PSYCHOLOGIA OGÓLNA: PROCESY POZNAWCZE

MATERIAŁY WY 2018/19

DR JACEK OLSZEWSKI

TEMAT: NARODZINY I ROZWÓJ PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ, JEJ PRZEDMIOT ZAINTERESOWANIA. PODSTAWOWE

PROBLEMY PSYCHOLOGII PROCESÓW POZNAWCZYCH. METODY BADAWCZE PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ. DZIAŁY
PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ.

ROZWÓJ PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

Psychologia poznawcza – zajmuje się badaniem tego, jak ludzie spostrzegają, uczą się, zapamiętują informacje, jak
myślą, jak organizują i przechowują wiedzę oraz jak z niej korzystają
PODZIAŁ PROCESÓW PSYCHICZNYCH
PROCESY POZNAWCZE
Umożliwiają człowiekowi zdobywanie orientacji w otoczeniu i orientacji we własnych procesach psychicznych
Umożliwiają odbiór informacji ze środowiska i ich przekształcanie
BEZPOŚREDNIE PROCESY POZNAWCZE – dostarczają informacji o bodźcach bezpośrednio oddziałujących na narządy
zmysłów; zapewniają orientację w otoczeniu (wrażenia i spostrzeżenia)
POŚREDNIE PROCESY POZNAWCZE – zapewniają pośrednie i uogólnione odzwierciedlanie świata (np. pamięć,
wyobraźnia, myślenie)

NEOBEHAWIORYZM Przedstawiciele: Tolman, Hull.

Przedmiot zainteresowań: zachowanie się człowieka wzbogacone o czynniki wewnętrzne, wiążące bodźce z
reakcjami.
S  O R
Czynniki wewnętrzne (O) modyfikują zależność reakcji od bodźców.
Neobehawioryzm dał początek psychologii poznawczej.

ROZWÓJ PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

I etap 1956
Noam Chomsky - wrodzony mechanizm przyswajania języka - nabywanie języka jest zdeterminowane strukturą
umysłu, a nie wzmacnianiem
George Miller - ograniczenie pamięci krótkotrwałej jako ograniczenie zdolności przetwarzania informacji
Bruner, Goodnow, Austin – strategie tworzenia pojęć (różnice w rozwiązywaniu problemów)
Ulric Neisser - model Pandemonium (symulujący proces spostrzegania)
Herbert Simon - sztuczna inteligencja (mózg przypomina komputer a realizowane programy to procesy poznawcze)
II etap. LATA 80
TRAFNOŚĆ EKOLOGICZNA – stopień w jakim można przyjmować, że wyniki uzyskane w jednych warunkach odnoszą
się do innych (badania w warunkach naturalnych)
PLASTYCZNOŚĆ MÓZGU - rozwój neuropsychologii dzięki nieinwazyjnym metodom badań (procesy poznawcze
działają w sposób równoległy i rozproszony, a nie sekwencyjnie jak komputer) stąd po uszkodzeniu mózgu po
pewnym czasie mózg kompensuje ubytki.
III etap. WSPÓŁCZESNA PSYCHOLOGIA POZNAWCZA
Nie ma jednej ogólnej teorii wyjaśniającej funkcjonowanie procesów poznawczych. Istnieją izolowane mikroteorie
spostrzegania, pamięci, myślenia.
ROZUMIENIE PROCESÓW POZNAWCZYCH
WĄSKIE- procesy przetwarzania informacji – mikroteorie szczegółowych procesów poznawczych
SZEROKIE – powiązanie między procesami poznawczymi i emocjonalnymi w regulacji zachowania (tworzenie
całościowej koncepcji człowieka)
Teoria umysłu Neissera
Umysł ma budowę modułową i działanie każdego modułu opiera się na innych zasadach
1. System bezpośredniej percepcji/działania - tworzy sensoryczne obrazy środowiska (ruch oznacza zmianę i być
może konieczność wykonania odpowiedniej reakcji adaptacyjnej)
2. Percepcja intersubiektywna (społeczna) - odpowiedzialna za spostrzeganie interakcji społecznych i reagowanie na
bodźce społeczne
1
3. System rozpoznawania i reprezentacji - (najwyższy w klasyfikacji)

METODY BADAWCZE

STUDIA PRZYPADKÓW
Zalety: bogate informacje o pojedynczych osobach, zastosowanie do osób nietypowych
Ograniczenia: nie reprezentatywność wyników na populację.

OBSERWACJE NATURALISTYCZNE
Zalety: bogate informacje o środowisku
Ograniczenia: brak kontroli eksperymentalnej, możliwy wpływ obserwatora na zachowanie osoby.

BADANIA PSYCHOBIOLOGICZNE
Zalety: twarde wskaźniki, oddziaływanie przy deficytach poznawczych.
Ograniczenia: mała dostępność dla badaczy, trudność uogólniania na zdrowych.

SYMULACJE KOMPUTEROWE
Zalety: sprawdzanie modeli procesów poznawczych, jednoznaczność wyników, zastosowania praktyczne.
Ograniczenia: odmienność inteligencji człowieka i maszyny.

EKSPERYMENT LABORATORYJNY
Zalety: łatwość badania, reprezentatywność, trafność wniosków.
Ograniczenia: rozbieżność między laboratorium a życiem, mała trafność ekologiczna.

TECHNIKI SAMOOPISOWE
Zalety: introspekcyjny wgląd.
Ograniczenia: zniekształcenia relacji werbalnych, rozbieżność poznanie a odtworzenie, niedostępność procesów poza
świadomością.

Literatura:
 Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: GWP.
 Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
 Sternberg R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.

TEMAT: REPREZENTACJE UMYSŁOWE – DEFINICJE, RODZAJE, KONCEPCJE.

Reprezentacja poznawcza – umysłowy odpowiednik obiektów realnie istniejących, jak też fikcyjnych.
 Obiektem reprezentacji może być przedmiot, osoba, kategoria, relacja.
 Reprezentacje umysłowe ze względu na stopień trwałości:
 Nietrwałe (wyobrażenia, etykiety werbalne, sądy, modele umysłowe) powstają doraźnie np. w celu podjęcia
decyzji lub rozwiązania problemu. Następnie zanikają. Struktury próbne, przetwórcze.
 Trwałe - składają się na struktury wiedzy, powstają i zmieniają się w dłuższym cyklu czasowym.

Psychologia poznawcza bada w jaki sposób ludzie przedstawiają sobie w umyśle składniki obiektywnego świata.
Dwa problemy psychologii poznawczej. Spór o reprezentacje umysłowe:
1. Dzięki jakim strukturom świat jest odzwierciedlany w naszym umyśle, sposób organizacji danych umysłowych.
2. Wyjaśnienie przebiegu procesów przetwarzania informacji (sposób kodowania - język reprezentacji),
Nasze poznawcze reprezentacje świata są niekompletne, wybiórcze i powiązane z wcześniejszym osobistym
doświadczeniem.

Dwa podejścia dotyczące sposobu powstawania reprezentacji umysłowych:

2
1. Realizm – reprezentacje powstają w wyniku bezpośredniego odwzorowania bodźca w umyśle. RU zachowują
sensoryczną formę rzeczy.
2. Konstruktywizm – RU powstają w procesie budowania złożonej konstrukcji umysłowej.
 Proces ten polega na zakodowaniu danych sensorycznych w specjalnym języku (dane zmysłowe zostają
przetłumaczone na dane umysłowe).
 Stanowisko współczesnych psychologów poznawczych: ten sam obiekt może być reprezentowany na wiele
sposobów, w zależności od nastawienia, kontekstu, wcześniejszej wiedzy, nastroju, osobowości.

Rodzaje reprezentacji umysłowych

 Allan Paivio wyróżnia: obrazy umysłowe, słowa (elementy języka), idee (abstrakcje), ślady pamięciowe, sądy,
pojęcia, schematy (skrypty, procedury)
 Eysenck i Keane dodają RU propozycjonalne – w formie zbioru sądów, twierdzeń.

Reprezentacje obrazowe
 Obraz umysłowy- forma poznawczej reprezentacji świata odznaczająca się analogowym charakterem i ścisłą
odpowiedniością reprezentacji w stosunku do obiektu (np. obraz umysłowy konia, domu stanowi
wewnętrzną fotografię tych obiektów w umyśle).
 Wielu badaczy odrzuca takie twierdzenie (umysł generuje wyobrażenie z głębszych struktur wiedzy,
zapisanych także w postaci pojęć).
Krytyka stanowiska obrazowego
 Np. badanie osób niewidomych od urodzenia (nie dysponują obrazowymi reprezentacjami poznawczymi),
które w poznawaniu świata korzystają m.in. ze zmysłu dotyku.
 Nietrwałe RU mają charakter nie tyle obrazowy, co sensoryczny. Obrazy umysłowe to tylko jeden z kilku
rodzajów reprezentacji. Istnieją także wyobrażenia np. dotykowe.

Reprezentacje werbalne
 System werbalny – umożliwia kodowanie informacji w postaci symboli językowych. Są to słowa języka
naturalnego, mogą to być symbole matematyczne lub język programowania komputerowego.
 Reprezentacje werbalne to logogeny,
 Z reprezentacji werbalnych człowiek korzysta, gdy informacje mają charakter werbalny oraz gdy dysponuje
wysokim poziomem kompetencji językowej.

Teoria podwójnego kodowania

 Wg Paivio człowiek reprezentuje rzeczywistość w dwóch systemach: niewerbalnym (sensorycznym) i
werbalnym (językowym).
 Inaczej reprezentuje się dane wizualne, a inaczej słowne.
 Niewerbalne reprezentacje umysłowe to imageny dane zmysłowe mogą być kodowane w jednym z pięciu
podsystemów systemu niewerbalnego (obrazy umysłowe, dźwięki, odczucia dotykowe, smakowe,
zapachowe).
 W tworzeniu imagenów uczestniczy głównie wzrok.
 Pojęcia abstrakcyjne nie mają sensorycznej reprezentacji (np. zaleta, kontekst)
 Reprezentacje werbalne to logogeny, mają symboliczny charakter

Kod reprezentacji umysłowych eklektyzm

 Stanowisko eklektyczne dopuszcza możliwość istnienia wielu form kodowania świata w umyśle.
 Należy odrzucić skrajne teorie reprezentacji umysłowych.
 Każdy człowiek dysponuje różnymi reprezentacjami umysłowymi tych samych obiektów.
 Ten sam przedmiot, osoba, sytuacja mogą być przedstawione w postaci obrazu, etykiet werbalnych lub
twierdzeń.
 W zależności od rodzaju stymulacji, kontekstu, fazy rozwiązywania problemu człowiek tworzy formę
reprezentacji obrazową, werbalną lub propozycjonalną (sądy, twierdzenia).

TEMAT: TEORIE POZNAWCZE W PSYCHOLOGII.

Teorie poznawcze w psychologii.

3
Cechy wspólne teorii poznawczych
1. Teorie poznawcze powstały jako reakcja na niedostatki teorii uczenia się, behawioryzmu. Złożone bodźce, głownie
społeczne mogą być różnie rozumiane. Formy zachowania zależą nie od energii bodźca, ale od jego interpretacji.
Cechą wspólną teorii poznawczych jest koncentrowanie się na kognitywnym odzwierciedlaniu bodźców społecznych
(np. relacje w grupie społecznej, klasie szkolnej, grupie młodzieżowej, pracowniczej).
2. Ujmują problematykę raczej w aspekcie formalnym niż treściowym. Różne aspekty funkcjonowania umysłu można
analizować formalnie (takie cechy formalne, jak: dysonans poznawczy, asymilacja, kontrast, abstrakcyjność,
konkretność, otwartość struktur poznawczych.
3. Eksponuje się w nich konsekwencje pozapoznawcze procesów kognitywnych (aspekty motywacyjne, zachowania
ludzi, np. teoria dysonansu poznawczego, dysonansu postdecyzyjnego).
4. Dynamiczność. Uwzględnia się wzajemne oddziaływania różnych procesów poznawczych (ujmowanie oddziaływań
w kategoriach niestabilności, konfliktu).
5. Nie stanowią jednolitego systemu teoretycznego (jak psychoanaliza, czy behawioryzm). Różni badacze pokazują
specyficzny aspekt funkcjonowania poznawczego psychiki ludzkiej.

Teoria konstruktów personalnych G. A. Kelly’ego

• Każdy człowiek funkcjonuje jak naukowiec. Pragnie przewidywać i wyjaśniać otaczający go świat - szczególnie
świat międzyludzki (człowiek motywowany jest trafnym przewidywaniem zdarzeń).
Konstrukt - sposób spostrzegania, konstruowania czy interpretowania rzeczywistości. Służy do uporządkowań
jednowymiarowych - pozwala dostrzec podobieństwo i kontrast, służy wyróżnianiu jednej klasy obiektów z reszty
pozostałych.
• Można rozumieć je jako schematy - porcje wiedzy, które sterują przetwarzaniem informacji
• Człowieka można opisać w kategoriach konstruktów, ich zorganizowania w jeden system oraz
funkcjonowania tego systemu.
• Konstrukty są sposobem widzenia (interpretowania) rzeczy, zdarzeń jako podobnych pod pewnymi
względami i niepodobnych pod innymi.
• Patrząc na świat przez pryzmat konstruktów człowiek przewiduje zdarzenia. System konstruktów
ukierunkowuje zachowania.
• Postulat podstawowy: procesy osobnicze są psychologicznie ukierunkowywane pod wpływem tego, jak
człowiek przewiduje zdarzenia.
• Antycypacja wynika z przewidywania przyszłych zdarzeń i określa kierunek dążeń człowieka.
• Różnice indywidualne antycypacji zależą od konstruktów personalnych.
• Kelly opierając się na teorii konstruktów personalnych opracował Reptest (Role Cocntruct Repertory Test).
• Reptest – technika badania człowieka, eksponująca wiodącą rolę systemu konstruktów wobec konstruktów
pojedynczych.

Teorie atrybucji
• Atrybucja - postrzeganie przyczyn zachowania
• Teorie atrybucji – teorie naiwnego wnioskowania o przyczynach zdarzeń i przyczynach zachowań ludzi (także
własnych).
Teoria Harolda H. Kelleya – wyjaśnia proces przypisywania przyczyn zachowaniu lub zdarzeniom.
Dwie grupy sytuacji:
• 1.Dotyczące zdarzeń, które są powtarzalne
• 2.Dotyczące zdarzeń jednorazowych

• Zachowanie może być spowodowane:

• cechami wykonawcy (zachowanie jest powtarzalne - spójne),
• cechami okoliczności (specyfika danej sytuacji).
• Żeby wyciągnąć wiarygodny wniosek przyczynowy, należy zestawić ze sobą wartości wszystkich informacji.
Podstawowy błąd atrybucji
Atrybucje dyspozycyjne a atrybucje sytuacyjne
• Przecenianie roli czynników osobowych (postawy, potrzeby, zdolności, wartości) i niedocenianie czynników
sytuacyjnych jako determinujących zachowanie.
• Asymetria atrybucyjna aktor – obserwator
- Ludzie (aktorzy) częściej wyjaśniają swoje zachowania cechami sytuacji niż cechami własnej osobowości,
4
 • - Ludzie (obserwatorzy) częściej wyjaśniają cudze zachowania cechami osobowości wykonawców niż cechami
sytuacji.

Odmiana podstawowego błędu atrybucji efekt halo (efekt aureoli)

• tendencja do automatycznego, pozytywnego (efekt Pollyanny, anielski efekt halo) lub negatywnego
(szatański efekt halo), przypisywania cech osobowości na podstawie pozytywnego lub negatywnego
wrażenia.
• Polega na tym, że przypisanie jednej ważnej pozytywnej lub negatywnej właściwości wpływa na skłonność do
przypisywania innych, niezaobserwowanych właściwości, które są zgodne ze znakiem emocjonalnym
pierwszego przypisanego atrybutu.
• Istotą efektu halo jest przypisanie komuś (atrybucja) ważnej pozytywnej lub negatywnej cechy wewnętrznej.
Przypisanie cechy nieważnej nie musi wywołać efektu halo.

Teoria dysonansu poznawczego L. Festingera

• Teoria opiera się na założeniu, że ludzie dążą do zgodności między różnymi przekonaniami o tej samej
sprawie i spójności między swoimi poglądami a postępowaniem.
• Dysonans powstaje, gdy wskutek odebrania nowej informacji, myślenia lub własnego postępowania pojawi
się psychologiczna sprzeczność.
• Dwa przekonania wywołują dysonans poznawczy, jeżeli z jednego z nich wynika psychologiczne zaprzeczenie
drugiego.
• Psychologiczna sprzeczność nie musi oznaczać sprzeczności logicznej, jest to sytuacja, kiedy człowiek ma na
temat tej samej sprawy przekonania, które prowadzą do wzajemnie sprzecznych ocen i działań.
Pojęcie dysonansu poznawczego odnosi się do stanu napięcia, które człowiek odczuwa i stara się zredukować:
• kiedy dwa (lub więcej niż dwa) przekonania o rzeczywistości (jednostki, elementy poznawcze: myśli, sądy) są
niespójne lub sprzeczne
• kiedy występuje rozbieżność między postawą a zachowaniem - działania lub myśli, które zagrażają
samoocenie (angażuję się w działanie, które jest sprzeczne z koncepcją siebie) np. akwizytorzy.
• Ludzie zaczynają wierzyć we własne kłamstwo tylko wtedy, gdy otrzymują małą lub nie otrzymują żadnej
nagrody za okłamanie innych.
Przykłady informacji wywołujących napięcie dysonansowe: poznawcze, praktyczne, nie potwierdzające oczekiwań.
Dysonans poznawczy – nieprzyjemny stan emocjonalny o własnościach popędu
• powoduje ogólną mobilizację organizmu (przypomina głód czy pragnienie)
• motywuje do jego usunięcia i unikania zawczasu.
Dysonans jest tym silniejszy, im większa jest wywołująca go niezgodność,
• im ważniejszej dla człowieka sprawy ona dotyczy
• i im silniej sprzeczne przekonania powiązane są z innymi przekonaniami człowieka.
Dysonans działa jako kara.
• Ludzie odczuwający dysonans poznawczy starają się go usunąć lub zmniejszyć i osiągnąć harmonijność
poglądów.
• Starają się unikać sytuacji i informacji, które mogłyby powodować powstanie lub zwiększenie dysonansu.

Teoria abstrakcyjności – konkretności poznawczej Harveya, Hunta, Schrödera

• Abstrakcyjność - konkretność, oddaje stopień zależności człowieka od sytuacji stymulacyjnej. Im bardziej
zależny tym większa konkretność poznawcza, im mniej tym większa abstrakcyjność - wieloaspektowa
interpretacja działającego bodźca.
Konkretność
• Dysonans powoduje:
1. silniejsze pobudzenie emocjonalne i bardziej irracjonalne zachowanie;
2. nietolerancyjność na wieloznaczność stymulacji - skłonność do szybkiego przyjmowania stereotypowej
interpretacji faktów i zdarzeń o niejednoznacznej wymowie, uwzględnianie niemal jedynie właściwości fizycznych
bodźców.
Abstrakcyjność
1. Podwyższona efektywność działania w sytuacjach złożonych: zapamiętywanie większej ilości potrzebnych
informacji, wyciąganie bardziej trafnych i zasadniczych wniosków.
2. Percepcja społeczna:
5
 • nie tworzą UTO ale adekwatne obrazy innych osób
• duża empatia emocjonalna
• lepsza predyspozycja do pełnia ról społecznych
• mniejsza agresywność i duża umiejętność wynajdywania różnych środków oddziaływania na ludzi
• niezależność w myśleniu i działaniu.

Teoria asymilacji i kontrastu M. Scherifa i C. Hovlanda

Efekt asymilacji polega na przesunięciu oceny w kierunku informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst podwyższa
ocenę, albo ujemny kontekst obniża ocenę.
• gdy ocena średniego ucznia rośnie wskutek tego, że jest on oceniany w tym samym czasie, jak inni dobrzy
uczniowie
• albo spada, kiedy jest oceniany równocześnie z innymi, złymi uczniami.
Efekt kontrastu polega na odsunięciu oceny od informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst obniża ocenę, albo
ujemny kontekst podwyższa ocenę.
• ocena średniego ucznia rośnie na tle współocenianych z nim bardzo złych uczniów,
• albo spada na tle równocześnie ocenianych bardzo dobrych uczniów.
• Warunkiem koniecznym zarówno asymilacji, jak i kontrastu jest jakiś stopień wieloznaczności ocenianego
obiektu.
• Natomiast o tym, czy kontekst doprowadzi do asymilacji, czy też do kontrastu, decyduje włączanie-
wyłączanie informacji kontekstowej w umysłową reprezentację ocenianego obiektu.
• Ta sama informacja kontekstowa może spowodować efekt asymilacji, jeżeli zostanie włączona w
reprezentację (umysłowy obraz) ocenianego obiektu, bądź też efekt kontrastu, jeżeli powoduje wyłączenie
części reprezentacji ocenianego obiektu, albo staje się kryterium oceny.

Literatura:
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rosińska Z., Matusewicz Cz. (1987). Kierunki współczesnej psychologii, ich geneza i rozwój. Warszawa: PWN.
Sternberg R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP.
Strelau J. (2000)(red.). Psychologia, t.3. Gdańsk: GWP.
Aronson E. (1997). Człowiek istota społeczna. Warszawa: PWN.
Zimbardo P. G., Ruch F. L. (1994). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.

Temat: Świadomość – czym jest? Teorie nieświadomości.

DEFINICJE ŚWIADOMOŚCI
• Stan, w którym człowiek zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych (własne procesy myślowe) oraz zjawisk
zachodzących w środowisku zewnętrznym
• Złożone zjawisko oceniania otoczenia, a następnie filtrowania tych informacji przez umysł z
przeświadczeniem, że się to czyni.
• Umysłowa rzeczywistość stworzona w celu przystosowania do świata.
• Zwykły stan czuwania.
• Związek świadomości z procesami umysłowymi
• Narzędzia do badania świadomości (np. neuroobrazowanie)
• Świadomość pozwala kontrolować interakcje z otoczeniem, wiązać doświadczenia przeszłe i obecne
(poczucie ciągłości doświadczenia) oraz kontrolować i planować przyszłe działania.

Co daje świadomość - Funkcje świadomości:

1. Ograniczanie.
2. Łączenie.
3. Manipulacja.
Poziomy świadomości
• Mózg działa jednocześnie na wielu poziomach (świadomych i nieświadomych).
• Modele umysłów: świadomego i nieświadomego
• Świadomość, przedświadomość, nieświadomość
6
Przedświadomość
• Krytyka poglądów Freuda przez współczesnych psychologów poznawczych
• Przedświadomość – magazyn, którego umysł używa do przechowywania informacji znajdujących się w
danym momencie poza świadomością, ale dostępnych dla niej (np. nr telefonu, adres itp.).
• Magazyn, w którym odbywa się nieustanna rotacja materiału (najłatwiejszy dostęp uzyskuje się do informacji
ostatnio używanych lub odznaczających się silnym ładunkiem emocjonalnym).
• Przedświadomość – wspomnienia dotyczące zdarzeń (np. data ostatnich Świąt Wielkanocnych) lub faktów
(stolice państw Unii Europejskiej), które nie są ciągle uświadamiane, ale w przeszłości były przedmiotem
koncentracji uwagi.
• Przeświadomość odpowiada pamięci długotrwałej.
• Przetwarzanie przedświadome jest równoległe (nie sekwencyjne, jak świadomości – to jest jej ograniczenie)
• Możliwe jest wydobywanie informacji z wielu miejsc jednocześnie.
• Świadomość zawiera tylko niewielką liczbę informacji, którymi człowiek świadomie manipuluje.
• Można aktywnie przetwarzać informacje na poziomie przedświadomym, nie mając świadomości, że tego
dokonujemy.
• Percepcja podprogowa – rodzaj przedświadomowego przetwarzania, w którym ludzie są zdolni do
wykrywania informacji bez uświadomienia sobie, że tego dokonują.
• W latach 50-tych uważano, że wpływ percepcji podprogowej jest silny. Zakazano reklam z bodźcami
podprogowymi. Nowsze badania kwestionują wpływ percepcji podprogowej.
• Obecnie psychologów poznawczych percepcja podprogowa interesuje bardziej jako przykład torowania.
• Torowanie – proces za pomocą którego wstępne bodźce aktywizują ścieżki umysłowe, co podwyższa
zdolność przetwarzania kolejnych bodźców związanych z bodźcem torującym.
• Torowanie zachodzi także wtedy, gdy bodziec torujący ma zbyt słabą intensywność (tło pełne szumów) lub
jest prezentowany zbyt krótko, aby został zarejestrowany w świadomości (badania Anthonego Marcela - lata
80-te).
• Zjawisko końca języka – doświadczenie angażujące przedświadomy poziom świadomości, kiedy człowiek
próbuje przypomnieć sobie coś, o czym wie, że jest przechowywane w pamięci, ale czego nie potrafi
odnaleźć.
Badania.
1. Badanym czytano wiele informacji encyklopedycznych, a następnie proszono o wskazanie słów mających
określone znaczenie.
2. Percepcja podprogowa u osób cierpiących na lezje w obszarach kory wzrokowej.

• Niektóre informacje przedświadome nawet jeśli nie są w pełni osiągalne do świadomego myślenia, mogą być
dostępne procesom uwagi.
• Niektóre funkcje poznawcze mogą przebiegać poza świadomością (odczuwanie, spostrzeganie, reagowanie
na niektóre bodźce: wzrokowe, słuchowe).
• Nieświadomość
• Według współczesnych psychologów obejmuje wszystkie niedostępne procesy umysłowe.
• Brak wszelkiej świadomości, w przypadku osoby, która zemdlała, znajduje się w śpiączce lub pod wpływem
znieczulenia ogólnego.
• Nieświadomość to szeroki termin, obejmuje przedświadomą pamięć, aktywność mózgu kontrolującą
podstawowe funkcje organizmu i subtelne procesy, które mogą wywoływać lęk, depresję.
• Według Freuda to część umysłu obejmująca emocjonalne wspomnienia, potrzeby, uczucia, których
uświadomienie sobie byłoby zagrażające.
Cykle w świadomości na co dzień: marzenia na jawie, sen, marzenia senne.
Marzenia na jawie – powszechna odmiana stanu świadomości, kiedy uwaga kieruje się ku wspomnieniom,
oczekiwaniom, pragnieniom lub fantazjom, przestając koncentrować się na bieżącej sytuacji.
• Występują automatycznie w sytuacjach, gdy zewnętrzna stymulacja nie nakłada na człowieka żadnych
zewnętrznych wymagań.
Marzenia senne (rola marzeń sennych)
• Teoria marzeń sennych Freuda.
Treści snu: jawna i ukryta (symboliczne znaczenie obiektów).

7
Marzenia senne jako przypadkowa aktywność mózgu – teoria aktywacji-syntezy: marzenia senne maj początek w
losowej aktywności elektrycznej z pnia mózgu. Sny to próba mózgu nadania sensu tej chaotycznej aktywności.
• Marzenia senne jako źródło twórczych wglądów pisarzy, kompozytorów, naukowców.
RODZAJE SNU
• Sen z szybkimi ruchami gałek ocznych REM, sen paradoksalny z marzeniami sennymi
• Sen z brakiem ruchów gałek ocznych NonREM, sen głęboki
ZABURZENIA SNU
1. Dyssomnie: bezsenność, hipersomnia, zaburzenia rytmu snu i czuwania.
2. Parasomnie – niepożądane zjawiska okresowo występujące podczas snu, nieprawidłowe krótkotrwałe zdarzenia.
Należą tu: somnambulizm, lęki nocne i koszmary senne. W dzieciństwie zazwyczaj są zjawiskiem rozwojowym.
3. Zaburzenia snu wtórne - do chorób psychicznych i somatycznych. Zaburzenia snu mogą stanowić część obrazu
klinicznego tych zaburzeń.
Wynikające z:
- zaburzeń i chorób psychicznych (np. depresja, schizofrenia, PTSD, uzależnienia, zaburzenia lękowe),
- chorób somatycznych (np. zaburzenia krążenia, trawienia, dolegliwości bólowe),
- chorób neurologicznych.
NARKOLEPSJA
Inne formy świadomości
Zmieniony stan świadomości, gdy aspekty normalnej świadomości zostają zmodyfikowane za pomocą oddziaływań
umysłowych, behawioralnych lub chemicznych.
• Hipnoza
• Medytacja
• Stany spowodowane działaniem środków psychoaktywnych
• Stany świadomości w znieczuleniu po anestetykach

Hipnoza – stan świadomości wywołany przez hipnotyzera, odznaczający sie zwiększoną podatnością na sugestię,
głębokim odprężeniem i silną koncentracją uwagi.
• Badania nad kreowaniem fałszywych wspomnień poddają w wątpliwość odzyskane wspomnienia pod
wpływem hipnozy.
• Podatność na hipnozę zależy do wieku dorośli – 10-15%, dzieci 85%
• Badania studentów (ponad 500) osób niska podatność 40%, średnia ponad 30%, wysoka ok. 20% i bardzo
wysoka kilka %.
• Mesmer
• Hipnoza kreuje głębokie odgórne zmiany w mózgu.
• Zaburzenia dysocjacyjne (osobowość wieloraka)
Medytacja – stan świadomości wywołany za pomocą koncentracji na monotonnych zachowaniach, przyjmowania
pewnych pozycji ciała i ograniczania dopływu bodźców zewnętrznych.
• Cel: poszerzenie samowiedzy, osiągnięcie dobrostanu i rozwój duchowy.
Stany spowodowane działaniem środków psychoaktywnych – środki psychoaktywne zmieniają chemię mózgu i
prowadzą do uzależnienia fizycznego i psychicznego.
Stany świadomości w znieczuleniu po anestetykach (substancjach tłumiących świadomość i odczuwanie bólu.)
Anestezja nie obejmuje stadiów snu, ale zawiera cechy przypominające sen: ospałość, nieświadomość, bezruch,
amnezja.

RODZAJE PSYCHOAKTYWNYCH SUBSTANCJI UZALEŻNIAJĄCYCH

ZABURZENIA ŚWIADOMOŚCI
Ilościowe (są wynikiem niewystarczającej aktywacji UN): senność patologiczna, sen głęboki (półśpiączka), śpiączka
Jakościowe (w przypadku uszkodzenia OUN, zespołów psychotycznych): Zespół majaczeniowy (delirium), Zespół
pomroczny (zamroczeniowy), Zespół splątaniowy .

Literatura:
Sternberg R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP.
Zimbardo P. G., Johnson R. L., McCann V. (2010). Psychologia. Struktura i funkcje świadomości. Warszawa: PWN.
Zimbardo P. G., Ruch F. L. (1994). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.
8
TEMAT: PROCESY SPOSTRZEGANIA.

Spostrzeganie – proces tworzenia reprezentacji przedmiotu na podstawie informacji otrzymanych z narządów

zmysłowych (czasami także informacji zawartych w pamięci)
Rodzaje bodźców:
Bodziec dystalny – bodziec działający z pewnej odległości, bodziec poza organizmem oddziałujący na narządy
zmysłowe
Bodziec proksymalny – bodziec pojawiający się w bezpośrednim kontakcie bodźca dystalnego z narządem
zmysłowym
BEZPOŚREDNIE PROCESY POZNAWCZE
WRAŻENIE - to prosty, bezpośredni proces poznawczy, powstaje pod wpływem oddziaływania elementarnych
bodźców na receptory jednego rodzaju (np. wzroku, słuchu, dotyku)
Polega na odzwierciedlaniu pojedynczych cech bodźca, takich jak: barwa, kształt, twardość, szorstkość.
SPOSTRZEŻENIE – to bardziej złożony proces poznawczy, polega na odzwierciedlaniu złożonych bodźców
(przedmiotów, zjawisk) oddziałujących na narządy zmysłów
W spostrzeżeniach obiekty są odzwierciedlane jako całość
Człowiek odbiera złożone spostrzeżenia
KLASYFIKACJA WRAŻEN
(wg Ch. Sheringtona, ze względu na rodzaj receptorów, za pomocą których odbierane są bodźce)
Rodzaje wrażeń
Eksteroreceptory - odbierają bodźce z zewnątrz:
Telereceptory – z pewnej odległości
Kontaktoreceptory – przy bezpośrednim zetknięciu z przedmiotem.
Interoreceptory – dostarczają informacji o tym, co dzieje się wewnątrz organizmu:
Proprioreceptory – orientują w zmianie położenia ciała i ruchach
Wisceroreceptory – dostarczają informacji o tym, co dzieje w narządach wewnętrznych;
dzielą się na: trawienne, oddechowe, krążeniowe, wydzielnicze, seksualne.
WRAŻENIA WZROKOWE
Bodźcami wywołującymi wrażenia wzrokowe są promienie świetlne.
Barwy chromatyczne i achromatyczne
TEORIE WIDZENIA BARW
TEORIA TRZECH SKŁADNIKÓW – Th. Young, H. von Helmholtz
Zaburzenia w widzeniu barw
WRAŻENIA SŁUCHOWE
Bodźcami dla wrażeń słuchowych są fale dźwiękowe.
Ucho ludzkie jat wrażliwe na drgania fal dźwiękowych w granicach 16–20 tys. Hz; najlepiej rozróżnia dźwięki od 155-
2200 Hz (dźwięki mowy ludzkiej)
Cechy dźwięku:
1.Częstotliwość (wysokość).
2.Siła – intensywność.
Pomiar siły dźwięku w dB
3.Barwa – wyznacza kształt fali drgań.
TEORIE SŁYSZENIA
Teoria rezonansowa Helmholtza
Teoria wędrującej fali Bekesy

Inne rodzaje wrażeń

Węchowe, smakowe, dotykowe, ciepła i zimna, organiczne, równowagi, mięśniowo-ruchowe.

Wrażenia węchowe: odzwierciedlają chemiczne własności ciał lotnych

Narządy odbiorcze: komórki węchowe u nasady nosa
Substancje lotne dostarczają wrażeń zapachu wchodząc w reakcje chemiczne z błoną receptora węchowego

9
Wrażenia smakowe: odzwierciedlają chemiczne własności ciał
Cząstki ciał rozpuszczone w ślinie dostają się do brodawek smakowych

Wrażenia dotykowe: odbierane przez bezpośredni kontakt z przedmiotami

Receptory wrażeń dotykowych znajdują się na skórze, są rozmieszczone w różnych częściach ciała

Wrażenia organiczne (ustrojowe): Odbierane z narządów wewnętrznych.

Powstają gdy w czynnościach narządów zachodzą zmiany

Wrażenia równowagi (statyczne): odzwierciedlają położenie ciała w przestrzeni

Wrażenia mięśniowo-ruchowe (kinestetyczne): odzwierciedlają zmianę położenia i wykonywanie czynności

ruchowych. Są umieszczone w tkance mięśniowej, ścięgnach, wiązadłach i stawach. Regulują także ruchy narządów
mowy i wzroku

Fazy procesu spostrzegania:

1. Rejestracja sensoryczna – zmian bodźca zewnętrznego w impuls nerwowy (detektory cech)
2. Faza oceny emocjonalnej – w tej fazie następuje pierwotna ocena emocjonalna (obrona percepcyjna)
3. Faza rozpoznania treści bodźca – określenie kategorii, do której należy bodziec (efekt wielkości zbioru)
4. Faza oceny znaczenia metaforycznego – dostrzeganie innego sensu odbieranych bodźców

Struktura spostrzeżeń
Asocjacjonizm (atomizm):
- prymat części nad całością
- wrażenia są pierwotne, a spostrzeżenia wtórne,
- łączenie wrażeń w spostrzeżenia następuje na podstawie praw kojarzenia,
- wszystkie części w polu percepcyjnym są jednakowo ważne.
Strukturalizm (psychologia postaci):
- prymat całości nad częściami,
- spostrzeżenia są pierwotne (wrażenia można poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeżeń),
- wyodrębnieni całości następuje na podstawie zasad Wertheimera (łączenie elementów w całości: bliskość,
podobieństwo), zasady te mają charakter wrodzony,
- w polu percepcyjnym można wyodrębnić figurę (część ważniejsza) oraz tło (część mniej ważna).

RODZAJE SPOSTRZEŻEŃ

Ze względu na rodzaj narządów zmysłowych: monosensoryczne, polisensoryczne

Ze względu na rodzaj odzwierciedlanych zjawisk

Ze względu na poziom organizacji spostrzegania:

- poziom sensoryczno-motoryczny (czuciowo-ruchowy),
- poziom semantyczno-operacyjny (znaczeniowo- czynnościowy)

ORGANIZACJA SPOSTRZEGANIA
Organizacja spostrzegania ma charakter zarówno:
- Automatyczny (zależy od wrodzonych czynników, np. struktury narządów zmysłowych i ośrodków mózgu.
- Nabyty (zależy od dotychczasowych doświadczeń – apercepcja)
Figura i tło: zdolność różnicowania bodźców na figurę i tło.
ORGANIZACJA SPOSTRZEGANIA – STRUKTURALIZACJA BODŹCÓW
STAŁOŚĆ SPOSTRZEŻEŃ: istota. Stałość: wielkości, kształtu, jasności (barwy)

Mechanizmy konfrontacji danych sensorycznych i pamięciowych

Gotowość percepcyjna – łatwość wykorzystywania określonej kategorii pamięciowej do danego materiału
percepcyjnego
10
Zależy od czynników:
zewnętrznych: np. torowanie
wewnętrznych: np. monopol, czyli liczba kategorii wykorzystywanych przez daną osobę. Im mniejsza liczba kategorii,
tym monopol silniejszy
Obronność percepcyjna – obniżenie gotowości percepcyjnej. Obniżenie progu rozpoznawania materiału
zagrażającego człowiekowi. Eksperymenty np. rozpoznawanie słów nieprzyzwoitych, także przy ekspozycji
podprogowej.
Subcepcja

Cykl percepcyjny Neissera

Schemat pamięciowy -> (kieruje) -> eksploracja -> (dostarcza danych) -> dostępna informacja w otoczeniu ->
(modyfikuje) -> schemat pamięciowy (powrót do schematu pamięciowego)

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA CZYNNOŚĆ SPOSTRZEGANIA

Właściwości samych bodźców – uwagę przyciągają bodźce silne, nieoczekiwane, kontrastujące z tłem, znajdujące się
w ruchu
Nastawienie – na podstawie wcześniejszych doświadczeń (apercepcja)
Wiedza i zainteresowania
Motywacja
Potrzeby i emocje – np. spostrzeganie życzeniowe, głównie w sytuacjach wieloznacznych; tendencja do odmiennego
spostrzegania sytuacji stanowiących zagrożenie lub społeczne tabu
Percepcja podprogowa i podprogowa perswazja?

ZŁUDZENIA ZMYSŁOWE - polegają na nieadekwatnym odzwierciedlaniu spostrzeganych przedmiotów.

Złudzenia geometryczne (kierunkowe, wielkości) – polegają na fałszywej ocenie wielkości i kierunków
przestrzennych.
Złudzenia ruchu – wykorzystywane w kinematografii, reklamie.
Złudzenia patologiczne – agnozje, halucynacje.

SPOSTRZEGANIE POZAZMYSŁOWE ESP

Literatura:
 Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: GWP.
 Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
 Sternberg R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
 Strelau J. (2006)(red.). Psychologia, t.2. Gdańsk: GWP.
 Zimbardo P. G., Ruch F. L. (1994). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.

TEMAT: PAMIĘĆ I JEJ MODELE.

Pamięć – właściwość psychiczna polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegłego doświadczenia oraz

wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach.
Rola pamięci
 Umożliwia kształtowanie się doświadczenia, nabywanie wiedzy o świecie, umiejętności i sprawności.
 Zapewnia poczucie ciągłości rozwoju i biegu życia.
Pamięć jako zdolność i pamięć jako proces
 Pamięć jako zdolność – zbiór środków, za pomocą których sięgamy do przeszłych doświadczeń, dzięki czemu
możemy wykorzystać te informacje obecnie.
 Pamięć jako proces – proces psychiczny, zachodzący w czasie, złożony z faz, pojawiających się w takiej samej
kolejności (Sternberg, 2001)
 Porównanie ujęć pamięci jako zdolności i jako procesu

11
FAZY PROCESÓW PAMIĘCIOWYCH:
 Zapamiętywanie – gromadzenie doświadczenia (spostrzeżeń, faktów, wiadomości, umiejętności); z. może
być dowolne i mimowolne
 Przechowywanie – przetrzymywanie zgromadzonych informacji i doświadczeń tak, aby w razie potrzeby
mogły być wykorzystane
 Przypominanie – aktualizowanie czegoś, co zostało kiedyś zapamiętane;
Formy aktualizacji doświadczeń: rozpoznanie, przypomnienie, reprodukcja
Koncepcja faz pamięci Tulvinga:
 Spostrzeganie
 Kodowanie postrzegania
 Przechowywanie śladu kodowanego
 Rekodowanie – modyfikacja zawartości pamięci przez informacje później docierające
 Przechowywanie śladu rekodowanego
 Poszukiwanie informacji w pamięci (wydobywanie)
 Decyzja (wybór informacji, która jest zawarta w śladzie rekodowanym i odpowiada podanym wskazówkom
dla procesu wydobycia)
 Decyzja o zachowaniu – czy ujawnić zawartość swojej pamięci w zachowaniu
 Zachowanie

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ZAPAMIĘTYWANIE

 Związek z działaniem
 Nastawienie
 Motywacja do uczenia się, zainteresowanie materiałem
 Koncentracja uwagi
 Emocje
 Przekonania, poglądy, postawy
 Informacje o wynikach uczenia się (m.in. o popełnianych błędach, o coraz lepszych wynikach)
 Organizacja materiału pamięciowego (celowe powtarzanie tekstu, odpowiednie rozłożenie powtórzeń w
czasie, przerwy na wypoczynek)

CECHY PAMIĘCI
 Trwałość
 Szybkość zapamiętywania
 Gotowość – zdolność do szybkiego odtwarzania doświadczenia
 Wierność – dokładność odtwarzania zapamiętanych treści
 Zakres (pojemność)

Rodzaje procesów pamięciowych ze względu na różne kryteria

 Czas przechowywania: pamięć ultrakrótkotrwała (ikoniczna, echoniczna), krótkotrwała i trwała
 Ze względu na format przechowywania: epizodyczna i semantyczna
 Ze względu na formy przechowywania i mechanizmy wydobycia: deklaratywna, niedaklaratywna
 Ze względu na kryterium mechanizmów wydobycia: jawna i ukryta
Ze względu na format przechowywania
 Epizodyczna – dotyczy epizodów, zdarzeń mających lokalizację w czasie i przestrzeni. Odnoszą się one do
osobistej przeszłości
 Semantyczna – dotyczy rozumienia faktów, zjawisk, pojęć. Informacje odnoszą się do świata.

Ze względu na formy przechowywania i mechanizmy wydobycia

 Deklaratywna –informacje są przechowywane w postaci abstrakcyjnych lub konkretnych reprezentacji,
które angażują język. Informacje można odtwarzać także w innych sytuacjach niż te, w których zostały
przyswojone
 Niedeklaratywna – doświadczenia są przechowywane w postaci nawyków (S-R). Ujawniają się w takim
kontekście, w jakim zostały przyswojone.

Ze względu na kryterium mechanizmów wydobycia

12
  Pamięć jawna – wymaga pełnego ujawnienia zawartości pamięci. Wydobywanie informacji z pamięci może
być odpowiadaniem na pytania wymagające użycia wiedzy szkolnej
 Pamięć ukryta – ujawnia się podczas wykonywania zadań wymagających użycia informacji lub umiejętności

 INNE RODZAJE PAMIĘCI OSOBNICZEJ

 TYPY PAMIĘCI Wyodrębniane ze względu na rodzaj analizatorów zaangażowanych w zapamiętywanie
Pamięć: Wzrokowa, Słuchowa, Dotykowa i ruchowa, Smakowa, Węchowa, Typy mieszane

POLEPSZANIE PAMIĘCI: systemy mnemoniki

 System wzrokowo-symboliczny (system umiejscawiania)
 System wzrokowo-literowy

 Zjawisko pamięci tunelowej – w sytuacji traumatycznej pole widzenia zawęża się do bodźców zagrażających
zdrowiu, czy życiu (Christianson, 1999, za: Maruszewski, 2001)

ZABURZENIA PAMIĘCI
Niedoczynność pamięci, niepamięć (amnezja), nadczynność pamięci, zafałszowanie pamięci (paramnezja), obejmuje:
konfabulacje, złudzenia i omamy pamięciowe.

Literatura:
 Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: GWP.
 Strelau J. (2006)(red.). Psychologia, t.2. Gdańsk: GWP.

TEMAT: MYŚLENIE I OPERACJE UMYSŁOWE

DEFINICJA MYŚLENIA
Czynność umysłowa, będąca łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzane są
informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach
Czynność poznawcza, dzięki której człowiek dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości
STRUKTURA CZYNNOŚCI MYŚLENIA
Elementarne składniki czynności myślenia:
1. Materiał myślenia – informacje o świecie, które są przetwarzane w myśleniu.
2. Operacje – elementarne przekształcenia umysłowe, za pomocą których jest przetwarzany materiał myślenia.
3. Reguły – metody, taktyki, strategie, to co wpływa na uporządkowanie kolejnych operacji.
Np. w zadaniu arytmetycznym:
Materiał – liczby;
Operacje – dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie;
Reguły – wzory matematyczne, które określają w jakiej kolejności należy wykonywać operacje
POJĘCIE
Pojęcie jest myślą, w której odzwierciedlone są cechy wspólne dla klasy przedmiotów, zjawisk lub zdarzeń
Np. pojęcia: lampa, telefon, zeszyt
Pojęcia jako myśli należy odróżnić od słów, które są symbolami językowymi, za pomocą których ludzie
wyrażają swoje myśli.
Nie należy utożsamiać symboli językowych z pojęciami.
CECHY MYŚLENIA
Pośredniość – myślenie wykracza poza zasięg bodźców oddziałujących na narządy zmysłów (np. widząc
spadek wskazówki na barometrze przewidujemy zmianę pogody mimo braku oznak zewnętrznych tej
zmiany).
Relatywność – odzwierciedlanie relacji między różnymi elementami rzeczywistości, stosunków
funkcjonalnych, logicznych (np. związków: przyczynowo-skutkowych, nadrzędności i podrzędności,
podobieństwa i różnicy).
Ujmowanie cech ogólnych – czynności umysłowe umożliwiają odzwierciedlanie cech typowych dla całej
grupy zjawisk i przedmiotów.
INDYWIDUALNE CECHY MYŚLENIA
13
 Krytycyzm – pochopność – nie przyjmowanie za ostateczne i pewne pierwszego rozwiązania, lecz rozważanie
wszystkich argumentów świadczących za i przeciw postawionym hipotezom.
Pochopność – jako przeciwieństwo krytycyzmu.
Zdyscyplinowanie – systematyczne stosowanie ściśle określonych zasad i metod pracy (np. przy
rozwiązywaniu zadań).
Samodzielność – dążenie do znalezienia własnej odpowiedzi na pytania. Umiejętność dostrzegania nowych
problemów, skłonność do twórczego poznawania otaczającego świata. Nie zadowalanie się gotowymi
rozwiązaniami
Giętkość (plastyczność) – zdolność do przezwyciężania sztywnych nastawień i wynajdywanie nowych
sposobów rozwiązania. Łatwość stosowania różnorodnych operacji umysłowych, najbardziej przydatnych w
danej sytuacji (eksperyment).
Sztywność – jako przeciwieństwo giętkości.
Szybkość – warunkuje pracę wydajną i ekonomiczną.

OPERACJE UMYSŁOWE
Działania myślowe w przebiegu procesu myślenia
Elementarne transformacje psychiczne; służą do przetwarzania informacji zakodowanych w spostrzeżeniach,
wyobrażeniach i pojęciach.
Operacje podstawowe:
Analiza – polega na myślowym podziale całości na części lub na wyodrębnianiu cech przedmiotów i zjawisk
(np. rozłożenie w myśli maszyny na zasadnicze elementy, wyodrębnienie różnych wątków w utworze
literackim).
Synteza – łączenie różnych części w nowe całości; myślowe scalanie rozdzielonych w analizie elementów (np.
formułowanie hipotezy naukowej na podstawie badań).
Umysł analityczny lub syntetyczny
Analiza i synteza uzupełniają się wzajemnie.
POCHODNE OPERACJE UMYSŁOWE
Porównywanie (pochodna analizy) – zestawianie ze sobą przedmiotów lub zjawisk, a następnie ujmowanie
podobieństw i różnic między nimi.
Porównywanie: jednostronne lub wielostronne; przeciwstawne lub następcze
Abstrahowanie „myślenie oderwane” (pochodna analizy) – polega na wyodrębnieniu jakiejś jednej cechy
przedmiotu lub zjawiska z pominięciem innych cech.
Abstrakcja pozytywna – wyodrębnianie cech istotnych dla danego zjawiska
Abstrakcja negatywna – odrzucanie cech nieistotnych.
Uogólnianie (pochodna syntezy) – polega na ujmowaniu właściwości wspólnych dla klasy rzeczy i zjawisk.
Uogólnianie prowadzi do kształtowania pojęć, do wykrywania praw rządzących zjawiskami (np. teorii naukowych).
Operacje umysłowe stanowią podstawę bardziej złożonych czynności myślowych jak rozumowanie.

ROZUMOWANIE (wnioskowanie) – proces wyprowadzania jednych sądów z innych.

Sądy – podstawa złożonych czynności umysłowych
Rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne
Rozumowanie indukcyjne – na podstawie danych informacji wyprowadza się bardziej ogólną prawidłowość
(„od szczegółu do ogółu”)
Rozumowanie dedukcyjne – wyprowadzanie twierdzeń szczegółowych z twierdzenia ogólnego („od ogółu do
szczegółu”).

REGUŁY STERUJACE OPERACJAMI UMYSŁOWYMI

Algorytmy – niezawodne przepisy, które określają jaki skończony ciąg operacji należy kolejno wykonywać,
aby rozwiązać wszystkie zadania danej klasy.
Np. reguły matematyczne, przepisy kulinarne, technologiczne
Cechy algorytmów:
1. Niezawodne
2. Dobrze określone
3. Przepisy masowe.

14
 Heurystyki (przeciwieństwo algorytmów) – to zawodne zasady, reguły, taktyki, które nie gwarantują
rozwiązania danego zadania.
Cechy heurystyk:
1. Zawodne
2. Mniej określone niż algorytmy
3. Są ogólne lub szczegółowe.
H. Ogólne – niespecyficzne, można je stosować do większości zadań (np. reguły planowania wydatków rodzinnych,
reguły wychowywania dzieci)
H. Szczegółowe –specyficzne, adekwatne tylko w określonych zadaniach (np. reguły szachowe, reguły kierowania
klasą szkolną).
ROZWÓJ MYŚLENIA I RODZAJE MYŚLENIA
Ze względu na kolejność czynności umysłowych w rozwoju osobniczym i na sposób gromadzenia przetwarzanych
informacji:
Myślenie sensoryczno-motoryczne
Myślenie konkretno-wyobrażeniowe
Myślenie słowno-logiczne, operacyjne (pojęciowe)
Ze względu na warunki w jakich człowiek dokonuje operacji umysłowych:
Myślenie produktywne: twórcze i nietwórcze.
Myślenie reproduktywne: samodzielne i kierowane
Myślenie sensoryczno-motoryczne – informacje są zakodowane w spostrzeżeniach.
Myślenie w działaniu, połączone z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia jakiegoś celu.
Dominuje u małych dzieci ( w okresie do 2,5 r. ż.)
Wykorzystywane w sytuacjach praktycznych przez ludzi dorosłych np. w myśleniu technicznym, artystycznym.
Myślenie konkretno-wyobrażeniowe – informacje są zakodowane w wyobrażeniach.
Rozwija się w 3 r.ż. Ruchy są poprzedzone czynnościami w wyobraźni (np. w zabawach konstrukcyjnych).
Przez osoby dorosłe wykorzystywane w działalności konstrukcyjnej (twórcza działalność techniczna, architektoniczna,
rzeźbiarska, malarska).
Myślenie słowno-logiczne, operacyjne (pojęciowe) – informacje są zakodowane w pojęciach.
Najwyższy stopień myślenia.
W procesie myślenia przetwarzane są pojęcia.
Pojawia się umiejętność posługiwania się pojęciami i ujmowania relacji logicznych łączących przedmioty i zjawiska.
Myślenie operacyjne
Operacja – czynność umysłowa odwracalna
Okresy:
- Operacji konkretnych (7 -11 lat)
- Operacji formalnych (11 – 15 lat).
Myślenie produktywne – polega na tworzeniu informacji zupełnie nowych dla danej osoby
(Np. wykrycie prze ucznia wzoru matematycznego, napisanie oryginalnego opowiadania).
twórcze i nietwórcze.
Twórcze – gdy wynik jest obiektywnie nowy i wzbogaca wiedzę nagromadzoną przez pokolenia (np. napisanie
oryginalnej powieści).
Nietwórcze – gdy wynik jest subiektywnie odczuwany jako nowy. Wytworzone informacje stanowią nowość w
indywidualnym doświadczeniu człowieka (np. samodzielne wykrycie przez ucznia prawa Archimedesa).
Myślenie reproduktywne – polega na wykorzystaniu wcześniej zdobytej wiedzy w nowych zadaniach (np.
przygotowanie konspektu lekcji, przetłumaczenie tekstu z języka obcego).
samodzielne i kierowane (np. przez nauczyciela w trakcie lekcji).
ROLA MYŚLENIA W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW
Problem – zadanie, którego człowiek nie może rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności i
nawyków; rozwiązanie problemu wymaga myślenia produktywnego.
Składniki czynności rozwiązywania problemów:
- myślenie produktywne,
Ponadto:
- myślenie reproduktywne,
- procesy pamięciowe (przypominanie),
- procesy motoryczne.
15
 FAZY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW wg DEWEYA
Dostrzeganie problemu
Analiza sytuacji problemowej
Wytwarzanie pomysłów rozwiązania (faza produktywna) – kluczowa faza. Rezultatem myślenia
produktywnego są pomysły rozwiązania
Weryfikacja pomysłów

ZABURZENA MYŚLENIA

Literatura:
Maruszewski T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: GWP.
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wyd. PWN.
Strelau J. (2006)(red.). Psychologia, t.2. Gdańsk: GWP.

TEMAT: UWAGA

UWAGA – proces psychiczny polegający na skoncentrowaniu czynności poznawczych na określonym przedmiocie

(zdarzeniu)
• Właściwość psychiczna polegająca na skierowaniu świadomości na określony przedmiot lub własne przeżycia
• Cecha umożliwiająca zorganizowaną aktywność, czynności i działania człowieka.
• Uwaga włącza się we wszystkie procesy psychiczne, głównie poznawcze.
• Uwaga – mechanizm redukcji nadmiaru informacji
• Uwaga decyduje o funkcjonowaniu całego systemu psychicznego, ma związek z osobowością, wpływa na
funkcjonowanie somatyczne (wpływ uwagi na zdrowie somatyczne i na redukcję stresu – medytacja, techniki
relaksacyjne).

CECHY UWAGI:
• Pojemność (zakres) – wyraża ilość obiektów, przedmiotów objętych jednocześnie uwagą.
• Natężenie (koncentracja) – warunkuje skupienie się na określonym przedmiocie lub zadaniu i utrzymanie go
w polu uwagi.
• Trwałość – zdolność do utrzymania uwagi na jednym przedmiocie lub czynności przez dłuższy czas;
przeciwieństwo- uwaga rozproszona
• Podzielność - zdolność do jednoczesnego skupienia się na kilku obiektach, czynnościach.
• Przerzutność – zdolność do szybkiego przechodzenia od jednego przedmiotu lub czynności do innych.

RODZAJE UWAGI
• MIMOWOLNA (bierna) – o ukierunkowaniu jej decydują właściwości obiektu, bez aktywnego udziału z naszej
strony. U. mimowolną wywołują bodźce silne, nagłe, szybko zmieniające się.
• DOWOLNA (aktywna) – skupiona na przedmiocie lub zadaniu, dzięki świadomemu wysiłkowi woli; u. ta ma
duże znaczenie w procesie uczenia się.
• WTÓRNA – zawiera cechy dowolności i mimowolności; występuje, gdy po świadomym skoncentrowaniu na
zadaniu człowiek jest nim pochłonięty (pasja)

FUNKCJE UWAGI
• Selektywność (selekcjonowanie aktywności człowieka)
• Ukierunkowanie czynności
• Czujność
• Przeszukiwanie
• Kontrola czynności jednoczesnych

Literatura:
Maruszewski T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: GWP
Strelau J. (2006)(red.). Psychologia, t.2. Gdańsk: GWP.
16
TEMAT: WIEDZA

Wiedza to istota poznawczego wyposażenia człowieka

Forma trwałej reprezentacji rzeczywistości; ma postać uporządkowanej, powiązanej struktury informacji, kodowanej
w pamięci długotrwałej.
Zapis pamięciowy, jest uporządkowana i podlega ocenie ze strony człowieka.
To informacja przetworzona na najgłębszym poziomie, odnosi się do systemu przekonań i sądów.

Różnica między wiedzą a pamięcią trwałą

Wiedza: o jej uporządkowaniu (relacjach między elementami) decyduje treść.
ważny jest sposób łączenia zapisów pamięciowych w większe całości.
Pamięć trwała: rozpatrywana jest od strony formalnej (niezależnie od treści).

Wybrane rodzaje wiedzy

WIEDZA DEKLARATYWNA: wiedza „że”- odnosi się do faktów kodowanych w pamięci trwałej.
WIEDZA PROCEDURALNA: wiedza „jak” – odnosi się do procedur realizacji czynności umysłowych i ruchowych.
METAWIEDZA - „wiem, że wiem”. Wiedza o wiedzy posiadanej przez człowieka.
WIEDZA JAWNA I NIEJAWNA

Literatura:
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Strelau J. (2000)(red.). Psychologia, t.3. Gdańsk: GWP.

17