Nạn nhân đầu tiên của bức xạ

MỹCách đây hơn 100 năm, một trợ lý của Edison phải cắt cụt tay trái và qua đời vì
ung thư sau thời gian dài làm việc với tia X.
Edison nhìn qua kính huỳnh quang để quan sát tia X rọi vào bàn tay của Clarence
Madison Dally. Ảnh: Wellcome Images

Edison nhìn qua kính huỳnh quang để quan sát tia X rọi vào bàn tay của Clarence
Madison Dally. Ảnh: Wellcome Images

Vào tháng 12/1985, nhà vật lý người Đức Wilhelm Roentgen gửi báo cáo sơ bộ cho tạp
chí của Hiệp hội Sinh lý - Y khoa Würzburg, mô tả phát hiện "một loại tia mới".
Loại bức xạ chưa từng được phát hiện trước đây mà ông đặt tên là tia X có thể chiếu
xuyên qua những khối gỗ và cuốn sách dày nghìn trang, thậm chí cả da thịt ở bàn tay
người, tạo ra bóng mờ của phần xương. Trong vòng vài tuần, tin tức lan khắp thế
giới, dấy lên vô số cuộc tranh luận trên các tạp chí về phát hiện mới và ứng dụng
tiềm năng trong khoa học y sinh.

Tác động gây tổn thương của tia Roentgen đối với mô sống được nhà vật lý người
Italy Angelo Battelli suy đoán sớm nhất vào tháng 3/1896. Nhiều kỹ sư khác cũng nêu
ra lo ngại, nhưng phát hiện tia X mở ra nhiều tiềm năng đến mức một số nhà khoa học
sẵn sàng bỏ mối lo ngại sang một bên để tìm hiểu phát hiện đột phá này. Một trong
những người đầu tiên phải trả giá cho phát hiện là Clarence Madison Dally.

Dally sinh tại Woodbridge, New Jersey, vào năm 1865. Cha ông là một thợ thổi thủy
tinh ở nhà máy Edison Lamp Works tại thị trấn Harrison gần đó, chuyên sản xuất bóng
đèn. Ở tuổi 17 tuổi, ông nhập ngũ và công tác 6 năm trong Hải quân trước khi giải
ngũ. Trở về quê nhà ở Woodbridge vào 1888, Dally bắt đầu làm việc cùng cha và 3 anh
em trai ở Edison Lamp Works.

Khi Roentgen công bố phát hiện tia X vào năm 1895, Thomas Edison nhanh chóng nhận
ra tầm quan trọng của nó và cho rằng đây có thể là công cụ để cải tiến đèn sợi đốt.
Edison đặc biệt quan tâm tới một trong những thí nghiệm của Roentgen, trong đó nhà
nghiên cứu phủ một lớp tinh thể bari platinocyanua lên màn hình thủy tinh và rọi
tia X vào. Tinh thể sẽ phát sáng trong bóng tối khi tiếp xúc với tia X. Edison tin
chắc nếu tìm ra chất huỳnh quang phù hợp, ông có thể khiến màn hình sáng lên đủ để
chiếu rọi cả căn phòng.

Edison gọi Dally, thợ thổi thủy tinh lành nghề và cũng là một công nhân mà ông yêu
quý, tới trợ giúp trong nghiên cứu mới ở phòng thí nghiệm tại East Orange, New
Jersey. Daily tạo ra hàng nghìn ống Crookes và thí nghiệm với hơn 1.000 hợp chất
khác nhau. Bản thân Dally kiểm tra ống bằng cách để tay giữa nguồn tia X và màn
hình huỳnh quang, khiến bản thân tiếp xúc với luồng tia X không tốt cho sức khỏe.
Cuối cùng, Dally phát hiện canxi tungstate phát sáng hơn gấp gần 12 nghìn lần so
với bari platinocyanua mà Roentgen sử dụng.

Edison tạo ra đèn huỳnh quang nhưng cũng bị tổn thương. Ông phát hiện bản thân khó
nhìn bằng mắt trái. Bác sĩ nhãn khoa cho rằng nguyên nhân đến từ sử dụng kính huỳnh
quang trong thời gian dài. Loại kính này sử dụng tia X để kích thích hợp chất huỳnh
quang và có một lỗ để nhìn xuyên qua. Edison cảnh báo Dally về mối nguy cơ khi sử
dụng ống liên tục, nhưng người trợ lý bỏ ngoài tai và khăng khăng sử dụng loại ống
mạnh nhất mà ông có thể tìm thấy.

Không lâu sau, Dally bị rụng tóc, lông mày và lông mi. Mặt ông bắt đầu nhăn nheo và
bàn tay trái sưng tấy, đau nhức, tiếp theo là chứng xơ vữa động mạnh. Dally không
bị liệt, nhưng mạch máu khô teo gây mất nguồn cung cấp dưỡng chất cho mô, ngăn chỗ
đau ở bàn tay trái của ông bình phục. Bàn tay phải của ông cũng bị ảnh hưởng nhưng
không nghiêm trọng như bên trái, theo bác sĩ W.B. Graves.
Dally không tin tình trạng của ông là tổn thương vĩnh viễn hoặc có thể đe dọa tính
mạng. Khi gặp khó khăn với tay trái, ông bắt đầu sử dụng tay phải. Buổi tối, ông
ngủ với cả hai bàn tay ngâm trong nước để giảm bớt cơn bỏng rát. Giống như nhiều
nhà khoa học cùng thời, Dally cho rằng ông sẽ bình phục khi nghỉ ngơi và không làm
việc liên tục với ống.

Năm 1900, thương tổn ở tay của Dally phát triển thành ung thư và bắt đầu lan rộng.
Sau nhiều cố gắng chữa trị, bác sĩ buộc phải cắt cụt cánh tay trái của ông. Dally
cũng mất 4 ngón tay ở bàn tay phải, chỉ còn lại ngón cái. Dù vậy, các bác sĩ vẫn
không thể ngăn quá trình bệnh tiến triển và Dally qua đời sau đó 4 năm, vào năm
1904.

Cái chết của Dally khiến Edison trở nên sợ hãi tia X và bỏ nghiên cứu về đèn huỳnh
quang. "Đừng nói chuyện với tôi về tia X. Tôi rất sợ nó. Tôi đã ngừng thí nghiệm
cách đây hai năm khi suýt bị mù và trợ lý Dally của tôi mất cả hai bàn tay. Trong
tay những nhà vận hành có kinh nghiệm, chúng là công cụ hữu ích cho phẫu thuật, tìm
kiếm vị trí vật thể khuất tầm nhìn. Nhưng tia X cũng nguy hiểm chết người trong tay
người không có kinh nghiệm, thậm chí trong tay một người đàn ông sử dụng chúng liên
tục để thí nghiệm", Edison chia sẻ.

An Khang (Theo Amusing Planet