POSTMODERN PRENS

[ Eleştirel Kuram.? Sol Strateji ve

Yeni Bir Siyasi Oznenin Oluşumu
]
JOHN SANBONMATSU

Çeviren/ Emre ERGÜVEN

Q} BAGLAM
 Bağlam Yayınları 281
inceleme/Araştırma 194
ISBN 975-8803-73-5

Copyright © 2004
Monthly Review Press
© Bağlam. Yayıncılık

John Sanbonmatsu

Özgün Adı: The Postmodern Prince

Critical Theory, Left Strategy, and the Making ofa new Political Subject

Postmodern Prens
Eleştirel Kuram, Sol Strateji ve Yeni Bir Siyasi Öznenin Oluşumu

Birinci Basım: Şubat 2007

Kitap Tasarımı: Canan Suner
·
Kapaktaki fotoğraflar Niccolo Machiavelli ve Antonio Gramsci'ye aittir.
Baskı: önsöz Basım Yayıncılık
Litros Yolu il. Matbaacılar Sitesi / Topkapı

BAGLAM YAYINCILIK Ankara Cad. 13/1 34410 Cağaloğlu/İstanbul

Tel: (0212) 513 59 68 / 244 41 60 Tel-Faks: (0212) 243 17 27
Web: www.baglam.com e-mail: baglam@baglam.com
 İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR 7

GİRİŞ 11

1 SOLU ROMANTİ K LEŞTİ RMEK 27

Romantik Bir Düşünce Yapısı 30

İnanç Dünya İşlerine Karşı 41
Norman O. Brown'ın Pentekostal Mistisizmi 51
Hastalık Belirtileri Ortaya Çıkıyor 62
Ekspresivist Miras 66

2 A N LAŞI LMAZ Bİ R DİLLE KONUŞ MAK 71

Siborg Anlaşılmaz Bir Dille Konuşuyor 77

"Sessizliği Bozmak": Postmodern Kimlik Siyaseti 88
La Lingua Continua? 93
Şeyleşme Olarak Ekspresivizm 95

3 BAROK KURAM 101

"Kullanım Değeri" ve Kuramın Barok Cephaneliği 107

Meta Estetiği 122
Kuramda "Tarz Yenileştirmesi" 129
Kuramın Özerkliğine Hayır 137
Pratik Olarak Kuram 140

4 FRANSIZ İ D EOLOJİSİ 145

Althusser, Foucault ve Yaşantının Tasfiyesi 148

"İki, Üç ... Daha Fazla Tin": Şeyleşme ve
Robotumsu İmparatorluk 163
Praksisin İlmihali 170
5 PRE N S VE ARKEOLOG 1 79

Örnek Yaşamlar 180

Modern Prensin Virtu'su 187
Strateji ve Modern Prens 192
Foucault'nun Stratejiyi "Tam Anlamıyla Reddetmesi" 197
İktidarın Abc'sini Öğretmek 207
Pedagojiye Karşı 212
Talihin Tersine Çevrilmesi 220

6 POSTMODERN PRENS 225

Modern Siyasi Düşüncede Biçim 230

Lenin'in Leviathan'ı 242
Sol Cenah Sahnede: Modern Prens 246
Birlik ve Farklılık: Çevirinin Meydan Okuması 254
Postmodern Prens 261
Bütünlük ve Algı 273
Bütüne Dair Yeni Bir Kurama Doğru 284

7 METAHÜMANİZM 291

Empati ve Başkalarını Gözetme 297

Hümanizm, Acı ve Sevgi 306
Yeni Gnosis 314
Eros İçin Verilen Mücadele 319

SON SÖZ 321

DİZİN 327
 Bu kitap MAUREEN ve EMMANUEL 'e ve
ANTONIO GRAMSCI'nin anısına adanmıştır.

TEŞEKKÜR

E l i n izdeki ç a l ı ş m a b i rço k eks i ğ i n e ra ğmen o n y ı l d a n fazla b i r

s ü redir devam etme kteyd i . Bu yüzden suçlayacak ç o k fazla i n s a n
vard ı r .
İ l k o l a ra k Sa nta Cruz'd a ki Ca l ifo rn i a Ü n iversites i 'n i n , b i l d i ğ i m
şeylerin çoğ u n u b a n a öğretm iş o l a n ö ğ reti m ka d ros u n u d i l e geti­
receğ i m ; b u n l a rı n a rası n d a Peter E u ben ( o n u n h atası beni
M a c h i avel l i ve siyaset kura m ı yla ta n ı ştırmasıd ı r) , Bob Con n e l l
( b a n a ayd ı n l a rı n sosyol ojisi n i ö ğ retm işti r) v e Wal ly Goldfra n k,
J i m O 'Co n n o r ve Cra i g Rei n a r m a n yer a l m a ktad ı r . Tez i m i yazd ı ­
ğ ı m s ü re boyunca Ca ri Boggs'u n o l a ğ a n üstü yard ı m ı v e desteğ i
o l d u ve b u g ü n o n u n l a ya kın b i r yol d a ş o l m a ktan mutl u l u k duyu­
yoru m . Her şeyde n ö n e m l i s i , U CSC'deki tez d a n ışma n ı m , sırda­
şım ve sevg i l i d ostu m, l isansüstü eğ iti m i m boyunca bana dil dö­
ken ve gerek mesleki gerekse kişisel o l a ra k beni sayısız şeki l d e
deste k l e m i ş o l a n Barbara Epste i n 'a teşekkür etmek istiyoru m .
Gramsci'n i n söyled i ğ i g i b i : Barba ra , sen i kuca kl ıyoru m .
Ya kı n d ostla rı m l a v e siyasi y o l d a ş l a rı m l a y ı l l a rd ı r ya p m ı ş o l ­
d u ğ u m sayısız soh bet rad i ka l siyaset a n l ayışı m ı zen g i n l eşti rdi v e
böylece b u kita pta şeki l l enen d ü ş ü n celeri açı klı ğa kavuştu rma m a
yard ı m cı o ld u . B i l h a ssa Erin Del a n ey, La urie Prendergast, Kathy
M i ria m , Sam Diener, Va lerie Sperl i n g , Ron a l d Loeffl er, N a n cy
Zei g ler, Pat S a n d , Eric Beg l e iter, Rob i n Cohen, Peter Kwiek, Matt
Good m a n , Victoria J o h nson, Sa ntosh George, I ke Bal bus, M a ry
Hol m q u ist, S a n d ra Ba rtky, Al LeTops, Charl es W . M i l is, J a n e
G l a u b m a n , G l e n M i m u ra , Giova n n a D i C h i ro, S i n a Saidi, E l l e n
Scott, Bruce ve J u l i e Samuels, B o n n i e M a n n , Kristen M etz,
N a n cy M eyer, M ujeeb K h a n , Keith Topper, Eric Klinenberg , Eddie

7
 Postmodern Prens

Yuen, M i ki Kashta n ve Renee Lertz m a n 'a teşe kkü r etm ek istiyo­

ru m . Ayn ı za m a n d a , d estekleri n d e n ötürü dostla rı m Tess O l iver,
D i a n e DeRoo, Jessie Webb, Etta Worth i n gton , Va lerie Ross,
Susie S i g n o ri n i , A n d rea Ayvaz i a n , J i m O 'Connel!, D i rk Za strow,
Lisa Webb, Sheila Peuse, Ka ren ve M ischa Fierer, Charl a Ogaz,
M a u rice Stevens ve sonra d a n a rka d a ş o l d u ğ u m u z D i a n e Gra nt'e
teşekkü r ederi m . U CSC'deki Top l u ms a l H a re ketler Ara ştı rma
To p l u l u ğ u 'n d a b u l u n a n dostl a rı m , özel l i kl e de S a n d ra M e u cci
bana b i rçok uyarıcı entelektüel sohbet, g ö rü ş ve l ezzet l i a kş a m
yemekleri s u nd u .
H a m ps h i re Kolej i 'n d e öğre nciyken b e n i siyasi d ü ş ü ncede ra­
d i ka l gelenekle ta n ı ştırd ı ğ ı içi n M a rg a ret Ceru l l o ve Carol
Bengelsdorf'a ve aynı z a m a n d a bana e leşti rel siyaset b i l i m i n i
öğ retti kleri için Al l a n Krass'a v e dostum M i ch a e l Klare 'ye teşek­
kür ederi m . Wo rcester Po l i te kn i k Enstitü s ü ' n ü n Beşeri Bi l i m l er
Böl ü m ü 'n d eki h a ri ka meslekta ş l a r ı m a , öze l l i kl e d e Patrick Q u i n n ,
Ruth S m ith, Tom S h a n n o n , M ic h e l l e E p h ra i m , M a ribel ve H . J .
M a nzari, Gray Tuttle ve dostu m v e akı l hocam Roger Gottl i e b 'e
b u eseri ta m a m l a m a m s ı rası n d a ki d esteklerinden dolayı teşek­
k ü rleri m i s u n a rı m . Geçmişte ki ve şu a n d a ki sayısız lisans ö ğ re n ­
c i s i b e n i ayd ı n l attı ; b u n l a r a ra s ı n d a ( a n ca k küçü k b i r kısm ı n ı
zi kredeb i l d i ğ i m ) Inder Khalsa, I o n Meyn, M e g a n H o l m es ve
Andrew Bianchi b u l u n m a ktad ı r. Ayn ı z a m a n d a M o nth l y Review
Press'teki h a ri ka ed itörü m A n d rew N a s h 'e b u p rojedeki sabrı,
kita b ı yayıma h a z ı rl a m ası ve i n a n c ı n d a n ötü rü özel teşekkürleri­
m i s u n m a k ve h a kkı n ı tes l i m etm ek i steri m . An d rew'ü n sayısız
ön erisi ve d üzeltisi bunu çok daha iyi b i r eser h a l i n e g etird i .
Kita b ı n g eri ka l a n kusurl a rı o n u n değ i l , b e n i m hata m d ı r.
Bu p roj eyi tasa rl a m a m ve n i h ayet ta m a m l a m a m içi n g erek l i
o l a n uzun süre boyunca e ş i m v e ben ; P a t ve Carol S u l l i va n , Ruth
Fra n k, Sylvia Schro l l , Akira ve J o h n Loveridge-Sa n b o n m atsu ,
Vi ctor Bru d n ey, ra h metl i J u l i et Bru d n ey, T i m Frye, J a ved Ra h ­
m a n , o. a n Bru d n ey v e E l l e n Rosen d a l e 'd e n o l u ş a n g e n i ş a i l e n i n
d uygusa l v e za m a n za m a n d a m a d d i desteğ i n i g ö rd ü k . H e p i n ize
teşekkür ederi m . Ayn ı zamanda Jane Jord a n , Cath a l ee n Rich ve
ra h m etli M a d e l i n e Zorn 'u n da d este kleri o l d u . Peter Tisch ner tez
 Teşekkür

yazma m d a ki en zor kısı m l a rı başarıyla atlatm a m a ya rd ı m cı o l d u ;

o n a özel l i kl e b i l g e l i ğ i ve teşvi ki içi n teşekkür ederi m .
S o n o l a ra k, b u eser d e d a h i l o l m a k üzere h e r şeyi borç l u o l ­
d u ğ u m a i l e m e teşekkür etme k istiyoru m : Beni sanat eseriyle,
çok yön l ü zekasıyla ve a d a l et sevg isiyle esi n l e n d i re n b a b a m
Yoshiro ; bana em pati ve bağışla mayı öğreten a n nem M a rianne;
sevg i ve a rkadaşlıkları bana yı l d a n yıla ve g ü n d en g ü n e daya n a k
oluştu ra n k ı z kardeşleri m Lisa ve Kira ; ve a i lemizin en yen i leri ,
d o l ayısıyla o l m azsa o l m a z l a rı D o n n a ve Barba ra . Çok değ erl i
ked i a h ba p l a r ı m ı z M a d e l i n e, Percy, Fro d o , Sasha ve Alfie g ü n ­
l ü k yaşa m l a rı m ızı sev g i v e g üzel l i kl e d o l d u rd u l a r v e z o r z a m a n ­
l a rd a b i z e b a h şett i k l e ri l ütufl a rı tes l i m etm e k g e re k i r . Son o l a ­
ra k v e e n ö n e m l is i , h iç b i r teşe k k ü r kel i mesi n i n ifa d e e d e m eye­
ceği bir yol d a şl ı k n itel i ğ i n d e n d o l a y ı ve varl ı ğ ı n d a n kayn a kl a n a n
tese l l i den ötü rü hayat ortağım M a u reen E . S u l l iva n 'a teşekkür
etmek istiyoru m .

9
 GİRiş*

Yılan derisini değiştirdiğinde, feryadı dünyanın bir ucundan diğer

ucuna ulaşır ama sesi duyulmaz. MIDRASH M.S. 650-900 civarı

Tony K u s h ner'i n epik d ü şsel oyu n u Angels in America 'n ı n i­

kinci böl ü m ü o l a n Perestroika, "Yaşayan En Yaşlı Bolşevi k" o l a ra k
i l a n ed i l e n Aleksi Anted i l uviya n oviç Prela psarionov'un Berl i n
Duvarı 'n ı n çökmes i n d e n bi rkaç y ı l ö n ce, 198 6 'd a , Krem l i n 'deki
M eclis B i n a s ı n d a yaptı ğ ı b i r ko n uşmayla başlar. M a rx'ın yüz ü n ü n
s u l a rı n yüzey i n d e b e l i rd i ğ i v e d evri m i n "toh u m l a rı n ı n " fi l iz l e n i p
kö k sa l d ı ğ ı Sosya l ist Ya ratı l ı şta b u l u n m u ş ve " N u h Tufa n ı 'n d a n
ka l m a " b i r sosya l i st o l a n Prela psarionov, herkesi o rta k b i r Söz
etrafı n d a b i rl eşti re b i l ecek H a ri ka bir Kura m ı n g üvencesinden
vazgeçen yo l d a ş l a rı n a çı kışıyor. " Eğer yılan deri s i n i , yenisi orta­
d a yo kken d e ğ i ştiri rse kaos g üçleri n e av o l a c a k şeki l d e ç ı p l a k
ka l ı r. Derisi yo kken m a hvol u r, a h e n g i n i yiti ri r ve ö l ü r. "1
Bu ça l ı ş m a d a ortaya kon a n soru n , bir bakıma,
Prela psari o n ov'u n konuşması n ı n son u n d a havada ka l a n şeyd i r :
Ta ri h i n , sosya l izm ve Entern a syo n a l " deri l e ri n i " (ya n i Partiyi)
b ı ra kmaya zorl a d ı ğ ı özg ü rl e ş m e n i n d a ğ ı l m ı ş b u l u n a n g üçleri,
yeni bir biçim keşfedeb i l i r ya d a i cat edeb i l i r mi? Ad a l etsiz l i ğ i
d ü zeltmek ve yen i b i r uyg a rl ı k meyd a n a g eti rmek içi n m ücadele
eden o l d u kça d a ğ ı n ı k, ka rm a ka rı ş ı k o l m uş, tep k i l eri n i g österme-

• Dipnotla rda geçen eserlerden yapılan a l ı ntılar orij i na l metinden çev­

ril miş, bu eserlerden Türkçe'ye çevri l miş olanların yay ı m bi lgileri ise
bilgi a maçl ı olarak veri l m işti r. Çok fazla çevı rısı olan,
Dostoyevski'nin Karamazof Kardeşleri, Rousseau 'n u n Toplum Söz­
leşmesi vb. eserleri n ise Türkçe yayı m bilgileri veril mem işti r (ç. n . ) .
Tony Kushner, Angels in America : A Gay Fantasia o n National
Themes, Part Two: Perestroika [Ameri ka 'd a ki Melekler: Ulusal
Temalar Üstüne Bir Eşcinsel Fantezisi, İkinci Böl ü m : Perestroika ] ,
N e w York : Theater Communications Group, 1 994, s . 1 3-14.

11
 Postmodern Prens

ye m eyi l l i u n s u rl a rı (çok g eç o l m a d a n ) b i rleştirm e k içi n b i r yol

b u l u n a b i l i r m i ? Büyük bir h ızla d a çok g eç o l u yor.
D ü nya siste m i k u ra m c ı l a rı , za m a n ı m ız ı n ekon o m i k, topl u m ­
s a l , siyasi ve e ko l oj i k krizleri n i n b i r bütü n o l a ra k kapita l i z m i n
siste m i k kri z i n d e n kayn a kl a n d ı ğ ı n ı ö n e s ü rd ü l e r (mod ern d ü nya
siste m i n i n b a ş l a n g ı c ı beş yüz y ı l' ö n ceye d a ya n ı r) . O n l a rı n ve
d i ğ e r yoru m cu l a rı n işa ret ettiği g i b i b u krizi çözmeyi zorl a ştıra n
şey, o n u n etki lerinden b i ri n i n u l u s devleti n zayıfl a m a s ı o l m a s ı d ı r.
Aci l topl u m s a l soru n l a rl a küresel bir ö lçekte baş ed e b i l ecek gay­
retli ve g üç l ü b i r l i d erliğe i htiyaç duyu l d u ğ u a n d a , l i bera l siyasi
otorite ve u l u s l a ra ra s ı u yu m u n tem e l l eri o rta d a n ka l km a ktad ı r. 2
D ü nya siste m i i sti kra rsızlaştı kça d ü nya ta ri h i n d e ki en büyük
h e g e m onyayı kurm u ş o l a n Ameri ka 'n ı n egemen s ı n ıfl a rı b u m er­
kezkaç g üçler üzeri n d e h a ki m iyet sağ l a maya ç a l ı ş m a kta d ı r, a n ­
ca k b u n u yapa rken d ı ş a rı d a sadece d ü ş m a n l ı ğ a ve d i ren işe se­
bep o l m a kta d ı r. Kısacası, bir yanda Ameri k a n i mpa ratorl u ğ u ve
o n u n yard a kç ı l a rı i l e d iğer yanda i n sa n l ı ğ ı n çoğ u n l u ğ u a ra s ı n d a
yeni b i r d ö n ü m n o ktası başlata b i lecek, ş i d d et l i b i r i htilaf o rtaya
ç ı km a ktad ı r. 3
I m m a n u e l W a l lerste i n , g erici g üçler rad i ka l b i r topl u m s a l de­
ğişim içi n ça b a l a ya n l a rı n g i rişim lerine etki l i bir b iç i m d e d i re n d i k­
l eri s ü rece, "yeryü z ü n d e b i r ceh e n n em d ö n e m i " ö n g ö rm e kted i r :

Basit ve sakin bir siyasi tartışmaya tamk o/mayacağız. Bu, ö­

lüm kalım düzeyinde yürütülen küresel bir mücadele olacak.
Çünkü önümüzdeki beş yüz yllm tarihsel sisteminin temelleri­
ni atmaktan söz ediyoruz. Ve imtiyazlarm hükmettiği ve de­
mokrasi ve eşitliğin önemsenmediği bir tarihsel sistem daha

2 Ayrıca ba kı nız Jean-Marie Guehanno, The End of the Nation-State

[ U l us Devleti n Sonu] , M i nnea pol i s : U n iversity of M i n nesota Press,
1995.
3 Leo Pa nitch and Col i n Leys (eds . ) , The New Imperial Challenge,
Socialist Reg i ster 2004, Londra : Merl i n Press, 2003 ( Leo Panitch ve
Col i n Leys (der. ) , Yeni Emperya/ Tehdit, Socialist Reg iste r 2004,
İstanbu l : Alaz Yayı ncı l ı k, Ara lı k 2004 ) . Chalmers Johnson, The
Sorrows of Empire: Militarism, Secrecy, and the End of the
Republic [İmparatorl u ğ u n Acı ları : M i lita rizm, Gizl i l ik ve
Cu mhu riyetin Sonu ] , New York : Metropolita n Books, 2004) .

12
 Giriş

mı, yoksa insanlığın bilinen tarihinde ilk defa olacak şekilde

bunun tam tersini mi istediğimizi tartışıyoruz. 4

W a l l e rste i n 'a g ö re bu siyasi m ücadelede teh l i kede o l a n şey,

başka l d ı rı ve ş i d d et dönem i n i n a rd ı n d a n ortaya çıkması m u hte­
mel o l a n küresel d üzen i n koşu l l a rı n d a n , ya n i Avru pa söm ü rgeci­
l i ğ i n i n yön l e n d i rd i ğ i eski d üzen i n yeri n i a l a b i lecek yeni b i r top­
l u m s a l a n la ş m a n ı n şekl i n d e n başka bir şey değ i l d ir. Çel işki l i b i r
biçimde, mevcut düzeni ilel ebet koru m a k isteyenlerin sa h i p o l ­
d u ğ u g ü ce ra ğ m en, " kaoti k d u r u m . . . i n sa n ı n b i l i n ç l i m ü d a h a lesi­
n e ka rşı e n h assas olan d u ru m d u r . İnsan m ü d a h a l es i n i n d i kkate
değer b i r d e ğ i ş i k l i ğ e sebep o l d u ğ u d ö n e m l e r . . . d ü ze n i n nispeten
h a k i m o l d u ğ u d ö n e m l e r d eğ i l kaos d ö n e m leri d i r. "5 Diğer b i r de­
yişle, d i s i p li n l i ve b i r noktaya yoğ u n l a ş m ı ş u l u sötesi bir top l u m ­
sal h a reket ya d a h a reketl er g e l ecek o l a n d ü z e n i şeki l l e n d i rmek­
te ö n e m l i b i r ro l oynaya b i l i r, hatta o l a b i l d i ğ i n ce, kend i i radesi n i
orta d a n ka l k m a kta o l a n statü koya ka b u l ettire b i l ir. Wa l l erste i n 'a
göre ihtiyaç d u y u l a n şey, eski siste m i n yeri n e " s u n u l acak dişe
d o ku n u r b i r a l ternatif, ya n i o rta k b i r d ü ny a d ı r" . 6
Sorun b u a l ternatifi ki m i n o rtaya koyaca ğ ı d ı r . Bu a lternatifi ,
kü resel krize yeni b i r uygarl ı k d üzen i n i n tem e l l e ri n i ata ca k yara ­
tıcı l ı kta etkili b i r m ü d a h a lede b u l u n m a k b i r ya n a , g eçti ğ i m i z i ki
yüzyı l ı n d e m o kratik kaza n ı m la rı n ı b i l e koruya m a ya ca k ka d a r aciz
d u ru m d a o l a n , belli bir stratej i ya d a d o ğ ru ltu d a n yoks u n du­
ru m d a ki g üçsüzlerin d a ğ ı l m ı ş u ns u rl a rı kesi n l i kl e ortaya koya ­
m a z . B i r y a n d a neoli bera l refo rm d i ğ e r y a n d a a rta n top l u ms a l
hoşn utsuz l u k o l m a k üzere i ki ateş a ra s ı n d a ka l a n l i bera l devleti n
g itti kçe derin leşen m eşruiyet kri z i n e ra ğ m e n , a ğ ı rlaşan kriz ko­
ş u l l a rı n d a n ya ra rl a n a n sol değ i l , gelen eksel ataerkil değ erleri ve
ı rksa l h iyera rş i l eri ko ru m a yön ü n d e ki i ntikamcı " m evzi sava ş ı " i l e
v e her türlü m u h a l efete bağışı kl ı ğ ı o l a n kusursuz b i rleşik b i r

4 Immanuel Wal lerstein, Utopistics, New York: The New Press, 1998,
s . 82 (Immanuel Wa llerstein, Ütopistik, çevi ren: Taylan Doğan,
İsta n bul: Ara m Yayı nları, 2002).
5 Immanuel Wallerstein, After Liberalism, New York: The New Press,
1995, s. 44 (Immanuel Wa l lerstein, Liberalizmden Sonra, çevi re n :
Erol Ö z , 2 . Baskı, İsta nbu l : Metis Yayı nları , Oca k 2003) .
6 Age . , s . 2 1 8 .

13
 Postmodern Prens

d ü nya d üzeni öz l e m l eriyle sağ o ld u . Eğer b i r değişi k l i k va rsa o

d a , ö n ü m üzdeki b ü y ü k ta ri hsel teh d it i l e s o l d a ki h a re ketl erin
ü rettiği a d hoc* ve kafa ka rı şı k l ı ğ ı içindeki ka rşı l ı kl a r a ra s ı n d a ki
ko p u k l u ğ u n g i derek b ü yü d ü ğ ü d ür. Çok sayıda küçü k g ru p , or-
. m a n ve n e h i rl eri şi rketlerin yağ m a s ı n d a n kurta rma k için ya d a
n eo l i bera l kapita l iz m i n yüzüstü b ı ra ktı ğ ı m i l ya rl a rca i n s a n a b a r ı ­
n a k, yiyecek ya d a tı b b i b a k ı m sağ l a m a k için cesu rca m ü ca d e l e
ediyor. Anca k b u b i rb i ri n d en a y r ı p a rça l a rı n top l a m ı u m d u ğ u ­
m uz d a n ço k d a h a a z .
U l usların ve h a l kl a rı n d ü nya tarafı n d a n ta n ı n m a k i ç i n g ö ster­
d i kl eri çabayı d i kkate a l a n Hegel ş u gözlemde b u l u n uyord u :
" D ü nya ta ri h i n d e a n ca k d evlet kura n h a l kl a r d i kkati mizi çe ke. b i ­
l i r. "7 Bug ü n d e benzer b i r b i ç i m d e ; m evcut top l u m s a l h a re ketl e­
ri n , b e l i rg i n b i r biçim ya d a şekle sahip o l m a ks ı z ı n , i n sa n l a rı n
b ü y ü k b i r çoğ u n l u ğ u için p e k az b i r g e rçekl i ğ e sa h i p o l a ca k l .a rı
s o n u cu n u çıkara b i l i riz. K ü resel b i r " s o l "d a n h a l a a n l a m l ı b i r şe­
ki l d e b a h sedebi l d i ğ i m i z ölçüde ise; bu sol, gestaltlos ("biçi m d e n
yoks u n ") o l uyor. Ama cism a n i d ü nyada b u l u n m aya ya raya ca k b i r
" beden i n " yokl u ğ u n d a b ütü n h a reketle r yeryüzü n d e b i l i n çsizce
d o l a n maya m a h k u m d u r - tıRkı terked i l m i ş evleri n , g izem l i ve
g eçici g ö rü n üşleri n i n a ra s ı ra i n sa n l a rı korkuttuğ u ama i n s a n i
o l a y l a r ı n a kı ş ı n d a h i ç b i r etki s i o l m a y a n ru h l a rı g i b i .
Bu h e p b ö y l e d eğ i l d i . Sosya l izm b i r yüzyı l ı a ş k ı n b i r s ü re d i r
d ü nya sol u n u n çoğ u n a b i r şeki l ya d a biçim s a ğ l ıyord u . Sosya­
l i z m i n g ü c ü , i n sa n l ı ğ ı n Ba b i l 'd e kaybol m u ş o l a n b i rl i ğ i n i n yeniden
sa ğ l a n m a s ı n ı ö n g ö ren eski dini ta h ayyüle d e d o ku n a n ütopya­
sında yatıyord u . Karamazof Kardeşlerin yaza rın a g ö re " sosya­
l izm sad ece emekçi lerin soru n u d eğ i l d i r" ve " o her şeyden ö n ce
ateiz m l e ve ateizm i n g ü n ü m üzde b ü rü n d ü ğ ü b i çi m l e i l g i l i b i r
soru n d u r, yeryü z ü n d e n Cen n ete ç ı k m a k i ç i n d e ğ i l Cen n eti yery ü ­
z ü n d e kurm a k için Ta n rı o l m a d a n inşa e d i l e n B a b i l kulesiyle i l g i l i

• Belli bir amaç için yapılmış, düzenlenmiş veya oluşturulmuş olan (ç.n.)
7 G. W. F. Hegel, Reason in History, New York : Macm i l l a n , 1953, s.
51 (George Wilhelm Friedrich Hegel, Tarihte Akıl, çevi ren : Önay
Sözer, İsta nbu l : Kabalcı Yayı nları, Kas ı m 2003 ) .

14
 Giriş

b i r soru n d u r" . 8 Sosya lizm bu soru n l a m eşg u l o l d u ve b u n a , b i r

s ü re i ç i n ikna edici b i r çöz ü m s u nd u .
Uyg a rl ı ktaki e.n eski m o d e l l erden b i ri o l a n B a bi l 'i n h i kayesi ,
a rzu larımızı b i r tür uyumsuzl u k, a n l a ş m a z l ı k ve ya n l ış a n l a m a
o l a ra k görür. Ya ratı l ı şta söyl enene g ö re, Tufa n d a n sonra d ü nya­
d a tek bir d i l, tek bir kon uşma b i çi m i va rd ı . Bütü n u l u s l a r, tek b i r
insan l ı k ku l esi i n ş a etmek i ç i n to p l a n d ı l a r - " b i r şeh i r v e tepesi
cen nete erişebi l ecek bir ku l e " . İ nşaat a l a n ı n d a , "tüm d ü nya y ü ­
zeyi nde her ycına d a ğ ı l m ası n l a r d iye" ken d i lerine b i r i s i m verm e­
ye ka ra r verd i l er. Fa kat b u n u g ö ren Ta n rı b u d u ru m d a n hoşnut
olma dı . "İşte bakın, bütün insanlar bir ve hepsinin tek bir d i l i va r . . .
v e şimdi onlardan h içbir şey esi rgenmeyecek, onları n hayal ettiğ i
şey de buydu . " O, "biri diğerinin konuştu ğ u n u anla mayaca k şekilde
onları n dillerin i ka rıştırma k içi n " aşağıya i n d i . Birbirleri n i a n lamayan
insanlar "tüm dünya yüzeyine dağıldılar". Babil h i kayesinden alına­
ca k ders, birliğin bu dü nyada insan çabasıyla sağlanamayacağı ve
zihin lerim izde tasarlayabildiğimiz her şeyi ya ratabileceğimiz fikri n i
aklım ızdan geçirmememiz gerektiğidir. Ya ratmaya mukted ir o l d u ­
ğumuzu düşünürsek kibrimiz b i z i mahveder. Kısacası ; en iyisi kü re­
sel değil, yerel (ya da ka bile d üzeyinde) düşGnmekti r.
Anca k i s y a n e t m e y i b ı ra kı rs a k i n s a n o l a m a y ı z : Yery ü z ü n ­
d e ki evre n s e l u y u m u n ü to p i k ta h a yy ü l ü s o n ra k i n es i l l e rce d e
k o ru n d u . E s k i Ya h u d i m i sti k l e ri Ta n rı n ı n Ke l a m ı n ı n ( k uts a l
s ö z ) e s k i d e n Te k o l d u ğ u n a i n a n ı rl a rd ı . Ba ş l a n g ı çta k e l i m e l e r
ve şey l e r a ra s ı n d a b i r a y r ı m y o ktu . İ n s a n va rl ı ğ ı n ı n traj e d i s i
d e , s e m b o l l e r i n kutsa l ö z l e ri n d e n k o p a rı l m a s ı n a ka d a r g ötü ­
rü l e b i l i r ve b u ko p u ş h e m Ta n rı y a ka rş ı y a b a n cı l a ş m a m ı z ı n
h e m d e i n sa n l ı ğ ı n u l us l a rı a ra s ı n d a ki ebedi savaşın sebeb i n i
o l u şturm a kta d ı r. G n osti kler* v e K a b a l istler** d a h a sonra , insa n l ı -

8 Fyodor Dostoyevski , The .Brothers Karamazov [Karamazof

Kardeşler] , New York : M odern Li bra ry, 1949, s. 26.
* H ı ristiya n l ı kta n önceki son yı l l a rda ve Hı ristiya n l ı kta n sonra ki ilk
yıllarda gel işen, gizemli ve esra rengiz d i n i a n layışlara sahip olan,
ru hani sırları bilmek iddiasında olan, ina nçta n ziyade bilgiye vurg u
ya pan, madden i n kötü olduğuna i nanan v e Kil ise tarafı ndan sapkın
ilan edilen d i ni düşü nceye inananlar (ç. n.) .
** Ya hudi leri n kutsa l yazı larına dayanan ve 7 - 1 8 . yüzyı l l a r a rasında
gelişen, haham kökenli g izem l i b i r teosofiyi (bir ki msen i n ru hu ile

15
 Postmodern Prens

ğı Ursprache'ye * y a n i tek, saf d i l e g eri g ötü re b i l ecek esra ren giz

i p u ç l a rı n ı keşfetmek u m u d uyla a p o krifa ** ve d i ğ e r a n la ş ı l ması
g ü ç kuts a l m eti n leri i ncel ed i l er. George Ste i n e r'e g ö re "ödül çok
yüceydi " . " Eğer i n s a n h e r yana d a ğ ı l m ı ş ve safl ı ğ ı boz u l m uş d i l i n
[yerle b i r o l m u ş k u l e n i n m o l oz yı ğ ı n ı ] h a p i s h a n e d uvarl a rı n ı y ı ­
ka b i l i rse g e rçekl i ğ i n i ç i n e tekra r erişeb i l i r. D i l e g eti rd i ğ i gerçeğ i
b i l ebi l i r . üstü n e üstl ü k, d i ğ e r i n s a n l a ra ya b a n c ı l a ş m a s ı , belirsizl i k
v e a n l a ms ı z l ı k içindeki soyutla n m ı ş l ı ğ ı s o n a erer. "9
H ı ristiya n l ı k ve d a h a sonra İ s l a m, eskiden beri var o l a n ek­
s i ksiz bir d ü nya özlem i n i ele a l d ı l a r ve onu evrensel ada l et a rz u ­
l a rı n ı n tem e l i yaptı l a r. H atta s o n ra l a rı Ayd ı n l a n m a , İ b ra h i m i
(semavi) d i n l eri n B a b i l K u l es i 'n i n yen i d e n i n şa ed i l m esi yön ü n ­
d e ki a rz u su n u l a i kl eşti rd i . O n sekizi n ci yüzyı l d a ki Ansi kloped iciler
ve J a ko b e n l erden o n dokuzuncu ve y i rm i nci yüzyı l l a rı n sosya l ist­
leri ve a n a rşistl eri n e ka d a r, m odern a k l ı n h a ya l l eri n d e B ab il
K u l esi yeniden i n ş a edi l erek ta m a m e n eski h a l i n e g etiri l iyord u .
İ n sa n l a r, o l m a s ı gereken l e a ra d a ki b ü y ü k fa rkı ka pata b i l ecek
bütü n leşmiş bir y a p ı yı, şu a n d a m evcut o l a n ı n tu ğ l a l a rı ve h a rç­
l a r ı n d a n inşa edeceklerd i : Yeni K u d ü s, ya n i yeryüzünde cen n et­
ten b i r ş e h i r . Feu e rbach d i n i n o rta d a n ka l kması h a kkı n d a i n s a n
soyu n u n başla n g ı ç n o kta sı diye b a h sederken, ken d i m izi i l a h i
(sevg i n i n d i ğer a d ı ) o l a ra k ka b u l etti ğ i m i z şey i n kayna ğ ı o l a ra k
görürsek kendi o l u ş u m u m uz u n efe n d i leri o l a b i l eceğ i m i z i ka stet­
mekteyd i . M a rx Feuerbac h 'a, Ta n rı n ı n i n s a n özü n ü n b i r izd ü ş ü ­
m ü old u ğ u kon u s u n d a katı l ı yo rd u ve ken d i özü m üz ü n orta k b i r
b i l i n ç şekl i n d e d ışsa l l a ş m a s ı n a a nca k som u t ve d u y u s a l b i r p rati-

ta nrı a rasında düşünce ve d u a yoluyla i l işki ku ru labil eceğ i n i i leri

s ü ren d insel düşünce biçi m i ) savu nanlar (ç. n . ) .
Alma ncada "anadil" anlamına gelen U rsprache, " U r'u n d i l i "
demektir; U r i s e "Ku lesiyle" meşhur o l a n Babil 'de bi r kentti r.
·Rivayete göre Tanrı, ta n rısal güçlere erişmemizi önlemek için insan
d i l i n i ka rıştı rm ıştı r. Dolayısıyla " U r-sprache" deyi m i " Cenneti n Kayıp
Dll F"�r'n ına da gel mektedi r (ç. n . ) .
* * YahÜd i l i ğ i n v e başlangıçtaki H ı ristiya n l ı ğ ı n kutsal yazı ları (ç. n . ) .
9 George Stei ner, After Babel: Aspects o f Language and Translation
[ Babi l 'den Sonra: D i l i n ve Çev iri n i n Görü n ü mleri ] , New York:
Oxford U n i versity Press, 1977, s. 60.

16
 Giriş

g ı n yol aça b i l eceğ i n i savu n u rken Fe uerbach 'ı n izinden g i d iyor­

d u . 10 Feuerba ch 'la i p leri kopa rd ı ğ ı n o kta , d ü n ya n ı n d ö n ü şü m ü n e
y o l açaca k prati ğ i n türüyle i l g i l iyd i .
M a rx'ın d ü ş ü n cesi, işçi s ı n ı fı n ı n d a ğ ı l m ı ş g ü çleri n i b i rleştire b i ­
lecek v e orta k b i r ta ri hsel inşa tasarı s ı n ı n (poeisis) tem e l i n i o l u ş ­
tura b i l ecek orta k b i r siyaset d i l i n e o l a n a rayışı tem s i l etti . Ka p i ­
ta lizmin d o ğ a y ı ya ğ m a l a m a s ı n a ve sayısız i n sa n ı n z i h i n leri ve
bedenleri n i d e n etim a ltı n a a l m a s ı n a ra ğ m e n M a rx onun a y n ı
z a m a n d a , m uazzam ü reti ci güçl eri açığa çı kara n ve u l usal, kültü­
rel ve d i ğer türd e n fa rkl ı l ı kl a rı orta d a n ka l d ı ra n ( a s l ı n d a orta k,
evrensel bir kültü rü n , yeni b i r " d ü n ya -ta ri hsel o l u ş u m u n " tem e l i ­
n i ol uştu ra n ) devri m c i b i r g ü ç o l d u ğ u n a i n a n ıyord u . Ta ri h i n ra h ­
m i n d e doğaca k b i r sosya l ist d evri m d e n sonra herkes doğa n ı n
n i m etleri n i eşit b i r şeki l d e paylaşaca k ve herkes ken d i ya ratıcı
pota n siyel i n i o rta k bir türü n çı karl a rıyla uyum i ç i n d e serg i l eye­
cekti . Dü nya te kmiş g i b i olacak ve i n s a n l a r "ye n i d e n " o rta k b i r
d i l v e a n latım biçi m i n i paylaşaca klard ı . Steiner'e g ö re " Es pera nto
ismi ken d i i ç i n d e açı kça eski ve ca n l ı b i r umudun köke n i n i b a rı n ­
d ı rıyor. "1 1 Sosya l izm b i r Esperanto, ( eskiden beri va r o l a g e l e n
fa rkl ı l ı kl a rı n ı n ö z d e d eğ i l sadece görü n ü şte fa rkl ı l ı kl a r o l d u ğ u )
işçi s ı n ı fı n ı n b i rçok " u l u s u n u " bi rleştirecek o rta k b i r d i l o l a ca ktı .
Anca k yirminci yüzyı l ı n sonu n a gelindiğinde Bab i l 'den büyük öl­
çüde vazgeçil d i . Tarihsel yenilgilerle dolu onlarca yıldan sonra sos­
yalizm, ta rihin bir serabı g i bi , ken d i külfetl i hayal lerinin olduğu ka­
dar güçlü düşmanları n ı n (çok fazla vard ı ) da kurbanı olara k birden­
bire dağ ı l d ı . Bütün bir yaşam tarzı ve siyaseti tahayyül etm e biçi m i ,
eleştirel pratiği sürdüren v e dünyevi bir ütopyaya yön elik kolektif
özlemi içeren bir biçim kavra m ıyla beraber ortadan kal km ı şa benzi­
yord u . Küreselleşme siyasetten ve kamusal alandan büyük çapta bir
kaçışı, yerelci " kuşatı lmış bölgelere" doğru kaçışı teşvik etti . 1 2
Bazı a ktivistl er katı l ı mcı d e m o krasi ve evrensel i n s a n h a kl a rı
vizyonuyla ka m u s a l a l a n ı yen iden ca n l a n d ı rmaya ça lışı rken baş-

ıo Daniel Brudney, Marx's Attempt to Lea ve Philosophy [ Ma rx'ı n

Felsefeyi Bıra kma Girişi m i ] , Ca m bridge, Mass . : H a rva rd U n i versity
Press, 1998.
11
Steiner, After Babel, s . 60 (vurg u Steiner'e aitti r) .
12
Ba kınız Cari Boggs, The End of Politics [Siyaseti n Son u ] , New York :
Guilford Press, 200 1 .

17
 Postmodern Prens

ka lan aci l e n , bütün h a re ketl eri n emel l erini i çerecek ve tem s i l

edecek tuta rl ı ve bütü n l e ş m i ş b i r h a re ket o l uşturma i htiyacı n ı
d i l e g eti rd i l e r. Lyd i a S a rg e nt'e g ö re böyle bütü n l eşmiş b i r yakla ­
ş ı m o l m a d a n s o l d a ki ayrı h a re ketler " b i ri n i n kafa s ı n d a asla ko­
l e ktif bir tasarı o l a ra k var o l a m az". " G ü n ü m üzün d a ğ ı n ı k d u r u m ­
d a ki h a re ketleri , her b i ri ka l a n ı n ı n eyle m l eri nden yara rl a n a ra k
birbirleriyle etki leşim h a l i n d e g e l i ş m ektense o l sa olsa y a n y a n a
d u ra ra k, g e n e l d e de ş aşı rtıcı b i r b i ç i m d e b i rb i rl eriyle re ka bet
h a l i nd e var o l uyorl a r . . . Örg ü t ve stratej i o l m a d a n u ğ ru n d a ça l ı ­
şaca k h i ç b i r ş e y v e yaptı ğ ı m ı z ı değerl e n d i recek h i çb i r yöntem
yoktur. " 1 3 Benzer d ü ş ü n celer d iğer h a re ketleri n ö n d erleri ta ra ­
fı n d a n A B D 'd e 1 9 8 0 '1er v e 9 0 ' 1 a r boyu n ca çeşitli i l erici medya
kuru l u ş l a rı n d a ve m u h a l if g azetelerd e d i l e g etiri l d i ; b u n l a rı n
a ra s ı n d a barış h a reketi n i n , eşci nsel h a reketi n , fem i n istleri n ,
çevrecileri n v e siya h ların ö n d e gelen s i m a l a rı yer a l ıyor. 14

1 3 Lyd i a Sargent, "The Big Pictu re" [ Büyü k Resim] , Z Magazine 2 : 4

( 1 993) : 4 , 6 .
1 4 " Ş u a n d a Hareketin , içerd i ğ i parça la rı Sisteme karşı d u rmaya
yetecek kadar g üçlü yen i tek b i r u lu sa l koalisyonda b i r a raya
getirmes i n i n tam za manıdır ... Her katı l ı mcı g ru p bir ya ndan
k i m l i ğ i n i m u hafaza ederken diğer ya ndan birliğin ve yegane
hedefi n etkisine ta bi olm a l ı ve ayrılığa sebebiyet verecek kişisel
tuhafl ı kları bir kenara bırakma l ı d ı r . " (" U n ite for S u rviva l " [ Ku rtu luş
İçi n Birleş] , Topl u msa l Soru m l u l u k M i marları/Tasa rı mcıları/
Plancı ları , Nuc/ear Times, 1 980'1eri n ortaları; ayn ı zamanda bakınız
Andrea Ayvazian ve M i chael Klare, ''The Choice : Decision Time for
the American Peace M ovement" [Seçi m : Ameri kan Barış Hareketi
İçi n Karar Zama n ı ] , Fel/owship, Eyl ü l 1986 ve Bruce Birchard ve
Rob Leavitt, "A New Agenda" [Yeni Bir Gündem ] , Nuc/ear Times,
Kası m/Ara l ı k 1987, s. 1 2 ) " Sadece bel li bir soruna oda kla nan
faaliyetlere yer olmalı ama aynı zamanda birçok soruna değ i nen
b i r ya klaşı mda bütü n meseleler a rasında koord i nasyon ve kab u l
görme de olmal ı . Ka m panyalar planlaya b i l meliyiz ... v e b u n u n
açı kça tanımlanmış hedefleri o l ma l ı . " (Tom Wa l l , "Strategy a n d
Tactics for t h e G rassroots Peace Movement" [ H a l ktan Gelen Barış
H a reketi İçi n Strateji ve Ta kti kler] , Nashua Barış Merkezi, The
Drinking Gourd 4, n o . 1 1 [ Kasım 1985] : 10) " Bel ki de 'renkli derili'
deyi m i yeni bir strateji k birl i ğ i n temeli olabilir" ( M a n n i ng Marable,
"A New Black Politics" [Yeni Bir Siya h Siyaseti] , The Progressive,
Ağustos 1990, s. 23.; aynı sayıda ba kı nız Charlotte Bu nch,
"Aga i nst All Forms of Domi nation" [ Her Türlu Taha kkü m Biçi m i n e
Hayır] , s. 2 1 ) . " K e n d i özel çı karla rı m ızın dışı nda bir şeyde
b i rleşemezsek eşcinsel topl u l u ğ u m uzun içinde başkalarından ayrı

18
 Giriş

Anca k a ka d e m i k eleştirel kura m için de, kura m i l e p rati ğ i n

yen i b i r sentezine o l a n ihtiyaçla i l g i l i herh a n g i b i r tartışmaya
mutl a k s u rette a l erj isi o l a n g ü ç l ü b i r kuramsa l ö nyarg ı ortaya
çı ktı . Özel l i kl e postmodern istler, b i rl i k yeri n e b i rl i k söyleminin
ya p ı bozu m u n u ( d econstructi o n ) , daya n ışma yeri n e "fa rkl ı l ı ğ ı "
savu n mayı h u y ed i n d i l er. İ ki ta n ı n m ı ş Batı Avru p a l ı ayd ı n ı n
1 9 8 7 'd e yayı m l a n a n o rta k demeci ş u şekil deyd i :

[Praksisin] amacı, günümüzdeki sorunlar kümesini kapsayan

birkaç genel ifade üzerinde kabaca bir mutabaka ta varılması
değil, tam tersine, kişisel düşüncelerin derinleşmesi ve birey­
lerin ve insan topluluklarının yeniden tekilleşmesi yönünde
çaba gösteren bir uyuşmazlık kültürünü desteklemektir. Her­
kesin (göçmenler, feministler, rockçılar, bölgeselci/er, barış­
severler, çevreciler ve hackerlar) olaylar hakkında aynı gö­
rüşte buluşması gerektiğini sa vunmak ne büyük bir delilik!
Onların farklılıklarını ortadan kaldıran programatik bir uzlaş­
mayı hedef!ememe!iyiz. 15
Bu demeci veren i ki yaza r da d ü n ya n ı n d i kkati n i i l k o l a ra k
1 968 Mayıs'ı n d a Pa ris'te yaşa n a n o l a ğ a n ü stü olaylar m ü n a sebe­
tiyle çekti - D a n i e l Coh n -Bendit ( Kızı l D a n ny) ö ğ re n ci aya kla n -

olara k kal ı rız" (Scott Macla rty, " O u t . There" [Orada ] , In These
Times, 14 Kası m 1 994, s. 2 7 ) . " Ra d i kal [ b i r] hareket . .. sadece
cinsel kon u m l a nıştan "daha geniş b ir ta h l i l gerekti rir ve bu tah l i l i
hala tan ı m lam ak zorundayız. Irk, top l u msal cinsiyet, ci nsell i k,
ekonom i k eşitsizl i k ve her türlü baskı n ı n nasıl ve neden
bi rbirleriyle bağ la ntı l ı old u ğ u n u ve bu nla rın etrafı nda şeki llenen
hareketleri n neden orta k b ir strateji gerekti rdiğini - telaffuzun
ötesinde- hala açı klamak zoru ndayız. Siyah lezbiyenler bu tür b i r
ta hli l ü retme g i rişimiyle çokkültü rcü l ü ğ ü n ya ratı l masına katkıda
bulu ndular. Anca k doktri n kendisine karşı oluşan tepki tarafından
ta nımlandı . ... Orta k görüşü m üzü sıradan insa n l a rı n d i l iyle ifade
edecek aklı başında teorisyen ve sanatçı lara i htiyacı mız var"
(Urvashi Va id, " We Can Get There from Here" [Bu radan Oraya
Va ra b i l i riz] , The Nation, 5 Tem m u z 1993, s. 3 1 ) .
15 Fel i x Gu atta ri v e Daniel Coh n - Bendit, "Contri bution pour le
mouvement" [ H a rekete Katk ı ] , Autogestion l'Alternative (Kas ım
198 6) içi nde; a ktara n L u c Ferry, The Ecological Order [Yeni
Ekoloji k Düzen] , Chicago: U n i versity of Chicago Press, 1 995, s .
1 1 2 - 1 1 3 (vurg u l a r son radan eklenmişti r) .

19
 Postmodern Prens

m a s ı n ı n ka m uya yansıyan s i m a s ı ve sozum o n a " a nti­

J a koben"d i ; son d ö n em Fra nsız fi l ozofu olan G i l les Deleuze aynı
aya kl a n m a n ı n ateşl i bir ta ra fta rıyd ı . N iteki m , b u g ü n kura m d a
b i rl iğ e ka rşı o l u ş a n önyarg ı n ı n kay n a ğ ı b u ra l a ra , 1 9 6 0 '1 a ra götü­
rü l m e l i d i r . M a rksist orto d o ks i n i n genel ka n ı l a rı n a meyda n o k u ­
ya n b i r " Ye n i Sol" ( N ew Left) hare ket b u dönemde o rtaya çı ktı v e
b u h a reket Batı d a ki a yd ı n l a r ı n o rta k e y l e m a n layışları n ı d ö n ü ş ü ­
m e uğrattı .
Elin izdeki ça l ı şma n ı n i l k yarısı, Batı d a ki pra ksisin h a k i m d i n sel
benzetmesinde nihai b i r değişime yol açan entelektüel, kültürel ve
i ktisad i etmenleri i n celiyor - Ba b i l 'i yen iden inşa etme yön ü n d eki
sosya list emelden, " a n la ş ı l m az bir d i l l e konuşma n ı n " (fa rkl ı l ı ğ ı n
etki leyici a n laşılmazlığ ıyla kon u ş m a k) yen i , postyapısa lcı i m gesine
olan değiş i m . İ l k i ki b ö l ü mde, siyasi pratiğin tem e l ufku olara k
"coşku l u " söyleve biçilen değerin köken i n i n , Altm ış l a rı n "d üşü nce
yapısı n a " nasıl g ötü rü l e b i l eceğ i n i gösteriyoru m . Gençl i k <hareketi­
nin i ki i ko n u Herbert M a rcuse ve Narman O. Brown a rası n d a ge­
çen bildik b i r tartış m a n ı n ayrıntı l ı b i r okumasıyla, Yen i Solcular
a rası ndaki stratej iyle esteti k dışavuru m u n göreli değeri kon u s u n ­
d a ki ca n a l ıcı tartışmada ekspresivistlerin nasıl kaza n d ı ğ ı n ı ve b u
ekspresivist ( d u y g u b e l i rtici ) önyarg ı n ı n ö n d e g e l e n eleştirel
top l u m s a l d ü ş ü n ce a l a n l a r ı n d a n a s ı l bir o rta k ka n ı h a l i n e g e l d i ğ i ­
n i gösteriyoru m .
Daha s o n ra 3 . b ö l ü mde, top l u m s a l h a reketlerin gerileyiş i n i n
ve kura m la prati k a ra s ı n d a a çı l a n m esafe n i n eleşti rel kura m ı ,
1 9 8 0 '1er v e 90 '1arda b i l g i ü reti m i n i n e ko n o m i politi ğ i n d e yaşa n a n
d e ğ i ş i k l i kl e r ( ü n i ve rsiten i n veri m l i l eştiri l mesi) ka rş ı s ı n d a n a s ı l
savu nmasız h a l e geti rd i ğ i n i gösteriyoru m . Postmod ern m eti n lerin
"süslü a n l atı m biçimi ( b a rok üsl u b u ) " ya da gelişig üzel b i ç i m sel
m u ğ l a kl ı ğ ı n ı n , meta m a n tı ğ ı n ı n ( ö n cel eri g ü vence a ltı n d a b u l u ­
n a n ) e leşti rel d ü ş ü n ce a l a n ı n d a ki uzantı s ı n ı tem s i l etti ğ i n i ö n e
s ü rüyoru m . 4 . b ö l ü mde, " b a rok" postm od ern söyl e m i n o rtaya
çıkışıyla M a rx ve E n g els'i n Alman İdeolojisi'n deki i d e a l i z m el eşti­
risi a ra s ı n d a b i r bağ k u ruyoru m ve Fransız ya p ı s a l c ı l a rı n ı n ku­
ra msal b i l g i n i n tem e l i o l a ra k öznel d e n eyi m i red d etmeleri n i n ,
H a rdt v e Negri 'n i n İmparatorluk'u g i b i g ü n ü m üz eserleri n d e

20
 Giriş

gerçek topl u m s a l i l i ş ki l e ri n esra ren g izleşmesi ne yol a çtı ğ ı n ı öne

sürüyoru m .
5. b ö l ü m , " Pren s v e Arkeolog ", b u i l k b ö l ü m l erle ; G ra msci'n i n
siyasal eyle m , önderl i k v e b i ç i m üzeri n e g e l i ştird i ğ i stratej i k
" görü n g übi l i m i " genişleterek, b i r pra ksi s kura m ı n a yen iden b i r
temel i n ş a etm eye g i rişen g eri ka l a n b ö l ü m ler a ra s ı n d a b i r köprü
o l u şturuyor. Bu b ö l ü m d eki " Pren s ", siyasa l a l a n d a o rta k b i r sos­
yal ist virtu'n u n * ve " i ra d en i n " n a s ı l g e rçekleştiri l eceğ i n i n kura m ı ­
n ı s u n a n Gra m sci . Arkeolog i s e , stratej i k siyasal d ü ş ü n ce n i n h e r
tü rü n e gerçekl eştird i ğ i b ü y ü k çapl ı sa l d ı rıyla rad i ka l geleneğe -
b a n a göre- en büyü k zara rı verm iş cila n postyapısalcı el eşti rmen
M ichel Fou ca u lt'd u r.
6 ve 7. böl ü m l er, G ra msci'n i n yeni b i r b i çi m l e i l g i l i özg ü l ku­
ra m ı n ı n ( o b u n a " M od ern Prens" a d ı n ı veriyord u ) g ü n ü m ü z için
yen iden ö n e s ü rü l m e s i n e g i rişiyor. Bu ça l ı şm a n ı n b a ş l ı ğ ı o l a n
Postmodern Prens a s l ı n d a , modern siya s a l düşü ncede d a h a önce
yer alan i ki "pre n s i " y a nsıtıyor. B i ri n ci s i e l b ette, h ü kü m d a rl a r için
s iyasa l i ktidarı n a s ı l ele geçirecekl e ri ve e l l eri n d e tutaca klarıyla
i l g i l i on a ltıncı yüzy ı l ı n başı n d a yazı l m ı ş b i r el kita b ı o l a n
Mach iavel l i 'n i n Prens'i . Prens, Batı l ı siyasa l d ü ş ü n cede açı kça
ka b u l ed i l en i l k " re a l i st" eserd i . Eseri n yayı m l a n ma s ı , i ktid?rı
hayasızca övmesi ve a h l a ki g ö re nekleri u m u rsamaz g ö rü n üşüyle,
d i n d a r okurl a rd a nesi l l e r boyu öfkeye sebep ol d u . Ya kl a ş ı k beş
yüzyıl sonra eser haJa i l k h a l i n d eki tartış m a h avas ı n ı b a rı n d ı rı ­
y o r : B i l i m i n s a n l a rı hala, M a c h iavel l i 'n i n Prens'i yazma ktaki a s ı l
a m a cı n ı n g erçe kte n h ü kü m d a rl a rı ve yöneticileri m i , yoksa h ü ­
k ü m d a rl a rı n i nsafsız ta b iatları ko n u s u n d a il popolo'yu ( h a l kı ) m u
eğitmek o l d u ğ u n u ta rtışıyor. M a c h iavel l i 'n i n ö l ü m ü n d e n yüzyı l l a r
sonra b i r b a ş ka İta lya n düşü n ü rü M a c h i a vel l i 'n i n i l keleri n i sosya­
l i st devri m soru n u n a uygu layaca ktı .

* Ası l olara k Machiave l l i'ni n ku l landığı virtiı d eyi m i tal i h manasına

gelen fortuna d eyi miyle ayrı l maz b i r çift oluştu ru r. Virtiı kişin i n
kend i yasasını tal i h i n ö n ü n e koyma g ü cü n ü , i radesini si mgeler.
Virtiı önceden gö rü lemeyen i n , kontrol edilemeyenin, pasifçe
ka bullenilen şeyleri n , kaderin payı n ı aza ltması açısından
özg ü rl ü ğ ü m üzle özdeşti r (ç. n . ) .

21
 Postmodern Prens

A n l a ş ı l m a s ı güç bir eser o l a n Modern Prens, Anto n i o G ra m sci

a d ı n d a b i r d evri mci M a rksist, siyasetçi ve gazeteci ta rafı n d a n
ka leme a l ı n d ı . İta lya'da 19 20'1erdeki a nti-faşist ve sosya l i st siya­
s a l faa l iyetl eri dolayısıyla h a pse atı l a n G ra msci h ayatı n ı n son o n
y ı l ını, 19 3 7 y ı l ı n d a h e n ü z 46 yaşı n da y ke n öleceği h a p i s h a n ed e
çile d o l d u ra ra k geçi rd i . Gramsci h a p i steyken, ra d i ka l geleneğe
b ı ra ka c a ğ ı ö l ü msüz m i rası Hapishane Defterleri üzeri n d e ça l ı ştı .
" M odern Prens" o l a ra k yayı m l a m a k i sted i ğ i b i r m o n ografi n i n
tem e l i n i o l u ştu ra n d a ğ ı n ı k bir h a l d e ki " M a c h i a ve l l i Üzeri n e N ot­
l a r"ı ; G ra msci'n i n siya set, ayd ı n l a r, M a rksizm, İta lya n ta ri h i ve
edebiyat üzeri n e böl ü k pörçük gözlemlerinden o l uşan b ü y ü l eyici
to p l u eseri Hapishane Defterleri'n de b u l uyoru z . Gram sci a s l ı n d a
" M odern Prens"i yazarke n , Prens'i model a l d ı : M a ch iavel l i 'n i n
kita b ı n d a " H or Görü l m e kten v e N efret E d i l me kten Kaçı n m a k
Üzeri n e ", " Karma H ü kü md a rl ı k l a r Üzeri n e " y a d a "Ord u l a rı n ve
Para l ı Askerlerin Çeşitl i Türleri Üzeri n e " a d l ı b ö l ü m l e r va rken ;
G ra msci 'n i n Note su/ Machia velli'si ( M a c h i a ve l l i Üzeri n e N otla r)
de sosya l ist p ra ksisin u n surları n ı " Ol a y l a rı n Ta h l i l i ", " S iyaseti n
U n s u rl a rı ", "Sabit Ora n l a r Teore m i ", "Te m s i l i H ü kü m et Siste m l e­
ri n d e N i cel i k ve N itel i k", " Kend i l i ğ i n d en l i k ve B i l i n ç l i Ö n d erl i k" v b .
a lt başl ı k l a ra ayrı l m ıştır.
Eserleri a ra s ı n d a e n tuta rl ısı ve kura m s a l o l a ra k e n özgü n ü
o l a n M od ern Prens, Machiave l l i 'n i n h aya l ü r ü n leri n e y e r o l m ayan
b i r siya set kura m ıyla M a rx'ı n ta ri h kura m ı n ı n sentezi n i yap ıyor.
Tı p kı M a c h i avel l i 'n i n siste m i k bir kaos ve d üzensiz l i k za m a n ı nd a
(feoda l d üzen i n d a ğ ı l m ası) yeni t ü r b i r top l u msal v e siyasal d üzen
ku rma görevine uygun bir siyasetin ana hatl a rı n ı çizmeye koyul ­
m a s ı gi bi Gramsci de i ki savaş a rası d ö n e m Avru pa'sındaki sistemik
kriz koşul larına uygun bir "orta k öznenin " gel işti ri l mesi yön ündeki
kura m ı tasarlad ı . Benedetto Fontana'n ı n gözlemlediği gibi :

Gramsci için Machiavelli'nin başlıca önemi, Machiavelli'nin si­

yasal faaliyetin ve toplumsal ilişkilerin bütün geleneksel ve
kabul görmüş biçimlerinin dağıldığı yönündeki derin düşünce­
sinde ve bunun sonucunda üzerinde anlamlı bir kültürel ve
siyasi düzenin yeniden oluşturulacağı yeni ve bir daha bu­
lunması güç bir toposa (yer) olan arayışında yatmaktadır.

22
 Giriş

Genel olarak modern toplumdaki kuramsal, ideolojik ve

sosyopolitik mücadele/eri örgütleyen merkezi oluşturan şey;
dağılmakta olan sosyopolitik yapı ve kurumlarla, tarihte yeni
ve etkili bir güç olarak ortaya çıkan bir "kitle " ya da halktn
yan yana bulunmasıdır. 16

Mach iavel l i . için o l d u ğ u ka d a r G ra m sci için d e b i rl i k soru n u ,

top l u m a önderl i k edeb i l ecek orta k b i r i raden i n n a s ı l kuru l a c a ğ ı
soru n u e n ö n e m l i şeyd i . E ğ e r sosya l i st h a re ket yen i b i r d e m o k­
rati k d üzen i n inşa s ı n d a işçi s ı n ı fı ve o n u n müttefi kl e ri n e ö n d erl i k
ederken o n l a rı n rıza s ı n ı a l m a k istiyorsa biçi m i , " modern " b i r
prens o l a ra k ka b u l etm ek zoru n d a yd ı . Gra msci'ye gö re ; " M odern
prens, m it-prens ge rçe k bir kişi, e l l e tutu l u r bir b i rey o l a m a z . O
sadece, d a h a ö n ceden b i l i n e n ve ken d i n i b i r yere ka d a r eylemde
h issettirmiş o l a n orta k bir i radenin somut bir biçime b ü rü n d ü ğ ü
y e r olan top l u m u n ka rmaşık bir u n s u ru, b i r orga n izması o l a b i l i r. "17
Mod ern prens, n i h a i o l a ra k, h a l kl a d iya lektik b i r d iyalog h a ­
l i n d e siyasi ve kültürel b i r p rogra m i nşa ederek, ken d i d eğ erl eri
ö n ceki d üzen i n d eğ erl erini n yerin e geçen e ka d a r, to p l u m u n zi­
h i nsel ve sosya l enerj i s i n i karşı konulamaz b i r b i ç i m d e ken d i
etrafı n d a b i rl eşti recekti .
Ayn ı şeki l d e " postm odern pre n s " de, m u h a l if p rati ğ i n ve k ü l ­
türü n dağ ı n ı k d u ru m d a ki sayısız h a re keti n i t e k b i r h a re ket biçi­
minde b i r a raya getirmek zoru n d a o l a n yeni orta k öznen i n a d ı ­
d ı r; b i r a raya geti ri l ecek b u h a reketin dışa doğru yayı l m ası d a
gerçekten d e m o krati k ve eti k b i r i n s a n kültürü n ü m eyd ana geti ­
rir. S o l u n d a ğ ı n ı k parça l a rı , a n c a k b i rleşik b i r kim l i k ve d ü nya
görü ş ü n d e ken etlenerek devleti n meşru iyet krizi n e ve yaşa m ı m ı ­
z ı n m eta ta rafı n d a n kuşatı l m a s ı n a ka rşı ( e n azı n d a n pota n siyel
o l a ra k) a n l a m l ı bir ceva p verecek ko n u m d a yer a l a b i l i r . Bu biçi­
me postmod ern prens a d ı n ı n verilmesi, postm odern l i k d u ru m u-

16 Benedetto Fonta na, Hegemony and Power: On the Relation

between Gramsci and Machiavelli [ H egemonya ve İktidar: Gra msci
ile Machiavel l i Arasındaki İl işki Üzerine] , M i n neapoli s : Uni versity of
M i n nesota Press, 1993, s. 1 3 .
17 Antonio G ra msci, Selections from the Prison Notebooks [ H a pishane
Defterleri nden Seçmeler] , e d . Quenti n Hoare, New York :
International Publ ishers, 1 97 1 , s . 1 29 .

23
 Postmodern Prens

n u n böyle b i rl e ş i k b i r ki m l i k içi n veri l ecek m ücad e l e n i n b ı ra k ı l ­

m a s ı n ı g e re kti rm e d i ğ i n i i ş a ret edecekti r. B u n u n yeri ne, kendimi­
ze ait ve ken d i ta ri hsel d u r u m u m uza stratej i k o l a ra k uyg u n bir
" s o m ut b i çi m i n " i nş a s ı n a ve kura m ı n a g i rişmeliyiz.
Dolayısıyla b u yeni p rensi ta n ı m l a rken postmod ern teri m i n i
ku l l a n m a m , ben i m yoru m u m l a postmodern y a d a postya p ı s a l cı
b i r d uyarl ı l ı k a ra s ı n d a b i r benzerl i k o l d u ğ u g i b i b i r ya n l ı ş a n l a ş ı l ­
m aya yol a çm a m a l ı ; b u teri m i sad ece çağ ı m ız ı n g e ç i ş d ö n e m i
özel l i kleri n i taşıyan ya p ı s ı n ı ta n ı m l a m a k için kul l a n ıyoru m . 18 Ü st
ü ste g e l e n b i rço k siste m i k krizin ( m o d ern ça ğ l a b a ğ d a ştı rı la b i l e­
ce k b i r d iz i kuru m s a l , kü ltüre l , sem iyotik, to p l u m s a l ve eko l oj i k
s i ste m i n çö küşü) o rta k b i r n o ktaya doğru g e l m esi oto rite, kültü­
rel üreti m ve dolayısıyla p ra ksi s i m i z i n gelen eksel tem e l i n i n da­
ğ ı l ma s ı n a ve yen i d e n o l u ş m a s ı n a yol açtı . David H a rvey'i n ta n ı -,
m ı n a g ö re son za m a n l a rd a ki p a rça l ı ve s ı kıştı rı l m ış z a m a n ve
mekan d e n eyi m i m iz ( b i r " p ostmodern l i k d u ru m u ") , post- Ford ist
b i r sermaye b i ri k i m rej i m i n e o l a n d ö n ü ş ü m e ( u l usötesi ü reti m ,
p a rça l ı ü reti m ya d a " p a rt i " ü reti m i v e fin a n s ka p ita l i n küresel
ça pta b ü tü n l eşmesi g i b i ) b a ğ l ı o l a ra k küresel ka pita l iz m i n eko­
n o m i k ve sem b o l i k örgütl e n m es i n d e 1970 '1eri n başı n d a n g ü n ü ­
m üze ka d a r yaşa n a n tem e l d e ğ i ş i k l i klerin s o n u cu d u r . 19 Bu d ö n ü ­
ş ü m l eri n b i r sonucu o l a ra k, " postm odern " o l a n l a özdeşl eşti rd i ğ i ­
m iz top l u ms a l yaşa ntı ların ve kü ltü rel çe l i ş ki lerin ka psa m ı , u z u n
s ü re d i r Avru pa modern l i ğ i y l e özdeşl eştiri l e n l erden g ö z l e görü l ü r
biçi m d e fa rkl ı d ı r. Eğer m o d e rn l i k, d i ğ er şeylerin ya n ı n d a , Avru pa
u l u s- d ev l et siste m i n i n orta ya çıkışıyla, aklın doru k n o kta s ı n ı n
etki leyici kon u m u o l a ra k ta ri h kavra m ıy l a , s ö m ü rgeleşti rmeyle
ve ı rksa l o l a ra k tü rd eş bir d ü nya e l iti n i n o rtaya çıkışıyla özdeş­
l eşti ri l d iyse; postm odern l i ğ i n , - d i ğ er şeylerin ya n ı n d a - l i bera l
u l us-devleti n m eşru iyet krizinden, yerel meka n ı n ortadan ka lkma­
s ı n d a n , tekn o l oj i k patl a m a d a n , d ü nya e ko n o m isi ve kültürü n ü n
" m erkez i " v e en önem l i n o ktası o l a ra k Avru p a 'n ı n geri leyişinden

18
Terry Eagleton, The Illusions of Postmodernism, Ca m b ridge, U K:
Basil Blackwell, 1996, s . 1 34 (Terry Eagleton, Postmodernizmin Yanıl­
samaları, çeviren : Mehmet Küçük, İstanbul : Ayrıntı Yayı nlan, 1999).
19 David Harvey, The Condition of Postmodernity, Ca m bridge, MA:
Blackwel l , 1990 (David Harvey, Postmodernliğin Durumu, çeviren :
S u n g u r Savra n , İstan b u l : Metis Yayı nları , Kas ı m 1997 - 1 . Baskı - ) .

24
 Giriş

ve madunları n (subalterns) deneyi m l erine daya l ı ka rşı-an latı ların

belirmesi ve çoğa lmasından meyd a n a geldiği söylenebi l ir.
Ben i m " p ostmod ern prens" teri m i n i ku l l a n ı ş ı m Stephen G i l l 'i n
ku l l a n ı ş ı n d a n d a fa rkl ı l ı k g ö sterm e ktedir. G i l l d e G ra m sci v e
Machiave l l i 'yi izleyerek, orta k p ratiğe yön e l i k m evcut eğ i l i m ler
tem e l i n d e b i r postm odern p rens kura m ı n ı n a ltı n ı benzer b i r bi­
çimde çiziyor. G i l l 'e göre çevreci ler, işçi h a kl a rı savu n u c u l a rı ,
yu rtta ş l ı k h a kları eylemcileri v e küresel l eşme ka rşıtı ha reketteki
diğer g ru p l a r neolibera·ı ka pita l ist d ü z e n i n " ra syo n e l " y a p ı s ı n a
meyd a n o k u m a ve yeni demo krati k b i r i ktisa d i ve to p l u m s a l
katı l ı m d ü ş ü n cesi ta n ı m l a m a doğrultusunda h e n ü z h a rekete
g eçmemiş b i r b i rl i k oluşturma yol u n d a l a r. Bu h a reketl er, " a ç ı k
uçl u, çoğ ulcu, kapsayıcı v e esnek b i r siya set biçi m i n i tuta rl ı k ı l ­
m a k amacıyla ", "to p l umsal a d a l et ve d a ya n ışma, top l u msal o l a ­
n a k l a r, b i l g i , özg ü rleşme ve özg ü rl ü k doğru ltu s u n d a ki yen i l i kçi
a n layışlara " daya n a n , m ü m k ü n m e rtebe " etki n bir siyasi biçime"
doğru yönel iyorlar. 2 0 G i l l 'e g ö re " postm od ern p rens", neoli bera l
küresel eko n o m i d ö n e m i ndeki "yeni stratej i k bağ l a m " y a d a
fortunada s iste m e meydan okuyaca k uyg u n b i r virtun u n si mgesi
o l a ra k (ya n i "yen i , eti k ve demo krati k siyasi kuru m l a rı n ve p rati k
türleri n i n " yeni o l u ş m a kta o l a n b i çi m i ) o rtaya çıkar. 2 1
B u n l a rı n çoğ u n a katı l ıyoru m . Anca k dağ ı n ı k ve fa rkl ı l a ş m ı ş
h a reketlerin a n l a m l ı b i r " bi ç i m e " s a h i p o l a b i l ecekleri d ü ş ü n ces i n ­
den G i l l kad a r e m i n değ i l i m ; b u n u n yeri n e "farkl ı " h a reketleri n
kayn aşması n a yol açaca k b i r p rati kten yanayı m . Sosya l i stler,
a n a rşistler ve a kadem i k el eştirm e n l e r kü resel leşme karşıtı h a re­
keti değerl e n d i ri rken benzer bir b i ç i m d e " a k l ı n iyim serl i ğ i n e"
yöneld i l er - bu h a reketi n b a ş a rı l a rı n ı a b a rta ra k ve tuta rl ı b i r
ideoloj i ve stratej i k b i r orta k b a kı ş açısı n d a n yoks u n b u fa rkl ı
h a reketleri n ka p ita l izme ve d i ğ e r egem e n l i k ve eşits i z l i k sistem-

2 0 Stephen Gill, Power and Resistance in the New World Order [Yeni
Dünya Düzeninde İktidar ve D i reniş] , New York : Pal g rave, 2003,
s. 221 . G i l l 'in kita b ı n ı n son böl ü m ü olan "Post-Modern Bir Prense
Doğ ru " i l k olara k, "Postmodern Bir Prense Doğru m u ?
Kü resel leşmeni n Yeni Siyaseti nde B i r Moment Olara k Seattle'daki
M ücadele" başl ığıyla Millenium : Journal o f International Studies'de
(29 : 1 , 2000, s. 1 3 1 - 140) yayı mlandı .
21
Gill, Power a n d Resistance in the New World Order, s . 2 1 8 .

25
 Postmodern Prens

l e ri n e gö z l e görü l ü r b i r teh d it o l u şturm a kta n uza k o l d u ğ u n u

g ö r m eyere k . B u n u n sonucu, kura m ı n b i r kez d a h a p rati ğ i n geri­
sinde ka l m ası o l d u . Kendi tari hsel ü stbe l i rl e n i m l eri ve çelişki le­
ri n d e n b i h a ber olan p rati k, g ü n ü m üzdeki o l a y l a rı n toz b u l utu
içi n d e ces u r bir b i ç i m d e ama ş u u rs uzca tö kezlerken el eşti rm e n ­
l e r g ü n ü m ü z p ra ks i s i n d e ( b u p ra ksis fa rkl ı l ı ğ a değil b i r l i ğ e d uyu­
lan b i r i htiyaçtır) n eyi n o l a ğ a n d ışı olduğunu kavraya m ıyorl a r .
Anca k bu kura m a meyd a n o ku m a k, sadece g ü n ü m üzdeki h a re­
ketleri analitik olarak ka vra m a k değil, aynı z a m a n d a b u h a re ket­
l eri o l u şturan ve gel işmesi n e neden o l a n en derin i htiyaç ve a r­
z u l a rı s a pta m a ktır. K u ra m b i r a n l a m d a , p rati ğ i n topra ğ ı n d a to­
hu m h a l i n d e b u l u n a n g e rçekleri s u l a m a l ı d ı r.
Böylece küreselleşme karşıtı h a re keti n , postmodern p re n s i n
m a d d i ve ta ri hsel tem el leri n d e n biri o l d u ğ u kon u s u n d a G i l l 'e
katı l m a kl a b i rl i kte, böyle b i r p re n s i n b u h a reketle b i r a raya g eti­
ri l e b i l eceğ i n i veya g etiri l m esi gere kti ğ i n i kes i n l i kl e. d ü ş ü n m üyo­
ru m . 6 ve 7. böl ü m l erd e b e l i rtti ğ i m g i b i , g ü n ü m üzdeki k u rtu l u ş
h a reketlerin i n o rtaya attığ ı i d d i a l a rı n toplamı b i r küresel ka pita ­
l iz m e l eşti risi n i n ötesi n e g eçiyor ve ta m a n l a m ıyla, m evcut i n s a n
uygarl ı ğ ı n a i y i c e m eyd a n o kuyor. Ü ste l i k b i r postmod ern prensin
ortaya çıkışı ka pita l ist e ko n o m i d eki koş u l l a r ve eğ i l i m l e rl e yakın­
d a n i l işki l i o l masına rağ m e n , o n u n ortaya çıkışı tek başına
m a kroya pısal çel işkil erin varl ı ğ ı n a daya ndırılamaz; o ken d i temel i­
n i hayvan varl ı ğ ı n ı n ru hsal ve maddi yaşam i htiyaçlarında b u l m a ­
l ı d ı r . Kapita l izmin çelişkileri uzlaşmaz l ı k ve m u h a l efet n o kta l a rı n ı ,
karşı-ki m l i kleri v e ka rşı-söylemleri o rtaya çı karırken ; ortaya çıka n
" d i reniş ki m l i kleri ", ta m a m ı i l erici o l mayan bir s ü rü biçimden
h e rh a n g i b i ri n e b ü rü n e b i l i r. B u nedenle, postmodern p re n s i n
b i rl i ğ i n i n h e m norma tif h e m onto l oj i k tem e l i n i açıkça ortaya
koy m a m ı z son derece ö n e m l i d i r. Bu a m açla, metahümanizm
( postmod ern prensin birl i ğ i ve n i h a i a m a c ı n ı n ( telos) felsefi te­
m e l i n i s a ğ l ayan genel bir ontoloji ve a h l a kb i l i m i ) dediğim şeyin
bir tan ı m ıyla bitiriyoru m . M eta h ü m a n izm postmodern prensi n,
Gra msci 'n i n "modern uygarlı ğı n üstün, m utla k bir biçi m i n i n gerçek­
leşti ri lmesi"22 olara k tarif ettiği şeye ulaşma yolu nda m ücadele
ederken kul lanacağı bir yaşa m felsefesidir.

22 Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, s . 1 3 3 .

26
 1 SOLU ROMANTİKLEŞTİRMEK

Faşizm kurtuluşunu, halk yığınlanna haklannı vermekte değil,

bunun yerine bu yığınlara kendilerini ifade etme şansı vermekte
görür. Halk yığınlannın mülkiyet ilişkilerini değiştirme hakkı
vardır; Faşizm, mülkiyet ilişkilerini korurken, onlara ifade
özgürlüğü verme yoluna gider. WALTER BENJAMIN-

Ya kı n geçm i ş i m izdeki o ki l it a n a ( M a rksist sosya l i z m i n krize

g i rd i ğ i ve p rati kteki u yg un a ra ç ve a m a çl a rl a i l g i l i yeni bir " o rta k
yarg ı n ı n " rad i ka l siyasal d ü ş ü n cede şeki l l e n meye b a ş l a d ı ğ ı za­
mana) d ö nerek başlaya l ı m . Yen i S o l ve 1 960'l a rd a ki ve
1 9 7 0 '1eri n başı n d a ki ka rşı kültür h a re ketleri yabancı l a şmaya,
i kiyüzl ü l ü ğ e ve modern tekno krati k top l u m u n şi dd eti n e ka rş ı
tutku l u ve son derece rom a ntik b i r ya kı nmayı ( kısacası b izzat
modern l i ğ e ka rş ı bir isya n ı ) tem s i l etti .
Şu a n d a "Altmı ş l a r" d iye ta b i r ettiğ i m iz şey, iyice yerleşmiş
ve sistematik i ktidar yapılarına ka rş ı ya ratıcı b i r kü ltü re l ve siya­
s a l .isya n ı tem s i l etti . Yeni S o l 'u n , Siyah Güç'ün ( Bl a c k Power* )
ve savaş ka rş ıtı h a re ketleri n belirmesi s ö m ü rgeci d ü nya sistem i­
nin, ka pita l i z m i n ve burj uva a d a b ı n ı n geride ka l a n y a p ı l a r ı n ı
ortad a n ka l d ı rm a k için sezg isel b i r clürtüye işaret etti . Yen i S o l u n
savları siyasi o l d u ğ u kadar kült Jre! ve varo l uşsa l d ı d a . Bu,
H erbert M a rcuse'n i n betirttiğ i gibı, gr,ı-çekten d e yaşam d ü nyası­
nın ( l ifeworld ) tekno krati k b i r biçi nd e uss a l la ştı rı l m a s ı n a ve
h a k i m iyet a ltı n a a l ı n m a s ı n a karşı " b .yü k bir redd iye" i d i .
A m a b u ayn ı z a m a n d a , en azın da n başlar. g ı çta, M a rksizm i n
doğru l a rı n a yön e l i k b i r red d i yeyd i . M a rksizm, d ü nyayı değiştirme
u m u d u taşıyan b i rkaç nesi l işçi ve ayd ı n içi n , Thomas K u h n 'u n

* 1 960'1ard a Marti n Luther King v e Malco l m-X'i n öncü l ü ğ ü nde gel işen
siyah özg ü rl ü k hareketi ne veri len ad (ç. n . ) .

27
 Postmodern Prens

b u kel i m eyi ku l l a n d ı ğ ı a n l a m ıy l a bir paradigma g ö rü n ü m ü ta şı­

yord u . S h e l d o n Wol i n haklı o l a ra k M a rksiz m i , " Batı siyasal dü­
ş ü n cesi n i n ta ri h i n d e ki e n o l a ğ a n üstü p a ra d i g m a l a rd a n b i ri " ota�
ra k ta n ı m l ıyor. 1 Ara l a rı n d a fem i n izm ve a n a rş i z m i n d e yer a l d ı ğ ı
ö n em l i b a ş ka siyas a l p rati k biçi m leri o l sa d a , m u h a l if h a reketle­
ri n ve el eşti rel fel sefe l eri n g e l i ştiği h emen her yerde M a rksizm
u z u n yıllar primus inter pares .(eşitle r . a ra s ı n d a b i rinci ç . n . ) o l a ­
ra k ka l d ı . Başka h iç b i r kura m ya da p rati k ; devri m ya p m a k ve
gerçek top l u m s a l i l i ş k i l erin özel l i kleri n i kavra m a k için böyle a raç­
lar s u n m a d ı ve h i ç b i ri top l u m s a l eleşti ri ve to p l u eyl e m l e i l g i l i bu
ka d a r hayra n l ı k u ya n d ı ra n bir d i l sa ğ l a m a d ı ya d a ezi l e n ler için
b u kad a r p a rl a k b i r u m ut ı ş ı ğ ı o rtaya koym a d ı .
Anca k b i rçok gö z l emciye g ö re, 1 960 '1 a rı n d e n eysel top l u m s a l
h a reketleri kura m ve p rati ğ e d a i r ta m a m e n y e n i b i r b i ç i m o rta ya
atm ışa benziyord u . M a s s i m o Teodori 1 97 1 'd e , bu yeni "siyasa l ­
örg ü tsel p ra ksisi n " m erkez i n d e b e ş temel ko n u s ı ra l a d ı . 2 Birincisi
Yen i Sol; to p l u m a ka rşı " a h l a ki b i r isya n ı n ", kend i n i b i reysel
o l a ra k ifa d e etmeye d a ya l ı bir isya n ı n a ltı n ı çizd i . İ ki n cisi, top l u ­
m u n b ütü n kü ltürel ve ru h s a l d o kusu n u ayrıntı l ı b i r b i ç i m d e h e ­
saba katıyor g i bi gö rü nerek M a rksizmden d a h a g e n i ş ve derin b i r
e leştiri yel p a zes i n i ka psa d ı . Üçüncüsü, siyasa l katı l ı m ı n d a h a
geleneksel a l a n l a r ı n d a n u z a k d u ra ra k, b u n u n yeri n e doğru d a n
eylem ta kti kleri n i vurg u l a d ı . Dörd ü n cüsü, Y e n i S o l 'u destekle­
yen l e r ta b a n a d a ya l ı ya d a " katı l ı m c ı " b i r d e m okrasiye b ağ l ı l ı ğ ı
genel o l a ra k onayl a d ı l a r. S o n o l a ra k h a reket, "ya p ı v e eyle m l erin·
ademi m erkeziyeti n e ve çeşitl i l i ğ i n e " a d a n m ı ştı . 3 Bu son u n s u r
bel ki d e E s k i S o l l a Y e n i s i a ra s ı n d a ki e n çarpıcı ayrı l ı k n o ktasıyd ı .
Teodori h a re kete b ü y ü k b i r yakı n l ı k d u y m a kl a b i rl i kte, o n u n
üto p i k h a yatiyeti n i n h e n ü z etki l i b i r siyasete d ö n ü ş m e m es i n d e n

1 Sheld o n Wol i n , " Pa rad igms a nd Political Theories" [ Pa radigmalar ve

S iyasal Ku ra m l a r] , Preston King ve B . C . Parekh (ed . ) , Politics and
Experience: Essays Presented ta Michae/ Oakeshott [Siyaset ve
Tecrübe - M ichael Oa keshott'a Armağan] , Ca m brid g e : Cambridge
U n iversity Press, 1968 içinde, s . 143 .
2 Massi mo Teodori (ed . ) , The New Left: A Documentary History [Yeni
Sol : Belgesel Bir Tarih], Indianapolis, Ind . : Bobbs-Merrill, 1969, s.37.
3 Age . , s . 36- 3 7 .

28
 Solu Romantikleştirmek

endişe d uyuyord u . Böylece Yen i S o l , "yeni g üçlerin izlemek d u ­

ru m u n d a o l d u kl a rı genel stratej i soru n u n u çözme" kon u s u n d a
b üyük b i r başarı s ız l ı ğ a u ğ ra d ı . " B u küçü k b i r soru n d eğ i l d i v e
Ameri ka n Yeni Solu b u n u h a l a çözemed i . "4 Y e n i So l 'd a o l m ayan
şey "Ameri ka n top l u m u n u n ya pı l a rı n ı ta h l i l edebilen, b i r gelecek
top l u m d ü ş ü n cesi sunabilen ve bizi bir top l u m d a n diğeri n e götü re­
cek dönüşü m ü n m eydana gelmesinin yöntem ve a raçları n ı ortaya
koya bilen yen i bir kuramsal sentezd i". Teodori şöyle b itiriyord u :

Yeni Sol'da eksik olan . . . idealler, kısmi tahliller ve siyasal ey­

lem yöntemine yönelik öneriler değildir; onda eksik olan bir­
leştirici bir başvuru kaynağı, çeşitli mücadele konulan için ön­
celikler ve mevcut düzene alternatif oluşturacak bir siyasi gücü
inşa etme bilincidir. Kuramsal düşünceye olan bu ihtiyacı gi­
dermek için siyasal mücadelenin izlemesi gereken yol doğrul­
tusunda birçok girişimde bulunuldu, ancak Yeni Sol'un kuramı
göz önünde bulundurulduğunda şimdiye kadar hiçbir girişim
yeterince kapsayıcı olamadı. Bir kuram inşa etme süreci tarih­
seldir. . . . Bu muhtemelen uzun bir süreç olur, en az bir neslin
katkısı gerekir ve şu anda gerçekleşen ve daha sonra gerçekle­
şecek olan mücadelelerin praksisine sıkı sıktya bağlıdır. Hala
çok zayıf olma/arma rağmen, birkaç belirti görülebilmektedir. 5

Anca k böyle b i r sentez h i ç o rtaya çıkmad ı . N e eyle m e ö n ce l i k

veri l m e s i n i s a ğ l a m a k n e d e Yen i S o l 'u n " kı s m i ta h l i l leri ne" d a h a
fazla tuta rl ı l ı k v e etki n l i k kaza n d ı rm a k i ç i n " b i rl eşti rici b i r başvu­
ru kayn a ğ ı " b e l i rmeyecekti . Genel b i r stratej i d e ortaya çıkmaya­
ca ktı . İ l eri ki y ı l l a rd a b u n u n yeri ne, (siyasal o l a ra k ya l n ız l a ş m ı ş
o l a n v e ideoloj i k ve top l u m s a l çel i ş k i l e r yüzü nden g ü cü tü ke n e n )
Y e n i Sol ve yu rtta ş l ı k h a kları h a re ketleri b i rb i riyle m ü cadele
içinde b u l u n a n o n l a rca hizip, h a re ket ve ki m l i ğ e böl ü n d ü . Yine de
Altm ı ş l a r Batı praksis i n i n h a va s ı n d a ya d a "tarz ı n d a " b i r d eğ i ş i k­
l i ğ e yol a çtı : Stratej i , kura m s a l tutarl ı l ı k ya da b i r karş ı ­
h egemo nya h a reketi n i n azi m l i b i r inşası h a kkında fi kir yürütme­
nin yeri n e ; içsel, " ra d i ka l " bir doğa n ı n duygusal ve esteti k b i r

4 Age . , s . 7 9 .
5 Age. s . 80.
 Postmodern Prens

biçimde d ışa vuru l masını kati s urette ön plana çıkard ı . Sonraki

y ı l l a rd a Altm ışları n "düşünce ya pısı" ( d ü rtü, kısıtl a m a ve ta rz g i b i
ti p i k u n s u r l a r) top l u m s a l h a reketlerin pratiklerine yerleşti v e a ka­
dem ik ente l ijensiyan ı n " barok" söylemlerine b i r tortu gibi çöktü .

Romantik Bir Düşünce Yapısı

Altm ı ş l a rı n gerçekten d e bel l i b i r d ü ş ü n ce ya p ı s ı n a sa h i p o l ­
m a s ı o d ö n e m i yaşaya n herkes için a ş i ka rd ı r - sorg u l a m a yö n ­
tem l eri, d e n eyim v e e y l e m ko n u s u n d a· bel l i s ı n ı rl a r koya n b i r
ya p ı . 6 O d ö n e m d eki katı l ı m c ı l a r ve eleşti rm enler b i r g elecek
d ü ş ü ncesi, etki l i eylem biçi m l eri , siyasal stratej i , kura m s a l tuta r­
l ı l ı k ve h a tta çoğ u n l uğ a daya l ı b i r siyaset g e l i ştirmekten d a h a
ö n e m l i g ö z ü ken i n siyasal v e kültürel dışavuru m u n ilk anı o l d u ­
ğ u n u g ö z l e m l ed i l er. N i g e l You n g 'a göre b u , " a kadem i k g österişe
ya d a g ereğ i n d e n fazla ke l i m eyle uzatı l m ı ş kura m l a ra karşı çı­
ka n ; kuşkuyla yakl a ş ı l a n ta rafs ı z ta h l i l l eri hesaba kata n , katı l ı m ı
v e d e n eysel hatı r l a m a yol u n u terci h eden ; hesa p l a n m ı ş v e ölçü­
lüp b i çi l m i ş o l a n ı n karş ı s ı n d a ken d i l iğ in d e n ve d u y g u b e l i rtici
o l a n a bel bağlayan b i r ru h h a l i yd i . 1960 '1 a r bir 'derin d ü ş ü n ce '
ça ğ ı d eğ i l , ' d u yg u l a rı h a re kete geçirme' ça ğ ı yd ı . "7
Rom a ntiz m i n edebi, kü ltü re l ve siyasi b i r h a reket o l a ra k o rta­
ya ç ı k m a s ı y l a o n sekizinci yüzyı l ı n s o n u n d a Avru pa uyg a rl ı ğ ı n d a
g ö r ü l e n b ü y ü k d ö n ü ş ü m ü ta n ı m l a m a k i ç i n C h a rles Taylar (Isa i a h
Berl i n 'i n "ekspresyo n i z m " kavra m ı n d a n esi n l e n erek)
ekspresivizm (duygu bel i rtici l i k) kavra m ı n ı ku l l a n ıyor. Ro m a n ­
t i z m b i rço k açıda n , ken d i modern l i k ve s a n ayileşme projesi n e
karş ı Batı n ı n yü rekten b i r isya n ı d ı r. H o l bach v e H elveti us, "İnsa­
nı" rasyo n e l , çıkarcı b i r özne -ve yön veri l e b i l i r b i r n esne- o l a ra k
tasvir etti ler. Bu rasyo n a l ist g ö rüş kültür i l e m izacı, özne i l e
n es n eyi, d ü ş ü nce i l e d uyguyu b i rb i ri n d e n kes i n b i r b i ç i m d e ayır­
d ı . İ n s a n öznesi n i evrend eki b a ş ka b i r nesne, m e ka n i k ve doğal

6 Raymond Williams, Marxism a n d Literature [ M a rksizm ve Edebiyat] ,

Oxford : Oxford University Press, 1977, s . 1 3 2 .
7 N i g e l You ng, A n Infantile Disorder? The Crisis and Decline o f the
New Left [ Çocu ksu Bi r Ka rgaşa? Yen i Sol'un Krizi ve Düşüşü ] ,
Lond ra : Routledge a n d Keg a n Pau l , 1977, s . 3 9 .

30
 Solu Romantikleştirmek

yasa ların bir sonucu o l a ra k görme eği l i m indeki bu sözde b i l i m sel

g ö rüşe ka rşı Kant, özn eye koş u l s u z ve m utl a k b i r özg ü rl ü k vere­
re k onu kurta racak bir felsefe gel işti rd i . Öznen i n özg ü rl ü ğ ü ,
ken d i a k ı l v e özerk l i k yete n eğ i n e ( m izaç, ka ra kter v e arz u d a n
b a ğ ı msız o l a ra k gerçeğe uyg u n h a reket etm e yetisi) ç o k şey
borçl u d u r. Anca k Rom a nti klerle beraber ben l i ğ i n m izacına yeni
bir ro l atfed i l d i : Birincisi d u y u msayan b i r ben l i k o l a ra k ; ikincisi
bilgi ve değerl erin kay n a ğ ı ve çıkış n o kta sı o l a ra k . A l m a n Ro­
ma nti kleri d uyguyu a k l ı n tira n l ığ ı n d a n kurtarmaya ça l ı ştı l a r.
Roma nti kler i n san varl ı ğ ı n ı , " h e r pa rça ya da görü n ü m ü n a s ı l
a n l a m ı n ı ya l n ızca ka l a n d i ğ er p a rça y a da g ö rü n ü m l ere göre
b u l d u ğ u b i r s a n at eseri ne benzeyen b i r b i rl i k" o l a ra k vurg u l a d ı ­
lar. " İ n s a n yaş a m ı a s ı l özü n d e n uzaklaştı . "8 Değeri, d ü nyada ki
a maçları m ız ve eyl e m l erim i z a ra s ı n d a ki uyumda g ö ren Ayd ı n ­
l a n m a ö n cesi g örüşe ka rşı o l a n , a m a a y n ı z a m a n d a Ka nt'ı n b i ­
reysel i radeyle m u t l a k a h l a ki yasa n ı n b i rl iğ i n e yaptı ğ ı vurg uyla
d a ters düşen Roma nti kler, eyl e m i i n sa n ı n iç m izacı n a b a ğ l a d ı l a r .
Özn e n i n iç m izacı n a onto l oj i k o l a ra k ö n cel i k vererek o n u bütün
d eğerin kay n a ğ ı o l a ra k g ö rd ü ler. Ben l i ğ i n en e m i n reh beri a k ı l ­
d a n ziyade d u yg u l a rd ı .
Modern ö n cesi, Aristocu b a kı ş açısı d üş ü n ceyle eyl e m i b a ğ l a ­
yara k erd e m i d ünya d a ki h a re ketleri m ize atfetm işti . Ro m a nti kler
ise erdemi, öznen i n d ü nya h a kkı n d a ki duyg u l a rı n d a görd ü ler. 9
Fichte The Science of Knowledge [ B i l g i B i l i m i ] a d l ı eseri n d e ş u n ­
l a rı yazıyo r : " Ke n d i n izle i l g i l e n i n . Di kkati n izi etrafı n ı z ı s a ra n her
şeyd en alın ve iç yaşa m ı n ıza yönelti n ; felsefe n i n öğrencisinden
b u l u n d u ğ u ilk ta lep b u d ur. Derd i m iz s i z i n d ı ş ı n ızda cereya n eden
bir şeyle d eğ i l , ya l n ı z sizi n l e . " 1 0

8 Cha rles Taylar, Hegel and Modern Society [ Hegel ve Mod ern
Top l u m ] , Ca mbridge : Ca mbridge University Press, 1979, s . 1 - 2 .
9 Charles Taylar, Sources o f the Self: The Making o f the Modern
Identity [ Ben l i ğ i n Kaynakl a rı : Modern Ki mliğin Oluşu m u ] ,
Ca m bridge, Mass. : Harvard University Press, 1989, s . 3 7 2 .
ı o J . G . Fichte, The Science o f Knowledge, d e r . Peter H eath v e John
Lachs, Ca mbridge : Ca m bridge U n i versity Press, 1982, s . 6. Aktara n
Bob Fitch, On Nietszche : The First Philosopher of the Last Man
[N ietszche Üzeri ne : Son İnsa n ı n İ l k Filozofu ] , 1998 civa rı ,
yayı mlanmamış el yazması, s . 9 .

31
 Postmodern Prens

Ancak b i r kişi n i n iç h a k i kati ve yaşantı l a rıyla b a ğ l a ntıs ı n ı ko­

p a rm a m ı ş o l m a s ı yeterl i d e ğ i l d i : Bu kişi a y n ı z a m a n d a b u m i zacı
d ışa v u rm a k zoru n d a d ı r. Sad ece ke n d i iç m i zacımızı d ı şa vura ra k
ken d i m iz o l a b i l iriz v e ken d i m izi ta n ı m l a ya b i l i riz. Tay l o r'ın bel i rt­
tiği g i b i " M izaca erişi m i m iz içe rd e n g e l e n b i r ses ve d ü rtü yo luyla
o l d u ğ u n d a n , b u m izacı ta m o l a ra k ta n ı ya b i l memiz için içim izd e
b u l d uğ u m uz şeyi ifa d e etm e m i z gerekir. " 1 1 insanlar "en y ü ksek
doyu m a d ı şavuru msal faa l iyetl e u l a ştı l a r . " 1 2
Taylor araçsa l a k ı l l a , hayatın d a h a bütü n sel ve tinsel b i r şe­
k i l d e ta savvu r ed i l m esi a ra s ı n d a bir çatı ş m a ta n ı m l a r - sözg e l i m i
Fra ncis Baco n 'ı n b i l i m c i l i ğ i y l e W i l l i a m B l a ke'in anti n o mya n i z m i *
a ra s ı n d a ki b i r geril i m . Taylor b u çatışm a n ı n g eçti ğ i m iz yüzyı l d a
Batı d a bel l i a ra l ı kl a rl a (son o l a ra k 1 9 6 0 '1 a r ı n ve 7 0 '1 e ri n ka rş ı
kültürü n d e ) su y ü z ü n e çı ktı ğ ı n ı öne sürüyor. Taylor'a g ö re karşı
kültür, i n s a n l a rı n h a l a " Ro m a nti k ekspresivizm i n b i ç i m leri n e . . .
g öre yaşa d ı ğ ı n ı " g österiyor. " 1 968 Mayıs'ı nd a Pari s 'te o rtaya
ç ı kan isya n a i l h a m veren a m a ç l a r Sch i l ler'e, herh a n g i bir yirm i n ­
ci yüzyı l yaza rı n d a n d a h a ya kı n d ı . Katego ri l erin o rta d a n ka l kması
sonucunda insanlar a ras ı n d a ve insanın ken d i içi n d e yen i d e n
s a ğ l a n a n b i r uyum h a l i ; s a n atla hayat, i ş l e a ş k, s ı n ıfla s ı n ı f a ra ­
s ı n d a ki engel leri n o rta d a n ka l km a s ı ve b u uyu m u n tasta m a m b i r
özg ü rl ü k o l a ra k resm ed i l m esi : Bütün b u n l a r özg ü n Rom a nti k
a rzu l a ra g ayet g üzel uyuyo r. " 1 3
Altm ı ş l a rdaki h a reketl eri n siyasa l ve kültü rel d ışavuru m l a rı n a ,
Ro m a nti k dönemde o l d u ğ u g i b i , içten g e l e n b ü y ü k b i r içte n l i k v e
tutku y o l g österd i . D u y g u a k ı l d a n ü stü n g ö rü l d ü ve praksis, y a ­
ratıcı ve ken d i l i ğ i n d e n b i r poeisis y a d a " o l u ş u m " projesi o l a ra k
d u y g u s a l v e esteti k a çı l a rd a n değerl e n d i ri l d i . 14 Yeni S o l 'u n ö n ­
d erleri n d e n T o m H ayden a ktivistlere, " k u ra m d a n ç o k h i ssiyata
bel b a ğ l a m a l a rı n ı " önerd i ; çü n kü "eylem ken d i h a kl ı l ı ğ ı n ı ya rata -

11 Taylor, Sources of the Self, s . 374.

1 2 Taylor, Hegel, s . 2 .
* H ı ristiyanları n i nanç v e Ta n rı n ı n lütfu sayesinde h e m Musa'nın Eski
Ahit'inden hem de bütü n ahlaki yasalardan özgü rleşti ğ i n i öne süren
dini doktri n ( ç. n . ) .
1 3 Taylor, Sources of the Self, s. 496-497; s. 3 7 3 'e de bakınız.
1 4 Teodori, The Ne w Left, s . 49 ile karşılaştı rı n .

32
 Solu Romantikleştirmek

b i l i rken, kura m ken d i b a ş ı n a a s l a böyle bir şey yapamaz . " 1 5 ö­

nem l i o l a n " d evri � i ş i m d i ki z a m a n d a ya şamaktı ". 1 6 D a n i e l
Gueri n a n a rşizm üzeri ne yazd ı ğ ı o b i l i n d i k kita pçı ğ ı n d a , M a x
Sti rner'ı n b i reyin b i r g ü ç v e es i n kayn a ğ ı olara k ken d i içine d ö n ­
m e s i gere kti ğ i özdeyiş i n i o n a yl a r b i r b i ç i m d e a n a ra k y a ş a m fel ­
sefesini özetl edi : " Ke n d i be n l i ğ i n izi i n ka r e d e n b i r özg ü rl ü ğ ü ,
a rzu l a rı n ızdan el ete k çekm ede a ra m a yı n ; b u n u n yeri n e ken d i
ben l iğ i nizi a ra y ı n . . . her b i ri n iz i n ka d i ri mutl a k b i r ben o l m a s ı n ı
sağlayı n . "1 7 Kısaca s ı , ekspresivist d ü ş ü nce ya p ı s ı ko n u ş m a , öznel ..
içsel h a ki kat ve eylem (ya da p ra ksis) a rası n d a ki b i r d e n g e zinci-
ri n d e kö k sa l d ı .
Altm ı ş l a rd a ki b i rço k gözlemci karşı kültürle ro m a nti k b i r d u ­
yarl ı l ı k a rası n d a açı k b i r benzerl i k kurd u . B i r ya n d a n , genç nesl i
ve Yeni S o l u el eşti ren l er, Yeni S o l u ;: e savaş karşıtı h a re ketleri
haya l perest, o l g u n l a ş m a m ı ş ve gerçe kdışı g ö rerek b u n l a rı c i d d i ­
ye a l m ıyorl a rd ı . Anca k diğer ya n d a n Yeni Sol tarafta rı gözlemci­
l er, 1 9 6 0 '1 a rı n so n u n d a kısaca " H a reket" a d ı veri l e n şeyle Ro­
m a ntizm a ra s ı n d a b i r ya kı n l ı k fa rk etti ler. Örneğ i n Theod o re
Rosza k'ı n 1 9 6 8 y ı l ı n d a yayı m l a n m ı ş b i r d izi denemes i n d e b u l u n ­
d u ğ u gözleme göre, t ı p k ı i l k ro m a ntiklerin ka pita l i st modern l i ğ i n
ti nsel beyh u d e l i ğ i n e meyd a n o k u m a l a rı g i b i , d a h a s o n ra Yen i Sol
ve karşı kültü rü n ro ma nti kl eri d e m o d ern top l u m u n yabancılaş-
�
tırm a s ı n a ve i n sa n l ı k d ı ş ı tutu m u n a ( h ayatı n , vaşantı n ı n ve m i -
z a c ı n veri m l i l eşti ri l m i ş i ş l e m l ere, b ü ro krasiye v e ka r a rayış ı n a
i n d i rg e n m e s i ) karşı çı ktı . Ye n i S o l 'u n i ko n l a rı H erbert M a rcuse v e
Narman O . B rown'ın yaz ı l a rı n ı karş ı l aştıran Roszak ş u n a d i kkat
çekti : " M a rx 'ı n ' b i l i msel ' sosya l izm ya rarı na terk ettiği zen g i n
A l m a n Rom a nti k geleneğ i n i n çekirdeğ i n e g eri d ö n üyoruz. S a n ki
şu a n d a n e o l u p bitti ğ i n i b i l m e n i n avantaj ı y l a [ M a rcuse ve·

15 Tom Hayden, Participatory Democracy [ Katı l ı mcı Demokras i ] , T. E.

Cook ve P . N. Morgan (der. ) , New York: Ha rper and Row, 1971
içinde; a ktaran You ng, An Infantile Disorder?, s. 39.
16 Ba kınız You ng, An Infan tile Disorder?, s . 44-46; Joseph i ne
Donova n, Feminist Theory: The Inte//ectua/ Traditions of American
Feminism [ Fe m i nist Kura m : Ameri ka n Fem inizminin Entelektüel
Gelenekleri ] , New York : Conti n u u m , 1 985, s . 152 ile ka rş ı laştırınız.
17 Daniel Gueri n, Anarchism [Ana rşiz m ] , New York : Monthly Review
Press, 1970, s. 2 8 .
,.

33
 Postmodern Prens

Brow n ] , başta n sona çı l g ı n l ı k, ken d i n d en geçme ve tinsel ça bayla

dolu olan ateş l i Ro m a ntik d uyarl ı l ı ğ ı n M a rx 'ı n d ü ş ü n d ü ğ ü n den
d a h a büyü k ölçüde tesl i m iyetçi kavrayışlara sa h i p o l d u ğ u n u g ö ­
reb i l d i l er. B u g e l e n e k özel l i kle, Fa ustçu ru h u n en büyü k psi ko-
. l o g l a rı o l a n Freud ve N i etszch e 'n i n eserleri n d e öne çı kaca ktı . " 1 8
1 9 6 0 '1 a rı n son u n d a Weather U nderg ro u n d 'u n * şid d etinde,
Abbie Hoffm a n ve H i p p i le ri n gösteriye daya l ı siyaseti n d e ve h a ­
reketin ken d i n i içerdeki ve ü ç ü n cü d ü nyada ki ka rizm ati k devri m ­
c i l erle ro m a ntik b i r b i çi m d e özdeş leşti rm es i n d e ekspresivist bir
vurg u n u n görü l eb i l d i ğ i d ü ş ü n cesi n i m u htemelen pek az kişi d i l e
getiri r. Anca k Demokrati k B i r To p l u m İ ç i n Ö ğ ren ciler ( S D S ) ve
Özg ü r İfa d e H a reketi 'n i n kuru l masıyla Yen i S o l 'u n i l k etki n l i kle­
ri nde b i r i l kel ekspresivist unsur mevcuttu . S D S 'yi meyd a n a
g etiren b e l g e o l a n Port H u ro n B i l d i ri s i neredeyse � i p i k b i r ka m u
yöneti m i be l gesi n i n o l u m suzlayıcı b i r ko pyasıyd ı . Devl eti n tutku­
dan yoks u n , b ü ro krati k bir metn i n i n ya d a bir Ra n d Co rporati o n
p l a n l a m a belges i n i n a ks i n e b u n l ar, Ameri ka 'd a ki deney i m l eri
h a k kı n d a ciddi b i r b i ç i m d e ve i çten l i kl e ko n u ş a n , Ameri k a n to p ­
l u m u n u n ka rm a ş ı k sosyo loj i k ta h l i l iy l e "ya l n ız l ı k, ya b a n cı l ı k v e
tecrit" g i b i h ü m a n ist refera n s l a rı b i r a raya geti ren genç i n s a n l a r­
d ı . 19 B u a y n ı h ü m a n ist d ü rtü, 1 9 64'te Berkeley 'deki Özg ü r İfa d e
H a re keti'n i n ya kıcı i d e a l i z m i d e d a h i l d ü n y a d a ki bütü n öğrenci
protesto l a r ı n a n ü fuz etti . Savi o 'ya göre, " s o n u ca u l a şa n her ko­
n u ş m a d a n " korka n ü n iversite b ü rokratla rı ö ğ renci lerin "en yara­
tıcı d ü rtüleri n i ezm e" yo l u n a g itti ler. 2 0

18 Theodore Roszak, The Making of a Counter-Culture: Reflections on

the Technocratic Society and Its Youthful Opposition [ Bi r Karşı­
Kültü rü n Oluşu m u : Teknokrati k Top lu m ve Onun Gençl i k Muhalefeti
Üzeri ne Düşü nceler] , New York : Dou bleday, 1 969, s. 9 1 .
• ABD'de 1969- 1976 yılları arasında etkin olan sistem karşıtı bir örgüt.
Aralarında Pentagon, US Capitol, karakollar ve hapishanelerin de
olduğu bi rçok yere şiddet eylemi gerçekleştirmiştir (ç. n . ) .
1 9 Port H u ron B i l d i risi ( 1 5 Hazira n 1962), Ja mes M i l ler, "Democracy Is
in the Streets": From Port Huron ta the Siege of Chicago
["Demokrasi Sokaklardad ı r": Port Huron'dan Chicago Kuşatmasına],
New York : Simon and Schuster, 1987 içinde, s. 332 ile karşılaştırın .
20
M a rio Savio, " Free Speech [Özg ü r İfade] ", 1964 yılında Berkeley'de
gerçekleşen bir işgal sırasında yapılan konuşmalardan b i ri n i n
metn i ; Teodori, The New Left, s . 1 6 1 'de yeniden bası l m ı ştır.

34
 Solu Romantikleştirmek

Dört yıl 5.onra aynı ekspresi vist d u y g u yen i d e n o rtaya çıktı ,

a m a b u defa Atla ntik'in ö b ü r ya kas ı n d a . 68 M a y ı s 'ı n d a Paris
soka kl a rı n d a ki patl a m a , Özg ü r İfa d e H a reketi g i b i , doğru d a n
Fra n s a 'daki ü n i versite siste m i ve Batı n ı n s a v a ş sonra s ı ekono m i
politi ğ i v e kültürü n deki deri n l eşen çel işkil erd e n i l eri g e l d i .
1 9 6 0 '1 a rd a ki a n i v e şaşırtıcı top l u m s a l p rotesto patla m a s ı he m e n
hemen her yerd e s a v aş sonrası siyasa l , top l u m s a l ve kü ltürel
düzene d uyu l a n m e m n u n i yetsizl i kten kayna kla n d ı : Asl ı n d a mo­
dern topl u m a d u y u l a n b i r m e m n u n i yetsizl i kti bu. Sartre'ı n D a n i e l
Coh n -Bend it'y l e y a p t ı ğ ı meşh u r g ö rü ş m ede, M a y ı s H a reketi n i n
hayra n l ı k uya n d ı ra n v e zeki sözcüs ü " Kı z ı l D a n ny", h a reketi n
g ü cü n ü n "ta m o l a ra k" o n u n "' kontrol e d i l emez' ken d i l i ğ i n d e n l i ­
ğ i n d e " yattı ğ ı n ı ifa d e etti . Coh n - Be n d i t ve d i ğ e rleri b u ken d i l i ğ i n ­
d e n l i ğ i , bel l i pro g ra m v e ta lepl ere yöneltmekten ziya d e , d a h a d a
i l eri götü rmeye ça l ıştı l a r : H a reket, " b i r a n ö n ce b i r örgüt inşa
etm ekten ya d a b i r p rogra m ta n ı m l a m a ktan kaçı n m a l ıd ı r ; b u bizi
kaçı n ı l maz o l a ra k işlemez hale g etiri r . " Kısa va d e l i h ed ef, nutuk­
l a r yol u y l a top l u m u n o l a ğ a n h a l i n i boz m a ktı - Paris'te b i risi d u ­
varl a ra "İfa d e Özg ü rl ü ğ ü ! " yazıyord u . C o h n - Be n d it Sa rtre'a ş u n ­
l a rı söylüyord u : " H a reketin t e k ş a n s ı , i n s a n l a r ı n özg ü rce kon uş­
m a s ı n ı sağlayan ve b i r öz-örg ütlen m e b i çi m i n e yol a ça b i l e n d ü ­
zensizl i ktir. " V e " Pa ri s 'te ko n u ş m a b i rd e n b i re serbest ka l d ı ğ ı n a
g öre, i l k o l a ra k ö n em l i o l a n , i n s a n l a rı n kend i leri n i ifa d e etmel eri
gerekti ğ i d ir. " 2 1
Anca k, sistemde ufa k reform l a r sağlayan Mayıs isya n ı n ı n ni­
hai başarısız l ı ğ ı çok geçmeden s u yüzü n e çı ktı . Başkan Charles
d e G a u l l e d u ru m u başarıyla zara rsız h a l e g eti rd i ve a y l a r g eçme­
den, bazı refo rm l a r gerçekl eşti ri p " hayal g ü cü n ü " özg ü rl eşti rerek
a m a Fra nsız devlet aygıtı n ı ve ka pita l ist m ü l kiyeti değ iştirmeden
b ı ra ka ra k, işçi ler işlerine ö ğ renciler d e o k u l l a r ı n a geri d ö n d ü l er.
Sosyolog A l a i n Tou ra i n e o za m a n l a r b u l u n d u ğ u ta h l i l i n d e açık
söz l ü b i r biçi m d e ş u gözlem d e b u l u nd u : " Mayıs H a re keti, b i rka ç

2 1 Daniel Cohn- Bendit, "Daniel Coh n - Bend it, Interviewed by Jean-Paul

Sa rtre [Jean-Paul Sartre'ın Daniel Coh n-Bendit'yle Röportaj ı ] ", The
Student Revolt: The Activists Speak [Öğrenci İsya n ı : Aktivistler
Konuşuyo r] , Herve Bourges (der. ) , Lon d ra : Panther Boks, 1968
içinde.

35
 Postmodern Prens

h a fta s ü ren kitlesel ey l e m l e re ra ğ m e n , siyasa l yaşa m ı d ö n üş­

türmeyi ya d a b i r top l u m s a l devri m i tetiklemeyi hala b aşara m a ­
d ı . Enerj i s i n i n b ü y ü k böl ü m ü n ü ş i d d ete v e kend i n i ifa d e etmeye
( ke l i m elerle) h a rca maya başl a d ı . B i rçok kişi b u ken d i n i ifa d e
etm eyi M a yıs ayın ı n büy ük olayı o l a ra k g ö rüyor; ben i m b a k ı ş
a ç ı m b u y ö n d e d eğ i l . "22
1 9 6 8 M ayıs'ı ra d i k a l gelenekte b i r d ö n ü m n o kta s ı n ı tem s i l et­
ti . Fra n s ı z Kom ü n ist Pa rtisi gençleri n p rotesto l a r ı n a ka rşı çıkara k
o n l a rı " m a cera c ı " o l m a kla suçl a d ı v e d üzen i n yen i d en s a ğ l a n m a s ı
ta l e b i ko n us u n d a federal yetki l i lerin ya n ı n d a y e r a l d ı . Bu yüzden,
Paris soka k l a rı n d a ki isya n cı l a rı n ba kış açısı n a göre, o n l a rı n baş­
ka l d ı rı s ı sadece ya b a n c ı l a ş m a , tü keti mci l i k, e m perya l izm ve
te knokra siye d eğ i l , ayn ı zamanda M a rksi st d ü ş ü n ce ve p ratikteki
statü koya da karşıyd ı . W i l l ener bir yıl sonra ş u gözlemde b u l u n ­
d u : " Sosya l ist 's iste m ' . . . ş i m d i çöktü . S o n on b e ş y ı l d a sosya l izm
içinde m eyd a n a gelen ta ri h sel evri m b ütü n o g ö rkem l i ya pıyı
h a ra beye çev i rd i . "23 S ı ca kka n l ı b i r Fra n s ı z a ka d e m isyen i n b u
d ö n e m d e b u l u n d u ğ u b i r gözl e m e g ö re M a y ı s o l a y l a rı " b i r d evri m ­
ci p a rti n i n n e o l m a ması gerektiğ i yön ü n d e b i r eleşti riyi" yansıtı r­
ken 24 ; b i r d i ğ e r a kadem isye n e g ö re, " M ayıs'ta o rta d a n ka l kması
gereken ve g e rçekten d e o rta d a n ka l ka n kişi Len i n 'd i . B u ra d a
elbette ta ri hsel b i r kişi l i k o l a ra k Len i n 'd e n b a hsetm iyoru m , b i r
model o l a ra k Len i n 'den bahsed iyoru m . Len i n izm ö l d ü v e b u ,
b i zim M a rx'ı fa rkl ı gözlerle yen i d e n o ku m a m ı zı s a ğ l a ya b i l i r. "25
"Anti-J a ko b e n " D a n iel Cohn-Bend it, Sartre 'ı n ken d isiyle ya ptı ğ ı
rö portaj d a , h a reketi n temel ken d i l i ğ i n d en ci l i ğ i n i savu n d u ve
ka l kı ş m a y ı Len i n ist g e l eneğe b i r isya n o l a ra k s u n d u . " Be n ce son
on beş g ü n d e yaşa n a n l a r, b i r halk h a reketi n e l i d e rl i k eden güç
o l a ra k meşh u r ' d evri m ci öncü' k u ra m ı n ı n b i r redd i d i r . . . . K u ra m ­
sal o l a ra k d a h a b i l i n çli o l a n v e d a h a i y i h a z ı rl a n a n a ktif azı n l ı k,

22 Ala i n Tou raine, The May Movement: Re volt and Reform [ Mayıs
H a re keti : İsya n ve Reform] , New York : Ra ndom House, 1 9 7 1 , s.
242.
2 3 Alfred W i l lener, The Action-lmage of Society: On Cultural
Politicization [Topl u m u n Eylem-İmgesi : Kü ltü rel Siyasallaştırma
Üzeri ne] , New York : Pantheon Boks, 1970, s . 1 9 5 .
2 4 Age . , s . 8 7 .
2 5 Age . , s . 90.

36
 Solu Romantikleştirmek

fiti l i ateşleyip b i r ged i k aça b i l d i . Anca k h epsi bu . . . . 'Yol gösteren

öncü' kura m ı n ı b ı ra k m a l ıyız ve b u n u n yeri n e a ktif azı n l ı ğ ı n sü­
re kli o l a ra k ca n l a n d ı rıcı b i r etken i ş l evi görd ü ğ ü , eyleme ö nd e rl i k
etm eyi p eyleme itti ğ i ç o k d a h a basit v e açı k · sözlü b i r kura m
koym a l ıyız. As l ı nd a , b u n u ki mse ka b u l etmez a m a Bolşevik Pa rti
Rus Devri m i n e 'önderl i k etm e d i ' . O n u kitleler s ü rü kled i . "26 Ger­
çekten de 1 9 6 0 '1 a rd a g e l i ş m i ş ü l ke l erdeki b i rçok ayd ı n ve g e n ç
ra d i ka l , el eşti rel pra ks i si n h a ki m p a ra d i g m a s ı n ı "yen iden b i ç i m ­
l e n d i rm e fı rsatı n ı n " g e l d i ğ i s o n u c u n a va rd ı - ta b i ri caizse M a rx 'ı n
" Kato l i kl i ğ i n i " alaşa ğ ı ed ecek b i r Reform .
Daha 1 9 5 0 '1erde, M a rksist g e l e n eğ i n içinde eskiden beri var
olan s a p m a l a r daha ö n ce h i ç o l m a d ı ğ ı ka d a r büyük gözü ktü ; ve
1 9 5 0 '1erin son u n a g e l i n d i ğ i n d e p a ra d i g m a , Batı kura m ı ve prati ­
ğ i n d e b i r ko pma n o kta s ı n a iti l m i şti . Sovyetl eri n 1 9 5 6 'da M a ca ris­
ta n 'ı işga l i n i ve Prag B a h a rı 'n ı (başlı başına yeni b i r sosya l izm
b i çi m i deneyi m i ) ta kiben b i rçok Avru p a l ı ayd ı n için sosya l i st
kura m ı n çaresiz b i r biçi m d e revizyo n a i htiya ç d u yd u ğ u açı ktı .
Ayn ı zamanda pra ksi s g i rişi m i Avru p a 'd a n çevreye ( u l us a l kurtu­
luş için söm ü rgeci l i k karşıtı yerel h a reketl erin öne çı ktı ğ ı üçüncü
d ü n ya ) .d oğru kaymaya başl a d ı . Sosya l i z m i n u l usal siyasi kültür­
de u z u n süred i r gerçek b i r etki kay n a ğ ı o l m a d ı ğ ı A B D 'd e b i le,
sosya l i st d ü ş ü n ce n i n yen iden e l e a l ı n m a s ı ve gözden geçiri l m esi
gerekti ğ i dile getiri l d i . A . J. M u ste 1 9 5 7 'd e yeni b i r d e m o kra ti k
Ameri ka n sosya l i zflil i ta lebi n d e b u l u n d u . 27 Daha da ö n e m l i s i ,
Amerikan yu rtta ş l ı k h a kları h a re keti yepye n i b i r siyasi m ü ca d e l e
b i çi m i n i n ( s ı n ı f ki m l i ğ i n e d e ğ i l , ı rks a l eşitl i k idea l i n e daya l ı b i r
m ü cadele) m ü m kü n o l d u ğ u n u göstermeye b a ş l a m ı ştı .
B i rçok kişi içi n , ABD'd e SDS'n i n ve savaş karşıtı h a reketi n
y ü kselişi yeni b i r a raç d ü şünces i n e d a i r beklentiyi de beraberin­
d e g eti rd i . Bi rkaç y ı l ö n cesi n i n d e n eyi m i h a kk ı n d a fi kir yü rüten
Teodori 1969 y ı ı ı n 9 a ş u gözlemde b u l u n d u :

. /
26 Cohn-Bend it, " Daniel Cohn-Bend it,. Interviewed by Jean-Paul Sartre",
s. 102.
27 Maurice Isserma n, If I Had a Hammer: The Oeath of the O/d Left
and the Birth of the New Left [ B i r Çekicim Olsayd ı : Eski Sol u n Yok
Ol uşu ve Yeni Solun Doğuşu ] , U rbana, Il l . : University of I l l inois
Press, 1987, s. 1 7 7 .

37
 Postmodern Prens

" Yeni" sıfa tı . . . 1 960'1arda gelişen siyasi olaylarla; komünist,

sosyalist ve az da olsa anarko-sendikalist biçimde olan ve ör­
gütlü dışavurumu asıl olarak işçi hareketi yoluyla gerçekleşen
1 930'/arın (geleneksel solun sembolik çöküş tarihi olan
1 948'e kadar devam etti) siyasi hareketleri arasındaki karşıt­
lığı tammlamak için ku/lamlır. Ancak "yeni" sıfatının tanımla­
dığı şey her şeyden önce, geçici ya da bir nesle bağlı bir olgu
olmadığı gibi, geçmiş bir siyasi geleneğe bağlı bir olgu da de­
ğildir. Yeni Sol bir konumlanışın (henüz bir güç ya da örgütlü
bir hareket değilken) ortaya çıkışı, özgül tasarılar arasındaki
sınırlara karşı çıkan ve farklı hareketler arasında ortak bir de­
neyim merkezi oluşturan değişik nitelikteki bir dizi özgün te­
manın (kuramdan çok praksisindeki) gelişimine bağlıdır. 28

Birço k eylem ciye g ö re i n sa n ı n özg ü rleşmes i n i n ö n ü n deki en

b ü y ü k e n g e l , tek b a ş ı n a ka pita l istl er ya d a ka pita l izm değil "sis­
tem d i " . Libera l izm ve l i bera l k u ru m l a r bile " faşist" b i r m a ntıkla
özdeşleşti ri l iyord u . B u n u n s o n u c u n d a "siste m " soru n u n u n ( i ster
otoriter sosyalist o l s u n ister tekno krati k l i bera l ka pita l i z m ) m a n ­
tı ksa l çözü m ü h a reketi n ken d i s i n i n " s i stem ka rşıtı v e a nti­
tota l iter" olmasıyd ı . 29 ABD' d e Özg ü r İfa d e H a re keti, S D S 'ye b a ğ l ı
E ko n o m i k Araştırma ve Eylem Projesi ( E RAP), S N CC ( Ş i d d et
Ka rşıtı Ö ğ renci Koord i nasyon Kom itesi) ve d i ğer g ru p l a rı b i rl eşti­
ren şey, merkezi otoritey'e ve bir p a rti ayg ıtı n ı n herh a n g i b i r
b i çi m i n e ka rş ı d u yu l a n b i r ş ü p h eci l i kti . Ç o ğ u Y e n i S o l eylemci
b u n u n yeri n e d o ğ ru d a n d e m o krasiyi, orta k ka ra r a l m a meka n iz­
m a l a rı n ı ve ken d i l i ğ i n d e n ( g e n e l l i kl e g ö rsel içeri k l i ) eyl e m l eri
savu n d u . E n azı n d a n kura m d a , Yen i S o l 'a d a h i l o l m a k herh a n g i
b i r ideo l oj iye bağ l ı l ı ğ ı g e re kti rm iyord u . B ü t ü n i n a nçlar, ta kti kler
ve ken d i n i ya da b i r g ru b u i fa d e etme b i çi m l eri ka b u l e d i l iyord u .
H a re ket, el itlerin " a kı l c ı " stratej i k p l a n l a rı n ı n ters i n e, d o ğ a ç l a m a
eyl e m l e rd e n ve belirli soru n l a ra o d a kl a n m ı ş a d hoc kom itelerin
a rtm a s ı n d a n h oşnutl u k d uyuyord u .
,

28 Teodori , The New Left, s . 3 6 .

2 9 Age . , s . 79.

38
 Solu Romantikleştirmek

Bu a rada b i r o kya n u s ve bir kıta i l erde, Fra n s a 'd a , özyöneti m

ya da özerk b i r b i çi m d e ken d i ken d i n i yönetme genç isya n cı l a rı n
idea l i o l d u . Herve Bourges, M a y ı s isya n ı n ı n gençl i k l i d erleriyle
yaptı ğ ı rö portaj l a rd a n oluşan bir kita pta şu soruyu soruyord u :
" O n l a rı n stratejisi n e d i r? H e r yerde hazır b u l u n m a k, koş u l l a ra
uyg u n eyl e m b i çi m l eri yaratm a k : Küçük b i r sayıya uyg u n ve
belirli m ü d a h a l eleri n başarısı n ı sağ layan esnek bir fo rm ü l . "30
ABD'de, el eşti rel bir y a k l a ş ı m a s a h i p o l a n fi l ozof H e rbert
M a rcuse " l i berter b i r sosya l i z m d e n " b a hsetti - b u , i l k nesil ra d i ­
ka l lere kes i n l i kle b i r çe lişki o l a ra k g ö rü n ü rd ü . Bu l i b e rter sosya­
lizm, insan özg ü rl ü ğ ü n ü n eroti k ve esteti k boyutl a rı n ı n · p ratiğ i n
bir bi leşen i o l d u ğ u , " d evri m den s o n ra ki " bir za m a n a ertelenme­
d i ğ i b i r m ü cadele o l a c a ktı . Diğer şeyler b i r ya n a , örg ü tsel b i rl i ğ i n
sosya l ist idea l l eri v e stratej i k ö n d erl i k redded i l m e l iyd i . " İ ktidarın
ele geçiri l m esi kavra m ı " üzeri n d e yoğ u n laşmış b i r p ra ksise yöne­
l i k "eski m o d e l ", " i l g i , vurg u ve etki n l i ğ i n yerel ve bölg esel a l a n ­
lara kayd ı ğ ı , siste m i n bir tür d a ğ ı l m ı ş v e yayı l m ı ş b i r biçimde
parça l a ra ayrı l m a s ı n a " yeri n i b ı ra km a k d u ru m u n d a yd ı . Sol, " g e­
n iş, merkezi ve eşg ü d ü m l ü b i r h a reketi n " yeri n e " b e l l i ş i kayetle­
re ka rş ı gel işti ri l ecek yerel ve böl gesel siyasi eyle m i (aya k l a n m a ­
l a r, geceko n d u i sya n l a rı v b . ) " kuca kl "! m a l ı d ı r . 3 1 M a rcuse'n i n b i r
siyasi miti n g de, ka l a b a l ı kta n a l kı ş a l a ra k, cesu rca açı k l a d ı ğ ı g i b i :

Bu [geleneksel siyasi] biçimlere karşı görünürde şekillenen

şey; küçük gruplar içinde, son derece esnek ve özerk olan
küçük gruplar içinde ve yerel faaliyetler etrafında yayılmış ve
yoğunlaşmış olan bütünüyle açık bir örgüttür.

Neredeyse sapma gibi görünebilecek olan bir şey eklemek is­

tiyorum - strateji birleşmesi diye bir şey yoktur. Sol bölünü­
yor! Sol hep bölünmüş bir haldeydi! Sadece, uğruna savaşa­
cak fikirleri olmayan sağ birleşik bir halde! (Kahkahalar artıyor.)

Şimdi Yeni Sol'un gücü; birçok yerde aynı anda etkin olan,
barış (sözde barış da denebilir) zamanında bir nevi siyasi ge­
rilla gücüne benzeyen, birbirleriyle çekişme ve rekabet için-

30 Bou rges, The Student Re volt, s. 13.

31 Teodori , The Ne w Left, s . 471 .

39
 Postmodern Prens

deki bu küçük gruplarda bulunabilir; ama (ki bence en önemli

husus burası) yerel faaliyetler düzeyinde yoğunlaşmış olan
küçük gruplar bu yolla liberter sosyalizmin temel örgütü olabile­
cek şeyi (yani kafa ve kol işçisi konseylerini) müjdeliyorlar. 32

B i rçok el eşti rm e n i n gözlem l e d i ğ i g i b i , A n d re Gorz'un " özyöne-

ti m i " ve M a rcuse'n i n " l i be rter bir sosya l i z m " ta lebiyle ilk a n a rşist
ve a n a rko-se n d i ka l ist p rati kler ve kura m l a r ara s ı n d a açık b i r
ben zerl i k vard ı . Pa u l Good m a n , Albert Cam us, Ignazio S i l o n e v e
d i ğ e r a n a rşist y a da n et o l mayan a n a rşist d ü ş ü n ü rl e r gerçekten
d e 1 9 6 0 '1 a r . ve 7 0 '1 e r boyu n ca revaçtayd ı . D a n iel Gueri n 'i n
Anarchism'i ve Reg i s D e b ray'i n Revolution in the Re volution'ı
[ D evri m İçi n d e Devri m ] a n a rşist ideoloj i l eri n ve g e ri l l a ideoloj i le­
ri n i n yayg ı n l a ş m a s ı n a katkıd a b u l u n d u . Yen i Sol b u özel l i kl e ri
g e n el l i kl e ayd ı n ka rşıtl ı ğ ı , to p l u m u n en çok m a rj i n a l leşmiş ve
ezi l m iş kes i m l eriy l e özdeş l eş m e ve "ya p ı l a n i ş i n p ropa g a n d a s ı n a "
d u y u l a n sorg u s u z b i r i n a n ç o l a ra k teş h i r etti . 33 İçten l i k ( bir kişi­
nin iç m otivasyo n u n u n s a m i m iyeti ) ve kişisel deneyimden kaza­
n ı l a n b i l g i davra n ı ş ı n d üzen l eyici bir i d e a l i o l d u .
B u ko n u d a Y e n i S o l kü ltürle eski a n a rşizm a ra s ı n d a b i r b e n ­
zerl i k d a h a va r : Protesto l a r ayyu ka ç ı ktı kça , kiş i n i n g i rişti ğ i ey­
l e m l erin sonuçları n a ka rşı bel i rg i n ve g itti kçe a rta n bir kayıtsızl ı k.
Kişi n i n sayg ı n l ı ğ ı bel l i s o n u ç l a rl a değ i l , a ra l ı ks ı z fa a l iyet ve d ü n ­
ya d a ki işlere d o ğ r u d a n v e kişisel katı l ı m l a ölçü l ü r o l d u . Anca k b u
ayı rt e d i c i d uyarl ı l ı k a n a rşist ö ğ reti lere o l a n ideoloj i k b a ğ l ı l ı kta n
ziya d e Protesta n ( b i l h a ssa a nti nomya n ) b i r kültü rel norm d a n
kayn a kl a n d ı .

32 Herbert Marcuse, "On the New Left [Yeni Sol Üzerine] ", The
Guardian'ı n yirmi nci y ı l kutlamaları sırasında ya pılan b i r konuşma;
a kta ra n Teod ori, The New Left, s . 472 (vu rg u son radan
eklen miştir) .
33 Bakı nız David E . Apter ve Ja mes Joll (der. ) , Anarchism Today
[Günü müzde Anarşizm ] , New York : Doubleday, 1 97 1 ; özel l i kle
Apter'in "The Old Anarchism and the New - Some Comments [ Eski
ve Yen i Anarşizm - Bazı Yoru m la r] " makalesi, s . 1 - 3 .

40
 Solu Romantikleştirmek

İnanç Dünya İşlerin e Karşı

ı 9 6 0 '1 a rı n top l u msal h a reketleri n i n o rtaya koyd u ğ u başka l d ı rı
"siyasi" o l d u ğ u ka d a r ti nseldi d e ; " b e l i rl i b i r uyg a rl ı k biçi m i n i n
( a s l ı n d a modern , b i l imsel-te kno krati k düzen) sez i l e n başarısız l ı ­
ğ ı n a " karşı b i r yan ıttı . 34 Yen i Sol s a l t b i r ya d s ı m a ya d a n i h i l iz m i n
ço k ötes i n d e b i r şeyi, (dağ ı n ı k d a olsa) m est e d i c i yeni b i r uyg a r­
l ı k d ü ş ü n ü temsi l etti . Ben l i ğ i n ve öteki n i n ye n i b i r varoluşsal ve
ti nsel model i n i s u n a n h a reket, o n u n içinde yer a l a n l a r için z a m a n
za m a n b i r Yeni Kudüs, " h ay a l i b i r to p l u l u k" ya d a orta k b i r b i ­
çimde payl a ş ı l a n b i r k i m l i ğ i n işareti o l d u . Asl ı n d a g ü n ü m üzdeki
b i rço k gözlemci, o l u m l u ya da o l u msuz o l a ra k, Yen i Solu Protes­
ta n Refo rm uyla ka rş ı l a ştırd ı . 35 P a u l Good m a n 'a göre yeni tinsel
isya n c ı l a r, o n yed i n ci yüzyı l ı n Protesta n mezhepl eri g i b i , " Ba b i l 'i n
Fa h işesi 'n d e n ' kurtu l m aya v e saf i n a n ca g eri d ö n m eye" ça l ıştı l a r.
Genç isya n c ı l a ra göre " bo l l u k top l u m l a rı n ı n " " e m perya l i z m i n d en,
eko n o m i k a d a letsiz l i ğ i nden ve ı rkçı l ı ğ ı n d a n " da kötü o l a n o n lar ın
" mide b u l a n d ı rıcı yapmacı k l ı ğ ı , bayağ ı l ı ğ ı ve savu rg a n l ı ğ ı y d ı -
Luth er'i n ı s ı o 'd a Ro ma 'ya g itti ğ i n d e (ya n i , B i ri n c i Reform 'u n
a refesi n d e, Luth er'i n ı s ı 7 'd e k i l ise ka p ı s ı n a doks a n beş tezi n i
astı ğ ı o meşh u r a n d a n önce) ka rş ı l aştı ğ ı [ b i r tü r] kü ltürel ve
a h l a ki s ka n d a l ". Böyl ece Yeni Sol isya n ı n g e n çl i k l i d erl eri B i ri n ci
Reform 'u n genç kiş i l i kleri n e ( Luther, M ü ntzer, M e l a n chto n ,
J o n a s ; hepsi de yirm i l i yaş l a rı n d ayd ı ) benziyord u . O n l a r d a , sta ­
tü kod a ki herh a n g i b i r d eğ i ş i kl i ğ e d i renen " keşişleri n " yer a l d ı ğ ı
b i r ü n iversite sistem i n e karşı savaştı l a r : 36

34 Bou rges, The Student Re volt, s . 1 1 .

35 Pau l Lyons, Ne w Left, New Right, and the Legacy of the Sixties
[Yeni Sol, Yen i Sağ ve Altmışların M i rası ] , Phi ladelphia : Temple
University Press, 1996, s . 1 96- 197 ile ka rşılaştı rı n .
İ l k olara k İncil'in Yu han n a Kita b ı n ı n 1 7 . Böl ü m ü nde bahsed ilen
Babi l 'in Fa hişesi H ı ristiya nlığa göre en büyü k şer taşıyıcı ları ndan
birid i r. Yuhanna'da, "İsa'n ı n şeh itleri n i n ve azizleri n ka nıyla sarhoş
olan kişi " olarak tasvir ed i l i r (ç. n . ) .
3 6 Pa u l Good man, New Reformation : Notes of a Neolithic Conservative
[Yeni Reform : Taş Devri nden Kalma Bir M u hafaza karın Notla rı ] ,
N e w York : Random House, 1 9 7 0 , s . 6 1 .

41
 Postmodern Prens

Bir Reformun bileşenleri olarak, gençlerin kendilerini arındırma

ve kaybolmuş dürüstlüğü yeniden elde etme girişimleri olarak
görülen çeşitli hareketler rahatlıkla tipik Protestan mezhepleri
olarak algtfanabilir. . . . New York'taki Pasifik Din Okulu 'nun ya
da Yahudi İlahiyat Fakültesi'nin muhalif öğrencileri . . . cemaat­
lerini bağımsız sayma yanftsıdırlar (Congregationalist). Saçları
başları dağınık hippiler, iddialarına göre, doğantn çocukları de­
ğil, bilinçli birer Ademidirler* . . . . Liderler Pentekostaldir* * . IBM
kartlarım delen ve dekant merdivenlerden aşağı ftrlatanlar i­
kona-kmcıdır. Örgütün eleştirisi . . . Jansenisttir* * * . Yönetmelik­
lerin ve müfredatın belirlenmesinde söz hakkı isteyenler ço­
cukların vaftizine karşi çıkanlarla eşdeğerdir, tıpkı
Petrobrusyanlar**** gibi. . . . Siyahların isyanının desteği umut-

2-4. Yüzyı l l a r a rası Kuzey Afrika'da o rtaya çıkan bi r H ı ristiyan

mezhebi olan Ademiler, yandaşları n ı n kendi lerin i Adem . ve
Havva 'n ı n ilk gü na hsızl ı k d u rumunda ka bul etti klerin i öne sürd ü ler.
Buna göre, Ademiler evl i li ğ i reddettiler ve davranışlarının iyi ya da
kötü ola mayaca ğ ı n ı söyleyerek mutl a k b i r yasasızlık içinde
yaşadılar (ç. n . ) .
** Kökeni İsa 'nı n 1 2 Havarisine d e götürü l mekle b i rl i kte, yayg ı n ola ra k
· 1 9 . Yüzyıl sonunda ABD'de ortaya çıkmış o l a n Pentekostalizm,
Paskalya'dan e l l i g ü n sonra (yedi nci Paza r g ü n ü ) kutlanan ve Kutsal
Ru h'u n Havarilere gelişini simgeleyen Pentekost Bayra m ı n ı temel
a l ı r. Bu Pentekost g ü n ü nde Kutsa l Ruh'un Hava rilere ateşten d i l ler
hali nde (dil gönderi l iyor çün kü konuşmak d u ru m u ndalar, ateş
halinde gönderil iyor çünkü yakıcı bir tutkuyla konuşmak
d u ru m u ndalar) armağan olarak verildiğine ( b i r diğer görüşe göre
ise Kutsal Ru h , vaftizden sonra kişiye armağan olara k veri l i r) ve
Havarileri n (ya da bu kişi nin) bu sayede d iğer d i l leri de
konuşabild i ğ i ne i n a n ı l ı r. Bu a rmağanın veri l mesiyle kişi n i n diğer
d i l leri de konuşa bi l mesi, Babil Kulesi h i kayesindeki d i l lerin
karıştı rılması olayının tersi olarak sunulur. Di nsel bir coşku içinde
ve kendinden geçmiş bir halde garip ve a n laşıl maz d i l lerle
konuşmak Pentekostaliz m i n önem l i i badet biçimleri ndendir (ç. n . ) .
••• 1 7 ve 1 8 . Yüzyı llard a Fra nsa'da ortaya çıkan v e Katolik Kil isesi
ta rafı ndan sapkı nlı kl a suçlanan d i n i doktri n . Kaderci liğe inanır ve
özg ü r i rade ni n olmadığını savu nur. İnsa n l ı ğ ı n ku rtu luşu yal n ı zca
doğa üstü determinizme bağ l ı olanlarla s ı n ı rl ı d ı r, geri kalanlar
cehennem azabına u ğ rayaca ktı r (ç. n . ) .
**** 1 2 . yüzyılda Fra nsa'da ortaya çıkan b i r mezhep; b u mezhebe
mensup olanlar çocu kları n vaftizini, İsa'n ı n yeryüzündeki son
a kşam yemeğ i n i n a nısına ya pılan töreni, ölüleri n a rkasında d ua

42
 Solu Roma ntikleştirmek

suzca Anabaptizme * benzer; ancak Tanrı, Köylü Savaşların­

dan daha iyisini yapabileceğimiz lütfunda bulun ur. Cohn­
Bendit'nin, ... devrimci olmanın sebebinin, devrimciliğin şu
andaki en iyi yaşam biçimi olduğu yönündeki ifadesi bir siyasi
devrimci ya da ilkel dini inançla dolu bir insan için kabul edile­
mez; ama bu, katı, bilinçli bir Protestanlıktır. 37

İlk ortaya çıkan m ezhepler g i b i , Yeni S o l u n ve ka rşı-kü ltürü n

d e bel i rg i n b i r biçimde, m u tl u l u k d ö n e m i n i n m utlaka geleceğ i n e
i n a n a n b i r n ite l i ğ i va rd ı . Y e n i S o l 'u n " Y e n i B i r Ç a ğ a " o l a n u m u d u
ve z a m a n z a m a n i ç i n e g i rd i ğ i a yd ı n ka rşıtl ı ğ ı ve a k l a ka rşı besle­
d i ğ i ş ü p h eci l i k o n u a nti nomya n iz m i n ( 1 7 . Yüzyı l ı n başı n d a ki ra ­
d i ka l İ n g i l i z mezh epleri n i n d i n i h a reketi ) ideoloj i k yörü ngesine
çekti . Anti ve nomos sözcü kleri nden o l u ş a n antinomyan, Mu­
s a 'n ı n Kita b ı n a ka rşı gelmek a n l a m ı n ı taş ı r - ya n i b i reyin Ta n ­
rı 'n ı n l ütfu n a , M us a 'n ı n katı a h l a ki Kita b ı 'n a sad ı k ka lara k değ i l
i n a n ç yo l u y l a erişeceğ i (İsa 'yla ) b i r Yeni Ah it meydana getir­
mek. Wi l l i a m B l a ke'in yazd ı ğ ı g i b i : "İsa bütün erdemlere s a h i pti
ve kura l l a ra göre değil, d ü rt ü l ere göre h a reket ediyord u . "38
Anti n o m ya n l a rı n ideolojisi " n ey i n m ü m kü n o l d u ğ u , neyi n o l m a d ı ­
ğ ı , a h l a ki n o rm l a r v e prati kteki o l as ı l ı kl a rı n s ı n ı rl ı ufku . . . mevcut
top l u m s a l düzeni sağ l a m l a ştırmaya ve b u d üzenin öncel ikleri n i
pekiştirmeye yarayan v e kendi si de ö d ü l v e ceza l a rla pekişen b i r
ya p ı g i b i ko n u l a rd a g e n e l ka b u l görm ü ş ' o rta k yargıya"' m eyd a n
okuduğu ölçüde " a nti-heg e m o n i kti ". 3 9 Gerçekte n de
Antinomya n l a rı n açık siyasi ra d i ka l iz m i , oto rite n i n yerleşi k biçi m ­
leri n e ( h e r şeyden önce d e d evleti n d i n i otoritesine) karşı yete-

edil mesi ni ve hacın kutsa nması n ı reddettiler ve kiliselerin

kuru l masına karşı çıktı lar (ç. n . ) .
Protesta n l ı ğ ı n 1 6 . yüzyı lda ortaya çıkan rad i kal b i r mezhebi ; bu
mezhebe mensup olanlar çocu kları n değil i nananların vaftiz
edilmesi gerekti ğ i n i , eks iksiz d i n i özgü rlü ğ ü , kilise ile devleti n
b i rbirinden ayrı l ması gerekti ğ i n i savu n u rlar, askerliğe ka rşı çıkarlar.
37 Age . , s . 61 -62.
38 Aktara n E . P. Thompson, Witness Against the Beast: William Blake
and the Moral Law [ Decca l 'e Karşı Ta n ı k l ı k : William Blake ve Ahlak
Yasas ı ] , New York : The New Press, 1993, s . 18.
39 Age . , s . 108-109.

43
 Postmodern Prens

rince cid d i bir teh d it o l uştu rd u ve b u n l a r Restorasyon d ö n em i n ­

d e n s o n ra sert b i r baskıya m a ruz ka l d ı l a r.
B l a ke 'i n a k l ı ve b i l i m sel a m p i rizm i "Şeyta n i i l ke" o l a ra k l a n et­
lemes i40, " kü ltürl ü " to p l u m a ve b u rj u va n o rm l a rı n a o l a n d ü ş m a n ­
l ı ğ ı , " m est e d i c i " kon uş m a ve " i n a n c ı n " erd e m l e ri n i d ü nya işl eri­
nin üzeri n d e ve b u işlere karşıt o l a ra k g ö sterm esi yirm i n ci yüzyı­
l ı n son u n d a ki a nti nomya n l a rd a yeniden ortaya çıkaca ktı . Mod ern
b i l i m çoc u k felci aşısı n ı ortaya çı ka rd ı , ama aynı za m a n d a ı rkçı
soy ı s l a h ı b i l i m i n i ve M a n hatta n Projes i n i g e l i ştirerek i n s_a n ve
h ayva n yaşa m ı n ı acımasızl a ştı ra n son d e rece yı kıcı g ü çleri de
ortaya çıkard ı . M a rcuse'n i n bel i rtti ğ i g i b i gençlerin kü ltürü, " b u
to p l u m u n i kiyüz l ü v e sa l d ı rg a n d eğer v e a m açlarına v e kafi r
d i n i n e ka rş ı a h l a ki b i r isya n d ı . "41 Böylece ABD ve Batı Avru ­
p a 'd a ki o l d u ğ u kad a r Doğu Avru pa, J a p o nya, M e ksika ve d i ğ e r
Lati n Ameri ka ü l keleri n d eki ka rş ı - kü ltüre d a ya l ı ve Y e n i Sol u n ­
surlar m evcut top l u m a " B ü y ü k b i r Redd iye" s u n d u lar. İ l k
a nti n o m ya n l a r g i b i yeni özg ü r l ü kçü sosya l i stler de, d evleti ö z ­
g ü rl ü ğ ü n ö n ü ndeki en büy ük teh d it ( D ecca l g i b i ) o l a ra k görd ü ler.
Gueri n 'i n bel i rtti ğ i gibi " a n a rşistler Devleti, çağ l a r boyu n ca insa­
nın gözü n ü ka payan önya rg ı l a rı n en a m a nsızı o l a ra k g ö rd ü l er. "42
H a re keti n a nti nomya n l ı ğ ı n ı n b i r etkisi de d ı ş a v u ru m u , pratik­
teki s o n u c u n ve stratej i n i n ö n ü n e koymasıyd ı . Ey l e m i n safl ı ğ ı ve
b i r kiş i n i n i n a n c ı n ı açığa vurması ve d ı şsa l l a ştı rm a s ı , d ü nyada
elde e d i l ecek sonuçların ö n ü n e koy u l u yord u . "Ye n i kültürde ta ­
hayyü l etm iş ve b i r s ü re yaşa m ı ş o l a n " İsviçre l i b i l i m i n sa n ı
Alfred W i l l en e r şu gözlemde b u l u n d u : "Yaratma eylem i, sonuçta
ortaya çı kaca k ürün ka d a r, h a tta o n d a n d a h a da ö n e m l i d i r . Bu
eyl e m , ... b i rçok mod ern uzm a n ı n d ü ş ü n cesi n d e gözlem lenecek
a raçsa l c ı l ı ğ ı n ters i n e çevri l mesid i r ... b u ra d a ki a m aç, gerçekte
· elde ed i l e n ( d ı şsa l ) a m açlard a n . . . bağ ı m sı z o l a ra k, ya ratı cı l ı ğ ı
d ı şa v u ra n herh a n g i b i r . . . g i ri ş i m e ö n cel i k verm ekti r. " 43

40 Age . , s . 94.
41 Herbert M arcuse, An Essay on Liberation [Özgü rleşme Üzerine Bir
Deneme ] , New York: Pelica n , 1969, s . 67.
42 Gueri n, Anarchism, s. 14.
43 W i l lener, The Action -Image o f Society, s . 295.

44
 Solu Romantikleştirmek

Va rol uşçu l u ğ u n biçi m l e n d i rd i ğ i bu " eylemci l i k" ta b i ri , Protes­

ta n kültürün içsel i n a nca o l a n ta kıntısıyla a ç ı k b i r para l e l l i k taş ı r.
O n dokuzuncu yüzyı l ı n Al m a n ro m a ntikl eri Protesta n kü ltürd e ki
mest edici ve d u yg u l a n d ı rıcı h a va d a n ( i n a n c ı n d ışavu ru m l a rı n ı ,
d ü nya " i ş l e ri n i n " s a b ı r l ı b i r biçi m d e ya ratı l m a s ı n ı n ö n ü n e koya n
b i r hava ) yoğ u n b i r biçimde etki l e n d i l er. H atırla m a k gerekirse,
M a rtin Luther içi n içsel i n a n ç h e r şeyin üstü n d e yer a l ıyord u .
Fakat i n a n ç a n c a k d ı şs a l o l a ra k gösteri lebi l i rd i . Evet, b i r kiş i n i n
g i rişti ğ i d ışsa l işl er, o kişi n i n d a h a önceden b e l i rl e n m i ş ka deri n i
değişti remezd i . Anca k E rich Fro m m 'u n g özlem led i ğ i g i b i , " [ i n a ­
n a n ı n ] ça ba göstere b i l iyor o l u ş u , g ü n a hta n kurta rı l m ı ş o l a n l a r
a ra s ı n d a y e r a l d ı ğ ı n ı n b i r işa reti d i r . "44 D ü n ya işlerine karşı i n a nca
ya p ı l a n vurg u , o n sekizinci ve on d o kuzuncu yüzyı l Rom a ntikleri­
nin i l i ğ i n e kad a r işled i . Berl i n 'i n bel i rttiği g i b i , bakış a_çıs ı n d a ki b u
d ö n ü ş ü m d ı şs a l d ü n ya d a ki so n u çl a rı a rtık dert etm emek a n l a m ı ­
n a gel iyord u ; b u d efa " d eğerleri n yaratıcısı ya l n ı zca biziz, o za­
m a n önemli o l a n bi zi m iç h a l i m izd i r - sonuç d eğ i l g üd ü . Çünkü
sonuçlan g a ra nti edemeyiz : O n l a r doğal d ü nya n ı n , sebep ve
s o n u ç d ü nyası n ı n parça s ı d ı rl a r, özg ü rl ü k d ü nyası n ı n d eğ i l . . . .
Artı k ö n e m l i o l a n , a h la ki özg ü rl ü ğ ü n ka psamı d ı ş ı n d a b u l u n a n
m u tl u l u k, g üç, b i l g e l i k, başarı, d o ğ a l g üzel l i k y a d a d i ğ e r doğal
değerler değ i l güdü, g ü ven i l i rl i k, d ü rüstl ü k, i l kelere bağ l ı l ı k, vic­
d a n ı n safl ı ğ ı ve ken d i l i ğ i n d e n l i kti r . "45
Tı p kı b i r Kalven isti n d u r d u ra k b i l m eyen eylem i n i n o n u n Ta n ­
rıya o l a n i n a n cı n ı n b i r gösterg esi o l a ra k g ö rü l m esi g i b i , ka rşı­
kültürcü a ktivist de to p l u m a ka rşı g i rişti ğ i kesi ntisiz i sya n ı n d a
g ü n a htan kurta rı l m ış o l a n l a rı n a ra s ı n d a y e r a l d ı ğ ı n ı n ispatı n ı
g ö rü r . Ca lvin, Luther'i n d ı şsal o l a ra k bel i rti l m i ş i n a n ç kavra m ı n ı
e l e a l d ı v e o n u ka pita l iz m i n ru h uyla b i rl eşti rd i . Luth er'i n içsel
" i n a nca" (sadece i n a n ç o l a ra k d i n d a rl ı ğ ı n tem e l i ) ö n cel i k vererek
d ü nyadaki Kato l i k " i ş l eri " red detmesi Calvi n 'd e a l ı n yazısı d o ktri ­
n i n d e ele a l ı n d ı . " G ü n a hta n kurtu l m a ya da l a n etl e n m e b i r i n sa -

44 Erich Fromm, Escape from Freedom [Özg ü rl ü kten Kaçış], N e w York:

Rineha rt, 194 1 , s. 109.
45 Isa iah Berl i n , The Sense o f Reality: Studies in Ideas a n d Their
History [Gerçekl i k Duygusu : Düşü nceler ve Onların Ta ri h i Üzeri ne
İncelemeler] , New York : Fa rra r, Straus and Giroux, 1966, s . 1 8 5 .

45
 Postmodern Prens

n ı n h a yatı n d a yaptı ğ ı iyi ya da köyü şeyleri n b i r s o n u cu d eğ i l d i r;

b u n l a r o i n s a n d a h a hayata g e l m ed e n Ta n rı ta rafı n d a n ö n ceden
b e l i r l e n i r . "46 Bu a l ı n yazısı d o ktri n i n i n son u ç l a rı n d a n b i risi, Pro­
testa n k u l d a b e l l i bir aciz l i k korkusu ve d u y g u s u yaratm a k o ld u .
Erich Fro m m 'u n otoriter kiş i l i k i n celemes i n d e gözlemlediği g i b i ,
b i r kişi n i n kend i i n a nc ı n ı n safl ı ğ ı n ı b i r ya n a b ı ra k ı p b u korku v e
özgüvensizl i kten kaçmaya ça l ı şm a s ı , " ken d i n i kaybetm iş h a l d e
ya p ı l a n b i r eyl e m i n ve b i r şey l e r ya p m a g i ri ş i m i n i n gel işmesine"
yol açar.47

Kalvenizm, insan çabasını kesin tisiz hale getirme zorunlulu­

ğunun altını çizdi. İnsan sürekli olarak Tanrının kelamına göre
yaşamaya çalışmalıdır ve bu yöndeki çabasını asla aksatma ­
malıdır. . . . Bir kişinin bu kesintisiz çabada yorulmaması ve a h ­
laki işlerinde olduğu kadar dinsel olmayan işlerinde de başa ­
rıya ulaşması onun seçilmiş kişilerden biri olduğunun nere­
deyse gözle görülür bir belirtisidir. Böyle zorunlu bir çabanın
akıl dışılığı şurada yatmaktadır: Girişilen eylemin arzu edilen
sonucu ortaya çıkarması gerekmez; bu eylem, kişinin kendi
eylemi ve denetiminden bağımsız olarak önceden belirlenmiş
olan bir şeyin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini göstermeye
yarar. 48

K u l , Ta n rı n ı n ö n ü n d e a l n ı n a yazı l m ı ş statüs ü n ü değişti rm e k

için fi i l en h i çbir ş e y ya pamayaca ğ ı n d a n , g i rişti ğ i eylem leri n de­
ğ e ri i ç i n söz kon u s u olan bütü n d ı şs a l "akıl dışı" kuşku l a rı d a ğ ıt­
m a k zoru n d a yd ı . Bu şeki l d e , kişi n i n eyle m i , bu eyle m i n d ü nya­
d a ki .as ı l s o n u ç l a rı n a b a ka ra k d eğ i l , b u eyle m i n i çsel b i r i n a nca
o l a n uyg u n l u ğ u n a daya n a ra k d eğerl e n d i ri l m el i yd i . Kuşku dağıtı l ­
d ı - " a rka p l a n d a ka l d ı v e b i r kişi n i n a i t o l d u ğ u d i n i top l u l u ğ u n
i n s a n l ı ğ ı n Ta n rı ta rafı n d a n seçi l m i ş o l a n b u b ö l ü m ü n ü tem s i l

4 6 Fro m m , Escape from Freedom, s . 1 0 7 . A y n ı z a m a n d a bakı nız M a rtin

Luther, The Bondage of the Will [ İ raden i n Esa reti] ; Martin Luther:
Selections from His Writings [Martin Luther: Yazılarından
Seçmeler] , John Dillenberger (der. ) , New York : Doubleday, 1961,
s . 190'dan a l ı n m ıştı r.
47 Fro m m , Escape from Freedom, s . 1 1 1 .
48 Age . , s . 1 1 0- 1 1 1 .

46
 Solu Romantikleştirmek

etti ğ i şekl i n deki ve etkisi n i g i derek a rtıra n bağnaz b i r i n a n ç ta ra ­

fı n d a n tekra r tekra r su stu ru l m a l ıyd ı . "49
Altm ı ş l a rı n d ü ş ü nce ya p ı s ı , h a rekete katı l a n l a rı n terci h l eri n i
şeki l l e n d i rm i şti ; a n ca k antinomyan izm v e ekspresivi z m i n döne­
m i n topl u m s a l h a reketleri n i n tavrı n ı ve sonucu n u bir şeki l d e
belirlediğini ö n e s ü rm e k son derece b ü y ü k b i r h ata o l u r.
Ekspresivlst b i r kültüre l ö g e n i n Yeni Sol söyl eme egemen o l d u ğ u
o l d u , a m a ya l n ızca eks p res ivistler m u ha l efeti bastı rma k için
genel b i r stratej i ya da tuta rl ı bir i d eo l oji n i n g erekip gerekm e d i ğ i
ko n u s u n d a h a re keti n i çi n d e b i r d izi iç ta rtı şma ve çekişm eyi
kaza n d ı kta n son ra . 50
Ekspresivizm i n h a reketi n ha kim " ru h u " o l d u ğ u b i r a n gösteri ­
l ecek o l u rs a , bu a n Başka n J o h nson'ı n rad i ka l b i r b i ç i m d e Vi et­
n a m 'd a ki savaşı tırma n d ı rd ı ğ ı ve Ş i d d et Karşıtı Öğrenci Koord i ­
n a syon Kom itesi 'n i n ( S N CC), G ü n ey H ı ristiyan Li derl i ğ i K u ru l u
(SCLC) tarafı n d a n savu n u l a n ı rksa l eşit l i k v e evrensel " ka rdeşl i k"
yö n ü ndeki l i bera l i dea l yeri ne Siyah G ü cü ö n e çıka rmaya başla­
d ı ğ ı y ı l o l a n 1 9 6 5 o l u rd u . H a reketi n a m a ç ve a raçlarıyla i l g i l i kilit
b i r ta rtı şmayı, stratej i v e b i ç i m sel si y asal katı l ı m karş ı s ı n d a ken ­
d i l i ğ i n denci l i k ve a d e m i m erkezi yetçi l i ğ i savu n a n l a rı n kaza n m a s ı
d a b u yıla rastl a r . Gerçekten d e h a re keti n içinde y ı l l a rd ı r d a h a
tuta rl ı b i r ya klaşı m d a n ziyade " özerk" h a re ket ve kuru m l a rı i n şa
etm e n i n erd e m l eri ve stratej i m esel e leri üzeri n e b i r tartış m a
y ü ksel mekteyd i . 1 9 6 0 '1arın orta l a rı n a g e l i n d i ğ i n d e h a reketi n
içindeki bazı kimseler doğru d a n eyl e m i n etki n l i ğ i n i açı kça sorg u ­
l a m aya başla m ı ş l a rd ı . Yurtta ş l ı k h a k l a rı kon u s u n d a d e n eyi m l i b i r
i s i m o l a n Bayard Ru sti n , " p rotestodan siyasete" d ö n ü ş ü m yö­
n ü ndeki m eş h u r ta l e b i n d e b u l u n d u ; b u ta lep ra d i ka l m u h a l efeti
Demo krat Pa rti aygıtı n a ka n a l ize ed ecekti . Rusti n , Sta u g hton
Lynd ve başka l a rı tarafı n d a n siyasal açıdan toy o l m a kl a suçla n d ı .
Ancak 1 9 6 5 b a h a r ı n d a Studies o n the Left'i n ed itörleri g azete n i n
sayfa l a rı n d a , h a reketi n yere l , a d e m i m erkezi ve b ü y ü k ölçüde

49
Ag e . , s . 108.
50 Bakı nız Gil Green , The New Radica/ism : Anarchist a r Marxist? [Yeni
Rad i kalizm : Anarşist mi Ma rksist mi?] New York : International
Publishers, 197 1 .

47
 Postmodern Prens

ken d i l i ğ i n den g e l işen ta b a n a d a ya l ı eylem l e re o d a k l a n m a ya de­

v a m etm esi gerekti ğ i n i m i , yo ksa yeni bir ideoloj i k ve örg ütsel
b i rl i k a ş a m a s ı n a g eçmesi gerekti ğ i n i m i ko n u a l a n bir ta rtışma
y ü rüttü l e r . Tom H a yd e n gibi genç a ktivistl er b i rinci yol u savu­
n u rke n , Sta n l ey Aronowitz ve J a mes Wei nstei n g i b i d a h a yaşlı
a ktivistle r " ra d i ka l bir merkeze" ve d a h a genel b i r stratej iye
g e reksi n i m o l d u ğ u n u i leri s ü rd ü ler. 51 Teodori 'ye göre b u ta rtış­
m a d a n s o n ra "oto n omcu ve koal isyon ka rşıtı ko n u m h a re keti n
i ç i n d e üstü n l ü ğ ü e l e g eçi rd i . "52 Bu z a m a n a g e l i n d i ğ i nde, S D S 'n i n
b ü y ü k b i r h ı rs l a ça l ı ş a n v e kuzey eya letl e ri n d e kent yoks u l l a rı n ı
ö rg ütlemeye ça l ı ş m ı ş o l a n E ko n o m i k Araştı rm a v e Eylem Projesi
( E RAP), b i rb i ri n d e n ayrı ve yerel p rojelere b ö l ü n m üştü . " Ö rgütün
b i rçok üyesi n i n , yerel p ro g ra m l a rd a n , yoks u l i n sa n l a rı n b i r tür
ü st-örgütü olacak şeki l d e b i r u l u s a l b i rl i k y a ratm ayı ummuş ol­
m a s ı n a " ra ğ m e n , b u asla g e rçekleş m ed i . 53
S D S 'n i n 1965 Ha z i ra n 'ı n d a ya p ı l a n u l us a l ko n g resi s ı ra s ı n d a
S DS 'n i n b i rçok üyesi, '" el itizm ', h iyera rş i , yapı (özg ü r i ra d eye
e n g e l o l a ra k a l g ı l a n a b i l ecek n e vars a ) " teh l i kesinden çeki n d i kleri
stratej i ve örg üt meselel eri n i d i kkate değer b u l m uyord u . H a re­
keti n içinde sem b o l i k ve d uyg u l a ra daya l ı bir siya sete d u y u l a n
b e l i rg i n b i r eğ i l i m l e i l g i l i kayg ı l a r, a ra la rı n d a Pa u l Potter v e D i c k
Fla cks'ı n da o l d u ğ u b a z ı katı l ı m cı l a r ta rafı n d a n d i l e geti ri l d i . A m a
b i r uzlaşm aya va rı l a m a d ı . 54 Ka s ı m ayı n d a , Arth u r Waskow'un
başı n ı çekti ğ i eyl e m c i l e r, h a reketi n i çi n d e ki a rta n merkez kaç
eğ i l i m l eri b i rleşik bir u l u sal ya p ı y l a d e n g e l e m e u m utla rıyla ve
m u htem elen üçüncü b i r ta rafı h ayata geçire re k Yeni Siyaset İçin
U l us a l Konfera n s ı ö rg ütlem eye b a ş l a d ı l a r . Konfera ns, Yeni S o l 'u n
b ütün yelpazes i n d e n , yerel S D S v e yurtta ş l ı k h a kl a rı örgütleyici­
lerinden sol eğ i l i m l i Demo kratla ra kadar, beş bin ra d i ka l ve l i be­
ra l a ktivist ve ayd ı n ı b i r a raya geti rmes i n e rağ m en55, 1 9 6 7 g ü ­
z ü n d e to p l a n d ı ğ ı n d a otonomcu d ü rtü d i re n i l emeyece k ka d a r
g ü ç l ü yd ü . B u n u n a rd ı n d a n değ i ş i k h i z i p v e h a reketler, " u l u s a l

51 Teodori, The New Left, s. 209- 2 1 7 .

5 2 Age . , s . 5 2 .
5 3 Age . , 2 7 .
54 M i l ler, Democracy Is in the Streets, s . 239.
55 Teodori, The Ne w Left, s . 84.

48
 Solu Romantikleştirmek

d ü zeyde katı l ı m g östermeden, ken d i tikel siyasa l fa a l iyetl eri n i

s ü rd ü rmeyi" p l a n laya ra k ken d i y o l l a rı n d a yürü m eye b a ş la d ı l a r. 56
Stratej i söyl e m i n i n d ü ş ü ş ü y u rtta ş l ı k h a k l a rı h a reketi n i n ye­
rel l eşmes i n d e g ö rü l e b i l ir. Yeni S o l , o rtaya çıkışı n d a n beri, Afro­
Ameri ka l ı l a rı n ayrımcı l ı ğ a karşı yü rüttü kleri y u rtta ş l ı k h a kl a rı
m ü cadelesinde ku l l a n ı la n ta kti k ve stratej i lere e l b ette çok şey
borçl uyd u . M a rio Savio g i b i Özg ü r İfade a ktivistl eri S N CC'n i n
örgütled i ğ i Özg ü rl ü k Yo lcu l u kl a rı n a ( Freed o m Ride * ) katı l d ı kl a ­
rı n d a G ü n ey'in yoks u l l u ğ u v e ı rkçı l ı ğ ı n a i l k e l d e n ta n ı k o l d u l a r.
İ l k y u rtta ş l ı k h a k l a rı h a reketi Protesta n H ı ristiyan d i nsel l i ğ e ( S i ­
yah Ba ptist K i l iseleri n i n yayg ı n a ğ ı ) b a ğ l ı o l m as ı n a ra ğ m e n , b u
h a reket ekspresivist o l d u ğ u ka d a r stratej i kti d e . H a reket b i r
ya n d a n ö n derleri n i n karizm ati k otoritesi n e ve bi leşen l e ri n i n ken ­
d i l i ğ i n denci l i ğ i , i n a ncı ve " g e rçek" yaşantı l a rı n a bel b a ğ l a rken ;
d i ğer ya n d a n , eyl emi başlata n ve s ü rd ü re n i n d u yg u l a r o l m a s ı n a
ra ğ m e n , h a reketin ö n d erl e ri b i ri n i n kişi l i ğ i n i d ı şa v u rması i l e ( ya
da b i r iç ki m l i ğ i n açığa vuru l m a s ı y l a ) eyle m i b i r a raya g eti rm e k
g i b i b i r hataya asla d ü ş m ed i . Stratej i ci l i k varl ı ğ ı n ı s ü rd ü rd ü ,
çü n kü G ü n eydeki kuru m sa l l a ş m ı ş ı rkçı l ı ğ ı n y o l a çtı ğ ı o l a y l a r o n u
h a ki m iyeti a ltı n a a l d ı . Ya sayla d üzen l e n m i ş o l a n ı rkçı l ı k mekan
ayrımcı l ı ğ ı o l a ra k şeki l l e n d i . Ve b u ı rkçı l ı k keyfi g ü ç ku l l a n ı mıyla
d a desteklen d i : S i stemati k ve devletçe onayl a n a n terörizm . Mü­
ca d e l e n i n h a yati öneme sa h i p teh l i kel eri cid d i b i r d ü ş ü nce ta sar­
rufu , p l a n l a m a ve stratej i k b i r d u y a rl ı l ı k gerekti riyord u . Böyl ece
eylem, h a reketi n " o rg a n i k" a yd ı n l a rı n ı n d i kkatl i b i r b i ç i m d e ta ­
sarl a d ı ğ ı ka m pa n y a l a ra b a ğ l ı yd ı . Doğru d a n eyl e m , özg ü l siyasal
·a m a ç l a ra erişmek için b i r silah ve a ra çtı . Kısacası praksis, a h l a ki
o l d u ğ u kad a r stratej i k bir n i h a i a maca da sa h i pti . 57 H a reket d i n ­
sel l i ğ e v e gerçekten yaşa msal b i r d i n sel kültüre kö k s a l m ı ş o l ­
m a s ı n a ra ğ m e n , i n a n ç asla " d ü nya işleri n i n " ö n ü n e g eçemed i .

5 6 Age . , s . 8 5 .
* K a m u hizmetleri nde (otobüs, tren v b . ) ayrı mc ı l ı k ya p ı l ı p
ya pılmad ı ğ ı n ı i ncelemek a macıyla ABD'ni n g ü ney eyaletleri nde
ya pılan yolcu l u k (ç. n . ) .
57 Bakı nız Aldan Morris, The Origins o f the Civil Rights Movement
[Yu rttaş l ı k Hakları Hareketi nin Kökenleri ] , New York : Free Press,
1984.

49
 Postmodern Prens

Oto b ü s boykotl a rı ve otu rma eyl e m l eri n d e n federa l yetki l i lerle

perde a rka s ı n d a k u ru l a n tem a s l a ra ka dar h a re ket; a ra çs a l ve
eleştirel d ü ş ü nce, stratej i k l iderl i k ve ken d i l i ğ i n d en eyl e m l e b i r­
l i kte H ı ristiya n , h ü m a n ist b i r etiğ i g etird i .
Anca k 1 9 6 0 '1 a rı n o rta s ı n a g e l i n d i ğ i n d e yu rtta ş l ı k h a kları m ü ­
ca d e l esi d a h a z o r b i r d ö n e m e g i rm işti ; b u m ü ca d e l e ayrı m cı
ku ru m l a ra karşı cep heden y ü rütü len bir " m a n evra savaşı n d a n "
eko n o m i k v e ideoloj i k b i r y a p ı o l a ra k ı rkçı l ı ğ a ka rşı yürütü l e n b i r
" m evzi sava ş ı n a " d ö nd ü . B u a rada ABD devleti (COI NTELPRO * ve
d i ğ e r m e ka n iz m a l a r yol u y l a ) d a h a baskıcı b i r h a l a l d ı ; h a reketin
ö n d erleri n i ö l d ü rüyor ve h a reketi n içinde i l etişi m bozu kl u ğ u ya
da şid dete yol açıyord u . H a reket iç ve d ı ş baskı l a rı n son u cu o l a ­
ra k G ü n ey H ı ristiya n Liderl i ğ i K u ru l u 'n u n (SCLC) ka rizmati k ( a ­
taerki l ) stratej i ci l i ğ i n d en Ş i d d et Karşıtı Ö ğ renci Koord i n asyon
K o m ites i 'n i n ( S N CC) daha ekspresivist tarz ı n a d ö n d ü . S N CC
Beyazların vicd a n ı n a h ita p etm e k ve devl etten taviz kop a rm aya
ça l ı ş m a k yerine, ta b a n d a p a ra l e l ya d a karş ı - k u ru m l a r inşa et­
m eye ça l ı şara k yoksu l l a rı ö rgütlemeye başla d ı . 1 9 6 5 'e g e l i n d i ­
ğ i n d E:! yu rtta ş l ı k h a k l a rı m ü ca d elesi n i n reto riğ i ayrı l ı kçı l ı ğ a ve
m i l ita n , " o rg a n i k" b i r siya h ki m l i ğ i n i n dışavuru m u n a d ö n ü ş m üş­
tü . 1 9 6 6 'd a , yeni Siyah G ü ç h a re keti n i n önde gelen ya n d a ş l a rı n ­
d a n Sto kely Carm i c h a e l S N CC'n i n rol ü n ü a s ı l o l a ra k, "siya h to p­
l u l u ğ u n h i ssiyatı n ı n siya h top l u l u ğ u n d i l i n d e n ifa d e e d i l m esine"
y a rd ı mcı olmak o l a ra k g ö rd ü . 5 8 D a h a sonra M a ri o n Ba rry "siya h ­
l a rı n s a h i p o l d u ğ u a m a d ışa vurm a m ı ş o l d u ğ u kaynayan siya h l ı k
d u yg u l a rı n ı n b u uya n ı ş ı n d a " S N CC 'n i n ro l ü n ü övecekti . 59 1 9 6 7
y ı l ı n a g e l i n d i ğ i nde, S N CC v e K a ra Pa nterl eri n ta b a n d a b i l i n ç a r­
tırma ko n u s u n d a ki başarı l a rı n a ra ğ m e n , S N CC'n i n kurucusu ve
ö rg ütçüs ü E l l a Ba ker ( SCLC 'den cinsiyetçi l i ğ i ve el itist l i d e rl i k

• Cou nter Intelli gence Prog ram - Karşı İsti h ba rat Progra m ı ; ABD'de
m u halif siyasi örgütleri soruştu rma k ve bunları pa rçalamak
amacıyla FBI tarafından yü rütü len prog ra m (ç. n . ) .
58
Akta ran Clayborne Carson , In Struggle : SNCC and the Black
A wakening of the 1 960s [ M ücadele İçi nde: SNCC ve 1 960'daki
Siyah Uyanışı ] , Ca m b ridge, Mass . : H a rva rd University Press, 198 1 ,
s. 216.
59
Ag e . , s. 3 01 .

50
 Solu Romantikleştirmek

ta rzı yüz ü n d e n ço kta n ayrı l m ıştı) için b i l e top l u l u ğ u n u ya n a n

duyg u l a rı n ı n etki l i b i r stratej i n i n yeri n i tutmayaca ğ ı açıktı . Ba ker
d a h a s o n ra , ken d isiyle ya p ı l a n bir röp o rtaj d a ş u n l a rı söyled i :
" S N CC'n i n en b ü y ü k s ı kı ntısı, kişi l i ğ i n dışa v u ru m u ko n u s u n d a ki
d e h a s ı n ı ö rg ütsel d i s i p l i n e d u y u l a n siyasi zoru n l u l u kl a uzlaştı r­
m a ktı . " Ona g ö re S N CC, G ü n ey i n ki l i t bölgelerinde "temel ö n d er­
l i ğ i " g e l i ştirme ko n u s u n d a b ü y ü k b i r başarısızl ı ğ a u ğ ra d ı . 60

Narman O. Bro wn 'm Pen tekostal Mistisizmi

Stratej i i l e ekspresivizm a ra sı n d a ki geri l i m , N a rm a n O . Brown
ile Herbert M a rcuse a ra s ı n d a Brown'ın Love 's Body [Aşkın Bede­
ni] a d l ı eseri üzeri n e ya p ı l a n a l e n i bir tartı ş m a d a s u yüzüne çı ktı .
İ ki eleşti rmen de ayd ı n o l a ra k g e n ç l i k m u h a l efeti n i n ta ra fı n d a
y e r a l ıyord u . Bu h a ra retl i atı ş m a d a "siyaset" ve " stratej i " g i b i
teri m leri n n e ka d a r s ı kı b i r şeki l d e sorg u l a n d ı ğ ı n ı v e M a rcuse'n i n
kon u m u n u n ekspresivist b i r b a k ı ş a ç ı s ı n d a n stratej i k b i r b a kı ş
açısına n a s ı l d ö n ü ştüğ ü n ü g ö re b i l i ri z .
Roszak d a h a sonra Love 's Body 'yi " Dionysus'un * e k l e m e ya­
p ı l m ı ş h a l i " o l a ra k, " ka n ıtla m a ya d a i kn a etm e y ö n ü n d e h i ç b i r
ça ba i çermeyen a m a hayret verici a ç ı k l a m a l a ra g i rişen , b u n l a rı
ta sarlayan ve b u n l a ra sebep o l a n b i r ça bayı " b a rı n d ı ra n " d u y g u ­
ların a n l a ş ı l m a s ı g ü ç bir şeki l d e dışa vuru l m a s ı " o l a ra k ta n ı m l a ­
d ı . 6 1 Ciddiyetten uza k, kol a y kavra n a maya n ve ka sıtlı o l a ra k
m u ğ l a k b i r a n l a m a s a h i p o l a n kita b ı n a m o rf ya p ı s ı kita b ı n verd i ğ i
a p a ç ı k anti n omyan m esaj ı vurg u l a r b i r görü n ü m d eyd i . B rown

60
Ella Baker'la röportaj ; Emily Sto per, The Student Nonviolent
Coordinating Committee [Şidd et Karşıtı Öğrenci Koord inasyon
Komitesi] , Brooklyn : Ca rlson, 1 989, s. 272.
* Dionysus'u n i ki kökeni va rd ı r. Dionys us bir yandan şarap, tarı m ve
ü retke nl i k ta n rısı d ı r. Diğer ya n d a n ise gizemli d i n lerin önde gelen
özel li kleri ni yansıtı r : Kendinden g eçme, fiz iksel ya da tinsel
sarhoşl u kla g ü n l ü k yaşamdan elini eteği n i çekme ve gizli ayin lerle
topluluğa ka bul ed i l me (ç. n . ) .
61
Bakı n ı z Rosza k, "The Dialectics of Liberation : Herbert Marcuse and
Narman O . Brown" [ K u rtu luşu n Diya lektiğ i : Herbert Marcuse ve
Narman O. Brow n ] , The Making of a Counter-Culture'ın içinde, s .
84- 123 .

51
 Postmodern Prens

i rı s a n uygarl ı ğ ı n d a ki bir s ü rü örn e k tem a yı "Serbestli k", " B i rl i k",

" Özg ü rl ü k" vb. b ö l ü m b a ş l ı kları a l tı n d a , k l a s i k ve mod ern edebi­
yatın a n laşı l ı r b i r b i ç i m d e ye n i d e n a n latı m ı n d a n i b a ret olan özde­
yişler b i ç i m i n d e ele a l d ı .
Brown'ın esas a rg ü m a n ı Logos'un ( y a d a a kl ı n ) aşkın v e E ­
ros 'u n d ü ş m a n ı o l d u ğ u yö n ü n d eydi - ö z n e n i n gerçek v e a racısız
olan kendi yaşa m i l kesi d e n eyi m i n i etkisizl eşti rm ek için ku l l a n ı ­
l a n acımasız b i r s i l a h . Ö z n e ya l n ızca Log os'u y o k ed erek v e d ü n ­
ya n ı n tekl i ğ i y l e bütü n l eşere k ken d i s i n e v e d i ğ e r nesnelere o l a n
ya b a n cı l a şması n ı n ü stes i n d en g e l e b i l i rd i . Brown 'a g ö re çocu k l u k
ça ğ ı n d a kişi, ken d isiyle öte ki ve ken d isiyle d ü nya a ra s ı n d a b i r
fa rkl ı l a ş m a h i ssetm ez. To p l u m d a h a s o n ra , başlang ıçta ki b u
o nto l oj i k d u ru m u o rta d a n ka l d ı rı r ve b u d u r u m a d ö n ü l m es i n i
e n g e l l er. Topl u m u n "gerçe k l i k yasası " a s l ı n d a Th a n atos * ya d a
ü stü ka p a l ı ö l ü m yasası n d a n başka b i r ş e y d eğ i l d i r.
Kita b ı n vard ı ğ ı en ö n em l i son u çl a rd a n b i risi siya seti n ataerki l
b i r m i t ( ka rdeş katl i n e daya l ı b i r ş i d d etin i çi n d e kuru l m uş o l a n
b i r m it) üzeri n e kuru l d u ğ u yd u . H o b bes v e Locke 'ta n etki le ne n
Brown, " n o rma l " top l u m g i b i siya seti n d e "gerçekl i ğ i n " bastırı l ­
m a s ı n ı tasvir ettiğ i n i i l eri s ü rd ü . Siyaseti n v e devlet k u rm a n ı n
eski d i l i a ldatm a n ı n ve ya l a n l a rı n d i l i yd i . Siyaset erkekl i k org a ­
n ı y d ı , a paçık b i r şeki l d e Eros d ü ş m a n l ı ğ ı yd ı . Brown 'ı n d a h a sonra
M a rcuse'ye ceva ben yazd ı ğ ı g i b i , siyaseti n d i l i ken d i b ü tü n l ü ğ ü
i ç i n d e terk ed i l m e l i yd i . "Gelecek nesle gerçek kavg a n ı n siyasi
kavga d eğ i l , siyasete son verm e kavg ası o l d u ğ u n u söylemek
g erekiyor. Siya setten siyaset ötes i n e ( m eta pol itics ) . "62
Brown'ın "siyaset ötesiyle" ka stettiğ i Pentekost'ta yaşa n a n i l k
b i rleşmeye b i r g eri d ö n ü ştü . Brown şöyle yazıyord u :

Pentekostal özgürlük, Pentekostal birleşme. Değişik dillerle

konuşmak: Birçok dil, birçok anlam. Babil'de dillerin kanştı­
nlması Pentekostal birleşmede ortadan kaldırıldı

* İçg üdüsel yıkıcı l ı k, ö l ü m içg ü d ü s ü . E ras'u n karşıtı d ı r (ç. n . ) .

62
" A Reply t o Herbert M a rcuse b y Narman O . Braw n" [Narman O .
Brown'dan Herbert Marcuse'ye B i r Ya nıt] ; Herbert Ma rcuse,
Negations: Essays in Critica/ Theory [Yadsımalar: Eleşti rel Kuramda
Denemeler] , Baston : Beacon Press, 1968, s . 246 içinde.

52
 Solu Romantikleştirmek

Pentekostal ruh, bilinçli dillerin çeşitliliğinin ardında sözsüz,

bilinçsiz bir birlik ilkesidir; insanüstü bir birlik, kişiliğin yok
olduğu bir birlik. Gerçek anlam bilincin yerinde olduğu an­
lamdır, egoya sahip olmadır ... kavgaC1, anlaşmazlık çıkaran;
düşünce, dogma. Anlam açıkl!ğwta birliğe ulaşmaya çalişmak
anlaşmazlık yara tmaktır. Çokluğun kutsanması geri dönüşleri
lanetli görerek on/an reddetti . . . Pentekostal birleşme yerine
Babil kanşıklığı, kitaplann sa vaşı. 63

Ya ratı lışa g ö re, i n s a n l ı k i l k b a şta fa rkl ı l a ş m a m ıştı, "gerçek b i r

Espera nto 'yu ya da d e ğ i ş i k d i l l erle konuşmayı ta d a b i l m işti ; Tu­
fa n 'd a n ya d a Ba b i l K u l esi'nden ö n ceki i l k d i l i ; kay ı p a n ca k i d a re
etmeye hazır, her za m a n için kusurs u z ; ifa d e ed i l m e m i ş b i r şe­
ki l d e bütün sözcü kleri mizde m evcut o l a n d i l i tatm ıştı . İlk d i l i
yeniden d u y m a k kel i melere ta m a n l a m la rı n ı geri vermekti r. "64
B u n u yen iden yaşa m a k için, bizi Ta n rı n ı n Kel a m ı n a (tek söz) g eri
götürecek o l a n "eski g n osise" d ö n m e m i z gerekecekti . Ursprache
için de çöz ü m y o l u a ra m ı ş o l a n b ü y ü k si myacı J a ko b B ö h m e
( 1 57 5- 1 624) h a kkı n d a George Ste i n er'i n yazd ı ğ ı g i b i :

Bütün diller (ki bunlar aym zamanda değişken gruplardır) or­

tak bir ileri görüşsüzlüğün parçasıdırlar; hiçbiri Tannnın ger­
çeğini eksiksiz bir biçimde dile getiremiyor ya da o dili konu­
şanlara var olmanın anlamını çözecekleri bir yol sunamwor.
Çevirmenler, içinde bulunduk/an sisin içinde birbirlerini el
yordamwta arayan insanlardır. Sapkınlıkla suçlanan fiillerin
zulme uğraması ve dini sa vaşlar kaç�mlmaz olarak dil karga ­
şasından kaynak/anmaktadır: İnsanlar karşısındakinin kastet­
tiği şeyi yanlış yorumluyor ve saptmyor. Ama karanl!ğın dı­
şında bir yol var: Böhm e 'nin tammwta "duyusal konuşma " -
içgüdüsel, eğitim görmemiş, dolaysız konuşma; Pentekost'ta
Havarilere (kendileri de sıradan insanlardı) bahşedildiği gibi

63
Norman O. Brown, Love 's Body [Aşkın Bedeni ] , New York : Random
House, 1966, s . 253.
64
Age . , s. 258.

53
 Postmodern Prens

Doğanın ve doğal insanın dili. Bir dinlesek, Tanrının dili Do­

ğadan yankJ/anarak çınlar. 65

Yen i si myacı Norman O . Bro w n 'a g ö re b a ş l a n g ı çta ki bu b i rl iğ e

" geri " d ö n ü ş yo l u b izzat acımasız logosu yok etm ekten g eçiyor­
d u . Pa ra do ksa l b i r b i ç i m de, Ba b i l 'd e kaybed i l m iş o l a n b i rl i k ya l ­
n ı zca logosun p a rça l a ra ayrı l m a s ı y l a , ya n i a n l a m · h a p i s h a n es i n i
yerl e b i r ederek a n laşı l ı rl ı ğ ı n o rta d a n ka l d ı rı l m asıyla yeniden
s a ğ l a n a ca ktı . Eros'a - aşkın bedeni ne, i n s a n ru h u n u n eksi ksiz
beden i n e - ya l n ı zca, h a ki ki o l a n a karşı s i m g esel o l a n ı , gerçeğ i n
tira n l ı ğ ı n a karşı z i h n i n v e tinsel o l a n ı n özg ü rl ü ğ ü n ü s a l ıverere k
eriş i l eb i l i rd i . " Pü rü z l ü zem i n de, d üzensizl i kte a ra ; açıkl a m a l a rd a
d e ğ i l . . . Gerçek, hata n ı n içindedir. Gerçe k l i k yasa s ı n d a n gerçeğe
kayıyoru z ; denetim zayıfl a d ı ğ ı za m a n . Büyü k b i r şans eseri,
bedava d a n , l ütufl a ; ken d i ça l ı ş m a m ız ya d a i rademiz sonucu
d eğ i l " ( s . 244). İ radem izden, s o n u ç l a ra ve tasarı l a ra olan bağ l ı ­
l ı kta n uzaklaşara k, ben l i ğ i top l u m a b a ğ l a y a n a n l a ş ı l ı rl ı ğ ı n sa hte
daya n a kl a rı n ı yok etm iş o l uyoruz. " S ı n ı rl a rı , d uvarl a rı o rta d a n
ka l d ı rıyoruz. Ka h ro l s u n savu n m a m e ka n iz m a l a rı , kişi l i k z ı rh ı ;
s i l a hs ı z l a n m a " ( s . 149).
Brown'ı n metafi z i k görüşüne g ö re " [ a n l a m ı n ] yanardönerl i ğ i
n esneler a rası n d a ki s ı n ı rl a rı o rta d a n ka l d ı ra n s ü rekli b i r a kıştı r,
kay n a ş m a d ı r; her şey a k m a kta d ı r" ( s . 247). Bu tekl i ğ i Doğayla
yeniden yaşa m a k için b i l i nça ltı açığa çıkarı l m a l ı ve dizg i n leri
koparı l m a l ı d ı r, d a h a d o ğ ru s u " a m a ç ya l n ızca b i l i n ç l i h o kka bazl ı k
y a d a b i l i n ç l i çı l g ı n l ı k" y a d a " u ya n ı kken rüya görmek o l a b i l i r"
( s . 2 54 ) : "Özg ü r ifa d e ; özg ü r d ernekler, g e l işig üzel d ü ş ü n celer;
ken d i l i ğ i nden h a re.ketler" ( s . 243). Rosza k'ı n d i kkat çekti ğ i g i b i ,
Brown " d i l i n ötes i n d e ( m a ntı kl ı l ı k, s ü rekl i l i k, hatta norm a l c ü m l e
y a p ı s ı g i b i g e l e n e ksel d i s i p l i n lerle s ı n ı rl a n m a m ı ş ) b i r d i l keşfet­
m eye" çal ı ştı . 66 Bro w n 'a g ö re " i çi boş ke l i m e l er saf a n l a m l a rı yok
ed iyor" ( s . 260). Bu yüzden ş i i rsel l i k siya seti n yeri n i a l m a l ıd ı r .
" Özg ürl ü k ; kel i m e l erle l a u b a l i o l a n , norm a l d i l i n ku ra l l a rı n ı boza n,

65 George Stei ner, After Babel: Aspects of Language and Translation

[Babil'den Sonra : Dil ve Çeviri n i n Görü n ü mleri ] , New York : Oxford
University Press, 1977, s. 62.
66 Rosza k, The Making of a Counter-Culture, s . 1 1 5 .

54
 Solu Romantikleştirmek

orta k yarg ı l a rı i h l a l eden ş i i rsel l i ktir. Özg ü rl ü k şiddetti r" (s 244 ) .

Gerçek özg ü rl ü k ya l n ızca eyl em le, p ra ksisle, a n l aşılmaz bir d i l
kon uşara k kaza n ı l ı r - insa n ı n d u y g u belirtici etki n l i ğ i n i n keskin b i r
biçimde a rtması v e parça lara ayrı l m a s ı . "Sın ı rsız yer değiştirmeyl e
devasa b i r kel i m e oyunu, geniş b i r hareket özgürl ü ğ ü . Bir simge
asla bir simge değ i l d i r, a m a d a i m a çok simgeli, ço k etmenli ve çok
aşa m a l ı d ı r. Özg ü rl ü k ü retken l i ktir; i m geleri n aşırı bir artışı . To­
h u m l a r savurgan ve müsrif bir biçimde eki l m e l i d i r . . . . Çok fazla
anlam, anlam ve a n lamsızl ı ğ ı n uzlaştırı l masıd ı r" ( s . 248-249 ) .
Gerçekl i k yasa s ı n ı a l t etm e k i ç i n ko n uşmaya " ye n i d e n b i r c i n ­
siyet veri l m e l i d i r". " D i l , ele avuca sığmaz i l k o rg a n d ı r" ( s . 2 5 1 ) .
"Ci nsel kudret v e d i l i n g ücü Ba b i l 'de orta d a n kayb o l d u ve
Pente kost'ta yen iden kaza n ı l d ı . Pentekost'ta , ateşten d i l l er, er­
kekl i k org a n ı şekl i n d e b i r a l ev . Değ i ş i k d i l l erle ko n u ş m a k ateşl i
ko nuşmad ı r, cinsel b i r i l işki o l a ra k ko n uşma d ı r, b i r ateş kuşu ya
da a n ka ku ş u d u r" ( s . 2 5 1 ) . D i l i "en uca, en sona ka d a r götür­
mek" zoru n d a ka l a ca ktık ( s . 2 5 7 ) ; " [ ke l i m eleri] a n l a m s ı z l ı ğ a
i n d i rg e m e k ve a n l a m sızl ı ğ ı ya d a s ü k u n eti kel i m elerin içine geri
getirmek" zoru n d a kalaca ktık (s. 2 59 ) .
M a rcuse, Brown 'ı n görüş ü n ü a h l a ki o l a ra k ti ksi n d i rici v e siyasi
o l a ra k d ü ş ü n cesiz b u ld u . M a rcuse bir ya n d a n , B row n'ın ça b a s ı n ı
i n sa n ı n hayal g ü c ü n ü ta m a m e n özg ü rl eşti rm e yö n ü n d e b i r g i ri ­
ş i m o l a ra k ka rşı l a d ı . "Anca k d a h a s o n ra sersem l i kl e ka rşı karşıya
ka l ı yoruz; hayal g ü cü boca l ıyor ve yeni d i l eskisinden daya n a k
a rıyor. Üzerinde d u ru l a n h us u s l a rı kanıtl a m a k y a d a en azı n d a n
açı kl a m a k d u ru m u n da o l a n a l ı ntı l a r v e refe ra n s l a r kon u s u n d a
daya n a k ; b a ş l a n g ıca, i l ke l o l a n a , m a ku l o l a n a d ö n ü ş kon u s u n d a
daya n a k ; b i reyin ve türleri n g e l i ş i m i n d e i l k aşa m a l a ra g eri d ö n ü ş
ko n u s u n d a daya n a k . . . . Böyl ece özg ü rl ü k v e ı ş ı k a l a n ı n a g erçek­
leşecek büyü k atı l ı m d u rd u ru l d u ve g eriye doğru , kara n l ı ğ ı n içine
doğru b i r g id işe d ö n ü ştü . "67 M a rcuse'yi ra h ats ız eden şey
Brown 'ı n a kl ı red d etmesiyd i . Brown 'a göre " b i rleşme" ya da
" m isti k o rta kl ı k" (s. 2 54) (özne i l e n esne, z i h i n l e beden , erkekle
d i ş i , ru h i l e boşl u k, anlam i l e a n l a msızl ı k, kişi i l e m a s ke a ra s ı n ­
d a ki b ü t ü n ayrı m l a rı n orta d a n ka l d ı rı l m a s ı ) için a kl a d u y u l a n

67 M arcuse, Negations, s . 2 2 9 .

55
 Postmodern Prens

h a y ra n l ı ğ ı n alt e d i l mesi g erekiyord u . 6 8 M a rcuse'ye göre b u ,

H egel 'i n kinden b i l e d a h a ra d i ka l b i r i d e a l i zm d i ; H egel en azı n d a n
a n l a m l ı b i r a ra b u l u cu l u k d ü ş ü n ce s i n i m u h afaza etm işti . B u n a
ka rş ı l ı k Brown'ın " b i rl eşmesi ", " ussal o l d u ğ u kad a r içgüdüsel ve
bastırı l m ı ş o l d u ğ u ka d a r bastı rı l m a m ı ş dışavuru m l a rıyla i n s a n
yaşa m ı n ı n sonu o l a c a ktı"69 M a rcuse'n i n perspektifi n e g ö re ö n em l i
o l a n , b i r tari hsel b i l i n ç ta rzı n ı koru m a o l a n a ğ ıyd ı . Brow n 'ı n i l eri
s ü rd ü ğ ü g i b i , Eros'u koru m a k için ta ri h i yok etm ek gerçekten
zoru n l u m u yd u ? M a rcuse öyle d ü ş ü n m üyord u . Brown " gerçek i l e
yapay, d o ğ a l i l e siyasa l , tatm i n e d i ci i l e b a s kıcı, s ı n ı rl a r i l e b ö l g e ­
l e r a ra s ı n d a ki s u g ötürmez fa rkl ı l ı ğ ı n üzeri n i ö rtüyor . . . . E ğ e r her
şey tekse ve tek olan h e r şeyse d o y u m a n l a msızl aşır. "
M a rcuse'n i n Love 's Body 'ye yönelttiğ i sert el eşti rilere ra ğ m e n
i ki kura m cı d a benzer b i r a nti n o m y a n d uyarl ı l ı ğ ı paylaşıyord u .
Brown ısrarla ş u n u v u rg u l uyord u : "Yaşa m ı n sırları n ı açığa v u r­
m a , a ritmeti k d i z i l e r h a l i n d eki g ru b u n , temsi l i demokra side o l ­
d u ğ u g i b i , da ğ ı l m as ı ve o n u n yeri n e b i rleşme, b i r l i k h a l i n d e ki
g r u b u n geçmes i d i r" ( s . 2 5 5 ) . M a rcuse d e " B üyük Redd iyen i n "
l i beral demo krasi n i n g e l e n e ksel m e k a n i z m a s ı n a ka n a l ize e d i l m e ­
s i n i n ( ki b u , "va r o l a n enerj iyi ka p l u m ba ğ a h ı z ı n d a ki h a reketl ere
d ö n üştürecekti") h e r b i çi m i n e ka rşı d i re n m e kten b a h setti .
M a rcuse sabırsızd ı : "ABD M ecl isi 'n i n bi leşi m i n i gözıe görü l ü r b i r
b i ç i m d e değ işti rm e a m a cıyla seçi m çalışması ya p m a k y Li z yıl a l a b i ­
l i r" v e Güneydoğu Asya h a l kları yoğ u n bir bombard ı m a n altınday­
ken b u s ü re çok uzu n d u . 70 Gerçek b i r demokrasi için bizzat "va r
olan sahte demokrasinin ortadan ka ldırı l ması" gereki rd i . 71
B u g ö rü ş lerde J l eri s ü rü l d ü ğ ü g i b i , M a rcuse'n i n Yeni So l 'u ve
ka rş ı kü ltü rü o k u m a s ı , Brown 'ı n ki g i b i , son derece ekspresivistti .
M a rcuse'ye g ö re h a reket, h e m ka p ita l ist to p l u m u n çel işkileri n i n
h e m d e gel ecek, evrensel b i r özg ü rl ü ğ ü n g ö rü n g üsel biçi m i n i n
b i r d ışavuru m u yd u . Protestocu l a rı n m i l ita n l ı ğ ı (to p l u m u n egemen
a d etleri n e karşı çıkara k yeni yaşa m b i ç i m l eri g e l işti rmek), o rtaya

68
Brown, Love 's Body, s . 255 ile karşı laştı rı n .
69 ·
M a rcuse, Negations, s . 238.
70 M a rcuse, An Essay on Liberation , s . 67.
71 Age . , s . 69-7 0 .

56
 Solu Romanti kleştirmek

çıkması gerekecek o l a n yeni d üzen i n işa retiyd i . Yen i p ra ksis

"şiddet ve söm ü rüye ka rş ı , esas o l a ra k yen i yaşam yol l a rı ve
b i çi m l eri için veri l en m ü ca d e l e n i n i çi n d e o rtaya ç ı kıyor: Egemen
g ü çlerin ta m a m ı n ı n , o n l a rı n a h l a kı n ı n , kültürü n ü n yadsı n m a s ı ;
yoksu l l u ğ u n ve za h m etin o rta d a n ka l d ı rı l m a s ı n ı n d uyusa l , n eşe
d o l u , huzurlu ve g üzel şeyl eri n va r o l m a n ı n b i ç i m l eri ve dolayı­
sıyla bizzat top l u m u n biçi m i olduğu b i r evren le sonuçlanacağı b i r
to p l u m inşa etme h a k kı n ı n o l u m l a n ması . "72
M a rcuse b u ra d a g ö rü n ü m ü v u rg u l a rken , M a rx ve H egel 'i n i l k
b a ş l a rda i leri s ü rd ü kleri, ta ri hsel etki n l i ğ i eks p resivist b i r biçim­
de, özg ü rl ü ğ ü n s a k l ı ka l m ı ş m a ntı ğ ı n ı n m eyd a n a çıkması o l a ra k
kavra m a l a rı n ı g eri istiyord u . Anca k M a rcuse p ra ksise, i l k o l a ra k
Ka nt'ı n yüce o l a n ı n esteti ğ i v e i ki n ci o l a ra k Fre u d 'u n bastı rı l m ı ş
d u yg u l a rı a ç ı ğ a çıkarma kavra m l a rı n ı n süzü l d ü ğ ü prizm a l a rla
yen i b i r ro l atfed iyord u . Tü m d e n b i r "yeniden ya p ı l a n m a " d a r bir
biçimde, sad ece eko n o m i k ü reti m d e ki b i r değişim o l a ra k a l g ı ­
l a n m a m a l ı d ı r. B u n u n yeri n e Eros p ra ksisi, p ra ksis de E ros'u o l uş­
turma l ı d ı r. Esteti k-sosya l ist p ratik i n s a n l a rı n cinsel d ü rtüye da­
ya l ı enerj i l e ri n i g i derek g e n i ş l eyen bir diyalekti kle özg ü rl eştire­
ce kti . Daha ö n ceki M a rksistl er tarafı n d a n bastırı l m ı ş o l a n bu
"esteti k boyut" özg ü rl ü ğ ü n gerçek m otoruyd u . Bu, öznel l i k ve
d u yg u n u n " g ö rü n ü me, gerçe k l i ğ e " d ö n ü şeceği s ü reçti (s. 3 2 ) ,
" g e rçekl i ğ i n . . . y e n i hedef b e l i rten b i r Biçi m i ü stlen eceğ i " g i riş
ka pısıyd ı . Kısacası "sanat, nesnelerin n ite l i ğ i n i ve ' g ö rü n ü m ü n ü '
şeki l l e n d i rmede, gerçe k l i ğ i , y aşam ta rz ı n ı şeki l l e n d i rm e d e bütü n ­
leyici b i r etm en o l a ca ktı"; v e y e n i Biçi m i yaratacak o l a n m ücade­
l e bu d evri mci h ayatı n "varo l u şs a l n itel i ğ i " a racı l ı ğ ıyla ken d i n i
gösterecekti , ey l e m c i l erin "sa m i m i l i ğ i " m ü ca d e l e esn a s ı n d a "açı­
ğ a çı kaca ktı " ( s . 9 0 -9 1 ) .
Son o l a ra k, Essay on Liberation'da [ Özg ü rleşme Üzeri n e B i r
D e n e m e ] M a rcuse h a reketin " g ü ç l ü ke n d i l i ğ i n d e n l i k u ns u ru n a ,
hatta a n a rşizm i n e", "ta h a k kü m e karşı gösterd i ğ i y e n i d uyarl ı l ı k
v e hassasiyeti n i d ı şa vurm a s ı n a " v e " i n isiyatifi n . . . b ü y ü k ö l ç ü d e
d a ğ ı n ı k o l a n ve yü ksek b i r özerkl i k, h a re ketl i l i k, esn e k l i k d erece­
s i n e s a h i p o l a n küçü k g ru p l a ra " g eçmes i n e b ü y ü k bir hayra n l ı k

7 2 Age . , s . 3 3 .

57
 Postmodern Prens

d uydu ( s . 9 1 ) . Ona g ö re, " ra d i ka l p rotesto a ntinomya n , a n a rşist

ve hatta pol iti k ol mayan bir eğ i l i m d eyd i ". H a re ketin "tu h a f ve
soyta rıca biçi m l eri " i l e " h i cvi, i ro n isi ve g ü l d ü rü cü ta hriki", " ku ­
rumsa l la ş m ı ş siyaseti n korkutu cu derecede c i d d i bütü n l ü ğ üyle"
karş ı laştı rı l d ı ğ ı n d a , "yeni siyaseti n kaçı n ı l m a z b i r boyutu n u " tem ­
s i l etti ( s . 68) . M a rcuse ş u n u v u rg u la d ı : "Te k başına ken d i l i ğ i n ­
d en l i k", bütü n üy l e i d a re a ltı n d a ki top l u m u n koru n a k l ı , baskıcı
g ücü karşısında " m u htemelen ra d i ka l ve d evri m ci b i r güç o l a ­
maz"; bir "örg üte" i htiyaç v a r d ı ( s . 9 1 ) . Ş ö y l e yazıyord u : "Top­
l u m u n ra d i ka l d ö n ü şü m ü yen i d u y a rl ı l ı ğ ı n yeni b i r ussa l l ı kl a olan
b i rl i ğ i n i i m a ed iyor; ta hayyül [ya l n ı zca] d u y a rl ı l ı k i l e kura m s a l ve
p rati k a k ı l a ra s ı n d a a ra b u l ucu o l u rsa ve yeteneklerin içinde b u ­
l u n d u ğ u b u a h e n kte . . . to p l u m u n yeniden i n ş a s ı n ı yön l e n d i ri rse
ü retken o l u r" (s. 44) . Anca k M a rcuse Essay'de, b u " ö rg ütü n " ne
o l a b i l eceğ i n i açı kça b e l i rt m ed i . Ve M a rcuse'n i n yoru m l a rı n ı n
g e n e l eğ i l i m i , h a reketin stratej i v e etkin b i r biçimden yoks u n
o l m a s ı ko n u s u n d a o n u n o l d u kça i y i mser o l d u ğ u n u gösteriyor.
M a rcuse'n i n Brown 'ı, Love 's Body 'd e ta ri hsel a n laşı l ı rl ı ğ ı ve
a kl ı bir ken a ra atma h eves i n d e n dolayı el eşti rmesine . ra ğ m e n
M a rcuse'n i n ken d i p ra ksis g ö r ü ş ü o zam a n l a r Brown 'ı n ki n d e n ço k
d a fa rkl ı deği l d i . İ ki kura m cı d a i natçı b i r biçimde öznel l i ğ i n ,
tari h i n v e siyasi p ra ks i s i n e kspresivist b i r a n layışına s a d ı k ka l d ı -
Brown 'ı n ta b i riyle ş i i rsel " b i rleşme", M a rcuse'n i n ta b i riyle "esteti k
b i r boyut". Dolayısıyla N i g e l Yo u n g 'ı n 1 9 6 7 y ı l ı n d a , Marcuse ve
Sto kely Carm i c h a e l 'i n (za m a n ı n d a Yen i S o l 'u n önde gelen i k i
s i m a s ı ) h a reketin z a y ı f "stratej i k kon u m u n d a n " geriye ka l a n ı n
" y o k o l m a s ı n a sebep o l d u kl a rı " s o n u c u n a n a s ı l vara b i l d i ğ i n i g ö r­
m e k h i ç de zor d eğ i l . 73
Anca k çok geçmeden, h a reketi n kontro l d en çı kmaya b a ş l a d ı ­
ğ ı n ı herkes a n l a d ı . B u n u n s o n u c u n d a M a rcuse h a re keti n ,
ekspresivizm i l e stratej i ci l i k ve d u y g u i l e duyarl ı l ı k a ra s ı n d a ki
geri l i m i çöz ü m e kavuştu rma ko n u s u n d a s ü regelen başarısızl ı ğ ı
h a kk ı n d a d a h a az iyimser o l d u . 1 9 7 2 y ı l ı n d a M a rcuse'n i n
Counter-Revolution and Revolt'u n u n [ Ka rşı Devri m v e İsya n ]
yayı m l a n masıyla M a rcuse'n i n d ü ş ü n cesinde çok önem l i b i r v u rg u

73
You n g , An Infantile Disorder?, s . 326.

58
 Solu Romantikleştirmek

değişi kl iğ i meyd a n a gel d i : Başla rda savu n d u ğ u eks p resivizmden

bir geri a d ı m . 7 4 Counter-Re volution and Revolt'ta ki M a rcuse i l k
başta Essay'deki M a rcuse'ye ru h e n yakın gözü küyor. Şöyle yazı­
yordu : Yen i Sol'un " kitlelerden ayrı durması" gel işen "olaylara"
bağlıdır; top l u m d a n "soyutl a n m as ı ", "gelişmiş ka pita l izmin to p ­
l u m s a l ya p ı s ı n ı " ken d i l i ğ i n d e n " d ışa v u ra n " b i r o l g u o l a ra k a y r ı ­
ca l ı kl ı ontoloj i k statüsü d o l a y ı s ı y l a "sağ l a m tem e l l e re d a ya n ı r"
( s . 3 2 - 3 3 ) . O n a g ö re h a reket a s l ı n d a çoğ u n l u kçu l u k ka rşıtı b i r
h a re ketti . '" H a l k i ktidarı ', b u g ü n va r o l d u ğ u şekliyle h a l kı n ço­
ğ u n l u ğ u a n l a m ı n a g e l m iyor ( a n ca k h a l kı n 'sessiz' çoğ u n l u ğ u
a n la m ı n a g e l i r) ; b i r azı n l ı k a n l a m ı n a g e l i r - çoğ u n l u ğ u n kurb a n ­
l a rı o l a n b i r azın l ı k . "75 M a rcuse aynı za m a n d a h a reketi n p a rça­
l a n m a sı n ı n "doğa l " o l d u ğ u n u , b u n u n d a m u h a l efeti bi rleştiren
" e l l e tutu l u r orta k bir amacın" eksi kliğinden kaynakland ığını i leri
sürer (s. 3 6 ) .
A n c a k M a rcuse i l k defa o l a ra k, "tek- boyutl u " g e l i ş m i ş ka pita ­
l i st siste m i n , " p a rça l a n m a n ı n ayrı v e d a ğ ı n ı k n üvel e ri n i " ortaya
çı ka ra ra k ken di s i n i pato l oj i k yozl a ş m a üzeri n d e n ifa d e etm e
olası l ı ğ ı n ı ka b u l eder. Diğer b i r deyişle siste m i n m e rkezkaç eğ i ­
l i m leri ra d i ka l m u h a l efeti n " a d e m i merkezi, d a ğ ı n ı k ve b üyük
ölçüde ' ke n d i l i ğ i n d e n "' u n s u rl a rı n a yol a ça b i l i rd i . B u ş u a n l a m a
gel iyord u : "Yereld eki işleyişin b u şeki lde bozu lması v e b u rada
ka rışıkl ı k çıkması m eseleleri, ancak b u n l a ra siyasi b i r yön ve örgüt
g ö steri l d i ğ i n d e to p l u m s a l d eğ i ş m e n i n n ü v e l e ri o l a b i l i r" (s. 42 ) .
M a rcuse'ye g ö re, b i r top l u m s a l h a re keti n " h a l k ta b a n ı n d a başa­
rıyla kö k s a l d ı ğ ı " d u ru m l a rl a , h a reketi n soyutl a n d ı ğ ı d u ru m l a rı
ayırt etm e l iyiz. Eğer b i r ha reket to p l u m d a n soyutla n m ışsa "sayı­
s a l g ücü toparl a m a yönü ndeki daha acil g ö rev g özeti l erek, ol­
g u n l uğ a erişmemiş (ya d a · modası geçm i ş ) ideoloj i k ayrı l ı kl a r
'erte l e n m e l i d i r . "' Kısacası n itel i k, " n i cel i kle" ta m a m l a n m a k zo­
ru ndayd ı (s. 3 7 ) . M a rcuse h a re keti n "zayıfl a m ı ş " d u ru m u n d a n
ötü rü kısmen h a reketin kendisi n i s u ç l u b u l uyord u : " B i ri n cisi m i l i ­
ta n m u h a l efeti n içindeki ideoloj i k ayrı l ı kl a r ve i ki n cisi örg ütün

7 4 Herbert Marcuse, Counter-Revolution a n d Revolt [ Ka rşı Devri m ve

· İsya n ] , Boston : Beacon Press, 1 9 7 2 .
75 Age. , s . 46.

59
 Postmodern Prens

o l m a m a s ı yüzü n d e n " ( s . 3 6 ) . H a reketi n " ritü e l l eş m es i n d e n " ve

onun keskin bir M a rksist-Lenin ist söyleme gerilemesinden (s. 33)
hayal kırı kl ı ğ ı d u y a n M a rcuse a rtık, kitl elerl e i l etişim ku rm a n ı n
"va h i m " b i r sorun o l d u ğ u n u ka b u l .ediyord u . "' H a l k', M a rksi st
kura m ı n kavra m ve ö n ermelerine nered eyse ta m a men ka p a l ı
o l a n b i r d i l kon u ş uyor" ( s . 3 7 ) .
M a rcuse i l k d efa o l a ra k, antinomya n iz m i n en ti p i k ya n l a rı n ­
d a n b i ri y l e ( o n u n anti-eva nj e l iz m i ) a ra s ı n a mesafe koym uş o l u ­
yord u . E . P . Th om pson'ın b e l i rtti ğ i g i b i , o n yed i n ci yüzyı l ı n
a nti n o m ya n l a rı i d e o l oj i l eri n i evrenselleşti rm eye m era klı değ i l l er­
d i ; b u n u n yeri n e " i l a h i d ü ş ü n ceyi m u h afaza etmeye ve gelecek
kuşaklara a kta rm aya" ça l ı ş ı yorl a rd ı . 76 Geçm işte ki ya d a g ü n ü ­
m üzdeki anti n o m y a n izm anti- h egemon i k o l d u ğ u kad a r karş ı
hegemo nyacı ( i n a n a n ların ka psa m ı n ı top l u m u n ta m a m ı n a yaya­
ca k kad a r g e n i ş l etmeye ça l ı ş a n bir h a reketi n Gra mscici a n l a m ı n ­
d a ) d eğ i l d i r . Gra m sci Protesta n Refo rm u n u n , b i l g i n i n t ü m to p l u m
ça p ı n d a d e m o krati kleşmesi i m ka n ı n ı ya rattı ğ ı n ı ka b u l etti : M a rtin
Luther H ı ristiya n l a rı n kutsa l kita b ı n ı seçkin Lati nce'den halk d i l in e
çevi rm işti - "yerl i d i l " [vern a cu l a r] (teri m " köle" [slave] kel i m e­
sinden g e l iyor) . Luther ve diğerleri kutsa l kita b ı b u şekilde "orta k"
bir d i l i n h izmeti ne soka ra k ve onu sıradan insa n l a r için a n l a şı l ı r
kı l a ra k sadece Kato l i k Kil isesi 'n i n teke l i n e s o n vermekle ka l m a d ı ­
l a r, a y n ı za ma n da modern toplumsal h a reketlerin ö n koş u l l a rı n ı
hazırl a d ı l a r. B u n u n a ks i n e a ntinomya n l a r, topl u l u kları n ı d ı şa rıya
doğru genişletmek yeri ne yozlaşmaya rağmen safl ı kları n ı koru ma­
ya ça lıştı lar. Norman O . Brown "aykırı g ru b u n " safl ı ğ ı n a hayra n l ı k
d uym uştu v e neo- Pentekosta l m istisizmin Brown 'a özg ü türü n ü n
a n a a kı m g ö rü ş ta rafı n d a n n a s ı l e l e a l ı n a c a ğ ı ( y a d a a l ı n a b i l ece­
ğ i ) şekl i n d e ki siyasi meseleye karş ı kayıtsız g ö rü n m ü ştü .
İ l k b a ş l a rd a Essay'deki M a rcuse, tı p kı Brown g i b i a n l a m ı n
d e n g esi n i bozma i htiyacı n d a n b a h setm işti . H a re ket özg ü rl ü ğ ü n
yadsı n m a s ı n ı yads ı m a k a macıyla ve egemen söyle m l e ri a lt et­
m e k için ken d i d i l i n i o l u ştu rm a k zoru n d a yd ı . M a rcuse şöyle yazı­
yord u : " Egemen G ü çlerin dil evre n i y l e olan ko p u ş rad i ka l d i r :
Proteston u n en m i l ita n a l a n l a rı n d a a n l a m ı n yöntemsel o l a ra k

76 Thom pson , Witness Against the Beast, s . 87, 90.

60
 Solu Romantikleştirmek

ters i n e çevri l m e s i n e varıyor" ( s . 4 1 ) . Ka rşı kültü r, " g ü n l ü k ya­

şa m d a ki i l etiş i m i sağlayan zara rsız kel i m eleri b a ğ l a m l a rı n d a n
ko p a rı p b u n l a rı E g e m e n G ü çlerin ta b u h a l i n e g eti rd i ğ i n esne ya
da faa l iyetl eri a d l a n d ı rm a k için k u l l a n a ra k ken d i d i l i n i o l u şturd u "
( s . 4 1 ) . M a rcuse "sa nat karşıtı " h a reketi , "söz d i zi m i n i yok etm e­
si, keli m e l eri ve c ü m l el e ri p a rça l a m a s ı , g ü n l ü k d i l i n şaşa l ı k u l l a ­
n ı m ı , n ota sız besteleri, a m açsız sonatl a rı " d o l a y ı s ı y l a g ö klere
ç ı ka rd ı ( s . 48 ) . Özel l i kle "siya h m i l ita n l a rı n d i l i n d e n " ço k etki l e n d i
- " ke l i m el eri n ku l l a n ı l d ı ğ ı ve ta n ı m l a nd ı ğ ı ideoloj i k bağ l a m ı y o k
eden ve b u kel i m eleri b u n u n ta m ka rşıtı b i r b a ğ l a m a yerleşti ren
sistemati k b i r d i l isya n ı (egemen o l a n ı n yad s ı n m a s ı ) " ( s . 4 2 ) .
Anca k Counter-Revo/ution and Revolt'ta M a rcuse i l k d efa o l a ­
ra k, ken d i s i n i kasıtl ı olara k a n l a ş ı l m a z kı l a n b i r ekspresivizm
teh l i kesi n i g ö rd ü . Artık şunu g ö rüyord u : M u h a l efet s ı ra d a n in­
sa n l a rı n hiç d uy m a d ı ğ ı ve a n l a m a d ı ğ ı b i r dil (sosya l i z m e a it bir
dil) ko n u şuyord u ; böyl ece "özg ü r bir top l u m i l e m evcut to p l u m
a ra s ı n d a k i kö klü fa rkl ı l ı k a n l a ş ı l m ıyord u " ( s . 3 1 ) . Şöyle yazıyo r­
d u : " İ l k özg ü rleşme ' kend i l i ğ i n d e n ' o l a m a z çü n kü böyle b i r ken­
d i l i ğ i n d en l i k ancak yerleşik siste m i n ürünü olan değer ve a m a ç­
l a rı dışa v u ra ca ktı . Ken d i ken d i n i özg ü rleştirme ken d i ken d i n i
eğitmed i r a nca k a s l ı n d a başka l a rı tarafı n d a n veri l e n eğiti m i ö n ­
ced en va rsaya r. " M a rcuse a rtı k b ü y ü k ölçüde, ka m usa l a l a n ı
genişletme v e ka rşı hegem onyacı b l o ğ u inşa etm e ko n u s u n d a
ra d i ka l ped a g oj i n i n önem i n i v u rg u layan Anto n i o Gra msci 'ye b e n ­
zem eye b a ş l a m ıştı :

Bilgi ve malumata eşitsiz erişimin toplumsa/ yapmm parçası ol­

duğu bir toplumda eğitimciler ve eğitilenler arasmdaki aynm
ve antagonizma kaçmılmazdır. Eğitilenlerin bilgilerini, erkek ve
kadmlann insani yeteneklerinin farkma varmalanm ve bu yete­
nekleri kullanmalanm sağlamak için kullanma yönünde bir so­
rumluluk/an olur. Her gerçek eğitim politik bir eğitimdir ve sı­
mflı bir toplumda politik eğitim, radikal muhalefetin kuram ve
pratiğinde eğitilmiş ve test edilmiş bir önderlik olmadan düşü­
nülemez. Bu önderliğin işlevi kendiliğinden protestoyu örgütlü
eyleme "tercüme etmektir", ki bu örgütlü eylem toplumun
radikal bir biçimde yeniden inşası doğrultusunda acil ihtiyaç

61
 Postmodern Prens

ve istekleri açığa çıkarma ve bunları aşma imkanına sahiptir:

Acil olanın örgütlü kendiliğinden/iğe dönüştürülmesi. ( s . 4 7 )

Böylece sisteme b i r " ka rşı g ü ç" o l a ra k " etki n ve örg ütl ü b i r

S o l " yaratm a k zoru n l u y d u Bu sol, e ğ i t i m yol u y l a " i n sa n l a rı n
. •

ya n l ı ş ve boz u k b i l i n ç l eri n i y o k edeb i l m e l iyd i ; böyl ece i n sa n l a r

to p l u m s a l d u ru m l a rı n ı ve ( h a yati b i r i htiya ç o l a ra k) b u n u n o rta ­
d a n ka l k ı ş ı n ı g ö re b i l ecekler ve özg ü rleşmeleri n i sağlaya ca k yol
ve a raçl a rı kavraya b i l eceklerd i " (s. 2 8 ) .

Hastallk Belirtileri Ortaya Çıkıyor

Hem Len i n i z m i h e m kend i l i ğ i n d e n ci l i ğ i reddeden M a rcuse so­

n u n d a bir orta yol a rayış ı n a g i rd i : Eroti k ve Dio nysusçu * enerj i ­
s i y l e estetik boyutu n a k ı l i l e b i r kefeye koy u l a b i l d i ğ i b i r orta yol .
Anca k o z a m a n a kad a r iş işten geçm i şti - a nti nomya n , a nti­
hegemon i k b i r d ü ş ü nce yapısı eyl emcilerin, top l u m u n daha bü­
yük b i r kısm ı n ı d ö n üştü rebi lecek siyasi bir p ra ksis üzeri n d e n
ken d i leri n i top l u m u n e n d ı ş l a n m ı ş u n s u rl a rıyla özdeşleştirmeleri­
n e ayrıca l ı k ta n ı d ı .
1 9 7 0 '1erin b a ş ı n d a , h a reket çözü l d ü kçe stratej i soru n u ta r­
tış m a l ı b i r h a l a l d ı . S N CC, örgütü nden beyazl a rı çı karmaya baş­
l a rken İ l erici İşçi Partisi 'n i n ( 1 9 64'te kuru l m u ştu ) M a ocu sekter­
l i ğ i S D S 'yi i çerd e n zehirlemeye başl a d ı . İlerici İşçi [ Pa rtisi] ( PL)
a ğ ı rl ı kl ı o l a ra k beyaz ve o rta s ı n ı f bir ö ğ renci h a reketi o l m a s ı n a
ra ğ m e n en m i l ita n siya h m i l l iyetçi u n s u rl a rl a ittifa k ya ptı v e ş i d ­
d et eyl e m l eri n i fetiş leştird i . PL'n i n b a kı ş açısı n a göre, ü ç ü n cü
d ü nyada ki d evri m e veri lecek m a ntı k l ı y a n ı t dis i p l i n l i b i r " ka d ro­
n u n " ö n d e rl i k ettiğ i ve siyah Ameri ka l ı l a r tarafı n d a n ya p ı l a c a k bir
d evri m d i . 77 M a rtin Luther King Jr'n i n s u i kasta u ğ raması n d a n

* Sefaya düşkü n , çı l g ı n bir yaşa m biçi m i n i seve n ; adını şara p ve

bereket ta nrısı Dionysus'tan a l ı r (ç. n . ) .
7 7 Bakı n ı z Sale, SOS v e Young, A n Infantile Disorder?, s . 3 14-323 ;
Weather Underg ro und , Prairie Fire: The Politics of Revolutionary
An ti-Imperialism, The Politica/ Statement of the Weather
Underground [Çayır Ya ngını : Devri mci Anti - E m peryalizm Siyaseti ,
Weather Und ergrou n d 'u n Pol itik Bildirisi ] , Com munications, Inc . ,
1 974, s . 1 4 .

62
 Solu Romantikleştirmek

sonra Yen i Sol ve Siya h G ü ç h a reketl eri n i n binyı l cı l ı ğ ı * iyice açığa

çı ktı . SDS sonunda çö ktü ve meyd a n ı Weather U n derg ro u n d 'u n
ya n ı ltıcı devri mci fa ntezi leri n e v e terö rist şi ddetine b ı ra ktı .
H a reket u m utsuz b i r h a l a l d ı kça , b u n a uyg u n o l a ra k s ı n ı rl a rı n ı
koru maya yö n e l d i v e d a h a hassas o l d u . Aktivistl eri n ş ü p h el eri ,
hem ç ı l g ı nca, iyi d ü ş ü n ü l m eden g i rişi l m i ş protesto etki n l i ğ i s ı ra - ·
s ı n d a hem d e h a re keti n içindeki davra n ı ş ve n o rm l a rı n d i si p l i n
a ltına a l ı n m ası sıras ı n d a orta d a n ka l ktı . O n d o kuzuncu yüzyı l d a
yaşa m ı ş a n a rşist Max Sti rner'a göre " a n a rşist ken d i s i n i d i n sel
o l a n her şeyden özg ü rl eşti ri r ve d i nsel olanı yok etme yö n ü n d e
kapsa m l ı b i r faa l iyet yürütür"7 8 • 1 9 6 0 '1 a rı n s o n u n d a v e 1 9 7 0 '1erin
başında, d i nsel o l a n d a n özg ü rleşme " d i nsel o l a n ı n " yeni b içim ve
m e ka n l a rı n ı ( i n a n a n l a r to p l u l u ğ u n u n ken d i leri n i a n l ayışsız ve
d i nsiz bir d ü nya d a n koruya b i l ecekleri bir s ı ğ ı n a k) meşru l a ştırır
gözü ktü .
Kadın h a reketi n i n i çi n d e b u l u n a n , erkekleri o l d u ğ u ka d a r ka­
d ı n l a rı d a e n ya kı n i l işki leri n i fem i n ist bir mercekten i ncele m e
sıkı ntısı n a m a h ku m etme a l ı ş ka n l ı ğ ı o rg a n i k o l a ra k, ken d i n e
ka rş ı kes kin b i r d ü rüstl ü k v e o rta k b i r " iyi n i yeti n " yeşertil m esi n i
gerektiren s o n derece a h l a ki b i r d ü nya görüşünden o rtaya çı ktı .
Anca k b i reysel a h l a k kura l l a rı n a b u şeki l d e o d a kl a n m a n ı n da
ken d i n e h a s bedelleri vard ı . Özg ü rl ü k za m a n z a m a n , ben l i ğ i n ve
öteki n i n katı a h l a kçı b i r şeki l d e d i s i p l i n e e d i l mesiyle bağd aştı rı l d ı .
Doğru l u k ben l i ğ i n arınması n ı ve yoz duygu ve d üş ü n celerden
tem i z l e n m es i n i gerekti rd i ğ i ö l ç ü d e antinomyan mezhepçi l i ğ e
kayd ı . Ernst Troeltsch'in k i l i s e i l e mezhep a ra s ı n d a yaptı ğ ı ayrı­
m a göre mezhep, dış d ü nyayla i l işki ko n us u n d a yoğ u n bir i ki rcik­
l i l i kl e ta n ı m l a n ı r. M ezhebin içinde gerçek i n a n a n l a rı n en ayrıca ­
l ı k l ı g ru b u ken d i n i a rı n d ı rd ı ğ ı n d a d ı ş a rıda ka l a n l a r (yoz l a ş m ı ş
d ü n ya n ı n sa hte i l a h l a rı ta rafı n d a n a l d atıla n l a r) hor görü l ü r . B i r
öfke ( a m a d a ya n ı şma v e karşı l ı kl ı a n l ayışta n keyif a l a n b i r öfke)
deneyi m i o l a ra k b a ş l a m ı ş o l a n b i r h a re ket g i d erek b i n y ı l cı o l d u .
Para n oya, h a reketi uçlarda boğ d u . H i ç kuşkusuz b u para n oya

• D i n i , toplu msal ya da siyasi bir hareket veya g ru b u n topl u m u n

o l u m l u yönde dönüşeceğ ine d a i r ina ncı ( m i llenarianism) (ç. n . ) .
7 8 Gueri n , Anarchism, s. 1 3 .

63
 Postmodern Prens

temelsiz değ i l d i : ( H ü kü m eti n h a reketi yok etm e ça b a l a rı n ı n g e r­

çek boyutu d a h a geç b i r ta ri h e ka d a r b i l i n e m eyecek o l m a s ı n a
ra ğ m e n ) 1 9 6 0 '1 a rı n s o n u n d a h a reketi n üzeri ndeki dev l et baskısı
ve devleti n h a re keti n içine sızd ı ğ ı g ayet iyi b i l i n iyord u . A n ca k
h a reketi n i çi n d eki baskı l a r a rttı kça b i r ken d i nden kuşku l a n m a
o rta m ı ( h a reketi n ve kiş i n i n ken d i içinde içsel o l a ra k i d a re e d i l e n
öfke ve deneti m , i ç ve d ı ş d ü ş m a n l a rı n ki m l i kl e ri n i n sapta n m as ı
ve aşağ ı l a n m a s ı ) yerleşti .
" Ey l e m i n p ro p a g a n d a s ı n a " o l a n a n a rşist i n a n c ı n cazibesi a l ­
tı n d a Yeni Sol'un i l k b a ş l a rd a ken d i n i d ö n ü ştü rmeye yaptı ğ ı va­
rol uşçu vurg u , içsel ben l i ğ i n yeniden b i çi m l e n d i ri l m es i ve dışa
v u ru l ması yön ü n deki esteti k p roj e n i n i ç i ne karıştı - H i p p i lerin
otoriteye karşı başlattı k l a rı çocu ks u isya n ya da Che'n i n "Ye n i
Sosya l i st İnsa n ı " ya d a Symbionese * K u rtu l u ş Ord u s u 'n u n üyeleri
g i b i yera ltı m i l ita n l a rı . Devrim g e lecekte d eğ i l ş u a n d a yaşa n a ­
ca ktı . M a rcuse'n i n yoru m u na g ö re : "Amaçl a rı m ız, değerl eri m iz,
ken d i m iz ve yen i a h l a kı m ız, K E N D İ M İ Z E ait olan a h l a k, h a re ket­
l e ri m izde görü l m e l i d i r. Yaratm a k isted i ğ i m iz yeni i n sa n l a r - ta m
da b u ra d a ve şu a n d a bu i n sa n l a r o l m a ya ça l ı ş m a l ıyız. "79 Karş ı
k ü l t ü r için " kişisel o l a n p o l iti ktir" slog a n ı , ö z e l h ayatı n bütün
a l a n la rı n ı yakın b i r ka m u deneti m i n e a ç m a k a n l a m ı n a g e l iyord u
- "dişleri m izi n a s ı l fı rça l a d ı ğ ı m ı z d a n n a s ı l seviştiğ i m ize ka d a r"
h e r şey . 8° Ken d i ken d i n i i n ce l e m e ve kiş i n i n g ru p ta rafı n d a n
i n ce l e n m esi ( ki ş i n i n a rzu l a rı n ı n d u rm a d a n ra d i k a l i d ea l l e ka rşı­
l a ştı rı l m a s ı ) e ks p resivistti . Ta m d a "düşman" (şi rketler, d evlet,
beyazl a r, polisl er, askerler vs . ) m a h ku m ed i l d i ğ i nde, a h l a ki safl ı­
ğın bed e l i " i çerdeki d ü ş m a n ı n " herh a n g i b i r b e l i rtis i n e k a rş ı g ös-

* "Symbionese" kel i mesi, fa rkl ı türleri n bi rbirine bağ ı m l ı ve o rta k ya­

şaması a n l a m ı na gelen "symbiosis" teri m i nden gelir ve fa rklı i nsan­
ların (siya h , beyaz, genç, yaşlı vs . ) uyu m içerisinde yaşa ması iste­
ğ i ne atıfta b u l u n u r (ç. n . ) .
7 9 Herbert Marcuse, " O n the New Left" [Yeni Sol üzerine] ( radyo ko­
nuşması, Radi o Free People, Ara l ı k 1 968), a kta ran Teodori , The
· New Le�, s . 469 .
80
Osha Neu m a n n , " M otherfuckers Then and Now : My Sixties Problem"
[ Motherfuckers, O Zaman ve Ş i md i : Altm ışlar Soru n u m ] , i n Cultural
Politics and Social Movements [Kültürel Siyaset ve Top l u msal
H areketler] , ed. Marcy Da rnovsky, Barbara Epstein ve Rich a rd
Flacks, Philadel phia : Tem ple University Press, 1995, s . 66.

64
 Solu Romantikleştirmek

teri len i htiyatl ı l ı ktı . H a reketi n " Protesta n varo l uşçu l u ğ u " ( b i r
eleşti rm e n b ö y l e d iyord u ) b i ri n i n g üven i l irliğ i n e d u yu l a n g e n e l ­
leşti rilen kayg ı d a n ayırt ed i l emez o l d u . Son u ç, acı vere n b i r a ş a ­
ğ ı l ı k d u y g u s u yd u . 1968 y ı l ı n d a Berkel ey'de, Ca l i forn i a Ü n iversi­
tes i 'n d e d a ğ ı tı l a n b i r b i l d i ride şöyle yazıyord u : "Öğrenci beş p a ra
etm ez . O, a c ı l a rl a d o l u ayri ca l ı ksız d ü nyada ayrıca l ı kl ı kişi d i r . . . .
İçim izdeki d ü ş m a n ı ö l d ü rmekle i ş e başl ıyoruz". 8 1
Fra nsız ta rihçi v e eleştirmen M ichel Fou ca u lt şöyle yazıyord u :
"En büyü k düşman ve stratej i k hasım faşizm d i r. . . . Ve sadece
ta ri hsel faşizm değil . . . içi m izdeki, kafalarım ızda ki ve g ü n l ü k davra ­
nışlarım ızda ki faşizmdir; iktidarı sevm em ize, üzeri m izde tahakküm
kura n ve bizi söm ü ren şeyi arzulamamıza sebep olan faşizmdir."82
H a re keti n en m i l ita n kes i m l e ri n d e otoriter, erkek egemen b i r
kişi l i k ya p ı s ı o rtaya çı ktı . Kara Pa nterlerin ka d ı n d ü ş m a n l ı ğ ı n a
vara n öfkesi, İ lerici İşçi Partisi'n i n büyümesi, M otherfuckers * g i b i
g ru p l a rı n ateşl i a n ti-sosya l eyle m l eri - bütün b u n l a r h a reketi n
kontro l d e n ç ı ktı ğ ı n ı n kan ıtıyd ı . 83

81
"International Werewolf Cons p i racy : A Little Treatise on Dying -
Fight Fau l , Life Is Rea l " [ International Werewolf Conspiracy
(Uluslara rası Kurt Ada m Kom plos u , 60'1 a rda ABD'de öğrenci
hareketi ne daya l ı bir örg üt ç . n . ) : Ö l ü m Üzeri ne Küçü k Bir Broşür -
Kokuşmuş Olana Karşı Savaş, Yaşa m Gerçekti r] , 1968 Kası m'ında
Berkeley'de Ca lifornia Üniversitesi'nde dağıtılan b i l d i ri ; a ktaran
Teodori , The New Left, s. 370-3 7 1 . Gary Synder'ı n " Beyaz ada m ı n
peşi n i b ı rakmam / Ka l bi mde" ş i i riyle (akta ra n Todd Gitl i n , The
Sixties [Altmışlar] , New York : Ba nta m Books, 1987, s . 228) ve
Diane Di Prima'nın "o zaman sen hala düşmansın" ş i i ri n i n benzer
nakaratıyla (" Revolutionary Letters" [ Devri mci Mektu plar] , Teodori,
The New Left, s. 369-370 içinde) karşılaştı rı n .
82
M ichel Foucau lt, "Preface" [Ö nsöz ] , Gil les Deleuze ve Fel ix Guatta ri,
Anti Oedipus: Capitalism and Schizophrenia [Anti-Oed ipus:
Kapita l i z m ve Şizofreni] , M i n nea pol i s : U n i versity of Mi nnesota
Press, 1983, s. x i i i içinde.
* 1 960'1 a rda New York'ta kuru l muş anarşist eğ i l i m l i bir g rup .
H i ppi lerden v e Weather Underg rou n d 'd a n etki lenmişti r (ç. n . ) .
83
Ron Chepes i u k, Sixties Radicals, Then and No w [Altmışların
Rad i kal leri , O Zaman ve Ş i md i ] , Jefferson, N . C . : McFarland and
Co . , 1995, s . 129.

65
 Postmodern Prens

Ekspresivist Miras
1 9 7 0 '1 erin b a ş ı n d a , Yeni S o l 'u n ekspresivist d ü ş ü n ce y a p ı s ı
a y n ı z a m a n d a m i l l iyetçi l i ğ e v e ki m l i k i d d i a l a rı n a yön l e n d i ri l d i .
Afra-Am eri ka n a ktivistl er için pra ksis, m i l l iyetçi l i kte ifa d e s i n i
b u l a n siya h ya d a Afri ka l ı içsel ru h l a b a ğ l a ntıyı koparm a m a k ve
bu ru h u d ışa v u rma k a n l a m ı n a gel iyord u . Örn e ğ i n siya h i sanatlar
h a re keti n i n a m acı o l a ra k " çeşitl i sanat biçim leri a ras ı n d a n Siyah
U l u s u n Ru h u n u d ı şa vurm a k" gösteri l iyord u : " B l u es ve onu yara ­
ta n i n s a n l a r ı rkı n Ru hsal Gücü, U l u s u n d u y g u s a l a kı m ı d ı rl a r". 84
Herder'i n d ü ş ü n cesi Esmer Deri l i l er h a re keti n d e ( Brown Power
movement * d e y i n e l e n d i - örn e ğ i n Ren d o n 'u n C h i c a n o M a n i fes­
to 's u n d a ş u n l a r d i l e g eti ri l d i : "Soy, ta ri h ve kü ltü rü n eşsiz kay­
n a ş m a s ı n d a n ötü rü ben bir Chicano'y u m * ' ; " C h i c a n o o l m a k,
b i ri n i n cansız, h a ra p o l m u ş ve nered eyse yok o l m u ş b e n l i ğ iyle
i l g i l i b i r şey o rtaya çı ka rm a ktır"; " B iz C h i ca n o l a r a ras ı n d a bir
g izem va r"; "Chicano olmak yeni b i r şey değ i l ; o h a l kı m ız ka d a r
eski d i r . . . . C h i c a n o o l m a k bir i n s a n ı n , va rl ı ğ ı n ı d a h a deri n d e n
i ncelemesi ve kend i ırkından ka rdeşleriyle b i re b i r b a ğ l a r a ra m a s ı
a n l a m ı n a g e l i r. "85
1 9 7 0 '1erin o rta l a rı n a g e l i n d i ğ i n d e fem i n istl er de ekspresivist
i d d i ayı üstl e n iyorl a rd ı . Savaş ka rşıtı h a rekette yer a l a n ka d ı n l a r,
h a re keti n içi n d e ki erkekleri n aşa ğ ı l ayıcı ve ka d ı n d ü ş m a n ı m u a ­
melelerinden usa n m ı ş b i r h a lde, ken d i l eri n e a i t b i r h a re ket a rayı­
ş ı içine iti l d i ler. Birçok ra d i ka l fem i n ist son d e rece politikleşmiş
eylem b i ç i m l eri n i beni mserken, d i ğ erleri d e p ra ksisi, saklı ka l m ı ş

84 Bakınız La rry Nea l , " Black Art and Black Li beration" [Siyahi Sanat ve
Siya hların Özgü rleşmes i ] , Ebony'ni n 1 969 sayısı , s. 1 6 1 ; ve Ka ra
Pa nterler, "The Black Panther Platform : 'What We Want, What We
Believe'" [ Kara Pa nter Platformu : " N e İstiyoruz, Neye İnanıyoruz"] ,
a ktaran "Takin ' It to the Streets": A Sixties Reader ["Sokaklara
Çık": Altm ışlar Antolojisi ] , der. Alexander Bloom ve W i ni Breines,
New York : Oxford University Press, 1990, s . 1 6 6 .
1960'1arda ABD'n i n g üneybatısında ABD'l i Meksika l ı ların öncü­
l ü ğ ü nde oluşan hareket (ç. n . ) .
Meksi ka kökenli ABD'li (ç. n . ) .
85 Armendo B . Renden, "The Chicano M a n ifesto " [Chicano
M a n ifestosu ] , a kta ra n "Takin ' It to the Streets", der. Bloom ve
Brei nes, s. 1 7 7 - 1 7 8 .

66
 Solu Romantikleştirmek

kad ı n ı veya lezbiyeni keşfetmek ve dizg i n l erinden kopa rma k ola­

ra k ta n ı m l a m aya girişti . Ra d i ka l lezbiyen leri n m a n i festosu olan
" Ka d ı n Ka d ı n ı Keşfetti ", "lezbiyen ned i r?" sorusuyla başl ıyord u .
" Bi r lezbiyen , patl ama noktasına yoğ unlaşmış bütün kad ı n l a rı n
öfkesidir. To p l u m u n u n . . . ona i z i n verd i ğ i nden ç o k d a h a eksiksiz v e
özg ü r b i r i nsan o l m a k i ç i n , gen e l l i kle ç o k erken bir yaşta n başla ­
ya ra k içsel d ü rtüleri doğru ltus u n d a ha reket eden ka d ı n d ı r. "86
Böylece 1 9 6 0 '1 a rı n ve 1 9 7 0 '1 eri n ekspresivist kültüre l a l ışka n ­
l ı ğ ı kend i s i n i ta ki p e d e n y ı l l a rı n siyasi p rati kleri v e varsayı m l a rı n a
i n ce a m a b o ğ u cu b i r a l üvyon g i b i yerl eşti . D ı ş a v u ru m b i r y a n ­
d a n , mod ern ka pital ist kültürün bağrı n d a a d a l etsizl i k v e tinsel
boşl u ğ u , 1968 M a y ı s 'ı n ı n Paris s o ka kl a rı n d a ise yaratıcı l ı k m a n i ­
festo s u n u d o ğ ru b i r biçi m d e kavra m ı ş o l a n m i l yo n l a rca i n sa n ı n
h a y a l g ü çl e ri n i ve l i b i d o l a rı n d a ki enerjiyi serb est b ı ra ktı . Diğer
ya n d a n , e m p e rya l i z m ve ı rkçı l ı kta n d evlet terörü ve ataerki l l i ğe
ka d a r yerl eşik baskıcı i ktid a r ve egemen l i k siste m l eri n e ı ş ı k tut­
m a k g i b i d o ğ ru d a n bir etkiye sa h i p o l d u . E ks p resivizm aynı za­
m a n d a , Ko m ü n i st parti leri n , top l u ms a l h a re ketl eri Avru p a 'da ve
d i ğer yerl erde teh d it o l a ra k ku l l a n m a l a rı g i b i g ü ç l ü b i r etki n i n
tem e l l i o l a ra k y o k o l m a s ı n a n e d e n o l d u .
Anca k e ks p resivizm i n bed e l l eri d e vard ı . E ks p resivizm b u rj u ­
v a kü ltü rel n o rm l a rı y o k ederek kapita l iz m i başı boş b ı ra ktı ; zira
bu n o rm l a r tü keti m c i l i ğ e öznel s ı n ı rl a r g eti rm iş ve böyl ece ka pi­
ta l ist yayı l m a yı e n g e l l e m işti . G e l i ş m i ş ka pita l ist kültürü n içi n d e
b i r ka rşı m a ntı k o l a ra k gel işen şey, post-Forçl izm i n yeni m a ntı ğ ı -

·s5 Rad i kal lezbiyenler, "Ka d ı n Kad ı n ı Keşfetti" ( 1 970), a ktaran Radical
Feminism [ Ra d i kal Fem inizm], der. Anne Koedt, Ellen Levine ve
Anita Ra pone, New York : New York Times Book Co . , 1973, s . 240.
Ellen W i l l is, " Radical Feminism and Fem i nist Rad i calism" [ Ra d i kal
Fem i nizm ve Fem i nist Rad ikalizm ] , The Sixties Without Apologies
[Altmışların Mazereti Yok] , der. Sohnya Sayres, And ers
Stephanson, Sta n ley Aronowitz ve Fred ric Ja meson, M i nneapolis:
University of M i n nesota Press, 1 984, s . 108; Barbara E pstein,
'" Political Correctness' a n d Collective Powerlesness" ["Siyasi Olarak
Doğ ru l u k" ve Toplu Güçsüzlük], Socialist Review 1 9, İl kbahar
1991 : 1 1 5- 1 3 2 i l e karşılaştı rı n .

67
 Postmodern Prens

nı o l uşturd u . 87 Todd Gitl i n , kitl e i l etiş i m a ra ç l a rı i l e S D S a rası n ­

d a ki o rta k yaşa maya daya l ı i l i ş kiyi i n celed i ğ i kita b ı The Whole
World Is Watching'te [ Bütün D ü nya İzl iyor] , 6 0 '1 a rı n o rta s ı n d a
ta ri hsel o l a y l a rı n g i d e rek a rtan h ı z ı n ı n , Debord 'u n " g österi to p ­
l u m u " d e d i ğ i şeyi p e kiştird i ğ i n i v e o n u v e h a reketin i ç i n d e ki d i ­
ğ e r i n s a n ların y ö n l e ri n i kaybetm elerine y a d a Dionysusçu b i r
biçimde ken d i l eri n d e n g eçmeleri n e ( y a da her ikisine d e ) sebep
o l d u ğ u n u bel i rtti . G itl i n şöyle yazıyord u : "Bir kişi bir za m a n tü­
n e l i n d e savru l m a ve tecrü belerd e n bir şey ö ğ ren m eye za m a n
b u l a m a d a n o l a y d a n o l aya savru l m a hissine sa h i pti r. "88 Geriye
doğru b a k ı l d ı ğ ı n d a m e ka n -za m a n s ı kışması n ı n b u öznel h i ssiyatı,
Batı e ko n o m i s i ve kültürü n d e yeni bir m eta ü reti m i rej i m i n e
d o ğ ru büyü k ça p l ı b i r geçişe teka b ü l etti ( H a rvey'i n
" postmodern l i ğ i n d u ru m u " o l a ra k a d l a n d ı rdığ ı şey ) . 89
Ekspresivist esteti k, yaşa m d ü nyası n d a ki m eta m a ntı ğ ı n ı n nite l i k
o l a ra k deri n l eş m es i n e o l a n a k ta n ı d ı . Fo ucau lt'n u n " b en l i k kayg ı ­
s ı n a " yöne l i k b i r eti k isteği küresel ka pita l izm i n s l og a n ı o l a ca ktı ;
b u s l o g a n d a çeşitli d a r d i l i m l i pazarl a rd a k i * ( n iche m a rkets)

8 7 E kspresivizm ve ka pitalizmin "tercih edilen b i r cazi beyi" paylaş­

maları , rekla mcıları n meta estetiğ i nde kullanmak için Altm ışları n
düşü nce yapısı n ı n özg ü rlü kçü ve duygu bel i rtici kültürünü
dönüştü rmelerindeki rahatlı kta görülebi l i r. W . F. H a u g , Critique o f
Commodity Aesthetics: Appearance, Sexuality and Advertising in
Capitalist Society, M i n neapol is : University of M i n n esota Press, 1986
( Wolfgang Fritz Haug, Meta Estetiğinin Eleştirisi Kapitalist
Toplumda Görüntü, Cinsellik ve Reklam, çevi ren . : Ayşe G ü l ,
İsta n bu l : Spartaküs Yayınları , 1997).
88 Todd Gitl i n , The Whole World Is Watching : Mass Media a n d the
Making and Unmaking of the New Left [ Bütün Dü nya İzliyor: Kitle
İletiş i m Araçları ve Yeni 'Sol u n Oluşumu ve Yok Oluşu] , Berkeley :
University of Cal i fornia Press, 1980, s . 234.
89 Ha rvey kü resel ka pita l ist mekan-za m a n ı n bileş i m i ndeki bu
dönüşümü 1 9 7 2 y ı l ı na g ötürüyor. David H a rvey, The Condition of
Postmodernity, Ca m brid9e, Mass. : Basil Blackwel l, 1 990, s. vii
(David Ha rvey, Postmodernliğin Durumu, çeviren : S u n g u r. Savra n ,
İsta n bu l : M etis Yayı nları , 1 997) .
Dar d i l i m l i pazarla r, dar anlamda bel i rlenmiş ihtiyaçları ya da çok
özel bir dizi i htiyacı olan küçü k gruplara yönel i k pazarlard ı r. " Niche
ma rketi ng" denilen dar d i l i m l i pazarla mada şirket i l g i lendiği pazarı
daha küçü k paza rlama bölümlerine ayırıp ü rü n boş l u kları n ı n oldu ğ u
yerleri bel i rleyerek bu boşlukları y e n i ü rü n v e hizmetlerle dolduru r;

68
 Solu Romantikleştirmek

b i reyler için yeni istekler ve ü rü n ler tasa rl a n ma sı n ı dayatm aya

uyg u n d u . H i p p i l e ri n "yap o n u ! " ("d o it! ") slog a n ı N i ke şi rketi
tarafı nd a n çalınarak "sadece o n u ya p ! " ("j ust do it! ") h a l i n e dö­
n ü ştürü l ü rken, b a n ka l a r "Am erican Express Kartı n ı Ku l l a n . Ö d ü l ­
ler Kaza n . S ı n ı rsızca Haykı r . " şekl i nde ekspresivist b i l l board re k­
l a m l a rı veriyord u .
Ekspresivist d ü ş ü n ce yapısı n ı n i ki n ci etkisi Yen i S o l u , ideoloj i ­
s i n i açıkl a m a kta n ve kendi si için g eçerl i b i r bi ç i m o l u şturma kta n
a l ı koymasıyd ı . H a re keti n h i d d eti, ta ri h i n açık s u l a rı n d a n ı l ı k b i r
nem v e enerj i çeken b i r fı rtı n a g i b i , Avru pa kıtası v e Am eri ka
Birleşi k Devletleri 'n i n b ü y ü k b i r kısm ı n ı bu h i dd etin içine çe kti .
. Bu enerji d a h a sonra h a reketin i çi n d e karşı ko n u l a maz, m erkez­
kaç g üçler o rtaya çıkard ı . 1 9 6 5 'ten 1 9 6 8 'e ka d a r S D S 'ye gerçek­
leşen yeni üye a kı n ı ve siyasi d eneyimden ya d a ta ri hsel kavra ­
yış için gerekli herh a n g i b i r gerçek temelden yoks u n genç i n s a n ­
l a rı n varl ı ğ ı m erkez i n deneti m i n i s ü rd ü rmesi n i g i derek zorlaştı rd ı .
Boo kch i n 'i n ta b i riyle h a re keti n " h ı z l a n d ı rı l m ı ş meta bo l iz m a s ı ",
Yeni S o l 'u n a rd ı n d a p ra ksisle i l g i l i h içbir tutarlı top l u ms a l kura m
ka l m a ma s ı n a etkide b u l u n d u . 90 Anca k açı k b i r stratej i k d ü ş ü n ce­
nin b u eksi.k l i ğ i daha sonra top l u ms a l h a reketl erin ya kas ı n ı b ı ­
ra kmayaca ktı ; b u top l umsal h a re ketler d e ç o k g e ç m e d e n b ütü n
kayn a k l a rıyla, siyasi s a ğ ı n 1 9 8 0 '1 e rd e n iti b a ren gerçekleşti receğ i
ka ra rl ı s a l d ı rıya karşı m ücadele etme k zoru n d a ka l a c a ktı .
Gitl i n 6 0 '1 a r d e n eyi m i n i , a n l aş ı l ı rl ı k kaybı ve ta ri hsel "söz d i ­
z i m i n i n " org a n i k kriz ya da d evri m a n l a rı n d a gerçekleşen çö küşü
o l a ra k tarif etti . Gitlin şöyle yazıyord u : " H ayat, birbiri n e ço k i n ce
b i r şeki l d e bağ l a n m ı ş ü n l e m i ş a retleri d izisi o l a ra k görü n m eye
başladı, h a re keti n içindeki b u ü n l e m l e r siyasi gerçekli kle i l g i l i
orta k b i r ka n ı n ı n s ü reksizl i ğ i v e kaybo l u ş u n u , b a ğ l a m ı n kaybo l u -

bu boş l u klara dar d i l i m l i pazarlar ( n iche ma rkets) denir, bu pazar

boşlukl a rı yeni istek ve i htiyaçların o rtaya çı kması sonucunda ya da
büyük şi rketler bel l i bir alana g f rmeyi ·karlı bu lmadıkl a rı d uru m l a rda
ortaya çı ka b i l i r (ç. n . ) .
90
M u rray Bookchin, " Between the '30s a n d the '60s" [ 30'1ar v e 60'1ar
arasında] , i n Sixties Without Apologies, der. Sayres ve d iğerleri, s.
250; Young, An Infantile Disorder?, s . 254 ile ka rşılaştı rı n .

69
 Postmodern Prens

ş u n u yaşıyord u " . 91 M otherfu cke rs ve N o rm a n O. Brown g i b i l eri

için ta ri h i n a n laşı l ı rl ı ğ ı n d a ki bu çöküş kaçı n ı l maz ve ( b i r a n l a m ­
d a ) a rzu e d i l i r gözü küyord u . Ta ri hsel a n l a ş ı l ı r l ı ğ ı n y o k e d i l mesi,
a n l a m ı n ve top l u m s a l yaşa ntı n ı n parça l a nması (ta ri h i n d a h a
erken b i r aşa m a s ı n d a Lu kacs'ı n "şeyleşme" o l a ra k ta n ı m l a d ı ğ ı
d u ru m ) orta k a ra c ı n n i h a i a m a cı v e o l a ğ a n "yönte m i " o l a ra k
g ö rü l m eye baş l a d ı . B u n u n l a b i rl i kte, eğer söz d izi m i n i n kay b o l u ­
ş u b i r o l g uysa o, " a n l a ş ı l m az b i r d i l l e ko n uşmayı " entelektü e l b i r
erd e m e ve orta k b i r yargıya d ö n ü ştü rm ek için sonraki yıl l a rı n
postm od ernizm söyle m l e ri n i v e ki m l i k siyaseti n i ku l l a nd ı .

91
Gitl i n , The Whole World Is Watching, s . 234.

70
 2 ANLAŞILMAZ BİR DİLLE KONUŞMAK

Ayaklanmzı yerden kesin. Özgürlük dengesizliktir; bağlılıklann;

bizi kısıtlayan bağlann, sabitleyen şeylerin, düşkünlüklerin yok
edilmesidir. NORMAN O. BR O WN, Love 's Body [Aşkın Bedeni]

1 9 6 0 '1 a rd a ki isya n l a rı n ,so n ra s ı n d a Norm a n O . Brown 'ı n

Dio nysusçu v e Pentekosta l görüşü Ang lo-Am eri ka n el eşti rel ku­
ra m ı n özü n e d o ğ ru yavaş yavaş yol a l d ı . Artı k b i l i n c i n ya da
m a d d i kuru m l a rı n d ö n ü şü m ü n d en ziyade dilin ve ko n u ş m a n ı n
a ltüst ed i l m esi, p ra ksisin uyg u n yönte m i y a da d e n e m e ta htası
o l a ra k görü l m eye başla n d ı . Top l u m u değiştirmeyi u m a n l a rı n
i kti d a r i ç i n m ücad e l e etm e k ya da y e n i a n l a m l a r ve i n a n ı ş l a r
kurma yön ü n d e " d o ğ ru d a n " b i r çabaya g i rişmek üzeri n d e yoğ u n ­
l a ş m a m a s ı gere kti ğ i ; b u n u n yeri n e s i mgeler v e söy l e m l erin y a p ı ­
s ı n ı bozmaya ve p a rça l a maya o d a kl a n ması g e re kti ğ i söyl e n d i .
M a d u n s ı n ıfl a r s ö z d i z i m i n i y o k ederek, kavra m s a l kategoril eri
p a rça layara k, "fa rkl ı " ki m l i klerin ve söy l e m lerin çoğa l m a s ı n ı
teşvik ederek v e özneyi pa rça l a ra ayıra ra k " u ç l a rd a n " " m erkeze"
g i d eb i l i rlerd i . "An l a ş ı l m a z bir d i l l e kon uşma n ı n " e ks p resivist söy­
l e m i n i n , bel l i bir el eştirel d üş ü n ce o ku l u n u n ( fe m i n i z m ) i ç i n d e
n a s ı l pekiştiri l d i ğ i b u b ö l ü m ü n ko n u s u n u o l uştu rma kta d ı r.
M a ry Daly ç ı ğ ı r açıcı kita b ı Gyn/Ecology'yi 1 9 7 8 y ı l ı n d a ya­
y ı m l a d ı ğ ı n d a ABD ka d ı n h a re keti daha önceki h ı z ı n ı ç o kta n yitir­
m i şti . Ka d ı n kültürü ve p rati ğ i n i n yeni biçi m l eri n d e k i ta b a n a
daya l ı fem i n ist " b i l i n ç- a rtı rı c ı " ve ya ratıcı, özg ü r tecrü b e n i n yeri n i
ka d ı n top l u l u ğ u örg ütleri ve Ka d ı n l a rı n U l us a l Örgütü ve U l u s a l
K ü rtaj H a kları E y l e m B i rl i ğ i g i b i p rofesyonel l o b i g ru p l a rı a l m a ya
başl a d ı . Ayn ı z a m a n d a h a reketi n p rotesto etki n l i ğ i n d e n fem i n ist
kura m ı n ge l i şi m i ve ı s l a h ı n a doğ ru genel b i r d e ğ i ş i m de söz ko­
n usuyd u . Gyn/Ecology b u geçi ş i n bir ö n d eriyd i . D a l y i ki n ci d a l g a

71
 Postmodern Prens

h a re keti n b a ş l a rı n d a ki d e n ey i m l eri, tuta rlı b i r fem i n ist felsefeye

benzeyen b i r şey l e b i rl eşti rd i .
D e Beauvoi r'ı n n e s l i için The Second Sex [ İ kinci Cins] n e ka ­
d a r ö n e m l iyse Gyn/Ecology d e Daly'n i n nesli i ç i n , rad i ka l fem i ­
n i st el eştiri v e ta ri h yazı m ı n a özg ü n b i r felsefi katkı o l a ra k, o
kad a r ö n e m l i yd i . Ata erki l kuru m l a rı n , n orm l a rı n ve i d e o l oj i lerin
e l eşti risi ile ta rihsel a n a liz yö n l eri n den zen g i n o l a n Gyn/Ecology
ta rih b o y u n ca ve d ü nya kültürü n ü n içinden uza n a ra k, Avru p a 'd a
ca d ı l a rı n ya kı l m a s ı ve Çi n 'd e kızl a rı n aya kl a rı n ı n b a ğ l a n m a s ı n d a n
Afri ka 'd a kad ı n l a rı n törensel b i r b i ç i m d e s ü n n et e d i l m e s i n e kad a r
b i r d izi ka d ı n d ü ş m a n ı p rati ğ i ifşa etti . Kita b ı n m erkez i n d e Ya h u ­
d i - H ı ristiyan m ito l oj i s i n i n m üthiş b i r ideoloj i el eştirisi vard ı ; D a l y
b u m itol oj i n i n ataerki l ö n erm e l e ri n i ve d i lsel adetleri n i , o ti p i k
h i d d eti v e yerleş i k d ü ş ü n ce l eri a ltüst eden coş kusuyla d el d i .
Tota l iter h a l e g e l e n ataerki l b i r p rojeye ka rş ı l ı k Daly, o l u m l ayıcı
ve yen iden i nşa edici olan ken d i p rojes i n i ortaya koyd u : Ra d i ka l
fem i n i z m i n " m etaeti ğ i " . Bu m etaeti k kesi n b i r b i ç i m d e ,
e ks p resivist (ve özc ü ) b i r tem e l üzeri n e kuru l d u .
D a l y 'ye göre, yüzyı l l a rd ı r s ü ren ataerkil baskı ka d ı n ı n s ustu ­
ru l m a s ı n a yol a çtı ve egemen d i l siste m i n i n ken d i s i b u susku n l u ­
ğ u n s u ç o rta ğ ı o l d u v e o n u m eyd a n a g etird i . Bu yüzden ata e rki l ­
l i ğ i n ü stesinden g e l m e k i ç i n ka d ı n d i re n i ş i n i n ta m a m e n y e n i b i r
d i l i n i n b u l u n m ası g e rekiyor. Kad ı n l a rı n "yeni kel i meler k u l l a n m a ­
ya ve eski ke l i m e l erin a n l a m l a rı n ı d ö n ü ştürmeye/orta d a n ka l ­
d ı rm a y a " başla m a l a rı o n l a r i ç i n " p rati k v e ta kti kse l " b i r m eseley­
d i. 1 Bizzat Gyn/Eco/ogy yaza rı n ken d i dil becerisi n i n vitri n iyd i .
D a l y uyg a rl ı ğ ı n "erkek e g e m e n " n itel i ğ i n i y ı k m a k için yeni kel i ­
meler v e kinayeler tü retti . Ra d i ka l fem i n ist kültürün b a ş l ı ca p a ­
g a n i m g eleri n d e n v e mod e rn d ö n e m ö n cesi büyücü l ü kten y a ra r­
l a n a n Daly, Ro ma nti k b i r duyarl ı l ı ğ ı lafı n baş d ö n d ü rücü b i r b i ­
ç i m d e uzatı l m asıyla u staca b i r a raya g etird i . D a l y b u o ntol oj i k
uya n ı ş süreci n i " ateşten d i l l erle kon u ş m a k" ( 1 . böl ü m deki
Pentekosta l iz m l e i l g i l i çev i rmen i n n otu n a bakı n ız) o l a ra k ta n ı m ­
l a d ı ( s . 340 ) . Ka d ı n l a rı n d i re n i ş i baskıya karşı b i r " Kı v ı l c ı m " ve

1 M a ry Daly, Gyn/Ecology [ Kad ı n/Ekoloj i ] , Bosta n : Beacon Press,

1978, s. 340.

72
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

" ka d ı n l a rd a ki kuts a l Kıvı l cı m ı ateşl eyen bir ça ba o l a c a ktı . . . Kıvı l ­

cı m ı y a k m a k, Ben l i ğ i n diğer b e n - m e rkez l i Ben l i klerle bi rleşe b i l d i ­
ğ i kend i n e a it b i r yer v e ken d i n e a it h a re ketl i b i r z a m a n/meka n
g e m i s i ya ratma ktı r" ( s . 3 1 9 ) . Fem i n ist prati k " ca n l a n d ı rıcı" b i r
biçimde tas a rl a n m a l ıydı - içe v e d ışa doğru g i d i p gelen b i r h a re­
ket/Yol cu l u k içinde Ben l i ğ i bütü n üyle d i l e g etire n d uyg u b e l i rtici
bir etken fi i l , Etken Çatı ( s . 340 ) . H e i d eggerci onto l oj i d e n büyü k
ölçüde ya rarlanan Daly, Ya ratı lışta ki sessizlik ile kon uşma arası nda­
ki kutuplaşmayı tersine çevirmeye gi rişti . Daly şunları yazıyordu :
" Ba ş l a n g ı çta söz yo ktu r. Başl a n g ı çta işitme vard ı r . İ p e ğ i re n l e r
can k u l a ğ ı y l a d i n l eyen deri n l i klerde i p e ğ i rirler . . . . Ka d ı n/Ekoloj i
Va rl ı ğ ı n S o n a Erm es i d i r; Ka d ı n/ E ko l oj i Ya ratı l ı ştır" ( s . 424) .
Gyn/Eco/ogy, love 's Body 'n i n eksp resivist ş i i rse l l i ğ i üstl e n d i ğ i
ve o n u pekiştird i ğ i ta rz ı n a rd ı n d a n g i d iyor; h a l bu ki D a l y , N o r m a n
O . Brow n ' ı n ataerki l l i ğ i üstü ka p a l ı o l a ra k tel a fi e d e n ya n l ı ş v e
idea l l eştiri l m i ş b i r ka d ı n l ı k s u n d u ğ u n u i l eri s ü rerek Brown 'la a ra ­
s ı n a açı kça m esafe koyuyord u ( s . 6 7 ) . Anca k Love 's Body 'de
o l d u ğ u g i b i , Gyn/Ecology de " ke n d i n d e n geçme" h a l i n i efe n d i n i n
orta d a n ka l d ı rı l ma s ı i ç i n başl ı ca p rati k o l a ra k o rtaya koyd u .
Josephine Donova n, Daly'nin destansı ontoloj i k m iti ha kkında şu
gözlemde b u l u n uyordu : "Daly bu dünyanın işlerinden elini eteği n i
çekmiş yolculuğunu, ruhun kurtarıcı koridoru n u n Gnosti k * m iti üze­
rinde kuruyor. Bu mitte ruh, düşman bekçi leri aşma k için yolcu l u ­
ğun h er aşamasında doğru veya sihirl i .sözcü kleri söylemelidir."2
Kad ı n l a r, " Kendinden Geçmenin La birente Benzeyen Yol u n d a ki
Koridorlardan" geçmek zorundalar (s. 3 2 ) . Anca k Ataerkil i l iğ i n d u ­
varları ; " H ayrete D ü ş ü rm e k", "Yolcu l u k Ya p m a k", " İ p l i k Eğirm e k"
g i b i s i h i r l i sözcükleri sarf eden kad ı n l a rı n sesiy l e y ı k ı l a ca k m ı yd ı ?
G örün üşe g ö re D a l y öyle o l a ca ğ ı n ı d üş ü n üyord u ; " s i h i rl i söz­
cü kleri" ve a ğ l a rı " s a rm a l ş e kl i n d e d iz i p " b u n l a rı o l a b i l d i ğ i nce
ku l l a n a ra k fem i n i stl er ata erki l l i ğ i n a ğ ı n ı ke n d i l i ğ i n d e n çözecek­
l e rd i . Ca d a l ozların, ölüm sessizl i ğ i n i bozara k ve d o n u k l a fl a rı yok
edere k d i l i n Arka Planına u l aştı ğ ı n ı a n l ıyoruz" ( s . 402 ) .

* G i riş böl ü m ü ndeki çevi rmen in notu na bakınız (s. 1 5 ) .

2
Josephine Donova n, Feminist Theory: The Intellectua/ Traditions of
American Feminism [ Feminist Kura m : America n Femi n i z m i n i n
E ntelektüel Gelenekleri ] , N e w York : Conti n u u m , 1 98 5 , s . 1 5 5 .

73
 Postmodern Prens

Da ly'n i n d ü ş ü n cesi, d ö n e m i n Ameri ka n kad ı n h a reketi üzeri n ­

d e kayda değer b i r etkide b u l u n d u . Gyn/Ecology özel l i kle, bazı
ka d ı n l a rı n tek ya d a en iyi pra ksis b i ç i m i o l a ra k görd ü ğ ü lezbiyen
ayrı l ı kçı l ı ğ ı için kura m s a l m eşruiyet s a ğ la d ı . Les b i a n Nati o n [ Lez­
biyen Top l u l u ğ u ] g i b i ayrı l ı kçı g ru p l a r siyasi o l a ra k rad i ka l leşmiş
lezbiye n l ere, i n a n a n l a r to p l u l u ğ u n u n ke n d i n i doğrulayan m e ka ­
n ı n a s ı ğ ı n a ra k Ba b i l 'den (ataerki l l i ğ i n acımasız ve yayg ı n yoz­
l a ş m ı ş b i çi m i ) k u rtu l m ayı önerd i ler. Ne yazı k ki, fem i n i st d ü ş ü n ­
ce v e pratikteki üto p i k e ğ i l i m ra d i ka l fem i n iz m i b i r to p l u msal
d e ğ i ş i m siyaseti n e d ö n ü ştüremed i . 3 Ayrı l ı kçı l ı k ; gel ecekte ki tem ­
s i l i top l u l u ğ u n yaşa m ı n ı sürd ü rm ek, d a h a g e n i ş o l a n to p l u m u n
n o rm l a r ı n ı değ işti rm e kten d a h a ö n e m l i o l d u ğ u ö l ç ü d e ; b i r strate­
ji o l m a kta n ziya d e a ntinomyan b i r isya n biçimiyd i .
Diğer yandan Hegel için, Ötekiye karşı veri len öznel era rası
m ücadele, g itti kçe daha geniş b i r diya lektik içinde "dışa doğru "
yayıl a n ta ri h i n d iyalekti ğ i n i n b i r parçasıyd ı ; Daly'n i n "diyalektiği"
ise kesi n bir biçimde içe dönüktü, d işi Benliğe yönelm işti . S a n ki
Daly zaman olara k gerilere gitmeye ka ra r verm işti ; H egel 'i n de
öncesine, i l k Romantiklerin d üşüncelerine (bunlardan H egel'i n ken­
disi de yara rlanmış ama bunların ötesine g eçm işti ) kadar g itmişti .
Fichte ve H erd er'e g ö re, i n sa n l a rı n d i l l eri n i n fa rkl ı l aşması i n ­
sa n l a r a ra s ı n d a kültürel v e varl ı ks a l ayrı m l a rı n ortaya çıkmasıyla
so n uçla n m ıştı . Alman halkının ( volk) ken d i n e özgü doğası o l d u ­
ğ u n u savu n a n Fichte böyl ece, d i l i n " h e r za m a n için [ b i r] h a l kı n
m evcut orta k yaşa m ı n d a n " o l uştu ğ u n u i l eri s ü rd ü ; öte ya n d a n
Fichte, b i r h a l kı n a ra s ı n d a yaşaya n y a b a n c ı l a r ı n d a h a kapsa m l ı
o l a n o rg a n i k kültürü dön üştürm e d i kl e ri n i , b u n u n yeri n e ken d i l e­
ri n i n d ö n ü ştüğ ü n ü i d d i a etti . Fi chte şöyle d iyord u : " B u yüzden,
onlar d i l i biçi m l e n d irmez; dil onları biçimlendirir. "4 Kısacası d i l ,

Kathy Miriam, " Reth i n king Rad ica l Fem inism : Opposition,
Utopianism and the Moral Imagi nation of Fem i nist Theory" [ Ra d i ka l
Femi nizmi Yeniden D ü ş ü n m e k : Fem i n ist Kura m ı n Muha lefeti ,
Ütopyacı l ı ğ ı v e Ahlaki İmgelemi ] , Doktora Tezi, University of
Cal ifornia (Sa nta Cruz), M a rt 199 8 .
4
J . G . Fichte, " Fourth Ad d ress" [ Dörd ü ncü Söylev], Addresses ta the
German Nation [Al man U lusuna Söylevler] , New York: H a rper and
Row, 1968, s . 52 (vurg u bana aitti r) .

74
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

insan gerçekl i ğ i n i o l u şturu r. 5 D a l y b u kavra m ı a l d ı ve fem i n ist

m eta etiğ i n i b u n u n üzeri n d e i n ş a etti . Ş u n l a rı yazıyord u : " Dişi
Ben l i k m ü l ksüzleştiğ i n d e, ca n l a n d ı ğ ı n d a ed i l g e n çatı l a rı n menzi­
l i nden uza klaşır ve Ben l i ğ i n i , b i r b i ri n i izleyen yaratm a edim leriyle
ifade ederek ken d i Etken Çatısı n ı başl atır. Ken d i Ben l iğ i n i ya rat­
tığ ı n d a yen i b i r m e ka n ya ratm ış o l u r" (s. 340 ) . Böylece
ekspresivist ideoloj i l erin ti p i k öznesi M u nch a u s e n 'i* ya ratm ı ş
o l u r : Ken d i s i n i yoz l a ş m ı ş b i r d ü n ya n ı n pisliğinden ken d i saçlarıy­
l a kurta ra n özn e . Ro m a nti k d ü ş ü n cede yinelenen bir tema da
ben l i ğ i n yo kta n (ex nihilo) yaratı l m a s ı d ü ş ü n cesiyd i . 6 1 9 7 0 '1erd e
lezbiyen lerin ku l l a n d ı ğ ı " K a d ı n ı Ken disi Doğ u ru r" yazı l ı b i r pos­
terd eki a n layışı Daly Gyn/Eco/ogy kita b ı n d a aşağ ı d a ki satı rl arla
sa ptıyord u : "Sessizl i ğ i m izi boza ra k, a d ı ko nmaya n şeylerin a d ı n ı
koyma cesa retin i Ben l i kleri m izd e ve b i rb i rim izde ortaya çı ka ra ra k
erkekleri n ü rettiği m iti mizin ana b i leşen l eri n i dön üştü rüyoruz. "7
Ekspresivist d ü ş ü n ce ya p ı s ı ( b üyü leyici b i r b i ç i m d e h e m
hegem o n i k düzeni yı kmayı h e m d e yen i b i r ben l i k şeki l l e n d i rme­
yi başara n ken d i n d e n geçmiş bir konuşma türü ) daha sonra ki
fem i n istler tarafı n d a n da ben i m se n d i . Chica n a ** yaza r Gloria
Anzu l d u a 'n ı n Gyn/Ecology'den ya l n ızca iki y ı l son ra yazd ı ğ ı "An­
l a ş ı l m a z Bir Dille Ko n uşma k : Üçüncü D ü nya n ı n Ka d ı n Yaza rl a rı n a
Bir M e ktu p " a d l ı eseri, fem i n ist ekspresivist çizg i d eki ö n em l i b i r
d ö n ü ş ü m ü sapta d ı . Gerçe k b i r ki m l iğ i n s ı n a n d ı ğ ı n o kta d i l d i .

5 Donna H a raway, Simians, Cyborgs and Women : The Rein vention of

Nature [ Maymunsular, Si borg l a r ve Kad ınlar: Doğ a n ı n Yen iden
İcad ı ] , New York: Routledge, 1 99 1 , s . 78 (vurg u yazara aitti r) .
1 8 . yüzyılda yaşa mış b i r Alman soyl usu olan Baron von
M ü nchhausen, katı ldığı seferlerde başına gelenlerin a nlatıldığı
pa lavralarla meş h u rdur. Bu palavraları n arası nda d üşmanın attığı
bir topu n üstü ne otu ru p uçması, h i l a l şekl i ndeki aya i p dolayı p ona
tırmanması ve atıyla bera ber bir bata klığa sa planmış vaziyetteyken
saçları nı bir ip g i b i kullanara k bata kl ı kta n atıyla bera ber kurtulması
yer a l ı r (ç. n . ) .
6
Bakınız Isa iah Berl i n , The Sense o f Reality: Studies in Jdeas and
Their History [Gerçekl i k Hissi : Fiki rler ve Onları n Ta ri hi Hakkında
İncelemeler] , New York: Fa rra r, Straus and Giroux, 1 966, s . 184;
Narman O . Brown, Love 's Body [Aşkı n Beden i ] , New York: Random
House, 1966, s . 262.
7 Daly, Gyn/Ecology, s . 34.
•• Meks i ka köke nl i ABD'l i (ç. n . ) .

75
 Postmodern Prens

" Etn i k ki m l i k d i lsel ki m l i ğ i n i kizi d i r - ben kon u ştu ğ u m l isan ı m . "8

Anzu l d u a 'n ı n g özlem i n e göre, re n k l i d e ri l i ka d ı n l a r ı n susm a l a rı ve
g i z l i sa klı ka l m a l a rı s a ğla n d ı . Ren kli d e ri l i lezbiye n l e r "var o l m u ­
yorl a rd ı b i le". H a y ret verici va r o l m a m a , " ka d ı n l a rı n sesi n i n d e
d u y u l m a m a s ı n d a n kayna klanıyord u . D ı şl a n m ış kimseler v e d e l i ­
ler g i b i a n l a ş ı l m a z b i r d i l l e konuşuyoru z . "9 Çöz ü m şuyd u : Beyaz,
erkek to p l u l u ğ u n yaratı cı l ı kta n ve g e rçekl i kten yoksun ses i n i
b e n i m s e m e k yeri n e " a n l a ş ı l ma z b i r d i l l e kon u ş m a k". Chicana
Ben l i k, dile daya l ı iç dökme ve d üzensizl i k yol uyla, hegem o n i k
d üzen i n yozla ş m ı ş ve b o ğ u c u d i l i n i y o k edecekti . Kathy Kenda l l ,
Anzu l d u a 'ya yazd ı ğ ı v e "An l a ş ı l m az B i r D i l l e Konuşmak" a d l ı
eserd e d e yayı m l a n a n m e ktu pta şöyle d iyord u : "Au d re [ Lorde]
sesi mizi y ü kseltm e m i z gere kti ğ i n i söyled i " . Anca k Daly'n i n söy­
l e m i n d e o l d u ğ u g i b i , Anzu l d u a d a siya s a l p ra ksisi, daha ö n ceden
va r olan bir özün ya d a içsel ben l i ğ i n keşfed i l m es i n e i n d i rgemişe
benziyord u . 1° K i m l i k, ken d i n i d ı şa vurma y o l u y l a , tı pkı san atsa l
b i r y a ratı g i b i b i r ben l i ğ i n " merkez i n d e n " yoktan (ex nihilo) orta­
ya ç ı ka r . " Yazma sebe b i m i neden m a z u r g östermeye ça l ışayım
ki ? Chicana o l d u ğ u m u , ka d ı n o l d u ğ u m u n eden mazur gösterme
i htiyacı d uyayı m ? Benden neden h a yatta o l d u ğ u m u mazu r gös­
term e m i de isteye b i l i rs i n i z . ... Yazma eyl e m i , ru h o l u şturm a ,
si mya eyl e m i d i r . Benliğe, b e n l i ğ i n m e rkez i n e o l a n a rayıştı r. " 1 1
İçsel ru h a o l a n b u " d ö n ü ş " i y i tas a rl a n m ı ş b i r safl ı ğ ı gere kti ri­
yord u . Rom a nti kler ve antinomya n l a r a kl a ş ü p h eyle ya klaşara k,
b i l i m ve a m pi ri k b i l g i n i n ka rşısı n d a m it o l u şturm a ve sanatı ayrı -

8 Gloria Anzu ldua, " How t o Ta me a W i l d Tongue" [Vahşi Bi r Di l Nasıl

- Evci lleşti ri l i r] , Borderlands/La Fron tera [Sınır Bölgeleri ] , San
Fra ncisco : Spinsters/Au nt Lute, 1987, s . 59 .
9 Gloria Anzul d ua, "Speaking i n Tong ues : A Le:tter" [Anlaşıl maz B i r
D i l le Konuşmak: Bi r Mektu p] , Cherrie Moraga v e Gloria Anzu ldua
(der. ) , This Bridge Called · M y Back: Writings b y Women o f Co/or
[ B u Köprü Geçmişimi Haykırıyord u : Renkli Deri l i Kad ı nlard a n
Yazılar] , New York : Kitchen Ta ble, W o m e n of Color Pres, 1 9 8 3
içinde, s . 1 6 5 .
ı o Örneğ i n , Anzu ldua v e Moraga, This Bridge, s . 1 9 5 .
11
Age . , s . 1 6 9 .

76
 Anlaş ı l maz Bir Dille Kon uşmak

ca l ı kl ı b i r ko n u m a g etird i ler. 12 K i m l i k siyaseti söylem i n d e, ta rih

de benzer bir b i ç i m d e m itse l ya d a m i tlere yol açan a m a ç l a r için
ku l l a n ı l ı r. Ken d i n i yaratm a ; duyular ka rşısında d u yg u l a ra , akıl
ka rşısında esteti k d ışavuru m a değer vermek a n l a m ı n a g e l i r . 1 3

Siborg A nlaşılmaz Bir Dille Konuşuyor

1 9 7 0 '1erin s o n u ve 1 9 8 0 '1 eri n b a ş ı n d a ki kim l i k siyaseti söy­
l e m l erinde, Altm ı ş l a ra o l a n varo l uşçu tutku n u n ka l ı n tı l a rı h a l a
görü l üyor; örneğ i n h a k i ki l i ğ i n yüzsüz b i r b i ç i m d e g ö k l e re çıka­
rı l m a s ı , g e l e n eklere karşı isya n ed i l m esi ve i çsel bir özü n daya­
n a ğ ı olara k o rg a n i k m izaç. Anca k bi rkaç y ı l l ı k s ü re zarfı nd a eleş ­
tirel kura m cı l a r, Yen i Sol 'u n i l k z a m a n l a rı n a ve ikinci d a l g a fem i ­
n i st prati ğ i n başla n g ı çl a rı n a hayat veren h ü m a n ist sıca klığ ı n son
·
ka l a n izleri n i m eti n le ri n d e n büyük b i r özen l e çı ka rı p attı l a r.
Postmodern istler, h i pp i l erin ve ra d i ka l fem i n istlerin coşku n Ro­
m a ntiz m i n d e n s ı kı l m ışça s ı n a , d a h a ö n ceki ekspresivist a n ı n ya l ­
n ızca · biçimsel yö n l e ri n i devam etti rirken, başla n g ı çta ki h a re ket­
lere karşı kon u l a m a z b i r ca n l ı l ı k ve g ü ç kaza n d ı ra n kü ltürel yön­
l eri (örneğ i n tü keti ci n i n m a d d i yatçı l ı ğ ı n ı ve profesyon e l l i ğ i n i red ­
detme, tekn o l oj i el eşti risi ve b i l i n ç a rtı rmaya o l a n i n a n ç ) b i r
ken a ra ataca kl a rd ı . V e M i.zaç a rtık, yerleşik d ü ş ü n cel eri yı kmaya
ça l ı ş a n değerlerin b a ş l ı ca kayn a ğ ı o l a ra k görü l m eyece kti .
Donna H a raway'in " B i r S i borg M a n ifestosu : Y i rm i nci Yüzyı l ı n
S o n u n d a · Bi l i m , Te knoloj i v e Sosya l i st- Fe m i n i z m " a d l ı eseri b u
geçişi g österen e n önem l i belgele rden b i rid i r . Bel ki d e 1 9 8 0 '1erin
ve 9 0 '1arın b u ka d a r yayg ı n o ku n a n tek risalesi olan S i b o rg M a n i ­
festosu, kültürel ça l ı ş m a l a r a l a n ı n d a tek b i r tan e d e ğ i l b i rçok
küçü k end ü stri n i n o l u ş m a s ı n a yol a çtı . 14 H a raway'in d e n e m e s i ;

1 2 Bob Fitch, "On Nietszche : The Last Philosopher o n the First M a n"
[ N i etszche Üzeri n e : İlk İnsa n l a İlgili S on Filozof] , yayı mlanmamış
metin , 1998 civarı .
1 3 Beri i n , The Sense of Reali ty, s . 1 7 8 .
14 "Man ifestonu n " değişik b i r biçimi i l k olara k Socialist Review
dergisinde yayı m l and ı ; bakı n ı z Donna Haraway, " M a nifesto for
Cyborg s : Science, Technology, and Socialist Fem i nism i n the
1980s" [Siborg l ar İçin Manifesto : 1980'1erde Bili m , Teknoloj i ve

77
 Postmodern Prens

postmodernizm i n , özcü l ü ğ ü n şeyta n l a rı n ı başarıyla kovd u ğ u a n ı

s i m g e l iyor; a n c a k y i n e d e , ekspresivist d ü ş ü n ce ya p ı sı n ı yeni b i r
soyutl a m a d ü zeyi n d e biçimsel o l a ra k koruyor.
M a n ifesto 'n u n d a h a kapsa m l ı siyasa � b a ğ l a m ı ; ABD'deki d i n ­
d a r sa ğ ı n , " a i l e değ erl eri " kon u s u n d a ki övü l e n p ro g ra m ı n ı u l us a l
pol itika h a l i n e getirme başarısıyd ı . Anca k H a raway'in d a h a ö n ce­
l i kl i siyasal a m a cı , postya pısalcı fem i n iz m i n iki nci d a l g a fem i n i st­
lerdeki " ö n c ü " kavra m ı ka rşıs ı n d a elde ettiği kaza n ı m l a rı pekiş­
tirm e kti . Ça l ış m a s ı n a yapmacı k bir iti rafla başla d ı . Ona g ö re
M a n i festo b i r " i m a nsızl ı k" ö rneğ iyd i , b i r sapkı n ı n yerl e ş i k h a ki ­
katlere yönelttiğ i " i ro n i k" b i r sa l d ı rıyd ı . Kafa s ı n d a b i r y a n d a n
M a ry D a l y ve Cath eri n e M a c Ki n n o n g i b i ra d i ka l fe m i n i stlerin
genel d ü ş ü n celeri, d i ğ e r yandan H erbert M a rcuse ve Ca rolyn
M erch a n t gibi mod ern b i l i m i el eştiren i n sa n l a r vard ı - H a raway
denemesinde b u d ö rt e l eşti r m e n i d e isim l eriyl e a n d ı .
M a n i festo i ki b ü y ü k soru n sa l ı e l e a l d ı . Biri n cisi, kura m d a öz­
n e n i n kon u m u yd u . Ren kli deri l i fem i n i st ka d ı n l a r, fem i n i z m i n
öznes i n i n ("kad ı n ") sözde b i rl i ğ i n i sert b i r b i çi m d e sorg u l aya ra k
tek b i r özne n i n ki b ri n i n ka d ı n l a rı n yaşantı l a rı n d a ki gerçek fa rkl ı ­
l ı kl a rı ( ö rneğ i n ı rk ve cinsiyet fa rkl ı l ı kl a rı ) g i z l emeye h iz m et etti­
ğini i l e ri s ü rd ü ler. B u a ra d a b i rb i ri n i izleyen postya pısalcı ku ra m ­
c ı l a r " özneyi" söy l e m i n s ı rf i ki n ci l ü rü n ü n e i n d i rg e m i ş l e rd i . B u ,
fem i n ist p ra ksis için ontoloj i k b i r tem e l a rayan rad i ka l fem i n iz­
min o rg a n i kç i l i ğ i n d e n * ( o rg a n icis m ) ta m yüz seksen d e rece l i k b i r
d ö n ü ştü . Özcü l ü ğ ü reddeden v e ka d ı n l a rı n to p l u m d a ki d u ru m uy­
l a i l g i l i daha iyimser tasvi rlere a kı n eden "to p l u m s a l cinsiyet
kateg o ri l e riyle oynaya n " ( l u d ic) fem i n istlerin ve eşci nsel eylemci­
lerin o rtaya çıkışı n d a n cesa ret a l a n H a raway ve d i ğ e r yaza rl a r
böyl ece, A n d rea Dworki n ve Catheri n e MacKi n non g i b i porn o g rafi

Sosyalist Fem i n izm] , Socialist Review 80 ( 1 9 8 5 ) , s . 6 5 - 1 0 8 (Tü rkçe

çevirisi içi n : Donna H a raway, Siborg Manifestosu, çevi ren : Osman
Akı n h ay, İsta n bu l : Ag ora Kita p l ı ğ ı , Eyl ü l 2006) . Bu deneme daha
sonra Haraway'i n Simians, Cyborgs and Women : The Rein vention
of Nature ad l ı eseri nde yayı m l a n m ıştı r.
Yaşamın belirleyicisinin bireysel organların işleyişinden ziyade bir
organizmanın bütünsel örgütlenmesi olduğunu savu nan kuram (ç. n . ) .

78
 An laşılmaz Bir Dille Kon uşmak

karşıtı fe m i n istl eri, i ktidarın basite i n d i rg e n m i ş b i r ta n ı m ı n a ka­

p ı l d ı kl a rı ve kad ı n l a rı n yaşantı s ı n ı fem i n ist bir e p iste m o l oj i n i n
sıçra m a n o ktası o l a ra k safça beni msedi kleri gere kçesiyle el eşti r­
d i . 15 Postya p ı sa l c ı l a r, fem i n i z m i n d u ra ğ a n ve özki m l iğe sa h i p
öznesi n i n söz ko n usu o l d u ğ u eski model yeri n e , ken disi başlı
başı n a i kti d a rı n ya da söylemin b i r sonucu olan, p a rça l a ra ayrı l ­
m ı ş v e d a ğ ı n ı k b i r "özneyi " ö n e çıkard ı l a r.
M a n i festo 'da i n celenen i kinci büyü k sorunsa l , a kadem i k fem i ­
n i z m i l e te kn o l oj i k b i l i m a rası n d a ki i l işkiyd i . Fem i n ist b i l i m ku rg u ­
d a n o l d u ğ u k a d a r ren kli deri l i ka d ı n l a rı n h i kayel eri nden de yara r­
l a n a n H a ra way, yeni bir posth ü m a n i st "özn e n i n " ya ratı cı değişi­
mini elde etm ek için, "Siborg " o l a ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı yen i b i r kin aye
ve mit o l uştu rd u . Si borg b u yeni ga yriözn e n i n b e l i rtisi o l a ra k,
" ka d ı n l a rı n b i rl i ğ i " yön ü n d eki geleneksel fetişten b i r ko puşu tem ­
s i l ed iyord u ( s . 1 59 ) . Si borg ; sözde kad ı n ı o l uştura n "özü m l e ­
nemez" ve i n d i rgenemez çeşitl i ki m l i k ve söyl e m oyu n l a rı n ı a lt
etmeye ça l ı ş m a k yeri ne, yeni b i r fa rkl ı l ı k ve "ya kı n l ı k" siyaseti n i n
koord i n atl a rı n ı b e l i rleyece kti (s. 155). S i b o rg böylece
postm odern l i ğ i n ta ken d i s i n i tem s i l ediyord u . Postm odern d u ru ­
m u n yeri n d e n etti ğ i b i rçok şeyi, ki m l i k v e kültürü n s ü rekli o l a ra k
dengesi n i n bozu l m a s ı v e te rs i n e çevri l mesi n i s i m g e l iyord u .
"Si borg M a n i festosu" bu açıd a n , N a r m a n O . Brown'ın
ekspresivist m istisizm i n i n daha d a g e l işti ri l m i ş hali o l a ra k işlev
görd ü . H a ra way b i r ya ndan, Brown 'ı n "ta h a kkü mden . . . tek kaçış
yo l u n u n ... fa ntezi ve ken d i n d e n g eçme o l d u ğ u n u , a·n u n siyasal
to p l u l u ğ u esas o l a ra k erkek egemen h a l i n d e sorg u l a m a d a n b ı ­
ra ktı ğ ı n ı " i l eri s ü rerek Love 's Body yi açı kça eleşti rd i . B rown
'

"doğayı, ken d i s i n e topyekün bir geri d ö n ü ş l e i b a d et edilen b i r

feti ş h a l i n e " g eti rerek sosya l i st fem i n izme " i h a n et etm işti ". 1 6
Kuşkusuz H a raway'in doğayı karşıt b i l i n c i n tem e l i o l a ra k g ö rmeyi
redd etmesi, Brown 'ı n çerçevesi n d e n ça rpıcı bir sapmayı gösteri­
yord u . Diğer y a n d a n M a n i festo 'd a , H a raway'in Brown 'ı n
eksp resiviz m i n e o l a n borcu d i kkate değerd i . H a raway, Brown 'ı n

15
H a raway, " Ma n i festo", Simians, Cyborgs, and Women, s . 1 58 ile
karşı l aştı rı n .
16 H a raway, Simia ns, Cyborgs, and Women, s . 9.

79
 Postmodern Prens

d i lsel çözülme fetişiyle gerçek a n l a m l a ra bağ l ı l ı ğ ı n ( l itera l is m ) ve

m u tl a k a n l a m ı n orta d a n ka l d ı rı l m ası ko n u s u n d a ki fetiş i n i o l d u ğ u
g i b i y a nsıta ra k, "si borg siya seti n i n g ü rü ltüye önem verd i ğ i n i v e
k i rl i l i ğ i savu n d u ğ u n u [aynen böyle geçiyor] yazıyor" ( s . 1 7 6 ) . Ve
H a raway, Brown 'ı n g izem l i b i rleşme kavra m ı n a eleşti rel ya klaşır­
ken, okuyucus u n d a n " i n a n d ı rıcı ve ta b u h a l i nd e ki . . . b i rleşmeler­
den haz d u ym a l a rı n ı " istiyor (s. 1 7 3 ) . H a raway d a h a etki leyici
bir b içimde, Bro w n 'ı n Pente kosta l tem ası n ı d efa l a rca tekra rl ad ı ;
b u tem a "yen i sağ ı n o l a ğ a n üstü ku rta rı cı l a rı n d a n o l u ş a n g ru p l a ra
korku sa l m a k için fem i n istleri n a n l a ş ı l maz b i r d i l l e kon u ştu kları­
nın h aya l ed i l mesi n i " gere kti riyo rd u ( s . 1 8 1 ) .
S i borg M a n i festosu, Ba b i l 'de " kaybed i l m i ş o l a n " b i r l i ğ e (ya n i
M a rksist sosya l i z m e ) karşı cep h eden kura m s a l b i r sa l d ı rı yd ı .
H a raway tekd üze b i r biçimde ş u n u söylüyord u : " S i borg siyaseti
. . . kusursuz i l etiş i m e karş ı , a n l a m ı n ta m a m ı n ı kusursuzca a ç ı k l a ­
yan te k kod l u l u ğ a karşı b i r m ücadeled i r" ( s . 1 7 6 ) . D a h a ö n ceden
söz konusu olan, "yaşantı n ı n ta m a m e n sad ı k bir b i çi m d e a kta ­
rı l m a s ı ve o rta k b i r d i l e o l a n fem i n ist a rzu tota l iterleştirici ve
em perya l istti" ( s . 1 7 3 ) . Değ işik kim l i k ve p rati k türleri n i açıkla­
y a b i l ecek ve o n l a rı b i r d iğeri n e karşı a n l a ş ı l ı r k ı l a ca k evrensel
koda ka rş ı , fem i n i stl er " beti m l e m eye ve h a ki ki biçime karşı çı k­
m a l ı l a rd ı " ; a n c a k d i ğ e r ya n d a n " etki l i yen i ki naye lerd e, yeni
meca z l a rd a , ta ri hsel o l a sı l ı ğ ı n yeni dönemeçleri n d e o rtaya çıka­
ca k l a rd ı . Bu s ü reç içi n , bütün ki n ayelerin tekra rda n yön değişti r­
d i ğ i krizin d e ğ i ş i m n o kta s ı n d a , ken d i n d e n geçm i ş h a ti p l e re ihti­
yacı m ız var. " 1 7 Bu ısra rl ı m etafo r ya d a d u rm a k b i l m eyen " fa rkl ı ­
l ı k" a kı n ı açı kça H a ra wa y ta rafı n d a n , yasa klayıcı ve n o rmatif b i r
işleve h izmet etmesi i ç i n tasa rl a n d ı . Topl u ms a l h a re ketl er " b i r
d a h a a s l a . . . bütü n ü n p a rça l a rı o l a ra k, b e l i rg i n o l m a ya n l a rl a kay­
n a ş m ı ş b e l i rg i n va rl ı kl a r o l a ra k, tekta n rı cı l ı ğ ı n bir Öznesi n e ve

17 Donna H a raway, " Ecce Homo, Ain't (Ar'n't) I a Woman, and

Inappropriate/d Others : The H u ma n i n a Post- H u m a n ist
La ndsca pe" [İşte İnsa n , Ben ( Biz) Kad ı n Değ i l Miyim ( M iyiz) ve
Uyg u nsuz(laştı rıl m ış) Öteki ler: Post- H ü m a n ist Bir Manza rada ·

İnsa n ] , der. Jud ith Butler ve Joan Scott, Feminists Theorize the
Political [ Feministler Siyasal Olanı Ku ra m laştı rıyorlar] , New York :
Routledge, 1992 içinde, s . 86 (vurg u bana aitti r) .

80
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

o n u n l a i k sapkı n l a rı n a h i z m et eden b i rleşti rici ve ta m a m layıcı

özneler o l a ra k b i r a raya g e l m e l i l er . " 18 "An l a ş ı l maz b i r d i l l e ko­
n u ş m a k", p ra ksisin bir tür " a h l a ki y ü kü m l ü l ü ğ ü ", m eşru ve gay­
rim eşru söylem bi çi m leri n i ayırt etm e n i n bir yo l u o l uyor.
Asl ında H a raway'in M a n ifestosu M a ry Daly'ye yönel m i ş p l a n l ı
b i r da rbeyd i . H a raway, Daly'n i n " kıvrı m l ı b i r d a n s a " o l a n mest
edici benzetmesi n i ( Daly'n i n d a l d a n d a l a atlayan kel i m e oyu n u n a
v e y e n i sözcü kler, y e n i a n l a m l a r ku l l a n maya o l a n a ş k ı ) ken d i n e
m a l etti . 19 Anca k o, Daly'n i n fem i n i z m i n i n d a ğ ı n ı k o rg a n i kçi l i ğ i n ­
den a rta ka l a n p rofesyon e l l e ş m i ş fem i n ist söyle m i a rı nd ı r m a k
ko n usunda ciddiyd i . M a n i festo böylece, insan kültü rü n ü doğa d a n
kop a ra ra k, kültürel fem i n i z m i n e n " c a n a l ı cı n o ktasında" o n u n
ya p ı s ı n ı bozmaya g i rişti .
Dal y'ye göre kad ı n l a rı n m a ruz ka l d ı ğ ı baskı n ı n çöz ü m ü , b i n ­
l erce y ı l boyu n ca ka d ı n l a rı kölel eşti rmiş ve aşağ ı l a m ı ş o l a n erkek
egemen kültürle ka d ı n la r a rası n a s ı n ı rl a r koy m a kta n geçiyord u .
Daly, Dionysus'u " s ı n ı rl a rı i h l a l eden, ka d ı n l a rı çı l d ı rta n biri" o l a ­
ra k göklere çıkard ı ğ ı n d a n N o rm a n O . B rown'a h ususi b i r s a l d ı rıda
b u l u n d u . S ı n ı rsızl ı kl a i l g i l i l afl a r g e rçekte, ka d ı n l a r i l e erkekler
a ra s ı n d a ki esas güç fa rkl ı l ı kl a rı n ı g iz l e m eye yarıyord u . 2 ° Kısacası
Dio nysus, Apo l l o 'n u n kad ı n kı l ı ğ ı n a g i rm iş h a l i n d e n başka bir şey
değ i l d i . 21 Brown'ı n " benzeş m e ve kaynaşma çağ rı s ı n ı " reddeden
Daly, kad ı n l a rın kendilerine ait s ı n ı rları inşa edecekleri " radika l fe­
min ist bir kendinden geçme" önerisiyle ka rş ı l ı k verdi . 22 Daly öze l l i k­
le, yaşam dünyası n ı n düzenin öldürücü fetişine ta bi olmasını eleşti­
riyord u . İronik olara k, Daly en öfkel i sözleri n i siborg l a r için sarf etti
- onları kad ı n ları n öznelliğinin kesi n bir felaketi olara k g ö rd ü . " E r­
kekleri n doğ u rm a s ı n a yönel i k g e n etik m ü h endis l i k ka d ı nsız 'ya­
ratm a ' g i rişi m i d i r. Erkekleri n tas a rl a d ı ğ ı yapay ra h i m leri n , y a rı

18 Haraway, Simians, Cyborgs, and Women, s.3 (vurgu bana a ittir) .

19 Age . , s . 1 8 1 .
20
Daly, Gyn/Ecology, s . 66; bakı nız Daly'n i n "The Illusion of
Dionysian' Freedom" [Dionysusçu Özg ü rl ü k Ya n ılsaması] baş l ı kl ı
böl ü m ü , s. 64-69. "Sınır i h l a l i n i n sözde yaratıcı g ü c ü .. . kadı n la rı n
bedenleri ne/ru hl arına v e kendi türü m üzün ta m a m ı na açı k b i r
saldırı d ı r" ( s . 7 1 ) .
21
Age . , s. 6 7 .
22
Age .

81
 Postmodern Prens

ca n l ı ya rı ro bot siborg l a rı n , klo n l arın ü reti l m es i - bütün b u n l a r

erkek egemen nite l i kte s ı n ı r i h l a l i n i n teza h ü rl e riyd i . "23
Anca k H a raway b u yadsımayı yadsımaya ça l ı ştı : Daly'n i n , ka­
d ı n l a rı n hayatl a rıyla a raçsa l akıl ve tekn o - b i l i m i n ce l e m e l eri a ra ­
s ı n d a ki s ı n ı rl a rda h e r gezi n m e ç a b a s ı n ı ters i n e çevirm eye ça l ıştı .
Brown 'ı n "şeyler a ra s ı n d a ki s ı n ı rl a rı n orta d a n ka l d ı rı l m a s ı " ça ğ rı ­
s ı n ı 24 yineleyen H a raway, "siborg m iti n i n , i l erici i n sa n l a rı n siyasi
ça l ı ş m a n ı n bir p a rçası o l a ra k i n celeye b i l d i kl eri i h l a l ed i l m iş s ı n ı r­
l a r, etki l i b i rleşmeler ve teh l i ke l i o l a sı l ı kl a r h a kkı n d a " o l d u ğ u n u
yazıyord u ( s . 1 54) . Ka d ı n özn e l l i ğ i ve özg ü rl ü ğ ü n ü n u m ut vaat
eden dayanağı o l m a kta n uza k o l a n s ı n ı rl a r, kö kleri n i n kazı n m a s ı
ve yok ed i l m esi g ere ken d ü ş m a n l a rd ı r ; M a n ifesto 'n un ki m l i k
değişi m i n i s ü rekli te kra rlayan i l a h is i n i n sebebi d e b u d u r. Siborg
görü n ü m ü , " s ı n ı rd a ki m elezleri" s i m g e l eyen Centa u r ve Amazon
gibi eski m itse l m e l ez kiş i l i kleri a n ımsatıyord u (s. 1 80 ) . M a rx ve
E n g els'i n m a n i festosu n d a o l d u ğ u g i b i , H a ra way de kapita l iz m i n
ki m l i ğ i s ü re k l i değ iştird i ğ i n i v e o n u yen iden o l u şturd u ğ u n u i leri
sürd ü . Anca k M a rx ve Engels kapita l iz m i n ayrıştı rma ve kargaşa
yaratma s ü reci n i d i y a le kti k o l a ra k e l e a l ı rl a rke n , H a raway mo­
dern l i ğ i n esas d i n a m i ğ i n i (ya n i " katı o l a n her şeyin b u h a rl a ş m a ­
s ı ") ken d i b a ş ı n a iyi b i r ş e y o l a ra k g ö rd ü . H a raway'i n çizd i ğ i
çerçeveye g ö re d e n g es iz l i k, devri m ci top l u m s a l değiş i m i n gökten
· ·

i n e n i l a h i ku rta rı cısı o l u r. 25
M a n i festo ka p ita l i st teknobi l i m i, ta ri h i n etki l i a racı o l a ra k gö­
rü r. Böylece H a raway b i r a n la m d a , siborg a yürü m esi i ç i n aya k­
l a r, ken d i n d e n geçm iş b i r ko n u ş m a i ç i ne g i rm esi için d i l l er v b .
verir. Tekno b i l i m , e n g e l l eri ve s ı n ı rl a rı ortad a n ka l d ı ra ra k v e
onto l oj i k ve ep istem o l oj i k kesi n l i kl e ri (" i kici l i kl eri ") b u l a n d ı ra ra k,
yeni " h a z l a r" ve " ra d i ka l " siyasi o l a s ı l ı kl a r yaratır. Tekra r h atı r­
latm a k gerekirse postya p ı s a l cı d ü ş ü n cede s ı n ı rl a rı i h l a l etm e
gereksi n i m i , Batı l ı g e l e n e ğ i n m e rkez i n d e yer a l a n ve b e l i rg i n b i r
b i ç i m d e ezi l en lerin n o rm a l l eşti ri l mesi n i n v e boyu n d u r u k a l tı n a
a l ı n m a s ı n ı n a rd ı n d a ki kötü n iyetli s u çl u l a r o l a ra k g ö rü l e n i kici l i k-

23
Daly, Gyn/Ecology, s . 7 1 .
24
Brown, Love s Body, s . 247, 249 .
'

25
H araway, Si mians, Cyborgs, and Women, s. 1 6 5 .

82
 Anlaşılmaz Bir Dille Kon uşmak

!erin ya p ı s ı n ı boz m a i htiyacı n d a n i leri g e l i r. H a raway şöyle yazı­

yord u : " İ l eri teknoloj i kültürü b u i ki c i l i k l ere ilgi çekici yo l l a rl a
meyd a n o kuyor. İ n s a n i l e m a k i n e a ra s ı n d a ki i l işkide ki m i n i m a l
ettiğ i , kim i n i m a l e d i l d i ğ i açık d eğ i l " ( s . 1 7 7 ) . H a raway şöyle
deva m ediyor: " M a ki n e ca n l a n d ı rı l a ca k, ta p ı l a ca k, egemen o l u ­
n a ca k b i r n e s n e d eğ i l d ir. M a ki n e b i z d i r, b i z i m s ü reçleri m izd ir,
cis i m l eşmemizin b i r görü n ü m ü d ü r . . . . S ı n ı rl a rd a n soru m l uy u z ; b i z
bizzat s ı n ı r l a rız" ( s . 1 8 0 ) .
Şu son u ncusu n e k a d a r d a tu h a f b i r ifa d e : B i r ca n l ı i l e b i r
nesne a ra s ı n d a fa yda l ı b i r ayrı m yapamayız. "Makine ve orga ­
nizma hakkındaki, teknik olan ve organik olan hakkındaki biçim ­
se/ bilgimizde temel, ontolojik bir ayrım yoktur'' ( s . 1 7 8 ) . Bacan
ya d a Desca rtes 'ı bile ( i kisi n i n d e ca n l ı ya ratı kları m e ka n i k ta b i r­
lerle görme g i bi tu h a f b i r eğ i l i m l e ri vard ı ) şaşkına u ğ rataca k
böyle b i r i d d i a , s ı rf ep iste m o l oj i k b i r el eşti ri o l m a n ı n ötes i n d e
pozitivist b i r m etafiziğ i n u ç n o kta l a rı n a kayıyor. H a raway'e göre
a rtık d ü nyayı meyd a n a g etiren biz özneler değ i l d i r : Artı k, ken d i
e l i m izle meyd a n a geti rd i ğ i m iz şeyler bizi yaratıyorl a r. H a raway'e
g ö re, "siborg bizim ontoloj i m iz d i r ; o bizim siyaseti m i z i o l u ştu­
rur". 26 M a kineler bizim " dost ca n l ısı ben l i kleri m iz d i r" ( s . 1 7 8 ) .
H a raway'in " S i b o rg M a n ifesto s u "n u yazd ı ğ ı sıra d a , şi rketl eri n
m a kineler i l e insa n l a r arası n d a ki geleneksel ayrı m ı o rta d a n ka l ­
d ı rm a k için g i rişti kleri a raştı rma masrafl a rı n a v e rek l a m ka m ­
panyalarına m i lyarlarca d o l a r a kıtm a la rı da d i kkate değerd i r.
İ leri teknoloj i uzma n l a rı ve N i ch o l a s N e g ropo nte ( M IT'n i n medya
l a boratu a rı n ı n başı n d a ki a d a m ) gibi ticari g i ri şi mci ler, genel l i kl e
kavra m s a l d üzeydeki m a ki n e/insan ayrı m ı n ı s i l e re k, m a ki n e l er
h a kkı n d a ki yayg ı n d ü ş ü n ceyi d e ğ i ştirm e n i n yeni yo l la r ı n ı b u l u ­
yorl a rd ı . N e g ropo nte şöyle yazıyord u : " B i l g isayarl a r yavaş yavaş
kişi l i k kaza n ıyorl a r . . . . B i r m a ki n e n i n kişi l i ğ i onu eğlenceli, gevşe­
tici, ku l l a n ı ş l ı , a rka d a ş ca n l ısı ve ru h e n daha az ' m eka n i k' h a l e
g etirir. Y e n i b i r kişisel b i l g isayarı eğitmek d a h a ç o k yavru b i r
köpeği terb iye etm ek g i b i o l a ca k. "27 A p p l e b i l g isaya r fi rm a sı n ı n

26 Age . , s . 1 5 0 .
27
N icholas Negroponte, Being Digital [ Dijital Olmak] , N e w York :
Alfred Knopf, 1995, s. 2 1 8 .

83
 Postmodern Prens

1 9 9 7 y ı l ı n d a yaptı ğ ı ve son d e rece başarı l ı o l a n " i M a c'e Merhaba

De" ka m panyası d a b u b a ğ l a m d a değerl e n d i ri l e b i l ir. Diğe r ş i rket­
ler de benzer b i r biçimde, h ayva n davra n ı ş l a rı n ı n ü rkütücü d e re­
cede ta kl i d i n i y a p a n m e ka n i k ve b i l g isayarla donatı l m ı ş " evci l
h ayva n l a rı " paza rl a d ı l a r.
H a raway aşağ ı d a ki kavra msa l eşleşmeleri " baş a ğ rıtıcı ikici l i k­
ler" o l a ra k ta n ı m l ıyor: " Be n l i k/öteki, z i h i n/bed en, kültür/d oğa,
erkek/ ka d ı n , uygar/i l ke l , gerçe kl i k/görü n üş, b ütü n/pa rça , a ra ­
cı/ka y n a k, yapa n/ya p ı l a n , etken/ed i l g e n , doğ ru/ya n l ış, h a ki ­
kat/ya n ı ls a m a , top l a m/kı s m i , Ta n rı/i nsa n " ( s . 1 7 7 ) . Anca k k u ­
ra m cı n ı n zekice h i l es i e ş i g ö rü l m e m i ş b i r ya n ı l g ıyı g i z l iyor - o n ­
tol oj i k ve to p l u ms a l o l g u l a rı n b i r a raya g e l i ş i . "Ya p a n " i l e "ya p ı ­
l a n " a rası n d a ki ayrı m , erkek i l e ka d ı n ya d a Ta n rı i l e i n s a n a ra ­
s ı n d a ki ayrı m l a rı n g e rçekten a y n ı s ı m ı d ı r? Doğru i l e y a n l ı ş a ra ­
s ı n d a ki fa rkl ı l ı k b i r " i kici l i k" m i d i r? H a ki kat i l e ya n ı l s a m a ( h a tta
h a ki kat i l e ya l a n ) a ra s ı n d a b i r ayrı m a g itme g i rişi m i n e ne deme­
li? Bütün i l e p a rça l a r ya d a gerçekl i k ile görü n ü ş a rası n d a ki ay­
rı m (" i kici l i k" d eğ i l ) , to p l u m s a l cinsiyet (ya da ı rk) gibi top l u ms a l
o l a ra k kurg u l a n m ı ş ayrı m larla karş ı l a ştırı l a b i l i r m i ? Bütün b u n l a r
a rası n d a ki en temel ontoloj i k ayrı m a ( i n sa n l a r i l e şeyler a ra s ı n d a
olanına) ne demeli?
H a raway in s i bo rg u n e erkek n e kad ı n , n e insan n e h ayva n ,
n e i n s a n n e m a ki n e, n e ö z n e n e d e nesned i r ; o, b ütü n s ı n ı rl a rı
a ş a n b i r varl ı ktır. H a raway böylece şeyleştirme ( i n sa n l a ra şey,
m a ki n e l ere i n s a n m u a m e l esi ya p m a ) ya p ı yor ve b u şeyleşti rm eyi
m a nt ı ksız b i r biçimde fem i n ist p ra ksisin başl ıca ü retken s ü reci
o l a ra k baş tacı ediyor.
Böylece, Altm ı ş l a rd a y a b a n c ı l a ş m a ve şeyleşmeye karş ı h ü ­
m a n ist b i r isya n o l a ra k g e l i ş m i ş o l a n ekspresivist d ü rtü M a n i fes­
to 'y l a beraber, i l k b a ş l a rd a ki tinsel boyutla rı n ı n ka l ı ntı l a rı n ı b a ­
ş ı n d a n defetti . H a raway'in postya pısalcı tekno l oj i k iyileşmesiyle
Theodore Rosza k'ı n Bir Karşı-Kültürün Oluşumu 'n u y a n yana
koyd u ğ u m uzda önem l i b i r zıtl ı k g ö rü l e b i l iyor.
Rosz a k Bir Karşı-Kültürün Oluşumu 'nd a , teknobi l i m i n karşı
kültü re l e l eşti risi n e o l a n ya kı n l ı ğ ı n ı ya l ı n bir biçimde ifa d e etti .
Roszak'a göre term o n ü kleer b i r savaş başlatma yön ü n d eki " ras­
yonel" söylem a h l a ki o l a ra k n e ka d a r m a z u r görü l e m ezse, hay-

84
 Anlaş ılmaz Bir Dille Konuşmak

va n l a r üzeri n deki b i l i msel d eneylerin v u rd u m d uymaz vahşi l i ğ i d e

o derece m a z u r görülemez. Ro,sza k şöyle yazıyord u : " La boratu ­
a rd a ki deneylere m a ruz ka l a n hayva n l a rı n kaderi n e iç geçirmek
genel l i kl e u ç n o kta d a b i r tuhafl ı k o l a ra k görü l üyor. "28 Yı l l a r sonra
İkinci Binyılda Mütevazı Tanıklık'ta (tekno b i l i msel a ra ştı rm a n ı n
meta l a ş m ı ş kü ltü rü nd eki kinayelerin başka l a ştırı l m a s ı n ı n do ğaç­
l a m a p a n o ra m as ı ) H a ra way, h e m Da ly'n i n yaşa m ı n a raçsa l l a ştı ­
rı l m as ı n a d u yd u ğ u kızg ı n l ı ğ a h e m de Roszak'ı n h ayva n l a ra acı
çekti ri l m e s i n e karşı kurd u ğ u e m patiye sırtı n ı çevirecekti . 29 Ca n l ı ,
N i etzscheva ri b i r edayı b e n i m seyen H a raway şöyle yazıyord u :
" Charles River [ La boratuarları n d a ki ] . . . ve bütü n l a boratu a rl a rd a ­
ki fa reler . . . s i n i r siste m i n d e n h o rm o n l a ra kad a r, kem i rg e n h i sle­
re ve fa resel b i l işe işa ret eden bütü n biyoloj i k nite l i k l ere s a h i p
o l a n d uy u m saya b i l i r va rl ı kl a rd ı r ; b u yönüyle d e , b i l i msel a n l atı l a ­
r a göre b i z i m i n s a n g i l lerin a kra bası d ı rl a r. "30 H a raway b u ra d a
i ro n iyi, h a yva n i özn eye karşı g e l i ştiri l ecek herh a n g i b i r h issi
ya klaşı m d a n ken d i s i n i ve bizi uza k tutm a k için ku l l a nıyor. Bu
a ra d a a m p i r i k i d d i a l a ra karşı duyulan postya pısalcı ra hatsızl ı k,
H a raway'i n h ayva n b i l iş i n d e n sadece " b i l imsel a n l atı l a ra " u ya n
b i r n i te l i k o l a ra k b a h setmesi n e y o l a ç a r - sa n ki ken d i si n i n ve
b i z i m , fa relerin ontoloj i k ve a h l a ki ko n u m l a rı üzeri n e kafa yor­
m a m ızı tem ize çıkarm a kta d ı r . H a raway şöyle yazıyor:

Bu olgunun, fareleri üzerinde araştırma yapılan organizmalar

olarak kullanmayı ahlaki olarak kabul edilemez kılmadığını
düşünüyorum; ancak canlıları bu şekilde kullanmaktan dolayı
masum olmayan bir sorumluluk taşımak zorunda olduğumuzu
ve Transgenik Fare ™ ya da diğer türden labora tuar hayvan/a ­
n hakkında sadece test sistem/eriymiş, test araç/arıymış,
metaymış ve daha zeki memelilerin amaçlan için araçmış gibi
bahsedilmemesi, yazılmaması ve hareket edilmemesi gerek-

2 8 Theodore Rosza k, The Making of a Counter-Culture: Reflections on

the Technocratic Society and Its Youthful Opposition [ Bi r Karşı­
Kültü rü n O l u şu m u : Teknokrati k Top l u m ve Onun Gençl i k M u halefeti
Üzerine Düşü nceler] , New York : Doubleday, 1969, s. 276.
29 H araway, Modest- Witness @ Second Millennium [İki nci Binyılda
M ütevazı Tan ı kl ı k] .
30
Haraway, Simia ns, Cyborgs, and Women, s. 82.

85
 Postmodern Prens

tiğine inanıyorum. Batının biyokültüre! taksonomik sistemle­

rindeki diğer familyaların üyeleri gibi, bu kardeş memeliler de
hem bizdendir hem de bizden değildir; onları bu yüzden kul­
lanıyoruz. . . . Kültürel pratik ve pratik kültür olarak teknobilim
. . . oyunun kuralları dahilindeki öznelerin ve nesnelerin· bütün
anlamlarına, kimliklerine, fizikselliklerine ve sorumluluklarına
'
karşı bir dikka t gösterilmesini gerektirir. 31

"Doğal" dünyanın metalaştmlmasının etik ya da siyasi sonuç­

ları hakkında ve AIDS ya da şeker hastal!ğının etkisinde bu­
lunan dünyaya getirilmiş, ya da sırtlarında insan kulakları bü­
yütmek ya da Big Pharma firmasına ilaç üretmek için meyda ­
n a getirilmiş talihsiz hayvanlara uygulanan o!ağandışı vahşet
hakkında Hara way'in dile getirebileceği bundan ibarettir. Etik
bir çerçeveye benzeyen en ufak bir şey bile mevcut değildir.

Anca k daha da kötüsü, Mütevazı Tanık/ik'ta a n latı l a n h i kayen i n

bıra ktı ğ ı karşı kon u lamaz izlen i m , genetik m ü h endisliğ i n i n başlı
başına dönüştürücü, hatta belki d e "eleştirel" p ratiğe yö n e l i k b i r
yöntem o l d u ğ u d u r. H a ra way, M a ry Daly'n i n bir kavra m ı n ı a l d ı ğ ı n ı n
( v e tersine çevi rd i ğ i n i n ) s o n defasında Transgenik Fa reyi b i r
"va m p i r" olara k ta n ı m l ıyor. Daly b u kinayeyi, kad ı n la rı n kültürü­
nün Ya h u d i l i k- H ı ristiya n l ı k ta rafı n d a n asa l a kça söm ü rü l m esi n i tarif
etme k için k u l l a n d ı . Anca k b u noktad a H a raway vam p i rde, b i r
kurta rıcı n ı n , sın ırları y ı k ı p geçen 'ı i ri n i n kişi l i ğ i n i b u l uyor :

Vampirlerin varlığı neslin saflığını, türün kesinliğini, toplulu­

ğun sınmnı, cinsiyetin türünü, ırkın sonunu, nesnelerin dur­
gunluğunu, öznelerin canlilığını ve toplumsa/ cinsiyetin açıklı­
ğını kinayeleştirir. . . . İhlal ve olasılık şekilleriyle A vrupa Hıris­
tiyan topluluğunun organik-kutsa/ engellerinden kaçma şekil­
leri ortaya çıkar, vampirler kategorileri yerlerinden oynatırlar.
. . . [V]ampirler muğlaktır - tıpkı sermaye, genler, virüsler,
transseksüeller, Yahudiler, Çingeneler, fahişeler ya da aklını
safllk/a bozmuş, hızla değişen bir kültürde ortak bir karmaya
kat!labi!en her kim varsa onlar gibi (s. 80).

31 H a raway, Modest- Witness @ Second Millennium, s . 82 (vurg u bana

aitti r) .

86
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

H a raway b u ra d a da, top l u ms a l kategori lerle onto loj i k katego­

ri leri bir a raya g etiriyor - " n esneleri n d u rg u n l u ğ u " "cinsiyeti n
türüyle, ırkın sonuyla" eşdeğ er kı l ı n m ı ş . Böylece geneti k m ü h e n ­
d is l i ğ i , türl er a ra s ı n d a "onto loj i k" o l a ra k ka b u l ed i l m i ş s ı n ı rl a rı
b u l a n d ı rı rken esasen i l erici o l m u ş o l uyor. Transgen i k Fa re, s ı n ı r­
l a rı yerle b i r eden b i r "va m p i r" o l a ra k, anti - ı rkçı a nti-cinsiyetçi
devri mci b i r a ktörd ü r . " Ü retken o l s u n veya o l m a s ı n , Tra nsgen i k
Fa re™ ş i m d i den b ü y ü k b i r gösterg e b i l i msel iş başard ı " ( s . 80) .
Ekspresivizm uzun b i r yol kat etm işti .
G ü n ü m üzdeki postya pısa l cı e leşti rm e n l e r H a raway'in
"siborg l a rı n ı " ve va m p i rl e ri n i k u l l a n m a kta ı s ra r ediyo r l a r ve h a l a
insa n l a r i l e şeyler a rası n d a ki " s ı n ı rl a rı n aşı l m a s ı n ı " gökl ere çı ka­
rıyorl a r . Örneğ i n M i c h a e l H a rdt ve Anto n i o N e g ri çok sata n kita p­
l a rı İmpara torluk'ta " i nsa n l a rl a m a kineleri n m e l ezl eşmesi n i n "
içkin g ü cü n ü onayl ıyorl a r . 32
Bedenler, yeni insan -sonrası bedenler yara tmak için bizzat
dönüşürler ve başkalaşır/ar. Bu bedensel dönüşümün ilk ko­
şulu insan doğasının hiçbir şekilde bir bütün olarak doğadan
ayrı olmadığının, insan ile hayvan, insan ile makine, erkek ile
kadın vs. arasında durağan ve kaçınılmaz sınırların bulunma ­
dığının kabul edilmesidir; bu, bizzat doğanın, giderek yeni
başkalaşım/ara, karışımlara ve melezleştirme/ere açık olan
yapay bir zemin olduğunun kabul edilmesidir. Sadece, kadın
kılığına girerek geleneksel sınırları bilinçli olarak ortadan kal­
dırmıyoruz . . . aynı zamanda, bu sınırların arasında ve onları
dikkate almadan . . . yaratıcı ve belirsiz bir bölgeye gidiyoruz. 33
Yazarl a r söyl emleri n i n , şi rketl eri n b iyom ü h en d i s l e ri n i n ve " b i -
yoloj i k m a ki n el er" ve " h i b rotl a r" ( ro bot türü aygıtl a rı kontro l
etm ek için h ayva n l a rı n ca n l ı bey i n l e ri n i ku l l a n a n m e l ez varl ı kl a r)
ü reterek özneler i l e nesn eler a ra s ı n d a ki s ı n ı rl a rı yok etmekle
meşg u l bilim i n sa n ı - g i ri ş i m c i l eri n söyl e m l eri n e n e ka d a r benzed i ­
ğ i n i n fa rkı n d a d eğ i l g i b i g ö rü n üyorl a r .

32
M ichael Hardt and Antonio Negri, Empire, Ca m b ridge, MA : Harvard
University Press, 2000, s. 367 ( M ichael Hardt ve Anton io Neg ri ,
İmparatorluk, Çevi ren : Abdullah Yıl maz, İsta n bu l : Ayrı ntı Yayı nları ,
200 1 ) .
33
Age . , s . 2 1 5 .

87
 Postmodern Prens

"Sessizliği B ozmak": Postmodern Kimlik Siyaseti

1 9 9 0 '1 a rd a , b i r za m a n l a rı n ta b a n ta b a n a zıt i ki entelektüel a ­
k ı m ı ( postya pısalcı Fra n s ı z fel sefesi v e kim l i k siyaseti ) b i rb i ri n e
yakı n l a ştı . Bu şaş ı rtıcı g ö rü n e b i l ir. Ş u rası u n u tu l m a m a l ı k i ,
postm odernizm başl a n g ı ç n o kta sı o l a ra k d u ra ğ a n ki m l i k biçi m l e­
ri n i n p a rça l a n m a s ı n ı a l ı r . 34 Postm odern i z m g e n el l i kl e g izem l i ve
el itist ol a ra k g ö rü l ü rken ki m l i k siyaseti , eşsiz kü ltüre l m i rasın
h e m i ktidarı kavra m a k h e m de siyasi b i r p roj e i n şa etm ek için
sağ l a m b i r tem e l sağlaya b i l eceğ i ta m a m e n o l u ş m a m ı ş olan h a l k
d ü ş ü n cesinden ortaya çı kar. ü ste l i k postmodern i stler " özcü l ü ­
ğ ü n " h e r türü n e karşıyken, ki m l i k siyaseti özcü b i ç i m e b ü rü n ü rek
son derece ken d i n e özg ü gözükür (örneğ i n " ka ra ru h " ( b l a ck
sotı l ) h a reketi n i n ya da " kad ı n ı n içindeki lezbiyen i n " a ra n ış ı n d a ) .
N e va r ki 1 9 9 0 '1 a ra g e l i n d i ğ i nde, bir za m a n l a rı n b u s ı ra d ı ş ı m üt­
tefi kl e ri y ü ksek k u ra m ı n söyl e m l eri n d e orta k b i r zem i n b u l m uş­
l a rd ı . Artı k ren kli deri l i ka d ı n l a r a d a l et için verd i kleri m ü cadeleyi
içsel bir ki m l i ği dışa vura ra k değ i l , söy l e m e bir geçiş n o ktası ya
da b i r ta şıyıcı o la ra k h iz m et ederek s ü rd ü re b i l ece klerd i : "Siyah
kad ı n l a r, top l u m s a l cinsiyete sa h i p ı rksa l özneler o l a ra k çeşitli
d ü ş ü n celerde kon uş u r l a r/yaza rl a r . . . . Siyah kad ı n ı n ki m l i k ve
fa rkl ı l ı ğ ı n d i y a l e ktiğ i/d i y a l oj i ğ i i çi n , n i h a i o l a ra k, a n l a m l ı b i r ko­
num o l m a s ı n ı sağlayan ... işte b u öznel çoğ u l l u ktur. "35 Yaza r bu
titiz d e n e m eye kuşkusuz "An l a ş ı l maz B i r D i l l e Ko n u ş m a k" b a ş l ı ­
ğ ı n ı verm işti .
B i ri n i n ki m l i k siya seti n e ve özcü l ü k karşıtl ı ğ ı n a sa h i p o l m ayı
m ü m kü n k ı l a n kura m s a l d ö n ü ş ü m d e yavaş yavaş, hatta nere­
d eyse a l g ı l a n a m ayaca k bir biçi m d e gerçekl eşti . Pra ksis
1 9 8 0 '1 erde, b i rço k p ra ksis çevres i n d e "sessizl i ğ i bozm a k l a "
(Au d re Lord e 'n i n 1 9 7 7 y ı l ı n d a M o dern D i l Derneğ i 'n d e verd i ğ i
tebl i ğ d e be.n i m senen ifa d e ; Lord e b u teb l i ğ d e m a rj i n a l l eştiri l m iş,
tari hsel o l a ra k sustu ru l m u ş ve görü n m eyen özn e l eri n susku n l u ­
ğ u , ko n u ş m a v e eyleme d ö n ü ştürme i htiyacı n d a n etki l i b i r b i -

34 Ancak bakı nız Bob Fitch, "O n N i etszche".

35 Mae Gwendolyn Henderson, "Speaking i n Tong ues" [Anlaşıl maz Bir
D i l le Konuşmak] , Jud ith Butler ve Joan W . Scott, Feminists
Theorize the Political içinde, s. 1 6 1 .

88
 An laşılmaz Bir Dille Konuşmak

çimde b a hsetm işti3 6 ) özdeşleşti ri l m eye başla n d ı . Başta bel i

hooks * o l m a k üzere d iğer fem i n ist el eşti rm e n l er Lord e 'n i n çağrı­
sından ço k etki l e n d i l e r ve b u çağ rıyı kendi ku ra m l a rı n ı n m e rkez i ­
n e yerleşti rd i l er. H o o ks Karşılık Vermek 'te ş ö y l e yazıyord u : " Öz­
g ü rl eşti rici bir ses l e kon uşmaya cesa ret etti ğ i m izde, başl a n g ı çta
bizim sözcü kleri m iz i n ısrarla peşine d üşeb i l e n lere b i l e gözd a ğ ı
veri riz . Kon uşma korku m uzu a l t etm e fi i l i n d e . . . ö z n e l e r o l a ra k
kon uşmayı ö ğ ren m e s ü reci n d e ta h a kkü me s o n verm e k için k ü re­
sel m ü ca d e l eye katı l ı rı z . Sessi z l i ğ i m i z i bozd u ğ u m uz d a , özg ü r­
leşmiş b i r sesle ko n u ştu ğ u m uzda sözcü kleri m i z bizi h e r n ered e
o l u rsa o l s u n sessiz l i k içi n d e yaşaya n h erkesl e b u l u ştu ru r. "37
Dolayısıyla " ka rş ı l ı k verm ek, h a reketi mi zi n nesneden özn eye
(özg ü rl eş m i ş ses) d ı şavu ru m u d u r. "3 8 Konuşma " ya l n ızca yaratıcı
g ücün bir dışavuru m u d eğ i l " aynı z a m a n d a "bir d i re n i ş ed i m i d i r,
siyasi b i r h a reketti r" - "soru n l a rı çözen b i r meyd a n o k u m a h a re­
keti ". 39 H o o ks b u rada p ra ksisi, bir ko n uşma " ed i m i " ya d a " h a re­
keti n i n " içinde çö kertiyor. Bu a ra d a , stratej i ko n uşma i çi n d e
sadece b i r a n o l a ra k g ö rü n üyo r : Ken d i temsil b i ç i m l e ri n i ya rat­
maya ça l ı ş a n ren kli d e ri l i ka d ı n l a rı n karşı laştığ ı e n g e l l e r h a kk ı n d a
kafa yora n h o o ks, "özg ürleş m i ş ko n u ş m a için b i r yön b i l i n c i , b i r
stratej i s ü rd ü rm e n i n zor o l d u ğ u " sonucuna varıyor.40
1 9 9 0 '1a ra g e l i n d i ğ i nde, "sessizl i ğ i bozm a k" m etaforu b i rçok
m u h a l if ve ra d i ka l görüşün söyl e d i kl e ri için s ı kıcı ama kaçı n ı l m a z
b i r klişe h a l i n e g e l m işti . " M a d u n l a r haykırıyorl a r. / Sesleri n i çı­
karma b i l i n çleri n e erişiyorl a r . / M a d u n l a r haykırıyorl a r, hayatl a ­
rı m ı z ı d i l e g etiriyorl a r .... / Susturu l m ayı red ded iyoru m , y o k e ­
d i l m eyi red ded iyoru m . H a rekete g eçeceğ i m , b u yüzden ses i m

36 Audre Lorde, "The Tra nsformation o f Silence i nto La nguage a n d

Action" [Susku n l u ğ u n D i l e v e Eyleme Dön üştürü l mesi] , Sister
Outsider [ Dışa rıda Bırakılmış Ka rdeş] , Freedom : The Cross Press,
1984 içinde yen iden yayı m la n m ıştı r.
Ameri kal ı siyah feminist; adından ziyade yazd ı kları n ı n ön plana
çı kması için adını özellikle küçü k ha rfle yazıyor (ç. n . ) .
37
Beli hooks, Talking Back [Karşı l ı k Vermek] , Bostan : South End
Press, 1 9 89, s. 1 8 .
3 8 Age . , s. 9 (vu rgu bana a itti r) .
39
Age . , s . 8 (vu rgu bana aittir) .
40
Age . , s . 1 6 .

89
 Postmodern Prens

boşl u kta kaybo l m a ya ca k . . . . E l itizme, ı rkçı l ı ğ a , söm ü rgeci l iğe

ka rş ı sesi m i çı ka ra ca ğ ı m . . . / Haykırı ş ı m ı gerçe kleşti rd i m . B i r
.

ceva p, d u yu l d u ğ u m a d a i r b i r teyit bekl iyoru m . . . ".41 M a a l esef,

ekspresivist haykırı ş ve karş ı l ı k, d i n l eyen ve ka rş ı l ı k veren o l a ra k
ki m i bekled i ğ i m i z soru s u n a cev a p verm e kten d a i m a kaçı n ı r. Ve
m a d u n "sesi n i d u y u rd u kta n " s o n ra ne o l m ası beklen i r? Sadece
kon u ş m a ("el i n d e n g e l d i ğ i nce h a ki kati ko n u ş m a k") a rzu l a n a n
d e ğ i ş i m leri sa ğ l a r m ı ? S a n ki d a h a sonra olaca kları n nered eyse
h i ç ö n e m i yokmuş g i b i d i r. Bu a çı d a n , M a ry Daly'n i n
Gyn/Eco/ogy'd e ataerki l l i ğ e yöneltti ğ i , a s l ı n d a ço k görkem l i o l a n
m atery a l ist e l eşt i ris i n i n h a y a l kırıkl ı ğ ı n a u ğ ratıcı yö n l eri n d e n
b i ri s i fem i n ist h a re ket ve s i m g elerin başka l a rı ta rafı n d a n a l g ı l a ­
n ı p a l g ı l a n m a d ı ğ ı n ı n önem i n i n o l m a d ı ğ ı izlen i m i n i vermes i d i r .
D a l y ş ö y l e yazıyord u : "As ı l soru n 'sesi mizi d uyurup d u y u rm a ­
m a m ı z ' d eğ i l d i r. Ö n e m l i o l a n ka d ı n ların ken d i s i n i n d u yması v e
Ben l i kleri m iz i n d uy m a s ı d ı r" ( s . 40 1 ) .
Ç a ğ d a ş kura m d a , el eştirel p rati ğ i n diya/ojik v e ped a g oj i k bo­
yutl a rı n d a ki ilgi eksi kl i ğ i hiç ş ü p h esiz i n sa n ı n görüng üsel yarg ı l a ­
rı n a o l a n postya p ı s a l c ı a nti pati d e n kayn a k l a n ı r . D a h a sonra ki
b ö l ü m l erd e göstereceğ i m g i b i , b i l g i n i n tem e l i o l a ra k yaşantı n ı n
red d ed i l mesi, el eştirel d ü ş ü n ce n i n ideoloj i , b i l i n ç v e a n l a m l a i l g i l i
her türlü soru n a karş ı kayıtsız ka l m a s ı n a neden o l u r - Ferry ve
Rena u lt'n u n Fransız postyapısa l cı l ı ğ ı n ı n Yeni S o l 'l a o l a n i l işkisi
üzeri n e yaptı kl a rı ça l ı ş m a d a , " öznel era ra s ı l ı k o l a ra k insan l ı k
d ü ş ü n cesi n i n ü rkütücü b i r şeki l d e yo k ed i l m es i " o l a ra k ta b i r
etti kleri d u ru m . 42 Pra ks isin esas o l a ra k "tek-boyutl u " b i r g eçici l i ­
ğ e ( ko n u ş m a n ı n ç o k kısa ö m ü r l ü b i r biçi m d e d i l e geti ri l mesi)
i n d i ri l m es i , postm odern l i k d ö n e m i n d e ta ri hse l l i ğ i n yiti ri l mes i n i
yansıtır.

41 Nadia Elia, "Affi rming Life, Inscribing the Intifada : When the
S u balterns Screa m " [ Hayatı Dile Geti rmek, İntifadaya İmza Atma k :
M a d u n l a r Haykırd ı klarında ] , Radical Philosophy Review 1 , no. l ,
1998 : 72-73.
42 Luc Ferry ve Ala i n Renau lt, French Phi losophy of the Sixties : An
Essay on Anti humanism [Altmışların Fa nsız Felsefesi : Anti­
H ü manizm Üzeri ne Bir Deneme], Amherst, Mass . : Massachusetts
Press, 1990, s. 1 8 .

90
 An laşılmaz Bir Dille Konuşmak

Kökenl eri ne o l u rsa olsun, m a d u n g ru p l a rı n sad ece sessizl i ğ i

bozmanın ötesinde gerçekten n a s ı l sesleri n i d uyura b i l ecekl eri n i
(yani, karş ı l ı kl ı ka bule v e orta k bir d i l e daya l ı bir söylemi nasıl i n şa
edeb i l ecekleri n i ) açıklayamayan b i r siyaset ku ra m ı n ı n uzun vade­
de siyasi o l a ra k nasıl ya rarl ı olabi leceğ i n i sorm a k önem l i gözükü­
yor. Anca k böyle b i r soru , pra ksisi saklı ka l m ı ş bir sesin ortaya
çıkarı l ması olara k yoru m l a m aya devam eden postya p ısalcı l ı ğ ı n ve
ki m l i k siyaseti n i n s ı n ı rl a rı içinde o rtaya atı l a m a z . Kura m cı l a r aynı
ka lı plaşmış eserleri vermeye, e kspresivist orta k ya rg ı n ı n aynı
temati k ka l ı p ları n ı tekrarlamaya d eva m ediyorl a r. Bu şeki l d e Tri n h
T. M i n h-Ha ; Anzu ldua, Haraway, N orm a n O . Brown ya d a Fütü rist­
lerin herh a n gi b i ri tarafından da yazı l m ı ş olabi lecek ifadeleri ku l l a ­
nara k şunları yazıyo r : "Bir sese u l a ş m a k, sözcü kleri v e cümleleri
a ra m a k : Herh a n g i bir şey söyle, b i r şey söy l e ya da h içbir şey
söyleme; o n l arın biçimleri n i b i rl eşti r/çöz, o ku/o k u m a , d efet;
yazd ı ğ ı n şeyleri n d i l b i lg isi a l ışka n l ı kl a rı n ı d i kkatle i n ce l e ve b u n ­
l a r özg ü rleşti riyorl a r m ı , b a s kı altı n a m ı a l ıyorl a r, kend i n için
ka ra r ver . . . . Söz dizi m i n i s a rs, m itleri parça l a , ve eğer kaybe­
dersen yeni d i lsel yo l l a ra kay, yeni d i l sel yo l l a r o rtaya çıka r.
Şaşırıyor m u s u n ? Hayrete m i d üş üyors u n ? Başka b i r seçe n e ğ i n
var m ı ? "43 1 9 8 9 y ı l ı n d a M i n h - H a b u sözcü kleri ka ra l a d ı ğ ı z a m a n
o ve diğer e l eştirm e n l e r y a z ı y ı , sad ece ta klit ve a n l a m d a n d e ğ i l
aynı zamanda herh a n g i b i r kon ud a h e rh a n g i b i r şeyi ifa d e edebi­
len b i r özne kavra m ı n d a n d a başarıyla koparm ı ş l a rd ı . Artık, ben­
lik i l e öteki, tek özne i l e b i rçok özne a ra s ı n d a b i r ayrı m a g i d e m i ­
yoruz. "Ayd ı n l ı ğ a kavuşturm a n ı n e s a s özü kavra n a maz"; '" Ben ',
ken d i b a ş ı n a , uçsuz b u ca ksız katm a n l a rd a n o l u ş u r . . . . Ayrı tutm a ,
ka psama ve iyileşti rm e yö n ü n d e ki ça resiz v e b itmez t ü ke n m ez
ça b a m ıza ra ğ m e n kategori l e r d a i m a açığa vu ru l u rlar. "44
Donna H a raway'in b i r ö ğ rencisi o l a n Al l u q uere Rosa n n e
Stone, Mekanik Çağm Sonunda Arzu ve Teknoloji Savaşı ( 1 9 9 5 )
a d l ı eseri n d e ("gel işen teknoloj i l er, ca n l ı ve ca nsız varl ı kl a r a ra ­
s ı n d a ki s ı n ı rl a rı n o rta d a n ka l d ı rı l m a s ı , i steğe bağ l ı vücut b u l m a -

43
Tri nh T. M inh-Ha, Woman, Native, Other [Kadın, Yerl i, öteki] ,
Bloomi ngton, Ind . : Indiana University Press, 1989, s. 20 (vu rgu
yazara aitti r) .
44
Age . , s . 94 (vurgu yazara aitti r) .

91
 Postmodern Prens

lar i l e i l g i l i . . . d i ğ e r b i r deyişle, siborg u n h a bitatı o l a ra k g ü n l ü k

d ü n yayla i l g i l i " b i r eser) p a rça l a ra ayrı l m ı ş özn e n i n övg ü s ü n ü
yen i u ç l a ra götürd ü . 45 Sto n e Arzu Savaşı 'nd a yen i b i r rad i ka l
siyaset m o d e l i ortaya koyd u - a kı l h asta l ığ ı . Sto n e 'a göre çoklu
kişi l i k b oz u kl u ğ u "çok yön l ü vücut b u l m a l a fı n ve benli kleri n i n ş a ­
s ı " için u m ut v a a t eden b i r model s u n uyord u ; " d i ğ e r a ra çl a rl a
g österi len d i re n i ş çokl u ğ u " içi n b i r model ( s . 43-44) :

Çoklu kişiliğin bazı biçimleri, böyle ulaşması kolay bir toplum­

sal tarzm yararlı örneklerini oluşturur. Üstelik çoklu kişilik,
tekno-top/umsa/m sımrlannda dolaşan programcılann dilinde
zaten var olan ve son sürümde düzgün bir biçimde düzeltilmiş
bir tarzdır. Çoklu kişilik bozukluk/arma sahip olanlar burada ve
şu anda etraftmızda varlar ve baztfan, çoklu kişilik "bozukluğu­
na " uyması sağlanan kötü yığmlara aldırmaksızm yaşamlanm
sakin ve zarif bir biçimde sürdürerek gözden ırak kaltyor. . . .

Siborg, çoklu kişilik, tekno -toplumsal özne . . . bütün bunlar

standart toplumsal birim ve geçerli ktfmmış toplumsal eyle­
yen olarak kuşatılmış bireyin . .. tekno-top/umsa/ mekanda ra ­
dikal bir biçimde yeniden yaztfmasmı önerir.

B u g ö rü ş h i ç kuşkusuz n e k a d a r " ra d i ka l " ve " d üzen d ı ş ı " o ­

l u rsa o l s u n , özg ü n d eğ i l d i r. " Şizofre n l eri n gerçekl i k i l kes i n i n
ötes i n d e s i m g esel i l işkiler d ü n ya s ı n a g eçti ğ i n i " b ü y ü k b i r h eye­
ca n l a gözlem leyen N o rm a n O . B rown 'd ı . Brown 1964 y ı l ı n d a şu
satırla rı yazıyord u : " Ş i zofre n l e r gerçekl i k i l kesi n i n ötes i n d e s i m ­
gesel i l işkiler d ü nya s ı n a g eçerler . . . . Şizofre n l er o l a ğ a n d i l i n öte­
s i n d e ... d a h a h a ki ki , d a h a s i m g esel bir d i l e g eçerler: ' Be n b i n ler­
ceyi m . Ben b i r b i reyi m . "'4 6 Sto n e 'u n yaptı ğ ı şey, Brown 'ı n "çok­
l u ğ u ( m u lti p l i city) kutsayıcı b i r b i ç i m d e gökl ere çıkarm a sı n ı " a l ı p ,
b u n u a ka d e m i k piyasa i ç i n y e n i b i r m eta kavra m o l a ra k yeniden
d üzenlemekten i b a retti . 47

45 Alluq uere Rosa nne Stone, The War of Desire and Technology at the
Close of the Mechanical Age [ Meka n i k Çağ ı n Sonunda Arzu ve
Teknoloj i Savaş ı ] , Ca mbridge, Mass. : M IT Press, 1995, s . 1 7 .
46
Brown, Love 's Body, s . 1 6 0 .
47
Ag e . , s . 2 5 3 .

92
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

La Lingua Continua ?
İro n i k b i r b i ç i m d e, Pentekosta l m istisizm i n 1 9 8 0 '1 e r ve
1:9 9 0 '1 a rd a ki m l i k siyaseti kura m c ı l a rı ve postmodern kura m c ı l a r
tarafı n d a n ü stl e n i l m esi öykü d e n a l ı naca k ders i n a n laşı l m a s ı n ı
güçleşti rd i . H avari l eri n İşleri'nde * , Kuts a l Ru h 'u n Pentekost'ta ki .
m ü d a h a l e s i n d e n sonra , b i rço k u l u sta n i n s a n b i rb i rl eriy l e
kom ü n a l b i r yaşa m s ü rmek için b i r a raya g e l i r ( " V e b ütün i n a ­
n a n l a r .bi r a radaydı, ve her şeyi orta k ku l l a n ıyorl a rd ı ") . İ n a n a n l a r
m ü l kü i htiyaca g ö re b ö l ü.Şü rken v e İsa 'n ı n yol u n d a " h er g ü n b i r
a raya g e l i rken " "tek yürek" o l u rl a r . Kutsa n m ı ş top l u l u k, d i ğ e r
kra l l ı kl a r ı n h a l kl a rı n ı da ken d i i l a h i b i rl i k d ü ş ü n cesiyle s ü rü kl eye­
rek büyür. Artık çevirmen o l a ra k, ne m etafizik bir Kutsa l Ru h 'a
h a tta ne d e seçi l m i ş peyg a m be rl ere i htiyaç d uy u l uyor. İ l etişi m ,
sevg i ve ka rşı l ı kl ı l ı k b a ğ l a rıyla s a ğ l a n ıyor. Ta n rı n ı n K e l a m ı ru hta n
bedene geçiyor; g i zem l i m ü d a h a leyle ha rekete geçiyor a m a ti n ­
s e l top l u l u ğ u n m a d d i p rati ğ iyle somut o l a ra k gerçekleşiyor.
Bu d u r u m d a Babil K u l es i h i kayesiyle Hava ri leri n İşle ri 'n d e ge­
çen Pente kosta l b i rleşme h i kayesi a ra s ı n d a ki fa rk şuyd u : Birinci­
s i n deki ütopyacı l ı k i n s a n l a r tarafı n d a n başlatı l d ı ve i l a h i m ü d a h a ­
leyle sona erd i ; oysa Pentekost'ta birleşme metafizik o l a ra k başla­
d ı , d a h a sonra ta bana daya l ı b i r ö rg ütlenmeyle yürütü l d ü . Bu
a n lamda, Pentekost efsanesi Ba b i l 'd e kaybed ilen b i r l i ğ i yeniden
elde ediyor. Anca k g ü n ü m üzdeki el eşti rel kuramcı l a r a n l atıdaki
a rızi b i r a n ı , " a n laşılmaz b i r d i l l e konuşma" a n ı n ı tekra r etmek
a m acıyla öyküden çıkarı laca k ders i (İnci l 'i n yay ı l ması yoluyla b i rl e­
şik tinsel top l u l u ğ u n kuru l m as ı ) i h m a l etm eyi terci h ed iyorl a r.
2 0 0 0 y ı l ı n d a H a rdt ve N e g ri 'n i n İmparatorluk'u , postyap ı s a l cı
d ü ş ü n ce n i n uzun ta ri h i nden y a k l a ş ı k ya rı m yüzyı l l ı k " haya l i "
h i kayeleri b a ş a rıyla tekra r g ü n d e m e g etird i . K ü resel sermaye n i n
ortaya çıka rd ı ğ ı yeni b i r siyasi ö z n e l e r "yığ ı n ı n ı n * * " "göçebe l i ğ i n i "

* İncil'in Matta, Markos, Luka, Yuhanna gibi ana bölümlerinden birisi (ç. n . ) .
•• Hardt ve Negri'nin kullandığı " m u ltitude" kavra m ı kitab ın Tü rkçe
bası m ı nda "çokl u k" diye çevri l mişti r ve Tü rkçe'de de bu kavra m ı n
ka rş ı l ı ğ ı nda "çokl u k" keli mesi ku lla n ı lm a ktad ı r; a n c a k sayıca çok
olma d u ru m u n u , bir sürü olma d u ru m u n u ifade eden "çokl u k"
kel imesi n i n Hardt ve Neg ri 'n i n kullandığı kavra m ı karşılçımadığını
düşün üyoru m . Gerçekten de önde gelen İ n g i lizce sözlü klerde

93
 Postmodern Prens

m üj deleyen yaza rl a r, " g ü m rü klerin ve s ı n ı rl a rı n i h la l ed i l m es i n i "

b ü y ü k b i r h eyeca n l a ta rif ediyorl a r . 4 8 "Yı ğ ı n ı n " o rtaya çıkışı, " b � ­
d e n lerin b i rbirine ka rıştı ğ ı ve göçebelerin o rta k b i r d i l kon uştu ğ u "
" l a i k b i r Pente kost'u " çağ rıştı rıyor. 49 Pentekost'la i l g i l i k i n ayen i n
h a fifçe gözden geçiri l m i ş b u versiyon u , birliğe yaptı ğ ı y e n i vurgu
("o rta k bir d i l ") o l u m l u olsa da, Altm ı ş l a rı n d ü ş ü n ce ya p ı sı n ı n
eleşti rel kura m s a l ta hayyü l ü ta n ı m l a maya (ve s ı n ı rl a m aya) de­
v a m etti ğ i b i r b a ş ka cesa ret kırıcı b e l i rti d i r .
Eleştirel ayd ı n l a r, s o l u n zayıfl a m ası ve ka musal a l a n ı n a ra l ı k­
s ı z b i r şeki l d e erozyon a u ğ ra m a sıyla, Batı a kadem i s i n i n koru n a kl ı
s ı n ı rl a rı n a çeki l d i l e r v e b u ra d a to p l u m s a l a d a l et m ücadelesi n i ,
i kti d a rı n a s ı l kuru m l a rı v e a n l a m üzeri ndeki b i r m ü ca d eleden
ziyade asıl o l a ra k söz d i z i m i üzeri n deki b i r m ücadele o l a ra k yo­
ru m l a d ı l a r - kapita l izme, ataerki l l i ğ e ya d a devlete d eğ i l , b ü y ü k
ölçüde özcü l ü k ve p h a l l o log ocentrism (erkek egemen d i l i m erke­
ze a l m a ) g i b i u l aş m a s ı ko l a y d ü ş m a n l a ra karşı verilen a m a nsız
b i r sava ş . Va ktiyle Yen i Sol'un eylemci leri o l a n ka d ı n l a r ve er­
kekler a ka d e m i syen old u l a r ve b u ra d a , a n laşı l m a z bir d i l l e ko­
n uş m a k şekl i n d eki praksise d a i r bir " o rta k yarg ı y ı " pekişti rd i ler.
Anca k b u geçişi gerçekl eşti rmek için Yen i Sol 'u n ve i k i n ci dalga
fem i n i z m i n b i rço k değeri ( örn e ğ i n profesyonel leşmeye ve orta
s ı n ıfı n değerleri n e o l a n kuşku l a rı , m eta l a ş m aya ve te knoloj iye
yöneltti kleri h ü m a n i st eleşti ri, yaşantıya ve b i l i n ç a rtı rm aya o l a n
i n a n çl arı) bastı rı l m a k zoru n dayd ı . Altm ışla r'd a ki i ra d e n i n i y i m ­
serl i ğ i , a k l ı n iyimserl i ğ i n e d ö n ü ş m ü ştü .

(öze l l i kle ba kınız Merria m - Webster Una bridged Version) " m u ltitude"
kel i mesi n i n bi rinci a n l a m ı olara k "çok olma d u ru m u " geçer; ancak
b u radaki ku l l a n ı m d a ha çok, "a multitude of thoug hts (bir sürü
düşü nce) ", "a m u ltitude of reasons" (b ir sürü sebep) örneklerinde
olduğu g i bi b i r ismin n i cel i ğ in i niteler konu mdad ı r. Bir (siyasi) özne
olara k ku l l an ı l d ı ğı nda ise kel i menin diğer karş ı l ı ğ ı olan "yığ ı n "
olara k çevi rmek d a h a uygun görü nüyor. B u konuda, " mu ltitude"
kelimesi n i n karşı l ı ğ ı olara k "yığın" keli mesin i kullanan S u n g u r
Savran'ın '"Alternatif Kü reselleşme' m i Proleter Enternasyonalizmi
mi?: İmparatorluk'a Reddiye" (Pra ksis, Sayı 7, Yaz 2002, s . 225-
266) maka lesindeki yoru ma da bakıla b i l i r (ç. n . ) .
4 8 H a rdt v e Negri, Empire, s . 3 6 3 .
49 Age . , s . 362.

94
 An laşılmaz Bir Dille Konuşmak

Son yı l l a rd a "ekspresivizm ", to p l u m s a l kura m c ı l a r ta ra fı n d a n

i l k d efa eleştirel b i r i n celemeye ta bi tutu l d u . E l eştiri ş i m d iye
ka d a r, soru n u n kö kenleri n e kad a r i n m e m i ş ve soru n u bütü n
kapsa m ıy l a ele a l m a m ı ştı . Bu el eştiri genel l i kl e ekspresivizm i n
episte m o l oj i k biçimiyle (" özcü l ü k") s ı n ı rl ı d ı r. 5 0 Anca k özcü l ü ğ e
ka rşı veri l e n postm odern i st savaş n e redeyse g ü l ü n ç b i r biçim d e
ya n l ış ko n u m la n d ı rı l ıyor. "Özcü l ü ğ ü " o l d u ğ u g i b i , y a n i geçm iş b i r
d ö n e m i n " d ü ş ü n ce ya p ıs ı n ı n " ( i çsel o l a n ı n dışavuru m u n u Altm ış­
l a r'da ki s ü reçlerin üzeri n d e ya d a ötes i n d e göre n b i r a l ı ş ka n l ı k­
l a r, ta rz l a r ve h i s l e r top l u l u ğ u ) b i r b e l i rtisi o l a ra k görmek yeri ne,
o n u ep istem oloj i k bir ya n ı l g ıya i n d i rg eyerek ki m l i k "soru n u n u "
ya n l ış yoru m l u yor. İro n i k b i r biçimde, postm odern istl er
ekspresivizmin en iyi öze l l i kl e ri n i ç ı ka rı p ata rken ( ö rneğ i n siyase­
ti n köke n i n i tutku ve yaşantı d a görme, a raçsal aklı el eşti rm e ve
var o l m a n ı n h a kiki ve h a ki ki olmayan ta rzl a rı a ra s ı n d a ayrı m a
g itme) o n u n e n az i kn a e d i c i v e n itekim en zayıfl atıcı y a n l a r ı n ı
m u h a faza ed iyorl a r : Sığ b i r geçici l i k, pra ksisin d ü ş ü n celeri açığa
vurmaya i n d i rg e n m esi, başka l a rı n ı n inanç ve d ü ş ü n celeri n e karşı
h a k l ı o l d u ğ u n u öne s ü re n bir ken d i n den e m i n l i k, a k l ı küçümseme
ve stratej i soru n l a rı n a karşı ki b i rl i b i r vurd u m d uy m a z l ı k . Teresa
Ebert'i n gözlem l e d i ğ i g i b i : " Ş u ra s ı a rtı k açık ki , fa rkl ı l ı k sad ece,
evrenselci daya n a kl a rı temelsizl eştirmeye yö n e l i k epistem oloj i k
b i r p rati k d eğ i l d i r; ora d a n oraya dolaşan, pa rça l ı özneler rej i m i n i
s ü rd ü rmek i ç i n v e b u n u ya p a ra k m evcut to p l u m s a l ya p ı n ı n de­
ğişmeden ka l m a s ı n ı sağ l a m a k için siyasi bir aygıttı r. "51

Şeyleşme Olarak Ekspresivizm

Berkeley ve Paris'in soka k l a rı n d a " a ka d e m i k laf ka l a b a l ı ğ ı n a "

pek a z ta h a m m ü l gösteren genç Y e n i Sol 'cu l a r g i b i G l oria

50
Örneğ in bakı n ı z Shane Phelan, Getti ng Specifi c : Postmodern
Lesbian Politics [ Kend i ne Özgü O l m a k : Postmodern Lezbiyen
Siyaseti] , M i n neapoli s : University of M i n nesota Press, 1 994, s . 139.
51
Teresa L. Ebert, Ludic Feminism and After: Postmodernism, Desire,
and Labor in Late Capita!ism [Toplu msa l Cinsiyet Kategorileriyle
Oynayan Feminizm ve Sonrası : Geç Kapitalizm Döneminde

95
 Postmodern Prens

Anzu l d u a d a , ken d i ta b i riyle a ka d e m i k kura m ı n " ke n d i nden geç­

miş z ı rva l a rı n ı " hor g ö rd ü :

Soyutlamayı ve a kademik bilgiyi, kural/an, haritayı ve pusu­

layı bir kenara a t. Yoluna at gözlüklerini çıkanp devam et.
Daha fazla insanla ilişkiye geçmek için kişisel gerçeklik/er ve
toplumsal olan hare,kete geçirilmelidir. . . . Ateşten dillerini kul­
lanarak yaz. Kalemin seni kendinden uzaklaştırmasına izin
verme. Ne sansürcünün kıvılcımı söndürmesine, ne de sustu­
rucu/ann sesini boğmasma izin ver. Abuk sabuk laflanm kağı­
da dök. İçindeki esini bul. İçinde saklı olan sesi ortaya çıkar.
Dünyayı algılamanın yeni yollanyla kendini şaşkına çevir, aym
şekilde okurlanm da şaşkına çevir. 52

D ü nyayı d ö n ü ştürecek kend i l i ğ i n d e n ko n u ş m a için karşı d a ki n i

"şaşkına çevi rm e" zoru n l u l u ğ u n a o l a n b u i n a n ç Ro m a nti kleri n
d e ğ i l Fütü ristlerin ayırt edici b i r u n suruyd u . Fütü ristl er y i rm i n c i
yüzyı l ı n b a ş ı n d a , m o d e r n ş e h i r h ayatı n ı n ve m a ki n e çağ ı n ı n baş
d ö n d ü rü c ü hızını beti m l e m e k için b i r d ışavu ru m ta rzı a rayışına
g i rm i ş l e rd i . Fütü rist h a re ket, ço k geçmeden o rtaya ç ı kaca k faşist
m i l ita ri z m i n esteti ğ i n i n ö n e m l i b i r h a bercisi ve m o d e l i yd i .
E ks p resivizm, b i l g i v e h a ki katin d o ğ a d a n b a ğ l a ntıs ı n ı ko p a rd ı -
C h a rles Taylor'ı n ta klitten d ı şavuru m a b i r değişim o l a ra k ta n ı m ­
l a d ı ğ ı a d ı m . Anca k Rom a nti kler doğayı var o l m a n ı n ufku o l a ra k
b a ğ ı rl a rı n a basarlarken, Fütüristler a k l ı n d ışavuru m l a o l a n bağ­
l a ntısı n ı kop a rd ı l a r ve doğayı kültürden a r ı n d ı rd ı l a r . Fütü ristler
h a ki katin ve güzel l i ğ i n kayn a ğ ı o l a ra k doğ aya d eğ i l insan beceri­
s i n e yön e l d i l er : M a ki n e ve m etro p o l , modern ol ayla rı n ca n l a n d ı ­
rıcı koşuştu rması . " B i l i msel y a d a fotoğ rafsa l ", ya n i natüra l i st,
tasvire karşı M a ri n etti " sözcü klere özg ü rl ü ğ ü " savu n d u - " koşul­
s u z b i r ta h ayyü l " : " Li ri k coşku n l u ğ u m u z sözc ü kl eri kısa keserek,
u zata ra k, uzantı l a rı n m e rkez i n i sa ğ l a m l a ştı rara k serbest b i r b i ­
ç i m d e sözcü klerin b i çi m i n i bozm a l ı , sözcü kleri a n l a m l a r ı n d a n

Postmodern izm, Arzu v e Emek] , Ann Arbor, M i ch . : University of

M ichigan Press, 1999, s. 1 19 .
52
Ag e . , s . 1 7 2 .

96
 Anlaş ılmaz Bir Dille Konuşmak

sıyırm a l ı d ı r . . . . Böylece, serbest d u y g u bel i rtici o l a ra k g ö rd ü ğ ü m

y e n i b i r i m laya sa h i p olaca ğ ı z . "53
Rus sanatçı Alexei Kruchenyk g i b i Fütü ristl er; yen i sözcü kler
veya yeni a n l a m l a r, a n lamsız söz g r u p l a rı , a n l a m ı n ters i n e çev­
ri l m esi vs . g i b i yo l l a rl a ( bütü n b u n l a rı n a m a cı sözcü kleri büyük
b i r başarıyla "özg ü rl eştirerek" yaşantıyı ve kü ltü rü p a rça l a m a ktı)
m eti n l eri n ve i m g e l erin a n l a ş ı l ı rl ığ ı n ı o rta d a n ka l d ı ra ra k,
M a ri n etti 'n i n " içg ü d üsel bi ç i m bozm a " çağ rı s ı n ı yaşa n tısal esteti k
p ratiğ e yerl eşti rd i ler. 54 G i n o Severi n i , Giacomo Balla ve
G u i l l a u m e Apoll i n a i re g i b i d i ğ e r Fütü ristler a kadem i k b i l g iyi kü­
çümsediler. M a ri n etti şöyle yazıyord u :

Profesörlerin bütün aptal formüllerini ve bütün karışık anla ­

tımlarını bir kenara atarak lirizmin, kendini yaşamla sarhoş
etme ve yaşamı benliğin kendinden geçirilmesiyle doldurma
yönünde müthiş bir beceri olduğunu söylüyorum . . . . Dünyayı,
değişebilir benliklerimizin eşsiz renkleriyle bezeme yetisi. 55

Eğer b u çarpıcı ifade, sayg ı n b i r kü ltürel a raştı rm a l a r d e rg i s i -

n i n son sayısında yayı m l a n a ca k g i b i d u ruyorsa b u n u n sebebi,
yerleşik d ü ş ü n celere karşı g e l e n b i r b a ş ka d ü ş ü n ü r olan ve Fütü­
rist M a n ifesto 'da n ya klaşık ü ç çeyre k yüzyıl sonra yazan Fra nsız
ta ri hçi M i chel Fouca u lt'n u n benzer d ü ş ü n cel eri A n g l o-Ameri ka n
kura m d a yayg ı n h a l e getirm esidir. Örneğ i n " h eterotopya l a r"
( h eteroj en l i k ya da meka n ı n p a rça l a n ma s ı yol u y l a fa rkl ı l ı k ya-

53 F. T. Ma rinetti , " Destruction of Syntax-Imagi nation Without

Strings-Words-i n- Freedom 1 9 1 3 " [Söz Dizi m i n i n Yok Edil mesi -
Koşulsuz Bir Ta hayyül - Sözcü klere Özg ü rl ü k 1 9 1 3 ", U m b ro
Apollonio (der. ) , The Futurist Manifestos [ Fütü rist Manifestolar] ,
Londra : Thames a n d Hudson, 1 9 7 3 içinde, s . 1 06 (vu rg u yaza ra
a itti r) . Sue-Ellen Case, The Domain-Matrix: Performing Lesbian at
the End of Print Culture [Alan Matrisi : Yazı l ı Kültü rü n Sonunda
Lezbiyen Olmak] , Bloomi ngton, I nd . : Indiana University Press,
1996, s. 7-8 ile karşılaştı rı n .
5 4 Bakı n ı z Marjorie Perloff, "The Word Set Free : Text a n d Image i n
t h e Russian Futu rist Book" [Sözcü k Özgü rleşti : R u s Fütürist
Yazı nında Meti n ve İmge] , The Futurist Moment: A vant-Garde,
A vant-Guerre, and the Language of Rupture [ Fütü rist An :
Avangard , Savaş öncesi ve Parça l a m a n ı n D i l i ] , Chica g o: U n i versity
of I l l i nois Press, 1986 içinde, s. 1 1 7- 1 60 .
5 5 M a ri netti , " Destru ction o f Syntax", s . 98.

97
 Postmodern Prens

rat m a ) a d ı n ı verd i ğ i d u ru m l a ra b u l u n d u ğ u a ş ı rı övg ü d e Fo uca u lt,

M a ri n etti 'n i n -ta m a n l a m ı y l a - anlamsız sözün " d evri m c i " etki s i n i
tarif etti ğ i , b e n z e r ta rzd a baş d ö n d ü rü cü beceriyi ve m utl u l u k
d ö n e m i n i n g e l eceğ i n e d a i r u m u d u g ü n d e m e g eti rd i . Fouca ult
şöyle yazıyord u :

Heterotopyalar raha tsız edicidir, muhtemelen gizliden gizliye

d;fin altını oyduklanndao, ona buna bir isim vermeyi imkansız
fı.alfi getirdiklerinden, bildik isimleri parçalara ayırdıklanndan
ya da karmakanşık ettiklerinden, daha baştan "söz dizimini"
(ve yalnızca cümle kurarken kul/andığımız söz dizimini değil
aynı zamanda -hem birbirlerine yakın hem de birbirlerinden
farklı olan- kelimelerin ve şeylerin "bir arada durmalannı "
sağlayan daha az belirgin söz dizimini de) yok ettiklerinden .
. . . [H]eterotopyalar . . . konuşmayı kuruturlar, sözcükleri yolla ­
nndan alıkoyarlar, dilbilgisinin tüm olanaklanna daha kayna­
ğında karşı çıkarlar; mitlerimizi son a erdirirler ve cümleleri­
mizdeki lirizmi kısırlaştmrlar. 56

Foucau lt'n u n b u ve benzeri açı kla m a l a rı açı kça ş u so ruya yol

açıyo r : Postm odernizm ile Fütürizm a ra s ı n d a ki benzerl i k sadece
b i r tesadü f mü d e ğ i l m i ; y a d a , h a l i h a z ı rd a d a h a i l g i n ç b i r şey
o l a m a z mı - örn eği n her i ki söyle m d e de yer a l a n , p a rça l a ra
a y ı rm a n ı n kayırı l m a s ı n a , d i l l e i l g i l i g ö re n e kleri n yok ed i l m es i n e
ve d o ğ a nm küçü msenmesine yol a ça n benzer ta ri hsel koş u l l a r .
B u n u n i kn a edici b i r s a v o l m a s ı n ı s a ğ l a m a k için d a h a fazla ça lış­
maya g ereks i n i m olmasına ra ğ m e n ; Fütürizm i l e postya p ı s a l cı l ı k
v e ki m l i k siyaseti a ra s ı n d a ki çarpıcı biçimsel benzerl i kleri n , David
H a rvey'i n yirm i nci yüzyı l d a za m a n ve m e ka n ı n ka p ita l ist örgüt­
l e n m es i n deki i ki bü yü k " d ö n ü şü m " o l a ra k ta n ı m l a d ı ğ ı şeyle i l g isi
o l a b i l i r. O yüzyı l ı n şafa ğ ı n d a b u rj uva d uyarl ı l ı ğ ı n a karşı g e l i şen
isya n l a yüzyı l ı n a lacakara n l ı ğ ı n d a ren kl i d e ri l i fem i n istle ri n rad i ­
k a l el eştirisi n i n g ö rü n ü rdeki o rta k n o ktası i k i s i n i n de Batı da b i r
sermaye b i ri k i m rej i m i n d e n b i r d i ğ eri n e g eçişi n ki l it a n l a rı n ı s i m -

56
Foucault, The Order of Things [Şeyleri n Düzen i ] , s . xvi i i (vurgu
yazara a itti r) .

98
 Anlaşılmaz Bir Dille Konuşmak

gelemeleriyd i - 1 9 0 0 '1erin b a ş ı n d a Taylorist Ford izme geçiş ve

1 9 8 0 '1 erd e post- Ford ist b i ri k i m e g eçiş . 57
B u n u göz ö n ü n d e b u l u n d u ra ra k b a ktı�_ızda, M a ri n etti 'n i n
s ö z dizi m i n i v e a n laşı l ı rl ı ğ ı y o k etm e çağrısı 15f zzat ka pita l izm i n
b i r ta kl idiyd i ; zira ka pita l iz m , etkisi yü ksek o l a n yeni b i r "yaratıcı
y ı kı m " d ö n e m i için g erekli m a lzemeleri etkin bir b i ç i m d e s a ğ l a d ı ,
b u n a küresel b u n a l ı m v e i ki d ü nya savaşı da d a h i l d i . Benzer b i r
biçimde, yüzeysel l i k g i rişi m i n i g ö klere ç ı ka ra n v e a n l a m ı n (ve
i ron i n i n ) p a rça l a ra ayrı l m a s ı n ı ve a n la ş ı l ı rl ı ğ ı n ı n kaybo l m a s ı n ı
teşvik e d e n 1980 '1eri n postmo d e rn estetiğ i , b i ç i m s e l o l a ra k geç
ka pita l izm i n " m a ntı ğ ı n a " teka b ü l ed iyor. 5 8 Eğer postm od ern
esteti k öncü n ü n , m eta fetişizm i n i n yeni h a l i n i uyu m l u b i r biçim­
de ta klit etmesinde (Weber'i n ta b i riyle) böyle b i r " seçici yakı n l ı k"
gözleneb i l iyorsa ; o za m a n post- Ford izm i l e " a n l a ş ı l m a z b i r d i l l e
kon u şm a n ı n " şeyleşmiş d i l i , " sı n ı r i h l a l leri " v e a y n ı d ö n em d eki
eleşti rel kura m ı n " d a ğ ı l m a " fetişi a ra s ı n d a da b i r yakı n l ı k göre b i ­
l i riz. " E l eşti re l " top l u ms a l p ratik, y e n i b i r sermaye rej i m i n i n v e
ona eşl i k eden to p l u m s a l h a sta l ı kl a rı n ( a kı l h a sta l ı ğ ı ve top l u
cinayet g i b i ) m a ntı ğ ı n ı ta klit ediyor v e o n u siste m leşti'riyor o l a b i ­
lir. Bu neden l e, " b a ro k" kura m d a ( d ü ş ü n cen i n s ı ra d a n laştı rı l ması
ve sta n d a rtlaştı rı l m a s ı ve o n u n m eta tarafı n d a n üstbel i rl en i m i )
başat ko n u m a g e l e n , m a d d i ve z i h i nsel etm e n l erin b i r a ra d a
işlemesi g e l ecek b ö l ü m ü n ko n u s u n u o l u ştura ca k.

57 David Ha rvey, The Condition of Postmodernity, s . 3 6 .

58 Fred ric Jameson, Postmodernism, or, the Cultural Logic o f Late
Capitalism, D urham, N . C. : D u ke U n i versity Press, 1 9 9 1 ( Fred ric
Jameso n, Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı,
Çevi ren : N u ri Plü mer, İsta n bu l : Yapı Kredi Yayı n l a rı , 1 994) .

99
 3 BAROK KU RAM

Modern eleştirel felsefe bilincin şeyleşmiş yapısmdan doğar.

G EORG LU KACS

1 98 0 '1erde ve 1 9 9 0 '1 a rd a g el i ş m i ş ka pita l i st ü l ke lerin yaşam

d ü nyası, ka pita l izm i n ta ri h i n d e ka rş ı l aştırı l a b i lecek herh a n g i bir
dönemden daha büyük b i r h ız l a ve daha derin b i r ru hsal ve a nt­
ro poloj i k d ü zeyde sermaye ve m eta fetişizm i n i n isti lası ve n ü fu ­
z u n a u ğ ra d ı . Ç ı l g ı n ca h a re ket eden b i r borsa n ı n ve her şeye göz
y u m a n federa l yönetici leri n teti kled i ğ i tekelci ka pita l iz m i n yeni­
den doğuşu servette yeni yoğ u n l a ş m a l a ra , sosya l refa h d evleti­
nin gerilemesine ve ka m u m a l l a rı n ı n özel l eşti ri l mesi n e yol açtı .
Kapita l iz m i n karl ı l ı k krizle ri n e d o ğ ru d a n b i r tepki o l a ra k ortaya
çıkan bu. m a kroeko n o m i k p o l iti ka l a ra para l e l o l a ra k, ta rihsel ve
.
geçmiş i n s a n yaşa ntı s ı n ı n h e r o l an a ğ ı n ı n yeri n e m eta n ı n geçme­
ye başlad ı ğ ı b i r " postmodern " kültür şeki l l e n d i . Şu ka d a rı n ı söy­
l eyey i m , el eştirel b i l g i b u kad a r yayg ı n bir kültürel yozlaşma
orta m ı n d a n , piyasa n ı n g ü cü ka rş ı s ı n d a bütü n l ü ğ ü n ü koruya ra k
zara r görmeden çıkmış olsayd ı b u gerçekten d e o l a ğ a n üstü o l u r­
d u . Sonuçta çı ka m a d ı .
1 9 7 0 '1erd en sonra Batıda sol top l u m s a l h a re ketl eri n genel o­
l a ra k gücünü yitirmesi ve d a ğ ı n ı kl ı ğ ı kura m ı n prati kten kopması­
n a yol açtı . Bu d u ru m d a h a s o n ra , Batı l ı eleştirel d ü ş ü n ceyi yeni
kuru m s a l ve siyasi orta m a ( b u o rta m ı n i çeris i n d e d e Batı l ı eleşti ­
rel d ü şü nce ken d i s i n i , d a h a ö n ce büy ük ölçüde uza k d u rd u ğ u
a ka d e m i n i n için d e b u ld u ) ka rşı kı rı l g a n h a l e g eti rd i . Eleştirel
top l u msal d ü ş ü nce gerçek pratiğ e g i d erek yabancıl a ştı ğ ı n d a n ve
g i d erek rasyon e l l eşen b i r Batı l ı ü n iversite siste m i n i n a ğ ı n a d üş­
tü ğ ü nden, kura m , çeki m g ü c ü bütü n bed e n l eri n g üzerg a h ı n ı
saptıra n o devasa g ü n eş i n -piyasa- yörü n g es i n e sı kıştı .

1 01
 Postmodern Prens

Kuram meka n s a l -za m a n s a l riti m l ere ve yeni küresel sermaye

rej i m i n e karşı kırı l g a n h a l e g e l d i ğ i n d e n , git g ide, i ns a n top l u l u ­
ğ u n u n soru n la rı n a doğru d a n m ü d a h i l o l a m a m a ya başla d ı , h ü ­
k ü m l e ri n e d a h a b a ğ ı m l ı b i r biçi m d e varmaya ve d o layısıyla d a h a
a z gerçeğe uygun o l m aya başl a d ı . K u ra m içeri k o la ra k ideal ist
h a l e gel d i ; öte ya n d a n biçim o l a ra k barok o ld u . Aşa ğ ı d a ki eser
kültürel ça l ı ş m a l a rd a yirm i n ci yüzyıl sonu b a rok d ö n e m i n e a itti r :

Erkeklik organına benzeyen Demokles kılıcının Toplumsal bir

İdeal olarak yerleştirilmesi, gelişmemiş · yerlinin güçlü gerili­
minde ifadesini bulan belirsiz bir toplumsal özdeşleşmeye yol
açar. Onun paranoya ve melankoli içinde "birlikten aynlmast '',
mekanın toplumsal ve siyasi sınırlannın marjinal/iğini kırma
girişimleridir; amaç ruhsal, hayali bir mekanda sınırlan yeni­
den çizmektir. Demokles 'in kılıcı simgesel düzende bir belir­
sizlik oluşturur; bu düzende kendisi de, anlamı isyanın belirti­
lerinin hayali ve parçalı hareketliliği tarafından sürekli olarak
kuşkuyla karşılanan bir hakimiyetin durağan Simgesidir. . . .

Melankolik isyam, uçtaki Efendi tarafından "izdüşümsel olarak

birlikten aynlma " olarak adlandıraltm. Bu anlatı eşanlı kayıp
simgesi ile söz etmeye dayalı olmayan, parçalı, hayali anlatı­
lar arasındaki ihmallerden bahseder. Benim isyamm, melan­
koli olarak onun çifte anlamını oluşturan parçalar ve kmntılar­
la beraber, edebiya t ve tarihin Yaşamtyla karşılaşmak duru­
mundadır. 1

1 9 9 0 '1 a rı n başına g e l i n d i ğ i nde, Homi K. B h a b h a 'n ı n

" Postko l o nyal H a ki m iyet v e Postm odern S u ç" eseri n d e n y a p ı l a n
b u a l ı ntı d a o l d u ğ u g i b i kültürel ça l ı ş m a l a rı n kötü etkisi n i n u z a ­
ğ ı n d a d o l a ş m a k, b e n z e r a n la ş ı l m a z l ı kta ki m eti n lerle karşı l a ş m a ­
d a n gezi n m e k zorl a ş m ı ştı . B u g i b i meti n le r esteti k o l a ra k, Avru ­
pa sanat ve m i m a ri s i n d e b a ro k d ö n e m d e yayg ı n o l a n d ışavuru ­
m u n " g eçici l i ğ i v e d e ğ i ş ken l i ğ i n i " a n ı m satıyor. Tıpkı, XIV.

1 Hami Bhabha, " Postcolonial Authority and Postmodern Gui lt"

[ Postkolonyal Hakimiyet ve Postmodern Suç] , Lawrence Grossberg ,
Ca ry Nelson ve Pau la Treichler (der. ) , Cultural Studies [Kü ltü rel
Ça lışmalar] , New York : Routledge, 1992 içinde, s . 66.

1 02
 Barok Kuram

Lo u i s 'n i n sarayı n d a ki sanat ve m i m a ride, son derece şa tafatl ı b i r

esteti k u ğ r u n a p a h a l ı m a lzemeler ku l l a n a n v e i ş l evle faydayı
genel l i kl e a n l a msız b i r b i ç i m d e ta rif eden Ba ro k d ö n e m i n s o n u
g i b i , b u tür b a ro k kura m l a r d a savurg a n bir süsl ü l ü k i l e ve sa­
natçı n ı n tasavvu ru n u n merkez i n d eki son derece i n ce d ü ş ü nce
için çarpıcı o l a n biçi m i n g e re ks i z l i ğ i ile ayırt ed i l iyorl a r.
Dışavuru m u n ve çı l g ı n ca riti m l erin a n laşı l m a z l ı ğ ıyla ta n ı m l a ­
n a n b a ro k b i r estetik, son y ı l l a rd a popüler k ü l t ü r v e b i l i m d e n
edeb iyat v e b i l g isayar oyu n l a rı n a kad a r h e r şeye b u laşara k Batı l ı
ka pita l ist kültürü n h e r yeri n e yayı l d ı . 2 Dolayısıyla B h a b h a 'n ı n
ş i m d iye kad a rki "eleşti re l " söy l e m i , tuhaf b i r biçimde, m eta l aş­
m ı ş kültürü m üz ü n her ya n ı n da y üzeysel biçi m i n içeri ğ i n üzeri n d e
tutu l ma s ı n a benziyor. G rafi k b i l iş i m a n a l isti Edward Tufte, Po­
werPoi nt'i n ( M icrosoft Şi rketi 'n i n her yerde b u l u n a n iş s u n u m
prog ra m ı ) "ta m a m e n sunucu yönelimli o l d u ğ u n u , içerik yönelimli
ve izleyici yönelimli o l m a d ı ğ ı n ı " gözl e m l iyor; bu da B h a b h a 'n ı n
ta rz ı n a ta m o l a ra k uyuyor.
Bhabha " Postko l o nya l H a ki m iyet ve Postm od ern S u ç" ve Kül­
türün Konumu ( b u eserd e y u ka rı d a ki denemesi n i n d a h a s o n ra ki
b i r h a l i de yayı m l a n d ı ) eserl eri n d e "yerl i leri n " postko l o n y a l edebi
kurg u d a b i r kişi l i k o l a ra k beti m l e n m esiyle i l g i l i b i r d izi d ü ş ü nce
o rtaya koyuyor. Görü n ü rde, postkolonyal a n latı l a rd a ki "za m a n
a ra l ı ğ ı n a " ya d a rastl a ntısa l l ı k a n ı n a odaklan ıyor - yaşantı n ı n
gerçekleşti ğ i a n i l e bu yaşantı n ı n beti m lediğ i a n a ra s ı n d a ki geçici
a ra l ı k . B h a b h a 'n ı n ku l l a n ı m ı n d a , "za m a n a ra l ı ğ ı " sabit a n l a m l a rı
parça l a ra ayırıyor ve b u n u n s o n u c u n d a ta ri hsel a ra ç ve a n l a m l a
i l g i l i l i bera l , ra syonel v e h ü m a n ist ta savvurl a rı yavaş yavaş yok
ediyor. Anca k B h a b h a ' n ı n d e n e m esi n i n ta m a n l a m ı bel i rs i zd i r;
kel i m e oyu n u ya p a n b i l g i ç l i ğ i n , ken d i n d e n b a h sederek başka s ı n ı
ta şla m a n ı n ve ku ra m s a l "çeşitl e m e n i n " a ş a ğ ı katm a n l a rı n d a y m ı ş
g i bi s a kl ı d ı r. Bu d e n e m e n i n ya p ı s ı yo ktu r, hatta zamandan ba­
ğımsızdır: Bir d ü ş ü n ce b u ra d a mekansa l laştı rı l a ra k ço k faz l a
g e l işti ri l m.ez . Fre u d , Barth es, Fou ca u lt, M o h a nty, La ca n , Stu a rt

2
Omar Ca labrese, Neo-Baroque: A Sign of the Times [ Neo-Ba ro k :
Günümüzün B i r Si mgesi] , Pri nceton, N . J . : Pri nceton University
Press, ı 992 .

1 03
 Postmodern Prens

H a l i , m a d u n ça l ı ş m a l a rı g ru b u - postkolonyal ça l ı ş m a l a rı n bütü n
temel kişi l i kleri, B h a b h a 'n ı n koz m o p o l it tarz ı n ı n ti p i k özel l i ğ i o l a n
ka b i l iyet ve kayıts ı z l ı ğ ı n o b i l d i k ka rışı m ı y l a , önce n efes kese n b i r
b i ç i m d e o rtaya ç ı ka rl a r s o n ra d a h ızla orta d a n kaybo l u rl a r. Yaza­
rı n gösteri ş l i , h ü nerl i , s ı n ı rs ı z ve a l a b i l d i ğ i n e derin gösteriyi a n d ı ­
ra n d ü zyazısı ( a n l a ş ı l m a z l ı ğ ı n s ı n ı rlarında d o l a ş a n dışavuru m u n
m u ğ l a kl ığ ı y l a bera ber, tumtura k l ı sözler ku l l a n a n ça rp ıcı b i r us­
ta l ı k) estetikl eşti ri l m iş b i r bilgi kavra m ı n ı ö n e s ü rüyor. B u ra d a
kura m s a l "başarı " o l a ra k sayı l a b i l ecek o l a n , s ö z kon u s u ça l ı ş m a ­
n ı n Ka ntçı yüce g i b i b i r yaşa ntı o rtaya koym a yeti s i d i r - izleyici­
de, saf b i r ka rm a ş ı klı k dereces i n d e, i nsan deneyi m i n i a ş a n bir
d e hşet, baş d ö n m esi ya d a "coş k u " h i ssi . 3
Barok d ö n e m i n ka ra kteristi ğ i , M assi m i l i a n o Sold a n i 'n i n o n
yed i n ci yüzyı l ı n son u n d a yaptı ğ ı b ro n z ibriktir. B i r sanat ta rihçisi
b u eseri şöyle tasvi r etm i şti r : " O kad a r coşku n ve g örke m i o
ka d a r a l e n i ki, orij i n a l m o d e l i n ti p i k n a ri n b i ç i m i n ered eyse
ta m a m e n u n utu l m u ş . B u ra d a vazo n u n gövdesiyle i l g i l i fera h b i r
s ü s l e m ed e n b a h se d e m ey i z z i ra ibriğin şekli tam da süslemenin
ritmik akışı tarafından belirlenmiştir. "4 B a ro k kura m d a
S o l d a n i 'n i n i b r i ğ i g i b i tekn i k o l a ra k m a rifetl i , b i ç i m se l o l a ra k
y a ratı c ı , esteti k o l cl ra k h e r ka l ı ba g i reb i l e n n itel i kted i r . Anca k
e k l e n e n h e r s ü s l e m e katm a n ıy l a , to p l u m u a n l a m a kta ki ve b u ­
n u n ü stes i n d e n g e l ecek yo l l a rı a yd ı n l atm a kta ki " fa yd a s ı " a za l ­
m a kta d ı r.

3 Bhabha'n ı n bi r tez bel i rtmektense ortaya yüce bir yaşantı atması,

bu yazın ı n daha önceki b i r halini sunduğu konfera nsta kendisine
soru sora n bir kişiye verd i ğ i yanıtla doğ ru l a n m ış gözüküyor. Bir
katı l ı mcı ( Fred Pfeil) Bhabha'n ı n tebliğini d i nled i kten son ra şunları
söyled i : "Tebliği nizi son derece zor bulduğumu itiraf etmel iyi m ,
b u rada birçok insa n ı n da öyle düşündüğünü zan nediyoru m . "
Bhabha'nı n buna yanıtı şuyd u : ''Tebl i ğ i m i tamamen a n laşılmaz
b u l d u ğ u n uzdan ötü rü özür d i leyemem . Bunu tamamen b i l i nçli
olara k yaptı m, b i r soru n u m vard ı , onu hallettim . Ve söyledi kleri mi
az sayıda i nsan anladıysa bundan mutl u l u k duya rı m . Eğer az sayıda
i nsan da a n l a mad ıysa bu açı kça bir fela ketti r. " Bhabha,
" Postcolonial Authority", Grossberg ve d iğerleri (der. ) , Cultural
Studies içinde, s. 6 7 .
4 John Ru pert Marti n , Baroque [ Ba rok] , N e w York : Harper, 1 9 7 7 , s .
2 6 8 (vurgu b a n a a itti r) .

1 04
 Barok Kuram

Üzerindeki Amphitrite" ve Nereid ile Bronz ibrik,

MASSIMILIANO SOLDANI ( 1 7 1 0-1 7 1 5)

• Yunan m itolojisinde Doris'i n deniz ta nrısı Nereus'la b i rleşmesinden

e l l i kız doğ a r, bun lardan i kisi Amphitrite ve Nereid'dir.

1 05
 Postmodern Prens

J a meso n 'a göre g ü n ü m üzdeki m eta feti şizmi rej i m i n d e "deği­

ş i m d eğeri o ka d a r g e n e l l eşti ·ki ku l l a n ı m değeri hafıza l a rd a n
s i l i n m e n o kta s ı n a g e l d i "5 ; J a mes0 n 'ı izl e rse k barok kura m ı n a s ­
l ı n d a , başlangıçtaki kullanım değerinin hafızalardan silindiği b i r
" e l eşti re l " b i l g i biçi m i o l d u ğ u s o n u c u n a vara b i l i riz. Y a d a b i r baş­
ka deyişle, baro k kura m , b i r n o rmatif ta rihsel e leşti ri ve stratej i k
kavrayış ta rzı o l a ra k o n u n ku l l a n ı m u_eğ eriyle, a kadem i k piyasa­
d a a l ı n ı p satı l a n bir m eta o l a ra k onun -d eğişim değ eri a ıtil s ı n d a ki
kutu p l a ş m a n ı n tersyüz o l d u ğ u kura m d ı r .
M a d d i çıkarl a rd a n uza k d u rm a kla d a i m a övü n e n fel sefe n i n p i ­
y a s a g ü çleri n e ta m a m e n "tes l i m o l a b i l m es i ", Socrates'ı n ken d i
" b i l g el i k aşkı n ı " d i ğ e r Sofistleri n s ı rf para kaza n m a k i ç i n retori k
ve d iyal e kti k ö ğ retmeleri n d e n a y ı rm a ça b a s ı n d a n bu ya n a , gele­
n e ğ i n ya kası n ı h i ç b ı ra km a d ı . B u n u n l a b i r l i kte b i l g i üzeri n deki
piyasa baskısı, ancak emeğin m eta l aşması n ı n zoru n l u ve evren­
sel olduğu mod ern ka pita l ist d ö n e m i n g e l i ş iy l e kes ki n leşti . M a rx
ve E n g e l s on d o ku z u n cu yüzyı l ı n o rta la rı n d a , A l m a n i d e a l i z m i n i n
kavra m s a l ya p ı l a rı v e açmazları içinde b u rj uva top l u m u n a a it
değe rl e ri ve uyuşmazl ı kl a rı kavraya b i lecekleri n i d ü ş ü n üyorl a rd ı .
1 9 2 0 '1erd � Georg Lu kacs Tarih ve Sınıf Bilinci a d l ı büyü k eseri n ­
d e, m e ş h u r şeyleşme ta n ı m ıy l a , M a rx v e Engels'in eleşti ri s i n i
g e l i ştird i - m eta l a ş m a ve rasyo n e l l eş m e n i n i k i l i baskısı a ltınd a
özneleri nesnelere ve nesnel eri g ö rü n üşte " öznel ere" d ö n ü ştü ren
kapita l iz m i n içind eki kü ltürel s ü reç. Lu kacs fel sefe n i n m eta i l işki­
l e ri tarafı n d a n nasıl üstbel irlen d i ğ i n i gösterm e k için M a rx'ın ku­
ra m s a l d ü ş ü n ce e leşti risi n i g e n i ş l etti . 6 Daha sonra ki y ı l l a rd a
Fra n kfu rt O ku l u m e n su p l a rı , etki n l i k v e a ra çsa l l ı ğ ı h a ki katle ka­
rıştı rd ı ğ ı için Ayd ı n l a n m a d ü ş ü n cesi n i sert bir d i l l e e l eştird i ler.
H o rkh e i m er 1 947 y ı l ı n d a şu yoru m u y a p ı yord u : "Sanayici l i k,
eserleri n i sta n d a rtlaştı rı l m ı ş çata l b ı ça k ü retm e s ü reçle ri o l a ra k
ta sarla m a l a rı yön ü n d e fi l ozofl a ra b i l e baskı y a pıyor. Görü n üşe

5 Fred ric Ja meson, Postmodern ism, or the Cu ltu ra l Log ic of Late

Capitalism, s. 1 8 .
6
Bakı nı z Georg Lu kacs, History and Class Consciousness: Studies in
Marxist Dialectics, Ca m bridge, Mass . : MIT Press, 1 97 1 , s . 1 20
(Georg Lu kacs, Tarih ve Sıntf Bilinci, çeviren : Yılmaz Öner,
İsta n bu l : Belge Yay ı n la rı , 1998 ) .

1 06
 Barok Kuram

göre bazı fi lozofl a r kavra m l a rı n ve kateg ori l eri n , ken d i atölyele­

ri nden tertem i z ve yepye n i bir halde çıkması g erekti ğ i n i d ü ş ü n ü ­
yorl a r. "7
Yüzyı l ı n son u n a gel i n d i ğ i n d e "eleşti re l " kura m ı n ken d i s i n i n
( Fra nsız Devri m i 'n e daya n a n özg ü rl eştirici b i r söy l e m ) m eta n ı n
m a n tı ğ ı n ı ta klit eder h a l e geleceğ i n i H o rkh e i m e r b i l e ö n g ö re­
m ezd i . El eştirel b i l g i d a h a 1 9 9 0 '1 a rd a , d iğer h e rh a n g i b i r m eta
g i b i pazarl a n ı yor, a m ba l aj l a n ıyor ve satı l ıyord u . Bazı l a rı yayı ncı­
lık h ayatı n ı n uçları n a iti l m i ş o l a n a kadem i k yayı n evleri , en son
ortaya çıka n geleceğ i parl a k ku ra m c ı l a rı " ka d ro l a rı n a katm a " ve
bunlar için reka bet etoıe yö n ü n d e g itti kçe a rta n b i r baskı altın­
dayd ı l a r. A ka d e m i k yay ı n evleri n i n ed itörl e ri " p a rl a k" kura m l a r
o rtaya çıkma d a n ö n ce y ü kseko k u l l a rı v e ü n i versite l eri d o l a ştı l a r .
T ı p k ı sporcu avcı l a rı g i b i , g i rişke n b i r b i ç i m d e, pazarla m aya u y ­
g u n yeni eserler ve y ü kselen a kadem i k y ı l d ı z l a r a ra d ı l a r. H e r
kita p, elde ed i l i r e d i l m ez, "fi ki rleri n " ka l a b a l ı k " pazaryeri n d e "
d i ğer b i l g i m eta l a rı n ı n a ra s ı n d a g ö rü n ü rl ü ğ ü n ü ve ko n u m u n u en
üst seviyeye ç ı ka rm a k için ken d i pazarl a m a p l a n ıy l a donatıl ıyor. 8
Ası l o l a ra k i n s a n l a rı n acil i htiyaçl a r ı n d a n o rtaya ç ı k m ı ş o l a n
el eşti rel kura m m eta i l işki l eri ta rafı n d a n üstbel i rl e n m eye başl a d ı .
O n u n ku l l a n ı m değeri n i n yeri n i d e ğ i ş i m değ eri a l d ı . Aşa ğ ı d a gö­
receğ i m i z g i b i , bilgi ü reti m i n i n yeni koş u l l a rıyla karş ı l a ş a n el eşti­
rel b i l g i ü reticileri yeni koş u l l a ra uyum sağ la d ı . K u ra m , piyasa n ı n
vahşi seçi l i m s ü recinden s a ğ çıkma k i ç i n y e n i kı l ı kl a ra , y e n i mas­
kelere b ü rü n d ü .

"Kul/amm Değeri" ve Kuramm Barok Cephaneliği

El eşti re l d ü ş ü n cede baro k b i r eğ i l i m m etaforu n u M a ry

Ka l d o r'un Barok Cephanelik a d l ı eseri nden ( m odern s i l a h siste­
m i n i n evri m i ve boz u l ması i l e i l g i l i a rtı k klasi kleşm iş eseri ) ö d ü n ç

7 M a x Horkheimer, The Eclipse o f Reason, N e w York : Conti n u u m ,

1 994, s . 166 ( M a x Horkheimer, Akıl Tutulması, çevi ren : Orhan
Koça k, İsta n bu l : Metis Yayı n la rı , 1998)
8 Bakınız Peter Applebome, " P u bl ishers' Squeeze M a king Tenu re
Elusive" [Yayı ncı ların Bas kısı Ku l l a n ı m Hakları n ı Erişi l mez Kılıyor] ,
New York Times, 18 Kas ı m 1 99 6 .

1 07
 Postmodern Prens

a l d ı m . 9 Stratej i k si l a h l a rla el eşti rel kura m a rası n d a ki bariz fa rkl ı ­

l ı klara rağ me n i k i d u ru m d a d a , benzer b i r k u ru m s a l temelden
( Batı n ı n ka pita l ist ü n i versite siste m i ) gelen ve i l eri dereced e
u z m a n l a ş m ı ş işböl ü m ü n e d a ya l ı m eta l a ş m ı ş ü rü n ler o rtaya çıka­
ra n son d erece eğiti m l i bir ente l ijensiyayla k a rş ı la ş ıyoru z . Bu
n e d e n l e Ka l d o r'u n ça l ı ş m a s ı , ku ra m ile p ratik a ra s ı n d a b i r org a ­
n i k bağ o l m a d ı ğ ı n d a uyg u l a maya yön e l i k b i r b i l g i biçi m i n i n g e­
l i ş m eye zorl a n m a s ı d u ru m u nd a neler ol acağ ı n ı g österm esi açı­
s ı n d a n m a n i d a rd ı r - ü reti l e n nesnenin biçimsel n itel ikleri n i bel i r­
l eyen kriterler i l e o n u n prati kte uyg u l a n m a s ı ya da b i l g i a l a n ı n d a
ku l l a n ı l ması a rası n d a a n l a m l ı b i r i l iş k i .
Kaldor'un ça l ış m a s ı n ı n kon u s u ; sava ş s o n ra s ı d ö n e m d e stra ­
tej i k bombard ı m a n uçakları, n ü kleer den iza ltı l a r, kıta l a ra ra s ı
b a l i sti k füzeler v b . son derece g e l i ş m i ş ve serm aye yo ğ u n s i l a h
sistem leri n i n ta sarı m ı n ı n v e ü reti m i n i n g e rçekleştiğ i ka rm a ş ı k
kuru m s a l v e ka ra r a l ı cı orta m d ı r. S i l a h tasarım s ü reci n i n merke­
z i n d eki çarpıcı bir p a ra d o ks K a ld o r'un d i kkati n i çekti : Y ü ksek
tekn o l oj i l i ve yeni s i l a h l a rı n ü reti m i n d e i htiyaç duyulan d evasa
sermaye ve emek yatı rı m l a rı ile ü reti m s ü reci n i n en son u n d a
s i l a h l a rı n aza l a n faydası a ra s ı n d a var o l d u ğ u g ö r ü l e n ters o ra ntı .
ABD ve m üttefi k l e ri n i n cep h a n e l i kleri "son derece ka rm a ş ı k ve
teferruatl ı " b i r h a l e g e l m işti, a m a b u n l a r aynı z a m a n d a ekono­
mik ve askeri bir b a kış açısıyla " g i d erek daha a z işlevse l " h a l e
g e l iyorl a rd ı . Ka l d o r şöyle yazıyord u : " M u a zza m b i r h ü ner, yete­
nek ve org a n iza syOn işi o l a ra k b a ro k s i l a h siste m i bel l i b i r g ö r­
kem e ve bel l i b i r top l u msal dehşet uya n d ı rm a yetisine u l aştı ; b u
d a b a ro k san atta , m i m a ri d e ya d a teknoloj i d e g e n e l l i kl e g ö rü l e ­
b i l i r. " A n c a k b u " g ö rkem", d i n a m izm ya d a yen i l i kten ziyade
" bozu l m a n ı n h a bercisiydi". Bu d u ru m d a , p a ra d o ksal o l a ra k, b u
s i l a h sistem l eri b i ç i m o l a ra k ka rm a ş ı k ve yoğ u n katm a n l ı o l d u ğ u
ö lçüde, " g ü ve n i l i rl i k g itti kçe a rta n b i r ora n d a d ü şüyor v e işlem
m a l iyetleri g i d e rek a rtıyor". 10 G ü n ü m üz ü n baro k s i l a h sistem leri
d eva m l ı l ı k l a rı n ı sağ l a m a k için o n b i n l e rce yedek parça ve b i n l er-

9 Mary Kaldor, The Baroque Arsenal [ Ba rok Cephanelik] , New York:

Hill and Wang, 1 98 1 , s . 28 .
ıo Ag e . , s . 2 2 - 2 5 .

1 08
 Barok Kuram

ce i l eri d ü zeyde uzm a n la ş m ı ş personel gere kti riyor. Eski sistem ­

lere göre, kazaya u ğ ra m a ve bozu l m a ş a n s l a rı d a h a fazla v e
b a kı m l a rı d a h a zor ve masra fl ı : Bu a ra d a fiyatla rı kat be kat
a rttı . 1 9 7 0 '1erin s o n u n d a o rta l a m a savaş u ça ğ ı n ı n ü reti m m a l i ye­
ti II . D ü n ya Savaşı s ı ra s ı n d a ki m a l iyeti n yüz katıyd ı ; b u oran
b o m b a rd ı m a n u ça ğ ı n d a i k i yüz kattı . 1 1 Ka l d o r'u n kita b ı ilk yayım­
l a n d ı ğ ı n d a n b u yana ABD s i l a h l a rı n ı n tasarım ve ku l l a n ı m biçim­
leri n d e bunu ta kip eden g e l i ş m eler, onun vard ı ğ ı s o n u çları doğ­
ru l a m ı ş gözü küyor. 12
M esele, modern s i l a h siste m i n i n şeyleş m e s i n e neyi n yol açtı­
ğ ı yd ı . K a l d o r b a ro k s i l a h siste m i y l e s iste m lerin ortaya çıktığ ı
b a ğ l a m a ra s ı n d a b i r bağ kuruyor. Bu b a ğ l a m siyasi ve askeri
o l a ra k " b a rış" koş u l l a rıyd ı . M u h a kka k ki , ABD 1 945 i l e 1 9 7 5
y ı l l a rı a rası nda G ü n eydoğ u Asya 'da i ki b ü y ü k savaşa g i rişti ve
üçüncü d ü nya ü l keleri n e s ı k s ı k as keri m üd a h a lede b u l u n d u .
Anca k ABD'n i n özel l i kl e b ü y ü k s i l a h sistem leri kon u s u n d a ki genel
stratej i k d o ktri n i ve tedarik politikası, cayd ırma kura m ı ve Sov­
yetler Birl i ğ i 'n e karşı veri lecek küresel b i r term o n ü kleer savaş
p l a n ı tarafı n d a n şeki l l e n d i ri l d i . B u n u n l a b i rl i kte, Soğ u k Savaş'ta ki
kilitl e n m e yüzünden d o ktri n ve savaş a ra ç l a rı , teh d it d ü ş ü n cesi
ve oyun m o d e l leri yoluyla spekü latif yol l a rd a n g e l i ş m eye zorl a n ­
d ı . Anca k stratej i k s i l a h l a rı n tasa rı m ı fi i l i savaşın gereksin i m le­
ri nden b a ğ ı msız o l a ra k (ya n i , savaşta ki ku l l a n ı m b a ğ l a m ı n ı n
d ı ş ı n d a ) g e l işti ğ i i ç i n , s i l a h teda riki ka ra rl a rı ve savaş kura m ı
keyfi g ü çlerin ve b i r b i rleriyle reka bet h a l i n d e ki kuru m s a l çıkarl a ­
rı n h a re ketle ri n e karşı g itti kçe d a h a kırı l g a n h a l e g e l d i . " Sava şta
denemekten yoks u n o l u n ca sa h i p o l d u ğ u m u z s i l a h l a rı n m i kta rı

11
Age . , s . 2 5 .
12
1990'1arda, bir şi rket evl i l i kleri dalgası ana yü klenicilerin sayısını
daha da düşürdü ve silah sistemleri n i n çok daha açı kta n "barok"
özell i kler g östermesine sebep old u . ABD Genel M u hasebe Dairesi,
GAO/PEM D-96- 1 0 Bilgi Ra poru, 2 Tem m u z 1 996, Washi ngton,
D . C. : GAO, 1996; Phi l i p Shenon, " B-2 Gets a Bath to Prove it ' Does
Not Melt"' [ Doğ ruluğunu Sınamak İçi n B-2'ye Banyo Yaptırı lıyor
" E ri miyor"] , New York Times, 1 3 Eyl ü l 1997; Ja mes Dao, "16 of 21
B-2's Have Cracks Near Exhaust, Officials Say" [Yetkil ileri n
Açı klamasına Göre 2 1 B-2'den 1 6 'sı n ı n Egzoz Borusu Yakınlarında
Çatlaklar Var] , New York Times, 20 Mart 2002; üçü n ü karşılaştı rı n .

1 09
 Postmodern Prens

ve doğası, ka ra rl a rı a l d ı ğ ı m ı z o rta m kad a r pota nsiyel b i r d ü ş m a ­

n ı n tutu m u ta rafı n d a n d a belirlen iyor. "13
Görü n üşe g ö re silah ted a riki n i n son uç l a rı n ı kurumsa l s ü reçler
ve etken l e r şeki l le n d i rd i . B i ri n ci s i , l iberal ka pita l ist devletin b ü ­
ro krati k m u hafazakarl ı ğ ı yd ı . Siyasi v e a s keri l i d erl er, I I . D ü n ya
Savaşı s ı rası n d a " d o ğ ru l u kl a rı n ı n ka n ı tl a n d ı ğ ı n ı " d ü ş ü n d ü kleri
m evcut sistem l eri n ( d e n izaltı, stratej i k b o m b a rd ı m a n uça ğ ı , avcı
u ça ğ ı vb . ) g e l i şti ri l mesi n i g e n el l i kl e d estekled i ler. Devlet l i d erleri
ve a s keri l i derl er, değişen hedeflerin i htiya ç l a rı n ı ka rşı l a m a k için
ta m a m e n yen i tür s i l a h l a r g e l işti rme k yeri n e " i ki n ci n esi l " s i l a h
sistem lerinden ya n a o l d u l a r. Ya n i b i r ü reti m d evresi n i n s o n u n d a
p a ra , a y n ı tem e l ta sarı m ı n daha i l eri b i r h a l i n i g e l iştirmeye yöne­
lik o l a ra k ku l la n ı ld ı : F-80 avcı u ça ğ ı n ı n yeri n i d o ğ ru d a n F- 104
aldı, F- 1 04'ü n yeri n i z a m a n l a F- 1 6 aldı, onun yeri n i de F- 1 1 7 a l d ı
vs . 14 Birim ler arası rekabetin ( kıt devlet kayn a klarına yönelik çe­
kişme) şiddetlendird i ğ i b ü rokrati k uyuşukl u k tasa rım süreci ne sızd ı .
İkinci kuru m s a l etke n , savu n m a s a n a y i s i n deki ö n d e gelen
şi rketlerin tekn o l o]i k d i n a m iz m i yd i . ABD Savu n m a Ba ka n l ı ğ ı
savaş s o n rası d ö n e m boyunca, reka bete daya l ı b i r tedarik orta m ı
yaratma ya n l ı sı o ld u ; b u d a i l k s i l a h ü retici leri n i n sayıca a z , ölçek
o l a ra k büyük o l m a l a rı n ı sağlad ı . ( 1 9 9 0 '1 a rd a a s keri s a n ayi için­
d e ki b i rleşmeler sı klaştı ve ö l çek o l a ra k g e n i ş l e d i , b u d a reka bet­
çi baskı l a rı a rtı rd ı . ) Bu s ı kı piyasaya y a n ı t o l a ra k küçü k şi rketler
m eta l a rı n ı n katma değer b i l eşe n i n i a rtı rm a k için küçü k ölçekl i
tekn o l oj i k i lerl e m e l e re yönel m eye zorl a n d ı l a r. Böylece, devleti n
b ü ro krati k m u h a fazakarl ı ğ ı i l e şi rketleri rı sermayes i n i n teknoloj i k
d i n a m iz m i tasarım s ü reci n i cid d i b i çi m d e bozaca k ·şe kilde b i r
a raya . g e l d i . A n a y ü k l e n i c i l eri n m uazz a m ü retken ka pasiteleri
g i d ere k "ta rz yen i l eşti rm esi" üzeri n e o d a k l a n d ı - m evcut tekn i k
" perfo rm a n s n itel i kl e ri n i n " ço k az aşama g österen v e a ra l ı ksız b i r
b i ç i m d e gel işti ri l m es i . Ya n i u ça kl a r d a h a uzağa u çm a k için, d e n i ­
zaltı l a r d a h a sessiz i ş l e m e l eri i ç i n , b o m b a rd ı m a n u ça kl a rı d a h a
fazla (ya da d a h a i y i ) bomba taş ı m l a rı vs. i ç i n ya p ı l ıyord u . 15

1 3 Kaldor, The Ba roq ue Ar5enal, 5 . 7 .

14
Age . , 5 . 65-68 .
1 5 Age . , 5. 1 9 - 2 0 .

1 10
 Barok Kuram

"Teknoloj i n i n eş zama n l ı o l a ra k hem gel işti ri l d i ğ i hem de s ı n ı r­

l a n d ı ğ ı bu çel i ş ki l i s u reci n " n i h a i sonucu, ta m da s i l a h sistem leri­
nin gösteri ş l i estetik etki lerde ( 2 0 0 3 yı l ı nd a I ra k 'a d üzen lenen
. sa l d ı rı d a ki "şok" ve "dehşet") b u l u n d u kl a rı s ı ra d a , s i l a h l a rı n ça­
bukluğu ve tes i ri açısı n d a n a rta n g i rd i l erin g itti kçe aza l a n geti ri ­
lere y o l açmasıyd ı .
Ka ldor'u n i b ret a l ı n m ası g e reken a m p irik ta h l i l i , asıl o l a ra k
" k u l l a n ı m " a m a ç l ı o l a n b i r b i l g i b i çi m i n i n doğ ru d a n prati ğ i n b a ğ ­
l a m ı d ı ş ı n d a gel işti ğ i n d e n a s ı l d ışsal g ü çlerin ( o n l a rı , ta sarlayıcı­
l a rı n ı n ya d a ü retici leri n i n p l a n l a m a d ı kl a rı b i r biçimde şeki l l e n d i ­
r e n g üçleri n ) kurba n ı o l d u ğ u n u gösterm ekted i r . G ü n ü m üzde
el eşti rel kura m ı n d u ru m u y l a i l g i l i Kal dor'u n a ç ı k l a m a s ı n ı n g eçer­
l i l i ğ i n i görmek için öncel i k l e el eştirel kura m ı n " ku l l a n ı m değeri n i "
g ö z ö n ü n d e b u l u n d u rm a m ız g e rekir. D a h a sonra , geçti ğ i m i z
çeyrek yü2y ı l d a kura m ı şeki l l e n d i ren kuru m s a l v e kültürel etken­
lerin özg ü l b i r biçimde b i r a raya gel mesine d i kkatl i ce b a km a l ıyız.
Anca k o z a m a n , kura m s a l d ü ş ü n ce n i n el eşti rel b i ç i m l e ri n i n g er­
çekten b a ro k ça rp ı k l ı k l a ra s a h i p o l u p olm a d ı ğ ı n ı ve b u n l a ra n e
ka d a r ya kı n d a n sa h i p o l d u kl a rı n ı g ö recek ko n u m d a o l u ru z .
Daha ö n ceki nesi l l erde n ra d i ka l ayd ı n l a r için kura m , hem i kti­
'd a rı n açı klayıcı ya p ı l a rı ko n u s u n d a hem de fi i l i o l a ra k top l u m u n
n a s ı l değişti ri l eceğ iyle i l g i l i b i r ku ra m s u n m a kon us u n d a o n u n
yara rl ı l ı ğ ı yl a ya kı n d a n i l iş ki l iyd i . Devrimciler o n dokuzuncu ve
yirmi nci yüzyı l l a rda "eleştire l " b i l g iyi bir ya n d a n ken d i b a ş ı n a iyi
b i r şey o l a ra k görü rlerken , a y n ı zamanda bu b i l g i n i n stratej i k
özel l i kleri açıs ı n d a n , ken d i s i n i to p l u msal d e ğ i ş i m e a d a m ı ş b i r
eylemci ler ka d ros u n u n o rta klaşa b i r ken a ra koyd u kl a rı o rg a n i k
b i r kayn a k o l a ra k görd ü ler. Gere k G a n d i , gerek Len i n , g erek E l l a
Ba ker olsu n , daha önceki ra d i ka l lerin birçoğ u için b i l g i "varo luş­
s a l " b i r ö n eme sa h i pti . Devri m ci ayd ı n l a r to p l u m s a l koş u l l a rı
değ işti rm ek için, acımasız devlet baskısı ka rş ı s ı n d a h ayatta ka l ­
m a m ü cadelesi verd i l er. Bir k i ş i , d i ğ erleri kel i m e n i n ta m a n l a ­
m ıyla yaşaya b i l s i n l e r d iye b i l g i ü retti v e b u n u g en e l l i kl e b üyük
b i r kişisel ris ke g i rerek ya ptı . İ kti d a rdaki l ere göre, ra d i ka l leşmiş
b i r ayd ı n , sert b i r m i l ita n d a n bile daha güçlü b i r tehd itti . Bu yüz­
den 1928 y ı l ı n d a Ro m a 'd a Gra msci 'n i n ya rg ı la n m ası s ı ra s ı n d a

111
 Postmodern Prens

faş ist savcı n ı n a ğ ı rb a ş l ı yoru m u şöyl eyd i : " B u beyn i n ça l ı ş m a s ı n ı

yirmi y ı l boy u n ca ö n l e m e l i y i z . "1 6
M a rksistler ve a n a rşistler için p ratik, kura m ı n s ı n a n d ı ğ ı a l a n ­
d ı . K u ra ms a l b i l g i , p rati ğ i n d iy alekti k b i r reh b e ri olara k, atölye­
ye g eri gönderi l e b i l i r, yen i d e n d üzen l e n eb i l i r, sonra da d ü n yaya
tekra r sürüleb i l i rd i . 17 Mao Zed u n g 'u n b e l i rtti ğ i g i b i d evri m c i l e r
a n ca k, " k u ra m ı s ı n a m aya v e g e l iştirmeye yönel i k b i r s ü reç" a ra­
c ı l ı ğ ıyla h a ki ki ve d o ğ ru (yan i fayd a l ı ) b i r b i l g iye ulaşa b i l i rler.
" Prati k yoluyla h a ki kati bul ve yine prati k yoluyla h a k i kati doğru­
l a ve g e l i ştir. "18 E l b ette, M a o 'n u n b u i fa d esirri n a ksine, kura m i l e
p ratik a ra s ı n d a ki b i r d i y a l e kti k b u n l a rd a n herh a n g i b i ri n i n h a ki ­
k a t d e ğ ef i n e katiyen g üven ce verm iyor. Anca k kuram i l e p rati k
a ra s ı n d a zoru n l u b i r i l işki o l d u ğ u varsayı m ı , kura m ı n belirli b i r
s ı n ı f y a da d evletin ç ı ka r l a rı n ı yansıtmayaca ğ ı yön ündeki b i r tür
yapısal " kesi n l i k" o l a ra k işlev g ö rd ü .
D a h a önceki M a rksistler, d o ğ ru d a n ku l l a n ı m a daya l ı b i r b a ğ ­
l a m ı n d ış ı n d a ü reti l e n b i l g i n i n , G ra m sci'n i n ta b i riyle "spekülatif"
ve "skolastik" ça rpıtm a l a ra sebep o l m a riski taşı d ı ğ ı uya rısı n ı
ya p m ı ş l a rd ı . B u n u n l a b i rl i kte I . Dü nya S a va ş ı 'n d a n sonra ki Batı
M a rksiz m i n i n ta ri h i bazı a çı l a rd a n , p o l iti k o l a ra k m ü d a h i l b i r
k u ra m d a n d a h a skolasti k b i r kura m a d o ğ ru b i r gerileyişin ta ri h i ­
d i r. Ü ç ü n cü d ü nyadaki devri m c i l e r söm ü rgeci l iğ e karşı verd i kl eri
m ü ca d elede rad i ka l b i l g iyi d olaysız b i r b i ç i m d e ku l l a n a ra k s ı n a r­
l a rken ; başta ABD o l m a k üzere g e l i ş m i ş ka pita l ist ü l ke lerde,
Batı d a ki işçi s ı n ı fı n ı n ve d evri m ci h a re ketlerin g eri l emesiyle yüz
yüze ka l a n e leşti rel ente l ijensiya, a ka d e m i n i n g ö re l i s ı ğ ı n a ğ ı n a
çeki l d i . Perry An d e rson 'ı n Batı Marksizmi Üzerine Düşünceler a d l ı
eseri n d e d i l e g etird i ğ i son uç, s o m u t i ktisa d i ve siyasi ta h l i ld e n
d a h a küçü k b i r top l u l u ğ a h ita p eden ve kura m s a l cı bir söy l e m e
( b u s ö y l e m , d i ğer şeyleri n ya n ı nd a , b i çi m i içeri ğ i n üzeri n d e gör-

1 6 Dante Germ i no, Antonio Gramsci: Architect of a New Politics

[Antonio G ra msci : Yeni Bir Siyaseti n M i m a rı ] , Batan Rouge, La . :
Louisiana State Uni versity Press, 1990, s . 1 9 8 .
17
Mao Zed u ng, " O n Practice " [Pratik Üzeri ne] , Selected Readings
from the Mao Tse-tung [ Mao Zed u ng 'd a n , Seçme Meti nler] , Peki n :
Foreig n Lang uages Press, 1 9 7 1 içinde, s . 6 7 .
18
Age . , s . 77, 8 1 .

112
 Barok · Kuram

meyle, a n l a şı l maz ve içine ka p a n ı k b i r ta rz l a , u z m a n l aşm aya

yönel i k bir eğ i l i m l e ve d i kkati n bütü n l ü k soru n u n u n uzağ ı n a
taş ı n m asıyla ta n ı m l a n m a ktayd ı ) doğru gerçe kleşen " b i çi msel bir
değişi m " id i . Kısacası g e l i ş m i ş kapita l i st ü l kelerd e ki kura m , "Yön­
tem l e i l g i l i uzatı l m ı ş ve ka rm a ş ı k b i r Söyl e m " h a l i n e gelerek
" g itti kçe a rta n bir ora n d a u z m a n l a ş m ı ş ve e ri ş i l m ez bir n itel i ğ i "
beni msemeye başl a d ı . 19 Anderso n 'ı n ta h l i l i , yu rtta ş l ı k h a kl a rı
h a reketi n i n ve i k i n ci d a l g a fem i n ist h a reketl erin ta ri hsel ö n e m i n i
gözden kaçırıyor; b u n l a rı n i kisi d e yeni b i r praksis kavra m ı şeki l ­
l e n d i rd i v e kura m i l e p rati ğ i b i r s ü rel i ğ i n e u yu m l u h a l e g etird i .
Ancak, kura mda b i ç i m selci l i ğ e d o ğ ru genel b i r e ğ i l i m o l d u ğ u n u
gözleml erken h a kl ı d ı r. B u n d a n s o n ra , kura m i l e p rati k a ra s ı n d a
org a n i k bir bağ o l mayış ı n ı n , en spekü l atif eğ i l i m leri n zıva n a d a n
ç ı k m a s ı n a n eden o l a n d ışsal etkenl ere ka rşı kura m ı n a s ı l kırı l g a n
h a l e getirebi leceğ i n i g ö rece ğ i z .
1 945'ten sonra ü n i versite eğiti m i n i n h ızla yayı l m a s ı b i l g i n i n
ü reti m i açıs ı n d a n i ki temel s o n u ca y o l a çtı . B i ri n cisi, a ka d e m i k
a l a n ı n koru n m uş gelen ekleri n i n ve mesleki davra n ı ş kura l l a r ı n ı n
b i rçoğ u n u n a ltüst e d i l mesiyd i . Ö ğ renci l e ri n to p l u a kı n ı , öğreti m
üyeleri n i n yüzyı l l a rd ı r s a h i p o l d u kl a rı özel, l o n cava ri ko n u m için
sonun başl a n g ı c ı n ı işa ret ediyord u . Ü n iversitelerin hızla büyüme­
s i n i n i ki nci sonucu, d evl eti n ba kış açısı n d a n y ü ksek öğren i m i n
ö n em i n i a rtırm a k o l d u . Soğ u k Savaş tırm a n d ı kça ü n iversite, hem
devletle hem de ka pita l i st ü reti m l e g i d erek daha büyük ölçüde
bütü n l eşti . ABD'd e devlet e l itleri n i n ü n i versite n i n son derece
fa rkl ı l a ş m ı ş b i r eko n o m i y i s ü rd ü rm e yetisi n i ta kd i r etm eleri,
onun b i r top l u msal deneti m ve m eşru iyet ölçüsü sağ l a m a ve
a skeri hegem onyayı s ü rd ü rm e k için n itel i k l i b i l g i ta b a n ı o ı a·ra k
h i zm et etm e yön ü n d eki işlevi n e uyg u n d u . 2 0 Ş i rketl erin ü n iversi-

19
Perry Anderson, Considerations on Western Marxism, Landon : New
Left Books, 1976, s . 53 ( Perry Anderson, Batı Marksizmi Üzerine
Düşünceler, çeviren : Bülent Aksoy, İstanbu l : Birikim Yayınları, 2004) .
20
Bakınız Clyde W . Barrow, Universities a n d the Capitalist State:
Corporate Liberalism and the Reconstruction of American Higher
Education 1 894- 1 928 [ Ü n i versiteler ve Kapita l ist Devlet: Şi rket
Liberalizmi ve Jl meri kan Yüksek Öğren i m i n i n Yeniden
Yapıland ı rı l ması 1 894- 1 928] , Mad ison, Wis. : University of
Wisconsi n Press, 1 9 9 0 .

113
 Postmodern Prens

teyle o l a n b a ğ l a rı d a g ü çlen d i . Bu tü r d üzen l emeler C a l i forn i a

Ü n i versitesi 'n den Clark Kerr g i b i yöneti ci l er ta rafı n d a n coş kuyla
d este k l e n i rken, 1 9 6 0 '1arın o l a ğ a n üstü ayakla n m a l a rıyla ö ğ renci­
ler ve bazı öğ retim üyeleri ta rafı n d a n kes kin b i r biçimde e l eşti ri l ­
d i . B u n u n l a b i r l i kte, geriye b a kı l d ı ğ ı n d a , öğrencilerin Vietn a m
Sava ş ı 'yla i l g i l i ü l kedeki genel ka nıyı d e ğ i ştirmekteki b aşarı l a rı n a
rağ m e n , ka m p üste etn i k ça l ı ş m a l a r progra m ı kura n v e tem e l
y u rttaş özg ü rl ü kleri n i g üvence altı n a a l a n 1 9 6 0 'l a rı n ö ğ renci
protesto l a rı n ı n ü n iversite n i n şi rketleşmesi üzeri n d e pek az uzun
d ö n e m l i etkis i o l d u .
S h e i l a S l a u g hter v e La rry Les l i e 'n i n o rtaya koyd u ğ u g i b i , ü n i ­
versite siste m i 1 9 6 0 '1 a rı n o rta s ı n d a n g ü n ü m üze ka d a r, post­
Ford ist, küresel leşmiş bir d ü nya eko n o m i s i n i n ta lepleri n i ka rş ı ­
l a m a k için yoğ u n ve yayg ı n b i r rasyo n e l leşme s ü reci n e ta b i o l ­
d u . 2 1 S l a u g hter ve Les l i e 'ye g ö re, Batı d a ki ü n iversite sistem i n i n
tem e l örgütl e n m esi v e a m a cı n d a ki b u b ü y ü k n iteli ksel d e ğ işi m i ­
n i n izi n i b u l m a k i ç i n on dokuzuncu yüzyı l d a ki sanayileş m eye geri
d ö n m eliyiz. G ü n ü m üzde küresel l eşme, " ü n iversitede g eçti ğ i m i z
y ü z y ı l d a g e l i ş m i ş o l a n mesleki ça l ı şm a n ı n örnekleri n i d e n g esiz­
l eşti rmekted i r . "22 1 9 7 0 '1 e ri n s o n l a r ı n d a n başl ayara k, ka p ita l i stler
a ra s ı re ka beti n bedeli ABD'd e enfl a syon ve aza l a n veri m l i l i k
o l a ra k ortaya çı kmaya başlad ı ğ ı n d a , devlet ekon o m i k b ü y ü m eyi
d ü rtmek için eğ iti m e ve d i ğ e r i steğe b a ğ l ı p ro g ra m l a ra a y ı rd ı ğ ı
kayn a ğ ı kısm aya başl a d ı . G e n i ş tü keti ci a l a n ı n ı ola n a kl ı h a l e
g etirmek a m acıyla ü reti m i yen i l eşti rm e k ve ekonomiyi ı s l a h et­
m e k için ü retim post- Fo rd i st ta rzda d üzen l en d i . D i key ü reti m
d e n eti m leri n i n yeri n i d a h a esnek, yatay düzenlemeler a l d ı ve
p a rti ü reti m i cid d i b i ç i m d e d a r d i l i m l i pazarl a m a ya ( n iche m a rke­
ti n g - b i rinci b ö l ü m d eki çev i rm e n i n notu n a b a k ı n ız) b a ğ l ı o l m a ya
b aşl a d ı . Devlet top l u m s a l h i z m etlerde kes i nti ya p a ra k, ka m u
kuru m l a rı n ı e l d e n çı ka ra ra k ve top l u m u n h e r a l a n ı n d a p i yasa
n o rm l a rı n ı uyg u l a maya koya ra k sosya l Keynesçi l i ğ e ve refa h

21 Sheila Slaug hter ve Larry L. Leslie, Academic Capita!ism : Politics,

Policies, and the Entrepreneurial University [Akademik Kapitalizm :
Siyaset, Pol iti ka lar ve Girişi mci Üniversite] , Baltimore, Md . : Johns
Hopkins U n i versity Press, 1997.
22
Age . , s . 1 .

1 14
 Barok Kuram

devletin e s e rt b i r b i ç i m d e s ı rtı n ı çevi rd i ğ i n d e n , ü n ivers ite sistem i

rasyonelleşme s ü reci n i n m erkezi h a l i n e g e l d i .
1 9 8 0 '1eri n b a ş l a rı n d a n iti baren, y ü ksek ö ğ ren i m e veri l e n ka ­
m u desteğ i n deki sert kesintilerin hemen a rd ı n d a n ü n i versiteler
tem el eğitim hedefl eri n i kö kten b i r biçimde yeniden ta n ı m l a m aya
g i rişti ler. B u n d a n böyle kayn a kl a rı n beşeri b i l i m ler, sosya l b i l i m ­
ler v e doğa b i l i m lerinden uyg u l a m a l ı b i l i m l ere ve m e s l e k oku l l a ­
rı na kayd ı rı l d ı ğ ı n ı g ö rüyoru z . Ü n iversiteler ö ğ re n i m e ve fiziksel
a raç gereçlere a y ı rd ı k l a rı h a rca m a l a rı aza ltırla rken, i d a reye
( h a l kl a i l i ş ki l er, h u ku k d a i rel eri ve tekn i k d este k) ayırd ı kları har­
ca m a l a rı a rtı rd ı l a r. "İhtiyaç faz l a s ı " ya da g ere ksiz o l a ra k görülen
bütün böl ü m ler ve p rogra m l a r ( özel l i kle, e ğ iti m ve yabancı d i l ler
gibi geleneksel o l a ra k ka d ı n l a rı n a ğ ı rl ı kta olduğu a l a n l a r') sert bir
kes i ntiye u ğ ra d ı ya d a kapatı l d ı . Bu a ra d a ü n iversite ler sessiz
sed asız bir biçimde, kad ro l u öğ reti m üyeleri n d e n geçici, ya rı
z a m a n l ı emeğe (yü ksek l isans ve d o ktora öğrencileri, g ezici öğ­
retim g ö revl i l eri ve o kutm a n l a r) d o ğ ru b i r geçişi gerçekl eşti rd i ­
l e r . 1 9 7 5 i l e 1 9 9 3 y ı l l a rı a ra s ı n d a ABD'd e g ö revlen d i rilen yarı
za m a n l ı ö ğ reti m g ö revl i l eri n i n sayısı neredeyse yüzde yüz ora­
n ı n d a a rta rken, ya rı za m a n l ı ö ğ reti m g ö rev l i leri top l a m d a Ameri­
ka 'd a ki a ka d e m isyen leri n yüzde 4 6 's ı n ı o l u şturd u ( 1 9 7 0 't� yüzd�
2 0 's i n i o l u şturuyord u ) . 23
Ü n iversiten i n rasyonel leşmesiyle yakı n d a n ö rtüşen şey a s l ı n ­
d a b i l g i n i n m eta l aşmasıyd ı . Jea n - Fra nçois Lyota rd Postmodem
Durum a d l ı eseri nde, "evrensel" ayd ı n ı n d ü ş ü ş ü n ü , yükse l m e kte
o l a n m a l u mat ( i n formati o n ) ça ğ ı n d a b i l g i n i n · d ö n ü ş ü m ü n e bağ­
l a m ıştı . 24 M a l u mat devri m i ve o n u n l a bera ber b i l g isayar te knolo­
j i leri n i n yayı l m a s ı , ta ri hsel o l a ra k Batı l ı b i l g iyi ve ü n iversiten i n
kuru l ması n ı m eşru laştırmaya h iz m et etm iş o l a n iti bari d eğerl eri
orta d a n ka l d ı rıyor. Fransa ve ABD'd e i l k o l a ra k 1 9 6 0 '1ardaki

23
Bakı nız Richa rd Moser, "The New Academic La bor System (Part I ) "
[Yeni Akadem i k Çalışma Sistemi ( I . Kısı m ) ] , Radical Philosophy
Newsletter, sayı 52, Nisan 200 1 : 7 .
24
Jea n - François Lyota rd , The Postmodem Condition : A Report on
Knowledge, M i n neapol i s : University of M i n nesota Press, 1984
(Jea n -François Lyotard , Postmodem Durum: Bilgi Üzerine Bir
Rapor, Çevi ren : Ahmet Çiğdem, An kara : Ara Yayı ncı l ı k, 1 990) .

115
 Postmodern Prens

ayakl a n m a l a r s ı ra s ı n d a ra d i ka l ö ğ rencil erin yayg ı n la ştırd ı ğ ı eleş­

tirileri biçimsell eştiren Lyotard 'a g ö re b i l g i n i n i ş levi esas iti b a riy­
le, "sisteme, o n u n kuru m l a rı n ı n g e rektird i ğ i prag mati k yerlerd e
g ö revleri n i uyg u n b i r b i ç i m d e yeri n e g etirebi lecek a ktörler sağ­
l a m a ktır. "25 Devlet n e redeyse sadece tekn i k yeterl i l i kleri ü ret­
m e kle i l g ilend i ğ i n d e n , b i l g i n i n n icel i ksel ya n ı o n u n n ite l i ksel ya­
nını yadsıyor ve onun yeri n i a l ıyor. Lyota rd şöyle yazıyord u :
" Bi l g iyi ü rete n l e r ve ku l la n a n l a rl a o n l a rı n ü rettiğ i ve ku l l a n d ı ğ ı
b i l g i a ra s ı n d a ki i l i ş k i , m eta ü retenler ve tü ketenlerle o n l a rı n
ü rettiğ i v e tü kettiğ i m eta l a r a rası n d a ki b i ç i m i ( ya n i değer biçi m i ­
n i ) a l m a eğ i l i m i g österiyor v e g i derek d a h a ç o k b u biçi m i a l ıyor.
B i l g i satı l m a k a macıyla ü reti l iyor ve ü reti lece k ; yeni bir ü reti m
şekl i n d e fiyatı n ı n sapta n ması için tü keti l iyor ve tü keti lece k : Her
iki d u ru m d a d a amaç m ü badeled i r. Bilgi a rt ı k ken d i b a ş ı n a b i r
a m a ç değ i l d i r, o ' ku l l a n ı m d eğeri n i ' yitiriyor. "2 6
Lyota rd 'ı n ta h m i n i i l e ri görü ş l ü o ld u ğ u n u ka n ıtla d ı . Akade m i k
b i l g i n i n m eta l a ş m a s ı y e n i eko n o m i k d üzenle o kadar i l i nti li ki
S l a u g hter ve Les l i e çok yeri n d e bir b i ç i m d e , g ü n ü m üzde ü n iver­
site n i n tümden d ö n üş ü m ü n ü " l i bera l b i r s a n a t n üvesinden g i ri ­
ş i m ci b i r çevreye" o l a n b i r d eğ i ş i m olara k ta rif ed iyorlar. Federal
d üzeyde çıkan yasa l a r, d ışarı d a ki şi rket varl ı kl a rı n ı n a ka d e m i k
a raştırma ü rü n l eri n i m eta l a ştırm a s ı n ı n yol u n u a çtı v e d evleti n
b i l g i n i n özel leşti ri l m e s i n i teşvi k etm esi n e sebep o ld u .
Devl eti n y ü ksek ö ğ re n i m e a y ı rd ı ğ ı kayna kla rd a ta ri h i kesinti­
l erl e ka rş ı ka rşıya ka l a n ka musal a ra ştırma kuru m l a rı b u a n layışı
u yg u l a m aya en istekli kes i m ler a rası n d a yer a l ıyord u . Öncelikle,
ü n i versitedeki y ö n eticiler ka m u fon l a rı n ı n yeri n i d o l d u rm a k için
esas o l a ra k ş i rketle re yönel d i l er. Anca k a rtık ş u rası açık ki, b i l g i ­
n i n a ra çsa l l a ş m a s ı a y n ı z a m a n d a siyasi b i r işleve d e h i z m et e d i ­
y o r . Aka d e m i i l e ö z e l şi rketler a rası n d a ki "teknoloj i tra n sferi "
a n l a ş m a l a rı b i l g iy l e i l g i l i , a ç ı k b i r a ra çsa l l ı ğ a d a ya l ı yeni b i r "or­
ta k yarg ı " a n l ayışı n ı n kök s a l m a s ı n a yol açıyor. Gerçekten de,
b i l g i n i n m eta l a ş m ası o kad a r o l a ğ a n la ştı ki ü n iversiteler a rtı k bu
d u ru m u sakla m a k i ç i n h e rh a n g i b i r ça b a d a b u l u n m uyorlar.

2 5 Age . , 5. 48.
2 6 Ag e . , 5. 4-5.

116
 Barok Kuram

Anca k a s ı l soru n , ü n i versitede g i rişimci b i r kültüre doğru ger­

çekleşen d e ğ i ş i m i n el eşti rel söyle m i n a s ı l etki l eyebi lece ğ i , hatta
b u n u n a s ı l çarpıta b i l eceğ i d i r. Ö rgütsel b i r h iyera rşi d e yer a l a n
d a h a başarısız v e önemsiz a ktörler veri l i b i r kuru m s a l a l a n d a
ken d i dış l a n m ış l ı k l a rıyla b i r şeki l d e baş etm e k zoru n d a o l d u kl a ­
rı n d a g e n e l d e n e o l u p bitti ğ i n i gösteren sosyoloj i k ça l ı ş m a l a r
ö n e m l i b i r i p u cu s a ğ l ıyor. Örneğ i n Paul J . D i M a g g i o v e Wa lter W .
Powe l l , b u t ü r a ktö rleri n , hegem o n i k a ktö rlerin serg i l e d i ğ i a l ış­
ka n l ı kların ve stratej i l erin ayn ı s ı n ı ya d a benzeri n i beni mseme
eğ i l i m i n d e o l d u kl a r ı n ı keşfetti ler; b u n l a r eşbiçimsel olarak hakim
rej i m i benimseme eğ i l i m i n d eyd i ler. 27 Baro k üslup, "zoru n l u ola­
ra k demode olma" (yayg ı n top l u m s a l h a re ketl eri n aza l a n başarı ­
l a r ı ) ve b i l g i e n d ü strisi n i n rasyonel leşmesi ka rş ı s ı n d a aya kta
ka l a b i l me k için, ayd ı n l a r tarafı n d a n belki de uyum sağlayıcı b i r
ö n l e m o l a ra k kavra n d ı . Aza l a n ü n iversite kay n a k l a rı n ı n v e şi rket­
leşmenin d a m g a s ı n ı vwd u ğ u d e ğ i ş i m e u ğ ra m ış b i r kuru m s a l
orta m a b a ro k kura m cılar e s a s o l a ra k ü ç özg ü l eşbiçimsel uyar­
l a m ayla ka rş ı l ı k verd i ler. B i ri n c i s i , şi rket sermayesiyle b i re b i r
özdeşleşme ya da b u n u n l a a n la ş maya g itme b i çi m i n d e gerçekle­
şiyor. İkincisi, meta estetiği ya d a "tarzda yen i l i ktir" - gücünü
yiti rme kte o l a n ku l l a n ı m ve değ i ş i m değerleri n e d a ya n a k o l m a k
için biçimsel ya d a g österişli stratej i l erin b e n i m se n m es i ( ta m a m ı
h a k i m m eta rej i m i n i n ta kl i d i h a l i n d e yerleşi k ka l ı p l a rı n tekra rı,
şeyleşmiş d i l i n kul l a n ı m ı v b . ) . Son o l a ra k üçüncüsü, ayd ı n ı n
ken d i varl ı ğ ı n ı n eroti k b i r i ktid a r n esnesine doğru g erçekleşen
" a ntropoloj i k" başka l a ş ı m ı d ı r.
İ l k o l a ra k, ü n i versite sistem i n i n her n o kta s ı n d a ki a rta n reka ­
betçi baskı l a rl a bera ber "d ışarıda ka l m ı ş " bazı a kadem isye n l er,
a d i b i r ka riyerizm o l a ra k a d l a n d ı rı l a b i l ecek davra n ı ş l a , yeni g i ri ­
ş i m ci kültü re uyum sağ l a d ı l a r. Örneğ i n , 1 9 6 0 '1 a rd a a kadem i k
eğiti m i n i "top l u l u k, top l u m s a l örgütlenme, Latin Ameri ka ,
etnota ri h ve kültürel değişi m " kon u l a rı n d a a l a n b i r a ntropolog

27
Bakınız Pau l D i Maggio ve Walter W . Powell, "The Iran Cage
Revisited : Institutional Isomorphism and Collective Rationality in
Organizational Fields" [ Demir Kafes Geri Geldi : Örg ütsel Ala nlarda
Kurumsal Eşbiçi msell i k ve O rta k Rasyone l l i k] , American
Sociological Review 48, Nisan 1 9 8 3 : 147- 1 6 0 .

117
 Postmodern Prens

American Anthropologist derg i s i n d e, " a kadem i k, a raştı rma yöne­

l i m l i a ntropo l o g d a n u y g u l a m a ya daya l ı , s o n u ç yönel i m l i tica ri
d a n ış m a n a d o ğ ru g e rçekleşen başarı l ı geçişi n i " ta rif ediyor. 28
Yazar kuşkusuz o ku rl a rıyla (şirketlerin yeni yaşa m fel sefesi ta ra ­
fı n d a n kuşatı l m a l a rı n a gözleri n i ka p a m a y a n a n a a kı m akademis­
yenler) b i r bağ kurd u ğ u n u n g üvences i n i veriyor. Şöyle diyor:
"Antrop ol oj i n i n iş yaşa m ı n a kaza n d ı racağı eşsiz n i m etler var. "
C a n l ı "yüz yüze" tem a s l a rı n yeri n i b ü y ü k ölçüde a l a n şi rket a ğ l a -
�
rı , " a ntropoloj i ni n uyg u l a maya geçiri l mesi için b i r başka fı rsat"
ya rattı . Bu fı rsat l a rı fa rk etm e n i n a n a htarı post-Ford i st, g i ri ş i m c i
b i l g i n i n gerçekleri n d e yatıyor. "Artı k vurgu esnek, açı k ü reti m
g ru p l a rı n d a . .. . ve a ğ l a rı n genişleti l me s i n d e . . . . İşbirl i ğ i n e d a ya l ı
.
ü reti m , d a ğ ıtı m ve satış i l i ş ki l eri, ya n i h erkesi n kend i ç ı karına
y a ra m a s ı beklenen i l işkiler d e a rz u ed i l i r o ld u . " U n utmad a n , bir
z a m a n l a rı n h a l k h a re keti örg ütleyicisi b ize şunu h atırlatıyor :
"Ayd ı n l a n m ı ş öz ç ı k a r değişi m i n m otoru d u r. "29 H a rvard 'd a n Pro­
fesör H e n ry Lo u i s Gates Jr. 2 0 0 2 y ı l ı n d a I B M 'i n Th i n kPad b i l g isa­
yarı için The New York Times Magazine'de i ki sayfa l ı k ren kl i b i r
rekl a m a ç ı ktı ğ ı n d a , bel l i k i o n u n d a kafa s ı n d a ayd ı n l a n m ı ş ö z
çı ka r vard ı . 30
K u ra m ı n ta m a n la m ıyla m eta l aşması a ka d e m i k fem i n ist ku­
ra m d a gözlen e b i l i r; b u ra d a fem i n i z m i n ku l l a n ı m değeri n i n , bir
y a n d a n ş i rketleşmeyle, d iğer ya n d a n postya p ı s a l cı l ı kl a a za l d ı ğ ı n ı
g ö rüyo ru z . S o n çeyrek yüzyı l d a ki Fra n ko-An g l o-Ameri ka n a ka ­
d e m i k fem i n i z m i n i n g e n e l rotası n ı ta rif ed eceksek, ya p a b i l eceğ i ­
m iz en i y i şey i l k b a ş a Adri enne Ri ch'in " ka d ı n merkezl i ü n iversi­
te" düşünü, en sona da Lucy S u c h m a n 'ı n fem i n ist
postya p ı s a l cı l ı ğ ı şi rketl erin modern a ra ştı rma s a h a s ı n a ta bi k ı l ı ş ı ­
n ı koy m a k o l a c a ktı r. 1 9 7 9 yı l ı n d a Adri e n n e R i c h " K a d ı n M e rkez l i
Bir Ü n iversiteye D o ğ r u " başl ı kl ı yazıs ı n ı yazd ı ğ ı n d a , b i rçok fem i ­
n ist y ü ksek ö ğ re n i m d e b i r d evri m ya p ı l m as ı g erekl i l i ğ i kon u s u n -

2 8 Fra ncisco E. Ag uilera, "Is Anth ropology Good for the Company?"
[Antropoloj i Şi rketle r İçi n İyi M i d i r?] , American Anthropologist 98,
no. 4, Ara l ı k 1 9 9 6 : 7 3 5 .
29
Age.
30 The New York Times Magazine, 4 Ağustos 2002.

118
 Barok Kuram

da o n u n l a hemfikird i . 31 Ta m da fem i n ist b i l i m i n s a n l a rı n ı n a ka ­

d e m i d e b i r basa m a k e l d e etmeye b a ş l a d ı k l a rı b i r s ı rada yazı l m ı ş
o l a n bu d e n e m e i l eri g ö rü ş l ü b i r uyarı n otu d ü şüyord u . Ona göre
üniversite, norm l a rı n ı n ve g ü ç ya p ı l a rı n ı n erkekler i l e ka d ı n l a r,
öğ retmenler i l e öğrenciler, a kademi i l e top l u m a ra s ı n d a ki temel
h iyera rşil eri yüzyı l l ard ı r yen iden ü rettiğ i e l itist bir siste m d i r. Bu
yüzden a ka d e m i d e ki fem i n i stler çifte bir soru m l u l u kl a karşı ka r­
şıyayd ılar. Erkek egemen o l m ay a n b i r m ü fredat o rtaya çıka rm a ­
n ı n ya n ı s ı ra , b i l g i n i n demokrati kleşmesi n i n ve top l u m s a l i htiyaç­
l a rı n karşı l a n m a s ı n ı n d ü ş m a n ı o l a n baş ed i l m esi zor bir ataerkil
kültürü de orta d a n ka l d ı rm a k zorundayd ı l a r. Böylece ü n i versiteyi
d ö n ü ştürmek, " ku ra m ile p ratik, son uçlar i l e a ra ç l a r, sü reç i l e
a m a ç hakkı n d a ki varsay ı m l a r d a d a h i l o l m a k üzere ü n i versite
eğiti m i n i n h iyera rş i k görüntü s ü n e , i l işkiler y a p ı s ı n a , hatta söy­
'
lem tarzı n a " meyd a n o ku m a k a n ı a m ı n a gelecekti . 32 Rich h i yera r­
ş i n i n , profesyon e l l e ş m e n i n ve el itizm i n orta d a n ka l d ı rı l a ca ğ ı ve
fem i n istlerin b i l g i n i n u z m a n l a ş m a s ı n a ve h a kikati n n i cel i ksel
ölçü l ere i n d irgen mesine m eyd a n o kuyaca ğ ı ra d i ka l d e m o krati k
b i r a ltern atif (''erkek egem e n " ü n i versiteye) ö n e rd i .
Anca k b u n u n ta m tersi g erçekleşti . Aka d e m i k kad ro l a ra yöne­
lik a rta n rekabetle bera ber b i l g i n i n p iyasa te m e l l i ölçütü n e yöne­
lik b u değ i ş i m i n bedel i n i ü n i versitede ka d ı n l a r ödedi ve b u , bazı
fem i n ist kura m c ı l a rı n b i l g i n i n rasyo n e l l eşmes i n e ve m eta l a ş m a ­
s ı n a aynı d o ğ ru ltuda karş ı l ı k vermesine yol a çtı . 33 Bazı fem i n i st­
ler erkekleri o n l a rı n oyu n l a rı n d a a l t etm eye çal ıştı l a r : Ta bana
daya l ı , eylemci yayı n la rı b ı ra ka ra k, fem i n ist b i l g i l eri meşru l aş­
tırmaya yönel i k i n ce elen i p sık d o ku n a n h a ke m l i derg i l eri seçti ­
ler. 1 9 7 5 y ı l ı n d a Signs derg i s i n i n kuru l m a s ı b i r dön ü m noktasıy-

31
Adrienne Rich, "Toward a Women-Centered University" [ Ka d ı n
Merkezli Bir Üniversiteye Doğ ru ] , O n Lies, Secrets, and Silence
[Yalanlar, S ı rlar ve Sessizl i k Üzeri ne] , New York : W . W. Norton,
1979.
32
Age . , s . 1 34 .
33
Bakı nız Joanna de Groot, "Aher t h e Ivory Tower: Gender,
Commod ification and the 'Academic'" [Fildişi Kules i n i n Ard ı n da n :
Top l u msal Ci nsiyet, Metalaşma v e "Akademisyen "] , Feminist
Review 55, Bahar 1 997 : 1 30- 1 4 2 .

119
 Postmodern Prens

d ı . 34 Signs'ı n ya ratıcı l a rı b i l i n ç l i o l a ra k " i n ce e l en i p s ı k d o k u n a n "

a ka d e m i k derg i leri ö r n e k a l d ı la r . Prestij l i b i r ka m p ü ste (Ch ica g o
Ü n i versitesi ) ko n u ş l a n m ı ş o l a n yeni d e r g i M cDerm ott'u n sözleriy­
le, "ta rafsız, ka rm a ş ı k i d d i a l a rd a b u l u n a n , uzma n l a ş m ı ş ra syon e l
ta h l i l i " savu n u yord u - Frontiers'ı n ve ta b a n a daya l ı benzer gaze­
teleri n ateş l i söylemiyle b e l i rg i n b i r zıtl ı k söz kon us u yd u . 35
1 9 8 0 '1er boyu n ca ka d ı n h a reketi d ü ş ü şte o l d u ğ u n d a n , ta b a n a
d a ya l ı fem i n ist derg i l e r a rd ı a rd ı n a ve g i d ere k ciddi leşen m a l i
kriz lerle karşı karşıya ka l d ı l a r. Baz ı l a rı h ayatta ka l m a k i ç i n , ü n i ­
versite yayınevleriyle res m i kuru m s a l a n l a ş m a l a ra g i d erek yeni
koş u l l a ra uyu m s a ğ l a d ı . M cDerm ott'a g ö re 1 9 9 0 '1 a ra g el i n d i ğ i n ­
de, "fe m i n ist a ka d em i k derg i l e r ta m a men ü n i versite n i n i ç i n e
çeki l m i şti , v e p a rça l a ra ayrı l m ı ş ve sön ü m l e n m i ş top l u m s a l h a re­
ketl e o l a n b a ğ l a rı zayıfl a m ıştı . "3 6
O rg a n i k h a reketler ve p rati klerle o l a n b a ğ l a rı n ı yitiren A n g l o ­
Amerikan fem i n ist d ü ş ü nce aynı zamanda, g itti kçe
postya p ı s a l cı l ı ğ a d o ğ ru kayd ı . Adrien n e Rich g i b i i ki n ci d a l g a
fem i n istler a ka d e m i i l e topl u m , ö ğ renci i l e öğretmen a ra s ı n d a ki
h i yera rş i l eri o rtad'a n ka l d ı rmaya ça l ışıyorlard ı . B i l g i ko n u s u n d a
y e n i v e etki l i to p l u m s a l ku l l a n ı m değ erleri yaratmaya ça b a l ı yor­
l a rd ı . B u n u n l a b i rl i kte, yen i n es i l fem i n ist kura m c ı l a r erkek ege­
m e n kültürü öz ü m sed i l e r ve h a tta zaman za m a n siste m i n pro­
fesyon e l l eşme tutku s u n u g e n i ş l etti ler. Fem i n ist a kadem isye n ler,
ka d ı n l a rı n yaşa m l a rı n ı i y i leşti re b i l ecek esaslı b i r fem i n ist kura m ı n
peş i n den koş m a k yeri n e, "özcü l ü k" i l e " özcü l ü k ka rşıtl ı ğ ı n ı n "
karşı karşıya g e l d i ğ i skolast i k ta rtışma l a ra sap la n d ı l a r. 37
1 9 9 0 '1 a ra g e l i n d i ğ i n d e Adri e n n e Rich 'i n fem i n ist ayd ı n l a r ve ey­
l e m c i l erden o l u ş a n gerçek bir to p l u l u k ö n erisi ( ü n iversiten i n
içinde b u l u n d u ğ u -semt, şeh i r, kırs a l b ö l g e l er- görü n ü rdeki

34
Pa rtice McDermott, Politics and Scholarship: Feminist Academic
Journals and the Production of Knowledge [Siyaset ve Bi l i msel
Bilgi : Fem i n ist Akad e m ik Derg i ler ve Bilgi Üreti m i ] , U rba na, Il l . :
U n i versity of I l l i nois Press, 1994.
35 Age . , s . 1 0 0 .
36
Age . , s . 1 8 1 .
37
Bakınız Susan Bordo, Unbearable Weight: Feminism, Western
Culture, and the Body [ Daya n ı lmaz Ağ ı rl ı k : Fem inizm, B::ıtı Kü ltü rü
ve Beden ] , Berkeley : University of Cal ifornia Press, 1993, s . 2 1 8 .

1 20
 Barok Kuram

to p l u l u ğ u n ve i n sa n l a rı n i htiya çl a rı n a h i zmet edecek b i r ü n i v ers i ­

t e yaratı l m a s ı ) b i r ken a ra b ı ra kı l m ıştı . 38
Daha s o n ra Lucy S u c h m a n sa h n eye çıktı . Fem i n i st b i r etn og­
rafya a raştı rm acısı ve fen b i l i m l e ri uzmanı o l a n Suchm :::ı n
1 9 9 0 '1 a rı n son u n d a Xerox PARC'ta ( m erkezi Kalifo rniya'n ı n Pa l o
Alto şehri n d e o l a n özel b i r a ra ştı rm a m e rkez i ) ça l ışıyord u . PARC,
teknoloj i tra nsferi s ü reci n i (ya n i "yeni ü rü n l e ri n " o l u şturu l m a s ı n ı )
kolaylaştı rm a k için b i l i m i n sa n l a rı n ı , tasarı m m ü h endisleri n i ve
sosya l b i l i m c i l e ri bir "işbirl i ğ i kültürü" içeri s i n d e bir a raya getird i .
PARC'ı n misyo n u şöyle ta n ı m l a n ıyord u : "Xerox i ç i n , Xerox ürün­
leri n i ve ü rü n fi kirleri n i g ü ç l e n d i ren aygıtl a r, alt sistemler ve
tekn o l oj i m o d ü l l e ri sağlayan m üthiş b i r stratej i k kayn a k . " PARC
"Xerox'a yeni iş o l a n a kl a rı ya ratıyor" ve "ona kaza nç sağ l ı yo r";
aynı za m a n d a " resmi ve gayri res m i b i rçok meka n izma PARC'ı n
a raştırm a l a rı n ı n piyasayla yakı n d a n i l i nti l i o l m a s ı n ı g üvence a ltı­
n a a l ıyor. "39 S u ch m a n b u tekno l oj i tra n sferi o rta m ı n d a ken d i n e
özg ü postya p ı salcı fem i n i z m i i ç i n, g ö rü n d ü ğ ü ka d a rıyla ihti m a l
d a h i l i n d e o l m aya n , elveriş l i b i r y e r b u l d u .
S u c h m a n postm od ern ist söyl eml erdeki uzma n l ı ğ ı n ı , başa rı l ı
b i r biçimde, kapita l i st b i r ayg ıta d ö n ü ştü rd ü . S u c h m a n PARC'ı n
b i r ra poru n d a ("Teknoloj i Ü reti m i ve K u l la n ı m ı n ı n Ça lışm a İ l işki­
l eri") fem i n ist epistemoloj iyi şi rketl erin ü r ü n tasa rı m ı soru n u n a
uyg u l a d ı . D o n n a H a raway v e G l o ria Anzu l d u a g i b i i s i m l eri n eser­
lerinden yararl a n a n Such m a n fe m i n ist b i r siyaseti n ve sistem
gel işti rme n i n i l g i l i p rati kleri n i n , Xerox g i b i şi rketlerd e ki tekn o l oj i
tra nsferi s ü reci n e uyg u l a n d ı ğ ı n d a n a s ı l b i r g ö rü n ü m a la ca k l a rı n ı
ta rif etti . 40 S u ch m a n 'ı n ça l ı ş m a s ı n ı n tarzı v e içeri ğ i , "ta rafsız
h ü kü m " ve " sı n ı r i h l a l le ri n d e n " " h içbir yerden o l m ayan bakış
açısı" ve " kı s m i b i l g i l ere" ka d a r tekn o b i l i m ça l ı ş m a l a rı n ı n b i l d i k
m o d a sözle.-iyle d o l u yd u . Ö rn eğ i n : " H a reket ken d i n e özg ü , yerle-

38
Rich, On Lies, Secrets, and Silence, s . 1 5 2 .
39
Xerox P a l o Alto Araştı rma Merkezi'nin reklam broşürü, P a l o Alto,
Ca lif. : Xerox Corporation, 1 9 9 7 .
40
Lucy Such man, " Worki ng Relations of Tech nology Production a n d
Use" [Te knoloji Üreti m i v e Kullanı m ı n ı n Çalışma İlişkileri ] , Xerox
Palo Alto Araştı rma Merkezi ta rafından bası l d ı , Pa lo Alto, Ca l if. ,
1 9 9 3 , s. 1 .

1 21
 Postmodern Prens

ş i k o l m a y a n , u staca b i r b a kı ş açıs ı n d a n d ı r [aynen böyle geçiyor]

ve i d d i a l a rı n ı ta rtı ş m a n ı n ka p a n ması n d a ki nesnel l i ğ e ve n es n e l
n itel i kl e ri n i s ü re g e l e n d iyalog a racı l ı ğ ı y l a b u l a n çok yö n l ü , yerle­
ş i k, kısmi ba kış a ç ı l a rı n a daya n d ırır . . . . Fem i n ist g i ri ş i m b i l h assa
n esnel l i k mevki s i n i , yerl eşik bir b i l g i b e d e n i n d e n ... d i n a m i k ü re­
ti m i n , yeniden ü reti m i n ve d ö n ü ş ü m ü n içindeki b i l g i lere doğru
yeniden d üzen l iyor. "41
S u ch m a n 'ı n b u ve d i ğ e r ra porl a rd a ki a m a cı g üya "fem i n i z m i n ,
ta sarım cı/ku l l a n ıcı ka rşıtl ı ğ ı n ı n ( b izi fi i l i o l a ra k ayıra n i n ce ve
derin s ı n ı rl a rı ta n ı m a i m ka n l a r ı m ı z ı o rta d a n ka l d ı ra n b i r karşıtl ı k )
yeri n i a l m aya başl ayaca k b i r y o l s u n d u ğ u n u , ki m l i kler v e ça l ı ş m a
i l iş k i l eriyle a n l a ş ı l m az b i r şeki l d e ol u ştu ru l m u ş zen g i n b i r m a nza­
ra a racı l ı ğ ıyla gösterm ekti . "42 B u n u n l a b i r l i kte, m eseleyi d a h a
açık b i r b i ç i m d e o rtaya koym a k g ereki rse S u ch m a n , ku l l a n ı cı l a rı n
a s ı l i htiyaçları n ı ü reti m yeri n d e b e l i rl e m e k için te knoloj i tasa rı m ­
cı l a rı n ı n ku l l a n ı c ı l a rl a s a h a d a d a h a ya k ı n d a n ve işbirl i ğ i i ç i n d e
ça l ı ş m a l a rı gere kti ğ i n i i l eri s ü rd ü . D a h a ö n ce kad ı n l a rı n a s ı l top ­
l u ms a l i htiyaç l a rı n a h i z m et etm e kon u s u n d a ta m a m e n işe ya ra ­
m a z o l d u ğ u n u g ö sterm iş o l a n b a ro k fem i n ist kura m bir a n için
kend i u ğ ra ş ı n a benzer b i r şey ( m eta l a rı ve te knoloj i k s ü reçleri
çeşitl i ku l l a n ı cı l a rı n i htiya çlarına d a h a duyarlı h a l e ve d o l ayısıyla
serm a ye için daha ü retken b i r d u ru m a g etirecek "fayd a l ı " bir
a raç) keşfetmiş g ö z ü ktü . Anca k X E ROX 2 0 0 0 y ı l ı n d a , PARC'ta ki
a raştı rm a n ı n karlı o l m a d ı ğ ı n ı n g ö rü l d ü ğ ü n ü söyl eyere k b u rayı
tem e l l i o l a ra k a lelacele ka pattı . Görü n üşe g ö re, " s ı n ı r i h l a l leri"
retori ğ i n i n fem i n ist p ra ksis için o l d u ğ u kadar a rtı değeri n m ey­
d a n a g etiri l m esi için d e ö n e msiz o l d u ğ u ortaya çı ktı .

Me ta Estetiği
K u ra l d a n ziyade i stisna olsa da bu tü r " vefasızl ı k" örnekleri,
b i r z a m a n l a r e l eşti ri üzeri n e kuru l u olan b i r b i l g i b i çi m i n i n i kti d a r
tarafı n d a n siste m ati k o l a ra k ne derece bozu l d u ğ u n u g österiyor.
B u n u n l a b i rl i kte e leşti rel entelijensiya n ı n , zoru n l u bir biçimde

41
Age . , s . 2.
42
Ag e . , s . 3 .

1 22
 Barok Kuram

demode o l m aya yö n e l i k yeni baskı l a ra eşbiçimsel şeki l d e a l ı ş m a ­

sı b e l i rg i n o l a ra k d a h a i n ce b i r bi ç i m a l d ı - m eta esteti ğ i ve k u ­
ra mda " b u n u ta kip e d e n " sistem (ta rzda yen i l i k ) .
Ü retici, doyg u n l u ğa u la ş m ı ş b i r piyasada ku l l a n ı m değeri n i n
d ı ş görü n ü ş ü n ü destekleme ça basıyla, esteti k b i ç i m d üzeyinde
b i r dizi yaratıcı doğaçla maya g i ri şi r. Bundan böyle satı ş ı n gerçek­
l eşmesi için m eta , Wolfg a n g H a u g 'u n " esteti k yen i l i k" o l a ra k
a d l a n d ı rd ı ğ ı şeyi başarm a k zoru nd a d ı r - "ya n i , ku l l a n ı m değeri­
nin m a rka n ı n su lta s ı a l tı n a a l ı n ması . "43 İşte b u yüzden, b a ro k
kura mc ı l a r savları n ı n i kna edici l i ğ i n d e n ya d a d ü ş ü n celeri n i n
tuta rl ı l ı ğ ı n d a n ziyade özgün bir tarzm başarı l ı b i r b i ç i m d e s u n u l ­
masıyla i l g i l en iyorl a r. Örneğ i n H a m i B h a b h a , kura m ı n d a r d i l i m l i
piyasa s ı n d a eseri n i üstü n b i r " m a l " o l a ra k başarıyla kon u m l a n ­
d ı rd ı ; o n u n e n g i n b i l g is i b u pazard a kura m s a l yetki n l i ğ i n a y ı rt
edici b i r " m a rkas ı " o l a ra k göze çarpıyor: H i ç kimse postkolonyal
gösterge b i l i m d e B h a b h a 'n ı n g ezi n d i ğ i gibi g ez i nemez. 44
Esteti k d ışavuru m u n usta l ı ğ ı i l k o l a ra k savaş sonrası Fra n ­
sa'd a " a ka d e m i k sermaye" b i ri k i m i kon u s u n d a vazgeçi l mez h a l e
g e l d i . Bun u n sebepl eri yine ya p ı sa l d ı . Savaş s o n rası d ö n e m d e
a ka d em i n i n göre l i özerkl i ğ i ve o n l a rı n b a ğ ı msız m eta ü reti c i l eri
o l a ra k açı kça çağ ı m ız ı n d ı ş ı n d a ki ( a n a ch ro n i stic) kon u m l a rı d ev-

43
Wolfgang Fritz Haug, "Critique of Com m od ity Aesthetics :
Appearance, Sexuality, and Advertising in Ca pita l ist Society,
M i n neapolis : University of M i n nesota Press, 1 9 86, s. 41 (Wolfgang
Fritz Haug, Meta Estetiğ i n i n Eleşti risi : Kapitalist Toplu mda Görüntü,
Cinsell i k ve Reklam, çevire n : Ayşe G ü l , İsta n bu l : Spartaküs
Yayı nları , Nisan 1997 ) .
44
Bu rada entelektüel m ü badeleni n i l kesi parasal o l d u ğ u kadar
esteti kle de i l g i l i olduğu ölçüde, a kla neredeyse sadece, İtalyan
Fütüristleri n i n (Andy Warhol 'd a n yı l l a r önce) düşü nce, sanat ve
meta a rasındaki ayrı m ı ortadan kal d ı rmaya çalışan sanat
manifestoları gel iyor. Bru no Corradini ve E m i l io Setti mel l i ,
"Weig hts, Measu res and Prices o f Artistic Genius - Futurist
Manifesto 1 9 14" [Sa natsal Dehaların Ağ ırlı kları , Ölçüleri ve
Fiyatları- Fütü rist Manifesto 1 9 14] , U mbro Apollonio (der. ) , Futurist
Manifestos [ Futu rist M a nifestolar], Lon d ra : Thames and H udso n,
1 9 7 3 içinde, s . 1 4 9 ile karşılaştırı n .

1 23
 Postmodern Prens

l et ve p i yasa tarafı n d a n gitg ide aşı n d ı rı l d ı .45 M o d ern te kno krati k

devlet top l u m s a l n o rm l a rı n meşru laştı rı l m a s ı için ayd ı n l a rı n g e l e­
n eksel " h iz m etleri n e " a rtı k gereks i n i m d uym uyor çü n kü ka pita­
l iz m esas o l a ra k d eğ erleri o n l a rı n yeri n e m eşru l aştı rıyor. Örne­
ğin, N i i l o Ka u p p i 'n i n gösterd i ğ i g i b i , Fra n s a 'd a I I . Dünya Sava­
ş ı 'n d a n s o n ra Fra nsız ayd ı n l a r, kitle i l eti şi m a ra ç l a rı n ı n y ü kselişi­
nin g e l e n eksel ente l e ktüel zem i n i n a ltı n ı oyd u ğ u b i r s ı ra d a , " d ev­
l et m erkez l i " a yd ı n d a n " p iyasa m e rkez l i " a yd ı n a d o ğ ru bir d ö n ü ­
ş ü m geçird i l e r . 4 6 Ö n d e g e l e n Fra ns ı z a yd ı n l a rı n önceki nesi l l e ri
için, a ka d e m i k p restij ancak u z u n yı l l a r s ü re n b ü y ü k ölçüde a n o ­
n i m b i l i msel a ra ştı rma l a r sonucu n d a e l d e edi l i rd i . B u n u n l a b i rl i k­
te, 1 9 5 0 '1 e rd e ve 1 9 6 0 '1 a rd a ı::: ğ itim s i stem i n i n b ü y ü k ö l çekl i b i r
b i ç i m d e e ko n o m i k o l a ra k yen i d e n ya p ı l a n d ı rı l m a s ı eski a l a n l a rı n
etki s i n i azaltara k yeni a l a n l a rı g ü çl en d i rd i ve d i s i p l i n l e r a ra s ı
a raş � ı rm a rı ı n yol u n u a ça ra k yeni y ı l d ı z l a rı n o rtaya ç ı k m a s ı n ı
m ü m kü n kı l d ı . B u n u n son ucu n d a Fra n s a 'd a ki entelektüe l zem i n ­
d e d e r i n b i r ko p u ş yaşa n d ı , zira " m edya ve kültü rel g azeteci l i k
ekono m i k g e l i r v e kü ltürel şöh ret b i ri ki m i n i d a h a a z yatı rı m l a
m ü m kü n kılıyord u " . 47 1 9 7 0 '1ere g e l i n d i ğ i nde, b i l i msel d ü ş ü n celer
ve ta rtı ş m a l a r a n a a kı m bası n d a ele a l ı n m aya başladı ve g e n ç,
ş ı k p rofesörler medyada y ı l d ı z ya da ş ö h retl i kişiler o l a ra k çekici
h a l e getiri l d i ler. 48

45 Bakınız Pierre Bou rdieu, " U n i versal Corporatism : The Role of

Intellectuals in the M odern Worl d " [ Evrensel Korporatizm : Modern
Dünyada Aydınların Rolü], Poetics Today 12, no. 4, Kış 199 1 : 664.
46 N i i l o Kaup p i , French Intellectual Nobility: Institutional and
Symbolic Transformation in the Post-Sartrian Era [ Fra nsız
Entelektüel Soylu l a r Sınıfı : Sa rtre Sonrası Çağda Kurumsal ve
Si mgesel Dönüşü m ] , Albany, N .Y . : SUNY Press, 1996.
47 Age . , s. 2 7 . Barbara Giud ice, "An E ra of Soul -Sea rch ing for
France's I ntel lectuals" [ Fra nsa'daki Ayd ı n ların Ru h Aradığı Bir Çağ ] ,
Chronicle of Higher Education, 1 3 Hazira n 1 9 9 7 .
48
Dana Palan, "The S pectacle of Intellect i n the Media Age : Cultu ra l
Representations and th e David Abra h a m , Paul de Man, and Victor
Farias Cases" [ Medya Çağ ında Akıl Gösterisi : Kü ltü rel Temsi ller ve
David Abraham, Pau l d e Man ve Victor Farias Va kaları ] , Bruce
Robbins (der. ) , Intellectuals: Aesthetics, Politics, Academics
[Ayd ı n l a r : Esteti k, Siyaset, Akademi] , M i nneapol i s : University of
M i n n esota Press, 1990 içinde s. 343-363 .

1 24
 Barok Kuram

Ka uppi , a ka d e m i i l e popüler kültür a ra s ı n d a ki ya l ıtıcı s ı n ı rl a r ı n

orta d a n ka l kışı n ı n , " bazı g ru p l a rı n y ü ksek a kadem i k v e e d e b i
mevkilere ça b u ca k tı rma n m a sı n ı " nası l m ü m kü n kıl d ı ğ ı n ı gösteri­
yor. 4 9 Fouca u lt; Barthes, Sol lers, Kristeva g i b i yazarl a ra d a ev
sa h i p l i ğ i ya p m ı ş olan Ava n g a rd Fransız g azetesi Tel Quel, ku­
ra mda yeni Fra n sız "tarz ı n ı n " yayı l d ı ğ ı m erkezd i . Ya pısalcı l ı k ve
postyapısalcı l ı k b i r "yen i l i k stratej i si n i " özen d i rerek, Kri steva ve
Derrida gibi kura m c ı l a rı n "te h l i ke l i ve cü retka r g ö rü n ü m leri be­
n i m seyerek yeni ürünler ve a ra ştırma a l a n l a rı s u n m a la rı n ı " sağ­
l a d ı . 50 Tel Que/'d eki el eşti rm e n l er, D i d i er Eri bon gibi gazeteci lerin
sayesinde ken d i söy l e m l e ri n i yayg ı n l aştı ra b i l d i l er ve b i r ya n d a n
da özen l i bir "ben l i k i m g es i n i " (self- i m a g e ) ustaca o l uşturd u l a r. 51
M ichel le La mont'un işa ret ettiği g i b i , ya klaşık olara k 1 9 7 0 '1erd e n
iti baren, " usta l ı kl ı b i r retorik" Fra nsız entelektüel zem i n i n i n için­
deki "entel e ktüel meşru laştırma için yapısal b i r gerekl i l i k" h a l i n e
g e l d i . 52 L a m o n t b i l h assa, J a cq u es Derri d a 'n ı n Fra n s ı z v e Ameri­
ka n a kadem i k çevreleri n d e ki etki leyici y ü kse l i ş i n i n ( kendisi ol­
m a d ı ğ ı ta kti rde b i r d i s i p l i n o l a ra k fel sefeye olan i l g i n i n aza lacağı
b i r za m a n d a ) kıs m e n , Derri d a 'n ı n entelektü el portföyü n ü a d eta
edebiyat uzm a n la rı n a ve a ntro p o l o g l a ra başvu ra ra k çeşitl e n d i r­
me yön ü n d e ki kurnazca yeti s i n d e nası l yattı ğ ı n ı g österiyor.
La mont şöyle yazıyo r: " Derri d a 'n ı n ' ku ra msa·ı m a rkas ı ', iti barlı
b i r kültürel m a l o l a ra k o kad a r a ç ı k biçimde a m ba l aj l a n m ı ş ve
eti ketlenm işti r ki entelektü e l topl u l u ğ u n içi n d e kol ayca dolaşabi­
l i r. "s3
İro n i k o l a ra k, y a p ı s a l cı ve postya pısalcı h a reketl eri n baş a k­
tö rleri n i n ta m a m ı ( Derri d a , Fo u c a u lt, Alth usser, La ca n , Lyota rd,
Kristeva, Deleuze, Guatta ri ) Fra nsız o l m a s ı n a ra ğ m e n , i ki h a re­
keti n de esteti k u n s u rl a rı a n ca k ABD'ye va rd ı kl a rı za m a n ta m
o l a ra k serp i l d i . Bir za m a n l a r M a rx ve E n g els, " başka topra klarda

49
Kauppi, French Intellectua l Nobil ity, s . 1 2 7 .
5 0 Age . , s . 1 2 0 .
51 Age . , s. 1 2 8 .
5 2 M ichel le La mont, " How t o Become a Dominant French Philosopher"
[ Nüfuzlu Bir Fra nsız Filozof Nasıl O l u n u r] , American Journal of
Sociology 93, n o . 3 , Kasım 1 9 8 7 : 5 9 2 .
53 Age . , s . 584-622 .

1 25
 Postmodern Prens

gelişmiş" ( Fra n sa ) d ü ş ü n celeri n d a h a s o n ra kol a y l ı kl a "feth edilen

ü l keye" (Al m a n y a ) to p l u ca ith a l ed i l d i ğ i n e d i kkati çe kmişlerd i .
B u n u n l a b i rl i kte ş u gözl e m d e b u l u n d u l a r : " Ke n d i evi n d e b u d ü ­
ş ü n celere eski d ö n e m l erden ka l m a çıkarl a r v e i l işkiler h a l a aya k
b a ğ ı o l u rken b u n l a r yeni yeri n d e eksiksiz ve engelsiz b i r b i çi m d e
gelişebi l i rler v e g e l i ş m el i d i rler. "54 Y i rm i nci yüzy ı l ı n s o n u n d a
postya p ı s a l cı l ı k Fra n s a 'da b a z ı e n g e l l e ri n ü stes i n d en g e l m eyi
başa ra m a d ı : Öze l l i kl e d e yerel ve kem i kleşmiş b i r h ü m a n iz m ,
devlet ka demeleri n deki l iya kat d üzeni ve b i rço k postm od ern ist
ta lebi asla ka b u l etm eyen işçi h a re ketleri n i n ve sosya l i st h a re­
ketl eri n va rl ı ğ ı n ı s ü rd ü rmesi . B u n u n l a b i rl i kte, " Fra nsız i d eo l oj is i ­
n i n " h u m m a l ı ve kaoti k gelişi m i için o l d u kça uyg u n b i r orta m
b u l d u ğ u Atl a ntik'i n bu tarafı n d a b u tür engelleri n h i ç b i ri
postm odern ta rz ı n ö n ü n d e d u ra m a d ı : Serbest b i r a ka d e m i k o r­
ta m , i l eri d üzeyde m eta feti ş i z m i ve b i r y ı l d ı z sistem i n i n * geliş­
mesi n i d estekleyen kes kin sınıf eşitsizli kl eri .
Batı d a ki ü n iversitelerin ş i rketleşmesi n i n d o ğ ru d a n b i r sonucu
o l a n , Ameri ka n beşeri b i l i m l eri n d eki sözde yıldız siste m i n i n ge­
l i şmesi neredeyse ta m a m e n , Fra nsız kura m ı n ır::ı 1 9 7 0 '1erin .başı n ­
d a ABD'ye ith a l ed i l d i ğ i a n a d e n k g e l i r. 55 Postm od ern ist eleştir­
m e n l er, bir grup o l a ra k, beşeri b i l i m lerd e b u sistemden kaza nçlı
çıkan az sayıdaki a kadem isye n l e rd e n d i r - ve ş i m d iye kad a r
medya n ı n a ra l ı ksız v e h a tta b ü y ü leyici i l g i s i n i çeken tek g r up ­
tur. 5 6 K u ru m l a rı n ı n p restij i n i , d o layısıyla reka bet yeteneğ i n i a r­
tırma u m u d u y l a ü n iversite yön etici leri n i n teşv i k ettiğ i y ı l d ı z sis-

54
M a rx ve Engels, The Communist Manifesto [ Komünist Man ifesto ] ,
David Mclellan (ed . ) , N ew York: Oxford University Press, 1992, s. 8 8 .
* Hollywood sinemasında fi l m yıldızları yaratma ve bu yıldızların
re kla m ı n ı yapma yönte m i . Stüdyolar gelecek vaat eden genç bir
·

a ktör seçi p ona b i r kişi l i k ya ratı rlar (yeni b i r isim, yeni b i r geçm iş
vs . ) . Yıldız siste m i rolden ziyade görü ntüye önem verir (ç. n . ) .
55
ABD'de postmodernizmin yü kselişiyle i lg il i bakı nız Maria Rueg g ,
"The E n d ( s ) o f French Styl e : Structu ra lism and Poststructu ra lism i n
the Ameri ca n Context" [ Fransız Ta rz ı n ı n U ç Nokta(lar) ı : Amerikan
Bağlamında Yapısalcılık ve Postyapısalcı lık], Criticism 29, no.3, 1979.
56
Yirmi Birinci Yüzyı l ı n ilk yılları nda Spivak, Jacques Derrida, M ichael
H a rdt, Homi Bhabha ve J u l ia K ri steva gibi u l usal ve uluslara rası
postya pısalcı yıldızlar New York Times'ta şöh retl i kişi mua melesi
gördüler (gazete bu kişileri n şaşa l ı , renkli fotoğ raflarıyla doluyd u ) .

1 26
 Barok Kuram

tem i , s ı n ı r l ı ü n i versite kayna kla rı n ı n ya n l ı ş d a ğ ı l ı m ı n ı d a h a d a

çarp ı kl a ştı rm a ktan ve a kadem i k sistem i n bütün kes i m lerinde
s ı n ı f ve cinsiyet eşitsizl i kleri n i ş i d d etlend irm e kten başka b i r işe
yara m a d ı . 57 1 9 8 0 '1ere g e l i n d i ğ i n de, ABD'de beşeri b i l i m lerle i l g i l i
üst d üzey b ö l ü m l e r ö n d e g e l e n y ı l d ı z l a r i ç i n (tı p kı ü n iversiteleri n
atletler i ç i n çekiştikl eri g i b i ) b i r b i rleriyle u l us a l d üzeyde reka bet
etmeye b a ş l a m ı ş l a rd ı . 1 9 8 0 '1erin son u n d a D u ke Ü n iversite­
s i 'nden bir p rofesör şu gözlemde b u l u n uyord u : " Ş u a n d a ço k
ateşl iyiz ve h e rkes b u n u n fa rkı n d a . Ü l kedeki başka h i çbir İ n g i l iz­
ce böl ü m ü n ü n b u rada sa h i p o l d u ğ u m uz bir dizi iyi v u ruşçuyla
övü n e b i l eceğ i n i s a n m ıyoru m "5 8 Anca k ası l vurg u l a n ması gereken
şey A B D 'deki y ı l d ı z sistem i n i n o rtaya çıkışı n ı n , e l eştirel bir ku­
ra m cı top l u l u ğ u n u n etra fı n d a örg ütl e n m i ş yen i l i kl e i l g i l i " a ntro­
poloj i k" bir stratej i y l e aynı za m a n a d e n k g e l m esiyd i .
Yıldız siste m i n i n o rtaya çıkışıyla, uyg u n b i r kura m , hatta " h a ­
k i k i " b i r kura m karizmati k b i r ayd ı n ı n o l uştu rd u ğ u b i r kura m l a
b i r a raya g eti ri l d i ; b u a ra d a h a ki katin a ç ı ğ a çıkması, ayd ı n ı n
fiziksel varl ı ğ ı n ı n y a da beden i n i n a ç ı ğ a çı km a s ı n d a n a y ı rt e d i l e ­
m ez h a l e g e ld i . H a u g 'u n ifa d e etti ğ i g i b i i n sa n ı n şehvet d ü ş k ü n ­
l ü ğ ü , serm ayen i n meta n ı n ku l l a n ı m değeri n i n d ı ş g ö rü n ü ş ü n ü
destekleme yön ü n d e verd i ğ i m ü ca d el ede ca n a l ıcı b i r m evki

57
Beşeri bilim leri diğer disiplin lerden çok daha fazla etkileyen
a kade m i k emeğ i n geçici bir hal al ması (İngilizce dalında,
m ü hendisl i k d a l ı ndaki okutmanları n yaklaşık i ki katı kadar okutman
ya rı zamanlı ça lışıyor - ve bunlar çok daha az kaza nıyorlar) düşük
dereceli a kadem i k kad royu ve lisa nsüstü öğrencileri n i ünive rsitenin
yeni yü k hayvanları haline getird i . Düşü k ücretl i alanlarda
yoğ u nlaşmış olan kad ı n l a r bugün yirmi yıl öncesine göre erkek
meslektaşlarından çok daha az kaza nıyorlar. Ve piyasa yönel i m l i
a l a n l a r i l e geleneksel disipli nler, yü ksekokul l a r ile prestij l i
üniversiteler, düşük dereceli a kademik kad ro i l e yü ksek dereceli
a kadem i k kad ro arası ndaki a kademik ücret a ra l ı ğ ı hiç bu kadar
geniş olma m ıştı .
58
Scott Hel ler, "A Constellation of Recently H i red Professors
I l l u m i nate the English Department i n D u ke" [Son Zamanlarda İşe
Alınan Seçki n Bir Profesörler Topluluğu Du ke'teki İngil izce
Böl ü m ü n ü Ayd ınlatıyor] , Chronic/e of Higher Education, 2 7 Mayıs
1987; a ktaran Mary A. Burga n , "The Faculty a n d the Su persta r
Syndrome" [Akademik Kadro ve Büyü k Yıldız Send ro m u ] ,
Academe, Mayıs- Hazira n 1988 : 1 0 .

1 27
 Postmodern Prens

olara k ("şehvet u ya n d ı ra n örgütl enmen i n " sürekli bir sü reci ola­

ra k) m eta esteti ğ i n d e o rtaya çıkar. Rekla mcılar insa n ı n bedensel
duyu l a rı n ı ve ru h s a l a rzu l a rı n ı (özel l i k l e ci n se l l i ğ i ) şeki l l e n d i rerek,
m eta esteti ğ i n i ve esteti k yen i l i ğ i ben l i ğ i n d e ri n l i kleri n e ta şı d ı l a r .
Bu g e l i ş i m tarzı ken d i s i n i el eştire l ku ra m d ü nyası n a kad a r
yayd ı . M eta estetiğ i d ü ş ü n ce ve kon uşmaya yayı l d ı ğ ı g i b i a y n ı
za m a n d a bed e n i n h a reketl eri ne ve tavırl a rı n a da yayı l d ı . David
S h u mway'ın postko l o n y a l ça l ış m a l a rı n gözde ismi Gayatri S p iva k
h a kkında b u l u n d u ğ u gözlem g i b i : "Sad ece a y ı rt edici ses değ i l
aynı z a m a n d a ça rp ıcı b i r yüz ifadesi, söylevi n ti p i k s a p l a ntı v e
örnekl eri ve s a ri * d e v a r . Spiva k'ın söyl emek zoru nda o l d u ğ u h e r
ş e y y a l n ızca o n u n kel i m eleri d i l e g etirme erd e m i y ö n ü n d e n fa rk­
l ı d ı r. "59 Bir y ı l d ı z ı " a l ı m l ı " kı l a n şey o n u n g ü ce o l a n ya kı n l ı ğ ı d ı r :
H o l lywood 'u n p a ra m a ki nesi n e ya kı n l ı ğ ı y a d a devletin h e rh a n g i
b i r ideoloj i k aygıtıyla kurd u ğ u b a ğ l a ntı . Ö n em l i b i r e d e b i ça l ı ş ­
m a l a r konfera n s ı n ı n kürs ü s ü n d e ki şöhretl i k i ş i , d o ğ ru d a n doğru­
ya izleyici özn e n i n n a rsis ist egosuna h ita p edere k a rzu n u n ve
"cinsel vaad i n " vücut b u l ması i ş l evi n i gerçekleşti riyo r. 6 0 Tü ketici
ta l e b i n i n d u rm a ks ı z ı n ü reti l m esi ve yen i d e n ü reti l m es i için m eta,
özn e n i n " i çi n d e " kend i n e bir yer b u l a b i l m e l i d i r .
Anca k, kura m c ı n ı n h e m baştan çıkaran h e m d e baştan çıkarı­
lan o l m as ı g i b i , y ı l d ı z ı n n a rsisizm i n i n hem o l u m l u hem o l u msuz
ya n l a rı vard ı r . Gayatri Spiva k b i r m u h a b i re pervasızca ş u n l a rı
söyl üyord u : " K a h i re 'de eşci nsell erin b i r kıyafet b a l o s u n d a b i ri s i
Gayatri g i b i g i y i n erek g e l d i ; b u m üthiş b i r ş e y . "6 1 Postya p ı s a l cı l ı k
y a d a Teresa Ebert'i n deyi m iyle "to p l u m s a l cinsiyet kateg ori l e riy­
l e oynaya n " ( l ud i c) fem i n i z m , şehvet d üşkün l ü ğ üyle ve yerleş i k
geleneklere ka rşı ç ı k a n d ı ş görü n ü m üyle, b i l g i n i n yen i b i r b i ç i m ­
d e eroti kl eşti ri l m es i n e b i l h assa u yd u ğ u n u gösterm iş o ld u .

* Vücuda sarı l a ra k giyinilen v e özel l i kle H i ntli kad ı n l a rı n g iyd i ğ i b i r ka­

d ı n giysisi (ç. n . ) .
59
David R . Shu mway, "The Sta r System i n Litera ry Stud ies" [Edebi
Ça lışmalarda Yıldız Siste m i ] , PMLA 1 1 2, n o . 1 , Ocak 1 9 8 7 : 8 5 - 1 0 0 .
60
Age . , s. 8 7 .
61
D i nitia S m ith, " Creati ng a Sti r Whereever She Goes" [Gittiği Her
Yerde Bir Karış ı kl ı k Yaratıyor] , New York Times, 9 Şu bat 2 0 0 2 .

1 28
 Barok Kuram

Kuramda "Tarz Yenileştirmesi"

Kal dor'u n baro k silah sistem leri a n a l iz i n d e, ilk s i l a h ü reticile­
ri n i n ufa k ka rşılaştı rm a l ı üstü n l ü kl eri s ü rd ü rm e k i ç i n "ta rz yen i ­
l eşti rmes i n e " daya l ı son derece reka betçi b i r o rta m l a ka rş ı l a ştı k­
l a rı n ı görüyoruz. Post-Ford ist b i r ra syo n e l l eş m e ça ğ ı n d a piyasa­
d a aya kta ka l m a n ı n yol u hem ü reti m i n esnekl i ğ i n d e h e m d e
m eta fa rkl ı l a ş m a s ı n d a yatıyor. C l y d e W . Barrow'a göre " b u g ü n
ü n iversitede b i l g i ü rete n l e r ( ke n d i ta b i riyle 'esnek uzma n l a r') ,
m o d a l a rı n ı n geçmes i n i ö n l e m e k a m a cıyla b ütü n yeni tekno l oj i l e­
ri n ve yayı l m a kta o l a n b i l g i n i n m eyd a n o k u m a s ı n a ka rş ı l ı k ver­
mek için beceri leri n i ve bilgileri n i sürekli olara k geliştirmek zoru n ­
dadırla r". 6 2 Böylece baro k ku ramcılar a kadem i k piyasada kend i
"metaları n ı " ayırm a k için esteti k fa rkl ı l a ştırmaya bel bağ l a rl a r .
Bu a ra d a , eleştirel kura m d a ta rz yen i l eşti rm es i n e doğru ger­
çekleşen yö n e l i m kura m s a l b i l g i -m eta l a rı n a rta n ora n d a satı ş ı n a
yol açtı - y a n i fikirlerin dolaşım hızında bir artışa . M a rx Kapi­
ta!'de, ü reti m za m a n ı ( b i r m eta n ı n fi i l i i m a latı için gerekl i z a m a n
a ra l ı ğ ı ) i l e d o l a ş ı m z a m a n ı ( ü reti len b i r m etayı - m ü badele yoluy­
la- tekra rd a n p a raya d ö n ü ştürmek i ç i n g e re k l i o l a n ve bu m eta ­
n ı n b i r p a rçası o l a n a rtı değeri n ya d a ka rı n gerçekl eştiri l e b i l d i ğ i
za m a n a ra l ı ğ ı ) a ra s ı n d a ki ayrı m ı ortaya koyd u . M a rx'ı n işaret
ettiğ i g i b i , ü reti m s ü reci i l e d o l a ş ı m s ü reci " b i rb i rleri n i d ışlarlar":
B i r ürün, b i r a l ıcı bekleyerek d o l a ş ı m d a n e ka d a r uzun süre ka l ı r­
sa, bu d u ru m ü reti m i o kad a r sekteye u ğ ratır; ç ü n kü b u , serm a ­
yen i n m u a l l a kta o l d u ğ u v e ü reti m e g e ri d ö n e m eyeceğ i a n l a m ı n a
g e l i r. 63 Bu m a ntı k eleşti rel b i l g i leri n ü reti m i v e d o l aşı m ı n a d a

62 Clyde W . Barrow, " Beyond the M u ltiversity : Fiscal Crisis and the
Chang ing Structu re of Academic La bou r" [ Büyük Üniversitenin
Ötesind e : Mali Kriz ve Akadem i k Emeğin Değ işen Yapısı] ; John
S myth (der. ), Academic Work: The Changing Labour Process in
Higher Education [Akadem i k Çalışma : Yüksek Öğrenimde Değişen
Emek Süreci] , Buckingham, UK: Society far Research i nto H ig her
Education [Yü ksek Öğrenimde Araştı rma Topluluğu] ve Open
U n iversity Press, 1995 içinde, s . 1 67 .
63
Kari M arx, Ca pital : A Critique of Pol itical Economy, 2 . cilt, der.
Ernest Mandel, New York : Peng u i n , 1978, s . 200-206 (Ka ri M a rx,
Kapital Ekonomi Politiğin Eleştirisi, 2 . Cilt, çeviren : Alaatti n Bilgi, 3 .
Baskı, Ankara : Sol Yayınları, 1997) .

1 29
 Postmodern Prens

g itti kçe a rta n b i r biçimde uyuyo r : Bi l i m sel b i r ürün d o l a ş ı m d a n e

ka d a r u z u n s ü re ka l ı rsa bu d u ru m b i l i m i n s a n ı n ı n değer a ç ı ğ a
ç ı karma yeti s i n i o kad a r s ı n ı rl a r . V e Pierre Bo u rd i e u 'n ü n deyim iy­
le " a ka d e m i k sermaye" ( kafa e m eğ i n i n değişim değeri) b i ri k i m i
o l m a d a n b i l i m i n s a n ı oyu n d a i l erleyemez. Anca k aynı şekilde,
b i l g i l erin d o l a ş ı m ora n ı n d a ki b i r a rtış, b i l g i nesnes i n i n " ü reti m i n
i ç i n d e " o l d u ğ u za m a n a ra l ı ğ ı n ı kısaltacaktır.
D a h a 1 9 6 0 '1 a rd a , ü n iversite n i n rasyo n e l l eş m es i n d e n ö n ce
a m a a kademi i l e kitle i l etişi m a raçları a ra s ı n d a ki s ı n ı rl a rı n orta ­
d a n ka l ktığ ı s ı ra d a , kura m a l a n ı n d a m eta kavra m l a rı n ı n yarı
ö m rü n d e Lir kısa l m a görm eye başl ıyoruz; b u yüzden Rol a n d
B a rthes'ın Tel Quel h a kkı n d a ki yoru m u şöyleyd i : " E ntelektüel
ta ri h ço k h ı z l ı i l erled i, bitm e m i ş b i r el yazması h e m e n cecik çağ ı ­
m ı z ı n d ı ş ı n d a ( a n a c h ro n istic) ka l d ı v e o n u yayı n l a m a kta b i l e
tere d d ü t etti m . "6 4 Fredri c J a m eson d a m eta fetişizm i n i n s o n
a şa m a s ı n d a n ş ö y l e bahsediyo r : " G itti kçe d a h a yüksek getiri
ora n l a rıyla ... d a h a fazla yeni görün ü m l ü m a l da l g a s ı ü retm e n i n
ken d i n d e n g eçm iş e konom i k a c i l iyeti, esteti k yen i l iğe ve d e n e ­
y i m e b u n d a n b ö y l e g itti kçe a rta n b i r biçimde esa s l ı b i r ya p ı s a l
i ş l e v ve kon u m yükl üyor. "6 5
1 9 7 0 '1erden bu ya n a, beşeri b i l i m l e rd e ki (ve b i r nebze d e olsa
sosya l b i l i m l e rd e k i ) re kabet yo ğ u n laştı ğ ı n d a n , Ameri ka l ı "eleşti­
rel " kura m c ı l a r gerçekten de, a ka d e m i k serm ayeleri n i a rtı rma k
i ç i n değişen koş u l l a ra meta estetiğiyle u y u m sağ l a d ı l a r. B u n u n l a
b i rl i kte yen i l eştirmen i n ken d i n d e n g e ç m i ş s ü rati ( H a u g 'u n " ke­
si nti siz esteti k d evri m " olarak a d l a n d ı rd ı ğ ı şey) aza l a n g etiri lere
yol açmaya b a ş l a d ı . 66 Birincisi, kura m ı n "değişim değeri " a rta n
yatı rı m m a l i yetleriyle ters ora n tı l ı b i r b i ç i m d e d ü ştü (ya n i a rta n
serm aye ve emek z a m a n ı öze l l i k l e beşeri b i l i m l erd e öğreti m
üye l i ğ i mesleğ i n i gel iştirm e k ve s ü rd ü rmek için h a rca n d ı ) . Bu
a ra d a ; b i l i m i n s a n l a rı , kültü rel sermayeleri n i n erozyo n a u ğ ra m a -

64
Roland Ba rthes, " Reponses" [Yanıtlar] , Tel Que/ 4 7, 1991 : 99;
a ktaran Kau ppi, French Intellectua l Nobil ity, s . 19; Russell Jacoby,
Dialectic of Defeat [Yeni l g i n i n Diyalekti ğ i ] , Ca mbridge : Ca m b ridge
University Press, 1 98 1 , s . 15 ile karşılaştı rın .
65
Ja meso n , Postmodemism, s . 4 - 5 .
66
H a u g , Critique o f Com mod ity, s . 44.

1 30
 Barok Kuram

s ı n ı ön leme m ü ca delesi içi n d e ( ö rn eğ i n aynı kon u m l a r ı n ı görece l i

olara k s ü rd ü rm e k için çeyre k y ü z y ı l önces i n e nazaran b u g ü n
epeyce fazla y a y ı n ü retm ek), a ka d em i k y a y ı n ve kita p patla m a ­
sına a y a k uyd u rmaya, bitmek b i l m eyen ko nfera ns teb l i ğ l eri
s u n m a k için y u rtiç i n d e ve y u rtd ı ş ı n d a m e k i k dokumaya, kon u d a n
ko nuya atlaya n a l ışı l a g e l m i ş ta s l a k l a rı s ü rekli o l a ra k "gel işti rm e­
ye" zorl a n d ı k l a rı n d a n , b i l i m i n s a n l a rı n ı " reka betçi" k ı l m a k için
gerekl i o l a n kişisel ve kuru m s a l m a l iyetle r ile b ü ro krati k m a s raf­
l a r h i ç bu ka d a r y ü ksek o l m a m ıştı . 6 7 Ayn ı z a m a n d a , küçü k bir
yayı n cı l ı k g i riş i m i o l a ra k b a ro k k u ra m ı n b ü y ü k başarısı, onun
ço kta n dolmuş olan d a r d i l i m l i p i yasa l a rı n ı doyg u n l u ğ a u l a ştı r­
maya başl a d ı .
İki n cisi, b i r m eta esteti ğ i stratejisi az ço k g e n i şleyen v e açı k
uçlu b i r piyasaya b a ğ l ı d ı r. S i m a n M a rg i nson, Avustra lya 'da b i l g i ­
n i n meta laşmasıyla i l g i l i yaptı ğ ı b i r ça l ı ş m a d a , post- Fo rd i st b i l g i
ü reti m i n i n " h e r t ü r l ü p iyasa yo l u n u n ça bucak isti s m a r ed i l d i ğ i b i r
türün yayı l m a s ı n a " yol a çtığ ı n ı gözlem l iyor. Anca k, " b u l u n d u ğ u
ko n u m a ba ğ l ı m a l l a rl a b i l g i m a l l a rı n ı n 'çoğ u l l u ğ u ', d eğ iş i m değe­
rin i n gerçekleşti ri l e b i l d i ğ i dar b i r şeritl e s ı n ı rl ı d ı r. " Aka d e m i k
b i l g i n i n ku l l a n ı m değ e ri orta d a n ka l km ıyor; a n ca k d e ğ i ş i m d e ­
ğerleri n i n ço k d a h a ö n d e g e l e n ö n e m i çeşitl i l i k ve yen i l iğ e s ı n ı rl a r
koyd u ğ u n d a n , ku l l a n ı m değerleri n i n d o ğ a s ı v e çeşitl i l i ğ i [ a rtı k]
piyasa n ı n g e re ks i n i m l eriyl e s ı n ı rl a n d ı rı l ıyor. "68 K u ra m d a ente l e k­
tüel çeşitl i l i ğ i n d a ra l ması b a ro k meta kavramlarının o rtaya çı k­
masına yol a çtı . M eta kavra m l a rı g ö rü n ü rde, ü rü n ü n a ç ı kl ı ğ ı n ı
ifl a h o l m a z b i r b i ç i m d e fa rkl ı l a ştırı l m ış v e d i l i m l ere ayrı l m ı ş b i r
piyasaya g etiriyor. Anca k g i t g i d e, esteti k fa rkl ı l a şm a n ı n yen i l i ğ e
d e ğ i l d a h a faz l a türdeşleşm eye ve sta n d a rtlaşmaya y o l a çtı ğ ı n ı
görüyoru z .

67
Jeffrey P. Bieber v e Robert T. Blackbu rn, " Faculty Research
Productivity 1 9 7 2 - 1 9 8 8 : Devel opment a n d Appl ication of Consta nt
Units of Measu re" [Akademik Kad ro n u n Araştırma Ü retkenliği 1 97 1 -
198 8 : Sabit Ölçü Birimleri n i n Gel işmesi v e Uygulanması], Research
in Higher Education 34, n o. 5, 1 9 9 3 : 560.
68
Simon M a rg i nson, " M a rkets i n H i g her Education : Austra l i a " [Yüksek
Öğre ni mde Piyasal ar : Avustralya ] , Academic Work, s. 32, 3 6 .

1 31
 Postmodern Prens

Bu açıdan, 1 9 9 8 yı l ı n ı n s o n b a h a rı n d a Routledge'ın kita p l i ste­

sinde yer a l a n " be d e n " h a k kı n d a ki kita p başlı kları k ü m esi n i b i r
d ü şü n ü n . Bu tür örnekler, m e l ez l i k, s ı n ı rl a r veya s ı n ı r i h l a l leri,
diaspora ( b a ş ka ü l kel ere d a ğ ı l m a ) , s ı n ı rl a rı aşma, b i r şeyi alt ü st
etm e ya da yeri n e g etirme g i b i d i ğ e r m eta kavra m l a rı n altı n d a
a raştırma ya p ı l a ra k çoğ a ltı l a b i l i r . 69Ay n ı o l a y konfera n s kon u l a ­
rın d a d a g ö rü l e b i l i r. Örneğ i n 1 9 9 0 '1 arı n sorı u n d a O rta Batı bölge­
s i n d e " Diaspora l a rı Şeki l l e n d i r m e k/Yürütmek" üzeri n e yapılan bir
Amerikan Ça l ı ş m a l a rı kon fera n s ı n ı n d üz�nleyicileri , İnternette
i n s a ı:ı l a rı teb l i ğ tesl i m etmeye d a vet eden b i r i l a n d o l a ştırd ı l a r.
O rtaya atı l a n kon u l a r a ra s ı n d a ş u n l a r va rd ı : " S a n a l " ve "Gerçek"
d i a s p o ra lar; U l usal a i d iyetler/arz u l a r ; Kü ltü re l o l a ra k d ö rt b i r
ya n a yayıl m a ve ortaya çıkma/yok o l m a ; · S ı n ı rl a rı yen i d e n d ü ­
zen l e m e v e tasavv u r etme ; bedenlerin içinde kay n a ş m a k ; be­
den leri ta n ı m a k/sı n ı rl a rı ta n ı m a k ; a ltüst o l m u ş d iaspora l a r ; "Ya ­
b a n c ı " bed e n l e rj"ya b a n c ı " a ktörler; (İsa ;n ı n ) Doğ u m s a h n e l e ri ;
I rkı Yeniden Ş e ki l l e n d i rm e k ; ( ı rk ı n ) s i l i n mesi v b . S ı n ı rl a r, diaspo­
ra l a r, a ltüst o l m a l a r, ı rk, bed e n l er, kültür - bütün b u n l a r a y ı rt
e d i l e m ez g ri b i r kütl e n i n i ç i n d e katı laşıyor. Yerleşik eğ i l im l e r ve
ka l ı p l a r b u h a re ketin d i kkate değer bir özel l i ğ i o l d u ğ u n d a n , Av­
ru pa esteti ğ i n i n b a ro k d ö n e m i bir kez· d a h a g ü ndeme g e l iyor. 70

69 Routledge'ı n aynı listesinde "s i beri n " her şeyiyle i l g il i benzer b i r

kü meyle ka rşılaşıyoru z : The Cybercu/tures Reader [Siber Kültür
Antolojisi ] , Cyberpower [Siber İktidar] , Cyberborgs@Cyberspace ?
[Siber Mekanda Si ber Borg l a r Mı? ] , The Cyborg Handbook [ S i bo rg
Kı lavuzu] , The Gendered Cyborg [Toplu msal Cinsiyete Sa h i p
Si borg ] , Race in Cyberspace [Siber Mekanda Irk] , Communities in
Cyberspace [Siber Mekanda Toplu l u kl a r] , Cyborg Babies [Siborg
Bebekler] , The Politics of Cyberspace [Siber Mekanın Siyaseti] ,
Cyberspace Divide [Siber Meka n ı n Böl ünmes i ] , The Governance of
Syberspace [ S i ber Mekan ı n İd a resi] vb.
70
" Ressa m l ar ve heykeltıraşlar eği l i mler ortaya çıka rıyorla r, sabit
ka l ı pları tekrarlıyorl a r ve değiştiriyorla r ve sanat eseri n i n kendisine
gösterdi kleri özeni dekoratif yapıya da gösteriyorlar - eğer sanat
eseriyle dekoratif yapı a rasındaki ayrı m çizgisini fa rk edebili rlerse.
İmalatı n meka n i kleşmiş, fa bri ka tarzı yöntemle yapılması ü reti m i n
standartlaşmasına y o l aça r. '! Arnold Hauser, The Social History of
Art [Sanatın Toplu msal Tari h i ] , 2. cilt, New York : Vintage, 1 9 5 1 , s .
196-197.

1 32
 Barok Kuram

H e m a ka d e m i k sermayen i n d e ğ i ş i m değeri n e hem de ku ra ­

m ı n k u l l a n ı m değeri n e yönel i k b a s kı l a ra karşı l ı k o l a ra k, beşeri
b i l i m ler ve sosya l b i l i m ler a l a n l a rı n d a ki (fi l m ça l ı ş m a l a rı , reto rik,
Ameri ka n ça l ı ş m a l a rı , a ntropoloj i , siyaset kura m ı , etn i k ça l ı ş m a ­
l a r v e kad ı n ça l ı ş m a l a rı da d a h i l ) a ka d e m i syen ler söyle m l eri ve
d i s i p l i n l e ri " d a h a a l ı m l ı " h a l e g etirm e k için postyapısalcı a d etleri
benimsed i ler; bu d i s i p l i nler a ksi ta kd i rd e ü n iversite yöneticileri
ta ra fı n d a n g itti kçe üçüncü s ı n ı f kon u m a i n d i ri lecekti . Ka ldor,
s i l a h l a rı n tasarım s ü reci üzeri n e yaptı ğ ı ça l ı ş m a d a ; b i r p iyasa
o l u ştukta n ve i sti kra ra kavuştu kta n sonra , " i m a l atçı l a rı n m u az­
zam m a l iyetleri g ö rel i olara k u fa k bir ' g e liştirmeyle' erite b i l m e k
için, genel l i kl e ü rü n geliştirmeye ve d i kkat çekici i l ave nesneler
ya d a yeni b i r moda a racı l ı ğ ı y l a m ü şteri l eri çekme g i rişi m i n e
d ö n d ü kleri" g öz l e m i n d e b u l u n d u . 71

1 998 YI LI N DA ROUTLE D G E 'I N KİTAP LİSTESİ N D EKİ

" BE D E N LE" İLGİLİ KİTAP BAŞ LI K LARI

"Yaşa n m ı ş " Beden Beden/Si yaset

Değişen Bedenl er, Değişen An l a m l a r Ö n e m Arz E d e n Bed e n l e r

K a r i z m a y ı Cisi m l eşti rmek Bed ense l l i k

Top l u msal O l a n ı Cisi m leştirmek Bedensel İsteklerden Bahsetm ek: Bedensel

Cis i m l e ş m i ş İ l e r l e m e Olanın Özü

G ü n l ü k Hayatta Beden Beden Görü n ü m ü

Beden Kü ltürleri B ed e n i n M e ka n ı

Bed e n i Yen iden O l u şturm a k Beden v e Şeh i r

Beden Aracı l ı ğ ıy l a Varı l a n Yerler Yarı l m ı ş Bedenler ve S ı n ı rl a r

Redded i l e n Beden

71
K a l d o r, Baroque Arsenal, s. 83.

1 33
 Postmodern Prens

1 9 8 0 '1 erd e k u ra m d a meta ta kl i d i ; paza rla m a tas a rı m la rı n ı n ,

bel l i b i r gruba yönel i k n ü ktel eri n , ke l i me oyu n l a rı n ı n ( ö rn e ğ i n
" Putti n g the Anus B a c k i n 'Cori o l a n u s "' - Ma katı "Cori o l a n u s 'a"
İade Etm ek) ve dile daya l ı d i kkat çekici şeyleri n ( ö rn e ğ i n ke n ­
d i n d e n em i n b i r b i ç i m d e v e ustaca yol l a rla p a ra ntezler ve sözd i ­
z i m i ku l l a n m a k ; "Tra u m atic Wit( h ) n ess - T h i n g a n d M a trixi a l
Co/I n - h a bit( u ) ati n g [Travmati k Ta n ı k l ı k/Ya kı n l ı k - Ş e y v e M atrise
Daya l ı Bir Ara d a Yaşa m a/-Bera ber- Al ı şm a ] ")72 a rtı ş ı n d a görüle­
b i l i r. Dilin b i çi m i n i n b u şeki lde bozu l m ası i l k başta , N i etzscheci
i ro n i ve Derri d a cı farklılığtn, hegem o n i k a n l a m la rı n den gesi n i
bozm a k içi n k u l l a n ı l a b i l eceği y ö n ü n deki postya pısa lcı i n a n ı şta n
kayn a kl a n ıyord u ( s i m gel eri n g ö stergelere d a ya l ı b e l i rsizl i kleri n i
s ü rekli v u rg u layara k) . Ancak, b i r za m a n l a r içinde taş ı d ı ğ ı m u h a ­
lefet u n s u ru n a s ı l o l u rsa o l s u n , "yönte m " ç o k geçmeden kaybol ­
d u v e isyan çığ l ı ğ ı n d a n ziya d e d ü ş ü n ü l meden g österi l e n reflekse
(ve d i kkat çekici l i ğ e daya l ı bir pazarl a m a n ı n baş gösterd i ğ i ve
ken d i rekla m ı n ı n ya p ı l d ı ğ ı yeni b i r türe) dön üştü .
Gazeteleri n ve m edya n ı n b a s kı sı n ı n a rtmasıyla bera ber, rek­
l a m c ı l a r m eta biçi m i ndeki göstergeleri m ü m kü n o l a n her top l u m ­
s a l yüzeye kazı m a n ı n yen i yol l a rı n ı b u l m a k i ç i n yoğ u n b i r m üca­
dele verd i ler. Edward Tufte M icrosoft'u n PowerPo i n t p ro g ra m ıyla
i l g i l i ş u yoru m d a b u l u n uyor: " Prog ra m , ciddi a n a l i z i n yeri n e işe
yara m a z g rafi kl e ri , g ereken den fazla sa yfa d üzen i n i , a m i g o ta rzı
i s i m ve m a rka l a rı ve basmaka l ı p ş a b l o n l a rı koyuyor. "7 3 Bu veri l e r
ı ş ı ğ ı n d a b a ktı ğ ı m ızda b a ro k ku ra m a daya l ı meti n lerdeki sözd izi­
m i n i n ve d i l b i l g is i n i n süslen mesi, a n a a kı m m eta esteti ğ i n i n eş­
b i çi m sel o l a ra k ta klit e d i l mesi şekl i n d e g ö rü l e b i l i r .

72
Bracha Lichte n berg-Etti nger'in yazd ığı bir makalen i n baş l ığ ı,
Parallax 1 0 1 , no . S, Şu bat 1 9 9 5 : s . 8 3 - 8 8 . Ma rjorie Perloff, The
Futu rist Movement: Ava nt-Ga rde, Ava nt Guerre, and the La nguage
of Rupture [ Fütü rist Hareket : Ava ngard , Savaş Öncesi ve Kopuşu n
D i l i , Chicago : U n i versity of Chicago Press, 1986, s . 141 ile
karşılaştı rı n .
73
Edward Tufte, "The Cog n itive Style o f PowerPoi nt" [ PowerPoi nt'i n
Bil işsel Ta rzı] , Graph ics Books ta rafı ndan yayı mlanan b i r deneme,
2003, s . 4 .

1 34
 Barok Kuram

Postya pısa l cı l a r, m e ka n s a l m u h a ke m e n i n p a rça l a n m a s ı n a ve

zayıfl a m a s ı n a ka rşı koym a k yeri n e tüm top l u m d a ki g i d işatı fi i l i
olara k h ı z l a n d ı rmaya g i rişti ler. Örneğ i n S u e - E l l e n Case Alan
Matrisi: Yazılı Kültürün Sonunda Lezbiyen Olmak a d l ı eserinde,
doğrusal sav ve u y u m u boz m a k ve böyl ece bütü n l ü ğ e d a i r h i çbir
iz b ı ra km a m a k a m a cıyla metn i n i b e l i rg i n o l m ayan g rafi klerle
d o l d u rd u . 74 Case aynı zamanda a n latı s ı n ı kasıtl ı o l a ra k p a rça l a ra
ayı rıyor; b u n u da şöyle açı kl ıyo r : " O kuyucuyu b u p a rça ların her
birine hoşu n a g iden s ı rayla ba kmaya teşvi k eden ve bir düşünce
çizgisinden ziyade b i r matris o rtaya ata n b i r g i rişi m . " Case oku­
yucusuna m etin boyunca " gezi n m esi n i " tavsiye ediyor - en iyisi
" a n latı l a rı n ve i m g e l eri n okuyucu n u n o a n ki b e l i rl i ve değişen
istekl erine uya n p a rça l a rı n ı " ra sgele seçm ektir; çü n kü "bir za­
m a n l a r parça l a ra ayrı l m a o l a ra k a d l a n d ı rı l a n şey ( h a l a p a rça l a ra
ayıraca k b i r bütü n ü n o l d u ğ u n u va rsayıyoruz) . :. fa rklı şeki l l erd e
kesişen v e seyri n şekl i n e bağ l ı o l a n b i r kavra m l a r a ğ ı hissine
sebep oluyor. . . . ' Pa rça l a ra ayrı l m a ' b i r diskin bitiş i k o l m ayan
sektö rleri a rası n d a ki dosya l a rı n d a ğ ı l ma s ı n ı a n d ı rı r . "75 Anca k
Case'i n ken d i tasarısı h a k kı n d a ki tasviriyle, Tufte'n i n PowerPo­
i nt'in bil işsel ta rz ı n a yönelttiğ i eleşti riyi karş ı l aştı rı n :

bulguları ve düşünceyi kısmak, düşük mekansal ayrıştırma . . .

anlatwı ve veriyi dilimlere v e ufak parçalara bölmek, dikkatli
mekansal analizden ziyade içeriksiz bilginin geçici bir biçimde
çabucak sıraya dizilmesi, göz alıcı dekorasyon . . . içerikten zi­
yade biçimle meşgul olma, her şeyi bir satış yerine çeviren
bir tüccar yaklaşımı. 76

Tufte 'n i n gözlem i n e göre PowerPoint s u n u m l a rı " i çeriğ i u m u r­

sam ıyor, b u l g u l a rı keyfi b ö l m el e re d a ğ ıtıyor ve a y ı rıyor; ve ka­
ra rsız b i r s ü rekl i l i ğ e sa h i p bir karş ı a n latı [ o l uşturuyor] . "77

74
Sue- Ellen Case, The Domain-Matrix: Performing Lesbian at the End
of Print Culture [Alan Matrisi : Yazı l ı Kültürün Sonunda Lez biyen
Olmak] , Bloom i ngton, I nd . : Indiana University Press, 1 9 9 6 .
75
Age.
76
Tuhe, Cognitive Style, s . 4 .
77
Age. , s . 7 .

1 35
 Postmodern Prens

Ayn ı ruh h a l iyle Rey Chow, "tari h i , ufa k pa rça l a ra ayırm a a n ­

l a m ı n d a ayrı ntı l ı o l a ra k a n l atma i htiyacı üzeri n d e " ısrarla d u rm a ­
s ı n d a n ötürü postmodern i z m i g ö kl ere çı karıyor. 78 Anlaş ı l a b i l i r b i r
top l u m s a l " b ütü n ü n " va r old u ğ u n u i n ka r etm e, g östergelerin v e
top l u m u n " p a rça l a ra ayrı l m a sı n ı n " b i r erd e m o l a ra k desteklen­
mesiyle bera b e r, postya pısalcı söyl e m i n ta m a m ı nda bir normdur.
Gerçekten de, M a rti n Jay'i n g ö z l e m l e d i ğ i gibi, postya pısalcı dü­
ş ü n ü rler a ra s ı n d a b a ğ l a ntı k u rm a k için b i r şey söylen ece kse b u
d a o n l a rı n " b ütü n l ü ğ e karşı bes l e d i k l eri b itmez tü ken mez düş­
m a n l ı ktır. "79 Fo u ca u l t ş u n l a rı söylerken b u d ü ş m a n l ı ğ ı en kısa
yold a n ka p m ı ştı : "'To p l u m u n Bütü n ü ' a n ca k yok e d i l m esi gere­
ken bir şey o l a ra k d ü ş ü n ü l m e l i d i r. Ve ancak o n u n bir d a h a asla
var o l m ayacağ ı n ı u m a b i l i riz . "80 Böyl ece, p a rça l a ra ayrı l m ış " b a ­
ro k" biçim postya p ı s a l cı i l k ö n erm e l e rle u y u m içinded i r; zira
b a ro k kura m cı n ı n " b i r şeylerle oynayara k" d i l i n biçi m i n i bozma­
s ı n ı n ve rasyo nel d ü ş ü n ceyi d e n g esizl eştirmes i n i n n i h a i etkisi
bütü n l ü ğ ü n a n l a ş ı l m a s ı n ı daha d a g ü çleşti rmek o l uyor.
Lu kacs'ı n bel i rtti ğ i gibi p a rça l a ra ayrı l m a , " b ütü n ü n h e r i m ge­
s i n i n yok ed i l m esiyle" s o n u ç l a n ıyor ve böylece şeyleş m en i n ba­
şat b i r özel i ğ i ol uyor. 8 1 Kapita l izmde, u z m a n laşma ve işbö l ü m ü
h e r şeyden ö n ce işçi n i n e m eğ i n i n o rg a n i k b i rl i ğ i n i y o k ediyor ve
bu e m e k za m a n ve m e ka n ı n izo l e o l m u ş parça l a rı n a b ö l ü n üyor.
Emek s ü reci ruti n l eşti ğ i n d e n , b i l i msel ça l ı ş m a işçi n i n ken d i be­
deni ve h a re ketl eri n i i d a re ed i l e b i l i r kısı m l a ra çevi rd i . Bu d a h a
sonra özn e n i n b i l i n c i n i n p a rça l a n m a s ı n a y o l açtı : Öznen i n ken d i
emeğ i n e ya b a n c ı l a ş m a s ı aynı z a m a n d a ken d i türü n e yabancı­
laşmasına sebep o l d u . Pa rça l a ra ayrı l m a en son u n d a , b i r bütün

78
Rey Chow, " Postmodern Automatons" [ Postmodern Robotu msular] ,
Jud ith Butler v e Joan W . Scott (der. ) , Feminists Theorize the
Political [ Fe m i nistler Siyasal Olanı Kura m laştı rıyor] , New York :
Routledge, 1992 içinde, s . 1 1 5 .
79
M a rtin Jay, Marxism and Totality [Marksizm v e Bütün l ük ] ,
Berkeley : University of Ca liforn ia Press, 1 9 8 4 , s . 5 1 5 .
80
M ichel Foucau lt, Language, Counter-Memory, Practice: Selected
Essays and Interview [ D i l , Ka rşı Bellek, Prati k : Seçme Yazılar] , der.
Donald F. Bou chard , Ithaca , N .Y . : Cornell University Press, 1977, s .
233 .
81
Lu kacs, History and Class Consciousness, s. 1 0 3 .

1 36
 Barok Kuram

olara k ka p ita l ist uygarl ı ğ ı n ve kültürü n b i l i n ç ve ideoloj i s i n e ya­

yı l d ı . Filozofu n ken d i emeği de u zm a n l aştığ ı n d a n , fel sefi b i l g i b i l e
p a rça l a ra ayrı l d ı . Dolayısıyla Gra msci'n i n gözlemi şu şeki l d eyd i :
"Ayd ı n b i l e , u z m a n laşmış ' m a ki n e l eri ', 'çıra k l ı k işleri' ve ken d i
Ta ylar siste m i o l a n b i r ' p rofesyo n e l d i r'. "82
Eğ er, Tufte'n i n öne s ü rd ü ğ ü g i b i M i crosoft'u n her yerde ka r­
şım ıza çıkan PowerPo int p ro g ra m ı n ı n basit ş a b l o n l a rı " sözcü klerle
ve meka n l a i l g i l i m u h a kemeyi zayıflatmaya " h iz m et ediyorsa,
baro k ku ra m da a y n ı s ı n ı yapıyor. 8 3 Yüzey tasarı m ı n ı n yoğ u n l u ğ u
v e entelektüel sta ndartlaşma, i l etişimdeki a ç ı kl ı ğ ı n v e b i l işsel
uyu m u n o rta d a n kayb o l m a s ı n a karş ı b i r reçete o l d u . Baro k ya da
postmodern kura m iktidarın göreceli birliğinin anlaşılmasını kasıtlı
olarak güçl eştiriyor. Bu durum sosyoloj i k geleneğ i n açı kça i n karı ya
da reddi anlamına gel iyor. C. Wri g ht M i l ls'e göre, sosyoloj i k olara k
düşünmek için h e r şeyden önce şu soru sorulabilmelidir: "Bir bütün
olarak bu belirli topl u m u n ya pısı nedir? Onun tem el bileşenleri ne­
lerd i r ve bu bi leşen ler birbirleriyle nasıl i l işkilidir?" Postya pısa l cı l a r,
parça l a r ve bütüne d a i r bütün b a h i s l eri açı kça reddettikleri ölçü­
de, görü n ü şte çeşitli o l a n o l g u l a rı n , ( mekanizm a l a rı n ı n , stratej i k
kırı l g a n l ı kl a rı n ı n v e süreksizlik n o kta l a rı n ı n d üzen l e n e b i l d i ğ i ) b i r
siste m i n p a rça l a rı o l a ra k b i rb i rl eriyle i l i ş ki l i o l a b i l m e o l a sı l ı ğ ı n ı
red dediyorl a r - "sosyoloj i k ta h ayyü l ü n " içi n i boşaltıyorl a r. Ve
" b ütüne" d a i r b i r görüşe sa h i p o l m a k ayn ı z a m a n d a stratejik
d ü ş ü n m e n i n zoru n l u b i r koş u l u o l d u ğ u n d a n , postm odernizm
siyasi stratej i n i n de b i r red d i n i b a rı n d ı rır. Dolayısıyla, b u görüş
n e ka d a r i h tiyatlı o l u rsa olsun, o rta d a bütü n e d a i r b i r g ö rüş ol­
m a d ı ğ ı n d a etki n eylem ta rz l a rı g e l işti ri l m esi beklenemez .

Kuramm Özerkliğin e Haytr

Bazı l a rı , e l eşti rel kura m ı n "fa yd a l ı " o l m a s ı g e re kti ğ i yön ü nde­
ki va rsayı m a karşı çı kaca ktı . Asl ı n d a b i r s ü rü b i l i m i n s a n ı el eşti rel

82
Antonio Gra msci , Prison Notebooks [ Hapishane Defterleri ] , der.
Joseph Buttig ieg, 1. Cilt, New York : Colu m bia U n iversity Press,
1 992, § 43, s. 1 2 8 .
83
Tufte, T h e Cog nitive Style.

1 37
 Postmodern Prens

d ü ş ü n ce i l e eylem a ra s ı n d.a b a ğ l a ntı kurma zoru n l u l u ğ u n u ve

a n l a yı ş ı n ı sorg u l a d ı . D a h a 1 9 3 0 '1 a rd a , ko m ü n ist tota l ita ri z m i göz
ö n ü n d e b u l u n d u ra n Theodor Ad orno el eşti rel fi l ozofu n soru m l u ­
l u ğ u n u n sad ece d ü ş ü n celerin eleşti ris i n e g i ri ş m e k o l d u ğ u n u
(" n egatif diya l e ktik"), siya sete b u l a ş m a k o l m a d ı ğ ı n ı öne s ü rd ü .
H e m Adorno h e m d e a rkad a ş ı M a x H o rkh eimer, fel sefi d ü ş ü nce­
den bir "fayd a " beklem e n i n o n u n özerkl i ğ i n i , d o l ayısıyla o n u n
h a kikat değeri n i o rta d a n ka l d ı rm a k o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü l er. D a h a
sonra J ü rgen H a bermas, " ku ra m ı n o l u şu m u n u n stratej i k eylem i n
zorla m a l a r ı n d a n ayrı o l a ra k değerl e n d i ri l mesi gere kti ğ i n i " i l eri
s ü rerek Fra n kfu rt O ku l u 'n u n b u başat i l kesi n i a ç ı k l ı ğ a kavuştura ­
ca ktı : " Ku ra m ı n özerkl i ğ i . . . siyasi eyl e m i n b a ğ ı m sızl ı ğ ı i ç i n ge­
rekl i d i r. H içbir kuram ve ayd ı n l atma, bizi ta rafl ı bir kon u mda
o l m a n ı n riskleri n d e n kurta ra m a z . "84
Siyasi bir kafa d a n çok a kadem i k b i r kafaya s a h i p o l a n diğer
ayd ı n l a ra g ö re 1 9 6 0 '1 a rd a ki o l a y l a r, p rati ğ i n kura m üzeri ndeki
ta l e p l eri n e (Ye n i S o l 'u n katı a h l a kçı kü ltürü ) ka rşı d a h a ted birli
o l m a k için b i r başka neden s u n uyord u . M a rtin Jay şöyle yazıyo r :
" K u ra ms a l o l a ra k en b i l i nçli ayd ı n l a rı n b i l e ken d i l e ri n i n n e ka d a r
müdahil (engage) o l d u kl a rı ko n u s u n d a end işe d u yd u kl a rı bir
zamanda, siyasetle d o l u 1 9 6 0 '1 a rı ve 1 9 7 0 '1eri n b a ş l a rı n ı g ö rm ü ş
geçirmiş h i ç ki mse, her konfera nsta n sonra s a l o n d a n gelen,
ente l e ktüel b i r e l it j a rg o n l a ifa d e ed i l m i ş a n l a ş ı l ması zor ve soyut
d ü ş ü n celerin doğrudan özg ü rleştirici p ratiğe n a s ı l çevri l e b i leceğ i ­
n i ö ğ re n m e k isteyen a ra l ı ksız soru l a rı u n utmai . "8 5 Sonuçta ,
postyapısalcı eleşti rm e n l e r b i r kura m - p ratik d iy alektiğ i n i , p rati­
ğin kura m ı bozd u ğ u gere kçesiyle değ i l kura m ı n prati ğ i bozd u ğ u
gere kçesiyle redd etti ler.
Fouca ult ve Lyota rd g i b i postm odernist e l eşti rm e n l e re g ö re,
g eçm işte top l u m ya d a " h a l k" a d ı n a konuşm a k için ke n d i n d e
ka m u s a l b i r " h a k" g ö rm e cü reti n d e b u l u n a b i l m i ş o l a n ( E m i l e Z o l a
ve Jea n - Pa u l S a rtre ö r n e k va ka l a r o l a ra k g ö rü l ü r) s ö z d e evrensel

84
J ü rgen Ha bermas, Theory and Practice [ K u ra m ve Prati k] , Baston :
Beacon Press, 1 97 3 , s . 36- 3 7 . s
85
M a rtin J a y , " Far Theory" [ K u ra m İçi n ] , Theory a n d Society 2, n o . 2 ,
Nisan 1996 : 174.

1 38
 Barok Kuram

ya da h ü m a n i st ayd ı n ı n yok o l m a s ı sevi n i lesi b i r şeyd ir. Fo u ca u lt

1 9 6 0 '1 a rd a ki protesto l a r s ı ras ı n d a şu açıklam ayı yapıyord u : "Ay­
d ı n , kitleleri n b i l g i e d i n m e k i ç i n a rtık ona i htiyaçl a rı o l m a d ı ğ ı n ı
keşfetti : O n l a r b i r ya n ı l sa m aya ka p ı l m a d a n kusurs u z b i r b i çi m d e
b i l iyorl a r; o n l a r ayd ı n d a n d a h a iyi b i l iyorl a r v e kesi n l i kl e ken d i le­
ri n i ifade edebi lecek d u ru m d a l a r . Anca k b u söyle m i ve b i l g iyi
engel l eyen , yasaklayan ve geçersiz kı l a n bir i kti d a r siste m i m ev­
cut . . . . Ayd ı n l a r bizzat bu i kti d a r s i stem i n i n a ktö rleri d i rler. "86
Bu bakış açısı n d a n , en iyi k u ra m aynı zamanda en " g üven l i "
o l a n ı d ı r, y a n i en az zara r verm esi beklen e n d i r. Gerçekten de,
M a rksist- Leni n i stleri n gen e l l i kl e h a ki katin a raçsa l b i r kavrayış ı n ı
benimsedi kl eri ya d s ı n a m a z . B i r k u ra m , e ğ e r sol i kti d a rı ele geçi­
reb i l iyorsa " h a ki ki " ka b u l ed i l iy o rd u ; ve b u , ta ri hteki en a nti­
demo kratik ve eti k d ı ş ı siyasi p rati kleri n bir kısm ı n ı n ra syo n e l l eş­
tiri l m esi yö n ü n d e bir etki ya rattı . 8 7 Kaba kura msal ayg ıtıyla ya­
şa ntı kavra m ı n ı silen ve bütü n l ü ğ ü , s ı n ı rl a rı b e l i rl i ya p ı l a rı n d u ra ­
ğ a n bir top/amma i n d i rgeyen Alth usser h a kkı n d a Bob Con n el l 'i n
yaptı ğ ı yoru m l a r, modernist o l s u n postm odern ist o l s u n , prati k
h a kkı n d a c i ddi o l a ra k d ü ş ü n ü rken kay g ı duyan herh a n g i b i r ku­
ra m ı n siyasi o l a ra k ö l ü m c ü l s o n u ç l a r ı n ı h atırlatm a s ı açı s ı n d a n
o l d u kça fayda l ı o l uyor. Co n n e l l ş ö y l e yazıyo r : "Alth usser h a l i h a ­
z ı rd a ki kitle örg ütleri n e katı l m a yö n ü n deki bütün g ü d ü lerin ve
işçi s ı n ıfı n ı n ken d i sosya l ist b i l i n c i n i ya rata ca ğ ı n a d a i r bütün
u m utların a ltı n ı oyuyor. . . . Alth usserci epistemoloj i n i n etkisi,

86
Foucau lt, Language, Memory, Counter-Memory, s. 2 0 7 . Ayn ı
zamanda Power/Knowledge [ İ ktidar/Bi l g i ] , der. Col i n Gordon, New
York : Pantheon Books, 1980 içinde Foucau lt'n u n ayd ı n l a rla ilgili çok
sayıda yorumuna bakı n ı z . Ayn ı zamanda ba kınız Jea n - François
Lyota rd , "Tomb of the I ntellectu a l " [Ayd ı n ı n Meza rı ] , Political
Writings [Siyasal Yazı lar] , İngilizceye çevire n : Bili Readi ngs ve
Kevi n Paul Gei man, M i n neapo l i s : U n i versity of M i n nesota Press,
1993, s. 3 - 7 .
87
Mao'n u n d ü ş ü n d ü ğ ü g i bi, bir k u ra m ı sadece "faydası" kanıtla ndığı
ölçüde haki ki ka bul etmek esası nda, Marx'ı n pra ksi sinin
diyalektiğini tersine çevi rmektir; Marx'ı n d iyalektiğ i daha ziyade,
hakikatin faydalı olduğunu, ya n i h a ki katin ku l l a n ı m değeri n i n en saf
ifadesi olduğunu vurgular. Adolfo Sa nchez Vazquez bu konuyu , The
Philosophy of Praxis [ Pra ksis Felsefesi ] , Londra : Merl i n Press, 1 9 7 7
adlı eserde ele a l ı r.

1 39
 Postmodern Prens

a yd ı n l a rı sendika l a ra ve p a rtil ere fayda l ı o l a b i l ecek a raştı rm a l a r

y a p m a kta n a l ı koyma s ı d ı r ; v e Althu sserci d i l i n etkisi h i ç ş ü phesiz,
işçi l e ri onlarla kon u ş m a kta n a l ı koym a s ı d ı r. O n l a rı doğrudan doğ­
ruya teşvi k etti ğ i şey, m i l ita n bir biçimde, otu ru p kuram o l u ş­
tu rm a ktır. "88
Anca k h i kaye b u ra d a bitmiyor. Bizzat M a rksi st geleneğin içi n ­
d e d a h a b a ş ı n d a n beri, kura m i l e p ratik a ra s ı n d a h ü m a n ist v e
d e m o krati k b i r u y u m oluşturmaya g i ri ş m i ş d i ri b i r karşı gelenek
va r o l m uştur. Rosa Luxe m b u rg ve Anto n i o Gra m sci g i b i sosya­
l i stler, a h l a ki ya da entelektüel bütü n l ü ğ ü n yiti ri l m es i n e m a ruz
ka l m a d a n kuram i l e pratiğ i b i rl eşti rme n i n m ü m kü n o l d u ğ u n u
g ö sterd i l er . Ayrıca, kura m sa l d üş ü n ce n i n b i ç i m verd i ğ i e leşti rel
b i r p rati k kavra m ı a s l a M a rksizme özgü o l m a d ı ; b u kavra m aynı
za m a n d a a n a rşizm i n , l i bera l ve ra d i ka l fem i n iz m i n ve o n doku­
z u n cu yüzyıl i l e yirm i nci yüzyıl başl a rı n ı n ı rkçı l ı k karşıtı ve yu rt­
taş l ı k h a kl a rı m ü ca deleleri n i n tem e l i n i o l u şturuyord u . 89 İster
siya set ko n u s u n d a ister kültür a l a n ı nd a o l s u n , i n s a n hayatı n ı n
p ratik boyutl a rı n a s ı rtı n ı çevi ren y a d a b u n l a rı i h m a l eden ku­
ra mcı, onu a raştı rm a ya p m aya ö n cel i kl e iten normatif ya d a eti k
değ erl e ri h esaba katma m a teh l i kesi içinde o l a b i l i r.

Pratik Olarak Kuram

İ l e ri s ü rm ü ş o l d u ğ u m g i b i , eğer postya p ı s a l cı d ü ş ü n ce idea­
l i stse, stratej i k d ü ş ü n m e yetim i z i o rta d a n ka l d ı rı yorsa, kura m ı n

88
R. W. Connel l , Which Way Is Up ? Essays on Sex, Class and Culture
[ H a n g i Yoldan Gidiyoruz? Cinsiyet, S ın ıf ve Kü ltü r Üzeri ne Yazı lar],
Syd ney, Avustralya : Ailen & Unwin, 1 9 8 3 , s . 1 3 8 .
89
ö rneğ i n an arşistler prati ğ i n hü kmed ici niteli klerine ka rşı benzer b i r
i nanç besled iler. M i khail Ba ku n i n 'i n beli rtti ğ i g i bi : "Soyut
düşü nceden, hayatı n eşl i k etmed i ğ i ve hayatı n zoru n l u l u kları n ı n itici
g ücünden yoksun olan düşünceden hayata geçmek, dolayısıyla
b u radan konuşmak neredeyse i m ka nsızd ı r . " G.P. Maxi moff (der . ) ,
The Political Philosophy o f Bakunin [Baku ni n ' i n Siyaset Felsefesi ] ,
N ew York: The Free Press, 1 9 5 3 , s . 3 6 0 . Tipik stratej i k düşü n ü r h i ç
kuşkusuz S u n Tzu i d i . Eski Ç i n felsefes i Batı kültü rü n ü n
i kici l i klerinden mesut b i r biçi mde h a be rsizdi v e Yu nanlıları n yaptığ ı
g i b i , prati k a k ı l (phronesis) ile felsefi kuram (theoria) a rası nda b i r
ayrı ma gitmemişti .

1 40
 Barok Kuram

ha ki kat değeri n i a ş ı n d ı rıyorsa ve m etayı ta klit ed iyors a , o n u n

a ka de m i k m ü ba de l e kon us u n d a h ü kü m s ü rd ü ğ ü yü kse k değerle­
ri a ra l ı ksız bir biçimde cezbetm esi n i nasıl açıklayacağız?
Bu soru n u n ceva bı Guy Debord 'u n şu gözlem i n d e a ra n m a l ı ­
d ı r : G e l i ş m i ş kapita l izm koş u l l a rı n d a değ i ş i m değeri enflasyo n u
" k u l l a n ı m değeri n i n d ü ş m e eğ i l i m iyle" ça kıştı ğ ı n d a n , d üşen bu
ku l l a n ı m değeri n i n dış görünüşü y i n e d e destekl e n m e l i d ir. "Gös­
teri n i n ters yüz edilmiş gerçe kl i ğ i nde, ta m d a ku l l a n ı m değeri n i n
olaylara d a ya l ı g erçekl i ğ i aşı n d ı rı l d ı ğ ı n d a n , ku l l a n ı m değeri . . .
a rtı k açı kça kend i n i gösterm e l i d i r. "90 Barok ku ra m ı n varl ı ğ ı n ı
sürd ü rm e sebebi, ku l l a n ı m değeri n i n d ı ş görü n üşü n ü b i r ra d i ka ­
l izm ta b a kasıyla d este kleye b i l mesi d i r.
B u n u kısmen, "Ye n i Top l u m s a l H a reketl erle" o l a n orta k ya­
şamsal i l i ş kisi h a kkında teleoloj i k b i r a n l atı s u n a ra k ya ptı . Ancak
o a y n ı za m a n d a ken d i " o l a ğ a n ü stü başarı l a rı n ı " d a dile geti rd i .
Yen i S o l ' u n g ü c ü n ü yitirmes i n d e n s o n ra i l keleri n i yiti re n b i rçok
ayd ı n postm odern izme a kı n etti çü n kü postmodernizm o n l a ra ,
siyasi o l a ra k m ü d a h i l o l m a d a n i ş i n içine g i rmen i n b i r yo l u n u
veriyor g i b i g e l d i . Kuram a rt ı k p rati kle b i r d iyalekti k i ç i n d ey m i ş
g i b i g ö rü l m üyord u ; o, h a l i h az ı rd a ki t e k b i l i nçl i pratikmiş g i b i
gözü kmeye başlad ı . Bu yüzden, postya p ı s a l cı ölçütler devam
etti kçe, eğer insan özg ü rl ü ğ ü n ü n d ü ş m a n ı ka pita l iz m , ataerki l l i k,
s ı n ı rl a rı b e l i rl i d i ğer i ktidar ya p ı l a rı ya da özg ü l s ı n ı fl a r veya i n s a n
top l u l u kl a rı d eğ i l d e dağ ı n ı k ya p ı l a r ya da a n latı l a rı n ötesi n d eki
şeylerse ( d i ye l i m öznen i n h ü m a n ist m iti ya da evrensel h a ki kat
d ü ş ü n cesi, ya da te k başına p h a l l o l ogocentrism -erkek egemen
dili m erkeze alma-), postya pısa lcı ve yapıbozumcu bilgi ü reti m i ­
n i n p ratiğ i modern l i ğ i n bütü n o yava n ya p ı s ı n ı a l a ş a ğ ı edeb i l i r.
Eğer, Lyota rd 'ı n i l eri s ü rd ü ğ ü g i b i , " evrensel d ü ş ü n ce n i n g eri leyi­
şi hatta çöküşü d ü ş ü n ceyi ve h a yatı, bütü n l eşti rici s a p l a ntı l a rd a n
kurta ra b i l i rse" o z a m a n ma ntı ksa l o l a ra k, za ptu ra pt a ltı n a a l ı n ­
m ı ş b i l g i ve özn e l l i kl eri o rtaya çı karıcı entelektü el tas a rı l a rıyla

90
Guy Debord , Society of the Spectacle, Cambridge, Mass . : MiT
Press, 1995, .s. 32 (Guy Debord, Gösteri Toplumu, Çev i renler:
Ayşen Ekmekçi ve Okşan Taşkent, İstanbul : Ayrıntı Yayınla,rı, 1996).

1 41
 Postmodern Pr.e ns

evrensel d ü ş ü n ceyi yok etm eye g i rişen, yen i özg ü rl ü ğ ü n a ktörle­

ri h a l i n e gelen b u n l a r d eğ i l m i ?91
Bütün b u n l a r postya p ı s a l cı yaza rl a rı n y ı l l a r boy u n ca yeni ya
da özg ü n kavra y ı ş l a r ortaya koym a d ı ğ ı a n l a m ı n a g e l m iyor.
Postm odernizm i ktidarın "yere l " boyutl a rı n ı n bir kısm ı n a d i kkat
çekerken zaman za m a n fayd a l ı olmuştur. Örneğ i n
y a p ı bozu m cu l u k, d i l i n çatl a k l a rı n d a s a k l ı ka l a n a n l a m l a rı g öste­
rerek d i kkati m i z i işareti n b e l i rsizl i ğ i n e çe kti . M i chel Fou ca u lt'n u n
bedenin d i s i p l i n e e d i l m esiyl e v e cinsel l i ğ i n ta ri hsel o l a ra k koş u l l u
doğasıyla i l g i l i açı kl a m a l a rı , mod ern ku ru m l a rı n d o ğ a s ı n a ve
ki m l i k ve top l u m s a l cinsiyeti n to p l u ms a l o l a ra k o l u şturu l m uş
d o ğ a s ı n a d a i r sağ l a m kavra y ı ş l a r s u n d u . Sorun şu ki, b u ve d i ğ e r
kavrayı ş l a rl a , postm odern izm ayn ı z a m a n d a eleşti rel d ü ş ü n ceye
doğa, siyaset, ki m l i k, onto l oj i , h a ki kat ve ( h er şeyden ö n e m l i s i )
p ra ksis h a kkında kafa ka rış ı k l ı ğ ı n a y o l açan v e bütü n üyle kötü
d ü ş ü n celerden o l u ş a n koca b i r g ü ru h soktu . Bu b a k ı m d a n ,
postmodern i zm i n kafa karı ş ı k l ı kl a rı , ya n ı ltm a l a rı v e m e k a n s a l ve
m a ntı ksa l çarpıtm a l a rı özg ü rleştirici d üşü nce ve eylem i n gel ece­
ğ i n i cid d i bir biçi m d e teh l i keye atıyor.
2003 y ı l ı n ı n Nisan a y ı n d a C h i cago Ü n iversites i 'n d e ya p ı l a n
h a l ka açı k b i r konfera n sta , söyl e n e n l ere b a kı l ı rsa, beşeri b i l i m ler
a l a n ı n d a ki yıldızlar b i r b i ri a rd ı n a çı ktı l a r ve g ü n ü m üzdeki " ku ra ­
m ı n " savu n u s u i ç i n söyleyecek pek az ş e y b u l d u l a r. O ra d a b u l u ­
n a n seçki n kişi ler a rası n d a B h a b h a , S a n d e r G i l m a n , Sta n ley Fish
ve H e n ry Lou i s Gates, J r . vard ı . D i n l eyici l erden b i r kişi seçkin
ki ş i l e r to p l u l u ğ u n a meyd a n okuya ra k, ora d a b u l u n a n kon uş m a c ı ­
l a rı n " d ü nyada N o a m C h o m s ky 'n i n eylem leri n i n el eşti rel k u ra m ­
c ı l a r ı n bütü n yaz ı l a r ı n ı n b i r a raya g e l m esinden ne kad a r d a h a
ö n em l i o l d u ğ u n u . . . ka b u l etti kleri" g ö z ö n ü n d e b u l u n d u ru l d u ­
ğ u n d a , b u g ü n k u ra m ı n faydası n ı n n e o l d u ğ u n u açıkl a m a l a rı n ı
isted i . Sta n l ey Fish itiraz etti ; a n ca k G i l m a n , ayd ı n l a ra g e n e l
o l a ra k g üven i l m e m esi g e re kti ğ i , "ayd ı n l arın çoğ u n l u kl a h ata l ı
o l m a kl a ka l m a y ı p a y n ı z a m a n d a yozlaştırıcı v e y ı k ı c ı biçimde
hata l ı o l d u kl a rı n ı " ifa d e eden a rtı k olmazsa olmaz uyarıyı tekra r­
la d ı . B i r başka ko n u ş m a cı ş u n l a rı b e l i rtti : " B u b e l i r l i ayd ı n g ru b u

91 Lyota rd , "To m b o f the I ntellectu a l ", s . 7 .

1 42
 Barok Kuram

. . . siyasi o l a ra k kayıtsız o l m a y ö n ü n d e bir dehşete s a h i p l er. "9 2

Edebi ve postmod ern i st kura m y ı l l a rd ı r, ku l l a n ı m değeri n i n d ı ş
görü n ü ş ü n ü deste kl eyerek, son derece yü ksek bedel l erle a ka ­
dem i k m ü b a d e l eden h a ksız yere kazanç sağl ıyor. B u "deh şet",
işin n i h a i o l a ra k sona erd i ğ i n i n fa rkı na va rı l m a s ı n d a n kay n a k l a ­
n ıyor o l a m a z m ı ?
Terry Ea g l eton ş u n l a rı hatırlatıyo r : " Ra d i ka l b i r h a re ket gel iş­
tiğ i n d e, b u h a reketi n ep istem o l ojisi m u htemelen o n u n p rati ğ i
tarafı n d a n s ı kı s ı kıya bel i rl e n iyor. O bu tür za m a n l a rd a , m a d d i
d ü n ya n ı n en a z ı n d a n etkide b u l u n u l a ca k v e değ i şti ri lecek ka d a r
g erçek o l d u ğ u n u görmek içi n esra re n g i z bir ku ra m a gere ks i n i m
d u y m a z . "9 3 K u ra m i l e prati k a ra s ı n d a , prati k o l a n l a kura m sal
o l a n ı n b i rb i rlerine karşı bağdaşmaz b i r biçimde kuru l m a d ı ğ ı b i r
diyal ektiğ e d ö n üş, ş i m d iye ka d a r eleştirel ta hayyü l ü b u l a n d ı ra n
kura m s a l çarpıtm a l a rı d üzeltmemize yard ı m cı o l a b i l i r. O rta k
prati ğ i d a h a doğrudan b i r b i ç i m d e d e rt etm ek, b u b i l g i beden i n i
meta n ı n s i n si ce yayı l a n mantı ğ ı n a karşı koru maya yaraya b i l i r.

92
Emily Eaki n , "The Latest Theory Is that Theory Doesn't Matter"
[Son Kura m , Kuramın Önemli Olmadığı Şekl inded i r] , New York
Times, 19 Nisan 2003 .
93
Terry Eag leton, The Illusions of Postmodernism, Ca m bridge, Mass . :
Basil Blackwell, ı 996, s. 1 3 (Terry Eag leton, Postmodernizmin
Yanılsamaları, çevi ren : Meh met Küçük, İstan bul : Ayrı ntı Yayı nları,
1 999) .

1 43
 4 FRANSIZ İD EO LOJİSİ

Felsefe ile gerçek dünya arasmdaki ilişki mastürbasyon ile cinsel ilişki
arasındaki ilişkinin aymsıdır. MARX ve E N G E LS, Alman İdeolojisi
-

Yirm i n ci yüzyıl Avru p a s ı n d a ki yapısalcı ve postya pısa lcı eğ i l i ­

m i n b a ş b e l a s ı ü rü n ü o l a n postmodernizm, a rt ı k son y a r ı m yüz­
yılın en esn e k ve n üfuz l u ente l e ktüel h a reketleri a ra s ı n d a görül­
melid ir. Postm odern izm, M a rksizme ve varo l u şçu l u ğ a karşı g i rişi­
len Fransız isya n ı n d a ki m ütevaz ı başlangıçları n d a n , 1 9 8 0 '1erde
ve 1 9 9 0 '1 a rd a gerçekten küresel ça pta b i r h a re kete d ö n üştü .
Z a m a n l a u sta eleşti rmenl eri ken d i ta rafı n a çekti . M u azza m m i k­
tarda b i r d i z i d ü ş ü n ü r y ı l l a rca postmodern ta sarı n ı n epistem o l oj i k
ya n ı l g ı la rı n ı , çel işkileri n i v e siyasi o l a ra k a ltüst edici sonuçlarını
b i r b i r sayıp dökme z a h m eti n e g i rd i ler. Anca k b u e leşti riler ş i m ­
d iye kad a r, postya pısalcı l ı ğ ı n ve o n u n ( a rtı k postko l o n y a l i z m i ,
postm odern fem i n iz m i , eşcinsel kura m ı n ı ve kü ltürel ça l ış m a l a rı n
ö n d e gelen d a r d i l i m l i türleri n i d e içere n ) çeşitli d a l l a rı n ı n a kı ş ı n ı
d u rd u ra m a d ı . B u g ü n postmodernizm ABD'd e ve İ n g i ltere'de
beşeri b i l i m ler a l a n ı n d a ki "el eşti rel kura m ı n " ki l it stratej i k n o kta ­
l a rına h a k i m d u ru m d a d ır. H a rdt ve N eg ri 'n i n İmpara tor/uk'u g i b i
eserl er ya l n ızca b ü y ü k b i r coş kuyla gökl ere çıkarı l m a kl a ka l m ıyor
aynı z a m a n d a taba n d a n d a i l g i g ö rüyor. D u ke Ü n i vers itesi 'n d e
edebiyat d a l ı n d a b i l i m i n sa n ı o l a n M i chael H a rdt 2 0 0 2 y ı l ı n d a
Brezi lya 'n ı n Porto Alegre kenti n d e ki Dü nya Sosya l Foru m u 'n a
g e l d i ğ i n d e eylemci l e r o n d a n i m z a a l m aya ça l ı ştı l a r.
Beşeri b i l i m ler a l a ı:ı ı n d a ki b u eleşti rmen lerd e n , d ü nya n ı n son
y ı l l a rd a eşi benzeri görü l m e m i ş bir devrim yaşad ı ğ ı n ı d uyuyoruz.
M a rx'ı n sosya lizm felsefesi n i n çözü l m es i , "geçm i ş i n b ütü n etki le­
ri n i n " yok ed i l d i ğ i evre n sel b i r ça l ka ntıyla sonuçla n d ı .
Postm odern l i ğ i n g e n e l kaosu i ç i n d e g üçlü devletler b i l e kaçı n ı l ­
maz bir so n l a ka rşı karşıya ka l ı rken "yığ ı n ", d ü nyayı d ö n ü ştür-

1 45
 Postm odern Prens

mek için g ü ç to p l uyord u . K u ra m d a ki ve top l u m d a ki postm odern

" d evri m ", yirm i n ci yüzy ı l d a ki d e ğ i ş i kl i kl e ri n çocu k oyu n u g i b i
g ö rü n m e s i n e neden o l uyor. İ l keler b i rb i rl e ri n i yerleri n d e n etti l e r,
z i h i n d e ki ka h ra m a n l a r d u y u l m a m ı ş b i r h ı z l a b i rb i rl e ri n i yere ser­
d i l e r ve son bi rkaç o n y ı l d a geçm işin, b u n ca yüzy ı l d a ki diğe r za­
m a n l a rd a kinden d a h a büyük b i r kısmı yok ed i ld i .
S o n otuz y ı l d a postm od ern ist kura m c ı l a r, geçmiş n es i l l erdeki
d ü ş ü n ü rlerin ca n ı n ı sıkan siyasi ve top l u m s a l p rati ğ i n g i zemleri n i
çözd ü kleri n i i d d i a etti ler. Stratej i i htiyacı da tü mden red de dil erek
h a l k stratejisi soru n u (ezilen lerin siyasi a rzu l a rı n ı ka rş ı l ayaca k
b i r top l u msal h a re keti n n a s ı l o l u şturu lacağ ı ) b i r kena ra atı l d ı .
D ü n yevi d ü ş ü n ce n i n i kti d a r ta rafı n d a n bozu l a n d ü ş ü n ce o l d u ğ u
uyarısı ya p ı l a ra k, d ü ş ü nce i l e e y l e m i v e kura m i l e p rati ğ i uzlaş­
tırma derdi bir ya n a b ı ra kı l d ı . Ö n d erl i ğ i n gerekli olduğu yad s ı n a ­
ra k, ayd ı n l a rı n g ü çsüzlerle o l a n i l işkisi yok ed i l d i . Biçi m d e n yok­
s u n l u k ve oyn a k l ı k b e n i m senerek örg üt soru n u ( b a ş ka l a rı n ı n
ka rş ı s ı n a n e şeki l d e ç ı k ı l a c a ğ ı , ezi l e n l erin d ü nyayı d ö n üştürücü
u m utl a rı n ı n nasıl açığa çıkarı l a ca ğ ı ) çoc u k oyu n u o l a ra k görü l d ü .
Anca k g eçm i ş i n b ü t ü n etki l e ri n i n y o k ed i l d i ğ i n i n e s ı k l ı kta
d uy d u k? Y i rm i n ci yüzyı l ı n i l k onyı l l a rı n d a Fütü ristl er şöyle d iyor­
d u : "Yüzyı l l a rı n son çıkı ntısı üzerinde d u ruyoru z ! "1 M a ri n etti
şöyle yazıyord u : " H iç o l m a d ı ğ ı ka d a r öfkel iyiz, yoru l m a k b i l m iyo­
ruz ve d ü ş ü nce yö n ü n d e n zen g i n i z . Bol bol d ü ş ü n ce ü retiyoruz
ve öyle o l maya d eva m ed eceğ iz . . . . İnsa n l ı k a n a rş i k b i reyci l i ğ e
d o ğ ru yü rüyor. "2 Tekn o l oj i yeni d i n o l a ca ktı v e i l a h i m iz i h ı z l a n d ı ­
raca ktı . Ya klaşık b i r yüzyıl sonra b i r başka eleşti rmen n e s l i fa r­
k ı n d a o l m ad a n M a ri n etti 'yi tekra r edecekti . Ern esto La clau ve
C h a n ta l Mouffe 1 9 8 7 y ı l ı nda şöyle yazıyord u : "Yirm i nci yüzyı l ı n
e n h eyeca n verici a n l a rı n d a n b i ri n d e yaşıyoru z : Yen i nesi l l eri n ,
g eçm i ş i n önya rg ı l a rı n d a n ve ken d i leri n i Ta ri h i n ' m utl a k doğru l a r ı '
o l a ra k s u n a n kura m l a rd a n a rı n m ı ş b i r b i ç i m d e , d a h a i n sa n i ,
çeşitl i v e demokrati k o l a n y e n i özgü rleşti rici söylemler i n ş a ettik-

1
Fi l i ppo Tom maso Mari netti , " Beyond Com m u n is m " [Komünizmin
Ötesinde] , der. R. W . Fl i nt, Marinetti: Selected Writings [ M a ri netti :
Seçme Yazılar] , New York: Farrar, Straus ve Giroux, 1972 içinde, s. 148.
2 Ag e .

1 46
 Fransız İ deolojisi

leri bir a n . Dünya n ı n sonu ile i l g i l i i htira s l a r ve ep istem oloj i k

tutku l a r d a h a m ütevazıdır a n c a k özg ü rl eşti rici a rz u l a r d a h a geniş
ve deri n d i r . "3 Yıllar sonra, i d ra k g ü cü n ü n aynı iyim serl i ğ i ( boş­
l u kta sa l ı n a n Hegelyan köken l e ri ) , ken d i bastı rı l a m a z u m u d u n u n
ka natları a ltı n d a b i r kez d a h a g e l eceğe taş ı n acaktı . 2 0 0 0 y ı l ı n da
H a rdt ve N e g ri, küreselleşme s ü reçleri n i n "özg ü rleşme g üçlerine
yeni olanaklar s u n d u ğ u n u , ya ratma ve özgürleşme için çok d a h a
büyük o l a n a k l a r s u n d u ğ u n u " yazıyorl a rd ı . 4 Sermaye n i n g ü çleri
tarafı n d a n başı boş b ı ra kı l m ı ş o l a n "yığ ı n ı n " " etkin öznes i ", d a ğ ı l ­
ma ve to p l u göç yoluyla, siste m i i çerd en d ı ş a rıya d o ğ ru kem i rir­
ken görü l e b i l iyord u . 5
Böyl ece postmodern i stler d evri m l e rine, g eçm i ş i n soru n l a rı n a
ka rşıt olara k y ö n verdi ler. V e bütün b u n l a rı n saf d ü ş ü n ce a l a n ı n ­
da gerçekleş m i ş o l m a s ı gerekir.
Postm odernizm g ü n d e l i k hayatta ki bitmek b i l m ez iyimserl i ğ i
v e g ü n d el i k h ayata karş ı d u yd u ğ u kayıtsızl ı ğ ı i ç i n d e , a s l ı n d a
Al m a n İdea l iz m i n e ö y l e ya kı n b i r benzerl i k taşıyor k i yaptı ğ ı m
postm odern izm ta n ı m ı , olayları çarpıtm a d a n M a rx v e Engels'in
Alman İdeo/ojisi'n d e ki Al m a n İ d e a l i z m i p a ro d i s i n i örnek a l a b i l i ­
yor. İdea l i z m i n bütün biçi m l e ri n d e o rta k o l a n şey, i d e a l a rı y a d a
d ü ş ü n celeri ontoloj i k olara k m a d d e n i n ö n ü n e koya n v e d o l ayısıy­
la b u n l a rı n gerçekl i ğ i o l u ştu rd u ğ u n u ö n e s ü ren b i r e p istem oloji­
d i r. Diğer b i r deyişle, i d e a l i stler ken d i kavra m sa l kategori l e ri i l e
tasvi r etti kleri n i i l eri s ü rd ü kleri g e rçekl i k a ras ı n d a onto l oj i k b i r
özdeş l i k o l d u ğ u n u varsaya rlar. E n g e l s 'i n , Eugene D ü h ri n g 'i n s o n
derece hata l ı " m a d deci l i ğ i n e " yönelttiğ i eleşti ris i n d e yazd ı ğ ı g i b i :
"İdea l iz m , h erha n g i b i r d ü ş ü n ce ü rü n ü n ü n gerçekl i ğ i n i , d ü ş ü n ce
i l e varl ı ğ ı n özdeşl iğiyle ka n ı tl a m a g i ri ş i m i d ir. "6 İdea l i z m i n geç­
m işte ki, g ü n ü m üzdeki ve g e l ecekteki bütün biçi m l eri n d e orta k

3
Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe, " Post- Marxism without Apolog ies"
[ Mazereti Olmayan Post- Marksiz m ] , New Left Review 1 66, Kasım­
Ara l ı k 1987 : 80.
4
M ichael Hardt ve Antonio Neg ri , Empire, s. XV, 2 1 8 .
5
Age . , s . 397.
6
Frederick Engels, Anti-Dühring: Herr Eugene Dühring 's Revolution in
Science, M oscow : Progress Pu b l ishers, 1 969, s . 57 ( Frederick
Engels, Anti-Dühring: Bay Eugene Dühring Bilimi Altüst Ediyor,
çevi ren : Kenan Somer, Ankara : Sol Yayın ları, 1 . Baskı M a rt 1975) .

1 47
 Postmodern Prens

o l a n şey, insan b i l g isi ve p rati ğ i n i n tem e l i o l a ra k yaşantının bas­

tırı l ma s ı d ı r . Sözde eleştirel fel sefi d ü ş ü n ce ( gerek g e n ç H eg elci l i k
o l a ra k g e rek postmodern iz m o l a ra k) d uyusal, c i s i m l e ş m i ş y a ­
ş a m d a ve fi i l i to p l u m s a l g e rçe kl i kte tem e l i n i yitird i ğ i a n d a , top­
l u m s a l gerçekl i ğ i kaçı n ı l m a z o l a ra k kavra m s a l soyutl a m a karşı­
s ı n d a i ki n ci p l a n a iter.

A lthusser, Fouca ult ve Yaşanfmm Tasfiyesi

Genç Hegelci ler ( Fe u e rbach, Bru n o ve E d g a r Bauer, August
Ciezskowski, M a x Sti rne r, K a ri Köppen, Arn o l d Ruge, M oses H ess
ve b i r s ü rel i ğ i n e M a rx ) Berl i n Ü n iversitesi 'ndeki Post- Doktora
K u l ü b ü n ü n etrafı n d a b i r a raya g e l m i ş o l a n b i r g ru p tez ca n l ı ve
l i bera l d ü ş ü n celi ayd ı n d ı . 7 B u n l a r, d i n ve refo rm u n Avru p a 'd a ki
to p l u m s a l reform l a o l a n i l g i s i n e o d a kl a n m ı ş l a rd ı . 1 840'1 a rı n baş­
l a rı n d a Ruge, Bauer ve Feuerbach H ı ri stiya n l ı ğ ı n , i n sa n l ı ğ ı n ger­
çek d i nsel ve ta ri hsel o l a n a kl a rı n ı n kutsal olan üzeri ndeki, dola­
yısıyla i n sa n l ı ğ ı n özü n ü n ken d i n e yabancılaşması üzerindeki
yansıması o l d u ğ u n u i leri s ü rdüler. Siyasi ve to plumsal özg ü rleş­
m e n i n ancak "İnsa n ı n " Ta n rı karşısında " kend i n i " aşa ğ ı l a m aya son
verd i ğ i n d e gerçekleşeceğ i n e i n a n a ra k yen i , ateist ve h ü m a n ist
b i r d i n e o l a n ihtiyaçta n b a h settiler ve b u n u n h a kkı n d a yazd ı l a r.
M a rx n i h ayet 1 840'1 a rı n o rta l a rı n d a o n l a rl a i l i ş kisi n i kesti . Al­
man İdeolojisi, 1848'i n b ü y ü k fa kat ka derine terk ed i l m iş d ev­
ri m l e ri n d e n y a l n ızca 2 yıl ö n ce, kitlesel aya kl a n m a l a rı n ilk küme­
leri n i n Batı Avru pa'nın ufku n d a b e l i rd i ğ i s ı ra d a ka l e m e a l ı n m ı ştı .
Kapita l ist sanayileşme ve kentleşme, siyasi yöneti m i n bütün
gelen eksel tem e l leri n i n a ltı n ı oya ra k eski feo d a l d üzen i ö l d ü rücü
bir b i ç i m d e zayıflattı . Ayn ı z a m a n d a , yen i d üzen i n l i bera l vaatle­
ri, siyasi özg ü rl ü k ve to p l u m s a l eşitl i k yö n ü n d e neredeyse içg ü ­
d üsel b i r a rzuyu a ç ı ğ a çıkard ı . Hegelcilere nazara n M a rx, tarihsel
krizi kes kin bir d ö n ü m n o ktas ı n a s ü rü kleyen m a d d i g ü çlerin d a h a
ço k fa rkı ndayd ı . M a rx o n l a rı , i n s a n yaşa m ı n ı n p ratik, s o m u t so-

7
Bu radaki açı kla maları mda ş u eserden yararla ndı m : David McClel lan,
The Young Hege/ians a n d Kari Marx [Genç Hegelciler ve Ka ri Marx] ,
Lon d ra : Macm i l l an, 1 9 6 9 .

1 48
 Fransız İ deolojisi

ru n la rı n ı b i r dizi soyutla m aya i n d i rgemekle suçl a d ı . Genç

Hegelciler kura m s a l d ü ş ü nceyi p rati ğ i n b i r biçi m i o l a ra k ( a s l ı n d a
prati ğ i n en ö n e m l i biçimi o l a ra k ) savu n u rken M a rx, b i l i ncin ken­
d i s i n i n "to p l u msal bir so n u ç" o l d u ğ u n u i leri s ü rd ü . 8 M a rx ve
Engels, ta ri h i n a n l a m ı n ı çıkara b i l ecek ve yen i , devri m ci b i r o rta k
b i l i n c i n o l u ş u m u n u açıklaya b i l ecek a d a m a kı l l ı b i r materya l i st
çerçeve ta lep ederek Feu e rbach 'l a bağ l a rı n ı kop a rd ı l a r.
M a rx fel sefes i n i n b a ş l a n g ı ç n o ktası o l a ra k g e rçek, d uyusal
yaşa m ı n d o k u l a rı n d a ki kura m ı n temel i n i a l ıyord u . M a rx ve
Engels Alman İdeolojisi'n d e yönte m l eri n i tarif · ed e rken şöyle
yazıyorl a rd ı :

Bizzat insanların kendisine varmak için, n e insanların söyle­

diklerinden, tahayyül ettiklerinden, ka vradıklarından ne de
anlatıldığı, düşünüldüğü, tahayyül edildiği, ka vrandığı şekliyle
insanlardan yola çıktyoruz. Gerçek, etkin insanlardan yola çı­
ktyoruz ve onların gerçek yaşam süreçleri temelinde bu ya ­
şam sürecinin ideolojik refleks ve yankılarının gelişimini gös­
teriyoruz. . . . İlk yaklaşımdaki yön teme göre başlangıç · nokta­
sı, yaşayan birey olarak kabul edilen bilinçtir; gerçek yaşama
uyan ikinci yönteme göre ise başlangıç noktası yaşayan ger­
çek bireylerin kendisidir ve bilinç de yalntzca bu bireylerin bi­
linci olarak görülür. 9

M a rx ve Engels'e göre d uy u s a l ve cis i m l eş m i ş yaşa m bütün

b i l g i lerin çı kış n o ktasıdır. Ernst B l och'un gözlem i n e g ö re : " M a rx
için a l g ı ( b u a lg ı d a n çıkarı l ıverm i ş o l a n kavra m d eğ i l ) b Qtün m a ­
terya l ist b i l iş i n ken d i n i özdeşl eşti rd i ğ i b a ş l a n g ıçtır ve ö y l e d e
o l maya devam eder. "10 Ya n i , d u y u l a rl a doğru l a n a mayan b i l g i
üzeri n d e ki h e rh a n g i b i r h a k i d d i a s ı hem felsefi o l a ra k çekici l i kten
yoks u n d u r, hem epistemo l oj i k o l a ra k g eçersizd i r, hem de siyasi
o l a ra k ya ra rsızdır. M a rx b u a ç ı d a n , idealizm ve e ko n o m i z m i n
n a s ı l ideoloj i k o l a ra k çarpıtı l m ı ş b i r g e rçekl i k g ö rü ş ü s u n d u kl a rı n ı

8
Marx v e Engels, The Communist Manifesto [Komünist M a nifesto],
der. David Mclellan, New York: Oxford University Press, 1 9 9 2 , s. 5 1 .
9
Marx ve Engels, German Ideology, s . 47.
10
Emst Bloch, The Princip/e of Hope [Umudun Ku ra l ı ] , 1. Cilt,
Cam b ridge, Mass. : MiT Press, 1986, s . 25 5 .

1 49
 Postmodern Prens

g ö sterere k i d ea l iz m i ve eko n o m i z m i alt etmeye g i rişti . Her şey­

den ö n e m l isi M a rx, Batı fel sefesi içi n d e özne i l e nesne a rasında
var olan ayrı l ı ğ ı n kapital ist to p l u m d a öznel erle nesneler a rasında
var o l a n fiili ayrı l ı ğ ı yansıtm a kta n başka b i r şey ya p m a d ı ğ ı n ı
o rtaya çı karmaya g i rişti . M a rx ve E n g e l s i d e a l i z m ve a m p i rizm i n ,
o rtaya çı ktı kları toplumsa/ g e rçekli klerin fa rkl ı ideo l oj i k teza h ü r­
l e ri n i y a n sıttı kları n ı i l eri s ü rd ü . A m p i ri z m , i n sa n ı n b ütü n yaşantı­
sını tek bir şeye (işe yararlılığına) i n d i rg eyerek gerçekl i ğ i d ı ş l a r .
Anca k, ister Benth a m 'ı n fayd a cı l ı ğ ı n d a isterse Locke ve
H o b b es 'u n siyaset kura m ı n d a ifa d e ed i l s i n , " i n s a n l a rı n çeşit çeşit
�lan bütü n i l işkileri n i tek bir yara rl ı l ı k i l işkisine" i n d i rg eyen fayda
i l kesi, b izzat b u rj uva i ktisa d ı n ı n kurucu i l kes i n i n soyut ve idea l a ­
r a daya l ı biçi m i nden b a ş ka b i r ş e y d eğ i l d i r ; b u rj uva i ktisa d ı n d a
d a " b ütün i l işkiler p ratikte t e k b i r p a rasa l -tica ri i l işkiye ta b i kı l ı ­
n ı r. " 1 1 Kapita l iz m i n sa n l a rı ( ka p ita l i st v e işçiyi ayırt etmeden)
şeylere d ö n ü ştürür ve a m p i rizm de bunu ta klit eder.
B u d u ru m d a M a rx ve Engels Alman İdeolojisi'nde, "yaşayan
b i reylerin varl ı ğ ı n ı n bütün i n sa n l ı k ta ri h i n i n ilk ö n ermesi o l d u ğ u ­
n u " b e l i rtti ler. 12 Anca k d a h a so n ra , Batı l ı M a rksist g e l e n e k g i d e­
rek d a h a küçü k b i r i n s a n top l u l u ğ u n a h ita p eden m eselel ere
s ü rü kl e n d i kçe "öznen i n " soyut, h u ku ki tasavv u ru , i n sa n l a rı n ve
h a l kı n d a h a ya l ı n d i l i n i n yeri n i a l d ı . S a u s s u re'ün d i lsel a n l a m ı n
i l işkisel kura m ı n d a n etki lenen Fra n s ı z yapısa l c ı l ı ğ ı "öznen i n "
ken d i s i n i n b a ğ ı msız o l m a d ı ğ ı n ı , özerk o l m a d ı ğ ı n ı , kültürün b i r
ü rü n ü o l d u ğ u n u i l a n etm işti .
İ n sa n ı n b u zoru n l u demodel i ğ i n i n ü stesinden gelen i ki meti n ,
Alth usser'i n Marx İçin 'i v e M ichel Fou c a u lt'n u n Şeylerin Düzeni
i d i . Alth u sser M a rx'ın felsefes i n i n revizy o n i st a ç ı k l a m a s ı n a g i riş­
tiği Marx İçin adlı eserde ( 1 9 6 5 ) , M a rx'ın d ü ş ü n cesi n i n a n l a m ı ­
n ı n , d a h a öncel eri i n sa n ı n "özü n ü " o rtaya çı karmaya ça l ı ş a n
fel sefeyle yaşa d ı ğ ı sert kopuşta yattı ğ ı n ı i leri s ü rd ü . B u n u n l a
kastetti ğ i , bizzat M a rx'ın " i n s a n d o ğ a s ı ( y a d a i n s a n özü ) soru n -

1 1 M a rx ve Engels, German Ideology, s . 1 0 9 .

1 2 M a rx ve Engels, Communist Manifesto, s . 42.

1 50
 Fransız İ deolojisi

s a l ı n a " s ı rtı n ı çevi rm iş o l m asıyd ı . ı 3 İşte b u yüzden, gerçekten

ra d i ka l b i r ta ri h selci l i ğ e doğru g i d i l ecek yo l u gösteren " o l g u n ",
özcü l ü k ka rşıtı M a rx 'tı . Althusser ş u n u iddia ediyord u : "İnsa n ı n
fe lsefi ( ku ra m sa l ) m it i n i n k ü l o l m a s ı ö n koşu l u n u n m utl a k o l a ra k
gerçekleşmesi h a ricin de, i n s a n l a r ha kkında b i r şey b i l m e k im­
ka nsızd ır. "ı4 Olgun M a rx'ı n yazı l a rı öznel liğe, b i l i nce, öze, doğaya
dair herh a n g i b i r d i l i n red d i n i zoru n l u k ı l d ı . B u n u n yerine, p rati ğ i n
"bil imsel" b i r d i l i ku l l a n ı l m a k zoru ndayd ı . ı s Ta ri h i n gerçek h a reke­
ti, ancak kapita list top l u m u n üstya pı l a rı n ı n b i l imsel (ya n i M a rksist
ve Len inist) bir biçimde incelen mesiyle ( ideoloj i k, i ktisadi, siyasi ve
b i l imsel p ratiklerin "tipik ifadelerinin" saptanması) belirlenebil ir. ı 6
Böylece Althusser'i n b i l i m sel " M a rksizm i ", i n sa n ı n ko n u m u n u
ya p ı n ı n g ö l g e olayı ( e p i p h e n o m e n o n ) h a l i n e g eti rd i . Alth usser
şöyle yazıyord u : "İdeoloj i n i n tem s i l leri i n sa n l a r üzeri n d e gözle­
ri nden kaçı rd ı kl a rı b i r s ü reç yol u y l a işlevsel o l a ra k etki d e b u l u ­
n u r. " Ya n i , " [ bu tem s i l leri n ] i n sa n l a rı n ço k büyü k b i r çoğ u n l u ğ u ­
n a kend i n i zorla ben i m setm esi h e r şeyden ö n ce ya p ı l a rl a gerçek­
leşir. " Özneler ta m a m e n b e l i rl e n i r, d a h a doğrusu, b i r ya p ı etra ­
fı nda d üzen l e n m i ş p rati kler tarafı n d a n üstbel i rl e n i r; özneler ken­
d i yaşantı l a rı n ı n a n l a m ı n a doğru d a n erişemezler. Alth u sser ş u n u
i leri s ü rüyord u : " D ü nyayla o l a n i l i ş ki m iz b a s i t b i r i l işki değ i l d i r,
i l işkiler a ra s ı b i r i l işkidir, i k i nci d e reced en b i r i l iş ki d i r. "ı7 " İ l işkiler
a rası b i r i l işki" d i l iyle, özn e n i n ken d i yaşa m ı n d a n çift ta rafl ı b i r
biçimde uzakl a ş m a s ı n ı ve . h ü m a n ist Ma rksist g e l e n e kten 1 8 0
derece l i k b i r dönüşü g ö rüyoruz.
E . P. Th o m pso n 'ı n yazd ı ğ ı gibi, Alth usser " ka d ı n l a rı ve erkek­
leri . . . ken d i ta ri h l e ri n i n a ktörl e ri [ o l a ra k] d eğ i l , h a m a l ( trag er) -
ıs
ya p ı l a rı n taşıyıcı l a rı , s ü recin ta şıyıcı l a rı - [ o l a ra k] " g ö rü r .

13
Lou is Althusser, Far Marx, New York : Vi ntage, 1 9 7 0 , s . 227 (Louis
Alth usser, Marx İçin, çeviren : Işık Ergüden, İsta n b u l : İthaki
Yayı nları, 2002) .
14
Age . , s . 229.
15
Age . , s . 229.
16
Age .
17
Age . , s . 2 3 3 . .
18
E . P. Thompson, The Poverty o f Theory, New York : Monthly Review
Press, 1 9 78, s. 1 22 ( E . P. Thompson,
· Teorinin Sefaleti, çeviren :
Ahmet Fethi Yıldırım, İstanbul Alan Yayıncı l ı k, 1 994) .

1 51
 Postmodern Prens

Thompson ken d i eseri n d e , i şçi s ı n ı fı n ı n gerçek yaşa m ı n ı n diya­

l e kti k dokularına, öze l l i kl e d e (devasa kita b ı n ı n da taşı d ı ğ ı a d
o l a n ) İ n g i l iz i ş ç i s ı n ı fı n ı n " o l u ş u m u n a " sad ı k ka l m aya ça l ı ştı : Bel l i
b i r ö l ç ü d e b i l i n ç v e ki m l i ğe yavaş yavaş erişmes i . Ancak
Alth u sser b u n u n a ks i n e , " n e ideoloj i n i n gerçek, varo l u şsal o l u ­
ş u m u n u n e de i n s a n praksisinin b u i d eo l oj i k dayatmaya karş ı
çı ktığı ve o n u n p ra n g a l a rı n ı zorl a d ı ğ ı yol l a rı a n l a ya b i l d i . "19
Alth usser'i n şem atik, işl evselci çerçevesi, insan yaşa m ı n ı n doku­
s u ve ilk elden a n l a m l a r üzeri n d e kura m s a l d ü ş ü n ceye yer bı­
ra km ıyord u . An ca k, yaşantı n ı n s ü re k l i o l a ra k s u n d u ğ u d ü ş ü n ce
d a ğ a rcıklarına, d u yguya ve a n l a m a başvu rm a ks ı z ı n , b i r praksis
k u ra m ı n ı nasıl ayrıntı l a n d ı ra ca ğ ı z ya d a b u kura m ı n i n ce l i k l e ri n i
n a s ı l o rtaya çıkara ca ğ ı z ? Z i ra , d a i m a " b e l l i b i r davra n ı ş d üzen i n i
kaza n d ı ra n ve b i z i kateg ori l eri m i z i yeniden i nşa etmeye zorlayan
şey yaşantı d ı r (" Faşizmden, Sta l i n izmden, ı rkçı l ı kta n ve ka pita l i st
ekon o m i n i n kes i m l e ri i ç i nd eki işçi s ı n ıfı n ı n ' m ü reffe h l i ğ i ' g i b i
çel işki l i b i r o l g u d a n o l uşan yaşantı") . 20 Thompson şöyle yazıyord u :

Yaşantı, toplumsal varlık ile toplumsa/ bilinç arasındaki zo­

runlu bir orta terimdir: Kültüre, değerlere ve düşünceye renk
veren şey yaşantıdır (genellikle sınıf yaşantısı) : Üretim tarzı­
nın diğer etkinlikler üzerinde belirleyici bir baskı uygulaması
yaşantı araC11iğıy!a olur; ve üretimin sürdürülmesi de pratik
araC11iğıy!a gerçekleşir. 21

Kısacası , Alth usser ta ri h i b i r m a ki n e o l a ra k, ve Kapita!'i d e

o n u n h a reket h a l i n deki p a rça l a rı n ı a n l a m a k i ç i n tekn i k b i r k u l l a ­
n ı m kı lavuzu o l a ra k görüyor g i b i yd i . Alth usser şöyle yazmıştı :
"Tari h , h a reket h a l i n d e o l a n e n g i n b i r d oğ a l - i nsan siste m i d i r ve
ta ri h i n m otoru s ı n ı f m ü ca d e l es i d i r. Ta ri h b i r sü reçti r, öznesi o l ­
m a y a n b i r s ü reç . "22
R . W. Co n n e l l 'e g ö re Althusser'in d ü ş ü n ces i n e va h i m b i r iş­
l evselci l i k musallat o l m uştu ve b u , Sta l i n ist siyasa l orta m ı n do-

19
Age .
20
Age . , s. 2 5 .
21
Age . , s . 9 8 .
22
Althusser, Essays [Yazı l a r] , s. 5 1 , a ktara n Thompson, The Poverty
of Theory, s . 1 0 5 .

1 52
 Fransız İ deolojisi

ğasında b u l u n a n to p l u m s a l i l i ş k i l e ri d ü ş ü nce . a l a n ı nda yeniden

ü retti ; zaten b u işlevselci l i k d e b u siyasa l o rta m d a n tü red i .
Alth usser'i n düşü nces i n d e "soyut b i r m i l ita n l ı k . . . M a rksist b i l i m i n
taşıyıcı l a rı o l a n eğiti m l i fa kat o l d u kça ta h a m m ü lsüz b i r el iti n
başı n ı çekti ğ i d evri mci b i r ö n cü p a rti n i n genel o l a ra k h a k l ı çıka­
rı l m a sı ; ve ken d i l i ğ i n d e n l i k, aşa ğ ı d a n h a reketl i l i k, a rta n değişim
ve mevcut d u ru m u n ku l l a n ı l m a s ı y l a b a ğ l a n tı l ı stratej i lerin genel
o l a ra k değersizl eşti ri l m es i " yata r. 23 Sta l i n izmde olduğu g i b i ,
" ku ra m aynı y ö n d e işl iyor; ya p ı l a rı n ö n cel i ğ i , çift kutu p l u işlev­
selci l i k, b u n l a rı n o rtaya ç ı ka rd ı ğ ı soyut m i l ita n l ı k . " Bu arada gö­
rü n üşe g ö re, devri m i n " b i l i ms e l " tasavvu ru " işçi lerin a rkası n d a n
gerçekleşiyor. " Corn e l l ş u son u ca va rd ı :

Yaşamaya, teriemeye, kanamaya olan o korkunç müdahaley­

le, insanlar Althusserci Marksizm tarafından, bütün radikaliz­
min temeli olan kendi tarihlerinde "Marksist bilimden " yön ­
temsel olarak dışlanıyorlar. Kanımca, Stalinist siyasetle olan
esas yakınlığı tam da buradadır; bu siyaset tam olarak, ka v­
ramsal bir militanlık ile tabandan gelen sosyalizmin uygula ­
mada bastmlmasının bir araya getirilmesi ile tanımlanır. 24

Alth usser'in d ü ş ü ncesi eleştirel kura m üzeri n d e ö n ceden kes-

ti ri l e m eyen büyü kl ü kte b i r etki d e b u l u n d u ; öncel i k l e M a rksizm
üzerinde, d a h a s o n ra postya p ı s a l cı kura m , ki m l i k siyaseti ve
hatta p ostya pısalcı fem i n iz m üzeri n d e . Postm odernist kura m cı l a r
Alth usser'i n işlevselci varsayı m l a r ı n ı , özel l i kl e d e o n u n faa l iyet v e
özneyi " defetmesi n i " h i çb i r eleştiri süzgecinden geçirmeden ka­
bul etti ler. 25 Marx İçin a d l ı ça l ı ş m a ku ra m üzeri n d e m uazzam b i r

2 3 R. W . Connell, Which Way Is Up ? Essays o n Sex, Class a n d Culture

[ H a n g i Yoldan Gidiyoruz? Cinsiyet, Sınıf ve Kü ltü r Üzerine Yazılar],
Sydney, Avustralya : Ailen & Unwin, 1983, s . 137. John O'Nei l l , Far
Marx: Against Althusser and Other Essays [ M a rx İçi n : Althusser'e
Karşı ve Diğer Yazı lar], Washington D . C . : Center for Adva nced
Research in Phenomenology [ Gö rü n g ü b i l i m İleri Araştırma Merkezi ]
v e U n iversity Press o f America , 1 9 8 2 ile ka rşılaştı rı n .
24
Connell, Which Way Is Up ?, s . 1 3 7 .
25
Bakı nız Nancie E . Ca raway, "The Challenge and Theory o f Fem i n ist
Identity Politics : Worki ng on Racism" [ Feminist K i m l i k Siyaseti nin
Meyda n Okuması ve Kuramı : I rkçı l ı k Üzerine Çal ışma ] , Frontier 1 2 ,
no.2 , 1 99 1 : 126- 1 2 7 .

1 53
 Postmodern Prens

etkide b u l unsa da, beşeri b i l i m lerdeki yönte m b i l i m i üzeri n d e

gerçe kten devri mci b i r etkiye s a h i p o l a ca k ş e y Fo uca u lt'n u n
ça l ı şm asıyd ı , o n u n i n s a n b i reyi n i tasfiye etmesiyd i .
B i r ölçüde H ei d e g g er'i n a n ti - h ü m a n iz m i n d e n v e Bata i l le'ın
ken d i nden geçm i ş a ş ı rı l ı k felsefesiyle D i o n ys u sçu a kışlar felsefe­
s i n d e n , a m a d a h a ziyadesiyle N i etzsc h e 'n i n bütü n b i l g i lerin i l g i l i
doğası n ı teş h i r etme ta sarı s ı n d a n etki l en m iş o l a n Fou ca u lt, öz­
nede h ü m a n iz m i n tem e l i n i ebed iyen yok etmeye g i rişti . İster a k l ı
b a ş ı n d a o l a n i l e d e l i a ra s ı n d a ki ayrı m , ister Batı n ı n a l g ı tarzların­
d a ki d ö n ü ş ü m l er, isterse d e i n s a n beden i n i n d i s i p l i n e ed i l mesi ve
n o rm a l l eşti ri l m esi ko n u l a rı olsun, Fou ca u lt'n u n diğer h u s u s l a rd a ­
ki çeşitl i a raştı rm a l a rı n d a o rta k o l a n ş e y modern l i ğ i n " h a ki kat
rej i m l eri ne" karşı tem e l bir d ü ş m a n l ı ktı . Ona g ö re i n san öznes i ,
b i l i m lerin terb iye ettiğ i b i r g ö l g e o l a y ve m itti , ta m da h a k i katin
( h a p i s h a n ey i , tı m a r h a n eyi ve h e ki m i n h a re kets iz yata n beden
üzeri n deki bakışı n ı n ti ra n l ı ğ ı n ı ya ratm ı ş olan rej i m ler) bir ya n
ü rü n ü yd ü . Fou ca u lt'n u n b a kı ş açısı n d a n , "özne" söyle m i , d i s i p l i ­
n e e d i c i yozl a ş m ı ş ayg ıtı n ta m a m ı n ı n stratej i k b i rl eşti ricis iyd i .
Dolayısıyla eleşti rel d ü ş ü n ce n i n a s ı l görevi özneyi iyi b i r kon u m a
g etirm e k y a d a ku rta rm a k değ i l , o n u söy l e m i n b i r ürünü o l a ra k
m eyd a n a serm e kti .
Anca k Fo u ca u lt'ya g ö re, Batı l ı geleneğ i n i n s a n ı n köken l eri n e
v e onto l oj i s i n e " g e ri d ö n ü şüyle" kes i n b i r k o p u ş gerçekleştirmek
için b i r a kra ba kati l l i ğ i g e rekliyd i : Eserl e ri savaş sonrası Fra n ­
s a 'n ı n entelektüe l o rta m ı n a egemen o l m u ş o l a n i ki fi lozofu n ,
J ea n - Pa u l Sa rtre v e M a u ri ce M erlea u - Po nty 'n i n a lt e d i l m es i .
Fo ucau lt, S a rtre 'ı n "evrensel " b i r ayd ı n ( ya n i , d ü şü nceleri n i d i l e
g etirme meşru l u ğ u n u felsefi b i r d ü ş ü n ü r o l a ra k eşsiz b i r biçimde
ken d i kon u m u n d a n alan b i r kişi l i k) o l a ra k ken d i n i beğen m i ş l i k
edası n ı a l aya a l d ı . Fou ca u lt böyle b i r tutu m u g österişçi, el itist v e
( ko n uyla d a h a b a ğ l a n tı l ı b i r b i ç i m d e ) çağ ı n ı n d ı ş ı n d a
( a n a c h ro n i stic) g ö rd ü . Kendisiyle 1 9 6 6 y ı l ı n d a ya p ı l a n b i r rö por­
taj d a Fo u ca u l t ş u n l a rı söylerken Fra n s a 'd a ki yen i ya p ı s a l cı h a re­
ket a d ı n a kon uşuyord u : " S a rtre'ın nesl i n i ... hiç ş ü p h esiz ces u r
v e yüce g ö n ü l l ü o l a n , yaşa m , siya set ve varo l uşa d a i r b i r tutku­
ya sa h i p olan bir nesil o l a ra k görüp geçird i k . Anca k bize g e l i n ce,

1 54
 Fransız İ deolojisi

biz başka b i r şey keşfetti k, başka bir tutku : Kavra m l a ra ve 'sis­

tem ' o l a ra k a d l a n d ı ra ca ğ ı m şeye olan tutku . "26
Ç ü n k ü , Fo ucault'n u n ç ı ka rsa m a s ı n a göre, yaşantı n ı n ya da
onto l oj i n i n d i l i a racı l ığ ıyla özneyi iyi b i r ko n u m a getirme yön ü n ­
deki herh a n g i b i r ça ba a k l ı n ka busu içinde ka p a n a kısılaca ktır;
aynı za m a n d a görü n g ü b i l i m e , h e r şeyden ö n e m l i s i d e bir z a m a n ­
l a r Fo u ca u lt'n un hocası o l a n M a u rice Merl e a u - Ponty'n i n ö m rü n ü
a d a d ı ğ ı esere s ı rtı m ı z ı çev i rm e m iz gerekir. Fouca ult Şeylerin
D üzen i'n i 1 9 6 6 y ı l ı n d a , ya n i M erlea u - Ponty'n i n ö l ü m ü nden ta m 5
y ı l sonra yayı m l a d ı . Şeylerin Düzeni, Merlea u - Po nty'n i n b i l i nci
yaşa m d ü nyasıyla olari karşı l a ş m a l a rı n d a tasvir etm ek a m acıyla
görüngü bilimi kullanma tasarısının yadsınmasını temsil ediyord u . 27
Bu d u ru m d a Fo uca u lt ne tür b i r bilgi öneriyor? Klasik biçim
s ı n ıfl a n d ı rm a s ı n d a n s i m g en i n s i ste m l eştiri l m iş, biyoloj i st ta rz l a rı ­
n a ka d a r on yed inci yüzyı l l a o n d o kuzuncu yüzyı l a rası n d a ki
değişiklikleri i n celeyen Fo u ca u lt, epistem e ya d a epi stem o l oj i k
" a l a n " (ta b i ri caizse Batı episte m o l oj i si n i n ya p ı s ı n ı n a l tı n d a ki
y a p ı ) o l a ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı şeyi ortaya çıkard ı ğ ı n ı i d d i a etti . 28
Fo ucau lt'n u n Şeylerin D üzeni'n deki amacı, beşeri b i l i m l e r i l e
d o ğ a b i l i m l e ri içinde b i l g i n i n pozitif tem e l i n i o l uşturm a k içi n ,
" [ ke n d i ] kültürü m üz ü n d üzen i n varlığ ı n ı a ç ı ğ a çı kard ı ğ ı yol l a rı ;
m ü badelede b u l u n a n l a rı n yasa l a rı n ı , ca n l ı ların değişm eyen özel­
l i kl e ri n i , kel i m elerin sözd i z i m leri n i ve tem si l i değerleri n i nasıl o
d ü z e n i n b i ç i m l eri n e borç l u o l d u kl a rı n ı ; d üzen i n h a n g i biçimleri n i n
ta n ı n d ı ğ ı n ı , varsayı l d ı ğ ı n ı , za m a n ve m e ka n l a b a ğ l a n tı l a n ­
d ı rı l d ı ğ ı n ı " açıkl a m a ktı . 29
B i r a n l a m d a Fo ucau lt, b izzat Batı l ı " b i l m e eylem i n i " m ü m kü n
k ı l a n esas ya p ı h a kkında soru i ş a reti uya n d ı ra ra k, s ı rf H usserl 'in

26
Didier Eri bon, Michel Foucault, Cam b ridge, Mass . : Harva rd
University Press, 1 99 1 , s. 160.
27 Foucau lt'n u n yaşa m öyküsü n ü n yaza rı Didier Eri bon'u n ortaya
koyd u ğ u gibi (age., s. 1 57 ) , Gera rd Lebru n " Me rleau-Ponty'n i n
olu msuzlayıcı va rl ı ğ ı n ı n Şeylerin Düzeni'nin yakasını bıra kmadığına"
d ikkat çekti .
28
M ichel Foucau lt, The Order of Things: An Archaeology of the
Human Sciences [Şeyleri n Düzen i : Beşeri B i l i m leri n Bir Arkeoloj i s i ] ,
N ew York : Vintage, 1970, s . 1 59 ile karşılaştı rı n .
29
Age . , s . xxi .

1 55
 Postmodern Prens

g ö rü n g ü b i l i m s e l i n d i rg e m esi n i ra d i ka l l eştiriyord u . Görü n g ü b i l i m ­

cil er, o l g u la rı n b i z i m yeri m ize şeki l ve a n l a m üstl e n d i ğ i yol l a r
ü zeri n e kafa yorm a k a m acıyla, d ü nyada-varl ı kl a ( b ei n g - i n -the­
worl d ) i l g i l i yaşantı l a rı m ı z ı "bir tutuyorl a r" ya d a a ra l a r ı n a bel l i
b i r m esafe koyuyorl a r . B i l i n c i n b u a n i d ö n üşüyle (olg u l a rı tem a ­
l a ştı rm a m ızdan ö n ce b u o l g u l a ra b i r " g eri dön üş"), felsefe Batı­
n ı n i kici l i ğ i n d e n kaça b i liyor. Ancak Fou ca u lt'n u n epokesi* çok
d a h a ra d i ka l d i . Ya l n ızca b i l g i n i n o l u ş u m u için g erekli o l a n koş u l ­
l a rı d e ğ i l aynı za m a n d a e p i stem o l oj i i l e o nto l oj i a ra s ı n d a ki h e r­
h a n g i b i r i l işki n i n zoru n l ul u ğ u n u d a sorg u l a d ı . Yaşa m d ü nyasına
a it b i r logos olup o l m a d ı ğ ı soru n u n u b i r ken a ra b ı ra km a s ı n a
ra ğ m e n Fouca ult " d üzen i n " ya l n ızca b i r to p l u m s a l a n l a ş m a o l d u ­
ğ u n u i m a etti .
Fo ucau lt'n u n g ö rü n g ü bi l i m d e n rad i ka l b i r biçimde ko p u ş u ,
d ü n ya d a ki fi i l i yaşantı l a rı m ız ı n içeri ğ i n i n redd iyle başlad ı . 3 0
H usserl yaşa ntı n ı n ontoloj i k o l a ra k d i l d e n ö n ce geld i ğ i n i ö n e
s ü rm üştü . 31 Fouca u l t yaşantıya b ö y l e ö z e l ayrıca l ı kl a r vermeyi
reddetti . Şeylerin D üzeni' n i n İ n g i l izce b a s ı m ı n a önsözü n d e şöyle
yazıyord u :

Bilimsel söylemden sorumlu olan öznelerin, konumlarında, iş­

- le vlerinde, çabuk ka vrayan yeteneklerinde ve pratikle ilgili o ­
lanaklarında kendilerine hakim olan v e hatta kendilerini etkisi
altına alan koşullar tarafından belirlenip belirlenmediğini öğ­
renmeye [koyuldum]. Kısacası ben bilimsel söylemi, ne bir
şeyler söyleyen bireylerin bakış açısından ne de onların söy­
ledikleri şeylerin biçimsel yapılarının bakış açısından incele­
meye çalıştım, aksine bilimsel söylemi tam da bu tür söyle-

• Gerçek dü nya n ı n va rl ı ğ ı na dair bütün i n ançları n ve gerçek d ü nyada­

ki bütün edim lerin askıya a l ı n d ı ğ ı kuramsal an (ç. n . ) .
30
M ichel Fouca u lt, 1 9 6 1 y ı l ı nda Le Monde'da yapılan röportaj ,
a ktaran E ri bon, Michel Foucault, s . 75 ve The History of Sexuality,
The Uses of Pleasure [Cinse l l i ğ i n Ta ri h i , Zevkin Kul l a n ı m la rı ] , 2 .
cilt, New York : Vintage, 1985, s . 4 i l e ka rşı laştı rı n .
31
Peter Koestenbau m , G i riş; Ed m u nd H usserl , The Paris Lectures
[ Paris Dersleri ] , La hey : Marti nus Nijhoff, 1 9 7 5 içinde, s . xii .

1 56
 Fransız İ deolojisi

min varlığında etkisini göstermeye başlayan kuralların bakış

açısından incelemeye çalıştım. 32

Fouca u lt'ya göre "a rkeo loj i " ( kendi si n i n Batı l ı b i l g iyi yapıbo­
zumcu b i r biçimde b i r söylem o l a ra k okuması) " i n s a n l a rı n dü­
ş ü n d ü ğ ü , isted i ğ i , a m açla d ı ğ ı , g ö rü p g eçird i ğ i , a rz u l a d ı ğ ı şeyleri,
onu bizzat söyle m i n içeri s i n d e i fa d e etti kleri a n ı n içi n d e yen iden
ca n l a n d ı rm aya ça l ı ş m a z . . . . B u , yen iden yazı m d a n başka b i r şey
değ i l d i r : Ya n i d ışsa l l ı ğ ı n m u h a faza e d i l m i ş b i ç i m i içinde, zaten
yazıla g e l m i ş şeylerin d üzen e s o ku l m u ş d ö n ü ş üm ü . "33 Dolayısıy­
la, eğer o l g u l a rı a n l a ş ı l ı r bir biçimde " d üzene koy m a " ya d a o n l a ­
r ı a n l a ş ı l ı r k ı l m a yeti m i z ( l ogos g i b i ) , b i zzat ken d i s i ta ri hsel o l a ­
ra k bağ ı m l ı o l a n d a h a ö n e m l i b i r ya p ıya b a ğ l ı ysa ; beşeri b i l i m ler,
insan doğ a s ı n ı n a n l a m ı n a d a i r " kesi n " b i r b i l g i a rayışı n ı n a pta l ca
o l d u ğ u n u ka b u l etmeye mecb u r ka lac aktı . M od ern beşeri b i l i m l e­
ri n b i r i ca d ı o l a ra k ken d i b a ş ı n a "özne" o rta d a n ka l kıverecekti .
Dolayısıyla Kelimeler ve Şeyler'i n meşh u r ka p a n ı ş i m g es i , "deni­
z i n kıyıs ı n d a ki ku m u n i çi n e sürüklenmiş" b i r i n s a n yüzü de za­
m a n tarafı n d a n "si l i n iyord u " .
Fo uca ult'n u n Batı l ı söy leme d a i r el eştirisi h i ç ş ü p h esiz n e ka­
dar g ö rke m l i o l u rsa o l s u n , a pa ç ı k işaretlerin ve a n l a m ı n "sırf
i n s a n " d ü nyası h a kkı n d a bize söyl eyecek b i r şey b ı rakmıyor.
Fouca ult'n u n i n s a n l a i l g i l i o l g u l a rı n "d ışsa l l ığ ı n a " ( i ns a n top l u m ­
sa l l ı ğ ı n ı n ta m a m e n biçimsel n itel iklerine v e g ö rü n ü m leri n e ) acı­
masızca yaptığı nesnelci v u rg u , gerçe kte yaşa d ı ğ ı m ı z h a l iyle
hayatla bir benzerl i k taş ı m ıyor. B u n u n sonucunda Fouca u lt'n u n
eseri n i o ku m a k z a m a n za m a n , i n s a n uygarl ı ğ ı n ı m i l yo n l a rca m i l
öteden inceleyen uzayl ı b i r a ntropoloğ u n b ı ra ktığı b i r n üsh ayı
o ku m a k g i b i ol uyor. Bizim uzayl ı m ız ya l n ızca i n sa n l a rı n g ö rü n ü r
h a reketleri, i n ş a ed i l m i ş ya p ı l a rı v e h a l kı n yüzyı l l a rd ı r g e rçekleş­
ti rd i ğ i soğ u k i lerleyişleri ayrı ntısıyla kaydetm iş o l a c a k a n ca k
b u n u , yeryüzündeki i n sa n l a rı n kon uştu ğ u d i l ler� en h i çb i r i n i i -

32
Foucau lt, İng i l izce basıma önsöz, The Order o f Things, s . xi v
(vurgu bana aitti r) .
33
M i chel Foucault, The Archaeology of Knowledge, New York :
Pantheon, 1972, s. 1 3 9 - 140 ( M ichel Fouca u lt, Bilginin Arkeolojisi,
çevi ren : Vel i U rha n, İstanbul : Bi rey Yayı ncı l ı k, Kasım 1 999) .

1 57
 Postmodern Prens

çerm eden yapaca k. 3 4 Antro p o l o ğ u m u z i n s a n kültü rü n ü n sadece

en yüzeysel u ns u rl a rı n ı ya ka layaca ktı . İ nsan yaşa m ı n ı ve ta ri h i ,
b i r telesko p u n uza kta ki u c u n d a n görerek, ş a ş ı rtıcı o l m a y a n b i r
b i ç i m d e , uzakta ki fig ü rlerin ken d i işlevsel c i , şematik to p l u m
g ö rüşü n e uyd u ğ u s o n u c u n a varıyor. Anca k, gerçekte i n s a n ı
m eyd a n a getiren ço k sayıda yaşa ntı v e a n l a m ı i n d i rg eyerek bize
y a l n ızca b i r tortu, b i r şeyl eşme b ı ra kıyor.
Fo u ca u lt b i l i n ci ve yaşa ntıyı tırn a k içine a l d ı ğ ı n d a b u n u n etki ­
s i , Susan Bord o 'n u n p ostya pısalcı fem i n izm e l eşti ri s i n d e " h e r
yerd e n ba kış" o l a ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı şeyi beni msemek o l d u : D ü n ­
y a y l a ba ğ ı ko p m u ş seyirci k a l a n b i r b i l i ncin b a k ı ş açısı . 35 Hayra n ­
l ı k uya n d ı ra n ken d i siyasi b a ğ l ı l ı kları n ı n ya rattı ğ ı teh l i keye karşı
Fo ucau lt, M erl eau- Ponty'n i n şu gözlem i n i g ö rmezden gel d i : "Al ­
g ı s a l yaşa ntı san ki ben Ta n rıym ı ş ı m g i b i b e n i m ö n ü m e seri l m ez,
ben onu bel l i bir bakış açısı n d a n yaşa rı m ; ben seyirci d eğ i l i m ,
b e n m ü d a h i l o l u ru m v e h e m a l g ı m ı n so n l u o l m a s ı n ı h e m d e o n u n
e ks i ksiz d ü n ya n ı n üzeri n e h e r tü rl ü a l g ı n ı n b i r ufku o l a ra k açı l ­
m a s ı n ı m ü m kü n kı l a n ş e y b e n i m b i r bakış açısı n a s a h i p o l m a m ­
d ı r. "36 M erlea u - Ponty'n i n kastetti ğ i şey,_ d ü nya n ı n doğasıyla i l g i l i
'
( h a ki kat v e top l u ms a l g erçe k i l e i l g i l i ) h ü km ü istesek d e askıya
'

a l a mayaca ğ ı m ızd ı r, çün kü h e r z a m a n m ü d a h i l o l u ruz.

Fo u ca u lt'n u n Lebenswelt'i ( g ü n d e l i k anlam d ü nyası) red d i ,
Plato n 'u n a l g ı s a l b i l g iye o l a n ideal ist ş ü p h eci l i ğ i n i a n ı m satıyor.
Fo u ca u lt insan uyg a rl ı ğ ı n ı n i l k d ü ş ü n celeri n i ( b i l g e l i ğ i (sophia) ve
a k l ı da d a h i l ) bir d u va rd a ki g ö l g e l eri n ko n u m u n a i n d i rg iyor. Saf
b i r biçimde a n l a m ı n g ö l g e l e ri n d e sıkışıp ka l m ı ş olan s ı ra d a n i n ­
s a n l a r ya l n ı zca " g ö rü n ü r" a l a n a erişe b i l iyorlar. Bu a ra d a b u i n ­
s a n l a rı n ken d i l eri d e b i r g ö l geden, d i ğ e r g ö l g e l e r (iktidar y a da
söylem) tarafı n d a n sa h n eye ko n a n b i r g ö l g eden i b a retti r. Arkeo­
log bazı h o kka bazl ı k l a rla c a n l ı va rl ı kl a r d ü n ya s ı n ı d ev bir kuru­
muş fos i l yata ğ ı n a d ö n ü ştürüyor. B u n u n l a b i rl i kte b u ya klaşı m ı n

34 Age . , s. 1 3 8 .
35 Susan Bordo, Unbearable Weight: Feminism, Western Culture, and
the Body [ Daya n ı l maz Ağ ı rl ı k : Feminizm, Batı Kültürü ve Beden] ,
Berkeley : U n iversity of Ca l ifornia Press, 1 9 9 3 .
3 6 Maurice Merleau- Ponty, The Phenomenology o f Perception [Alg ı n ı n
Görüngü b i l i m i ] , N e w York : Routledge, 1 9 6 2 , s . 304.

1 58
 Fransız İ deolojisi

katı lığı, göründüğü kadarıyla, bizi dü nyayı yorumlamanın hali hazır­

daki bütün yol ları n ı (psikoloji, sosyoloji, siyaset kuramı, teo loj i ,
edebiyat) b e l i rsiz ya da yoz l a ş m ı ş görerek reddetmeye zorluyor.
Eğer özneler d eğ i l de sad ece söy l e m l e r ( Foucau lt) ya d a me­
ti n l er ( Derri d a ) varsa , bizi ya l n ızca başka ko ridorl a ra , başka
ayn a l a ra yön elten ayna l a rla d o l u b i r kori d o rda tuzağa d ü ş m ü ş
görü n üyoruz - bu da s o n s u z b i r geri dön üştür. 37 Bu d u r u m d a
ken d i o l u ş u m u m uzu bağ layan şeyd en çıkış yo l u yo ktu r -
postya p ı sa l c ı l ı k y o l u h a ri ç ! Ç ü n k ü , eğer d ü nya söylem l erden ve
meti n lerden başka b i r şey d e ğ i lse, "yaşantı n ı n " g ö l g e l eri n i ya­
şantı zanned erek a l datı l m a m ış te k a ktör, tek özerk "varlık" a rke­
o l o ğ u n ta ken d i s i d i r . O te k b a ş ı n a g ö rü n g üsel a l a n ı n sa h n � si
üzeri nde d o l a n ı p d u ruyor. Dreyfu s ve Ra b i n ow'un gözlem led i ğ i
g i b i ; " a rkeo log i k i l i b i r eğ i l i m l e, i k i l i b i r g ö rü n g üsel daya n a k içi n ­
de h a k i kat v e a n l a m ı n g ereğ i n i o rta d a n ka l d ı ra ra k, ken d i s i n i
b üyük b i r başarıyla pozitif b i l i m leri n ötesi n e sı çratıyor"38• Anca k
bu d u ru m d a a rkeol o g , "ça l ıştı ğ ı söylem bol l u ğ u n u n ü reti lmesine
neden o l a n ciddi d ü ş ü n ceyi h e m paylaşıp h e m i n ka r eden i kiye
·
b ö l ü n m ü ş b i r seyi rci " g i b i d u ruyor. 39 Diğer b i r deyişle, " a n l a m "
( d ü ş ü n cel er, d u yg u l a r, tari h , g ü n d e l i k yaşa m vb . ) dü nyası n ı n
gerçe k a n l a m ı ken d i s i n i ( b i r " kö p ü k" o l a ra k, " p a rıltı l a rı n " değişen
b i r ka l ı b ı o l a ra k) ya l n ızca a rkeo l o ğ a bel l i eder. 40
Fou ca u lt'n u n " b i reyleri i kti d a rı n a raçları [ o l a ra k ]" görmesi
daha sonra b i rço k to p l u m s a l el eşti rm e n i n yayg ı n ka n ısı h a l i n e
gel d i . 41 Örn e ğ i n La c l a u v e M o u ffe şöyle diyord u : "'insa n o ğ l u '

37 Bakınız Fred ric Ja meson, Postmodernism, o r the Cultural Logic of

Late Capitalism , s. 1 8 .
38 H u bert D reyfus v e Pa u l Ra bi now, Michel Foucault: Beyond
Structuralism and Hermeneutics [ M ichel Fouca ult: Yapısalcıl ı ğ ı n ve
Yoru msamacı l ı ğ ı n ötesi nde] , Ch icag o : University of I l l i nois Press,
1 9 8 3 , s. 9 0 .
39 Age . , s . 90-9 1 .
40
E ri bon, Michel Foucault, s . 1 6 1 .
41
M ichel Foucau lt, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other
Writings [İktidar/Bilg i : Seçme M ü l a katlar ve Diğer Yazı lar] , der.
Cal i n Gordon, New York: Pantheon, 1980, s . 9 8 ; s. 74 ile
karı laştı rı n .

1 59
 Postmodern Prens

kayıtsız şartsız, ço klu [ b i r] inşa s ü recı n ı n üstb e l i rlen m i ş etkisi­

d i r"; 42 Gayatri S p i v a k ise şöyle yazıyord u :

Bir öznenin etkisi kısaca şöyle çizilebilir: Görünürde bir özne

olarak işleyen şey siyaset, ideoloji, iktisat, tarih, cinsellik, dil
vb. olarak adlandırılabilecek devasa bir süreksiz lif ağının
(genel anlamıyla "metin ") bir parçası olabilir. . . . Kendileri de
sayısız koşula bağlı olan heterojen sonuçlar tarafından belir­
lenen bu liflerin değişik düğümlenişleri ve farklı şekilleri işle­
yen bir öznenin etkisini meydana getirir. 43

2 . Böl ü m d e b e l i rtti ğ i m g i b i ; i n s a n varlığından i ns an etkisine

o l a n bu s i h i rl i d ö n ü ş ü m şey l eş m e n i n b i r b e l i rtis i d i r . M a rx 'a g ö re
ka pita l ist bi le, işçi l e re şey m u a melesi ya p m a s ı n a ve istifa d e
ettiği ya p ı ta rafı n d a n nesneleştiri l m es i n e rağ m e n i nsan o l a ra k,
b i r kişi o l a ra k ka lıyord u . 44 B u n u n ta m ters i n e, g ü n ü m üzdeki
el eşti rmenler kiş i lerle şeyler a ra s ı n d a k i son kavra m s a l s ı n ı rl a rı
o rta d a n ka l d ı rmaya u ğ raşıyorlar; tıpkı H a rdt ve N eg ri 'n i n i n s a n ­
l a rd a n ve topl u m s a l h a re ketl erden m a ki n e l e r ya d a " m a ki n e g i b i "
d iye y a d a a rz u , b i yo i kti d a r, te knoloj i vb . n i n ya rattığ ı nesneler
o l a ra k b a h setmesi gibi, i n s a n l a r h a kkı nda La M ettrie'n i n ("zi h n i "
b i r ya n ı lsa m a o l a ra k g ö rerek red ded e n ) makine insan d a ki m a ­
terya l i st tekçi l i ğ i n e benzeyen i n d i rg e m eci, m e ka n i k b i r g ö rü ş .
G ü n ü m üzdeki b i l i m ler ta m da b i l inçle i l g i l i felsefi soru n u , o n u
pro g ra m l a n m ı ş b i r kod u n ( g e n o m ) sa h n eye koyd u ğ u b i r g ö l g eye
i n d i rg eyere k " çözüyo rken ", H a rdt ve N e g ri g i b i el eşti rm e n l e r o n u
s o n s ı ğ ı n a k l a rı n d a n b i ri n d e n ( beşeri b i l i m l e rd e n ) çıkarm a ya can
atıyorl a rd ı .
Anca k b i r " etki " o l a ra k b i l e olsa i n s a n b i reyi, o n u n yaşantıya
yönel i k pota nsiye l i o rta d a n ka l d ı rı l m a d a n ta m o l a ra k yok e d i l e ­
m ez . J a cq u es Derri d a 'n ı n kavra m ı n " o l d u kça h a n ta l " v e " m etafi ­
z i ğ i n ta ri h i n e a it" o l m a s ı n a daya n a ra k yaşantı d a n vazgeçm esi n i n
nedeni d e kesi n l i kl e b u d u r : Derri d a böyle söyl eyerek Yazıbilime

42
Laclau ve Mouffe, " Post- Marxism Without Apolog ies", s. 1 0 2 .
43
Gayatri Cha kravorty S piva k, In Other Worlds: Essays in Cultural
Politics [Öteki Dü nya l a rda : Kültü rel Siyaset Üzeri ne Yazılar] , New
York : Routledge, 1988, s . 204 (vurg u bana aitti r) .
44
M a rx ve Engels, Communist Manifesto, s . 84.

1 60
 Fransız i deolojisi

Dair a d l ı eseri n d e b u n d a n böyle kel i m eyi ( o n u "yaşantı " o l a ra k

" bozuma u ğ rata ra k") sad ece m a şayla ku l l a n a ca ğ ı n ı ü stü n e basa
basa söyl üyordu .45 Fo uca u lt ve Derri d a 'd a n a l ı ntı yapan J o a n
S cott ş u n l a rı söyl eyerek yeni metafizi ğ i pekişti rd i : "Yaşantıya
s a h i p olan b i reyler değ i l , yaşa ntı tarafı n d a n o l uşturu l m uş özneler
söz kon u s u d u r. "46 O za m a n d a n b u ya n a d a sayısız insan Scott'ı n
ferya d ı n ı deva m etti rd i . 47
Scott ve d i ğerleri n i n i d d i a s ı sadece, herh a n g i b i r soru işareti
ya da kuşku n u n ötesinde, b i l g i n i n şeffaf ve a paçı k b i r tem e l i
o l a ra k, yaşantı n ı n "Ta n rı n ı n h a ki kati n i n " yeri n e ko n a mayaca ğ ı
olsaydı o z a m a n b u kon u h a kkı n d a zerre ka d a r ta rtı ş m a l ı b i r şey
o l m a zd ı . Al g ı n ı n ya n ı l a b i l i r bir şey o l d u ğ u n u ve yaşantı n ı n söy­
lem, ideoloj i , m it, d uyusal çarpıtma vs . ta rafı n d a n şeki l l e n d i ri l d i ­
ğ i n i (yaşantı yoluyl a ) b i l iyoruz. Anca k Scott'ı n söyled i ğ i , b i r y a ­
şantı i d d i a s ı n a daya l ı b ü t ü n b i l g i lerin a n c a k i k i n ci s ı n ı f onto l oj i k
kon u m a sa h i p o l a b i l eceğ i d i r. Y a n i , bu b i l g i l e r a s l a "yoru m u m u ­
z u n kayna ğ ı " o l a m a z . Neden? Ç ü n kü b u b i l g i ler sad ece d a h a
ö n ceki b i r şeyin (''söylem" y a d a d i l y a d a i kti d a r) g ö l g e olayı d ı r.
Bu, d eterm i n i z m i n aşırı b i r b i çi m i d i r. Yaşantı n ı n b i r "söylem­
d e n " i b a ret o l d u ğ u n u söylemek, ezi l e n l e r için ya ra rl ı o l a b i l ecek
b i l g i d e d a h i l , i n sa n ı n her türden elle tutu l u r b i l g i s i n e yönel i k
bütün tem e l l e ri orta d a n ka l d ı rm a k demektir. İ ro n i k b i r biçimde,
fem i n istler ve ren kl i deri l i b i l i m i n sa n l a rı son yarım yüzyı l d a ,
m a d u n v e e z i l e n b i rey ve g ru p ların yaşantı l a rı n ı g ü n ı ş ı ğ ı n a ç ı ­
karm a k için epey ç a b a sarf etti ler. Anca k b u çaba l a r, ( d a h a ö n ­
ced en e n g e l l e n m i ş yaşantı l a rı s u yüzüne çı ka rm a yo l u y l a ) Avru ­
pa merkezci, erkek egemen ta ri h i n g e n i ş açmazla rı n ı a kta ra ra k
"yadsımayı ya dsımaya" n iyetl e n m i ş olsa d a , yaşantı üzeri n d eki
postya pısalcı baskıyla ta m a m e n zıttı r. Scott ş u son uca va rıyo r :

45
Jacques Derrida, O f Grammatology [Yazı bilime Dair], Ba lti more :
Johns Hopkins University Press, 1 976, s . 60.
46
Joan W. Scott, "' Experience"' [Yaşantı] , Feminists Theorize the
Political [ Femin istler Siyasal Olanı Kura m laştırıyor] der. Scott ve
Judith Butler, New York : Routledge, 1992 içinde, s. 2 6 .
47
Örneğ i n Donna Haraway, S i m ia ns, Cyborgs, and Women : The
Rei nvention of Natu re, s . 1 1 3 ; Iris Marion You n g , Justice and the
Politics of Difference [Ada let ve Fa rkl ı l ı k Siyaseti] , Princeton, N .J . :
Pri nceton University Press, 1990, s . 1 2 .

1 61
 Postmodern Prens

" İ htiya c ı m ı z o l a n şey, ("yaşa ntı " o l a ra k) yaşa ntı n ı n yoru m u m u ­

z u n kayna ğ ı o l m a d ı ğ ı , b i l i n en i teme l l e n d i ren buyurucu b i r ka n ıt
o l m a d ı ğ ı ( z i ra görün üyor ve h issed i l iyor) ; d a h a ziyade, yaşantı­
nın açı klamaya g i rişti ğ i m iz şey o l d u ğ u , üzeri n e b i l g i ü reti len şey
olduğu bir ta rihyazı m ı d ı r. "4 8 Dol ayısıyla g ü n ü m üzdeki
ta ri hyazı m ı n ı n soru n u , kendisi n i yaşantı n ı n d i l inden yeteri n ce
a rı n d ı ra m a m a s ı d ı r . B u g ü n ta ri h çiler "yaşa ntıya ", "söylem i n d ı ş ı n ­
d a b i r gerçe kl i k a l a n ı [ o l uştu rm a ] " y o l u o l a ra k başvuruyorl a r . 49
Anca k "yaşantıyı görü n ü r kı l m a tasarı s ı , siste m i n işleyiş biçi m i n i n
v e o n u n ta ri hsel l i ğ i n i n a n a l izine m a n i o l uyor; b u n u n yeri n e sis­
tem i n koşu l l a rı n ı yeniden ü retiyor. "50 Diğer b i r deyiş l e ; gerçek,
h a ki ki i n s a n l a rı n yaşantı l a rı ha kkı n d a bir şeyler öğre n m e k ve bu
yaşantı l a rd a n bir şeyler ö ğ re n m ek, b u yaşantı l a ra gerçekten
ö n e m taşıya b i l ecekmiş m u a melesi ya p m a k, " b u siste m i n işleyiş
b i çi m i n i n a n a l iz i " olan "ası l " işi e n g e l l e m e kten başka b i r şey
y a p m a yaca ktı . Zaten aşa ğ ı l a n m ış ve ka pita l izm tarafı n d a n şey­
l eşti ri l m i ş o l a n i n s a n o ğ l u bu şeki l d e s o n u n d a özg ü rl ü k atmosfe­
rinden b i l e m a h ru m b ı ra kı ld ı .
Yaşam d ü nyası n ı n b u nesnelci i n d i rgemes i n i n içine g i z l e n m i ş
o l a n ş e y kura m c ı n ı n ken d i güç i stenci d i r, ka psa m ı i n sa n l a rı hay­
rete d ü ş ü ren b i r güç istenci . Ku ra m cı yaşantıyı (ya n i insan o l a n
d ü nyada-varl ı ğ ı , i n sa n ı n h ayat kavrayışı n ı ) b i r kavra m a , b i r a n a ­
l i z kategori s i n e i n d i rg eyere k ş i m d iye d e k ya ş a m ı ş o l a n , h a l e n
yaşayan v e b u n d a n sonra yaşaya ca k o l a n bütün i n sa n l a rı n y a ­
şantı l a rı n ı iç ediyor v e d o n u kl a ştırıyo r. H o m eopat yaşa ntıyı o
ka d a r seyreltiyor ki özn e n i n ken d i s i için geriye hiçbir şey, h i ç b i r
a rtı k ka l m ıyor. Gerçekten d e öznen i n a n c a k "yaşantı n ı n " bel i rti­
leri n i o rtaya koyd u ğ u ölçüde "var o l d u ğ u " söylenebi l i r - ya n i
a rkeo l o ğ u n bitmek b i l m eyen a raştırm a l a rı n a m a lzeme s a ğ l a d ı ğ ı
s ü rece . "Yaşantı " a n ca k, o n u g ö z l e m l e m e k için h a l i h az ı rd a
Foucau lt, Scott ya da S p ivak g i b i b i r g e n ea l o g (soyb i l i m ci) va r­
ken a n l a ş ı l ı r, gerçek o l a b i l ir.

48
Scott, '" Experience"', s. 26.
49
Age . , s . 3 2 .
5 0 Age . , s . 25 (vurgu bana aitti r) .

1 62
 Frans ız İ deolojisi

"İki, Üç . . . Daha Fazla Tin ": Şeyleşme Ve Robotumsu

İmpara torluk
Fransız ideoloj i s i n i n yaşantıyı o rta d a n ka l d ı rm a s ı herh a n g i b i r
p ra ksis v e top l u m s a l değişim kura m ı n ı n ö n ü n ü ka patıyor. Z i ra ,
e ğ e r i n sa n l a r s ı rf iktidarın eklenti l e ri ya d a g ö l g e l eri i s e , b u i n ­
sa n l a rı n ta ri h i n a ktörleri o l a m a ya ca kl a r ı n ı v e d a i m a i ktidarın (ya
d a söylem i n ) b u yru kları n ı yeri n e geti rm e k zoru n d a o l d u kl a rı n ı
varsaymak ma ntı kl ı d ı r. Anca k b u d u ru m postm odernizm i i l e r
tuta r ya n ı o l maya n b i r kon u m a terk edecekti , çü n kü b u ta sarı
ra d i ka l bir to p l u m s a l değişi m tasarısı için " ku l l a n ı m d eğeri n i n "
d ı ş görü n ü ş ü n ü koruya b i l d i ğ i ö l ç ü d e h a yatta ka l ı r. Eğer ta ri h i n
öznesi insa n l a r d e ğ i l se, başka b i risi y a d a başka b i r şey ta ri h i n
öznesi o l ma l ı .
B u rada H eg e l 'i n şahsıyla ka rş ı l a şıyoru z ; Hegel sıra d ı ş ı
postya pısa l cı d u ru m u n o l a y l a r d izisind eki epistem o l oj i k ka rış ı k­
l ı kl a rı çözmek için a l e l a cele i p i n üzeri n e çıkarı l d ı . H e g e l 'i n d ü ş ü n ­
cesine g ö re, a kı l a n c a k i n s a n l a rı n ta ri hteki b i l i n ç l i seçi m l eri v e
eylemleriyle gerçe k h a l e g e l i r. Tin (geist) , g eçmiş ve geleceğ i
teleoloj i k a kışı içi n d e gel eceğe d o ğ ru kaynaştırıyor. Meyd a n a
g e l e n her şey, kişisel önd erler, h a l k l a r ve d evletl e r tarafı n d a n
ya p ı l a n b ü t ü n ta ri hsel seçi m l e r d a h a büyü k b i r a ma� o l a n
İdea 'ya, evrensel o l a n a h iz m et ediyor. H e g e l şöyle yazıyo r :
" Ç ü n kü i d e a y l a eşa n l a m l ı o l a n a kı l cı şeyler s ı n ı rsız b i r biçi m ,
görü n ü m v e d üzen l e n i ş zen g i n l i ğ i i ç i n d e ( ke n d i gerçekl i ğ i yoluyla
h a rici bir varl ı ğ ı n içine g i rerek) o rtaya çı kıyor ve dolayısıyla o n u n
çekirdeğ i n i ren g a re n k b i r ka b u kl a çevi riyor. "51 " Evre n sel t i n . . .
ken d i s i n i g e l iştirerek, ken d i s i n e egzers i z ya ptı ra ra k, bitmek b i l ­
m eyen b i r b o l l u ğ u n ta d ı n ı çı ka ra ra k b i r s ü rü boyut v e y ö n içinde
tecrü beye çıkıyor. Ya rattığ ı h e r şey içi n , o a n için tatm i n edici bir
biçimde, d a h a d a ayrı ntıya g i rm eye yön e l i k o l a ra k yeni m a lzeme
ve yeni b i r m ü ca d e l e s u n uyor . . . . Ken d i s i n d e b a rı n d ı rd ı ğ ı g ü çl eri

51
G. W. F. Hegel, önsöz, " Ph i losophy of Right and Law" [Hak ve
Hukuk Felsefesi ] , The Philosophy of Hegel [ Hegel Felsefesi ] , der. C.
J. Fried rich içinde s. 22 5 .

1 63
 Postmodern Prens

ü retti kleri n i n ve o l u şturd u kl a rı n ı n ço kl u ğ u n d a n a n l ıyoruz. Bu

h a reketl i l i k tutkusu içinde o sadece ken disiyle i l g i l e n i r. "5 2
H eg e l 'i n evrensel ti n ( Weltgeist) kavra m ı köken iti b a riyle
ekspresivistti r. Ti n , va rl ı ğ ı n içsel, a kı l cı m a ntığ ı n d a n g ü çlü bir
biçimde ortaya çı kar; onun g e rçek d ı şa v u ru m u da budur. B u
ta slağa göre fi lozofu n ken d i d ü ş ü n cesi Evrensel Ti n i n n i h a i d ışa­
v u ru m u o l a ra k, ken d i b i l i n ci o l a ra k o rtaya çı ka r : M i n erva 'n ı n
Baykuşu (ya n i ken d i n i b i l m e ) ya l n ızca " a l a ca ka ra n l ı kta " uçar;
ta ri h i n son u n d a yaz a n fi l ozof, ta ri hte d ı şa vuru l d u ğ u şekliyle
Va rl ı ğ ı n a n l a m ı n ı çözeb i l d i ğ i za m a n .
İnsan fa a l iyeti n i n postya p ı s a l cı tasavvuru da b u n a benzer;
a nca k g ü n ü n s o n u n d a açığa çıkan " m esaj " herh a n g i b i r m esaj
olmadığıdır. H e g e l 'i n p rati k insan faa l iyeti n e g etird i ğ i
•
ekspresivist ve ideal ist açı kla m a ö rn eğ i n Fo ucau lt'n u n ken d i
a ra ştı rm a l a rı n ı a n latı m ı nd a yen iden o rtaya çı kıyor. Foucault
"genea lojiyi" ku l l a n a ra k, " boyu n d u ru k a ltı n a a l ı n mış" ya d a mar­
j i n a l leşmiş b i l g i b i çi m leri n i g ü n ış ı ğ ı n a çıkarmaya g i rişen, kendisi­
n i n ki gibi bili msel a raştı rmayla yerel a n ı l a rı (ya n i hakim h a ki kat
rej i m i n i n meta -söylem leri n i "ta kti k ica b ı " bera berce dağıta b i lecek
bir şeki lde tikel öznel eri n p rati kleri n i ) b i rleştirme n i yeti n d eyd i . 53
Hegel'd e o l d u ğ u g i b i fi l ozofa ekspresivist " çevri m i " ta m a m l a ­
m a ayrıca l ı ğ ı veri l m işti r : Tari h i n i l erlemesi ve işleyişi a n c a k d ü ­
ş ü n ce ken d i s i n i b i l m eye başl a d ı ğ ı n d a ( H eg e l ) ya d a modern l i ğ i n
kılıfı a l tı n a sa p l a n m ı ş b i l g i l eri özg ü rl eşti rd i ğ i n d e ( Fo u ca u lt) g e r­
çekleşe b i l i r. Fo u ca u lt " boyu n d u ru k a ltı n a a l ı n m ı ş b i l g i l eri n baş­
ka l d ı rıs ı n ı " destekled i ğ i n d e ( b izzat i n s a n l a rı n başka l d ı rı s ı n ı asla
d esteklem iyor, b i l g i l eri n , kavra m l a rı n b a ş ka l d ı rı s ı n ı destekliyor­
d u ) s ı rtı n ı ta m a m e n ekspresivist b i r ontoloj iye dayıyor. O n a g ö re
" yerel" eleşti ri , " ku ra m s a l ü reti m i n özerk, a d e m i merkezi b i r
türü d ü r"; b u eleştiri "ta ri hsel içeri kleri n doğrudan o rtaya çıkışı n ı "
etki liyor.5 4

52
Age . , s. 8 9 .
53
Foucault, Power/Kno wledge, s . 8 3 .
54
Age . , s . 8 1 (vurg u b a n a aittir) .

1 64
 Fransız İ deolojisi

H e g e l 'i n i n sa n l a rı evrensel ti n i n ( Weltgeist) a raçları o l a ra k

görüşü, ya n kı s ı n ı Fo ucau lt'n u n ken d i z a m a n ı n d a ki olaylar h a k­
kında yaptı ğ ı ca n l ı yoru m l a rd a b u l uyor:

Günümüz dünyası birdenbire ortaya çıkan, insan/an harekete

geçiren, ortadan kaybolan ya da yeniden ortaya çıkan ve in­
san/an ve şeyleri sarsan düşüncelerle doludur. Bu sadece en­
telektüel çevrelerde ve Batı A vrupa üniversitelerinde meyda­
na gelen bir şey değildir; b u aym zamanda dünya ölçeğinde
meydana gelmektedir ve özellikle tarihleri yüzünden şimdiye
dek konuşma ya da kendilerini duyurma alışkanlık/an olma­
yan azmflklar arasmda meydana gelmektedir. . . .

Yeryüzünde aydmlann tahayyül ettiklerinden daha fazla dü­

şünce vardır. Ve bu düşünceler "pofitikaC1/ann " düşündükle­
rinden daha etkin, daha güçlü, daha dirençli ve daha tutkulu­
dur. Düşüncelerin doğuşunda, güçlerinin dışanya taşması es­
nasmda, düşünceler etrafmda yürütülen mücadelelerde (on ­
lardan yana ya da onlara karşl) orada bulunmatwız. Düşünce­
ler dünyanm hakimi değildir. Ancak dünyada düşünceler ol­
duğu (ve dünya on/an sürekli olarak ürettiği) içindir ki, onun
liderleri tarafmdan ya da ne düşünmesi gerektiğini ilk ve son
defa ona öğretmek isteyenler tarafmdan edilgen bir biçimde
yönetilmez. "Gazete haberlerinin " a/masmı istediğimiz yön
budur. Bir düşünce analizi o/11p bitenlerin bir analiziyle
bağlantlfandmldı. Düşüncelerle o/aylann kesiştiği noktada ay­
dmlar gazetecilerle bir arada hareket edecekler. 55

Anca k bu pa rça l a rda a ktör ya da özne ki m d i r ya da nedir?

B u n l a r n e p ro leta rya n e d e i n s a n l a rd ı r; özne ya da a ktör " d ü n ­
ya d ı r". Bu d ü nya, g ö rü l m eyen b i r s ü reç yoluyla d ü ş ü n celeri ken ­
d i l i ğ i nden b i r b i ç i m d e " ü reti r". " Bi r s ü re o rta l a rd a gözü ken ve
d a h a sonra kaybo l a n b i reylerin ve i n s a n ların h i ç d u rmayan b i r
b i ç i m d e b i rb i rleri n i n yeri n e g eçmesi b ize evrensel b i r d ü ş ü nce,
bir kategori s u n uyo r : Genel o l a ra k d eğ i ş i m yön ü n d e "56 - bu
Fo u ca u lt'n u n d e ğ i l , H e g e l 'i n g ö rü ş ü . Fo u ca u l t'ya g ö re tari h içkin

55 Eribon, Michel Foucault, s . 282.

56 Hegel, Reason in History, s . 88 (vu rgu bana aitti r) .

1 65
 Postmodern Prens

bir a n l a m ya d a m a n tı k içermez . H a berm a s 'ı n b e l i rtmesiyle, ta m

tersine Fouca u lt'ya göre tarih "genel olara k i ktidarın çı kıntı ları olma
gibi tek bir niteliğin dışında orta k hiçbir n o ktası olmayan söylem
bütü n l ü klerindeki sık yaşanan a nlamsız şekil değişikliklerinden"
oluşur. 57 Gerek Hegel'de gerekse Foucau lt'da düşünceler ve olaylar
büyük bir coşku içinde ortaya çı karlar ve ortadan kaybolurlar.
Fo ucau lt, o ca n ı g ö n ü lden N i etzscheci l i ğ i n e ra ğ m e n b u tür
d e ğ i ş i k l i klerin o l u m l u ya d a "iyi" o l d u ğ u n u hiç sorg u l a m a d a n
ka b u l etm iş g ö z ü ktü . H a yatı n ı n son l a rı n d a , Ti n i n o g örke m l i
ka barı ş ı n ı ta m serp i l d i ğ i a n d a kayda a l a ca km ı ş g i bi, y a d a tari h i n
s ü rekli o l a ra k s o n u g e l d i ğ i n d e ken d i s i n i ta ri h i n y a n ı b a ş ı n d a
kon u m l a n d ı ra ca kmış g i b i , ken d i s i n i " o l a y l a r ı n " o rt a yeri n e yerleş­
tirm e k isted i . Fo u ca u lt şöyle yazıyord u : " Geleceğ i n ta ri h i n i n a s ı l
yazaca ğ ı m ı b i l m iyoru m . B e n g e ç m i ş i n beceri ksiz b i r ta h m i ncisi­
yi m . An ca k y i n e d e o l a y l a rı meyd a n a g e l d i kleri a n d a ya ka l a m a k
i steri m , çün kü b u g ü n lerd e h içbir şey s o n a ermem işti r v e m evzu
cereya n etm eye d ev a m etm ektedir. "5 8 Fo u ca u lt'n u n saf h ayreti
yeni o l a n l a yüzl eşti ğ i n d e o n u 1 9 7 0 '1eri n son u n d a ki İ ra n Devri m i ­
n i n ra d i ka l İsl a m c ı l a rı n a erken ve ayrı m g özetmeyen b i r övg ü d e
b u l u n m a ya itti ; Fo u ca u lt b u devri m d e s o l v e fem i n ist u ns u rl a ra
d eğ i l , Ayetu l l a h H u meyn i 'ye ya kı n l ı k d uyuyord u . 59
Bug ü n ü n kura m c ı l a rı Foucau lt'yu izl eyerek ve en a z ı n d a n gö­
rü n ü rd e "ye n i " olan Batı 'd a ki halk h a reketleri n i n serp i l mesi n i
y a kı n d a n seyrederek, benzer b i r biçimde, H egel 'i n M utl a k Ti n i
yeri n e Ç o k l u Evrensel Ti n i n y e n i b i r m etafiziğ i n i koyuyor. Ro bo­
tumsu İmparatorluk'ta yazarl a r bize "yı ğ ı n ı n s a n a l güçleri n i n . . .

sürekli olarak o l a n a kl ı ve gerçek o l m aya meylettiğini" söylüyor­

l a r; 6 0 " o l a y l a rı n g erçekleşti ğ i konj o n ktürde, evrensel göçebe l i k
d a h i l i n de, b i reylerin v e h a l kl a rı n genel karş ı m ı v e m e l ezleşmesi

57
J ü rgen Ha bermas, The Phi losophica l Discourse of Modernity :
Twelve Lectu res [ M odern l i ğ i n Felsefi Söylemi : On İ k i Ders ] ,
Ca m b ridge, Mass . : M IT Press, 1998, s . 2 2 7 .
58
E ri bon, Michel Foucault, s . 288 (vurg u Foucault'ya aitti r) .
59
Foucau lt'n u n H umeyn i 'ye ve İslamcı köktenciliğ e duyd u ğ u ya kı n l ı k
i ç i n bakı nız Janet Afa ry v e Kevin Anderson, Seductions o f Isla m :
Foucault, Feminism, and I ran [İslam'ın Çekici Yanları : Foucau lt,
Fem i n izm ve İran] , Chicago : U n iversity of Chicago Press, 2004.
60
Hardt ve Neg ri, E m p i re, s . 3 8 7 .

1 66
 Fransız İ deolojisi

içinde ve em peryal biyopo litik aygıtı n tekn o l oj i k başka l a ş ı m ı n d a

[ y ] e n i m ü c a d e l e şeki l l eri v e y e n i özn e l l i kler o l uşuyor. "6 1 D i ğ e r bir
deyişle, b i rçok nesi l M a rksistin saf b i r b i ç i m d e varsa ymış olduğu
g i b i büyük T h a rfiyle başlayan "Ta ri h " a rtı k i l erlem iyor; onun
yeri ne küçü k t h a rfiyle başlayan "tari h l er" b ü y ü k b i r zaferl e her
yerde yüksel iyor. Tin (geist) , h a ya l i i s i m l erd en oluşan görkem l i
b i r g iys i a ltında gezin iyor " i m pa ratorl u k", " kö ksap",
" b iyo i ktida r", " söylem", " a rz u " vs . : Gerçeğ i işa ret eden a m a
a m p i ri k o l g u y l a d o ğ r u d a n b i r i l i ş ki taş ı m a y a n kavra m l a r.
Tin (geist) H e g e l 'de ta ri h boyu n ca h a re ket ederek, i n sa n l a rı n
bilinçli özg ü r l ü kleri yoluyla ken d i s i n i açığa çı karı rken ;
postm odern izmde söy l e m i n pati ka l a r ı n d a z i kza klar çizip " boyu n ­
d u ru k altı n a a l ı n m ı ş b i l g i leri" modern l i ğ i n ta butları n d a n b ü y ü k b i r
keyifl e çıka ra ra k ta ri h i n a ktörü o l a n el eştirel kura m cı n ı n t a ken­
d i s i d i r . Postmodernizm üstü ö rtü l ü teleoloj i k a n l atısıyla ken d i s i n i
değ i ş i m i n ö n cüsü o l a ra k s u n uyor. Fo u ca u lt, Lyota rd v e d i ğ erleri
a rtı k ayd ı n ı n d eğerleri n " o l uştu rucusu" (i nsa n l a rı n ö n deri ya da
eğitici s i ) ro l ü n ü oyn a m a ması g e rektiğ i n i i l eri s ü rüyorl a r. Ta m
ters i n e, a s ı l gerekl i o l a n a ka d e m isyen l e r i l e kitl eler a ra s ı n d a b i r
işbirl i ğ i d i r. Anca k b u i ki rol d e n , " b i l i n ç l i " b i r fa a l iyet g i b i b i r şeyi
o rtaya koya bi lecek o l a n ya l n ızca kura mc ı d ı r . H a bermas şöyle
yazıyor: "Söylemler ancak g e n e a l oj i n i n bozu l m a z b a kı ş l a rı a ltın­
da ortaya çı karlar ve anonim boyunduruk altına alma süreçleri nden
oluşan bir bata kl ı ktan parı ldayan kabarcı klar gibi çıkarlar. "6 2
Postya pısalcılar ken d i l e ri n i , Yeni Sol 'u n a rd ı nd a n ma nta r g i b i
türeyen "Ye n i Top l u msa,I H a reketler"in m u a d i l i v e m üttefi ki o l a ­
ra k ta n ı m l a d ı l a r. Kavra m sal cep h a n e l i kl e ri n i n y e n i prati k biçi m l e­
ri n i d i l e getird i ğ i ve olanaklı kıldığı söyl e n iyor. Ç ü n k ü , eğer i kti­
d a r soru n u , b i l g i rej i m l eri içi n d e ve b u n l a r a racı l ığ ı y l a ol uştu ru l a n
b i r iktidar b i ç i m i tarafı n d a n ya p ı l a n "özneleşti rmed e" yatıyorsa o
z a m a n "çözü m " de m a ntı ken , "boyu n d u ru k a ltına a l ı n m ı ş b i l g i le­
ri n " modern l i ğ i n bel irsiz deri n l i kleri n d e n çıka rı l m a s ı n d a yatm a l ı ­
d ı r. Dolayısıyla kura m cı n ı n ro l ü , p rati ğ i n az ç o k u m ut vaat eden
ya n l a rı n ı gösterm ek değ i l ; yeni kim l i kleri n , yeni "fa rkl ı l ı k" biçim­
leri n i n ken d i l i ğ inden o l u şu m u için yaşam alanı (Lebensraum )

61
Age . , 5 . 6 1 .
62
Ha berma5, The Philosophical Discourse of Modernity, 5. 268.

1 67
 Postmodern Prens

meyd a n a geti rm ekti r. Böylece kültü rel ça l ış m a l a r kura mcısı

Kirstie M cCl u re bizi şöy l e uyarıyo r : " [ ku ra m ı n uyg u n rol ü üzerin-
deki] çekişmelerde ... teh l i kede olan şey n e açıklayıcı yeterl i l i kler ne
de siyasi etkinliktir . teh l i kede olan şey yen i bilgilerin, yeni faaliyet-
..

lerin ve yeni prati klerin ifadesi için n efes alaca k yer sorunudur. "63
Benzer bir biçimde H o m i B h a b h a , m a d u n u n ken d i s i n i siyasi
b i r p roj e ya d a isti kra rl ı b i r ki m l i k yoluyla ta rif edememesi n i n
h eyeca n verici p rati klerin yen i d e n çoğ a l ı ş ı n ı g österd i ğ i n i söy l ü ­
y o r : " S i mgel eri n (yen i d e n ) s ı ra l a n ış ı m ü m k ü n h a l e g e l i yo r".
Gösterg e n i n ka sted i len kavra m d a n ko p u ş u y l a , " gösterg e, s i m ­
g e n i n eşza m a n l ı a kı ş ı n ı yarıda kesiyor, [ v e ] . . . y e n i m e l ez fa a l i ­
yetleri ve ifa d e l e ri . . . ayrıntı l a n d ı rm a g ü c ü n ü ele geçiriyor. "64
B h a b h a 'n ı n ideal ist postko l o nya l iz m versiyo n u n d a ,
" ayrıntı l a n d ı rm a g ü c ü n ü ele g eçi re n " ö z n e , kişi y a da g ru p değ i l ,
göstergedir. Anca k fa a l iyeti m a d d i o l m a y a n ka vramlara atfetm e
a l ışka n l ı ğ ı ayn ı z a m a n d a G e n ç H egelcilerin ayırt edici b i r özel l i ğ i ­
d i r ; b u n l a r M a rx v e Engels'in yazd ı ğ ı g i b i , "ya l n ızca b i l i n ci n ya n ı l ­
s a m a l a rı n a . . . karşı savaş ı rl a r" v e " ifa d e l eri", " d iğer ifa d elerle"
m ü ca d e l e etm ek için ku l l a n ı rl a r. Ken d i l i ğ i n d e n serp i l m ede ve
"fa rkl ı l ı ğ : n " patl a k vermes i n d e olduğu g i b i , g e rçekl i k d e b u an­
lamda felsefi d ü ş ü n ceye benzer kı l ı n ı r .
Gerçekl i k i l e kavra m ı n bir a raya g e l mesi bazı kültüre l ça l ı ş ­
m a l a r eleşti rmen leri n i n ya p ı bozu m u n u n g üçleri ha kkı n d a h a ya l i
i d d i a l a rda b u l u n m a larına y o l a çtı . Ö rn e ğ i n M a rg a ret D rewa l ,
" p ratiği b e l i rten b i r eşci n s e l " o l a ra k efe m i n e estetiğin ken d i n d e n
b i r b i ç i m d e "to p l u msal cinsiyet kod l a rı n ı b i rb i ri n e ka rıştı rd ı ğ ı n ı ,
zoru n l u eşcinsel l i ğ i g eçersiz kı l d ı ğ ı n ı ve d e m o kratik ka pita l izm i n
k u ru l d u ğ u tem el lerin a ltı n ı oyd u ğ u n u " o rtaya koyuyor. 65 Kapita­
l i z m i n " o temel leri n i n " altı n ı kim ya d a n e oyaca ktır? Liberace ve
Ra d i o City M usic H a l l 'd a ki d a nsçı l a r . Ç ü n kü Liberace ve

63
Kirstie McCl u re, "The Issue of Foundations" [ Dayanak Soru n u ] ,
Feminists Theorize, d e r . Butler v e Scott içinde, s . 364.
64
Bhabha, Location of Culture, s . 1 9 2 - 1 9 3 .
65
M a rgaret Thompson Drewa l , "The Ca m p Trace i n Corporate
America" [ M ü şterek Amerika'da Efem i n e İzler] , The Politics and
Poetics of Camp [Efemine Siyaseti ve Ş i i rsel l i ğ i ] , der. Moe Moyer,
New York : Routledge, 1 994 içinde, s. 1 7 7 - 1 7 8 .

1 68
 Fransız İ deolojisi

Rockettes g i b i m üzisyen leri n "efe m i n e " p rati kleri o n l a rı n "doğası

gereğ i " " ka rş ı h eg e m o n i ktir". 66
N e yazı k ki, d iy a l e kti k ve materya l ist d ü ş ü n ceyi gözden çıka­
ran yazar kavra m s a l geri l i m i za ptedemez; görünürdeki tek geri­
l i m de efe m i n e eşci nsel i n eşci nsel n o rm l a rı n ve ka p ita l i st to p­
lumsal i l işkil eri n h e m a ltı n ı oyd u ğ u h e m d e b u n l a ra daya n a k
o l uşturd u ğ u çel i ş k i l i g i rişi m l erd i r . Başka yerlerde o l d u ğ u g i b i
b u rada d a , Fra n s ı z ideolog kura m ı n b i r tü r öncüsü g ö rev i n i g ö rü ­
yor; ka l ı p l a ş m ı ş i ş l evi d e d ü ş ü n ce n i n g erçe k l i ğ e m isti k b i r b i ç i m ­
de dönüşü m ü n e o rta m h a z ı rl a m a ktır. S ü reç ü ç aşa m a d a gerçek­
leşir. Biri n ci a ş a m a d a öncü - k u ra mcı g e rçe k h a yatta ki o l g u l a rd a n
g e n e l kavra m l a r çıkarır. İ k i n c i a ş a m a d a b u kavra m l a rı ve kate­
gorileri d ü nyaya geri yansıtır. Son a ş a m a d a o l g u n u n bizzat kav­
ra m l a ra daya n d ı ğ ı söylen e b i l i r. M a rx ve E n g e l s b u yönte m i Al­
man İdeolojisi'n de gösterd i l e r :
Her şeyden önce bir soyutlama bir olgudan meydana gelir;
daha sonra olgunun soyutlamaya dayandığı açıklantr. . . .
Örneğin : Olgu: Kedi fareyi yiyor.
Yansıma: Kedi = doğa, fare = doğa, farenin kedi tarafmdan
tüketilmesi = doğanm doğa tarafmdan tüketilmesi = doğanm
kendi kendini tüketmesi.
Olgunun felsefi takdimi: Kedinin fareyi yutması doğanm kendi
kendisini tüketmesine dayandmlır. 67
M i chael H a rdt ve Anto n i o N e g ri İmparatorluk'ta bu yönte m i
izl iyorlar. Ö n ce l i kl e b e l i rl i to p l u m s a l o l g u ları, ö rn eğ i n sermaye n i n
i n sa n l a rı yerleri n d e n etm esi n i ele a l ıyorl a r. İ kincisi, bu olayı
o n u n diya l e kti k ta ri hsel bağ l a m ı n d a n soyutl uyorl a r . Son o l a ra k,
o l g u l a rı o o l a y ı n ken d i ken d i n e ortaya ç ı ka n kayn a ğ ı o l a ra k ta­
ı ı ı m layan kavram/an kutsal bir yere koyuyo rl a r.

Olgu: Küresel sermaye insan/an sıntrlann ötesine sürüklüyor.

Yansıma : İnsanlar = Bedenler = biyoiktidar; bedenlerin hare­
keti = bedenlerin ortaya çıkanlması = yeni, melez öznellikle­
rin içkin bir biçimde, makine gibi üretilmesi.

66
Age.
67 Marx y e Engels, The German Ideology, s . 5 3 0 .

1 69
 Postmodern Prens

Olgunun felsefi takdimi: Göç ve mülteci akımları yeni, melez

bedenlerin biyoiktidarı tarafından gerçekleştirilen içkin, maki­
ne gibi üretime dayandınlıyor.
Dolayısıyla ka pita l ist ü reti m i n gerçek i l i ş kileri yaza rlarin a rz u ,
" m a ki n e g i b i " beden ler, " d iğer ü l kelere d a ğ ı l m a " (diaspora ) v e
" m elezl i k" g i b i kavra m l a rd a n o l uşan şeyleşmiş j a rg o n l a rı ta rafı n ­
d a n gizlen iyor. Böyl ece sebep v e s o n u ç tersine dön üyor; böylece
to pra ğ ı n d a n , evi n d e n ve a i lesi n d e n e d i l e n i n s a n oğ l u n u n acısı
ö rtü l üyor ve bastı rı l ıyor; böylece k ü resel top l umsal b i r s ü recin
kö ken leri n i n a n l a ş ı l m a s ı g ü çl eşti ri l iyor.

Praksisin İlmih ali

Eğer postm od ern i z m i n p rati k ha kkı n d a ki kura m ı esas iti b a riy­
l e id eal istse, n a s ı l o l uyor da savu n u c u l a rı onu, " d ü nya ça p ı n d a
ö n e m e sa h i p b i r d evri m " o l a ra k sela m l a n maya devam edecek
şeki lde ra d i ka l ve hatta " teh l i ke l i " bir kura m . o l a ra k s u n mayı
başarıyo rl a r? H i ç ş ü p h esiz postmodern i z m i n ebedi gençliğ i n i
a l d ı ğ ı p ı n a r, kayn a ğ ı n ı Altm ı ş l a rı n ( Batı sol u n u n herh a n g i b i r
ca n l ı l ı ğ a v e ka psa m a s a h i p üto p i k b i r p roje gel işti re b i l d i ğ i son
sefer) g izem i n d e n a l ıyor. Fou ca u lt'n u n ( ke n d i a raştı rm a l a rı n ı s ı k
s ı k 1 9 6 0 '1 a rda o l u p b iten l erle i l i ş ki l e n d i riyor) ke nd isiyle rö p o rtaj
ya p a n b i r kişiye söyled i ğ i g i bi :

Altmışlarda ve yetmişlerin başlarında meydana gelenlerin

muhafaza edilmesi gereken şeyler olduğunu düşünüyorum.
Bununla birlikte, muhafaza edilmesi gerektiğini düşündüğüm
şeylerden bir tanesi, büyük partilerin dışında ve normal ya da
sıradan programın dışında siyasi yenilik, siyasi oluşum ve si­
yasi tecrübe olması durumudur. Altmışlardan bu yana insan­
ların günlük yaşamlarının değiştiği bir olgudur; bu muhakkak
benim kendi yaşamımda da olmuştur. Ve hiç şüphe yok ki bu
durum siyasi partilerin değil, birçok hareketin sonucuydu. Bu
toplumsal hareketler bütün yaşamlarımlZI, zihniyetimizi, tu­
tumumuzu ve diğer insanların (bu hareketlere dahil olmayan
insanların) tutumlarım ve zihniyetini gerçekten değiştirdi. \le
bu çok önemli ve olumlu bir şeydir. Tekrarl!yorum, bu sorgu-

1 70
 Fransız İ deolojisi

lamaya yol açan şey normal ve eski gelenekse/ siyasi örgütler

değildir. 68

Bu gözlemde ö n e m l i b i r d o ğ ru l u k payı va rd ı r, a n ca k ti p i k b i r
biçimde, Fo u ca u lt b u n u n ö n e m i n i a b a rtm a kta d ı r . H atırl a m a k
gerekirse, 1 9 6 8 Mayıs'ı b ü y ü k ölçüde FKP'n i n a h l a ki v e örg ütsel
" katı l aşma s ı n a " ( ö n cü p a rti, b ü ro krati kleş m i ş p a rti ya p ı l a rı vs . )
karşı bir isya n d ı . 1 9 6 0 '1 a rd a M a rksizm 'i n d e b i r krizi söz ko n u ­
suyd u . Ma rksizm i n b i r a l g ı l a m a ta rzı, siyasi b i r stratej i v e biçi m e
d a i r b i r ku ra m (orta k b i l i n ç v e örg ütsel prati k) o l a ra k başarısızlı­
ğ a u ğ ra d ı ğ ı g ö rü l d ü . Fra nsa ve başka yerl erdeki ko m ü n ist, sen­
d i ka y a n l ı s ı ve sosya l demo krat siyaset b i r çı kmaza varm ıştı .
Dolayısıyla, M a rx 'ı n " Kato l i kl i ğ i " i l e o l a n ko p u ş ve 1 9 6 8 isya n l a rı
gerçekten de eleşti rel geleneğin ta ri h i n d e ö n e m l i b i r ko p u ş n o k­
tası o l uştu rd u ; ve bu kopuşun etkisi d ü nya d a yeni a l g ı l a m a ve
h a reket etm e yol l a rı ortaya çı ka rm ası o l d u . Eşci nsel ve lezbiyen
h a reketi (ya l n ızca bir örn e k o l a ra k söyl üyoru m , ama aynı za­
manda b u Fo ucau lt'n u n savı na e n uyg u n u yd u ) M a rksist bir çer­
çeved e g e l i şemezd i .
Anca k Fo uca u lt ve d i ğerleri M a rksist p a ra d i g m a n ı n s ı n ı rl a rı n ı
fa rk etm e n i n ötes i n e geçerek di y al ekti k v e materya l ist d ü ş ü n ceyi
tümüyle terk etti . Ve bu a n ca k, postya p ı s a l cı d ü ş ü n ce n i n o rtaya
çıkış h i kayes i n i ta ri hsel zoru n l u l u k ifade eden b i r a n l atıya b a ğ l a ­
yara k başa rı l a b i l i rd i . Bu a n l atıya g ö re, d evlet i kti d a rı n ı n s i v i l
top l u m u n en ufa k " d a m a rl a rı n a " devred i l m esi ( d i s i p l i n a ltı na
alma ve n o rm a l l eştirme a l a n ı o l a ra k i ns a n bed e n i d e buna d a h i l ­
d i r) m a d u n p rati ğ i n d e benzer b i r d e ğ i ş i m i b e l i rtir. M a rksist sos­
yal ist para d i g m a n ı n çö küşü, p rati ğ i n ku ra m - ötes i , " bütü n l eşti ri ci"
biçim lerinden stratej i k o l maya n , m i kropoliti k biçi m lerine olan bir
değiş i m i n b a ş l a n g ı cı n ı s i m g eliyord u . Böylece Yen i To p l u m sal
H a reketler ağır b i r yü kten kurtu l m u ş o l d u . 69 Evrenselci ve b i l i m -

68
M ichel Fouca u lt, "Sex, Power, and the Politics of Identity" [Cinsiyet,
İktidar ve Ki m l i k Siyaseti ] , Ethics, Subjectivity, and Truth [ Etik,
Öznel l i k ve Hakikat] , 1. cilt, der. Pau l Ra bi now, New York : The New
Press, 1 997 içinde, s . 1 7 2 - 1 7 3 .
69
Bakınız Frances Negr6n-Mu ntaner, "Twenty Yea rs o f Puerto Rican
Gay Activis m : An Interview with Luis ' Popo' Santiago" [Porto
Riko'd a ki Eşcinsel Eylemci liğ in in 20 Yıl ı : Lu is ' Popo' Sa ntiago'yla
Yapılan Bir Röportaj ] , Radical America 25, no 1 , Ocak-Mart 199 1 : 50.
.

1 71
 Postmodern Prens

sel i d d i a l a rı n d a n , bütü n l ü k ve b ü y ü k stratej i yö n ü n deki e m e l le­

ri nden m a h ru m b ı ra k ı l m ı ş olan ta ri h gerçek demo krati k o l a n a kl a r
(çoğ u l c u , ya ratıcı eyl em ler) i ç i n p ü rüzsüz h a l e g eti ri l d i . Art ı k
siya set, n e a çı kta n s i y a s i i ktid a ra yönel i k b i r m ü cadele o l a ra k n e
de s ı n ıfl a r y a d a çıkarl a r a ra s ı n d a ki b i r m üca dele o l a ra k a l g ı l a n a ­
ca k . M a d u n l a r bö l ü n m ez ya p ı l a rı v e n o rm l a rı tasavvur etme k
yeri n e, ta kti ksel p ratiği k a o s ve b e l i rsizliğe daya n d ı raca kla r :
K i m l i klerin çoğ a l masıyla v e Fo uca u lt'n u n " boyu n d u r u k altına
a l ı n m ı ş b i l g i ler" d e d i ğ i şeyle ortaya ç ı ka n düzensiz " a ğ l a rı n " d a ­
ğ ı n ı k, yerel p a rça l a n m a l a rı .
N a r m a n Rus h 'ı n 1 9 9 0 '1arın b a ş l a rı n d a The Nation'd a yazdı ğ ı .
ve ço kça ta rtı ş ı l a n denemesinde b e l i rtti ğ i g i b i : " H a l i h a z ı rd a va r
o l a n kapita l i z m i n p rati k ve eti k e l eşti risi şu a n d a n iti b a re n [sade­
ce] p a rça pa rça g e l ece k . Bu el eşti ri kö ken l eri iti bariy l e a d hac,
kriz yön e l i m l i , p ra g m atik, çoğ u l cu olacaktır. H a ki m b i r i d ea l d en
yoks u n olacaktır . . . . H a nta l olaca ktır ve b i rb i riyle çekişen, sevi m ­
siz beya n l a r içerecekti r. " Dolayısıyla g e l ecekteki s i y a s i p rati k
g ü n ü m üzdeki p rati kten fa rksız olacaktır - kısa döneme odaklana­
cak, ideoloj i k o l a ra k bütü n l ü kten uza k, biçimden yoksun vs. ola­
ca ktır. Ve bütün bunlar dai ma geçerl i olacaktı r. Rush ş u sonuca
varıyord u : "Artı k sosya l i z m i u n utu n . O, b i r za m a n l a r sosya l istle­
rin besl e n d i ğ i to p ra k l a rd a son derece postmodern o l a ca ktı r . "70
Sömürgeci l i ğ i n sona ermesiyle, sosya l ist projenin başarısızlığa
uğra masıyla, meta n ı n g ü n l ü k yaşa m ı n bütü n m a h rem yerleri n e bir
uzuvd a n d i ğeri n e yayı l a n bir hasta l ı k gibi el atm asıyla ve
Fordizmden daha esnek sermaye biri ki m biçim leri n e o l a n değişim­
le bera ber, b i rçok eleştirel ayd ı n ka rman çorm a n bir d ünyadan b i r
a n l a m çıkarm a k i ç i n y e n i , post- M a rksist bir eleştirel kura m a g e ­
reks i n i m o l d u ğ u izlen i m i n e kapı l d ı . Postya pısalcı l ı k bir tari h kura m ı
sunmad ıysa da en azı ndan, " postmodern d u ru m l a " i l işkilen d i rd i ­
ğ i m iz k ü l t ü r ve ekon o m i d e ki d ö n ü ş ü m l ere biçi m sel o l a ra k karşı l ı k
veriyor g i b i g ö rü n d ü . İşçi s ı n ıfı h a reketl eri n i n h e r yerde şiddetl i
b i r geri l em e içi n d e o l d u ğ u b i r z a m a n d a postya pısalcrl ı ğ ı n üto p i k,

70 Norman Rush , " What Was Socia lis m ... and Why We Will All Miss It
So M u ch " [Sosyalizm Neydi . . . ve Neden Hepi m i z Onun Yokl u ğ u n u
Bu Kada r H issedeceğ iz], The Nation, 2 4 Oca k 1 994, s . 9 2 .

1 72
 Fransız İ deolojisi

büyük ölçekl i hareketl erin ve projel eri n sona erd i ğ iyle i l g i l i mesaj ı
görü n ü rde yen i siyasi manza raya uyuyord u .
B u n u n l a birl i kte postya p ı sa l c ı l a r, y e n i to p l u ms a l h a re ketleri n
ö n e m i n i ka b u l etm e n i n ötesi n e g eçerek b i r d i z i d u ra ğ a n , ta rih
dışı prati k ö n e s ü rd ü ler. S h i rley Pi ke'ı n gözl e m l e d i ğ i g i b i ,
Althusser ya l n ızca, " b i l i msel gel işmeyi v e b i l g i n i n ü reti m i n i açık­
l a m a i d d i a s ı n d a o l a n b i r dizi m e ka n i k ö n erme" o rtaya attı ; ve
sonuç " i d e a l ist b i r kon u md u . "7 1 Postya p ı s a l cı l a r d a h a sonra
Alth usser'i n sistem i n d en o n u n Len i n ist " b i l i msel l i ğ i n i " çıkard ı l a r
a nca k b u i d e a l i z m i koru d u l a r. E n iyi zama n l a rı n d a pratiğ i d iya­
l ekti k ve ta ri hsel o l a ra k, doğaçl a m a n ı n d i n a m i k bir a l a n ı o l a ra k
barı n d ı ra n sosya l ist kura m ı n yeri n i praksisin i l m i h a l i (to p l u ey­
lemi ve eleşti rel a raştırmayı yasa kla m a k için katı n o rm l a rı n ez­
berleti lmesi) a l d ı . Fouca u lt, Deleuze ve Guatta ri 'n i n Anti­
O edipus 'u n a yazd ı ğ ı g i rişte "eylem, d ü ş ü n ce ve a rz u l a rı n " "ço­
ğ a l m a , ya n yana b u l u n m a ve ayrı l m a y l a " gel işti ğ i n i ; " o l u m layıcı
ve ço k sayıda o l a n ı , ayn ı l ı k yeri n e fa rkl ı l ı ğ ı , tekl i k yeri n e a kışı,
sistemler yeri n e değişken d üzenlemeleri terc i h " etm ek ve "yerle­
şik [ o l a n ı ] değil göçebe [ o l a n ı ] " bağrım ıza b a s m a k zoru n d a ol­
d u ğ u m uzu ; " çoğ a l m a ve yeri n e geçme, çeşitl i kom b i nasyo n l a r
a racı l ığ ı y l a " b i reysel ö z n e m iti n i y ı k m a m ı z g e re kti ğ i n i v b . ı sra rla
vurg u l aya ra k b u i l m i h a l i n kısa bir l i stesi n i verd i . 72 Sad ece
Fo u ca u lt'd a d eğ i l o n u n ö l ü m ü n d e n bu yana o n l a rca el eşti rmen i n
çeşitl i eserleri nde y e r a l d ı ğ ı n d a n , bu i l m i h a l i n d a h a ka psa m l ı b i r
tasvi ri aşa ğ ı d a ki g i b i özetlen ebi l i r :
1 . "Fark/ilik" ya da benzemezlik toplumsal insan varlığının onto­
lojik olarak tanımlayıcı ilkesidir (ve öyle olmalıdır). Fark/J/Jk ilkesi
kültürün ve toplu eylemin faal ilkesidir (ve öyle olmalıdır). 7 3

71
Shirley R. Pike, Marxism and Phenomenology: Theories of Crisis
and Their Synthesis [ M a rksizm ve Görüng ü bi li m : Kriz Kuramları ve
Bunların Sentezi] , Totowa, N .J . : Barnes and Noble Books, 1986, s. 79.
72
M ichel Fouca u lt, "Preface " [Önsöz] , G i l les Deleuze ve Felix
Guatta ri , Anti-Oedipus: Capitalism a n d Schizophrenia [Anti­
Oedipus: Kapitalizm ve Şizofren i ] , M i n neapol is : University of
M i nnesota Press, 1983 içinde, s. x i i i-xiv (vurg u bana aittir).
73
Ba kınız Donna Haraway, " Ecce Homo, Ain't (Ar'n 't) I a Woman, and
Inappropriate/d Others : The H u man i n a Post-Humanist
La ndsca pe" [ İşte İnsa n , Ben {Biz) Kad ı n Değ i l Miyim ( M iyiz) ve

1 73
 Postmodern Prens

2. Zaman ve mekanda eleştirel eylem dağıtı/Jr ya da ademi

merkezi/eştirilir, ve böyle de olmalıdır. Pratik ve kimlik en iyi,
sürekli bir hareket ve değişiklik, belirsizlik ve süreksizlik bağ­
lammda tasa vvur edilir. Çıkanmlar: (a) Madunlar kalıcı ku­
rumsal değişiklikler, reformlar ya da haklar oluşturma arayı­
şma girmemelidirler, bunun yerine bütün düzenleri, norm/an,
kurumlan altüst etmelidirler. (b) Mekan, kamusal ya da ortak
olarak tasa vvur edilmemelidir. 74

Toplumun bütününü kapsama arzusuna şiddetle karşı çı­

3.
kJ/ma/Jdır. 75 Çıkanmlar: (a) Toplumu bütün düzeyinde ince­
lemek (gerçek bir ampirik ilişkinin bütün ve onun parçalan
arasmda bulunma o/asJ/ığma aÇJk olmak da buna dahildir) e­
leştirel araşt1rma ve eylem için verimsizdir ve totalitarizme
yol açar ya da açabilir. 76 (b) Alterna tif, gelecek bir toplum ta ­
hayyül etme ya da tasarlama girişimi (ütopyaCJ/ık) heterojen ­
liğin kaybolmasma yol açar. 77

4. Bütünlük karşıtlığı (anti-holizm) ilkesi, öznelerin ve siyasi

projelerin oluşumunu da içine alacak şekilde genişletilmelidir:
Siyasi birlik ya da kimlikte birlik için herhangi bir arayışa gi­
rilmemelidir. 78 Çıkanm : Birlik, halk tabakası ya da topluluk

Uyg unsuz(laştı rıl mış) öteki ler: Post- H ü ma n ist Bir Manzarada
İnsa n ] , Feminists Theorize the Political [ Feministler Siyasal Olanı
K u ra m laştı rıyorl a r] , der. Butler ve Scott, New York: Routledge,
1992 içinde s. 87; You ng , Justice and the Politics of Difference, s. 235.
74
Bakı nız You ng, Justice and the Politics of Difference, s . 24 1 ; Wendy
Brown, States of Injury: Power and Freedom in Late Modernity
[İncinme D u rumları : Geç Modern l i kte İktidar ve Özg ü rl ük ] ,
Princeton, N .J . : Pri nceton University Press, 1 995, s. 5 0 .
75
Bakınız Foucau lt, "Two Lectu res" [İki Ders ] , Power/Knowledge, s .
8 1 ; Language, Counter-Memory, Practice, s . 2 3 3 .
76
Ba kınız, La nguage, Counter- Memory, Practice, s . 2 3 3 .
77
B a k ı n ı z Jean- Fra nçois Lyotard , The Postmodern Condition : A Report
on Knowledge, Minneapol is: University of M i nnesota Press, 1 984,
s . 66 (Jean-François Lyota rd , Postmodern Durum: Bilgi Üzerine Bir
Rapor, Çeviren : Ahmet Çiğdem, Ankara : Ara Yayıncılık, 1990 ) .
78
Ba kınız Jud ith Butler, Gender TroubJe: Feminism a n d the
Subversion of Identity [Toplu msal Cinsiyet Sorunu : Ki m l i ğ i n Altüst
Ed i l mesi ve Fem inizm], New York : Routledge, 1990, s. 1 5 ;

1 74
 Fransız İ deolojisi

düşünceleri farklı gruplar arasında kaçınılmaz olarak çatışma­

ya yol açıyor ve açıkçası mevcut toplumsa/ hiyerarşileri yeni­
den üretiyor. 79
5. Praksis, açık anlam zemininde verilen ve kazanılan müca­
delelerle değıl, mevcut toplumsa/ anlamların simgesel anlam­
da bozulmasıyla etkilenir. Praksis, anlamı ya da tarihi halk i­
çin anlaşılır kılmaya değil, anlamı o/anaksızlaştırmaya dayan­
dın/malıdır. 80

6. İnsanlar arasındaki iletişim "zaten daima " yabancılaşmış,

eksik ve çarpıtılmıştır. İletişim bir dizi ortak anlayışa başvur­
madan gerçekleşmelidir. Bu viizden siyasi aktörler karşılıklı an­
layış (ortak bir dil konuşmak) için çaba sarf etmemelidirler. 8 1

7 . Özellikle güce kimin sahip olup kimin sahip olmadığıyla il­

gili sosyolojik, tarihsel ve coğrafi yargılardan, sebep-sonuç
sorularından vs. kesin olarak kaçınılmalıdır. Böylece aynı za ­
manda grup psikolojisi, siyasi stra teji ve insanın güdüleriyle
ilgili sorulardan da kaçınılmalıdır. 8 2
Bu ki l i t mese l e l erde postm o d ern i st kura m c ı l a r a rası n d a o l a ­
ğ a n ü stü d e recede b i r m uta ba kat vard ı r; b u adeta , söy l e m l e ri n i n
sistem l i eleştiriye karşı savu n m a sız o l a c a k şeki l d e ço k çeşitl i , ço k
i n ce ve ka rm a ş ı k o l d u ğ u şekl i n deki yayg ııı postm odern i st i d d i a ­
l a rı ya l a n l a m a kta d ı r. Kayda d e ğ e r o l a n şey, b e l i rl i p ratik b i çi m l e -

H a raway, .Simians, Cyborgs, a n d Women, s . 3 ; Fouca u l t,

.

I ntroduction to Deleuze a n d Guatta ri [Deleuze ve Gu atta ri 'ye

Yazı l a n G i riş] , Anti-Oedipus, s. xiv.
79 Bakı n ı z You n g , Justice and the Politics of Difference, s . 1 1 8 , 2 3 5 ,
247 ; Butler, Gender Trouble, s . 1 5 .
80
Bakı n ı z Rey Chow, " Postmodern Automatons" [ Postmodern
Robotu msu l a r] , Feminists Theorize, der. Butler ve Scott içinde, s .
115.
81
Brow n , States of Inju ry, s . 5 0 ; H a raway, S i m ians, Cyborgs, a n d
W o m e n , s . 1 76 ; You n g , Justice a n d t h e Pol itics of D i fference, s .
234.
82
M ichel Foucau lt, Power/Knowledge, s . 9 7 ; McCl u re, "The Issue of
Fou n dati o ns", Feminists Theorize, der. Butler ve Scott içinde 364-
365 ile karşı laştı rı n .

1 75
 Postmodern Prens

rin i ( d ö rt b i r y a n a d a ğ ı l m a , yere l ci l i k, ken d i l i ğ i n den l i k, fa rkl ı l ı k )

i l etm eye ya ra rken d i ğer bazı p rati k bi ç i m leri n i (stratej i , b i rl i k,
bütü n l ü k p n a l i z i ) e n g e l l e m eye yarayara k g ü n ü m üze kad a r
pra ksis i ç i n son derece n o rm atif b i r biçimde ka l m aya d evam
.ed en b u i l m i h a l i n Altm ış l a rı n d ü ş ü n ce ya pısıyla b i rl i kte g e l i şen
"orta k . yarg ı y ı " siste m l eşti rmesidir. M ichel Fo uca u l t to p l u m u
" k ü resel y a d a rad i k a l o l m a i d d i a s ı n d a ki bütü n projelerd e n vaz­
geçirecek" şeki l d e değ işti rm e d i l e ğ i n d e o l a n la rı n önem i n e d i kkat
çekti ğ i n d e ( z i ra " ba ş ka bir to p l u m u n , başka bir d ü ş ü n ce b i ç i m i ­
n i n , başka b i r kültürü n , başka b i r d ü nya görü ş ü n ü n bütü n p rog­
ra m l a rı n ı ortaya çıkarm a k a m a cıyla g ü n ü m üzdeki gerçe kl i k sis­
_
tem i n d e n kaçış i d d i a sı n ı n � n . teh l i ke l i gelenekl e ri -ya n i
'
Sta l i n i z m i - y e n i d e n o rtaya çı k a r m a kta n başka b i r so n u ca y o l
a çm a d ı ğ ı n ı yaşa ntı yoluyla b i l iyoruz") y e n i b i r ta ri h s e l eylem
kura m ı n ı özen l e ele a l m a k yeri n e ken d i nes l i n i n " ru h u n u " yön­
l e n d i rerek oto m atik b i r biçimde �azı yazmayla meşg u l o l d u . 83
Enzo Paci Bilimlerin İşlevi 've İnsanın Anlamı a d l ı eseri nde,
M a rx'ın p rati kle i l g i l i d i n a m i k, a ç ı k u ç l u , görü n g ü b i l imsel d i y a l e k­
tiğiyle g ü n ü m üzdeki e l eştirel kura m ı n ka p a l ı ve şeyleş m i ş sis­
tem l eri a ras ı n d a ki fa rkı a ç ı k l ı ğ a kavuşturm a m ızı s a ğ l a y a n bir
kesitte şöyle yazıyor:
Felsefeler dogmatik ve kati olduklarında, idealist ya da realist
sistemler olduklarında durgundur/ar. . . . Ancak görüngübilim,
önceki yaşanttları ve bunların şimdiki sonuçlarını gelecek için
yeniden inceleyip gözden geçirdiği yer olan gerçek yaşantıdan
hareket ettiği ve yeniden hareket ettiği ölçüde bir kurgu de­
ğildir. İdealizm ve Realizm, soyut ve kurgulanmış felsefeler
oldukları ölçüde praksisin dünyevi seyrinde tükenirler. 84
B u g ü n her yerde, p a rça l a ra ayrı l m a kta o l a n b i r d ü nya d üze-
n i n e d a i r ka n ıtl a r g ö rüyoru z ; b u d ü nya d üzen i n deki to p l u m s a l
çel işkiler d e g üven l i k ve s ü k u n etin her b i r köşes i n i ş i m d iden

83
M ichel Fouca u lt, " W hat I s E n l i g htenment?" [Ayd ı n l a n m a N ed i r?] ,
The Foucault Reader [ Foucault Antoloj isi ] , der. Paul Ra b i now, New
York: Pantheon, 1984, s . 4 6 .
84
E n z o , Pac i , The Function o f the Sciences a n d the Meaning of Man
[ B i l i m leri n İşlevi ve İnsa n ı n Anla m ı ] , Eva nston : Northwestern
U n i versity Press, 1972, s. 3 3 1 .

1 76
 Fransız İ deolojisi

teh d it ediyor. Doğal d üzen i n yok e d i l i ş i n e sessiz bir biçimde

ta n ı kl ı k ede rken m odern l eş m e n i n ve ataerkil kapita l iz m i n tra v­
m a l a rı n d a ve karmaşa l a rı n d a boğ u l uyoru z . Yen i, o l a ğ a n üstü,
çeşit çeşit öznel l i kl eri görmek yeri n e tüm d ü nyada i n s a n b i l i nci­
n i n sta n d a rtl a ş ma s ı n a ve neo-faşist, ı rkçı ve dine daya l ı kökte n ci
ideoloj i l erin y ü kselişine ta n ı k ol uyoru z . Ve i n s a n top l u m u n u n b u
v e diğer deri n l eşen krizleri n e s a ğ l a m b i r n iyet, i ra d e v e h a ya l
g ücüyle ka rşı l ı k vermek içi n b i z i o rta k b i r i ra d e o l u şturmaya
davet etm e k yeri ne, Batı ente l ijensiya s ı n ı n " ö n d e g e l e n " bir ke­
s i m i , d ü n ya n ı n m i a d ı n ı n dold u ğ u şekl i n deki d ü ş ü n ce m i.zde yer
a l a n içg ü d üsel korku m uzu bir ya n a b ı ra k m a m ızı ve bel i rsiz l i k ve
" g öçebe l i ğ i " g ö klere çıkarm a m ız ı istiyorl a r .
Anca k postm odern ba kış açısı, g ü nd e l i k a n l a m d ü nyası n ı n v e
s i y a s i terci h i n bozu l m ası ko n u s u n d a g ö rü n ü rd e m a s u m o l m a kla
birl i kte, McCl u re ve Scott gibi el eşti rm e n l erin sandığı g i b i siyase­
ti n ve stratej i n i n sona ermes i n i d eğ i l , y a l n ızca ve bir kez d a h a
ideal izm i n ya ra rsızl ı ğ ı n ı ( b u i d e a l iz m d e d a i m a i kti d a ra karşı
sa hte bir tese l l i o l u ştu rmuştu r) teyit ed iyor.

1 77
 5 PRE N S ve ARKEOLOG

Eleşti re l top l u m s a l d ü ş ü n cedeki yeni i d ea l izm, to p l u m s a l de­

ğişim h a k k ı n d a stratejik olarak d ü ş ü n m e yeti mizi teh l i keye atm a
g i b i b i r etkide b u l u n d u . Anti-stratej i k b i r eğ i l i m g ü n ü m üzdeki
top l u m s a l h a re ket kültürü n ü n ve el eştirel kura m ı n i ki s i n e b i rden
yayı l ıyor. Kü rese l l eş m e ka rş ıtı h a re keti n içi n d eki b i rço k kişi ö n ­
derl i ğ i n , ya d a örg ü tsel b i r yön hissihe sa h i p o l m a n ı n g ereksiz
olduğ u n u d ü ş ü n üyor. 1 Ayn ı z a m a n d a , "eleşti rel" a yd ı n ların ve
kuramcı l a rı n a ra çl a rl a a m a çl a r a ra s ı n d a bir bağ kurmaya ça l ış­
ması gere kti ğ i d ü ş ü ncesi Batı d a ki el eşti rel k u ra m ı n g ü n d e m i n d e n
büyük ölçüde çı ktı . A l l i s o n J a g g er'ı n gözle m l ed i ğ i g i b i , siya set
felsefeci l eri a rtı k " g ü n ü m üzdeki baskıcı d u ru m d a n özg ü rl ü ğ e
kavuştu ru l m u ş gel eceğ e h a reket . edecek b i r stratej i " geliştirme
soru n u n a yönel i k fi kir ü retm ek için kafa yorm uyorl a r. 2 Gerçe kten
de b u g ü n eleşti rel ku ra m c ı l a r a rası n d a b i r uzlaşma m evcutsa, o
da kura m ı p rati kten kop a rm a d o ğ ru l tu s u n d a d ı r; d a h a d o ğ rusu
kuramcıyı p ratiğe yönel i k d ü ş ü ncen i n teh d i d i n e karşı a ş ı l am a ktır.
Sosya l ist ve ra d i ka l siyasi d ü ş ü ncedeki stratej i soru n uyla i l g i l i
kon u l a rı a ç ı k l ı ğ a kavuştu rm a k i ç i n b u b q l ü mde, b i r ya n d a n
M ichel Fo u ca u lt'n u n diğer ya n d a n Anto n i o Gramsci'n i n p ra ksise
getird i kleri fa rkl ı ya kla ş ı m l a rı ka rş ı laştı rm a k istiyoru m .
Gra m sci 'n i n " Prensiyle" Foucau lt'm ı n "Arkeol o ğ u n u " ka rşı karşıya
getirerek o kuyucuyu, pol iti k yaşa m ı n doğası ve a m a çl a rı ko n u ­
s u n d a , b i l g i i l e yaşa ntı a ra s ı n d a ki i l i ş ki kon u su n d a v e dolayısıyla
bağ ı m l ı g ru p l a rı n to p l u msal dönüşüm gerçekleşti rm eye başl a m a -

1
Kürese l l eşme karşıtı hareketi n yetersizl i klerinden baz ı l a rıyla i l g i l i b i r
a n a l i z için ba kınız Barba ra E pste i n , "Anarch ism a n d Anti­
Globa l i zatio n " [Anarşizm ve K ü resel leşme Karşıtl ı ğ ı ] , Monthly
Review, Eylül 200 1 : 1 - 1 4 .
2
All ison M . Jagger, Feminism a n d Human Nature [ Fem i n i z m v e İnsan
Doğası ] , New York : Rowman and Littlefield, 1 9 8 3 , s . 1 6 .

1 79
 Postmodern Prens

! a rı n ı n e n iyi yol u n u n ne o l d u ğ u kon u s u n d a G ra m sci 'n i n ço k d a h a

i kn a edici b i r a çı k l a m a s u n d u ğ u n a i n a n d ı rmayı u m uyoru m .

Örn ek Yaşamlar
B i rçok a çı d a n Anto n i o G ra m sc i 'yle Michel Fouca u lt'n u n ya­
ş a m l a rı bundan d a h a fa rkl ı o l a mazd ı . Pepp i n a M a rcias
( G h i l a rz a 'n ı n S a rd i n ya köyündeki sayg ı n b i r a i leden g e l iyord u ) i l e
Fra n ceso Gra m sc i 'n i n ( İta lya 'n ı n a n a ka rasında devlet m e m u ruy­
du) o ğ u l l a rı olan G ra m sci hayatı n ı n büyük bir böl ü m ü n d e yoks u l ­
l u k ve fiz i ksel s a ğ l ı k bozu kl u ğ u çekti . G ra m sci hayatı n ı işçi s ı n ı fı ­
n ı n d evrimci m üca d e l e l eri n e a d a d ı ve M usso l i n i 'n i n faşist z i n d a n ­
l a rı n d a n birinde ( mete l i ks i z ve neredeyse u n utu l m u ş b i r ş e ki l d e,
h e n ü z kırk a ltı yaşındayken ) ca n verd i ; bu işçi s ı n ıfı şeh i d i n i n
erken ö l ü m ü , İta lya ve A l m a nya 'd a i ktidara g e l m i ş o l a n faş i stle­
ri n b i rçok kere terti p l e d i kl e ri n d e n ya l n ı zca bir ta nesiyd i . B u n u r
tam tersine, Pa u l - M ichel Fou ca u l t Fra nsa'n ı n Poitiers şehrindı
varl ı kl ı b i r evde büyüd ü ; Pa u l Fouca u lt ( a nato m i cerra h ı ve pro
fesörü) i l e A n n e M a l a p a rt'ı n ( kendisi de b i r cerra h ı n varl ı kl ı b i r
kızıyd ı ve evl e n i rken kend i m a l i ka n es i v e a razisi vard ı ) oğ u l l a rıy­
d ı . 3 Pa h a l ı bir spor a ra b a ku l l a n a n bir züppe o l a n Fou ca u l t Ecol e
S u p erieu r Normale'd e p rofesör o l d u , Fransız a ka d e m i s i n i n e n
y ü ksek n o kta l a rı n a ş a ş ırtıcı b i r h ı z l a tı rm a n d ı ve u l us l a ra ra s ı b i r
ü n e s a h i p b i r kon u m d a ö l d ü .
B u n u n l a b i rl i kte, h e m G ra msci h e m d e Foucau lt, g e re k h ayat­
tayken g erekse ö l d ü kten sonra başka l a rı n a örnek o l uştu raca k
yaşa m l a r s ü rd ü ler. G ra m sci g e n ç l i ğ i n d e n iti b a ren sosya l i st siya­
seti n içi n d eyd i . Yirm i l i yaşları n ı n sonu n d a Tori no'd a ki fa brika l a rda
işçi konseyleri n i n ö rg ütle n m esinde, b i r eyl emci o larak ve L 'Ordine
Nuovo * a d l ı sosyal i st g azeten i n baş ed itörü olara k çok ö n e m l i b i r
rol oynad ı . Daha sonra, fa bri ka konseyleri başarısızlığa u ğ ra d ı kta n
sonra , Gra m sci'den b i r süre başı nda b u l u nacağı İta lyan Komün ist
Partisi'nin kuru l masına ya rd ı mcı o l ması istend i . Siyasi faa l iyetle-

3
Bakı n ı z Didier Eri bo n , Michel Foucault, Cambridge, Mass . : Harvard
U n i versity Press, 1 99 1 .
* Yeni Düzen (ç. n . ) .

1 80
 Prens ve Arkeolog

ri nden dolayı 1 9 2 6 yılında M ussol i n i tarafı ndan ha pse atılan

Gra msci i l kelerinden ödün vermeden b i r sonra ki on yılı hapiste
geçird i . Yı llarca çektiği fizi ksel a c ı l a rd a n sonra 1 9 3 7 baharında
orada öld ü .
Fouca ult d a za m a n ı n ı n top l u m s a l h a reketl eri içi n d e yer a l m ı ş
o l a n siyasi o l a ra k m ü d a h i l b i r a yd ı n d ı . Foucault 1 9 7 1 y ı l ı n d a
H a pishane B i l g i lend i rm e Gru b u 'n u (GI P) ( Fra nsa'd a ki i n sa n l ı k
d ı ş ı h a p i s h a n e siste m i h a kk ı n d a b i l g i s a ğ l a m a k i ç i n ol uşturu l m u ş
b i r h a re ket) kurd u . Fouca ult h ayatı n ı n g eri ka l a n ı n d a göçmen
h a kl a rı n d a n Fransız a kı l hasta neleri n d e ki i n s a n l ı k dışı koşu l l a ra
ka d a r diğer b i rçok ra d i ka l siyasi d a v a d a a lenen ta raf old u . Bug ü n
Foucault g e n e l l i kle, yüzyı l ı n e n ta n ı n m ı ş " m u h a l if" eşcinsel ayd ı n ı
o l a ra k, ezi len lerin ta rafı n d a d o b ra d o b ra kon u ş maya v e top l u m ­
s a l a l a y ka rş ı s ı n d a kendi cinsel l i ğ i kon u s u n d a a ç ı k o l m aya istekli
o l a n cesu r bir kiş i l i k o l a ra k hatırla n ı r . 4 5 8 yaşı n d a AIDS sa l g ı n ı n ­
d a n kayn a k l a n a n ö l ü m ü G ra msci 'n i n ki g i b i erken b i r ö l ü m d ü ,
kötü n iyetli devlet politika l a rı n q a n v e eşci nsellere v e l ezbiyenl ere
karşı beslenen top l u msal önyarg ı d a n kayn a kl a n a n b i rçok ö l ü m ­
den b i r ta nesiyd i .
İkisi d e acı çekti ve g ö rü n ü ş e g ö re çekti kleri acı siyasetleri n i
şeki l l e n d i rici b i r ro l oynad ı . Eşci nsellere karşı büy ük b i r nefreti n
h a ki m o l d u ğ u b i r top l u m d a !! şcinsel b i r erkek o l a ra k büyüyen
Foucault ya l n ızlaştırı l mayı ve m a rj i n a l l eşti ri l m eyi g ayet iyi b i l i ­
yord u . Fou ca u lt'n u n hayat h i kayesi n i yaza n l a rd a n b i ri n i n " h a sta ­
l ı k l ı b i r orta m , g erek kişisel g e rekse entelektüel ya d a siyasi
d üzeyd e en saçma, en tu haf d a vra n ı ş l a r ı n ortaya ç ı ktı ğı b i r bö İ- '.
ge" o l a ra k ta n ı m l a d ı ğ ı elit o ku l u Ecol e Norm a l e Superieure'de ·
Fou ca u l t büyü k ölçüde ken d i g i z l e n m i ş c i n se l l i ğ i üzeri nden a ş ı rı
b i r uta n ç ve isya n ka r öfke d u yd u . 5 O za m a n l a r a sosyal ve s a l d ı r-

4
Fouca u lt'n u n siyaseti ve kura m l a rı b i rçok kıtada eşcinsel ve lezbiyen
erkek ve kad ı n l a ra i l ha m vermekted i r . David H a l peri n Foucault'yu
" kend i i badet nesnesi olarak" ta n ı m la yaca k kad a r i leri g i d iyor,
Saint-Foucault: Towards a Gay Hagiographrj [Aziz Fouca u l t :
Eşci nsel B i r Azizler Biyografisine Doğru ] , N e w York : Oxford
U n iversity Press, 1995, s. 7 .
5
Age . , s . 2 5 .

1 81
 Postmodern Prens

g a n b i r kişi l i ğ e s a h i p o l a n Fo u ca u lt o ra d a 1 948 y ı l ı n d a , 22 yaş ı n ­

dayken, inti h a r g i ri ş i m i n d e b u l u n d u . 6
Bu a ra d a Gra msci m e m l e keti S a rd i nya'n ı n bakış açısı n ı h i ç
terk etm ed i ; Sardi nya kuzey a n a ka ra d a ki d a h a g üçlü çıkarl a r
ta rafı n d a n ta ri hsel o l a ra k söm ü rü l e n yoks u l b i r a d a d ı r . ( H ayatı
boyu nca Sard i nya kültürü n d e n b ü y ü k bir g u ru r ve eng i n bir b i l ­
giyle b a hsetti . ) Top l u l u k d ı ş ı o l m a n ı n n e demek o l d u ğ u n u iyi
b i l iyord u ve d ü n yaya ta ri h i n u n uttuğ u i n s a n l a rı n bakış açısı n d a n
bakmayı erken yaşlarda öğren d i . Ü ste l i k cid d i b i r bedensel k u ­
s u rl a d o ğ m u ş o l a n Gra msci ( ka m b u rd u ) kaçı n ı l m az o l a ra k çocu k­
l u ğ u n d a ken d i s i nt .ya l n ı z h i ssetti . Gramsci b i r keresi n d e karısı
G i u l i a 'ya yazd ığ l' m e ktu pta şöyle d iyord u : " Ç o k fazla fed a ka rl ı k
ya p m aya zorl a n dı m . Ç ü n kü sağ l ı ğ ı m o kad a r bozuktu k i , ken d i
a i l e m i n içi n d e _ya l n ızca m ü s a m a h a g ö steri l e n b i r i , isten i l m e d i ğ i
yere g e l e n b id 'o l d u ğ u m a ken d i m i i n a n d ı rd ı m . Bu tür şeyler kolay
ko l a y u n utu l m uyor ve ta h m i n e d e b i l eceğ i m i zden çok d a h a derin
izler b ı ra kıyor. "7 O ku m a k içi n d üş ü k b i r b u rs kaza n d ı ğ ı Tori no
Ü n iversitesi'ndeyken kira s ı n ı a n ca k ödeyebil iyord u ve kışı n so­
ğ u ğ u n d a n koru n m a k için d ü zg ü n b i r pa lto a lacak p a rası yoktu .
Tori n o 'd a fiz i ksel ve ru hsal m a h ru m iyet çekti - kro n i k b i r bes­
l e n m e yeters i z l i ğ i , s i n i rsel yorg u n l u k, h a sta l ı k ve ya l n ız l ı k .
Gram sci b i r yeti ş k i n o l a ra k, cid d i coğ rafi ve fiz i ksel kısıtl ı l ı kl a rı n ı ,
o l a ğ a n ü stü g ü ç l ü b i r z i h i n ve çel i k b i r i ra d e g e l i şti rerek tel a fi etti .
Yine d e hayatı zorl u kl a rl a d o l u o l m aya d eva m etti ; öğren i m i n i
ta m a m l a d ı ğ ı , g azeteci o l a ra k ça l ıştı ğ ı ve Tori n o 'da başarısız l ı ğ a
u ğ rayan fa brika konseyi n i n ö n d erleri n d e n b i ri o l d u ğ u fı rtı n a l ı b i r
o n y ı l d a n s o n ra , 3 1 yaşındayke n , z i h i nsel ve fiz i ksel b i r çökü ntü
yaşa d ı ve b u n u n s on u c unda a ltı a yl ı ğ ı n a M o s kova 'd a ki bir sana­
to ry u m d a ka l d ı ve b u ra d a s a n a tory u m d a ki d iğer b i r h asta o l a n
m ü sta kbel ka rısı G i u l i a Schucht i l e ta n ı ştı .
Fo u ca u lt ve G ra m sci ya l n ız l ı k, m a rj i n a l l i k ve " fa rkl ı l ı ğ ı " kişisel
o l a ra k tatm ı ş l a rd ı . Anca k onlar aynı z a m a n d a i ktidarın g ö rü n g ü -

6
Başka g i ri ş i m leri d e o l m uş ola b i l i r; Fouca u l t ça l ışmaları n ı n geri ka l a n
kısmı boyu nca b i r psi kiyatrı n g özeti m i altında b u l u n d u . Age . , s . 2 6 .
7
J o h n M . Ca m m ett, Antonio Gramsci a n d the Origins o f Italian
Communism [Antonio Gra msci ve İtalyan Kom ü n i z m i n i n Kökenleri ] ,
Stanford , Ca l i f. : Sta nford U n i ve rs ity Press, 1967, s . 7 .

1 82
 Prens ve Arkeolog

s ü n ü fa rkl ı fa rklı yaşa d ı lar. G ra m sci m a d d i yoksu n l u ğ u n (yorg u n ­

l u k, soğ u k, a çl ı k) ve devleti n a ç ı k siyasi şi ddeti n i n ( h a p is h a n e­
deki sayısız aşa ğ ı l a m a ) insan beden i ve z i h n i üzeri n d e k i etkileri­
n i n ço k daha fazla fa rkı ndayd ı . Fo ucau lt'n u n d o ğ ru d a n b i r b i ç i m ­
de b i l d i ğ i ş e y n o rm atifl i ğ i n v e c i n s e l baskı n ı n i ktid a rıyd ı . Anca k
l ü ks içinde büyüyen ve d a h a so n ra da Fransı z ente l e ktüel yaşa­
mında prestij l i b i r ko n u m e l d e eden b i ri s i o l a ra k, maddi eşitsizl i k
v e siyasi b a s kı Foucau lt'ya uza k şeylerd i . Bu d u ru m d a " Pren s "
devleti n ya l ı n şiddetine, ada leti n keyfi b i r b i ç i m d e uyg u l a n m a sı­
na ve ka pita l i st sö m ü rü n ü n ezici vah şeti n e ta n ı k old u . "Arke o l o g "
ise ta m ters i n e , d i s i p l i n e e d i c i m e ka n iz m a l a rı n ve topl u m s a l
norm l a rı n usta l ı kl ı , gizlen m i ş baskı l a m a ağ larına d a h a a l ı ş kı n d ı .
Gramsci e l l e tutu l u r i ktidar y a p ı l a rıyla ve a n l a m üzeri n d eki açık­
ta n m üca del elerle i l g i lenen b i r sosyo log ve d i l b i l i mci ve aynı
zamanda b i r d evri m ci o l d u ; Fo uca u l t ise b i rey üzeri n deki to p ­
l u m s a l deneti m i ve " ben l i ğ i n " simgelerinin o rtaya çıkarı l m a s ı n ı
i n cel emek i ç i n ö n ce b i r psi kiyatr o l a ra k, d a h a s o n ra d a b i r ta ri hçi
o l a ra k eğ iti m g ö rmeyi tercih etti .
Evet, i ki d ü ş ü n ü r de ayd ı n l a r ı n top l u m d a ki ro l ü meseles i n e ve
b i l g i i l e i kti d a r a ra s ı n d a ki i l i ş kiye entelektüel o l a ra k yönel m i ş l er­
d i . İkisi de d i l i l e ta rihsel yaşa ntı a ra s ı n d a ki ilişkiyle i l g i l en iyord u .
V e i ki s i n i n d e eleştirel y a da m u ha l if p rati ğ i n öznesi h a kkı nda
söyleyecek çok şeyleri vard ı . Anca k b u ra d a onlar a ra s ı n d a ki
benzerl i kler sona eriyor ve kayda değer fa rkla r başl ıyor.
Gra msci 'n i n ente l e ktüel projesi h e r şeyden ö n ce o n u n içi n d e
b u l u n d u ğ u siyasi b a ğ l a m (şiddetli top l u m s a l başka l d ı rı , faş i z m i n
y ü kselişi ve s o l d a ki h i zi pçi a ğ ı z d a l a ş ı ) tarafı n d a n bel i rlen d i . Bu
yüzden Gra m sci 'n i n yazılarında tekra r tekra r ele a l ı n a n tem a ,
m u h a l efetin to pl u m u sosyoeko n o m i k a d a l ete götürm e k a m a cıyla
zorlu koşu l l a r karş ı s ı n d a etkin b i r sosyal ist h a re keti başarıyla
nasıl i n şa edeceğ i soru n u d ur. Foucau lt'n u n va rd ı ğ ı siyasi son u ç­
l a r ise ta m ters i n e, savaş s o n rası Fra nsız top l u m u n u n o a n ki
tari hsel b a ğ l a m ı n d a n i l eri geliyord u . Avru p a 'd a o l a ğ a n üstü eko­
n o m i k büyü m e n i n o l d u ğ u bir dönemde, Yen i S o l 'u n baş d ö n d ü ­
rü cü, curcu n a l ı başka l d ı rısı n ı n o rta s ı n d a yaza n Fou ca u lt faşizm i n
d eğ i l , l i bera l i z m i n teh l i keleri n d e n b a hsetti . Hem tems i l i d e m o k-

1 83
 Postmodern Prens

rası n ı n hem de ko m ü n istl eri n i kiyüzl ü l ü ğ ü n ü ve içleri n i n boş

o l d u ğ u n u g ö re n Fouca u l t ikisine de ka rşı çı ktı .
Bu d uru m d a b u iki a d a m ı n eserleri n i n fa rkl ı tari h sel ve kişisel
b a ğ l a m l a rı n d a n o rtaya çıkan sonuç o n l a rı pol iti k yaşa m ı n doğası,
i ktida r ve siyasi m ü cadelen i n a raçları kon us u n d a n e redeyse
ta b a n ta b a n a zıt s o n u ç l a ra götürd ü . Gerçekten d e Fou ca u lt'n u n
d ü ş ü n cesi n i n , G ra m sci 'n i n g e l i ştirmek için h a yatı n ı a d a d ı ğ ı siyasi
d ü ş ü n ce n i n (yadsı n m a s ı n ı o l m asa da) ters i n e çevri l m es i n i temsi l
ettiğ i' söylen e b i l i r. Gra m sci de Fou ca u lt da eserleri n i n ezi l e n l e re
fayd a l ı o l a b i leceğ i n i u m m a l a rı n a rağ m en ; özn e l l i k, b i l i n ç, ta ri h ,
d ü nyevi l i k v e h a ki kat da d a h i l o l m a k üzere p ra ksisle i l g i l i b i rçok
önem l i kon u h a kkı n d a n i h a i o l a ra k b i rb i ri n e ta b a n ta b a n a zıt
b a k ı ş l a ra u l a ştı l a r.

BİR YA N DA KAR Ş I H E G E M ONYA D İ G E R YANDA H E G E M O N YA KA R Ş I T I L I G I :

Anto n i o G ra msci i l e l"fi chel Fou ca u lt'n u n D ü ş ü n celeri Ara s ı n d a ki

Kavra m s a l Fa rkl ı l ı kl a r

Kavram GRAMSCI FOUCA U LT

Bilinç d ı ş ı ve
insan iradesinin dağ ınık yapıların
STRATEJİ
ürünü ya da sistemlerin
ürünü

Fa rkl ı l ı k, dört bir

H e ge monya/ i tti fa k
M U H ALİF BİÇİM yana dağ ılma
(birlik)
(uyu şmazlık)

Uzmanlaşmış,
Organik önderler,
ENTELEKTÜELLER tekn ik ("farklıla-
kitlelere bağlıdırlar
rın diyalektiği")
.
Boyu nduruk
insanların büyük bir altına alınmış
çoğunluğ u ( örneğ in, bilg iler ( marj i nal-
TARİ HSEL ÖZN E
"mü ttefi k" sınıflarla leşti rilmi ş, d ı ş -
beraber i şçi sınıfı) lanmı ş kişi ve
g ru plar)

1 84
 Prens ve Arkeolog

Gereksiz (Anti-
Ö NDERLİK Gerekli (Jakobenci)
Jakobenci)

Kaçınılmaz, ama
DÜZEN/N ORMATİ FLİK Ge rekli, oluşacak
direnilecek

Mikropolitik dire-
niş (esas olarak
Mevzi savaşı ( b ütün
b i reysel kültü rel
MÜCADELE BİÇİMİ erd e koordinasyon
pratikler yoluyla
mücadele)
dağınık mücade-
leler)

Yerel olan ile kültü rel

Dağ ını k, yerel
CO G RAFİ TAH AYYÜL olan arasındaki diya-
(analitik/parçalı)
lektik (senteze dayalı)

"İktidar i steği"
Sınıf çatışması olarak
TARİ H S EL ANLAM olarak anlaşılır
anlaşılı r olur
olur

Nietzscheci,
H egelci, Marksist H eideggerci sor-
TARİHSEL SORGULAMA (özgü rlü k hedefi) gulama ( ebedi
BİÇİMİ Tarih sel, diyalektik, geri d ö n ü ş miti)
sosyolojik Genealojik, göre-
celilik yanlı sı

Tam anlamıyla
Kapitalist ü retim
toplumla aynı
İKTİDAR ilişkilerine içkin ( hi-
kapsama sahip
yerarşik)
(yayılm ı ş )

Aşağı yukarı insan ın

gerçek özgürlü ğ üne Yeni fakat keyfi
TOPLU MSAL DE G İŞİ M tekabül eden yeni episteme doğrul-
"ortak yargıya" doğru tusundaki değişim
değişim

DÜ NYEVİ "O LMAK ÜZ ERELİK"
Geçmiş yönelimli
Gelecek yönelimli
(Günümüzün
(olanaklar geçmişte ve
geçmiş tarafı ndan
günümüzde yaratılı r)
belirlenmes i )

1 85
 Postmodern Prens

Estetik eylem,
Dünya devrimi/yen i yen i hazlar (mev-
SİYASİ H EDEF
b i r uygarl ı k cudiyete "bir tarz
kazan d ı rmak")

Bİ Lİ NÇ Varlığın zemini Gölge olaya dayalı

AN LAM Siyasetin zemini Gölge olaya dayalı

Gölge olaya da-

yalı ( i ktidar-
Bilginin temeli (gö-
YAŞANTI bilginin bir eseri
rüngübilimsel)
- g ö rüng ü bilim
öte s i )

Toplumsal olarak
Toplumsal olarak
inşa ed i l i r, iktida-
HAKİ KAT belirlenir ancak pra-
rın bir biçimi ve
tikte doğ rulanabilir
eseridir

Bilinebilir, yalnızca Bilinemez

BÜTÜ N LÜK
b i r bakış açı sı olursa ve/veya baskıcıd ı r

Joan Cocks G ramsci ve Fo ucault üzeri n e yazd ı ğ ı b i r deneme­

s i n d e şu gözlemde b u l u n uyor: " Fo u c a u lt"n u n siyasi d ü ş ü n ces i ;
b ü y ü kl ü ğ ü v e d i s i p l i n e e d i l m i ş b i rl i ğ i sayesi nde yayg ı n laşacak
o l a n ve aynı zamanda kem i kleşmiş b i r h u k u ki-siyasi rej i m i n altı n ı
oyaca k kad a r g üçlü o l a c a k h e rh a n g i b i r h a re keti d estekleme
kon u s u n d a ki yetersizl i ğ i yüzü n d e n ; ve [ i ki n ci s i ] herh a n g i bir
o l u m layıcı ve yeni kültüre l-siyasi d üzen i n ya n ı n d a yer alma ko­
n u s u n d a ki yetersizl i ğ i [yüzü n d e n ] a ksad ı . "8 Bu i ki u n s u r, siyasi
b i rl i k ve kültürel hegemonya ( G ra m s c i 'n i n d i li y le " hegemon i k
blok" v e " a h l a ki v e entelektüel önderli k") , b u i ki kura m cı n ı n
b i rb i rleriyle bağdaştırı l a m a z p o l iti k yaşam kavra m l a r ı n ı n ta m

8
Joan Cocks, The Oppositional Imagination : Feminism, Critique and
Political Theory [ M u ha l i f Ta hayyü l : Fem i n i z m , Eleşti ri ve Siyaset
K u ra m ı ] , Lon d ra : Routledge, 1 98 9 , s. 74.

1 86
 Prens ve Arkeolog

ortasında b u l u n uyor. 9 Eğer Gra m sci b u g ü n büyük ölçüde h ege­

mo nya kura mcısı (siyasi b i r l i ğ e kü ltü rel fa rkl ı l ıklar yo l uy l a şekil
veri l mesi) o l a ra k hatırl a n ıyorsa Fo u ca u lt da peka l a hegemonya
karşıtltğının (Aro n owitz'i n , "farklılığın ka lıcı l ı ğ ı n ı ta n ı y a n " ve " k u r­
tu l u ş h a re ketleri n i n . . . hem m ü ca d elen i n seyri içinde hem d e yeni
b i r to p l u m yaratm a s ü reci içi n d e özerk ka l a ca ğ ı " bir siyaset o l a ­
ra k ta n ı m l a d ı ğ ı şey 10) kura m cısı o l a ra k ta rif ed i l e b i l i r. Hegelci b i r
M a rksist o l a n Gra msci kitle stratej i s i n e, a n l a m a v e entelektüel
önderl i ğ e daya l ı bir siyaseti ateşl i bir biçimde savu n u rken , bir
N i etzscheci olan Fo ucault te k i l l eşti rmeye, yerel ve d a ğ ı n ı k ta kti k­
lere, ken d i l i ğ i n d e n l i ğ e ve söyl e m i bozmaya daya l ı b i r siya set
karşıtl ı ğ ı n ı savunuyord u . Ve G ra m sc i 'n i n eleştire l ayd ı n ı b i r
stratej i st, b i r ö n d e r v e bir eğ iti m ci o l a ra k tasavvu r ettiğ i yerde
Fo uca u lt ayd ı n l a ra , " boyu n d u r u k a ltı n a a l ı n m ış b i l g i ler" d e d i ğ i
şeyin ken d i l iğ i n d e n b i r biçi m d e d i l e g e l i ş i n i ko laylaştıracak tekn i k
" uz m a n l a r" vazifes i n i görm e k g i b i d a h a a lçakgö n ü l l ü b i r rol vere­
rek, eğiti m e daya l ı b i r siyaseti n karş ı s ı n d a yer a l d ı .

Modern Prensin Virtü 's u

Son b ö l ü m d e bel i rtti ğ i m g i b i , Foucault fevka lade eylemci l i ğ i ­
n e ra ğ m e n , yazılarında kura m ı n a s ı l rol ü n ü ta ri hsel b i r seyircilik
biçi m i o l a ra k tasavvur ediyor g ö rü n d ü . Gramsci'n i n i n s a n ı n içi n -

9 Fouca u lt'n u n b i l g i , ayd ı n l a r v e i kti d a r a rasında v a r o l a n i l işkiler

hakkı n d a ki g ö rüş ü n ü n G ra msci 'n i n siyasi d üşü ncesi n i n her bir
parçasının bütün üyle yadsı m a s ı n ı oluşturduğu düşü ncesi kü ltü rel
i ncelemeler l i te ratü rü n ü n büyük bölü müyle ters düşüyor; bu
l i teratü rü n içindeki eleşti rmen ler Gra msci 'yi ilk postmodernist
d ü şü n ü r olara k ta n ıtmaya can atm ışlard ı r. Bazı postya pısalcı
eleşti rmenler, eserleri nde eleşt i rel ku l l a n ı m değeri n i n ortaya çıkış ı n ı
d estekleme yö n ü ndeki açık b i r ça bayla Gra msci 'n i n düşü nces i n i
sahiplend i ler. Ö rneğ i n H a m i B h a b h a b i r Gra msci ta rtışması nda
şöyle yazıyor: " hegemonya n ı n işi . . . tekrarlama ve fa rkl ı laştı rma
s ü recid i r" ( H a m i Bha b h a , The Location of Culture [ K ü ltü rü n
Konu m u ] , New York: Routledge, 1 994, s. 29) . Anca k Gramsci
b u n u n ta m ters i n i demek i sted i .
ı o Sta nley Aronow itz, The Crisis in Historical Materialism: C/ass,
Politics, and Culture in Marxist Theory [Ta ri hsel Materya l izmde
Kri z : Ma rksist Kuramda S ı n ıf, S i yaset ve Kü ltür] , M i nneapo l i s :
U n i versity o f M i n n esota Press, 1 9 9 0 , s . 1 68 (vu rg u b a n a aitti r) .

1 87
 Postmodern Prens

d e yer a l d ı ğ ı o l a y l a r h a kkı n d a bu tür pasif ve entelektüelci yakla­

ş ı m l a ra pek d e ya kı n l ı k d uy m a d ı ğ ı n ı söylemek ya n l ı ş olmaz. Z i ra
b i r keres i n d e şöyle ya kın ıyord u : " Sosya l i st Parti olayları n a kışı n ı
b i r seyirci g i b i izl iyor, b u o l a y l a r h a kk ı n d a asla b i r ya rg!d a b i l e
b u l u n m u yor, a s l a kitl e n i n a n l a y a b i l eceğ i ve ka b u l edebi l eceği
pol iti ka l a r ö n ermiyor. "1 1 Anca k G ra msci 'ye g ö re, hiçbir d evri mci
h a re ket, "belli s o n u ç l a ra u la ş m a k a m acıyla gere kli ö n koşu l l a rı
h a z ı rl a d ı ğ ı n ı ve g e rçekten de b ütün g ü c ü n ü bu ö n koşu l l a rı n o­
l u ş m a s ı için s a rf ettiğ i n i " fa rk etmeden o l g u n laşamaz ya d a
" ke n d i s i n i g e l işti remez. " 1 2 Dolayısıyla m o dern p rensin görevi
zaten m evcut o l a n bir siyasi ki m l i ğ i "yeniden i nşa etm ek ve sağ­
l a m l aştı rma k" d e ğ i l , " sıfı rd a n " b i rleş i k bir i ra d e meyd a n a g etir­
m e kti r. 13 Quentin H o a re h a kl ı o l a ra k G ra msci 'n i n J a kobenci l i ğ i n i ,
" G ra m sci 'n i n h a p i s h a n ed e ta ri h v e siyaset üzeri n e yazd ı ğ ı h e r
şeyi b i rb i ri n e bağlayan b i rl eşti rici h a t " o l a ra k ta n ı m l ıyor. 14 Ya n i
G ra m sci, hegemonyayı gerçe kleştirm e k i ç i n m a d u n s ı n ıfı n " b i ­
l i n ç l i " ya d a yönlend i rici b i r u n s u r tarafı n d a n biçi m l e n d i ri l mesi
gerekti ğ i n e i n a n ıyord u . Fouca u lt ve G ra m sci 'n i n siyasetl eri n deki
b u yaklaşım ve vurgu fa rkı n ı şöyle özetleye b i l iriz : Fouca ult
M a c h i a vel l i 'n i n virtu d e d i ğ i şeye d a i r b i r kura m gel i ştirmezke n ,
G ra m sci virtuyu eseri n i n b a ş a t özel l i ğ i ya ptı .
M a c h iavel l i , d i ğ e r Rö nesa n s a yd ı n l a rı g i b i b i reysel becerilerin
ve erd e m lerin ( virtu, ya da g üç l ü i ra d e ve h ü n er) g österi l mesine
son d e rece ö n em v�rd i . Virtu M a c h i a ve l l i 'n i n ellerinde H ı ristiya n ­
l ı ğ ı n a h l a kçı l ı ğ ı ve kaderci l i ğ i n e karşı i n s a n ı n özg ü r i ra d es i n i n
o l a n a ğ ı n ı n açı k sözl ü b i r ifadesi h a l i n e geld i . Rönesans boyunca
i n s a n özg ü rl ü ğ ü h a l a son l u , erd e m i n b e l i r l i a l a n l a rıyla s ı n ı rl ı o l a ­
ra k ve rastla ntı s a l g ü çlerin i d a res i n i n , fortunanm y a d a ta l i h i n
( i ns a n kontro l ü n ü n d ı ş ı n d a ki g ü çleri n ) deneti m i altı n d a g ö rü l ü -

11
Gi useppe Fi ori , Antonio Gramsci: Life of a Re volutionary [Anto n i o
G ra m sci : B i r Devri mci n i n Hayatı ] , Lond ra : Verso, 1970, s . 1 2 7 .
12
Antonio Gra msci , Selections from the Prison Notebooks [ H a p ishane
Defterleri nden Seçmeler] , der. Quenti n Hoa re, New York :
I nternational Publi shers, 1 9 7 1 , s. 1 5 8 (vurg u bana a itti r) . Bu n d a n
sonra SPN denecekti r.
13
Gra msci , SPN, s. 1 3 0 .
14
Quentin Hoare, I ntroducti on t o "The Modern Prince" ["Modern
Prens"e Yazd ı ğ ı G i riş] , Gra msci , SPN içinde, s . 1 2 3 .

1 88
 Prens ve Arkeolog

yord u . Anca k M a c h i avel l i beceri k l i siyasi önderin bu g ü çlerin

dayattığ ı kısıtl a m a l a ra karşı koya bi leceğ i n i i leri s ü rüyord u .
Machiave l l i şöyle yazıyord u : " B i rçoğ u b u d ü nya d a ki o l a y l a rı n b i r
b a kı m a Ta l i h ya d a Ta n rı tarafı n d a n kontrol ed i l d i ğ i , i n s a n l a rı n
a k ı l l a rıyla o n l a rı ko ntrol edem eyecekleri d ü ş ü n cesine sa h i p l er. "
Mach iavel l i 'n i n m eş h u r m etaforuna göre ta l i h , " k u d u rd u ğ u za­
m a n ova l a ra taşa n , ağaçl a rı ve b i n a l a rı yerl e b i r eden, top ra ğ ı bir
yerden a l ı p b a ş ka bir yere g ötüren y ı kıcı n e h i rl erd e n b i ri n e ben-
. zer; herkes, o n l a ra karşı koy m a ktan aciz b i r biçimde, o n l a rd a n
kaçar ve o n l a ra b o y u n eğer. " An ca k o n a göre, virtuyu d ü z g ü n b i r
b i ç i m d e k u l l a n a n l a rı n fortuna tarafı n d a n kontro l e d i l m eleri ge­
rekmez. Dolayısıyla bece ri kl i p rens ya d a ö n d er, şe hir­
devletleri n i y a b a n cı d ü ş m a n l a ra ka rşı koru m a l a rı i ç i n h a l kı h a z ı r­
l a m ayı önceden p l a n l a r :

[Çünkü] [nehirlerin] doğası böyle olmasına rağmen bu demek

değildir ki, ha va durgunken (sular tekrar yükseldiğinde ya su­
lar dışarı aksın diye ya da etkileri bu kadar yıkıcı ya da zarar
verici olmasın diye) setler ve bentler inşa ederek önlem ala ­
mayız. Talih işin içine girdiğinde aynı şeyler tekrarlanır: O,
kendisine karşı koyacak örgütlü bir kuvvetin olmadığı yerler­
de kendi gücünü gösterir; ve etkisini, kendisini tutacak bent
ve setlerin inşa edilmediğini bildiği yerlere yönlendirir. Ve e­
ğer İtalya 'yı (bu değişikliklerin merkezi ve bunları harekete
geçiren ulus) göz önünde bulundurursanız herhangi bir setten
yoksun, tek bir korunaklı yeri olmayan bir ülke görürsünüz. 15

M a ch i avel l i b u a n l a m d a fortunayı esas o l a ra k virtunun bir

parçası h a l i n e getiriyor. Fonta na şu gözlemde b u l u n uyor:
"Fortuna a rt ı k d ı şs a l b i r g ü ç o l a ra k değ i l , virtunun b i r görü n ü m ü
olara k karş ı m ıza çı kıyor. "16 Böylece, M a c h i avel l i b i rleş i k b i r İta lya

15
N i ccolo Machiave l l i , Portable Machiavelli [ Portatif Machiavel l i ] , der.
Peter Bo ndanella ve Mark M u sa , New York : Peng u i n Books, 1979,
s . 1 59 .
16
Benedetto Fontana, Hegemony and Power: On the Relation
between Gramsci and Machiavelli [ H egemonya ve İ kti d a r : Gramsci
ile Machiavel l i Aras ındaki İ l işki Üzeri ne] , M i n neapol i s : U n i versity of
M i n nesota Press, 1993, s . 8 7 .

1 89
 Postmodern Prens

ıçın ça ğ rı d a b u l u n d u ğ u za m a n , Prens'i n va rd ı ğ ı s o n u c u n a n l a m ı
d a o rtaya çıkıyor. 17 A n l atıcı, ya bancı isti lacı l a rı geri p ü s kü rteb i l e­
cek ve büyü kl ü k e l d e edeb i l ece k i sti kra rl ı b i r c u m h u riyeti n teme­
l i n i a tm a k a m a cıyla h a l kı b i rleşm eye teşv i k etti . N e var ki, İta l ­
y a 'yı b i r k e z d a h a yüceltecek, b e l ki d e em perya l Rom a 'n ı n şa n ı n ı
b i l e g eçe b i l ecek b u t ü r b i r b i rl i k ( colletiva volunta * ) a n ca k h a l k ı n
ta kd i ri n i ve s a d a kati n i kaza n a b i l ecek z e k i ve g ü ç l ü b i r pren s i n ,
virtuyu ku l l a n a n b i r p rens i n ya ratıcı önderl i ğ i sayes i n d e g e rçek­
leştiri leb i l i rd i . Anca k beceri kli b i r prens res privata 'yı ( a c ı m a s ı z
ö z e l çı kar l a rı n h a k i m o l d u ğ u b i r düzen) b i r res publica 'ya ("ka­
m u s a l bir şeye") d ö n ü ştüreb i l i rd i . 1 8
G ra msci İta lyan geleneğ i n i n içi n d e faa l iyet g österen bir ku­
ra m cı o l a ra k p o l iti k yaşa m d a M a ch iavel l i 'n i n a ktif, b i l i n ç l i iradeye
yaptı ğ ı vurg uyu i ste r iste m ez d evra l d ı . Gra m sci, M a ch i avel l i 'n i n
ta ri hte yeni b i r g ü ç o l a ra k h a l kı n (il popo/o) ö n em i n i ta m a m ıyla
kavrayan ilk k u ra m cı o l d u ğ u n u ka b u l etti . Gerçekten d e
M a c h i a vel l i n e v i ş a h s ı n a m ü n h a sı rd ı a m a a y n ı z a m a n d a "va kti n ­
d e n ö n ce o rtaya ç ı k m ı ş " b i r J a koben d i ( G ra m sci b ö y l e i fa d e e d i ­
yord u ) ; o, biçime şekil verm e k için gerekli o l a n b i l i n ç l i ögen i n
h i s s i n e kes kin b i r b i ç i m d e sa h i p o l a n p rati ğ e d aya l ı b i r kura m ­
cıyd ı . 19 Böyl ece G ra msci 'n i n siyaseti n d e " m odern " prens sosya ­
list b i r virtu ku l l a n ıyor.
M a c h i a ve l l i 'n i n Prensi gibi m o dern prens d e ta ri h i isted i ğ i şe­
ki l d e o l uştu ra m a z . Eleştirel ta ri hsel p rati k veri l i o rg a n i k ve
konj o n ktüre! i l işki l eri a l ı p o n l a rı siyasi ava ntaja çevi rere k, " o l a n -

17
" Bu ya bancı su taşkı n l a rı n d a n çok çekmiş o l a n bütü n bu eyaletlerde
nasıl b i r sevg iyle; nası l bir i ntikam ateşiyle, nasıl b i r eksi lmez
sadakatle, nasıl b i r şefkatle, nasıl g özyaşla rıyla karş ı l a naca ğ ı n ı d a
ifade edeme m ! Ona h a n g i ka p ı l a r ka pa n ı r? H a n g i i nsa n l a r ona itaat
etmeyi reddeder? Nasıl bir kıskançlık ona engel o l a b i l i r?"
Machiavel l i , The Portable Machia velli, s . 166.
* O rtak i rade (ç. n . )
18
Bu yüzden Machiave l l i ' n i n Discourses [Söylevler] a d l ı eseri n i n I .
Kita b ı n d a ki LVII . Böl ü m ü n başl ı ğ ı şöyled i r : " İ nsa n l a r Bi rleşti kleri nde
Güçl ü d ü rler, Anca k B i rey Olara k Zayı�ı rl a r. "
19
Daha sonra bizzat Robes pierre " Fra nsız Devri m i 'n i n p l a n ı n ı n büyük
ölçüde Machiave l l i 'n i n . . . kita pları nda yaz ı l ı olduğ u n u " yazacaktı .
Akta ra n H a n n a h Arendt, On Revolution [ Devri m Üzeri ne] , New
York : Vi king Press, 1965, s. 30.

1 90
 Prens ve Arkeolog

d a n " (essere) " o l m a s ı g ereke n e " (dover essere) d o ğ ru b i r h a re­

keti tem s i l eder. 20 Tıpkı fortunanın ya da doğ a n ı n pren sin seçe­
nekleri n i bel i rlemesi g i b i , nesnel ya da ya pısal g üçler de mod ern
p ren sin b i l i n ç l i eylem leri n i n ve öze l l i kleri n i n ortaya çı ktı ğ ı b a ğ l a ­
m ı şeki l l e n d i ri r. Gra msci a s l ı n d a M a chiavel l i 'n i n fortuna i l e virtu
a rası n d a ki d iya lekti ğ i n i , " o rg a n i k" ve " konj o n ktüre!" ta ri hsel
h a reketler a rası nda ortaya koyd u ğ u ayrı m l a ta rihsell eşti riyor.
M a rx'ın a ltya p ı - ü stya p ı kura m ı n ı ayrı ntı l a n d ıran Gra msci "orga­
n i k" krizleri, ö n cel i k l i eko n o m i b i çi m i n deki tem e l yapısal d eğ i ş i k­
l i kleri n i ç i n e kök s a l m ı ş dönemsel geçişler o l a ra k ta n ı m l a rken,
" konj o n ktü re! " krizleri siya set ve kültür a l a n l a rı n d a daha doğru­
d a n b i r biçi m d e m eyd a n a gelen g eçişler o l a ra k ta n ı m l ı yor.
Dolayısıyla " o rga n i k krizler" M a ch i avel l i 'n i n d ü ş ü n cesi nd eki
fortunaya benziyor. Bura d a ki ki l it n o kta , ka pita l i z m i n çel işk ileri­
nin ken d i s i n i d a i m a konjonktüre/ koş u l l a rd a , virtu a l a n ı nd a s a h ­
nelemesid i r . Ya n i , i ktisa d i yen i d e n ü reti m biçi m i ndeki o rg a n i k
değ i ş i m l er, eşsiz fırsatl a r v e ka m ç ı l ayıcı d u ru m l a rl a d o l u nesnel
b i r bağ l a m s u n a ra k, belirli b i r ta ri hsel eyl em ufku o l u şturuyor.
Ancak bu geçişin neticesi asla önceden belirlenmez. E ko n o m i
gerçekten d e "son kertede" u yg a rl ı ğ ı n kaderi n i o rtaya koya b i l i r
a n c a k azi m l i b i r önd erin başarısı her z a m a n i ç i n siyasi i ktidard ı r .
Gramsci b u d u ru m d a Mach iavel l i 'n i n siyaset kura m ıy l a M a rx'ın
ta rihsel m a terya l i z m i n i n sentez i n i ya p a ra k hem insan özg ü rl ü ğ ü ­
n e hem d e b u özg ü rl ü ğ ü n y a p ı s a l s ı n ı rl a rı n a yönel i k b i r d ü ş ü n ce­
yi savu nd u .
Siyaset b i r " b i l i m " değ i l d i r, siyaset önseziye v e olası l ı kl a rı n
rasyonel b i r biçi m d e hesa p l a n m as ı n a daya l ı b i r m ücadeled ir. Bu
yüzden siya seti n rasyonel, yön l e n d i rici öges i n i reddetmek, siya­
s a l a l a n d a ki b i l i n çsiz ve i rra syon e l etme n l erin h a re keti n i redd et­
m e k kad a r a pta lcadır. Herh a n g i b i r siyasi m ü cadelede, a m a özel­
l i kl e d e g ü çsüzün g ü çlüyle fen a bir biçimde karşı karşıya g e l d i ğ i
m ü ca delede, e ğ e r b i risi b e l l i a m a çl a ra u l a şmayı u m u yo rsa kıt
kayna kl a rı n ı h a sm ı n ı n savu n m a a raç ları n ı n en zayıf nokta l a rı n a
yöneltmesi zoru n l u d u r v e b u n u n içi n önderl i k g ere kir. Gra m sci
ş u gözlemde b u l u n uyor: "Ord u s u o l mayan genera l lerden b a h se-

2°
Fonta n a , Hegemony and Power.

1 91
 Postmodern Prens

d i l i yo r, a n c a k gerçekte bir o rd u y u oluşturm a k genera l l e ri o rtaya

çıkarm a kta n d a h a kolaydır. Bu o d e n l i doğru d u r ki , h a l i h az ı rd a ki
b i r o rd u genera l leri n i kaybederse yok o l u r, a n c a k ken d i a ra l a rı n ­
d a m uta b ı k o l a n ve orta k a m a çl a ra sa h i p o l a n b i rl eş m i ş b i r g ru p
genera l i n varl ı ğ ı h i ç b i r şeyi n o l m a d ı ğ ı b i r yerde b i l e ç o k geçme­
den b i r o rd u yaratır. " 2 1

Stra teji ve Modern Prens

D o l ayısıyla Gra msci 'n i n siyasi eylem kon us u n d a i n s a n irade­
sine ya ptığı vurgu [ ( b i razdan göreceğ i m iz g i b i ) Foucau lt'n u n
siyaseti nde v e ep istemoloj i s i n d e nered eyse ta m a men n o ksa n d ı r]
G ra m sc i 'n i n strateji meseleleri n e o l a ğ a n üstü derecede o d a k l a n ­
m ı ş i l g is i n i açıkl ıyor. Savaşta b i r l i kleri yönetme b i l i m i ya d a sa­
n atı a n l a m ı n a gelen strateji kel i m esi esasında "bir genera l i n
(strategos) i d a resi" a n l a m ı n a g e l e n Yu n a n ca strategia kel i me s i n ­
d e n g e l mekted ir; o d a şu i ki kel i meden türem işti r : S tra tos, ya n i
"yayı l m ış" (ya d a ka ra rg a h kurmuş) b i r o rd u , v e agein, ya n i
i d a re etmek ya d a yönetmek. B u d u ru m d a en eski ku l l a n ı m ı n d a n
iti b a re n b i r " stratej i st", a rz u l a n a n b i r sonuca (yeni b i r g ü ç d e n ­
gesine) ulaşma m ü cadelesinde e l deki g ü çl eri yön lend i rm e k a m a ­
cıyla b ü t ü n eylem a l a n ı n ı a l g ı l a m a yeti s i n e sa h i p b i r ö n derd i r . B u
u n s u r l a r (gözüpek ö n d erl i k - virtiı- v e b i rl i klerin bütü n l ü ğ ü n e
d a i r b i r görüşle bera ber y e n i b i r d ü ze n i n ka b u l etti ri l m es i n e yö­
n el i k bir görüş) G ra msci'n i n b i r karş ı - h eg em onya siyaseti tasav­
vuru n u n merkez i n d e yer a l ıyord u .
Bizzat Gra msci , önderl i ğ i n etkin b i r top l u m s a l m ü cade le için
g e rekl i o l d u ğ u yön ü ndeki i n a nc ı n d a asla tereddüt etm eyen ve
siyasi eylem olgusunu a n l a m a m evz u s u n u neredeyse h i ç a k l ı n ­
d a n çıkarmaya n usta b i r stratej i stti . Hapishane Defterleri a s l ı n d a

21
Gra msci , SPN, s. 1 5 3 . Machiavel l i 'n i n "önderi o l mayan b i r yığ ı n ı n
etki nsizl i ğ i n i " g östermek içi n Livy'n i n b i r öyküsüne yapt ı ğ ı
referansla ka rş ı l aştı rın (1. Kita p , 4 4 . Böl ü m , Discourses, d e r .
Bondanella ve M usa i ç i n d e , s . 26 1 ) . Mach iave l l i aynı za manda,
zayıf ya da d ü zensiz b i r ord uyla iyi eğiti m l i b i r komuta na sa h i p
o l m a n ı n , d ü ş ü k n i te l i kl i b i r komuta n ı n yönetti ğ i i y i eğ iti m l i b i r
o rd uya s a h i p o l m a kta n d a h a i y i o l d u ğ u n u bel i rti r ( I I I . Kitap, 1 3 .
Böl ü m ) .

1 92
 Prens ve Arkeolog

Gra msci 'n i n siyasi ka mpanya l a r h a kkı n d a ya ptı ğ ı sayısız e l eştirel

yoru m l a d o l u d u r ; bu siyasi ka m pa n ya l a r m a d u n h a reketleri n
siyasi g ü çler denges i n i n a s ı l a n a l i z etmeleri g erekti ğ i n i n pratik
ö rnekl eri o l a ra k h a l a karş ı m ı z d a d u ruyor. Örneğ i n Gramsci H i n ­
d ista n 'ı n İ n g i l izlere ka rşı verd i ğ i b a ğ ı m s ı z l ı k m ü ca d e l esi h a klijnda
ş u n l a rı yazıyord u :

Gandi'nin pasif direnişi bir mevzi savaşıdır, bu bazı anlarda

bir manevra sa vaşma dönüşür, bazı anlarda da bir yeraltı sa ­
vaşma : Boykot bir me vzi sa vaşıdır, grevler manevra sa vaşı­
dır, sifahlann ve hücuma yönelik muharebe gruplannm el a/­
tmdan bir araya getirilmesi bir yeraltı sa vaşıdır. Bir tür
arditismo* söz konusudur, ancak çok ihtiyatlı bir biçimde kul­
lantlmaktadır. Eğer İngilizler Hintlilerin onlann mevcut strate­
jik üstünlüğünü (bu stratejik üstünlük bir anlamda onlann iç
hatlardaki manevra kabiliyetinden ve birliklerini "düzensiz a ­
ralıklarla " e n tehlikeli yerde yoğunlaştırma yetilerinden ileri
geliyordu), kitlesel eylemle boğarak, yani İngiliz birliklerini,
eş zamanlı olarak her yana yayılmış olan bir sa vaş alanma
seyrek bir biçimde yaymaya zorlayarak ortadan kaldırmaya
yönelik büyük bir isyankar hareket planlamakta olduk/arma
ikna olsalardı, o zaman on/an teşhis etmek ve hareketin gene­
linin başmı ezmek amacty/a Hintli savaş güçlerini erken bir
yarma harekatı yapmaya zorlamak onlarm a vantajma olurdu. 22
Bu kısa p a rçada Gramsci'n i n stratej i k d ü ş ü n cesi n i n bazı ki l i t
u n s u rl a rı n ı sa ptaya b i l iyoru z . B i ri ncisi, i ş i n içine g i ren h a s ı m l a rı n
g ü çl eri v e zayıfl ı kl a rı h a kkı n d a ki d ü ş ü n ce n i n v e b i rb i riyle çe kişme
h a l i n d eki i ra deleri n karm a ş ı k l ı ğ ı n a ve şiddeti n e G ra m sc i 'n i n u ­
yum sağ l a d ı ğ ı n ı görüyoru z . Stratej isti n sözde değ i ş m eden ka l a n
ka idelerden kaçı n m a s ı gerekti ğ i n i i l eri s ü re n C l a usewitz g i b i
Gramsci d e siyasi b i l g iyi a m p i r i k b i r biçimde tem e l l e n d i rd i . Ya n i

• Musso l i n i önderl i ğ i ndeki faşist parti n i n m i l is g ü çleri n i n a rta n

·sa l d ı rı l a rı karşısında 1920'den itib a ren yerel v e ke nd i l i ğ i n den b i r
biçi mde oluşa n s i l a h l ı hare ket, Arditi h a reketi , Ard i ti d e l Popolo
(Halkın Cesurları ) d iye de bilinir (ç . n . ) .
22
G ra msci, " Pol itical Struggle and M i l ita ry Way" [Siyasi M ü cadele ve
Askeri Yol ] , Pr!son Notebooks [ H a pishane Defterleri ] , der. Joseph
Buttigieg, New York: Col u m bi<> ' J n i versity Press, 1 99 1 , s . 2 1 9 .

1 93
 Postmodern Prens

stratejiyi "ta m a n l a m ıy l a " sava ş ı n özüne yö n e l i k b i r sorg u l a m a

o l a ra k d e ğ i l de, (Cla usewitz'den yara rl a n a ra k) "sa vaş o/ay/arınm
özünü i n celemeye ve bu o l a y l a rl a , o n l a rı o l u şturan p a rça l a rı n
d o ğ a s ı a ra s ı n d a ki b a ğ l a rı göstermeye yönel i k b i r g i ri ş i m " o l a ra k
g ö rüyord u . 2 3 B u yüzden b i r stratej i st metafi z i kçi d e ğ i l d i r, a n ca k
ora d a g e rçekten n e o l d u ğ u n u a l g ı l a m a k a m a cıyla natüra l ist ya k­
laşı m ı ya da "orta k yarg ı y ı " " a skıya a l m a k" zoru n d a o l d u ğ u ölçü­
d e çatı ş m a y l a i l g i lenen b i r görüngübi!imcidir. C l a u s ewitz'in Sa vaş
Üzerine a d l ı esere, sava ş ı n " n e o l d u ğ u y l a " i l g i l i g e n e l ka b u l gör­
m ü ş ya d a ortodoks d üş ü nceleri " köşeli p a ra ntez içi n e a l a ra k"
başla m a s ı bu yüzde n d i r. Ona g ö re ö n e m l i o l a n savaş etki n l i ğ i n ­
d e ki d e n e y i m l e ri m iz i n yapısı n ı kavra m a m ızdır. 24
G a n d i üzeri n e yaptı ğ ı yoru m l a rda aynı za m a n d a , Gramsci'n i n
eylem a l a n ı n ı n bütü n ü n e yönel i k kes ki n a m p i r i k b a kı ş ı n a d a i r
ka n ıtla r g ö rüyoru z . Smıf m ücadelesi n i n ka rm a ş ı k l ı ğ ı özel l i kl e
büyü k yoru msamacı soru m l u l u kl a rı ka rş ı hegemonyacı n ı n om uz­
l a rı n a y ü kl üyor; karşı h e g e m o nyacı için "eylem a l a n ı " to p l u m u n
v e kültü rü n , g eçm i ş i n v e ş i m d i n i n ta m a m ı n ı (ya n i bütünlüğü)
o l u şturm a l ıd ı r. 25 H e rh a n g i b i r veri l i siyasi ed i m i n a n l a m ı ya l n ızca
d a h a ö n ceki a n l a m l a rı n d a h a g e n i ş b a ğ l a m ı n a ya d a a rka p l a n ı n a
i l i ş k i n o l a ra k a rttı ğ ı n d a n , b u t ü r b i r stratej ist b a ğ l a m a ka rş ı s o n
derece d uy a rl ı o l m a l ı d ı r . Gra msci 'n i n ta b i riyle ö n d erin soru m l u ­
l u ğ u a n l a m l a r, top l u m s a l ve i ktisa d i y a p ı l a r, kü ltü rel nesneler v b .
( b u n l a r h e p bera ber eyl e m i n a rka p l a n ı n ı ya d a ufku n u o l u ştu­
ru r) a l a n ı n ı n bütü n ü ndeki modelleri ayırt etm e ktir. Karş ı hege­
monyacı, i ktidarı n ve kes i ş i m n o kta l a rı n ı n h iyera rş i k ağında he­
g e m o n ya n ı n isti kra rsız o l d u ğ u ya da işlemez hale g e l d i ğ i yerler­
den istifa d e etm e k a m acıyla p a rtiler, h a reketler, kuru m l a r ve

23
Cari von Clausewitz, On War [ Savaş Üzeri ne] , der. M ichel Howard
ve Peter Pa ret, Pri n ceton , N .J . : Pri nceton U n i vers ity Press, 1984
baş l ı k l ı esere yaz ı l m ı ş yayı m l a n m a m ı ş Önsözden, s . 6 1 .
24
H usserl 'in ş u ifa d esiyle ka rş ı laştı rı n : "Düşü nce o l a ra k görü n g ü ­
b i l i msel yaşantı herha n g i b i r yoru m l ayıcı kurg u d a n kaçı n ma l ı d ı r.
O n u n tasvi rleri yaşantı n ı n somut i çerikleri n i eks i ksiz b i r biçimde,
ta m o l a ra k sanki bunlar yaşa n m ı ş g i bi yansıtm a l ı d ı r. E d m u n d
H u sserl , The Paris Lectures [ Pa ris Dersleri ] , La hey : M a rti n u s
N ij hoff, 1 9 7 5 , s . 1 3 .
25
Gra msci, "Political Stru g g l e a n d M i l ita ry Way", SPN, ı . Cilt, s . 2 1 9 .

1 94
 Prens ve Arkeolog

i ktisa d i g üçlerden ( kısacası i ra d e ve g ü cün d i n a m i k de ng e ve

i l işkileri) o l u ş a n ka rm a ş ı k a l a n ı n p l a n ı n ı o l a b i l d i ğ i nce eksi ksiz b i r
biçimde çıkara b i l m e l i d ir. M e rlea u - Ponty'n i n i l eri s ü rd ü ğ ü siyase­
ti n görüng ü b i l i m i h a kkında Kerry W h iteside'ı n gözl e m l e d i ğ i g i b i ;
" i ktidarın kendisini a n lamak top l u msal koşul ların anlamını kavrama­
ya bağ lıdır", dolayısıyla "siyasi önderl i ğ i n etkinliği önderin b u yapıla­
rı doğru bir biçimde a l g ı lama yetisine bağlıdır. "26 Önder, hızla deği­
şen a n l a m derya s ı n d a , gelecek vaat eden ya d a ris k l i eylem
hatları n ı göstere b i l ecek g izlen m i ş m o d e l l eri fa rk edebi l m e l i d ir.
Son o l a ra k ş u n u bel i rtebi l i riz : Gra msci 'n i n İ n g i l iz H i n d is­
ta n 'ı n d a ki a nti -em perya l i st h a rekete d u yd u ğ u büyük i l g i o n u n
b i l g iye karşı ta kı n d ı ğ ı tutu m u i z a h ediyor; b u tutum ta rafsız y a
d a nesnel o l d u ğ u varsayı l a n sosyal " b i l i m c i n i n " d e ğ i l , b i r d evri m ­
ci n i n , b i r a yd ı n ı n v e b i r s i y a s i ö n d eri n tutu m u d u r . Stratej ist,
top l u m s a l o l a n ı n h a rita s ı n ı kafa d a ki ve yürekteki n o rm atif o l a n l a
( eti k ve s i y a s i a m a ç l a r) y a p a n ta rafl ı b i r coğrafyacı d ı r . O ken d i
p l a n l a r ı n a ve a rz u l a rı n a uyan e ğ i l i m l eri a l g ı l a m a k v e b u n l a rla
u y u m içi n d e ça l ı ş m a k a macıyla i radesi n i m evcut b i r d i z i koş u l a
u yg u l a r. G ü n ü m üzde ya l n ı zca m ü m kü n o l a n ı , gerçeğe i çki n o l a n
pota nsiyeli " g örme" g i ri ş i m i y l e , b u m ü m kü n o l a n ı n g e rçekleşme­
si sa ğ l a n a b i l i r. Ya l n ı zca stratej istin ken d i öznel duygu ve d ü ş ü n ­
celeri i ş i n içine g i rd i ğ i n d e g ö rm e k m ü m kü n o l u r - z i h n i b i l e m e k
ve sezg i leri n d a h a n üfuz e d i c i o l m a s ı n ı sağ l a m a k i ç i n g üçlü tut­
k u l a r g erekir. 27

26 Kerry H . Whiteside, Merleau-Ponty and the Foundation of an

Existential Politics [ Merlea u - Ponty ve Va rol uşsal B i r S iyaseti n
Kuru l uşu] , Pri nceto n, N . J . : Pri nceto n U n iversity Press, 1988, s . 44.
Fem i a 'n ı n Gra msci ü zeri nde b u l u n d u ğ u gözlemle ka rş ı laştı rı n :
"Görü nüşte muta ba kat h a l i ndeki kapita l ist topl u m l a rda b i l e
kitleleri n s o m u t davra n ı ş v e tepkileri alternatif b i r d ü nya görüşü n ü n
i ma l a r ı n ı bel i rsiz de olsa su n uyor. " Joseph V. Fem i a , Gramsci's
Political Thought: Hegemony, Consciousness, and the
Revolutionary Process [Gra msci'n i n Siyasi Düşü ncesi : Hegemonya,
Bilinç ve Devri mci S ü reç] , Oxfo rd , UK: Clarendo n/Oxford U n i ve rsity
Press, 1 9 8 1 , s. 224.
2 7 G ra msci , SPN, s . 1 7 1 . M a rg a ret Les l i e " I n Defense of Anachronism"
[ Ça ğ Dışı l ı ğ ı n Savu nusunda] ( Politica/ Studies 1 8 , 1970 : 433-447)
adlı yazısı nda, g ü n ü m üzdeki ku ramcı l a rı n d ü nyayla tutku l u bir
biçimde ya kın i l işki içinde o l m a l a rı n ı d estekleyecek ka nıtl a r sunmak

1 95
 Postmodern Prens

"Ya l n ızca bir şeyi ş i ddetl i b i r b i ç i m d e isteyen i n s a n , isteğ i n i n

g e rçekleşmesi i ç i n g erek l i o l a n u n s u rl a rı sa ptaya b i l i r. "28 Para­
d o ksa l bir biçimde, siyasi a kı betlerin ya d a o l a y l a rı n d o ğ ru ya da
" n e s n e l " ta h m i n i a nca k öznel olarak, b e l i r l i bir iradenin çabasıyla
m ü m kü n o l u r. İlk b a k ı şta ta h m i n g ö rece basit b i r mesele g i b i
d u ruyor, ya n i " şi m d i ki z a m a n ı ve g eçm işi a ç ı k b i r b i ç i m d e b i r
h a reket o l a ra k g ö rm e . " Anca k Gramsci şu yoru m d a b u l u n uyor:
" O n l a rı açık bir b i ç i m d e g ö rm e k : Diğer b i r deyişle, s ü reci n tem e l
ve d a i m i ögeleri n i doğru b i r biçimde teşh i s etmek. "29 V e ancak
bel i rl i b i r özn e g erek l i olanı g ereksiz olandan çekip ayıra b i l ecekti r :

Belirli bir programın gerçekleştirilmesi gerektiğinde, ancak

onu önceden "tahmin edecek" birisinin varlığı onun gerekli
olanla ("düzenlenebilir" olan ve yönlendirilmeye ya da yönü­
nün değiştirilmesine elverişli olan, gerçekte tek başına tah ­
min edilebilir unsurlarla) ilgilenmesini sağlayacaktır. B u du­
rum soruna yaklaşt!an a!tşılmış bakış tarztyla zıttır. Zira genel
olarak her tahmin ediminin, düzen yasalannın belirlenmesini
doğa bilimleri yasalannın belirlenmesine benzer kabul ettiği
düşünülür. Ancak bu yasalar tahayyül edildikleri mutlak ya da
mekanik anlamlanyla var olmadıklanndan, ne diğerlerinin i­
radesi hesaba katı!tyor ne de onun uygulaması "önceden tah ­
min ediliyor. " Bunun sonucunda her şey, gerçeğin üzerine
değil keyfi bir hipotezin üzerine inşa ediliyor. 30

ıçın Gra msci 'n i n Mach iavel l i 'yi etkin b i r biçimde ku l l a n ması n d a n
yararlanıyor.
2 8 Gramsci, SPN, s . 1 7 1 .
29 Gra msci, SPN, s . 1 7 0 - 1 7 1 . Enzo Paci 'nin, Husserl 'in ta rihsel b i r
eyle m . kura m ı na yöne l i k görü n g ü b i l i m i n i sorg u l a masıyla
ka rş ı l aştı rı n : " Ş i m d i ki za m a n ı dön üştü rmek ve geleceğe i l e rlemek
a m acıyla geçmişte engellen m iş olanı keşfetmek. . . m ü m kü nd ü r.
Geçmişteki erişmesi g ü ç köken kend i s i n i geleceğe yönelti r, amaç
h a l i ne gel i r . . . . Ş i m d i ki z a m a n ı ve ş i m d i ki zama n ı n ken d i dönüşümü
içi n d u yd u ğ u hevesi anlamam . . . geçmişi sorg u l a rken o l m uştu r . "
P a c i , The Function o f the Sciences and the Meaning o f Man
[ B i l i m leri n İşlevi ve İnsa n ı n An l a m ı ] , Evansto n , I l l . : Northwestern
U n iversity Press, 1972, s. 2 3 .
3 0 Gra msci, SPN, s . 1 7 1 .

1 96
 Prens ve Arkeolog

Diğer b i r deyişle "g erçe kl i k, i n s a n i ra d esi n i n şeyle r top l u m u n a

uyg u l a n m a sı n ı n b i r ü r ü n ü d ü r . "31 Y a ş a m dünya l a rı n ı d ö n ü ştürm e k
a m a cıyla a ktörleri n h a reket edebi leceği a raçlar h a kkı n d a ki b u
görü n g ü b i li msel kavrayış, stratej i n i n her epistemoloj i s i n i n m er­
kez i n d e yatma kta d ı r . Örn e ğ i n eski Ç i n 'deki stratej i stler "kişi n i n
b i r d ü nyayı ' b i lmesi n i n ' ya l n ızca pasif b i r biçimde o n u ta n ı m a
a n l a m ı n d a d e ğ i l , a y n ı z a m a n d a o n u n a ktif bir b i ç i m d e şeki l l e n d i ­
ri lmesi ve ' kavra n ması ' a n l a m ı n d a o l d u ğ u n u " i leri s ü rd ü l er. " Bu
b i l m e, d u ru m u n b i r ka l ı b a otu rtu l m u ş a kışını ö n ceden ta h m i n
etm e v e ü retken b i r u yu m u iyice ortaya çı ka ra b i lecek o l a n b u
e ğ i l i m leri teşv i k etm e yetis i d i r . "32 S u n Tzu 'n u n Taocu shih ( y a d a
stratej i k ava ntaj ) kavra m ı n ı ku l l a n m a s ı n ı n merkez i n d e b i l g i n i n
b u katı l ı m cı tasavvuru yatıyord u :

Bütün belirli konumlar bir a vantaja çevrilebilir. Hünerli komu­

tan kendi konumunu ve düşmanlarınm konumunu yönlendire­
rek farklılıklar ve dolayıswla flrsatlar yaratma yetisine sahip­
tir. KiŞi, kişinin düşmanla ilişkisini tammlayan bu etmenler
hakkmda eksiksiz bir ka vrayış geliştirerek ve düşmanm zayıf
yanları kişinin edindiği güce maruz kalsm diye durumu aktif
bir biçimde kontrol ederek ve şekillendirerek koşulların gücü­
nü zafere çevirebilir. 33

Foucault'nun Stratejiyi "Tam Anlam'Yla Reddetmesi"

Fo u ca u l t'n u n en kati eleşti ri l e ri b i l e o n u n ne b i r top l u m s a l de­
ğ işim kura m ı ne d e i ktidara meyd a n okuyan b i r stratej i s u n d u -

3 1 Age. G ra msci 'ye g ö re "to p l u msal dönüşümlerin nesnel koşu l l a rı

[ ancak] öznel b i r biçi mde a l g ı l a n d ı kl a rı [zaman] . . . ta rihsel olara k
işleyebi l i rler"; " nesnel koşu l l a rı n varl ı ğ ı . . . henüz yeterl i değ i l d i r :
O n l a rı 'ta n ı mak' v e onların n a s ı l ku l l a n ı l acağ ı n ı b i l m e k gerekir. Ve
aynı za manda o n l a rı ku l l a n mayı istemek gereki r. " Fem i a , Gramsci's
Political Thought, s. 1 20 .
32
Roger T. Ames, Introd uctio n [ G i riş] , Sun - Tzu: The A rt o f Warfare
[ S u n -Tzu : Savaş Sanatı ] , New York: Ba llantine Books, 1993, s. 5 9 .
33
Age'. , s . 39-4 1 .

1 97
 Postmodern Prens

ğ u n u ka b u l eder. 34 Fouca u lt'n u n ken disiyle röp o rtaj ya p a n b i ri s i ­

n e söyled i ğ i g i b i :

Eğer birisi bana yaptığımı düşündüğüm şeyin ne olduğunu so­

racak olursa onu şöyle cevaplarım : Eğer stra tejist, "tikel bir
ölümün, tikel bir feryadın, tikel bir başkaldmnın bütünün yüce
gerekliliği karşısında ne önemi vardır; ve kendi yapabilecekle­
rimizin farkına vardığımız özgül konumdaki falanca bir genel
ilkenin benim için ne önemi var?" diyen bir insansa, o zaman
stratejistin bir politikacı, bir tarihçi, bir devrimci, Şahı yahut
ayetul!ahı destekleyen birisi olmasının benim için bir farkı
yoktur. Benim kuramsal ahlak değerlerim bunun tam tersidir.
"Anti-stratejiktir": Tekillik yükseldiğinde hürmet et ve iktidar
evrensel olanı ihlal ettiğinde uzlaşmaz bir tutum takın. 35

D a h a önce g ö rd ü ğ ü m üz g i b i Gramsci yaşantıyı siyaseti n ve

h a kikatin b a ş l ı ca tem e l i o l a ra k g ö rü rken, g ö rü n g ü b i l i m e karşı
y apısa l cı ve d a h a s o n ra postya pısa lcı b a ş ka l d ı rı içinde önde g e ­
l e n b i r kişi l i k o l a n Fo u c a u l t yaşa ntıyı b ü y ü k ölçüde g ö l g e o l a y a
d a ya l ı b i r ş e y o l a ra k ( g e rçek ve "te m e l " b i r ş e y - b i r b i l m e zem i ­
n i - o l a ra k görü n ü m ü n ü n kesi n l i kl e açı k l a m a isted i ğ i b i r nesne
o l a ra k -4. b ö l ü mdeki i rd e l e m e m e b a kı n - ) g ö rd ü . Anca k yaşantı­
nın ve b i l i nc i n d i l i n i red d etmiş olan Fo ucault ancak özg ü rleşen
b i l g i lerden bahsed eb i l i rd i , asla i n s a n l a rd a n b a h sedemezd i . Kendi
ayrı a l a n l a rı n d a ça l ı ş a n ayd ı n l a r ve i n s a n l a r "ta ri h sel b i l g i leri
boyu n d u ru k l a rı n d a n ku rta rm aya, o n l a rı k u ra m s a l , bütü n l ü k h a ­
l i n d e o l a n , biçimsel ve b i l i msel b i r söyl e m i n baskısına ka rşı m u ­
h a l efet v e m ü ca d e l e edeb i l ecek kon u m a . . . g etirmeye g i rişecek-

34 Ö rneğ i n Ba rry S m a rt, Fouca u lt'n u n genealoj i k a raştı rma l a rı n d a ki

" başat amacı n ı n " "stratej i hazırlanması ya da form ü l e ed i l mesi
d eğ i l ", to plu msal va rl ı ğ ı n koşu l l a rı n ı n oluştu ru l d u ğ u yol l a rı n
i ncelen mesi o l d u ğ u n u yaza r. Ba rry S m a rt, "The Pol itics o f Truth"
[ H a ki kat Si yaseti ] , Foucau!t Reader [ Fouca u lt Antol oj i si ] , der.
David Couzens Hoy, Cam bridge, Mass . : Basil Blackwe l l , 1986
içinde, s . 1 7 1 .
35
M i chel Fouca u lt, " Is I t Useless to Revolt?" [İsyan Etmek Yararsız
m ı d ı r? ] , Le Monde, 1 1 Mayıs 1 979, a kta ra n Eri bon, M ichel Fouca u lt,
s . 291 -29 2 .

1 98
 Prens ve Arkeolog

lerd i . "36 Fou ca u lt'n u n ta b i riyle bu tür boyu n d u ru k a ltı n a a l ı n m ı ş

b i l g i l er ya d a "yerel bell ekl er" b i r kere özgü rl eşti ri l d i kten sonra
bütü n l ü k h a l i nd e ki dağ ı n ı k siste m lerin "baskı s ı n a karş ı m ücadele"
etmeye devam edeceklerd i . " M ücadele" belirli s ı n ıfl a ra ya da top­
lumsal g ru p l a ra ka rşı değ i l , sadece m u ğ l a k "söyle m l ere" ya d a
hatta iktidara ka rşı o l d u ğ u n d a n , genealog pota nsiyel d ü ş m a n l a ­
r ı n ( d i ye l i m ki ti kel söylem l e ri b a stırmaya ça l ı ş a n l a r) n i yetleri y a
d a p l a n l a rı h a kkı n d a e n d i ş e d u y m a kta n k u rtu l m uştu r .
Fo uca u lt'n u n yaşa ntıya ve g ö rü n g ü b i l i m e karş ı d uyd u ğ u şüp­
h eci l i k o n u beş ki l it i l keyi red d etmeye g ötü rd ü ; b u beş i l ke stra ­
tej i k geleneğ i n tem e l i n i n ö n e m l i b i r böl ü m ü n ü o l u ştu ruyord u : 1 )
Siyasi v e a s keri m ücadelede önderl i ğ i n gere k l i o l d u ğ u d ü ş ü ncesi ;
2 ) b i l incin d ü rtü ve i l g i leri n i ve d i ğer nesneleri n i i ncel e m e n i n
gerekl i o l d u ğ u d ü ş ü n cesi ; 3 ) etkin b i r siyasi e y l e m içi n , " b ütü n ­
l ü ğe" d a i r b i r g ö rüşe ya d a topl u m u n işlevsel bütü n ü nd e bel l i
i l işk il ere s a h i p o l m a n ı n g e re kl i o l d u ğ u d ü ş ü n cesi ; 4 ) ö rneğ i n
veri l i b i r d u ru m ka rşısında n e tü r ta kti kleri n y a d a ti kel eyl e m l e­
rin uyg u n o l d u ğ u n u n " d o ktri n e r o l a ra k" b i l i n e m eyeceğ i d ü ş ü n ce­
si ; 5) M ü ca d e l e n i n a m a cı n ı n norma tif o l d u ğ u , ya n i m ü ca d e l e n i n
bir durumun dönüşüm üyle, ora d a n da bir siyasi ya d a topl u msal
düzenin yeri n i b i r başkasına bıra kmasıyla sonuçl a n d ı ğ ı düşüncesi .
Fou ca u l t a n l a m ı n , tıpkı özne g i b i , h aya l ü rü n ü b i r yaratı k (öz­
nesi o l a mayan i ktidar ya p ı l a rı ta rafı n d a n ortaya çıkarı l a n b i r
son uç) o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü n d e n , ayd ı n ların kültü rel ya d a siyasi
hegemonya uyg u l a m a sı n ı n hiçbir epistem o l oj i k tem e l i o l a m aya­
cağı sonucuna va rd ı . Gerçe kten d e bizzat ayd ı n l a r ( i ster a n a
a kı m sosya l b i l i m c i l er, iste r yozla ş m ı ş send i ka l i d erl e ri i sterse
Ko m ü n ist Pa rti 'n i n önemsiz pol iti kacı l a rı olsu n ) " b i l g i leri n " i kti da­
rı n m a rj i n a l l eştird i ğ i yerlerden fı rl a m a s ı n ı n önünü tı kıyord u (ya
da tı kıyor) . Fouca ult 1 9 7 0 '1eri n başında şöyle yazıyord u : "Bu
söy l emi ve b u b i l g iy i engel l eyen, önünü kesen ve g eçersiz kı l a n "
şey, " a ktö rleri n i n " bizzat ayd ı n l a r o l d u ğ u " b i r i kti d a r sistemiyd i . "
İnsa n l a ra g e l i nce, "ayd ı n , kitl elerin b i l g iye u l a ş m a k için artık ona

36 M ichel Foucau lt, "Two Lectu res" [İki Ders] , Power/Knowledge:

Selected Interviews and Other Writings [ İ kti d a r/B i l g i : Seçme
M ü l a katlar ve Diğer Yazı l a r] , der. Col i n Gord o n , New York :
Pantheo n, 1980 içinde s . 82, 8 5 .

1 99
 Postmodern Prens

i htiyaçları olmadığını fark etti : Onlar, ya n ı lsamaya düşmeksizin,

gayet iyi b i l i rler; onlar ayd ından daha iyi b i l i rler ve hiç şüphe yok ki
kendi leri n i ifade etme yetisine sahiptirler. "37
Foucau lt'yu ö n d e rl i k ve stratej i n i n bütün b i ç i m l e ri n i reddet­
m eye iten şey g ö rü n ü rd e ki bu p o p ü l ist h i ssiyattı . Fo u ca u l t ken d i
a l i m a n e p rojesi n i " ö n cü l erin ve y a s a koyu c u l a rı n ( ba ş ka l a rı adına
ve başka l a rı n ı n üzerinde ko n uşa n l a r) çenelerini kapatmak" için
ömür boyu s ü recek b i r çaba o l a ra k a n l ıyord u . 38 Dolayısıyla
Fo u ca u l t, gerek J ea n - Pa u l S a rtre gibi ka m u sal ayd ı n l a r o l a ra k
g e rekse Len i n ya da Gra m sci g i b i stratej ist ya d a ö n d e rler o l a ra k
a yd ı n l a rı n , "evrensel değerlerin taşıyıcı s ı " o l a ra k geçmişte oyna­
d ı kl a rı ro l l eri b ı ra k m a l a rı g e re kti ğ i n i i l eri s ü rüyord u . O b u n u n
yeri ne, a yd ı n ı n ken d i si n i b i r " u z m a n " o l a ra k d ü ş ü n m esi gere kti­
ğ i n i öne s ü rd ü . B i l g i u z m a n l a rı o l a ra k ( ü n iversitede, h a p i s h a n e­
de, o k u l d a , l a b o ratu a rd a vs . ça l ı ş a n uzm a n : Kısacası, "özg ü l l ü ğ ü
h a k i kat aygıtı n ı n g e n e l işleyişine . . . b a ğ l ı o l m a kl a birlikte özg ü l b i r
kon u m d a b u l u n a n i n s a n "39 o l a ra k) ayd ı n l a r i kti d a r- b i l g i a ğ ı n ı n ki l it
m evki leri n d e b u l u n uyorl a r. Dolayısıyla o n l a r, "top l u m u m uzun
yapısı ve işleyişi için elzem o l a n bu hakikat rej i m i n i n genel d üze­
yinde işleyebi l i r ve m ücad e l e yü rütebilirler. "40 Yani g ü n ü müzdeki
soy ağaçları n ı idare ederek hegemon i k h a ki kat rej i m l erinin a ltın ı
oya b i l i rler, böylece boyun d u ru k a ltına a l ı n m ı ş b i l g i lerin serpilmesi
için daha fazla alan yarata b i l i rler.
İkincisi, eğer a n l a m h a y a l ü rü n ü bir yaratı ksa ve modern l i ğ i n
ta ri h i n d e gerçekten ö n e m l i o l a n şey b i r i kti d a r/ b i l g i b a ğ l a ntısı n ı n
m u ğ l a k d a l a vereleriyse, b u d u ru m d a m a d u n l a rı n ş i m d iye kada rki
bütü n m ü cadeleleri n e yön veren va rsayı m l a rı n hata l ı ve ya n l ı ş

3 7 M i chel Foucau lt, Language, Memory, Counter-Memory, Discourse

[ D i l , Bellek, Ka rşı Bellek, Söy l e m ] , der. Donald F. Boucha rd ,
Ithaca , N . Y . : Cornell U n i versity Press, 1977, s. 2 0 7 . Ayn ı za manda
Foucau lt'n u n Power/Knowledge'ta ayd ı n l a r ha kkı nda yaptı ğ ı
kapsa m l ı yoru m l a ra b a k ı n ı z .
3 8 M ichel Fouca u lt, Rema rks o n M a rx : Con versations with Duccio
Trom badori [ M a rx Üzeri ne Yoru m l a r : Duccio Trom bad ori 'yle Ya p ı l a n
Söyleşiler] , İ n g i l i zce'ye çeviren : Ja mes Goldste i n v e J a m es
Cascaito, New Yo rk : Semiotext(e), 1 99 1 , s . 1 5 9 . Parantez içindeki
ita l i kler Fouca u lt'ya a i tti r, sonrakiler bana aittir.
39 Foucau lt, Power/Knowledge, s . 1 3 2 .
40
Ag e .

200
 Prens ve Arkeolog

o l d u ğ u ra h atl ı kl a söylenebi l i r . Stratej i k söylem h a kkı n d a i l e ri

sürülen, siyasi m ü cadelenin " g ö n ü l lere ve a k ı l l a ra " yö n e l i k b i r
m ü cadele, ya n i anlamı kontro l etme yö n ü n d e b i r m üca d e l e o l d u ­
ğ u va rsayı m ı b i l h assa ya n l ış o l a ca ktır. Fou ca u lt fı rsat b u l d u kça
ş u n u vurg u l a d ı : " Sorun i n sa n l a rı n b i l i nçleri n i (ya da kafa l a rı n ı n
içi n d e ki n i ) değ iştirm ek d eğ i l , h a ki katin ü reti l mesi n i n siyasi, i kti­
s a d i , kuru m sa l rej i m i n i değ işti rmekti r. "41 Foucault b u ko n u d a
açı ktı . Şöyle yazıyord u : " Bazı i n s a n l a rı n neden h ü kmetmek iste­
d i kleri n i , n eyin peş i n d e o l d u kl a r ı n ı , genel stratej i leri n i n ne o l d u ­
ğ u n u sormaya l ü z u m yo ktu r. B u n u n yeri ne, s ü reg e l e n boyun
eğ d i rm e d üzeyinde, b eden leri m ize h ü kmeden, h a reketl eri m izi
yönlen d i ren, davra n ış l a rı m ız ı bel i rl eyen b u a ra l ı ksız ve kesi ntisiz
s ü reçler d üzey i n d e olayların nasıl işled i ğ i n i sora l ı m . "42
Üçüncüsü, Fou ca u lt i kti d a r soru n u n u söyl e m i n işleyiş biçi m l e­
ri n i n içine yerl eşti rd i ğ inden özel l i kle, modern l i ğ i n ve Ayd ı n l a n ­
m a n ı n sonucu o l a n beşeri b i l i m lere d a i r söyl e m l e r, top l u m s a l
" bütü n e " d a i r söy l e m l e r soru n u n b i r parçasıyd ı . Foucault i n sa n
ö z ü m i ti n i n to p l u m s a l fa rkl ı l ı ğ ı n üzeri n i ö rttü ğ ü n ü ve öznel l i ğ i n
n o rmatif o l mayan biçi m leri n i n bastı rı l m a s ı n a y o l açtı ğ ı n ı i l eri
sü rere k h ü m a n iz m i reddetti . Benzer gerekçelerle, n e d e n sel y a p ı ­
l a rı n ı n ve i l işkileri n i n e m i n b i r b i ç i m d e b i l i n e b i leceğ i b i r " b ütü n ­
l ü k" ö n e s ü rd ü kleri i ç i n M a rksistleri hata l ı b u l d u . Bütü n l ü k söy­
l e m i , işçi s ı n ıfı öznesi n i n M a rksist metafiziğ i n e uym aya n özn el l i k
b i ç i m l e ri n i v e eylem v e b i l g i ta rz l a rı n ı bastı rma k için ku l l a n ı l d ı .
Fou ca u lt b u g erekçelerle; pa rça l a r i l e bütü n , tikel eylem l erle
uzun vadeli a m açlar a ra s ı n d a ki h e r d ü ş ü n ceye son veri l m es i n i
savu n d u , Ya d a ken d i ifa d e ettiğ i g i b i : '"To pl u m u n bütü n ü ' ta m
o l a ra k, a n ca k y ı k ı l m a s ı gere ken b i r şey o l a ra k d ü ş ü n ü l m e l i d i r . Ve
o z a m a n , a nca k o n u n b i r d a h a var o l m ayaca ğ ı n ı u m a b i l i riz . "43
Dörd ü ncüsü, Fo ucau lt, g ö rü n d ü ğ ü kad a rıyla bize ka rşı koya ­
b i l ecek h i çbir fii l i ta rihsel d u ru m u göz ö n ü n d e b u l u n d u rm a ksızın
b i zden tikel ve tu haf b i r dizi ta kti k ( g öçebeli k, d ö rt b i r ya n a da­
ğ ı l m a , fa rkl ı l ı k vb . ) benimsememizi isted i . 4 . bölümde bel i rtti ğ i m

41
Age . , s . 1 3 3 .
42
Age . , s . 9 7 .
43
Foucau lt, La nguage, Cou nter- Memory, Practice, s. 2 3 3 .

201
 Postmodern Prens

g i b i Fo uca u l t Deleuze ve Guatta ri 'n i n Anti-Oedipus'u n u " g ü n d e l i k

yaşa m ı n b i r e l kita b ı ya d a kılavuzu" o l a ra k a d l a n d ı ra ra k o n u
bağrına bastı . Fo u ca u l t b u k ı l a v u z u özetleyerek ş ö y l e yazıyord u :

Eylemi, düşünceyi ve arzulan alt bölümlere ayırma ve pi­

ramit şeklindeki hiyerarşi aracılığwla değil, çoğalma, yan
yana koyma ve bölünme yoluyla geliştir.

Olumsuzlayıcı Olanm (yasa, smır, güçten düşürme, eksik­

lik, boşluk) eski kategorilerine olan bağlılığı bırak. . . . Bu­
nun yerine o/um/ayıcı ve çok sayıda o/ant tercih et; farklı­
lığı tekdüzeliğe, toplu hareketleri teklik/ere, değişken dü­
zenlemeleri sistemlere yeğle. Yerleşik o/anm değil göçebe
o/anm üretken olduğunu kabul et.

Bir insanm militan olmak için üzüntülü olmak zorunda ol­

duğunu düşünme . . . . Devrimci gücü içinde barmdıran şey
. . . arzunun gerçeklikle olan bağlantısıdır.

Siyasi bir pratiği Hakikate dayandırmak için düşünceyi

kullanma; sırf spekülasyon olarak, bir düşünce çizgisinin
itibarım sarsmak için de siyasi eylemi kullanma. Siyasi
pratiği düşünceyi pekiştirmek için, analizi de biçimleri ve
ilgi alanlan siyasi eylemin müdahalesine yönelik olarak
artırmak için kullan.

Siyasetten, bireyin "haklarım " iyileştirmesini talep etme.

... Birey iktidarın bir ürünüdür. İhtiyaç duyulan şey, ço­
ğaltma ve yerinden etme gibi çeşitli kombinasyonlarla
"bireyleştirmeyi tersine çevirmektir. " Grup, hiyerarşik o­
larak düzenlenmiş bireyleri birleştiren organik bağ olma­
malıdır, aksine bireyleştirmeyi tersine çe virmenin daimi
bir motoru o/malıdır. 44

Belirl i eylem araçlartnt yasaklayan böyle kati b i r m ö n ü strate­

j i k d ü ş ü n ceyle b a ğ d a ştırı l a ma z . Stratej i doğası gereğ i, stratej ist

44 M ichel Fou ca u lt, " Preface" [ Önsöz] , G i l les Del euze ve Fel i x
Gu atta ri , Anti-Oedipus: Capitalism a n d Schizophrenia [Anti ­
Oed i p u s : Kapita l i z m ve Şizofreni] , M i n neapol is : U n i vers ity of
M i n nesota Press, 1983 içi nde, s . x i i i-xiv.

202
 Prens ve Arkeolog

açıs ı n d a n esnekl i k (ya n i d i n a m i k, doğaçlam aya d a ya l ı , a m p i ri k

b i r yaklaşı m ) g e rektirir. Böylece Cla usewitz ken d i açıs ı n d a n ,
değişmez yasa l a ra daya l ı " e ks i ksiz b i r sistem ve ka psayıcı b i r
d o ktri n " o l uşturma yön ü n deki herh a n g i b i r n iyeti d i kkatl i b i r
b i ç i m d e red dede r : Kita b a daya l ı reçeteleri uyg u l ayara k savaşı
yürüten bir kom uta n çok geçmeden ken d i s i n i ölü b u l a ca ktı r . 45
Anca k h i ç ş ü p h e yok ki, böyle b i r l iste n i n va rl ı ğ ı n ı ş a ş ı rtıcı yap an
şey onun, Fo uca u lt'n u n her tür normatif/iğe (özel l i kl e d e ken d i le­
ri n i " ö n der" ve ayd ı n o l a ra k ta n ı m l aya n l a rı n yeni n o rm l a r koy­
m a s ı ) hoşn utsuz l u k l a yaklaşması n ı n ö n ü n ü kesmesidir.
Fo u ca u lt'n u n b u u n s u rl a rı redd etm esi n i n m a d u n l a r için yarat­
tı ğ ı bazı i l ave soru n l a rı ele a l a l ı m .
Fo uca u lt'n u n anlama daya l ı b i r siyasete yaptı ğ ı s a l d ı rı bizi ey­
l e m leri m i z i n ö n e m i ve m u hte m e l etkisi (özel l i kl e d e d iğ e r i n s a n ­
l a rı n b u eyl e m l e ri n a s ı l a/gtfadığı ve b u n l a ra n a s ı l tepki verd i kl e ­
ri ) h a kkı n d a kafa yorma kta n a l ı koyaca ktı . İ l g i l eri v e i radeleri göz
ö n ü n d e b u l u n d u rm a n ı n gere ksiz l i ğ i kon u s u n d a kes i n kararl ıyd ı .
Alex H o n n eth'i n gözlemled i ğ i g i b i , Fou ca u lt " h erh a n g i b i r z a m a n ­
d a h a ki m o l a n sın ıfl a rı . . . siste m i k s ü reçleri n s ı rf taşıyı c ı l a rı o l a ­
ra k, ya n i tem el d e i h m a l e d i l e b i l ecek b i r nicel i k o l a ra k" g ö rüyor­
d u . 46 Fo ucault m a a l esef, başka l a rı n ı n "genel stratej i s i n i n " n e
o l d u ğ u n u sorm a k i ç i n top l u m u deği ştirme m ü ca d e l esi verm e n i n
m a d u n b i r g ru p için n e yara rı o l d u ğ u n u asla a n latmad ı . 47 Soru n ,

45
Fayd a l ı askeri b i l g i " b i l i msel form ü l l e r v e meka n i k yöntemler
ayg ıtıyla zorla ü reti lemez . " Clausewitz, On War, s . 146. "Bilgi z i h i n
ta rafı ndan ö y l e b i r e m i l m iş o l m a l ı k i o a rtık neredeyse ayrı , nesnel
bir şeki lde var o l m u yor. Neredeyse d i ğer bütü n sanat ya da
mesleklerde bir insa n tozl u kita p l a rd a n öğ re n d i ğ i gerçeklerle i ş i n i
yü rüte b i l i r, a ncak bu o n u n için b i r ca n l ı l ı k ya d a a n l a m teşkil etmez .
. . . Savaşta asla b u n u n g i b i o l m a z . Deva m l ı değişim ve bu değişime
ya n ı t verme gereksi n i m i kom u ta n ı , bilgisi n i n bütün entelektüel
ayg ıtı n ı yanında taşı maya zorla r" (s. 147) .
46
Alex Hon neth, The Critiqu e of Power: Reflecti ve Stages i n a Critical
Soci a l Theory [ İ ktidarı n Eleşti risi : Eleştirel B i r Top l u msal Kuramda
Düşü nceye Daya l ı Aşa m a l a r] , Ca m b ridge, Mass. : M IT Press, 199 1 ,
s. 195.
47
" Foucault toplumsal grupları n toplumsal iktidar konum larını sağlam­
l aştı rmaya ve genişletmeye u ğ raştıkları stratej i k düşü ncelere pek
az i l g i gösterd i . " Honneth, The Critique of Power, s . 1 9 5 .

203
 Postmodern Prens

sava şta ve di ğ er m üca d e l e biçim l e ri n d e " i ra d e n i n tepki gösteren

ca n l ı bir n esneye yön l e n d i ri l m es i d i r . "48 D ü ş m a n ı m ız d a tıpkı
bizim g i b i , bir i ra d eye, b i l i n çl i n iyetl ere s a h i ptir. Bu yüzden d ev­
ri mci b i r h a re keti n ya d a bir d i reniş h a reketi n i n ö n d erl i ğ i n i n son
d e rece a kışkan ve d i n a m i k b i r eylem a l a n ıyla ( ya n i b i ri n i n d üş­
m a n ı n ı n d a o a n d a b i r şeyler ya ptı ğ ı , h a reket ettiğ i bir a l a n ) baş
etme kten başka b i r seçeneği yo ktu r. S u n Tzu "düşmanın davra ­
n ış ı n a g ö re değişi k l i k y a p a ra k ve ken d i n i b u n a uya rlayara k zafer
kaza n m a yetisine d a h i l i k d e n d i ğ i n i " yazıyord u .49 Ancak Foucault
d e h a m ız ı ku l l a n m a k için b i ze h iç yer b ı ra km ıyor - b u açı d a n ,
s o n u c u n d a b i r şeyler ö ğ ren ebi l eceğ i m i z hatalar yapabilme o l a s ı ­
l ı ğ ı m ız i ç i n d e a y n ı ş e y s ö z ko n u s u d u r.
Anca k aynı şeki lde, Foucault dostl a rı m ız ı n ki m o l d u ğ u n u b i l ­
m e m i z ko n us u n d a b i z e yard ı mcı o l a m a z : Adalets i z l i k, şiddet v e
ta rifi i m ka n s ı z a c ı l a rla a ltüst o l m u ş b i r d ü nyada d ostl a rı n ı n kim
o l d u ğ u n u b i l m e k ( Plato n 'u n Devlet'te yer verd i ğ i a d a l et h a kk ı n ­
d a ki u z u n diya l o g u n u g ü n d e m e geti ren soru n ) önemsiz b i r me­
sele d eğ i l d i r . Anca k Fou ca u lt d i ğ e r açı l a rd a n ü retken o l a n yazı l a ­
rı n d a i n s a n h a l i n i n dostl u k, s a m i m iyet, d a ya n ı ş m a , em pati ya d a
sevg i g i b i tem e l özel l i kl e ri n e ço k az y e r verd i . Gerçekten d e ,
Fo u ca u lt a s l ı n d a öznelera ra s ı l ı ğ a d a i r d ü zg ü n b i r kura m gel iştir­
m e m i ştir - N i etzsche 'n i n karş ı l ı kl ı nesnel eştirme ve egemen
olma felsefesi n e d u yd u ğ u ya kı n l ı k d ı ş ı n d a . N e var ki, gerçek ile
ya l a n ı , d ost i l e d ü ş m a n ı , iyi i l e kötüyü b i rb i ri n d e n ayırm a k için
b i r yol o l m a d a n , ezi l e n leri n yaşa m d ü nyas ı n ı ( i nsa n l a rl a , olaylar­
.
l a , p a rti l erle, ideoloj i lerle ve yaşa msal ö n e m e s a h i p terci h l erle
dolu ca n l ı bir d ü nya) n a s ı l ka b u l l e n ecekleri n i b i l m e k zord u r.
Fouca u l t D u cci o Tro m badori 'ye ( G ra m scici b i r M a rksistti ve
Fo u ca u lt'ya düzg ü n b i r siyaset kura m ı o l m a yışıyla i l g i l i sord u ğ u
el eştirel soru l a r Fou ca u lt'yu savu n m aya yön eltti ) şöyle söyled i :
" Kitl el er siyasi ve a h la ki o l a ra k rüştleri n i ispatl a m ı ş l a rd ı r. O n l a r
b i reysel v e top l u o l a ra k tercih ya p m a k d u ru mu n d a o l a n kes i m ­
lerd i r . . . . [ O n l a r] b i r seçi m ya p m a k zoru n d a d ı rl a r. "50 Bir ya n d a n ,

48
Clau5ewitz, O n War, 5 . 149 .
49
S u n Tzu , The A rt of War [Savaş Sa natı ] , Bo5ton : Shambhala
Book5, 1988, 5 . 1 1 3 .
5°
Foucau lt, Remarks o n Marx, 5 . 1 7 2 .

204
 Prens ve Arkeolog

ya kı n l ı k duyan el eşti rme n l e r Fo ucau lt'n u n eseri n deki bu g i b i

böl ü m l eri fevkal a d e ra d i ka l , d e m o krati k v e çoğ u lcu b i r siya seti n
ka n ıtı o l a ra k gösteriyorl a r . H e r şeye rağ m e n o n u n kura m ı n d a
ö n d erler ve y o l gösteri l e n l er, i n s a n l a ra e m i r veren otoriter ti p l e r
yo ktu r. M a rj i n a l leşm i ş öznelerin ( m a h ku m l a r, d e l i l er, göçmen l er,
eşci n sel ler vb . ) boyu n d u ru k a ltı n a a l ı n m a l a rı b e l i r l i b i r s ı n ıf ya d a
to p l u m s a l çıkarların baskısı n d a n d e ğ i l i ktidar- b i l g i rej i m leri n d e n
kayn a k l a n d ı ğ ı n d a n , ayd ı n l a r evrensel ya d a stratej i k i d d i a l a rd a
b u l u n m a kta n vazgeçmek d u ru m u n d a ka l ıyorl a r . Fou ca u lt'n u n
yazd ı ğ ı g i b i : "Ayd ı n a rt ı k b i r d a n ış m a n görevi g örm e k zoru n d a
d eğ i l d ir. Beni msen ecek p roje, ta kti kler ve a m a ç l a r m ü cadeleyi
vere n i n soru n u d u r. Ayd ı n ı n ya p a b i l eceği şey a n a l i z a raçları n ı
sa ğ l a m a ktır ve g ü n ü müzde ta ri h ç i n i n a s ı l görevi b u d u r . . . . 'Ya p ­
m a n gere ken ş e y işte b u d u r! ' l a fı n ı söylemek kes i n l i kl e o n u n i ş i
d e ğ i l d i r. "51
B u n u n l a birlikte Gra msci 'ye g ö re, i n sa n l a rı d i kkatl ice g i z l e m i ş
b a z ı top l u msal o l g u l a rı n b i l g is i n d e n feragat etme k o n l a ra b ü y ü k
b i r iyi l i k yapmayaca ktır. O b u yüzd en, i n sa n l a rı n " n e y a p ı l m a s ı
gere kti ğ i n i zaten bi l d i kleri " şekl i n d eki hata l ı p o h p o h l a m aya karşı
çı ktı . Eğer i n s a n l a rı n n e ya p ı l m ası gere kti ğ i n i b i l d i kl e ri gerçekten
doğru olsaydı o za m a n baskı ya p ı l a rı m u htem e l e n ça b u c a k ya da
kolayca alt edilebi l i rd i . B u n l a rı n o kad a r d a kolayca a lt edileme­
d i kleri g e rçeğ i , üzeri n e e ğ i l i n m esi gereken b i r şeyd ir. D ü nyayı
değ iştirmeye ça l ı ş m a h issi n i bir ken a ra b ı ra ka l ı m , i kti d a r sosyo­
l oj i s i ya da siyasi m ü ca d e l e l e r ta ri h i h a kkı n d a p e k az i n s a n baş­
l a n g ı ç nite l i ğ i ndeki bir kavrayışta n d a h a faz l a s ı n a sa h i pti r. Ta m
tersine, kitl el erin ken d i leri n i eze n l e re ya kı n l ı k d u y m a s ı b üyük b i r
o l a s ı l ı k l a d a h a ti p i k b i r d u r u m d u r ; z i ra b i r top l u m d a ki egemen
fi kirl er a y n ı zamanda o top l u m u n egemen s ı n ı fı n ı n d üşün celeri­
d i r. M a rx ve Engels'in bel i rtti kleri g i b i , " ü reti m a raçları n ı e l i n d e
b u l u n d u ra n s ı n ıf aynı z a m a n d a z i h i nsel ü reti m a ra çl a rı n ı n dene­
ti m i n e d e s a h i pti r. "52 Böylece G ra msci 'n i n ca n a l ıcı ayrı m ı ehi sa
(" b i l e n l e r") i l e ehi nan sa ( b i l m eyen ler) a ra s ı n d ayd ı . M odern

51
Que/ Corps? top l u l u ğ uyla ya p ı l a n röportaj ; Eri bo n , Michel Foucault
içinde yen iden yayı m l a n m ıştı r, s. 62 (vu rgu bana aitti r) .
52
M a rx ve Engels, The German ldeology [Al m a n İdeoloj isi] , der. C. J .
Arthu r, N e w York : I nternati o n a l Pu b l ishers, 1970, s . 64 .

205
 Postmodern Prens

p re n s i n soru m l u l u ğ u böyle bir ayrı m g e rçekte yokm u ş g i b i dav­

ra n m a k d e ğ i l , b u n u n yeri n e i n sa n l a rı "ayağa" ka l d ı ra ra k b u so­
ru n u çözmekti . K i l it n o kta , M a rksizm i n " Kato l i k l i ğ i n ta m zıttı"
o l m a s ı yd ı ; b u n u n l a ya l n ızca ş u n u kasted iyord u :

Praksis felsefesi "sıradan insan/an" onlann ilkel sağduyu fel­

sefesinde bırakmamalıdır, daha ziyade . . . on/an daha yüksek
bir yaşam tasavvuruna yöneltmelidir. Eğer o, aydınlar ile sı­
radan insanlar arasında ilişki kurulmasına yönelik ihtiyacı or­
taya koyuyorsa bu, bilimsel faaliyeti sınırlamak ve kitlelerin
düşük bir kesiminde birliği m uhafaza etmek amactyla değil,
tam olarak, küçük entelektüel grupların yanında kitlenin de
entelektüel gelişimini m ümkün kılabilen bir entelektüel-ahlaki
blok inşa etmek içindir. 53

Dolayısıyla Fouca u lt'n u n yaptı ğ ı g i bi , önderliğe i l kesel o l a ra k

ka rş ı çı k m a k s o n derece katı a h l a kçı v e pota nsiyel o l a ra k zararlı
bir tav ı rd ı r. Soru n , kişi n i n s a n ki önderler ve yol gösteri l e n ler
varm ı ş g i b i davra n m a s ı n ı n g erekip gerekm e d i ğ i d eğ i l ( b u ayrı m
veri d i r) , kişi n i n a m acı n ı n " b u b ö l ü n m e n i n a rtı k g e rekli o l m a d ı ğ ı
koş u l l a rı (devrim yoluyla) y a ratm a k" o l u p o l m a d ı ğ ı d ı r . 54 To p l u m ­
s a l h a re ketler n e yüzde yüz ken d i l i ğ i n d e n d i r n e d e yüzde yüz
y ö n l e n d i ri l m işlerd i r. H e r h a reket, h e r ö rg ü t ister oyl a m a yö nte­
m iy l e biçimsel o l a ra k isterse d e kişisel ka riz m a ya d a n üfuz yo­
l u y l a ken d i önderl i ğ i n i g e l iştirir. 55 Bir h a rekette " b i l i n çl i " kes i m ­
l e r, y a n i y o l g österen kes i m ler, h a n g i eylem hatları n ı n izlen ece­
ğ i n i , h a re ketin ken d i s i n i n a s ı l ta rif edeceğ i n i , eylemlerin n e za­
man ve nerede başlatı l a ca ğ ı n ı , a raçlarla a m a ç l a r a ra s ı n d a n e
z a m a n ve n ered e b a ğ l a ntı kurulaca ğ ı n ı v b . etkin b i r b i ç i m d e
kararlaştı rm a k zoru n d a o l a n eylemci-ayd ı n b i r çek i rd e k g ru p
d a i m a vard ı r ( ş i m d iye ka d a rki a n a rşist y a d a " b ütünüyle" de­
m o krati k h a re ketlerde b i l e ) . 5 6 Başka türl üy m ü ş gibi davra n m a k

5 3 G ramsci, SPN, s . 332-333.

5 4 Age . , s . 144.
55 Ba kınız Gramsci , Prison Notebooks, der. Buttigieg, 1. cilt, 2 . De�er,
7 5 . Böl ü m , s. 3 2 1 .
56 Ba kınız Gra msci'n i n " Ken d i l i ğ i nd enl i k v e Bi l i nçli Önderl i k"
ha kkı ndaki ka psa m l ı yoru mları, SPN içinde, s. 196-200.

206
 Prens ve Arkeolog

meşru olan ve meşru olmayan önderl i k biçi m l eri soru n u n u h a s ı r

a ltı etmekti r. ö n em l i o l a n ş e y mod ern pren s i n p re n s i l e h a l k,
önderler i l e yol gösteri l e n l e r a ra s ı n d a ki ayrı m ı n n i h a i o l a ra k yok
olacağı b i r şeki l d e yol gösterm esid i r.

İktidarm A b c 'sini Öğretm ek

Bu bizi s o n u n d a Gra msci i l e Fo uca u lt'n u n siyaset meselesi
(yeni bir normatif düzen o rtaya koym a n ı n o l a n a kl ı l ı ğ ı ve a rzu
ed i l e b i l irliğ i ) üzeri n d e ki fa rkl ı l ı kl a rı n ı n e n önem l i kay n a ğ ı n a g ötü ­
rüyor. J o a n Cockş 'un gözlem l e d i ğ i g i b i , Gra m sci ve Fouca u lt
" [ m u h a l if] b i r h a re keti n a m a cı n ı n yen i b i r o l u m l ayıcı hegemon i k
kültür (yeni b i r s ı n ıfl a n d ı rm a sistem i n i , yen i b i r hassasiyet bütü­
n ü n ü , yeni eylem o l a n a kl a rı n ı , yeni davra n ı ş n o rm l a rı n ı , yeni
kuru m , kura l ve gelenekleri ve hatta yeni bir yasa l - siyasa l devle­
ti d e içerece k şeki l d e ) o rtaya koy m a k o l m a s ı g ereki p gerekm edi­
57
ğ i kon u s u n d a . . . zıt kon u m l a rı ... tem s i l ed iyorl a r. "
G ra msci 'ye göre başarı l ı bir karşı hegemon ya m ü ca deles i ,
top l u m s a l rıza n ı n y e n i b i r ç ı k ı ş n o ktası n ı n , b i r s ı n ıf ya d a top l u m ­
s a l g ru b u n top l u m u n d i ğ e r çeşitl i u n surları n a yol gösterm esi
a racı lığıyla s a b ı rl ı bir biçimde g e l i ştiri l m es i n e b a ğ l ı d ı r. M a ch iavel l i
en meşh u r m etaforl a rı n d a n b i ri n d e p re n s i n s ı rayla ti l ki v e a s l a n ı n
ka ra kterl e ri n i serg i l e m esi gerekti ğ i n i i l e ri s ü rd ü . Ya n i önder kur­
n a z l ı kl a o l d u ğ u kad a r güçle de yöneterek Centa u r'u n (" b i r yarı­
i nsan ve yarı - h a yva n ") kişi l i ğ i n d e b u i ki s i n e uyum kaza n d ı rm a l ı ­
d ı r . Gra msci b u d ü ş ü n ceyi ken d i hegemo nya kura m ı n a d a h i l etti .
O n a göre h eg em o n ya hem d e m o krati k rıza ya d a eğitime (ti l ki )
h e m d e zora v e g üce ( a s l a n ) daya l ı a n l a r içeriyord u . Ş u n u söyle­
yeb i l i riz : Modern prens siyasi ta rtışmayl a , rasyonel söylem l e ve
b i l i n ç a rtı rm a yl a m eşg u l o l d u ğ u za m a n siyasi m ü cadeleyi b i r
"ti l ki " g i b i yü rütü r; a n ca k a m a cı veri l i b i r h a l ka ya d a to p l u m a
n i h a i o l a ra k b i r dizi y e n i n o rm ve d eğeri ka b u l etti rm e k o l d u ğ u
ö l ç ü d e b i r " a s l a n " g i b i davra n ı r.
H egemonya a s l ı n d a ta m a m ıy l a d e m o kratik ya d a rızaya d a ­
ya l ı a raçl a rl a gerçekl eştiri l em ez ; çü n kü siya set sadece b i l i n ç

57
Cocks, T h e Oppositi onal Imagi nati o n , s . 7 5 .

207
 Postmodern Prens

d üzeyi n d e (özerk ya d a p rati k a k l ı n m itsel Ka ntçı d üzey i ) d eğ i l ,

a y n ı z a m a n d a ö n ko ş u l s u z o l a ra k, b i l i n ç d ı ş ı a n l a m ya p ı l a rı d üze­
y i n d e d e açığa çıkar. 58 Hegem onya yen i bir " o rta k yarg ı " o l u ş ­
t u r m a stratej i s i d i r. Fo nta n a 'n ı n b e l i rtti ğ i g i b i , h e g em o n i k h a reket
y a l n ızca, " p a rça l a ra ayrı l m ı ş b i reylerd e n o l uş a n i ki n c i l ve p a rça l ı
yığ ı n ı , d ü ş ü n cel eri ve değerl eri d ü n ya n ı n h a k i m a n layışı h a l i n e
g e l m i ş y o l g österi ci ve h e g em o n i k b i r özneye" başarıyla d ö n ü ş ­
türd ü ğ ü z a m a n ba ş a rıya u l a ş ı r . 59 H e g e m o nya e n n i ha yetinde,
s ı rf " d ü ş ü n cel er" a ra s ı n d aki b i r m üca d e l e d eğ i l d ir; o a y n ı za­
m a n d a a l g ı l a m a a ra çl a rı diyebil eceğ i m i z şey üzeri n d e ki b i r mü­
cadeledir. Fonta n a şöyle yazıyo r :

Gramsci'ye göre gerçeklik algılanan bir şey ve bilgi edinilen

bir şey olduğundan; hegemonya, toplumun biçim ve anlam
kazandığı ahlaki, kültürel ve ideolojik "prizmalar" ya da "süz­
geçler" aracılığıyla, zorunlu olarak tikel bir bilgi yapısının ve
tikel bir değerler sisteminin oluşmasını gerektirir. Kendi tikel
bilgisini ve değer sistemlerini oluşturmaya ve bunları dünya­
nın evrensel olarak geçerli ve genel anlayışlarına dönüştür­
meye muktedir toplumsal grup ya da sınıf, entelektüel ve ah­
laki önderliğe sahip olan gruptur. 60

D o l ayısıyla hegem o n i k b i r h a reket ya da proje, gerçe k l i ğ e d a ­

i r g ü n l ü k yaşantı l a rı m ızı şeki l l e n d i re n tem e l Gestalten ( bi çi m l e n ­
d i rici ç . n . ) ya d a a l g ıs a l ya p ı l a rı deği ştirmeyi başard ı ğ ı ölçüde
( ke n d i değer ve n o rm l a rı top l u m u n bütü n ü n ü n tem el " o rta k
y a rg ı s ı " h a l i n e g e l d i ğ i ve böylece b izzat i n s a n gerçekl i ğ i n i n " b i l iş ­
sel ve h i s lere daya l ı y a p ı l a rı n ı " d a i m i o l a ra k değiştird i ğ i za m a n )
başarı l ı d ı r. Fem i a 'n ı n ta b i riyle, hegemo nya "sivil topl u m u n k u ­
ru m l a rı " a racı l ı ğ ıy l a gerçekleşir; b u kuru m l a rı n ta m a m ı i s e : i n ­ ·

s a n l a rı n ] soru n s a l top l u msal gerçekl i ğ i a l g ı l a d ı kl a rı ve değerl e n ­

d i rd i kl eri b i l işsel v e h i s l ere d a ya l ı y a p ı l a rı doğru d a n ya da d o l a y l ı
o l a ra k şeki l le n d i rm e k için işler. " B u n e d e n l e mod ern p re n s " ger­
çekl i ğ i n b i rb i ri n d e n ta m a m e n fa rklı izleri n i birleşik ve isti kra rl ı b i r

58
M a u rice Merleau-Po nty, The Phenomenology o f Perception [Alg ı n ı n
Görüng ü b i l i m i ] , N e w York : Routledge, 1962, s . 38 i l e ka rş ı l aştı rı n .
59
Fo ntana, Hegemony and Power, s . 3 2 .
60
Age . , s . 140 (vurg u bana aittir) . Aynı za manda bakı n ı z s . 24- 2 5 .

208
 Prens ve Arkeolog

bütü n l ü!< h a l i nd e düzenleyen ve biçi m l e n d i re n " kişidir. 61 II

politico (siyasi stratej i st ya d a ö n d er) gerçe k l i ğ i n " b i rbirinden
ta m a m e n fa rkl ı " g ö rü n g ü sel i zleri n i b i rl eşti rm e k zoru n d a d ı r .
Hatta modern p rensi Gestalter ( ş e k i l veren k i ş i ç . n . ) ya da bir
şeye şekil veren aygıt (gerçekl i ğ i n a l g ı s a l ya p ı l a rı n ı şeki l le n d i ren
-Gestalten- ya d a düzenleyen özne; b u durum a l g ı n ı n b u " d ü ­
zen lenişi n i n " a n c a k Gramsci'n i n "fi i l i g e rçekl i k" - d ü n ya n ı n "g er­
çek va rl ı ğ ı denen şey"- ded i ğ i şey tem e l i n d e g e rçekl eşti ğ i a n l a m ı
çı ktığı sü rece geçerl i d i r) o l a ra k ta rif edeb i l i ri z . 62 Kısacası hege­
63
monya d a i m a yeni b i r n o rm a l l i ğ i n ka b u l etti ri l m e s i d i r .
Dolayısıyla modern p rens i n h a reketi a n ca k, pre n s topl u m u n
h a reketi nden ta m a n l a mıyla ayı rt ed i l emez h a l e g e l d i ğ i z a m a n
ta m a m l a n ı r . " Tikel g ru b u n g e l i ş m es i ve yayı l m ası evrensel b i r
yayı l m a n ı n , ' u l usa l ' enerj i lerin ta m a m ı n ı içeren b i r gel işmen i n
m otor g ü c ü o l a ra k d ü şü n ü l ü r ve s u n u l u r. D i ğ e r b i r deyişle ege­
men g ru p , somut o l a ra k ken d i s i n e ta b i g ru p l a rı n g e n e l ç ı karlarıy­
l a koord i n e ed i l i r. "64 İşçi s ı n ı fı n ı n orta k i ra d esi (colletiva volunta)
b i r p a rti o l m a s ü reci nde, "evrensel ve m utla k b i r d u ru m a gelene"
ka d a r kend i p ratik, d ü nyevi felsefesi n i yaya ra k uyg a rl ı ğ ı n bütü­
nünü dört b i r yandan sara r. 65 Ya d a b u i ra d e bunu, Fonta n a 'n ı n
b e l i rtti ğ i g i b i , " p a rça l a ra ayrı l m ı ş b i reylerden o l u ş a n i kincil ve
p a rça l ı yığ ı n ı ; d ü ş ü n cel eri ve değerl eri d ü n ya n ı n h a k i m a n layışı
h a l i n e g e l m i ş yol gösterici ve hegemo n i k b i r özn eye" başarıyla
d ö n ü ştürd ü ğ ü zaman g erçekl eşti rir. 66

6 1 Age . , s . 2 2 .
62
Bu yüzden hegemo nyacı '" ol ması gereke n i n ' keyfe bağ l ı m ı yoksa
zoru n l u mu old u ğ u n u , o n u n somut b i r i rade mi yoksa işe ya ramaz
b i r hayal gücü, ku vvetl i b i r a rzu, tatl ı b i r d üş m ü o l d u ğ u n u görme
yeti s i n i edin meye u ğ raşa n kişidir. O ken d i s i n i fi i l i gerçekliğe
daya n d ı rı r, a ncak bu fi i l i gerçe k l i k ned i r? D u ra ğ a n ve h a reketsiz bir
şey midir yoksa s ü rekli h a reket h a l i nde o l a n ve dengesi değişen
güçler a ras ı n d a ki b i r i l işki m i d i r? Gra msci, SPN, s . 1 7 2 .
63
" Hegemonya, d ü nyayı yoru m layan v e ta n ı m layan ka b u l edilmiş ve
' norma l ' düşü nce ve inanç kümesine dönüştü rü l m üş b i r d ü nya
tasavvuru n u n form ü l e edi l mesi ve gel işti ril mesi d i r. " Fonta na,
Hegemony and Power, s . 2 0 .
64
Ag e . , s . 1 8 1 - 1 8 2 ( vurgu bana a i ttir ) .
65
Gramsci, SPN, s . 1 29, eseri n içinde birçok yerde de geçiyor.
66
Fontana, Hegemony and Power, s . 3 2 .

209
 Postmodern Prens

Tı p kı M a c h i avel l i 'n i n "ye n i " prensi g i b i modern prens de i ki l i

b i r ka ra ktere s a h i p o l a ca ktı . G ra msci 'n i n ta b i ri n i ku l l a n ı rs a k,
modern p rens o l u ş m a aşaması n d a " Protesta n Reform u n u n ve
Fra n s ı z Devri m i [ n i n ] kesiş i m i n e d e n k o l a c a ktı : O, aynı z a m a n d a
siya set d e o l a n b i r felsefedir v e aynı z a m a n d a bir fel sefe de o l a n
siyasetti r. "67 D i ğer b i r deyişle, p re n s cesu rca , hatta g ü ç ku l l a n a ­
ra k, hegem o n i k b l o ğ u n " b i l i n çl i " ö g e s i o l a ra k y o l gösterecekti .
Anca k o aynı za m a n d a h a l kı n b i r eğ itm e n i o l a ra k ka ra kteri n i n
erd e m i y l e , " a h l a ki o l a ra k" da yol gösterece kti . Fonta n a şöyle
yazıyo r : " De m o krati k fi l ozof g erçek a n l a m ıyla h a l kı n
hegemon u d u r, h a l kı y e n i b i r y a ş a m b i çi m i n e v e y e n i b i r p rati ğ e
g ötüren ö ğ retm en ve reh berd i r . "68 Hapishane Defterleri'n i n en
önem l i kesitleri n d e n birinde Gra m sci şöyle yazıyo r :

Modern Prens 'in önemli bir bölümü entelektüel ve ahlaki re­

form sorununa, yani din ya da dünya görüşü sorununa ayrıl­
mak zorundadır. . . . Modern Prens entelektüel ve ahlaki bir re­
formu ilan eden ve örgütleyen kişi olmalıdır ve bundan başka
çıkar yolu da yoktur; bu reform aynı zamanda ulusal-halka
dayalı ortak iradenin modern uygarlığın üstün, mutlak bir bi­
çimini gerçekleştirme yönündeki bir gelişimi için yaratıcı bir
alan anlamına gelmektedir. 69

Bu kesitin i leri s ü rd ü ğ ü g i b i , karş ı hegemonya m ücadelesi b i r

pedagoj i biçi m i , b i r kitlesel eğitim stratejisi o l a ra k a n l a şı l m a l ı d ı r.
G ra m sci 'ye g ö re, her to p l u msal g ru b u n d i ğ e rleri n i ken d i d ü nya
görüşü d o ğ ru l tu s u n d a "eğ itmeye" ça l ı ş m a s ı a n l a m ı n d a , "'hege­
m o n ya n ı n her i l işkisi zoru n l u o l a ra k eğiti m e daya l ı b i r i l i ş ki d i r. "70
İ kti d a rı n doğas ı n ı n a n l a ş ı l ması n ı g ü çl eşti rere k başta b u l u n a n
gerici y a d a l i bera l h a re ketlerd en fa rklı o l a ra k modern prens
kitlesel eğ iti m ya da bilinç a rtırma y o l u y l a , i n sa n l a rı n i kti d a r
kon u s u n d a ki temel b i l g i leri n i g e l i ştirme y o l u y l a i n sa n l a rı "ayağa"
ka l d ı rm a ya ça l ı şa ca ktı . G ra msci ve diğer ra d i k a l önd erleri n 1 9 2 6

67
G ramsci, SPN, s . 3 9 5 .
68
Fontana, Hegemony and Power, s . 3 1 .
69
Gramsci, SPN, s . 1 3 3 .
70
Ag e . , s . 3 5 0 .

21 0
 Prens ve Arkeolog

y ı l ı n d a U sti ca 'd a ( İta l ya '.n ı n g ü n eyind eki küçü k b i r a d a ) h a pis­

teyken yaptı kl a rı i l k şey, okuma yazma b i l m eyen m a h ku m l a r için
b i r okul ku rm a k o l d u . M üfredatları ( ki bunu eğiti m si z yerel me­
m u rl a rı n ve yoks u l a d a l ı l a rı n d a eri ş i m i n e s u n d u l a r) M a rx'ın ya
da Engels'in eserle ri n d e n değ i l , tem e l okuma yaz m a , matemati k,
ta ri h ve Fra n sızca i l e Al m a n ca 'd a n o l uşuyord u . G ra m sci h a p i s h a ­
n e d e n yol l a d ı ğ ı mektu p l a rı n d a n b i r i n de a rka d a ş ı Piero Sraffa 'ya
şöyle yazıyord u : " S ı ra d a n m a h ku m l a rı n soku l d u k l a rı fiz i ksel ve
a h l a ki nite l i ks i z l i k d u ru m u n u hayal edemezsi n . " O n a g ö re yaln ız­
ca öğretm ek, onun ve d i ğ e r siyasi m a h ku m l a rı n " cesa retleri n i n
kırı l m a sı n ı " ö n l üyord u . 7 1
Gra m sci 'n i n d ü ş ü n cesi n d e çok ö n e m l i b i r yer ka playan hege­
monya kel i m esi Y u n a n ca hegemon kel imesinden g el iyor. Kel i m e
i l k ba şta b i r b i riyle i l i nti l i iki a n l a m a s a h i pti : İ l ki , yönete n i n k i m
o l d u ğ uyla i l g i l i geleneksel a n la m ı nd a , " ö n d er" a n l a m ı n a g e l i yor­
d u ; b u n u n l a b i rl i kte, i ki n cisi, " reh ber" o l a ra k yo l g ö steren kiş i ,
ya n i yol u a rayan y a d a " göstere n " k i ş i a n l a m ı n d a yd ı . Yuna n ca
hegeisthai ( reh berl i k etmek ya da yol g österm e k ) kel i mesi n i n
ö n e k kon m u ş b i r h a l i exegeisthai i d i , a n l a m ı d a b i ri s i n e karma­
şadan çıkması için reh berl i k etm ek ya da yol g ö stermekti ; b u ra ­
d a n d a g ü n ü m üzde ku l l a n ı l a n exegesis ( b i r metn i n el eşti rel açı k­
l a m ası ya da yoru m u ) kel i m es i n e u l aşıyoru z . Gram sci için
hegemon i k önderl i ğ i n hem y ö n etim a n l a m ı n d a ö n d e rl i k hem de
i n sa n l a ra ka rı ş ı kl ı kta n çıkm a l a rı için rehberlik etmek ( ya n i to p-
· l u m s a l gerçekliğ i n önder o l m a d ı ğ ı ta kti rde a n l aş ı l m a z o l a ca k o l a n
kaosu n d a n a n l a m çı ka rma l a rı n ı s a ğ l a m a k ) a n l a m ı n d a ö n d erl i k­
ten o l u ştu ğ u n u söyleyeb i l i ri z .
Prens b u n u esas o l a ra k, " a rka p l a n d a " ola n ı n " ö n e m l i ko­
n u m d a " yer a l ma s ı n ı sağ l a m a m ü ca delesiyle, ya n i p rens o l m a d ı ­
ğ ı ta kd i rd e veri l i , d o ğ a l o l g u l a r o l a ra k s u n u l a ca k to p l u m s a l g ö ­
rü n g ü lerin doğa l l ı ğ ı n ı bozara k gerçekleşti ri r.72 Sosya l iz m i n ikinci
b i r Reform 'a benzemesi b u şeki l d e o l a ca ktı r : O, ka pita l ist i ktid a ­
rı n ayi n i n i h a l k d i l i n e çevirm eye g i rişecekti ve böyl ece s ı ra d a n

71 Antonio Gra msci'den Piero S raffa 'ya, 2 Oca k 1 9 27, Anto n io

Gramsci, Letters fro m Prison [ H a pisha neden Mektu p l a r ] , der. Lynne
Lawner, New York : Harper and Royv, 1973 içinde s . 6 6 .
72 Gramsci, SPN, s . 1 58 .

21 1
 Postmodern Prens

i n s a n l a r i n s a n uyg a rl ı ğ ı n ı y e n i d e n o l uştu rma k a m a cıyla o n u a n ­

l a y a b i l ecek v e ku l l a n a b i leceklerd i . Mod ern p re n s i n s a n l a ra i ktida­
rı " g ö rmel eri ", dolayısıyla o n u alt etmeleri için temel okuryazarl ı k
b i l g i s i n i öğ retere k, o n l a ra karışı kl ı kta n ç ı k m a l a rı içi n y o l göster­
m eye g i rişecekti . 73
Tıp kı Reform g i b i , prens i n g e l i ş i i n s a n ların ken d i leri n i n b i l i n ç
kaza n m as ı n ı s a ğ layaca ktı : Pre n s ve h a l k birbirleri n i ta m a m laya­
ca k ve o l u şturaca kl a rd ı . 74 Fonta n a 'n ı n ta b i riyle "demo kratik fi lo­
zofu n " b u d iya l e kti ğ i n d e ku ra m c ı ; h a l k, p rens ve yeni b i r siyasi
b i l g i biçi m i a rası n d a " ü çl ü " b i r i l i ş ki kura ra k h a l ka prensin a l aycı
davra n ı ş biçimleri n i g ö steriyor, ama aynı z a m a n d a bizzat Pre n ­
s i n , i n s a n l a rı n y e n i ve u l u s a l b i r özne b i çi m i n d e özerk l i k kaza n ­
m a l a rı n ı sağ layara k n a s ı l m ü ke m m el b i r şey başard ı ğ ı n ı g österi­
yor. Fonta n a 'n ı n yazd ı ğ ı g i b i , modern p re n s i n p l a n ı , yöneti l e n le­
ri n ve h a l kı n b i l i n ciyle ö n derleri n b i l i n ci n i n karş ı l ı kl ı o l a ra k birbir­
leri n i a rtıracağ ı ve h a l kı n d i ğer kes i m leri n e yayılacağı b i r b i ç i m ­
de, " s o n u o l m aya n , a ç ı k u çl u ve merkezl eri a y n ı b i r çem berler
sistem i " h a l i n e g e l m e ktir; b öylece " h a l kı n ken d i ayd ı n l a rı üzeri n ­
d e ki etkisi, d ü nyaya d a i r d a h a ta ri hsel b i r b i ç i m d e kök s a l m ı ş ve
d a h a el eştirel bir b i l g i o rtaya çıkarır ve a yd ı n l a rı n h a l k üzeri n d e ki
etkis i h a l kı n kültür d üzeyi n i n yü ksel m es i n e ve g e n işlemesine yol
açar. " " De m o krati k fi l ozof" d o ğ ru d a n h a l ka h ita p eder ve n i h a i
o l a ra k h a l kı n b i r p a rçası o l u r, böyl ece y e n i b i r b i l g i v e top l u m s a l
varl ı k türü meyd a n a g etirir. 7 5 H ita p biçi m i "sen l i ben l i d i r" : S e n ­
den b a n a , benden s a n a ka rş ı l ı kl ı b i r deği ş tokuş . 7 6

Pedagojiye Karşı

G ra msci 'n i n d ü ş ü n cesi yeni ve o l u m layıcı b i r kültürün ( h atta

"yeni bir uygarl ı ğ ı n ") kuru l m a s ı n a yön e l i kken Foucau lt, b i r top -

73 "Yeni tü r entelektüel d üşü nce ve b i lg i n i n toplu msal temel lerini ve

i ktid a rı gözler ö n ü n e seri p açı ğ a ç ı ka rı rken , aynı zamanda bu açığa
ç ı ka rma süreci eleşti rel b i r bilgi türü ya ratıyor. " Fonta n a ,
H e g e m o n y a n d Power, s . 2 8 .
74
Age . , s . 147.
75
Bakınız age . , s . 99- 1 1 5 .
76
Ag e . , s. 1 0 2 .

212
 Prens ve Arkeolog

l u m sal d üzen türüyle d i ğeri a ra s ı n d a n ormatif ayrı m l a r çizi lebile­

ceği kon u s u n d a son d erece ş ü ph e l i yd i . Bu nedenle, Gramsci'n i n
aksine, Fo uca u lt ya l n ızca " b i l e n l erl e " b i l meye n l e r, " ö ğ retme n l er"
i l e "öğreti len ler" a ra s ı n d a bir ayrım ya p m a m a kl a ka l m ad ı ; aynı
zamanda, ta m d a pedagoj i kavra m ı n ı n o rtad a n ka l d ı rı l ması ge­
reken b i r " h a ki kat rej i m i " içerd i ğ i g e re kçesiyle, ta m a n l a m ıyla
eğitim p rati kleri n e karşı yazı l a r yazd ı . Bu açıdan iyi b i r top l u l u k
içindeyd i . Del euze v e G u atta ri a y n ı kon u m u savu n uyorl a rd ı.;
Jean Fra n çois Lyota rd d a "pedagoj i n i n ta m a m ı n ı n , 'siya s i ' örg üt­
lerin iç ve d ı ş i l işki leri n d e yer a l a n l a r da d a h i l o l m a k üzere baskı­
d a ... payı o l d uğ u n u " i l eri s ü rerek " g ayri-pedagoj i " d e d i ğ i şeyi
savu n d u . 77
Postya p ı s a l cı l a rı n pedagojiye ve önderliğe karşı açı kça i l a n et­
tikleri d ü ş m a n l ı k, kura m d a ku rg u s a l ve " b a ro k" bel i rti leri n o rtaya
çıkması n d a ki ki l i t b i r etm e n d i . Kü ltürel incelemeler e l eşti rmenle­
ri , d ü ş ü n cel eri s ı ra d a n h a l kı n eriş i m i n e s u n a ra k kura m ı " h a l k
d i l i n e " çev i r m e k yeri n e kitle kü ltürü n ü n d i l i n i seçki n Lati n ce'ye
çevirmeyi tercih etti ler. Eğer G ra m scici ayd ı n , h a l ka p renslerin
davra n ı ş biçi m leri n i öğ reterek onu içi n d e b u l u n d u ğ u karı ş ı kl ı kta n
çı karmaya ça l ı ş a n b i r exegete ise, postm odern istlerin de
" eisegetes" ( karışıkl ı k toh u m l a rı ekerek ve g e rçek top l u m s a l
i l işkil erin üzeri n i ö rterek h a l kı yanlış yön l e n d i ren a yd ı n l a r) o l d u k­
l a r ı n ı söyleye b i l i ri z . M evcut b i n le rce örnekten b i r ta n es i n i vermek
gerekirse : La u ra Kipnis Hustler derg i s i n i n (ABD'n i n bel ki d e en
açı k kad ı n d ü ş m a n ı , ı rkçı ve a nti -Sem iti k y ü ksek ti raj l ı porno
d e rg i s i ) b u rj uva n orm l a rı n ı ve değerleri n i h icvetti ğ i n d e n dolayı
( ke n d i ta b i riyle) " ka rş ı hegemonyacı " o l d u ğ u n u i leri s ü rm e k için
en a ş ı rı ve ayrıntı l ı kura m s a l a raçları kul l a n d ı . Anca k orta s ı n ı f
d eğ erl eri n e ("beğ e n i l erine") karşı b i r işçi s ı n ı fı s a l d ı rısı b a rı n d ı r­
d ı ğ ı n d a n dolayı Hustler'ın " ka rş ı heg emonyacı " o l d u ğ u n u i l eri

77 Jea n - Fra nçois Lyota rd, "Nante rre, Here, Now" [ N a nterre, Burada,
Şimdi], Political Writings, çev i ren ler: B i l i Read i ngs ve K . P. Gei m a n ,
M i n neapol is : U n i versity of M i n nesota Press, 1 9 9 3 , s . 59. Foucault
g i bi Lyotard da ayd ı n l a rı n eğitmeye ça l ışmaması g e rekti ğ i n i , b u n u n
yeri ne "savu n maya daya l ı ve yerel müdaha lelerle" yeti n mel eri
gerekti ğ i n i i leri sürd ü . Lyota rd , "The Tom b of the I ntel lectu a l "
[Ayd ı n ı n Mezarı ] , age. içinde, s . 7 .

21 3
 Postmodern Prens

s ü rmek, " küçük a d a m ı " d este kl ed i ğ i n d e n ve u l us a l b i rl i k için

A l m a n işçi s ı n ıfı n a yönel d i ğ i nden dolayı H itler'i n ko m ü n ist o l d u ­
ğ u n u i l eri sü rmeye benzer. 78 Fo uca u lt'yu sert b i r biçi m d e eleşti ­
ren o l g u n çağ ı n d a ki Edward S a i d 'i n bel i rttiğ i g i b i : " Post­
modern i z m , söylem a n a li zi , Yeni Tari h selci l i k, y a p ı b o z u m cu l u k,
neo-pra g m atizm g i b i kültler o n l a rı * her şeyden koparıyor; ta ri h i n
v e kişisel soru m l u l u ğ u n va h a m etiyle i l g i l i şaşırtıcı b i r a ğ ı rl ı ksızl ı k
h issi ka m usal m eseleler v e ka m us a l söylemler üzeri n d e ki d i kkati
dağ ıtıyor. Son uç, ta m d a top l u m bir bütü n o l a ra k bir yön ya da
uyu m d a n yoks u n bir b i ç i m d e s ü rü kl e n m e kte i ke n , ta n ı k l ı k etm esi
o l d u kça m o ra l bozucu olan bir tü r boca l a mayd ı . "79
Fo u ca u lt'n u n " g ayri ped a g oj i k" b a kı ş açısı ta b i ri ca izse
Croceci i d i . Fonta n a 'n ı n M a ch i avelli ve G ra m sci h a k kı n d a ki hay­
ra n l ı k uya n d ı ra n i n ce l e m esi Hegemonya ve İktida r' d a gösterd i ğ i
g i b i , Benedetto Croce Protesta n Reform u n u n , kitleleri n ta ri h e
g i ri ş i n i ( k ü ltü rel ve sosyoeko n o m i k ayrı m l a rı o rta d a n ka l d ı rm a ­
s ı n ı ) gösteren d ü ş ü k n itel i k l i m a nza rası y l a , İtal y an Rönesa ns'ı n ı n
( Croce b u Rö nesa n s 'ı Avrupa uyg a rl ı ğ ı n ı n i lerlemes i n i n dor uk
n o ktası o l a ra k g ö rüyord u ) ya n ı n a b i l e yaklaşam ayaca ğ ı n ı düşü­
n üyord u . Croce'ye g ö re, Rön esa ns'ı n b ü y ü l eyici estetiğ i ve siyasi
başarı l a rı , ken d i l e ri n i s ı ra d a n h a l kı n kültüründen etki l i b i r b i ç i m ­
d e uzak tutm u ş o l a n b u rjuva entelijensiyası n ı n " y ü ksek kü ltü rü­
n ü n " bir ü rü n ü yd ü . D o l a yısıyla Croce'n i n Rönesans 'ta n çıka rd ı ğ ı
ders evrensel h a k i kate y a l n ızca , tari hsel g erekl i l i kten ve s ı ra d a n
h a l kta n a rı n m ı ş o l a n b u ta rz ta rafsız, " katış ı ksız" b i r felsefe n i n
ya klaşa bi leceğiyd i . Kitle eğiti m i d ü ş ü n cesi ka rş ı s ı n d a d e hşete
düşen N i etzsche g i b i , Croce d e böyl ece "ayrı l a rı n d iyal ekti ğ i "

78
La u ra Kip n is, " ( Male) Des i re a n d ( Female) Disgust: Rea d i n g
H u stler" [ ( E ri l ) Arzu ve (Dişi l ) Tiksi nti : Hustler'ı O ku m a k] , Cultural
Studies [ Kü ltürel İncelemeler] , der. Lawrence G rossberg , Ca ry
Nelson ve Pa u l a Treichler, New York : Routledge, 1992 içinde, s .
3 7 3 - 39 1 .
* Ayd ı n ları (ç. n . )
7 9 Edward S a i d , Culture and Imperialism, New York : Ra n d o m House,
1 9 9 3 , s. 303 (Edwa rd Said, Kültür ve Emperyalizm, çev i ren :
Necmiye Al pay, İsta n b u l : H i l Yayı nları, İkinci Baskı, Ara l ı k 2004) .

214
 . Prens ve Arkeolog

d e d i ğ i şey i (ya n i bir yanda ayd ı n l a r d i ğ e r ya nda ise kitl eler için
ayrı p rati k a l a n ları) savu n d u . 80
(Hapishane Defterleri'n i n ö n e m l i b i r böl ü m ü n ü Croce'n i n siya­
set ve ta rih felsefesi n deki ciddi h a ta l a rı g ö sterm eye ayıra n )
Gra m sci fa rkl ı b i r g ö rüş ortaya koyuyord u . Uyg a rl ı k ta ri h inde
g e rçe kten ö n e m l i b i r olay o l a ra k d u ra n şey Rö nesans (onun
esteti k başarı l a rı d a r b i r kü ltürel ve top l u m sal alanla s ı n ı rl ı ka l d ı :
Ya l n ızca entelektüel b i r elitin i ş i n e ya raya n b i r "yeniden doğuş")
değil Reform 'd u . Luth er ve Ca l v i n g i b i a yd ı n l a r Kato l i k Kil ises i 'n i n
i kti d a r v e ideoloj i üzeri n d e ki teke l i n i y ı ka ra k ve h a l k i l e " d a h a
i l eri" d ü ş ü n celer a ra s ı n d a a ra b u l u cu l u k ya p a ra k Ayd ı n l a n m a 'ya,
Fra n s ı z Devri m i 'ne ve on dokuzu n cu yüzyı l d a ki sosya l i st ve de­
m o krati k h a reketlere giden yolu a çtı l a r. 81 Dolayısıyla Reform,
" y ü ksek" b i r kültür ve ideoloj i n i n kitl elere nasıl yayı l a b i l eceğ i n i n
ta ri hsel örneğ i n i o l u şturuyord u . Luth er d e m o krat o l m a m a s ı n a
ra ğ m e n , her i n sa n ı n kend i ken d i si n i n ra h i b i o l d u ğ u n u i l eri s ü re­
re k, s ı ra d a n i n sa n l a ra bizzat ken d i leri n i n de Ta n rıyla ko n u ş m aya
yetki l i o l d u k l a rı h issi n i verd i . Özerk a ktörler o l a ra k, Kato l i k K i l i ­
sesi 'n i n a racı l ı ğ ı o l m a d a n i n a n ç a l e m i n e katı l a b i l ece klerd i . 82 Böy­
lece Gra msci mod ern prensi "yeni b i r ra h i be" ( h a l ka i ktid arın
özel l i kleri n i öğreterek sosya l iz m " d i n i n i " yaya ca k b i r ö n d er) ben­
zetiyor - M a c h i avel l i 'n i n " Prens i n i " "yeni Prens" o l a ra k a d l a n d ı r­
d ı ğ ı ü s l u b u n büyük ölçüde a yn ı s ı . 83
B u n u n l a b i rl i kte Croce Prens'i , siyaseti eti kten ve h a ki kat a l a ­
n ı n d a n ayırm a zoru n l u l u ğ u n u n g österi l m esi o l a ra k g ö rd ü . 8 4
Croce'ye g ö re po l itik yaşa m d a i m a , ( Fonta n a 'n ı n sözleriyle)
" ke n d i çıkarl a rı n ı g özeten b i reyleri n i ktisadi ve a rz u l a ra daya l ı
çıkarları n ı n yönlendiril mesi v e d e n etle n m esi g i b i b i r özel a l a n a

8°
Fouca u lt, The Order o f Things, s . xvi i i (vurg u Fouca u lt'ya a itti r) .
81
Bakı n ı z Fonta na, Hegemony a n d Power, s . 3 5 - 5 1 .
82
Age . , s . 36-37.
83
Femia, Gra msci 's Political Thought, s . 1 38 .
84
" B u nedenle siyasi b i l g i , doğası gereği ken d i içinde herha n g i b i r
a m a ç y a d a niyet içermeyen b i r tekniğe v e araca i n d i rgeniyor: O b i r
a raç ve tekn i k olarak, eti k ve a h l a ki açıd a n nötrd ü r. " Fonta n a ,
Hegemony a n d Power, s . 58.

21 5
 Postmodern Prens

s a h i p o l a n bir etki n l i k ve s a n at o l a ra k ka lac aktı . "8 5 Croce felsefi

ve derin d ü ş ü n ceyi p o l iti k yaşa m ı n " a ra çsa l " a l a n ı n d a n koruya­
rak, b i l g i n i n ehi sa ile ehi nan sa a ras ı n d a i ki kol a ayrı l d ı ğ ı n ı ka ­
b u l etm işti . Croce esa s o l a ra k Aug usti n e'i n Cennet'i n i
" H egelcil eşti rere k", kura m s a l v e p rati k a l a n l a rı n b i rb i ri n e zıt
o l d u ğ u n u ya d a p rati ğ i n ve deri n d ü ş ü n ce n i n b i rb i rleri n i bel i rle­
yem eyeceğ i n i d eğ i l , b u ikisi n i n b i r a ra d a b i r " i ki l i k- b ütü n l ü k"
o l u ştu rd u ğ u n u i l eri s ü rd ü . Croce aynı z a m a n d a , prati ğ i n b i r biçi­
m i o l a ra k emeği ( i ktisadi fc;ı a l iyet) d ı şa rı d a b ı ra ktı ve evrensel
ti n i n başat a racı o l a ra k b i reyi to p l u l u ğ u n ö n ü n e koyd u . 86 Croce
" d evlet (yeryüzündeki topye kun sava ş ı n s o n u cu ve çaresi o l a ra k
d ü ş ü n ü l ü r) i l e ti nsel-eti k a l a n ('g erçek' a d a l etin h ü k ü m s ü rd ü ğ ü
a l a n o l a ra k görü l ü r) a ra s ı n d a ki H ı ristiy a n ve Augustin eci gele­
n eksel ayrı m ı " yeniden ca n l a n d ı ra ra k, ça l ı ş a n s ı n ıfl a rı " işta h l ı " b i r
çıkar g ru b u n a , g ö rü n ü rdeki ka deri d a i m i b i r ca h i l l i k ko n u m u n da
ve ken d i s i n i n ü stü n d e ka b u l ed i l e n l e re boyu n eğme d u ru m u n d a
ka l a c a k o l a n b i r özneye başarıyla i n d i rg ed i . 87
Bu n o kta d a Fo ucau lt'ya g eri d ö n el i m . B i r ö n ceki b ö l ü m d e
Fou ca u lt'n u n to p l u m s a l d e ğ i ş i m kura m ı n ı g ü çl ü b i r H egelci i d e a ­
l izm eğ i l i m i n i n besled i ğ i n i i l eri s ü rd ü m . O n a göre ta rih sayısız,
yüzeysel g ö rü n ü m leri ve "teki l l i kleri", ken d i l iğ i nden o rta ya çıkan
o l a y l a rı (bu o l a y l a r ı n a n l a m ı herh a n g i bir a n latıya ya d a b i r a n l atı
d iz i s i n e i n d i rg e n e m ez ve b u n l a r ı n h a re keti ö n ceden ta h m i n edi­
l e m ez ya d a yö n l e n d i ri l emez) s ü rekl i o l a ra k d ö n d ürüp d u ruyor­
d u . Görü n üşe g ö re, Paris'te ki aya kla n m a l a rd a n İra n Devri m i 'n i n
başka l d ı rı s ı n a kad a r zama n ı n ı n kitle h a reketleri nden etki l e n m iş
o l a n Fo ucault " ken d i l i ğ i n d e n " b i r siyasi eylem kon u m u n u d i l e

85
Ag e . , s . 5 7 .
86
Benedetto Croce, Philosophy of the Practical: Economic and Ethic
[ Prati ğ i n Felsefesi : İktisa d i ve Eti k], New York : Biblo a n d Ta nnen,
1 9 6 7 , ilk olara k 1 9 1 3 'te yayı m la n d ı , s . 304; özel l i kle bakı n ı z s .
293 - 3 0 5 . Ayn ı z a m a n d a bakı n ı z Benedetto Croce, " I n Praise o f
Ind ividual ity" [ B i reyse l l i ğ i n Övg ü s ü ] , M y Philosophy, a n d Other
Essays on the Moral and Political Problems of Our Time [ Fel sefe m
ve G ü n ü m ü z ü n Ahlaki ve S iyasi Soru n l a rı Ha kkı ndaki Diğer
Denemel er] , Lon d ra : George Ailen a n d U n w i n , 1 949, s . 180-207.
87
Fontana, Hegemony and Power, s . 60 .

21 6
 Prens ve Arkeolog

getirerek önderl i k ve stratej i den uza k d u rd u . 88 Croce de evrensel

ve tarafsız bir b i l g i n i n özerkl i ğ i n i h a k l ı çıkarm a k için H e g e l 'e
yönel irken , Fouca ult ta m da evrensel ha kikatin o l a b i l irl i ğ i n i red­
detmek (ama aynı zamanda ken d i "a rkeoloj i s i n i n " özerkl i ğ i n i h a kl ı
çı karm a k) i ç i n N ietzsche'ye b e l b a ğ l a d ı . İ ki d u ru m d a da kura m ­
s a l sonuç b i rb i ri n i n aynısıyd ı : Siyaseti n ka d e rci v e e s a s o l a ra k
"traj i k" a n l ayışı, ya n i bütün " b i l i n çl i " ögelerin etki s i n i o rta d a n
ka l d ı ra n v e politi k ya ş a m ı eti k ö n e m i nden sıyıra n b i r a n layış.
Son za m a n l a rd a postya pısa lcı el eşti rmen Wendy Brown belki .
de fa rkı n d a o l m a d a n d i kkati m i z i Croce'n i n s iyaset a n l ayışıyla
Fouca ult'n u n siyaset a n l ayışı a ra s ı n d a ki gizli entelektüel ya kı n l ı ­
ğa çekti . Brown Tarihin Dışındaki Siyaset'te modern l i ğ i n ü st­
a n latı l a rı n ı n t ü ken d i ğ i n i , s o l u n devri m i n ve özg ü rl eşmen i n eski­
m i ş ve nosta lj i k g örü şleri n e sad ı k ka l m a s ı n ı n a rt ı k yara rsız ve
g erici o l d u ğ u n u i l eri s ü rüyor. Brown N i etzsch e'n i n genealoj i k
yönte m i n i sosya lizme, fem i n iz m e v e ki m l i k siyaseti n e karşı (yani
ken d i s i n i solcu o l a ra k ta n ı m lay an b i ri n d e n beklen eceği üzere
ka pita l izme, ataerki l l iğe, ı rkçı l ı ğ a ya d a diğer yavan top l u m s a l

88
Gra msci i l e Foucau lt'n u n pra ksis a n l ayışl a rı a rası ndaki fa rkl ı l ıklar
b i r dereceye kad a r rad i ka l top l u msal ve siyasi düŞü nced eki
kend i l i ğ i ndenci l i k ile i radeci l i k a rasındaki geri l i mden oku na b i l i r.
Buhari n , Rosa Luxe m b u rg ya da Anton Pa n nekoeck g i b i
" kend i l i ğ i ndenci ler" determ i n i z m i n y a da rad i kal popü l i z m i n y a da
her ikisi n i n b i r biçi m i ne sad ı k ka l ı yorl a r ve ( kitlelerin patro n l a rı n ı
yerleri nden etmek i ç i n g i rişeceği ayakl a n m a l a rı " kend i l i ğ i nden"
ol uştu rmak için ka pita l i z m i n doğası nda bulunan çel i ş kil ere az çok
bel b a ğ l a n a b i leceği düşü ncesiyle) güçlü b i r önderliğe olan
gereksi n i m i ve isteği red dediyorlard ı . Diğer ya ndan Kari Ka utsky ya
da Vlad i m i r Len i n g i b i " i radeciler", doğru ve güçlü b i r siyasi
önderl i kle nered eyse bütü n ta ri hsel krizleri n ezi lenleri n lehine
çözü lebi l eceğ i n i i l e ri sürüyorl a rd ı . Sosyal istler i radeci l i ğ e yönel i rken
anarşistler ken d i l i ğ i ndenci l i ğ e yönel d i . Bu n u n la b i rl i kte a n a rşistler
za m a n zaman (örneğ i n M i h a i l Ba ku n i n ) bir tü r önderl i k ya da
yönlen d i rmeyi ku ra m l a rı n ı n a rka ka pısından soka rla rken bazı
sosya l ist ku ramcı l ar (örneğ i n Corn e l i us Castoriad is) önderl i kle
proleta rya n ı n özerkl i ğ i n i uzl aştı rmaya g i rişti ler. Cha msy Oje i l i , "The
'Adva nce Without Authority': Postmodernism, Li berta ria n Soci a l i s m ,
a n d Inte l l ectuals" [" Otoritesi z İlerleme": Postmodern izm, Li berter
Sosya l i z m ve Ayd ı n l a r] , Democracy and Nature 7, n o . 3 , Kas ı m
200 1 . Bu e ksende, Fouca u l t a n a rşizme ve ken d i l i ğ i ndenci l iğe,
(alenen b i r sosya l i st o l a n ) Gramsci ise i rad eci l i ğ e daha yakı n d ı .

21 7
 Postmodern Prens

formasyo n l a ra karşı d eğ i l ) b i r s i l a h g i b i ku l l a n a ra k, çağdaş siya­

set kura m cı l a r ı n ı top l u m s a l h a reketlere safça ve büyü k ölçüde
g ö klere çı ka ra ra k yaklaştı kl a rı n d a n dolayı hata l ı b u l uyor; bu
to p l u ms a l h a reketleri n geçm işte ki ta ri hsel travm a l a ra ka rşı bes­
l e d i k leri hınç ya d a i nti kam g ü d e n , " i n c i n m i ş ba ğ l ı l ı kl a r" o n l a rı
ileriye doğru h a reket etmekten (ya n i gerçek eleştirel düşünce için
gerekli o l a n bir tür b i l işsel m esafeyi kat etmekten) a l ı koyuyor.
Brown başıboş bir siyaset kura m ı n a yönel i k görüş ü n ü destek­
l e m e k için d i kkate değer bir b i ç i m d e , Croce 'n i n Hegelci ta rih
fel sefesi n e yüz ü n ü çeviriyor. Brown şöyle yazıyo r : "Croce 'n i n
p o l itik yaşam i l e entelektüel sorg u l a m a a ras ı n d a gerçek v e me­
cazi b i r ayrım o l d u ğ u savı h e m zen g i n b i r a h l a ki siyasi görüşün
yen i l e n mesi hem d e g ü n ü m üzdeki ente l e ktüel ve siyasi fo rmas­
y o n l a rı n b i rb i rleri n e b u l aştı rd ı k l a rı a h l a kç ı l ı ğ ı n d i n mesi için o l a ­
n a kl a r s u n uyor. "89 B rown , Croce'n i n "fevka l a d e b i r küçü k dene­
m e " o l a ra k ta n ı m la d ı ğ ı "S iyaset ve Ah l a k" ( 1 9 4 1 ) adlı eseri n d e n
u z u n uzad ıya a l ı ntı y a p a ra k ş u n l a rı yazıyor:

Kuram ile pratik, siyaset felsefesi ile siyaset arasındaki aynma

büyük bir özenle dikkat çekme konusunda neden ısrarC/ ol­
dum ? C/lız bir biçimde ve vakitsizce ileri sürülen bir felsefeyle,
filozof/an alçakgönüllü olmaya ve zaten yeterince kanşık olan
politik yaşamı kanşıklığa itmemeye davet etmek için mi? Elbet­
te evet. . . . Ancak her şeyden önce bunun tam tersi bir arzuyla,
yani tarihsel yargwa pratik siyasetin bulaşmasını . (tarihsel
yargwı hoşgörü ve dürüstlükten mahrum bırakan bir bulaş­
ma) engellemek için harekete geçtiğimi itiraf ediyorum. 90

Brown başka b i r ça l ı ş m a s ı n d a da benzer b i r b i ç i m d e ,

Croce'n i n prati k siyaseti n kura m s a l d ü ş ü nce n i n b i r " b u l a ş ı ğ ı "
o l d u ğ u şekl i n d eki g ö rü ş ü n ü y i n e l i y o r :

Siyaset kuramı eğer olaylara karşlfık üreterek tuzağa düşerse

. . . entelektüel yaşamdaki ayırt edici önemini ve hatta politik
yaşama sunduğu şeyleri kaybetme yönünde büyük bir risk
taşır. . . . Günümüzdeki tiranflğı ya da belirlenmişliği ortadan

89
Brow n , States of Injury, s. 4 2 .
90
Benedetto Fonta n a , a kta ra n ag e . , s . 4 2 .

218
 Prens ve Arkeolog

kaldırma ve gelecekteki olası olaylann menzilini genişletme

yetisine sahip bir sorgulama alam olarak kapasitesini smırla­
ma riski taşır. O aym zamanda siyasi düşüncenin yerine siya ­
si konumlan koyma riski, bu suretle de bugünün koşullanm
sorgulama kapasitesini feda etme riski taşır. Bu durum geniş­
leyen siyaset kuramtntn politik yaşamdan bir kaçış gerektirdi­
ği an/amma gelmez. Ancak bu pekala, politik yaşamm kuram­
/aştmlmasmm o politik yaşam içinde hareket etmekten ayırt
edilmesini gerektirir: Bu, eylemin kuramla ilişkilendirilmesini
reddetmek an/amma gelmekle kalmaz, aym zamanda birinin
diğerinden daha üstün olduğu, ya da siyaset açısmdan birinin
diğerinden daha önemli olduğu düşüncesinin reddedilmesi
an/amma da gelir. 91

Brown sad ece, siyaset kura m cı l a rı n ı n g ü n ü m üzdeki olaylara

fevri b i r b i ç i m d e ka rş ı l ı k veri l mesine karşı çıkm a l a rı g e re kti ğ i n i
söylemiyor - b u , a kla yatkı n b i r g örüştü r. O d a h a ziyade, g ü n ü ­
m üzdeki herhangi b i r siyasi mesele h a kkı nda o n l a rı n ku ra m cı
olara k işin i ç i n e g i rmekten de vazgeçmeleri g e re kti ğ i n i söylüyor.
Gerçekten d e a m p irik meselelerin iyi eğiti l m i ş uzm a n l a ra b ı ra ­
kılması g e re kti ğ i n i ü stü n e basa b a s a b e l i rtiyor. Brown Avru­
p a 'd a ki kom ü n izm sonrası s iyasi d üzen i n ka rmaşa l a rı n d a n b a h ­
sederken ş u n l a rı yazıyo r : " 1 9 8 9 'd a ki ve sonra s ı n d a ki olayları n
gerçek a n a l iz i n i neden i l g i l i d i l le re h a ki m o l a n l a rl a kon uyla i l g i l i
ta ri hsel, i ktisad i , siyasi v e kültürel fo rmasyo n l a r h a kkında b i l g i
.
s a h i b i ola n l a ra b ı ra km ıyoruz?"9 2 Bu ma ntı kla g i d i l i rse, s ı ra d a n
i ns a n l a r b u m e s e l e l e r üzeri n d e m u htemelen deri n le m es i n e a raş­
tırma ya p a m azlar. Z i ra , ka d ro l u bir siyaset p rofesörü b u tür
olaylar h a kkı n d a fi kir beyan etmeyi uyg u n b u l m azsa eğitimsiz
h a l kı n d a h a n e ka d a r vasıfsız o l a ca ğ ı n ı varı n siz d ü şü n ü n .
Brown , Croce'n i n a po l itik i d e a l i z m i n e hayat verd i kten sonra
Croce'yi Fo uca u lt'y l a i l işki l endi riyor. " E l eşti re l d ü ş ü n ce n i n öne­
mini, kon u m bel i rlemekten , siyaset ü retme kten ya da eylem
p l a n ı hazırl a m a kta n [ayırt etm esi]" nedeniyle Fou ca u lt'yu g ö kle-

9 1 Wendy Brown , "The Time of the Po l itica l " [ Po l iti k O la n ı n Zama n ı ] ,

Theory a n d Event 1 , no. 1 , 1 9 9 7 (vurgu b a n a a i ttir) .
92 Age .

21 9
 Postmodern Prens

re çı karıyor. 93 Anca k b u bütü n üy l e doğru değ i l . Fouca u l t ta rihsel

olayları açıkl a m a k için sık sık yoru m d a b u l u n d u (ve b u n u ta m d a
Brown 'ı n bizi uyard ı ğ ı hata l ı yol l a rl a yaptı ) . Yine de Bro w n , Fra n ­
sız ta ri hçiyle İta l y a n fi l ozof v e e l eşti rmen a ras ı n d a b i r b a ğ seze­
rek ya n l ı ş bir d ü ş ü n ceye ka p ı l m a d ı . O n u n kura m ile p ratik a ra ­
s ı n d a ki herh a n g i b i r diyalektiği kesi n o l a ra k redd etm esi,
Croce'ye d eğ i l Fouca u lt'ya daha doğru d a n b i r biçi m d e d a ya n ı ­
yord u . Brown 'ı n Fo u ca u lt o ku m a s ı n d a n ed i n d i ğ i şey,
Fo uca u lt'n u n stra �ejiyi gerçek bir felsefi d ü ş ü n ce d a l ı o l a ra k red ­
d etmesiyd i . Ç ü n kü , d ü ş ü n cesi civitas dei ile civitas terrena a ra ­
s ı n d a ki (ya n i b i r y a n d a Ta n rı n ı n egemen l i k s a h a sı n ı n b i rb i ri n d e n
ayrı a l a n l a rı -ti n s e l , a h l a ki v e d i nsel d ü ş ü n ceye daya l ı - i l e d i ğ e r
yanda d ü nyevi otorite v e i kti d a r a rası n d a k i ) Au g u stineci ayrı m ı n
s ı n ı rl a rı n a b i r g e ri d ö n ü ş ü tem s i l eden Croce g i b i , Fouca ult d a
b i l g i d a l l a rı a ra s ı n d a b i r ayrı m o l d u ğ u n u ka b u l ediyor.

Talihin Tersin e Çevrilmesi

Ca ri Vo n C l a usewitz Sa vaş Üzerine a d l ı eseri nde, " a m açların
ve a ra ç l a rı n doğası n ı i n ce l e m e k ... kura m ı n g ö revi d i r" d iye ya­
zar. 94 Ra d i ka l top l u m s a l ve siyasi h a re ketler o n dokuzuncu yüz­
y ı l ı n o rta l a rı n d a n yirm i n ci yüzyı l ı n o rta l a rı n a ka d a r mod ern stra ­
tej i n i n kurucusu n u n b u vecizes i n i cidd iye a l d ı l ar. Sol söyleme
stratej i k mese l e l e r h a ki m d i ; örneğ i n ra d i ka l l e r devri m l e ri n nasıl
meyd a n a g e l d i ğ i , o n la rı n neden başarı s ı z l ı ğ a u ğ ra d ı ğ ı ve o n l a rı
gerçekl eşti rmeye yö n e l i k fı rsatl a rı n n a s ı l i y i l eştiri l e b i l eceği soru­
n uyla boğuşuyord u . M a rx ve Engels Avru p a 'd a g e l i ş m e kte o l a n
d e m o kratik d evri mci h a reketleri n ba kış açısı n d a n u l u s l a ra ra s ı
i l işkil er, s a v a ş ve siyasa l i ktisat kon u l a rı n d a ça l ı ş m a yü rüttü ler:
Engels b i l hassa a s keri işler ve stratej i k d o ktri n ko n u l a rı n d a uz­
m a n d ı ve sava ş ı n ayrıntı l ı ve tekn i k m evz u l a rı üzeri n d e olağa­
n ü stü derecede yetki n o l d u ğ u n u ispatl a d ı ; M a rx u l u s l a ra rası

93
W e n d y Brow n , Politics O u t of History [Ta ri h i n D ı ş ı n d a ki S i yaset] ,
Pri nceto n , N .J . : Pri nceto n U n i versity Press, 200 1 , s. 42-43 .
94
Clausewitz, On War, s. 142.

220
 Prens ve Arkeolog

a s keri ve siyasi işler üzeri n d e bol m i ktarda yayı n a imza attı . 95

Yirm i n ci yüzyı l ı n başında Len i n Clau sewitz'in yazı l a rı n ı i nceled i .
H e m o h e m d e Troçki Sovyet Devri m i boyu nca v e Bolşevi k yöne­
ti m i n i pekiştiren iç savaş s ı ra s ı n d a o l d u kça h ü n erli b i rer stratej ist
ve ta kti kçi o l d u k l a rı n ı ka nıtl a d ı l a r . 96 Bir sonra ki yüzyı l ı n geri
ka l a n kısm ı boy u n ca d evri mci a yd ı n l a r, C l a u sewitz'in Afri ka,
Asya ve Lati n Ameri ka 'd a ki somut siyasi h a reketlerle i l g i l i strate­
j i k d ü ş ü n ce ortaya koya n tavsiyes i n e ku l a k astı l a r. Yirm i n ci yüz­
y ı l ı n son u n a g e l i n d i ğ i n d e üçüncü d ü nya d a ki s ö m ü rgeci l i k ka rşıtı
m ü cadeleler (ki b u n l a rı n ta m a m ı stratej i k doktri n ta rafı n d a n
şeki l l e n d i ri l d i ) Avru p a 'n ı n e m peryal v e söm ü rgeci s i ste m i n i p a ­
ra m p a rça etm işti .
"İleri" ya da a ş ı rı gelişmiş ka pita l ist topl u m l a rd a d u ru m fa rk­
l ı yd ı . O ra l a rd a , i l . Dünya Savaş ı 'n d a n s o n ra baskı n ı n ideoloj i k ve
kültürel üstya p ı l a rı g i d erek ka rm a ş ı klaştı ve stratej i k kura m zayıf
d ü ştü . Bu n u n önemli ama tek bir istisnası ABD'deki yu rtta ş l ı k
h a kl a rı h a re ketiyd i ; siya h l a rı n gözle g ö rü n ü r ayrı m cı l ı k kuru m l a ­
rıyla ve devlet destekli terörle karş ı ka rşıya ka l d ı ğ ı G ü n ey'deki
vaziyet b u h a rekete stratej i k ( G a n d i c i ) bir yöne l i m i az çok ka b u l
ettird i . Anca k başka yerlerd e (ABD'd e o l d u ğ u ka d a r Batı Avru pa,
J a ponya ve d i ğer bazı yerlerde de) savaş sonra s ı n d a ki l i bera l ,
ataerkil, ka pita l i st d üzen ö y l e etki leyici top l u msal denetim me­
ka n i z m a l a rı ( H erbert M a rcuse Tek Boyutlu İnsan'da - 1 964-
b u n u ü rpertici bir b içimde, tota l i ta riz m i n i n ce, batı l ı l aştı rı l m ı ş b i r
versiyonu o l a ra k ta rif etti) g e l i ştirm i şti ki g e l e n e ksel stratej i k

95
M a rx'ı n Kırı m Savaşı'yla i l g i l i New York Tribune'de ya ptığ ı etki leyici
gazete ha berleri o gazete n i n okurları ta rafı nd a n o l u m l u ka rş ı l a nd ı .
Ba kınız S i g m u n d Neumann, " Engels a n d M a rx : M i l ita ry Concepts of
the Soci a l Revolutionaries" [ E ngels ve Marx : Toplumsal
Devri mcilerin As keri Görüşleri ] , M a kers of Modern Strategy
[ Modern Stratej i n i n Ya ratıcıları ] , der. E . M. Earle, Pri nceto n , N .J . :
Pri nceto n U niversity Press, 1 9 5 2 içinde, s . 1 54- 1 7 1 .
96
Bakı n ı z Raymond Aron'u n "Cla usewitz'i n Yoru m l ayıcısı O l a rak
Len i n " başl ı k l ı ta rtışması : Raymond Ara n , Cla usewitz : Philosopher
of War [Savaş Filozofu ] , Englewood Cliffs, N .J . : Prentice - H a l l ,
1 9 8 5 , s . 266- 2 7 7 . Ayn ı za m a n d a Edward M e a d Earle, " Le n i n ,
Trots ky, Sta l i n : Soviet Concepts of War" [ Le n i n , Troçki , Sta l i n :
Savaş H a kkı nda Sovyet Görüşleri ] , Makers of Modem Strategy
içinde, s . 322-364 .

221
 Postmodern Prens

kura m l a r b u n l a rı n ka rş ı s ı n d a modası g eçm iş o l masa da son de­

rece yetersiz ka l d ı . Savaş sonra s ı n d a ki i ktisa d i b ü y ü m e A B D 'deki
ö rg ütl ü emeği bir d u rg u n l u ğ a iterken , Batı Avru p a 'da ise m i l ita n
emek g i d erek g ü çlenen a m a aynı z a m a n d a b ü ro krati kleşm iş ve
tekno krati k işçi p a rti leri n e ve sosya l d e m o krat p a rtil ere ( ki b u n ­
l a r 1 9 8 0 '1 e re g e l i n d i ğ i n d e ken d i l erinden d a h a m u h afaza kar o l a n
benzerl e ri nden n e redeyse a y ı rt ed i l emez h a l e g e l m işlerd � ) yönel­
di. Diğer şeyl eri n ya n ı n d a , kitl e tü keti m i n i n , güçlü b i r orta s ı n ıfı n
v e "gösteri to p l u m u n u n " y ü kse l i ş i b i rçok s ı ra d a n i n s a n ı n e n a ­
z ı n d a n b i l i n ç l i b i r d ü zeyde benimsed i ğ i i ktisad i v e topl u m s a l b i r
sistem e s u n u l a ca k " kesi n " a lternatifler için Batı d a ki ra d i ka l lerin
sağlam ka n ıtla r i l eri s ü rm e l eri n i zorlaştı rd ı .
Şurası b i r gerçek ki, daha so n ra i kinci d a l g a fem i n istler ve eş­
cinsel haklarını savunan eylemciler cinsel baskıya ve toplumsa l cinsi­
yet eşitsizliğine ka rşı mücadele ederken takti k bir deha sergilediler.
Ne yazı k ki b u n u ta kip eden y ı l l a rd a ki o l a y l a r, d a ğ ı l maya ve
"fa rkl ı l ı ğ a " daya l ı bu "ye n i " yaklaşı m ı n m evcut i kti.d a r ya p ı l a rı n ı
p a rça l a m a k i ç i n t e k b a ş ı n a yete rl i olacağı yön ü ndeki bütün ger­
çe kçi u m utl a rı d a ğ ıttı . 1 9 9 0 '1 a ra g e l i n d i ğ i nde, Fouca u lt'n u n ta b i ­
r i y l e " s ü reksiz, t i k e l ve yerel el eşti ri n i n ş a ş ı rtıcı etki s i " y i rm i y ı l
ö n ceki kad a r ş a ş ı rtıcı g ö rü n m ü yo rd u . 97 Gerçe kten küresel b i r
etki a l a n ı n a s a h i p o l a n dön üştü rücü b i r hegem o n i k siyasi p rojeyi
h a re kete geçirmeyi başaran sol d eğ i l , siyasi ve d i nci sağ i d i .
Böyle b i r a d ı m ı s o l u n d e ğ i l s a ğ ı n atması kısmen, praksise d a i r
hegemonik, ya n i stratej i k b i r a n l ayışı b izzat so l u n red d etmes i n ­
den kayn a kl a n m a ktad ı r. 98 Eks i k o l a n ş e y , g üçsüzlerin d a ğ ı n ı k v e
ya l ıtı l m ış h a re ketleri n i uyu m l u b i r b ütü n h a l i n d e ö rg ütlemeye
iste kli o l a n ve örg ütl eyebi l ecek etki l i b i r önderl i ktir. 1 9 9 0 '1arın
b a ş ı n d a Ameri ka l ı b i r eylemci ş u gözlemde b u l u n uyord u : " S o l d a
s i y a s i önderl i ğ i n e ks i k l i ğ i son derece ça rpıcı d ı r. U l u s a l a ç ı d a n p e k
az önem l i şahsiyete, d a r sektöre! mese l e l erin ötes i n e g eçen ço k
az ö n d ere s a h i b i z . Sol b u n u n neden böyle o l d u ğ u n u sorm a k

97
Fouca u l t, Power/Knowledge, s . 8 0 .
98
Bakınız Stuart H a l i , The Hard Road to Renewal: Thatcherism and
the Crisis of the Left [Ye n i den Ya p ı l a n m a n ı n Çeti n Yol u :
Thatcherizm ve Sol u n Krizi ] , Lon d ra : Ve rso, 1988 .

222
 Prens ve Arkeolog

zoru n d a d ı r . . . . Biz i m ki s i g i b i g e n i ş ve ka rm a ş ı k bir to p l u m d a , çok

m i ktarda b i ri k m i ş soru n u da göz ö n ü n d e b u l u n d u rd u ğ u m uzda,
kenetleyici siyasi eyl e m i esi n l e n d i recek entelektü el, a h l a ki ve
siyasi kişi l i klere i htiya c ı m ı z o l a ca ktır. "99 S o l d a ki birçok i n s a n
önderl i ğ i reddetmeye ve stra tejik yö n el i m i (ya n i m evcut d üzene
karşı a n l a m l ı b i r a l ternatife ve b u a lternatife u l a ş m a k için gerekli
o l a n somut a m a ç l a ra daya l ı b i r d ü ş ü n ceyi ) ihmal etmeye deva m
etti ği s ü rece top l u msal h a reketl er krizden krize ya l p a l a m aya
d evam ed ecektir.
Bu a ra d a , kura m ı n ku l l a n ı m değeri n i n u ğ ra d ı ğ ı erozyon bazı
el eşti rmen lerin M a ch iave l l i ve G ra msci 'yi baş aşağı çevirmeleri n e
y o l açtı ; örn e ğ i n b u n l a r a racı l ı ğ ı n i m kansı z o l d u ğ u n u v e top l u m ­
sal bütü n ü n a rtık a n l a m l ı b i r ta n ı m a b a ğ l ı o l m a d ı ğ ı n ı i l eri s ü rm e k
i ç i n virtu i l e fortuna arası n d a ki i l i ş kiyi ters i n e çevi rd i l er. Örn eğ i n
Fo uca ultcu kü ltürel incelemeler eleşti rmeni Kirstie M cClure, ayd ı n ­
ları n "dünya d a ki h a ki kat" h a kkında b i r şeyler o rtaya çı karma ça ­
basına yön e l i k modası geçmiş h evesten vazgeçm eleri n i ta lep
ediyor. Dolayısıyla " n edensel l i k içeren kapsa m l ı b i r kura m ", b i r
" h a ki kat" kura m ı v e "prati k zoru n l u l u kların bir gara ntö rü , a raçsal
eylem için geçerl i sebep b u l a n bir şey ve yetkin bir daya nak" ola­
ra k h izmet edebilecek b i r kura m a rayışına d i renmeliyiz. 100
Böylece p ostmodernistler siyaseti m izdeki "yö n lendirici" ve
a ktif ögeyi bastı rm aya ya da o rta d a n ka l d ı rmaya devam ediyor­
l a r . Böyle yapara k, ehi sa (to p l u ms a l krizlerin gerçek kö ke n l e ri
h a kkında en a z ı n d a n bir m i kta r b i l g iye sa h i p o l a n l a r) üzeri n d e
ehi nan sa 'yı ( b u b i l g iye sa h i p o l m aya n l a r) eğitmemeleri için i n ce
a m a açık b i r baskı uyg u l uyorl a r. Sad ece görü n ü rd e cereya n eden
bu popül izm eleştirel ente l ij e n s i ya n ı n d a r, kozm o p o l it, hizi pçi b i r
a l a n l a s ı n ı rl a n m a s ı n a y o l açarken, a y n ı z a m a n d a i n s a n l a rı h e m
i ktidarı n mekanizma l a rı h e m d e b u i kti d a ra meyd a n o k u m a k için
( m u h a kka k ki doğru l u ğ u ta rtı şı lsa da) denen m i ş ta ri hsel yöntem-

99
Chester H a rtma n, " N i netee n Pers pectives for the Le�" [Sol İçin On
Dokuz Perspektif] , The Progressive, Kas ı m 1990, s. 1 8 .
1 0°
Kirstie McCl u re, "The Issue of Fo u ndations" [ Daya n a k Soru n u ] ,
Feminists Theorize the Political [ Fe m i n istler S i yasal O l a n ı
Kura m l aştı rıyor] d e r . Joan Scott ve J u d ith Butler, New York :
Roudedge, 1992 i�nde, s. 364- 3 6 5 .

223
 Postmodern Prens

ler h a kkında d a i m i bir ca h i l l i k içi n d e b ı rakıyor. Anca k

postmod ern istl erin tavsiyesi n i d i kkate alacak o l u rsak, h ava d u r­
g u n ken barajı sağ l a mlaştırma, setler inşa etme ve insa n l a rı daha
y ü ksek zem i n l e re g ötürerek o n l a rı i leriye hazırlama fırsatı n ı ihmal
eden p rense benzeri z . Böyl ece i radem izi ş a n s ı n ve ta l i h i n işleyi­
şine tes l i m etm iş ve d ü n ya n ı n g e l eceğ i n i vicd a n d a n ve i n s a n l ı k­
ta n kesi n l i kl e en ço k yoks u n o l a n l a rı n e l l erine b ı ra km ı ş o l u ru z .

224
 6 POST M OD E RN P RENS

Gramsci'n i n mod ern p rens kura m ı bize, görü n ü r o l m aya n bir

eyl e m i n muğlak bir eylem , hiçbir şey ifa d e etm eyen bir h a reket
o l d u ğ u n u a n ı msatır. Politi k yaşa m d e d i ğ i m i z şey i n ö n koş u l u ,
görü n ü r o l m a a l a n ı n d a b i r d i ğ e ri n i n ka rş ı s ı n d a pota nsiyel eşitler
o l a ra k görü n m e yeti m izdir. Eyle m leri m iz ancak g ö rm e ve görü l ­
meye daya l ı g ö rü n g üsel zem i n d e a n l a m kaza n ı r v e başka l a rı n a
karşı a n l a ş ı l ı r h a l e g e l i r . Böylece M ac hi avel l i Prens'te ş u yoru mda
b u l u n m uştu r : "İnsa n l a r genel l i kle, e l l eri n d e n ziyade daha çok
gözleriyle b i r yarg ıya varırlar; çü n kü herkes g ö reb i l i r a nca k pek
az kişi h issed e b i l i r . "1 H a n n a h Arendt'i n gözl e m l e d i ğ i g i b i , pol iti k
yaşam "ta m a m ıy l a , şeyleri n ko ru n a kl ı var o l u ş u n ka ra n l ı ğ ı n d a n
görü n ü r o l d u ğ u b i r ka m u s a l a l a n ı n varl ı ğ ı n a . . . daya n ı r. "2 Gerçek­
l i k ded i ğ i m i z şey " b a ş ka l a rı n ı n varl ı ğ ıy l a , o n u n h erkese karşı
görü n ü r o l m asıyla sa ğ l a n ı r ... ve b u g ö rü n üşte eks i k o l a n her ne
varsa ken d i m i z i n içinden ve d ı ş ı n d a n bir rüya g i b i , a m a gerçek­
l i kten yoks u n bir biçimde g e l i p g eçer. "3 Görü n ü r o l mayan eylem
politik eyl e m değ i l d i r.
Bu nedenle, m a d u n ların p o l iti k o l a ra k "va r o l a b i l m el eri " için
önce l i kle b e l i rl i bir şeki l kaza n m a l a rı zoru n l u d u r. G ra m sci böyle­
ce m odern prensi " o rta k b i r ira d e n i n . somut bir biçim a l m aya
. .

b a ş l a d ı ğ ı to p l u m d a ki b i r o rg a n izma, ka rm a ş ı k b i r öge" o l a ra k
ta n ı m l ıyor. 4 O n l a r a n ca k, ken d i leri n i "vaziyeti n elveri ş l i o l d u ğ u

1 N i ccolo Machiave l l i , The Prince [Prens ] , Peter Bondanella v e M a rk

Musa (der. ) , The Portable Machia velli [ Po rtatif Machiavel l i ] , New
York: Pen g u i n , 1979 içinde, s. 1 3 5 .
2
H a n n a h Arendt, The Human Condition, Chicago : U n i versity of ·

I l l i nois Press, 1958, s. 51 ( H a n n a h Arendt, İnsanlık Durumu,

çeviren : Bahad ı r S i n a Şener, İsta n bu l : İ letiş im Yayı n l a rı , 3. Baskı,
Nisan 2006) .
3
Ag e . , s. 199 (vurgu ba na aittir).
4
Gramsci, SPN, s . 129 (vurg u bana a itti r) ; s . 194 i l e ka rşı laştı rı n .

225
 Postmodern Prens

yarg ı s ı n a va rı l d ı ğ ı n d a " ö n e s ü rü l e b i l ecek b i r g ü ç o la ra k ve " s ü ­

rekli o l a ra k ö rg ütl ü v e u z u n s ü red i r h a z ı r l ı k l ı o l a n b i r g ü ç" o l a ra k
örgütleyerek, çatışm a n ı n v e ka deri n çeti n rüzg arları na karşı
koya b i l i rler ve böylece siyasi i kti d a r için m üca dele edecek kon u ­
m a gelebi l i rlerd i . 5 M odern prens kısmen b i r siyasi p a rti, kısmen
b i r top l u m s a l h a reket, kısmen b i r d ü nya felsefesi , kısmen d e
yayı l m a cı b i r d i n o l a ra k insan uyg a rl ı ğ ı n ı n ta m a men yeni b i r
b i çi m i n i n özü n ü ya d a b a ş l a n g ı ç n o kta s ı n ı o l u ştu racaktı .
" Postmodern p rens" de benzer b i r biçimde, tüm d ü nyadaki
mevcut kurtu l u ş h a re ketl eri n i n d a ğ ı n ı k g ü çleri n i bir a raya g etire­
cek ve o n l a ra tek bir ta ri hsel d ü nya h a reketi biçimi kaza n d ı ra ca k
" o rta k b i r a yd ı n " o l a ca ktı . Prens a h l a ki b i r özg ü rl ü k ontoloj i si n i
d i l e g etirere k v e stratej i k b i r virtu ku l l a n a ra k, kültür v e devlet
üzeri n d e hegem o n i k bir n üfuz o l u şturup top l u m d a ki d iğer h a re­
ket ve g ru p l a rı n s a d a katl eri n i kaza n maya g i rişecekti .
Postm od ern prens, b i rl e ş i k b i r özne o l a ra k vücut b u l m asıyla,
i ktid a r ve egemen l i ğ i n ( kapita l iz m , ataerki l l i k, ı rkçı l ı k ve d i ğ e r
ta h rif edici kuru m l a r) çok ya n l ı d o ğ a s ı n ı açı klayaca k ve a y n ı
z a m a n d a ortaya ç ı kacak a d i l top l u m u n h a bercisi o l a ca ktı .
Bu ça l ı ş m a d a gösterd i ğ i m g i b i böyle b i r a n layış, m evcut ku­
ra m s a l ortodo ks l u ğ u n ya pısına te rs d ü şüyor. Çok sayıda e leşti r­
m e n , m u h a l i f b i rl i k ( -tuta r l ı b i r h a re keti n nasıl o l uştu ru l maya
b a ş l a n aca ğ ı y l a i l g i l i prati k soru n u n ya n ı s ı ra - b i rl i k söyle m i ) me­
seles i n i n artık m u ğ l a k o l d uğ u n u n ka n ıtı o l a ra k Yeni Sol d ö n e m i ­
nin hemen a rd ı n d a n g e l e n Y e n i Top l u m s a l H a reketl eri n y ü kse l i ­
ş i n e d i kkat çe kti . Örneğ i n Iris M a ri o n Yo u n g " siyasi b i rl i k a rzusu­
nun fa rkl ı l ı ğ ı bastıra ca ğ ı n ı ve bazı d ü ş ü n cel erle ba kış a ç ı l a rı n ı
g özden ı ra k tutm a eğ i l i m i n d e o l a ca ğ ı n ı " i l eri s ü rüyor. 6 Benzer b i r
biçimde, postm odern ist hatip J u d ith Butler kad ı n h a re keti ndeki
b i rl i k idea l i n i , h a re keti n i ç i n d e ki özcü l ü ğ ü n yapısını boz m a doğ­
rultu s u n d a ki d a h a ivedi soru n d a n teh l i ke l i b i r biçimde uzaklaşma
şekl i n d e değerl e n d i rerek b i r ken a ra b ı ra kıyor:

5 Age . , s . 1 8 5 .
6
I r i s Marion You ng, Justice and the Po!itics o f Difference [ Farkl ı l ı k
Siyaseti v e Adalet] , Pri n ceto n , N .J . : Pri nceton U n i versity Press,
1 990, s . 1 1 8 .

226
 Postmodern Prens

Etkin bir politik eylem için "birlik" gerekli midir? Birlik amaC/
üzerindeki aceleci ısrar, tam da topluluk içindeki daha şiddetli
bir parçalanmanın sebebi [değil] midir? Varlığı tanınmış par­
çalanmanın bazı biçimleri koalisyona dayalı eylemi kolaylaştı­
rabilir çünkü kadın kategorisinin "birliği" ne peşinen kabul e­
dilmiştir ne de arzulanmaktadır. "Birlik", tam da kimlik tasa v­
vurlarının sınırlarını yıkan ya da tam da bu yıkımı ar;ık bir si­
yasi amaç olarak gerçekleştirmeye çalışan bir dizi eylem ola­
sılığını göz ardı eden kimlik düzeyinde, dayanışmanın dışlay1C1
bir norm unu ortaya çıkarmaz mı?7

Butler, g ö rü n ü şe göre b i rl i ğ i n teh l i keleri n i n d a h a fazla savı

(ya d a ampirik i n celemey i ) gere kti rmeyecek ka d a r iyi sa pta n d ı ­
ğ ı n ı ka b u l ederek b u soru l a rı laf o l s u n d i ye soruyor. M u h a kka k ki
b i rl i ğ i n bazı söyl e m l eri " d ı ş l ayıcıdır. " Anca k ş u rası da b i r gerçek
ki, ta rihteki en başarı l ı top l u m s a l h a reketl er açı kça b i rl i k, daya­
nışma ve hatta ki m l i ğ i n "ayn ı l ı ğ ı " i l e i l g i l i imge ve m etaforl a rı
ku l l a n m ı ş l a rd ı r. Butler ö rn e ğ i n d e ki postya p ı s a l c ı l a rı n yaptı ğ ı g i b i
"fa rkl ı l ı ğ ı " e n y ü ksek i y i (summum bonum) ko n u m u n a g etirmek
ve prati ğ i n tem e l i l kes i n i yö n l e n d i rmek m a d u n özneleri ( m evcut
örnekte ka d ı n l a rı ) g ö rü n ü r o l m a a l a n ı n d a görünmezliğe m a h ku m
etm ekten başka b i r şey yapmıyor.
Postya p ı s a l cı l ı ğ ı n beşeri b i l i m l erde yeni bir ortodoks l u k o l a ra k
y ü kse l i ş i n e karş ı n , başka b i rçok eleşti rm en fa rkl ı l ı k v e b i r l i k ka r­
şıtl ı ğ ı feti ş i n e ka rş ı çı ka ra k s o l u n yen i , o rta k b i r projesine, b i rbi­
ri nden ta m a men fa rklı unsurları b i r a raya g eti recek yeni b i r bi­
çime açı kça ça ğ rı yaptı lar. Daha 1 9 7 3 'te, Yeni Sol a k ı m a m e n s u p
y a z a r Bruce Brown m u h a l efeti n "son derece d a ğ ı n ı k ve p a rça l ı "
g ü çleri n i n zayıfl ı ğ ı n a d i kkat çekerek ş u n l a rı yazıyord u : " O n l a rı n
ken d i tike l l i kleri n i n s ı n ı rl a rı n ı a ş m a l a rı ve kura m d a v e prati kte,
kısm i mücadeleleri ve özg ü l baskı l a rı ken d i orta k nesnel kökleri­
n e bağ l a m a ve b u n l a rı bütü n l eştirici b i r d evrimci p roj e içinde bir
a raya g etirme yeti s i n e sa h i p yeni ve b i rl eşti rici bir bakış açısı

7 J u d ith Butler, Gender Trouble : Feminism and the Sub version of

Identity [Topl u msal Cinsi yet Soru n u : Fem i n izm ve Ki m l i ğ i n Altüst
E d i l mes i ] , New York : Routled ge, 1990, s . 1 5 .

227
 Postmodern Prens

g e l i ştirmeleri yaşa m s a l öneme sa h i ptir. "8 Ayn ı d ö n e m d e a m a

Fra n s a 'd a n yaza n H e n ri Lefebvre benzer b i r b i ç i m d e , "temel i l ke
ve a m a cı n ı n " " b i rb i riyle b a ğ l a ntısı kop m u ş tarafl a rı n b i r a raya
g eti ri l m es i ve b i rb i ri n d e n ta m a men fa rklı eğ i l i m ve etm e n l erin
b i rl eşti ri l m es i " olacak olan bir h a reketin ça ğ rı s ı n ı ya ptı . 9 Lefebvre
şöyle yazıyord u :

O, insanlığın onunla (yani dünya mekanının, birbirinden ayrı

ve farklı bir dizi tahlil) ilgili sorumluluğu aldığı dünyevi deneyi
gerçekleştirmeye çalıştığından, bu hipotez kendisini devletin,
siyasi iktidarın, dünya pazarının ve meta dünyasının türdeş­
leştirici çabalarına karşı açık bir m uhalefet içinde oluşturuyor.
... O, farklılıkların tek bir hareket içinde seferber edilmesini
gerektiriyor (ekolojinin her birini tek başına vurgulama eğili­
minde olduğu doğal köken farklılıkları da buna dahildir) : Re­
jim, ülke, konum, etnik grup, doğal kaynaklar vs. farklılıkları .
. . . Mekansal bir "kodun " (pratiğe ve kurama olduğu kadar o­
rada ikamet edenlere, mimarlara ve bilim insanlarına da aşi­
na olan bir dil) yeniden inşa edilmesi pratiğe dayalı bakış açı­
sından düşünülebilir. Böyle bir kodun ilk yapması gereken
şey, özel olan ile kamusal olan arasındakiler gibi engelleri or­
tadan kaldırıp, mekanın içinde bulunan ve mevcut durumda
fark edilemeyen aynı mecrada akanları ve m uhalefeti bir tu­
tarak birbiriyle bağlantısı kopmuş unsurların birliğini yeniden
sağlamaktır. 1 0

D a h a s o n ra ki y ı l l a rd a yazan d i ğ e r el eşti rm e n l e r d e ye n i b i r
b i rl i k a n layışı n a ( " b i rb i riyle b a ğ l a ntısı kop m u ş u n s u rl a r ı " b i r a ra ­
ya getirecek o l a n , d e ğ i ş i k i n a n çl a rı b a ğ d a ştırıcı yen i b i r birlik)

8 Bruce Brown , Marx, Freud, a n d the Critique o f Everyday Life [ M a rx,

Freud ve Gündelik Hayatı n Eleşti risi ] , New York : Monthly Review,
1 9 7 3 , s . 1 9 1 ve 195 ( B ruce Brown , Marx, Freud ve Günlük Hayatm
Eleştirisi, çevi ren : Yavuz Alog a n , İsta n bu l : Ayrı ntı Yayı n l a r ı , Kas ı m
1989) .
9
H e n ri Lefebvre, The Productio n of Space [ Meka n ı n Ü reti l mesi ] ,
Ca m bridge, Mass . : Basil Blackwe l l , 1 99 1 , s . 64.
10
Age . , s . 6 4 (vurg u bana aittir) .

228
 Postmodern Prens

çağrıda b u l u n d u l a r, a nca k ta ri h i n te k öznesi o l a ra k işçi s ı n ı fı n ı

a l a n M arksist d i l e b i r g eri d ö n ü ş çağrısı ya p m a d ı l a r . 1 1
Epey d i kkat çekici b i r b i çi m d e, Bosto n 'da ki ( Massachusetts )
So uth End Press ve Z Magazine etrafı n d a kümelen m i ş b i r grup
emekta r sol aydrn ve eylemc i ( M ichael Albert, Les l i e Cag a n ,
N o a m Chomsky, Rob i n H a h n e l , M e l K i n g , Lyd ia S a rg ent ve H o l l y
Sklar) Kuramı Özgürleştirmek b a ş l ı k l ı b i r m a n ifesto yayı m l a d ı l a r .
Yaza rl a r kuramda v e prati kte y e n i b i r " b ütüncü l ü k" ( h o l iz m )
ta lebinde b u l u n d u l a r ( b u n u "ye n i b i r h ü m a n iz m " o l a ra k a d l a n d ı ­
rıyorl a rd ı ) ve i s m e n b i rbirinden fa rkl ı o l a n to p l u ms a l h a re ketleri
" b i r diğeri n i n b u l u n d u ğ u koş u l l a rd a h a re ket etm eyi " öğre n m eye
sevk etti ler. 12 Görü n ü rde fa rklı o l a n i kti d a r ve egemen l i k biçimle­
ri aslında iç içe g i rm i ş o l d u k l a rı ve tek b i r işlevsel bütü n o l u ştu r­
d u kl a rı için, yaza rl a r d eğ i ş i k h a re ketleri n ögeleri n i n b i rleşmesi
için maddi ve tari hsel b i r tem e l i n zaten m evcut o l d u ğ u n u i l eri
s ü rüyorl a rd ı . Ş u n u i ddi a ediyorl a rd ı : "To p l u m s a l h a reketl er ken ­
dilerinin esasmda, daha geniş bir hareketin değişik yanları olduk­
lannt kabul etmelidirler; parçalardan biri ya da hareketin bütünü
başarıya ulaşacaksa (sadece ortak bir düşmant yenilgiye uğrat­
ma konusunda değil, birbirine bağımlı hedeflere ulaşma ve öz­
gürleştirici yeni bir toplum oluşturma konusunda da) bu geniş

11
Cari Boggs yeni bir siyaseti " o l uştu ra n u nsurl a rı n " el altında
o l d u ğ u n u , "düşü nce ve eyl e m i n egemen biçimlerini altüst eden
a lternatif b i r ideoloj i k çerçeveyle" sonuçl a n a b i lecek "yeni gel işen b i r
toplu msal b l o k " ol uştu rd u ğ u n u i leri sü rüyord u . Cari Boggs, Social
Movements and Political Power: Emerging Forms of Radica!ism in
the West [To p l u msal H a re ketler ve S iyasi İ kti d a r : Batıda
Rad i k a l i z m i n Yü kselen Biçi m l e ri ] , Philadelphia : Tem p l e U n i versity
Press, 1986, s. 5 ve 222. Fem i n ist fi lozof Sabina Lovi bond, " hedefi
n i h a i olara k diğer bütü n eşitl i kçi ve ku rtu luşçu h a re ketlerle
b i rleşmek" olan " kü rese l " bir siyasi progra m ı n ça ğ rı s ı n ı yaptı .
Sabina Lovi bond, " Fem i n i s m a n d Postmodern ism" [ Fe m i n i zm ve
Postmod ernizm] , New Left Review 1 78 , 1989 : 22. James O'Connor
d a aşa ğ ı d a ki eseri nde benzer b i r şeyi d este kled i ; "Is Susta i n a b l e
Capita l ism Possible?" [ S ü rd ü rü le b i l i r Bi r Kapita l izm M ü m kü n m ü ? ] ,
M a rti n O 'Connor (der. ) , Is Capita!ism Sustainable ? [ Ka pitalizm
S ü rd ü rülebi l i r m i ? ] , New York : G u i l ford Press, 1 994 içinde, s . 172.
12
M ichael Al bert, Les l ie Cag a n , Noam Chomsky, Rob i n H a h n e l , Mel
King, Lyd ia Sargent ve H o l l y S kl a r, Liberating Theory [ Ku ra m ı
Özg ü rl eşti rmek] , Baston : South End Press, 1986.

229
 Postmodern Prens

hareketin bütün parçaları bir diğeriyle doğrudan ilişkili olmalıdır. "

Değ i ş i k h a reketl e r " b i r ta lepler yörü n g es i n d e, m üca d e l e a ra ç l a ­
rı n d a ve örg ütsel b i ç i m l e rde" b i rl eşmel i d i rler; tıpkı i ş ç i konseyle­
ri n d e o l d u ğ u g i b i . Yaza rl a r ( çoğ u , Yen i Sol d ö n e m i n d e b i rer ey­
lemciyd i ) h a reketin "to p l u m u dön üştü rmek i steyen i n s a n l a rı n
sayı s ı n ı s ü re k l i o l a ra k a rtı rd ı ğ ı , " g e n i ş l eyici, dışa yönel i m l i ve
çoğunlukçu bir stratej i ta lep ederek, 1 9 6 0 '1 a rd a ki p rotestol a rı n
büyü k b ö l ü m ü n e d a m g a s ı n ı v u rm uş o l a n antinomyan d ü rtüyle
b a ğ l a rı n ı kes i n o l a ra k ko p a rd ı l a r . 13
Bu g ö rüş ( b i rço k fa rkl ı h a reketi n yeni b i r uyg a rl ı k düzen i n i n
çeki rd eğ i n i o l uştu rm a k i ç i n b i r a raya g e l d i ğ i b i rleşik b i r h a reket
d ü ş ü n cesi) ben i m postmodern prens o l a ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı m kav­
ra m a teka b ü l etm e kted i r . B u n u n l a birl i kte, b u kavra m h a kkında
d a h a faz l a ş ey söylemeden önc e, mod ern siyaset kura m cı l a rı n ı n
( h e r şeyd en önce Gra m sci 'n i n ) biçimi d e m o kra si, i kti d a r v e ta ri­
hin a n l a m ı h a kk ı n d a fi kir y ü rütm e n i n bir yolu o l a ra k n a s ı l kura m ­
l a ştırd ı kl a rı n ı n tari h i n i g ö z ö n ü n d e b u l u n d u rm a m ı z gerekir.

Mo dern Siyasi Düşün cede Biçim

Biçi m , veri l i b i r siyasi top l u l u ğ u n ken d i s i n i z a m a n içi n d e de­
va m etti rd i ğ i ta rzdır. Biçim i l e h a re ket ya d a siyasal örgütl e n m e
a rası n d a ki i l işki bede n l e ru h a ra s ı n d a ki i l işkiye benzer: B e l i r l i b i r
özne n i n varl ı k b u l m a sı b i ç i m a racı l ı ğ ı y l a o l u r . Aristotel es şeh i r
d evleti n i n ( p o l is) " b i çi m i n i n " (morphe) o n u n a n ayasa s ı n a ( m o ­
n a rş i , demokras i , o l i g a rşi vs . ) d e n k o l d u ğ u n u i l eri s ü rer. Biçi m l e
beraber, özg ü l b i r hule ya d a " madde" ( bizzat o şeh i r d evleti n d e
otu ra n l a r) ta m a n l a m ıyla b i r polis o l u ştu ruyorl a rd ı . 14
Bu eski biçim kura m ı genel b i r d ü zeyde fi kir verici o l maya
d eva m ediyor; a n ca k modern dönemde biçi m i n ki l it özel l i kleri n i
kavra m a m ızı s a ğ l a m a k açısı n d a n ço k d a yara rl ı d eğ i l . M od ern
siyasa l örgütl e n m e n i n çeşitl i b i ç i m leri, eskis i n d e n fa rkl ı o l a ra k,
değişmeyen kateg orilerle s ı n ı rl a n a m a z . Kesintisiz ta ri h s e l değ i -

13
Ag e . , s. 144 (vurgu b a n a aitti r) .
14
C. D . C. Reeve, " Introd ucti o n " [ G i riş] , Aristoteles, Politics
[ Politika ] , I n d i a napolis, I nd . : Hackett, 1 9 9 8 içinde, s. xxvi i i .

230
 Postmodern Prens

şim o l a ra k modern l i k, siyasi to p l u l u ğ u n "doğası n ı " b i r tür h a re­

ketli hedef h a l i n e g etirere k b u to p l u l u ğ u s ü rekli o l a ra k isti kra r­
sızlaştırı r. B u n u n l a b i r l i kte, modern siyasette fa rk e d i l e b i len b i r
m o d e l varsa o d a i ki biçim tü rü a ra s ı n d a ki geri l i m d i r : B i r y a n d a
l i bera l a n a ya s a l cı l ı k, diğer ya n d a ise " kitl e n i n " ra d i ka l siya seti .
Bu geri l i m i n kö ke n i n i a n l a m a k bizi, G ra m sci 'n i n b i r radikal biçim
kura m ı n a yaptı ğ ı katkıyı a n layaca k ve aynı zamanda içinde b u ­
l u n d u ğ u m u z postmod ern za m a n l a rı n s i y a s i ve to p l u m s a l m ü c a ­
delel eri n e u yg u n o l a n ye n i b i r b i ç i m l e i l g i l i ta rtı ş m a m ıza hazırla­
yaca k b i r ko n u m a götürecekti r.
Modern ça ğ d a n önce siyasi " b i çi m " büyük ölçüde, Avrupa ve
Asya 'yı yön eten çeşitli m o n a rk ve d espotl a rı n kiş i l i kl e ri n i n ve
h ı rs l a rı n ı n b i r uza ntısıyd ı . Siyasi d ü ş ü n ce Augustine'i n Cen ­
net'i nden beri pek i l erl e m e m i şti . B u n u n l a birl i kte O rtaça ğ 'ı n son­
l a rı n d a kra l ı n egemen l i ğ i n i Ta nrıdan aldığı d ü ş ü n cesi n i n etki s i n i
kaybetmesiyle, s i y a s i otorite n i n meşru i yeti n i ve i kti d a rı n s ü rekl i ­
l i ğ i n i sağ l a m a k entel ektü el çevrel erd e o l d u kça ived i b i r mesele
h a l i n e geld i . İ n g i l iz Devri m i 'n d e 1 . Cha rles'ı n ka fa s ı n ı n uçuru l m a ­
s ı n d a n sonra T h o m a s H o b bes biçim i n b i l i n e n i l k mod ern ve " l i be­
ra l " a n layı ş ı n ı g e l işti rd i . Le viathan kendisinden s o n raki bütün
m odern d evlet kura m l a rı için örnek bir d u ru m o l u şturd u . Devlet
Ta n rı n ı n i radesine b a ğ l ı o l m a ktan çıkıyor, b i reyin ya kı n ı nd a ki l erin
korku s u n d a n dolayı ka b u l etti ğ i rasyonel bir uzlaşm a n ı n b i raz
d a h a fazlası o l a ra k yeniden biçi m le n d i ri l iyord u . Anca k H o b bes'un
a n layışına g öre sadece negatif bir özg ürl ü k m ü m kü n d ü . Siyasi
özneler egemen d evleti n m u tl a k i ktid a rı ka rş ı s ı n d a "eşit" o l m a l a ­
rı na karş ı n , o rta k değerlere ya d a p rojel ere başvurm a ksızın s a ­
d ece ken d i kişisel çıkarları n ı g özetm e k kon us u n d a "özg ü rd ü ler. "
B u n u n sonucu, Leviathan'ın ka p a ğ ı n d a yer a l a n o meşh u r b i rl i k
resm i n i ta m a m e n y a l a n layan pa rça l ı b i r siyasal örgütl e n m e o l d u .
Bu kl a s i k g ö rü ntüde b i r m a n z a ra n ı n üzeri n d e y ü kselen d evasa ve
merh a m etli b i r m o n a rk m utl a k otorite n i n kı l ı cı n ı e l i n d e tutm akla
b i rl i kte, o n a d a h a yakından b a kı l d ı ğ ı n d a m o n a rkın ken d i beden i
ve kol l a rı n ı n bizzat kra l ı n uyru k l a rı n d a n o l u ştu ğ u görül üyor.
Siyasi otorite n i n ( kra l ) biçimi a n c a k i n s a n l a rı n kişisel beden leri
temel inde b e l i riyord u .

231
 Postmodern Prens

Hobbes'u n Leviathan 'ı n ı n K a p a k Res m i ( 1 6 5 1 )

B u n u n l a b i rl i kte, i n s a n l a r i l e o n l a rı n yöneti m i a ra s ı n d a ki b u
özdeş l i k görü ntüsü m utl a kçı l ı ğ ı n gerçek doğası n ı g i zliyord u . E l ­
bette o n u ta kip e d e n l i bera l kura m cı l a r H o b bes'un m utl a kçı l ı ğ ı n ı
reddetti ler v e m od ern demokrati k d evletin tem e l i n i b u g ü n kü
b i l d i ğ i m iz kon u m u n a yerleştirm eye başl a d ı l a r. B u g ü n modern
siyasa l örgütl e n m e n i n b a ş l ı ca öze l l i ğ i o l a ra k g ö rd ü ğ ü m üz tem s i l ­
d e eşitl i k i l kesi a n ayasa l o l a ra k koru m a a ltı n a a l ı n d ı . K u ra m s a l
tartış m a l a r k ı s a b i r s ü rel i ğ i n e , b i r ya n d a n siyasa l örgütl e n m e n i n
isti kra rı n ı sa ğ l a m a k i ç i n tem s i l i k u ru m l a rı n n a s ı l yeteri nce s ü rekl i
h a l e g eti ri l e b i l eceğ i ve d i ğ er ya n d a n değişen i htiyaçla ra uyum
sa ğ l a m a k için bu kuru m l a rı n nasıl yeteri nce esnek h a l e g etiri l e b i ­
l eceğ i meselesi üzeri nde ş i d d etle yaşa n d ı . (Ameri ka n C u m h u ri ­
yeti 'n i n ku ru l u ş u s ı rası n d a , H a m i lton i l e J efferson a rası n d a fede­
ra l izm üzeri n e yaşa n a n ayrı l ı ğ ı n merkez i n d e b u vard ı . ) B u n u n l a
b i rl i kte, o n sekizinci yüzyı l ı n so n u n a v e o n dokuzuncu yüzyı l ı n
başı n a g e l i n d i ğ i n d e l i bera l i z m i n esas a n l atısı üzeri n d e b i r m uta -

232
 Postmodern Prens

ba kata va rı l d ı . Ancak, tem s i l i d e m o kras i n i n zaferi n d e n ve l a i k­

leşmeyle ve l i bera l u l us-devletin sağ l a m laşmasıyla Batı "uygarl ı ­
ğ ı n ı n " norm l a rı n ı n kaçı n ı l maz yayı l ı ş ı n d a n b a h seden bu a n latı
h i kaye n i n a n cak ya rıs ı n ı a n lattı .
Paradoksal b i r biçimde; l i bera l b u rj u va kura m ı n ı n eserle ri h a ­
l i n e gelen a n ayasa l h a kl a r, ka sıtlı o l a ra k, kitl elerin a ks i ta kd i rde
teh l i ke l i o l a b i l ecek a rzu l a rı n ı g üven l i b i r biçi m d e deneti m a ltı nda
tutmaya da yarıyord u . On sekizinci yüzyı ldan iti baren J o h n Locke
ve Jea n -Jacques Rousseau g i b i l i bera l ve cu m h u riyetçi kuramcılar
siyasi otoriteyi, kad ı n l a rı ve beyaz o l maya n l a rı d ışlayan toplumsal,
ı rksa l, ve cinsel b i r sözleşmeye ( b i r beyaz kardeş l i ğ i ) daya n d ı rdı­
lar. 15 I m m a n uel W a l lerste i n 'ı n sözleriyle, " l i be ra l iz m demo krasiye
ka rşı koy m a k için i cat ed i l d i . "16 Gerçekten d e Birinci Dü nya Sa­
vaşı 'n ı n b a ş l a n g ı c ı n a kad a r l i bera l ler jle m u h a fazakarl a r a ra s ı n ­
d a ki tartı ş m a , m ü l k s a h i b i beyaz l a rd a n o l u ş a n küçü k g ru p l ard a n
h a n g i s i n i n devlete e g e m e n o l a c a ğ ı soru n u üzeri n d e dön üyord u .
Biçi m l e i l g i l i l i bera l a n l atı böylece modern l i ğ i n içind eki etki l i
b i r karşı-g e l e n e ğ i n varl ı ğ ı n ı başarıyla bastı rd ı . B u geleneğ i n (si­
yasi d ü ş ü n cede ra d i ka l gelen ek) Fra nsız Devri m i 'nde o rtaya
çıktı ğ ı bel i rg i n b i r biçimde tasvir ed i l d i . Siyasi m ü cadelen i n bü­
y ü k ölçüde y ü kse l m e kte o l a n tüccar s ı n ıfı n içindeki e l itlerin çizd i ­
ğ i i htiyatl ı s ı n ı rl a r içinde ka l d ı ğ ı Atl antik sö m ü rgeleri n d eki dev­
ri mden fa rkl ı o l a ra k, Fra nsa 'd a ki devri m b u s ı n ıf projesi n i n bütün
s ı n ı rl a rı n ı n ötesi n e ça b uca k geçiverd i . J u les M ichelet'n i n Fra n ­
sa'ya yazd ı ğ ı zafer şarkı s ı n d a yeni b i r oyu n cu l a r d i z i n i ( dramatis
persona) h issi n i d ü nya sahnesine taş ı m a k için seçi l m iş kel i m e ler­
le bel irtti ğ i g i b i : "Tü m i n sa n l ı ğ a karşı h a l kı n kişi l i ğ i n i ka b u l ettir­
mek için g e l iyoru m . "17 Basti l l e 'in z a pt ed i l m esi ta ri h i n , " d a h a

15 Ba kınız Ca role Pateman, The Sexual Contract [Ci nsel Sözleşme] ,

New York : Pol ity Press, 1 988 ve Cha rles W. M i l is, The Racial
Contract [ I rksa l Sözleşme] , Ithaca, N . Y. : Cornell U n i versity Press,
1998.
16
I m m a n uel Wa l lerste i n , After Liberalism, New York : The New Press,
1 995, s. 39 (Imma nuel Wallerste i n , Liberalizmden Sonra, çeviren :
Erol Öz, İsta n bu l : Metis Yayı n l a rı , Eyl ü l 1998 ) .
17
J u les M i chelet, "The Peo ple" [ H a l k ] , der. Fritz Stern, The Varieties
of History [Ta ri h i n Çeşitl i l i kleri ] , New York : Meri d i a n Books, 1956,
s. 1 1 3 .

233
 Postmodern Prens

ö n ce ki yüzyı l l a rd a ka ra n l ı kta ve uta n ç içinde s a k l a n m ı ş o l a n

yoks u l l a r v e ezi l m i ş l e r yığ ı n ı n ı " b i r kerede ayd ı n lata n b i r ş i m şe­
ğ i yd i . Arendt şöyle yazıyor: " U çsuz b u ca ksız g ü n ı ş ı ğ ı n a i l k defa
o l a ra k [çı ka n ] i şte bu g ö rü n ü ştü . "18
Roussea u 'n u n , öze l l i kle de Toplum Sözleşm esi'n d e siya s a l ör­
g ütlen m eyi g izem l i bir biçi m d e kaynaştı rm asıyla ( g e n e l i ra d e
d ed i ğ i şey ) , Fra nsız Devri m i 'n i n felsefi te m e l i n i s a ğ l a d ı ğ ı ka b u l
ed i l ir. Anca k d evri m i n ente l e ktü e l kö ke n l eri ta ri hte d a h a d a geri­
le re, o n a ltıncı yüzyı l ı n başı n a ve M a chiave l l i 'n i n cu m h u riyetçi l i ­
ğ i n e ka d a r gider. Bu ko n u d a b i r otorite o l a n Robespi erre'in biz­
zat ken d isi " Fra nsız Devri m i 'n i n p l a n ı n ı n M a ch i a ve l l i 'n i n ... kita p ­
l a rı n d a u z u n uzun a n latı l d ı ğ ı n ı " yazıyord u . 19 Z i ra yen i b i r d üzeni
ancak kitleyi (bu teh l i keli a n ca k coştu rucu g ü c ü ) b i r n o ktada
to p l a m a yeti s i n e s a h i p bir p re n s i n h a yata geçire b i l eceğ i n i tek
b a ş ı n a g ö rmesi g e rçekten d e M a c h i a vel l i 'n i n özg ü n l ü ğ ü ve d e h a ­
sıyd ı . G ra m sci'n i n , M a ch iavel l i 'd e n "va kti n d e n ö n ce ortaya ç ı k m ı ş
b i r J a ko b e n " diye hayra n l ı kl a b a hsetmesi b u yüzd e n d i r.
M a c h i avel l i 'n i n Prens'i yazd ı ğ ı d ö n e m d e b i rb i riyle b a ğ l a n tı l ı i ki
tari hsel g e l işme m o d ern Avru p a ' n ı n ilk za m a n l a rı n d a ki top l u msal
ve siyasi zem i n i d ö n üştürüyord u . B u n l a rd a n i l ki , siyasi otorite n i n
g e l e neksel kayn a kl a rı n ı n geri l e m esiyd i ; iki n cisi ise " h a l kı n " y a da
kitl e n i n ya l n ızca ken d i s i n e d a ya n a ra k b i r g ü ç o l a ra k o rtaya çıkı­
şıyd ı . M a chi avel l i 'n i n siyaset kura m ı b u i ki o l g uyla d a uyuşan
i n a n d ı rıcı ilk g i rişi m d i . 20 M a c h i a vel l i 'n i n ( h e r şeyden ö n ce Söy­
/em/er'd eki) cu m h u riyetçi siyaseti, siyaseti n " kontro l l ü b i r b i ç i m ­
de" b i rleştiri l m esi o l a ra k ta n ı m l a n a b i l i r : S ı n ıf b l o k l a rı n ı n d i n a m i k
v e ca n l ı d ü şm a n l ı ğ ı o l a ra k g ö rd ü ğ ü şeyleri m u h afaza etmeye
g i ri ş i rken , bu d ü ş m a n l ı ğ ı n patl a m aya hazır bir d ü zeye u l a ş m a s ı n ı
e n g e l l e m eye ça l ışıyord u . B i r y a n d a yurtta ş l ı ğ a daya l ı v e çok
ta n rı l ı bir d i n ve d i ğ e r ya n d a orta k, eril bir virtu a ra cı l ı ğ ıyla u l a ­
ş ı l m ı ş b i r u l us a l y ü ce l i k p rojesi siyasa l ö rgütl e n m eyi düzenleme­
ye ve o n a istikra r kaza n d ı rmaya yarayaca ktı . Böyl ece, he m e n

18
H a n n a h Arendt, O n Revolution [ Devrim Üzerine] , N e w York : Viking
Press, 1965, s . 4 1 .
19
Akta ra n age . , s . 3 0 .
2°
Fontana, Hegemony a n d Power, s . 1 3 .

234
 Postmodern Prens

hemen aynı za m a n l a rda m esafe l i b i r h ü kü m d a rı ve parça la n m ı ş

v e öze l leşti ri l m iş b i r s i v i l to p l u m u kura m laştıra n H o b bes'un a ksi­
ne, Machiave l l i orta k zafere u la ş m aya hep bera ber çabalayan
b i rleşik bir h a l k tasavvu r etti . Anca k b u d u ru m ta m olara k, in­
s a n l a rı n a c ı m a sız, güçlü ve özel çıka rl a rı n h a ki m o l d u ğ u vahşi b i r
d üzen i n ka osu n u engelleye b i l ecek tuta rlı b i r biçime nasıl b a ğ l a ­
n a ca kl a rı soru s u n u o rtaya attı . 21 M a ch iavel l i 'n i n vard ı ğ ı s o n u ca
g ö re bu a n ca k, i ra d esi n i kaosa ka rşı ka b u l ettire b i l ecek b i r önde ­
rin ortaya çıkmasıyla gerçe kl eşti ri leb i l i rd i .
Gra m sci 'n i n gözlemled i ğ i g i b i M a ch i avel l i , "veri l i b i r siyasi
a m aca yön e l m i ş olan veri l i bir orta k i ra d e n i n o l u ştu ğ u s ü reci
beti m lemeye" ça l ı ş ıyord u . M a c h i avel l i ke n d i s i n d e n ö n ce gelen­
l erden fa rkl ı o l a ra k ne " u z u n s o l u k l u m ü n a kaşa l a ra " ne d e "bir
eylem yönte m i h e yö n e l i k i l ke ve ö l çütleri n u ka l aca s ı n ı fl a n d ı rı l ­
m a s ı n a " ken d i s i n i ka ptı rm ıştı ; b u n u n yeri n e " b u s ü reci somut bir
b i reyi n n itel i kleri, vasıfl a rı , g ö revleri ve g ereks i n i m l eri açısı n d a n
ustaca gösterm işti . Böyle b i r yöntem i kn a ed i l m esi gereken leri n
san atsa l hayal g üçleri n i uyarıyor v e siyasi tutku l a ra d a h a somut
bir biçim kaza n d ı rıyor. "22 M a ch i a ve l l i Prens'i n s o n u n d a b i rd e n b i re
özg ü n b i r m i l l iyetçi tavsiyeye g i rişerek p rensten İta lya h a l kı n ı
b i rleştirm es i n i istiyor: "İta lya 'd a b i r b i ç i m kaza n d ı rı l a ca k insan
eksi k l i ğ i yo ktu r : B u ko n u d a onun uyru k l a rı büy ük b i r ka b i l iyete
sa h i ptir, iş ki o n u n ö n d erleri b u e ks i k l i ğ i b a rı n d ı rması n . "23
Gra m sci'ye g ö re bu a n i son u ç a s l ı n d a M a ch i a ve l l i 'n i n bütü n ü nden
çıkan a n l a m ı n ayrı l maz b i r p a rçasıyd ı . " M achi avel l i sonuç bölü­
münde h a l kı n a ra s ı n a karışıyor, halk o l uyor; a n c a k b u , bel l i 'tü r­
d e n ' b i r h a l k d eğ i l , Machi avel l i 'n i n d a h a ö n ce b a h s i geçen savla
i kn a ettiğ i h a l ktır ( b i l i nçl eri ve dışavuru m l a rı h a l i n e g e l d i ğ i , b i l i n ç
v e dışavuru m l a rı n ı b izzat h issetti ğ i , kend isiyle özdeşl eşti rd i ğ i
h a l k) . Kısacası ha l k, prens ve kura m cı t e k vücut o l uyor. "Tü m
' m a ntıkl ı ' sav a rtık h a l k açısı n d a n kendisinin yansımasından baş­
ka b i r şey değil gibi görü n üyor - ateşl i b i r ısrarcı l ı k n a rasıyla

2 1 Bu yüzden Machiavel l i ' n i n Discourses [ Söylevler] adlı eseri n i n I .

Kita bı n d aki 5 7 . Bö l ü m ü n baş l ı ğ ı şöyled i r : "İnsa n l a r Birleşti kleri nde
Güçl ü d ü rler, Ancak Birey O l a ra k Zayıftı rlar. "
22 Gra msci , SPN, s. 1 2 5 .
2 3 Machi avel l i , The Prince, s . 1 64 (vu rg u b a n a aitti r) .

235
 Postmodern Prens

s o n u ç l a n a n ve h a l kı n b i l i n ci n d e tas a rl a n m ı ş o l a n içsel b i r u s l a m ­
l a m a . "24 Böylece " p rens" bizzat i n s a n l a r için b i r araç ya da biçim
h a l i n e g e l iyor - h a l kı n siyasi g ö rü n ü rl ü k a la n ı nda bel i rg i n o l m a ­
s ı n ı n b i r yol u . Pre n s i n kişi l i ğ i '" o rta k i ra d en i n ' s i m g esi n i " v e İta l ­
ya 'd a ki b i r d o l u d a ğ ı n ı k i radeyi b i rl eştiren ta ri hsel şahsiyeti "fi ­
z i ksel o l a ra k v e ' i n s a n biçi m i n d e "' tem s i l e d i yor. 2 5
H e g e l d a h a s o n ra M a c h i avel l i 'n i n h a l kı n o rta k i ra d esiyle i l g i l i
özg ü n m i l l i yetçi tasavvu ru n u a l ı p o n u b i r evrensel özg ü rl ü k me­
tafizi ğ i n e dön üştü rd ü . Mach iavel l i 'n i n d ü ş ü n cesi n d e ş u rası açı ktır
ki, " p rens" ta rihsel m isyo n u n u yeri n e g etird i kten sonra gereksiz
ya d a vazgeçi l e b i l i r h a l e gel i r - tıpkı bir h a l kta n a h l a ki bir to p l u ­
l u k o l uştu ra ra k siyasal örgütl e n m e n i n i l k koş u l l a rı n ı yarata n
Roussea u 'n u n " Ka n u n Ya p ı c ı s ı " gibi. Hege l 'i n ("Al m a n
M a c h iavel l i ") d ü ş ü n cesi n d e d e benzer b i r ş e y s ö z kon u s u d u r .
Hegel " d ü nya -ta ri hsel b i reyleri "; "ça ğ ı n ı n ve d ü nyası n ı n ha ki ka­
ti n i , yani ta ri h i n ra h m i n d e o l u ş m u ş o l a n . . . g e l ecek türü göre n "
yüce b i reyleri u z u n uzad ıya tasvir ediyor. B u n l a r, içg ü d üsel o l a ­
ra k " d ü n ya l a rı n ı n b i r sonra ki , evrensel a ş a m a s ı n ı " h i sseden ve
b u n u " ke n d i hed efl e ri h a l i n e geti rip bütü n enerj i leri n i b u n u n içi n
s a rf e d e n " m o d ern ka h ra m a n l a rd ı r. Anca k H e{l e l 'e göre " o n l a r b u
a m a ca u l a ştı kta n s o n ra . . . m eyve içi n i n etrafı n d a ki ka b u k l a r g i b i
d ö kü l ü rler. "26 Kısacası b ü y ü k e d i m l e r b i reyleri n , hatta g ru p l a rı n
menzi l i n d en çı kıyor v e b i zzat Ta ri h i n s a n atsa l " k u rnazl ı ğ ı n ı n "
örnekleri h a l i n e g e l iyor. Artı k b i ç i m s o ru n u M a c h iavel l i 'd e o l d u ğ u
g i b i b i r stratej i soru n u d e ğ i l , ta ri h i n m etafizi ğ i n i yoru m l a m a
soru n u d u r.
Hegel i n s a n gerçekl i ğ i n i n ve fizi ksel g e rçekl i ğ i n rasyon e l o l ­
d u ğ u n u i l eri s ü rüyord u . O n a g ö re, i d e a ya d a tin (geist) doğaya
içki n d i ancak ya l n ızca " ke n d i n d e " ( i n - itse l f) bir şey o l a ra k ka l d ı ğ ı
s ü rece " n esıı el" o l m a ya d e v a m ediyord u . H eg e l 'i n bel i rttiğ i g i b i ,
"Ta n rı n ı n kend i s o n s u z yaşa m ı " o l a ra k Ti n "gerçekliğe tekabül

24
Gramsci, S P N , s. 1 2 7 (vurg u bana a itti r) .
25
Ag e . , s. 1 2 5 .
26
G . W . F. Hegel, Reason in History, New York : Macm i l l a n , 1 9 5 3 , s .
40, 4 1 (George W i l h e l m Friedrich Hegel, Tarihte Akıl, çeviren : Ö n a y
Sözer, İsta n bu l : Kabalcı Yayı n l a r ı , Kası m 2003 ) .

236
 Postmodern Prens

eden varlık biçiminden b u n o kta d a h a l a yoks u n d u r . "27 İdea ken d i

içinde pota n s i yel "özb i l i nç" v e öznel fa a l iyet b a rı n d ı rı r; a n ca k o
Doğa o l a ra k " evrensel" o l m aya d eva m eder. 28 Tin böyl ece ken d i ­
s i n e ka rşı b ö l ü n m ü ştür. V e ken d i s i n i d ışsa l l aştıra na ka d a r d a
ö y l e ka l ı r : M utla k Ti n i n gerçekleşmesi dışavurum o l a ra k o rtaya
seri l i r. 29 Hegel 'i n dehası, b u d ışavurum m etafiziğiyle i ns a n ı n
öznel tutku ve irades i n i n i ş l eyiş i n i birleşti rmes i n d e yatıyord u .
Ya n i Ti n , insanlık tarihini aç ı ğa çıka ra ra k bel i rg i n leşir. Geist,
uyg a rl ı k m ü ca d elesi ve evri m a racı l ı ğ ı y l a n i h a i olara k görü n g üsel
b i r b i çi m a l ı r. Devlet, g erçe k öznel i rade ile evrensel Akl ı n bir
sentezi o l a ra k, "evre n i n insan yaşa m ı nd a vücut b u l masıd ı r. "30
Tek başına d evl et, " [Akl ı n ] g e rçekl i k a l a n ı n da a l d ı ğ ı biçi m d i r. "31
Anca k a n l a şı l a c a ğ ı üzere, H e g e l 'i n devl etten kastı sadece s i ­
y a s i ve h u ku ki a y g ı t deği l , . a y n ı z a m a n d a b i r h a l kı n " a h l a ki b ü t ü ­
n üydü - b i r h a l kı n özünü o l u ştu ra n Gestalt ( biçim ç. n . ) ya d a
bütü n l ü k . H egel ş ö y l e yazıyord u : Bir h a l kı n ti n i , b i r h a l kı n " ken­
disinin, ken d i h a kikati n i n , ken d i özü n ü n , onun içinde yaşaya n ve
egemen o l a n ti nsel g üçlerin b i l i ncid i r", karş ı l ı k l ı b i r özdeşleşme
d u ygusud u r. 32 S iyaset i l e eti k a ra s ı n d a ki b i rl i ğ e yönel i k eski
Y u n a n idea l l eri n d e n fazlasıyla y a ra rl a n a n Hegel devleti, dini bir
a h l a ksa l l ı ğ ı n yasa l a r ve a nayasa h a l i nde ca n l ı b i r b i ç i m d e vücut
b u l ması o l a ra k, "bir h a l kı n ti n i n i n " som utlaşması o l a ra k tasavv u r
ediyor. B u r a d a h a l k i l e devlet a ra s ı n d a a n a l iti k o l a ra k b i r ayrı m
ya p m aya ça l ı ş m a k a n la m s ı zd ı r çü n kü b u n l a r tek b i r onto l oj i k
özü n o rtaya seri l m esindeki d i y a le kti k a n l a rı o l u ştu ru rla r . 3 3 Dev­
l et, öznel özg ü rl ü k (" b i l g i ve i rade") ile nesnel zoru n l u l u ğ u n

27
Age . , s . 3 2 .
2a
Age .
29
Bakı n ı z M a rti n J a y , Marxism a n d Totality: Adventures of a Concept
from Lukacs ta Habermas [ M a rksizm ve Bütü n l ü k : Lu kacs 'ta n
Ha bermas'a Bir Kavra m ı n Başı n d a n Geçenler] , Berkeley : U n i vers ity
of Ca l i fo rn i a , 1984, s. 5 5 ; Cha rles Taylor, Hegel and Modem
Society [ Hegel ve Modern Topl u m ] , Ca m b ridge : Ca m brid g e
U n i versity Press, 1 979, s . 1 0 .
30
Ba kınız Taylor, Hegel a n d Modem Society, s 5 1 .
31
Hege l , Reason in History, s . 49 .
32
Age . , s. 5 2 .
33
Age . , s . 6 6 .

237
 Postmodern Prens

b i rl i ğ i n i d ı şa vurur. Bireysel i ra d e l e re orta k b i r i rade a racı l ı ğ ıyla

şekil verir. 34 Devlet, " n esnel o l a ra k ken d i s i n i b i l e n rasyo n e l ve
öz- b i l i n ce s a h i p b i r özg ü rl ü ğ ü " dile g etirir. Anca k b u " b e l i rl i u l u ­
s a l ti n i n ken d i s i d ü nya ta ri h i n i n seyri n d e ya l n ızca b i r b i reyd i r" -
ya n i , M utl a k Ti n i n m u azza m tasa rı m ı i ç i n d e b u l u n a n d iğerleri n i n
a ra s ı n d a ya l nızca b i r devlet-ti n d i r . 3 5
M i l l iyetçi l e r v e sosya l i stler b e n zer b i r b i ç i m d e H e g e l 'i n , bütün
h a l kl a rı n ve s ı n ıfl a rı n b u l a n ı k d ü ş ü n celeri n e od a kl a n m a n ı n bir
y o l u o l a ra k devlet b i çi m i n deki özg ü rl ü k onto l oj i s i n i n üzeri n e ,
atl a d ı l a r . 36 On sekiz i n ci yüzyı l d a ve on dokuzuncu yüzy ı l ı n b a ş l a ­
rı n d a, Ayd ı n l a n m a n ı n a kı l cı l ı ğ ı n a t e p k i gösteren Rom a nti kler
( özel l i kl e H erder, Fichte ve Nova l i s ) h a l k kitl es i n i u l u s-devleti n
ekspresivist biçi m i n i n boyu n d u r u ğ u n a sokmayı h a ya l etmeye
başl a d ı l a r. O n l a � ı n n atüra l ist onto l oj i l eri n d e d i l ve "vata n ", tinsel
( d o l ayısıyla siya s i ) b i r m evcud iyetin ( volk) b a ş l ı ca temel leri ola­
ra k görü lüyord u . H er b i r volk, ulus inşa etm e ed i m i a ra cı l ı ğ ıyla
ken d i s i n d en ö n ce gelen doğal b i r öze orta k b i r ifa d e kaza n d ı ra ­
ca ktı . Li bera l l e r b u Rom a nti k b a k ı ş açıs ı n ı benimsediler v e u l u s
devlete, i n s a n i lerlemes i n i n e vrensel ti n i n i n tikel biçi m i ro l ü n ü
b i çtiler. Bu ta rz m i l l iyetçi ler için biçi m i n m i l l i yetçi v e evrenselci
tasavvurları a ra s ı n d a henüz b i r ç eli şki yoktu . Anca k i ş i n a s l ı n a
b a kı l ı rs a , o n d o kuzu ncu yüzyı l ı n o rta l a rı n a g e l i n d i ğ i n d e sivil top ­
l u m u n l i beral ve rad i k a l görüşleri a rası n d a b i r çatış m a a ç ı ğ a

34 Ag e . , s . 6 2 .
3 5 Ag e . , s . 60-6 1 .
36 İta lyan risorgimento's u n u n [İta l ya n b i rl i ğ i n i n ku ru l ması için 1 9 .
yüzy ı l d a o rtaya çı ka n h a reket, kel i me a n l a m ı yen iden doğ uştur
ç . n . ] önderi G iuseppe Mazzi n i İta l ya n işçilere şöyle seslen iyord u :
"Ancak her b i ri n i z o n u n ya l ı tı l m ış g üçleriyle a h l a ki gelişme için,
İnsa n l ı ğ ı n gel işmesi için ne yapabilirsiniz? . .. Dil, eğ i l i m ler,
a l ış ka n l ı kl a r ve yetenekler açısı n d a n [ b] ö l ü nmüş o l d u ğ u n u z için bu
o rta k işe g i rişemezsi n i z . Birey çok zayıf, İnsa n l ı k ise çok gen iştir.
Ancak Ta n rı size bir Ü l ke verd i ğ i za m a n , İnsa n l ı ğ ı yerkü re m izde
fa rkl ı g ru p l a ra böldüğü ve böylece u l usların tohu m u n u ekti ğ i . . .
z a m a n , size a raçları d a verd i . Ü l keniz, Ta n rı n ı n size İnsa n l ı k a d ı na
g e rçekleşti rmeniz i ç i n verd i ğ i görevi n göste rges i d i r . " Gi useppe
M azzi n i , "The D uties of Man" [ İnsa n ı n Görevleri ] , Omar ve
M iche l i ne R. Ishay (der. ) , The Nationalism Reader [ M i l l iyetçi l i k
Antolojisi ] , Atl antic H i g h l ands, N . J . : H u m a n ities Press , 1995 içinde,
s. 9 2 .

238
 Postmodern Prens

çı kıyord u . Başarı s ı z l ı ğ a u ğ ra m ı ş g e n i ş ça p l ı 1 848 d evri m l eri e­

g emen s ı n ıfl a ra , gel ecek devri m l eri bastı rm a n ı n o ka d a r da ko l a y
o l mayaca ğ ı şeklindeki korkutucu uya rı n ı n veri l m es i n i sağ l a d ı . Bu
a rada bu d evri m l e r l i b e ra l l e re, kapita l izm i n top l u m s a l çel işkileri n i
işçi sın ıfı n a veri lecek oya l a y ı cı tavizlerle d e n g e l em e g ereksi n i m i n i
g österd i . (Acı masızca bozg u n a u ğ ratı l m ış) sosya l i stlere v e sen d i ­
kacı l a ra ise yarıda kesi l m i ş b u devri m l eri n d a h a stratej i k b i r
y ö n e l i m i htiyacı d o ğ rultu s u n d a ders a l ı n ması gere ken bir örnek
o l d u ğ u n u gösterd i . 37
1848 fel a keti n i n a rd ı n d a n işçiler ve ra d i ka l ayd ı n l a r a ra s ı n d a ­
ki vicdan m u h asebesi n i n b i r s o n u c u 28 Eyl ü l 1864'te Lo n d ra 'd a ki
b i r top l a ntıda B i ri n ci Entern a syo n a l 'i n ( i şçi parti leri ve h a re ketl e­
ri nden o l u ş a n , U l us l a ra rası İşçi ler Derneğ i a d l ı bir federasyo n )
kuru l masıyd ı . T ı p k ı M a ch i ave l l i 'n i n p rensi, c u m h u riyetçi d üzeni
kura n ve s o n ra orta d a n ka ybo l a n b i r geçiş dönemi kişi l i ğ i o l a ra k
ortaya koyd u ğ u g i b i ; sosya l i stl e r d e işçi s ı n ı fı n ı n ken d i b i l i n c i n i
orta k b i r i ra d e o l a ra k a ç ı ğ a ç ı ka ra b i l eceği " b içim i ç i n d e b i r biçi m "
o rtaya koymaya başl ıyorl a rd ı . B u y e n i biçi m i n e n b ü y ü k kura m ­
c ı s ı Ka ri M a rx 'tı .
M a rx d evri mci p ra ksis i n b a ş l ı ca a ktörü n ü evrensel b i r sımf o­
l a ra k g ö rüyord u . Ken d i ta b i riyle, M a rx Hegel 'i n biçim ve d evletle
i l g i l i soyut yoru m l a rı n a i n sa n l a rı n duy usa l , m a d d i etki n l i ğ i n i , yani
insan emeğ i n i n somut b i r a n latı m ı n ı kaza n d ı ra ra k Hegel 'i "aya k­
l a rı n ı n üzeri n e " otu rttu . H e g e l 'e g ö re d evletin evri m i , i n s a n b i l i n ­
c i n i n evri m iy l e p a ra l e l l i k gösterir ve b u b i l i n çten m eyd a n a g e l i r
çü n kü Ti n i n o l u ş m a s ı , " ke n d i şeki l leri n i n d ü nyevi s i l s i lesi nde
( ya n i ta rihte) o n u n kendisi h a kkı n d a ki bilgisini a rtı rması n d a n "
başka b i r ş e y d eğ i l d i r . 3 8 M a rx 'a g ö re ta ri h gerçekten de a n l a ş ı l a ­
b i l i rd i ; a n c a k b u a n laşı l ı rl ı k devleti n y a da tek baştna ta ri h i n
h a reketi n d e d eğ i l , sivil top l u m d a ki to p l u m s a l s ı n ıfl a rı n çatışma­
sında gözlem l e n eb i l i rd i . M a rx ve Engels'in Manifesto'd a yazd ı k l a rı

37
Immanuel Wal lerstein, After Liberalism, New York: W . W. Norton,
1995, s. 96.
38
Werner Marx, Hegel's Phenomenology o f Spirit: A Commentary
Based on the Preface and lntroduction [ H egel 'de Ti n i n
Görüngü bi l i m i : Sunuş v e G i rişe Daya l ı B i r Yoru m ] , Chicag o :
·University o f I l l i nois Press, 1 9 7 5 , s . 60 .

239
 Postmodern Prens

g i bi , b u çatışma kah " g i z l i " kah "açıktı", içkin o l a n ile b e l i rg i n

o l a n a ra s ı n d a s ü rekli o l a ra k d a h a y ü ksek b i r d üzeyde çözü m e
k a v u ş a n b i r d i y a l e kti kti . İşçi s ı n ıfı , b izzat ka pita l iz m i n ya rattı ğ ı
n e s n e l to p l u m s a l çel i ş k i l e r a racı l ı ğ ıy l a , evren sel özg ü r ca n l ı türü­
nün h a b e rcisi ve a ktörü o l a ra k ken d i özü n ü n fa rkı n a n i h a i o l a ra k
v a raca ktı . Böyl ece ta ri h i n g i z l i a n la m ı açı klı ğa kavuşacaktı .
M a rx i l e Hegel a ra s ı n d a ki b u yüzeysel benzerl i kl ere ra ğ m e n
M a rx için pro l eta rya n ı n ö n e m i a s ı l o l a ra k stratej i kti, m etafi z i k
d eğ i l . Lou i s Bo n a p a rte'ı n 1 8 Bru m a i re'i n i n en meşh u r kesitleri n ­
d e n b i ri n de, I I I . N a p o l yo n 'u i kti d a ra taşıyan başarısızlığa u ğ ra ­
m ı ş 1 848 Fra n s ı z d evri m i n i a n a l i z ederken M a rx şöyle yazıyo r :

Onlann üretim biçimi on/an karşılıklı ilişki içine sokmak yeri­

ne, on/an birbirlerinden yalıtıyor. Fransa 'nın elverişsiz iletişim
araç/an ve köylülerin yoksulluğu bu yalıtımı artırıyor. . . . Böy­
lece, Fransız ulusunun büyük kitlesi benzer büyüklüklerin ba ­
sit bir toplamından oluşur, tıpkı bir çuvaldaki patateslerin bir
çuval dolusu pata tesi meydana getirmesi gibi. Milyonlarca ai­
le, yaşam tarzlannı, çıkarlannı ve kültürlerini diğer sınıflann ­
kinden ayıran ve on/an diğer sınıflara düşman bir konuma i­
ten ekonomik koşullarda yaşadık/an sürece bir sınıf oluşturur­
lar. Bu küçük köylüler arasında sadece yerel bir bağ olduğu
ve onlann çıkarlannın benzerliği herhangi bir birlik, ulusal be­
raberlik ve siyasi örgütlenme yara tmadığı sürece bir sınıf o­
luşturmazlar. 39

Ç a l ı ş a n s ı n ıfl a r emekleri a racı l ı ğ ıyla ü reti m meka n izm ası n ı ,

dolayısıyla da b izzat hayatın yen iden ü reti l m es i n i kontro l etti kle­
ri n d e n M a rx b u s ı n ıfl a r ı n , kapita l iz m e gösterd ikleri orta k rıza d a n
vazgeçerek b u s ö m ü rü siste m i n i y ı ka ca k ayrıca l ı kl ı v e eşsiz b i r
kon u md a b u l u n d u kl a rı n ı d ü ş ü n üyord u . Bu evrensel pota nsiyelin
g erçekleşmesi için işçi s ı n ıfı , s a d ece " ke n d i n d e " b i r s ı n ı f (içkin,
n e s n e l ) o l m a kta n ç ı k ı p " kendisi i ç i n " b i r s ı n ıfa (tuta rlı , öz-bi l i n ce

39 Ka ri M a rx, "The Eig hteenth Bru m a i re of Lou i s Bonaparte " [ Louis

Bonaparte'ı n 1 8 Bru m a i re'i ] , The Marx and Engels Reader [ M a rx­
Engels Anto l oj is i ] , der. Robert C. Tucker, New York : W . W. N o rto n ,
1 9 78, 5 . 6 0 8 .

240
 Postmodern Prens

s a h i p , stratej i k) d ö n ü şerek, b i r s ı n ı f olarak ken d i ta ri hsel soru m ­

l u l u ğ u n u n b i l i n c i n i g e l işti rme k zoru n d a yd ı .
Fra n s a 'd a nesnel koşu l l a r köyl ü l eri gerici l i ğ i n ideoloj i k s ı ğ l ı k­
l a rı n a s a p l a m ıştı . Köylü ler a n c a k uyg u n koş u l a r s a ğ l a n d ı ğ ı n d a
yeni bir g ö rü n g üsel biçimi (" b i rl i k" ya d a " u l usal bera berl i k")
gerçekleşti re b i l i rlerd i . Bu a ra d a , M a rx 'ı n Brumaire'i ka leme a l d ı ğ ı
s ı ra l a rda Avru p a 'n ı n b ü y ü k b ö l ü m ü n d e s ı n ı f m ücadelesi d a h a
ka rarlı ve s ü rekli b i r h a l a l m aya b a ş l a m ıştı . D a h a önceki g e l i ş i ­
g üzel g revler, aya kla n m a l a r ve yerel d i re n i ş eyle m l e ri yeri n i
devri mci kitl e başka l d ı rı l a rı n a , m i l l i yetçi h a reketl ere, p l a n l ı üto p i k
top l u l u kl a ra ve ça l ı ş a n sın ıfl a rı tem s i l e d e n az ç o k i sti kra rlı siyasi
p a rtilerin o � u ş u m u n a b ı ra kıyord u . Biçi m ko n u s u n d a ki b u dene­
yi m l erden ya l n ızca b i r ta n esi ( m od e rn s iyasi parti) d evri mci
praksis için g erekli olan s ü rekl i l i k ve esnekl i ğ i n bir ka rışı m ı n ı
s u n m uşa benziyord u . M a rx v e E n g e l s g i b i kom ü n ist o l d u kl a rı n ı
açı kça b e l i rtmiş o l an l a ra g ö re devl et, i n sa n l ı ğ ı n çoğ u n l u ğ u n u
o l u şturan ça l ı ş a n s ı n ıfl a rı n d eğerleri n i yaym a k i ç i n a s l a yeterl i b i r
a raç o l a m a zd ı . U l u s-devleti n o rtaya çıkışı n a , e m p eryal g üçler
a ra s ı n d a k i küresel s ömürg eci l i k ve ka n l ı , yı kıcı m ü cadeleler eşl i k
ediyord u . V e b u u l us-devlet, b ü y ü k çoğ u n l u ğ u n emellerini, işlevi
b u rj uva elitin ayrıca l ı kl a rı n ı m u h a fa za etm ek ve g e n iş l etmek o l a n
u l u sa l projeler i ç i n d e eriterek g e rçekl eşti ri l d i . Bu d u ru m u l us­
devleti n karş ı s ı n d a , kitlese! e m e l l erin ve evrensel a n l a m ı n bir
a racı o l a ra k y a l n ızca siyasi partiyi b ı ra ktı .
Bu d u ru m d a , on dokuzu ncu yüzyı l ı n son u n d a siyasal örg üt­
l e n m e n i n ya l n ızca iki ö n em l i b i ç i m i vard ı : U l u s-devlet ve siyasi
p a rti . İ ki biçim d e Reform u (Gra msci 'n i n ta b i riyle " h a l kı n geniş
kitleleri n i n sta n d a rtlaşmasına - i l etiş i m , g azeteler, b ü y ü k şeh i rler
vs . - b a ğ l ı olan ta ri hsel b i r aşa m a ") ta ki p eden siyasi ve teknolo­
j i k i l erlem eler tarafı n d a n h a re kete g eçiri l m işti . 4 0 Bu " h aya l i ce­
m a atler" sayes i n d e belirli h a l kl a rı n ya d a to p l u m s a l s ı n ıfl a rı n
pol iti k yaşa m a katı l a b i l ecekl eri b i r biçim ortaya çı ktı . 4 1

40
Gra msci, SPN, s. 1 9 5 .
4 1 Bened ict Anderson, Imagined Communities, Landon : Verso, 1 9 9 1
( Bened ict Anderson, Hayali Cemaatler, çevire n : İskender Savaşır,
İsta n bu l : M etis Yayı nları, 3 . Baskı , E y l ü l 2004 )
.

241
 Postmodern Prens

L enin 'in Levia than 'ı

Rusya 'd a ki Bolşevi k Devri m i M a rksist siyasi d ü ş ü n ceyi d ö n üş­
türd ü . Len i n 'i n meşhur "öncü" p a rti kavra m ı ( işçi s ı n ı fı n ı n ken­
dinde s ı n ıfta n ken d i için s ı n ıfa dön üşmesi n i stratej i k ö nde rl i k
a racı l ı ğ ıyla sağlayaca k s ı r vermeyen v e s o n derece d i s i p l i n l i b i r
örg üt) e n azı n d a n g e l ecek i ki nesil i ç i n etki l i b i r şeki l d e ra d i ka l
biçi m i n t i p i k m o d e l i h a l i n e geld i . M a o , C h e v e üçüncü d ü n yada ki
diğer sayısız d evri m ci Len i n 'i n stratej i k doktri n i n i yerel koşu l l a ra
uyarlad ı ; bu n u n en ti p i k örneğ i de M a rksiz m - Len i n iz m i u l usal
ku rtu luşa yönel i k köyl ü l ü ğ e daya l ı h a reketl erle bağdaştı rm a l a rıyd ı .
Len i n 'e göre, Rusya 'd a h a k i m o l a n i l kel siyasi v e i ktis a d i ko­
ş u l l a r to p l u m s a l o l a ra k daha eşit bir düzene b a rışçı l bir geçişi
i m kansız kıl d ı . O n u n vard ı ğ ı s o n u ca g ö re, çarl ı k Rusya 's ı n d a ki
z a l i m kuru m l a rı ve feo d a l to p l u m s a l i l işkil eri a l t etm e k için b i r tü r
" b i l i nçl i " m ü d a h a l e gere kl iyd i . Len i n Ne Yapmalı ? a d l ı eseri n d e
işçi s ı n ıfı n ı n d evri m ci b i r b i l i nce s a h i p o l d u ğ u n u , anc ak b u b i l i n ci n
h e n ü z "gelişmesi n i n i l k aşa m a l a rı n d a " o l d u ğ u n u i l eri s ü rd ü . 42 B u
sırf " ke n d i l i ğ i n d e n " ve " i ç g ü d ü s e l " b i l i n ç "profesyonel d evri mcile­
ri n " ( pro l eta ryayı " ko rporatist" -yerel ya da sen d i kacı- ça b a l a r­
d a n uzak tutu p gerçek b i r enternasyo n a l ist, kom ü n ist b i l ince
yöneltecek şeki l d e eğ itece k o l a n iyi eğiti m l i önd erlerden o l u ş m u ş
b i r ö n c ü parti ) uyg u n b i r b i ç i m d e gel işti rmesi n i v e y ö n verm es i n i
bekliyord u . 43 Asl ı n d a bu tür b i r öncü, d evri m e yön e l i k m i l ita n l ı k
v e istekl i l i k ko n u s u n d a Sosya l Demo kratla rı n ço k d a h a ö n ü nd e
o l a n kitl elerin b u l u n d u ğ u d ü zeye çı kaca ktı .
Len i n ist biçim kavra m ı fel sefi o l a ra k M a ca r Ma rksist Georg
Lu kacs ta rafı n d a n d i l l e n d i ri l d i . Lu kacs Tarih ve Sınıf Bilinci'nde,
b i l i n ç ve kü ltü rü n ka pita l i st siste m d e meta l a ş m a n ı n bütü n c ü l l eş­
tirici s ü reci ne karşı nasıl savu n m asız hale g el d i ğ i n i gösterd i . B u
şeyleşme s ü reci n i ta ri h i n "özne- n esnesi" o l a ra k ya l n ızca p role­
ta rya ters i n e çevire b i l i rd i ; p ro l eta rya bunu kend i d evri m ci

42
V. I . Len i n , What Is Ta Be Done? Buming Questions of Our
Movement, Peki n : Fo reig n La nguages Press, 1975, s. 36 (V. I .
Le n i n , Ne Yapmalı ? Hareketimizin Can Alıcı Sorunları, çevi re n :
M uzaffer Erd ost, Anka ra : Sol Yayı n l a rı , 1992) .
43
Le n i n , What Is Ta Be Done ?, s. 1 3 5 (vurgu yaza ra aitti r) .

242
 Postmodern Prens

pra ksisi a racı l ı ğ ıyla sivi l to p l u m d a ki özne/n esne, o l g u/değer,

görü n g ü ler/ke n d i n d e şeyler ( n o u menon ).*, özg ü rl ü k/zoru n l u l u k
a ra s ı n d a s ü regelen karşıtl ı kl a rı ( a ç ı k seçi k ortada o l a n çel i ş k i l er)
o rta d a n ka l d ı ra ra k ya paca ktı . Len i n g i b i Lu kacs d a , hem devri m i
kaçı n ı l m a z gören eko n o m i k d eterm i n istle ri h e m de koş u l l a rı n
Avru p a 'd a ki d evri m için h e n ü z o l g u n l a ş m a d ı ğ ı n ı i leri s ü re n eko­
n o m i k ka ra m sa rl a rı hata l ı b u l uyord u . O n a g ö re p ro l eta rya n ı n öz­
b i l i nci " ka d e rci ve oto m atik bir biçimde" ken d i l i ğ i n d e n o rtaya
çı kmayaca ktı . 44 Kapita l i z m i n nesnel krizi ya l n ızca , devri m için
gerekli koşu l l a rı o l u şturmaya " meyled ecekti . "45 Dolayısıyla p role­
ta rya n ı n ken disi ve ta ri hsel m isyo n uyla i l g i l i " e ks i ksiz b i l i n ce"
u l aşması n ı sağ l a m a k için h a re keti n önderliğe i htiyacı va rd ı . Len i ­
n ist d ü ş ü n ce n i n bütün türleri n d e " ö rg üt" soru n u b u yüzden ço k
önem l i d i r. Lukacs şöyle yazıyord u : İşçi s ı n ı fı " d iya lekti k s ü recin
hem yaratı cısı h e m de bir ü rü n ü o l a ra k", " kendisi n i n onun bilinçli
biçimi ( ya n i M a rksist- Le n i n ist p a rti) o l d u ğ u b i r d ü nyayı" ya rat­
m a ya çokta n baş l a d ı . 46
Tı p kı H e g e l 'i n a k l ı ken d i içi n d e p a rça l a ra ayrı l m ı ş o l a ra k gör­
mesi g i b i Lu kacs da proleta rya n ı n evrensel b i l i n c i n i tikel o l a n� ite
evrensel . o l a n a ra s ı n d a içsel o l a ra k b ö l ü n m ü ş o l a ra k ajğ ı l a d ı .
Prol eta rya i l kel y a d a toy kon u m d a i ken ken d i içindeki ideoloj i k
fa rkl ı l ı kl arı n v e b a kış açısı fa rkl ı l ı kl a rı n ı n ü stesi n d e n h e n ü z gele­
memişti . " M i l l iyete, mesleğe vs. g ö re gerçekleşen şeyleşmiş
b ö l ü n meleri n " ü stesinden gelmek için önderl i k gere kliyd i . 47 Pa rti,
"insanlar ile tarih arasmdaki somut arabulucu/uk" n o ktası o la ca k­
tı . 4 8 " En b i l i n ç l i ö g e n i n özg ü r ve b i l i n ç l i ed i m i o l a n " p a rti o l m a d ı ­
ğ ı n d a işçi s ı n ıfı h a reketi, " e y l e m ya p m a kta n a c i z g evşek b i r b i ­
reyler top l a m ı n a " doğru çöz ü lecekti . Lukacs 'a göre, Entern a syo-

* Kant felsefesi n d e görü n g ü n ü n ka rşıtı ol a ra k ku l l a n ı l a n , yal n ı zca akıl

tarafı n d a n kavranan ve duyular yoluyla b i l i nemeyen nesne (ç. n . ) .
44
Georg Lu kacs, History and Class Consciousness: Studies in Marxist
Dia/ectics, Ca m bridge, Mass . : M IT Press, 1 9 7 1 , s. 306 (Georg
Lu kacs, Tarih ve Smıf Bilinci, çev i re n : Yıl maz Öner, İsta n bu l : Bel ge
Yayı n l a rı , Mart 1998 ) .
4 5 Age . , s . 3 1 0 .
46
Ag e . , s . 1 4 2 (vurg u bana aitt i r) .
4 7 Age . , s . 3 3 9 .
48
Age . , s . 3 1 8 (vurg u yaza ra aitti r) .

243
 Postmodern Prens

n a l 'l e b a ğ ı o l a n Rusya d ı ş ı n d a ki rad i ka l g ru p l a rı zayıfl ata n şey

" b u g ru p l a rı n ken d i leri n e herh a n g i b i r somut örg ütsel biçim
( Ko m ü n i st Parti'yi kasted iyord u ) vere m e m e leri ve buna pek d e
: İ stekli o l m a m a l a rıyd ı . "49 E ğ e r Ko m ü n istler " p roleter s ı n ı f b i l i nci­
nin elle tutu l u r temsilci leri" ise o za m a n b izzat parti de, onto l oj i k
ve "siyasi o l a ra k b u s ı n ı f b i l i n ci n i n b a ğ ı m s ı z d ı şavu ru m u " o l m a lı­
d ı r . 50 Lu kacs şöyle yazıyord u : Pa rti " b u b i l i n c i n biçimidir ve bu
bilincin b i çi m i d i r : '(a n i o h e m bağımsız h e m d e bağımlı b i r g ö ­
rü n g ü d ü r. " T e k b a ş ı n a parti b i çi m i , işçi s ı n ıfı n ı n "ta rihsel ş e k i l
veri l m i ş ken d i s ı n ı f b i l i n c i n i g ö rm esi n i " s a ğ l a r . 5 1 Bu a ra d a Kom ü ­
n i st E nternasyon a l " Len i n 'i n p a rti kavra m ı n d a n " ( d ü nya ö l çeğ i n ­
d e ki şekl i , ya n i t ü m d ü nya d a ki ezi l en i n s a n l a rı n ken d i k u rtu l u ş l a ­
r ı doğrultu s u n d a ki m ü cadele o rg a n ı ve m erkezi) başka b i r şey
d eğ i l d i . 52
B u n u n l a b i rl i kte, ça l ı ş a n sın ıfl a r ken d i yaşantı l a rı n a epistemo­
l oj i k o l a ra k erişemed i kl e ri n d e n , o n l a rı n yaşantı l a r ı n ı o n l a rı n yeri­
n e kavra m a k p a rtiye d ü şüyord u . İşçi leri n , o n l a rı n onto l oj i k " d ı ­
şavuru m u " o l a ra k p a rti n i n doğru y o l d a o l d u ğ u n a n a s ı l güvenebi­
lecekleri kon u s u n d a Lu kacs ş u kuşku l u savı i leri s ü rüyor: Eğer
p a rti g e rçekten d o ğ ru ta rih g ö rü ş ü n e sahip değilse h ayatta ka­
la mayaca ktı r, " çü n kü a ksi ta kd i rd e ya n l ı ş b i r kura m ı n sonuçları
o n u çok geçmeden orta d a n ka l d ı ra c a ktır. "53 Anca k, parti o rta d a n
ka l km a d ı . B u d u ru m d a o gerçekten o l a y l a r h a kk ı n d a doğru görü­
şe sahip olmalıdır, ta ri h i n h a k i kati n i g e rçekten açığa çı ka rıyor
o l m a l ı d ı r.
Bu tas ı m , h a ki kati a raçsalcı b i r ölçüte i n d i rg iyor ve p a rti ö n ­
derl i ğ i n i n sorg u l a n ması i ç i n h i ç y e r b ı ra km ıyor. Len i n , Bolşevi kle­
rin esas g ü cü n ü n çarl ı k devleti n i ele geçi rm e k için g e rekli o l a n
" e n sıkı m e rkez i l eşmeyi ve d em i r d i s i p l i n i i nşa etm e ve başarıyla

49 Ag e . , s . :302.
50
Ag e . , s . 332-333; aynı za manda bakı n ı z s . 330.
51 Ag e . , s . 3 2 6 .
52
Georg Lu kacs, Lenin : A Study o n the Unity o f His Thought [ Len i n :
Düşü ncesi n i n Bütü n l ü ğ ü Üzeri ne B i r İ n ce l eme] , Ca m b ridge, Mass . :
M IT Press, 1 9 7 1 , s. 59 (Georg Lukacs, Lenin 'in Düşüncesi, çeviren :
Rag ı p Zara kol u , İsta n b u l : Belge Yay ı n l a rı , 2. Bas kı, Oca k 1998 ) .
53 Lu kacs, Histo ry a n d Class Consci ousness, s . 327.

244
 Postmodern Prens

s ü rd ü rme" yeti s i n d e yattı ğ ı n ı övü n erek bel i rtir. 54 İ m p a ratorl u k

Rusya 'sı n ı n s o n dönemleri n d e ki m a d d i koş u l l a r p a rti n i n içinde
g i zl i l i k ve ö rg ütsel h i yera rşi g e re kti rd i ğ i nden Len i n , parti-devlet
ile b i rey a ra s ı n d a ki i l işkiye a ra bu l u cu l u k etme soru n u h a kkı n d a
neredeyse h i ç fi kir y ü rütm ed i . H o b bes'un Leviathan'ı n d a o l d u ğ u
g i b i l ı ü k ü m d a rı n ( Pa rti n i n ) i ktid a rı üzeri n d e herh a n g i b i r d e n etim
yo ktu . Pa rti kura m d c; kitlelerin " a ltı n dayd ı " ama gerçe kte asla
öyle o l ma d ı . B u n u n p rati kteki s o n u cu b i reyin özg ü rl ü ğ ü n ü n o rta ­
d a n ka l d ı rı l m a s ı o l d u . Lu kacs şöyle yazıyord u : "Ta m o l a ra k ge­
l i ş m i ş kom ü n ist to p l u m ta ri hte g e rçek özg ü rl ü ğ ü m ü m kü n kıla­
ca k p rati kteki i l k top l u m o l a ca k olmasına ra ğ m e n , b u esnada
m ü cadele bi reysel özg ü rl ü kten feragat ed i l mesin i gerektirmek
d u r u m u n d a d ı r . Bu d u ru m , ben l i ğ i n g e rçek özg üpü ğ ü g etirm eye
yönelti l m iş o orta k i ra d eye b i l i n çl i b i r biçimde ta b i i kı l ı n ması
a n l a m ı n a g e l iyor . . . . Bu bilinçli i ra d e K o m ü n ist Pa rti s i 'd i r. "55
Lu kacs bu tür kesitlerde, Roussea u 'n u n "Genel İ ra d es i n i n "
M a rksist- Le n i n ist b i r versiyo n u n u d i l le n d i riyor. Rousseau Toplum
Sözleşmesi'n d e ken d i s i n e benzeyen b i r g e n e l b i l i n ç h a kkı n d a ki
g izem l i d ü ş ü n cesi n i o rtaya sererek tem s i l i h ü kü m et h a kk ı n d a ki
ş ü p h eci g ö rü ş ü n ü o rtaya koyuyord u . Rou ssea u şöyle yazıyord u :
" Egemen l i k temsil e d i l emez, b u n u n sebebi egemen l i ğ i n · d evred i ­
lememesiyle a yn ı d ı r; o n u n özü g e n e l i ra d ed i r ve i ra d e tem s i l
ed i l emez ( i ster g e n e l i ra d e o l s u n i sterse başka b i r şey ) ; a ra d a
b i r o l a sı l ı k yoktur. "5 6 " Her birimiz genel i ra d e n i n y ü c e i d a resi
a ltinda fiz i ksel varl ı ğ ı m ı zı ve erki mizi top l u l u ğ a b ı ra k ı rı z ; ve b i r
v ü c u t olara k her b i r üyeyi bütü n ü n b ö l ü n m ez b i r pa rças ı o l a ra k
içim ize d a h i l ederiz. "57 Lu kacs 'ı n g ö rüşü d e n e redeyse b u n u n
aynısıyd ı . Lu kacs şöyle yazıyord u : " H a kların ve ödevlerin birbi­
ri nden ayrı l m a s ı a n c a k önd erl e r i n kitl elerden ayrı l d ı kl a rı ve onla-

54
V. I . Len i n , "Left- Wing" Communism, an Infantile Disorder, Peki n :
Foreign La n g uages Press, 1 9 7 0 , s . 7 (V. I . Le n i n , Sol Komü nizm B i r
Çocu kluk H asta l ı ğ ı , çevire n : M uzaffer Erdost, Ankara : Sol Yayı nları,
6 . Baskı, 1999 ) .
55
Age . , s . 3 1 5 .
56
Jea n -Jacques Rou ssea u , The Social Contract [To p l u m Sözleşmes i ] ,
New York : Peng u i n , 1968, s . 1 4 1 .
57
Ag e . , s. 6 1 .

245
 Postmodern Prens

nn temsilcisi o l a ra k h a reket etti kleri yerlerde (ya n i kitle l erin

benimsediği d u ru ş u n derin d ü ş ü n ceye daya l ı ka derci l i ğ i n b i r
örneği o l d u ğ u yerd e) m ü m kü n o l u r. B u n u n l a b i r l i kte gerçek de­
m o kras i , ya n i h a k l a rl a ödevler a ra s ı n d a ki ayrı m ı n o rta d a n ka l k­
ması biçi msel özg ü rl ü k d eğ i ld i r, o rta k i ra d eye m en s u p o l a n l a rı n
b i r dayan ışma ru h u içinde b i rb i rl eriyle kayn a ş ı p işbirl i ğ i y a p a ra k
g i ri şti kleri etkinliktir. "58 Lu kacs p a rti n i n " pasif izleyici l e r ro l ü
veri l m i ş . . . o l a n s ı ra d a n üyeler kitl es i n d e n y a l ıtı l m ış b i r g ö revl i l e r
h iyera rşisine" i n d i rg e n m es i n e karşı uyarıda b u l u nd u . 5 9 Anca k
o n u n k u ra m ı n d a savun ma s ı z b i reyi d evl eti n g a d d a r m e ka n iz m a ­
s ı n d a n koruyaca k h i ç b i r ş e y yoktu .
M a rksist do ktri n l eri n en " materya l i sti " o l a ra k yola koy u l a n
Len i n i z m , Ti n i (Geist) (ya n i evrensel, d ı şa vura n , ken d i s i n e b e n ­
zeyen b i r özne) p a rti b i çi m i n d e som utlaştıra ra k ken d i si n i n b i r
m etafi z i ğ i o l a ra k yolcu l u ğ u n u n o kta l a d ı . K u ra m d a , tı pkı
M a ch iavel l i 'n i n " Pren s 'i " ve H e g e l ' i n " kader a d a m l a rı " gibi, öncü
p a rti d e kom ü n izm yol u n d a d ev l et haline gelere k, ta ri hsel mis­
yonu ta m a m l a n ı r ta m a m l a n m a z o rta d a n kaybolaca ktı . Anca k
p rati kte b u , kimsen i n ( b u n u d a h a ö n ceden ö n g ö ren a n a rş i stler
d ı ş ı n d a ) haya l edemed i ğ i kad a r s a p maya u ğ ra d ı . B u n u n s o n u c u ,
polisin ta ri h i n d e s i y a s i b i ç i m d e yaşa n a n en cid d i katı l aşma ( S ov­
yet tota l ita rizm i ) ve m i l y o n l a rca i n sa n ı n b ü ro kra si tarafı n d a n
ö l d ü rü l m esi v e bastı r ı l m a s ı o l d u .

S o l Cenah Sahnede: Mo dern Prens

Y i rm i n ci yüzyı l ı n son u n a g e l i n d i ğ i n d e Len i n 'i n h iyera rş i k ve
otoriter biçim kavra m ı s o l d a ki b i rço k siyaset kura mcısı ta rafı n ­
d a n başta n aşağı red d ed i l d i . Bu d u ru m kaçı n ı l m a z v e (topl u ms a l
devri m i n demo krati k b i r tasavvuruna b a ğ l ı o l a n l a rı n b a kı ş a ç ı ­
s ı n d a n ) hoş ka rş ı l a n a n b i r g e l i ş m eyd i . B u n a ra ğ m e n b u d u ru m
praksis kura m ı n d a v e biçim kura m ı n d a b ü y ü k b i r boşluğa sebep
o l d u . Daha sonra Lac l a u ve M o u ffe Hegemonya ve Sosyalist
Strateji'd e şöyle yazaca klard ı : " Ş u a n d a krizde o l a n şey, işçi

58
Lu kacs, History and Class Consciousness, s . 3 3 7 .
59
Ag e . , s . 3 3 6 .

246
 Postmodern Prens

sın ıfı n ı n o nto loj i k merkez i l i ğ i n e , b i r to p l u m türü n d e n d i ğ erine

geçişi başlata n a n o l a ra k ( b ü y ü k 'd' h a rfiyle) D evrim rol ü n e ve
siyaset a n ı n ı a n l a msız kı laca k ta m a m e n bütün ve tü rdeş b i r or­
ta k iraden i n h a ya l i beklenti s i n e daya n a n sosya l i z m i n b ütün b i r
tasavvuruyd u . "6 0
Anca k bu "ta m a m e n bütü n ve türdeş bir orta k i rade" kavra ­
m ı , Len i n i z m i n hata l ı b i r ta n ı m ı o l m asa da, Anto n i o Gra m sci'n i n
ço k d a h a faz l a i n ce ayrı ntıya s a h i p o l a n ( v e a l ı ş ı l d ı k o l m a ya n )
biçim kavra m ı n ı h i ç de i y i tarif etm iyor. Gra m sci 'n i n yazd ı ğ ı g i b i ,
Modern Pre n s gerçekten d e M a c h i avel l i 'n i.n Prens<iı:ıin " J a koben"
ka ra kteri n e ve Len i n 'i n öncüsü n ü n d i si p l i n l i ve entern a syo n a l ist
ka ra kteri n e sa h i p olacaktı . Anca k o a y n ı z a m a n d a Reform 'u n d i n i
ka ra kteri n e ve Roussea u 'n u n Ka n u n Ya pıcısı n ı n n itel i kleri n e sa­
hip olacak ve yen i , evrensel bir Sittlichkeit ya d a a h l a ki d üzen
kuraca ktı . Ya d a bizzat Gramsci 'n i n b e l i rtti ğ i g i b i , mod ern pren­
s i n a m acı "hem Protesta n Refo rm u 'n u n ya da Fra ns ı z Ayqı n l a n ­
m a s ı n ı n kitl e ka ra kteri n e h e m d e Y u n a n uyg a rl ı ğ ı n ı n y a d a İta l ­
y a n Rö nesa n s 'ı n ı n kl a s i k kültü re l ka ra kteri n e s a h i p [ o l a ca k] b ü ­
tü n leşmiş b i r yeni kültür ( M a xi m i l ien Robespi erre i l e I m m a n u el
Kant'ı, siya set ile felsefeyi bel l i bir Fra n sız ya d a Al m a n top l u m ­
s a l s ı n ıfı n a d e ğ i l Avru p a 'ya v e d ü nyaya ait o l a n b i r diyalekti k
b i rl i k içinde sentezleyen . . . b i r kültür)" yaratm :::ı ktı . 61 B u g ü n o l a ­
n a k l ı b i r yeni s i y a s i b i çi m i n tem e l i n i kavra m a k için işte b u u n s u r­
l a rı n ( kafa karıştırıcı olsa d a ) b ü y ü l eyici karış ı m ı n a yüzümüzü
çevirmeliyiz.
Tı p kı Len i n g i b i Gramsci d e ( d evletin sivi l topl u m a la n ı n d a ki
m u a d i l i o l a ra k ) m odern siyasi parti n i n , ta ri h i n " savu nucusu"
o l a ra k b i reyin yeri n i a l m aya yönelti l d i ğ i s o n u c u n a va rd ı . 62
Gra msci ken d i s i n i b i r M a rksist- Le n i n ist o l a ra k g örmes i n e ve Le­
n i n 'den epeyce şey a l ması n a ra ğ m e n , o n u n h e g e m o nya kura m ı

6 0 Ernesto Lacl a u and Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist

Strategy, Landon : Verso, 1 9 8 5, s . 2 ( Ernesto Laclau ve Chantal
Mouffe, Hegemonya ve Sosyalist Strateji, çevi ren : Ahmet Ka rd a m
ve M . Doğan Ş a h i ner, İsta n b u l : B i r i k i m Yayı n l a rı , 1992) .
6 1 Gi useppe Fiori, Antonio Gramsci: Life of a Re volutionary [Anto n i o
Gra msci : B i r Devrimci n i n Hayatı ] , Lon d ra : Verso, 1970, s . 24 1 .
62 G ra msci , SPN, s. 147.

247
 Postmodern Prens

ve p a rti kavra m ı Len i n 'd e n sad ece n icel i ksel değ i l a m a a y n ı z a ­

m a n d a n ite l i ksel b i r s a p m a gösteriyor. Gramsci 'n i n Len i n 'i n öncü
p a rti s i n i n s ı n ırları n ı n ve o l a s ı teh l i ke l i sonuçları n ı n fa rkı n d a o l m a ­
s ı , o n u n " b ü rokrati k m erkeziyetçi l i k" ( otoriter b i r biçi m d e v e
y u ka rı d a n aşağıya örg ütlenen b i r parti y a p ı s ı ) i l e " d e m o krati k
merkeziyetçi l i k" ( d a h a " o rg a n i k" ve demo krati k b i r biçi m ) d e d i ğ i
ş e y a ra s ı n d a yaptı ğ ı kilit ayrı m d a görü l üyor. O n a göre b u i k i n c i ­
s i n i n üstü n l ü ğ ü o n u n " b i rço k çeşitli bi ç i m a l tı n d a vücut b u l a bi l e n
. . . [ v e ] zoru n l u l u ğ u yoru m l a d ı ğ ı ve b u zoru n l u l u ğa s ü rekli o l a ra k
u y u m s a ğ l a d ı ğ ı ö l ç ü d e h ayat b u l a n esnek b i r fo rm ü l " s u n m a s ı n ­
d a yatıyord u . 63
Gra m sc i 'n i n " d e m o krati k m e rkeziyetçi l i kten" n e kastettiğ i n e
d a i r i p u ç l a rı , Hapishane Defterleri 'n de ta ri hsel b i r siyasi y a d a
a s keri çatışma h a kkı n d a ki a m p i ri k ta h l i l i n i s u n d u ğ u yerl e rd eki
kesitlerd e g ö rü l e b i l i r . B u kesitlerd e n b i r ta nesi G ra msci 'n i n B i ri n ­
c i D ü nya Savaşı'nda İ n g i ltere i l e Al m a nya a ra s ı n d a yaşa n a n
h ayati ö n e m d e ki b i r d e n i z savaşı h a kkı n d a yaptı ğ ı ta h l i ld i .
Gra msci (Wi nston C h u rch i l l 'i n savaş h a kk ı n d a b u l u n d u ğ u b i r
ta h l i l üzeri n e yaptı ğ ı yoru m d a ) ş u n l a rı a n l atıyo r : Jutland Sava ­
ş ı 'n d a Al m a n a m i ra l " g en e l stratej i k p l a n ı e m r i n d eki b ütü n ko­
m u ta n l a ra peş i n peşin açı klaya ra k ve kişisel b i r i m le re d u ru m a
g ö re g erekebi l ecek m a n evra özg ü rl ü ğ ü n ü [sağlayara k] " savaş
a l a n ı n d a ki a lt b i ri m l ere p l a n ı n ı n y ü rütmes i n i büyü k bir g üven l e
tes l i m etti . İ n g i l i z a m i ra l l e ri i s e b u n u n ta m ters i n e , g e m i l eri n her
seferi n d e " e m i rl e ri beklemesi n i " gerektiren katı ve merkezi bir
kom uta ya p ı s ı n a bel b a ğ l a d ı l a r. Yerel Al m a n b i ri m lerin m a n evra
özg ü rl ü ğ ü n e s a h i p o l m a l a rı o n l a rı n İ n g i l i z fi losu n u yen i l g iye u ğ ­
ratm a l a r ı n d a ki en ö n e m l i etken d i ; İ n g i l i z fi losu ise " s a h i p o l d u ğ u
ü stü n l ü ğ e rağ m e n . . . stratej i k a m açları n a u l aşmayı başa ra m a d ı
ç ü n kü a m i ra l bel l i b i r n o ktad a savaşan b i ri m lerle i l etişi m i n i kay­
betti ve o n l a r d a h ata ü stü n e h a ta ya ptı l a r . "64
G ra m sci 'n i n b u b e l i r l i savaşa o l a n i l g is i h i ç ş ü p h esiz o n u n
Ko m ü n ist Entern a syo n a l 'i n soru n l a rı üzeri n e g e l işti rd i ğ i d ü ş ü n ce-

63
Ag e . , s . 1 8 9 .
6 4 Antonio Gra msci , Prison Notebooks [ H a pishane Defterleri ] , d e r.
Joseph Buttigieg, 1 . Cilt, 1 . De�er, 5 7 . Böl ü m , New York : Col u m bia
U n i versity Press, 1 992, s . 165.

248
 Postmodem Prens

lerden i l e ri g e l iyord u . Sta l i n M oskova 'n ı n K o m intern üzeri n deki

deneti m i n i res m i l eştirince " uyd u " u l u sal p a rti ler g it g i d e İ n g i l i z
fi losuna benzemeye başl a d ı . D i ğ er b i r deyi ş l e Kom i ntern 'i n başa­
rısızl ı ğ ı , yerel g ü çlere ta kti k ka ra rl a rı özerk bir b i ç i m de, ken d i
özg ü l koş u l l a rı n a uyg u n b i r ş e k i l d e a l m a l a rı d o ğ ru ltusu n d a so­
ru m l u l u k veri l me m esinden kay n a kl a n ıyord u . Gra msci belki de,
siyasi m ü ca d e l e n i n a l aca ğ ı b i ç i m n e o l u rsa o l s u n ö nderl i ğ i n yerel
g ü çlere ö n e m l i d e recede bir özerkl i k içinde fa a l iyette b u l u n m a l a ­
rı n a izin verm e leri gerekti ğ i n i i leri s ü rüyord u . G ra m sci ayn ı z a ­
m a n d a , yere l g ü çlerin özerk b i r b i ç i m d e h a re ket etmelerine i z i n
veril mesi gere kti ğ i n i n ya n ı s ı ra , başarı l ı o l a b i l meleri için o n l a rı n
y i n e de g e n e l b i r stratej i k çerçeve içinde "şeki l l e n d i ri l m eleri"
gere kti ğ i n i d ü ş ü n üyord u . To p l u m u n ve kültürün " üstya p ı sı n ı n "
s o n derece fa rkl ı laştı ğ ı g e l i ş m i ş b i r ka p ita l ist bağ l a m d a b u çerçe­
ve ya da strateji siper savaş ı n a , ya n i bir " m evzi sava ş ı n a " ben­
zemek zoru n d a yd ı ; b u m evzi sava ş ı n d a madun s ı n ıfl a r m ücade­
leleri n i , d evlete karşı topye kun bir "cephesel" sa l d ı rı d a n ('' m a ­
n evra sava ş ı ") ziyade, çevrese l hat boyu n ca p a rça parça strate­
j i k yerleri ele geçirme doğrultu s u n d a yü rüteceklerd i . Bu tür b i r
mevzi sava şı eko n o m i k o l d u ğ u ka d a r kültüre l ve siyasi bir m ü ca ­
d e l e , a d e m i merkezi a m a koord i n e ed i l m i ş b i r m ü ca d e l e olacak
ve " m utla k stratej i k a m a çl a ra " sa h i p olacaktı .
Demo krati k m erkeziyetçi l i k Len i n 'i n öncü p a rtisi n d en b i r baş­
ka önem l i ko n u d a d a h a fa rkl ı l a ştı : Gra msci ö n d erle r i l e yol gös­
teri lenler a ra s ı n a çok önem l i b i r a ra b u l ucu unsur ( o rg a n i k a yd ı n ­
l a r d e d i ğ i şey) yerl eştiriyo rd u . Len i n kom ü n ist p ra ksisi ö nderler
ile yol g öste ri lenler a rası n d a ki bir i k i ci l iğe i n d i rg erken G ra msci üç
ögeyi b i rb i riyle diyal ekti k i l i ş ki içinde s u nd u . B u n l a rd a n b i rincisi
" katı l ı m l a rı h erha n g i b i r ya ratı cı ru h ya d a örg ütsel yetenekten
ziya d e d i s i p l i n ve sada kat biçi m i n i a l a n , s ı ra d a n ve orta l a m a
i n sa n l a rd a n o l u ş a n kitlesel b i r ögeyd i . " B u n u n l a b i rl i kte " o rta k
i ra d e " b u aşa m a d a " g e l i ş m e m i ş . . . b i r o l u ş u m " o l a ra k ka l ıyor.
Kitle a n ca k, " o n l a rı b i r m e rkezde to p l a yaca k, örgütleyecek ve
disi p l i n e ed ecek b i risi o l d u ğ u ta kd i rde b i r g ü ç" h a l i n e g e l i r. Böy�
lece Len i n g i b i Gra msci d e i ki n ci b i r ögeyi ta kd i m ediyor: B i r
.
a raya g e l i n ce " başat b i r kenetleyici u n s u r" meyd a n a g eti ren
d i si p l i n l i devri m c i l e r ya da ö n d erler; o o l m a d a n " i rad e leri n b i r

249
 Postmodern Prens

sonsuzl u ğ a d a ğ ı l a ca ğ ı " bir ö g e . O n u n (Jakoben ögen i n ) soru m l u ­

l u ğ u b u i ra d eyi " sı fı rd a n " m eyd a n a g etirm e k v e o n u " s o m ut ve
ra syonel a m açlara doğru" yöneltm e k o l a ca ktı . Bu yön l e n d i rici
.
ö g e " ke n d i ba ş l a rı n a b ı ra kı l d ı kl a rı n d a pek az önemi olacak bir
g ü çler to p l u l u ğ u n u u l u s a l o l a ra k b i r merkezde to p l a r ve o n l a rı
etkin ve kuvvetli kı l a r . "6 5
B u raya kad a r, b u kavra m laştı rm a Len i n 'i n ki n d e n pek de ayırt
e d i l e m iyor. Anca k G ra msci b u n d a n s o n ra , Len i n 'i n kura m ı nd a
b a h s i g eçen a n c a k o ra d a asla yeteri n ce kura m l a ştı rı l m a m ı ş o l a n
b i r üçüncü ö g eyi ta kd i m ed iyor: "Sadece fiziksel olarak değil
aynı zamanda ahlaki ve entelektüel olarak da, birinci ögeyle
ikincisini birleştiren ve bunlar arasmdaki iletişimi devam ettiren
bir ara öge. "66 Gra m sci " a ra öge" d erken b i zzat kitl e n i n içindeki
a yd ı n ya d a m i l ita n l a rı kasted iyor. "Geleneksel" a yd ı n l a r geri le­
m e kte olan b i r to p l u m s a l fo rmasyo n a b a ğ l ıyken, o rg a n i k ayd ı n l a r
e g e m e n ü reti m b i ç i m i y l e y a k ı n b a ğ l a rı o l a n bir s ı n ıfta n çı karlar.
G ra ms c i 'n i n kavra m l aştı rm a s ı n a g ö re b u tür ayd ı n l a r işçi s ı n ıfı n ı n
içinden yetki sa h i b i v e ö n d erl i kl e i l g i l i kon u m l a ra yü kselere k
s ı n ıfı n ken d i s i n i ta n ı m l a m a s ı n d a kilit b i r ro l o y n a r l a r . 67 Dolayısıy­
l a b u n u n top l a m d a ki etkisi "örgütün gerçek h a rekete s ü rekli
u y u m s a ğ l a m a s ı ; a ş a ğ ı d a n gelen d ü rtmelerle y u ka rd a n gelen
e m i rl e ri n eşleşmesi ; s ı ra d a n i n s a n l a rı n içinden gelen ögeleri n ,
yaşantı n ı n s ü re kl i l i ğ i n i v e d üzen l i b i r i ki m i n i sağ layan önderl i ğ i n
katı çerçeves i n i n i ç i n e s ü rekl i o l a ra k d a h i l o l m a s ı " olacaktı . 6 8
Te k b a ş ı n a b u a ra b u l u cu öge n i n , Gra m sc i 'n i n ( o n u n ta biriyle)
" d a h a doğ u şta n m erkez i l eştirici ve d i s i p l i n e d a ya l ı güçl erle" do­
n a n m ı ş bir p a rti ö n d e rl i ğ i şekl i n d e ki h ayra a l a m et o l mayan ta n ı ­
m ı n ı e h l i l eşti rm ek için yeterli o l u p o l mayaca ğ ı yoru m a a ç ı k b i r
soru o l m a n ı n ya n ı s ı ra bazı yoru m c u l a rı n G ra msci 'yi otoriter b i r
d ü ş ü n ü r o l a ra k g örmeleri n e y o l açtı . Anca k G ra m sci 'yi otoriter
bir d ü ş ü n ü r o l a ra k g ö rm e k, o n u n karm a ş ı k p a rti kavra m s a l laş­
tı rm a s ı n d a i m a edilen, ken d i s i n d e n ö n ceki bütün biçim kura m l a -

65
Ag e .
66
Ag e . , s . 1 5 3 (vurgu bana a i tti r) .
67
Anne Showstack Sassoo n, Gramsci's Politics [Gra msci 'n i n Siyaseti ] ,
M i n neapol is : M i n nesota U n i versity Press, 1987, s . 14 1 .
68
Gramsci, SPN, s . 1 8 9 .

250
 Postmodern Prens

rı n d a n gerçekleştird i ğ i kes ki n kopuşu yte n i n 'i n ki de d a h i l ) gör­

mezden g e l m e ktir.
Gramsci'n i n d ü ş ü n ce ta rz ı n a göre, etki n bir p ra ksis o rtaya
koy m a k içi n eksiksiz bir örgütsel d i s i p l i nden ve p rofesyonel bir
" ka d ro d a n " b i l e d a h a önem l i olan şey, mod ern prense o n u n siya­
s i , ru hsal ve a h laki birl i ğ i n i kaza n d ı rm a k için g erekli o l a n ö n cel i k­
l i yaşa ntısa l temeld i ; bu b i rl i k o l m a d a n h i çbir " p a rti" ( Le n i n ist
o l s u n o l m a s ı n ) var o l a mazd ı b i l e . Modern prens " g ö re l i o l a ra k
i sti kra rl ı v e sürekli o l a n ı hesa b a kata ca ktı ", a nca k b u n u ya par­
ken b ü ro krati k ve ta mamen " m e ka n i k" b i r kuru m u n durağan
biçi m i n d e şeyleşmeyecekti . 69 G ra msci şöyle yazıyord u : " Prens
gerek g eçm i ş ya d a geleneğe, g e rekse geleceğe dair b i r 'süre k l i ­
l i ğ i ' ka b u l e d e r ; ya n i o, her ed i m i n karm a ş ı k b i r sü reçte ço kta n
başlayan ve d evam ed ecek o l a n b i r a n o l d u ğ u n u ka b u l eder. " Bu
d u ru m d a o rta k i ra d e kend i " ö m rü n e " dair b i r ka n ı g e l i şti re b i l e­
ce kti , "soyut deği l somut b i r şey o l a ra k, y a n i kes i n a n l a m ıyla
bel l i s ı n ı rl a r ı n ötesi n e geçm e m e l i yd i . " Gra m sci b u m i ktara bir
ömür süresi ayırıyord u : "En dar s ı n ı rl a rı n b i r ö n ceki nesil ile ge­
l ecek nesi l o l d u ğ u n u söyleye l i m . "7 0
Gra msci Machiave l l i 'n i n Prens'i n i , İtaly an u l u s u n u n "orta k i ­
rad es i n i " d i l e getirecek ve s i m g e l eyecek " i n s a n biçi m i nde" b i r
şekl i n " s o m u t m iti " o l a ra k ta n ı m l ıyord u . Modern p r e n s d e benzer
b i r biçimde, proleta rya n ı n · ve o n u n m üttefi k s ı n ıfl a rı n ı n orta k
i radesi n i m eyd a n a g etirece k o l a n yeni b i r ta ri hsel b i ç i m e d a i r
Gra msci 'n i n s o m u t " m iti " ya d a s i m g esiyd i . Bu " o rta k ira d e n i n "
g e l i ş i m seyri i ç içe geçm iş a ş a m a l a rd a a ç ı ğ a çı kaca ktı . Top l u l u k
" e kon o m i k-tüze l " a ş a m a d a , b i reylerin doğru d a n b i r meslek gru­
b u ya d a derneği ( ö rn e ğ i n b i ri n i n d ü kka n ı ya d a sen d i ka ) i ç i n d e
ken d i leri n i başka l a rıyla özdeşl eşti rmel eri tem e l i n d e b i r " b i rl i k v e
türdeş l i k" h issi g e l iştirir. D a h a s o n ra i ş ç i l e r eko n o m i k d a ya n ışma
b i l i nci g e l işti rirler: " Bi r top l u ms a l s ı n ıfı n b ütü n üyeleri a ra sı n d a ki
çıkarl a r daya n ışması ; anc ak b u dayanışma h a l a s ı rf eko n o m i k
a l a n d a yaşa n m a kta d ı r. " İşçi l e r ekon o m i k h a kl a rı n ı i ş ç i olarak
a ra rl a r; a nca k bu s ı rf m evcut s i stem i n s ı n ı rl a rı d a h i l i n d e ve h a l a

69
Age . , s . 1 8 9 .
70 Age . , s . 146- 147 .

251
 Postmodern Prens

"öz" çıkar tem e l i n d e gerçekleş m e kted ir. N i h ayet b i r s ı n ı f b i l i ncin

"en y ü ksek" biçi m i n e u l a ş ı r, buna aşkın �tra nscendenta l ) daya­
nışma denebi l i r. B u ra d a " kişi n i n o rta k çıkarl a rı n ı n , m evcut ve
gel ece kte ki g e l işmesinde, s ı rf ekon o m i k s ı n ıfı n o rta k s ı n ı rl a rı n ı n
ötesi n e g eçti ğ i n i n v e d i ğ e r ba ğ ı m l ı g ru p l a rı n d a çıkarl a rı h a l i n e
g e l e b i l eceğ i n i n v e g e l m esi gere kti ğ i n i n fa rkı n a varı l ıyor. "71 B u
a ş a m a d a " d a h a önceden fi l i zlen m i ş o l a n ideoloj i ler ' p a rti ' h a l i n e
g e l i rler v e b u n l a rd a n ya l n ı zca b i r ta nesi y a d a e n azı n d a n b u n l a ­
rı n t e k b i r b i l e ş i m i ken d i s i n i tü m top l u m a yay m a k i ç i n baskın
ç ı k m a , üstü n g e l m e eğ i l i m i göstere n e ka d a r çatış m a v e ka rşıtl ı k
içine g i rerler. "
Diğer b i r deyişle boy u n d u r u k a ltı n d a ki s ı n ıfl a rı n b u n o ktaya
kad a r h e n ü z g e l i ş m e m i ş ve çel i ş k i l i o l a n fa rklı d ü nya görüşleri
( Weltanschauungen ) tek b i r orta k felsefe n i n kusursuzlaştırı l m ı ş
a ç ı k l ı ğ ı n ı ka b u l e d e n e kad a r d i kkatl i b i r b i ç i m d e p ra ksisin a m ba ­
rı n a çevri l d i ; böyl ece b u d ü nya g ö rü ş leri g erçek b i r siyasi h a re­
keti n i d e o l oj i k tem e l i n i o l uşturd u . Artı k bir " p a rti" (ya n i az ço k
tuta rl ı b i r u l u s a l varl ı k) o l a ra k i ş l eyen " o rta k i rade", "ya l n ı zca
e ko n o m i k ve siyasi a ma ç l a rı n b i rl i ğ i n i d e ğ i l a y n ı z a m a n d a ente­
l e ktüel ve a h l a ki b i r l i ğ i de" o l u şturur. Kısacası parti n i n n ü fuzu o
ka d a r g ü çlen i r ki, " m ü ca d e l e n i n tüzel d e ğ i l 'evrens e l ' b i r d ü z l e m ­
d e ş i d d etle h ü kü m s ü rd ü ğ ü ve böyl ece temel b i r top l u m s a l g ru ­
b u n b i r d i z i a l t g ru p üzeri n d e hegemonya s ı n ı [ o l u ştu rd u ğ u ) b ütün
soru n l a rı ortaya koymayı" başarır. Bu a ra d a " devletin ömrü, temel
g ru b u n ç ı ka rl a rıyla i ki n c i l g rubun çıka rları a rası n d a ki . . . istikra rsız
dengen i n o l uşması n d a n ve b u dengenin yeri n i b i r başkası n ı n al­
masından m eyd a n a gelen d a i m i b i r süreç o l a ra k tasarla nır. " Ya n i
devleti n işlevsel v e politik d u ruşu g it g id e h eg e m o n i k s ı n ıfı n çıka r­
l a rıyla ö rtüşür. Anca k b u d u ruş, devlet i l e " b i rleş i k ekon o m i k çı­
kar" (ya n i beli rl i b i r sınıf çıkarı) a ra s ı n d a ki eksi ksiz özdeşl i ğ i " b i r
ya n a b ı ra ka ra k", b u ç ı ka rl a rl a asla tam olarak örtüşmez. 7 2
G ra msci m odern p rens i n evrensel a h l a ks a l l ı ğ ı n ı genel l i kl e yüce
b i r a h l a ki yasaya benzetti . O b u ko n u d a Mazzi n i 'n i n Hegelci m i l ­
l i yetçi l i ğ i n d e n es i n l e n m iş o l a b i l i r ( M azzi n i b i r keres i n d e İta lyan

71
Ag e . , s . 146- 1 4 7 .
72
Ag e . , s . 1 8 1 - 1 82 .

252
 Postmodern Prens

işçi leri şöyle teşvi k ediyord u : " Ba ş ka b i r ku ra l , başka b i r a h l a ki

yasa ka b u l etmeyin . . . . Va rl ı ğ ı n ı z ı n kademeli b i r b i ç i m d e düzen­
l e n m es i n e yaraya n i ki n c i l yasa l a rı n b u yüce yasa n ı n s ü rekli geli­
şen uyg u l a m a s ı olmasını sağlayı n ") . 73 Modern p rensin evrensel­
ci l i ğ i ta m o l a ra k şunu ima ediyor: " H erh a n g i b i r veri l i eylem ,
ya l n ızca refera n s n o ktas ı o l a ra k b izzat mod ern prensi a l d ı ğ ı ve
o n u g üçlend i rd i ğ i ya da o n a karşı çı ktı ğ ı ölçüde fayd a l ı ya d a
zara rl ı , erd e m l i ya d a kötü o l a ra k g ö rü l ü r. Prens i n s a n lar ın vic­
d a n l a rı n d a i l a h i o l a n ı n ya d a a h l a ki y ü kü m l ü l ü kleri n yeri n i a l ı r ve
modern bir l a i kl i ğ i n ve hayatın bütü n veçh eleri n i n , bütün gele­
n eksel i l işki lerin e ks i ksiz b i r biçimde l a i kleşmesi n i n tem e l i h a l i n e
gel i r. "74
Bu kavra m l aştı rma, tota l iter o l m asa d a , bizi end işelen d i rme­
ye yetecek ka d a r " b ütün leşti ri c i " b i r özel l i ğ e s a h i ptir. Lukacs da
her şeye ra ğ m e n sosya l iz m d e n sada kate daya l ı ve tota l iter bir
ba ğ l ı l ı k tem e l i n d e ba hsediyor - devri m i n doğası n ı n b i reysel
" h a kl a r" ile o rta k "ödevler" a ra s ı n d a ki bütün ayrı m l a rı orta d a n
ka l d ı racağı g e rçeğ i n i n i c a p etti rd i ğ i b i r bağ l ı l ı k . 75 Lukacs'a g ö re,
m i l ita n l a r " b ütün kişi l i kl e ri n i p a rti yaşa m ı n ı n ve d evri m i n bütü­
nüyle ku ru l a c a k ca n l ı bir i l i ş kiye" a d a m a k zoru n dayd ı l a r . 7 6
Gramsci'n i n parti n i n " a h l a ki y ü kü m l ü l ü kl eriyle" i l g i l i m utla kçı
ifa d esi " u yg u n b i r p a rti siyaseti " i l e i l g i l i Len i n ist i l m i h a l lere ben­
zed i ğ i ölçüde, G ra msci 'n i n sosya l i st Kantçı l ı ğ ı n ı n gölgesinde i hti ­
yatl ı , hatta ş ü p h eci b i r biçi m d e i l e rl e m e k için b i r sebep v a rd ı r.
Anca k, Gra msci'n i n d i n e yaptı ğ ı atıfl a rd a n ve b i l h assa Re­
form 'u n d e m o krati k ya n l a rı n ı ta kd i r etmesinden son derece a ç ı k
b i r biçimde a n l a ş ı l ıyor ki, G ra m sc i 'n i n savu n m u ş olacağı en son
şey parti ö n d e rl i ğ i n i n " kutsa l " e m i rlerl e h a reket etti ğ i ( k o m ü n ist
Şeriat uyg u l ayan kö ktenci bir ru h ba n s ı n ıfı ) bir " p a rt i " kavra m ­
s a l l a ştırm a s ı d ı r . Gra msci 'n i n h a p i s h a n e yazı larında b trço k bel i r­
sizl i k o l m a s ı n a rağ m e n , hegem o n i k b l o k içindeki fi i l e n te k b i r
s ı n ı fa ( i şçi s ı n ıfı ) bağ l ı o l a ca k o l a n s ı n ı f v e g ru p l a rı n yol gösteri l -

73
Mazzi n i , s . 9 6 . Mazzi ni ü l keyi , " tepesinde b i r Ta n rı [ ve] ta banda d a
eşitlerden oluşan b i r H a l k ı n b u l u n d u ğ u " b i r "Ta p ı n a ğ a " benzetti .
74
G ramsci, SPN, s. 1 3 3 .
75
Lu kacs, H istory a n d Class Consciousness, s . 3 1 9 .
7 6 Age . , s . 3 3 6 .

253
 Postmodern Prens

m eye nza gösterecekleri kon u s u n d a h i ç b i r soru işareti yoktur.

Diğer b i r deyi ş l e o n l a r katı l ı m göstereceklerd i çü n kü m o d ern
p rens " a h l a ki ve entelektüel ö n d erl iğiyle" o n l a rı yeni b i r uyg a rl ı k
düzen i n i n ya l n ızca m ü m kü n o l m a kla ka l m a y ı p aynı za m a n d a
a rz u ed i l i r o l d u ğ u n a v e o n l a rı n ken d i a d i l d ü nya kavra ms a l l aş­
tırm a l a rı n ı içerd i ğ i n e ikna etm işti .

Birlik ve Farklllık: Çe virinin Meydan Okuması

B i ra z önce g ö rd ü ğ ü m üz g i b i modern prens ( Ri ch a rd
Bel l a m y 'den a l ı ntı yaparsak) "bir sürü dağınık iradenin ve hete­
rojen amacın dünyanın eşit ve ortak bir tasavvuru temelinde tek
bir amaç altında birleşmesine yönelik" ça bayı tem s i l ediyor. 77
Eğer g ü n ü m üzde h o m ojen b i r orta k i ra d eye ( ka rş ı h e g em o n i k
blok) yönel i k b u görüş ta rtı ş m a l ıysa, b u kısmen, modern p rens l e
ittifa k i ç i n d e o l a n v e n i h a i o l a ra k o.n a d a h i l o l a n s ı n ıfların ve to p ­
l u m s a l g ru p l a rı n "fa rkl ı l ı kl a rı n ı ", ki m l i kleri n i n özg ü l l ü kleri n i b astı ­
rı l m ı ş b u l aca k l a rı şekl i n deki yayg ı n a m a hata l ı a l g ı d a n kay n a k­
l a n m a kta d ı r. Gerçekten de Gra m sci 'n i n ikincil u n s u rl a r ı n " m ut­
l a k" şeki l d e b i rleşmes i n i (orta k i ra d e a ltı n d a m itse l b i rleşme)
d eğ i l , s ı rf pratik b i r tuta rl ı l ı ğ ı ( k i şi n i n b e l i rl i , somut ta ri hsel
a m a ç l a rı gerçekl eşti reb i l mesi) ta h ayyü l etti ğ i n e d a i r g ü ç l ü ka n ıt­
lar vard ı r.
Gerçekten de ş u i leri s ü rü le b i l i r ki, colletiva volunta H e g e l 'i n
bütü n c ü l l eşti rici idea l iz m i ne, Aristoteles'in ti kel o l a n i l e evrensel
olan a ra s ı n d a ki bütünsel d iya l e ktiğ i n e benzed i ğ i nden daha a z
benziyor. Aristoteles " b ü tü n ü n [ d oğası n ı n ] zoru n l u o l a ra k p a rça­
l a ra g ö re daha öncel i kl i o l d u ğ u n u " i l e ri s ü rüyord u . 7 8 Anca k b i r
polis o l m a k i ç i n b u " b ütü n ü n " h e m h o m ojen h e m h eterojen n ite­
l i klere s a h i p o l m a s ı gerekecekti . Aristoteles şöyle yazıyord u :

Birliğin, hane halkı içinde ve polis içinde eşit derecede olmak

üzere, belli bir noktaya kadar zorunlu olduğu bir gerçektir;

77 Richard Bellamy, Modern Italian Social Theory [ Modern İta lyan

To p l u msal Kura m ı ] , Ca m bri dge, UK: Polity, 1987, s . 139 (vurgu
bana aitti r) .
78 Aristoteles, Politics, s. 6 .

254
 Postmodern Prens

ancak mutlak birlik zorunlu değildir. Bir polisin birlik içinde i­

lerlerken polis olmaktan çıkacağı bir nokta vardır: Bunun dı­
şmda, onun hala polis olarak kalabileceği, ancak özünü nere­
deyse kaybedeceği ve dolayıswla daha kötü bir polis olacağı
bir başka nokta vardır. Bu, sanki uyumu sırf bir birliğe çevire­
cekmişsin ya da bir müzik parçasmm temel motifini tek bir
ritme indirgeyecekmişsin gibi olur. 79

Açı kça ko n u ş m a k gereki rse, b i r p o l i s " b i rb i ri n e benzem eyen

u n s u rl a rd a n o l u ş m a l ı d ı r" çü n kü n a s ı l ki h eyeca n verici bir koro­
n u n önderi n e ve o n u n yard ı m c ı l a r ı n a ait tek bir m ü ke m m e l l i k
o l a mazsa bütün yu rttaşlara a i t tek b i r m ü ke m m e l l i k h i ç o l a ­
m a z . "80 H e r siyasi biçi m i n özdeş l i k ve fa rkl ı l ı kta n o l uşan a ra l ı ks ı z
bütün üzeri n d e a y r ı bir koord i n a tta d u rd u ğ u söyl enebi l i r . Tı p kı
parça l a rl a bütün a rasında m utl a k b i r özdeş l i k o l a mayaca ğ ı g i b i
(o ntoloj i k kay n a ş m a ) ayn ı za m a n d a ta m a m e n b i r " fa rkl ı l ı k" y a
d a benzemezlik d e o l a maz, çü n kü b u d u r u m d a to p l u m y a d a
to p l u l u k h a kkında a n l a m l ı b i r şeki l d e ko n uş a m a z d ı k b i l e .
Gramsci'n i n hegemon i k b l o ku d a benzer b i r biçimde, h e m
ayn ı l ı ğ ı h e m fa rkl ı l ı ğ ı ifa d e ediyor. Len i n g i b i G ra msci d e , işçi
s ı n ı fı n ı n d a ğ ı n ı k ç ı karları n ı ona şekil ve yön vererek g ü ç l ü b i r
" o rta k i ra d eye" dön üştü rmek için d isi p l i n l i ve örg ütl ü b i r p a rtiye
o l a n i htiyacı onayl a d ı . Ona göre modern p rensin ka rşı karşıya
b u l u n d u ğ u " esas görev" "bu g ü c ü n o l uştu ğ u n u , \gel işti ğ i n i ve
d a h a türdeş, derli top l u ve ken d i n d e n h a berd a r o l d u ğ u n u siste­
m ati k ve s a b ı rl ı b i r biçimde g ü vence altına a l m a ktı . "81 B u n u n l a
b i rl i kte Len i n 'den fa rkl ı o l a ra k Gra msci h i çb i r z a m a n ka rşı
hegem o n i k b l o ku ken d i s i n i o l u ştu ra n öznelerin içindeki m utla k
b i r özdeş l i k a çı s ı n d a n ta n ı m l a m a d ı . Dolayısıyla G ramsci'n i n "tek
bir a m a c ı " gel işti rm ekten b a hsetmesi m etafi z i k d eğ i l prag mati k­
ti . O n a göre modern prensin praksisi "belli bir türd eş l i k derece­
sindeki (ta ri h sel olayı n meyd a n a g e l d i ğ i z a m a n d a ve coğ ra fi
meka n d a eşa n l ı o l a ra k gerçekleşen ve b u ra l a rd a koord i n e ed i l e n
b i r eyl e m i gerçekleşti rmek için gerekli olan ve buna yetecek bir

79 Ag e . , s. 5 1 .
80
Ag e . , s . 1 0 3 .
81
Gramsci, SPN, s . 1 8 5 .

255
 Postmodern Prens

derecedeki) orta k b i r i ra d ey i m eyd a n a g etirecek u z u n b i r u ğ ra ş

o l a c a ktı . "82
Üste l i k karşı h e g em o n i k praksis yol gösteren s ı n ıfı n , " h ege­
m o n ya n ı n uyg u l a n a ca ğ ı ve a ra l a rı n d a u z l a ş m aya d a ya l ı bel l i bir
d e n g e n i n o l u şa c a ğ ı g ru p l a rı n çıkarl a rı n ı ve eğ i l i m leri n i " h esaba
katm a s ı n ı gere kti recekti . 83 Dolayısıyla modern p rensin esas ör­
g ütsel i l kesi m utl a k özdeş l i ğ i n gerçekl eşti ri l m esi değ i l ; "benzer
o l a n ı d ü zenlemek ve a ra l a rı n d a i l işki kurm a k a m a cıyla, b i r yan­
d a n biçimin görünürdeki çeşitliliği içinde benzer olanı, d i ğ er y a n ­
d a n ise görünürdeki aynılık içinde farklı hatta birbirine karşıt
olanı" b u l m a k o l a ca ktı . 8 4 Modern p re n s i n ö n d e rl i ğ i n i n görevi,
fa rkl ı to p l u m s a l g ru p l a r i ç i n deki ve b u n l a rı n a ra s ı n d a ki o rta kl ı k
b ö l g e l e ri n i v e görünürdeki fa rkl ı l ı kl a rı n g i z l ed i ğ i orta k l ı kl a rı s a p ­
ta m a k ve a y n ı z a m a n d a b u g r u p l a r a ra s ı n d a ki gerçek ya d a fi i l i
fa rkl ı l ı kl a rı (ya n i " g ö rü n ü rd e ki ayn ı l ı k içi n d e fa rkl ı hatta b i rb i ri n e
karşı o l a n ı ") ka b u l etm e k o l a ca ktı . Mod ern p re n s a nca k, "çeşitl i
to p l u m s a l s ı n ıfl a rı n erişti ğ i türd e ş l i k, ken d i n d e n h a berd a r o l m a
ve ö rg ütl e n m e dereceleri n i n d i kkatl i b i r b i çi m d e değerl e n d i ri l m e­
s i n d e n "8 5 sonra , fi i l e n birbiri n e benzeyen ögel eri örgütler ve
" b u n l a rı b i rbirine bağ l a r . "
D o l a yısıyla Gramsci 'n i n , g ru p l a r ve h a re ketl er a ra s ı n daki
m evcut fa rkl ı l ı kl a rı örtbas eden " b ü tü n c ü l l eşti ri ci" b i r türdeş l i k
kavra m s a l l a ştırm a s ı n ı savu n d u ğ u n u i leri s ü rm e k, o n u n siyaset
kura m ı n d a eşsiz ve fayd a l ı o l a n şeyi gözden ka çı rm a k d e m e ktir.
G ra m sci, b i rl e ş i k bir biçim o l m a d a n m a d u n la rı n u l us a l ve u l usla­
rarası olayları etki l e m e yeti leri n i n çok az o l a ca ğ ı n ı d ü ş ü n üyord u .
Anca k o n u n b i r l i k v e fa rkl ı l ı k d iy a l ekti ğ i , b u i kisi a rası n d a ki esas
geri l i m i asla çözmemekle b i rl i kte rad i k a l top l u m s a l d ü ş ü n cede
büyü k bir devri m ya rattı .
G ra m sci'n i n siyaseti n d e fa rkl ı l ı ğ a " u y u m s a ğ l a m a n ı n " i m a e­
d i l d i ğ i , o n u n dil üzeri n e yazd ı ğ ı sayısız kura m s a l m eti n d e görü le-

82 Ag e .
8 3 A g e , s . 1 6 1 ; s . 1 8 2 i l e ka rşılaştı rı n .
8 4 Ag e . , s . 1 9 0 .
85 Ag e . , s . 1 8 1 .

256
 Postmodern Prens

b i l i r. 8 6 Gra m sci İta lya n top l u m d i l b i l i m i üzeri n e yaptı ğ ı a raştı rm a ­

l a rda Avru p a 'd a ki O rta ça ğ Lati n cesi 'n i n ( M . S . 400- 1 3 0 0 dolayla­
rı ) iki fa rkl ı dile bölünmüş o l m a s ı n d a n o l d u kça etki l e n d i : " Bu n ­
l a rd a n b i r ta nesi h a l k d i l i y a da diya l e ktik d i l i d i , d i ğ eri i s e ayd ı n ­
l a r ı n v e kültürlü sın ıfl a rı n ö ğ re n i l m iş d i l i yd i . "87 Refo rm Avru pa 'n ı n
başka yerleri nde, h a l k b i l i n ci n i n (öze l l i kl e de m i l l iyetçi l i ğ i n ) ge­
l işmesi için b i r tem el hazırlayara k, b u ayrı m ı bir çırpıda orta d a n
ka l d ı rı rke n , İta lya 'da d u ru m b ö y l e g e l i ş m ed i . S a y ı s ı z b ö lg esel
lehçen i n b i r a rada var o l m ası ve b u n u n ya n ı n d a l i bera l , b u rjuva
ayd ı n l a rı n ken d i "Avru pa" d i l i gel enekleri n i s ü rd ü rm e a rz u l a rı ( b u
a rzu o n la rı kitlelerd en ayırd ı ve o n l a rı n s ı n ı f hegemo nya l a rı n ı
pekişti rmelerinde bel i rleyici o l d u ) İta lyan u l us a l b i rl i ğ i n i n o l uş­
m a s ı n ı epeyce geciktird i . Dolayısıyla İta lyan d i l i n i n ta ri h i , etkin
bir " u l usal h a l k i radesi" o l u şturu l m a s ı n d a d i l i n ö n e m i açısı n d a n
d i kkate d e ğ e r bir ders içeriyord u . " İ l k" Refo rm s ı ra s ı n d a sosya l ist
lehçe h e m evren sel b i r u n s u ra h e m de h a l kı n özb i l i n c i n i n ve
özerkl i ğ i n i n ta n ı n m a s ı n a m üs a a d e edecek nite l i ğ i taş ı m a k zoru n ­
da o l a ca ktı . Bol m i kta rd a ki yerel ve böl gesel kültür v e d i l fa rkl ı ­
l ı k l a rı ka rş ı s ı n d a modern prens yen i , evren sel b i r uygarl ı ğ ı n to__:_
h u m la rı n ı ekmek zoru n d a o l a ca ktı . Tıpkı Luther'i n ki li s e nin Lati n ­
c e ve d u a m eti n leri n i ( b u n l a r d a h a ö n ceden sadece b u kuruhı u n
" g e leneksel" ayd ı n görev l i l erin i n erişi m i n d eyd i ) A l m a n ca 'ya ve
d i ğer a n l a ş ı l a b i l i r h a l k d i l l eri n e çevi rmesi g i b i ; M a c h i avel l i 'n i n
("İta lyan Luth er'i") prensleri n s a h i p o l d u ğ u b i l g iyi (ya n i i kti d a rı )
vasıfsız i n sa n l a rı n eriş i m i n e s u n m aya ça l ışması g i b i mod ern
prens de i ktidarı n a n laşı l m a z " Lati n cesi n i " s ı ra d a n i n s a n l a rı n
kavraya b i l eceğ i b i r d i l e "çeviri r . " Ayn ı z a m a n d a i n s a n l a r d a ken d i
yaşantı l a r ı n ı , d a h a sonra bizzat m odern p rensin ente l e ktüel ve
a l g ı s a l ufku n u o l uşturaca k o l a n b i r d ü nya g ö rü ş ü n e " çevirecek­
lerd i . "
Gra msci'ye göre fa rkl ı l ı kl a ra ta p ı n m a ve m i l l iyetçi l i k h a l kı n
gerçekl i ğ i n esas d o ğ a s ı n ı a l g ı l a m a s ı n ı v e dolayısıyla y a p ı l m a s ı

86
Bakı n ı z Peter Ives, Gramsci's Politics o f Language [ G ra msci 'n i n D i l
S i yaseti ] , Toronto : U niversity of Toronto Press, 2004.
87
Antonio Gra msci , Tatia na Schucht'a yazd ı ğ ı mektu p, 1 7 Kasım
1 9 3 0 , Letters from Prison [ Ha pishane Mektu pla rı ] , der. Lynne
Lawner, New York : Harper a n d Row, 1973 içinde s . 1 84 .

257
 Postmodern Prens

gereke n i görmes i n i e n g e l l iyord u . Kişi n i n kend i yerel kon u m ya

da böl g esinde sabit b i r b içimde ka l m a k geniş ka psa m l ı d ü nyaya
( b ütü n ta ri hsel eyle m i n genel koş u l l a rı ) gözleri n i ka patm ı ş b i r
d a r g ö rüş l ü l ü ğ e yol a ç a r . Gra m sci 'n i n yazd ı ğ ı g i b i : " Bi ri n i n d ü nya
tasavv u ru n u n az ya d a çok karm a ş ı kl ı ğ ı n ı kişi n i n ken d i n e h a s
d i l i n e g ö re yarg ı l a m a k m ü m kü n d ü r. B i r l e h çe ko n u ş a n herh a n g i
b i ri . . . d ü nya n ı n az ç o k s ı n ı rl ı v e bölgesel b i r sezg i s i n e zoru n l u
o l a ra k iştirak eder. "88 İdeoloj i o l a ra k d i l d ü nya n ı n resm i n i çizer;
dil n e ka d a r dar ka psa m l ı o l u rsa d ü nya da o ka d a r dar ka psa m l ı
o l u r . B u n u n l a b i rl i kte, Gramsci'n i n ku ra m laştı rd ı ğ ı şey efs a n evi
kusursuz dile "g eri d ö n ü ş " (Gnostisizm i n * kel i m e l eri ve şeyleri
a ra s ı n d a ki şeffaf i l işki) değ i l ; d ü nyada somut b i r to p l u m s a l ve
eti k a m a cı yeri ne g eti rmeye, ya n i ( M a rtin Jay'i n ifadesiyle) " o r­
ta k a n l a m l a ra s a h i p o l a ra k d tl açısı n d a n birleşmiş b i r to p l u l u ­
ğ u n "89 içinde k ö k s a l m ı ş yen i b i r siyasi v e a h l a ki ki m l i ğ i n s a b ı r l ı
ve gayret isteyen i n şası n ı gerçekleştirmeye yetecek evrensel b i r
çeviri biçimiyd i .
Gra msci 'n i n i l k yaz ı l a r ı n d a b i l e o n u n d a h a s o n ra o rtaya attı ğ ı ,
hegem onyas ı n ı yerel fa rkl ı l ı kl a rı v e lehçel eri o rta d a n ka l d ı ra ra k
d e ğ i l , ken d i görüşü n ü a n l a ş ı l ı r b i r h a l k d i l i n e ( b ütün çeşitli l i kl eri
içinde i n s a n l a rı n gerçek, değişik koş u l l a rı n ı ve yaşa n m ı ş dene­
y i m leri n i orga n i k o l a ra k ifade edecek siyasi b i r sözd izi m i ne) " çe­
vi rere k" d i lsel o l a ra k kura n yeni bir ta ri hsel kiş i l i k o l a ra k m o dern
p rens görüş ü n ü n i p u ç l a r ı n ı b u l uyoruz. M esele, yerel l e h çeleri
o rta d a n ka l d ı rm a d a n evrensel bir d i l i cat etme kti ; bu, o n d o k u ­
z u n cu yüzyı l ı n s o n u i l e y i r m i n c i yüzyı l ı n başı n d a d i l k o n u s u n d a
yaşa n a n ayrı m l a ra g etiri l e n koz m o p o l it " çözü m l e re" a ş i n a b i ri s i
o l a ra k Gra msci 'n i n s o n u n a ka d a r fa rkı n d a o l d u ğ u b i r sr.ru nd u .
Örneğ i n Gra m sci 1 9 1 8 y ı l ı n d a "Tek D i l v e Esperanto" (La lingua
unica e !'esperanto) üzeri ne yazd ı ğ ı den emesi n d e , on d o kuzuncu
yüzyıl ro mancısı Aless a n d ro M a n z o n i 'n i n İta lya 'yı tek b i r d i l etra ­
fı n d a b i rl eşti rme d o ğ ru ltus u n d a önerd i ğ i b i r p l a n ı eleşti rd i .

88
G ra m sci 'd e n a kta ra n Fonta n a , Hegemony a n d Power, s. 38.
*
G i ri ş b ö l ü m ü n d e k i çevi r m e n i n n o t u n a b a k ı n ı z ( s . 1 5 ) .
89 Jay, Marxism and Totality, s. 159.

258
 Postmodern Prens

M a n zo n i 'ye g ö re böyle b i r d i l , yeni o l uşaca k İta lyan devleti ta ra ­

fı n d a n "yukarı d a n " ka b u l ettiri l m el i yd i . Gra m sci şöyle yazıyord u :

Tek bir dilin sa vunucu/an, dünyada birbiriyle doğrudan ileti­

şim kurmak isteyen bir sürü halk olmasma rağmen iletişim
yetisini sımrlayan sonsuz sayıda farklı dil olmasmdan endişe
duyuyorlar. Bu, enternasyonal değil kozmopolit bir kaygıdır
ve bu kaygı iş amaC1y/a ya da zevk için seyahat eden burju­
vaziye, daimi ve üretken yurttaşlardan ziyade göçebelere ait­
tir. . . . Onlar, zaman ve mekanda değişiklik/eri kabul etmeye­
cek olan, son derece esnek olmayan bir dili yapay bir biçimde
oluşturmak arzusundalar.

Gra msci şöyle d evam ediyord u : " M a nzoni kend i s i n e ş u n u so­

ruyord u : İta lya a rt ı k o l uştu ğ u n a g ö re İta lyan d i l i n a s ı l o l u ştu ru­
l a b i l i r? Ceva b ı şuyd u : Bütün İta lya n l a r Tuska nca ko n u ş m a k zo­
ru n d a o l a ca klar ve İtalyan devleti i l kokul ö ğ retmen leri n i
Tus kanya'd a n isti h d a m etme k z o ru n d a olaca ktı . " Anca k coğ rafi
ve kültürel ayrı m l a ra gösteri l e n böyle b i r kayıtsızl ı k yeterli o l m a ­
yaca ktı . Gra m sci b u rj uva koz m o p o l itl i ğ i n i n bütü n c ü l l eşti rici e m ­
perya l i zm i n e karş ı yerel lehçel eri savu n m aya yönel i k etik i htiyacı
ço k önemsiyord u :

Eğer, aym zamanda verili bir bölgede konuşulan ve başvura­

cağı canlı bir kaynağı bulunan tek bir dil ulusun smırlı bir ata­
nma kabul ettirilemiyorsa, bu durumda uluslararası bir dil,
tamamen yapay ve mekanik olduğunda, tamamen tarih dışı
olduğunda, lehçelerin çeşitliliğinden ve farklı zamanlarda üst­
lenilen biçimlerin çeşitliliğinden ileri gelen duygu belirtici zen ­
ginlikten yoksun kalarak büyük yazarlar tarafmdan beslen­
mediğinde ... nasıl kök salabilir? Şundan kuşkumuz o/masm :
Esperanto (tek dil) boş bir fikirden öte bir şey değildir, tarih ­
se/ eleştirel düşüncenin henüz verimli hale getirmediği ve ha ­
rekete geçirmediği kozmopolit, hümanist, demokratik anla ­
yışların bir yamlsamasıdır. . . . Sosyalistler ancak Enternasyo-

259
 Postmodern Prens

na/in meydana gelişi için çabalayarak, tek bir dilin muhtemel

belirişi için çaba göstermiş olacaklar. 90

G ra m sci i ki y ı l s o n ra b i rçok işçi n i n Espera n to 'ya yö n e l i k b u r­

j uva fa ntezisine ka p ı l d ı kl a rı n ı istemeyerek de olsa ka b u l etti .
Ş u n u ka b u l ediyord u : " O n l a rı n i l g i leri ; u l usal s ı n ı rl a rı a ş a n ve
m evcut u l u s a l d i l leri n , l e h çelerin şu a n d a n s a h i p o l d u ğ u rol e
sa h i p o l acağ ı sözcü k düzenleri n i n o l u ş m a s ı i ç i n g e rçek b i r a rzu
ve b u doğrultuda ta ri hsel b i r d ü rtü bel i rtiyord u . "91 A � ca k
G ra m sci 'ye g ö re yeni b i r "sözc ü k düzen i n i n " işlevi n i gerçekten
yeri n e g etirecek o l a n şey Espera n to d e ğ i l sosya l i zm d i .
Bu d u ru m d a modern p rensin ta rihsel rol ü exegete * ( o n l a rı n
ı stı ra p l ı d ü nya l a rı n ı değiştirmek a macıyla b u d ü n ya n ı n saçmalık-

9 0 Antonio G ra msci, "A S i n g l e La nguage a n d Espera nto " [Tek Bir D i l

ve Esperanto] ( 1 9 1 8 ) , Selections from Cu/tural Writings [ Kü ltü re l
Yazılard a n Seçmeler] , d e r . D a v i d Forgacs v e Geoffrey Nowe l l ­
S m ith, Ca m bridge, Mass . : Ha rva rd U n i ve rsity Press, 1 9 8 5 i ç i n d e s .
2 9 . G ra msci 'nin yerel d i l geleneğ i n i n kü ltürel bütü n l ü ğ ü ne
g österd i ğ i büyük hassasiyet, kız kard eş i n i n oğ l u n u n Gramsci 'ni n
memleketi Sard i nya'd a ki okuluyla i l g i l i o l a ra k kız kardeşi
Teresina'ya yazd ı ğ ı aşağıdaki m e ktu pta görü le b i l i r: " U m uyorum ki
o n u n Sard i n yaca konuşmasına izin vereceksin ve bu açı d a n o n a
herhan g i b i r soru n çıka rmayaca ksı n . Bence Edmea'n ı n küçü k b i r
kızken isted i ğ i g i bi Sard i nyaca konuşmasına izin vermemek b i r
hataydı . Bu onun entelektüel gelişi m i ne zara r verd i v e o n u n hayal
g ücünü bir deli g ö m leğine so ktu . Çocu kları nla i l g i l i d u ru m l a rda bu
hatayı ya p m a m a l ı sı n . Çünkü her şeyden önce, Sard i nyaca 'n ı n
büyük b i r edebiyatı olmamasına v e eğer m ü m kü nse çocu kları n
b i rkaç d i l öğ renmes i n i n i y i b i r şey olmasına rağ m e n , Sard i n yaca b i r
lehçe değ i l ken d i başı na · b i r d i l d i r. Öte ya n d a n , o n l a ra öğ reteceğ i n
İta lyanca yaln ızca o n u n l a yapaca ğ ı n ko nuşmalard a ki b i rkaç c ü m l e
ve kel i meden o l u ş a n zayıf, bozu l mu ş b i r d i l olaca ktı r . . . o n u n g e n e l
b i r çevreyle herh a n g i bir i letişi m i o l m a yacak ve sonuçta iki j a rg o n
ö ğ ren miş, h i ç b i r d i l öğreneme m i ş olacaktır. Bu hatayı yapmaman
ve çocu kları n d i ledi kleri bütü n S a rd i nya ru h u n u te neffüs etmelerine
ve doğdu kları doğal çevrede ken d i l i ğ i nden b i r biçimde gelişmelerine
m üsaade etmen için sana tüm ka l b i m le yalvarıyoru m : Bu onların
geleceğ i için b i r engel teşki l etmeyeceği gibi bunun ta m ters i
olaca k . " Anto n i o Gra m sci, Letters from Prison [ H a pishane
M e ktu p l a rı ] , ı . Cilt, der. Fra n k Rose n g a rte n , New York : Col u m b i a
U n i versity Press, 1 994, s . 8 9 . 26 M a rt 1 9 2 7 tari h l i mektu p .
91
G ra msci ( 1 920), Selections from Cultural Writings, der. Forg acs ve
Nowel l-Smith, s. 4 3 .
• 5 . Böl ü m , s . 2 1 3 'e bakı nız (ç. n . ) .

260
 Postmodern Prens

/arından n a s ı l a n l a m çıkarı l a ca ğ ı n ı i n s a n l a ra gösteren b i r reh b er)

işlevi görmekti . Bir açı d a n , G ra m sci 'n i n a n l atısı s ı rf
Mach iavel l i 'n i n yen i b i r p re n s m i ti n i n yeniden d i l e g eti ri l mesini
d eğ i l , aynı z a m a n d a B a b i l 'i n m itsel i m g esi n i n ve buna a it evren­
sel b i r dil a rzus u n u n a n ı msatı l m ası n ı da g österiyor. B u n u n l a
b i rl i kte ş.u n u söyl eyeb i l i riz k i , Gramsci'n i n tasa rl a d ı ğ ı şekl iyle
modern p re n s i n soru m l u l u ğ u i n s a n l a ra kuleleri n i n a s ı l i n şa ede­
cekleri n i söylemek değ i l ; o n l a rı ta ri h i n a l a n ı n a g etirerek, o n l a rı n
i nşaya n a s ı l başlayaca kl a r ı n ı v e i nşa etmek isted ikleri n i n ne ol­
duğuna nasıl ka ra r verecekleri n i beraberce çözü m e kavuştu ra ­
b i l m el eri için o n l a ra b u rada o rta k b i r d i l öğ retm e kti .

Postmodern Prens
Son o l a ra k g ü n ü m üzdeki biçim soru n u n a dönel i m .
Postmodem b i r prens g ü n ü m üzdeki çeşitl i top l u ms a l ha reketlerin
tek ve aşkın (tra n scendenta l ) b i l i n c i n i , dolayısıyla aynı z a m a n d a
sivi l to p l u m u n toplumsal ihtiyaçlarını ta n ı m l ayaca ktı . Bu b ö l ü ­
m ü n başında yazd ı ğ ı m g i b i böyle b i r p rens b ü y ü k ölçüde Albert,
Ca g a n , C h o m s ky ve d i ğ erleri n i n Kuramı Özgürleştirmek'te tasvir
etti kleri b i rleşik h a re kete benzeyecekti : Prens, mevcut h a reket­
ler " ke n d i l e ri n i n esa s ı n d a d a h a g e n i ş b i r h a reketi n ( p a rça l a rd a n
b i ri ya d a h a reketi n bütü n ü başarıya u l a şa ca ksa b u g e n i ş h a re­
keti n bütün parça l a rı bir d i ğeriyle d o ğ ru d a n i l işki l i o l m a l ı d ı r)
değ i ş i k ya n l a rı o ld u kl a rı n ı ka b u l etti kleri" a n d a ortaya çı kaca ktır.
B u tem a bir başka eserle daha benzerl i k taşıyor - La c l a u ve
M o u ffe 'u n Kuramı Özgürleştirmek'ten ta m b i r y ı l ö n ce ( 1 98 5 'te)
yayı m l a n m ı ş o l a n Hegemonya ve Sosyalist Stra teji'si .
La clau ve Mouffe Hegemonya ve Sosyalist Strateji'd e benzer
bir biçimde, d e ğ i ş i k h a reket ögeleri n i n fa rklı amaç ve kim l i kleri n i
e m e k y a d a s ı n ı f söm ü rü sü n ü n salt ta rihsel d ü ş m a n l ı ğ ı n a i n d i r­
gemeden, b u ögeleri n " b i rleşmesi" ta l e b i n d e b u l u n m uş l a rd ı .
Ancak Lac l a u v e M o u ffe b u b i rl eşmen i n içeri ğ i n i ta m o l a ra k ta ­
n ı m l a ya m a d ı l a r - ö rneğ i n d e ğ i ş i k h a reketleri b i r a raya g etire b i ­
l e c e k temel görü n g ü b i l i msel, sosyo l oj i k ve ru hsal "zem i n " . O n l a ­
rın ögeleri n " b i rleşmesi" ko n u s u n d a ki açı k l a m a l a rı ta m a men
" o l u msuzlayıcıyd ı ", ya n i her b i r h a re keti n b i r diğ eri y l e s ı rf b i r

261
 Postmodern Prens

"öteki" o l a ra k i l i ş ki l e n eceğ i şekl i n deki esas o l a ra k kura m s a l cı ve

y a b a n c ı l a ş m ı ş d ü ş ü n ceye daya n m a ktayd ı . Kuramı Özgürleştir­
mek'te ise yaza rl a r, o rta k b i r tarihsel gerçekliğin içine d ü ş m ü ş
ve o rta k b i r değerler h i ssi n i n yön verd i ğ i i n s a n l a r o l a ra k sa h i p
o l d u kl a �ı orta k şeyl ere d a y a n a n ögelerin "ol u m l a yıcı " b i r b i rleş­
mesi n i ima etti ler. O n l a ra göre, "strateji lerin bütün sol u n g e l i ş ­
mesi için ka psayıcı p l a n l a ra uyd u ru l ması her seviyede gerçek­
leş [ m e l i d i r] . . . . Bu m ü ba d e l e ti p l eri n d e n en yü ksek ö n c e l i ğ e s a ­
h i p o l a c a k o l a n ş e y , ta m o l a ra k kavrayışların b i rb i ri n e b a ğ l a n m a ­
sı ve o n l a rı n bütünsel b a k ı ş açı l a rı içindeki bağ l a ntı l a rıd ı r . "92
La c l a u ve M o u ffe 'u n " h egem o n i k b l o k u " ta m tersine, o rta k b i r
baskı d e n eyi m i n e y a d a eti k değerlerin v e siyasi a m a çları n o rta k
aşkın (tra nscen denta l ) b i r kümesine değ i l , her b i r h a re keti "fa rk­
l ı " kı l a n şeyin " d e n k l i ğ i n e " daya n d ı rı l a ca ktı . 93 Kısacası La c l a u ve
M o u ffe Hegemonya ve Sosyalist Stra teji'd e fa rkl ı örgüt ve h a re­
ketl eri n neden bir a ra d a h a reket edeb i lecekleri kon u s u n d a o rta ­
ya h i çbir pratik neden koym a d ı l a r. B u n u n l a b i rl i kte Kuramı Öz­
gürleştirmek a ka d e m i k o l m ayan b i r yayı n evi ta rafı n d a n bası l d ı ­
ğ ı n d a n ve sade b i r kura m s a l d i l l e yazı l d ı ğ ı n d a n ( ki b u o n u , o
d ö n e m h a ki m o l a n b a ro k kura m la b a ğ daşmaz b i r kon u m a koy­
d u ) b u kita p kura m s a l çevre lerde pek az ta rtışma ya rattı ; h a l b u -

92 Al bert, Cag a n v e d i ğerleri, Liberating Theory, s . 1 4 5 (vu rg u bana

a itti r) .
93 "Çoğ u l cu l u k y a l n ızca, bu çoğ u l l u ğ u n . . . [yani her b i r ti kel
m ü cadelenin] her b i r dönem i n i n ken d i geçerl i l i k i l kesi n i kendi içinde
b u l d u ğ u ölçüde rad i ka l d i r; bu g eçerl i l i k i l kesi ise onları n ta m a m ı n ı n
a n l a m h i yera rşisi ne v e o n l a rı n meşru l u ğ u n u n kaynağ ı ve
g ü vencesine yöne l i k aşkı n ya d a m u tl a k bir zem i n içinde a ra n m az . "
(vurgu bana aitti r) . Laclau v e Mouffe, Hegemony and Socialist
Strategy, s . 1 6 7 . B u rada Laclau ve Mouffe, Marksizmin bütü n
to p l u msal hareketlerin "altında yatan mutlak ze m i n " o l maması
gerekti ğ i n i söylemen i n ötesi n e geçerek, her "aşkı n " i l ke n i n
redded i l mesi gerekti ğ i n i v e her h a reketi n kend i geçerl i l i ğ i n i " ke n d i
i ç i n d e " b u l d u ğ u n u söylüyOrlar. O n l a r ı n a nti-Gramscici hegemonya
kavramsal laştı rm a l arı na göre, çeş itli hareketler ontoloj i k, hatta
siyasi olara k b i rbi rlerinden uzak d u ru rlar. Sıradan b i r projeden
ziyade, " ra d i kal ve çoğ u lcu b i r demo krasi projes i , esas anlamwta,
d e n k-eşit mantı ğ ı n genel leşti ril mesi temel inde a l a n la rı n en üst
seviyede özerkl eşmesine yönel i k olara k veri len m ücadeleden başka
b i r şey değ i l d i r. " Ag e .

262
 Postmodern Prens

ki La cl a u ve Mouffe 'u n d a h a a ka d e m i k kita p l a rı (tı p kı havasız ve

sı kışı k b i r yer g i b i yoğ u n b i r eser) s o n ra ki yı l l a rda el eştirel kura ­
m ı etki l ed i . Anca k Kuramı Özgürleştirmek a s l ı n d a biçi m v e bü­
tü n l ü k ku ra m ı nd a çok d a h a büyü k b i r i l erl emeyi tem s i l ediyord u .
La clau v e Mouffe'u n kita b ı n d a ki va h i m hata, kita b ı n mesel eye
geti rd i ğ i esas olara k biçimci yaklaş ı m d ı . Gra msci'n i n s ü rekli ola­
ra k uyard ı ğ ı g i b i , b i rleşik b i r irade i n şa etm e g ö revi " rasyonel,
tü m d e n g e l i mci, soyut b i r s ü reç o l a ra k (ya n i saf ayd ı n l a r ı n -ya da
saf buda l a l a rı n - ta rzına özgü bir b i ç i m de) i d ra k ed i l m e m e l i , bu­
nun yeri n e , "örg ütleme ve b i r b i ri a rasında b a ğ l a ntı kurm a n ı n
prati k ve 'tümeva rı ms a l ' b i r zoru n l u l u k v e d e n e y i m o l a ra k g ö ­
fü n d ü ğ ü b i r şeki l d e " s u n u l m a l ı d ı � . 94 D i ğ e r b i r d e y i ş l e si.y asal
örgütl e n m e n i n değişik ögeleri n i n b i rl eşmesi ( ö rn eğ i n kent ve kır
işçileri, köyl ü l er ve orta sınıf ayd ı n l a r) yaln ızca düşünce tem e l i n ­
de gerçekleşemez; fa rklı g ru p l a rı n yaşanmış gerçekliği içindeki
fi i l i o rta k l ı k l a r tem e l i nde g e rçekleşe b i l ir. B u n u n a ks i n i ya p m a k
( i n s a n l a rı , o l ayları n n a sı l o l u p bitmesi "gerekti ğ i " ko n u s u n d a ki
yapay ya da zorbaca görüş tem e l i n d e b i rl eşti rmeye ça l ı ş m a k)
" b ü rokrati k b i r kavra m s a l l aştı rmaya ka p ı l m a k a n l a m ı n a g e l i r, ki
b u n u n son u n d a ortaya b i r b i rl i k değ i l , yüzey i n d e d u rg u n l u k ve
' susku n l u ğ u n ' o l d u ğ u , orta kl ı kta n ziyade bir ' patates çuva l ı n ı n '
(ya n i tek tek ' b i r i m l eri n ', a ra l a rı n d a h içbir b a ğ l a ntı o l m a d a n
m e ka n i k b i r biçi m d e yan y a n a g e l m eleri) söz ko n u s u o l d u ğ u
h a reketsiz b i r bata k l ı k çıka r . "95 Ası l ö n e m l i o l a n ş e y " o rta k orga­
nizma n ı n , kendilerine bel irli bir h iyera rş i ve önderl i k verdikleri ve
b u n u faal bir biçimde kabul etikleri ölçüde, org a n izmayı m eyda­
n a getiren te k te k b i reylerden o l u ş m a s ı d ı r. " Gra m sci şöyle de­
vam ediyor:

Eğer kişisel bileşenlerden her biri ortak organizmayı kendisi­

ne dışsal bir varlık olarak görürse, bu organizmanın daha faz­
la var olmayacağı kaçınılmazdır; bu durumda bu organizma
zihnin bir imgesi, bir fetiş haline gelir. . . . Şaşırtıcı ve tipik olan
şey bu tür fetişizmin [yalnızca Devletin organlarında değil
aynı zamanda] . . . partiler ve sendikalar gibi . . . "iradi" orga -

94
Gramsci, SPN, s . 1 9 0 .
95
Ag e .

263
 Postmodern Prens

nizmalarda da gözlendiğidir. Eğilim, . . . bireyin organizmaya

karşı dışsal ve eleştirel bir yaklaşımına doğrudur. . . . Bu her
halükarda fetişist bir ilişkidir. Bu birey, kendisi hiçbir şey
yapmasa bile organizmanın bir şeyler yapmasını bekler. . . .
[Üstelik] . . . kendi müdahalesi olmamasına rağmen hala bir
şeylerin olup bittiğini gören her birey, bireylerin ötesinde ve
üzerinde (herhangi bir somut beyinle düşünmeyen ama dü­
şünen, belli insan bacaklarıyla hareket etmeyen ama yine de
hareket eden) düşsel bir varlık, ortak organizma soyutlaması,
bir tür özerk ilah olduğunu düşünme eğilimine girer. 9 6

Bu " d üşsel " varl ı kl a rı n ve " özerk i l a h l a rı n " ortaya çıktı ğ ı her
seferd e, postya pısa lcı b i r eleşti rmen Gra m sci'yi ve onun hege­
monya ku ra m ı n ı postyapısa lcı p roje d o ğ ru ltusu n d a yen iden g ü n ­
d e m e getirmeye ça l ı şara k boşa kü rek çekti . El eştirel kura m ı n
kori d o rl a rı ş i m d i l erde, "yı ğ ı n " ( m u ltitu d e ) , köksa p ( rh izome) ya
d a ( La c l a u ve M o u ffe versiyo n u y l a ) " a l a n l a rı n özerkl eşmesi" g i b i
isi m l e r a ltı n d a d o l a n a n bu ru h l a rl a d o l u d u r.
Bu d u ru m d a a s ı l ö n e m l i o l a n şey, postm odern p rensin h içbir
şeki l d e kel i m e n i n a l ı ş ı l m ı ş a n l a m ıyla b i r " b i rleşme" (ya n i u z u n bir
o rta k eylem d ö n e m i n i n s o n u n d a bile özerkl i ğ i n i ve ki m l i ğ i n i yi­
tirmeyen g ru p l a rı n b i r a raya gelmesi) o l a ra k yoru m l a n m a m a s ı ­
d ı r. Prensin o rta k i radesi, b i rbirinden fa rkl ı pa rça l a rı n b i r top l a ­
m ı n a ya da " d izisine" i n d i rgenemez. O d a h a ziyade, y e n i b i r
to p l u ms a l d üzen i n temel i n i gel işti rm e k a m a cıyl a , i n sa n l a rı n v e
i n s a n o l m a ya n l a rı n özg ü rleşmes i n e yönel i k d e ğ i ş i k b i rçok h a re­
ketin tek bir evrensel p roj e içeri s i n d e organik bir b i ç i m d e tek
vücut olmasını tem s i l eder. Asl e n , b i rleşme (coalition ) ve tek
vücut o l m a (coalescence) kel i m e l eri aynı a n l a m a gel iyord u - ayrı
varl ı kl a rı n org a n i k b i r bütün o l uştu rm a k için b i r a rada gel iştiğ i ya
da b i r a raya g e l d i ğ i s ü reç. B u n u n l a b i rl i kte m o d ern d ö n e m d e bu
kel i m e l erin yo l l a rı ayrı l d ı . Bug ü n birleşme (coalition ) kel i m esi
" fa rk l ı top l u l u kl a rı n , kişil erin ya d a d u r u m l a rı n , tek vücut içi n d e
d a i m i b i r kayn a ş m a o l m a ksızı n , b i r a ra d a eyl e m i n e yönel i k b i r
ittifa k" a n l a m ı n a g e l m e kteyken ( Oxford İngilizce Sözlük) ; tek

9 6 Ag e .

264
 Postmodern Prens

vücut olma (coalescence) i l k b aşta ki b i rl i k a n l a m ı n ı h a l a koru ­

yor: Modern biyoloj i d e tek vücut olmak h a l a " a yrı p a rça l a rı n b i r
a ra d a g e l i ş m es i " a n l a m ı n a g e l m e kted i r. İşte postmodern prens
b u i kinci a n l a m l a (" b i r a rada g e l i ş m e k") kavra n m a l ı ve meyd a n a
g eti ri l m e l i d i r. V e bu t e k v ü c u t o l m a n ı n "ze m i n i " a d eta, ya l n ızca
yaşa n m ı ş i n s a n deneyimi o l a b i l i r.
Bu eserd e postm odernizm i n karşısında yer alan tem a l a rd a n
b i r ta nesi, ra d i ka l b i r siyaset k u ra m ı n ı görüngübilimsel bir ya kla­
ş ı m a daya n d ı rm a n ı n önemiyd i . Gra m sci 'n i n g ö rü n g ü b i l i msel bir
d ü ş ü n ü r o l d u ğ u n u vurg u l a d ı m . Gerçe kten de G ra m sci 'n i n , ya­
şantı n ı n içinde kök s a l m ı ş h a l iyle, özdeşl i k ve a n l a m h a kkı n d a ki
görüşü, d a h a sonra Fra nsız g ö rü n g ü b i l imci M a u rice Merlea u ­
Ponty tarafı n d a n beni msenen g ö rüşe o l d u kça ya kı n d ı . Ren ate
H o l u b 'u n gözlem led i ğ i g i b i , i ki k u ra m cı da i n s a n l a i l g i l i mesele­
l erd e " a n l a m ve değerin ü reti l m es i n i n " mutlak ö n e m i n i n fa rkı n ­
dayd ı . 9 7 İ kisi de b i l inci ya d a " bi l m e b i ç i m l e ri n i ", " s ı rf özn e n i n
(öznelci l i k) ya da nesnen i n ( n esnelci l i k) değ i l , karş ı l ı kl ı i l işkisel l i ­
ğ i n . . . i ç i n e g ö m ü l ü " o l a ra k g ö rd ü . 9 8 B i l d i ğ i m iz kadarıyla Gra m sci,
H usserl 'i n ya da Brenta n o 'n u n eserleriyle h i ç ka rşı l a ş m ad ı . Dola­
yısıyla o n u n g ö rü n g ü b i l i m sel g e l e n e ğ e o l a n genel o l a ra k b e lirti l ­
m e m i ş ya kı n l ı ğ ı , d o ğ a l b i r biçimde, o n u n b i r d evri mci o l a ra k
kişisel siyasi v e eti k m ü d a h i l o l u ş l a r ı n d a n kayn a kla n m ı ş o l m a l ı .
Ya n i Gra m sci stratej i k b i r d ü ş ü n ü r v e pol itikacı o l a ra k kaçı n ı l m az
b i r biçimde prati k o l a ra k, d o l ayısıyla aynı z a m a n d a "duyusal
o l a ra k" d ü ş ü n üyord u . Gra msci işçi s ı n ıfı n ı n "onto loj i k merketi l i ­
ğiyle" i l g i l e n m iyord u ; o d a h a ö n ce va r o l a n özl eri y ö n l e n d i rm e k­
ten ziyade yeni siyasi o l u ş u m l a rı sa b ı rl ı ve gayret isteyen b i r
biçimde i n şa e d e n b i r siyaset a ra yı ş ı n d a yd ı .
İnsan ki m l i ğ i n i n deneysel d o ğ a s ı n a g österi len b u h assasiyet
Gra msci 'n i n eseri n i n h er ya n ı n a yayı l m ıştı r - b e l ki de b u n l a rd a n
en m eş h u ru , G ü n ey İta lya kırsa l ı n d a ki köyl ü l eri n Kuzey İta l ­
ya 'd a ki şeh i r işçileriyle ta rihsel b i r ittifa k y a p m a s ı n ı sağ l a m a
i htiyacı n d a n etki l i b i r biçimde b a hsetti ğ i " G ü n ey Soru n u Üzeri n e "

97
Renate Hol u b , An tonio Gramsci: Beyond Marxism and
Postmodernism [Antonio Gra m sci : M a rksizmin ve Postmodern i z m i n
ötesinde] , Lon d ra : Routledge, 1992, s . 1 25, 22.
98
Ag e . , s . 1 4 1 .

265
 Postmodern Prens

a d l ı denemes i n d e yer a l m a kta d ı r. Pro l eta ryaya ve köyl ü l e re ait

b u tür b i r "orta k i raden i n " g e l işti ri l m esi orta k b i r "öze" değ i l ,
İta lya'da ki egemen s ı n ıfl a rı n devri l mesi y ö n ü n d e henüz harekete
geçmemiş b i r orta k siyasi çıkara yol açan o rta k sosyo p o l itik ve
varo l u şsal koş u l l a rı n tem e l i n e daya n d ı rı l a ca ktı . Kısacası biçim
daima fi i l i yatta ki i n s a n l a rı n yaşa n m ı ş deneyi m l erine, . ya n i b i r
biçim i l e o n u a l g ı l aya n ve m eyd a n a g et! ren varl ı kl a r a ra s ı n d a ki
görüngüsel b i r i l i ş kiye kö k s a l m a l ı d ı r.
Görü n g ü bi l i m i n en ö n e m l i b u l g u l a r ı n d a n b i r ta nesi yaş a m
d ü nya s ı n ı n , o n u n l a " kasıtl ı " ya d a a n l a m l ı b i r i l işkiye s a h i p o l a n
t i k e l ö z n e l e r i n etkin b i r i cra atı o l m a s ı d ı r . M erlea u - Ponty'n i n d a v ­
ra n ışçı l ı k üzeri ne yaptı ğ ı e leşti ri d e gösterd i ğ i g i b i ca n l ı org a n iz­
ma, d ü nyaya karşı ta kı n d ı ğ ı onto l oj i k "tavı r" içi nde, b u d ü nya d a n
a n l a m l ı b i r b i çi m d e a y r ı tutu l a m a z . Ya n i gerçekl i k b i r o rg a n izma
için, Gestalt o l a ra k ya da bizzat org a n iz m a için b i r şeyler ifa d e
eden bütün b i r a n l a m biçi m i o l a ra k var o l u r : " B izzat o rg a n izma
ken d i üzeri n d e ki şeyleri n eyl e m i n i h esa ba kata r ve [cansız] fiz i k­
sel d ü nyada benzeri o l m ayan d o l a m baç lı b i r s ü reçle çevresi n i
s ı n ı rl a r . "99 Dolayısıyla b i r org a n iz m a n ı n " d avra n ı ş ı " ya l n ızca b i r
b ütü n o l a ra k kavra n a b i l i r; Ka rtezyen gö rüşte o l d u ğ u g i b i küçü k
parça l a rı n bir to p l a m ı o l a ra k ya da "dışsal uya ra n l a ra " gösteri len
refl e ksler ya d a "tepkil er" o l a ra k değ i l . Özne i l e onun b u l u n d u ğ u
çevre a rasında sürekli b i r geri l i m vard ı r; her b i ri e ş za m a n l ı olara k
diğeri n i n üzeri nde etki de b u l u n u r v e o n u koşu l l a n d ı rı r - "ca n l ı
organizma . . . d i ğ e r her şeyle i l g i l id i r. " 1 0 0 Gramsci'n i n modern
prens görüşü esas olara k ta m da buyd u . Modern prens, meydana
gelişi s ı rası n d a , "ortaya çıkışı" esnasında, top l u m u n mevcut g üçle­
ri n i ve a n l a m l a rı n ı kend i etrafı nda top l a d ı ğ ı ve onl arı dönüştürd ü ­
ğ ü ölçüde, o n u n topl u m d a n ayrı ya da fa rklı b i r şey o l d u ğ u h içbir
şekilde söylenemez. Daha ziyade, üm welt ( kendisini çevreleyen
o rta m ) ile g i rd i ğ i i l işki ya da d iy a l ekti k m ü badele için d e prens,

99 M a u rice Merlea u - Ponty, The Structure of Beha vior [Davra n ı ş ı n

Ya pısı ] , Boston : Beacon Press, 1963, s . 148 .
100
M a u rice Merlea u - Ponty, Sense and Nan-Sense [Anlam ve
A n l a msızl ı k] , der. H u bert L. D reyfus ve Patricia Ai len D reyfus,
Eva nston, I l l . : Northwestern U n i versity Press, 1 9 64, s . 1 0 1 .

266
 Postmodern Prens

yaşam d ü nyasıyla s ı kı sı kıya b a ğ l ı b i r a m a ç ve eyl e m l e r d o kusu

h a l i n de var o l a ra k " ca n l ı o rga nizmaya" benzeyecekti . 101
Eğer bu şeki lde, yani b i r organizma olara k, yeni b i r siyasi özne
( postmod ern bir prens) tasa rla maya ça lışırsak b u n u ya p m a n ı n o
kad a r da ko lay o l m a d ı ğ ı n ı görürüz. B u n u n nedeni belki de büyük
ölçüde, aşina olduğumuz siyasi b i çi m l erin ( u l us-devlet olsun, siya­
si partiler olsun, sen d i ka l a r olsun) bize ta rihsel o l a ra k tü ken miş ve
modası geçm iş ya da ta mamen yozlaşmış gibi gelmesidir ("tek bir
büyük birl i k, " herh a n g i bir kişi ? ) . Anca k b u n u n nedeni aynı za­
manda, b u tür bir yen i o rta k öznen i n b u g ü n a l a b i l eceğ i biçime
d a i r b i r düşünce-imgeden yoks u n o l m a mızdır. D a h a ö n ce g ö rd ü ­
ğ ü m üz g i b i i l k modern siya set kura m c ı l a rı , mode rn l a i k siyasa l
ö rg ütlen m e n i n tem e l i n i o l u şturması için ortaya attı kları yeni siya­
si biçi m i göstermek için çeşitli m etaforlar ku l la n d ı l a r. Görd ü ğ ü m üz
g i b i Ho bbes için bu biçim, bedeni bizzat insanlard a n oluşan eli
kı l ıçlı bir h ü kümdar i ken, Machiavel li için h a l kın ulusal b i l i ncinin
gelişmes i n i n a racı olara k mecazen işlev görecek b i r p rensin kiş i l i ­
ğiyd i . Peki bizim postmodern prensimiz nasıl g ö rü n ecekti ?
Octavio Ocampo'nun Cesar Chavez portresi n i n yen i , rad i ka l bir
siyasi biçim kura m ı n ı n ca n l a n d ı rı l masında yard ı mcı o l a b i leceğ i n i
i leri sürmek istiyoru m . Gra mscici ta b i rl e org a n i k b i r "ayd ı n " örneği
olan Cesar Chavez, g öçmen çiftl i k işçi leri n i örg ütleyen ve Birleşik
Çiftl i k İşçi leri Send i kası'nı ku ra n Meksika l ı göçmen işçilerin oğl uy­
d u . Oca m po 'n u n portresine yakı ndan bakı l d ı ğ ı n d a , Chavez'in çeh­
resinin a s l ı n d a bir ya nılsama olduğu büyük bir şaşkı n l ı k içinde
görü l üyor: Onun yüzü, omuzları ve göğsü tam a m e n , kad ı n ı ve
erkeğ iyle, esmer derilisi ve beyazıyla bir a rada yürüyen yüzlerce
çiftçi ve işçiden oluşmaktad ı r. Saçl a rı .sürü l m ü ş ta rl a l a rdan, du­
da kları ku m ru l a rdan, yüzündeki göze ça rpa n kısı m l a r p rotesto
panka rtlarından oluşmaktad ı r. Çiftl i k işçi leri ha reketi ta ri h i n için­
den resmed i l mektedir: Yürüyüşçü ler izleyici " boyunca" ya d a izle­
yicinin ötesine yü rüyerek geçmişten g ü n ü m üze uza n m a kta lar.
Resmin sol ta rafında sıra l a n a n kafatasları , ö l ü leri ( böcek ilacı ze­
h i rlenmeleri ve yoksu l l u k ku rban l a rı ) g izleyen gerçek kad ı n ve
çocu k fig ü rleridir. Portrenin i s m i n i n (Portrait of la Causa [ Dava n ı n
Portresi ] ) çağ rıştı rd ığı g i b i Oca m p o kitlen i n karşı g ü cü n ü n karma-

101
Fonta na, Hegemony and Power, s . 27.

267
 Postmodern Prens

şık biçim bilgisini sa ptamaya g i rişti . Böylece, bir birey olara k

Chavez, tı pkı Machiave l l i 'nin Prens'i g i b i , bir geçiş kişiliği ( b u kişiliğin
biçi m i kısaca orta k bir i radenin kend isin i açığa çıkardığı bir a raç
vazifesi görüyord u ) olara k resmedi l d i . Birleşik Çiftl ik İşçi leri Sendi­
kas ı 'n ı n işçi mücadelesinin biçimi olduğunu söyleyebi l i riz; Cesa r
Chavez onun sadece "dış yüzüyd ü . " Oca m po'n u n portresinde biçim­
de birl i k, değ işik ögelerin kuruluşu üzerine inşa ed il iyor. Çeşitl i l i k,
b i rliğe bir engel oluşturma kta n ziyade onun önkoşu/u haline geliyor.
Cesar Chavez: Portrait of la Causa (Dava nin Portresi}, Octavio Ocampo

268
 Postmodern Prens

Oca m p o 'n u n p o rtresi hem mod ern l i bera l tem s i l i h ü kümet

kavra msa l l a ştırm a s ı n ı n hem d e M a rksiz m - Le n i n i z m i n h o m ojen
"öncü" p a rti s i n i n ötesi n e g eçecek yen i bir siyasi biçim g ö rüşü nü
i m a ediyor. Onun B i rleşik Çiftl i k İşçi l e ri Send i ka s ı y l a i l g i l i p o rtresi
çeşitl i l i k i ç i n d e b i r l i ğ i ya l n ızca tek b i r h a reket içinde res metmesi­
n e ra ğ m e n , biz b u n u o rta k bir üto p i k p roj e etrafı n d a b i rleşm iş
birçok h a re keti n b i rl i ğ i n e yön e l i k bir kişi l i k o l a ra k d u racak şeki l ­
d e genişlete b i l i ri z . D a h a g e n i ş ö lçekte b a kı l d ı ğ ı n d a d a h o m ojen
biçi m , b i rbirinden fa rkl ı ögel e re ra ğ m e n d eğ i l , b u fa rkl ı u n s u rl a r
tem e l i n d e o rtaya çı ka ca ktı . Y a n i , Aristoteles'i ta kip edersek,
bütün ile p a rça l a r a ra s ı n d a ki i l i ş k i n i n diyal ekti k o l m a s ı n a di kkat
e d i l ece kti . Değişik ögeler b i r ya n d a n , postm odern p rens h a l i n e
gelecek o l a n n o rm atif b i r " b ütüne" ı ş ı k tutaca ktı . Anca k aynı
zamanda, postmodern p rens kend i oluşumu (bildung) ve o rtaya
çıkışı esn a s ı n d a , d a h a ö n ceden "farklı o l a n " ö g e l e ri a y n ı geniş
bütü n ü n veçh eleri o l a ra k açığa çıkaraca ktı . " Prens", ken disi ol­
madığı ta kd i rd e b i rb i rl e ri n d e n ayrı d u raca k ögeleri n , b i r a rada
görü n ü r a l a n ı ( i ktidarın bütü n l ü ğ ü , ıslah ed i l m i ş bir d ü nya n ı n " n e
o l d u ğ u " - v e a y n ı z a m a n d a " o l m a s ı gere ken l e " i l g i l i b a ş l a n g ı ç
a şa m a s ı n d a ki bütü n l ü k- ) " çizecekleri" şeki l d e doğrudan doğruya
d i l e g etiri l m es i d i r.
Postm odern p re n s i n b i rl i ğ i , o n u o l uştu ra n pa rça l a rı n ken d i l e­
ri n i b i rb i rleriyle s ı rf işlevsel o l a ra k değ i l aynı za m a n d a " o rg a n i k
o l a ra k" da i l işkili g ö rm eye başl a m a l a rı a n l a m ı n d a , tinsel v e tarih ­
se/ b i r b i r l i ktir. Üste l i k p ren s siyasi o l a ra k etki l i o l m a k için, za­
man zaman tek bir organizma g i b i h a reket edere k stratej i k fır­
satl a rı değerl e n d i re b i l m e k zoru nd a d ı r . Ya n i o, b e l n b i r n iyet u­
yuşmasıyla u z u n vadeli a m açları n peşinden g i d eb i l m e k zoru nda­
d ı r ve b u amaçlar sad ece yerel ve küresel o l a ra k değil, bel l i b i r
eşza m a n l ı l ı k ve ta kti k koord i n a syon d üzeyi n d e izlen m e l i d i r . Pra ­
ti kte b u , yeni b i r Enternasyo n a l g i b i b i r şey i n g ere kli o l d u ğ u
a n l a m ı n a g e l iyor. D a h a ö n ceki E ntern asyo n a l l e r g i b i b u seferki
de, i n s a n yaşa m ı n ı yeniden o l u şturma yön ü n d e bir g i ri ş i m o l a ra k
ken d i s i n i ütopyacı b i r tem e l d e o rtaya koyaca ktı . B u n u n l a b i rl i kte
eskisinden fa rkl ı o l a ra k, s ı rf kapita l iz m e karşı g e l i ştird i ğ i m u h a le­
fet içi n d e d eğ i l el eşti re l bir yaşa m fel sefesi n d e kök s a l a ca ktı . O

269
 Postmodern Prens

a y n ı z a m a nda ta m a m e n demo kratik o l a c a k ve siyasi otorite n i n

m erkez i l eştiri l m es i n d e n kaçı nacaktı .
B u n u n l a b i rl i kte, postmodern prens i n s a h i p o l d u ğ u biçimin
d iy a l e kti k, d i n a m i k ve s ü rekli h a re ket h a l i n d e o l d u ğ u n u a n l a m a k
elzem d i r. Prens b i ç i m ve biçi m s i z l i kti r. Prens s ı rf res m i ya d a
" h ü kü m etle i l g i l i " o rg a n l a ra ya d a veki l l i klere indirgenemez. O
tek b i r siyasi parti tem e l i n d e de d ü ş ü n ü lemez. Üto p i k ta h ayyü ­
l ü m üz sıntrlandığında y a d a tek b i r örg ütsel y a p ı içi n e h a psed i l ­
d i ğ i n d e şeyleşir - ya n i d ı şa rd a n gelecek s a l d ı rıya v e içerden
kayn a k l a n aca k yozl a ş m a ve b ü ro krati kleşm eye karşı kırı l g a n
h a l e g e l i r . Ç i n l i stratej ist S u n Tzu 'n u n g özl e m l e d i ğ i g i b i : " Ord u
kurma i ş i n i n son b u l m a s ı biçimsizliğe varı l m a s ı deme kti r. Biçi m ­
den yo ks u n o l d u ğ u n uz za m a n g i z l i cas u s l u k h i çbir şeyi o rtaya
çıkara m az, zeka ise bir stratej i o l uştu ra m az . "102 Tıpkı "suyun
sabit b i r şekle sahip o l m a m a s ı " g i bi b u bi rli kler d e "sabit b i r o l u ­
ş u m a " sa h i p o l m a m a l ı d ı r. 103
Bu açıdan b a kı l d ı ğ ı n d a , Gra m sci 'n i n ken d i n e özg ü " m odern"
p rens kavra m ı n ı açıklayaca k el eşti rm e n i n ka rşı ka rşıya b u l u n d u ­
ğ u değişmez soru n l a rd a n b i r ta nesi, o n u n kafa s ı n d a ki varl ı ğ ı n n e
ölçüde s ı ra d a n b i r s i y a s i p a rtiye ve n e ölçüde b i r h a rekete ben­
zeyeceğ i n i b e l i rl emekti . O a s l ı n d a i ki s i n e d e benzeyecekti . Bir
ya n d a n , prens h a l kı n " ru hsal" a rzu l a r ı n ı simgelediği ö l ç ü d e esas
o l a ra k ruhani ve s ı n ı rs ı z d ı r . Di ğer ya n d a n , Gra msci'n i n yoru m l a ­
rı n d a n açı kça a n l a ş ı l ıyor k i prens, örg ü t l ü , merkezi v e d i si p l i n l i
b i r ya p ı n ı n biçimsel a n la m ı n d a i ş l eyen b i r siyasi parti n i n n i te l i ğ i ­
n e de sa h i p o l a ca ktı . G ra msci 'n i n p a rti kavra m s a l l a ştırm a s ı n d a
kafa ka rıştı rıcı o l a b i l e n ş e y o n u n M a rx 'ı izleyerek, devl eti b ü y ü k
ölçüde bizzat to p l u m u n i ç i n d e kö k sa l m ı ş ç ı k a r v e çatı ş m a l a rı n
savaş a l a n ı o l a ra k g ö rm esi v e d ev l et i l e s i v i l topl u m a ra s ı n d a
"yöntemsel" b i r fa rkta n daha fazlası o l m a d ı ğ ı n ı i leri s ü rmesi­
d i r. 104 Bu neden l e o, " p a rti" ta b i ri n i ya l n ızca b i çi m se l bir ö rg ütle
(ya n i mevkil ere, resm i bir isme, p a rl a m entoda koltu ğ a vs . s a h i p

102
Sun Tzu , Sun Tzu : The Art of Warfare [ S u n Tzu : Savaş Sanatı ] ,
. İ n g i l izce 'ye çeviren : Thomas Cleary, Baston : S h a m b h a l a Books,
1988, s . 1 1 1 .
103
Age . , s . 1 1 3 .
104
Ag e . , s . 1 6 0 .

270
 Postmodern Prens

o l a n yasa l b i r p a rti) s ı n ı rl a m a d ı . O n u n kura m ı n a göre, herh a n g i

b i r tutarlı ya da a n l a ş ı l ı r g r u p " ç ı ka rı " ; kültüre l , e ko n o m i k y a d a
s i y a s i i kti d a r doğrultusunda d i ğer g ru p l a rla yarı ş m a k i ç i n to p l u
b i r şeki l d e h a reket etme yeti s i n e s a h i p o l m a s ı koşu luyla ; bir
parti o l a ra k yoru m l a n a b i l i r . Bu görüşe göre resm i p a rti ler (ya n i
seçi m o rg a n l a rı ) s i v i l to pl u m u n içinde b u l u n a n t i k e l "parti leri n "
(ya n i to p l u m s a l sın ıfl a r y a da g r u p l a ş m a l a r) çıkarları n ı n kes i n b i r
b i ç i m i ç i n d e b e l i rg i n leşmes i n d e n başka b i r ş e y değ i l d i r.
Hegemon i k b i r s ı n ıfın i ktidarı e l e geçirmesi ve s ü rd ü rmesi s ı rf
kurnazl ı k ya da g ü ç l e değ i l , d a h a da ö n e m l i s i to p l u m d a ki diğer
g ru p l a rı n rıza l a rı n ı n elde ed i l m esiyle gerçekleşir.
Kısacası egemen s ı n ı f doğ ru d a n " h ü kü m s ü rm ez . " Beklenece­
ğ i üzere, tek bir siyasi parti biçi m i n i a l maz b i l e ; eğer öyle olsay­
dı, eğer bir p a rti i l e h a ki m b i r to p l u m sal grup a rası n d a bir ben­
zerl i k olsaydı b u egemen s ı n ı f el eştiriye ve hatta d o ğ ru d a n s a l d ı ­
rıya ka rşı savu nmasız b i r ko n u m a g e l i rd i . Hegem o n i k g ru p d a h a
ziyade, çeşitli parti lerin üzeri n d e y e r a l ı p b u n l a rı d i kkatle izleye­
rek, b i rçok fa rkl ı to p l u msal g ru p üzeri n d e " a h l a ki " ve ideoloj i k b i r
n üfuz b u l u n d u ru r :

Dolayıswıa organik partinin entelektüel kurmayları genellikle

bu fraksiyonlardan hiçbirine mensup değildir; ancak bunlar
partilerin üzerinde, kendi ayakları üstünde duran yol gösterici
bir güçmüş gibi işlerler ve zaman zaman halk bunun böyle
olduğuna inanır. Eğer bir gazetenin (bir grup gazetenin) de,
bir derginin (ya da dergi grubunun) de bir "parti" ya da "bir
partinin fraksiyonu" olduğu görüşünden yola çıkılırsa bu işlev
daha bir isabetle incelenebilir. 1 0 5

Gra m sci 'n i n b u a n l atı m ı , siyasal örgütlen m e m i z i n en temel

özel l i kleri n i ( ö rneğin ABD'd e ki büyük siyasi parti l e ri şi rketleri n
fi na nse etm esi ve ata erki l d üz e n ) b i l e kavra m a m ız ı s a ğ layara k
g ü n ü m üzde de fa yd a s ı n ı koruyor. 1 0 6

105
Ag e . , s . 148.
1 06
Dü nya s iste m i n d e top l u msal cinsiyeti n ro l ü ve ataerkil hegemonya
h a k k ı n d a bakınız R . W. Con n e l l , "The Big P i ctu re : Mascu l i n ities i n
Rece nt W o r l d H i story" [ B ü y ü k Res i m : Ya k ı n Dü nya Ta ri h i ndeki
E ri l l i k l e r] , Theory a n d Society 2 2 ( 1 9 9 3 ) : 5 9 7 - 6 2 3 . A m e ri ka ' n ı n

271
 Postmodern Prens

Karşı hegemonik h a re ket ya da h a re ketler de benzer b i r b i ­

çimde, " başa g e l m e d e n " " h ü km ediyorlar" - e n a z ı n d a n k ı s a v e
o rta v a d e d e böyle o l uyor. Gramsci d evlet i ktid a rı n a k a r ş ı gel işti ­
ri lecek b i r cephesel sa l d ı rı d a n (" m a n evra sava ş ı ") ziyade kültürel
ve siyasi "siper sava ş ı n a " ( m evzi savaşı dediği şey) olan i htiyacı
d i l e g eti rd i ğ i z a m a n , kafa s ı n d a o l a n şey koordine edilmemiş
fa a l iyet d eğ i l , J a kobenci yöneti m i l e Reform'd a ki ta b a n a daya l ı
kültürel yayı l m a n ı n b i r karışı m ı yd ı . Stu a rt H a i l şöyle iza h ediyor:

[Hegemonya] mevcut bir siyasi oluşumu ele geçirmek ve alt

üst etmek için verilen bir mücadeledir; toplumun bir dizi farklı
alanının tamamı (ekonomi, sivil toplum, en telektüel ve ahlaki
yaşam, kültür) üzerindeki . . . "yol gösterici" konumun üstle­
nilmesidir; geniş ve farklılaştınlmış bir mücadele tipinin yürü­
tülmesidir; halkın stratejik derecedeki rızasının kazanılması­
dır; ve dolayısryla toplumu yeni bir tarihsel projeye uygun
hareket ettirmeye yetecek kadar sağlam bir toplumsal otorite
sağlanmasıdır. 107

Dolayısıyla postmod ern p rens h e m g ö rü n ü r hem de goru n ­

m ez o l m a l ı d ı r, h e m b i r biçime s a h i p o l m a l ı h e m d e biçimden
yoks u n o l m a l ı d ı r. B i r ya n d a n , postm od ern p rens "yüz ü n ü " d ü n ­
yaya g österm e l i d i r ( b a ş ka tü rl ü i n sa n l a rı n sayg ı s ı n ı v e rıza s ı n ı
n a s ı l kaza n a ca ktır?) ve u l u sötesi ka m p a n ya l a rl a i l g i l e n m e k için
gere k l i o l a n türd eş l i k ve otorite ölçüsünde örgütlen m e l i d i r. ör­
n eğ i n postmodern prens BM Genel K u ru l u 'n a benzer b i r ya p ı
biçi m i nde, u l us-dev letten ziyade küresel s i v i l top l u m a org a n i k
o l a ra k kök s a l m ı ş b i r " g ö l g e " otorite b i çi m i n d e şekil a l a b i l i r. Böy­
l e bir yapı d a her yıl kara r a l ıcı bir Güven l i k Konsey i 'n i n üyeleri n i
d ö n ü ş ü m l ü o l a ra k seçebi l i r. Anca k postmod ern b i r prens a y n ı
z a m a n d a ken d i s i n i ulusal ve bölgesel ki m l i k e ksen i n d e ö rg ütle-

siyasi s ü reci içind eki top l u msal cinsiyeti hakkı nda bakı n ı z Kira
S a n bon mats u , Democrats/Republicans and the Politics of Women 's
Place [Demokratla r/C u m h u riyetçiler ve Kad ı n ı n Yeri Üzeri ne Yapı l a n
S i yaset] , Ann Arbor, M i ch : U n i ve rs ity o f M i c h i g a n Press, 2 0 0 2 .
107
Stuart H a l i , The Hard Road to Renewal [Ye n i l e n men i n Çeti n Yo l u ] ,
Lo n d ra : Verso Books, 1 9 8 8 , s . 7 .

272
 Postmodern Prens

mek zoru n d a d ı r - ö rneğ i n AB D 'de " üçü ncü b i r p a rti" ça bası n ı n

biçi m i n i a l m a l ıd ı r.
B u n u n l a b i rl i kte diğer ya n d a n , prens ahlaki b i r g üce o l d u ğ u
ka d a r siyasi b i r g ü ce de benzer b i r b içimde, a kı ş ka n v e kurnaz
o l m a l ı d ı r. Sun Tzu 'n u n yazd ı ğ ı g i b i : "As keri o l u ş u m suya benzer
- suyun biçimi yü kseklerd en uzaklaşmak ve a lçaklara g itmek
d u ru m u n d a d ı r, b i r a s keri giicün biçimi ka l a b a l ı kta n uzaklaşmak
ve boş o l a n yere s a l d ı rm a k d u ru m u n d a d ı r. "10 8 Prensi m eyd a n a
getiren ler ken d i h a reketleri n i n m isyo n u n u en g e n i ş ideoloj i k ve
kültürel s ı n ı rl a r çerçeves i n d e tas a rl a m a l ı d ırlar; ve ken d i elleri n i n
a ltında b u l u n a n m u h a l if v e d ö n ü ştürücü tari hsel " d o n a n ı m " g iy­
sis i n i n ta m a m ı n ı üzerl eri ne geçirm e l i d i rler.

Bütünlük ve Algı
Sa m i r Am i n şöyle yazıyor: " Pa rça l ı [evrensel] to p l u m s a l h a ­
reket bel i rg i n h a l e g e l m e k için, henüz ortaya kon a n ta lepleri
karşı laya b i l ecek g ü çl ü bir form ü l gel işti rem emekle b i r l i kte . . .
ken d i etki s i n i güçlen d i ren doğru ltuda d i kkate değer başarı l a r
kayd etti : En başta, ka d ı n l a rı n to p l u m s a l yaşa m a g ü ç l ü b i r b i ç i m ­
de g i rm e l e ri ; ta ri hte i l k defa o l m a k üzere çevre n i n b ütü n g eze­
geni teh d it eden bir ö l çekte y ı k ı m a u ğ ra m a s ı n a ka rşı yeni bir
fa rkı n d a l ı k gel iştiri l m es i kon u l a rı n d a . "109 Bununla b i rl i kte Am i n 'i n
a n latı m ı n ı n kaçı n d ı ğ ı soru, b i rleş i k b i r h a re keti " b e l i rg i n l eşti rm e"
doğrultu s u n d a ki b u tür bir " g ü çlü fo rm ü l ü n " keşfed i l m es i n i n ya
da icat e d i l m e s i n i n gerçekten m ü m kü n o l u p o l m a d ı ğ ı yd ı .
Asl ı n d a ş u n u i leri s ü rmek istiyoru m : Yen i b i r bütünlük kura m ı
v e o n u n l a b i rl i kte de bütü ne d a i r y e n i b i r paradigma o l m a d a n ,
y e n i b i r orta k özn e n i n tem e l i n i ve b u özneye karş ı l ı k gelen g ö ­
rü n g üsel biçi m i g ö z ü m üzde ca n l a n d ı rmaya ça l ı ş m a k neredeyse

1 0 8 S u n Tzu , The Art of War, s. 1 1 2 .

1 0 9 Sa m i r A m i n , "Globalization a n d Capita l i s m 's Second Belle E poque"
[ K ü resel leşme ve Kapita l i z m i n İki nci Belle E poque'u ( Batı Avru pa'da
barış içinde geçen ve edebiyat, sanat ve teknoloj id e i lerlemeler
sağ l a n a n 1 8 7 1 - 1 9 14 dönemi ç . n . ) ] , Radica/ Philosophy Review 5, 1
ve 2 . sayı l a r ( 2002) : 9 2 . İ l k o.l a ra k Monthly Review'de
yayı m l a n m ıştı r, 52. Cilt, 2 . sayı (2000 ) .

273
 Postmodern Prens

ta m a m e n ya ra rsızdır. Bu açıd a n , 1 9 8 0 '1 e r ve 1 9 9 0 '1 a rda M a rk­

sizm i l e postm odernizm a ra s ı n d a yaşa n a n kura m s a l ta rtı ş m a l a rı n
en ta l i hsiz so n u çları n d a n birisi, b u n l a rı n top l u m s a l v e doğ a l i l iş­
kileri n bütünlüğüne d a i r ta m a m e n yeni bir p a ra d i g m a fo rm ü l e
etme o l a sı l ı ğ ı n ı gözlerden ı ra k tutm a l a r ı d ı r . Asl ı n d a g ü n ü m üzdeki
praksise yönel i k o l a ra k p rati ğ i n ta l e p l e ri n i ka rş ı l aya b i l ecek epis­
tem o l oj i k b i r çerçeve i nşa etm e k istiyors a k bunu n e M a rksizm n e
d e postya p ı s a l cı l ı k yapaca ktı r. B i r i n c i s i , m üth i ş g ü cüne v e s ü re­
gelen g eçerl i l i ğ i n e rağ m e n , i n d i rg e m eciyken ; i k i n cisi i d e a l ist ve
skolasti kti r, uzak bir mesafedeki eylemin antik m etafiziğ i n i n
i m b i l i m ci (sem iyoti kçi ) versiyo n u d u r. İhtiya c ı m ı z o l a n b i l g i ku­
ra m ı , m ü m kü n o l d u ğ u ka d a r esnek ve a ç ı k uçlu ka l a ra k, bütün
keyfi d o ktrin l erd e n ve m etafi z i k yarg ı l a rd a n uzak d u rm a l ı d ı r .
Bizim g ö revi m iz, top l u m s a l yaşa m ı n boyutl a r ı n ı ve d o ku l a rı n ı
(özel l i kl e de i kti d a r ya p ı l a rı n ı v e b u n l a rı n içsel çe l işki n o kta l a rı n ı ,
dolayısıyla stratej i k o l a ra k savu n m a s ı z y a n l a rı n ı ) d a h a eks i ksiz
b i r b i çi m d e "görmemizi" sağlaya ca k, bütü n e dair b i r kura m inşa
etme kti r .
.Gerçek b i r bütü n l ü k kura m ı n a o l a n i htiyaç, mevcud i yeti m i z i n
. eyl e m l e ri n i göz ö n ü n d e b u l u n d u ra ra k, ya n i görüngüsel dünyaya
ya da L � benswelt'e [yaşa m d ü n ya s ı n a ç . n . ] d a i r g erçek yaşantı­
mız üzeti lite' kafa yora ra k kolayl ı kl a kavra n a b i l i r. Her şeyden
ö n e m l i s i de, b u kura m ı meyd a n a g etiren b u m evcud iyet ve ya­
şantı l a r ya l n ızca , esas o l a ra k algtlayan varl ı k l a r o l d u ğ u m u z için
m ü m kü n d ür. M erle a u Ponty'n i n yazd ı ğ ı g i b i : " D uyuları n yaşantı­
s ı , o n u yaşa m ı m ız ı n a l ı ş ı l m ı ş b i r d e koru o l a ra k var eden ve d ü n ­
yayla kuru l a n h a yati i l etişi m d i r. " 110 Bu yüzden d uyusal a l g ı ( d ü n ­
yadaki i n s a n o l m aya n bütün d i ğ e r va rl ı kl a rl a o rta k o l a ra k sa h i p
o l d u ğ u m u z b i r yeti ) eyl e m kura m ı n ı n ta m a m ı n ı n v e h e r eylem
kura m ı n ı n epistemoloj i k zem i n i n i o l u ştu rma l ı d ı r. M a rx'ı " m ater­
yal ist" bir d ü ş ü n ü r yapan şey tek b a ş ı n a o n u n emek onto l ojisi

110
M a u rice Merlea u - Ponty, The Phenomenology o f Perception [Alg ı n ı n
Görüng ü b i l i m i ] , N e w York : Routledge, 1 9 6 2 , s . 5 2 - 5 3 . B u kısı m d a ki
yoru m l a rı m b i r çok şeki l d e Enzo Paci ve Pa u l Piccone g i b i Ma rksist
g ö rü n g ü b i l i mcileri n i l k yoru m l a rı ü zeri ne ku ru l m uştur. Özel l i kle
b a k ı n ı z Paci 'n i n çığ ı r açıcı eseri The Function of the Sciences and
the Meaning of Man [ B i l i m lerin İşlevi ve İ ns a nın Anla m ı ] .

274
 Postmodern Prens

deği l , bizzat i n s a n l a rı n görü n g üsel d ü nyayla ka rş ı l a ştı kları nd a ki

yaşa ntı larına gösterd i ğ i yöntemsel ve etik soru m l u l u k ve özen d i .
Bloch, M a rx'ın d ü ş ü n cesiyle i l g i l i o l a ra k şu gözlemde b u l u n uyor:
"Al g ı (ondan çıkarı l a n kavra m d eğ i l ) , bütün materya l i st i d ra kı n
ken d i s i n i özdeşl eşti rd i ğ i başla n g ı çtır. "1 1 1 D i ğ e r şeyleri n y a n ı n d a ,
a l g ıyı c i d d i o l a ra k e l e a l m a k, g ö rü n g ü b i l i m i n b e l ki d e en önem l i
a m pi ri k b u l g u s u (ya n i bütünü görmemiz) üzeri n d e kafa yorm a k
a n l a m ı n a g e l m e kted ir. Al g ı n ı n bütünsel olarak k u ru l d u ğ u (ya n i
a l g ı s a l olara k ko n u ş u rs a k bütü n ü n d a i m a parça l a rd a n ö n ce g e l ­
d i ğ i ) i l k olara k y i rm i nci yüzyı l ı n başı n d a Almanya'da ki b i r g ru p
deneysel p s i kolog tarafı n d a n keşfed i l m iştir. Wolfg a n g K ö h l e r g i b i
Gesta ltçı lar insan ları n , tıpkı d i ğ e r hayva n l a r g i b i , yapısal bütünler
ya da " biçimler" (Gestalten) h a l i n d e a l g ı l a d ı klarını gösterd i ler: Ya n i
h e r görüngüsel nesnen i n , ö z n e için ya ln ızca bütü n b i r ya p ı y a da
b i çi m i n (Gestalt) b i r p a rçası o l a ra k a n l a m ("sens") kaza n d ı ğ ı n ı .
M erlea u - Po nty'n i n bel i rtti ğ i g i b i , b i r " a rka p l a n " y a d a "zem i n ­
le" (fond) i l g i l i o l m a n ı n d ış ı n d a , herh a n g i b i r fa rkl ı şekl i n a l g ı l a ­
n a m a ması g esta ltın b i r özel l i ğ i d i r : "Al g ı s a l ' b i r şey' d a i m a başka
b i r şeyi n o rta s ı n d a d ı r, o d a i m a b i r 'zem i n i n " p a rça s ı n ı o l u şturur.
Alg ı n ı n ya lıtı l m ı ş tek bir verisi bile d ü ş ü n ü lemez. "1 1 2 İzled i ğ i m i z
siyaset açısı n d a n a l g ı n ı n bütü n sel doğ a s ı n ı n ö n e m l i sonuçları
vard ı r. Asl ı n d a " ra d i ka l " ya da el eşti rel top l u m s a l p ra ksisi insan
eylem i n i n d i ğ e r b i rçok çeşi d i n d e n fa rkl ı l a ştı ra n şey, p rati kte
b u l u n a n kişi n i n a l g ı s a l b i r ka patı l m a d u ru m u n u n h a k i m o l d u ğ u n u
varsaym ası d ı r . 1 1 3 Rad i ka l ped a g oj i a s l ı n d a ta m a n l a m ı y l a , ken d i ­
si o l m a d ı ğ ı ta kd i rd e g ö rü n ü r o l m ayaca k o l a n şeyleri (yaşa m l a rı-

ııı Ernst Bloch, The Principle of Hope [ U m ut İ l kesi] , ı . ci lt,

Ca m bridge, Mass . : M IT Press, 1 986, s. 25 5 .
112
Merlea u - Ponty, The Phenomenology of Percepti o n , s . 4 .
113
Pra ksis "göz a rd ı ed ilenleri n yeniden temsil e d i l mes i n i , ta ri hsel
i nceleme n i n ka patı l rrıaya ka rşı özg ü rleşti ri l mesi n i , kapatı l m ış
·

Lebenswelt'i n yeniden keşfi n i , esas Lebenswelt'i n yeniden

keşfed ilerek yen i len mesi n i içerir. . . . Mevcud iyet zaman içinde,
kendisini bir bileşen olara k kon u m l a n d ı rmak amacıyla, kend i s i n i
kapatı l ma d a n kurta rmal ı , g eçmişi yen i den ortaya koy m a l ı , gizli ya
da göz a rd ı e d i l m i ş mevcud i yet içinde kendisini yen iden keşfetmeli
ve a n l a m l ı b i r şeki lde g eleceğ i meydana geti rmel i d i r . " Enzo Paci ,
The Function of the Sciences and the Meaning of Man, s. 3 7 .

275
 Postmodern Prens

m ı z ı şeki l le n d i ren g iz l e n m i ş a n l a m ve i ktid a r ya p ı l a rı ) açığa v u r­

m a k ya da g ü n ı ş ı ğ ı n a çı karma k için işler ve bu a n ca k bütünün
açığa çı karı l m a s ı y l a g erçekleşe b i l i r. 1 14 Eleştirel to p l u m s a l h a reket
o l a ra k a d l a n d ı rı l a n her h a re ket arka planı kendi başına açığa
çıkarmaya ( ya n i a rka p l a n a a d eta şekil vermeye) ça l ı ş ı r . Ç ü n k ü
a rka p l a n b i r kez ş e k i l a l d ı kta n s o n ra , a l g ı layan k i ş i "ya l n ız b ı ra ­
kı l m ı ş b i r veri " o l a ra k a l d ı ğ ı şey i n ( ö rneğ i n b i r teca vüz, işçilerin
i şten çıkarı l m a s ı , bir ya ğ m u r orma n ı n ı n katled i l m e s i ) a s l ı n d a
b i l i n e b i l en , a n a l i z ed i le b i l e n ve pota nsiyel o l a ra k yen i l g iye u ğ ratı­
l a b i l ecek olan daha geniş bir a n l a m ya p ı s ı n d a ki bir " a n d a n " baş­
ka b i r şey o l m a d ı ğ ı n ı kavra r. 115
H e r rad i ka l h a re ket, m evcut o l g u l a rı n "doğa l l ı ğ ı n ı bozmaya"
ça l ı ştı ğ ı ölçüde, i n sa n l a ra epistemoloji öğ retir. Gra m sci'n i n b e l i rt­
tiği g i b i : " H i çbir h a re ket k ü resel n i te l i ğ i n i n farkı n a b i r kerede
varm a z , b u n u n fa rkı n a a n ca k yaşa ntı a ra cı l ı ğ ıyla aşama a şa m a
va rı r ; d i ğer b i r deyişle, va r o l a n h i ç b i r şeyin d o ğ a l o l m a d ı ğ ı n ı . . .
a n ca k b u n l a rı n b e l l i koşu l l a r ı n varl ı ğ ı d o layısıyla v a r o l d u ğ u n u ve
bu koş u l l a rı n o rta d a n ka l km a s ı n ı n s o n u çsuz ka l a mayaca ğ ı n ı
olg u l a r a racı l ı ğ ıy l a . ö ğ ren d i ğ i z a m a n b u n u n fa rkı n a va rı r. "1 1 6 V e
p ra ks i s i n başl ıca s o n u c u , gerçekl i ğ i n a l g ı s ı n ı o l u ştura n egemen
süzgeçleri değiştirmes i d i r.
Anca k, g esta ltçı l a rı n b i r şeklin a n ca k bel i rl i b i r bağ l a m ya d a
a l a n i ç i n d e a l g ı l a n a b i l eceğ i b u l g u s u a ç ı s ı n d a n b u n u n b i r ö n e m i
d a h a va rd ı r . İster b i r i n s a n , ister ca nsız b i r nesne, isterse d e
topl u m s a l b i r o l g u o l s u n , herhangi b i r g ö rü n g üsel şekl i a l g ılaya­
bilmemiz içi n , " o ra d a " olan şeyd e n a n l a m çıkarm a k a m a cıyla bizi
s ü rekli o l a ra k b o m b a rd ı m a n a ltı n d a tuta n o l a ğ a n ü stü m i kta rda
yeni o l u ş a n d uyu veri s i n i s ı n ıfl a n d ı rm a m ıza ya rayaca k ö n e m l i b i r
d i z i a l g ısal kura l a v e n o rmatif b eklentiye i htiyacı m ı z va rd ı r . Ara -

1 14
Ba kınız age . , s . 45 1 ; aynı za m a n d a Kerry H . Whiteside, Merleau­
Ponty and the Foundation of an Existential Politics [ Merlea u - Ponty
ve Va rol uşsal B i r Siyasetin K u ru l ması ] , Pri nceto n, N . J . : Pri nceton
U n i versity Press, 1 988, s . 96.
ı ı s Merlea u - Ponty şöyle yazıyor: " B i l g i n i n i l erlemesi için a rka planda
o l a n şeyin şe kil a l ması gerekir. Kend i faa l i yeti mizin ü rü n ü o l a n şeyi
kader o l a ra k g ö rmekten vazgeçmeliyi z . " Akta ra n Wh iteside,
Merleau-Ponty and the Foundation of an Existential Politics, s . 96.
116
Gramsci, SPN, s . 1 58 .

276
 Postmodern Prens

d ı ğ ı m ı z şey i n ne o l d u ğ u h issi ne s a h i p o l a n a kad a r d ü nyada ne

o l d u ğ u n u " g ö remeyiz" - b u ister bir i ktidar b i ç i m i isterse siyasi
d evri m e g i d e n bir yol o l su n . Bir seçi l i m i l kesine, a d eta a l g ısal
p i rincin taş ı n ı a y ı kl a m a k için b i r yola i htiyaç vard ı r.
, M a rksizm u z u n y ı l l a r boyunca ( o n d o kuzuncu yüzyı l ı n s o n u n ­
d a n yirm i nci yüzy ı l ı n orta s ı n a kad a r) ta m da böyle b i r seçi l i m
i l kesi, h e r çeşit to p l u msal n esn eyi " g ö rmeyi " m ü m kü n k ı l a n g ü ç­
l ü b i r a l g ı s a l "çerçeve" ya d a sistem s u n d u . M a rksiz m gerçekten
d e Th o m a s K u h n 'u n k u l l a n d ı ğ ı a n l a m ıy l a (ya n i a l g ıya yöne l i k b i r
çerçeve, eleştirel i n celemey i d e n eysel sonuca ba ğ l a m a k i ç i n b i r
a raç v e etki n siyasi p ratiğ i ta n ı m l a m a k i ç i n ku l l a n ı l a n b i r d i z i
ta ri hse'! " ö rn e k") b i r p a ra d i g m aya ç o k benziyord u . M a rx insan
uygarl ı ğ ı n ı n z a m a n içi n d e d eğişen tuta rl ı b i r bütü n o l a ra k kavra­
n a b i l eceğ i n i i l eri s ü rd ü . · Birisi onun di y ale kti k kategoril eri yard ı ­
mıyla d ü nyayı i n ce l eyebi l i r ve ta ri h i n i p l i k ve ö rg ü l e ri n d e d o ­
k u n m u ş o l a n a n l a m l ı m o d e l l eri a l g ı l a ya b i l i rd i ; a n ca k b u n u n i ç i n o
kiş i n i n nereye ve n a s ı l ba kacağ ı n ı b i l mesi g erekiyord u . Ve
Ma rksizme p a ra d i g m a s a l nite l i ğ i n i veren şey M a rx ve Engels'in
tari h h a kkı n d a ki " b i l i msel " yaklaşı m l a rı . d eğ i l , o n l a rı n kapsa m l ı
bütünlük d ü ş ü n celeriyd i . Ya n i sosya l i st d evri mci a nca k top l u m s a l
i l işkileri n bütününü ka vrama ça basıyla y a ş a m d ü nyas ı n d a ki tikel
. ya p ı l a rı ve m o d e l l eri " g ö reb i l i r. "
Gramsci'ye g ö re h i ç b i r şey " g ö l g e o l aya d a ya l ı " d eğ i l d i , her
şey görü n g üsel d i . Ya n i her g ö rü n g ü , top l u m ve siyasetin g i z l i
a n l a m l a rı n ı ve m u htemelen geçici o l a n a k ı m l a rı n ı çözmek için b i r
a n a hta rd ı ya d a b u a n a htarın b i r p a rçasıyd ı . G ra m sc i 'n i n her t ü r
b i l g i ve h a b e re yön e l i k doym a k b i l m ez a rzusu d a böyleyd i . H a ­
p isteyken tarı m s a l a ra ştırm a l a rı , Rus rom a n l a rı n ı , e n fl a syon u n
v e İta lyan m a l i s i stem i n i n i ktisa d i ta ri h l eri n i , D e S a n ctis'in de­
nemeleri n i , Lati n Ameri ka 'd a ki s eya hat h a berleri n i vs . ( s ı ra d a n
ka rtposta l l a rı b i l e ) inceled i . 1 17 S o n s u z s a y ı d a m a k u l yoru m l ayıcı

117
.Gra msci 'ni n hapisha nedeki ça l ışma a l ışka n l ıkları, öze l l i kle d e içinde
b u l u n d u ğ u koşu l l a r hesaba katı l d ı ğ ı n d a , gerçekten o l a ğ a nüstüyd ü .
1 9 2 7 y ı l ı nda M i l a no 'da yarg ı l a n mayı beklerken hapiste kal d ı ğ ı
s ı rada yazd ığı b i r mektu pta G ra msci s o n üç a y d a b e ş g ü n l ü k
gazete n i n , bazı derg i leri n , Alma nca ve Rusça ça l ı ş m a n ı n ve
Puşki n 'i n kısa b i r öyküsü n ü ezberlemen i n ya n ı n d a seksen i k i kita bı

277
 Postmodern Prens

olası l ı kla a ğ z ı n a ka d a r d o l u o l a n , g ö rü n ü rd e b a ş l a n g ı ç a ş a m a s ı n ­
d a ki b u bi riki m i n d ı ş ı n d a G ra msci topl u m ve kültürün h i ç kimse­
nin g ö remed i ğ i g e l i ş i m tarz l a rı n ı a l g ı l a y a b i l iyord u . Bol m i kta rd a
bas ı l a n b i r a ş k ro m a n ı b i l e to p l u m sa l b i r form a sy o n u n a n l a ş ı l m a ­
s ı n a yard ı m cı o l a b i l i rd i - ekon o m i k b i r " a ltya p ı n ı n " ("Ti n i n " veri l i ,
h o m oj e n b i r özü n ü n Hegelci " g ö rü ntüsü") s ı ra d a n b i r ya n s ı m a ­
s ı n d a o l d u ğ u g i b i ka ba b i r biçim d e d eğ i l , d a h a z i y a d e d i ğ e r nes­
neler ve to p l u ms a l i l işkiler k ü m esiyle z a m a n içi n d e sa h i p o l d u ğ u
açık i l işki i ç i n d e i ncel e n m eyi ken d i layıkıyla h a k e d e n b i r g ö rü n g ü
o l a ra k . G ra m sci'n i n Hapishane Defterleri 'n i n entelektüel çeşitl i l i ğ i
o n u n , nasıl deği şti ri l e b i l eceğ i ko n u s u n d a kura m ü rete b i l d i ğ i top ­
l u m s a l g e rçekl i ğ i n karm a ş ı k v e d i n a m i k bütü n ü n ü yeter m i kta rd a
kavra m a ça b a s ı h a kk ı n d a fi kir verici d i r. 1 1 8
Özetl ersek, M a rksizm ayd ı n l a ra ve eylemcilere ya l n ızca bir
ta ri h " ku ra m ı " ve üto p i k b i r emel ( sosya l i st devri m ) d eğ i l , a y n ı
za m a n d a gestaltı algtlamak için b i r yönte m de s u n d u . Merlea u ­
Ponty'n i n ( M a rksist z a m a n l a rı n d a ) Hümanizm ve Terör a d l ı ese­
ri nde yazdı ğ ı g i b i :

Marksizm özünde, tarihin bir anlama sahip olduğu (diğer bir

deyişle onun anlaştlır olduğu ve bir yöne sahip olduğu) ve
onun proletaryanm iktidanna doğru hareket ettiği düşüncesi-

oku makla övü n üyord u . Antonio Gra msci, Letters from Prison
[ H a pishane Mektu pları ] , 1 . cilt, der. Fra n k Roseng arte n, çev i re n :
Raymond Rosenth a l , New York : Colu m bi a U n iversity Press, 1994,
s. 1 09- 1 1 0 .
ı ı a Renate H o l u b 'u n tasvi r ettiği g i b i , "görüngü!;el ayrı ntıya g österi len
bu d i kkat" G ra msci 'n i n 1930'1arda yaşa n a n d ü nya ekon o m i k krizi
hakkında ya ptığ ı şu yoru mda gözleneb i l i r : " Bu olaylarla i l g i l i ki m
tek bir ta n ı m vermek ya da (aynı şey demek olan) tek b i r sebep ya
da köken b u l m a k isterse ona karşı ç ı kı l ma l ı d ı r. Ken d i s i n i b i rçok
şekilde açığa çı ka ra n ve sebep ve sonuçl a rı b i rb i ri ne geçmiş ve
ka rşı l ı k l ı olara k bağ l a n m ı ş bir s ü reçle i l g i len iyoru z . Basitleşti rmek;
ya n l ı ş a n latma k ve ça rpıtmak a n l a m ı na g e l i r. Böylece, tek bir ' o l g u '
d eğ i l , d i ğ e r b i rçok görü ngüde olduğu g i bi ka rmaşık b i r s ü reç, tek
bir çı kış noktası olan bir sebep a racı l ı ğ ıyla çeşitli biçimlerde
tekra rl a n ı r . " Anto n i o Gra msci , Further Selections from the Prison
Notebooks [ H a pishane Defterleri nden Ek Seçmeler] , der. Dere k
Booth m a n , 1 5 . Defter, 5 . Böl ü m , Lon d ra : Lawrence a n d Wishart,
1995, s. 2 1 9 .

278
 Postmodern Prens

dir; bu proletarya, başat üretim faktörü olarak, kapitalizmin

çelişkilerini çözme, insanın doğaya hakim olmasını örgütleme
ve "evrensel sınıf" olarak insan ile insan arasındaki mücade­
leyi olduğu kadar ulusal ve toplumsal çelişkileri de aşma yeti­
sine sahiptir. Bir Marksist olmak . . . tarihin bir Gestalt'a . . . bir
denge durumuna (kişisel çaba ve eylem olmadan ulaşılama­
yacak olan, faka t mevcut krizde onun çözümü olarak tanım ­
lanan sınıfsız toplum) doğru hareket eden bütünsel bir siste­
me sahip olduğuna inanmaktır. 1 1 9

M erlea u - Ponty yaşa m ı n ı n d a h a sonra ki kıs m ı n d a , Sa rtre'la

ko m ü n iz m kon u s u n d a a n laşmazlığa d üştü kten sonra , gesta ltın
b u M a rksist kura m ı n da b e l i rti l e n soru nsal tel eoloj iyi reddetti .
M erlea u - Ponty i n s a n eylem i n i n a ç ı k uçl u l u ğ u n u teyit ederek,
M a rksiz mi n şaşmaz bir ta ri h b i l i m i s u n m a d ı ğ ı n ı , ya l n ızca bel l i b i r
a n l a ş ı l ı rl ı k ufku sağ l a d ı ğ ı n ı i l eri s ü rd ü . O n u n bel i rttiğ i g i b i , sosya­
lizm " bel i rl i koşu l l a ra ve o n l a rı n o l a s ı ö n e m i n e d a i r somut bir
g ö rüşü, a kl a yatkı n olan açıs ı n d a n (ve böyle bir o ku m a n ı n içere­
b i l eceğ i her hatayla bera ber) ta ri h i n b e l l i b i r o k u m a s ı n ı önceden
ka b u l eder ve hiçbir b i ç i m d e kura m d a n m e ka n i k o l a ra k
çıkarsa n a m a z . " 1 2 0 O n u n vard ı ğ ı sonuç M a rksizm i n , ya n i kapita­
l i z m i n d iya lektik eleştiri s i n i n artık b ütü n e dair yeterl i bir p a ra ­
d i g m a i ş l e v i g ö rem eyeceğ iyd i . Anca k o, herh a n g i b i r veri l i siyasi
eyl e m i n anlamının, onun b i r gestalt ya d a ta ri h sel i l işkiler kümesi
içindeki org a n i k katı l ı m ı a racı l ığ ıyla m eyda n a geld i ğ i şekl i n deki
görüşü n ü asla redd etmed i .
B u ra d a d u ru p para d i g m a l a rı n p a ra d o ksal n itel i klerinden b i ri n i
b e l i rtmeliyiz : O n l a r gerçekten h a ki m d u ru m a g e l d i kleri n d e para ­
d i g m a n ı n s a ğ l a d ı ğ ı a rka p l a n d a ki çerçeve, açığa çıkarmaya yara ­
d ı ğ ı kad a r üzerini örtmeye d e y a r a r . Yan i , gerçekten " pa ra d i g ­
m a s a l " kura m l a r ya l n ızca, to p l u m sa l nesnel eri a l g ı l a m a k için bir
seçi l i m i l kesi sağlaya ra k işl er; bunu d a ken d i içi n d e işleye n l ere

119
Akta ra n Ja mes Sch m i dt, Maurice Merleau-Ponty: Betweeen
Phenomenology and Structuralism [ M a u rice Merleau- Ponty :
Görü n g ü b i l i m i l e Ya pısalcı l ı k Aras ı n d a ] , New York : Macm i l l a n , 1985,
s. 122.
120
M a u rice Merlea u - Ponty, " Fo r the S a ke of Truth" [ H a ki kat Uğruna]
( 1 946), Sense and Nan-Sense içi nde, s . 1 6 5 .

279
 Postmodern Prens

a ksi ta kd i rd e sonsuz sayıda o l a ca k veri d e n ufa k bir kıs ı m seçme­

l erin e i z i n verirken g e ri ka l a n ı g öz a rd ı ederek ya da bastı ra ra k
yapar. Ku h n 'u n gözlem l ed i ğ i g i b i , veri l i b i r p a rad i g m a n ı n etki n l i ğ i
" h e rh a n g i b i r za m a n d a b i l i m sel a ra ştırma ya p ı l a b i l ecek g ö rü n g ü ­
s e t a t a n ı s ı n ı rl a m a " yeti s i n den kayna k l a n ı r . 121 M a rx'ın p a ra d i g ­
ması da benzer b i r b i ç i m d e a l g ı s a l a l a n ı , i ş ç i s ı n ıfı n ı ta ri h i n p o ­
ta nsiyel özne-nesnesi o l a ra k bütü n top l u m s a l a n l a m ı n merkezine
yerleşti ren b i r i ktisad i ü reti m onto l ojisi temel i n d e sın ırlad ı . B ü ­
tü n l ü ğ ü n b u ö z c ü ve i n d i rg e m eci kavra n ışı za m a n za m a n sosya ­
l istl eri n , s ı n ıf s ö m ü rü s ü n e i n d i rg e n e m eyen ki m l i k o l u ş u m l a rı n ı
i h m a l etm esi n e ya d a küçü m semesi n e v e ayn ı za m a n d a daya­
n ışma n ı n psikoloj i k ve h issi boyutl arı na yeteri nce ö n e m verme­
m es i n e yol a çtı .
M a rks izm gerçekten de gözü n ü n i n s a n yaşantısı n ı n ve z u l m ü ­
n ü n b ü t ü n bölgeleri n e a ç ı k o l m a d ı ğ ı n ı g ö sterd i . Fem i n ist to p l u m ­
s a l el eşti ri , b i l h assa M a rx'ın ta ri h i n ve b i l i ncin bütün b e l i rg i n
yönleri n i n s ı n ıf sava ş ı n a v e sö m ü rüye i n d i rg e n e b i leceğ i şekl i n de­
ki eko n o m ist varsay ı m ı tarafı n d a n zayıfl atı l d ı . Barbara Tay l or'ı n
on dokuzuncu yüzyı l d a ki fem i n izm üzeri n e yaptığı i n celemede
b e l irtti ğ i g i b i , Robert Owen'ın "top l u m s a l h iyera rş i n i n bütün bi­
çi m l eri n e karşı ya ptı ğ ı çok yö n l ü b i r sa l d ı rı ça ğ rı s ı n ı n yeri n i s ı n ıf
tem e l l i soru n l a rı n ö n cel i ğ i ko n us u n d a ki d o g m ati k b i r ısra r, orta k
b i r s ı n ı f d üş m a nı ka rş ı s ı n d a cinsiyetl eri n b i rleşmesi ta l e b i ve
ka d ı n l a rı n statü s ü n ü n ' devri m s o n ra s ı n d a ' iyil eşti ri l eceğ i şekl i n ­
deki bel i rsiz b i r v a a t a l ıyord u . "122 " B i l i msel" sosya lizm h a ki m
p a rad i g m a o l a ra k g üçlen meye başlayı n ca fem i n ist soru n l a r "ya
i h m a l ed i l d i , ya b u rj uva sapkı n l ı ğ ı o l a ra k s a l d ı rıya u ğ ra d ı ya d a
i ki nc i l soru n l a r kateg orisine ko n d u . "123 K ı s a c a s ı , bütü n l ü ğ ü n ve
ki m l i ğ i n M a rksist a n latı m ı tek to p l u ms a l yaşantı d a n , tek yabancı-

121
Thomas Ku h n , The Structure of Scientific Re volutions, Ch icag o :
U n iversity o f I l l i nois Press, 1970, s . 60- 6 1 (Thomas Ku h n , Bilimsel
De vrimlerin Yapısı, çevi re n : N i l üfer Kuyaş, İsta n bu l : Alan Yayıncı l ı k,
Mayıs 2000) .
122
Ba rba ra Taylar, Eve and the New Jerusalem : Socialism and
Feminism in the Nineteenth Century [ H avva ve Yeni Kudüs : On
Dokuzu ncu Yüzyı l d a Sosya l izm ve Fem i n iz m ] , New York : Pantheon
Books, 1 9 8 3 , s. xv-xvi .
123
Age . , s . 2 8 5 .

280
 Postmodern Prens

laşma ve nesnelleştirme biçi m i n den ( i nsan emeğ i ) yola çıkıyor.

Bugün bile bazı M a rksistler ı rkçı l ı ğ ı ve cinsiyetçi l i ğ i s ı n ıfı n g ö l g e
o l a y ı n a i n d i rgemekte ı s r a r ediyorl a r ya da yu rtta ş l ı k h a kl a rı h a ­
re ketl eri n i n o rtaya çı kış ı n ı kapita l ist b i rikim stratej i l erindeki de­
ğ i ş i m l ere b a ğ l ıyorl a r. 1 24
Mesele b u g ü n e l eşti ri ve pratiğe d a i r, bütü n l ü ğ ü n i n d i rg emeci
o l mayan b i r kavra m ı n ı d i l e g etireb i l ecek yeni bir p a ra d i g m aya
u l a ş maya ça l ı ş m a n ı n m ü m kü n o l u p o l m a d ı ğ ı , hatta a rzu l a n ı p
arz u l a n m a d ı ğ ı d ı r. M erl eau- Po nty s o n yazı l a rı n d a m utl a k b i r p a ­
ra d i g m a o l a ra k M a rksizmi reddetm e n i n ötes i n e g eçerek, e leşti re l
fel sefe n i n M a rksiz m i n tem s i l ettiğ i kapsayıcı ta ri h sel değişim
parad i g m a s ı n a a rt ı k pek iti b a r gösterm ed i ğ i sonucuna varıyor.
Bu açıdan o n u n ka ra msarlığ ı , Fra n s ı z ente l e ktüel d ü ş ü n cesi n i n
Kom ü n izm tarafı n d a n bozu l m a s ı ve Soğ u k Savaş ı ş ı ğ ı n d a a n l a ş ı ­
l ı r o l m a kl a beraber, bütü n e d a i r herhangi b i r g ö rüşe s a h i p o l ­
m a m a k b u g ü n p ra ti ğ i n ö n ü n d e c i d d i b i r e n g e l o l a ra k d u ruyor.
D ü nyayı değ işti rme a rz u s u n d a olan eylemcilerin ve e leştirel ay-

1 24
Örneğ i n Mel Lei m a n Politica/ Economy of Racism [ I rkçı l ı ğ ı n
Ekonomi Politi ğ i ] (Boulder, Co l o . : Pluto Books, 1 9 9 3 ) a d l ı eseri nde
ı rkı "sı n ı f soru n u na karmaş ı k b i r biçimde bağ l ı a ncak bu soru na
nihai olara k ta b i " görd ü ğ ü n ü , çü n kü ı rkı n " esas olara k sınıf
sömürüsü n ü n b i r biçi m i o l d u ğ u n u " bel i rtiyor (s. 4) . " I rk, to p l u msal
cinsiyet ve sınıf b i rbirlerine s ı kı s ı kıya bağ l ı o l m a l arına ve ı rkç ı l ı ğ a
v e şovenizme [örneğin cinsiyetçi l i k] karşı m ücadele ka pita l izme
karşı veri len sınıf mücadeles i n i n özü n ü oluşturmasına rağ m e n ,
kad ı n l a rı n v e siya h l a rı n ı rk v e top l u msal cinsiyet fa rkl ı l ı klarına kök
salmış aşa ğ ı konu m la rı n ı n b i r açı klaması s ı n ı fla i l g i l i açı klayıcı
i ktidar açıs ı n d a n geri l i yor" (s. 343 ) . Benzer bir biçimde Teresa
Ebert Ludic Feminism [To p l u msal Cinsiyet Kateg orileriyle Oynaya n
Fe m i nizm] (An n Arbor, M i ch . : U n i versity of Michigan Press, 1996)
adlı eseri nde ( postya pısalcı fe m i n ist ku ra m ı n kavrayış g ücü yüksek
eleştiris inde) i ktidar i l işkileri n i n bütün to plumsal cinsiyet soru n la rı n ı
"sı n ı f soru n u n a " i n d i rged i ğ i n i ( s . 2 7 ) , "toplu msal cinsiyet, ı rk ve
s ı n ı f üzeri ndeki eşitsizl i kleri n . . . n ih a i olara k to p l u msal işböl ü m ü n ü n
çel işkilerinde yattı ğ ı n ı " (s. 1 3 ) sa ptıyor. E bert ekonom ist ve
şeyleş miş b i r a l tya p ı - ü stya pı savına bel bağlayarak, kad ı n l a rı n
erkeklerin tecavüzüne u ğ ra m ası n ı n ka pita l i z n ı i n b i r sonucu
o l d u ğ u n u söyleyecek kad a r i l eri g i d iyor. Teresa E bert erkeğ i n cinsel
şid deti n i n genel l i kle dizi h a l i nde, b i r veri olara k ele a l ı n d ı ğ ı n ı
bel i rtere k şöyle yazıyor: "Tecavüz yerel b i r kaza o l a ra k görü l ü r. "
Ancak Ebert hemen a rd ı n d a n tecavüz olgusunu "ataerkil
kapita l i z m i n küresel işleyişi n i n b i r sonucu n a " i n d i rg iyor (s. 2 0 ) .

281
 Postmodern Prens

d ı n l a rı n karş ı l a ştı kları g ü çl ü k, şeyleş m e n i n s ü regelen s ü reçl eri ­

n i n , a rta n o ra n d a b i l işsel p a rça l a n maya yol açarak veri l i b i r ta ­
ri h sel öznen i n s ı rf b i r "veri" o l a ra k ta rif ed i l m e kten kurtu l m a s ı n ı
fazlasıyla zorlaştı rma s ı d ı r. Kapita l ist koşu l l a rd a , tuta rl ı b i r coğ rafi
ve d ü nyevi mesafe (ve farkl ı l ı k) h issi n i n kaybol m a s ı özn e n i n
bütüne dair herhangi bir imgeyi algılama yeti s i n i büyük b i r başa­
rıyla o rta d a n ka l d ı rıyor. Tari h b i r d i z i a n l a ş ı l m a z "olaya" i n d i rge­
n iyor - a n l a ş ı l m a s ı g üç, hatta i rrasyo n e l kökenleri n i n s ı ra d a n
i n sa n l a rı dehşete d ü ş ü rd ü ğ ü teki l l i kler ya da p a rça la r.
M u h a kka k ki iyi örgütl e n m i ş top l u m s a l ha reketler h a l a o n
b i n l e rce, hatta yüz b i n l erce p rotestocuyu soka kl a ra d ö ke b i l iyor
ve bu, u l u s a l m edya kuru m l a rı n d a beş saniyeliğine g österi l iyor.
Anca k evi nden b u görü ntü leri izleyen l e r için b u tür gösteri ler
a n ca k g eçici izler b ı ra kıyor. İzleyici ya l n ızca b i r " p rotestoyu"
(daha b i rço k protesto a ra s ı n d a - üstel i k b u protesto l a rı n d a gö­
rü n ü rde birb i rleriyle h i ç b i r i l g i l eri yo ktu r- d ışavuru m u n daha
benci l d u ra n görüntü s ü n ü ) "görür" : Protestol a r belirli b i r gere kçe
ya da program o l m a d a n g eçici d ö n e m l erle g e l i p g eçiyorl a r. Dola­
yısıyla etki l i siyasi " g ö rü n ü ş " gösteriyle ka rıştı rı l m a m a l ı d ı r. "Gös­
terişl i " protesto l a r, yani estetiği içeri ğ i n ö n ü n e koya n ve stratej i
karş ı s ı n d a ta kti klere önce l i k ta n ıyan ekspresivist gösteri l e r, i n ­
s a n l a rı edilg�n b i r " izleyici top l u l u ğ u n u n " b i l eşenleri o l a ra k sqr­
g u l uyor. Gitti kçe yayı l a n a d a l etsizl i k koşu l l a rı n a yol açan b i r
top l u msal i l işkiler bütününü açı kl a m a kta n ziyade b u n l a r y a l n ı zca
i htiyatl ı ve " seri h a l i n d e " tem s i l a n l a rı ( h i çbir şey ifa d e etmeyen
g eçici öfkeler) sağl ıyorla r. Böylece, "tek başına işleyen" h a re ket­
ler ve eylem biçi m l eri g e l d i kleri i ş l emsel ve " i m b i l i msel" b e l i rsiz­
l i ğ e geri dönerler. Görm e k ya d a a l g ı l a m a k, " i n a n m a k" a n l a m ı n a
g e l d i ğ inden görü n g üsel biçime s a h i p o l maya n siyasi eylem ta m
a n l a m ıyla " i n a n ı l m az d ı r" - haya l meya l o l a n eylem d i r, g ö l g elerin
diğer gölgeler üzeri n d e ki oyu n u d ur. Dol ayısıyla d ü nya üzeri n d e
h e rh a n g i b i r i z l e n i m b ı ra kmayı a rz u l uyors a k eyl emleri m izin baş­
ka l a rı n ı " g ö rü n ü rl ü k" d üzeyi nde nasıl etki led i ğ i n i d i kkatl i bir bi­
ç imde değerl e n d i rmel iyiz; ki siyasette b u , "var o l m a kl a " hemen
hemen aynı şeyd i r. B u n u n a rd ı n d a n gelen şey, kend i " a l g ı s a l "
zem i n i n i açı klaya maya n h a reketin g e rçekten b i r "şekle" . s a h i p
_
o l a ra k ortaya ç ı ka m ayaca ğ ı d ı r . Li bera l ya d a çoğ u l cu b i r siyasal

282
 Postmodern Prens

örg ütlenmede, tek soru n l a i l g i l enen top l u msal h a reket (o d a

a l g ı l a n a b i l i rse) m u htemelen b i r "çı ka r g ru b u " (örneğ i n ka m u
yararı n a y a d a ka m u çıkarı n a kayıtsız o l a n bencil b i r a ktör) o l a ­
ra k görü l ecekti r. O kesi n l i kl e g e rçe kte o l d u ğ u g i b i , y a n i yeni bir
yaşam biçiminin habercisi o l a ra k görü l m eyece ktir.
Demek isted i ğ i m şey siyasi o l a ra k parça l a ra ayrı l m a n ı n ; her
ti kel h a re keti n gerçek ra d i ka l a n l a m ı n ı n , evrensel a n l a m ı n ı n
ö n ü n ü kesti ğ i d i r. V e b u e l bette ta m da h a k i m i kti d a r rej i m l eri n i n
isted i ğ i şeyd ir. İ ktid a r, h a ki kati n d a i m i b i r biçimde ka patı l masıy­
l a ve bütünlüğün (ya n i topl u m s a l i l i ş kiler kü m es i n i n ta m a m ı ve
onun zaman i çi n d eki a n l a m m o d e l l eri) zorla u n uttu ru l masıyla
g e l i ş i r. 125 Gerçekten d e h a ki katin yok ed i l mesi n i sağlamak ama­
cıyla s ü rekli o l a ra k o l a ğ a n ü stü b i r enerj i top l a n d ı ve sarf ed i l d i
(egemen i kti d a r karş ı - h eg e m o nyacı n ı n her h a reketi n e b i r ka rşı
h a reketle, h e r h a m lesine b i r ka rş ı h a m leyle ka rş ı l ı k verd i ) .
B u n u n l a b i rl i kte, siyasi o l a ra k parça l a ra ayrı l m a izleyici ler için
bütünlüğün (ya n i baskıcı i ktidarı n fi i l i ve b i r b i rl eriy l e i l i ş k i l i me­
ka n i z m a l a r ı ) ö n ü n ü keserse, o aynı zamanda b izzat h a reket
içerisindeki eyl emciler ve stratej istler için de bütünl ü ğ ü n ö n ü n ü
keser. Fred ric J a meso n 'ı n a m pirik bütü n ü n " b i l i şsel h a rita s ı "
o l a ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı şeyi n a yrıntı l a rı n ı sağ l a m a yetis i o l m a d a n ,
her h a re ket top l u msa·ı değişi m i n gerekl i ve yeterli koşu l l a rı n a
gözü n ü ka p a m a riski n i taşır. Sözg e l i m i çevreciler, " d o ğ a y ı " b i r
m eta statü s ü n e s o k a n b i r d ü n ya sistem i o l a ra k ka pita l iz m i n
yayı l macı doğa sı n ı a n l a m a d a n , Brez i l y a 'd a ki yağ m u r o rm a n la rı ­
n ı n yok ed i l m es i n i n ya d a küresel ı s ı n m a n ı n sebe pleri n i a n laya­
mayaca k l a rd ı r. Benzer b i r biçimde y u rtta ş l ı k h a kları eylemci l eri,
ka p ita l ist g e l i ş m e tarzı n ı n gerektirdiği s ı n ı f katm a n l a ştırması n ı n
ı rksa l ayrı m c ı lı k b i ç i m l eri n i pekiştird i ğ i ve devam etti rd i ğ i yön­
tem l e ri görm eyi ö ğ ren meden, ı rkçı l ı ğ ı alt etm e kon u s u n d a pek
fazla yol a l a m ayaca kl a rd ı r . Ayn ı şeki lde, ı rkçı l ı ğ ı n ka rm a ş ı k ru h ­
s a l ve s i m g esel e ko n o m i s i n i s ı n ı f s ö m ü rü s ü n e i n d i rg eyen sosya­
l istler d e ı rkçı l ı ğ ı n g e rçek doğas ı n ı ya n l ı ş a n l ayaca klard ı r. Her b i r
h a reket esas olarak b i rbirinden fa rkl ı v e ayrı görü l d ü ğ ü s ü rece, o

125
Fonta na şöyle yazıyor: "Gra msci içi n siyaset, gerçekl i ğ i n s ü rekli
o l a ra k ol uştu ru l d u ğ u ve yeniden oluştu ru l d u ğ u faa l iyettir"; o bu
kavra m ı Vico'd a n a l m ıştı r; Fontana, Hegemony and Power, s . 23, 29.

283
 Postmodern Prens

h a re ket gözden ı ra k o l m a kl a ka l m ayaca k a y n ı za m a n d a ken d i

ta ri h sel a n l a m ı n ı n d a ö n ü n ü kesecekti r - örneğ i n m evcut o l g u l a rı
değişti rm e k i ç i n o n u n e l eştiri s i n e e ks i ksiz b i r b i çi m d e u l a ş m a k ve
to p l u m s a l d e ğ i ş i m lerin k ı l ıfı g erekiyord u .
Kısacası bütü n e d a i r b i r h is o l m a d a n "sol u n " n e o l d u ğ u n u ya
da açı kça sı bu ta b i ri n h a l a b i r şey ifa d e e d i p etmed i ğ i n i b i l e m e­
yiz. Ayn ı za m a n d a stratej i k ö n ce l i kleri m izi n a s ı l seçeceğ i m iz l e
i l g i l i ( ö rn e ğ i n n e d e n b i r e y l e m tarz ı n ı d i ğ eri n e , b i r ka m p a nyayı
b a ş ka bir ka m p a n yaya terci h etm emiz g e rekti ğ i ) açık bir h isse
d e s a h i p o l a m a y ı z . Ayn ı z a m a n d a dost ve d ü ş ma n l a rı m ız ı n da
kim o l d u kl a rı n ı m u hte m e l e n bil e m eyiz ya d a yeteri nce a çı k bir
biçimde b i l e m ey i z . Şunu u n utm a ya l ı m ki, M a rksizmin p rati ğ i n i
y ü rüte n l erin ve y a n d a ş l a rı n ı n siyasi ve top l u msal b i rl i ğ i n tem e l ­
leri n i değerl e n d i rm e k için p rati k b i r çerçeveye s a h i p o l m a l a rı ,
M a rksi z m i n b i r p a ra d i g m a o l a ra k i ktid a rı i ç i n elze m d i r . M a rksizm
" benzer olan şeyl eri örgütlemek ve b u n l a r a ra s ı n d a ya k ı n b i r bağ
kurm a k a m a cıyla . . . biçi m i n görü n ü rdeki çeşitl i l i ğ i içi n d e benzer
o l a n ı ve d i ğer y a n d a n g ö rü n ü rd eki ayn ı l ı k içinde fa rkl ı ve b i rbiri­
n e zıt o l a n ı " a y ı rt etm e k için b i r yöntem s u nd u . 126 Eğer benzer
b i r biçimde b ü tü n ü görmeyi ve ken d i m iz yen i bir " b ütü n " mey­
C.:ana g etirmeyi u m a rs a k b i rb i ri n e benzeyen ve benzemeyen
ögel eri ayırt etm e k için yrni bir a l g ı s a l seçi l i m i l kesine i htiyacı m ı z
o l a ca ktır. B i r b ü tü n l ü k k u ra m ı o l m a d a n , postm odern b i r prensi
meyd a n a g eti rm e k için gerekli olan d e ğ i ş i k ögeleri n ve b akış
a çı l a rı n ı n b i r tür etkin sentezine u laşmayı u m a mayız.

B ütün e Dair Yeni Bir Kurama Doğru

M a rksizm " m a terya l ist i d ra ki n " b i r b i çi m i o l a ra k, ka pita l iz m i n
özü n ü n (ya n i m eta biçi m i n i n ö n ü n ü n açı l m a s ı n ı n ) sistem ati k
görüng üsel i n ce l e m es i n i s u n d u . 1 27 Anca k M a rx ve Engels d uyusa l

126
Gra msci, SPN, s . 1 9 0 .
127
Paci , The Function of the Sciences and the Meaning of Man, s.
335. Aynı za manda bakı n ı z S h i rley R. Pi ke, Marxism and
Phenomenology: Theories of Crisis and Their Sythesis [ M a rksizm ve
Görü ng ü b i l i m : Kriz Ku ra m l a rı ve Bunların Sentezi ] , Totowa , N . J . :
Ba rnes a n d Noble Books, 1986.

284
 Postmodern Prens

m evcud i yeti m evcud iyeti n tek boyuttıın a ( i n s a n emeğ i ) i n d i rger­

lerken, postm odern prensin a ltı n d a yata n praksis p a ra d i g m a s ı
d u y u s a l yaşantı n ı n bütün b i çi m leri n i n ( d i ğ e r va rl ı kl a r ı n , i n s a n
olmayan h ayva n varl ı kl a rı n ı n yaşantı l a rı da b u n a d a h i l d i ) g e n e l
b i r g ö rü n g üsel " i n d i rgemesine" d a ya n d ı rı l m a l ı d ı r. Bütü n l ü ğ ü n
gerçek olguları (ataerki l l i ğ i n , ı rkçı l ı ğ ı n , t ü r e m p erya l i z m i n i n vs .
özerk ve ya rı özerk m a ntığ ı ) b u n u gerektirir. Açı kçası s ı n ıf söm ü­
rüsü n ü n ne tek baskı biçi m i n e d e zorunlu bir şekilde ( örneğ i n a
priori, a m p i ri k i ncelemeden ö n ce g e l e n b i r biçi m d e ) onto l oj i k
o l a ra k birincil baskı biçi m i o l m a d ı ğ ı n ı b i l iyoru z . Ata erki l l i k ka pita­
l i z m i n o l u ş m a s ı n d a n önce gelir ve erkek h a ki m i yeti , erkek ve
ka d ı n kim l i ğ i n i n l i b idosal e ko n o m i s i d efed i l m e d i kçe y ı kı m ı n ı s ü r­
d ü recekti r. B u yüzden b u n u n ö n e m l i b i r k ı s m ı , baskı deneyimle­
ri n i n o rtaya çıkmasına sebep olan to p l u m s a l ya p ı n ı n örnekleri n i n
p l a n ı n ı çıkarma yö n ü ndeki m evcut a raştı rm a ça b a l a rı n ı s ü rekli
ölçüde g e n i ş l etme yeti m ize b a ğ l ı d ı r . Merlea u - Po nty, siya seti n
görü n g ü b i l i m i n i rf a m a cı n ı n " a l g ı s a l ya p ı l a rı n g ö rü n g ü s ü n ü n top­
l u m s a l s ı n ı fı n a s ı l a n l a ş ı l ı r h a l e g etird i ğ i n i g öste rmek" o l d u ğ u n u
yazıyord u . 1 28 B u g ü n i s e i ş i m i z d a h a z o r : A l g ı s a l ya p ı l a rı n ta m
a n l a m ıyla iktidarın çeşitl i ya p ı l a rı n ı n a s ı l a n l a ş ı l ı r h a l e g eti rd i ğ i n i
g österme k zoru n d ayız. İşimiz kapita l i z m i n işleyiş b i çi m i n i açığa
çıkarm a k, a n cak aynı zamanda ı rkçı bilinç ya p ı l a rı n ı n üzeri ndeki
örtüyü ka l d ı rm a k ve ataerki l l i ğ i n ka patı l m ış ve yerl i l eşti ri l m i ş
ta rz ı n ı ya d a d üzen l eyici ya p ı l a r ı n ı g ü n y ü z ü n e çıkarm a k v b . d i r.
S ı ra d a n i n s a n l a rı ö rg ütleye n e m e ktar Les l i e Ca g a n 'ı n yazd ı ğ ı
g i b i : " [ Bu yüzden] i l erici h a reketin b i r ö n ce l i ğ i soru n l a rı n , m ü ca ­
delel erin ve i n s a n l a rı n birbirleri n e n a s ı l b a ğ l a n d ı ğ ı n ı n d a h a e ks i k­
siz b i r a n a l izi n i d i l e getirmeye b a şl a m a ktır . . . . B i r dizi ka rm a ş ı k
ve b i rbirine bağ ı m l ı baskıya, ta h a k kü m ya p ı s ı n a ve d eneti m
hiyera rşisine karşı m ü cadele ediyoru z . "129 B i r h a re keti d i ğeri n e
b a ğ l ayan b a ğ l a n tı l a rı görmeye b a ş l a d ı ğ ı m ız d a n , yeni p ra ksis
yol l a rı n ı ve dolayısıyla daha emin siyasi stratej i biçi m leri n i mey­
d a n a çıkarm a m ı z u m u laca ktır.

128
Whiteside, Merleau- Ponty and the Fou n d ation of a n Existentia l
Pol itics, s . 94 .
129
Leslie Cag a n , "A More Coherent Movement" [Daha Uyu m l u Bir
H a reket] , The Progressive, Kasım 1990, s . 2 1 .

285
 Postmodern Prens

Bir a n l a m d a , postmodern bir pre n s i n inşası için gerekli o l a n

ög eleri n b i rleşmesi, a l ı ş ı l d ı k a l g ı n ı n kasıtl ı ö rn e ğ i n e benzeyecek­
ti . 130 M e rlea u - Ponty'n i n g österd i ğ i g i b i , her kişisel özne d ü nyayı
bir d i ğ eri n d e n b i ra z fa rkl ı olara k a l g ı l a rken , Lebenswelt ya d a
yaşa m d ü nyası, tem e l " b e l i rsizl i ğ i n e " ra ğ m e n , s ı rf keyfi b i r i ş a ­
retler oyu n u o l m uyor, a n ca k a n l a m ı n u z l a ş m a y a daya l ı b i r b i ­
ç imde kavra n ması n ı sağl ıyor. D a v i d Abra m , M erlea u - Ponty'n i n
görü n g ü b i l i m i n i d o ğ a l d ü nya d a ki di ğer varl ı kl a rl a o l a n i l i şkimizi
açıkla m a k içi n ku l l a n a ra k, a l g ıyı şöyle tasvi r ediyor: " Ka rş ı l ı kl ı
o l a ra k, b a ş ka l a rı n ı n ben i m yaşa n tı m d a y e r b u l m a l a rı . . . b e n i m d e
o n l a rı n yaşantı larında yer b u l ma m . " Anca k b i r diğeriyle kurulaca k ·
bu i l işkiler a ğ ı a racı l ı ğ ıyla, " kişisel görüng üsel a l a n ları m ı z ı n iç içe
geçmes i n i tek ve s ü rekli değişen bir yapıya, tek bir görü n g üsel
d ü nya ya d a ' g erçekliğe"' dön üştü re b i l i ri z . 1 31 Benzer bir biçimde
Kerry W h itesi d e d a M erlea u - Ponty 'n i n a l ı ş ı ld ı k algı kura m ı kon u ­
s u n d a ş u gözlemde b u l u n uyor: " a n l a m a ta l e b i , b i r bütü n ü ' i l a n
etmek' üzere kı s m i ba kış a çı l a rı m ız ı n b i r a raya geti ri l mesidir. " 132
Gesta ltçı l a r ken d i s i n e bel i rsiz b i r b i ç i m d e çizi l m i ş b i r resi m
gösteri l e n b i r kişi n i n i l k a n d a b i r g ö rü ntü ya d a a n l a m a l g ı laya­
ca ğ ı n ı daha s o n ra a n iden o n u ta m a m e n başka b i r şey o l a ra k
g ö receğ i n i (sözg e l i m i i l k a nd a b i r örd e k, d a h a s o n ra b i r tavşa n )
gösterd i l er. Benzer b i r biçimde postm odern prensin meyd a n a
g e l i ş i d e küresel o ra n ların " g esta lt tarzı değiş i m i n i " bel i rtece kti .
Prens to p l u m s a l bütü n l ü ğ ü , "a rka p l a n " o l a ra k, a n iden g ö rü n ü r
kı l a ra k m evcut k u rtu l uşçu h a reketleri g ö rü n ü r o l m a a l a n ı n a tek
b i r "şeki l " h a l i n d e s ü rü klüyor. Topl u m s a l eleştirilerin o rta k b i r
n o kta d a b i rleşmeleri bütü n l ü ğ ü n ken d i s i n i to p l u msal b i r k u rg u·
(örneğ i n varl ı ğ ı b e l l i koş u l l a ra b a ğ l ı o l a n b i r d i z i to p l u m s a l i l işki)

130
"Tı pkı d ışarıda bera ber yürü rken [ b i r e l k o l hareketiyle]
a rkadaşı m ı n g ö rü n ü r o l ması için u ğ raştı ğ ı m a l gısal a l a n ı n ufku nda
(bel i rsiz d e olsa) b i r şeyler ol ması gere ktiğ i g i b i , tarihsel a l a n d a da
Ma rksizm i n başvu ra b i leceğ i bir şeyler o l m ası gereki r. " Al bert Ra b i l ,
J r . , Merleau-Ponty: Existentialist o f the Social World [Toplumsal
D ün ya n ı n Varoluşçusu] , New York : Col u m b i a University Press,
1967, s. 1 2 3 .
131
David Abra m , The Spell of the Sensuous [ Duyusal O l a n ı n
Cazi besi] , N e w York : Vi ntage, 1 9 9 6 , s . 3 9 .
132
Wh iteside, Merlea u - Ponty a n d t h e Fou n d ation o f a n Exi stential
Po l i tics, s . 8 1 .

286
 Postmodern Prens

o l a ra k görü n ü r h a l e g etiriyo r. B u n u n a rd ı n d a n , açığa çıkarı l m ı ş

o l a n bütü n , her b i r b i reysel veçheyi ( h er b i r h a reketi ) ayd ı n latı­
yor ve ona tuta rl ı b i r baskı ve ta h a kküm sistem i n i n bi r parçası
olara k a n l a ş ı l ı rl ı k kaza n d ı rıyor. B u a ra d a Albert, Ca g a n ve diğe r­
leri n i n Kuramı Özgürleştirmek i n den yaptı ğ ı m a l ı ntıyı tekra rl a ­
'

m a k gerekirse topl u m s a l h a re ketler, ken d i leri n i n "esa s ı n d a d a h a

g e n i ş b i r h a reketin ( p a rça l a rd a n b i ri ya da h a reketi n bütü n ü
başarıya u l a şacaksa b u gen i ş h a reketi n bütün parça l a rı b i r d iğe­
riyle doğru d a n i l işki l i ol m a l ı d ı r) değişik ya n l a rı' o l d u kl a rı n ı " ka b u l
ederek "ye n i b i r özg ü rleşti ri ci" to p l u m i n ş a etm eye g i ri ş i rler.
İleri de ortaya çı kacak b i r kü ltü rü tem s i l eden b i r kültürün gelişti­
ri l m esiyle, daha önceden b i rbirinden ayrı olan h a reketl er sembo­
lik o l a ra k yeni b i r to p l u m s a l b ü tü n ü o rtaya çıkarı r ya da " i l a n
eder. " B u şeki l d e postmodern p rens yen i b i r uygarl ı ğ ı n toh u m u ­
n u y a d a n üves i n i o l u şturur.
Bu s ü reci n hoş bir metaforu, bir fi l i n sakla n d ı ğ ı ka ra n l ı k b i r
odaya ça ğ rı l a n b i r g r u p · S i h h a kkın q a ki eski b i r Sufi öyküs ü n d e
görü l e b i l i r . Bu i n sa n l a rd a n h i ç b i risi d a h a ö n ce b i r fi l görmemişti .
Dolayısıyla b u n l a r ko l l a rı a çı k b i r vaziy�tte etrafı yoklaya ra k,
h issetti kleri şeyleri g eçm iş yaşantı l a rı ı ş ı ğ ı n d a yoru m l uyorl a r .
Böylece, fi l i n hortu m u n u kavrayan k i ş i b u n u n b i r s u borusu o l ­
d u ğ u n u d ü ş ü n ü rken , fi l i n h a re ket e d e n k u l a k l a rı n a d o k u n a n b i r
diğer kişi b u n u n bir t ü r yelpaze olduğu kararına varıyor. Fi l i n ba­
ca klarına dokunan b i r kişi bunları büyü k bir ta pınağın sütun ları
zannederken, bir başkası filin uzu n d işlerinden birine dokunuyor ve
bunun porselenden ya pılmış bir kılıç olduğunu söylüyor. Büyük Sufi
şairi Rumi* bu h i kayeyi yen iden a n l atırken şöyle yazıyor:

Her birimiz bir yere dokunuyoruz

ve bütünü bu şekilde kavnyoruz.
Avucun ve parmaklann ** karanlıktaki dokunuşlanyla

• Mevlana Cel a l ed d i n Rumi (ç. n . ) .

• • H i kaye n i n i l g i l i kısmı Coleman Ba rks'ı n ya ptı ğ ı derlemeden a l ı n ı r­
ke n sadece "fi n g ers" sözcü ğ ü hat a yla yazı l m a m ı ş ; yani "the pa l m
a n d the fi nger feel i n g i n the d a rk" yeri ne "the pa l m a n d the fee l i n g
i n t h e da rk" yaz ı l m ıştır. " A n d t h e " k ı s m ı a l ı n ı p "fi ngers" sözcüğü a­
l ı n mayı nca a n l a m d a da b i r değ i ş i k l i k ol uyord u ; bu yüzden bu kısmı
Colema n Ba rks 'ı n yaptı ğ ı derl e m e n i n orij i n a l i nden çevi rd i m (ç. n . )

287
 Postmodern Prens

duyular filin gerçekliğini keşfederler.

r.'er birimiz oraya bir mum tutuyorduk
ve eğer bunu beraber yapsaydık
onu görebilirdik. 133

1 33
Ru m i , The Essential Rumi [ Ru m i 'den Seçmeler] , der. Coleman
Ba rks, Edison N. J . : Castle Books/Ha rper Col l i ns, 1995, s . 2 5 2 . [ Bu
h i kaye Mevl a n a 'n ı n 6 ciltl i k eseri Mesnevi 'n i n 3 . ci l d i n d e geçmekte­
d i r . H i kayeden a l ı na n metni İ n g i l i zce'den çevi rmek yeri ne doğru d a n
Fa rsça 'd a n Tü rkçe'ye ya p ı l a n çev i ris i n i koymak niyeti ndeyd i m a n ­
c a k yaza rı n , Cole m a n Ba rks'ı n yaptı ğ ı derlemeden a l d ı ğ ı yukarıdaki
böl ü m le, Tü rkçe çevi riler a rası nda önemli b i r yoru m fa rkı vard ı r ve
yazarı n bur a d a ki tezi de Coleman Ba rks'ı n yaptı ğ ı yoru m l a bağla ntı­
l ı d ı r; bu yüzden söz konusu böl ü m ü İ n g i l izce'den çevird i m . H i kaye­
nin Tü rkçesi ise Abd ü l ba ki Göl p ı na rl ı 'n r n yaptı ğ ı çevi ride ( M esne­
v i 'n i n Tü rkçe 'de o n l a rca çeviri s i b u l u n m a ktad ı r ve d iğer çev i ri lerde
d e bu şekilde geçmekted i r) şöyle geçiyor:
"Hindliler, halka göstermek için karanlık bir ahıra bir fil getirmişlerdi.
Fili görmek için o karanlık yere birçok kişi toplanmıştı.
Fili, o karanlıkta görmenin imka nı yoktu; herkes, file el sürnie­
deydi.
Birinin eline, filin hortumu geçti; fil dedi, bir oluğa benziyor.
Birinin eli kulağına dokundu; fil ona, yelpazeye benzer zannını
verdi.
Birisi eliyle ayağına dokundu; filin şeklini dedi, direk gibi gördüm.
Birisi, elini sırtına koydu; bu fil dedi, bir taht gibiymiş.
Böylece herkes, filin bir yerine dokundu; neresine dokunduysa
ona göre anladı; fili o çeşit anlatmaya başladı.
Bu bakımdan sözleri, birbirine aykırı oldu; birisi dal dedi ona, öbü­
rü elif adını taktı.
Her birinin elinde bir mum olsaydı, sözlerindeki ayrılık, aykırılık
kalkar giderdi.
Duygu gözü, elin a vucuna banzer; ancak insanın a vucu, filin her
yanını kavrayamaz ki.
Denizi gören göz başka, köpüğü gören göz başka . . . Köpüğü bırak
da denizi gören gözle bak.
Köpükler, gece-gündüz denizden belirip oynamada . . . Fakat ne şa ­
şılacak şey ki sen, boyuna köpüğü görüyorsun da denizi .gö rmü­
yorsun.
Biz, gemilere benziyoruz; apaydın denizdeyiz; fakat gözlerimiz
kararmış . . . Birbirimize çarpıp duruyoruz. . . "

(Abd ü l baki Göl pınarl ı , Mesnevi Terce mesi ve Şerh i , I I I . -IV. Cilt,
İsta n bu l : İ n k ı l a p ve Aka Bası mev i , 1 9 8 3 , s. 99) Öte yandan aynı
h i kayeyi Fa rsça 'd a n İ n g i l izce'ye çev i ren E . H. W h i nfield'in

288
 Postmodern Prens

Görü n g ü set d ü nya n ı n bütü n l ü ğ ü n ü n ö n ü n ü n a ç ı l m a s ı o l a ra k

Ayd ı n l a n m a 'ya, a n ca k i l k o l a ra k b i rb i ri m iz l e ko n u ş m ayı öğren ebi­
l i rsek erişe b i l i ri z . H e r top l u m s a l h a reket, çeki l e n a cı n ı n bütünü­
nün kısmi bir g ö rüşü n ü o rtaya koya r : B u n l a rı n her b i ri bir h o l o g ­
ra m ı n kırı k p a rça l a rı g i b i bütü n ü n parça l a n m ı ş g ö rü ntüsü n ü içe­
ri r, a nca k b u n u tikel bir b a kış açıs ı n d a n ya par. Birisi b u acıyı
görüp b u n u n işçi n i n söm ü rü l m esi o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü rken , b i r
d iğeri b u n u erkekleri n kad ı n l a r üzeri n d e ki ta h a kkü m ü o l a ra k, b i r
üçüncüsü d e b u n u diğer türleri n esa reti ve top l uca yok ed i l m es i
o l a ra k görü r. B u n l a rı n h i ç b i ri hata l ı d eğ i l d i r : H e r b i ri baskı n ı n
bütü n l ü ğ ü n ü n tikel ve i n d i rg en e m ez b i r ya n ı n ı a l g ı l a r. Anca k
o n l a r aynı o d a d a b i r araya g e l i p b a kı ş açı l a r ı n ı paylaştı kla rı n d a
( h e r b i ri ken d i " m u m u n u " bütü n l üğ e d o ğ ru lttu ğ u n d a ) her b i ri
başka l a rı n ı n p rati k fa a l iyeti nde, birb i ri n e bağ ı m l ı b i r b ütün üze­
ri n d e ki o rta k işi görür. O n l a rı n fa rkl ı a l g ısal a l a n l a rı ancak bir
a raya gelere k tek vü cut o l u r . O n l a r bir a ra d ayken bütü n ü n p l a ­
n ı n ı çıkara b i l i r ve dolayısıyla i kti d a rı n su retl eri n i , yayg ı n d i re n i ş
gelenekleri n i , ideoloj i k uyu m u a l g ı l a ya b i l i rler. Sosya l istler ka d ı ­
n ı n nesnelleştiri l m es i n i n işçi n i n nesn e l l eşti ri l m esi gibi o l d u ğ u n u
görürler; eşci nseller (gay ve lezbiyen l er) işçi n i n a şa ğ ı l a n m a s ı n ı n
v e k ü ç ü k d ü ş ü rü l mesi n i n eşci n s e l i n küçü k d ü ş ü rü l mesi gibi o l d u ­
ğ u n u görürler; Ya h u d iler v e ren kl i deri l i i n sa n l a r h ayva n l a ra
ya p ı l a n kötü m u a m e l e n i n ( o n l a rı n köl e leştiri l m eleri, h ı rp a l a n m a ­
l a rı v e a c ı çekmes i ) kend i leri n i n " i n sa n l ı k d ı ş ı " kon u m a i n d i rgen­
meleri n i n d a ğ ı n ı k ufku n.u ve i b retl i k uyg u l a m as ı n ı o l uşturd u ğ u n u
görürler. Ası l ö n e m l i o l a n şey, m u h a l efetin d ağ ı n ı k güçleri n i n
a n c a k e ş i o l m ayan bakış açı l a rı n ı bf r a raya g eti rere k, her b i ri n i n
v e ta m a m ı n ı n ( p rati k b i r sorun v e tinsel b i r itira z o l a rak) karşı
karşıya ka l d ı ğ ı şeyleri göre b i leceğ i d i r .

( http : //www . o mphaloskepsis.com/ebooks/pdf/masnavi . pdf a d re­

s i nden ü cretsiz olara k erişi lebilen kita b ı n 1 8 1 - 1 8 2 . sayfa l a rına ba­
kınız), Arth u r J. Arberry'n i n ( Ta/es from the Masnavi, Su rrey :
Cu rzon Press, 1993, s. 208) ve Reynold A. Nicholson 'ın ( The
Ma thnawi of Jalalu 'ddin Rumi, Lo n d ra : Messrs . E . J . Bri l l Leiden,
1 9 2 5 , s . 7 1 -72) eserleri nde d e h i kaye Tü rkçe'deki g i bi geçmekte­
d i r (ç. n . ) ]

289
 7 METAH Ü MANİZM

Bu kita pta ki h içbir şey M a rx 'ı n ka pita l izm eleşti risinaen vaz­
geçmek zoru n d a o l d u ğ u m u z ya d a vazg eçm emiz gere kti ğ i a n la ­
m ı n a g e l m iyor. D a h a ziyade, o n u g e n i ş l etm e l i v e d e ri n l eşti rm e l i ­
y i z . Postm odern prens u l u s l a ra rası sosya l ist h a re keti n doğru d a n
doğruya ta rihsel va ri s i d i r. B e ş yüz y ı l l ı k kü resel kapita l iz m her i ki
i n s a n d a n b i ri n i cidd i yoksu l l u k koşu l l a rıyla yüz yüze b ı ra ktı . Afri­
ka, Lati n Amerika, G ü n eydoğu Asya ve bizzat aşırı g e l i ş m i ş ü l ke­
lerdeki yüz m i lyon l a rca i n s a n e ksi k besle n m e ve ta m a men ö n l e­
n eb i l i r h a sta l ı kl a r yüzünden va ktin den önce ö l üyor; b u n l a r ço­
ğ u n l u ğ u n zararı n a a z ı n l ı ğ ı zeng i n l eşti ren bir ekon o m i k s iste m i n
" n o rm a l " zayiatl a rı d ı r . Anca k ka p ital ist d ü nya rej i m i ndeki e n
berbat a c ı çektirme biçi m l eri o rta d a n ka l d ı rı lsa b i l e, kapita l ist
m ü l kiyet i l işkileri n i n gerektird i ğ i işbö l ü m ü varl ı ğ ı n ı s ü rd ü recek ve
dolayısıyla söm ü rü ve ya b a n c ı l a ş m a i n s a n ya şa m ı n ı n evrensel
özel l i kl e r i o l a ra k ka l a ca ktı . Genç M a rx'ın b i r buçuk yüzyıl önce
bel i rtti ğ i g i b i , ka pita l izm işçi n i n ken d i emek nesnes i n e ve s ü reci­
n e ya b a n cı laşması n a , b i reyi n ve i n sa n l a rı n d o ğ a n ı n geri ka l a n ı n a
yabancılaşm a s ı n a , her b i ri m i z i n h e rkese ya bancılaşmasına yol
açar. Ka pita l izm doğası itibariyle to p l u m s a l eşitsizl i ğ i a rtıra n ve
d oğ a n ı n ta m a m ı n ı değişim değeri n i n kesintisiz ü reti m i i ç i n " d a i m i
b i r sto ka " i n d i rg eyen yayı l m a cı b i r s i ste m d i r . Küçü k b i r e l itin
ü reti m a raçları üzeri ndeki teke l i tem s i l i h ü kü m eti çarpıttı ğ ı n d a n ,
ka pita l izm d e gerçek, ya n i katı l ı m cı b i r d e m o kra si n i n gelişmesine
engel o l u r. Ya l n ızca , d ü nya e ko n o m i s i n i n nihai o l a ra k b ü y ü k
ö l çekl i ö z e l m ü l kiyeti,n orta d a n ka l d ı rı l m a s ı n a v e emek s ü reci n i n
demo krati kleştiri l me s i n e y o l aça n b i r yeniden ya p ı l a n d ı rı l masıyla,
s ı n ıfı n " g i z l i yara l a rı n a " ve yoks u l l u ğ a çare b u l u n a b i l i r ve d ü n ya
sistem i n i n s ü re k l i o l a ra k ya rattığ ı top l u m s a l ve eko n o m i k krizler
i n sa n l a rı n o rta k kontro l ü a ltı n a a l ı n a b i l ir. Bu ve d a h a b i rçok se­
bepten dolayı, postm odern prens sosya l ist bir h a reketten ayrı
o l a ra k d ü ş ü n ü lemez. O, b i r d ü nya siste m i o l a ra k ka pita l izm i n

291
 Postmodern Prens

o rta d a n ka l d ı rı l ması için a ra l ı ksız b i r biçimde uğraşm a l ı , yani ü re­

tim a raçları üzeri n deki deneti m i d e m o kratikleştirmeye g irişmelidir.
Anca k ş u r.a s ı a ç ı k ki, ü reti m a raçlarını demo krati kleşti rm e k ve
işbö l ü m ü n ü sona erd i rm e k yeterli değildir. Bir d ü nya s i ste m i
o l a ra k ka pita l iz m i n o rta d a n ka l d ı rı l m a s ı b i l e son derece üto p i k v e
b e l k i d e i m ka n s ı z b i r iş o l a ra k g ö rü n d ü ğ ü nden, b u n u söyl e m e k
okuyucuya ş a ş ı rtıcı g e l e b i l i r . Anca k ben i m gerçekten i n a n d ı ğ ı m
şey, i l l e d e b i r ş e y söylenecekse, g ü n ü m üzle i l g i l i kısmi eleşti rile­
ri m i z gibi g e l ecekle i l g i l i d ü şleri m iz i n d e yeterince tutku l u o l m a ­
d ı ğ ı d ı r . Kapita l ist e l itin ü reti m a raç l arı üzeri n d e ki teke l i n e m ey­
dan o k u m a k, S a rtre'ın ta b i riyle yeni bir i n s a n l ı k " i m gesi " yarata ­
ca k b i r h a reketle bütü n l eş m e d i ğ i s ü rece, "tinsel" ( d o l ayısıyla
ahlaki ve siyasi) o l a ra k boş b i r a m a çtır. Böyle b i r i m g en i n ya l n ız­
ca ü retim üzeri n d e h a l kı n d e n eti m i n i n s a ğ l a n ması ( b u n e kad a r
değerl i o l u rsa olsu n ) a m a c ı n d a keşfed i l m esi p e k d e o l a s ı d eğ i l ­
d i r ; o a n c a k ta h a k kü m ü n bütün biçim lerinden uza k d u ra n bütü n
b i r yaşam felsefesi n d e "somutl a ş a b i l i r" .
D a h a ö n ce g ö rd ü ğ ü m üz g i b i Gra m sci ş ö y l e yazıyord u : "Sos­
y a l i z m , o geniş kitle h a re ketiy l e b i rl i kte, Reform'a benzer b i r
siyasi s ü reci temsil etti v e ediyor. "1 Modern p rens yu rtta ş l a r ı n
" g ö n ü lleri n i " feth etmeye g i ri şecekti . O n u n ö n derleri öğ retme n l e r
( y e n i b i r d ü nya d i n i n i n ru h b a n s ı nı fı ) olacaktı . Kutsal kita pta ki
yazı l a rı h a l k d i l i n e çevi rerek b u ra d a ki b i lg iyi h a l k ı n erişi m i n e
s u n a n M a rtin Luther g i b i (ancak a y n ı zamanda " p renslerin s a h i p
o l d u k l a rı b i l g iy i " h a l ka a ktara n "İta lyan Luther'i " Machiavel l i 'n i n
Prens'i g i b i ) mod ern p rens d e sosya l i z m i n h e m tikel v e geçici
h e m d e evrensel, eti k ve küresel p roj e s i n i (ya n i mevcut ta h a k­
küm ve h iyera rşi düzen i n i n sosyoloj i s i içinde) ele a l a n yeni ve
" d ü nyevi " bir fel sefe n i n g e l i ştiri l mesi kon u s u n d a h a l kı işin içi n e
sokuyor. Kuram v e p rati ğ i n bu d iya l e ktiğ i h e m p rati k h e m d e
a d eta "tinsel" boyutl a rı içi n e a l ı r. Gramsci d e M a rx'ı İsa 'ya v e
Len i n 'i İsa'n ı n havarisi Pa u l 'a benzetiyor: "İsa- Weltanschauung
[ d ü nya g örüş ü ç . n . ] ve Aziz Pa u l ( Weltanschauung'un örgütleyi­
cisi, eyl emi, yayı l m a s ı ) a y n ı ölçüde g erekl i d i r ve bu yüzden b u n ­
l a r a y n ı tari hsel ö n e m e sa h i pti r. H ı ri stiya n l ı k ta rihsel o l a ra k ' H ı -

1
Antonio Gra msci, SPN, s. 1 3 2 .

292
 Metahüman izm

ristiya n l ı k- Pa u lc u l u k ' o l a ra k a d l a n d ı rı l a b i l i r ve bu g e rçekten de

d a h a eksiksiz b i r sıfat olur. "2
Gra msci 'n i n sosya l iz m l e eva nj e l i k b i r h a reket a ra s ı n d a yaptı ğ ı
b u karş ı l a ştırmayı n e ölçüde g e rçek a n l a m ıyla kastetti ğ i n i b i le­
meyiz. Ş ü p h esiz G ra m sci sosya l iz m i n , ken d i s i n i d ü nyayı değişti­
ren b i r etiğin a racı o l a ra k tas a rl a m a s ı gere kti ğ i n i d ü ş ü n üyord u ;
b u bel ki de o n u n H eg e l 'den ö ğ re nd i ğ i b i r tutkuyd u . Hegel 'i n g ö ­
rü n g ü b i l i m i n d e Ti n i n ( Geist) , eti ğ i n ve s iyaseti n , varl ı ğ ı n ve o l ­
m a n ı n e n son u n d a a ç ı ğ a ç ı k m a s ı n i h a i o l a ra k ideal devlette
meyd a n a gel ecekti . Asl ı n d a i n s a n l a r a rtı k ya l n ızca, nesnel ya d a
fi i l i o l a ra k g e rçek ve rasyonel o l a n ı a h l a ki ve öznel · b i r biçi m d e
a rzu etmeyi seçeceklerdi. H e g e l , i ç i n d e öznel özg ü rl ü ğ ü n eti k ve
"nesnel" kültürle benzersiz b i r b i çi m d e b i rl eşeceğ i eksi ksiz b i r
b i ç i m d e gerçekleşmiş b i r d iya l e kti ğ i n ta ri hsel b i r örn e ğ i n e b i l e
s a h i pti : İ l kçağ Ati n a 'sı . H e g e l ş ö y l e yazıyord u : "Atin a 'n ı n Ati n a l ı ­
l a r i ç i n i k i l i b i r a n l a m ı vard ı ; o n l a rı n kuru m l a rı n ı n bütü n l ü ğ ü ve
h a l kı n ru h u n u ve b i rl i ğ i n i tem s i l eden ta n rıça . "3 Ati n a l ı l a r polis
içinde, b i reylerin b i r to p l u l u ğ a tuta rlı b i r a h l a ki d ü z e n l e özg ü r ve
b i l i n ç l i katı l ı m ı n ı m ü m kü n o l a n e n b ü y ü k ölçüye çıkard ı l a r. Dola­
yısıyla H e g e l , Taylor'ı n ta b i riyle, p o l i s i ; "sürdürmek ve deva m
etti rm ek zoru n d a o l d u ğ u m u z d a h a g e n i ş b i r yaşa m l a i l g i l i eti k
y ü kü m l ü l ü kl e ri m izin boyutu n u " açığa çıka rd ı ğ ı ölçüde, "So krates
ve İsa'n ı n evrensel öznel l i ğ i n i Sittlichkeit i l e b i r şeki l d e b i r a raya
g eti re n " bir top l u l u ğ u n i d ea l i o l a ra k görüyord u . 4
Gra m sci 'n i n kafa s ı n d a da a çı kça benzer b i r şey vard ı ; dolayı­
sıyla o n u n modern p rens h a k kı n d a ki ilgi uya n d ı ra n ta n ı m l a m a s ı
modern p re n s i n " h e m Protesta n Reform u 'n u ri ya d a Fra nsız Ay­
d ı n l a n m a s ı n ı n kitl esel ka ra kteri n e hem de Y u n a n u yg a rl ı ğ ı n ı n ya
d a İta lyan Rö nesa n s 'ı n ı n klasik kültürü n e " s a h i p o l d u ğ u yön ü n ­
deyd i . Pre n s g itti kçe genişleyen diya l e ktiği i ç i n d e d ı ş a doğru
yayı l a ra k, n i h a i o l a ra k insan l ı ğ ı n ta m a m ı (ya da en azı n d a n ço­
ğu) için ( H ı ristiya n l ı k ya d a İsla m g i b i ) a lg ı s a l a ltya p ı ya d a " çer-

2
Ag e . , s. 3 8 2 .
3
G . W . F. H eg e l , Reason in History, s . 66.
4
Charles Taylar, Hegel and Modern Society [ Hegel ve Modern
Topl u m ] , Cam b ridge : Ca m b ri d g e U n i versity Press, 1 9 79, s. 1 24,
125.

293
 Postmodern Prens

çeve" o l s u n d iye ve o n u n d ü nya görü ş ü n ü ve değerleri n i evre n ­

sell eşti rmek a macıyla top l u m d a ki değişik g ru p l a rla ittifa k o l u ştu­
ra ra k ken d i s i n i esas o l a ra k (bir bütün o l a ra k to p l u m u n " a h l a ki ve
entelektüel" ön derl i ğ i n i üstl e n m eye değer) kurtarıCJ b i r g ü ç g i b i
a l g ı l ayaca ktı v e başka l a rı tarafı n d a n d a böyle a l g ı l a n a ca ktı .
Postm odern prens de benzer b i r biçimde, d a h a başı n d a n beri ,
sadece b i r " d i re n i ş " ya d a " m u h a l efet" h a re keti (ya n i yads ı m a n ı n
yads ı n m a s ı ) o l a ra k d eğ i l , a h l a ki o l a ra k kurta rıcı b i r tari hsel d ü n ­
y a h a reketi o l a ra k d ü ş ü n ü l m e l i d i r. Hatta ş u n u söyleyebi l i riz ki,
tıpkı M a ch i avel l i 'n i n Pre n s 'i n i n Roussea u 'n u n siyasa l ö rg ütle n m e
i ç i n a h l aki koş u l l a rı m eyd a n a g etiren " K a n u n Ya pıcı" kavra m ı n ı n
h a bercisi o l m a s ı g i b i , Gra m sci 'n i n " M odern Prens'i" d e to p l u ms a l
emek tem e l i n d e yen i b i r a h l a ki d üzen ya d a Sittlichkeit kuran
sosya l i st ka n u n yapıcı o l a ra k, postmod ern p ren s i n h a berci s i d i r .
B u tür b i r ifadedeki s o r u n elbette ç o k geçmeden ke n d i s i n i
gösteriyor. Ah l a ki d üz eni n teh l i kede o l d u ğ u şeklindeki soru n u
ço kta n g ö z a rd ı etti k . Asl ı n d a s o l u n zayıf n o kta la rı n d a n b i risi
ken d i s i n i ahlaki ve tinsel b i r h a reket o l a ra k ilan etme ve d o l a y ı ­
sıyla ken d i n e d a i r gözu pek b i r onto l oj i ve eti k g e lişti rme kon u ­
s u n d a ki ta ri hsel isteksizl i ğ i d i r. M a rx g i b i Gra msci d e , önderler v e
y o l gösteri l e n l e r a ra s ı n d a ki eti k b i r i l i ş ki a racı l ı ğ ı y l a ü reti m i top ­
l u m s a l laştırm a n ı n d ı ş ı n d a , ken d i " d i n " görü ş ü n ü n n o rmatif ya d a
eti k içeri ğ i n i açı kça bel i rtem ed i . Fa kat sosya l iz m bize eti ğ i m iz i
veremez; eti k bize sosya l i z m i m i z i veri r. Ya n i , temel a h l a ki i n a nç­
l a rı m ız ve ba ğ l ı l ı kl a r ı m ı z bizim için a l g ısal nesneleri m i z i ta n ı m l a ­
d ı kl a rı n d a n , b o y gösterd i ğ i m iz özg ü l eylem biçimleri n i şeki l l e n ­
d i rmekte h a yati b i r ro l oynarl a r . Bu yüzden b u n l a rı a n l atı rken
d i kkatl i o l m a m ı z ö n em l i d i r.
B u n u n ard ı n d a n bu eseri n en kuramsal ve felsefi kısm ı n a g e l i ­
yoruz. Bu kıs ı m , sa h i p olduğ u m uz birço k h a reketin b i rleş mesi i ç i n
·
algısal v e a h l a ki "zem i n " o l m a işine yaraya bilen olgulara dayalı
felsefe ya d a eti ğ i n (ya d a h a tta " d i n i n ") eleşti rel b i r ta s l a ğ ı n ı ya
d a b a ş l a n g ı cı n ı s u n m a g i ri ş i m i n i tem s i l ed iyor. B u ra d a kısaca
g e l işti rd i ğ i m çerçeve içinde postm od ern prens, metahümanist b i r
yaşa m felsefesi n i n biçimi, siyasi v e görü n g üsel teza h ü rü h a l i n e
gel iyor. Metahümanizm postm odern p rens i n temel ontoloj i s i ve
eti k yaşam felsefesid ir. O, m evcut h a reketlerin yeni o l uşm aya

294
 Metahümanizm

başlayan ve tarihsel olarak içkin felsefesi d i r ; o a y n ı zamanda

mevcut to p l u m s a l h a reketleri n kuca k l a m a s ı ve evrensel leşti rme­
ye ça l ışması gereken " o l g u l a ra d a ya l ı " n o rmatif bir çerçeved i r,
ka p ita l i st l i bera l iz m i n yeri n i a l m as ı gereken küresel sivi l top l u ­
m u n b i r Sittlichkeit'i d i r. D i ğ e r b i r deyişle, o ço kta n bütün özg ü r­
l eşti rici siyasal eyl e m i n norma tif ahlaki temeli olabilir ve öyled i r
(aynı a n d a i kisi de) . M eta h ü m a n izm b i z e , "fa rkl ı l ı k" i l e a yn ı l ı k
a ra s ı n d a tercü m e ya pmak v e " o l a n d a n " " o l m a s ı gerekene" g eç­
mek için o rta k felsefi (onto l oj i k) ve tinsel ( a h l a ki ) tem e l i s a ğ l a r.
Metahümanizm kel i m esi ka sıtlı o l a ra k b i r çe l işki ve geri l i m i ­
fa de eder. M eta h ü m a n izmi vurg u l aya ra k gelen eksel l i bera l , h ü ­
m a n ist proj e n i n i n s a n merkezci l i ğ i n i n " ötes i n e " g eçm emiz gerek­
ti ğ i n i i leri s ü rüyoru m . Ve b u n u a n c a k " i n s a n " kavra m s a l l aştı r­
m a m ıza i n s a n o l m aya n diğ erleri n i de d a h i l ederek yapa b i l i riz.
Eti k prati ğ i n acı çekmeye karşı g österi len d i kkate daya n d ı rı l m ı ş
bir taslağ ı a racı l ı ğ ıyla gel işti rd i ğ i m b u tema b u b ö l ü m ü n başl ıca
odağ ı n ı o l u şturm a kta d ı r. Ayn ı z a m a n d a metahümanizm kavra ­
m ı n ı ku l l a n a ra k, Ayd ı n l a n mayla, i n s a n o l a ra k doğal yeti l e ri m i z i n
v e n itel i k l e ri m izin doğru d a n b i r a n latı m ı n a k ö k s a l m ı ş ahenkli b i r
to p l u msal d üzene d a i r " i lerici" g e l e n e k ve i d ea l l e b e l i rl i b i r s ü re k­
l i l i k o l d u ğ u n u kasıtl ı o l a ra k i d d i a ediyoru m .
Ontoloj i son za m a n l a rd a g ü n d em d e d i r. B i l i m i n sa n l a rı la bora ­
tu a rda ta m a m e n y e n i türler ya rata ra k, ( d i ğ e r b itki y a d a hay­
va n l a rd a n a l ı n a n ) başı boş D NA'l a rı doğru d a n hayva n l a rı n y u m u r­
ta l a rı n a i lave ederek ken d i leri n e ta n rı s a l g ü çl e r atfetm eye başla­
d ı l a r . D ü n ya d a ki yeni varl ı kl a r A_k l ı n kurn a z l ı ğ ı tarafı n d a n m ey­
d a n a getiri l i rler; ti p i k bir b i çi m d e s ü rekli o l a ra k h asta ve sa kat,
yol u n u şaşırm ı ş ve evrendeki d i ğ e r bütün varl ı kl a rd a n ta m a m e n
ya lıtı l m ı ş b i r d u ru m a g e l d i kleri y a b a n cı ve steri l b i r m a ki n e d ü n ­
yası n ı n içi n e "atı l ı rl a r". Başka b i l i m i n s a n l a rı ve g i rişimciler d e
fiz i ksel ve g e n etik d ü zeyd eki türleri m izi yeniden tasarlıyorl a r v e
in san birey i n i n (ya da " o n u n " p a rça l a rı n ı n ) n i h a i o l a ra k tasarı m cı
b i r meta ko n u m u n a i n d i rg e n m e s i n i sağ l a m a k a macıyla i n sa n ı n
geneti k kod u n u n h a rita s ı n ı çıkarıyorl a r . Adorno b i r za m a n l a r
şöyle yazıyord u : " Bi rey, sta n d a rtlaştı rı l m ı ş ve örgütlü i n s a n b i ­
ri m l eri n i n o rta s ı n d a varl ı ğ ı n ı s ü rd ü rü r . . . . Anca k o gerçe kte ken d i
eşsiz l i ğ i n i n , çocu kları n şaşkı n l ı ğ ı n ı v e g ü ! t"ı ş ü n ü taş ı m ış o l a n ce-

295
 Postmodern Prens

n i n le r g i b i b i r gösteri p a rça s ı n ı n işlevi n d e n d a h a fazla b i r şey

d eğ i l d i r. "5 G ü n ü m üzde insan türü n ü n eşsi z l i ğ i b i l e b i r gösteri
p a rçası ( g e n o m ) o l a ra k gözler ö n ü n e seri l d i ve o yok o l m a teh ­
d i d i a ltı n d a d ı r.
B u a ra d a Batı a kademisi i çi n d e kültürel i n celemeler kuramcı­
l a rı ve diğer a ka d e m i k a yd ı n l a r sözüm o n a i nsan sonrası z a m a n ­
l a rı m ı z ı yücelten konfera ns l a r d ü z e n l eyerek s i b o rg l a rı n , p rotezle­
rin ve b i yo m ü h e n d i s l i ğ i n erd e m l e ri n i ş a kı d ı l a r. Post- h ü m a nizm ,
akadem i k s a nayici l eri n , eserleri ndeki kullanı m değeri n i n d a ğ ı l m ı ş
g ö rü ntüsüne d a ya n a k o l u ştu rm a k a m acıyla ü retti kleri m eta kav­
ra m l a r dizisi n i n son u n cu h a l ka s ı n d a n başka bir şey değ i l d i . B u ­
n u n l a b i rl i kte söyle m i n ö n e m i , b u n u n t e k b a ş ı n a o rtaya koyacağı
şeyd e n çok daha b ü y ü ktü . Post- h ü m a n iz m i n ortaya çıkışıyla
el eşti rel g e l e n e ğ i n kri z i n e hızla ya kla şıyor o l a b i l i riz . Öznen i n
üzerinin çizilmesiyle ( a n c a k b u d efa zeki eleşti rm e n l e r tarafı n d a n
değ i l de, rüya l a rı m ız ı n o l u ştu ğ u m a lzem eyi tam anlamıyla yön­
l e n d i ren b i l i m i n sa n l a rı tarafı n d a n ) , Dasein'in o ntol oj i k bütü n l ü ­
ğ ü n ü n parçalara ayrılması s o n u c u n d a y a p ı b oz u m u devre d ı ş ı
ka l ı rken postya p ı s a l cı proj e b i l e ken d i s i n i yok ediyor. B u önemsiz
b i r n o kta gibi görüneb i l i r a n c a k eleşti rel kura m , teh l i ke l i b i r bi­
çi mde, serm a ye n i n " i n s a n i " şeyleri o rta d a n ka l d ı rmasıyla gizli b i r
i ş b i rl i ğ i içi n d e d i r.
Anca k b a n a öyle gel iyor ki, olmakta olduğumuz (ya da olabi­
leceğimiz) bu varlığı savu n d u ğ u n u i l a n etm eye ya naşmayan
a h l aki ya d a siyasi h a re ketl eri n h içbirisi n i n kurtu l uşçu o l m a kl a
i l g i s i yoktur. E ğ e r el eştirel d ü ş ü n ce kura m ı n b u başarıs ı z l ı ğ ı ka r­
şısı n d a varl ı ğ ı n ı s ü rd ü recekse, post- h ü m a n i z m i n ka rş ı s ı n a , onto­
lojiye gerçe kl eşti ri lecek bir geri d ö n ü ş l e ve d ü ş ü ncen i n i n sa n l a
i l g i l i a n l a m l ı b i r a n latı m a daya n d ı rı l m asıyla çıkı l m a l ı d ı r.

5
Theod or Adorno, Minima Moralia, Lo n d ra : Verso, 1 9 74, s. 1 3 5
(Theodor Adorno, Minima Moralia , çevi re n : O rhan Koça k v e Ahmet
Doğ u ka n , İsta n bu l : Metis Yayı n l a rı , 2005) .

296
 Metahümanizm

Empa ti ve Başka/artm Gözetme

Genel o l a ra k kon u ş u rs a k, etik i l işki ler D a n i e l Bru d n ey'i n
"başka l a rı n ı g özetm e" dediği ş e y e daya n ı r. 6 E ğ e r b u gözetme
o l mazsa, " ki m " yeri n e "ne" (ya n i bir varl ı k ya da öznenin yeri n e
b i r şey) koy m a riskiyle karş ı karşıya ka l ı rı z v e böyl ece siyasi
şiddeti n bütün biçi m leri n i mazur gösterm iş o l u ru z . Başka l a rı n ı
gözetm eden, postmodern pre n s i n n e bütü n l ü ğ ü n e de a h l a ki
a m acı sağ l a n a b i l i r.
Başka la rı n a gösteri l ecek bu tür b i r d i kkati n tem e l i n i n esas o­
l a ra k empati kurma yeti mizde yattı ğ ı n ı söylemek istiyoru m .
Özne o l a ra k varl ı ğ ı m ız ı n ca n a l ı cı hissi boyutl a rıyla v e b i l h a ssa
empa tinin eti k ve siyasi önemiyle i l g i l en meden, a l g ıya ve bütü n ­
l ü ğ e d a i r h i çbir kura m ta m a m l a n m ı ş sayı l m a z . Bu d u ru m , daya­
nışma içinde d uy g u d a ş l ı ğ ı n ro l ü n ü n ve siyasi top l u l u ğ u n o l u ş u ­
m u n u n ta ri hsel o l a ra k mod ern s i y a s i d ü ş ü n cede pek az y e r b u l ­
m a s ı n d a n d o l a y ı , b i z i m a n a l i z i m i z açısı n d a n bel l i b i r s o r u n o l u ş­
turuyor. M a ch iavel l i , "görmeyi h e rkes b i l i rken ya l n ızca pek az
kişi hissetmeyi b i l i r" d i ye yazd ı ğ ı n d a geleneğ i n ru h h a l i n i o rtaya
koyuyord u . M a ch iave l l i b i r açıda n , Plato n 'u n Devlet'i n i l k b ö l ü m ­
leri n d e ki i d d i a s ı n a ya n ıt veriyord u ; Devlet'i n b u kısı m l a rı n d a
Socrates ve ö ğ renci leri ya l n ızca d ü rü st gözüken b i r i n s a n ı n ger­
çekten d ü rüst o l a n b i r insan ka d a r mutlu yaşayı p yaşaya maya­
ca ğ ı n ı ta rtışıyord u . M achiavel l i 'ye göre Plato n 'u n siyaset i l e iyi
olan a ra s ı n d a b i r b i rleşme o l a ca ğ ı şekl i ndeki i d ea l i ta m o l a ra k bir
hüsnü kuruntuyd u . Ona g öre siyasa l yaşa mda önem l i olan, var
olan şey d e ğ i l görünen şeyd i r - ve bu ikisi a ra s ı n d a ki fa rkı b i l ­
m e m e k m u htemelen h ü kü md a r ı n v e o n u n l a beraber h e p i m i z i n ,
uyru kl a rı n ı n d a son u n u h a z ı rl a r. Di ğer b i r deyişle, p ra ksi s i m i z
doğam ızı d o ğ u şta n " a kl a yatkı n " va rl ı klard a n z i y a d e algılayan
varl ı kl a r o l a ra k h esaba kata m a d ı ğ ı ölçüde, gösteri ş l i siyaset
kura m l a rı i n şa etm ekle i ş i m i z o l a m a z .
Anca k, g ö rü n ü r o l m a a l a n ı n a g österi len kayıtsız l ı k siyaset için
ölümcül o l m a s ı n a ra ğ men, siyasi yaşa m d a ki bel l i d ü ş ü n ce türle-

6
D a n iel Brud ney, " M a rl ow's Mora l ity" [ Ma rlow'u n Ahlakı ] , Phiolosophy
and Literature 27, n o : 2, Ekim 2003 : s. 3 1 8-340.

297
 Postmodern Prens

rı n ı n kötü l e n m esi de a c ı m a sız d evlet şiddeti n i meşru l a ştıra ra k

siyasal ö rgütl e n m e n i n a l tı n ı oym a kta d ı r . Siyasi d ü ş ü n cede erkek
egemen ( a yn ı z a m a n d a rea l i st o l a ra k d a b i l i nen) gelen ekte ku­
ra mcı ve stratej ist her şey i n ötesi n d e iki d u yguyu d ı şa rı d a b ı ra ­
kır: E m pati v e sevg i . B a z ı ra d i ka l kura m cı l a r Mitgefühl'ü ya d a
başka l a rı n ı n " d uyg u l a rı n ı payla şmayı " ken d i el eştirel eserleri n i n
ayrı l m a z b i r p a rçası ya parlarken ( ö rneğ i n Bud ist siyasi d ü ş ü n ce­
de, G a n d i ve M a rtin Luth er King J r. 'n i n şi ddet içermeyen felsefe­
leri n d e ve M a rs h a l l Rosen berg i l e fem i n ist a h l a k b i l i m i fi l ozofları­
nın ça ğ d a ş kura m l a rı n d a ) , em patiye kuşkuyla ya da doğrudan
d ü ş m a n l ı kl a yaklaşm a k ra d i ka l gelenekte d a h a s ı k görülen b i r
n i te l i kti . 7
M a rksistler em patiyi b i r b u rj uva a d eti nden ( h e m d e o n u n
teh l i ke l i b i r a d eti n d e n ) ço k fa rklı görmeme eğ i l i m i n d e o l d u l a r.
M a rksizm b i r ya n d a n , devri m i n p rati k tem e l i o l a ra k işçi s ı n ıfı
m e n s u p l a rı a ra s ı n d a a ğ ı r l ı k l ı o l a ra k " o rta k d uygu l a ra " bel b a ğ l a ­
d ı . Anca k M a rx ken d i hayatı n ı i ş ç i s ı n ıfı m ü cadelesine a d a m a s ı n a
rağ m e n , a n l aş ı l a n o ki, ken d i b a ş ı n a b i r d u y g u d aş l ı k kura m ı
g e l i ştirme i htiyacı d uy m a d ı . Esası n d a " d uygu d o l u " o l a n Wa lter
Benj a m i n b i l e " kö ke n i ka l b i n d u y a rsızl ı ğ ı o l a n ve ... ken d i s i kısa
s ü re l i ğ i n e parla rken h a ki ki tari h sel i m g ey i kavra m a ve m u ha faza
etm e kon u s u n d a u m u d u n u yitiren em pati sü reci n d e n " b a h sede­
b i l iyord u . 8 Em pati ( ke n d i m ize ait b u g ü ç l ü doğal yeti ) uzak tu­
tu l m a l ı , a kı l c ı i n sa n ı n seri n ka n l ı l ı ğ a olan tutku s u n a dön ü ştürü l ­
m e l i d i r. Bu yüzden tü m d ü n ya d a ki ko m ü n istler, t ı p k ı Pharo a h
g i b i , " ka l p leri n i " devri m i n Mesihvari za m a n a k ı ş ı n ı yarı d a keseb i ­
l e c e k o l a n ların acısına " a l ı ştı rm a y ı " ö ğ re n m e k zoru n d a l a r . Anca k
e m pati n i n , ta ri hsel o l a ra k ka pita l iz m l e a y n ı erkek egemen d ü ­
ş ü n ce a n l ayışı v e a raçsa l cı l ı kta n i l eri g e l e n bastırı l ı ş ı son derece
teh l i ke l i d i r . Troçki ve Len i n 'i Kro nşta d 'ta ki g rev ya p a n den izcil eri

7
M a rsha l l Rosen berg , Nonviolent Communication: A Language of
Life: Create Your Life, Your Relationships [ Ş iddet İçermeyen
İ l etişi m : Bir Hayat D i l i : Hayatı n ı , İ l işkileri n i O l uştu r] , 2. bas ı m , New
York : Pudd leDancer Press, 200 3 .
8
Wa lter Benj a m i n , l//uminations, N e w York : Schocken Books, 1968,
s . 256 (Wa lter Benj a m i n , Pan!tılar, çevire n : Yıl maz öner, İsta n bu l :
Belge Yay ı n l a rı , İ ki nci Bas kı, Ekim 2003) .

298
 Metahüman izm

katletme e m r i n i vermeye iten de, n ü kleer savaş p l a n layıcı l a rı n ı n

y ü z m i lyon l a rca i ns a n ı n başarıyla tasfiye ed i l m esi n i gösteren
h a rita l a r h a z ı rl a m a sı n ı sağlayan d a işte b u deneti m ve ş i d det
m a ntı ğ ı d ı r . Len i n 'i n a raçsa l " katı l ı ğ ı ", devri m i n i n kurb a n sehpası
üzeri nde ken d i duygusal hassasiyeti n i n ka h ra m a n ca "feda edil­
mesi", bütü n i n s a n l a rı n özg ü rl ü k ve m u tl u l u ğ u n fa rkı n a varacağı
b i r d ü nyaya d a i r insani rüya s ı n ı n b i rd e n b i re ta h rif o l m a s ı n a ve
onun kurd u ğ u siyasi ve eko n o m i k siste m i n n i h a i o l a ra k çö kmesi­
n e yol a çtı . 9
Anca k em pati, ken d i başı n a b i r a l g ı biçi m i o l a ra k, a h l a ki
h ü km ü m ü m kü n kı l a n bir " o rg a n " o l a ra k, pra ksisin m evcut to p­
l u m s a l kura m l a rı n d a eks i k olan h ayati bir b a ğ d ı r. S i yasal a l a n ­
d a ki şefkat d uyg us u n u n i h l a l ed i l m es i n e yönel i k o l a ra k Aren dt'i n
besled i ğ i ş ü p heci l i k h a kkı n d a yaptığı ö n e m l i b i r e l eşti ride
J o h a n nes Vetl esen'in i leri s ü rd ü ğ ü gibi empati, " i n s a n yaşa ntısı
a l a n ı n a başat g i riş biçi m i m izi sağlayan d ü n yaya yön e l i k duyusa l ­
b i l işse l - d u y g u s a l b i r açıkl ı ktı r. "10 B i r ö z n e n i n a h l a ki o l a ra k h a re­
ket edebi l m es i için o n u n ilk o l a ra k a h l a ki b i r d u ru m u ya d a iki­
lemi algılayabilmesi gerekir. 1 1 Ve başka l a rı n ı gözetme ya da
" uyum sa ğ l a m a " i l e rleti l e b i l d i ğ i kad a r aynı zamanda engellenebi-

9
M a ks i m Gorki Len i n 'le yaptığ ı b i r konuşmayı n o t etmişti ; Len i n b u
konuşmada i l k başta , sevg iyle i l g i l i d üşü nceleri n i bastı rma d a n önce,
Beethoven ' ı n müziğ i n i sevd i ğ i nden ba hsederken ken d i nden g eçti :
" Çok s ı k m ü z i k d i n leyemiyoru m . Bu s i n i rl eri m i yeri nden oynatıyor,
bu d u ru m d a konuştu kları m boş lafta n öteye geçmiyor ve bu berbat
cehennemde yaşayı p yine d e bu g ü zel l i ğ i yarata b i l e n i n sa n ları n
başları n ı okşuyoru m . Anca k za man i nsanları n baş l a rı n ı o kşa ma
zamanı değ i l d i r - her a n e l i n i z ı s ı rı l a b i l i r . İdeal o l a ra k i n sa n l a r
a ras ı n d a k i şiddete karşı olsa k b ile i n sa n l a rı n başlarına acımas ızca
vurma l ı y ı z . Ah ! İşimiz son d e rece zor. " Le n i n 'i tasvi p ederek
a kta ra n Georg Lu kacs, Lenin : A Study on the Unity of His Though t
[ Len i n : Düşü ncesi n i n Bütü n l ü ğ ü Üzeri ne B i r İ nceleme] , Ca m b ridge,
Mass . : MIT Press, 1971, s . 59 (Georg Lu kacs, Lenin 'in Düşüncesi,
çeviren : Rag ı p Zara kolu , İsta n bu l : Belge Yayı n ları, 2. Baskı, Oca k
1998) .
10
Age . , s . 1 62, 1 3 .
11
Arne Johan Vetlesen, Perception, Empathy and Judgment: An
Inquiry into the Preconditions of Moral Performance [Al g ı , Em pati
ve H ü kü m : Ahlaki Davra n ı ş ı n Ö n koşu l l a rı H a kkında Bir İ n celeme] ,
U n i versity Park, Pa : Pen nsylva n i a U n i versity Press, 1 994.

299
 Postmodern Prens

l eceğ i n d e n d o l ayı, " ba ş ka l a rı n ı g özetm e n i n g e l işti ri l m esi ve a h l a ­

·
k i m e ka n ı n o l u ş m a s ı to p l u m s a l [ve] . . . siyasi b i r m esel e d i r . " 1 2
Ru m i i n sa n l a r i l e fi l l eri n h i kayes i n i yen iden a n l atı rken şöyle
yazıyo r : " Her b i ri m iz bir yere d o k u n uyoruz / ve bütü n ü b u şeki l ­
d e a n l ıyoruz . " Görü n ü şe g ö re Ru m i bize ş u n u söylüyo r : Va rl ı ğ ı n
gerçek d o ğ a s ı n a , d ü n ya n ı n d u ru m u n a d a i r eti k i ç görüyü a nca k
h i ssetme yol uyla ed i n i ri z . O rtaya çıka n şu ki, bütü n ü a l g ı l a m a k
s ı rf a ç ı k b i r " g ö rüşe" sa h i p o l m a ya d a a ç ı k b i r " g örüş" gel işti rm e
meselesi d eğ i l d i r . Hissetme, m i sti kleri n sez i s i d i r ; o, to p l u l u ğ a
yen i g i re n üye n i n kuts a l Va rl ı ğ ı n bütü n h a ki kati n i kavra m a s ı n ı
sağlayan " ü çüncü gözd ü r . " Fa kat b ü t ü n kendisi n i , ya l n ı zca hissi
b i r öznel erara sı l ı kl a , " h i ssed i l e n " ba kış a çı l a rı n ı n payl a ş ı l masıyla
açığa çı karır. Ah l a ki ya rg ı ve eylem a n ca k ( kasıtlı b i r şey o l a ra k
- kavrayan v e geçici b i r eğ i l i m o l a ra k) a l g ı d a n sonra g e l i r.
Bazı b i reyler a d a l etsi z l i k ve b a s kı n ı n , baskıyla (ya n i kişisel acı
ya d a özg ü rl ü kten yoksun som utl a ş m ı ş yaşantıyla ) kuru l a ca k
kişisel ta n ı ş ı kl ı k yol uyla v a r o l d u ğ u n u n fa rkı n a varırl a r . B u n u n l a
b i rl i kte, kişi n i n epistem o l ojisi ( d o l ayısıyla kişi n i n bütü n ü a l g ı l a m a
yetis i ) i l e kişi n i n top l u ms a l ko n u m u arasında ya l n ızca d o l a y l ı b i r
n edensel i l işki vard ı r . Baskıyı yaşaya n h e rkes ken d i d u ru m u n u
y a d a ko n u m u n u b u açıdan (özg ü rl ü kten yoks u n b i r d u ru m )
anlamaz. Fem i n ist kura m cıların v e el eşti rel ı r k kuramcı l a rı n ı n d a
katı l d ı kl a rı g i b i , kişi n i n top l u m s a l b i r h iyera rş i içindeki " nesne l "
kon u m u y a d a kişi n i n kişisel b a s kı d e n eyi m i , p o l itize o l m a k için
ken d i b a ş ı n a a s l a yeterli b i r koşu l d eğ i l d i r .
Anca k b i ri s i n i n i kinci l kon u m d a ki yeri a s l ı n d a el eşti re l i ç görü
için gerekli b i r koşu l b i l e d eğ i l d i r; çü n kü daya n ışma ( h e r h a reketi
b i r a ra d a tuta n g ö rü n g üsel " z a m k") i ktidarın ya l n ızca " i l k elden "
yaşantı l a rı a racı l ı ğ ıyla d eğ i l , a y n ı z a m a n d a " i ki n ci e l d e n " yaşantı­
l a rı a ra cı l ı ğ ıyla (ya n i acı çekenler için empati kurulması y o l u y l a )
d a m eyd a n a g e l i r. Eğer " görm eyi " ö ğ ren mek d ü n yaya duyarl ı
h a l e g e l m e k a n l a m ı n a gel iyors a , a h l a ki o l a ra k görmek d e başka­
l a rı n ı n çektiğ i acıya d uyarlı hale g e l m e ktir. B u temel ve b a ş l a n ­
g ı çta n beri var o l a n yeti o l m a d a n , " ' a c ı çekme' görü n g üsü a h l a ki

12
Ag e . , s . 9 .

300
 M etahümanizm

yargıya yönel i k b i r nesne o l a ra k m eyda n a g e l m eyece kti . "13 Bas­

kıyla i l g i l i hayal g ücü geniş " d u y u " ya d a d u yg u m u z genel l i kl e
başka l a rı n ı n çektiğ i a cıya d u yarl ı h a l e gelere k g e l i ş i r : Varl ı k l ı b i r
b i reyi n (sözg e l i m i Fred erich E n g e l s g i b i ) devri m i savu n a ra k " s ı h ı f
i ntiharı" gerçekleşti rmes i n e ya d a b i r erkeğ i n kad ı n l a rı n eşitl i ğ i n i
savu n ma s ı n a o l a n a k ta n ıyan b i l i şsel ve h issi ta n ı m a parıltı s ı n ı
ateşl eyen d e i şte buyd u . " Duygudaş" siyeısi b i l i n c i n b u t ü r pek
ço k ö rneğ i m evcuttu r. 14
Em pati h e r siyasi ki m l i ğ i n o l uş u m u n d a elzem o l m a n ı n ya n ı n ­
d a , şiddete karşı d a el eşti rel b i r ahlaki çeki n g e n l i k taşır. Ç ü n kü
başka l a rı n a ka rşı e m pati kurma yetisi h i ç ş ü p h esiz daya n ı ş m a n ı n
d a eti k davra n ı ş ı n d a güvencesi o l m a m a s ı n a rağ m e n , em pati
siyasi çeki ş m e n i n doğasında b u l u n a n teh l i kel eri n bir kısmı ndan
kaçı n m a m ızı sağlar. Em patiyi insan yaşantı s ı n a eriş i m i n b i r b i çi­
m i o l a ra k kasıtl ı bir biçimde red dettiğ i m izde, aynı z a m a n d a ken­
di siyasi y a rg ı l a rı m ı z ı n . son u ç l a rı n a ve fel a ketl erine d e g ö zleri mizi
ka patm ış o l u ru z . Siyasal yaşa m ı yozlaştı rm a kl a ve d ü nyada
gereksiz a c ı l a ra sebep olma kla ka l m ıyoruz, a y n ı zamanda a m aç­
larımızı ( b u a maçl a r ister "yüce l i k" o ls u n isterse de evrensel
top l u m s a l eşitl i k) gerçekleşti rme yeti m iz i orta d a n ka l d ı rıyoruz.
İ ki n cisi, e m pati, p ra ksis kura m ı m ızda ö n p l a n a çıkarı l m a l ı d ı r
ç ü n k ü fa rkl ı h a reketlerin herh a n g i b i r şeki l d e tek vücut olmaları
( postmodern p re n s i n esas stratej i k d e rd i ) a nca k herkes i n b i rb i ri ­
n i d i n lemesi y ö n ü n deki empati p rati ği y le v e her top l u msal h a re­
kete m u sa l l a t o l a n kaçı n ı l maz çel i ş ki ve önyarg ı l a rl a başa çıkara k
gerçekleşecektir. E m p ati gerçekten d e postm odern p re n s i n d a ­
ya n ı ş m a s ı n ı h e m görüngüsel h e m d e siyasi olarak a kl a yatkı n
k ı l a n b i r d uyg u o l d u ğ u n u ka n ıtlıyor.
Sa ntosh Georg e 'u n gözlem l e d i ğ i g i b i , solun içinde hala "fazla­
sıyla belirg i n b i r ı rkçı l ı k, cinsiyetç i l i k, hoşgörüsüzl ü k, dogmati k l i k
v e modası g eçmiş d ü ş ü n ce v e davra n ı ş ka l ı p l a rı b u l u n uyor. Gö­
rü n ü rd e varl ı ğ ı n ı s ü rd ü ren şey i n s a n l a rı n , s ü re giden stratej i k ve

13
Vetlesen, Perception, Empathy, and Judgment, s . 1 58 .
14
Bakınız S a n d ra Lee Ba rtky, "Sympathy a n d Solidarity" and Other
Essays ["D uygudaşl ı k ve Daya n ışma" ve Diğer Yaz ı l a r] , La n h a m ,
M d . : Row m a n and Littlefield, 2 0 0 2 .

301
 Postmodern Prens

ta kti k örg ütlen m e için [ g erekl i o l a n ] tuta rlı i l işki ve s o h betleri

o l u şturma ve s ü rd ü rm e kon u s u n d a ki yetersizl i ğ i d i r. " Georg e
ş ö y l e yazıyo r :

Solun Amerika 'dak i görevi sadece siyasi ya da ekonomik de­

ğildir. Onun görevi ilk başta ve öncelikli olarak psikolojik ve
toplumsa/ olmalıdır; yani o, pratikte ve kuramda ortak eyle­
min önündeki en sinsi engele (toplumun parçalanması ve a­
tomlara ayrılması) karşı alternatifler önermeye başlamalıdır.
Diğer sol hareketlerin deneyimlerinden anlaşılıyor ki, sol için ­
de bulunduğu toplumun bütün hastalıklarını kendi içerisinde
sergiliyor. Amerika 'da ki sol en aztndan daha demokratik ve
kapsayıcı olma ihtiyactnı tanımastna karştn . . . onun, toplumsal
kenetlenmenin temelini yeniden oluşturması gerekir. 15

İçi n d e b u l u n d u ğ u m u z h a reketler içi n d e top l u m s a l ken etlen­

menin prati k b i r tem e l i n i o l uştu rm a k h e p i m ize m u azza m kişisel
ve siyasi g ü ç l ü kler çıka rtır. H e rh a n g i b i r "tek vücut olma" s ü re­
cinde ö n e m l i o l a n , böyle bir s ü recin i ç i n d e yer a l a n herkes i n b i r
bütün o l a ra k b a s kı n ı n onto l oj i k gerçe kl i ğ i n e ve acı çekmeye
g ö rü n g üsel o l a ra k " uy m a s ı " ve saygı gösterm e s i d i r .
B u son n o kta özel l i k l e ö n e m l i d i r. E m pati, d ü nya d a ki y a ş a m
tarz ı m ı z ı n (modus vivendi) b i r p a rçası o l a ra k ka b u l ed i l m e l i ve
o n a yl a n m a l ı d ı r. Asl ı n d a o, siyasi b i r yönetim tarafı n d a n yö n l e n d i ­
ri l m e m e l i ve seferber e d i l m e m e l i d i r, b i r ideoloj iye ta b i o l m a m a l ı ­
d ı r . Ya n i e m pati m izin a m a cı sadece ken d i s ı n ı f, ı rk, cinsiyet ya
da to p l u m s a l g ru b u m uzd a ki d i ğ e r b i l eşen l eri gözetmekle s ı n ı r­
l a n d ı rı l m a m a l ı d ı r. 16 E m p ati a cı çekm e n i n bütü n l ü ğ ü n ü a l g ı l a m a k

15 Sa ntosh George, "The Crisis o f t h e America n Le�" [Amerikan

·

Solu n u n Krizi ] , yayı m l a n m a m ı ş eser, 1992, s . 1 , 4.

16
Bu sadece bir d üşü nce o l masına rağ men, Birinci Dü nya Savaşı 'nda
sosya l istler a ras ınd aki siyasi sadakatlerin ve h issi bağl ı l ı kl a rı n a n i
değişi m i n i n (örneğ i n işçi s ı n ıfı n d a n m i l l i yetçi l i ğ i n düşma nca
biçimlerine) , ( N ietzsche'n i n özg ü l ta b i riyle) h ı ncı n (ressentiment)
eşl i k ettiğ i "tek ya n l ı " b i r şefkati n sosya l i st praksisten askeri
sa l d ı rg a n l ı ğ a ra hatça dönüştü rü l e b i l mesinden kaynakl a n d ı ğ ı ileri
s ü rü l e bi l i r. Bu açıdan H a n n a h Arendt, Fransız Devri m i 'yle i l g i l i
yaptı ğ ı yoru m l a rd a , şefkati n si yaset sahnesine soku l ması n ı n neden
o l d u ğ u teh l i keye d i kkat çekerken ö n e m l i bir iş yapıyord u . Anca k
Vetlese n 'i n , Arendt'in d u yg u l a rı n a h laki ya rg ıyla o l a n i lg i s i ne

302
 Metahümanizm

ıçın ku l l a n ı l d ı ğ ı nd a , ancak aşkın (tra n scendenta l ) ve evrensel

olana (ya n i a n ca k b i r inancın g ü cüne) yaklaşır. Bizzat siyasi
eylem g i b i , e m pati n i n d e s ı n ı rı o l m a m a l ıd ı r. B u n u n sebebi çeki len
a cı n ı n evrensel a h l a ki anlama d o ğ ru içkin o l a ra k "yönel m es i d i r".
Ya n i çeki len a cı n ı n a n l a m ı onun ilk olmasıdır. Acı , ilk aşkın
(tra n scendenta l ) soruyu (Neden ?) b e l i rten ilk işarettir. Ben i m
çekti ğ i m a cı n ı n a n l a m ı , d i ğ e r b ü t ü n a cı çeken varl ı k l a rı i ş i n içi n e
soka ra k ken d i ben l i ğ i m i a ş a r . B e n i m çekti ğ i m a cı n ı n b ü t ü n me­
cazi a n l a m l a rd a n önce gelen ontolojik bir a n l a m ı vard ı r .
B u n u , M a rtin Luth er King J r. 'n i n " h erh a n g i b i r yerdeki a d a l et­
sizl i k her yerdeki a d a l ete b i r teh d it o l u şturu r" şekl i n deki o meş­
hur ifades i n i n a rka s ı n d a yata n teol oj i k ve eti k a n l a m o l a ra k ele
a l ıyoru m . Ad a l etsiz l i k a h l a ki o l a ra k sakınca l ı değ i l d i r çü n kü o
" b e n i m b a ş ı m a geleb i l i r" (ya n i d ü nya n ı n uza k b i r köşes i n d e ki b i r
a d a l etsiz l i k d iğer yerlere yayı l a b i l i r) , a nca k b u n u n b i r nedeni d e
esa s l ı v e ontoloj i k b i r d üzeyd e, ö l ü m l ü ve cisi m leşmiş varl ı kl a r
o l a ra k çektiğ i m iz acıda tek olmamızdır. Meksika 'd a ki Zapatista
h a reketi n i n karizmati k sözcüsü ve g ayri res m i ş a i ri Komutan
Ya rd ı mcısı M a rcos, ka m u o y u n a yaptı ğ ı a ç ı kl a m a l a rd a n b i ri n e
ekled i ğ i " h oşgörü gösteri l m eyen a zı n l ı k kı l ı ğ ı n a b ü r ü n e n b i r ço­
ğ u n l u k" b a ş l ı k l ı notta yazd ı ğ ı ş u satı rla rl a b u aşkın
(tra n scendenta l ) iç g ö rüyü ayd ı n l atıyor:

Marcos 'un bir eşcinsel olup olmadığı konusundaki bütün o

mesele [Meksika basınının yaymaya başladığı bir "suçlama ']
hakkında : Marcos San Francisco 'da eşcinseldir, Güney Afri­
ka 'da siyahtır, A vrupa 'da Asyalıdır, San Jsidro 'da Chicano 'dur,
İspanya 'da Anarşisttir, İsrail 'de Filistinlidir, San Crist6bal so­
kaklarında bir Yerlidir . . . Almanya 'da Yahudidir, SEDNA 'da
[Sa vunma Bakanlığı] bir ombudsmandır, siyasi partilerde fe­
ministtir, Soğuk Savaş sonrası dönemde komünisttir,

yö nel i k Kantçı şüpheci l i ğ i ne yönelttiğ i kapsa m l ı eleşti ri de g österd i ğ i

g i b i , siyasi y a da a h laki eylemde em patiyi bastı rmak y a d a küçü k
düşürmek daha da tehl i ke l i d i r ; b u n u da Naziler ve ö l ü m ka m p l a rı
örneği çok g üzel b i r biçi m d e g öste riyor. Bakı n ı z Vetlesen ,
Perception, Empathy, a n d Judgment, s . 8 5- 1 25 .

303
 Postmodern Prens

Cintalapa 'da mahkumdur, Bosna 'da banş taraftandır, Ant/ar­

da Mapuche 'dir, CNTE'de [Ulusal Eğitim Emekçileri Konfede­
rasyonu] öğretmendir, galerisi ya da portföyü olmayan bir
sanatçıdır, Meksika 'nın herhangi bir şehrinin herhangi bir
mahallesinde herhangi bir Cumartesi gecesi bir ev kadınıdır,
yirminci yüzyılın sonunda Meksika 'da gerilladır, [Meksika İşçi
Konfederasyonu 'nda] bir grevcidir, feminist hareket içerisinde
cinsiyetçidir, akşam 1 0 'da metroda yalnız başına bir kadındır,
Z6ca/o 'daki p/anton 'da [öğretmenlerin korsan radyo, istasyonu
ç. n.] emekli biridir, topraksız bir köylüdür, önemsiz haberler
editörüdür, işsiz kalmış bir işçidir, hastası olmayan doktordur,
isyankar bir öğrencidir, neoliberalizmin muhalifidir, ne kitabı
ne okuyucusu olan bir yazardır ve elbette ki Meksika 'nın Gü­
neydoğu 'sunda Zapatista 'dır. Kısacası Marcos bir insandır, bu
dünyadaki herhangi bir insan . Marcos hoşgörü gösterilmeyen,
ezilen, direnen, hiddetlenen, " Yeter" diyen azınlık!ann tama­
mıdır. Bütün azınlıklar o anda konuşmaya başlar ve çoğun­
luklar da o anda susarlar ve sineye çekerler. Hoşgörü göste�
rilmeyen bütün insanlar, çoğunluğu parçalanmış ve işe yara :- -
maz bir konuma itecek olan bir söz, kendi sözlerini anyorlar;
iktidan ve rahat vicdan/an rahatsız eden ne varsa o
Marcos 'tur. 1 7

B u mektu b u n h e r yeri n d e d o l a ş a n " M a rcos" simgeleri n i n , u ­

fa k gözden geçirmelerle, a y n ı z a m a n d a postmodern pre nsin
siyasi ve ahlaki b i rl i ğ i için d e b i r s i m g e o l d u ğ u n u söyleyeb i l i ri z .
T ı p k ı W a l t Whitm a n 'ı n Çimen YC!praklan a d l ı eseri n d e okuyucuyu,
şa ı rı ve d ü nya n ı n acı ve n eşes ı n ı b i rl eşti re n aşkın
(tra n scendenta l ) h ü m a n iz m i gibi, M a rcos'u n " ş i i ri " d e b i z i , küre­
selleşmeye y ü rekleri m izin bize verd i ğ i g ü ç l ü " g ö rüşle" ka rş ı l ı k
verm eye itiyo r : " Ba ş ı m ızı ka l d ı r ı p d ü nyaya ba kıyoruz" v e i n sa n ı n
m a ru z ka l d ı ğ ı a c ı v e a d a l etsiz l i ğ i n s o n derece değiş i k yüz ü n ü

17 Ko muta n M a rcos, Shadows o f Tender Fury: The Letters and

Communiques of Subcommandante Marcos and the Zapatista Army
of National Uberation .[Yu muşak Öfke izleri : Komutan Ya rd ı mcısı
M a rcos'u n Mektu p ve Bi l d i ri l eri ve Zapatista U l u sa l Ku rtu luş
O rdusu ] , New York : Month ly Review Press, 1995, s . 214-2 1 5 .

304
 l\İl etahüman izm

a l g ı l ıyoru z . 18 Siyasi b i rl iğe şekil veri l m es i , çeki len bu a cı n ı n ka rşı­

lıklı o l a ra k ta n ı n m asıyla o l u r.
Feuerbach şöyl e yazıyord u : " Ya l n ızca d uyusa l va rl ı kl a r b i rb i r­
leri n i etki lerler. Ben ken d i m için b i r ' b e n 'i m ve eş za m a n l ı o l a ra k
başka l a rı i ç i n b i r 'sen 'i m . Anca k ya l n ızca d uyusal b i r varl ı k o l a ra k
böyleyi m d i r . "19 Feu erbach b u kesitlerd e, Desca rtes'ı n a kı l c ı l ı ğ ıyla
benzer b i r biçimde b a ğ l a rı n ı koparıp ya l n ızca d ü ş ü n e n varl ı kl a r
değil aynı za m a n d a v e hatta ö n ce l i k l i o l a ra k "gerçekten var o l a n
varl ı kl a r" o l d u ğ u m uzu i l eri s ü re n H usserl v e Merl e a u - Ponty g i b i
varo l uşçu g ö rü n g ü b i l i mcileri ö n ceden h a b e r veriyord u . 2 0 M a rx,
özü müzün d uyusal bir öz o l d u ğ u kon usunda Feuerbach 'a katı l ıyor­
du anca k, duygu ve düşünceleri n tarihsel olarak inşa edi l d i ğ i n i
(onların top l u mdaki m a d d i çel işkilerden i l eri geldiğ i n i ) ve dolayı­
sıyla kend i dön ü şü m ü m üzün ve kendi başı m ız ı n çaresi n e bakma­
mızın ancak fi i l i tarihsel m ü cadele bakımından gerçekleşti ri l e b i l e­
ceğ i n i i l eri sü rerek, gözl e g ö rü l ü r ölçüde fa rkl ı sonuçlara u l a ştı .
Marx şöyle yazıyord u : " H issi olmak acı çekmektir. Dolayısıyla,
nesnel ve h issi bir varl ı k olara k i nsan acı çeken bir varl ı ktı r - ve
çektiği acıyı h issettiği için tutkulu bir varl ı ktır. Tutku, enerjik bir
biçimde amacına yönelmiş insa n ı n esas gücüdür. "21 " Doğal bir cis-

18
Wh itma n ' ı n özel l i kle "Otu rmuş Dışa rı Ba kıyoru m " a d l ı ş i i ri n i
d ü ş ü n ü yoru m , ş i i r şöyle başlıyor: " Otu rmuş, d ü n y a n ı n bütü n
ıstı ra plarına bakıyoru m , bütü n baskı ve uta nca, / Ken d i leriyle i l g i l i
b ü y ü k acı çeken g e n ç erkekleri n g izliden gizl iye sarsıcı h ıçkı rı kl a rı n ı
d uyuyoru m , h e r şey ol u p b ittikten sonra pişma n l ı k duyuyorl a r, /
Aşa ğ ı ta bakaya baktı ğ ı mda çocu kları n ı n kötü davra n d ı ğ ı a n n eyi
süzg ü n , i h ma l ed i l miş, bitkin ve u m utsuz bir halde görüyoru m . " Ş i i r
bu ru h hal iyle, ta n ı kl ı kları taşıyara k devam ediyor v e şöyle
sonlanıyor: " Bütü n bunlar - otu ru p baktı ğ ı m sonu olmayan bütü n
bu rezi l l i k ve ıstı ra p , / Bak, d i n le, hiç ses i m çıkmıyor. " Lea ves of
Grass, New York : Boni a n d Liverite, 192 1 , s. 234- 235 (Walt
W h itma n , Çimen Yapraklan, çevi ren : Memet Fuat, İsta n bul : Ad a m
Yay ı n l a rı , Mayıs 2003) . As l ı n d a Ma rcos, bizi sesi mizi yü kseltm e ye
ve stratej i k orta k eyleme g i rişmeye iterek, sadece Whitman'ı n
ş i i ri n i n s o n u n u değ işti riyor.
19
Ludwig Feuerbach, Principles of the Philosophy of the Future
[Geleceğ i n Felsefes i n i n İ l keleri ] , I n d i a n a polis ve New York : Bobbs­
Merri l l , 1966, s . 5 2 .
20
Ag e . , s . 5 2 .
21
M a rx, " Econo m i c a n d P h i l osoph ica l Manuscri pts" [ E ko n o m i k ve
Felsefi E l Yazmaları ] , The Marx and Engels Reader [ Ma rx-Engels

305
 Postmodern Prens

mani, h issi, nesnel va rl ı k olara k insan . . . tıpkı hayva n ve bitkiler gibi

acı çeken, koşullanmış ve sınırl ı bir yaratıktı r. "22 Ma rx'ın yazd ığı gibi :

Her bir kişinin dünyayla kurduğu insani ilişkiler (görme, duy­

ma, koku alma, tat alma, hissetme, düşünme, farkında olma,
duyumsama, arzulama, eylemde bulunma, sevme), kısacası
kendi bireysel varlığının bütün organları, kendi biçimleri için ­
de doğrudan toplumsal olan bu organlar gibi, nesneye yöne­
lişlerinde ... o nesnenin ele geçirilmesidir, insani dünyanın ele
geçirilmesidir; bunların yönelişleri insani dünyanın ortaya
konmasıdır; o, insanın etkinliğidir ve insanın çektiği acıdır,
çünkü insani olarak kavranan acı insanın içinde benliğin zev­
kine varılmasıdır. 23

M a rx'a g ö re bedenl eri m i z bizi doğal va rl ı kl a r h a l i n e geti ri r.

Diğer ya n d a n çeki l e n b u a cı n ı n , " h ayva n " doğas ı n ı n ötesi n e
geçmemiz bizi tamamen insan yapar. D o ğ a bizim ken d i bedeni­
m i z d i r, dolayısıyla d o ğ a üzeri n d eki ça b a m ı z ken d i özne ve nesne
ya n l a rı m ızın u z l a ş m a s ı n ı sağlar. M a rx 'a göre " d o ğ a " (ve o b u
kategoriye d iğer bütün h ayvan varl ı kl a r ı n ı d a d a h i l ediyor) i n s a n
türl eri içindeki b i r andır.
Feuerbach ve M a rx el eştirel felsefeleri n i i n şa ederken gerçek
ve d uyusal va rl ı kta n yola çıkm a l a rı n a ra ğmen i kisi de, tek duyu­
sal varlıklar olmadığımızın ö n e m i üzeri n e fi kir yürütm eyi i h m a l
etti l er. Anca k, empati n i n evrensel o l a n a yaklaşması i ç i n a c ı çek­
m e n i n bütü n l ü ğ ü n e yön e l m esi gerektiği kon us u n d a ben h a klıy­
s a m , o za m a n d i ğ e r herkesin çektiğ i acıya, bütün acı çeken va r­
l ı kl a ra tuta rl ı b i r biçi m d e ku l a k verm e k zoru n dayız.

Hümanizm, A cı ve Sevgi
Eğer ben acı çekiyorsam b u n u n tek sebebi b e n i m acı çekebi­
l e n b i r ya ratı k o l m a m d ı r - diğer b i r d eyişle, beni m b i r " r u h a

Antoloj i si ] , d e r . Ro bert C. Tucker, N e w York : W . W . Norton , 1978

içinde s . 1 1 6 .
22
Age . , s. 1 1 5 .
23
Age . , s . 8 7 .

306
 Metahümanizm

sa h i p o l m a m " ve h ayva n o l m a m d ı r (Yu n a n ca 'da anima ya da

" ru h ") . M a rx 'ı n dayanağındaki eti k hata da (duyusal varoluşu
dünyada ki tek bir va rl ı k biçimine i n d i rgemesi ) buradan kayna kla nır.
M a rx 'ı n ki d e d a h i l olmak üzere, h ü m a n iz m i n d a h a ö n ceki bü­
tün tekra r l a r ı n d a yaşa n a n sorun b u n l a r ı n ya l n ızca insanın çekti ğ i
acıyı "görmeleriyd i . " Ya n i b u n l a rı n her b i ri i n s a n öznesi n i , a n l a m
v e değerin te k v e b a ş l a n g ı ca d a ya n a n tem e l i o l a ra k ka b u l edi­
yorl a r . B u m etafizik g ö rüş en doğal h a l iyle İ l kça ğ 'd a ki Yu n a n l ı l a ­
r ı n d ü ş ü n cesi n d e g ö rü l e b i l i r . A n c a k b u g ü n a n l a d ı ğ ı m ız a n l a m ıyla
h ü m a nizm ilk eks i ksiz felsefi ifa desi n i Rön esa ns d ü ş ü n ü rü Pico
d e l l a M i ra n d o l a 'n ı n d ü ş ü n cesi n d e b u l d u . Pico, Oratio de hominis
dignitate ( İ n sa n ı n Saygı n l ı ğ ı Ü zeri ne) a d l ı eseri n d e varl ı ğ ı n üç
ontoloj i k çeşi d i n i o rtaya koyd u : Ta n rı üstü, insan ve h a yva n .
Görü n ü şte a ra d a ki va rl ı k v e " metafizik m erkez" o l m a m ıza ra ğ ­
men h a y v a n doğa m ı z b.i ze g erek l i d eğ i l d ir. P i c o ş u n l a rı söyl üyor:
" H ayva n l a r d o ğ d u kl a rı za m a n , sa h i p o l a ca k l a rı şeyleri . . . ya n l a ­
rı nda g eti rirler; insan i s e kend i s i n i şeki l len d i ri r v e o l uştu rur.
B ü rü n d ü ğ ü m ü z b u b u kalem u n a kim şaşı rmaz?" Ta n rı n ı n Ade m 'e
söyled i ğ i g i b i : " Özg ü r ya rg ı n a u yg u n o l a ra k . . . sanatı n ı n ö n ü
h i ç b i r s ı n ı rl a ka pan maz; v e doğayı kendin için düzenleyecek­
sin . "24 B u n u n l a b i rl i kte b u , b i r öze sa h i p o l m a d ı ğ ı m ı z a n l a m ı n a
gelmez. Özüm üz, a k ı l yürütm e yeti m izde yatm a kta d ı r. V e ta nrı­
sa l l ı k a kl a içkin o l d u ğ u n d a n , a kı l bizi doğrudan b i r b i çi m d e ta nrı­
s a l olana yaklaştı rı r. 25

2 4 Pico d e l l a M i ra ndola, On the Dignity of Man, On Being and the One,

Heptaplus [İnsa n ı n Sayg ı n l ı ğ ı Üzerine, Va rl ı k ve Tekl ik, Hepta p l u s] ,
I n d i a n a polis : I nd . , Bobbs Merri l l , 1965, s . 5 .
25
Pythag o ras'ta n a l ı ntı ya pan Pico, i nsan ru h u n u n ta n rısal kısm ı n ı n
a kı l o l d u ğ u n u i l eri sürerek sözleri ne deva m etti . O, b i z i Ta n rıya e n
yakın h a l e g eti ren şeyd i r. Pico Apolloncu l u k ile Dionysusçu l u k
a rası n d a ki geri l i m i , esas ola ra k Akılla kendimizden geçtiğimiz misti k
b i r diyalekti k a racı l ı ğ ıyla çözü me kavuştu ruyor. " Bu Sokratçı
coşku n l u kl a r. . . bizi etkisi a ltına a l acaktı r; ve b u n l a r bizi
z i h i n l eri mizi n dışına öyle b i r çı ka raca ktı r ki, z i h n i mizi ve
benli kleri mizi Ta n rı n ı n içine yerleşti recekti r . . . . Daha sonra sa nat
peri l e ri n i n önderi Bacchus ken d i g i zem leri içinde, ya ni doğ a n ı n
görü n ü r işaretleri içinde, b i z felsefe yapa rken b i z e Ta n rı n ı n
görü nmez şeyleri n i gösterecek ve i badethane bol l u ğ uyla b i z i sarhoş
edece k . " Ag e . , s . 1 3 - 14.

307
 Postmodern Prens

Pico 'n u n , çeşitl i b i ç i m l erd e en azı n d a n eski Ya h u d i m iti kad a r

gerilere g i d e n ü ç p a rça l ı ontolojisi o n d o ku z u n cu ve yirminci
yüzyı l ların " e leştire l " fel sefes i n i n önem l i b i r kısm ı n ı n s ı n ı rl a rı n ı
b e l i rl e d i . O n u n a rd ı n d a n gelen h ü m a n izm türleri n i n ta m a m ı
Pico'y l a b i r n o ktad a (ya n i i n sa n ı n eşsiz ve ü stü n o l d u ğ u ko n u ­
s u n d a ) hemfi ki rd i . B u n u n sebebi " o n u n " ya Ta n rı n ı n imgesinde
o l u şm a s ı (onun a kl ı ta n rısal özü yansıtır), ya tek b a ş ı n a a h l a ki
özerkl i ğ e sa h i p o l m ası ( Ka nt), ya ta m a m l a n m a m ı ş b i r proje ve
evrensel b i r "türsel va rl ı k" o l m a s ı ( M a rx) ya da tek b a ş ı n a bir
" h içl i k", varo l u ş u n özd en önce g e l d i ğ i bir varl ı k (Sartre) o l masıdır.
Feu erbach Ta n rı n ı n , i n s a n ı n g e rçek özü n ü n tersine çevri l mesi
o l d u ğ u n u , saf a kl ı n soyut b i r kavra m ı üzeri n d e ken d i m izi o l u ş ­
t u r m a yeti m i z i n b i r izd ü ş ü m ü o l d u ğ u n u i leri s ü rd ü . B u n e d e n l e
teol oj i , a n c a k Ta n rıyı m a d d i b i r biçimde tem e l l e n d i rerek yeryü­
züne i n d i ri l e b i l i r. O n a g ö re, "ye n i felsefe y a l n ızca insa n ı n rasyo­
nel v a rl ı k o l d uğ u n u ; i n sa n ı n a k l ı n ölçüsü o l d u ğ u n u i l a n ediyo r"26 ;
" e s ki felsefe ya l n ızca ra syon e l o l a n ı n h a ki ki ve g erçek o l d u ğ u n u
i l a n ederken, y e n i fe lsefe . . . ya l n ızca i n sa n ı n h a kiki ve g erçek
o l d u ğ u n u , çü n kü ya l n ızca i n sa n ı n ra syon e l o l d uğ u n u ; insa n ı n
a kl ı n ö l çüsü o ld u ğ u n u i l a n ediyor. "27 M a rx d a h a sonra
Feu erbach 'ı n i n s a n a k l ı n ı n "ta n rısa l " (yani ken d i b e n l i ğ i n de n
ortaya çı ka n , sui generis, özsel ) d o ğ a s ı y l a i l g i l i onto l oj i s i n i a l ı p
o n u rad i ka l b i r biçimde d ö n üştü rd ü ; a n c a k b u n u , ontoloj i k a n l a ­
m ı k e n d i aşkın (tra nsce n denta l ) özü n d e ( ya n i "sırf" h ayva n do­
ğ a s ı n d a n özerk o l m a s ı n d a ) yata n b i r varl ı k o l a ra k Homo sapiens
i l e i l g i l i h ü m a n i st kavra m ı y i n e de m u ha faza ederek ya ptı .
M a rx 'a g ö re, ü reti m i n m evcut g ü çl eri ve koş u l l a rı insan doğamızı
fa rk etmemizi i m ka n s ı z l a ştı rıyor. Adeta hayva n s a l a l ı ş ka n l ı kl a ra
ve v a rl ı k şeki l leri n e s a p l a n ıyoru z . Dolayısıyla b i r d ü nya sosya l ist
devri m i n i n a n l a m ı , beden ve z i h i n leri m i z i o n l a rı n " h a yva n i " a rzu
ve n itel i kleri n d e n ( b iyo l oj i k i h tiyaçlar) özg ü rl eşti rm e k ve h ayva n i
d u yg u l a rı m ı z ı ta m a m e n " i n sa n i " d u yg u l a ra d ö n ü ştürmektir. "An­
ca k i nsan y a l n ızca doğal bir varl ı k d eğ i l d i r : O, insani bir d o ğ a l
varl ı ktır. Ya n i . o ken d i s i içi n b i r varl ı ktır. D o l ayısıyla türsel b i r

26
Feuerbach, Philosophy of the Future, s . 6 7 .
27
Age . , s . 6 7 .

308
 M etahümanizm

varl ı ktır ve h e m var o l m a h e m de b i l m e ed i m leri n d e ken d i s i n i

ta m a n l a m ıyla doğru l a m a l ı ve a ç ı ğ a vurm a l ı d ı r . "28
M a rx'ın "türsel varl ı ğ ı " a s l ı n d a M a ry M idgely'n i n "tür tekbenci­
liği (so l ipsism ) " ta b i rinden (yeryüzünde ya l n ı z o l m a d ı ğ ı m ız ı u ­
n utma m ıza n e d e n o l a n metafizi k n a rsisist düzensizl i k) fa rksızd ı r.
Ta m a n l a m ıyla ka i n atsal ora n l a rd a n oluşan b u n a rsisizmde, ev­
ren i i n s a n i o l m ayan b ütü n sezg i ve b i l i n çlerden a rı n d ı rı rız. M a rx
i n s a n türü n ü evrensel o l a n te k türsel varl ı k (ya n i va rl ı ğ ı n ı n ken ­
d i s i n i aŞmaya o l a n a k ta n ı d ı ğ ı tek varl ı k) o l a ra k ta kd i m etmesiyle
ta ri h boyu n ca s ı n ıfl a r a ra s ı n d a yaşa n a n d iya lekti k çel i ş ki içinde
" b i l i msel" bir teme l keşfetti ğ i n i iddia ederek Feuerb a c h 'ı n a ntro­
poloj i n i n " rasyonel teol oj i si n i " tem e l l e n d irmes i n e ka rş ı çı karken,
y i n e M a rx, i n s a n ı ken d i s i n e a it b i r "teo l oj i n i n " merkez i n e yerl eş­
tird i . M a rx'ı b u ko n u d a el eşti rmeden ta kip eden G ra m sci 'n i n ,
karısı G i u l i a 'ya yazd ı ğ ı b i r m e ktu pta dediği g i b i : "Ta n rı , karş ı l ı kl ı
yard ı m için örg ütl e n m i ş i n s a n l a r k ü m es in i b e l i rten b i r m etafor­
d a n başka b i r şey d e ğ i l d i r. "29
Bu b i rçok açıdan hoş bir d ü ş ü n cedir. B u d üş ü n ce m u h a kka k
ki, yalıtı l m ı ş ve ken d i ken d i s i n i o l u şturmuş b i n'ye işa ret eden
l i bera l h ü m a n ist ontoloj i ka rş ı s ı n d a bir gelişme bel i rtir. Anca k o
aynı z a m a n d a G ra msci g i b i "Batı l ı " M a rksistlerin bi l e , b u rj uva
siyasal i ktisa d ı n ı n tem e l i n d e yatan tekbenci l i ğ i n (soli psism) tu­
zağ ı n a nas ıl d üştü ğ ü n ü gösteri r. M a rx Feuerbach'ın ş u savı n ı ·

eleşti rmeden ka b u l etti : "İnsa n ı n özü y a l n ızca, i n sa n ı n i n s a n l a

olan to p l u l u ğ u ve b i rfi g i nqe içeri f i r; ken d i s i için insan, i n s a n d ı r;
ve i n s a n i l e i n s a n . . . Ta n rı dır. "30 O n u yaptı ğ ı kavra m s a l l a ştı rmaya
göre "türsel varlı k", tek b i r e g e m e n özne n i n (" i n s a n ") fa rklı ben­
l i kleri a ra s ı n d a ki b i r kon u ş m a içinde g erçekleştirilecekti .
Feuerb a c h 'ı n " kendisi için i n s a n , i n s a n d ı r" şekl i ndeki h ü m a n ist
d ü ş ü n cesi n i ka b u l edere k M a rx, d ü ş ü n ce a l a n ı n d a duyusal varo­
luşun v e yaşantıların, yeryüzünde acı çeken başka milyarlarca

28
M a rx, " Economic and Phi loso phical Manuscri pts", s . 1 1 6 .
29
Anton io G ramsci, G i u l ia Schucht'a 7 Ara l ı k 1 93 l 'de yazd ı ğ ı mektu p,
a kta ra n Dante Germi no, Antonio Gramsci: Architect of a New
Politics [Antonio G ra msci : Yen i Bir Siyasetin M i ma rı ] , Batan Rouge,
La . : Louisiana State University P ress, 1990, s. 2 1 5 .
3 ° Feuerbach , Philosophy o f the Future, s . 7 1 .

309
 Postmodern Prens

dünyada - varlığın (being-in-the- world) yok o l m a s ı n ı s a ğ la d ı .

M a rx ' ı n ka b u l edemediği şey, D a rwi n iz m i n s ı rf biyoloj i k sonuçla­
rı n d a n ziyade ontolojik s o n u ç l a rıyd ı . D a rwi n 'e g ö re, biyoloj i k ve
evri msel o l a ra k d ü ş ü n ü rsek, Homo sapiens d iğer h ayva n türle­
ri n d e n nitelik olarak fa rkl ı d eğ i l d ir. B u n u n l a b i rl i kte bu biyoloj i k
s ü rekl i l i k savı n ı n e l i n d en Ya h u d i - H ı ristiya n ontoteolojisi n i ya l a n ­
l a m a kta n başka b i r ş e y g e l m ez . D a rw i n 'i n İnsanın Soyu a d l ı
eseri n i n devrimci ta ri hsel ö n e m i d e b u ra d a , o n u n insa n ı ta n rısa l
va rl ı ktan sistem ati k ve a m p i ri k teme l l ere d a ya n a ra k ko parma­
sında yatma kta d ı r . D a rw i n m u hte m e l e n b u n u n fa rkı nda o l m a m a ­
s ı n a ra ğ m e n , Pytha g o ras'ın b i n l erce y ı l ö n ce d ü ş ü n d ü ğ ü şeyi
( ya n i " d ı ş g ö rü n ü şteki fa rkl ı l ı kl a r ı n ötes i n d e h e p i m i z i n a y n ı soy­
d a n " o l d u ğ u n u , i n sa n l a rı n ve h ayva n l a rı n ontolojik olarak ya da
öz o l a ra k benzer o l d u ğ u n u ) ö z ü n d e o n a y l ıyord u . An ca k M a rx,
D a rwi n 'i n diğer d o ğ a l varl ı kl a rl a , diğer d ü nyada-va rl ı kl a rl a
( be i n g - i n -the-worl d ) u y u m l u ve d iya l e kti k b i r d a n s i ç i n d e g e l işti­
ğ i m i z şeklind eki kavrayışı n ı ya n l ı ş kon u m l a nd ı rd ı .
Eğer M a rx (ve D a rw i n 'i n o za m a n ki v e o z a m a n d a n b u y a n a
va r o l a n pek çok d i ğ e r yoru m c u s u ) D a rwi n 'i n kura m ı n ı n gerçek
a n l a m ı n ı ya n l ı ş a n l a d ıysa , o a y n ı za m a n d a Feuerbach 'ı n sevgi
kura m ı n ı açıkl ı ğ a kavuştu ra ra k Feuerb a c h 'ı n "tek ya n l ı " h ü m a ­
n i z m i n i n a s ı l d üzelte b i l eceğ i n i d e g öremed i . Feu erbach Geleceğin
Felsefesi'nde şöyle yazıyord u : " Bi r varl ı k nesnesi o l a ra k va rl ı k
( ve y a l n ızca b u varl ı k varl ı ktı r v e va rl ı k i s m i n e l a y ı ktı r) d u y u l a ­
rı n , h i s lerin ve sevg i n i n varl ı ğ ı d ı r. Dolayısıyla varl ı k a l g ı n ı n , h i s l e ­
ri n v e sevg i n i n b i r s ı rrıd ı r . "31 S e v g i d ü nyaya b a ğ l ı l ı ğ ı m ı z ı s a ğ l a ­
ya n şeyd i r, a m a b u n u n d a ötesi nde, o bize i l k o l a ra k " d ü nyayı"
ya d a "varl ı ğ ı " sağlar. " S evg i tutku d u r ve ya l n ızca tutku varo l u ­
ş u n a y ı rt edici özel l i ğ i d ir. Yalnızca bir tutku . . . nesnesi olan o var
olur. " Ve b i rbirimizi severek, ya n i " i n sa n " o l a ra k, gerçekten kim
isek o o l u ruz, b u d a her n es n e n i n kendimiz için b i r sevg i nesnesi
o l d u ğ u b i r varl ı ktır. Severe k ta n rısa l l ı ğ a yaklaşırı z . '" B u ' (' b u kiş i '
ya d a ' b u nesnede', ya n i tikel o l a n d a o l d u ğ u g i b i ) ya l n ızca h i s ­
l e r d e ve sevg i d e mutl a k değere s a h i ptir ve sonsuz o l a n s o n l u d u r .
Sevg i n i n sonsuz deri n l i ğ i , ta n rısa l l ı ğ ı ve h a k i kati b u n d a te k b a ş ı -

31
Age.

310
 Metahüman izm

na ve ya l n ızca b u n d a o l u ş u r. Ta n rı ya l n ızca sevg i d e . . . ha kikat ve

gerçekl i ktir. Bizzat H ı ristiyan Ta n rısı ya l n ızca , i n s a n sevg i s i n i n b i r
soyutl a m ası ve i m g esid ir. "32 Ya l n ızca, Feuerbach'ın " b e n " v e
" s e n d e n " o l uşan öznelera rası ve insani a l a n ı n fa rkı n a varı l m a s ı n ı
kastettiğ i sevgi yoluyla gerçek pota nsiyel imizin fa rkın a vara b i l i riz.
B u n u n l a b i r l i kte M a rx, Feuerbach 'ı n sevg i n i n g ö rü n g ü b i l i m i ve
o n u n i n s a n p rati ğ iyle i l g i s i üzeri n e yaptı ğ ı yoru m l a rı d i kkate
a l m a d ı . B u n u n sonucunda sosya l ist kura m , d i ğ e r bütün h a yvan
varl ı kl a rıyla o rta k b i r b i çi m d e acı çekti ğ i m izin ve eş bulma dürtü­
süne (eros) sa h i p o l d u ğ u m u z u n ö n em i n i hesaba katma d ı . M a rx
da N i etzsche ( ba ş ka l a rı n ı n yakı n l ı ğ ı ve sıca k l ı ğ ı için h ayva n i çg ü ­
d ü s ü n ü açı kça küçümseyere k yazıyord u - a pta l " s ü rü ", yuva d a ki
aşağ ı l ı k fa reler vb . ) g i b i g örü n üşe göre za m a n za m a n erosu
kötü led i . O şöyle yazıyord u : " Va hşi ler ve h ayva n l a r en azı n d a n
a v l a n m a , başıboş d o l a n m a , eş b u l m a i htiyacı g i b i i htiya ç l a ra
s a h i ptir. " " D a h a o l u ş m a a ş a m a s ı n d a o l a n ve h i ç o l g u n l a ş m a m ı ş
i n s a n varl ı ğ ı n d a n (çocuk) b i r i ş ç i meyd a n a g eti rm e k a m a cıyla
m a ki n e ve emek basitl eşti r i l i r . "33 İ n s a n kültürü, " i l ke l " eş b u l m a
d uygusun d a n , bizzat " i n sa n ı ", " b i r b ü t ü n o l a ra k" i n s a n ı ken d i
n i h a i a macı o l a ra k ele a l aca k o l a n ta m a m e n " i nsa n i " d u yg u l a r
bütü n ü n e ( d iya l e kti k çelişki yo l u y l a ) evri lene kad a r d o ğ a l aşa­
m a l a rd a n g eçer.
Bu hata n ı n başl ıca sonucu, bir sonraki yüzyı l ı n o rta k eylem
ve top l u ms a l kura m yörü n g es i n i çarpıtm a k o ld u . Eğer M a rx am­
pirik b i l im e yönel i k felsefeyi red detm eseyd i , ken d i yüzyı l ı n d a ki
b i rço k fa rkl ı to p l u m s a l h a re ket ( sosya lizm, kö l e l i ğ i n ka l d ı rı l ması
h a re keti, fem i n izm ve hayva n h a kları h a reketi ) a rası n d a b i r b i r­
leşme olası l ı ğ ı o l d u ğ u n u a l g ı l a ya b i l i rd i . Z i ra , on dokuzuncu yüz­
y ı l ı n s o n u n a g e l i n d i ğ i nde, Cha rlotte Perki ns G i l m a n g i b i fem i n ist­
ler ve H e n ry Salt g i b i ra d i ka l ler b i rço k fa rkl ı d i re n i ş b i ç i m i n i n b i r
sentez i n i kura m l a ştırmaya v e b u n u n prati ğ i n i ya p m aya b a ş l a ­
m ı ş l a rd ı . N e yazık k i M a rx v e d i ğerleri b u ça b a l a rd a hemenceci k

32 Age.
33 Kari M a rx, " Economic a n d Philosophica l Man uscri pts", s . 95.

31 1
 Postmodern Prens

ya l n ızca ya n l ı ş yola g i rm i ş , üto p i k, " b u rj uva " reform u ğ ra ş l a rı

g ö rd ü ler. 34
Asl ı n d a fi l ozofl a r ve eyl e m c i l e r ya l n ızca son çeyrek yüzyı l d a ,
çevreci h a reketleri n , h a yvan h a kla rı h a reketleri n i n ve fem i n ist
h a re ketleri n o rtaya çıkışıyla, eleştire l geleneğe za ra r verm iş o l a n
ontoloj i k v e d o l ayısıyla ahlaki h a ta l a r yığ ı n ı n ı orta d a n ka l d ı rm a
yön ü n d e en azı n d a n g e l i ş m e gösterm eye başl a d ı . Top l u msa l
eleşti rm en ler i n s a n öznes i n i m e rkezde n uza kl aştı ra ra k ve "türcü­
l ü k" ile diğer ta h a kkü m i d eoloj i l eri a rası n d a ki gizli i ş b i rl i ğ i n i ifşa
edere k b i n l erce yı l l ı k ataerki l ontoteol oj i k çerçeveyi (en a z ı n d a n
düşünce a l a n ı n d a ) a ş ı n d ı rm a ya başla d ı l ar. Ö rn e ğ i n eleşti rm enler
H o loca ust'u n ve d i ğ e r m o dern zulüm fel a ketl eri n i n n a s ı l m a d d i
o l a ra k, gelişig üzel b i r b i ç i m d e ve hatta teknoloj i k o l a ra k i n s a n
ta h a kk ü m ü n e ve d i ğ e r h a yva n l a rı n ö l d ü rü l m esine d a y a n a ra k
ş e ki l l en d i ri l d i ğ i n i a m p i ri k b i r b i ç i m d e gösterd i l er. 3 5 B u a ra d a
vejeta ryen çevreci fem i n i stler yeni b i r kuramsal sentezin o l u ş u ­
m u n a d o ğ ru büyü k i l erle m e l e r k a t ettiler; b u sentez, hem el eşti­
ri n i n bütüne d a i r yeni b i r g ö rüşe daya n d ı rı l m a s ı hem d e yol gös­
terici p rati k için m utla k bir eti k çerçeve s u n u l ması g i b i i ki l i bir
a m a ca h izmet ediyord u . Örneğ i n Carol Ada m s ı rkçı l ı k ve cinsi­
yetçi l i k onto l oj i l e ri n i n , erkekleri kad ı n l a r ve h a yva n l a rd a n ziyade

34 M a rx v e Engels'in " M a n ifesto'da a l a y a a l d ı kl a rı g i b i : " Bu rjuvazi n i n

b i r kısmı b u rj uva topl u m u n u n a ra l ı ksız va rl ı ğ ı n ı g ü vence altına
almak için toplu msal hoşn utsuz l u kları gid ermek ister . . . . Bu kesi m i n
içinde i ktisatçı l a r, hayırseverler, insa n l ı kç ı l a r, işçi s ı n ı fı n ı n to p l u msal
vaziyeti n i iyileşti re n le r, hayı r işi örg ütleyenler, hayva n l a ra ezi yet
e d i l mesi n i ö n lemek için · ku ru la n dernekleri n üyeleri, ı l ı m l ı o l m a
fa natikleri, akla haya le gelebilecek her türden sinsi reformcu lar y e r
a l ı r." Marx a n d Engels, "The M a n i festo of t h e Com m u n ist Pa rty"
[ Ko m ü n ist Pa rti M a n i festos u ] , The Marx and Engels Reader, der.
Tucker içinde s . 496.
35
Örneğ i n Naziler soykırı m teknoloj i l eri n i n ve ı rksal kinayeleri n i n
çoğ u n u hayva n ta rı m ı (" hayva nların ü remes i n i sağ l a m a ")
prati klerine ve hayva nların Chicago ağı l l a rı nd a başlatı l a n
endüstriyel b i r biçimde topluca ö l d ü rü l mesi ne borçl uydu l a r. Bakı n ı z
W i l l i a m Patterson, Eternal Treblinka : Our Treatmen t o f Animals a n d
the Holocaust [ S o n s u z Trebl i n ka : Hayva n l a ra Yaptı ğ ı m ı z M u a m e l e
ve Holocaust] , New York : La ntern Books, 2002. [Tre b l i n ka ,
Auschwitz'den s onra en ç o k Ya h u d i 'n i n ö l d ü rü l d ü ğ ü toplama
ka m p ı d ı r ç. n . ]

31 2
 Metahümanizm

ta n rıya d a h a ya kın göstere n " h a yva n i b i r teo l ojiyle" n a s ı l b i rl eş­

tiğ i n i ve ta ri hsel o l a ra k n a s ı l b u teo loj iden i l eri g e l d i ğ i n i göster­
d i . 36 Aynı s ı ra l a rd a Josep h i n e Donova n , hayva n l a rı n çe kti ğ i acıyı
gözetmeye dayalı fem i n ist b i r özen g österme eti ğ i g e l iştirmek
a macıyla Max Sch e ler'i n d uyg u d a ş l ı k görü n g ü b i l i m i n e yüzü n ü
çevi rd i . 37
Bu fem i n ist eleştirmenleri n g österd i ğ i g i b i ı rkçı l ı k, ataerki l l i k
v e diğer top l u ms a l ta h a kküm siste m l e ri n i n o rta k n o ktası hayvan­
ların aşağ ı l a n m a s ı n a ( kendi hayva nsa l n itel i klerimizden vazge­
ç i l m esi ne) daya l ı ideoloj i k . bir m etafizikti r (ya d a Fouca u lt'n u n
ta b i riyle episteme) . M a rksist söyle m d e çoğ u şey, ü reti m top l u m ­
s a l l aştı ğ ı a n d a d o ğ a i l e kültürü n " uzlaşması n d a n " o l uşur. Ancak
g erçe k uzlaşma, doğayı insan o l a ra k ken d i " beden i m ize" a raçsal
b i r biçi m d e i n d i rg eyen M a rx 'ı n felsefesi n d e b u l u n a ma z . Uzlaşma
a nca k d o ğ a l d ü nya n ı n yeniden çekici hale getirilmesinde ( d ü nya­
yı paylaştı ğ ı m ı z ve yaşam d ü n ya l a rı bizi m ki y l e ö rtüşen insan
olmayan va rl ı kl a rı n zengin yaşa n tı l a rı n ı n , yaşam d ü n y a l a rı n ı n ve
kültürleri n i n keşfed i l m es i ) b u l u n a b i l ir. Ya l n ızca d i ğ e r h ayva n l a rl a
i l işkileri m iz i b u şeki l d e dön üştü rerek insani top l u m s a l i l işkilerde
rad i ka l bir d ö n ü ş ü m ü g erçekleşti rmeyi u m a b i l i riz. 38

36 Ca rol Ad ams, "On Beastly Theology" [ Hayva ni Teoloj i Üzeri ne] ,

Beyond Animal Rights: A Feminist Caring Ethic far the Treatment of
Animals [ Hayvan Hakları n ı n Ötesinde : Hayva n l a ra Yap ı l a n
M u a meleye Yönel i k Fem i n ist B i r Özen Gösterme Eti ğ i ] , der.
Josephine Donova n ve Carol J. Adams, New York : Conti n u u m , 1996
içinde. Ayn ı zamanda ba kınız Carol J. Ada ms, The Sexua/ Politics of
Meat: A Feminist- Vegetarian Critica/ Theory [ Eti n Cinsel Siyaseti :
Fe m i n ist-Vejeta rye n Bir Eleşti rel Kura m ] , New York : Conti n u u m ,
1990.
37 Josep h i n e Donova n, "Attenti o n t o Sufferi n g : Sym pathy as a Basis
for Eth ical Treatment of A n i mals" [Acıya Özen Gösterm e :
Hayva n l a ra Ya pılacak Eti k B i r M u a mele n i n Temeli Olarak
Duygudaşl ı k] , Beyond Animal Rights içinde, s . 1 47 - 1 6 9 .
38 M a rx'ın hayva n l a r v e doğayla i l g i l i kavra msallaştırması n ı n
s ı n ı rlarıyla i l g i l i parl a k b i r eleşti ri iç in bakınız Ted Bento n ,
" H u ma n ism = S pecieism : M a rx on H u ma n s and Animals"
[ H ü ma n i z m =Türcü l ü k : İnsa n l a r ve Hayva n l a r H a kkı nda Marx] ,
Radica/ Philosophy 50 ( 1 988 ) : 4 - 1 8 ; aynı za manda Ted Benton,
Natura/ Relations: Ecology, Animal Rights and Social Justice [ Doğal
İl işkiler: E koloj i , Hayva n Hakları ve Toplu msal Adalet] , Lond ra :
Verso, 1993 . Kıta Avru pası fi lozofla rı son za m a n l a rda i nsan-i nsan

31 3
 Postmodern Prens

Yeni Gnosis
M eta h ü m a n izm Batı kültürü n ü n merkez i n d e ki onto l oj i k kate­
g o ri h ata sı n ı ( ya n i d i ğer özneleri n , d i ğ e r d ü nyada -va rl ı k ( be i n g ­
i n -the-worl d ) biçi m l e ri n i n ş e y ko n u m u n a i n d i rg e n m es i ) a lt etme
g i rişi m i n i simgeler. Diğer türsel varl ı kl a rı sistematik bir biçimde
yok saya n , insan o l m ayan dünya d a -varl ı ğ ı n ( b e i n g - i n -the-worl d )
"yoğ u n l u ğ u n u " engelleyen v e a raçsal a kl ı n tas a rı m l a rı n ı g erçe k­
l eşti rmek a m a cıyla hayva n la rd a n o l u ş a n öteki d ü nya n ı n n üfusu­
n u azaltan b u kategori hatas ı n ı a lt etm eden, şi ddet ve zorl a m a
içermeyen kuru m ve norm l a ra d a y a l ı n itel i k o l a ra k y e n i b i r insan
topl u m u n u tasavvur edemeyiz .
M o d ern l i ğ i n ayırt edici öze l l i kleri nden b i risi rasyone l l eşti rm e­
dir (yaşam d ü nyası n ı n g itti kçe a rta n bir b i ç i m d e say ı l a rl a ö l ç ü l e­
b i l e n işlem ve yönte m l ere i n d i rg e n m es i ) . Anca k Ayd ı n l a n m a
doğayı g izem i n d e n a rı n d ı rı rken i n s a n o l m a ya n l a r ı n b i çi m i n i boz­
d u . Bu daha sonra bizim d e b i çi m i m i z i n bozu l m a s ı n a , aynı za­
m a n d a " b ü y ü m ü z ü n bozu l ması n a " yol a çtı ; zira te knoloj i k yen i l i k
ve b i l i msel devri m "ya l n ızça" d i ğ e r h ayva n l a rı d e ğ i l i n sa n l a rı d a
d e n etim a ltına a l m a n ı n d a h a etki l i yol l a rı n ı ortaya çıka rıyord u . 39
Dolayısıyla m eta h ü ma n izm gerçek Va rl ı ğ ı n aç ığa çıkarı l m as ı d ı r,
d uyusa l a l g ı l a rı m ız ı n eğiti l mesid i r. Bu açığa çı karmaya sadece
a kı l yol uyla değ i l aynı z a m a n d a h isler yo luyla d a , sadece a m pirik
bilim a ra cı l ığıyla değ i l aynı za m a n d a " m it" a ra c ı l ı ğ ıyla d a erişebi­
l i riz. Ya n i o, bize a m p i ri k a m a ç l a rı m ızı "sa ğ l a y a n " normatif bir
eti kti r, aşkın (tra nscendenta l ) b i r i n a n ç ve sevg iye içkin olma
yoluyla gerçekleşti ri len bir sıçrayıştır. H u rafelere geri d ö n ü lmesin­
den b a h setm iyoru m ; öteden beri kuts a l o l a n ı n içindeki, y a n i ço k

o l maya n hayva n b i rl i ktel i ğ i n i n (Mitsein ) görü ng ü b i l i m i n i ya da

öznelera rası l ı ğ ı keşfetmeye başl adılar. Ba kınız Peter H . Steeves 'in
ç ı ğ ı r açıcı a ntolojisi Animal Others: On Ethics, Ontology, and Animal
Life [ Hayvan O l a ra k öteki ler: Eti k, Ontoloj i ve Hayvan Yaşa m ı
Üzerine], Albany, N . Y. : SUNY Press, 1999.
39 Theodor Adorno a n d Max Horkheimer, Dialectic of Enlightenment,
New York : Conti n u u m , 1993 (Theodor Adorno ve Max Horkheimer,
Aydınlanmanın Diyalektiği, çevi re n : Oğuz Özü g ü l , İsta n bu l : Ka balcı
Yayı nları, ı. Cilt 1995, 2 . Cilt 1 996) .

314
 Metahüman izm

sayıda i n d i rgenemez ve n i tel i ksel d ü nyada-varl ı ğ ı n ( be i n g - i n ­

the-worl d ) içinde ki gerçek o l a n ı n (doğ aya ve ken d i m ize büyü k
bir şiddet uyg u lamadan asla homojenleşti rilem eyen ya da a n l a m ­
d a n yo ksun b ı ra kı l a maya n ı n ) g e r i g eti ri l m esinden s ö z ed iyoru m .
N a rm a n O . Brown Love 's Body a d l ı eseri n d e " g n osise" g eri
d ö n ü l mesi ( ya n i b i l m e n i n sezg isel ve m isti k b i r ta rz ı n a ; doğa i l e
d i l i n , i n s a n i l e ka i n atın b i rl eşm e s i n e g eri d ö n ü ş ) ça ğ rı s ı n d a b u ­
l u n d u . Anca k meta h ü m a n izm varl ı ğ ı m ızı d i l d e n z i y a d e hayvan
bed e n i m ize d a ya n d ı rd ı ğ ı ö l ç ü d e, gnosisin ve ilk za m a n l a rı n d a ki
H ı ristiyan m isti ğ i n tinsel l i ğ i n i n ters i n e çevri l m esi o l a ra k a n l a ş ı l ­
m a l ı d ı r. M eta h ü m a n izm b u a n l a m ıy l a , hayvanm içindeki tanrısal
olanı yen i d e n keşfetmek a m a cıyla ta n rısal o l a n ı i n s a n d a n arın­
d ı rm aya g i rişir. Bu yeni g nosiste a ş kı n l ı kta n (tra n scendence) ya
da içkin olma bilinciyle a ş kı n l ı kta n ziyade, b i r içki n l i k d i n i n i n
b a ş l a n g ı ç a ş a m a s ı n d a ki b i çi m i m evcuttu r. M eta h ü m a n iz m i n
g n osisi, g ayri i n s a n i yaşantı n ı n d i l i n i n ( b izzat bed e n i n çekti ğ i
a c ı l a rı n v e d u y d u ğ u hazların bütün a n l a m ı n zem i n i h a l i n e g e l d i ğ i
d i l ) ö n ü n ü açar, b u d i l i açığa çıkarır. O n u n beli ri ş i , İ b ra h i m i d i n ­
l e r i n i n s a n ru h u kavra m ı n ı n ters i n e çevri l mesin i s i m g e l e r v e b i z e
e s k i ru h görüşü n ü " zi h i n " o l a ra k d e ğ i l anima ya da "ti n " o l a ra k
geri veri r : Bura d a i n d i rg e n e m ez d e recede çok sayıda ca n l ı d ü n ­
yada-va rl ı k (being-in-the-worl d ) o l a ra k a n laşılan "ru h u n " açıklan­
ması, bütün "türsel varl ı kl a rı n " baskı ve ta h a kküme karşı ya ptı kla­
rı savu n m a n ı n tem e l i h a l i n e gel iyor. Bütün meta h ü m a n ist p rati k
b i çi m l e ri n e a n l a m veren şey sevgidir, bu d ü nyada acı çekenlere
ka rş ı gösteri l e n sevg i d i r . Cisi m l eş m iş, duyusal va rl ı ğ ı n sevg i s i
görü n ü rd e fa rkl ı o l a n h a reket ve hedefleri b i r a raya g etirir; ör­
n eğ i n ü reti m a ra çl a rı n ı demo krati kleştirm eye ça l ı şa n l a rl a , h a y­
va n l a rı kafesleri n d e n ve m ezba h a l a rd a n kurtaracak o l a n l a rı ya
da ken d i leri n i erkek b a kışı n ı n tira n l ı ğ ı n d a n kurta raca k o l a n l a rı
uyum içine sokar. Bu tür b i r cis i m l eş m i ş eti k, Ton i M o rrison 'u n
Sevilen a d l ı kita b ı n d a , özg ü rl eş m i ş b i r köl e a i l e s i n i n ka d ı n a i l e
reisi B a b y Suggs'ın orm a n d a ta rla ya p m a k i ç i n a çı l m ı ş b i r a l a n d a
a i lesine h itap ettiği ş u ca n a l ıcı s a h n ede d i l e g etiri l iyo r :

Şöyle konuşuyordu: "Bedenimiz burada, b u yerde; ağlıyor ve

gülüyoruz; çimlerde çıplak ayakla dans ediyoruz. Bunu sevin.

31 5
 Postmodern Prens

Bunu gerçekten sevin. Orada bedeninizi sevmiyorlar. Onu hor

görüyorlar. . . . Ah sevgili insanlar, ellerinizi de sevmiyorlar. El­
lerinizi sevin ! Onları sevin. Onları havaya kaldırıp öpün. On­
larla başkalarına dokunun, onları birbirine çarpın, onlarla yü­
zünüzü okşayın, zira onlar bunu da sevmezler. Sen sevecek­
sin ! Ve onlar ağzınızı da sevmezler. . . . Evet, ağzınızı sevmez­
ler. Siz seveceksiniz. Burada bahsettiğim şey bedendir. Be­
dene sevgi gösterilmesi gerekir. Ayakların istirahat etmesi ve
dans etmesi gerekir; sırtın dayanağa ibtiyaCJ vardır; omuzlar
kollara ihtiyaç duyar, güçlü kollardan bahsediyorum. . . . Ö y­
leyse boynunu sev; ona elini uzat, onu ihya et, onu okşa ve
yukarı kaldır. Ve iç organlarıntz az kalsın domuzları besleye­
cekti, onları seveceksiniz. Koyu, koyu karaciğeriniz - onu se­
vin, onu sevin, ve yürek atışıntz ve atan yüreğiniz, onu da
sevin. Şimdi beni dinleyin ve yüreğinizi henüz temiz ha va al­
mamış akciğerlerden daha fazla; haya t aşığı rahminizden ve
haya t veren organlarıntzdan daha fazla sevin. Çünkü ödül
budur. " Başka bir şey söylemedi, ayağa kalktı ve kalçasını kı­
vırarak dans etti, geri kalanını yüreği söyleyecekti. 40

M o rrison b u kesitte özg ü rl ü ğ ü b ü y ü k b i r b a ş a rıyla ontoloj i k­

l eşti riyor. Özg ü rl ü ğ ü bedene ve y ü reğe yerleşti rerek, y a l n ızca
a h l a ki özerkl i ğ i n ya d a a kl ı n d e ğ i l aynı za m a n d a d uyusa l cisim ­
l e ş m e n i n basit h a z l a rı n ı n v e sevg i n i n d e özg ü rl üğ ü m eyda n a
g etird i ğ i n i i m a ediyor. Özg ü rl e ş m i ş ben l i ğ i n " m ü l kiyeti n d e n "
b a hsetme k, kö l e l i kte o l d u ğ u g i b i e ko n o m i k m ü l kiyet a n l a m ı n a
d e ğ i l , d ü nyaya "sa h i p o l m a n ı n " g ö rü n g üsel, cisi m leşm i ş m a n a ­
s ı n d a m ü l kiyet a n l a m ı n a g e l i r. Başka l a rı n d a n rıyrı y a d a ya l n ı z
o l a ra k i n s a n özg ü rl ü ğ ü o l m az ; özg ü r i n s a n , b a ş ka l a rı ta rafı n d a n
" b ütü nüyle sevi len" b i r hayvan kad a r top l u msa l b i r hayvan d eğ i l ­
d i r . Dolayısıyla özgürlük kel i m es i n i n a n l a m ı "sevilme" d u ru m u n ­
d a n b a ş ka b i r şey d eğ i l d i r. S a n skritçe'd e özgürlük gerçekten d e
sevilen kel i m es i n d e n , b i ris i n i n sevd i ğ i kiş i l e r a ra s ı n d a y e r a l m a
d u ru m u n d a n türem iştir. M o rriso n 'u n rom a n ı nda tasvir ettiğ i köle­
l i kten kaçış, özg ürl ü ğ e sevgi o l a ra k ( b e n l i ğ i n sev i l mesin i - d uyusal

40
To ni Morrison, Beloved [ Sevi len ] , N e w York : R a n d o m House, 1987,
s . 88-89.

31 6
 Metahümanizm

varo l u ş- m ü m kü n k ı l a n b i r top l u l u kta d ü n ya n ı n " b u şeyleri n e ",

cis i m l eş m i ş varl ı ğ a ateşl i b i r b a ğ l ı l ı k) kaçışta n b a ş ka b i r şey
d eğ i l d i r. Her özgü rleştirici m ü ca d e l en i n , her top l u m s a l h a reketi n,
kurtu l u ş adına g i ri ş i l e n her b i l i n ç l i eylem i n a rka s ı n d a nihai o l a ra k
cis i m l eşmiş, d uyu s a l varl ı ğ ı n sevgisi, " s ı rf h ayva n s a l o l a n " şefka­
te daya l ı sevg i , a rkad a ş l ı k, cinsel o l a ra k ken d i n d e n geçme, h a ­
yatta o l m a n ı n zevki yatm a kta d ı r .
Anca k Mitsein 'ı n ( y a d a başka l a rıyla beraber o l m a n ı n ) daya n ­
d ı ğ ı d u ru m i n s a n i l e i n s a n a rası n d a ki i l i şkilerle s ı n ı rl ı d e ğ i l d i r; o ,
i n s a n i l e i ns a n o l m ayan ve i n s a n o l m aya n i l e i n s a n o l m ayan
a rası n d a ki bütün i l i ş k i l ere n ü fuz eder. B i l işsel etol oj i , karş ı l a ştı r­
m a l ı psi koloj i , b iyoloj i , nöro l oj i ve d iğer b i r s ü rü b i l i m s e l a l a nd a
ya p ı l a n son a raştı rm a l a r h ayva n l a r üzeri n deki i n s a n ta h a kk ü m ü ­
n ü eleşti re n l erin yüzyı l l a rd ı r söyled i ğ i şeyleri ( d i ğ e r h ayva n l a rı n
d u y g u s a l , g e n eti k ya d a psikoloj i k yapı açıs ı n d a n b i z d e n n itel i k
o l a ra k fa rkl ı o l m a d ı kl a rı n ı ) d o ğ ru l a d ı . İ n s a n yeryüzü n d e kon uş­
m a , kültür a kta rm a , a let ku l l a n m a , düşünme ya d a m utl u l u k,
sevgi ya d a travma yaşa m a yeti s i n e s a h i p tek varl ı k d e ğ i l d ir. Bu
yen i a ra ştı rm a n ı n ( ş u rası bel i rti l me l i ki, ya l n ızca ekoloj i k h a re ket
ve h ayvan h a kl a rı h a re keti d o l ayısıyla o rtaya çıkan ve a rd ı n d a n
ya l n ızca hayva n ların çektiğ i a c ı y a ve d ü nyada -va rl ı k biçimlerine
gerçekleşti ri l e n şiddetli b i r " u y u m d a n " i l eri gelen b i r a raştı rma )
fel sefi, siyasi v e a h l a ki sonuçları i n s a n ı gerçekten hayrete d ü ş ü ­
rüyor. Bu s o n u ç l a r eğer cid d i b i r b i ç i m d e ele a l ı n ı rs a , m evcut
eko n o m i k ü reti m , kültür ve b i l i m biçi m l eri n i n çoğ u n u a ltüst et­
m e n i n ya n ı n d a , kend i m izi ontolojik olarak tasavvu r etmemiz
kon u s u n d a ço k cid d i b i r d eğ i ş i m i gere kti recekti r.
M eta h ü m a n iz m , "yen i " bir h ü m a n ist din ya d a daha ziyade b i r
d i n ötesi (meta - re l i g i o n ) , b i r eko-ontoloji o l a ra k, ta m a n l a m ıyla
de anima n ı n yaşantıs ı n ı n görü n g ü b i l i m i n e kö k s a l m a l ı d ı r. Pra ksis
a n ca k b u şekilde, i n s a n ile i n s a n o l m aya n , içkin o l a n
( i m m a m e nt) i l e aşkın o l a n (tra nscendent) a rası n d a ( d a i m a eksik
ve ta m a m l a n m a m ış olsa da) g e rçek b i r uzlaşmaya g i rişeb i l i r .
Böyle b i r p ra ksisi, y e n i d e n çekici h a l e g etirme doğrultu s u n d a ki
b i r "şarkı y l a " ( a yn ı z a m a n d a d i n l emeyi d e i çeren, h ayva n d ünya-

31 7
 Postmodern Prens

d a -varl ı kl a rı açığa çıka ra n bir şarkı) ka rş ı l aştı ra b i l i riz. 41 Kabalist

d üş ü n cede gerçek m i sti k, kainatın koro başı d ı r ve onun söyledi ğ i
şa rkı b e n l i ğ i n v e ötekin i n gitti kçe d a h a g e n i ş b i r b i r l i ğ i n i kucaklar:

Kendi ruhunun şarkısını söyleyen, ruhunda her şeyi keşfeden

(tinsel gerçekleşmeyi dile getiren) biri vardır.
Halkmın şarkısını söyleyen biri vardır. Ruhunun (yeterince
yayılmacı değildir ama durgun da değildir) özel alantndan or­
taya çıkan bu kişi, bütün İsrail kavmine yumuşak bir sevgiyle
bağlanarak zorlu yükseklikleri aşmaya girişir. . . .
Daha sonra insanlığın şarkısını söyleyen ve ruhu, [ulusun ve
ha/km] sınınnt aşana kadar genişleyen biri vardır. Onun ruhu,
insan ırkının ve insan biçiminin ihtişamı içinde, insanltğın a ­
macının peşinden gidip bunun yerine getirilmesini tasa vvur
ederek yaytlır. O yaşamın bu hareketliliğinden en derin dü­
şünce/erini, arayışını, çabasını ve bakışını ortaya serer.
Daha sonra ise, tüm var olanlarla, tüm yaratıklarla, tüm dün ­
yalarla birleşecek şekilde daha kapsamlı bir biçimde genişle­
yerek onlann hepsiyle beraber bir şarkı söyleyen biri vardır.
Bir arada yankılanarak, uyum içinde harmanlanarak, hayatın
enerjisini, kutsal neşenin sesini yayarak, bütün bu şarkılarla
(ruhun şarkısı, ulusun şarkısı, insanlığın şarkısı, kainatın şar­
kısı) uyum içinde yükselen biri vardır. 42

41
Meta h ü m a n i z m d ö rt dörtl ü k b i r ha rekete evri l i rse " i ki nci" b i r
Reform 'u n ( y a d a " i kinci" b i r İsla m'ı n ) kü ltü rel g ü c ü n e sa h i p
o l a b i l i r. B i r an için Gra msci 'n i n sosya lizmden b i r " ki l i se" olara k v e
d evrimcilerden d e " ra h i pler" ola ra k ba hsetmes ini ele a l ı rsa k :
Postmodern p rens kendisini meta h ü m a nist d u a kitapları, i l a h i
kitapları v e a y i n koro l a rıyla d o l u meta h ü m a n ist " k i l iseler"
a racı l ı ğ ıyla açığa ç ı ka rma i htiyacı n ı keşfedebi l i r. Mevcut top l u msal
h a reket prati ğ i ad hoc, kısa ömürlü, geçici ve g itti kçe a rta n b i r
biçimde oyunsu v e l i berte rd i r. Ta ban d üzeyinde (to pl u l u k için
b u l uşma yerleri , b i r "cemaati n " b i r a raya gel mesi için b i r i badet
yeri ) a n l a m l ı b i r tinsel ve siyasi varl ı k o luştu rmak, hareketi n
s ü rekl i l i ğ i n i sağ l a m a n ı n b i r yolu ve eski rad i ka l send i ka
kuru m l a rı n ı n (ancak bu defa " korporatist" d e ğ i l evrenselci b i r
vurguyla) b i r benzeri olaca ktı .
42
Daniel C. M att, The Essential Kabbalah [ Esas Ka ba l a ] , Edison, N .
J . : Castle Books, 1997, s . 1 54 .

31 8
 Metahümanizm

En n i h a yeti nde, rasyonel b i r Ta n rı i m g es i n d e o l u ştu ğ u m uz

için d eğ i l , Varl ı ğ ı n kend i s i n i b i l d i ğ i ( kendis i n e d o ku n d u ğ u ) ve
,
ken d i "şa rkısı n ı " duyduğu o a n d a "Ta n rı " va r o l d u ğ u için ta n ­
rısa l ı z . Metainsan a l a n ı , d u y g u v e d üş ü n ce yo l u y l a ( y a n i pek
çok d u y u s a l yaşa ntı ve b i l i nce gösterilen e m patiye d a y a l ı u­
y u m ve b u n l a r h a kk ı n d a ki d ü ş ü n ce) ken d i s i n i ve başka l a rı n ı
"ta n ı m aya" başla d ı ğ ı n d a n , Dü nya Ti n i n i n h a reketi o l a ra k değ i l
" beden ti n i n i n " h a reketi o l a ra k açığa çı ka r. Aşkı n l ı ğ ı n
ontoteo l oj i k h i kayes i n i n yeri n e içki n l i ğin b u onto-şi i rsel h i ka ­
yes i n i ve d oğ a n ı n yen iden çekici h a l e getiri l m es i n i koya ra k,
kend i m iz i hayvan olan ötekinin içindeki ta n rı s a l o l a n a açacak­
tı k . G a b riel M a rcel şöy l e yazıyord u : " Bi ris i n i n varl ı ğ ı g e rçek­
ten ken d i s i n i h i ssettird i ğ i n d e o ben i m içsel va rl ı ğ ı m ı ca n l a n d ı ­
ra b i l i r ; ben i ken d i gözlerim ö n ü n e serer. "43 Anca :< h a yva n
varlığtyla i l g i len erek kend i i ç i m izde sağ l ı kl ı b i r ken d i n i sevme
( d ö n ü şebileceğimiz varl ı k türü n e o l a n sevg i ) b i çi m i uya n d ı ra ­
b i l i riz. D i ğ e r duyarl ı d ü nyada -va rl ı kl a rı n ( b e i n g s- i n -the-worl d )
z i h i n v e bedenlerine karşı kesi ntisiz v e ta rifi i m ka n s ı z bir va h ­
ş e t v e şid det uyg u l ayara k d ö n üştü ğ ü m üz ca navarların ica b ı n a
b a k m a d a n , kim ve n e o l d u ğ u m u z kon u su n d a yen i b i r a n latı
i n şa etm eye başlayamayız. Bu a ç ı d a n doğ a n ı n yen iden çekici
h a l e g eti ri l m esi, ken d i m iz i n yeniden çekici h a l e g eti ri l mesi ne
(ya n i diğer· acı çeken varl ı kl a r üzeri ndeki ta h a kkü mden vaz­
g eçti ğ i m iz a n d a ken d i m iz i n sevg iye lay ı k o l d u ğ u n u n açığa çı­
ka rı l ması n a ) yol açar.

Eros İçin Verilen Müca dele

Postm od ern p rens meta h ü m a n iz m sayes i n d e , temel i n i n
ya l n ızca ta ri hsel y a da " m a d d i " o l m a d ı ğ ı n ı ( ö rneğ i n ka pita l iz­
m i n ya p ı s ı n d a ki çelişkilerin d uyg u b e l i rtici bir b i ç i m d e g öste­
ri l m e s i ) a y n ı z a m a n d a ontoloj i k o l d u ğ u n u açığa çıkard ı . Ya n i
o n u n tem e l i , bütün ca n l ı o rg a n iz m a l a rı n özg ü rl ü k ve sevg iye

43
Ga briel M a rcel , The Mystery of Being: J. Reflection and Mystery
[Varl ı ğ ı n Gizem i : I . Cilt, Düşü nce ve Gize m ] , Chica g o : Henry
Reg nery Co . , 1960, s , 252.

31 9
 Postmodern Prens

yön e l i k n i h a i a ma c ı n d a yata r. Postmodern prens va rol uşsa l

ve ontoloj i k o l a ra k, d ü nyada-varl ı ğ ı n ( b e i n g - i n -the-worl d )
varl ı ğ ı n eksiksizl i ğ i n e yöne l i k b i l inçsiz ça bası n ı n (özerkl i k i l e
daya n ı ş m a , ben l i k i l e öteki a ra s ı n d a ki d a i m i eti k d i ya l e ktik i ­
çinde b e l i ren b i r ça b a ) görü n g üsel biçi m id i r . N i etzsche 'n i n n a ­
tü ra l ist onto l oj i s i n d e hata l ı b i r b i ç i m d e " g ü ç i stenci" ( w i l l to
power) o l a ra k sapta n a n , ancak gerçekte erosta n başka b i r
ş e y o l maya n b u d ü rtü n ü n e n g e l l en mesi bütü n ya bancılaşma
ve a c ı l a rı n kayn a ğ ı d ı r . Bir postmodern pren s i n nihai tinsel ya
d a "dini" a m acı b u erosu, (yaşam i l kesin i ) thanatosa (ölüm
içg ü d ü s ü n e ) kö k salmış her to p l u ms a l biçimsizleştirmeye ka r­
şı savu n m a ktır. ( M evcut topl u m s a l h a re ketler erosun, yaşam
istencinin fa rklı ve kısm i teza h ü rleri n d e n başka ne için d i r ki?)
Sosya l istlerin ka pita l iz m i a lt etme k için m ü ca d e l e etmel eri ya
d a ka d ı n l a rı n erkeklerin ayrıca l ı kl a rı n a ve g ü c ü n e meyd a n
o ku m aya başl a m a l a rı varl ı ğ ı n ( a n ca k "varl ı k" M u t l a k varl ı k
o l a ra k d eğ i l , bu d ü nyada-va rl ı k, b u a c ı çeken hayva n o l a ra k
a n laşı l ı r) savu n u s u n d a yer a l ı r. Anca k meta h ü m a n izm yalmz­
ca d uyusal varl ı ğ ı n m ü kemmel l i ğ i n i n tasd i k e d i l mesi değ i l d i r.
O, yaşam d ü nyası n ı savu n m a k için kuvvetl i b i r eti k ve tutku l u
b i r siyasettir. " B u g ü n yaşam için veri l e n m ü cadele, Eros için
veri len mücadele politik m ücadeled i r. "44

44 Herbert M a rcuse, " Politica l Preface" [ Siyasi önsöz ] , Eros and

Civi/ization, Boston : Beacon Press, 1 966, s. xxv ( Herbert Marcuse,
Eros ve Uygarlık, çevir:en : Aziz Ya rd ı m l ı , İsta n b u l : İdea Yayı nevi,
1995) .

320
 SON SÖZ

Anto n i o G ra m sci ha pishanede b i rçok şeyd en acı çekmesine

ra ğ m e n , b i l hassa İta lya 'd a sol u n p a h a l ıya m a l o l a n h a ta l a rı üze­
ri n e s ü re k l i kafa yorm ası o n a ço k ciddi bir biçimde acı çekti rm iş
o l m a l ı . Özel l i kle sosya l istle r ile kom ü n istl er a ra s ı n d a ki Livo rno
Ayrı l ı ğ ı 'n a dövünmekten başka bir şey gelm iyord u e l i n d en ; bu
ayrı l ı k, İta lya n işçi s ı n ıfı n ı " d a ğ ı l m ış, ya l ıtı l m ış, sınıf b i rl i ğ i n e d a i r
herh a n g i b i r b i l i n çten yoks u n b i r b i reyler yığ ı n ı " kon u m u n a etki l i
b i r b i ç i m d e yeniden itti . 1 1 9 2 0 '1 e ri n s o n u i l e 1 9 3 0 '1arın başında,
M usso l i n i 'n i n g erici g ü çleri h a ki m iyeti n i pekiştird i ğ i nde, g eri püs­
kürtü l d ü ğ ü nd e ve a rd ı n d a n eski s i n d e n d a h a g ü ç l ü b i r biçimde
g eri d ö n d ü ğ ü n d e, başka yerlerde olduğu gibi İta l ya 'd a ki sosya l ist
kura m ve prati k de Sta l i n 'i n Ko m i ntern i 'n i n p a ra n oyak, otoriter
ve b ü ro kratik ta rzı ta rafı n d a n ta h rif ed i l d i . İ htiyaç ve a rzu larını
yoğ u n l a ş m ı ş b i r biçi m d e ifa d e etmeleri n i sağlaya b i l ecek etki n bir
önderl i kten yoks u n olan İtalyan işçi s ı n ıfı, en son u nd a sermaye
tarafı n d a n ezi l d i ya d a faşist devletle b ütü n l eşti . İta lya, İspanya,
A l m a nya ve J a ponya 'da (sol u n ken d i başına özerk h a reketler
ö rg ütleyemed i ğ i ya d a "söm ü rg e fa kiri" o l a n l a rı n m i l ita rist m i l l i ­
yetçi l i ğ i n i n y ü kse l i ş i n e kara r l ı b i r b i ç i m d e ka rş ı l ı k veremed i ğ i
yerler) aşırı sağ zafer kaza n d ı . B u n u n a rd ı n d a n o rtaya çıkan
küresel fel a ket m i l yo n l a rca ca n ı yok etti ve modern s ö m ü rg eci
d ü nya sistem i n i n bel i n i kırd ı .
Gra m sci'n i n z a m a n ı n d a o l d u ğ u g i b i g ü n ü m üzde de, e n gerici
unsurlar teşv i k ed i l iyor ve h a rekete g eçiyorken, ken d i h a reketl e­
ri miz d a ğ ı l m ış, ya l ıtı l m ı ş ve endişe verici bir b i ç i m d e u m utsuz
d u ru m d a d ı r. Yine d e Gra m sci g i b i sosya l i stleri n 1 9 3 0 '1 a rd a ka rş ı ­
l aştığ ı teh l i ke l er, b u g ü n bi z i m karş ı l a ştı kla rı m ızın ya n ı n d a g ö l g e-

1
Antonio G ra msci, a kta ra n Gi useppe Fiori , Antonio Gramsci: Life of a
Revolutionary [Antonio Gra msci : Bi r Devri mci n i n Hayatı ] , Londra :
Verso, 1970, s. 147.

321
 Postmodern Prens

d e ka l ı yor. Ş a ş ı rtıcı boyutl a rd a ki ekoloj i k ve ekon o m i k teh l i ke,

l i bera l ça reyi g i de re k bozg u n a u ğ ratıyor. M o d e rn za m a n l a rd a
yo ks u l l a rd a n zen g i n l e re doğru g erçekleşen en b ü y ü k servet a k­
ta rı m ı h ız l a n ı rken , i n s a n n ü fusu n u n yarısı g ü çbela geçi m i n i sağ l ı ­
yor. O n m i lyon l a rca i n s a n bölgesel sava ş l a r ve e ko n o m i k b u n a ­
l ı m sebebiyle sefi l ka m p l a rda d a i m i m ü lteci h a l i n e gel iyor. B u
a ra d a yerkü re n i n atm osferi n i n ı s ı n m a s ı ( i nsa n l ı ğ a petro kimya
e n d üstri s i n i n m i ra s b ı ra ktığ ı b i r hediye) kutu p l a rd a ki b u z u l l a rı
d a ra ltıyor ve b u da fel a kete sebebiyet verecek şeki l d e d e n i z
seviyel e ri n i n yü ksel i ş i n e ve b ö l g esel kura k l ı kların a rtı ş ı n a yol
açara k bütün u l us l a rı pençes i n e a l ıyor ve d ü nya d a ki ekon o m i k
ve siyasi d ü z e n i isti kra rsızlaştırıyor ( b u n u ABD Savu n m a Baka n ­
l ı ğ ı ' n ı n hazırl a d ı ğ ı b i r ra por tespit ediyor) . Küresel ısı n m a ş i m d i ­
d e n bitki l erin ve h a yva n l a rı n to p l u ca yok o l m as ı n a yol a çtı v e
2 0 0 3 y ı l ı n d a Avru p a 'd a son b e ş yüz y ı l ı n e n s ı ca k y a z ı yaşa nd ı .
M ua zza m merca n kaya l ı kları yok o l uyor. Denizleri n tica ri a m a ç­
l a rl a sö m ü rü l m esi b ü y ü k okya n uslard a ki g ıda zinciri n i n b ütü n
h a l ka l a rı n ı o rtadan ka l d ı rıyor.
O l u ş a n b u fel a ket h a b erleri karşıs ı n d a sanayileşmiş d ü nyada­
ki bazı e l eşti rm e n l e r i htiyatlı davra n m ayı önerd i ler ve rüya l a rı m ı ­
zı b i r ken a ra b ı ra k m a m ızı isted i l er. El sueno de la razon
produces monstruos : Akl ı n rüya l a rı , ve uykusu, ca navarlar yara ­
t ı r . Ve a k l ı n h i ç b i r rü yası, sosya l i st Ba b i l rüyası g i b i b i r ka b u s
meyd a n a g etirmed i . Evrensel b i r d a ya n ı ş m a n ı n b u rüyası b i r
fel a ketl e so n u çl a n d ı . Dolayısıyla b u g ü n ü n siyaseti " ku s u rs u z
i l etiş i m e, a n l a m ı n ta m a m ı n ı kus u rsuz b i r b i ç i m d e çeviren b i r
sözc ü k d üzen i n e ka rşı . . . veri l e n b i r m ü ca d e l e o l m a l ı d ı r. " 2 V e
b u n d a b i r doğru l u k payı vard ı r. İ n sa n l a rı n " b i r d a h a " a s l a ayn ı
d i l i kon u şmayaca kları doğru d u r . Çevi ri d a i m a e ks i k b i r
yo ru m s a m a d ı r ( h ermen eutics) ve b o l m i kta rd a ya n l ı ş a n l a m a

2 Donna H a raway, "A Cyborg M a nifesto : Science, Technology, a n d

Social ist- Fe m i n i s m i n t h e Late Twentieth Centu ry " [ B i r Siborg
M a n i festosu : Yirm i nci Yüzyı l ı n S onu nda B i l i m , Teknoloj i ve
Sosyal i st-Fe m i n i z m ] , Simians, Cyborgs, and Women: The
Rein vention of Nature [ M a ym u ns u l a r, Si borg l a r ve Kad ı n la r :
Doğa n ı n Yeniden İcad ı ] , New York : Routledge, Cha p m a n & H a l i ,
1 9 9 1 içinde s . 1 7 6 .

322
 Sonsöz

i çerir. Hiçbir h a re ket, h iç b i r i n s a n to p l u m u b ütü n çatı ş m a l a rı ,

b ü t ü n anta g o n izma l a rı uzlaştıra m a z . Ayn ı şeki l d e, h içbir yöntem
ya da kura m bütüne, bütü n l üğ e d a i r e ks i ksiz ve " kes i n " ( m a ntık­
s a l o l a ra k zoru n l u ve kati ) bir ta n ı m s u n a m a z . Gerçekten de
bütü n ü bilme a rzusu, Desca rtes'ın ve modern b i l i msel yöntemi
icat edenleri n fetiş leşti rd i kleri, " kesi n l i ğ i n " o l a b i l eceğ i ya n ı lsa ma­
s ı n d a n türeyen doyu msuz ve yı kıcı b i r a rz u d u r. M e rl e a u - Ponty
meslek hayatı n ı n son l a rı n d a , 5 3 yaşında b i r ka l p kri z i n d e n kay­
n a kl a n a n a n i ve z a m a n s ı z ö l ü m ü nden önce, ş u n l a rı yazıyord u :
" Siyaset bütü n ü doğru d a n b i r b iç i m d e asla göremez. O d a i m a
ta m a m l a n m a m ış sentezi , veri l i b i r za m a n d ö n g ü s ü n ü ya d a bir
eylem kümesi n i hedefl er. O saf b i r a h l a k ya da d a h a ö n ceden
yazı l m ı ş evrensel b i r ta ri h i n bir b ö l ü m ü d eğ i l d i r. O daha ziyade,
ken d i ken d i n i i cat etme sürei::i n d e bir eylem d i r . " 3 Diğer bir deyiş­
l e insan b i l g isi olsa olsa a s i m ptotikti r, h a k i kate yaklaşır a n ca k
o n a a s l a u laşamaz.
An ca k b u o l g u bizi görececi l i ğ e m a h ku m etm e m e l i d i r . Bazı
bakış açıları h a k i kati d i ğ erl eri n d e n da h a çok ya nsıtı r ve a m a ç
d ü nyada eti k eyl e m i n peş i n d e n g itmek o l d u ğ u n d a , b i r perspekti­
fe sa h i p olan bir kavrayış eti k ve stratej i k eyl e m i n a m a ç l a rı için
ta m a m ıyla yeterl i d ir. M itsel " ku s u rsuz" b i r i leti ş i m a rayışı n d a n
vazgeçmek de, kusursuz b i rl i k ve ka rş ı l ı k l ı kavrayış a rayı ş ı n ı
b ı ra km a m ız gere kti ğ i a n l a m ı n a g e l m ez . Zapatista l a rı n M eksi­
ka 'da demokra s i n i n kri z i n i ta rtı ş m a k ve Meks i ka sol u n u n ve

3 M a u ri ce Merlea u - Ponty, Adventures of the Dialectic [ D iyalekt i ğ i n

Macera l a rı ] , Evanston , I l l . : N o rthwestern U niversity Press, 1973, s .
4 . Merlea u - Ponty'n i n varo l uşsal siyasi d ü şü ncesi n e m ü kemmel b i r
g i riş içi n öze l l i kle bakı n ı z Kerry H . Whiteside, Merleau-Ponty and
the Foundation of an Existential Politics [ Merleau - Ponty ve
Va rol uşsal B i r S i yaseti n Ku ru l uşu ] , Pri nceton , N .J . : Pri nceton
U n i versity Press, 1 9 8 8 . M a rt i n Jay, Merleau- Ponty'n i n bütü n l ü ğ ü n
a ç ı k u ç l u b i r g ö rüşüne yönel i k olara k geçi rd i ğ i değ i ş i m i
" Phenomenological M a rxism : The Ambiguities of M a u ri ce Merleau ­
Ponty's H o l i s m " [Görü ng ü sel M a rksizm : M a u rice Merleau - Ponty'n i n
Bütü ncü l ü ğ ü n ü n Bel i rsizli kleri] başl ı k l ı böl ü m ü n d e ( Marxism and
Totality: Adventures of a Concept from Lukacs to Habermas
[ M a rksizm ve Bütü n l ü k : Lu kacs'ta n Ha bermas'a B i r Kavra m ı n
Baş ı n d a n Geçenler] , Berkeley: U n i versity o f Ca l i forn i a , 1 9 8 4 içi nde
s . 3 6 1 - 384) kısaca özetl iyor.

323
 Postmodern Prens

küresel s o l u n b u n d a n sonra ki stratej i l eri n i tasarl a m a k için 1994

y ı l ı n ı n Ağ u stos a y ı n d a Aguasca l i e ntes 'te ( C h i a p a s 'ta b i r yağ m u r
orm a n ı ) düze n l ed i ğ i v e ev sa h i p l i ğ i yaptı ğ ı g e n i ş katı l ı m l ı b i r
u l us l a ra rası konfera nsta söz a l a n Komutan Ya rd ı mcısı M a rcos'u n
a ç ı kl a d ı ğ ı g i b i :

Aguascalientes, Chiapas: Nuh 'un Gemisi, Babil Kulesi,

Fitzcarraldo 'nun orman gemisi, neozapatistanın boş hayali,
bir korsan gemisi; tarih tutarsızlığına dayalı bir paradoks,
kimliği bilinmeyenlerin sevecen çılgınlığı . . .

Birisi tarihin acı dolu eşiğinde durur ve ihtiyatlılığın şimdi ta ­

lep ettiği şeye dövünür: Hiçbir şey yapmamanın, beklemenin,
umutsuzluğa kapılmanın verdiği sürekli acı. . . . [Ancak biz]
fazlasıyla zamanımızın olduğunu, yoksun olduğumuz şeyin
daha iyi olmayı deneme korkumuzdan utanmamız olduğunu,
Babil Kulesi sorununun bizzat projede yer almadığını, burada
daha ziyade insanları birbirine bağlayan iyi bir sistemin ve bir
çevirmenler ekibinin yoksunluğunun olduğunu söyledik. . . .
Başarısız/ık, kayıtsız kalıp Kulenin nasıl yükseldiğini seyrede­
rek, onun nasıl desteklendiğini, nasıl çöktüğünü anlama ko­
nusunda cılız bir çaba gösterilmesiydi. Başarısızlık, kayıtsız
kalınmasında ve tarihin ne söyleyeceğinin beklenmesinde ya­
tıyordu. . 4. .

. . . Aguasca/ientes 'ten [önce], korkunun, yani iktidarın pislikle­

rinden fışkıran ve doğumumuzdan bu yana bizi beslemiş olan
ayartıCI dehşetin, bir kenara bırakılabileceğini ve bırakılması
gerektiğini söyledik. . . . Yalnızca seyirci olmanın verdiği korku­
nun ortak zemin bulmaya çalışma korkusundan, bizi birleşti­
recek bir şey, bu komediyi tarihe dönüştürecek bir şey bul­
maya çalışma korkusundan daha büyük olması gerektiğini
�
söyledik.
Aguasca/ientes 'ten [önce], bizi bölen ve birbirimize düşüren
farkl!lıkların ortak bir düşmana karşı birleşmemizi engelleme-

4 Ko muta n Yard ı mcısı M a rcos, , Shadows of Tender Fury [Yu m uşak

Öfke İzleri ] , New York : Month l y Review Press, 1995, s . 245 .

324
 Sonsöz

yeceğini söyledik: Kötü davranma sistemi o kadar açık ve be­

lirgin ki onlar bizi zayıf düşürüyor.

. . . Yüzleri örtülü olan ve büyük bir çoğunluğu yerli halktan o­

luşan binlerce erkek ve kadmm bu kuleyi, umut kulesini yük­
seltmeleri işte bu yüzdendir.

Gra msci Hapishane Defterleri'yle bizi böyle b i r u m ut kulesi

inşa etmeye d avet etti - büyük b i r çabayla, sa b ı rl ı bir biçimde,
a nca k h içbir g a ra ntisi o l m a d a n . O bize ne inşa ed eceğ i m izi gös­
teren b i r tasl a k d eğ i l , ya l n ızca nasıl inşa edeceğ i m izle i l g i l i b i rkaç
p rati k ö n eri b ı ra ktı : Bir " d i l " ya d a ta ri hsel yaşa ntı ta rzıyla d i ğ eri
a ra s ı n d a n a s ı l çeviri ya p ı l aca ğ ı , tem e l i n hep b i rl i kte n a s ı l atı l a ca ­
ğ ı , gerçekten evrensel b i r tasarı n ı n "daya n ı l maz h afifl i ğ i n i " taşı­
yaca k ka d a r s a ğ l a m b i r tem e l i n n a s ı l atı l a ca ğ ı . Ta ri h i n a l a ca ka­
ra n l ı ğ ı çökerken hangi stratej i l e ri izlememiz g e re kti ğ i n i görmek
zord u r ; ve inşa etmeye i htiyacı m ı z olan, ve bel ki d e inşa etmeye
can attı ğ ı m ız k u l e n i n şekl i n i bel i rlemek d a h a da zord u r . Ta ri hsel
yaşa ntı bizim gaz l a m b a m ız o l m a l ıdır. Anca k sevg i d e b u l a m ba ­
n ı n a l evi o l m a l ı d ı r.

325
 DİZİN
1 848 devri mleri 239, 240
Abra m , David 286
Acı çekme 2 9 1 , 295, 300, 302,
303, 305, 306, 307, 3 1 0,
3 1 1 , 3 1 5, 319, 320
Ada l et 303
Ad ams, Carol 3 1 2
Adorno, Theodor 1 3 8 , 295
Ag uasca l ientes Konfe ra nsı
( 1 994 ) 324
Ahlaki d üzen (Sittlichkeit) 247,
293, 294
Ahlaki isya n 28
Akadem i k sermaye 123, 1 3 0 ,
133
Akl ı n iyi mserl i ğ i 25
Alan Matrisi (Sue-Ellen Case)
135
A l bert, M ichael 229, 26 1 , 287
Algı 273, 274, 275, 277, 286,
297, 300, 3 1 0 ; bütü n l ü k ve
algı 273-284; M e rlea u­
Ponty'n i n algı üzeri ne
d üşü nceleri 1 57 - 1 5 8 . Şuna
da bakmız görüngü b i l i m
A l m a n idealizmi 1 0 6 , 1 4 7
Alman İdeolojisi ( M a rx ve
Engels) 20, 147, 148, 169
Alman Roma nti kleri 31, 3 3 , 45
Althusser, Louis 125, 1 39, 148,
1 50 - 1 53, 1 7 3
Altmışlar 2 0 , 2 7 , 2 9 , 3 0 , 32,
33, 47, 77, 84, 94, 9 5 .
Şuna da bakmız Yen i Sol
h a reketi
American Anthropologist 1 1 8
A m i n , Samir 273
A m p i rizm 1 50
Anarşizm 28, 3 3 , 40, 58
Anayasal Haklar 233
Anderson, Perry 1 1 2 , 1 1 3
Angels in America (Kushner) 1 1
Anlam 200, 2 0 1 , 203
Anlaşıl maz b i r d i l l e konuşmak
20, 70, 71, 76, 80, 9 3 , 94,
99; fem i nistl e ri n a n laşıl maz
bir d i l le ko nuşmaları 7 1 -73,
75, 76, 80, 8 1 ; p raksis
olara k a n l a ş ı l m a z bir d i lle
konuşmak 94
"Anl aşı lmaz Bir D i l l e Konuşmak"
(Anzu ldua) 75, 76
Anti nomya n iz m 32, 43, 47, 6 0 ;
fem i n ist a ntinomyanizm 74,
76; Marcuse'ü n
a ntinomya n i z m üzeri ne
düşünceleri 56, 57, 60
Anti-Oedipus (Deleuze ve
Guatta ri ) 1 73, 202
Anzu ldua, Gloria 7 5 , 76, 91, 96,
121
Apol l i na i re, G u i l l a u m e 97
Arendt, H a n n a h 299, 302
Aristoteles 230, 254, 269
Aronowitz, Sta n ley 48, 1 8 7
Askeri sanayi 1 1 0
Aşkm Bedeni (Love 's Body) 5 1 ,
56, 58, 7 1 , 73, 79, 3 1 5
Atae rki l l i k 72-74, 9 0 , 94, 226,
285, 3 1 3
Augusti ne 2 1 6 , 220, 2 3 1
Ayd ı n l a n m a 1 6 , 1 0 6 , 238, 247,
288, 293, 295, 3 1 4
Ayd ı n l a r 2 0 , 2 2 , 4 9 , 94, 1 1 1 ,
1 1 7 , 1 2 0 , 1 24, 1 3 8 , 1 3 9 ,
1 4 2 , 1 4 6 , 1 6 5 , 1 79, 1 8 3 ,
1 8 7 , 188, 1 9 8 - 2 0 0 , 205,
206, 212, 213, 215, 2 2 1 ,
2 2 3 , 2 3 9 , 249, 2 5 0 , 257,
263, 278, 296; ayd ı nların
a kad e m i k s ı ğ ı n a ğ ı 1 1 2,
327
 Postmodern Prens
1 24 ; ayd ı n la r ı n önderl i ğ i
2 0 0 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 1 2, 2 5 0 ;
Foucault'n u n a yd ı n l a r
hakkındaki d üşü nceleri 1 3 8 ,
139, 167, 200, 205;
Gramsci 'n i n ayd ı n l a r
konusu ndaki d ü ş ü n cel eri
2 1 3 , 225; İtalyan
m i l l i yetçi l i ğ i ve ayd ı n l a r
2 5 7 ; post- h ü m a n i z m ve
ayd ı n l a r 296;
postmodern izm ve ayd ı n lar
1 4 2 ; Rönesans ve a yd ı n l a r
214
Ba b i l 1 4- 1 7, 2 0 , 4 1 , 53-55, 74,
80, 9 3 , 2 6 1 , 3 2 2 , 3 24
Baby Suggs (Belo ved) 3 1 5
Baco n , Fra ncis 3 2 , 8 3
Ba ker, El l a 50, 5 1 , 1 1 1
Ba ll a, G i acomo 97
Barok Cephanelik (Kaldor) 1 0 7 -
111
Barok kura m 20, 99, 1 0 1 - 1 4 3 ;
fem i nizm ve baro k ku ra m
1 1 8- 1 22 ; meta estetiği ve
baro k kura m 1 22- 1 37 ;
meta fetişizmi ve barok
kura m 1 0 1 , 106; s i l a h
sistemleri v e b a r o k kura m
1 0 7- 1 1 1 ; şi rket sermayesi
ve barok kura m 1 1 0 , 1 1 7 ;
ü n i versite eğiti m i v e barok
k u ra m 1 1 3- 1 2 1 , 1 26, 127
Ba rrow, Clyde W . 129
Ba rry, M a ri o n 50
Barthes, Roland 1 0 3 , 1 25, 1 3 0
Batı Marksizmi Üzerine
Düşünceler (Anderson ) 1 1 2
Bauer, Bru no ve Edgar 148
Bell a my, Richard 254
Beloved ( M o rrison) 3 1 5
Benj a m i n , Walter 2 7 , 298
Ben l i k : Benl i ğ i n aşkı nl ı ğ ı 3 0 3 ;
fem i n istleri n ben l i k g örüşü
328
7 3 - 76 ; Yen i Sol ve be n l i k
3 1 , 4 0 , 64
Bentha m , Jeremy 1 50
Berl i n , Isa iah 30, 45
Bhabha, H o m i K. 1 0 2- 1 04, 1 23 ,
1 26, 142, 1 6 8
Biçim (siyasi düşü ncede) 2 3 0 -
24 1 , 24 6, 267-269, 2 8 2 ,
284 , 285; biçim ve
b i çimsizl i k 270; Hegelci Ti n
236-238; l i bera l i z m 23 1 -
2 3 3 ; içeri ğ i n üzeri ndeki
biçi m 1 0 3 ; Machiave l l i 'n i n
b i ç i m üzerine düşü nceleri
234-236; Ma rksist biçim
239 -24 1
B i l g i 1 55, 1 6 1 ; b i l g i n i n
erotikleşti ri l mesi 1 2 8 ;
b i l g i n i n metalaşması 1 1 5-
1 2 1 ; değ işim değerleri ve
bilgi 1 3 1 ; i kti d a r ve b i l g i
1 8 3 ; kes i n b i l g i 1 57. Şuna
da bakınız epistemoloj i
Bilgi Bilimi ( Fichte) 3 1
B i l i m i nsanları 295, 296
Bilimlerin İşlevi ve İnsanın
Anlamı ( Paci ) 1 76
B i l i msel M a rksizm 1 50 - 1 5 3
B i l i nç a rtı rma 5 1 ,77, 95, 2 1 0 ;
fe m i n ist b i l i n ç artırma 7 1 ;
işçi s ı n ı fı n ı n b i l i n c i n i a rtırma
1 52, 242-244, 252
Binyılcı l ı k 63, 64
Bir Karşı Kültürün Oluşumu
( Rosza k) 84
B i rleş i k Çiftl i k İşçi leri Send i kası
267-269
B i rleşik d ü nya d ü zen i 1 3 , 1 4
B i rleşmiş M i l letler 272
B i rl i k 19, 2 3 , 226-228, 240,
24 1 , 247, 2 5 1 , 263, 264,
267-269; farkl ı l ı k ve birlik
254-26 1 ; önderl i k ve birlik
2 6 3 ; yen i b i rl i k kavra m ı
2 2 8 - 2 3 0 . Şuna da bakımz
dayanışma
 Dizin

Blake, Wi l l i a m 32, 43, 44 Chicago Ü n i versitesi konferansı

Bloch, Ernst 149, 275 (2003) 142
Bolşevikler 1 1 , 37, 242, 244 Chica n o Manifestosu 66
Bookchin, Mu rray 69 Chomsky, Noam 142, 229, 261
Bordo, Susan 1 58 Chow, Rey 1 3 6
Bou rdieu, Pierre 1 30 Cieszkowski, Aug ust 148
Bou rges, Herve 39 Cinsel vaat 1 2 8 . Şuna da
bakınız eşci nse l l i k
Böh me, Jakob 53, 54
Cinsiyetç i l i k 2 8 1
Brown, Bruce 227
Cla usewitz, Ca ri von 1 9 3 , 1 94,
Brown, Narman O . 33, 34, 5 1 -
5 8 , 6 0 , 6 1 , 70, 7 1 , 73, 79- 203, 220, 2 2 1
82, 91, 92; Love 's Body 5 1 , Cocks, Joan 186, 2 0 7
5 6 , 5 8 , 7 1 , 73, 7 9 , 3 1 5 ; Co h n - Bend it, Daniel 19, 35, 36,
M a rcuse v e Narm a n O . 43
Brown 20, 5 1 , 52, 55-6 1 ; Co n nell, R. W. ( Bob) 1 39, 152
Narman O . Brown 'ı n
Croce, Benedetto 2 14-220
pentekosta l m istisizmi 5 1 -
5 4 , 6 0 , 80; Narman O .
Brown'ı n şizofren i üzeri ne Çeşitl i l i k içinde b i rl i k 269
görüşleri 92 Çevi ri 254, 258, 322, 3 2 5 .
Brown, Wendy 2 1 7-220 Şuna da bakınız d i l
Brud ney, Daniel 297 Çimen Yapraklan ( W h itman)
Butler, J u d ith 226, 227 304
Bütün Dünya İzliyor (Gitl i n ) 68 Çoklu kişi l i k boz u kl u ğ u 92
Bütü n l ü k 285-288. Şuna da
bakınız Gestalt Daly, M a ry 7 1 -76, 78, 8 1 , 82,
Bütü n l ü k karşıtl ı ğ ı (anti-holism) 85, 86, 90; Gyn/Ecology
175 7 1 - 75, 90
Bütü n l ü k ve a l g ı 273-284; Darwinizm 3 1 0
görü n g ü b i l i m ve bütü n l ü k Daya nışma 227, 246, 2 5 1 , 252,
v e a l g ı 275-279; Ma rksist 280, 297, 300, 301, 320.
parad i g ma ve bütü n l ü k ve Şuna da bakınız birl i k
a l g ı 277-28 1 ; parça l a ra D e Bea uvo i r, S i mone 72
ayrı l ma ve bütü n l ü k ve a l g ı Debord , Guy 68, 1 4 1
282, 2 8 3
Debray, Reg is 40
De Gaulle, Cha rles 35
Cag a n , Leslie 2 2 9 , 26 1 , 2 8 5 ,
Deleuze, Gil les 20, 173, 202,
287
213
Calvi n , John 45, 2 1 5
Demokrasi 56, 230, 233, 246 ;
Camus, Albert 40 doğru d a n demokrasi 38;
Carmichael, Stokely 50, 58 katı l ı mcı demokrasi 1 8 , 28,
Case, Sue-Ellen 1 3 5 291
Cennet (Augusti ne) 2 1 6, 2 3 1 Demokrati k Bir Top l u m İçi n
Chavez, Cesa r 2 6 7 , 268 Ö ğ renci l e r (SDS) 34, 37,

329
 Postmodern Prens
3 8 , 48, 62, 63, 68, 69 ;
E konom i k Araştı rma ve
Eylem Projesi 3 8 , 48
Demo krati kleşme 291, 292,
315
Demokrati k me rkeziyetç i l i k
2 4 8 , 249
Demo krat Pa rti 47
Derri d a , Jacques 1 25 , 126,
1 34, 1 59 - 1 6 1
Desca rtes, Rene 8 3 , 3 0 5 , 3 2 3
Determ i n iz m 1 6 1
Devl et 2 2 6 , 2 2 8 , 2 3 0 - 2 3 3 , 237-
2 3 9 , 24 1 , 245-247, 249,
252, 263, 270, 272; devlet
baskısı 64, 1 1 1 ; d evleti n
zayıfla ması 1 2 ; ideal devlet
293 ; sivil to p l u m ve devlet
270. Şuna da bakmız
m i l l i yetçi l i k
Devlet ( Platon) 204, 297
Devri m 1 1 , 28, 33, 3 9 , 6 3 , 64,
70, 242, 243, 246, 247,
253, 280, 298, 299, 3 0 1 ;
Fra nsız Devri m i 1 0 7 , 1 9 0 ,
2 1 0 , 2 1 5 , 2 3 3 , 234, 3 0 2 ;
m a l u mat devri m i 1 1 5 ; İ r a n
Devri m i 166; R u s Devri m i
3 7 ; sosya l ist devri m 1 7 , 2 1 ,
278
D i l 5 3 - 5 5 , 61, 257-26 1 ; Ba b i l
h i kayesi v e d i l ı s , 5 3 , 26 1 ;
çevi ri ve d i l 258, 3 2 2 ;
Esperanto 1 7 , 5 3 , 2 5 9 , 260;
ilk dil 5 3 ; M a rksist dil 229.
Şuna da bakmız a n laşı l maz
bir d i l l e ko nuşmak
D i Magg io, Pa u l J. 1 1 7
D i n 146, 148 . Ş u n l a ra da
bakınız H ı ristiya n l ı k; İsl a m ;
Reform
Dionysus 5 1 , 62, 8 1 , 1 54
D i s i pl i n l e r a rası a raştı rma 1 24
Doğa 29 1 , 306, 307, 3 1 3 - 3 1 5,
319
Donova n, Josephine 7 3 , 3 1 3
330
D rewa l , M a rg a ret Thom pson
168
D uyusal va rl ı k 305, 3 0 6 , 3 1 5,
3 1 7 , 320
D ü h ri ng , Eugene 147
D ü nyada varl ı k 3 1 0 , 3 14, 3 1 5,
3 1 7- 3 2 0 ; güç i stenci ve
d ü nyada varl ı k 162, 3 2 0
D ü n ya görüş ü . Bakmız
Weltanshauungen
Düşü nce (Ye n i Sol) 29-34, 66,
69. Şunlara da bakmız
em pati ; ekspresivi z m ; aşk;
tutku ; Ro mantizm
Dworki n, A n d rea 78
Eagleton , Te rry 143
Ebert, Teresa 9 5 , 1 28
Efe m i n e esteti k 168
Egemen s ı n ı f 1 2 , 205, 239,
261, 271
Eğ iti m 61, 6 2 ; kitle eğ iti m i 214.
Şunlara da bakmız
ü n ive rsite eğiti m i ; pedagoj i
E ko n o m i k Araştı rma v e Eylem
Projesi ( E RAP) 38, 48
Eko-ontoloj i 3 1 7
E ks p resivizm 20, 3 0 , 3 2 , 47,
5 1 , 59, 61, 67, 68, 79, 87,
9 5 , 96, 238, 282; Brown 'ı n
m isti s i z m i v e ekspresivizm
51, 79; fe m i n i z m ve
ekspresivizni 67, 72, 7 3 ,
7 5 , 76, 9 5 ; H e g e l ve
ekspresivizm 1 64 ;
M a rcuse'n i n ekspresivizm
ha kkı ndaki görüşleri 57-59,
6 1 , 65; Yeni Sol döneminde
ekspresivizm 30-36, 38, 47,
49, 64, 66-69
Eleşti rel eylem 1 74 . Şuna da
bakmız siyasi eylem
E l eşti rel kura m 19, 20, 1 0 7 ,
1 0 8 , 1 1 1 , 1 28, 1 29, 1 3 7,
145, 1 53 , ı 72, ı 7 6 . Şuna
da bakmız kura m ve p rati k
 Dizin
E m pati 297-306; acı çekme ve
em pati 300-305
Engels, Frederick 106, 1 2 5 ;
Alman İdeolojisi 20, 147,
148, 169; Engels'i n savaş
h a kkı ndaki görüşleri 220,
2 2 1 ; Komünist Manifesto
82, 239
Enternasyonal 1 1 , 243, 244,
248, 259, 260, 269
Episte moloj i 147, 1 56, 276.
Şuna da bakmız b i l g i
Eri bon, D i d i e r 1 2 5
Eros 52, 54, 5 6 , 5 7 , 3 1 9, 3 2 0 .
Şuna da bakmız Love's Body
( Brown)
Esmer Deri l rler ( Brown Power)
ha reketi 66
Esperanto 1 7 , 53, 259, 260
Eşci nsell i k 1 8 1 ; lezbiye n l er 67,
74-76
Eti k 294, 3 14, 3 1 5
Eti k eylem 323
Evrenselci l i k 253
Farkl ı l ı k 1 7 , 19, 20, 26, 79, 80,
88, 95, 1 34, 167, 1 68 , 173,
1 74, 1 76, 182, 184, 1 8 7 ,
2Q l , 2 0 2 , 2 2 2 , 2 2 7 , 228,
2 54-257, 282; farkl ı l ı k fetişi
227; b i rl i k ve fa rkl ı l ı k 254-
261
Faşizm 27, 65, 1 52, 1 8 3
Faydacı l ı k 1 5 0
Felsefe 1 0 6 , 1 25, 1 4 5
Femi a, Joseph V. 195, 2 0 8
Femi nizm 28, 7 1 , 7 2 , 7 4 , 78,
79, 8 1 , 95, 1 1 8 , 1 2 1 , 1 2 2,
1 2 8 , 140, 145, 1 5 3 , 1 58,
2 1 7, 280, 3 1 1 ;
ekspresivizm v e fem i n i z m
67, 7 2 , 7 3 , 75, 76, 9 5 ;
fe m i nizmde s ı n ı r i h l a l i 8 1 -
8 7 ; fem i n i z m i n kulla n ı m
değeri 1 1 8 ; i ki nci d a l g a
fem i n izm 1 1 3, 1 2 0 ; ki m l i k
siyaseti v e fe m i nizm 8 8 ;
postya pısalcı fem i n izm 7 8 ;
rad i ka l fe m i nizm 72, 7 4 , 77,
78, 8 1 ; toplu msal ci nsiyet
kateg orileriyle oynaya n
( l u d i c) fem i nizm 78, 1 2 8 .
Şuna da bakmız kad ı n
h a reketi
Fem i n ist ku ra m ( b a rok) 1 1 8-
122; Daly'nin
Gyn/Ecology'si nde fem i n ist
ku ra m 7 1 - 7 3 ; H a raway'i n
" Bir Si borg M a n i festosu"nda
fe m i n ist kura m 77-84
Ferry, Luc 90
Feuerbach, Lu dwig 16, 17, 148,
149, 305, 306, 308-3 1 1 ;
Feuerbach 'ı n H ı ristiya n l ı k
üzerine görüşleri 1 48 ;
Feuerbach'ı n sevg i üzeri ne
görüşleri 3 1 0, 3 1 1
Fichte, J . G . 3 1 , 74, 238
Fil metafo ru 287, 288, 300
Fish, Sta n ley 142
Flacks, Dick 48
Fonta na, Benedetto 2 2 , 189,
208- 2 1 0 , 2 1 2, 2 14, 2 1 5;
Hegemonya ve İktidar 214
Fo rd izm 99, 1 72
Fortuna (ta l i h ) 2 1 , 2 5 , 188,
1 89 , 191, 223
Foucault, M i chel 21, 65, 69, 98,
103, 1 2 5 , 1 3 6 , 1 3 8 , 1 3 9 ,
142, 1 4 8 , 1 5 0 , 1 54 - 1 59,
1 6 1 , 162, 1 64- 1 67, 1 70-
1 73, 1 76, 1 79- 1 84, 186-
1 8 8 , 192, 197-207, 2 1 2-
214 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 1 9 , 222,
223, 3 1 3 ; Croce ve Fouca u l t
2 1 9 , 220; Fouca u lt ve
Gra msci ka rşılaştırması
1 8 0 - 1 8 7 , 2 1 2, 2 1 3 ;
Fou cau lt'n u n a yd ı n la rı n rol ü
h a kkı ndaki d ü ş ü nceleri 1 3 8,
1 39 , 167, 200, 2 0 5 ;
Fou cau lt'n u n eşci nsel l i ğ i
331
 Postmodern Prens
1 8 1 ; Foucau lt'n u n Hegel 'in
Weltgeist'i üzerine
d üşü nceleri 165;
Fouca u lt'n u n hegemonya
ka rşıtl ı ğ ı 184, 1 8 7 ;
Fou cau lt'n u n i ktid a r yapısı
ha kkı ndaki görü şleri 223;
Foucau lt'n u n pa rça lara
ayrı l m ı ş biçi m hakkı n d a ki
görüşü 1 36; Fouca u lt'n u n
ped agoj i karşıtı bakış açısı
2 1 2 - 2 1 4 ; Foucault'n u n
p ra ksis hakkı ndaki görüşleri
1 70 - 1 73 , 1 76, 1 79 ;
Fouca ult'n u n stratej i yi redd i
197-207; Foucault'n u n
toplu msal değ işim
ha kkı ndaki düşü nceleri 2 1 6,
2 1 7 ; N i etzscheci olara k
Foucault 154, 1 6 6 , 1 8 7 ;
Şeylerin Düzeni 1 50 , 1 5 5,
156
Fra n kfu rt O ku l u 106 , 1 3 8
Fra nsa'da ki a kad e m i k sermaye
1 2 3 - 1 26 ; Fra ns a 'd a ki
başarısız devri m ( 1 848)
239, 240
Fransız Devri m i 1 0 7 , 19 0, 2 1 0 ,
2 1 5, 233, 234, 3 0 2
Fransız postya pısalcı l ı ğ ı 9 0
Fransız yapısalcıları 1 5 0
Freud , S i g m u n d 3 4 , 5 7
Fro m m, Erich 4 5 , 46
Frontiers (gazete) 1 2 0
Fütüristler 9 1 , 96-98, 1 2 3 , 146
Gandi, M a hatma 1 1 1 , 193, 1 94,
298
Gates, Henry Lou is J r. 1 1 8, 142
Geist (ti n ) 236, 237, 246, 293 .
Şuna da bakmız Weltgeist
Geleceğin Felsefesi ( Feuerbach)
310
Genetik m ü hendisl i ğ i 86, 8 7
George, Santosh 3 0 1 , 302
332
Gestalt 208, 209, 237, 266,
275, 278, 279, 286. Şuna
da bakmız bütü n l ü k
G i l l , Stephen 2 5 , 2 6
G i l m a n , Charlotte Perki ns 3 1 1
G i l m a n , Sander 142
G i rişi mci kültü r 1 1 7
Gitl i n , Todd 68-70
G n osti kler 15
Good man, Pa ul 40, 41
Gorz, Andre 40
Görü n g ü b i l i m 155, 156, 1 7 6 ,
1 9 5 , 196, 198, 199, 266,
275, 285, 286, 293, 3 1 1 ,
3 1 3 , 3 14, 3 1 7 ; a l g ı ve
g ö rü n g ü b i l i m 275;
Foucau lt'n un görü n g ü b i l i m
h a kkındaki görüşleri 1 9 9 ;
G ra msci 'n i n görüng ü b i l i m
ha kkı ndaki görüşleri 2 1 ,
1 94, 1 9 8 ; Hegel 'i n
g ö rü n g ü b i l i m i 293;
M erlea u - Ponty'n i n
g ö rü ng ü b i l i m i 1 9 5 , 285,
286; siyaseti n görü n g ü b i l i m i
2 8 5 ; yaşantı n ı n
g ö rü ng ü b i l i m i 3 1 7
Görü ng üsel d ü nya 274, 275,
286, 288
G ra msci, Antonio 7, 2 1 - 23 , 25,
26, 60, 6 1 , 1 1 1 , 1 1 � 1 37 ,
140, 1 7 9 - 1 84, 1 8 6 - 1 8 8 ,
1 9 0 - 196, 198, 200, 205,
207- 2 1 5 , 2 1 7, 223;
G ramsci ve Foucault
ka rşılaştı rması 1 8 0 - 1 8 7 ,
2 1 2 , 2 1 3 ; Gra msci 'de biçim
d ü ş ü ncesi 23 1 ; Gra msci 'de
siyasal katı l ı m düşü ncesi
24 1 ; Gramsci 'nin b i rl i k ve
fa rkl ı l ı k hakkı ndaki görüşleri
254-26 1 ; Gramsci 'n i n d i l
hakkı ndaki d üşü nceleri 258-
260; G ra msci 'nin ayd ı n ların
rol ü hakkı ndaki görüşleri
1 3 7 , 250; Gra msci 'n i n
epistemoloj i görüşü 276;
 Dizin
Gramsci 'ni n görü n g ü b i l i m i
2 1 , 2 7 7 ; Gra m sci ' n i n
hapishane yı l l a rı 3 2 1 ;
Gramsci'n i n karşı
hegemonyası 60, 1 8 7, 194,
207-2 1 1 ; Gramsci 'n i n ortak
i rade görüşü 225, 251, 252,
254-256; Gra m sci 'n i n
önderl i k v e stratej i
h a kkı n d a ki görüşleri 192-
1 9 7 , 205-207, 249, 250,
253, 254, 263 ; Gra msci 'nin
rad i ka l ped agoj i d üşü ncesi
6 1 , 62; Gramsci 'ni n Reform
o l a ra k sosya lizm hakkındaki
görüşleri 2 1 1 , 2 1 2 , 292;
Gramsci 'n i n siyasi pa rti
görüşü 247, 248, 270, 271 ;
Gramsci 'n i n Ta n rı görüşü
309; Hapishane Defterleri
22, 192, 2 1 0 , 2 1 5, 248,
278, 325; Jakoben olara k
Gra msci 1 8 5 , 1 8 8 , 1 9 0 ,
2 3 4 , 2 4 7 , 250, 2 7 2 ;
" M achiavel l i Üzeri ne Notlar"
22; Modem Prens 22
Guatta ri , Fel i x 1 73 , 202, 2 1 3
Gueri n , Da niel 3 3 , 4 0 , 44
Güç istenci 1 6 2 , 3 2 0
Gü ney H ı ristiyan Liderl i ğ i Kuru l u
(SCLC) 4 7 , 5 0 , 5 1
" G ü ney Soru n u Üzeri ne"
(Gra msci ) 2 6 5
Gyn/Ecology (Daly) 7 1 -75, 90
H a bermas, J ü rgen 138, 1 66,
167
H a h n e l , Rob i n 229
Hail, Stu a rt 272
H a m i lton, Alexa nder 2 3 2
Hapishane Defterleri (Gra msci)
22, 192, 2 1 0 , 2 1 5 , 248,
278, 325
H a raway, Donna 77-87, 9 1 ,
1 2 1 ; " Bi r S i borg
M a n i festosu " 77-83 ; İkinci
Binytlda Mütevazı Tamklık
85, 86
Ha rdt, M ichael 21, 87, 9 3 , 94,
145, 147, 160, 169;
İmparatorluk 21, 87, 9 3 ,
145, 166, 169
H a rvey, David 98
Haug, Wolfgang Fritz 123, 1 2 7 ,
130
Hayal g ü c ü 3 5 , 5 5
Hayden, To m 32, 4 8
Hayvan doğası 3 0 7 , 3 0 8
H ayva n l a r ü zeri nde yapılan
deneyler 83-87
Hegel, G . W . F. 14, 56, 57, 74,
1 6 3 - 1 67, 2 1 7, 236-240,
243, 246, 254, 293;
Hegel'i n eks p resivizmi 57;
Hegel'i n görü ng ü b i l i m i 293;
Hegel'i n idea l i z m i 56;
Hegel'i n m i l l iyetçi l i ğ i 252;
Hegel 'i n Weltgeist'i 1 64,
165; Machiave l l i ve Hegel
236
· Hegelci l er 148, 149, 1 68
Hegemonya 1 2, 1 1 3 , 1 84, 1 86-
188, 199, 207-2 1 1 , 247,
252, 256-258, 264, 2 7 2 .
Şuna da bakınız ka rş ı
hegemonya
Hegemonya ve İktidar
( Fonta n a ) 2 1 4
Hegemonya ve Sosyalist
Strateji ( Laclau ve Mouffe)
246, 26 1 , 262
Hegemonya karşıtlı ğ ı 1 84, 187
Heidegger, M a rti n 73, 1 54
Helveti us, Claude Adrien 3 0
Herder, J o h a n n Gottfri ed von
66, 238
Hess, M oses 148
H eterotopya l a r 97, 98
H ı ristiya n l ı k 1 6 , 148, 1 8 8 , 292,
293; Yeni Sol ve
333
 Postmodern Prens
H ı ristiya n l ı k 49, 5 0 . Şuna da
bakınız Reform
H i nd ista n 'd a İ ng i l iz h a k i m iyeti
193, 195
H i ppiler 3 4 , 42, 6 4 , 66, 6 9
Hob bes, Thomas 52, 1 50, 2 3 1 ,
2 3 2 , 2 3 5 , 245, 2 6 7
Hoffm a n , A b b i e 3 4
H o l bach, Pa u l H e n ri T h i ry,
Baron d' 30
H o l u b, Re nate 265, 278
H o n neth, Alex 203
hooks, beli 89
H o rkheimer, Max 106, 107, 1 3 8
H u meyn i , Ayetu l l a h 1 6 6
H u sserl, E d m u n d 1 5 5, 1 56
Hustler (derg i ) 2 1 3
H ü ma n i z m 1 26, 1 54, 229, 304,
307, 308, 3 1 0 ; Yen i Sol ve
h ü m a n i z m 34, 5 0 . Şunlara
da bakınız meta h ü m a n i z m ;
post- h ü ma n i z m
Hümanizm ve Terör ( M e rlea u ­
Ponty) 2 7 8
I rkçı l ı k 4 9 , 67, 1 52, 2 2 6
I rksa l eşitl i k 37, 47
İç m izaç 31, 32
İdea l i z m 147, 1 5 0 , 173, 1 7 7,
1 79, 216, 219, 254; Alman
idea l i z m i 106 , 147; Hegelci
idealizm 56, 2 1 6 , 254
İkinci Binyılda Mütevazı Tanıklık
( H a raway) 85, 8 6
İkinci Cins [Second Sex] ( d e
Bea uvo i r) 7 2
İ ktidar 2 1 , 27, 6 5 , 6 7 , 7 1 , 78,
79, 88, 94, 1 1 1 , 1 1 7, 1 22,
137, 139, 1 4 1 , 142, 146,
1 58, 1 59, 1 6 1 , 163, 1 66,
1 7 1 , 172, 177, 226, 228-
2 3 1 , 240 , 24 5, 257, 269,
271, 272, 274, 276-278,
334
283-285, 288, 300, 304,
324; i ktid a rı n ABC'si 207-
2 1 2 ; i kti d a rı n görü n g ü s ü
1 8 2 , 1 8 3 ; i ktid a r ya p ı l a rı
1 4 1 , 1 8 3 , 199, 222;
önd erl i k ve i ktidar 191, 192.
Şuna da bakınız heg e m o n ya
İ l erici İşçi Pa rtisi 62, 66
İleti ş i m 1 7 5 . Şuna da bakınız
m a l u mat devri m i
i n a n ç 3 14; Yeni S � v e i n a n ç
43-45, 49
İrade 2 1 , 3 1 , 42, 48, 54, 9 5 ,
1 7 7, 182, 1 84, 1 8 8 , 1 9 0 ,
192, 193, 195-197, 203,
2 0 4 , 2 0 9 , 2 2 4 , 23 1 , 2 3 4 -
2 3 8 , 245, 249, 250, 2 54,
2 5 7 , 263 . Şuna da bakınız
orta k i rade
İ ra n Devri m i 1 66
İmparatorluk ( H a rdt ve Negri)
21, 8� 9 3 , 145, 1 66, 1 6 9
insan h a kl a rı 1 8
İnsanın Soyu ( Da rw i n ) 3 1 0
İslam 1 6 , 293, 3 1 8
işçi s ı n ıfı 1 7 , 2 3 , 1 1 2, 1 39,
1 52, 173, 180, 184, 2 0 1 ,
209, 2 1 3 , 2 14, 229, 2 3 9 ,
2 4 0 , 242-244, 250, 2 5 3 ,
2 5 5 , 265, 280, 2 9 8 , 3 0 2 ,
3 1 2, 3 2 1 ; Enternasyon a l v e
i şçi sın ıfı 2 3 9 ; i ş ç i s ı n ı fı n ı n
b i l i nci 1 52, 242- 244, 2 5 2 ;
i şçi sınıfı n ı n orta k i ra d esi
2 3 , 209, 239, 251, 255,
2 5 6 ; işçi sınıfı n ı n
yabancılaşması 29 1 ; İtalyan
işçi s ı n ı fı 3 2 1 ; M a rks ist
d i l de n işçi s ı nıfı 229, 239-
24 1 , 280, 28 1 ; önderl i k ve
i şçi s ı n ıfı 242, 243
İtalya'n ı n u l usal b i rl i ğ i 2 5 7 - 2 59
Jagger, Allison 1 79
J a kobenci l i k 1 8 5 , 1 8 8 ;
G ra m sci 'n i n J a kobenci l i ğ i
 Dizin
1 8 5 , 188, 234, 247, 250,
272
Ja meson, Fredric 106, 1 3 0 , 283
Jay, Martin 136, 138, 258
Jefferson, Thomas 232
Joh nson, Lyndon 47
Jutland Savaşı 248
Ka bal istler 1 5 , 3 1 8
Kad ı n düşma n l ı ğ ı 6 5 , 6 7 , 7 2
Kad ı n h a reketi 6 3 , 7 1 , 74, 226.
Şuna da bakmız fem i n i z m
Kad ı n la rı n Ulusal Ö rg ütü 7 1
" Kad ı n Merkez l i Bir Ü n i versiteye
Doğru" ( Rich) 1 1 8
Kaldor, Mary 1 0 7 - 1 09, 1 1 1 ,
1 29, 1 3 3
Kant, I m ma n u el 3 1 , 5 7 , 104,
208, 243 , 247, 253
Kapital ( M a rx) 129, 152
Ka pitalizm 1 2 , 14, 1 7, 24, 26,
27, 38, 45, 59, 68, 69, 82,
94, 99, 101, 106, 1 24, 1 36,
141, 1 5 0 , 1 6 � 1 6 8 , 1 72,
1 77, 191, 217, 218, 226,
239, 240, 243, 269, 279,
28 1 , 283-285, 291, 292,
298, 319, 320;
ekspresivizm ve ka pitalizm
68; işçi n i n yabancılaşması
ve kapita l i z m 29 1 ; ka pital ist
i l işkiler 1 69 ; ka pita l i z m i n
ki m l i ğ i değ iştirmesi 8 2 ;
ka pita l iz m i n krizi 1 2, 22,
243 ; ka pita l i z m i n
tekno b i l i m i 8 2 ; neo l i bera l
ka pita l i z m 1 4 , 2 5 . Şunlara
da bakmız meta ; şirket
sermayesi
Karamazof Kardeşler 14
(Dostoyevski)
Kara Pa nterler 51, 6 5
Karşı Devrim ve İsyan
( M a rcuse) 59, 6 1
Ka rşı hegem onya 60, 6 1 , 1 84,
207, 2 1 0 , 2 1 3 , 254-256,
272; G ra m scici karşı
hegemo nya 60, 184, 194,
207, 2 1 0 . Şuna da bakmız
Yeni Sol
Ka rşı kültü r. Bakmız Yen i Sol
h a reket; Altm ışlar
Karşılık Vermek (hooks) 89
Kato l i k K i l isesi 42, 60, 2 1 5
Ka u pp i , N i i l o 1 24, 1 2 5
Ken d i l i ğ i n d e n l i k 1 8 7 ; Yeni Solda
ken d i l i ğ i nden l i k 30, 32, 35,
36, 38, 45, 47-50, 54, 58,
59, 6 1 , 62
Ken d i nden geçme 34, 51, 73,
79, 81, 96, 97, 1 54
Ken d i n i ifade etme 28, 36, 3 8 .
Şuna da bakmız
ekspresivizm
Kerr, Clark 1 14
Ki m l i k 2 3 , 24, 66, 7 1 , 76, 79,
8 0 , 82, 86, 88, 95, 142,
167, 168, 172, 1 74, 227,
2 54, 26 1 , 272, 280; d i reniş
kimliği 26; fem i nist ki m l i k
75, 76, 8 1 ; ki m l i k siyaseti
70, 77, 8 8 , 9 1 , 93, 98, 1 5 3 ,
2 1 7 . Şuna da bakmız ben l i k
Ki n g , M a rt i n Luther, J r . 62,
298, 303
K i n g , M e l 229
Kipnis, Lau ra 2 1 3
Kitle eğ iti m i 2 14 . Şuna da
bakmız eğiti m
Kitle i l etiş i m a raçları 1 24, 1 3 0
Ko m i ntern 249, 3 2 1 . Şuna da
bakmız Enternasyonal
Komünist Manifesto ( M a rx ve
Engels) 8 2 , 239
Kom ü n ist Parti 68, 199, 244,
2 4 5 ; Fransız Kom ü n ist
Partisi 3 6 ; Len i n 'i n
K o m ü n ist Pa rti kavra m ı
242, 249, 299
335
 Postmodern Prens
Köhler, Wolfg a n g 2 7 5
Köppe n , Ka ri 148
Kristeva , J u l i a 1 2 5, 1 2 6
Kruchenyk, Alexei 97
Ku h n , Thomas 27, 2 7 7 , 280
K u l l a n ı m değ eri (fayda) 1 06,
107, 1 1 1 , 1 1 6, 1 1 8 , 1 20,
123, 127, 1 3 1 , 133, 139,
1 4 1 , 143 ; silah sistem leri
ve ku l l a n ı m değeri 1 0 7- 1 1 1
K u ra m 1 1 , 22, 26, 28, 29, 32,
3 3 , 37, 38, 69, 78, 90, 1 0 1 ,
102, 106, 107, 1 1 1- 1 13,
1 2 3 , 1 2 5 , 1 2 7 , 1 29, 1 3 0,
1 3 1 , 1 3 3 , 134, 1 3 7 - 143,
146, 1 5 3 , 1 69- 1 7 1 , 1 79,
1 8 7 , 188, 204, 2 1 3 , 2 1 9 ,
2 2 0 , 2 2 3 , 244-246, 278,
279, 297, 302, 321, 3 2 3 ;
ku ra m ı n meta laşması 1 1 8 .
Ş u n a d a bakı nız eleşti rel
kura m
Kuramı Özgürleştirmek (Al bert,
Cagan ve d i ğ erleri) 229,
2 6 1 -263, 287
Kura m ve prati k 1 9 , 20, 1 08,
1 1 3 , 1 1 9, 138, 146, 2 1 8 ,
2 2 0 , 228, 2 9 2 ; barok
kura m ve prati k 1 0 1 - 1 03 ,
1 1 1 , 1 1 2 ; Hegel'i n kura m
v e prati k g ö rüşü 149;
postmodernistler ve kuram
ve pratik 146; Yen i Sol ve
kura m ve prati k 28, 29
Kurtuluş 1 8 7
Kush ner, Tony 1 1
Kültürün Konumu ( Bhabha) 1 0 3
Küresel ı s ı n m a 3 2 2
Küresel kriz 1 3
Kü resel leşme 1 7 , 1 1 4, 147, 3 0 4
Kürese l leşme ka rş ıtı hareket
2 5 , 26, 1 7 9
Kü resel leşmiş ekonomi 1 14 .
Şuna da bakmız
kürese lleşme
336
Lacla u , Ernesto 146, 1 59, 246,
2 6 1 -264
La Mettrie, J u l ien Offray de 160
La mo nt, M ichel l e 1 2 5
Lebenswelt (yaşa m d ü nyas ı )
1 58, 2 7 4 , 275, 286
Lefebvre, Henri 228
Le n i n , Vlad i m i r I. 1 1 1 , 200,
2 1 7 , 2 2 1 , 242- 2 5 1 , 255,
292, 298, 299; Len i n 'i n
pa rti kavra m ı 247- 2 5 1 , 255
Le n i n i z m 36, 62, 246, 247, 269
Leslie, La rry L. 1 14, 1 1 6
Le viathan ( H o bbes) 2 3 1 , 245
Lez biyenler 67, 74, 75, 76
Lezbiyen Topl u l u ğ u 74
Libera l iz m 232, 233
Liberter sosya l i z m 39, 40
Locke, John 52, 150 , 233
Logos ( a k ı l ) 5 2 , 54
Lorde, Aud re 76, 88, 89
" Lou is Bonaparte'ın 1 8
Bru ma i re'i " ( Marx) 240, 24 1
Lu kacs, Georg 1 06, 242-246,
2 5 3 ; Tarih ve Smıf Bilinci
1 0 6 , 242
Luther, M a rtin 4 1 , 45, 60, 2 1 5 ,
2 5 7 , 292
Luxe m b u rg , Rosa 140
Lyn d , Sta u g hton 47
Lyota rd , Jea n - Fra n çois 1 1 5,
1 1 6, 125, 1 3 8 , 141, 167,
213
Machiavel l i , N iccolo 7, 2 1 - 2 3 ,
2 5 , 1 8 8 - 1 9 2 , 196, 2 0 7 ,
2 1 0 , 214, 2 1 5 , 223, 225,
234-236, 239, 246, 247,
251, 257, 26 1 , 267, 268,
292, 294, 297;
Machiavel l i 'n i n biçim
hakkı n d a ki görüşleri 234-
2 3 6 ; Machiave l l i 'n i n "ti l ki ve
aslan metaforu " 207;
 Dizin
Machiavel l i ' n i n önderl i k
ha kkı nda ki görüşleri 190,
2 3 5 ; Prens 21, 22, 1 9 0 ,
2 1 � 2 2 5 , 2 3 4 , 23 5, 2 5 1 ,
268; Machiavel l i ' n i n virtu
ha kkı ndaki görüşleri 1 88,
189
" Machiavel l i Üzeri ne Notlar"
(Gra msci) 22
MacKi nnon, Catheri ne 78
M a d u n l a r 25, 89, 161, 168,
1 7 2 , 1 74, 200, 203, 225,
256
Makine-i nsa n ayrı m ı 82-84
Makine insan (LaMettrie) 1 6 0
M a nzon i , Alessa n d ro 258, 2 5 9
Mao Zed ung 1 1 2, 1 39, 242
M a rcel , Ga briel 3 1 9
M a rcos (Za patista kom uta n
yard ı mcısı) 303-305, 324
M a rcuse, Herbert 20, 27, 3 3 ,
39, 4� 44, 5 1 , 52, 55-64,
78, 2 2 1 ; Karşı Devrim ve
İsyan 59, 6 1 ; M a rcuse'n i n
l i berter sosya lizm üzeri ne
düşünceleri 39, 40;
Özgürleşme Üzerine Bir
Deneme 58; M a rcuse'n i n
praksisi revize etmesi 39,
57, 58; Tek Boyutlu İnsan
2 2 1 ; Yen i Sol'un i ko n u
o la ra k M a rcuse 20, 3 3
M a rg i nson, Siman 1 3 1
M a ri n etti , Fi l i ppo Tom maso 97-
99, 146
M a rks ist-Le n i n istler 60, 1 39,
243, 245, 247
M a rks izm 22, 27, 28, 1 1 2 , 140,
145, 1 5 1 , 153, 1 7 1 , 206,
262, 274, 277-28 1 , 284,
286, 298; Althusser'i n
b i l i msel Marksizmi 1 50- 1 53 ;
Fouca u l t'n u n Ma rksizm
eleştirisi 20 1 ; Ma rksizm i n
d i l i 2 2 9 ; M a rks i z m i n
em patisi 298 ; M a rksizmin
s kolastik k u ra m ı 1 1 2 ;
·
parad igma olara k Marksizm
28, 277, 279-28 1 , 284;
Yeni Sol dönem i n d e
M a rksizm 28, 3 7 . Şuna da
bakınız sosya lizm
M a rx, Kari 11, 1 6 , 1 7 , 20, 22,
3 3 , 34, 36, 37, 57, 82, 106,
1 25, 129, 1 3 9 , 145, 147-
1 5 1 , 160, 168, 169, 1 7 1 ,
1 76, 1 9 1 , 205, 2 1 1 , 220,
2 2 1 , 239-24 1 , 270, 274,
275, 277, 280, 284, 2 9 1 ,
2 9 2 , 294, 2 9 8 , 305- 3 1 3 ;
Alman İdeolojisi 2 0 , 147,
148, 169; İdealizm ve M a rx
1 06 ; Kapital 1 2 9 , 1 52 ;
Komünist Manifesto 82,
239; " Lo u is Bonaparte'ı n 18
Bru m a i re'i" 240, 24 1 ;
M a rx'ı n acı çekme ü zerine
g ö rüşleri 306; M a rx'ı n
devlet hakkı ndaki görüşleri
2 7 0 ; M a rx 'ı n doğa
h a kkı ndaki görüşleri 3 1 3 ;
M a rx'ın e ş b u l ma ha kkı ndaki
d üşü nceleri 3 1 1 ; M a rx'ın
Hegelciler hakkındaki
g ö rüşleri 168; Marx'ı n insan
doğası hakkındaki görüşleri
308, 309; Marx'ı n ka pita l i st
i nsan hakkı ndaki
d üşünceleri 1 6 0 ; M a rx'ın
p ratik ü zeri ne d ü şü nceleri
1 76, 1 7 7 ; M a rx'ı n savaş
h a kkındaki görüşleri 220,
2 2 1 ; M a rx'ı n Ta n rı
ha kkı ndaki düşü nceleri 1 6 ,
1 7 ; M a rx'ı n yaba ncı laşma
ha kkındaki düşü nce leri 29 1 ;
Ro mantizm ve Marx 3 3 , .34
Marx İçin (Alth usser) 1 5 0 , 1 5 3
M ate ryal izm 1 9 1
Mayıs Hareketi ( Pa ris, 1968)
3 2 , 35, 36, 39, 6 7
Mazz i n i , Gi useppe 238, 252,
253
M cCl u re, Kirstie 168, 1 7 7 , 223
337
 Postmodern Prens
McDerm ott, Patrice 1 20
M edya 1 2 4 , 1 26, 1 34, 282
Mekanik Çağın Sonunda Arzu ve
Teknoloji Savaşı (Stone) 9 1
Mercha nt, Ca rolyn 78
Merleau- Ponty, M a u rice 1 54,
1 5 5, 1 58, 1 9 5 , 265, 266,
274, 275, 278, 279, 2 8 1 ,
2 8 5 , 286, 3 05, 3 2 3 ;
Hümanizm ve Terör 2 7 8 ;
M e rleau-Ponty'n i n a l g ı
hakkındaki düşü nce leri 1 57,
1 5 8 ; Merlea u - Ponty'n i n
görü ng ü b i l i m i 1 9 5 , 285,
286; Merlea u - Ponty'n i n
M a rksist parad igma
ha kkı ndaki görüşleri 279
Meta h ü manizm 26, 29 1 -3 2 0 ;
a c ı çe kme ve
meta h ü m a n i z m 29 1 , 300-
306; a h la ki d ü zen ve
metahü m a n i z m 293, 294;
demokrati kleşme ve
meta h ü manizm 29 1 , 292;
em pati ve meta h ü ma n izm
297-306; post- h ü manizm
ve meta h ü m a n izm 296;
yeni g nosis olara k
meta h ü manizm 3 14-3 1 9
Meta l a r : Ba rok ku ra m v e meta
1 22 - 140; meta fetişizmi
1 0 1 , 106, 1 26, 130; meta
mantığı 2 0 ; meta olarak
ü n i versite eğ iti m i 1 26, 1 2 7 ,
1 29 , 1 3 0
M ichelet, J u les 233
M idgely, M a ry 309
M id rash 1 1
M i l l iyetçi l i k 66, 252, 2 5 7 ; siyah
m i l l iyetçi l i k 62
M i ll s, C. Wright 137
M i n h - H a , Tri n h T. 9 1
M i ra ndola, Pico d e l l a 307
Mitsein ( başka l a rıyla bera ber
olma) 314, 3 1 7
Modern Prens (Gra msci) 22
338
M o rrison, To ni 3 1 5 - 3 1 7
Motherfuckers 66, 7 0
Mouffe, Cha ntal 146, 1 59 , 246,
2 6 1 -264
M u ssol i n i , Ben ito 180, 1 8 1 ,
193, 321
M u ste, A . J . 3 7
M utl a kçı l ı k 232
Mutlak Ti n 237, 238
Nation (derg i ) 172
Negri , Antonio 21, 87, 9 3 , 94,
145, 14 7 ' 160, 169;
İmparatorluk 21, 87, 93,
145, 166, 1 69
Neg roponte, Nicholas 83
Neoli beral ka pital izm 14, 2 5
New York Times Magazine 1 1 8
Ne Yapmalı ? ( Le n i n ) 242
N ietzsche, Friedrich 34, 85,
1 34, 1 54, 166, 185, 1 8 7 ,
2 0 4 , 214, 2 1 7, 302, 3 1 1 ,
3 2 0 ; Fouca u lt ve N i etzsche
1 54, 166, 1 8 7 ;
N i etzsche'n i n g ü ç istenci
hakkındaki görüşleri 3 2 0 ;
N ietzsche'n i n hayvan
içgüdüsü ha kkı ndaki
g örüşleri 3 1 1 ; N ietzsche'ni n
kitle eğiti mi üzerine
g ö rüşleri 214
N i ke şi rketi 69
Nova l is ( Fried rich Leopold ) 2 3 8
Oca m po, Octavio 267-269
O ntol oj i 294-296, 309
Oratio de hominis dignitate
(İnsa n ı n Sayg ı n l ı ğ ı Üzeri ne)
( M i randola) 307
O rganizma 225, 263, 264, 266,
267, 269
O rta k i rade 23, 177, 1 9 0 , 209,
210, 225, 235, 236, 238,
239, 245-247, 249, 2 5 1 ,
 Dizin
252, 254, 255, 256, 264,
266, 268; işçi sınıfı n ı n orta k
i radesi 23, 209, 239, 2 s ı ,
2 5 5 , 2 5 6 ; ki m l i k v e ortak
i rade 254; orga n i k b i r
biçimde tek vücut o l m a
o l a ra k orta k i rade 264
O rta k org a n izma 263, 264
Owen, Ro bert 280
Önderl i k 2 ı - 2 3 , 39, s ı , 62,
ı46, ı 79, ı86, ı 8 7 , ı9o­
ı92, ı95, ı99, 200, 204,
206-208, 2 1 1 , 2 1 3 , 2 ı 7 ,
2 2 2 , 2 2 3 , 242- 244, 249,
250, 253, 254, 256, 263,
294, 32ı; Foucau lt'n u n
önderl i ğ i red d i ı 9 9 , 200,
204, 206, 207; Gra msci 'nin
önderl i k stratej isi ı 9 ı - ı97,
208-2 ı o , 249, 250, 253,
2 54, 263 ; Machiavel l i 'n i n
önderl i k görüşü ı90, 2 3 5 ;
s o l d a önderl i k 222, 2 2 3
Ö r g ü t Soru n u ı46
Özcü l ü k 78, 88, 94, 95, ı 2 0 ,
ı s ı , 226
Öze l l eştirme 1 0 ı , 1 1 6
Özg ü r İfade Hareketi 34, 3 5 , 38
Özg ü rl eşme 1 1 , 25, 3 8 , 6 ı -63,
ı47, ı48, 2ı7, 264
Özgürleşme Üzerine Bir
Deneme ( M a rcuse) 58
Özg ü rl ü k 25, 3ı, 32, 45, 53,
55, 63, 7ı, ı48, ı 6 � ı 67,
ı85, 226, 23 ı , 236-238,
243, 245, 246, 299, 300,
3ı6, 3ı9; a h l a ki özg ü rl ü k
4 5 ; ben l i k v e özg ü rl ü k 6 3 ;
d i nsel olan v e özg ü rl ü k 6 3 ;
M a rcuse'n i n özg ü rl ü k
ha kkı ndaki g ö rüşleri 5 7 , 58,
6 ı ; özg ü rl ü k o l a ra k sevgi
3 ı 6, 3 1 7 ; ş i i rse l l i k o l a ra k
özg ü rl ü k S S ; Yeni S o l ve
özg ü rl ü k 38
Özg ü rl ü k Yolcu l u k l a rı ( Freedom
Ride) 49
Özne 22, 23, 3 0 , 3 ı , 52, 56,
7 1 , 75, 78-80, 83-89, 9 1 ,
. 92, 94, 9 5 , 1 06, ı 28, ı 36,
ı 4 ı , ı47, ı s o - ı s 7 , ı s9-
ı 6 5 , ı67- ı 69, ı 7 3, ı 7 5,
ı 8 3 , ı 84, ı96, ı99, 2o ı ,
205, 208, 209, 2 ı 2 , 2 1 6,
226, 227, 229- 2 3 ı , 242,
243, 246, 2 5 5 , 265-267,
273, 275, 280, 282, 286,
296, 297, 299, 306, 307,
309, 3 ı 2, 3 ı 4
Paci , Enzo ı 7 6
Pa rça l a ra ayrı l ma 7 ı , 7 9 , 92,
98, 99, 103, ı20, 135, 1 36,
296; Fouca u lt'n u n pa rça lara
ayrı l m a ha kkı nda ki
d üş ü nceleri 1 3 6; siyasi
olara k pa rça l a ra ayrı l ma
283
Paris, Mayıs H a reketi ( ı 968)
3 2 , 3 5 , 36, 3 9 , 67
Pa u l , S a i nt 292
Pedagoj i 6ı, 2 7 5 ; Fouca u lt'nu n
peda g ojiyi red d i 2 ı 2- 2 ı 4 .
Şuna da bakınız eğitim
Pentekostal mistisizm sı, 60,
9 3 . Şuna da bakınız
a n laşılmaz b i r d i l l e
konuşmak
Perestroika ( Kush ner) ı ı
Pike, S h i rley ı 73
Piyasa : Barok ku ra m ve piyasa
1 0 ı , ıo6, ı o 7 , 1 1 0 , 1 1 4,
ı ı 9, ı 2 ı , ı 2 3 , ı 24, ı29,
ı 3 ı , 133. Şunlara da
bakınız ka pita l i z m ; meta l a r
Platon 1 58, 2 0 4 , 2 9 7
Polis 230, 2 4 6 , 2 5 4 , 255, 2 9 3
Port H u ron B i l d i risi 34
Portrait of la Causa [Dava n ı n
Po rtresi ] (Ocam po) 267,
268
339
 Postmodern Prens
Post- Ford izm 68, 99. Şuna da
b akı nız Fo rd i z m
Post- h ü m a n iz m 2 9 6
" Postkolonyal H a k i m i yet ve
Postmodern Suç" ( Bha bha)
102, 103
Postkolonyalizm 145, 168
Postmodern istler 1 9 , 7 7 , 88,
9 5 , 147, 213, 223, 224;
yapı bozu mcu o l a ra k
postmodern istler 1 9 , 142
Postmodern i z m 70, 78, 88, 98,
1 26 , 1 3 6 , 1 3 7 , 141, 142,
145, 147, 148, 1 6 3 , 1 6 7 ,
1 7 0 , 265, 274; a yd ı n l a r ve
postmodern i z m 142;
Fütüristler ve
postmodern i z m 96-99 ;
H a raway'in S i borg u 78, 79;
Ma rksizm ve
postmodern i z m 274;
özcü l ü k ve postmodern izm
9 5 ; pa rçalara ayrı l ma ve
postmodern i z m 136;
postya pısalcı l ı k ve
postmodern i z m 24, 1 72 ,
1 7 3 ; praksis ve
postmodern i z m 1 7 6 . Şuna
da bakmız baro k kura m
Postmodern prens 2 1 , 23-26,
226, 23 0, 261, 264, 265,
267, 269, 270, 2 7 2 , 285-
287
Postya pısa lcı l a r 79, 1 34, 137,
1 6 7 , 1 7 3 , 213, 227
Postya pısalcı l ı k 90, 91, 98, 1 1 8 ,
120, 125, 126, 128, 145,
1 59 , 1 7 2 , 1 7 3 , 227, 274;
Althusser'i n postya pısalcı l ı k
ü zeri ndeki etkisi 1 53 , 1 54 ;
a n l a ş ı l m a z b i r d i l le
kon u ş m a k 20, 70, 7 1 , 76,
80, 9 3 , 94, 99; fa rkl ı l ı k ve
postya pısalcı l ı k 227;
fem i nist postya pısalcı l ı k 78;
Fransız postya pısalcı l ı ğ ı 88,
90, 125; postmodern izm ve
postya pısalcı l ı k 24, 172,
340
1 7 3 ; postya pısalcı l ı kta
kura mcı n ı n rol ü 1 6 7 ;
postya pısalcı l ı kta yaşantı n ı n
bastı rı l ması 1 6 1 , 1 6 2 ;
postya pısalcı ölçütler 1 4 1
Potter, Pau l 4 8
Powel l , Walter 1 1 7
Powerpoint ( M icrosoft
prog ra m ı ) 1 0 3 , 1 34, 1 3 5 ,
137
Pra ks is 19-22, 24, 2 6 , 2 8 , 29,
3 2 , 3 � 37-39, 49, 55, 57,
58, 62, 66, 67, 69, 71, 74,
76, 78, 8 1 , 84, 88-9 1 , 94,
95, 1 1 3 , 1 22, 1 3 9 , 142,
1 52, 1 6 3 , 170, 1 7 3 , 1 7 5-
1 7 7, 1 79 , 184, 206, 2 1 7,
2 2 2 , 239, 24 1 , 243, 246,
249, 2 5 1 , 252, 255, 256,
274-276, 285, 297, 299,
301, 302, 317; a l g ı ve
praksis 2 7 5 ; anlaşılmaz b i r
d i l l e kon u ş m a k o l a ra k
p ra ksis 5 5 ; bağlantı l a r ve
p ra ksis 2 8 5 ; b i rl i ğ e ve
p ra ksise olan i htiyaç 2 6 ;
fem i nist pra ksis 6 7 , 78, 84 ;
karşı hegemon i k p ra ksis
256; ki m l i k siyaseti ve
p ra ksis 9 1 ; M a rcuse'n i n
p ra ksisi revize etmesi 39,
5 7 , 5 8 ; Ma rksist devrimci
p ra ksis 239; postmoderrı l i k
v e pra ksis 2 4 , 9 5 ; praksis
açısından kend i l i ğ i n d en ci l i k
v e i radeci l i k 2 1 7 ; pra ksisin
hegemon i k a n layışı 222;
pra ksisin i l m i ha.l i 1 7 0- l i' 7 ;
p ra ksis ku ra m ı 1 52, 246,
3 0 1 ; praksis olara k
a n laşılmaz b i r d i l l e
konuşmak 94 ; pra ksis
para d i g ması 285; sessizl i ğ i
boz m a k olara k pra ksis 88-
90; u l usal ku rtu l u ş ve
p ra ksis 37; Yen i Sol ve
p ra ksis 29, 3 2 , 33, 37-39,
49, 55, 57, 58, 66, 69, 230
 Dizin
Prati k 20, 25, 26, 27, 28, 3�
4� 43, 57, 7 3 , 74, 80, 8�
95, 99, 1 0 1 , 108, 1 1 2, 1 1 3 ,
1 1 9, 120, 1 3 9 - 1 4 1 1 4 3
1 52 , 1 6 7 , 1 7 0 , 1 1 3, 1 1 4,
1 76, 179, 186, 190, 2 1 8 ,
2 2 0 , 227, 2 2 9 , 269, 292,
302, 3 1 2 , 3 1 � 32 1 . Şuna
da bakmız ku ra m ve p ratik
Prelapsarionov, Aleksi
Antedi l u viya noviç 1 1
Prens ( Machiave l l i ) 2 1 , 22, 190,
215, 225, 234, 235, 2 5 1 ,
2 6 8 ; somut m i t olara k
Prens 2 5 1
Proleta rya 1 6 5 , 2 1 7, L40, 242,
243 , 2 5 1 , 266, 278, 279.
Şuna da bakmız işçi sın ıfı
Protestan ::-0.e'ormu . Bakmız
Refcr. n
Protes�·J /.82
P·, tt _, ,ı : ras 307, 3 1 0
P o,4 ı kal fem i n i z m 72 7 4 7 7 '
7 8 , 8 1 . Şuna da bak:mz
fem i n izm
1{a d i kal lezbiyenler 67
Rasyonel leşti rme 3 14;
ü n i ve rsitede
rasyonel leşti rme 1 0 1 , 1 14,
1 1 5, 1 1 7, 1 1 9 , 1 3 0
Reform 3 7 , 4 1 , 60, 2 1 0- 2 1 2 ,
2 14, 2 1 5, 24 1 , 247, 2 5 3 ,
2 5 7 , 272; Y e n i Sol
dönem iyle Reform u n
ka rş ı laştı rı lması 4 1 -46;
Reform o l a ra k Sosyal i z m
2 1 1 , 2 1 2 , 292. Şuna da
bakmız Luther, Martin
Renau lt, Ala i n 90
Rendon, Armendo B . 66
Ren k l i derili kad ı n l a r 76, 78, 79,
88, 89, 99
Rich, Ad rienne 1 1 8- 1 20
t'tobespierre, Maximilien 234 '
247
Ro mantizm 30, 3 3 ; femi n izm ve
Romantizm 72, 74- 7 7 ;
A l m a n Romantizm i 3 1 33
4 5 ; Yen i Sol ve Roma � tiz �
30-34
Rose n berg, M a rshall 298
Rosza k, Theodore 33 ' 51 54
I I
8� 85
Roussea u , Jea n -Jacques 233,
234, 236, 245, 247, 294
Rönesa ns 1 88, 2 14, 2 1 5 , 247
Ruge, Arnold 148
R u m i (Sufi ş a i r) 287, 300
Rus Devri m i 3 7 . Şuna da
bakmız Bolşev i kler
Rush, Narman 1 72
Rusti n , Bayard 47
Said, Edward 214
Salt, Henry 3 1 1
S a rgent, Lyd ia 1 8 , 229
S a rtre, Jea n - Paul 35, 36, 1 3 8,
1 54, 200, 279, 292, 308
S a ussure, Ferd i n a n d de 150
Savaş 192- 194, 203, 204;
m evzi savaşı (siper savaşı )
1 3 , 1 8 5 , 1 9 3 , 249, 272
Savaş ka rşıtı h a reket 27, 3 3 ,
3 7 , 67
Savaş Üzerine (Clausewitz)
1 94, 220
'
Savio, M a ri o 34, 4 9
Savunma Ba ka n l ı ğ ı (ABD) 1 1 0
Scheler, M a x 3 1 3
Scott, Joan W . 1 6 1 , 1 62, 1 7 7
Ses 88-91
Severi n i , G ino 9 7
Sevg i 1 6 , 2 9 8 , 307, 3 1 0-3 1 1 ,
3 14-3 1 9 ; sevgi o l a ra k
özg ü rl ü k 3 1 6, 3 1 7
"Sessiz l i ğ i bozmak" 88-90
Shih (stratej i k avantaj ) 1 9 7
S h u mway, D a v i d R . 1 2 8
341
 Postmodern Prens
S ı n ıf m ücadelesi 1 52 , 1 94, 241,
281
S ı n ı f sömürüsü 26 1 , 280, 2 8 1 ,
283, 2 8 5
Sınır ihlali 81, 99
" S i borg M a n i festosu " ( H a raway)
77-83
Signs (gazete) 1 1 9, 120
Silah sistemleri 1 0 8- 1 1 1 , 1 29
S i l o ne, Ignazio 40
S i per savaşı 249, 272
Sistem 35, 38, 59, 62
Sittlichkeit (ahlaki d üzen) 247,
293-295
Siyah Güç ( Black Power)
h a reketi 50, 63
Siyah kad ı n l a r 8 8 . Şuna da
bakınız ren k l i deri l i kad ı nla r
S i ya h m i l l i yetçil i k 6 3
S i yasi eyle m 3 9 , 1 9 2 , 1 99 , 202,
2 1 6 , 223 , 279, 282, 303;
biçim ve siyasi eylem 282;
doğru d a n siyasi eylem 28,
47, 49; e m pati ve siyasi
eylem 303; ta bana daya l ı
siyasi eylem 4 8 . Şunlara da
bakınız önderl i k, stratej i
" S i yaset ve Ahlak" (Croce) 2 1 8
S i yaset ötesi (metapol itics) 52,
53
Siyasi i ktidar, önderl i k ve siyasi
i ktidar 1 9 1 , 192
S i yasi pa rti 226, 24 1 , 247, 267,
270, 2 7 1 , 303
Sklar, Holly 229
Slaug hter, Shelia 1 14, 1 1 6
Socrates 106, 297
Soğ u k Savaş 1 09, 1 1 3
Sol 1 3 , 14, 1 8 , 2 3 , 222, 2 2 3 .
Şuna da bakınız Yen i S o l
dönemi
Solda n i , Mass i m i l i a no 1 04, 105
Sophia ( b i l g e l i k) 1 58
Sosya l i st devri m 1 7 , 22
342
Sosya l i z m 1 1 , 14, 1 5, 1 7, 27,
33, 36, 3 7 , 61, 80, 145,
153, 1 7 2 , 2 1 1 , 215, 2 1 7 '
247, 253, 260, 279, 280,
292-294, 3 1 1 , 318; b i l i msel
sosya lizm 33, 280; i ki nci
Reform olara k sosya lizm
2 1 1 , 212, 292; l i berter
sosya lizm 39, 40; M arksist
sosya lizm 80, 1 7 1
South E n d Press 229
Sovyetle r B i rl i ğ i 109. Şunlara
da bakınız Len i n ; Sta l i n
S pivak, Gayatri Cha kravorty
1 26, 1 28, 160, 1 6 2
Sta l i n , Joseph 249, 3 2 1
Sta l i n i z m 1 5 2 , 1 53, 1 76
Ste i ner, George 1 6 , 1 7 , 53
Stirner, Max 33, 63, 148
Stone, Alluquere Rosa n n e 9 1 ,
92
Stratej i 2 9 , 3 0 , 4 1 , 47-49, 5 1 ,
5 8 , 62, 74, 8 9 , 9 5 , 1 1 7,
125, 1 2 7 , 1 3 7 , 146, 1 7 1 ,
1 72 , 1 7 5 - 1 77, 1 79, 192,
194, 1 9 � 200, 202, 203,
208, 217, 220, 230, 236,
249, 270, 282, 285, 323,
325; Foucau lt'n u n stratejiyi
red d i 197-207; Gramsci 'ni n
stratej i hakkındaki g ö rüşleri
1 9 2 - 1 9 7 ; strateji kura m ı
2 2 1 -2 2 3 . Şunlara da bakınız
önderl i k; siyasal eylem
Studies on the Left (gazete) 47
Such m a n n , Lucy 1 1 8, 1 2 1 , 1 22
S u n Tzu 197, 204, 270, 273
Şehvet uya n d ı ra n örg ütlenme
128
Şeylerin Düzeni ( Foucault) 1 50,
1 5 5, 1 5 6
Şeyleşme 8 4 , 9 6 , 1 06, 1 09,
136, 1 58, 160, 1 6 3 , 242,
282
 Dizin

Şi d det 297-299, 3 0 1 , 3 14, 3 1 5, Toplum Sözleşmesi ( Rou ssea u )

3 17, 3 1 9 2 3 4 , 245
Şiddet Karşıtı Öğrenci Total ita rizm 246
Koord i nasyon Kom itesi Tou raine, Ala i n 35
(SNCC) 3 8 , 47, 49- 5 1 , 62
Transgeni k Fa re 85-87
Şizofrenler 9 2
Troçki, Lev 298
Troeltsch , Ernst 63
Ta bana daya l ı demokrasi 28
Trombadori, Duccio 204
Ta bana daya l ı eylemler 48
Tufte, Edward 103, 1 34, 1 3 5,
Ta nrı 307-309, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 9 ; 137
sevg i olara k Ta n rı 16, 3 1 1 ;
Tutku 293, 298, 305, 3 1 0
Ta nrı n ı n kel a m ı 1 5 , 46, 53
Tü keti mci l i k 222
Ta nrı n ı n Kel a m ı 15, 46, 53
Türdeş l i k 251, 25 5 , 256, 272
Taocu l u k 197
Ta ri h : Ta ri h i n a n l aş ı l ı rl ı ğ ı 70;
tari h i n metafi z i ğ i 236 U l usal ku rtuluş 3 7
Tarih Dışındaki Siyaset ( Brown) Ulusal Kü rtaj Hakları Eylem
217 B i rl i ğ i 71
Tarih ve Sınıf Bilinci ( Lu kacs) Ulus devlet 12, 24, 233, 238,
106, 242 24 1 , 267, 272. Şuna da
bakınız devlet
Taylar, Barbara 280
U l uslara rası İşçi ler Derneğ i 2 3 9 .
Taylar, Charles 30, 32, 96, 293
Şuna da bakınız
Taylorizm 99, 1 3 7 Enternasyonal
Tek Boyutlu İnsan ( M a rcuse) Ursprache (tek dil) 1 6 , 53
221
"Tek Dil v e Esperanto"
Üçüncü d ü nya 34, 37, 6 3 , 1 0 9 ,
(Gra msci) 2 5 8
112
Teknobi l i m 8 2 , 84, 86
Ü n i versite eğiti m i 1 1 3 - 1 2 1 ;
Teknoloj i k d i n a m i z m 1 1 0 ş irket sermayesi ve
Te knoloj i tra nsferi 1 1 6, 1 2 1 ü niversite eğiti m i ; 1 1 3 ,
Tek vücut olma 1 14, 1 1 6- 1 1 8, 1 26
( coalescence)/ b i rleşme ü niversite eğ iti m i n i n
(coa lition) 264, 265, 301 rasyonelleşti ri l mesi 1 0 1 ,
1 14, 1 1 5, 1 1 7 , 1 1 9, 1 3 0 ;
Tel Quel (gazete) 1 25, 1 3 0
ü n i versite eğiti mi nd e y ı l d ı z
Teodori, Mass i m o 28, 29, 3 8 , siste m i 1 26, 1 2 7
48
Ü n i versitelerde şi rket sermayesi
Thom pson , E . P . 60, 1 5 1 , 1 52 1 1 3 , 1 14, 1 1 6- 1 1 8, 1 2 6
Tinsel toplu l u k 93 ü reti m a raçları 29 1 , 2 9 2 , 3 1 5
Toplu msal değ i ş i m 1 79, 185 , ütopya 14, 1 7 , 9 3 , 24 1 , 269,
197, 216 270, 278; fem i n ist ü topya
To p l u msal h a reketler 181, 206, 74
2 1 8 , 223, 227, 229, 2 6 1 ,
262, 282, 287, 295, 3 1 1 ,
320

343
 Postmodern Prens
Vetlesen, J o h a n nes 299
Virtu 2 1 , 25, 1 8 7 - 1 9 2 , 223,
226, 234; G ra msci ve v i rtu
1 9 0 - 1 9 2 ; Machiave l l i ve
virtu 1 8 8 , 189
Wal lerste i n , I m m a n uel 1 2 , 1 3 ,
233
Waskow, Arth u r 48
Weather U nderg ro u n d 34, 63,
65
Weber, Max 99
Wei nstei n , J a mes 48
Weltanshauungen ( d ü nya
görüşü ) 252, 292
Weltgeist (evrensel ti n ) 164,
165
Wh iteside, Kerry H . 1 9 5 , 2 8 6
Wh itma n , Walt 3 05, 3 0 5
W i l lener, Alfred 36, 44
Wol i n , Sheldon 28
Xerox PARC 1 2 1 , 1 2 2
Ya h u d i m i stikleri 1 5
Ya pı bozu mcu l u k 1 9 , 1 4 2 , 2 14,
296
Ya pısalcılar 20, 145, 1 50, 1 54 .
Şuna da bakımz
postya pısalcı l a r
Yaşa m d ü nyası 27, 69, 8 1 , 1 0 1 ,
1 5 5, 1 56, 1 6 2 , 197, 204,
266, 267, 277, 286, 3 1 3 ,
3 1 4, 3 2 0 . Şuna da bakınız
Weltgeist
Yaşantı 24, 3 2 , 3 3 , 49, 70, 78,
80, 90, 95, 9 7 , 1 0 1 , 1 0 3 ,
1 04, 1 3 9 , 1 4 8 , 1 5 0 - 1 52,
155, 156, 1 5 8 - 1 63, 1 76,
1 79, 183, 186, 194, 198,
199, 208, 244, 250, 257,
265, 274-276, 280, 285-
287, 299-3 0 1 , 3 1 0, 3 1 3 ,
3 1 5, 3 1 7 , 3 1 9, 3 2 5
344
Yazıbilime Dair ( Derrida) 1 6 1
Yeni Çağ 4 3
Yeni Kudüs 1 6 , 4 1
Yeni Siyaset İçi n U lusal
Konfera ns 48
Yeni Sol dönemi 20, 27-70,
1 3 8 , 226, 227, 2 3 0 ;
anlaşılırl ı k ve Ye n i Sol
dönemi 70; Fouca u lt ve
Yeni Sol dönemi 1 8 3 , 1 84;
M a rksizm ve Yen i Sol
dönemi 2 8 ; Mayıs H a reketi
( Paris) 32, 35, 36, 39, 6 7 ;
Y e n i Sol d ö n e m i i l e
Reform u n karş ı l aştı rı l ması
4 1 -46 ; Ye n i sol döneminde
ekspresivizm 30-36, 38, 47,
49, 64, 66-69; Yen i Sol
döneminde kend i l iğ i nd e n l i k
30, 32, 3 5 , 36, 38, 45, 47-
50, 54, 58, 59, 6 1 , 62; Ye n i
S o l döneminde paranoya
64; Yeni Sol döneminde
Romantizm 30-34, 76, 7 7 ;
Y e n i Sol d ö n e m i n d e yeni
ku ra msal sentez 29; Yen i
S o l döne m i n i n geri leyişi 6 2 -
70, 1 4 1 ; Yen i Sol dönem i n i n
praksisi 2 9 , 3 2 , 3 3 , 37-39,
49, 55, 57, 58, 66, 69, 230
Yeni topl umsal a n laşma 13
Yeni Toplumsal H a reketler 167,
1 7 1 - 1 73 , 226
You n g , Iris M a rion 226
You n g , N igel 3 0 , 58
Yu rttaşl ı k hakları hareketi 29,
3 7 , 49, 221, 281
Za patista hare keti ( M e ksika)
303, 304, 3 2 3 , 324
Z Magazine 229
Zola, Emile 1 3 8