1.

Kamçı – diğerlerin “erkeklik organı, aygıt veya kamçı” olarak okuduğu bu kelimenin
ayrıca “sürü” (koyun, at sürüsi) olarak tercüme ettim (Sayfa: Giriş 52, kitap 298).

‫ قَ ْم ِجى‬gamçy – süri; at, sygyr, düýe sürüsi. Köplenç, at (sürüsi) babatynda ulanylyp, ‫اَت ْقم‬
‫ ِجيسى‬at gamçysy «at sürüsi» - diýilyar (105 b).

Bu sözi terjimeçilerden B.Atalaý (I, 417) «erkeklik

aygıtı, çav» («erkeklik agzasy»), S. Muttalibow (I, 395) «olat» («jynsy agza»),
Rustamow-Kormuşin (I, 343) «половой орган» («jynsy agza»); Dankow-Kelly
dagylar (I, 317) «rod (penis)» («gamçy/jynsy agza»), Z. Auezowa bolsa (393) «кнут
(«gamçy»), Erjilasun-Akkoýunlu (181) «erkeklik organy» («erkeklik agzasy»)
görnüşinde terjime edipdirler. Emma arap diliniň düşündirişli sözlüklerinde bolan
ْ ِ‫»ق‬
«El-mugjemul-wasyt» («Orta sözlük») atly sözlükde bu sözüň köki bolan «ًٌ‫ض```بَه‬
sözi şeýle düşündirilýär:

‫ القطعة من اإلبل و الغنم‬- ٌ‫قِضْ بَة‬..

Kyzbe – düýe we goýun sürüsi. Mundan hem bu sözüň manysynyň süri

bolmalydygy äşgär bolýar we makul terjime hasaplanýar.

(Türkçe tercümesi)

‫ قَ ْم ِجى‬kamçı – sürü; at, sığır, deve sürüsü. Çoğunlukla at (sürüsü) hakkında kullanılarak, ‫اَت‬
‫ ْقم ِجيسى‬at kamçısı «at sürüsü» - denir (105 b).
Bu kelimeyi mütercimlerden B.Atalay (I, 417) «erkeklik
aygıtı, çav», S. Muttalibov (I, 395) «olat» («cinsel organ»),
Rustamow-Kormuşin (I, 343) «половой орган» («cinsel organ»); Dankow-Kelly
(I, 317) «rod (penis)» («kamçı/cinsel organ»), Z. Auezova (393) «кнут
(«kamçı»), Ercilasun-Akkoyunlu (181) «erkeklik organı»
olarak tercüme etmişler. Ama arapça izahlı sözlük olan
«El-mu’cemu’l-Vasıt» isimli kamusta bu kelimenin kökü olan «ًٌ‫( »قِضْ بَه‬kızbe) kelimesi şöyle
izah edilmektedir:

(Kızbe – kıt’atun mine’l-ibili vel’ganem). ‫ القطعة من اإلبل و الغنم‬- ٌ‫قِضْ بَة‬.

Kızbe – deve ve koyun sürüsü. Ki bundan da bu kelimenin anlamının sürü olması

geerekdiği ortaya çıkmaktadır ve mantıklı bir tercüme sayılmaktadır.

2. Hirkin – herkesin bir isim olarak okuduğu kelimeyi bir ünvan olarak Hirkin şeklinde
okudum (Sayfa: Giriş 54-55, kitap 128).

(Sayfa 54)
‫ح``ركين‬Hirkin – [irki döwür tibet pelliot ýzgylarynda duş gelýän döwlet baştutany
derejesini aňladýan; şeýle-de Oguz-Orhon ýazuw ýadygärliklerinde duş
gelýän; oguz, garlyk, uýgur boýlarynda emir, beg, serdar manylarynda ulanylan
Irkin sözüniň öňüne h harpy goşulyp aýdylan söz]. (35a)
Terjimeçiler asyl nusgada ýazylan bu adyň arapça ýazylyşynda nädürslik bar hasaplap,
ony bir şahs ady hökmünde kabul edipdirler we dürli görnüşde okapdyrlar: B. Atalaý (‫خميرتكين‬
«Hamir Tegin»), S. Muttalibow (‫« بح``ركين‬Bahrgin»), R. Asker (Hämir Tägin), Auezowa
(Buhra Tikin = Muhammad Tikin), Dankoff-Kelli (Bahr Tegin = Nahr Tegin), Z.W.Togan
(Beherkin), I. Kormuşin (‫« مج``ركين‬M-j-r-gin»), Erjilasun-Akkoýunlu (Nasr Tegin). Asyl
nusgada bu söz arapça ‫ين‬ ْ ‫ بِ ِح``` رْ ِك‬bihirkin görnüşinde ýazylypdyr. Bu ýerde serdar, beg
manylaryny
aňladýan irki derejeleriň biri bolan Irkin sözüniň öňüne h sesiniň goşulyp, Hirkin diýendikleri
nygtalýar. Asyl nusgada bihirkin ‫ بحركين‬görnuşinde yazylan bu sözüň öňündäki ‫ب‬ ِ bi harpy bu
ýerde artykmaç yazylypdyr. Bu hili harp ýalňyşlary eserde köp duş gelýär.

(Türkçe tercümesi)
‫ حركين‬Hirkin – erken dönem tibet pelliot yazılarında rastlanan devlet reisi ünvanını
ifade eden; eski Orhun Abidelerinde yer alan; oğuz, karluk, uygur boylarında emir, bey, reis
manalarında kullanılmış olar İrkin kelimesi önüne h harfi eklenerek oluşturulmuş kelime
(35a).
Mütercimler yazma nüshada olan bu ismin arapçasında bir hata var zannederek, bir
şahs ismi olarak değerlendirmişler ve çeşitli şekilde okumuşlardır: B. Atalay (‫« خميرتكين‬Hamir
Tegin»), S. Muttalibov (‫« بحركين‬Bahrgin»), R. Asker (Hämir Tägin), Auezova (Buhra Tikin =
Muhammad Tikin), Dankoff-Kelli (Bahr Tegin = Nahr Tegin), Z.V.Togan (Beherkin), I.
Kormuşin (‫« مجركين‬M-j-r-gin»), Ercilasun-Akkoyunlu (Nasr Tegin). Asıl nüshada bu kelime
arapça ‫ين‬ ْ ‫ بِ ِح``` رْ ِك‬bihirkin olarak yazılmıştır. Burada serdar, bey manalarına gelen eski
ünvanlardan biri olan İrkin kelimesinin önüne bir h harfi eklenerek, Hirkin dedikleri
belirtilmektedir. Yazmada ‫ بح``ركين‬bihirkin şeklinde yazılmış bu kelimenin başındeki ‫ب‬ ِ bi
harficeri, burada fazladır. Bu tür harf hatalarına eserde çokca rastlanmaktadır. (ve devamında
türkmence uzun bir izah var, gösterdiğim kaynakların çoğu türkçe kaynaklar) ...

(Sayfa 128)
Şu kitabyň eýesi Mahmyt [Kaşgarly] aýdýar. Bu manyda begzada ata-babalarymyza
(emir diýilmän) ‫ خمير‬hemir diyer ekenler. Sebabi oguzlar ‫ اَمير‬emir diyip bilmeýärler, şonuň
üçin hem olar elip (e) harpyny hy (h) harpyna öwrüp (ýagny e harpynyň öňüne h harpyny
goşup), ‫ خم``ير‬hemir diýip aýdýarlar. Biziň türki illerini samanly neberesinden basyp alan
atamyza hem Emir [Irkin däl-de, öňüne h harpy goşulyp] ‫ حركين‬Hirkin diýer ekenler. Bu
ýerde (ýagny, Hirkin sözünde) hem saňa uýgur sözünde görkezişim ýaly elip (i) harpyny hy
(h) harpyna öwrüpdirler (ýagny i harpynyň öňüne h harpyny goşupdyrlar).

(türkçe tercümesi)
Bu kitabın sahibi Mahmut [Kaşgarlı] der ki. Bu manada dedelerimize (emir
deyilmeyip) hemir ‫ خمير‬demişler. Çünkü, oğuzlar emir ‫ اَمير‬diyemedikleri için, bundan dolayı
elif’i (e) ha’ya (h) çevirerek (yani e harfi önüne h harfi ekleyerek) hemir diye söylüyorlar.
Samanoğullarından Türk diyarlarını fetheden bizim o babamıza Emir (İrkin değil de, önüne h
harfi ekleyerek) Hirkin derlerdi. Burada (yani Hirkin kelimesinde) sana uygur kelimesinde
gösterdiğim gibi elif (i) harfini ha (h) harfine çevirmişler (yani i harfinin önüne h harfini
eklemişler)”.

3. Ülben – diğerlerin karşılığını ispat etmekte zorluk çektiği bir bitki ismi olan bu
kelimenin Türkmen Türkçesinde halen de kullanılan bir kelime olduğunu ve hangi bitki
olduğunu tespit ettim (Sayfa: Giriş 55-56, kitap 134).

ْ‫ ا ُ ْل َب ان‬ülben – hoşboý ysly, iýilýän bir ösümligiň köki; ülweň; ülwen

(Hyoscyamus turcomanicus – белена туркменская). (37a.) ve devamında türkmence uzun bir izah
var ...

(özet türkçe tercümesi)

ْ َ‫ اُ ْلب‬ülben – güzel kokulu, yeniebilen bir bitki kökü;

‫`````ان‬ ülweň; ülwen
(Hyoscyamus turcomanicus – (rusca ismi) belena turkmenskaya ). (37a.)

B. Atalay ‘Lugatı Çağatayi’ deki öleng kelimesinden hareketle ulyan – cayır, çemen
olarak değerledirmiş, Dankoff-Kelly “ulyan kelimesindekı ya harfının aşağısındaki noktaların
birisinin sonradan koyulmuş olabileceğini” söylüyorlar. Bu durumda ulyan değil de, ulban
veya ülben olarak okuma imkanı ortaya çıkmaktadır. W. Kormuşin “kelimenin hangi bitki
olduğu şu ana kadar hiç bir mutercim tarafından tespit edilemedi” kaydini düşmekte.
Ercilasın-Akkoyunlu ‘yaban pelini’ olarak tespit etmişler.