagebulia ribosomis P saitze, xolo vakanturi A
iniciacia saiti mzad aris Semdegi aminoacil trnm-isaTvis. yur-
translaciis iniciaciis safexuri erTmaneTTan adReba miaqcieT, rom polipeptidis sinTezi yovelTvis
aerTebs mrnm-s, polipeptidis pirveli aminomJavis erTi mimarTulebiT xorcieldeba, sawyisi meTioninidan
matarebel trnm-sa da ribosomis or suberTeuls (sura- amino-boloze, aseve uwodeben N-bolos, saboloo ami-
Ti 17.17). pirvelad, ribosomis patara suberTeuli uka- nomJavisaken karboqsi-boloze, aseve uwodeben C-bolos
vSirdeba mrnm-sa da specifikur iniciatorul trnm-s, (ix. suraTi 5.18).
romelic aminomJava meTioninis matarebelia. patara su-
berTeuli Semdeg gadaadgildeba mrnm-is gaswvriv daR- polipeptiduri jaWvis elongacia
mavali mimarTulebiT, anu axdens mis skanirebas, sanam ar
miaRwevs start kodonamde, aug, romelic translaciis translaciis elongaciis stadiaze, aminomJavebi,
dawyebis signals warmoadgens. es mniSvnelovani faqtia, saTiTaod, ematebian winamdebare aminomJavas. TiToeul

386
polipeptidis
kodonis amocnoba. Semosuli
amino bolo
transkripcia dnm aminoacil trnm-is antikodoni
uwyvildeba mrnm-ze komplemen-
mrnm
tarul kodons A saitze. gtf-is
ribosoma
translacia 1 hidrolizi zrdis am safexuris
sizustesa da efeqturobas.
polipeptidi

mrnm

ribosoma gamzade-
saiti saiti
buli Semdegi amino-
acil trnm-isTvis gtf

2 gdf

2
3
gdf
translokacia. ribosoma peptiduri bmis warmoqmna.
axdens A saitze ganlagebuli didi suberTeulis rrnm-is
gtf
trnm-is translokacias P molekula akatalizebs
saitze. P saitze mdebare peptiduri bmis warmoqm-
Tavisufali (carieli) trnm nas A saitze mdebare axal
gadadis E saitze, saidanac is aminomJavasa da P saitze
gamoiyofa. mrnm gadaadgil- ganlagebuli mzardi
deba masTan dakavSirebuli polipeptidis karboqsi
trnm-ebiT da Semdgom kodons bolos Soris. am safexuris
miitans translaciisaTvis A Sedegad, polipeptidi aR-
saitze. moCndeba A saitze mdebare
trnm-Tan dakavSirebuli.

S S suraTi 17.18  translaciis elongaciis cikli. diagramaze ar aris naCvenebi cilebi, romelTac elongaciis
faqtorebi ewodebaT. gtf-is hidrolizi mniSvnelovan rols asrulebs elongaciis procesSi.

damatebaSi monawileobs ramodenime cila, romelTac kodonobiT xdeba (anu, SeiZleba iTqvas, rom moZraobis
elongaciis faqtorebs uwodeben. axali aminomJavas dam- biji aris kodoni). prokariotebSi elongaciis cikls
ateba sam-safexuriani cikliT xorcieldeba, rac aRwer- wamis meaTedze naklebi dro sWirdeba da jaWvze yove-
ilia suraT 17.18-ze. energiis xarjva xdeba pirvel da li aminomJavas damatebisas Tavidan meordeba, sanam ar
mesame safexurebze. kodonis amocnoba saWiroebs gtf-is dasruldeba polipeptidis sinTezi.
ori molekulis hidrolizs, rac am safexuris sizustesa
da efeqturobas zrdis. kidev erTi gtf hidrolizdeba translaciis terminacia
translokaciis safexuris energiiT uzrunvelsayofad.
translaciis saboloo stadia terminaciaa (suraTi
m rnm gadaadgildeba ribosomaSi mxolod erTi
17.19). elongacia grZeldeba, sanam mrnm-ze ganlage-
mimarTulebiT, 5’ boloTi win; es Seesabameba ribosomis
buli stop kodoni miaRwevs ribosomis A saits. fuZeTa
gadaadgilebas m rnm -ze 5’ _ 3’ mimarTulebiT. mniS-
tripletebi uag, uaa da uga ar kodireben aminomJavebs,
vnelovania, rom ribosoma da m rnm erTmaneTis mimarT
aramed moqmedeben, rogorc translaciis dasrulebis
moZraoben erTi mimarTulebiT da gadaadgileba
signalebi. cila, romelsac gamoTavisuflebis (ril-

387
1 2 3
gamoTavisuflebis Tavisufali
faqtori polipeptidi

stop kodoni (uag, uaa an uga)

1 rodesac ribosoma miaRwevs stop kodons m rnm -ze, ribosomis A saiti, t rnm -is nacvlad, Rebulobs cilas, saxelad gamoTavisu-
flebis faqtori.
2 gamoTavisuflebis faqtori axdens P saitze mdebare t rnm -sa da polipeptiduri jaWvis bolo aminomJavas Soris arsebul bmis
hidrolizs. amrigad, polipeptidi gamoTavisufldeba ribosomidan.
3 ori ribosomuli suberTeuli da ansamblis sxva komponentebi disocirdebian.

SS suraTi 17.19  translaciis terminacia

izing) faqtori ewodeba, pirdapir ukavSirdeba stop poliribosomebi


kodons A saitze. gamoTavisuflebis faqtori iwvevs
erT ribosomas SeuZlia saSualo zomis polipepti-
polipeptidur jaWvTan, aminomJavis nacvlad, wylis
dis sinTezi wuTze nakleb droSi. Tumca, Cveulebriv,
molekulis mierTebas. es reaqcia iwvevs dasrulebuli
erTi mrnm erTdroulad polipeptidis mravali aslis
polipeptidis hidrolizs P saitze ganlagebuli trnm-
Sesaqmnelad gamoiyeneba, radganac ramdenime ribosomas
isagan; da polipeptidi gamoiyofa ribosomis didi su-
erTdrulad SeuZlia erTi mrnm-dan mesijis transli-
berTeulis gasasvleli gvirabidan (ix. suraTi 17.16a).
reba. mas Semdeg, rac ribosoma gaivlis start kodons,
amis Semdeg, translaciuri ansamblis danarCeni nawile-
mrnm-s SeiZleba daukavSirdes meore ribosoma; amgvarad,
bic iSleba.
m rnm-is gaswvriv SeiZleba imyofebodes ramodenime ri-
bosoma. ribosomebis aseT rigs poliribosomebs (an
awyobili
polisomebs) uwodeben da maTi danaxva eleqtronuli
mzardi polipeptidi mikroskopiTaa SesaZlebeli (suraTi 17.20). poliribo-
polipeptidi somebi nanaxia rogorc proka­riotul, ise eukariotul
Semomavali ujredebSi. isini ujreds saSualebas aZleven, Zalian
ribosomuli swrafad daasinTezos po­lipeptidis mravali asli.
suberTeuli

poliribosoma
mrnm-is funqcionaluri cilis warmoqmnis
mrnm-is
dasawyisi
a. (5’ bolo) bolo dasruleba da mizanmimarTuli gadatana
(3’ bolo)
translaciis procesi xSirad ar aris sakmarisi
b. funqcionaluri cilis Sesaqmnelad. am nawilSi, Tqven
gaecnobiT modifikaciebs, romelTac polipeptiduri
jaWvebi ganicdian translaciis procesis Semdeg da

ribosomebi (a) mrnm-is molekula, Cveulebriv, erTdroulad translirdeba


mrnm ramodenime ribosomis mier, romelTa klasterebsac poliribo-
somebs uwodeben.

(b) am mikrofotoze Cans didi poliribosoma prokariotul uj­


S S suraTi 17.20   poliribosomebi redSi (TEM- transmisiuli eleq­tronuli mikroskopi).

388
1 ribosoma 5

4 4
mrnm
3 6
sasignalo 2
peptidi
endoplazmuri
badis membrana

signalis
amomcnobi
nawilaki
(san) sasignalo peptidi cila
mocilda

san
cila
receptori

endoplazmuri translokaciis
badis sanaTuri kompleqsi

S S suraTi 17.21  cilebis eb-isken mizanmimarTuli gadatanis sasignalo meqanizmi. polipeptidi, romelic gamiznu-
lia endomembranuli sistemis an ujredidan sekreciisaTvis, iwyeba sasignalo peptidiT, aminomJavebis rigiT, romelic
mimarTavs mas eb-isaken. es suraTi gviCvenebs sekretoruli cilis sinTezs da mis imavdroul imports eb-Si. eb-sa da Semdeg
goljis aparatSi, cila ganicdis Semdgom procesings. sabolood, satransporto vezikula gadaitans mas plazmur mem-
branasTan, ujredidan gamosayofad (ix. suraTi 7.10).

aseve zogierT im meqanizms, romelTa saSualebiT xdeba aqtiuri mxolod mas Semdeg xdeba, rac fermenti jaWvis
dasrulebuli cilebis mizanmimarTuli gadatana ujre- centralur nawils amoWris da cila ori, erTmaneTTan
dis specifikuri ubnebis, saitebisaken. disulfiduri xidakebiT dakavSirebuli polipepti-
duri jaWvebisagan Sedgenili rCeba. sxva SemTxvevebSi,
cilis daxveva da post-translaciuri damoukideblad dasinTezebuli ori an meti polipep-
modifikaciebi tidebi, SesaZloa, SeerTdes da meoTxeuli struqturis
mqone cilis suberTeulebad iqces.
sinTezis procesSi, polipeptiduri jaWvi spon-
tanurad iwyebs daxvevasa da dakecvas da warmoiqmneba
polipeptidebis mizanmimarTuli gadatana
specifikuri konformaciis funqcionaluri molekula:
specifikuri adgilebisaken
sam-ganzomilebiani molekula meoradi da mesameuli
struqturiT (ix. suraTi 5.20). geni gansazRvravs pirve- cilis sinTezSi aqtiuri eukariotuli ujredebis
lad struqturas, xolo pirveladi struqtura, Tavis eleqtronul mikrifotografiebze Cans ribosomebis (da
mxriv, gansazRvravs konformacias. xSir SemTxvevaSi, poliribosomebis) ori populacia: Tavisufali da daka-
Caperonuli cila (Caperonini) exmareba polipeptids vSirebuli (bmuli) (ix. suraTi 6.11). Tavisufali ribo-
sworad daxvevaSi (ix. suraTi 5.23). somebi citozolSia gabneuli da umetesad asinTezeben
sanam cila Tavisi GgansakuTrebuli samuSaos Ses- cilebs, romlebic ixsneba citozolSi da aqve funq-
rulebas SeZlebs ujredSi, SesaZloa, saWiro iyos cionirebs. amis sapirispirod, bmuli ribosomebi daka-
damatebiTi safexurebi _ post-translaciuri modi- vSirebuli arian endoplazmuri badis (eb) citozolur
fikaciebi. garkveuli aminomJavebi ganicdian qimiur mxaresTan an birTvis garsTan. dakavSirebuli ribosome-
modifikaciebs Saqrebis, lipidebis, fosfatis jgufebi- bi asinTezeben endomembranuli sistemis (birTvis gar-
sa an sxva danamatebis mierTebiT. fermentebma Sesa- si, eb, goljis aparati, lizosomebi, vakuolebi da
Zloa, erTi an meti aminomJava moaSoron polipeptiduri plazmuri membrana) cilebs da aseve cilebs, romlebic
jaWvis aminobolos. zog SemTxvevaSi, erTi polipepti- unda gamoiyos ujredidan, rogoricaa insulini. Ta-
duri jaWvi, SesaZloa, fermentulad or an met nawilad visTavad, ribosomebi identuria da SeuZliaT statusis
gaixliCos. magaliTad, cila insulini Tavdapirvelad Secvla Tavisuflidan bmulisaken.
erTi polipeptiduri jaWvis saxiT sinTezdeba, magram ra gansazRvravs, nebismier konkretul dros ribo-

389
soma Tavisufali iqneba citozolSi, Tu xorklian eb-
sTan iqneba bmuli? polipeptidis sinTezi yovelTvis
citozolSi iwyeba, sadac Tavisufali ribosoma mrnm-is
koncefcia 17.5
molekulis translacias iwyebs. procesi aqvec dasrul-
rnm mraval rols asrulebs
deba, Tu mzardi polipeptidi Tavad ar ukarnaxebs ri-
bosomas, daukavSirdes eb-s. endomembranuli sistemis ujredSi: mimoxilva
an sekreciisaTvis gamiznuli cilebis polipeptidebi
moniSnulia sasignali peptidiT, romelic mimarTavs rogorc Cven ukve vnaxeT, cilis sinTezis (da eb-
cilas eb-saken (suraTi 17.21). sasignalo peptidi, daax- isaken mizanmimarTuli gadatanis) ujredul manqanaSi
loebiT 20 aminomJavasagan Sedgenili Tanamimdevroba, dominirebdnen sxvadasxva tipis rnm-ebi. mrnm-is garda,
ganlagebulia polipeptidis wamyvan (amino) boloSi, aq Sedis trnm, rrnm da, eukariotebSi, mbrnm da san rnm
an mis siaxloves, da ribosomidan mis gamosvlisTanave (cxrili 17.1). rnm-is kidev erTi tipi _ mcire birT-
amoicnoba cila-rnm-uli kompleqsis, saxelwodebiT _ vakuli rnm (mbkrnm, ingl. snoRNA) xels uwyobs pre-
rrnm transkriptebis procesings birTvakSi. es pro-
signalis amomcnobi nawilakis (san-ingl. SRP), mier.
cesi aucilebelia ribosomis warmoqmnisaTvis. rnm-is
es nawilaki moqmedebs, rogorc adaptori, romelsac mi-
am mcire molekulebs mravalferovani funqciebi aqvT:
aqvs ribosoma eb-is membranaSi CaSenebul receptorul
struqturulidan informaciulamde da katalizuramde.
cilasTan. es receptori warmoadgens multicilovani
Tanamedrove kvlevebma aseve gamoavlina mcire, erT an
translokaciuri kompleqsis nawils. polipeptidis sin-
or-jaWviani rnm-is molekulebis arseboba, romlebic
Tezi aq grZeldeba da mzardi polipeptidi cilovani
moulodnelad mniSvnelovan rols asruleben genebis
foris saSualebiT gaivlis membranas da aRwevs eb-is
RruSi (lumenSi). sasignalo peptidi, Cveulebriv, fer-
rnm-is warmomadgenlebi
17.1
mentulad moSordeba polipeptids. dasrulebuli po­
li­peptidis danarCeni nawili, Tuki is sekretoruli cxrili
eukariotul ujredSi
cila unda iyos, gamoTavisufldeba eb-is RruSi arse-
bul xsnarSi (rogorc suraT 17.21-ze); da piriqiT, Tuki
polipeptidi membranuli cila unda iyos, is rCeba eb-is rnm-is warmomadgenlebi funqciebi
membranaSi nawilobriv CaSenebuli.
matricul rnm-s (mrnm) gadaaqvs informacia dnm-dan
sxva tipis sasignalo peptidebi gamoiyeneba polipep- ribosomebamde, romelic gansazRvavs
tidebis mizanmimarTulad gadasatanad mitoqondriebis, cilebSi aminomJavebis Tanmimdevrobas.
qloroplastebis, birTvis SigTavsisa da sxva organ- satrasnporto rnm-i (srnm) moqmedebs rogorc molekula-adap-
elebisaken, romlebic ar ekuTvnian endomembranul si­ tori cilebis sinTezisas; gardaqmnis
mrnm-is kodonebs amino mJavebad.
s­t emas. am SemTxvevebSi, mniSvnelovani gansxvaveba is
aris, rom translacia citozolSive mTavrdeba da poli- ribosomuli rnm-i (rrnm) asrulebs ribosomebSi katalizur
(ribozimul) da struqturul rols.
peptidi Semdgom importirdeba organelaSi. translo-
kaciis meqanizmebi aseve varirebs, magram yvela aqamde pirveladi transkripti mrnm-sTvis, srnm-sTvis an rrnm-
saTvis `winamorbedis~ rols TamaSobs
Seswavlil SemTxvevaSi, `safosto indeqss~, romelic iqamde,sanam ar Sewyvets arsebobas
mimarTavs cilebs sekreciisa Tu ujreduli dislokaci- Serwymis an, piriqiT, daSlis Sedegad.
zogi rnm introni moqmedebs rogorc
isaken, raime tipis sasignalo peptidi warmoadgens. pro- ribozimi, da katalizirebs sakuTar
kariotebi aseve iyeneben sasignalo Tanamimdevrobebs daSlas.
cilebis mizanmimarTulad gadasatanad sekreciisaTvis. mcire birTvuli rnm-i (mbrnm) TamaSobs struqturul da katalizur
rols splaisozomebSi, romlebic war-
moadgenen cilis da rnm-is kompleqss,

17.4
romelic Tavis mxriv aerTianebs
pirvelad transcripts.
koncefcia testi
san (rnm) warmoadgens signalis amomcnobi
nawilakis komponents (san), cilis da
1. romeli ori procesi warmoadgens ga­rants, rnm-is kompleqsi, romelic amoicnobs
sasignalo peptidebs polipeptidebSi,
rom mzard polipeptidur jaWvs daemateba endoplazmuri badisaTvis.
swori (saWiro) aminomJava?
mcire birTvuli rnm (mcbrnm) monawileobas iRebs birTvSi mimdin-
2. aRwereT, ra sargebloba SeiZleba mouta- are pre-rnm-is transkripciaSi ribo-
nos ujreds poliribosomebis warmoqmnam? somuli suberTeulis formirebisas.
3. aRwereT, rogor transportirdeba endo-
mcire interferirebuli CarTulia genis eqspresiis
membranul sistemaSi sasekrecio polipep- rnm (mirnm) da mikro-rnm (mirnm) regulaciaSi.
tidi?

390

You might also like