1 7862algebra B Trigonometria

Άλγεβρα Β΄ Λσκείοσ
Τριγωμομετρία
Στέλιος Μιταήλογλοσ
Εσάγγελος Τόλης
www.askisopolis.gr
1. ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΑ
Τ
Ρ
1.1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΑ Ι
Γ
Οι παρακάτω έννοιες που θα αναφέρουµε συµπεριλαµβάνονται στη διδακτέα ύλη της Α′ Λυκείου, Ω
Ν
οπότε το περιεχόµενό τους δεν αποτελεί εξεταστέα ύλη για τη Β′ Λυκείου. Οι συγγραφείς όµως συ- Ο
νιστούµε στους µαθητές να δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα στο περιεχόµενο αυτής της ενότητας, γιατί Μ
Ε
είναι βασικό για την κατανόηση και εµπέδωση της Τριγωνοµετρίας. Τ
Ρ
Τριγωνοµετρικοί αριθµοί οξείας γωνίας (0° < ω < 90°) Ι
Α
σε ορθογώνιο τρίγωνο
Από την ύλη του Γυµνασίου είναι γνωστό ότι:
AB ΑΒ
ηµω = εφω =
ΒΓ ΑΓ
ΑΓ ΑΓ
συνω = σφω =
ΒΓ ΑΒ
Τριγωνοµετρικοί αριθµοί γωνίας ω, µε ω ≥ 90

Έστω ορθοκανονικό σύστηµα αξόνων Oxy. Αν
ηµιάξονας Οx στραφεί κατά τη θετική φορά (αντίθε-
τα µε τους δείκτες του ρολογιού) µέχρι τη θέση Οz′ ,
τότε διαγράφει τη γωνία ω′ . Στο ορθογώνιο τρίγωνο
ΟΑ′Μ′ που σχηµατίζεται είναι
(OM′) = ρ′ = (x ′) 2 + (y′) 2 > 0 και
y′ x′ y′ x′
ηµω′ = , συνω′ = , εφω′ = , σφω′ = .
ρ′ ρ′ x′ y′
Κατ’ επέκταση αν ο ηµιάξονας Ox ο οποίος ονο-
µάζεται αρχική πλευρά κινηθεί µέχρι τη θέση Oz (τε-
λική πλευρά), τότε παράγει µια γωνία ω. Αν Μ(x,y)
σηµείο της Oz και (OM) = ρ = x 2 + y 2 > 0 , τότε
ορίζουµε:
y x y x
ηµω = , συνω = , εφω = (x ≠ 0) , σφω = (y ≠ 0)
ρ ρ x y
Στην τριγωνοµετρία θεωρούµε ότι υπάρχουν γωνίες µεγαλύτερες των 360°. Αν ο ηµιάξονας Ox κι-
νηθεί κατά τη θετική φορά και συµπληρώσει ρ πλήρεις στροφές και στη συνέχεια διαγράψει τη γωνία
ω, τότε θα έχει διαγράψει τη γωνία ρ ⋅ 360 + ω . Αν αντίστοιχα κινηθεί κατά την αρνητική φορά κατά
ρ πλήρεις στροφές και µετά διαγράψει τη γωνία ω, τότε θα έχει διαγράψει γωνία −ρ ⋅ 360 + ω . Οι πα-
11
ραπάνω γωνίες έχουν την ίδια τελική πλευρά Οz µε τη γωνία ω, εποµένως θα έχουν και τους ίδιους
τριγωνοµετρικούς αριθµούς.
Για κάθε κ ∈ ισχύει:

ηµ(κ ⋅ 360 + ω) = ηµω εφ(κ ⋅ 360 + ω) = εφω
συν(κ ⋅ 360 + ω) = συνω σφ(κ ⋅ 360 + ω) = σφω
Τριγωνοµετρικός κύκλος
Για τον καλύτερο προσδιορισµό των τριγωνοµετρικών αριθµών, όπως τους ορίσαµε προηγουµένως
σε ορθοκανονικό σύστηµα αξόνων Oxy, χρησιµοποιούµε τον τριγωνοµετρικό κύκλο.
Τριγωνοµετρικός κύκλος λέγεται ο κύκλος που έχει ακτίνα 1 και στο κέντρο του αντιστοιχεί
το σηµείο Ο(0,0) ενός ορθοκανονικού συστήµατος αξόνων.
Για τη γωνία ω έχουµε (ΟΜ) = ρ = 1 και
y x
ηµω = = y , συνω = = x .
1 1
Οπότε ο άξονας y′y λέγεται άξονας ηµι-
τόνων και ο άξονας x ′x λέγεται άξονας συ-
νηµιτόνων.
Οπότε για κάθε γωνία ω ισχύει ότι:
−1 ≤ ηµω ≤ 1 , −1 ≤ συνω ≤ 1
Φέρνουµε την εφαπτοµένη ε1 του κύκλου
στο σηµείο Α. Από την οµοιότητα των τρι-
γώνων ΟΓΜ και ΟΑ∆ προκύπτει ότι
y
εφω = = Α∆ , ενώ από την οµοιότητα των
x
τριγώνων ΟΒΜ και ΟΖΗ έχουµε
x
σφω = = ZH . Οπότε η ευθεία ε1 λέγεται
y
άξονας εφαπτοµένων και η ευθεία ε2 λέγεται άξονας συ-
νεφαπτοµένων. Για να βρούµε την εφαπτοµένη ή τη συ-
νεφαπτοµένη οποιασδήποτε γωνίας, προεκτείνουµε την
ακτίνα του κύκλου που αντιστοιχεί η τελική πλευρά της
γωνίας έτσι, ώστε να τέµνει τις ευθείες ε1 και ε2.
Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο, για τα πρόσηµα των

τριγωνοµετρικών αριθµών στα διάφορα τεταρτηµόρια
προκύπτει ο διπλανός πίνακας.
12
Ως προς το ορθοκανονικό σύστηµα αξόνων Oxy, δίνου-
µε τις συντεταγµένες διαφόρων χαρακτηριστικών σηµείων
του τριγωνοµετρικού κύκλου, όπως εµφανίζονται στο δι-
πλανό σχήµα. Τ
Ρ
Ι
Γ
Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
Ακτίνιο - Τριγωνοµετρικοί αριθµοί βασικών γωνιών Τ
Ρ
Το ακτίνιο (rad) είναι η γωνία που, όταν γίνει επίκεντρη ενός κύκλου (O, R), βαίνει σε τόξο Ι
Α
που έχει µήκος R.
Τα τόξα τα µετράµε σε µοίρες ή σε ακτίνια. Η σχέση που συνδέει ένα τόξο µ0 και α rad είναι
α µ
= . Από τη σχέση αυτή ολόκληρος ο κύκλος είναι τόξο 3600 και αντιστοιχεί σε 2π rad.
π 180
Το µήκος S ενός τόξου α rad σε κύκλο ακτίνας ρ δίνεται από τη σχέση S = α ⋅ ρ .
Αν σε σηµείο Μ του τριγωνοµετρικού κύκλου αντιστοιχεί τόξο
0
ω µοιρών ή θ rad, τότε στο σηµείο Μ αντιστοιχούν άπειρα τόξα
της µορφής κ ⋅ 3600 + ω0 ή 2κπ + θ , κ ∈ . Ισχύει ότι:
ηµ(2κπ + θ) = ηµθ εφ(2κπ + θ) = εφθ
συν(2κπ + θ) = συνθ σφ(2κπ + θ) = σφθ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΤΡΙΓΩΝ. ΑΡΙΘΜΩΝ
Γωνία θ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

µοίρες rad ηµθ συνθ εφθ σφθ
0° 0 0 1 0 δεν ορίζεται
π 1 3 3
30° 3
6 2 2 3
π 2 2
45° 1 1
4 2 2
π 3 1 3
60° 3
3 2 2 3
π
90° 1 0 δεν ορίζεται 0
2
180° π 0 –1 0 δεν ορίζεται
3π
270° –1 0 δεν ορίζεται 0
2
360° 2π 0 1 0 δεν ορίζεται
13
Μέθοδος ______________________________________________________________
Μετατροπή ακτινίων σε µοίρες και αντιστρόφως
Για να µετατρέψουµε σε µοίρες ένα τόξο που δίνεται σε rad ή και το αντίστροφο, χρησιµοποιούµε
τη σχέση:
α µ
=
π 180
και κάνοντας αντικατάσταση αυτό που γνωρίζουµε βρίσκουµε το ζητούµενο. Συνήθως τα rad εκ-
φράζονται συναρτήσει του αριθµού π.
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Να εκφράσετε:
7π
I. τη γωνία rad σε µοίρες II. τη γωνία 75° σε rad.
6
Λύση
α µ 7π
I. Από τη σχέση = ο
για α = έχουµε:
π 180 6
7π
6 = µ ⇔ 7 π = µ ⇔ 6µ = 7 ⋅ 180o ⇔ µ = 210o
π 180ο 6 π 110
α µ
II. Από τη σχέση = για µ = 75° έχουµε:
π 180o
α 75ο α 5 5π
= ο
⇔ = ⇔ α=
π 180 π 12 12
Μέθοδος ______________________________________________________________
Υπολογισµός τριγωνοµετρικών αριθµών µεγαλύτερων των 360ο
Όταν ζητείται να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί µιας γωνίας ω° που είναι µεγαλύτερη
από 3600, τότε κάνουµε τη διαίρεση ω:360. Έστω κ το πηλίκο της διαίρεσης και υ το υπόλοιπο.
Από την ταυτότητα της Ευκλείδειας διαίρεσης έχουµε ότι ω = 360 κ + υ , όπου κ ∈ Z
0 ≤ υ < 360 .
Οπότε οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί της γωνίας ω είναι ίσοι µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς
της γωνίας υ°.
14
Όταν τα τόξα δίνονται σε rad και είναι της
∆π
µορφής rad , τότε εκτελούµε τη διαίρεση ∆:δ
δ
και έστω κ το πηλίκο και υ το υπόλοιπο. Οπότε
το κλάσµα γίνεται: Τ
Ρ
∆ κδ + υ ⎛ υ⎞ υπ Ι
π= π = ⎜ κ + ⎟ π = κπ + Γ
δ δ ⎝ δ ⎠ δ Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
f κ είναι άρτιος: η τελική πλευρά του τόξου κπ βρίσκεται στο σηµείο Α και οι τριγωνοµετρι- Τ
∆π υπ Ρ
κοί αριθµοί του τόξου είναι ίσοι µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου . Ι
δ δ Α
f κ είναι περιττός: η τελική πλευρά του τόξου κπ βρίσκεται στο σηµείο Β και οι τριγωνοµε-
∆π
τρικοί αριθµοί του τόξου ισούνται µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου
δ
υπ
π+ .
δ
2. Να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των παρακάτω γωνιών:
25π 177π
I. 2790° II. III.
3 6
Λύση
I. Εκτελούµε τη διαίρεση 2790°:360° και προκύπτει πηλίκο 7 και υπόλοιπο 270°.
Οπότε 2790 = 7 ⋅ 360 + 270 .
Έχουµε: ηµ2790 = ηµ270 = −1 εφ27900 = εφ2700 = δεν ορίζεται
συν2790 = συν270 = 0 σφ2790 = σφ270 = 0
II. Εκτελούµε τη διαίρεση 25:3 και έχουµε 25 = 8 ⋅ 3 + 1 .

25π 8 ⋅ 3 + 1 ⎛ 1⎞ π
Άρα = π = ⎜ 8 + ⎟ π = 8π +
3 3 ⎝ 3⎠ 3
Επειδή το 8π είναι άρτιο πολλαπλάσιο του 2π τότε:
25π π 3 25π π 1
ηµ = ηµ = συν = συν =
3 3 2 3 3 2
25π π 25π π 3
εφ = εφ = 3 σφ = σφ =
3 3 3 3 3
15
177π 3π
III. Κάνουµε τη διαίρεση 177:6 και έχουµε 177 = 29 ⋅ 6 + 3 . Οπότε = 29π + .
6 6
Επειδή το 29π είναι περιττό πολλαπλάσιο του π, τότε οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί του τόξου
177π 3π 9π 3π
θα ισούνται µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου π + = = .
6 6 6 2
177π ⎛ 3π ⎞ 3π 177π 3π
Έχουµε: ηµ = ηµ ⎜ π + ⎟ = ηµ = −1 συν = συν =0
6 ⎝ 6 ⎠ 2 6 2
177π 3π 177π 3π
εφ = εφ , δεν ορίζεται σφ = σφ =0.
6 2 6 2
Μέθοδος ______________________________________________________________
Πρόσηµο τριγωνοµετρικών αριθµών y π
Για να βρίσκουµε εύκολα το πρόσηµο των τριγωνοµετρικών 2
αριθµών υπάρχει µε τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου ο 2ο 1ο
µνηµονικός κανόνας
Ημιτον. Όλα
Ο Η Ε Σ π + + 0
x΄ 2π x
που αναφέρεται στα θετικά πρόσηµα. Να τονίσουµε ότι εφα- Εφαπτ. Συνημίτονο
πτοµένη και συνεφαπτοµένη είναι οµόσηµες. + +
Π.χ. στο 2ο τεταρτηµόριο το ηµίτονο είναι θετικό και οι υπό- 3ο 4ο
λοιποι τριγωνοµετρικοί αριθµοί (συν, εφ, σφ) είναι αρνητικοί. y΄ 3π
2
9π 14π
3. Αν <x< , να αποδείξετε ότι ηµx − συνx − εφx − σφx > 0 .
2 3
Λύση
9π π 14π 2π
Παρατηρούµε ότι = 4π + , = 4π + .
2 2 3 3
π 2π
Άρα η τελική πλευρά της γωνίας x είναι µεταξύ του και του , δηλαδή στο 2° τεταρτηµόριο,
2 3
όπου:
ηµx > 0 ⎫
συνx < 0 ⇔ −συνx > 0 ⎪⎪ ( + )
⎬ ⇒ ηµx − συνx − εφx − σφx > 0 .
εφx < 0 ⇔ −εφx > 0 ⎪
σφx < 0 ⇔ −σφx > 0 ⎪⎭
16
π
4. Αν ισχύει < x < π , να αποδείξετε ότι: συνxηµ 2 x − 2ηµxσυνx + συνx + σφx < 0 .
2
Λύση
Έχουµε ότι: συνxηµ 2 x − 2ηµxσυνx + συνx + σφx < 0 ⇔
Τ
( )
συνx ηµ 2 x − 2ηµx + 1 + σφx < 0 ⇔ συνx(ηµx − 1) 2 + σφx < 0 Ρ
Ι
Όµως επειδή η γωνία x βρίσκεται στο 2ο τεταρτηµόριο όπου Γ
Ω
Ν
συνx < 0 ⇔ συνx(ηµx − 1) 2 < 0 ⎫⎪ 2 Ο
⎬ ⇒ συνx(ηµx − 1) + σφx < 0 .
σφx < 0 ⎪⎭ Μ
Ε
Τ
Άρα αποδείχθηκε το ζητούµενο. Παρατήρηση: ηµ 2 x = (ηµx) 2 Ρ
Ι
Α
Μέθοδος _____________________________________________________________
Μέγιστες και ελάχιστες τιµές παραστάσεων
Στις ασκήσεις που αναφέρονται σε τιµές παραστάσεων, οι οποίες περιέχουν ηµίτονα και συνηµί-
τονα κάποιων γωνιών, λαµβάνουµε υπόψη ότι:
−1 ≤ ηµω ≤ 1 ⇔ ηµω ≤ 1 ⇔ 0 ≤ ηµ 2 ω ≤ 1
−1 ≤ συνω ≤ 1 ⇔ συνω ≤ 1 ⇔ 0 ≤ συν 2 ω ≤ 1
Σε ασκήσεις αυτής της κατηγορίας εφαρµόζουµε συνήθως τις ιδιότητες διάταξης.
5. Να βρεθεί η ελάχιστη και η µέγιστη τιµή της παράστασης
Α = 3ηµx − 2συν 2ω − 1 .
Λύση
Γνωρίζουµε ότι −1 ≤ ηµx ≤ 1 οπότε −3 ≤ 3ηµx ≤ 3 (1)
( −2)
Επίσης 0 ≤ συν 2 ω ≤ 1 ⇔ 0 ≥ −2συν 2 ω ≥ −2 ⇔ −2 ≤ −2συν 2 ω ≤ 0 (2)
Προσθέτοντας τις σχέσεις (1), (2) κατά µέλη έχουµε:
− 3 ≤ 3ηµx ≤ 3
+ −2 ≤ −2συν 2 ω ≤ 0
− 5 ≤ 3ηµx − 2συν 2 ω ≤ 3 ⇔ (προσθέτoυµε σε όλα τα µέλη το –1)
− 5 − 1 ≤ 3ηµx − 2συν 2 ω − 1 ≤ 3 − 1 ⇔
−6≤ A≤ 2
Άρα, η ελάχιστη τιµή της παράστασης είναι το –6 και η µέγιστη το 2.
17
6. Να αποδείξετε ότι δεν υπάρχει πραγµατικός αριθµός x τέτοιος ώστε:
I. ηµ 2 x + 3 < 5ηµx − 3 II. συνx = α 2 + 4α + 9 , α ∈ .
Λύση
I. Υποθέτουµε ότι υπάρχει x ∈ τέτοιος ώστε να ισχύει:
ηµ 2 x + 3 < 5ηµx − 3 ⇔ ηµ 2 x − 5ηµx + 6 < 0
Θέτουµε ηµx = ω οπότε ω2 − 5ω + 6 < 0 (1)

∆ = (−5) 2 − 4 ⋅ 1 ⋅ 6 = 25 − 24 = 1
=2
−β ± ∆ 5 ± 1
ω1,2 = =
2α 2 =3
Για να ισχύει η (1) θα πρέπει 2<ω<3, δηλαδή 2<ηµx<3, πράγµα άτοπο γιατί −1 ≤ ηµx ≤ 1 .
II. Έχουµε ότι α 2 + 4α + 9 = α 2 + 4α + 4 + 5 = (α + 2) 2 + 5 ≥ 5

επειδή (α + 2) 2 ≥ 0 . Οπότε α 2 + 4α + 9 ≥ 5 , δηλαδή συνx ≥ 5 , άτοπο γιατί συνx ≤ 1 .
18
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
Τ
7. Να µετατρέψετε σε rad τις παρακάτω γωνίες: Ρ
I. 210° II. 1845° III. –150° IV. – 450°. Ι
7π 41π 5π 5π Γ
(Aπ.: I. , II. , III. − , IV. − ) Ω
6 4 6 2 Ν
Ο
Μ
8. Να µετατρέψετε σε µοίρες τα παρακάτω τόξα: Ε
7π 11π π Τ
I. rad II. rad III. rad IV. −40rad Ρ
12 6 8 Ι
⎛ 7200 ⎞ Α
(Απ.: I. 105°, II. 330°, III. 22,5°, IV. − ⎜ ⎟ )
⎝ π ⎠
π
9. ∆ύο γωνίες έχουν άθροισµα 900 και διαφορά rad . Να βρείτε σε rad την κάθε γωνία.
4
3π π
(Απ.: x = , y= )
8 8
10. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των γωνιών:

91π 2006π
I. 1350° II. 27π rad III. IV.
3 4
(Απ.: I. ηµ1350 = ηµ270 = −1,... , II. ηµ27π = ηµπ = 0,...
91π π 3 2006π 3π
III. ηµ = ηµ = ,... , IV. ηµ = ηµ = −1,... )
3 3 2 4 2
( )
11. Αν M −1, − 3 σηµείο της τελικής πλευράς γωνίας θ, να βρεθούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί των
γωνιών 2κπ + θ , κ ∈ και το τεταρτηµόριο στο οποίο βρίσκεται η τελική πλευρά της γωνίας θ.
3 1
(Απ.: ηµ(2κπ + θ) = − , συν(2κπ + θ) = − ,... , 3ο τεταρτηµόριο)
2 2
5π
12. Αν < x < 3π , να αποδείξετε ότι: ηµx − εφx > συνx + σφx .
2
3π
13. Αν π < ω < , να αποδείξετε ότι: συνω + 1 + 3εφω + 4σφω > 0 .
2
(Υπόδειξη: Παρατηρήστε ότι –1<συνω<1)
14. Να αποδείξετε ότι δεν υπάρχει πραγµατικός αριθµός x τέτοιος, ώστε:

I. ηµ 2 x + 12 ≤ 7ηµx II. συν 2 x − 1 = συνx + 5 .
19
15. Να βρείτε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή των παρακάτω παραστάσεων:
A = 1 − ηµ 2 x , B = συνx − 2ηµ 2 ω − 3 , Γ = 2ηµ 4 x − 3συνω .
(Απ. 0 ≤ A ≤ 1 , −6 ≤ B ≤ −2 , −3 ≤ Γ ≤ 5 )
7π 13π
16. Να αποδείξετε ότι οι γωνίες θ = 2κπ + και φ = 2ρπ − , κ,ρ ∈ , έχουν τους ίδιους τριγω-
5 5
νοµετρικούς αριθµούς.
(Υπόδειξη: ∆είξτε ότι διαφέρουν κατά ακέραιο πολ/σιο του 2π)
17. Να αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει πραγµατικός αριθµός x τέτοιος ώστε:

συνx = 4κ 2 − 4κ + 3 , κ ∈ .
18. Να αποδείξετε ότι τα παρακάτω ζεύγη γωνιών έχουν τους ίδιους τριγωνοµετρικούς αριθµούς:
7π 9π
I. ω = κ ⋅ 360 − 150 , φ = λ ⋅ 360 + 210 II. ω = 2κπ − , φ = 2λπ + , κ, λ ∈ .
4 4
π
19. ∆ίνονται οι γωνίες ω = 2ρπ + και θ = 2λπ + π , ρ, λ ∈ . Να βρεθούν τα σηµεία στα οποία η
4
τελική τους πλευρά τέµνει τον τριγωνοµετρικό κύκλο, καθώς επίσης και η απόσταση των ση-
µείων αυτών.
(Απ.: (Μ1Μ 2 ) = 2 + 2 )
20
ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ
Από τους ορισµούς των τριγωνοµετρικών αριθµών και µε τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου
Τ
για µια γωνία ω αποδεικνύονται οι παρακάτω τριγωνοµετρικές ταυτότητες: Ρ
Ι
Γ
1. ηµ 2ω + συν 2ω = 1 (ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΗΣ ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΑΣ) Ω
Ν
Ο
ηµω συνω Μ
2. εφω = , συνω ≠ 0 και σφω = , ηµω ≠ 0.
συνω ηµω Ε
Τ
Ρ
3. εφω ⋅ σφω = 1 Ι
Α
4. Σχέσεις που δίνουν το ηµω και το συνω συναρτήσει της εφω είναι:
εφ 2ω 1
ηµ 2ω = συν 2ω =
2
1 + εφ ω 1 + εφ 2ω
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εύρεση τριγωνοµετρικών αριθµών
1η περίπτωση:
Γνωρίζουµε ηµίτονο ή συνηµίτονο, οπότε:
(α) χρησιµοποιούµε την ηµ 2 ω + συν 2 ω = 1 και βρίσκουµε συνηµίτονο ή ηµίτονο
ηµω 1
(β) χρησιµοποιούµε εφω = , σφω = και βρίσκουµε εφαπτοµένη, συνεφαπτοµένη.
συνω εφω
2η περίπτωση:
Γνωρίζουµε εφαπτοµένη ή συνεφαπτοµένη, οπότε:
1
(α) χρησιµοποιούµε συν 2 ω = και βρίσκουµε συνηµίτονο
1 + εφ 2 ω
ηµω
(β) χρησιµοποιούµε εφω = ⇔ ηµω = εφω ⋅ συνω και βρίσκουµε ηµίτονο.
συνω
Προσοχή στα πρόσηµα, ανάλογα µε τα τεταρτηµόρια !!!
21
3 3π
20. Αν συνx = και < x < 2π , να βρεθούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί της γωνίας x rad.
5 2
Λύση
Έχουµε:
2
⎛3⎞ 9
ηµ 2 x + συν 2 x = 1 ⇔ ηµ 2 x + ⎜ ⎟ = 1 ⇔ ηµ 2 x + =1⇔
⎝5⎠ 25
9 16 4
ηµ 2 x = 1 − ⇔ ηµ 2 x = ⇔ ηµx = ± .
25 25 5
3π
Επειδή < x < 2π , η γωνία βρίσκεται στο 4ο τεταρτηµόριο όπου
2
4
ηµx<0, άρα ηµx = − .
5
4
−
ηµx 5 4 1 3
Επίσης, εφx = = = − και σφx = =− .
συνx 3 3 εφx 4
5
4 3π 3συνx − 4ηµx
21. Αν σφx = και π < x < , να υπολογίσετε την τιµή της παράστασης Α = .
3 2 ηµx ⋅ συνx
Λύση
4 3
Είναι σφx = , άρα εφx = .
3 4
1 1 1 1 16 4
Υπολογίζουµε τα συνx και ηµx: συν 2 x = = = = = ⇔ συνx = ± .
1 + εφ 2 x ⎛3⎞
2 9 25 25 5
1+ ⎜ ⎟ 1+
⎝4⎠ 16 16
3π
Aλλά π < x < , δηλαδή η γωνία x βρίσκεται στο 3ο τεταρτηµόριο
2
4
όπου συνx<0, άρα συνx = − .
5
ηµx 3⎛ 4⎞ 3
Επίσης: εφx = ⇔ ηµx = εφx ⋅ συνx ⇔ ηµx = ⎜ − ⎟ = − .
συνx 4⎝ 5⎠ 5
⎛ 4⎞ ⎛ 3⎞
3 ⎜ − ⎟ − 4 ⎜ − ⎟ − 12 + 12
3συνx − 4ηµx 5⎠ ⎝ 5⎠
Οπότε: A = = ⎝ = 5 5 =0.
ηµx ⋅ συνx 3 ⎛ −4 ⎞ 12
− ⋅⎜ ⎟
5 ⎝ 5 ⎠ 25
22
3π
22. Αν εφx = 4σφx και < x < 2π , να βρεθούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί της γωνίας x rad.
2
Λύση
3π
εφx = 2 απορρίπτεται γιατί < x < 2π Τ
⎧εφx = 4σφx 2
⎪ 4 Ρ
Έχουµε: ⎨ 1 ⇔ εφx = ⇔ εφ 2 x = 4 ⇔ Ι
⎪ σφx = εφx Γ
⎩ εφx εφx= − 2 Ω
Ν
1 1 1 1 1 4o τεταρτηµόριο 5 Ο
Άρα, συν 2 x = = = = ⇔ συνx = ± ⇔ συνx = + Μ
2
1 + εφ x 1 + (−2) 2
1+ 4 5 5 5 Ε
Τ
ηµx 5 −2 5 Ρ
και εφx = ⇔ ηµx = εφxσυνx ⇔ ηµx = (−2) ⇔ ηµx = . Ι
συνx 5 5
Α
⎛ π⎞
23. Αν 3ηµx + 4συνx = 5 , x ∈ ⎜ 0, ⎟ , να υπολογίσετε την εφx.
⎝ 2⎠
Λύση
Επειδή δεν γνωρίζουµε κανέναν τριγωνοµετρικό αριθµό και
⎛ π⎞
συνx ≠ 0 (γιατί x ∈ ⎜ 0, ⎟ ), διαιρούµε και τα δύο µέλη µε συνx ΣΧΟΛΙΟ
⎝ 2⎠
για να σχηµατίσουµε την εφx. Υψώνουµε και τα δύο µέ-
Οπότε: λη στο τετράγωνο, µια µέθο-
δος που εφαρµόζεται συχνά
3ηµx 4συνx 5 1
+ = ⇔ 3εφx + 4 = 5 στην τριγωνοµετρία και µας
συνx συνx συνx συνx
βοηθά στην επίλυση των α-
Υψώνουµε στο τετράγωνο και έχουµε: σκήσεων. Στο τέλος κάνουµε
2 1 επαλήθευση των ριζών στην
(3εφx + 4) = 25 ⇔
συν 2 x ⎛⎜ 1 ⎞
=1+ εφ 2 x ⎟ αρχική εξίσωση.
⎝ συνx ⎠
9εφ 2 x + 24εφx + 16 = 25(1 + εφ 2 x) ⇔

9εφ 2 x + 24εφx + 16 = 25 + 25εφ 2 x ⇔
16εφ 2 x − 24εφx + 9 = 0 ⇔ (4εφx − 3) 2 = 0 ⇔
3
4εφx − 3 = 0 ⇔ εφx = .
4
1 4 3
Τότε από τη σχέση συν 2 x = 2
προκύπτει ότι συνx = και ηµx = που είναι δεκτές τιµές.
1 + εφ x 5 5
23
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
12 π
24. Αν ηµθ = και < θ < π , να υπολογίσετε τους άλλους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας
13 2
θ rad.
5 12 5
(Απ.: συνθ = − , εφθ = − , σφθ = − )
13 5 12
3π συνx + ηµx
25. Αν σφx = 2 και π < x < , να υπολογίσετε την τιµή της παράστασης K = .
2 σφx + εφx
6 5
(Απ.: K = − )
25
9π
26. Αν < ω < 5π και 16σφ 2 ω = 9 , να υπολογίσετε την τιµή της παράστασης
2
1 + εφω
Κ= .
ηµω + συνω
5
(Απ.: Κ = − )
3
π
27. Αν 3συν 2 x − ηµ 2 x = 0 και < x < π , να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας
2
x rad.
1 3 3
(Απ.: συνx = − , ηµx = , εφx = − 3 , σφx = − )
2 2 3
⎛π ⎞
28. Αν 6συνx − 8ηµx = 10 και x ∈ ⎜ , π ⎟ , να βρείτε την εφx.
⎝2 ⎠
4
(Απ.: εφx = − )
3
24
Μέθοδος _____________________________________________________________
Απόδειξη τριγωνοµετρικών ταυτοτήτων και ανισοτήτων
Για να αποδείξουµε µια τριγωνοµετρική ταυτότητα εργαζόµαστε µε έναν από τους παρακάτω τρόπους:
1ος τρόπος: Αρχίζουµε από το πιο πολύπλοκο µέλος, και καταλήγουµε κάνοντας πράξεις και ε- Τ
Ρ
φαρµόζοντας τις βασικές ταυτότητες καταλήγουµε στο άλλο µέλος. Ι
ος
2 τρόπος: Κάνοντας πράξεις ξεχωριστά στα δύο µέλη καταλήγουµε στην ίδια παράσταση (αποτέλε- Γ
Ω
σµα). Ν
ος
3 τρόπος: Αρχίζουµε από γνωστή ταυτότητα και µε µετασχηµατισµούς εµφανίζουµε την ισότη- Ο
Μ
τα που µας ζητείται. Ε
ος
4 τρόπος: Κάνουµε πράξεις ταυτόχρονα και στα δύο µέλη και κρατώντας τις ισοδυναµίες κα- Τ
Ρ
ταλήγουµε σε προφανή ισότητα. Ι
Α
Όταν πρόκειται για τριγωνοµετρική ανισότητα, τότε ξεκινώντας από αυτή µε ισοδυναµίες καταλή-
γουµε σε κάτι που ισχύει.
Θα αναφερθούµε πιο κάτω σε κάποια από τα συνηθέστερα «τεχνάσµατα» που χρησιµοποιούµε
στην επίλυση ασκήσεων τριγωνοµετρικών ταυτοτήτων.
1. Από τον θεµελιώδη νόµο αντικαθιστούµε ανάλογα:
ηµ 2 x = 1 − συν 2 x , συν 2 x = 1 − ηµ 2 x
2. Αν έχουµε σε άσκηση εφx, σφx, ηµx ή συνx, τότε αντικαθιστούµε:

ηµx συνx
εφx = , σφx =
συνx ηµx
3. Προσπαθούµε να εµφανίσουµε εφx ⋅ σφx = 1 ή να εκφράσουµε:
1 1
εφx = ή σφx =
σφx εφx
4. Αν έχουµε παραστάσεις των µορφών 1 ± ηµθ ή 1 ± συνθ , πολλαπλασιάζουµε και διαιρούµε µε τις
συζυγείς τους παραστάσεις 1 ∓ ηµθ ή 1 ∓ συνθ για να εµφανίσουµε µε τη βοήθεια της ταυτότη-
τας (α – β)(α + β) = α2 – β2 τέλεια τετράγωνα.
5. Αποδεικνύεται εύκολα και µπορούµε να χρησιµοποιούµε σε ασκήσεις ότι:
1 1
2
= 1 + εφ 2 x , = 1 + σφ 2 x
συν x ηµ 2 x
6. Όπου χρειάζεται µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε τους µετασχηµατισµούς ταυτοτήτων:
α 2 + β 2 = (α + β) 2 − 2αβ
α3 + β3 = (α + β)3 − 3αβ(α + β)
έτσι, ώστε να εµφανίσουµε το ηµ 2 x + συν 2 x = 1 . Όµως και αντιστρόφως αν εµφανίζεται το 1

µπορούµε να το εκφράσουµε µε ηµ 2 x + συν 2 x , για παράδειγµα:
1 ± 2ηµxσυνx = ηµ 2 x + συν 2 x ± 2ηµxσυνx = (ηµx ± συνx) 2 .
25
29. Για ποιες τιµές του α ∈ υπάρχει γωνία θ για την οποία ισχύει:
α−3 α+2
Ι. ηµθ = και συνθ =
α+4 α+4
2α α
ΙΙ. εφθ = και σφθ = .
1− α α+2
Λύση
Ι. Για α ≠ −4 θα πρέπει να ισχύει: ηµ 2θ + συν 2θ = 1 ⇔
2 2
⎛ α−3⎞ ⎛α+2⎞ (α − 3) 2 (α + 2) 2
⎜ +
⎟ ⎜ ⎟ = 1 ⇔ + =1⇔
⎝α+4⎠ ⎝α+4⎠ (α + 4) 2 (α + 4) 2
(α − 3) 2 + (α + 2) 2 = (α + 4) 2 ⇔ α 2 − 6α + 9 + α 2 + 4α + 4 = α 2 + 8α + 16 ⇔
α 2 − 10α − 3 = 0 ,
Άρα:
10 ± 112 10 ± 16 ⋅ 7 10 ± 4 7
α= = = ⇔ α = 5 + 2 7 ή α = 5 − 2 7 δεκτές
2 2 2
α ≠1
1− α ≠ 0 ⎫
ΙΙ. Με την προϋπόθεση ότι ορίζονται εφθ και σφθ, θα πρέπει ⎬ ⇔ και
α + 2 ≠ 0⎭
α ≠ −2
Επειδή εφω ⋅ σφω = 1 , έχουµε:
2α α 2α 2
⋅ =1⇔ =1⇔
1− α α + 2 α + 2 − α 2 − 2α
2α 2 = α + 2 − α 2 − 2α ⇔ 3α 2 + α − 1 = 0 , ∆ = 25
οπότε:
α = −1 ⎫
−1 ± 5 ⎪
α= ή ⎬ ∆εκτές
6 ⎪
2 ⎭
α=
3
26
30. Να αποδειχθούν οι ισότητες:
2
⎛ 1 ⎞
Ι. (ηµx − εφx)2 + (συνx − 1)2 = ⎜ 1 −
⎝ συνx ⎟⎠
συν 3 x εφx
ΙΙ. + = σφx . Τ
ηµx 1 + εφ 2 x Ρ
Ι
Λύση Γ
Ω
Ι. Θα ξεκινήσουµε από το α′ µέλος αναπτύσσοντας τις ταυτότητες και αντικαθιστώντας Ν
ηµx Ο
εφx = , έχουµε: Μ
συνx Ε
Τ
(ηµx − εφx) 2 + (συνx − 1) 2 = ηµ 2 x − 2ηµxεφx + εφ 2 x + συν 2 x − 2συνx + 1 = Ρ
Ι
ηµx ηµ 2 x Α
= ηµ 2 x − 2ηµx + 2
+ συν 2 x − 2συνx + 1 = (γνωρίζουµε ότι ηµ2x+συν2x=1)
συνx συν x
ηµ 2 x ηµ 2 x
=2−2 + − 2συνx =
συν 2 x συν 2 x
(επειδή στο β′ µέλος έχουµε συνx αντικαθιστούµε ηµ 2 x = 1 − συν 2 x)
1 − συν 2 x 1 − συν 2 x
=2−2 + − 2συνx =
συνx συν 2 x
⎛ 1 ⎞ 1 2 1
2 − 2⎜ − συνx ⎟ + 2
− 1 − 2συνx = 1 − + 2συνx + − 2συνx =
⎝ συνx ⎠ συν x συνx συν 2 x
2
2 1 ⎛ 1 ⎞
=1− + 2
= ⎜1 − ⎟ .
συνx συν x ⎝ συνx ⎠
1
ΙΙ. Θα ξεκινήσουµε από το α′ µέλος και θα αντικαταστήσουµε το συν 2 x = .
1 + εφ 2 x
Έχουµε:
συν 3 x 1 συνx ⎛ συνx ⎞
+ εφx 2
= συν 2 x + εφxσυν 2 x = συν 2 x ⎜ + εφx ⎟ =
ηµx 1 + εφ x ηµx ⎝ ηµx ⎠
2 ⎛ συν x + ηµ x ⎞
2 2
⎛ συνx ηµx ⎞ 1
= συν 2 x ⎜ + ⎟ = συν x ⎜⎜
2
⎟⎟ = συν x =
⎝ ηµx συνx ⎠ ⎝ ηµx ⋅ συνx ⎠ ηµx ⋅ συνx
συνx
= = σφx .
ηµx
27
1 + συνω 1 − συνω
31. Αν 0 < ω < π και K = , Λ= .
1 − συνω 1 + συνω
Να αποδείξετε ότι:
Κ − Λ = 2σφω .
Λύση
Θα πρέπει τα Κ, Λ να τα φέρουµε σε µορφή τετραγώνων για να απλοποιηθούν τα ριζικά:
1 + συνω (1 + συνω) 2 (1 + συνω) 2 (1 + συνω) 2
Κ= = = =
1 − συνω (1 − συνω)(1 + συνω) 1 − συν 2 ω ηµ 2 ω
(πολ/ζω µε τη συζυγή παράσταση του παρονοµαστή για να εµφανίσω διαφορά τετραγώνων)

1 + συνω (1 − συνω) 2 (1 − συνω) 2
Λ= = = .
1 + συνω (1 + συνω)(1 − συνω) ηµ 2 ω
Έχουµε:
(1 + συνω) 2 (1 − συνω) 2
Κ− Λ= − =
ηµ 2 ω ηµ 2 ω
1 + συνω 1 − συνω ⎧1 + συνω ≥ 0

= − όµως −1 ≤ συνω ≤ 1 ⇒ ⎨
ηµω ηµω ⎩1 − συνω ≥ 0
και επειδή 0<ω<π ⇒ ηµω > 0, έχουµε:

1 + συνω 1 − συνω 1 + συνω − 1 + συνω 2συνω
Κ− Λ= − = = = 2σφω .
ηµω ηµω ηµω ηµω
32. Να βρείτε το α ∈ , ώστε η παράσταση Κ = ηµ 6 x + συν 6 x + α(ηµ 4 x + συν 4 x) να είναι ανε-

ξάρτητη του x και στη συνέχεια να βρείτε την τιµή της παράστασης Κ.
Λύση
Από τον µετασχηµατισµό της ταυτότητας α 2 + β 2 = (α + β) 2 − 2αβ έχουµε:
ηµ 4 x + συν 4 x = (ηµ 2 x) 2 + (συν 2 x) 2 = (ηµ 2 x + συν 2 x) 2 − 2ηµ 2 xσυν 2 x = 1 − 2ηµ 2 xσυν 2 x (1)
Επίσης από τον µετασχηµατισµό α3 + β3 = (α + β)3 − 3αβ(α + β) έχουµε:
ηµ 6 x + συν 6 x = (ηµ 2 x)3 + (συν 2 x)3 =
= (ηµ 2 x + συν 2 x)3 − 3ηµ 2 xσυν 2 x(ηµ 2 x + συν 2 x) = 1 − 3ηµ 2 xσυν 2 x (2)
Από τις σχέσεις (1) και (2) η παράσταση Κ γίνεται:

K = 1 − 3ηµ 2 xσυν 2 x + α(1 − 2ηµ 2 xσυν 2 x) = 1 − 3ηµ 2 xσυν 2 x + α − 2αηµ 2 xσυν 2 x =
= 1 + α − (3 + 2α)ηµ 2 xσυν 2 x .
28
3
Για να είναι ανεξάρτητη του x, θα πρέπει 3 + 2α = 0 ⇔ α = − .
2
3 ⎛ 3⎞ 1
Για α = − έχουµε Κ = 1 + ⎜ − ⎟ ⇒ K = −
2 ⎝ 2⎠ 2
Τ
33. Αν εφx = κ , να αποδείξετε ότι: Ρ
Ι
(κ − 1)(κ − 2) Γ
2συν 2 x + ηµ 2 x − 3ηµxσυνx = . Ω
κ2 + 1 Ν
Ο
Λύση Μ
Ε
Για να εµφανίσουµε την εφx, την οποία γνωρίζουµε, βγάζουµε κοινό παράγοντα το συν2x και Τ
Ρ
έχουµε: Ι
Α
⎛ ηµ 2 x 3ηµχσυνx ⎞
2συν 2 x + ηµ 2 x − 3ηµxσυνx = συν 2 x ⎜⎜ 2 + − ⎟=
⎝ συν 2 x συν 2 x ⎟⎠
1
= συν 2 x(2 + εφ 2 x − 3εφx) = (εφ 2 x − 3εφx + 2) =
1 + εφ 2 x
1 (κ − 1)(κ − 2)
= 2
(κ 2 − 3κ + 2) = .
1+ κ κ2 + 1
29
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
34. Να αποδείξετε ότι:

2
⎛ 1 ⎞ 1 − ηµx 1 − 3ηµx 2ηµx − 1
Ι. ⎜ − εφx ⎟ = ΙΙ. + = −3εφ 2 x
⎝ συνx ⎠ 1 + ηµx 1 − ηµx 2
συν x
συνx ηµ 2 x 2ηµ 4 x + ηµ 2 xσυν 2 x − συν 4 x
ΙΙΙ. − = συνx + ηµx ΙV. =1.
1 − εφx συνx − ηµx 3ηµ 2 x − 1
35. Αν Α = αηµx και B = βσυνx, να αποδείξετε ότι:
(βΑ) 2 + (αΒ) 2 = α 2β 2 .
36. Να βρείτε τις τιµές της παραµέτρου α ∈ έτσι, ώστε
α +1 3α − 2
ηµx = και συνx =
2−α α−4
(Απ.: α = 0 ή α = -1)
37. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση f (x) = ηµ 4 x + συν 4 x − ηµ 6 x − συν 6 x − ηµ 2 xσυν 2 x

είναι σταθερή.
(Απ.: f(x) = 0)
38. Να αποδείξετε ότι: συν 2 x + συν 2 y + 2ηµx ⋅ ηµy ≤ 2 για κάθε x, y ∈ .

1
I. ηµασυνα ≤
2
π
II. εφα + σφα ≥ 2 όταν 0 < α < .
2
40. Να αποδείξετε ότι οι παρακάτω παραστάσεις είναι ανεξάρτητες του ω:

I. 1 − 2ηµ 2 ω + (συνω − ηµω) 2 + 2ηµω(συνω + ηµω)
1 + συν 2 ω 1 + ηµ 2 ω
II. +
2 + εφ 2 ω 2 + σφ 2 ω
⎛ 1 1 ⎞
III. ηµ 2 ωσυν 2 ω ⎜ + ⎟
⎜ 1 − συν 2 ω(1 + ηµ 2 ω) 1 − ηµ ω(1 + συν ω) ⎟⎠
2 2
⎝
(Απ.: I. 2, II. 1, III. 1)
30
41. Αν ρ1,ρ2 είναι ρίζες της εξίσωσης
(1 + ηµφ)x 2 − (1 + ηµ 2 φ)x + (1 − ηµφ)ηµφ = 0 , ηµφ ≠ −1
τότε να δείξετε ότι: ρ1+ρ2+ρ1ρ2 = 1.

Τ
Ρ
42. Να αποδείξετε ότι: Ι
1 1 Γ
I. 2
⋅ 2 − 4 = (εφx − σφx) 2 Ω
συν x ηµ x Ν
II. (ηµ 4 x + συν 4 x)(εφx + σφx) 2 = εφ 2 x + σφ 2 x Ο
Μ
ηµ 4 x + ηµ 2 xσυν 2 x + συν 2 x Ε
III =1 Τ
συν 4 x + ηµ 2 xσυν 2 x + ηµ 2 x Ρ
Ι
Α
43. Αν εφx + σφx = κ , να υπολογίσετε µε τη βοήθεια του κ τις παραστάσεις:
I. ηµxσυνx III. εφ 2 x + σφ 2 x
II. ηµx + συνx IV. εφ3 x + σφ3 x
1 κ+2
(Απ.: I. , II. , III. κ2 – 2, IV. κ3 – 3κ)
κ κ
3π 1
44. Αν π < ω < , να αποδείξετε ότι: + 2εφω = εφω + 1 .
2 συν 2 ω
45. Αν ηµθ = ηµφσυνφ, να αποδείξετε ότι συν 2θ − 3ηµ 2θ = (ηµ 2 φ − συν 2 φ) 2 .
46. Αν εφx = κ, να υπολογίσετε συναρτήσει του κ την παράσταση:

Π = 3ηµ 2 x + 2συν 2 x − 5ηµxσυνx .
(3κ − 2)(κ − 1)
(Απ.: Π = )
1 + κ2
47. Να αποδείξετε ότι: − 5 ≤ 2συνx + ηµx ≤ 5 .
31
ΑΝΑΓΩΓΗ ΣΤΟ 1Ο ΤΕΤΑΡΤΗΜΟΡΙΟ
Κάθε τριγωνοµετρικός αριθµός οποιασδήποτε γωνίας ισούται µε κάποιον τριγωνοµετρικό αριθµό

γωνίας 0° µέχρι 90°.
Με τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου και της Γεωµετρίας αποδεικνύονται τα παρακάτω τα
οποία θα δώσουµε µε τη µορφή πίνακα:
ΕΙ∆Η ΓΩΝΙΩΝ
Γωνίες
Αντίθετες Παραπληρωµατικές Γωνίες διαφοράς π
µε άθροισµα 2π
–ω π–ω π+ω 2π – ω
ηµ –ηµω ηµω –ηµω –ηµω
συν συνω –συνω –συνω συνω
εφ –εφω –εφω εφω –εφω
σφ –σφω –σφω σφω –σφω
Γωνίες Γωνίες Γωνίες

Συµπληρωµατικές π 3π 3π
διαφοράς µε άθροισµα διαφοράς
2 2 2
π π 3π 3π
−ω +ω −ω +ω
2 2 2 2
ηµ συνω συνω –συνω –συνω

συν ηµω –ηµω –ηµω ηµω
εφ σφω –σφω σφω –σφω
σφ εφω –εφω εφω –εφω
32
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εύρεση τριγωνοµετρικών αριθµών
Γωνίες τριγώνου Τ
Επειδή για τις γωνίες έχουµε Α+Β+Γ = 180, τότε Α + Β = 180 – Γ, οπότε: Ρ
Ι
ηµ(Α + Β) = ηµ(180 − Γ) = ηµΓ Γ
Ω
συν(Α + Β) = συν(180 − Γ) = −συνΓ Ν
Ο
Γενικά το ηµίτονο του αθροίσµατος δύο γωνιών ισούται µε το ηµίτονο της τρίτης γωνίας, ενώ το Μ
Ε
συνηµίτονο, η εφαπτοµένη και η συνεφαπτοµένη του αθροίσµατος δύο γωνιών τριγώνου ισούται µε Τ
το αντίθετο του συνηµιτόνου, της εφαπτοµένης ή της συνεφαπτοµένης αντίστοιχα. Ρ
Α Β Γ A B Γ Ι
Επίσης, έχουµε: + + = 90 ⇔ + = 90 − Α
2 2 2 2 2 2
Α+Β ⎛ Γ⎞ Γ
Οπότε: • ηµ = ηµ ⎜ 90 − ⎟ = συν
2 ⎝ 2 ⎠ 2
Α+Β ⎛ Γ⎞ Γ
• εφ = εφ ⎜ 90 − ⎟ = σφ .
2 ⎝ 2⎠ 2
∆ηλαδή, το ηµίτονο του ηµιαθροίσµατος δύο γωνιών τριγώνου ισούται µε το συνηµίτονο του
µισού της τρίτης γωνίας και αντίστροφα. Αντίστοιχα, εναλλάσσονται η εφαπτοµένη και η συνεφα-
πτοµένη.
ΛΥΜΕΝΗ ΑΣΚΗΣΗ
48. Σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ να αποδείξετε ότι:
Γ Α+Β
Ι. εφΒ + εφ(Α + Γ) = 0 ΙΙ. ηµ 2 + ηµ 2 =1.
2 2
Λύση
Ι. Έχουµε Α + Β + Γ = 180 ⇔ Α + Γ = 180 − Β
οπότε εφ(Α + Γ) = εφ(180 − Β) = −εφΒ (1)
(1)
άρα εφΒ + εφ(Α + Γ) = εφΒ − εφΒ = 0 .
Α Β Γ A+B Γ
ΙΙ. Ισχύει + + = 90 ⇔ = 90 − άρα
2 2 2 2 2
Α+Β ⎛ Γ⎞ Γ
ηµ = ηµ ⎜ 90 − ⎟ = συν (2)
2 ⎝ 2⎠ 2
Γ Α + Β (2) 2 Γ Γ
οπότε ηµ 2 + ηµ 2 = ηµ + συν 2 = 1 .
2 2 2 2
33
ΑΝΑΓΩΓΗ ΣΤΟ 1O ΤΕΤΑΡΤΗΜΟΡΙΟ – ΑΠΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
∆π
Όταν το τόξο δίνεται σε rad και είναι της µορφής , τότε κάνουµε τη διαίρεση ∆:δ. Έστω κ το
δ
υπ
πηλίκο και υ το υπόλοιπο, τότε παίρνει τη µορφή κπ + .
δ
Αν ο κ είναι άρτιος, τότε οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί
∆π
της γωνίας είναι ίσοι µε τους τριγωνοµετρικούς αριθ-
δ
υπ
µούς της γωνίας , ενώ αν ο κ είναι περιττός τότε θα εί-
δ
ναι ίσοι µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας
υπ
π+ .
δ
Όταν η γωνία που καταλήγουµε βρίσκεται στο:
• 2ο τεταρτηµόριο, τη φέρνουµε στη µορφή π – θ

• 3ο τεταρτηµόριο, τη φέρνουµε στη µορφή π + θ
• 4ο τεταρτηµόριο, τη φέρνουµε στη µορφή 2π – θ
Την παραπάνω µεθοδολογία τη χρησιµοποιούµε και για την απλοποίηση τριγωνοµετρικών αριθ-
µών της µορφής (κπ ± ω) , αν:
• κ άρτιος, θα ισούται µε τον ίδιο τριγωνοµετρικό αριθµό της γωνίας ± ω
• κ περιττός, θα ισούται µε τον ίδιο τριγωνοµετρικό αριθµό της γωνίας π ± ω .
Το πρόσηµο που προκύπτει εξαρτάται από το πρόσηµο που έχει ο τριγωνοµετρικός αριθµός στο
τεταρτηµόριο που βρίσκεται.
⎛ λπ ⎞
Όταν έχουµε τριγωνοµετρικούς αριθµούς τόξων που είναι της µορφής ⎜ ± ω ⎟ , τότε εκτελούµε
⎝ 2 ⎠
τη διαίρεση λ:2 και έστω κ το πηλίκο. Αν
• κ = 2ρ (άρτιος), τότε ισούται µε τους
τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας
⎛π ⎞
⎜ ± ω ⎟ , γιατί
⎝2 ⎠
⎛ λπ ⎞ ⎛ π ⎞
⎜ ± ω ⎟ = ⎜ κπ + ± ω ⎟ =
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
⎛ π ⎞
⎜ 2ρπ + ± ω ⎟
⎝ 2 ⎠
34
3π
κ = 2ρ+1 (περιττός), τότε ισούται µε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας ± ω ,γιατί
2
⎛ λπ ⎞ ⎛ λπ ⎞ ⎛ π ⎞ ⎡⎛ π ⎞⎤
⎜ ± ω⎟ = ⎜ ± ω ⎟ = ⎜ κπ + ± ω ⎟ = ⎢⎜ (2ρ + 1)π + ± ω ⎟ ⎥ =
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎣⎝ 2 ⎠⎦
Τ
⎛ π ⎞ ⎛ 3π ⎞ Ρ
= ⎜ 2ρπ + π + ± ω ⎟ = ⎜ 2ρπ + ± ω⎟ . Ι
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ Γ
Ω
⎛π ⎞ ⎛ 3π ⎞ Ν
Στην απλοποίηση των τριγωνοµετρικών αριθµών των γωνιών ⎜ ± ω ⎟ και ⎜ ± ω ⎟ έχουµε ε- Ο
⎝2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ Μ
ναλλαγή τών: Ε
Τ
ηµίτονο ↔ συνηµίτονο εφαπτοµένη ↔ συνεφαπτοµένη Ρ
Ι
Α
Το πρόσηµο που θα προκύψει εξαρτάται από το πρόσηµο που έχει ο αρχικός τριγωνοµετρικός
αριθµός και όχι από το πρόσηµο του τριγωνοµετρικού αριθµού που θα προκύψει από την εναλλαγή.
π
Ο τριγωνοµετρικός κύκλος που παραθέτουµε αναφέρεται σε γωνία ω, η οποία είναι 0 < ω < .
2
Όλα όµως τα προηγούµενα ισχύουν για οποιαδήποτε γωνία ω.
Όταν τα τόξα έχουν αρνητικό πρόσηµο τότε πρώτα βγάζουµε το (–) µε βάση το πρόσηµο των
αντίθετων γωνιών και στη συνέχεια εργαζόµαστε σύµφωνα µε τις προηγούµενες µεθοδολογίες.
Σε ασκήσεις, όπου εµφανίζονται σε αθροίσµατα ή γινόµενα τριγωνοµετρικοί αριθµοί οι οποίοι
δεν είναι βασικοί, τότε προσπαθούµε να τους πάρουµε ως ζεύγη, επιλέγοντας έτσι τα τόξα ώστε να
π
είναι συµπληρωµατικά ή παραπληρωµατικά ή τόξα διαφοράς ή τόξα διαφοράς π και να τα
2
απλοποιήσουµε µε βάση τις προηγούµενες µεθοδολογίες.
49. Να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί των παρακάτω γωνιών:
31π
Ι. – 3030° ΙΙ. rad .
4
Λύση
Ι. Εκτελώντας τη διαίρεση 3030° : 360° προκύπτει ότι
3030 = 8 ⋅ 360 + 150 . Επειδή η γωνία είναι αρνητική,
πρώτα θα απαλλαγούµε από το (–) µέσα σε κάθε τριγωνο-
µετρικό αριθµό και στη συνέχεια θα υποβιβάσουµε τις
µοίρες. Τα αντίθετα τόξα έχουν ίδιο συνηµίτονο και αντί-
θετους όλους τους άλλους τριγωνοµετρικούς αριθµούς.
Οπότε:
• ηµ(−3030 ) = − ηµ3030 = − ηµ(8 ⋅ 360 + 150 ) =
35
1
= − ηµ150 = − ηµ(180 − 30 ) = − ηµ30 = −
2
• συν(−3030 ) = συν3030 = συν150 =
3
= συν(180 − 30 ) = −συν30 = −
2
• εφ(−3030 ) = −εφ3030 = −εφ150 =
3
= −εφ(180 − 30 ) = −(−εφ30 ) = εφ30 = , και
3
• σφ( −3030 ) = −σφ3030 = −σφ150 = −σφ(180 − 30 ) = σφ30 = 3 .
31π 3π
ΙΙ. Εκτελούµε τη διαίρεση 31:4 και προκύπτει ότι 31 = 4 ⋅ 7 + 3 , οπότε = 7π + . Επειδή το 7π
4 4
31π
είναι περιττό πολλαπλάσιο του π, οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί του τόξου θα είναι ίσοι µε
4
3π 7π
τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου π + = .
4 4
Οπότε:
31π 7π ⎛ π⎞ π 2
• ηµ = ηµ = ηµ ⎜ 2π − ⎟ = − ηµ = −
4 4 ⎝ 4⎠ 4 2
31π 7π ⎛ π⎞ π 2
• συν = συν = συν ⎜ 2π − ⎟ = συν =
4 4 ⎝ 4⎠ 4 2
31π 7π ⎛ π⎞ π
• εφ = εφ = εφ ⎜ 2π − ⎟ = −εφ = −1 , και
4 4 ⎝ 4⎠ 4
31π 7π ⎛ π⎞ π
• σφ = σφ = σφ ⎜ 2π − ⎟ = −σφ = −1 .
4 4 ⎝ 4⎠ 4
36
⎛ 7π ⎞ ⎛ 7π ⎞
σφ( −5π + ω)σφ ⎜ − − ω ⎟ + συν ⎜ + ω ⎟ ηµ( −8π − ω)
Κ= ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ = 1.
⎛ 5π ⎞
ηµ ⎜ ω − συν( −3π − ω)
⎝ 2 ⎟⎠ Τ
Ρ
Ι
Λύση Γ
Ω
Θα απλοποιήσουµε πρώτα ξεχωριστά κάθε τριγωνοµετρικό αριθµό και στη συνέχεια θα κάνουµε Ν
Ο
αντικατάσταση. Έχουµε: Μ
5 περιττός
Ε
Τ
σφ(−5π + ω) = σφ [ −(5π − ω) ] = −σφ(5π − ω) = −σφ(π − ω) = −( −σφω) = σφω Ρ
Ι
⎛ 7π ⎞ ⎛ 7π ⎞ ⎛ π ⎞ Α
σφ ⎜ − − ω ⎟ = −σφ ⎜ + ω ⎟ = −σφ ⎜ 3π + + ω ⎟ =
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
⎛ 3π ⎞
= −σφ ⎜ + ω ⎟ = −(−εφω) = εφω (το 3 είναι περιττός.)
⎝ 2 ⎠
⎛ 7π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ 3π ⎞
συν ⎜ + ω ⎟ = συν ⎜ 3π + + ω ⎟ = συν ⎜ + ω ⎟ = ηµω
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
8 άρτιος
ηµ(−8π − ω) = − ηµ(8π + ω) = − ηµω
⎛ 5π ⎞ ⎛ 5π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ ω − ⎟ = − ηµ ⎜ − ω ⎟ = − ηµ ⎜ 2π + − ω ⎟ = − ηµ ⎜ − ω ⎟ = −συνω .
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝2 ⎠
3 περιττός
συν( −3π − ω) = συν(3π + ω) = συν(π + ω) = −συνω
Οπότε η παράσταση γίνεται:

σφωεφω + ηµω(− ηµω) 1 − ηµ 2 ω συν 2 ω
Κ= = = =1.
(−συνω)(−συνω) συν 2 ω συν 2 ω
37
π
51. Αν 0 < ω < , να δειχθεί ότι:
2
⎛ 3π ⎞ ⎡ ⎛ 5π ⎞⎤
συν ⎜ + ω ⎟ εφ(π + ω) > 2 ⎢1 − ηµ ⎜ − ω ⎟⎥ .
⎝ 2 ⎠ ⎣ ⎝ 2 ⎠⎦
Λύση
Έχουµε:
⎛ 3π ⎞
συν ⎜ + ω ⎟ = ηµω
⎝ 2 ⎠
εφ(π + ω) = εφω
⎛ 5π ⎞ ⎛ π ⎞
ηµ ⎜ − ω ⎟ = ηµ ⎜ 2π + − ω ⎟ =
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
⎛π ⎞
= ηµ ⎜ − ω ⎟ = συνω
⎝2 ⎠
Οπότε η ανίσωση γίνεται:
ηµω
ηµω ⋅ εφω > 2(1 − συνω) ⇔ ηµω > 2(1 − συνω) .
συνω
π
Επειδή 0 < ω < , συνω>0, οπότε πολλαπλασιάζοντας µε συνω και η ανίσωση γίνεται:
2
ηµ 2 ω > 2συνω(1 − συνω) ⇔ ηµ 2 ω > 2συνω − 2συν 2 ω ⇔ ηµ 2 ω + 2συν 2 ω − 2συνω > 0 ⇔
⇔ ηµ 2 ω + συν 2 ω + συν 2 ω − 2συνω > 0
⇔ 1 + συν 2 ω − 2συνω > 0 ⇔ (συνω − 1) 2 > 0 που ισχύει.
52. Να υπολογιστούν οι τιµές των κ, λ ∈ , ώστε η παράσταση

⎛ 23π ⎞
Π = λ2συνx + 4ληµ ⎜ − x ⎟ + 4συν( − x) − κ 2συν(9π − x) να είναι ανεξάρτητη του x.
⎝ 2 ⎠
Λύση
Θα απλοποιήσουµε πρώτα τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς.
⎛ 23π ⎞ ⎛ π ⎞
Είναι: ηµ ⎜ − x ⎟ = ηµ ⎜ 11π + − x ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
11περιττός
⎛ 3π ⎞
= ηµ ⎜ − x ⎟ = −συνx
⎝ 2 ⎠
συν(− x) = συνx
9 περιττός
συν(9π − x) = συν(π − x) = −συνx .
38
Π = λ2 συνx − 4λσυνx + 4συνx − κ 2 (−συνx) =
Π = λ2 συνx − 4λσυνx + 4συνx + κ 2 συνx = (λ2 − 4λ + 4 + κ 2 )συνx
Για να είναι ανεξάρτητη του x θα πρέπει: Τ

Ρ
Ι
λ2 − 4λ + 4 + κ 2 = 0 ⇔ (λ − 2) 2 + κ 2 = 0 Γ
Ω
⎪⎧(λ − 2) ≥ 0
2
⎧λ − 2 = 0 ⎧λ = 2 Ν
Επειδή ⎨ πρέπει ⎨ ⇔⎨ Ο
2
⎪⎩ και κ ≥ 0 ⎩κ = 0 ⎩κ = 0 Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1 ⎛π ⎞ ⎛π ⎞
53. Αν ηµ ⎜ + α ⎟ + ηµ ⎜ − α ⎟ = , να υπολογιστεί η παράσταση Π = συν ⎜ + α ⎟ συν ⎜ − α ⎟ .
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 3 ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠
Λύση
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ π π π
Παρατηρούµε ότι ⎜ + α ⎟ + ⎜ − α ⎟ = , δηλαδή τα τόξα + α , − α είναι συµπληρωµατικά.
⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ 2 4 4
Έχουµε:
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1 ⎛π ⎞ ⎡π ⎛ π ⎞⎤ 1
ηµ ⎜ + α ⎟ + ηµ ⎜ − α ⎟ = ⇔ ηµ ⎜ + α ⎟ + συν ⎢ − ⎜ − α ⎟ ⎥ = ⇔
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 3 ⎝4 ⎠ ⎣2 ⎝ 4 ⎠⎦ 3
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1
ηµ ⎜ + α ⎟ + συν ⎜ + α ⎟ =
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 3
Άρα:
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1
ηµ 2 ⎜ + α ⎟ + συν 2 ⎜ + α ⎟ + 2ηµ ⎜ + α ⎟ συν ⎜ + α ⎟ = ⇔
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 9
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1 ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 8
1 + 2ηµ ⎜ + α ⎟ συν ⎜ + α ⎟ = ⇔ 2ηµ ⎜ + α ⎟ συν ⎜ + α ⎟ = − ⇔
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 9 ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 9
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 4 ⎡π ⎛ π ⎞⎤ ⎛π ⎞ 4
ηµ ⎜ + α ⎟ συν ⎜ + α ⎟ = − ⇔ συν ⎢ − ⎜ + α ⎟ ⎥ συν ⎜ + α ⎟ = − ⇔
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 9 ⎣2 ⎝ 4 ⎠⎦ ⎝4 ⎠ 9
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 4 4
συν ⎜ − α ⎟ συν ⎜ + α ⎟ = − ⇔ Π = − .
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 9 9
39
54. Να υπολογίσετε τις παραστάσεις:
Ι. A = συν0 + συν20 + συν40 + συν60 + συν80 + συν100 + συν120 + συν140 +
+ συν160 + συν180
ΙΙ. Β = σφ41 σφ42 ...σφ48 ⋅ σφ49 .
Λύση
Ι. Παίρνουµε τα ζεύγη που έχουν παραπληρωµατικά τόξα και η παράσταση Α γίνεται:
Α = (συν0 + συν180 ) + (συν20 + συν160 ) + (συν40 + συν140 ) + (συν60 + συν120 ) +
+ (συν80 + συν100 ) =
= [1 + (−1) ] + ⎡⎣ συν20 + συν(180 − 20 ) ⎤⎦ + ⎡⎣ συν40 + συν(180 − 40 ) ⎤⎦ +
(
+ ⎡⎣ συν60 + συν(180 − 60 ) ⎤⎦ + (συν80 + συν100 ) = )
= 0 + (συν20 − συν20 ) + (συν40 − συν40 ) + (συν60 − συν60 ) + (συν80 − συν80 ) = 0 .
ΙΙ. Παίρνουµε τα ζεύγη που είναι συµπληρωµατικά τόξα, οπότε η παράσταση Β γίνεται:
Β = σφ41 σφ42 ...σφ45 ...σφ48 ⋅ σφ49 =
= (σφ41 σφ49 ) ⋅ (σφ42 σφ48 )...(σφ44 σφ46 ) ⋅ σφ45 =
= ⎡⎣ σφ41 σφ(90 − 41 ) ⎤⎦ ⎡⎣ σφ42 ⋅ σφ(90 − 42 ) ⎤⎦ ... ⎡⎣ σφ44 σφ(90 − 44 ⎤⎦ ⋅ 1 =
= (σφ41 ⋅ εφ41 )(σφ42 εφ42 )...(σφ44 εφ44 ) = 1 ⋅ 1...1 = 1 .
40
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
Τ
55. Αν Α, Β, Γ είναι γωνίες τριγώνου, να αποδείξετε ότι: Ρ
Α+Γ Β Ι
Ι. συν(Β + Γ) + συνΑ = 0 ΙΙ. εφ ⋅ εφ = 1 Γ
2 2
Ω
Β+Γ Α Ν
ΙΙΙ. ηµ 2 + ηµ 2 = 1 . ΙV. συνΑ + συν(2Α + Β + Γ) = 0 .
2 2 Ο
Μ
Ε
56. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των γωνιών: Τ
Ρ
I. 210° II. –1050° III. 315° IV. 3750°. Ι
Α
1 1
(Απ.: I. ηµ2100 = − ,..., II. ηµ(−10500 ) = − ηµ3300 = ...,
2 2
2 1
III. ηµ3150 = − ..., IV. ηµ37500 = ηµ1500 = ...)
2 2
57. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των παρακάτω γωνιών:

7π 3π 2007π −37π
I. rad II. rad III. rad IV. rad
6 4 2 6
7π ⎛ π⎞ 1 3π ⎛ π⎞ 2
(Απ.: I. ηµ = ηµ ⎜ π + ⎟ = − ..., II. ηµ = ηµ ⎜ π − ⎟ = ...,
6 ⎝ 6⎠ 2 4 ⎝ 4⎠ 2
2007π ⎛ 3π ⎞ ⎛ 37π ⎞ ⎛ π⎞ 1
III. ηµ = ηµ ⎜ 1002π + ⎟ = −1..., IV. ηµ ⎜ − ⎟ = − ηµ ⎜ 6π + ⎟ = − ... ).
2 ⎝ 2 ⎠ ⎝ 6 ⎠ ⎝ 6⎠ 2
58. Να υπολογίσετε τις παραστάσεις:

ηµ(3π − θ)συν(5π + θ)εφ(2006π − θ)σφ(2007π − θ)
A=
συν(−61π − θ)εφ(37π + θ)σφ(11π + θ)ηµ(13π + θ)
⎛ 5π ⎞ ⎛ 7π ⎞ ⎛ 9π ⎞ ⎛ 11π ⎞
ηµ ⎜ + θ ⎟ συν ⎜ + θ ⎟ εφ ⎜ + θ ⎟ σφ ⎜ + θ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
Β=
⎛ 21π ⎞ ⎛ 19π ⎞ ⎛ 17π ⎞ ⎛ 15π ⎞
εφ ⎜ − θ ⎟ ηµ ⎜ − θ ⎟ σφ ⎜ − θ ⎟ συν ⎜ − θ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
(Απ.: Α = –εφθ, Β = 1)
⎛ 13π ⎞ ⎛ 27π ⎞
ηµ(θ − 9π)συν ⎜ − θ ⎟ εφ ⎜ −θ − ⎟ σφ ( θ − 23π )
59. Να δείξετε ότι: ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
= − ηµθ
⎛ 9π ⎞
συν(θ − 11π)εφ ⎜ + θ⎟
⎝ 2 ⎠
41
κπ
60. Να υπολογίσετε πόσες διαφορικές τιµές παίρνει η παράσταση ηµ , όταν ο κ παίρνει όλες τις
3
ακέραιες τιµές.
(Υπόδειξη: ∆ιακρίνετε περιπτώσεις κ = 6ρ + υ, µε υ = 0,1,...,5)
3 − 3
(Απ.: 0, , )
2 2
κπ
61. Να υπολογίσετε τις τιµές της σφ , για τις διάφορες τιµές του κ ∈ .
4
(Απ.: 0, 1, –1, δεν ορίζεται)
⎛π ⎞ ⎛ 3π ⎞
62. Αν σφ ⎜ − α ⎟ + σφ ⎜ + α ⎟ = −5 , να υπολογίσετε την τιµή της παράστασης:
⎝5 ⎠ ⎝ 10 ⎠
⎛π ⎞ ⎛ 3π ⎞
σφ 2 ⎜ − α ⎟ + σφ 2 ⎜ + α ⎟ .
⎝5 ⎠ ⎝ 10 ⎠
(Απ.: 23)
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1
63. ∆ίνεται συν ⎜ − α ⎟ + συν ⎜ + α ⎟ = . Να βρείτε τις τιµές των παραστάσεων:
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 2
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞
I. Π1 = ηµ 2 ⎜ + α ⎟ + ηµ 2 ⎜ − α ⎟ II. Π 2 = ηµ ⎜ − α ⎟ ηµ ⎜ + α ⎟
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠
3
(Απ.: I. Π1 = 1, II. Π 2 = − ).
8
64. Να βρεθούν οι τιµές των κ, λ ∈ , ώστε η παράσταση

⎛ 3π ⎞ ⎛ 9π ⎞
Π = ληµ(11π + x) + συν ⎜ + x ⎟ + 2κσυν(2007π + x) + ληµ ⎜ + x ⎟ να έχει σταθερή τιµή.
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
1
(Απ.: λ = 1, κ = ).
2

I. συν0 + συν1 + συν2 + ... + συν179 + συν180 = 0
II. ηµ0 + ηµ1 + ηµ2 + ... + ηµ359 = 0 .
66. Αν 4π < x < 5π , να αποδείξετε ότι:

⎛ 7π ⎞ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ εφ ⎜ + x ⎟ > 2ηµ(9π + x) − 2 .
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
42
⎛ 5π ⎞ ⎛ π ⎞
67. Αν εφ ⎜ − x ⎟ + εφ ⎜ + x ⎟ = 2 , να υπολογιστούν οι τιµές των παραστάσεων
⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠
⎛ 5π ⎞ ⎛ π ⎞
Α = σφ 2 ⎜ − x ⎟ + σφ 2 ⎜ + x ⎟
⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠
Τ
3 ⎛ 5π⎞ ⎛ π ⎞ Ρ
B = εφ ⎜ − x ⎟ + εφ3 ⎜ + x ⎟ (Απ.: Α = 2, Β = 2)
Ι
⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠
Γ
Ω
Ν
68. ∆ίνονται οι συναρτήσεις: f (x) = εφx + σφx − 1 και φ(x) = 2ηµ 2 x − 2ηµxσυνx + συν 2 x − 1 . Ο
Να αποδείξετε ότι: Μ
Ε
⎛ 3π ⎞ Τ
I. φ(π + x) = φ(x) II. f (π + x) = f ⎜ − x ⎟ .
⎝ 2 ⎠ Ρ
Ι
Α
69. Σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ να δειχθεί ότι:
⎛ Β+Γ⎞
σφ 2 ⎜ ⎟
⎡3 ⎤ ⎛3 ⎞ Α ⎝ 2 ⎠
I. συν ⎢ (Α + Β) ⎥ + ηµ ⎜ Γ ⎟ = 0 II. ηµ 2 =
⎣2 ⎦ ⎝2 ⎠ 2 ⎛ Β+Γ⎞
1 + σφ 2 ⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠
π
70. Αν ηµx − 2ηµ 2 x = 0 και 0 < x < , να βρεθεί η τιµή της παράστασης:
2
⎛ 2007π ⎞ ⎛ 33π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ − 2εφ ⎜ + x⎟
Α= ⎝
2 ⎠ ⎝ 2 ⎠.
3συν(27π + x) − σφ(−3π + x)
3
(Απ.: A = − ).
5
⎛ 23π ⎞ ⎛ 23π ⎞ 1
71. Αν συν ⎜ + x ⎟ − ηµ ⎜ + x ⎟ = , να υπολογιστεί η παράσταση Π = εφ 2 x + σφ 2 x .
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ 2
46
(Απ.: Π = ).
9
43
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ
Α. Να σηµειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και ποιες είναι λάθος
(Λ):
Σ Λ
3
1. Σε ισόπλευρο τρίγωνο ΑΒΓ έχουµε συνΑ + συνΒ + συνΓ = .
2
17π 5π
2. Ισχύει συν = συν .
6 6
π
3. Όταν < x < π , τότε είναι ηµx = − ηµx .
2
4. Ισχύει ότι (2 − 3συνx) 2 + (2ηµx + 1) 2 = 0 .
5. Ισχύει ότι (3 + 4συνx) 2 + (4ηµω − 1) 2 = 0 .
π 5π
6. Ισχύει ότι ηµ 2 + ηµ 2 =1.
12 12
7. Ισχύει πάντοτε εφ x = εφx .
π
8. Αν ω + φ = , τότε συν2ω = ηµ2φ.
2
9. Σε κάθε κυρτό τετράπλευρο ΑΒΓ∆ έχουµε συν(Α + Γ) = συν(Β + ∆) .
10. Υπάρχουν α, β µε α = 2β, ώστε ηµα = 2ηµβ.

π
11. Αν < ω < π , τότε είναι συν2ω > συνω.
2
12. Ισχύει (1 − συν2α)(1 + συν20α) ≥ 0 , για κάθε α ∈ .
44
Β. Να σηµειώσετε τη σωστή απάντηση σε καθεµιά από τις παρακάτω ερωτήσεις:
ω
1. Η παράσταση Α = 3συν έχει τη µικρότερη τιµή όταν το ω είναι:
2
3π
Α. Β. 4π Γ. 0 ∆. 2π Ε. π Τ
2
Ρ
Ι
π 3συν 2 x Γ
2. Όταν < x < π , η τιµή της παράστασης συν 2 x − ισούται µε: Ω
2 συνx Ν
Α. 2συνx B. 0 ∆. –4συνx E. 4συνx. Ο
Μ
Ε
3. Τόξο κύκλου ακτίνας 10 έχει µήκος 30. Η αντίστοιχη επίκεντρη γωνία έχει µέτρο: Τ
π Ρ
Α. rad Β. 300° Γ. 3° ∆. 3 rad Ε. 3π rad Ι
3 Α
4. Αν ηµx + συνx = 2 , τότε η γωνία x ισούται µε:

Α. 0° Β. 90° Γ. 180° ∆. 270° Ε. Κανένα από
τα προηγούµενα.
⎛ 3π ⎞
5. Η παράσταση ηµ 2 x + ηµ 2 ⎜ − x ⎟ ισούται µε:
⎝ 2 ⎠
Α. 2 Β. 0 Γ. 2ηµ2x ∆. 1. Ε. 1 – ηµ2x
6. Αν α = 5ηµx, β = 5συνx, τότε x 2 + y 2 =

1
Α. 5 Β. 5 Γ. 25 ∆. 1 Ε.
25
2007π
7. Το ηµ ισούται µε:
6
1 3 2
Α. Β. 1 Γ. 0 ∆. Ε.
2 2 2
συνx ⋅ ηµ 2 x
8. Η παράσταση (συνx ≠ −1) ισούται µε:
1 + συνx
Α. συνx–συν2x Β. συνx+συν2x Γ. ηµx+συν2x ∆. συνx–ηµ2x E. ηµx–συν2x
9. Μια γωνία 1 rad είναι ίση µε:

Α. 60° Β. 360° Γ 57, 324° ∆. 90° Ε. 1°
45
Γ. Στην πρώτη στήλη του παρακάτω πίνακα δίνεται µια γωνία και στη δεύτερη στήλη η γω-
νία που έχει την ίδια τελική πλευρά µε την αντίστοιχη της πρώτης στήλης. Να συνδέσετε
τις γωνίες αυτές.
Στήλη Α Στήλη Β
61π 3π
α. 1.
6 2
28π π
β. 2.
8 3
27π π
γ. 3.
6 6
48π π
δ. 4.
4 2
37π 5. 0
ε.
3
∆. Να συνδέσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της στήλης Α µε τους ίσους τους στη στήλη Β.
⎛ 27π ⎞ 1. –ηµω
α. ηµ ⎜ + ω⎟
⎝ 2 ⎠
2. συνω
β. εφ(2007π − ω)
3. –συνω
⎛ 72π ⎞
γ. συν ⎜ + ω⎟ 4. ηµω
⎝ 2 ⎠
5. εφω
⎛ 11π ⎞
δ. σφ ⎜ − ω⎟
⎝ 2 ⎠ 6. –εφω
46
1.2. ΟΙ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ
Περιοδική συνάρτηση Τ
Ρ
Μια συνάρτηση f µε πεδίο ορισµού Α λέγεται περιοδική, όταν υπάρχει πραγµατικός αριθµός Τ>0 Ι
Γ
τέτοιος ώστε για κάθε x ∈ A να ισχύει: Ω
• x + T ∈ A, x − T ∈ A Ν
Ο
• f (x + T) = f (x − T) = f (x) . Μ
Ο αριθµός Τ λέγεται περίοδος της συνάρτησης f. Ε
Τ
Ρ
Ι
Μελέτη της f (x) = ηµx Α
• Πεδίο ορισµού: \
• Σύνολο τιµών: [–1,1]
• Περιοδική µε περίοδο Τ = 2π, γιατί ηµ(x + 2π) = ηµ(x − 2π) = ηµx .
Οπότε θα τη µελετήσουµε στο διάστηµα [0,2π].
• Μονοτονία: Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο διαπιστώνουµε ότι:
π π
• Ακρότατα: µέγιστο για x = το ηµ = 1
2 2
3π 3π
ελάχιστο για x = το ηµ = −1 .
2 2
• Συµµετρίες: Ισχύει ότι f (− x) = ηµ(− x) = − ηµx = −f (x) , άρα η συνάρτηση είναι περιττή και η
γραφική της παράσταση έχει κέντρο συµµετρίας την αρχή των αξόνων (0,0).
• Σηµεία τοµής µε άξονες:
Τέµνει τον x ′x στα σηµεία (0,0), (π,0), (2π,0) και γενικά τέµνει τον x ′x στα σηµεία (κπ,0), µε
κ ∈ ] , ενώ τέµνει τον y′y στο σηµείο (0,0).
47
• Γραφική παράσταση:
Μελέτη της f (x) = συνx
• Πεδίο ορισµού: \
• Σύνολο τιµών: [–1,1].
• Περιοδική µε περίοδο Τ = 2π, γιατί συν(x + 2π) = συνx(x − 2π) = συνx , οπότε θα τη µελετήσου-
µε στο διάστηµα [0,2π].
• Μονοτονία: Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο διαπιστώνουµε ότι:
• Ακρότατα: µέγιστο για x = 0 και x = 2π την τιµή συν0 = συν2π = 1

ελάχιστο για x = π το συνπ = –1.
• Συµµετρίες:
Ισχύει ότι: f (− x) = συν( − x) = συνx = f (x) , άρα η συνάρτηση είναι άρτια και η γραφική της παρά-
σταση έχει άξονα συµµετρίας τον y′y .

⎛π ⎞ ⎛ 3π ⎞ ⎛ π ⎞
Τέµνει τον άξονα x ′x στα σηµεία ⎜ ,0 ⎟ και ⎜ ,0 ⎟ και γενικά στα σηµεία ⎜ κπ + ,0 ⎟ µε
⎝2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
κ ∈ ] τέµνει τον άξονα y′y στο σηµείο (0,1).
48
Τ
Ρ
Ι
Γ
Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Μελέτη της f (x) = εφx Α
⎧ π ⎫
• Πεδίο ορισµού: A = ⎨ x ∈ \ / x ≠ κπ + , κ ∈ ] ⎬ , εξαιρούνται τα σηµεία που µηδενίζεται το συνη-
⎩ 2 ⎭
µίτονο.
• Σύνολο τιµών: \
• Περιοδική µε περίοδο Τ = π, γιατί εφ(x + π) = εφ(x − π) = εφx , οπότε θα τη µελετήσουµε σε διά-
π
στηµα πλάτους π. Επειδή δεν ορίζεται στα σηµεία κπ + , κ ∈ ] , επιλέγουµε να τη µελετήσουµε
2
⎛ π π⎞
στο διάστηµα ⎜ − , ⎟ το οποίο έχει πλάτος π και δεν διακόπτεται σε αυτό η γραφική παράσταση.
⎝ 2 2⎠
• Μονοτονία: Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο διαπιστώ- y
νουµε ότι: π
συνεφαπτομένη 2
1 1
π –1 1 0 συνημίτονο
x΄ 0 2π x
–1
εφαπτομένη
3π
2
ημίτονο
y΄
Παρατήρηση:
Η συνάρτηση δεν είναι γνησίως αύξουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της που είναι ένωση διαστηµάτων.
• Ακρότατα: ∆εν παρουσιάζει µέγιστο ή ελάχιστο.
π π
• Ασύµπτωτες: οι ευθείες x = και x = − είναι ασύµπτωτες της γραφικής παράστασης.
2 2
• Συµµετρίες: Ισχύει ότι f (− x) = εφ( − x) = −εφx = −f (x) , οπότε η συνάρτηση είναι περιττή και
η γραφική της παράσταση έχει κέντρο συµµετρίας το (0,0).
Τέµνει τους άξονες x ′x και y′y στο (0,0) και γενικά τέµνει τον άξονα x ′x στα σηµεία (κπ,0)
µε κ ∈ ] .
49
Μελέτη της f (x) = σφx

• Πεδίο ορισµού: A = {x ∈ \ / x ≠ κπ , κ ∈ ]} , εξαιρούνται τα σηµεία που µηδενίζεται το ηµίτονο.
• Σύνολο τιµών: \ .
• Περιοδική µε περίοδο Τ = π, γιατί σφ(x + π) = σφ(x − π) = σφx , οπότε θα τη µελετήσουµε σε
διάστηµα πλάτους π, δηλαδή (0,π).
Μονοτονία: Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο διαπιστώνουµε
ότι:
Η συνάρτηση δεν είναι γνησίως φθίνουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της που είναι ένωση διαστηµάτων.
• Ακρότατα: ∆εν παρουσιάζει µέγιστο ή ελάχιστο.
• Ασύµπτωτες: οι ευθείες x = 0 και x = π είναι ασύµπτωτες της γραφικής παράστασης.
• Συµµετρίες:
Παρατηρούµε ότι:
f (− x) = σφ(− x) = −σφx = −f (x)
οπότε η συνάρτηση είναι περιττή και η γραφική της παράσταση έχει κέντρο συµµετρίας το
(0,0).
50
⎛π ⎞
∆εν τέµνει τον άξονα y′y , ενώ τέµνει τον x ′x στο ⎜ ,0 ⎟ και γενικά στα σηµεία
⎝2 ⎠
⎛ π ⎞
⎜ κπ + ,0 ⎟ µε κ ∈ ] . Τ
⎝ 2 ⎠
Ρ
• Γραφική παράσταση: Ι
Γ
Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
Έστω η συνάρτηση f µε γραφική παράσταση Cf.
• Η γραφική παράσταση της συνάρτησης y = f (x) ± c , c>0, είναι
µετατοπισµένη παράλληλα µε τον άξονα x΄x κατά +c (προς τα
πάνω) ή κατά –c (προς τα κάτω).
• Η γραφική παράσταση της y = −f (x) είναι η συµµετρική της

Cf ως προς τον άξονα x ′x .
• Η γραφική παράσταση της y = f (x) ταυτίζεται µε το αντί-

στοιχο τµήµα της Cf όταν f (x) ≥ 0 , ενώ είναι ο συµµετρικός
κλάδος ως προς τον x ′x , του αντίστοιχου τµήµατος της Cf ό-
ταν f (x) < 0 .
51
Μέθοδος ____________________________________________________
Περιοδική συνάρτηση
Για να δείξουµε ότι µια συνάρτηση f µε πεδίο ορισµού Α έχει περίοδο Τ>0 θα πρέπει να διαπι-
στώνουµε ότι για κάθε x ∈ A ότι x + T ∈ A και x − T ∈ A και στη συνέχεια να δείχνουµε ότι
f (x + T) = f (x) (1)
Αν αυτό ισχύει, τότε θα αποδεικνύουµε ότι και f (x − T) = f (x) ως ακολούθως:

Θέτουµε στην (1) όπου x το x–T, οπότε έχουµε:
f (x − T + T) = f (x − T) ⇔ f (x) = f (x − T) .
Άρα, θα επαληθεύεται η συνθήκη του ορισµού ότι για κάθε x ∈ A ισχύει:

f (x + T) = f (x − T) = f (x) .
Όταν µια συνάρτηση είναι ορισµένη στο \, τότε προφανώς για κάθε Τ>0 ισχύει και
x + T ∈ \ , x − T ∈ \ , οπότε θα είναι περιοδική όταν και µόνο όταν για κάθε x ∈ \ ισχύει
f (x + T) = f (x) .
Παρατηρήσεις:
• Αν το πεδίο ορισµού µιας συνάρτησης είναι διάστηµα µε πραγµατικά άκρα, ανοικτά ή κλειστά,
τότε η συνάρτηση δεν µπορεί να είναι περιοδική.
• Αν µια συνάρτηση είναι περιοδική, τότε το διάγραµµα της γραφικής της παράστασης επανα-
λαµβάνεται σε διάστηµα πλάτους µιας περιόδου και τη µελετάµε σε ένα τέτοιο διάστηµα.
• Η περιοδική συνάρτηση είναι εκείνη που παίρνει τις ίδιες τιµές και έχει γενικώς την ίδια συ-
µπεριφορά όταν η µεταβλητή x αυξάνεται κάθε φορά κατά σταθερό αριθµό.
• Αν ο αριθµός Τ είναι περίοδος της f, τότε και κάθε αριθµός κΤ µε κ ∈ ]* είναι επίσης περίοδος
της f και ο µικρότερος θετικός αριθµός από το σύνολο των περιόδων λέγεται βασική περίοδος της
f.
1.1. Να αποδειχθεί ότι η συνάρτηση f (x) = ηµ4x + 3συν6x είναι περιοδική µε περίοδο
Τ = π.
Λύση
Η συνάρτηση f (x) = ηµ4x + 3συν6x έχει πεδίο ορισµού \ και προφανώς x + π ∈ \ , x − π ∈ \ .
Επίσης:
f (x + π) = ηµ [ 4(x + π) ] + 3συν [ 6(x + π)] =
= ηµ(4x + 4π) + 3συν(6x + 6π) = ηµ4x + 3συν6x = f (x) .
52
∆είξαµε ότι f (x + π) = f (x) (1).
Αν στην (1) θέσουµε όπου x το x–π, έχουµε:
f (x − π + π) = f (x − π) ⇒ f (x) = f (x − π) (2)
Άρα, από (1), (2) έχουµε f (x + π) = f (x − π) = f (x) . Τ

Ρ
Ι
1.2. Έστω συνάρτηση f : \ → \ που για κάθε x ∈ \ ικανοποιεί τη σχέση: Γ
Ω
f (x) + f (x + 1) + f (x + 2) + ... + f (x + 2006) = 0 . Ν
Ο
Μ
Να αποδειχθεί ότι η f είναι περιοδική µε περίοδο Τ = 2007. Ε
Τ
Λύση Ρ
Επειδή το πεδίο ορισµού της f είναι το \ , προφανώς x + 2007 ∈ \ και x − 2007 ∈ \ , οπότε αρκεί Ι
Α
να δείξουµε ότι f (x + 2007) = f (x − 2007) = f (x) .
Από την υπόθεση έχουµε ότι:
f (x) + f (x + 1) + f (x + 2) + ... + f (x + 2006) = 0 (1)
Για να εµφανιστεί ο παράγοντας x+2007 θέτουµε στην (1) όπου x το x+1, οπότε έχουµε:
f (x + 1) + f (x + 2) + f (x + 3) + ... + f (x + 2007) = 0 (2)
Αφαιρώντας κατά µέλη τις σχέσεις (1) και (2) προκύπτει ότι:
f (x) + f (x + 1) + f (x + 2) + ... + f (x + 2006) − f (x + 1) − f (x + 2) − f (x + 3) − ... − f (+2007) =
f (x) − f (x + 2007) = 0 ⇔ f (x + 2007) = f (x) (3)
Αν θέσουµε τώρα στην (3) όπου x το x–2007, έχουµε:

f (x − 2007 + 2007) = f (x − 2007) ⇔ f (x) = f (x − 2007) .
Άρα, τελικώς έχουµε:

f (x + 2007) = f (x − 2007) = f (x) .
53
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
⎛ π⎞
1.3. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση f (x) = ηµ ⎜ 2x + ⎟ έχει περίοδο π.
⎝ 4⎠
1.4. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση g(x) = ηµx + συνx είναι περιοδική και έχει περίοδο Τ = 2π.
1.5. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση h(x) = ηµ 4 x + συν 4 x είναι περιοδική και έχει περίοδο
π
T= .
2
1.6. Να αποδείξετε ότι καθεµιά από τις παρακάτω συναρτήσεις έχει περίοδο π:
Ι. f (x) = συν2x ΙΙ. g(x) = 3ηµx συνx ΙΙΙ. h(x) = 2εφx + 5σφx .
1.7. Έστω συνάρτηση g : \ → \ που ικανοποιεί τη σχέση:
g(x) + g(x + 1) + g(x + 3) + g(x + 4) = 0 ,για κάθε x ∈ \ .
Να αποδειχθεί ότι η g είναι περιοδική µε περίοδο Τ = 5.
1.8. Να αποδείξετε ότι κάθε περίοδος µιας περιοδικής συνάρτησης f µε τύπο y = f (x) είναι περί-
οδος και της h(x) = f (λx + µ) , λ ∈ ]* , µ ∈ \ .
(Υπόδειξη: Αν η f έχει περίοδο Τ, θα έχει και περίοδο λΤ µε λ ∈ ]* ).
54
Μέθοδος ____________________________________________________
Χάραξη και µελέτη των f (x) = ρηµx, g(x) = ρηµ(αx), h(x) = ρηµ(αx) + c .
Για τη µελέτη και χάραξη των γραφικών παραστάσεων των παραπάνω συναρτήσεων θα αναφέ- Τ
Ρ
ρουµε µια µεθοδολογία, σύµφωνα µε την οποία κάνουµε τα εξής βήµατα: Ι
1. Κατασκευή πίνακα τιµών Γ
Ω
2. Γραφική παράσταση βάσει του πίνακα τιµών Ν
3. Συµπεράσµατα βάσει της γραφικής παράστασης. Ο
Μ
2π Ε
Η συνάρτηση f έχει περίοδο Τ = 2π, ενώ οι συναρτήσεις g, h έχουν περίοδο T = .
α Τ
Ρ
Χωρίζουµε το διάστηµα πλάτους µιας περιόδου σε τέσσερα ίσα διαστήµατα µε τα σηµεία που Ι
Α
φαίνονται στους παρακάτω πίνακες, όταν α>0:
2π
f(x) = ρηµx T = 2π, Σ.Τ.: [− ρ , ρ ] g(x) = ρηµx(αx) Τ= , Σ.Τ.: [− ρ , ρ ]
α
2π
h(x) = ρηµx(αx) + c Τ= , Σ.Τ.: [− ρ + c, ρ + c]
α
Στη συνέχεια βρίσκουµε στο ορθοκανονικό σύστηµα αξόνων τα σηµεία των οποίων οι συντε-
ταγµένες δίνονται από την πρώτη και τελευταία σειρά των παραπάνω πινάκων και κάνουµε την
γραφική παράσταση.
Αν ζητούνται µόνο τα ακρότατα της συνάρτησης, τα υπολογίζουµε κατασκευαστικά, γνωρίζο-
ντας ότι −1 ≤ ηµ(αx) ≤ 1 και χρησιµοποιώντας τις ιδιότητες της διάταξης.
55
Όταν ρ,α>0 για τις συναρτήσεις f και g έχουµε:
Η f (x) = ρηµx έχει: Η g(x) = ρηµ(αx) έχει:

2π
Περίοδο: 2π Περίοδο:
α
⎛ π ⎞ ⎛ 3π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ 3π 2π ⎞
Γνησίως αύξουσα στα: ⎜ 0, ⎟ , ⎜ , 2π ⎟ Γνησίως αύξουσα στα: ⎜ 0, ⎟ , ⎜ , ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2α ⎠ ⎝ 2α α ⎠
⎛ π 3π ⎞ ⎛ π π⎞
Γνησίως φθίνουσα στο: ⎜ , ⎟ Γνησίως φθίνουσα στο: ⎜ , ⎟
⎝2 2 ⎠ ⎝ 2α α ⎠
π π
Μέγιστη τιµή ρ στο: Μέγιστη τιµή ρ στο:
2 2α
3π 3π
Ελάχιστη τιµή –ρ στο: Ελάχιστη τιµή -ρ στο:
2 2α
π π
Τέµνει τον x΄x στα: 0, π, 2π Τέµνει τον x΄x στα: 0, ,
α 2α
1
1.9. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση f (x) = ηµx , σε πλάτος µιας
3
περιόδου.
Λύση
Η συνάρτηση έχει πεδίο ορισµού το \ και περίοδο Τ = 2π.
Έχουµε τον πίνακα:
56
∆ιαπιστώνουµε ότι:
⎛ π⎞ ⎛ 3π ⎞
• είναι γνησίως αύξουσα στα διαστήµατα ⎜ 0, ⎟ και ⎜ , 2π ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2 ⎠
⎛ π 3π ⎞
• είναι γνησίως φθίνουσα στο διάστηµα ⎜ , ⎟
⎝2 2 ⎠ Τ
Ρ
1 π 1 3π Ι
• έχει µέγιστο το για x = και ελάχιστο το − για x =
3 2 3 2 Γ
Ω
• τέµνει τον x ′x στα σηµεία: (0,0), (π,0) και (2π,0). Ν
Ο
Μ
x Ε
1.10. Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση f (x) = 3ηµ . Τ
3
Ρ
Λύση Ι
Α
2π
Η συνάρτηση f έχει πεδίο ορισµού το \ και περίοδο T = = 6π . Τα αντίστοιχα σηµεία στα ο-
1
3
ποία χωρίζουµε το διάστηµα πλάτους µιας περιόδου είναι:
π π 3π π π 3π 3π 9π
= = , = = 3π και = = .
πα 2 1 2 α 1 2α 2 1 2
3 3 3
Έχουµε τον πίνακα και την αντίστοιχη γραφική παράσταση.
1.11. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση f (x) = 3ηµ( −2x) , όταν 0 ≤ x ≤ 2π .
Λύση
2π 2π 2π
Η συνάρτηση f έχει περίοδο Τ = = = = π . O τύπος της γίνεται:
α −2 2
f (x) = 3ηµ(−2x) = −3ηµ2x . Έχουµε τον πίνακα τιµών:
π π 3π
x 0 4 2 4 π
ημ2x 0 1 0 –1 0
–3ημ2x 0 –3 0 +3 0
57
Όταν 0 ≤ x ≤ 2π, επειδή η περίοδος της συνάρτησης είναι π, τότε η γραφική παράσταση της συ-
νάρτησης επαναλαµβάνεται δύο φορές.
∆ιαπιστώνουµε ότι:
• Είναι γνησίως αύξουσα στα διαστήµατα:
⎛ π 3π ⎞ ⎛ 5π 7π ⎞
⎜ , ⎟ , ⎜ , ⎟.
⎝4 4 ⎠ ⎝ 4 4 ⎠
• Ειναι γνησίως φθίνουσα στα διαστήµατα:
⎛ π ⎞ ⎛ 3π 5π ⎞ ⎛ 7π ⎞
⎜ 0, ⎟ , ⎜ , ⎟ , ⎜ , 2π ⎟ .
⎝ 4⎠ ⎝ 4 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠
3π 7π
• Έχει µέγιστο το 3 για x = και x = .
4 4
π 5π
• Έχει ελάχιστο το –3 για x = και x = .
4 4
x
1.12. Να παρασταθεί γραφικά και να µελετηθεί η συνάρτηση f (x) = 4 − 3ηµ , σε πλάτος µιας
2
περιόδου.
Λύση
2π
Η συνάρτηση f έχει πεδίο ορισµού το \ και περίοδο T = = 4π .
1
2
Για ακρότατα έχουµε:
x x x
−1 ≤ ηµ ≤ 1 ⇔ 3 ≥ −3ηµ ≥ −3 ⇔ 7 ≥ 4 − 3ηµ ≥ 1 ⇔ 1 ≤ f (x) ≤ 7 .
2 2 2
Κατασκευάζουµε τον πίνακα τιµών και τη γραφική παράσταση.
Από τη γραφική παράσταση διαπιστώνουµε ότι η συνάρτηση f:

• είναι γνησίως αύξουσα στο διάστηµα (π,3π)
• είναι γνησίως φθίνουσα στα διαστήµατα (0,π) και (3π,4π)
• έχει µέγιστη τιµή το 7 για x = 3π και ελάχιστη τιµή το 1 για x = π.
58
Μέθοδος ____________________________________________________
Χάραξη και µελέτη των f (x) = ρσυνx, g(x) = ρσυν(αx), h(x) = ρσυν(αx) + c
2π
Η συνάρτηση f έχει περίοδο Τ = 2π, ενώ οι συναρτήσεις g, h έχουν περίοδο Τ = . Τ
α Ρ
Ι
2π Γ
f(x) = ρσυνx T = 2π, Σ.Τ.: ⎡⎣ − ρ , ρ ⎤⎦ g(x) = ρσυνx(αx) Τ= , Σ.Τ.: ⎡⎣ − ρ , ρ ⎤⎦
α Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
2π
h(x) = ρσυνx(αx) + c Τ= , Σ.Τ.: ⎡⎣ − ρ + c, ρ + c ⎤⎦
α
Όταν ρ,α>0, για τις συναρτήσεις f και g έχουµε:
Η f (x) = ρσυνx έχει: Η g(x) = ρσυν(αx) έχει:

Περίοδο: 2π Περίοδο: 2π
α
Γνησίως φθίνουσα στο: (0,π) Γνησίως φθίνουσα στο: ⎛ π⎞
⎜ 0, ⎟
⎝ α⎠
Γνησίως αύξουσα στο: (π,2π) Γνησίως αύξουσα στο: ⎛ π 2π ⎞
⎜ , ⎟
⎝α α ⎠
Μέγιστη τιµή ρ στα: 0,2π Μέγιστη τιµή ρ στα: 2π
0,
α
Ελάχιστη τιµή –ρ στο: π Ελάχιστη τιµή –ρ στο: π
α
Τέµνει τον x΄x στα: π 3π Τέµνει τον x΄x στα: π 3π
, ,
2 2 2α 2α
59
1
1.13. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η f (x) = συν2x , σε πλάτος µιας περιόδου.
2
Λύση
2π
Η συνάρτηση f έχει πεδίο ορισµού το \ και η περίοδος είναι T = = π . Τα αντίστοιχα σηµεία,
2
στα οποία χωρίζουµε το διάστηµα πλάτους µιας περιόδου, είναι:
π π π π π 3π 3π 3π
= = , = , = =
2α 2 ⋅ 2 4 α 2 2α 2 ⋅ 2 4
Οπότε έχουµε τον πίνακα και τη γραφική παράσταση:
π π 3π
x 0 4 2 4 π
συν2x 1 0 –1 0 1
1 συν2x 1 1 1
0 – 0
2 2 2 2
⎛ π⎞
• Η συνάρτηση f είναι γνησίως φθίνουσα στο ⎜ 0, ⎟ .
⎝ 2⎠
⎛π ⎞
• Είναι γνησίως αύξουσα στο ⎜ , π ⎟ .
⎝2 ⎠
1 1 π
• Έχει µέγιστο το για x = 0 και x = π, ενώ έχει ελάχιστο το − για x = .
2 2 2
60
⎛ 7π ⎞
1.14. ∆ίνεται η συνάρτηση: g(x) = συν(π − 3x) + ηµ ⎜ + 3x ⎟ .
⎝ 2 ⎠
I. Να βρεθεί το πεδίο ορισµού της g και να απλοποιηθεί ο τύπος της.
II. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η g(x), όταν 0 ≤ x ≤ 2π .
Τ
Λύση Ρ
Ι
I. Η συνάρτηση g έχει πεδίο ορισµού το \ . Επίσης: Γ
συν(π − 3x) = −συν3x και Ω
Ν
⎛ 7π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ 3π ⎞ Ο
ηµ ⎜ + 3x ⎟ = ηµ ⎜ 3π + + 3x ⎟ = ηµ ⎜ π + + 3x ⎟ = ηµ ⎜ + 3x ⎟ = −συν3x . Μ
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ Ε
Τ
Οπότε η g(x) γίνεται: g(x) = −συν3x − συν3x = −2συν3x . Ρ
2π Ι
II. Η g(x) = −2συν3x έχει περίοδο T = . Για τον πίνακα τιµών έχουµε: Α
3
2π
Στο διάστηµα [0,2π] η γραφική παράσταση της g επαναλαµβάνεται 3 φορές, γιατί 2π = 3 .
3
Άρα:
⎛ π ⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ 4π 5π ⎞
• Η συνάρτηση είναι γνησίως αύξουσα στα διαστήµατα ⎜ 0, ⎟ , ⎜ , π ⎟ , ⎜ , ⎟ .
⎝ 3⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 3 ⎠
⎛ π 2π ⎞ ⎛ 4π ⎞ ⎛ 5π ⎞
• Είναι γνησίως φθίνουσα στα διαστήµατα: ⎜ , ⎟ , ⎜ π, ⎟ , ⎜ , 2π ⎟ .
⎝3 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠
π 5π
• Έχει µέγιστο το 2 για x = , x = π και x = , ενώ έχει ελάχιστο το –2 για
3 3
2π 4π
x = 0, x = , x= και x = 2π.
3 3
61
1.15. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση g(x) = 2συν3x − 5 , σε πλάτος
µιας περιόδου.
Λύση
2π
Η συνάρτηση g έχει πεδίο ορισµού το \ και περίοδο T = . Για τα ακρότατα έχουµε:
3
−1 ≤ συν3x ≤ 1 ⇔ −2 ≤ 2συν3x ≤ 2 ⇔ −7 ≤ 2συν3x − 5 ≤ −3 .
Κατασκευάζουµε τον πίνακα τιµών και τη γραφική παράσταση.
Από τη γραφική παράσταση διαπιστώνουµε ότι η συνάρτηση g:

⎛ π⎞
• Είναι γνησίως φθίνουσα στο διάστηµα ⎜ 0, ⎟ .
⎝ 3⎠
⎛ π 2π ⎞
• Είναι γνησίως αύξουσα στο διάστηµα ⎜ , ⎟ .
⎝3 3 ⎠
2π π
• Έχει µέγιστη τιµή –3 για x = 0 και x = , ενώ έχει ελάχιστη τιµή το –7 για x = .
3 3
1.16. Να παρασταθούν γραφικά οι συναρτήσεις:

I. f (x) = ηµ x II. g(x) = συν x III. h(x) = εφ x .
Λύση
⎧ ηµx , x ≥ 0 ⎧ ηµx, x ≥ 0
I. Έχουµε f (x) = ⎨ ⇔ f (x) = ⎨
⎩ ηµ(− x), x < 0 ⎩ − ηµx, x < 0
Παρατηρούµε ότι f (− x) = ηµ − x = ηµ x = f (x) , δηλαδή η συνάρτηση είναι άρτια, οπότε η γρα-
φική της παράσταση θα είναι η γνωστή γραφική παράσταση της ηµx για x ≥ 0 και η συµµετρική
της ως προς την y′y για x<0.
62
Τ
Ρ
Ι
Γ
Ω
Ν
, x≥0 Ο
⎧συνx όµως
Μ
ΙΙ. Έχουµε g(x) = ⎨ ⇔ g(x) = συνx , για κάθε x ∈ \ .
⎩συν(− x) , x < 0 συν(– x) =συνx Ε
Τ
Άρα, είναι η γνωστή συνηµιτονοειδής καµπύλη, η οποία έχει και άξονα συµµετρίας τον y′y γιατί Ρ
η g(x) = συν x , εύκολα διαπιστώνουµε ότι είναι άρτια. Ι
Α
⎧εφx , x≥0 ⎧εφx , x ≥ 0

ΙΙΙ. Έχουµε h(x) = ⎨ ⇔ h(x) = ⎨
⎩εφ( − x) , x < 0 ⎩−εφx , x < 0
⎧ π ⎫
Παρατηρούµε ότι η συνάρτηση είναι άρτια, αφού για κάθε x ∈ A = ⎨ x ∈ \ / x ≠ κπ + , κ ∈ ] ⎬
⎩ 2 ⎭
θα έχουµε και − x ∈ A και h(− x) = εφ − x = εφ x = h(x) . Οπότε η γραφική παράσταση της h(x)
θα αποτελείται από τη γνωστή παράσταση της εφx για x>0 και από τη συµµετρική της ως προς
τον y′y για x<0.
63
1.17. Να γίνει η γραφική παράσταση της συνάρτησης
f (x) = συν2x + συν2x − 1 όταν 0 ≤ x ≤ π .
Λύση
Θα πρέπει να απαλλάξουµε την συνάρτηση από την απόλυτη τιµή και αυτό θα εξαρτηθεί από το
τεταρτηµόριο που θα βρίσκεται το τόξο 2x.
π π 3π 3π
• Αν 0 < 2x < ⇔ 0 < x < τότε συν2x > 0 όπως και όταν < 2x < 2π ⇔ < x < π είναι
2 4 2 4
f (x) = συν2x + συν2x − 1 = 2συν2x − 1 .
π 3π π 3π
• Αν ≤ 2x ≤ ⇔ ≤x≤ τότε συν2x ≤ 0 και f (x) = −συν2x + συν2x − 1 = −1 .
2 2 4 2
⎧ ⎡ π ⎞ ⎛ 3π ⎤
⎪ 2συνx − 1, x ∈ ⎢ 0, 4 ⎟ ∪ ⎜ 4 , π ⎥
⎪ ⎣ ⎠ ⎝ ⎦
Άρα, f (x) = ⎨
⎪ −1 ⎡ π 3π ⎤
, x∈⎢ , ⎥
⎪⎩ ⎣4 4 ⎦
Θα σχεδιάσουµε τη γραφική παράσταση της 2συν2x − 1, αλλά θα επιλέξουµε τα τµήµατα που
⎡ π⎤ ⎡ 3π ⎤ ⎡ π 3π ⎤
αντιστοιχούν στα διαστήµατα ⎢ 0, ⎥ και ⎢ 4 , π ⎥ ενώ όταν x ∈ ⎢ 4 , 4 ⎥ η γραφική παράσταση
⎣ 4⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
είναι η ευθεία y = –1.
2π
Για την f (x) = 2συν2x − 1 έχουµε περίοδο T = = π, οπότε:
2
64
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.18. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση f (x) = 2ηµ3x , σε διάστηµα πλάτους Τ
Ρ
µιας περιόδου. Ι
Γ
⎛ π⎞ ⎛ π 2π ⎞ ∨ ⎛π π⎞ Ω
(Απ.: ↑
∧ στα ⎜ 0, ⎟ και ⎜ , ⎟ , ↓ στο ⎜ , ⎟ ).
⎝ 6⎠ ⎝2 3 ⎠ ⎝6 2⎠ Ν
Ο
Μ
x Ε
1.19. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση g(x) = −4συν , σε διάστηµα πλά- Τ
2 Ρ
τους µιας περιόδου. Ι
∨ Α
(Απ.: ↑
∧ στο (0,2π), ↓ στο (2π,4π)).
1.20. ∆ίνεται η συνάρτηση:

⎛ 3π ⎞
h(x) = συν ⎜ + 2x ⎟ − 2ηµ(2x − π)
⎝ 2 ⎠
Ι. Να αποδείξετε ότι h(x) = 3ηµ2x .
ΙΙ. Να µελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση h(x), όταν 0 ≤ x ≤ 2π .

ΙΙΙ. Να βρείτε πόσες λύσεις έχει η εξίσωση h(x) = 1 όταν 0 ≤ x ≤ 2π .
⎛ π⎞ ⎛ 3π ⎞ ∨ ⎛ π 3π ⎞
(Απ.: ΙΙ. ↑∧ στα ⎜ 0, ⎟ και ⎜ , π ⎟ , ↓ στο ⎜ , ⎟ , ΙΙΙ. Έχει 4 λύσεις).
⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝4 4 ⎠
1.21. Να κάνετε στο ίδιο σύστηµα αξόνων τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων:
f (x) = 2συνx , g(x) = συν2x , h(x) = −συνx µε x ∈ [ 0, 2π ] .
1.22. Να βρείτε την ελάχιστη και τη µέγιστη τιµή των συναρτήσεων:

Ι. f (x) = 2006ηµ4x + 5 ΙΙ. g(x) = −3ηµ4x + 1
⎛ π⎞
ΙΙΙ. h(x) = 2συν ⎜ x + ⎟ − 5 ΙV. φ(x) = 4 − 3ηµ5x
⎝ 8⎠
(Απ.: Ι. −2001 ≤ f (x) ≤ 2011 , ΙΙ. −2 ≤ g(x) ≤ 4
ΙΙΙ. −7 ≤ h(x) ≤ −3 , ΙV. 1 ≤ φ(x) ≤ 7 )
65
1.23. Να βρείτε τα ακρότατα και την περίοδο των συναρτήσεων:
I. f (x) = −5ηµ ( 3x ) ⎛ x ⎞
II. g(x) = − 2συν ⎜ ⎟
⎝ 2π ⎠
2π 3
(Απ.: Ι. συν. τιµών: [–5,5], T = , ΙI. συν. τιµών ⎡⎣ − 2, 2 ⎤⎦ , T = 4π 2 ).
3
1.24. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση f (x) = −3 − 4συν2x , σε πλάτος µιας
περιόδου.
x
1.25. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση g(x) = 2ηµ − 1 , σε πλάτος µιας πε-
3
ριόδου.
1.26. Να παρασταθούν γραφικά, στο ίδιο σύστηµα αξόνων, οι συναρτήσεις:

f (x) = 2ηµx , g(x) = 2ηµ3x , φ(x) = 2ηµ3x + 1 µε 0 ≤ x ≤ 2π .
1.27. Να σχεδιαστούν στο ίδιο σύστηµα αξόνων µε 0 ≤ x ≤ 4π οι συναρτήσεις:

1 x
f (x) = συν2x − 1 και g(x) = 2συν + 1 .
2 2
1.28. Να παρασταθούν γραφικά οι συναρτήσεις:

I. f (x) = συνx II. g(x) = εφx IΙI. h(x) = σφ x
1.29. Να γίνει η γραφική παράσταση της συνάρτησης

f (x) = −1 + ηµx − ηµx όταν 0 ≤ x ≤ 2π .
66
Μέθοδος ____________________________________________________
Μελέτη και χάραξη των συναρτήσεων f (x) = ρεφ(αx), g(x) = ρσφ(αx), α > 0
Α) Η συνάρτηση f (x) = ρεφ(αx) έχει πε-
Τ
π Ρ
ρίοδο Τ = και τη µελετούµε σε ένα Ι
α
Γ
διάστηµα πλάτους µιας περιόδου, που Ω
⎛ π π ⎞ Ν
αυτό είναι συνήθως το ⎜ − , ⎟ . Ο
⎝ 2α 2α ⎠ Μ
Ε
Â Όταν ρ > 0: Τ
Ρ
• Είναι γνησίως αύξουσα στο Ι
⎛ π π ⎞ Α
⎜ − , ⎟ , ενώ δεν είναι γνη-
⎝ 2α 2α ⎠
σίως αύξουσα σε όλο το πεδίο
ορισµού της.
• ∆εν έχει ακρότατα.
π π
• Έχει κατακόρυφες ασύµπτωτες τις ευθείες x = − και x = .
2α 2α
π
Όταν το x «πλησιάζει» στο , τότε η ρεφ(αx) τείνει στο +∞, ενώ όταν το x «πλησιάζει»
2α
π
στο − , τότε η ρεφ(αx) τείνει στο −∞ .
2α
• Είναι περιττή και η γραφική της παράσταση έχει κέντρο συµµετρίας το (0,0).
Â Όταν ρ < 0:
Η γραφική παράσταση είναι συµµετρική ως προς τον x ′x και η συνάρτηση είναι γνησίως
⎛ π π ⎞
φθίνουσα στο ⎜ − , ⎟ και τα υπόλοιπα συµπεράσµατα διαµορφώνονται ανάλογα.
⎝ 2α 2α ⎠
∆ηλαδή:
67
π
Β) Η συνάρτηση f (x) = ρσφ(αx) έχει περίοδο T = και τη µελετούµε σε ένα διάστηµα πλάτους
α
⎛ π⎞
µιας περιόδου, το οποίο είναι συνήθως το ⎜ 0, ⎟ .
⎝ α⎠
Â Όταν ρ > 0:
⎛ π⎞
• Είναι γνησίως φθίνουσα στο ⎜ 0, ⎟ ,
⎝ α⎠
ενώ δεν είναι γνησίως φθίνουσα σε
όλο το πεδίο ορισµού της.
• ∆εν παρουσιάζει ακρότατα.
• Έχει κατακόρυφες ασύµπτωτες τις
π
ευθείες x = 0 και x = .
α
Όταν το x «πλησιάζει» στο 0, τότε η
ρσφ(αx) τείνει στο +∞, ενώ όταν το
π
x «πλησιάζει» στο , τότε η
α
ρσφ(αx) τείνει στο −∞ .
• Είναι περιττή και η γραφική της παράσταση έχει κέντρο συµµετρίας το (0,0).
Â Όταν ρ < 0:
Η γραφική της παράσταση είναι συµµετρική ως προς τον x ′x , η συνάρτηση είναι γνη-
⎛ π⎞
σίως αύξουσα στο ⎜ 0, ⎟ και τα υπόλοιπα συµπεράσµατα διαµορφώνονται ανάλογα. Η γρα-
⎝ α⎠
φική παράσταση που προκύπτει τότε είναι:
Για να κάνουµε καλύτερα τις γραφικές παραστάσεις των παραπάνω συναρτήσεων, καλό εί-
ναι να κάνουµε πίνακα τιµών, δίνοντας στο x χαρακτηριστικές τιµές σε διάστηµα πλάτους
µιας περιόδου που µελετούµε την κάθε συνάρτηση, και να βρούµε τις αντίστοιχες τιµές της
συνάρτησης.
68
x
1.30. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση, f ( x ) = 2εφ σε διάστηµα πλά-
2
Τ
τους µιας περιόδου. Ρ
Ι
Λύση Γ
x π Ω
Θα πρέπει ≠ κπ + ⇔ x ≠ 2κπ + π , κ ∈ ] . Ν
2 2 Ο
Οπότε το πεδίο ορισµού της f είναι Α = {x ∈ \ / x ≠ 2κπ + π, κ ∈ ]} . Μ
Ε
π Τ
Η περίοδος της συνάρτησης είναι T = = 2π , οπότε µελετούµε σε διάστηµα πλάτους 2π, Ρ
1
Ι
2 Α
δηλαδή στο (–π,π). Η συνάρτηση είναι γνησίως αύξουσα και δεν έχει ακρότατα.
Κατασκευάζουµε πίνακα τιµών, δίνοντας χαρακτηριστικές τιµές του x για να βρούµε τα σηµεία
από τα οποία διέρχεται:
Άρα η γραφική της παράσταση είναι:
1
1.31. Να µελετηθεί και να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση g(x) = − σφ2x .
3
Λύση
κπ
Πρέπει 2x ≠ κπ ⇔ x ≠ .
2
⎧ κπ ⎫
Οπότε το πεδίο ορισµού της συνάρτηση είναι A = ⎨ x ∈ \ / x ≠ , κ ∈ ]⎬ .
⎩ 2 ⎭
69
π
Η συνάρτηση έχει περίοδο T = .
2
1
Θα σχεδιάσουµε πρώτα τη γραφική παράσταση της f (x) = σφ2x . Η γραφική παράσταση της
3
′
g(x) είναι η συµµετρική ως προς τον άξονα x x .
70
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.32. Να µελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση f (x) = 2εφ3x . Τ

Ρ
⎛ π π⎞ Ι
(Απ.: ↑
∧ στο ⎜ − , ⎟ ) Γ
⎝ 6 6⎠ Ω
Ν
Ο
x Μ
1.33. Να µελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση g(x) = −εφ .
3 Ε
Τ
∨ ⎛ 3π 3π ⎞ Ρ
(Απ.: ↓ στο ⎜ − , ⎟ )
⎝ 2 2 ⎠ Ι
Α
x
1.34. Να µελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση h(x) = 2σφ .
2
∨
(Απ.: ↓ στο (0,2π))
1
1.35. Να µελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση φ(x) = − σφ3x .
2
⎛ π⎞
(Απ.: ↑
∧ στο ⎜ 0, ⎟ )
⎝ 3⎠
71
Μέθοδος ____________________________________________________
Επίλυση ανισώσεων µε τη βοήθεια της µονοτονίας των τριγωνοµετρικών συναρτήσεων.

Όταν θέλουµε να λύσουµε µια ανίσωση της µορφής f ( αx + β ) ⭴ f ( γx + δ ) , όπου f µια τριγωνο-
µετρική συνάρτηση, τότε:
• διαπιστώνουµε κατασκευαστικά σε ποιο διάστηµα βρίσκονται τα τόξα αx + β, γx + δ και
ανάλογα µε τη µονοτονία της συνάρτησης f στο αντίστοιχο διάστηµα περνάµε σε µια αλγεβρική
ανίσωση της µορφής αx + β ⭴ γx + δ .
Στους παρακάτω πίνακες υπενθυµίζουµε τη µονοτονία των τριγωνοµετρικών συναρτήσεων:
π 3π π 3π
x 0 2 π 2π x 0 2 π 2 2π
2
ημx συνx
π 3π π 3π
x 0 2 π 2 2π x 0 2 π 2 2π
εφx σφx
Να θυµίσουµε ότι ισχύει:

f ↑∧
'' f ( x1 ) < f ( x 2 ) ⇔ x l < x 2 ''
∨
f↓
'' f ( x1 ) < f ( x 2 ) ⇔ x l > x 2 ''
π − x1 π − x2
1.36. Αν 0 < x1 < x 2 < π, να συγκριθούν οι αριθµοί σφ και σφ .
3 3
Λύση
Έχουµε
0 < x1 < x 2 < π ⇔ 0 > − x1 > − x 2 > − π ⇔ π > π − x1 > π − x 2 > 0 ⇔
π π − x1 π − x 2 π − x 2 π − x1 π
⇔ > > >0⇔ 0< < < .
3 3 3 3 3 3
π − x1 π − x 2 ⎛ π ⎞
Οπότε οι αριθµοί , ∈ ⎜ 0, ⎟ , δηλαδή ανήκουν στο 1ο τεταρτηµόριο, όπου η συνάρ-
3 3 ⎝ 3⎠
τηση f(x) = σφx είναι γνησίως φθίνουσα. Άρα, έχουµε:
π − x 2 π − x1 π − x2 π − x1
< ⇔ σφ > σφ
3 3 3 3
72
1.37. Να λυθούν οι ανισώσεις:
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎡ π⎤
Ι. ηµ ⎜ 2x + ⎟ − ηµ ⎜ x + ⎟ > 0 όταν x ∈ ⎢ 0, ⎥
⎝ 12 ⎠ ⎝ 6⎠ ⎣ 6⎦
⎛ π⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎡ π 2π ⎤ Τ
ΙΙ. συν ⎜ x + ⎟ < συν ⎜ 2x − ⎟ όταν x ∈ ⎢ , ⎥ Ρ
⎝ 6⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎣2 3 ⎦
Ι
Γ
Λύση Ω
π π π π 5π Ν
Ι. Επειδή 0≤x≤ ⇔ 0 ≤ 2x ≤ ⇔ ≤ 2x + ≤ (1) Ο
6 3 12 12 12 Μ
π π π π π Ε
και 0≤x≤ ⇔ ≤x+ ≤x+ ≤ (2) Τ
6 6 6 6 3 Ρ
π π Ι
Από τις σχέσεις (1), (2) διαπιστώνουµε ότι τα τόξα 2x + , x + ανήκουν στο 1ο τεταρτηµόριο
12 6 Α
όπου η συνάρτηση f ( x ) = ηµx είναι γνησίως αύξουσα
Έχουµε λοιπόν:
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π ⎞ ηµx ↑∧
ηµ ⎜ 2x + ⎟ − ηµ ⎜ x + ⎟ > 0 ⇔ ηµ ⎜ 2x + ⎟ > ηµ ⎜ x + ⎟ ⇔
⎝ 12 ⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ 12 ⎠ ⎝ 6⎠
π π π π π
2x + > x + ⇔ 2x − x > − ⇔ x > .
12 6 6 12 12
⎡ π⎤
Όµως από την υπόθεση έχουµε x ∈ ⎢0, ⎥ οπότε συναληθεύοντας έχουµε:
⎣ 6⎦
⎛ π π⎤
Άρα, x ∈ ⎜ , ⎥ .
⎝ 12 6 ⎦
π 2π π π π 2π π 2π π 5π
ΙΙ. Είναι ≤x≤ ⇔ + ≤x+ ≤ + ⇔ ≤x+ ≤ (3) και
2 3 2 6 6 3 6 3 6 6
π 2π 4π 2π 2π 4π 2π π 2π
≤x≤ ⇔ π ≤ 2x ≤ ⇔ π− ≤ 2x − ≤ − ⇔ ≤ 2x − (4)
2 3 3 3 3 3 3 3 3
π 2π
∆ιαπιστώνουµε από τις σχέσεις (3), (4) ότι τα τόξα x + , 2x − ανήκουν και στο διάστηµα (0,
6 3
π) (1ο, 2ο τεταρτηµόριο), όπου η συνάρτηση g(x) = συνx είναι γνησίως φθίνουσα.
Έχουµε λοιπόν:
⎛ π⎞ ⎛ 2π ⎞ π 2π π 2π 5π
συν ⎜ x + ⎟ < συν ⎜ 2x − ⎟ τότε x + > 2x − ⇔ + > 2x − x ⇔ x <
⎝ 6⎠ ⎝ 3 ⎠ 6 3 6 3 6
73
⎡ π 2π ⎤
Όµως από την υπόθεση γνωρίζουµε ότι x ∈ ⎢ , ⎥ , οπότε συναληθεύοντας έχουµε:
⎣2 3 ⎦
⎡ π 2π ⎤
Άρα, x ∈ ⎢ , ⎥ .
⎣2 3 ⎦
74
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.38. Αν 0 < x1 < x 2 < π να συγκριθούν οι αριθµοί: Τ

Ρ
x1 x π − x1 π − x2 Ι
I. συν και συν 2 II. εφ και εφ Γ
4 4 3 3 Ω
x x π − x1 π − x2 Ν
(Απ.: I. συν 1 > συν 2 , II. εφ > εφ ) Ο
4 4 3 3 Μ
Ε
Τ
⎡ π 3π ⎤ Ρ
1.39. Αν x,y είναι τόξα και ανήκουν στο διάστηµα ⎢ , ⎥ , τότε:
⎣4 4 ⎦ Ι
Α
π 3π
I. Nα διατάξετε τους αριθµούς συνx, συν , συν .
4 4
II. Να συγκρίνετε τους αριθµούς ηµx, συνy.
3π π
(Aπ: I. συν ≤ συνx ≤ συν , II. ηµx ≥ συνy)
4 4
1.40. Να λυθούν οι παρακάτω ανισώσεις:
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ ⎡π ⎤
I. ηµ ⎜ x − ⎟ < ηµ ⎜ − x ⎟ , x ∈ ⎢ , π ⎥
⎝ 6⎠ ⎝4 ⎠ ⎣2 ⎦
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎡ π⎤
II. συν ⎜ 2x + ⎟ > συν ⎜ x + ⎟ , x ∈ ⎢0, ⎥
⎝ 10 ⎠ ⎝ 3⎠ ⎣ 4⎦
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ ⎡π π⎤
III. εφ ⎜ x − ⎟ < εφ ⎜ − x ⎟ , x ∈ ⎢ , ⎥
⎝ 8⎠ ⎝4 ⎠ ⎣4 2⎦
⎡ 7π ⎞
(Απ.: I. Αδύνατη, II. x ∈ ⎢0, ⎟ , III. Αδύνατη)
⎣ 30 ⎠
75
Μέθοδος ____________________________________________________
Εύρεση παραµέτρων – Προβλήµατα τριγωνοµετρικών συναρτήσεων.
Όταν δίνεται η γραφική παράσταση µιας τριγωνοµετρικής συνάρτησης και ζητείται ο τύπος της
συνάρτησης, τότε θα πρέπει να αναγνωρίσουµε ποια τριγωνοµετρική καµπύλη παριστάνεται στο
σχήµα, µε ποια µέγιστη ή ελάχιστη τιµή (αν υπάρχουν) και ποια είναι η περίοδος της συνάρτησης.
Θυµίζουµε ότι οι συναρτήσεις f ( x ) = ρηµ ( αx + β ) ± c και g ( x ) = ρσυν ( αx + β ) ± c έχουν περί-
2π
οδο T = και σύνολο τιµών ⎡⎣ − p ± c, p ± c, ⎤⎦ , ενώ η συνάρτηση h ( x ) = ρ εφ ( αx ) είναι γνησίως
α
π
αύξουσα µε περίοδο T = και δεν έχει ακρότατα.
α
Όταν η γραφική παράσταση διέρχεται από κάποια σηµεία (x0,y0), τότε µε αντικατάσταση στη
σχέση f ( x 0 ) = y0 µπορούµε να πάρουµε εξίσωση που θα µας βοηθήσει στην εύρεση των παραµέ-
τρων.
1.41. Να βρείτε τις συναρτήσεις που έχουν γραφικές παραστάσεις τις καµπύλες των παρακά-
τω σχηµάτων:
Ι. II.
III. IV.
76
Λύση
Ι. Παρατηρούµε ότι είναι συνηµιτονοειδής καµπύλη της µορφής
1 1 2π 2π
f ( x ) = ρ συν ( αx ) µε f max = ⇒ρ= και Τ= ⇒π= ⇒ α =2⇔α±2
2 2 α α
Τ
Ρ
1 1 Ι
Άρα, είναι η f ( x ) = συν2x ή f ( x ) = συν ( −2x )
2 2 Γ
Ω
Ν
ΙΙ. Παρατηρούµε ότι είναι ηµιτονοειδής καµπύλη της µορφής Ο
Μ
2π Ε
g ( x ) = ρ ηµ ( αx ) µε α > 0 και g max = 3 ⇒ ρ = 3 και περίοδο Τ = = 2π ⇔ α = 1 . Τ
α Ρ
Ι
Άρα, είναι η συνάρτηση g ( x ) = 3ηµx. Α
ΙΙΙ. Παρατηρούµε ότι είναι η συµµετρική ως προς τον x ′x µιας συνηµοτονοειδούς καµπύλης της
µορφής φ ( x ) = − ρ συν ( αx ) µε α > 0 έχει φ max = 2 ⇒ ρ = 2 και περίοδο
2π 2π 2π
Τ= ⇒ = ⇔ α = 3.
α α 3
Άρα, είναι η συνάρτηση φ ( x ) = −2συν3x .
ΙV. Παρατηρούµε ότι είναι η καµπύλη µιας συνάρτησης της µορφής h ( x ) = ρεφ ( αx ) µε ρ > 0, α > 0.
π 1 ⎛1 ⎞
Επειδή η περίοδος T = 2π ⇔ = 2π ⇔ α = , είναι h(x) = ρεφ ⎜ x ⎟ .
α 2 ⎝2 ⎠
⎛π ⎞ ⎛π⎞ π
Επειδή διέρχεται από το σηµείο ⎜ ,1⎟ , έχουµε h ⎜ ⎟ = 1 ⇔ ρεφ = 1 ⇔ ρ = 1 .
⎝ 2 ⎠ 2
⎝ ⎠ 4
x
Άρα, είναι η συνάρτηση h ( x ) = εφ .
2
⎛ 2x ⎞
1.42. ∆ίνεται η συνάρτηση f ( x ) = αηµ ⎜ ⎟ + β µε x ∈ \ και α > 0, β ∈ \. Αν η µέγιστη τιµή της
⎝ 3 ⎠
f είναι το 3 και η γραφική της παράσταση τέµνει του y ′y στο 1, να βρείτε τον τύπο της f.
Λύση
Έχουµε ότι f max = α + β, άρα α + β = 3 (1) και διέρχεται από το σηµείο (0,1), δηλαδή:
f ( 0 ) = 1 ⇔ α ⋅ ηµ0 + β = 1 ⇔ β = 1.
2x
Για β = 1 η (1) γίνεται: α = 2 . Άρα η συνάρτηση είναι f ( x ) = 2ηµ + 1.
3
77
1.43. ∆ίνονται οι συναρτήσεις
f ( x ) = κσυν ⎡⎣( λ + κ ) x ⎤⎦ και g ( x ) = ( λ + 1) ηµ ⎣⎡( κ + 2 ) x ⎦⎤ µε κ, λ > 0 .
Να βρείτε τα κ, λ ∈ \ , ώστε οι συναρτήσεις f,g να έχουν την ίδια µέγιστη τιµή και την
ίδια περίοδο.
Λύση
Επειδή κ, λ > 0, τότε λ + κ > 0, κ + 2 > 0, λ + 1 > 0.
Άρα, f max = g max ⇔ κ = λ + 1 ⇔ κ = λ + 1 (1).
Επίσης:
2π 2π 1 1
Τf = Tg ⇔ = ⇔ = ⇔λ+κ=κ+2⇔ λ=2
λ+κ κ+2 λ+κ κ+2
και από την (1) έχουµε κ = 3.
t
1.44. Η τάση του ρεύµατος στην περιοχή της Ραφήνας είναι της µορφής U ( t ) = 220 + 10ηµ ,
2
όπου U η τάση σε Volt και t ο χρόνος σε sec.
I. Να βρείτε τη διαφορά ανάµεσα στη µέγιστη και ελάχιστη τάση.
II. Να βρείτε την περίοδο της τάσης.
III. Να κάνετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης για 0 ≤ t ≤ 4π .
Λύση
I. Η συνάρτηση U είναι της µορφής U(t) = c + ρηµ(αt), οπότε έχει σύνολο τιµών
⎣⎡ − ρ + c, ρ + c,⎦⎤ = [ −10 + 220,10 + 220] = [ 210, 230]
Άρα, η ελάχιστη τάση είναι 210V και η µέγιστη 230V και η διαφορά τάσης που υπάρχει είναι
230 – 210 = 20V.
2π
II. Η περίοδος της συνάρτησης είναι Τ = = 4π.
1
2
III. Έχουµε:
78
1.45. Η τιµή του δολαρίου στα ευρωπαϊκά Χρηµατιστήρια όλη τη διάρκεια του 2006 δίνεται
πt
ικανοποιητικά από τη συνάρτηση ∆ ( t ) = 1, 2 + 0,1συν , όπου ∆(t) η τιµή του δολαρίου
3
σε ευρώ και t ο χρόνος σε µήνες.
I. Να βρείτε τη διαφορά ανάµεσα στη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή. Τ
Ρ
II. Να βρείτε την περίοδο της τιµής ∆(t). Ι
Γ
III. Ποια η αντιστοιχία ευρώ-δολάρια κατά το µήνα Μάιο; Ω
Ν
ΙV. Να παραστήσετε γραφικά την παράσταση για 0 ≤ t ≤ 12. Ο
Μ
V. Ποιους µήνες κινείται ανοδικά το δολάριο; Ε
Τ
Λύση Ρ
πt πt Ι
I. Έχουµε −1 ≤ συν ≤ 1 ⇔ −0,1 ≤ 0,1συν ≤ 0,1 ⇔ Α
3 3
πt
⇔ 1, 2 − 0,1 ≤ 1, 2 + 0,1συν ≤ 1, 2 + 0,1 ⇔ 1,1 ≤ ∆ ( t ) ≤ 1,3
3
Άρα, η διαφορά της τιµής του δολαρίου σε σχέση µε το ευρώ κατά το 2006 είναι
1,3 – 1,1 = 0,2 ευρώ.
2π 6π
II. H περίοδος της συνάρτησης είναι T = = = 6 µήνες.
π π
3
III. Ο Μάιος είναι ο 5ος µήνας του χρόνου, οπότε η τιµή του δολαρίου ήταν:
5π ⎛ π⎞ π
∆ ( 5 ) = 1, 2 + 0,1συν = 1, 2 + 0,1συν ⎜ 2π − ⎟ = 1, 2 + 0,1συν =
3 ⎝ 3 ⎠ 3
1
= 1, 2 + 0,1 = 1, 2 + 0,05 = 1, 25 ευρώ.
2
IV. Έχουµε:
V. Από τη γραφική παράσταση διαπιστώνουµε ότι το δολάριο κινείται ανοδικά από 3 → 6 (Μάρτιο
- Ιούνιο) και από 9 → 12 (Σεπτέµβριο - ∆εκέµβριο).
79
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.46. ∆ίνεται η γραφική παράσταση της συνάρτησης y

f ( x ) = ρηµωx, x ∈ [ 0, π ].
I. Να βρείτε τις τιµές των ρ,ω.

2
II. Για ποιες τιµές του x η f παρουσιάζει µέγι- π
στη και ελάχιστη τιµή 0 π π x
12 2
(Απ.: I. ρ = 4, ω = 2,
π 3π
II. µέγιστο για x = , ελάχιστο για x = )
4 4
1.47. ∆ίνεται η γραφική παράσταση της συνάρτησης y

g ( x ) = κ + λσυν ( ωx ) , x ∈ [ 0, 4π ].
3
I. Να βρείτε τις τιµές των κ,λ,ω.
II. Να βρείτε τις τιµές του x για τις οποίες η f 1

παρουσιάζει µέγιστη και ελάχιστη τιµή. π 2π
1 0 2π 3π 4π x
(Απ.: I. κ = 1, λ = 2, ω = , II. µέγιστο για x = 0 ή 3
2
x = 4π, ελάχιστο για x = 2π)
1.48. ∆ίνεται η συνάρτηση φ ( x ) = κσυν2x + λ, κ > 0.
Να βρείτε τα κ,λ, ∈ \ ώστε η φ να έχει µέγιστο το 4 και η γραφική παράσταση να διέρχεται

⎛π 5⎞
από το σηµείο A ⎜ , ⎟ .
⎝ 6 2⎠
(Απ.: κ = 3, λ = 1)
π
1.49. ∆ίνεται η συνάρτηση f ( x ) = κεφ ( ωx ) . Να βρείτε τα κ,ω∈ \ ώστε η f να έχει περίοδο
2
⎛ π ⎞
και η γραφική της παράσταση να διέρχεται από το σηµείο A ⎜ − , −5 3 ⎟ .
⎝ 6 ⎠
(Απ.: κ = 5, ω = 2)
1.50. Να βρείτε τα κ, λ ∈ \, ώστε η γραφική παράσταση της συνάρτησης f ( x ) = κ + λσφ2x να

⎛π ⎞ ⎛ π ⎞
διέρχεται από τα σηµεία A ⎜ , −1⎟ και B ⎜ − , −4 ⎟ .
⎝4 ⎠ ⎝ 8 ⎠
(Απ.: κ = –1, λ = 3)
80
1.51. ∆ίνονται οι συναρτήσεις f ( x ) = ( 3κ + 2 ) συν ⎡⎣( 2λ + 1) x ⎤⎦ και g(x) = (λ + 1)συν [ (κ + 2)x ]
µε κ, λ > 0 . Να βρείτε τις τιµές των παραµέτρων κ, λ ∈ \, ώστε η µέγιστη τιµή της f να είναι δι-
πλάσια από τη µέγιστη τιµή της g και η περίοδος της g να είναι διπλάσια από την περίοδο της f.
9
(Απ.: κ = 3, λ = ) Τ
2
Ρ
Ι
Γ
1.52. Ένα σώµα κρέµεται µε ένα ελατήριο από το ταβάνι και απέχει από το πάτωµα 2m. Όταν το Ω
σώµα ανεβοκατεβαίνει, το ύψος του από το πάτωµα σε µέτρα δίνεται από τον τύπο Ν
πt Ο
h ( t ) = 2 + ηµ , όπου t ο χρόνος σε sec. Μ
3 Ε
I. Να υπολογίσετε τη διαφορά ανάµεσα στο µέγιστο και το ελάχιστο ύψος. Τ
Ρ
II. Να βρείτε την περίοδο της ταλάντωσης. Ι
III. Να κάνετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης για 0 ≤ t ≤ 6. Α
(Απ.: I. 2m II. T = 6sec)
1.53. To βάθος του νερού σε µέτρα κάτω από τη γέφυρα του Ευρίπου κατά τη διάρκεια της ηµέρας
πt
δίνεται από τη συνάρτηση f ( t ) = 20 + 4συν , όπου t ο χρόνος σε ώρες 0 ≤ t ≤ 24.
3
I. Να βρεθεί η περίοδος της συνάρτησης.
II. Ποιο είναι το µέγιστο και ποιο το ελάχιστο βάθος του νερού;
III. Αν το ύψος της γέφυρας είναι 30m (από τον πυθµένα του νερού), να ελεγχθεί αν ένα
σκάφος ύψους 8m από την επιφάνεια του νερού µπορεί να περάσει από τη γέφυρα στις
12 το µεσηµέρι.
IV. Να βρεθεί το βάθος του νερού στη 1 π.µ. και στις 5 π.µ. Ποιες άλλες ώρες της ηµέρας το
νερό θα έχει το ίδιο βάθος;
(Απ.: I. T = 6 ώρες, II. µέγιστο 24m, ελάχιστο 16m,
III. ∆εν µπορεί IV. 7π.µ., 11π.µ., 13µ.µ., 17µ.µ., 19µ.µ., 23µ.µ.)
1.54. Έχει διαπιστωθεί ότι η ακτινοβολία που απορροφά το ανθρώπινο σώµα κατά την έκθεση του
⎛ πt ⎞
στον ήλιο δίνεται από τη συνάρτηση A ( t ) = 4 − 2συν ⎜ ⎟ , όπου 0 ≤ t ≤ 4 ο χρόνος σε ώρες
⎝2⎠
που αντιστοιχεί από τις 11π.µ. έως και τις 3 µ.µ.
I. Να βρείτε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή της Α.
II. Να παραστήσετε γραφικά τη συνάρτηση.
III. Ποια ώρα της ηµέρας έχουµε τη µέγιστη ακτινοβολία;
81
IV. Αν η απορρόφηση της ακτινοβολίας ήταν επικίνδυνη για το ανθρώπινο σώµα όταν η τιµή
S της A(t) είναι πάνω από 4 µονάδες, τότε ποιες ώρες της ηµέρας θα πρέπει να αποφύ-
γουµε τον ήλιο;
(Απ.: I. µέγιστη 6, ελάχιστη 2, III. Στη 1µ.µ. µέγιστη 6 µονάδες,
IV. Από τις 12 µ.µ. έως 2.µ.µ.).
1.55. Από ένα ταξιδιωτικό γραφείο διοργανώνονται εκδροµές σε κάποιο εξωτικό νησί και η συµµε-
τοχή ατόµων (σε δεκάδες) κατά τη διάρκεια όλης της χρονιάς δίνεται από τη συνάρτηση
πt
E ( t ) = 6 − 3ηµ , όπου t ο χρόνος σε µήνες ( t = 1 αντιστοιχεί στον Ιανουάριο, t = 2 αντι-
6
στοιχεί στον Φεβρουάριο…)
I. Υπολογίστε πόσα άτοµα συµµετέχουν τον Ιούλιο.
II. Να βρείτε πόση είναι η µέγιστη µηνιαία συµµετοχή εκδροµέων.

III. Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση όταν 0 ≤ t ≤ 12 .
IV. Να βρείτε ποιους µήνες έχουµε µειωτική τάση στη συµµετοχή των εκδροµέων.
(Απ.: I. 75 άτοµα, II. 90 άτοµα, IV. Από Ιανουάριο έως Μάρτιο και από
Σεπτέµβριο έως ∆εκέµβριο)
82
Α. Να σηµειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και ποιες είναι λάθος (Λ): Τ
Ρ
Ι
Σ Λ Γ
Ω
Ν
1. H συνάρτηση f ( x ) = συνx είναι περιττή Ο
Μ
Ε
2. H συνάρτηση f ( x ) = εφx έχει άπειρες κατακόρυφες ασύµπτωτες. Τ
Ρ
Ι
3. H συνάρτηση f ( x ) = σφx είναι γνησίως φθίνουσα σε όλο το πεδίο Α
ορισµού της.
4. H συνάρτηση f ( x ) = ηµx είναι γνησίως αύξουσα σε διάστηµα
πλάτους 2π.
5. H συνάρτηση f ( x ) = 2συν5x + 8 έχει σύνολο τιµών το [–10, 4]
π π
6. Ισχύει ότι εφ > εφ .
6 8
⎛ 3π ⎞
7. Οι γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων f ( x ) = ηµ ⎜ − x ⎟ και
⎝ 2 ⎠
g ( x ) = −συν ( − x ) ταυτίζoνται για κάθε x ∈ \.
συνx
8. Το σύνολο τιµών της συνάρτησης f ( x ) = είναι [–1,1].
συνx
9. H συνάρτηση g ( x ) = ηµ2x ⋅ ηµ4x είναι άρτια.
10. H γραφική παράσταση της συνάρτησης f ( x ) = ηµ ( 70x ) βρίσκεται
µεταξύ των ευθειών y = −69 και y = 69.
83
1. Η γραφική παράσταση µιας συνάρτησης f φαίνεται

στο παρακάτω σχήµα.
Η συνάρτηση f έχει τύπο:
Α. f ( x ) = 2συν2x
B. f ( x ) = 2ηµ2x
Γ. f ( x ) = ηµ2x
x
∆. f ( x ) = 2συν
2
x
Ε. f ( x ) = 2ηµ
2
2. Στο διπλανό σχήµα φαίνονται οι γραφικές παραστά-

σεις των συναρτήσεων f ( x ) = ηµx και g ( x ) = συνx
στο διάστηµα [ 0, 2π ] . Οι λύσεις της εξίσωσης
f ( x ) = g ( x ) , x ∈ [ 0, 2π ] , είναι:
π 3π π 3π
Α. x = ή x= Β. x = ή x=
4 4 2 2
π 5π π 7π
Γ. x = ή x= ∆. x = ή x=
4 4 4 4
Ε. x = π ή x = 2π
3. H περίοδος της συνάρτησης που είναι στο παρακάτω σχήµα είναι:
π 2π π
Α. π Β. 6π Γ. ∆. Ε.
3 3 2
4. Ποια από τις παρακάτω συναρτήσεις είναι περιττή;

Α. f ( x ) = ηµx + συνx Β. f ( x ) = ηµx ⋅ συνx
Γ. ηµ ( x ) = συν2x ∆. g ( x ) = συν 2 x E. φ ( x ) = ηµ 2 x
84
Γ. Να αντιστοιχίσετε τις συναρτήσεις µε το κατάλληλο είδος µονοτονίας στα αντίστοιχα διαστή-
µατα:
Τ
Ρ
Ι
Γ
∨ ⎛ π π⎞ Ω
1. ↓ στο ⎜ − , ⎟
⎝ 2 2⎠ Ν
Ο
Μ
x ∨
στο ( 0, π ) Ε
α. f ( x ) = 2ηµ 2. ↓
Τ
2 Ρ
∨ ⎛ π⎞ Ι
στο ⎜ 0, ⎟ Α
β. f ( x ) = εφx − 3 3. ↓
⎝ 2⎠
στο ( π,3π )
∨
γ. f ( x ) = 2συν2x + 5 4. ↓
↑ ⎛ π π⎞
δ. f ( x ) = σφx 5. ∧ στο ⎜ − , ⎟
⎝ 2 2⎠
6.
↑
∧ στο ( π,3π )
∆. Να αντιστοιχίσετε τις συναρτήσεις µε τις περιόδους τους:
1. 6π
x
α. f ( x ) = 3συν 2. 2π
3
β. f ( x ) = εφ3x 3. 8π
⎛ x⎞ 4. –8π
γ. f ( x ) = 2ηµ ⎜ − ⎟
⎝ 4⎠ 2π
5.
3
x
δ. f ( x ) = σφ
2 π
6.
3
85
86
1.3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ
Τριγωνοµετρική ονοµάζεται µια εξίσωση η οποία περιέχει τριγωνοµετρικούς αριθµούς, στα τόξα
Τ
των οποίων εµφανίζονται ένας ή περισσότεροι άγνωστοι. Ρ
Κάθε τόξο που επαληθεύει µια τριγωνοµετρική εξίσωση λέγεται µερική λύση της εξίσωσης. Το Ι
Γ
σύνολο όλων των λύσεων µιας τριγωνοµετρικής εξίσωσης ονοµάζεται γενική λύση της εξίσωσης. Οι Ω
βασικές τριγωνοµετρικές εξισώσεις είναι: Ν
Ο
Μ
Η εξίσωση ηµx = κ Ε
Τ
• Αν κ > 1 , δηλαδή κ < −1 ή κ > 1 , τότε η εξίσωση είναι αδύνατη, διότι για κάθε x ∈ γνωρίζου- Ρ
µε ότι −1 ≤ ηµx ≤ 1 . Ι
Α
• Αν κ ≤ 1 δηλαδή −1 ≤ κ ≤ 1 , τότε θα υπάρχει γωνία θ τέτοια ώστε
ηµθ = κ, οπότε προκύπτει η εξίσωση ηµx = ηµθ.
Με τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου και επειδή τα παρα-
πληρωµατικά τόξα έχουν το ίδιο ηµίτονο, οι γενικές λύσεις της τριγω-
νοµετρικής εξίσωσης δίνονται από τους τύπους:
⎧x = 2κπ + θ
⎪
ηµx = ηµθ ⇔ ⎨ ή , κ∈
⎪x = 2κπ + π − θ
⎩
Ειδικές µορφές
Με τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου και τους τύπους
των λύσεων της τριγωνοµετρικής εξίσωσης, θα δώσουµε ορισµένες
εξισώσεις, όπου τις λύσεις θα µπορούµε να τις δίνουµε µε µια µόνο
γενική λύση
• ηµx = 0 ⇔ ηµx = ηµ0 ⇔
⇔ ( x = 2λπ ή x = 2λπ + π = ( 2λ + 1) π, λ ∈ )
`Οµως οι εκφράσεις 2λ, 2λ + 1 αντιπροσωπεύουν όλους τους
ακέραιους (άρτιους και περιττούς).
Οπότε οι δύο λύσεις της εξίσωσης µπορούν να αντικαταστα-
θούν µε µια γενική λύση : x = κπ, κ ∈
π
• ηµx = 1 ⇔ ηµx = ηµ ⇔
2
⎛ π 3π ⎞
⎜ x = 2κπ + ή x = 2κπ + π − , κ ∈ ⎟
⎝ 2 2 ⎠
π
Οπότε : x = 2κπ + , κ ∈
2
87
3π
• ηµx = –1 ⇔ ηµx = ηµ ⇔
2
⎛ 3π 3π π ⎞
⎜ x = 2κπ + ή x = 2κπ + π − = 2κπ − , κ ∈ ⎟
⎝ 2 2 2 ⎠
3π π
Τα τόξα όµως και − βρίσκονται στο ίδιο σηµείο στον τριγωνοµετρικό κύκλο. Οπότε, η λύ-
2 2
π
ση που προκύπτει είναι x = 2κπ − , κ ∈ .
2
Η εξίσωση συνx = κ
Όπως και στην προηγούµενη εξίσωση ηµx = κ έχουµε:
• Αν κ > 1, δηλαδή κ < –1 ή κ > 1, τότε η εξίσωση είναι αδύνατη
γιατί κάθε x ∈ γνωρίζουµε ότι −1 ≤ συνx ≤ 1 .
• Αν κ ≤ 1, δηλαδή −1 ≤ κ ≤ 1 , τότε θα υπάρχει γωνία θ, τέτοια
ώστε συνθ = κ, οπότε έχουµε την εξίσωση συνx = συνθ. Με τη
βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου και επειδή τα αντίθετα τόξα
έχουν το ίδιο συνηµίτονο, διαπιστώνουµε ότι οι λύσεις της τριγω-
νοµετρικής εξίσωσης είναι:
⎧x = 2κπ + θ
⎪
συνx = συνθ ⇔ ⎨ ή ,κ∈
⎪x = 2κπ − θ
⎩
Ειδικές µορφές
π
• συνx = 0 ⇔ συνx = συν ⇔
2
⎛ π π π π⎞
⎜ x = 2λπ + ή x = 2λπ − = 2λπ − π + = ( 2λ − 1) π + ⎟
⎝ 2 2 2 2⎠
Επειδή οι εκφράσεις 2λ, 2λ – 1 αντιπροσωπεύουν όλους τους ακέ-
ραιους µπορούµε να δώσουµε τη λύση, µε µια µόνο γενική λύση:
π
x = κπ + , κ∈
2
• συνx = 1 ⇔ συνx = συν0 ⇔ x = 2κπ ± 0 ⇔ x = 2κπ , κ ∈

• συνx = –1 ⇔ συνx = συνπ ⇔
( x = 2κπ + π ή x = 2κπ − π, κ ∈ )
Όµως τα τόξα π, –π βρίσκονται στο ίδιο σηµείο στον τριγωνο-
µετρικό κύκλο, οπότε η λύση που προκύπτει είναι
x = 2κπ + π , κ ∈
88
Οι εξισώσεις εφx = κ, σφx = κ
Οι εξισώσεις αυτές έχουν λύση για κάθε κ ∈ , εποµένως σε κάθε περίπτωση ξεχωριστά, θα υ-
πάρχει µια γωνία θ τέτοια, ώστε εφx = εφθ ή σφx = σφθ.
Με τη βοήθεια του τριγωνοµετρικού κύκλου και επειδή τα
Τ
τόξα διαφοράς π έχουν ίδια εφαπτοµένη ή συνεφαπτοµένη, οι Ρ
λύσεις των παραπάνω εξισώσεων δίνονται από τον τύπο: Ι
Γ
εφx = εφθ ⎫ Ω
⎬ ⇔ x = κπ + θ, κ ∈ Ν
σφx = σφθ ⎭ Ο
Μ
Ε
Ειδικές µορφές Τ
Ρ
ηµx Ι
• εφx = 0 ⇔ = 0 ⇔ ηµx = 0 ⇔ x = κπ , κ ∈ Α
συνx
συνx π
• σφx = 0 ⇔ = 0 ⇔ συνx = 0 ⇔ x = κπ + , κ ∈
ηµx 2
Πίνακας βασικών τριγωνοµετρικών εξισώσεων
ΕΞΙΣΩΣΗ ΛΥΣΕΙΣ
ηµx = ηµθ x = 2κπ+θ ή x = 2κπ + π – θ, κ ∈
ηµx = 0 x = κπ, κ ∈
π
ηµx = 1 x = 2κπ + , κ ∈
2
π
ηµx = –1 x = 2κπ − , κ ∈
2
συνx = συνθ x = 2κπ + θ ή x = 2κπ − θ, κ ∈
π
συνx = 0 x = κπ + , κ ∈
2
συνx = 1 x = 2κπ, κ ∈
συνx = –1 x = 2κπ + π, κ ∈
εφx = εφθ x = κπ + θ, κ ∈
εφx = 0 x = κπ, κ ∈
σφx = σφθ x = κπ + θ, κ ∈
π
σφx = 0 x = κπ + , κ ∈
2
89
Παρατήρηση
Σε κλασµατικές ή άρρητες τριγωνοµετρικές εξισώσεις και σε τριγωνοµετρικές εξισώσεις που έ-
χουν εφαπτοµένη ή συνεφαπτοµένη, πρέπει να παίρνουµε περιορισµούς και να ελέγχουµε µετά την
επίλυση της εξίσωσης αν οι λύσεις που βρήκαµε είναι δεκτές.
Πιο συγκεκριµένα:
• Αν υπάρχει παρονοµαστής, θα πρέπει να είναι διάφορος του µηδενός.
π
• Αν υπάρχει εφ(ωx), θα πρέπει ωx ≠ κπ + ή συν ( ωx ) ≠ 0 .
2
• Aν υπάρχει σφ(ωx), θα πρέπει ωx ≠ κπ ή ηµ ( ωx ) ≠ 0 .
Σε λυµένα παραδείγµατα παρακάτω θα εξηγήσουµε και τη µέθοδο µε την οποία ελέγχουµε τους
περιορισµούς.
90
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εξισώσεις της µορφής f ⎡⎣α ( x ) ⎤⎦ = f ⎡⎣β ( x ) ⎤⎦ ,όπου f τριγωνοµετρική συνάρτηση και α,β
συναρτήσεις.
Για να λύσουµε τέτοιου είδους εξισώσεις, εφαρµόζουµε τους τύπους των γενικών λύσεων που Τ
αναφέραµε στη θεωρία. Ρ
Ι
Πιο συγκεκριµένα: Γ
⎧⎪α ( x ) = 2κπ + β ( x ) Ω
• ηµ ( α ( x ) ) = ηµ (β ( x ) ) ⇔ ⎨α ( x ) = 2κπ + π − β ( x ) , κ ∈ Ν
Ο
⎪⎩
Μ
⎧⎪α ( x ) = 2κπ + β ( x ) Ε
• συν ( α ( x ) ) = συν (β ( x ) ) ⇔ ⎨α ( x ) = 2κπ − β ( x ) , κ ∈ Τ
⎪⎩ Ρ
Ι
• εφ ( α ( x ) ) = εφ (β ( x ) ) ⎪⎫ ⇔ α ( x ) = κπ + β ( x ) , κ ∈ Α
⎬
• σφ ( α ( x ) ) = σφ (β ( x ) )⎪⎭
και λύνουµε κάθε εξίσωση που προκύπτει ως προς x.
1.56. Να λυθούν οι εξισώσεις:
⎛ π⎞
Ι. 2ηµ4x − 1 = 0 ΙΙ. συν ⎜ 2x + ⎟ = −1
⎝ 3⎠
Λύση
1 π
Ι. Έχουµε: 2ηµ4x − 1 = 0 ⇔ 2ηµ4x = 1 ⇔ ηµ4x = ⇔ ηµ4x = ηµ ⇔
2 6
⎛ π π ⎞
⎜ 4x = 2κπ+ ή 4x = 2κπ + π − , κ ∈ ⎟ ⇔
⎝ 6 6 ⎠
⎛ 2κπ π 5π ⎞ ⎛ κπ π κπ 5π ⎞
⎜x = + ή 4x = 2κπ + , κ ∈ ⎟ ⇔ ⎜ x = + ήx= + , κ∈ ⎟
⎝ 4 24 6 ⎠ ⎝ 2 24 2 24 ⎠
ΙΙ. Έχουµε:
⎛ π⎞
συν ⎜ 2x+ ⎟ = −1 και από τον πίνακα των σύντοµων λύσεων που δώσαµε στη θεωρία προκύπτει:
⎝ 3⎠
π π 2π π
⇔ 2x + = 2κπ + π ⇔ 2x = 2κπ + π − ⇔ 2x = 2κπ + ⇔ x = κπ + , κ ∈
3 3 3 3
91
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
I. 3σφ2x − 3 = 0 II. εφ ⎜ 2x + ⎟ = εφ ⎜ x − ⎟
⎝ 4⎠ ⎝ 3⎠
Λύση
I. Θα πρέπει να βάλουµε περιορισµούς για να ορίζεται η συνεφαπτοµένη. Αρκεί ηµ2x ≠ 0 .
Έχουµε:
3 π π κπ π
3σφ2x = 3 ⇔ σφ2x = ⇔ σφ2x = σφ ⇔ 2x = κπ + ⇔ x = + .
3 3 3 2 6
⎛ κπ π ⎞ ⎛ π⎞ π
Εξετάζουµε το ηµ2x = ηµ2 ⎜ + ⎟ = ηµ ⎜ κπ + ⎟ = ± ηµ ≠ 0 (γιατί ανήκει στο 1ο ή στο 3ο
⎝ 2 6⎠ ⎝ 3⎠ 3
τεταρτηµόριο).
Άρα, η γενική λύση της εξίσωσης είναι:
κπ π
x= + , κ∈
2 6
II. Για να ορίζονται οι εφαπτόµενες, θα πρέπει
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
συν ⎜ 2x+ ⎟ ≠ 0 και συν ⎜ x − ⎟ ≠ 0
⎝ 4⎠ ⎝ 3⎠
Για τη λύση της εξίσωσης έχουµε:

⎛ π⎞ ⎛ π⎞ π π π π 7π
εφ ⎜ 2x + ⎟ = εφ ⎜ x − ⎟ ⇔ 2x + = κπ + x − ⇔ 2x − x = κπ − − ⇔ x = κπ −
⎝ 4⎠ ⎝ 3⎠ 4 3 3 4 12
Εξετάζουµε τώρα τους περιορισµούς:

⎛ π⎞ ⎡ ⎛ 7π ⎞ π ⎤ ⎛ 11π ⎞ 11π
συν ⎜ 2x+ ⎟ = συν ⎢ 2 ⎜ κπ − ⎟ + ⎥ = συν ⎜ 2κπ − ⎟ = συν ≠0
⎝ 4⎠ ⎣ ⎝ 12 ⎠ 4 ⎦ ⎝ 12 ⎠ 12
και
⎛ π⎞ ⎛ 7π π ⎞ ⎛ 11π ⎞ 11π
συν ⎜ x − ⎟ = συν ⎜ κπ − − ⎟ = συν ⎜ κπ − ⎟ = ± συν ≠0
⎝ 3⎠ ⎝ 12 3 ⎠ ⎝ 12 ⎠ 12
7π
Άρα, η λύση της εξίσωσης είναι x = κπ − , κ ∈ .
12
92
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.58. Να λυθούν οι εξισώσεις: Τ

Ρ
Ι
⎛ π⎞ Γ
I. 2συν3x − 1 = 0 II. 2ηµ ⎜ x − ⎟ − 1 = 0
⎝ 4⎠ Ω
Ν
Ο
⎛ π⎞ Μ
III. 3εφ ⎜ 2x − ⎟ − 3 = 0 Ε
⎝ 6⎠
Τ
2κπ π 5π 13π κπ π Ρ
(Απ.: I. x = + , II. x = 2κπ + , x = 2κπ + , III. x = + )
3 9 12 12 2 6 Ι
Α
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞
I. ηµ ⎜ 2x − ⎟ − ηµ ⎜ x + ⎟ = 0 II. συν ⎜ 2x + ⎟ = συν ⎜ 2x − ⎟
⎝ 3 ⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4⎠
π 2κπ 7π κπ
(Απ.: I. x = 2κπ + , x = + , II. x = )
2 3 18 2
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞
I. εφ ⎜ 3x + ⎟ = εφ ⎜ x + ⎟ II. σφ ⎜ 2x − ⎟ − σφ ⎜ x + ⎟ = 0
⎝ 3⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ 3⎠
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ ⎛ π⎞ ⎛ 3π ⎞
III. συν ⎜ x + ⎟ − συν ⎜ − x ⎟ = 0 IV. ηµ ⎜ 2x + ⎟ = ηµ ⎜ x + ⎟
⎝ 4⎠ ⎝6 ⎠ ⎝ 5⎠ ⎝ 5 ⎠
κπ π π π 2π 2κπ π
(Aπ.: I. x = − , II. x = κπ + , III. x = κπ − , IV. x = 2κπ + ή x= + )
2 12 12 24 5 3 15
93
Μέθοδος ______________________________________________________________
Τριγωνοµετρικές εξισώσεις στις οποίες το ένα µέλος έχει πρόσηµο (–)
Όταν κάποιο µέλος µιας τριγωνοµετρικής εξίσωσης έ-
χει πρόσηµο (–), τότε πρώτα θα πρέπει να απορροφήσουµε
το πρόσηµο και στη συνέχεια να εφαρµόσουµε τους τύ-
πους. Πιο συγκεκριµένα, αν έχουµε:
ηµx = − ηµθ ⇔ ηµx = ηµ ( −θ )
εφx = −εφθ ⇔ εφx = εφx ( −θ )
σφx = −σφθ ⇔ σφx = σφ ( −θ )
Όµως αν έχουµε:: συνx = −συνθ

επειδή τα αντίθετα τόξα έχουν ίδιο συνηµίτονο,έχουµε:
συνx = συν ( π − θ )
I. 2συν3x + 1 = 0 II. εφ2x + 1 = 0
Λύση
1
I. Έχουµε 2συν3x + 1 = 0 ⇔ 2συν3x = −1 ⇔ συν3x = − ⇔
2
π ⎛ π⎞ 2π
συν3x = −συν ⇔ συν3x = συν ⎜ π − ⎟ ⇔ συν3x = συν ⇔
3 ⎝ 3⎠ 3
2π 2π 2κπ 2π 2κπ 2π
3x = 2κπ + ή 3x = 2κπ − ⇔ x= + ή x= − , κ∈
3 3 3 9 3 9
II. Για να ορίζεται η εφ2x, θα πρέπει συν2x ≠ 0 . Η εξίσωση ισοδύναµα γράφεται:
π ⎛ π⎞ π
εφ2x + 1 = 0 ⇔ εφ2x = −1 ⇔ εφ2x = −εφ ⇔ εφ2x = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ 2x = κπ − ⇔
4 ⎝ 4⎠ 4
κπ π
⇔x= − , κ∈ .
2 8
Ελέγχουµε τον περιορισµό:
⎛ κπ π ⎞ ⎛ π⎞ π
συν2x = συν2 ⎜ − ⎟ = συν ⎜ κπ − ⎟ = ± συν ≠ 0
⎝ 2 8⎠ ⎝ 4⎠ 4
κπ π
Οπότε η λύση της εξίσωσης είναι x = − , κ∈
2 8
94
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛π ⎞
I. ηµ ⎜ x + ⎟ + ηµ ⎜ x + ⎟ = 0 II. σφ2x + σφ ⎜ − x ⎟ = 0
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ ⎝5 ⎠
Λύση
Τ
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ Ρ
I. Έχουµε ηµ ⎜ x + ⎟ + ηµ ⎜ x + ⎟ = 0 ⇔ ηµ ⎜ x + ⎟ = − ηµ ⎜ x + ⎟ ⇔ Ι
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ Γ
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ Ω
ηµ ⎜ x + ⎟ = ηµ ⎜ − x − ⎟ ⇔ Ν
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ Ο
π π π π Μ
x + = 2κπ − x − ή x + = 2κπ + π + x + ⇔ Ε
3 4 3 4 Τ
7π 11π Ρ
2x = 2κπ − ή 0x = 2κπ + ⇔ Ι
12 12
Α
7π 11
x = κπ − ή κ = − ∈ , απορρίπτεται
24 24
7π
Οπότε η γενική λύση είναι x = κπ − , κ ∈ .
24
⎛π ⎞
II. Για τους περιορισµούς έχουµε: ηµ2x ≠ 0 και ηµ ⎜ − x ⎟ ≠ 0 . Η εξίσωση ισοδύναµα γράφεται:
⎝5 ⎠
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛ π ⎞ π
σφ2x + σφ ⎜ − x ⎟ = 0 ⇔ σφ2x = −σφ ⎜ − x ⎟ ⇔ σφ2x = σφ ⎜ − + x ⎟ ⇔ 2x = κπ − + x ⇔
⎝5 ⎠ ⎝5 ⎠ ⎝ 5 ⎠ 5
π
x = κπ − , κ ∈
5
Ελέγχουµε τη λύση στους περιορισµούς:
⎛ π⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞ 2π
ηµ2x = ηµ2 ⎜ κπ − ⎟ = ηµ ⎜ 2κπ − ⎟ = ηµ ⎜ − ⎟ = − ηµ ≠ 0 και
⎝ 5⎠ ⎝ 5 ⎠ ⎝ 5 ⎠ 5
⎛π ⎞ ⎡π ⎛ π ⎞⎤ ⎛π π⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ = ηµ ⎢ − ⎜ κπ − ⎟ ⎥ = ηµ ⎜ − κπ + ⎟ = ηµ ⎜ − κπ + ⎟ = − ηµ ⎜ κπ − ⎟=
⎝5 ⎠ ⎣5 ⎝ 5 ⎠⎦ ⎝5 5⎠ ⎝ 5 ⎠ ⎝ 5 ⎠
2π
= ηµ ≠ 0.
5
π
Άρα, η λύση της εξίσωσης είναι x = κπ − , κ ∈ .
5
95
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
⎛ π⎞
I. 2ηµ4x + 1 = 0 2συν ⎜ 4x − ⎟ + 1 = 0
II.
⎝ 3⎠
κπ π κπ 7π κπ 13π κπ 5π
(Aπ.: I. x = − ή x= + ,II. x = + ή x= − )
2 24 2 24 2 48 2 48
⎛π ⎞ ⎛ π⎞
I. 3εφ ⎜ − x ⎟ + 3 = 0 II. ηµ ⎜ 3x + ⎟ + ηµ2x = 0
⎝3 ⎠ ⎝ 4⎠
2π 2κπ π 2κπ 3π
(Απ.: I. x = − κπ + , II. x = − ή x= + )
3 5 20 5 20
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛π ⎞
I. 3εφ ⎜ 2x − ⎟ + 3 = 0 II. συν ⎜ x + ⎟ + συν ⎜ − x ⎟ = 0
⎝ 3⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 6 ⎠
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
III. ηµ ⎜ 3x + ⎟ + ηµ ⎜ x + ⎟ = 0
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠
κπ π 13π κπ 7π 11π
(Απ.: I. x = + , II. x = κπ − , III. x = − ή x = κπ − )
2 12 24 2 48 24
⎛ π⎞
3εφ ⎜ x − ⎟ + εφ ( − x − π )
⎝ 2⎠ 1
1.66. Να λυθεί η εξίσωση: = .
2εφ ( π − x ) + 2 2
π
(Απ.: x = κπ − , κ ∈ )
4
96
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εξισώσεις που λύνονται µε παραγοντοποίηση
Σε ορισµένες εξισώσεις, που δεν µπορούµε να εφαρµόσουµε τις µεθόδους που αναφέραµε προη-
γουµένως, εξετάζουµε αν είναι δυνατό η δοσµένη εξίσωση να µετασχηµατιστεί σε γινόµενο παρα- Τ
γόντων. Έτσι, φέρνουµε όλους τους παράγοντες στο α΄ µέλος και µε πράξεις ή µε παραγοντοποίηση Ρ
Ι
(κοινό παράγοντα, οµαδοποίηση, αλγεβρικές ταυτότητες…) ή και χρήση τριγωνοµετρικών ταυτο- Γ
τήτων, καταλήγουµε σε µορφή Α(x) · B(x) · Γ(x)… = 0, οπότε: Ω
Ν
⎧A ( x ) = 0 ή Ο
⎪ Μ
A ( x ) ⋅ B ( x ) ⋅ Γ ( x ) ... = 0 ⇔ ⎨Β ( x ) = 0 ή Ε
⎪ Τ
⎩Γ ( x ) = 0... Ρ
Ι
Στη συνέχεια λύνουµε τις στοιχειώδεις τριγωνοµετρικές εξισώσεις που προκύπτουν. Α
1.67. Να λυθούν οι παρακάτω εξισώσεις:
I. εφ 2 x + εφx = 0 II. 2ηµxσυν 2 x = ηµx
Λύση
I. Για να ορίζεται η εφx πρέπει συνx ≠ 0 . Η εξίσωση ισοδύναµα γράφεται:
εφ 2 x + εφx = 0 ⇔ εφx ( εφx + 1) = 0 ⇔ εφx = 0 (1) ή εφx = – 1 (2)
Από την (1) έχουµε: εφx = 0 ⇔ x = κπ, κ ∈ (δεκτή) γιατί συνx = συνκπ = ±1 ≠ 0 .
Και από τη (2) προκύπτει:
π ⎛ π⎞ π
εφx = −1 ⇔ εφx = −εφ ⇔ εφx = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = κπ − , κ ∈ ( δεκτή )
4 ⎝ 4⎠ 4
⎛ π⎞ π 2
γιατί συνx = συν ⎜ κπ − ⎟ = ±συν = ± ≠ 0.
⎝ 4⎠ 4 2
II. Μεταφέρουµε όλους τους όρους στο α΄ µέλος και παραγοντοποιούµε οπότε:
( )
2ηµxσυν 2 x − ηµx = 0 ⇔ ηµx 2συν 2 x − 1 = 0 ⇔ ηµx ( 2συνx − 1 )( )
2συνx + 1 = 0 ⇔
ηµx = 0 (1) ή 2συνx − 1 = 0 ( 2) ή 2συνx + 1 = 0 ( 3)

Από την (1) έχουµε: ηµx = 0 ⇔ x = κπ, κ ∈
97
Από τη (2) έχουµε:
1 2 π
2συνx − 1 = 0 ⇔ 2συνx = 1 ⇔ συνx = ⇔ συνx = ⇔ συνx = συν ⇔
2 2 4
π π
x = 2κπ + ή x = 2κπ − , κ ∈ .
4 4
1 2
Aπό την (3) προκύπτει: 2συνx + 1 = 0 ⇔ συνx = − ⇔ συνx = − ⇔
2 2
π ⎛ π⎞ 3π
συνx = −συν ⇔ συνx = συν ⎜ π − ⎟ ⇔ συνx = συν ⇔
4 ⎝ 4⎠ 4
3π 3π
x = 2κπ + ή x = 2κπ − , κ ∈ .
4 4

⎛ π⎞ 1 + συνx ηµx
I. συν 2 2x − συν 2 ⎜ x + ⎟ = 0 II. + =4
⎝ 3⎠ ηµx 1 + συνx
Λύση
⎛ π⎞
I. Ισοδύναµα έχουµε: συν 2 2x − συν 2 ⎜ x + ⎟ = 0 ⇔
⎝ 3⎠
⎡ ⎛ π ⎞⎤ ⎡ ⎛ π ⎞⎤
⎢ συν2x − συν ⎜ x + 3 ⎟ ⎥ ⎢ συν2x + συν ⎜ x + 3 ⎟ ⎥ = 0 ⇔
⎣ ⎝ ⎠⎦ ⎣ ⎝ ⎠⎦
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
συν2x − συν ⎜ x + ⎟ = 0 (1) ή συν2x + συν ⎜ x + ⎟ = 0 ( 2)
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠
Από την (1) έχουµε:

⎛ π⎞ ⎛ π π ⎞
συν2x = συν ⎜ x + ⎟ ⇔ ⎜ 2x = 2κπ + x + ή 2x = 2κπ − x − , κ ∈ ⎟ ⇔
⎝ 3⎠ ⎝ 3 3 ⎠
π 2κπ π
x = 2κπ + ήx= − , κ∈
3 3 9
⎛ π⎞ ⎡ ⎛ π ⎞⎤
Και από τη (2) προκύπτει: συν2x = −συν ⎜ x + ⎟ ⇔ συν2x = συν ⎢ π − ⎜ x + ⎟ ⎥ ⇔
⎝ 3⎠ ⎣ ⎝ 3 ⎠⎦
⎛ π⎞ ⎛ 2π ⎞ 2π 2π
συν2x = συν ⎜ π − x − ⎟ ⇔ συν2x = συν ⎜ − x ⎟ ⇔ 2x = 2κπ + − x ή 2x = 2κπ − +x⇔
⎝ 3⎠ ⎝ 3 ⎠ 3 3
2κπ 2π 2π
x= + ή x = 2κπ − , κ∈ .
3 9 3
98
II. Αρχικά θα πρέπει να θέσουµε περιορισµούς για τους παρονοµαστές.
Πρέπει ηµx ≠ 0 ⇔ x ≠ κπ και 1 + συνx ≠ 0 ⇔ συνx ≠ −1 ⇔ x ≠ 2κπ + π.
Με απαλοιφή των παρονοµαστών προκύπτει:
(1 + συνx )2 + ηµ 2 x = 4ηµx (1 + συνx ) ⇔ 1 + 2συνx + συν 2 x + ηµ 2 x = 4ηµx (1 + συνx ) Τ

Ρ
⇔ 1 + 2συνx + 1 = 4ηµx (1 + συνx ) ⇔ 2 + 2συνx − 4ηµx (1 + συνx ) = 0 ⇔ Ι
Γ
Ω
⇔ 2(1 + συνx) − 4ηµx(1 + συνx) = 0 ⇔ (1 + συνx)(2 − 4ηµx) = 0 ⇔ Ν
Ο
2 − 4ηµx = 0 ή 1 + συνx = 0 (απορρίπτεται λόγω περιορισµού) Μ
Ε
1 π Τ
Άρα, 2 − 4ηµx = 0 ⇔ ηµx = ⇔ ηµx = ηµ ⇔ Ρ
2 6
Ι
π 5π π 5π Α
x = 2κπ + ή x = 2κπ + π − ⇔ x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈
6 6 6 6
Οι λύσεις είναι δεκτές, λόγο των περιορισµών που έχουµε θέσει αρχικά.
1.69. ( )( )
Να λυθεί η εξίσωση: 5 συν 2 x − συνx συν 2 x + συνx + 3ηµ 2 x = 0 .
Λύση
Παραγοντοποιούµε τις παρενθέσεις του πρώτου γινόµενου και από το θεµελιώδη νόµο γράφουµε
το ηµ 2 x = 1 − συν 2 x .
Οπότε:
( )
5συνx ( συνx − 1) συνx ( συνx + 1) + 3 1 − συν 2 x = 0 ⇔
5συν 2 x ( συνx − 1)( συνx + 1) + 3 (1 − συνx )(1 + συνx ) = 0 ⇔
5συν 2 x ( συνx − 1)( συνx + 1) − 3 ( συνx − 1)( συνx + 1) = 0 ⇔
( συνx − 1)( συνx + 1) ( 5συν 2 x − 3) = 0 ⇔
συνx − 1 = 0 ⇔ συνx = 1 ⇔ x = 2κπ, κ ∈
ή συνx + 1 = 0 ⇔ συνx = −1 ⇔ x = 2κπ + π, κ ∈
3 3
ή 5συν 2 x − 3 = 0 ⇔ συν 2 x = ⇔ συνx = ± .
5 5
99
3 ⎛ π⎞
Επειδή 0 < < 1 θα υπάρχει γωνία θ ∈ ⎜ 0, ⎟ τέτοια ώστε
5 ⎝ 2⎠ ΣΧΟΛΙΟ
3 Όταν προκύψει σε
συνθ = , οπότε:
5
τριγωνοµετρική εξίσωση
⎧ x = 2κπ + θ
3 ⎪ αριθµός που δεν είναι στον
συνx = ⇔ συνx = συνθ ⇔ ⎨ ή , κ∈ και θ γνω-
5 τριγωνοµετρικό πίνακα,
⎪ x = 2κπ − θ
⎩ αλλά µπορεί να είναι τιµή
στή κάποιου τριγωνοµετρικού
ή αριθµού, τότε εργαζόµαστε
⎧ x = 2κπ + π − θ όπως στη συγκεκριµένη
3 ⎪
συνx = − = −συνθ = συν ( π − θ ) ⇔ ⎨ ή , κ∈ άσκηση
5 ⎪ x = 2κπ − π + θ
⎩
και θ γνωστή
100
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.70. Να λυθούν οι εξισώσεις: Τ

Ρ
Ι
I. 6συνxσφx − 3 = 2 3συνx − 3σφx Γ
Ω
Ν
II. ηµ 2 x + ηµx = 0 Ο
Μ
III. 2συν 2 x + συνx = 0 Ε
Τ
Ρ
IV. 2συνxηµ 2 x − συνx = 0 Ι
Α
2π π 3π
(Απ.: I. x = 2κπ ± , x = κπ + , κ ∈ , II. x = κπ ή x = 2κπ + ,
3 3 2
π 2π π π 3π 5π
III. x = κπ + ή x = 2κπ ± , IV. x = κπ + ή x = 2κπ ± ή x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈ )
2 3 2 4 4 4
ηµx − 1 ηµx + 2
ηµx + 2 ηµx − 1
π 7π
(Απ.: x = 2κπ − ή x = 2κπ + , κ∈ )
6 6
I. ηµ 2 x − 2ηµx = 0
II. εφ3 x = εφx
III. 1 + ηµxσυνx − ηµx − συνx = 0
IV. 2ηµxσυνx − 2ηµx − 2συνx + 2 = 0

π π
(Απ.: I. x = κπ , II. x = κπ ή x = κπ + , III. x = 2κπ ή x = 2κπ + ,
4 2
π π
IV. x = 2κπ ± ή x = 2κπ + , κ ∈ ),
4 2
συνx
1.73. Να λυθεί η εξίσωση: εφx + = −2 .
1 + ηµx
2π
(Απ.: x = 2κπ ± , κ∈ )
3
101
1.74. Να λυθεί η εξίσωση: 3εφx = 2ηµx .
π
(Απ.: x = κπ ή x = 2κπ ± , κ ∈ )
6
1.75. ( )( )
Να λυθεί η εξίσωση: 4 ηµ 2 x + ηµx ηµ 2 x − ηµx + 3συν 2 x = 0
π π 2π 4π
(Απ.: x = κπ + ή x = 2κπ ± ή x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ∈ )
2 3 3 3
102
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εξισώσεις της µορφής ηµ ( α ( x ) ) = συν ( β ( x ) ) ,εφ ( α ( x ) ) = σφ ( β ( x ) )
Σε αυτή την κατηγορία εξισώσεων, επειδή δεν µπορούµε να εφαρµόσουµε τους τύπους των τρι- Τ
Ρ
γωνοµετρικών εξισώσεων, µετατρέπουµε το ηµίτονο σε συνηµίτονο ή αντίστροφα και την εφαπτο- Ι
µένη σε συνεφαπτοµένη ή αντίστροφα µε βάση τα συµπληρωµατικά τόξα. Γ
Ω
Πιο συγκεκριµένα: Ν
⎧ π Ο
⎪ α ( x ) = 2κπ + 2 − β ( x ) Μ
⎡π ⎤ ⎪ Ε
• ηµ ⎡⎣α ( x ) ⎤⎦ = συν ⎡⎣β ( x ) ⎤⎦ ⇔ ηµ ⎡⎣ α ( x ) ⎤⎦ = ηµ ⎢ − β ( x ) ⎥ ⇔ ⎨ ή , κ∈ Τ
⎣2 ⎦ ⎪ Ρ
π
⎪α ( x ) = 2κπ + π − + β ( x ) Ι
⎩ 2 Α
Μπορούµε να µετατρέψουµε και το ηµίτονο σε συνηµίτονο και να εφαρµόσουµε τους τύπους λύ-
σεων της συνx = συνθ.
⎡π ⎤ π
• εφ ⎡⎣ α ( x ) ⎤⎦ = σφ ⎡⎣β ( x ) ⎤⎦ ⇔ εφ ⎡⎣α ( x ) ⎤⎦ = εφ ⎢ − β ( x ) ⎥ ⇔ α ( x ) = κπ + − β ( x ) , κ ∈ και αντί-
⎣2 ⎦ 2
στοιχα µπορούµε να µετατρέψουµε την εφαπτοµένη σε συνεφαπτοµένη.
Αν αρχικά υπάρχει σε κάποιο µέλος πρόσηµο (–), τότε πρώτα απορροφούµε αυτό µε βάση προηγού-
µενη µεθοδολογία και µετά κάνουµε την εναλλαγή.
⎛π ⎞ ⎛π ⎞
Για, π.χ., συνx = − ηµθ ⇔ συνx = ηµ ( −θ ) ⇔ συνx = συν ⎜ − ( θ ) ⎟ ⇔ συνx = συν ⎜ + θ ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
1.76. Να λυθούν οι παρακάτω εξισώσεις:
⎛ π⎞ ⎛π ⎞
I. ηµ ⎜ 2x + ⎟ − συν ⎜ + x ⎟ = 0 II. ηµ5x + συν3x = 0
⎝ 7⎠ ⎝3 ⎠
Λύση
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ ⎛ π⎞ ⎡π ⎛ π ⎞⎤
I. Έχουµε ηµ ⎜ 2x + ⎟ = συν ⎜ + x ⎟ ⇔ ηµ ⎜ 2x + ⎟ = ηµ ⎢ − ⎜ + x ⎟ ⎥ ⇔
⎝ 7⎠ ⎝3 ⎠ ⎝ 7⎠ ⎣2 ⎝ 3 ⎠⎦
⎛ π⎞ ⎛π π ⎞ ⎛ π⎞ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ 2x + ⎟ = ηµ ⎜ − − x ⎟ ⇔ ηµ ⎜ 2x + ⎟ = ηµ ⎜ − x ⎟ ⇔
⎝ 7⎠ ⎝2 3 ⎠ ⎝ 7⎠ ⎝6 ⎠
⎛ π π π π ⎞
⇔ ⎜ 2x + = 2κπ + − x ή 2x + = 2κπ + π − + x ⎟ ⇔
⎝ 7 6 7 6 ⎠
103
⎛ π π π π⎞
⇔ ⎜ 3x = 2κπ + − ή x = 2κπ + π − − ⎟ ⇔
⎝ 6 7 6 7⎠
⎛ 2κπ π 29π ⎞
⎜x = + ή x = 2κπ + , κ∈ ⎟
⎝ 3 126 42 ⎠
II. Η εξίσωση ισοδύναµα γράφεται:

ηµ5x + συν3x = 0 ⇔
συν3x = − ηµ5x ⇔ συν3x = ηµ ( −5x ) ⇔

Σηµείωση:
Αν µετατρέψουµε το
⎡π ⎤
συν3x = συν ⎢ − ( −5x ) ⎥ ⇔ συνηµίτονο σε ηµίτονο, τότε
⎣2 ⎦
ενδεχοµένως να βρούµε άλ-
⎛π ⎞ ⎛ π⎞ λους τύπους γενικών λύσεων,
συν3x = συν ⎜ + 5x ⎟ ⇔ συν ⎜ 5x + ⎟ = συν3x ⇔
⎝2 ⎠ ⎝ 2⎠ οι οποίοι όµως µας δίνουν τα
ίδια τόξα στον τριγωνοµετρι-
⎛ π π ⎞ κό κύκλο, αλλά για διαφορε-
⎜ 5x + = 2κπ + 3x ή 5x + = 2κπ − 3x ⎟ ⇔
⎝ 2 2 ⎠ τικές τιµές του ακεραίου κ.
⎛ π π⎞
⎜ 2x = 2κπ − ή 8x = 2κπ − ⎟ ⇔
⎝ 2 2⎠
⎛ π κπ π ⎞
⎜ x = κπ − ή x= − , κ∈ ⎟
⎝ 4 4 16 ⎠
1.77. Να λυθεί η εξίσωση: εφxεφ2x = 1 .
Λύση
Στη λύση αυτής της εξίσωσης θα αναφέρουµε έναν διαφορετικό τρόπο ελέγχου των περιορισµών,
γιατί ο έλεγχος στο συνηµίτονο των λύσεων που θα προκύπτουν είναι αρκετά επίπονος.
π
Για να ορίζεται η εφx πρέπει συνx ≠ 0 , δηλαδή x ≠ λπ + (1) λ ∈ και η εφ2x πρέπει
2
συν2x ≠ 0 , δηλαδή
π
2x ≠ ρπ + , ρ ∈ ( 2)
2
Επειδή εφx ⋅ εφ2x = 1 , προκύπτει ότι εφx ≠ 0 και διαιρούµε και τα δύο µέλη της εξίσωσης µε εφx.
Οπότε έχουµε:
εφx ⋅ εφ2x 1 1
= ⇔ εφ2x =
εφx εφx εφx
104
1
Από τη σχέση εφx ⋅ σφx = 1 έχουµε σφx = και η εξίσωση γίνεται
εφx
⎛π ⎞ π π κπ π
εφ2x = σφx ⇔ εφ2x = εφ ⎜ − x ⎟ ⇔ 2x = κπ + − x ⇔ 3x = κπ + ⇔ x = + , κ∈
⎝2 ⎠ 2 2 3 6
Τ
Από τον περιορισµό (1) θα πρέπει: Ρ
Ι
κπ π π Γ
+ ≠ λπ + ⇔ 4κπ + 2π ≠ 12λπ + 6π ⇔ 4κπ ≠ 12λπ + 4π ⇔ κ ≠ 3λ + 1 Ω
3 6 2 Ν
Ο
Από τον περιορισµό (2) έχουµε: Μ
Ε
⎛ κπ π ⎞ π 2κπ π π 6ρ + 1 Τ
2⎜ + ⎟ ≠ ρπ + ⇔ + ≠ ρπ + ⇔ 4κπ + 2π ≠ 6ρπ + 3π ⇔ 4κπ ≠ 6ρπ+π ⇔ κ ≠ ⇔ Ρ
⎝ 3 6 ⎠ 2 3 3 2 4
Ι
Α
4ρ + 2ρ + 1 2ρ + 1
⇔κ≠ ⇔ κ ≠ρ+
4 4
2ρ + 1
που ισχύει πάντα γιατί ρ + ∉ .
4
κπ π
Άρα, από τις λύσεις x = + εξαιρούνται οι ακέραιες τιµές του κ που είναι της µορφής
3 6
κ = 3λ + 1 .
105
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.78. Να λύσετε τις εξισώσεις:
⎛ π⎞
I. ηµ3x = συν ⎜ 2x − ⎟ II. συν2x = ηµ3x
⎝ 4⎠
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
III. εφx = σφ ⎜ x + ⎟ IV. σφ2x = εφ ⎜ x + ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠
2κπ 3π π 2κπ π π
(Απ.: I. x = + ή x = 2κπ + II. x = + ή x = −2κπ +
5 20 4 5 10 2
κπ π κπ π
III. x = + IV. x = + µε κ ∈ και κ ≠ 3ρ + 2, ρ ∈ )
2 12 3 12
1.79. Να λυθεί η εξίσωση: συν 2 4x − ηµ 2 2x = 0 .

κπ π π
(Απ.: x = ± ή x = κπ ± , κ ∈ )
3 12 4
συν2x
1.80. Να λυθεί η εξίσωση: 1 + =0.
ηµ3x
π 2κπ π
(Απ.: x = −2κπ − ή x= − , κ∈ )
2 5 10
⎛ π⎞ π
1.81. Να λύσετε την εξίσωση: σφ 2 ⎜ x + ⎟ = εφ 2 3x , αν γνωρίζετε ότι µια λύση της είναι η x = .
⎝ 2⎠ 4
κπ
(Απ.: x = µε κ ∈ και κ ≠ 4ρ + 2, ρ ∈
4
κπ
ή x=− µε κ ∈ και κ ≠ 2ρ + 1, ρ ∈ )
2
106
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εξισώσεις που λύνονται µε αντικατάσταση

Στις εξισώσεις αυτές αντικαθιστούµε κάποιον τριγωνοµετρικό αριθµό µε έναν βοηθητικό άγνω-
στο ω και έτσι προκύπτει µια αλγεβρική εξίσωση δεύτερου ή και µεγαλύτερου βαθµού, την οποία Τ
Ρ
λύνουµε µε τους γνωστούς τρόπους. Σε αρκετές από αυτές τις ασκήσεις αντικαθιστούµε Ι
ηµ 2 x = 1 − συν 2 x ή συν 2 x = 1 − ηµ 2 x για να προκύψει εξίσωση µε άγνωστο µόνο έναν τριγωνοµε- Γ
Ω
τρικό αριθµό. Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Α

( )
I. 2συν 2 x + 2 − 4 συνx − 2 2 = 0 II. 2 − ηµ 2 x = 5ηµx − συν 2 x
Λύση
I. Θέτουµε συνx = ω, οπότε: 2ω2 + ( )
2 −4 ω−2 2 =0
( 2 − 4) + 16 2 =
2
∆= Σε τέτοιου είδους τριώνυµα
αφήνουµε τα τέλεια τετρά-
= ( 2 ) − 8 2 + 4 + 16 2 =
2
2
γωνα ως έχουν και κάνουµε
= ( 2 ) + 8 2 + 4 = ( 2 + 4)
2 2
2 πράξη µόνο µε το διπλάσιο
γινόµενο για να φέρουµε τη
διακρίνουσα σε µορφή τέ-
λειου τετραγώνου.
Οπότε
ω1,2 =
− ( ) (
2 −4 ± 2+4 ) ω1 = 2 απορρίπτεται γιατί − 1 ≤ ω ≤ 1
4 2
ω2 = − δεκτή
2
Άρα
2 π ⎛ π⎞ 3π 3π
συνx = − ⇔ συνx = −συν ⇔ συνx = συν ⎜ π − ⎟ ⇔ συνx = συν ⇔ x = 2κπ ± , κ ∈
2 4 ⎝ 4⎠ 4 4
II. Επειδή έχουµε ηµx που δεν τροποποιείται, αντικαθιστούµε συν 2 x = 1 − ηµ 2 x µε στόχο να προ-
κύψει εξίσωση που να έχει άγνωστο µόνο ηµx. Οπότε:
( )
2 − ηµ 2 x = 5ηµx − συν 2 x ⇔ 2 − ηµ 2 x = 5ηµx − 1 − ηµ 2 x ⇔ 2 − ηµ 2 x = 5ηµx − 1 + 2ηµ 2 x ⇔
0 = 2ηµ 2 x + 5ηµx − 3
107
Θέτουµε ηµx = ω, άρα 2ω2 + 5ω − 3 = 0 .
−3, απορρίπτεται
−5 ± 7
∆ = 25 + 24 = 49, ω1,2 = = 1
4 δεκτή
2
1 π π 5π
Άρα, ηµx = ⇔ ηµx = ηµ ⇔ x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈ .
2 6 6 6

1 ⎛π ⎞
I. συν 3 x + 2ηµ 2 x = συνx II. σφ 3 x + 2
− 3εφ ⎜ − x ⎟ = 4
ηµ x ⎝2 ⎠
Λύση
I. Αντικαθιστούµε ηµ 2 x = 1 − συν 2 x , οπότε:
( )
συν 3 x + 2 1 − συν 2 x = συνx ⇔ συν 3 x + 2 − 2συν 2 x − συνx = 0
Θέτουµε συνx = ω , οπότε:
ω3 + 2 − 2ω2 − ω = 0
( )
ω2 ( ω − 2 ) − ( ω − 2 ) = 0 ⇔ ( ω − 2 ) ω2 − 1 = 0 ⇔ ( ω − 2 )( ω − 1)( ω + 1) = 0
ω = 2 ή ω = 1 ή ω = –1
Άρα: συνx = 2 αδύνατη ή συνx = 1 ⇔ x = 2κπ, κ ∈
ή συνx = −1 ⇔ x = 2κπ + π, κ ∈
1 ⎛π ⎞
II. Ισχύει ότι 2
= 1 + σφ 2 x και εφ ⎜ − x ⎟ = σφx
ηµ x ⎝ 2 ⎠
Οπότε η εξίσωση γίνεται: σφ3 x + 1 + σφ 2 x − 3σφx = 4
Θα πρέπει ηµx ≠ 0 και θέτουµε σφx = ω , οπότε:
ω3 + 1 + ω2 − 3ω = 4 ⇔ ω3 + ω2 − 3ω − 3 = 0 ⇔ ω2 ( ω + 1) − 3 ( ω + 1) = 0 ⇔
( ω + 1) ( ω2 − 3) = 0 ⇔ ( ω + 1) ( ω − )( )
3 ω + 3 = 0 ⇔ ω = −1
ή ω= 3 ή ω=− 3
π ⎛ π⎞ π
Άρα: σφx = −1 ⇔ σφx = −σφ ⇔ σφx = σφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = κπ − , κ ∈
4 ⎝ 4⎠ 4
π π
ή σφx = 3 = σφ ⇔ x = κπ + , κ ∈
6 6
π ⎛ π⎞ π
ή σφx = − 3 = −σφ = σφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = κπ − , κ ∈
6 ⎝ 6⎠ 6
Όλες οι παραπάνω λύσεις είναι δεκτές, γιατί εύκολα διαπιστώνουµε ότι ηµx ≠ 0 .
108
1.84. Να λυθεί η εξίσωση:
7 − ηµx − 3 − 4ηµ 2 x = συν 2 x + 2 − ηµx
Λύση
Τ
Θα πρέπει πρώτα να απαλλάξουµε την εξίσωση από τις απόλυτες τιµές. Επειδή −1 ≤ ηµx ≤ 1 , τότε Ρ
ηµx − 3 < 0 και 2 − ηµx > 0 . Οπότε: Ι
Γ
συν 2 x =1− ηµ 2 x Ω
7 − ( − ηµx + 3) − 4ηµ 2 x = συν 2 x + ( 2 − ηµx ) ⇔ Ν
Ο
Μ
7 + ηµx − 3 − 4ηµ 2 x = 1 − ηµ 2 x + 2 − ηµx ⇔ Ε
Τ
Ρ
−4ηµ 2 x + ηµx + 4 − 1 + ηµ 2 x − 2 + ηµx = 0 ⇔ Ι
Α
−3ηµ 2 x + 2ηµx + 1 = 0 ⇔ 3ηµ 2 x − 2ηµx − 1 = 0
Θέτουµε ηµ 2 x = ω ,: −1 ≤ ω ≤ 1, οπότε έχουµε:

1
2 2±4
3ω − 2ω − 1 = 0, ∆ = 4 + 12 = 16, άρα ω1,2 = = 1 δεκτές
6 −
3
π 1 ⎛ π⎞ 1
Άρα, ηµx = 1 ⇔ x = 2κπ + , κ∈ ή ηµx = − . Έστω γωνία θ ∈ ⎜ 0, ⎟ : ηµθ =
2 3 ⎝ 2⎠ 3
οπότε ηµx = − ηµθ ⇔ ηµx = ηµ ( −θ ) ⇔ x = 2κπ − θ ή x = 2κπ + π + θ, κ ∈ .
109
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
I. 2ηµ 2 x − 3ηµx + 1 = 0 II. 3σφ 2 x − 2 3σφx = 3
( )
III. 2συν 2 x − 1 + 2 συνx +
2
2
=0
π π 5π
(Απ.: I. x = 2κπ + ή x = 2κπ + ή x = 2κπ + ,
2 6 6
π π π π
II. x = κπ + ή x = κπ − , III. x = 2κπ ± ή x = 2κπ ± , κ ∈
6 3 4 3
I. 2συν 2 x + 1 = 5ηµx II. 6ηµ 2 x + συνx − 5 = 0

π 5π
(Απ.: I. x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈ ,
6 6
π ⎛ π⎞ 1
II. x = 2κπ ± ή x = 2κπ + π − θ ή x = 2κπ − π + θ, κ ∈ και θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε συνθ = )
3 ⎝ 2⎠ 3
1.87. Να λυθεί η εξίσωση: εφx + 3σφx = 2 3

π
(Απ.: x = κπ + , κ ∈ )
3
1
1.88. Να λυθεί η εξίσωση: + 1 = 3εφx
συν 2 x
π ⎛ π⎞
(Απ.: x = κπ + ή x = κπ + θ οπου θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε εφθ = 2 )
4 ⎝ 2⎠
4συνx − 1 7 + συνx 3συνx + 1 συνx − 1

I. + = −
15 10 5 3
II. ηµ 3 x − 2ηµ 2 x − 8ηµx = 0
III. 4ηµ 4 x + 5συν 2 x − 4 = 0

(Απ.: I. x = 2κπ + π , II. x = κπ ,
π π 5π 7π
III. x = 2κπ ± ή x = 2κπ + ή x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ∈ )
2 6 6 6
110
Μέθοδος _____________________________________________________________
Εξισώσεις που επιλύονται µε χρήση τριγωνοµετρικών ταυτοτήτων

και µε διάφορες τεχνικές
Τ
Υπάρχουν ορισµένες εξισώσεις στις οποίες ο τρόπος επίλυσης δεν είναι εύκολα ορατός. Για την Ρ
Ι
επίλυση αυτών, εφαρµόζουµε διάφορες µεθόδους, ορισµένες από τις οποίες αναφέρουµε παρακά- Γ
τω: Ω
Ν
Ο
α) Χρησιµοποιούµε τις βασικές τριγωνοµετρικές ταυτότητες. Μ
Ε
β) Αν στην εξίσωση υπάρχει το 1, τότε µπορεί να χρειαστεί να αντικατασταθεί µε ηµ 2 x + συν 2 x , Τ
για να διευκολυνθούµε στην επίλυση. Ρ
Ι
γ) Ορισµένες φορές χρειάζεται να υψώσουµε και τα δύο µέλη στο τετράγωνο, για να δηµιουργή- Α
σουµε τετράγωνα τα οποία µπορούν να αντικατασταθούν. Σε αυτή τη µέθοδο πάντα πρέπει να
εξετάσουµε στο τέλος αν οι λύσεις που προκύπτουν επαληθεύουν την αρχική εξίσωση.
δ) Αν διαπιστώσουµε ότι συνx ≠ 0 , τότε µπορούµε να διαιρέσουµε µε συνx ή συν2x ή συν3x για να
εµφανίσουµε εφx ή εφ2x ή εφ3x αντίστοιχα και να καταλήξουµε σε εξίσωση µε έναν άγνωστο.
ε) Χρησιµοποιούµε διάφορες τεχνικές από την Άλγεβρα, όπως:
α 2 + β 2 = ( α ± β ) ∓ 2αβ , α3 ± β3 = ( α ± β ) ∓ 3αβ ( α ± β )
2 3
(α 2
+ β2 = 0 ή α + β = 0 ή )
α + β =0 ⇔α=β=0
1.90. Να λυθεί η εξίσωση: εφ8xσφ4x = 1 .
Λύση
Θα πρέπει συν8x ≠ 0 και ηµ4x ≠ 0 .
Έχουµε:
1 κπ
εφ8xσφ4x = 1 ⇔ εφ8x = 1 ⇔ εφ8x = εφ4x ⇔ 8x = κπ + 4x ⇔ 4x = κπ ⇔ x = ,κ∈ .
εφ4x 4
κπ
Όµως ηµ4x = ηµ4 = ηµκπ = 0 . Άρα, η λύση απορρίπτεται και η εξίσωση είναι αδύνατη.
4
111
1.91. Να λυθεί η εξίσωση: 2ηµ 2 x − 3ηµxσυνx + 3συν 2 x = 1 .
Λύση
1
Αν συνx = 0, από την εξίσωση προκύπτει 2ηµ 2 x = 1 ⇔ ηµ 2 x = , που είναι άτοπο γιατί
2
1
ηµ 2 x + συν 2 x = 1 ⇔ + 0 = 1 , οπότε συνx ≠ 0 , και διαιρούµε και τα µέλη της εξίσωσης µε συν2x και
2
έχουµε:
1
=1+ εφ 2 x
συν 2 x
2ηµ 2 x 3ηµxσυνx 3συν 2 x 1 1
2
− 2
+ 2
= 2
⇔ 2εφ 2 x − 3εφx + 3 = <=======>
συν x συν x συν x συν x συν 2 x
2εφ 2 x − 3εφx + 3 = 1 + εφ 2 x ⇔ εφ 2 x − 3εφx + 2 = 0.
3 ±1 2
Θέτουµε εφx = ω , οπότε ω2 − 3ω + 2 = 0, ∆ = 1, ω1,2 = =
2 1
Έχουµε εφx = 2 (1) ή εφx = 1 (2)
⎛ π⎞
Για την (1) υπάρχει γωνία θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε εφθ = 2 , οπότε εφx = εφθ ⇔ x = κπ + θ, κ ∈
⎝ 2⎠
π π
Από την (2) έχουµε εφx = 1 ⇔ εφx = εφ ⇔ x = κπ + , κ∈
4 4
1.92. Να λυθεί η εξίσωση: 2 (1 + ηµx ) = συνx .

Λύση
Επειδή 2 (1 + ηµx ) ≥ 0 θα πρέπει και συνx ≥ 0 .
Υψώνουµε και τα δύο µέλη στο τετράγωνο οπότε:
συν 2 x =1− ηµ 2 x
2 (1 + ηµx ) = συν x <======> 2 (1 + ηµx ) = 1 − ηµ 2 x ⇔ 2 (1 + ηµx ) = (1 − ηµx )(1 + ηµx ) ⇔
2
2 (1 + ηµx ) − (1 − ηµx )(1 + ηµx ) = 0 ⇔ (1 + ηµx ) ⎣⎡ 2 − (1 − ηµx ) ⎤⎦ = 0 ⇔ (1 + ηµx )(1 + ηµx ) = 0 ⇔
π
⇔ 1 + ηµx = 0 ⇔ ηµx = −1 ⇔ x = 2κπ − , κ ∈ ,
2
⎛ π⎞
που είναι δεκτή γιατί συν ⎜ 2κπ − ⎟ = 0 .
⎝ 2⎠
112
2εφx
1.93. Να λυθεί η εξίσωση: ηµx = .
1 + εφ 2 x
Λύση
Προφανώς 1 + εφ 2 x ≠ 0 και για να ορίζεται η εφαπτοµένη θα πρέπει συνx ≠ 0 .
Τ
Υψώνουµε και τα δύο µέλη στο τετράγωνο για να εµφανίσουµε το ηµ 2 x , το οποίο αντικαθιστούµε Ρ
εφ 2 x Ι
µε ηµ 2 x = και έτσι θα προκύψει εξίσωση µε έναν άγνωστο. Έχουµε: Γ
1 + εφ 2 x Ω
Ν
(2εφx) 2 εφ 2 x 4εφ 2 x Ο
ηµ 2 x = ⇔ =
(1 + εφ 2 x) 2
(
1 + εφ 2 x 1 + εφ 2 x
) Μ
2
Ε
Τ
(1+ εφ x )≠ 0
2
4εφ 2 x Ρ
<=====> εφ 2 x = ⇔ Ι
1 + εφ 2 x Α
εφ 2 x (1+εφ 2 x ) = 4εφ 2 x ⇔ εφ 2 x + εφ 4 x − 4εφ 2 x = 0 ⇔ Παρατήρηση
εφ 4 x − 3εφ 2 x = 0 ⇔ εφ 2 x(εφ 2 x − 3) = 0 ⇔ ∆εν απλοποιούµε την εφ2x,

γιατί δεν είναι πάντα διάφο-
εφ 2 x(εφx − 3)(εφx + 3) = 0 ⇔ εφx = 0 ⇔ x = κπ, κ ∈ ρη του µηδενός.
π π
ή εφx = 3 = εφ ⇔ x = κπ + , κ ∈
3 3
⎛ π⎞ π
ή εφx = − 3 = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = κπ − , κ ∈
⎝ 3⎠ 3
Εύκολα διαπιστώνουµε ότι όλες οι λύσεις είναι δεκτές.

1
I. ηµ 2006 2x + συν 2004 x = 0 II. συν 4 x + ηµ 4 x =
2
Λύση
I. Επειδή ηµ 2006 2x ≥ 0 και συν 2004 x ≥ 0 , τότε η εξίσωση έχει νόηµα όταν ηµ 2006 2x = 0 και
συν 2004 x = 0 , δηλαδή
κπ π
ηµ2x = 0 ⇔ 2x = κπ ⇔ x = ,κ∈ και συνx = 0 ⇔ x = κπ + ,κ∈ .
2 2
π
Οι κοινές λύσεις είναι x = κπ + , κ ∈
2
( ) + ( ηµ x ) 1
2 2
II. Έχουµε συν 2 x 2
= ⇔
2
(µε τη βοήθεια του µετασχηµατισµού α 2 + β 2 = = ( α + β ) − 2αβ )

2
113
( συν x + ηµ x ) 1 1 1
2 2 2
⇔ 1 − 2ηµ 2 xσυν 2 x = ⇔ 2ηµ 2 xσυν 2 x = ⇔
− 2ηµ 2 xσυν 2 x =
2 2 2
1
( 1
4
) 1
4
1
ηµ 2 xσυν 2 x = ⇔ ηµ 2 x 1 − ηµ 2 x = ⇔ ηµ 2 x − ηµ 4 x − = 0 ⇔ ηµ 4 x − ηµ 2 x + = 0 ⇔
4 4
2
⎛ 2 1⎞ 2 1 2
⎜ ηµ x − ⎟ = 0 ⇔ ηµ x = ⇔ ηµx = ±
⎝ 2⎠ 2 2
Οπότε:
2 π ⎛ π 3π ⎞
ηµx = = ηµ ⇔ ⎜ x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈ ⎟
2 4 ⎝ 4 4 ⎠
2 π ⎛ π⎞ ⎛ π 5π ⎞
ή ηµx = − = − ηµ = ηµ ⎜ − ⎟ ⇔ ⎜ x = 2κπ − ή x = 2κπ + , κ ∈ ⎟
2 4 ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 4 ⎠
1.95. Να λυθεί η εξίσωση: συν 5 x + ηµ 4 x = 1 .
Λύση
Επειδή συνx ≤ 1 και ηµx ≤ 1 , τότε συν 5 x ≤ συν 2 x και ηµ 4 x ≤ ηµ 2 x .
Oπότε συν 5 x < συν 2 x
+ ηµ 4 x < ηµ 2 x
συν 5 x + ηµ 4 x < 1 , οπότε η εξίσωση δεν αληθεύει.
Η εξίσωση θα έχει νόηµα µόνο αν:
( )
συν 5 x = συν 2 x ⇔ συν 2 x συν 3 x − 1 = 0 ⇔ συνx = 0 ή συνx = 1
και ηµ 4 x = ηµ 2 x ⇔ ηµ 2 x ( ηµx − 1)( ηµx + 1) = 0 ⇔ ηµx = 0 ή ηµx = ±1

Από τις προηγούµενες εξισώσεις προκύπτουν 4 συνδυασµοί:
συνx = 0 συνx = 0 συνx = 1 συνx = 1
ή ή ή
ηµx = 0 ηµx = ±1 ηµx = 0 ηµx = ±1
Ο πρώτος και ο τελευταίος συνδυασµός προφανώς απορρίπτονται, οπότε έχουµε:

x = 2κπ
συνx = 0 συνx = 1⎫
ή ⎬⇔ π ,κ∈
ηµx = ±1 ηµx = 0 ⎭ x = κπ +
2
⎛π ⎞ 3
1.96. Να λυθεί η εξίσωση: εφ ⎜ ηµx ⎟ = .
⎝ 3 ⎠ 3
Λύση
⎛π ⎞
Πρέπει συν ⎜ ηµx ⎟ ≠ 0.
⎝3 ⎠
114
Έχουµε:
⎛π ⎞ π π π 1 1 1
εφ ⎜ ηµx ⎟ = εφ ⇔ ηµx = κπ + , κ ∈ ⇔ ηµx = κ + ⇔ ηµx = 3κ + (1)
⎝3 ⎠ 6 3 6 3 6 2
1 3 1 1 1 Τ
Επειδή −1 ≤ ηµx ≤ 1 ⇔ −1 ≤ 3κ + ≤ 1 ⇔ − ≤ 3κ ≤ ⇔ − ≤ κ ≤ . Όµως κ ∈ , οπότε κ = 0
2 2 2 2 6 Ρ
Ι
1 π π 5π Γ
και από την (1) έχουµε: ηµx = = ηµ ⇔ x = 2κπ + ή x = 2κπ + , κ ∈
2 6 6 6 Ω
Ν
Ο
Μ
( x − 1) π = x4 + 1 , µε x≠0.
Ε
1.97. Να λυθεί η εξίσωση: συν Τ
3 2x 2 Ρ
Ι
Λύση Α
( x − 1) π ≤ 1 x4 −1
Επειδή −1 ≤ συν , θα έχουµε −1 ≤ ≤1⇔
3 2x 2
4
x4 + 1 ≥ 0
x +1
≤ 1 ⇔ x 4 + 1 ≤ 2x 2 <====> x 4 + 1 ≤ 2x 2 ⇔
2x 2
2x 2 > 0
( )
x 4 − 2x 2 + 1 ≤ 0 ⇔ x 2 − 1 ≤ 0 ⎫⎪
2
2
⎬ ⇒ x − 1 = 0 ⇔ x = ±1
( )
2
όµως x 2 − 1 ≥ 0 ⎪
⎭
Αν x = 1 από την αρχική εξίσωση έχουµε συν 0 = 1 που ισχύει.

⎛ −2π ⎞
Αν x = –1 η αρχική εξίσωση γίνεται συν ⎜ ⎟ = 1 , που είναι άτοπο. Άρα, η λύση είναι x = 1.
⎝ 3 ⎠
115
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
I. ηµx − συνx = 0
II. ηµx + 3συνx = 0
III. εφx = 3σφx

π π π
(Απ.: I. x = κπ + , x = κπ − , x = κπ ± , κ ∈ )
4 3 3
1.99. Να λυθεί η εξίσωση: 2 (1 − συνx ) = ηµx .

(Απ.: x = 2κπ , κ ∈ )
1.100. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ 6 x + συν 5 x = 1 .

π
(Απ.: x = 2κπ ή x = κπ + , κ ∈ )
2
1.101. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ 2000 x + συν2x = 0 .

κπ π
(Απ.: x = κπ ή x = + , κ∈ )
2 4
1.102. Να λυθεί η εξίσωση: εφ3xσφ6x = 1 .

(Απ.: Αδύνατη)
⎛π ⎞
1.103. Να λυθεί η εξίσωση: σφ ⎜ συνx ⎟ = 1 .
⎝2 ⎠
π
(Απ.: x = 2κπ ± , κ ∈ )
3
x2
1.104. Να λυθεί η εξίσωση: συν 4 x = +1.
2
(Απ.: x = 0)
1.105. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ ( συνx ) = 0 .

π
(Απ.: x = κπ + , κ ∈ )
2
( )
1.106. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ 2 x − 1 + 3 ηµxσυνx + 3συνx = 0 .
π π
(Απ.: x = κπ + ή x = κπ + , κ ∈ )
4 3
116
Μέθοδος _____________________________________________________________
Λύσεις τριγωνοµετρικής εξίσωσης που ανήκουν σε διάστηµα
Όταν ζητείται να βρεθούν οι ρίζες µιας τριγωνοµετρικής εξίσωσης ώστε να ανήκουν σε διάστη-
µα [λπ, µπ], τότε ακολουθούµε τα παρακάτω βήµατα: Τ
Ρ
• Λύνουµε την εξίσωση και βρίσκουµε τις γενικές λύσεις x = f(κ), κ ∈ Ι
• Σχηµατίζουµε µια διπλή ανίσωση, αφού λπ ≤ x ≤ µπ , τότε και λπ ≤ f ( κ ) ≤ µπ , κ ∈ Γ
Ω
• Με βάση τις ιδιότητες της διάταξης λύνουµε την προηγούµενη ανίσωση ως προς κ. Έστω ότι προ- Ν
Ο
κύπτει α ≤ κ ≤ β µε α,β ∈ . Μ
• Βρίσκουµε όλες τις ακέραιες τιµές του κ, αν υπάρχουν, που επαληθεύουν την ανίσωση α ≤ κ ≤ β Ε
Τ
που καταλήξαµε. Ρ
• Αντικαθιστούµε τις τιµές του κ που βρήκαµε στις γενικές λύσεις. Ι
Α
⎛ π⎞
1.107. Να λυθεί η εξίσωση: ηµx − συν ⎜ x + ⎟ = 0 στο διάστηµα (0,2π).
⎝ 3⎠
Λύση
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎡π ⎛ π ⎞⎤
ηµx − συν ⎜ x + ⎟ = 0 ⇔ ηµx = συν ⎜ x + ⎟ ⇔ ηµx = ηµ ⎢ − ⎜ x + ⎟ ⎥ ⇔
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎣2 ⎝ 3 ⎠⎦
⎛π π⎞ ⎛π ⎞ π π
ηµx = ηµ ⎜ − x − ⎟ ⇔ ηµx = ηµ ⎜ − x ⎟ ⇔ x = 2κπ + − x ή x = 2κπ + π − + x, κ ∈
⎝2 3⎠ ⎝6 ⎠ 6 6
π 5π
x = κπ + (1) ή 0x = 2κπ + αδύνατη
12 6
Άρα, από την (1) και επειδή 0 < x < 2π , έχουµε :
π π π π 23π 1 23
0 < κπ + < 2π ⇔ − < κπ < 2π − ⇔ − < κπ < ⇔− <κ<
12 12 12 12 12 12 12
Οπότε οι ακέραιες τιµές που µπορεί να πάρει το κ είναι:

(1) π (1) π 13π
κ = 0 ⇒x = ή κ =1 ⇒x = π + =
12 12 12
117
⎛π ⎞
1.108. Να βρείτε το x ∈ [ 0, 2π ] στο οποίο η συνάρτηση g ( x ) = 3 + 5συν ⎜ − x ⎟ έχει µέγιστη τιµή.
⎝3 ⎠
Λύση
Γνωρίζουµε ότι µια συνάρτηση της µορφής ρσυν ( αx ) + c παρουσιάζει µέγιστο το ρ + c , οπότε η
g παρουσιάζει µέγιστο το +5 + 3 = 8 .
⎛π ⎞ ⎛π ⎞
Άρα, ζητάµε x ∈ [ 0, 2π ] τέτοιο ώστε g ( x ) = 8 ⇔ 3 + 5συν ⎜ − x ⎟ = 8 ⇔ 5συν ⎜ − x ⎟ = 5 ⇔
⎝3 ⎠ ⎝3 ⎠
⎛π ⎞ π π
συν ⎜ − x ⎟ = 1 ⇔ − x = 2κπ ⇔ x = −2κπ + (1) , κ ∈ .
⎝ 3 ⎠ 3 3
π π 5π 1 5 1 −5
Πρέπει 0 ≤ x ≤ 2κπ ⇔ 0 ≤ −2κπ + ≤ 2π ⇔ − ≤ −2κπ ≤ ⇔ − ≤ −2κ ≤ ⇔ ≥ κ ≥ ,
3 3 3 3 3 6 6
5 1
δηλαδή − ≤ κ ≤ , και η ακέραια τιµή του κ είναι κ = 0, οπότε για κ = 0 από την (1) έχουµε
6 6
π
x= .
3
1.109. Να λυθεί στο [0,π] η εξίσωση: 2ηµx + 1 = συνx .
Λύση
Αρχικά πρέπει να θέσουµε τους περιορισµούς.
Πρέπει: 2ηµx + 1 ≥ 0 και συνx ≥ 0
Για να λύσουµε την εξίσωση υψώνουµε και τα δύο µέλη στο τετράγωνο. Οπότε:
2ηµx + 1 = συν 2 x ⇔ 2ηµx + 1 = 1 − ηµ 2 x ⇔ ηµ 2 x + 2ηµx = 0 ⇔ ηµx ( ηµx + 2 ) = 0 ⇔
ηµx = 0 ή ηµx = −2 (αδύνατη)
Έχουµε λοιπόν: ηµx = 0 ⇔ x = κπ , κ ∈ .

Επειδή x ∈ [ 0, π ] , θα πρέπει 0 ≤ κπ ≤ π ⇔ 0 ≤ κ ≤ 1
Οι ακέραιες τιµές του κ είναι κ = 0 ή κ = 1 για τις οποίες προκύπτουν οι λύσεις x = 0 ή x = π. Ε-
λέγχουµε αν αυτές οι λύσεις πληρούν τους περιορισµούς.
Για x = 0 έχουµε 2ηµ0 + 1 ≥ 0 ⇔ 1 ≥ 0 και συν0 ≥ 0 ⇔ 1 ≥ 0, άρα x=0 δεκτή
Για x = π, όµως, έχουµε συνπ ≥ 0 ⇒ −1 ≥ 0 άτοπο.
Άρα, η µοναδική λύση της εξίσωσης στο διάστηµα [0,π] είναι η x = 0.
118
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.110. Να λύσετε τις παρακάτω εξισώσεις στα αντίστοιχα διαστήµατα: Τ

Ρ
Ι
⎛ π⎞ ⎡π ⎤ Γ
I. 2συν ⎜ 3x − ⎟ − 1 = 0 στο ⎢ , π ⎥
⎝ 4⎠ ⎣2 ⎦ Ω
Ν
Ο
⎛ π⎞ ⎛ π⎤ Μ
II. 3εφ ⎜ 2x + ⎟ + 3 = 0 στο ⎜ 0, ⎥ Ε
⎝ 3⎠ ⎝ 2⎦ Τ
Ρ
⎛ π⎞ ⎡ π⎞ Ι
III. 2ηµ ⎜ 2x − ⎟ = 1 στο ⎢0, ⎟ Α
⎝ 5⎠ ⎣ 2⎠
23π 31π π 11π
(Aπ.: I. x = ,x = , II. x = , III. x = )
36 36 4 60
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎡π π ⎞
1.111. Να λυθεί η εξίσωση εφ ⎜ 3x − ⎟ = εφ ⎜ x + ⎟ στο διάστηµα ⎢ , ⎟.
⎝ 3 ⎠ ⎝ 4⎠ ⎣3 2 ⎠
(Απ.: Αδύνατη)
1.112. Να λύσετε την εξίσωση ηµx − 1 = συν 2 x στο διάστηµα [π,3π] .

5π
(Απ.: x = )
2
⎛ π π⎞
1.113. Να λύσετε την εξίσωση ηµ 2 2x + ηµ 2 x = 0 στο διάστηµα ⎜ − , ⎟ .
⎝ 2 2⎠
(Απ.: x = 0)
1.114. Να λυθεί η εξίσωση: −3 − ηµ 2 x + 3συνx = 1 − συνx στο διάστηµα [0,3π].

(Απ.: x = 0 ή x = 2π)
1.115. Να λυθεί η εξίσωση 1 − συνx = ηµx στο ( 0, 2π ] .

π
(Απ.: x = ή x = 2π )
2
1.116. Να λύσετε την εξίσωση ηµ20044x + συν20062x = 0 στο διάστηµα [ 0, 2π ] .

π 3π 5π 7π
(Απ.: x = ,x = ,x = ,x = )
4 4 4 4
119
Μέθοδος ______________________________________________________________
Εύρεση πεδίου ορισµού τριγωνοµετρικής συνάρτησης
• ηµf ( x ) , συνf ( x ) , f (x) ∈
π
• εφf(x), σφf(x), f ( x ) ≠ κπ + και f ( x ) ≠ κπ αντίστοιχα
2
f(x)
• , g(x) ≠ 0
g(x)
• f (x), f (x) ≥ 0
⎛ π⎞
1.117. Να βρεθεί το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f ( x ) = εφ ⎜ x − ⎟ σφ2x .
⎝ 4⎠
Λύση
π π 3π λπ
Θα πρέπει x − ≠ κπ + ⇔ x ≠ κπ + , κ ∈ και 2x ≠ λπ ⇔ x ≠ , λ ∈
4 2 4 2
⎧ 3π λπ ⎫
Άρα, το πεδίο ορισµού είναι A = ⎨ x ∈ / x ≠ κπ + και x ≠ µε κ, λ ∈ ⎬ .
⎩ 4 2 ⎭
2σφx 3ηµx
1.118. Να βρεθεί το πεδίο ορισµού της συνάρτησης g ( x ) = + .
εφx − 1 2συνx − 1
Λύση
Έχουµε σφx ∈ ⇔ x ≠ κπ (1) , κ∈
π
εφx ∈ ⇔ x ≠ λπ + ( 2) , λ∈
2
εφx ≠ 1 ( 3)
εφx − 1 ≠ 0 ⇔ εφx ≠ 1 ⇔
εφx ≠ –1 ( 4)
1
2συνx − 1 ≠ 0 ⇔ συνx ≠ ( 5)
2
π π
Από την (3): εφx ≠ εφ ⇔ x ≠ µπ + ( 6 ) µ ∈
4 4
π ⎛ π ⎞ π
Από την (4): εφx ≠ −εφ = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ x ≠ νπ − (7), ν ∈
4 ⎝ 4⎠ 4
π π π
Από την (5): συνx ≠ συν ⇔ x ≠ 2ρπ + και x ≠ 2ρπ − , ρ ∈
3 3 3
120
γπ
Οι συνθήκες (1), (2) µπορούν να γραφούν: x ≠ , γ∈
2
δπ π
Οι συνθήκες (6), (7) µπορούν να γραφούν: x ≠ + , δ∈
2 4
Άρα το πεδίο ορισµού είναι: Τ
Ρ
⎧ γπ δπ π π π ⎫ Ι
A = ⎨x ∈ / x ≠ , x ≠ + , x ≠ 2ρπ + και x ≠ 2ρπ − µε γ,δ,ρ ∈ ⎬
⎩ 2 2 4 3 3 ⎭ Γ
Ω
Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
121
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
3
1.119. Να βρεθεί το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f ( x ) = 2εφx + .
συνx
⎧ π ⎫
(Απ.: Α = ⎨ x ∈ / x ≠ κπ + , κ ∈ ⎬ )
⎩ 2 ⎭
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
1.120. Να βρεθεί το πεδίο ορισµού της συνάρτησης g ( x ) = εφ ⎜ x − ⎟ σφ ⎜ x + ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠
⎧ 5π π ⎫
(Απ.: Α = ⎨ x ∈ / x ≠ κπ + , x ≠ λπ − , κ, λ ∈ ⎬ )
⎩ 6 4 ⎭
2συν 2 3x − 1
1.121. ∆ίνεται η συνάρτηση h ( x ) = .
2ηµ 2 x − 1
I. Να βρείτε το πεδίο ορισµού της.
II. Να λύσετε την εξίσωση h ( x ) = 0 .

⎧ π 3π 5π ⎫
(Απ.: I. Α = ⎨ x ∈ / x ≠ 2κπ + , x ≠ 2κπ+ , x ≠ 2κπ + κ∈ ⎬,
⎩ 4 4 4 ⎭
2κπ π 2κπ π
II. x = ± ήx = ± )
3 12 3 4
1.222. ∆ίνεται η συνάρτηση:

⎛ 1 ⎞⎛ 1 ⎞
f (x) = ⎜ + σφx − 1⎟⎜ − σφx + 1⎟ .
⎝ ηµx ⎠⎝ ηµx ⎠
I. Να βρείτε το πεδίο ορισµού της.
II. Να λύσετε στο διάστηµα (0, π) την εξίσωση f(x) = 2.

π
(Απ.: I. Α = {x ∈ / x ≠ κπ, κ ∈ } , II. x= )
4
122
Μέθοδος _____________________________________________________________
Προβλήµατα τριγωνοµετρικών εξισώσεων
Στα προβλήµατα που λύνονται µε τη βοήθεια τριγωνοµετρικών εξισώσεων σχηµατίζουµε την ε-
ξίσωση µε βάση τα δεδοµένα του προβλήµατος και λαµβάνουµε υπ’ όψιν τυχόν περιορισµούς Τ
Ρ
που υπάρχουν. Ι
Θυµίζουµε ορισµένα βασικά τα οποία ισχύουν για τις συναρτήσεις: Γ
Ω
• Μια συνάρτηση µηδενίζεται για τα x που βρίσκουµε από τη λύση της εξίσωσης f(x) = 0. Ν
• Μια συνάρτηση είναι θετική για τις λύσεις της ανίσωσης f ( x ) > 0 (και αντίστοιχα αρνητική για Ο
Μ
f(x)<0). Ε
Τ
• H γραφική παράσταση µιας συνάρτησης f είναι πάνω από τη γραφική παράσταση µιας συνάρτη- Ρ
σης g για τις λύσεις της ανίσωσης f ( x ) > g ( x ) . Ι
Α
• Τα κοινά σηµεία των γραφικών παραστάσεων δύο συναρτήσεων f,g βρίσκονται από τη λύση της
εξίσωσης f ( x ) = g ( x ) .
1.123. Οι ετήσιες πωλήσεις ενός προϊόντος σε δεκάδες χιλιάδες κοµµάτια δίνονται κατά προ-
σέγγιση από τον τύπο:
πt
f ( t ) = 15 + 2συν , όπου t ο χρόνος σε έτη, 0 < t ≤ 6
3
I. Να βρεθεί το έτος που θα έχουµε το µέγιστο αριθµό πωλήσεων και πόσες θα είναι αυ-
τές.
II. Σε ποιο έτος οι πωλήσεις θα φτάσουν τις 160.000 κοµµάτια;
Λύση
πt πt
I. Έχουµε: −1 ≤ συν ≤ 1 ⇔ −2 ≤ 2συν ≤ 2 ⇔
3 3
πt
15 − 2 ≤ 15 + 2συν ≤ 15 + 2 ⇔ 13 ≤ f ( t ) ≤ 17
3
Οπότε η συνάρτηση f έχει µέγιστο 17.
Για να βρούµε το έτος που θα έχουµε το µέγιστο αριθµό πωλήσεων, λύνουµε την εξίσωση:
πt πt πt πt
f ( t ) = 17 ⇔ 15 + 2συν = 17 ⇔ 2συν = 2 ⇔ συν = 1 ⇔ = 2κπ ⇒ t = 6κ
3 3 3 3
Όµως 0 < t ≤ 6 ⇔ 0 < 6κ ≤ 6 ⇔ 0 < κ ≤ 1
123
Άρα, για κ = 1 έχουµε t = 6, δηλαδή τον 6ο χρόνο.
II. Επειδή οι πωλήσεις του προϊόντος δίνονται σε δεκάδες χιλιάδες κοµµάτια, άρα 160.000 = (16
δεκ. χιλ. κοµµάτια). Λύνουµε την εξίσωση:
πt πt πt 1 πt π
f ( t ) = 16 ⇔ 15 + 2συν = 16 ⇔ 2συν = 1 ⇔ συν = ⇔ συν = συν
3 3 3 2 3 3
πt π
= 2κπ +
3 3 t = 6κ + 1
⇔ ή ⇔ ή µε κ ∈ Ζ
πt π t = 6κ − 1
= 2κπ −
3 3
Επειδή 0 ≤ t ≤ 6 , µε λύση ανίσωσης προκύπτουν t = 1 ή t = 5.
1.124. Μια µετοχή εισάγεται στο Χρηµατιστήριο Αξιών Αθηνών τον Ιανουάριο του 2003 και η
πt
αξία της σε € δίνεται από τη συνάρτηση f ( t ) = 8 + 3ηµ , t ο χρόνος σε µήνες και
4
0 ≤ t ≤ 36 .
I. Ποια είναι η µεγαλύτερη ζηµιά που µπορεί να έχει κάποιος ανά µετοχή;
II. Ποιο µήνα η µετοχή παρουσιάζει για πρώτη φορά τη µεγαλύτερη τιµή της;
III. Ποιους µήνες κατά τη διάρκεια της τριετίας η µετοχή είχε την ίδια τιµή εισαγωγής
της στο Χρηµατιστήριο;
IV. Κάποιος αγόρασε 500 µετοχές τον Ιούνιο του 2003 και τις πούλησε το ∆εκέµβριο του
2004. Πόσα χρήµατα είχε κέρδος ή ζηµιά ο παραπάνω αγοραστής;
Λύση
I. H µεγαλύτερη ζηµιά που µπορεί να έχει κάποιος είναι αν αγοράσει στη µεγαλύτερη τιµή και που-
λήσει στη µικρότερη τιµή που θα παρουσιάσει η µετοχή. Αρκεί να βρούµε τα ακρότατα της συ-
νάρτησης. Έχουµε:
πt πt πt
−1 ≤ ηµ ≤ 1 ⇔ −3 ≤ 3ηµ ≤ 3 ⇔ 8 − 3 ≤ 8 + 3ηµ ≤ 8 + 3 ⇔ 5 ≤ f ( t ) ≤ 11 .
4 4 4
Άρα, η µεγαλύτερη ζηµιά είναι 11 − 5 = 6€ ανά µετοχή.
πt πt πt πt π
II. Έχουµε f ( t ) = 11 ⇔ 8 + 3ηµ = 11 ⇔ 3ηµ = 3 ⇔ ηµ = 1 ⇔ = 2κπ + ⇔ t = 8κ + 2.
4 4 4 4 2
1 17 κ∈
Πρέπει 0 ≤ 8κ + 2 ≤ 36 ⇔ −2 ≤ 8κ ≤ 34 ⇔ − ≤ κ ≤ ⇒ κ = 0,1, 2,3, 4
4 4
Για κ = 0 είναι t = 2.
Άρα, το 2ο µήνα που πέρασε από την εισαγωγή της δηλαδή τον Φεβρουάριο του 2003.
124
III. Η τιµή εισαγωγής είναι f ( 0 ) = 8 + 3ηµ0=8€ .
Έχουµε:
πt πt πt
f ( t ) = 8 ⇔ 8 + 3ηµ = 8 ⇔ ηµ = 0 ⇔ = κπ ⇔
4 4 4
Τ
Ρ
t = 4κ. Οπότε 0 ≤ 4κ ≤ 36 ⇔ 0 ≤ κ ≤ 9. Ι
Γ
Ω
Άρα: Ν
Ο
κ=0 t = 0 Ιαν. 2003 κ = 5 t = 20 Αύγ. 2004 Μ
κ =1 t = 4 Απρ. 2003 κ = 6 t = 24 ∆εκ. 2004 Ε
Τ
κ=2 t = 8 Αύγ. 2003 κ = 7 t = 28 Απρ. 2005 Ρ
κ =3 t = 12 ∆εκ. 2003 κ = 8 t = 32 Αύγ. 2005 Ι
Α
κ=4 t = 16 Απρ. 2004 κ = 9 t = 36 ∆εκ. 2005
6π 24π
IV. Αγόρασε µε τιµή f ( 6 ) = 8 + 3ηµ = 8 + 3 ( −1) = 5€ και πούλησε µε τιµή f ( 24 ) = 8 + 3ηµ =
4 4
= 8 + 3 ⋅ 0 = 8€ . Είχε κέρδος 3€ ανά µετοχή, οπότε το συνολικό κέρδος είναι 500 ⋅ 3 = 1500€ .
125
EΞΑΣΚΗΣΗ
1.125. Ένα σώµα ταλαντώνεται κατακόρυφα στο άκρο ενός ελατηρίου. Το ύψος h του σώµατος σε
cm σε χρόνο t sec δίνεται από τη συνάρτηση:
πt
h ( t ) = 20 + 10ηµ 0 ≤ t ≤ 24
4
I. Να βρείτε το ύψος του σώµατος τις χρονικές στιγµές t1 = 2sec, t 2 = 5sec, t 3 = 13sec.
II. Να βρείτε το ελάχιστο και το µέγιστο ύψος στο οποίο φτάνει το σώµα και ποιες χρονικές
στιγµές συµβαίνει αυτό.
III. Ποιες χρονικές στιγµές το ύψος του σώµατος είναι 15;
( )
(Απ.: I. h ( 2 ) = 30cm, h ( 5 ) = h (13) = 20 − 5 2 cm ,
II. ελάχιστο ύψος 10 cm για t = 6 ή t = 14 ή t = 22 sec,

µέγιστο ύψος 30 cm για t = 2 ή t = 10 ή t = 18 sec,
14 22 38 46 62 70
III. t = , , , , , sec )
3 3 3 3 3 3
1.126. Σε ένα εργαστήριο ερευνών η διαδικασία ψύξης ενός παρασκευάσµατος σε βαθµούς οC δίνε-
πt
ται ικανοποιητικά από τη συνάρτηση θερµοκρασίας T1 ( t ) = 4συν − 4 , όπου t ο χρόνος σε
8
ώρες και η χρονική στιγµή 0 να αντιστοιχεί στα µεσάνυχτα.
I. Να βρεθεί η περίοδος της συνάρτησης.
II. Να βρεθεί η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή της θερµοκρασίας και ποιες χρονικές στιγµές
επιτυγχάνεται στο πρώτο 24ωρο.
III. Η διαδικασία ψύξης ενός άλλου παρασκευάσµατος δίνεται από τη συνάρτηση

πt
Τ 2 ( t ) = −4 − 4ηµ . Να εξετάσετε αν ως τις 4 το απόγευµα την ηµέρα που ξεκίνησε η
4
διαδικασία υπήρξαν χρονικές στιγµές που τα παρασκευάσµατα είχαν την ίδια θερµοκρα-
σία.
(Απ.: I. T = 16 ώρες,
ο
II. ελάχιστη – 8°C στις 8 π.µ. και τα µεσάνυχτα, µέγιστη 0 C αρχικά και στις 4 µ.µ.,
III. 9.20 π.µ. και 2.40 µ.µ.)
126
1.127. Η αξία της µετοχής µιας εταιρίας ηλεκτρικών ειδών που είναι εισηγµένη στο Χρηµατιστήριο
πt
κατά το έτος 2005 δίνεται ικανοποιητικά από τη συνάρτηση α ( t ) = 10 − 3συν σε ευρώ, ό-
6
που t ο χρόνος σε µήνες µε 0 ≤ t ≤ 12 (t = 1 Iανουάριος, t = 2 Φεβρουάριος, …)
Τ
I. Ποιο µήνα του έτους 2005 συνέφερε κάποιον επενδυτή να αγοράσει; Ρ
Ι
Γ
II. Ποιους µήνες η µετοχή κινείται ανοδικά; Ω
Ν
Ο
III. Πότε η αξία της µετοχής ήταν 8,5€; Μ
Ε
IV. Κάποιος αγόρασε 1000 µετοχές τον Φεβρουάριο του 2005 και τις πούλησε τον Αύγουστο Τ
Ρ
του ιδίου έτους. Έχασε ή κέρδισε και πόσο; Ι
(Aπ.: I. Στην αρχή του έτους και τον µήνα ∆εκέµβριο, Α
II. Από Ιανουάριο έως και τον Ιούνιο,
III. Τον Φεβρουάριο και τον Οκτώβριο,
IV. Κέρδος 3000 €)
127
A. Να χαρακτηρίσετε τις επόµενες προτάσεις ως Σωστές (Σ) ή Λάθος (Λ):

Σ Λ
1 ⎡π ⎤ 2π
1. Η εξίσωση συνx = − έχει στο διάστηµα ⎢ , π ⎥ λύση τη γωνία .
2 ⎣2 ⎦ 3
1
2. Η εξίσωση συν 2 x + 5ηµ 2 x = 2 είναι ισοδύναµη µε την ηµx = .
2
3. Ισχύει η ισοδυναµία ηµx ≥ 1 ⇔ ηµx = 1 .
4. Η εξίσωση ηµ 2 x + συν 2 2x = 0 είναι αδύνατη.
ηµ 2 x − συν 2 x
5. Η παράσταση Π = ορίζεται για κάθε x ∈ .
ηµ 2 x + 2συνx − 3
6. Η εξίσωση συνx = συν x αληθεύει για κάθε x ∈ .

7. Ισχύει ηµ ( πx ) = 0 ⇔ x = κ, κ ∈ .
B. Να σηµειώσετε τη σωστή απάντηση σε καθεµία από τις παρακάτω ερωτήσεις:

1. Η εξίσωση συν 2 x = 1 έχει λύσεις:
π π π π
Α. x = κπ Β. x = 2κπ + Γ. x = 2κπ − ∆. κπ ± Ε. 2κπ ±
2 2 4 2
2. Η εξίσωση εφx = λ − 5 έχει λύση όταν:
π
Α. λ ≥ 5 Β λ<5 Γ. λ ≠ 5 ∆ λ − 5 ≠ κπ + Ε. για καθε λ ∈
2
1
3. Η συνάρτηση f ( x ) = έχει πεδίο ορισµού όλο το εκτός από τα σηµεία:
2συνx − 1
π π 1
Α. 2κπ ± Β. 2κπ Γ. 2κπ ± ∆. κπ Ε.
6 3 2
4. Πόσες ρίζες έχει η εξίσωση ηµ 2 x − 5ηµx + 6 = 0 ;
Α. άπειρες Β. 0 Γ. 1 ∆. 2 Ε. 5
5. Η εξίσωση συν3x = ω2 − 4ω + 5 έχει λύση όταν ω είναι:
Α. ω ≥ 2 Β. ω = 2 Γ. ω < 2 ∆. ω ≤ 2 Ε. για καµία

τιµή του ω
128
Γ. Να αντιστοιχίσετε τις παρακάτω εξισώσεις µε τις λύσεις τους:
Τ
Ρ
Ι
κπ 7π Γ
1. x = + Ω
3 30 Ν
2κπ π Ο
1 3 2. x = 2κπ, x = + Μ
α. =− 3 3
2ηµx 3 Ε
7π Τ
συν2x 3. x = κπ + Ρ
β. =1 30
συνx Ι
π π Α
⎛ π⎞ 4. x = 2κπ − , x = 2κπ +
γ. σφ ⎜ x − ⎟ = εφ2x 3 3
⎝ 5⎠
4π
2
δ. 2ηµ x − συνx − 1 = 0 5. x = 2κπ + π, x = 2κπ ±
3
π 4π
6. x = 2κπ + , x = 2κπ −
3 3
∆. Να αντιστοιχίσετε τις παρακάτω συναρτήσεις µε τα πεδία ορισµού:
3π
1. x ≠ κπ +
4
3
α. f ( x ) = π π 2π
2
εφ x − 1 2. x ≠ κπ + , x ≠ 2κπ + , x ≠ 2κπ +
2 3 3
συνx
β. g ( x ) = 3. x ≠ 2κπ −
π
1+ηµx 2
⎛ π⎞ π π 5π
γ. h ( x ) = εφ ⎜ x − ⎟ 4. x ≠ κπ + , x ≠ 2κπ + , x ≠ 2κπ +
⎝ 4⎠ 2 6 6
συν 2 x π κπ π
δ. φ ( x ) = 5. x ≠ κπ + , x ≠ +
συνx ( 2ηµx-1) 2 2 4
κπ
6. x≠
4
129
130
1.4 ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΑΘΡΟΙΣΜΑΤΟΣ ΚΑΙ
∆ΙΑΦΟΡΑΣ ΓΩΝΙΩΝ
Τ
Για να υπολογίσουµε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς γωνιών που δεν είναι στον τριγωνοµετρικό Ρ
π 5π 7π Ι
πίνακα όπως για παράδειγµα 15o ↔ , 75ο ↔ , 105ο ↔ ,..., αλλά και για άλλες τριγωνοµετρι- Γ
12 12 12 Ω
κές εφαρµογές αποδεικνύονται οι παρακάτω τύποι: Ν
Ο
Μ
ηµ ( α + β ) = ηµασυνβ + ηµβσυνα Ε
Τ
ηµ ( α − β ) = ηµασυνβ − ηµβσυνα Ρ
συν ( α + β ) = συνασυνβ − ηµαηµβ Ι
Α
συν ( α − β ) = συνασυνβ + ηµαηµβ
π
Επίσης, αν α,β,α ± β ≠ κπ + µε κ ∈ , έχουµε:
2
εφα + εφβ εφα − εφβ

εφ ( α + β ) = , εφ ( α − β ) =
1 − εφαεφβ 1 + εφαεφβ
Ενώ, αν α,β,α ± β ≠ κπ, κ ∈ , τότε:
σφασφβ − 1 σφασφβ + 1
σφ ( α + β ) = , σφ ( α − β ) =
σφα + σφβ σφβ − σφα
Μέθοδος _____________________________________________________________
Ανάπτυγµα ταυτότητας – Υπολογισµός τριγωνοµετρικών αριθµών που γράφονται ως

άθροισµα ή διαφορά
Όταν δίνεται ένα ανάπτυγµα µιας ταυτότητας (δηλαδή το β′ µέλος) των παραπάνω τύπων, τότε α-
νάλογα το γράφουµε ως έναν τριγωνοµετρικό αριθµό αθροίσµατος ή διαφοράς. Αν µέσα σε κάποιον
τριγωνοµετρικό αριθµό του αναπτύγµατος υπάρχει άθροισµα ή διαφορά, τότε εξετάζουµε αρχικά αν µε
αυτό αποτελεί όλο µαζί ανάπτυγµα ταυτότητας, και δεν αναπτύσσουµε επιµέρους κάθε τριγωνοµετρικό
αριθµό αθροίσµατος ή διαφοράς, γιατί ενδεχοµένως η άσκηση να γίνει πιο περίπλοκη. Μερικές φορές
ίσως να χρειάζεται µετατροπή κάποιων τριγωνοµετρικών αριθµών από αυτούς που δίνονται στο ανά-
πτυγµα για να σχηµατίσουµε το ανάπτυγµα µιας ταυτότητας αθροίσµατος ή διαφοράς.
Όταν ζητείται να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί κάποιας γωνίας (όχι από τις γνω-
στές), τότε προσπαθούµε να γράφουµε τη γωνία ως άθροισµα ή διαφορά γνωστών γωνιών και να
εφαρµόσουµε τους τύπους.
131
1.128 Να γράψετε σε απλούστερη µορφή τις παραστάσεις:
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞
ΙΙ. Α = συν ⎜ − x ⎟ συν ⎜ − y ⎟ − ηµ ⎜ − x ⎟ ηµ ⎜ − y ⎟
⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠
⎛ π⎞ ⎛ 5π ⎞
εφ ⎜ 2x − ⎟ − εφ ⎜ − 2x ⎟
⎝ 6⎠ ⎝ 6 ⎠
ΙΙ. B =
⎛ 5π ⎞ ⎛ π ⎞
1 + εφ ⎜ − 2x ⎟ εφ ⎜ 2x − ⎟
⎝ 6 ⎠ ⎝ 6 ⎠
Λύση
I. Παρατηρούµε ότι στον τύπο συν ( α + β ) = συνασυνβ − ηµαηµβ έχουµε το ανάπτυγµα του συνη-
π π
µίτονου του αθροίσµατος των τόξων − x, − y, οπότε:
4 4
⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛π ⎞
Α = συν ⎜ − x ⎟ συν ⎜ − y ⎟ − ηµ ⎜ − x ⎟ ηµ ⎜ − y ⎟ =
⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠
⎡⎛ π ⎞ ⎛π ⎞⎤ ⎛π ⎞ ⎡π ⎤
A = συν ⎢⎜ − x ⎟ + ⎜ − y ⎟ ⎥ = συν ⎜ − x − y ⎟ = συν ⎢ − ( x + y ) ⎥ = ηµ ( x + y )
⎣⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠⎦ ⎝2 ⎠ ⎣2 ⎦
εφα − εφβ
II. Παρατηρούµε ότι από τον τύπο εφ ( α − β ) = έχουµε:
1 + εφαεφβ
⎛ π⎞ ⎛ 5π ⎞
εφ ⎜ 2x − ⎟ − εφ ⎜ − 2x ⎟
⎝ 6⎠ ⎝ 6 ⎠ = εφ ⎡⎛ 2x − π ⎞ − ⎛ 5π − 2x ⎞ ⎤ =
⎛ 5π ⎞ ⎛ π⎞ ⎢⎜ ⎟ ⎜
6⎠ ⎝ 6
⎟⎥
1 + εφ ⎜ − x ⎟ εφ ⎜ 2x − ⎟ ⎣⎝ ⎠⎦
⎝ 6 ⎠ ⎝ 6 ⎠
⎛ π 5π ⎞
= εφ ⎜ 2x − − + 2x ⎟ = εφ ( 4x − π ) = −εφ ( π − 4x ) = − ( −εφ4x ) = εφ4x .
⎝ 6 6 ⎠
2π ηµ ⎛ − 2π ⎞
⎜ 9 ⎟
συν
1.129. Να υπολογίσετε την παράσταση: Π = 9 + ⎝ ⎠.
5π 5π
ηµ συν
18 18
Λύση
2π 2π 2π 5π 2π 5π
συν ηµ συν συν − ηµ ηµ
Έχουµε Π = 9 − 9 = 9 18 9 18
5π 5π 5π 5π
ηµ συν ηµ συν
18 18 18 18
⎛ 2π 5π ⎞ π
συν ⎜ + ⎟ συν
⎝ 9 18 ⎠ 2
= = = 0.
5π 5π 5π 5π
ηµ συν ηµ συν
18 18 18 18
132
1.130 Να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των:
7π 49π
I. 75ο II. rad III. rad
12 12
Λύση
Τ
I. Παρατηρούµε ότι 75o = 45o + 30o , οπότε: Ρ
Ι
6+ 2
( )
ηµ75ο = ηµ 45ο + 30ο = ηµ45ο συν30ο + συν45ο ηµ30ο =
2 3
⋅
2 2
+
21
2 2
=
4
Γ
Ω
Ν
Ο
6− 2
( )
συν75ο = συν 45ο + 30ο = συν45ο συν30ο − ηµ45ο ηµ30ο =
2 3
⋅
2 2
−
21
2 2
=
4
Μ
Ε
Τ
Ρ
6+ 2 Ι
( )
2
ηµ75ο 6+ 2 6+ 2 8 + 2 12 Α
εφ75ο = = 4 = = = = 2+ 3
συν75ο 6− 2 6− 2 ( 6− 2 )( 6+ 2 ) 4
4
1 1 2− 3 2− 3
σφ75ο = = = = = 2− 3
εφ75 ο
2+ 3( )(
2+ 3 2− 3 1 )
7π π π
II. Παρατηρούµε ότι = + , οπότε:
12 3 4
7π ⎛π π⎞ π π π π 3 2 21 6+ 2
ηµ = ηµ ⎜ + ⎟ = ηµ συν + ηµ συν = + =
12 ⎝ 3 4 ⎠ 3 4 4 3 2 2 2 2 4
7π ⎛π π⎞ π π π π 1 2 3 2 2− 6
συν = συν ⎜ + ⎟ = συν συν − ηµ ηµ = − =
12 ⎝3 4⎠ 3 4 3 4 2 2 2 2 4
π π
( )
2
εφ + εφ 3 +1
7π ⎛π π⎞ 3 4 3 +1 3 +1+ 2 3
εφ = εφ ⎜ + ⎟ = = = = = −2 − 3
12 π
⎝ 3 4 ⎠ 1 − εφ εφ π (
1 − 3 ⋅1 1 − 3 1 + 3 )(
1− 3 )
3 4
σφ
7π
=
1
=
1
12 εφ 7π −2 − 3
=−
1
2+ 3
(
=− 2− 3 = 3−2 )
12
49π π
III. Έχουµε ότι = 4π + , οπότε:
12 12
49π ⎛ π⎞ π ⎛π π⎞ π π π π 2 3 1 2 6− 2
ηµ = ηµ ⎜ 4π + ⎟ = ηµ = ηµ ⎜ − ⎟ = ηµ συν − ηµ συν = ⋅ − =
12 ⎝ 12 ⎠ 12 ⎝4 6⎠ 4 6 6 4 2 2 2 2 4
133
49π π ⎛π π⎞ π π π π 2 3 21 6+ 2
συν = συν = συν ⎜ − ⎟ = συν συν + ηµ ηµ = ⋅ + =
12 12 ⎝4 6⎠ 4 6 4 6 2 2 2 2 4
π 6− 2
( )
2
ηµ 6− 2
49π π 12 = 4 8 − 2 12
εφ = εφ = = = = 2− 3
12 12 συν π 6+ 2 ( 6+ 2 )( 6− 2 ) 4
12 4
49π π 1 1 2+ 3
και σφ = σφ = = = = 2+ 3
12 12 εφ π 2− 3 (
2− 3 2+ 3 )( )
12
1.131 Να απλοποιηθεί η παράσταση:

⎛ 3π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛ 5π ⎞ ⎛π ⎞
Π = ηµ ⎜ − x ⎟ συν ⎜ − x ⎟ + ηµ ⎜ − x ⎟ ηµ ⎜ − x ⎟
⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠
Λύση
Η παράσταση Π δεν αποτελεί ανάπτυγµα ταυτότητας αθροίσµατος ή διαφοράς. Μπορούµε όµως
να µετασχηµατίσουµε κάποιους τριγωνοµετρικούς αριθµούς για να σχηµατίσουµε ανάπτυγµα ταυτό-
τητας. Έχουµε:
⎛ 3π ⎞ ⎡ ⎛ 3π ⎞⎤ ⎛ 3π ⎞ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ = ηµ ⎢ π − ⎜ − x ⎟ ⎥ = ηµ ⎜ π − + x ⎟ = ηµ ⎜ + x ⎟
⎝ 4 ⎠ ⎣ ⎝ 4 ⎠⎦ ⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠
⎛ 5π ⎞ ⎡ ⎛π ⎞⎤ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ = ηµ ⎢ π + ⎜ − x ⎟ ⎥ = − ηµ ⎜ − x ⎟
⎝ 4 ⎠ ⎣ ⎝4 ⎠⎦ ⎝4 ⎠
⎛π ⎞ ⎡π ⎛ π ⎞⎤ ⎛π π ⎞ ⎛π ⎞
ηµ ⎜ − x ⎟ = συν ⎢ − ⎜ − x ⎟ ⎥ = συν ⎜ − + x ⎟ = συν ⎜ + x ⎟
⎝4 ⎠ ⎣2 ⎝ 4 ⎠⎦ ⎝2 4 ⎠ ⎝4 ⎠

⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞
Π = ηµ ⎜ + x ⎟ συν ⎜ − x ⎟ − ηµ ⎜ − x ⎟ συν ⎜ + x ⎟ =
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠
⎡⎛ π ⎞ ⎛π ⎞⎤ ⎛ π π ⎞
Π = ηµ ⎢⎜ + x ⎟ − ⎜ − x ⎟ ⎥ = ⎜ + x − + x ⎟ = ηµ2x
⎣⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠⎦ ⎝ 4 4 ⎠
134
1.132. Αν συνx + συνy = 3 και ηµx − ηµy = 1, να βρεθεί η τιµή του συν(x + y).
Λύση
Επειδή δεν είναι εύκολο από τις δύο εξισώσεις που έχουµε να υπολογίσουµε και τους τέσσερις τρι-
γωνοµετρικούς αριθµούς που χρειαζόµαστε για το συν(x + y), θα σχηµατίσουµε το ανάπτυγµα του Τ
συν(x+y) µε έµµεσο τρόπο. Υψώνουµε κάθε σχέση που µας δίνεται στο τετράγωνο και στη συνέχεια Ρ
Ι
προσθέτουµε κατά µέλη. Γ
Ω
( συνx + συνy )2 = ( ) ⇔ συν 2 x + συν 2 y + 2συνxσυνy = 3⎫⎪ ( + )
Ν
2
3 Ο
⎬⇒ Μ
( ηµx − ηµy )2 = 12 ⇔ ηµ 2 x + ηµ 2 y − 2ηµxηµy = 1 ⎭⎪ Ε
Τ
Ρ
συν 2 x + ηµ 2 x + συν 2 y + ηµ 2 y + 2 ( συνxσυνy − ηµxηµy ) = 4 ⇔ Ι
Α
1 + 1 + 2συν ( x + y ) = 4 ⇔ 2συν ( x + y ) = 2 ⇔ συν ( x + y ) = 1
135
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.133. Να υπολογίσετε τις τιµές των παρακάτω παραστάσεων:

I. ηµ ηµ
4π 13π
7 14
4π
− συν συν
7
13π
14
( )
II. ηµ67 ο συν −22ο + συν67 ο ηµ −22ο ( )
13π 13π
συν ηµ
III. 14 + 14
3π 3π
ηµ συν
7 7
2
(Απ.: Ι. 0, ΙΙ. , ΙΙΙ. 0)
2
1.134. Να υπολογιστεί η παράσταση: Α = ηµ50ο ηµ70ο − ηµ40ο ηµ20ο.

1
(Απ.: Α = )
2
⎛ 5π ⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛π ⎞ ⎛π ⎞
1.135. Να απλοποιηθεί η παράσταση: A = συν ⎜ − x ⎟ συν ⎜ − x ⎟ − συν ⎜ − x ⎟ ηµ ⎜ + x ⎟ .
⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝6 ⎠ ⎝3 ⎠
π
(Απ.: Α = − ηµ = −1 )
2
1.136. Αν ηµx + συνy = 3 και ηµy + συνx = 1, να υπολογίσετε το ηµ ( x + y ) .

(Απ.: ηµ ( x + y ) = 1 )
1.137. Αν ηµx + ηµy = κ και συνx + συνy = λ, τότε:

I. Να υπολογίσετε το συν(x – y) II. Να δείξετε ότι κ 2 + λ2 ≤ 4
κ 2 + λ2 − 2
(Απ.: συν ( x − y ) = )
2
1.138. Να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί των γωνιών:

I. 195° II. 1005ο
6− 2 6+ 2
(Απ.: Ι. ηµ195ο = − , συν195ο = − , εφ195ο = 2 − 3, σφ195ο = 2 + 3
4 4
6+ 2 6− 2
ΙΙ. ηµ1005ο = − , συν1005ο = , εφ1005ο = −2 − 3, σφ1005ο = 3 − 2 )
4 4
136
1.139. Να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί των τόξων:
11π 29π
I. rad II. rad
12 12
11π 6− 2 11π 6+ 2 11π 11π Τ

(Απ.: Ι. ηµ = , συν =− , εφ = 3 − 2, σφ = −2 − 3 Ρ
12 4 12 4 12 12 Ι
29π 6+ 2 29π 6− 2 29π 29π Γ
ΙΙ. ηµ = , συν = , εφ = 2 + 3, σφ = 2− 3 ) Ω
12 4 12 4 12 12 Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
137
Μέθοδος ______________________________________________________________
Υπολογισµός τριγωνοµετρικών αριθµών και γωνιών α ± β, όταν είναι γνωστοί κά-
ποιοι τριγωνοµετρικοί αριθµοί των γωνιών α και β
• Αν αρχικά δίνεται το ηµίτονο ή το συνηµίτονο κάποιας γωνίας, τότε βρίσκουµε αντίστοιχα το
συνηµίτονο ή το ηµίτονο από τον θεµελιώδη νόµο της τριγωνοµετρίας, δηλαδή:
ηµ 2ω = 1 − συν 2ω ή συν 2ω = 1 − ηµ 2ω
και στη συνέχεια υπολογίζουµε την εφαπτοµένη και τη συνεφαπτοµένη.

• Αν αρχικά δίνεται η εφαπτοµένη ή η συνεφαπτοµένη, τότε υπολογίζουµε το ηµίτονο και το
συνηµίτονο χρησιµοποιώντας τις σχέσεις:
1 εφ 2ω
συν 2ω = , ηµ 2
ω =
1 + εφ 2ω 1 + εφ 2ω
Προσέχουµε σε κάθε µία περίπτωση ποιο είναι το πρόσηµο των τριγωνοµετρικών αριθµών
που υπολογίζουµε ανάλογα µε το τεταρτηµόριο όπου βρίσκονται.
Τέλος, εφαρµόζουµε τους τύπους του αθροίσµατος ή της διαφοράς για να υπολογίσουµε
τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των γωνιών ( α ± β ) που µας ζητούνται.
3 π 12 π
1.140. Αν ηµα = µε 0 < α < και συνβ = − µε < β < π, να υπολογίσετε τους τριγωνοµε-
5 2 13 2
τρικούς αριθµούς ηµ ( α + β ) και συν ( α − β ) .
Λύση
Αρχικά θα πρέπει να υπολογίσουµε το συνα και το ηµβ. Από τον θεµελιώδη νόµο της τριγωνοµε-
τρίας έχουµε:
2
⎛3⎞ 9 16 4
ηµ 2 α + συν 2 α = 1οπότε ⎜ ⎟ + συν 2 α = 1 ⇔ συν 2 α = 1 − ⇔ συν 2 α = ⇔ συνα = ±
⎝5⎠ 25 25 5
4
Επειδή το τόξο α βρίσκεται στο 1ο τεταρτηµόριο, τότε συνα =
5
2
⎛ 12 ⎞ 144 25
Επίσης ηµ 2β + συν 2β = 1 οπότε, ηµ 2β + ⎜ − ⎟ = 1 ⇔ ηµ 2β = 1 − ⇔ ηµ 2β = ⇔
⎝ 13 ⎠ 169 169
5 5
⇔ ηµβ= ± . Επειδή το τόξο β βρίσκεται στο 2ο τεταρτηµόριο, τότε ηµβ =
13 13
138
Οπότε:
3 ⎛ 12 ⎞ 4 5 16
ηµ ( α + β ) = ηµασυνβ + συναηµβ = ⎜ − ⎟ + ⋅ = − ,
5 ⎝ 13 ⎠ 5 13 65
4 ⎛ 12 ⎞ 3 5 33
συν ( α − β ) = συνασυνβ + ηµαηµβ = ⎜ − ⎟ + ⋅ = −
5 ⎝ 13 ⎠ 5 13 65 Τ
Ρ
Ι
Γ
π 3π 15 5 Ω
1.141. Αν < α < π, < β < 2π και ηµα = , εφβ = − , να υπολογίσετε το συν ( α + β ) και Ν
2 2 17 12 Ο
την εφ ( α − β ) . Μ
Ε
Τ
Λύση Ρ
2 Ι
⎛ 15 ⎞ 225 64 Α
Έχουµε: ηµ 2 α + συν 2 α = 1 οπότε ⎜ ⎟ + συν 2 α = 1 ⇔ συν 2 α = 1 − ⇔ συν 2 α =
⎝ 17 ⎠ 289 289
15
8 ηµα 15
και επειδή η α ανήκει στο 1ο τεταρτηµόριο, τότε συνα = − , οπότε εφα = = 17 = −
17 συνα − 8 8
17
Για τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας β έχουµε:
1 1 1 1 144
συν 2β = = = = =
1 + εφ 2β ⎛ 5⎞
2 25 169 169
1+ ⎜ − ⎟ 1+
⎝ 12 ⎠ 144 144
12
και επειδή το τόξο β βρίσκεται στο 4ο τεταρτηµόριο, τότε συνβ = .
13
Επίσης
ηµβ 5 12 5
εφβ = ⇔ ηµβ = εφβ συνβ, άρα ηµβ = − ⋅ ⇔ ηµβ = −
συνβ 12 13 13
Οπότε:
⎛ 8 ⎞ 12 15 ⎛ 5 ⎞ 21
συν ( α + β ) = συνασυνβ − ηµαηµβ = ⎜ − ⎟ − ⋅ ⎜ − ⎟ = −
⎝ 17 ⎠ 13 17 ⎝ 13 ⎠ 221
και
15 5
−+
εφα − εφβ 8 12 140
εφ ( α − β ) = = =−
1 + εφαεφβ ⎛ 15 ⎞⎛ 5 ⎞ 171
1 + ⎜ − ⎟⎜ − ⎟
⎝ 8 ⎠⎝ 12 ⎠
139
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
π π 2 3
1.142. Αν 0 < x < , < y < π και συνx = , συνy = − να υπολογιστούν:
2 2 2 5
Ι. ηµ ( x + y ) II. εφ ( x − y )
2
(Απ.: I. ηµ ( x + y ) = II.εφ ( x − y ) = −7 )
10
π 3π 15 12
1.143. Αν < α < π, < β < 2π και ηµα = , συνβ = να υπολογιστούν:
2 2 17 13
Ι. συν ( α + β ) II. σφ ( α − β )
21 171
(Απ.: I. συν ( α + β ) = − II. σφ ( α − β ) = − )
221 140
π π 12 3
1.144. Αν 0 < x < , < y < π και συνx = ,εφy = − , να υπολογιστούν οι τιµές των παραστάσεων:
2 2 13 4
Ι. Α = συν ( x + y ) συν ( x − y ) II. B = ηµ ( x + y ) ηµ ( x − y )
2079 896
(Απ.: I. Α = , II. Β = − )
4225 4225
π 1
1.145. Αν α + β = και εφα = , να βρείτε την εφβ
4 3
1
(Απ.: εφβ = )
2
⎛ π⎞ 3 10 1
1.146. Αν α,β ∈ ⎜ 0, ⎟ µε συνα = και εφβ = , να αποδείξετε ότι:
⎝ 4⎠ 10 7
1 3 π
Ι. εφα = II. εφ2α = III. 2α + β =
3 4 4
1.147. Στο διπλανό τρίγωνο έχουµε ΑΒ = 20, Β∆ = 16 και

Α
∆Γ = 5
Να υπολογίσετε τους αριθµούς συν ( Β − Γ ) και 20
εφ ( Β + Γ )
56 63
(Απ.: συν ( Β − Γ ) = , εφ ( Β + Γ ) = − ) Β
16 Δ 5
Γ
65 16
140
Μέθοδος _____________________________________________________________
Αποδεικτικές ασκήσεις τριγωνοµετρικών ταυτοτήτων
Για να δείξουµε κάποια τριγωνοµετρική ταυτότητα, µπορούµε να εργαστούµε µε έναν από τους
παρακάτω τρόπους: Τ
1ος τρόπος: Ξεκινάµε από το µέλος µε τις πιο πολλές πράξεις και, εφαρµόζοντας τους τύπους α- Ρ
Ι
θροίσµατος ή διαφοράς ή και άλλους γνωστούς τύπους τριγωνοµετρίας, καταλήγουµε στο άλλο Γ
µέλος. Ω
Ν
2ος τρόπος: Αν έχουν και τα δύο µέλη πράξεις, εργαζόµαστε και στα δύο µέλη ισοδύναµα και κα- Ο
Μ
ταλήγουµε σε κάτι που ισχύει. Ε
3ος τρόπος: Σε πιο σύνθετες ασκήσεις µπορούµε να εργαστούµε σε κάθε µέλος χωριστά και να κα- Τ
Ρ
ταλήξουµε στο ίδιο αποτέλεσµα. Ι
Σε ασκήσεις όπου ζητείται να αποδειχθεί ότι µια παράσταση είναι ανεξάρτητη από µία µεταβλη- Α
τή, τότε εφαρµόζοντας τους τύπους και κάνοντας πράξεις, ίσως και κάποιες παραγοντοποιήσεις,
προσπαθούµε να απαλείψουµε τη µεταβλητή που µας αναφέρει.
1.148. Να δείξετε ότι για κάθε x, y ∈ ισχύει η ταυτότητα:
ηµ 2 x + ηµ 2 y + 2ηµxηµyσυν ( x + y ) = ηµ 2 ( x + y )
Λύση
Ξεκινώντας από το α′ µέλος έχουµε:
ηµ 2 x + ηµ 2 y + 2ηµxηµy ( συνxσυνy − ηµxηµy ) =
ηµ 2 x + ηµ 2 y + 2ηµxηµyσυνxσυνy − 2ηµ 2 xηµ 2 y =
ηµ 2 x + ηµ 2 y + 2ηµxηµyσυνxσυνy − ηµ 2 xηµ 2 y − ηµ 2 xηµ 2 y =
( ) ( )
ηµ 2 x 1 − ηµ 2 y + ηµ 2 y 1 − ηµ 2 x + 2ηµxηµyσυνxσυνy =
ηµ 2 xσυν 2 y + ηµ 2 yσυν 2 x + 2ηµxηµyσυνxσυνy =
( ηµxσυνy + ηµyσυνx )2 = ηµ 2 ( x + y )
141
ηµ ( α + β ) + συν ( α − β )
1.149. Να δείξετε ότι η παράσταση Α = είναι ανεξάρτητη του α.
ηµα + συνα
Λύση
ηµασυνβ + ηµβσυνα + συνασυνβ + ηµαηµβ
Έχουµε Α = =
ηµα + συνα
ηµα ( συνβ + ηµβ ) + συνα ( ηµβ + συνβ )
= =
ηµα + συνα
=
( ηµα + συνα )( ηµβ + συνβ ) = ηµβ + συνβ
ηµα + συνα
1.150. Να δείξετε ότι η συνάρτηση f ( x ) = ηµ 2 ( α + x ) − 2ηµ ( α + x ) ηµxσυνα + ηµ 2 x είναι στα-

θερή.
Λύση
Αρκεί να δείξουµε ότι ο τύπος της συνάρτησης δεν εξαρτάται από τη µεταβλητή x της συνάρτη-
σης. Έχουµε:
f ( x ) = ηµ 2 ( α + x ) − 2ηµ ( α + x ) ηµxσυνα + ηµ 2 x =
= ( ηµασυνx + ηµxσυνα ) − 2ηµxσυνα ( ηµασυνx + ηµxσυνα ) + ηµ 2 x =
2
= ηµ 2ασυν 2 x + ηµ 2 xσυν 2α + 2ηµxηµασυνxσυνα − 2ηµxηµασυνxσυνα − 2ηµ 2 xσυν 2α + ηµ 2 x =

= ηµ 2 ασυν 2 x − ηµ 2 xσυν 2 α + ηµ 2 x =
(
= ηµ 2 ασυν 2 x + ηµ 2 x 1 − συν 2 α = )
( )
= ηµ 2 ασυν 2 x + ηµ 2 xηµ 2 α = ηµ 2 α συν 2 x + ηµ 2 x = ηµ 2 α ⋅ 1 ⇔ f ( x ) = ηµ 2 α
Άρα, η f είναι σταθερή.
1.151. Να αποδείξετε ότι:

εφ 2 6α − εφ 2 3α
= εφ9α εφ3α
1 − εφ 2 6αεφ 2 3α
Λύση
Σύµφωνα µε την ταυτότητα α 2 − β 2 = ( α + β )( α − β ) και ξεκινώντας από το α′ µέλος, έχουµε:
εφ 2 6α − εφ 2 3α ( εφ6α + εφ3α )( εφ6α − εφ3α )

= =
1 − εφ 6αεφ 3α (1 − εφ6αεφ3α )(1 + εφ6αεφ3α )
2 2
εφ6α + εφ3α εφ6α − εφ3α

= ⋅ = εφ ( 6α + 3α ) εφ ( 6α − 3α ) = εφ9α εφ3α
1 − εφ6αεφ3α 1 + εφ6αεφ3α
142
1 1
1.152. Να αποδείξετε ότι: − = σφ3α.
εφ4α − εφα σφ4α − σφα
Λύση
1
Από τη σχέση εφω ⋅ σφω = 1 αντικαθιστούµε την εφω = Τ
σφω Ρ
1 1 1 1 Ι
Οπότε: − = − = Γ
εφ4α − εφα σφ4α − σφα 1 1 σφ4α − σφα Ω
− Ν
σφ4α σφα
Ο
1 1 σφ4ασφα 1 Μ
= − = + = Ε
σφα − σφ4α σφ4α − σφα σφα − σφ4α σφα − σφ4α Τ
σφ4ασφα Ρ
Ι
σφ4ασφα + 1
= = σφ ( 4α − α ) = σφ3α Α
σφα − σφ4α
1.153. Αν εφα, εφβ είναι ρίζες της εξίσωσης x 2 + πx + κ = 0, δείξτε ότι:

ηµ 2 ( α + β ) + πηµ ( α + β ) συν ( α + β ) + κσυν 2 ( α + β ) = κ
Λύση
Από τους τύπους του Vieta επειδή εφα, εφβ είναι ρίζες του τριωνύµου x 2 + πx + κ = 0, έχουµε:
π κ
εφα + εφβ = − = − π , εφαεφβ = = κ
1 1
οπότε
εφα + εφβ π
εφ(α + β) = =−
1 − εφαεφβ 1− κ
Στην παράσταση ηµ 2 ( α + β ) + πηµ ( α + β ) συν(α + β) + κσυν 2 ( α + β ) βγάζουµε κοινό παράγοντα

το συν 2 ( α + β ) για να εµφανίσουµε την εφ ( α + β ) .
Οπότε:
ηµ 2 ( α + β ) + πηµ ( α + β ) συν ( α + β ) + κσυν 2 ( α + β ) =
⎡ ηµ 2 ( α + β ) πηµ ( α + β ) συν ( α + β ) ⎤
= συν 2 ( α + β ) ⎢ + + κ ⎥=
⎣⎢ συν ( α + β ) συν 2 ( α + β )
2
⎦⎥
1
συν 2 ω =
1+ εφ 2 ω
= συν 2 ( α + β ) ⎡⎣ εφ 2 ( α + β ) + π εφ ( α + β ) + κ ⎤⎦ ==========
1
= ⋅ ⎡εφ 2 ( α + β ) + π εφ ( α + β ) + κ ⎤⎦ =
1 + εφ ( α + β ) ⎣
2
143
1 ⎡ π2 π2 ⎤ (1 − κ )2 π 2 − π 2 (1 − κ ) + κ (1 − κ )2
= ⋅ ⎢ − ⎥
+κ = ⋅
π2 ⎢⎣ (1 − κ ) 1 − κ ⎥⎦ (1 − κ ) + π 2 (1 − κ )2
2 2
1+
(1 − κ )2
=
π 2 − π 2 + π 2 κ + κ (1 − κ )
2
=
(
κ π 2 + (1 − κ )
2
)=κ
(1 − κ )2 + π 2 (1 − κ )2 + π 2
3
1.154. Στο διπλανό σχήµα είναι AH = AB.
4
εφΓ
Ι. ∆είξτε ότι εφω = .
4 + 3εφ 2 Γ
II. Αν Γ = 45°, να λυθεί η εξίσωση
x 2 − 7εφω ⋅ x − 2εφΓ = 0 .
Λύση
ΑΗ ΑΒ
I. Έχουµε εφφ = , εφΓ = , οπότε
ΑΓ ΑΓ
εφφ ΑΗ εφφ 3 3
= ⇔ = ⇔ εφφ = εφΓ (1)
εφΓ ΑΒ εφΓ 4 4
εφΓ − εφφ
Η γωνία ω = Γ − φ άρα εφω = εφ ( Γ − φ ) = ⇔
1 + εφΓ ⋅ εφφ
3 1
εφΓ − εφΓ εφΓ
εφω = 4 ⇔ εφω = 4 ⇔
3 3
1 + εφΓ ⋅ εφΓ 1 + εφ 2 Γ
4 4
1
εφΓ
εφΓ
εφω = 4 2
⇔ εφω =
4 + 3εφ Γ 4 + 3εφ 2 Γ
4
1 1
II. Αν Γ = 45ο , τότε εφΓ = 1, οπότε εφω = 2
= , άρα η εξίσωση x 2 − 7εφωx − 2εφΓ = 0
4 + 3 ⋅1 7
γίνεται:
1
x 2 − 7 x − 2 ⋅ 1 = 0 ⇔ x 2 − x − 2 = 0 ⇔ x = 2 ή x = −1
7
144
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.155. Να αποδείξετε τις ισότητες: Τ
Ι. συν ( α + β ) συν ( α − β ) = συν 2 α − ηµ 2β Ρ
Ι
ηµ ( α + β ) ηµ ( α − β ) Γ
II. 2 2
= εφ 2 α − εφ 2β Ω
συν ασυν β Ν
2ηµ(α + β) Ο
III. = εφα + εφβ Μ
συν(α + β) + συν(α − β) Ε
⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞ 3 Τ
IV. συν 2 x + συν 2 ⎜ + x ⎟ + συν 2 ⎜ − x⎟ = Ρ
⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ 2 Ι
V. ηµ ⎡⎣( 2ν + 1) α ⎤⎦ ηµ ⎡⎣( 2ν − 1) α ⎤⎦ + συν ⎡⎣( 2ν + 1) α ⎤⎦ συν ⎡⎣( 2ν − 1) α ⎤⎦ = συν2α Α

1 − συνx ⎛ π⎞ 1 + συνx ⎛ π⎞
I. ηµ ⎜ x + ⎟ + συν ⎜ x + ⎟ = 2
συνx + ηµx ⎝ 4 ⎠ συνx − ηµx ⎝ 4⎠
1 + εφx εφ2x συνx
II. =
1 − εφxεφ2x συν3x
1 1
III. − = σφ8x
εφ5x + εφ3x σφ5x + σφ3x

I. ηµ 2 4ασυν 2 α − συν 2 4αηµ 2 α = ηµ5αηµ3α
εφ 2 4α − εφ 2 α
II. = εφ5α εφ3α
1 − εφ 2 4α εφ 2 α
σφ 2 7ασφ 2 5α − 1
III. = σφ12α σφ2α
σφ 2 5α − σφ 2 7α
συν 2 x − ηµ 2 y
IV. σφ ( x + y ) σφ ( x − y ) =
ηµ 2 x − ηµ 2 y
1.158. Να αποδειχθεί ότι για κάθε γωνία θ, για την οποία ορίζονται οι σφ4θ, σφ5θ, σφ9θ, ισχύει η
σχέση:
σφ5θσφ4θ − σφ4θσφ9θ − σφ5θσφ9θ = 1
1.159. Αν εφα, εφβ είναι ρίζες της εξίσωσης x 2 − ( ) ( )

6 + 2 x + 1 − 6 − 2 = 0 , να βρείτε την
τιµή της εφ ( α + β ) και τις τιµές του τόξου (α + β).
π
(Απ.: εφ ( α + β ) = 1 και α + β = κπ + )
4
145
⎛ π π⎞
1.160. Αν εφα, εφβ όπου α,β ∈ ⎜ − , ⎟ είναι οι ρίζες της εξίσωσης 2x 2 − 2 3x + 1 = 0 , να υπολο-
⎝ 2 2⎠
γίσετε την αριθµητική τιµή της παράστασης:
Α = 2ηµ 2 ( α + β ) + 2 3ηµ ( α + β ) συν ( α + β ) + 3συν 2 ( α + β )
(Απ.: Α = 3)
1.161. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση: g ( x ) = συν 2 x − 2ηµασυνx ηµ ( α + x ) + ηµ 2 ( α + x ) είναι

σταθερή.
(Απ.: g ( x ) = συν 2 α )
⎛π ⎞ ⎛π ⎞
1.162. Να αποδείξετε ότι η παράσταση: Α = συν 2 α + συν 2 ⎜ + α ⎟ + συν 2 ⎜ − α ⎟
⎝3 ⎠ ⎝3 ⎠
είναι ανεξάρτητη του α.
3
(Απ.: Α = )
2
ηµ 2 ( x + y ) − ηµ 2 ( x − y )
1.163. ∆ίνεται η παράσταση A ( x, y ) = µε πεδίο ορισµού το σύνολο
ηµ2y
⎧ κπ ⎫
D = ⎨y ∈ / y ≠ ,κ∈ ⎬
⎩ 2 ⎭
I. Να δείξετε ότι για κάθε γωνία θ ισχύει ηµ2θ = 2ηµθσυνθ.
II. Να δείξετε ότι η παράσταση Α είναι ανεξάρτητη του y.
⎛π ⎞
III. Να λυθεί η εξίσωση A ( 2x ) = A ⎜ − 2x ⎟ .
⎝8 ⎠
κπ π
(Απ.: ΙΙ. A = ηµ2x, ΙΙΙ. x = + , κ∈ )
4 32
2
1.164. Στο διπλανό σχήµα είναι Α∆ = ΑΓ. Γ
3
εφΒ
I. ∆είξτε ότι εφφ = . Δ
3 + 2εφ 2 Β
II. Αν B = 60o , να λύσετε την εξίσωση:
φ
Γ∆
x 2 − 2εφΒ ⋅ εφφ ⋅ x − = 0.
ΑΓ θ
Α Β
1
(Απ.: ΙΙ. x = 1 ή x = − )
3
146
1.165. Να αποδείξετε ότι: εφ8α − εφ5α − εφ3α = εφ8α εφ5α εφ3α.
1.166. Αν ηµβ1 + ηµβ 2 + ... + ηµβ ν = 0 και συνβ1 + συνβ 2 + ... + συνβ ν = 0 , δείξτε ότι:
ηµ ( α − β1 ) + ηµ ( α − β 2 ) + ... + ηµ ( α − β ν ) = 0
Τ
Γ Ρ
1.167. Στο διπλανό τρίγωνο έχουµε:
Ι
Γ∆ = 2x, Α∆ = x και ΑΒ = 4x. Γ
2x Ω
Ν
Να δείξετε ότι: Ο
8 Δ Μ
I. εφφ = x Ε
19 φ
Α ω Β
Τ
II. φ > ω Ρ
4x
Ι
Α
1.168. Στο διπλανό τρίγωνο έχουµε: ΜΛ = 3, ΚΛ = 4, ∆Λ = x και Μ∆ διχοτόµος της KΜΛ

I. Να δείξετε ότι εφφ + εφθ = 1.
Μ II. Να υπολογίσετε την τιµή του x.
φ θ 3
(Απ.: ΙΙ. x = )
2
3
Κ Λ
Δ x
4
147
Μέθοδος ______________________________________________________________
Ταυτότητες υπό συνθήκη – Εφαρµογές σε τρίγωνα
Στις ασκήσεις αυτής της κατηγορίας µας δίνεται µια αρχική συνθήκη και ζητείται να δειχθεί µια σχέ-
ση. Συνήθως οι σχέσεις αναφέρονται σε γωνίες τριγώνου για τις οποίες ισχύει Α + Β + Γ = π ή
A B Γ π
+ + = . Τότε, ξεκινώντας από αυτές τις αρχικές συνθήκες, λύνουµε ως προς δύο γωνίες πηγαί-
2 2 2 2
νοντας την τρίτη από αυτές τις γωνίες στο β′ µέλος, και εφαρµόζουµε τους τύπους για τους τριγωνοµε-
τρικούς αριθµούς που αναφέρονται στη ζητούµενη σχέση. Για τις γωνίες τριγώνου ισχύουν τα παρακά-
τω:
Α+Β ⎛π Γ⎞ Γ
ηµ = ηµ ⎜ − ⎟ = συν
2 ⎝2 2⎠ 2
ηµ ( Α + Β ) = ηµ ( π − Γ ) = ηµΓ Β+Γ ⎛π Α⎞ Α
συν = συν ⎜ − ⎟ = ηµ
συν ( Β + Γ ) = συν ( π − Α ) = −συνΑ 2 ⎝2 2⎠ 2
εφ ( Α + Β ) = εφ ( π − Β ) = −εφΒ Α+Γ ⎛ π Β⎞ Β
εφ = εφ ⎜ − ⎟ = σφ
σφ ( Α + Β ) = σφ ( π − Γ ) = −σφΓ 2 ⎝2 2⎠ 2
Α+Β ⎛π Γ⎞ Γ
σφ = σφ ⎜ − ⎟ = εφ
2 ⎝ 2 2 ⎠ 2
Και τα αντίστοιχα µε τα προηγούµενα για οποιοδήποτε ζεύγος γωνιών τριγώνου.
Στις ασκήσεις ταυτοτήτων υπό συνθήκη όπου ζητείται το αντίστροφο, δηλαδή ισχύει µια σχέση
τριγωνοµετρικών αριθµών και ζητείται να αποδειχθεί µια τριγωνοµετρική σχέση, ξεκινάµε από τη
σχέση που µας δίνεται και εφαρµόζουµε την αντίστροφη διαδικασία, µε στόχο να καταλήξουµε σε
τριγωνοµετρική εξίσωση, η λύση της οποίας µας δίνει τη, συνθήκη των γωνιών.
α β γ α β γ
1.169. Αν α + β + γ = π , να δείξετε ότι σφ + σφ + σφ = σφ σφ σφ .
2 2 2 2 2 2
Λύση
Έχουµε
α β γ π α β π γ
α+β+ γ = π ⇔ + + = ⇔ + = − ,
2 2 2 2 2 2 2 2
άρα:
α β
σφ σφ − 1
⎛α β⎞ ⎛π γ⎞ 2 2 γ
σφ ⎜ + ⎟ = σφ ⎜ − ⎟ ⇔ = εφ ⇔
⎝ 2 2⎠ ⎝ 2 2⎠ α β 2
σφ + σφ
2 2
148
α β
σφ σφ − 1
2 2 1 α β γ γ α β
⇔ = ⇔ σφ σφ σφ − σφ = σφ + σφ ⇔
α β γ 2 2 2 2 2 2
σφ + σφ σφ
2 2 2
α β γ α β γ Τ
⇔ σφ + σφ + σφ = σφ σφ σφ Ρ
2 2 2 2 2 2 Ι
Γ
Ω
Ν
Ο
1.170. Αν α + β + γ = π, να δείξετε ότι: Μ
ηµ 2α + ηµ 2β + ηµ 2 γ − 2συνασυνβσυνγ = 2 Ε
Τ
Ρ
Ι
Λύση Παρατήρηση Α
Έχουµε α + β + γ = π ⇔ α + β = π − γ, Εφαρµόζουµε τον τύπο
άρα του συνηµιτόνου αθροίσµατος,
συν ( α + β ) = συν ( π − γ ) ⇔ συνασυνβ − ηµαηµβ = −συνγ γιατί έτσι εµφανίζονται σε γι-
νόµενο τα συνηµίτονα των
⇔ συνασυνβ + συνγ = ηµαηµβ τόξων. Στη συνέχεια υψώνο-
ντας στο τετράγωνο δηµιουρ-
γούµε το διπλάσιο γινόµενο.
Άρα, συν 2 ασυν 2β + συν 2 γ + 2συνασυνβσυνγ = ηµ 2 αηµ 2β
( )( ) ( )
⇔ 1 − ηµ 2 α 1 − ηµ 2β + 1 − ηµ 2 γ + 2συνασυνβσυνγ = ηµ 2 α ηµ 2β
⇔ 1 − ηµ α − ηµ β + ηµ αηµ β + 1 − ηµ 2 γ + 2συνασυνβσυνγ = ηµ 2 α ηµ 2β
2 2 2 2
⇔ 2 = ηµ 2 α + ηµ 2β + ηµ 2 γ − 2συνασυνβσυνγ
π
1.171. Αν α + β = − , τότε δείξτε ότι: ( 1 − εφα )( 1 + εφβ ) = −2εφα,
4
Λύση
π π
Έχουµε α + β = − ⇔ β = − − α, άρα
4 4
π
εφ + εφα
⎛ π ⎞ ⎛π ⎞ 4 1 + εφα
εφβ = εφ ⎜ − − α ⎟ ⇔ εφβ = −εφ ⎜ + α ⎟ = −
π
⇔ εφβ = − (1)
⎝ 4 ⎠ ⎝4 ⎠ 1 − εφ εφα 1 − εφα
4
Οπότε η σχέση που θέλουµε να δείξουµε µε τη βοήθεια της (1) γίνεται:

⎛ 1 + εφα ⎞ ⎛ 1 − εφα − 1 − εφα ⎞
(1 − εφα )(1 + εφβ ) = (1 − εφα ) ⎜1 − ⎟ = (1 − εφα ) ⎜ ⎟ = −2εφα.
⎝ 1 − εφα ⎠ ⎝ 1 − εφα ⎠
149
1.172. Έστω µη ορθογώνιο τρίγωνο ΑΒΓ. Να δείξετε ότι:
Ι. εφΑ + εφΒ + εφΓ = εφΑ εφΒεφΓ
ηµ ( Α + Β ) ηµ ( Β + Γ ) ηµ ( Γ + Α )
II. + + = 2εφΑ εφΒεφΓ
συνΑ συνΒ συν ΒσυνΓ συνΓ συνΑ
Λύση
Ι. Επειδή A + B + Γ = π ⇔ Α + Β = π − Γ. Άρα εφ ( Α + Β ) = εφ ( π − Γ ) ⇔
εφΑ + εφΒ
= −εφΓ ⇔ εφΑ + εφΒ = −εφΓ + εφΑ εφΒεφΓ
1 − εφΑ εφΓ
⇔ εφΑ + εφΒ + εφΓ = εφΑ εφΒεφΓ ΣΧΟΛΙΟ
Το πρώτο µέλος της πα-
ράστασης αποτελείται από α-
ΙΙ. Οπότε: θροίσµατα όρων που δηµιουρ-
ηµ ( Α + Β) ηµΑσυνΒ + ηµΒσυνΑ γούνται από κυκλική εναλλαγή
= =
συνΑσυνΒ συνΑσυνΒ των γραµµάτων. Αρκεί να υπο-
ηµΑ ηµΒ λογίσουµε ένα κλάσµα και τα
+ = εφΑ + εφΒ
συνΑ συνΒ άλλα θα προκύπτουν όµοια.
Όµοια: Β
ηµ ( Β + Γ ) ηµ ( Γ + Α ) Α
= εφΒ + εφΓ, = εφΓ + εφΑ Γ
συνΒσυνΓ συνΓσυνΑ
Με πρόσθεση κατά µέλη έχουµε:
ηµ ( Β + Γ ) ηµ ( Α + Β ) ηµ ( Γ + Α ) (Ι)
+ + = 2 ( εφΑ + εφΒ + εφΓ ) = 2εφΑ εφΒεφΓ
συνΒσυνΓ συνΑσυνΒ συνΓσυνΑ
1.173 Αν οι γωνίες α,β,γ ικανοποιούν την ισότητα:

εφα + εφβ + εφγ = εφαεφβεφγ,
τότε µε ποια σχέση συνδέονται αυτές οι γωνίες;
Λύση
Έχουµε
εφα + εφβ + εφγ = εφαεφβεφγ ⇔ εφα + εφβ = −εφγ + εφαεφβεφγ
⇔ εφα + εφβ = −εφγ (1 − εφαεφβ ) (1)
Αν 1 − εφαεφβ = 0, δηλαδή εφαεφβ = 1 (2), τότε από την (1) έχουµε:
εφα + εφβ = 0 ⇔ εφα = −εφβ ( 3)

Όµως οι σχέσεις (2), (3) είναι ασυµβίβαστες γιατί προκύπτει −εφ 2β = 1 , άτοπο.
150
zΟπότε 1 − εφαεφβ ≠ 0 και από την (1) έχουµε:
εφα + εφβ
= −εφγ ⇔ εφ ( α + β ) = εφ ( π − γ ) , άρα α + β = λπ + ( π − γ ) ⇔
1 − εφαεφβ
α + β + γ = ( λ + 1) π ⇔ α + β + γ = κπ, κ ∈ Τ
Ρ
Ι
Γ
⎧ π ⎫ Ω
1.174. Αν α, α + β είναι στοιχεία του συνόλου D = ⎨ x ∈ / x ≠ κπ + , κ ∈ ⎬ και ισχύει Ν
⎩ 2 ⎭ Ο
3ηµβ = ηµ ( 2α + β ) και συνα ⋅ συν ( α + β ) ≠ 0, να δείξετε ότι εφ ( α + β ) = 2εφα. Μ
Ε
Λύση Τ
Ρ
Έχουµε: Ι
Α
3ηµβ = ηµ(2α + β) ⇔ 3ηµ [ (α + β) − α ] = ηµ [ (α + β) + α ] ⇔
⇔ 3ηµ [ (α + β)συνα − ηµασυν(α + β)] = ηµ(α + β)συνα + ηµασυν(α + β)
⇔ 3ηµ(α + β)συνα − 3ηµασυν(α + β) = ηµ(α + β)συνα + ηµασυν(α + β)
⇔ 2ηµ(α + β)συνα = 4ηµασυν(α + β)
διαιρούµε µε
⇔ ηµ(α + β)συνα = 2ηµασυν(α + β) <====>
συνα ⋅συν(α + β) ≠+0
ηµ ( α + β ) συνα 2ηµασυν ( α + β )
= ⇔ εφ ( α + β ) = 2εφα
συνασυν ( α + β ) συνασυν ( α + β )
π 1 1 2 π
1.175. Αν 0 < α,β, γ < µε εφα = , εφβ = και εφγ = , να αποδείξετε ότι: α + β + γ =
2 3 4 9 4
Λύση
π
Αρκεί να δείξουµε ότι α + β =
−γ.
4
1 1
Έχουµε εφα = < 1 και εφβ = < 1, οπότε:
3 4
π⎫
0<α< ⎪
4⎪ π
⎬ άρα 0 < α + β < , οπότε ορίζεται η εφ ( α + β ) .
π 2
0<β< ⎪
4⎭⎪
2 π π π π
Επίσης εφγ = < 1 ⇔ 0 < γ < ⇔ − < −γ < 0 ⇔ 0 < − γ <
9 4 4 4 4
151
⎛π ⎞ π ⎛ π⎞
οπότε ορίζεται και η εφ ⎜ − γ ⎟ και επιπλέον οι γωνίες α + β, − γ ∈ ⎜ 0, ⎟ , οπότε αρκεί να δείξουµε
⎝4 ⎠ 4 ⎝ 2⎠
ότι
π 1 1 2
εφ − εφγ + 1−
⎛π ⎞ εφα + εφβ
εφ ( α + β ) = εφ ⎜ − γ ⎟ ⇔ = 4 ⇔ 3 4 = 9⇔
⎝ 4 ⎠ 1 − εφα εφβ π 1 1 2
1 − εφ εφγ 1− 1+
4 34 9
7 7 7
12 = 9 ⇔ 12 = 7 ⇔ 7 = 7 που ισχύει.
1 11 11 11 11 11
1−
12 9 12
152
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.176. Αν α + β + γ = π , να δείξετε ότι: Τ

Ρ
Ι
Ι. συν 2 2α + συν 2 2β + συν 2 2γ = 1 + 2συν2ασυν2βσυν2γ Γ
Ω
α β γ α β γ Ν
II. ηµ 2 + ηµ 2 + ηµ 2 = 1 − 2ηµ ηµ ηµ Ο
2 2 2 2 2 2
Μ
III. εφ2α + εφ2β + εφ2γ = εφ2α εφ2β εφ2γ Ε
Τ
Ρ
3π Ι
1.177. Αν ορίζονται οι εφα και εφβ και για τις γωνίες α,β και ισχύει α + β = , να δείξετε ότι Α
4
(1 − εφα )(1 − εφβ ) = 2 .
1.178. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει:

ηµΑηµ ( Β − Γ ) + ηµΒηµ ( Γ − Α ) + ηµΓηµ ( Α − Β ) = 0
1.179. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει:

Ι. ηµΑσυνΒ − ηµΓ = −συνΑηµΒ
II. ηµ 2 Α + συν 2 Β + ηµ 2 Γ = 2ηµΑσυνΒηµΓ + 1
Β+Γ Β Γ
1.180. Σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ να δείξετε ότι ισχύει: ηµ < ηµ + ηµ
2 2 2
π 1 1 5 π
1.181. Αν 0 < x, 2y,3z < και εφx = , εφ2y = και εφ3z = , να δείξετε ότι: x + 2y + 3z = .
2 4 5 14 4
⎛ π⎞
1.182. Αν ηµ ( α − β ) = συν ( α − β ) , να δείξετε ότι: εφβ = εφ ⎜ α − ⎟ .
⎝ 4⎠
1.183. ∆ίνεται σκαληνό τρίγωνο ΑΒΓ µε A − B = 30o.

( )(
Να δείξετε ότι: σφΑ − 3 σφΒ + 3 = −4. )
α β γ α β γ
1.184. Αν για τις γωνίες α,β,γ ισχύει: σφ + σφ + σφ = σφ σφ σφ , δείξτε ότι:
2 2 2 2 2 2
α + β + γ = ( 2κ + 1) π, κ ∈
153
1.185. Αν οι γωνίες α,β,γ ικανοποιούν τη σχέση συν 2 α + συν 2β + συν 2 γ + 2συνασυνβσυνγ = 1, τότε
να βρείτε τη σχέση µε την οποία συνδέονται οι γωνίες α,β,γ.
(Υπόδειξη: Από την παράσταση σχηµατίστε τριώνυµο ως προς συνγ και
βρείτε τις ρίζες. Η σχέση είναι α ± β ± γ = ( 2κ + 1) π )
1.186. Αν ισχύει συνα + συνβ = 1 και συνα ( ηµβ − συνα ) = συνβ ( συνβ − ηµα ) , να αποδείξετε ότι
ηµ ( α + β ) = 1 − 2συνασυνβ
1.187. Αν α + β + γ = π , να δείξετε ότι:
Ι. σφα σφβ + σφβ σφγ + σφγ σφα = 1
συν ( β − γ ) συν ( γ − α ) συν ( α − β )

II. + + =4
ηµβ ηµγ ηµγ ηµα ηµα ηµβ
154
Μέθοδος _____________________________________________________________
Έυρεση είδους τριγώνου

• Αν ζητείται να δείξουµε ότι ένα τρίγωνο είναι ορθογώνιο, θα πρέπει να καταλήξουµε σε µια
Τ
τριγωνοµετρική εξίσωση της µορφής συνΑ = 0 ή ηµΑ = 1 ή συν ( Β + Γ ) = 0, οπότε Α̂ = 90o. Ρ
Ι
• Αν ζητείται να δείξουµε ότι ένα τρίγωνο είναι ισοσκελές, θα πρέπει να καταλήξουµε σε µια τρι- Γ
γωνοµετρική εξίσωση της µορφής ηµΑ = ηµΒ ή συνΑ = συνΒ ή ηµ ( A − Β ) = 1, ή Ω
Ν
ˆ =Β
συν ( Α − Β ) = 1, οπότε Α ˆ. Ο
Μ
• (
ˆ =Β
ή * συν Α ˆ =L ) Ε
Τ
Στις τριγωνοµετρικές εξισώσεις που προκύπτουν και αναφέρονται σε γωνίες τριγώνου, επειδή Ρ
αυτές ανήκουν στο (0,π) δεν έχουν νόηµα οι εκφράσεις 2κπ ± θ, 2κπ + π − θ, κπ ± θ . Για να αποφεύ- Ι
Α
γουµε τον περιορισµό του κ ∈ , θα έχουµε:
⎧ συν ( Κ ) = συν ( Λ ) ⎫
⎪ (Κ) = (Λ) ⎪
ηµ ( Κ ) = ηµ ( Λ ) ⇔ ⎨ εφ ( Κ ) = εφ ( Λ ) ⎬ ⇔ ( Κ ) = ( Λ )
⎪( Κ ) = π − ( Λ ) σφ ( Κ ) = σφ ( α ) ⎪⎭
⎩
Όπου (Κ),(Λ) παραστάσεις µε γωνίες τριγώνου.
Πρέπει να προσέχουµε στις ασκήσεις αυτής της κατηγορίας να µην απλοποιούµε σε γινόµενα
και να διαγράφουµε τριγωνοµετρικούς αριθµούς οι οποίοι µπορεί να πάρουν και την τιµή 0.
⎛π ⎞ 2
1.188. Αν σε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει η σχέση: 1 + σφ ⎜ + Α ⎟ = , να δείξετε ότι το τρίγωνο
⎝4 ⎠ 1 + σφΒ
είναι ορθογώνιο.
Λύση
Έχουµε
π
σφ σφΑ − 1
⎛π ⎞ 2 4 2
1 + σφ ⎜ + Α ⎟ = ⇔ 1+ = ⇔
⎝4 ⎠ 1 + σφΒ π 1 + σφΒ
σφ + σφΑ
4
σφA 2 1 + σφΑ + σφΑ − 1 2

1+ = ⇔ = ⇔
1 + σφΑ 1 + σφΒ 1 + σφΑ 1 + σφΒ
155
2σφA 2
= ⇔ σφΑ (1 + σφΒ ) = 1 + σφΑ ⇔
1 + σφΑ 1 + σφΒ
σφΑ + σφΑσφΒ = 1 + σφΑ ⇔ σφΑ ⋅ σφΒ = 1 ⇒ (σφΒ ≠ 0 γιατί σφΑ ⋅ σφΒ = 1)
1 ⎛π ⎞
σφΑ = ⇔ σφΑ = εφΒ ⇔ σφΑ = σφ ⎜ − Β ⎟ ⇔
σφΒ ⎝2 ⎠
π π π π
A= −Β⇔ Α+Β= ⇔ π−Γ= ⇔ Γ=
2 2 2 2
Άρα, Γ̂ = 900 , οπότε το τρίγωνο είναι ορθογώνιο.
ηµΑ
1.189. ∆ίνεται µη ορθογώνιο τρίγωνο ΑΒΓ, για το οποίο ισχύει: = 2εφΓ . Να αποδεί-
συνΒσυνΓ
ξετε ότι το τρίγωνο είναι ισοσκελές.
Λύση
Έχουµε ότι ηµΑ = ηµ ⎡⎣ π − ( Β + Γ ) ⎤⎦ = ηµ ( Β + Γ ) , οπότε η σχέση
γίνεται:
Αν στη σχέση που
ηµ ( B + Γ ) ηµΒσυνΓ + ηµΓσυνΒ 2ηµΓ µας δίνεται υπάρχουν
= 2εφΓ ⇔ = ⇔
συνΒσυνΓ συνΒσυνΓ συνΓ και οι τρεις γωνίες του τριγώ-
νου, τότε αντικαθιστούµε µια
ηµΒσυν 2 Γ + ηµΓσυνΒσυνΓ = 2ηµΓσυνΒσυνΓ ⇔ από αυτές µε βάση τους τύ-
πους που έχουµε δώσει στη
ηµΒσυν 2 Γ − ηµΓσυνΒσυνΓ = 0 ⇔
µεθοδολογία, για να προκύ-
συνΓ(ηµΒσυνΓ − ηµΓσυνΒ) = 0 ⇔
ψει σχέση µε δύο γωνίες και
συνΓ ηµ(Β − Γ) = 0 ⇔ να εργαστούµε καλύτερα.
π
συνΓ = 0 ⇔ Γ = , απορρίπτεται
2
ή
ηµ ( Β − Γ ) = 0 ⇔ Β − Γ = 0 ⇔ Β = Γ ή Β − Γ = π ⇔ Β = π + Γ, που απορρίπτεται
ˆ = Γ,
Άρα Β ˆ οπότε το τρίγωνο ΑΒΓ είναι ισοσκελές.
1.190. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ, για το οποίο ισχύει: ηµΒ + ηµ ( Α − Γ ) = συν ( Α − Γ ) εφΑ . Να δεί-
ξετε ότι το τρίγωνο είναι ορθογώνιο.
Λύση
Έχουµε ότι ηµΒ = ηµ ⎡⎣ π − ( Α + Γ ) ⎦⎤ = ηµ ( Α + Γ ) , οπότε η σχέση γίνεται:
156
ηµ ( Α + Γ ) + ηµ ( Α − Γ ) = συν ( Α − Γ ) εφΑ ⇔
ηµΑ
ηµAσυνΓ + ηµΓσυνΑ + ηµΑσυνΓ − ηµΓσυνΑ = ( συνΑσυνΓ + ηµΑηµΓ ) ⇔
συνΑ
Τ
ηµAσυνΓσυνΑ − ηµ 2 ΑηµΓ = 0 ⇔ ηµΑ ( συνΑσυνΓ − ηµΑηµΓ ) = 0 ⇔ Ρ
Ι
Γ
Α=0 Ω
ηµΑ = 0 ⇔ ή Ν
Ο
Α = π, απορρίπτονται Μ
Ε
ηµAσυν ( Α + Γ ) = 0 ⇔ ή Τ
π π π Ρ
συν ( Α + Γ ) = 0 ⇔ Α + Γ = ⇔ π−Β= ⇔ Β= Ι
2 2 2 Α
Άρα, το τρίγωνο ΑΒΓ είναι ορθογώνιο στο Β.
1.191. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ στο οποίο ισχύει: συνΒσυνΓ + ηµ ( Β + Γ ) ηµΒ ηµΓ = 1.
Να αποδειχθεί ότι το τρίγωνο είναι ορθογώνιο και ισοσκελές.
Λύση
Επειδή A + B + Γ = π ⇔ Β + Γ = π − Α άρα ηµ ( Β + Γ ) = ηµ ( π − Α ) = ηµΑ
Οπότε η αρχική σχέση γίνεται:
συνΒσυνΓ + ηµΑ ηµΒ ηµΓ = 1 ⇒ ηµΑ ηµΒηµΓ = 1 − συνΒσυνΓ ⇔
1 − συνΒσυνΓ
ηµA = (1) ,
ηµΒηµΓ
γιατί B, Γ,∈ ( 0, π ) , οπότε ηµΒ ≠ 0 και ηµΓ ≠ 0 .
Επειδή ηµΑ ≤ 1 , έχουµε
1 − συνΒσυνΓ ηµΒ > 0
≤ 1<====>
ηµΒηµΓ ηµΓ > 0
1 − συνΒσυνΓ ≤ ηµΒηµΓ ⇔ συνΒσυνΓ + ηµΒηµΓ ≥ 1 ⇔

⇔ συν(Β − Γ) ≥ 1 .
Όµως συν(Β − Γ) ≤ 1 , οπότε
συν ( Β − Γ ) = 1 ⇔ Β − Γ = 0 ⇔ Β = Γ ,
δηλαδή το τρίγωνο είναι ισοσκελές.
ˆ = Γˆ , η σχέση (1) γίνεται:
Αν Β
1 − συνΒσυνB 1 − συν 2 B ηµ 2 B
ηµA = = = 2 = 1 ⇔ ηµΑ = 1 ,τότε Α̂ = 90ο
ηµΒηµB ηµ 2 Β ηµ Β
οπότε το τρίγωνο είναι και ορθογώνιο στο Α.
157
1 1
1.192. Αν για τις γωνίες Α̂ και Β̂ τριγώνου ΑΒΓ έχουµε εφΓ = και εφΒ = , να υπολογίσετε
2 3
τη γωνία Α̂ .
Λύση
Έχουµε:
A + B + Γ = π ⇔ Β + Γ = π − Α άρα εφ ( Β + Γ ) = εφ ( π − Α )
1 1
+
εφΒ + εφΓ
⇔ = −εφΑ ⇔ 3 2 = −εφΑ ⇔
1 − εφΒεφΓ 11
1−
32
5 5
6 = −εφΑ ⇔ 6 = −εφΑ ⇔ εφΑ = −1
1 5
1−
6 6
π ⎛ π⎞ ⎛ 3π ⎞ 3π
εφΑ = −εφ ⇔ εφΑ = εφ ⎜ π − ⎟ άρα εφΑ = εφ ⎜ ⎟ , οπότε A = .
4 ⎝ 4⎠ ⎝ 4 ⎠ 4
1.193. Να δείξετε ότι ένα µη ορθογώνιο τρίγωνο ΑΒΓ είναι οξυγώνιο αν και µόνο αν
εφΒεφΓ > 1.
Λύση
ηµΒηµΓ ηµΒηµΓ − συνΒσυνΓ
Έχουµε: εφΒεφΓ > 1 ⇔ −1 > 0 ⇔ >0
συνΒσυνΓ συνΒσυνΓ
συνΒσυνΓ − ηµΒηµΓ συν ( Β + Γ ) συν ( π − Α )
⇔− >0⇔− >0⇔− >0
συνΒσυνΓ συνΒσυνΓ συνΒσυνΓ
συνA
⇔ > 0 ⇔ συνΑσυνΒσυνΓ > 0 (1)
συνΒσυνΓ
Επειδή µας αναφέρει η άσκηση τη φράση «αν και µόνο αν» θα πρέπει να δείξουµε το ευθύ και το
αντίστροφο.
Ευθύ:
⎛ π⎞
Αν το τρίγωνο είναι οξυγώνιο, τότε A, B, Γ ∈ ⎜ 0, ⎟ και συνΑ, συνΒ, συνΓ > 0, οπότε προφανώς
⎝ 2⎠
ισχύει η (1).
Αντίστροφο:
Έστω ότι ισχύει η (1). Τότε αν το µη ορθογώνιο τρίγωνο ΑΒΓ ήταν αµβλυγώνιο, ένα από τα τρία
συνΑ, συνΒ, συνΓ < 0, πράγµα άτοπο. Οπότε το τρίγωνο είναι ορθογώνιο.
158
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
συν ( Β − Γ ) Τ
1.194. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ για το οποίο ισχύει: = σφΒ . Ρ
ηµΑ + ηµ ( Β − Γ ) Ι
Γ
Να αποδείξετε ότι το τρίγωνο είναι ορθογώνιο. Ω
π Ν
(Απ.: Α = ) Ο
2 Μ
Ε
Τ
1.195. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ για το οποίο ισχύει: ηµΑ = 2ηµΒσυνΓ. Να δείξετε ότι το τρίγωνο είναι Ρ
ισοσκελές. Ι
Α
(Απ.: Β = Γ)
1.196. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ.

Ι. Να αποδείξετε ότι συν 2 Α + συν 2 Β + συν 2 Γ + 2συνΑσυνΒσυνΓ = 1.
II. Αν ισχύει συν 2 Α + συν 2 Β + συν 2 Γ = 1 να αποδείξετε ότι το τρίγωνο είναι ορθογώνιο.
π ηµΓ
1.197. Αν σε τρίγωνο ΑΒΓ µε A ≠ ισχύει − ηµΒ = συνΒσφΓ, να δείξετε ότι το τρίγωνο
2 συνΑ
είναι ορθογώνιο στην κορυφή Β.
1 1 π
1.198. Αν Α,Β,Γ είναι γωνίες τριγώνου µε σφΑ = και σφΒ = , να δείξουµε ότι: Γ =
2 3 4
1.199. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ. Αν ισχύει (1 + εφΒ )(1 + εφΓ ) = 2 , τότε:

Ι. Να βρείτε τη σχέση που συνδέει τις γωνίες Β̂ και Γ̂ .
II. Να δείξετε ότι το τρίγωνο ΑΒΓ είναι αµβλυγώνιο.
3
II. Αν εφΓ = , να υπολογίσετε το συν (Β – Γ).
4
π 3π 31 2
(Απ.: Ι. B + Γ = , ΙΙ. Α = , ΙΙΙ. συν ( Β − Γ ) = )
4 4 50
159
Μέθοδος ______________________________________________________________
Τριγωνοµετρικές εξισώσεις – Συστήµατα

Προσπαθούµε να εφαρµόσουµε τους τύπους και κάνοντας πράξεις να καταλήξουµε σε γνωστές
τριγωνοµετρικές εξισώσεις, τις οποίες µπορούµε να λύσουµε.
Ένα τέχνασµα που εφαρµόζουµε για να τροποποιήσουµε παράσταση της µορφής
β γ
αηµx + βσυνx = γ είναι το εξής: ηµx + συνx = .
α α
β γ ηµθ γ
Έστω εφθ = , τότε ηµx + εφθ συνx = ⇔ ηµx + συνx = ⇔
α α συνθ α
γ γ
ηµx συνθ + ηµθ συνx = συνθ ⇔ ηµ ( x + θ ) = συνθ .
α α
⎛ π⎞
1.200. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ ⎜ x + ⎟ = 2συνx.
⎝ 6⎠
Λύση
Έχουµε:
⎛ π⎞ π π
ηµ ⎜ x + ⎟ = 2συνx ⇔ ηµxσυν + ηµ συνx = 2συνx ⇔
⎝ 6⎠ 6 6
3 1
ηµx + συνx = 2συνx ⇔ 3ηµx + συνx = 4συνx ⇔ 3ηµx = 3συνx
2 2
Αν συνx = 0 , τότε από την εξίσωση προκύπτει ότι και ηµx = 0 , πράγµα άτοπο γιατί
ηµ 2 x + συν 2 x = 1.
Οπότε συνx ≠ 0 και διαιρούµε και τα δύο µέλη της εξίσωσης µε συνx, οπότε:
ηµx 3συνx π π
3 = ⇔ 3εφx = 3 ⇔ εφx = 3 ⇔ εφx = εφ ⇔ x = κπ + , κ ∈
συνx συνx 3 3
1.201. Να λυθεί η εξίσωση: 3ηµx + συνx = 1.
Λύση
π
ηµ
π 3 , οπότε θα εφαρµόσουµε το τέχνασµα που αναφέραµε στη
Παρατηρούµε ότι 3 = εφ =
3 συν π
3
µεθοδολογία και η εξίσωση γίνεται:
160
π
ηµ
3 ηµx + συνx = 1 ⇔ ηµ π ηµx + συν π συνx = συν π ⇔
π 3 3 3
συν
3
Τ
⎛ π⎞ π π π π π Ρ
⇔ συν ⎜ x − ⎟ = συν ⇔ x − = 2κπ + ή x − = 2κπ − ⇔
⎝ 3⎠ 3 3 3 3 3 Ι
Γ
Ω
2π Ν
⇔ x = 2κπ + ή x = 2κπ, κ ∈
3 Ο
Μ
Ε
Τ
1.202. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ4x + συν2x = 3 ( ηµ2x + συν4x ) . Ρ
Ι
Λύση Α
Έχουµε: ηµ4x + συν2x = 3ηµ2x + 3συν4x ⇔
ηµ4x − 3συν4x = 3ηµ2x − συν2x
π
ηµ
π 3 , οπότε η εξίσωση γίνεται:
Παρατηρούµε ότι 3 = εφ =
3 συν π
3
π π
ηµ ηµ
ηµ4x − 3 συν4x = 3 ηµ2x − συν2x ⇔
π π
συν συν
3 3
π π π π
ηµ4xσυν − ηµ συν4x = ηµ ηµ2x − συν συν2x ⇔
3 3 3 3
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
ηµ ⎜ 4x − ⎟ = −συν ⎜ 2x + ⎟ ⇔
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ 2π ⎞
ηµ ⎜ 4x − ⎟ = συν ⎜ π − 2x − ⎟ ⇔ ηµ ⎜ 4x − ⎟ = συν ⎜ − 2x ⎟ ⇔
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 3 ⎠
⎛ π⎞ ⎛ π 2π ⎞ ⎛ π⎞ ⎛ π⎞
ηµ ⎜ 4x − ⎟ = ηµ ⎜ − + 2x ⎟ ⇔ ηµ ⎜ 4x − ⎟ = ηµ ⎜ 2x − ⎟ ⇔
⎝ 3⎠ ⎝2 3 ⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 6⎠
π π π π
4x − = 2κπ + 2x − ή 4x − = 2κπ + π − 2x + , κ ∈ ⇔
3 6 3 6
π κπ π
⇔ x = κπ + ή x= + , κ∈
12 3 3
161
1.203. Να λυθεί η εξίσωση: ( ηµ4x − συν4x )( ηµx − συνx ) = συν3x − ηµ3x.
Λύση
Έχουµε:
( ηµ4x − συν4x )( ηµx − συνx ) = συν3x − ηµ3x ⇔
ηµ4xηµx − ηµ4xσυνx − ηµxσυν4x + συνx4xσυνx = συν3x − ηµ3x ⇔
( ηµ4x ηµx + συν4xσυνx ) − ( ηµ4xσυνx + ηµxσυν4x ) = συν3x − ηµ3x ⇔
συν ( 4x − x ) − ηµ ( 4x + x ) = συν3x − ηµ3x ⇔ συν3x − ηµ5x = συν3x − ηµ3x ⇔
ηµ5x = ηµ3x ⇔
⎛ κπ π ⎞
( 5x = 2κπ + 3x ή 5x = 2κπ + π − 3x ) ⇔ ⎜ x = κπ ή x = + , κ∈ ⎟
⎝ 4 8 ⎠
1.204. Να λυθεί η εξίσωση εφ5x − 2εφ2x = εφ5xεφ 2 2x.
Λύση
Πρέπει συν5x ≠ 0 και συν2x ≠ 0 .
Έχουµε:
εφ5x − 2εφ2x = εφ5xεφ 2 2x ⇔ εφ5x − εφ2x = εφ2x + εφ5xεφ 2 2x ⇔
εφ5x − εφ2x = εφ2x (1 + εφ5xεφ2x ) .
Αν 1 + εφ5xεφ2x = 0, τότε εφ5x = εφ2x, οπότε 1 + εφ 2 2x = 0, που είναι αδύνατο.

Οπότε διαιρούµε µε 1 + εφ5xεφ2x και έχουµε:
εφ5x − εφ2x
= εφ2x ⇔ εφ ( 5x − 2x ) = εφ2x
1 + εφ5xεφ2x
⇔ εφ3x = εφ2x ⇔ 3x = κπ + 2x ⇔ x = κπ, κ ∈
Εξετάζουµε τους περιορισµούς:

συν5κπ = ±1 ≠ 0 και συν2κπ = 1 ≠ 0
Άρα, οι λύσεις x = κπ, κ ∈ είναι δεκτές.
162
1.205. Να λύσετε την εξίσωση συν ( συνx ) συν ( ηµx ) = 1 + ηµ ( συνx ) ηµ ( ηµx ) όταν x ∈ [ 0, π ]
Λύση
Από τον τύπο συν ( α + β ) = συνασυνβ − ηµαηµβ
έχουµε: Τ
Ρ
συν ( συνx ) συν ( ηµx ) − ηµ ( συνx ) ηµ ( ηµx ) = 1 ⇔ Ι
Γ
Ω
συν ( συνx + ηµx ) = 1 ⇔ συνx + ηµx = 2κπ, κ ∈ (1) Ν
Ο
Επειδή: Μ
Ε
⎧−1 ≤ συνx ≤ 1 Τ
⎨ , άρα −2 ≤ συνx + ηµx ≤ 2 άρα λόγω της (1) Ρ
⎩−1 ≤ ηµx ≤ 1 Ι
1 1 Α
είναι −2 ≤ 2κπ ≤ 2 ⇔ − ≤ κ ≤ , όµως κ ∈ , άρα κ = 0
π π
Οπότε η (1) για κ = 0 γίνεται: συνx + ηµx = 0 (2)
Αν συνx = 0, τότε από την (2) θα έχουµε και ηµx = 0 (άτοπο)
Οπότε συνx ≠ 0 και στην (2) διαιρώντας µε συνx έχουµε:
ηµx π ⎛ π⎞
1+ = 0 ⇔ εφx = −1 ⇔ εφx = −εφ ⇔ εφx = εφ ⎜ − ⎟
συνx 4 ⎝ 4⎠
π
⇔ x = λπ − , λ ∈ (3)
4
Επειδή
π π 5π 1 5 λ∈
0 ≤ x ≤ π ⇔ 0 ≤ λπ − ≤ π ⇔ ≤ λπ ≤ ⇔ ≤ λ ≤ ⇒ λ =1
4 4 4 4 4
Άρα, από την (3) έχουµε τη λύση:
π 3π
x=π− ⇔x=
4 4
⎧ 1
⎡ π⎤ ⎪⎪ ηµxσυνy = 4
1.206. Αν x, y ∈ ⎢ 0, ⎥ , να λύσετε το σύστηµα ⎨
⎣ 2⎦ ⎪συνxηµy = 3
⎪⎩ 4
Λύση
Προσθέτοντας κατά µέλη τις δύο εξισώσεις προκύπτει:
π
ηµxσυνy + συνxηµy = 1 ⇔ ηµ ( x + y ) = 1 ⇔ x + y = 2κπ + (1) , κ ∈ .
2
163
⎡ π⎤ π
Αφού x, y ∈ ⎢0, ⎥ τότε 0≤x≤
⎣ 2⎦ 2
π
+ 0≤ y≤
2
0≤x+y≤π
π 1 1
Οπότε από την (1) έχουµε 0 ≤ 2κπ + ≤ π ⇔ − ≤ κ ≤ , αφού κ ∈ , τότε κ = 0, άρα η (1) µας
2 4 4
π π
δίνει x + y = ⇔ y = − x.
2 2
⎧ π ⎧ π ⎧ π ⎧ π
⎪⎪ y = 2 − x ⎪⎪ y = 2 − x ⎪⎪ y = 2 − x ⎪⎪ y = 2 − x
Οπότε : ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎪ηµxσυνy = 1 ⎪ηµxσυν ⎜⎛ π − x ⎟⎞ = 1 ⎪ηµx ηµx = 1 ⎪ ηµ 2 x = 1
⎪⎩ 4 ⎪⎩ ⎝2 ⎠ 4 ⎪⎩ 4 ⎪⎩ 4
⎧ π
⎪⎪ y = 2 − x
⎨
⎪ηµx = 1 ή ηµx = − 1 , απορρίπτεται γιατί, ηµx > 0
⎪⎩ 2 2
1 ⎡ π⎤ π π π π
Οπότε ηµx = , αφού x ∈ ⎢ 0, ⎥ , τότε x = . Οπότε y = − ⇔ y = .
2 ⎣ 2⎦ 6 2 6 3
⎧ 3
⎪συνxσυνy =
1.207 Να λυθεί το σύστηµα: ⎨ 4 µε x, y ≠ κπ, κ ∈
⎪⎩σφxσφy = −3
Λύση
⎧ 3
⎧ 3
⎧
συνxσυνy =
3 ⎪συνxσυνy = 4 ⎧
συνxσυνy =
3
⎪συνxσυνy = ⎪
⎪ 4 ⎪ ⎪
⎪ 4
⎨ 4 ⇔⎨ ⇔⎨ 3 ⇔⎨
⎩⎪σφxσφy = −3 ⎪ συνxσυνy = −3 ⎪ 4 ⎪ηµxηµy = − 1
⎪⎩ ηµxηµy ⎪ = −3 ⎪⎩ 4
⎩ ηµxηµy
⎧ 1 ⎧ π ⎧ π
⎪συνxσυνy + ηµxηµy = ⎪συν ( x − y ) = συν ⎪ x − y = 2κπ ±
άρα: ⎨ 2 ⇔ ⎨ 3 ⇔ ⎨ 3 ⇔
⎪⎩συνxσυνy − ηµxηµy = 1 ⎪συν ( x + y ) = συν0 ⎪⎩ x + y = 2λπ
⎩
⎧ π ⎧ π
2x = 2κπ + 2λπ ± x = (κ + λ) π ±
⎪⎪ 3 ⎪
⎪ 6
⎨ ⇔⎨ ,όπου κ, λ ∈
⎪2y = 2λπ − 2κπ ∓ π ⎪ y = (λ − κ) π ∓ π
⎩⎪ 3 ⎩⎪ 6
164
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
Τ
1.208. Να λύσετε τις εξισώσεις: Ρ
Ι
⎛ π⎞ Γ
I. συν ⎜ x + ⎟ + 2ηµx = 0
⎝ 6⎠ Ω
Ν
⎛ π⎞ Ο
II. εφ ⎜ x − ⎟ = 1 − σφx Μ
⎝ 4⎠ Ε
π π Τ
(Απ.: Ι. x = κπ − , ΙΙ. x = κπ + , κ ∈ ) Ρ
6 4 Ι
Α
⎛ π⎞ ⎛π ⎞
1.209. Να λύσετε στο διάστηµα [ π,5π ] την εξίσωση: συν ⎜ x + ⎟ − συν ⎜ − x ⎟ = 1
⎝ 4⎠ ⎝4 ⎠
5π 7π 13π 15π
(Απ.: x = , x = , x= , x= )
4 4 4 4
⎛ π⎞
ηµ ⎜ x + ⎟
⎝ 3⎠ 3
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ 3
συν ⎜ x + ⎟ + συν ⎜ x − ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠
π
(Απ.: x = κπ − , κ ∈ )
6
1.211. Αν εφθ = 2, να λύσετε την εξίσωση: ηµ ( x + θ ) + 3ηµ ( x − θ ) = 0.
π
(Απ.: x = κπ + , κ ∈ )
4
1.212. Να λυθεί η εξίσωση: εφ6x − 2εφ2x = εφ6x ⋅ εφ 2 2x.

κπ
(Απ.: x = , κ∈ )
2
1.213. Να λύσετε την εξίσωση: ηµ ( ηµx ) ⋅ συν ( συνx ) − ηµ ( συνx ) ⋅ συν ( ηµx ) = 0.
π
(Απ.: x = λπ − , λ ∈ )
4
⎛ π⎞ ⎛ π⎞
1.214. Να λύσετε την εξίσωση: σφ ⎜ x + ⎟ + σφ ⎜ x − ⎟ = 2εφx.
⎝ 4⎠ ⎝ 4⎠
π π
(Απ.: x = κπ + , x = κπ − , κ ∈ )
3 3
165
3 1
Ι. ηµx + συνx = 1
2 2
II. 3ηµx − συνx = 2
π π 7π
(Απ.: Ι. x = 2κπ + , ΙΙ. x = 2κπ − ή x = 2κπ − , κ∈ )
3 12 12
⎛ π ⎞ συνx − ηµx π
1.216. Ι. Να δείξετε ότι σφ ⎜ x + ⎟ = , x ≠ κπ − , κ ∈ .
⎝ 4 ⎠ συνx + ηµx 4
II. Να λύσετε την εξίσωση: 3 ( συνx − ηµx ) = 3 ( συνx + ηµx ) .
π
(Απ.: II. x = κπ + , κ∈ )
12
1.217. Να λυθεί η εξίσωση: ( ηµx + συνx )( ηµ2x + συν2x ) = 1 + συνx.
2κπ π
(Απ.: x = + , κ∈ )
3 6
1 3
Ι. συν7x + συν5x + ηµ5x = 0
2 2
II. ηµ8x + συν8x = 2ηµ13x
κπ π 2π 2κπ π 2κπ π
(Απ.: Ι. x = + ή x = κπ − , κ ∈ , ΙΙ. x = + ή x= + , κ∈ )
6 9 3 5 20 21 28
⎧ 3
⎪ηµxσυνx = − π
1.219. Να λύσετε το σύστηµα: ⎨ 4 µε x ≠ κπ + , y ≠ κπ, κ ∈
⎪⎩εφxσφy = 3 2
⎛ π ⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ π ⎞
⎜ x = 2λπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2λπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2λπ − 3 ⎟
(Απ.: ⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ή⎜ ⎟
⎜ y = 2 κ − λ π − 5π ⎟ ⎜ y = 2 κ − λ π − 7π ⎟ ⎜ y = 2 κ − λ π − π ⎟
⎜ ( ) ⎟ ⎜ ( ) ⎟ ⎜ ( ) ⎟
⎝ 6 ⎠ ⎝ 6 ⎠ ⎝ 6⎠
⎛ 4π ⎞
⎜ x = 2λπ + 3 ⎟
ή⎜ ⎟ {κ, λ ∈ )
⎜ y = 2 κ − λ π − 11π ⎟
⎜ ( ) ⎟
⎝ 6 ⎠
166
⎧ 2 3
⎪⎪ εφα + εφβ =
1.220. Να λυθεί το σύστηµα: ⎨ 3
⎪α +β = π
⎪⎩ 6
⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ Τ
⎜ α = κπ + 3 ⎟ ⎜ α = κπ − 6 ⎟ Ρ
(Απ.: ⎜ ⎟ ή⎜ ⎟κ∈ ) Ι
⎜ β = − κπ − π ⎟ ⎜ β = − κπ + π ⎟ Γ
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ Ω
⎝ 6⎠ ⎝ 3⎠ Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
Α
167
Α. Να σηµειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και ποιες είναι λάθος (Λ).
Σ Λ
1. συν110ο συν70ο − ηµ110ο ⋅ ηµ70ο = −1.
2. συν ( α − β ) + ηµαηµβ = συνασυνβ.
3. ηµxσυνy = −συνxηµy ⇔ x = κπ − y, κ ∈ .
⎛ π⎞
4. 2συν ⎜ α − ⎟ = ηµα + 3συνα.
⎝ 6⎠
π
5. συνxσυνy = ηµxηµy ⇔ x = κπ + + y, κ ∈ .
2
6. ηµ ( α − β − γ ) = ηµασυν ( β + γ ) − ηµ ( β + γ ) συνα.
7. Για κάθε x ∈ : ηµx = ηµ2xσυνx − ηµxσυν2x.
8. Για κάθε x, y ∈ :ηµ ( x + y ) ηµ ( y − x ) = ηµ 2 x − ηµ 2 y.
ηµ ( x − y )
9. Ισχύει: = σφx + σφy.
ηµxηµy
Β. Να σηµειώσετε τη σωστή απάντηση σε καθεµία από τις παρακάτω ερωτήσεις:
( ) ( ) (
1. Η παράσταση συν 45ο − α συν 45ο − β − ηµ 45ο − α ηµ 45ο − β είναι ίση µε:) ( )
Α. ηµ(α + β) Β. ηµ(β – α) Γ. συν(α – β) ∆. συν(α + β) Ε. ηµ(α – β)
2. Η παράσταση − ηµ63ο συν27ο − ηµ27ο συν63ο είναι ίση µε:
3 1
Α. 1 Β. – 1 Γ. − ∆. 0 Ε. −
2 2
3. Αν Α = συνφσυνθ – ηµφηµθ και 45° < φ < 90°, 45° < θ < 90°, τότε είναι:
1
Α. Α = Β. Α = 1 Γ. Α = 0 ∆. Α < 0 Ε. Α > 0
2
4. Αν x = ηµθσυν1ο + συνθηµ1ο και y = συνθσυν1ο − ηµθηµ1ο , τότε για κάθε γωνία θ µε
90o ≤ θ ≤ 179ο έχουµε:
Α. x < y Β. x = y Γ. x > y ∆. x = y = 0 Ε. ∆εν γνωρίζω
168
( )
5. Αν εφα = 2, τότε εφ 45ο − α είναι ίση µε:
1 1
Α. Β. 3 Γ. – 3 ∆. – 1 Ε. −
3 3
6. Αν σε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει ηµΑηµΒ = συνΑσυνΒ, τότε για τις γωνίες του τριγώνου είναι: Τ
Ρ
Α. Α̂ = 90° Β. Β̂ = 90° Γ. Β̂ = Γ̂ ∆. Γ̂ = 90° Ε. Γ̂ > 90° Ι
Γ
7. Αν σε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει: ηµΒσυνΓ − ηµΓσυνΒ = 0 , τότε για τις γωνίες του τριγώνου Ω
Ν
έχουµε: Ο
Α. Β̂ > Γ̂ Β. Β̂ < Γ̂ Γ. Β̂ = Γ̂ ∆. Β̂ > 90° Ε. Γ̂ > 90° Μ
Ε
. Τ
Ρ
Ι
Γ. Να αντιστοιχίσετε κάθε τριγωνoµετρικό αριθµό της στήλης (Α) µε την αντίστοιχη παράστα- Α
ση στη στήλη (Β).
1. συν2xσυνx − ηµ2xηµx
2. συν3xσυν4x − ηµ3xηµ4x
α. ηµ5x
3. ηµ14xηµ3x − συν14xηµ3x
β. ηµ11x
4. συν3xσυν4x − ηµ3xηµ4x
γ. συν3x
5. ηµ2xηµx − ηµ3xσυνx
δ. συν7x
6. συν3x ηµ14x − ηµ3x συν14x
7. ηµ3x συν2x + ηµ2x συν3x
169
∆. Να αντιστοιχίσετε τις παραστάσεις της στήλης (Α) µε την αντίστοιχη τιµή τους στη στήλη (Β)
α. ηµ130ο ηµ50ο − συν130ο συν50ο 1

1. −
2
⎛ π⎞ ⎛π ⎞
εφ ⎜ x + ⎟ + εφ ⎜ − x ⎟
⎝ 6 ⎠ ⎝ 6 ⎠ 2. −1
β.
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ 3. 1
εφ ⎜ x + ⎟ εφ ⎜ − x ⎟ − 1
⎝ 6⎠ ⎝6 ⎠
4. 3
5π 7π 7π 5π
γ. ηµ συν − ηµ συν 5. − 3
12 12 12 12
⎛ π⎞ ⎛π ⎞ 3
1 − σφ ⎜ x − ⎟ σφ ⎜ − x ⎟ 6.
⎝ 3⎠ ⎝3 ⎠ 3
δ.
⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ 3
σφ ⎜ x − ⎟ + σφ ⎜ − x ⎟ 7. −
⎝ 3⎠ ⎝3 ⎠ 3
170
1.5. ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΗΣ ΓΩΝΙΑΣ 2α
Από τους τύπους των τριγωνοµετρικών αριθµών της γωνίας (α+β) που είδαµε στην προηγούµενη
Τ
παράγραφο, αν αντικαταστήσουµε όπου β το α προκύπτουν οι τύποι του 2α, οι οποίοι µε τις παραλλα- Ρ
γές τους µας βοηθούν στην εύρεση τριγωνοµετρικών αριθµών που είναι υποπολλαπλάσια ή υπερπολ- Ι
Γ
λαπλάσια γνωστών τριγωνοµετρικών αριθµών. Ω
Ν
ΤΥΠΟΙ ΓΩΝΙΑΣ 2α Ο
Μ
⎧⎪ 2συν 2α − 1 Ε
ηµ2α = 2ηµασυνα 2
συν2α = συν α − ηµ α = ⎨ 2 Τ
2 Ρ
⎪⎩1 − 2ηµ α Ι
Α
2εφα π π
εφ2α = 2
, όταν α ≠ κπ + και 2α ≠ κπ + , κ ∈ ]
1 − εφ α 2 2
σφ 2α − 1
σφ2α = , όταν α ≠ κπ και 2α ≠ κπ, κ ∈ ]
2σφα
Από τις δύο παραλλαγές του τύπου του συν2α, προκύπτουν οι:
ΤΥΠΟΙ ΑΠΟΤΕΤΡΑΓΩΝΙΣΜΟΥ
1 − συν2α 1 + συν2α
ηµ 2α = συν 2α =
2 2
1 − συν2α 1 + συν2α
εφ 2α = σφ 2α =
1 + συν2α 1 − συν2α
Αρκετά χρήσιµοι σε ορισµένες ασκήσεις είναι οι παρακάτω τύποι:
ηµ3α = 3ηµα − 4ηµ 3α, συν3α = 4συν 3α − 3συνα
και οι τύποι που µας δίνουν το ηµ2α και συν2α συναρτήσει της εφα:
2εφα 1 − εφ 2α
ηµ2α = συν2α =
1 + εφ 2α 1 + εφ 2α
171
α
ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ
2
Αν στους τύπους που έχουµε δώσει από την αρχή αντικαταστήσουµε όπου 2α → α και όπου
α
α → , προκύπτουν οι παρακάτω τύποι οι οποίοι έχουν συχνή εφαρµογή στις ασκήσεις και γι’ αυτό
2
τους παραθέτουµε στη συνέχεια:
α α α 1 − συνα
ηµα = 2ηµ συν ηµ 2 =
2 2 2 2
α α α α α 1 + συνα
συνα = συν 2 − ηµ 2 = 2συν 2 − 1 = 1 − 2ηµ 2 συν 2 =
2 2 2 2 2 2
α α
2εφ σφ 2 − 1
2 , σφα = 2 α 1 − συνα α 1 + συνα
εφα = εφ 2 = , σφ 2 =
2 α α 2 1 + συνα 2 1 − συνα
1 − εφ 2σφ
2 2
Μέθοδος ______________________________________________________________
Αναπτύγµατα ταυτοτήτων
Όταν έχουµε µια παράσταση τριγωνοµετρικών αριθµών, τότε για να τη φέρουµε σε απλούστερη
µορφή εξετάζουµε ποιας τριγωνοµετρικής ταυτότητας ανάπτυγµα έχουµε. Και πιο συγκεκριµένα:
2ηµωσυνω = ηµ2ω
συν 2 ω − ηµ 2 ω = συν2ω
2συν 2 ω − 1 = συν2ω
1 − 2ηµ 2 ω = συν2ω
2εφω
= εφ2ω
1 − εφ 2 ω
Ορισµένες φορές ίσως χρειάζεται να τροποποιήσουµε κάποιους τριγωνοµετρικούς αριθµούς για

να εµφανιστεί κάποια από τις παραπάνω ταυτότητες.
1.221. Να υπολογίσετε τις παραστάσεις:
2π 2π π εφ22,5°
I. 2ηµ συν II. 1 − 2συν 2 III.
3 3 8 1 − εφ 2 22,5°
172
Λύση
I. Από τον τύπο 2ηµασυνα = ηµ2α έχουµε:
2π 2π 2π 4π π π 3
2ηµ συν = ηµ2 = ηµ = ηµ(π + ) = − ηµ = −
3 3 3 3 3 3 2 Τ
2 Ρ
II. Από τον τύπο 2συν α − 1 = συν2α έχουµε: Ι
Γ
π π π π 2 Ω
1 − 2συν 2 = −(2συν 2 − 1) = −συν2 = −συν = − Ν
8 8 8 4 2
Ο
2εφα εφα 1 Μ
III. Από τον τύπο = εφ2α έχουµε = εφ2α , οπότε: Ε
1 − εφ α
2
1 − εφ α 2
2
Τ
Ρ
εφ22,5° 1 1 1 1 Ι
= εφ(2 ⋅ 22,5°) = εφ45° = ⋅ 1 =
1 − εφ 22,5° 2
2
2 2 2 Α
1.222. Να γράψετε σε απλούστερη µορφή τις παραστάσεις:

α
2εφ
⎛ α − 5π ⎞ 2
I. ηµ4ασυν4α II. 2συν 2 ⎜ ⎟−1 III.
⎝ 2 ⎠ α
εφ 2 −1
2
Λύση
1 1 1
I. Έχουµε: ηµ4ασυν4α = 2ηµ4ασυν4α = ηµ(2 ⋅ 4α) = ηµ8α
2 2 2
⎛ α − 5π ⎞ ⎡ ⎛ α − 5π ⎞ ⎤
II. Έχουµε: 2συν 2 ⎜ ⎟ − 1 = συν ⎢ 2 ⎜ ⎟ ⎥ = συν(α − 5π) =
⎝ 2 ⎠ ⎣ ⎝ 2 ⎠⎦
= συν(5π − α) = συν(4π + π − α) = συν(π − α) = −συνα
α α
2εφ 2εφ
III. Έχουµε: 2 =− 2 = −εφ ⎛ 2 α ⎞ = −εφα
α α ⎜ ⎟
εφ 2 − 1 1 − εφ 2 ⎝ 2⎠
2 2

I. 2συν75°συν15° II. ηµ 2 22,5° − ηµ 2 67,5°
Λύση
I. Παρατηρούµε ότι συν75° = συν(90° − 15°) = ηµ15°
1
Οπότε 2συν75°συν15° = 2ηµ15°συν15° = ηµ30° =
2
II. Παρατηρούµε ότι ηµ22,5° = ηµ(90° − 67,5°) = συν67,5°
Άρα: ηµ 2 22,5° − ηµ 2 67,5° = συν 2 67,5° − ηµ 2 67,5° = συν135° =
2
= συν(180° − 45°) = −συν45° = −
2
173
ΕΞΑΣΚΗΣΗ

3π 3π π εφ67,5°
I. 2συν ηµ II. 1 − 2ηµ 2 III.
4 4 12 εφ 2 67,5° − 1
3 1
(Απ.: I. –1, II. , III. )
2 2
1.225. Να γράψετε σε απλούστερη µορφή τις παραστάσεις:

⎛ π⎞
2εφ ⎜ α − ⎟
⎝ 4⎠ α α ⎛ 3π ⎞
I. II. ηµ συν III. 2συν 2 ⎜ − α ⎟ − 1
⎛ π ⎞ 8 8 ⎝ 4 ⎠
1 − εφ 2 ⎜ α − ⎟
⎝ 4 ⎠
1 α
(Απ.: I. −σφ2α , II. ηµ , III. − ηµ2α )
2 4

I. 2ηµ22,5°ηµ67,5° II. συν 2 15° − συν 2 75°
2 3
(Απ.: I. , II. )
2 2
174
Μέθοδος _____________________________________________________________
Υπολογισµός τριγωνοµετρικών αριθµών τόξων 2α, 4α …
Â Όταν δίνονται ή µπορούµε να βρούµε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς µιας γωνίας α, τότε από
Τ
τους τύπους υπολογίζουµε και τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας 2α. Ρ
Â Αν γνωρίζουµε την εφα, τότε µπορούµε να υπολογίσουµε το ηµ2α και συν2α από τους τύπους: Ι
Γ
Ω
2εφα 1 − εφ 2 α Ν
ηµ2α = συν2α = Ο
1 + εφ 2 α 1 + εφ 2 α
Μ
Ε
Â Αν δίνεται µια σχέση της µορφής ηµα ± συνα = κ , µε κ ∈ \ , τότε υψώνοντας στο τετράγωνο Τ
Ρ
µπορούµε να εµφανίσουµε το ηµ2α: Ι
Α
(ηµα ± συνα) 2 = κ 2 ⇔ ηµ 2 α + συν 2 α ± 2ηµασυνα = κ 2 ⇔ 1 ± ηµ2α = κ 2
Â Όταν δίνεται µια σχέση της µορφής εφα ± σφα = κ , όπου κ ∈ \ , τότε εµφανίζουµε ανάλογα το
ηµ2α ή την εφ2α:
1 εφ 2 α ± 1
εφα ± σφα = κ ⇔ εφα ± =κ⇔ =κ⇔
εφα εφα
2εφα 2 2
= ⇔ ηµ2α =
εφ 2 α ± 1 κ εφ α + 1 κ
2
κ
=
2εφα 2 2εφα 2 2
− = ⇔ εφ2α = −
1 − εφ α κ
2
κ
3π
1.227. Αν 25ηµ 2 x + 5ηµx − 12 = 0 και π < x < , να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθ-
2
µούς της γωνίας 2x.
Λύση
Θέτουµε ηµx = ω οπότε 25ω2 + 5ω − 12 = 0
−5 ± 35 3 4
∆ = 1225 ω1,2 = άρα ω1 = και ω2 = −
50 5 5
3π −4
Επειδή π < x < είναι ηµx < 0, οπότε ηµx =
2 5
Από τον θεµελιώδη νόµο της τριγωνοµετρίας θα βρούµε το συνx ως εξής:
2
⎛ 4⎞ 16
ηµ 2 x+συν 2 x = 1 ⇔ ⎜ − ⎟ + συν 2 x=1 ⇔ + συν 2 x=1 ⇔
⎝ 5⎠ 25
16 9 3
συν 2 x = 1 − ⇔ συν 2 x = ⇔ συνx = ± .
25 25 5
175
3
Επειδή η γωνία x ανήκει στο 3ο τεταρτηµόριο, είναι συνx = – .
5
Άρα:
⎛ 4 ⎞⎛ 3 ⎞ 24
ηµ2x = 2ηµxσυνx = 2 ⎜ − ⎟⎜ − ⎟ = και
⎝ 5 ⎠⎝ 5 ⎠ 25
2 2
⎛ 3⎞ ⎛ 4⎞ 9 16 7
συν2x = συν x − ηµ x = ⎜ − ⎟ − ⎜ − ⎟ =
2 2
− =−
⎝ 5⎠ ⎝ 5⎠ 25 25 25
25
ηµ2x 24
εφ2x = = 24 ⇔ εφ2x = −
συν2x − 7 7
25
1 7
και σφ2x = =− .
εφ2x 24
1
1.228. Αν ηµx – συνx = , να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς ηµ2x, συν2x, εφx
2
⎛ π⎞
όταν x ∈ ⎜ 0, ⎟ .
⎝ 2⎠
Λύση
2
2 ⎛1⎞ 1
Έχουµε: : ηµx – συνx = ⎜ ⎟ ⇔ (ηµx − συνx) 2 = ⇔
2
⎝ ⎠ 4
1 1 3
ηµ 2 x + συν 2 x – 2ηµxσυνx = ⇔ 1 − ηµ2x = ⇔ ηµ2x =
4 4 4
Οπότε:
9 7 7
συν 2 2x = 1 − ηµ 2 2x = 1 − = ⇒ συν2x = ±
16 16 4
π
Επειδή 0 < x< είναι 0 < 2x <π, όπου το πρόσηµο του συν2x αλλάζει. Πρέπει να διακρίνουµε τις
2
περιπτώσεις:
π π 7
• Αν 0 < x < ⇔ 0 < 2x< , οπότε συν2x = και την εφx µπορούµε να την υπολογίσουµε
4 2 4
από τον τύπο αποτετραγωνισµού:
7
1−
1 − συν2x 4 = 4− 7 = (4 − 7) 2
εφ 2 x = = =
1 + συν2x 7 4 + 7 (4 + 7)(4 − 7)
1+
4
16 − 8 7 + 7 23 − 8 7 23 − 8 7
= = ⇒ εφx =
16 − 7 9 3
176
π π π 7
• Αν < x < ⇔ < 2x < π, τότε συν2x = − και µε ανάλογο τρόπο προκύπτει:
4 2 2 4
23 + 8 7
εφx =
3
Τ
Ρ
Ι
1.229. Αν εφα = −4 και εφβ = 3 , να υπολογίσετε την εφ(2α − β) . Γ
Ω
Λύση Ν
Ο
Έχουµε: Μ
Ε
2εφα 2(−4) −8 8 Τ
εφ2α = = = =
2
1 − εφ α 1 − (−4) 2
1 − 16 15 Ρ
Ι
Οπότε: Α
8 −37
−3
εφ2α − εφβ 15 15 = − 37
εφ(2α − β) = = =
1 + εφ2αεφβ 1 + 8 ⋅ 3 39 39
15 15
π
1.230. Έστω ότι ισχύει η σχέση ηµ2x + συν2x = 1 µε x ∈ (0, ) .
2
I. Να υπολογίσετε την εφx.
II. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου 2x.
Λύση
I. Θα εκφράσουµε το ηµ2x και το συν2x συναρτήσει της εφx, οπότε:
2εφx 1 − εφ 2 x
ηµ2x + συν2x = 1 ⇔ + =1⇔
1+εφ 2 x 1+εφ 2 x
2εφx + 1 − εφ 2 x = 1 + εφ 2 x ⇔ 2εφ 2 x − 2εφx = 0 ⇔
εφx = 1
2εφx(εφx − 1) = 0 ⇔ ή
εφx = 0 ⎛ π⎞
απορρίπτεται γιατί x ∈ ⎜ 0, ⎟
⎝ 2⎠
Οπότε εφx=1
2εφx 1 − εφ 2 x 1 − 1
II. Είναι: ηµ2x = = 1 , συν2x = = =0
1+εφ 2 x 1+εφ 2 x 1 + 1
ηµ2x συν2x
εφ2x = δεν ορίζεται, σφ2x = =0
συν2x ηµ2x
177
1.231. Αν εφx − σφx = 4 , να υπολογίσετε την παράσταση Π = εφ4x + 4εφ2x .
Λύση
Από τη σχέση που µας δίνεται, θα σχηµατίσουµε το ανάπτυγµα της εφ2x.
Έχουµε:
1 εφ 2 x − 1
εφx − σφx = 4 ⇔ εφx − =4⇔ =4⇔
εφx εφx
εφ 2 x − 1 4 2εφx 2 2εφx 1 1
= ⇔ 2 = ⇔ 2
= − ⇔ εφ2x = − .
2εφx 2 εφ x − 1 4 1 − εφ x 2 2

⎛ 1⎞
2⎜ − ⎟
2εφ2x ⎛ 1⎞ −1 −1 4 10
+ 4εφ2x = ⎝
2⎠
Π = εφ4x + 4εφ2x = + 4⎜ − ⎟ = −2= −2=− −2=−
2
1 – εφ 2x ⎛ 1⎞
2
⎝ 2 ⎠ 1− 1 3 3 3
1− ⎜ − ⎟ 4 4
⎝ 2⎠
178
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1 3π Τ
1.232. Αν συνα = − και π < α < , να υπολογίσετε το ηµ2α και το συν2α.
4 2 Ρ
Ι
15 7 Γ
(Απ.: ηµ2α = ,συν2α = − ) Ω
8 8
Ν
Ο
1.233. Αν 3συν 2 x + 5συνx − 2=0 και ηµx>0, να υπολογίσετε το ηµ2x και συν2x. Μ
4 3 7 Ε
(Απ.: ηµ2x = − ,συν2x = − ) Τ
9 9 Ρ
Ι
1.234. Αν 4ηµ 2 x − 2(1 + 3)ηµx + 3 = 0 , να υπολογίσετε τους αριθµούς ηµ2x, συν2x, εφx, εφ2x Α
⎛π ⎞
όπου x ∈ ⎜ , π ⎟ .
⎝2 ⎠
3 1 3 1
(Απ: ηµ2x = − , συν2x = − , εφ2x = 3 ή ηµ2x = − , συν2x = , εφ2x = − 3 )
2 2 2 2
1
1.235. Αν ηµα − συνα = ,να υπολογίσετε το ηµ2α.
5
⎛ 24 ⎞
(Απ.: ⎜ ηµ2α = ⎟
⎝ 25 ⎠
π π 1
1.236. Αν για µια γωνία θ, µε < θ < , ισχύει συν2θ − ηµ2θ = , να υπολογίσετε την εφ4θ.
8 4 2
3 7
(Απ.: εφ4θ = − )
7
1 1
1.237. Να υπολογίσετε την εφ(α – 2β), αν εφα = και εφβ = .
4 3
8
(Απ.: εφ(α − 2β) = − )
19
1 1 π
1.238. Αν ηµα = , ηµβ = και 0 <α, β < , να υπολογίσετε το ηµ(2α+β).
3 2 4
4 6 +7
(Απ.: ηµ(2α + β) = )
18
1.239. Αν εφα=2, να υπολογίσετε τα ηµ2α, συν2α, εφ2α.

4 3 4
(Απ.: ηµ2α = , συν2α = − , εφ2α = − )
5 5 3
179
1.240. Αν ισχύει 4ηµx+3συνx=3, να υπολογίσετε την εφx.
4
(Απ.: εφx = 0 ή εφx = )
3
⎛π ⎞
1.241. Αν η γωνία θ ∈ ⎜ , π ⎟ και εφθ είναι ρίζα της εξίσωσης x2–x–12=0, να υπολογίσετε την τιµή
⎝2 ⎠
της παράστασης:
Π = 15ηµθ – 20συν2θ + 8εφ2θ.
(Απ.: Π = 13)
1.242. Αν εφx–σφx=3, να υπολογίσετε την παράσταση Α = 3εφ2x – 4εφ4x.

38
(Απ.: Α = )
5
⎛π π⎞
1.243. Αν εφx+σφx=4 και x ∈ ⎜ , ⎟ , να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς του τόξου 2x.
⎝4 2⎠
1 3 3
(Απ.: ηµ2x= , συν2x = − , εφ2x = − , σφ2x = − 3 )
2 2 3
⎛ π 3π ⎞ 1 1 1 1
1.244. Αν για µια γωνία x ∈ ⎜ , ⎟ ισχύει ότι 2
+ 2
+ 2 + 2 = 70 , να υπολογίσετε
⎝2 4 ⎠ ηµ x συν x εφ x σφ x
τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας 2x.
1 2 2 2
(Απ.: ηµ2x = − , συν2x = − , εφ2x = , σφ2x = 2 2 )
3 3 4
180
Μέθοδος _____________________________________________________________
α α α
• Υπολογισµός τριγωνοµετρικών αριθµών , , ,…
2 4 8
Για να υπολογίσουµε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς τόξων που είναι υποπολλαπλάσια γνω- Τ
π π π π Ρ
στών τόξων (για π.χ. , , , , …) ή για να υπολογίσουµε τριγωνοµετρικούς αριθµούς τόξων Ι
8 16 12 24 Γ
α α α Ω
, , , … ενώ γνωρίζουµε ή µπορούµε να βρούµε το συνα, τότε χρησιµοποιούµε τους τύπους α- Ν
2 4 8 Ο
ποτετραγωνισµού: Μ
Ε
Τ
1 − συν2ω 1 + συν2ω 1 − συν2ω Ρ
ηµ 2 ω = , συν 2 ω = , εφ 2 ω =
2 2 1 + συν2ω Ι
Α
• Υποβιβασµός δυνάµεων των ηµ 2ν α,συν 2ν α
Επίσης τους παραπάνω τύπους τους χρησιµοποιούµε και όταν θέλουµε να υποβιβάσουµε δυνά-
µεις σε µικρότερο εκθέτη, δηλαδή αν έχουµε τριγωνοµετρικούς αριθµούς της µορφής
ηµ 2ν α,συν 2ν α.
Τότε :
ν ν
⎛ 1 − συν 2α ⎞ ⎛ 1 + συν 2α ⎞
ηµ 2 ν α = (ηµ 2 α ) ν = ⎜ 2ν 2 ν
⎟ , συν α = (συν α ) = ⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
π
1.245. Να υπολογιστούν οι τριγωνοµετρικοί αριθµοί της γωνίας .
12
Λύση
Έχουµε:
π 3
1 − συν 1−
π
ηµ 2 = 6= 2 = 2 − 3 άρα ηµ π = 2 − 3
12 2 2 2 12 2
π ⎛ π⎞ π
επειδή ∈ ⎜ 0, ⎟ και ηµ >0
12 ⎝ 2 ⎠ 12
Επίσης:
π 3
1 + συν 1+
π
συν 2 = 6 = 2 = 2 + 3 άρα συν π = 2 + 3
12 2 2 4 12 2
181
Οπότε:
π
ηµ
π
εφ = 12 = 2 − 3 και σφ π = 2 + 3
12 συν π 2+ 3 12 2− 3
12
2 2 3π
1.246. Αν ηµα = − και π < α< να υπολογισθεί η τιµή της παράστασης:
3 2
α α α
Α = 9ηµ − 3συν + 6ηµ
2 2 4
Λύση
Θα πρέπει να υπολογίσουµε το συνα. Έχουµε:
2
2 2 ⎛ 2 2⎞ 2 8 2
ηµ α + συν α = 1 ⇔ ⎜⎜ − ⎟⎟ + συν α = 1 ⇔ + συν α = 1 ⇔
⎝ 3 ⎠ 9
⎛ 3π ⎞
α∈⎜ π, ⎟
1 1 ⎝ 2 ⎠ 1
συν 2 α = ⇒ συνα = ± =====> συνα = −
9 3 3
3π π α 3π π α 3π α
Επειδή π <α < ⇔ < < ⇔ < < , δηλαδή η γωνία βρίσκεται στο 2ο τεταρτηµόριο
2 2 2 4 4 4 8 2
α
και η γωνία βρίσκεται στο 1ο τεταρτηµόριο.
4
Οπότε:
1
1+
2α 1 − συνα 3 = 2 άρα ηµ α = + 2 3
ηµ = =
2 2 2 3 2 3
1
1−
α 1 + συνα 3 = 1 άρα συν α = − 3 και
συν 2 = =
2 2 2 3 2 3
α 3
1 − συν 1+
α
ηµ 2 = 2= 3 = 3 + 3 , άρα : ηµ α = 18 + 6 3
4 2 2 6 4 6
Οπότε η παράσταση Α γίνεται:
2 3 ⎛ 3⎞ 18 + 6 3
Α=9 − 3 ⎜⎜ − ⎟+6
⎟ ή
3 ⎝ 3 ⎠ 6
Α = 6 3 + 3 + 18 + 6 3 ⇔ Α = 7 3 + 18 + 6 3
182
π 5π 15
1.247. Να αποδείξετε ότι: ηµ 2 + ηµ 4 = .
12 12 16
Λύση
Με τη βοήθεια των τύπων αποτετραγωνισµού έχουµε:
Τ
2 Ρ
π ⎛ 5π ⎞ Ι
2 1 − συν ⎜ 1 − συν ⎟
π 5π π ⎛ 5π ⎞ 6+ 6 Γ
ηµ 2 + ηµ 4 = ηµ 2 + ⎜ ηµ 2 ⎟ = ⎜ ⎟ Ω
12 12 12 ⎝ 12 ⎠ 2 ⎜ 2 ⎟ Ν
⎝ ⎠ Ο
Μ
5π ⎛ π⎞ π 3 Ε
Όµως συν = συν ⎜ π − ⎟ = −συν = − . Τ
6 ⎝ 6 ⎠ 6 2
Ρ
2
3 ⎛ 3 ⎞ Ι
1− ⎜1+ ⎟ 2 Α
π 5π 2 +⎜ 2 2− 3 ⎛2+ 3⎞
Άρα: ηµ 2 + ηµ 4 = ⎟ = + ⎜⎜ ⎟⎟ =
12 12 2 ⎜ 2 ⎟ 4 ⎝ 4 ⎠
⎜ ⎟
⎝ ⎠
2 − 3 4 + 3 + 4 3 8 − 4 3 + 7 + 4 3 15
= + = = .
4 16 16 16
⎛ π ⎞⎛ 3π ⎞⎛ 5π ⎞ ⎛ 7π ⎞ 1
1.248. Να αποδείξετε ότι: ⎜ 1 + συν ⎟⎜ 1 + συν ⎟⎜ 1 + συν ⎟ ⎜ 1 + συν ⎟ = .
⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠ 8
Λύση
π 7π 3π 5π
Παρατηρούµε ότι + =π, + = π , οπότε:
8 8 8 8
7π ⎛ π⎞ π 5π ⎛ 3π ⎞ 3π
συν = συν ⎜ π − ⎟ = −συν και συν = συν ⎜ π − ⎟ = −συν
8 ⎝ 8⎠ 8 8 ⎝ 8 ⎠ 8
⎛ π ⎞⎛ 3π ⎞⎛ 3π ⎞⎛ π⎞
Άρα, έχουµε: ⎜ 1 + συν ⎟⎜ 1 + συν ⎟⎜1 − συν ⎟⎜ 1 − συν ⎟ =
⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠⎝ 8⎠
⎛ π ⎞⎛ 3π ⎞
⎜ 1 + συν ⎟⎜ 1 + συν ⎟
⎛ 2 π ⎞⎛ 2 3π ⎞ 4 1− 4 =
⎜ 1 − συν ⎟⎜ 1 − συν ⎟ = ⎜1 − ⎟⎜ ⎟
⎝ 8 ⎠⎝ 8 ⎠ ⎜ 2 ⎟⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠⎝ ⎠
3π 2 ⎛ 2 ⎞
=− 1−
1+ 2 ⎞⎜ ⎟ ⎛ 2 + 2 ⎞⎛ 2 − 2 ⎞
συν
4 2 ⎛
2
====== ⎜⎜ 1 − ⎟⎟ ⎜ 1 − ⎟ = ⎜1 − ⎟⎜ 1 − ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎜ 2 ⎟ ⎜⎝ 4 ⎟⎜
⎠⎝ 4 ⎟⎠
⎜ ⎟
⎝ ⎠
4−2− 2 4−2+ 2 2− 2 2+ 2 4−2 2 1

= ⋅ = ⋅ = = =
4 4 4 4 16 16 8
183
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
4 π
1.249. Αν συνα = − και < α< π, να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των γωνιών
5 2
α α
και .
2 4
α 3 10 α 10 α α 1
(Απ.: ηµ = , συν = , εφ = 3, σφ =
2 10 2 10 2 2 3
α 50 − 5 10 α 50 + 5 10 α 10 − 10 α 10 + 10
ηµ = , συν = , εφ = , σφ = )
4 10 4 10 4 10 + 10 4 10 − 10
π
1.250. Να υπολογίσετε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς της γωνίας .
8
π 2− 2 π 2+ 2 π 2− 2 π 2+ 2
(Απ.: ηµ = , συν = , εφ = , σφ = )
8 2 8 2 8 2+ 2 8 2− 2
π 5π 1
1.251. Να αποδείξετε ότι: ηµ 2 − συν 4 = .
12 12 16
π 3π 5π 7π 3
1.252. Να αποδείξετε ότι: ηµ 4 + ηµ 4 + ηµ 4 + ηµ 4 = .
16 16 16 16 2
1.253. Να εξετάσετε αν υπάρχει θ ∈ \ τέτοιο, ώστε: ( 2 − 1)ηµθ + συνθ = 4 2 .

(Υπόδειξη: Υποθέτουµε ότι υπάρχει. Υψώνουµε στο τε-
τράγωνο και µετά από πράξεις καταλήγου-
µε σε άτοπο)
184
Μέθοδος _____________________________________________________________
Τριγωνοµετρικές ταυτότητες – Ανισότητες
Για να δειχθεί κάποια τριγωνοµετρική ταυτότητα, εφαρµόζουµε έναν από τους παρακάτω τρό-
πους: Τ
Ρ
• Ξεκινάµε από το µέλος που έχει τις πιο πολλές πράξεις και εφαρµόζοντας τους τύπους προσπα- Ι
θούµε να καταλήξουµε στο άλλο µέλος. Γ
Ω
• Αν και τα δύο µέλη έχουν πράξεις, τότε µπορούµε να εργαστούµε και στα δύο µέλη ξεχωριστά Ν
Ο
και να καταλήξουµε στο ίδιο αποτέλεσµα. Μ
α Ε
Â Αν υπάρχουν τόξα , τότε εφαρµόζουµε τους τύπους που έχουµε αναφέρει στη θεωρία και οι Τ
2
Ρ
α Ι
οποίοι προκύπτουν αν κάνουµε αντικατάσταση όπου 2α → α και α → .
2 Α
Â Στις ασκήσεις που υπάρχει το συν2α και υπάρχουν παράλληλα και κάποιοι αριθµοί, χρησιµο-
ποιούµε ανάλογα τις σχέσεις συν2α = 2συν 2 α − 1 ή συν2α = 1 − 2ηµ 2 α µε στόχο να φύγουν οι
αριθµοί και η παράσταση να γίνει γινόµενο πιο εύκολα.
Â Αν έχουµε γινόµενο συνηµιτόνων γωνιών τις οποίες δεν µπορούµε να απλοποιήσουµε, τότε από
ηµ2α
τη σχέση ηµ2α = 2ηµασυνα αντικαθιστούµε το συνα = .
2ηµα
Â Όπου εµφανίζεται ο παράγοντας 1 ± ηµ2α και δεν µπορούµε να τον απλοποιήσουµε, τότε µπο-
ρούµε να τον µετατρέψουµε σε ανάπτυγµα τετραγώνου όπως:
1 ± ηµ2α = συν 2 α + ηµ 2 α ± 2ηµασυνα = (συνα ± ηµα) 2
Για να δείξουµε ανισότητες, ξεκινάµε από την αποδεικτέα ανισότητα και µε ισοδύναµες πράξεις
προσπαθούµε να καταλήξουµε σε κάτι που ισχύει.
1.254. Να αποδείξετε ότι: συν8α = 1 + 128ηµ 4ασυν 4α − 32ηµ 2ασυν 2α .
Λύση
Χρησιµοποιούµε τους τύπους του ηµ2ω και συν2ω και προσπαθούµε από το τόξο 8α να περάσου-
µε στο τόξο α. Έχουµε:
συν8α = συν(2 ⋅ 4α) = συν 2 4α − ηµ 2 4α = (1 − 2ηµ 2 2α) 2 − (2ηµ2ασυν2α) 2 =
συν8α = 1 + 4ηµ 4 2α − 4ηµ 2 2α − 4ηµ 2 2ασυν 2 2α = 1 + 4(2ηµασυνα) 4 − 4ηµ 2 2α(1 + συν 2 2α) =
συν8α = 1 + 4 ⋅ 16ηµ 4 ασυν 4 α − 4(2ηµασυνα) 2 [1 + (2συν 2 α − 1) 2 ] =
( )
= 1 + 64ηµ 4 ασυν 4 α − 16ηµ 2 ασυν 2 α 2 + 4συν 4 α − 4συν 2 α =
1 + 64ηµ ασυν α − 32ηµ ασυν α − 64ηµ ασυν α + 64ηµ ασυν 4 α

4 4 2 2 2 6 2
185
(
1 + 64ηµ 4 ασυν 4 α − 32ηµ 2 ασυν 2 α + 64ηµ 2 ασυν 4 α 1 − συν 2 α )
1 + 64ηµ 4 ασυν 4 α − 32ηµ 2 ασυν 2 α + 64ηµ 4 ασυν 4 α = 1 + 128ηµ 4 ασυν 4 α − 32ηµ 2 ασυν 2 α

α+β
(συνα + συνβ)2 + (ηµα − ηµβ)2 = 4συν 2
2
Λύση
Ξεκινώντας από το α′ µέλος έχουµε:
(συνα + συνβ) 2 + (ηµα − ηµβ) 2 =
συν 2 α + συν 2β + 2συνασυνβ + ηµ 2 α + ηµ 2β − 2ηµαηµβ =
συν 2 α + ηµ 2 α + συν 2β + ηµ 2β + 2(συνασυνβ − ηµαηµβ) =
⎡ α+β ⎤
1 + 1 + 2συν(α + β) = 2 + 2 ⎢ 2συν 2 − 1⎥ =
⎣ 2 ⎦
α +β α+β
2 + 4συν 2 − 2 = 4συν 2
2 2

συν2x + συνx − 5 συν2x − συνx − 5
− = −6
συνx + 2 συνx − 2
Λύση
Για να µπορέσουµε να παραγοντοποιήσουµε, θα αντικαταστήσουµε συν2x = 2συν 2 x − 1 , οπότε θα
δηµιουργήσουµε στους αριθµητές δύο τριώνυµα ως προς συνx τα οποία και θα παραγοντοποιήσουµε.
Οπότε:
συν2x + συνx − 5 συν2x − συνx − 5 2συν 2 x − 1 + συνx − 5 2συν 2 x − 1 − συνx − 5
− = − =
συνx + 2 συνx − 2 συνx + 2 συνx − 2
2συν 2 x + συνx − 6 2συν 2 x − συνx − 6

− =
⎛ 3⎞ ⎛ 3⎞
2 ⎜ συνx − ⎟ (συνx + 2) 2 ⎜ συνx + ⎟ (συνx − 2)
⎝ 2 ⎠ − ⎝
2⎠
=
2συνx − 3 − (2συνx + 3) = 2συνx − 3 − 2συνx − 3 = −6.
186
⎛π ⎞ 1 + ηµ2α
εφ ⎜ + α ⎟ =
⎝4 ⎠ συν2α
Λύση Τ
Ρ
π Ι
εφ + εφα Γ
⎛π ⎞ 4 1 + εφα ΣΧΟΛΙΟ
Έχουµε εφ ⎜ + α ⎟ = = = Ω
⎝4 π
⎠ 1 − εφ εφα 1 − εφα Για να δηµιουργήσουµε Ν
4 Ο
το συν2α στον παρονοµαστή, Μ
ηµα Ε
1+ πολλαπλασιάζουµε και διαι-
συνα συνα + ηµα Τ
= = = ρούµε µε συνα + ηµα .
ηµα συνα − ηµα Ρ
1− Ι
συνα Α
(συνα + ηµα) 2
= =
(συνα − ηµα)(συνα + ηµα)
συν 2 α + ηµ 2 α + 2ηµασυνα
= =
συν 2 α − ηµ 2 α
1 + ηµ2α
=
συν2α
3 − 4συν2θ + συν4θ
1.258. Να δείξετε ότι: = εφ 4θ.
3 + 4συν2θ + συν4θ
Λύση
Από τους τύπους συν2ω = 2συν 2 ω − 1 και συν2ω = 1 − 2ηµ 2 ω θα χρησιµοποιήσουµε εκείνον ανά-
λογα στον αριθµητή και στον παρονοµαστή που θα απαλείψει τους αριθµούς.
Οπότε:
3 − 4συν2θ + συν4θ 3 − 4(1 − 2ηµ 2θ) + 1 − 2ηµ 2 2θ
= =
3 + 4συν2θ + συν4θ 3 + 4(2συν 2θ − 1) + 1 − 2ηµ 2 2θ
3 − 4 + 8ηµ 2θ + 1 − 2(2ηµθσυνθ) 2
=
3 + 8συν 2θ − 4 + 1 − 2(2ηµθσυνθ) 2
8ηµ 2θ − 8ηµ 2θσυν 2θ 8ηµ 2θ(1 − συν 2θ)

= =
8συν 2θ − 8ηµ 2θσυν 2θ 8συν 2θ(1 − ηµ 2θ)
ηµ 2θ ηµ 2θ ηµ 4θ
2 2
= 4
= εφ 4θ.
συν θ συν θ συν θ
187
3 + συν4α
1.259. Να αποδείξετε ότι: εφ 2α + σφ 2α = 2 ⋅ .
1 − συν4α
Λύση
Θα εργαστούµε σε κάθε µέλος ξεχωριστά και θα προσπαθήσουµε να καταλήξουµε στο ίδιο αποτέ-
λεσµα.
ηµ 2 α συν 2 α ηµ 4 α + συν 4 α
α΄ µέλος: εφ 2 α + σφ 2 α = + = =
συν 2 α ηµ 2 α συν 2 αηµ 2 α
1 1
2 2 2 2 2 1 − 4ηµ 2 ασυν 2 α 1 − ηµ 2 2α
(ηµ α + συν α) − 2ηµ ασυν α 2 2 4 − 2ηµ 2 2α
= = =
1 1 2 1 2 ηµ 2 2α
4ηµ 2 ασυν 2 α ηµ 2α ηµ 2α
4 4 4
2 2
3 + συν4α 3 + 2συν 2α − 1 2 + 2συν 2α
β΄ µέλος: 2⋅ = 2⋅ =2 =
1 − συν4α 2
1 − (1 − 2ηµ 2α) 1 − 1 + 2ηµ 2 2α
2(1 + συν 2 2α) 2(1 + 1 − ηµ 2 2α) 4 − 2ηµ 2 2α
2 = =
2ηµ 2 2α ηµ 2 2α ηµ 2 2α
Οπότε αποδείχθηκε το ζητούµενο.
π 2π 4π 8π 1
1.260. Να δείξετε ότι: συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν = .
17 17 17 17 16
Λύση
Επειδή έχουµε γινόµενο συνηµιτόνων το οποίο δεν µπορούµε να απλοποιήσουµε, από τον τύπο
ηµ2α
ηµ2α = 2ηµασυνα θα αντικαταστήσουµε το συνα = .
2ηµα
Οπότε:
2π 4π 8π 16π
ηµ ηµ ηµ ηµ
π 2π 4π 8π 17 ⋅ 17 ⋅ 17 ⋅ 17 =
συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν =
17 17 17 17 2ηµ π 2ηµ 2π 2ηµ 4π 2ηµ 8π
17 17 17 17
16π ⎛ π⎞ π
ηµ ηµ ⎜ π − ⎟ ηµ
= 17 = ⎝ 17 ⎠ = 17 = 1
π π π 16
24 ⋅ ηµ 16 ⋅ ηµ 16 ⋅ ηµ
17 17 17
188
1.261. Χρησιµοποιώντας τον τύπο ηµ2α = 2ηµασυνα , δείξτε ότι:
1 3
− =4
ηµ10° συν10°
Τ
Ρ
Λύση Ι
Γ
Έχουµε: Ω
Ν
1 3 Ο
− = 4 ⇔ συν10° − 3ηµ10° = 4ηµ10° ⋅ συν10° Μ
ηµ10 συν10D
D
Ε
Τ
εφ60°= 3 Ρ
<====> συν10D − εφ60D ηµ10D = 2 ⋅ 2 ⋅ ηµ10D ⋅ συν10D ⇔ Ι
Α
ηµ60°
⇔ συν10° − ηµ10° = 2 ⋅ ηµ20° ⇔
συν60°
⇔ συν10° ⋅ συν60° − ηµ60° ⋅ ηµ10° = 2 ⋅ ηµ20° ⋅ συν60° ⇔
1
⇔ συν(60° + 10°) = 2ηµ20° ⇔
2
⇔ συν70° = ηµ20° ⇔ συν(90° − 20°) = ηµ20° ⇔
⇔ ηµ20° = ηµ20° που ισχύει.
⎛ π + 2α ⎞ π
1.262. Να αποδείξετε ότι: εφ ⎜ ⎟ > 1 + εφα µε α ∈ (0, ) .
⎝ 4 ⎠ 2
Λύση
Θα εργαστούµε ταυτόχρονα και στα δύο µέλη της ανισότητας και θα προσπαθήσουµε να καταλή-
ξουµε σε κάτι που ισχύει.
⎛ π + 2α ⎞ ⎛π α⎞
Έχουµε: εφ ⎜ ⎟ > 1 + εφα ⇔ εφ ⎜ + ⎟ > 1 + εφα ⇔
⎝ 4 ⎠ ⎝4 2⎠
π α α
εφ + εφ 2εφ
4 2 > 1+ 2 ⇔
π α α
1 − εφ εφ 1 − εφ 2
4 2 2
α α α
1 + εφ 1 − εφ 2 + 2εφ
2> 2 2 (1)
α ⎛ α ⎞⎛ α⎞
1 − εφ ⎜ 1 − εφ ⎟⎜ 1 + εφ ⎟
2 ⎝ 2 ⎠⎝ 2⎠
189
Όµως
π α π εφ↑^ α π α
0<α< , οπότε 0 < < ⇔ εφ0 < εφ < εφ ⇔ 0 < εφ < 1.
2 2 4 2 4 2
Άρα
⎛ α⎞ ⎛ α⎞
⎜ 1 − εφ ⎟ > 0 και ⎜ 1 + εφ ⎟ > 0
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
Συνεπώς η σχέση (1) γίνεται:

2
⎛ α⎞ 2 α α α 2 α 2 α α
⎜ 1 + εφ ⎟ > 1 − εφ + 2εφ ⇔ 1 + 2εφ + εφ > 1 − εφ + 2εφ ⇔
⎝ 2 ⎠ 2 2 2 2 2 2
α
2εφ 2 > 0 που ισχύει.
2
190
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.263. Να αποδείξετε ότι: Τ

Ρ
συνα + ηµα συνα − ηµα Ι
I. − = 2εφ2α
συνα − ηµα συνα + ηµα Γ
Ω
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ Ν
II. συν 2 ⎜ − α ⎟ − ηµ 2 ⎜ − α ⎟ = ηµ2α Ο
⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ Μ
Ε
⎛π α⎞ Τ
III. 1 − 2ηµ 2 ⎜ − ⎟ = ηµα.
⎝4 2⎠ Ρ
Ι
1 + συν4α − ηµ4α Α
ΙV. = σφ2α − 1
ηµ4α

1 + συν2α − ηµ2α
I. = σφα
συν2α − 1 + ηµ2α
⎛ π⎞ ⎛ π ⎞ 1 − 2συν2x
II. εφ ⎜ x + ⎟ ⋅ εφ ⎜ x − ⎟ =
⎝ 6⎠ ⎝ 6 ⎠ 1 + 2συν2x
α
σφ + 1
2 συνθ
III. =
θ
σφ − 1 1 − ηµθ
2
IV. 3 − 4συν2x + συν4x = 8ηµ 4 x

α −β
I. (συνα + συνβ) 2 + (ηµα + ηµβ) 2 = 4συν 2
2
α −β
II. (συνα − συνβ) 2 + (ηµα − ηµβ) 2 = 4ηµ 2
2

⎛ 2 ⎞⎛ 1 2 ⎞ 2
I. ⎜ εφ2x − ⎟⎜ − ηµ x ⎟ − ηµ x = −1
⎝ 1 − εφx ⎠⎝ 2 ⎠
1 − 2συν2x − συνx x
II. = σφ 2
5 + 2συν2x − 7συνx 2
x
1 − εφ 2
1 + ηµ2x 2 = ηµx
III. −
ηµx + συνx 1 + εφ 2 x
2
191
1.267. Να αποδείξετε τις ισότητες:
1
I. ηµ10° ⋅ συν20° ⋅ συν40° =
8
π 2π 3π 4π 5π 6π 7π 1
II. συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν ⋅ συν =
15 15 15 15 15 15 15 27
π 2π 3π 1
III. συν ⋅ συν ⋅ συν =
7 7 7 8
1.268. Χρησιµοποιώντας τον τύπο ηµ2α = 2ηµασυνα, να δείξετε τις παρακάτω ισότητες:
1 3
I. − =4
συν80° ηµ80°
1 3
II. − = −4
συν20° ηµ20°
ηµ2x
1.269. I. Να αποδείξετε ότι: συνx = .
2ηµx
II. Να λύσετε την εξίσωση:
(
συνx ⋅ συν2x ⋅ συν4x...συν 2 ν −1 x =) 1
2ν
, ν∈` *
2κπ 2κπ + π
(Απ: II. x = ν
ή x= ν , κ ∈] )
2 −1 2 +1
1.270. Να δείξετε ότι για κάθε x ∈ \ ισχύει: 6 + 3συνx + συν2x > 0.
1
1.271. Να δείξετε για κάθε α ∈ \ ότι: ηµ 4 α + συν 4 α ≥ .
2
ηµ2α − 1
1.272. Να δείξετε ότι: ≤ 2.
συνα − ηµα
π π
1.273. Αν για τη γωνία x ισχύει ότι < x< , να δείξετε ότι:
8 8
2ηµ2x − 2 = 4 − 2συν4x − 4 2ηµ2x
1.274. Να δείξετε ότι:

ηµ 3θ + ηµ3θ συν 3θ − συν3θ
I. + =3
ηµθ συνθ
συν3θ − ηµ3θ
II. = 1 − 2ηµ2θ
συνθ + ηµθ
192
Μέθοδος _____________________________________________________________
Ταυτότητες υπό συνθήκη – Εφαρµογές στα τρίγωνα

Στις ασκήσεις που µας δίνεται µια συνθήκη και ζητείται να δείξουµε µια σχέση, εργαζόµαστε µε Τ
δύο τρόπους: Ρ
Ι
• Παίρνουµε τη σχέση που θέλουµε να δείξουµε και χρησιµοποιώντας τη συνθήκη που µας δίνεται Γ
Ω
καταλήγουµε σε κάτι που ισχύει. Ν
• Ξεκινάµε από τη συνθήκη, αν έχουµε τη δυνατότητα πράξεων, και χρησιµοποιώντας τους τύπους Ο
Μ
καταλήγουµε σε αυτό που θέλουµε να δείξουµε. Ε
Â Αν αναφερόµαστε σε γωνίες τριγώνου, προφανώς ισχύει Α+Β+Γ= π και όλα όσα αναφέραµε Τ
Ρ
στην αντίστοιχη µεθοδολογία της προηγούµενης παραγράφου. Ι
Α
π 2
1.275. Αν για τις γωνίες x,y ισχύει ότι x + y = , να δείξετε ότι εφx + εφy = .
2 ηµ2x
Λύση
⎧ π
⎪ 0 < x<
π ⎪ 2
Επειδή x + y = τότε ⎨ οπότε ορίζονται οι εφx, εφyι
2 ⎪0 < y < π
⎪⎩ 2
Επίσης 0 < x + y < π οπότε και ηµ2x ≠ 0 .
π
Έχουµε y = − x , οπότε:
2
⎛π ⎞ 1
εφx + εφy = εφx + εφ ⎜ − x ⎟ = εφx + σφx = εφx + =
⎝2 ⎠ εφx
εφ 2 x + 1 εφ 2 x + 1 1 2
= =2 =2 =
εφx 2εφx 2εφx ηµ2x
εφ x + 1
2
1 − συν4y
1.276. Αν ηµx = ηµ 2 y (1), να αποδείξετε ότι συν2x − συν2y = .
4
Λύση
Θα προσπαθήσουµε να απαλλαγούµε από το τόξο x.
193
Έχουµε:
(1)
συν2x − συν2y = 1 − 2ηµ 2 x − συν2y =
2
⎛ 1 − συν2y ⎞
= 1 − 2(ηµ 2 y) 2 − συν2y = 1 − 2 ⎜ ⎟ − συν2y =
⎝ 2 ⎠
1 − 2συν2y + συν 2 2y 4 − 2 + 4συν2y − 2συν 2 2y − 4συν2y

=1− 2 − συν2y = =
4 4
2 − 2συν 2 2y 2 − (1 + συν4y) 1 − συν4y

= = = .
4 4 4
ηµx ηµy ηµω 1

1.277. Αν ηµx + ηµy + ηµω = 0 , να δείξετε ότι Π = = .
ηµ3x + ηµ3y + ηµ3ω 12
Λύση
Από τον τύπο ηµ3α = 3ηµα − 4ηµ 3α έχουµε:
ηµx ηµy ηµω
Π= =
3ηµx − 4ηµ x + 3ηµy − 4ηµ 3 x + 3ηµω − 4ηµ 3ω
3
ηµx ηµy ηµω

= =
3(ηµx + ηµy + ηµω) − 4(ηµ 3 x + ηµ 3 y + ηµ 3ω)

Από την παραλλαγή της ταυτότητας του Euler: αν α + β + γ = 0 τότε α3 + β3 + γ 3 = 3αβγ , έχουµε ότι
ηµ 3 x+ηµ 3 y − ηµ 3ω = 3ηµx ⋅ ηµy ⋅ ηµω
ηµx ηµy ηµω 1
Π= =− .
−4 ⋅ 3ηµx ηµy ηµω 12
Α
1.278. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ, στο οποίο ισχύει ηµΑ − 2συνΓσυν = 0. ∆είξτε ότι το τρίγωνο
2
είναι ισοσκελές.
Λύση
Έχουµε ως στόχο να παραγοντοποιήσουµε την παράσταση για να καταλήξουµε σε τριγωνοµετρι-
κές εξισώσεις, τις οποίες µπορούµε να λύσουµε. Οπότε:
Α Α Α Α
ηµΑ − 2συνΓσυν = 0 ⇔ 2ηµ συν − 2συνΓσυν = 0 ⇔
2 2 2 2
Α⎛ Α ⎞
2συν ⎜ ηµ − συνΓ ⎟ = 0 ⇔
2⎝ 2 ⎠
194
⎛ Α Α π
⎜ συν 2 = 0 ⇔ 2 = 2 ⇔ Α = π, αδύνατο
⎜
⇔ ⎜ή
⎜ Α Α
⎜⎜ ηµ − συνΓ = 0 ⇔ ηµ = συνΓ ⇔
⎝ 2 2 Τ
Ρ
Ι
⎛ Α π Γ
⎜ = −Γ (1) Ω
2 2
Α ⎛π ⎞ ⎜ Ν
⇔ ηµ = ηµ ⎜ − Γ ⎟ ⇔ ⎜ ή Ο
2 ⎝2 ⎠ ⎜ Μ
⎜ Α ⎛π ⎞ Ε
⎜ = π − ⎜ − Γ⎟ (2)
⎝ 2 ⎝ 2 ⎠ Τ
Ρ
Α π Ι
Από την (1) προκύπτει: = − Γ ⇔ Α = π − 2Γ ⇔ Α = Α + Β + Γ − 2Γ ⇔ Β = Γ , οπότε το τρίγω- Α
2 2
νο είναι ισοσκελές.
Α π
Από τη (2) έχουµε: = + Γ ⇔ Α = π + 2Γ ⇔ Α = Α + Β + Γ + 2Γ ⇔ Β = −3Γ άτοπο.
2 2
1.279. ∆είξτε ότι σε κάθε τρίγωνο ισχύει:

Α Β−Γ
ηµ 2 + ηµΒ ηµΓ + ηµ 2 =1
2 2
Λύση
Χρησιµοποιώντας τους τύπους αποτετραγωνισµού έχουµε:
Α Β−Γ
ηµ 2 + ηµΒηµΓ + ηµ 2 =1⇔
2 2
1 − συνΑ 1 − συν(Β − Γ)
+ ηµΒηµΓ + =1⇔
2 2
1 − συνΑ + 2ηµΒηµΓ + 1 − συν(Β − Γ) = 2 ⇔ 2ηµΒηµΓ = συν(Β − Γ) + συνΑ ⇔
2ηµΒηµΓ = συν(Β − Γ) + συν [ π − (Β + Γ)] ⇔ 2ηµΒηµΓ = συν(Β − Γ) − συν(Β + Γ) ⇔
2ηµΒηµΓ = συνΒσυνΓ + ηµΒηµΓ − συνΒσυνΓ + ηµΒηµΓ ⇔
⇔ 2ηµΒηµΓ = 2ηµΒηµΓ , που ισχύει.
195
ΕΞΑΣΚΗΣΗ
1.280. Αν εφ 2 x = 1 + 2εφ 2 y , να δείξετε ότι συν2y = 1 + 2συν2x .
⎛π ⎞
1.281. Αν ηµ 2β = ηµασυνα , να αποδείξετε ότι συν2β − 2συν 2 ⎜ + α ⎟ = 0 .
⎝4 ⎠
1.282. Αν συνα + συνβ + συνγ = 0 , να υπολογίσετε την τιµή της παράστασης:
συνασυνβσυνγ
Π=
συν3α + συν3β + συν3γ
1
(Απ.: Π = )
12
Β
1.283. ∆ίνεται τρίγωνο ΑΒΓ στο οποίο ισχύει συν 2 − ηµΑηµΓ = 0 . Να αποδείξετε ότι το τρίγωνο
2
είναι ισοσκελές.
∧ ∧
(Απ.: Α = Γ )
Β
1.284. Αν το τρίγωνο ΑΒΓ δεν είναι αµβλυγώνιο και ισχύει 2ηµΑηµ = ηµΒ , να δείξετε ότι το τρί-
2
γωνο είναι ισοσκελές.
∧ ∧
(Απ.: Α = Γ )
196
Μέθοδος _____________________________________________________________
Τριγωνοµετρικές εξισώσεις
Στη συνέχεια θα χωρίσουµε σε κάποιες κατηγορίες τις τριγωνοµετρικές εξισώσεις αυτής της πα-
ραγράφου. Βέβαια στα µαθηµατικά αυτό δεν είναι πάντοτε εφικτό, αλλά θα προσπαθήσουµε να τα- Τ
Ρ
ξινοµήσουµε τις πιο βασικές µορφές εξισώσεων. Ι
1) Οι απλές και στοιχειώδεις εξισώσεις, οι οποίες µε εφαρµογή των τύπων και εκτέλεση ορι- Γ
Ω
σµένων πράξεων ανάγονται σε εξισώσεις τις οποίες µπορούµε εύκολα να λύσουµε. Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Ρ
Ι
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Α
x
1.285. Να λυθεί η εξίσωση: 2συν 2 + ηµx − 1 = 0 .
4
Λύση
x x
Χρησιµοποιώντας τον τύπο αποτετραγωνισµού και τον τύπο ηµx = 2ηµ συν έχουµε:
2 2
x
1 + συν
x 2 + 2ηµ x συν x − 1 = 0 ⇔
2συν 2 + ηµx − 1 = 0 ⇔ 2
4 2 2 2
x x x x⎛ x⎞
1 + συν + 2ηµ συν − 1 = 0 ⇔ συν ⎜ 1 + 2ηµ ⎟ = 0 ⇔
2 2 2 2⎝ 2⎠
x x x 1
συν =0⇔ ή 1 + 2ηµ = 0 ⇔ ηµ = −
2 2 2 2
x π x ⎛ − π ⎞ x π x π
= κπ + ⇔ ⇔ ηµ = ηµ ⎜ ⎟ ⇔ = 2κπ − ή = 2κπ + π +
2 2 2 ⎝ 6 ⎠ 2 6 2 6
x = 2κπ + π, κ ∈] π 5π
⇔ x = 4κπ − ή x = 4κπ + , κ ∈ ]
3 3
1.286. Να λύσετε την εξίσωση: ηµ 2 x + 5συν2x = ηµ 2 2x − 4 .
Λύση
Έχουµε ηµ 2 x + 5(2συν 2 x − 1) = (2ηµxσυνx) 2 − 4 ⇔
ηµ 2 x + 10συν 2 x − 5 = 4ηµ 2 xσυν 2 x − 4 ⇔ 1 − συν 2 x + 10συν 2 x − 5 − 4ηµ 2 xσυν 2 x = 4 = 0
⇔ 9συν 2 x − 4ηµ 2 xσυν 2 x = 0 ⇔ συν 2 x(9 − 4ηµ 2 x) = 0 ⇔
9 3
συνx = 0 ή ηµ 2 x = ⇔ ηµx = ± αδύνατη
4 2
π
Άρα, συνx = 0 ⇔ x = κπ + , κ ∈ ] .
2
197
Μέθοδος ______________________________________________________________
2) Στις εξισώσεις των µορφών ασυν2x + βηµx + γ = 0 , ασυν2x + βσυνx + γ = 0 ,
x x
ασυνx + βηµ + γ = 0 , ασυνx + βσυν + γ = 0 , προσπαθούµε να εκφράσουµε τους όρους µε τον
2 2
ίδιο τριγωνοµετρικό αριθµό της ίδιας γωνίας χρησιµοποιώντας τους τύπους:
συν2x = 1 − 2ηµ 2 x ή συν2x = 2συν 2 x − 1
και
x x
συνx = 1 − 2ηµ 2 ή συνx = 2συν 2 − 1
2 2
Στη συνέχεια, µε την εισαγωγή ενός βοηθητικού αγνώστου, οι εξισώσεις µετατρέπονται σε αλ-
γεβρικές τις οποίες και λύνουµε.
συν 2 (2x − 4) + 2συν 2 (x − 2) = 3
Λύση
Θέτουµε x − 2 = t (1) οπότε 2x − 4 = 2t και η εξίσωση γίνεται:
συν 2 2t + 2συν 2 t = 3 ⇔ συν 2 2t + 1 + συν2t − 3 = 0 ⇔ συν 2 2t + συν2t − 2 = 0 .

ω = −2 απορρίπτεται
Αν θέσουµε τώρα συν2t = ω , έχουµε: ω + ω − 2 = 0 ⇔ ή
2
ω =1
(1)
Οπότε συν2t = 1 ⇒ 2t = 2κπ ⇔ t = κπ ⇔ x − 2 = κπ ⇔ x = κπ + 2, κ ∈ ] .
1.288. Να λυθεί η εξίσωση: 4συν 3 x − 5συν2x − 6συνx − 5 = 0 .
Λύση
Εκφράζουµε το συν2x = 2συν 2 x − 1 για να προκύψει εξίσωση µε άγνωστο µόνο το συνx. Οπότε:
4συν 3 x − 5(2συν 2 x − 1) − 6συνx − 5 = 0 ⇔ 4συν 3 x − 10συν 2 x + 5 − 6συνx − 5 = 0 .
Θέτουµε συνx = ω , οπότε:

1
4ω3 − 10ω2 − 6ω = 0 ⇔ 2ω(2ω2 − 5ω − 3) = 0 ⇔ ω = 0 ή ω = − ή ω = 3 (απορρίπτεται)
2
π 1 2π 2π
Άρα, συνx = 0 ⇔ x = κπ + , κ ∈ ] ή συνx = − ⇔ συνx = συν ⇔ x = 2κπ ± , κ∈] .
2 2 3 3
198
Μέθοδος _____________________________________________________________
3) Στις τριγωνοµετρικές εξισώσεις της µορφής αηµx + βσυνx = γ , α,β, γ ∈ \ που περιέχουν
τριγωνοµετρικούς αριθµούς της ίδιας γωνίας, διακρίνουµε τις περιπτώσεις:
x x x
• αν β = γ , θέτουµε ηµx = 2ηµ συν και 1 − συνx = 2ηµ 2 Τ
2 2 2 Ρ
x x x Ι
• αν β = − γ , θέτουµε ηµx = 2ηµ συν και 1 + συνx = 2συν 2 Γ
2 2 2 Ω
x x Ν
2εφ 1 − εφ 2
2 2 Ο
• αν β ≠ ± γ , θέτουµε ηµx = και συνx = Μ
x x
1 + εφ 2 1 + εφ 2 Ε
2 2 Τ
Αν η εξίσωση περιέχει και εφx, τότε εφαρµόζουµε τους µετασχηµατισµούς της τρίτης περίπτω- Ρ
Ι
x Α
2εφ
σης και θέτουµε και εφx = 2 .
2 x
1 − εφ
2
Ανάλογους µετασχηµατισµούς εφαρµόζουµε και όταν σε µία εξίσωση εµφανίζονται ηµ2x, συν2x και
εφ2x, για να καταλήξουµε σε εξίσωση που θα έχει άγνωστο την εφx.
Ορισµένες από τις παραπάνω εξισώσεις αηµx + βσυνx = γ , αν µετασχηµατίζονται σε
α β α β
ηµx + συνx = 1 , όπου , µπορούν να είναι ηµίτονο ή συνηµίτονο της ίδιας γωνίας, τότε η εξίσωση
γ γ γ γ
α β
γίνεται ρηµ(x ± θ) ή ρσυν(x ± θ) και επιλύεται εύκολα. Αντίστοιχα, αν και κάποιο από τα ή είναι
γ γ
ηµθ
εφθ, τη γράφουµε και µε απαλοιφή παρονοµαστών περνάµε στην παραπάνω περίπτωση.
συνθ
1.289. Να λυθεί η εξίσωση: 3ηµx + 2συνx = 2 .
Λύση
Επειδή β = γ έχουµε 3ηµx + 2συνx − 2 = 0 ⇔
x x x x⎛ x x⎞
3ηµx − 2(1 − συνx) = 0 ⇔ 3 ⋅ 2ηµ συν − 2 ⋅ 2ηµ 2 = 0 ⇔ 2ηµ ⎜ 3συν − 2ηµ ⎟ = 0 ⇔
2 2 2 2⎝ 2 2⎠
x x
ηµ = 0 ⇔ = κπ ⇔ x = 2κπ, κ ∈ ]
2 2
x x x x x 3
ή 3συν − 2ηµ = 0 ⇔ 3συν = 2ηµ ⇔ εφ = = εφθ ⇔
2 2 2 2 2 2
⎛ π⎞
x = 2κπ + 2θ όπου θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε εφθ = 2
⎝ 2⎠
199
1.290. Να λυθεί η εξίσωση: ηµx + (2 + 3)συνx = 1 .
Λύση
x x
2εφ 1 − εφ 2
Θέτουµε ηµx = 2και συνx = 2 οπότε:
2 x 2 x
1 + εφ 1 + εφ
2 2
x x
2εφ 1 − εφ 2
2 + (2 + 3) 2 = 1 ⇔ 2εφ x + (2 + 3) ⎛ 1 − εφ 2 x ⎞ = 1 + εφ 2 x ⇔
x x ⎜ ⎟
1 + εφ 2 1 + εφ 2 2 ⎝ 2⎠ 2
2 2
x x
(3 + 3)εφ 2 − 2εφ − (1 + 3) = 0 .
2 2
x
Θέτουµε εφ = ω , οπότε:
2
(3 + 3)ω2 − 2ω − (1 + 3) = 0 , ∆ = 4(2 + 3) 2
3
Άρα, ω1 = 1 και ω2 = −
3
Οπότε:
x x π π
εφ = 1 ⇔ = κπ + ⇔ x = 2κπ + , κ ∈ ]
2 2 4 2
x 3 x ⎛ π⎞ π
ή εφ =− ⇔ εφ = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = 2κπ − , κ ∈ ] .
2 3 2 ⎝ 6⎠ 3
200
Μέθοδος _____________________________________________________________
4) Στις εξισώσεις της µορφής αηµ 2 x + βηµxσυνx + γσυν 2 x = 0 µε αβγ ≠ 0 διαιρούµε µε συν2x
και καταλήγουµε σε αλγεβρική εξίσωση της µορφής αεφ 2 x + βεφx + γ = 0 , που µετασχηµατίζεται
σε αλγεβρική. Τ
Αν η εξίσωση είναι της µορφής αηµ 2 x + βηµxσυνx + γσυν 2 x = δ µε δ ≠ 0 , πολλαπλασιάζουµε Ρ
Ι
τον σταθερό όρο δ µε ηµ 2 x + συν 2 x = 1 . Γ
Και έχουµε: αηµ 2 x + βηµxσυνx + γσυν 2 x = δηµ 2 x + δσυν 2 x ⇔ Ω
Ν
Ο
(α − δ)ηµ 2 x + βηµx συνx + (γ − δ)συν 2 x = 0 η οποία είναι της προηγούµενης µορφής. Μ
Ε
π Τ
Πρέπει να προσέχουµε αν προκύψουν λύσεις της µορφής x = κπ + , τις οποίες και απορρί-
2 Ρ
Ι
πτουµε γιατί µηδενίζουν το συνx. Α
1.291. Να λυθεί η εξίσωση: 5ηµ 2 x − 2συν 2 x − 3ηµxσυνx = 0 .
Λύση
Αν συνx = 0 , τότε από την εξίσωση προκύπτει ότι και ηµx = 0 , άτοπο. Οπότε συνx ≠ 0 και διαι-
ρούµε µε συν2x:
ηµ 2 x 2συν 2 x 3ηµxσυνx
5 − − = 0 ⇔ 5εφ 2 x − 2 − 3εφx = 0
συν 2 x συν 2 x συν 2 x
−2
Θέτουµε εφx = ω και έχουµε: 5ω2 − 3ω − 2 = 0 ⇔ ω = 1 ή ω =
5
π
Οπότε εφx = 1 ⇔ x = κπ + , κ ∈ ]
4
2 ⎛ π⎞ 2
ή εφx = − ⇔ x = κπ − θ όπου θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε εφθ = −
5 ⎝ 2⎠ 5
1.292. Να λυθεί η εξίσωση: 4ηµ 2 x + 3ηµ2x − 2συν 2 x = 1 .
Λύση
Έχουµε 4ηµ 2 x + 3 ⋅ 2ηµxσυνx − 2συν 2 x = ηµ 2 x + συν 2 x ⇔
διαιρούµε
3ηµ 2 x + 2 3ηµxσυνx − 3συν 2 x = 0 <====>
2
συν x
3εφ 2 x − 2 3εφx − 3 = 0 .
201
Θέτουµε εφx = ω , οπότε
3
5ω2 − 3ω − 2 = 0 ⇔ ω1 = ή ω2 = − 3
3
3 π π
Άρα, εφx = = εφ ⇔ x = κπ + , κ ∈ ]
3 6 6
⎛ π⎞ π
ή εφx = − 3 = εφ ⎜ − ⎟ ⇔ x = κπ − , κ ∈ ] .
⎝ 3⎠ 3
Μέθοδος ______________________________________________________________
5) Στις τριγωνοµετρικές εξισώσεις που λύνονται µε διάφορα τεχνάσµατα, θα αναφέρουµε ορι-
σµένους τρόπους που εφαρµόζουµε για να γίνει πιο απλή η µορφή της εξίσωσης και να είναι προ-
φανής η επίλυσή της. Έτσι έχουµε:
• Αν εµφανίζεται η παράσταση 1 ± ηµ2x , τότε µπορούµε να τη µετασχηµατίσουµε σε ανάπτυγµα
τετραγώνου. ∆ηλαδή:
1 ± ηµ2x = ηµ 2 x + συν 2 x ± 2ηµxσυνx = (συνx ± ηµx) 2
• Αν υπάρχει το 1, τότε ανάλογα µπορούµε να εµφανίσουµε έναν από τους παρακάτω τύπους και
να τον αντικαταστήσουµε µε αυτό που ισούται:
αx
1 + συν(αx) = 2συν 2 1 + συν 2 (αx) = ηµ 2 (αx)
2
αx
1 − συν(αx) = 2ηµ 2 1 + ηµ 2 (αx) = συν 2 (αx)
2
• Να χρησιµοποιήσουµε τις παραλλαγές των ταυτοτήτων

α 2 + β 2 = (α + β) 2 − 2αβ και α3 + β3 = (α + β)3 − 3αβ(α + β)
Πιο συγκεκριµένα:
1
ηµ 4 x + συν 4 x = (ηµ 2 x) 2 + (συν 2 x) 2 = (ηµ 2 x + συν 2 x) 2 − 2ηµ 2 xσυν 2 x = 1 − ηµ 2 2x
2
3 2
ηµ x + συν x = (ηµ x + συν x) − 3ηµ xσυν x(ηµ x + συν x) = 1 − ηµ 2x .
6 6 2 2 3 2 2 2 2
4
• Αν εµφανίζονται στην εξίσωση το ηµx ± συνx και το ηµxσυνx, τότε αν θέσουµε ηµx ± συνx = ω
υψώνοντας στο τετράγωνο µπορούµε να γράψουµε το ηµx ⋅ συνx συναρτήσει του ω.
202
συν2x
1.293. Να λυθεί η εξίσωση: συνx − ηµx = . Τ
1 + ηµ2x
Ρ
Ι
Λύση Γ
Ω
Πρέπει 1 + ηµ2x ≠ 0 ⇔ συν 2 x+ηµ 2 x + 2ηµxσυνx ≠ 0 ⇔ (συνx+ηµx) 2 ≠ 0 ⇔ ηµx ≠ −συνx ⇔ Ν
Ο
π Μ
εφx ≠ −1 ⇔ x ≠ κπ − , κ ∈ ]
4 Ε
Τ
Μετασχηµατίζουµε 1 + ηµ2x = (συνx + ηµx) 2 και το συν2x = συν 2 x − ηµ 2 x Ρ
Ι
οπότε: Α
συν 2 x − ηµ 2 x (συνx − ηµx)(συνx + ηµx)
συνx − ηµx = ⇔ συνx − ηµx =
(συνx + ηµx) 2
(συνx + ηµx) 2
συνx − ηµx
⇔ συνx − ηµx = ⇔ (συνx + ηµx)(συνx − ηµx) − (συνx − ηµx) = 0 ⇔
συνx + ηµx
⇔ (συνx − ηµx)(συνx + ηµx − 1) = 0 ⇔
συνx − ηµx = 0 (1) ή συνx + ηµx − 1 = 0 (2)

συνx ≠ 0
Από τη (1) έχουµε: συνx − ηµx = 0 ⇔ ηµx = συνx ⇔
π π
εφx = 1 = εφ ⇔ x = κπ + , κ ∈ ] δεκτή
4 4
Από την (2) έχουµε: συνx + ηµx = 1 άρα (συνx + ηµx) 2 = 1 ⇔
κπ
συν 2 x + ηµ 2 x + 2ηµxσυνx = 1 ⇔ 1 + 2ηµxσυνx = 1 ⇔ ηµ2x = 0 ⇔ 2x = κπ ⇔ x = , κ ∈]
2
7
1.294. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ 6 x − 2ηµ 4 x = 2συν 4 x − συν 6 x − .
8
Λύση
7
Η εξίσωση γίνεται: ηµ 6 x + συν 6 x = 2(ηµ 4 x + συν 4 x) −
8
Όµως από τους µετασχηµατισµούς ταυτοτήτων έχουµε:
ηµ 6 x + συν 6 x = (ηµ 2 x)3 + (συν 2 x)3 = (ηµ 2 x + συν 2 x)3 − 3ηµ 2 xσυν 2 x(ηµ 2 x + συν 2 x)
3 3
= 1 − 4ηµ 2 xσυν 2 x ⋅ 1 = 1 − ηµ 2 2x
4 4
203
και
ηµ 4 x + συν 4 x = (ηµ 2 x) 2 + (συν 2 x) 2 = (ηµ 2 x + συν 2 x) 2 − 2ηµ 2 xσυν 2 x =
2 1
= 1 − 4ηµ 2 xσυν 2 x = 1 − ηµ 2 2x
4 2
Οπότε η εξίσωση γίνεται:
3 ⎛ 1 ⎞ 7
1 − ηµ 2 2x = 2 ⎜1 − ηµ 2 2x ⎟ − ⇔ 8 − 6ηµ 2 2x = 16 − 8ηµ 2 2x − 7 ⇔ 2ηµ 2 2x = 1 ⇔
4 ⎝ 2 ⎠ 8
1 2
ηµ 2 2x = ⇔ ηµ2x = ±
2 2
2 π π π
Αν ηµ2x = = ηµ ⇔ 2x = 2κπ + ή 2x = 2κπ + π − , κ ∈ ]
2 4 4 4
π 3π
⇔ x = κπ + ή x = κπ + , κ ∈ ]
8 8
2 ⎛ π⎞ π 5π
Αν ηµ2x = − = ηµ ⎜ − ⎟ ⇔ ......... ⇔ x = κπ − ή x = κπ + , κ ∈ ] .
2 ⎝ 4⎠ 8 8
x x
1.295. Να λύσετε την εξίσωση: 2συν = συν − 2 .
3 2
Λύση
x x ⎛ x ⎞ x x x
Έχουµε: 2συν + 2 = συν ⇔ 2 ⎜ συν + 1⎟ = συν ⇔ 2 ⋅ 2συν 2 = συν .
3 2 ⎝ 3 ⎠ 2 6 2
x x x
Αν θέσουµε = ω , τότε = 3 = 3ω , οπότε η εξίσωση γίνεται: 4συν 2 ω = συν3ω .
6 2 6
Όµως συν3α = 4συν α − 3συνα , οπότε:
3
4συν 2 ω = 4συν 3ω − 3συνω ⇔ 4συν 3ω − 4συν 2 ω − 3συνω = 0 ⇔
συνω(4συν 2 ω − 4συνω − 3) = 0 ⇔ συνω = 0 (1) ή 4συν 2 ω − 4συνω − 3 = 0 (2)

π x π
Από την (1) έχουµε συνω = 0 ⇔ ω = κπ + ⇔ = κπ + ⇔ x = 6κπ + 3π, κ ∈ ]
2 6 2
Από τη (2) θέτουµε συνω = t ∈ (−1,1) , οπότε 4t − 4t − 3 = 0
2
3 1
t = (απορρίπτεται) ή t = − .
2 2
1 π ⎛ π⎞ 2π
Άρα, συνω = − ⇔ συνω = −συν = συν ⎜ π − ⎟ ⇔ συνω = συν ⇔
2 3 ⎝ 3 ⎠ 3
2π 2π
ω = κπ + ή ω = 2κπ − , κ ∈ ] .
3 3
204
x
Επειδή ω = , έχουµε:
6
x 2π x 2π
= 2κπ + ή = 2κπ − , κ ∈ ] ⇔ x = 12κπ + 4π ή x = 12κπ − 4π, κ ∈ ] .
6 3 6 3
Τ
Ρ
Ι
Γ
Ω
1.296. Να λυθεί η εξίσωση: ηµx + συνx − ηµ 2 xσυνx − ηµxσυν 2 x = 1 . Ν
Ο
Λύση Μ
Ε
Έχουµε: ηµx + συνx − ηµ 2 xσυνx − ηµxσυν 2 x = 1 ⇔ Τ
ηµx + συνx − ηµxσυνx(ηµx + συνx) = 1 ⇔ Ρ
Ι
Θέτουµε ηµx + συνx = ω οπότε (ηµx + συνx) 2 = ω2 ⇔ Α
ω2 − 1
ηµ 2 x + συν 2 x + 2ηµxσυνx = ω2 ⇔ 1 + 2ηµxσυνx = ω2 ⇔ ηµxσυνx = .
2
Οπότε η εξίσωση γίνεται:
⎛ ω2 − 1 ⎞
ω − ω⎜ ⎟ = 1 ⇔ 2ω − ω + ω = 2 ⇔
3
⎝ 2 ⎠
ω3 − ω − 2ω + 2 = 0 ⇔ ω(ω2 − 1) − 2(ω − 1) = 0 ⇔
ω(ω − 1)(ω + 1) − 2(ω − 1) = 0 ⇔ (ω − 1)(ω2 + ω − 2) = 0 ⇔
(ω − 1)(ω + 2)(ω − 1) = 0 ⇔ (ω − 1) 2 (ω + 2) = 0 ⇔ ω = 1 ή ω = −2
Άρα, ηµx + συνx = 1 ⇔ ηµ 2 x + συν 2 x + 2ηµxσυνx = 1 ⇔
κπ
1 + ηµ2x =⇔ ηµ2x = 0 ⇔ x = , κ ∈]
2
ή ηµx + συνx = −2 άρα ηµ 2 x + συν 2 x + 2ηµxσυνx = 4
1 + ηµ2x = 4 ⇔ ηµ2x = 3 αδύνατη.
1.297. Να λυθεί η εξίσωση: 2x4 − συν2x + 1 = 0 .
Λύση
Έχουµε: 2x 4 − συν2x + 1 = 0 ⇔
2x 4 + 1 − συν2x = 0 ⇔ 2x 4 + 2ηµ 2 x = 0 ⇔ x 4 + ηµ 2 x = 0 .
Επειδή x 4 ≥ 0 και ηµ 2 x ≥ 0 , η εξίσωση θα αληθεύει µόνο όταν:
⎧x 4 = 0 ⎧x = 0
⎪ ⎪
⎨ και ⇔ ⎨ και ⇔ x=0.
⎪ 2 ⎪ x = κπ, κ ∈ ]
⎩ ηµ x = 0 ⎩
205
Μέθοδος ______________________________________________________________
6) Συστήµατα
Στα συστήµατα τριγωνοµετρικών εξισώσεων:
• Αν έχουµε αλγεβρική εξίσωση, τότε λύνουµε αυτή ως προς τον έναν άγνωστο και αντικαθιστούµε
στην άλλη εξίσωση, οπότε προκύπτει τριγωνοµετρική εξίσωση µε έναν άγνωστο.
• Αν έχουµε δύο τριγωνοµετρικές εξισώσεις προσπαθούµε να εφαρµόσουµε τους τύπους και να πε-
ράσουµε σε απλούστερες τριγωνοµετρικές εξισώσεις, οι οποίες θα µας δώσουν τα ζεύγη λύσεων.
⎧ π
⎪⎪x + y = 2
1.298. Να λύσετε το σύστηµα: ⎨
⎪συνx ⋅ συνy = 1
⎪⎩ 4
Λύση
π π
Επειδή x + y = ⇔ y = − x (1), η δεύτερη εξίσωση γίνεται:
2 2
⎛π ⎞ 1 1 1
συνx ⋅ συν ⎜ − x ⎟ = ⇔ συνx ⋅ ηµx = ⇔ 2ηµxσυνx = ⇔
⎝2 ⎠ 4 4 2
⎛ π π ⎞
⎜ 2x = 2κπ + 6 ⇔ x = κπ + 12 , κ ∈ Ζ ⎟
π ⎜ ⎟
ηµ2x = ηµ ⇔ ⎜ ή ⎟
6 ⎜ ⎟
5π 5π
⎜ 2x = 2κπ + ⇔ x = κπ + , κ ∈ Ζ ⎟
⎝ 6 12 ⎠
π π π 5π
Αν x = κπ + , από την (1) έχουµε y = − κπ − ⇔ y = − κπ + ,κ ∈]
12 2 12 12
5π π π 5π
Ενώ, αν x = κπ + , από την (1) έχουµε y = − κπ − ⇔ y = − κπ + ,κ ∈]
12 2 12 12
206
⎧ 2x 2 y
⎪ ηµ + ηµ = 1
1.299. Να λύσετε το σύστηµα: ⎨ 2 2
⎪⎩4συνxσυνy + 1 = 0
Τ
Ρ
Λύση Ι
Γ
x y Ω
Από την πρώτη εξίσωση έχουµε ηµ 2 + ηµ 2 = 1 ⇔
2 2 Ν
Ο
1 − συνx 1 − συνy Μ
+ = 1 ⇔ 1 − συνx + 1 − συνy = 2 ⇔ συνy = −συνx Ε
2 2 Τ
Ρ
Οπότε η δεύτερη εξίσωση γίνεται Ι
1 1 Α
4συνx(−συνx) + 1 = 0 ⇔ −4συν 2 x + 1 = 0 ⇔ συν 2 x = ⇔ συνx = ±
4 2
Οπότε προκύπτουν:
⎧ 1 ⎧ π ⎧ π
⎪συνx = 2 ⎪συνx = συν 3 ⎪ x = 2κπ ± 3
⎪ ⎪ ⎪
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ,κ ∈]
⎪ 1 ⎪ 2π ⎪ 2π
⎪συνy = − ⎪συνy = συν ⎪ y = 2κπ ±
⎩ 2 ⎩ 3 ⎩ 3
ή
⎧ 1 ⎧ 2π ⎧ 2π
⎪συνx = − 2 ⎪συνx = συν 3 ⎪ x = 2κπ ± 3
⎪ ⎪ ⎪
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ,κ ∈]
⎪ 1 ⎪ π ⎪ π
⎪συνy = ⎪συνy = συν ⎪ y = 2κπ ±
⎩ 2 ⎩ 3 ⎩ 3
Οπότε προκύπτουν τα ζεύγη των λύσεων:

⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞
⎜ x = 2κπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ − 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ − 3 ⎟
⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ή⎜ ⎟
⎜ y = 2κπ + 2π ⎟ ⎜ y = 2κπ − 2π ⎟ ⎜ y = 2κπ + 2π ⎟ ⎜ y = 2κπ − 2π ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠
και
⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞ ⎛ 2π ⎞
⎜ x = 2κπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ + 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ − 3 ⎟ ⎜ x = 2κπ − 3 ⎟
⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ή⎜ ⎟ ,κ ∈]
⎜ y = 2κπ + π ⎟ ⎜ y = 2κπ − π ⎟ ⎜ y = 2κπ + π ⎟ ⎜ y = 2κπ − π ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠
207
ΕΞΑΣΚΗΣΗ

I. συν 2 3x − ηµ 2 3x = 1
II. ηµ2x + συνx = 2ηµx + 1
III. συν2x + ηµ2x = 1
κπ π 7π
(Απ.: I. x = , II. x = 2κπ ή x = 2κπ − ή x = 2κπ + ,
3 6 6
π
III. x = κπ ή x = 2κπ + , κ ∈ ] )
2
x 1 1
1.301. Να λύσετε στο διάστηµα (0,π) την εξίσωση: ηµ 2 − ηµ2x = − συνx .
2 2 2
π π 5π
(Απ.: x = ,x= ,x= )
6 2 6

I. ( 3 + 1)ηµ 2 x + ( 3 − 1)συν 2 x + ηµ2x = 3
II. (συνx − ηµx) 2 = ηµ2x
x
III. εφx = 2ηµ
2
1
IV. συν 3 xηµx − ηµ 3 xσυνx =
4
κπ π π π 4κπ
(Απ.: I. x = + , II. x = κπ + ή x = κπ + , III. x = 2λπ, λ ∈ ] ή x = ,
2 8 6 3 3
κπ π
ΙV. x = + , κ ∈ ] ).
2 8

I. συν2x − 5συνx + 3 = 0 II. συν2x + 2συνx = 3
π π
(Απ.: I. x = 2κπ + ή x = 2κπ − , II. x = 2κπ, κ ∈ ] )
3 3

x
I. 1 − 2ηµ = συνx II. 1 + συν2x = 6ηµ 2 x
2
(Απ.: I. x = 2κπ ή x = 4κπ + π ,
π 5π π 7π
II. x = 2κπ + ή x = 2κπ + ή x = 2κπ − ή x = 2κπ + , κ∈] )
6 6 6 6
208
1.305. Να λύσετε την εξίσωση: 4συν 3 x − συν2x = 6συνx + 1 .
π
(Απ.: x = κπ + ή x = 2κπ + π, κ ∈ ] )
2

Τ
I. 5ηµx + 3συνx = 3 II. 6ηµx − 5συνx = 5 Ρ
⎛ π⎞ 3 Ι
(Απ.: I. x = 2κπ ή x = 2κπ + 2θ όπου θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε σφθ και κ ∈ ] , Γ
⎝ 2 ⎠ 5 Ω
Ν
⎛ π⎞ 5 Ο
II. x = 2κπ + π ή x = 2κπ + 2θ όπου θ ∈ ⎜ 0, ⎟ µε εφθ = και κ ∈ ] )
⎝ 2 ⎠ 6 Μ
Ε
Τ
1.307. Να λυθούν οι εξισώσεις: Ρ
3 Ι
I. συν2x + ηµ2x = 1 II. Α
3
3συνx − ηµx = 2
π π
(Απ.: I. x = κπ ή x = κπ + , II. x = 2κπ − , κ ∈ ] )
6 6

I. (1 + εφx)(1 − ηµ2x) = 1 − εφx II.
⎛ π⎞
εφ ⎜ x + ⎟ = 2εφ2x
⎝ 4⎠
π
(Απ.: I. x = κπ ή x = κπ + , κ ∈ ] ,
4
II. Αδύνατη)
1.309. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ 2 x + 3συν 2 x = 5ηµxσυνx .

π ⎛ π⎞ 3
(Απ.: x = κπ + ή x = κπ + θ, µε θ ∈ ⎜ 0, ⎟ και εφθ = , κ ∈ ] )
4 ⎝ 2⎠ 2
1.310. Να λυθεί η εξίσωση: 6ηµ 2 x + 3ηµxσυνx − 5συν 2 x = 2 .

π ⎛ π⎞ 7
(Απ.: x = κπ + ή x = κπ − θ, µε θ ∈ ⎜ 0, ⎟ και εφθ = , κ ∈ ] )
4 ⎝ 2⎠ 4

I. συν 2 x + 3ηµ 2 x + 2 3ηµxσυνx = 1
II. 3ηµ2x = 2συν 2 x + 1
π π
(Απ.: I. x = κπ ή x = κπ − , II. x = κπ + , κ ∈ ] )
3 3
1.312. Να λυθεί η εξίσωση: ηµ2x − 1 − 4ηµx + 4συνx = 0 .

π
(Απ.: x = κπ + , κ ∈ ] )
4
209
1.313. Να λύσετε την εξίσωση: 2(συνx − ηµx) = 1 − ηµ2x − συν2x .
π π
(Απ.: x = κπ + ή x = 2κπ − , κ ∈ ] )
4 2
1.314. Να λύσετε την εξίσωση: ηµ 4 2x + συν 4 2x = ηµ2x ⋅ συν2x .

κπ π
(Απ.: x = + , κ∈] )
2 8
1
1.315. I. Να αποδείξετε ότι ηµ 8 x + συν8 x = 1 − ηµ 2 2x + ηµ 4 2x .
8
1 1
II. Να λύσετε την εξίσωση: ηµ 8 x + συν8 x = + ηµ 2 2x .
2 16
π 3π π 5π
(Απ.: II. x = κπ + ή x = κπ + ή x = κπ − ή x = κπ + , κ ∈ ] )
8 8 8 8
⎛ 7π ⎞ 1
1.316. Να λύσετε στο διάστηµα (– π, π) την εξίσωση: ηµ 4 x + ηµ 4 ⎜ − x⎟ = .
⎝ 2 ⎠ 2
3π π π 3π
(Απ.: x = − ήx=− ήx= ήx= )
4 4 4 4

x x
I. ηµ 3 2x + συν 3 2x = 1 II. ηµ 3 − συν 3 = 1
2 2
κπ
(Απ.: I. x = , II. x = κπ, κ ∈ ] )
4
⎧ π
⎪⎪ x + y = 2
⎪ ηµx ⋅ ηµy = 3
⎪⎩ 4
⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞
⎜ x = κπ + 6 ⎟ ⎜ x = κπ + 3 ⎟
(Απ.: ⎜ ⎟ή⎜ ⎟, κ ∈] )
⎜ y = − κπ + π ⎟ ⎜ y = − κπ + π ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 6⎠
⎧ 3π
⎪⎪ x + y = 2
⎪συνx ⋅ συνy = − 2
⎪⎩ 4
⎛ π ⎞ ⎛ 3π ⎞
⎜ x = κπ + 8 ⎟ ⎜ x = κπ + 8 ⎟
(Απ.: ⎜ ⎟ή⎜ ⎟, κ ∈ ] )
⎜ y = − κπ + 11π ⎟ ⎜ y = − κπ + 9π ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 8 ⎠ ⎝ 8 ⎠
210
⎪⎧ ηµ x − συν y = 0
2 2
⎪⎩ 4συν2xσυν2y + 3 = 0
⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞ ⎛ π ⎞
⎜ x = κπ + 12 ⎟ ⎜ x = κπ + 12 ⎟ ⎜ x = κπ − 12 ⎟ ⎜ x = κπ − 12 ⎟
(Απ.: ⎜ ⎟ή⎜ ⎟ή⎜ ⎟ή⎜ ⎟ Τ
⎜ y = κπ + 5π ⎟ ⎜ y = κπ − 5π ⎟ ⎜ y = κπ + 5π ⎟ ⎜ y = κπ − 5π ⎟ Ρ
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠ Ι
Γ
Ω
⎛ 5π ⎞ ⎛ 5π ⎞ ⎛ 5π ⎞ ⎛ 5π ⎞ Ν
⎜ x = κπ + 12 ⎟ ⎜ x = κπ + 12 ⎟ ⎜ x = κπ − 12 ⎟ ⎜ x = κπ − 12 ⎟ Ο
⎜ ⎟ή⎜ ⎟ή⎜ ⎟ή⎜ ⎟) Μ
⎜ y = κπ + π ⎟ ⎜ y = κπ − π ⎟ ⎜ y = κπ + π ⎟ ⎜ y = κπ − π ⎟ Ε
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ Τ
⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠ ⎝ 12 ⎠
Ρ
Ι
Α
211
Α. Να σηµειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και ποιες είναι λάθος
(Λ):
Σ Λ
1 − συν2α
1. Το κλάσµα έχει αρνητική τιµή για κάθε γωνία α.
2
1 + συν2x
2. Ισχύει εφ 2 x = .
1 − συν2x
α α
3. Ισχύει 2ηµα = ηµ συν .
2 2
4. Αν συν2α = 1 − 2συν α , τότε συν2α = 0 .
2

5. Ισχύει συν 4 ω − ηµ 4 ω = συν2ω .
6. συν2x = 0 ⇔ συνx = ± ηµx .
7. συν2x = 0 ⇔ εφ 2 x = 1 .
x
8. Για κάθε γωνία x ισχύει 2ηµ 2 = 1 + συνx .
2
1
9. Ισχύει ότι εφx + σφx = .
ηµ2x

1. Αν ηµx – συνx = α , τότε η τιµή του ηµ2x είναι:
Α. 1 + α 2 Β. 1 − α 2 Γ. α ∆. 2α Ε. −2α
2. Αν σε ένα τρίγωνο ισχύει 2συν 2 Α − 1 = 1 − 2ηµ 2 Β , τότε το τρίγωνο είναι:
Α. ισοσκελές Β. ισόπλευρο Γ. ορθογώνιο ∆. οξυγώνιο Ε. δεν υπάρχει
τέτοιο τρίγωνο
3. Το συν8α ισούται µε:
Α. 1 − 2συν 2 4α Β. 2ηµ4ασυν4α Γ. 1 − 2ηµ 2 4α
∆. ηµ 2 4α − συν 2 4α Ε. κανένα από τα προηγούµενα
Α Β
4. Αν σε οξυγώνιο ΑΒΓ ισχύει 2συν 2 − 1 > 1 − 2ηµ 2 , τότε:
2 2
Α. Α > Β Β. Α = 2Β Γ. Α < Β ∆. Β =2Α Ε. Α < 2Β
212
ηµ2x
5. Η παράσταση Α = ισούται µε:
1 − συν2x
1
Α. σφx Β. συνx Γ. ηµx ∆. σφx Ε. εφx
2
Τ
ηµx + ηµ2x Ρ
6. Η παράσταση B = ισούται µε: Ι
1 + συνx + συν2x
Γ
Ω
Α. συν2x Β. συνx Γ. ηµx ∆. σφx Ε. εφx Ν
Ο
Μ
Ε
Τ
Γ. Να αντικαταστήσετε κάθε τριγωνοµετρικό αριθµό της στήλης Α µε την αντίστοιχη παρά- Ρ
σταση στη στήλη Β: Ι
Α
Στήλη (Α) Στήλη (Β)
1 + συν2x
1.
1 − συν2x
1 − εφ 2 x
α. ηµ2x 2.
1 + εφ 2 x
2εφx
β. συν2x 3.
1 + εφ 2 x
εφx
γ. εφ2x 4.
1 + εφ 2 x
2εφx
δ. εφ2x 5.
1 − εφ 2 x
1 − συν2x
6.
1 + συν2x
213
∆. Να αντικαταστήσετε κάθε τριγωνοµετρικό αριθµό της στήλης Α µε την αντίστοιχη παρά-
σταση στη στήλη Β:
Στήλη (Α) Στήλη (Β)
1. 1 − 2ηµ 2 3x
x x
α. ηµ6x 2. 2ηµ συν
6 6
β. συν6x
3. συν 212x − ηµ 212x
x
γ. ηµ 4. 2ηµ3xσυν3x
3
x x
δ. συν 5. 2συν 2 −1
3 6
6. 2συν 2 3x + 1
214
∆ιαγώνισµα 1ο
Θέµα 1ο Τ
Ρ
Να σηµειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και ποιες λάθος (Λ): Ι
Γ
Σ Λ Ω
I. Η συνάρτηση f ( x ) = 2συν5x + 8 έχει σύνολο τιµών το διάστηµα [– 10, 4]. Ν
Ο
⎛ 3π ⎞ Μ
II. Οι γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων f ( x ) = ηµ ⎜ − x ⎟ και Ε
⎝ 2 ⎠ Τ
g ( x ) = −συν ( − x ) ταυτίζονται για κάθε x ∈ \ . Ρ
Ι
III. Ισχύει η ισοδυναµία ηµx ≥ 1 ⇔ ηµx = 1 . Α
⎛π ⎞ 2π
IV. Η εξίσωση σφx = − 3 έχει στο διάστηµα ⎜ , π ⎟ λύση το τόξο .
⎝ 2 ⎠ 3
V. Η συνάρτηση f ( x ) = σφx είναι γνησίως φθίνουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της.
Θέµα 2ο
Να λύσετε τις εξισώσεις:
⎛ π⎞
I. 2συν 2 x + 1 = 5ηµx II. ηµ3x + συν ⎜ 2x − ⎟ = 0
⎝ 4⎠
Θέµα 3ο
∆ίνεται η συνάρτηση g ( x ) = ασυν2x + β , α > 0.
I. Να βρείτε τα α,β ∈ \ , ώστε η συνάρτηση g να έχει µέγιστο το 4 και η γραφική της παρά-
⎛π 5⎞
σταση να διέρχεται από το σηµείο A ⎜ , ⎟ .
⎝ 6 2⎠
II. Αν α = 3 και β = 1, να παραστήσετε γραφικά την g σε διάστηµα πλάτους µιας περιόδου.
III. Να λύσετε στο διάστηµα [3π, 4π] την εξίσωση g(x) = – 2.
215
∆ιαγώνισµα 2ο
Θέµα 1ο
Να σηµειώσετε τη σωστή απάντηση σε καθεµιά από τις παρακάτω ερωτήσεις:
⎛π ⎞
I. Αν εφα = 2, τότε εφ ⎜ − α ⎟ ισούται µε:
⎝ 4 ⎠
1 1
Α. Β. 3 Γ. – 3 ∆. – 1 Ε. −
3 3
II. Αν σε ένα τρίγωνο ισχύει ηµΑσυνΒ + ηµΒσυνΑ = 1, τότε το τρίγωνο είναι:
Α. ορθογ. και ισοσκελές Β. ορθογώνιο Γ. ορθογώνιο
∆. οξυγώνιο Ε. ισόπλευρο
III. Η παράσταση συν ( 45° − α ) συν ( 45° − β ) − ηµ ( 45° − α ) ηµ ( 45° − β ) ισούται µε:
Α. ηµ(α + β) Β. ηµ(β – α) Γ. συν(α – β) ∆. ηµ(α – β)
IV. Αν ηµx – συνx = α, τότε η τιµή του ηµ2x είναι:
Α. 1 + α2 Β. 1 – α2 Γ. α ∆. 2α Ε. – 2α
ηµ2x
V. Η παράσταση Α = ισούται µε:
1 − συν2x
1
Α. σφx Β. συνx Γ. ηµx ∆. σφx Ε. εφx
2
Θέµα 2ο
1 + συν2α − ηµ2α
Να αποδείξετε ότι: = σφα .
συν2α − 1 + ηµ2α
Θέµα 3ο
3π
Αν ορίζονται οι εφα και εφβ για τις γωνίες α, β και ισχύει α + β = , να δείξετε ότι
4
(1 − εφα )(1 − εφβ ) = 2 .
Θέµα 4ο
x
Να λύσετε την εξίσωση: 1 − 2ηµ = συνx .
2
216

1 7862algebra B Trigonometria

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 7862algebra B Trigonometria

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Άλγεβρα Β΄ Λσκείοσ

Τριγωνοµετρικοί αριθµοί γωνίας ω, µε ω ≥ 90

Για κάθε κ ∈ ισχύει:

Από τον τριγωνοµετρικό κύκλο, για τα πρόσηµα των

ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΤΡΙΓΩΝ. ΑΡΙΘΜΩΝ

Γωνία θ ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

II. Εκτελούµε τη διαίρεση 25:3 και έχουµε 25 = 8 ⋅ 3 + 1 .

Σε ασκήσεις αυτής της κατηγορίας εφαρµόζουµε συνήθως τις ιδιότητες διάταξης.

Άρα, η ελάχιστη τιµή της παράστασης είναι το –6 και η µέγιστη το 2.

Θέτουµε ηµx = ω οπότε ω2 − 5ω + 6 < 0 (1)

II. Έχουµε ότι α 2 + 4α + 9 = α 2 + 4α + 4 + 5 = (α + 2) 2 + 5 ≥ 5

10. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των γωνιών:

14. Να αποδείξετε ότι δεν υπάρχει πραγµατικός αριθµός x τέτοιος, ώστε:

17. Να αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει πραγµατικός αριθµός x τέτοιος ώστε:

9εφ 2 x + 24εφx + 16 = 25(1 + εφ 2 x) ⇔

2. Αν έχουµε σε άσκηση εφx, σφx, ηµx ή συνx, τότε αντικαθιστούµε:

έτσι, ώστε να εµφανίσουµε το ηµ 2 x + συν 2 x = 1 . Όµως και αντιστρόφως αν εµφανίζεται το 1

(επειδή στο β′ µέλος έχουµε συνx αντικαθιστούµε ηµ 2 x = 1 − συν 2 x)

(πολ/ζω µε τη συζυγή παράσταση του παρονοµαστή για να εµφανίσω διαφορά τετραγώνων)

1 + συνω 1 − συνω ⎧1 + συνω ≥ 0

και επειδή 0<ω<π ⇒ ηµω > 0, έχουµε:

32. Να βρείτε το α ∈ , ώστε η παράσταση Κ = ηµ 6 x + συν 6 x + α(ηµ 4 x + συν 4 x) να είναι ανε-

Επίσης από τον µετασχηµατισµό α3 + β3 = (α + β)3 − 3αβ(α + β) έχουµε:

ηµ 6 x + συν 6 x = (ηµ 2 x)3 + (συν 2 x)3 =

Από τις σχέσεις (1) και (2) η παράσταση Κ γίνεται:

34. Να αποδείξετε ότι:

35. Αν Α = αηµx και B = βσυνx, να αποδείξετε ότι:

36. Να βρείτε τις τιµές της παραµέτρου α ∈ έτσι, ώστε

37. Να αποδείξετε ότι η συνάρτηση f (x) = ηµ 4 x + συν 4 x − ηµ 6 x − συν 6 x − ηµ 2 xσυν 2 x

38. Να αποδείξετε ότι: συν 2 x + συν 2 y + 2ηµx ⋅ ηµy ≤ 2 για κάθε x, y ∈ .

39. Να αποδείξετε ότι:

40. Να αποδείξετε ότι οι παρακάτω παραστάσεις είναι ανεξάρτητες του ω:

τότε να δείξετε ότι: ρ1+ρ2+ρ1ρ2 = 1.

45. Αν ηµθ = ηµφσυνφ, να αποδείξετε ότι συν 2θ − 3ηµ 2θ = (ηµ 2 φ − συν 2 φ) 2 .

46. Αν εφx = κ, να υπολογίσετε συναρτήσει του κ την παράσταση:

47. Να αποδείξετε ότι: − 5 ≤ 2συνx + ηµx ≤ 5 .

Κάθε τριγωνοµετρικός αριθµός οποιασδήποτε γωνίας ισούται µε κάποιον τριγωνοµετρικό αριθµό

Γωνίες Γωνίες Γωνίες

ηµ συνω συνω –συνω –συνω

Όταν η γωνία που καταλήγουµε βρίσκεται στο:

• 2ο τεταρτηµόριο, τη φέρνουµε στη µορφή π – θ

• 4ο τεταρτηµόριο, τη φέρνουµε στη µορφή 2π – θ

• κ άρτιος, θα ισούται µε τον ίδιο τριγωνοµετρικό αριθµό της γωνίας ± ω

• κ περιττός, θα ισούται µε τον ίδιο τριγωνοµετρικό αριθµό της γωνίας π ± ω .

Οπότε η παράσταση γίνεται:

⇔ ηµ 2 ω + συν 2 ω + συν 2 ω − 2συνω > 0

⇔ 1 + συν 2 ω − 2συνω > 0 ⇔ (συνω − 1) 2 > 0 που ισχύει.

52. Να υπολογιστούν οι τιµές των κ, λ ∈ , ώστε η παράσταση

Για να είναι ανεξάρτητη του x θα πρέπει: Τ

= [1 + (−1) ] + ⎡⎣ συν20 + συν(180 − 20 ) ⎤⎦ + ⎡⎣ συν40 + συν(180 − 40 ) ⎤⎦ +

= (σφ41 σφ49 ) ⋅ (σφ42 σφ48 )...(σφ44 σφ46 ) ⋅ σφ45 =

= ⎡⎣ σφ41 σφ(90 − 41 ) ⎤⎦ ⎡⎣ σφ42 ⋅ σφ(90 − 42 ) ⎤⎦ ... ⎡⎣ σφ44 σφ(90 − 44 ⎤⎦ ⋅ 1 =

= (σφ41 ⋅ εφ41 )(σφ42 εφ42 )...(σφ44 εφ44 ) = 1 ⋅ 1...1 = 1 .

57. Να βρείτε τους τριγωνοµετρικούς αριθµούς των παρακάτω γωνιών:

58. Να υπολογίσετε τις παραστάσεις:

64. Να βρεθούν οι τιµές των κ, λ ∈ , ώστε η παράσταση

65. Να αποδείξετε ότι:

66. Αν 4π < x < 5π , να αποδείξετε ότι:

4. Ισχύει ότι (2 − 3συνx) 2 + (2ηµx + 1) 2 = 0 .  

5. Ισχύει ότι (3 + 4συνx) 2 + (4ηµω − 1) 2 = 0 .  

7. Ισχύει πάντοτε εφ x = εφx .  

9. Σε κάθε κυρτό τετράπλευρο ΑΒΓ∆ έχουµε συν(Α + Γ) = συν(Β + ∆) .  

10. Υπάρχουν α, β µε α = 2β, ώστε ηµα = 2ηµβ.  

4. Ισχύει ότι (2 − 3συνx) 2 + (2ηµx + 1) 2 = 0 .

5. Ισχύει ότι (3 + 4συνx) 2 + (4ηµω − 1) 2 = 0 .

7. Ισχύει πάντοτε εφ x = εφx .

9. Σε κάθε κυρτό τετράπλευρο ΑΒΓ∆ έχουµε συν(Α + Γ) = συν(Β + ∆) .

10. Υπάρχουν α, β µε α = 2β, ώστε ηµα = 2ηµβ.

12. Ισχύει (1 − συν2α)(1 + συν20α) ≥ 0 , για κάθε α ∈ .

5. H συνάρτηση f ( x ) = 2συν5x + 8 έχει σύνολο τιµών το [–10, 4]

g ( x ) = −συν ( − x ) ταυτίζoνται για κάθε x ∈ \.

9. H συνάρτηση g ( x ) = ηµ2x ⋅ ηµ4x είναι άρτια.

µεταξύ των ευθειών y = −69 και y = 69.