LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Chöông 15:

KIEÁN TRUÙC CAÄN ÑAÏI GIAI ÑOAÏN 1: 1760 – 1880

I. AÛNH HÖÔÛNG KINH TEÁ - XAÕ HOÄI:
1. Xaõ hoäi
+ Chuû nghóa tö baûn hình thaønh roäng raõi taïi Chaâu AÂu
+ Ñoâ thò hoaù (Urbanization) daân noâng thoân traøn vaøo ñoâ thò, gaây nhu caàu lôùn veà nhaø ôû, phaùt trieån töï
phaùt.
+ Yeâu caàu raát lôùn ñoái vôùi kieán truùc.
2. Phöông thöùc saûn xuaát:
- Phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa coù chuyeån bieán lôùn:
+ Phaân coâng saûn xuaát cao vaø tinh vi
+ Söû duïng kyõ thuaät môùi:
Saûn xuaát ñaïi cô khí, aùp duïng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät vaøo saûn xuaát raàm roä.
II. CAÙC LOAÏI HÌNH KIEÁN TRUÙC:
Loaïi hình vaø qui moâ kieán truùc: Raát phaùt trieån, qui moâ lôùn. Cuï theå goàm:
+ Nhaø haønh chính: phaùt trieån vì laø cô sôû vaät chaát vaø quyeàn löc cho chuû nghóa tö baûn, caùc coâng trình nhö
toaø aùn, nhaø tuø moïc leân, truï sôû haønh chaùnh ñaùng chuù yù nhaát laø:
- Nhaø quoác hoäi Anh (Westminter) xaây 1840 – 1865 taïi London.
- Nhaø quoác hoäi Myõ töùc ñieän Capitol xaây 1793, môû roäng 1851 taïi Washington.
Coâng trình ñoâ thò: Ñoâ thò ñöôïc caûi taïo laïi cho deã quaûn lyù vaø ñeïp maét: Coâng trình caûi taïo trung taâm
Paris vôùi caùc quaûng tröôøng nhö Ngoâi sao (L’Etoile), daân toäc (Nation), nhieàu nhaø ga xe löûa taïi Anh vaø
Phaùp coù maùi che lôùn v.v…

+ Coâng trình nhaø ôû: Nhu caàu xaây döïng nhaø ôû reû tieàn cho coâng nhaân gia taêng, nhaø ôû phaûi gaàn nôi laøm
vieäc, laø coâng cuï ñaéc löïc cho chuû xöôûng naém coâng nhaân.

+ Coâng trình trieån laõm hoäi chôï: Cung thuûy tinh Crytal Palace taïi Anh 744.000 km2, daøi 560m, nhòp 22m.
Thaùp Eiffet cao 328m vaø Cung cô khí 115m2 (Paris), chôï trung taâm taïi Paris.
III. ÑAËC ÑIEÅM CAÙC TRAØO LÖU KIEÁN TRUÙC CAÄN ÑAÏI GIAI ÑOAÏN I:
Theo taùc giaû KTS Ñaëng Thaùi Hoaøng, coù theå toùm taét theo sô ñoà sau:

KT.TBCN CAÄN ÑAÏI

GÑ1 1760 – 1880

PHUÏC COÅ KYÕ THUAÄT MÔÙI

TAÂN COÅ ÑIEÅN LAÕNG MAÏN CHUÛ NGHÓA

(ph.höng Gothic) CHIEÁT TRUNG
PhaùpAnh Phaùp Anh Phaùp Anh
17601760 1830 1760 1820 1850
18301850 1860 1870 1900 1920
ph.höng ph.höng
La Maõ Hi Laïp
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Vieäc hình thaønh caùc traøo löu phaûn aùnh cuoäc ñaáu tranh giöõa caùi cuõ níulaïi vaø caùc môùi baét ñaàu hình thaønh.

1 CHUÛ NGHÓA TAÂN COÅ ÑIEÅN (Neo Classiques)

- Lan truyeàn chuû yeáu taïi Anh vaø Phaùp, giai caáp tö saûn thaáy trong chuû nghóa coå ñieån coøn nhieàu yeáu toá caàn cho
Chuû nghóa Tö baûn: ñeà cao töï do caù nhaân, cho ngheä só nhieäm vuï chæ laø toå hôïp ngheä thuaät thuaàn tuùy…
- Kyõ thuaät môùi cho pheùp nghieân cöùu hoïc taäp, tæ mæ vaø suøng baùi kieán truùc coå. Ví duï: kyõ thuaät ñaïc hoïa, ngaønh
khaûo coå, nhaát laø söï kieän khai quaät thaønh Pompeli ñaõ daáy leân phong traøo thaùn phuïc vaø hoïc taäp kieán truùc coå
ñieån La Maõ.

a - TAÏI PHAÙP: Phuïc coå La Maõ

Cheá ñoä quaân chuû Phaùp laáy haøo quang, uy theá vinh quang cuûa ñeá quoác La MAÕ coå ñeå khoaùc leân mình, ñeà cao uy
tín mình, traán aùp quaàn chuùng.
- Thôøi kyø ñaàu: nhaán maïnh ñoái xöùng caûm giaùc thöïc theå, tính beàn vöõng oai nghieâm.
- Thôøi Napoleon: Qui moâ lôùn vôùi phong caùch ñeá cheá (Style Empire). KTS ñöôïc Napoleon öa thích laø P.F.L
Fontaine noùi raèng oâng raát gheùt tìm caùi ñeïp trong nhöõng caùi nhoû xíu. Quatremere de Quincy cho raèng
“kích thöôùc vaät chaát laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân taïo ra giaù trò vaø hieäu quaû kieán truù c ”.

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU:

+ Quy hoaïch laïi Paris cuûa Thò tröôûng Nam töôùc Haussman vôùi trung taâm Paris ñöôïc chia laøm 4 phaàn.
Truïc chính chaïy töø Taây – Ñoâng laàn löôït caét qua caùc quaûng tröôøng: Ngoâi sao, Hoaø hieäp, Bastille, daân
toäc môû ñöôøng môùi xuyeân qua caùc khoái phoá, phaù vôõ nhieàu daõy nhaø. Ñöôïc Napoleon III haäu thuaãn, yù ñoà
cuûa Haussman nhaèm caûi taïo heä thoáng giao thoâng ñeå phuïc vuï muïc ñích an ninh cuûa thaønh phoá Paris.

NAPOLEON III PHEÂ DUYEÄT QUI HOÏACH CUÛA HAUSSMAN MÔÛ ÑAÏI LOÂ’ XUYEÂN QUA CAÙC KHOÁI NHAØ DAØY ÑAËC
+ Nhaø thôø Madelaine (Paris 1870 – 1842) do KTS Piere Vignon thieát keá vôùi ñöôøng neùt phong caùch La
Maõ, do nhaán maïnh caân baèng ñoái xöùng vaø thöùc coät Corinth ñöôïc söû duïng moät caùch nghieâm tuùc. Phaûi
coù 28 baäc ñeå leân tôùi neàn nhaø cao 7,5m. AÙnh saùng ñöôïc laáy qua thaân troáng cuûa 3 voøm treân maùi.
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

+ Khaûi hoøan moân Carousell (Paris 1806) do Charles Percier vaø Pierre Francois Leùonard Fontaine thieát keá
ôû gaàn nhöng caùch cung Louvre moät quaõng, ban ñaàu döï ñònh laø coång vaøo nôi ôû cuûa Napoleon.
+ Khaûi hoaøn moân ngoâi sao Arc de Triompe de L’Etoile (Paris 1806 – 1836) do KTS G.F.Chalgrin thieát
keá, khai thaùc voán coå La Maõ taïo ra do phong caùch vöõng vaøng ñeïp ñeõ uy nghi. Treân coù phuø ñieâu cao
(Haute Relief) La Marseille dieãn taû huøng hoàn tinh thaàn quaät khôûi cuûa chieán só caùch maïng Phaùp vôùi hình
thaàn chieán thaéng trang phuïc theo thôøi coå, döông caùnh, vung göôm, duø chæ coù 6 nhaân vaät maø caûm giaùc
nhö thaáy ñoâng ngöôøi.

KHAÛI HOØAN MOÂN NGOÂI SAO KHAÛI HOØAN MOÂN CAROUSSEL

+ Ñeàn Pantheon (Paris 1757 – 90) do Jaques Soufflot thieát keá, ban ñaàu laø nhaø thôø Ste. Genevieve maët
baêng chöõ thaäp Hy Laïp,sau caùch maïng tö saûn Phaùp ñaët teân laïi laø Pantheon. Ñeàn Pantheon coù saûnh vaøo
duøng thöùc coät Corinth taïo khoaûng roãng caân baèng laïi vôùi khoái töôøng ñaëc xung quanh. Maùi voøm 3 lôùp keát
caáu theùp laøm söôøn beân trong, ñöôïc ñaët treân moät thaân troáng cao hình truï coù haøng coät bao quanh.

+ Nhaø thôø Les Invalides (1679 – 91) do Napoleon I laäp ra ñeå kyû nieäm caùc chieán binh töû traän trong cuoác
chieán vôùi lieân minh Chaâu AÂu. Ñeàn do Lieral Bruant vaø Jules Hardoin Mansart thieát keá, nhöng chòu aûnh
höôûng khaù maïnh cuûa phong caùch chieát trung, trong ñoù chuû yeáu laø Barocco. Voøm chính theo kieåu nhaø
thôø S.Pietro taïi Vaticano Roma.

ÑEÀN LES INVALIDES NHAØ HAÙT OPERA PARIS DO CHARLES GARNIER THIEÁT KEÂ
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

BAÛO TAØNG BERLIN BAÛO TAØNG ANH

b - ANH:
Kình ñòch vôùi Phaùp (nhaát laø sau traän Waterloo) laáy phuïc coå Hy Laïp ñoái choïi vôùi phuïc coå La Maõ cuûa Phaùp.

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU:

- Tröôøng Y khoa Edinburg do KTS Hamington thieát keá, baét chöôùc “Thaùp gioù” coå Hi Laïp
- Baûo taøng Anh (1824 ) Do KTS Robert Smirke thieát keá.
- Tröôøng Downing College, Cambridge (1806 – 11) do William Wilkins thieát keá.
- Nhaø Osterley Park House (1761 ) do Robert Adam thieát keá.YÙ ñoà moân saûnh phía ñoâng baét chöôùc ñeàn
Erechtheion taïi Athens thôøi Hy Laïp coå ñaïi.

CAÙC COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU TAÏI MOÄT SOÁ NÖÔÙC KHAÙC:
• ÑÖÙC:
- Coång Brandenburg (Berlin 1789) do Karl Gotthard Langhans thieát keá.
- Baûo taøng Berlin (Altes Museum 1822 – 28) do Karl Friedrich Schinkel thieát keá theo phong caùch phuïc
coå Hy Laïp vôùi haønh lang coät Ionic Schinkel coù theå coi laø KTS lôùn cuoái cuøng theo phong caùch Taân Coå
Ñieån tröôùc khi chuyeån sang phong caùch hieän ñaïi ôû Ñöùc.
• NGA:
- Ñeàn Kazan (1801 – 1811) do Coronichin thieát keá
• MYÕ:
- Ñieän Capitol (Quoác hoäi) taïi Washington 1793 do Latrobe thieát keá, ñeán 1851 – 1861 ñöôïc caûi taïo laïi.

2. CHUÛ NGHÓA LAÕNG MAÏN (hoaëc Phuïc höng Gothic)

Ra ñôøi 1750, ñaït cao traøo vaøo giöõa theá kyû 19.
Nguoàn goác:
+ Baét nguoàn töø taâm traïng dao ñoäng cuûa caùc taàng lôùp quyù toäc luyeán tieác cheá ñoä phong kieán thuaàn tuùy xöa. Coâng
trình goàm: laâu ñaøi coù phong caùch phoøng thuû, nhaø thôø kieåu Gothic, thaønh luõy, truï sôû kieåu Gothic, vöôøn hoa daùng
töï nhieân.
+ Sau 1830: Trôû neân caøng phöùc taïp do giai caáp TTS thaát voïng vôùi cheá ñoä tö saûn ca ngôïi cuoäc soáng quí toäc
thoaûi maùi thôøi kyø Gothic, caêm gheùt ñoâ thò ca ngôïi töï nhieân, khoâng öa coâng nghieäp hoaù maùy moùc goø boù. Töø ñoù
phaùt sinh tö töôûng laõng maïn, vaän duïng caû phong caùch phöông ñoâng.

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU

+ Nhaø quoác hoäi Anh (ñieän Westminster 1835): do KTS Charles Barry (1810 – 1857) vaø Augustus Wely Pugin
thieát keá, nhaèm theå hieän loøng töï haøo daân toäc kieâu caêng cuûa ngöôøi Anh choáng laïi phong caùch ñeá cheá Phaùp. Phaân
vò nheï nhaøng theo chieàu thaúng ñöùng, theo phong caùch thôøi Henry V (Laø vò vua töøng chính phuïc Phaùp)
+ Hoàng oác (Red house) taïi Beardsley – Heath do KTS Phillip Web thieát keá cho nhaø xaõ hoäi hoïc W. Morris, töôøng
gaïch, ngoùi ñoû, maùi cao kieåu trung coå, nhöng trang trí hieän ñaïi .
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

TAÀNG LÔÙP QUÍ TOÂC VAØ TTS THAÁT VOÏNG VÔÙI ÑOÂ THÒ COÂNG NGHIEÄP HOÙA OÀ AØO, HOØAI CUOÄC SOÁNG EÂM ÑEÀM XÖA BIG BEN

NHAØ QUOÁC HOÄI ANH (ÑIEÄN WESMINSTER) HOÀNG OÁC

+ Bieät thöï taïi Elemenstohope, do Woysey thieát keá, xaây 1882. Nhìn chung 2 ngoâi nhaø naøy khoâng sao cheùp
hoaøn toaøn voán coå, boá cuïc linh hoaït, tieáp caän töï nhieân, phuø hôïp vôùi yeâu caàu söû duïng, keát caáu vaø vaät lieäu
coùn neùt hieän ñaïi

3 CHUÛ NGHÓA CHIEÁT TRUNG TRANG TRÍ (ECCLECTISM)

- Thôøi gian: höng thònh taïi Phaùp giöõa theá kyû XIX (1820 – 1900) taïi Myõ cuoái theá kyû XIX – ñaàu XX (1850
– 1920)
- Baûn chaát: saûn phaåm cuûa giai caáp tö saûn môùi leân theo kieåu “nhaø giaøu môùi”, taùn döông taá t caû caùc hình
thöùc ngheä thuaät cuûa caùc neàn kieán truùc treân theá giôùi, duøng nhieàu hình thöùc röôøm raø, ít chuù yù ñeán coâng
naêng.
- Phong caùch: chaïy theo trang trí beân ngoaøi: chuù yù ñeán coät, cuoán, caàu thang, ñænh töôøng, chaép vaø kyø dò.
Coù khi coät laø thöùc coå ñieån, cuoán voøm laïi laø kieåu phöông Ñoâng,… Taän duïng moät soá vaät lieäu môùi nhö
gang,ñuùc coät maûnh mai …
- Ñòa ñieåm: Taïi nhieàu nöôùc, nhöng phaùt trieån maïnh taïi caùc xöù thuoäc ñòa hôn ôû chính quoác, ñöôïc giôùi nhaø
giaøu môùi ôû caùc xöù thuoäc ñòa öa chuoäng.
- Maët tích cöïc: Tuy chuû nghóa chieát trung chaïy theo trang trí nhöng ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy xu höôùng tìm
toøi khía caïnh kieán truùc daân toäc coå truyeàn baûn xöù aùp duïng chuû yeáu treân trang trí khi vaän duïng coâng
ngheä xaây döïng môùi nhaäp.

4. XU HÖÔÙNG KYÕ THUAÄT MÔÙI

- BAÛN CHAÁT: Döïa treân söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa caùc phaùt minh kyõ thuaät môùi. 1801: coù ñaàu maùy xe
löûa; 1813: ñeøn khí, than; 1843: taøu thuûy vöôït ñaïi döông; 1844: coù ñieän baùo; 1876 coù ñieän thoaïi, nhöng
ñaêc bieät saûn löôïng theùp ngaøy caøng taêng nhaát laø töø 2800. Keát caáu theùp mang laïi nhieàu öu ñieåm: nheï
nhaøng, tieát dieän nhoû, deã thaùo laép … choáng chaùy ñöôïc.
Lyù thuyeát uoán cuûa theùp ra ñôøi 1820, ñoä cöùng vaø tieát dieän coù lôïi cuûa theùp 1850. Ñeán 1777 – 1781: Caàu
Coalbrookdate taïi Shropshire (Anh) laø caàu saét ñaàu tieân ñöôïc xaây döïng treân theá giôùi do ñoác coâng Abraham
Darby & KTS Pritchard thieát keá. Coâng trình thuaàn tuùy kyõ thuaät,chöa coù hieäu quaû thaåm myõ, chöa coi laø
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

taùc phaåm ngheä thuaät. Tieáp theo laø caàu Brooklin (New york 1868) do John Roebling thieát keá kieåu daây
treo.

Noùi chung thaønh coâng naøy chuû yeáu laø do caùc kyõ sö coâng trình, coøn caùc KTS ñaøo taïo taïi caùc hoïc vieän
myõ thuaät coøn ñangchìm trong baûo thuû, ngheä thuaät ñôn thuaàn.

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU

- Caùc coâng trình kyõ thuaät môùi naøy taän duïng öu theá cuûa keát caáu gang theùp ñaõ trôû neân laø maãu cuûa “con
ngöôøi chieán thaéng töï nhieân”:
+ Cung thuûy tinh “Crystal Palace” Xaây naêm 1851 ôû London taïi coâng vieân HydePark. Do yeâu caàu nhaø trieån
laõm phaûi chöùa ñöôïc moïi vaät trình baøy lôùn, nhoû:Maùy moùc, ñoà duøng, myõ phaåm … yeâu caàu tieâu chuaån aùnh
saùng cao ñeå thaáy roõ chi tieát saûn phaåm tröng baøy, ngoaøi ra noâng phaåm laïi yeâu caàu coù ñieàu kieän baûo quaûn
toát neân coâng trình trieånlaõm phaûi coù khoâng gian roäng, traøn ngaäp aùnh saùng, laïi khoâng phaûi coâng trình laâu
daøi, phaûi thaùo laép nhanh, di chuyeån ñöôïc, xaây döïng laïi ñöôïc.Cung ñöôïc Joseph Paxton chuyeân gia nhaø kính
thöïc vaät vaø KS . Fox, KS Hendelson xaây döïng trong 6 thaùng baèng caáu kieän ñuùc saün taïi nhaø maùy Birgmingham.
3 naêm sau xaây laïi taïi Sydenham (1852 – 1854). Phaàn trang trí do Owen Jones thöïc hieän.

Ñaëc ñieåm:
- Dieän tích: 74.400 m2, daøi 564m trong veo laøm loaøi ngöôøi ngôõ ngaøng.
- Caáu kieän döïa treân Module taán kính lôùn nhaát daøi 1m22. Viat cho raèng:” söï môùi meõ cuûa hình thöùc vaø chi
tieát cuûa noù seõ ñöa ñeán moät aûnh höôûng lôùn lao ñoái vôùi thò hieáu thaåm myõ cuûa daân toäc ”.
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Ta cuõng nhaän thaáy coù moät soá thò hieáu choáng laïi Crystal Palace. Coù ngöôøi cho raèng: ” Caùc tieâu chuaån
toát ñeïp cuûa kieán truùc nay ñaõ khoâng coøn ñöôïc duy trì”.
+ Thaùp Eiffel: (Paris 1893) Do Gustave Eiffel thieát keá xaây döïng cuøng söï giuùp ñôõ cuûa kyõ sö ngöôøi Thuïy Só Maurice
Koechlin. YÙ ñoà cuûa Gustave Eiffel laø:
- “Vì quang vinh cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi vaø vì danh döï vó ñaïi nhaát cuûa neàn coâng nghieäp Phaùp, toâi
muoán döïng leân moät khaûi hoaøn moân. cuõng kích thích nhö nhöõng khaûi hoøan moân maø caùc theá heä tröôùc ñaõ
döïng leân cho nhöõng ngöôøi chieán thaéng.
- Taïo ra moät bieåu hieän röïc rôõ cuûa söùc maïnh coâng nghieäp Phaùp. Thaùp phuïc vuï cho trieån laõm quoác teá
Paris 1889 neân ñaët taïi quaûng tröôøng Champ de Mars beân ôø soâng Seine. Kích thöôùc vaø ñaëc ñieåm nhö
sau:
- Chieàu cao tôùi ñænh 320,755 laøm thaùp VTTH. Taàng chaân ñeá cao 57,63m, boán chaân caùnh cung, roäng
124,906m khoaûng troáng thoâng thuûy cuûa voøm laø 74,238m. Taàng 2 cao 145,73m. Taàng 3 cao 176,13m.
-

+ Cung cô khí trong trieån laõm Paris (1887 – 1889),do KTS Dutere thieát keà cuøng caùc kyõ sö Contamin, Pierron
vaø Charton. Cung Cô khí ñaët sau moät neàn nhaø trieån laõm hình chöõ U vaø naèm keà thaùp Eiffel ñaõ trôû neân coâng trình
ñöôïc chuù yù thöù hai ôû ñaây

CUNG CÔ KHÍ PARIS THÖ VIEÄN ST. GENEVIERE XAÂY DÖÏNG THAÙP EIFFEL
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Cung coù chieàu daøi 420m, che phuû moät dieän tích laø 46.000 m 2,ñaëc bieät thaønh phaàn chính laø daõy khung theùp 3
khôùp coù ñoä cao 43,5m vöôït nhòp lôùn tôùi 115m,chöa keå caùc gian phuï coù nhòp 20m.
Caùc caáu kieän lieân keát vôùi nhau baèng caùch taùn ñinh rivet. Trong cung coù saøn treo di ñoäng ñeå quan saùt trieån laõm .
Coâng trình hoaøn toaøn mang maøu saéc moät taùc phaåm kyõ thuaät ngoaïi tröø caùc oâ kính treân töôøng vôùi caùc chi tieát
trang trí maøu xanh.
- Chôï trung taâm taïi Paris (1854 – 1857 môû roäng 1860 – 1866) thöïc ra ñöôïc xaây töø 1851 baèng ñaù vaø saét nhöng
boû dôõ döôùi thôøi Napoleon III, maõi ñeán khi thò tröôøng laø Nam töôùc Haussmann yeâu caàu taát caû caùc chôï phaûi coù maùi
che baèng kính vaø theùp, KTS Victor Baltard cuøng Felix Calet môùi hoaøn taát coâng trình.
- Thö vieän St. Geneviere (1843 – 1850 Paris) do KTS Henri Labrouste thieát keá
- Gare du Nord (1865 Paris)
- Ga xe löûa S. Pancrat (1866 Anh)
- Ga xe löûa Crown street (1830 Anh) do John Foster, George Stephenson thieát keá.
- Ga xe löûa Paddington (1852 – 54 Anh) do M.D.Wyatt vaø I.K.Brunei thieát keá.

VEÀ LYÙ LUAÄN KIEÁN TRUÙC: Noùi chung vaøo thôøi kyø naøy ñaõ xuaát hieän nhieàu quan nieäm tieán boä trong kieán truùc.
• Vio le Doux trong: “baûn veõ kieán truùc” ñaõ vieát: “Trong kieán truùc , ngheä thuaät ñöôïc taïo ra khoâng phaûi ôû
choã söû duïng nhöõng ñaù quí ñaét tieàn vaø coùp nhaët nhöõng thöù trang hoaøng loäng laãy, maø ôû vieäc xaây döïng
nhöõng hình daùng vaø khaû naêng bieåu hieän muïc ñích yù nghóa cuûa coâng trình”.
• Henry Labrouste (1801–1875) noùi: “yeâu caàu coâng naêng qui ñònh hình thöùc kieán truùc cuûa coâng trình”.

NHAØ GA XE LÖÛA COÙ KHUNG THEÙP VÖÔÏT NHÒP LÔÙN CAÙC LOÏAI VÌ KEØO THEÙP
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Chöông 16:

KIEÁN TRUÙC CAÄN ÑAÏI GIAI ÑOAÏN 2

(1880 – ñaàu XV)

I. CAÙC AÛNH HÖÔÛNG KINH TEÁ XAÕ HOÄI

- Chuû nghóa tö baûn böôùc qua thôøi kyø ñoäc quyeàn: taäp trung vaät löïc, taøi löïc vaøo tay moät soá nhaø tö baûn lôùn
ñaõ ñöa kieán truùc vaøo quyõ ñaïo thöông phaåm phuïc vuï muïc ñích rieâng, quaûng caùo cho mình.
- Coâng nghieäp phaùt trieån nhanh: Loø theùp kieåu Besmer, martin, Thomas, xuaát hieän caùc ñoäng cô kieåu môùi:
ñoát trong, ñieän, hôi nöôùc
- Khoa hoïc: Chuû nghóa Darwin, phaùt kieán veà teá baøo, ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng ñaõ laøm thay ñoåi nhaõn
quan ngöôøi ta.
- Giai caáp tö saûn nhoû theo xu höôùng caûi löông
- Giai caáp coâng nhaân ñaáu tranh maïnh (xuaát hieän tuyeân ngoân coâng saûn cuûa Marx – Engel) ñoøi quyeàn lôïi
cho giai caáp.
- Vaên ngheä só: tìm toøi höôùng môùi, thaát voïng vôùi phaùi hoïc vieän cuõ, tuy nhieân cuõng quanh quaån vôùi chuû
nghóa caù nhaân, chuû yeáu chaïy theo chuû nghóa buùt phaùp, chuû nghóa bieåu hieän.

ii.ÑAËC ÑIEÅM CAÙC TRAØO LÖU KIEÁN TRUÙC CAÄN ÑAÏI GIAI ÑOAÏN 2:

KT.TBCN CAÄN ÑAÏI

GÑ2 1880 – Ñaàu XX

Ngheä thuaät môùi Chicago Deutsch

Art Noveau Werbund

- Henri Van de Velde - Jenney - Peter

- Victor Horta - John Root Behrens
- Antonio Gaudi - Sullivan vaø caùc taùc giaû
- Holabird

1. PHAÙI NGHEÄ THUAÄT MÔÙI (ART NOUVEAU)

Xuaát hieän taïi Bæ nhöõng naêm 80 theá kyû XIX, 10 naêm sau laøn traøn khaép Chaâu AÂu : Phaùp, Haø Lan, AÙo,
Ñöùc, Italia, Anh …
- NOÄI DUNG: Loaïi boû hình thöùc kieán truùc coå, tìm toøi nhöõng phong caùch môùi, trang söùc, kieán truùc coù tính
chaát thôøi ñaïi, laáy söùc mua cuûa thò tröôøng laøm tieâu chuaån.
- PHONG CAÙCH: Nhaán maïnh caùi ñeïp ñöôøng neùt, duøng saét ñeå trang trí
- THUÛ PHAÙP: Thích ñöôøng cong, giaøu nhòp ñieäu, ñen traéng roõ raøng, coù söùc maïnh.
- HOA VAÊN: Baét chöôùc thieân nhieân, hoa laù, thaûm coû.
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

Nhaø lyù luaän kieán truùc Van de Velde cho raèng: “Nhöõng hình khoái vaø ñöôøng neùt cuûa haøng trang trí vaø caùc vaät
phaåm ñöôïc saûn xuaát ñeå phuïc vuï con ngöôøi phaûi coù hình thöùc töø thieân nhieân maø ra …”

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU

+ Ngoâi nhaø Tassel taïi Brussels, Bæ (1892 – 93) taùc giaû laø Victor Horta (1861 – 1947) ñöôïc trang trí bôûi
nhieàu ñöôøng cong trong ñoù coù caùc cöûa soå, ban coâng vaø coät cuøng caàu thang trang trí raát phoùng khoaùng
bôûi caùc ñöôøng uoán cong uyeån chuyeån baèng saét raát laõng maïn.

+ Ngoâi nhaø Van Eetvelde taïi Brussels, Bæ (1897 – 1900) cuõng do Victor Horta thieát keá.
+ Loái xuoáng Ga taøu ñieän ngaàm (Metro) taïi Phaùp (1900) do Hector Guimard thieát keá.
+ Caùc ngoâi nhaø: Castel Orgeval Villemoisson (1904 – 5), Castel Beranger 14 rue de la Fontaine (1897 –
98), Jassede Avenue de Versailles (1903 – 5), Chalet Blanc Rue de Lyce, Sceauxe (1908) ñeàu do
Hector Guimard thieát keá.
+ Nhaø thôø S.Jean de Montmartre taïi Paris do Andreù de Baudot thieát keá laø nhaø thôø ñaàu tieân xaây döïng
baèng beâ toâng coát theùp.

TRÖÔØNG NGHEÄ THUAÄT GLASGOW DO KTS CHARLES RENNIE MACKINTOSH THIEÁT KEÁ
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

+ Tröôøng ngheä thuaät Glasgow (1987 – 1909) do Kts Charles Rennie Mackintosh thieát keá sau khi truùng giaûi
qua moät cuoäc thi, ñöôïc xaây döïng taïi Anh treân moät söôøn doác. Phöông aùn cuûa Mackintosh ña keát hôïp
kheùo leùo ngoâi nhaø vôùi ñòa hình. Ñieàu khaùc vôùi phong caùch cuûa Victor Horta laø phong caùch kieán truùc laõng
maïn khoâng naèm chuû yeáu ôû caùc neùt maø ñaõ chuyeån qua khoái.
Caùc taùc phaåm cuûa Antonio Gaudi: goàm moät soá ngoâi nhaø (Casa) taïi Barcelona, tieâu bieåu la:
+ø Casa Mila (1905 – 1910) vôùi chuû yeáu laø ñöôøng cong, khoâng phoøng naøo coù goùc vuoâng, khoâng phoøng naøo gioáng
phoøng naøo.

+ Nhaø thôø cuûa doøng hoï Sagrada taïi Barcelona 1884 – 1926 Taây Ban Nha coù nhöõng thaùp cao vaø cöûa vaøo laáy
yù töôûng töø kieán truùc Gothic maø laïi phoùng taùc raát laõng maïn. Thôøi gian xaây döïng nhaø thôø naøy keùo daøi raát laâu.

NHAØ THÔØ CUÛA DOØNG HOÏ SAGRADA

2. HOÏC PHAÙI CHICAGO

HOAØN CAÛNH PHAÙT SINH
- Quan heä saûn xuaát TBCN phaùt trieån maïnh taïi Myõ
- Keát caáu kim loaïi phaùt trieån, kính vaø kim loaïi trôû neân raát coù giaù trò thöïc tieãn trog xaây döïng, nhaát laø xaây
döïng coâng nghieäp hoaù.
- Vieäc ñieån hình hoùa xuaát hieän sôùm ôû Chaâu AÂu ñaõ aûnh höôûng qua Myõ, nhaát laø Thaønh phoá Chicago
- Thaønh phoá Chicago coù coâng nghieäp phaùt trieån raát maïnh ñaõ gaây buøng noå daân soá : 1850 coù 50.000 daân;
1900 coù 1.700.000; 1920 coù 2.700.000; ñaõ gaây yeâu caàu caáp baùch veà kieán truùc. Thaønh phoá Chicago laïi
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

khoâng chòu aûnh höôûng cuûa chuû nghóa phuïc coå. Maëc daàu Myõ ban ñaàu cuõng coù phuïc coå Hi Laïp, La Maõ
vaø chuû nghóa laõng maïn taïi caùc thaønh phoá khaùc.

KHUNG CAÛNH CHICAGO 1898, DO PHAÙT TRIEÅN VÖÔÏT BAÄC NEÂN THIEÁU ÑAÁT XAÂY DÖÏNG, PHAÛI PHAÙT TRIEÅN CAO OÁC

ÑAËC ÑIEÅM TRONG QUAN ÑIEÅM THIEÁT KEÁ KIEÁN TRUÙC

- Thieát keá phaùt xuaát töø coâng naêng, ñeà ra ñöôïc moät soá bieän phaùp giaûi quyeát toát vaán ñeà coâng naêng.
- Chuû tröông khoâng tieâu tieàn ôû choã khoâng caàn thieát.
- Do ñaëc tính xaõ hoäi thöông maïi, quaûn lyù kieåu TBCN neân töø lyù luaän ñeán thöïc haønh coøn nhieàu sai khaùc. Ví
duï nhö chöa giaûi quyeát toát ñieàu kieän veä sinh aùnh saùng thoâng thoaùng.
- Thieáu moät bieåu hieän ngheä thuaät thoáng nhaát.

CAÙC TAÙC GIAÛ VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH KIEÁN TRUÙC ÑIEÅN HÌNH:
Caùc taùc giaû chuû yeáu cuûa hoïc phaùi Chicago goàm William LeBaron Jenney (1832 – 1907), John Root (1850 –
1881), Louis Sullivan (1856 – 1924), William Holabird (1854 – 1923) maëc daàu coù moät soá haïn cheá ñaõ noùi treân,
nhöng coù taùc duïng tích cöïc to lôùn trong vieäc giaûi quyeát nhaø xaây haøng loaït, nhaø keát caáu kim loaïi, nhaø choïc trôøi.
Caùc hình loaïi kieán truùc chuû yeáu laø:
+ Nhaø cao taàng choïc trôøi: Truï sôû Coâng ty, khaùch saïn, nhaø haønh chaùnh, baùch hoùa, thöôøng laø 14, 16, 20
taàng (giaûi quyeát vaán ñeà giaù ñaát xaây döïng cao) vôùi keát caáu BTCT, khung kim loaïi.
+ Hình thaønh cöûa soå chieáu saùng kieåu Chicago (cöûa baêng, cöûa soå loài: Bay Window)

SAØN CUOÁN TREÂN ÑAØ THEÙP, CÖÛA SOÅ LOÀI CUÛA HOÏC PHAÙI CHICAGO
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

CAÙC COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU LAØ:

- Nhaø haønh chaùnh Second Leiter Buiding (Chicago 1889 – 90) do Jenney thieát keá, laø khung cao taàng
baèng theùp, oáp ñaù beân ngoaøi, hình khoái giaûn ñôn.
- Baùch hoùa Schlesinger – Mayer Store (Chicago 1899 – 1904) do Sullivan thieát keá. Ban ñaàu 8 taàng sau
côi thaønh 12 taàng theo thieát keá ban ñaàu cuûa Sullivan keát caáu khung theùp, oáp gaïch nung traéng, cho thaáy
roõ phaân vò ngang chia taàng nhaø. Phaàn Frieze ñöôïc trang trí baèng gang ñuùc theo saùng taùc cuûa Sullivan.
Baùch hoùa naøy ñöôïc coi laø ñænh cao cuûa Sullivan.
- Wain Wrigth Building (1890 – 1881 taïi St. Louis) do Sullivan thieát keá,laø moät nhaø khung theùp 10 taàng,
tieàn ñoà cho loaïi nhaø thaùp. Phaân vò theo chieàu ñöùng baèng gaïch theo coät khung, phaàn Frieze to vaø ñeïp
coù cöûa soå troøn.
- Hoäi tröôøng taïi Chicago (1896 – 1889 ) do Sullivan thieát keá.
- Moät soá nhaø nhoû, hình khoái khoâng ñoái xöùng Sullivan thieát keá.
-

PHAÙI CHICAGO SÖÛ DUÏNG KEÁT CAÁU KHUNG THEÙP ÑEÅ XAÂY CAO OÁC WAINWRIGHT BUILDING
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

AUDITORIUM BUILDING 1886-89 KTS LOUIS SULLIVAN, CHA ÑEÛ CUÛA KIEÁN TRUÙC HIEÄN ÑAÏI
QUAN ÑIEÅM THIEÁT KEÁ KIEÁN TRUÙC CUÛA SULLIVAN:
Kts Sullivan noãi baät trong hoïc phaùi Chicago do oâng caàm ñaàu. Ñaëc ñieåm cuûa caùc taùc phaåm cuûa oâng cuõng laø quan
ñieåm thieát keá laø:
- Quan heä chaët cheû vôùi thieân nhieân
- Hình thöùc phuï thuoäc yeâu caàu söû duïng, ñeà cao yeâu caàu thích duïng
- Ngoâi nhaø ñöôïc boá cuïc chaët cheõ nhö moät cô theå.
- Moïi daây chuyeàn söû duïng ñeàu coù quan heä vôùi nhau.

Caùc quan ñieåm treân ñaõ aûnh höôûng maïnh meõ ñeán Frank – Lloyld – Wright luùc ñoù laøm hoïa vieân cho oâng, nhaát laø
vieäc hình thaønh tröôøng phaùi kieán truùc höõu cô cuûa oâng Wright sau naøy. Taïi trieãn laõm 1893 môû taïi Chicago thaønh
phoá môû cuoäc thi thieát keá vôùi ñeà thi “thaønh phoá traéng” töùc nhaø xaây oáp ñaù traéng kieåu coå ñieån, nhaèm phoâ tröông
theo nhöõng quan ñieåm Tö baûn Chuû nghóa. Tröôøng phaùi Chicago khoâng thoaû maõn yeâu caàu ñoù neân thaát baïi, maát
uy tín roài taøn luïi luoân.

3 HOÄI LIEÂN HIEÄP COÂNG TAÙC ÑÖÙC (DEUTSCH WERKBUND)

Hoäi do Hermann Muthesius saùng laäp vaø sau ñoù do Peter ehrens chuû trì goàm caùc KTS, hoaï syõ, myõ thuaät
coâng nghieäp, thuû coâng nghieäp, saûn xuaát coâng nghieäp.
H. Muthesius mong muoán naâng cao chaát löôïng haøng hoùa Ñöùc vaø naâng Ñöùc leân vò trí voâ ñòch trong laøm
aên vaø thò tröôøng theá giôùi. OÂng tìm kieám moät phong caùch ngheä thuaät ñeå thay cho chuû nghóa Chieát trung trang trí
ñang ngöï trò cuûa theá kyû 19. Caùc taùc phaåm cuûa P. Behrens ñaõ minh hoïa yù ñoà cuûa Muthesius

- THAØNH PHAÀN TAÙC GIAÛ: goàm : Henri Van de Velde, Peter Behrens, Bruno Taut, Joseph Hoffman, Walter
Gropius, Aldoft Meier …
- TUYEÂN NGOÂN cuûa Deutsche Werkbund: Caûi taïo haøng hoùa ñeå ñaït chaát löôïng cao, ñaët moái lieân heä giöõa
ngöôøi tieâu duøng vaø cô quan saûn xuaát, choáng laïi haøng chaát löôïng keùm.
- AÛNH HÖÔÛNG cuûa Deutsche Werkbund. Raát lôùn vaø roäng raõi trong haøng hoùa, nhaø cöûa, giao thoâng.
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

QUAN ÑIEÅM cuûa Deutsche Werkbund “kieán truùc baét ñaàu töø kyõ thuaät”, “caùi ñeïp nhaát trí vôùi khoa
hoïc kyõ thuaät”. Vieäc nhaán maïnh kieán truùc phaûi keát hôïp vôùi saûn xuaát cô khí hieän ñaïi do naâng cao saûn
löôïng vaø chaát löôïng. Caùc coâng trình cuûa phaùi naøy coù ñaëc ñieåm:
+ Nheï nhaøng
+ Trong suoát
+ Chuù yù aùnh saùng vaø chieáu naéng

HAØNG HOÙA COÂNG NGHIEÄP VAØ CHI TIEÁT VAÙCH KÍNH CUÛA DEUTSCHE WERKBUND

COÂNG TRÌNH TIEÂU BIEÅU

+ Phaân xöôûng Turbine cuûa coâng ty ñieän khí thoâng duïng Berlin do Peter Behrens thieát keá, Kyõ sö Karl
Bernard phuï traùch phaàn kyõ thuaät. Coâng trình duøng voøm theùp 3 khôùp coù ñoä cao tôùi 25m coù daây caêng.
Khoaûng töôøng giöõa caùc nhòp raát roäng ñöôïc laép kính. Maët tieàn coù 2 böùc töôøng kieåu Pilon caøng leân treân
thu nhoû daàn. Maõng töôøng ñaàu hoài mang huy hieäu cuûa coâng ty.
+ Nhaø maùy ñoäng cô AEG taïi Berlin (1910 – 1913) do Peter Behrens thieát keá.
+ Xöôûng xe tô luïa Michel & Cie (1912) taïi Neubabelberg do Hermann Mutheius thieát keá kieán truùc, Karl
Bernhard phuï traùch phaån kyõ thuaät coù maùi töôøng kính cong maëc ñaàu tieàn saûnh laïi oáp caåm thaïch.
+ Nhaø maùy ñoùng giaøy Fagus taïi Alfred/Leine (1910 – 14) do W. Gropius vaø A. Meyer thieát keá. Do laøm
aên phaùt ñaït, ngay sau khi coâng trình ñöôïc laøm xong 1912, ñaõ môû roäng 1910, trong ñoù coù phaàn saûnh
vaøo khaù ñeïp.

PHAÂN XÖÔÛNG TURBINE CUÛA HAÕNG AEG NHAØ MAÙY ÑOÙNG GIAØY FARGUS
 LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC PHÖÔNG TAÂY

NHÖÔÏC ÑIEÅM:
Chöa thaáy kyõ thuaät chæ laø bieän phaùp, do ñoù chæ khai thaùc nhöõng phaàn coâng naêng vaø kinh teá gaén lieàn
vôùi kyõ thuaät.

KEÁT LUAÄN VEÀ NHOÙM DEUTSCH WERKBUND

Duø coù nhöõng nhöôïc ñieåm nhaát ñònh nhöng do caùc phöông phaùp vaø lyù luaän hoøan chænh, phaùi Deutsche
Werkbund ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp to lôùn cho kieán truùc baèng caùch ñaët neàn moùng ban ñaàu cho kieán truùc hieän
ñaïi treân nhöõng vaán ñeà:
- Saûn xuaát haøng hoùa coù t/c quaàn chuùng (mang yù nghóa xaõ hoäi trong kieán truùc).
- Xaây döïng nhöõng nguyeân taéc xaây nhaø baèng nhöõng caáu kieän tieâu chuaån hoùa, coâng nghieäp hoùa.