ძანანა სანაძე

_ ტლესობა დასაგლეთ

L ართ ქ ელო ი

4 ქესწიქტებსა» 1479
(8
უღკ 9(479. 22)

9 41.9 %ი)

წინაძდებარე ნაშრომში განხილულია დას. საქართველოს გლეხთა

კლასი XV--XVIII სს. (ამ საკითხს ჩვენ ისტორიოგრაფიაში მიეძღვნა
მრაეალი ნაშრომი, მაგრამ დღევანდლამდე ის მონოგრაფიულად შეს-
წავლილი არ ყოფილა). ნარატიული წყაროებისა და სააქტო მასა-
ლეს საფუძველზე გამოთქმულია ახლებური თვალსაზრისი ისეთი სო-
ციალერი კატეგორიების შესახებ, როგორიც არიან: მსახური, მოი-'
ნალე, მოსასახლე, აზატი და სხვ. დადგენილია გლეხთა საბატონო, სა–
მეფო ღა საეკლესიო ნატურალური და მრომითი ეალდებულებები,
ბეგარის სახეები.
ნაზრომში განხილული ზოგი საკითხი (მაგ.,, მსახურის) სცილდე-
ბა წიგნს ქრონოლოგივრ და გეოგრაფიულ ფარგლებს და სა–-
ინტერესოაXV--XV სს. საქართეელოში მიმდინარე სოციალური პრო-
ცესების გასათვალისწინებლად.

6 თბილისის სახელიწიფო უზნივერს- ტეტი, 1979 წ.

 მესავალი

გლეხობის ანუ მწარმოებელი კლასის შესწავლას უდიდესი

მნიშვნელობა აქვს ამა თუ იმ ქვეყნის ფეოდალიხმის, როგორც ფორ-
მაციის შესწავლის საქმეში. გლეხისა და ფეოდალის ურთიერთობის
ფორმები, გლეხის მიწაზე მიმაგრების ეტაპები, გლეხობის შიგნით
ეკონომიური დიფერენციაციის გაღრმავება, საბოლოოდ გლეხობის
გააზატება და თავდახსნა ის ფაქტორებია რომლებიც უშუალოდ
განსაზღვრავენ ფეოდალური ფორმაცი-ს სხვადასხვა საფეხურს (მი–
სი ჩასახვიდან დაწყებლლი, მისი რღვევით დამთავრებული).
წინამდებარე ნაშრომში განხილულია დას. საქართველოს მწარ–
მოებელი კლასის ისტორია საქა“თველოს ერთიანი სამეფოს დაშლი–
დან მისი რუსეთთან შეერთების მომენტამდე, ანუ XV ს II ნა–-
ხევარიდან XVIII ს ჩათვლით. დასავლეთ საქართველოს გლეხო–-
ბას, მის სოციალ-ეკონომიურ მდგომარეობას მიუძღვნეს თავიანთი
შრომები ს. კაკაბაძემ, ლ. მუსხელიშვილმა, ო. სოსელიამ, ქ. ჩხატა–-
რაიშვილმა. დას. საქართველოს გლეხთა ზოგი კატეგორია გააშუქა
აგრეთვე ბ. ლომინაძემ, მაგრამ როგორც წყაროების ანალიზმა
გვ“ჩვენა. ეს საკითხი არ იყო დღემდე მთელი სისრულით შესწავ–
ლილი. ზემოთ დასახელებულ მკვლევართა სხვადასხვა თვალსა-
ზრისს ჩვენ განვიხილავთ თვით ნაშრომში გლეხთა კლასის ცალ-
კეულ წოდებახე თუ კატეგორიაზე საუბრისას,
აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ მსახურის სოციალ-პოლიტიკური
ინსტიტუტის კვლევამ, მისი გენეზეს-ს,- ფუნქციების და სხვ. დადგე–
ნამ. ჩვენ გვაიძულა გამოვსულიყავით ზემოთ დასახელებული ქრო–
ნოლოგიური ჩარჩოებიდან და მსახურის ინსტიტუტი განგვეხილა
ქართული ფეოდალური საზოგადოების ისტორიის მთელ სიგ”ძეზე
(V-–-- XVIII სს.), მსახურის საკითხის ისტორიოგრაფია განხილულია
სათანადო თავში.
 წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ახალი საარქივო მასალისა და
აგრეთვე ცნობილი მასალის ახლებურად ინტერპრეტაციის საფუძ-
უელზე რამდენადმე შეავსოს დას. საქართველოს გლეხობის ჭსაკი-
თხის დამუშავებაში ჩვენს ისტორიოგრაფიამი დღე:ბდე არსებული
ხარვეზები.
ავტორს სასიამოვნო მოვალეობად მიაჩნია მადლობა გადაუხა-
დოს მეცნიერ ხელმძღვანელს პროფ. მ. ლორთქიფანიძეს დიდი ყუ-
რადღებისათვის ამ სამუშაოს მიმართ და საგულისხმო მითითებები-
სათვის.
 თავი 4)

მსახურთა წოდება

1. ისტორიობგბრაფია

„მსახურის“ სოციალურ-პოლიტიკური ინსტიტუტის განვითარე-

ბაში გამოიყოფა სამი პერიოდი:
1, ადრეული ხანა, დაახლოებით XI--XII სს-მდე;
II. XIII-–-– XV სს. (ბექა-აღბუღას სამართალში ასახული ეტაპი
ამ ინსტიტუტის განვითარებისა);
III. XVI-– XVIII სს.
საკითხის ისტორიოგრაფიაც განხილულ უნდა იქნას ამ პერიო-
დების მიხედვით:

I პერიოდი

ადრეული ხანის მსახურის ინსტიტუტი განიხილა ივ. ჯავახ-შვილ–

მა და მივიდა შემდეგ დასკვნამდე: „ცალკე წოდებრივ ჯგუფს შეად-
გენდნენ „მსახურნი“, მაგრამ ახზნაურებივით ისინიც ერთგვარსა და
თანასწორუფლებიან გუნდს არ წარმოადგენდნენ. „მსახური“ ისეთ
პირს ეწოდებოდა, რომელიც სხვასთან იყო რომელიმე საქმის, ან
მინდობილობის გასაკეთებლად და სასყიდლით ან სხვაგვარის მინ-
დობილობით მას ემსახურებოდა. ამიტომ მსახურნი მეფესაც ჰყავდა,
მთავრებსაც... უეჭველია მსახურთავე ჯგუფს, მხოლოდ “უმაღლესს
ეკუთვნოდენ მთავრის „წინაშემდგომელნი“ და „ტაძრე-
ულნი“ (ხახგასმა ჩვენია –– მ. ს.)!.
როგორც ვხედავთ, ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მსახურები ცალ-
კე წოდებას წარმოადგენდნენ და ამავე დროს ისინი თავიანთი წოდე–

1 ი. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, წ. 11, %აკვ. 1,

1928, გე. 35.
5
 ბის შიგნით თანასწორუფლებიანები არ იყვნენ ჩვენი აზრით, აქ
გაიგივებულია ტერმინი მსახურის ორი სრულიად განსხვავებული
მნიშვნელობა: ერთ-:, როცა „მსახური“ ნიშნავს კონკრეტულ საზო–
გადოებრივ ფენას თუ წოდებას, და მეორე, როდესაც ის იხმარება
საერთოდ ყოველგვარი დაქვემდებარებული პირის აღსანიშნავად.
ივ. ჯავახიშვილის შემდეგ ადრეული ხანისათვის მსახურის ინს-
ტიტუტი განიხილა ს. ჯანაშიამ. მისი აზრით, „მსახურნი“, ისევე
როგორც „ტაძრეულნი“, არ იყვნენ მწარმოებლები და წარმოად-
გენდნენ გარდამავალ საფეხურს მწარმოებელ კლასსა და გაბატონე-
ბულ კლასს შორის?: ს. ჯანაშიას თვალსაზრისს იზიარებს აგრეთვე
ა. ბოგვერაძე3,

1I პერიოდი

ალ, ხახანაშვილი მსახურს, ბექა-აღბუღასა და ვახტანგის სამარ–-

თალთა მიხედვით, გლეხთა ერთ-ერთ კატეგორიად მიიჩნევს: „გლე-
ხებში განირჩეოდნენ: მსახური, ნასყიდი, ნაბოძები, ვალ-გადაუხდე-
ლი, თავის ნებით შესული და რთული ტიპის ყმა“რშ. მაგარმ ავტორი
არც თავისი დებულების დასაბუთებას ცდილობს, არც რაიმეს გვეუბ-
ნება მსახურის, როგორც საგლეხო კატეგორიის რაობის შესახებ. ის
მხოლოდ შენდეგი შენიშვნით კმაყოფილდება: „მსახური იყო დაახ-
ლოებული პირი ბატონისა“5,
ამ პერიოდის მსახურის საკითხს ეხება ნ. ურბნელი თავის
ნაშრომში „ათაბაგი ბექა და აღბუღა და მათი სამართალი“ და გამოთ–
ქვამს შემდეგ თვალსაზრისს: „მაღალსა «და „დაბალს წოდებას შორის
ხიდი რომ არ ჩატეხილიყო, მსახური გააჩინეს. მსახური ერთის მხრით
აზნაურზე მცირეა, მეორის–– გლეხს აღემატება. იგი იმათთ შუა
სდგას და თუ აზნაური არ ეთქმის, არც გლეხობა შეეფერება. მაშ,
მსახური ვინ იყო? როგორც სახელწოდებაც გვიჩვენებს, მსახური
მოსამსახურე იყო, მაგრამ ისეთი კი, რომელსაც „არა საჩინო ხელი“

წს ჯანაშია, საქრთველო ადრეული ფეოდალიზაციის გზაზე, მრომე-

ზი, L, 1940, გვ. 279.
3 ას, ბოგვერაძე, ქართლის ადრეფეოდალური საზოგადოებრიეი ურთი-
ურთობის ისტორიიდან, 1961, გვ. 107.
«ალ. ხახანაშვილი, ბატონყმობა საქართველოში რუსეთთან შეერთე-
ბამდის, 1910, გე. 14, :
' იქვე, გვ. 16. /
უბარა... და ამით განსხვავდებოდა მსახურ აზნაურისაგან რომელიც
„საჩინოდ ხელობლდა“, საპატიო საქმეს ასრულებდა#4ზ,
ამგვარად, ნ. ურბნელი მსახურს გარდამავალ წოდებად თვლის
გლეხსა და აზნაურს შორის. ძნელია იმის თქმა თუ საღ, რომელ
კლასში ათავსებს ის ამ წოდებას. როგორც მოყვანილი ადგილიდან
ჩანს, ავტორი საერთოდ არ განიხილავს ფეოდალურ საზოგადოებას
როგორც ორ ანტაგონისტურ კლასად –- გაბატონებულად და ექს-
პლუატირებულად –– გაყოფილ საზოგადოებას, არამედ ის წოდე-
ბებს წარმოგვიდგენს ერთგვარ უწყვეტ კიბედდ რომლის თეთოე-
ული საფეხური რამდენადაც მაღალია წინაზე იმდენად დაბალია
მომდევნოზე. ეს არამარქსისტული თვალსაზრისი სამართლიანად
გააკრიტიკა ა. კიკვ იძემ თავის ნაშრომში: „სამცხის სამთავროს
წარმოშობა საქართველოს ფეოდალურ მონარქიაში", აქ ავტორი
მსახურის შესახებ შემდეგ თვალსაზრისს გამოთქვამს: „ ჩვეულებრი-
ვად, მსახურის სისხლი იმდენივე ღირს, რამდენიც პატრონისაგან
კარგად მიღებული გლეხის სისხლი. აქ ხვდება მსახური და გლეხი
ერთმანეთს. ზსახურთა რეზერვი გლეხობაა“!.
განიხილავს რა „ხელმწიფის კარის გარიგება#“-ს, ა. კიკვიძე
ასკვნის: „მსახურთ უხუცესის საგამგებლოს ყველა საფარეშოთა
მსახურნი გლეხები უნდა ყოფილიყვნენ, ხოლო თუ მესაწოლეებად
ან საწოლის მსახურებად აზნაურებია დასახელებული, ეს სრულიად
არ არღვევს ჩვენს ინტერპრეტაციას ––- გლეხობის, როგორც მსა-
ხურთა რეზერვის შესახებ, რადგან საწოლი, უპირველესად როგორც
მეფის დასაძინებელი და ამასთანავე მისი კაბინეტი, განსაკუთრებით
საპატიო და პასუხისსაგებ სამსახურს მოითხოვდა “მაშინ და ამი-
ტომ იყო, რომ, იშვიათი გამონაკლისის გარდა ეს სამსახური აზნა-
ურთა საგვარეულო საკუთრება იყო"3,
ამგვარად, ავტორის აზრით, მსახურია ის პირი, ვინც ბატონის
ან მეფის კარზე ხელს ფლობს. როგორც ჩანს, განსაკუთრებით ისინი,
ვინც მსახურთ უხუცესის საგამგებლოში შედიან. თუ ხელი უფრო
საპატიოა, მსახური აზნაურთა წოდებიდან გამოდის, თუ ხელი ნაკ–

ი ნ ურბნელი, ათაბაგი ბექა და აღბუღა და მათი სამართალი, 1890,

გვ. 97--99. _
? ა. კიკვიძე, სამცხის სამთავროს წარმოშობა საქართველოს ფეოდალურ
მონარქი-ში, თსუ შრომები, XXXVII, 1949, გე. 896,
8 იქვე, გვ. 87.
 ლებ საპატიოა, მსახურთა ·-რეზერვი გლეხია, ასე რომ „მსახური“,
როგორც ცალკე სოციალური ფენა თუ წოდება, არ არსებობს.
ამავე თვალსაზრისს გამოთქვამს ა. ბო გვერაძეც. მკვლევრის
დებულება ამ პერიოდის მსახურის ინსტიტუტის შესახებ შემდეგია:
მსახური ძირითადად გლეხობიდან გამოდის.
მსახურთა საკითხს შეეხო აგრეთვე ნრ.ბერძენიშვილი: „აზ–
ნაურებზე ქვემოთ მსახურები დგანან. ფეოდალური ურთიერთობის
ხანაში, საერთოდ, მსახურები გარდამავალ საზოგადოებრივ ფენას
შეადგენდნენ. ისინი მიწისმოქმედნი არიან და ამით გლეხებს ჰგვანან,
ხოლო მათი წოდებრივი ფუნქცია აზნაურულია
––- ლაშქრობა და
სამსახური, ბატონყმობის წარმოქმნის ხანაში მსახურები ეკონომიურ
და სოციალურ დაქვეითებას განიცდიან. ხშირი ლაშქრობა და სამსა–
ხური და, საფიქრებელია, ამ დროისათვის უკეე პურის ჭამაც, ე. ი.
ბატონის გამასპინძლება.. “რუწყალოდ ანადგურებდა მას და გლე-
ხობოსაკენ მიერეკებოდა419,
ამგვარად, ნ. ბერძენიშვილის თვალსაზრისით:
1) მსახური მწარმოებელ, მიწათმოქმედ მოსახლეობას ეკუთვ-
ნის. მაგრამ ის გლეხი არაა, სხვა სიტყვებით, ის თავისუფალი მწარ-
მოებელია. ამიტომ მსახური, როგორც ჯერ კიდევ თავისუფალი მწარ–
მოებელი, გარდამავალ ფენას ქმნის გლეხსა და ახზნაურობას შორის.
2) ბექა-აღბუღას სამართალში მოცემული „მსახური“, როგორც
გარდამავალი ფენა, თანდათან ქრება, მას ეკონომიურ- შეუძლებ-
ლობა „გლეხობისკენ მიერეკება“ (შესაძლოა ავტორს ეს პროცესი
დამთავრებულად მიაჩნია ვახტანგის სამართლის ხანაშე).
ამავე თვალსაზრისს იზიარებს მ. ლორთქიფანიძე. თავის
ნაშოომში „სოვიალური ურთიერთობის ისტორიიდან XII ს-ის სა-
ქართეელოში“ ის აღნიშნავს: „გასათვალისწინებელია ის გარემოე-
ბაც, რომ ბექა-აღბუღას სამართალი აზნაურსა და გლეხს გარდა იც-
ნობს მსახურებს, რომელნიც, როგორც ცნობილია თფეოდალური
ურთიერთობის ხანაში, გარდამავალ ფენას წარმოადგენდნენ“)!).

ზა, ბოგვერაძე, დასახ. ნაშრომი, გე. 109,

10 ნ, ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორია XIII-- XIV სს., კონ–
სპექტი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ. 1I, 1965, გვ. 51.
"წ მქ, ლორთქიფანიძე, სოცალური ურთიერთობის ისტორიიდან XII
ს. საქართგელოში (ბატონყმობის გამარჯეების საკითხისათ ეის), კრებულში: საქარ–
თველო რუსთაველის ხანაში, 1966, გვ. 35-- 36.

8
 „ამავე პერიოდის გლეხობას მიუძღვნა დ. მე გრე ლაძემ თავი-
სი ნაშრომი: „გლეხობის ეკონომიური მდგომარეობა XIII ·ს-ის II
ნახევრიდან XV ს-მდე“. ამ ნაშრომიდან უნდა დავასკვნათ, რომ ავტო–
რი .აღებულ საუკუნეებში მსახურს არ მიიჩნევს გლეხად, რადგან
საერთოდ არ განიხილავს ასეთი ტიპის გლეხს. ავტტორის მსჯელობა
ამ საკითხზე შემდეგია: „მიწაზე მიმაგრებული გლეხობა იმთავითვე·
არ "წარმოადგენს ერთგვაროვან მასას. ბექა-აღბუღას კანონმდებლობა
იცნობს სხვადასხვა სოციალური კატეგორიის გლეხებს. ესენია: მკვი–
დრი, თავდაწერილი, თავდაუწერელი, მომართებული, ნასყიდი“!?.
უფრო მოგვიანებით დ. მეგრელიძე თავის სტატიაში „ხელეწიფის
კარის გარიგების ერთი ადგილის გაგებისათვის“, გჰმოთქვამს მოსაზ-
რებას, რომ მსახური გლეხობის შემადგენლობაში უნდა შედიოდეს
და გვთავაზობს მსახურის შემდეგ განსახლვრ:ს: „გარდა მანდატუ-
რისა ამ დროისათვის მსკხურთა კატეგორიაში შედის სამეფო და ფე-
ოდალთა კარზე მყოფი გლეზობ-დან გამოსული ჯგუფები, რომლებიც
კარზე სხვადასხვა საქმიანობას ეწევიან. მათი საქმიანობა არაგლეხუ–
რია, ისინი ა5 მისდევენ მიწათმოქმედებას ამით განსხვავდებიან
თავიანთი მოძმე გლეხებისაგან და, თუმცა მცირე უპირატესობით
სარგებლობენ, ჭაინც პრივილეგირებულ კატეგორიას –- მსახურს
ქმნიან“1მ,
ამგვარად. ავტორ-ს აზრით, მსახურლა ის, ვინც ბატონის ან ზე-
ფის კარზე რაიმე ხელს ფლობს. ან საე-თოდ რალმე საქვმიაზობას
ეწევა. მსახურს –ძლეეა გლეხის ოჯახი. გლეხის ეს ოჯახი მიწათმოქ-
მედება" ეწევა და ბეგარას იხდის. ხოლო მისი ერთი წევრი არ ეწე–
ვა მიწათმოქმედებ:ს, არ არ-ს მწარმოებელი. ის ბატონს კა“ზე ე?-
სახურება და პრივილეგერებელ. საგლეხო კატეგორიას ქენის.
მსახურს, ბექა-ალბულას სამართლის მ-ხედვით. გლეზოპაშ- გა-
ნიხილავს ნ. შოშიაშვილი, სი სქემა შემდეგნაირია: გლეხობა
შედგება მსახურედან და გლეხიდან. გლეხთა კატეგორ-ებია: მკიიდ-
რი, შეწირული. გარეთმოსული .ნასყიდი. მსახურის კატეგორიებია:
ჩვეულებრივი მსახური (სისხლის ფასი 10120 თეთრი), აზნაურად მსა-

#9 ა, მეგრელაძე, გლეზობის ეკონომიური მღგომარეობა· XIII ს-ის 11

ნახევრიდან XV L-მდე, კრებულ?ი: ნარკვევები ფეოდალური საქართველოს გლეხო-
ბის ისტორიიდან, 1967, გე. 74.
19 დ მეგრელაძე, ხელმწიფის კარის გარიგების ერთი ადგილის გაგები–
სათვის, მაცნე, ისტორიის, ა”ქეოლოვიის, უი ნო;C აფიისა და ხეღოვნ. ისტ. სერია,
1971, # 3, გვ. 164.
ზური (სისხლის ფასი 6000 თეთრი), ახნაურად მსახური და საჩინო
ხელს მქონე (12000 თეთრი)!).
ყველა პერიოდის მსახურს გლეხობაში განიხილავს აგრეთვე
ღ. გვრიტიშვილი: „ფეოდალური ურთიერთობის განვითარების
ყველა საფეხურზე ჩანს მსახურთა ინსტიტუტი. იგი ამ მოვლენის
პირმშოა და მისი თანამგზავრიც, დროისა და პირობების მიხედვით,
რა თქმა უნდა, ცვლილებებს განიცდის, მსახური ჰყავს მეფეს, ეკლე–
სიას, ფეოდალს. იგი, უეჭველია, გლეხთა კატეგორიაში თავსდება,
მაგრამ მისი მოვალეობა შედარებით საპატიოა და ამიტომ გლეხთა
სხვა კატეგორიებისაგან მდგომარეობით საგრძნობლად განსხვავ-
დება(15,
ბექა-აღბუღას სამართლის მიხედვით აზნაურად მომსახურე მსა-
ხურებს დ. გვრიტიშვილიც მსახურთა კატეგორიებად მიიჩნევს. დე-
ბულება, რომ მსახური ყველა პერიოდისთვის გლეხთა კატეგორიაში
თავსდება, ზკვლევარს არა აქვს შემაგრებული რაიმე საბუთით. მსა-
ხურის ვალდებულებების შესახებ ის აღნიშნავს: „სათანადო საბუთე-
ბიდან ჩანს, რომ მსახურის მოვალეობა უფრო საპატიოა, იგი „ბეგა–
რას“ „ნსახურობით" უხდის თავის პატრონს და ამით განსხვავდება
„მებეგრე გლეხისაგან“. მსახურთა კატეგორია შევსებას ღებულობ-
და თარხან გლეხებისაგან. მსახური ბატონის კარზე საპატიო სამსა-
ხურში მყოფი აღზევებული გლეხი იყო“1!ნ,
ამგვარად, დ. გვრიტიშვილის განმარტებით, მსახურია ის გლე–
ხი, რომელიც ბატონის კარზე ასრულებს „საპატიო სამსახურს“, მაგ-
რამ ავტორი არ განმარტავს, თუ რას გულისხნობს საპატიო სამსა-
ხერში.
უკანასკნელ ხანებში მსახურის საკითხს სპეციალური ნაშრომე-
ბი §იუძღვნა ზ. რატ იან მ ა, რომლებშიც ის ცდილობს დაასაბუთოს
მსახურთა გაბატონებული კლასისადმი კუთვნილება. მისი დასკენა
ბექა-აღბუღას სამართალში მოხსენიებული მსახურების შესახებ
შემდეგია: „მსახურებს საერთოდ, როგორც „აზნაურად მსახურებს“,
ისე „მსახურად მსახურებს“, ჰყავთ ყმები და აქვთ სათანადო მა-
მული, მსახურთა წოდების სამივე ფენა გაბატონებულ კლასს მიე–

1 LI. II0II IმI)8I1IM. LM0IIC«მეი C02M0I2 M#2M% IICI001IM0C MIIIL IC X0%-

#VM%, #6ნI006ძ%იCი21, 1953.
#% დ, გვრიტიშვილი, ფეოდალური საქართველოს სოციალური ურთი-
ერთობის ისტორიიდან, 1955, გვ. 185.
# დღ, გვრიტიშვილი, ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან, 1962,
2ვ- 51.

19
კუთვნება“!?, შემდეგ ზ. რატიანი უფრო შორსაც მიდის და ცდილობს
დაასაბუთოს, რომ არა მარტო ბექა-აღბუღას სამართალში ასახული
მსახური, არამედ ვახტანგ VI-ის პერიოდის მსახურიც გაბატონებულ
კლასს ეკუთვნის!ზ.
მ. ბერძნიშვილი თავის ნაშრომებში ემხრობა თვალსაზ-
რისს, რომელთა მიხედვით მსახურები წარმოადგენენ გარდამავალ,
პირადად თავისუფალ, ვასალული კიბის ყველაზე დაბალ საფეხურზე
მდგომ საზოგადოებრივ ფენას: „მსახური დაუბეგრავი საზოგადოე-
ბის უქვედაეს საფეხურზე მდგომი პირია. მაგრამ ბუნება მსახურისა
ორმაგი ტენდენციისაა: ერთის მხრივ მსახური აზნაურს უტოლდება,
აზნაურის ფუნქციას ასრელებ!, ე. ი. ეკონომიურადაც ძლიერია, მე–
ორეს მხრივ მსახური „მსახურად“ არის, ე. ი. თავის სოციალურ
წრეში რჩება და მისი ფუნქეიები ამ სოციალურ წრეს არ სცილდე-
ბა. სწორედ ამ ორმაგი ტენდენციის გ:მო, მსახური გარდამავალი სა–
ფეხურია სოციალურ კიბეში –– ერთის მხრივ ის ლაზობს აზნაურთა
წრეს გაუტოლდეს, მეორეს მხრივ ეკონომიური შეუძლებლობა მას
გლეხობისაკენ ეზიდება“!9.
მ. ბერძნიშვილი საბოლოოდ მაინც იხრება იმ თვალსაზრისის–
კენ, რომ მსახური ეკუთვნის გაბატონებულ კლასს, რადგან მსახური
თუ პერსპექტივაში გარდამავალია. არსებულ პერიოდში რომელიმე
კლასს უნდა ეკუთვნოდეს და ამბობს, რომ ის ეკუთვნის დაუბეგრავ
საზოგადოებას. დაუბეგრავი საზოგადოება კი მხოლოდ გაბატონებუ-
ლი კლასი შეიძლება იყოს. თუმცა, ავტორისავე სიტყვებით, მსახუ–
რი ამ სახოგადოების უქვედაეს საფეხურზე იმყოფება, მაგრამ მა–
ინც მისი წევრია.
ასეთია მკვლევართა სხვადასხვა თვალსაზრისი მსახურის ინსტი–
ტუტის შეორე პერიოდზე (XIII-––XV სს), ანუ ბექა-აღბუღას სამარ–
თალში ასახულ მსახურზე. ეს თვალსაზრისები შემდეგნაირად შეიძ-
ლება დავაჯგუფოთ:

17. ზ რატიანი, მსახურთა სოციალური წოდება, ცისკარი, # 8, 1968 წ.

აგრეთვე მისივე, საქართველოს სოციალური წყობა XIII-XIV სს. 1970, გვ. 117.
11 ზს რატიანი, მსახურთა კლასობრივი ვინაობის გაგებისათვის, მაცნე,
ისტორიის... სერია, # 3, 1974, გვ. 139.
1. მ ბერძნიშვილი, საქართველო XI -–– XII სს-შე, 1970, გე. 102.
მისივე, ქართულ-ბიზანტიური სოციალური ტერმინოლოგიიდან, მაცნე, ისტორიის...
სერია, #1, 1977, გე. 53,

11
 1. მსახური გარდამავალი საზოგადოებრივი ფენაა გლვხობასა
და აზნაურებს შორის (ნ. ურბნელი, ნ. ბერძენიშვილი,“მ. ლორთქიფა–
ნიძე, მ. ბერძნიშვილი).
I1. მსახური გაბატონებულ კლასს ეკუთვნის (ამ თვალსაზრისის
დასაბუთება სცადა ზ. რატიანმა);
111. მსახური გლეხთა მაღალი კატეგორიაა (ალ, ხახანაშვილი,
დ. გვრიტიშვილი, ნ. შოშიაშვილი, დ. მეგრელაძე):
IV, მსახური ძირითადად გლეხობიდან გამოდის (ა. კიკვიძე,
ა, ბოგვერაძე ეს თვალსაზრისი, როგორც ჩანს, უარყოფს მსახუ--
რის, როგორც ცალკე სოციალური კატეგორიის არსებობას).

III პერიოდი

ამ პერიოდის მსახურს ყველა მკვლევარი, გარდა ზ. რატიანისა,

გლეხთა კლასს აკუთვნებს და მის პრივილეგირებულ კატეგორიად
მიიჩნევს.
დას. საქართველოს გლეხობა განიხილა პირველად ს. კაკაბა-
ძე მ. და დაყო შემდეგ კატეგორიებად: აზატი, მსახური, მოინალე და
მოჯალაბე. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ს. კაკაბაძე არ ცდილა დაედ-
გინა მსახურის რაობა და მსახურად მიიჩნევდა ყველა გლეხს, რომ-
ლებსაც დავთრებში „სანსახური“ ევალებათ?ი,
ს. კაკაბაძის შემდეგ დას. საქართველოს გლეხთა კატეგორიები
საგანგებოდ განიხილა ლ. მუსხელიშვილმა?!. მან ფუნდამენტალუ-
რად შეისწავლა ეს საკითხი, მაგრამ, ჩვენი აზრით, დაუშეა ზოგიერ-
თი მეთოდოლოგიური ხასიათის უზუსტობა, რამაც საბოლოოდ არა-
სწორ დასკვნამდე მიიყვანა:
1) ავტორი, ს. კაკაბაძის მსგავსად. ყველა გლეხს, რომელსაც
სამსახური აკისრია, მსახურად მიიჩნევს;
2) ის უარყოფს აზატის როგორც გლეხთა ცალკე კატეგორიის
არსებობას და მას მსახურებს მიათვლის;
3) როდესაც გლეხებს არ უწერიათ „სამსახური“ და ევალებათ
რაიმე კონკრეტული სახე ამ საზსახურისა, მაგ.: მზარეულობა, მჭედ-

2 ს. კაკა ბაძე, მასალები დას, საქართველოს სოციალური და ეკონომიუ-

რი ისტორიისათვის, საისტორიო კრებული 1, 111, 1928. '
2 ლ, მუსხელ იშვილი, დასავლეთ საქართველოს გლეხობის სოცი-
ალ ეკონომიური კატეგორიები XVI-XVII სს., ენიმკის მოამბე, V-VI, 1940, გვ.
2ტ7.
12
ლობა, ხელოსნობა, მეთევზეობა-მენავტეობა და სხვ., ავტორი ტფდი-
ლობს ბეგარის მიხედვით დაადგინოს მათი ამა თუ იმ კატეგორიი-
სადმი კუთვნილება, ამის მიხედვით ხან მსახურებს აკუთვნებს, ხან
მოინალეებს.
აქტორი ცდილობს გაარკვიოს, თუ რომელი იყო საპატიო და
რომელი არასაპატიო სამსახური ბატონის კარზე და გვთავაზობს შემ–
დეგ თეალსაზრისს: „საკუთრივ სამსახური“ იყო როგორც საპატიო,
ისე სათაკილოც. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ საპატიო სამსა-
ხურს ასრულებდა, ჩვეულებრივად, მსახური, ხოლო სათაკილოს –-
გლეხი (მოინალე), თუმცა ზოგჯერ, როგორც ვნახავთ, ამასაც ანდობ–
დნენ ხოლმე საპატიო სამსახურს... მაგალითისათვის შეიძლება და-
ვასახელოთ შემდეგი საპატიო სამსახური: „მოურავობა“, „ხელოსნო–
ბა“, ანუ „ხელოსნობით სამსახური“, შემდეგ სახლთხუცესობა, მო-
ლარეობა და სხვა მრავალი. დაბალი ღირსების სამსახურად უნდა
ჩაითვალოს. მაგ, „მოინალობა"... შემდეგ (თუმცა არა ყოველთვის)
მზარეულობა, ალბათ „სასახლის სამსახურიც“, რომელიც, თუ გა-
ვითვალისწინებთ, რომ „სასახლე“ სამოსახლო ადგილს ეწოდებოდა
თავისი მიწა-მამულით... უნდა ჰგულისხმობდეს თვით „სასახლის“
მოვლას, მის კარზე საჭირო სამეურნეო სამუშაოს შესრულება ან,
ეგებ, მიწის დამუშავებასაც... განსაკუთრებით დამამცირებელ სამსა–
ხურად ითვლებოდა „ტვირთის ზიდვა“... საპატიოც შეიძლებოდა ყო-
ფილიყო დღა სათაკილოც), იმისდა მიხედვით, ალბათ, თუ რა პირო-
ბებზი სრულდებოდა მაგ. „მგზავრობა“29,
ამგვარად, როგორც ვხედავთ, თუმცა ლ. მუსხელიშვილი დიდ
ადგილს უთმობს იმის გარკვევას. თუ სამსახურის რომელი სახე იყო
სათაკელო და რომელი საპატიო, მაგრამ ფაქტიურად იმ დააკვნამდე
მიდის, რომ ყველა სამსახური ბატონის კარზე საპატიოა, გარდა
„მოინალობისა“, „სასახლის სამსახურისა“ (რისი შინაარსიც ავტორ-
თან მთლად ნათლად არ არის განსახღვრული), „მზარეულობისა“
(რომელიც, მკვლევარის აზრით, ერთიდაიმავე დროს საპატიოც შეიძ–
ლება იყოს და არასაპატიოც) და „ტვირთის ზიდვისა“. მკვლევარის
კრიტერიუმი გლეხისა და მსახურის გამიჯვნაში არის საპატიო და
სათაკილო სამსახური. აქედან გამომდინარე ლ. მუსხელიშვილი XVII
ს. დას. საქართველოში მომუშავე მეტვიითე გლეხებს, მხოლოდ
იმიტომ, რომ მათ ლაშქრობაც ევალებათ, მსახურებად მიიჩნევს. ასე–

5 ლ, მუსხელიშვილი, დასახ, ნაშრ., გვ. 277-78.

13
ვე მსახურებად მიიჩნევს მკვლევარი მენავტე-მეთევზე გლეხებს იმი–
ტომ, რომ ისინი საპურობოს მოვალენი არიან და ა. შ
ასეთი მეთოდით ლ. მუსხელიშვილი დას. საქართველოს გლე–
ხებს ყოფს შემდეგ კატეგორიებად:

XVI საუკუნე

I. გლეხი (მოინალე): 1) მეტვირთე, 2) მომუშავე; .

II. მსახური: ა) დაბეგრილი: 1) მოსამსახურე, 2) მოლაშქრე;
ბ) დაუბეგრავი: 1) მოსამსახურე, 2) მოლაშმქრე?3,

XVII საუკუნე

I, გლეხი (მოინალე): 1) მეტვირთე, 2) მომუშავე, 3) მონადე;

I1. მსახური: ა) დაბეგრილი: 1) მეტვირთე, 2) მომუშავე, 3) მო-
ნადე, 4) მოსამსახურე, 5) მოლაშქრე.
ბ) დაუბეგრავი: 1) მოსამსახურე, 2) მოლაშქრე24.
ამგვარად, როგორც ვხედავთ, ამ სქემით, გლეხის (მოინალის)
პირადი ვალდებულება ბატონის მიმართ არის მხოლოდ ტვირთი და
მუშაობა. „სასახლის სამსახურა# ავტორი აიგივებს მუშაობასთან და
სამოსახლო მიწის დამუშავებად მიიჩნევს, ხოლო „მოინალობაში“
გულისხმობს ტვირთის, შეშის ზიდვას და სხვა მსგავს სამუშაოებს.
დას. საქართველოს გლეხობას მიუძღვნა რიგი შრომებისა ო. ს ო–
სელია:§525 ლ. მუსხელიშვილისაგან განსხვავებით, ო. სოსელია
ახატს (XVI--XVII სს) გლეხთა ცალკე კატეგორიად თვლის. თუ
ლ. მუსხელიშვილი აიგივებს დაუბეგრავ მსახურს აზატთან, ო. სო-
სელია მათ განასხვავებს ერთმანეთისგან. მაგრამ მკვლევარი არ
განიხილავს კრიტიკულად ლ. მუსხელიშვილის თვალსაზრისს და არ
გვთავაზობს თავის განსხვავებულ საბუთიანობას.

95 -. მუსხელიშვილი, დას.ხ. ნამრ., გვ. 293,

=L იქვე, გვ. 312,
5 ო სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორიი-
დან, 1966, გვ. 69--98. მისივე: აზატ გლეხთა კატეგორი· დას. საქართველოში,
მLკი, ნაკე. 33, 1960. მისოვე: დას. საქართველოს გლეხთა ეკონომიური მღგომა-
რეობა XVI ს. XIX ს, 1 ნახევრამდე, კრებულში: ნარკვევები ფეოდალური სა-
ქართვე ლოს გლეხობის ისტორიიდან, 1967, გვ. 176.

14
 მოკლედ განიხილავს გურიის გლეხთა სოციალურ კატეგორიებს
ქ. ჩხატარაიშვილი. ის ცდილობს დაადგინოს მსახურის ძირი-
თადი განმასხვავებელი ნიშანი გლეხისაგან და მიდის დასკვნამდე,
რომ მსახურია ყველა ის გლეხი, ვისაც არ ევალება მუშაობა და
ტვირთი, მაგ., მზარეული, მეჯინიბე, ხელოსანი და სხვ.95.
კახეთის გლეხობას მიუძღვნა თავისი საკანდიდატო დისერტაცია
ნ. ასათიანმა, მაგრამ ნაშრომის იმ ნაწილში, რომელიც ეძღვნება
მსახურს, ის ძირითადად ეყრდნობა ლ. მუსხელიშვილის ზემოდასახე-
ლებულ ნაშრომს. ავტორი აღნიშნავს, „აზატთა (თარხანთა) ცალკე
სოციალ-ეკონომიური კატეგორია კახეთში არ ჩანს რადგან მათ
უმრავლესობას, ათავისუფლებენ რა მთლიანად ან ნაწილობრივ
ძირითად საბატონო გამოსალებისაგან (ყალანისაგან), სხვა უფრო
იოლ და საპატიო სამსახუ“ს აკ-სრებენ. ამის შემდეგ გააზატებული
გლეხები ერთიანდებიან მსახურთა კატეგოლრიაში427,
ამგვარად, როგორც ლ. მუსხელიშვილი, ნ. ასათიანიც ყველა
აზატს მსახურებს მიაკუთვნებს და აზატს ცალკე საგლეხო კატეგო-
რიად არ მიიჩნევს. მსახურების შესახებ მკვლევარი აღნიშნავს: „კახე–
თის აღწერილობის ამავე დავთარში ვხვდებით ხელოსნობით მომსა-
ხურე გლეხებს: ფეიქარს, მჭედელს, მექვაბეს, მეკალათეს, ხაბაზს
და სხვ. ასეთი პირნი დასავლეთ საქართველოში ჩვეულებრივ მაახ-
ხურთა კატეგორიაში შედიან (აქ ავტორი ეყრდნობა ლ. მუსხელი-.
შვილის ნაშრომს ––- მ. ს.). სააწუხაროდ, სხვა დამატებითი ცნობები
ამ უკანასკნელთა შესახებ ჩვენს ხელთ მყოფ კახურ დოკუმენტებში
არ გვხვდება, ამიტომ მხოლოდ ვარაუდით შეგვიძლია დავუშვათ,
რომ ესენიც მსახურთა უმდაბლეა) ფენას ეკუთვნოდნენ”25.
საბოლოოდ ნ. ასათიანი მსახურებს შემდეგ კატეგორიებად
ჰყოფს:
ა) მხლებელ-მოლაშქრენი;
ბ) მოხელენი:
გ) მებატონის პირადი მეურნეობის და ხელოსნობით მომსახუ–
რენი.

%ქ1, ჩხატარაიშეილი, გურიის სამთავროს გლეხთა სოციალ-ეკონო-

იური მდგომარეობა XV-XVIII სს-ში, Lაზოგ. მეცნ. განყ. მოამბე, 1, 1963, გვ. 76.
% ნ, ასათიანი, კახეთის გლეხობა XVI-XVIII სს, საკანდ-დატო დი-
სეოტაცია (ხელნაწერი). გვ. 175 (სქოლიო).
2 იქვე, გე, 179.
15
 „ყველა ამათი საერთო ნიშანია ის, –- აღნიშნავს ავტორი --
როვ ძირითადი საბატონო ნატურალური გადასახადისაგან, ყალა-
ნისაგან გათავისუფლებულნი არიან და მებატონეს პირადად ემსახუ–
რებეან. ლაშქრობა-ნადირობა მხლებელ მოლაშქრეებს ეკისრებათ,
მოხელენიც და მესამე ჯგუფის მსახურნიც სამხედრო ბეგარისაგან
„თავისუფალნი არიან“29.
ამგვარად, როგორც ვხედავთ, ნ. ასათიანი, ისევე როგორც ადრე
ლ. მუსხელიშვილი, მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ბატონის კარზე მო–
სამსახურე ყველა გლეხი მსახურია, იქნება ის მექვაბე, ფეიქარი, მე–
ზვრე, ხაბაზი თუ სხვა. ამის შედეგად მკვლევარი ლოგიკურად: იმ
თვალსაზრისამდეც მიდის, რომ არიან გსახურები, რომლებსაც ლაშქ–
რობა არ ევალებათ.
ქართლში მსახურთა ინსტიტუტს განიხილავს გ. აკოფაშვი-
:ლი ნაშრომში: „გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVII--
XVIII სს აღმოსავლეთ საქართველოში43ბ, ავტორი გლეხობას სამ
ჯგუფად ჰყოფს: 1 მკვიდრი: 1I ნებიერი და III ნაკსყიდი, ერთ-ერთ
ჯგეფში კი (მკვიდრი) მკვლევარი ქვეკატეგორიად გამოჰყოფს მსა-
ხურებს. მსახურის ადგილის შესახებ გლეხთა საერთო მასაში, მკვლე-
ვარი აღნიშნავს: „გლეხთა ფენაში XVII--XVIII სს. მასალების მი–
"ხედვით, გლეხთა უფლებრივი მდგომარეობის მიხედვით 3 სხვადა-
სხვა ჯგუფი შეინიშნება: 1. მკვიდრი, 2. ნებიერი, 3. ნპსყიდი... მკვიდრ
გლეხთა შორის საგადასახადო -––- ვალდებულებითსა და ეკონომიუ-
რი მდგომარეობის მიხედვით გლეხთა შემდეგი კატეგორიების გა-
მოყოფა შეიძლება: თარხანი, მსახური, მებეგრე,„ ბოგანო. ნებიერ
გლეხთა შორის შემდეგ კატეგორიებია აღსანიშნავი: ნებით მოსუ-
ლი, ხიზანი, ნასყიდ ყმებს შორის არიან უმამულო, ანუ ბოგანო ნას-
ყიდი გლეხები, და მიწაზე მჯდომი ნასყიდი გლეხები43!..
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ავტორის აზრით, თარხანს, მსა-
ხურს, მებეგრესა და ბოგანოს შორის სხვაობა მხოლოდ საგადასახა–
დო ვალდებულებებით და ეკონომიური მდგომარეობით ამოიწურე-
ბა, უფლებრივი სხვაობა მათ შორის არ არის, ისინი ერთი, უფლებ–

1? 6 ასათიანი, დასახ. ნამრ. გვ. 179--180.

9 23, აკოფაშვილი, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVII-XVIII
სს-ის აღმ. საქართველოში, მხკი, ნაკვ. 34, 1962, გვ. 69.
შ1 იქვე, გვ. 81-82.
16
რივად თანასწორი, მკვიდრი გლეხობის ქვეკატეგორიებს ქმნიან მხო-
ლოდ. ასეთ შემთხვევაში გაუგებარი რჩება, თუ რატომ არის, რომ
ვახტანგის სამართალში მსახურის სისხლზეა საუბარი ისევე რო-
გორც თავადის, აზნაურის, ვაჭრის და გლეხის სისხლზე. ამავე დროს
სამართალი სულაც არ თვლის საჭიროდ ცალ-ცალკე განიხილოს
მკვიდრის, ნებიერის და ნასყიდის სისხლის ფასი.
ქართლის გლეხობას მიუძღვნა ე. ხოშტარიამ წერილი:
„გლეხობის სოციალური მდგომარეობა XVII-XVIII სს. ქართლ-
ში“? ავტორი გლეხობას ორ კატეგორიად ყოფს: მსახურად და
მშებეგრედ, აქედან მსახურებად მიიჩნევს ყველა გლეხს რომელიც
ხელს ფლობს ბატონის კარზე, იქნება ის ხაბაზი, მხარეული თუ სხვა.
მსახერის ინსტიტუტი საფუძვლიანად განიხილა თავის ნაშრო-
მებში მკვლევარმა გ. ჯამბურიამ. მისი თვალსაზრისი ამ საკითხზე
თავდაპირველად ემთხვეოდა ზემოთგანხილულ მკვლევართა თვალ-
საზრისებს (ლ. მუსხელიშვილი, ნ. ასათიანი, ე. ხოშტარია). მსახუ–
რებს გ. ჯამბურია, ისევე როგორც ნ. ასათიანი ყოფდა სამ კატეგო–
რიად: 1, მხლებელ-მოლაშქრეები, 2. მოხელეები, 38. ხელოსნობით
მსახურნიჰ1, მსახურთა ამ კატეგორიებზე მკვლევარი აღნიშნავს:
„მსახურები მწარმოებელთა კლასში შემავალ პრივილეგირებულ
ფენას ქმნიან. ბატონის მიმართ მისი მთავარი მოვალეობაა „საპა–-
ტიო სამსახური“; ლაშქრობა-მხლებლობა და მასპინძლობა...
„მსახურთა ერთი ნაწილი თავისს მოვალეობას მოხელეობით
ასრულებდა. ფეოდალის კარზე და მამულში მრავლად იყვნენ მსა-
ხური –– მოხელეები: სახლთუხუცესი, მოურავი, ნაცვალი, მამასახ-
ლისი, მდივანი, მოლარე, იასაული, შათირი, გხირი და სხვ.
„მოლაშქრე-მსახურებსა და მოხელე-მსახურებსს გარდა, რო-
მელნიც მსახურთა ფენის ძირითადი ნაწილი იყო, გვხვდებიან აგრეთ-
ვე ხელოსანი მსახურები: მზარეული, მეღვინე ან სხვა ასეთი+3).
შემდეგში გ. ჯამბურიამ, ამ საკითხზე გამოთქვა ნ. ასათიანისგან
რამდენადმე განსხვავებული თვალსაზრისი და მსახურის აღნიშნულე
სამი კატეგორიიდან დატოვა მხოლოდ პირველი ორი:

ვვ ე. ხოშ ტა რია, გლეხობის სოციალური მდგომარეობა XVII-- XVIII სს.

ქართლში, ისტორ. ინსტ. შრომები, V, ნაოკვ. LI, 1960, გვ. 77.
95 ჯამბურია, სოციალური ურთიერთობა და კლასობრივი ბრძოლა ს»
ქართველოში XVI-–-– XVII სს. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, IV, გვ. 194,
) იქვე, გვ. 194, მისივე: საქართველოს სოციალ––პოლიტიკური ვითარება XVII
ს. 1 ნახევარში, სადოქტორო დისერტაცია, 1975 (ხელნაწერი), გვ. 809--61, _
2. მანანა სანაძე სყ
 „მოლაშქრე-მსახურებსა და მოხელე მსახურებს გარდა, რომელ–
ნიც მსახურთა ფენის ძირითადი ნაწილი იყო, გვხვდებიან აგრეთვე
ხელოსანი მსახურები: მზარეული, მეღვინე ან სხვა ასეთი, მაგრამ
ამგვარი სამსახური არ იყო მსახურთა ფენის
დამახასიათებელი და განმსაზღვრელი ნიშ»
ნ ი. ამგვარად, მსახურთა კატეგორიაში მოვალეობისდა მიხედვით
უნდა გამოვყოთ: 1) მხლებელ-მოლაშქრეები და 2) მოხელენი“ (ხაზ-
გასმა ჩვენია–– მ. ს.)35.
ამგვარად, გ. ჯამბურია იღებს „ხელოსან მსახურებს“ მსახურთა-
კატეგორიებიდან, მაგრამ, როგორც ჩანს, მათ მა-ნც თვლის მსახუ-
რებად, რადგან აღნიშნავს: „..გვხვდებიან აგრეთვე ხელოსანი მსა–
ხურები: მზარეული, მეღვინე, ან სხვა ასეთი“. გ. ჯამბურია რომ მზა-
რეულს, ხაბაზსა და სხვას მსახურებად მიიჩნევს, ჩანს აგრეთვე მის
მიერ მებეგრე გლეხთა ვალდებულებების განსაზღვრიდან. ამ ვალდე–
ბულებებად ის მიიჩნევს: ბეგარას, მუშაობას და „სათაკილო სამსა-
ხურს“ (ტვირთის ზიდვა და სხვ.)%, ცხადია, აქ მებეგრე გლეხებში
ადგილი აღარ რჩება ბატონის კარზე მყოფი მზარეულის, ხაბაზის,
მეჯინიბის, ბაზიერის, ფარეშის და სხვათათვის და გამოდის, რომ
მათ ავტორი მსახურებში გულიახმობს.
გ. ჯამბურიას იმავე ნაშრომის სხვა ადგილიდან ჩანს, რომ თით-
ქოს ავტორი მსახურებად მიიჩნევს არა ყველა ხელოასანს ბატონის
კარზე, არამედ მხოლოდ თარხან ხელოსნებს: „გვხვდება თუ არა შემ-
თხვევები მებეგრის გათარხნებისა, როცა უშუალოდ მსახურის ფუნ-
ქცია არაა ნაგულისხმევი? არის ასეთი შემთხვევები, როცა გათარხნე-
ბულია მოხელე (მამასახლისი, ნაცვალი, მღვდელი ან ასახვა ასეთი) და
ფეოდალის კარზე მყოფი ხელოსანი, რომელიც განსა-
კუთრებულ დახელოვნებას მოითხოვს (მდივანი, გადამწერე-
ლი, შეიძლებამჭედელიდამზარეულიც კი) მაგრამ
ყველა ის მსახურის კატეგორიაშია აყვანილი:27.
(ხაზგასმა ჩვენია მ. ს.ე). საერთოდ, გ. ჯამბურია აზატსა და, თარხანს
აიგივებს მსახურთან: „მაშასადამე, სრულიად ნათელია, რომ მსახუ-
რი და თარხანი იდენტური ცნებებია და ერთმანეთს ენაცვლებიან

ჰა ა, ჯამბური:ს, საქრთველოს სოციალურ-პოლიტიკური ვითარება-

XVII ს, 1 ნახევარში, სადოქტორო დისერტაცია (ხე ლნაწერი), 1975, გვ. 81.
% იქვე, გე. 87-88,
% იქვე, გვ, 77.
18
წყაროებში. ისიც ნათელია, რომ თარხანი და აზატი სინონიბური
ტერმინებია438,
ამგვარად, XVI-- XVIII სს. მსახურის ინსტიტუტის ირგვლივ
ლიტერატურამი გამოთქმულია შემდეგი თვალსაზრისი:
1. მსახური გლეხის კატეგორიაა (ამ საყოველთაოდ გაზიარებულ
თვალსაზრისს არ ეთანხმება მხოლოდ ზ%, რატიანი).
2. მყახურია ყველა გლეხი, რომელიც ბატონის კარზე მსახუ-
რობს: მათ შორია მეღვინე, ხაბაზი, მეჯინიბე, ფარეში და სხვ.
(ნ. ასათიანი, გ. ჯამბურია, ედ. ხოშტარია, დ. მეგრელაძე).
3, ნსახურია ის გლეხი, რომელიც საპატიო სამსახურს ასრულებს
ბატონის კარზე (დ. გვრიტიშვილი, გ. აკოფაშვილი, ლ. მესხელი-
შვილი). ამ თვალსაზრისს ავტორებიდან დ. გვრიტიშვილი და გ. აკო-
ფაშვილი არ განმარტავენ თუ რას გულისხმობენ საპატიო სამსახურ–
ში (შესაძლებელია გ. აკოფაშვილი საპატიო სამსახურად თელის ზხო-
ლოდ ბატონის ხლებას), ლ. მუსხელიშვილი კი, როგორც ვნახეთ, ძა–
ლიან აფართოებს საპატიო სამაახურის შინაარსს და საბოლოოდ
მიდის იმ დასკვნაჭდე. რომ ყოველნაირი სამსახური ბატონის კარზე
საპატიოა, გარდა „მოინალობ“სა" (რომელშიც ის გულისხმობს ტვირ–
თი”) ზიდვას და სხვა მსგავს სამუშაოებს) და „სასახლის სამსახურისა4
(რომელსაც აიგივებს მიწის დამუშავებასთან).
4. ახატი ანუ თარხანი გლეხობა თავისი შინაარსით მსახურს
ემთხვევა (ლ. მუსხელიშვილი, ნ. ასათიანი, გ. ჯამბურია, ედ. ხომტა–
ტარია). '
5. აზატი მსახურისაგან განსხვავებული სოცეალური კატეგორიაა
(დ. გვრიტიშვილი, გ. აკოფაშვილი, ო. სოსელია).

2. მსახურის კლასობრივი კუთვნილება XVI-XVIII სს.

მსახურთან დაკავშირებულ საკვლევ საკითხებმი უმთავრესია,

როგორც ეს ზემოთაც აღვნიშნეთ, მ-სი სოციალური რაობა, კლასობ-
რივი კუთვნილება (ე. ი. საკითხი იმის შესახებ, თუ რომელ კლასს
ეკუთვნოდა მსახური: გაბატონებულს––ფეოდალთა, თუ ჩაგრეულს––
გლეხთა). აზრთა სხვადასხვაობას ამ მხრივ, როგორც ეს ისტორიოგ–
რაფიის განხილვამ ნათელყო, ადრინდელი პერიოდის (და, განსაკუთ–
რებით ბექა-აღბუღას სამართლის) მსახური იწვევს. გვიანშუასაუკუ-
ნეების მსახურს კი, მკვლევრები, თითქმის ერთსულოვნად აკუთვნე-

4 ა, ჯამბურია, საქართველოს ს–ციალურ-პოლიტიკური ვითარება

XVII ს. 1 ნახევარში, სადოქტორო დისერტაცია (ხელნაწერი), 1975, გვ. 78.

19
ბენ გლეხთა კლასს. მაგრამ უკანასკნელ ხანებში ამის საწინააღმდე–
გო თვალსაზრისი გამოთქვა ზ. რატიანმა და სცადა კიდეც მისი და-
საბუთება. ამიტომ საკითხი განხილვას მოითხოვს ყველა პერიოდის
მიმართ. ჩვენ ვიწყებთ გვიანდელი –– III პერიოდით, რათა, რეტრო–
სპექტული მეთოდით, უფრო ცნობილი ვითარებიდან გზა გავიკ–
ვლიოთ უფრო უცნობისაკენ.
დავიწყოთ XVIII ს-ის ქართული სამართლის ძეგლით, რომლის
საფუძველზე ზ. რატიანმა მსახური მიაკუთვნა გაბატონებულ კლასს.
ამ ძეგლის 31-32-33-ე მუხლები გვამცნობს:
„31. ცალმოგვის, მესამე აზნაურის სისხლი -–- ორმო-
დცდარვა თურმანი. ამასთან, პსრე-მღდლის სისხლი.
ამასთან –- დიდებულის ვაჭრის ქუემოთის, მეორეს ვაჭრის
სისხლი.
32. ამასთან, ასრე. დაკლებით, მსაზურის სისხლი –- ოცდა-
ოთხი თუმანი. ამასთან –- მთავარ–დიაკვნის სისხლი, ამასთან –-
შუას ვაჭრის ქუემოთ, მესამეს ვაჭრის სისხლი,
33. გლეხის კაცის სისხლი – თორმეტი თუმანი. ამას-
თან –– მეოთხეს ვაჭრის სისხლი.
ეს ასრე არის გარიგებული: გლეხის სისხლზე ერთიორად მსა-
ხურისა არის, მსასურზე ერთიორად –– ცალმოგვი აზნაურისა, ცალ-
მოგვზე ერთიორად –- შუას აზნაურისა...4139 და ა. შ.
ამგვარად, ამ 'ჭმუხლებში, მსახური არ იწოდება გლეხად, ის
რაღაც დამოუკიდებელი წოდება, ან კატეგორიაა და მისი სისხლი
ორჯერ მეტია გლეხისაზხე. ისმის კითხვა: ეს წოდება თუ კატეგორია
რომელ“ კლასის შიგნითაა საგულვებელი –- გაბატონებული თუ
ექსპლუატირებული?
სამართლის მე-40 მუხლში ვკითხულობთ: „თუ ან უმცროსს
თავადთ, ან აზნაურთ, ან მსახურთ შეეთქუას დიდებე-
ლის სისხლი, თავად ცილი არ შეეწამების, რომე დიდი კაცი არც
იკადრებს და არც საქნელი არის, რომე შესწამონ. და თუ შესწამოს,
ვით დაგვიწერია, ისრე უსამართლონ“ (იხ. 37-ე, 38-ე 39-ე მუხლე-
ბი).
41-ე მუხლში კი წერია: „გლეხის სისხლის შეწამებაზე
სამოცი მოფიცარი შევარდების...“
ამგვარად, მე-40 მუხლში მსახური უმცროს თავადთან და აზ-
ნაურთან ერთადაა წარმოდგენილი. ამათგან განსხვავებით გლეხი

29 ქართული სამართლის ძეგლები, I, ი. დოლიძის გამოცემა, 1963, გვ. 489.

20
განცალკევებ–თ დგას, რაც თითქოს გვაფიქრებინებს მსახურის მეტ
სიახლოვეს აზნაურთან, ვიდრე გლეხთან, მაგრამ ამ თეალსაზრისს
ეწინააღმდეგება სამართლის მე-18-19 მუხლები:
„18. გლეხის კაცის სისხლში ძროხა იყო გაჩენილი, რომე
ერთის გლეხის სიკუდილისათვის სამოცი ძროხა იყო გაჩენილი, მა–
გრამე ჩვენ თეთრად გაგვიჩენია.
ქართლში მაგდენი თეთრი არ არის და ისრევ გლეხის კა.
ცისა დღა მსახურის სისხლში ძროხა, ცხვარი, ცხენი,
იარაღი და სახლის სავმარი რკინა, რვალი,
–– ყველა დაიჭირვის.
19, აზნაურიშვილს
–- მესამედი, თეთრი იყოს თუ ოქრო და
ვერცხლი, დაეჭირვის; და იმ ორს წილში ფარჩა, იარაღი, ცხენი,
სპილენძი, ძროხა, ცხვარი და ტყუეც დაეჭირვის“.
სამართლის ამ მუხლიდან ჩანს, რომ მსახური გლეხთან უფრო
ახლოს დგას: მათი სისხლი ნატურით უნდა გადაიხადონ, ახნაურისა
კი –– ნაწილობრივ ნატურით, ნაწილობრივ –-– ფულით. მსახურის
რაობის ახსნისთვის მნიშვნელოვანია ვახტანგის სამართლის 204-ე
მუხლი, სადაც გლეხის გაყრაზეა საუბარი:
„გლეხის გაყრა ასრე არის.
დარბაზი დერეფნით უფროსისა არის.
კალო–-–საბძელი –– უმცროსისა.
ღვედი, სახნის-საკვეთი, გუთნის იარაღი – გუთნის დედისა.
ცხურის ქუაბი, ერკემალი. რაც არის, მეცხვარისა არის.
ვმალი, თოფი, ცხენი და იარაღი მსახური-
სა არის.
სხვა მამული ძმაზე გაიყონ "და რჩომა –– მწყემსზე“,
ამ მუხლის მიხედვით მსახური გლეხის ოჯახის წევრია და ამ-
გვარად თავადაც გლეხია. შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ მსახურს
ზოგჯერ გლეხის ოჯახიც იძლევა, მაგრა ჩვეულებრივ, მსახური
გლეხთა კლასიდან განსხვავებული წოდებააჰმ. ამ მოსაზრებას აშკა–
რად ეწინააღმდეგება სამართლის 25-ე, 75-ე, 163-ე მუხლები. გან-
ვიხილოთ ისინი ცალ-ცალკე, 25-ე მუხლის ბოლოში ვკითხულობთ:
„გინა საღმთოგანთა ზედან. გინა თუ დიდებულთა და
თავადსა ზედან, ანუ თუ აზნაურთა და გლეხთაზედან,
ანუ თუ მამა ძესა და ძე მამაზედა, გინა ძმა ძმახედა და მოყუასი
მოყუასზედა,
–– ესევითარს საქმეს შეემთხვიოს...“.

200 % რატიანი, მსახურთა კლასობრივი ვინაობის გაგებისათვის, მაცხე,

ისტორიის... სერია, # 3, 1974, გვ. 145.
2)
 აქ. როგორც ეხედავთ, ჩამოთვლილია დიდებული, თავადი, აზ–
'ნაური და გლეხი და მაო შორის მსახური არ იხსენიება. არ იხსენიე-
ბა მსახური არც 75-ე მუხლში:
„თუე აზნაურმან ანუ გლეხმან მისგან უფროსი კაცი
მოკლას. ერთნახევარი სისხლი მისცეს“.
16:-ე მუხლში წერია:
„ველმწიფის სახსოს აზნაურშვილისა და "სახასოს
ჯლეხნასაგან კელმწიფის უდასტუროდ თავადი, ნურც თავადის
ყმა, ნურას იყიდის“.
ამგვარად, რას გვაძლევს მსახურზე ვახტანგის სამართალი?
მსახური მოხსენიებულია სამართლის რვა მუხლში. აქედან ხუთი
(18, 32. 33. 49, 83) სისხლთანაა დაკავშირებული და მათში მსა-
ხური იხსენიება როგორც გლეხისაგან განსხვავებული სისხლის ფა–-
სის მქონე. ერთხელ (მე-12 მუხ.) მსახური იხსენიება გლეხისაგან
განსხე::ებულად, როცა ფიცთან გვაქვს საქმე (და ამდენად, ესეც,
ფაქტიურად, მისი უფრო მაღალი სისხლის ფასიდან გამომდინა--
რეობს). მხოლოდ ერთ, მე-40 მუხლში ისხენიება მსახური თავადებ-
თან და აზნაურებთან ერთ სიბრტყეზე, მაგრამ როგორც ვნახეთ,
ამას აბათილებს მე-18 და მე-19 მუხლები, რომლებშიც გლეხი და
მსახურ- ერთ სიბრტყეზე დგანან, ხოლო ახნაური მათგან განსხვავე–
ბულია. ერთხელაც გლეხის ოჯახის გაყრისადმი მიძღვნილ მუხლში
(204-ე ზუხ.). დანარჩენი მუხლები სამართლისა საერთოა გლეხისა
და მსახურისთვის და მათში ზოგადად „კაცზხეა“ საუბარი, ჩეენ მიერ
ზემოთ ცატირებულ სამ მუხლში კი, როგორც ვნახეთ, ყველა წოდე–
ბებია ჩაპოთვლილი, მსახური კი არ იხსენიება. ამ მოვლენას შეიძ–
ლება მოვუნახოთ ერთადერთი ახსნა: ტერმინი გლეხი ვახტანგის სა–
მართალში იხმარება ორი მნიშვნელობით –– ფართო მნიშენელობით
ის მოიცავს მთელ დაყმევებულ, მწარმოებელ მოსახლეობას. ვიწრო
მნიშვნელობით კი ის უდრის ამავე კლასის უფრო დაბალ წოდებას.
ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ გლეხთა –– ექსპლუატი-
რებულ უშუალო მწარმოებელთა კლასი, ვახტანგის სამართლის მი–
ხედვით, იყოფოდა ორ წოდებად: მსახურად და გლეხად.
ფრიად საინტერესოა ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობა მსახუ-
რების შესახებ. ზ. რატიანი ამ ცნობის განხილვის შედეგად შემდეგ
დაკვნამდე მიდის: „მაშასადამე ვახუშტის მიხედვით, მსახურები
არიაან გლეხის ძენი და შემდგომში აღხევებულნი მეფეთაგან, ხოლო

22
უეს აღზევება, რაც მთავარია, იმაში გამოიხატება, რომ გლეხის ძე, უკ-
ვე მსახურად ქცეული, აღარ იყო მუშაკი, ე. ი. აღარ იყო მწარმოე–
ბელი“), უფრო ქვემოთ, მსახურთა შესახებ ნ. უბრნელის თვალსა–
ზრისის განხილვისას, ის აღნიშნავს, რომ ურბნელი, ვახეშტის მსგაქ-
სად, საკუთრივ მსახურებს არამწარმოებელ ფენად თვლის და ამ-
დენად გაბატონებელ კლასს მიაკუთვნებს?, «სინამდვილეში, ჩვენი
აზრით, ვახუშტის ცნობა ასე არ უნდა გ:ვიგოთ. ვახუშტი აღნიშნავს:
„და შემდგომად პატივი მსახურთა მეფისათა, გლეხ–
თა ძეთა და მე“მე ჩინებულთა მათთა წესისა მიერ პატევი
მსახურთა მათთა.
და შემდგომად ამათთა –– მ უ მაკთა-გლერთა, რამეთუ სი-
სხლნიცა ეგრეთ სდიოდათ ჩინებისა მათისა მიერ: ზეიდამ ქუეით
ნახევრად ანუ ქეეიდამ ზევით ერთორად“!).
აქ რომ მსახერი გლეხობაში არ იგულისხმებოდეს და გლეხი
არ იყოს, მაშინ ვახუმტის არ დასჭირდებოდა ხმარება ტერმინისა
„მუშაკი გლეხი“. ცხადია, „მუშაკი“ აქ ეპიტეტად იხმარება და გან-
საზღვრავს გლეხთა გარკვეულ ტიპს დაპირისპირებით მსახურ-
გლეზთან. ტექსტის ასეთ გაგებას მხარს უჭერს კიდევ ერთი ადგილი
ვახუზტის თხზულებიდან: „ხოლო შემდგომად განყოფილებისა და
განხეთქილებისა სამეფოსათა ამისა.. მთავარნიცა არღარა იწოდე-
ბოდნენ მთავრად, არამედ თავადად, და არღაცა იყვნენ როქით სპანი
მეფისანი, არამედ სახასონი აზნაუ“ნი და მსახურნი გლეხნი
ხეობათაგან იყვნენ მცველნი მეფისანი“,
როგორც ვხედავთ, ვახუშტისათვის სრულიად აშკარად არსე-
ბობს ორი ტიპი გლეხისა: „მსახურნი გლეხნი“ და „მუშაკ-
ნი გლეხნი“, ამდენად, საფუძველს მოკლებულია იმის მტკიცება,
რომ ვახუშტის ცნობით მსახურები არ იყვნენ მწარმოებლები და
ეკუთვნოდნენ გაბატონებულ კლასს.
მსახური რომ ვახტანგის დროს გლეზთა მორის გაიაზრება, კარ-
გად ჩანს თუნდაც დასტურლამალის 33-ე კარიდან, სადაც ვკითხუ-
ლობთ: „დიღმის გამოსაღები საბატონო არის: სახასო გლე-
ხი კომლი 102; ამათ აძეს მალი თავზე ოცდაორი შაური... ღალა
“ს რატიანი, საქრთველოს სოციალური წყობა XIII-XIV სს. გე.
95-96.

42 იქვე, გვ. 98.

9 ვახუშტი ბატონიშვილი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა,
ტექსტი დადგე ნილი ყეელა ძირითადი ხე ლნაწერის მიხედვით ს, ყაუხჩიშვილის მი–
ეო, ქართლის ცხოვრება IV, 1974, გვ. 18.
“4 იქვე გე. 31.
23
 სარწყავზე ხუთზე ერთი ბატონისა არის და ურწყავში შვიდზე ერთი;
კულუხი შეწერით არის, მამულზე ჰკიდია.
საშობაო ცხვარი 18, სააღდგომო ცხვარი 18, ბატონის ზვრის
მუშაობა ყოვლისფრით, იმათ უნდა შეიმუშაონ.. ბატონის აყ-
რაზე ურმისა და ცხენის თხოვება; ბატონის წიგნით მდგმუ-
რისა და სტუმრის დაყენება: ბატონის მიბრძანებაზე შეძლებით სა–-
მასპინძლოს გამოღება: საბაზიერო ქათმი, ...სამეჯინიბო ბატკანი;
საბალახე ცხვრისა და ღორისა, პირისთავი, შიშლიგი, ნახირისთავი;
ქალაქში მუშაობა, მცხეთას ქუის ზიდვა, ყარაიას ჯერგა და ბარგის
ზიდვა, საური 14 შაური; ბოგანოს 2 შაური. მსახური და
თარხანი ვინც არის, მალის, ღალისა და კულუსზ“-
სა მეტი სითარხნე არა აქუუს, სხვას ყუელას აქნევი–
ნებენ მეზობლები445,
როგორც ვხედავთ, დიღომს ყოფილა „სახასო გლეხი კომლი
ას სამი“. ამათ ყველას მართებს მალი, ღალა, კულუხი, საშობაო,
სააღდგომო, ბატონის ზვრის მუშაობა, მცხეთას ქვის ზიღეს ბარ-
გის ზიდვა და სხვ. ამ 103 კომლ გლეხში შედიან მსახურები და
თარხნებიც, რომლებიც გათავისუფლებული ყოფილან ღალის, მა-
ლისა და კულუხისაგან, დანარჩენი გამოსაღები კი მეზობლების
მსგავსად უნდა გადაეხადათ. ამრიგად, ამ 103 კომლ გლეხში შემა-
ვალ მსახურებს დაკისრებული ჰქონიათ მთელი რიგი ნატურალური
გამოსაღებებისა: საშობაო, სააღდგომო (ძღვენის რიგის გამოსაღებე–
ბი), სამასპინძლო; საბაზიერო, სამეჯინიბო (სამოხელეოს რიგის გა–
მოსაღებები) და სხვ. ·
ამავე თვალსაზრისით საინტერესოა 1721 წ.-საწირავის გარიგე-
ბის სიგელი იმამ ყული ხანისა ხარჭაშოსადმი, სადაც ვკითხულობთ:
»-.თქვენს სამწყსოში გარიგებული ასრე ყოფილიყო ჩვენთა მა-
მა-პაპათაგან, რომე: მსახურს კაცს ცხენი სდებოდა საწირავი:
და მო ყალნეს კაცს, და ვინც ცოლიანი კაცი) მოკუდებოდა
თიანეთში, თუ სადაც, თქუენი სამწყსო, კარი სიწირავად მოერთმე-
ვინა... და როგორც კულავ ემსახუროსთ, ისევე მსახურონ და საწი-
რავი მიართონ მსახურმაც (ღა) მოყალნეთაც აბ. ამგვა-
რად, ამ საბუთის მიხედვითაც მსახური გლეხია, თუმცა ცალკე კა–
ტეგოლრიას (თუ წოდებას) ქმნის მოყალნე გლეხთან დაპირისპირე-
ბით. ფრიად საინტერესო ტერმინთან გვაქვს საქმე „ღმრთაების გუ–
ჯარში“, რომელიც ამავე პერიოდს განეკუთვნება (1722 წ):

45 ქართული სამართლის ძეგლები, 1), ი. დოლიძის გამოცემა, გვ. 303--.304.

46 ქართ, სამ, ძეგლ., 11, გვ. 335--336,
24
 „ამა სამწყსოთა შინა მესამეთა წელთა მარტყოფთა დ»
ნასომხართა დრამი ერგებიან კომლთა უმსახურო-
თა ზედა-- ლიტრანი პურნი ათორმეტი; მსახურთა ზედა მომ-
კვდართა–– ცხენი აკაზმული და მასპინძლობა შინა-შეწოდებით-
რუსთველთა და კრებულთა.
ხოლო ჭოპორტელთა, ვანკოდთა, ლელუბან-
თ ა დრამა არ აიღებიან, არამედ მკვდართა გლე ხთა ზედა ვარი:
საწირავად უნდა რუსთველთა მოართვან და სხვა არა-რა: მს ა–-
ხურთა –- აკზმული ცხენი და შინ-შეწოდება რუსთველთა:
კრებულთ და, რაოდენიცა ძალუც, სანოვაგისა წარგება447.
როგორც ვხედავთ, პირველ შემთხვევაში შეპირისპირებულნი:
არიან მსახურები და „კომლნი უმსახურონი“, მეორე შემთხვევაში
კი მსახურები და გლეხები. აქედან აშკარაა, რომ „კომლნი უმსა-
ხურონი“ და გლეხნი ერთმანეთის სინონიმებია და ორივე კი უდ-
რის იმამყული ხანის, ჩვენ მიერ ზემოთ განხილულ, საბუთში ნახ-
მარ ტერმინს „მოყალნეს“. ამრიგადდ გლეხები განიყოფებოდნენ.
მსახურებად და მოყალნეებად, მსახურებად და „უმსახუროებად“,
ანუ მსახურებად და გლეხებად.
ასეთივე ვითარებასთან გვაქვს საქმე XVIII ს ბევრად უფრო.
ადრეც, რასაც მოწმობს XVI ს მიწურულში ალექსანდრე კახთა მე–
ფის მიერ გაცემული საბუთები. მაგ., ჭიაურის ულუფის წიგნში
ვკითხულობთ:
„ჭქიაურთ მოურავის გოშფარისაგან ერთწობილნი|) ჭიაცრელნი
ბევრსა რასმე ძალსა და უსამართლოსა ჩიოდეს, -- უფრო ულუ--
ფის საქმეზედან და ჩუენ... ასრე გაუჩინეთ, რომე:
ასმა კუამლმან შემძლემ მოურავს ერჩიოს, შინ ჩაიყენოს, და.
ერჩიოს, მთელი ულუფა მისცეს; ამას ქუედამა ასმა კუამ-
ლმან კაცმან ექ უს-ექუსი შაური მისცეს და ასმან კაცმან
კიდევ ს.ა მ-ს »” 2 ი შ ა უ რ ი მისცეს...

აგრეთვე სამოურაო აიღებოდეს: მეულუფემ მთელისა ულუ--

ფისა და ექუსმაურიანისა ერთი შაური აიღოს და სამშაურიანსა
ნურას სთხოვს...
და ქათამი, ასის დიდის ულუფის გამამაღები კავი რომელიც
არის, კუამლად, როდესცა ულუფა აიღოს, ოროლი ქათამი მისცეს;:
და მსახურს არცა ამას წინათ გამორთმია ქათამი და ნურცა
აწცა სთხოვსი4ზ,
47 ქართ. სამ. ძეგლი., II, გვ. 364.
48 იქვე, გვ. 207.
 მოყვანილი ადგილიდან ჩანს, რომ აქ გლეხები, ულუფის გამო-
ღებეს თვალსაზრისით, თავიანთი ქონებრივი შეძლების მიხედვით
დაყოლელი არეან სამ კატეგორიად: „მეულუფე მთელისა
ულულღისა", „ექვს შაურიანი“ და „სამ შაურიანი“,
აქედან „მთელის ულუფის“ ანუ „დიდის ულუფის“ გამომღებ გლე–
ხებს ოღი ქათაპიც ევალებათ მსახურები ამ „დიდის
ულუფის" გამომღებ გლეხებში შედიან, ოღონდ
დანარჩენებიდან განსხვავებით ქათამს არ იხდიან.
ალექსანდრე მეფის დავით ჯორჯაძისადმი 1577 წ. გაცემულ სი-
გელში მსახურები მოყალნეებთან არიან დაპირისპირებული და ამა-
ეე დროს მათთან ერთად მონასტრის ყმებს შეადგენენ:
ი„ვ”იგულისმოდგინეთ და ერთობილთა თქუენთდ»V ყმათა
მკუიდრთა და ახლად-მსახლობელთა, მსახურთა
და მოყალნეთა ყოველთავე მალი ამოუკუეთეთი9,
ალექსანდრე მეფის სვეტიცხოველისადმი 1579 წ. მიცემულ
წიგნში კი ვკითხულობთ:
„შევსწირეთ და მოვახსენეთ უდაბნონი, მონასტერნი, ეკლესი-
ანი, სოფელნი და აგარაკნი, აზნაური და გლეხნ ი4259,
ამ შემთხვევაში, როგორც ჩანს, გლეხი მოიცავს მსახურსაც
და მოყალნესაც. ანალოგიური ვითარებაა სვიმონ IL 1590 წ. გაცე–
გულ ბრძანების წიგნში:
„Iჩუენ1, მეფეთ-მეფემან სუიმეონ უზედაესთა მოგახსენებთ
და უქუედაესთა გიბრძანებთ: ერთობილნო დიღომსა ზედათნო,
მტკუარ-გამოღმართნო, ვიდრე ვევამდე ებისკოპოზნო, თავად ნო,
აზნავრნო და გლეხნო“5!
ამ საბუთებში ყველა წოდებაა ჩამოთვლილი და, რა თქმა
უნდა, მსახური გლეხთა შორის იგულისხმება.
ასეთივე ვითარებაა XVI-XVIII სს. დასავლეთ საქართეელო–-
შიც. ს. კაკაბაძე. როგორც საკითხის ისტორიოგრაფიის განხილვი–
სას აღვნიშნეთ დასახელებული პერიოდისათვის მსახურს დას.
საქართველოში გლეხთა ერთ-ერთ კატეგორიად თვლიდა, თუმცა ეს
თვალსაზრისი მას არ შეუმაგრებია საბუთიანობითზ?,
_-–---

« ქართ. სამ. ძეგლ–., II, გე. 196,

§0 იქვე, გვ- 197.
·! იქვე, გქ- 204.
ს2 ს, კაკაბა ძე, მასალები დას, საქქართველოს სოციალური და ეკონომიური
ისტორიისათვის, საისტორიო კრებული, L, 192მ, გე. L--8 და სხე.,
2426
 ს. კაკაბაძის შემდეგ დას. საქართველოს გლეხობას მიუძღვნა
"ნაშრომი ლ. მესხელიშვილმა, რომელიც მსახურს აგრეთვე გლეხად
თვლის. XVI–-- XVII სს. დასავლურ ქართულ საბუთებზე დაკვირეე-
ბამ მკვლევარს დაანახვა, რომ ზოგ საბუთში მოწმეთა ჩამოთვლი-
სას, .ან სხვა შემთხვევაში, დასახელებული არიან „ახნაურნი, მსახურ-
ნი და გლეხნი“. ზოგ საბუთში კი მარტო „აზნაურნი და გლეხნი“.
ამის შედეგად ის აკეთებს შემდეგ დასკვნას: „საცა მსახურთა ხსე-
ნება არაა, ისინი გლეხთა შორის იგულისხმებიან... მაშასადამე, ტერ–
მინს „გლეხი“ კ-ლევ ორგვარი მნიშენელობა ჰქონია: ფართო
მნიზვნელობით ის აღნიშნავს, აზნაურებს გარდა, მთელს მიწათ-
მოქმედს მოსახლეობას, როგორც მაღალი, ისე დაბალი ფენისას,
ხოლო უფრო ვაწროდ, ისე, როგორც ის ნახმარია „მცნება სასჯუ-
ლოში“, ეს ტერმინი აღნ“მნაეს ნზხოლოდ დაბალი ფენის მიწის
მუშას 453,
აქვე გვინაა დავიმოწმოთ რამდენიმე განჩინება რომლებიც,
ჩვენი ახრით, აგრეთვე მხარს უჭერენ და ამტკიცებენ მუსხელიშვი-
ლისეულ დასკვნას. ალექსანდრე V განჩინებაში სვიმონ და ბუჭუა
ლორთქიფანიძეებ“ს საქმეზე ვკითხულობთ:
„აწ ასე გავაჩინეთ: წამოაყენოს თორმეტი აზნაურიშვი-
ლი, თორმეტი გლეხი კაცი, ასე შიაფიცოს.,...45,
ალექსანდრე V განჩინებაში ბაანა ჩხეიძისა და კიკოსშვილის
საქმეზე კი წერია:
„წამოდგეს ბაწა)ნა თორმეტის კავით –- ეჭქუსის აზნ>-
ურით და ექვსის მ სახურით. და ასრე დაუფიცოს..,455,
ამ ორი განჩ-ნების შედარებეთ კარგად ჩანს, რომ პირველ
შე?თხვევაში ტერმინი „გლეხი“ ფართო მნიმვნელობითაა ნახმარი
და მსახურსაც გულისხმობს. ამ მხრივ საინტერესოა აგრეთვე ამავე
პერიოდის განჩინება ლორთქიფანიძეებისა და იოსელიანების დავის
თაობაზე:
„თუ ადგილი დიდი და მრავალი იყოს, სამართლის წიგნის
სიტყვით იქმნება, რომ თავადიშვილის და მისი ყმის საფიცარი იქ-
მნება. კიდევ––სულ აზნაუშვილი საფიცარი იქმნეს და კვალად იქმ-
ნება, რომ გლეხის კაცის საფიცარი იქმნეს. ეს ადგილის დამხედველ-
მან კაცმან იცნოს, რომელსაც საფიცარი იყოს მან განუწესოს.

63 ლ. მ უ სხე ლიმ იილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 271.

ხM4 ქართ. სამართლის ძეგლები, IV, ი. ღოლიქის გამოცემა, 1972, გე. 412.

58 იქვე, გვ. 410.

თავადის საფიცარი იქმნეს, თუ აზნაუშვილის,
თუ გლეხი კაცის“5§,
ამ განჩინებების ურთიერთშეჯერებიდან სრულიად აშკარაა,
რომ მსახური XVIII ს. შუა ხანების დას, საქრთ-ელოში გლეხებს
შორის იგულისხმება. ახლა ვნახოთ რა ვითარებაა ამ მხრივ დას. სა–
ქართველოში XVI ს. მსახური დასახელებულია XVI ს მიწურულის
ნაჟანეულის საკათალიკოსო გამოსავალი ბეგრის ნუსხაში:
„სახლობს ოთხი კვამლიმსახური ძაძუა. მართებს ლაშ–
ქრობა, მწედ კარგი პურის ჭმევნა თვითომან, მეექუსეს წელიწადსა.
ოთხთ .„განაყოფთა ორი ზროხა, თივა, ღომი და ფეტვი ცსენისათ–
ვის.
ბ არის კონჯარია
ოთხი კვამლი მსახური. მართებს ამათ
ლაშქრობა და კარგი პურის ჭმევნა“?,
საბუთის ამ ცნობიდან არ ჩანს, მსახურთა ეს კომლები გლე–
ხებში შედიან თუ არა. მაგრამ მსახური, რომ ამ დროისთვის გლე-
ხობიდან განსხვავებული წოდება ყოფილიყო, ის აუცილებლად მოხ-
სენიებული იქნებოდა გლეხისგან ცალკე ამავე პერიოდის სხვა საბუ–
თებში, მაგრამ ეს ასე არ აროს: XVI ს. შუა ხანების განჩინების წიგნ–-
ში ელია მაჭავარიანისა და კონსტანტილეს სასისხლო საქმეზე აღ–
ნიშნულია:
„მისი ასხე გავაჩინეთ წამოაყენოს კონსტანტილე ერთი
აზნაურიშვილი და სულხანაი და ორი გლეხი. და ახნაური–
შვილმა და ერთმან გლეხმან ხელშეხრით, და სულხანმან და ერთმან
„გლეხმან ნაბნითა ასრე დაიფიცოს...458
ამრიგად, საბუთში მოფიცრებად გვევლინებიან აზნაური და
გლეხი, მსახურის ხსენება კი არ არის (ამ დროს, როცა ზემოთ გან–
ხილული ნაჟანეულის ნუსხიდან აშკარაა მსახურის როგორც სოცია-
ლური კატეგორიის არსებობა). ამ მოვლენას ერთადერთი ახანა,
შეიძლება მოეძებნოს: მსახური გლეხთა შორის იგულისხმება.
ამავე თვალსაზრისს ადასტურებს იმერეთისა მეფის გიორგის
1569 წ. შეწირულობის წიგნი გელათისადში:
„აწე ვინცა და რამანცა ძემან კაცისამან, ანუ მეფემან, ანუ დე–
დოფალმან, ანუ თავადმან, ანუ დიდებულმან, ანუ აზ-

M სცია, ფონდი 1448, საბ. 2050.

ზ? ქართული სამართლის ძეგლები, 111, ი. დოლიძის გამოცემა, 1970, გე. 385.
ხზ ქართ. სამ. ძეგლ., IV, გვ. 46.
98
ნაურმან, ანუ გლეხმან ველყოს წიგნისა ამის მოშლად...
«59

აგრეთვე ვახუშტი აბაშიძის შეწირულობის წიგნი გელათისადმი

X1550-–70 წწ):
„აწე ვინცა და რამანცა ძემან კაცისამან, ანუ დიდმან, ანუ
მცირემან, ანუ ჩუენმან “შვილმან და ძმამან, .და ნათესავმან
და გუარის კაცმან ანუ კათალიკოხმან, ანუ ქუთათელმან,
ანუ სხვამან ებისკოპოზმან ანუ წინამძღვარმან„ და ხუცეს-
მან, ანუ სახლისუხუცესმან და ბოქაულთუხუცესმან, ანუ თ ავ ა დ-
მან, ანუ აზნაურმან, ანუ გლეხმან, ესე ჩემი... შეწირული
მომიშალოს..,
9469
როგორც ვხედავთ, ორივე ამ საბუთმი სრულადაა ჩამოთვლი-
ლი ყველა წოდებები, ხოლო მსახური მოხსენებული არაა. მისი მო–
უხსენებლობა კი შეუძლებელი იქნებოდა, ის რომ „გლეხის“ ქვეშ“
არ იგულისხმებოდეს და გაბატონებულ კლასში შედიოდეს ან აზ-
ნაურობასა და გლეხობას შორის გარდამავალ ფენას ქმნიდეს. ყვე-
ლა ამ შემთივევაში მსახური ხომ გლეხობაზე მაღლა იდგებოდა და,
ამგვარად, წოდებების ასეთი სრული ჩამოთვლით დროს საბუთში
თავისი ადგილი უნდა დაეჭირა. არ იცნობს მსახურ, როგორც
გარდამავალ ფენას გლეხობასა და აზნაურობას შორის არც „ბიჭ-
ვინთის იადგარი“, (1525-1550 წწ.).
„ესე რაცა გვბრძანებია როგორაცა, არავინ ღირს ვართ ამათ-
სა შეცვალებასა; არცა მეფენი, არცა დადიან-გურიელი, არცა ათა-
ბაგ-ამირსპასალარი არცა ურისთავნი და დიდებულნი, არცა
თავადნი და აზნაურნი და არცა გლეხნ ი46!,
ამავე დროს ძეგლისათვის უცხო არ არის მსახური როგორც
საგლეხო წოდება: „სხუანი რანიცა აგარანი და სოფელნი, მეტოქი
მონასტერი და ქალაქი სწერია, იმათ შინა მსახლობელნი გლეხნი,
მსახურნიდამოინალე ვინცა მოკლას, ექუსასი ათასი თეთ–
რი საყდარსა დაეურვოს459,
საყურადღებოა ამ მხრივ 1523 წ. ერთი საბუთი –– დავით X-ის
განჩინება ბარათაშვილების გაყრის საქმეზე. ამ საბუთის მიხედვით,
იყრება ქართლის ერთ-ერთი უმსხვილესი სათავადო სახლი, მიმდი-
ნარეობს ყველაფრის გაყოფა, იყოფა აზნაურები:

58 ს კაკაბა ძე, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, L, 1921,

გვ. 19.
90 იქვე, გვ. 26.
.! ქართ, სამ. ძეგლ., IL, გე. 178.
% იქვე, გვ. 181,
29
 „აწ მიხედა გერმანოხს და მისთა ძმათა აზნაურიშვილე-
ბ ი,..963 იყოფა მიწები, ზვრები და ხოდაბუნები, სასახლეები, სოფ-
ლები და გლეხები: „რაცა მათსა მამულშიგა დამალული, ნასოფლა-
რი, გლეხები და მიწები გამოჩნდეს, ისრევე სწორად ძმურად
'გაიყონ“64, „და არსად მთელ საბუთში ხსენება არ
არის მსახურისა, რაც სურლიად გაუგებარი იქნებოდა მსა-
ხურს რომ ტერმინი „გლეხი“ არ ფარავდეს.

3, მსახურის კლასობრივი კუთვნილების საკითხი

XIII-- XV სს,

XV ს. საბუთები ეოთობ მწირ ცნობებს იძლევიან მსახურთა შე-

სახებ. მაგრამ მაინც მათ მიხედვითაც შეიძლება გარკვეული დასკვ-
ნების გაკეთება. უპირველეს ყოვლისა განვიხილოთ „მცნებაი სას-
ჯულოის“ (1470-74 წწ.) მონაცემები. ამ ძეგლში რამდენიმე ადგილას
ჩამოთვლილია სოციალური წოდებები და მათ შორის მსასურიც,
გლეხისაგან განცალკავებით:
„ანუ მეფეთა, ანუ მთაგართა, ანუ აზნაურთა, ანუ
აზნაურის შვილთა, ანუ მს ახუ რთა, ანუ გლეჩთა.,.455
ან კიდევ: „გინა მეფეთა, გინა თავადთა, გინა დიდებულთა, გინა
აზნაურთა, გინა ებისკოპოზთა, განა ქორებისკოპოზთა, გინა მოძ-
ღვართა, გინა მღდელთა, გინა დიაკონთა, გინა მა ახურთა, გინა
გლეხთა...466,
ამის მეტს მსახურზე ეს საბუთი არას გვამცნობს და, ცხადია,
ამს საფუძველზე მსახურის რაობის გარკვევა არ შეიძლება. მსახუ–-
რის შესახებ ბევრად მრავლის მთქმელია „სამთავისის სამწყსოს
საკანონოს წოგნი“ (1459 წ.):
„ვინცა ვინ ამის სამწყსოშია ახნაურიშვლი იყვნენ, მართებული
საწირავი მიართვან –– ცხენი, იარაღი, წასახურავი და ნიშანი. და
უკუეთუ მს ახ ურიიყოს, ამგვარად მართებულმა მსახურმა ცხენი
და იარაღი და -დაბალ“ იმა ეღთი ვარი მიართვას.
რომელიც ხუცესი იყოს და ამისი სამწყსო აჭიროს და მოკუ-
დეს, თუ შეეძლოს, მართებულის მსახურის საწირავი მიართვას,
უკეთუ არა, ერთი ვარი“? „სამთავისის “სამწყსოს საკანონოს

C ქართ. სამ. ძეგლ., IV, გვ. 10.

% „იქვე, გვ. 13--14,
C% ქართ, Lამ. ძეგლ. 1II, გე. 224.
< იქვე, გვ. 231.
% იქვე, გვ. 207.
წიგნ“ განიხილავს მ. ბერთნიშვილი და მის საოვძველზე შემ-
დეგ დასკვნას აკეთებს „სამთავნელის სამწყსოში იგულისხვება
მსპჰხხურთს„ ორი კატეგორია –- მართებული «და დაბალი...
დაბალი მსახური კი, რაკი მისი საწირავი ხარია, ძე-
რითადად მიწის მოქმედი უნდა იყოს (ამგვარად
მართებულ სსახუ”ს მკვლევარი მიწის მოქმედად არ თვლი:
მ. ს.), ...ამ მხრივ “დაბალი მსახურის საქმიანობა გლეხის Lა-
ქმიანობას ემსგავსება; მართებული მსახურისა კიდევ
–– აზნ»ერის...
საბოლოოდ განვითარება ისე მიდის, რომ აზნაურულად მომსახურე
მსახურები აზნაურთა ფენაში გადადიან” დანარჩენნი კი გლეხთა
მასაში466,
ჩეენი აზრით, აღნიმნული ძეგლი არ იძლევა ასეთი მტკიცების
საფუძველსა, ის, რომ „სამთავისის სამწყსოში“ მსახურს Lაწირავი
ცალკეა გამოყოფილი, იმის უფლებას არ გვაძლევს. რომ სანთავისის
სამწყსოს მსახური გლეხობიდან განსხვავებულად განვიხილოთ.
ასეთივეა მსახურის საწირავი 1669 წ. „წილკნის ლღმრთისმნობლის
სამწყსოს სიგელში“:
„ღვდელს –– ერთ დღეს ჩაყენება, ხარი და მარჩილი. სოფლის
კაცს: ერთს დღეს მასპინძლობა.
დრამა– კოდი ერთი კომლზედ; მსახური თუ ვინმე მო–-
კვდეს
–– საწირავი, ცხენი, იარაღი, აგრევე მსახურის „ცოლს
ერთი საწირავი4“ზმ,
როგორც ვხედავთ, წილკნის მსახურს სხვა სოფლის კაცისაგან
განსხვავებული საწირავი აქვს და თანაც ზუსტად ისეთი, როგორც
სამთავისის სამწყსოს მსახურს. ამ დროს „წილკნის სამწყსოს სიგე-
ლი“ XVII ს. II ნახევრისაა და ჩვენ კი ზემოთ ვნახეთ. რომ XVLL ს.
II ნახევარში კი არა, მსახური გლეხობაში შედიოდა XVI ს-მიც.
ჩვენი აზრით, თვით სამთავისის სამწყსოს წიგნითაც აშკარაა, რომ
მსახური გლეხთა კლასს ეკუთვნის. საბუთი შემდეგ. სიტყვებით
თავდება:
„ესე ძუელითგან დამტკიცებული არის.
და აწ ჩუენი ბძანებაი ასე უნდა გათავდება:
სოფლებსა ამას ვინცა აზნაურმან ანუ გლეხმან კაცი მოკლას,
მესამედი სისხლი ღმრთაებას უნდა მიართვას, მიცვალებულის მო–
სახსენიებლად.

9 მ ბერძნიშვილი, საქართველო XL-–-X1I სს., გვ. 101--102.

60 ქართ. სამ. ძეგლ., 111, გვ. 545.
31
 და ამას გარდა რაოდენიცა სოფლები სწერია ქსანზედა, ამ ათ
სოფელთა შინა ვინცა აზნაურმან, ანუ გლეხმან
კაცი მოკლას, მესამედი სისხლი ღმრთაებას მიართვას“?79.
ამგვარად, სამთავისის სამწყსოს მთელი მოსახლეობა იყოფა
ორად: აზნაურად და გლეხად, რაც შეეხება მსახურს, ის გლეხთა
კლასის ცალკე წოდებაა მხოლოდ და დასახელებულია ცალკე იმდე–
ნად, რამდენადაც მისი საწირავი, როგორც მაღალი წოდების გლე-
ხისა, განსხვავებულია ამავე კლასის უფრო დაბალი წოდების საწი–
რავისაგან. ამავე თვალსაზრისს ამტკიცებს ალექსანდრე მეფის
1429 წ. ავთანდილ ზევდგინიძისადმი გაცემული წყალობის წიგნი,
სადაც ვკითხულობთ:
»გეიბოძებია და მოგვიცემია... კასპი და იგოეთი... ქალისა ნა–
სისხლად, ციხითა, მონასტრითაა აზნაურითა, გლეხები-
თა, ვენაჭითა, წყლითა, წისქვილითა, ჭალითა, სათიბითა“?!,
ამ საბუთით ალექსანდრე ზევდგინიძეს უბოძებს მთელ ქვეყა-
ნას: ციხით, მონასტრით და სხვ. და მასზე მსახლობელი აზნაურითა
და გლეხებით. არავითარი სხვა წოდება, თუ. გარდამავალი ფენა აქ
არა ჩანს.
რა ვითარებაა ამ მხრივ XIV ს-ში?
როგორც ცნობილია, ბექას კანონთა კრებული შედგენილია და–
ახლოებით 1295-–1304 წწ-ში აღბუღასი კი –– 1381--1386 წწ.-
ში? ცხადია, XIV ს. ბოლოს შედგენილი კანონთა კრებული არ შე–
იძლება XV ს. დამდეგიდან განსხვავებით სრულიად სხვა სურათს იძ-
ლეოდეს ფეოდალური საზოგადოების სოციალური ჯგუფების შე-
სახებ. ამასთან, სწორედ ამ სამართალზე და განსაკუთრებით აღბუ-
ღას მუხლებზე დაყრდნობით მიდის ზ. რატიანი დასკვნამდე, რომ
მსახური გაბატონებულ კლასს ეკუთვნოდა. ვნახოთ რამდენად Lსა-
ფუძელიაანია ეს დასკვნა და იძლევა თუ არა ბექა-აღბუღას სამარ-
თალი ამის მტკიცების საშუალებას „სამარალში მსახურზე საუბა-
რია ოთხ მუხლში: 7, 9, 10, 78.
მე-7 მუხლში ვკითხულობთ: ,თუ მსახური მოკლას, რომე-
ლი მისსა პატრონსა აზნაურის შვილად ჰყვეს, თორმე-
ტი ათასი თეთრი დაუურვოს. და თუ მსახურად ჰყვეს, ათასი დაუ–-

230 ქართ, სამ. ძეგლ., 1II, გვ. 209.

21 ქართ. სამ. ძეგლ., II, გვ. 119.
72 ქართ. სამ. ძეგლ., 1, გვ. 619,

32
ურვოს“) ამ მუხლს სამართალში მოსდევს მე-8 მეხლი, რომელიც
არავითარ კავშირში არ არის არც მე-7 და არც მის შეძდგომ ჩამო–
წერილ მე-9 და მე-10 მუხლებთან, იმ დროს როცა, მე-7, მე-9 და
მე-10 ერთმანეთთან ორგანულად არიან დაკავშირებული და ერთმა–
ნეთის გაგრძელებებს წარმოადგენენ. ამგვარად აშკარაა, რომ მე-8
მუხლი თავის ადგილზე არ ზის და შემდგომი აღრევის შედეგად
«უნდა იყოს აქ მოხვედრილი. როგორც ჩანს, თავდაპირველად მე-7
მუხლს უშუალოდ მოსდევდა დღევანდელი მე-9 მუხლი.
როგორც ზემოთ ვნახეთ, მე-7 მუხლში ორნაირ მ სახურ-
ზეა საუბარი: ერთი, რომელიც მისსა პატრონს აზნაუ-
რის შვილად ჰყვეს, ანუ რომლის სისხლის ფასი 12000 თეთ-
რია, და მსახური, რომლის სისხლი ათასი თეთრია. მე-9 მუხლის
მიხედვით კი გამოდის ,რომ „ქოთლოსან, აბჯროსან, კარვოსნები“,
ანუ ისინი, ვისაც „ახნაურული სჭირს“, ორი კატეგორიის არიან:
12000 თეთრი სისხლით, რომლებსაც „პატრონთან ხელი აქვნდეს,
ანუ ჰქონებოდეს“ და 6000 თეთრის სისხლით, რომლებსაც „პატ-
რონთან საჩინო ხელი არ აქვნდეს“. აქ სამართლის მუხლები ერთმა-
ნეთს ეწინააღმდეგება: თუ მსახური მარტო ორი კატეგორიისაა
(მე-7 მუხლი), მაშინ ვინ არიან ეს „ქოთლოსან-კარვოსნები“, რო-
მელთა სისხლის ფასი 6000 თეთრია (მე-9 მუხლის მეორე ნაწილი)?:
თუ ამ შემთხვევაშიც მსახური იგულისხმება, მაშინ რატომ არ არის
მე-7 მუხლში ორი სხვა კატეგორიის მსახურის გვერდით (12000
სისხლის ფასით და 1000 სისხლის ფასით) დასახელებული 6000
თეთრის სისხლის მქონე მსახური? ჩვენამდე მოღწეული ბექა-აღ-
ბუღას სამართლის ნუსხის ვახტანგისეული რედაქციით გამოდის,
რომ „ქოთლოსან, აბჯროსან, კარვოსნები“ კიდევ რაღაც, მსახური-
საგან „განსხვავებული ფენაა. როგორ უნდა ავხსნათ ეს გარემო-
ბა?
ე ჯერ განვიხილოთ, თუ რას ნიშნავდა „ახნაურისშვილად ყოლა“
და რაში პოულობდა ის გამოხატულებას. თუ მე-9 მუხლა ჩავუკ–
ვირდებით, ვნახავთ რომ ქოთლოსნობა, აბჯროსნობა და ბატონის
კარზე ხელის, ქონა-არქონა არ არის მაინცდამაინც მარტო აზნაური-
სათვის დამახასიათებელი (ეს ნიშნები, როგორე ჩანს, მსახურსაც
ახასიათებს). აზნაურისათვის არსებითი ნიშანია კარვოსნობა. „კარ-
ვოსნობა ესე ყოველთა წესია ახნაურული სჭირს“ –– ამბობს სამარ–
თალი. რა აძლევს საშუალებას მსახურს რომ ის კარვოსანი გახდეს,
რომ მას ეს „აზნაურული სჭირდეს“? თვით სამართლის მიხედვით,
273 ქართ. სამ. ძეგლ., I, გვ. 428.
3. მანანა სანაძე ვვ
მსახურს აზნაურად ხდის ის .გარემოება, რომ ის ბატონს „აზნაურად
ჰყავს“, ანუ რაღაც ისეთი წესათ ჰყავს, რომ მას ჩვეულებრივი მსა–
ხურდსაგან განსხვავებით აზნაურული ნიშანი –- „კარვოსნობა#“ უჩნ-
დება. რა იგულისხმება კონკრეტულად „აზნაურად ყოლაში“?
სამართლის 31-ე მუხლში ვკითხულობთ: „ბიჭი დედისა არის,
დაბადება ვერავის დაუმკვიდოებს...
თუ დიდებულის შექმნელე იყოს და მასვე ყმადა ყვეს
აზნაურულისა წესითა და სამამულესა რას-
მე ქონებითა, მისი სისხლი თორმეტი ათასი თეთრი იყოს“.
სამართლის XVII ს. ნუსხაში ეს ადგილი შემდეგი რედაქციითაა:
თუ დიდებულისა შექმნილი იყოს და მასვე ყმად ყვეს აზნაუ-
ოისა წესითა სამამულისა ქონებითა, მისი სისხ-
ლი თორმეტი ათასი თეთრია"71,
ამგვარად, „ახნაურულის წესით ყოლა" „სამამულისა ქონებით
ყოლის“ სინონიმად გვევლინება. აქედან გამომდინარე მამულის
ქონება „კარვოსნობის“ საფუძველია. მას შემდეგ, რაც ბატონი მსა-
ხურს აზნაურად იყოლიებს, ანუ მამულს უბოძებს, ის მას, აზნაუ-
რულის წესით –– კარვოსნობეთ ემსახურება.
დავუბრუნდეთ ისევ იმ წინააღმდეგობას, რომელიც არსებობს
მე-7 და მე-9 მუხლებს შორის.
როგორც ვნახეთ, ახნაურად ყოლაზე საუბარია საბართლის
ორ სულ სხვადასხვა ადგილას: მსახურთან დაკავშირებით და ბიჭ-
თან დაკავშირებით (მე-7 და 31-ე მუხლებში). აქედან ორივე შემთხ-
ვევამ- ახნაურად მყოფის სისხლის ფასია 12000 თეთრი. მხოლოდ
მე-9 მუხლში ვხვდებით „ახნაურად მყოფის“ სისხლის ორნაიო ვა-
რიანტა: 12000 თეთრი და 6000 თეთრე. ამგვარად ებადება აზრი,
რომ ეს დიფერენციაცია გააზნაურებულ მსახურებს შორის (ბატო-
ნის კარზე ხელის ქონის და არქონის მიხედვით) უფრო გვიანი მოვ-
ლენაა და მას სამართლის თავდაპირველ რედაქციაში არ უნდა ჰქო-
ნოდა ადგილი, ამ მოსაზოებას, მართლაც, ამტკიცებს სამართლის
XVII ს.- ანუ ვახტანგისეულ ნუსხაზე უფრო ადრინდელი ნუსხა. აქ
მე-9 მუხლა სწორედ ის ნაწილი აკლია სადაც საუბარია ხელის
არმქონე, ასნაურად მომსასურე პირებზე, რომელთა სისხლის ფასი
6900 თეთრია.
ამგვა“ად. სამა”-თლის უოგორც XVII ს. ნუახა, ისევე თვით ვახ-
ტანგისეული ნუსხის მინაგანი წინააღმდეგობა, მოწმობს იმას, რომ.

2 ქართ, სამ. ძეგლ. 1, გე. 436.

(8
თავდაპირველი ვარღანტი მე-9 მუხლისა აზნაურისშვილად მყოფის
სისხლის ფასად აწესებდა მხოლოდ 12000 თეთრს. დიფერენციაცია
ხელის მქონე და არმქონე პირების სისხლებს შოოის სამართლის ამ
მუხლში გვიანდელი ჩანართი ჩანს (შესაძლებელია ეს შედეგი იყოს
იმისა, რომ გაიზარდა ხელის ქონის მნიშვნელობა).
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მე-8 მუხლი სამართალში უადგი-
ლოდაა ჩართული მე-7 და მე-9 მუხლებს შორის. თუ ამოვილებთ ამ
მუხლს და მე-9 მუხლის მეორე ნაწილს, როგორც გვიან ჩართულს,
მაშინ მე-7 და მე-9 მუხლები ორგანულად შეერწყპიან ერთმანეთს
და მე-9 მუხლი განმარტავს მე-7-ს: „თუ მსახური მოკლას, რომე–
ლოც მისსა პატრონსა აზნაურის შვილად ჰყვეს, 12 ათასი თეთრი
დაუურეოს და თუ მაახურად ჰყვეს 1000 დაუურვოს. ქოთლოანისა
და აბჯროსნისა და კარვოსნისა და პატრონთან რომ ხელი აქვნდეს,
ანუ ჰქონებოდეს მისი სიახლი 12 ათასი თეთოი იყოს ამად რომე,
კარვოსნობა ესე ყოველთა წეპია ახნაურელი სჭირს და რომელსა
მსახურსა ისა ყველა საქმე სჭირს –– ისრე სრულად“. ყველა | მკელე–
ვა”ს. რომელიც კი შეხებია ბექა-აღბულას ს:მაგთალმი არსებულ
მაახურის «სტიტუტს, ის მსახურები, რომლებიც „პატრონს აზნაუ-
რად ჰყავს“. მკახურ-ს კატეგორიებად მაუნნევიას, რის შედეგადაც
დლეადღეობით მიღებულია შექააღბელ. ას სამართალში არსებული
მსახურის სამ კატეგორიად დაყოფა: 1. მსახური, 2. აზნაურად მომ-
სახულე მსახურ-, რომლის სისხლი 12000 თეთრია და 3. აზნაურად
მომსახურე მსახური, რომლის ს-სხლი 6 ათასია. აქედან გამომდინა–-
რე ზოგი მკვლევარი (ნ. ბერძენიშვილი, მ. ლორთქიფანიძე, მ. ბერ–
ლეიმე-ლი) ფ-15ობს. “–- 3 მსახერი გარდამავალი ფენაა, რომელ–
საკ ახასიათებს ტენდენცია გაქრობისაკენ: ნაწლი «აზნაცრობაში
გადადას. ნაწილი კი გლეხდება.
ჩვენი აზრით. ეს დებულება მართებული არ არის. სამართლის.
მიხედვით, მსახური კი არ გვევლინება რაღაც გარდამავალ ფენად,
რომლის ნაწილი აზნაურს უტოლდება და ნაწილი გლეხობას. არა–-
მედ, სამართალში დასახელებული ორი ტიპის აზნაურს გარდა, რო-
გორებიცაა
–- ციხრსან-მონასტროსანი და უვიხო-უმონასტრო. არ-
სებულა აზნაურთა მესამე ტ“პე –– პირადი აზნაურები. სხვა ს–ტყვე–-
ბ-თ რომ ვთქვათ, არს ფენა საზოგადოებისა, რომელიც „მისსა პატ–
რონსა (და არა საერთოდ) აზნაურის შვ-ლად ჰყვეს“. ეს პირადი აზ-
ნაურები. ანუ სამართლის ენით რომ ვთქვათ „ქოთლოსან კარვო-
სნები“ მსახულის კატეგორიები კი არ არიან. არამედ. ჩვენი აზრით,
აზნაუღთა წოდების კატეგორიებს ქმნიან. ამას მხარს უჭერს თვ-თ
პ5
სამართლის სტრუქტურა. რითაა გამოხატული სამართალში აღმა-
ვალი ხახით წოდებებს და მათ კატეგორიებს შორის გრადაცია?
უპირველეს ყოვლისა სისხლის ფასით: დიდებულის სისხლის ფასი
40 ათასია. მ»ს)ზე ორჯერ ნაკლებია ციხოსან მონასტროსანი აზნაუ–
რის სესხლის ფასი--20 ათასი, მასზე თითქმის ორჯერ (1,7-ჯერ)
ნაკლებია მამულ დამცრობილი აზნაურის სისხლის ფასი –– 12 ათა-
სი. მ-ი ტოლია პირად აზნაურთა უმაღლესი კატეგორიის სისხლის
ფასი, ამათზე ორჯერ ნაკლებია პირად აზნაურთა მეორე კატეგორი-
ის სისხლის ფასი –– 6 ათასი. მსახურის სისხლის ფასი 1000 თეთრია,
მისი ტოლია კარგი გლეხის ფასი, მათზე 2,5-ჯერ მცირეა დაბალი
გლეხის ფასი–– 400 თეთრი. ამგვარად, თუ ამ შეფარდებას ჩავუკ-
ვირდებეთ, ვნახავთ, რომ, როგორც ფეოდალთა, ისე გლეხთა კლა-
სის შიგნით, წოდებებს შორის ძირითადად დაცულია ორჯერ მეტ-
ნაკლებობის პრინციპი, უმნიშვნელო გადახვევებით, ხოლო გაბა-
ტონებელ კლასს (დიდებული, აზნაური, გაახნაურებული მსახური)
და ჩაგრულ კლასს (მსახური, გლეხი) შორის ზღვარი უფრო დიდია:
გლეხთა კლასის მაღალი წოდების--–მსახურთა სისხლის ფასი ექვსჯერ
ნაკლებია ფეოდალთა კლასის დაბალი წოდების--–პირად აზნაურთა
მეორე კატეგორიის სისხლის ფასთან შედარებით. ამგვარად, სრუ-
ლიად აშკარაა, თუ სად ატარებს სამართალი დიდ ზღვარს ფეოდა-
ლური საზოგადოების კიბეში. კიბის ერთ მხარეს თავსდება გაბატო-
ნებული კლასი –– დიდებული და აზნაური მათი კატეგორიებით;
მეორე მხარეს კი ექსპლუატირებული კლასი –– მსახური და გლეხი.
სამართალში აღნიშნულია, რომ პირადი ახნაურები აზხნაურობამდე
მსახურები იყვნენ: „თუ მსახური მოკლეს, რომელიც მისსა პატრონ–
სა აზნაურის შვილად ჰყვეს“, მაგრამ სამართლის ამ ადგილას, ფაქ-
ტიურად, პირად ახნაურთა წარმოშობაზეა მითითება, იმაზე რომ
პირად აზნაურად მხოლოდ მსახური შეიძლება იყოს, ეს კი თავის–-
თავად საგულისხმოა და სავსებით ლოგიკური. მართლაცდა ვინ შე–
იძლებოდა პატრონს გაეხადა პირად აზნაურად? რა თქმა უნდა, პი–
რად აზნაურთა რეზერვი გლეხთა უმაღლესი წოდება, ამ შემთხვევა–
ში, მსახური უნდა ყოფილიყო, ამგვარად, თუ მსახურებად აღარ მი-
ვიჩნევთ მათგან პირად- ახნაურებად აღზევებულებს (ეს მოვლენა,
როგორც ჩანს, X1II--XIV სს ფეოდალური საზოგადოების განვი–-
თარების თავისებურება იყო და XVI--XVIII სს, მას ადგილი აღარა
ჰქონდა), ჩვენ გვრჩება მსახური, რომლის სისხლის ფასი 2,5-ჯერ
მეტია გლეხისაზე, ასევე ვახტანგის სამართლის მიხედვითაც მსახუ-

36
რის სისხლის ფასი ორჯერ მეტია გლეხის სისხლის ფასზე. მიუხედა–
ვად ამისა, ჩვენთვის, როგორც უკვე ვნახეთ, უცილობელია, რომ.
ვახტანგისეული მსახური გლეხია და არა რაღაც გარდამავალი ფენა”
აზნაურსა და გლეხს შორის. უფრო მეტიც: ჩვენი ახრით, ვახტანგის
სამართალში გლეხთა ამ ორ წოდებას შორის ზღვარი უფრო დიდი
ჩანს, ვიდრე ბექა-აღბუღას სამართალში. უკანასკნელში მოხსენიე–
ბულია ისეთი ყმა (ე. ი. გლეხი) რომელსაც პატრონი იცნობს
„სიკეთესაზე და“ და რომელიც თავისი სისხლის ფასით უტოლდება
ნსახურს, ვახტანგის სამართალი კი ასეთ გლეხს არ იცნობს (არც
შეძლებულ და არც „კარგ გლეხს“ აქ“ სისხლის ფასი არ ემატება).
მსახურის გაბატონებულ კლასში თუ გარდამავალ ფენაში შე–
ყვანის საფუძველს აძლევს მკვლევართ, აგრეთვე, ბექა-აღბუღას სა–
მართლის 78-ე მუხლი, სადაც წერია:
„თუ დიდებულსა, გინა აზნაურსა, გინა მსახურსა და ვი-
საცა მომართებული ყმა ყვეს და კიდე წაუვიდეს...
და მკვიდრი წაუვიდეს...“
ამგვარად, სამართლის მიხედვით, მსახურს შეიძლება ჰყავდეს
ყმა, იმ დროს როცა 71-ე მუხლის მიხედვით გლეხს გლეხის ყოლა
ეკრძალება:

„ნუცა გლეხი გლეხსა მკვიდრად იღჩის, და არცა მართებს;

არცა სყიდვასა იგი ღირსა“".
ჩვენი აზრით, აქ გასაოცარ» არაფერია მსახურს. როგორც
გლეხთა მაღალ წოდება»ა, შეეძლო ყოლოდა ყმად მასზე უდაბლე-
სი წოდება (ისევე. როგორც დიდებულს ან თავადს –- აზნაური).
ამ მხრიე, სხვათა შორის, საინტერესოა არქანჯელო ლამბერტის ცნო-
ბა, რომელიც შემდეგნაირად გვიხატავს XVII ს. სამეგრელოს ფეო-
დალური საზოგადოების სტრუქტურას:
„აზნაურის წოდებას შეადგენენ აზნაურები და თავადები...
გლეხთა წოდებას შეადგენენ მსახ-რები და მოინალეები. მხოლოდ
თავადებს შეუძლიანთ თავის ხელქვეით იყოლიონ აზნაურები, აზნა-
'ურებს ემორჩილებიან მსახურნი და მოინალები, მსახურებს მარტო
მოინალები შეუძლიანთ იყოლიონ ხელქვეით“?5,
ჩვენ ამჟამად არ გვაინტერესებს ის, თუ, კერძოდ, ვის გულის-
ხმობს ლამბერტი მსახურში ან მოინალეში და ა. შ. აქ საგულისხმოა

7ზ% არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, თარგმანი იტა-

ლიურიდან ალ. ჰყონიასი, გამოცემა 11, თბ., 1938, გე. 27--28.
ვ7
ის. რონ ლამბერტი აღწერს ოო წოდებას გლეხისას უფრო მაღალს
და უფრო დაბალს და აღნიშნავს ნზაღალი წოდების უფლებას ყმად
ჰყავდეს უფლოო დაბალი წოდების გლეხი.
აეგვარად, ბექა-აღბუღას სამართლის არცერთი მუხლი, ჩვენი
აზრ -თ, არ გამოდგება იმის დასამტკიცებლად, რომ მსახური არ შე-
დეოდჯა გლეხთა კლასში, ამავე დროს სამართალში არია) რამდენინე
მეხლი, როზელთა ახსნა, იმ შემთხვევაში თუ მსახურს არ მივაკუთვ-
ნებთ გლეხთა კლასს, შეუძლებელია. მაგ., სპძართლ-ს 35-ე მუხლში
ეკითხულობთ:
„თე ასნაური კაცი გლეხმან, გინ დიდებულ-
მან, გია ახნაურიშვილმან გააუპატიოს და კიდეც წაუ-
ღოს) წოაზე|..." .
აქ, როგორც ვხედავთ, მსახურის ხსენება ა5 არის. როგორც
ჩან ის იგულისხმება რომელიმე დასახელებულ სოციალურ კატე-
გორიაში. ცხადია, ასეთად აქ შეიძლება მხოლოდ გლეხი მივეჩნიოთ
და არა დიდებული, ან აზნაური. ანალოგიური მდგომარეობაა 68-ე
და 69-ე მუხლებში;
„გლეხით უ გლეხსა თავსმდებად დაუდგეს ერთისა ვარი-
სა ანუ მისის ფასისა უფროსითა საპატიოს კაცისა იყოს, მისსა ვჯე–-
ლისა უფალსა ჩაართვევინოს ველი; და თუ ქვეყნი დიდებული-
სა დაანუ აზნაურისა იყოს, მას ჩაართვევინო:»...“
„თე დიჯებული გინა ახნაური დაუდგეს თავმდებად, ანუ წმო-
გუაროსI. რასაცა ზედა უდგეს |და ანუ) უხღოს, სათავდებო რაცა
ეწეროს". ამგვარად, გლეხს თავდებად უდგება გლეხი, ახნაური და
დიდებულო. მსახურის ხსენება აქაც არ არიას.
საბოლოოდ „ბექასა და აღბუღას სამართლის“ განხილვის შე–
დეგად შეიძლება დავასკვნათ: ამ სამართალში, ისევე როგორც შემ-
დგომ საუკუნეებში და ვახტანგ VI-ის სამართალში, ტერმინი „გლე–
ხი“ იხმარება ორი მნიშვნელობით: ფართო მნიშვნელობით ის აღ-
ნიშნავს მთელ ექსპლუატირებულ კლასს, დაპირისპირებით გაბატო-
ნებულ კლასთან, ვიწრო მნიშვნელობით კი ამ კლასის უდაბლეს
წოდებას და ასეთ შემთხვევაში უპირისპირდება მსახურს, როგორც
გლეხთა დაბალი წოდება მაღალს.
ასეთ დასკვნას მხარს უჭერს აგრეთვე „ხელმწიფის კარის გა–-
რიგება“, რომელიც XIV ს. ძეგლია და, ამგვარად, აღბუღას სამართ–
ლის თანადროული, ან მასზე ადრინდელი, აქ მანდატურთ უხუყძესის
სახელოსადმი მიძღვნილ თავში ვკითხულობთ:
38
 „მანდატური სამ (ას)ი სახლი არის ამიერ და იმიერ.
ხოლო სამნი აზნაურნი არიან: იკუნკელისძე შერაქისძე
და ჯარნასძე და სხვაი ყვ ელა გლეხიაი“?ნ,
ამ თეალსაზრისით სპეციალურად განიხილა მანდატურის მოვა-
ლეობებეი დ. მეგრელაძემ და მივიდა შემდეგ დასკვნა5დე:
„მანდატურთა მოვალეობა აღმასრულებლის, ზედამხედველის, წეს–
რიგის დამცველის როლით შემოიფარგლება... თავისი სოციალური
მდგომარეობითა და ფუნქციებით მანდატური იგივე მსახურია”?7.
აქედან გამომდინარე დ. მეგრელაძე აკეთებს, ჩვენი აზრით,
ერთადერთ ლოგიკურ და სწორ დასკვნას, რომ ამ შემთხეეეაში ტერ–
მინში „გლეხი“ მსახურებიც იგულისხმებიან?მ.
ასევე მსახურთუხუცესის სახელოსადმი განკუთვნილ თავში
ეკითხულობთ:
„შვიდასი სახლი მესაწოლე არის; და გლეხი რვა სახლია, და
სხვა ყოველივე –– აზნაური479,
როგორც გხედავთ, აქაც მხოლოდ აზნაურები და გლეხები არი-
ან მოხსენიებულნი. მსახური რომ გლეხებში ათ ·იგულისხმებოდეს,
მაშინ ის ამ შემთხვევაში ახნაურისა და გლეხის გვერდით ცალკე
უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი. არ იცნობს აგრეთვე გსახურს
როგორც ცალკე მდგომ კატეგორიას არც 1260--1293 წწ. ნარინ და-
ვითის მეუღლის თამარის მეწირულობის დაწერილი გელათისადღმი,
სადაც დასახელებულია დიდებული, აზნაური და გლეხ.-09,
არც დავით აღმაშენებლის შიომღვიმისადმი მიძღვნილი ანდერძი,
სადაც ეკითხულობთ:
„თუნდა გლეხმან და თუნდა აზნაურმან ანუ ანდერძი
ესე ჩემი შეცვალებად იურვოს....49),
არც გიორგი 11-ის შიომღვიმისადმი ბოძებული სიგელი, სადაც
სხვა ყველა წოდება სახეზეა". საბოლოოდ მსახურს არ იცნობს ბაგ-
რატ კურაპალატის სამართალი. მსახური რომ გლეხობიდან დამო-

70 ქართ, სამ. ძეგლ. 1I, გე. §3

7 დ, მეგრე ლაძე, ხელმწიფის კარის გარიგების ერთი ადგილის გაგებისა–
თვის, მაცნე, # 3, 1971, გვ. 164.
7% იქვე, გე. 163--164.
7? ქართ. სამ. ძეგლ., II, გე. 84.
0 იქვე, გვ. 77.
მL იქვე, გე. 17.

83 იქვე, გვ. 10.

ვ9
უკიდებელი სოციალური კატეგორია ყოფილიყო, თავისუფალ მწარ–
მოებელთაგან შემდგარი, ამასთან იმდენად ძლიერი ჯერ კიდევ
XIII-- XIV სს-ში, რომ ასახვა ეპოვა ბექა-აღბუღას სამართალში,
მით უფრო საგულვებელი იქნებოდა ასეთი ფენა X-XI სს. მიჯნა-
ზე. რა სურათი გვაქვს ამ დროს ბაგრატ კურაპალატის სამართლის
მიხედვით? აქ ყველა წოდებებზეა საუბარი, მსახური კი არ ჩანს.
მაგ., „თუ აზნაურნი გაიყარნენ...
თუ დიდებულნი გაიყარნენ...
თუ გლეხნ- გაიყარნენ...“
ან კიდევ:
„საპირო და მის-მისთა წესითა წინა გაუძღუანეთ და აგრე
გაიბრჭვნენ.
დიდისა დიდი გააჩინეთ, და ცოტაისა –- ცოტა, ეზე გლეხისა
სისხლისა, დიდებულთა და აზნაურთა საპირო იქმნების: ოცდაათი
ათასი ჩვკდმეტი ათასი –– თორმეტი ათასი, შვიდი ათასი როგორც
ვის მართებს აგრე გააჩინეთ“ზ),
ყოველივე 'ზემოთქმულის შედეგად უნდა დავა”კვნათ:
1. XII-- XIII სს-დან მოყოლებული XVIII ს-ის ჩათვლით მსა–
ხური გლეხთა კლასში შედის.
2. ტერმინი „გლეხი“ მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში
იხმარება ორი მნიშვნელობით: ფართო მნიშვნელობით უდრის მთელ
ექსპლუატირღებულ კლასს, ხოლო ვიწრო მნიშვნელობით – ამ
კლასის უფრო დაბალ წოდებას.

4. მსახურის გენეზისი და მისი ბანვითარების პირველი პერიოდი

განვიხილოთ მსახურის გენეზისის საკითხი. როდის და როგორ

წარმოიქმნა ეს საგლეხო წოდება.
ამის) დასადგენად საინტერესო მასალას გვაწვდიან XI-- XVIII
სს. ქართული სამართლის ძეგლები: ბაგრატ კურაპალატის, ბექა-აღ-
ბუღას, გიორგი ბრწყინვალისა და ვახტანგ VI სამართალი. ყველა ამ
ძეგლში გვხვდება მსახური როგორც გარკვეული სოციალური კატე–
გორია, არ იხსენიება ის მხოლოდ ბაგრატ კურაპალატის სამართალ–
ში. ბაგრატ კურაპალატის სამართალი იცნობს დიდებულს, რომლის

82 ქართ. სამ, ძეგლ. 1, გე. 469–--470.

40
სისხლის საპირო 30 ათასია, 2 ტიპის აზნაურს. რომელთა სისხლის.
საპირო 17 და 12 ათასია და გლეხს, რომლის საპირო 7000. ამრი-
გად, X-XI სს. გლეხობა ერთგვაროვანი მასაა, მასში არ გამოიყო–
ფა ცალკე მსახურის სისხლი, ისე როგორც ეს გვაქვს ბექა-აღბუღას
და ვახტანგის სამართლის “გნებში. აქედან გამომდინარე, შეიძლე–
ბა დავასკვნათ, რომ მსახური, ამ დროს როგორც ცალკე სოციალუ-
რი კატეგორია, არ არსებობა და მისი წარმოქმნა ხდება ბაგრატ კუ-
რაპალატის სამართლისა და ბექა-აღბუღას სამართლის შედგენის
შუალედში (ე. ი. XI--–XII სს). მაინც რომელი კლასი წიაღიდან
შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო ასეთი სოციალური კატეგორია? რო-
გორც ქვემოთ მსახური) ვალდებულებების განხილვისას ვნახავთ,
მისი წოდებრივი ფუნქცია აზნაურულია: ხლება, ლაშქრობა, პურის
ჭამა. ამგვარად, მსახური თავისი არსებით ვასალია, ოღონდ დაყმე–
ვებული, პირადთავისუფლება დაკარგული, გლეხად ქცეული ვასა-
ლი. საიდან შეიძლებოდა ასეთი წოდება გაჩენილიყო გლეხობაში?
ამის ასახსნელად არსებობს ერთადერთი გზა: XI-XII საუკუნეებში
გაბატონებული კლასის ერთმა ნაწილმა ისეთი ეკონომიური დაჭც-
რობა განიცადა, რომ მ:ს არც ყმა-მაზული და არც აზნაერ-ს წო-
დება არ შერჩა, ასეთ პროცეას, ანუ აზნაურთა ერთი ნაწილის გლე-
ხობაში გადასვლის პროცესს რომ მართლაც უნდა ჰქონოდა ამ პე-
რიოდში ადგილი, ამაზე თითქოს მიგვითითებს ბაგრატ კურაპალატის
სამართალიც. სამართლის 153-ე მუხლშ-, რომელიც აზნაურთა გაყ-
რას ეხება, ვკითხულობთ:
„თუ აზნაურნი გალყარნენ და ჯლეხიანი იყვნენ, უფ-
როსსა ძმასა საუხუცესოდ –– ერთი გლეხი; სხვაი შუა გაიყონ...
თუ დიდებულნი გაიყარნენ. ერთი უკეთესი სოფელი საჟხუ-
ცესოდ ა”ღონ და სხვაი შუა გაიყონ“,
ამგვარად, დიდებულის გაყრაზე მსჯელობისას სამართლის შე?დ-
გენელს აზრადაც „არ მოსდის) აღნიშნოს „სოფლიანი ან გლეხიან თუ
იყოსო“ თავისთავად იგულისხმება. რომ დიდებულია სოფლები უნდჯა
ჰქონდეს, ამის გარეშე დიდებულე წარმოუდგენელია, აზნაურს გაყ-
რაზე საუბრისას კი სპეციალურად აღნიშნულია შემთხვევა, როცა აზ–
ნაური გლეხიანია. ამდენად, აშკარაა, რომ უნდა ყოფილიყო უგლე–
ხო ანუ უმამულო აზნაულებიც. როგოოც ჩანს, სწორედ, ასეთი უმა-
მულო, 'უგლეხო დამცრობილი აზნაურების გაგლეხების შედეგად
უნდა წარმოქმნილიყო XI-––XII სს. გლეხთა კლასის შიგნით მსახურ-
თა პრივილეგირებული წოღება. მაგრამ. როგორც ცნობილია, მაახუ–
რი გვხვდება ჯერ კიდევ „ მუ'შანიკის მარტვილობაში“ და V--X სა.
4!
თითე?-ს ყვილა აგიოგოაფიულ თუ ისტორიულ თხზულებაში. ვინღა
არის 2 5ღოხზსენიებული მსახურ, თუ მივიღებთ, რომ „მსახური“,
როგორც კონკრეტული სოციალური კატეგორია, როგორც წოდება
გლეხოპამი, გაჩნდა მხოლოდ XI--XII სს?
: ა3 საკითხის გასარკვევად საჭიროა განვიხილოთ როგორც .ტერ-
მუნი „სამსახურის“ ხმარების შემთხვევები, ისევე „მსახურის“, რო-
გორც ტე“მენეს შენაარსი ჩვენი ისტორიის მთელ სიგრძეზე.
კართულ ფეოდალურ სინამდვილეში ტერმინი „სამსახური“ ის
უნივერსალური და ყოვლისმომცველი ტერმინი იყო, რომელიც აღ-
ნიშაავღა და განსასღვრავდა ვასალის დამოკიდებულებას რიუზერე-
ნესადმა. „სამსახურის“ შეწყეეტა ნიშნავდა ურჩობას, ვასალური და-
მოკედებულებიდან გამოსვლას. ასე იყო ეს აღმოსავლეთ საქართვე-
ლოში და ასევე იყო დასავლეთ საქართველოში. პატრონის მიერ
ყმებისადმი ბოძებულ წყალობის სიგელმი ჩვეულებრივია გამო-
ნათქვაზი: „ჩვენსა ეოთგულსა და თავდადებით ნამს ახ'უ რს; ა"...
ხოლო თავდება ასეთი საბუთები სიტყვებით: „გქონდეს და გიბედ-
ნიეროს ჩუენსა ერთგულად სამსახურსა შიგან“, ამგვარად ვა-
სალის „ერთგული სამსახური“ სიუზერენისადმი გულიეა-
ხმობდა შემდეგს: ვასალი პატრონის სიტყვის და ბრძანების მორჩილი
უ5ადა იყოს და არ მოისურვოს პატრონის გამოცვლა, ანუ თავისი
პატრონი ყველა სხვა პატრონს უნდა ერჩიოს. ასეთ შემთხვევაში პა–
ტრონიც მოვალეა ყმის მწყალობელი იყოს. საერთოდ, „ე რთგუ-
ლაღ, თავდადებით სამსახური“ წესი იყო „მონე-
ბის ა“, ანუ ვასალობის კანონს წარმოადგენდა. მაგ., გიორგი XI-ის
წყალობს წიგნში შანშეან მარტეროზისშვილისადმი (1685 წ.) ვკით–
ხულობთ:
„ჩვენისა დიდად ერთგულისა და წესისაებრმონებისა
თავღაღებით ნამსახურსა, კარისა ჩვენისა მდივნისა“.
გარდა „ერთგული სამსახურისა“ არსებობდა „უ ჯე რო სამ-
სახური“ იმავე სიგელში ვკითხულობთ:
„მოგეეხსენა თქვენი უჯე როდ მსახურება ჩვენზედა და
არ ჯერვექმენით, და არცა იყო ჩვეულება ჩვენი, რომ სიტყუანი და-
მასმენელთა წარმდგარიყო წინაშე ჩვენსა, მაგრამ ფარულითა შუ-
რითა მრავალგზის გამოაქანდაკეს ენოანება ·და მცირეთ განაწყრომეს
გული ჩვენი თქვენხედა, და თქვენი მკვდოი და ნასყიდი სოფელი
ნაბახტევი წაგართვით და გაგიეცით“55,
% ქართული სამ. ძეგლები, II, გე. 227.
%5 იქვე, გვ. 228.
42
 ტერმ-ნი „სამსახური“ აღნიშნავდა არა მარტო მოვალეობათა
ერთობლიობას, რომელიც ეკისრებოდა ყმას პატრონისადმი სახელ-
მწიფოს შიგნით, არამედ ამ ტერმინით გამო-ხატებოდა ვასალური
ურთიერთობა სახელმწიფოებსა შორის, მაგ. ერეკლე II წიგნში ეკა–
ტერინე 1I-სადმი ეკითხულობთ:
„ჩვენ რაც რამ სამს ახუ რს აღთქმა შეგვეძლო და წყა-
ლობის ვედრება გვეჭივრებოდა –- «ს მოვახსენეთ თქუენს იმპერა-
ტორობის დ“დებულებას და როგორც თქვენ ყოვლად მოწყალის
პკელმწიფის ნება იყოს, ეგრეთ ღეღობრივითა მოწყალებით.
განაგოს ყოვლად მოწყალებამან ღიღებულებამჭან თქუენმან“ზ5,

ამრიგად, ერეკლე II. როგორც ქართლ-კახეთის სამეფოს მეთა-

ური, აღუთქვანს „საზსახურს“, ანუ ვასალობას ეკატერინეს .და მის-
გან. როგორ5ეც სიუზერენისაგან. ითხოვს ამს სანაცვლოდ „წყალო–
ბარ,
ვასალის ვალდებულებათა ერთობლიობას სიუზერენისადმი,
ანუ „სანსახე“ია“. თავისი წესი, „რიგი“ გააჩნდა. პატრონს არ შეეძ-
ლო ბოროტად გაზოეყენებინა თავისი უფლებები, მოეთხოვა ყმიდან
უფრო მეტ“, ეიდრე „მას სამსახურის „რიგი“ გულისხმობდა. მაგ.,
განჩინებაშ- ჯავახიშვილებ“სა და ნინიაშვილების საქმეზე ვკითხუ-
ლობთ:
„ჯავახიშვილები და ნინიაშვილი მღვდელი ონოფრე და მისი
ბიძაშვილი პავლე ბატონყმობაზე და უსამართლოთ სამსა-
ხურზე ჩიოდნენ.
ეს ნინიაშვილები აზნაურშვილები არიან,.. როგორე აზ-
ნაეურშვილის სამსახურის რიგი არის, თავეთის
შეძლებით ეპენი ჯავახიშვილებს ისე უნდა ემსახურონ და მეტი
ჯაბრი არცა რა ჯავახიანთ უნდა მოინდო-
მ ო ნ4“97,
საწ,ახური აღნიშნავდა აგრეთეე ბატონის მიმართ ყმა გლეხის
ეალდეპბულებასაც. ასეთ შემთხვევაში სამსახურს ჰქონდა ორი მნიშვ-
ნელობა: ფართო და ვიწრო. დასავლეთ საქართველოსათვის „ს ამ-
სახურის" ფართო გაგებით ხმარების 'მე?თხვევას აღნიშ-
ნავს ო. სოსელია: „იგი („სანსახური“
–- მ. ს.) ბატონის წინაშე ყმა
გლეხის ყოველგვარ ვალდებულებას აღნიშნავს
–– შრომითს, პრო-

% ქართ. სამ. ძეგლები, 11, გვ. 425.

8? ქართ.ელი სამ. ძეგლები, IV, გვ. 563.
43
დუქტებითს და ფულადს“59. სამსახური, რომ ფართო მნიშვნელო–-
ბით გლეხის როგორც ნატურალურ, ისე ფულად გადასახადსაც, ანუ
ბეგარასაც მოიცავდა, ეს დასავლეთ საქართველოს არა ერთი საბუ–
თით დასტურდება. მაგ., სოლომონ I-ის ერთ საბუთში (XVIII ს.)
ვკითხულობთ:
„მაგ. ქვეყანაში ასრე მოგვხსენდა: გენათლის კაცები სულ იმა–-
ნიძეები, ლიკლიკაძეები 'და ღვინეფაძეები გვემსახურება ღვი-
ნით, პურითადა ხორცით. თორემ სხვაები უფრო თავისუფ-
ლად არიანო#489,
სოლომონ II-ის შეწირულობის წიგნში გელათისადმი, რომელ–
შიც ის წირავს გელათის საყდარს სამ მოსახლე “ურია”ა, აღნიშნულია;
„ამ ვაჭრებს დავადევით ბეგრათ, ურიას კოკიას შაბათას შვილს
დავადევით თუთხმეტი მარჩილი თეთრი, ლიტრა სამთელი, მეორეს.
მოსახლეს... დავადევით თუთხმეტი მარჩილი თეთრი და ერთი ლიტ-
რა სამთელი, მესამეს მოსახლეს.. .დავადევით რვა მარჩილი თეთრი
და ნახევარი ლიტრა სამთელი.. და ამ ვაჭრებთან კაცს ხელი არ
გაქსთ, საკუთრად იმ სახელოვანს მეფეს მსა-
ხურონ ამათ და ამათთა შვილთა და მომავალთა4“99.
ამრიგად, ამ ურიების „მეფისადმი მსახურობა“ მათ მიერ
ყოველ წლიურად 15 მარჩილი თეთრის და ერთი ლიტრა სანთელის
გადახდაში გამოიხატება.
კაცია დადიანის წიგნში ცაიშის კათედრის აღდგენის შესახებ
აღნიშნულია:
„ლაშქრობის მეტი სხვა ჩვენისამსახურ-,
არც საური, არც სხვა გადასახადი რამე,არე მ უ-
შაობა, არც ცხენის ჩაბმა, არაფერი ჩვენგან არა ეთხოვე–
ბოდეს“”?!,
ამ საბუთში „სამსახური“ მოიცავს როგორც პირად ვალდებულე-
ბას ბატონისადმი: ლაშქრობას, მუშაობას, ცხენის ჩაბმას, ასევე ფუ-
ლად გადასახადს –– საურს და (სხვა სახის გადასახადსაც.
ასეთივე ვითარებაა XVI--XVII. ას. აღმოსავლეთ საქართველო–
ში: კახა თორელის რკონის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულო–
ბის დაწერილის გვიანდელ მინაწერში ვკითხულობთ:
89 ო,სოსე ლია, ფეოდალური ხანის დას. საქართ. ისტორიიდან, 1966, გვ. 122;
მისივე: დას. საქართველოს გლეხობის ეკონომიური მდგომარეობა XV1 ს-დან X1X ს.
1 ნახევრამდე, გვ. 209.
9? ხელნაწერთა ინსტიტ., ფ. IIძ 4484.
% ს, კაკაბაძე, დას. საქართველოს საეკლესიო საბუთები, 11, გვ. 95–-96.
მ იქვე, გვ. 177.
44
 „შემოგწირე მე... პატრონმან ჯავახიშვილმან იესე შენ... რკონის
ღმრთისმშობელსა... თქვენ დეკანოზისშვილნი პეტრე... და მისნი
შვილნი და დაგდევით ყოველთა წელიწადთა თვითო ლიტრა ს ან –
თელი და ოროლი ლიტრა ზეთი. და ესე ამსახუროთ და
არასოდეს არა მოიშალოს“92,
„სამსახური“ ფართო მნიშვნელობით იხმარებოდა XI ს-შიც.
მაგ., გიორგი II-ის შეუვალობის განახლების სიგელში შიომღვიმის
მონასტრისადმი ვკითხულობთ:
„და ეითა სამსახურებელი ციხეთაი არაი ზედა
სდებია და, ჟამთა-შლილობისათა შინა ოდესმე, მძლაგრთა და უღ-
მრთოთა კაცთა მათ ზედა რაიცა ბეგარი დაუც და რაიცა დაჭირე-
ბითა სამსახური უქნევია, ანუ სამუშაოი, ანუ სუ-
ხრაი, ანუ ბაჟი აღებულა, ვითა არაი ზედა სდებია, ესე ყოვე-
ლი აგუივდია“334,
აქ სანსახური მოიცავს ბეგარას, ბაჟს, სუხრას „და სამუშაოს.
ვიწრო მნიშვნელობით სამსახური აღნიშნავდა გლეხის პირად
ვალდებულებებს, ანუ შრომით რენტას. ასეთ შემთხვევაში ის უპი-
რისპირღებოდა გლეხთა ნატურალურ თუ ფულად გადასახადს. ამ ში–
ნაარსით განიხილავს „სამსახურს“ ლ. მუსხელიშვილი?. წყაროებში
სამსახურის ამ მნიშვნელობით ხმარების საილუსტრაციოდ მოვიყვანთ
რამდენიმე მაგალითს. ჭყონდიდელ -––- ცაგერელ-ბედიელ გაბრიე-
ლის ერთ საბუთში (XVII ს. II -ნახევარი) ვკითხულობთ:
„ხატს მარტო ალაგის ბეგარა ეძლეოდა, თვარამ კაცი
ყველა კაცია ჭილაძეს მსახურებდა4%5.
ასევე ბეგარასთან დაპირისპირებაშია ნახმარი „სამსახური“ კა-
ხა თორელის შეწირულობის დაწერილში (XIII ს.):
„მოგუიჯსენებია სოფელი ხოვლე ზურითა, ხოდაბუნითა, ტყითა,
ეელითა,„ წყლითა, წისჭუილითა და ყოვლითა სამართლიანითა
ზღერითა, საჭერითა და უვმრითა და სოფელი სამსახ უ რითა
და ბეგრითა, ვითა მე გამიჩენია“%,
ბაგრატ მეფის 1545 წ-ის შეწირულობის წიგნმი გელათისადმი
ვკითხულობთ:

ბზ. ქართული სამ. ძეგლები, II, გე. 67.

93 იქვე, გვ. 11.
9ჯ ლ. მუსხე ლი შვილი, დას, საქართველოს გლეხობის სოც.-ეკონო-
მიური კატეგორიები, ენიმკის მოამბე, V-VI, 1940, გვ. 277.
%9% ს, ,აკაბაძე, დას. სქართველოს საეკლ. საბ., IL, გვ. 78.
% ქართ. სამ, ძეგლი, II, გვ. 59. ”
 „რაცა ნიჟარაძისეულნი გლეხნი არის.. რაცა სამეფო ველი
შევა, არა მოგვიშლია რა: და სხვა რაცა სააზნაურშვილო ბე გარი
და სამყა ხური მართებს, ისი... საყდრისათვის შეგვიწირავს“97.
ლ. მუსხელიშვილმა დაადგინა, აგრეთვე სანსახურის კიდევ უფ-.
რო ვიწრო მნიშვნელობა, როცა ის უპირისპირდება შოომ-თი რენ-
ტის სხვა ტიპებს, როგორიცაა: მუშაობა, მგზავრობა და ლაშქრობა.
მაგ. გელოვანი ირინეს და ზურაბის წიგნში ჰყონდიდელ-ცაგერელ
გაბრიელისადმი (1660--85 წწ.) ვკითხულობთ:
„თუ თქIვე)ნი ყმა ფოჩიანი ჩვენს ალაგზედ დაასახლოთ... მ უ–
შაობა, მგზავრობა და სამსახური ყველა თქვენი
იყოს და ბეგარას ჩვენ მოგვცემდეს“%%,
ასევე, აფხაზეთის საკათალიკოზოს „დავთრის ხაუჟელის ნუხსხა-
შე (XVII ს.) წერია:
„მართებს... ქანდაქი და სამოგვე, საპურობო,
მოიღი, 5 კოკა ღვინო, მუშაობა, სამსახური და ლაშ-
ქრობაშშ“,
ამროგად, აქ და მსგავს შემთხვევებში, „სამსახური“ გვევლინებ;»,
როგორც ცალკე, კონკრეტული სახე გლეხის პირადი ვალდებულე-
ბისა. სამსახური ასეთი მნიშვნელობით, როგორც ჩანა, აერთიანებდა
პირადად ბატონის მიმართ, მის კარზე გაწეული სამსახურის სხვადა–-
სხვა ტიპს. საბუთებში მრავლად გვხვდება ასეთი ვალდებელებები,
მაგ.. „ მინაყმობით სამსახური“, „ხელოსნობით სამსახური“, ,„მამა–-
სახლიაობით სამსახური“, „ცხენით სამსახური“, „ფარეშობით სამსა-
ხური", „მეჯინიბობით სამსახური“, „საყდრის სამსახური“, „ქორ-
ეპისკოპოსობით სამსახური“. „სამსახური მსახურობით“
და სხვა.
„სამსახურის“ მნიშვნელობების განხილვის შემდეგ, განვიხ-ლოთ
თვით „მსახურის" შინაარსი წყაროებმი რამდენადაც
სხვადასხვა მნიშვნელობით იხმარებოლა „ხსამ-
სახური“მის შესაბამისად სხვადასხვა მნიშვნე-
ლობას იძენდატერმინი „სმსახური“", რადგან სამ-
სახური ფაქტიურად გულისხმობდა მოვალე-
ობებს, რომლებსაც მსახური ასრულებდა, ანუ
იმას, რაც იყო სა-მსახურო.

#. ვართ. სამ, ძი2.. II, გვ, 185

ი ს კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ, Lაბ., I, გე, 81.
· ქართ. სამართ. ძეგლ, 1I1, გვ. 413,
46
 მსახურის თავდაპირველი მნიშვნელობა, რა თქმა უნდა, „სახლს“
უკავშირდება! და, ამდენად, გვაროვნული წყობ–ლების ნაყოფია.
ამ პერიოდში სახლს ჰყავდა მამა-სახლისი და ყველა დანარჩენი სახ-
ლეული ითვლებოდა მსახურად მამა-სახლისის მიმართ. ამრიგად, თა-
ვიდანვე მსახური ნიშნავდა დაქვემდებარებულ პერს. ასეთი §ნღშვ-
ნელობა შეინარჩუნა მან შებდგომ პერიოდშიც. „მსახურის“ ტერ-
მინით აღინიშნებოდა საერთოდ ყველანაერი დაქეემდებარება. მაგ.,
მოსახლეობისა გამგებლისადმ?2. მეფისა და ქვეყნისა ღმერთეაადმი,
მოხელეებისა მეფისადმ-, მოწაფისა მოძღვრისადმი, შვილისა მშო-
ბლისაღმი და სხვა. ამი) ნათელსაყოფად მუემართოთ წყაროებს.
ოთხთავი:
„და დაჯდა და მოუწოდა ათორმეტთა და ჰრქუა მათ: რომელსა
ჰნებავს, ვითარმცა პირველ «ყო, იყავნ იგე ყოველთა უკუანა
და ყოველთა მსახურ“),
ამ კონტექსტში “მსახური „პირველის“ საპირისპირო ცნებაა
ის „პირველის“ უკან მდგო3-ა, საერთოდ დაქვემდებარებული პი-
რია.
ოთხთავის მიხედვით. ადამ-ანთა ურთერთობა მოწყობილია
ისე, რომ ნაწილი იმსახურებს ვინმეს, ნაწილი კი ვიღაცის მსახურია:
„ვითარცა ძე კაცისაი არა მოვიდა, რაითამცა ჰპსახურა ვინმე,
არამედ მსახურებად და მიცემად თავისა თვისასა
სავსრად მრავალთა წილ“ )9,
ამრიგად, იქმნება იერარქია: ყოველი უკანა მსახურია თავეს-
ზე წინასი, ყოველი დაბალი მსახურია თავისზე დ“-დ-ს:
„რომელ დიდ იყოს თქუენ შორის იყავნ იგითქუენ-
და მსახურ.
რაჭეთუ რომელმან ალიმაღლოს თავი თასი, დამდაბლდეს. და
რომელმან დაიმდაბლოს თავი თვსი, იგი ამაღლდეს“
)0),
„მსახურის“ შრნაა“ს“ს გარკვევისათვის საენტერესო ცნობას
გვაწედის „ლოცვაი დადგინებასა მთავართასა“ (XIII ს.);

ჩია, ჩიქობავა. საზელის ფემის უჰვვლესი აგებულება ქაოთე:ლეურ

ენებში, 1942, გვ. 147.
1 მარკოზი, 9, 35.
10- მათე, 20, 28.
19 მათე, 21, 11-12.
 „გლახაკთაი და ნაკლულევანთაი და მსახურთა მის-
თაი მშვკდობით და მორჩილებით მწყსაი სათნო-იყავ და აღაორ-
ძენე ჩვეულებოსამებრ ნაყოფი ქვეყნისაი...4!%
„კურთხევაი ერისთავისაი“-ში ვკითხულობთ:
„..რათა გლახაკთა ნაკლულევანთა ყოველსა საქმესა მოწყალე–
ბისასა აჩუენებდეს და სასჯელსა სიმართლისასა ჰყოფდეს უქრთა-
მოდ, და ყოველნი მსახურნი მისნი ყოვლითა მშვდობითა
და მორჩილებითა მოჰმადლე «105,
აქ, როგორც ვხედავთ, „მსახური“ ნახმარია საერთოდ ქვეშევრ-
დომის მნიშვნელობით. წარმომთქმელი ღმერთს შესთხოეს, რომ
მან ერისთავის ქვეშევრდომებს ანუ მოსახლეობას, რომელსაც ის
განაგებს, მშვიდობა .და მორჩილება მოჰმადლოს.
საერთოდ, დაქვემდებარებული პირის მნიშვნელობით იხმარე-
ბა „მსააური“ აგიოგრაფიულ ძეგლებშიც. ჭაბუკი მსახურია მოხუ–
ცებულის:
„ვითარცა მოხუცებული ემართლების ვაბუკსა პატი-
ვით მსახურებას ა4!9ნ,
აღნიშნავს გიორგი მერჩულე. შვილი მსახურია მშობლების:
„ხოლო ნეტარმან გრიგოლი დაიღუაწა სული მისი და დიდებაი
შეწერა ღმრთისა, რომელმანცა მიჰმადლა მას კეთილად მსა-
ხურებათ დედისა თვსისა9ი და სრულიად კურთხევაი
მისგან მიიღო“!97,
მოწაფე მსახურია თავის მოძღვრის. მაგ. იოანე ზედაზნელის
ცხოვრებაში ვკითხულობთ:
C ნუსხა
„ნეტარი იგი ბე რი მარტოდ იქცეოდა ერთისა მსახუ-
რისა თანა მთასა მას ზედა მოღუაწებითა ·ჭდიდითა4“.
შ „ნუსხა
„ხოლო ჰყვა ერთი მოწაფეცა, რომლისა მიერ ნუგე-
შინის-იცემებოდის“!%% ან კიდევ:
„ნეტარი იგი ბერი იქცეოდა მთასა მას მარტო და მოწაფისა
მისგან თვსისა იმსახურებოდა4!99,
1M ქართული სამ. ძეგლები, II, გვ. 54.
105 იქვე გვ. 55.
100 ყველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ი. აბულაძის
გამოცემა, ტ. 1, გვ. 309.
107 იქვე, გვ. 279.
103 იკვე, გვ. 208

109 იქეე, გვ. 211.

48
 აგრეთვე:
C ნუსხა
იდღესა ერთსა მსახური იგი მისი ნეტარი ელია დიაკონო
მივიდა წყაროსა“...
9 ნუსხა
„ხოლო დღესა ერთსა მივიდა წყაროსა მას ზედა, მოწაფე
იგი მის ი“),
„გრიგოლ ხანძთელის ·„ცხოვრება“-ში საერო პირები დაქვემდე-
ბარებაში წარმოგვიდგებიან სასულიერო პირების მიმართ. ეს ასა-
ხულია აგრეთვე ტერმინი „მსახურის მეშვეობით. აქ გრიგოლ
ხანძთელი კი არ გეევლინება საერო პირთა მსახურად, არამედ, პი-
რიქით, საერო პირები, იქნებიან ეს კურაპალატები თუ ჩინებული
აზნაურები, ნსახურებენ მას. მაგ., ბაგრატ კურაპალატი ეუბნება
გრიგოლ ხანძთელს:
„ხოლო ჩე თანა-მეც სიყუარული და პატივი მამობისა შენისაი.
აწ ბრძანენ სიწმედემან შენმან მეფობისა ჩუენისაგან
მსახურებაი ღირსებისა შენისაი“!!!,
ასევე მიმართავს გაბრიელ დაფანჩულიც გრიგოლ ხანძთელს:
„ქრისტემან საქმით დაამტკიცენ სიტყუაი ბაგეთა შენთაი, ღირ-
სო მამაო, და ჩუენ მოგ უეც ინ უფალმან გულს“მოდგინედ მს ა-
ხურებაი სიწმიდისა შენისაი“!!?.
როგორც ეხედავთ, „გრიგოლ ზანძთელის ცხოვრებაში“ ავ-
ტორს აშკარად სურვილი აქვს გვიჩვენოს საერო პირთა დაქვემდე-
ბარება სასულიერო პირებისადმი: საერო პირები მსახურები
არიან გრიგოლ ხანძთელის, მას ემსახურებიან, იერარჭიულად მას-
ზე დაბლა დგანან.
თავის მხრიე ყეელა ადამიანი, იქნება ის სასულიერო თუ
საერო პირი, დაქვეზდებარებულია ღმერთისადმი და ამდენად
ღმრთის მსაჰხურია, მეფეების, კურაპალატების, დედოფლების, დი–-
დებული აზნაურების ერთადერთი ეპიტეტი, აგიოგრაფიული თხზუ-
ლებების მიხედვით, არის „ღმრთის მსახური“, მაგ.: „ღმრთის მსახუ-
რი კურაპალატი4.., „ღმრთის მსახური“ ან „კეთილად მსახური მეფე.
დედოფალი“ და ა. შ. ამრიგად, ღმრთის მსახურება მარტო სასუ-

ი ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტ. ძეგლ., ტტ. 1, ევ. 214.

11 იქეე, გვ. 272.
113 იქვე, გვ. 259.

4. მანანა სანაძე 29
ლიერო პირებისათვის კი არ არის დამახასიათებელი, არამედ საე–
რო პირებისთვისაც. ამ შემთხვევაში „მსახური“ ჩვეულებრივი დაქ-
ვემდებარების გამომხატველი ტერმინია. მეფე ამ ქვეყნად პირვე–-
ლა, მაგრამ ღმერთთან შედარებით დაქვემდებარებაში განიხილება
და ამდენად ღმრთის მსახურია. ღმრთის მსახურები არიან არა მარ–-
ტო მეფენი და სასულიერო პირები, არამედ მთელი ერი, მთელი
ქვეყანა ღმრთის მსახურად განიხილება. „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვ-
რებაში“ ვკითხულობთ:
„აბრაპამ ქვეყანისა მისგან ურწმუნოთა ნათესავთაისა განა-
შორა ღმერთმან, ხოლო ესე (გრიგოლ ხანძთელი) მორწმუნისა და
კეთილად მსახურისა ქვეყნისაგან გამოიყვანა ამის
მიზეზისათვა, რაითა უქმთა მათ უდაბნოთა შინა გამობრწყინ-
დეს...“!!3,
ასევე „მოქცევაი ქართლისაის“ მიხედვით, მცხეთას ყველა
მკვიდოი, იქნება ეს მეფე, აზნაური თუ სხვა, მსახურია არმაზისა.
საერთოდ მცხეთის მკვიდრობა თავისთავად გულისხმობს არმახის
მსახურად ყოფნას. მირიანი ეუბნება ნინოს:
„აწ უკუეთუ ისმინო ჩემი და განჰკურნო მთავარი ესე, განგამ–
დიდრო და გყო შენ მცხეთისა მკვდრად და მსახურად არმაზი-
სა41!3,
მსახურია აგრეთვე ყველა პირი, რომელიც ვინმეს მიმართ
რაიზე სამსახურს ეწევა. მაგ., წმინდა ნინო თავის თავგადასავლის
თხრობისას ამბობს:
„ხოლო დედაი ჩემი მისცა პატრეაქმან მსახურად გლა–
ხაკთა, დედათა უძლურთა. ხოლო მე ვჰმსახურებდ «მიაფორსა
სომეხსა, დვინელსა, ორ წელი!15,
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ნინოს დედა მსახურია გლახაკე-
ბის და უძლურების, რა თქმა უნდა, ის მათდამი დაქვემდებარებაში
არ განიხილება, მაგრამ რადგან ის უძლურთათვის ზრუ-
ნავს, მათ ემსახურება, ამდენად მათ მსახურად
გვევლინება.
გრ-გოლ ხანძთელის დედის მსახურები კი არიან „ნათესავნი
მატოისნი (გრეგოლ ხანძთელის მოწაფე, დედათა მონასტრის.

"9 ძველი ქართული აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ., |, გე. 252.

14 იქვე, გვ, 132.
ა იქვე, გქ. 110.
50
მღვდელი –- მ. ს.), კეთილნი მონაზონნი და მეგობარნი
მისნი“116,
ფეოდალურ საზოგადოებაში საერთოდ ყოველგვარი დაქვემ-
დებარების აღმნიშვნელმა ტერმინმა, შესაძლებელია ვასალის მნიშ–
გნელობაც მიიღოს, რადგან ვასალობაც დაქვემდებარების ერთ-ერ-
თი სახეა.
ადრეკლასობრივ ხანაში ვასალის აღმნიშვნელ ტერმინად გვევ–
ლინება მონა, ხოლო სიუზერენის აღმნიშვნელი ტერმინი არის
უფალი („მონასა“ და „უფალს“ დევნის „ყმა“ და „პატრონი“ –-
IX-X სს-ში). ამავე პერიოდში „მსახურიც“, ისევე როგორც მო-
ნა, საერთოდ, ყველანაირ დაქვემდებარებას აღნიშნავს და ამიტომ,
ზოგჯერ მონის იხმარება.
სინონიმად მაგ, „დავით გარეჯელის
ცხოვრებაში“ მოთხრობილია, რომ როდესაც ბუბაქრი, „ბარბარო–
ზი“, როგორც მს წყარო უწოდებს, ტაძრად დაბრუნდა „ჰკითხა
მეუღლესა და სახლეულთა". უფრო ქვემოთ კი აშკარა ხდება, რომ
სახლეულნი «გივე მონებაა, რადგან შემდეგ ბუბაქრი მიემგზავრება
დაე:”თ ·„გარეჯელთან და მას თან ახლავან მისი ძენი და მონები,
სხვა იქ არავინაა მოხსენიებული.
როდესაც გრ-გოლ ხანძთელის დედა მიემგზავრება გრიგოლ-
თან, „თანა-იყვნენ მძახუორნი მისნი, მამანი და დედანი“, რო-
დესაც ის მივიდა შვილთან „მან პირველად აკურთხა ღმერთი და
წეომე ძე იგი თ352, და თან-მოსრულნი იგი სახლეულნი თ;=ს-
წი"!17,
როგორც ჟფხედავთ. ამ ძეგლში მსახურები არიან იგივე
სახლეულები. ამრიგად, თუ ერთ შემთხვევეაში სახლეულის
აღსანიშნავად იხმარება ტერმ-ნი „მონა“, მეორე შემთხვევაში მას.
კელის „მსახუ რი“. აპასეთ-ვე შენაცულებას აქვს ადგილი გამო–-
ნათქვამში: „მსახური ქრისტეისი“ და „მონა ქრისტეთსი“.
როდესაც გრიგოლ ხანძთელმა თავისთან იხმო აშოტ კურა-
პალატის სატრფო, ის „მსწრაფლ მოვიდა წმიდისა მის ორთა
თანა მვჭვევალთა თკსთა, რაითამცა ღირს იქმნა ჯუარსა
ნეტარისა მის კაცისასა.
ხოლო მან არა დააწერა ჯუარი, არამედ უბრძანა განმორებუ-
ლად დაჯდომაი. და მოწაფენი კიდე-რე განდგეს წამის-ყოფითა მო–

110 ძველი ქართული ა,ირერ. ლიტ. ძეჯლები, 1, გე. 265.

I! იქვე, გვ. 273.

51
ძღურისა თვსისაითა და ეგრეთვე მსახურნი იგი დვდა-
ნ იშ,
ამრიგად. აქ მხევალი და მსახური ერთმანეთის
სინონიძებად გვევლინება. არის შემთხვევები რო-
დესაც უფლისადმი დაქვემდებარებულ პირად გვევლინება არა მო-
ნა, როგორც ამას უპმღავლეს შემთხვევაში აქვს ადგილი, არაპმედ
მსახური, ამ მხრივ საინტერესო მასალას იძლევა ოთხთავის უძეელე-
სი რედაქციები:
„მიუგო მას იესუ და ჰრქუა: მე უფე ბაი ჩემი არა არს ამის
სოფლისაგან. უკუეთუმცა ამის სოფლისაგანი იყო მეუფებაი ჩემი,
მსხურნიმცა ჩემნი იღუწიდეს ჩემთვს, რაითა არა მივეცე
ჰურიათა, ხოლო აწ მეუფებათი ჩემი არა არს ამიერ სოფლით“!!9,
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ყველა მეუფეს C650.) უფალს,
რომელიც მეუფეობს (-5ი. უფლობს) ამიერქვეყკნად, ყავს მსა-
ხურნი, რომელნიც იღწვიან მისთვის, იცავენ მას და ა. შ. დაპი-
რისპირხიიბული წყვილი მეუფე (უფალი –– მონა აქ
შეცვლილია მეუფე (უფალი) –– მსახურით.
ან კიდევ:
„ვინ არს უფალი: რომელი ინავით ზის ანუ რომელი მსახუ–
რებს? ანუ არა რომელი ინავით-ზის? ხოლო მე ვარ თქუენ
შორის ვითარცა მსახური+“129,
აქაც შეწყვილებულია უფალი –– მსახური.
აგრეთვე:
„და ვითარცა გემოი იხილა პურისა, უფალმა ნ მან წყალი
იგი, რომელ ღვნო «იქმნთ და არა იცოდა, ვინაი იყო, გარნა მსახურთა
მათ უწყოდეს, რომელთა აღავსნეს წყლითა, მოუწოდა პურისა
უფალმან მან სიძესა მას“.
მეორე ნუსხაში კი ვკითხულობთ:
„და ვითარცა გემოთი იხილა მთავარმან მან წყალი
იგი ღკნოდ გადაქცეული, და არა უწყოდა ვინათ იყო, გარნა მ ს ა-
ხზურთა მათ ხოლო უწყოდეს, მიუგო სიძესა მას მთავარმან
მან მის ტაძრისამან“!?!,

18 ძველი ქართული აგიოგრ. ლიტ, ძეგლები, I, გე. 296,

11 იოვანე 18, 36.
110 ლუკა 22, 27.
111 იოვანე 2, 9.
52
 ამრიგად, ჩვენს წინაშეა ტაძრის ანუ სახლის მთავარი;.
უფალი და მა ემსახურებიან მსახურნი.
მსახური მონის სინონიმადაა ნახმარი აგრეთვე სახარების შემ-
დეგ ტექსტში:
„დგეს მონაწი იგი და მსახურნი მღვდელთმოძღვრისა-
ნ”« (იოვანე, 18,18). ასევე „მონა“ და „მსახური“ ერთმანეთის სი-
ნონიმებად ჩანს ნახმარი „შუშანიკის წამებაში“: როდესაც „მოიწია
იგი (ვარსქენი
–– მ. ს.) სახღვართა ქართლისათა... მიეგებნენ მას ახ–-
ნაურნი და მისნი ძენი და მსახურნი მისნი“, ხოლო როდესაც
ჯოჯიკი მივიდა შუშანიკის სანახავად მან „თანა წარიყვანნა ცოლი
და შვილნი და მ ონა-მვევალნი მისნი“!22, უაზრობა იქნებოდა
იმის ფიქრი, რომ ვარსქენს ჰყავს მხოლოდ მსახურები, იმ დროს,
როდესაც ჯოჯიკს ირგვლივ არტყია მხოლოდ მონა –– მხევლები. რა
თქმა უნდა, აქაც მსახური და მონა სინონიმებია,
მსგავსი მაგალითების მოტანა მრავლად შეიძლება. მაგრამ ამ–-
ჟამად ჩვენ ამით დავკმაყოფილდებით. ყოველივე ზემოთქმულიდან
ჩანს, რომ: V--X სს. „მსახური“ იხმარება საერთოდ
ყოველნაირი პირადი დაქვემდებარების აღსა–
ნიმშმნავად. მსახურია ყველა პირი, ვინც ვგინმეს
მიმართ რაიმე სამსახურს ეწევა. მთელ რ-გ შემთხვე-
ვებში „მსახური“ „მონის“ სინონემად იხმარება., მაგრ:?მ მონისა-
გან განსხვავებით, რომელსაც უფრო ვიწრო მნიშვნელობაც ჰქონ-
და, კერძოდ, აღნიშნავდა პირად თავისუფლებადაკარგელ ჰააზოგა–-
დოებრივ ფენას, მსახური ყოველთვის პირადად თავისუფალ ადღდა-
მიანს ეწოდებოდა!23,
მსახური წყაროებში ზოგჯე5 იხმარება ,წი-
ნაშექმედგომელის. სინონიმაღაც. წინაშემდგობელი
მსახურთა ის ნაწილია, რომელიც უფრო ახლოსაა უფალ-სიუზერენ-
თან.
წინაშეზმდგომელნი განსხვავდებოდნენ თავიანთი წარმომობით
'და სიუზერენისადმი დამოკიდებულებით. მაგრამ ერთი რამე კი ყვე–
ლა მათგანისთვის საერთოა: ისინი თავიანთი უფლის საკუეთარნი,

122 ძვ. ქართ. აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ., ტტ 1, გვ. 12, 26.

13 ა, ბოგეერაძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 108.
53
დონები და მსახურები არიან. მაგ. “გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრე-
.ბაში“ ეკითხულობთ:
„ესე ყოველი ვითარცა გულისკვმა-ყო კეთილად მსახურმან
კურაპალატმან ამოტ, მსწრაფლ ხოლო დაწერა ებისტოლწს კელითა
თვსითა და კაცი ერთი კეთილი წინამემდგომელთაგანი
და ერთი გაბრიელის (დაფანჩულის –– მ. ს) მსახურთაგანი
სწრაფით წარმოავლინნა მამისა გრიგოლის წინამე“!124.
აქ, როგორც ვხედავთ, წინაშემდგომელი და მსახუ-
რი ერთმანეთის სრულ შესატყვისებადაანახ-
მარი, ოღონდ სტილისტური ხასიათის მოსაზრებით ავტორი განმე–
„ორებას ერიდება და, თუ ერთ შემთხვევაში ხმარობს „წინაშემდგო-
მელს“, მეორე შემთხვევაში ხმარობს „მსახურს“.
ასევე. „კონსტანტინე-კახაისს მარტვილობაში” ვკითხულობთ:
„და ვითარ აუწყეს ესე უსჯულოსა მას მეფესა, წარავლინა
მან ერთი წინაშე-მდგომელთაგანი, უცხო თესლე,
და მან მოჰკუეთა თავი მისი მახკლითა“!25, სხვა ძეგლებში კი ანა-
ლოგიურე დავალებით წარავლენენ ხოლმე ვინმე მსახურთაგანს, ამ–
დენად. ამ შემთხვევაშიც მსახური და წინაშემდგომელი ერთმანეთის
სინონიმებად გვევლინება.
ამავე თვალსაზრისით ფრიად საინტერესოა წარმოდგენა ზე-
ციურ წესრიგზე. აი როგორ წარმოგვიდგება ჩვენ ქრისტეს საუფ-
ლო:
არის უფალი ღმერთი, რომლის მიმართ ყველა მსახურად განი–-
ხილება, როგორც საერო, ისე სასულიერო «მესვეურები, მაგრამ
სასულიერო პირები, როგორც უფრო დაახლოე-
ბულებე უფალთან, მისი წინაშემდგომელი
მსახურები არიან გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში
მღვდელი მატოი ასე მიმართავს მპარავებს: „წინაშემდგომე-
ლი ვარ” წმიდისა ღმრთის-მშობელისაი, რომელმან-
ცა პატიჟეულ გყოს შენ წარმდები ეჭე“რ!25, ამრიგად მატოი, როგორც
მღვდელი, წინაშემდგომელი მსახურია ღმრთისმშობლის, იმ დროს,
როცა საერო პირები, თუმცა ღმრთის მსახურები არიან, მაგრამ
წიმაშემდგომელები არ არიან. გარდა მიწიერი მსახურებისა, უფალ-

13 ძვ. ქართ. აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ., ტტ I, გვ. 261.

125 იქვე, გე. 170,
15 იქვე, გვ. 264,
51
ღმერთს ყავს თავისი პირადი ბანაკი, რომელიც შედგება ზე ც ი–
ერ მსახურებისაგან
–- ანგელოზებისაგან.
„მოქცევაი ქართლისაი“, მიხედვით მერიანი შემდეგნაირად
აღწერს სვეტის დადგინების ამბავს:
„ხოლო ღმერთმან მაღალმან მოავლინა ერთი მსახუ რ-
თა მისთაგანი და წამის-ყოფითა მისითა ქუეყანით ცად აღი-
წია4!?7,

ამრიგად. ანგელოზები ქრისტეს, როგორც უფლის მიმართ,

მსახურებით არიან, ამავე დროს ისინი ქრისტეს წინაშემდგო3ლებიც
უნდა იყვნენ. თუ მატოი უწოდებს თას ღმრთისმშობლი) წინა-
შემდგომს, ანგელოზები როგორც ღმრთის უშუალო მსახურები,
მით უფრო უნდა ყოფილიყვნენ მისი წინაშემდგომლები.
ამ მხრივ საინტერესოა ოთხთავის მონაცემები. ერთგან ქრის-
ტე ამბობს:
„თუ ვინმე მე მსახურებს, მე შემომიდეგინ; და სადაცა
მე ვიყო მუნცა მსახური ჩემი იყოს. და უკუეთე
ვინმე მე. მსახურებდეს, პატივ-სცეს მასII მამამან ჩემმან“!2%, ე. «ი.
ვინც ქრისტეს, როგორც უფალს, მსახურებს, მას უნდა შემოუდგეს
და ყველგან ეახლოს. სამსახურის სანაცვლოდ კი ასეთ შემოდგომილ
მსახურს პატივი მოელის. ერთი სიტყვით, ჩვენს წინაშეა ტიპიური
ვასალ-სიუზერენული ურთიერთობა.
ანალოგიური ვითარებაა დამოწმებული „მოქცევაი ქართლი-
სათ“-ში.
„იყო მათ ჟამთა ოდენ გიორგი კაბადუკიელი იწამა ქრისტშზს-
თვს, მათ დღეთა კაბადოკიაით ქალაქით კაცი ვინმე მთავართა
შესაბამი, მონაი ღმრთისაი, წარვიდა ჰრომედ მეფეთა
წინაშე მსახურებად და ნიჭისა მოღებად“!?),
ამრიგად, „მთავართა შესაბამი კაცი“ მიდის მეფის წინაშე მსა-
ზურად და „ნიჭისა მოღებად". აქაც ვასალური ურთიერთობის
დამყარებასთან გვაქვს საქმე და ასეთი ვასალი თუმცა თავისი წარ–
მოშობეთ ის „მთავართა შესაბამია/, მსახურად იწოდება. ის მსახუ-
რია მეფის წინაშე. მსგავს ვითარებასთან გვაქვს საქმე იობენალის
და სუსანას ცხოვრების აღწერისას: იობენალი და სუსანა მთავრის

17 ქვ. ქართ. აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ., ტ.I, გე. 159. ის. აგრეთვე „ცხოვრებაი
გრიგოლ ხანცთელისაი“, იქეე, გვ. 315,
"9 იოვანე 12, 26.
12 ქე. ქართ. აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ. ტ. I, გვ. 106.
55
შვილები არიან. ობლად დარჩენილები ისინი ეძებენ პატრონს, სიუ–
ზერენს. „აღდგეს და წარვიდეს იერუსალშმდ" –- გვამცნობს წყა-
რო, „ყრმაი იგი მიემთხკა დევტალარობას,ა ხოლო სუსანა მს ა-
ხურებდა ნიაფორს სარა ბეთლემელსა“!3, შემდეგ ამ
სუსანას თავისივე უფლის სარას შუამდგომლობით გააყოლებენ
მეფის წინაშე უკვე სახელ მოხვეჭილ ზაბილონს. ამრიგად, ვასალის
გათხოვება პატრონის უშუალო ჩარევით ხდება და ა. შ. აქ საინტე-
რესოა, როქ მთავრის შვილი და პატრიარქის და სუსანა მსახურია
სარა ბეთლემელის.
ასეთივე ვეთარებას აქვს ადგილი „აბოს ცხოვრებაშიც“. აბო
არ იყო დაბალი წარმოშობის, მან, როგორც წყარო გვამცნობს, თა–
ვის ქვეყანაში „დაუტევა მამაი და დედაი და ძმანი და დანი და ნა–
თესავნი და მონაგებნიდა აგარაკები“ და „ინება წარმოსე-
ლაი თვისი აქა ერისმთავრისა მის ნერსშს თანა და შეეყო იგი
მსახურად მისა“!!! ამრიგად, აბომ აირჩია თავისთვის უფალი
და გაყვა მას. ამ შემთხვევაში, ზაბილონისა არ იყოს, აბოს მამოძ-.
რავებელი მიზანიც უფლის წინაშე სამსახურის სანაცვლოდ „ნიჭის
მოღებაა“,
აბო ნერსე ერისთავის წინაშემდგომელია, ის მის უშუალო პირა”
დი ამალის შემადგენლობაში შედის. აბო თან ახლავს მას იმ სამას
მხედართან ერთად, რომელთა მეშვეობით ნერსე ბრძოლით გაივ-
ლის დარიალს და გადავა ხასარებთან.
წ-ნაშემგომელის და მსახურის ურთიერთ მიმართების თვალ-
საზრისით საინტერესოა ოთხთავის შემდეგი ადგილი:
„ღა ვითარცა ესე თქუა მან, ერთმან წინაშე მდგომელ-
მან მსახუომან ჰსცა ყურიმალსა იესუს და ჰრქუა“1122.
აქაც, როგორც ვხედავთ, მსახური გვევლინება წინაშემდგომ-
ლად. როგორც „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებიდან“ ჩანს, წონა–-
შემღგომლები, «გივე მსახურები და „საკუთარნე/“ უფლისა, სხვადა–-
სხვა რანგისა იყვნენ.
მას შემდეგ რაც „ყმა“ ხმარებიდან დევნის „მონას“ (X-ს),
„ნსახური“ ახლა „ყმის“ სინონიმად გამოიყენება ხოლმე. ასეთ
შემთხვევასთან გვაქვ “საქმე მაგ, პეტრიწონის ტიპიკონშიე.

15% ძვ, ქართ, აგიოგრ. ლიტ. ძეგლ. ტ. I, გვ. 106--107,

131 იქვე, გვ. 56, 57.
12? იოვანე, 18, 22.
56
მ. ბერძნიშვილი, რომელიც სპეციალურად განიხილავს ამ ტერმი-
ნებს პეტრიწონის ტიპიკონის მიხედვით, მიდას დასკვნამდე,„დ როჭ
ორივე ეს ტერმინი აღნიშნავდა ვასალს, ამასთან, ავტორის აზრ-თ,
მსახური ყმაზე უფრო დაბალი რანგის ვასალია!პ),
ჩვენი აზრით, ტიპეკონის ტექსტი ამ უკანასკნელი დასკვნის
საფუძველს არ იძლევა. განვიხილოთ იგივე მუხლები, რომლებსაც:
ეყრდნობა მ. ბერძნიშვილი. აჭ“ ძეგლის თავების დასათაურებაში
ვკითხულობთ:

»(25) თავი

ნათესავთა და მსახერთა ჩუენთა ქართველთათ-

კს, რომელნი წესსა მონაზონებისასა მოვიდენ, თუ ვითარ ჯერ-არ(ს|I
შეწყნარებაი მათი...”!“! ხოლო თვით 25 თავში აღნიშნულია: „თვს-
თა და ნათესავთა ჩუენთა და ყმათა ჩუენთა ქართველთა,
რომელნიცა მონაზონებ(ისა| წესსა მოვიდოდინ, თე ვითარ ჯერარს
შეწყნარებაი მათი“!135,
აქ, როგორც ვხედავთ, „მსახური“ და „ყმა“ ერთმანეთა: სრულ
მესატყვისებად იხმარება, განვაგრძოთ შემდეგ.
ყმა ამ ძეგლმ– იხსენიება შემდეგ კონტექსტებში:
1. „მივეც... ეკლესიას... ყმისა ჩემისა ვარდან პრონოი-
ტისისა ველითა განძითა ჩემითა ნასყიდნი სახლნი4136,

ეს ადგილი არაფერს გვეუბნება ყმაზე, როგორც მL>

უფრო მაღალი კატეგორ-2ა ვასალზე.
2. „უფროისღა ყოველნივე თვანი და ნათესავნი და
ყრმანი ზე 3.6 ი ჩემთა მოსწოათდებ“თა მსახურებითა და ჩემდა
მომართ საყვედურისა დაღებითა არ-ან მითხუეულ დუღებასა და
კეთილის მოქმედებასა წმნდათა მეფეთა ჩემთაგან“!?,
ვ. „ხოლო უკუეთე ზემო თქჰულთა ამათ ნათესავთა და
ყრმათა... აღკუეცაი ინებონ“133,
_
192 მ, ბერძნიშვილი, ქართულბიზანტიერი სოციალური ტერმინოლოგიიდან,
' მაცნე, ისტორიის... სერია, # 1, 1977, გვ. 53.
124 ქართ. სამ. ძეგლები, III, გვ. 40.
185 იქვე, გვ- 86,
194 იქეე, გვ- 45--46.
11? იქვე, გვ. 78.
128 იქვე, გვ- ზ7.
 მაზური ა1 ვვხვდება შემდეგ კონტექსტებში:
1. „-რაითამცა ნათესავთა ჩემთა-გინა მსახურთა
ლეღატისა ამლებთაგანი მიზეზითა ჩემგან მათდა ლეღატისა დატე-
ობუსათა ველ-ყოს...“+139.
2. „სხუათ ოქრობევედი ერთი, რაითა ველმწიფებათ მაქუნდეს
პროსუტინთა ჩემთა, ვინაიცა მენებოს ნათესავთა ჩემთა და
მსახურთა ჩემთა, დაღაცათუ სომეხნი იყვნენ სარწმუნოე-
ბეთა4რ130,
ერთი შეხედვითაც კი აშკარად ჩანს. რომ ამ ძეგლში მსახური
და ყმა ერთმანეთის სრულ შესატყვისებადაა ნახმარი-ი იმ დროს,
როცა ერთი კომპმონენტი წინადადებისა ყოველთვის უცვლელი, რჩე-
ბა. „ნათესავი", მეორე კომპონენტი ორი ტერმინითაა წარმოდგე–
ნილი: „ყმა“ და „მსახური“. ამიტომ, ვფიქრობთ, აქ არ ჩანს, რომ
მსახურე, როგორც ვასალი, დაბლა დგას ყმაზე, როგორც ვასალზე.
ერთადერთი ადგილი, სადაც ყმა და მსახური ერთდროულადაა ნახ–
მარი, შემდეგია:
„აწ უკეთუ გამოჩნდეს გინა მტკიცეთა და ჭქეშმარიტთა თვსთა
ჩემთაგანი, ანუ თვსად ჩემდა სახელდებულთაგანი ვინმე, ანუ
მსახურთა და ყრმათა ჩემთაგანი წინააღდგომად
ეკლესიისა... ჩემისა.. წყეულ იყავნ“!!!,
ა? ერთადერთ შემთხვევაშიც, როგორც ვხედავთ, მსახური
უფრო წინაა დასახელებული, ვიდრე ყრმა. აქაც მსახური და ყმა,
ჩვენი აზრით, სინონიმებია.
„ტიპიკონის ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ადგილი მხოლოდ ამტ–
კიცებს ჩვენ მიერ უკვე გამოთქმულ თვალსაზრისს იმის შესახებ,
რომ „მსახური“, როგორც ვასალის აღმნიშვნელი ტერმინი, იხმარე–
ბოლა ჯერ „მონის“, ხოლო შემდეგ „ყმის“ სინონიმად.
–ოგორც უკვე აღვნიშნეთ, XI--XIII სს-ში. მსახური ეწოდა
კონკრეტულ სოციალურ ფენას, გლეხთა კლასის მაღალ წოდებას.
მიეხედავად ამისა, მან თავისი ზოგადი მნიშვ-
ნელობა მაინც შეინარჩუნა და პარალელურად
მაინც დარჩა საერთოდ ყოველნაირი დაქვემდე-
ბარების აღმნიშვნელ ტერმინად. ამავე დროს,
როგორც ჩანს, გაჩნდა საჭიროება მისი ზოგადი და კონკრეტული

1 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გე. 75.

#0 იქვე, გვ. 99.
14 იქვე, გვ. 76.
58
მნიშვნელობების ერთმანეთ”-საგან გამიჯენისა. შესაძლებელია ამან
განაპირობა ტერმინ „მოსამსახურის“ წარმოქმნა. ეს ტერმი-
ნი დაახლოებით XIII ს-ში უნდა გაჩენილიყო. ყოველ შემთხვევაში
პირველად მას ვხვდებით გიორგი ბრწყინვალის „ძეგლის დებაში“
(XIV ს).
„ბეითალმანად რაც პარტახტი და მამული დარჩეს...
და თუ დარბაზით მისისა ბოძების: უღირსი იყოს, ერისთაემან
და განმგებელმან მისცენ და აგრეთვე მებეგრედ და მოსამსა-
ხურედ იყვნენ 4142,

XV ს-ში ტერმინი „მოსამსახურის“ ხმარებას ვხვდებით იოვანე

კუმურდოელის ფიცის წ-გნმი და ალექსანდრე მეფის მიერ ზევდ-
გინიძეებისადმი მიცემულ სიგელებში (ამ საბუთებს ჩვენ ქვემოთ
კიდევ შევეხებით). XV-ს-იდან მოყოლებული „მოსამსახურის“ ხმა–
რება სვგლ უფრო ხშირდება და ის ენაცვლება „მსახურს“, მისი ზო–
გადი მნიშვნელობით ხმარების შემთხვევაში.
ამრ–გად, თავისი პირვანდელი ზოგადი ნნიშვნელობა მსახურ-
მა-მოსამსაჰხერემ ბოლომდე შე-ნარჩუნა. მაგალითად, ერეკლე II
თავის სათხოვრის წიგნში ეკატერინე II-ადმი აღნიშნავს:
„და ყოველნი ჩემნი მომავალნი რუსეთის მონარხის ერთგულნი
მონანი და მოსამსახურენი იყუნენ"143,
ასეთაეე მნიშვნელობით გვხვდება ეს ტერმინი განჩინებაში
ალავერდის ყმის ბაქრაძის საქძეზე (1772 წ.):
„არც საწინამძღრო ყოფილან ძველადგან ეს ბაქრაძენი, არც
წინამძღურისათვის უმსახურიათ ძველაღგან ალავერდლის აზნა-
ურშეილნეი და მსახურნი ყოფილან და მოსამსახურე-
ნ ი::144.

ამრიგად, ახნაური ბაქრაძე ალავერდელის მაახური და მოსამ–

სახურეა ანუ ალავერდელისადზ” დაქვემდებარებული პირია. ასევე
კაცია დადიანის შეწირულების წიგნში (1760 წ.) ვკითხულობთ:
„რომელიც მარტვილის მონასტრის საყდრისა.... შემავალი... კა–
ცები იყო, გლეხითუ აზნაურშვილი და ან აზნაუ4<-
შვილის ყმა წმინდისა ეკლესიის შენისა მოსამსახურე... ამათ
საურის გარდახთა.. აღმოუწერეთ“!145,

14. ქართ, სამ. ძეგლ., ტ. 1, გე. 413--414,

M9) ქართ. სამ. ძეგლ., ტ. 11, გე. 455.
MM ქართ. სამ. ძეგლ., ტ. IV, გე. 626.
145 ს. კაკაბაძე, დას, საქართველოს საეკლ, საბ., II, გვ. 14.
59
 აქაც გლეხი და აზნაური ერთნაირად ეკლესიის მოსამსახურე-
ებად განეხილებიან.
კუმურდოელ იოვანეს ერთგულების წიგნში კათალიკოს და-
ვითისადმი (XV ს.) წერია:
„თქუენისა საყდრისა მტერისა მტერნი ვიყუნეთ და ერთგუ-
ლთა მოყუარენი და მლოცველნი ვიყუნეთ, ვითა წესათ (ს1ძეს, მეძ–
უღნენი და მოსამსახურენი“
146,
ამრიგად, მცხეთის კათალიკოსისადმი დაქვემდებარებულები
რდა მისი მოსამსახურენი არიან ჟველა დანარჩენი ეპისკოპოსები.
ამავე თვალსაზრისით ბატონის მსახურად –- მოსამსახურედ
განიხილება ყველა ყმა გლეხი. მაგ., კაცია დადიანის ერთ საბუთში
(1750-––-–1758 წწ.) ვკითხულობთ:
„ჩართვალა კოჩობა დაკარგული იყო და ჩვენ ამოვიყვანეთ მისი
ცოლშვილიანათ და თქვეენ შუაქალაქს დაგისახელთ... სხვა ბეგარა
არა რა დაგვიც ამის მეტი რომ ყოველს გიორგობას თვითო შამა-
ხურს სანთელს და ერთი რუბის საკმეველს ჩვენად სასულიეროდ
თქვენ მოგართმევდეს. რასაც შემძლებელი იყოს, ეკლესიის
მოსამსახურე იყოს... არა სახარჯო ამას არ ეთხოვოს“!17.
მსგავს ცნობას გვაწვდის სოლომონ I-ის შეწირულების წიგნი
გელათისადმი (XVIII ს.):
„მსახურად და ბეგოის მომრთმევად შემოეგწი-
რეთ ურია ჩახვაშვილი “დავით და მისე ძმა ისხაკა, ასე რომე ათ
ჩარექს სანთელს და ერთ ჩარექს საკმეველს მარიობის თეეშიდ
მოგართმევდეს ყოველს წლის თავზე“)15,
კაცია წულუკიძის წყალობის წიგნი მისი ყმის მამუკა რუხაძი-
სადმი (XVIII ს.) გვამცნობს:
„ჩემს ერთგულ მოსამსახურეს რუხაძეს მამუკას...
ჟამთა ვითარებისაგნ დიდი ბეგარა დაგდებოდათ... მისი ნახევრის
ამოკვეთვა რადგან გვევეღრეი, ვედრება თქვენი ვისმინეთ და შეძ-
ლებისამებრ თქვენისა ქრთამიც გამოგართვით... აწ, ბეგარა ასე და-
გადევით“...!შ? ან კიდევ:
„მეფე თეიმურაზ გწი)ბრIძანე|ბთ ერთობილნო მანგლისის
მღწუ1თის მშობელის ყმანო და სამწყსონო! მერმე რარიგა-

146 ქართ, სამ. ძეგლ., III, გვ. 196,

1472 ს კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბ. 11, გე. 10.
148 იქვე, გვ. 18.
19 ნ ბერძენიშვილი, დოკუმენტები საქართველოს სოციალეყრი ის--
ტორიიდან, 11, (ვ. 266, საბ. 4486,
60
დეა ამას წინათ და ბატონის მანგლელისათვის გემსახუროს,
მოუდეგით და ისრევ მსახურე თ4“1)59,
სსახურის ზემოთ განხილულ ფართო მნიშვნელობის გამოვლინე-
ბაა ის, რომ მსახური ეწოდებოდა ყველა იმ პირს, რომელიც ბატო–
ნის კარზე რაიმე საქმიანობას ეწეოდა, რაღაც ხელს ფლობდა.
როგორც ხელმწიფის კარის გარიგებიდან ვიცით, მსახურთუზუ-
ცესის საგამგებლოში შედიოდნენ მესაწოლეები; ამრიგად, მესა-
წოლეები მსახურები იყვნენ. ვინ არიან ეს მსახურები რომლებიც
მესაწოლეების თანამდებობას ფლობენ? „და შვდასი სახლი მესაწო–
ლე არის, და გლეხი რვა სახლია და სხვა ყოველივე –– აზნაუ–
რი"! ვკითხულობთ წვაროში ამრიგად, ეს მსახური მესაწო-
ლეებე ახნაურებიც არიან და გლეხებიც, უფრო სწორად –- თითქ-
მის ყველა ახნაურია.
ამ მხრივ საინტერესოა ალექსანდრე მეფის ზევდგინიძეებისად-
მა გაცემული სიგელები. ავთანდილ ჩზევდგინიძისაღმი გაცემულ
ყალობიას წიგნში (1425 წ.) ვკითხულობთ:
„აწ, ვინცა ნახოთ ბრძანება და სიგელი ესე ჩუენი: შემდგომად
ჩუენსა მომავალთა (მეფეთა) და დედოფალთა ,ერისთავთ-ერისთავ-
თა და კარისა ჩუენისა ვაზირთა, მოსაქმეთა, მეჯინიბეთა, 'მერემაე–
თა, მეულუფეთა, პურისა და საკლავისა მკრებელთა, ტყუისა მპარავ-
თა, მეულაყეთა, მეძებრეთა, მესაბანჯრეთა, და ყოველთავე კარის
ჩუენით წარვლენილთა მს ახუ რთა, დიდთა და მცირეთა დაუმ-
ტკიცეთ“!%,
ალექსანდრესავე მიერ იმავე ავთანდილ ზევდგინიძისადმი გა–-
ცემელ მეორე სიგელში (1429 წ.) კი წერია:
»და ვინცა ნახოთ.. მეფეთა და დედოფალთა და ერთისთავთა,
კარისა ჩუენისა ვაზირთა და 2ო|უ| რავთა, გორისა და ატენის მოუ–
რავთა და ციხოანთა, მეჯინიბეთა, მერემაეთა, ბაზიართა, მეუ“
ლუფეთა, პურისა და საკლავისა მკრებელთა ტყუისა მპარავთა, მე–
ძებართა, მებანჯრეთა და ყოველთავე კარით ჩუენით
წარვლენილთა მოსამსახურეთა, დიდთა და მცირეთა
დაუმტკიცეთ“!5),

10-60. გ ერძენიშვილი, დოკუმენტები საქართველოს სოც. ისტორი-

იდან, 1, გქ. 21, საბ. 26,
1§5L ქართული სამ. ძეგლები, II, გვ. 84.
1ხ- იქვე, გვ. 118.
199 იქვე, გვ. 119,
/ 61
 ამრიგად, როგორც ჩანს, აქ ჩამოთვლილი მეფის მოხელეთ».
ნაწილი მაინც მეულუფენი, პურთა და საკლავის მკრებელნი, ტყუი–
სა მპარავნი, მეძებარნი, მესაბანჯრენი და სხვები, მეფის მიერ წარ–
გზავნილნი მისი მოსაპსახურეები არიან, დიდნი და მცირენი. ასე–-
თივე კარის მოხელე–მოსამსახურეებს უნდა გულისხმობდეს პეტ-
რე ერისთავის ძის ჯრუჭის მონასტრისადმი გაცემული წიგნის
(XVIII ს.) შემდეგი გამონათქვამი:
„არის ამისი გამოიგე და მოწამე კვარის მოურავი, ბერი, ჩემი
მოურავი ბახუტაშვილი ბაქრაძე ბერი , უგრეხელიძე გიორგი და
ყსოვე)ლნი მსახურნი დამნენისახლისა ჩემისა-
ნ ი“, აქ პეტრე ერისთავის-ძის სახლის მსახურებაში ჩამოთვლი–
ლი მოურავებიც შედიან.
იმის მიხედვით, თუ რამდენად საპატიო იყო ესა თუ «ს თანამ-
დებობა კარის მსახურები
–– მოსამსახურეები იყოფოდნენ დიდებად
და მცირეებად. მოხელის სინონიმად გვევლინება მსახური! მოსამსა–-
ხურე ვახტანგ VI-ის დასტურლამალშიც (XVIII ს.) აქ გვხვდება:
„სახაბაზოს მოხელენი“, „სამხარეულოს მოხელენი“, „საღვინოს მო–
ხელენი“ და სხვ. იმ თავში კი, რომელშიც საუბარია თუ „მოხელენი
როგორ უნდა მოიქცეოდნენ“, ვკითხულობთ:
„რომელმანც ჭამის მოველემან და მოსამსახურემა
თავის სამსახური გა(ა|თაოს და იქ დგომის ნისპათი აღარ ჰქონდეს,
კარში გავიდეს და იქ იდგებოდეს“155,
ასევეა იმერთა მეფის სოლომონ II-ის მიერ იმპერატორ ალექ-
სანდრე I-ისადმი გაგზავნილ სათხოვარში.
„და აგრეთვე პასუხის-გამცემ ვიყვნეთ სიმრთელისა და უნებე-
ლობისათვის გზათა მათ ზედა გამვლელთა ქარავანთა სხვა და სხეა
ზხაროსნის კაცთა და უფროდღა სამხ ედრო მოსამს ახ ურე-
თ ა4I56, აქაც მოსამსახურე მოხელის მნიშვნელობის მქონეა.
განხილული მაგალითები ყველა საერო ფეოდალთა სახლებს
ეხება, მაგრამ ანალოგიური ვითარება იყო ეკლესიაშიც საყდრის
თუ მონასტრის ყველა მოხელე, ანუ ხელის მქონებელი, ან რაიმე
საქმის ზოსაქმე ამავე დროს მსახური –– მოსამსახურე იყო. პეტრი-
წონის ტიპიკონში ტერმ-ნი სსახური მთელ რიგ შემთხ3ვევებში აა–-

11 ო, სოსელია, მასალები დას. საქართველოს სა თავადოების მმართვე–

ლობის ისტორიისათვის, მსკი, ნაკვ. 31, 1954, გე. 155.
155 ქართული სამ, ძეგლები, II, გვ. 255--256.
X%6 იქვე, გვ. 564.
62
ერთოდ მოხელის, ხელისუფლის სინონიმადაა ნახმარი. მაგ, 47-ე
თავის სათაური შემდეგია:
„რავდენობისათვს მონაზონთაისა და რიცხვსა რღმელნი და-
ვაწესენით, რაითა არა დააკლდენ, არცა ამათგან სავმარი პურის
ფასად, Iგინა ძღუნად იძიოს, და თუ რავდენთა” ჯერ-არს ჰმათგან
მსახურად დაველისუფლად დაყენებაი, ანუ ვითარ
სახედ“!57,
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, მსახურად და ხელისუფლად და-
ყენება იგივეობრივი ცნებებია. პეტრიწონის ქართველთა მონასტ-
რის ტიპიკონის მერვე თავში, რომელიც მიძღვნილი. „ტრაპეზისა
შემზადებისათვს და მსახურთა დუმილით და სიმშკდით მსახეუ-
რებისა“-დმი, წერია:
„გარა წუთლა უპირატეს მსახურთათპვს გუნებავს
განცხადებულად თქმად და რომელნი იმსახურებიან. ესე
იგი არ, რომელნიდასხდებიან ტაბლასა და რო?ელნი
ზედგანან მსახურებად და ზედა მდგომელთა და გამგეთა
კეთილად წესიერებისათვს და სიმტკიცისა415ზ ამგვარად, ტიპიკო-
ნის ეს ადგილი განასხვავებს ერთმანეთისაგან მსახურებს და პი-
რებს, „რომელნიც იმსახურებიან“, ანუ პერებს, რომლებიც დასხ-
დებიან ტაბლასა, და პირებს, რომლებიც მათ ფეხზე დგომით ემ-
სახურებიან. თუ ამ ადგ-ლს შევადარებთ ვახტანგ VI-ის „დასტურ-
ლამალის“ ზემოთ მოყვანილ ადგილს, დავრწმუნდებით, რომ ეს
პეტრიწონის ტიპიკონის მსახურებე, ვახტანგისეული ჭამის მოხე–
ლე-მომსახურეები არიან. ასეეეა „ვაჰანის ქუაბთა განგება“-ში,
„ხოლო მსახურნი :”“:. რომელნი ყოველსავე ტრაპეზისა
და Iსსამზ)არეულოისა და სახაბაზოისა სამბა
ხ ურსა აღასრულებდენ.:159,
ამ მხრივ საინტერესოა აგრეთვე ტიპიკონის 29-ე თავი, სადაც
ეკ-თხულობთ:
„აღვაშენეთ ქსენადოში ერთი... განუწესე წისქკლიცა ერთი სა–-
სეფოთა წისქკლთაგან, რომელ არიან სტენიმახს, რაითა საფქ-
(ვ1 ავსა დაუფქვიდეს. და გლეხი ერთი უღლისა უფალი თავისუფლად
სხვსა ყოვლისა სამსასურებელისა ღა ქირისაგან მასვე სოფელსა

157 ქართ. სამ, ძეგლები. III, ავ. 56.

103 ქართ, ს.მ. ჰეჯლ. 1L, ჯე. 59.
15 იქვე, გვ. 137.

63
9-ნა, რაითა ოდენ საზწიროსა მას ჰმსახურებდეს შეშისა მოღებითა
და წყლესაითა და სხუაი, რაიცა უჯმდეს სამსახურებელი...
ხოლო ქსენადოში მარმარისაი, რომელ არს ვიდსა ზედა, და
მეორე ქსენადომი ნიკოლ წმიდისაი, რომელ არს ზღვს კიდესა რო-
ბელნი აღვაშენენით სავარად ნეტარისა ძმისა ჩუენისა, „განვაწესე.
ეგრეთვე. რაითა, იყვნენ მსახურად მათ შინა მონაზო-
ნნიორნი: ერთი მენ და ერთი მუნ... და გლეხი ერთი გაუთავი-
სუფლონ მფქვევლად და მოეშუელად და მერწყულაღ და სხუა
რაიცა უჯმდეს ქსენადოშსა მს ახურად“!)ზ0,
ტოგორც ვხედავთ, დაბალი კატეგორიის პირები, როგორებიც
იყვნენ შეზისა და წყლის მომტანი გლეხები, ან მფქვეველ-მრეშუე–
ლი, აგრეთვე მსახურად იწოდებოდნენ. ასეთი დაბალი კატეგორიის
სამსახვრს XVI-XVIII სს. დას. საქართველოში გლეხთა უდაბლე–
სი კატეგორია –– მოჯალაბე ასრულებდა. ამავე დროს მსახური
შეიძლებოდა მონაზონიც ყოფილიყო. ასევე მონასტრის მსახურე–
ბად გვევლინებიან: იკონომოსი, მეჭურჭლე, მეგანძური დოშიარი.
პეტრიწონის ტიპოკონის 26-ე თავში, რომელიც ეძღვნება ამ მოხე–
ლეების „ლოღარიას მქნას“, ვკითხულობთ:
„და უკუეთუ ამათგანსა ვისმე მოეხუეჭოს ანუ ცუდად წარეგოს
საჯმართაგან ეკლესიისათა ჯერ-არს, რაითა... თვთ განიძოს მსა-
ხურებისაგან თკსის ა“).
სოლომონ I-ის შეწირულობის წიგნის გენათელ ეფთვიმისეულ
მინაწერში (1783 წ.) საყდრის მსახურ//მოსამსახურეებად გვევლი–
ნებიან საქჟდრის მოურავები:
„ყმა პატარიძე ნიკოლოზა განვაწესე შე... გენათელ მიტრო-
პოლიტზან ეფთვიმიმ სოხასტრის ყმის მოურავათ. თუმც ის ნიკო-
ლოზხზა პატარიძე სოხასტერზედ მჯდომის წინამძღვრის ჭჰემარიტის
(§1თ0ღ გონებით მოსამსახურე იქჩნება და იმ ეკლესისათვის კე–
თილად იღვაწოს და აგრევე მისმა შვილმა და მომავალმან თუ შეიძ-
ლოს იმისი მს ახურე ბა, არც მას და არც მის შვილს დ მომავალს
სონასტრის ყმის მოხელობა არ გამოერთვას“!§?,
ისევე, როგორც სარო ფეოდალთა სახლის მოხელე-მსახუ-
რები, ეკლესიის და მონასტრის მოხელე-მსახურებიც როგორც
ჩანს, გაიყოფებოდნენ დაბალი და მაღალი რანგის მსახურებად.

#0 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 90--91.

M! იქვე, გვ. 87.
101 ს. კაკაბაძე, ლას, საქართ. საეკლესიო საბ. II, გვ. 79,
44 '
მართლაც, ცხადია, რომ მოურავი, მამასახლისი„ იკონომოსი, მე-
ჭურჭლე, მეგანძური, მფქვეველ-მრეშუელი და შეშის მზიღველი
ერთი რანგის მსახურებად ვერ ჩაითვლებიან. როგორც მოყვანილი
მაგალითებიდან ჩანს, მონასტრის და ეკლესიის მოხელეები და აგ-
რეთვე სპეციალურად განკუთვნილი მოსამსახურეები მსახურებად
იწოდებოდნენ და, ამრიგად, განსხვავდებოდნენ მონასტრის გლეხ-
თაგან, რომლებიც თუმცა საყდარს ბეგარას უხდიდნენ, მაგრამ უშუ-
ალოდ კონკრეტულ სამსახურს მის მიმართ არ ასრულებდნენ. სწო–
რედ ასეთ დაპირისპირებაში იხსენიებიინ მონასტრის მსახურები
მონასტრის გლეხებთან პეტრიწონის ტიპიკონის მიხედვით:
„მსახურთა და მუ შაკთა მონასტრისათა და გლეხთა
მის თ ა“)153, აქ მსახურები არიან ისინი, რომლებიც მუშაკნი არიან
მონასტრისა, ანუ უშუალოდ იღწვიან, მუშაკობენ მონასტრისათვის.
მათგან განსხვავდებიან მონასტრის გლეხები.
ამრიგად, მსახური // მოსამსახურე ეწოდებოდა როგორც მეფის
და საერო ფეოდალთა სახლის მოხელე-მოსამსახურე პერსონალს,
ასევე საქჟღროს, მონასტრის მოხელე-მოსამსახურე პირებს.
აქვე უნდა დავუმატოთ, რომ ეკლესიის მსახურებად იწოდე-
ბოდნენ ის პირებიც, რომელთაც რაიმე შეეწირათ „ეკლესიისათვის,
რადგან შეწირვა, თავისთავად, ეკლესიისადმი სამსახურის გაწევას
გულისხმობდა. მაგ. გრიგოლ სურამელის შიომღვიმისადმი მიცე-
მულ შეუვალობის განახლების დაწერილში ეკითხულობთ:
„თუ ღმერთს უნდეს, სხვითაცა სამსახურითა წმინ-
დის უდაბნოსთა გარდავივდი, თუ ღმერთმან ჟამ მომცეს; და თუ
არა, ძესა ჩემსა ბეგას დავანდობ, თუ ღმერთმან დღენი მისცნეს, ვი–
თა გუინდა მან მსახუროს წმიდასა უდაბნოსა
მღუიმისასა!!ს!,
ამრიგად, ტერმინ „მსახური“ ზოგადი მნიშვნელო-
ბა, ჩვენი აზრით, სავსებით ნათელია: მსახურიაყველადა-
ქვემდებარებული პირი, ყველაის, ვინც ვინმეს
მიმართ რაიმე სამსახურს ასრულებს.
XI-XIII სს-ში ამ ტერმინმა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მი–
იღო უფრო ვიწრო მნიშვნელობაც. ამ დროიდან ის აღნიშნავდა
გლეხთა ზედა წოდებას.

159 ქართ. სამ. ძეგლ., 1II, გვ. 82.

16% ქართ. სამ. ძეგლ., IL, გვ. 37.

5. მანანა სანაძე 65
 5. მსახური, რობორც გლესთა ზედა წოდება, მისი წოდეგრივი
ნიშნები და ფუნქციები

ახლა განვიხილოთ, თუ რა ადგილი ეჭირა მსახურს გლეხთა.

საერთო მასაში. რა მიმართებაში იყო ერთმანეთთან „მსახური“ და
„გლეხი“, ამ ტერმინების ვიწრო, ერთმანეთთან დაპირისპირებული
გაგებით (ასეთი ვიწრო მნიშვნელობით ვიხმართ ქვემოთ ყველგან
ამ ტერმინებს, ისე როგორც ამას ადგილი აქვს ოფეციალურ კანონ-
ნდებლობებში -–– ბექა-აღბუღას და ვახტანგის სამართალში). უპირ-
ველეს ყოვლისა, მსახურს და გლეხს ერთმანეთ-სგან განსხვავებუ-
ლე სისხლის ფასი ჰქონდათ, როგორც XIII-XV სს-ში (ბექა–აღ-
ბუღას სამართლის მიხედვით), თე XVII-XVIII სს-ში (ვახტანგის.
სამართლის მეხედვით). ამის გამო ბუნებრივად იბადება კითხვა:
ხონ არ ქმნიდნენ მსახურები და გლეხები ისეთივე ორ (ზედა და.
ქვედა) წოდებას, ჩაგრულ კლასში, როგორც დიდებულები და აზ-.
ნაურებე –– გაბატონებულ კლასში? მაგრამ ქართულე სამართლის
კრებულებში სისხლის ფასით მარტო წოდებები კე :რ განსხვავდე-
ბოდა, არამედ წოდებებს შიგნ-თ კატეგორიებიც. მაგ. დიდებელი
თავადი. შუა თავადი, უმცროსი თავადი; გადიდებელი აზნაური,
მუა აზნაული, ცალმოგვი აზნაური. ამრიგად, ვახტანგის სამართალ–
ში გაბატონებული კლასი წარ მოჯგენილია ორი წოდებით –- თა-
ვადი და ახნაური, ხოლო ეს წოდებები ეკონოზიური შეძლების
მიხედვით იყოფიან კატეგორიებად. ყოველივე ეს სამართალში ასა–
ხულია სისხლის განსახვავებული ფასით. მიუხედავად ამისა, აშკარაა,
რომ გადიდებული აზნაური შუა და ცალმოგვ ახნაურებთან ქმნის
ერთ წოდებას და არა უმცროს თავადთან ისევე როგორც
ეს უკნასკნელი ერთ წოდებამი იგულისხმება დიდებულ
თავადთან და არა გადიდებულ აზნაურთა. ერთ წოდებას მე-
ო“ე წოდებისაგან განასხვავებს არა ეკონომიური ფაქტორი, არა-
ხედ მიი წარმომავლობა. წოდებებს შიგნით კეი კატეგორიებს შო-
რის განსხვავება მემკვიდრეობითი არ არის: აზნაური ახნაურად იბა-
დება და მარტო ქონებრივი აღზევებით ვერ გახდება თავადი. რაში
ვლინდება წოდებრივი პრივილეგიები? ქართულ ფეოდალურ სა-
ზოგადოებაში უმთავრესი წოდებრივი პრივილეგია, გარდა სისხლის
ფასისა, შემდეგი იყო: უფრო მაღალ წოდებას შეეძლო ყმად ჰყო-
ლოდა უფრო დაბალი წოდქბის წარმომადგენელი მაგ, თაეადს
შეეძლო ყმად ჰყოლოდა აზნაური, იმ დროს, როცა თავადს ყმად
ვერ იყოლიებდა თავადი, რაც არ უნდა „მცირე“ ყოფილიყო ის.
66
ასევე ახნაურს აზნაური ყ?ად ვერ ეყოლებოდა. თუ ასეთ
ფზემთხვევას ჰქონდა ადგილი –– ეს ანომალია იყო და არა სამართ-
ლებრივი ნორმა. ამგვარად, წოდების არსი მდგომარეობს მის მემკ–
გიდრეობითობაში. წოდების გაბოვლინებაა სისხლის ფასი და წო-
დებრივი პრივილეგიები. რაც შეეხება წოდებებს შორის კატეგო-
რიებს, ისინე ქართულ ფეოდჯალურ სინამდვილეში უმთავრესად ეკო–
ნომიური ხასიათისაა (ცხადია ეკონომიური სხვაობა ერთგვარად
სოციალურსაც გულისხმობს: დიდებული თავადი, რა თქმა უნდა,
ზეტი პრივილეგიებით სარგებლობდა, ვიდრე მცირე თავადი, თუმ–-
ცა ეს უკანასკნელი დიდებულ აზნაურზე მაინც განუზომლად მაღ-
ლა იდგა).
თუ ამ თვალსაზრისით განვიხილავთ მსახურს. დავრწმცნდებ-თ,
როომ სამიეე ეს ფაქტორი –- ემკვიდრეობითობა, სისხლის ფას“ და
წოდებრევი პრივილეგეები სახეზეა. მსახური მემკვიდრეობითი კა-
ტეგორიაა. მსახური იბადება სსაპჰხურად. ამაზე მეტეველებს თუნდაც
ჩვენ მიერ უკვე ზემოთ გ:ნხხლული ალექსანდრე II-ის პიაურ-ს
ულუფის წიგნის ერთი ადგილი, სადაც ალექსანდრე ამბობს:
„და პიაურთათ რვა კაცი გზსახურად გუიახლები),
ოთხი მსახური დღა ოთხი მოყალნე”"1)65,
„მოყალნე“, როგორც ცნობელია, გლეხის სინონიმად გვევლი-
ნება. ამრიგად, მსახურად მეფეს გლეხის, ანე მო-
ყალნის ოჯახის წევრიც შეიძლებოდა წაეყვანა.
მაგრამ ეს ოჯახი ამით მსაზხურიარ ხდებოდა, ისევ
გლეხად რჩებოდა. როგორც ვხედავთ, არკებობდა მსახუ-
რის ორი კატეგორია: მემკვიდრეობითი მსახური და პირადი მაახუ-
რი. გარდა მემკვიდრეობითობისას მსახურს გააჩნდა გლეხისაგან
განსხვავებული სისხლის ფასი და წოდებრივი პრივილეგია: მსა-
ხურს შეეძლო ყოლოდა ყმა გლეხი, იმ დროს, როდესაც გლეხს
გლეხის ყოლის უფლება არა ჰქონდა (იგულისხმება იურიდიული
ნოომა, რაც ხშირად როღეეოდა).
ამრიგად შეგვიძლია დაეა:კვნათ: XI--ს-დან მოყოლებუ-
ლი საქართველოში არა მარტო გაბატონებული
კლასი დაიყო ორ წოდებად (XI–XIV
სს. დიდებულად
და აზნაურებად, XV-XVIII ს. თავადებად და აზნაურებად),
არამედ ჩაგრული კლასიც: მსახურთა წოდებად
და გლეხთა წოდებად.

105 ქართ, სამ. ძეგლ., II, გვ. 207.

07
 დასავლეთ საქართველოში ამ ორ საგლეხო წოდებას შეესაბა-
მებოდა ორი განსხვავებული „სამსახურის რიგი“ მაგ., კაცია ·დადია–
ნის შეწ-რულების წიგნში ვკითხულობთ:
„ერთობით მართებთ წინამძღვრის მუშაობა, მგზავრობა, შინა–-
ყმობა და ტვირთი, რაც გლეხ კაცზე სამსახური სძეს ყოვლისფე–-
რი416– როგორც ვხედავთ, გლეხის სამსახურის რიგი სრულიად გან–
სახღვრული იყო, ის მოიცავდა მუშაობას, მგზავრობას, შინა
ყმობას და ტვირთს. სხვა საქმეა რომ გლეხს შეიძლებოდა მუშაობა
„მეალნებული“ ჰქონოდა, ან სულაც „ამოკვეთილი“ ტვირთი „ამო-
წერილი“, „ღორი ამოკვეთილი“ და სხე. ასეთი ტიპის გლეხები ქმნი-
დნენ სხვადასხვა კატეგორიებს გლეხობის წოდების შიგნით (გლეხ-
თა წოდებაზე და მის კატეგორიებზე ქვემოთ გვექნება საუბარი,
ასე რო3 აქ ამ საკითხზე აღარ შევჩერდებით).
გლეხის სამსახურის რიგისგან განსხვავდებოდა „მსახურის სამ-
სახურის რიგი“, მაგ., ეპისკოპოს ხინოწმინდელ იოანეს მიე4 ნაკა-
შიძე ბეჟანისთვის მიცემულ წიგნში (XVIII ს-ის II ნახ) ვკითხუ–-
ლობთ:
„რაც მსახურის რიგი იყოს, ისე შინა ყმაც მოგაბარონ
და სხვა რიგათაც გემსახუროს, როგორც სხვა მსახური გემსახურე-
ტა4167,
დასავლეთ“ საქართველოს გლეხობა განაწილებული იყო ამ
ორ წოდებაში. ბატონთან ახლად მოსული ან შეძენილი გლეხებიც
უერთდებოდნენ რომელიმე მათგანს. ეს ხშირად განსაზღვრული
იყო თვით ყიდვის პერიოდში, თუ როგორ იყიდა ის ბატონმა. ბა-
ტონს შეეძლო ნაყიდი გლეხის „გლეხშიდ ჩაყენება“.
მაგ., „მერე ზოციქულათ ჩამოვედით და გამსახურეთ და
გლეხმიდ ჩააყენეთ, ქრთამიც მოგართვა, როგორც გული
'წეგიჯერდებოდა, და სხვ.თ საფიცარი მასაც მივეცით
გლეხის416მ,
ასევე ბატონს შეეძლო ყმის განწესება მსახურად –– „მსახურის
კაცის სამსახურშიდ განწესება“. მაგ., მამია გურიელის 1814 წლის
შეწირულობის წიგნში შემოქმედის მონასტრისადმი ვკითხულობთ:
„ერთი მოსახლე სიხარულიძე იესე, მისი ძმა იოანე, კიდევ
მისი ძმა ათანასე უმამულო უადგილონი არიან. მისი ბეგარა მისთ–-

1% სცია, ფ. 1148, საბ. 1562,

# ო, სოსელია, მასალები კლასობრივი ბრძოლის ისტორიისათვის ფეო-
დალური ხანის დასავლეთ საქართველოში, 1960, გვ. 20.
19 ე. თაყაიშვილი, საქართველოს სიძველენი, L, 1990, გვ. 61.
ვის არ დავსწერეთ, როდესაც ადგილმამულით ვარჩენთ, მს ახუ-
რის კაცის სამსახურშიდ განვაწესებთ“!69,
საჭიროა გავარკვიოთ, თუ რა იყო მსახურის ფუნქციები, რა
ქმნიდა მსახურის, როგორც საგლეხო წოდების არსებას. როგორც
ზემოთ ხინოწმინდელ იოანეს მიერ გაცემული საბუთიდან ვნახეთ,
მსახურის სამსახურის რიგი გულისხმობდა ში-
ნაყმის მი ცემას, მაგრამ შინაყმას გლეხიც იძლეოდა ღა აზხზ–-
ნაურიც, რა ტიპის შინაყმას იძლეოდა ნსახური: გლეხის ჯტეიპისას,
თუ აზნაურის ტიპისას? რაში გამოიხატებოდა მსახურის შინაყმობა?
როგორც ვახტანგის სამართლის 204-ე მუხლიდან ჩანს, გლეხის
ოჯახის გაყრის შემთხვევაში მსახურს რჩება ხმალი, თოფი, ცხენი
და იარაღი. იმ დროს, როცა გუთნის დედას რჩება გუთანი, მეცხვა–-
რეს –- ცხვრის ქვაბი და სხვ., ე. ი. გლეხის ოჯახის გაყრისას ყვე-
ლაფერი იყოფა იმის მიხედვით, თუ ოჯახის რომელი წევრი რა
ფუნქციას ასრულებს და რა სჭირდება. მსახურს სჭირდება ცხენი და
იარაღი, ე. ი. მსახურის ფუნქცია მოლამქრეობაა
(ძნელი საფიქრებელია, რომ მეღვინეს, ბაზიერს, ფარეშს, მზარეულს,
ხაბაზს, გაყოფისას რგებოდა მაინცდამაინც ხმალი, თოფი. ცხენი
და იარაღი!). ასეთ დააკვნამდე მივყევართ აგრეთვე ყველა ჩვენ მიერ
ზემოთ განხილულ საბუთებს, სადაც მსახურის საწირავზეა საუბარი.
ასეთებია მაგ., იმამყულიხანის სიგელი ხარჭაშოსადმი (XVIII ს.),
„ღმრთაების გუჯარი“ (XVIII), „წილკნის ღმრთისმშობლის სამწყ-
სოს სიგელი“ (XVII ს). „სამთავისის სამწყსოს საკანონოს წიგნი“
(XV ს.) და სხვ. ამ საბუთებიდან ჩანს, რომ მსახუ–
რის საწირავი ცხენი და იარაღი იქ ო. ამასვე ამტკი-
ცებს ვახუშტის ცნობა, რომლის მიხედვით მსახუოი გლეხები ძვე–
ლი ,როქის სპის“ ფუნქციას ასრულებენ!?ბ. ასევე XVI ს. საკათალი–
კოსო სოფლის ნაჟანეულის გამოსაღები ბეგრის ნუსხა, რომლის
მიხედვით მსახურთა კომლების სამსახურებრივი
გალდებულება ლაშქრობაა!?,
ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა მალაქია კათალიკოსის
„მოლაშქრე კაცთა ნუსხა“ (1616--21 წწ.).
„არის მოლაშქრე კაცები კათალიკოზის გურიელის

# ს, კაკაბაძე, საისტორიო კრებული, II, 1928, უვ. მ7.

#0 ვახუშტი ბატონიშვიღი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა,
გვ. 31.
#1 ქართ, სამართ. ძეგლ., 111, გვ. 385,
69
შვილის მალაქიასი:
„.. არის მანთხოჯს ახნაურისშვილი და სსახული 19.
არის საქუჩულორიოს 3 მსახური.
არის ნაგვახაუს 4 მსახური.
არის ხიბულას აზნაურისშვილი და მსახური 30...4!72.
როვრრც ამ ნუსხის და საეკლესიო გლეხთა გამოსავალი ბეგ-
რის დავთრების შედარებითი განხილვისს ვნახეთ, დავთრების
მიხედვით გლეხებსაც ევალებოდათ ლაშქრობა (საერთოდ, ლამქარ-
ნადირობა გლეხთა ძირითადი მ:ს-ს მოვალეობასაც შეადგენდა),
მაგამ ისინი მალაქიას „მოლაშქოეთა ნუსხაში” ”შეყვანილები არ
არი:5. ან ჰოელენას ერთადერთი ახსნა შეიძლება მოენახოს: მ ალ ა-
ქია აღნუსხავსთავის მუდმივ მოლაშქრე-მხლებ-
ლებს. ასეთები კი არიან აზნაურები და მსახურები: გლეხებს ევა–
ლებათ ლამქრობა მხოლოდ ომიანობის შემთხვევაში.
მსახური Cომ ასეთი მუდმივი მოლაშქრე-მხლებელია, ჩანს აგ–
რეთვე მრავალი სხვა საბუთებიდან, მაგ., ანასტასია ბატონიშვილი-
სადვი მიცემულ პიოობის წიგნში მისი მსახურები ამბობენ: „რო“
გორც მსახურის რიგი არის, როდესაც დაგვიბა-
რონ, უნდა დაუყოვნებლად გიახლოთ სულ ერ-
თობლივ და საცა გნებავდეს, დასაჭერად, თუ ასაკლე-
ბად ღა საცა თქვენი ნება იყოს, მაშინვე დაუყონებლად თქვენი
სამსახურე და ხეწიფისა აღვასრულოთ. თუ ეს პირობა არ შევა-
სრულოთ, თქვენ სითარხნე მოგვიშალოთ და გარდაგვახდევინოთ“!?1.
აზასვე ადასტურებს ბატონიშვილების –-– გიორგის, ლეონის,
იულონის, ვახტანგისა და თეიმურაზის ბრძანების წიგნი (1774):
„გიბრძანებთ... თქვენ, რომელნიც ან აზნაურშვილნი ხართ და
ან მოხელენი, წაპოდით გვნახეთ, ან რომელთა მსახური
სდებიათ, წამოიყვანე თ“!7),
ამ საბუთიდან კარგად ჩანს მსახურის რაობა: მსახურები” ის
კომლებ-. რომლებსაც „მსახური სდებიათ“, ანუ რომლებსაც ევა-
ლებათ მუდმივი მოლაშქრე-მხლებელი-მცველის (მსახურის) გამო-
ყვანა ბატონის კარზე. დანარჩენი გლეხები კი იყვნენ, „ღმრთაების
გუჯრის" გამოთქმით, „კომლნი უმსახურონი“, ანუ კომლები, რომ-
ლებსაც მსახური არ ევალებოდათ. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთ

172 ქართ. საბართ, ძეგლ,. 1II, გე. 481.

11 გ, აკო ფა შვი ლი, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVII--
XVIII სს. აღმოსავლეთ საქართველოში, მსკი, ნ. 34, 1962, გვ. 70.
14 ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. #ძ, 1232.
70
 გლეხებს არ გამოჰყავდათ შინაყმა, ანუ ფარეში, შინაყმ-ს გამოყვა-
ნა, როგორც ზემოთ ვნახეთ, „საგლეხო სამსახურის რიგსაც“ შეად-
"გენდა, მაგრამ მსახურის მიერ გამოყვანილი შინაყმა თავისი შინა-
არსით. განახვავდებოდა გლეხის მიერ გამოყვანილი შინაყმოსაგან.
ახლა შეგვიძლია ვუპასუხოთ ჩვენ მიერ ადრე დასმულ კითხვას იმის
თაობაზე, თუ რა ტიპის შინაყმას იძლევა მსახუ<5ი, აზნაურის ტ“პი-
“სას, თუ გლეხის ტიპისს? მსახური გლეხია, რომლის
წოდებეივი პრივილეგიაა აზნაურის ტიპისა
მუდმივი მოლამქრე-მხლებელი-იცველი შინ>
ყმის, ანუმსახურის გამოყვანა ბატონის კარზე.
მსახურები, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ბატონს შე-ძლებოდა
ყოლოდა ორი ტიპის მემკვიდრეობითი, ანუ წოდებრივი და პირადი.
ახლა გავ„რკვიოთ, თუ რა სამსახური შეიძლებოდა შეესრულე-
ბია მსახურს ბატონის კარზე, ანუ რა ხელის მქონებელი შეიძლებო-
და ის ყოფილიყო, ამ თვალსაზრისით ფრიად საინტერესოა გიორგი
ბრწყინვალის „ძეგლის დების“ ერთი ადგილი, სადაც ვკითხულობთ:
» | განმგებლისა ასრე გავაჩინეთ|!.
განმგებელი თუ ქუეყანამან მოკლას, ერთმან სოფელმან, -გინა
ერთმან პირმან ვევმან, –– მსახური იყოს განმგებლად,
ექუსი ათასი თეთრი დაიურვოს სისხლთა
ფასად და თვთო კაცი დაიპიროს სოფლისა და სოფლისა თავა-
დი...
და თუ აზნავრი იყოს განმგებლად -და მოკლან, მის გუარსა ზე-
და დათერეონ სისხლი"!75, ამგვარად. „ძეგლის დების“ ამ ნაწყვეტი-
დან აშკარაა, რომ გამგებელი შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ
მსახური და აზნაური.
როგორც ცნობილია, „ძეგლის დება" დაახლოებით 1335 წ.
უნდა იყოს შედგენილი, „ბექას სამართალი“ კი–-–1295--1304 წწ-ში,
ამრიგად, ამ სამართალთა კრებულებს ერთმანეთისაგან მხოლოდ
”რრამდენიმე ათეული წელი აცილებთ.
ი. დოლიძემ სპეციალურად შეისწავლა ორივე ეს ძეგლი და
მივიდა დასკვნამდე, რომ „მანდატურთეხუცესის კანონები ძეგლის
დების ერთ-ერთ წყაროს წარმოადგენდა. ხევის პირობებისა და ადა–
თობრივი სამართლის გათვალისწინებით ძეგლმი შესაბამისი რე-
დაქციით შეტანილია ბექას სამართლის მთელი რიგი მუხლები“!76,
ამრიგად, „ძეგლის დების" შემდეგენელისათვის „ბექას სამარ-
195 ქართ. სამ. ძეგლ., IL, გე. 40ქ.
12 იქვე, გვ. 616.
71
თალი“ (ან მისი ანალოგიური სამართალი, მოქმედი ამ დროს 'საქარ–
თველოში) სავსებით ცნობილია .და მას ერთ-ერთ წყაროდ იყენებს
თავის სამართალში. ამიტომ ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერე–
სოა ის ადგილები, სადაც „გამგებელი მსახურის“ და „გამგებელი
აზნაურის“ სისხლის ფასზეა საუბარი. აზხნაურთან დაკავშირებით სა–-
მართალში წერია: „თუ მოკლან, მის გვარსა ზედა დაუურ-
ვონ სისხლი“-ო, აშკარაა, რომ შემდგენელს უკვე არსებულ
სხვა კანონმდებლობაში ეგულება გარკვევით განსაზღვრულად სხვა–
დასხვა კატეგორიის აზნაურის სისხლის ფასი მართლაც. „ბექას
სამართლის“ მიხედვით, ყველა კატეგორიის აზნაურის სისხლის ფა–-
სია განსაზღვრული. მაგრამ ამავე სამართალში მსახურის სისხლის
ფასიცაა მოცემული. მაშ რიღასთვის დაჭირდა „ძეგლის დების“ შე-
მდგენელს განესაზღვრა „გამგებელი მსახურის“ სისხლი (6000 თეთ–-
რი)? ჩვენი ახრით, აი რატომ: როგორც „ბექას სამართალი“ მოწ-
მობს, ამ დროს განსახღვრული იყო მსახურის სისხლი, მაგრამ ისე–
თი მსახურის სისხლზე, რომელიც რაიმე საპატიო ხელს ფლობდა
ბატონის კარზე, მანამდე მოქმედ კანონებში არაფერი იყო ნათქვა–
მი. ამდენად, „ძეგლის დების“ მიხედვით ჩვენ შეგვიძლია შევავსოთ
ჩვენი წარმოდგენა მსახურის, როგორც საგლეხო წოდების შესახებ.
მსახურთა წოდება იყოფოდა ორ კატეგორიად: მსახური, რომელიც
ხელოსანი (ე. ი. სამოხელეო პატივის მქონე) იყო, და მსახური, რო–
მელიც ხელს არ ფლობდა, ბატონის კარზე საპატიო ხელის მქონე
მსახურის სისხლი, „ძეგლის დების“ მიხედვით, უდრიდა პირად აზ-
ნაურთა მეორე კატეგორიის სისხლის ფასს, ანუ ისეთი პირადი აზ-
ნაურების სისხლს, რომლებიც ბატონის კარზე ხელს არ ფლობდნენ.
ასეთი ორი კატეგორია მსახურისა არსებობდა გვიანშუასაუკუნეებ-
შიც, თუმცა მათი სისხლი ვახტანგის სამართლის მიხედვით არ განს-
ხვავდებოდა (არ განასხვავებდა მათ სისხლს, როგორც ვნახეთ, არც
„ბექას სამართალი“, ამიტომ ძეგლის “(დების შემთხვევა შეიძლება
მხოლოდ გამგებელი მსახურების როგორც მეფის მოხელეების
პრივილეგიად მივიჩნიოთ). შემდგომაც, როგორც ცნობილია, მსა–-
ხურები აზნაურებთან ერთად ინიშნებოდნენ სოფლის მოურავებად,
მს-:ხურთა წოდებიდან გამოდიოდნენ მამასახლესები „და სხვა რი-
გე მოხელე-გამგებლები, გადასახადის ამკრეფები (თუმცა ასეთი
ტიპის მოხელეები გლეხებიც შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ).
დ. მეგრელაძემ სპეციალურად განიხილა „ხელმწიფის კარის გა–
რიგების“ მიხედვით მანდატურის მოვალეობები და მივიდა შემდეგ
დასკვნამდე: „მანდატურთა მოვალეობა აღმასრულებლის, ზედა-
72
მხედველის, წესრიგის დამცველის როლით შემოიფარგლება. არ
ჩანს, რომ მანდატურებს რაიმე მნიშვნელოვანი უფლებები ჰქონო–
დათ მინიჭებული. ეს არის მანდატურთა სამსახური
–– საბატონყმო
მოვალეობა სამეფო კარზე. თავისი სოციალური მდგომარეობითა
და ფუნქციებით მანდატური იგივე მსახურია“!?,
მესაწოლის სახელო მანდატურის სახელოზე ბევრად უფრო სა–
პატიო იყო, ამიტომ შვიდასი მესაწოლიდან მხოლოდ რვა იყო გლე–-
ხი (ალბათ მსახური), დანარჩენი კი ყველა აზნაური.
ზემოთ განხილული ვალდებულებები მსახურისა, განსახღვრა–
ვენ მის ფუნქციას და აახლოებენ მას აზნაურთან, მაგრამ ზოგჯერ-
მსახურს, როგორც ყმა-გლეხს, სხვა საგლეხო ვალდებულებებიც:
ეკისრებოდა (როგორიცაა ბეგარა, სხვა რიგის სამსპხური და მუშაო–-
ბა).
ს. კაკაბაძის აზრით, დასავლეთ საქართველოში მსახურთა და--
ბეგვრა უნდა დაწყებულიყო XVI ს, პირველ ნახევარში!??.
ასევე ლ. მუსხელიშვილი XVI საუკუნისათვის განასხვავებს და–
სავლეთ საქართველოში მსახურთა ორ კატეგორიას დაბეგრილს,
და დაუბეგრავს, ხოლო XVII საუკუნისათვის განასხვავებს შემდეგი
ტიპის მსახურებს:
ა) დაბეგრილი: მეტვირთე, მოზუშავე, მონადე, მოსამსახუ<ე,
მოლაშქრე,
ბ) დაუბეგრავი: მოსამსახუ“ე, მოლაშქრე1??.
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ლ. მუსხელიშვილი თვლის, რომ
XVII ს-თვის მსპჰახურებს დაევალათ, სანადო სამუშაოებს «გარდა,
ნიადაგ მუშაობა ბატონის ყანაში, ანუ მესეფეობა და ტვირთის.
ზიდვაც კი. ამ თვალსაზრისს იზიარებს ო. სოსელიაც!ზმ.
საეკლესიო დავთრები მთელ რიგ შემთხვევებში შესაძლებლო–
ბას იძლევიან ზუსტად დავადგინოთ, რომელი გლეხი იყო მსახური:
და რა ვალდებულებები ეკისრებოდა მას. ამ მხრივ მნიშვნელოვან:

17 დ. მეგრელაძე, ხელმწიფის კარის გარიგების ერთი ადგილის გაგები–

სათვის, მაცნე, ისტორიის... სერია, # 3, 1971, გვ. 164.
18 ს, კაკა ბაძე, დასახ. ნაშრომი, საისტორიო კრებელი, III, 1928.
გვ. 20.
19 ლ, მუსხელიშვილი, დასახ. ნაძრომი, ენიმკის მოამბე, V-VI,
1940, გვ. 312. .
1600 ო. სოსელია, ფეოდალერი ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორი–
იდან, 1966, გე. 78.
73.
ცნობებს გვაწვდის „კათალიკოს მალაქიას მოლაშქრე კაცთა ნუსხა“,
სადაც მოცემულია აფხახეთის საკათალიკოზომში, საცაიშლოში,
ხონმე მყოფი მსახურების რიცხობრივი შემადგენლობა. „მოლაშქ–
რეთა ნწუსხია“ მონაცემები რიცხობრივად არ ემთხვევა საგადასახა–-
დო დავთრების სათანადო ნუსხებში აღნიშნულ მოლაშქრეთა რაო-
დენობას, ამ გარემოებას ლ. მუსხელიშვილი იმით ხსნიდა, რომ ნუVხ-
ხაში მკახურებ თავობით. არიან ნაანგარიშები, ხოლო დავთრებში
კი კომლობით!?!. ასეთი დასკვნა ვერ ხსნის საკითხს, რადგან თავო-
ბით ანგარიშის შემთხვევაში „მოლამქრეთა ნუსხის“ მონაცემები
უნდა აღემატებოდეს დღავთრებში მოცემულ მოლაშქრე გლეხთა
რიცხვს, სინამდეელეში, კი საწინააღმდეგო მოვლენასთან · გვაქვს
საქმე: დავთრებშე მოცემული მოლაშქრეთა რიცხვი (ნაჟანეულის
ნუსხის გამოკლებით) აღემატება „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონაცე–-
მებს. ყველა ზემოთ დასახელებული დავთარი გადაწერილია მალა–-
ჟია კათალიკოსის დროს (რომელიც ამავე დროს იყო ცაიშელ-ჯუ-
მათელ-ხონელიც) და მისი „მოლამქრეთა ნუსხა“ დავთრებს ბოლო–-
ში აქვთ დართული. ამრიგად, ამ ნუსხის მონაცემების კავშირი დავ-
თღებთან ეჭვს გარეშეა.
ჩვენ შევადარეთ „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონაცემები დავთრებ-
ში სათანადო ნუსხების მონაცემებთან მაგრამ ამ შედარებისას
ლ. მუსხელიშვილისაგან განსხვავებით ვხელმძღვანელობდით შემდე-
გი მეთოდით: იმ შემთხვევაში, როდესაც გლეხებს ერთ-ერთ ვალ–-
დებულებად ეწერათ ლაშქრობა, ჩვენ მას მსახურად მარტო ამ ნიშ–
ნით არ მივიჩნევღდით, არამედ ვცდილობდით სხვა ნიშნებითაც დავ-
რწმუნებულიყავით მის მსახურობაში; ასევე, თუ გლეხს არ ეწერა
ლაშქრობა, მაგრამ სხვა მონაცემები გვაფიქრებინებდა რომ ის მსა-
ხური უნდა ყოფილიყო, მასაც მოლაშქრედ განვიხილავდით. ასეთი
განხილვის შედეგად საბოლოოდ აღმოჩნდა, რომ დავთრების მონა-
ცემები თითქმის მთლიანად ემთხვევა, „მოლაშქრეთა ნუსხის“ რი-
ცხობრევ მონაცემებს. აქ სანიმუშოდ განვიხილავთ იმ ნუსხებს, რომ-
ლებიც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მსახურთა ვალდებულებე-
ბის დასადგენად. დავიწყოთ ხონის წმ. გიორგის საყდრის დავთრის
მონაცემებით. „მოლაშქრეთა “ნუსხა“ გვამცნობს. „არის წმინდა
გიორგას ხონის 30 მსახური“!ზ2,

10) ლ. მ ე სხ ელ იშ ვილი, დასახ. ნაშრომი, გე. 307.

15% ქართ, სამ. ძეგლ., III, გვ. 481.

74
 ხონის საყდრის დავთარში ლაშქრობა არავის არ ევალება.
1) გლეხთა ერთი ნაწილის ვალდებულებაა „მუშაობა“, 2) რამდენი-
მე გლეხს არაფერი ვალდებულება არ აკისრია, ბეგარის მეტი, 3)
აქვეა მებეგრე გლეხები, რომელთაც ევალებათ „სამსა-
ხური, 4) არიან აგრეთვე მარტო ხადილის, ანუ ს».
მასპინძლოს მოვალე გლეხები!) თუ ჩვენ „სამსახუ-
რის“ და ხადალის მოვალე გლეხების რიცხვს შევაჯამებთ, ზუსტად
30 გამოვა. აზრი2ად, აშკარაა, რომ ლაშქრობა სწორედ ამ „სამსა–
ხურში#“ იგულისხმება.
ასევე თითქმის თანხვდება „ჯგალის ციხის საკათალიკოსო. გა-
მოსავლის ნუსხაში“ მოცემულ პირთა რიცხვი „მოლაშქრეთა ნუს-
ხის“ მონაცემებს. „მოლაშქრეთა ნუსხაში" ეკითხულობთ: „ჯგალას
აზნაურისშვილი და მსახური 384. ჯგალის საგადასახადო ნუსხაში
37 კაცია!ზ!, აქედან ხუთ კაცს მარტო „ერთი საჭმელი მართებს“,
ესენი, როგორც ჩანს. აზნაურები არიან (დარჩელის სასახლის ნუს-
ხიდან ცნობილია, რომ აზნაურები მთელ რიგ შემთხვევებში დავთ-
რებში ჩამოწერილ“ არიან და მათი ვალდებულება პურის-ქამა, ანუ
ხადილია), დანარჩენი კი მსახურებია.
მანთხოჯის ნუსხაში!5 თუ გამოვაკლებთ გლეხებს, რომლებსაც
ევალებათ ბარგის სიდვა და ნადობა, დარჩება რვა გლეხი, რომელ–-
თაც მარტო ბეგარა უწერიათ, და რვა გლეხი, რომლებსაც ევალებათ
მგზავრობა. „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონაცემებით კი „არის მანთ-
ხოჯს აზნეურისშვილი და მსახური 19“, ამრიგად საგადასახადო ნუ-
სხაში შეტანილია 16 მსახური, სამი ახნაური კი, როგორც საბეგრო
ვალდებულებებიდანაც აშკარაა (არც ერთი მხოლოდ ხადილის მო–
ვალე სიაში არ გვხვდება), ნუსხაში შეტანილი არ არის.
როგორც ვხედავთ, მანთხოჯის მსახურებს, ხონის მსახურების
მსგავსად, არ უწერიათ საბეგრო ვალდებულებებში „ლაშქრობა“,
მაგრამ: ისინი „მოლაშქრეთა ნუსხაში“ მაინც შეტანილები არიან,
რადგან მსახურებე თავისთავად, თუნდაც მათ სპეციალურად არ
ეწეროთ „ლამქრობა“", მუდმივ მოლაშქრეებად განიხილებიან.
განვიხილოთ ოცხანის ნუსხა. მალაქიას „მოლაშქრეთა ნუსხა-
ში“ ვკითხულობთ: „არის ოცხანს ახნაურისშვილი «და მსახური 9“.
საკათალისკოსო დავთრის ოცხანის ნუსხაში თავში წერია თივაქრთი-

189 ქა-თ. სამ. ძეალ., I1I1, გე. 358.

184 იქვე, გე. 478.
186 იქვე, გე, 407.
ლაძე, გოგობერიძე, ორი კალანდაძე და რებიძე, რომლებსაც მარ-
თებთ ბეგარასთან ერთად ლაშქრობა. „დანარჩენ რვა გლეხს ერთ-
ნაირად მართებთ მუშაობა და ტვირთი. ამრიგად, ოცხანის ნუსხაში:
ხუთი მსახურია, ოთხი ახნაური კი აქაც, როგორც მათხოჯის ნუსხა–
ში, სიაში ჩამოწერილი არაა. აქედან ორი აზნაური ნუსხაში მოხსე–
ნებულია შემდეგ ტექსტში. ოცხანის გლეხთა გამოსავალი ბეგრის
ჯუმალის ქვემოთ ვკითხულობთ: „მართებს ივანესს კალანდაძესა...
(ბეგარა. ის კაცი მიხაძისათვის სამკკდროთ არ
მიმიცემია, არც სხვაგან წასაყვანათ; როდესაც მოვიდეს, სად–-
გომად მივეცით. |
მართებს ურატაძეს მამისთუალასა და ხახუტასა... (ბეგარა) და
მაქსიმესათვის არც გასაცემად არც სამ–-
კვდროთ არ მიმიცემია, ბეგარა მივეცით“1%5,
მოყვანილი ადგილიდან თითქოს ჩანს, რომ ეს მიხაძე „და მაქსი–
მე საყდრის აზნაურები არიან, რომლებსაც დროებით მისცეს საყდ-
რის სახასო გლეხები. ამ ორი გლეხის მსგავსად გაცემულია აგრეთვე
მესამე გლეხიც კოპლატაძე ხახუტა. საინტერესოა ამ „გლეხების
ვალდებულება, რომელიც ჯუმალის სახით წერია: „ამ სამის კაცის
ბეგარა: 4 სამოსელი და 20 თეთრი, 3 საკლავი, ცხრა კოკა ღვინო, 3
გოდორი ღომი, 3 ქათამი, პური, ყვ(ე)ლი, კუერცხი, თევზი, ღომი,
ღპვნო, სამსახური, მუშაობა, ტვრთი და ხის კრება4“!ზ,
ამ გლეხების ვალდებულებების განხილვისას ლ. მუსხელიშვი–
ლი შემდეგ თვალსაზრისს გვთავახობს! !). ეს გლეხები მსახუ–-
რებია, რომლებსაც ტვირთის ზიდვაც დააკისრეს. 2. აქ სამსახური
მისი ზოგადი მნიშვნელობით იხმარება და მუშაობა, ტვირთი და ხის
კრეფა მისი განმარტებებია, ანუ ტექსტი უნდა წავიკითხოთ შემდეგ–-
ნაირად „სამსახური: მუშაობა, ტვირთი და ხის კრეფა“)ზ8ზ,
ვერც ერთ ამ ახსნას ჩვენ ვერ გავიზიარებთ:
მეორე თვალსაზრისი გაუმართლებელი და ხელოვნურია თვით
ტექსტიდან გამომდინარე, მითუმეტეს, რომ ასეთ განმარტებას სამ-
სახურისას არც ამ დავთარში და არც სხვა დავოთებსა და ნუსხებში
ადგილი არა აქვს. რაც შეეხება პირველ თვალსაზრისს როგორც
ცნობილა, ლ. მუსხელიშვილი XVII საუკუნისათვის მსახურთა
ერთ-ერთ კატეგორიად მეტვირთე მსახურებს მიიჩნევდა ამდენად
-
166 ქართ. სამ. ძეგლ. 111, გე. 436,
187 იქვე, გვ. 436.
#8 , მუსხელიშვილი, დასახ, ნაშრომი, გვ. 303, 307.

76
თავისთავად ტვირთის ზიდვის ვალდებულება მკვლევარისათვის და–
ბრკოლებას არ წარმოადგენდა ამ გლეხების მსახურებად მიჩნევის
დროს.
ჩვენი აზრით, კი მსახურებს ტვირთის ზიდვა არასოდეს დაკის–-
რებიათ. თვით ლ. მუსხელიშვილი ამ დასკვნამდე მივიდა ხიბულას
ნუსხის ანალიზის შედეგად. ხიბულას ნუსხის მონაცემებს ჩვენ
ქვემოთ სპეციალურად განვიხილავთ, ჯერჯერობით კი გვინდა და-
ვასკვნათ მემდეგი: ოცხანს არის 5 მსახური, რომელთაც ევალებათ
მხოლოდ ლაშქრობა. ·„დანარჩენ გლეხებს ევალებათ მუშაობა და
ტვირთი, სამ გლეხს კი მუშაობა, სამსახური „და ტვირთი:
ახლა განვიხილოთ ხიბულას ნუსხის მონაცემები. ხიბულას 55
გლეხიდან 45 ლაშქრობის მოვალეა!ზი „მოლაშქრეთა ნუსხაში“ კი
წერია: „არის ხიბულას აზნაურისშვილი და მსახური 304“.
ლ. მუსხელიშვილი, როგორც უკვე საკითხის ისტორიოგრაფიის
განხილვისას აღვნიშნეთ, მსახურის დასადგენად ხელმძღვანელობს
შემდეგი პრინციპით: ვისაც მართებს საპატიო სამსახური, მსახურია,
ვისაც მართებს არასაპატიო სამსახური, გლეხია –– მოინალე. ლაშქ-
რობა, როგორც ცნობილია, ერთ-ერთი ყველაზე უფრო საპატიო
სამსახურია, აქედან გამომდინარე ყველა გლეხი, რომელსაც ლაშ-
ქრობა ეგალება, ლ. მუსხელიშვილისათვის უკვე, თავისთავად მაა“
ზურია, მაგრამ ხიბულას ნუსხაში მოლაშქრე გლეხთა ნაწილს ევა-
ლება „ყოვლის დღის მუშაობა და ტვირთი“. ამიტომ მკვლევარი აკე–
თებს შე?დეგ დასკენას:
I „კათალიკოზის მაქალია გურიელისძის 1622 წ. მოლაშქრეთა
რიაში აღრიცხულნი არიან, როგორც მოლაშქრენი, მხოლოდ აზნა-
ურნი „და მსახურნი... ამგვარად, აქ სავსებით მხოლოახროვანი ჩვე-
ნება გვაქვს: მდაბიო გლეხი (მოინალე) არ ლაშქრობს. უნდა დაუმ-
ვათ, რომ ზოგან გამონაკლისის სახით, საეკლესიო მსახურები ისე
ჩამომცრობილან, რომ ტვირთეს ზიდვაც დავალებიათ და თითქმის
აღარაფრით განირჩეოდნენ მოინალეთა უდაბლესი ფენისაგან“!99,
ჩვენი აზრით, ასეთი დასკვნა მართებული არ უნდა იყოს: მა-
ლაქია კათალიკოხის მოლამქრეთა ნუსხაში რომ 'მოლაშქჭრეებად
მარტო მსახურები და ახნაურებია დასახელებული, იმას კი არ ნიშ-
ნავს, რომ გლეხი საერთოდ არ ლაშქრობდა, არამედ იმაზე მიგვითი–-
თებს, რომ აზნაურისა და მსაზურისთვის მოლაშქრეობა არსებითი

1092 ქართ. სამ, ძეგლ,, III, გვ. 414,

70 ლ, მუსხელიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 307.
და სავალდებულოა. აზნაურები და ნსახურები მუდმივი, პროფესიო–
ნალი მოლამქრე-მხლებლები არიან, გლეხი კი ლაშქრობს ომიანობის
შევოხვევაში. ახლა ვნახოთ რა მონაცემებს გვაძლევს თვით ხიბუ-
ლას ნუსხა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აქ 55 გლეხიდან 45 ლაშქრო-
ბს მოვალეა. „პოლამქრეთა ნუსხის“ მიხედვით კი ხიბულას უნდა.
იყოს „აზნაური და სსახური 30“. ხებულას ნუახაში აზნაურები შეყ-
ვანილები არ აღიან, ეს კარგად ჩანს თვით ნუსხის ჯუმალიდან, სა–
დაც ვკითხულობთ „არის ხიბულას კუამლი გლეხი ჯუმლად ორ-
მოცდათურამეტი“ (ნუსხაში მხოლოდ 55 გლეხია ჩამოწერილი).
ამგვარად, მსახურების რიეცხვი ნუახაში 30-ზე ნაკლები უნდა იყო».
მართლაც, ჩვენ თუ „ყოვლის დღის მუშაობის“ და „ტვირთის“ მო-
ვალე მოლაშქრეებს მსახურებად აღრ მივიჩნევთ, გამოვა, რომ სიბუ-
ლას ყოფილა 24 მსახური, აქედან ზოგს ევალება მარტო „ლაშქრო-
ბა“, 3 მსახურს –– „ლაშქრობა და ბაზიერობა“, ზოგსა –– ლამქრო-
ბა და მგზავრობა“. ექვსი აზნაური კი როგორც ვნახეთ, სიამი შე-
ტანილი ალ არის.
ხიბულას ნუსხის განხილვის შემდეგ შეგვიძლი· დავასკვნათ:
მართებული არ ჩანს ლ. მუსხელიშვილის თვალსაზრისი, რომ XVII
ს-ში მსახურებს „დაევალათ „ნიადაგ მუშაობა“ და „ტვირთის ზიდ-
ვა". ტვირთის მზიდავი და ნიადაგ მომუშავე
მოლაშქრეები უბრალოდ ლაშქრობის მოვალე
გლეხები არიან და არა მსახურები. მსახურებს მთელ
რგ შემთხვევებში ევალებათ მუშაობა, მაგრამ ეს არიას სანადო სა-
მუშაოები: „ყანის შველა", „ყურძნის კრეფა", „თიბვა“ და სხვა
მსგავსი.
განვიხილოთ მუხურის ნუსხა და მისი მონაცემები. მუხურს 39
კაცია, „მოლამქრეთა ნუსხაში“ კი წერია: „არის მუხურს აზნაუ-
რისშვილი და მსახური 30“.
მუხურის ნუსხა საინტერესოა ი?ით, რომ აქ აზნ:ურები ნუსხა-
9შ- შეყვანილები არიან და თანაც მათი ვალდებულებებიც ჩამოწე-
რილია. მაგ:
„მართებს ელიჯარს კიტას ხადილი, ლაშქრობა;
მართებს გავაშელ კიტიას ხადილი და ლაშქრობა:
მართებს ამუღაბარ კიტიას ხადილი და ლაშქრობა:
მართებს გავაშელს, ამ(ი1ლღაბარს, ელიჯარს, სამ-სამის დღის
ყანის შვ(ეჭ1ლა ვარითა და მათის კაცითა“!შ!,

1) ქართ. სამ, ძეგლ., III, გვ. 426.

78
 'ან კიდევ:
„მართებს დემეტრეს კიტიას და პირნათეს კაცებს «სამ-სამის
დღის კაცის შვ(ე|ლა და სამ-სამი ჭარის შევIე|ლა.
მართებს დემეტრეს კიტიას შვილებსა ხადილი და სამსახური.
მართებს პი“ნათეს კიტიას ხადილი და სამზსახური:!92,
ამრიგად, როგორც ეხედავთ, მუხურის ნუსხაში ეს ხუთი კომ-
ლი კიტია აზნაურია და მათ, პულის ჭამისა და ლამქრობის გარდა,
ევალებათ თავიანთი გლეხებისა და ხარების მიშველიება საყდრის
სახასო მიწის დამუშავების დროს.
ყოველივე ამაზე იმიტომ შევჩერდით, რომ აშკარა გამხდარიყო
მუხურის ნუაჯხაში აზნაურთა შეტანაც. ამრიგად, თე სხვა მემთხვე-
ვებში დავთრების მონაცემები მცურე განსხვავებებს იძლეოდა „მო-
ლამქრეთა ნუსხის“ მონაცებებთან შედარებით, და ამას, ჩეენ იმ
ნუსხებში ახნაურთა მოუხსენებლობით ვხსნიდით, ახლა, თე ჩვენე
მეთოდი სწორია, მუხურის ნუსხაზი მსახურთა და აზნაურთა რიცხვი
უნდა დაემთხვას მოლაშქრეთა ნუსხაში დასახელებულ რიცხვს. მარ-
თლაც, მუხურს მსახური და ახნაური ზუსტად ოცდაათია. ამ შმე:თხ-
ვევაში ჩვენ ვიანგარიშეთ ყველა პირი, ვისაც ევალებოდა ლაშვრო-
ბა. ჩვენი მეთოდიდან გამომდინარე, გამოვტოვეთ ხოლოდ ერთი
მოლაშქრე გლეხი, რომელსაც ამავე დროს „ზიდეაც“ ევალებოდ».
ამრიგად, მეხურს 39 კაციდან 30 მსახური და ახნაურია,
9 კაცი კი
გლეხია. აქედან ერთს გაგოს არტონიას მართებს მარტო საპურობო
და სხვა არაფერი. ორი გლეხი ღუეჯაგია და ბიგუა მეტვირთეა, მაგ-
რამ მათ შორის დიდი სხვაობაა: ღუაჯაგიას ბეგარასთან ერთად სა-
პურობოც ევალება, აგრეთვე მას ევალება სანადო სამუშაოები:
„ორი დღის თიბვა“, ისლის აღება. და ამავე დროს მგზავრობა და
ლაშქრობაც. ყოველივე ეს ამ გლეხის დიდ შეძლებაზე მეტყველებს.
ბიგუას კი ბეგარა შეკვეცილი აქვს, მაგრამ უფრო საპატიო ნაწილის
ზარჯზე: არ ევალება საპურობო. სანსახურებრივი მოეალეობაც მა
სი უფრო დაბალი ხარისხისაა: „ყოველ დღით მუშაობა და ტვირთია“.
აქვეა ოთხი მოინალობის მოვალე გლეხი, აქედან სამი შეკვეც“-
ლი ბეგრით (ბეგარა აგრეთვე შეკვეცილი აქვთ საპურობოს ხაორჯ-
ზე), ნუსხაში დასახელებულია ერთი მეჯინიბე: „მართებს ხვინგიას

1 ქართ, ხამ. ძეჯლ., 1I1, გე. 428.

«უწყინარას მეჯინიბობა, ოზურლი, ორი საკლავი, 12 კოკა ღვნო, 1
საკეტე გუდა ღვნო, 12 ჯამი ღომი, სამი დღის ყანის შვ (ე) ლა“!93,
როგორც ვხედავთ, ამ მეჯინიბესაც შეკვეცილი აქვს ბეგრის სა-
პატიო ნაწილი
––- საპურობო, რაც მას თავისთავად განსაზღვრავს,
როგორც დაბალი კატეგორიის გლეხს. აქ აღსანიშნავია, რომ ეს გლე-
ხი მეჯენიბე არც ყოვლის დღის მუშაობის მოვალეა და არც მეტ–
ვირთეა, ის უბრალოდ მეჯინიბობით მომსახურე გლეხია, რომელსაც
ევალება 3 დღის ყანის შველა, ანუ ნადობა.
გავაგრძელოთ ნუსხების განხილვა. „მოლაშქრეთა ნუსხაში“
ვკითხულობთ: „არის ნაჟანვულს აზნაურიშვილები და მსახუ-
რი 35“. როგორც ცნობილია, ნაჟანეულის „გამოსავალის ორი
ნუსხაა შემონახული, ერთი XVI ს. ბოლოსი!1! და მეორე აფხაზეთის
საკათალიკოზოს გამოსავალი ბეგრის .დავთარში „დაცული ყუსხა,
ე. ი. XV7I1 ს. ოციანი წლებისა!%%., პირველ ნუსხაში 33 კაცია, რომ-
ლებსაც სამსახურებრივ ვალდებულებად ევალებათ მხოლოდ ლაშ-
ქრობა. მეორე ნუსხაში კი ლაშქრობის მოვალე 20 კომლია, ერთ
გლეხს ევალება მგზავრობა, 13 გლეხი კი მენავტეა. დანარჩენ გლე-
ხება ზოგს არ უწერია სამსახურებრივი ვალდებულება, ზოგს ევა-
ლება „ყანობა“, ან „თიბვა“, „ყურძნის კრეფა და ყანობა“, ზოგს
»ყანის შველა“, ან „ყანის შველა და ტვირთი“ და ა. შ. საინტერესოა,
რომ გვარების ნაწილს, რომლებსაც XVI ს. ნუსხაში ლაშქრობა ევა-
ლებოდა, ახლა ნავტობა აკისრიათ, ამ გარემოებას ყურადღება მიაქ-
ცია ლ. მუსხელიშვილმა და მივიდა დასკვნამდე, რომ ნაჟანეულის
მენავტეები მსახურები არიან, ოღონდ მათ ერთი საპატიო სამსახუ–
რი ჩამორთმევიათ –– ლაშქრობა და მეორე საპატიო სამსახური და-
ვალებიათ -–- ნავტობა!შნ.
ჩვენი აზრით, ეს თვალსაზრისი მართებული არ უნდა იყოს.
მართლაც, მენავტეებს, 20 ლაშქრობის მოვალე ·და 1 მგზავრობის
მოვალე კაცებსს თუ შევაჯამებთ გამოვა 34, ამრიგად, რი-
ცხობრივი თანხვედრა მოლაშქრეთა ნუსხის მონაცემებთან აშკარაა.
აქედან გამომდინარე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ნაჟანეულის მსა-
ხზურთა ნაწილს მოლაშქრეობა კი არ ჩამორთმევია, არამედ მათ ახა–

19 ქართ, სამ. ძეგლ., III, გვ. 427,

1% იქვე, გვ, 382,
199 იქვე, გვ. 419,
1 ლ, მ უსხე ლიშვილი, დასახ, ნაშრომი, გვ. 299.
ლი მოვალეობა –– მენავტეობაც დაკისრებიათ. ამიტომ ამ მსახუ–
რებს ეს ახალი ვალდებულება რომ ჩაუწერეს დავთარში, ლაშქრო-
ბა, როგორც თავისთავად საგულისხმო, აღარ მიუწერეს. მართლაც,
მოლაშქრეებად თუ მარტო იმ პირებს მივიჩნევთ ნაჟანეულის ნუს-
ხაში, ვისაც ლაშქრობა უწერია სამსახურებრივ მოვალეობად, გა-
მოვა სულ 20 კაცი, იმ დროს, როცა ჩვენი მეთოდით თუ ვიანგარი-
შებთ, გამოვა 34 კაცი. ასეთე რიცხობრივი თანხვედრა, «სევე, რო–
გორც სხვა ყველა ზემოთ განხილულ შემთხვევაში, არ შეიძლება
შემთხვევითი იყოს.
საბოლოოდ განვიხილოთ რამდენიმე ნუსხა, რომლებშიც გლე-
ხებს ერთნაირი ბეგარა და სამსახური მართებთ, მაგრამ, მიუხედა-,
ვად ამისა, მათ შორის, როგორც ჩანს, ნაწილი მსახურია და ნაწილი
კი გლეხი:
ნაგვაზაუს 10 გლეხიდან შვიდს მართებს ლაშქრობა და მუშაო-
ბა, „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონაცემებით კი ნაგვაზაუს უნდა იყოს
მხოლოდ 4 მსახური. აგრეთვე საქუჩულორიოს 5 გლეხია. მართებთ
„მუშაობა და სამსახური ყოველთა“, „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონა–
ცემებით კი საჭუჩულორიოს 3 მსახური უნდა იყოს. ხაუჟელს 19
გლეხს ერთნაირად მართებს „ყანის შველა, სამსახური და ლაშქრო–-
ბა4197 (აქ 428-ე მუხლით იწყება ახალი სოფელი –– ღაჩუ, ხოლო
433-ე მუხლით კი ახალი სოფელი გუფუ, ამრიგად, 428-ე მუხლი–
დან მოყოლებული გლეხები არ ეკუთვნიან უშუალოდ ხაუჟელის
ნუსხას). მოლაშქრეთა ნუსხის მონაცემებით კი ხაუჟელს უნდა
იყოს მსახური 15. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ხოირის ნუსხის მო–
ნაცემები, სადაც 28 გლეხს ერთნაირად მართებს: „ყანის შველა,
ყურძნის კრეფა, ლაშქრობა და სამსახური. „ორ გლეხს მართებს
მარტო „სმა-ჭამა, ლაშქრობა და სამსახური“, ორ გლეხს კი „მუ-
შაობა, ყურძნის კრეფა და სამსახური“!98,
ასე რომ, 32 გლეხს ფაქტიურად ერთნაირი ვალდებულებები
აკისრიათ (ორს არ ევალება «ლაშქრობაე მოლაშქრეთა ნუსხის
მონაცემებით კი ხოირს უნდა იყოს 22 მსახური. თუ ნაგვაზაუს, სა–
ქუჩულორიოს და ხაუჟელის საგადასახადო ნუსხებსა და „მოლაშქ-
რეთა ნუსხას“ შორის რიცხობრივი განსხვავება 2-3 გლეხს შე-
ადგენს და ეს უნებლიე შეცდომად შეიძლება ჩაგვეთვალა, ხოირის

1%? ქართ. სამ. ძეგლ,, III, გვ. 431,

199 იქვე, გე. 423.

ნ. მანანა სანაჭე 81
საგადასახადო ნუსხის და „მოლაშქრეთა ნუსხის“ მონაცემებს შო-
ლეა რიცხობრივი განსხვავება მნიშვნელოვანია და არ შეიძლება შემ–
თხკევითი იყოს (მითუმეტეს, როჭ ზემოთ განხილულ შემთხვევებ–
მე საგადასახადო დავთღოების მონაცემები ემთხვეოდა მოლაშქრეთა
ნუაჯხის მონაცემებს). ჩვენი აზრით, ამ მოვლენის ერთადერთი ახს-
ნა არსებობს; ერთნაირი ვალდებულებების დამიუ-
ხედავად. ნაწილი გლეხებისა მსახურთა წოდე-
ბას ეკუთვნის, ნაწილი კი არა. რაც შეეხება მათი
ვალღებულებების მსგავსებას, აქ მაინცდამაინც გასაოცარ» არაფე–-
ოლა. როგორც ზემოთ ვნახეთ, მთელ რიგ შემთხვევებშე აზნაურთა.
ვალდებულებები მსგავსია დაუბეგრავი მსახურების ვალდებულე-.
ებისა, მაგრამ აქედან მათი წოდებრივი იგივეობრიობა სულაც არ
გამომდინარეობს. გარეგნული მსგავსებისდა მიუხედავად, «გივეობ-
რევე ამ გლეხების ვალდებულებებიც არ უნდა „იყოს: როგორც,
ვხედავთ, 30 მოლაშქრედან კათალიკოსის მოლაშქრეთა ნუსხაში
მხოლოდ 22 გლეხია მოხვედოილი, ეს 22 გლეხი იყო, როგორც ჩანს,
მუდმივი მოლაშქრე –– მხლებელი, ანუ მსახური, დანარჩენ რვას
კი ლაშქრობა ევალებოდა ისევე, როგორც ხიბულას ნუსხის ზეტ-
ვირთეებს, მაგრამ მსახური არ გამოჰყავდათ.
თანამედროვე ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრე-
ბულია თვალსაზრისი, რომ ბატონის კარზე მოსამსახურე ყველა
გლეხი მსახურია (ს. კაკაბაძე, ლ. მუსხელიშვილი, ნ. ასათიანი,
დ. გერეტიშვილი,„ დ. მეგრელაძე, ედ. ხოშტარია, გ- ჯამბურია),
აგრეთვე თვალსაზრისი, რომ ყველა აზატი გლეხი მსახურია (დასახ.
მკვლევარები ს. კაკაბაძის და დ. გვრიტიშვილის გამოკლებით). აზა–
ტუსა და მსახურის მიმართების საკითხს ჩვენ შევეხებით აზატ გლე–-
ხებისადმე მიძღვნელ ნაწილშეუ, აქ კი განვიხილავთ პირველ თვალ-
სახრისს.
ტერმინ „მსახურის“ ფართო მნიშვნელობის განხილვისას უკვე
აღვნიშნეთ, რომ ბატონის კარზე დასაქმებული ყველა პირი მსახუ-
რად იწოდებოდა და რომ, თავის) წარმოშობისა და თანამდებობის
მეხედე-თ. ეს კარის მსახური –- მოსამსახურეები იყოფოდნენ დ--
დებად და მცირეებად. საბუთების მონაცემებიც აშკარად გვიჩვე–
ნებენ, რომ კარი) მოხელეობას ანუ კარზე მსახურობას მსახურთან,
როგორც სოციალულ კატეგორიასთან, კავშირი არა აქვს. ეს კარგად
ჩანს ქუთაისს საყდრის გამოსავალე ბეგრის დავთოის ბახე-ს ნუს-
ხ–დან. თვ“თ ეს დავთარ-, როგორც ცნობილია, 1578 წ. მიეკუთვნე-

ხ2
ბა, მაგრამ ბახე-ს) ნუს”ხა ბევრად ადრინდელია და დაახლოებით XV-
XVI სა. მიჯნას უნდა ეკუთვნოდეს!??, რას გვიჩვენებს ის?
აქ ჩამოწერილია 61 გლეხე, ამათგან რამდენ“მეს მართებს მარ–-
ტო ჩითახური (როგორც ჩანს, რაღაც ფულადი გამოსაღები?90), და
ნარჩენ გლეხებს ყველას ერთნაირად მაღთებს ბეგარა, აქედან რვა
გლეხს მართება „სმეჯინიბობით სამსახური“ მხო-
ლოდ ექვსი გლეხია ამ 61 გლეხში, რომლებსაც მართებთ „ჩი-თა-
ხურ, პურის-ჯანა და ცხენით სამსახური“, სიის ბოლოში კა მინა-
წერია: „ამ ბახველთა, ვისაც ცხენით სამსახური ა” მართებს მას
სახლისა და ორჩის მუშაობა მართებს“2ნ,
ამრიგად, ბახველი მეჯინიბეები, ყველა დანარჩენ გლეხებთან
ერთად სახლისა და ოჩოს (საბატონო ყანის) მუშები არიან და განსხ–
ვაედებიან იმ ექვსი გლეხ–“დან, რომლებსაც „ცხენ-თ სა:სახული“
მართებთ, ლ, მუსხელიშვილი ბახველ მეჯინიბეებს მსახურებად მი-
იტნევა, ამიტო5 რომ «ს თავისთავად მეჯინიბობას საპატიო სამსა-
ხურთა რიცხვა მიაკუთვნებს. აქედან გამომდინარე, გლეხი, რომელ–
საც მეჯინიბობა ეეალება, მსახური უნდა იყოს. ეს გარემოება ეწი–
ნააღმდეგება თვით მკვლევარის მიერ 'მემოთავაზებულ სქემას მსა-
ხურთა ვალდებულებებისას XVI ს-ში, რომლის მიხედვით XVI ს-ში
მსახურები ზუშაობის მოვალენი არ არიან. მართლაც XVI ს-ის ბო–-
ლოს არცერთი დავთრის. თუ ნესხის მიხედვით მსახურებს მუშაობა
არ ევალებათ. როგორც ზემოთ დავთრების და „მოლაშქრეთა ნუს-
ხის“ მონავე?ების შედარებითი განხილვისას ვნახეთ, მსახურებს არც
XVII ს, დაკარებიათ „ნიადაგ მუშაობა“, მათ მხოლოდ სანადო სა–
ზუშარები ევალებოდათ, მით უფრო წარმოუდგენელია, რომ XV-––-
XVI სს-ის მ-ჯნახე მსახურები ნიადაგ ვომუშავეები ყოფილიყვნენ.
ამრ პდ, ბახეელი მეჯინიბეები გლეხებ-ა, თუმცა ამავე დროს
ლაინი ბატონის კარის მოსამსახურეები არიან.
ამ მხრივ საინტერესოა აგრეთვე 1573 წ. ნიქოზის ეკლესიის ერ–
თ” საბუთი, სადაც ვკითხულობთ:
„კულუხ“ და ბეგარა მიართვან. იახლოს მსახური, მზა-
რეული. მეჯინიბე მიართვან. გამოიყვანოს ვისიც ენე–

19 ქართ, სამ. ძეჯლ.. 111, გვ. 1160.

300 ს, კაკაბაძე, ქუთაისის საყდრის დავთრის უძველესი ნაწილი, საის-
ტორიო მოამბე, 1, 1925, გვ. 216--247; გ. ჯაფარიჰე, ნარკვევები ქართ-ვლი მეტროო-
ლოგიის ისტორიიდან. 1973. გი. 122,
5 ქართ. სამ. ძეგლ., 111, გვ. 341.
§3.
 ბოს...2% ამრიგად. ამ საბუთის მიხედვითაც როგორც ეხედავთ,
მსახურისხვაა დამზარეულიდამეჯინიბეკიდევ
სხვა. ასევე 1809 წ. ჯრუჭის მონასტრის ყმების ნუსხაში ზოგ
გლეხს ევალება მზარეული, ზოგს სეფობა, ზოგს ხაბაზი, ზოგს მეჯი-
ნიბე, ზოგს ცხენის ხედნა და ზოგს მსახ უ რი? ამრიგად აქაც
მზარეულის, მეჯინიბის, ხაბახის და ცხენის ხედნის მოვალე გლე–
ხები განსხვავდებიან მსახურის მომცემ გლეხთა კომლებისაგან.
„კარზედ მსახურობა“ რომ არაფერ კავშირში იყო მსახურთან,
როგორც წოდებასთან, ჩვენი აზრით, კარგად ჩანს მამია გურიელის
მიერ 1814 წ. შემოქმედის მონასტრისადმი მიცემული შეწირულო-
ბის წიგნიდან. მამია გურიელი სწირავს ათ გლეხს, რომლებსაც ყვე-
ლას ერთნაილღი ბეგარა ადევთ, ამიტომ ჩვენ ბეგრებს არ ჩამოვწერთ,
აღვენიზნავთ, მხოლოდ ამ გლეხების სიას და სამსახურებრივ მოვა–
ლეობას:
1. უჩხუბს მოსახლე მსახური ოთხმიზური ბახუტა... ბეგარა.
2. მეორე მოსახლე მსახური ეზეკელი გაბრიელ... ბეგარა.
3. მესამე კომლი კაცი მსახური შერაშანიძე იესე... ბეგარა, ა მ ა–
სთანავე მართებს შინაყმობა.
4. ერთი მოსახლე ლომინაძე მახარობელი.. ბეგარა, ამ ას-
თანავე მართებს მზარაულობა.
5. ერთი მოჩახლე... ცისკარიძე... ბეგარა.
6. ბაღვს ერთი მოსახლე გაბრიელ ჩიტაიშვილის შვილები... ბე–
გარა და ა. შ.?%
როგორც ვხედავთ, ამ ათი გლეხიდან სამი მსახურია, დანარჩე-
ნი კი გლეხი, ხოლო მზარეულობა მართებს სწორედ გლეხსა და არა
მსახურს.
მსახურის, როგორც ცალკე საგლეხო წოდების, არსებობაზე
მიგვითითებს აგრეთვე განჩინება სოლომონ 1-ისა ნიჟარაძეების გა–
ყოფის საქმეზე: „ზაალ საშუალო იყო და საშუალო ერგო -- ხახუტა
გუბელაძე მოსახლობით.
ქ. ახნეურშვილი მამისთვალა დიდიძე მისის ყოფაცხოვრებით...

% 6 ბერძენიშვილი, დოკემენტები საქართველოს სოციალური ის-

ტორიისათვის, I, 1940, გვ. 9, საბ. # 9.
28 ს, კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული, LI, გვ. 42.
12% ს, კაკაბაძე, მასალები.., საისტორიო კრებული, II, 1928, გვ.
87--88.

84
 ქ. მსჰახური კაცია ოტიაშვილი და კინკილი მოსახლობით და
ადგილ მამულით.
ქ. ტყეშელაშვილი დავითელა მისი ცოლშვილით და ყოფით"...205,
ამ ტყეშელაშვილის გარდა, კიდევ ჩამოწერილია შვიდი გლეხი.
ამგვარად, საბუთის მიხედვით გამოდის, რომ ზაალ ნიჟარაძეს ერგო
ერთი ახნაური, ერთი მსახურის კომლი და რვა გლეხ. უაზრობა
იქნებოდა იმის ფიქრი, რომ ერთი მსახურის კომლი იძლევა ბატო–
ნის კარხე მზარეულსაც, ფარეშსაც, მეჯინიბესაც, მსახურსაც და
სხვ. იმ დროს, როდესაც დანარჩენი რვა გლეხი მხოლოდ ყანას
ამუშავებს «და ტვირთს ეზიდება. ამ მხრივ საინტერესო უნდა იყოს
აგრეთვე აბაშიძის ქალის ანნას მზითვის წიგნი (1800 წ), სადაც
ვკითხულობთ:
„ქ. ამას შემდგომ გაპამდელი დახატულისა დ ორე მოახლე:
ქ. ერთი აზნაურიშვილი წერეთელი როსტომ და ერთი მსახური
ფერაძე;
ქ. სამი ფარეში კვინიკაძე, ლომსაძე და თუში4რ296,
აქაც, როგორც ვხედავთ, ახნაური და მსახური ერთ მეხლში
არიან დასახელებულნი, სამი ფარეში კი ცალკე მუხლში. ეს მსა–-
ხური ფარეშებიდან განსხვავდება და აზნაურ-
თან უფრო მეტ სიახლოვეში განიხილება. აქ
დასახელებელი ფარეშები რომ მსახურები ყოლილიყენე5§, მაშინ
საბუთის შემდგენელი ალბათ დაწერდა: ერთი აზნაურიზნეილი წერე-
თელი როსტომ და ოთხი მსახური, მაგრამ, როგორც ჩანა, ეს ფარე-
შები უბრალოდ ბატონის კარზე ფარეშობით მომსახურე გლეხები
არიან და არა მსახურები.
საბოლოოდ ვასკვნით:
1. V--XI სს. მსახური არ აღნიშნავდა რაიმე კონკოეტულ სო–
ციალურ ფენას, არამედ ამ ტერმინით აღინიშნებოდა პირადი დაქ-
ვემდებარება (მათ შორის ვასალობა), მსახური ეწოდებოდა აგრეთ-
ვე ყველა პირს, ვინც ვინმეს მიმართ რაიმე სახის სანსახურს ასრუ–-
ლებდა. მსახური ამ პერიოდში მთელ რიგ შემთხვევებში იხმარებო–
და მონის სინონიმად, ხოლო როცა ამ უკანასკნელს დევნის ტერმი-
ნი „ყმა“ –- ყმის სინონიმად.
2. XL--XII სს. სიგრძეზე, აზნაურთა ერთი ნაწილის დაქვეი-
თებისა და გაგლეხების შედეგად, გლეხთა კლასში წარ:ოიქმნა მსა-

20ბ ქართული სამართლის ძეგლები, ი. დოლიძის გამოცემა, V, 1974, გვ. 274,

2% სცია, ფ. 1448, საბ. 2077.
8
ხურთა წოდება. აქედან მოყოლებული მსახური, გარდა ზოგადი
ა5ნიზვნელობისა, აღნიშნავდა კონკრეტულ სოციალურ ფენასაც.
3, ამავე პერიოდში ტერმინ „გლეხმა“ მიიღო ორი მნიშვნელო–
ბა: ფა”თო ნსნიშვნელობით ის უდრიდა მთელ დაყმევებულ, მიწათ-
მოქმედ მოსახლეობას, ხოლო ვიწრო მნიშვნელობით «ს უპირის-
პირდება ?სახურს, როგორც გლეხთა კლასის უფრო დაბალი წოდე–
ბა მაღალს.
4. „ნსახურის“, როგორც წოდების, განმსასღე“–ელი ნ-შნებია:
მემკვიდრეობითობა, ორჯერ-ორნახევარჯერ დიდი სისხლის ფასი
გლეხთან შედარებით და გლეხის, როგორც უფრო დაბალი წოდე-
ბის, ყმად ყოლის უფლება.
5. მსახურის ფუნქცია, მისი არსება, მისი ძირითადი ეალდებუ-
ლება მღგოზარეობს ბატონი _კარზე მოლაშქრე-მხლებელი-მცვე–-
ლის, ანუ მსახურის გამოყვანაში. გლეხთა ის კომლები, რომლებსაც
ასეთი მოლაშქრე-მხლებელი არ ევალებათ, მსახურები არ არიან.
6. გარდა მემკვიდრეობითი წოდებრივი მსახურებისა, XVI ს.
წყაროებში დადასტურებულია პირად მსახურთა ინსტიტუტიც. მსა-
ხური, ანუ მოლაშქრე-მხლებელი, ბატონს შეიძლებოდა გლეხის
ოჯახზიჯანაც გამოეყვანა, მაგრამ ეს გლეხის კომლი ამით მსახერი
არ ხდებოდა, ისევ გლეხად რჩებოდა. ეს გარემოება კიდევ ერთხელ
ხაზს უსე:მს მსახურის როგორც საგლეხო წოდების არსებობის
ფაქტს.

7. მას შემდეგ, რაც მსახური იქცა კონკრეტული სოციალური

ფენის აღმნიშვნელ ტერმინად, მან თავისი ზოგადი მნიშვნელობა
მაინც შეინარჩუნა ამ დროს უნდა გაჩენილიყო საჭიროება მი-
სი ზოგადი და კონკრეტული მნიშვნელობების გამიჯვნისა რამაც,
როგორც ჩანს, განაპირობა ტერმინი „მოსამსახურის“ წარმოქმნა.
ამგვარად. მსახური-მოსამსახურე ეწოდებოდა ყველა პირს, ვინც
ვინმეს მიმართ რაიმე სამსახურს ასრულებდა, იქნებოდა ეს თავადი.
აზნაღრი, მსახური თუ გლეხი. თავიანთი წარმოშობისა და თანამდე-
ბობის მიხედვით, ასეთი მსახური-მოსამსახურეები მეფის კარზე
იყოფოდნენ დიდებად და მცირეებად.
8, მსახური, როგორც წოდება, არავითარ კავშირში არ არის
„კარის მსახურებასთან“, ისევე, როგორც თავადის, აზნაურისა და
გლეხის წოდებრიობა, არ არის დამოკიდებული ბატონის კარზე
ხელის –-– ქონა-არქონაზე, ასევე მსახური ბატონის კარზე ხელის
ქონის გარეშეც მსახურია, მზარეული, მეჯინიბე, ხაბახე ფარეში და
სხვა უმთავრესად სწორედ გლეხები არიან და არა მსახურები.
86
 რაც შეეხება მსახურთა ვალდებულებებს XVI--XVIII სს. ეს
შემდეგი, სქემის მიხედვით შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ:
(მუღმიი მოლაშქრე-მხლებელი-მცველის, ანუ მსახურის
გამოყვანა ბატონის კარზე, როგორც §სახურთა კომლებისთვის არსე–
ბითი და სავალდებულო, მისი წოდებრიობის განმსაზღვრელი ვალ-
დებულება, მსახურთა ვალდებულებების ამ სქემაში არ შევიტანეთ).

XVI საუკუნე
მსახური:
IL დაბეგრილი 1, მოსამსახურე,
2. სამსახურიდან თავისუფალი,
II დაუბეგრავი 1, მოსამსახურე,
2. სამსახურიდან თავისუფალი.

XVIIL-- XVIII სს.

გსახური
I დაბეგრილი: 1. მოსამსახურე, მონადე,
2. მოსამსახურე,
3, მონადე,
4. ნადობიდან და სამსახურიდან თავისუფალი.
II დაუბეგრავი: 1. მოსამსახურე, მონადე,
2. მოსამსახულრე,
3. მონადე,
4, ნადობიდან და სამსახურიდან თავისუფალი.

თავი!!!

გბგლეხთა წოდება
გლეზთა წოდება XV-XVIII სს. დას საქართველოში «ყო-
ფოდა სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიურ კატეგორიებად. თითო-
ეული ეს კატეგორია განსხვავდებოდა თავის ეკონომიური და უფ-
ლებრივე მდგომარეობით. ამ განსხვავებათა საფუძველი იყო სა-
გლეხო მიწათმფლობელობის ხასიათი. |
გლეხთა მდგომარეობაზე გარკვეულ გავლენას ახდენდა მება-
ტონის მიერ მათი შეძენის გზაც. XV ს-ხე ადრინდელ პერიოდში
87
ეს გავლენა, როგორც ჩანს, უფრო ძლიერი იყო და განსაზღვრავ-
და კიდეც გლეხთა კატეგორიას. ადრინდელი პერიოდის წერელო–-
ბით წყაროებში (საბუთები, ბექა-აღბუღას სამართალი) დადასტუ-
რებულია სწორედ გლეხთა კატეგორიები, რომლებიც შეძენის
გზებზე მიუთითებენ („ნებიერი“, „თავდაწერილი“, „შეწირული“,
„ნასყიდი“ და სხვ.).
XV-XVIII სს-ის „დას საქართველოში წყაროების მონაცე-
მები აღარ ადასტურებენ ასეთი კატეგორიების არსებობას. შეძე–
ნის გზების მიხედვით ამ პერიოდის დას. საქართველოში გლეხები
იყვნენ: შეწირული, ნაწყალობევი (ანუ „ბატონის წყალობა“), ნე-
ბით მოსული („ნებიერი“), მინდობილი (ხიზანი), ნასყიდი, ნამზითვი
და სხვ. აქედან ცალკე კატეგორიებს ქმნიან მხოლოდ ნებიერი და
მინდობილი-ხიზანი.
მეწირული გლეხი ჰყავდა მხოლოდ ეკლესიას. ეკლესიის
გლეხთა დიდი ნაწილი შეწირვის გზით იყო მიღებული მის მიე“,
მაგრამ თავისთავად „შეწირული“ არ აღნიშნავდა რაიმე განსხვა–-
ვებულ საგლეხო კატეგორიას. შეწირული შეიძლება ყოფილიყო
მოჯალაბე, მოსასახლე-მოინალე, მემკვიდრე, ახუ „მოსახლე“ გლე-
ხი და სხვ. (სხვა საქმეა, რომ ეკლესიის გლეხებს შეიძლებოდა ზოგ
შემთხვევაში უფრო შემსუბუქებული ვალდებულებები ჰქონოდათ,
ვიდრე საერო ფეოდალის შესაბამისი კატეგორიის გლეხებს).
ნაწყალობევი გლეხი, ანუ „ბატონის წყა-
ლობა“. სოციალურად ერთ საფეხურზე მდგომი ფეოდალთა კლა-
სის წარმომადგენლები ერთმანეთში აფორმებენ გლეხთა ნასყიდო-
ბის წიგნებს (იქნება ეს უმიწაწყლოდ გასყიდვა, თუ მიწიანად),
სიუზერენი კი ვასალიდან ყიდულობს, მაგრამ არასოდეს არ მი-
ჰყიდის მას რაიბეს, არამედ „უწყალობებს“. დას. საქ.“თგველოში
წყალობის წიგნებისთვის დამახასიათებელია შემდეგი ფორმა: „ღა-
გვეა)ჯე და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და ქრთამიც კარგი:
გვიბოძე, როგორადაც ჩვენი გული შესჯერდებოდა და შეგიწყა-
ლეთ და გიბოძეთ გლეხი (ან სხვა ოამე)... გქონდეს და გაბედნიე-
როს ღმერთმან ჩვენს ერთგულ სამსახურსა შიგან, თუ თქვენ ჩვე-
ნი ერთგული და სიტყვის მორჩილი ყმა იყვნეთ, ეს წყალობა არო–
დეს მოგიშალოთ“.
ამრიგად, სიუზერენი თავის ნაწყალობევზე ერთგვარ უფლე–
ბებს იტოვებდა, კერძოდ, იმ შემთხვევაში, თუ ვასალი „ერთგული“
არ იქნებოდა, მას შეეძლო თავისი წყალობა უკან წაეღო. ყოველი–

88
ვე ეს გლეხის მდგომარეობას არ ცვლიდა. ის უბრალოდ გადადიო-
და ერთი ბატონიდან მეორე ბატონის ხელში.
ამრიგად, ნაწყალობევი, ნამზითვი და შეწირული გლეხი. შეიძ-
ლებოდა თავისთავად ყოფილიყო მოჯალაბე, მოსასახლე-მოენალე,
მკვიდრი, ანუ მოსახლე გლეხი და სხვ.

ს). შეოდალის მიწაზე მსხდომ გლებთა კატეგორიები

1. მოსასახლე გლეხები

V მოსასახლე გლეხის რაობა, მისი მიმართება დასავლეთ საქარ-

თველოში გლეხთა სხვა კატეგორიებთან, დღესდღეობით სადაო
და გადაუჭრელი საკითხია მიუხედავად სხვადასხვა თვალსაზრი-
სებისა რომლებიც გ:მოთქმულია ჩვენ ისტორიოგრაფიაში ამ კა-
ტეგორიის გლეხის შესახებ, სპეციალური კვლევის საგნად ის არა-
ვის გაუხდია, პირველად მოსასახლე გლეხს ყურადღება მიაქცია
ლ. მუსხელეშვილმა. მკვლევარმა შეამჩნი,ა რომ მოსასახლეს
შეკვეცილი ბეგარა მართებს, იმავე ნუსხის სხვა გლეხებთან შედა–-
რებით, მაგრამ ის არ ცდილა აეხსნა ეს მოვლენა. „ცალკე გამო-
სარკვევია,
–– აღნიშნავს მკვლევარი.
–– თუ რატომ აქვს მოსასახლეს
და მესაღობეს ბეგარა დაკლებული და რატომ არავითარი სამსა-
ხური მათ არ მართებთ”).
საბოლოოდ ლ. მუსხელიშვილი ბაშელ მოსასახლეს და მეს:-
ღობეს მაინც მდაბიო გლეხებად მიიჩნევს და მოინალეებს ზია-
კუთვნებს?,
შემდგო3 მოსასახლე გლეხს შეეხო ბ. ლომინაძე. მისი აზ-
რით, მოსასახლლე უნხდა ყოფილიყო შემდეგდროინდელი მოჯა-
ლაბის იდენტური, ამ თვალსაზრისს მკვლევარი გამოთქვამს მალა-
ქია კათალიკოსის საბუთებსა და დავთოების მონაცემებზე დაყრ–
დნობით. მკვლევარის აზრით, იმის გამო, რომ მალაქია კათალი–
კოსს არ ჰქონდა საკუთარი ოჯახი, მისთვის უხერხული იყო ტერ-
მინი „მოჯალაბის" ხმარება და ამიტომ შეცვალა ის „მოსასახლით“3,

1. მუსხელიშვილი, დასავლეთ საქართველოს გლეხობის..., ენიმ- ·

კის მოამბე, V-VI, 1940, გვ. 287.
? იქვე, გვ. 287.
3 გ. ლომინაძე, ფეოდალური მეურნეობის ორგანიზაციის ისტორიიდან
გეიანფეო დალერ საქართველოშ», მსკი, ნაკვ. 30, 1954, გე. 11..

89
 ასეთ ახსნას ეწინააღმდეგება ის გარემოება რომ, როგორც ამას
ქეეშოთო ეაჩვენებთ, ტერმინი „მოსასახლე" იხმარებოდა არა მარტო
სასულიერო, არამედ საერო პირების მიერ გაცემულ საბუთებშიც.
ბ. ლომინაძის თვალსაზრისი „მოსასახლის" თაობაზე გაიზია-
რა ქ. ჩხატარაიშვილმა/, ო. სოსელია კი არ მიიო ეს
თვალსაზრისი –– მისი მსჯელობა ამ საკითხზე შემდეგია: „არ ჩანს.
რომ „წოსასახლე“ და მოჯალაბე ერთი და იგივე იყოს. „მოსასა-
ხლე“, ჩეენი აზრით, ისეთი მებეგრე გლეხი არის, რომელსაც სა-
სახლესთან დაკავშმერებული ვალდებულება მართებს. ჯერ ერთი,
„მოსასახლე“.. როგორც წესი მოსახლე გლეხია... მას სარჩო მამუ-
ლიც უნდა ჰქონოდა, ხოლო ძნელი დასაჯერებელია, რომ XVL-სა-
უკუნეში, მოჯალაბის არსებობის (თუკი არსებობდა) პირველ ხანში
იგი, როგორც წესი, ადგილ-მამულიანი ყოფილიყო. აღნიშნულ დავ”
თრის „მოსასახლე“ კი ადგილ-მამულიანია და სხვა გლეხებსე ნა-
კლებ რაოდენობით, მაგრამ გამოსაღებსაც იხდის“?.
ამრიგად, ო. სოსელია მოსასახლეს არ თვლის განსხეავებული
კატეგორიის გლეხად. მისთვის ის ჩეეულებრივი მებეგრე გლეხია,
რომელსაც სპეციფიკური სამსახური ევალება. მოსასახლისა და მო–
ჯალაბის იგივეობის უარსაყოფად მკვლევარი გვთავაზობს კიდევ
შემდეგ საბუთიანობას: „მოჯალაბე საბუთებში მხოლოდ XVII საუ-
კუნიდან იხსენიება: ერთხელ XVII საუკუნის პირველ ნახევარს
(1637 წ) მეორედ –-XVII-- XVIII საუკუნეთა მიჯნაზე 1696--
1704 წ?)+6 (პატივც. მკვლევარს, როგორც ჩანს, გამორჩა დღემდე
მოღწეულ საბუთებიდან 1637-–-1660 წწ. კიდეე სამ საბუთში მოჯა–-
ლაბის მოხსენიება).
ამიტომ, მკვლევარის აზრით, რადგან მოჯალაბე XVIL ს, ბო-
ლოზღე მხოლოდ ერთხელ იხსენიება, ის ფაქტიურად არ არსებობს,
ან ასსებობს სპორადულად, „მნიშვნელოვანია-–- აღნიშნავს ო. სოსე-
ლია –– ამ მხრივ ის, რომ არქ. ლამბერტი „მოჯალაბეზე“ არაფერს
ამბობს. დაუჯერებელია, რომ XVII საუკუნის პირველი ნახეერის სა-
მეგრელოს ისეთმა მცოდნემ, როგორიც არქ. ლამბერტი იყო, ვერ
"შეამჩნია აქ მოჯალაბეები, თუ ისინი მართლა იყვნენ“?,

«ქ, ჩხატარაიშვილი, გურიის სამთავროს გლეხთა სოციალურ-ეკო-

ნომიური მღგომარეობა XVI-- XIX სს, მოამბე, 1963, # 1, ჯვ. 96.
წო. სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორი-
იდან, 1966, გვ. 87.
“ იქვე, გვ. 84,
7 იქვე, გვ. 89.
90
 განეიხილოთ საბუთების მონაცემები მოსასახლეების შესახებ.
პირველად მოსასახლე იხსენიება ქუთაისის საყდრის გამოსა-
ვალი ბეგრიL დავთრის ბაშის ნუსხაში. აქ ყველა გლეხი ჩამოწე–-
რილია თავისი სახელით და გვარით და მიწერილი აქვთ საბეგრო
ვალდებულებები. სიის ბოლოშ- კი წერია: „მართებს მოსასახ–
ლესა ღვინო კოკა თორმვეტიანითა ოცი, საკლავი ერთი, ქათამი
ორი.
მართებს მესაღობესა ღვინო კოკა თორმეტიანითა ოცი,
საკლავი ერთი, ქათამი ორი. საბატკობოზ,
თუ ჩვენ მოსასახლის და მესა=ობის ბეგარას შევადარებთ სხვა
ბაშელ გლეხთა საბეგრო ვალღებევლებებს განსხვავება აშკარა
გახდება. ბაშის ნუსხაში სულ 29”გლეხია და აქედან 28-ს მართებს:
ურემე ღომი ერთი, ღვინო კოკა 20, საკლავი 1, ქათამი 2 სათეთ-
რო თევზ“, სამარიობო ქათაზი 2, კვერცხი 4, სამეჯინიბო მჭადი
ხელი 30, შექნილი ერთი, ჩა“ექი მკედი ერთი ტურთი, მუშაობა9თ
სასაბლისათ, მძაღე, მარილ“, ნ–ორე საკლავზედა, ყველი, კვერცხი,
თევზი?.
ამრიგად, ბაშელები იხდიან „თავ-ბეგარას“ სრული შემადგენ-
ლობით. გარდა ანისა, „სანარ-ობოს" და „სამეჯინიბოს", მოსასახ–-
ლე და მესაღობე გლეხები კი იხდიან მხოლოდ „თავი –– ბეგრის“
ძირითად ნაწილს (ბესაღობე იხდის აგრეთვე „საბატკობოს“, ამის
შესახებ ჩეენ ქვემოთ კიდევ გვექნება საუბარი. მათ ბეგარაში
ურმეული ღომეც არ შედის, რაც თითქოს იმაზე უნდა მიუთითებ-
დეს, რომ მათ, ღომის მოსაყვანი თავიანთი მინდორი არ გააჩნდათ.
გარღა ამისა, მოსას
––ახლე
მესაღობის სახელითა და გვარით მოუ-
ხსენებლობა და ამრიგად გლეხთა საერთო სიიდან გამოყოფაც, მათი
დანარჩენი გლეხებიდან განსხვავებულ, დაბალ კატეგორიაშე ყოფ-
ნის მაჩვენებელი უნდა იყოს.
ასეთივე სურათია ცაიშის დავთრის ხევთისის სასახლის გა-
მოსავალი ბეგრის ნუსხაშიც, სადაც სამ მოსასახლეს მართებს მარ–-
ტო: „1 საკლავი, მისი ღომი და ღვინო“!9, იმ დროს, როდესაც სხვა
გლეხებს მართებთ როგორც თავი ბეგარა, უფრო სრული შემად-
გენლობით, ისევე გოჰჭკუმური.

8 ქართული სამართლის ძეგლები, II). გვ. 296.

" იქვე, გვ. 296.
0 იქვე, გვ. 445.
9!
 ამგვარად, ხევთისის სასახლის მოსასახლეთა ბეგარაც შეკვე–
ცილია და შეკვეცილია უფრო საპატიო ნაწილის ხარჯზე (არ მარ–
თებთ გოქკუმური, ანუ მასპინძლობა).
საინტერესოა ჭალაის სასახლის გამოსავალი ბეგრის ნუსხა
აქ ჩამოწერილი ათი გლეხიდან ცხრა მებეგრეა, მართებთ: თავი ბე–
გარა და გოჭკუმური. ერთი გლეხი მეხადილეა, მართებს მარტო
გოჰკუმური. შემდეგ კი მოდის გრძელი სია გლეხებისა, რომ-
ლებსაც მართებთ ბეგრად;: „კენჭი ყველი, კოკა ღვინო, ლიჯი
ღომი“, სხვადასხვა რაოდენობით. გლეხების ეს სია იწყება წინა-
'დადუბით: „მართებს ხუთს სასახლი კაცსა გესტური საყანო“!!.
ბეგრების შედარებითმა განხილვამ დაგვარწმუნა, რომ ბეგა-
რას, რომლის შემადგენლობაა: კენევი ყველი, ღვინო, ღომი –-
„საყანო“ ეწოდება. გამოდის, რომ დანარჩენი ჩამოწერილი გლე–
ხებიც „სასახლის კაცებია,, ოღონდ მათ –,გესტური საყანოს“
ნაცვლად, ჩვეულებრივი „საყანო“ მართებთ. ტერმინი „სასახლის
კაცები“ არსად სხვაგან არ შეგვხვედრია და, ჩვენი აზრით, ეს იგი-
ქე „მოსასახლეებია". ამას გვაფიქრებინებსს მათი ბეგრების
განსაკუთრებულობა: ეს გლეხები რომ ჩვეულებრივი მებეგრე
გლეხები იყვნენ, აუცილებლად ევალებოდათ „თავი ბეგარა“, ამათ
კი, როგორც “ვხედავთ, მართებთ მარტო „საყანო“ მოსასახლე გლე-
ხის, როგორც განსხვავებული კატეგორიის შესახებ საინტერესო
ცნობას გვაწვდის გიორგი მეფის 1569 წ. გელათის წმ. გიორგის
საყდრისადმი გაცემული შეწირულობის წიგნი, სადაც ვკითსხუ-
ლობთ:
„შემოგწირეთ.. თქუენ წმიდასა და დიდებულსა წმიდასა
გიორგის... ჩუნეშის თავსა ღელეს გაღმა ხოშტიბელის სასახლე
... ამ სასახლის შემავალი მოსასახლე ერთი და გლეხი
გვინცელაძე ღუთისია მისითა შვილებითა და ძმესწულითა და მი–-
სითა სამართლიანითა დღეს რისაც მქონებელი იყო კვამლი ერთი,
ტკაბელივაძე გუგუტაი მისითა შვილებით და სამართლიანითა
დღეს რისაც მქონებელი იყო კვამლი ერთი“...12.
ამრეგად, ამ საბუთის მიხედვით მოსასახლეს „გლეხი“ არ
ეწოდება. სასახლეში შემავალი ერთი მოსასხლე განსხვავდება

11 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 468.

#12 სცია ფ. 1449, ს. 856.

92
გლეხებისაგან, რომლებსაც მეფე მათი „სამართლიანი“ ქონებით
სწირავს. აქაც, ისევე როგორც ბაშის ნუსხაში, მოსასახლე არ იხ-
სენიება სახელითა და გვარით, იმ დროს როცა დანარჩენი გლეხე–
ბი ყველა სახელითა და გვარით არიან მოხსენიებულნი. საყურად-
ღებოა, მოსასახლეს ბეგარის გასარკვევად, მამია გურიელის 1619/
1627 წწ. მეწირულობის წიგნი ქრისტეს საფლავისადმი!1.
ამ საბუთით მამია გურიელი ქრისტეს საფლავს სწირავს ჩეი–
ხედენს სასახლეს, ათი კომლი გლეხით, და ბაილეთს სასახლეს,
ოცი კომლი კაცით. ჩეიხედენელ გლეხებს ყველას მართებს: ორი სა–
კლავი, ორი ქათამი, სამი გვერდი ღომი, სამი საწყავი ღვინო, ს ა-
ყველიერო, სამეჯინიბო, და სამარხო ძღვენი.
სიის ბოლოს კი წერია: „მართებს მიქელას ხომერიკსა ერთი საკლავი,
ერთი ქათამი, ერთი სამადგანი ღომი და ერთი საწყავი ღვინო.
ქ. მართებს ლალასა ხომერიკსა ერთი საკლავი, ერთი ქათამი, ერთი
სამადგანი ღომი და ერთი საწყავი ღვინო“. ასეთივე სურათია ბა«:-
ლეთის გლეხების ნუსხაშიც. ყველას მართებს: საკლავი, ქათამი,
სა-ადგანთ ღომი, საწყავი ღვინო, საყველიერო=, საბა-
ზიერო, სამეჯინიბოდასაშობო, ზოგიერთს ამას გარ–
და, მართებს საპურობოც. სიის ბოლოს კი წერია: „მოსასახლე–
სა გვარამიას ერთი საკლავი, ერთი ქათამი, ერთი სამა–-
დგანი ღომი და ერთი საწყავი ღვინო".
გქარამასა და ხომერიკებას ბეგრების შედარება აშკარას ხდის
რომ ჩეიხედენს მოსახლე ეს ორი ხომერიკი, ბეილეთს მოსახლე
გვარამიას მსგავსად, მოსასახლე გლეხები არიან. აქვე კარგად ჩანს,
თუ რამდენად შეკვეცილია მოსასახლის ბეგარა სხვა გლეხების
საბეგრო ნორმებთან მედარებით. გიორგი მეფისა” და მამია გურიე-
ლის საბუთები საინტერესოა იმ მხრივ, როომ, თუ აქამდე „მოსასახ–
ლე“ გვხვდებოდა მხოლოდ საეკლესიო საბუთებში (ქუთაისის და
ცაიშის საყდრების გამოსავალი ბეგრების დავთრები და მალაქია
კათალიკოზის საბუთები. მალაქიას საბუთებს ჩვენ ქვემოთ კიდევ
შევეხებით). ამჯერად „მოსასახლე“ იხსენიება საერო პირთა მიერ

95 შ. ბურჯანაძე, ისტორიელი დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და

გურია-ოდიშის სამთავროებისა, 1959, გე. 137, # 147, საბუთი უთარიღოა, შ. ბურ-
ჯანაძე მას მამია გურიელის ზეობის წლებით ათარიღებს (1601-1627), საბუთში მა–-
მიას მეუღლე ათაბაგის ასული თინათინი გარდაცვლილად იზსენიება, ამის მიხედვით
საბუთის დაწერის ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი იქნება 1610 წ. (ამ წელს გარდაი–
ცვალა ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით თინათინი).
93
გაცემულ საბუთებში, რაც უარყოფს ბ ლომინაძის ზემოხსენე–-
ბულ ვარაუდს, თითქოს ტერმინი „ძოსასახლე“ გამოიყენებოდა სა–
სულიერო პირების მიერ „მოჯალაბის”» სინონიმად.
მოსასახლე გლეხების ოაობის შესახებ მნიშვნელოვან ცნობებს
გვაწვდიან მალაქია კათალიკოსის შეწირულობის წიგნები (1616--
1639 წწ). ერთ მათგანში მალაქია ამბობს;
„ვიყიდე ჩემის ალალის თეთრითა... სასახლე და კიდევ ახლად
მე გავაწყობინე სასახლე მისის სათიბითა და ერთის სათევხზოს
წყლითა და ერთის შინ მოსასახლის კვამლის
კაცითა... ხიბულას სალარო არ იყო, ნაციხვარი სალა|რო და| სა–
სახლე გამიკეთებია, ერთი კვამლი კაცე ჩეპის თეთრითა Lმ იყ) ი-
დია და შიდ მოსასახლეთ დამისახლებია«"!!,
ამრიგად, მოსასახლე აშკარად განსხვავებული საგლეხო კა-
ტეგორიაა. რაში მდგომარეობს ეს განსხვავება? ჯერ ერთი აღნი–-
შნული საბეთის მიხედვით, მოსასახლე ნასყიდი გლეხია (:ნუ გლე–
ხია, რომელიც იყიდება უმიწაწყლოდ): მეორეც –– მას ასახლებენ
არა გლეხურ საკომლოზე, ან პარტასტზე, არამედ თვით სასახლის
ტერიტორიაზე. დამახასიათებელია გამოთქმები: „შ ი ნ მოსასახლის
კვამლის კაცით“ „შიდ, მოსასახლეთ დამისახელებია". ამ გარემო–-
ებას ყურადღება მიაქცია ლომინაძემ და მართებულად ”მენიშნა,
რომ მოსასახლე თავის უფლებრივი მდგომარეობით მოჯალაბ-ს
მსგავსია!5, მაგარმ ბ. ლომინაძე საერთოდ აიგივებს გლეხთა :მ ორ
განსხვავებულ კატეგორიას, ამ თვალსაზრისს ჩვენ ვერ გავიზიარებთ.
აღნიშნული საბუთის ცნობით, მოსასახლეს ასახელებენ სახასო სა–-
ლაროზე, როგორც ჩანს, მან უნდა შეასოულოს მოლარის ვალდებუ-
ლებები, ალბათ აქვე ექნება მას თავისი პატარა სანოსახლო, სა2-
"(დანაც გადაიხდის მცირე ოდენობის ბეგარას. მოსასახლლის ბეგარა
რომ სხვა გლეხებთან შედარებით საგოძნობლად შეკვეცილია (რაც
თავისთავად მეტყველებს მის ხელმოკლეობასა და სამოსახლო ალა–
გის სიმც-რეზე), ეს ნათლად ჩანს ზემოთ განხილული საბუთები-
დან, მაგრამ მთავარი და განმსახღლვოელი მოსასახლისათვის ეს
მისი უფლებრივი 0დგომარეობაა, მოსასახლე საკუთოებას მოკლე-
ბული გლეხია, მას თავისი დამოუკიდებელი, მემკვიდრეობით მას-
ზე მიმაგრებული გლეხური საკომლო –- ფუძე „თავისი სახლ-
კარითა, ჭურ-მარნითა,, ტყითა, ველითა, ვენახითა და საყანით),

"ა ექ. თე.ეყ აიშვილი, საქართველოს სიქეელენი, 1, 1920, გქ. 33.

25
ბა ლომინაძე, დასახ. ნამრომი, ვე. 110.
94
წისქვილითა, სასაფლაოთი, მთითა და ბარითა, საძებრითა და უძე-
ბრითა“, არ გააჩნია, ამ მოლარედ დაყენებულ მოსასასლეს გაყი–-
დვის შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, ეკლესიის სახასო სალაროსა
და სასახლესთან ერთად არ გაყიდიან (თავისთავად სასახლე და სა–-
ლარო კი შეიძლება გაყიდონ მასზე დაყენებულ მოსასახლესთა5
ერთად).
მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის მოსასახლე გლეხებისა და
„სასახლე ადგილის“ შესახებ მალაქია კათალიკოსის მეორე საბუ-
თი, სადაც ვკითხულობთ: „... თითლითს სასახლე გამ”კეთებაა, სა-
ყდრისათვს სამრეკლო ანიშენებია და ქკთკირის მარანი აზიზენე-
ბია... ერთე კუამლი კაცი ჯიქია გურიიდაღმან მიმიყვან“ა, მებოს-
ტნეთ დამისახლებია და ჯოგი დამიყენებია, მეორე კვავლე კავი
სურებული გური(ი)დაღმან მიმიყვანია და დამისახლებია.. ღალი–
ძგას სასახლე არ იყო ბატონის დადიანისა ძველი გაოხრებული საყახ–
ლე იყო... დაუწყეთ შენება. საყდარი გაგეიკეთებია. დარბაზი და ჯი-
ხერი ჩემის თეთრითა მიყიდია და დამიდგამს... აგრევე ბეღლები, მა–
რანი და რაც სახლები არის ან საყანე, ან საკრეფი მამული და ჭუ-
რები, ყველა ჩემის თეთლეთ მიყიდია, ერთი მოსახლე ბატონმან დე–
დოფალმან მიბოძა და სამი მოსახლე ჩემი საკუთარი კაცე-
ბ ი მიმიყვანია და დამისახლებია,... ღორის ჯოგი დამიყენებია და სა–-
მუშაო საქმე ყველა გამიჩენია და გამორიგებია: ქვაბები დამიდგამს
და მეთევზენი დამიყენებია ხოირს სოფელი იყო
და სასახლე არ იყო. მერმე ჩემის თეთრითა სასახლე
ადგილი ვიყიდე მეგრელებისაგან და დარბაზი ვი-
ყიდე და დავადგჰევინე. ჯიხურ– დავადგმევინე და გარდავაჭედინე;
და რაიც სახლები დგას. ყეელა ჩემის თეთრითა მიყიდია და სხუა სა-
ყანეები, საკრეფი მამულები და ჭურები მიყიდია და შემ“მატებია,
მოსასახლეები დამისახლებია და ზროხები დამიყენე-
ბია"195, მოყვანილი ადგილიდან კა<გად ჩანს „სასახლე ადგილის“ ფი-
ნაარსი. სასახლე ადგილი მარტო ბატონის საკარმიდამოს კი არ ნეშ-
ნავდა, არამედ ნიშნავდა საერთოდ საბატონო მიწა. ლ=ომეალზბედაც
მოწყობილი იყო საბატონო შეურნეობა. „ხოირს სოფელი იყო და
სასახლე არ იყო“-ო, მალაქია <ომ ამბობს, მარტო “რმა, .ი ა5
გულისხმობს. რომ აქ საბატონო სახლ. და მისი კარმიდამო აო
იყო, არმედ იმას. რომ აქ. სოფლის გარდა. საკუთოივ საბა-

16 ქართ. სამ. 1ეგლ.; 111 კე. 198,

ტონო მიწა, საბატონო მამული არ იყო. ეს კარ-
გად ჩანს «იქიდან რომ მალაქია იძულებულია იყიდოს ეს
მიწა მეგრელებისაგან.
ამრიგად, მალაქია „სასახლე ადგილს“, ანუ საბა-
ტონო მამულს იძენს მეგრელებისაგან და შემდეგ აწყობს
მასზე საბატონო მეურნეობას.
ბ. ლომინაძე „სასახლე“-ს მხოლოდ ბატონის საკარმიდამო მე-
ურნეობად მიიჩნევს. აქედან გამომდინარე „სასახლეში დასახლე-
ბას“ ის ბატონის კარმიდამოში, უშუალოდ სასახლის როგორც შე-
ნობის ეზოგარემოში დასახლებად თელის, სწორედ ამიტომ ვერ
ამჩნევს სხვაობას „მოსასახლე“ და „მოჯალაბე" გლეხებს შორის,
„სასახლეს“ კი, როგორც ვხედავთ, უფრო ფართო მნიშვნელო-
ბა ჰქონდა, ის საერთოდ საბატონო მიწას ნიშნავდა, ანუ უდრიდა
ფეოდალის მიწის იმ ნაწილს, რომელიც მის პირად მფლობელობა–
ში იყო, განსხვავებით სოფლისაგან, სადაც გლეხები ესახლნენ.
აქედან გამომდინარე ირკვევა მოსასახლე გლეხის შინაარსიც.
მოსასახლე გლეხი ისეთი გლეხია, რომელიც
სასახლეში, ანუ ბატონის პირადმამულში (და
არა მაინცდამაინც კარმიდამოში) სახლობს
და რაბატონო მეურნეობას ემსახურება.
საბუთიდან ირკვევა აგრეთვე, რომ თილითის „მებოსტნე“,
ისევე როგორც ღალიძგას სასახლის გლეხები„ მოსასახლეები
არიან. ამავე საბუთიდან კარგად ჩანს მოსასახლეთა მოვალეობანი
ფეოდალის პირად მამულში, ანუ სასახლეში მოსახლე გლეხებს
ევალებოდათ ამ მამულის როგორც სამეურნეო ერთეულის მოვ-
ლა-პატრონობა, კერძოდ, სახასო ბეღლების, მარნების, ჭურების,
სალაროების, ვენახების, ბაღ-ბოსტნების, ჯოგის, ერთი სიტყვით,
ყველაფერი ის საქმე, რაც სასახლეს, ანუ ფეოდალის პირად მეურ-
ნეობასთან იყო დაკავშირებული.
სასახლე, ანუ ფეოდალის პირადი მამული, თავისი მოსასახლე
კაცებით (იგივე სასახლის კაცები) (ცალკე სამეურნეო ერთეულს
წარმოადგენდა და განსხვავდებოდა სოფლისა და მასში მოსახლე
გლეხებისაგან. ამაზე მიეთითებს გამოთქმა: „ხოირს სოფელი იყო
და სასახლე არ იყო“.
მოსასახლე გლეხების მასა თავიანთი საქმიანობის მიხედვით,
რა თქმა უნდა, ერთფეროვანი არ იყო. მოსასახლე გლეხი შეიძლე”
ბოდა ყოფილიყო: მეთევზე, მებოსტნე, მოლარე და სხვა. ამ
თვალსაზრისით საინტერესოა განხილული საბუთის შემდეგი
96
ნაწყვეტი: „ამას გარეთ ხიბულას გამოღმა სასახლისათვს გამიმატე–
ბია.. დიდი დარბაზი და ჯიხური დამიდგამს... სახლ-კარი გამიკეთე–
ბი, მოსასახლენი დამისახლებია, კამბეჩისა, ზრო.
ხისა, თხისა და ღორის ჯოგი დამიყენებია, სა ღო ბი გამიკეთებია,
და ერთი მოსახლე კაცი ზედ დამისახლებია),
ხარდანი გამიკეთებია და მეხარდნე იმერეთიდაღმან მომიყვა-
ნია და დამისახლებია“!?,
მოყვანილი ნაწყვეტიდან ირკეევა აგრეთვე „მესაღობის“ შინა-
არსი. მესაღობე გლეხს შეეხო ჯერ კიდევ ს. კაკაბაძე და აღნიშნა:
„მესაღობის ვითარება ჩვენთვის გაუგებარია. ტერმინის მიხედვით
მას ედვა ღობის გაკეთება. შეიძლება მესაღობე იყო დაბალი კატე–
'გორიის გლეხი, დაახლოებით შემდეგდროინდელი მოჯალაბის და–
გვარი“!ზ. ასევე გაურკვეველი დარჩა მესაღობის შინაარსი ლ. მუს-
ხელიშვილსაც. მისი აზრით, მესაღობე არის არა განსაკუთრებული
კატეგორიის, არამედ გარკვეული ხელობის თუ ვალდებულების
შემსრულებელი გლეხი: „საბუთებში გვხვდება ბევრი სხვ» განსა-
კუთრებული ხელობის თუ ვალდებულებების ყმა, როგორც „მესა–-
ღობე“ „მეახორე“, „მეთევზე“, „მესანათლე“ და მრ. სხვა., მაგრამ
ყველა ესენი ან მსახურები არიან, ან მდაბიო გლეხები“),
როგორც აღნიმნული საბუთიდან ირკვევა, სასახლეს ჰქონ-
და თავისი საღობი ადგილები, სადაც მოთავსებუ-
ლი იყო სასახლის კუთვნილი ჯოგი, მესაღობე
კი ისეთი მოსასახლე იყო, რომელსაც ვალად
ედვა ამ საღობის და მისი ჯოგის მოვლა-აატრო-
ნობა,
მალაქია კათალიკოსის საბუთში საღობზე დაყენებულ გლეხს
მესაღობედ მიიჩნევს ბ. ლომინაძეც, მაგრამ, როგორც ჩანს, მკვლე–
ვარი არ თვლის, რომ ყველა მესაღობე მოსასახლეას კატეგორიას
ეკუთვნის, რადგან ქუთაისის საყდრის დავთრის ბაშის ნუსხაში მო-
ხსენებულ მესაღობეს მოსასახლედ არ განიხილავს.
მეხარდნეც მოსასახლე გლეხი იყო და მის მოვალეობას
შეადგენდა სასახლის ხარდნის (დაბლარი ვენახე) მოვლა.

17 ქარ. სამ. ძეგ. III, გ. 502.

19 ს კაკაბაძე, მასალები,,, საისსტორიო კრებელი, III, 1928, გვ. 29 (სქო–
ლიო).

1) ლ მუსხელიშვილი, დასახ, ნაშრომი, გვ. 318.

7. მანანა სანაძე 97
 მოსასახლე გლეხთა კატეგორიაში შედიოღა „მეახორეც“,
ს. კაკაბაძე ამ ტერმინის შესახებ აღნიშნავდა: „მეახორე უნდა
იყოს მეგრული წარმოშობის ტერმინი. ოხორუუ მეგრულში ნიშ–-
ნავს სამოსახლოს, აქედან წარმოშობილია მეგრული დოლმახორე,
მისახლებული, რომელიც მეგრულად XIX» ს-ში მოჯალაბეს“ აღნი–
შნავდა. ჩვენ გვგონია ამისდა მიხედვით, რომ მეახორე უნდა იყოს
იმერეთის ზოგ კუთხეში ჯერ კიდევ ხმარებული მეგრული წარმო–
მობის ტერმინი, შემდეგდროინდელ მოჯალაბი” შესატყვისი4“29,
ო. სოსელია უარყოფს ამ თვალსახრის და აღნიშნავს,
რომ მეახორე ახორის მომვლელს ნიშნავს?!, ახორე კი ნიკო დადია–-
ნის განმარტებით ეწოდება ადგილს „სადა დაიბმოდეს... ცხენები422,
სხვა სიტყვებით ახორი საჯინიბოა მაგ., ამირ-ახორი, –– არაბული
ტერმინია, სიტყვა სიტყვით ნიშნავს საჯინიბოს ამირას ანუ საჯინი–
ბოს გამგებელს23.
ამრიგად, მეახორე საჯინიბოს მომვლელს ნიშნავს. თუ მეახო-
რის მოვალეობებს შევადარებთ მესაღობეთა ვალდებულებებს,
მსგავსება აშკარა გახდება. მესაღობე საღობების მომვლელია, რო–
მელშიც სხვადასხვა სახის ჯოგია დაყენებული, მეახორე კი საჯინი–
ბოს პატრონობს. ერთი სიტყვით, მეახორე ისეთივე მოსასახლე
გლეხია, როგორც მესაღობე.
მეახორეს კუთვნილება მოსასახლე გლეხთა კატეგორიისადმი
კარგად ჩანს საბუთებიდან, პირველად მეახორე იხსენიება ბაგრატ
მეფის მიერ გელათის წმინდა გიორგის საყდრისადმი გაცემულ
მეწირულობის წიგნში (1545 წ.), „არის გელათს ზღუდეს გარეთ
საბას მოძღურისეული სენაკი მისითა ჭურმარნითა, ვენახითა, სა–-
ხარდნითა, საბოსტნითა, კიდევ მას ქუეშეთ ერთი
მეახორე მისითა სახლკარითა, ჭურმარნითა, ვენახითა, მისითა
დასარჩომითა”"
2),
ამრიგად, ამ საბუთის მიხედვით მეახორის კუთვნილება საბა
მოძღვრისეული სენაკისადმი, მისი მეურნეობისადმი აშკარაა. ის
სენაკის როგორც სამეურნეო ერთეულის ერთ-ერთ კომპონენტად
ი ს, კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული II), 1928, გვ. 20
“ა

1 სს სოსელია. ფეოდალუთი ხანის... გვ. 89,

ახა

ნ ჩი კო დადიანი, ღასტურლამალი, 1897, გვ. 16.

ა

29 X M. 6202M0ჩ, /იმ6C#X0-0VCCIIIII C10800ხ, 1977. CIწ. 27, 44.

ა

იხ. აგრეთვე ივ. ჯავახიძვილე, ქართული სამართლის ისტოოია, წ. II, ნაკე. I,

1928, გვ. 151–-152.
% ს, კაკაბაძე, აფხაზეთის საკათალიკოსო გლეხების დიდი დავთარი,
გე. 61.
L31-)
განიხილება. საბუთში ჩამოთვლილია სენაკის მეურნეობის შემად-
გენელი ნაწილები, როგორებიცაა: ვენახი, ქურმარანე, ხარდანი,
საბოსტნე და მათთან ერთად, „კიდევ“ ეშთი მეახორე, მისის და-
სარჩომითა. კიდევ უფრო საინტერესოა ამ მხრივ გრიგოლ კათალი–
კოსის ბიქვენთის საყდრისადმი გაცემული შეწირულობის გუჯარი
(1733 წ.) კათალიკოსმა შესწირა საყდარს:
»გელათს სასახლე სამხრეთის კერძო მისის მო წყო-
ბილობით, ორი მოსახლე მეახორე სახლებულიყო და დაკარ-
გულიყო და მათი მიწა ადგილი ამოვიღე და მოჯალაბენე დაგასახ-
«25

= ამ საბუთში საქმე გვაქვს სასახლესთან, ანუ ამ შემთხვევაში

საყდრის პირად სახსო მამულთან მთელი მისი „მოწყობილო-
ბით“, რომელშიც იგულისხმებ: სასახლის საყანო ადგილები,
ვრცელი ბაღ-ბოსტანები, ვენახები, საღობები, მარნები და სხვა. სა–
სახლის სამეურნეო ტერიტორიაზე სახლობდა დასახელებული ორი
მეახორეც, რომელთა მაგივრად ახლა კათალიკოსი მოჯალაბეებს
ასახლებს. მეახორის სამოსახლო, რომ ჩვეულებრივი გლეხური სა-
კომლო არ იყო, და როგორც ჩანს, მასზე ბევრად მცირე იყო, ეს
იქიდანაც ირკვევა, რომ მის ადგილას კათალიკოსი მოჯალაბეს ასა-
ხლებს, მოჯალაბეებს კი, ძირითადად, ასახლებდნენ საკარმიდამო
ტერიტორიაზე, იყო სპეციალური „სამოჯალაბო ალაგები“ (სხვა
არის მოჯალაბის დასახლება, და სხვა არის მისი მოჯალაბეობიდან
გამოყვანა, და მებეგრე გლეხად დასახლება. ამ შემთხვევებზე ჩვენ
აქ არ შევჩერდებით და მათ ქვემოთ განვიხილავთ. მოჯალაბეებზე
საუბრის დროს).
ამრიგად, ჩვენ განვიხილეთ მოსასახლე გლეხთა შემდეგი ტი-
ბები: მოლარე, მეახორე-მეჯინიბე, მებოსტნე, მეთევზე, მეხარდნე,
მესაღობე. საბუთებში შეგვხედა აგრეთვე მემარნე –– მოსასახლე.
მაგ., აფხაზეთას საკათალიკოზო განოსავალი ბეგრის დავთრის ერთ
მინაწერში ვკითხულობთ:
„დაგვისახელებია 1 ზოსახლე სურბლი კაცი პაატაი
გიორგაძე და მისი შვლი მამუკაი სახასო მარანზე დ. მას მარ–
თებს 40 საწყავი ღვინო#426,
ამგვარად ამკარაა, რომ ეს გლეხი დასახლებულია არა საგ-
ლეხო საკომლზე, არამედ სასახლის ტერიტორიაზე, კერძოდ, სახა–-

2 ს, კაკაბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბ., I, 1921, გვ, 141.

24 ქართ, სამ. ძეგლ. 1II, გვ. 434.
99
სო მარანზე. ამ გლეხის გაყიდვის შემთხვევაში სახასო მარანს, რა
თქმა უნდა, მასთან ერთად არ გაყიდიან, ცხადია, ამ გლეხს თავესი
შკვიდრი საკომლო არ გუჯჩნია.
აქვე უნდა შევეხოთ ზოგი მოსასახლლე გლეხის ბეგრის სპეცი-
ფიკას. მაგ., ზემოთ დასახელებული გიორგაძე, რომელიც სახასო მა-
რანზე სახლობს, იხდის 40 საწყავ ღვინოს, საადან უნდა გადაეხადა
ამ ულეხს ეს ბეგარა? ნიშანდობლივია, რომ ეს მემარნე სხეას არა-
ფეროს არ იხდის, არც ღორს, არც ქათამს და სხეა. ის დაყენებუ-
ლია სახასო მარანზე და იხდის მხოლოდ ღვინოს. როგორც გხე-
დავთ, მისი ბეგარა უშუალოდ უკავშირდება მის საქმუანობას
––
მემაონეობას. ამ მხრივ საინტერესოა აგრეთვე ზემოთ ჩვენ მიერ
უკვე განხილული ბაშელი მესაღობის ბეგარაც. ბაშელთა ბეგარა
სრულიად ერთნაირია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აქ ყველას მარ–-
თებს, გარდა თავი ბეგარისა (რომელსაც ბაშელებე ახდიან სრული
შემადგენლობით), „სამარიობო“ და „საჯინიბო“, მოსასახლეს და
მესაღობეს კი მართებს მარტო თავი ბეგარა, ისიც შეკეეცილი
სახით, ხოლო მესაღობეს, გარდა ამისა, მართებს „საბატკობო“,. ამ-
რიგად, როგორც ზემოთ განხილულ შემთხვევაში, მემარნის ბეგარა
უკავშ-რდება მის საქმიანობას, მესაღობის ბეგარაც ერთგვარად
დაკავშირებულია მის საქმიანობასთან. ამ მოვლენას მხოლოდ ერთი
ახსნა შეიძლება მოეძებნოს: მემარნე და მესაღობე, ისევე როგორც
ყეელა სხვა ტიპის მოსასახლეები„ არა მარტო უვლიან ბატონის
მეურნეობის ამა თუ იმ დარგს, არამედ თვითონაც სარგებლობენ
მით, სანამ სახლობენ იმ ტერიტორიაზე. მაგ., მარანს აქვს, რა თქმა
უნდა, თავისი ვენახი, რომლის ნაწილი თვით მოსასახლეს ეძლევა
პირად სარგებლობაში, საიდანაც იხდის ის ბეგარას. ასევე მესა-
ღობეს გამოეყოფა, როგორც ჩანს, ნაწილი საბატონო საღობში მო-
თავსებული ჯოგისა, რომლითაც ის თვითონაც იკვებება და იხდის
აგრეთვე ბეგარას (ამ შემთხვევაში „საბატკობოს“ ანუ ნააღდგო-
მევს 1. ან 2 ბატკანს). ასეთ ვითარებაში მოსასახლე გლეხ“ დაინ-
ტერესებულია საბატონო მეურნეობის იმ დარგის აყვავებანი, რო-
მელსაც ის უძღვება.
მოსასახლე გლეხის, როგორც კატეგორიის, გაჩენა უშუალოღ
უკავშირდება ბატონყმობის რიგის დარღვევას და გლეხთა ნაწი-
ლის უმიწაწყლოდ დარჩენის თუ გაყიდვის პროცესს. გარდა ამისა,
გლეხთა ეს კატეგორია გულისხმობს ფრიად განვითარებულ, დე-
ფერენცირებულ საბატონო მეურნეობას. მოსასახლე გლეხი უშუა-

100
ლოდ უკავშირდება ინტენსიური მეურნეობის ტიპს. ღომის, პური-
სა და სხვა მსგავსი ყანები შეიძლება სოფლის გლეხებიდან გამო–
ყვანილ მუშებს დაემუშავებიათ, მაგრამ არის მეურნეობის დარგე–
ბი, რომლებიც ყოველდღიურ მზრუნველობას საქიროებს, გარდა
ამისა, საქიროებს თვით მწარმოებლის მეტ დაინტერესებას. მაგ.,
მევენახეობა-მებაღეობა-მებოსტნეობის გასავითარებლად ყმა გლე–
ხეს ოჯახიდან გამოყვანილი პირის შრომა, რომელიც გარეშე იძუ-
ლების გამო მუშაობს, ბატონის მამულში არანაყოფიერია. Cოსა-
სახლე გლეხი, როგორც აღვნიშნეთ, დაინტერესებულია საბატონო
მეურნეობის იმ დარგის აღმავლობაში„ რომელსაც ის უძღეება,
რადგან საბატონო მეურნეობის ეს ნაწილი მისი სასიცოცხლო წყა-
როა, მაგ. ბატონის ხარდანზე დასახლებული მოსასალე უვლის
ამ ხარდანს, სანამ მასზე სახლობს, თვითონ სარგებლობს ამ ვენა–-
ხით და უხდის ბატონს მცირე ბეგარას, ასეთ ვითარებაში საბატო–-
ნო მეურნეობის ეს დარგი, ამ შემთხვევაში ხარდანი, აყვავებული
რჩება და ბატონი მისგან შემოსავალს ღებულობს.
მოსასახლე გლეხები დასავლეთ საქართველოს საბუთებში და–-
მოწმებული არიან 1545 წ-დან (ბაგრატ მეფის საბუთის მეახორე).
ასე რომ, მათი გაჩენა სავარაუდებელია ერთიანობის ხანაში (X1I--–
XV სს). XVII ს. დასასრულიდან მოყოლებული, ბ. ლომინაძის აზ–
რით, სასახლეთა მეურნეობა ქვეითდება თუ გავითვალისწინებთ
საეკლესიო მეურნეობისათვის დამახასიათებელ ორგანიზებულობას,
უნდა ვაღიაროთ, რომ საერო ფეოდალთა პირადი მეუონეობის
დაცემა-დაკნინება კიდევ უფრო ადრე უნდა დაწყებულიყო. ფეო-
დალის პირადი მეურნეობის განუვითარებლობა აშკარად იგრძნობა
XVIII ს-ში. ეს რა თქმა უნდა, გამოიწვევდა მოსასახლე გლეხების
ერთგვარ შემცირებას. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეს კატეგორია
გლეხისა მაინც განაგრძობდა არსებობას. „მოსასახლე“, როგორც
ზოგადი ტერმინი ამ ტიპის გლეხის აღსანიშნავად. XVIII ს. საბუ–-
თებში აღარ გვხვდება, მაგრამ კონკრეტული სახეები მო"ასახლე
გლეხებისა იხსენიებიან. მაგ. ქრისტეს საფლავის ყმების ნუსხაში
(1787 წ. ეკითხულობთ:
„ერთი გლეხი მესაღობე,ას მარჩილის მეტი არა ეთხოვება
რა4“27,

%7 ს კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბ. II, გვ. 92.

101
 2. მოჯალაბე გლეხები
საჭიროა გაერკვეს მოჯალაბე გლეზების არსი მათი წარმო-
ქმნის დლღო. მათი მიმართება მოსასახლე გლეხებთან, ცვლილებები
მათ მდგომარეობაში.
როდის ჩნდებიან მოჯალაბე გლეხები?
დაავლეთ საქართველოს საბუთებში ისინი იხსენიებიან XVII
ს-დან. ცხადია, ეს მოწმობს, რომ მოჯალაბე გლეხი ამ პერიოდში
უკვე არსებობდა. მოჯალაბის მოხსენიება ლევან დადიანის ერთ-
ერთ (1642 წ.) საბუთში მოწმობს, რომ მოჯალაბე იყო ამ პერიოდ-
ში სამეგრელოშიც. მიუხედავად ამისა, რომ მას არ იხსენიებს არ-
ქანჯელო ლამბერტი (რის საფუძველზეც, როგორც უკვე აღვნი-
შნწეთ, ო. სესელია უარყოფს XVII ს. I «ნახევარში სამეგრელოში
მოჯალაბე გლეხების არსებობას).
კერძოდ, მოჯალაბე გლეხები გვხვდება XVII ს. I ნახ. დას. სა-
ქართველოს შემდეგ საბუთებში, 1) გიორგი მეფის Iშეწირულების
წიგნი გელათისადმი (1637 წ), სადაც ის სწირავს გელათის საყდარს
ბაჯს სასახლეს „მისის მოჯალაბით“2ზ, 2) ზაქარია ქვარიანის შეწირუ-
ლების წიგნი გელათის ღვთისმშობლისადმი (1644 წ), სადღაც «იხსე-
ნიება „სასახლეში მოჯალაბე ბერუჩიკიძე და მისი შვილები429, ვ)
ბაგრატ მეფისა და ნესტან-დარეჯანის შეწირულების წიგნი
(1660 წ.)39ზ, 4) ლევან დადიანის ზეწირულების წიგნი ეწერის საყდ-
რისადმი (1642 წ)?!, <
დამოწმებული საბუთები ცხადყოფენ, რომ XVII ს. 30-იანი
წლებიდან მოყოლებული მოჯალაბე არსებობს როგორც სრულიად
ჩამოყალიბებული კატეგორია გლეხისა რა თქმა უნდა, ის ასე
ერთბამად და ერთდროულად დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა
კუთხეზი ვერ გაჩნდებოდა, ამიტომ მოჯალაბის წარმოქმნა XVI
ს-ში მაინცაა სავარაუდებელი (თუ უფრო ადრე არა) 1637 წ-ზე
ადრინდელ საბუთებში მოჯალაბის მოუხსენებლობა, ცსადია, არ
მოწმობს მის არარსებობას: XVI ს. დასავლეთ საქართველოს საბუ-
თები მეტად მცირე რაოდენობითაა შემონახული და, ძირითადად,
ისეთი ხასიათისაა, რომ მათში არც იყო მოსალოდნელი მოჯალაბის

9 თ ჟორდანია, ქრონიკები II, გვ. 451.

=9 ქართ. სამ, ძეგლ,, III, გვ. 506, საბ. M# 114.
%შ. ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები..., გე. 31, საბ; # 21.
2? 1 ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. Cძ, 6740.
102
მოხსენიება. არ არის გასაკვირველი მათი მოუხსენებლობა აგრეთვე
XVI--XVII სს. ჩვენამდე შემორჩენილ საეკლესიო გლეხთა გამო-
სავალი ბეგრების დავთრებში, რადგანაც ეს დავთრები, როგორც
ივ. ჯავახიშვილმა შენიშნა, „ხალხთა აღწერის” დავთრები კი ალ
არის, არამედ საბეგრო ვალდებულებების აღმნუსხველი დავთრე-
ბია, ასე როძ, მოჯალაბეები ამ დავთრებში ვერაფრით ვერ მოხვდე-
ბოდნენ. ჩვენ ქვემოთ, მოინალე გლეხებზე საუბრისას გაჩვენებთ,
რომ დავთრებში მოჯალაბეები კი არა რიგ შემთხვევებში მოინალე–
ებიც არ არიან დასახელებულნი.
რა მიმართებაშია მოჯალაბე გლეხი მოსასახლესთან, რა მსგავ–
სება და განსხვავებაა მათ შორის?
ძირითადა მსგავსება მოსასახლე და მოჯალაბე გლეხებს შორის
იმამი მდგომაერობს, რომ გლეხთა ორივე ეს კატგორია საკუთ-
რებას მოკლებულია, ისინი უმიწაწყლო გლეხები არაან და სახლო-
ბენ საბატონო მიწახე. მათი გაყიდვის შემთხვევაში ბატონი მათ თა-
ვიანთი სამოსახლო ადგილის გარეშე ჰყიდის, რადგან თვით Lამო-
სახლო ალაგი ბატონისაა. სოფლის გლეხე კი მიმაგრებულია თავის
საკომლოზე და საკომლოსთან ერთად უყადებ: (ჩვენ, რა თქმა
«უნდა, ვგულისხმობთ იურიდიულ ნორმას და არა ამ ნორმის დარ-
ღვევე-ს ცალკეულ შემთხვევებს მებატონეთა თვითნებობით). სხვა
მხრევ მოსასახლე და მოჯალაბე სრულიად განსხვავებული კატე-
გორიებია და მათ ერთმანეთთან არაფერი საერთო არა აქვთ.
მთავარი განმასხვავებელი მათ შმორის სამსახურის ხასი:თია.
მოჯალაბე, როგორც თვით სიტყვაც გვიჩვენებს, დაკაეშირებულია
ჯალაბთან. ის ჯალაბის, ანუ ბატონის ოჯახს "მომვლელია. მოჯა-
ლაბე უშუალოდ ცხოვრობს ბატონის სახლში (არა „სას:ხლეში“
საბატონო მიწის გაგებით, არამედ სახლში) ან მის ესო-მიდამოში.
აქედან გამომდინარე, მოჯალაბის სამსახური კარ-5იდამოს .მოვ-
ლასა და ბატონის ოჯახის შინამოსამსახურეობაში მდგომარეობს.
მოჯალაბე ასრულებდა ყველაზე დამამცირებელ სამუშაოს, «რაც,
როგორც ჩანს, მოიცავდა ქვაბებისა და ჰურჭლის რეცხვას, ბატო-
ნის მზარეულისა და ხაბაზისათვის მოჯალაბე არჩევდა პურს და
სხვა პროდუქტს, ცეხვავდა ღომს, ფქვავდა და სხვ. უვლიდა (ალ-
ბათ წველავდა) ბატონის ეზო-გარემოში მდგომ პირუტყეს. მაგ.,
კაცია დადიანი ერთ თავის შეწირულობის წიგნში საირმის უდა-
ბნოსადმი (1766 წ) აღნიშნავს:
„მამა დედა ჩემს... შეეწირა... გენდუშს კახიძის სოული სასახლე
--.და მოჯალაბე დაესახლებინათ ჭიხვარა ძაღლუტა
103
და უდაბნოსათვის შეეწირათ მოსამსახურეთ საფქვავ
საცეხვათ და პირუტყვის მოსავლელად და პუ-
რის მრჩევლად“?
ძირითადად მოჯალაბე დაუსახლებელი გლეხია, რომელიც ბა–-
ტონის კარზე ცხოვრობს. ეს კარგად ჩანს თუნდაც სოლომონ L-ის
განჩინებიდან მიქელაძეების გაყრის საქმეზე. მიქელაძეებს ცილო-
ბა მოსდით გლეხების გაყოფისას: უმცროსს ძმას საუმცროსოდ
ერგო „სასახლე კულაშს,.. და რომელიც შენებული რამ არის
იმაშიდ, სრულებით იმიანათ, ჭურს გარდა41პ), სასახლესთ-ნ ერთად
მასვე ერგო შენობაში, თუ მის ეზო-გარემოში მოსახლე ვმღოჯალაბე-
ება, ოღონდ ისეთი მოჯალაბეები, რომლებიც ამთ'ავათვე მოჯალაბე–
ები იყვნენ და არა შემდგომ მოჯალაბედ გადაქცეულნი სამოსახლო–-
დან მათი აყრის შედეგად. ამრიგად მოჯალაბეები გლეხების სათ-
ვალავში არ შედიან, რადგან ისინი სასახლის შემადგენელ ნაწილად
განიხილებიან და მექანიკურად უმცროს ძმას რჩებიან. მეორე მხა-
რე ცდილობს დაამტკიცოს მათი არა მოჯალაბეობა (რომ ისინე თა–-
ვ“დანვე მოჯალაბები არ იყვნენ) და თუ მან ამის დამტკიცება შეს-
ძლო, მაშინ ეს ცხრა მოჯალაბე აღარ იქნება მიჩნეული სასახლის
კუთვნილებად და, სხვა გლეხების მსგავსად, მათაც გაიყოდენ. ამ-
რიგად, მეორე მხარე ეძებს ყველაზე უფრო დამაჯერებელ არგუ-
მენტს, უარყოფს ამ გლეხების თავდაპირველ მოჯალაბეობას: „ამათ–-
შიდ ცილობა შეიქმნა: პირველი მოჯალაზე (ე) ბი არ არისო, ესენი
სხვაგან და სხვაგან ესახლენ“.
ამრიგად, ეს გლეხები თავდაპირველად მოჯალაბეები არ ყო-
ფილან, ისინი სხვადასხვა ადგილას ესახლენ, მხოლოდ, როგორც
ჩანს, ამ სამოსახლო ადგილებიდან მათი აყრის შედეგ:დ ქცეუ-
ლან მოჯალაბეებად. ერთი სიტყვით, მოჯალაბე მოსახლე
გლეხის საპირისპირო ცნებაა.
XVIII ს, საბუთებში მრავლად გვხვდება დასახლებული მო-
ჯალაბეები, მაგრამ ეს მოჯალაბეები დასახლებულე არია” არა
სასახლლის გარეთ (ამჯერად სასახლეს) ვხმარობთ არა საბატონო
მიწის როგორც სამეურნეო ერთეულის, არამედ ფე«დალის სLახ–-
ლის, მისი კარ-მიდამოს მნიშვნელობით), არამედ თვით ფეოდალის
კარ-მიდამოში ან მის სიახლოვეს. ეს გაპირობებული იყო თვით
მოჯალაბის სამსახურის სპეციფიკით. ფეოდალის კარ-მიდამოში

39 ს, კაკაბაძე, დას, საქართვ, საეკლ. საბ. II, გვ. 30,

79 ქარ, სამ, ძეგლ. V, გე. 163, # 95.
104
იყო სპეციალური „სამოჯალაბო ალაგები“. მაგ., ჩხეიქეების ·-ერთ.
საბუთში ვკითხულობთ: „ასე რომ ჩვენს კარზედა, სვიმონს კარ–
ზე ადგილი რომ იყო რომელიც მოჯალაბის ნამოსახლარი არ იყო,
სხვა საერთო იყო მამისჩვენისეული და შენი წილი ჩვენ შემოგვა-–.
ხებე “14,
ზოგ შემთხვევაში მოჯალაბეს შეიძლებოდა სასახლის, გარეთაც
ჰქონოდა თავისი სარჩო-ალაგი. მაგ, გრიგოლ კათალიკოსის ერთ
საბუთში ვკითხულობთ: „რაჭას ბარისთავს სასახლე ვგარდისგორა
ჭბოში განწყობილი ერთის მოჯალაბით, ტყით,. წყლით... მისის ყო–
ეგლისფელიანათ. აგრეთვე მოჯალაბსს თავისი სარჩო ფუედტიეთს.
აქუს ტყით, წყლით, სავენახოთ, რაიც მოუნდება ერთს მოსახლე
კაცს“35, მაგრამ ასეთი დასახლებული მოჯალაბე კვლავ მოჯალაბეთ
რჩება, თავის ბატონს მოჯალაბობით ემსახურება, ბეგარას არ იხ-
დის და საერთოდ მოსახლე და მებეგრე გლეხად არ განიხილება.
თანამედროვე ისტორიოგრაფიაში მოჯალაბის დასახლება გაი-.
გივებულია მის მებეგრე გლეხად გადაქცევასთან. კერძოდ, ო. სო-.
სელია ამასთან დაკავშირებით აღნიშნავს: „მიწაზე დასმის»
ღა მებეგრე გლეხად გადაქცევის შემდეგაც
რჩება მოჯალაბეს თავისი მოჯალაბური ვალდებულება: ბეგარა-გა-
მოსაღებს გარდა „ჩამომავლობით" მართებს „მოჯალაბური წე-
სით" სამსახური, თუ მებატონემ იგი ამისგან საგანგებოდ აო გაან-
თავისუფლა4“36,
საბოლოოდ მკვლევარი დაასკვნის: „XVIII--XIX სს-ში მო-
ჯალაბე ორი სახისაა: 1. მოჯალაბე, რომელიც მებატონის ეზოში
ცზოვრობს და მას „ყოვლითური ემსახურება“ და2 გლეხად.
დასმული, ადგილ-მამულის მქონე, მოჯალაბე, რო–
მელსაც „მოჯალაბური წესით“ სამსახურის გარდა ბეგარა-გაზო–-
საღები მართებს“37,
ამ დებულების მეორე ნაწილი, ჩვენი აზრით, მეუღღებელიაია.
„გლეხად დასმული, მებეგოე მოჯალაბე“ არ არსებობდა. „გლეხად
დასმა“, „გლეხშიდ ჩაყენება“, „მებეგრე გლეხად ქცევა“, სრულიად
განსხვავებული შინაარსის ცნებაა და მას მოჯალაბოს დასაზლებას-
თან საერთო არაფერი აქვს. საბუთებში, როგორც უკვე აღენიშ-.

M 1LIძ 2954.
9 ს კაკაბაძე, დას. საქართვ, საეკლ. საბ. I, გვ. 140.
%ო. სოსელია, ფეოდალური ხანის..., გვ. 86.
57 იქვე, გვ. 86.
102.
ნეთ. ხშირია ცნობა მოჯალაბის დასახლების შესახე§, მაგრამ ეს
მოჯალაბის „გლეხად დასახლება“ კი არაა, არამედ მოჯალაბის
:მოჯალაბედ დასახლებას“ ნიშნავს. მაგ., სოლომონ L-ის მიერ გა-
ცემული ერთი საბუთის სოლომონ II-ისეულ მინაწერში ვკითხუ-
ლობთ: „ქრთამი ავიღე ამაშიდ თქვენგან 11 სული გურგენიძე და
ვარციხეს მოჯალაბეთ დავასახლე თაბ, თუ რა
განსხვავებაა მოჯალაბის დასახლებასა და მოჯალაბის „გლეხად და-
სახლებას« შორის, კარგად ჩანს არქიმანდრიტ დეკანოზ გერმანის
მიერ მარტვილის ტაძრისადმი გაცემული შეწირულების წიგიი-
დან (1791).
საბუთში მოყვანილია გრძელი სია გლეხებისა, მათ შორის
არიან დასახლებული მოჯალაბეები: „მოჯალაბე მეორე სვიჭონიკა
თოლოკაძე და მისი შვილები კიდევ დადიანეუსაგან ქრთაპსთ ვიშოვ-
ნე და ონტოფუეს დავასახლე. მეოთხე მოჯალაბე ჯიბე-
ლეი მახარობელა და მისი შვილები ისიც ონტოფუს ღავა-
სახლე. დედულა ფირცხალავა მოჯალაბეთ მყვანდა, მაგრამ მისა
ტკბილათ მსახურებისათვის მოჯალაბეობესაგან გამო-
ვიყვანე და მებეგრედ გლეხად დავასახლე"ბ),
როგორც ვხედავთ, საბუთი განასხვავებს ორნაირ დასახლებას მო–
ჯალაბისას: 1. როცა მოჯალაბეს უბრალოდ მოჯალაბედ ასახლე-
ბენ და 2. როცა მას გამოიყვანენ მოჯალაბეობიდან და მებეგრე
გლეხად ასახლებენ. ამრიგად, დასახლებული მოჯალაბე ჯერ კიდევ
არ განიხილება მებეგრედ, ის კვლავ მოჯალაბეობით ემსახურება
თავის ბატონს. ადგილიც, რომელზედაც ის სახლობს, მას მიცემუ–-
ლი აქვს სარჩოდ თავისე თავისა და ოჯახის გამოსაკვებად. მებეგრე
გლეხად დასახლება კი სულ სხვაა. ამისთვის მოჯალაბე უნდა გამო–
იყვანონ მოჯალაბეობიდან. ამის შემდეგ ყოფილ მოჯალაბეს მოჯა–-
ლაბე აღარ ეწოდება. ის გადადის უფრო მაღალ, მებეგრე გლეხთა
კატეგორიაში. ამავე საბუთში საინტერესოა შემდეგი გარემოება:
გლეხთა გრძელ სიას მოსდევს მათი საბეგრო ვალდებულებები, საი-
დანაც ირკვევა, რომ დასახლებული მოჯალაბეები ისე როგორც
იმავე ნუსხის დაუსახლებელი მოჯალაბეები, ბეგარას არ იხდიან იშ
დროს, როცა „მოჯალაბეობიდან გამოყვანილი“ და „გლეხად დასა-
ხლებული“ მოჯალაბეები ისევე იხდიან ბეგარას, როგორც სხვა
გლეხები. ამრიგად, დასახლებული მოჯალაბე მოსახლე, მებეგრე

38 სცია, ფონდი 1449, საბ, 68,

9 ქეთ. ისტ. მუზ,, საბ. 747,
106
გლეხად არ განიხილება. „მოსახლე გლეხი“, „მებეგრე გლეხი“,
„გლეხი, „მოჯალაბისაგან“ ,„ განსხვავებული, მისი სააირისპირო
ცნებებია. დასახლებული მოჯალაბე რომ მებეგრეღ არ მი-ჩნევა,
„კარგად ჩანს აგრეთვე 1783 წ-ის სოლომონ პირველის შეწირულო-
ბის წიგნიდან, საბუთში ჩამოწერილია გრჭპელი სია გლეხების და
“თვითეულ მათგანს მიწერილი აქვს თავისი ბეგარა. სიის ბოლოს
კი ვკითხულობთ: „გელათს მოჯალ აბეები სახლობან ((940)
პატარიძენი და როგორათაც მოჯალაბის მსახურება რიგი არის, ისე
მსახურონ წინამძღვარს და რაც მიაბაროს, შეუნახონ და თუ დაე-
ჭიროს, კიდეც უმშაოვნო (§1C)“19,
როგორც ვხედავთ, ამ საბუთშიც გლეხებს ევალებათ ბეგარა,
მოჯალაბეს, თუმცა ის დასახლებულია, მართებს მარტო წინა-
მძღვრის სამსახური.
ახლა ვნახოთ, თუ რაში მდგომარეობდა „მოჯალაბეობიდან
გამოყვანა“ და მებეგრე გლეხად დასახლება.
ვანის ეკლესიის წინამძღვრის დანიელის შეწირულობის წიგნ-
ში ვკითხულობთ: „მემოგვიწირავს მორჩილაძე გოგიტა და მისი
ძმა... .ოქრომჭედლიშვილმა მამუკამ დ-დი შეხვეწით მოგეყიღა ეს
მოსახლობეთ გლეხი, გურიათგან მოსრული. პირვე-
ლად არ ემართა, მაგრამ ჩვენთა ხელში ნ»-
ყიდობისათლვის მოჯალაბეთ პატარ ხანს ვიმსა-
ხურეთ და აწ ისევე ამოუწერეთ მოჯალაბო-
ბა და, გარეთ მოსახლობის დასტური მივეცით
და ამ „ეკლესიის შესაწირა'ვ ბეგრათ დავადევით.. ასე
უცილო და სამართვლიანი ნაყიდი ამ ეკლესიის სამკვიდრო გლეხად
“მე გვიწირავს"“!!,
ალექსანდრე მეფის შეწირულობის წიგნმი ვკითხულობთ:
„მენგელია ქუემოდამ მოვიყვანეთ და მოჯალაბეთ დავაყენეთ წინა–
მძღვრისთვის და თუ წინამძღვარმა ინებოს დამა-
მული მისცე, ბეგარა როგორც სხვას გლეხს
სდებოდეს, ისე გარდაახდევინოს და იმსა-
ხუროს!
ამრიგად, როგორც ამ საბუთებიდან ჩანს, მოჯალაბეობიდან გა–
მოყვანის, მოჯალაბობის ამოწერის შედეგად გლეხი გარეთ, ანუ

«ის კაკაბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბ., II, გვ. 80.

4 სცია, ფონდი 1448, Lაბ. 3229.
4 ს კაკაბაძე, დას, საქართე, საეკლ. საბუთები IL, გვ. 158--161,
107
სოფლად მოსახლობეს დასტურს იღებს, მას აძლევენ მა-
მულს (გლეხისთვის მამულის, ანუ საგლეხო ფუძის. საკომლოს
მიცემა, როგორც ვხედავთ, არ არის მისი დასახლების იდენტური
ცნება), ს აკ ომ ლოს, რის შედეგაც ის უკვე სხვა გლეხების მსგავ–-
სად სამკვიდრო, ანუ მკვიდრი გლეხი ხდება, მათ მსგავსად ემსა–
ხურება ბატონს და იხდის ბეგარა-გამოსაღებს.
საბოლოოდ შეგვიძლია დავასკვნათ:
1. მოჯალაბე არსებობს ორი ტიპის:
ა) მოჯალაბე, რომელიც ბატონის სახლში სახლობს და
ბ) მოჯალაბე, რომელიც ბატონის კარ-მიდამოში ან მის სიახ–
ლოვეს სახლობს. ორივე შემთხვევაში მოჯალაბის ფუნქცია· უცვ-
ლელი რჩება.
2. დასახლებული მოჯალაბე არ განიხილება, მოსახლე, მებეგ-
რე გლეხად, ასეთად გახდომისათვის მას უნდა „ამოუწერონ მოჯა-
ლაბობა“, „გარეთ დასახლების დასტური" მისცენ უბოძონ
საგლეხო საკომლო, ყოველივე ამის შემდეგ მოჯალაბე
უკვე გამოდის მოჯალაბის კატეგორიიდან და უფრო მალალ, მებეგ-
რე გლეხთა კატეგორიაში გადადის.
ახლა დავუბრუნდეთ კვლავ მოსასახლე
–– მოჯალაბე გლეხების
მსგავსება-განსხვავების საკითხს. ამ ორი კატეგორიის გლეხის უფ-
ლებრივი მდგომარეობის მსგავსებაზე ჩვენ ზემოთ უკვე გვქონდა
საუბარი, რაც შეეხება მათ განსხვაეებას, ეს, როგორც აღენიშნეთ,
ძირითადად განპირობებულია მათი სამსახურის ხასიათით: მოჯალა-.
ბე ემსახურება ბატონის სახლს მის კარ-მიდამოს ფეოდალის
ოჯახს. მოსასახლე სახლობს არა უშუალოდ ბატონის კარ-მიდამოში,
:რამედ მის გარეთ, საბატონო მიწაზე და ემსახურება მისი მეურ-
“ნეობის სხვადასხვა დარგს, მაგ., XVIII ს. საბუთებში მოჯალაბე–-
ების მოხსენიების სიხმირის მიუხედავად, არსად არ გვხვღება მო-
ჯალაბე-მეთევზე, მეხარდნე და სხვ. ასეთი რიგის სამსახური დამა-.
ხასიათებელია სწორედ მოსასახლე გლეხებისათვის. მოსასახლე.
გლეხი მოსახლე გლეხია, ის ბეგარასაც იხდის (თუმცა შემცირებუ-
ლი რაოდენობით) მაგრამ გლეხთა საერთო მასიდან
განსხვავდება იმით, რომ მიწა რომელხე-
დაც ის სახლობს, მასზე მიმაგრებული არ
არის, მის მკვიდრ საკომლოს არ წარქმოად-
გენს, არამედ ფეოდალის კუთვნილია.

1ი8
 3 მოინალე გლეხები

მოსასახლე თავის თავად ქართული სიტყვაა. ის ძირითადად

ხმარებაში უნდა ყოფილიყო გურიასა და იმერეთში. ცაიშის გა-
მოსავალი ბეგრის დავთარი გვიჩვენებს, რომ ეს ტერმინი ზოგ შემ–
თხვევაში იხმარებოდა სამეგრელოშიც. მაგრამ სამეგრელოში გლეხ–
თა ამ კატეგორიის აღსანიშნავად უნდა ყოფილიყო ადგილობრივი
მეგრული ტერმინიც (ისევე როგორც მოჯალაბის აღსანიშნავად სა-
კუთრივ ტერმინ „მოჯალაბესთან«“ ერთად XIX ს. სამეგრელოს ეთ-
ნოგრაფიულ სინამდვილეში დადასტურებულია ადგილობრივი მე–
გრული ტერმინის „დოლმახორის“ არსებობა). საბუთებზე დაკვირ–
ვებამ დაგვარწმუნა, რომ მოსასახლის მეგრული ვარიანტი –– „მოი-
ნალე% უნდა ყოფილიყო.
ამ თვალსაზრისის საწინააღმდეგოდ თანამედროვე ქართულ ის–
ტორიოგრაფიაში გაბატონებულია მოსაზრება მოინალის მებეგრე
გლეხთან იდენტურობის შესახებ. ეს მოსაზრება პირველად წამოა-
ყენა ს. კაკაბაძემ: „მოინალე წარმოებულია მეგრულ სიტყვიდან
'ნინალა
–– სამსახური. XVI ს-ში ეს ტერმინი გლეხის აღსLანიშნა-
ვად იხმარებოდა იმერეთშიც. მისი ადგილი იმერეთში შემდეგ დაი-
კავა მესეფე გლეხის ტერმინმა“1) იგივე თვალსაზრის გამო-
თქვამს ს. კაკაბაძე მისი ნაშრომის სხვა ადგილზეც, „მებეგრე გლეხი–
სათეის XVI ს-ში და ნაწილობრივ, საფიქრებელია, XVII ს-ნეშიც
იმერეთში ჯერ კიდევ მეგრული ტერმინი (მოინალე) იყო ხმარე–
'ბაში044,
ს. კაკაბაძის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს გლეხობის სა-
კითხს შეეხნენ ლ. მუსხელიშვილი და ო. სესელია, მაგრამ დებუ-
ლება მოინალის მებეგრე და მესეფე გლეხთან იდენტურობის შესა-
ხებ ურყევი დარჩა. ეს გამოწვეული იყო იმ გარემოებით, რომ, რო–
გოოც ს. კაკაბაძე, ისევე შემდეგე მკვლევარებიც, დასავლეთ საქარ–
თეელოს გლეხობის შესახებ მსჯელობისას ამოსავალ დებულებად
მიიჩნევდნენ ლამბერტის ცნობას სამეგრელოს მოსახლეობის წო-
დებრივი ღაყოფის შესახებ და სათანადო ყუოადღებას არ აქცევ-
დნენ აღგილობრივი, დასავლურ -- ქართულე საბუთების მონაცე–
მებს. უპირველეს ყოვლისა განვიხილოთ „აფხაზეთის საკათალი-
კოზო განოსავალი ბეგრის დავთრის“ მონაცემები მოინალე გლეხე–

19 ს კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული, I, 1928, გვ. 2.

შენიშენა 1.
4 ს. კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული, III, 1928, გვ. 20.

109
ბის შესახებ. მოინალე გვხვდება თილითის, ხოირის, ნაჟანეულის,.
ხიბულას, ხაუჟელის და სუბვის ნუსხებში. ამ ნუსხების მიხედვით·
შეიძლება გავარჩიოთ ორი ტიპი მოინალისა:
1. მოინალე, რომელიც იხდის ბეგარასა და
2. მოინალე, რომელსაც ბეგარა არ აკისრია.
მაინც რა შეადგენდა მოინალის ვალდებულებას?
თილითის ნუსხაში ვკითხულობთ: „მართებს მოინალე'ს,
ბაბაშურის ჟვანეაკირიას ერთის კვირის ყოვლის დღის სამსახური“.
შემდეგ კი მოსდევს ცხრა ასეთივე შემთხვევა. ზოგს უწერია „ყოვ-.
ლის დღის სამსახური“, ერთ მათგანს კი „ერთი კვირას ყოვლ-ს
დღის სამსახური და ჭურის რეცხვა“1შ5, ამ მოინალეებს სხვა არავე-
თარი ვალდებულება, თუ ბეგარა არ გააჩნიათ. ამავე ნუსხაში ამ
ათი მოინალის გარდა, ჩამოწერილია გლეხები შემდეგი კვალდებუ-
ლებებით: 4 ქანდაქი ხმელი ბეგრისა, საკლავის ქანდაჭი და სა–-
მოგვე, ერთი წლის სამუშაო ღორი, 14 კოკა ღვინო, 12 ჯამი ღომი
და გოჰკუმუ და მუ'შაობა15, ან მუშაობის მაგივრად ევალებათ,
„სასახლის სამსახური“. სიის ბოლოს რამდენიმე მეხადილეა, რომ–-
ლებსაც მართებთ: ორი ქანდაქი ორი კოკა ღვინო, ორი დღის.
ყანის შველა, გოჭკომუ“7.
ამრიგად, როგორც თილითის ნუსხიდან ვხედავთ, მოინალეები,.
დამკვიდრებული თვალსაზრისის საწინააღმდეგოდ, არც მებეგრე-
ები არიან და არც მუშები, ანუ მესეფეები; უფრო მეტიც, თუ ამ
ზუსხის სხვა გლეხთა ვალდებულებებს გავეთვალისწინებთ, უნდა
ვიფიქროთ, რომ თილითის მოინალეებს ან საერთოდ არ გააჩნდათ.
მამული და სასახლის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ, ან მათი სამო–
სახლო ნაკვეთი იმდენად მცირე იყო, რომ მათ ბეგარა არ ევალე-
ბოდათ. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ მოინალე გლეხის ვალდებულე-
ბა ყოფილა ჭურის რეცხვა, რაც მოსასახლე გლეხის ერთ-ერთ ვალ-
დებულებებსაც შეადგენდა.
მსგავს მდგომარეობასთან გვაქვს საქმე ხოირის სასახლის ნუს-
ხაში, სადაც ორ მოინალეს მართებს მხოლოდ „ტვირთი და ერთი
ხმელი თევზი“. სხვათა შორის ამავე ნუსხაში მოინალე უნდა იყოს.

4ა ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 429.

46 იქვე, გვ. 428,
ბ? იქვე, გვ. 429--430.
48 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 425.

110
ხუთი გლეხი, რომლებსაც მართებთ მარტო კოკა ღვინო და ჯამი.
ღომი (კოკებისა და ჯამებს რაოდენობა სხვადასხვაა და მერ-
ყეობს შვიდსა და ორს შორის), ამას გვაფიქრებინებს როგორც ამ
გლეხების ბეგრის ხასიათი (ეს გლეხები ფაქტიურად მებეგრე გლე–
ხები არ არიან, მათ თავი ბეგარაც კი არ მართებთ სრული შემად-
გენლობით. გარდა ამისა, როგორც სუბვის სასახლის მოინალეების
განხილვისას ვნახეთ, მსგავსი ბეგარა ევალებოდათ სუბვის მოი-
ნალეებს), ისე თვით ნუსხის სტრუქტურა: აქ ჯერ ჩამოწერილია
ოცდაცხრა გლეხი, რომლებსაც ყველას ერთნაირად ევალებათ: სა–
პურობო, ერთი საკლავი, მუშაობა, ყურძნის კრეფა, ლაშქრობა, და
სამსახური, შემდეგ კი იწყება სია მოინაკლეებისა (რომელიც გაწ–
ყვეტილია გლეხ კოსატაიას საბეგრო ვალდებულებებით, ეს კოსა-
ტაია აშკარად თავის ადგილზე არ %ზის, როგორც ჩანს, ის ნუსხის
გადამწერს გამორჩა და ამიტომ უკვე ორი ჩამოწერილი მოინალის
შემდეგ მიაწერა). როგორც ვხედავთ, ხოირის ნუსხიდანაც სრულიად
აშკარაა, რომ მოინალე არ არის არც მებეგრე და არც მესეფე
გლეხი. მოინალეს არ მართებს ბეგარა, ან თუ მართებს, ფრიად შმე–
კვეცილი (ჯამი ღომი, კოკა ღვინო), მას არ ევალება არც სამინდვრე
სამუშაოები, არც ყურძნის კრეფა.
მაინც რა არის მოინალობა. ანუ რა ტიპის სანსახური ევალება
მოინალეს? ამაზე ერთგვაო წარმოდგენას გვაძლევს საკათალიკოსო
დავთრის ხიბულას ნუსხა.
ამ ნუსხაში ჩამოწერილია გრძელი სია გლეხებისა, რომელთა
უმრავლესობა მებეგოეა, აქვე არიან მეხადილეებიც. მებეგრეებს
ყველას მართებს როგორც თავი ბეგარა, ისევე საპურობო. მაგ.:
„მართებს სომიხერდას ლომაიას საპურობო, 1 საკლავი, 14 ჯამი
ღომი, 5 კოკა ღვინო, 1 ბეგრისა და ერთი საბახ-ერო ქათამი, ყოვე–
ლი დღის მუშაობა, ტქრთის ზიდეა ყურძნის კრეფა, თივის თიბვა,
ლაშქრობა, ერთი ქანდაქის ფასი საყანე ღორი 2049,
ამავე ნუსხაში არის რვა მო-ნალე, რომელთა ვალდებულებას
შეადგენს: „მოინალობა, 1 საკლავი, 8 კოკა ღვინო, 20 ჯამი ღომი,
საბაზიერო ქათამი, ყოვლის დღის სასახლის სამსახური“:
ან: „1 საკლავი, 3 კოკა ღვინო, 10 ჯამი ღომი, 1 საკლავის ქა-
თამი, ყოვლის დღის მოინალობა და სასახლის სამსახური459,

49 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 416.

50 იქვე, გვ. 418,
 ამრიგად ზოგ მოინალესთან თუ წერია: „მოინალობა... ყოვ-
«ლის დღის სასახლის სამსახური“, სხვაგან გვხვდება: „ყოვლის დღის
მოინალობა და სასახლის სამსახური“, ჩვენი ახრით, აქ „ყოვლის
დღის სასახლის სამსახური“ განმარტებაა მეგრული ტერმინისა „მო–
ინალობა“. ამას გვაფიქრებინებს ის გარემოებაც, რომ ამ რვა მოი-
ნალე გლეხიდან, რომლებსაც ერთნაირი საბეგრო ვალდებულებები
და ფაქტიურად ერთნაირი სამსახური მართებთ, ორ გლეხს, რომ-
ლებივ ექვს სხვა მოინალობის მოვალე გლეხს შორის წერია, მარ-
თებთ მხოლოდ „ყოვლის დღის სასახლის სამსახური“, ნუსხის გა-
დამწერს აღარ მიუწერია მათთვის „მოინალობა“, რადგან „ყოვლის
დღის სასახლის სამსახური“ იგივე შინაარსისაა.
რას გულისხმობდა მაინც „ყოვლის დღის სასახლის სამსახუ-
რი“? „სასახლე“, როგორც უკვე მოსასახლე გლეხებზე საუბრისას
აღვნიზნეთ, აღნიშნავდა არა მარტო ბატონის საკარმიდამო მეურ-
ნეობას, არამედ საერთოდ საბატონო მეურნეობას მისი ვენახ-ხარ–-
დნებით, ბაღ-ბოსტნებით, ჭურ-მარნებით, საღობ-საჯოგეებით, სა-
თევზო ტბებითა და მდინარეებით, ამდენად, ყოვლის დღის სასა-
ხლის სამსახურიც ნიშნავდა საბატონო მეურნეობაში ყოველდღი-
ურ მუშაობას, მის ყოველდღიურ მოვლა-პატრონობას, ანუ ისეთ
სამუშაოს, რომელსაც ასრულებდნენ მოსასახლე გლეხები. მართ–-
ლაც, მეხარდნეობა, მებოსტნეობა, მესაღობობა, მეახორეობა, მე–
თევზეობა და სხვა სწორედ ასეთ, ყოველდღიურ "სასახლის სამსა-
ხურს გულისხმობდა. ხიბულას მოინალეების საბეგრო ვალდებუ-
ლებებს თუ შევადარებთ სხვა გლეხების ვალდებულებებს, ვნახავთ,
რომ აქაც, როგორც ყველა ზემოთ განხილულ ნუსხებში, მოინა–
ლეებს ფრიად შეკვეცილი აქვთ ბეგარა, ბეგრის შემადგენლობა
ძლიერ ჰგავს მოსასახლე გლეხების ბეგარას, ამასთან მათ არ ევა-
ლებათ არც „ყურძნის კრეფა“, არც „მუშაობა“ და „თივის თიბვა“.
აქეე უნდა აღვნიშნოთ, რომ არსად, არც ერთ ნუსხაში, ჩვეუ–
ლებრივი სრული ბეგრით დაბეგრილი გლეხები, რომლებსაც ამავე
დროს მართებთ მუშაობა და ტვირთი, არ იწოდებიან მოინალეებად.
ახლა განვიხილოთ ნაჟანეულის ნუსხის მონაცემები. აქაც, რო-
გორც ყველა სხვ ლთ შემთხვევაში არიან მეხადილეები, რო-
მელთაც მართებთ სხვადასხვა ვალდებულება, არიან მებეგრეები,
რომლებსაც, გარდა თავი ბეგრისა, გოჭკუმურისა, საყანო ღორი-
სა. მართებთ აგრეთვე საზროხე (ეს ბეგარა გულისხმობდა ძრო-
ხის გამოსაღებს. ის შეიძლებოდა ყოფილიყო სხვადასხვა ოდენო–-
ბის: ერთი ძროხა, ნახევარი ძროხა, მეოთხედი, მესამედი ძროხისა
112
და საბოლოოდ „ერთი ფეხი ძროხისა“-ც კი) და ტილო სხვადასხვა
ოდენობით. ამ მებეგრეებში არიან აგრეთვე მუშაობისა და ტვი“-
თის მოვალე გლეხები. ამავე დროს ნაჟანეულის ნუსხაში გვხვ-
დება ოთხი მოინალე. აქედან ერთ მოინალეს არაფერი არ
ევალება, ერთს მართებს მხოლოდ თავი ბეგარა: „1 ღორი, 2 ქათა-
მი, 3 ჯამი ღომი, 3 ფოხალი ღპვნო და მოინალობა“5!, ორ მოინხალეს
მართებს: „20 მწყრთა ტილო, ზროხის ნახევარი, ორი ქათამი, სამი
ჯამი ღომი, ორი ფოხალი ღვინო4%5?, ამრიგად, ამ ორ მოინალეს მარ-
თებს ტილო, „საზროხე“ და თავი ბეგრის ნაწილი, თავი ბეგრის საკ-
ლავი მათ შეცვლილი აქვთ, როგორც ჩანს, ტილოს ბეგრით, მიუხე-
დავად იმისა, რომ ეს ორი მოინალე შედარებით შეძლებულია და
იხდის „საზროხეს“, მათი ბეგარა საგრძნობლად შეკვეცილია სხვა
მებეგრეებთან შედარებით: არ ევალებათ გოჭკუმუ, საყანე ღორი
და თავი ბეგრის საკლავი. არ მართებთ აგრეთვე არავითარი სამინ–
დვრე სამუშაო: არც თიბვა, არც „ყანობა“.
განსაკუთრებით საინტერესოა სუბვის სასახლის ნუსხის მონა-
ცემები. ამ ნუსხის დასათაურება შემდეგნაირია: „არის სუბვის
სასახლე და მისი მიმდგამი სოფელი მუხურის გამოსავალი, მართე–
ბული მოსაკრებლობაი4591, სხვა ნუსხებში სასახლის, ანუ საბა-
ტონო მეურნეობის გეოგრაფიული დასახელება ემთხვეოდა სოფ–-
ლის სახელწოდებას, რის გამოც „სოფელს“ ცალკე არ იხსენიებ-
დნენ (მაგ. „არის ხოირს სასახლე და მართებული გამოსავალი მო-
საკრებლობაი“). ასეთ შემთხვევებში ნუსხის დამწერი აღნიშნავ-
და მხოლოდ ამა თუ იმ სოფელში სასახლის არსებობასაც, გამოსა-
ვალ მოსაკრეფელობაში კი უკვე სასახლეც იგულისხმებოდა და სო-
ფელიც. სუბვის ნუსხა ერთად ერთი შემთხვევაა, როცა საბატონო
მეურნეობის, ანუ სასახლის გეოგრაფიული სახელწოდებ» არ ემ-
თხვევა „სოფლის“ გეოგრაფიულ სახელს. ნუსხაში ცალკეა დასა–-
ხხელებული სუბვის სასახლე ანუ გეოგრაფიული ადგილი, თავასი
საზღვრებით, რომელიც საბატონო მეურნეობას განეკუთვნება და
არის მისი მიმდგომი ცალკე სოფელი მუხური, ამ მაგალითიდან
აშკარა ხდება, რომ სხვა შემთხვევებშიც ჩვენ ორ სამეურნეო ერ–
'თეულთან გვაქვს საქმე: მაგ. არის „ხოირის სასახლე“ და არის

51 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 420.

%% იქეე, გვ. 421.
93 იქეე, გვ. 426.

8. მანანა სანაძე 113

მისი მიმდგომი სოფელი ხოირი და სხვ. მაგრამ, მათი ერთი და იმა–
ვე სახელწოდების გამო, სოფელი ცალკე არ იხსენიება .„გამოსა-
ვალი, მართებული, მოსაკრებლობაი“ ორივეს ეხება. როგორც
სოფელს, ისე სასახლეს, „სასახლის გამოსავალი მოსაკრებლო–
ბა" –- მხოლოდ მოსასახლე გლეხებს.
ახლა გავიხსენოთ ამ ნუსხების თანადროული მალაქია კათა-
ლიკოსის საბუთები: „ხოირს სოფელი იყო და სასახ-
ლე არ იყო, მერმე ჩემის თეთრით სასახლე ადგილი ვიყიდე...
მოსასახლეები დამისახლებია და ზროხები დამიყენებია“. აღნიშნავს
კათალიკოსი. თუ შევადარებთ ნაჟანეულის საკათალიკოსო გლეხე-
ბის ბეგრის ნუსხის (XVI ს. ბოლოს) ბოლოში მოცემულ ხოირის
ჯუმალს, საკათალიკოსო დავთარში შესულ ხოირის ნუსხას და მა-
'ლაქ<ა კათალიკოსის ცნობას ხოირში „სასახლის გაკეთების“ “დესა-
ხებ, საინტერესო შედეგს მივიღებთ: 1616 წ-მდე ხოეთრს მარტო
სოფელი იყო (მალაჭეა კათალეკოსის საბუთის ცნებით) ხოირის
გლეხების ჯუმალის მონაცემებით (ნაჟანეულის ნუსხა XVI ს. ბოლო),
არის ხოირს საკათალიკოსო გლეხნი ოცდარვა, მართებთ ლაშქრო-
ბა და სამსახური), აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაეთრის
ხოერის ნუსხაში ვკითხულობთ: „არის ხოირს ს:Lახლე
ღა მართებული გამოსავალი მოსაკრებლობაი. ამრიგად,
როცა ეს ნუსხა შედგა უკვე შექმნილი ყოფილა ხოირის
სასახლე მალაქია კათალიკოსისს მიერ ნუსხამი არაფერია
ნათქვამი სოფელ ხოირზე. მაგრამ ის, რა თქმა უნდა, არ გამქრა–-
ლა. ნუსხაში ჩამოწერილია 30 გლეხი, რომელთა საბეგრო ვალდე-
ბულებები ერთნაირია და იმეორებენ ხოირის გლეხთა ბეგრის ჯუ-
მალის (XVI ს-ის ბოლო) მონაცემებს. ცხადია, ეს 30 გლეხი ხოი-
რის სოფლის გლეხებია, მათ შემდეგ, ოოგორც უკვე ზემოთ, ხო-
ირის ნუსხის განხილვისას აღვნიშნეთ, დასახელებულია შვიდი მო.-
ნალე, რომელთა შესახებ არაფერი იცის XVI ს. ჯუმალმა. ამროგად,
XVII ს, ხოირის ნუსხამი რომელიც მალაქიას კათალეკოსობის
დროს არის შედგენილი, სასახლესთან ერთად ჩნდება შვ-დი მოი-
ნალე. როგორც ჩანს, ეს ის მოსასახლეებია, რომლებიც ჩაასახლა
მალაქია კათალიკოსმა მისივე საბუთის ცნობით, ხოირში, იქ სას.ხ-
ლის დაარსებასთან ერთად. ყოველივე აქედან, ჩვენე აზრ”თ, კარ-
გად ჩანს. რომ მოინალე ქართელი ტერმინის „მოსასახლეს“ მეგღუ-
ლი სინონიმი უნდა იყოს.

54 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გე. 356.

114
 ახლა ისევ დავუბრუნდეთ სუბვის სას:ხლის ნუსხის მონაცე-
მებს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აქ მოხსენებულეა ორე სამეურ-
ნეო ერთეული: სუბვის სასახლე და სოფელი მუხერ-, ნუსხაში
ჩამოწერილი 30 კაცი სოფელ მუხურში მცხოვრები აზნაუთ=” და
ნსაზურია (იხ. გვ. 79), აქვე არიან მებეგრე გლეხები, რომელთავ გმარ-
თებთ: „ოზურლი, უფროს-უმცროსი საკლავი, ექუსი ჯამი ღომი,
საპურობო, მგზავრობა, ლაშქრობა, 1 გუდა ღვნო, ზიდვა, ორი
დღის თიბვა, ისლის აღება“. ან: „უფროს-უმცროსი ს:კლავი, 5
კოკა ღვნო, 10 ჯამი ღომი ყოველ დღეთ მუშაობა და ტვრთი4".
ან: „მეჯინიბობა, ოზურული. ორი საკლავი, 12 კოკა ღვნო, 1 სა-
კეტე გუდა ღვნო, 12 ჯამი ღომი, სამი დღის ყანის შველა“35.
ამავე ნუსხამი შეტანილია ოთხი მოინალე, რომელთა მოვა-
ლეობას შეაღგენს: „20 კოკა ღვნო, ერთის თეთრის რ:გინდარა,
4 ჯამი ღომი და მოინალობა", „4 ჯანი ღომი, 10 კოკა ღვნო და მო-
ინალობა". ან კიდევ „1 საკლავი, 5 კოკა ღვნო, მოინალობა455,
ერთ მოინალეს კი ბეგ:რა საერთოდ არ მართებს. ამრიგად, ამ ჰო–
ინალეებსაც, როგორც ვხედავთ, ფრიაღ შეკვეცილი აქვთ ბეგარა,
სხვა გლეხებთან შეღარებით, უფრო მეტიც; ისინი მებეგრეები არც
არიან ამ სიტყვის დასაელურ-ქართული გაგებით, მათ თავი ბეგრის
ძიოითადი ნაწილი ღორიც კკი არ ევალებათ. თუ გავ იხსენებთ, რომ
ამ ნუსხაში სოფელ მუხურში მოსახლე კაცების ბეგრის გარდა მო-
ცემული უნდა იყოს სუბვის სასახლის მოსაკრეფელობაც, რაც ამ
სასახლეში მოსასახლის არსებობასაც უნდა გუ-
ლისხმობდეს, აშკარა გახდება რომ ასეთები
მხოლოდ ეს მოინალეები შეიძლება ყოფი-
ლიყენენ. მოინალობაც ხომ როგორც ზემოთ ვნახეთ „ყოვ-
ლის ღღის სასახლის სამსახურს“ ნიმნაედა.
საბოლოოდ განვიხილოთ ხაუჟელის ნუსხის მონაცემები. ხაუ-
ჟელის ნუსხაში სულ ოცი კაცია. 428-ე მუხლით უკვე იწყება ახა-
ლ სოფლის ღაჩუს კაცების ნესხა. ხოლო 433-ე მუხლით კი გუ-
ფუს კაცების ნუსხაა მოცემული. ხაუჟელის ოც კაცს ყველას ერთ-
ნაირად მართებს: ქანდაქე და სამოგვე. საპურობო, საპი დღის
მუშაობა, ლაშქრობა და სამსახური. ხაუჟელის ნუსხას, რობელშივ,
როგორც აღვნიშნეთ, მოცემულია აგრეთვე ღაჩუს და გუფუს ნუს–
ხები, მოსდევს ტყავოუს მეთევზეთა ნუსხა: „არის ტყავოუს მე-

55 ქართ. სამ. ძეგლ. III, ჯე. 427.

56 იქვე, გვ. 427.
115.
თევზე მენაკტე“. ამ ნუსხის ბოლოში კი მიწერილია: „არის ხაუ-
ჟელს მოინალე ოთხი“? ამგვარად, როგორც ვხედავთ, ხაუჟელის
მოინალეები საერთოდ ნუსხაში შეტანილები არ არიან. ეს გარე–-
მოება გასაოცარი არც არის: ხაუჟელის მოინალეებს, თილითის
მოინალეების მსგავსად, როგორც ჩანს, ბეგარა არ ევალებოდათ და
ამიტომ მათი სპეციალური ჩამოწერა არ მიიჩნიეს საჭიროდ.
ყოველივე ამის შემდეგ განვიხილავთ ლევან დადიანის 1642
წ. გაცემულ შეწირულობის წიგნს, რომლისთვისაც რატომღაც არც
ერთ მკვლევარს ყურადღება არ მიუქცევია, საბუთი კი შეიცავს
ფრიად საინტერესო ცნობას მოინალე გლეხის შესახებ.
„.-.კურთხეულისა პატრონისა ხელმწიფისა მამისა ჩემისა
მანუჩარისა სულისა საოხად და საცხოუნებლად, ეწერს, სადაც
დაეცა, აღვაშენეთ საყდარი. შემოგწირეთ ნაყუთუნოუ ს_+-
ს ახლე შენაწირაი ყუფნიასსეული, ბაში, მისი მამულითა მაწა
საყანეთი, სანადიროთა, სახოხბეთა, წყლითა, ყოვლის ფერითა შე-
მოსავლითა, გამოსავლითა. ერთი კვამლი მოსახლე კაცი ლესარეს
––
ხვბაი სარია, მისის ყოვლისფერითა სახლ-კარითა, მამულიეთა, ალა–
გითა, მეორე მოსახლე კაცი სამინა მათიკოჩი, მართებს ბეგარა: სამი
საკლავი, ამასთან მართებს 12 კოკა ღვინო, და 12 ლიჯიბი ღომი,
კიდევ ღომი ერთი ხალა (?). ხჭბაი სარიას ოჩხოლი, ზროხა, მისის
ღვინითა და ღომითა მართებს, მისი წინამძღვრის საჭყელითა,
პური, თეუზი, ყველი, თითო ქათმითა. სამინა აწყდა (ამოწყდა),
შიო ყეეძია დაგვიყენებია, მანა აგრევე მოართვას, კიდევ ბამს
ერთი მოსახლე სოგიჯუმა გეგია ნაპარტახლში გოჯუასეულსა და-
ვაყენეთ. ამას მართებს სამი საკლავი, ერთი ყველი, უნდა სააღაპო
მესამე საკლავის გამოართვან. ამასთან მართებს ღვინო 16 კოკა,
ღომიცა 16 ლიჯიში. მესი საბერო. ამავე ბაშს მეოთხე გეტანჯია
გვირია. ამას მართებს ერთი საკლავი, 5 კოკა ღვინო, ღომი 10 ლი-
ჯიში, ღომი მისი საბერო, ერთი ქათამი, მეხუთე მოინალე
ნიას )1 მუშა კაცი დამოჯალაბეთ შეგვიწირავს
შარგვიმანჩიაი შიჭინა. ამას სიჭინას მართებს (აქ ბწკარ
ნახევარი არ იკითხება).. ხახუტაი ჭითასქა,ა ამას მართებს სამი
საკლავი, 15 კოკა ღვინო, 3 კალთა ღომი, მისი პური საბერო: ყვე-
ლი, თეუზი, კვერცხი, მარილი, ერთი ქათამი, ამავე ხახუტა ჭითა-
სქას მართებს ყანის მუშაობა წინამძღვრისთი თითო კვირაში სამი

5? ქართ. სამ. ძეგლ. III. გვ. 434.

116
დღის ყანის მუშაობა“5ზ, მთლიანად ლევან დადიანი სწირავს თვრა–
მეტ გლეხს. აქედან დაბეგრილია 16 გლეხი, მოინალეს კი ბეგარა არ”
მართებს. მასზე მხოლოდ ნათქვამია, რომ ის „მუშა კაცია", მო(–>
ნალის „მუშა კაცობა“ რომ მესეფეობაში, ანუ სამინდვრე სამუ-
შაოებში არ მდგომარეობდა, ეს კარგად ჩანს ამავე საბუთიდან; სა–
ბუთის მიხედვით ხახუტა ჭითასქას მართებს კვირაში სამი დღის
ყანის მუშაობა, მაგრამ ის მოინალედ არ იწოდება. აღსანიშნავია,
რომ ხახუტას ყანის მუშაობასთან ერთად მართებს სრული ბეგარა,
იმ დროს როცა მოინალეს ბეგარა საერთოდ არ ევალება. საბუთში
მოინალის და მოჯალაბის ერთად მოხსენიებაც ამ ორი კატეგორიის
სიახლოვეზე უნდა მეტყველებდეს.
საბოლოოდ, თუ შევაჯამებთ საბუთების მონაცემებს მოინალე
გლეხების შესახებ, შემდეგ სურათს მივიღებთ: მოინალე გლეხები
საბუთებში გვხვდებიან ოცდათვრამეტჯერ, აქედან ოც შემთხვევა–
ში მათ აკისრიათ ბეგარა, მაგრამ, მოსასახლე გლეხების მსგავსად,
ფრიად შეკვეცილი ოდენობით. თვრამეტ შემთხვევაში მათ არავი-
თარი ბეგარა არ მართებთ. მოინალეს არც ერთ შემთხვევაში არ-
ევალება სამინდღვრე სამუშაოები: ყანობა, მუშაობა, თიბვა ისლის
აღება და სხვა. ერთადერთი ვალდებულება მოინალის არის მოინა-
ლობა, ანუ, ჩვენი აზრით, ქართული ტერმინოლოგიით იგივე „ყოვ–
ლის დღის სასახლის სამსახური“, ორ შემთხვევაში მოიმაღ-ეს ევა-
ლება მხოლოღ ტვირთი და ერთხელ ჭურის რეცხვა. C-გ შენოხვე-
ქებში საბუთები (მაგ. ჩვენ მიერ ზემოთ განხილული საბუთები
სოფელი ხოირისა და სასახლე ხოირის შესახებ საკათალიკო'ხო
დავთრის სუბვის სასახლის ნუსხა და სხვა) აშკარად მიგვითითებენ,
მოსასახლე–– მოინალე გლეხების იგივეობის შესახებ.
საბოლოოდ შეიძლება დავასკვნათ:
1. 'სევე, როგორც ყველგან, დასავლეთ საქართველოშიც, ფე“
ოდალის მამული შედგებოდა ორი სამეურნეო ერთეულისაგან: ა)
საგლეხო მეურნეობა, ანუ სოფელი თავისი საკომლოებით, ტყე-
ებით, მინდვრებით, წყლებით, „მისის სამართლიანი საზღვრითა“
და ბ) საბატონო მიწა, ბატონის პირადი მეურნეობა, ანუ
-–- „სას–-
ახლე“. ,
2. ამის მიხედვით დასავლეთ საქართველოში გლეხობაც იყო-
ფა ორ დიდ კატეგორიად: ა) სოფელში მოსახლე გლეხები და ბ)

სხ ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფონდი Cძ 6740.

117
 საბატონო მიწაზე მოსახლე და საბატონო მეურნეობის სხვადასხვა
დარგების მიხედვით სპეციალიზირებული გლეხები.
ვ. გლეხთა ამ უკანასკნელ კატეგორიას განეკუთვნებიან მო-
სასახლე-მოინალეები და მოჯალაბეები,
4. განსხვავებ მოინალე-მოსასახლესა და მოჯალაბეს შო-
რის საასახურებრივი ხასიათისაა
–- ისინი ემსახურებიან საბატონო
მეურნეობის სხვადასხვა ნაწილს მოსასახლე-მოინალე გლეხები
ცხოერობენ საბატონო მიწაზე და ემსახურებიან საბატონო მეურ-
ნეობის სხვადასხვა დარგს, ვენახ-ხარდნებს, სათევზო ტბებსა და
მდინარეებს, ჯოგების საღობებს, ვურ-მარნებსა და სსვა. მოჯალა–
ბე გლესები სახლობენ ბატონის სახლში, ან მის კარ-მიდამოში და
ემსახურებიან ბატონის კარ-მიდამოს, უშუალოდ მის საცხოვრებელ
სახლს და მეს ოჯახს.
5. მოსასახლე
–– მოინალე გლეხების არსებობა დასავლეთ სა-
გქართვეელოზი XV-XVI სს, მიუთითებს საბატონო მეურნეობის
ზრდაზე. ს:ერთოდ, ამ საგლეხო კატეგორიის წარმოქმნა უნდა უკავ-
შირდებოდეს პირადი მეურნეობისადმი ფეოდალის გაზრდილ ინტე-
რესს. მისი უფრო მეტად ინტენსიფიკაციის ცდას.
6. XVII ს, II-ნახევრიდან დასავლეთ საქართველოში ფეოდა-
ლის პირადი მეურნეობა კნინდება. ამასთან დაკავშირებით მთელი
XVII--XVIII სს, სიგრძეზე მცირდება «·ზოსპსახლე
–– მოინალე, გლე-
ხების რაოდენობა. საბუთებში იშვიათად იხსენიება მათი სალკეუ-
ლი სახეები: მაგ., 1787 წ. ერთ საბუთში
–– მესაღობე; გრიგოლ კა–-
თალიკოსე 1733 წ, საბუთში –– მეპხორეები; XVIII ს, არც. ერ-
თხელ არ გვხვდება ტერმინი მო ინ ალე; ასეგე XIX ს. სამეგრე-
ლოს გლეხობის არც ერთი აღმწერი (არც რაფ. ერისთავი, არც
ბორიხდინი) არ ასახელებს მოინალე გლეხს, იმ დროს როცა მათ-
თვის ცნობილია მოჯალაბის მეგრული სინონიმი „დოლმახორე“.

11). სოფელში მცხოვრებ გლესთა კატებგორიები

ზემოთ ჩვენ განვიხილეთ ფეოდალის მიწაზე მსხდომ გლეხთა

კატეგორიები, ახლა განვიხილოთ სოფელში მოსახლე გლეხები.
თავიანთი უფლებრივი მდგომარეობის მიხედვით დასავლეთ სა-
ქართველოში სოფელში მოსახლე გლეხებში გამოირჩევა შემდეგი
კატეგორიები:
118
 1. მკვიღრი, მემკვიდრე (მკვიდრი გლეხი დასავლეთ საქართვე-
ლოშე აღნ-შნავდა არა მარტო ძირ ყმას, არამედ–– მამულის მქო–-
ნე, მიწაზე მიმაგრებულ გლეხს, „მოსახლეს“)!.
2. „გარეთმოსული“
–- ნებიერი და მინდობილი.
განეიხილოთ ისინი ცალ-ცალკე.

1. მკვიდრი, ანუ „მოსახლე« გლეხები

ა აზატი გლეხები

როგორც უკვე მსახურის წოდებაზე საუბრისას აღვნიშნეთ,

ისტორიოგრაფიაში აზრთა სხვადასხვაობაა აზატი გლეხების თაო-
ბახე. ნაწილი ისტორიკოსებისა –– ლ. მუსხელიშვილი?, ედ. ხოშ-
ტარიამ, ნ, ასათიანიჭ, გ, ჯამბურია: -- თვლიან, რომ აზატი გლეხი
იგივე მს:ხურია. დ. გვრიტიშვილიმნ, გ. აკოფაშვილი, ო, სოსელიაზ
კი ახატ გლეხებს მსახურისაგან განსხვავებულად განიხილაეენ.
გ. ჯაქბურია, აიგივებს რა აზატს მსახურთან, ცდილობს გაარ–
კვიოს მაინც რატომ მოხდა ეს ტერმინოლოგიური ცვლილება. „ბუ–

1 აღმოს, საქართველოში ამ ტერმინის ასეთი მნიშვნელობით ზმარების რემთხ-

ვეეას განიხილავს დ. მეგრელაძე. მკვლევარი აღნიშნავს. რომ „მკვიდრი“ გლეხი მა
მულიანის, ანუ მიწიანი გლეხის სინონიმია, ხოლო -ბოგანო“ კი 'უმიწაწყლოსი, იხ. დ.
მეგრელაძე, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათეის XVI-XVII სს. აღმოსავლეთ
საქართველოში, მოამბე, 1963, M 3, გე. 216--217. იხ. აგრეთვე გ. ჯამბურია, სოც-
ალური ურთიერთობა და კლას–ბრივი ბრძოლა..., ნარკვევები IV, გე. 189.
3 ლ.მუსხელიძვილი,დასავ–ეთ საქართველოს გლეხობის სოციალ-ეკო–-
ნომიური კატეგორიები XVI--XVII სს. ენიმკის მოამბე, V–- VI, 1940, გვ. 315.
შედ, ხომტარია, გლეხობის სოციალერი მდგომარეობა XVII-XVIII
სს. ქართლში, ისტორ. ინსტიტუტის შოომებ“, V, 1960, გვ. 77.
4 ნ ასათიანი, კახეთის გლეხობა XVI-XVIII სს. საკანდიდატო დისერტ.
(მ,)5ქანაზე' ნაბეჭდი), გვ. 175.
6 გ. ჯამბურია, სოციალური ურთიერთობა და კლასობრივი ბრძოლა სა-
ქართველომი XVI-- XVIII სს. საქართველოს ისტორიის ნაოკეევები, ტ. IV, გვ.
190. მისიეე, საქართველოს სოციალერ-პოლიტიკური ვითარება XVII ს. პირეელ
ნახევარში (სადოქტორო დისერტაცია, მანქანაზე ნაბექდი), 1975, გვ. 78.
6 დ. გვრიტი შვილი, ნარკეევები საქართველოს ისტორიიდან, წ. II,
1962, გე. 68, მისიქე, ფეოდალური საქართველოს სოციალური ურთიერთობის ის-
ტორიიდან, 1955, გე. 196.
7 გ. აკოფა შეილი, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVII-XVIII
სს. აღმოსავლეთ საქართვე ლოში, მსკი, ნაკვ. 34, 1962, გვ. 69,
ზო. სოსელია, ფეოდალური ხანის დას. საქართველოს ისტორიიდან,
1966, გვ. 96. მისიეე, აზატ გლეხთა კატეგორია დას. საქართველოში, მსკი, ნაკვ. 33,
1960, გე. 185.
119
 ნებრივია ისმის კითხვა ––- აღნიშნავს მკვლევარი
–– რატომ ეწოდა
მსახურს აზატი ან თარხანი, ან უკეთ: რატომ გაუჩნდა მსა–
ხურს, რომელსაც ადრე მხოლოდ ერთი სა-
ბელი ჰქონდა, მეორე სახელიც გვიანსაშუა-
ლო საუკუნეებში? (ხაზი ჩვენია–– მ. ს.) ამ კითხვას ავ–-
ტორი შემდეგნაირად პასუხობს: „რადგან გათარხნებულ გააზატე–
ბული მებეგრე, ჩვეულებრივ, მსახური ხდებოდა, მსახურების სა-
ხელად, ბუნებრივია, თარხანიც (ან აზატი) გავრცელდა” 9,
ახლა ვნახოთ, მართლაც სწორედ მსახურის შემცვლელად
შემოვიდნენ ტერმინები აზატი და თარხანი, თუ მათ შეცვალეს რა-
იმე სხვა ტერმინი ასეთი ტიპის გლეხის აღსანიშნავად.
საბუთებზე დაკვირვებამ დაგვარწმუნა, რომ XII--XV #ს, დას.
საქართველოში აზატი, ანუ თარხანი გლეხის აღსანიშნავად ხმარე–-
ბოდა ადგილობრივი, ძველი ქართული ტერმინი „მეხადილე გლე-
ხი“. ამ ტერმინ იცნობს ბიჭვინთის იადგარი, რომელიც თუმცა
ნატყუარი ძეგლია, მაგრამ თავის თავად XVI ს-ის პირველი ნა–-
ხევრისაა (1525–-1550). აი, რა ტერმინებს ხმარობს ეს ძეგლი:
16. ვინცა კათალიკოზისა ყ მ ა-მსახური მოკლას...
17. ვინცა საკდრის მოინალე კაცი მოკლას...
18. და ვინც ბიჭკნთის გარეშემო სოფელი და გლეხნი... და–-
არბიოს...
19 სხუანი რანიცა აგარანი და სოფელნი... სწერია. იმათ ში-
ნა მსხლობელნი გლეხნი, მსახურნი და მოინალე
ვინცა მოკლას...
26. ვინცა ბიქკნთის საყდრის ყმის მეჯინიბე, ანუ მეხა-
დილე, ანუ §წყემსი სცეს, ანუ გაძარცუოს...41)9,
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ძეგლში ნახსენებია მსახური, მო-
ინალე, გლეხი, მეხადილე და არ გვხვდება აზატი, თუმცა 1573
წ-ის „ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთარში“ აზატი
უკეე აღნიშნავს სრულიად გარკვეული ტიპის გლეხს და თანაც
ეს ტერმინი ამ ტიპის გლეხის აღსანიშნავად, დავთრის მეხედვით,
უკვე ფრიად გავრცელებული ჩანს: „როგორც სხვას აზატსა მარ-
თებს“ –– ვკითხულობთ წყაროში. როგორც ჩანს, ასეთ ტერმინო-:

წგ. ჯამბურია, საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ვითარება XVII

ს, 1 ნახევარში, სადოქტორო დისერტაცია, 1975, გვ. 78-79.
10 ქართ. სამ. ძეგლ., 11, გვ. 176.

120
ლოგიურ ცვლილებას, „მეხადილის“ შეცვლას „აზატით“ სწორედ
XV-- XVI სს.-ის მანძილზე უნდა ჰქონოდა ადგილი.
მეხადილე გლეხის რაობის დასადგენად „ბიჭვინთის იადგარი“
არავითარ ცნობას არ იძლევა. აქ მეხადილე დასახელებულია მეჯი–
ნიბის და მწყემსის გვერდით და არ ჩანს, რომ ის ზოგადი ტერმი-
ნი იყოს გარკვეული ტიპის გლეხის აღსანიშნავად. ამ მხრივ ფრიად
საგულისხმოა შამადავლა დადიანის საბუთი საკათალიკოზო სარგოს
შესახებ (1470--74 წწ. პირი XVII 4-ის):
„აგრევე ჩუენ ბატონმა დადიან-გურიელმან შამანდავლა,
მოვიკითხეთ იადგარი, ძუელთაცა აგრე ეწერა: ვინცა ხოფის საყ-
დარს გარშემო უპატიობა იკადროს, ანუ გლეხი და ან)ე ჯოგი წა–-
უსხას, ანუ ქურდობა ქნას, ანუ სასახლეს Iმი)უხდეს და გატეხოსა,
ათი გლეხი დაეუღრვოს საყდარსა... ზედან მოუხდეს, დაარბიოს,
დააწუას.. მეხადილე კუამლი გლე ხი დაე(ურვოს|!...
ლოდ, ანუ ღალატითა კავი მოკლას, ორი ზომა |სის)ხლი დაეურ-
ვოს, ვინცა ძმათაგანსა უპატიობა ჰკადროს ანუ აგინოს, ათასი ბოტ-
(ინატი დაუ|ურვოს“!!.
საბუთის მიხედვით იზრდება სასჯელი და მის შესაბამისად
გლეხთა განსხვავებული კატეგორია უნდა დაეურვოს საყდარს. ერთ
შემთხვევაში (გაძარცვა, ჯოგის წასხმა), გლეხი და მეორე შემ-
თხვევაში (დაწვა, დარბევა) –– მეხადილე გლეხი.
სხვათა შორის, ეს საბუთი ხელთ ჰქონდა ლევან II დად“ანს
და უკვე მის დროს ყოფილა ფრიად დაზიანებული და საჭირო გამ-
ხდარა მისი განახლება, აი, რას ამბობს ლევან დადიანი თავის განა–
ხლებულ იადგარ?შ“:
„ესე ვითარცა დადიან გურიელისა, სულ კურთხეულისა სამა-
დავლას:გან გარიგებული სიგელი ვნახეთ, ესრედ ეწერა და გაე–
რიგა4!2,
ამის შევდეგ ლევან IL დადიანი სიტყვასიტყვით «იმეორებს
შამადავლას იადგარს და არაფერს არ ცვლის ტექსტში. ზემოთ
მოყვანილი ნაწყვეტი შემდეგნაირად გამოიყურება ლევან II და-
დიანის რედაქციით:
„აგრევე ჩვენ, პატრონმან, დადიან-გურიელმან შამადავლამ,
იადგარი ძუელითგანი ვნახეთ და ასრე ყოფილიყო ძუელითგან დ>

1 ს, კაკაბაძე, დას. საქართველოს საეკ 'ლესიო საბუთები, 1, 1921, გვ. 1-

12 ექ, თაყა იშვილი, საქართველოს სიძველენი, ტ. 1, 1920, გვ. 27.
121:
ესრეთ ეწერა: „ვინცა ხოფისა საყდრისა გარშემო უპატიობა იკად-
როს, ანუ გლეხი დაურბიოს. ანუ ჯოგი წაუსხას, ანუ ქურდობა ქნას,
ან სასახლეს მოუხდეს და გატეხოს. ათი გლეხი დაუურვოს
საყდარსა, ვინცა სახოფოსა ზედან მოუხდეს, დარბიოს, და და-
წუას, მეხადილე გლეხი დაუურვოს საყდარსა, ბოდ
(2), ანუ ღალატითა კაცი მოუკლან ორი ზომა სისხლი დაეურვოს:
ვინცა ძაათაგანსა უპატიობა ჰკადროს, ანუ აგინოს, ათასი პოტინა–-
ტი დ:ეურვოს"!3.
ლევან დადიანის იადგარის ეს ნაწყვეტი იმისათვის მოვიყვა-
ნეთ, რომ გვეჩვენებია როგორ ანახლებს ის საბუთს: მან შამადავ–-
ლას საბ-თი, რადგან ის უკვე ღაზიანებული იყო, უბრალოდ ახ-
ლად გაღააწერია და ყველაფერი უცვლელად დატოვა. თავის დრო-
ზე ასე მოიქცა თვით შამადავლაც. ხოფის იადგარი შამადავლაზე
ბევრად უფრო ადრე იყო შედგენილი, როგორც ჩანს, ის შამადავ-
ლას დროს უკვე განახლებას საჭიროებდა, ეს ადგილი რომ შამა-
დავლას ძველი იადგარიდან უცვლელად აქვს გადმოტანილი, ეს
კარგად ჩანს მისივე სიტყვებიდან: „მოვიკითხეთ იადგარი, ძველ-
თაცა აგრე ეწერა“. მაინც როდის უნდა შექმნილიყო ხოფის იად-
„გარი, ან. ყოველ შემთხვევაში, ისეთი ტიპის იადგარი, რომლის
'მსგავსაღ გადმოწერილია შემდეგი ხოფის იადგარი? თვით საბუთის
მიხედეით ეს უნდა მომხდარიყო იმ პერიოდში, როდესაც ჯერ
კიდევ დ:Lავლეთ საქართველოში ფულის ერთეულად ხმარებაში
იყო ბოტინატი.
მეხადილე გლეხი გვხვდება აგრეთვე ალექსანდრე მეფის სა-
სისხლო სიგელში, რომელიც თავისთავად ნატყუარი ძეგლია, მაგ-
რამ, როგორც ჩანს, რაღაც ძველი სიგელის მიხედვითაა შედგენი-
ლი: „თოფურიძისა გვარისა კაცი მოკლას, 600.000 ძველი კირმა-
ნაული დაგ“ურვოს სანახშირო და 900.000 თეთრი და მას გარეთ
10 მეხადილე გლეხი“).
„მეხადილე კაცს“ იცნობს ქუთაისის გამოსავალი ბეგრის დავ-
„თრის ბახე-ს ნუსხა, რომელიც საერთოდ ცნობილია არქაიზმებით
(„ჩითაზური“, „თეთრის“ ნაცვლად, „სამსახური ოჩისა“). შს. კაკა
ბაძე ამ ნუსხას XIV-XV სს, მიჯნით ათარიღებდა!. «ი. დოლიძე

9 ექ თაყაიშეილი, საქართველოს სიძველენი, ტ. I, 1920, გვ. 27.

14 ხე–ნაწერთა ინსტიტუტი, ფონდი C)ძ-9517.
10 ს ჯაკაბაძე, ქუთაისის საკდრის დავთუის უძველესი ნაწილი, საისტო-
რიო მოამზე, წ, I, 1925, გე. 247.

122
მას XV ს. ბოლოს მიაკუთვნებს! როგორც ვხედავთ, ნუსხის შედ-
გენის ზემო ზღვარი XV საუკუნეს არ სცილდება.
აღნიშნული საბუთები Cხარს უჭერს ჩვენს თვალსაზრისს, რომ
XII--–-XV ბს. დასავლეთ საქართველოში არსებობდა გლეხთა ორი
ძირითაღი კატეგორია: მეხადელე და მებეგრე. ამ ვარაუდს კარგად
უდგება „ბექა-აღბუღას სამა”თლის“ მოწავემებიც სამ»რთალი,
როგორც ცნობილია, იცნობს სსახურის გარდა გლეხს, რომლის
სიახლის ფასი 400 თეთრია, და გლეხს, რომლის სისხლის ფასი 1000
თეთრი), ე. ი. ისეთ გლეხს, რონელიც თავისი მდგომარეობით
უტოლღება სსახურს. ესენი ი«Lეთი გლეხებია, რომლებსაც „პატ-
რონი იცნობს სიკეთესა ზედა“. დ. მეგრელაძე თვლის, რომ განს-
ხვავება ამ ორი ტიპის გლეხს მორის ეკონომიური მდგომარეობის
სხვადასხეაობაში უნდა .„ვეძ-ოი"!'?. მკვლევარი აღნისსავს, რომ
»გლესობის ეკონომიური აღზეეებისათვის ერთ-ერთი ხელშემწყო-
ბი პირობათაგანი იყო გაახზატება და შეუვალობის მინიჭება. რაც
„სიკეთესა ზედა+“ ცნობის იურიდიული ალიარება იყო!ზ“,
მართლაც, როდესაც სამართლებრივი კოდექსი აწესებს Lისხ-
ლის ფასს, რა თქმა უნდა, ის გულისხმობს სრულიად გა“კვეულ
წოდებას, ან კატეგორიას, ამდენად გლეხი, რომელსაც „პატრონი
იცნობს სიკეთესა ზედა", სრულიად განსახღვრული. გარკვეული
კატეგორიაა გლეხისა, რომლის რაობა დავას არ იწვევს. წინააღ-
მდეგ შესთავევაში ყველა ბატონი, მეტი “ანახღაურების მიღების
მიზნით, იტყოდა, რომ თავის მოკლულ გლეხს იცნობს „სიკეთე-
სა ზედა". ეს გლეხი, თავისი ვალდებულებებით და მდგომარეო–
ბით, უახლოვდება მსახურს. თუ მივიღებთ, რომ XII--XV LL. დასავ“
ლეთ საქართველოში ცნობილი იყო გლეხის ორი ტიპი: მებეგრე
გლეხი და მეხადილე გლეხი; შეიძლება დავუშვათ, რომ ბექა-აღ-
ბუღას სამართალში მოხსენიებელი გლეხი, რომლის სისხლის ფასი
1000 თეთრია, შეესატყვისება დას. საქართველოს მეხადილე გლეხს.
როგორც ჩანს, თვით ტერმინი „მეხადილე გლეხი“ დამახასიათე–
ბელი იყო მხოლოდ დასავლეთ საქართველოსათვის, რადგან აღმო–
სავლურ ქართულ საბუთებში ის არ გვხვდება.

10 ი, დოლიძე, ქართ. საზ. ძეგლ.., 1II, გვ. 1160.

7 დ.მეგრე ლა ძე, გლეხობის ეკონ. მდგომარეობა XIII ს-ის 1L ნახევრიდან
-XV ს-მდე, კრებულში: ნარკვევები ფეოღალური საქართველოს გლეხობის ისტორი-
იდან, 1967, უე. 83.
8.6 ქ ვე. გქ. 84

123
 ახლა შევამოწმოთ რამდენად საფუძვლიანია ჩვენი თვალსა-
ზრისი, რომ XVI #«., ბოლოდან დასავლეთ საქართველოზი არსებუ“:
ლი აზატის კატეგორია იდენტურია უფრო ადრეული პერიოდის.
წყაროებში მოხსენიებული მეხადილე გლეხისა. განვიხილოთ „მე-.
ხადილე გლეხი“-ს შინაარსი.
როგორც თვით ტერმინი გვიჩვენებს, მეხადილე ხადილის, ანუ
მასპინძლობის მოვალე გლეხია. მეხადილეები შეიძლებოდა ყო-
ფილიყვნენ ერთიანად, რომელიმე მხარის, ან სოფლის გლეხები. მაგ.,
ერთ უთარიღო საბუთში, რომელსაც თავი და ბოლო აკლია და
რომელსაც ექ. თაყაიშვილი ათარიღებს XVII ს-ით, ვკითხულობთ:
„ხობს ალაფო მეხადილე ჩაგავა, სამი ლოღარიკი სანთელი... ბიას
კოჩიორე სიჭინავა მეხადილე, სამი ლოღარიკი სანთელი... ხორ-
გას რაც არის ყველა მეხადილე არის, აზნა-
ურის ყმას გარდა“!)9,
მეხადილე გლეხი ჩვეულებრივ გლეხხე უფრო შეძლებული
იყო. ეს კარგად ჩანს უკვე ზემოთ განხილულ ხოფის იადგარიდან.
საბუთის მიხედვით, როცა ეკლესიისათვის მიყენებული ზარალე
შედარებით მცირეა (ქურდობა, გაძარცვა, ჯოგის წასხმა), ანაზღა-.
ურება გლეხით ხდება, ხოლო როცა ზარალი უფრო დიდია (დარბე–
ვა, დაწვა)
–– მეხადილე გლეხი უნდა დაეურვოს ეკლესიას.
მეხადილის მიმართების შესახებ სხვა ტიპის გლეხთან საინ-
ტერესო ცნობებს გვაწვდიან გრიგოლ კათალიკოსის საბუთები. მაგ.,
1696-1715 წწ-ში გაცემულ საბუთში ვკითხულობთ: „ამ ჩემს
შეწერულს კაცებს ვისაც სანთელი ემართოს, მეხადილე კაცისა-
თვის საკლავი შეგვიწევია და მეღორე კაცისათვის უფროსი
საკლავი%29,
აქ მეღორე კაცი იგივე მებეგრე, ანე თავი-ბეგრის გადამხდელ
გლეხს გულისხმობს. უფრო მეტიც: თვით ტერმენი „გლეხი“ თავი-
სი ყველახე უფრო ვიწრო გაგებით მებეგოე გლეხს ნიშნავდა
(ტერმინი „გლეხი“, როგორც ცნობილია, მოიცავდა მსახურსაც და
გლეხსაც, მაგრამ დასავლეთ საქართველოში მას კიდევ უფრო ვი-
წრო მნიშვნელობაც ჰქონდა: გლეხი თავისთავად იყოფოდა „მეხა-.
დილე გლეხად“ და გლეხად, ანუ მებეგრედ). ეს კარგად ჩანს გრი-.
გოლ კათალიკოსის 1706 წ. გაცემული საბუთიდან:

ექ, თაყაიშვილი, საქართველოს სიძველენი, 1, 1920, გვ. 55.

2 ს, კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბუთები, I, 1921, გე. 117.

124
 „ნაჟანარეულებს გლეხებს უფროის უმცროსი ღორი ემართაი
და მეხადილეს საჩუქარი ემართა მეხადილისთვის საჩე-
ქარი შეგვიწევიათთ და გლეხისათვის უმცროსი ღორი“?!.
როგორც ვხედავთ, აქ გლეხი მეღორე კაცის მნიშვნელობითაა
ნახმარი. მეღორე რომ ღორის მებეგრეს უდრიდა, ეს ჩანს შემ–-
დეგი საბუთიდან:
„ამ ჩვენს შეწირულს კაცს ყველას ბეგრათ სამთელი დავა-
დევით: ცხენის წყლის გამოღმა, იძერეთის ქვეყანას
–– თითო შა-
მახური და გაღმა ოდიშის ქვეყანას
–– 5––-5 ლოღარიკონი, ამის
მაგიერად მეხადილეს საჩუქარი ამოუწერეთ და ღორის
მებეგრეს თითო საკლავი"2?.
ამრიგად, მეხადილე უპირისპირდება ღორის მებეგრეს, ანუ
თავიბეგრის გადამხდელ გლეხს. XVII–--XVIII სს-ში ტერმინი მე–
ხადილე გლეხი თითქმის არ გვხვდება წყაროებში. მეხადილის ტი–
პის გლეხის აღსანიშნავად შემოდის ტერმინი „აზატი“.
განვიხილოთ ახლა ცნობები ახატ გლეხებზე. როგორც უკვე
აღენიშნეთ, „აზატი“ დასავლეთ საქართველოში პირველად გვხვდე–
ბა ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრის ნუსხაში.
„მართებს შალაბერიძეს აბრამასა ღვინო კოკა 28, ღომი ურე-
მი 1, ნაოთხალი 2, ფეტვი მკვლავი 30, საკლავი 1, მისი ყველი,
კუერცხი და თევზი. ყველი ლიტრა ერთი, გოჭი და ქათამი, ტვრთი,
მუშაობალ, როდისცა მოუნდეს ქუთაის თვთო თეთრის ყავრის
მიტანა; ან უნდა იქნას ესე, და ან რაც სხუამან აზატმან
ქნას, პურის ჭამა და ცხენით სამსახური“23,
იმავე ნუსხაში სხვა ადგილას კითხულობთ: „ღვინო კოკა 28,
ღომი ურემი 1, ნაოთხალი 2, საკლავი 1, გოჭი და ქათამი, მისი ყვე–
ლი.. ტვირთი, მუშაობაი.. ამას ნუღარ იქს, რაც სხუამან
აზატმან ქნას, პურის ჭამა და ცხენით სამსახური და ლაშ-
ქრობაი, ქუთაისის საყდრის მუშაობაი +294,
როგორც ვხედავთ, ამ ორი აზატის სამსახურებრივი
ვალდებულება განსხვავებულია: ერთს მართებს მარტო ცხე–
ნით სამსახური, მეორეს კა დამატებით მართებს ლაშქრობა და მუ–-

51 ს, კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბუთები, I, 1921, გე. 92.

მბ იქვე, გე, 145.
29% ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 304,
იქვე, გვ. 306.
125
 შაობა, რაც შეხება მათ საბეგრო ვალდებულებებს, აქ გან-
მსაზღვრელი და ძირითადი ის არის. რომ მათ თავი-ბეგრ-ს მაგივ–
რად ევალებათ პურის ქამა, ანუ სამასპინძლო. ამიტომ ეს გლეხე–
ბი აღარ არიან „მეღორე“, ანუ „ღორის მებეგრე“ გლეხები.
აზატის რაობის დასადგენად საინტერესოა თვით ხადილის (პუ-
რისჭამა, საპურობა, სამეგრელოში
–– გოქკუმური) შემადგენლო-
ბის გარკვევა. ამ საკითხს ჩვენ საბეგრო ვალდებულებისადმი მიძ-
ღვნილ თავში ვეხებით. აქ კი მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ პური-ჭამა,
ანუ ბატონის გამასპინძლება ევალებოდათ როგორც მებეგრე,
-«სევე ახ-ტ გლეხებს, ოღონდ აზატ გლეხს, სამასპინძლოს გარდა,
შეიძლებოდა დაკისრებული ჰქონოდა ძღვენი, ხოლო ღორის მე-
ბეგრე დატვირთული იყო მრავალი სხვადასხვა სახის გამოსაღებით.
მაგრამ პრინციპული განსხვავება იყო თვით მებეგრის და აზატის
პურის-ჭამის ვალდებულებაში. მებეგრე გლეხი, თუ მას ევალებო-
და „პურის-ქამა“, ამ ბეგარას იხდიდა ღორით, იმ დროს როდესაც
აზატის სამასპინძლო ძროხით გადაიხდებოდა. აი, როგორ აღწერს
აზატის ვალდებულებებს XIX ს, რაფ. ერისთავი.
„აზატი ქვემო სამეგრელომი მოვალეა ბატონს გადაუხადოს
ყოველ ორ წელიწადში ერთხელ თითო საუკეთესო ძროხ., 1-2
ქილა ღომი, და 1–- 2კოკა ღვინო. უნდა გაუმასპინძლდეს ბატონს
და მისს ოჯახობას წელიწადმი ერთხელ... ..ისეთი აზატიც არ-ს
ხოლმე, რომ იმ წელიწადს როცა, არ უნდა გადაიხადოს ძროხა და
ძროხასთან მოყოლებული ხორაგი, ვალდებულია მოუყვანოს ბა-
ტონს თითო თხა, ან „კხვარი.. თითო ქილა ღომი და თითო კოკა
ღვინო...

აზატი ზემო სამეგრელოში... იგივეა. რაც ქვემო სამეგრელოში,

„განსხვავება ის არის, რომ აქ ისინი არ იხდიან ღომსა და ღეინოს,
რომ აქ უმასპინძლდება ბატონსა და მ-ს ოჯახს, როცა კი ეს უკა-
ნასკნელნი ეწვევიან და მიაქვს მასთან ოქირსა-პიჩურის (ქრისტე-
შობის მ:რხვისა) და ოდიდი-პიჩურის (დიდმარხვის) გადასახადი-
სათვის დადგენილი სურსათი425.
გადასახადის სახეობაში ასეთი სხვაობის გამო იყო, რომ, თუ
მებეგრე გლეხის სინონიმად გაზოიყენებოდა დასავლეთ საქართვე-
ლოში ტერმინი „მეღორე“" ან „ღორის მებეგრე“, რაც
ნიშნავდა, რომ ამ გლეხს თავი ბეგარა ევალება (თავი-ბეგოის ძი-

5 კ ბორო ზღინი, რაფ. ერისთავი, მურიე. ბატონემობ, სამეგრე-

ლოში, გე· 102-––-103,.

126
რითად ნაწილად, როგორც ცნობილი: ითვლება ღორი), აზატ“
გლეხის სინონიმად გვხვდება ტერმინი „მე ზროსხე“. ამ მხრევ
საინტერესო ცნობას გვაწვდის ლევან დადიანის მიერ ბიჭვინთის
საყდრისადმი მიცემული შეწირულობის წიგნი (1628 წ.). საბუთში
ჩამოწერილია ცამეტი კაცი, რომლებსაც მართებთ გოქკუჭური
(დადიანი ამ გოჭკუმურს ცვლის აღაპით), აქეღან ექვს გლეხს მარ–
თებს: „ძროხა, საე გუდა ღვინო, ორი ქილა ღომი, ორი ქათამი,
ერთი თევმი პური“: სამ გლეხს მართებს: „ერთი ცხვარი, სამი
გუდა ღვინო, ორი ქილა ღომი, ერთი 'ქათამი“; დანარჩენ ოთხ
გლეხს კი გოპჰკუნური ეეალებოდა ღორით და ახლა დაღიანი უცვ-
ლის მას საპერანგო ტილოთი, ბოლოს კი ვკითხულობთ: „ამ ც.მეტ-
მან მოსახლემან კაცმან: ექვსმან მეზროხე მან კათალიკოზსა
კარგსა ძღვენსა მოართმ-დეს, ვითავა ზოხა (უნდა იყოს ალბათ
ძროხა მ. ს.) მართებL სააღაპოდ, ამისთვის ბეგარა არ გაგვიჩე–
ნია და შვიდმან მოსახლემან: თითო საკლავი, იმისი ღომი და ღვი-
ნო ბეგრად მიართვას ბატონს კათალიკოზსა:26.
როგორც ეხედაეთ, ცამეტი კაცი ორ ჯგუფად იყოფა, რომელ-
თა შორის, ბეგრის მიხეღვით, არსებითი განსხვავებაა შვიღი გლე-
ხი, გარდა გოჭკუმურისა, იხდის თავ–ბეგარა"ს, ექვსმა მეზროზე კავ-
მა კი ძღვენი უნდა მიართვას კათალიკოზს. რადგან, ეს ექვსი გლე-
ხი აზატი გლეხია, რომელიც, ძროხის ხად-ლის (ამ შე?თხვეეაში
აღაპის) გარდა, იხდის ძღვენს,
„მეზროხე!, რომ მართლაც აზატი გლეხის სინონიმად გ-მო-
იყენებოდა, კარგად ჩანს მათხოჯის ნუსხიდა5, სადაც ეკ,კითხელობთ:
„ქ. არის მათხოჯს მეზრობე კაცი:

ქ. შუშუა ფირცხალავა ახლად ანოკვეთილი,

ქ. მახარა ფიოცხალავა,
ქ. მამისთვალი ბარაბიძე...
ქ. ეს აზატი კაცი. აწ ამას გარდა..."”'
მათხოჯის ნუსხას განიხილავს ო. სოსელია და მიდის შემ–
დეგ დასკვნანდე: „XVII ს-ში ახატთა ხსენებას მხოლოდ ზემოთ-
დასახელებულ მათხოჯის ნუსხაში ვხედებით. იქ სულ 15 კომლი
აზატი არის აღრიცხული და ყველა „მეზროხეებად“ არიან წოდებუ-
__
% ს, კაკაზაძე, დას. საქართველოს საბკ. «სბ. 1, გე. 42.
2 ნ ბერძენიშვილი, დოკემენტები საქართველოს სოციალური ის-
ტორიისათვის, L, გვ. 437.
127
ლი. ამგვარად, მათხოჯის აზატთა ვალდებულება ერთი ნორმით
იყო გადაკვეთილი. ამ ნორმის მიხედვით თითოეული აზატი
თითო ძროხას იხდიდა. ამიტომაც აწერია მათხოჯის აზატთა სიას
თავზე: „არის მათხოჯს მეზროხე კაცი“2მ,
ჩვენი ახრით, ასეთი დასკვნა მართებული არ არის. აზატების
შემდეგ სიაში ჩამოწერილია 21 გლეხი –– „მესეფე კაცი“ და მათ-
ზე წყაროში წერია, რომ ესენი არიან „მეურმეულე“, დაპირისპი-
რებით „ურმულ ამოკვეთილთან“, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს სრუ-
ლებითაც არ ნიშნავს, რომ ეს 21 გლეხი მარტო ურმეულ ბეგარას
იხდიდა, უბრალოდ ეს ურმეული ბეგარა (ამ ბეგარის შესახებ იხ.
აქვე გვ. 150--151 )დამახასიათებელი აყო მათთვის, როგორც მე-
სეფე გლეხებისთვის, და ამიტომ მესეფისს პარალელურად მათ
უწოდებენ „მეურმეულს“ ზუსტათ ისევე, როგორც თავი –- ბე“
გრის გადამხდელი გლეხისათვის, ანუ მებეგრე გლეხისათვის, დამა-
ხასიათებელი და განმსაზღვრელი იყო ღორის გამოსაღები, რის
გამოც მებეგრის სინონიმად წყაროებში იხმარება „მეღორე“. ასე-
ვე აზატი გლეხისათვის ძირითადი ნიშანი იყო ის, რომ მას ამოუ-
კვეთეს ღორი და ნაცვლად თავი ბეგრისა, დააკისრეს მასპინძლობა
(ხადილი, პურის-ჭამა) ძროხით. ასე რომ, ეს მათხოჯის „მეზროხე–
უები“, ჩვენი აზრით, ისევე იხდიან ხადილს ძროხით და შესაძლებე-
ლია ძღვენსაც, როგორც ამას იხდიან დადიანის საბუთში დასახე-
ლებული „მეზროხეები“.
საბოლოოდ ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ როგორიც
მებეგრის სინონიმად გამოიყენებოდა ტერ-
მინი „ეღორე", ისევე აზატის სინონიმად
იხმარებოდა ტერმინი „მეზროხე". ეს ორი ტერ-
მინი ზუსტად განსაზღვრავს ძირითად და არსებით სხვაობას ამ ორი
ტიპის გლეხს შორის: „მეღორე“ იყო თავი ბეგრის გადამხდელი,
ხოლო „მეზროხე" ––- სამასპინძლოს გადამხდელი (ხონის დავთარ-
ში გვხვდებიან ხადიაილის გადამხდელი გლეხები, რომელთა ხადი-
ლის შემადგენლობაში ძროხის ნაცვლად ღორი შ ე-
დიოდა, მაგრამ ეს გლეხები მსახურები იყენენ
და არა აზატები).

14 3 .ო. სოსელია, აზატ გლეხთა კატეგორია დასავლეთ საქართველოში,

-მსკი, ნაკვ. 33, 1960, გე. 190.

128
 განვიხილოთ ახლა არქ. ლამბერტის ცნობები სამეგრელოს
გლეხების შესახებ:
„კოლხიდის ანუ ოდიშის ერი შესდგება... აზნაურების და გლე-
ხებისაგან...
აზნაურის წოდებას შეადგენენ აზნაურები და თავადები...
გლეხთა წოდებას შეადგენენ მსახურები და მოინალეები...
არავის არ შეუძლია გამოვიდეს იმ წოდებიდან, რომელშიაც
იგი დაბადებულია, ისე რომ აზნაურს არ შეუძლიან თავადი გახდეს,
მსახურს–– აზნაური და მოინალეს –– მსახური. ყოველი კაცი უნდა
დარჩეს თავის წოდებაში, თუნდაც სიმდიდრით გაუსწორდეს კოლ-
ხიდის უდიდებულეს კაცს“??.
შემდეგ ლამბერტი აღწერს მსახურის და მოინალის სამსახუ–-
რებრივ ვალდებულებებს ბატონის კარზე და დასძენს:
„გარდა პირადი სამსახურისა, ყოველი გლეხი ვალდებულია ბა–
ტონს, მისის მოთხოვნილებისამებრ, აჭამოს წელიწადში ერთხელ,
ორჯელ, ან სამჯერ ჩვეულებისა და იმის მიხედვით, თუ რამდენი
მიწა-ადგილი აქვს გლეხს ვინც უფრო შეძლებული),
ძროხა უნდა მოუყვანო"ს და ურმით ღომი, პური, ღვინო
და ქათმები. ვისაც კი ნაკლები მიწაადგილი აქვს,
უნდა მოუყვანოს ერთი ღორი, სამი თუ ოთხი
გუდა ღვინო და ერთი ტომარა ღომი თავისი პურით და ქათმითი219,
ლ მუსხელიშვილი ძირთადღდ ლამბერტის ცნობას
ეყრდნობა, როცა უარყოფს აზატის, როგორც ცალკე საგლეხო კა-
ტეგორიის არსებობას დას. საქართველოშია. მისი აზრით, ლამბერ-
ტი აღწერს მხოლოდ მსახურს და მოინალეს” და, ამრიგად, სხვა
კატეგორიის გლეხს XVII ს-ის სამეგრელოში ის არ იცნობს?)!.
ჩვენი აზრით, ლამბერტის ცნობა სხვანაირად უნდა გავუგოთ:
ლამბერტი აღწერს საერთოდ წოდებებს, როგორც გაბატონებულ,
ისე ჩაგრულ კლასში, და არა კატეგორიებს. ჩაგრულ კლასში ის
ასახელებს ორ საგლეხო წოდებას: მსახურს და მოინალეს. აზა-
ტი კი წოდებას არ წარმოადგენდა: აზატი შეიძლება მსახურიც ყო-
ფილიყო და გლეხიც, ამიტომ ლამბერტი მას არ ასახელებს (ასევე,

2% არქ, ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, თარგმანი იტალიურიდან ა,

ჭყონიასი, გამოც, 1I, თბ., 1938, გვ. 27.
მ ი ქვე, გვ, 28,
1. ლ. მუსხელიშვილი, დასახ. ნაშრომი,: გე. 313--314.

მ. მანანა სანაძე 129

როგორც უკვე აღნიშნული გვქონდა, ლამბერტი არ ასახელებს,
მაგალითად, მოჯალაბის კატეგორიას, თუმცა მისი არსებობა, ამ
პერიოდის სამეგრელოში დადასტურებულია დოკუმენტურად).
სამაგიეროდ გლეხების ბეგრის აღწერისას ლამბერტი სრულიად აშ-
კარად იცნობს გადამხდელთა ორ ჯგუფს: ნაკლებ შემძლებელს ––.
მეღორეს და უფრო “შეძლებულს ––- მეძროხეს, ანუ გლეხს, რომ-
ლის ბეგრის შემადგენლობაში ღორი არ შედის. ეს მეძროხე გლე-
ხები მხოლოდ აზატები შეიძლება ყოფილიყვნენ.
ამდენად, მართალია ლამბერტი არ ასახელებს აზატებს, მაგ–
რამ აზატი უნდა დავინახოთ მის მიერ აღწერილ „მეძროხეში“.
სხვა საქმეა, რომ არა სწორია ჩვენი აზრით, ლამბერტის წო-
დებრივი დაყოფა გლეხთა კლასისა ვფიქრობთ რომ ლამბერტმა
ამ დაყოფის დროს მსახურებში იგულისხმა სოფელში მოსახლე
გლეხობა, ხოლო მოინალეში
–– საბატონო მიწახე მსხდომი (ე. ი.
წოდებების მაგივრად წარმოადგინა ორი კატეგორია გლეხობისა).
ამას მხარს უჭერს თითქოს ის გარემოება, რომ ლამბერტი ხმარობს.
ასეთ გამოთქმას: „მსახური ანუ გლეხი“, მოინალეს კი ის არც ერთ
შემთხვევაში არ უწოდებს გლეხს (და მართლაც, მოინალე-მოსა-
სახლეს, როგორც „უკვე აღვნიშნეთ უპირისპირდებოდა ტერმინი
„გლეხი“, სოფელში მოსახლე გლეხის მნიშვნელობით). შესაძლოა
ეს იმიტომ მოხდა, რომ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ,ლამბერტი-
სათვის უფრო იოლი შესამჩნევი იყო ორი საგლეხო კატეგორია:
საბატონო მიწაზე მოსახლე და სოფელში მოსახლე. სახელებად კი
მათ შეუფარდა ის ტერმინები რომლებიც მისთვის ცნობილი
იყო: მსახური და მოინალე.
ასეთივე განსხვავებაა სამეგრელოში აზატებსა და მეღორე, ანუ
მებეგრე გლეხებს შორის XIX ს-შიც. ჟან მურიეს ცნობით, აზა-
ტები, ანუ თავისუფალი გლეხები მესამე კატეგო-
რიას შეადგენდნენ. თუმცა ზოგიერთი გადასახადისაგან თავისუ-
ფალნი იყვნენ, მაგრამ საერთოდ იზდენსვე იხდიდნენ, რამდენსაც
მებეგრე. მათი მდგომარეობის უპირატესობა ის იყო, რომ ღორს
არ იხდიდნენ, აზატები თან ახლდნენ ბატონს მოგზაუ-
რობს დროს დაუხვდებოდნენ მას, გაუმასპინძლდებოდნენ
როგორც ბატონს, ისე მის ოჯახს, ინახავდნენ მის ცხენებს. ორ
წელიწადში ერთხელ აბლევდნენ ერთ ძროხას ერთ-ორ ქილა.
ღომს, ერთ ან ორ კოკა ღვინოსპ3?,

92 ქ ბოროზდინი, რაფ. ერისთავი, ჟან. მურიე, ბატონყმობა სამეგრე--

ლოში, 1927, გვ. 126--127.
130
 ასევე აღწერს განსხვავებას ახზატსა და მებეგრეს შორის ბო-
რორიდინი
ჰქონდა
მისი ცნობით,
.საბეგრ ოიყო:
ყოველ კომლს მებატონე სთან ბეგარა მი-
ღორი, ქათამი და გადაჭრილი საწ-
ყაო ღომი, ღვინო... მეორე ჯურის გლეხები აზატები არიან--,აზ ა.
ტები ვალდებულნი, არიან ბატონს ეახლნენ ხოლმე მგზავრობის
დროს და ორ წელიწადში ერთხელ ერთი ძროხა მოუყვეანონ
ანდა ეს ძროხა დაუკლან და სანაქებოდ გაუმასპინძლდნენ“131,
”
ოგივე ცნობას გვაწვდის რაფ. ერისთავი:
„ახატები აქ არ იხდიან
მხოლოდ ზოგიერთს გადასახადსა და ბეგარას,
ზ ო გიერთ მათს
გადასახადს მებეგრეს გადასახადზე უფრო
მეტი ფასი აქვს კიდეც“. რატომ ცდილობს მებეგრე გააზა–
ტებას? –– კითხულობს თს, „მთავარი მიხეზი იმისე ისაა, რომ..,
აზატ ღორის ბ არა არ აქვს და ეს კი კეთილშობილე-
ბის ხარისხის ი ნიშანია“, ქვს და ეს კ ოხ =
როგორც ვხედავთ, ლამბერტის ცნობა მ დიდარ და ღა-
რიბ გლეხებზე, ანუ ღორის გადამხდელ და
ძროხის გადამხდელ გლეხებზე,სავსებით შეესა-
ბამება XIX ს-ის ცნობებს სამეგრელოში აზატი
დამებეგრე გლეხების შესახებ.
მეორე არგუმენტი, რომლის გამოც ლ. მუსხელიშვილი უარ–-
ყოფს აზატის, როგორც ცალკე საგლეხო კატეგორიის არსებობას,
შემდეგია: ქუთაისის დავთარში ორი შემთხვევა გვაქვს გააზატების.
ორივე შემთხვევაში ააზატებენ გლეხს, რომლის ვალდებულება
მანამდე იყო ტვირთი და მუშაობა. გააზატების შემდეგ კი ერთ
გლეხს ევალება ხადილი და „ცხენით სამსახური“, მეორე გლეხს
„ცხენით სამსახური", ლამქრობა, ქუთაისის საყდრის მუშაობა.
როგორც ვხედავთ. ამ გააზზატებული გლეხების ვალდებულებები
მსგავსია მსახურის ვალდებულებებისა. ამის შედეგად მკვლევარი
ასკენის, რომ გააზატება გამსახურების იგივეობრივი ცნებაა?5,
გაახატებული გლეხი ზოგ შენთხვევაში (არა ყოველთვის)
შეიძლება თავის ვალდებულებებით ჰგავდა მსახურს, მაგრამ ეს
თავისთავად არ ნიშნავს მის მსახურობას. ისევე, როგორც დასავ–
ლეთ საქართველოში დაბეგრილი მსახურები ემსგავსებოდნენ მე–
ბეგრე გლეხებს, მაგრამ მაინც მათგან განსხვავებულ წოდებას შეა–

ვე ქ. ბოროზდინი, ბატონეკმობა სამეგრელოში, გე. 45-47.

91 იქვე, გვ. 1C2.
უნ –, მუსხელიშვილი, დას. ნაშოომი, გე. 313- 314,
(31)
 დგენდნენ. ამ საკითხის გასარკვევად განვიხილოთ აზატი გლეხების
ეკონომიური და უფლებრივი მდგომარეობა, მათა ბეგარა-ვალდე–
ბულებები.
დასავლეთ საქართველოში აზატი გლეხი, ანუ იგივე მეხადილე
და მეზროხე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უფრო შეძლებული გლე–-
ხია. გააზატების სამი გზა არსებობდა;
1. რაიმე სამსახურის დაკისრების შემთხვე-
ვაში ბეგრის ამოწერა. ასეთ შემთხვევში უფრო
დროებით გააზატებასთან გვაქვს საქმე. მაგ., „ქუთაისის საყდრის
გამოსავალი ბეგრის დავთრის" როკითის ნუსხაში ვკითხულობთ:
ღვინო კოკა 28, ღომი ურემი ერთი, ნაოთხალი ორი, ფეტვი
მკვლავი 30, საკლავი 1, მისი ყველი, კვერცხი და თევზი... ტვირთი,
მუშაობა ..„თუ ქნას მეჯინიბობაი, თუ არა და ეს უნდა გარდივა–-
დოს 436,
ამ შემთხვევში გლეხი თავისუფლდება ბეგრისაგან (ე. ი.
აზატდება, მეჯინიბობის გამო). მსგავსი აზატი მზარეულები, მე-
ჯინიბეები, ფარეშები და სხვ. მრავლად გვხვდება აღმოსავლეთ სა-
ქართველოშიც, მაგრამ აქ მათი გააზატება ხდება არა ავტომატუ-
რად, სამსახურის დაკისრების შედეგად, არამედ
–– სათანადო აჯის
შედეგად. მაგ., 1618 წ. ერთ საბუთში ვკითხულობთ:
„მეფემან პატრონმან ბაგრატ, ესე წყალობისა და სითარხნის წიგ-
ნი.. გიბოძეთ თქუენ კავთძსვპვეველს იმანაძეს... მას ჟამსა ოდეს და-
გაყენეთ მეჯინიბეთ, მოგუიდეგით კარსა და სითარხნის წყალობას
დაგუეაჯენით.. განთავისუფლეთ ასრე, რომე.. არა ღალა, არა
კულუნხი, არა საბალახე, არა მალი, არა ფურის ერბო, ერთის სა-
თათრის საურისაგან კიდე... არა გეთხოვებოდეს“37.
როგორც ვხედავთ, ეს გლეხი იმიტომ კი არ აზატდება, რომ ის
მეჯინიბედ დააყენეს, თავისთავად მეჯინიბობა არ გულისხმობდა გა-
აზატებას. მას ათავისუფლებენ იმიტომ, რომ ის „მიადგა კარსა და
სითარხნისა წყალობას დაეაჯა“. ყოველგვარი აჯა კი მეფისადმი, თუ
ბატონისადმი, დაკავშირებული იყო „ქრთამის გამოღებასთან“.
სამსახურებრივი ვალდებულების გამო დროებით გაახატებას-
თან გვაქვს საქმე სოლომონ I-ის მიერ სოხასტრის ეკლესიისადმი
გაცემულ წიგნში, სადაც ვკითხულობთ:

ეა–-–--–”––_

836 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 302.

ვ 6, ბერძენიშეილი, დოკ. საქართ, სოციალური ისტორიისათვის,
წ. 1, გვ- 17, საბუთი # 20.
132
 „ნასიკა ბრეგაძე ამ ჟამად ხელოსანი იყო და სადნამდის ხელო-
სნათ იყოს, თითოს იჯრის ყოველისფერს უნღა თავისს სახლშიდ
მოართმევდეს წინამძღვარს და უნდოდეს თვითან მის სახლშიდ და–
პატიჟებდეს, ისე გაუმასპინძლდებოდეს როდესაც ხელოსანათ
აღარ იქმნეს, როგორათაც სხვას, ისე გარდაიხდიდეს ღომს, ღვი–
ნოს, ხორცს, სამთელს და ყველი4%128,
ამრიგად ეს ნასიკა ბრეგაძე სანამ ხელოსანი იქნება სამასპინ–
ძლო, ანუ ხადილი უნდა გარდაიხადოს, როცა ხელოსანი აღარ იქ-
ნება, სხვა გლეხების მსგავსად, მანაც თავი ბეგარა უნდა გადაიხა-
დოს. ასეთივე დროებით გააზატებასთან გვაქვს საქმე ბატონიშვე–-
ლი ვახტანგის მიერ 1788 წ. გაცემულ ბრძანების წიგნში. ოღონდ
ამ შემთხვევაში დროებით ააზატებენ არა სამსახურის დაკისრების
გამო, არამედ სახელოს ჩამორთმევის გამო კომპენსაციის სახით:
„ბატონიშვილი ვახტანგ გიბრძანებ არაგვის მოხელენო... ამ
მელიაშვილს გრიგოლს რომელსამე მიზეზეთ ნაცულობა ჩამოერ–-
თვა და ამისის მიზეზით ამას ოთხ წელს აზატობა მივეცით, ამას
წურაფერს საჩვენო ყალანსა და ბეგარას ნუ სთხოვთ დაა ნურცარას
საქვეყნოს ხარჯსა და გამოსაღებში გარევთ“მ9.
როგორც საბუთიდან ჩანს, გლეხი ნაცვალი ყოფილა, მაგრამ
ამავე დროს მებეგრე ეყო და ახლა ააზატებენ ნაცვლობის ჩამორ-
თმევის საკონპესაციოდ, თანაც ააზატებენ მხოლოდ ოთხი წლის
ვადით.
გლეხი შეიძლებოდა გაეაზატებიათ მეაღაპობის დაკისრების
გამო. მაგ., 1623 წ. საბუთში ვკითხულობთ:
„პატრონმა სვიმონ ესე წყალობის სითარხნის წიგნი გიბოძეთ
თქვენ ქობულაშვილს პაპუნასა... ... სითარხნი წყალობასა და-
გვეაჯენით, ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, მოკითხული
ვქენით და ალექსანდრე მეფის მეაღაპე ყოფილიყვე-
ნით და ამაზედ თარხნად ყოფილიყვენით.
ჩუენცა რაც გდებოდათ «ს აღაპი დაგადევით და გათარხნეთ
ასრე რომე არაფერი საჩვენო სათხოვარი არ გეთხოვებოდეს...
სათათროს საურისა და ლაშქრობა ნადირობის მეტი449.
1I. გლეხისათვის ბატონს ბეგარა შეიძლე-
ბოდა ამოეწერა აგრეთვე ბატონის წინაშე

4 ს კაკაბაძე, დას. საქართვ, საეკლ. საბ. II, გვ. 78.

შ9 ქუთაისის ისტორ, მუზეუმის საბუთები 1047
«ი ხელნაწ. ინსტიტუტი, ფონდი Cძ 7062.
133
 პირადი დამსახურების შედეგად. ასეთი შემთხვევე-
ბი. ძირითადად, დამახასიათებელია აღმოს. საქართველოსათვის.
მაგრამ. გვხვდება, თუმცა ნაკლებად, დას. საქართველოშიც. მაგ.,
აფხაზეთის კათალიკოსი გრიგოლ ლორთქიფანიძე (1696-1742 წწ.)
»ცაიშის საყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთრის“ ერთ მინაწერში
ამბობს: „ჩუენ, აფხაზეთისა კათალიკოხმან.. ფაცილა მელიასშვ-
ლებას -აკუს, მის ძმას გიორგის, და მის სიძეს ჩემს გაზრდილს კა-
ლანდა:ეს იესეს ბეგარა რაც ემართა გარდუწერე ყველა; და.ერთი
შანახური სანთელი დავადევი ყოველ წლიწადს ბიჭვნთის
ღმრთის-მშობელს მიართმევდეს. ამისთკჯს უყავი ეს წყალობა: სი-
ბერის დღის დიდი უძლურება შემემთხვა და დიდად მემს.»-
ხურებოდა იესე მკერვალი კალანდაძე“!!.
III. გააზეტების ყველაზე უფრო გაგრცე-
ლებული გზა დას. საქართველოში იყო „ქრთ:
მვა, ანუ აზატობის გამოსყიდვა გლეხის მიერ.
გამდიდრებულ მებეგრეს შეეძლო „ექრთამა ბატონთან თავი
ბეგოის, ან მისი ძირითადი ნაწილის ღორის ბეგრის ამოკვეთა, ამა-
ში ხშირად თვით მებატონეები იყვნენ დაინტერესებულნი, რადგა-
ნაც სჭირდებოდათ ფული, რომელიც, ფეოდალიზმისათვის დამა–-
ხასიათებელი კარჩაკეტილი, ნატურალური მეურნეობის პირობებ-
ში, ძნელი სამოვნელი იყო. ამ მხრივ საინტერესოა კაცია წულუ-
კიძის წიგნი მამუკა რუხაძისადმი:
„ჩემს ერთგულს მოსამსახურეს რუხაძეს მამუკას... ჟამთა ვი-
თარებისაგან დიდი ბეგარა დაგდებოდათ... მისი ნახევრის ამოკვეთა
რადგან გვევედრეი, ვედრება თქვენი ვისმინეთ და შეძლები-
სამებრ თქვენისა ქრთამიც გამოგართეით,
როგორც ამ საქმეს შვენოდა“4?,
ამ შემთხვევაში გააზატებასთან არა გვაქვს საქმე, მაგრამ სა-
ბუთში კარგად ჩანს, თუ რა პირობით ხდებოდა ბეგრის ამოკეეთა.
1789 წ. წყალობის წიგნით იმერეთის მეფე დავითი აახატებს
გლეხ გიორგაძეს:
' „მშემოგეეხვეწეთ და გვიაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება
თქვედი და ამოგიკვეთეთ ღორის ბეგარა და ხორცის საუდიე-
ტო, და ქრთამიც აგართვით, ჩვენის გულის საჯეროთ4),
„ეასასაა––.
+L ქართ. სამ, ძეგლ., III, გვ. 476.
9 6 ბერძენიშვილი, დოკუმენტ. საქართვ, სოციალური ისტორიისა-
თვის, 11, გვ. 266, # 448.
41 სცია, ფ. 1449, საბ. 1439.

134
 ღორის ბეგრის ამოკვეთა, რომ გააზატებს გულისხმობღა,
კარგად ჩანს თუნდაც „აფხაზეთის საკათალიკოსოს გამოსავალი ბე–
გრის დავთრის“ მათხოჯის ნუსხის შემდეგი მინაწერიდან;
„მართებს მუშიას ფიცხელაურს ურემი ღომი, ცხრა მრთელი
ღკნო, ორი საკლავი, საპურობო ცეხვილი სამე ნაოთხალი
ღომი, ბარგის ზიდვა“ გასწვრივ კიდეზე. „შუშუა ფიცხელა-
ვას და მის შვილებს საკლავი ემართა, ახლა ის ამო–-
მიკვეთია ღა ხადილი დამიც. ყოველმან ჩუენმა შემ–-
დგომმა კათალიკოზებმა ასე დაუმტკეცეთ“"4.
როგორც ვხედავთ, გააზატების დროს მთ>
ვარი სწორედ საბეგრო ხასიათის ცვლილე-
ბაა (ლორის ბეგრის ამოკვეთა). გლეხის სამ-
სახურებრივი ვალდებულების ცვლილებაზე
კი ასეთ შემთხვევებში არაფერია ნათქვამი.
აფხაზეთის კათალიკოზის სვიმონ ჩხეტიძის მიერ ივანჯანაშვილ
მამისთვალასადმი გაცემულ წყალობის წიგნშ- (1664 წ.) ეკითხუ-
ლობთ:
„დაგვეაჯენით და ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება შენი და
შეგიწყალეთ და გიბოძეთ მაღლაკს მახარობელი ივანჯანისშვილე
მესის ,ცოლშვილით და ალაგითა, მამულითა, საყანითა... კიდევ შე–
გიწყალეთ და ამოგიკვეთეთ შენის სახლის ბე-
გარა ასე რომე, რაც შენს სახლის კაცსა და შენს ალაგს მართებო-
დეს, ასრე შეგვიწევია, რომ არაფელის ბეგრისაგან შენ
აღარ გეთხოვებოდეს და არც გარდაგახდევინოთ
“15.
1673 წ. კათალიკოსის მიერ იმავე მამისთვალა ევანჯანაშვილე-
Lსადმი გაცემულ წყალობის წიგნში კი ვკითხულობთ:
„დაგვეაჯენით და ვისმინეთ აჯა დღა მოხსენება თქვენი და გ.ა-
ბოძეთ მაღლაკს პარტახტი დედულაის და გიორგის
ივანჯანისშვილისეული .. და ამას რაც გაეწყობოდა ქრთამიც
მ ო.გვ ართვ 09149,
ამ ორე საბუთის შედარებიდან აშკარად ჩანს, რომ, თუმცა
პირველ შემთხვევაში „ქრთამი“ ნახსენები არ არის, მაგრამ ამ გლე–-
ხმა თავისი გათარხნება და ერთი გლეხი მისის მამულით ისევე

4 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 408.

45 ქუთაისის მუზეუმის საბ. 18412.
44 ქუთაისის მუზ. საბ. 1842.
135
„იქრთამა“, როგორც მეორე შემთხვევაში „იქრთამა« პარტახტი.
ფრიად საინტერესოა ამ მხრივ ლაზარე მაჭარაშვილის ოჯახის
ისტორია, XVII-- XVIII სს. მიჯნაზე ზაალ წერეთლის სათჰვადო:
სახლი გაღარიბებას განიცდის, ბატონის ეკონომიური გაჭირვებით
სარგებლობს მისი ყმა გლეხი მაჭარაშვილი, რომელიც თანდათანო–
ბით იძენს პარტახტებს, გლეხებს და საბოლოოდ აზატდება. განვი–
ხილოთ ეს საბუთები:
„მე ზაალ წერეთელმა, ბატონმა ჩემმა შვილმან ვალაღებულ
დღა ოტიამან, სვიმონ ქაიხოსრომ და დავით, ვისმინეთ მოხსენება»
თქვენი, გიბოძეთ და შეგიწყალეთ და მოგეცით ოსიტას ნასხასშვი–
ლისეული პარტახტი"...47.

„წყალობის წიგნი მოგეკით ჩვენ ვალდებულ წერეთელIმა,

ჩვენმა ძმამ ოტიამ), სვიმონ ქაიხოსრომ (და დავით თქვენ ლაზარეს
მაჭარაშვილსა|), ძმასა შენსა გიორგის... ამა პირსა ზედა, რომე ბი-
ჰი მოგეც კაპანაძის შვილი მე, არც წაგართვა და არც
გაგიყიდოთ, და სამოხელეო ამოგიკვეთეთი49,
„ესე ნასყიდობის წიგნი მოგეცით ჩვენ, წერეთელმა ვ ალა-
დებულ და ვახუშტიმ, შენ, დათუა მაჭარაშვილს... ასე, ამა.
პირსა ზედა: შენი თეთრი გვემართა, გაგვიჭირ-
და გადახდა მოგეცით მამუკაშვილისეცული-
ალაგი მისის სახნავ- სათესვით ტყით, მინდვრით, წყლით, წის-
ქვილით, სასაფლაოთი, რასიც მქონებელი მამუკაშვილი იყო,
მისისა ყოვლისფერით, გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმა ყოვლი-
სა კაცისა უცილებლადი?9,
ამავე პერიოდში, ლაზარე მაჭარაშვილი აზხატდება: „გიბოძეთ.
წიგნი ესე სითალხნისა და ქრთამი სრული მოგვა–
რ თვ ით. მე ზაალ წერეთელმა და შვილმა ჩემმან ვალადებულ,
ოტიამან და სვიმონ და ქაიხოსრომ და დავით, შენ ლაზარე მაჭა–
რაშვილს და შენსა ძმასა გიორგისა და ბასილსა და საბასა და პაპუ–
ნას და დათუნასა.. ესე სითარხნის წიგნი გიბოძეთ,
არცა გეთხოვებოდეს ობოლი და არცა ქვრივი და არცა ძიძა და.
არცა ბეგარა და არცა საპურობო და არცა ცხენის

7. ბურჯა ნაძე, ისტორიული დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და

გურია-ოდიშის ს:მთავროების, წ. I, 1959 გვ. 46, საბ. 40,
4 იქვე, გვ. 55, საბ. 50.
ა” ი ქვე, გვ. 56, საბ. 51,
136
ხედნა და არა საკვებავი არა გმართებს რა... და ან ხელოსნობა დთ
ან მსახურობა459,
საბოლოოდ ვახუშტი წერეთელი ზაალიშვილი (ეს უნდა იყოს.
ზემოთ განხილულ საბუთმი ვალადებულთან ერთად დასახელებუ–
ლი ვახუშტი) კოტრდება და აძლევს მთელი თავისი მამულის ნას–
ყიდობის წიგნს წერეთლებს ქაიხოსროს, ქველსა და ნიკოლოზს::
„მამისა და პაპის და ბიძი და ძმების დიდი ვალი დამრჩა,.
მარჩობდნენ. ორიოდე. ცოლქმარი კაცი მყავდა, ორჯელ სამჯერ.
ამიყარეს, ხარი არ შემარჩინეს, ძროხა არ შემარჩინეს, ორას ორმო--
ცი მარჩილი სულა რაჭველების მემართა, სხვა კიდევ სააბაშიო კა–-
ცის ბევი მემართა. ახლა თქვენ შემოგეხვეწე, სხვა კაცმა არ გამიკი–
თხა და ჩემი თავი და ჩემი გაღარიბებული მამული... თქვენთვის
მომირთმევია. ეს ვალები ყველა თქვენ გარდამიხადეთ, ღმერთს და–
მადლე, თვარამ ვერც მამულით, ვერც მიწა ალაგით, ვერც ჩემის.
გასყიდვით ვერ აუვიდოდით. აწ ჩვენი თავი და ჩვენი მამული ნას–
ყიდობით თქვენთვის მოგვირთმევია45! (1727 წ. ახლო).
ამრიგად, აქ აშკარაა, ფეოდალთა კლასის გაღარებება-დაკნი–
ნება და მის საპირისპიროდ ყმა გლეხების გამდიდრება გააზატე–-
ბა. იმ დროს, როდესც ფეოდალებს თავისი გაქცეული გლეხის ამო–-
საყვანად მისაცემი „საბოქაულოს“ გადახდაც კი არ შეუძლიათ,.
გლეხები დიდი რაოდენობით „ქრთამს“ ხარჯავენ გააზატებისათვის,
ან რაიმე შემოსავლიან სახელოს ხელში ჩაგდების მიზნით. მაგ.,
ქუთათელ სვიმონისს მიერ გიორგობიანისადმი გაცემულ საბუთში:
ვკითხულობთ (1817 წ.):
»მველთაგანაც თქვენს სახლს ქონდათ მოხელეობა და ახლა.
კიდევ შემოგვეხვეწენით და ვისმინეთ აჯა და მოხსენებ.: თქვენი და
გიბოძეთ ფუტიური მოხელეობა და შენ ქრთამი მოგვართვი, რო–
გორაც გული შეგვოერდებოდა: ერთი კარგი ზერდაგი (მ) ”ულაყი:
ქუთათელს, ერთი კარგი ნებიეოი მის ახნაურიშვილს ქაიხოსრო
აბულაძეს, და გიორგი მეძმარიაშვილს ერთი კარგი ნებიერი, ორი
ძროხა იაშვილს მამუკას, ერთი ძროხა ბაანია ჩიქვანის ქალს. ერთი
ძროხა დათუა ჩიკვაიძეს, აწ გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან.
ეს სახელო“57,

ხ0 5ძ 5091.
ხ ნ ბერძენიშვილი, დოკ, საქართ, სოციალური ისტორიისათვის,.
1, # 653.
ხხ. სცია, ფ. 1449, საბ. 261.
137.“
 XVIII ს. მანძილზე წოდებრივი სხვაობა მსახურსა და გლეხს
შორის მცირდება. წინა პლანზე იხაცვლებს ეკონომიურ ფაქტორზე
დაჰყარებული სხვაობა აზატ და მებეგრე გლეხებს შორის, ამავე
დროს მსახურთა უდიდესი მასა იბეგრება.
განვიხილოთ აზატ გლეხთა ვალდებულებები. აზატი გლეხები
თავიანთი ვალდებულებების მიხედვით ფრიად განსხვავდებოდნენ
ერთმანეთისაგან როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აზატის ყველაზე
უფრო გავრცელებული ტიპი იყო მეხადილე ანუ მეზროხე გლეხი,
მაგრამ. გარდა ასეთი აზატებისა, იყვნენ ახატები, რომლებიც, სა–
ერთოდ, არაფერს არ უხდიდნენ ბატონს, მაგ, ზემოთ განხილულ
საბუთში, მეჯინიბეს არაფერი ევალებოდა, გარდა მეჯინიბობისა,
გააზხატებულ ლაზარე მაჭარაშვილს არაფერი ბეგარა არ მართებს,
ან მამასახლისობის და ან მსახურობისმეტი
(აქ აღსანიშნავია, რომ თავისთავად მამასახლისის სახელოს ფლო–
ბა არ ნიშნავს მსახურობას). საეკლესიო გლეხებში ხმირია აზატე-
ბი, რომლებიც იხდიან მხოლოდ სანთლის ბეგარას. მაგ., ოტია და–
დიანის შეწირულობის წიგნში სეჯუნის მონასტრისადმი ვკითხუ-
ლობთ: „ჩართვალა კოჩობა დაკარგული იყო და ჩვენ ამოვიყვანეთ
მისი „ცკოლშვილიანათ და თქვენ შუაქალაქს დაგისახელეთ... სხვა
ბეგარა არარა დაგვიც. ამის მეტი რომ ყოველს
გიორგობას თვითო შამახურს სანთელს და ერთი
რუბის საკმაველს... მოგართმევდეს. რასაც შემძლებელი
იყოს ეკლესიის მოსამსახურე იყოს... არა სახრჯო მას არ ეთხო-
ვოს 455,
ასევეა ოდიშის დედოფლის თამარის მიერ ცაგერის საყდრი-
სადმი მიცემულ შეწირულების წიგნში:
„ეს ორნი ძმანი.. ობოლი სადმე იყვნენ... დავიხსენი...რ.გამიზ-
დია... ასე მოსახლეობიანათ... შემომიწირავს... ამისთვის ბე გარა
დამიცს ერთი რუბის სამთელი წელიწადში,
ღვთისმშობლობას ცაგერის ღვთისმშობელს მიართმევდეს და წირ-
ვა დამიცს სხვები ბეგრების სამაგიეროთ ჩემის
სულისათვის და ასე აზატობით შემომიწირავ ს“5%,
იყვნენ ახატები, რომლებსაც ევალებოდათ მარტო ღვინის ბე–
გარა და სხვ.
ამრიგად, ახატი გლეხები, თავიანთი საბეგრო ვალდებულებე-
ბით, არ არიან ერთგვაროვანი, მაგრამ ძირითადი და გამ–

9 ს, კაკაბაძე, დას, საქართვ. საეკლ. საბ., II, გვ. 10,

% იქვე, გე. 8-9.
438
საზღვრელი ყველა აზატისათვის ის არის,
რომ ისინი განთავისუფლებულნი არიან თ.
ვიბეგრისაგან ან მისი ძირითადი ნაწილის–
ღორის გამოსაღებისაგან?.
ახლა განვიხილოთ ახატი გლეხების სამსახურებრივი ვალდე–
ბულებები. ახატი გლეხების სამსახურებრივი ვალდებულებებია
კიდევ უფრო მრავალფეროვანი იყო, მათ საბეგრო ვალდებულე-
ბებთან შედარებით. ამ მხრივ შეიძლება აღვნიშმნოთ გააზატების
შემდეგი სახეები: 1) გაზატებულ გლეხს აკისრებენ მსახურის, ანუ
მოლაშქრე-მხლებელი-მცველის გამოყვანას ბატონის კარზე, ასეთი
გააზატებული გლეხი ფაქტიურად მსახურის ფუნქციას ასრულებს;
2) გლეხს სამსახურებრივი ვალდებელება იგივე რჩება რაც გააზა–
ტებამდე; 3) სამსახურებრივი ვალდებულება ეცვლება, მაგრამ არა
მსახურობით, არამედ სხვა სახის ვალდებულებით; 4) გლეხს სამ–
სახურებრივი ვალდებულებები საერთოდ ეხსნება ბეგარასთან
ერთად.
გ. ჯამბურია მსახურის და აზატის იგივეობის დასამტკი-
ცებლად გვთავახობს შემდეგ საბუთიანობას:
1581 წ, სიმონ 1“ის მიერ კავთისხეველებზე გაცემულ 'სითარ-
ხნის წიგნში მეფე ათარხნებს ჯილავის მეთოფეებს და ათავისუფ-
ლებს “მათ ყველაფრისაგან „თუინიერ.. მსახურობისა და სათათ-
როსა საურისაგან“%5 „ე. ი. თარხანი გლეხები მსახურებია"
–- ას-
კვნის მკვლევარის. აქვე მკვლევარს მოჰყავს რევაა ერისთავის
მიერ გაცემული სითარხნის წიგნი, სადაც ერისთავი აღნიშნავს: „გა–
გათარხნეთ... გამოსაღები არა გეთხოვებოდეს ლაშქრისა და ნადი-
რობის მეტი და მსახურობა და ძღვენი45%,
„საბოლოოდ გ. ჯამბურიას მსჯელობა ამ საკითხის შესახებ შემ–
დეგია: „ზემო ქართლის სადროშოს აღწერის დავთარში (XVII ს-ის
1I ნახ.) გლეხობაში გარჩეულია „მსახური და გლეხი“ (მოყალნის
მნიშვნელობით). „მოყალნე მსახლობელი" და „ბოგანო“. თარხანი
აქ ნახსენები არაა. სამაგიეროდ საყაფლანიშვილოს ერთი ნუსხის

ხნ ლ. მუსხელიშვილი. დასახ. ნაძრომი. გე. 315; იხ. აგრეთვე ო. სო-

ს ე ლია, ფეოდალერი ხანის დას. საკართველოს ისტორჯიდან, გვ. 99.
5%ნ ბერძენიშვილი, დოკ. საქართ. სოციალ. ისტ. 1, გე. 11, # 11.
ნ გ. ჯამბურია, საქართველოს სოციალ-პოლიტიკური ვითარება XVIL
ს. I ნახევარში, სადოქ. ღისერტაცია, გვ. 77.
59 ნ ბერძენიშვილი, ღოკ. საქართ. სოციალ. ისტ. 1, გე. 20, # 24,

139
(1688-1690 წწ.) მიხედვით გლეხობა იყოფა თარხნებად და მო–-
ყალნეებად. სადღაა მსახური? ისინი თარხნებში იგულისხმებიან ან.
უკეთ თარხნები მსახურებია. ამის პირდაპირი საბუთია ნუსხის გა-
მოთქმა: „თარხნისაგან სამასპინძძლო გამოვა“. სამასპინძლო კი,
როგორც ცნობილია მსახურებს ედოთ“59, ·
ჩვენი აზრით, ეს საბუთიანობა საკმარისი არ არის იმისათვის,
რომ დავასაბუთოთ მსახურისა და თარხნის იგივეობა. თავისთავად
მსახური აზატი გლეხია, ამიტომ, როცა ნუსხა ასახელებს თარხანს
და მოყალნეს, მსახური თარხანში ეგულისხმება (დას. საქართვე–
ლოში როცა საუბარია მეხადილესა და მებეგრეზე, მსახური ორი–-
ვეში შედის ხოლმე), მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყველა თარ-.
ხანი ამავე დროს მსახურია. ზემოთ დასახელებული ორი ნუსხა
სხვადასხვა პრინციპით აღწერს გლეხობას ქართლის სადროშოს
აღწერის დავთარში გარჩეულია მსახური და გლეხი. როგორც ჩანს,.
მის შემდგენელს სწორედ ეს აინტერესებდა, ხოლო საყაფლანიშვი-.-
ლოს ნუსხაში გლეხები დაყოფილია გადასახადის გამოღების მიხე–.
დვით, ანუ თარხნებაღ და მოყალნეებათ. რაც შეეხება სიმონ პირ--
ველის და რევაზ ერისთავის საბუთებს, აქ, როგორც ჩანს, გლეხის.
გამსახურებასთან გვაქვს საქმე, რადგან ეს გლეხები უბრალოდ კი:
არ თარხნდებიან, არამედ მათ მსახურის გამოყვანა ევალებათ. გან–
საკუთრებით საინტერესოა ამ მხრივ რევაზ ერისთავის გაცემული
საბუთი, სადაც "ნათქვამი: „გაგათარხნეთ,.. გამოსაღები არა:
გეთხოვებოდეს ლაშქრისა და ნადირობის მეტი და მსახურობა და
ძღვენი“ ანალოგიურად ათარხნებსს თავის გლეხს ვამიყ არაგვის.
ერისთავი (1778 წ.):
„სხვა არაფერი ჩვენი გამოსაღები ერთი მსახურისა'
და ლაშქრობა ნადირობის მეტი არა გეთხოვებოდეს რა46ი,
როგორც ამ საბუთებიდან ვხედავთ, ლაშქრობა-ნადირობის
ვალდებულება არ არის მსახურის გამოყვანის იდენტური. საბუ-
თებში აღნიშნულია, რომ ლაშქრობა, ნადირობის გარდა, ამ გლე-
ხებს საკუთრივ მსახურის გამოყვანა ევალებათ.
გვხვდება ისეთი საბუთებიც, სადღაც გაახატებულ გლეხს ევა–
ლება მხოლოდ ლამქრობა-ნადირობა და მეტი არაფერი. მაგ.,

ჯაზ ა ჯამბურია, საქართველოს სოციალ–პოლიტიკური ვითარება....

გვ. 77.
«ი 0ძ 1671.

140
გიორგი მეფის მიერ თოფჩიაშვილ ბაანდურასადმი გაცემულ წიგნ–
ში (1691 წ.) ვკითხულობთ: „არა გეთხოვებოდეს რა ერთი ლაშ-
ჟარ“ნადირობის მეტი“, პჰსეთი გლეხი მსახური არ უნდა იყოს,
რადგან მას არ ევალება მსახურის გამოყვანა (ლაშქრობა-ნადირობა
კი საერთოდ სახელმწიფო ვალდებულებაა, ის სხვა სახელმწიფო
ვალდებულებებთან ერთად, როგორიცაა საური და სხვ. გლეხთა
ძირითადი მასის მოვალეობაა) ასეთი გააზატების შემთხვევებში
საქმე გვაქვს არა ახალე სამსახურის დაკისრებასთან, არამედ ლაშ-
„ჟქრობა-ნადირობის, როგორც სახელმწიფო ვალდებულებების შე-
ნარჩუნებასთან.
ამ მხრივ საინტერესოა იესე ჯავახიშვილის სითარხნის წიგნი,
გაცემული თავის გლეხ ათანასე ანუქისშვილისადმი (1614 წ.):
„ასრე რომ წყალობის წიგნსა დაგვიაჯენით, ჩვენ ვისმინეთ აჯა
და მოხსენება თქვენი და მოკითხული ვქენით მამათა და პაპათაგან
სითარხნისა წიგნი ღა ნიშანი გქონდა და აწე ჩუენცა და-
გიწერეთ... და გათარხნეთ და განთავისუფლეთ ყოვლისფერითა...
ბატონის ლაშქრობა და საური უნდა არა დაგუა-
კლოთ ლა სხვა თქვენი გამოსაღები ყოველთა წელიწადსა შინა
უნდა მოგუართუამდეთ: 4 კოდსა პურსა და ოთხსა კოკასა ღვინო-
სა და ორის წლისა სახორცესა ძროხასა და ორის დღისა გუთანსა
გვიხნევდით. სხუა ამას ზემოთ რაცა მოგვიკვეთია, არა გეთხოვე-
ბოდეს რა და რაც ჩუენი გეწეროს ამა სიგელსა შიგან ამას ნუ და-
გუაკლებთ: პურსა, ღვინოსა და სახორცესა სამასპინძლოდ და ორსა
დღესა გუთნისა ხუნასა482
ამრიგად, ამ საბუთში გარჩეულია საბატონო ვალდებულებები
(სამასპინძლო და 2 დღის ხვნა) სამეფო (სახელმწიფო) ვალდე–
ბულებებისგან (საური და ლაშქრობა). ცხადია, ეს გლეხი მსახურად
ვერ ჩაითვლება: მას თავისი ბატონის მიმართ არც ერთი მსახური-
სთვის დამახასიათებელი ვალდებულება არ აკისრია (არც მგზავრო-
ბა, არც ხლება, არც სხვა გლეხების აკლებაში მონაწილეობა და,
საერთოდ, მსახურის გამოყვანა).
ლაშქრობა, რომ საერთოდ გლეხთა უმრავლესობის ვალდებუ-
ლება იყო, კარგად ჩანს ლამბერტის ცნობედან, რომლის მიხედვით
მოინალე გლეხს ისევე ევალება ლაშქრობა, როგორც მსახურს. ამა–
ზე მიგვითითებს აგრეთვე ცაგერისა და აფხაზეთის საკათალიკოზოს

"–- ნ ბერძენიშვილი, დოკ. საქართ, სოც. ისტორიისათვის, I, გვ. 89,

X# 125.
«2 C)ძ 9642.
14!
 გამოსავალი მეგრების დავთრებდ, სადაც მეტვირთე გლეხს ევალება
ლაშქრობა. ოყურეშის ნუსხის მეტვირთეებს ევალებათ „მეფის
ლაზქრობა", ხიბულას ნუსხის მეტვირთეებს კი
– – გცბრალოდ „ლაშ-
ქრობა«591), მსგავს ცნობას გვაძლევს ნაზარალიხანის ერთი წყალო-
ბის წიგნი, სადაც ის ათარხნებს თავისი აზნაურის გლეხებს:
„წყალობის წიგნი... გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერთგულსა და ნამ-
სახურსა ყარაბუდახის ძმას შიოშბეგიშვილს იესეს.. მას ჟამსა,
ოდეს სითარხნის წყალობას გვეაჯენით, ვისმინეთ აჯა და
მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და კლდეისა ექვსი კომლი შიხა-
შვილი... ეს ექვსი კომლი კაცი ასე გვითარხნებია, რომე არაფერი
საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები არ ეთხოვებოდეს.. თვინე-.
ერ ერთის სათათროს საურისა და ლაშქრო-
ბა-ნადირობის მეტი არა გეთხოვებოდესის!.
როგორც ვხედავთ, მეფე ათარხნებს არა გლეხებს, არამედ თა-
ვისი ახნაურას მამულს, ათავისუფლებს მის გლეხებს სახელმწიფო
გადასახადებისაგან. გლეხები თავისი ბატონის მიმართ, რა თქმა
უნდა, მებეგრე გლეხებად რჩებიან, ამავე დროს სახელმწიფო ვალ-
დებულებებიდან მათ მეფე უტოვებს (აშკარაა, რომ ადრეც ჰქონ-
დათ ეს ვალდებულება და როცა სხვა ვალდებულებებს უხსნის, ამ
ორს უტოვებს) სათათრო საურს და ლაშქრობა-
ნადირობას.
ყ ამრიგად: მსახური იყო გლეხთა ის კომლი, რომელსაც ევა-
| ლებოდა მსახურის გამოყვანა. ლაშქრობა-ნადირობის ვალდებულე-
; ბა, თავისთავად აო გულისხმობდა მსახურების გამოკვანა+. მსახური.
პროფესიონალი მოლაშქრე იყო, ბუდმივი მხლებელი“ 3ცეელი.
ლაშქრობა-ნადირობა კი გლეხთა საყოველთაო სახელმწიფო ვალ-
დებულება იყო ომიანობის შემზთხეევაში.
საბუთებში ზრავლად გვხვდება შემთხვევები. როცა ათარხნე-
ბენ „კარზე მოსამსახურე“ გლეხებს (მეჯინიბე, ხაბახი, მზარეული,
ფარეში, ოქრომჭედელი, მხატვარი კალატოზი და სხვე). ასეთ
დროს სამსახურებრივ ვალდებულებებში არავითარი ცვლილება
არ ხდება. ეს გლეხები უბრალოდ ბეგრიდან თავისუფლდებიან. სა-
ბუთები გვამცნობენ აგრეთვე ისეთ გათარხნებაზე, როცა გლეხს
არავითარი სამსახურებრიეი ვალდებულება არ ეკისრება. ასეთი

49 ქართ. ს:მ. ძეგლ., 111, გვ. 379, გვ. 414.

« ლძ 2150.
142
საბუთები გვაქს როგორც დასავლეთ, ესე აღმოსავლეთ საქარ–-
თველოდან. მაგ., ვახტანგ VI-ის ერთ წყალობის წიგნში ვკითხუ-
ლობთ:
„..რსიაურელს გოგიბაშვილს ბეჟანს.. მას ჟამსა ოდეს მო–-
გვადეგით კარსა დარბახისა ჩვენისასა და სითარხნს წყალობას
დაგვეაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და წყალობა გი-
ყავით.. არ გეთხოვებოდეს არა საბალახე, არა საური, არა პირი-
სთავი, არა ნახირისთავი, არა საშობაო, არა სააღდგომო, არა ხუნა,
არა ლეწვა, არა მკა, არა ურემი, არა სასოფლო წაღებულობა და
გამოსაღებულობა არა გეთხოვებოდეს4§5,
ასეთივე ცნობას გვაწვდის რუსუდან დედოფლის სითარხნის
წიგნი სურამელ მღებარ სარქისისადმი: „თქვენი სითარხნის წიგ-
ნების განახლებასა... დაგვეაჯენით.. ასე გათარხნეთ და
გათავისუფლეთ, რომ არაფერი საჩვენო
ხარჯი და სათხოვარი არა გეთხოვებოდეს რა...
არა მუშაობა... და არც ლაშქრობა, რადგან თქვენს ნასყიდს მამულ-
ზედ სახლობთ და ძველთაგანაც ასე თარხანი ყოფილხართ, ჩვენც
ასე გათარხნეთ"ნნ,
ასეთივე მაგალითები დასტურდება დას. საქართველოს სა-
ბუთებშიც: ცაგერელ-ბედიელის ჩიქვანი გაბრიელის შეწირელო-
ბის წიგნი სუჯუნის წმინდა გიორგისადმი გვამცნობს:
„მართებს ხატის ათი ლაღარიკონი სამთელი, ერთი ნარგისი
ზეთი, ერთი ნალბაქი საკმეველი, სხვა ამის მეტი არაფერი ამას არ
მართებს, არც ლაშქრობა, არც ნადობა, არც შინაყმო-
ბა არც მუახლობა, არც სხვა საქმრობა არაფელი სხვა უდიერობა
ხატის სამსახურის მეტი არა მართებს რა4ნ. ხატის სამსახურში კი
აქ სწორედ სანთლის და ზეთის მირთმევა იგულისხმება.
სოლომონ I-ის მიეირე გლუნჩაძეებზე გაცებეულ სითარხნის
წიგნში აღნიშნულია „გარდასახადი თქვენ არ გეთხოვოს „და
არც სხვა რამე ჩვენგან და არც ჩემის შემდგომისაგან მეფებთაგან.
არც გარდასახადი და არც სხვადასხვა მე-
ფობრივი სამსახურ ი“65,

4 Cძ 3357.
56 Cძ 2522.
2 ს კაკაბაძე, დას, საქართ. საეკ. საბ., 1, გვ. 78,
ი ეჟ, ბურჯანაძე, დოკუმ. იმერეთის სამეფოსა..., გვ. 104.

143
 რაც შეეხება აზატის უფლებრივ მდგომარეობას: ამ კატეგო-
“რიის გლეხებისათვის დამახასიათებელია შემდეგი: აზატი გლე-
ხი ყოველ ახალ მეფეს ამტკიცებინებს თავის
აზატობას, რადგან ამ დამტკიცების გარე-
შე ის შეიძლება მოყალნეთ იქცეს. ამ მხრივ და–
„მახასიათებელია ნაზარალიხანის წყალობის წიგნი, სადაც ვკი-
თხულობთ:
„აზატობას დაგვეაჯენით და მოკითხული ვქენით და ძველა-
დაც აზატი ყოფილიყვენით და წიგნები დაგკარგოდათ
და საფიცით გამოგეტანათ და ჩვენც წყალობა გი-
ყავით და ხელახლა წყალობა გაგიახლეთ“ი9,
გ. ჯამბურია, რომელიც აიგივებს თარხან გლეხს და მსახურს,
„გვთავაზობს შემდეგ მსჯელობას: ა
„გვხვდება თუ არა შემთხვევები მებეგრის გათარხნებისა,
როცა უშუალოდ მსახურის ფუნქცია არაა ნაგულისხმები? არის
ისეთი შემთხვევები, როცა გათარხნებულია მოხელე (მამასახლისი,
ნაცვალი, მღვდელი ან სხვა ასეთი) და ფეოდალის კარზე მყოფი
ხელოსანი რომელიც განსაკუთრებულ დახელოვნებას მოითხოვს
(მდივანი გადამწერი, შეიძლება მჭედელიც და მზარეულიც კი),
მაგრამ ყველა ისინი მსახურის კატეგორიაშია აყვანილე და მისი
ისხლი ორჯერ მეტი ღირს, ვიდრე მებეგრისა"?მ.
/ სინამდვილეში ვახტანგის სამართალი არსად არ აიგივებს
აზატს და მსახურს და, ამდენად, არსაიდან არ ჩანს, რომ აზატის
სისხლი ორჯერ მეტია ვიდრე გლეხისა. ვახტანგის სამართალში,
წოდებებზე საუბრისას, რვა სხვადასხვა მუხლში დასახელებულია
მსახური, განსხვავებით გლეხისაგან და არც ერთხელ მსახურის ნა-
ცვლად არ არის ნახმარი ტერმინი „აზატი“, თუმცა აზატის კატე-
გორია ვახტანგისათვის კარგად ცნობილია აზატისადმი საგანგე–-
ბოდაა განკუთვნილი, მაგ., 234-ე მუხლი, სადაც ვკითხულობთ:
„ვინც ან თავის მპევალი ან მონა, ნასყიდი და თავის უცილო-
ბელი, ჰყუეს და გაა(ა)ზატოს, ველი არავისა აქუს, თუ სასახლო
და საძმო რამ არის, უერთმანერთოდ აზატი არ არის“?!.

ა0 C)ძ 1950,
203, ჯამბურია, საქართველოს სოციალ-პოლიტიკური ვითარება... სა–-
დოქტორო დისერტაც. გვ. 79.
11 ქართ. სამ. ძეგლ., 1, გვ. 541,

144
 ასევე 260-ე მუხლში აღნიშნულია:
„-და იმ კაცს წიგნი ველთ ეჭიროს, ის ყმა აზატი არის და
აზატნაქმარისაგან კიდევ უფრო აზატი იქნების, და აღარ ველი აქვს
მის პირველს პატრონს მასთანი72,
აზატი და მსახური რომ იგივეობრივი ცნებები იყვნენ, ვახტან–-
გისთვის ბევრად უფრო იოლი იქნებოდა აზრობრივადაც და სტი-
ლისტურადაც ზემოთქმულის მაგივრად შემდეგი გამოთქმა: „ეს
ყმა აზატი არის და მსახურისგან კიდევ უფრო აზატი იქნების“,
მაგრამ ვახტანგი არსად არ ურევს ამ ორ ტერმინს ერთმანეთში და
სრულიად გამიჯნულად ხმარობს მათ.
ყოველივე ამის გამო, ვფიქრობთ, რომ აზატი მამასახლისი,
მეჯინიბე, ხაბაზი, ფარეში, მჭედელი და სხვ. არ იყვნენ თავისთა-
ვად, აზატობის გამო, მსახურები და რომ მსახურები იყვნენ ის
კომლები, რომლებსაც მემკვიდრეობით ევალებოდათ მსახურის გა-
მოყვანა (იქნებოდნენ ისინი აზატები, თუ მებეგრეები). აი, რა მო–-
ნაცემებია ამ საკითხზე ჯრუჭის მონასტრის ყმების დავთარში (1809
წი):
სკინდორს, ჭილოანს, ითხვისს
–– 12 კომლი გლეხი, მართებთ:
ბეგარა, სეფობა, ცხენის ხედნა.
ფუქრუთს -- 3 გლეხი მეფარიძეები, მართებთ: ბეგარა, სეფეო“
ბა, ცხენის ხედნა.
ზოდს მოსახლე ივანიკა და მისი ძმა, მართებს: 12 კოკა ღვი–-
ნო, მსახური.
ზოდღს –-– 5 გლეხი ყავლაშვილები: ბეგარა, სეფობა.
სხუავას –- ქვათაძე ზაზუნიკა, მართებს ხაბაზობა.
ქორეთს –– 25 გლეხი: ბეგარა, კვირაში ორი დღის სეფობა,
ზამთარ საქონლის შენახვა.
ითხვისს –– 6 გლეხი: ბეგარა, კვირაში ორი დღის სეფობა.
2 გლეხი: მსახური და სხვა არაფერი.
1 გლეხი: ხაბაზობა.
ფარეხეთს 5 გლეხი: ბეგარა, სეფობა კვირაში ორი დღის.
ჭიბრევს 2 გლეხი: მზარეულობა.
2. გლეხი ომიაძეები: ბეგარა, მსახური, ცხენის ხედნა. რაჭას
წედისს –– 5 გლეხი, მართებთ მარტო 4 თავი ავეჯი რკინა, შქმერს
–- მართებთ: ბეგარა, ცხენის ხედნა და ზამთარ ცხენის შენახვა.

?3 ქართ სამ. ძეგლ., I, გვ. 547--548.

145
10. მანანა სანაძე
 მრავალძალს
–– 2 გლეხი: ბეგარა, მსახური, ზამთარ
ცხენის შენახვა. მოხვაში მოსახლე გლეხებს: სეფობა, ჭუ-
რის რეცხვა, ხარით, ცულითა და წალდით მუშაობა.
ვებრევს და შქმერს
–- 3 გლეხი, აქედან
2 გლეხს: ბეგარა, ცხენის ხედნა, ცხენის შენახვა.
1 გლეხს: 6 კოკა ღვინო სეფობა.
ბეჯითს
–– სხიოტლაძე შიო: მეჯინიბეობა?3,
როგორც ვხედავთ, ჯრუჭის მონასტრის გლეხების ნუსხაში
გვხვდება 7 მსახუოის კომლი, აქედან 4 კომლი მებეგრე მსახურია
და 3 კომლი აზატი მსახური. აქვე არიან აზატი გლეხები, რომლებ-
საც მართებს ზოგს მარტო ხაბახობა, ზოგს მარტო ცხენის ხედნა,
ზოგს მეჯინიბობა, მზარეულობა ან მაოტო 4 თავი ავეჯი რკინა. თუ
აზატს მსახურთან გავაიგივებთ, მაშინ უნდა ჩავთვალოთ, რომ ეს
აზატი მზარეული, ხაბაზი, მეჯინიბე და სხვ მსახურები იყვნენ.
მაგრამ ნუსხაში გარკვევით გამიჯნულია ის კომლები, რომლებიც
მსახურს იძლევიან სხვა ტიპის შინაყმის მომცემ გლეხებისაგან.
ჯრუჭის მონასტრის ყმათა ამ ნუსხის მონაცემებს 55 წლის შემდეგ
ზუსტად იმეორებს ერთი საბუთი:
(3გიძლ:მე IX0MIIIლ0I1მ, VMყი0XMCIIIინ0ი 8 ”0ი. IVI0ICC 06
VIVყIIICIIIII 6ხ(Iმ I0CM06IIIII9სIX L00CC0I69IL 01 2-0-0 Mე0/მ 18364 I.
382 M# 38), რომელიც ქუთაისის გუბერნიის საბატონო გლეხთა შე-
სახებ მრავალ სხეა ცნობასთან ერთად, გვაძლევს გლეხთა შემდეგი
ჯგუფების აღწერას:
«ს 0I90IICIIIC 01I61188IIII/ I08)IIIIII0CICI IICMICIIIIIIIV IM00C0Xხ-
MIIC უელუყი/IწC.ი Iმ2 იმ3ი09XLL%I:
2327! 06938IIხI 0161I/ს0Xს ი0ლI09IIII)ი ი)IICუVIV (IIIIIII2IM-
Mმ) იი! X0MC ·ICMCIIIIIILIმ.
Mი0XVიII (ლ07ნ I #მIII>C MCმXVიII, I0IისსC 06%3მIIL!
101ხM0 0III0I0 #0MმIIIICI0 IIIICMVI0I0C 9M0106I0 მ3072M), C800X
იილი9III0იII 1I)I0უVII 0+61)ც0I0+ ჩისIIIIილ7ს 30VMIIIMIL 1III)01I3-
ცლულ!!!! "II (ცIIII0C"M, X1ლ60M, MVIV0V30I ILIII 0MIICI0), მ ”X2მ0L-
#70 CსგიწიM I91 7XMII8იILI1001610, 2CIIსIმMII ს 1)03§MCI:0, VCI2II0სცII8-
LI)CMC# ინIIყმეCM.

მ.ს, კაკაბაძე, მასალები..., საასსტორიო კრებული, I, გვ. 42.

1:10
 LI CXII, ლ80იX II0070%MIII01 იიMCლუVოI, ი16ხI!8მI0»” M0.C8LIC
ა2601 1 I IMII1)0MC #10I70 II08IIIIII0CIს 30MIნIMსI I100:13807|C1121I1I
MII,.
CL01იM III X:.II80II10C16I0, XI0CIIსხI
მ VIII.
Mიჯ»;უმუმ6ხ II82X0I9IC9 IICILIM 0C0M06MCI180M 8 II0/II0X
იმლიხი98ეMCლIIIII I10MCLILIIII2მ»7“.
როგორც ამ მოხსენებიდან ირკვევა, ჯერ კიდევ XIX ს. 60-იან
წლებში დასავლეთ საქართველოში განირჩეოდა აზატი მსახური
აზატი გლეხისაგან, თუმცა მათ შორის სხვაობა ფორმალურობამ-
დეა დაყვანილი: აზატი მსახურები იძლევიან შინაყმას, აზატი გლე–
ხების მსგავსად. საქმე ისაა, რომ მსახურის მიერ მიცემული შინა–
ყმა მსახურია ანუ მოლამ1რე-მხლებელი“მცველი, მაგრამ XIX ს.
შუა წლებისთვის მსახურის ეს ფუნქცია აზრს კარგავს და, ამრი-
გად, მის მიერ მიცემული შინაყმა აზატი გლეხების მიერ მიცემუ-
ლი შინაყმის იღენტურად გამოიყურება, თუმცა, ფორმალური სხვა-
ობა მსახუოის წოდებასა და აზატ გლეხს შორის თვით XIX ს. 60-იან
წლებამდეც რჩება.

ბ მებეგრე გლეხები
სოფელში მოსახლე გლეხების უდიდეს ნაწილს წარმოადგენდ–-
ნენ მებეგრე გლეხები. საბუთების მიხედვით, მებეგრე გლეხთა
ვალდებულებას შეადგენდა: ბეგრის გამოღება (როგორც
თაგი-ბე გარის, ასევე სხვადასხვა სახის გამოსაღებების), ს.ა მს ა-
ხური (შ-ნაყმის მიცემა, მუშაობა (ნადის გამოყვანა),
ტვირთის ზიდვა, მგზავრობა, ლაშქრობა-ნა-
დირობა.
ისტორიოგრაფიაში დღესდღეობით მიღებულია თვალსაზრი-
სი, რომ მებეგლე გლეხი ბატონის კარზე ასოულებდა „სათაკილო“
საზსახურს, ხოლო მსახურის სამსახური „საპატიო“ იყო. ამ დებუ– -
ლების ამოსავალი წყაროა არქანჯელო ლამბერტის ცნობა მოინა- „
ლე გლეხებზე, რომლებსაც აიგი:ებენ მებეგრე გლეხებთან. მაგ...>” '
გ. ჯამბურია, ეხება რა მებეგრე გლეხთა სამსახურებრივ მოვალეო–
ბას, აღნიშნავს: „მებეგრე გლეხ“-ს დამახასიათებელი სამსახურებრი–-
ვი ვალდებულება იყო აგრეთვე „მუმაობა“ (ბეგარის გარდა), რო-
ძელშიც იგულისხმება ყოველგვარი მუშაობა და ბატონის სასახლის
მეურნეობაში მონაწილეობა –- ტვირთის სიდეა, „უურის რეცხვა“,

ს, კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული, I, 1928, გვ. 5.

I7
„ზვრის მუშაობა”, „ხოდაბუნის მკა“ და სხვა მრავალი4“75. ამის
დამადასტერებლად მკვლევარს მოყავს არქანჯწელო ლამბერტის
ცნობა მოინალის შესახებ და დასძენს: „ა. ლამბერტის დახასიათე–
ბა უდგება მთელი საქართველოს მებეგრე გლეხის ზოგად დახასია–-
თებას 76,
როგორც უკვე ზემოთ აღენიშნეთ, ჩვენი აზრით, მოინალე არ
არის მებეგრე გლეხის იდენტური, არამედ ის აღნიშნავს სრულიად
განსხვავებულ კატეგორიას გლეხისას რომლის ქართული შესა-
ტყვისი მოსასახლე გლეხია. ამრიგად, ლამბერტის ცნობა არ გა-
მოდგება არა მარტო მთელი საქართველოს, არამედ სამეგრელოს
მებეგრე გლეხის დასახასიათებლადაც კი.
მსახურსა და აზატზე საუბრისას ჩვენ შევეცადეთ დაგვესაბუ-
თებინა, რომ გლეხისაგან მიცემული შინაყმა შეიძლებოდა ყოფი-
ლიყო მზარეული, ხაბახი, მეჯინიბე, ბახიერი მოლარე და სხვ.
იშვიათ შემთხვევებში მებეგრე გლეხი ინიშნებოდა სოფლის ხე–
ლოსნად, ანუ მამასახლისად. მებეგრე გლეხის ერთ-ერთ ვალდე–
ბულებას შეადგენდა ლაშქრობა-ნადირობაც.
მაგ. ოდიშის დედოფლის ანას მიერ მარტვილის საყდრისადმი
მიცემულ შეწირულობის წიგნში (1796 წ.) ვკითხულობთ: „მართებ"
ამ მანიავას: 20 ჭკადირი ღვინო, 2 ღორი, 1 ქათამი,... მართებს კი–
დევ მანიავას მზარეულობაც, აგრეთვეეყ ნადობა,
ტვირთობა, მგზავრობა, და სხვა, რაც სხვათ სა-
წინამძდვევროს გლეხებს მართებს იმის მსგაე;-
ს ა დ“?7.
ასევე, „აფხაზეთის საკათალიკოსოს დავთრის“ ხიბულას ნუს-
ხაში ვკითხულობთ: „მართებს ხუტკუბიას ქარცხიას: გოჭკომური
და 1 საკლავი და 1 ქანდაქის ფასი საყანე ღორი, ბაზიე-
რობა, .. ტვირთის ზიდვა, ყოველ დღეთ ყანის
მუშაობა და ლაშქრობა და ყურძნის კრება
და თივის თიბვა, იფქლის მკა“?,
მებეგრე გლეხების 'ლაშქრობა-ნადირობის ვალდებულებას
ეხება აგრეთვე ო. სოსე ლია და აღნიშნავს: რომ ამ ვალდე-

?1 გ, ჯამბურია, საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ვითარება XVII

საუკუნის L ნახევარში, 1975, სადოქტორო დისერტაცია, გვ. 87.
28 იქვე, გვ. 88.
?1 სცია, ფ. 1448, # 1560.
?% ქართული სამართლის ძეგლ., III, გვ. 414,
148
ბულებისაგახ” იშვიათად თუ ვინმე თავისუფლდებოდა?. ახარ.
გლეხებზე საუბრისას ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ ლაშ–
ქრობა-ნადირობა არ იყო მხოლოდ მსახურისათვის დამახასიათებე--
ლი და რომ ის გლეხთა ძირითად მასას ევალებოდა. მოვიხმოთ კი–
დევ დამატებით რამდენმე საბუთი ამ თვალსაზრისის ”შესამაგ–
რებლად. კაცია დადიანი, თავის შეწირულობის წიგნში საირმის
უდაბნოსადმი (1766 წ.,, აღნიშნავს: „რომელიც ამ ზემო წერილი
არის და ჩვენ მიერ შეწირული ჩვენი და ჩვენი მოურავისა და მო–
ხელე კაცის გარდასახადი და ძალი და უსამართლობა არ მიადგეს
რა, არც გლეხებსა და არც ვაჭრებს, არც ლაშქრობა, არც ნადობა,
არც ნადირობა, არც საუდიერო4“ზმ,
ამრიგად, კაცია დადიანი შეწირულ გლეხებს და ვაჭრებს ათა–-
ვისუფლებს ლაშქარ-ნადირობისაგან, ცხადია, ის მათ ისეთი ვალ–-
დებულებისაგან არ გაათავისუფლებდა, რომელიც მათ ისედაც არ
ემართათ.
ასეთივე ცნობას შეიცავს აგრეთვე ბაგრატ მეფის შეწირულო-
ბის წიგნი გელათის წმინდა გიორგის საყდრისადმი (1545 წ.). სა–
ბუთში მეფე ეკლესიას სწირავს მთელ სოფელს. ჩამოწერილია
გრძელი სია გლეხებისა მათი ვალდებულებებით. ბოლოში კი ბაგ-
რატი დასძენს: „ნავენახევი შეგუიწირას ველშეუვალად და გან-
თავისუფლაბით თვინიერ ნადირობისაგან კიდე და ნადირის ჯერ-
გად ნუ დაგვაკლდებიან“?!.
როგორც ვხედავთ, მეფე ეკლესიას სწირავს გლეხებს და ყო-
ველგვარი სანეფო ვალდებულებებისაგან ათავისუფლებს მათ,
„თვინიერ ნადირობისა".
კიდევ ერთი საბუთი -- ქრისტეს საფლავის ყმების ნუსხა:
(1787 წ.). აქ ჩამოწერილია გლეხები სხვადასხვა ვალდებულებებით.
მათ შორის არიან მესეფე გლეხები, მოსამსახურე-მებეგრეები, აზა–
ტები, რომელთაც მხოლოდ ფულადი ბეგარა მართებთ, სიაში და–-
სახელებულია ერთი მოსასახლე გლეხიც, კერძოდ, მესაღობე, სა–-
ბუთის ბოლოში კი მეფე ათავისუფლებს მათ ყოველგვარი სამეფო

9 ო. სოსელია, დას. საქართველოს გლეხობის ეკონომიური მდგომარე–

ობა..., კრებულში: ნარკვევები ფეოდალური საქართველოს გლეხობის ისტორიი-
დან, 1967, გვ. 231.
80 ს, კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბ., LI, გვ.. 30..
მ ს კაკაბაძე, აფხაზეთის საკათალიკოსო გლეხების დიდი დავთარი,
გვ. 63.
143
ფალდღებულებებისაგან: „არა რა ეთხოვებოდეს, არც საური, არცა
საუდ“ელო და არც სხვა რამე მსახურება,ი თვინიერ ლაშ-
ქრობ-სა და ნადირობისა:ბ?, ქ

ზებეგრე გლეხები იყოფოდნენ ქვეკატეგორიებად. მაგ., მ ე-

ტვიოთე მებეგოეებისაგან განსხვავებით, იყვნენ გლეხები, რომ-
ლებსაც „ტვირთი ამოწერილი" პქონდათ, „მუშაობა შეალნებუ-
ლი”. ან სულაც „მუშაობა ამოკვეთილი". განვიხილოთ მუშმაობა-
ამოკეეთლი გლეხები.
მათხოჯის ნუსხაში (XVII ს.) აზატების სიას მოსდევს 21 გლე-
ხი, როპლებზეც ნათქვამია, რომ ესენი არიან „მესეფე კაცები“. ბო–
ლოში კია წერია; „ესენი არიან მეურმეულე“. ამათგან განსხვავებით
ნუსხაბი ჩამოწერილია ორი გლეხი „ურმეულამოკვეთილი“მ!, რო-
გორც ვხედავთ, ნუსხა განასხვავებს ორი ტიპის მებეგრეს: მესე-
ფეს, :ნუ მეურმეულეს და ურმეულ-ამოკვეთილს, ე. ი. გლეხს, რო-
მელსაც სეფეობა არ ევალება. მაინც რომელ ურმეულ ბეგაოაზეა
საუბარი და რატომ უკავშირდება ურმეულის ამოკვეთა მუშაობის
ამოკვეთას? როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მებეგრე გლეხს, გარდა
თავი ბეგრისა და შინაყმის გამოყვანისა, ევალებოდა ერთი ნადის,
ანუ მუზის გამოყვანა, რომელიც კვირაში რამდენიმე დღეს ამუ-
შავებდა ბატონის ყანას. მაგრამ გლეხს შეიძლებოდა არ დაემუშა-
ვებინა ბატონის მიწა და მაშინ იხდიდა დამატებით ბეგარას „საუ–-
ნადოს“ სახით. რაფ. ერისთავი შემდეგნაირად ახასიათებს ამ ბე-
გარას: „ამ გადასახადს იხდიან ყანაში პირად მუშაობის მაგივრად.
ეს მაოთებს ყველა ოჯახს, საცა არის მამაკაცი, რომელიც ვალდე-
ბულია ყანაში იმუშაოს. შეთანხმებაზედაა დამოკიდებული და ისე
თითოეული კომლი იხდის წელიწადში ღომს ათ ქილამდე ან ფუ-
ლად «89,
იგივე ბეგარა გვხვდება XVI--XVII ს. საეკლესიო დავთრებში.
მას უწესებენ გლეხებს „მუშაობის შეალნების“ შემთხვევაში, ანუ
მუშაობის მაგივრად, თუმცა დავთრებში ეს ბეგარა თავისი სახელ-
წოდებით –– „საუნადო“ არ იხსენიება. მაგ. „ქუთაისის საყდრის
ბეგრის დავთარის“ ახალსოფლის და ორიშიეშის ნუს-
გამოსავალი

ეე

6 ს, კაკაბაძე, დას. საქართე. საეკლ. საბ., 1I, გვ. 92.

დოკ. საქართ. სოც. ისტორიისათვის, I, ტე. 437,
983 ნ ბერძენიშვილი,
X# 611.
% რაფ. ე რისთავი, ბატონყმობა სამეგ#ელოში, გვ. 93.

159
ზხებში ყველა გლეხს ევალება შემდეგი სახის ბეგარა: „თუ ყანა
მუშაოს, ორი ნაოთხალი ღომი გამოიღოს: თუ არ მუშაოს, რვა გა-
მოიღოს «85, ამრიგად, ორი ნაოთხალი ღომი თავი-ბეგრის ლომია,
ის 'გლეხს ყველა შემთხვევაში ევალება: რაც შეეხება დამატებით
ექვს ნაოთხალ ღომს, ის მან, თუ არ იმუშავა, მუშაობის სანაცვლოდ
უნდა გადაიხადოს.
ამ მხრივ ფრიად საინტერესოა „აფხაზეთის საკათალიკოზო გა-
მოსავალი ბეგრის დავთრის“ ნავენახევის ნუსხა, სადაც ვკითხუ-
ლობთ: „მართებს მამისთვალასა ზაქარიას ხაჭუბერაძესა 20 თეთ-
რი, 24 კოკა ღვნო, 12 გოდორი ღომი, 6 გოდორი კიდევ დავსდე–
ვით, შეგიალნა ბატონმა მუშაობა, მისთვის“55.
როგორც ვხედავთ, მუშაობის შეალნება უშუალოდაა დაკავში-
რებული ღომის ბეგარასთან. თუ გლეხი არ მუშაობს, მან უნდა გა-
დაიხადოს დამატებითი (თავი ბეგრის ღომის გარდა) ღომის ბეგარა.
ეს ბეგარა მოცემულია, როგორც ვხედავთ, სხვადასხვა საზომებში:
ერთ შემთხვევაში გეხვდება ნაოთხალი ღომი, მეორე შემთხვე-
ვაში –– გოდორი ღომი. ასეთივე საზომია „ურმეული“?, სანამ გლე–
ხი მესეთფეა, ე. ი. სანამ მას მუშაობა ევალება, მან ან ნადი უნდა
გამოიყვანოს, ან გადაიხადოს დამატებითი ღომის ბეგარა. როგორც
ჩანს, სწორედ ამ ბეგრის აღსანიშნაად იხმარებოდა ტერმინი
„ურმეული ღომი“, „ურმეული ღომის ბეგარა“. მეურმეულე არის
გლეხი, რომელსაც ბატონის ყანაში მუშაობისაგან გათავისუფლე-
ბის შემთხვევაში ეს დამატებითი ურმეული ღომის ბეგარა მარ-
თებს.
ამრიგად. „ურმეულის ამოკეეთა“+ გლეხის მესეფეობიდან გან–
თავისუფლებას, ანუ მის ამ დამატებითი ღომის ბეგრიდან გათა-
ვისუფლებას ნიშნავდა. ამ მხრივ საინტერესოა ჰჭყონდიდელ-მიტრო-
პოლიტ გაბრიელის ერთი საბუთი (1753 წ), სადაც ჭყონდიდელი
აღნიშნავს: „საყდრისა შენისა ყმა იყო, მაგრამ ეს სანთლის ბეგარა
არ ემართა და ჩვენ დავადევით. ცხრა გლეხი არის.. ექვს გლეხს
ურმეული ღომის ბეგარა ემართა, ურმეული
ღომი გარდავიღეთ და თითო მარჩილის სან-
თელუ და თითო რუბის საკმეველი დავადე-

56 ქართ. სამ. ძეგლ., 1II, გვ. 280--283.

ბზიქვე, გე. 401.
კ. ჯაფარიძე, ნარკვევები ქართული მეტროლოგიის ისტორიიდან,
1971, გე. 117--119. ·
151
ვ ით და ამ სამს გლეხს ...ურმეული არ ემართა და ღორის ბეგარა
შევაწიეთ და თითო მარჩილის სანთელი დავადევით4ი8%,
ამ საბუთიდან კარგად ჩანს ის ეტაპები, რომელსაც გადიოდა
გლეხი გააზატებამდე: მეურმეულე, ანუ მესეფე გლეხისთვის: მთა-
ვარი ბეგარა, რომლის ამოკვეთასაც ის ცდილობდა, ურმეული ღო–
მი, ანუ დამატებითი ღომის ბეგარა იყო, ამიტომ მეურმეულეებს
სწორედ ამ ბეგარას უცვლის გაბერილ ჭყონდიდელი სანთლის
გადასახადით. ურმეულ-ამოკვეთილი გლეხებისთვის, ე. «ი, „გლეხე–
ბისთვის, რომლებსაც სეფობა და მასთან დაკავშირებული დამატე-
ბითი ღომის ბეგარა არ ევალებოდათ, მთავარი იყო თავი ბეგრის,
ან მისი ძირითადი ნაწილის
–– ღორის ამოკვეთა, ჭყონდიდელიც ამ
გლეხებს ღორის ბეგარას უცვლის სანთლის გადასახადით.
გარდა ასეთი ნიადაგ მომუშავე, ანუ მეურმეულე-მესეფე გლე–-
ხებისა, იყვნენ გლეხები, რომლებსაც ევალებოდათ მხოლოდ სა–
ნადო სამუშაოები, მაგ. სოლომონ 1-ის სოხასტრის ეკლესიისათვის
მოცემულ შეწირულობის წიგნში ვკითხულობთ:
„ამ ზემო თქმულმან კაცებმან, ნადად თუ დაპატი-
ჟ ოს წინამძღვარმა” ყანაშიდ მოეხმარონ, ვენახი, სადაც ქონ–-
დეს, კიდეც დაუმუშაონ და კიდეც მოუკრიფონ საყდარს, როგო-
რათაც დაეჭიროს მუშაობა და წინამძღვარმან უბრძანოს ისე იმუ-
შაონ. სხვა ნიადაგ მუშაობა არ განგვიწესე ბია“%.
ამრიგად, მებეგრე გლეხები შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ: მე-
ტვირთე, მესეფე-მეურმეულე, მენადე, ურმეულ-ამოკვეთილ-ი-მო-
სამსახურე. მებეგრე, თავი-ბეგრის ახ ღორის ამოკვეთის შემთხვე–
ვაში, გადადიოდა ახატთა კატეგორიაში. ცხადია, შებეგრე გლეზი-
სათვის სავალდებულო არ იყო ყველა ამ საფეხურის თანდათა5ნო-
ბით გავლა: მეტვირთე და მესეფე შეიძლებოდა პირდაპირ გამხდა-
რიყო აზატი. ეს დანოკიდებული იყო ბატონის სურვილსა და,
აგრეთვე, გლეხის მიერ მირთმეული ქრთამის ოდენობაზე.

2. „ბარეთმოსული–+ გლეხი

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გარდა „მკვიდრი“, „მოსახლე“,

ანუ მიწაზე მიმაგრებული გლეხებისა, მებატონეს შეიძლებოდა ყო–

ბს კაკაბაძე, დას, საქართ. საეკლ. საბუთები, II, გე. 2.

89 იქვე, გვ. 78.

152
ლოდა გლეხები, რომლებსაც შერჩენილი ჰქონდათ წასვლის უფ–-
ლება. ასეთები იყვნენ „ნებით მოსული“ და „მინდობილი“ ყმები.
დასავლეთ საქართველოში „ნებით მოსულ“ გლეხთა
კატეგორია განიხილა ო. სოსელოამ. მკვლევარი აღნიშნავს,
რომ Vსნებით მოსული“ გლეხი შეესაბამებოდა აღმოსავლეთ საქარ–
თველოში არსებულ „ნებიერის“ კატეგორიასზ. მაგრამ მკვლევარი
მკვეთრად არ მიჯნავს ნებით მოსვლას, როგორც გლეხის შეძენის
გზას, „ნებით მოსულის“, როგორც საგლეხო კატეგორიისაგან: „ნე-
ბით მოსული ყმაგლეხი ხშირად იძულებულია დაპირდეს ბატონს:
„სამსახურს ვეცადო საუკუნოდ“, „სანამ ცოცხალი ვიყო, აღარ გა–-
გეყმო“, „ჩვენი შვილი და მომავალი თქვენს შვილსა და მომავალს
ემსახუროს:9!,
ასეთი გლეხები ნებიერთა კატეგორიას არ ქმნიან. მსგავს სა–
ბუთებში მითითება გვაქვს ამ გლეხების შეძენის გზაზე: რომ ისი-
ნი ნებით მოჟიდნენ ახალ ბატონთან, მაგრამ, როცა გლეხი „საუ-
კუნო სამსახურს“ პირდება ბატონს, ის მისი ჩვეულებრივი მემკვიდ-
რე გლეხი ხდება და მემკვიდრე გლეხთა რომელიმე კატეგორიას
უერთდება.
მკვლევარი გ. ჯამბურია სწორად შენიშნავს: ნებიერი, ანუ
წყალობის ყმა „ისეთი გლეხია, რომელიც თავისი ნებით არის მი-
სული ბატონთან და წასვლის უფლება შენარჩუნებული აქვს. ისეთ
გლეხს კი, რომელიც ბატონთან თავისი ნებით „მკვიდროად” ან
„ნასყიდად“ მოვიდა, წყალობის ყმა არ ჰქვია4%92,
მინდობილი. „მინდობილი“, „მეხიზნული“, „სტუმარი“
შეესაბამებოდა აღმოსავლეთ საქართველოში არსებულ ხიზანთა
ინსტიტუტს").
რაფ. ერისთავის ცნობით „მინდობილი ისეთი გლეხის, ვინც
სხვის ადგილ-მამულზედა სცხოვრობს, თავის მებატონეს უხდის
ყველა გადასახადს, რაც მისგან ემართა ხოლო მიწის პატრონს
უხდის იმ გადასახადებს, რაც ურთიერთი თანხმობით დაადგინეს49),

ყწ0 ო, სოსელია, ფეოდალურის ხანის..., გვ. 73.

მ? ი ქვე, გვ. 76.
თ გ. ჯა მბურია, სოციალური ურთიერთობა და კლასობრივი ბრძოლა....
გვ- 196.
93 ო სოსელია, ფეოდალური ხანის..., გვ. 91.
% რაფ. ერისთავი, დასახ, ნაშრ. გვ. 104.

153.
 „მინდობილის“ სოციალურ-ეკონომიური მდგომარეობის შე-
სახებ XIX ს-მდე ფრიად მწირი ცნობები მოგვეპოვება. ამ მხრივ
საინტერესო უნდა იყოს გელოვნების მიერ გაბრიელ ჭყონდიდე-
ლისაღჭი გაცემული პირობის წიგნი (1660-–-1685 წწას რომელ-
მიც ეკითხულობთ: „თუ თქვენ თქვენი ყმა ფოჩიანი ჩვენს ალაგზედ
დაასახლოთ, ბეგრის მეტს სხვას ჩვენ იმ კაცისას არას შემოგე-
ცილოთ. მუშაობა, მგზავრობა და სამსახური ყველა თქვენი იყოს
ღა ბეგარას ჩვენ მოგვცემდეს. როდესაც მოინდომოთ თქვენის
ყმის აყრა და აყაროთ და წაიყვანოთ, არავინ არ მოგიშალოთ,
უსაყვედუროთ მოგართვათ და რაც მისი ნამუშაკევი პური და
ღვინო და თეთრი ქონდეს, არ მოუშალოთ“%5,
გაბრიელ ჭყონდიდელი, როგორც ჩანს, მცირე მიწიანობის
გამო, თავის ყმას ასახლებს გელოვანის მიწაზე. გლეხი პერადად
ვალდებული რჩება თავის ბატონისადღმი: მუშაობა, მგზავრობა და
სამსახერი ევალება, ბეგარას კი როგორც გადასახადს მიწის ჭე-
რისათვის უხდის მიწის პატრონს. გლეხის თავის მებატონესთან
წასვლის შემთხვევაში, მიწის პატრონი მას ვერ დააკავებს და აგ-
რეთეე მის მიწახე ყოფნის პერიოდში შეძენილი „ნამუშაკევიც“
თან უნდა გაატანოს.
ნასყიდი. ქართულ ისტორიოგრაფიაში მენიშნულია, რომ
„ნასყიდ“ -გლეხთა კატეგორიას უნდა მივაკუთვნოთ მხოლოდ „უმი-
წოდ და უუფლებოდ გაყიდული გლეხები; თავისი მამულით გაყი-
დული გლეხი კი „ნასყიდთა" კატეგორიას არ მიეკუთვნებოდა%ნ,
ასეთი უმიწაწყლოდ გაყიდული, ანუ ნასყიდი გლეხები დასავლეთ
საქართველოში, რა თქმა უნდა, არსებობდა XV ს-ზე ბევრად ად-
რეც. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, საბატონო მიწაზე მსხდომ
გლეხთა კატეგორიების (მოჯალაბის და მოსასახლე-მოინალის) გა-
ჩენი უნდა 'ოუკავშირდებოდეს ნასყიდ გლეხთა, ანუ უმიწოდ გას-
ყიდულ გლეხთა ფენის წარმოქმნის პროცესს. XVI-- XVIII ს. და-
სავლეთ საქართველოში საბუთებში გვხვდებიან უმიწოდ გასყიდუ-
ლი გლეხები, გვხვდებიან გლეხები, რომლებიც თავს „ნასყიდო–-
ბით“ აძლევენ ფეოდალს, მაგრამ ცალკე კატეგორია ნასყიდი გლე–
ხებისა არ შეინიშნება.

5 ს კაკაბაძე, დას, საქართვ. საეკლ. საბ. L, გვ. 81.

% ნ შოშიაშვილი, „რკონის დაწერილი“, როგორც ისტორიული წვა
რო, საკანდიდატო დისერტაცია, მანქანაზე ნაბეჭდი, 1952 წ. გვ. 146--147,.
154
 დასავლეთ საქართველოს საბუთების მიხედვით, გლეხისთვის
საგლეხო ფუძის, მამულის მიცემა მისი გლეხად ქცევის იდენტუ-
რად გვევლინება (იხ. აქვე მოჯალაბე გლეხები) სოფელში დასა–
ხლებავდე. ანუ საგლეხო ფუძეზე დასახლებამდე კი ნასყიდი გლე–
ხი სახლობს საბატონო მიწაზე და, ამდენად, ავსებს მოჯალაბეთა
და მოსასახლე-მოინალეთა რი-გებს.
გარდა ზემოთ დასახელებული საგლეხო კატეგორიებისა, ფეო-
დალებს (განსაკუთრებით მსხვილ ფეოდალებს მეფე-მთავრებს,
ეკლესიას) ჰყავდათ, აგრეთვე მოიჯარადრე გლეხები. ეს გლეხები
რომელიმე მცირემიწიანი ფეოდალის ყმები იყვნენ და იჯარით ამუ–
შავებდნენ მეორე უფრო მსხვილი ფეოდალის მიწას, რაშიც უხ-
დიდნენ მას მოსავლის მეათეოს-მოდს (მირ შემთხვევაში მოდი
მოსავლის მეათედს აღემატებოდა). იჯარით გაიცემოდა ვრცელი
საყანო ადგილები და ტყეები. „მისდა მიხედე-თ იყო მოიჯარადრე
გლეხების ორი ტიპი: „მეყანური“ ანე გლეხი რომელიც მოდის
გამოღების პირობით ამუშავებდა ყანას, და „მეტყეური,, ანუ
გლეხები, რობლებსაც მოდის გადაბდის პირობით ტყით სარგებლო–
ბის ეუფლება ეძლეოდათ.1 მაგ.. გენათელ მიტროპოლიტ ეფთვიმეს
ერთ საბუთშ- (1805 წ. ეკითხულობთ: „თქვენ ჩემის ეკლესიას
გელათის მემკვიდრე მებეგრეს მაჭატაურ%ზედ მოსახლეს გლეხს გი-
გაზვილ!... ზეით, რომ წყარო არის, ის წყარო სახმარათ არ დაგე-
შალოსთ ღდაესახლოთ მაინც დღა არ დაესახლოთ მაინც. ვინ იცის
სხვაც ვინმე იქნეს, თუ დაესახლოს ვანმე წყარო საერთო არის და
ყველამ უნდა იხმაროთ. სასაკკუთროთ არც თქვენთვის დამიდს და
არც სხვისთვის. ყველამ ერთად იხმარეთ: მოსახლემა, მეყა-
ნურმაც, და. მეტყეურმაც და სხვა ადგილები, როგორც
ზემოთ დაგვიწერია ისე შემოსაზღვოეთ” 97.

ასატ გლეხებზე საუბრისას ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ XVII ს.

მეორე ნახევრიდან ფრიად საგრძნობი ხდება გლეხთა ქონე-
ბრივი დიფერენციაცია ნაწილი გლეხებისა იძენენ პარტახტებს,
ან სსვა მიწებს, „ქრთამით“ ღებულობენ აზატობას, იძენენ გლე–-
ხებს და სხვ. ყმობიდან გლეხთა თავდახსნის თავისებური ფორმა
ვრცელდება დასავლეთ საქართველოში XVIII ს. ამასთან დაკავ–-

"7 ქუთაისის ისტორიული მუზეუმი, 1650.

155
შირებით განვიხილოთ ე. წ. „სათავდებო წიგნები“. სათავდებო წი-
გნები დასავლეთ საქართველოში XVIII ს. მთელ მანძილზე, გეხვდე-
ბა მაგრამ საგრძნობლად მატულობს მათი რიცხვი XVIII "ს.
მეორე ნახევარში. თავდებობას,ს როგორც სოციალურ მოვლენას
შეეხო ო. სოსელია: „თავდებობა“ კლასობრივი ბრძოლის თავისე–-
ბური ფორმა ჩანს--ამბობს მკვლევარი-–-...,თავდების სახით გლეხს.
ერთგვარი მეთვალყურე უჩნდებოდა, რომელიც სათავდებო პირო-
ბის ძალით ვალდებული იყო მეს მიერ ნათავდები გლეხისათვის ბა–
ტონის წინააღმდეგ მოქმედების ნება არ მიეცა4%ზ,
ეს, რა თქმა უნდა, ასეა, მაგრამ თავდებობის ინსტიტუტს
ერთი საინტერესო მხარეც გააჩნდა მივმართოთ საბუთებს:
რობაქიიეი დავითის მიერ თავის ბატონ ვახტანგ იაშვილი-
სადმი მიცემულ თავდებობის წიგნში ვკითხულობთ: „თუ სადმე
წაგივიდესთ (გლეხი თამახ ტოფაძე ––– მ. ს.ე) ან ისევ
თქვენი კაცი მოგქცეთ და ან 3000 მარჩილი?“ ვარ-
დენეიშვილი ხუციას და სხვათა მიერ ქუთათელ მაქსიმესადმი მო-
ცემულ თავდებობის წიგნში ვკითხულობთ: „გოჩიაშვილებს შეს-
წყერით და ჩვენი თავი თაგდებათ მოგართვა. თუ ეს სამი ძმა... სამე
წავიდეს ორმოცდა ათის მარჩილის მომცემი ვიყოთი1ი9მ, მამისთვა–
ლა კოპეშავიძის წიგნში ქუთათელ დოსითეოსისადმი ვკითხულობთ:
„თქვენი სამწყსო კაცი ჯავახაძე მახარობელი და მისი ცოლი დაჭი–

რული გყაუდა... თავდებად დაუდექი. თუ კიდეუ რამე იავკაცოს ის“

თევე დაჭირული მოგართვა... თუ ის... ვერ მოგართვა, ასი მარჩილის
მომრთმევი ვიყო“! მსგავი საბუთები მრავლად გაგვა-
ჩნია. თავდებობი” ეს საბუთები ფაქტიურად გლეხის
უმიწაყლოდ თავის გამოსყიდვის “უფლების იურიდიული
აღიარებაა. ამ საბუთებში გლეხები შეფასებულნი არიან 500, 300,
200, 100, 50 მარჩილად, რომელიც უნდა გადაუხადოს თავმდებმა
ბატონს ამ გლეხის წასვლის შემთხვევაში ფეოდალი ცდილობს
გლეხის დაკარგვის შემთხვევაში აინაზღაუროს გლეხის ღირებუ-
ლება. გლეხს ფაქტიურად შეუძლია ეს თანხა მისცეს თავის თავ–-
მდებს და ამ გზით თავი გამოიხსნას. მაგ., მახარობელი გოგლი-

იო სოსელია, კლასობრივი ბრძოლის ისტორიიდან გვიანფეოდალურ

დასავლეთ საქართველოში, მიმომხილველი, III, 1953, გე. 213.
99 ო. სოსე ლია, მასალები კლასობრივი ბრძოლის ისტორიისათვის გე. 18,
# 6.
100 იქვე, # 7.
10 ე ქვე, გვ. 24, M# 14,
156
ძის მიერ კაცია გოგლიძისადმი მიცემულ „თავდებობიდან ამო–
სვლის“ წიგნში ვკითხულობთ: „შენმა ბატონმა გამყრელიძემ გი-
ორგიმ... დაგიჭირეს და დაგატუსაღეს. მოხველ შენ.. და თავდე–-
ბობა დაგეპატიჟე... ჩვენ შენი სისხლი და ხორცნი ვიყავით თაგდე–
ბათ დაგიდეგით... მაგრამ მაინც არ დაიშალე და ქართლში გადახველ
შენის ცოლ-შვილით. მერე შენმა ბატონმა ჩვენ დავა... დაგვიწყო...
გადმოვედით ქართლს და სამართალში გელაპარაკენით. გართულის
სამართლითაც ჩვენი მოვალე შეიქენ. ჩვენ, რად-
გან სამოცის მარჩილის თავდებნი ვიყავით... ეს
60მარჩილი შენგან ჩვენ მოგვბარდა,რომ შენის
თავდებობისაგან ამოსულნი ვართ.. შენმა ბატონმა გამყრელიძემ
ბეჟან, სვიმონ და გიორგი თავდახსნილობის წიგნი დაგიწერეს და
ჩვენის ხელით გამოგიგზავნეს... რაგდან შენი ფასი მიჰბარდა გამ–
ყრელიძემაც გული გვაჯერეს ჩვენ, რომ დღეის იქით იმათა და იმის
ჩამომავლობას შენთან და შენს ჩამომავლობასთან საბატონყმოთ
სიტყვა და საქმე არ ჰქონდესთ“!9?,
ამრიგად, ერთი მხრივ, გლეხთა ერთი ნაწილის გამდიდრება,
მის მიერ პარტახტების შეძენა და თავის საბეგრო ვალდებულებე–
ბის გამოსყიდვა, ანუ გააზატება და, მეორე მხრივ, თავდებობის
წიგნების მომრავლება, რომლებიც რიგ შემთხვევებში გლეხის მიერ
თავისი თავის უმიწაწყლოდ გამოსყიდვის უფლების იურიდიულ
აღიარებას წარმოადგენდნენ, დამახასიათებელი „ნიშნები, XVIII
საუკუნის მთელ მანძილზე დასავლეთ საქართველოს სოციალური
ვითარებისათვის.
ვასკვნით: დასავლეთ საქართველოს გლეხთა ქვედა წოდება
(ხედა წოდების –– მსახურის გამოკლებით) XV-XVIII სს, იყო-
ფოდა ორ ძირითად კატეგორიად:
L. საბატონო მიწახე მოსახლე გლეხები.
IL. სოფელში მცხოვრები გლეხი, ანუ „გლეხი“.
ეს ორი ძირითადი კატეგორია იყოფა ქვეკატეგორიებად:
IL. საბატონო მიწაზე, ანე „სასახლეში“ მცხოვრები გლეხები:
1. მოსასახლე-მოინალე: ა) დაბეგრილი, ბ) დაუბეგრავი;
2. მოჯალაბე-დოლმახორე: ა) დასახლებული, ბ) დაუსახლე–-
ბელი.
II. სოფელში მცხოვრები გლეხი, ანუ „გლეხი“:
1. „·მემკვიდრე“, „მკვიდრი“, „მოსახლე“ გლეხი:
_-
10 ო. სოსე ლია, მასალები კლასობრივი ბრძოლის..., გვ. 35, # 31.
157
 ა) აზატი: 1. მეხადილე, 2. რაიმე სხვა სახის ბეგრის მოვალე:
(მაგ, სანთლის, ფულის, ღვინის), 3) საერთოდ ყოველნაირი ბეგ-
რისაგან თავისუფალი.
ბ) მებეგრე გლეხი: 1) მეტვირთე, 2) მესეფე-მეურმეულე, 3)
მონადე, 4) ურმეულ აზოკვეთილი, ანუ მოსამსახურე.
2. „გარეთმოსული“ გლეხი:
ა) „ნებით მოსული –– „ნებიერი“,
ბ) „მინდობილი –– „ხიზანი“.

თავი III

საბლეხო, ბებარა დასაველთ საქართველოფი

1, თავი-ბეგარა

დასავლეთ საქართველოს გლეხთა საბეგრო ვალდებულებები

XVI-- XVII სს-ში განიხილა ლ. მუსხელიშვილმა. ის ბეგა–
რას განმარტავს შემდეგნაირად: „ბეგარა ფართო მნიშვნელობით
ეწოდება ყოველგვარ ფულადსა და სულად გადასახადს რომელიც
მ-წას ედო და მიწის ჭერასთან იყო დაკავშირებული“. ბეგარამში
ლ. მუსხელიშვილი გამოჰყოფს „თავ ბეგარას“ და ასკვნის, რომ
ტერმინ „ბეგარას“ აქვს ორი გაგება: ფართო მნიშვნელობით ის
იზმარება ყოველგვარი სამიწო სამამულო-გამოსაღების აღსანიშნა-
ვად და უფრო ვიწრო მნიშვნელობით კი უდრის თავ ბეგარას!.
ბეგარის საკითხი განიხილა აგრეთვე ო. სოსელიამ, მან შეავ-
სო მუსხელიშვილის განმარტება ბეგარისა და მოგვცა ამ ტერმინის
სამი ზნიძვნელობა: ფართო გაგებით ბეგარა ეწოდება ყმის ყო-
ველგვარ ვალდებულებას ნატურით, ფულადსა და მრომითსაც. ვი-
შრო გაგებით ბეგარას ეძახიან მხოლოდ ფულად და ნატვოით გა–
დასახადს, ხოლო კიდევ უფრო ვიწრო გაგებით –– ამა თუ იმ ცალ-
კეულ ვალდებულებას. მაგ., ღომის გამოსაღებს ღომის ბეგარა ერ-
ქვა, სანთლის გამოსაღებს –– სანთლის ბეგარა, თეთრის გამოსა-
ღებს –– თეთრის ბეგარა, ღორის გამოსაღებს
–– ღორის ბეგარა და
სხვა?,

1ლ. მუსხე ლიშვილი, დას. საქართ. გლეხობის სოციალ–-ეკონობიური

კატეგორიები XVI-- XVII სს.. გე. 276. თუმცა ერთგან მკელევარი უშვიბს გარაუ“ას
ოჰ, „ტ.ოძინი „ბ; გარა“ თითოს უფრო ფართოდაც იხძარება და §ოიცავს უმების
სამსახურებრივ ვა–დებულებასაც-. იხ. იქვე, გვ. 274, შენიშვ. 1.
შო, სოსე ლია. საგლეხო ვალდებულებები ღასავლეთ საქართველოში
XVIII ს-ში, მსკ-, ნაკვ. 32, 1955, გვ. 76.
158
 ჩვენი აზრით, ბეგარის აქ მოყვანილე მესამე მნიშვნელობა,
ემთხვევა მეორეს. ასე რომ, ბეგარას ო. სოსელია ორი მნიშვნე–-
ლობით ხმარობს და, თუ, ერთე მხრივ, ის აფართოებს ლ. ზუLხელი-
შვილის განმარტებას შრომითი ვალდებულების დამატებით, მეო–
რე მხრივ, არ განიხილავს ტელღმინ „ბეგარის“ მესამე „25იშვნელო-
ბას –– „თავ-ბეგარას“,.
ჩვენი ახრით, დასავლეთ საქართველოში ტერმინ „ბეგ:რას“
აქვს ოთხი მნიშვნელობა:
1. ფართო გაგებით ბეგარა ეწოდება გლეხის ყოგელგეარ ვალ-
დებულებას ბატონის მიმართ, არა მარტო ნატურითა და ფულით,
არამედ პირად სამსახურსაც, მუშაობას, ლაშქრობას.
მაგ.: „გოლეთიანი გიორგი მეფის მოაღაპე არის და ბეგ:ოა არ
მართებს, პურის-ჭამისა და ლაშქრობის მეტი%3,
ან კიდევ: „ორი მცეხველი ანგარიშში დადებული არის მ:გ-
რამ ბეგარა არა მართებს სამსახურისა და მცეხველო-
ბ.რის მეტი44.
2. ბეგარაში განირჩევა საკუთრივ ნატურალური თუ ფეუელადი
გადასახადი (ანუ „ალაგის ბეგარა“) და სამსახური.
მაგ. „ხატს მარტო ალაგის ბეგარა ეძლეოდა, თვარამ კაცი
ყველა კაცია ჭილაძეს მსახურებდა+5,
ბეგარის, როგორც ნატურალური გადასახადის საყოველთაო
ნორმა არ იყო დადგენილი სხვადასხვა მხარვებისა და სოფლების
მიხედვით, იგი ფრიად განსხვავებულე სახით წარმოგვიდგება (ეს,
როგორც ჩანს, განპირობებული იყო ამა თუ იმ მხარის ეკონომ“ურ-
გეოგრაფიული სტრუქტურით, მისი ტრადიციული მეუონეობით),
მაგრამ თვითოეულ მხარეში კი მისი შემადგენლობა განსახზღკრული
იყო. ამ თვალსაზრისით ბე გარა იყო მთელი და შემცი-
რებული. მაგ., ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთარ-
ში ვკითხულობთ: „მართებს ჯუარის-მტჯრთვლის ყმას მეფარიძესა
ხაჩუტასა და მთელი ბეგარა ნდა გამოიღოს"ნ.
ან კიდევ: „იმ ადგილს სოული ბეგარა ემართა. მაგრამ
რადგან ამ გიორგიტ:მ თავისი ნებით მოიწია ამ ეკლეს“ისათვის,

3 ქართ. სამ. ძეგლ. 1II, ჯვ. 377.

4 იქვე, გე. 381.
წ ს. კაკაბაძე, დას. საქართვე, საეკლ. ხ-0. I, ჯე. 78,
6 ქართ. სამ. შეგლ. III, გვ. 306.
ჩვენც შევიბრალეთ და ყოვლისფერს ბეგარაშიდი (51C) ორს ჩარექს
სანთელს დავსჯერდით”.
ნატურალური და ფულადი ბეგარა თავის თავად შედგებოდა
„ბეგრებისაგან“, ეს ბეგრები შემდეგი სახისა იყო: თავი-ბეგა-
რა –– ბეგარა.
სამასპინძლო: პურის-ჭამა, სმა-ჭამა, საპურობო, ხადი-
ლი, გოვკუმური სამეგრელოში, რიკ-რიკა.
ძღვენის რიგის გამოსაღებები: საქრისტეშო–
ბო, საყველიერო, სამარიობო, სამარხო, სანააღდგომეო, სასტუმ-
რო, სამაჭრობო.
სამოხელეოს რიგის გამოსაღებები: სამო-
“ურაო, საციხისთაო, საბაზიერო, სამეჯინიბო, სამეჯოღორო და სხვა.
საგანგებო გადასახადები: საბატკობო, საზროხე,
საყანე, საქორწილო, საჩექმე, საქვრივო და სხვა.
საქვეყნო, ანუ სახელმწიფო გადასახადი:
საციხო, საური, საუდიერო. და სხვ.
3. ბეგარა თავისი მესამე, უფრო ვიწრო მნიშვნელობით, აღნიშ–
ნავდა თავ-ბეგარას, თავი-ბეგარის შესახებ საინტერესო» რაფ.
ერისთავის ცნობა რომელიც, თუმცა მე-19 ს: სინამდვილეს
ასახავს, მაგრამ გამოდგება ადრეული პერიოდისათვისაც „ამ
წოდების გლეხების (მებეგრე –– მ. ს) ყოველს კომლსა ჰმარ-
თრებს ა) თავი ბეგარა (უმთავრესი, ანუ ძირითადი გადასახადი)
ბ) დამატებითი ––- სხვადასხვა სახელწოდებით... არ შეიძლება იყოს
ისეთი კომლი მებეგრეთა კლასისა, რომ თავი-ბეგარა ...არ ემართოს,
„მაგრამ ისიცაა, რომ როცა თავ-ბეგარას იხდის, შეიძლება «დამა-
ტებითს გადასახადს არ იხდიდეს“?%.
დავთრების მიხედვით თავი-ბეგრის შემადგენლობაში შედი-
ოდ:. საკლავი (ღორი) 1, 2 ან 3 და მისი ქათამი, ღვინო, ყველი,
პური, კვერცხი, თევზი.
ბეგარა, რომ თავისი მესამე ვიწრო მნიშვნელობით თავ-ბე-
გარას აღნიშნავდა, ეს კარგად ჩანს იმ შემთხვევებში, როდესაც
ერთ გლეხს რამდენიმე ბეგარა ჰქონდა დაკისრებული და საჭირო
იყო იმის აღნიშვნა ესა თუ ის გადასახდი რომელი ბეგრისა

7? ს, კაკაბაძე. დას. საქართ. საეკლ. საბ. I, გე. 124.

8 რაფ. ერისთავი, ბატონყმობა სამეგრელოში, გვ. 96.
რაფ. ერისთავი აქვე იძლევა თავის ბეგრის შემადგე ნლობას, იხ. გე-
90, 96.
169
იყო მაგ: „ხსაპურობო, ერთი საკლავი, საბაზიერო ქათამი 1
ბეგრის ქათამი..,-? აქ, როგორც ვხედავთ, გლეხს აკისრია ორ« ქა-
თამი: ერთი საბაზიერო და მეორე -–-- ბეგრის, ე. ი. თავი ბეგრის.
ან მაგ: თუ ერთ შემთხვევაში გვხვდება „10 კოდი წმინდა
პური, ორი კოდი ქერი, 20 კასრი ღვნო, 2 თავი (მთავნი) საკ–
ლავი, 6 სასტუმრო“). სხვა შემთხვევაში გვაქვს: „მარ-
თებს ოთხთა გიორგობიანებსა ათი საკლავი |სასტუ)მროიანად, ათი
კოდი იფქლი სასტუმროიანად, ხუთი (კოდი| ქერი ,6 კასრი
ღვინო ბეგარა,8სასტუმრო..“!!,
ორივე განხილულ შემთხვევაში ერთადაა წარმოდგენილი ორი
ბეგარა „ბეგარა“ ე. ი. თავი ბეგარა და სასტუმრო. ამასთან,
პირველ შემთხვევაში გარჩეულია ერთმანეთისაგან თავი ბეგრის სა–-
კლავი და სასტუმრო საკლავი, მეორე შემთხვევაში ცალ-ცალკეა
წარმოდგენილი ბეგრის, ე. ი. თავი ბეგრი ღვინო და ჭსასტუმ-
როს ღვინო.
ზემოთ წარმოდგენილი თავი ბეგრის გადასახადები არის ამ
ბეგრის სრული შემადგენლობა, მაგრამ ასეთი სახით ის იშვიათად
გვხვდება, ჩვეულებრივ გვაქვს ხოლმე: საკლავი, ქათამი
(ხანდახან ქათამი არ არის) ღომი და ღვინო. ამ კომპონენტე-
ბის რაოდენობრივი მოცულობაც სხვადასხვაა, რაც განპირობებუ-
ლია როგორც ცალკეულ მხარეში არსებული ტრადიციით, აგრეთ-
ვე მებეგრე გლეხის შეძლებით.
4. საბოლოოდ განვიხილოთ ტერმინი „ბეგარის“ ყველაზე
უფრო ვიწრო და ამავე დროს ყველაზე უფრო ძირითადი მნიშვნე–
ლობა. ბეგარა იხმარება დას. საქართველოში
აგრეთვე პირდაპირ საკლავის–– ღორის მნიშ-
ვნელობით. საერთოდ, თავი ბეგარა რომელზედაც ზემოთ
უკვე გვქონდა საუბარი, შეიძლება დავშალოთ ძირითად და თან-
მხლებ კომპონენტებად. ძირითადი ნაწილი თაცი ბე-
გრისა არის საკლავი–--–ღორი. აქედან გამომდინარე
ტერმინი „ბეგარა“, თუ ერთ შემთხვევაში უდრის თავ-ბეგარას, სხვა
შემთხვევაში აღნიშნავს დავთრებში ღორის გამოსაღებს: მაგ.,
ნაჟანეულის ნუსხაში ვკითხულობთ: „მართებს გოჰჭკომუ, ბეგა-

"ზ ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 414.

10 იქვე, გვ. 397.
" იქვე, გვ. 381,

II. მანანა სანაძე 161

რა, ტელო ორი გობი ღომი, ორი ქათამი, ექIსუ)სი ფოხალი ღვნო“,
„მა-ლთებს 1 ღორი, 2 ქათამი, სამი ჯამი ღომი 3 ფოხა-
ლი ღკნო“, მართებს: „გოჭკომუ 60 მწყრთა ტილო, ზროხის ნა-
ხევარი, 3 ბე გარა, 2 ქათამი, თიბვა, 13 კოკა ღვინო “!?...
ამ მაგალითების შედარებიდან აშკარად ჩანს, რომ ბეგარა,
პირველ და მესამე შემთხვევებში სწორედ ღორის მნიშვნელობი–
თაა ნახმარი. ამრიგად, ბეგარა საბუთებში ზოგჯერ მარტო ღორის
გამოსაღებს აღნიშნავს. ასეთი გაგებით მეღორე––-მებეგრე
გლეხის იდენტურია. ბეგრის ამ ვიწრო მნიშვნელობას–
თან არის დაკავშირებული ის, რომ დას. საქართველოში
გააზატება გულისხმობდა თავი-ლბეგრიას ან
მისი ძირითადი ნაწილს ღორის „ამოკვეთას. ღორის
გამოსაღები შეიძლებოდა ყოფილიყო სხვადასხვა ღირებულების.
დავთრებში ხშირადაა ნახმარი „საკლავი 12? თეთრისა“, ან „საკ–
ლავი 10 თეთრისა". 7, 6, 5, 3 და 2 საც კი!ჰ. უკანასკნელ შემთხვე–
ვამი ალბათ ის არ უდრიდა მთლიანად ღორს, არამედ ღორის
ხორცს.
იყო შემთხვევები, როდესაც გლეხები იხდიდნენ ღორის ბეგა-
რას არანატურის სახით, არამედ ფულადი გადასახადის სახით.
მაგ, თუ ზოგ შემთხვევაში წერია „საკლავი 12 თეთრისა“ ან
»10 თეთლრისა“, სხვაგან შეიძლება ეწეროს 2, 12 თეთრი, 24 თეთ–-
რი, 10 ან 20 თეთრი. ასეთ შემთხვევებში ბეგარის ძირითადი ნა-
წილის ფულადი გადასახადით შეცვლასთან გვაქვს საქმე.
დასავლეთ საქართველოში გლეხთა ვალდებულებების აღმნი-
შვნელი ზოგადი ტერმინი ბეგარა იყო. იმავე ზოგადი მნიშვნელო–
ბითაა ნახმარი გიორგი გურიელის შეწირულობის წიგნში ბიქვინ-
თის საყდრისადმი (1664 წ. ახლო) „ხარაჯა“.
„სხვა ამას გარდა ამათი ხარაჯა ბიჭვინტის ღთვისმშობ-
ლისათვის შეგვიწირავს, არცარა ვის ვორციელის კაცისაგან ეთხო–
ვებოდესოა“!1. ·
„ხარაჯა“ ან „ხარჯი“ გეხვდება აგრეთვე დავთრებში. ჩვენი
აზრით, ასეთ შემთხვევებში საქმე გვაქვს არა რაღაც სათათრო
გადასახადთან, არამედ უბრალოდ „ხარაჯის“ ბეგარის მნიშვნელო-.

12 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 419--422,

131 ს, კაკაბაძე, მასალები დას, საქართველოს... საისტორიო კრებული ,,.
111, გე. 46.
#4 ს, კაკაბაძე, დას. საქართ, საეკლ, საბ., I, გვ. 71.
102
 ბით ხმარებასთან. ზემოთ უკვე ვნახეთ, რომ, როდესაც რამდენიმე
სხვადასხვა ბეგარის შემადგენლობა თანხვდება მაშინ ხმარობენ
„ბეგრის ქათამს“, „ბეგრის ღვინოს“ და ა. შ., რათა გამოყონ ბეგ–-
რის, ანუ თავი-ბეგრის შედგენილობა სხვა ბეგრისაგან. ამ შემ–-
თხვევაშიც იგივე მოვლენასთან უნდა გვქონდეს საქმე, მაგ., „სა-
კლავი 3 ორმოცდაორი თეთრისა, ქათამი ორი, ღვინო გორო თერ-
თმეტი, პური ს ახარჯო სამი, ყველი ერთი თეთრისა და ს ამარ-
ხო პური ფოხალი ერთი, ღომი ფოხალი 1...%15,
აქ ერთმანეთისაგან გარჩეულია სახარჯო პური (ე. ი. ბეგრის ––
თავი ბეგრის) და სამარხო პური.
ერთ საბუთში „ხარჯი“ გვხვდება ხორცის გამოსაღების აღსა–-
ნიშნავად: „მევსწირე გლეხი ერთი ჩემი საკუთარი წილად ხვედ-
რებული თამაზიკა ოშხერელი... მართებსთ ათი კასრი ღვინო, ხუთი
კოდი პური, ხორცი ორი ხარჯი ან მარჩილის ან ყურუ-
შის416,
ბეგარის, როგორც ტერმინის, ოთხი სხვადასხვა მნიშვნელო–
ბის განხილვის შემდეგ, შევეხებით საბუთებში მოცემულ სხვადა-
სხვა სახელწოდების ბეგრებს.

2. პურის ჭამა

„პურის ჭამა“, „მასპინძლობა“ თავდაპირველად არ უნდა ყო-

ფილიყო ბეგარა, არამედ ნებაყოფლობითი საპატიო ვალდებუ-
ლება, ვასალიტეტის გამოხატულების ერთგვარი ფორპა საპატიო
დაბეგრა, განსხვავებული გლეხის როგორც ყმის დაბეგრისაგან. ამ
მხრივ საინტერესოა ის ფაქტი, რომ როდესაც XVII ს-ში აზ-
ნაურთა დაბეგრის მოვლენასთან გვაქვს საქმე, მათ ევალებათ არა
თავი-ბეგარა ან სხვა, არამედ „პურის ჭამა, „ზროხიანი კარგი
პურის ჭამა“ და ა. შ.
ასეთივე ნებაყოფლობითი ვალდებულება უნდა ყოფილიყო
თავდაპირველად „პურის ჭამა“ აგრეთვე ყმა-გლეხისათვის ბატო-
ნის მიმართ. მაგრამ “თანდათან ის სავალდებულო გახდა ღა ბეგა-
რის სახე მიიღო.
ლ. მუსხელიშვილმა საბეგრო ნორნების ზოგიერთი ძირითადი
სხვაობის განხილვისას აღნიშნა, რომ ზოგი ნორმა შედგებოდა:
152 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 376.
# ს კაკაბაძე, დას, საქართველოს საეკლ. საბუთები, II, გვ. 170.

163
»თავი-ბეგრისა და სხვა ბეგრებისაგან (პურის-ჭამა, სპეც. ბეგარა,
4ღვენი, ან მარტო თავი ბეგრისაგან; ზოგი კი შეიცავს მხოლოდ
პურის-ჭამას და ნართაულ ბეგრებს (სპეც. ბეგარა, ძღვენი), ანდა
მარტო პურის-ჭქამით ამოიწურება. პირველი ტიპის ნორმესათვის
პურის-ჭამაც ნართაულია უმეტეს შემთხვევაში, ან მეორე თუ მე-
სამე ადგილას სწერია, ან ნუსხის ბოლოშია გაწერილი საყოველ-
თაოდ და -ძირითადი ბეგარა არის თავი ბეგარა. მეორე ტიპის ნორ-
მაზი კი მთავარი ადგილი უჭირავს პურის-ჭამას, აქ თუ შეიძლება
ითვეას „თავი-ბეგარა“ ეს არის და დანარჩენი ბეგარები ამას ერ–-
თვის,
ზემოთ მოყვანილი სქემა საბეგრო ნორმებისა სრულად არ ასა-
ხავს ამ ვალდებულებების მთელ მრავალფეროვნებას, მაგრან აქ
მთავრი შემდეგი განსხვავება: I შემთხვევაშში მებეგრე,
მეღორე გლეხთან გვაქვს საქმე, II შემთხვევაში
–– მეხადილე, ანუ
აზატ გლეხთან. ამრიგად, პურის ჭამა, ცალკე მოცემული თავი ბეგ-
რიას გარეშე, ასახავს სხვაობას გლეხთა კატეგორიებს შორის.
ახლა განვიხილოთ პურის ჭამა, როგორც ბეგარა და მისი შე–-
მადგენლობა: პურის ჭამა ფართო მნიშვნელობით ნიშნავს ყოველ–-
ნაირ პერის ჭამას, როდესაც ბატონი გლეხთან მივიდოდა, გლეხი
ვალდებული იყო გამასპინძლებოდა, ანუ პური ეჭმუა, ოდიშის სამ–-
თავროზი ამავე მნიშვნელობით იხმარებოდა გოჰჭკომე, ანუ
გოჭკომური. იმერეთსა და გურიაში კი რამდენიმე სახელწო–-
დება გვხვდება: პუურის-ჭამა, სმა-ჭამა, ხადილი, სა-
პურობი, მასპინძლობა, რიკ-რიკა. აქედან რიკ-რიკა
უფრო მდაბიური პურის ჭამა იყო!ვ.
დანარჩენი ტერმინები კი ერთი რიგისა არიან და ერთმანეთის
სრულ სინონიმებად გამოიყენებიან, მცერე განსხვავებით. მაგ.,
„ხადილი“ იშვიათად იხმარება მებეგრე გლეხის საბეგრო ნორმის
აღსანიშნავად და ძირითადად გულისხმობს პურის-ჭამის ვალდე-
ბულებას, რომელიც ევალებათ ახნაურებს, მსახურებსა ღა აზატ
გლეხებს. მებეგრე გლეხის პურის ჭამის შემადგენლობაში შედის:
ორი საკლავი (იშვიათად ერთი), თევზი, ყველი, კვერცხი, პური,
ღომი, ღვინო, ქათამი, ხანდახან მებეგრე გლეხის საპურობოში იან-
გარიშება მხოლოდ პური, ღვინო და ქათამი, ხან მხოლოდ ქათამი

17. ლ. მუსხელიშვილი, დასახ, ნაშრომი, გე. 281.

1ზ% იქვე, გვ. 276, 287.
161
და სხვა. ახნაურებისა და აზატი გლეხების „პურის-ჭამის“ შემად+
გენლობაში ღორის ნაცვლად შედის ძროხა. დღაუ–
ბეგრავი მსახური შესაძლებელია ხადილს ძროხითაც იხდიდეს
დ»
ღორითაც. ეს, როგორც ჩანს, მის შეძლებაზეა დამოკიდებული,
იშვიათ შემთხვევებში გვხვდება პურის ჭამის შემადგ:ნლო-
ბაში ცხვარიც!
, აქვე უნდა აღვნიშნოთ პურის ჭამის, როგორც ბეგარის, კიდევ
ერთი მხარე. თუ თავდაპირველად, თავისი წარმოშობით ეს ვალ–
დებულება, მართლაც, ბატონის მოსვლასთან და მის გამასპინძლე–
ბასთან იყო დაკავშირებული, დროთა განმავლობაში ის ჩწვეულებ–
რივ გადასახადად იქცა. ამ გარემოებას ჯერ კიდევ ყურადღება მი-
აქცია ს. კაკაბაძემ.
„საყურადღებოა -. ამბობს ის, –– რომ საპურობოს შესახებ
ერთი კომლის მიმართ ნათქვამია: „გარდაღმა არ გარდიტანებენ,
შინა გუაჭმევენ“, ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ ჩვეულებრივ საპურო-
ბო (აგრეთვე გოჭკომური და ხადილი) მებატონესთ:ნ უნდა ყოფი–-
ლიყო მიტანილი“? . ამავე თვალსაზრის იზარებს ო. სოსე-
ლია ც?!. რომ პურის ჭამა ამ პერიოდისათვის მარტო ბატონის მო–
სვლის შემთხვევაში გამასპინძლებას არ გულისხმობდა და ჩვეუც-
ლებრივი გადასახადი იყო, ეს კარგად ჩანს ალექსანდრე V-ის ნიერო
გელათის ტაძრისადმი მიცემულ შეწირულობის წიგნიდლ.5, საღაც
ეკითხულობთ: „ამკვერიძე: მართებს ოცი მენახევრე ღვინო ყო-
ველს წელიწადს, ერთი ველოსნისა არის. კიდევ მეს-ბე წელი-
წადს ხადილი, ორე მარჩილი თეთრი ამისათვის დაგვიკც ორი
მარჩილის სანთელი, მესამეს წელიწადს ცხრა მენახევრე ღვინო,
ორი ქათამი, შინ თუ დახარჯა, ღომიც ამისი არის თუ არა
და ღომს არ მისცემ|ს|I “2. აქედან ჩანს, რომ თუე ამკვერიძემ ხადილი
შინ გადაიხადა, მაშინ ღომიც უნდა დახარჯოს, ხოლო თუ
ხადილი შინ არ გადაიხადა და მიიტანა. მაშინ
ღომი არ უნდა მიიტანოს, ხადილის ხორცი (ან ღორი. ან ძროხა)
ამ შემთხვევაში შეცვლილია ფულადი გადასახადი --თ2 მარჩილით
(1 მარჩილი უდრის ერთი ღორს), ამ ფულად გადასახადს ალექსან–

19 ს კაკაბაძე, დას, საქართველოს საეკლ. საბუთ., I, გვ. 42. აგრეთვე

ქართ. სამ. ძეგლ., 11I, გე. 377. _
30 ს, კაკა ბა ძე, მასალები..., სისტორიო კრებული, III, გვ. 31, შენიშვნა. 2,
21 ო, სოსელია. დას. საქართეელოს გლეზობის ეკონომიური მდგომარე–
ობა..., გვ. 217.
22 ს. კაკაბაძე, დას. საქართვ, საეკლ. საბ., I, გვ. 122.
165
“დრე ცვლის სანთლით. აქ იგივე მოვლენასთან გვაქვს საქმე, რო–-
გორც თავი ბეგარის (ღორის გამოსაღების) ფულით ან სანთლის
ბეგარით შეცვლის დროს.
პურის ჭამის, როგორც ბეგარის, არა მარტო მთავარი ნაწილი,
(ღორი ან ძროხა) შეიძლებოდა შეცვლილიყო ფულადი გამოსაღე-
ბით, არამედ მთლიანად შეცვლილიყო ფულადი ბეგრით. მაგ., ხაუ–
ჟელის ბეგრის ნუსხაში გლეხებს მართებთ: საპურობო 2 ქანდაქი
ან სამი ქანდაქი22, პურძს ჭამა შეიძლებოდა აგრეთვე ტილოს ბე-
ურით შეცვლილიყო. მაგ. ლევან II დადიანის ერთ საბუთში ვკი-
თხულობთ:
„მართებს სიქანდარას გოგუას მებოსტნეს გოჭკომურის
საკლავისა. ღომისა და ღვინოს მაგიერად
ორი საპერანგო ტილო მოიტანოს სანთლის გულად
სააღაპოდ”23.
ამრიგად, ხადილი (პურის ჭამა, საპურობო, გოქკომური) შეი-
ძლებოდა „შინ გარდახდილიყო“, მაგრამ, ძირითადად, ის ბატონთან
მიჰქონდათ, როგორც ჩვეულებრივი ბეგარა. ქ. ჩხატარაიშვილი გა-
მოთქვამს თვალსაზრისს რომ ხადილის გადასახადი მეხადილე
გლეხებს მხოლოდ 2 ან მეტნაწილად 3 წელიწადში ერთხელ ემარ–
თათ? ჩვენი აზრით, ეს სავალდებულო და დაკანონებული არ
იყო. საბუთებში გვხვდება შემთხვევები, როცა მეხადილე გლეხი
ხადილს იხდის .ორ ან სამ წელიწადში ერთხელ, მაგრამ ასევე შეი-
ძლებოდა ყოფილიყო ის ყოველწლიური ვალდებულება. მაგ, იო-
სებ კათალიკოზის მიერ ბიჭვინთის საყდრისადმი მიცემულ წშე-
წირულების წიგნში ვკითხულობთ: „ამისგან სამსახური ხადილი
მიერთმეოდეს კათოლიკოსს ერთი წელიწა-
ი რომ შუაზე გავიდეს ერთი სამი ოთხი მარჩილის
4%როხა, სამი 'საწყავი ღვინო, მისი პური, გვერდი ღომი4%25,

3. ძღვენი

გლეხის მოვალეობას შეადგენდა აგრეთვე სხვადასხვა დღე-

"სასწაულის თუ სტუმრიანობის დროს ბატონისათვის ძღვენის მირ-
თმევა.
_–
93 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ, 431.
33 ს, კაკაბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბუთები, I, გვ. 42.
23 კ, ჩხატარაიშვილი, დას. ნაშრომი, გვ, 82, აგრეთვე, საქართვე–
ლოს ისტორიის ნარკვევები, IV, გვ. 593.
2 ს, კაკაბაძე, დას. საქართვ, საეკლ. საბ,, II, გვ. 41.
166
 ოდიშის საკათალიკოსო გლეხთა XVII საუკუნის გამოსაღებთა
ნუსხაში, სახელდობრ, ხაუჟელს მოსახლე გლეხთა საგადასახადო
ნუსხაში, ძღვენის მნიშვნელობით ნახმარია „მოიღო“. ამრიგად,
მოიღო (მოგიტანე) „ძღვენის' შესატყვისს წარმოადგენს?9.
დავთრებში გვხვდება სხვადასხვა სახის ძღვენი: „თევდორობა
დღეს პურითა და სამარხოთა ძღეენი“, „საქრისტეშობო“, „საყვე–-
ლიერო“, „სამარხო“, „სააღღგომო“, „სამარიობო“, ასევე ძღვენს
უნდა მივაკუთვნოთ „სასტუმრო“, რომელსაც ყმა გლეხი ბატონს
მიართმევს, როცა ამ უკანასკნელს სტუმარი ეწვევა?.
სააღდგომო (სანააღდგომეო). „სანააღდგომეო ძღვენი“
მოხსენებულია ცაგერის საყდრის მოაღაპე გლეხების ბეგარის შემა-
დგენლობაში, ამ გლეხებს მართებთ ორი სახის ბეგარა: თავი ბეგა-
რა და სანააღდგომეო, რომელშიც შედის: 2 გორო ღვინო, 2 გორო
პური, ერთი ტახი, ერთი ცხვარი, ერთი ყვერული და ორმოცი
კვერცხი?ზ..
ამრიგად, ცაგერის მეაღაპე გლეხთა სააღდგომო ბევრად
დიდი მოცულობისაა, ვიდრე XIX ს-ის იგივე ძღვენი.
საყველიერო. საყველიეროს შემადგენლობა რაფ. ერის–-
თავს შემდეგნაირად აქვს განსახღგრული: 30 კბილი ყველი, 30 ––
40 კვერცხი და სხვადასხვა სიდიდისა და ჯიშის თევზი? დავთრე-
ბის მიხედვით, საყველიერო ერთი თეთრის ოდენობისაა1ს, ერთი
შემთხვევაა, როცა გვაქვს „5 კვერცხი საჟველიერო"3!, ერთხე–
ლაც –- „კვერცხი ორი საყველიერო“ 32,
საქრისტეშობო. დავთრებში საქრისტეშობო ძღვენის
შემადგენლობა არ ჩანს. ზოგჯერ აღნიძნულია „საქრისტეშობო ქა–

% ო. სოსელია, დას. საქართ. გლეხობის ეკონომიური მდგომარეობა...,

გვ. 218; იხ. აგრეთვე ს. კაკაბაძე, დასახ. ნაშრომი, საისტორიო კრებული, III, გვ.
35 და ო. სოსელია, საგლეხო ვალდებულებანი დასავლეთ საქართეელოში XVII ს-
ში, მსკი, ნაკვ. 32, გვ. 80.
27 ო. სოსელია, დასავლეთ საქართველოს გლეხობის ეკონომიური მდგო-
მარეობა..., გე. 218,
58 ქართ, სამ. ძეგლ. III, გვ. 523; რაფ. ერისთავის მონაცემებით, ეს ძღვენი
სამეგრელოში XIX ს. შედგებოდა: ბატკანის, ციკანის ან ყვერულისაგან, ტიკჭორა
ღვინისა და ცხრა კეერცხისაგან (ბატონყ. სამეგრე ლოში, გე. 92).
29 რაფ. ერისთავი, დასახ. ნამრ. გქე. 92.
90 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 317, 358–-366, 376, 4C7--4C9.
3! იქვე, გვ. “368.
3. იქვე, გვ. 333.
167
თამი ერთი“. მაქსიმე კათალიკოზის 1778 წ. საბუთის მიხედვით კი
საქრისტეშობო ძღვენში შედის: ერთი ჩარექი ყველი, ერთი დედა--
ლი, 20 კვერცხი, ერთი ფოხალი ღომი და ერთი დოქი ღვინო13).
სამარიობო ძღვენი--ამ ძღვენის შემადგენლობაში:
დასახელებულია მხოლოდ ქათამი3),
პურის ძღვენი-- ორი გამომცხვარი პურისგან შედგე--
ბოდა.
სამარხო ძღვენი390 როგორც ჩანს, შედგებოდა სხვა-·
დასხვა სამარხო საჭმელებისაგან: კაკალი, ლობიო, მწვანილი?ს.
გვხვდება აგრეთვე „თევდორობაის დღეს პურითა და სამარხო–
თა ძღუენი437,
სასტუმრო. ეს გადასახადი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ,.
არქ. ლამბერტის აღწერის მიხედვით, ბატონის სტუმრიანობის შემ-
თხვევაში მისატანი ძღვენი უნდა იყოს. დავთრების მიხედვით სა-.
სტუმროს შემადგენლობაში შედიოდა: საკლავი 1 ან 2, ფქვილი:
1--2 კოდი, ღვინო 1--2 კასრი, ქათამი 2-––-3, კვერცხი, მისი ერბო,
ხაჭო და მარილი ან „სალორე მარილი42%,
სამაჭრობო. ძღვენის კატეგორიის გადასახადებს ეკუთვნო-
და, ჩვენი აზრით, სამაჭრობოე, თუმცა ის არსად წყაროებში ძღვე-
ნის სახელწოდებით არ იხსენიება. როგორც ჩანს, ეს იყო ერთ–
ერთი „დიდ დღესასწაულებში“ მისატანი ძღვენებიდან, რომელთა
შესახებაც მოგვითხრობს არქ. ლამბერტი. სამაჭრო გადასახადი
გლეხს უნდა გადაეხადა ღვინის დაწურვის შემდეგ?ჭი.
ამ ცნობიდან გამომდინარე შეიძლება ვიფიქროთ, რომ სამა-
ჭქრობო „სთველის გიორგობასთან“ დაკავშირებული ძღვენი იყო4მ.
ამ გადასახადს მასპინძლობის სახე უნდა ჰქონოდა. მაგ.. ხონეს სა–-
ყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთარში (1790--1803 წწ.) ვკითხუ-

9 ს კაკაბაჭე დას. საქართე. საეკლ. საბ. II, გე. 637.

% ქართ. სამ. ძეგლ., 1I1, გე. 286,
მბ იქვე, გე. 298.
34 რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 92.
57 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 336.
9 იქვე, გვ. 380--383.
39 უან მურიე, ბატონყმობა სამეგრელოში, გვ. 125.
«ი სთველის გიორგობის“ შესახებ იხ. L. II2MმIMM3ბ,„ CI900Mს 8M9I)0IნეMC1ცე.:
# 9MM01L9I9 838 ILIV»0IM M MM9Mწიდეუ!M, CIი. 1I.

168
ლობთ: „მართებს... ნააღდგომევს საბატკობო, საყუმლიერო ძღუემ-
ნი, მაჭრობაზედ მასპინძლობა“... რაფ, ერისთა-
ვ ის ცნობით, სამაჭქრობო უკანონო ბეგარაა, მაგრამ შემოსულია და
ყველა იხდის როგორც გოქკომურს. გლეხობის თვალსაზრისი ამ ბე–
გარის უკანონობის შესახებ, აგრეთვე იმის მოწმობა, უნდა იყოს,
რომ სამაჭრობო, სხვა რიგის ძღვენთან და პურის ჭამასთან ერთად,
ერთ დროს ნებაყოფლობითი უნდა ყოფილიყო და მხოლოდ
შემდგომ იქცა სავალდებულო ბეგრად. სამაჭრობო უკვე გავრცე-
ლებული და ჩვეულებრივი გადასახადი უნდა იყო” XVI ს. I ნა-
ხევარში. ბაგრატ მეფის შეწირულობის წიგნმი გელათის მონა-
სტრისადმი „სამაჭრობო“ შემდეგი შემადგენლობით გვხვდება:
სამაზრობო: საკლავი 1 (2), ქათამი 2 C4), ღვინო კოკა 3 (6),
ბატკანი L (2), სამაჭრო თეთრი 242. მაგრამ სამაჭრობოს შემადგენ–-
ლობაში ყოველთვის საკლავი ან ბატკანი არ შედიოდა. იგი შეი-
ძლებოდღა ყოფილიყო მარტო „4 ქათამი, 3 კოდი ღომი, 2 კოკა ღვი–
ნო, 2 თეთრი“, ან ორი თეთრის ნაცვლად „2 თეთრის თევზი“1),
ცაგერის საყდრის დავთრის ჩხუტელის ნუსხაში კი მის შემადგენ-
ლობაში შედის, გარდა ზემოთ დასახელებულისა, „გამომცხვარი
პური 10 (12)44,
ომაისური. ეს ბეგარა გვხვდება საცაიშლოს გამოსავალი
ბეგრის წყარიგზურის სასახლის ნუსხაში, სადაც ზოგ გლეხს ერთ
წელიწადს მართებს ბეგარა, მეორე წელიწადს კი „ომაისურში და
თვითო სამოგეე“15, ამ ნუსხაზე დაყრდნობით ს. კაკაბაძე ფიქ-
რობდა, რომ ეს გამოსაღები შეიძლება უდრიდეს სასტუმროს და
წარმოსღგებოდეს მეგრული სიტყვიდან მიისური-მოისტუმრე4ნ.
წყარიგზურის ნუსხაში ომაისურის შემადგენლობა არ ჩანს.
ამ მხრივ საინტერესო ცნობას იძლევა ხოფის ეკლესიის გლეხთა
თეთრის გამოსაღების ნუსხა, სადაც ვკითხულობთ „მართებს მსხუ–
ლებს ხატის ბეგარაი: ომაისური ერთი ზროხისაი თეთ-
რი", შემდეგ კი ჩამოთვლილია გლეხები, რომლებსაც მართებთ

4! ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 1032.

ს-ს კაკაბაძე, აფხაზ. საკზო გლეხების დიდი დავთ. გე. 66; თ. ჟორდა-
ნია, ქრონიკები, II, გვ. 339,
43 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გე. 360.
4'იქვე, გვ. 375.
4ს ქართ, სამ. ძეგ. 111, გვ. 473.
4 ს. კაკაბაძე, მასალები,.., საინტ. კრებ., III, გვ 31, შ-ენიშვნ. 1,
47 ქართ, სამ. ძეგ. III, ვგ. 3492,
169
20 თეთრი. შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ხატის ბეგარა ომაისური.
სხვა არის და „ზროხის თეთრი“ კი სხვა, მაგრამ უფრო ქვემოთ
ნუსხაში ძროხა არ არის დასახელებული და ჩანს, რომ ჩამოთვლი–
ლი თეთრი სწორედ ომაისურის თეთრია „მართებს წყლისძგელთა.
ხატის ბეგარძთ ომაისური იოვანე ილიეაროია საი 20 თე-
თ რი“ და ა. შ. ამრიგად, გამოდის, რომ ომაისური შეიცავს ერთ
ძროხას ან ძროხის თეთრს. ძროხა კი ჩვეულებრივად შედის ხადი–-.
ლის, საპურობოს, სამასპინძლოს და, საერთოდ, „პურის ჭამის“
შედგენილობაში და არსად არ გვხვდება „სასტუმროს“ გამოსა-
ღებში.
სასტუმროსა და ხადილის განსხვავება ჩანს ოცხანის საკათა–-
ლიკოსო გლეხების ნუსხის მეორე ვარიანტში. აქ ზოგ გლეხს მარ–
თებს ხადილი და სასტუმრო, ზოგს კი მხოლოდ სასტუმრო. სას–
ტუმროს შემდგენლობაში შედის ყველგან
საკლავი (ლორი, ხოლო ხადილისაში–ძროს.ტ.
მაგ.: „მართებს.. ერთი ზროხა საპურობო, ერთი საკლავი
სასტუმროდ, ორი წონა ღომი, ცხრა სამესხო ღვინო, მისი პური
და ორი ქათამი“ ან: „მართებს.. ერთი ხადილი ზრონა, ოთხი საკ-
ლავი სასტუმროიანად“.. ან „ერთი ხადილის ზროხაის ნა-
ხევარი, ერთი საკლავი სასტუმრო"1ზ8 და ა. შ.
ამ მაგალითებიდან ჩანს, რომ ომაისური ხადილი და
სამასპინძლო იყო და არა სასტუმრო.

4. სამოხელეოს რიგის გამოსაღებები

გლეხი გარკვეულ საბეგრო ვალდებულებებს იხდიდა მეფის

მოხელეების მიმართ. მაგ., გლეხები იხდიდნენ ბეგარას მეფის მო–
ხელე მოურავის მიმართ. ამ ბეგარას „სამოურაო"“ ეწოდებო–
და. ალექსანდრე მეფის მიერ გელათისადმი გაცემული მშეწირულო-
ბის წიგნის მიხედვით (1740--1750), „სამოურაო“ შედგებოდა ერთი
რუბისა და ორი ფოხალი გაცეხვილი ღომისაგან!?. ფხეიძეების
მიერ გელათის წმინდა გიორგის საყდოისადმი მიცემულ შეწერუ-

98 ექ თაყაიშვილი, საქ. სიძე., I, 28.

49 ს, კაკაბაძე, დას. საქართ: საეკლ. საბუთ., 1, გვ. 158-161.

1:10
 ლების წიგნში კი სამოურაოს შემადგენლობაში არის რკინა დ>
ქათამი59,
„საციხისთაო"5! ბეგარა, როგორც ჩანს, გარდაახდებოდა
მეფის მოხელე ციხისთავის მიმართ.
გლეხი გარკვეულ გადასახადებს იხდიდა ფეოდალის მოხელე
მოსამსახურე პერსონალის მიმართ. მაგ. ცაიშის მიმდგომი კაცე-
ბის ბეგრის ნუსხაში ეკითხულობთ: „მართებს... გოჭკუმური მისის...
რაც იმ დღეს მოუნდებოდეს. ერთს ღორს ახალწელიწადსა
მეხელესა მიართმევდე ს“? აგრეთვე ალექსანდრე V-ის
შეწირულობის წიგნში ვკითხულობთ: „ამკვერიძეს მართებს ოცი
მენახევრე ღვინო ყოველს წელიწადს. ერთი ვ ე ლოს ნისა არის“59,
მოხელე, ხელოსანი დასავლეთ საქათველოში მა მასახლი-
სის სინონიმად იხმარება.
„სამეჯინობო“. რაფ. ერისთავის ცნობით, ეს ბეგარა იყო
სამეგრელოს მთავრის მეჯინიბეთა შესანახი-ი ყოველი კომლი უმას-
პინძლდებოდა შეძლებისდაგვარად5!, დავთრების მიხედვით „ს ამ ე–
ჯინობო“ მოიცავდა, ბატონის მეჯინიბის ს.-
მასპინძლოს დღა ცხენების შესანახ პრო-
დ უქტს. „სამეჯინიბოს“ სრული შემადგენლობა იყო: 1 ნაოთხა–
ლი ღომი, 1 ქათამი, 1 კოკა ღვინო, ერთი ურემი თივა, 1 კალათი
მჭადი? მაგრამ შესაძლებელი იყო გლეხს ჰქონოდა სამეჯინიბოდ
მარტო თივა და მჭადი, ან თივა, ღომი, ფეტვი და სხვ.
„საბაზიერო". რაფ. ერისთავის ცნობით, ეს ბეგარა გან-
კუთვნილი იყო ბაზიერთა შესანახად და მისი შემადგენლობა „სა-
მეჯოგოს“ იგივეობრივი იყო3მ. დავთრების მიხედვით ეს არ დას-

§0 ს, კაკაბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბუთ., 11, გე. 178, რაფ. ერისთავის
ცნობით, სამოურაო მოურავთ შესანახი საერობო ბეგარაა და მიდის ადგილობრივი
საპოლიციო მმართველობის შესანახად. მისი შემადგე ნლობაა: 1 კოკა ღვინო, 2 ქილა
ღომი, ან ხორბალი და ქათამი. დასახ. ნაშრ., გვ. 94.
ა ს, კაკაბაძე, აფხაზეთის საკათალიკოზო გლეხების დიდი დავთარი,
1914, გვ. 64.
აა ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 444,
ზე ს, კაკაბაძე, დას. საქართ. საეკლ. საბუთ. 1, გვ. 119.
ბ) რაფ. ე რისთავი, დასახ. ნაშრომი, გე, 93,
55 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 407.
% რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაძრომი, გე. 93.

171
ტურღება. საბაზიეროში შედის: „საბაზიერო სამი (ერთი) ქათამი457,
„საქორე ქათამი“5%, ან თეთრი (მაგ., „საბაზიერო სამი თეთრისა459),
„სამეჯოღორო“. წარმოსდგება მეგრული სიტყვიდან ჯო-
ღორი –- ძაღლი. ამ ბეგარას გლეხები იხდიდნენ ბატონის მეჯოღო-
რეთა, ანუ მწევრების მომვლელთა შესანახად. „სამეჯოღოროს“
შემადგენლობაა: ერთი ქანდაკის ღორი, მისი ღომი და ღვინონი,
მთელ რიგ შემთხვევებში გლეხები იხდიდნენ სხვადასხვა სა-
ხის გადასახადებს ბატონის მოსამსახურეების მიმართ. ამ გადასა–
ხადებს სპეციალური სახელწოდება, როგორც ჩანს, არ გააჩნდათ.
მაგ., ნაგუახაურის სასახლის ბეგრის ნუსხაში წერია: ა-.გოქკო-
მური: 2 ღორი, იმასთან 1 დიდი ძარა კაკალი ღომი... და მზარეუ-
ლისა 1 თოხი უწერია“. ქვემოთ კი გლეხს ასეთივე ბეგარა მართებს
და ბოლოში კი ვკითხულობთ: „მზარეულსა და მეღვნეს 1
თოხი უწერია"! ამ ორი შემთხვევის ურთიერთშეჯერებიდან გა-
მოდის, რომ ამ ორ გლეხს ევალებოდა მზარეულისა და მეღვინეს–
თვის ერთი თოხის მიცემა. ჯგალის სასახლის მიმდგომი კაცების
ბეგრის ნუსხაში ვკითხულობთ: „მართებს ქვაჩილია ფართხავას
საჭმელი მესაღობესა“9, ამრიგად, მესაღობის, როგორც საღობის
მომვლელის მიმართაც, გლეხები იხდიდნენ გარკვეულ გამოსაღებს,
ამ შემთხვევაში „საჭმელს“.

5. საბანბებო. ბგამოსალებები

„საბატკობო“, ეს ბეგარა გადაიხდებოდა მაისის თვიდან,

„როცა გუგული პირველად დაიძახებს«63 მაგ., ცაგერის საყდრის
დავთრის ზოშხას ნუსხაში ვკითხულობთ: „ნააღდგომევს ბატკი
ერთი“%, უმრავლეს შემთხვევაში საბატკობო იანგარიშე-
ბა სამი თეთრის ოდენობით, რაც უდრის ერთ
ბატკანს. მაგრამ საბატკობოს შემადგენლობამი შეიძლებოდა

' ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 407, 414--415,

"" იქვე, გვ. 416.
50 იკვე, გვ. 409.
90 იქვე, გვ. 426.
% იქვე, გვ. 413,
% იქვე, გვ. 473.
რ რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაშრომი, გე. 92.
% ქართ. სამ ძეგლ,, III, 376.

1:72
ყოფილიყო ქათამი, თევხი, ღომი და ღვინოზ5, ასეთი საბატკობო,
ცხადია, უფრო ძვირი იყო. ქუთაისის საყდრის დავთრის ჭოლევის
ნუსხაში საბატკობო რევა თეთრითაა შეფასე-
ბული9,
„საზროხ ე“?, ამ ტერმინით აღინიშნებოდა ძროხის გამო-
საღები. ის შეიძლებოდა სხვადასხვა ოდენობის ყოფილიყო: ერთი
ძროხა, ნახევარი ძროხა, მეოთხედი ძროხა და „ძროხის ერთი ფე-
ხიც“ კი. ამ ბეგარას ზოგ შემთხვევაში იხდიდნენ როგორც მეხადი-
ლე გლეხები (დამატებით ხადილთან ერთად), ისე მებეგრეები.
„საყაჭობო“ გადასახადია აბრეშუმის ჭიის მომვლელთა–
თვის9ზ, საყაჭობო, როგორც ბეგარა დას. საქართველოში XIII
ს-შიც არსებობდა. გელათის დეკანოზის იაკობის ხახულის ღვთის-
მშობლისადმი მიცემულ შეწირულობის წიგნში ფარცხანაყანევის
და მაღლაკის გლეხები საყაჭობო 4 თეთრით არის
განსაზღვრული, XVI-XVII სს, დავთრცბის მი-
ხედვით საყაჭობოს ერთი თეთრის ოდენობი-
სას იხდიდნენ.
„საყანე“. ეს ბეგარა შედგებოდა ძირითადად 1 ან 2 ღორი–
საგან. მაგ., „ერთი ქანდაქის ფასი საყანე ღორი4?მ. ამასვე უნდა §6ი-
შნავდეს თილითის სასახლის ნუსხაში დასახელებული „ერთი წლის
სამუშაო საკლავი", მაგრამ საყანე ბეგარა შეიძლებოდა სხვა შემა-
დგენილობისაც ყოფილიყო. მაგ., საქუჩულორიოს ბეგრის ნუსხაში
საყანე შედგებოდა: 20 კენჭი ყველისა, მისი
ღომისა და ღვინისაგან?! „საყანე“ ბეგარა იკრიბებო-
და, ალბათ, ბატონის ყანაში მომუშავე გლეხების გამოსაკვებად.
„ხმელი ბეგარა“, ამ ბეგრის შემადგენლობა განიხი-
ლა ო. სოსელიამ და თილითის ნუსხის მონაცემების ანალიზით
მივიდა დასკვნამდე რომ „ხმელი ბეგარა” უნღა ყოფილიყო

65 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გე. 258

6 იქვე, გვ. 298.
ხ” იქვე, გვ. 419; ს, კაკაბაძე, მასალები..., საისტორიო კრებული, III, გვ. 46
9 რაფ. ერისთავი, დასახ, ნაშრომი, გვ. 97.
49 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 173.
70 იქვე, გე. 173.
?! იქვე, გე. 413შ.

173
„ხმელი“. შეკომლილი სახით წარმოდგენილი ღორის ხორცი--
ფზაშხი?,
ხმელ ბეგარას. როგორც ჩანს, შეიძლებოდა სულ სხვა შინაარ–
სიც ჰქონოდა. მაგ. ნაგუაზაურის სასახლის ნუსხას ბოლოში მი–-
წერილი აქვს: „ხმელი ბეგარა თითო ხეში ყველას მართებს“?).
აქედან ჩანს რომ ხმელი ბეგარა შეშაც შეიძლე-
ბოდა ყოფილიყო.
„ალაყურტი“, ანუ „ყურტი“, ო. სოსელიას ახრით,
გულისხმობდა წვრილად დაფქვილი ღომის, სელის მარცვლის, ან
ყვითელი სიმინდის ფქვილისაგან თაფლში, გაკეთებულ ღომს??.
„ჩითახური“ გვხვდება ქუთაისის საყდოის ბახვის ნუსხა-
ში, სადაც ის ყველა გლეხის მეხადილის თუ მებეგრის ვალდებუ-
ლებას წარმოადგენს. დავთრის მიხედვით, ის ფულადი გადასახა-
რა?5,
: „ამოსაკრეფელობა (სამეგრელოში –– „ოზურლი4ი)76,
„საბოჭი“, არ იყო ერთი განსაზღვრული სახით დადგენილი ვალდე–
ბულება და ბატონის საჭიროებისამებრ იკრიფებოდა?შ.
არ იყო ზუსტად განსაზღვრული და გლეხის შეძლებაზე და
აგრეთვე ამა თუ იმ კუთხეში არსებულ ტრადიციაზე იყო დამოკი–
დებული ისეთი გადასახადები როგორიცაა „ს აქორწინო“
(ბატონის ქორწილი შემთხვევაში), „სამარხი-მკვიდრი-
სეული“ (ბატონის ოჯახის წევრთაგანის სიკვდილის შემთხვე-
ვაში), „საჩექმე“ (გლეხის ქალის სხვა ბატონის კაცისადმი მი-
თხოვების შემთხვევაში) „ს აქვრივო“ (როცა გლეხის ქვრივი
სხვა ბატონის კაცს მისთხოვდებოდა), „სალაშქრო“ (ბატონის
სალაშქროდ წასვლის შემთხვევაში)7%.

7? ო სოსელია, საგლეხო ვალდებულებები დასავლეთ საქართველოში,.

მსკი, ნაკე. 32, გე. 77.
79 ქართ. სამ. ძეგლ., 111, გე. 413,
მო. სოსელია, საგლეხო ვალდებულებები..., გვ. 81.
72 ს კაკაბაძე, ქუთაისის საყდრის დავთრის უძველესი ნაწილი, საისტო-
რიო მოამბე, I, 1925, გვ. 244--247.
2“ ს კაკაბაძე, მასალები... საისტორიო კრებული, III, გვ. 12, ო. სო-
სელია. საგლეზო ვალდებულებანი..., გვ. 81.
ო. სოსელია, საგლეხო. ვალდებულებანი, გვ. 82.
“ო. სოსელია, დასავლეთ საქართველოს გლეხობის ეკონომიური მდგო–
მარეობა, გმ. 219; რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაშოომი, გვ. 93--94.

174
 „გასამყოფ ლო“. ამ გადასახადს იხდიდა გლეხი მისი ოჯა–
ხის გაყოფის შემთხვევაში,
კულუხი--უძველესი ბეგარა იყო საქართველოში და ნიშ-
ნავდა ღვინოზე დაწესებულ გამოსაღებს, დასავლეთ საქართველო–
ში კულუხი, როგორც ტერმინი ღვინის გამოსაღების აღსანიშნავად
საბუთებში არ გვხვდება. კულუხს, როგორც გამოსაღებს, "იხსენიებს".
ანა დედოფალი 1804 წ. ბიჭვინთის საყდრისადმი გაცემულ წყალო-
ბის წიგნში: „არა გეთხოვებოდესრა, არა ბეგარა არა ხარაჯა არა
კულუხი არა ხუნა არა თესვა4?9,
ამ საბუთიდან კულუხის რაობა არ ჩანს. რაფ. ერისთავის ცნო–
ბით, სამეგრელოში კულეხი, საკულუხო, სადედოფლო –– ერთი და
იგივე გადასახადი იყო: „ოდითვე არის შემოღებული და დედო-
ფლის სასარგებლოდ იკრიბება.. თითოეული კოზბლი წელიწადში
ერთხელ იხდის ერთ-ორ გორო ხორბალსი90, ლეჩხუმში ამავე გამო-
საღების შესახებ რაფ. ერისთავი გვამცნობს, რომ ერთს წელიწადს
აძლევენ „სადედოფლოს“ დედოფალს თითო გორო ხორბალს კო-
მლზე, ხოლო მეორე წელიწადს ეკლესიის სასარგებლოდ კომლზედ-
ვე იხდიან თითო გორო ღვინოსშ?!.
რაფ. ერისთავის ცნობას ერთგვარად თითქოს მხარს უჭერს ის
გარემოება, რომ ზემოთ დასახელებული საბუთის გამცემად დე–
დოფალი გვევლინება (თუ ეს შემთხვევითი მოვლენა არ არის).
იმ პროდუქტებზე, რომელსაც გლეხი გასასყიდად აწარმოებდა,
იხდიდა მებატონის სასარგებლოდ ბაჟს. ამ მხრივ საინტერესოა
მარიამ დედოფლის წიგნი ხონის საყდრისადმი სადაც ვკითხუ-
ლობთ: „ჩვენ ჟამთა ვითარებისაგან გაგვიჭირდა და ხონი კათა-
'ლიკოზმან დაიჭირა და ჩვენს ხელში, რომ პირველითაგან ბაჟი იყო,
იმაზედ უსამართლო ექნა, ხორცის, მარილის, თევზის
და მატყლის ბაჟი დაედვა თქვენთვის. შემოგვე-
ხვეწეთ.. გადაგიწერეთ სახასო ამ ეკლესის ყმას მა–-
რილის, ხორცის, თევხის და მატყლის ბაჟი“ზ?,
სამოვარზე წასული გლეხი ბატონის სასარგებლოდ იხღდიდ»
აგრეთვე თავისი მონაგების ერთ მეხუთედსზ),

2 ს, კაკაბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბ., 11, გე. 146,

მს ოაფ. ერისთავი, დასახ. ნ:შოომი, გვ. 94.
ა იქვე, გვ. 100--101,
9. ს. კაკაბაძე. დას. საქართ. საეკლ. საბ., II. გვ. 39,
თმ?ო სოსელია, მასალები დას. საქართველოს სათავ-დოების მმართვე–
ლობის ისტორიისათვის, მსკი, ნაკვე. 31, 1954, 1ვ. 187--188.
1>§
 გარდა ზემოთ ჩამოთვლილი გადასახადებისა სამეგრელოში
გლეხები იხდიდნენ აგრეთვე „სახუროს“! „სამჯიღოს“, „საბრი-
ყეოს“35. შესაძლებელია მსგავსი გადასახადები იკრიფებოდა და-
სავლეთ საქრთველოს სხვა კუთხეებშიც.

5. საკვექყქნო. ანუ სახელმწიფო გადასახადები

„საური“. ფულადი გადასახადი. თავისი წარმოშობით

უკავშირდება სათათრო ხარაჯას, მაგრამ შემდეგ იქცა ადგილობრივ
სახელმწიფო გადასახადად.
საურის მნიშვნელობა ქართლის სამეფოს ირანთან დამოკიდე–
ბულების განსაზღვრის მიზნით საგანგებოდ გამოიკვლია ვ. გაბა–
შვილმა და მივიდა დასკვნამდე, „რომ საური ხარკი არაა, ისე-
ვე როგორც ხარკი არაა აღმოსავლური „სავერი“. ჩანს, ქართლი
ირანის ხელმწიფეს ხარკს კი არ უხდის, არამედ ფეშქაშს––-ძღვენის
სახით გამოხატულ მისართმეველს.. „ფეშქაში“ არ გულისხმობს
უპირობო დამოკიდებულებას „ხარკის“ მსგავსად. „ფეშქაშით“ გან-
საზღვრულია „მემკვიდრე მეფის“ ხარისხობრივი დამოკიდებულება
„ხელმწიფეზე
«%,
„სალიანი“ წარმოდგება არაბული სიტყვიდან „სალ“ --
წელი. ა. ტვერიტინოვა ასე განმარტავს ამ გადასახადს: «I 0X080!!
X0X0/M C #CMX0700%IX ი 008IMVIIVV C00CMგV9C«00 IIMი06იMM, 0XI0CIVიმხII
MCI0C06M0+8CMV0 8 #0CCVM20C0+8CMIVMC0 X823MV 8 ხMXM6C „(მMIII»ზ.
ვ. გაბაშვილი აღნიშნავს, რომ „სალიანელით ცნობილი ეიალე-
თები მოხარკეობის საფუძველზე იყვნენ დაკავშირებული სულტა-
ნის. მთავრობასთან4მ)., როგორ, საბუთებზე დაკვირვებამ გვიჩვე-
ნა, სალია ნელი, ანუ სალია ნის გადამხდელი იყო გური-
ის სამთავრო. მამია გურიელის შეწირულების წიგნმი სალიანის
ოდენობა განსაზღვრულია 8 ყურუშით: „მე თქვენ სალიანიარ
გთხოვო და არც გადაგახთიო. თუ თქვენ ეს წიგნი ვინმემ შეგიშა–-

8 რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაშმშრომი, გვ. 93.

88 იქვე, გვ. 110.
% ვ, გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-- XVII საუ-
კუნეებში, 1958, გვ. 246--247.
ზე #. C. 138005MXMM0832, #”იმიMხIM C+90II CCM2VMCM01 MMი000IIM XV--
XVII ც8, CI. 213.
მ8 ვ, გაბაშვი ლი, დასამხ. ნაშრომი, გე. 344.

ჯ76
ლოს და სალიანი გადაგახთიოს, ქრისტეს საფლავის ბეგარა რვა–
რვა ყურუში, ჩვენი ცოდვის ნუქამათ ის გაიკითხოს ქრისტემ“
59,
შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ იმერეთის საბუთებში:
ხშირად გვხვდება საურიდაარც ერთხელარ გვხვ–
დება სალიანი. იმ დროის, როცა გურიის საბუ“
თებში გვხვდება საურიც და სალიანიც. როგორც
ჩანს, ეს განსხეავება განპირობებული იყო გურიი“ სამთავროს და
იმერეთის სამეფოს ოსმალეთის იმპერიისადმი დამოკიდებულების
სხვადასხვა ხარისხით.
„სპენჯი“ („ისფენჯი") –– ფულადი გადასახადია, იკრიბებო-
და ოსმალეთის იმპერიის პროვინციებში, მათ შორის ახალციხის
საფაშოში.
ა, ტვერიტინოვა შემდეგნაირად განსაზღვრავს ამ გადასახადს:
«I 101VII)II IM სმუმ C IM0MVCIMMმIILCCL0ი II2C0.1CIIII9, «ი9VIIIII2».
სვისMმ0C% C MIV XXCM0I0 IმC00”CლI9Mი 8ცII03მ18IICIIM00)) 01 IIMVIIIC-
018060900 M# 00M0MM010 00C109LMII9 ი0 25 2მMMგ8 C ყ0იუ080-მ. C0-
01820+C01808მ2ე2 83IIM2808LIII2MVC9Mს C MVCV.IIოIMმI II03CMC0.10სI0MV Lმ-
უ0”V ილCM- II 9IIთ7>»99,
ეს ბეგარა თავის შინაარსით არ უნდა ყოფილიყო დამახასიათე–
ბელი იმერეთის სამეფოსათვის: როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ისფენჯი
იკრიბებოდა ოსმალეთის იმპერიის პროვინციებში. იმერეთის სამე–-
ფო კი ოსმალეთის პროვინცია არ იყო. ის „სალიანელ-იც“ კი არ
ყოფილა. საინტერესოა, რომ ისფენჯი საბეთებში არ გვხვდება
XVIII ს. ნიწურულამდე. XVIII ს. ბოლოსა და XIX ს. დასაწყის“
ში ეს გადასახადი მოხსენებულია კონსტანტინე ბატონიშვილის სა–
ბუთებში, რომლებიც ყველა სოფ. სვირის გლეხებზეა გაცემული?!!.
არსად არ ჩანს, რომ ისფენჯის სხვა მხარეების გლეხებიც იხდიდნენ.
არსებელი მასალის საფუძველზე გადაუჯრელი რჩება საკითხი, თუ
რატომ ჩნდება ეს ბეგარა საბუთებში მხოლოდ XVIII ს. ბოლოს

8 ე ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები..., გვ. 146, # 154, იზ,

აგრეთვე სცია, ფ. 1448, ს. 5766, ფ. 1449, ს. 1162, IIM. ნ2მM02M30, #ჩიX0030LI-
ყ0C#M0C IIVICIICCI8II6 00 I VნIIII ს #90X206, 1878, გე. 300, 305, 314-–316.
9ს ტ. C. 1ილიI7IM08 ე. დასახ. ნაძრომი, გე. 202.
მ ს, კაკაბაძე, დასავ. საქართე. საეკლ, საბ., 1I, გე. 159; ის. აგრეთგე
საისტორიო მოამბე 5, 1950, გვ. 200, # 1, 2, 5, გვ. 201 # 6, გე. 202, # 5, გვ. 203,
# 17, 19, გვ. 205, # 29, 31; ო, სოსელია, მასალები კლასობრივი ბრძოლის ისტო-
რიისათვიას..., გვ. 76. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ IIძ 8382.
12. მანანა სანაძე 177
 “ეს მოვლენა შემთხვევითია, თუ კანონზომიერი) და რატომ ევა-
“ლებათ ის მხოლოდ სოფ. სვირის გლეხებს (თუ ეს გარემოებაც
“შემთხვევითი არ არის)? არის თუ არა ეს ბეგარა რაიმე კავშირში
«მერეთის სამეფოს ოსმალეთთან დამოკიდებულების ფორმებთან?
საბუთებიდან ირკვევა მხოლოდ, რომ ისფენჯი „სახელმწიფო
სათხოვარი“ იყო, ერთგან მისი ოდენობა 140 (!მ) ფარათია განსა–-
ზღვრული?), კონსტანტინე ბატონიშვილის ერთ საბუთში (1808 წ.)
მისი ოდენობა ერთი აბაზიამ).
„სავდიერო“. სამეფო გადასახადი, მომდინარეობს სიტ–-
ყვიდან პოდიერობა
––- ძალდატანება. აღნიშნავს „ბეგარაზედ მეტს
აღებულს”? საუდიეროს იხდიდნენ ფეოდალთა გლეხები (თუ ისა-
ნი საგანგებოდ გათავისუფლებულები არ იყვნენ ამ გადასახადიდან)
მეფის, როგორც უმაღლესი სიუზერენის, მიმართ. საუდიეროს შემა-
დგენლობაშმი შედიოდა ხორცი (ღორი), ღვინო, ღომი95, ქათამი%,
პური?. მაგრამ ყოველთვის სრული შემადგენლობით არ გვხვდება.

7. სამ”ქსო-საეკლესიო გადასახადები

გარდა ზემოთ ჩამოთვლილი ბეგარებისა, გლეხები იხდიდნენ

სხვადასხვა სახის სამწყსო-საეკლესიო გადასახადებ: „სახუ-
ცოს", „საკანონოს“ (დანაშაულის თუ სხვა შემთხვევაში),
„სასჯულოს“ (სარწმუნოებასთან დაკავშირებული დანაშაულის
შემთხვევაში), „ჩ ა მომწყვსვისას (აქედან ჩამომწყვსვისათვის
იხდიდნენ მესამე წელიწადს თითო კეხ ღომს)? მათვე ევალებო–-
დათ ეკლესიის სასარგებლოდ სხვადასხვა სამსახური მაგ. კირის
დაწვა და სხვ.99,

“92 საისტორიო მოამბე, 5, 1950, გე. 201, # 6.

93 LIძ 86382 (2).
% სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი, ტ. IV, ი. აბულაძის გამოცემა,
_§966, გვ. 50.
: % ხელნ. ინსტ. ფ #ძ 152.
% რაფ. ერისთავი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 90.
97 ხელნ, ინსტ. ფ.- ლღძ 9281.
49-ს, კაკაბაძე, დას, საქართ. საეკლ. საბ., 11, გვ. 77.
99 იქეე, გვ. 77.

178
8. საიჯარო გადასახადები

ა. მოდი

მოდი, როგორც საწყაო, განიხილა გ- ჯაფარიძემ და მივიდა

დასკვნამდე, რომ მოდი, როგორც საწყაო, წყაროების მონაცემებით,
არსებობდა საქართველოში XI-XIII სს, ხოლო უფრო მოგვია-
ნებით ეს სახელი დაუმკვიდრდა დას. საქართველოში მიწის სარგე–
ბლობისათვის დაწესებულ გადასახადს!მ9,
ო. სოსელიას აზრით, მიწის სამოდოდ გაცემა გვიანფეო-
დალურ დასავლეთ საქართველოში საადგილმამულო დამოკიდებუ-
ლების თავისებურ ფორმას წარმოადგენდა!" საადგილმამულო
დამოკიდებულების ეს ფორმა ჩვეულებრივი მოვლენა ჩანს XVI
ს-დან!02,
გელათის დეკანოზის იაკობის ხახულის ღმრთისმშობლისადმი
გაცემული შეწირულების წიგნი გვიჩვენებს, რომ მიწის „სამოდოდ“
გაცემა და მოდი, როგორც მიწის სარგებლობისათვის დაწესებული
გადასახადი, დას. საქართველოში არსებობდა არა მარტო გვიან-
შუასაუკუნეებში, არამედ XIII ს-შიც: „მაღლაკელთა და ფარსმა-
ნაყანეველთა გლეხთაგან გამოვალს საბი ურემი ღუინო უპარ-
ტახტოთ, და ტყისაგან მოდი რაიცღა მოვალს“!99,
მიწის სამოდოდ გაცემა იჯარის ერთ-ერთი სახეა1!9!. რაფ. ერის-
თავი მიწათსარგებლობის ამ ფორმის შესახებ აღნიშნავს: „მება-
ტონეთა მამულს და ტყეებს –- სახასო ჰქვიან, ესე იგი, ბატონისაა,
სახაზინო, და არავის შეუძლია ამ მიწებით უსასყიდლოდ ისარგებ-
ლოს. ასეთ მამულებით სარგებლობისათვის მიწის პატრონის სასარ–

100 გ, ჯაფარი ძე, ნარკვევები ქართელი მეტროლ,. ისტორიიდან, გვ. 107

11 ო, სოსელია, მასალები აგრარული ურთიერთობის ისტორიისათვის .
გვიანფეოდალურ დას. საქართველოში, მსკი, ნაკე. 31, 1954, გვ. 159.
1? ო, სოსე ლია, ნარკვ. ფეოდალ. საქართეელოს გლეხობის ისტორიიდან,
გე. 173.
109 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გე. 173,
1 სამოდო მიწათსარგებლობას იჯარად მიიჩნევს მ. დუმბაძე. იხ, მისი დასავ–-
ლეთ საქართველო XIX ს. პირველ ნახევარში, 1957, გვ. 78, 90.
ო. სოსელია უარყოფს ამ თვალსაზრისს, თუმცა, ჩვენი აზრით, მისი საბუთიანო-
ბა არ არის დამაჯერებელი. იხ, ფეოჯალურე ხანის დას. საქართველოს ისტორი–
იდან, გე. 112

173
 გებლოდ გადასახადს იხდიან, რომელსაც მოდი ჰქვიან. მოდს იხდის
ყველა, ვინც კი სხვის მიწასა ხნავს და სთესავს: –– ლეჩხუმში მოსავ–
ლის მეხუთედს, ხოლო სამეგრელოში –– მეათედს “105,
მოღის, როგორც გადასახადის შესატყვი-
საღ, დას. საქართველოში ხანდახან იხმარე-
ბა ღალა. ხოლო მიწათსარგებლობის ამ ფორმას უწოდებენ აგ-
რეთვე „ჭამას“. „მიწის ჭამა“ და „სამოდედ გაცე-
მა ერთი მეორის იდენტური ცნებებია და
უპირისპირდება „დასახლებას“.
მაგ., ბაგრატ მეფის შეწირულობის წიგნში გელათის მო»ნას-
ტრისადმი ვკითხულობთ: „შემოგწირეთ ფარცხანაყანევს... პარტახი
ერთი... ორი პარტახი: სხუა და ვინა ჭამდეს, ან მინდორის, ან
ტყისა ღალას გამოიღებდეს. თუ კაცი დაესახლოს, მართალი ბეგა-
რა ქმნას“!%,
ასეთივე მნიშვნელობითაა ნახმარი ეს ტერმინი მაჭავარიანები-
სა და ღაბუაშვილების გაბჭობის წიგნში: „ღაბუაშვილმა... უპასუხა:
როსაფ მაჭავარიან მოყვრობით ვაჭამეთ, რამდენ-
სამე ხანს ქონდა, ხმარობდა, მოდს ვიღებ-
დ ით... და მართალია ჩვენი სამკვიდრო ადგილი ისევ დაგატოვებიეთ
და გვაქვს" !97,
მოდის გადახდა შემდეგნაირად ხდებოდა: მოსავლის აღებას.
ესწრებოდა მიწის პატრონის მოხელე, რომელსაც მეჰქონდა აღე-
ბული მოსავლიდან მიწის პატრონის წილი. დანარჩენ” კი მეიჯა-
რადრეს რჩებოდა!ბზ.
: სოლომონ II-ის ერთი საბუთიდან ჩანს, რომ მოდს კრეფდა
სპევციალურა მოხელე, რომელსაც მემოდე ეწოდებოდა!)%9.

ბ. სანაშენე
იჯარით გაიცემოდა არა მარტო ტყე და საყანე ადგილები,
არამედ საბაღ-ვენახე ადგილებიც. იჯარის ამ ფორმას მიწის „სა–

10 რაფ. ერისთავი, ბატონყმობა სამეგრელოში, გვ. 110.

1% ქრონიკები, II, გვ. 339,
107 ო, სოსელია, მასალები აგრარული ურთიერთობის ისტორიიდან..., # 6,
გვ. 165.
169 იქვე, # 3, გვ. 162.
19 სცია, ფ. 1448, ს. 4438,
180
ნაშენედ“ გაცემა ეწოდებოდა. მაგ, სოლომონ 1I-ის მიერ
იოსელიან იოანესადმი გაცემულ წყალობის წიგნში ეკითხულობთ:
»გვევედრე და მამული გვთხოვე ცილორს. მამული გვთხოვე ბარა–
მიძის კარზედ ჟვანიასეული მამული თავისი სანაშენოთ აღ-
გილით და კიდევ ჟვანიასეული ადგილი სანაშენოდ და.
საყანე თ!!,
ამრიგად, აქ ორნაირ ადგილზეა საუბარი: მიწაზე, რომე–
ლიც გაიცემა საყანედ, ანუ სამოდოდ, და
მიწაზე, რომელიც გაიცემა სანაშენეთ. სანა-
შენედ გაცემულ მიწაზე ბაღ-ვენახის გაშენების შემდეგ გლეხი და
მიწის პატრონი მოსავალს შუაზე იყოფდნენ!!!.
შესაძლებელია, რომ, მოსავლის იმ ნაწილს, რომელსაც მონა–-
შენე მიწის პატრონს უხდიდა, აგრეთვე მოდი ეწოდებოდა. ამას
გვაფიქრებინებს ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთრის
ერთი ადგილი, სადაც ვკითხულობთ:
„მართებს მამუასეულს ძის პარტახტსა ღვნო კოკა თორმეტი
და საკლავი თორმეტის თეთრისა და მოდის ღვნო კოკა თორმე-
ტი4112,

გ. ხაზა

სხვისი საძოვრებით სარგებლობის შემთხვევაში გლეხი იხდ“-

და ხაზას. ეს გადასახდი არ იხსენიება დას. საქართველოს საბუთებ-
ში, მაგრამ XIX ს. სამეგრელოში მისი არსებობის შესახეა ცნო-
ბას იძლევა რაფ. ერისთავი!!3.

9. შრომითი რენტა

გარდა ნატურალური და ფულადი გადასახდებისა, რომელშიც

გამოხატულებას პოულობდა გლეხის საადგილმამულო დამოკიდე-
ბულება ბატონისადმი, გლეხს ევალებოდა სხვადასხვა სახის სამ-

110 სცია, ფ. 1448, ს. 10182.

.ა ო, სოსელია, დას, საქართვ. გლეხობის ეკონომ, მდგომარეობა...,
გე. 174-175. ცს. M. #(ჩგ2Mმ8IსIMM30, 0ყ0იMხ 8Mხი0”იმალ,თნსგს 8MV00)+>19:
8 IV0II #M MMMVი6»(I, 1896, გვ 40-41; იხ, აგრეთვე ხელნაწერთა ინსტიტუტი,
ფ Cძ 2579, ფ 5ძ 2429, ფ IIძ 2583.
112 ქართ, სამ. ძეგლ., III, გვ 326.
9 რაფ. ერისთავი, დასახ ნაძოიმი, გვ 110.

181
სახური ბატონის მიმართ. ეს სამსახური, ანუ შრომითი რენტა, ასა–
ხავდა ყმა გლეხის პირად დამოკიდებულებას ფეოდალისადმი. გლე-
ხთა შრომითი რენტის ძირითადი სახეები, როგორიცაა შინაყმის გა–-
მოყვანა (მოხელეობა და სხვა რიგის სამსახური), მოლაშქრეობა, სე–
ფეობა-მეოჩეობა, ნადობა, მოინალობა-მოსასახლეობა, ჩვენ განვი-
ხილეთ ზემოთ გლეხთა კლასის ცალკეულ წოდებებზე თუ კატეგო-
რიებზე საუბრისას და აქ საგანგებოდ აღარ შევჩერდებით: ჩამო-
ვთვლით მხოლოდ გლეხთა შრომით ვალდებულებებს, რომლებიც
განხილვის გარეშე დაგვრჩა და რომელთა სახელწოდება ერთგვარ
განმარტებას საჭიროებს:
„პირუტყვის შენახვა4!!%, „კამბეჩის შენახვა“! „ზამთარში
ცხენისა და კაცის მესადგომობა“!16 და სხე. ზოგი გლეხი ვალ-
დებული იყო ზამთარშე შეენახა ბატონის პირუტყვი და ამ პირუ-
ტყვის მომვლელი. უმრავლეს შემთხვევაში პირუტყვის სახეობა
წინასწარ იყო აღნიშნული.
„ნავტობა", „მენავტობე“!!? -- ო. სოსელია საგანგებოდ გა-
ნიხილავს ამ ვალდებულებას და ასკვნის, რომ მენავგტე უნდა ყო-
ფილიყო მეთევზის დამხმარე პირი (მეგრული სიტყვიდან „ნოთე"),
-რომელიც ანთებული სიმინდის ღეროებით ანათებდა მდანარეს,
თუმცა დასაშვებდ თვლის აგრეთვე თვალსაზრისს მენავტისა და
მენავის იგივეობის შესახებ!!?. ჩვენი აზრით, უფრო მართებული
უნდა ეყოს მეორე თვალსაზრისი: მენავტე ეწოდებოდა პირს, ოო-
მელიც დაყენებული იყო „სანაოზე“, რათა ნავით გადაეყვანა ხალ-
ხი. ამაში ის ამ უკანასკნელთაგან იღებდა გასამრჯელოს, რომელ-
საც შემდეგ ბატონს აბარებდა, დაახლოებით, როგორც მებაჟე.
მსგავსადვე განმარტავს ნავტეს საბაც თავის ლექსიკონში: მენავე ––
ესენი არიან ყოველნი ნავთა მუშაკნი: ხოლო ნავსე ეწოდების ნა-
ვის მაშენებელსა, „ნავტური კატარღის მნესა და
ნავტე–- მომცრო ნავის მენავესა. ნავტე –– მენა–
ვეთ გამრიგებელი, მენავეთ გამრიგე, მენავე!!?.

1 ქართ. სამ. ძეგლ., III, გვ. 298.

15 იქვე, გე 419.
IMI6 ქუთ. ისტ. მუზ. # 312.
17 ქართ. სამ. ძეგლ. III, გვ. 420, 434.
118 ო, სოსელია, საგლეხო ვალდებულებანი... გე. 78.-79; მისივე, ფეოდალ.
„სანის დას. საქართვ. ისტორიიდან, გე. 125.
19 სულხანსაბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, I, 1966,
„გვ. 461, 558.
182
 ჩვენი აზრით, არავითარი საბუთი არა გვაქვს ეჭვი შევიტანოთ
საბასეულ განმარტებაში. მით უმეტეს, რომ ეს ტერმინი მაშინ ჯერ
კიდევ ცოცხალი იყო და ამგვარად, ძნელი წარმოსადგენია, რომ
საბას შეშლოდა მისი მნიშვნელობა. რაც შეეხება მეგრული „ნო-
თეს“ და ქართული „ნავტეს" იგივეობას, ეს ვარაუდი არა თუ ში-
ნაარსობრივად, ფონეტიკურადაც ძნელი წარმოსადგენია.
მენავის სახელოს არსებობს შესახებ საინტერესო ცნობას იძ-
ლევა საეკლესიო ყმების ვაშმაძეების მიერ ჩიჯავაძე ნიკოლოზე–
სადმი მიცემული პირობის წიგნი, სადაც ვკითხულობთ: „გევედრეთ
სანაოზედ მენავედ დადგომას და გვისმინეთ ვედრება და წიგნი
გვთხოვეთ და ასე... წერილს გაძლევთ, რომ, რომელიც მოსავალი
მოვიდეს თქვენი მოსართმევი თეთრი არ დაგაკლოთ“!?მ.
„ულაყი“-- ეს ბეგარა გვხვდება მეფე ბაგრატის მიერ სოფ.
თხილზე გაცემულ საბუთში: „ჩუენი კარისა... გამოსაღები არა გე–-
თხოვებოდეს არა ჯურუმი არა ყალანი, არა ულაყი“! საბასეუ-
ლი განმარტებით ულაყი ეწოდება საკიდარ ცხენს, ჯორს, აქლემს,
ვირს, აზავერს და მისთანანს!22, „ულაყი“, როგორც ვალდებულე-
ბა არსებობდა აღმოს. საქართველოშიც და გულისხმობდა გლეხის
მიერ ტვირთის გადასაზიდად მეტვირთე ცხენის ან სხვ. გამოყვანას.
ამასვე უნდა გულისხმობდეს ქუთაისის დავთარში მოხსენიებული
ვალდებულება „მეულაყობა“, რაც თვით დავთრის მიხედვით, „ყო-
ვლის დღის ულაყით სამსახურის“ იდენტურად გვევლინება!?).
„ქვრივ და ობოლი "
–- ბატონს ჰქონდა განსაკუთრებული
უფლება სამუდამოდ გამოეყვაა გლეხის ოჯახიდან ქვრივე და
ობოლი, რის შედეგადაც ეს უკანასკნელნი შესაძლებელია მოჯალა–-
ბეებად ქცეულიყვნენ. საბუთებში ხშირადაა აღნიშნული შემთხვე–-
ვა, როცა გლეხებს სხვა ვალდებულებებთან ერთად ათავისუფლე-
ბდნენ ამ ვალდებულებისაგან „არა გეთხოვოს ქვირვი და ობო-
ლი“. გლეხის ოჯახში ქვრივსა და ობოლზე ბატონის ასეთი განსა–-
კუთრებული უფლების შესახებ საინტერესო ცნობას იძლევა ალე–
ქსანდრე V-ის ერთი სიგელი გაცემული „ერთობით სოფელშეღ

130 ქუთ. ისტ. მეზ. # 420.

I ს, კ.კ.ბაძე, დას. საქართვ. საეკლ. საბ., 1, გე. 7.
12: ს ,ლხან-საბა ორბე ლიანი, თხზულებანი, IV, გვ. 160.
17 ქართ, სამ. ძეგლ. III, გვ. 128--330,

183
 მოსახლე კაცზე“: „არც ქვრივი და არც ობოლი არ გაგეცემოდეს
თქვენ სასხვისშვილოთ, არცავინ ქმარი შერთოს ძალით...4)24,
„სათემო საქმე“, „სასოფლო“, „სათემო სათხოვარი“1)25 ეს იყო
სახელმწიფო ვალდებულება, რომელიც ევალებოდა სოფელში,
თემში მოსახლე გლეხებს მეფე-მთავართა მიმართ ქ. ჩხატარაიშვი-
ლი ამ ვალდებულების იგივეობრივად მიიჩნევს „ხეობის სამსა–-
ხურს.!2ბი და აღნიშნავს, რომ შესაძლებელია ამ სახელწოდების
ქვეშ ერთიანდებოდნენ სხვადასხვა სახეს შემთხვევითი თუ დაკა-
ნონებული სამუშაოები მეფე-მთავართა მიმართ, როგორიც იყო
ციხის, ქალაქის, ხიდების, გზების მშენებლობა ,სხვადასხვა სახის
სეზონური სამუშაოები, რომლებიც დიდე რაოდენობით მუშა–-
ხელს მოითხოვდნენ და სხე.!27.

1% ს, კაკაბაძე, დას, საქართვ. საეკლ, საბ. I, გვ. 147.

12 იქვე, გვ. 38; დას. საქართვ. საეკლ. საბ. 1I, გვ. 10.
12% IM, სმMიგეპი, #0XC0M0IIMM%0CM06 იVICII0CI8M06..., გვ. 292, 314, 342.
127 ქ, ჩხატარაიშვილი, დასახ. ნამრომი, გვ. 91--92.

184
 სარჩევი

შესაეალი

დთთთი
თავი I
მსახურთა წოდება
ისტორიოგრაფია ––_”'”'
იაა”

„ მსახურის კლასობრივი კუთვნილება XVI-XVIII სს. ·

„ მსახურის კლასობრივი კუთვნილების საკითხი XIII--XV სს.

55
მსახურის გენეზისი და მისი განვითარების პირველი პერიოდი... .
გ.

მსახური, როგორც გლეხთა ზედა წოდება, მისი წოდებრივი ნიშნები

და ფუნქციები
თავი I
გლეხთა წოდება
I ფეოდალის მიწაზე მსხდომ გლეხთა კატეგორიები
1, მოსასახლე გლეხები
2. მოჯალაბე გლეხები
I მოინალე გლეხები
1. სოფელში მცხოვრებ გლეხთა კატეგორიები
1. მკვიდრი, ანუ მოსახლე გლეხები
ა, აზატი გლეხები
M მებეგრე გლეხები
2. „გარეთ მოსული“ გლეხები
თავი. III
საგლეხო ბეგარა დასავლეთ საქართველოში
1. თავი ბეგარა
„ პურის ჭამა
ფი >2ლ0 ლ

.„ ძღვენი
„ სამოხელეოს რიგის გამოსაღებები
უდ

საგანგებო გამოსაღებები
„ საქეეყნო ანუ სახელმწიფო გადასახადები
აპა თ

„ სამწყსო საეკლესიო გადასახადები

.- საი/არო გადასახადები
„ შრომითი რენტა