Antyk – powtórzenie wiadomości

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Stefan Sawicki, Tyrteusz Wielki Norwida, „Teksty: teoria literatury, krytyka,
interpretacja” 1975, nr 3 (21), s. 54–55.
Źródło: Horacy, Pomnik [Exegi monumentum], tłum. Zygmunt Kubiak.
Źródło: Zygmunt Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, 1999.
Źródło: Ezop, Lis i winogrona, tłum. Zygmunt Kubiak.
Źródło: Tyrtajos, Wezwanie do walki, tłum. Zygmunt Kubiak.
Źródło: Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski. Cytat za: wolnelektury.pl.
Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Kraków 1997.
 Antyk – powtórzenie wiadomości

“
Kiedy zapada wieczór, wracam do domu, wchodzę do swojej
biblioteki i już na jej progu zrzucam z siebie codzienną, zbrukaną
błotem odzież, a przywdziewam szaty godne królewskiego dworu; tak
dostojnie ubrany wkraczam w odwieczną dziedzinę ludzi
starożytnych, gdzie uprzejmie przez nich przyjęty posilam się tym
pokarmem, który, tylko on, jest moim i do którego spożywania
urodziłem się; gdzie nie wstydzę się rozmawiać z nimi i pytać o racje
ich czynów, a oni mi z właściwą sobie życzliwością odpowiadają.
Fragment listu Niccolo Machiavelliego do Francesco Vettoriego, 10 grudnia 1513 r.

Kulturę starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu uważa się za kolebkę kultury europejskiej.
Każda kolejna epoka czerpie ze skarbca mitów, filozofii, sztuki i literatury tego okresu.
Wiele słów, których używamy do dziś, ma swoje źródło w grece lub łacinie. Grecji
zawdzięczamy pojęcie demokracji (dosłownie: „rządy ludu”), która rozwijała się zwłaszcza
w Atenach – mieście‐państwie (polis) – po zwycięstwie stronnictwa demokratycznego pod
wodzą Efialtesa i Peryklesa.
Okres działalności tego ostatniego (462–429 p.n.e.) nazywany jest złotym wiekiem kultury
greckiej. Po utracie politycznego znaczenia Ateny nadal przodowały w życiu kulturalnym –
IV w. p.n.e. to czas rozwoju szkół i rozszerzania się kultury greckiej poza tereny zasiedlone
przez Greków. Kiedy w 27 r. p.n.e. Grecja staje się rzymską prowincją (pod nazwą Achaja),
ponosząc klęskę polityczną, równocześnie podbija zwycięzcę swoją kulturą: Rzym
przejmuje grecką architekturę, literaturę, mitologię. Po upadku cesarstwa
zachodniorzymskiego (476 r.) tradycje kultury greckiej kontynuuje cesarstwo bizantyńskie
ze stolicą w Konstantynopolu.

Twoje cele

Powtórzysz wiadomości dotyczące świata antycznego.

Wymienisz najważniejsze postacie i wydarzenia ze starożytności.
Przypomnisz sobie pojęcie mitu i mitologii oraz postacie mityczne.
Przedstawisz najważniejsze gatunki, motywy, konwencje i najważniejszych twórców
literatury antyku.
Omówisz konwencje, dzieła i przedstawicieli sztuki antycznej.
Przeczytaj

Religia i mitologia
Religia Greków i Rzymian w starożytności
miała charakter politeistyczny, tzn. wierzono
w wielu bogów. Rzymianie, w miarę
podbojów, dodawali coraz to nowe bóstwa do
swojego panteonu. Opowieści o powstaniu
świata, bogach i bohaterach (herosach) były
rozpowszechniane w starożytnej Grecji przez
wędrownych śpiewaków zwanych aojdami Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.
(do takich ponoć należał Homer). Ich
pieśni‐opowieści były podstawą utrwalanych później w piśmie mitów. Najwięcej na temat
mitologii greckiej wiemy z poematów Homera i Hezjoda.

“
Zygmunt Kubiak

Mitologia Greków i Rzymian

Wizerunki większości głównych bogów czczonych przez Greków są
w eposach Homera tak wyraziste, że już niewiele nowych rysów doda
do nich Grecja klasyczna. Mamy też w Iliadzie i Odysei poetyckie
przedstawienie heroicznej tradycji o wojnie trojańskiej i o powrotach
bohaterów spod Troi, a oprócz tego niemało przypadkowych, ale
często bogatych w treść, aluzji do innych mitów heroicznych…
Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Kraków 1997.

Hezjod natomiast w swoich Pracach i dniach zawarł m.in. mit o Pandorze i o pięciu
wiekach ludzkości:

złotym,
srebrnym,
spiżowym,
heroicznym,
żelaznym.

Według Greków, na początku wszystkiego był Chaos, który pojmowali jako wielką pustkę,
otchłań, później zaś – w czasach rzymskich – zaczęto o nim myśleć jak o mieszaninie
żywiołów, z której wyłoniła się najpierw Gaja (Rozłożysta, bezpieczna podstawa dla
wszystkich jak pisał Hezjod) i Eros, wreszcie noc, dzień i inne bóstwa.

Tabela najważniejszych bóstw greckich i ich rzymskich odpowiedników.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.

Filozofia
Starożytna Grecja jest kolebką europejskiej filozofii - samo słowo pochodzi z greki i oznacza
„umiłowanie mądrości”. Filozofowie greccy sformułowali najważniejsze dla tej nauki pytania,
ustalili podstawowe terminy, określili pola zainteresowań, dzieląc przedmiot badań filozofii
między cztery podstawowe działy:

metafizyka - najbardziej podstawowe pytania dotyczące powstania świata, człowieka,

tego, co stanowi podstawę bytu, od czego wszystko się zaczęło
logika - kwestia poprawnego myślenia i rozumowania
etyka - jak postępować w życiu, co jest wartością, dobrem, a co złem
estetyka - problem piękna, jego istoty i przeżywania go przez człowieka

Z dorobku filozofi i greckiej czerpali myśliciele rzymscy, później także chrześcijańscy.

Najważniejsze kierunki filozofii greckiej

Cynicy

Ich mistrzem był Diogenes (V‐IV w. p.n.e.),

słynny filozof mieszkający w beczce,
manifestujący w ten sposób swoją pogardę dla
dóbr materialnych. Cynicy głosili pochwałę
życia zgodnego z naturą, drwili
z autorytetów. Nie cieszyli się szczególnym
poważaniem, czego wyrazem jest nazwa
kierunku, pochodząca od przymiotnika „psi”
(gr. kynikos). Dziś cynikiem nazywamy kogoś,
kto otwarcie lekceważy wszelkie wartości
i kpi z powszechnie przyjętych obyczajów.

Latarnia Diogenesa, Jules Bas en-Lepage, 1873

Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons,
domena publiczna.

Epikurejczycy

Nazwa całej filozofii wzięła się od imienia ich mistrza, Epikura (IV‐III w. p.n.e.). Za
nadrzędną wartość uważający przyjemność i osobiste szczęście. Według epikurejczyków
życie szczęśliwe jest zarazem moralnie dobre. Szczęście natomiast pojmowali jako brak
cierpienia.

Stoicy

Zenon z Kition (IV‐III w. p.n.e.) nauczał, że należy zawsze dążyć do szczęścia poprzez życie
rozumne, bez względu na to, czy doświadczamy radości czy też cierpienia. Dlatego właśnie
dziś mówimy o stoickim spokoju, a więc niewzruszonym, mimo przeciwności losu.

Sofiści

Działający głównie w Atenach od połowy V do początku IV w. p.n.e. nauczyciele

przygotowujący obywateli do życia publicznego; nauczali retoryki i zasad rozumowania,
zajmując się również filozofią, prawem i polityką. Termin wprowadził Platon, który
krytykował przedstawicieli tego nurtu m.in. za to, że starali się udowodnić przeciwstawne
twierdzenia, wykazując tym samym, że wszystko jest relatywne. Sofistom przypisywano też
ateizm i amoralizm. Dziś używamy słów „sofistyczny”, „sofistyka”, „sofizmat” w znaczeniu
zdecydowanie negatywnym: sofizmat to fałszywy dowód, w którym świadomie zostały
pominięte argumenty albo etapy rozumowania w celu wprowadzenia słuchacza w błąd
(przekonania do swoich racji); stosuje się je w wywodzie sofistycznym obok słów
wieloznacznych, a przez to takich, które mogą zostać niewłaściwie zrozumiane; potocznie
sofistyka to posługiwanie się nieuczciwą argumentacją.

Sztuka
Starożytna sztuka grecka, którą możemy podziwiać do dziś, to przede wszystkim:

architektura sakralna,
rzeźba,
malarstwo wazowe.

Ateński Partenon jest przykładem budynku w porządku doryckim. Rozpoznać go można najłatwiej po prostym
zakończeniu kolumn.
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Erechtejon, świątynia poświęcona Posejdonowi i Atenie na ateńskim Akropolu, reprezentuje porządek joński -
charakterystyczny przez woluty, czyli tzw. "ślimaki" po bokach zakończenia kolumny.
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Świątynia Zeusa Olimpijskiego, znajdująca się również w Atenach, posiadała wyróżniające zdobienia
w zakończeniach kolumn w postaci liści akantu, co świadczy o jej przynależności do porządku korynckiego.
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Świątynie greckie były budowlami monumentalnymi. Surowa powaga świątyń doryckich

sąsiadowała z bardziej dekoracyjnym i lekkim porządkiem jońskim. Pod koniec VII w. p.n.e.
pojawia się monumentalna rzeźba w kamieniu lub odlewana z brązu. W czasie rządów
Peryklesa zarówno architektura, jak i rzeźba przeżywały swój rozkwit. Powstały dzieła
Fidiasza, który także kierował pracami na ateńskim Akropolu. Rzeźby tego artysty znamy
jedynie z kopii rzymskich i przekazów literackich. Były to m.in. dwa ogromne posągi: Atena
Partenos (o wysokości ok. 10 m!) i Zeus Olimpijski na tronie, zaliczany do siedmiu cudów
świata.
(po lewej) Grafika z wyobrażeniem posągu Zeusa Olimpijskiego oraz Atena Warwakion, rzymska kopia posągu
Ateny Partenos z III wieku n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

W V w. p.n.e. działa także Poliktet. W architekturze dokonuje się synteza porządku
doryckiego i jońskiego. W okresie hellenistycznym powstają dzieła znane i inspirujące
artystów kolejnych epok – Wenus z Milo i Nike z Samotraki. W IV w. p.n.e. działa rzeźbiarz
Praksyteles.

Obie rzeźby o niepewnym autorstwie można podziwiać we francuskim Luwrze.

Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.
Sztuka rzymska od początku jest silnie związana z grecką. Rozwija się monumentalna
architektura miejska: termy, hale targowe, biblioteki, teatry, cyrki. Ta sztuka jest niemal
całkowicie anonimowa.

Literatura

GRECJA

RZYM

okres archaiczny
od początku V w. p. n. - czas epiki i liryki

okres archaiczny
240 r. p. n. e. - 80 r. p. n. e.

okres klasyczny
V-IV w. p. n. e.
Grecja - czas rozwoju dramatu

okres cyceroński
koniec lat 80. I w. p. n. e. - 43 r. p. n. e.

okres rzymski
30-529 r.

okres cesarski
I-V w.
 Ciekawostka

Mecenas (Caius Cilnius Maecenas, 70 p.n.e.–8 p.n.e.) był to rzymski arystokrata

wspierający artystów i skupiający ich wokół siebie. Jako współpracownik cesarza
Oktawiana Augusta starał się wpływać na twórczość literacką swoich protegowanych,
tak aby głosili hasła zgodne z polityką władcy. Imienia Mecenasa używamy do dziś na
określenie patrona np. jakiegoś przedsięwzięcia kulturalnego.

Budowa tragedii na przykładzie Króla Edypa Sofoklesa

Tragedia oparta na micie o władającym Tebami rodzie Labdakidów (do niego odnoszą się
również tragedie: Antygona i Edyp w Kolonos).

W tragedii obowiązywały stałe zasady:

trzech jedności – miejsca, czasu (akcja powinna się zamknąć w ciągu dnia lub doby)
i akcji (jeden wątek),
decorum – jedności stylu i jego zgodności z tematyką utworu (w tragedii obowiązywał
styl wysoki, język wzniosły, dostojny, stosowny do szlachetnie urodzonych bohaterów);
nie można było stosować elementów komicznych czy groteskowych ani też pokazywać
scen drastycznych, takich jak śmierć czy przemoc (dlatego o samobójstwie Jokasty
i okaleczeniu Edypa donosi w Królu Edypie Posłaniec),
przebiegu akcji przez perypetię (zmiana losu bohatera), punkt kulminacyjny
stanowiący rozpoznanie prawdy do ostatecznej katastrofy (w Królu Edypie te trzy
elementy zaistniały w epejsodionie IV),
 mimesis – naśladowanie rzeczywistości w sztuce; kategoria antycznej estetyki
zalecająca, aby między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym zachodziła relacja
prawdopodobieństwa,
katharsis – cel tragedii – osiągnięcie przez widza stanu oczyszczenia z uczuć litości
i trwogi, których powinien doznawać w trakcie trwania sztuki,
konflikt tragiczny – zaistnienie dwóch równorzędnych racji; niezależnie od
dokonanego wyboru dana sytuacja i tak doprowadza do katastrofy,
wina tragiczna – inaczej hamartia; błędna ocena sytuacji, niezrozumienie własnego
losu; bohater nieświadomy fałszywości obranej drogi, popełnia czyny sprzeczne
z odwiecznym, kosmicznym porządkiem świata, co w konsekwencji prowadzi go do
katastrofy,
ironia tragiczna – określa sytuację, w której protagonista, mimo swoich działań,
nieuchronnie dąży do katastrofy,
hybris – pycha, postawa charakterystyczna dla bohatera tragicznego, polegająca na
zuchwałym stosunku do świata i bogów, która nie pozwala, aby prawidłowo rozpoznał
problem, uniemożliwia mu rozpoznanie tragizmu własnej sytuacji i uznania swojej winy.
W dramacie antycznym jest przyczyną wielu katastrof które dotykają bohaterów.

Tragedia grecka składa się z następujących części:

prologos (wprowadzający w fabułę) – dialog Edypa, króla Teb, z kapłanem, później

z przybyłym od wyroczni Kreonem, dotyczy sposobu położenia kresu klęskom, które
spadają na miasto; według wyroczni można tego dokonać jedynie karząc nieznanego
dotąd zabójcę poprzedniego króla Teb – Lajosa. Edyp przyrzeka odnaleźć i ukarać
sprawcę nieszczęść;
parodos (pieśń chóru wchodzącego na orchestrę) – prośba do bogów o pomoc
w odwróceniu klęsk;
cztery epejsodia (dialogi bohaterów, posuwające naprzód akcję)
rozdzielane przez cztery stasimony (komentujące akcję pieśni chóru)
exodos (ostatnia, podsumowująca pieśń chóru) – tu: dialog chóru z Posłańcem,
dopowiadającym zakończenie fabuły (samobójstwo Jokasty, samooślepienie się Edypa),
później także z Edypem; ostatnie słowo należy do nowego władcy – Kreona, który
w dialogu z Edypem, ogłasza mu jego dalszy los.

Streszczenie epejsodiów:

Epejsodion I – Edyp przeklina zabójcę Lajosa, wzywa ślepego wróżbitę Tyrezjasza, aby
ujawnił prawdę; kiedy wieszcz się waha, dochodzi do ostrej wymiany zdań
i ostatecznie wróżbita oznajmia, że to Edyp jest zabójcą i kazirodcą.
Epejsodion II – starcie Edypa z Kreonem, Edyp oskarża brata żony o spiskowanie
z wróżbitą przeciwko niemu; Jokasta, chcąc ich pogodzić, opowiada, co wie o śmierci
 pierwszego męża; Edyp z przerażeniem rozpoznaje okoliczności zabójstwa, którego był
sprawcą.
Epejsodion III – Posłaniec z Koryntu przynosi wieść o śmierci Polibosa, ojca Edypa (jak
sądzi on sam); opowiada także królowi o okolicznościach, w jakich znalazł się on jako
dziecko na dworze w Koryncie (przyniesiony przez pasterza, teraz Posłańca, został
usynowiony przez parę królewską).
Epejsodion IV – zrozpaczony Edyp wzywa Sługę Lajosa, któremu Jokasta oddała nowo
narodzonego syna z rozkazem zabicia go (przepowiednia bowiem głosiła, że to
niemowlę w przyszłości zabije ojca i poślubi matkę, czemu Lajos i Jokasta postanowili
zapobiec); sługa jednak nie wykonał rozkazu, ale oddał dziecko pasterzowi z Koryntu;
w ten sposób Edyp zyskuje pewność – to on jest poszukiwanym zabójcą Lajosa.

Ostatnie słowa tragedii, kończące exodos, to słowa chóru – przesłanie utworu:

“
Sofokles

Król Edyp
A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę,
Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy,
Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.
Źródło: Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski. Cytat za: wolnelektury.pl.

Wymowę całości podkreślają też stasimony, np. drugi, gdzie padają słowa będące swego
rodzaju wyjaśnieniem klęski głównego bohatera:

“
Sofokles

Król Edyp
Pycha rodzi tyranów; gdy pychy tej szały
Prawa i miarę przekroczą,
Runie na głowę ze stromej gdzieś skały,
Gdzie głębie zgubą się mroczą,
Nikt jej stamtąd nie wyzwoli.
Źródło: Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski. Cytat za: wolnelektury.pl.

Znikomość ludzkiego losu, iluzoryczność szczęścia podkreśla też chór w stasimonie

czwartym:

Sofokles
“ Król Edyp
O śmiertelnych pokolenia!
Życie wasze to cień cienia.
Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje
Nad to, co w sennych rojeniach uwije,
Aby potem z biegiem zdarzeń Po snu chwili runąć z marzeń.
Los ten, co ciebie, Edypie, spotyka,
Jest mi jakby losem żywym,
Bym żadnego śmiertelnika
Nie zwał już szczęśliwym.
Źródło: Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski. Cytat za: wolnelektury.pl.

Przychodzi tu na myśl diagnoza biblijnego Koheleta, dotycząca marności tego życia, oraz
niezawinione cierpienia Hioba (który jednak, co ważne i inne niż w greckiej tragedii, za
wierność Bogu zostaje ostatecznie nagrodzony). Edyp i Jokasta wątpią w prawdziwość
wyroczni; okazuje się jednak, że wyroki bogów są nieubłagane i człowiek nie może uniknąć
swego losu. Spowodowane litością i współczuciem próby „oszukania” przeznaczenia
(dopuścił się jej Sługa, nie słuchając polecenia Jokasty, ale ocalając dziecko) prowadzą
donikąd. Los musi się dokonać.

Kontynuacje i nawiązania

Literatura

Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich

Stanisław Wyspiański, Achilles, Noc listopadowa
Maria Pawlikowska‐Jasnorzewska (poetka zwana „polską Safoną”), Róże dla Safony
Stanisław Grochowiak, Ikar
Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar
Zbigniew Herbert, Historia Minotaura, Z mitologii, Apollo i Marsjasz, Nike, która się
waha, Dlaczego klasycy
Janusz Głowacki, Antygona w Nowym Jorku
Madeline Miller, Achilles, Kirke

Malarstwo

Opera

Film
Słownik
aojda

(gr. aoidos) w starożytnej Grecji: śpiewak nadworny lub wędrowny, opiewający czyny
bohaterów

epos

(gr. épos - słowo, opowieść) – gatunek epicki wywodzący się od arcydzieł Homera,
opowiadający o losach bohatera/bohaterów na szerokim tle ważnych, często wojennych
wydarzeń historycznych. W eposach Homera przenikają się dwa światy: ludzki i boski,
bogowie często wkraczają w ludzkie życie, wspierając ulubieńców, a szkodząc ich
przeciwnikom (wchodzą zatem we wzajemne konflikty). Ważnym elementem
kompozycyjnym epopei jest inwokacja – zwrot do muz lub bogów z prośbą o natchnienie
czy opiekę. Język eposu jest podniosły, wyszukany, pełen kunsztownych figur
stylistycznych, takich jak: bardzo rozbudowane porównania, przeradzające się w osobny
obraz (porównanie homeryckie), stałe, złożone epitety, charakteryzujące bohatera (np.
„Zeus gromowładny”, „Atena sowiooka”). Epopeje Homera napisane są heksametrem
(dostojna miara wierszowa, tworząca wiersz o spokojnym, majestatycznym rytmie).

mity

(gr. mýthos – słowo, legenda) opowieści ukazujące wyobrażenia religijne: początek

świata, powstanie i naturę żywiołów, zjawisk przyrodniczych, zwierząt i roślin, powstanie
człowieka i źródeł jego namiętności, dzieje bogów i bohaterów. Mit, uwypuklając ścisły
związek świata ludzi, przyrody i bogów, wyjaśnia ten świat, czyni go bardziej „oswojonym”
i zrozumiałym. Nadaje także sens ludzkiemu życiu poprzez umieszczenie go w sferze
sacrum, uświęcenie. Posługuje się symbolami, docierając w ten sposób głębiej, stara się
oddać istotę rzeczy. Zbiór mitów to mitologia.
Mitologia grecka stoi u podstaw kultury europejskiej, będąc stałym punktem odniesienia
dla artystów. Jest też wciąż interpretowana przez naukowców różnych dziedzin:
filozofów, religioznawców, psychologów, socjologów, antropologów.

mitologia

(gr. mythología – opowiadanie mitów) – zespół mitów funkcjonujących w danej

społeczności

oda

(łac. oda z gr. ōidḗ ) gatunek poetycki mający swój początek w greckiej liryce chóralnej.
Jest to utwór wierszowany, najczęściej podzielony na strofy, napisany we wzniosłym stylu,
mający na celu pochwałę jakiejś postaci lub idei czy wydarzenia. Początkowo
w starożytnej Grecji ody wykonywane były przy okazji świąt religijnych lub narodowych.
Później stały się przede wszystkim pieśniami sławiącymi bohaterów, jak np. ody Pindara
pisane ku czci zwycięzców igrzysk. Ody tworzyli również: Simonides z Keos, Alkajos,
Safona, Anakreont, a w poezji rzymskiej – Katullus i Horacy. W nowożytnej literaturze
oda pojawiła się znów w renesansie (Ronsard, Kochanowski), a szczególnym uznaniem
cieszyła się w klasycyzmie (Boileau, Wolter, Naruszewicz, Trembecki). Nieco inna
odmiana ody ukształtowała się w romantyzmie (kiedy znów była jednym z popularnych
gatunków) oraz w poezji późniejszej.

panteon

(gr. pántheon) ma dwa podstawowe znaczenia:

1. ogół bóstw uznawanych w danej religii politeistycznej, przedstawiany w mitach

i sztuce,
2. rodzaj budowli wzorowanej na świątyni powstałej za cesarza Hadriana (I w.)
o kształcie rotundy. Od VII w. mieści się w niej kościół z grobowcami królewskimi,
stąd panteonem nazywa się miejsce spoczynku sławnych ludzi, np. polski panteon
narodowy mieści się na Skałce w Krakowie.

retoryka

(gr. reo - mówię celowo, stosownie, pięknie) teoria i sztuka wymowy, skodyfikowana
najpełniej w I w. przez Kwintyliana. W starożytności rozwijana przez takich pisarzy
i mówców jak Arystoteles, Cyceron, Tacyt. W kulturze nowożytnej kultywowana na ogół
w postaci homiletyki, czyli sztuki wygłaszania kazań. Retoryka była jedną z podstaw
edukacji w starożytności i średniowieczu. Sztuka polegała w dużej mierze na
umiejętności przekonywania i w związku z tym uczyła wszechstronnego oddziaływania
na słuchacza: zarówno na jego sferę emocjonalną, jak i umysłową. Słowo miało uczyć,
zachwycać i poruszać, za pomocą tropów i figur retorycznych (takich jak np. anafora,
elipsa, inwersja). Retoryka oddziaływała przez wieki na prozę artystyczną, ale także na
poezję i historiografię.

satyra

(etrus. satir - mowa, mówić, łac. satura lanx - misa z owocami) słowo pochodzące
z łacińskiego satura – mieszanina; oznacza utwór literacki, którego celem jest
ośmieszenie i napiętnowanie opisywanych osób, grup społecznych, obyczajów, postaw
i zachowań, a także ludzkich wad. Zazwyczaj świat przedstawiony w satyrze jest
komicznie wyolbrzymiony, wykoślawiony, stąd mówimy o „krzywym zwierciadle” satyry,
która chętnie posługuje się groteską i karykaturą. W starożytnym Rzymie uprawiano
satyrę jako odrębny gatunek literacki. Do najwybitniejszych twórców tego gatunku
należeli Horacy i Juwenalis. Ponowny rozkwit tak rozumianej satyry nastąpił
w klasycyzmie dzięki piórom Mikołaja Boileau, Aleksandra Pope’a, a w Polsce – Ignacego
Krasickiego i Adama Naruszewicza. W kolejnych epokach satyra mogła się realizować
w różnych gatunkach.

sielanka (idylla)

utwór epicko‐liryczny, często zawierający dialog, sławiący szczęśliwe życie pasterzy na

łonie przyrody. Za twórcę tego gatunku uważa się Teokryta – greckiego poetę z III w.
p.n.e. Sielanki zawiera również zbiór rzymskiego poety Wergiliusza (Bukoliki).
Spopularyzował on motyw Arkadii – wyśnionej krainy szczęśliwości, w której trwa
wiecznie wiosna, a ludzie wiodą szczęśliwe życie w zgodzie z przyrodą.

strofa saficka

używana chętnie przez Safonę strofa składająca się z trzech pierwszych wersów
11‐zgłoskowych i czwartego – 5‐zgłoskowego.
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją o najwybitniejszych postaciach świata starożytnego. Zredaguj

notatkę, w której zwrócisz uwagę na uniwersalne cechy antyku.

Polecenie 2

Na podstawie dowolnie wybranej z prezentacji pary twórców uzasadnij, że kultura rzymska

wyrosła z kultury greckiej.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz poprawną odpowiedź przy każdym z pytań.

Grecki bóg wojny to:

 Ares

 Hefajstos

 Apollo

Grecka bogini miłości to:

 Afrodyta

 Artemida

 Atena

Rzymska bogini mądrości to:

 Atena

 Wenus

 Minerwa
Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij jednym elementem/słowem:

metafizyka, logika, etyka,

Ajschylos, Sofokles,
jedność miejsca, czasu,

Ćwiczenie 3 輸

Połącz nazwy szkół filozoficznych z ich twórcami:

epikurejczycy Diogenes z Synopy

stoicy Epikur z Samos

cynicy Zenon z Ki on

Ćwiczenie 4 輸
Dopisz po dwa tytuły utworów do twórców:

Horacy: ,
Sofokles: ,
Homes: ,

Ćwiczenie 5 醙

Wyjaśnij, co to jest mit. Odpowiedz na pytanie, jakie są jego charakterystyczne cechy?

Ćwiczenie 6 醙

Na podstawie tragedii Król Edyp wyjaśnij pojęcie tragizmu.

Ćwiczenie 7 難

Porównaj koncepcje powstania świata w Biblii i mitach greckich.

Ćwiczenie 8 難

Porównaj sytuację Hioba i Edypa. Odpowiedz na pytanie, jaki jest ich stosunek do cierpienia?
Dla nauczyciela

Autor: Piotr Obolewicz

Przedmiot: Język polski

Temat: Antyk – powtórzenie wiadomości

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Cele kształcenia – wymagania ogólne
IV. Samokształcenie.
3. Kształcenie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej
pogłębiania oraz syntezy poznanego materiału.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane
w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę,
balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia
ich podstawowe cechy gatunkowe;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki
literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją
refleksji;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
5) charakteryzuje główne prądy filozoficzne oraz określa ich wpływ na kulturę epoki;
6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
 kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

powtórzy wiadomości dotyczące świata antycznego;

wymieni najważniejsze postacie i wydarzenia ze starożytności;
przypomni sobie pojęcie mitu i mitologii oraz postacie mityczne;
przedstawi najważniejsze gatunki, motywy, konwencje i najważniejszych twórców
literatury antyku;
omówi konwencje, dzieła i przedstawicieli sztuki antycznej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel wyświetla uczniom temat zajęć i prosi o przygotowanie w parach pytań

z nim związanych. Czego się uczniowie chcą dowiedzieć? Co ich interesuje w związku
z tematem lekcji?
2. Nauczyciel wprowadza uczniów w temat lekcji. Następnie prosi, by uczniowie
w parach opracowali swoje mapy myśli związane z tematem. Wybrana osoba z danej
 pary przedstawia swoje propozycje, ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie
odnoszą się do tych sugestii, uzupełniając je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

Praca z tekstem

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią e‐podręcznika w sekcji „Przeczytaj”

zamieszczonej w lekcji „Antyk – powtórzenie wiadomości”. Mogą uzupełnić mapę myśli,
którą rozpoczęli tworzyć w fazie wprowadzającej lekcji.

Praca z multimedium

1. Uczniowie zapoznają się z multimedium w sekcji „Prezentacja multimedialna”.

Indywidualnie wykonują polecenie 2.

Utrwalanie wiedzy i umiejętności

1. Uczniowie pracują z ćwiczeniami zamieszczonymi w e‐materiale. Mogą pracować

w parach lub w kilkuosobowych grupach. Wybrani uczniowie odczytują swoje realizacje
zadań. Uczniowie porównują odpowiedzi z tymi, które zredagowali inni.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi, aby uczniowie uzupełnili zdanie: Antyk to epoka… Uczniowie słuchają
wypowiedzi koleżanek i kolegów i pamiętają, aby nie powtarzać uzasadnień. Nauczyciel
powinien przypomnieć, że wypowiadający się wykorzystują wiadomości z lekcji.

2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów,
udzielając im tym samym informacji zwrotnej.

Praca domowa:

Zapoznaj się z prezentacją o najwybitniejszych postaciach świata starożytnego. Zredaguj

notatkę, w której zwrócisz uwagę na uniwersalne cechy antyku.

Materiały pomocnicze:
Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury, pod red. Anny Janus Sitarz,
Kraków.
Ryszard Nycz, Wykładniki intertekstualności, w: Metodyka literatury, tom 2, wybór i oprac.
J. Pachecka, A. Piątkowska, K. Sałkiewicz, Warszawa 2002.
https://culture.pl/pl/dzielo/jacek-bochenski-antyk-po-antyku

Wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Prezentacja multimedialna” do

podsumowania lekcji.