Wariabilizm Heraklita

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja TED
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Poświatowska Halina, Heraklicie, przyjacielu.

Mahon Derek, Rzeki Heraklita.
Heraklit z Efezu, Zdania, tłum. Adam Czerniawski, Gdańsk 2005.
Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska, Kazimierz
Leśniak, Witold Olszewski, Warszawa 1984.
Heraklit z Efezu, Zdania, tłum. Adam Czerniawski, Gdańsk 2005.
 Wariabilizm Heraklita

Wszystko płynie...
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Heraklit z Efezu jest jednym z najbardziej

tajemniczych filozofów starożytności, przede
wszystkim ze względu na skomplikowany styl
jego tekstów.

Myśliciel, podobnie jak inni przedstawiciele

jońskiej filozofii przyrody, starał się w sposób
racjonalny ustalić, jaka jest natura świata. Lata
życia i działalności filozoficznej Heraklita
przypadają na VI–V w. p.n.e. Filozof
pochodzący z Efezu, starożytnego miasta
jońskiego znajdującego się w Azji Mniejszej,
kontynuował rozważania milezyjczyków:
Talesa, Anaksymandra i Anaksymenesa.
Heraklit wyszedł poza zakres zainteresowań
swoich poprzedników, a jego rozważania
Postać Heraklita przedstawiona na fresku Szkoła
stały się przełomowymi w dziejach filozofii.
Ateńska (1509-1511) autorstwa Rafaela San .
Myśliciel z Efezu stawia przed nami Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
następujące pytanie: czym jest i w jaki sposób
świat się zmienia?
Twoje cele

Zrozumiesz, czym jest wariabilizm jako stanowisko filozoficzne.

Zapoznasz się z koncepcją arché Heraklita.
Przeanalizujesz różnice zachodzące między statyczną koncepcją bytu eleatów
(Parmenides) a stanowiskiem wariabilistycznym (Heraklit).
Przeczytaj

Jońscy filozofowie przyrody uważnie obserwowali zjawiska zachodzące w przyrodzie i na tej
podstawie wyciągali wnioski na temat zasad panujących w świecie.

Ruiny teatru w Milecie. Zapoczątkowane przez Talesa poszukiwania zasady rządzącej rzeczywistością były
kontynuowane przez jego następców: Anaksymandra, który uznawał bezkres za arché, i Anaksymenesa,
twierdzącego, że przyczyną jest powietrze. Trzech filozofów określa się mianem milezyjczyków lub
przedstawicieli szkoły milezyjskiej. Nazwa ta pochodzi od starożytnego miasta, w którym działali: Miletu.
Źródło: Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Wspólną przestrzenią rozważań pierwszych filozofów była potrzeba poznania natury świata,
ustalenia pierwszej substancji, określenia jej właściwości, zrozumienia dlaczego świat
zmienia się i ginie. Podobny tok rozważań przyjął Heraklit, również on szukał arché.

Za sprawą myśliciela z Efezu rozważania prowadzone w ramach nurtu jońskiej filozofii

przyrody wkroczyły na zupełnie inny poziom. Filozof uznał, że wszystko podlega
nieustającym zmianom, pozostając w procesie stawania się, a jedyną formą stałości jest
właśnie ciągłe przekształcanie się. Radykalne stanowisko przedstawione przez Heraklita
określa się mianem wariabilizmu. Jeden z najbardziej znanych aforyzmów myśliciela brzmi:

“
Heraklit z Efezu

Zdania
 Nie można wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, nie można też
uchwycić żadnej śmiertelnej substancji w stałej kondycji, gdyż każda
się rozprasza i skupia, kształtuje i rozpływa, zbliża i oddala.
Źródło: Heraklit z Efezu, Zdania, tłum. Adam Czerniawski, Gdańsk 2005, s. 16.

Heraklitejskie utożsamianie arché ze zmiennością przyjęło postać formuły „wszystko

płynie”.  Rekonstrukcja rozważań filozofa z Efezu jest niezwykle trudna.

Ruiny biblioteki Celsusa w Efezie (II wiek)

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Nie wiadomo, czy Heraklit stworzył tylko jeden traktat, czy może było ich kilka. Z pism
myśliciela zachowały się jedynie fragmenty w postaci krótkich sentencji, zawile
prezentujących poglądy ich autora. Barwny i skomplikowany styl twórczości Heraklita
spowodował, że nadano mu przydomek „ciemny”. Diogenes Laertios tymi słowami
komentuje powody, dla których filozof spisał swoje rozważania w formie trudnych do
rozszyfrowania zdań:

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów

Autor złożył to dzieło jako votum w świątyni Artemidy, a według
przypuszczeń niektórych napisał je celowo tak niejasno, aby tylko ci
się mogli nim zainteresować, którzy potrafią je pojąć, i aby
rozpowszechnione wśród motłochu nie straciło na wartości.
 Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska, Kazimierz Leśniak, Witold Olszewski,
Warszawa 1984, s. 519.

Zdaniem Heraklita zmienność utożsamiona z pierwszą zasadą stanowi logos, który jest
rozumiany przez filozofa jako rodzaj kosmicznej inteligencji, czyli boskich praw
urzeczywistniania; obdarzone są nim wszelkie istnienia jako przejawy arché. Oznacza to, że
przekształcenia nie zachodzą w sposób chaotyczny, lecz według określonych praw.

Stawanie się jako walka przeciwieństw

Heraklit uważał, że nieustający ruch w postaci zmienności wyraża się w walce
skonfliktowanych przeciwieństw. Proces stawania się, czyli trwania rozumianego jako
nieprzerwana zmiana, wyłania z siebie rzeczy, których istnienie umożliwia to, co jest ich
opozycją. Filozof podkreśla, że wieczna walka wszystkiego ze wszystkim przejawia się jako
rodzaj harmonii i jedności. Oznacza to, że dokonująca się zmiana w postaci przechodzenia
rzeczy z jednego stanu w drugi jest procesem syntezy, czyli łączenia się przeciwieństw.
Paradoksalność myśli Heraklita uwidacznia twierdzenie, że konflikt umożliwia wzajemne
trwanie. Filozof oznajmia:

“
Heraklit z Efezu

Zdania
Przeciwieństwa osiągają zgodność, a z dysonansów powstaje idealna
harmonia; wszystko rodzi się z walki.
Źródło: Heraklit z Efezu, Zdania, tłum. Adam Czerniawski, Gdańsk 2005, s. 17.

Nieustająca walka, stawanie się przeciwieństw i wytwarzanie się różnic wyrażają wielką
jedność, logos rozumiany jako kosmiczny porządek, o którym Heraklit pisze:

“
Heraklit z Efezu

Zdania
Związki są i nie są całościami, schodzą się i rozchodzą, zgrane
i rozstrojone, ze wszystkiego jedność, z jedności wszystko.
Źródło: Heraklit z Efezu, Zdania, tłum. Adam Czerniawski, Gdańsk 2005, s. 17.

Paradoksalność rozważań Heraklita: zmiana wyrażająca się w wiecznej walce wszystkiego ze

wszystkim, a jednocześnie stanowiąca wielką jedność logosu, skłoniła filozofa do uznania
ognia za manifestację pierwszej zasady. Żywioł ognia jako arché stanowi idealną
manifestację zmienności, a tym samym ciągłego ruchu, pozornej sprzeczności, konfliktu
i wiecznej walki, wojny przeciwieństw. Zdaniem filozofa wszystkie przekształcenia wyrażają
właśnie dynamiczne metamorfozy ognia utożsamionego z logosem.

Statyczność i zmienność
Powstanie koncepcji wariabilizmu Heraklita, czyli uznania zmienności za pierwszą zasadę,
zbiega się z utworzeniem przez Parmenidesa szkoły eleackiej. Obydwaj myśliciele
prezentowali skrajnie odmienne stanowiska filozoficzne. Rozważania Parmenidesa
przedstawione w formie poematu opisują boskie objawienie przekazane filozofowi przez
boginię sprawiedliwości Dike. Filozof, przyjmując twierdzenie: byt jest i nie może nie
istnieć, niebytu nie ma i nie może on istnieć, podał w wątpliwość zachodzenie ruchu.
Parmenides opracował statyczną koncepcję bytu: skończonego, jedynego i jednolitego,
pozostającego w całkowitym bezruchu. Następca twórcy szkoły eleackiej, Zenon, stworzy
tak zwane paradoksy, czyli argumentację mającą na celu udowodnienie założeń jego
nauczyciela poprzez sprowadzenie do absurdu twierdzeń oponentów (dowodzenia nie
wprost, określane w języku łacińskim jako reductio ad absurdum – sprowadzenie do
sprzeczności). Równie radykalne, choć skrajnie odmienne koncepcje filozoficzne
prezentowane przez Parmenidesa oraz Heraklita wzbudzały i wciąż wzbudzają wiele
kontrowersji wśród ich odbiorców.

Słownik
arché

(gr. początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej

przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę
(głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale jednocześnie niezmienną
zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arché koncentrował się początkowy okres
rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa

jońska filozofia przyrody

nurt filozoficzny zapoczątkowany w starożytności Jonii, krainie znajdującej się w Azji

Mniejszej; jego przedstawiciele poprzez obserwację tego, co zmienne, starali się ustalić,
czym jest pierwsza zasada

logos

(gr. logos – słowo, rozum, nauka) rozum, zasada porządkowania, prawo rządzące
rzeczywistością; do filozofii greckiej pojęcie logos wprowadził Heraklit z Efezu, u którego
wyrażało ono niezmienność związków i stosunków zachodzących wśród powszechnej
zmienności rzeczy oraz podmiotową zdolność poznawczą, wynikającą z uczestnictwa
rozumu jednostki w rozumie kosmicznym
szkoła milezyjska

założona przez Talesa w mieście Milet oraz rozwijana przez jego następców:
Anaksymandra i Anaksymenesa; głównym obszarem zainteresowań jej przedstawicieli
były rozważania dotyczące arché

wariabilizm

(łac. variabilis – zmienny) stanowisko filozoficzne wywodzące się od Heraklita,

przyjmujące nieustającą zmianę wszystkiego, co istnieje, proces stawania się; teoria ta
wiąże się z przeciwstawną statyczności (Parmenides, Zenon z Elei) dynamiczną teorią
bytu; stanowiska pokrewne: heglizm, materializm, bergsonizm
Prezentacja TED

Polecenie 1

Zapoznaj się z wykładem dr. Tomasza Mazura. Zanotuj, gdzie współcześnie (w jakich
poglądach, teoriach) odnajdujemy echa wariabilizmu Heraklita.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDuLD7xkJ

Prezentacja TED Wariabilizm Heraklita
Wykłada dr Tomasz Mazur
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału Wariabilizm Heraklita.

Polecenie 2

Dlaczego Heraklit zyskał przydomek „ciemnego filzofa”? Wyjaśnij pochodzenie tego określenia,
odnosząc się do podglądów filozofa.

Polecenie 3

Jakie znaczenie dla nauki oraz późniejszej myśli filozoficznej miało wprowadzenie przez
Heraklita pojęcia logosu?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Heraklita uznajemy za przedstawiciela...

 jońskiej filozofii przyrody.

 szkoły megarejskiej.

 szkoły milezyjskiej.

 szkoły eleackiej.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż zdania dotyczące Heraklita, które są prawdziwe.

Heraklit uznawał logos za miarę, rozum i boskie prawo urzeczywistniające wszelkie


istnienie.

 Zdaniem myśliciela z Efezu jedynie zmienność jest tym, co stałe.

 Heraklit uważał, że pierwszą przyczyną jest powietrze.

 Filozof postulował, że istnieje wielość niezmiennych bytów.

Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz właściwe słowa w tekście.

Stanowisko filozoficzne Heraklita określamy mianem wariabilizmu/idealizmu, ponieważ

twierdził on, że wszystko, co istnieje, jest zmienne/stałe.
Ćwiczenie 4 輸

Przyporządkuj właściwe twierdzenia dwóm filozofom prezentującym skrajnie odmienne

stanowiska.

Heraklit (wariabilizm)

Byt jako podzielna całość

wytwarza wielość rzeczy.

Byt jest tylko jeden i nic poza

nim nie ma. Niemożliwym jest,
Parmenides (szkoła eleacka)
aby doszło w nim do
jakiegokolwiek rozdzielenia,
ponieważ stanowi on
niepodzielną jednolitość.
Podzielność umożliwiałaby
istnienie wielu bytów, a jak
?
wiemy, za sprawą logosu nie ma
takiej możliwości.

Byt nigdy nie powstaje ani nie

ginie.

Byt stanowi rodzaj zamkniętej,

skończonej całości, doskonałej
jedności, w której nie zachodzą
żadne zmiany, a więc panuje
w nim całkowity bezruch.

Z walki rodzi się wszystko.

Proces stawania się obejmuje

sobą wszystko, co istnieje jako
wieczna zmiana.

Proces ginięcia i powstawania

bytów zachodzi za sprawą
mieszania się czterech żywiołów.

Zmienność i wielość rzeczy

zachodzi dzięki rozrzedzaniu
i zagęszczaniu pierwszej zasady.

W sprzeczności kryje się

harmonia jedności.
Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj ilustracjom opisy właściwych filozofów. Zastanów się nad pojęciami zmiany,
stawania się w kontekście rozważań jońskich filozofów przyrody. Jak myślisz, co może wynikać
z tych rozważań? Jakie mogą one mieć dla nas znaczenie? Swoje przemyślenia zapisz w formie
krótkiej notatki.

Ćwiczenie 6 醙

Zaznacz, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe.

Zdanie Prawda Fałsz

Dzieło Heraklita, napisane
w postaci dialogów,
 
zachowało się w całości do
czasów współczesnych.
Swoje rozważania Heraklit
spisywał w sposób zawiły,
aby nie zostały one
zrozumiane przez osoby  
niepowołane. Stąd
przydomek filozofa:
“ciemny”.
Filozof z Efezu uważał, że
pierwszą zasadą jest ogień,
 
ponieważ wyraża on
wieczną zmienność.
Ćwiczenie 7 難

Połącz pojęcia z wybranymi aforyzmami Heraklita.

pierwsza przyczyna „Ogień niedosytem i nasyceniem”.

„Tych, którzy wstępują do tych samych

zmienność rzek, coraz to inne zalewają wody”.

„Woda morska najczystsza i najbardziej

zanieczyszczona: dla ryb pitna
sprzeczność
i życiodajna, dla ludzi nie do picia,
trująca”.

„Choć logos obowiązuje wszędzie, na

ogół każdy rozumuje po swojemu”.
logos [Cytat: Heraklit z Efezu, Zdania, tłum.
A. Czerniawski, Gdańsk 2005, s. 15-16,
24.]
Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z dwoma wierszami inspirowanymi rozważaniami Heraklita. Zinterpretuj obydwa

utwory, odnosząc się do przemyśleń filozofa z Efezu.

“
Halina Poświatowska

Heraklicie, przyjacielu

Heraklicie – przyjacielu, nauczyłeś mnie kochać ogień

i umierać w każdej chwili. Odkąd ujrzałam twoje
pisma – a trawił je ogień, ten sam, który otwiera
wnętrza zalakowanych kopert, i pochłania miasta,
wiedziałam, że jesteś jedynym prorokiem.

Źródło: Halina Poświatowska, Heraklicie, przyjacielu.

“
Derek Mahon

Rzeki Heraklita

Nikt nie wstąpi dwakroć do tej samej rzeki,

Ta sama rzeka już nie jest tą samą,
Taka bowiem jest natura rzek.
Podobnie twój zmienny metabolizm
Oznacza, że już nie jesteś sobą.
Umierają komórki; a taki układ
Ciał niebieskich, kiedy wyznała, że cię kocha,
Nie powtórzy się za jej życia.
Powiesz, żeś wykonał pomnik
Trwalszy od spiżu; lecz
Spiż też niszczeje.
Twój najlepszy wiersz, wiersz, o którym myślę,
Nawet język, w którymś go napisał,
Nawet samo pojęcie języka, wszystko to
Przeminie z czasem.

Źródło: Derek Mahon, Rzeki Heraklita.

Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: filozofia

Temat: Wariabilizm Heraklita

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, uczniowie klasy I liceum, technikum, zakres
podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
III. Pierwsze spory filozoficzne. Uczeń:
2) dyskutuje na temat „czy rzeczywistość w swej istocie jest zmienna, czy niezmienna?”,
przedstawiając argumenty na rzecz wariabilizmu (Heraklit) oraz statyzmu (eleaci);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

wyjaśnia, czym jest wariabilizm jako stanowisko filozoficzne;

rekonstruuje koncepcję zasady rzeczywistości według Heraklita;
dostrzega różnice między statyczną koncepcją bytu eleatów (Parmenides)
a stanowiskiem wariabilistycznym (Heraklit).

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
metoda dociekań filozoficznych;
 film.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami w sekcji „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel, po zalogowaniu na platformie, wyświetla na tablicy interaktywnej lub za

pomocą rzutnika temat lekcji. Nawiązując do zagadnień opisanych w sekcji
„Wprowadzenie”, omawia zaprezentowane cele. Uczniowie ustalają kryteria sukcesu.
2. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: Arché – różne stanowiska filozofów.
Uczniowie podają przykłady dotychczas poznanych stanowisk i omawiają je na forum
klasy. Jeżeli jest to konieczne, nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów o potrzebne
informacje.

Faza realizacyjna:

1. Metoda dociekań. Uczniowie pracują w zespołach 4‐osobowych metodą dociekań

filozoficznych Lipmana. Przebieg pracy:
– zapoznanie się z multimedium w sekcji „Film edukacyjny”;
– przygotowanie odpowiedzi na pytanie: Jakie znaczenie dla nauki oraz późniejszej
myśli filozoficznej miało wprowadzenie przez Heraklita pojęcia logosu?;
– sformułowanie pytań do treści multimedium przez uczniów;
– wybór jednego z pytań, które mogłoby posłużyć wspólnej dyskusji.
Prezentacja wybranych pytań na forum klasy i wybór jednego z nich. Przygotowanie
uczniów do dyskusji. Nauczyciel wybiera moderatora, który poprowadzi dyskusję, oraz
obserwatora, który na końcu podsumuje jej przebieg.
Dyskusja nad wybranym tematem z uwzględnieniem odmiennych stanowisk.
Moderator zachęca uczniów do precyzyjnego formułowania argumentów za i przeciw,
 szukania powiązań między omawianymi stanowiskami oraz odpowiedzi na pojawiające
się w trakcie dyskusji pytania.
Wybrany uczeń podsumowuje dyskusję.
2. Uczniowie indywidualnie przygotowują odpowiedź na pytanie:
– Gdzie współcześnie (w jakich poglądach, teoriach) odnajdujemy echa wariabilizmu
Heraklita.
– Dlaczego Heraklit zyskał przydomek „ciemnego filozofa”? Wyjaśnij pochodzenie tego
określenia, odnosząc się do podglądów filozofa.
Chętni uczniowie udzielają odpowiedzi, pozostali wybierają najbardziej trafne
przykłady.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują ćwiczenia nr 1‐4.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenie nr 6.

2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji
„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego się
uczniowie nauczyli?

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują ćwiczenia nr 5 i 8 zawarte w sekcji „Sprawdź się”. Przygotowują

uzasadnienia poprawnych odpowiedzi.
2. Wybierz jedno z pytań kluczowych, jakie pojawiło się na dzisiejszej lekcji, i odpowiedz
na nie w zeszycie. Pamiętaj o odpowiedniej argumentacji.

Materiały pomocnicze:

Anaksymander, Heraklit, Ksenofanes, Parmenides, Empedokles, Anaksagoras, wybrał

i wstępem poprzedził Wit Jaworski, Kraków 2004.
Sikora A., Spotkania z filozofią: od Heraklita do Husserla, Warszawa 2009.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą zapoznać się z treścią prezentacji przed lekcją, a na zajęcia
przychodzą ze swoimi spostrzeżeniami dotyczącymi różnic między koncepcją bytu
eleatów (Parmenides) a stanowiskiem wariabilistycznym (Heraklit).