You are on page 1of 4

SIK LEH SA INTHLAK DANGLAM (CLIMATE CHANGE)

HI ENGNGE NI?
Dr Alfred Malsawmsanga

A hmasain kan hotute duhsakna zarah Meithallawn Editorial Board member-ah min
han ruat ve a, a lawmawm rualin insitna a nasa duh khawp in ka hria. Thuziak mi nih loh nen
a huphurhawmin hotute duhsakna kan dawng seng lo ang tih a hlauhawm hle mai. Engpawh
nise, phak ang tawk leh thiam ang tawk te in mawhphurhna hlen kan tum poh a niang chu.

Awle, a bul tan nan tunlai khawvelin a buaipui leh kan ram pawhin kan hmelhriat tan
leh inzirtir/ inhrilh hriat kan mamawh em em mai “Sik leh sa inthlak danglam (Climate
Change)” hian bul in tan ve rawih phawt mai teh ang. Mithiam tak tak sawi leh ziak kan hre
nual tawhin a rinawm a, tin, issue hmasaah pawh hemi chungchang hi thailan a awm tawh tho
nachungin a key hniam deuh zawk hmangin i han tuihnih ve hrm hrim teh ang. Zaithiamho
pawhin hla pakhat key hran hranin an sa thin tho a lawm le!

Kan khawvel sik leh sa te chu a inthlak danglam reng a ni lawm ni? A changin ni a sa
a, a changin ruah a sur a, nimin leh vawiin sik leh sa a in ang hlei nem tiin kan rilruah zawhna
a awm mai thei. Heti ang hun reilote chhunga sik leh sa inthlak danglam hi chu khawchin
(Weather) sawina a ni zawk mah a, tuna kan sawi sik leh sa inthlakdanglam (Climate change)
erawh hi chu hun/kum rei tak chunga khaw awm dan (khawchin) chawhruala danglamna lo
awm hi a ni. Mithiamte chuan khawchin (weather) hi chu danglam reng tur a ni a, sik leh sa
(climate) erawh hi chu danglam zen zen lo tura ngaih a ni an ti. Tin, Climate change tih leh
Global warming tih pawh hi thil inhnaih tak a nih avangin sawi pawlh chang pawh a awm
thin. Global warming chu khawvel lumna lo sang zel sawina a ni a, Climate change chu
khawvel lumna sang zelin sik leh sa leh khaw awmdan a nghawng sawina hi a ni. Climate
change chuan kan khawvel khawvel sik leh sa inthlak danglam dan leh chumiin a nghawng te
a huam vek a ni ti ila a dik ber awm e.

Tunlai kan khawvel sik leh sa inthlak danglam chak leh nasa lutuk hi a chhan ber chu
lungalhthei leh tuialhthei kan hman nasat lutuk atanga boruak chhia- Greenhouse gas (CO2,
Nitrious oxide, methane leh water vapour) kan pekchhuah nasat vang leh ramngaw kan tih
chereu nasat lutuk avanga thleng a ni. Sik leh sa inthlak danglam (Climate change) hian
nghawng thalo tam tak a nei a, kan sawi vek seng lo ang. A tlangpui leh a langsar zual chauh
tawi te tein thailang zuai ila.

1. Khawvel a lum tial tial. NASA-in a tarlan danin tuna kan khawvel lumna kum khat
chawhrual chu kum 1880 aiin 0.80C in a sang tawh zawk a ni. Khawvel mithiam rual zaa
sawmkua pasarihte (97%)-te kan chenna boruak a lum tial tial a ni tih hi an pawm.. India
rama khawlum ni ber chu kum 2016 May thla khan Rajasthan-a khaw pakhat Phalodi-ah a
thleng a, 51oC a kai hial a ni. Khawvel lum zel hian thli lum (heat waves) a siam nasa in
mihring tan a hlauh awm em em a, khawlum lutuk avanga stroke leh thihna hial a thlen
thei a ni. India ramah hmanni lawk pawh khan thli lum avangin mi 12 laiin nunna an
chan.
2. Tuipui chim chin a sang tial tial. Tunah hian tuipui chim chin chu kum 1995 aiin 91
(± 4) mm in a sang tawh zawk a, NASA chhut dan chuan kum tin 3.3 mm in a san
belh. Hetianga tuipui chim chin a san zel avang hian tuipui dep ram hrang hrang
Bangladesh, Netherland leh adangten harsatna nasa tak an tawk dawn a. Mithiamte
chhut dan chuan tuipui chim chin 1m-a a san chuan kan thenawm Bangladesh a cheng
mi 176,00,000 (11% of population) ten a tuar dawn a, dam khawchhuah nan an
chhehvel ramah an tlanchhiat a ngai dawn a (climate refugee), keini ram pawh kan
bang bikin a rinawm loh.

3. Artic tuipuia vur tlang a tuiral. Kum 1980 tehna atang phei chuan kum sawm biah
12.8 % in a tuiral a ni. Satellite data atanga a lan danah phei chuan kum 2012 kha a
tuiral chak ber tum a ni. Arctic tuipuia vur tui ral hian tuipui chim chin a tihsan belh
nasa hle a ni.
4. Tuipui (Ocean) a lum tial tial. Tuipui hian khawvela lumna hi a lo hip ve thin a. Kan
khawvel boruak a lum tial tial avangin tuipui chunglang metre 700 chin chu kum 1969
ai khan tunah hian a lum tawh zawk a ni. Tuipui lum hian tui chim chin a tihsan mai
piah lamah tuia cheng nungchaten an tuar thei a ni.

5. Khawvel a lum zel avang leh sik leh sa a inthlak danglam avangin thing leh ramsa ten
an awmna/ chenna an sawn/ pem (migrate). North America ah chuan climate change
avang hian nungchate hmun sang lamah an pem hret hret a, kum 10 chhungin 16.9
kms velin an awmna an sawn a ni. Hetianga nungchate an pem hian ecological
balance a buai phah a nungcha thenkhat mangna hial a thlen thei a ni. Ecosystems
inthlak danglam avang hian kum tin nungcha chi hrang hrang 10,000 atanga 50,000
an rem (extinct) ang a chhut a ni.

6. Ruahtui tlak dan mumal lo leh hun rei lote chhunga ruah tam tak sur nghek a thlen.
Chawhrualin khawvel pumpuiah ruahtui a tla hnem tlangpui a, chutih rualin hmun
thenkhatah chuan khawkheng nasa tak te, tui thianghlim tlakchhamna te a thleng a. Ei
leh bar tharchhuah kawngah harsatna nasa tak a thlen mek a ni.

7. Khaw awmdan uchuak (extreme weather) entirnan, ruah leh vur uchuak, thli na tak,
tui lian thut,khawkheng a thleng zing tulh tulhin a nasa tulh tulh. Hetiang vang hian
khawvel hmun tam takah in leh lo chan, hliam leh nunna chan an awm thu kan hre
chamchi ta mai.

Heng bakah hian sawi tur tam tak a awm. Tuna tan chuan duhtawk phawt ila.

Kan ramah ngei pawh sik leh sa inthlak danglam hi kan tawng ve mek a. Kan ram
boruak a lum ve tial tial a, tunhmaa Air condition hman ngai lo kha tunah chuan kan hmang
nasa ta hle. Khawlum uchuak te, ruah uchuak te kan tawng ta fo mai. Kum 2016 khan
zankhat thil thuah ruah tam tak surin Tlawng lui a tilian hial a nih kha. Heng bakah hun bi
neia thleng thin, kan piputena thli tleh hun (Vahtlai thli, Thlipui, Pasawntlung thli, Siruk la
thli etc) leh ruah sur hun (Pawl delh ruah, To ruah, Nikir ruah, Ai ruah etc) an lo sawi thin te
pawh tunah chuan a hun a sawi dik hleih theih tawh loh a ni ber. Tin, serthlum pawh
khawthlang a tha thin kha tunah chuan khawchhak lamah a insawn mek a, Malaria pawh
hmun sang a awm ngailo kha hmun sang lamah hriat tur a awm ta. Heng lo pawh tam tak
sawi tur a awm ngei ang. Climate change nghawng hi kan tawng tan mek a, kan la tawng
chho zel pawhin a rinawm. Tunlai kan khaw awmdan hriatthiam har ta pawh hi Climate
change vang a nih ngei a rinawm. Chutiang a nih si chuan enge kan tih tak ang le?

Climate change hi dan theih a ni lo a, eng ang pawhin dan tum sa teh mah ila a thleng
dawn (thleng mek tawh) tho tho a, kan tuar tho tho dawn. Chuvangin, kan tawrh nat lutuk loh
nan a hma lak leh sik leh sa a inthlak danglam ang zela kan insiam rem a ngai a ni. A hmasa
berah chuan boruakchhia, a bik takin Carbon dioxide hip theitu leh tuihna kangchat tur
vengtu ramngaw humhalh mai bakah ram ngaw siam belh hi a pawimawh hle. A dawtah
chuan boruakchhia siam chhuak thei khawl hman tlem, energy heh lo chi khawl hman tam,
ningnawi/ bawlhhlawh ngah loh, Public transport hman tam, ram tihkan leh bawlhhlawh hal
loh bakah mite zirtir hi a pawimawh hle a ni.

Khawvel sik leh sa inthlak danglamna thlen tu hi ramdang leh ramchangkang a mite
chauh an nilo a, khawvela awm zawng zawngte hian kan thlen vek a ni tih hria ila. Ram
dangin boruakchhia an tichhuak teuh teuh a, keini ram hnufual lo insum a sawt lo tih chi a ni
lo. Boruakchhia pekchhuah kawngah tha kan thawh ve a, a tihhniam kawngah pawh mawh
kan phur ve a ni. Chuvangin hote emaw kan tih hian nghawng thui tak a nei thei a ni tih
hriain kan theih tawk a tlem emaw, a tam emaw. mahni theihna zawn theuhah hma i la ang u.

“Keini chhuan hi Climate change-in a nghawng tur awm chhun kan ni a, a siamthat
hna thawk theitu chhuan awmchhun kan ni bawk tih i hrereng ang u”.

(Source: Meithallawn Vol. 11 No. 1 April 2019-July 2019)

You might also like