Professional Documents
Culture Documents
- Lalhmangaihzuala
Lunglei
Khua a lo thal leh ta a, ruahtui a tlak loh vangin khua a ro hle a,
hetiang hunah hian kangmei a chhuak duh em em thin a. Khawro lai anih
vangin meikangin a man tha duhin a kang duh hluah hluah hle a, tin, tui
van lai anih vangin kang thelh a hautak thin hle bawk. Kangmei chhuak
thin hi mihring kuthnu a ni tlangpui a, chuvangin kan fimkhur tlat anih
chuan kangmei a chhuak miah lovang. Ramsa ho hi chuan kangmei an ti
chhuak ngai miau si lova.
Ram kan na chhan tlangpui te
Ram kang 90% vel hi chu mihring tih kan angah ngaih anih laiin, kan
rama ramkang erawh hi chu mihring tih deuh vek a ni thung. Ram kang hi a
chhan hrang hrang a awm thei a:
1. Kuthlei vang:
Naupang ninhlei ina thil an hal vangin ram a kang thei. Hnahthel ro
tlingkhawm te hi naupang tan chuan hal a chakawm thin hle a, luang par
ro phei hi chu kang duh tak a ni. Kan naupan laiin ramhnuai kawnga kan
kal laiin kan thianpa pakhat chuan kawng chhak lama mau leh luang
hnahro te chu lighter hmangin a hliau zeuh thin a. Kan hawsan hnuah a
kang zau zel ni ngei tur a ni, zan lamah chuan ralkhat atanga thlir pawha
hmuhnawm thamin a kang duai duai mai. Naupang ninhlei leh kutza tlat
vangin ram hi a lo kang thei hle a lo ni. Hei hi chu tihluih liau liau vanga
ramkang a ni.
2. Lo hal / huan hal:
Miin a thlai chinna hmun tur a vat a, a hal a lo hun ta a. Ram tih kan a
tumsa reng reng lo. Mahse thli thawt danin a zir miau si loh chuan tum loh
takin ram a tih kan duai duai theih thin. Kan rama ramkang chhuak thin
tam zawk hi chu lohal leh huan hal vang a ni fo thin. Lohal tur leh huan hal
tur chuan meikawng zau tha tak leh fai takin an sial ngei tur a ni.
3. Bawngchaw tur luang no duh vang:
Luang leh di kung upa tawh ah hian a zikno a tlem a, lak pawh a
harsa thin. Han hal kang ila, duah hluahin a rawn chawr no leh thin. Luang
leh di hmun kang duai duai mai thin hi chu bawng chaw sat thin tan chuan
malsawmna nasa tak a ni thei ang chu. Bawng chaw la thin ho hian ram
an hal thin kan ti ngawt thei lovang a, mahse an tan chuan duhthusam a ni
tho tho.
4. Ram kal / lui kal / ram riak / picnic vang:
Ram kang tur chuan ramhnuai atanga mei a chhuah a ngai thin.
Ramvak te, luikal te leh ramhnuaia picnic te hian fimkhur lohna avangin
kangmei an chhuah hluai thei tho mai. Ramhnuaia sikret zuk bung paih
mai mai te pawh hi, thal khawro lai chuan fimkhur a ngai khawp mai.
4. Tlangkang vang:
Hei hi chu kan ramah chuan thil awm ngai lo a ni. Thil awm ngai
miah lo te pawh hi la thleng ve thei tho chu a nia...
Ngaw hnuaia hnahthel tla leh thingtang tenau, thei leh pangpar ro tla
tling khawm te hi forest litter tia sawi a ni thin a. Thing in leilung atangin
nutrients pawimawh a hip a, a taksa ah a dah tha thin a. Litter tling
khawmah hian nutrients tam tak a awm a, litter an lo tawih hnu ah chung
mineral nutrients te chu leilung ah a let leh thin. Leilung atangin thing ah,
thing atangin leiah vek an let leh a, chutiang chuan a kual a kual thin. Hei
hi nutrient cycle an ti. Ram a kana chak taka a kan duai duai nachhan ber
chu hnahthel ro tlingkhawm te hi an ni a. Forest litter a kan fai vek thin
vangin mineral nutrients leilungah let leh tur a awm lova, a thamral vek
thin. A kang bang potash leh ashes ho chauh leilung ah an let leh thin.
Ram kang hian ecosystem chhunga nutrient cycle a khawih buai vek thin
a. Ram kang chuan heng mineral nutrients hlu tak tak te hi engtikah maha
let leh tawh ngai hauh lo turin a kang ral vek thin.
2. Ramsa chenna hmun (natural habitat) a chhe vek.
Ramsa lian inthiarfihlim thei tam tak hmun him lama an tlan chhiat
theih laiin, ramsa tenau, rannung te tak te te ho, thlawk thei pawh ni se,
thlawk muang leh thlawk thui thei ve lo ho te chu ramkang meipui hian a
kang hlum vek thin.Satel, sazu, thehlei, chepa, rul, maimawm, changpat,
perhpawng, khuangbai, etc., an tan tlanchhiat ngaihna a awm lo.
Ramsa lian leh inthiarfihlim thei ho zawng zawng an tlanchhe hum
hum a, an tlan chhiatna lamah kangmei a chhuak tho anih chuan heng
ramsa tam tak te hi an kanghlum tel dawn tho tihna a ni ang. A puitling,
chak tha pangai an inthiarfihlim thei anih paw'n an note, la chak ve vak lo
ho chu an thi tho tho dawn a ni. Ramkang nasa vak lo ah chuan ramsa lian
ho hi an kang hlum meuh lova, ramkang nasa tak takah erawh chuan tam
tak an kang hlum ve thin a ni.
Khuai hi mizote tan chuan chawhmeh tha tak a ni a. Khuai zawng
zawng deuh thaw note hi kan ei thin niin a lang. Khuai hi social animal an
nih vangin hmun khatah a huhovin an khawsa thin a. An chenna tihchhiat
sak emaw, hal sak emaw anih chuan an bu an rauhsan vek thin. Khuai ho
hi nungcha derdep tak an ni a. Ramkang meipuiin a vur hlup chuan an thi
mang vek thin. Khuaino kan duh em em thin ho hi ramhnuaia khawsa,
thing kawrawng ah te, thingzarah te, leiah te leh khamah te an khawsa thin
a. Ramkang avang hian kum tinin khuai nasa tak kan suat fo thin. Tin,
khuai te hi pollinator pawimawh tak an ni a, heng pollinators ho hi
ramkang hian a zuah bik chuang reng reng lo.
6. Sava tan pawh chhiatna tho:
Ramhnuai leilungah hian thlai thi leh hnahthel ro tla khawm te, ramsa
thi ruang te lo ei tawih ral a, leithaa chantir thin tu microorganisms tangkai
tak tak te an cheng thin a. Hetianga an lo ei tawiha leithaa an lo chantir
dan hi biodegradation an ti. Biodegradation hi nature ah chuan nuttrient
cycle awmtir thei tu pawimawh tak a ni a, an tel lo chuan thil thi reng reng
an tawih ral thei lova, leilungah mineral nutrients a kir let thei tawh lo. Ram
kang chuan a hma zawna kang thei thil apiang a kang fai duak duak thin a.
Heng microorganisms tangkai tak tak te pawh hi a kangral tel vek thin.
Thil siam zawng zawng zinga ropui ber leh fing ber mihring meuh
pawh hi ramkang hian min zuah lo fo thin. Ramkang vanga thi sawi tur an
awm fo ta. Meikhu sa lutukin mi a tuam tawh chuan thawk ngaihna a awm
lova, meipui sa lutukin a han vur zui phei chuan mihring tan tlan chhuahna
chi rual a ni tawh lo.
9. Huan a kang:
Kan ramah huan nei tam tak an awm a. An huanah balhla te, ser te,
nuhnun te leh thlai chi hrang hrang an ching thin. Serthlum hian mei a haw
zual bik viau nghe nghe. Thal khawro lai chuan leiah hnahthel ro a tam a,
thei huan a pawh nise tihfai ngun viau anih loh chuan kangmeiin a man
palh thei. Ka hriat ngei ah pawh chhungkaw pakhat chuan ram kang
vangin an ser huan an hloh phah der tawh. Kum tam tak chhung thi leh
thau pawlha miin a lo beih ve, a nghah fak a huan chu zan khat thil thu ah
meivapah a chang thei thin.
10. Thlai tenau (herbaceous species) an thi
Thlai tenau, herbaceous plant te, perhte kan tih mai thin te ho hi,
ramkang hian a zung chawpin a kangral vek thin a, an tan nun
khawchhuah ngaihna awm ve lo. Grass family ho, heng luang, hmunphiah
leh di te ho hi chu an lo chawr leh mai thin a, a dang te erawh hi chu an
kang ral pak pak thin. Heng thlai ah te hian damdawi tha tak tak leh thil
tangkai tak la hmuh chhuah si loh te pawh an awm thei. A tangkai pawh,
tangkai lo pawh, a zavaiin a kangral vek thin.
11. Migration a thlen thei:
Ram kang nasa tak avangin ramsasa te an tlan chhia a, hmun hla
takah an insawn thin. Let leh ngawt pawh nise, ram kan tawhna hmunah
an tan chaw ei tur a awm lo. An tan kir lehin awmzia a nei lova, a hlawp
hlawpin an pem chhuak vek thin.
12. Carbon dioxide a chhuak nasa lutuk
Thlai hian photosynthesis hun lai takin carbon dioxide a hip lut a, a
taksa chhungah carbon compound pawimawh tak tak a siam thin. Heng
carbon a lakluh thin avangi hian boruaka carbon dioxide tam lutuk tur a
veng tlat thin a, a ma taksa chhungah a dahbo vek thin. Hei hi carbon
dioxide fixation an ti. Heng carbon compound te hi boruakah an let leh
mai mai thei tawh lova, an thi a, an lo tawih ral anih pawhin humus
kaltlangin thlai vekin a hip let leh thei tho thin.
Thingkung a len poh leh carbon dioxide a dah bo zat a tam dawn
tihna a lo ni. Thingkung hi a kang anih chuan a taksaa carbon compound
te kha boruaka oxygen nen a in combine a, carbon dioxide boruakah ah a
lo insiam ta thin a ni. Ramngaw kan thiat a, kan hal dur dur anih chuan
nasa takin boruakah carbon dioxide kan dah chhuak dawn tihna a ni a.
Ram kan tikang anih chuan forest litter zawi zawia tawih ral tur leh thing
tang ro te, ram hnim te a kang ral a, an taksaa carbon te kha carbon
dioxide ah a insiam a. Chu chuan boruakah carbon dioxide a tih tam phah
thin. Greenhouse gas a lo pun phah thur thur tihna ani ber ma.
13. Tuia cheng tan pawh thihna tho:
Luite a cheng nungcha tan pawh thihna a thlen thei tho mai. A kam
tawn tawn meipui nasa takin a tuam chuan vau lui tui a lo sa a, chu chuan
luia nungcha tam tak a tihlum ve thei.
Eng ram hnim ah hian nge damdawi tha tak inphum ang a, eng ber
hian nge natna khirh tak tihdamna tur pai ang tih hi hriat mai theih a ni lo.
A zir chhung a rei a, hmuh chhuah a harsa em em thin. Mi rama thlai taksa
atanga damdawi an hmuh chhuah theih chuan, kan rama eng ramhnim
emaw ber atang hi chuan damdawi tha tak tak kan la hmuh chhuah ngei a
rinawm.Heng ram hnim hlu tak tak te hi, an hlutna hmuh chhuah anih hma
hian ramkang rapthlak tak hian a kang hlum zo vek ang tih erawh a
hlauhawm khawp mai.