Koncepcja poznawcza.

Powstała w Stanach Zjednoczonych w latach 50-60 XX wieku: (1) jako ruch

społeczny dążący do przezwyciężenia kultury masowej, koncentrując się na indywidualnym człowieku,
oraz (2) na kanwie rozwoju cybernetyki (nauki o sterowaniu); inicjatorzy/autorzy: Norbert Wiener, Karl
Lashley, Herbert Simon, Allen Newell, George Kelly, Ludwig von Bertalanffy, Ross Ashby, Ulric Neisser,
Leon Festinger; pierwsza praca – Cognitive psychology (1967)
pojęcia:
 Konstrukt poznawczy
 Dysonans poznawczy
tezy:
Człowiek jest samodzielnym badaczem wobec rzeczywistości
o obserwuje
o eksperymentuje
o przewiduje
o formułuje hipotezy
o planuje
o wnioskuje itp., aby przystosować się do zmieniającego się otoczenia i
rzeczywistości; wychodzi ponad dostarczone mu informacje;

Metoda terapii – jest systematyczne i celowe wychowanie umożliwiające człowiekowi

poznawanie środowiska, własnej osobowości, a celem poprawa skuteczności działania.

Centralnym pojęciem – konstrukt osobisty (bipolarny, będący podstawą poznawania

świata, rozumienia świata, przewidywania zdarzeń, źródło poczucia tożsamości; to co
znajduje się poza systemem konstruktów wywołuje lęk);

Sterowanie wewnętrzne; struktury informacji (aktualne i z przeszłości) decydują o tym do

czego człowiek dąży a do czego nie:
o budowanie obrazu siebie, kompetencji, motywacji
o człowiek uczy się tego, co jest dla niego korzystne, a co nie; co gwarantuje mu
bezpieczeństwo i redukuje lęk
o po osiągnięciu celu człowiek tworzy meteinformacje (syntezy, sensy, wnioski)

Sterowanie zewnętrzne; procesy wychowania i nauczania:

o informacje o środowisku, przepisy, komunikaty, filmy, książki i inne; eksperymenty
nad deprywacją sensoryczna dowodzą tego, że ludzie potrzebują informacji z
zewnątrz; mogą one również modyfikować sterowanie wewnętrzne
o istnieją problemy przeciążenia informacjami, selekcjonowania informacji,
ignorowania informacji
o między układami sterowanie (zewnętrznym a wewnętrznym) istnieje
współzależność, ale coraz większego znaczenia nabiera sterowanie zewnętrzne

Procesy orientacji psychicznej (procesy orientacyjne):

Percepcja, myślenie, tworzenie wyobrażeń, przewidywanie; system oczekiwań jako: (a)
zdarzeń niezależnych od działania podmiotu, (b) konsekwencji własnych działań
(subiektywne prawdopodobieństwo), w tym efekt (złudzenie) Monte Carlo (traktowanie
niezależnych od siebie zdarzeń losowych jako zdarzeń zależnych)

Dysonans poznawczy (vs konsonans) – niezgodność między przekonaniami człowieka a

aktualnie docierającymi do niego informacjami, które są sprzeczne z wcześniejszymi i z
tego powodu wywołują stan napięcia (dysonans poznawczy), który motywuje człowieka
do działania redukującego tą niezgodność.
1
 AM = f {Wartości(sub) x Możliwości(sub+obiekt)}

G. A Kelly (1955; 1970) przyjął złożenie, że prototypem ludzkich zachowań jest

zachowanie badawcze. Podstawowy proces psychiczny, według niego, to antycypacja, a
działania ludzi uwarunkowane są przez sposób przewidywania zdarzeń. Założenie to leży
u podstaw szeregu tak zwanych wniosków lub założeń szczegółowych (corollaries = następstwa,
sukcesy)

1. Ludzie przewidują zdarzenia dzięki temu, że konstruują repliki zdarzeń, ich obrazy
lub odzwierciedlenia (założenie konstruowania); replikacje te nazwane zostały
konstruktami osobistymi (personal constructs).

2. Ludzie różnią się posiadanymi konstruktami zdarzeń (założenie różnic

indywidualnych).

3. Każdy człowiek na swój sposób kształtuje procesy antycypacyjne, natomiast jego

system poznawczy zawiera uporządkowane relacje między konstruktami (założenie
organizacji).

4. System poznawczy człowieka składa się ze skończonej liczby dychotomicznych

konstruktów (założenie dychotomii).

5. Spośród dychotomicznych konstruktów ludzie wybierają tę możliwość, która

zapewnia (a co najmniej pozwala domniemać) większą użyteczność całego systemu
poznawczego (założenie wyboru).

6. Konstrukt osobisty nadaje się do przewidywania tylko określonego zakresu zdarzeń

(założenie zakresu zastosowania).

7. System poznawczy zmienia się w miarę, jak ludzie sukcesywnie tworzą kolejne
obrazy zdarzeń (założenie doświadczania).

8. Zmienność w systemie poznawczym jest ograniczona, co wynika z ograniczonej

zdolności konstruktów do akceptowania niezgodności (założenie modulacji).

9. Ludzie mogą używać kolejno wielu konstruktów, które są nieprzystawalne do siebie

(założenie fragmentacji).

10. Jeśli dwie osoby odwołują się do podobnego systemu doświadczeń, to ich
konstrukty i zachowania powinny być podobne (założenie podzielania).

11. Jeśli jedna osoba wpływa na tworzenie systemu poznawczego innej osoby, to tym
samym może powodować występowanie społecznych zachowań u tej drugiej osoby
(założenie uspołecznienia).

2
 Ogólnie, osobowość zostaje wyrażona jako system poznawczy, a najważniejsze jej
funkcje to:

1. Konstruowanie poznawcze – czyli nadawanie sensów znaczeniowych

generowanych na podstawie osobistych doświadczeń;

2. Dostarczanie podstaw do analizy i interpretacji zdarzeń własnych (i innych ludzi) w

nawiązaniu do obieranych celów, kierunków i wyników działania;

3. Programowanie działań – określanie i ustanawianie celów, wraz z doborem strategii

umożliwiających ich osiągnięcie;

4. Sterowanie przebiegiem działania, czyli stosowanie monitorowania i samoregulacji

w odniesieniu do różnych procesów orientacji i regulacji psychicznej, tak aby
człowiek mógł osiągnąć ważne cele.

Jednym z bardziej wartościowych odkryć jest zidentyfikowany przez Juliana Rottera

(1966) w pryzmacie behawioralno-poznawczym - konstrukt osobisty (Locus of control):
„wewnętrzne vs zewnętrzne umiejscowienie kontroli” (I-E), wraz z jednoskalowym
narzędziem zaproponowanym do jego testowania (IE-29).

Poniżej przedstawiono aktualną, czteroskalową korektę (IE-29). Definicje odnoszą się

do „wenątrzsterowności”:

3
Przykład konstruktu poznawczego: Jak Anna, Julia i Xawery rozumieją „Sprawiedliwość”?

Prostym przykładem jest testowanie przestrzeni semantycznej (stosunek osoby do rzeczywistości

uwzględniający aspekt poznawczy i emocyjno-motywacyjny), którą to technikę można
przeprowadzić stosując Dyferencjał Semantyczny, tj. poprzez wskazanie odpowiedzi na
kontinuach par przeciwstawnych przymiotników (dobiera się te przymiotniki, które najczęściej są
używane przez ludzi):

a) odległa --- --- --- --- --- --- -x- bliska

b) czarna --- --- --- --- -x- --- --- biała
c) nieaktualna --- --- --- -x- --- --- --- aktualna
d) cudza --- --- --- --- -x- --- --- nasza
e) obca --- --- --- --- --- -x- --- zrozumiała
f) niemożliwa --- --- --- --- -x- --- --- możliwa
g) iluzoryczna --- --- --- --- -x- --- --- realistyczna

Każda z badanych osób wypełnia swój protokół wstawiając znak „x” w miejscu,
które jej zdaniem najlepiej odzwierciedla jej osobiste rozumienie i odczucie.

Po dokonaniu pomiaru z wykorzystaniem Dyferencjału Semantycznego, można wyniki przedstawić

na diagramie, poddać analizie formalnej, a dalej interpretacji jakościowej, z próbą hipotetycznego
wskazania czy:

1. Rozumienia pojęcia „Sprawiedliwość”; są podobne czy różne?

2. Czyje rozumienie jest bardziej optymistyczne a czyje pesymistyczne?
3. Kto z tego powodu może z większym prawdopodobieństwem doświadczać kryzysu na
płaszczyźnie funkcjonowania społecznego?
4. Kto z kim może przyjaźnić się lub tworzyć koalicję z powodu podobieństwa przekonań?
5. Jaka jest geneza takiego a nie innego ukształtowania się pojęcia „Sprawiedliwość”?
6. Jakie mogą być następstwa wynikające z tak ukształtowanego pojęcia „Sprawiedliwość”?

Bardziej złożonym przykładem: jest wypowiedź lub zdanie wraz z kontekstem sytuacyjnym. W ten
sposób można zrozumieć znaczenie semantyczne wyrażone przez osobę, czyli interpretację
związku między wypowiadanym komunikatem językowym a rzeczywistością (stanem rzeczy), do
której komunikat się odnosi.