Subjekat poslovnog prava

1 SUBJEKTI I VRSTE SUBJEKATA POSLOVNOG

PRAVA

Subjekti poslovnog prava su pravna i fizička lica koja mogu u privredno-pravnom i

robnonovčanom prometu, da se pojavljuju kao nosioci prava i obaveza. Subjekat
poslovnog prava je pravno lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti odnosno profita.
Pod privrednom djelatnošću smatraju se proizvodnja, promet robe i vršenje usluga na
tržištu. Privrednu djelatnost u našem sistemu može obavljati pravno i fizičko lice.

Shodno organizacionim oblicima subjekata poslovnog prava, osnovni subjekti poslovnog

prava kod nas su privredna društva i preduzetnici. Po pravilu to su privredni subjekti koji
direktno i neposredno obavljaju neku od privrednih djelatnosti - proizvodnju, promet robe
i vršenje usluga na tržištu.

U teoriji zapadnih zemalja pod subjektima poslovnog prava se podrazumjevaju preduzeća

i trgovačke radnje, ali se za razliku od našeg prava oni ne tretiraju posebnim subjektima
prava. Ne priznaje im se pravni subjektivitet zbog ideoloških razloga. Preduzeća kao i
trgovčke radnje se tretiraju objektom prava, jep bi priznavanje njihovog subjektiviteta s
pravom postavilo pitanje uloge radnika u preduzeću i mesta vlasnika kapitala u
preduzeću.

Preduzetnik je svako fizičko lice koje radi sticanja dobiti samostalno obavlja djelatnost.
Lice koje obavlja djelatnost slobodnih profesija (ljekari, advokati, revizori, umjetnici,
inženjeri, projektanti i drugi), imaće status preduzetnika samo ako je to posebnim
propisima tako uređeno, odnosno ako je takav status njima određen. Istovremeno
individualni poljoprivrednik nije preduzetnik u smislu zakona, što ne znači da to ne bi
mogao biti ako ne proizvodi samo za sopstvene potrebe već se pojavljuje na tržištu kao
stalni robni proizvođač.

Preduzetnici obavljaju djelatnost radi sticanja dobiti neposredno, za razliku od ostalih

subjekata poslovnog prava, što ne znači da ne mogu da angažuju i zaposlene. Prema

1
odredbama radnopravnih propisa oni moraju ispunjavati uslove u pogledu poslovne
sposobnosti, neosuđivanosti za određena krivična djela i sl.

Zakon o privrednim društvima poznaje društva lica i društva kapitala. U društva kapitala
spadaju društva sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko preduzeće, a u društva lica
spadaju ortačko preduzeće i komanditno preduzeće.

Privredna društva imaju bitna obilježja svih pojavnih oblika subjekata poslovnog prava u
praksi. To su, prije svega: imovina sa kojom odgovara za preuzete obaveze u robno-
novčanom prometu, tj. kao subjekat poslovnog prava uvijek ima određena imovinska
prava i ovlašćenja; da ima odgovapajuće organizaciono jedinstvo, koje je dijelom
utvrđeno zakonom, a dijelom opštim aktima; da je samostalan subjekat i to izričito na
osnovu zakona; da obavlja neku od privrednih djelatnosti; da ima cvoj naziv; da ima
sjedište; da mora donijeti određena opšta akta; da vodi odgovarajuće poslovne knjige u
skladu sa zakonom; da ima svoj tekući račun i odgovapajuće druge poslovne račune; da
je osnovano sa ciljem stvaranja dobiti.

Pored ova četiri oblika preduzeća zakon poznaje i druge vrste privrednih subjekata
poslovnih udruženja kao i po osnovu ugovornog povezivanja. Tako po osnovu kriterijuma
organizacionih oblika subjekata izdvajaju se specijalizovana akcionarska društva u koje
spadaju poslovne banke, akcionarska društva za organizovanje trgovinama hartijama od
vrijednosti tj. berze hartija od vrijednosti i akcionarska društva za organizovanje
vanberzanske trgovine hartijama od vrijednosti, brokersko-dilerska društva, društva za
upravljanje investicionim fondovima, kao i Centralni registar hartijama od vrijednosti
(Milanović, 2007).

Takođe, po istom kriterijumu imamo specijalizovana privredna društva i organizacije

kojima pripadaju društva za osiguranje, investicioni fondovi, Narodna banka i zadruge.

U skladu sa pripadnošću imovine subjekata poslovnog prava razlikuju se oni koji su u

privatnoj svojini, državnoj svojini, svojini stranih lica, mešovitoj svojini i zadružnoj
svojini. Kada se uzme u obzir karakter osnivačkog akta prepoznajemo subjekte poslovnog
prava koji su osnovani upravnim aktom i to zakonom, odlukom državnog organa ili
jedinice lokalne samouprave, i osnovani osnivačkim aktom u obliku odluke ili ugovora o
osnivanju (Jentz i sar. 1993).

2
Imajući u obzir i još dva različita kriterijuma subjekti poslovnog prava mogu biti povezani
i samostalni, kao i osnovani na određeno i na neodređeno vrijeme.

2 PREDUZETNIK

Preduzetnik je fizičko lice koje je registrovano i koje radi sticanja dobiti u vidu zanimanja
obavlja sve zakonom dozvoljene djelatnosti. On ima status posebnog subjekta poslovnog
prava. Može biti organizovan kao individualni ili kao kolektivni preduzetnik. Kolektivni
se najčešće organizuje kao ortačka radnja.

Preduzetnik je samostalan i poslove obavlja samo u granicama svoje registrovane

djelatnosti. Sam snosi rizik svog poslovanja i za svoje obaveze za obavljanje djelatnosti
odgovara cjelokupnom svojom imovinom. Odgovornost za preuzetu obavezu tokom
poslovanja ne prestaje i nakon brisanja preduzetnika iz registra.

Preduzetnik obavlja svoju djelatnost pod svojim imenom i u obavezi je da uz poslovno

ime stoji istaknut dodatak „preduzetnik’’ ili skraćeno „pr’’.

Preduzetnik je kao subjekat poslovnog prava samostalan i ravnopravan na tržištu.

Preduzetnik može biti samo fizičko lice, a da 6i to fizičko lice steklo status preduzetnika
potrebno je da obavlja djelatnost radi sticanja dobiti. Sticanje dobiti je bitno obilježje
preduzetnika kao subjekta poslovnog prava, jep je upravo do6it glavni razlog njegovog
postojanja i poslovanja, tako da se preduzetnik izjednačava sa ostalim subjektima
poslovnog prava. Fizičko lice koje ispuni zakonske i druge propisane uslove, može se
upisati u registap kao preduzetnik i tek od tog momenta može obavljati djelatnost u
svojstvu preduzetnika.

Preduzetnik nema svojstvo pravnog lica, ali u pogledu djelatnosti koje obavlja i
nastupanja na tržištu, u potpunosti je u ravnopravnom položaju sa subjektima poslovnog
prava.

Fizičko lice, kao preduzetnik, prije otpočinjanja djelatnosti podnosi prijavu u pismenom
obliku nadležnom organu. Ova prijava zamjenjuje osnivački akt.

3
Prijava sadrži odredbe o imenu, adresi i matičnom broju preduzetnika; nazivu i sjedištu
preduzetnika; djelatnosti preduzetnika; zaštiti životne sredine; drugim pitanjima koja su
propisana zakonom; i druge odredbe značajne za obavljanje djelatnosti.

Izuzetno je važno znati ko zastupa preduzetnika u pravnom prometu. Iako preduzetnik

nije sam zastupnik, preduzetnik odgovara za cvoje obaveze u obavljanju djelatnosti
cjelokupnom svojom imovinom, dakle za preduzetnikovo preduzetništvo važi pravilo
potpune odgovornosti.

Naziv preduzetnika obavezno sadrži njegovo lično ime, oznaku djelatnosti i sjedište sa
adresom preduzetnika. Ako je preduzetniku potrebno za njegovo poslovanje, pored
naziva u punom sastavu, može imati i skraćenu oznaku naziva, koja sadrži i njegovo lično
ime i sjedište. Skraćeni naziv se takođe upisuje u registar.

Preduzetnici mogu sa subjektima poslovnog prava osnivati poslovna udruženja. Tada,

osim ako ulažu novčana sredstva, treba procjeniti vrijednost sredstava koja se ulažu u
subjekat poslovnog prava, što može učiniti i za to ovlašćeni procjenjivač. To je radi toga
da bi se u ugovoru o ulaganju mogao precizno da navede iznos uloženih sredstava, tj. na
toj osnovi uspostave odnosi povodom ulaganja u zajedničke poslove, predvidi raspodjela
dobiti, snošenje zajedničkog rizika i slično.

Preduzetnik može obavljati i djelatnosti od opšteg javnog interesa kao što su komunalne
djelatnosti, javni prevoz i dr. u skladu sa zakonom. Preduzetnik mora, budući da javne
djelatnosti zbog svog značaja potpadaju pod poseban pravni režim, da podnese zahtijev
za njihovo obavljanje i tek posle odluke nadležnog organa i ispunjenja propisanih uslova
za njihovo obavljanje, može otpočeti sa obavljanjem povjerenih mu javnih djelatnosti.

Do prestanka obavljanja djelatnosti preduzetnika tj. do gašenja preduzetnika dolazi na

sličan način na koji prestaju sa radom i ostali subjekti poslovnog prava. Naime, do
prestanka obavljanja djelatnosti preduzetnika može doći iz dva razloga i to: voljom
preduzetnika i nezavisno od njegove volje, tj. po osnovu samog zakona.

Do prestanka obavljanja djelatnosti voljom preduzetnika dolazi na jednostavan način, tj.

što preduzetnik podnosi agenciji za privredne registre izjavu u pismenoj formi, kojom
otkazuje dalje obavljanje djelatnosti i određuje vrijeme prestanka obavljanja djelatnosti.
Njegova pismena izjava o odjavi obavljanja djelatnosti ne može biti ničim uslovljena,
osim što je preduzetnik dužan da zbog prestanka svojstva preduzetnika, izvrši sve

4
obaveze prema svojim povjeriocima, u kom pogledu odgovara sredstvima kojima je
obavljao djelatnost i drugom svojom imovinom, odnosno cjelokupnom imovinom. Na
ovaj način prestaje obavljanje djelatnosti preduzetnika i u slučaju da je preduzetnik u
momentu registracije predvidio, u prijavi, obavljanje djelatnosti na određeno vrijeme. U
ovom slučaju istekom vremena koje je u prijavi predviđeno, prestaje djelatnost
preduzetnika, ali je preduzetnik dužan da podneskom agenciji to prijavi radi brisanja iz
registra.

Nezavisno od volje preduzetnika, odnosno po sili zakona, dolazi do prestanka obavljanja

djelatnosti preduzetnika u sljedećim slučajevima: gubitkom poslovne sposobnosti
preduzetnika; smrću preduzetnika osim ako se njegovi nasljednici ne izjasne da nastave
sa bavljenjem djelatnosti; prestankom prirodnih i drugih uslova za obavljanje djelatnosti;
zabranom obavljanja djelatnosti; poništenjem rješenja o upisu obavljanja djelatnosti u
registar; zbog neobavljanja djelatnosti duže od dve godine; i u drugim slučajevima
propisanom zakonom.

No, bez obzira na to zbog kojih razloga prestaje obavljanje djelatnosti preduzetnika,
preduzetnik gubi svojstvo preduzetnika tek brisanjem iz registra.

Do prestanka obavljanja djelatnosti, tj. svojstva preduzetnika može doći i na drugi način.
Tako, na primjer, preduzetnik može odlučiti da se transformiše u preduzeće u njegovoj
svojini, u bilo koji oblik društva, u kom slučaju sredstva kojima je obavljao djelatnost
može uneti kao ulog za osnivanje sopstvenog subjekta poslovnog prava, a dotadašnju
djelatnost da osnivačkim aktom predvidi kao djelatnost novoosnovnog. U ovom slučaju
će istovremeno doći do upisa u registar novoosnovnog društva i brisanja obavljanja
djelatnosti, tj. prestanka svojstva preduzetnika.

Do prestanka svojstva preduzetnika može doći i onda kada preduzetnik svoja sredstva i
djelatnost ustupi drugom fizičkom licu, kada se iz registra briše dotadašnji, a upisuje novi
preduzetnik kao promjena preduzetnika.

Isto tako, preduzetnik od postojećih sredstava i djelatnosti može osnovati tzv. jednočlano
preduzeće sa ograničenom odgovornošću, jep se samo jedno lice javlja kao osnivač. Ovo
preduzeće se vrlo jednostavno osniva, isto tako se odlukom osnivača jednostavno i gasi.
U ovom slučaju bi preduzetnik doneo samo odluku o osnivanju i statut uz minimalni dio
novčanog dijela osnivačkog kapitala, uz unošenje sredstava kojima je već obavljao
djelatnost. Osim toga ovakvim preduzećem jedino upravlja njegov osnivač, u svojstvu

5
direktora, dakle preduzeće nema nikakve organe, osim ako ih sam osnivač ne organizuje.
Upisom novoosnovanog društva u registar brisao bi se preduzetnik iz registra. Nema
nikakvih smetnji da dva ili više preduzetnika, koji obavljaju istu ili sličnu djelatnost, u
roku za organizovanje u skladu sa zakonom, osnuju ortačko preduzeće, u kom slučaju
obezbjeđuju osnivački kapital u visini o kojoj sami odlučuju.

3 OSNOVNI ELEMENTI I VRSTE PREDUZEĆA

Osnovni elementi preduzeća se utvrđuju u pojmu preduzeća. Čak i u definiciji preduzeća

koja postoji u pozitivnom pravu, a koja je veoma kratka, može se uočiti nekoliko osnovnih
elemenata, a to su:

1. da je preduzeće pravno lice, što šire gledano, znači da je osnovano od stane

fizičkih ili pravnih, odnosno fizičkih i pravnih lica, da mora biti osnovano nekom
vrstom osnivačkog akta, da mora imati svoju imovinu i pravni subjektivitet
odvojen od svojih vlasnika i
2. da obavlja određenu djelatnost radi sticanja dobiti, što bi značilo da mora imati
unaprijed definisano koju djelatnost će obavljati i da je osnovano sa lukrativnim
ciljem.

Prema osnovnim elementima vrši se i podjela preduzeća, te oni ujedno predstavljaju i

kriterijume prema kojima se vrši distinkcija različitih vrsta preduzeća.

3.1 Osnovni elementi preduzeća

Osnovni elementi preduzeća koji su zajednički, bez obzira na vrstu preduzeća su sljedeći
(Milanović, 2007):

• osnivački akt;
• ulog, odnosno osnovni kapital;
• učešće u dobiti;
• volja osnivača;

6
 • pravni subjektivitet, i
• obavljanje određene djelatnosti.

3.1.1 Osnivački akt

Osnivački akt ima konstitutivni karakter, odnosno njime se ustanovljava preduzeće i u

njemu su sadržani svi elementi društva. On je strogo formalan i njegova sadržina je
propisana zakonom, jednako kao što je i propisano u kojim slučajevima se smatra da je
osnivački akt ništav. Dakle, osnivački akt je pisani dokument koji je regulisan
imperativnim zakonskim normama, gdje je volji osnivača ostavljeno pravo unošenja
dodatnih odredbi koje oni smatraju važnim za osnivače i preduzeće, a koje, naravno nisu
u suprotnosti sa imperativnim normama. U zakonu osnivački akt je definisan kao:
„Konstitutivni akt društva koji ima formu odluke o osnivanju ako preduzeće osniva jedno
lice ili ugovora o osnivanju, ako preduzeće osniva više lica“. Zakon dodatno propisuje
koje odredbe osnivački akt mora da sadrži kod pojedinačnog regulisanja određenih formi
preduzeća.

Slično našem pravu i anglosaksonski pravni sistemi regulišu osnivački akt preduzeća,
odn. Corporations, koji nazivaju Articles of Incorporation (Jentz i sar. 1993). Takođe,
osnivački akt se u anglosaksonskom pravnom sistemu naziva još i articles of association
ili samo charter (Getz, 1997). On je strogo formalan, mora biti sačinjen u pismenoj formi,
potpisan od strane svih osnivača, mora da sadrži propisane elemente i kao takav se predaje
određenom državnom organu, obično sekretaru države - secretary of the state (Jentz,
1993). Ugovor o osnivanju se u anglosaksonskoj pravnoj teoriji smatra javnim
dokumentom – public document i za njega važi pretpostavka da su svi sa njim upoznati i
da ga razumiju, što se naziva constructive notice. To ima značajne posljedice za sve koji
stupaju u pravne odnose sa privrednim preduzećem i to (Rocchi i Thomas, 1976):

1. treća lica su zaštićena od zastupnika preduzeća koji pokušava da djeluje suprotno

odredbama osnivačkog akta i
2. treća lica koja posluju sa privrednim preduzećem ne mogu da se žale da nisu znali
određene odredbe osnivačkog akta.

7
To sve naravno važi kada je osnivački akt predat nadležnom organu i kada je preduzeće
već osnovano, jer u suprotnom ni nema preduzeća, odnosno bar njegovog pravnog
subjektiviteta, osim izuzetka faktičkog preduzeća, koje postoji u anglosaksonskom
pravnom sistemu.

U zemljama članicama Evropske unije je osnivački akt regulisan na sličan način i na njega
se primjenjuju odredbe privrednog prava zemalja članica. Izvjesni izuzetak predstavlja
Evropska kompanija SE, mada se i kod osnivanja ovih kompanija, osim odredbi izričito
propisanih komunitarnim pravom, primjenjuje pravo države članice u kojoj se kompanija
osniva i registruje.

Pozitivno pravo u Republici Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, obzirom da se radi o

zemljama sa jednakim pravnim nasljeđem, osnivački akt se tretira na isti način. Hrvatska
je, kao članica Evropske unije, uskladila svoje pozitivno privredno zakonodavstvo sa
zakonodavstvom EU i zahtijevima koji su pred nju stavljeni i prilikom pregovora, sticanja
članstva, ali i nakon sticanja svojstva punopravne članice EU.

3.1.2 Ulog – osnovni kapital

Ulog, odnosno osnovni kapital, predstavlja stvar, pravo ili novac, za koje osnivač
preuzima obavezu da stavi na raspolaganje društvu koje osniva u cilju obavljanja
određene djelatnosti (Vasiljević, 2004). Osnovni kapital je neophodan da bi preduzeće
moglo započeti obavljanje djelatnosti zbog koje se osniva. U najvećem broju slučajeva,
pozitivni propisi određuju minimalni osnovni kapital, bez koga se preduzeće ne može
osnovati. Isto tako, osnivači, još prije sačinjavanja i potpisa akta o osnivanju, mogu
preduzimati radnje koje se tiču prikupljanja sredstava (stvari, prava ili novca), a koje će
kasnije ući u osnovni kapital društva. Tako, npr. u anglosaksonskom pravnom sistemu
postoje dva koraka koja prethode osnivanju preduzeća. Prvi se tiče preliminarne
organizacije i promotivnih aktivnosti – preliminary organizational and promotional
undertakings, kao oblika prikupljanja kapitala za buduće preduzeće. Drugi korak u
osnivanju jeste zakonski proces osnivanja – the legal of incorporation (Jentz, 1993). To
otvara pitanje koje se tiče odgovornosti lica, uglavnom osnivača budućeg društva, koji bi
trebalo da u interesu budućeg društva zaključuju ugovore, te vrše promotivne aktivnosti
na osnovu kojih sakupljaju osnovni kapital društva. Obzirom na to da preduzeće u toj fazi

8
još nije osnovano i nije steklo sopstveni pravni subjektivitet, uvijek može doći do dilema
oko odgovornosti. Sudovi u anglosaksonskom pravnom sistemu, u takvim slučajevima,
se vode generalnim pravilom da je promoter, odnosno osnivač kao fizičko lice odgovoran
za sve pravne poslove koje zaključuje u ime društva koje još nije osnovano. Izuzetak
predstavlja situacija kada se preduzeće registruje i zvanično osnuje, pa onda prihvati,
odnosno ratifikuje pravne poslove koje je osnivač ranije zaključio za račun društva (Jentz,
1993). U evropsko-kontinentalnom pravnom sistemu su navedeni sličajevi rješeni tako
što osnivači, nakon registracije i upisa društva u propisani registar, prenose na preduzeće
sva prava i obaveze stečena ranije.

Ulog, odnosno osnovni kapital, bez obzira na način kako je prikupljen – da li se radi o
sopstvenim sredstvima osnivača ili su to sredstva prikupljena od drugih preko zaključenja
određenih pravnih poslova, predstavlja fiktivnu pasivu društva, tzv. „netražiljiva pasiva“
ili trajni kapital, za razliku od realne pasive koju čine obaveze društva prema trećim
licima. Zakon predviđa mogućnost smanjenja osnovnog kapitala, ali u postupku koji je
strogo propisan zakonom.

Domaća sudska praksa je prihvatila stanovište da osnivački ulog prestaje da bude imovina
osnivača momentom nastanka preduzeća, odnosno, sticanjem pravnog subjektiviteta,
preduzeće postaje vlasnik osnivačkog uloga i osnivači, nakon tog momenta ne mogu više
zahtijevati povraćaj sredstava koja predstavljaju osnivački ulog. Nakon toga, osnivači
mogu jedino ostvariti pravo na učešće u dobiti, srazmjerno visini svog uloga u preduzeće.

3.1.3 Učešće u dobiti

Pojam preduzeća, bez obzira da li se određuje u teoriji ili pozitivnim propisima, kod nas
obavezno sadrži ovaj element. Iako je definicija preduzeća svedena na veoma jednostavnu
i kratku rečenicu, ipak se u njoj morala pomenuti dobit. Dakle, lukrativni cilj,
okarakterisan kao zajednički cilj osnivača (ukoliko ih ima više od jednog), jeste element
koji je isti kod svih preduzeća, bez obzira na formu u kojoj je oni osnivaju i organizuju.
Da bi svaki osnivač, ali i kasniji član društva koji eventualno pristupi društvu, mogao
učestvovati u dobiti, potreban je ulog u preduzeće. Dakle, ulog, odnosno osnovni kapital
je uslov učešća u dobiti. Svaki član društva učestvuje u dobiti srazmjerno veličini svog
uloga i to je pravo koje se ne može ugovorom niti drugim pravnim poslom ograničiti (npr.

9
lavovska klauzula koja nije dozvoljena itd.). Međutim, učešće u dobiti članova društva,
istovremeno podrazumjeva i obavezu njihovog učešća u pokrivanju gubitaka društva
(Milanović, 2007). Ovo je stoga što akt o osnivanju preduzeća ima u izvjesnom smislu
aleatorni karakter, jer dobit nije izvjesna u momentu njegovog sačinjavanja i zaključenja.

3.1.4 Volja osnivača – Affectio societatis

Osnivanje preduzeća mora da bude izraz volje i namjere osnivača da se stvori jedno
preduzeće. Ova namera pretpostavlja aktivan, zainteresovan pristup, konvergenciju
interesa i jednakost članova. Intenzitet ove namjere zavisi od vrste društva, odnosno gdje
postoji veći rizik članova – neograničena odgovornost, affectio societatis je jače izražen.
Čak i unutar jednog društva affectio societatis nije uvijek isto izražen kod svih članova
društva i zavisi od njihovog položaja u tom društvu (Vasiljević 2004).

3.1.5 Pravni subjektivitet

U svim pravnim sistemima, uz veoma mala odstupanja, preduzeću se priznaje pravni

subjektivitet, koji preduzeće stiče upisom u propisani registar. Ovome su doprinjele
dugogodišnje rasprave u pravnoj teoriji i različita rješenja koja su se praktično pokazala
dobrim ili lošim. Momentom upisa u propisani registar, preduzeće se smatra osnovanim
i tek tada može obavljati svoju registrovanu djelatnost u svoje ime i za svoj račun koji je
drugačiji od imena i računa njegovih osnivača. Čak i kada se radi o jednočlanom društvu,
momentom sticanja pravnog subjektiviteta, preduzeće otpočinje „zaseban život“ koji je
različit od života i interesa svog osnivača. Pravni subjektivitet ima višestruka dejstva koja
se dijele na imovinska i vanimovinska (Vasiljević, 2004).

3.1.6 Obavljanje određene djelatnost

Iako pojedini autori obavljanje djelatnosti ne navode striktno kao osnovni i konstitutivni
element preduzeća, on se ipak nameće kao neophodan. Ovo stoga što u svim poznatim

10
definicijama preduzeća i određivanja njegovog pojma, obavljanje određene djelatnosti
dolazi kao nezaobilazan segment, ali i uslov da bi određeno preduzeće nastalo. Obavljanje
određene djelatnosti, po pravilu lukrativne, spada u osnovne elemente preduzeća, jer se
svako preduzeće i osniva radi obavljanja određene privredne djelatnosti, koja treba da
rezultira sticanju dobiti koju osnovači i članovi društva mogu podijeliti između sebe.
Izbor vrste djelatnosti je slobodan u onim okvirima koje zakon propisuje. Dakle, za
obavljanje određenih djelatnosti potrebno je ispuniti prethodno propisane uslove i
pribaviti eventualno posebne dozvole i odobrenja od strane nadležnih organa da bi se
uopšte takva djelatnost mogla registrovati, a nakon toga i obavljati. U skladu sa veoma
velikim brojem djelatnosti koje postoje i pozitivnopravno se kvalifikuju prema šiframa i
klasifikacijama koje uređuje država, vrše se i podjele preduzeća, a isto tako i ostali
elementi mogu biti direktno zavisni od vrste djelatnosti za koju se opredjele osnivači
prilikom osnivanja preduzeća. Tako npr., postoje posebna pravila kod osnivanja
preduzeća čija će djelatnost biti osiguranje, a ogledaju se u obaveznom organizacionom
obliku koji je propisan za takva privredna društva, te u minimalnom osnivačkom kapitalu
i sl. (Škorić, 2009).

4 PRAVNI SUBJEKTIVITET PREDUZEĆA

Preduzeće predstavlja vještački stvoren subjekt, odnosno ono crpi svoj pravni
subjektivitet iz pravnih propisa i zakona, ali i iz pravnih subjektiviteta njegovih osnivača.
Uporednopravno posmatrano, svi pravni sistemi priznaju pravni subjektivitet privrednim
društvima, uz manje izuzetke za neke forme preduzeća (npr. ortačko preduzeće u
američkom zakonodavstvu, tzv. „individualistička društva u njemačkom zakonodavstvu
i sl.)1 (Guinnane i sar. 2007).

Preduzeće stiče pravni subjektivitet momentom upisa u propisani registar i od tog trenutka
ono može početi sa obavljanjem svoje registrovane djelatnosti i može samostalno istupati
u pravnom prometu u svoje ime i za svoj račun. Iako nastaje na osnovu ugovora o

1
Više o formama i organizaciji privrednih društava u SAD-u, Engleskoj, Njemačkoj i Francuskoj:
Guinnane, T., Harris, R., Lamoreaux R., Rosenthal, N. (2007). Putting the Corporation in its Place. Oxford:
Oxford University Press.

11
osnivanju i zasniva se na ugovornim osnovama (kada se radi o više osnivača), nakon
registracije, preduzeće postaje institucionalna zajednica njegovog personalnog i
imovinskog supstrata. Tako stvorena zajednica od trenutka sticanja svojstva pravnog lica,
počinje da vodi „zaseban pravni život“, koji je različit od njegovih osnivača. Ovo bi
trebalo univerzalno da važi za sve oblike i forme preduzeća, mada je potpuno logično da
se tzv. zaseban život preduzeća koje se osnuje u formi društva lica, drugačije praktično
izražava. Naime, društva lica, uprkos pravnom subjektivitetu, se nikada potpuno ne mogu
riješiti svoje ugovorne prirode, jer ovim društvima upravljaju članovi kao ugovorne strane
iz osnivačkog akta, a ne neki zasebni i posebno formirani organi, kao što je to slučaj kod
društva kapitala (Vasiljević, 2004).

Istorijskopravno posmatrano, teorijske polemike oko pravnog subjektiviteta preduzeća su

bile brojne, kao što su bili brojni i razlozi zbog kojih su branjene suprostavljene teorije –
negacije i afirmacije (Vasiljević, 2004).

Osnovno polazište različitih negatorskih teorija jeste potpuna negacija pravnog

subjektiviteta preduzeća, kao posebne pravne ličnosti, različite od svojih osnivača. Dakle,
teorije negacije, ističu personalni supstrat preduzeća na takav način, da preduzeće, ni onda
kada počne sa obavljanjem svoje djelatnosti, nema različite interese od svojih osnivača.
Po ovim teorijama, preduzeće ne može da ima ni imovinu koja je različita od imovine
svojih vlasnika, već za obaveze društva oni odgovaraju solidarno cjelokupnom svojom
imovinom.

Nasuprot teorijama negacije, stoji drugi pravac koji privrednim društvima priznaje pravni
subjektivitet. To je pravac afirmacije, koji takođe ima više različitih varijacija. Prva od
tih varijacija je teorija fikcije, po kojoj je pravni subjektivitet preduzeća fikcija, vještački
stvoren subjekt prava, jer samo fizička lica mogu imati i slobodno izražavati svoju volju.
Prema teoriji realnosti, postojanje i priznavanje pravnog subjektiviteta preduzeća jeste
jedna realnost, te pravni odnosi u koje stupa su realni pravni odnosi. Nakon teorije
realnosti, razvila se institucionalna teorija, koja preduzeće vidi kao potpuno samostalni
subjekt, potpuno odvojen od svog personalnog supstrata, koji ima svoje sopstvene
interese koji ponekad mogu biti ne samo različiti, već i suprotstavljeni interesima svojih
vlasnika. Stepen različitosti i suprostavljenosti interesa društva i njegovog personalnog
supstrata nije isti kod svih formi preduzeća (Getz, 1997).

12
Neki autori smatraju da pravni subjektivitet preduzeća počiva na razlozima celishodnosti
i politike, te da je konstruisan pravnim propisima, a ne dat (Jovanović, 1990).

Naše pozitivno pravo priznaje pravni subjektivitet svim formama preduzeća – ortačko i
komanditno preduzeće, preduzeće sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko
preduzeće.

U vezi sa pravnim subjektivitetom jeste i poslovna sposobnost preduzeća. Poslovna

sposobnost za fizička lica znači da ona mogu izjavom svoje volje da stiču, mijenjaju ili
ukidaju prava i obaveze (Nikolić, 1999). Ukoliko ovakvo određenje poslovne sposobnosti
pokušamo primjeniti na privredna društva, postavlja se pitanje na koji način će ona
izjavljivati svoju volju. Ako se pod voljom podrazumjeva psihičko stanje svijesti, jasno
je da preduzeće ne može imati volju. Volju mogu imati samo fizička lica, pa stoga volja
kod preduzeća podrazumjeva volju članova organa preduzeća ili njegovih zastupnika kao
fizičkih lica. Iako ima pravni subjektivitet i može biti samostalno nosilac prava i obaveza,
preduzeće u pravnom prometu istupa preko svojih zastupnika (Jankovec. 1996). Dakle,
pravni subjektivitet, pa samim tim i poslovna sposobnost preduzeća se izražava preko
organa upravljanja društva, ili preko njegovih zastupnika.

U američkom zakononodavstvu, pravna priroda preduzeća – corporation, se definiše kao

pravni subjekt stvoren i priznat od strane zakona koji se identifikuje pod određenim
imenom. Korporacijama je priznat atribut „osobe“ i federalnim zakonom, ali i zakonima
država članica, te one uživaju mnoga, mada ne i sva prava koja su priznata i fizičkim
licima, državljanima SAD-a. Zakon o pravima (Jentz i sar. 1993) garantuje „osobama“
određena prava i zaštitu i korporacije se podvode pod taj termin u većini slučajeva. Tako,
korporacije imaju ista prava kao i fizička lica i istu zaštitu iz Četrnaestog Amamndmana
– pravo na pristup sudovima (tužiti i biti tužen) i sl. Korporacijama je takođe,
zagarantovano pravo slobode govora, kao i fizičkim licima (Prvi Amandman). Osim
slobode govora u smislu izražavanja kroz svoj marketing i reklamiranje svojih usluga,
ova sloboda je proširena i na slobodu izražavanja političkog mišljenja u određenim
pitanjima (Jentz i sar. 1993). Razlika u odnosu na fizička lica, postoji kod eventualnih
krivičnih djela koja učini korporacija, jer korporacija kao vještačka pravna osoba ne može
biti poslata na izdržavanje kazne zatvora, pa se krivična odgovornost prebacuje na lica
koja mogu biti deliktno odgovorna – lica koja upravljaju ili zastupaju korporacije.
Međutim, anglosaksonski pravni sistem poznaje ultra vires doktrinu, koja u prevodu

13
znači djelovanje izvan svoje moći, odnosno ona važi u slučajevima kada preduzeće u
svom poslovanju prekorači poslovnu sposobnost koja mu je data propisima (Jentz i sar.
1993). Dakle, privrednim društvima je priznata pravna i poslovna sposobnost, ali samo u
okviru obavljanja poslova koji su utvrđeni u osnivačkom aktu i na osnovu ovlašćenja koja
su im data propisima, te ta pravna i poslovna sposobnost nije opšta i ne može se
poistovjetiti sa pravnom sposobnošću fizičkih lica. Novije pozitivno anglosaksonsko
zakonodavstvo ublažava posljedice ultra vires doktrine, čiji je prvobitni cilj bio zaštita
akcionara i članova društva, kao i njegovih povjerioca. Tako je, npr. u Australiji 1998.
godine, donošenjem Companu Law Review Act – a, član 124., kompanijama dat pravni
subjektivitet, pa samim tim i pravna i poslovna sposobnost kao i individuama (Lipton i
Herzberg, 2000). U američkom pravnom sistemu, ova doktrina se ublažava na način da
su poslovi izvan ovlašćenja kompanije, validni između strana koje su u njemu
učestvovale, a da se ostavlja pravo akcionarima i članovima da pobijaju takve pravne
poslove (Jentz i sar. 1993).

Pravni subjektivitet preduzeća traje do prestanka preduzeća, odnosno do momenta

brisanja preduzeća iz propisanog registra. Za vrijeme trajanja postupka prestanka
(likvidacija ili stečaj), preduzeće zadržava pravni subjektivitet u onoj mjeri koliko je on
potreban za sprovođenje postupka prestanka - ograničena pravna sposobnost (Vasiljević,
2005.

4.1 Značaj pravnog subjektiviteta

Pravni subjektivitet preduzeća ima višestruk značaj u pravnom prometu. Zahvaljujući

njemu preduzeće stiče svojstvo pravnog lica, a time postaje i poseban subjekt prava. To
znači da ono može sticati prava i preuzimati obaveze u pravnom prometu (poslovna
sposobnost), može podizati tužbe pred sudom i biti tuženo (procesna sposobnost).
Takođe, veliki značaj pravnog subjektiviteta jeste i imovina koju preduzeće, kao poseban
subjekt prava može imati. Svojom posebnom imovinom, koja je različita od imovine
njenih osnivača i članova, preduzeće odgovara za svoje imovinske obaveze (Jankovec,
1996). Preduzeće u pravnom prometu istupa preko svojih zastupnika, kao fizičkih lica,
čija ovlašćenja posebno utvrđuju, a ponekad i ograničavaju, organi upravljanja preduzeća.

Procesna sposobnost preduzeća može biti veoma važna kod različitih sudskih postupaka.
Naime, u slučajevima kada treća lica ili povjerioci tuže preduzeće, uglavnom se

14
pretpostavlja da se eventualni uspjeh u sporu ili naknada štete lakše može naplatiti od
pravnih, nego od fizičkih lica. Posebno ukoliko su obe strane u postupku pravna lica, pa
je nadležnost na privrednim sudovima, onda je brzina presuđivanja daleko brža nego u
građanskim sporovima, mada se i toj pretpostavci može prigovoriti.

Posjedovanje posebne imovine koja je različita od imovine njegovih osnivača i članova,

može biti veoma bitna i sa gledišta interesa tih istih osnivača, ali i sa aspekta trećih lica.
Osnivačima je svakako veoma važno da svoju odgovornost za imovinske obaveze
ograniče na visinu svog udjela u društvu i time se osiguraju da njihova lična imovina bude
potpuno odvojena od društva. Izuzetak od toga predstavlja insitut probijanja pravne
ličnosti za čiju primjenu moraju da se ispune određeni uslovi. Posebna imovina preduzeća
može dvojako uticati na položaj njegovih povjerilaca i trećih lica. Ukoliko je preduzeće
uspješno i solventno, povjerioci bi trebali lakše da naprate svoja potraživanja. Međutim,
ukoliko je preduzeće prezaduženo, recimo bankarskim kreditima koji se lakše odobravaju
privrednim društvima, te je precenilo svoju privrednu moć, povjerioci neće moći svoja
potraživanja naplaćivati izvan imovine koju preduzeće posjeduje, odnosno njegovi
vlasnici i članovi neće biti odgovorni svojom ličnom imovinom.

Anglosaksonsko zakonodavstvo, kod pravnog subjektiviteta navodi i činjenicu da zbog

njega, preduzeće ne prestaje da postoji smrću njegovog vlasnika ili smrću jednog od
vlasnika. Drugim riječima, „život“ preduzeća može biti duži od života njegovih članova,
što može imati veliki značaj kod sigurnosti pravnog prometa i potrebe postojanja
kontinuiteta u privrednom poslovanju (Lipton i Herzberg, 2000). Kako privredni život
ima daleko i neuporedivo duži „životni“ vijek od prosječnog životnog vijeka fizičkih lica,
ovako predstavljen efekat i značaj pravnog subjektiviteta nalazi i svoje praktično
opravdanje.

4.2 Sticanje pravnog subjektiviteta

Sticanje pravnog subjektiviteta se po pravilu poklapa sa osnivanjem preduzeća, kada ono

može početi sa obavljanjem svoje djelatnosti i biti nosilac prava i obaveza i uzeti aktivno
učešće na tržištu. Tek tada se smatra da je preduzeće nastalo, a što je po pravilu u našem
i u uporednom pravu, upis preduzeća u propisani registar. To je tzv. normativni sistem

15
osnivanja preduzeća. Pored normativnog sistema, postoje i sistem slobodnog udruživanja,
zakonski sistem, sistem dozvole i sistem koncesije.

Takođe, samom osnivanju preduzeća, prethode određene radnje koje osnivači moraju
preduzeti da bi se pristupilo osnivanju i registraciji, a koje proizvode određena pravna
dejstva, tzv. pripremne radnje za osnivanje društva, te neki pravni sistemi poznaju institut
preddruštva i sl.

U zavisnosti od različitih sistema osnivanja preduzeća, razlikuje se i momenat kada

preduzeće stiče pravni subjektivitet. Uporedno pravo poznaje više sistema osnivanja
preduzeća i prihvatanje bilo kojeg od njih ima veliki značaj, jer od toga zavisi kada će
određeno preduzeće postati poslovno sposobno, stupati u pravne odnose u svoje ime i za
svoj račun i kada će moći biti nosilac prava i obaveza.

Poznati sistemi osnivanja preduzeća su (Spirović-Jovanović, 2004):

1. sistem slobodnog udruživanja;

2. zakonski sistem;
3. normativni sistem (sistem normativnog akta);
4. sistem dozvole (odobrenja, saglasnosti) i
5. sistem koncesije.

Sistem slobodnog udruživanja podrazumjeva da preduzeće nastaje, odnosno stiče pravni

subjektivitet onog momenta kada se donese akt o osnivanju u vidu ugovora, pravila
društva ili statuta, i na osnovu jednog od ovih akata, osnivači donose odluku o osnivanju
konkretnog preduzeća, određene forme. Nakon toga, osnivači podnose prijavu za upis u
odgovarajući registar, ali taj upis nema konstitutivni karakter, jer je pravno lice nastalo i
prije tog upisa, slobodnim udruživanjem, na osnovu odluke (Spirović-Jovanović, 2004).

Zakonski sistem osnivanja preduzeća, iako u savremenim uslovima privređivanja rijedak,

i dalje je zastupljen u svim zemljama u javnom sektoru. Prema ovom sistemu preduzeće
se osniva na osnovu samog zakona ili nekog upravnog akta. Bio je dominantan u tzv. fazi
administrativnog upravljanja privredom. Danas je zastupljen kod osnivanja preduzeća u
državnoj svojini za obavljanje djelatnosti od javnog interesa, od strane države ili jedinice
lokalne samouprave (Vasiljević, 2004).

Normativni sistem ili sistem normativnog akta je sa gledišta sigurnosti pravnog i

privrednog sistema najprihvatljiviji jer su svi uslovi za osnivanje preduzeća unaprijed

16
određeni zakonom te time osnivači unaprijed već znaju koje prethodne radnje treba da
preduzmu da bi osnovali preduzeće koje odgovara njihovim interesima. Takođe, u ovom
sistemu, osnivači mogu birati između više u zakonu ponuđenih organizacionih formi
preduzeća. Uporednopravno posmatrano, ovaj sistem je najčešće u primjeni. Sticanje
pravnog subjektiviteta i svojstva pravnog lica preduzeća, kod ovog sistema jeste momenat
upisa preduzeća u propisani registar. Drugim riječima, to zapravo znači da osnivači kada
ispune unaprijed u zakonu propisane uslove za osnivanje određenog preduzeća, podnose
prijavu nadležnom organu za registraciju. Ako nadležni organ nađe da su svi uslovi
ispunjeni, vrši se upis u registar koji je kod ovog sistema konstitutivnog karaktera.
Uporednopravno, kod ovog sistema postoje jedino izvjesne razlike u tome koji je državni
organ nadležan za registraciju. U drugim pravnim sistemima registracija preduzeća je
povjerena ili posebnim organima, ili posebnom odeljenju sudova (sudska nadležnost je
ostala u pravnom sistemu Republike Hrvatske, dok u angloameričkom pravnom sistemu
dominiraju posebno formirani organi države koji vrše registraciju preduzeća).
Pozitivnopravno rješenje koje postoji u našem pravnom sistemu bi se moglo pravdati
značajem upisa preduzeća, potrebi da se upis izvršava brzo, sa minimalno birokratije i da
iziskuje manje troškove, da su podaci o upisima javno dostupni, putem interneta, a da je
opet pravilno izvršen, jer je organ koji ga vrši specijalizovan samo za tu vrstu poslova.

Sistem dozvole (odobrenja ili saglasnosti) – Iako je prethodni sistem dominantan u

svijetu i kod nas, ovaj sistem služi kao dopunski, jer određene djelatnosti za koje se
privredna društva registruju, iziskuju prethodno pribavljanje odobrenja ili dozvole od
organa koji je nadležan za tu vrstu djelatnosti. Nadležni organ koji treba da dâ odobrenje
na osnivanje nekog preduzeća, za razliku od organa koji vrši registraciju, osim
ispunjenosti propisanih uslova, cijeni i celishodnost, odnosno opravdanost osnivanja.
Dakle, postoji diskreciono pravo nadležnog organa da, i pored ispunjenosti svih
predviđenih uslova, ne odobri osnivanje nekog preduzeća. To bi, na primjer, važilo za
osnivanje osiguravajućih društava, poslovnih banaka, zatim preduzeća koja bi htjela da
registruju djelatnost proizvodnje oružja i sl. Ovakva privredna društva ne mogu steći
pravni subjektivitet prije nego što dobiju dozvolu organa nadležnog za izdavanje istih za
određene privredne djelatnosti.

Sistem koncesije je izvjestan podsistem prethodnog, jer koncesija i jeste odobrenje u

nekom smislu. Razlika postoji u tome što se ovde zahtijeva dobijanje dozvole za
djelatnost koja je vezana za eksploataciju prirodnog bogatstva, izgradnju puteva i sl., te

17
je uglavnom i vremenski ograničena u skladu sa propisima koji regulišu tu privrednu
oblast.

4.2.1 Postupak sticanja pravnog subjektiviteta

Preduzeće se osniva momentom potpisa i ovjere akta o osnivanju, odnosno ugovora, kod
višepersonalnih društava ili odluke kod jednopersonalnog preduzeća. U našem
pozitivnom pravu i u uporednim pravima, osnivački akt ima konstitutivni karakter.
Međutim, njegov konstitutivni karakter, sa aspekta priznavanja svojstva pravnog lica i
sticanja poslovne sposobnosti, se relativizira time što preduzeće može samostalno istupati
na tržištu u svoje ime i za svoj račun, tek nakon upisa preduzeća u propisani registar.
Dakle, bez osnivačkog akta privredno društve ne može da nastane, ali bez njegove
registracije, ne može da počne sa obavljanjem bilo kakvih poslova. Upis u registar nije
deklarativnog karaktera, već konstitutivnog u smislu priznavanja pravnog subjektiviteta i
nastanka novog subjekta koji se razlikuje od svojih osnivača. Iz razloga nastanka
izvjesnog pravnog vakuuma, koji u praksi može trajati duži ili kraći vremenski period,
postavlja se pitanje pravnog tretmana društva koje je konstituisano osnivačkim aktom, a
još uvijek nije kao takvo registrovano i nije steklo status pravnog lica? Uporednopravno,
ovakva situacija, tj. pravni subjekt je regulisan uvođenjem instituta društva u osnivanju
ili preddruštva. Ključni momenat nastanka preddruštva je sklapanje pravnog posla na
kome se temelji preduzeće, te ono nastaje po sili zakona, bez potrebe da osnivači to
posebno spominju ili uređuju ugovorom o osnivanju (Barbić, 2005). Naše pravo ne
poznaje predpreduzeće, već predviđa osnivanje preduzeća u jednom potezu – upisom u
propisani registar na osnovu potpisanog i ovjerenog osnivačkog akta (ugovora ili odluke)
(Spirović-Jovanović, 2004). Međutim, to ne znači da se u praksi ne može dogoditi
situacija da osnivači, nakon potpisa ugovora o osnivanju, a prije registracije, sklapaju
određene pravne poslove čija dejstva se mogu odnositi na buduće preduzeće, nakon
njegove registracije. U tim slučajevima u našem pravu će doći do primjene normi
građanskog prava, pa su samim tim veoma važna teorijska određenja pravne prirode
ugovora o osnivanju i zajednice osnivača koja nastaje prije registracije društva.

Ugovor o osnivanju preduzeća je konstitutivno – organizacioni akt koji, kao

privatnopravni posao, zaključuju pravna i fizička lica kao njegovi osnivači (Šogorov,

18
2005). Samo određenje ugovora o osnivanju preduzeća kao konstitutivno –
organizacionog akta, određuje njegovu sadržinu. Kod nas, ali i u drugim pravnim
sistemima, sadržina ugovora je unaprijed propisana imperativnim normama uz ostavljen
slobodan izbor osnivačima da u ugovor unesu još neke odredbe za koje ovi smatraju da
su bitne za uređenje njihovih međusobnih odnosa, a koje su naravno zakonski dozvoljene.

Naše pozitivno zakonodavstvo je osnivački akt, odnosno ugovor o osnivanju definisalo u

opštim odredbama, a kasnije se utvrđuje njegova sadržina za svaku pojedinačnu formu
preduzeća koje postoji u našem pravnom sistemu – ortačko preduzeće, komanditno
preduzeće, preduzeće sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko preduzeće. Teorijski
posmatrano, ugovor o osnivanju društva, bez obzira na formu društva, treba da uređuje
tri osnovne grupe pravnih odnosa (Šogorov, 2005):

1. međusobna prava i obaveze osnivača (i eventualno kasnijih članova društva) u

vezi sa osnivanjem,
2. organizaciju društva, i
3. učešće i položaj člana u društvu (članski odnos).

Ukoliko se još više konkretizuje sadržina ugovora o osnivanju, on treba da sadrži podatke
o osnivačima (lične podatke na osnovu kojih se identifikuju fizička lica, ukoliko su oni
osnivači i/ili na osnovu kojih se identifikuju pravna lica, ukoliko su oni osnivači), zatim,
poslovno ime i sjedište društva koje se osniva, njegovu djelatnost, uloge osnivača, prava
i obaveze osnivača, uslove i način utvrđivanja i raspoređivanja dobiti i snošenje rizika i
druge odredbe od značaja za osnivanje. Tako, recimo važeći Zakon o privrednim
društvima propisuje sadržinu za osnivački akt, odnosno ugovor o osnivanju komanditnog
društva: podatke o osnivačima, poslovno ime i sjedište, pretežnu djelatnost, označenje
vrste i vrijednosti uloga svakog osnivača, što je isto i za osnivački akt ortačkog društva,
sa dopunom da kod ove forme u ugovor o osnivanju mora biti obavezno naznačeno koji
član društva je komplementar, a koji je komanditor.

U anglosaksonskom pravnom sistemu, Ugovor o osnivanju, odnosno, Article of

Association ili Article of Incorporation, treba da sadrži poslovno ime i sjedište, djelatnost
ili kako je to na engleskom jeziku Nature or Purpose, što bi u bukvalnom prevodu značilo
– Priroda ili Svrha, a što se svakako ne bi tačno poklapalo sa tumačenjem djelatnosti
preduzeća. Međutim, dalja razrada ovog elementa ugovora o osnivanju, upravo svodi
Nature or Purpose na djelatnost, onako kako je shvataju evropska zakonodavstva.

19
Sljedeći element ugovora o osnivanju jeste trajanje preduzeća. Ovo stoga, što, recimo
neke države u Sjedinjenim Američkim Državama svojim pravnim aktima propisuju
maksimalnu dužinu trajanja preduzeća, nakon čega se ono mora ponovo obnoviti ili eng.
Renew its existance. Sljedeći element je struktura kapitala, i to je uglavnom četvrta
odredba ugovora i odnosi se na iznos kapitala i ostale informacije od značaja za osnivački
kapital. U ugovoru se nadalje reguliše unutrašnja organizacija preduzeća, te se unose
podaci o registarskoj kancelariji države i podaci o osnivačima odnosno incorporators
(Jentz i sar. 1993)

U pravnoj teoriji postoji opšta saglasnost o privatnopravnoj prirodi ugovora o osnivanju,

jer u njegovoj osnovi leži affectio societatis, kao volja, odnosno namera dva ili više lica
da se udruže radi obavljanja određenih poslova, s tim da dele koristi i gubitke iz tih
poslova (Ripert i Roblot, 1986). Domaći autori su uglavnom saglasni da je pravna priroda
ugovora o osnivanju u osnovi građanskopravni ortakluk i da se na njega primjenjuju opšte
odredbe koje važe za ugovore. Međutim, pravna situacija koja nastaje zaključenjem
takvog ugovora nije ista kao kod ostalih ugovora. Naime, njime se stvara novi subjekt u
čije ime, do registracije preduzimaju pravne radnje njegovi osnivači ili lice koje oni
ovlaste. Te pravne radnje ili, tzv. pripremne radnje, mogu biti različitog obima, od vrlo
jednostavnih, do veoma složenih i finansijski krupnih poslova (kupovina ili zakup
poslovnih prostorija, nabavka osnivanih sredstava rada, zaključivanje ugovora o kreditu
sa bankom radi obezbjeđivanja sredstava kojima će se pokrivati troškovi kod osnivanja
društva i sl.). I anglosaksonsko pravo poznaje termin pripremne radnje kod osnivanja
preduzeća. Kao i u drugim pravnim sistemima, i ovde se tzv. promoteri, odnosno lica koja
preduzimaju pripremne radnje zarad osnivanja preduzeća, smatraju lično odgovornima za
sve pravne poslove koje zaključe do registracije, a nakon toga, preduzeće može preuzeti
sva prava i obaveze koje su do tog momenta nastale (Jentz i sar. 1993).

Iz gore navedenih razloga, u teoriji postoji još jedno shvatanje pravne prirode ugovora o
osnivanju, koja stoji nasuprot ugovornoj teoriji. To je normativistička teorija, koja ima
veliki uticaj u germanskom pravnom krugu i koja negira ugovornu, ali i privatnopravnu
prirodu ugovora o osnivanju. Ugovorna priroda se priznaje samo do registracije
preduzeća. Nakon toga, ugovor o osnivanju prerasta u sporazum kojim je stvoren jedan
novi subjekt sa sopstvenim i zasebnim pravnim životom (Šogorov, 2005).

20
Sve naprijed rečeno navodi na zaključak da je pravna priroda ugovora o osnivanju do
registracije i sticanja svojstva pravnog lica društva koje se osniva, u suštini ugovorna, a
opet uzimajući u obzir značaj osnivačkog akta, i na početku, a i kasnije (gdje je on najviši
opšti akt društva ili tzv. Ustav društva), on je organizaciono – normativni akt. Dakle,
ugovor o osnivanju kao ugovor sui generis, ima mješovitu pravnu prirodu koja zavisi od
trenutka posmatranja. Drugim riječima, veoma je važno kada se određuje njegova pravna
priroda; da li kada je ugovor zaključen i preduzeće na osnovu njega osnovano i upisano
u propisani registar ili kada je zaključen, ali prije nego pravni sistem društvu u osnivanju
prizna svojstvo pravnog lica, kada postoji tzv. predpreduzeće.

4.2.2 Pojam i karakteristike preddruštva

Pojam preddruštva, ili društva u osnivanju se određuje kao zajednica osnivača koja
nastaje nakon potpisa ugovora o osnivanju, a prije registracije društva. Dakle, potpisom
ugovora o osnivanju preduzeće je osnovano, ali nije još uvijek steklo pravni subjektivitet.
Drugim riječima, dejstvo ugovora o osnivanju kao pravnog posla jeste nastanak pravne
zajednice članova, koja je prvenstveno unutrašnja, tj. uređuje međusobne odnose onih
koji su ga zaključili. Međutim, ta pravna zajednica djeluje i prema trećim licima, te ima i
šire dejstvo (Barbić, 2005).

Shvatanje pojma preddruštva se u pravnoj teoriji različito shvata i objašnjava u zavisnosti

od shvatanja pravne prirode ugovora o osnivanju. Iako postoji saglasnost da je pravna
priroda ugovora o osnivanju u osnovi građanskopravni ortakluk i da se na njega
primjenjuju opšte odredbe koje važe za ugovore, o čemu je ranije bilo više riječi, ipak se
ne može reći da je predpreduzeće ortaštvo građanskog prava, jer prestaje nastankom
preduzeća, odnosno upisom društva u propisani registar, a ne likvidacijom ili
razvrgnućem ortačke zajednice, te ima kontinuitet. Isto tako se ne može reći ni da je ono
preduzeće, jer mu nedostaje pravni subjektivitet (Vasiljević, 2006). Predpreduzeće
nastaje zaključenjem ugovora o osnivanju i traje do upisa preduzeća u propisani registar.
Zajednički cilj koji osnivači ostvaruju preko preddruštva jesu sve pripremne radnje koje
prethode upisu u registar preduzeća. Iako predpreduzeće nema pravni subjektivitet, ono
ima neku vrstu subjektiviteta, jer sva prava i obaveze koje preduzima, ne preduzima u
ime svojih osnivača, već u ime budućeg preduzeća koje će iz njega nastati. Za preuzete

21
obaveze koje nastanu iz pravnih poslova preddruštva i trećih lica, prije registracije
preduzeća, solidarno i neograničeno odgovaraju njegovi osnivači cjelokupnom svojom
imovinom. Kada preduzeće stekne pravni subjektivitet, na njega automatski prelaze sva
prava i obaveze koje je predpreduzeće preuzelo u njegovo ime. Prava i obaveze koje su
preuzeli pak osnivači u svoje ime, prelazi na preduzeće samo ukoliko iz ono preuzme,
odnosno ratifikuje, a prenose se na preduzeće pravilima ugovornog prava (Vasiljević,
2006).

Američko i englesko zakonodavstvo ne poznaje institut preddruštva i za sve ugovore koje

osnivači potpišu prije registracije društva, oni su lično odgovorni i ta lična odgovornost
se produžava i kada se preduzeće registruje, bez obzira da li je ugovor zaključen u ime
budućeg društva ili u ime osnivača. Oslobađanje odgovornosti je jedino moguće u slučaju
da preduzeće, nakon sticanja svojstva pravnog lica odluči da preuzme prava i obaveze
nastale iz ugovora koji su zaključeni prije njegovog osnivanja (Jentz i sar. 1993).2

U susjednoj Hrvatskoj se status preddruštva priznaje zajednici osnivača, nakon potpisa

ugovora o osnivanju, po samom Zakonu o trgovačkim društvima, gdje je na jednom
mjestu rješeno pitanje preddruštva za sva privredna društva (Barbić, 2005).

U pozitivnom pravu Republike Srpske, nema određenja pojma preddruštva, ali zato
postoje norme koje se odnose na odgovornost osnivača za obaveze prije registracije
društva (slično kao što je to postojalo u ranijem Zakonu o privrednim društvima Srbije iz
2004. godine).

Naše pozitivno privredno zakonodavstvo je izmjenilo shvatanje pravne situacije koja

može nastati u pravnom vakuumu od momenta zaključenja ugovora o osnivanju
preduzeća, pa do njegove registracije. Sadašnja rješenja svu odgovornost osnivača
upućuju na institut probijanja pravne ličnosti. Iz toga proizilazi da naše pozitivno
zakonodavstvo pravnoj zajednici osnivača, do registracije društva, ne priznaju nikakav
status, pa čak ni društva u osnivanju. To bi moglo biti potencijalno loše rješenje baš iz
ranije navedenih razloga zbog kojih osnivači i preduzimaju određene pravne radnje prije
registracije, a koje su neophodne i upravo služe za pripremu registracije. Međutim, na
ovakvo rješenje se može gledati i na drugi način. Naime, u praksi osnivači mogu da
istupaju u ime budućeg društva na koje će automatski preći sva prava i obaveze u onom

2
Pojam preddruštva poznaju evropska pravna zakonodavstva, kao npr. Njemačka, Austrija i Francuska.

22
mometu kada se ono stekne pravni subjektivitet. Ako se krene od pretpostavke da će
osnivači raditi u interesu budućeg društva, onda ovakvo rješenje služi efikasnosti i
kontinuitetu prava i obaveza bez potrebe dodatnog zaključivanja bilo kakvih formalnih
ugovora. Dakle, dolazi do uštede vremena i novca društva. Ipak, situacija se potpuno
mijenja ukoliko osnivači ne rade u interesu budućeg društva. Mada je to rijetko
pretpostavka, nije nemoguće zamisliti takvu situaciju, posebno kod osnivača koji se služe
različitim špekulacijama i pristupaju osnivanju preduzeća iz pobuda koje vode
zloupotrebi društva i pravnih propisa. Tada dolazi do aktiviranja ranije pomenutih normi
Zakona koje se odnose na probijanje pravne ličnosti preduzeća, koja se odnose na period
kada je preduzeće već nastalo, dakle posle njegove registracije i kada je ono već nosilac
svih prava i obaveza koje su osnivači preuzeli prije njegovog nastanka. Kako je opšte
poznata činjenica dužine trajanja sudskih postupaka, ovakvo rješenje može ozbiljno
uticati na poslovanje povjerilaca iz pravnih poslova u pitanju i sl. Praktično posmatrajući,
kod primjene instituta probijanja pravne ličnosti, može se javiti još jedan problem, a to je
njegova rijetka primjena u praksi. Razlozi tome se kreću od kolebljivosti samog
zakonodavca do kolebljivosti sudova u primjeni normi koje se odnose na probijanje
pravne ličnosti preduzeća (Vasiljević, 2006).

Uporednopravna rješenja ranije opisanih situacija, posebno američko, gdje preduzeće,

nakon osnivanja ima izbor da li će preuzeti ranije obaveze ili ne, čini se racionalnijim.

Čitava prethodna debata se može relativizirati na taj način što pravni subjektivitet
preduzeća jeste različit od njegovih osnivača, ali ipak to preduzeće čine ti isti osnivači
(bar njegov personalni supstrat), upravljaju njime, zaključuju ugovore u ime društva i sl.
To drugim riječima znači, da ukoliko se pristupi osnivanju preduzeća iz pobuda koje vode
zloupotrebi društva i pravnih propisa, verovatno će se i kasniji pravni poslovi, preduzeti
nakon njegove registracije, zaključivati iz sličnih pobuda i tu pravni subjektivitet
preduzeća neće biti od većeg značaja. Biće potpuno svejedno u kom trenutku takvi
osnivači preduzimaju pravne radnje.

4.3 Prestanak pravnog subjektiviteta

Utvrđeno je da se momenat sticanja pravnog subjektiviteta preduzeća poklapa sa

momentom njegove registracije kod nadležnog organa. Isto tako, preduzeće gubi svoj
23
pravni subjektivitet brisanjem iz registra. Kako je kod sticanja pravnog subjektiviteta
neminovno obrađeno osnivanja preduzeća, jer radnje osnivanja prethode i na kraju
krajeva, rezultiraju sticanju pravnog subjektiviteta, to se na ovom mjestu mora bar
donekle dotaći dio koji se tiče prestanka preduzeća. Dakle, prestanak preduzeća, prethodi
i rezultira i prestanku pravnog subjektiviteta preduzeća. Kao i kod postupka osnivanja
privrednog društve, gdje može nastati određen, kraći ili duži vremenski period između
potpisa osnivačkog akta (kada je preduzeće osnovano), pa do njegove registracije, tako i
za vrijeme trajanja postupka prestanka (stečaj, likvidacija ili u slučaju statusne promjene),
postoji period kada preduzeće još postoji, ali ne posjeduje pravni subjektivitet u punom
smislu te riječi. Naime, tada preduzeće zadržava pravni subjektivitet u onoj mjeri u kojoj
je to potrebno da bi se postupak prestanka preduzeća okončao (ograničena pravna
sposobnost) (Vasiljević, 2004).

Iako se privredna društva, po pravilu osnivaju da bi trajno obavljala određenu djelatnost

koju su registrovali kod nadležnog organa, dešava se da ona prestaju da postoje. Razlozi
za to mogu biti različite prirode, od koje zavisi i način i postupak u kom određeno
preduzeće prestaje da postoji. Međutim, bez obzira na postupak u kom preduzeće prestaje
da postoji i njegov tok, svi vode istom epilogu – brisanju iz registra i gubitku pravnog
subjektiviteta.

Period koji prethodi prestanku preduzeća, može trajati i više godina. Da bi se u toj situaciji
zaštitio pravni promet i interesi trećih lica, dolazi do ograničavanja pravnog subjektiviteta
tog privrednog subjekta, ali i do izmjena njegovih atributa. Tu se prvenstveno misli na
izmjene u poslovnom imenu, kome se dodaju reči „u likvidaciji“ ili „u stečaju“. Preduzeće
može prestati u postupku likvidacije, ako se radi o solventnom preduzeću i u stečajnom
postupku, ako se radi o nesolventnom preduzeću. Takođe, postoji još jedan način
prestanka nesolventnog preduzeća koji se naziva reorganizacija preduzeća i predstavlja
alternativnu stečaju

4.4 Dejstva pravnog subjeviteta

Pravni subjektivitet preduzeća proizvodi imovinska i vanimovinska dejstva. Prva su

povezana sa prethodno pomenutom činjenicom da je imovina preduzeća odvojena od
imovine njegovih vlasnika (osim kada se radi o ortacima u ortačkom društvu i
24
komplementaru u komanditnom društvu). Vanimovinska dejstva pravnog subjektiviteta
su elementi individualizuacije preduzeća – poslovno ime, sjedište, djelatnost, nacionalna
pripadnost, poseban poslovni račun i sl.

Posmatrajući pravni subjektivitet preduzeća i njegova dejstva u praksi, dolazi se do

zaključka da ona predstavljaju jednu neodvojivu i uzajamno povezanu i uslovljenu
cjelinu. Odvojeno analiziranje imovinskih i vanimovinskih dejstava pravnog
subjektiviteta je moguće samo u teorijskim raspravama i razlog tome je bolje
razumijevanje i jednih i drugih.

Iako se u literaturi imovinska dejstva pravnog subjektiviteta ističu kao prva u analizama,
ipak bi se moglo reći da vremenski, prvo nastaju vanimovinska dejstva. Ovo stoga, što
posjedovanje imovine, koja nastaje od udjela osnivača, nije dovoljno da bi se preduzeće
istaklo kao poseban subjekt prava. Njega, kao posebnog subjekta u pravnom prometu,
koji se razlikuje od drugih sličnih preduzeća, na prvom mjestu određuju vanimovinska
dejstva pravnog subjektiviteta – posebno ime, sjedište, djelatnost i sl. Ipak neodvojivost
i međusobna uslovljenost dejstava pravnog subjektiviteta se ogleda i u tome, što
preduzeće, kao jasno distinktivan novi subjekt u pravnom prometu, mora imati i svoju
posebnu imovinu.

25