Μοσχονάς Γ.

- Η ταυτότητά μας

Συζητώντας για την ελληνική πολιτική

Διαμαντούρος Ν. - Πολιτισμικός δυϊσμός
ταυτότητα: πολιτισμικός δυϊσμός,
εκσυγχρονισμός, παράδοση, κομματοκρατία,
Παντελίδου Μαλούτα - Συζητώντας για πολιτισμικό δυϊσμό
"τζαμπατζήδες", λαικισμός
Μουζέλης Ν. 2000 - Ο ελληνικός εκσυγχρονισμός

Μουζέλης Ν. 2008 - Kομματοκρατία και διοίκηση

Τσουκαλάς Κ. - "Τζαμπατζήδες" στη χώρα των θαυμάτων. Περί

Ελλήνων στην Ελλάδα

Πιζάνιας Π. - Ακέφαλα υποκείμενα. Περιήγηση στις πολιτικές

σχέσεις με οδηγό την υποκειμενικότητα

Λυριντζής Χρ. Σπυρδαλάκης Μ. - Περί λαϊκισμού

 συστηματικά γράψει ο Ν. Διαμαντούρος (Πολιτισμικός
Η ταυτότητά μας Δυϊσμός και Πολιτική Αλλαγή, εκδ. Αλεξάνδρεια), επιβεβαιώνεται σε
Μοσχονάς Γεράσιμος 2002 μεγάλο βαθμό από τα δεδομένα της έρευνας. Η ελληνική ταυτότητα
συγκροτείται ως πεδίο μάχης. Αυτό το πεδίο μάχης είναι συγχρόνως
Πολλοί αναλυτές έχουν διατυπώσει, σε διαφορετικές εκδοχές, τη θέση «συλλογικό» (αφορά την κοινωνία ως σύνολο) και ατομικό, διαπερνά
ότι η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έναν «πολιτισμικό δυϊσμό», προϊόν τον «μέσο» Έλληνα ως άτομο, υποδεικνύει έναν εν εαυτοίς εσωτερικό
της επιβίωσης δύο μεγάλων παραδόσεων (Βυζάντιο - Διαφωτισμός, διχασμό, θέσεις μάχης εντός του ατόμου.
Ανατολή - Δύση, Ρωμιός – Έλληνας κ.λπ.). Μια πρόσφατη έρευνα της Ωστόσο, οι φορείς των διαφορετικών αντιλήψεων και
Κάπα - Research («Το Βήμα», 23.12.2001) επιτρέπει να συναγάγουμε οοτροπιών δεν φαίνεται να δημιουργούν σύνολα ιδεών και νοοτροπιών
σημαντικά συμπεράσματα για τη νεοελληνική ταυτότητα. ευκρινώς διακριτά και ευκρινώς αντίπαλα μεταξύ τους. Εκσυγχρονιστές
Αν συνοψίζαμε, απλοποιώντας στο έπακρο, τα ευρήματα, θα και παραδοσιακοί, «συστημικοί» και «αντισυστημικοί», αριστεροί και
λέγαμε ότι η ελληνική ταυτότητα είναι τριπλής υφής: δεξιοί, φιλοδυτικοί και αντιδυτικοί, προνομιούχοι και μη προνομιούχοι
α) είμαστε ένα μεγάλο έθνος που διατηρεί ακόμη και σήμερα μοιράζονται σε σημαντικό βαθμό τα ίδια βασικά μοτίβα και τις ίδιες
τμήμα του ιστορικού του μεγαλείου («ξεχωρίζουμε για την ευφυΐα και τον βασικές ιδέες. Ο πολιτισμικός δυϊσμός προκύπτει μόνον εν μέρει ως
πολιτισμό μας»), αποτέλεσμα μιας διαίρεσης ανάμεσα σε αντίπαλα στρατόπεδα με
β) είμαστε μια χώρα δυναμική, που προοδεύει και διαφορετικούς ορίζοντες και ανταγωνιστικές νοοτροπίες. Οι
εκσυγχρονίζεται, που ενισχύει τη θέση της στον κόσμο, και συστηματικές διαφοροποιήσεις είναι περιφερειακές και αφορούν μάλλον
γ) είμαστε μια χώρα χωρίς αξίες και κανόνες, με ανθρώπους μικρά από αριθμητική άποψη τμήματα του πληθυσμού.
αφερέγγυους και «επιφανειακούς», χώρα αμοραλιστική στην οποία Αυτή η συν-ύπαρξη και ώσμωση ακριβέστερα: η καταπληκτική
κυριαρχεί η κομπίνα, η διαφθορά, ο ατομικισμός και η κρατική εύνοια. συμπληρωματικότητα στάσεων και ιδεών που προέρχονται από
αντιφατικά συστήματα πεποιθήσεων και νοοτροπιών δημιουργούν έναν
Εάν η «μεγάλη» εικόνα είναι αντιφατική, εξίσου αντιφατικές είναι οι ιδιότυπο πολιτισμικό και ιδεολογικό «μέσο» χώρο. Στον χώρο αυτό
«μικρές» εικόνες. Οι Έλληνες είναι και με το ΝΑΤΟ και ντιαμερικανοί, και συμμετέχουν σε σημαντικό βαθμό (παρά τις αδιαμφισβήτητες
με την αγορά και με το κράτος, και υπέρ των ιδιωτικοποιήσεων και υπέρ διαφοροποιήσεις τους) προοδευτικοί και αντιδραστικοί, λαϊκιστές και
της ισότητας, και με τους θεσμούς και με τη φοροδιαφυγή. ελιτιστές, φορείς της «μεταρρυθμιστικής» και φορείς της
Συνεπώς, η νεοελληνική ταυτότητα, σε τεντωμένο σκοινί «παρωχημένης» κουλτούρας. Ο ιδιότυπος αυτός «μέσος» χώρος είναι
ανάμεσα στον ναρκισσιστικό αυτοθαυμασμό και στην έλλειψη συντριπτικά πλειοψηφικός, κάτι που δεν αναδεικνύεται επαρκώς από
αυτοεκτίμησης, μοιάζει με «σπασμένο καθρέπτη». Είναι εσωτερικά την ανάλυση του Ν. Διαμαντούρου.
πολύ διχασμένη. Ο πολιτισμικός δυϊσμός, για τον οποίο έχει
 Η συν-εύρεση σε αυτό τον πλειοψηφικό μέσο χώρο, η ιδιότυπη
αυτή πολιτισμική «πολυσθένεια», δεν είναι χωρίς συνέπειες: απαλύνει
την οξύτητα των αντιθέσεων, αποτρέπει τη δημιουργία μεγάλων
μετώπων, εμποδίζει τις ναπολεόντειες μάχες, διευκολύνει τις πολιτικές
ισορροπίας. Συμφύρονται έτσι, αντιφατικά και άκριτα, ο ευρωπαϊσμός
και ο αντιδυτικισμός, ο νεοφιλελευθερισμός και η έφεση προς το
κράτος, το πελατειακό πνεύμα με το αίτημα της ορθολογικής
οργάνωσης των θεσμών, το Βυζάντιο και ο Διαφωτισμός, η αίσθηση
πολιτισμικού μεγαλείου και η πεποίθηση πολιτισμικής αθλιότητας. Ο
«σπασμένος καθρέπτης» ενοποιεί την πλειοψηφία του πληθυσμού.
Εάν η εικόνα του «σπασμένου καθρέπτη» περιγράφει την
σημερινή ελληνική κουλτούρα, ο ίδιος «σπασμένος καθρέπτης»
υποδεικνύει στα οικονομικά και κοινωνικά θέματα μια Ελλάδα «δύο
ταχυτήτων», διαιρεμένη σε μια πλειοψηφία «χαμένων» και μια
μειοψηφία «κερδισμένων». Το αίτημα της μείωσης των ανισοτήτων και
της κατάργησης της διάκρισης insiders - outsiders εμφανίζεταi
κεντρικό. Αυτό το αίτημα, που υπήρξε ιστορικά και παραμένει σήμερα
ένα μοντέρνο - νεωτερικό αίτημα, δεν μπορεί να θεωρηθεί σοβαρά ως
στοιχείο της «παραδοσιακής» κουλτούρας. Συνεπώς, ο πολιτισμικός
δυϊσμός και η διαίρεση Αριστεράς - Δεξιάς εξακολουθούν να βρίσκονται,
ως η διάσταση Τζέκυλ και η διάσταση Χάιντ, στην καρδιά του πολιτικού
προβλήματος μιας κοινωνίας που αλλάζει.
Μουζέλης, Ν., (2000), Ο ελληνικός εκσυγχρονισμός
εφημ. Το Βήμα της Κυριακής, 2 Ιανουαρίου 2000.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η χώρα μας έκανε μεγάλα βήματα
προόδου τον αιώνα που φεύγει. Πριν από 100 χρόνια ήταν μια
μικρή, εξαιρετικά φτωχή, γεωργική χώρα με ένα πολιτικό σύστημα
όπου ένας μικρός αριθμός «τζακιών» ήλεγχαν (παρ’ όλη την ύπαρξη
καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες) κατά καθαρά ολιγαρχικό
τρόπο τα μέσα κυριαρχίας. Στο τέλος του αιώνα η Ελλάδα έχει έναν
σταθερό και πολύ πιο ανοιχτό στους πολίτες κοινοβουλευτισμό, είναι
έτοιμη να ενταχθεί στην ΟΝΕ, εισάγει αντί να εξάγει εργατικό
δυναμικό και καταλαμβάνει την 26η θέση στον δείκτη ανθρώπινης
ανάπτυξης του ΟΗΕ.
Τα παραπάνω επιτεύγματα δεν πρέπει όμως να μας κάνουν
να ξεχνάμε τις σοβαρές δομικές αδυναμίες της χώρας μας δομικές
αδυναμίες που προβάλλουν ξεκάθαρα αν δούμε τις κοινωνικο-
οικονομικές εξελίξεις του 20ού αιώνα από μια συγκριτική και
συγχρόνως σφαιρική σκοπιά.
Το σύγχρονο και το παραδοσιακό
Οπως έχω υποστηρίξει πολλές φορές από τις στήλες του
«Βήματος», ο εκσυγχρονισμός συνεπάγεται τη σταδιακή εξαφάνιση
της τοπικής παραδοσιακής κοινότητας, τον μετασχηματισμό των
«υπηκόων» σε πολίτες και γενικά την κινητοποίηση και ένταξη της
πλειονότητας ενός πληθυσμού σε μια ευρύτερη οικονομική, πολιτική
και πολιτιστική αρένα που συνήθως ονομάζουμε κράτος-έθνος.
Κατά πολύ γενικό και απλουστευτικό τρόπο μπορούμε να
πούμε ότι στη Δύση αυτή η τεράστια κινητοποίηση και ένταξη του
πληθυσμού στο κράτος-έθνος έγινε κατά τέτοιον τρόπο ώστε
πολιτικά, κοινωνικο-οικονομικά και πολιτιστικά δικαιώματα (που
στην προβιομηχανική περίοδο ήταν περιορισμένα στο επίπεδο
μερικών ελίτ) επεκτάθηκαν κατά θεαματικό τρόπο στα κατώτερα
στρώματα. Αυτή η επέκταση δικαιωμάτων είτε έγινε εκ των «άνω»,
κυρίως μέσω του ανταγωνισμού διαφόρων ελίτ που προσπαθούσαν
να κερδίσουν την υποστήριξη των μαζών στις διαμάχες τους σε
εθνικό ή διεθνές επίπεδο, είτε εκ των «κάτω», μέσω της πολιτικής
και οικονομικής οργάνωσης των εργατικών τάξεων της πόλης και
της υπαίθρου.
Σε χώρες που μπήκαν στον δρόμο για την ανάπτυξη σχεδόν
έναν αιώνα αργότερα από τη Δυτική Ευρώπη (και εδώ μπορούμε να
συμπεριλάβουμε την Ελλάδα και άλλες ημιπεριφερειακές κοινωνίες
στην Ευρώπη, στη Λατινική Αμερική και στην Ασία), για διάφορους
λόγους, που δεν έχω τον χώρο να αναπτύξω, η δημιουργία του
κράτους-έθνους πήρε διαφορετική μορφή. Σε αυτές τις περιπτώσεις
το «σύγχρονο» δεν κατόρθωσε να περιθωριοποιήσει
αποτελεσματικά το «παραδοσιακό». Απλώς κατόρθωσε να
συνυπάρχει με αυτό σε μια ασταθή ισορροπία.
Ετσι στο πολιτικό επίπεδο το κράτος διείσδυσε μεν στην περιφέρεια
αλλά δεν κατόρθωσε να εξαλείψει ή να περιθωριοποιήσει τα στοιχεία
της πατρωνείας και ρουσφετολογίας, που ήταν κυρίαρχα στις
παραδοσιακές μορφές διακυβέρνησης. Με άλλα λόγια, η εξάπλωση
πολιτικών δικαιωμάτων στα λαϊκά στρώματα ήταν πολύ πιο
περιορισμένη και, επομένως, η ένταξη του πληθυσμού στο κέντρο
έγινε κατά πολύ πιο κάθετο και αυταρχικό τρόπο. Και αυτό ισχύει όχι
μόνο για χώρες που δεν εφήρμοσαν δημοκρατικούς θεσμούς αλλά
και για χώρες, όπως η Ελλάδα, όπου ο δυτικός κοινοβουλευτισμός
απέκτησε σχετικά ισχυρές ρίζες.
 Παρόμοιες διαδικασίες βλέπουμε στο οικονομικό και στο Επιτυχίες και αποτυχίες
πολιτιστικό επίπεδο. Μεταξύ των χωρών που άρχισαν τον εκσυγχρονισμό τους σχετικά
Στο οικονομικό επίπεδο η εξάπλωση του καπιταλιστικού αργά έχουμε αρκετές περιπτώσεις όπου οι ανισορροπίες και οι
τρόπου παραγωγής δημιούργησε μεν έναν ενιαίο εθνικό οικονομικό ανισότητες που ανέφερα πιο πάνω ως χαρακτηριστικά της ύστερης
χώρο αλλά δεν κατόρθωσε να καταστρέψει ή να ορθολογικοποιήσει ανάπτυξης αποφεύχθηκαν σε έναν σημαντικό βαθμό. Πράγματι, αν
τους μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, ιδίως στον τεράστιο ρίξουμε μια ματιά σε χώρες που ξεκίνησαν σχετικά αργά και που
χώρο της μικροβιοτεχνίας (αυτό που οι μαρξιστές οικονομολόγοι πέτυχαν λίγο πολύ να ενσωματωθούν σε αυτό που ονομάζουμε
αποκαλούν απλή εμπορευματική παραγωγή). Αυτός ο χώρος, ανεπτυγμένο ή «πρώτο» κόσμο (π.χ., οι σκανδιναβικές χώρες, η
αντίθετα με τη Δύση, ούτε περιορίζεται ριζικά ούτε και Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και, σε λιγότερο βαθμό, η Νότια Κορέα
ορθολογικοποιείται. Και βέβαια αυτό σημαίνει τη δραματική ένταση και η Ταϊβάν), βλέπουμε:
κοινωνικών ανισοτήτων και την αποτυχία δημιουργίας σοβαρού * Μια επιτυχημένη προσπάθεια εκσυγχρονισμού της
κράτους προνοίας, δηλαδή την αποτυχία εξάπλωσης κοινωνικών γεωργίας που εμπεριέχει μια ισότητα στα αγροτικά εισοδήματα. Αυτή
δικαιωμάτων στα κατώτερα στρώματα. η ισότητα, σε συνδυασμό με την αύξηση της παραγωγικότητας,
Τέλος, στο πολιτιστικό επίπεδο βλέπουμε πάλι, μέσω του οδηγεί στην πρώιμη δημιουργία μιας σοβαρής εσωτερικής αγοράς
εθνικού συστήματος παιδείας και των μέσων μαζικής επικοινωνίας, για βιομηχανικά προϊόντα.
τη δημιουργία ενός ενιαίου πολιτιστικού χώρου αλλά αυτός ο ενιαίος * Τη δημιουργία ενός βιομηχανικού τομέα που έχει γερές
χώρος χαρακτηρίζεται από ένα μείγμα παραδοσιακών και διασυνδέσεις με τον πρωτογενή τομέα και που σε κάποια φάση
σύγχρονων νοοτροπιών που αποπροσανατολίζουν το υποκείμενο κατορθώνει να παράγει έναν μικρό αριθμό εξειδικευμένων
και το κάνουν να αισθάνεται ότι έχασε την παραδοσιακή, χωρίς να προϊόντων που είναι ανταγωνιστικά σε διεθνή κλίμακα.
αποκτήσει μια συγκροτημένη σύγχρονη ταυτότητα. Για παράδειγμα, * Ενα παρεμβατικό αλλά και εξαιρετικά αποτελεσματικό
το πέρασμα από την παραδοσιακή ηθική της ντροπής (όπου ο κράτος που παίζει επιτελικό ρόλο στον εκσυγχρονισμό και στην
κοινωνικός έλεγχος δεν είναι εσωτερικευμένος) στη σύγχρονη ηθική ανάπτυξη και του γεωργικού και του βιομηχανικού τομέα.
της συνείδησης (όπου έχουμε εσωτερίκευση των κοινωνικών
ελέγχων) γίνεται κατά τέτοιον τρόπο που τελικά τα άτομα οδηγούνται Από την άλλη μεριά, στις περιπτώσεις «αποτυχημένης» ανάπτυξης,
σε μια κατάσταση ανομίας ή αμοραλισμού, όπου δεν λειτουργούν το κράτος είτε δεν κατορθώνει να εφαρμόσει αγροτικές
αποτελεσματικά ούτε οι εξωτερικοί αλλά ούτε και οι εσωτερικοί μεταρρυθμίσεις και να επιφέρει μια σχετική κοινωνική ισότητα στον
έλεγχοι. αγροτικό τομέα (όπως στην περίπτωση των περισσότερων
λατινοαμερικανικών χωρών) είτε πετυχαίνει μεν να καταργήσει τη
μεγάλη γαιοκτησία, χωρίς όμως να παράσχει στους
μικροπαραγωγούς το είδος της τεχνικής και εκπαιδευτικής βοήθειας στη δυσλειτουργία των αγορών, στην έλλειψη πλουτοπαραγωγικών
που ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας απαιτεί (αυτή είναι βέβαια η πηγών κτλ. Βρίσκεται μάλλον στη δομή και λειτουργία του κράτους.
περίπτωση των Βαλκανίων στον Μεσοπόλεμο). Και στις δύο Δεδομένης της αργοπορημένης εκβιομηχάνισης της χώρας, η μόνη
περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι η βραδεία ανάπτυξη μιας δυνατότητα σχετικά αυτόνομης ενσωμάτωσής της στην παγκόσμια
εσωτερικής αγοράς για βιομηχανικά προϊόντα και η εν γένει οικονομία ήταν εκ των άνω, μέσω ενεργούς κρατικής παρέμβασης.
καχεκτική διασύνδεση γεωργίας και βιομηχανίας. Μια παρέμβαση που θα αποσκοπούσε όχι στην υπονόμευση της
Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι η αποτυχία του ιδιωτικής πρωτοβουλίας αλλά στην ανάπτυξή της κατά τρόπο που
οικονομικού εκσυγχρονισμού έχει αρνητικές επιπτώσεις στη δομή θα οδηγούσε στον εκσυγχρονισμό και στην ισόρροπη ανάπτυξη της
του κράτους. Γιατί οι αρνητικές ή καχεκτικές διασυνδέσεις μεταξύ οικονομίας.
γεωργίας και βιομηχανίας σημαίνουν, μεταξύ των άλλων, την Αυτού του είδους την κατευθυντήρια γραμμή το ελληνικό
αδυναμία του βιομηχανικού τομέα να απορροφήσει το εργατικό κράτος ήταν και εξακολουθεί να είναι ανίκανο να υιοθετήσει. Η
δυναμικό που πλεονάζει στη γεωργία. Το αποτέλεσμα είναι η διαιώνιση των αυταρχικών/δεσποτικών χαρακτηριστικών του, ο
υπερδιόγκωση της διοικητικής μηχανής και η ένταση των έλεγχός του από πελατειακά/λαϊκιστικά κόμματα και οι κολοσσιαίες
ρουσφετολογικών/πελατειακών χαρακτηριστικών του κράτους. Με διαστάσεις του το κάνουν να μοιάζει με έναν καθυστερημένης
άλλα λόγια, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: όσο περισσότερο το νοητικότητας γίγαντα, με ένα άμορφο τέρας που είναι ανίκανο να
κράτος αποτυγχάνει να εκσυγχρονίσει τη γεωργία και να τη αντιδράσει ευέλικτα και αποτελεσματικά σε ένα ταχέως
διασυνδέσει θετικά με τη βιομηχανία τόσο περισσότερο αποκτά μεταβαλλόμενο περιβάλλον.
αντιαναπτυξιακά χαρακτηριστικά που καθιστούν ακόμη πιο δύσκολο Πράγματι, κάθε φορά που υπήρξε ανάγκη αντιμετώπισης
τον εκσυγχρονισμό και της οικονομίας και αυτού του ίδιου του μιας κρίσης ή πρόκλησης όπως η ανάγκη εκσυγχρονισμού της
κράτους. γεωργίας στις αρχές του 20ού αιώνα, η ανάγκη αποτελεσματικής
εκβιομηχάνισης στον Μεσοπόλεμο ή η ανάγκη αυτόνομης ένταξης
Η περίπτωση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση σήμερα , το κράτος λειτούργησε και
Αν κοιτάξουμε από αυτή τη σκοπιά τη δική μας περίπτωση, λειτουργεί κατά τρόπο που εντείνει αντί να μειώνει την
μπορούμε να πούμε ότι η Ελλάδα απέτυχε να χρησιμοποιήσει τους περιθωριοποίηση της χώρας. Με αυτά τα δεδομένα, το πρόβλημα
πόρους από το εξαγωγικό εμπόριο του 19ου αιώνα για να της Ελλάδας δεν είναι τόσο η ενίσχυση των μηχανισμών της αγοράς
εκσυγχρονίσει στον 20ό αιώνα τη γεωργία και να δημιουργήσει έναν όσο ο εκσυγχρονισμός της κρατικής μηχανής.
διεθνώς ανταγωνιστικό βιομηχανικό τομέα οργανικά συνδεδεμένο με Γιατί, αν η Ελλάδα πετύχει να αποφύγει τη μόνιμη
την υπόλοιπη οικονομία. Ο κύριος λόγος αυτής της αποτυχίας δεν περιθωριοποίησή της μέσα στην Ενωση, αυτό θα γίνει μόνο με τη
βρίσκεται τόσο στον «κομπραδόρικο» χαρακτήρα της αστικής τάξης, βοήθεια ενός ευέλικτου και αποτελεσματικού κρατικού
παρεμβατισμού, ενός παρεμβατισμού που θα ενισχύει την ιδιωτική
πρωτοβουλία και τους μηχανισμούς της αγοράς. Με άλλα λόγια, αν
η Ελλάδα θέλει να παίξει έναν σχετικά αυτόνομο ρόλο μέσα στην
Ενωση, θα πρέπει:
* Να προβεί σε μια δραστική ορθολογικοποίηση της
δημόσιας διοίκησης και
* Να αλλάξει ριζικά τις σχέσεις κυριαρχίας, δηλαδή τον τρόπο
ελέγχου της κρατικής μηχανής, έτσι ώστε να σταματήσει να
θυσιάζεται ο εκσυγχρονισμός της οικονομίας και της κοινωνίας στον
βωμό του κρατισμού και της κομματαρχίας.
Αν γίνουν τα παραπάνω, υπάρχουν όλες οι άλλες προϋποθέσεις για
μια οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά αυτόνομη εξέλιξη της
Ελλάδας μέσα στην ΕΕ. Πράγματι μια σύγχρονη, επιτελικά και
αναπτυξιακά προσανατολισμένη δημόσια διοίκηση, σε συνδυασμό
με μια πιο ανεπτυγμένη κοινωνία πολιτών, θα μπορούσε να
ενεργοποιήσει, να χρησιμοποιήσει πολύ καλύτερα μια σειρά
ευνοϊκούς παράγοντες, όπως το αξιόλογο επιστημονικό και εργατικό
δυναμικό της χώρας, το άφθονο επιχειρηματικό ταλέντο, τους
τεράστιους πόρους της Διασποράς, την κεντρική μας θέση στη
Βαλκανική χερσόνησο κτλ.
Αν η πρόσφατη ελληνική επιτυχία στο Ελσίνκι είναι, όπως
ελπίζω, η αφετηρία για μια ειρηνική και δημιουργική συνύπαρξη
μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, τότε ο κρατικός εκσυγχρονισμός
γίνεται το νούμερο 1 πρόβλημα της χώρας τον αιώνα που έρχεται.
Μουζέλης, Ν., (2001), Τρίτη ρήξη: Κοινωνικός και επιτελικός
εκσυγχρονισμός,
Το Βήμα της Κυριακής , 14 Οκτωβρίου 2001
Στη δεκαετία του ’80 το ΠαΣοΚ υπό την αρχηγία του Ανδρέα
Παπανδρέου έβαλε τέρμα στο μετεμφυλιακό κλίμα που χώριζε τους
Ελληνες σε πρώτης και δεύτερης κατηγορίας πολίτες. Αυτή η
πολιτική ρήξη, περισσότερο από κάθε άλλη εξέλιξη, βοήθησε στη
σταθεροποίηση και στην ποιοτική αναβάθμιση του κοινοβουλευτικού
μας πολιτεύματος.
Στη δεκαετία του ’90 το ΠαΣοΚ υπό την αρχηγία του Κώστα
Σημίτη πέτυχε μια εξίσου σημαντική, ιστορικής εμβέλειας αλλαγή
στον οικονομικό τομέα: την ένταξή μας στην ΟΝΕ. Η ένταξη έκανε
μια για πάντα μη αναστρέψιμο το δημοκρατικό πολίτευμα της
χώρας, ισχυροποίησε τη θέση της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας και
των βορείων γειτόνων και, μακροχρόνια, θα αναγκάσει τις
κομματικές ελίτ να λάβουν ουσιαστικά μέτρα εκσυγχρονισμού μέτρα
που δεν είναι μεν δημοφιλή, αλλά είναι αναγκαία για την επιβίωση
της χώρας στις νέες συνθήκες παγκοσμιοποίησης.
Μετά την ένταξή μας στην ΟΝΕ το κυβερνών κόμμα, κατά
γενική ομολογία, βρίσκεται σε ένα τέλμα, αντιμετωπίζει ένα κενό
ιδεών. Αν η σταθεροποίηση/ομαλοποίηση της δημοκρατίας ήταν το
μεγάλο επίτευγμα του ’80 και η ένταξή μας στην ΟΝΕ αυτό της
δεκαετίας του ’90, ποιο μπορεί να είναι το επόμενο ιστορικό βήμα;
Ποια μεγάλη κατευθυντήρια ιδέα θα μπορέσει να κινητοποιήσει τις
ενέργειες του ελληνικού λαού την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα;
Και στον χώρο της πολιτικής και σε αυτόν των ΜΜΕ κυριαρχεί η
αντίληψη ότι εκσυγχρονισμός και κοινωνική δικαιοσύνη είναι
ασύμβατες έννοιες. Πρέπει δηλαδή να διαλέξει κανείς: ή τη
δημοσιονομική αυστηρότητα της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας ή τη * Οχι στις συντάξεις-«μαϊμούδες» και στην κρατική βοήθεια
λαϊκιστική γενναιοδωρία τού «Τσοβόλα δώσ’ τα όλα». των εύπορων ασφαλισμένων. Ναι στη γενναιόδωρη αύξηση του
Δεν λαμβάνεται στα σοβαρά η ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει κατώτατου ορίου σύνταξης.
ενδιάμεση λύση, μια λύση που να συνδυάζει την εκσυγχρονιστική * Οχι στη δωρεάν πανεπιστημιακή παιδεία για γόνους
αποτελεσματικότητα με την κοινωνική ευαισθησία, μια λύση που να εύπορων οικογενειών. Ναι στη δωρεάν φοίτηση και στις
υπερβαίνει και τη μονοδιάστατη λογική των τραπεζιτών και την γενναιόδωρες επιχορηγήσεις/υποτροφίες (για έξοδα διαβίωσης) σε
ψηφοθηρίζουσα λογική του λαϊκισμού. Η ενδιάμεση αυτή λύση, που όλους τους φοιτητές των οποίων οι οικογένειες ανήκουν στο
λόγω ελλείψεως καλύτερου όρου θα αποκαλέσω εδώ «κοινωνικό περιθωριοποιημένο 1/3 του πληθυσμού.
εκσυγχρονισμό», στηρίζεται στην ιδέα ότι στις κοινωνίες των 2/3-1/3 * Οχι στη μείωση της φορολογίας των εύπορων κοινωνικών
οι κοινωνικοί πόροι πρέπει να κατευθύνονται περισσότερο στο στρωμάτων. Ναι στην παραπέρα ύψωση του κατώτατου
περιθωριοποιημένο 1/3 που τους έχει ανάγκη και λιγότερο στις φορολογήσιμου εισοδήματος.
εύπορες μεσαίες τάξεις που αυτή τη στιγμή (στις περισσότερες * Οχι στις ρουσφετολογικού/ψηφοθηρικού τύπου
χώρες της ΕΕ) λαμβάνουν τη μερίδα του λέοντος από τον κοινωνικό κρατικές/κυβερνητικές απλοχεριές. Ναι στον καθορισμό ενός
κορβανά. Αν γίνει κάτι τέτοιο, εκσυγχρονισμός και κοινωνική καθολικού δικτύου κάτω από το οποίο κανείς (ανεξαρτήτως
δικαιοσύνη παύουν να είναι αντιθετικοί όροι. θρησκείας, χρώματος, εθνότητας) δεν θα επιτρέπεται να πέσει κ.ά.
Σε ένα πιο συγκεκριμένο επίπεδο, κοινωνικός
εκσυγχρονισμός σημαίνει τη συστηματική και δυναμική προώθηση Με μια τέτοια διπολική πολιτική αυστηρότητας/γενναιοδωρίας
μιας διττής στρατηγικής, μιας στρατηγικής που συνδυάζει αποφεύγει κανείς και τη Σκύλλα του ασύδοτου λαϊκισμού και τη
αυστηρότητα και γενναιοδωρία λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη ότι Χάρυβδη του θατσερικού εκσυγχρονισμού. Με τον κοινωνικό
υπάρχουν τεράστιες οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές εκσυγχρονισμό, με άλλα λόγια, περνάμε από τον βάρβαρο στον
ανισότητες μεταξύ του εύπορου και του μη εύπορου τμήματος του εξανθρωπισμένο καπιταλισμό.
πληθυσμού. Αυτή η στρατηγική λέει συγχρόνως «όχι» και «ναι»: Η άλλη βασική διάσταση του κοινωνικού εκσυγχρονισμού
* Οχι στη συντεχνιακή «δικαιοσύνη» και στις κρατικοδίαιτες παραπέμπει στην πάταξη της διαφθοράς. Στη μεταπολίτευση τα
ΔΕΚΟ που οδηγούν στην ατέρμονη αιμορραγία του δημοσίου κόμματα απέκτησαν μαγικές διαστάσεις χωρίς όμως να
χρήματος. Ναι στην αυστηρή ρύθμιση και στον ουσιαστικό και εκδημοκρατισθούν. Ως αποτέλεσμα το φαινόμενο της
συνεχή κρατικό έλεγχο (τιμών και ποιότητας υπηρεσιών) των ρουσφετολογίας και των πελατειακών σχέσεων, φαινόμενο εγγενές
αποκρατικοποιημένων επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας. στο πολιτικό μας σύστημα, πήρε και αυτό μαγικές διαστάσεις:
παράνομα κυκλώματα γραφειοκρατών, πολιτικών και οικονομικών
παραγόντων λειτουργούν από την κορυφή ως τη βάση της
κοινωνικής πυραμίδας εις βάρος του γενικού συμφέροντος. Με ισχυρή) και της ουσιαστικής εξουσίας του που, λόγω έλλειψης
αυτόν τον τρόπο διαβρώνεται η κοινωνία των πολιτών και επιτελικής υποδομής, είναι καχεκτική. Πρόκειται δηλαδή για έναν
ισχυροποιείται η κομματοκρατία η τάση δηλαδή της επιτελικό εκσυγχρονισμό της πρωθυπουργικής λειτουργίας που
κομματικοκρατικής λογικής να διεισδύει και να καταργεί τις ιδιαίτερες βλέπουμε σε όλες τις καλά οργανωμένες κυβερνήσεις (Γαλλία,
λογικές όλων των άλλων θεσμικών χώρων. Βρετανία, Γερμανία) και που δεν έχουμε ακόμη στη χώρα μας.
Επειδή το πρόβλημα είναι διάχυτο σε όλους τους τομείς της Αν αυτή η επιτελική υποδομή δεν δημιουργηθεί, ακόμη και με
κοινωνικής ζωής και επειδή συνδέεται με βαθιά ριζωμένες συνήθειες έναν ριζικό ανασχηματισμό ο πρωθυπουργός θα εξακολουθεί να
και νοοτροπίες, δεν αντιμετωπίζεται εύκολα. Αλλά μια βασική είναι δέσμιος των υπουργών του και σε τελική ανάλυση, δέσμιος
προϋπόθεση για να μπορέσει η κυβέρνηση να κάνει θετικά βήματα ενός κόμματος το οποίο, παρ’ όλη τη ρητορεία, αρνείται να
προς αυτή την κατεύθυνση είναι ο σαφέστερος διαχωρισμός της από εκσυγχρονισθεί.
τους εσωτερικούς μηχανισμούς του κυβερνώντος κόμματος. Αυτό
οδηγεί στην ιδέα του επιτελικού εκσυγχρονισμού. Συμπέρασμα: Μετά την πολιτική ρήξη (τερματισμός του
Ο τρόπος με τον οποίο ο Πρωθυπουργός ελέγχει σήμερα τους μετεμφυλιακού διχασμού) και την οικονομική (ένταξη στην ΟΝΕ), το
υπουργούς του είναι υπέρ το δέον αποκεντρωτικός. Ο κάθε ΠαΣοΚ και η κυβέρνηση καλούνται να κάνουν μια παρόμοιας
υπουργός χαίρει υπερβολικής αυτονομίας σε ό,τι αφορά το εμβέλειας κοινωνική ρήξη. Αυτό σημαίνει την επίτευξη ενός
υπουργικό του «φέουδο». Αυτό δημιουργεί τεράστιες δυσκολίες εκσυγχρονισμού που θα στοχεύσει στην επιτάχυνση ενός
ελέγχου, συντονισμού και αποτελεσματικής εφαρμογής της προγράμματος το οποίο θα συνδυάζει περισσότερη αυστηρότητα σε
κυβερνητικής πολιτικής ιδίως σε περιπτώσεις όπου ένα μεγάλο ό,τι αφορά τα διάφορα συντεχνιακά, κομματικοκρατικά και
τμήμα του κυβερνώντος κόμματος δεν υποστηρίζει ενεργά ή και μονοπωλιακά συμφέροντα που βρίσκονται στη βάση της διαπλοκής
σαμποτάρει τους πρωθυπουργικούς στόχους. και της γενικευμένης διαφθοράς και συγχρόνως περισσότερη
Η λύση του προβλήματος έγκειται στο πέρασμα από τον γενναιοδωρία σε ό,τι αφορά τα περιθωριοποιημένα, μη προνομιούχα
σημερινό αποκεντρωτικό τρόπο ελέγχου των υπουργείων σε ένα τμήματα του πληθυσμού.
«μεταφεουδαρχικό», πιο συγκεντρωτικό σύστημα όπου ο Η παραπάνω διττή στρατηγική κοινωνικού εκσυγχρονισμού
πρωθυπουργός, μέσω ενός εκτενούς και καλά οργανωμένου προϋποθέτει και έναν επιτελικό εκσυγχρονισμό. Προϋποθέτει τη
επιτελείου, είναι σε θέση να ελέγχει τους υπουργούς του επί δημιουργία ενός εκτεταμένου και καλά οργανωμένου επιτελείου που
καθημερινής βάσης. Είναι δηλαδή θέμα ανακατανομής δύναμης από θα συμβουλεύει κατά συστηματικό και επαγγελματικό τρόπο τον
τους υπουργούς/κομματικούς βαρόνους στον πρωθυπουργό και το πρωθυπουργό δίνοντάς του τη δυνατότητα σοβαρού, συνεχούς
επιτελείο του. Είναι, με άλλα λόγια, θέμα εναρμόνισης της τυπικής ελέγχου των υπουργών του. Μόνο έτσι θα μπορέσει ο Κώστας
εξουσίας του πρωθυπουργού (που από το Σύνταγμα είναι εξαιρετικά
Σημίτης να ξεπεράσει τα εμπόδια που δημιουργεί η Μουζέλης, Ν., (1999) .Η ταξική διάσταση του εκσυγχρονισμού,
αντιεκσυγχρονιστική μερίδα του κόμματός του. Το Βήμα της Κυριακής 14 Μαρτίου 1999.

Εν όψει του επικείμενου συνεδρίου του ΠαΣοΚ ο προβληματισμός

γύρω από τον εκσυγχρονισμό, που τόσο απασχολεί τον πρόεδρό
του, έρχεται πάλι στην επικαιρότητα.
Εχοντας ασχοληθεί με την έννοια του εκσυγχρονισμού σε
προηγούμενα άρθρα μου, εδώ θα εξετάσω ένα λιγότερο θεωρητικό,
πιο στρατηγικό πρόβλημα: το πρόβλημα των κοινωνικών δυνάμεων
/ φορέων που πέρα από τα κόμματα και την κυβέρνηση έχουν τη
δυνατότητα να συνεισφέρουν στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής
κοινωνίας στη σημερινή συγκυρία.
Θα ξεκινήσω με τρεις βασικές διαπιστώσεις:
α) Δεν υπάρχει ένας αλλά πολλών ειδών εκσυγχρονισμοί.
β) Ενας τρόπος για να εξετάσουμε κατά συστηματικό τρόπο
τους κύριους τύπους εκσυγχρονισμού που βλέπουμε στον κόσμο
σήμερα είναι να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στην έννοια της
κοινωνικής διαφοροποίησης που διαφαίνεται όπως περνάμε από
ένα πιο «παραδοσιακό» σ’ έναν πιο «σύγχρονο» τρόπο κοινωνικής
οργάνωσης. Εξηγούμαι: Στις σύγχρονες κοινωνίες ο οικονομικός,
πολιτικός, κοινωνικός και πολιτισμικός χώρος τείνουν να
διαφοροποιούνται (δομικά και λειτουργικά) ο ένας από τον άλλο. Ο
κάθε θεσμικός χώρος δηλαδή τείνει να έχει τη δική του λογική, τις
δικές του αξίες, τη δική του δυναμική.

Η λογική της αγοράς

γ) Οι σχέσεις μεταξύ διαφοροποιημένων θεσμικών χώρων
συχνά οδηγούν στην κυριαρχία της λογικής ενός χώρου πάνω στους
υπόλοιπους. Ετσι στην περίπτωση του αυταρχικού εκσυγχρονισμού
(π.χ. Γερμανία και μετά Ιαπωνία στον 19ο αιώνα, Σοβιετική Ενωση
στον 20ό αιώνα) το κράτος επιβάλλει την κυριαρχική,
γραφειοκρατική λογική του σε όλους τους άλλους θεσμικούς χώρους
οδηγώντας σ’ έναν ριζικό μετασχηματισμό «εκ των άνω» που
εξυπηρετεί ως επί το πλείστον επεκτατικούς, γεωπολιτικούς
στόχους. Στην περίπτωση του «νεοφιλελεύθερου» εκσυγχρονισμού
(όπως αυτός λειτουργεί π.χ. στις ΗΠΑ σήμερα) δεν είναι τόσο το
κράτος όσο η οικονομική λογική της αγοράς που γίνεται κυρίαρχη.
Τέλος ένας τρίτος τύπος εκσυγχρονισμού προσπαθεί, όσο είναι
δυνατόν, να πετύχει όχι την κυριαρχία ενός χώρου πάνω στους
άλλους, αλλά μια ισορροπία μεταξύ της λογικής της αγοράς στον
οικονομικό χώρο, της λογικής της ουσιαστικής δημοκρατίας στον
πολιτικό χώρο, της λογικής της αλληλεγγύης στον κοινωνικό και της
αυτονομίας/αυτοπροσδιορισμού στον πολιτισμικό χώρο. Αυτός ο
σχετικά πολυλογικός εκσυγχρονισμός έγινε εν μέρει πραγματικότητα
μέσω της εφαρμογής κεϋνσιανών στρατηγικών ανάπτυξης στις
δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες στις τρεις πρώτες μεταπολεμικές
δεκαετίες. Για διάφορους λόγους όμως οι κεϋνσιανές στρατηγικές
έπαψαν να λειτουργούν αποτελεσματικά με την παγκοσμιοποίηση
στις δεκαετίες του ’80 και ’90. Για μένα το πρόβλημα μιας
νεοσοσιαλδημοκρατικής κεντροαριστερής πολιτικής είναι η εξεύρεση
νέων, μετακεϋνσιανών μέτρων για την παραπέρα
ανάπτυξη/εμβάθυνση του πολυλογικού εκσυγχρονισμού.
Στη σημερινή συγκυρία ο πολυλογικός εκσυγχρονισμός
προϋποθέτει την ενοποίηση της Ευρώπης. Μόνο αν ο ευρωπαϊκός
καπιταλισμός, που είναι πιο κοινωνικά ευαίσθητος από τον
αμερικανικό και πιο δημοκρατικός από τον ασιατικό, αποκτήσει
φωνή σε παγκόσμιο επίπεδο, θα δημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες
για έναν πολυλογικό εκσυγχρονισμό και σε παγκόσμιο επίπεδο και
σε αυτό του κράτους-έθνους. Και παρ’ όλο που η Ευρώπη που
κατασκευάζεται σήμερα είναι περισσότερο η Ευρώπη του κεφαλαίου
και λιγότερο η Ευρώπη των λαών, η πλήρης ένταξή μας σ’ αυτή μάς
συμφέρει όχι μόνο οικονομικά αλλά και κοινωνικά και πολιτικά. Αρα
η στρατηγική της κυβέρνησης Σημίτη για την ένταξή μας στην ΟΝΕ
είναι η βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός πολυλογικού
εκσυγχρονισμού στη χώρα μας. Αν αυτή η στρατηγική αποτύχει, η
Ελλάδα όπως θα εξηγήσω και πιο κάτω όχι μόνο θα
περιθωριοποιηθεί σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, αλλά θα
υπάρξει και ο κίνδυνος δορυφοροποίησής της από μια Τουρκία που
συνεχώς κερδίζει έδαφος στο δημογραφικό, γεωπολιτικό και
στρατιωτικό επίπεδο.
Η διαταξική διάσταση
Με βάση τα παραπάνω το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: ποιες
κοινωνικές δυνάμεις, ποιοι φορείς δράσης μπορούν να
συνεισφέρουν σήμερα στον πολυλογικό εκσυγχρονισμό της χώρας
μας;
Οταν μιλάμε για κοινωνικές δυνάμεις, ο νους μας πάει λίγο
πολύ αυτόματα στις κοινωνικές τάξεις. Ο μεταμοντέρνος στοχασμός
υποστηρίζει πως τάξεις και ταξικές οργανώσεις (π.χ. τα εργατικά
συνδικάτα) έχουν περιθωριοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό στις
μεταβιομηχανικές κοινωνίες που η ταξική ανάλυση δεν είναι πια
χρήσιμο εργαλείο για να καταλάβουμε τη συγκρότηση και τον
μετασχηματισμό του σύγχρονου κόσμου. Διαφωνώ ριζικά μ’ αυτή
την άποψη. Είναι μεν αλήθεια πως για να καταλάβουμε τις βασικές
κοινωνικές διαιρέσεις και συγκρούσεις σήμερα ούτε ο μαρξισμός
ούτε ο βεμπεριανός τρόπος ανάλυσης των κοινωνικών τάξεων
βοηθάει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως η ταξική / διαταξική διάσταση
δεν είναι σημαντική ούτε πως δεν υπάρχουν άλλοι τρόποι ταξικής Απ’ αυτή τη σκοπιά, «οικονομικά» κυρίως συμφέροντα
ανάλυσης που είναι απαραίτητοι για την κατανόηση του σύγχρονου παίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο στην εντόπιση των εχθρών και των
οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. φίλων του πολυλογικού εκσυγχρονισμού της χώρας. Τα συμφέροντα
Πιο συγκεκριμένα ο μεν μαρξισμός επιλέγει ως βασικό αυτά όμως τείνουν να έχουν έναν διαταξικό χαρακτήρα, με την
κριτήριο της ταξικής διαίρεσης την ιδιοκτησία/έλεγχο των μέσων έννοια πως βρίσκονται σε όλες σχεδόν τις βαθμίδες της κοινωνικής
παραγωγής. Αυτό το κριτήριο μάς οδηγεί στη διαμάχη ιεραρχίας. Ετσι από τους δημόσιους υπαλλήλους των ΔΕΚΟ και
καπιταλιστές/προλετάριοι. Παρ’ όλο που ο διαχωρισμός αυτός τους εύπορους αγρότες που κατασπατάλησαν τους κοινοτικούς
παραμένει κεντρικός, δεν μας βοηθάει να καταλάβουμε έναν κόσμο πόρους που προορίζονταν για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής
όπου το βασικό δίλημμα δεν είναι πια καπιταλισμός ή σοσιαλισμός, γεωργίας ως τα περίφημα «διαπλεκόμενα» συμφέροντα που κατά
αλλά είναι η επιλογή μεταξύ διάφορων τύπων καπιταλισμού. πελατειακό, παρασιτικό τρόπο οικειοποιούνται τρισεκατομμύρια
Οσο για τη βεμπεριανή έννοια της τάξης, αυτή έχει βασικό δραχμές κάθε χρόνο, οι «εχθροί», δηλαδή οι «χαμένοι» από έναν
κριτήριο ταξικής διαίρεσης το εισόδημα, πιο συγκεκριμένα τις ισόρροπο, πολυλογικό εκσυγχρονισμό, βρίσκονται όχι μόνο στην
«δυνατότητες ζωής» (life chances) που έχει κάθε άτομο στον χώρο κορυφή αλλά και στη μέση ή βάση της κοινωνικής πυραμίδας.
της αγοράς. Αυτό το κριτήριο οδηγεί στον διαχωρισμό μεταξύ αυτών
που έχουν υψηλά και αυτών που έχουν χαμηλά εισοδήματα. Δεν Η ένταξη στην ΟΝΕ
υπάρχει αμφιβολία πως αυτός ο διαχωρισμός είναι κεντρικός στο Για μερικούς αναλυτές η ελληνική κοινωνία αποτελεί ένα τεράστιο
πλαίσιο της «κοινωνίας των 2/3» αλλά δεν μας βοηθάει να σύστημα συντεχνιακών συμφερόντων που έχουν κέντρο τον κρατικό
εντοπίσουμε τις κοινωνικές δυνάμεις που μπορούν να βοηθήσουν κορβανά. Κατ’ αυτούς τα αντιεκσυγχρονιστικά οικονομικά
στον πολυλογικό εκσυγχρονισμό της χώρας μας. Και αυτό γιατί στον συμφέροντα αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού.
χώρο των 2/3 έχουμε και εκσυγχρονιστικές και αντιεκσυγχρονιστικές Νομίζω πως αυτή η θέση είναι λανθασμένη. Παρ’ όλο που οι εν
δυνάμεις. δυνάμει «χαμένοι» από τον εκσυγχρονισμό βρίσκονται σε όλες τις
Αλλά οι αδυναμίες της μαρξιστικής και της βεμπεριανής βαθμίδες της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, δεν παύουν να
ανάλυσης δεν πρέπει επ’ ουδενί λόγο να μας οδηγήσουν στο αποτελούν μειοψηφίες. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων, όχι
συμπέρασμα πως η έννοια της τάξης δεν είναι χρήσιμη σήμερα. μόνο στον χώρο του περιθωριοποιημένου 1/3 αλλά και σ’ αυτόν των
Παραμένει εξαιρετικά χρήσιμη, απαραίτητη θα έλεγα, αν 2/3, έχουν να κερδίσουν αν όχι βραχυπρόθεσμα, σίγουρα
αποφύγουμε τους δογματισμούς (δεν μπορούμε π.χ. να μεσοπρόθεσμα από την ένταξή μας στην ΟΝΕ. Επιπλέον αν δεν
αναγάγουμε, όπως υποστηρίζει ο δογματικός μαρξισμός όλα τα πετύχουμε την ένταξή μας, θα υπάρξει όχι μόνο περιθωριοποίηση
κοινωνικά φαινόμενα στην ταξική λογική) και αν τη που θα θίξει πρωταρχικά τους μη προνομιούχους συμπολίτες μας,
χρησιμοποιήσουμε κατά ευέλικτο και ευρηματικό τρόπο. αλλά και θα μειωθεί κατά δραματικό τρόπο η εθνική ασφάλεια της
χώρας. Οπως υποστήριξα σ’ ένα προηγούμενο άρθρο μου («Το και λειτουργεί συνειδητά ή ασυνείδητα εις όφελος των
Βήμα» 24.5.98), παρ’ όλο που η ΕΕ δεν πρόκειται να μας αντιεκσυγχρονιστικών δυνάμεων. Πιο συγκεκριμένα η συμβατική
υποστηρίξει στρατιωτικά στην περίπτωση ενός ελληνοτουρκικού αριστερή / προοδευτική στάση (μέσα και έξω από το κυβερνών
πολέμου, οι επεκτατικές φιλοδοξίες και οι δυνατότητες εκβιασμού κόμμα) ταυτίζει συστηματικά την κοινωνική και τη «συντεχνιακή»
της χώρας μας που έχει η Τουρκία θα μειωθούν δραματικά αν δικαιοσύνη. Για παράδειγμα η διαμάχη μεταξύ συνδικαλιστών της
ενταχθούμε στην ΟΝΕ, ενώ θα αυξηθούν δραματικά αν δεν ΟΑ και της κυβέρνησης ερμηνεύεται κατά στρουθοκαμηλικό τρόπο
πετύχουμε αυτόν τον στόχο. Είναι βέβαια ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο σαν μια διαμάχη μεταξύ των εργαζομένων που προσπαθούν να
που η Τουρκία, όπως βλέπουμε σήμερα στην περίπτωση Οτσαλάν, διατηρήσουν τη δουλειά τους και μιας αυταρχικής, «θατσερικής»
κάνει και θα εξακολουθήσει να κάνει το παν για να εμποδίσει την κυβέρνησης που θέλει να καταστρέψει τις «κοινωνικές κατακτήσεις»
ένταξή μας στην ΟΝΕ. της εργατικής τάξης! Το ότι η συντεχνιακή πολιτική των
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, αν οι κοινωνικές δυνάμεις που συγκεκριμένων συνδικαλιστών δημιουργεί τεράστια χρέη στο
πρόκειται να ωφεληθούν από την ένταξη αποτελούν την πλειοψηφία κράτος, το ότι τα χρέη αυτά πληρώνονται σε τελική ανάλυση όχι από
και αν η μη ένταξή μας οδηγεί όχι μόνο στην οικονομική και τη μεγαλοαστική τάξη ή το «κεφάλαιο» αλλά από τους
κοινωνική περιθωριοποίηση αλλά και στην πιθανή δορυφοροποίηση χαμηλόμισθους φορολογουμένους που ως γνωστόν σηκώνουν
της χώρας μας, τότε πώς εξηγείται η μαζική αντίδραση στο αναλογικά το μεγαλύτερο φορολογικό βάρος , το ότι τα τεράστια
εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα της κυβέρνησης Σημίτη; Νομίζω πως ποσά που ξοδεύονται στη διατήρηση της μη ανταγωνιστικής
οι εξής βασικοί λόγοι εξηγούν την παραπάνω φαινομενικά Ολυμπιακής Αεροπορίας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για
«παράδοξη» κατάσταση. την αναβάθμιση της παιδείας ή της δημόσιας υγείας, όλα αυτά
αγνοούνται συστηματικά από τη συμβατική Αριστερά. Οι τελευταίοι
Οι δυνάμεις της αντίδρασης ακολουθώντας το γνωστό ιδεολογικό τυφλοσούρτη εντάσσουν
Πρώτον, οι αντιεκσυγχρονιστικές δυνάμεις, παρ’ όλο που αυτόματα το κράτος, τα ΜΑΤ και την κυβέρνηση στην «αυτοκρατορία
αποτελούνται από μικρές μειοψηφίες, έχουν σημαντική δύναμη είτε του κακού» και τις συντεχνίες, τους πατριδοκάπηλους και τους
λόγω του ότι είναι καλά οργανωμένες (π.χ. τα συντεχνιακού τύπου διάφορους λαϊκιστές του κόσμου τούτου στην «αυτοκρατορία του
συνδικάτα της Ολυμπιακής) είτε λόγω του ότι ελέγχουν σε έναν καλού».
μεγάλο βαθμό τα ΜΜΕ (π.χ. τα περίφημα «διαπλεκόμενα» Τρίτον, ο πρωθυπουργός και τα ολιγάριθμα εκσυγχρονιστικά
καταληστεύσουν το δημόσιο ατιμωρητί γιατί, διά ευνόητους λόγους, μέλη που τον στηρίζουν δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν το κόμμα
κανένας πολιτικός δεν τολμάει να τα βάλει μαζί τους). σαν δίαυλο ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ κυβέρνησης και λαού
Δεύτερον, η κυρίαρχη αριστερή ιδεολογία των λεγόμενων σ’ αυτή την κρίσιμη περίοδο. Ο βασικός λόγος γι’ αυτό είναι πως το
«προοδευτικών» δυνάμεων συσκοτίζει συστηματικά την κατάσταση μεγαλύτερο μέρος του ΠαΣοΚ παραμένει παπανδρεϊκό / προεδρικό:
όχι μόνο λειτουργεί λαϊκιστικά ή / και πελατειακά αλλά και
αποτελείται από ανθρώπους που, λόγω έλλειψης ουσιαστικών
προσόντων, έχουν να χάσουν παρά να κερδίσουν από έναν
ουσιαστικό εκσυγχρονισμό των κομμάτων ειδικά, και της ελληνικής
κοινωνίας πιο γενικά.
Τέταρτον, ένας εναλλακτικός δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ
πρωθυπουργού και λαού θα ήταν οι οργανωμένες μη κομματικές και
συγχρόνως μη κερδοσκοπικές ομάδες και οργανώσεις στον χώρο
της κοινωνίας των πολιτών. Αλλά και πάλι για διάφορους ιστορικούς
λόγους η κοινωνία των πολιτών είναι εξαιρετικά καχεκτική στη χώρα
μας (βλ. άρθρο μου στο «Βήμα» 14.12.97). Ετσι, οι διάφορες
κινήσεις πολιτών που έχουν καταλάβει τι διακυβεύεται αυτή τη
στιγμή στον τόπο μας και είναι διατεθειμένες να υποστηρίξουν τον
πρωθυπουργό δεν έχουν τα μέσα ούτε τους πόρους για να
κινητοποιήσουν την κοινή γνώμη εις όφελος της εκσυγχρονιστικής
διαδικασίας.
Για όλους τους παραπάνω λόγους η εκσυγχρονιστική
πολιτική της κυβέρνησης αιωρείται στο κενό. Υποστηρίζεται μεν
γενικά και αορίστως η ένταξή μας στην ΟΝΕ, αλλά τα επώδυνα
μέτρα που η ένταξη συνεπάγεται απορρίπτονται και από την κοινή
γνώμη και από μια αντιπολίτευση (εσωπασοκική και μη) που
ακολουθώντας τη γνωστή μικροκομματική λογική διακηρύσσει
αυτάρεσκα και ανεγκέφαλα πως «συμφωνεί μεν με τους
εκσυγχρονιστικούς στόχους της κυβέρνησης, αλλά όχι και με τα
μέσα που χρησιμοποιεί για να τους πετύχει».
Ανεπαρκής η πληροφόρηση
Οσο για τα «μέσα» που η αντιπολίτευση θα χρησιμοποιούσε αν ήταν
στην κυβέρνηση, αυτά φυσικά παραμένουν άγνωστα! Το τελικό
αποτέλεσμα αυτής της θλιβερής κατάστασης είναι πως το μήνυμα
για την τεράστια σημασία του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος δεν
πέρασε στην πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Ο τελευταίος είναι
τόσο αποπροσανατολισμένος στο θέμα της ΟΝΕ όσο ήταν και στο
Σκοπιανό πρόβλημα πριν από μερικά χρόνια. Και όπως τον
αποπροσανατολισμό στο Μακεδονικό θέμα τον πληρώσαμε πολύ
ακριβά τότε, κινδυνεύουμε να τον ξαναπληρώσουμε πολύ ακριβά και
σήμερα σε έναν τελείως διαφορετικό χώρο. Αν σε όλα αυτά
προσθέσουμε την πρόσφατη εθνική υστερία γύρω από το θέμα
Οτσαλάν, τότε καταλαβαίνουμε πόσο άθλιο είναι το επίπεδο
πληροφόρησης του ελληνικού λαού γύρω από τα θέματα του
δημοκρατικού εκσυγχρονισμού και της ασφάλειας του τόπου (σε
σχέση με τον αυτοκαταστροφικό εθνικιστικό παροξυσμό στην
πρόσφατη κρίση, βλ. άρθρο μου στο «Βήμα» 21.2.99).
Στο επόμενο, δεύτερο, μέρος αυτού του άρθρου θα
ασχοληθώ με τις κοινωνικές δυνάμεις του εκσυγχρονισμού που
βασίζονται σε εξωταξικές διαιρέσεις και συγκρούσεις.
Μουζέλης, Ν., (1999) Εκσυγχρονισμός και κοινωνία των «μετασύγχρονου» ατόμου). Τα «νέα κινήματα» έχουν αναπτυχθεί
πολιτών σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες, πουθενά όμως δεν έχουν
Το Βήμα της Κυριακής, 21 Μαρτίου 1999. αντικαταστήσει σε σπουδαιότητα τις πιο συμβατικές ταξικές διαμάχες
της σύγχρονης κοινωνίας.
Στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου («Το Βήμα», 14.3.1999) Αυτή η διαπίστωση ισχύει ιδιαίτερα στον τόπο μας όπου η
εξέτασα με συντομία την έννοια του πολυλογικού εκσυγχρονισμού σχετική πολιτισμική ομοιογένεια (σε θέματα θρησκείας και
και τις οικονομικά προσδιοριζόμενες κοινωνικές δυνάμεις που εθνότητας) του ελληνικού πληθυσμού από τη μια πλευρά και η
εμποδίζουν ή ενισχύουν τη διαδικασία της αλλαγής. Στο σημερινό αδύνατη κοινωνία πολιτών από την άλλη δεν ευνοούν τη μαζική
δεύτερο μέρος θα εξετάσω τις κοινωνικές δυνάμεις που ανάπτυξη των νέων κινημάτων. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που το
διαμορφώνονται εκτός του στενά προσδιοριζόμενου χώρου της ελληνικό φεμινιστικό κίνημα, π.χ., όταν δεν αποτελεί οργανωτική
οικονομικής δραστηριότητας. επέκταση των κύριων κομματικών μηχανισμών, φυτοζωεί παίζει
δηλαδή μάλλον περιθωριακό ρόλο στην εκσυγχρονιστική διαδικασία.
Τα νέα κοινωνικά κινήματα Το ίδιο ισχύει για το οικολογικό κίνημα, καθώς και για τα κινήματα
Για την εντόπιση των εκσυγχρονιστικών δυνάμεων δεν πρέπει να που εστιάζουν την προσοχή τους στην πάλη εναντίον του
κοιτάμε μόνο τον χώρο της αγοράς και της οικονομικής ρατσισμού, του θρησκευτικού φανατισμού, του εθνικού σοβινισμού
παραγωγής/διανομής. Υπάρχουν διαιρέσεις στις σύγχρονες κτλ.
κοινωνίες που έχουν να κάνουν λιγότερο με την κοινωνική τάξη και
περισσότερο με το φύλο, τη θρησκεία, την εθνότητα κτλ. Για Η κομματική λογική
παράδειγμα, δομικές διαιρέσεις με βάση το φύλο είναι άμεσα Τέλος, υπάρχουν δομικές διαιρέσεις που γίνονται αντιληπτές όταν η
συνδεδεμένες με το φεμινιστικό κίνημα. Ο φεμινισμός έχει σχέση προσοχή μας μετατοπιστεί από το ενδοθεσμικό (οικονομικό,
βέβαια με τις τάξεις αλλά, αντίθετα μ’ αυτό που πιστεύει ο πολιτικό, πολιτιστικό κτλ.) στο διαθεσμικό επίπεδο. Οταν δηλαδή
δογματικός μαρξισμός, οι ανισότητες και οι διαμάχες που έχουν να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις ισόρροπες ή ανισόρροπες
κάνουν με την «πατριαρχία» δεν μπορούν να αναχθούν αυτόματα σε σχέσεις μεταξύ θεσμικών χώρων κυρίως μεταξύ του οικονομικού και
ταξικές διαμάχες και ανισότητες. Οι δύο διαμάχες, παρ’ όλο που πολιτικού χώρου από τη μια πλευρά (τους δύο αυτούς χώρους ο
συνδέονται, έχουν διαφορετικές λογικές και ιστορικές καταβολές. Χάμπερμας αποκαλεί «το σύστημα») και του κοινωνικού και
Ετσι, ο φεμινισμός και τα λεγόμενα «νέα κινήματα» στηρίζονται πολιτισμικού χώρου (που ο Χάμπερμας αποκαλεί «βιόκοσμο»).
λιγότερο στην ταξική πάλη και περισσότερο σε αυτό που κοινωνικοί Εξετάζοντας αυτού του είδους τις διαθεσμικές σχέσεις
επιστήμονες αποκαλούν «identity politics» (δηλαδή πολιτικές βλέπουμε στις προηγμένες μεταβιομηχανικές κοινωνίες τη
διαμάχες γύρω από τη διαμόρφωση της ταυτότητας του συστηματική αποικιοποίηση του «βιόκοσμου» από το «σύστημα».
Δηλαδή τη διείσδυση και κυριαρχία των αξιών του χρήματος και της
πολιτικής/γραφειοκρατικής δύναμης στον χώρο του κοινωνικού και
του πολιτιστικού. Αυτού του είδους η κυριαρχία ή ανισορροπία
δημιουργεί διαιρέσεις και διαμάχες που έχουν άμεση σχέση με τον
πολυλογικό εκσυγχρονισμό της κοινωνίας μας.
Θα ξεκινήσω με την ανισορροπία μεταξύ
κομματικοκρατικού και του κοινωνικού χώρου. Για μια σειρά
ιστορικούς λόγους, στη χώρα μας το «κομματικό/κρατικό»
καταδυναστεύει κατά συστηματικό τρόπο το «κοινωνικό» με την εξής
έννοια: η κομματική λογική της κυριαρχίας και της επιμεριστικής
συναλλαγής δεν περιορίζεται στον πολιτικό χώρο μόνο, αλλά
διεισδύει και υποσκάπτει την αυτονομία, τις αξίες και την ιδιαίτερη
λογική όλων των άλλων θεσμικών χώρων από το πανεπιστήμιο και
τα σπορ ως την Εκκλησία και την κοσμική κουλτούρα. Το ότι, για
παράδειγμα, η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι διοικητική επέκταση της
κρατικής μηχανής και παρουσιάζει όλα τα αρνητικά / γραφειοκρατικά
/ ρουσφετολογικά χαρακτηριστικά της τελευταίας (βλ. άρθρο μου στο
«Βήμα» τής 10.5.1999) είναι μια σοβαρή ένδειξη
κομματικοκρατίας. Το ότι επιπλέον η θρησκευτική ηγεσία της χώρας
δεν θέλει η Εκκλησία να αυτονομηθεί και να απαλλαγεί από τη
γάγγραινα του κρατικού εναγκαλισμού δείχνει σε ποιο βαθμό η
κοινωνία πολιτών έχει διαβρωθεί από την κρατικιστική νοοτροπία όχι
μόνο των πολιτικών αλλά και των εξωπολιτικών ελίτ.
Για τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία η λύση
κομματικοποίηση της κοινωνίας είναι το πέρασμα από την
κρατικιστική λογική σ’ αυτή της αγοράς και της παραγωγικότητας.
Αυτό όμως οδηγεί από τον πολιτικοκομματικό στον οικονομικό
αποικισμό του βιόκοσμου. Στη σημερινή συγκυρία, από την άποψη
του πολυλογικού εκσυγχρονισμού, είναι ανάγκη να απορρίψουμε το
διχοτομικό μοντέλο «κράτος ή αγορά» και να συνειδητοποιήσουμε
πως για μια σειρά προβλήματα (στην παιδεία, στην κουλτούρα, στην
υγεία κ.α.) είναι δυνατές σήμερα λύσεις που αποφεύγουν και την
κρατικιστική και την κερδοσκοπική λογική.
του Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση
Θα δώσω ένα μόνο παράδειγμα: Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην
ανωτάτη παιδεία έχει μετατραπεί, εδώ και δεκαετίες, σε κομματικό
φούτμπολ με αποτέλεσμα τη μη εφαρμογή μιας σειράς
εκσυγχρονιστικών μέτρων που είναι τελείως προφανή αν κοιτάξει
κανείς τα εκπαιδευτικά μας πράγματα όχι κομματικά/συντεχνιακά,
όχι κερδοσκοπικά/ωφελιμιστικά, αλλά από τη σκοπιά της ιδιαίτερης
λογικής και αυτονομίας του ακαδημαϊκού και ερευνητικού χώρου.
Μια μεταρρύθμιση που θα ελάμβανε υπόψη της λιγότερο το
κομματικό και εμπορικό και περισσότερο το ακαδημαϊκό ήθος και
λογική θα ήταν δυνατή αν τα κόμματα αποφάσιζαν να δώσουν ένα
μέρος των εξουσιών τους σε έναν σχετικά αυτόνομο οργανισμό (από
της «ειδικούς» και ανθρώπους κύρους που έχουν άμεση σχέση με τα
εκπαιδευτικά), που θα είχε την ευθύνη κατάρτισης και εφαρμογής
ενός μακρόπνοου μεταρρυθμιστικού/εκσυγχρονιστικού
προγράμματος. Βέβαια δεν χρειάζεται να τονίσω ότι στα θέματα της
παιδείας, όπως και αλλού, δεν υπάρχει μία και μοναδική,
τεχνοκρατικά προσδιορισμένη λύση. Αλλά αν αυτοί που χαράζουν
στην την εκπαιδευτική πολιτική λειτουργούν σε έναν χώρο όπου το
ζητούμενο δεν είναι ούτε το κομματικό όφελος ούτε το οικονομικό
κέρδος, τότε οι πιθανότητες «ορθολογικής» αντιμετώπισης των
προβλημάτων (δηλαδή αντιμετώπισης που να ευνοεί τη συντριπτική
πλειονότητα των ενδιαφερόμενων πολιτών) θα αυξηθούν δραματικά.
 Περνώντας τώρα στο πιο συγκεκριμένο θέμα των Με δεδομένη την παραπάνω κατάσταση, το ερώτημα που
κοινωνικών δυνάμεων που συνδέονται με τον κρατικό αποικισμό της τίθεται είναι αν υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες κινητοποίησης των
κοινωνίας μας, η κομματικοκρατία δημιουργεί δομικές διαιρέσεις «αποικιοκρατουμένων» εναντίον του κρατικοκομματικού αποικισμού
μεταξύ αυτών που επωφελούνται του σημερινού status quo (π.χ. της κοινωνίας μας. Για τη στιγμή τουλάχιστον, τα θύματα του
βουλευτές, υπουργοί, γραφειοκράτες, κομματάρχες) και αυτών που πολιτικού αυταρχισμού αντιδρούν κατά παθητικό τρόπο: οι φοιτητές
υποφέρουν απ’ αυτό. Τα τυπικά θύματα είναι οι απλοί πολίτες που αδιαφορούν για τις άκρως κομματικοποιημένες φοιτητικές εκλογές,
δεν έχουν σχεδόν κανένα μέσο προστασίας των νόμιμων πολλοί ψηφοφόροι ρίχνουν λευκή ψήφο στις βουλευτικές εκλογές,
δικαιωμάτων τους όταν αυτά καταπατούνται συστηματικά από έναν ενώ όλες οι πρόσφατες δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι ο ελληνικός
άκρως αυταρχικό, διεφθαρμένο, «σουλτανιστικής» νοοτροπίας λαός είναι απογοητευμένος από τους πολιτικούς και τα κόμματα.
κρατικό μηχανισμό. Αυτού του είδους οι αντιδράσεις όμως δεν φτάνουν για να
επέλθει κάποια ισορροπία, για να προχωρήσουμε δηλαδή στον
Τα θύματα του αυταρχισμού πολυλογικό εκσυγχρονισμό της κοινωνίας μας. Χρειάζεται πιο
Η πρόσφατη προσπάθεια δημιουργίας και στη χώρα μας του δυναμική κινητοποίηση. Χρειάζεται ένα πέρασμα από την παθητική
θεσμού του «όμπουντσμαν» (Συνήγορος του Πολίτη) ως μέσου άμυνα στη δυναμική απαίτηση για την πάταξη της κομματικοκρατίας.
ελέγχου του κρατικοκομματικού αυταρχισμού είχε τις Πρέπει να γίνει ευρέως αντιληπτό ότι σε μια δημοκρατία ο πολίτης
προβλεπόμενες αντιδράσεις από το πολιτικό κατεστημένο. Πολιτικοί δεν πρέπει να περιμένει να λυθούν όλα τα προβλήματα εκ των άνω
και από τα δύο μεγάλα κόμματα αντέδρασαν αρνητικά στην ιδέα δηλαδή από τους γραφειοκράτες, τα κόμματα και τις πολιτικές
ενός ισχυρού, αυτόνομου όμπουντσμαν, με αποτέλεσμα ο ηγεσίες. Είναι ανάγκη όλοι οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι
Συνήγορος του Πολίτη να μην εκλέγεται από τη Βουλή (πράγμα που πολλά προβλήματα θα λυθούν ικανοποιητικά μέσω της
θα του έδινε σημαντικές εξουσίες) αλλά να «διορίζεται» από τον αυτοδιοργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών: μέσω της ενίσχυσης
εκάστοτε πρωθυπουργό. Ευτυχώς που ο σημερινός πρωθυπουργός του ήδη σημαντικού «τρίτου τομέα» που δεν λειτουργεί ούτε
έχει συναίσθηση του προβλήματος της κομματικοκρατίας και έχει κερδοσκοπικά ούτε κρατικιστικά (π.χ. Κυκλαδικό Μουσείο), μέσω
σκοπό να ενισχύσει τον νέο θεσμό. Αλλά ο Συνήγορος του Πολίτη της ενδυνάμωσης των ήδη υπαρχουσών κινήσεων πολιτών και
θα έπρεπε να λειτουργεί δυναμικά και αυτόνομα, ανεξάρτητα από μέσω μιας μαζικής εκστρατείας διαπαιδαγώγησης των νέων
συγκεκριμένα πρόσωπα και συγκυρίες. Από αυτή τη σκοπιά, η ανθρώπων σ’ αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν civil culture
έντονη ανισορροπία μεταξύ του κομματικού συστήματος και της (δεν είναι τυχαίο που δεν υπάρχει ανάλογος όρος στη γλώσσα μας).
κοινωνίας των πολιτών, σ’ αυτό το θέμα αλλά και πιο γενικά,
παραμένει αναλλοίωτη.
Η αποικιοποίηση της κουλτούρας
Περνώ με συντομία σε έναν άλλο τύπο διαθεσμικής
ανισορροπίας: αυτής μεταξύ του «οικονομικού» και του
«πολιτισμικού». Στη χώρα μας, όπως και σε άλλες, πιο ώριμες
καπιταλιστικές κοινωνίες, η λογική και οι αξίες της αγοράς δεν είναι
κυρίαρχες μόνο στον οικονομικό αλλά και στον πολιτισμικό χώρο. Αν
σκεφτούμε απλώς ότι το οικονομικό κεφάλαιο μπορεί λίγο πολύ
αυτόματα να αγοράζει, κατά τη γνωστή ορολογία του Μπουρντιέ,
«πολιτισμικό κεφάλαιο» (ελέγχοντας, π.χ., ένα μεγάλο μέρος των
ΜΜΕ), τότε μπορούμε να καταλάβουμε το «σύνδρομο Μέρντοκ».
Πώς δηλαδή ένα οικονομικά ισχυρό άτομο μπορεί να έχει
περισσότερη επιρροή στη δημιουργία τρόπων ζωής και στη
διαμόρφωση της ταυτότητας της νέας γενιάς από όλους αυτούς που
είτε παράγουν άμεσα «πολιτισμό» (καλλιτέχνες, διανοούμενοι,
επιστήμονες κ.ά.) είτε νομιμοποιούνται από την κοινωνία να
διαδίδουν τα πολιτιστικά αγαθά (δάσκαλοι, γονείς, ιερείς κ.ά.).
Αυτός ο εκπληκτικός «αποικισμός» του πολιτισμικού από το
οικονομικό οδηγεί βέβαια σε διαιρέσεις μεταξύ αυτών που, χωρίς
πολιτισμική και κοινωνική νομιμοποίηση, ελέγχουν τα «μέσα»
πολιτισμικής παραγωγής και αυτών που η κοινωνία θεωρεί ότι
έπρεπε να τα ελέγχουν. Η διαίρεση μεταξύ «αποικιοκρατών» και
«αποικιοκρατουμένων» στον χώρο της σχέσης οικονομίας και
πολιτισμού συνδέεται βέβαια αλλά δεν ταυτίζεται πάντα με ταξικές
διαιρέσεις. Για παράδειγμα, ο συντεχνιακά προσανατολισμένος
υπάλληλος μιας ΔΕΚΟ ανήκει, όπως υποστήριξα πιο πάνω, στο
αντιεκσυγχρονιστικό στρατόπεδο αν κοιτάξουμε τη θέση του στον
οικονομικό χώρο. Ως γονέας όμως που δεν θέλει τα παιδιά να
βιώνουν την πλύση εγκεφάλου που μια κερδοσκοπική τηλεόραση
δημιουργεί ανήκει, δυνητικά τουλάχιστον, στο στρατόπεδο του
πολυλογικού, ισόρροπου εκσυγχρονισμού.
Υπάρχει βέβαια και η παλαιοαριστερή άποψη ότι μέσα στον
καπιταλισμό η αποικιοποίηση του πολιτισμικού από την αγορά είναι
αναπόφευκτη. Δεν συμφωνώ με αυτή τη θέση. Υπάρχουν μια σειρά
μέτρα που θα μπορούσαν να μειώσουν ριζικά και την εισβολή του
κρατικισμού στον πολιτισμικό χώρο και την άκρατη εμπορικοποίησή
του. Αυτά τα μέτρα πρέπει να αποσκοπούν στο πέρασμα του
ελέγχου των ΜΜΕ ειδικά και των μέσων πολιτισμικής παραγωγής
και διάδοσης πιο γενικά από αυτούς που κατέχουν οικονομικό ή
πολιτικό κεφάλαιο σ’ αυτούς που κατέχουν πολιτισμικό και κοινωνικό
κεφάλαιο. Νομίζω πως τέτοια μέτρα είναι συμβατά όχι βέβαια με τον
βάρβαρο καπιταλισμό τύπου Θάτσερ και Ρίγκαν, αλλά με έναν
εξανθρωπισμένο καπιταλισμό νεο-σοσιαλδημοκρατικού τύπου. Το
λάθος της συμβατικής Αριστεράς στον χώρο της κουλτούρας είναι
ότι προσπάθησε να καταπολεμήσει την οικονομική αποικιοποίηση
της κουλτούρας μέσω του κράτους. Αυτό οδήγησε στο πέρασμα από
τον οικονομικό στον πολιτικό αποικισμό της κουλτούρας. Η λύση
που μια νεο-σοσιαλδημοκρατική πολιτική πρέπει να προωθήσει είναι
αυτή που θα αποφεύγει και τη γραφειοκρατική και την κερδοσκοπική
διείσδυση του πολιτισμικού χώρου. Είναι μια λύση που θα πάρει στα
σοβαρά την ιδέα της αυτόνομης λογικής του χώρου της κουλτούρας,
που συνεπάγεται την ανάγκη ελέγχου αυτού του χώρου όχι από
κεφαλαιοκράτες ή κομματάρχες αλλά από αυτούς που άμεσα
παράγουν πολιτισμικά αγαθά και από αυτούς που έχουν την
πρωταρχική ευθύνη διάδοσης αυτών των αγαθών. (Θα ασχοληθώ
πιο διεξοδικά με το θέμα σε ένα επόμενο άρθρο μου.)
Στο ερώτημα «ποιες κοινωνικές δυνάμεις μπορούν να
εκσυγχρονίσουν τη χώρα μας σήμερα;» η απάντηση εξαρτάται από
το τι εννοούμε με τη λέξη «εκσυγχρονισμός» ή μάλλον από το τι
είδους εκσυγχρονισμό θέλουμε. Αν ο όρος «εκσυγχρονισμός»
εμπεριέχει την έννοια της δομικής και λειτουργικής διαφοροποίησης
μεταξύ θεσμικών χώρων (κυρίως του οικονομικού, του πολιτικού,
του κοινωνικού και του πολιτισμικού) χώρων που έχουν ιδιαίτερες
λογικές και αξίες , τότε μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικούς
τύπους εκσυγχρονισμού: τον αυταρχικό εκσυγχρονισμό, όπου η
κρατικοκομματική λογική κυριαρχεί στις λογικές των υπόλοιπων
θεσμικών χώρων· τον νεο-φιλελεύθερο εκσυγχρονισμό, όπου η
λογική της αγοράς είναι κυρίαρχη· και τον πολυλογικό
εκσυγχρονισμό, όπου υπάρχει ισορροπία μεταξύ των λογικών και
των αξιών του οικονομικού, του πολιτικού, του κοινωνικού και του
πολιτισμικού χώρου.
Αν ο στόχος μας είναι η επίτευξη ενός πολυλογικού
εκσυγχρονισμού σήμερα, θα πρέπει να εντοπίσουμε τις κοινωνικές
δυνάμεις που θα τον στηρίξουν κατά πολυδιάστατο τρόπο:
κοιτώντας όχι μόνο τις ταξικές διαιρέσεις (στον οικονομικό χώρο),
όχι μόνο τις διαιρέσεις που βασίζονται στο φύλο, την εθνότητα ή τη
θρησκεία (στον πολιτισμικό χώρο), αλλά επίσης και τις διαιρέσεις
που εμφανίζονται όταν ο οικονομικός ή πολιτικός
αποικιοποιεί συστηματικά τους χώρους της κουλτούρας και της
κοινωνίας των πολιτών. Με άλλα λόγια, στο διαθεσμικό επίπεδο
βλέπουμε διαιρέσεις και αντικρουόμενες συλλογικές ταυτότητες που
συνδέονται μεν, αλλά δεν ταυτίζονται πλήρως με τις διαιρέσεις που
βλέπουμε στο ενδοθεσμικό επίπεδο.
Η καθοριστική διαίρεση
Από αυτή την πολυδιάστατη σκοπιά υποστήριξα
οικονομικό/ταξικό επίπεδο η πιο καθοριστική διαίρεση σήμερα είναι
μεταξύ της πλειοψηφίας που έχει να κερδίσει πολλά από την ΟΝΕ
και μειοψηφιών που βρίσκονται σε διάφορα επίπεδα της
εισοδηματικής πυραμίδας και των οποίων τα «κεκτημένα»
συμφέροντα θίγονται άμεσα από την ένταξή μας στην ΟΝΕ.
Υποστήριξα επίσης ότι η κινητοποίηση διαφώτισης της συντριπτικής
πλειοψηφίας που έχει να κερδίσει από την ΟΝΕ είναι εξαιρετικά
δύσκολη λόγω της δομής του κυβερνώντος κόμματος, λόγω της
επιβίωσης ξεπερασμένων ιδεολογιών και λόγω της αδύνατης
κοινωνίας των πολιτών. Οσο για τους θεσμικούς χώρους όπου οι
διαιρέσεις βασίζονται κυρίως στη θρησκεία ή την εθνότητα, λόγω της
σχετικής πολιτισμικής ομοιομορφίας της ελληνικής κοινωνίας αυτές
οι διαιρέσεις εντείνονται μεν σήμερα αλλά δεν παίζουν κυρίαρχο
ρόλο. Τέλος, αν κοιτάξουμε τις σχέσεις μεταξύ του οικονομικού, του
πολιτικού, του κοινωνικού και του πολιτισμικού χώρου, και εδώ
παρατηρούμε ένα εξαιρετικά ανισόρροπο διαθεσμικό σύστημα που
δημιουργεί άλλου τύπου κυριαρχούμενες πλειοψηφίες οι οποίες αν
κινητοποιηθούν θα μπορούσαν και αυτές να παίξουν σημαντικό
ρόλο στην εκσυγχρονιστική διαδικασία.
Για την επίτευξη ενός πολυλογικού εκσυγχρονισμού στη
χώρος χώρα μας χρειάζεται η κινητοποίηση όχι μόνο ομάδων που θα έχουν
οικονομικά κυρίως οφέλη από την ένταξή μας στην ΟΝΕ, αλλά και
ομάδων ή συλλογικοτήτων που είτε καταπιέζονται στους διαφόρους
μη οικονομικούς θεσμικούς χώρους είτε στο διαθεσμικό επίπεδο
είναι τα θύματα, για να χρησιμοποιήσω την ορολογία του
Χάμπερμας, της αποικιοποίησης του βιόκοσμου από το σύστημα
δηλαδή της κυριαρχίας του κράτους και της αγοράς στην κοινωνία
των πολιτών και την κουλτούρα.
ότι στο
Πέντε θέσεις για τη δημόσια διοίκηση χωρίς να εκδημοκρατιστούν – χωρίς δηλαδή να αμβλύνουν τα
Ν ΜΟΥΖΕΛΗΣ 2008 πελατειακά και λαϊκιστικά χαρακτηριστικά τους. Αυτή η αποτυχία
οδήγησε στον πολλαπλασιασμό των παράνομων κυκλωμάτων
H πρόσφατη διαμάχη στη Βουλή μεταξύ του πρωθυπουργού και του μεταξύ γραφειοκρατών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων. M’
αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης πάνω στη δημόσια διοίκηση άλλα λόγια η μη δημοκρατική μαζικοποίηση των κομμάτων συνδέεται
θυμίζει θεατρικό έργο που έχει παιχτεί εκατοντάδες φορές και που, αν άμεσα με τη μαζικοποίηση/επέκταση της ρουσφετολογίας, της
όχι οι ηθοποιοί, τουλάχιστον οι θεατές ξέρουν με λεπτομέρειες πώς θα διαφθοράς και της κρατικο-διοικητικής ασυδοσίας. Ετσι μπορεί κανείς
συνεχιστεί και πώς θα τελειώσει. Επειδή έχω γράψει πολλές φορές να ισχυριστεί πως τον ολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό του 19ου αιώνα,
για τα προβλήματα της κρατικής μηχανής από τις στήλες του όπου το κύριο δημοκρατικό έλλειμμα συνίστατο στη μονοπώληση της
«Βήματος της Κυριακής» – σε αυτό το κείμενο θα αρκεστώ να εξουσίας από τα «τζάκια», διαδέχτηκε ο πραιτωριανός
συνοψίσω σε πέντε σημεία τον βασικό προβληματισμό πάνω στο κοινοβουλευτισμός της περιόδου 1909-1974, όπου έχουμε συχνές
καυτό θέμα της διοικητικής μεταρρύθμισης. στρατιωτικές επεμβάσεις. Ενώ στη Μεταπολίτευση βιώνουμε έναν
κομματικοκρατικό κοινοβουλευτισμό όπου το κύριο δημοκρατικό
1. Γραφειοκρατική αναποτελεσματικότητα έλλειμμα είναι η ενδυνάμωση της επιμεριστικής πελατειακής και
H ελληνική δημόσια διοίκηση από τη συγκρότησή της στις αρχές του συγχρόνως επεκτατικής νοοτροπίας των κομμάτων και η διαιώνιση
19ου αιώνα μέχρι σήμερα αποτελεί τη βασική τροχοπέδη στην της διοικητικής παραλυσίας και του γραφειοκρατικού
αειφόρο ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας. Το πληθωρικό μέγεθός «σουλτανισμού».
της, ο υπερσυγκεντρωτισμός, η έλλειψη αξιοκρατικών μηχανισμών
προαγωγής και το χαμηλό επίπεδο του διευθυντικού προσωπικού της 3. H αποτυχία των μεταρρυθμίσεων
την κάνει να μοιάζει μ’ έναν γίγαντα με πήλινα πόδια – ανίκανο να Οι πολυάριθμες προσπάθειες διοικητικής μεταρρύθμισης – απ’ αυτή
λειτουργήσει αποτελεσματικά στο εσωτερικό της χώρας και στην του Langrod στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο μέχρι την πρόσφατη
ευρωπαϊκή/παγκόσμια αρένα. νεοδημοκρατική «επανίδρυση του κράτους» – απέτυχαν παταγωδώς.
Ο λόγος των αποτυχιών είναι απλός. Το πρόβλημα του
2. Δημοκρατικό έλλειμμα εκσυγχρονισμού της δημόσιας διοίκησης είναι λιγότερο τεχνικό ή
H δημόσια διοίκηση δεν αποτελεί μόνο το βασικό εμπόδιο στον νομικό και περισσότερο πολιτικό. H εκάστοτε κυβέρνηση που
εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας, αποτελεί επίσης έναν κύριο αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας τις διοικητικές αλλαγές αποτυγχάνει
παράγοντα δυσλειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτό γιατί είναι μέρος τού προς επίλυση προβλήματος. Τα δυσλειτουργικά
γίνεται αντιληπτό αν λάβουμε υπόψη τη σχέση της κρατικής μηχανής χαρακτηριστικά του κρατικού μηχανισμού οφείλονται στην
με τα κόμματα. Στη Μεταπολίτευση τα κόμματα μαζικοποιήθηκαν κομματικοκρατία. Στο ότι η κομματική λογική κυριαρχεί και
υποσκάπτει όλες τις άλλες λογικές και αξίες της κοινωνίας: από τον κομματικοκρατικό κατεστημένο. Ενας τέτοιος οργανισμός θα
αθλητισμό και τις τέχνες μέχρι το πανεπιστήμιο και τα επαγγέλματα. μπορούσε να ελέγχεται δημοκρατικά από μια διακομματική επιτροπή
Οι ιδιαίτερες λογικές και αξίες όλων αυτών των θεσμικών χώρων του Κοινοβουλίου.
καταργούνται λόγω της έντονης κομματικοποίησης.
5. Το κομματικό φουτμπόλ
Για να δώσω ένα απλό παράδειγμα που συνδέεται με την πρόσφατη Οσο η διοικητική μεταρρύθμιση εξακολουθεί να αφίεται στην εκάστοτε
διαμάχη Καραμανλή – Παπανδρέου στη Βουλή – κάθε κόμμα που κυβέρνηση, το «κομματικό φουτμπόλ» θα συνεχίζεται: όπως και
έρχεται στην εξουσία ενδιαφέρεται λιγότερο για την εκλογίκευση της σήμερα, η αντιπολίτευση θα κατηγορεί την κυβέρνηση πως ευνοεί και
δημόσιας διοίκησης και περισσότερο για την εδραίωση της προωθεί «τα δικά της παιδιά» στο Δημόσιο – και όταν η πρώτη πάρει
κομματικής πελατείας μέσω των «κατάλληλων χειρισμών» στον χώρο την εξουσία, θα κάνει ακριβώς ό,τι έκανε και η προηγούμενη
του κρατικού μηχανισμού. κυβέρνηση.

4. Αυτόνομη διοικητική αρχή Οσο αυτού του είδους ο φαύλος κύκλος δεν σπάει μέσω μιας
Ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος μεταρρύθμισης της δημόσιας ισχυρής, αυτόνομης αρχής, τα διοικητικά πράγματα θα πηγαίνουν
διοίκησης είναι η μεταφορά εξουσιών από τον κομματικοκρατικό από το κακό στο χειρότερο και αυτό στη συνέχεια θα σημαίνει πως η
χώρο όχι στην αγορά αλλά στην κοινωνία πολιτών. Είναι δηλαδή η χώρα όχι μόνο θα εξακολουθήσει να είναι τελευταία στην EE των
συγκρότηση ενός πραγματικά αυτόνομου οργανισμού που θα έχει «15» – αλλά θα ξεπεραστεί από τα νέα μέλη που έχουν το
στόχο τη δημιουργία και υλοποίηση σε μακρόχρονη βάση ενός πλεονέκτημα της φθηνής εργασίας. Βέβαια ο ουσιαστικός διοικητικός
μεταρρυθμιστικού προγράμματος της κρατικής διοίκησης. εκσυγχρονισμός δεν φτάνει για να ξεπεράσει η Ελλάδα τα σημερινά
της αδιέξοδα (χαμηλή ανταγωνιστικότητα της οικονομίας,
Είναι βέβαια γνωστό πως ένας τέτοιος οργανισμός, το ΑΣΔΥ αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες, συντεχνιακές και πελατειακές
(Ανώτατο Συμβούλιο Δημόσιων Υπηρεσιών), λειτούργησε από το νοοτροπίες του πληθυσμού κ.ά.). Μια πιο αποτελεσματική,
1951 ως το 1973. Αλλά το ΑΣΔΥ δεν μπόρεσε ούτε να κατευθύνει αξιοκρατική δημόσια διοίκηση δεν αποτελεί πανάκεια. Είναι όμως, σ’
ούτε να ελέγξει σοβαρά τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια, γιατί δεν αυτή τη συγκυρία, η αναγκαία (αν όχι και ικανή) προϋπόθεση για την
είχε ουσιαστική αυτονομία. Ηταν εξαρχής μία επέκταση της επιτυχία άλλων μεταρρυθμίσεων στον χώρο της παιδείας, υγείας,
διοικητικής μηχανής υπό άμεσο κυβερνητικό έλεγχο. Αυτό που οικονομίας κ.α.
χρειάζεται σήμερα είναι ένα ΑΣΔΥ II το οποίο (όπως π.χ. η Civil
Service Commission στη M. Βρετανία) θα έχει σημαντικούς υλικούς
και ανθρώπινους πόρους, ηγεσία με κύρος και αυτονομία από το
Γιατί αποτυγχάνουν οι μεταρρυθμίσεις
ΝΙΚΟΣ ΜΟΥΖΕΛΗΣ
Γιατί αποτυγχάνουν οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις (στον χώρο της
δημόσιας διοίκησης, της παιδείας, της υγείας κτλ.) στη χώρα μας; H
σύντομη απάντηση είναι γιατί στη χώρα μας δεν έχουμε κομματική
αλλά κομματικοκρατική δημοκρατία. H κομματικοκρατία από τη
συγκρότηση του ελληνικού κοινοβουλευτισμού τον 19ο αιώνα ως
σήμερα αποτελεί την κύρια πηγή της ελληνικής κακοδαιμονίας, το
κύριο εμπόδιο για την επίτευξη ενός αποτελεσματικού και συγχρόνως
δημοκρατικού, κοινωνικά δίκαιου εκσυγχρονισμού. Με τον όρο
κομματικοκρατία εννοώ την τάση των κομμάτων να διεισδύουν σε
όλους τους θεσμικούς χώρους της κοινωνίας, υποσκάπτοντας, μέσω
της άκρατης κομματικοποίησης, τις αυτόνομες λογικές και αξίες αυτών
των χώρων. Από το πανεπιστήμιο και την παιδεία μέχρι τα
επαγγέλματα, τα σπορ και την τέχνη, η κομματικοκρατική λογική του
ρουσφετιού και της ψηφοθηρίας υποσκάπτει κάθε θεσμική αυτονομία
στη χώρα της κοινωνίας των πολιτών και δημιουργεί μια σειρά από
δυσλειτουργίες και αδιέξοδα που εμποδίζουν την ουσιαστική
ανάπτυξη και προκοπή του τόπου.
Κοιτώντας το θέμα ιστορικά, ήδη από τον 19ο αιώνα η ελληνική
κοινωνία χαρακτηριζόταν (και λόγω της οθωμανικής κληρονομιάς και
λόγω του ύστερου χαρακτήρα της ανάπτυξής της) από μια καχεκτική
κοινωνία πολιτών και από μια εξαιρετικά αυταρχική,
αναποτελεσματική, αντιαναπτυξιακή κρατική μηχανή που ελεγχόταν
όχι από κόμματα αρχών αλλά από πελατειακούς/ρουσφετολογικούς
μηχανισμούς που είχαν σαν πρωταρχικό αν όχι μοναδικό σκοπό τη
«νομή» της εξουσίας. Στον Μεσοπόλεμο ο Βενιζέλος είχε τη
φιλοδοξία να δημιουργήσει το πρώτο σύγχρονο, αστικό, μαζικό κόμμα
αρχών στη χώρα. Ομως οι διάφορες σοβαρές προσπάθειες που
έκανε προς αυτή την κατεύθυνση απέτυχαν, προσκρούοντας στην
άκαμπτη αντίθεση που συνάντησαν από τους τότε «βαρόνους» του
κόμματός του. Οπως τονίζει ο Γ. Μαυρογορδάτος, «οι δομικές
μεταρρυθμίσεις δεν θα μπορούσαν να επιβληθούν πάνω στην
πελατειακή συνιστώσα του κόμματος παρά μόνο διατρέχοντας τον
κίνδυνο ανατροπής της πολύ λεπτής ισορροπίας δυνάμεων με τον
αντιβενιζελισμό, και της μαζικής αποχώρησης από το κόμμα
δυσαρεστημένων ομάδων» (Stillborn Republic, 1984, σ. 82).
Βέβαια μπορεί κανείς να υποστηρίξει πως στη Μεταπολίτευση τα
πράγματα άλλαξαν και πως το τωρινό κοινοβουλευτικό μας σύστημα
έχει πολύ πιο δημοκρατικές και σταθερές βάσεις. Αυτό είναι αληθές
αλλά δεν παύει να είναι εξίσου αληθές πως στη Μεταπολίτευση τα
κόμματα μαζικοποιήθηκαν χωρίς να εκδημοκρατιστούν – χωρίς
δηλαδή να αμβλύνουν τα πελατειακά και λαϊκιστικά χαρακτηριστικά
τους. Και αυτή η αποτυχία οδηγεί στον πολλαπλασιασμό των
παράνομων κυκλωμάτων και στην επέκταση/μαζικοποίηση της
ρουσφετολογίας, της διαφθοράς και της κρατικής ασυδοσίας. Ετσι
μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως τον ολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό
του 19ου αιώνα (όπου το κύριο δημοκρατικό έλλειμμα ήταν η
μονοπώληση της εξουσίας από τα «τζάκια») διαδέχτηκε ο
πραιτωριανός κοινοβουλευτισμός της περιόδου 1909-1974 (όπου
έχουμε συχνές στρατιωτικές επεμβάσεις). Ενώ στη Μεταπολίτευση
βιώνουμε έναν κομματικοκρατικό κοινοβουλευτισμό όπου το κύριο
δημοκρατικό έλλειμμα είναι η διαιώνιση της επιμεριστικής πελατειακής
και συγχρόνως επεκτατικής νοοτροπίας των κομμάτων. (Βλ. σχετικό
άρθρο μου, «H πορεία του ελληνικού κοινοβουλευτισμού:
ολιγαρχισμός, πραιτωριανισμός, κομματικοκρατία», «Το Βήμα της
Κυριακής», 13-8-1995.)
Πιο συγκεκριμένα, τρεις είναι οι βασικοί μηχανισμοί μέσω των οποίων
το κομματικοκρατικό σύστημα υποσκάπτει τη μεταρρύθμιση.
* H μετάθεση στόχων
Οπως ήδη αναφέρθηκε πιο πάνω, η κομματική λογική θυσιάζει το
καθολικό στο επιμεριστικό/συντεχνιακό. Κάθε μεταρρύθμιση, αν όχι
στα χαρτιά σίγουρα στην πράξη, μπορεί να προχωρήσει μόνο στον
βαθμό που δεν θίγει τα κομματικά κεκτημένα. Οι μεταρρυθμιστικοί
στόχοι από καθολικά προσδιοριζόμενους σκοπούς (προώθηση του
γενικού συμφέροντος) μετατρέπονται σε μέσα προώθησης των
κομματικών συμφερόντων. Εχουμε δηλαδή μια τυπική αντιστροφή: οι
σκοποί γίνονται μέσα και τα μέσα σκοποί. Και αυτή η μετάθεση
στόχων νομιμοποιείται με το εξής σκεπτικό: αφού το κόμμα μου (σε
αντίθεση με τα άλλα κόμματα) προωθεί τα συμφέροντα του ελληνικού
λαού, κάθε πρακτική που ευνοεί την κομματική οργάνωση και που
εμποδίζει τον κομματικό αντίπαλο να κυβερνήσει αποτελεί κοινωνικά
χρήσιμη και πολιτικά απαραίτητη τακτική.
Βέβαια, το σύνδρομο της «μετάθεσης στόχων» στον χώρο των
κομμάτων, όπως έχει δείξει ο Μ. Weber, αποτελεί εγγενή κίνδυνο σε
όλα τα συστήματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Παίρνει όμως
εξαιρετικά έντονες, αντιδημοκρατικές διαστάσεις σε κοινωνίες όπου τα
«ενδιάμεσα στρώματα» μεταξύ κρατικοκομματικού συστήματος και
πολιτών είναι καχεκτικά – σε χώρες δηλαδή όπως η δική μας όπου η
κοινωνία πολιτών είναι ιδιαίτερα καχεκτική και άρα δεν υπάρχουν
σοβαροί φραγμοί στον κομματικοκρατικό επεκτατισμό και στην
κομματική ασυδοσία.
Ας πάρουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: τον γιγαντισμό της
ελληνικής δημόσιας διοίκησης. Ηδη από τον 19ο αιώνα, λόγω της
χαμηλής απορροφητικότητας εργατικού δυναμικού της βιομηχανίας,
το ελληνικό κράτος, μέσω του ρουσφετολογικού ανταγωνισμού των
κομμάτων, αποτέλεσε την κύρια πηγή (παρασιτικής) εργασίας όλων
αυτών που άφηναν τη γεωργία και δεν ήταν ικανοί ή διατεθειμένοι να
μεταναστεύσουν. Ετσι η δημόσια διοίκηση πήρε πολύ νωρίς
κολοσσιαίες διαστάσεις. Για παράδειγμα, γύρω στα 1870 ο αριθμός
των δημοσίων υπαλλήλων ανά 10.000 κατοίκους ήταν επτά φορές
μεγαλύτερος στην Ελλάδα απ’ ό,τι στη Μεγάλη Βρετανία. Και όπως
όλοι ξέρουμε η κατάσταση χειροτέρευσε σημαντικά τον 20ο αιώνα με
την πρακτική όλων των πολιτικών κομμάτων να χρησιμοποιούν τις
θέσεις του Δημοσίου σαν το κύριο μέσο συγκρότησης και
αναπαραγωγής κομματικής πελατείας. Με αυτόν τον τρόπο η κρατική
μηχανή, αντί να γίνει ο κύριος μοχλός ανάπτυξης (όπως στις
πετυχημένες περιπτώσεις ύστερης ανάπτυξης – από την Αυστραλία
και τη N. Ζηλανδία μέχρι τη N. Κορέα και την Ταϊβάν), εξελίσσεται σε
έναν αντιαναπτυξιακό μηχανισμό που καταπνίγει την ιδιωτική
πρωτοβουλία και υποσκάπτει κάθε σοβαρή προσπάθεια
εκσυγχρονισμού. Οπως τόνισα σε ένα παλιό μου άρθρο («Το Βήμα
της Κυριακής», 13-8-1995) ο έλεγχος της κρατικής μηχανής από
πελατειακά/λαϊκιστικά κόμματα, ο γιγαντισμός της και τα άκρως
αυταρχικά/σουλτανιστικά χαρακτηριστικά της την κάνουν να μοιάζει
με ένα καθυστερημένης νοητικότητας γίγαντα, με ένα άμορφο τέρας,
ανίκανο να αντιδράσει ευέλικτα και αποτελεσματικά σε ένα ταχέως
μεταβαλλόμενο εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο περιβάλλον.

Ποια πολιτική ηγεσία αναγνώρισε ποτέ την ευθύνη που το
κομματικοκρατικό σύστημα έχει γι’ αυτή την άθλια κατάσταση; Ποιο
κόμμα προσπάθησε να αντιμετωπίσει σοβαρά τη γάγγραινα του
γραφειοκρατικού γιγαντισμού; Κανένα. Και αυτό γιατί όταν ένα κόμμα
είναι στην αντιπολίτευση ρίχνει όλες τις ευθύνες στο κυβερνών κόμμα.
Και όταν έρχεται στα πράγματα ακολουθεί την ίδια ρουσφετολογική
πολιτική δημιουργώντας «νέες θέσεις» παρασιτικής απασχόλησης.
* Το κομματικό φούτμπολ
Οχι μόνο όταν έχουμε αλλαγή κομμάτων στη εξουσία, αλλά και κάθε
φορά που γίνεται κυβερνητικός ανασχηματισμός, κάθε φορά που
ένας υπουργός διαδέχεται σε ένα συγκεκριμένο υπουργείο έναν άλλο
έχουμε την καταστρεπτική, σπάταλη τακτική τού «ράβε ξήλωνε».
Επειδή η διοικητική μηχανή είναι άκρως κομματικοποιημένη και άρα
έχει ελάχιστη αυτονομία έναντι των κομματικοκρατικών
μηχανορραφιών, ο κάθε νέος υπουργικός «αφέντης» φέρνει τους
«δικούς του ανθρώπους», τους δικούς του συνεργάτες. Και έχει
βέβαια «τις δικές του» ιδέες για το πώς πρέπει να αλλάξουν τα
πράγματα στον τομέα που ανέλαβε. Και συνήθως όσο πιο άσχετος με
τον χώρο που έχει αναλάβει να μεταρρυθμίσει είναι ο υπουργός, τόσο
πιο πεπεισμένος είναι για τη μεγαλοφυΐα των δικών του προτάσεων
για αλλαγή. Το ότι μια σοβαρή μεταρρύθμιση, όσο μεγαλοφυείς κι αν
είναι οι ιδέες στις οποίες στηρίζεται, χρειάζεται επίπονη έρευνα,
σοβαρό σχεδιασμό και μεγάλο χρονικό διάστημα για την υλοποίησή
της (διάστημα που ξεπερνά κατά πολύ τη μέση θητεία ενός υπουργού
ή και μιας κυβέρνησης) – αυτή η προφανής διαπίστωση αγνοείται. Και
αγνοείται γιατί συνειδητά ή ασυνείδητα ο σκοπός είναι λιγότερο η
υλοποίηση της μεταρρύθμισης και περισσότερο το «ξήλωμα» των
κομματικών αντιπάλων και το βόλεμα των «ανθρώπων» του νέου
υπουργού, της νέας κυβέρνησης.
Νομίζω πως οι αναρίθμητες μεταρρυθμίσεις στον χώρο της παιδείας
αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς το κομματικό
φούτμπολ ακυρώνει κάθε σε βάθος μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Ας
σκεφτούμε μόνο τον αριθμό των αντιφατικών, αντικρουόμενων
μεταρρυθμιστικών αλλαγών στη διάρκεια της μεταπολίτευσης και την
τρομακτική σπατάλη πόρων που οι πρακτικές τού «ράβε ξήλωνε»
έχουν επιφέρει. Αν σε αυτή τη σπατάλη προσθέσουμε την απίστευτη
ταλαιπωρία μαθητών και γονέων καθώς και τη διαιώνιση ενός
αναχρονιστικού εκπαιδευτικού συστήματος που δεν οδηγεί ούτε σε
ουσιαστική μόρφωση ούτε στον αναγκαίο εκσυγχρονισμό της
κοινωνίας και οικονομίας, τότε αντιλαμβανόμαστε σε τι αδιέξοδο η
κομματικοκρατική λογική έχει οδηγήσει τα εκπαιδευτικά μας
πράγματα.
* H αντίθεση σε εξωκομματικούς ελέγχους
H τρίτη και πιο βασική αιτία υπονόμευσης μεταρρυθμιστικών
προσπαθειών έχει να κάνει με το ότι το κομματικοκρατικό
κατεστημένο δεν ανέχεται κανέναν περιορισμό στην απόλυτη
κυριαρχία του. Ετσι σαμποτάρει αυτόματα κάθε προσπάθεια ελέγχου
των κομματικών αυθαιρεσιών και καταχρήσεων από αυτόνομες,
εξωκομματικές και εξωκυβερνητικές αρχές. H ιδεολογική
νομιμοποίηση της αμυντικής αυτής θέσης στηρίζεται στην ιδέα πως
τα κόμματα αφού έχουν την ψήφο και άρα την εμπιστοσύνη του λαού
είναι τα μόνα αρμόδια για τον έλεγχο των δυσλειτουργιών του
πολιτικού συστήματος. Μόνο από αυτά, χωρίς καμιά στήριξη ή
βοήθεια από τα έξω, μπορεί και πρέπει να έρθει η αναγκαία
μεταρρυθμιστική κάθαρση. Με άλλα λόγια, «Γιάννης κερνά και
Γιάννης πίνει». Το ότι τα κόμματα δεν μπορούν να λύσουν τα
προβλήματα της αδιαφάνειας, της διαπλοκής και της διαφθοράς που
η κομματικοκρατία δημιουργεί, γιατί αποτελούν μέρος του
προβλήματος – αυτή η πολύ απλή αλήθεια αγνοείται παντελώς. Ετσι
κάθε κόμμα που παίρνει την εξουσία αναλαμβάνει το ίδιο να
«πατάξει» τη διαφθορά/διαπλοκή και να οδηγήσει τη χώρα στην
κάθαρση – επιρρίπτοντας όλη την ευθύνη για τα κακώς κείμενα στον
κομματικό αντίπαλο. Ετσι όπως το μπαλάκι περνάει ασταμάτητα από
το ένα κόμμα στο άλλο, η σισύφειος διαδικασία διαιωνίζεται και ο
κομματικοκρατικός κοινοβουλευτισμός αποκτά ακλόνητες θεσμικές
βάσεις.
Ας πάρουμε εδώ σαν παράδειγμα τις πολυάριθμες προσπάθειες
μεταρρύθμισης της δημόσιας διοίκησης. Από τις προτεινόμενες
μεταρρυθμίσεις του Langrod στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο
μέχρι αυτές του Εβερτ και του Κούβελα – όλες, αργά ή γρήγορα,
μπήκαν στο χρονοντούλαπο. Και αυτό για τον απλούστατο λόγο πως
ένας υπουργός, όσο καλή θέληση και αν έχει, πέρα από τα
συντεχνιακά εμπόδια, δεν διαθέτει τον αναγκαίο χρόνο για να
ξεκινήσει, να εδραιώσει και να επιβλέψει σε μακρόχρονη βάση μια
τέτοια, μεγάλου βεληνεκούς μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Για να το
επαναλάβω, η ριζική και αναγκαία μεταρρύθμιση της δημόσιας
διοίκησης χρειάζεται ένα χρονικό διάστημα που ξεπερνά κατά πολύ
τη θητεία ενός υπουργού ή και μιας κυβέρνησης. Χρειάζεται ένα
ισχυρό και σχετικά ανεξάρτητο/αυτόνομο από τα κόμματα φορέα που
να χαράσσει μια μακρόπνοη στρατηγική την οποία θα στηρίζει και θα
προωθεί εκτός του πεδίου του κομματικού φούτμπολ. Βέβαια πριν
από τη Μεταπολίτευση είχαμε έναν τέτοιο φορέα, το ΑΣΔΥ (Ανώτατο
Συμβούλιο Δημοσίων Υπηρεσιών), που λειτούργησε από το 1951 ως
το 1973. Αλλά το ΑΣΔΥ δεν μπορούσε ούτε να κατευθύνει ούτε να
ελέγξει σοβαρά τη μεταρρυθμιστική διαδικασία γιατί δεν είχε
πραγματική αυτονομία. Ηταν μια επέκταση της διοικητικής μηχανής,
μια ακόμη κρατική υπηρεσία υπό τον άμεσο κυβερνητικό έλεγχο.
Αποτελούσε, με άλλα λόγια, μια επιπλέον γραφειοκρατία, μια
επιπλέον σπατάλη του δημοσίου χρήματος.
Αυτό που χρειαζόταν βέβαια για την επιτυχή λειτουργία της θα ήταν
ένα αυτόνομο ΑΣΔΥ – όπως π.χ. η Civil Service Commission στη M.
Βρετανία. Χρειαζόταν με άλλα λόγια ένα ΑΣΔΥ που θα άμβλυνε την
κομματικοκρατία, που δεν θα ήταν υποχείριο της κάθε κυβέρνησης.
Οπως και τότε έτσι και σήμερα χρειαζόμαστε ένα νέο αυτόνομο ΑΣΔΥ
που θα έχει στελεχωθεί όχι μόνο από κομματικούς αντιπροσώπους
αλλά και από έλληνες και ξένους ειδικούς και από προσωπικότητες
που θα έχουν τη δύναμη και τους πόρους να αντιστέκονται σε πιέσεις
προερχόμενες από την κομματικοποιημένη δημόσια διοίκηση, από τα
κόμματα και την κυβέρνηση. Μόνο με μια τέτοια αντικομματικοκρατική
στρατηγική μπορεί να πετύχει μια σε βάθος διοικητική μεταρρύθμιση.
* H κοινωνία των πολιτών
Ενα μικρό βήμα προς την παραπάνω κατεύθυνση έγινε από την
κυβέρνηση Σημίτη με τη δημιουργία του Συνηγόρου του Πολίτη που
δικαίως θεωρείται από όλους ένας πολύ πετυχημένος θεσμός στον
χώρο των ανεξάρτητων αρχών, δηλαδή στον χώρο της κοινωνίας των
πολιτών. Και ο θεσμός πέτυχε γιατί, ενάντια στις προβλεπόμενες
αντιδράσεις πολλών κομματικών «παραγόντων» που αντέδρασαν
αμυντικά στη δημιουργία εξωκομματικών ελέγχων, ο Πρωθυπουργός
στήριξε ενεργά τον Συνήγορο του Πολίτη δίνοντάς του επαρκείς
πόρους και ουσιαστική αυτονομία. Παρεμπιπτόντως, είναι μια άλλη
καθαρή ένδειξη της κομματικοκρατίας το ότι ο Πρωθυπουργός έκανε
ιστορικές τομές σε χώρους (όπως η ΟΝΕ, η εξωτερική πολιτική) όπου
τα κομματικοκρατικά συμφέροντα δεν είχαν μεγάλη δυνατότητα
υπονόμευσης. Στις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις όμως τα εμπόδια είναι
τεράστια – αφού οι μεταρρυθμίσεις θίγουν άμεσα
κομματικοκρατία γενικά και το πασοκικό κατεστημένο πιο ειδικά. Και
είναι επίσης ενδεικτικό της κομματικοκρατικής λογικής πως το ίδιο το
κόμμα του K. Σημίτη συστηματικά υποσκάπτει την εκσυγχρονιστική
μεταρρύθμιση της κυβέρνησης και «ανέχεται» τον Πρωθυπουργό
μόνο και μόνο γιατί ξέρει πως χωρίς αυτόν θα χάσει την εξουσία.
Κλείνω επιστρέφοντας στο θέμα
εξωκομματικών/εξωκυβερνητικών ελέγχων που ο Συνήγορος του
Πολίτη αποτελεί ένα σημαντικό αλλά πολύ μικρό βήμα. Είναι προς
τον πολλαπλασιασμό ανεξάρτητων αρχών τύπου Συνηγόρου του
Πολίτη που πρέπει να κατευθυνθούμε αν θέλουμε να περάσουμε από
την κομματικοκρατική στην κομματική δημοκρατία. Δηλαδή προς την
κατεύθυνση μερικού περάσματος εξουσιών, λειτουργιών, πόρων από
τα κόμματα σε πραγματικά αυτόνομες αρχές που δεν θα λειτουργούν
ούτε στη βάση του ιδιωτικού κέρδους ούτε στη βάση της
κομματικοκρατικής λογικής. Με άλλα λόγια, η άμβλυνση της
κομματικοκρατίας δε απαιτεί ούτε αυταρχικές, «βοναπαρτιστικές»
λύσεις που αγνοούν τα κόμματα, ούτε αγοροκρατικές λύσεις
θατσερικού εκσυγχρονισμού. H πάταξη της κομματικοκρατικής
μάστιγας απαιτεί την ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών. Πιο
συγκεκριμένα, απαιτεί τη δημιουργία και την ισχυροποίηση
ανεξάρτητων αρχών που, σε αντίθεση με τις καχεκτικές,
καρκινοβατούσες υπάρχουσες «ανεξάρτητες» αρχές, θα έχουν
σημαντικούς πόρους, κύρος και πραγματική ανεξαρτησία από
κόμματα και κυβερνήσεις. Μια τέτοια αρχή είναι η Εθνική Επιτροπή
Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων η οποία, έχοντας σημαντικούς
πόρους καθώς και τη στήριξη της EE, κατόρθωσε να ρυθμίσει
επιτυχώς την ανταγωνιστικότητα στον νευραλγικό χώρο των
και την τηλεπικοινωνιών και να μειώσει το κόστος των υπηρεσιών που
προσφέρονται στους καταναλωτές κατά 30%. Κι εδώ όμως, όπως
ήταν προβλεπόμενο, υπάρχουν πιέσεις από τα συνδικάτα του ΟΤΕ
καθώς και από παράγοντες του υπουργείου Μεταφορών για την
«ένταξη» της Επιτροπής στην κρατική διοικητική μηχανή – δηλαδή για
την υπόσκαψη της αυτονομίας της, για την πλήρη κομματικοποίησή
της. Κάτι τέτοιο θα είναι καταστροφικό και για τον τόπο και για το
των κύρος της κυβέρνησης. Γιατί μόνο αν επιτροπές σαν αυτή των
τηλεπικοινωνιών διατηρήσουν την αυτονομία τους από κόμματα,
κυβέρνηση και ολιγαρχικά οικονομικά συμφέροντα, θα μπορέσουν να
ξεπεράσουν (στον χώρο της παιδείας, της υγείας, της δημόσιας
διοίκησης κτλ.) τους τρεις βασικούς μηχανισμούς υπονόμευσης της
μεταρρύθμισης που εξέτασα σε αυτό το άρθρο. Μόνο με την
ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών οι απλοί πολίτες θα
ενδιαφερθούν ξανά για τον δημόσιο χώρο και θα στηρίξουν ενεργά
την επερχόμενη μεταρρύθμιση.