Untitled

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
‘Γεωγραφία του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της

Ανατολής’
Πτυχιακή Εργασία
Παπουτσής Ευάγγελος
Μυτιλήνη, 2016
Επιβλέπων καθηγητής : Σιδηρόπουλος Γεώργιος

‘Γεωγραφία του πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Ανατολής’, Παπουτσής Ευάγγελος
Περιεχόμενα
Ευχαριστίες……………………………………………………………………………3
1. Περίληψη/Abstract…………………………………………………………………...4
1.1. Λέξεις – Κλειδιά/ Key Words………………………………………………………………….4
2. Εισαγωγή……………………………………………………………..……...…..….5-6
3. Υλικά, Μεθοδολογία και Βασικές έννοιες…………………………………….....7-15
3.1. Εισαγωγή………………………………………………………………………………………..7
3.2. Πληθυσμιακή Γεωγραφία…………………………………………………………………….7-8
3.3. Δημογραφία……………………………………………………………………………………..8
3.4. Πληθυσμός……………………………………………………………………………………...8
3.5. Πληθυσμιακή πυκνότητα……………………………………………………………………….9
3.6. Συλλογή και Επεξεργασία Δεδομένων…………………………………………………...…9-11
3.7. Χάρτες…………………………………………………………………………………………11
3.8. Βυζαντινή αυτοκρατορία, μία σύντομη ανασκόπηση……………………………...……...11-15
4. Ανάλυση…………………………………………………………………………..16-32
4.1. Εισαγωγή……………................................................................................................................16
4.2. Βυζάντιο και Αριθμοί……………………………………………………………………...16-17
4.3. Η εξέλιξη του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Ανατολής………………...17-21
4.4. Η εξέλιξη του Πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις…………………………………………...22-24
4.5. Σύνορα και Έκταση σε σχέση με τον Πληθυσμό…..……………………………………...24-26
4.6. Λαοί, Γλώσσα και Θρησκεία………………………………………………………………26-28
4.7. Πληθυσμός και Οικονομία…………………………………………………………….......28-30
4.8. Η Στρατιωτική δύναμη σε σχέση με τον Πληθυσμό……………………………………....30-33
5. Συμπεράσματα και Συζήτηση…………..………………………………………34-35
5.1. Εισαγωγή.......................………………………………………………………………………34
5.2. Γεωγραφική Σκοπιά………………………………………………………………………..34-35
5.3. Ορθότητα Ανάλυσης…………………………………………………………………………..35
5.4. Ερωτήματα και νέες υποθέσεις εργασίας………………………………………………….......35
6. Βιβλιογραφία………………………………………………………………………...36
2
Ευχαριστίες
Η εργασία αυτή έρχεται σαν αποτέλεσμα της τετράχρονης έμπνευσης που μου
προσέδωσαν οι καθηγητές του τμήματος Γεωγραφίας κατά την περίοδο των σπουδών μου. Ο/η
καθένας/μία με τρόπο ξεχωριστό, με τοποθέτησε στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, δίνοντάς μου
τη δυνατότητα να σκεφτώ πολύπλευρα το θέμα της πτυχιακής μου.
Το μεγαλύτερο ευχαριστώ, το χρωστάω στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Γεώργιο
Σιδηρόπουλο, ο οποίος με τον τρόπο που μόνο αυτός ξέρει, με ενέπνευσε για να φτιάξω μία
εργασία πολύ σημαντική για τη σταδιοδρομία μου. Εργασία που αποδεικνύει πολλά για την
πολύπαθη ιστορία του ελλαδικού χώρου και όχι μόνο. Τον ευχαριστώ για τον πολύτιμο χρόνο
που διέθεσε μαζί μου και κυρίως για το ότι μου δημιούργησε ένα σωστό τρόπο σκέψης.
Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους μου που μέσω του εποικοδομητικού
διαλόγου αναλύσαμε καταστάσεις και ιστορικά γεγονότα που με βοήθησαν στην ολοκλήρωση
της εργασίας.
Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου που μου έδωσε τη δυνατότητα να σπουδάσω και
να εκπληρώσω έναν από τους μεγάλους μου στόχους.
3
1. Περίληψη
Η εργασία πραγματεύεται τη Γεωγραφία του πληθυσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
της Ανατολής. Πρόκειται για μία γεωγραφική ανάλυση βασισμένη σε εκτιμήσεις του
πληθυσμού. Στο τεύχος αρχικά περιέχονται κάποια βασικά εισαγωγικά στοιχεία που δίνουν το
έναυσμα για τη συνέχεια της ανάλυσης. Στην εισαγωγή παρατίθενται οι στόχοι της εργασίας
καθώς και το γενικό πλαίσιο. Στη συνέχεια, περιγράφονται τα υλικά και η μεθοδολογία που
ακολουθήθηκε για την εκπόνησή της δίνοντας περισσότερο βάση στον τρόπο δημιουργίας των
διαγραμμάτων αλλά και στον τρόπο με τον οποίο συλλέχθηκαν οι πληροφορίες. Επίσης, γίνεται
αναφορά σε βασικές έννοιες και ορισμούς που κρίθηκαν απαραίτητες να διευκρινιστούν για την
περάτωση της ανάλυσης. Στο τέλος του κεφαλαίου της μεθοδολογίας, υπάρχει μία συνοπτική
ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Έπειτα το κείμενο συνεχίζει με το κεφάλαιο της
ανάλυσης. Εκεί παρουσιάζονται οι ποσοτικές μεταβλητές και τα ποσοτικά δεδομένα που
χρησιμοποιήθηκαν για την εκπλήρωση της εργασίας. Ακόμη περιέχονται πίνακες και
διαγράμματα στα οποία γίνετε εκτενής συζήτηση και ανάλυση. Η εργασία ολοκληρώνεται με το
κεφάλαιο της συζήτησης και των συμπερασμάτων. Στο τέλος του τεύχους περιέχεται η
βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή.
1.1. Λέξεις – Κλειδιά
 Πληθυσμός
 Πληθυσμιακή γεωγραφία
 Βυζαντινή αυτοκρατορία
 Πληθυσμιακή πυκνότητα
1. Abstract
This dissertation refers to Geography of Population of the East Roman Empire. It is a
geographical analysis which is based on evaluations of its population. Initially, the paper contains
introductory data about East Roman Empire. In the introduction, you can find the basic targets
of the dissertation and there is also a reference about the general context. Then, there is a
description about the methodology of the project. Specifically, this part of the text points out the
production of the diagrams. In addition, there is a summarized history of the East Roman Empire.
Then, you will find the part of main analysis. In the part of analysis, you can find many diagrams
and quantitative tables which prove the importance of this project. The text ends with the part of
conclusion and discussion. The bibliography of the dissertation located at the last page of the
text.
1.1. Keywords
 Population
 Geography of the Population
 Byzantine Empire
 Density of the Population
4
2. Εισαγωγή
Η ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας έχει αποτελέσει μία πηγή έρευνας για
εκατοντάδες ερευνητές ανά τον κόσμο. Αν ψάξει κανείς υπάρχει μία τεράστια βιβλιογραφία που
μελετά διάφορες πτυχές της ιστορίας του Βυζαντίου. Πολιτική, οικονομία, κοινωνία, παιδεία,
δημογραφία είναι μερικές από αυτές. Ο λόγος που υπάρχει αυτή η μεγάλη συσσώρευση
εργασιών γύρω από το Βυζάντιο, είναι το γεγονός ότι, ακόμη και σήμερα με όλα τα νέα
τεχνολογικά μέσα, έχουν μείνει πολλά αναπάντητα ερωτήματα για τη ζωή στην αυτοκρατορία
αλλά και για τον τρόπο κυρίως που επιβίωσε αυτή, τα χίλια περίπου χρόνια της ιστορίας της.
Υπάρχει διαμάχη μεταξύ των ερευνητών για το σημείο έναρξης της ζωής του Βυζαντίου.
Το όνομα ακόμα Βυζάντιο δεν αποτελεί δεδομένο. Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν τους εαυτούς τους
Ρωμαίους. «Πιστός εν Χριστώ τω Θεώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων»(Αρβελέρ, 2012, 16).
Το όνομα Βυζάντιο εμφανίζεται πολύ αργότερα όταν οι πρώτοι δυτικοί ερευνητές δεν
αποδέχθηκαν το ότι το Βυζάντιο είναι η ιστορική συνέχεια της παγανιστικής Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Έτσι εφηύραν το όνομα Βυζάντιο ή Βυζαντινή αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο ή
Βυζαντίς, ήταν αρχαία ελληνική αποικία που ιδρύθηκε στο ακρωτήριο του Κερατίου κόλπου και
των στενών του Βοσπόρου, στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η Κωνσταντινούπολη. «Η
χρήση του όρου Ρωμαϊκός ή Ρώμη από οποιονδήποτε άλλον ήταν λοιπόν για τους Βυζαντινούς
σφετεριστική και καταχρηστική»(Αρβελέρ, 2012, 16).
Είναι σαφές ότι η δύση δεν έχει αποδεχθεί ακόμη την ιστορική συνέχεια, παρόλο που τα
στοιχεία πολλές φορές είναι αδιάψευστα. Ο Μεγάλος Κωνσταντίνος ο Ά (βλέπε παράρτημα
σελ. 2) είναι αυτός που μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του από τη Ρώμη στη
Νέα Ρώμη (έτσι ονομάστηκε αρχικά η Κωνσταντινούπολη). Η μεταφορά είχε ως στόχο να
αμβλύνει τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί στην επικράτειά του, κυρίως λόγω τον
αναταραχών που προέκυψαν από την αλλαγή στο τοπίο των θρησκειών. Η μεταφορά της
πρωτεύουσας είχε να κάνει κυρίως, με την καλύτερη αμυντική συμπεριφορά που θα είχε η
αυτοκρατορία του, κατά τις επιδρομές των βορειότερων πληθυσμών της Ευρώπης. Υπάρχουν
και υπήρχαν ωστόσο και επιστήμονες που μιλούν για ιστορική συνέχεια, όπως η Αρβελέρ ή ο
John Bagnell Bury ο οποίος ίσως με μία δόση υπερβολής ανέφερε ότι «Το Βυζάντιο δεν υπήρξε
ποτέ, η Ρώμη έπεσε το 1453».
Τα ερωτήματα είναι πολλά ωστόσο δεν πρέπει να μας παραπλανούν και να
παρεκκλίνουμε από την πραγματική ουσία μιας ανάλυσης. Ποια είναι αυτή η ουσία; Ότι κάποτε,
σε καιρούς όπου η Ευρώπη δεν είχε γνωρίσει ακόμη Διαφωτισμό και βρισκόταν σε μία
κατάσταση αναζήτησης και ανακάλυψης του κόσμου από την αρχή, υπήρξε ένα μόρφωμα το
οποίο διήρκησε για πάνω από μία χιλιετία και το οποίο λειτουργούσε με αυστηρούς
νομοθετικούς όρους, είχε κεντρικό σχεδιασμό, ακολουθούσε νομισματική πολιτική,
διαφορετική από τη σημερινή, αλλά νομισματική, ενδυνάμωνε, όποτε αυτό ήταν εφικτό, την
παιδεία και την υγεία της και γενικά λειτουργούσε με τους όρους ενός κράτους που υφίσταται
σήμερα.
Αυτή η αυτοκρατορία θα μελετηθεί στην εργασία δίνοντας βαρύτητα σε πληθυσμιακά
και δημογραφικά χαρακτηριστικά έχοντας ως στόχο να βγουν όσο το δυνατό πιο ξεκάθαρα
συμπεράσματα για την πορεία της μέσα στη διάρκεια του χρόνου. Φυσικά εδώ πρέπει να
αναφερθεί μία μεγάλη διαφορά της παρούσας ανάλυσης σε σχέση με άλλες εργασίες που
πιθανόν να πραγματεύονται το ίδιο θέμα. Η εργασία πορεύεται με τέτοιο τρόπο ώστε, η επιστήμη
της Γεωγραφίας να διεισδύσει με τον τρόπο της στην ανάλυση και να αναδείξει πράγματα και
πτυχές που δεν μπορούν να φανούν με μια ιστορική γραμμική ανάλυση. Ως μη ιστορική ανάλυση
5
λοιπόν, η εργασία βασίζεται στην υπάρχουσα βιβλιογραφία αυτή καθ’ αυτή. Μέσω της
Γεωγραφίας είναι πιθανό να αποκαλυφθούν σχέσεις μεταξύ πληθυσμών, συνόρων, πόλεων κ.α.,
σχέσεις οι οποίες μπορούν να φανούν μόνο σε χάρτες, το βασικό πλεονέκτημα της Γεωγραφίας.
Η εργασία τέλος, σε κάποια κεφάλαια παρεκκλίνει λίγο από το βασικό της στόχο, δηλαδή τον
πληθυσμό και αναλύει άλλες πτυχές της αυτοκρατορίας όπως αυτή των οικονομικών και του
στρατού. Ωστόσο και σε αυτά τα σημεία γίνεται η κατάλληλη σύνδεση για να προκύψουν πολύ
ενδιαφέροντα συμπεράσματα όπως θα δούμε παρακάτω.
6
3. Υλικά, Μεθοδολογία και Βασικές έννοιες
3.1. Εισαγωγή
Είναι πολύ σημαντικό για την ορθή κατανόηση της παρούσας εργασίας να
προσδιοριστούν κάποιες βασικές έννοιες γεωγραφικές ή μη και κάποιοι βασικοί όροι. Στην
παρούσα φάση της εργασίας θα διευκρινιστούν έννοιες όπως δημογραφία, πληθυσμός,
πληθυσμιακή πυκνότητα κλπ. Επίσης, βασικά ιστορικά γεγονότα που αλλάζουν το ρου της
ιστορίας του Βυζαντίου, καθώς και μία αναφορά στην περιοδολόγηση της αυτοκρατορίας, η
οποία είναι διαφορετική από ερευνητή σε ερευνητή, θεωρείται αναγκαία για να οδηγηθούμε σε
ασφαλή συμπεράσματα στο τέλος της ανάλυσης. Να σημειωθεί, ότι στο τέλος της ανάλυσης θα
προκύψει εκ νέου περιοδολόγηση με βάση τα ευρήματα της συγκεκριμένης έρευνας.
Στο τέλος του τεύχους υπάρχει παράρτημα στο οποίο μπορεί να βρει κανείς στοιχεία για
τον πληθυσμό και την έκταση της αυτοκρατορίας ανά περιόδους βασιλείας κάθε αυτοκράτορα.
Σύνολο 81 αυτοκράτορες με κάποια στοιχεία γι’ αυτούς και 81 διαφορετικοί συνοριακοί χάρτες
του Βυζαντίου. Το παράρτημα είναι φτιαγμένο έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν
εγχειρίδιο από οποιονδήποτε θέλει συνοπτικά να βρει κάποιες βασικές και σύντομες
πληροφορίες για διάφορες περιόδους.
3.2. Πληθυσμιακή Γεωγραφία
Η επιστήμη της Γεωγραφίας είναι μία περίπλοκη επιστήμη με την έννοια του ότι με το
πέρασμα των αιώνων έχει αλλάξει η σύστασή της. Στην αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού και
κυρίως μετά τις πρώτες πόλεις στη Μεσοποταμία, ο άνθρωπος ένοιωσε την ανάγκη να
ανακαλύψει τον κόσμο γύρω του για διαφορετικούς κάθε φορά λόγους. Η αναζήτηση πόρων σε
πρώτο βαθμό αλλά και η φυσική ανάγκη του ανθρώπου να κοινωνικοποιείται σε δεύτερο,
οδήγησε τους ανθρώπους σε μία διαρκή αναζήτηση και ανακάλυψη του χώρο στον οποίο ζει. Η
επιστήμη αυτή που αρχικά είχε μία περιγραφική σύσταση ονομάζεται Γεωγραφία. Περιγραφική
γιατί μέχρι και τα τέλη του προηγούμενου αιώνα η Γη δεν ήταν ακόμη, σε όλο της το εύρος,
γνωστή και έπρεπε με κάποιο τρόπο όλα τα νέα μέρη που ανακαλύπτονταν να ονομαστούν και
να αποκτήσουν φυσική υπόσταση.
Στη σύγχρονη εποχή η Γεωγραφία έχει αποκτήσει μία διαφορετική διάσταση. Είναι μία
πολυδιάστατη επιστήμη που γενικά έχει ως στόχο να μελετήσει φαινόμενα κοινωνικά,
πληθυσμιακά και πολιτικά που συμβαίνουν στο χώρο. Οι τρεις βασικές κατευθύνσεις της
Γεωγραφίας είναι η Ανθρωπογεωγραφία, η Πληθυσμιακή Γεωγραφία και ο Σχεδιασμός. Ωστόσο
υπάρχουν και άλλες δύο κατεύθυνσης, όχι της ίδιας βαρύτητας, αλλά εξίσου σημαντικές για να
συνθέσουν την επιστήμη που ονομάζουμε σήμερα Γεωγραφία. Οι κατευθύνσεις αυτές είναι η
Φυσική Γεωγραφία και ο κλάδος της Γεωπληροφορικής.
Πληθυσμιακή γεωγραφία είναι ο κλάδος της γεωγραφίας που ασχολείται με τους
πληθυσμούς της γης ανά τους αιώνες. Μεταναστευτικές ροές, πληθυσμιακές εξάρσεις ή
μειώσεις και δημογραφικές μεταβάσεις είναι μερικά από τα αντικείμενα που πραγματεύεται. «Η
πληθυσμιακή γεωγραφική ανάλυση ασχολείται με τη μελέτη των φαινομένων και των καταστάσεων
που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τις διαδικασίες εξέλιξης των ανθρώπινων πληθυσμών, όπως
αυτές διαμορφώνονται στο χώρο και στο χρόνο.»(Κ. Τσίμπος, 2008, 31). Η ανάλυση πού έγινε
στην συγκεκριμένη έρευνα, χρησιμοποίησε τα βασικά εργαλεία της πληθυσμιακής γεωγραφίας
για να ερμηνευτούν ορθά τα ευρήματα από τις πηγές. Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί η
διαφορά μεταξύ των αποδεδειγμένων δημογραφικών απογραφών και των εκτιμήσεων. Αυτό
7
γιατί η έρευνα βασίζεται σε εκτιμήσεις και όχι σε επίσημες απογραφές πληθυσμών. Όπως
αναφέρει ο W. Treadgold στο βιβλίο του, ‘Βυζάντιο Επίτομη Ιστορία’ «Σε μερικά από αυτά τα
νούμερα (βλέπε πίνακα 1 σελ. 16-17) ειδικά τα στρογγυλεμένα του πληθυσμού υπάρχει ένα
περιθώριο λάθους περίπου 25%». Το στατιστικό λάθος είναι μεγάλο όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε
πως η ανάλυση είναι ως επί το πλείστων γεωγραφική και το μεγάλο ίσως περιθώριο λάθους δεν
αναιρεί τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της συγκεκριμένης έρευνας.
3.3. Δημογραφία
Η επιστήμη της δημογραφίας προέρχεται από το πεδίο της πληθυσμιακής γεωγραφίας
ωστόσο στη συγκεκριμένη έρευνα, η ανάλυση είναι πληθυσμιακή και όχι δημογραφική. Η
παραπάνω μεταβλητή πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, για να γίνουν κατανοητές οι διαφορές μεταξύ
των δύο εννοιών. Έτσι για την οικονομία της εργασίας αποφασίστηκε να παρατεθούν μερικά
στοιχεία τα οποία θεωρούνται σημαντικά για τη συνέχεια. Η ανάλυση είναι βασισμένη σε
εκτιμήσεις και όχι σε απογραφές. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δεν είναι δυνατή η εμβάθυνση σε
θέματα ανάλυσης των χαρακτηριστικών ενός πληθυσμού, στην προκειμένη περίπτωση στον
πληθυσμό της αυτοκρατορίας. Αν υπήρχε αυτή η δυνατότητα, τότε θα μιλούσαμε για
δημογραφία και όχι για πληθυσμιακή γεωγραφία.
Συνεπώς η επιστήμη της δημογραφίας μελετά τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού ή όπως
αναφέρει ο Κ. Τσίμπος στο βιβλίο του ‘Εισαγωγή στην Πληθυσμιακή Γεωγραφία’ «Η
δημογραφία ως επιστήμη μελετά, την κατάσταση του πληθυσμού, δηλαδή το μέγεθος και τη
διάρθρωσή του κατά ποικίλα χαρακτηριστικά και κριτήρια ταξινόμησης (φύλο, ηλικία,
οικογενειακή κατάσταση, απασχόληση, εκπαίδευση, εθνικότητα, συνθήκες στέγασης, τόπο
διαμονής κλπ.)». Είναι λοιπόν πρακτικά σχεδόν αδύνατο να προκύψει μία τέτοια ανάλυση για
τη Βυζαντινή αυτοκρατορία δεδομένου ότι τα στοιχεία δεν είναι επαρκή και πολλές φορές
αναξιόπιστα.
3.4. Πληθυσμός
Κλείνοντας με τον προσδιορισμό των βασικών εννοιών, ο πληθυσμός είναι ο τελευταίος
όρος που χρήζει εξέτασης. Δεν υπάρχει ένας σαφής ορισμός για τον πληθυσμό, καθώς η
συγκεκριμένη λέξη αλλάζει υπόσταση από επιστήμη σε επιστήμη. Για παράδειγμα με τον όρο
πληθυσμό στην επιστήμη της Βιολογίας εννοούμε το άθροισμα των ατόμων ενός είδους (φυτού
ή ζώου) που βρίσκονται σε ένα συγκεκριμένο βιότοπο. Στη γενετική από την άλλη, η λέξη
πληθυσμός, αφορά το σύνολο των ατόμων που χρησιμοποιούνται για την αναπαραγωγή ενός
είδους, επίσης σε μία συγκεκριμένη περιοχή.
Στη συγκεκριμένη εργασία με τον όρο πληθυσμό εννοείται το «ποσοτικό άθροισμα των
κατοίκων μιας περιοχής που μπορεί να αναφέρεται στα πλαίσια χωριού, πόλης, χώρας, ηπείρου
ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο»(μετάφραση ορισμού από : Population Reference Bureau).Ή
όπως αναφέρει ο Γ. Σιδηρόπουλος (2012) στο βιβλίο του ‘Ανθρωπογεωγραφίας Συνοπτικό
Λεξικό Άτακτοι Γλώσσαι’ πληθυσμός είναι «το σύνολο των ατόμων σε μία δεδομένη στιγμή και
σε μία συγκεκριμένη χωρική ενότητα. Τις περισσότερες φορές ο όρος υποδηλώνει το σύνολο των
κατοίκων μιας περιοχής (κράτος, επαρχία, νομός, πόλη, κοινότητα κλπ.)» Ο πληθυσμός των
κατοίκων της αυτοκρατορίας αυξομειώνεται ραγδαία πολλές φορές και για διαφορετικούς κάθε
φορά λόγους, όπως θα δούμε στη συνέχεια της εργασίας.
8
3.5. Πληθυσμιακή πυκνότητα

Με τον όρο πληθυσμιακή πυκνότητα εννοείται, η ποσότητα ενός πληθυσμού ανά μονάδα
επιφάνειας ή όγκου. Στις ανθρώπινες κοινωνίες η πληθυσμιακή πυκνότητα ορίζεται ως ο
αριθμός των κατοίκων ανά μονάδα επιφάνειας (συνήθως τετραγωνικό χιλιόμετρο) και κατά
συνήθως αναφέρεται στα γεωγραφικά όρια μιας πόλης, μιας χώρας ή ακόμα και ολόκληρης της
γης.
3.6. Συλλογή και επεξεργασία δεδομένων
Το κεφάλαιο αυτό είναι αφιερωμένο στον τρόπο με τον οποίο συλλέχθηκαν και
επεξεργάστηκαν τα δεδομένα από τις πηγές. Το συγκεκριμένο μέρος πρέπει να αποτελεί
αναπόσπαστο κομμάτι κάθε εργασίας, διότι εδώ αποτυπώνεται η δουλειά του ερευνητή. Είναι
το κομμάτι που αποδεικνύει εν μέρει την αξιοπιστία μια έρευνας και γι’ αυτό το λόγο είναι πολύ
σημαντικό να αναφέρεται.
Πριν τη συγγραφή της εργασίας προηγήθηκε η εύρεση της κατάλληλης βιβλιογραφίας
από μία σειρά αναζητήσεων στην Πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη καθώς και από άλλες ιδιωτικές
διαδικτυακές βιβλιοθήκες. Για την σωστή περάτωση μιας εργασίας απαιτούνται τουλάχιστον
τρεις βιβλιογραφικές πηγές με βάση την αρχή της τριγωνοποίησης. «Τριγωνοποίηση : όταν
συλλέγουμε πληροφορία, προσπαθούμε να τη διασταυρώσουμε από τρεις ανεξάρτητες πηγές ώστε
να είμαστε όσο το δυνατόν περισσότερο σίγουροι για την αξιοπιστία της.»(Μπριασούλη Ε., 2012).
Φυσικά στην προκειμένη εργασία η βιβλιογραφία είναι πολύ μεγαλύτερη ώστε να καλυφθεί όσο
το δυνατό περισσότερο το θέμα που διερευνάται. Βεβαίως η μεγαλύτερη βάση και προσοχή
δόθηκε στα βιβλία της Αρβελέρ και του Treadgold από όπου και αντλήθηκαν οι περισσότερες
πληροφορίες.
Αφότου συλλέχθηκαν οι κατάλληλες πηγές, κυρίως βιβλία, ακολούθησε μία
συστηματική και αποσπασματική μελέτη αυτών για να βρεθούν τα κατάλληλα κομμάτια που
χρειάζονται για την εκπλήρωση της εργασίας και την απάντηση των ερωτημάτων. Φυσικά όπου
κρίθηκε αναγκαίο υπήρξε και εξολοκλήρου μελέτη βιβλίων για την απόκτηση μιας γενικής και
σφαιρικής άποψης για το θέμα. Τα πληθυσμιακά στοιχεία που προέκυψαν από την αναζήτηση,
τοποθετήθηκαν σε πίνακα σε φύλλο επεξεργασίας Microsoft Excel 2013 (εικόνα 1). Τα
δεδομένα ταξινομήθηκαν έτσι ώστε να προκύψουν τα κατάλληλα διαγράμματα (βλέπε εικόνα
2.) και οι κατάλληλες σχέσεις μεταξύ των ποσοτικών αλλά και των ποιοτικών δεδομένων.
Εικόνα 1
9
Εικόνα 2
Στη συνέχεια δημιουργήθηκε ένα εγχειρίδιο σε φύλλο Microsoft Word 2013 το οποίο
και αποτελεί το παράρτημα της εργασίας. Σε αυτό μπορεί κανείς να ανατρέξει, κάθε φορά που
θα εμφανίζονται μπροστά του, κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, ονόματα αυτοκρατόρων ή
λαών, σημαντικές ημερομηνίες ή πόλεμοι για να γίνει η ανάγνωση πιο ποιοτική. Διαβάζοντας
το εγχειρίδιο μπορεί κανείς εύκολα να βάλει σε μια σειρά τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς να
χρειάζεται να ανατρέξει κάπου αλλού για διευκρινήσεις. Να σημειωθεί πως η εργασία δεν
απευθύνεται μόνο σε ιστορικούς επιστήμονες, αλλά κυρίως σε γεωγράφους που είναι πιθανό να
μην έχουν εν τριφτεί με το αντικείμενο μελέτης. Έτσι η δημιουργία αυτού του εγχειριδίου
κρίνεται αναγκαία (βλέπε εικόνα 3.). Το παράρτημα αποτελείται από 41 σελίδες
περιλαμβάνοντας τα ακόλουθα στοιχεία :
Εικόνα 3
 Όνομα αυτοκράτορα
 Επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας
 Περίοδος βασιλείας του αυτοκράτορα
 Η καταγωγή του αυτοκράτορα
 Τα εχθρικά φύλα της περιόδου
10
 Ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας τη συγκεκριμένη περίοδο

 Ο παγκόσμιος πληθυσμός τη συγκεκριμένη περίοδο
 Πληθυσμιακή πυκνότητα
 Κάποια βασικά ιστορικά γεγονότα επιγραμματικά
 Συνοριακός χάρτης της αυτοκρατορίας για κάθε περίοδο βασιλείας ενός
αυτοκράτορα.
Με τα το πέρας της έρευνας και της ανάλυσης ξεκίνησε η συγγραφή του κειμένου
ακολουθώντας μια μορφή που είναι ευρέως αποδεκτή στην πανεπιστημιακή κοινότητα της
Γεωγραφίας. Η συγκεκριμένη μορφή ως προς τη βιβλιογραφία της, ακολουθεί το σύστημα
Harvard ενώ βασικά κομμάτια του τεύχους αποτελούν η Εισαγωγή, η Περίληψη και τα
Αποτελέσματα της εργασίας.
3.7. Χάρτες
Στο κεφάλαιο της ανάλυσης, οι χάρτες που παρουσιάζονται είναι σχεδιασμένοι στο χέρι
με όρους συγκεκριμένης γραφικής σημειολογίας με βάση το βιβλίο του Γ. Σιδηρόπουλου
‘Εισαγωγή στη Γραφική Σημειολογία’. Το προσχέδιο των χαρτών, δηλαδή η ακτογραμμή, έχει
αποτυπωθεί από χάρτη που βρίσκεται στο βιβλίο της Ε. Αρβελέρ ‘Γιατί το Βυζάντιο’ στη σελίδα
28. Στους χάρτες έχει γίνει χρήση θερμών χρωμάτων (κόκκινο και κίτρινο), καθώς κρίθηκαν
καταλληλότερα για τη συγκεκριμένη γεωγραφική αποτύπωση.
3.8. Βυζαντινή αυτοκρατορία, μία σύντομη ανασκόπηση
Περνώντας στη βασική ουσία της εργασίας, στην παρούσα παράγραφο περιγράφεται
συνοπτικά το ιστορικό πλαίσιο της εργασίας. Η βυζαντινή αυτοκρατορία ή καλύτερα η
«εκχριστιανισμένη και εξελληνισμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με την Κωνσταντινούπολη για
πρωτεύουσα»(Αρβελέρ, 2012, 19) τοποθετείται χρονικά μεταξύ του 300μ.Χ. και 1453μ.Χ. Αυτό
σημαίνει πως ήρθε αντιμέτωπη με μία σειρά τεράστιων ανθρωπογεωγραφικών γεγονότων τα
οποία, ανάλογα με τις καταστάσεις, άλλαζαν τα καθώς κείμενα της ζωής στην αυτοκρατορία.
Μιλάμε για 1000 περίπου χρόνια πολύπαθης ιστορίας με τρομακτικές αλλαγές κυρίως στον
Ευρωπαϊκό χάρτη, σε μία Ευρώπη μου μαστίζονταν από σκοταδισμό. Ο σκοταδισμός αυτός,
κυρίως στις τέχνες και στα γράμματα επέφερε αυτό που ονομάζουμε σήμερα στην Ευρώπη,
Μεσαίωνα. Το ερώτημα που τίθεται αρχικά όμως είναι το εξής: Μπορούμε να μιλάμε σήμερα
για Μεσαίωνα στην Βυζαντινή αυτοκρατορία γνωρίζοντας τα σπουδαία επιτεύγματα που
προήλθαν από την πρόοδο και τη σωστή(κρίνοντας εκ του αποτελέσματος) πολιτική
διακυβέρνηση; Παρακάτω ξεκινάει μία σύντομη αναδρομή στην μεγάλη ιστορία του Βυζαντίου
που συνδέεται άμεσα με τη μετέπειτα δημιουργία όλων των ευρωπαϊκών συνόρων και κυρίως
αυτών των Βαλκανίων.
Η ιστορία ξεκινάει στις 11 Μαΐου του 330 μ.Χ. όταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας
Κωνσταντίνος, εγκαινίασε τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του τη Νέα Ρώμη στα στενά
του Κερατίου Κόλπου στα Ανατολικά σύνορα. Η μεταφορά της πρωτεύουσας σε αυτό το σημείο
ήταν κομβικής σημασίας, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο τα νέα φύλα του Βορρά απειλούσαν
διαρκώς τη Ρώμη. Ήταν προφανές ότι σκοπός του ήταν να διαφυλάξει τα σύνορά του,
δημιουργώντας μία πόλη-φρούριο σε ένα, σπουδαίας γεωπολιτικά σημασίας, σημείο για τη
Μεσόγειο εκείνη την περίοδο. Επιπροσθέτως, οι αναταραχές που είχαν ξεσπάσει στη Ρώμη,
εξαιτίας της ταχείας διάδοσης του χριστιανισμού, έδωσαν ακόμα ένα έναυσμα στον
Κωνσταντίνο για να αλλάξει δραστικά κάποια πράγματα στην επικράτειά του. Από την έναρξη
της αυτοκρατορίας και έπειτα οι ιστορικοί χωρίζουν την ρωμαϊκή αυτοκρατορία της ανατολής
σε τρεις χρονικές περιόδους.
11
Πρώιμη βυζαντινή περίοδος

Στα μέσα του τετάρτου αιώνα μ.Χ. η βυζαντινή αυτοκρατορία1 γνώρισε περίοδο κρίσης
όσον αφορά κυρίως τον πολιτισμό και τη θρησκεία. Οι παγανιστές και ειδωλολάτρες ήρθαν σε
σύγκρουση με τους Χριστιανούς, οι οποίοι ολοένα και περισσότερο παίρναν τα ηνία στην
επικράτεια. Ως αποτέλεσμα αυτού, ο Χριστιανισμός πλέον αναγνωρίζεται επίσημα από τον
Κωνσταντίνο, διαδίδοντας το δικαίωμα της ανεξιθρησκείας για κάθε Ρωμαίο πολίτη. Έπειτα στα
χρόνια του Θεοδόσιου ο χριστιανισμός καθιερώνεται ως επίσημη θρησκεία του κράτους. Στα
χρόνια που ακολούθησαν ο χριστιανισμός και η ειδωλολατρία αναμίχθηκαν, σχηματίζοντας
έναν ελληνικό χριστιανικό πολιτισμό γνωστό σήμερα ως Βυζάντιο, με πρωτεύουσα την
Κωνσταντινούπολη.
Η νέα πρωτεύουσα ακολούθησε τη ρυμοτομία της Ρώμης. Η Κωνσταντινούπολη
χωρίστηκε σε 14 υποπεριοχές από τις οποίες οι δύο ήταν εκτός των τειχών. Η πόλη ήταν
εξαιρετικά αποδοτική κατά τη διάρκεια των πολιορκιών διότι ήταν απρόσιτη από τη θάλασσα,
ενώ από την ξηρά προστατευόταν από τα τείχη. Από οικονομικής πλευράς ήταν σημαντικό
κέντρο εμπορίου της Μαύρης θάλασσας και της Μεσογείου και αυτό, την κατέστησε υπεύθυνη
για τη μεταφορά προϊόντων από τη Δύση στην Ανατολή. Τέλος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής
της αυτοκρατορίας υπήρξε κοιτίδα πολιτισμού τεχνών και γραμμάτων επηρεασμένη κυρίως από
τα αξιόλογα κέντρα του ελληνικού πολιτισμού.
Ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Ανατολής είναι φυσικά ο
Κωσταντίνος (βλέπε παράρτημα σελ. 2), ο οποίος και είναι υπεύθυνος για τις πολλές μεταβολές
που διαδραματίστηκαν στην αυτοκρατορία κατά την βασιλεία του. Κατά την περίοδο της
βασιλείας του τα βασικά γεγονότα που επηρέασαν σημαντικά το ρου της ιστορίας , είναι η
μεταφορά της πρωτεύουσας, καθώς επίσης και η επίσημη αναγνώριση του χριστιανισμού.
Έπειτα από τη δυναστεία του Κωνσταντίνου εμφανίζεται η δυναστεία του Θεοδοσίου
(βλέπε παράρτημα σελ. 5). Ο Θεοδόσιος έχει να αντιμετωπίσει βασικά προβλήματα εκείνη την
περίοδο με βασικότερο αυτό της άμυνας εναντίον των Γότθων, οι οποίοι απειλούσαν σημαντικά
την επικράτεια. Ο Θεοδόσιος επιβάλλει το χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους.
Μετά το θάνατό του, η αυτοκρατορία χωρίζεται σε Ανατολική και Δυτική. Ένα βασικό αμυντικό
έργο στα χρόνια του ήταν η κατασκευή των τειχών της Πόλης.
Μετά τη δυναστεία του Θεοδοσίου ακολουθεί η δυναστεία του Λέοντος και στη συνέχεια
του Ιουστινιανού (βλέπε παράρτημα σελ. 9). Ο Ιουστινιανός, ίσως ο πιο επιτυχημένος
αυτοκράτορας της αυτοκρατορίας δεδομένου των αποτελεσμάτων, είχε ως στόχο να ενώσει ξανά
την αυτοκρατορία και να την επαναφέρει στα αρχικά της σύνορα του πρώτου αιώνα. Η περίοδός
του θεωρείται σίγουρα περίοδος ακμής κυρίως λόγω των στρατιωτικών επιτυχιών. Ωστόσο δεν
πρέπει να αψηφά κανείς τα σπουδαία επιτεύγματα αρχιτεκτονικής της περιόδου, για παράδειγμα
ο ναός της Αγίας Σοφίας, καθώς επίσης και την πρόοδο στις τέχνες και τα γράμματα. Ο
Ιουστινιανός έγινε γνωστός χάρη στο νομοθετικό του έργο (Ιουστινιάνειος κώδικας 2 ) το οποίο
πλέον είναι ευρέως γνωστό. Ίσως το μόνο γεγονός που επηρέασε αρνητικά την περίοδο της
1 Αυτοκρατορία: Μορφή μοναρχικής διακυβέρνησης μιας χώρας την οποία ασκεί ο αυτοκράτορας, ανώτατος
άρχοντας και απόλυτος μονάρχης. Η αυτοκρατορία έχει έκταση μεγαλύτερη από το βασίλειο και συνήθως είναι
ένωση κρατών.
2 Ιουστινιάνειος Κώδικας (Codex Iustinianus): σύνθεση αυτοκρατορικών νόμων από την εποχή του Αδριανού
έως και του Ιουστινιανού, καθώς επίσης και μια αναθεώρηση παλαιότερων νομικών συγγραμμάτων, που είχαν
εκδοθεί από Ρωμαίους αυτοκράτορες. Στόχος ήταν η θέσπιση ενός ενιαίου κώδικα, ο οποίος θα ήταν δυνατό να
μελετηθεί και να εφαρμοστεί, αφού μέχρι την εποχή του Ιουστινιανού (αρχές 6ου αιώνα) η οργάνωση του Ρωμαϊκού
Δικαίου βρισκόταν σε χαώδη κατάσταση.
12
βασιλείας του, είναι η μαύρη πανώλη που χτύπησε την Ευρώπη εκείνη την περίοδο. Το
ανθρωπογεωγραφικό αυτό γεγονός που αφάνισε μεγάλο αριθμό κατοίκων, παίζει μεγάλο ρόλο
στην πληθυσμιακή ανάλυση, όπως θα δούμε παρακάτω.
Μεσοβυζαντινή περίοδος
Στη μεσοβυζαντινή περίοδο οι κινήσεις των εχθρών κοντά στα σύνορα της
αυτοκρατορίας αλλάζουν την γεωγραφική της υπόσταση. Από τα μέσα του 7ου αι. μέχρι και τα
μέσα του 9ου αιώνα η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της ανατολής διανύει μία δύσκολη πολιτικά
περίοδο που σήμερα είναι γνωστή με το όνομα ‘Σκοτεινοί χρόνοι’. Την εποχή αυτοί τα σύνορα
συρρικνώνονται εξαιτίας κυρίως των Αράβων (βλέπε παράρτημα), αλλά και των Σλάβων στα
Βαλκάνια.
Στην αρχή της μεσοβυζαντινής περιόδου τα ηνία της αυτοκρατορίας τα κατέχει ο
Ηράκλειος (βλέπε παράρτημα σελ. 12) Τα κατορθώματα του Ηράκλειου είναι πολύ σημαντικά,
καθώς εκείνη την περίοδο η τύχη της αυτοκρατορίας ήταν σε πολύ δύσκολη θέση λόγω των
Περσών και των Αράβων. Ο Ηράκλειος εφάρμοσε το σύστημα της επαρχιακής διοίκησης
(θέματα3 ) για καλύτερη αμυντική λειτουργία δεδομένου ότι έπρεπε να αντιμετωπίσει τους
εχθρούς που είχε αποδυναμώσει πολλά χρόνια νωρίτερα ο Ιουστινιανός. Στα τέλη του 627 νικάει
τους Πέρσες στη Νινευή. Από τότε ξεκινάει μία περίοδος ειρήνης με του Πέρσες με μία
συμφωνία που προέβλεπε την παραχώρηση εδαφών στο Βυζάντιο. Τα εδάφη αυτά ήταν οι
επαρχίες της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Ο Ηράκλειος επέστρεψε στην
Κωνσταντινούπολη θριαμβευτικά έχοντας μαζί του τον Τίμιο Σταυρό. Η μάχη στη Νινευή ήταν
ένα πολύ σημαντικό γεγονός για την ιστορία και τη γεωγραφία. Μετά την ήττα των Περσών
ποτέ ξανά δεν υπήρξαν μεγάλη δύναμη όπως παλαιότερα και έγιναν ένα ασθενές κράτος, το
οποίο και έπαψε να υπάρχει αργότερα, μετά τις επιδρομές των Αράβων.
Μετά τη δυναστεία του Ηράκλειου ακολουθεί η δυναστεία των Ισαύρων και η δυναστεία
του Αμορίου (βλέπε παράρτημα σελ. 16). Εκείνη την περίοδο η αυτοκρατορία μαστίζεται από
τις εικονομαχίες οι οποίες κράτησαν «πίσω» την αυτοκρατορία σε πολλά επίπεδα. Η ρωμαϊκή
κοινωνία αναστατώνεται πνευματικά οικονομικά και πολιτικά. Οι εικονομαχίες χωρίζονται σε
δύο περιόδους. Η πρώτη διήρκησε από το 726 μέχρι και το 780 με σημείο λήξης την ΄Ζ
Οικουμενική σύνοδο, ενώ η δεύτερη διήρκησε από το 813 μέχρι το 843 όπου και έληξε με τη
γιορτή της Ορθοδοξίας.
Στο τέλος της μεσοβυζαντινής περιόδου έχουμε τη Μακεδονική δυναστεία η οποία
επίσης, χωρίζεται σε δύο περιόδους. Η πρώτη περίοδος (867-1025) υπήρξε ίσως η πιο λαμπρή
από άποψη πολιτικής για την αυτοκρατορία. Σημαντικές επιτυχίες εναντίων των Αράβων, των
Ρως στο Βορρά και των Βουλγάρων στα Βαλκάνια. Ο θρίαμβος της περιόδου ξεκινάει την εποχή
του Νικηφόρου Φωκά (βλέπε παράρτημα σελ. 24) και ολοκληρώνεται περίτρανα στη διάρκεια
της βασιλείας του Βασιλείου του ΄Β του Βουλγαροκτόνου (βλέπε παράρτημα σελ. 25). Την
εποχή του Βουλγαροκτόνου, η Βουλγαρία γίνεται επαρχία του Βυζαντίου, η ρωμαϊκή επιρροή
στη Συρία ενισχύεται και το κράτος των Ρως 4 αποκτά σημαντικές εμπορικές και πολιτισμικές
3 Θέμα: Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με την ονομασία θέμα αναφέρουμε μεγάλες στρατιωτικές μονάδες του
βυζαντινού στρατού που δημιουργήθηκαν κατά τον 6ο αιώνα, οι οποίες λάμβαναν το όνομά τους από την τοποθεσία
στην οποία συντίθεντο και οι οποίες εξελίχτηκαν σταδιακά από τον 8ο αιώνα σε διοικητικές περιφέρειες του
κράτους, με διοικητικό ρόλο υπό τον εκάστοτε ανώτερο στρατιωτικό αξιωματικό.
4 Ρως: Σκανδιναβοί Βίκινγκς οι οποίοι προέρχονταν από τις περιοχές της Σουηδίας και περίπου στις αρχές του 9ου
αιώνα εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής Ουκρανίας δημιουργώντας κράτος με πρωτεύουσα
το Κίεβο (βλέπε παράρτημα σελ. 42). «Οι διαμάχες για το ποιοι ήταν οι Ρως και για την καταγωγή του Ρωσικού
13
σχέσεις με την αυτοκρατορία με αποκορύφωση την υιοθέτηση του χριστιανισμού από τους
ίδιους τους Ρως. Την εποχή εκείνη ίσως η αυτοκρατορία γνώρισε πολιτικά και στρατιωτικά τη
μεγαλύτερή της δύναμη και δόξα. Η δεύτερη σύντομη περίοδος της μακεδονικής δυναστείας
διαρκεί μόλις 31 χρόνια από το 1025 έως το 1056.
Υστεροβυζαντινή περίοδος
Η δυναστεία των Δουκών ακολουθεί τη Μακεδονική. Το 1068 αυτοκράτορας γίνεται ο
Ρωμανός ΄Δ ο Διογένης (βλέπε παράρτημα σελ. 29). Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που
αντιμετώπιζε, εξαιτίας της κακής διακυβέρνησης των τελευταίων αυτοκρατόρων της δεύτερης
περιόδου της μακεδονικής δυναστείας, οργάνωσε ένα αξιόμαχο στρατό με σκοπό να
αντιμετωπίσει τους Σελτζούκους. Στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) όμως, ο στρατός του έπαθε
μεγάλη ζημιά και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους. Μετά τη μάχη αυτή οι Τούρκοι
πλέον ανεμπόδιστοι, κατέλαβαν ολόκληρη σχεδόν τη Μικρά Ασία και απέκοψαν τους
εμπορικούς δρόμους των Βυζαντινών στην Ανατολή.
Μετά από μια εποχή αναστάτωσης κυρίως λόγων των χαμένων εδαφών, στην εξουσία
ανεβαίνει ο Αλέξιος ο Ά ο Κομνηνός, ο πρώτος από τη Δυναστεία των Κομνηνών (βλέπε
παράρτημα σελ. 30). Στα χρόνια του η αυτοκρατορία επανέρχεται σε μία τάξη και η
καλλιτεχνική και πνευματική δραστηριότητα ανθίζει ξανά. Λίγα χρόνια μετά τη μάχη του
Μαντζικέρτ ο Αλέξιος αποφασίζει να κινηθεί και πάλι εναντίον των Σελτζούκων. Την περίοδο
όμως αυτή εμφανίζονται ολοένα και περισσότερα εχθρικά φύλα με αποτέλεσμα η αυτοκρατορία
να χάσει σημαντικά εδάφη στη Νότια Ιταλία και στα Βαλκάνια από τους Νορμανδούς. Ζητώντας
αργότερα τη βοήθεια των Βενετών ο Αλέξιος αναχαίτισε τους Νορμανδούς στα Βαλκάνια με
αντάλλαγμα εμπορικές συμφωνίες.
Μετά τη δυναστεία των Κομνηνών ακολούθησε η δυναστεία των Αγγέλων (βλέπε
παράρτημα σελ. 33). Είναι η περίοδος που οι σταυροφορίες κάνουν την εμφάνισή τους και
επηρεάζουν σημαντικά τη σύσταση της επικράτειας. Στη διάρκεια μάλιστα της τέταρτης
Σταυροφορίας οι Βενετοί καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη. Το 1204 η Πόλη περνάει στα
χέρια των Σταυροφόρων.
Έπειτα περνάμε στη δυναστεία των Λασκαραίων, όπου δημιουργήθηκαν από
Βυζαντινούς άρχοντες, μικρά ελληνικά κράτη με σκοπό να απελευθερώσουν κάποτε την Πόλη.
Τα μικρά αυτά κράτη ήταν η αυτοκρατορία της Νίκαιας, η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, το
Δεσποτάτο της Ηπείρου και το Δεσποτάτο του Μιστρά.
Μετά από μία μικρή περίοδο αναμονής ο Μιχαήλ Ή ο Παλαιολόγος στέφθηκε
αυτοκράτορας της πόλης με τη βοήθεια του Αλέξιου Στρατηγόπουλου5 , ο οποίος κατάφερε να
μπει στην ΄πολη και να την καταλάβει χωρίς καμία αντίσταση των Φράγκων. Η
Κωνσταντινούπολη ωστόσο δεν ήταν πια η ίδια. Η αυτοκρατορία είχε χάσει βασικούς
συμμάχους και στο Βορρά οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι απειλούσαν διαρκώς. Το 14ο αιώνα
εμφανίζονται στην Ανατολή οι Οθωμανοί Τούρκοι. Αυτοί προσπάθησαν να πολιορκήσουν την
Πόλη και να την κάνουν πρωτεύουσά τους ωστόσο προβλήματα εσωτερικά δεν τους το
επέτρεπαν.
κράτους ταλάνισαν τις σπουδές για τους Βίκινγκς και στην πραγματικότητα τη ρωσική ιστορία για πάνω από έναν
αιώνα. Είναι ιστορικά σίγουρο ότι οι Ρως ήταν Σουηδοί.» (F. Donald Logan, 2007, 259)
5 Αλέξιος Στρατηγόπουλος: Γεννήθηκε τα τέλη του 12ου αιώνα. Ήταν στρατηγός της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας
και είχε λάβει το αξίωμα του Μεγάλου Δομέστικου επί βασιλείας του Μιχαήλ Η´ του Παλαιολόγου. Έμεινε γνωστός
λόγω της απελευθέρωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, η οποία αποτέλεσε την πιο λαμπρή αλλά
ταυτόχρονα και την τελευταία νικηφόρα στρατιωτική επιχείρησή του.
14
Αργότερα ωστόσο και συγκεκριμένα στις 29 Μαΐου του 1453 ο Μωάμεθ ο ΄Β κατέλαβε
την Πόλη. Η ορθόδοξη Βυζαντινή αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει. Ο τελευταίος αυτοκράτορας
του Βυζαντίου ήταν ο Κωσταντίνος Παλαιολόγος ο οποίος και πέθανε ηρωικά στη μάχη
μπροστά από την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Η μωαμεθανή οθωμανική αυτοκρατορία πήρε τη
θέση της βυζαντινής της οποίας η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε από την Ανδριανούπολη στην
Κωνσταντινούπολη όπου ονομάστηκε από τους Τούρκους Ιστανμπούλ.
Η παραπάνω περιοδολόγηση είναι κατανοητό ότι προκύπτει με βάση ιστορικές
αναλύσεις. Στη συνέχεια της εργασίας, με γνώμονα πάντα τη Γεωγραφία, προκύπτει μία
διαφορετική περιοδολόγηση που βασίζεται στη γεωγραφική ανάλυση που έχουν υποστεί τα
ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα της εργασίας.
15
4. Ανάλυση
Στη παρούσα φάση της εργασίας παρουσιάζονται συγκεκριμένα, τα ευρήματα από τη
βιβλιογραφία και απεικονίζονται σε διαγράμματα και χάρτες, οι πληροφορίες που είναι
αναγκαίες για να προκύψουν στη συνέχεια αποτελέσματα και συμπεράσματα. Το κεφάλαιο της
ανάλυσης είναι το σημαντικότερο στο τεύχος. Στο σημείο αυτό υπάρχουν δεκάδες ζητήματα που
χρήζουν συζήτησης και απαντούν, σε αυτό που συνοπτικά είχε αναφερθεί στην εισαγωγή, στο
ότι μιλάμε για ένα πολύπλοκο ανθρωπογεωγραφικό μόρφωμα που οι αυξομειώσεις του
πληθυσμού, του στρατού, της έκτασης και του εισοδήματος αποτελούν δείκτες για μία
γεωγραφική επιμέρους περιοδολόγηση που είναι αυτονόητο ότι θα προκύψει.
4.2. Βυζάντιο και Αριθμοί
Τα αριθμητικά δεδομένα που συλλέχθηκαν από τη βιβλιογραφία σίγουρα δεν είναι
πολλά, ωστόσο δεν μας απαγορεύουν να βγάλουμε συμπεράσματα για την χιλιόχρονη ιστορία
της αυτοκρατορίας. Τα περισσότερα από αυτά τα δεδομένα, αν όχι όλα, προέρχονται από την
δουλειά του W. Treadgold στα βιβλία του. Οι αριθμοί αφορούν κυρίως εκτιμώμενους
πληθυσμούς της αυτοκρατορίας σε διάφορες χρονολογίες. Επίσης ο αριθμός των στρατιωτών,
το μέσο ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα, ο αριθμός των κωπηλατών, η έκταση της
αυτοκρατορίας ανά περιόδους, καθώς και ο πληθυσμός μεγάλων πόλεων της περιόδου
(Κωνσταντινούπολη, Ρώμη κλπ.) δημιουργούν σημαντικές σχέσεις τις οποίες θα μελετήσουμε
στα διαγράμματα. Παρακάτω ακολουθούν πίνακες που περιλαμβάνουν όλο το ποσοτικό υλικό
που βρέθηκε και ήταν απαραίτητο για την ολοκλήρωση της εργασίας.
Χρονολογία Πληθυσμός Έκταση Πληθυσμός
(τ.χμλ.) στρατιωτών
300 17.000.000 5.100.000 311.000
311 17.000.000 5.100.000 311.000
457 16.000.000 2.350.000 303.000
518 19.000.000 2.300.000 271.000
540 26.000.000 3.200.000 341.000
565 19.000.000 3.000.000 150.000
600 17.000.000 2.900.000 140.000
641 10.500.000 1.500.000 109.000
668 10.000.000 1.300.000 109.000
717 9.500.000 780.000 109.000
775 7.000.000 880.000 80.000
780 7.000.000 880.000 80.000
842 8.000.000 1.000.000 90.000
959 9.000.000 1.100.000 95.000
1025 12.000.000 1.675.000 110.000
1097 5.000.000 555.000 25.000
1143 10.000.000 950.000 50.000
1180 11.500.000 1.118.000 50.000
1204 9.000.000 210.000 50.000
1282 5.000.000 550.000 20.000
1312 2.000.000 460.000 8.000
1320 2.000.000 420.000 4.000
Πίνακας 1
16
1453 450.000 20.000 1.500

M.O. 11.000.000
Χρονολογία Πληθυσμός
Χρονολογία Κωπηλάτες Κωνσταντινούπολης
300 32.000
311 32.000 300 300.000
457 32.000 518 400.000
518 30.000 717 350.000
540 30.000 842 500.000
775 18.500 959 250.000
842 14.600 1025 300.000
959 34.200 1097 200.000
1025 34.200 1204 150.000
1320 80.000
Πίνακας 2 1453 45.000
Πίνακας 3
Πίνακας 5
Χρονολογία Πληθυσμός
Ρώμης Χρονολογίες Ετήσιο Εισόδημα
300 1.200.000 305 9.400.000 σολίδους
311 1.100.000 457 7.800.000 »»
457 500.000 518 8.500.000 »»
518 100.000 533 5.000.000 »»
540 50.000 540 11.300.000 »»
600 90.000 555 6.000.000 »»
775 40.000 565 8.500.000 »»
780 50.000 641 3.700.000 νομίσματα
1025 30.000 668 2.000.000 »»
1320 17.000 775 2.000.000 »»
Πίνακας 4 842 3.100.000 »»
850 3.300.000 »»
959 4.000.000 »»
1025 5.900.000 »»
1150 5.600.000 υπέρπυρο
1303 1.800.000 »»
1321 1.000.000 »»
4.3. Η εξέλιξη του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Ανατολής
Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση οι πρώτες κοινωνίες ανθρώπων, είχαν σταθερά
δημογραφικά χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, είναι σχεδόν σίγουρο πως ο ανθρώπινος
πληθυσμός σε όλες τις κοινωνίες παρουσίαζε αυξητική τάση, με εξαίρεση ίσως κάποιες
περιόδους, που διάφορες πανδημίες εμφανίζονταν σε περιοχές που υπήρχε σχετικά μεγάλη
συσσώρευση πληθυσμού και προκαλούσε μείωση. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής ο
πληθυσμός, επίσης παρουσίαζε μία αυξητική τάση, δηλαδή σχεδόν κάθε χρόνο οι γεννήσεις
ήταν περισσότερες από ότι οι θάνατοι. Στο διάγραμμα που θα δούμε παρακάτω ωστόσο,
φαίνεται ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της αυτοκρατορίας ο πληθυσμός μειώνεται. Φυσικά
η μείωση αυτή δεν προέρχεται από τη φυσική ανάπτυξη του πληθυσμού, αλλά από τις συνεχείς
17
ανακατατάξεις συνόρων, οι οποίες άλλαξαν αρκετές φορές το πληθυσμιακό προφίλ της

αυτοκρατορίας.
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
Διάγραμμα 1
Μελετώντας το πρώτο διάγραμμα της ανάλυσης, φαίνεται ότι η αυτοκρατορία

αντιμετώπισε σίγουρα τρία (ίσως και παραπάνω) ανθρωπογεωγραφικά φαινόμενα τα οποία
άλλαξαν ραγδαία τη ροή του πληθυσμού. Το πρώτο φαινόμενο αφορά την σπουδαία αύξηση του
πληθυσμού που συνέβη από το 518 έως το 540, το δεύτερο από την κατακόρυφη μείωση μεταξύ
του 543 και του 641 και το τρίτο την αυξομείωση του πληθυσμού της περιόδου 1025 και 1143
σε μία περίοδο που σύμφωνα πάντα με το διάγραμμα η αυτοκρατορία φαίνεται να κρατάει ένα
σταθερό πληθυσμό (780-1204). Ξεκινώντας με την ερμηνεία του πρώτου γεγονότος,
βρισκόμαστε χρονικά στην περίοδο του Ιουστινιανού (βλέπε παράρτημα σελ. 9). Ο Ιουστινιανός
καταφέρνει μετά από μία σειρά πολέμων σε συνδυασμό με σπουδαία πολιτική και διοικητική
διακυβέρνηση να κερδίσει αρκετά εδάφη, φτάνοντας σχεδόν στα αρχικά σύνορα της
αυτοκρατορίας όπως αυτά υπήρχαν πριν τον διαχωρισμό ανατολής και δύσης. Τα νέα αυτά
εδάφη είναι προφανές ότι επηρέασαν τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας και τον έφτασαν στο
ανώτερο σημείο που έφτασε ποτέ.
Στην αρχή της συζήτησης αναφερθήκαμε σε πανδημίες που μειώνουν δραματικά
πληθυσμούς ανθρώπινων κοινωνιών. Μία τέτοια πανδημία εξηγεί την κατακόρυφη πτώση του
πληθυσμού την περίοδο 543-641. Η γνωστή στις μέρες μας ως η Ιουστινιάνειος πανώλη, (541-
543) είναι υπεύθυνη για το παραπάνω γεγονός. Ο W.Treadgold στο βιβλίο του ‘Βυζάντιο
Επίτομη Ιστορία’ (σελ. 93) αναφέρει ότι «Το ποσοστό θνησιμότητας ήταν συγκλονιστικό. Από
όσους προσβλήθηκαν από την αρρώστια, πέθαναν περίπου τα τρία τέταρτα. Ένας ιστοριογράφος
της εποχής υπολόγισε ότι οι νεκροί στην Κωνσταντινούπολη ξεπέρασαν τους 230.000 (πιθανότατα
περισσότεροι από τους μισού κατοίκους της πρωτεύουσας).» Η πανώλη άλλαξε την αυτοκρατορία
προς το χειρότερο. Οι πόλεις της αυτοκρατορίας συρρικνώθηκαν και οι Βυζαντινοί πλέον ήταν
ανήμποροι να περικόψουν τις στρατιωτικές δαπάνες. Η συρρίκνωση των πόλεων επηρέασε την
παιδεία την λογοτεχνία και την τέχνη, ωστόσο επειδή η οικονομία της αυτοκρατορίας ήταν κατά
κύριο λόγο αγροτική η σχετική παρακμή των πόλεων είχε περιορισμένη σημασία. Αργότερα και
μετά το θάνατο του Ιουστινιανού η αυτοκρατορία έχασε σημαντικά εδάφη (βλέπε παράρτημα
σελ. 11-15) συνεπώς και πληθυσμούς. Ο συνδυασμός της πανώλης και της ανικανότητας των
18
επόμενων αυτοκρατόρων να κρατήσουν τα εδάφη τους οδήγησε σε αυτή την κατακόρυφη

μείωση του πληθυσμού την περίοδο 543-641.
Περνώντας στην τρίτη και τελευταία περίοδο που χρήζει μελέτης με βάση πάντα το
παραπάνω διάγραμμα με μια πρώτη ματιά οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η αυτοκρατορία
ακολούθησε ένα σταθερό δημογραφικό προφίλ μέχρι το τέλος της. Ωστόσο, η σημαντική μείωση
του πληθυσμού μεταξύ του 1025 και του 1097 μας οδηγεί σε λίγο διαφορετικά συμπεράσματα.
Το 1025 είναι η τελευταία χρονιά με αυτοκράτορα τον σπουδαίο Βασίλειο ΄Β τον
Βουλγαροκτόνο, οποίος νωρίτερα είχε κερδίσει σημαντικά εδάφη στα Βαλκάνια. Οι επόμενοι
αυτοκράτορες έχουν να αντιμετωπίσουν σημαντικά οικονομικά προβλήματα και συνεπώς η
απώλεια εδαφών θεωρείται φυσικό επόμενο. Μετά από αυτή την προβληματική περίοδο, το
1081 την εξουσία αναλαμβάνει ο Αλέξιος ο Ά ο Κομνηνός ο οποίος καταφέρνει να επανακτήσει
σημαντικά εδάφη στην σημερινή Τουρκία και συνεπώς να αυξήσει και πάλι τον πληθυσμό. Έτσι
το 1143 η αυτοκρατορία επανέρχεται στα επίπεδα εδαφών και πληθυσμού με αυτά που είχε
αφήσει 120 χρόνια νωρίτερα ο Βασίλειος ο ΄Β.
Κοιτώντας αποκλειστικά το διάγραμμα του πληθυσμού και μη λαμβάνοντας υπόψη
κανέναν άλλο παράγοντα, η αυτοκρατορία χωρίζεται σε 4 περιόδους.
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
Στο παραπάνω διάγραμμα έχουν χωριστεί τέσσερις περίοδοι με βάση το πληθυσμιακό

διάγραμμα της αυτοκρατορίας. Η πρώτη περίοδος που φαίνεται με το μπλε πλαίσιο χρονικά
τοποθετείται μεταξύ του 300 και του 641. Είναι η περίοδος που ουσιαστικά ‘γεννιέται’ η
αυτοκρατορία. Στη διάρκεια της περιόδου σημαντικά γεγονότα είναι η σπουδαία διακυβέρνηση
του Ιουστινιανού και η εμφάνιση της πανώλης. Η δεύτερη περίοδος (κίτρινο) αν κρίνουμε από
τον πληθυσμό αποτελεί μία σταθερή πληθυσμιακή περίοδο χωρίς σπουδαίες αλλαγές. Η τρίτη
περίοδος (πράσινο) ουσιαστικά χωρίζεται με βάση δύο σπουδαίους αυτοκράτορες στην αρχή και
στη λήξη της. Στην αρχή ο Βασίλειος ΄Β και στη λήξη ο Αλέξιος ο Ά. Σε μια περίοδο κρίσης και
οι δύο κατάφεραν να κερδίσουν εδάφη και να αυξήσουν τον πληθυσμό. Τα χρόνια της βασιλείας
του Αλέξιου αποτελούν και την τελευταία φορά που η αυτοκρατορία ξεπερνάει τον οκταψήφιο
αριθμό κατοίκων. Η τέταρτη και τελευταία περίοδος (γαλάζιο) αποτελεί τη ‘δύση’ της
αυτοκρατορίας. Ο πληθυσμός μειώνεται σχεδόν σταθερά από το 1204 έως το 1453. Οι παρακάτω
χάρτες οπτικοποιούν τις τέσσερις περιόδους που δημιουργήθηκαν με βάση την πληθυσμιακή
ανάλυση που έγινε. Οι χάρτες δείχνουν τη μέγιστη και την ελάχιστη έκταση που έφτασε η
αυτοκρατορία στις συγκεκριμένες χρονικές περιόδους.
19
1η Περίοδος 300-641
20
21
4.4. Η εξέλιξη του Πληθυσμού στις μεγάλες Πόλεις

Άλλο ένα γεωγραφικό φαινόμενο που παρατηρείται έντονα στις μέρες μας είναι αυτό της
αστικοποίησης 6 . Η αστικοποίηση είναι ένα φαινόμενο που εξίσου εντατικοποιήθηκε μετά τη
βιομηχανική επανάσταση7 . Στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες ο πληθυσμός των πόλεων, ήταν
σημαντικά μικρότερος, από ότι ο πληθυσμός των κατοίκων της υπαίθρου8 . Η Βυζαντινή
αυτοκρατορία δεν απείχε από αυτό το μοντέλο. Το 450 σε μία εποχή που ο συνολικός πληθυσμός
της αυτοκρατορίας έφτανε τα 17.000.000, ο πληθυσμός των κατοίκων στις πόλεις έφτανε μόλις
το 1 εκατομμύριο. «Στην Ανατολική αυτοκρατορία του 450, ίσως μόνο τα αστικά κέντρα της
Κωνσταντινούπολης, της Αντιόχειας και της Αλεξάνδρειας είχαν πάνω από 100.000 κατοίκους.
Άλλες 30 πόλεις περίπου, είχαν πληθυσμό πάνω από 10.000 κατοίκους.» (W. Treadgold, 2007,
65). Άλλο ένα εκατομμύριο κατοικούσε σε πιο μικρές πόλεις και χωριά ενώ τα υπόλοιπα 14
περίπου εκατομμύρια ήταν χωρικοί και ζούσαν σε μικρά χωριά των αγροτικών περιοχών. Οι
χωρικοί αποτελούσαν περίπου τα εννέα δέκατα των υπηκόων της αυτοκρατορίας. Δυστυχώς,
λόγω των περιορισμένων στοιχείων, ήταν εφικτό να δημιουργηθούν διαγράμματα πληθυσμών,
μόνο για δύο πόλεις της αυτοκρατορίας, για την Κωνσταντινούπολη και για την Ρώμη. Φυσικά
η Ρώμη δεν αποτελούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα περιοχή της αυτοκρατορίας όμως είναι
χρήσιμο να μελετήσει κανείς την πορεία της πόλης μετά την πτώση της δυτικής Ρωμαϊκής
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
6 Αστικοποίηση: «Η διαδικασία της μετάβασης από την αγροτική σε μία πιο αστική κοινωνία. Η αστικοποίηση
αντανακλά τη σταδιακή αύξηση της αναλογίας του πληθυσμού από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές». (Κλ.
Τσίμπος, 2008, 264)
7 Βιομηχανική επανάσταση: Ιστορική περίοδος και ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα ραγδαίων μεταβολών και
ανακατατάξεων τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών και πνευματικών, οι οπο ίες οδήγησαν για πρώτη φορά στην
εμφάνιση της εκβιομηχανισμένης κοινωνίας στη Μεγάλη Βρετανία μεταξύ των ετών 1760 - 1860. Την αλλαγή
αυτή, ακολούθησαν ανάλογες, αλλά όχι και ταυτόσημες βιομηχανικές επαναστάσεις και στις άλλες ευρωπαϊκές
κοινωνίες.
8 Ύπαιθρος: «Αναφέρεται στο σύνολο των κατοικημένων αγροτικών περιοχών και αποτελεί αντιδιαμετρική έννοια
των όρων οικισμός, πόλη, αστικό συγκρότημα. Η ύπαιθρος χαρακτηρίζεται από χαμηλή πυκνότητα σε σύγκριση με
τα γύρω αστικά κέντρα, αναδεικνύοντας ένα τοπίο που κυριαρχείται από τη βλάστηση (χωράφια, λιβάδια, δάση και
άλλες φυσικέ η ημι-φυσικές εκτάσεις.» (Γ. Σιδηρόπουλος, 2014, 224)
22
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΡΩΜΗΣ
Ξεκινώντας με το διάγραμμα της Κωνσταντινούπολης αυτό που διακρίνει κανείς με την

πρώτη ματιά είναι ότι η πόλη χωρίζεται σε δύο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο περίπου μέχρι
το 820, η πόλη παρουσιάζει μία συνεχόμενη αυξητική τάση όσον αφορά τον πληθυσμό. Η
δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από μία συνεχόμενη θα λέγαμε πτωτική τάση μέχρι και την
τελευταία μέρα της ζωής της αυτοκρατορίας. Η εξήγηση για την πορεία αυτή δίνετε αφενός στο
ότι μέχρι το 820 η πόλη γνώρισε ευημερία και οικονομική σταθερότητα κυρίως λόγω του
Ιουστινιανού και αφετέρου στις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία στους λεγόμενους
«Σκοτεινούς χρόνους». Το ανώτατο πληθυσμιακό όριο όπως φαίνεται από το διάγραμμα ήταν
περίπου 500.000 το 842 όπου την εξουσία ασκούσε η αυτοκράτειρα Θεοδώρα (βλέπε
παράρτημα σελ. 21).
Μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας από τον Κωνσταντίνο, η Ρώμη χρόνο με το χρόνο
απαριθμούσε ολοένα και λιγότερους κατοίκους. Η θρησκευτικές αναταραχές και τα νέα φύλα
στην Ανατολή, ουσιαστικά βοήθησαν στο να γίνει η Ρώμη ένα μικρό αστικό κέντρο. Όπως
φαίνεται και από το διάγραμμα, η Ρώμη ποτέ ξανά δεν έφτασε στα πληθυσμιακά επίπεδα του
300. Ακόμα και στα χρόνια του Ιουστινιανού που η πόλη ξαναπέρασε στα «χέρια» της
αυτοκρατορίας, σε μία εποχή ανάπτυξης, δεν κατάφερε να γίνει, ούτε τότε, το σημαντικό κέντρο
πολιτισμού και διοίκησης που ήταν κάποτε.
ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΡΩΜΗΣ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

1400000
1200000
1000000
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
800000
600000
400000
200000
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΡΩΜΗ
23
Στο διάγραμμα 5 έχουν διαχωριστεί δύο πληθυσμιακές περίοδοι. Η πρώτη με το μαύρο

χρώμα είναι η περίοδος που η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας μεταφέρετε από τη Ρώμη στην
Κωνσταντινούπολη. Στην περίοδο αυτή η Ρώμη σταθερά μειώνει τον πληθυσμό της ενώ η
Κωνσταντινούπολη σταθερά τον αυξάνει. Στη δεύτερη περίοδο (κόκκινο χρώμα) περνάμε σε
μία φάση όπου και οι δύο πόλεις χάνουν πληθυσμό. Η απώλεια εδαφών και τα οικονομικά
προβλήματα μέχρι την ημέρα της άλωσης εξηγούν την τάση αυτή για την Κωνσταντινούπολη,
ενώ από την άλλη, μετά την κατακόρυφη μείωση του πληθυσμού της Ρώμης την περίοδο 300 –
540, η πόλη κρατάει σχετικά ένα σταθερό πληθυσμό ο οποίος ωστόσο μειώνεται σταδιακά.
4.5. Σύνορα και Έκταση σε σχέση με τον Πληθυσμό
Πριν τη δημογραφική μετάβαση9 οι πρώτες κοινωνίες ανθρώπων στην Ευρώπη, όπως
είπαμε πριν, παρουσίαζαν μία συνεχόμενη αύξηση του πληθυσμού χρόνο με το χρόνο. Η αύξηση
αυτή ήταν φυσική. Αυτό πολύ απλά σήμαινε ότι οι γεννήσεις ήταν περισσότερες από τους
θανάτους. Αν λάβουμε υπόψη αυτή τη μεταβλητή για την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής,
αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι λόγοι της κατακόρυφης μείωσης ή αύξησης του πληθυσμού
προέρχονται από άλλους παράγοντες και όχι από τη φυσική ανάπτυξη του πληθυσμού. Συνεπώς ,
θα πρέπει κανείς να αναζητήσει αυτούς τους λόγους, οι οποίοι άλλαζαν τη γεωγραφική
υπόσταση της αυτοκρατορίας ανά περιόδους. Ένας ίσως από αυτούς και στην προκυμμένη
περίπτωση, ίσως και ο σημαντικότερος, ήταν η απώλεια ή η ανακατάληψη εδαφών. Η
αυτοκρατορία κάθε φορά που κέρδιζε ή έχανε εδάφη τότε αντίστοιχα αύξανε ή μείωνε τον
πληθυσμό της. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή η σκέψη είναι λίγο αυθαίρετη και βασίζεται σε μία
απλή λογική. Στη πραγματικότητα όμως πρόκειται για ένα υπαρκτό σενάριο και είναι δύσκολο
να αμφισβητηθεί . Όταν ο Ιουστινιανός ακολούθησε επεκτατική πολιτική για να ξανακερδίσει
χαμένα εδάφη η αυτοκρατορία αύξησε κατά πολύ τον πληθυσμό της. Η σχέση της έκτασης με
τον πληθυσμό στην περίπτωση της αυτοκρατορίας που μελετάμε είναι αμοιβαία και αυτό
φαίνεται και από τα διαγράμματα που ακολουθούν.
ΕΚΤΑΣΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

6000000
5000000
4000000
ΕΚΤΑΣΗ
3000000
2000000
1000000
ΕΤΟΣ
9Δημογραφική μετάβαση: «Στις παραδοσιακές κοινωνίες τα επίπεδα γονιμότητας και θνησιμότητας είναι υψηλά.
Στις σύγχρονες κοινωνίες τα επίπεδα είναι χαμηλά. Στο ενδιάμεσο υπάρχει η δημογραφική μετάβαση.» (Demeny,
1972)
24
Παρατηρώντας το διάγραμμα φαίνεται ότι μόνο άτοπο δεν είναι το ότι ο πληθυσμός
αυξάνεται όταν αυξάνεται και η έκταση. Οι τρείς «κορυφές» του διαγράμματος εμπίπτουν
ακριβώς στις τρεις κορυφές του διαγράμματος του πληθυσμού (διάγραμμα 1). Η αύξηση του
πληθυσμού επήλθε με την επεκτατική πολιτική αρχικά του Ιουστινιανού, έπειτα του Βασίλειου
΄Β του Βουλγαροκτόνου και τέλος του Αλέξιου του Ά του Κομνηνού. Αυτές οι τρεις κορυφές
αποτελούν και τις σημαντικότερες αλλαγές για την αυτοκρατορία σε επίπεδο πληθυσμού και
έκτασης. Οι σχέσεις αυτές φαίνονται καλύτερα και αποδεικνύονται στα διαγράμματα που
ακολουθούν.
ΕΚΤΑΣΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ
Ιουστινιανός Ά
Βασίλειος ΄Β
Αλέξιος Ά
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
Ταυτίζοντας τα δύο διαγράμματα καταλαβαίνει κανείς ότι η αρχική υπόθεση

επαληθεύεται και πλέον είμαστε σίγουροι σε μεγάλο βαθμό ότι η επεκτατική πολιτική ή όχι των
αυτοκρατόρων έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση του πληθυσμιακού προφίλ της
Στο τελευταίο διάγραμμα αυτού του κεφαλαίου προκύπτει η πληθυσμιακή πυκνότητα
της αυτοκρατορίας από τα στοιχεία για τον πληθυσμό και την έκταση.
25
ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ
45
42,85
40 10,5…
35
30
ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ
7,692
25 9,09
6,33
20 7,954 8,18 4,347
8,125 12,17
15 5,862
6,8 6,33 7,164 4,76
8
10 3,33
3,33 2,25
5 10,28
7 7,954 9,009
0
ΕΤΟΣ
Στο παραπάνω διάγραμμα υπάρχει μία δυσαναλογία στην πληθυσμιακή πυκνότητα το

έτος 1204. Πιθανώς να πρόκειται για σφάλμα το οποίο πρέπει να αναφερθεί για να μην
προκύψουν λανθασμένες εντυπώσεις. Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ασκηθεί κριτική στην
υπάρχουσα βιβλιογραφία και έτσι πρέπει να δεχθούμε όλους τους αριθμούς που προέρχονται
από τις πηγές. Εξάλλου όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του τεύχους η ανάλυση εμπίπτει στις
αρχές της Γεωγραφίας και έτσι η συγκεκριμένη προβληματική δεν είναι ανησυχητική και δεν
αναιρεί σε καμία περίπτωση τα υπόλοιπα ευρήματα. Μία υπόθεση για το πώς προκύπτει αυτό
το σφάλμα είναι η εξής: το 1204 αυτοκράτορας είναι ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης (βλέπε
παράρτημα σελ. 35) και είναι η εποχή που οι Λατίνοι καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της
αυτοκρατορίας μαζί και την Κωνσταντινούπολη. Τότε η αυτοκρατορία χωρίζεται σε τρία
βασίλεια. Είναι πολύ πιθανό τα πληθυσμιακά στοιχεία που δίνει ο Treadgold για το έτος αυτό
να περιλαμβάνουν πληθυσμούς που πλέον ανήκουν υπό την Λατινική αυτοκρατορία. Έτσι
έχοντας ως σταθερά την έκταση των τριών βασιλείων η οποία είναι περίπου 210.000
τετραγωνικά χιλιόμετρα, ο πληθυσμός που δίνει ο Treadgold ίσως να μην εμπίπτει στην έκταση
που ο ίδιος δίνει. Σε αντίθετη περίπτωση μιλάμε για βιβλιογραφικό λάθος.
4.6. Λαοί, Γλώσσα και Θρησκεία
Αφήνοντας για λίγο στην άκρη τους αριθμούς και τα διαγράμματα, σε αυτό το κεφάλαιο
θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα: Ποιοι είναι οι λαοί που κατοικούν σε
αυτή την αυτοκρατορία και τι είναι τελικά αυτό που τους συνδέει;
Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από την αρχή της ίδρυσής της μέχρι και την τελευταία μέρα
ύπαρξής της άλλαξε ουκ ολίγες φορές την επικράτειά της. Τα νέα φύλα που εμφανίζονταν στην
Ευρώπη κατά καιρούς και απειλούσαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας, ανάγκαζαν τους ηγέτες
της αυτοκρατορίας να εφευρίσκουν τρόπους για να απωθήσουν ή να εντάξουν αυτούς τους νέους
πληθυσμούς στην επικράτειά τους. Γενικά η ιστορία μας δείχνει ότι οι αυτοκράτορες του
Βυζαντίου δεν «αγαπούσαν» την επεκτατική πολιτική. Τις περισσότερες φορές οι πόλεμοι ήταν
αμυντικοί, ενώ πάντοτε υπήρχαν και μικρές εξαιρέσεις. Στις περισσότερες των περιπτώσεων οι
αυτοκράτορες χρησιμοποιούσαν τη διπλωματία για να λύσουν τις όποιες διαφορές με τους
γειτονικούς λαούς. Η διπλωματία ήταν ένα ιδιαίτερο χάρισμα και ταυτοχρόνως σπουδαίας
σημασίας όπλο για την αυτοκρατορία.
26
Εκατοντάδες λαοί εντάχθηκαν και αποσχίσθηκαν από την αυτοκρατορία στη χιλιόχρονη
πορεία της. Συνεπώς, δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα έθνος-κράτος με τους σημερινούς όρους.
Παρόλο που πολλές φορές η ιστορία μας πείθει για το αντίθετο, εξαιτίας κυρίως της πολιτικής
ωριμότητας που παρουσίασε η αυτοκρατορία σε σχέση με άλλους λαούς της Ευρώπης, είμαστε
σίγουροι ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για έθνος. Αυτό που στην πραγματικότητα «ενώνει» την
αυτοκρατορία και την ωθεί στο να επιβιώσει τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα είναι δύο
μεταβλητές, η γλώσσα και η θρησκεία. Κάτω από αυτή την ομπρέλα, οι αυτοκράτορες
κατάφεραν να διοικήσουν και να ελέγξουν την επικράτειά τους για 1000 περίπου χρόνια.
Τα ελληνικά έγιναν επίσημη γλώσσα στην αυτοκρατορία, με τον Ιουστινιανό να είναι ο
τελευταίος αυτοκράτορας που είχε ως μητρική του γλώσσα τα Λατινικά. Το ερώτημα που τίθεται
εδώ είναι το εξής: μπορεί η γλώσσα από μόνη της να αποτελέσει κριτήριο για την ύπαρξη ή μη,
ενός ενιαίου πολιτισμικά λαού; Αν μελετήσει κανείς τα σημερινά δεδομένα, σίγουρα ένα βασικό
κριτήριο για τον ορισμό ενός έθνους είναι η γλώσσα. Στην περίπτωση μας όμως, δεδομένου ότι
σε τακτά χρονικά διαστήματα ολοένα και περισσότεροι λαοί εντάσσονταν στα σύνορα της
αυτοκρατορίας, θα λέγαμε ότι είναι ένα ισχυρό κριτήριο αλλά δεν αρκεί από μόνο του. Πέρα
από τη γλώσσα ωστόσο, η κοινή θρησκεία, δηλαδή ο χριστιανισμός, είναι ακόμη ένα στοιχείο
που απάντα εν μέρη σε κάποια ερωτήματα. Όταν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος εκχριστιανίζουν
τους Σλάβους και τους δημιουργούν ένα δικό τους αλφάβητο με χαρακτήρες παρόμοιους με
αυτούς των ελληνικών γραμμάτων, σίγουρα δημιουργούν καλύτερες διπλωματικές σχέσεις
μεταξύ Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και Σλάβων. Για την ακρίβεια ο εκχριστιανισμός τους, στόχευε
στην ένταξή τους στην ευρύτερη επικράτεια της αυτοκρατορίας. Οπότε, μήπως ο συνδυασμός
αυτών των δύο μεταβλητών είναι απαραίτητος στην περίπτωσή μας για να απαντήσουμε τελικά
στο ερώτημα: ποιοι κατοικούν την αυτοκρατορία;
Χαζάροι, Ούνοι, Ούγγροι, Βησιγότθοι, Οστρογότθοι, Γότθοι, Αλαμανοί, Πέρσες,
Βάνδαλοι, Φράγκοι, Γέπιδες, Άβαροι, Λογγοβάρδοι, Βούλγαροι, Άραβες, Σέρβοι, Ρως,
Πετσενέγγοι, Νορμανδοί, Μαγυάροι, Λατίνοι, Αρμένιοι, Σελτζούκοι τούρκοι, Οθωμανοί
τούρκοι, Μογγόλοι και Ταμερλάνοι είναι μερικά από τα φύλα που προσέγγισαν την
αυτοκρατορία, άλλοτε με καλές και άλλοτε με κακές διαθέσεις . Κάποιοι από αυτούς
εκχριστιανίστηκαν, κάποιοι άλλοι έμαθαν τα ελληνικά, άλλοι αντέδρασαν και της επιτέθηκαν
και άλλοι αφομοιώθηκαν. Το σίγουρο είναι ότι αυτοί που εντάχθηκαν στη ρωμαϊκή επικράτεια,
σταδιακά έμαθαν τα ελληνικά και εκχριστιανίστηκαν.
Τα έθνη που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της, αν και μεταξύ τους υπήρχε κοινή
αποδοχή του κυρίαρχου ελληνόφωνου και χριστιανικού στοιχείου της αυτοκρατορίας, είχαν την
τάση να ακολουθούν διαφορετικούς δρόμους και να επιβεβαιώνουν την ιδιαιτερότητά τους μέσω
των ξεχωριστών πολιτιστικών στοιχείων (κυρίως της γλώσσας) που μοιράζονταν. Ως
παράδειγμα αναφέρουμε την Κωνσταντινούπολη, που την εποχή του Ιουστινιανού A΄(527-565)
όπως όλες οι μεγάλες πρωτεύουσες, παραδίδεται ως «χωνευτήρι» ετερόκλητων στοιχείων. Ξένοι
(Γερμανοί και Ούνοι) και σκληροτράχηλοι βυζαντινοί υπήκοοι (Ίσαυροι, Ιλλυριοί και Θράκες)
περιλαμβάνονταν στα στρατεύματα της πόλης. Μοναχοί Σύροι, Μεσοποτάμιοι και Αιγύπτιοι,
που δε γνώριζαν λέξη ελληνικά, συνέρρεαν στην πρωτεύουσα υπό την προστασία της
αυτοκράτειρας Θεοδώρας. Οι πανταχού παρόντες Εβραίοι εργάζονταν ως τεχνίτες και έμποροι,
ενώ πολλοί ήταν και οι Ιταλοί και Αφρικανοί, των οποίων η μητρική γλώσσα (όπως και του
ίδιου του Ιουστινιανού) ήταν τα λατινικά. Ποικίλη ήταν την ίδια εποχή η δημογραφική σύνθεση
και σε άλλες περιοχές του κράτους που ο πληθυσμός του έχει υπολογιστεί σε 26 περίπου
εκατομμύρια. Οι περιοχές αυτές ήταν, στην κυριολεξία, εκπληκτικά μωσαϊκά από γηγενείς
λαούς και εποίκους, αμετάβλητα για πολλούς αιώνες πριν την εποχή του Ιουστινιανού.
27
Αναφέρουμε λίγα μόνο ενδεικτικά παραδείγματα: Ίβηρες, Λαζοί, Αβασγοί και Γότθοι
κατοικούσαν στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, Κέλτες, Εβραίοι και περσικής καταγωγής
έποικοι βρίσκονταν στα υψίπεδα της Μικράς Ασίας, Αρμένιοι στην Καππαδοκία, Εβραίοι,
Σαμαρείτες και Άραβες στην Παλαιστίνη. «Όλες οι αυτοκρατορίες πάντοτε κυβέρνησαν μια
πληθώρα λαών και η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν αποτέλεσε εξαίρεση» (Cyril Mango, 2013, 25)
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ίσως της εξαιρετικής διπλωματικής πολιτικής που
ακολουθούσε το Βυζάντιο απέναντι στα γειτονικά φύλα ήταν ο εκχριστιανισμός του Βλαντίμιρ
(990), ο οποίος ήταν βασιλιάς του Κιέβου. Ο Βλαντίμιρ, έπειτα από το χριστιανικό του γάμο με
την αδερφή του Βυζαντινού αυτοκράτορα στην Κριμαία, ακολούθησε μέχρι τα γεράματά του τη
χριστιανική πίστη, ενώ αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής ήταν η μαζική βάπτιση των Ρως στα
νερά του Δνείπερου στο Κίεβο. «Στη χώρα των Ρως ήρθε η θρησκεία της Ανατολής και μαζί της
μία πολιτισμική επιρροή που είναι αδύνατο να υπολογίσουμε…..Η Κων σταντινούπολη, η πόλη την
οποία πριν από 130 χρόνια είχε απειλήσει στόλος 1.000 πλοίων των Ρως, επηρέαζε εκκλησίες,
μοναστήρια και θρησκευτικές πρακτικές κάθε είδους, πολιτισμική επιρροή που είναι αλήθεια ότι
γρήγορα τροποποιήθηκε λόγω της επαφής με το περιβάλλον των Ρως. Έτσι υπήρχε λόγος που οι
Ρως στο Κίεβο ονόμασαν την κύρια εκκλησία τους Αγία Σοφία.» (Logan, 2007, 251).
Μπορεί λοιπόν να μη μιλάμε για ένα ενιαίο έθνος κράτος, σίγουρα όμως μιλάμε για μία
οντότητα με κοινή γλώσσα και θρησκεία δύο μεταβλητές αρκετά ικανές για να «σκεπάσουν»
πολιτισμικά τους λαούς της αυτοκρατορίας αλλά και τους γείτονές της.
4.7. Πληθυσμός και Οικονομία
Πολλές αναλύσεις αποδεικνύουν ότι η Βυζαντινή αυτοκρατορία αποτελούσε ένα πολύ
ισχυρό οικονομικά κράτος. Στο κεφάλαιο αυτό, χρησιμοποιώντας τους αριθμούς που δίνει ο
Treadgold (πίνακας 5 σελ. 17), γίνεται μία υπόθεση εργασίας για να γίνει όσο το δυνατό πιο
κατανοητό το μέγεθος της οικονομίας της αυτοκρατορίας. Σίγουρα αποτελεί ένα τμήμα της
εργασίας που «ξεφεύγει» από τις πληθυσμιακές αναλύσεις, ωστόσο είναι μία καλή ευκαιρία για
να μελετηθεί ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του πληθυσμού, αυτό της οικονομίας.
Υπόθεση εργασίας
Η οικονομία στην αυτοκρατορία λειτουργούσε με νομισματική πολιτική. Σύμφωνα με
τον Treadgold, 1 Βυζαντινό νόμισμα ισοδυναμεί με 1/72 της λίβρας καθαρού χρυσού. Κάνοντας
τις απαραίτητες μετατροπές, αυτό πρακτικά σημαίνει ότι 1 βυζαντινό νόμισμα ισοδυναμεί με
6,35gr χρυσού.(1 lb. = 453,59gr) Παίρνοντας τυχαία το οικονομικό έτος 305 βλέπουμε ότι τα
ετήσια κρατικά έσοδα φτάνουν τα 9.400.000 νομίσματα.
Μετατροπές: 9.400.000 βυζ. νομ.  59.690.000gr χρυσού ή 59.690kg χρυσού ή 56,69t
χρυσού.
Αν υποθέσουμε ότι η υπόθεση εργασίας που κάνουμε δεν επηρεάζεται από κανέναν
εξωγενή ή ενδογενή παράγοντα και επίσης δεχτούμε την αναγωγή στο χρόνο τότε προκύπτουν
τα ακόλουθα αποτελέσματα.
Μία ράβδος χρυσού σήμερα ζυγίζει 12,44kg, αυτό σημαίνει ότι για το έτος 305 η
αυτοκρατορία έλαβε έσοδα της τάξεως των 4.798 ράβδων χρυσού.
Επίσης αν δεχτούμε ότι τα κρατικά έσοδα μοιράζονται ισάξια στους Ρωμαίους πολίτες
τότε συμπεραίνουμε ότι για το έτος 305 σε κάθε Ρωμαίο πολίτη αντιστοιχούν 157,4kg χρυσού.
28
Το ποσό φαίνεται αρκετά μεγάλο ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν ανταποκρίνεται στην
πραγματικότητα. Αποτελεί όμως έναν υποθετικό δείκτη ο οποίος φανερώνει τις οικονομικές
δυνατότητες του κράτους. Να σημειωθεί επίσης ότι οι πολίτες της αυτοκρατορίας είχαν τη
δυνατότητα να πληρώνουν τους φόρους τους σε είδος. Αυτό σημαίνει ότι η εκτιμώμενη
περιουσία μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη σε ορισμένα οικονομικά έτη. «Είναι αλήθεια ότι η
βυζαντινή κυβέρνηση εισέπραττε πάντοτε ορισμένους φόρους σε είδος (τα οποία αποκτούσαν και
μεγαλύτερη σπουδαιότητα, όταν τα έσοδα σε μετρητά ήταν χαμηλότερα), όμως η αξία τέτοιων μη
χρηματικών πόρων δεν μπορεί να υπολογιστεί σε χρήμα.» (Treadgold, 2007, 324). Επίσης να
σημειωθεί για ακόμα μια φορά το ποσοστό σφάλματος που δίνει ο Treadgold στους αριθμούς
του που φτάνει το 25%.
Ο πίνακας που ακολουθεί, είναι η μετατροπή του πίνακα 5 της σελίδας 17 από βυζαντινά
νομίσματα σε κιλά χρυσού με βάση την υπόθεση εργασίας. Επίσης ακολουθεί διάγραμμα σχέσης
μεταξύ πληθυσμού και εισοδήματος.
Χρονολογίες Ετήσιο Εισόδημα

305 59.690 kg χρυσού
457 49.530 »»
518 53.975 »»
533 31.750 »»
540 71.755 »»
555 38.100 »»
565 53.975 »»
641 23.495 »»
668 12.700 »»
775 12.700 »»
842 19.685 »»
850 20.955 »»
959 25.400 »»
1025 37.465 »»
1150 35.560 »»
1303 11.430 »»
1321 6.350 »»
Πίνακας 6
29
ΣΧΕΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ

80.000 30000000
70.000
25000000
60.000
20000000
ΧΡΥΣΟΣ(KG)
50.000
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
40.000 15000000
30.000
10000000
20.000
5000000
10.000
0 0
305 457 518 533 540 555 565 641 668 775 842 850 959 1025115013031321
Χρυσός σε kg Πληθυσμός
Το παραπάνω διάγραμμα αποδεικνύει ότι η μείωση ή η αύξηση του πληθυσμού είναι

σχεδόν ανάλογη με την μείωση ή την αύξηση των εσόδων αντίστοιχα. Με εξαίρεση τα έτη 565
και 850 που παρά τη μείωση του πληθυσμού τα έξοδα αυξάνονται, σε όλες τις υπόλοιπες
χρονολογίες παρατηρούμε αυτή τη σχέση εξάρτησης μεταξύ των δύο μεταβλητών. Το εύρημα
αυτό είναι απόλυτα λογικό αν σκεφτεί κανείς ότι στις παλιές παραδοσιακές κοινωνίες, πριν τη
βιομηχανική επανάσταση, η οικονομία βασίζεται εξολοκλήρου στο εργατικό δυναμικό.
Το έτος 850, τη βασιλεία στην αυτοκρατορία την κατέχει η αυτοκράτειρα Θεοδώρα.
Πρόκειται για μια περίοδο πολύ καλής διακυβέρνησης στην οποία καταφέρνει να γεμίσει τα
θησαυροφυλάκια του κράτους ως αποτέλεσμα της αποκατάστασης των εικόνων. Γι’ αυτό το
λόγω μάλιστα η χριστιανική εκκλησία τη θεωρεί Αγία. Σε συνδυασμό με κάποιες στρατιωτικές
επιτυχίες, κατάφερε λοιπόν να αυξήσει τα έσοδα του κράτους παρά την απώλεια εδαφών, άρα
και την απώλεια εργατικού δυναμικού και φόρων.
Στο διάγραμμα επίσης φανερώνεται για ακόμα μία φορά η σπουδαιότητα των χρόνων
διακυβέρνησης του Ιουστινιανού. Το έτος 540 η αυτοκρατορία συγκεντρώνει τα περισσότερα
κρατικά έσοδα, (71.755kg χρυσού ή 5.768 ράβδους χρυσού αν δεχτούμε την αρχική υπόθεση)
σε μία περίοδο, που ο πληθυσμός της επίσης φτάνει στο ανώτατο σημείο που έφτασε ποτέ καθ’
όλη τη διάρκεια της ζωής της.
4.8. Στρατιωτική δύναμη σε σχέση με τον Πληθυσμό
Στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες οι στρατιωτικές υπηρεσίες αποτελούν αναπόσπαστο
κομμάτι μιας κοινωνίας. Ένα μέρος του πληθυσμού αποτελείται από στρατιώτες , άλλοτε
μισθοφόρους και άλλοτε από επιλογή τους, οι οποίοι αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο στη
διατήρηση μιας αυτοκρατορίας ή ενός κράτους μέσα στο χρόνο. Ακόμη και σήμερα στις
σύγχρονες κοινωνίες ο στρατός κατέχει ένα πολύ σπουδαίο ρόλο, ιδιαίτερα σε χώρες με
αυξημένο γεωπολιτικό ενδιαφέρον. Με βάση πρόσφατα στοιχεία το στρατιωτικό προσωπικό της
Ελλάδας σε καιρό ειρήνης είναι 156.500 στρατιωτικοί και σε καιρό πολέμου ο αριθμός μπορεί
να φτάσει τις 316.500. Με βάση την απογραφή του πληθυσμού της Ελλάδας για το 2011, το
1,51% του πληθυσμού της χώρας σε καιρό ειρήνης και το 3,07% σε καιρό πολέμου αντίστοιχα,
αποτελούν στρατιωτικό προσωπικό. Η στρατιωτική δύναμη αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικό
του πληθυσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της ανατολής που χρήζει ανάλυσης.
30
Ο στρατός του Βυζαντίου ως επί το πλείστων αποτελούνταν από μισθοφόρους

στρατιώτες ξηράς και κωπηλάτες. Μάλιστα οι ιστορικοί αναφέρουν ότι τον 9 ο αιώνα περίπου
6.000 μισθοφόροι Βαράγγοι αποτελούσαν τη βασιλική φρουρά με αντάλλαγμα εμπορικές
σχέσεις με το Κίεβο. Στον πίνακα 1 της σελίδας 17 δίνεται ο πληθυσμός των στρατιωτών σε
συγκεκριμένες ημερομηνίες, ενώ στον πίνακα 2 της σελίδας 18 το πλήθος των κωπηλατών της
αυτοκρατορίας. Χρησιμοποιώντας τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει αρχικά ο παρακάτω
πίνακας (πίνακας 7). Πρόκειται για τα ποσοστά στρατιωτών και κωπηλατών ως προς το σύνολο
του πληθυσμού της αυτοκρατορίας. Ακολουθεί επίσης διάγραμμα σχέσης μεταξύ του ποσοστού
των στρατιωτών σε σχέση με τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας.
Έτος Στρατιώτες και

κωπηλάτες στο
σύνολο του
πληθυσμού (%)
300 2,018
311 2,018
457 2,093
518 1,584
540 1,427
565 0,789
600 0,823
641 1,038
668 1,09
717 1,147
775 1,407
780 1,143
842 1,307
959 1,435
1025 1,202
1097 0,5
1143 0,5
1180 0,434
1204 0,555
1282 0,4
1312 0,4
1320 0,354
1453 0,033
Πίνακας 7
31
ΣΧΕΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ(%)

30000000 2,5
25000000 2
Στρ. προσ. (%)

20000000
Πληθυσμός
1,5
15000000
1
10000000
5000000 0,5
0 0
Χρονολογία
πληθυσμός ποσοστό στρ. προσωπικού
Παρατηρώντας τον πίνακα 7 και το διάγραμμα 10 αντιλαμβάνεται κανείς ότι το

στρατιωτικό προσωπικό της αυτοκρατορίας δεν επηρεάζεται άμεσα από την εξέλιξη του
πληθυσμού. Υπάρχουν εποχές που ενώ μειώνεται ο πληθυσμός, αυξάνεται το ποσοστό των
στρατιωτών ως προς τον πληθυσμό και αντίστοιχα εποχές που το ποσοστό αυτό αυξάνεται
καθώς αυξάνει και ο πληθυσμός. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα το ποσοστό αυτό παραμένει
σταθερό ανεξαρτήτως της πορείας του πληθυσμού. Σίγουρα ο πληθυσμός αποτελεί μία έμμεση
παρέμβαση στον αριθμό των στρατιωτών, όμως με βάση την ανάλυση και τη βιβλιογραφία ο
αριθμός αυτός αλλάζει κυρίως με βάση της πολιτικές εξελίξεις. Κρίνοντας εκ του
αποτελέσματος η πιο ισχυρή οικονομική περίοδος του Βυζαντίου αφορά την περίοδο της
βασιλείας του Ιουστινιανού. Σε μία περίοδο που η αυτοκρατορία είχε σχεδόν τον έλεγχο της
μισής Ευρώπης, χρειάστηκε 371.000 στρατιώτες ή αλλιώς το 1,4% του πληθυσμού για να
ανταπεξέλθει στις όποιες προκλήσεις . Αν θέσουμε λοιπόν αυτό τον αριθμό ως το ανώτατο όριο
για μία καλή διακυβέρνηση τότε μπορούμε να βγάλουμε αρκετά συμπεράσματα.
Ένα από αυτά είναι ότι, ενώ ο Ιουστινιανός διένυε μία περίοδο ευημερίας που θα
μπορούσε να έχει στην κατοχή πολύ περισσότερο στρατό δεν το επιδίωξε. Και αυτό γιατί όπως
είπαμε προηγουμένως ίσως δεν τον είχε ανάγκη. Οπότε το 1,5% στρατιωτών ως προς το σύνολο
του πληθυσμού ίσως να αποτελεί πλαφόν για εκείνη την περίοδο.
Το 1,5% το αγγίζει επίσης ο Μεγάλος Κωνσταντίνος, ο Λέων ο ΄Γ ο Ίσαυρος και ο
Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Άρα κρίνοντας πάλι με βάση την περίοδο του Ιουστινιανού είναι
φανερό ότι η στρατιωτική δύναμη είναι βασική για την ευημερία μιας περιόδου. Αποδεικνύεται
επίσης ότι ο μεγάλος πληθυσμός δεν σημαίνει και μεγάλη στρατιωτική ισχύς. Την εποχή του
Βουλγαροκτόνου ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας είναι 3 φορές μικρότερος από την εποχή του
Ιουστινιανού, ωστόσο το ποσοστό των στρατιωτών είναι σχεδόν το ίδιο. Σίγουρα ως προς τον
αριθμό το στρατιωτικό προσωπικό διαφέρει κατά πολύ (βλέπε πίνακα 1), ως προς την αναλογία
όμως είναι το ίδιο.
Τέλος με βάση τα στοιχεία για την αναλογία στρατιωτών – πληθυσμού για την Ελλάδα
το 2011, φαίνεται ότι έχουμε και εδώ μία αναλογία της τάξεως του 1,5% περίπου. Σίγουρα δεν
μπορούμε να συγκρίνουμε αυτούς τους αριθμούς μεταξύ τους γιατί μιλάμε για διαφορετική
εποχή και συνεπώς διαφορετική τεχνολογία, ωστόσο αποτελεί ένα εύρημα το οποίο πρέπει να
τονιστεί. Μία άλλη σύγκριση που έχει ίσως περισσότερο νόημα είναι αυτή με τη σημερινή
Γαλλία. Αυτό γιατί με βάση τα στοιχεία του 2015 η Γαλλία διαθέτει το μεγαλύτερο στρατό στην
32
Ευρώπη σε στρατιωτικό προσωπικό και εξοπλισμό. Δεδομένου ότι για εκείνη την εποχή η
ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κρατεί τα ηνία του ευρωπαϊκού χώρου, ίσως η σύγκριση αυτή
είναι ορθότερη. Συγκεκριμένα η Γαλλία διαθέτει 398.531 στρατιώτες οι οποίοι αποτελούν το
0,61% του συνολικού της πληθυσμού. Σε ποσοστό είναι σαφώς μικρότερο από το στρατό της
αυτοκρατορίας σε περιόδους ευημερίας, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε την τεχνολογική εξέλιξη η
οποία δίνει τη δυνατότητα στρατιωτικού ελέγχου με χρήση άλλων μέσων τα οποία καθιστούν
τους στρατιώτες δευτερεύον εργαλείο πολέμου. Θα μπορούσε να πει κανείς λοιπόν ότι όσον
αφορά το στρατό το Βυζάντιο αποτελεί στρατιωτικά τη Γαλλία της εποχής.
33
5. Συμπεράσματα και Συζήτηση
Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί το τελευταίο κομμάτι του τεύχους. Σε αυτό το σημείο θα
γίνει μία σύνοψη των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την ανάλυση. Επίσης, περιέχονται
συζητήσεις και συμπεράσματα. Στο κεφάλαιο των συμπερασμάτων προκύπτουν πολλές φορές
νέες υποθέσεις εργασίας και ερωτήματα τα οποία μας οδηγούν στην επανάληψη κάποιων
πειραμάτων αν αυτό είναι εφικτό. Τέλος, υπάρχει και ένα κεφάλαιο στο οποίο περιγράφονται τα
τυχόν λάθη που οφείλονται είτε στη βιβλιογραφία, είτε στην ανάλυση αυτή καθ’ αυτή.
5.2. Η Γεωγραφική Σκοπιά
Αναζητώντας άρθρα, αναλύσεις και βιβλία που αφορούν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία θα
γίνει αντιληπτό το γεγονός, ότι η ιστορικοί επιστήμονες χωρίζουν την αυτοκρατορία σε τρείς
μεγάλες περιόδους. Την πρωτοβυζαντινή (306 - 610) την μεταβυζαντινή (611 – 1205) και την
υστεροβυζαντινή (1206 – 1453) περίοδο. Το πρώτο ίσως και σημαντικότερο συμπέρασμα που
προκύπτει από την συγκεκριμένη ανάλυση είναι ότι σε καμία περίπτωση αυτός ο διαχωρισμός
δεν μπορεί να ισχύει σε μία πληθυσμιακή και συνάμα γεωγραφική ανάλυση για την Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία της Ανατολής. Και αυτό γιατί η πληθυσμιακή καμπύλη της αυτοκρατορίας, όπως
είδαμε στο κεφάλαιο της ανάλυσης, δεν μας το επιτρέπει. Σε καμία περίπτωση ωστόσο δεν
πρέπει να θεωρηθεί λάθος η υπάρχουσα περιοδολόγηση. Απλά είναι κατασκευασμένη με
γνώμονα την ιστορία και μόνο. Μία αλλαγή πολιτικής ιδεολογίας σε μία συγκεκριμένη χρονική
περίοδο, ίσως να αποτελεί σημείο διαχωρισμού για τους ιστορικούς, αλλά αν αυτό δεν επηρεάζει
το βασικό αντικείμενο της ανάλυσης μας δηλαδή την εξέλιξη του πληθυσμού, τότε αυτό το
σημείο διαχωρισμού για τη Γεωγραφία δεν έχει ουσιαστικά σημασία. Έτσι, πρέπει αρχικά να
καταλάβουμε πως στην περιοδολόγηση που προέκυψε ουσιαστικά ήμασταν προσκολλημένοι
περισσότερο στα πληθυσμιακά και γεωγραφικά γεγονότα παρά τα ιστορικά χωρίς ωστόσο να τα
αγνοούμε.
Η γεωγραφία λοιπόν έδωσε τέσσερις χάρτες έκτασης οι οποίοι αφορούν όπως είδαμε τη
μέγιστη και την ελάχιστη έκταση της αυτοκρατορίας στις περιόδους που προέκυψαν. Οι χάρτες
σε συνδυασμό με τα διαγράμματα της έκτασης και του πληθυσμού αποδεικνύουν ότι μία
ακαριαία και ταυτοχρόνως μεγάλη μείωση πληθυσμού ή έκτασης σε μία συγκεκριμένη χρονική
περίοδο αποτελεί ένα σημαντικό σημείο διαχωρισμού μιας περιόδου. Η έκταση της
αυτοκρατορίας, μετά τη βασιλεία του Ηράκλειου, δεν θα φτάσει ποτέ πια σε μεγάλα επίπεδα και
έτσι κρίθηκε αναγκαίο η πρώτη χρονική περίοδος να σταματά μετά το πέρας της βασιλείας του.
Το συγκεκριμένο σημείο ωστόσο δεν αποτελεί και σημείο διαχωρισμού για τους ιστορικούς.
Είναι φανερό λοιπόν ότι ένας από τους αρχικούς στόχους της εργασία έχουν επιτευχθεί. Αυτός
ο στόχος ήταν να μπορέσουμε να καταλάβουμε τη σημασία της Γεωγραφίας και το πώς αυτή
μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε αναλύσεις για να προκύψουν συμπεράσματα. Συμπεράσματα τα
οποία όπως συμβαίνει και στη συγκεκριμένη ανάλυση, να είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που
περιμέναμε αρχικά.
Παρακάτω παρουσιάζεται η περιοδολόγηση της αυτοκρατορίας με βάση τα ευρήματα
της συγκεκριμένης εργασίας.
34
1η Περίοδος 2η Περίοδος 3η Περίοδος 4η Περίοδος

300 - 641 642 - 976 977 - 1118 1119 - 1453
Μεγάλος πληθυσμός, Σταθερή περίοδος, Επανάκτηση Επανάκτηση
Μαύρη Πανώλη όχι σημαντικά χαμένων εδαφών, χαμένων εδαφών
ανθρωπογεωγραφικά Βασίλειος ΄Β ο στην Ανατολή,
γεγονότα Βουλγαροκτόνος Αλέξιος ο Ά
Κομνηνός
5.3. Ορθότητα Ανάλυσης

Ένα από τα προβλήματα που υπήρξαν κατά την εκπόνησης της εργασίας ήταν το εάν και
πόσο η υπάρχουσα βιβλιογραφία μπορεί να απαντήσει στο αρχικό ερώτημα που είχε τεθεί.
Δηλαδή, το αν ήταν εφικτή μία ανάλυση της Γεωγραφίας του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Έχοντας ολοκληρώσει τη βασική σκέψη μπορούμε να πούμε ότι τα
αποτελέσματα είναι ικανοποιητικά. Σίγουρα τα αριθμητικά δεδομένα που παρέχονται δεν είναι
πολλά, όμως είναι αρκετά για τη συγκεκριμένη ανάλυση. Δεν μπορούμε με άλλα λόγια να
αμφισβητήσουμε την εργασία κοιτώντας μόνο τα αρχικά δεδομένα. Ο γενικός στόχος της
εργασίας σίγουρα έχει επιτευχθεί και αν στο μέλλον προκύψουν νέα δεδομένα ή αμφισβητηθούν
κάποια άλλα, σίγουρα η επανεκκίνηση της συγκεκριμένης ανάλυσης δεν θα προσδώσει πολύ
διαφορετικά αποτελέσματα.
Το σημείο στο οποίο ίσως πρέπει να γίνει περεταίρω διερεύνηση, αφορά στο διάγραμμα
της πληθυσμιακής πυκνότητας. Όπως αναφέραμε και στο κεφάλαιο της ανάλυσης ίσως
πρόκειται για ένα σφάλμα, το οποίο προκύπτει εξαιτίας της κατάληψης ενός μεγάλου μέρους
της αυτοκρατορίας από τους Λατίνους. Είναι όμως μία μικρή χρονική περίοδος που δεν
επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τα αποτελέσματα.
5.4. Ερωτήματα και νέες υποθέσεις εργασίας
Κλείνοντας, είναι αναγκαίο να αναφερθούν ορισμένα ερωτήματα και υποθέσεις
εργασίας που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της εργασίας. Τα ερωτήματα αυτά δεν μπορούν να
απαντηθούν σε αυτή την εργασία γιατί, είτε αφορούν άλλο επιστημονικό κλάδο, είτε οι
υπάρχουσες πηγές δεν επαρκούν.
 Μπορεί η Γεωγραφία να δώσει απαντήσεις σε ιστορικά θέματα ή να τα βοηθήσει

με τα εργαλεία της;
 Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής περιλαμβάνει πολλούς διαφορετικούς
λαούς. Μπορούμε να μιλάμε για ένα έθνος – κράτος με τους σημερινούς όρους
δεδομένου ότι ο βασικός θεσμός, όπως λέει ο Runciman, που ενώνει αυτούς τους
λαούς είναι ο θεσμός της εκκλησίας και συγκεκριμένα ο χριστιανισμός;
 Είναι εφικτή μία δημογραφική ανάλυση με βάση τις υπάρχουσες πληροφορίες;
 Είναι το Βυζάντιο η μεγάλη δύναμη που κινεί τα νήματα στην Ευρώπη την
περίοδο του Μεσαίωνα, δύναμη που ασκεί τα 1000 και πλέον χρόνια της ιστορίας
του;
Τα ερωτήματα που γεννήθηκαν είναι αρκετά και κυρίως εμπίπτουν σε πεδία που
ασχολείται η ιστορία και η πολιτική. Σίγουρα η Γεωγραφία δίνει αποτελέσματα σε τέτοιες
αναλύσεις χωρίς ωστόσο να μπορεί να εμβαθύνει περαιτέρω, εξάλλου δεν είναι αυτός ο στόχος
της.
35
6. Βιβλιογραφία
 Κλεών Χ. Τσίμπος, ‘Εισαγωγή στην Πληθυσμιακή Γεωγραφία’, Εκδόσεις Αθ.

Σταμούλης, Αθήνα (2008)
 Γλύκατζη – Αρβελέρ Ελένη, ‘Γιατί το Βυζάντιο’, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα (2012)
 Treadgold Warren, ‘Βυζάντιο Επίτομη Ιστορία’, Εκδόσεις Θύραθεν, Μετάφραση
Γιώργος Λεβενιώτης, Θεσσαλονίκη (2007)
 Γλύκατζη – Αρβελέρ Ελένη, ‘Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας’,
Εκδόσεις Ψυχογιός, Μετάφραση Τούλα Δρακοπούλου, Αθήνα (1988)
 Γ.Κ. Σαββίδης Αλέξης, ‘Ούνοι, Βυζάντιο και Ευρώπη ο κόσμος των πρώιμων Τούρκων’,
Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα (2004)
 Θεοδοσίου Στράτος, ‘ Βυζάντιο και Σλάβοι’, Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα (2015)
 Cyril Mango, ‘Βυζάντιο η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης’, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, Μετάφραση Δημήτρης Τσουγκαράκης, Αθήνα (2006)
 Σιδηρόπουλος Γεώργιος , ‘Ανθρωπογεωγραφίας Συνοπτικό Λεξικό Άτακτοι Γλώσσαι’,
Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, Αθήνα (2014)
 F. Donald Logan, ‘Οι Βίκινγκς’, Εκδόσεις Οδυσσέας, Μετάφραση Ελένη Αστέριου,
Αθήνα (2007)
 Steven Runciman, ‘Η Βυζαντινή Θεοκρατία’, Εκδόσεις Δόμος, Μετάφραση Ιωσήφ
Ροηλίδης, Αθήνα (2005)
 ‘Η Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας’ τόμος Ά και ΄Β, Εκδόσεις Μέλισσα,
Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ
 Σιδηρόπουλος Γεώργιος, ‘Εισαγωγή στη Γραφική Σημειολογία’, Εκδόσεις Παπαζήση,
Αθήνα (2006)
 Συλλογικό έργο, επιμέλεια Ελένη Γραμματικοπούλου, ‘Το Βυζάντιο και οι απαρχές της
Ευρώπης’, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα (2004)
 Γλύκατζη – Αρβελέρ Ελένη, ‘Χρυσό Βυζαντινό νόμισμα δολάριο του Μεσαίωνα’,
Archaeology and Arts, http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/06/1-6.pd f
[πρόσβαση 1/2/2017, 16.42]
 Byzantine Chronicle Byzantine Emperors: A Quick Reference ,
http://www.byzantium.xronikon.com/ [πρόσβαση 15/1/2016, 10.10]
 Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, http://www.fhw.gr/ [πρόσβαση: 12/1/2017, 12.50]
36
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
‘Γεωγραφία του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της

Ανατολής’
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Πτυχιακή Εργασία
Παπουτσής Ευάγγελος
Μυτιλήνη, 2016
Επιβλέπων καθηγητής : Σιδηρόπουλος Γεώργιος
1
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Α' ο
Μέγας
Γλώσσα: Λατινικά
Περίοδος Βασιλείας: 306-337
Καταγωγή: Ναϊσσός (Νις), Σερβία
Εχθρικά φύλα περιόδου: Σαρμάτες,

Φράγκοι, Αλαμανοί, Βησιγότθοι
Πληθυσμός: 17.000.000 κατ.
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
Πληθ. πυκνότητα: 3 κατ./km2
307, 310: Απώθησε τους Φράγκους πέραν του Ρήνου
310 έως 325: Σε μια σειρά αιματηρών μαχών επικράτησε των αντιπάλων του Μαξεντίου και Λικινίου
328: Συνέτριψε τους Βησιγότθους στη Δακία. 100,000 Γότθοι σκοτώθηκαν
334: Συνέτριψε τους Σαρμάτες
Αυτοκράτορας: Κωνστάντιος ΄Β
Καταγωγή: Κωνσταντινούπολη
Εχθρικά φύλα περιόδου: Πέρσες,

Αλαμανοί, Κουάδοι, Σαρμάτες
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
Συνεχείς συγκρούσεις με αρνητικά και θετικά αποτελέσματα με τους Σασσανίδες Πέρσες που
εισέβαλαν στην Ανατολή. Τελικά απωθήθηκαν.
353: Νίκησε τον Μαγνέντιο στη Μάχη της Μούρσας (50,000 Ρωμαίοι στρατιώτες σκοτώθηκαν).
354: Νίκη επί των Αλαμανών στη Γερμανία.
357: Απώθησε Κουάδους & Σαρμάτες εισβολείς.
2
Αυτοκράτορας: Ιουλιανός ο Παραβάτης
Γλώσσα: Λατινικά, Ελληνικά
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.200.000 km2
357: Συνέτριψε τους Αλαμανούς στο Στρασβούργο όταν ήταν ακόμα Καίσαρας.
358: Εκδίωξε τους Φράγκους από τον Κάτω Ρήνο.
Ξεκίνησε μια φιλόδοξη εκστρατεία εναντίον των Σασσανιδών Περσών. Έφτασε μέχρι την πρωτεύουσά
τους Κτησιφώντα, αλλά εκεί παγιδεύτηκε και αναγκάστηκε να υποχωρήσει.
Αυτοκράτορας: Ιοβιανός
Καταγωγή: -------------

Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
Συνέχισε την υποχώρηση από την Μεσοποταμία που άρχισε επί Ιουλιανού. Εξαναγκάστηκε σε
ταπεινωτική ειρήνη με τον Πέρση βασιλιά Σαπώρη Β', αποσυρόμενος από 5 επαρχίες ανατολικά του
Τίγρη , παραχωρώντας δικαιώματα επί της Αρμενίας και χάνοντας πόλεις όπως η Νίσιβις και τα Σιγγάρα.
3
Αυτοκράτορας: Βαλεντινιανός Ά
(Ουαλεντινιανός)
Καταγωγή: -------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Αλαμανοί,

Κουάδοι, Σαρμάτες
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000
Έκταση: 5.100.000 km2
365 – 372: Νίκησε τους Αλαμανούς εισβολείς. Μάχη του Σολινικίου (367).
372 – 375: Αντιμετώπισε με επιτυχία Κουάδους και Σαρμάτες που εισέβαλαν στην Παννονία.
Αυτοκράτορας: Ουάλης
Καταγωγή: -------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Βησιγότθοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
367: Νίκησε τους Βησιγότθους βόρεια του Δούναβη
367: Ο στρατός του νικήθηκε στη Μάχη των "Ιτιών" (Μαριανούπολις, Βουλγαρία) από ένα μείγμα
Οστρογότθων, Αλανών και Ούνων
378: Μάχη της Αδριανούπολης. Ολέθρια ήττα από τους Γότθους (η χειρότερη Ρωμαϊκή ήττα μετά τις
Κάννες)
4
Αυτοκράτορας: Γρατιανός
Καταγωγή: -------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Βησιγότθοι,
Οστρογότθοι, Γερμανοί, Αλανοί
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
378: Νίκη επί των Αλαμανών.
Αυτοκράτορας: Θεοδόσιος Ά ο Μέγας

Καταγωγή: Ισπανία
Εχθρικά φύλα περιόδου: Γότθοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 5.100.000 km2
379: Νικητής εναντίον Βησιγότθων, Αλανών και Ούνων.
394: Μάχη του Φρίγδου : Νίκη επί του σφετεριστή Ευγενίου. Τελειωτική ήττα των ειδωλολατρών.
388: Επικράτησε του σφετεριστή Magnus Maxentius στη Δύση (που είχε εκθρονίσει τον Γρατιανό).
5
Αυτοκράτορας: Αρκάδιος
Καταγωγή: Ισπανία
Εχθρικά φύλα περιόδου: Βησιγότθοι,
Ούνοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 2.100.000 km2
395: Οι Βησιγότθοι υπό τον Αλάριχο λεηλάτησαν την Ελλάδα και κατέστρεψαν ό,τι είχε απομείνει από
τον Ελληνικό πολιτισμό. Τελικά, τον σταμάτησε ο δυτικός στρατηγός Στιλίχων, καθώς ο στρατός της
Ανατολής πολεμούσε τους Ούνους στη Μ. Ασία. Ο Στιλίχων περικυκλώνει τους Βησιγότθους στη Φολόη
αλλά τότε διατάσσεται να φύγει από την Ελλάδα.
Αυτοκράτορας: Θεοδόσιος ΄Β ο Μικρός

Καταγωγή: -------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Ούνοι, Βάνδαλοι,

Βησιγότθοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 2.100.000 km2
421-422: Κήρυξε τον πόλεμο στους Πέρσες επειδή εδίωκαν τους Χριστιανούς, χωρίς επιτυχία.
442: Μάχη του Ούνους . Ήττα από τους Ούνους που επιβάλλονται στα Βόρεια Βαλκάνια.
443: Οι Ούνοι κυριαρχούν στα Βαλκάνια και καταστρέφουν 2 Ρωμαϊκές στρατιές. Οι Βυζαντινοί
εξαγοράζουν την ειρήνη από τον Αττίλα ο οποίος στρέφεται στη Δύση.
6
Αυτοκράτορας: Μαρκιανός
Καταγωγή: Θράκη
Εχθρικά φύλα περιόδου: ήρεμη περίοδος
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 2.350.000 km2
Σχετικά ήρεμη περίοδος. Τα βαρβαρικά φύλα που έκαναν επιδρομές στα Βαλκάνια κινήθηκαν προς την
Ιταλία και τη Δύση. Πολέμησε τους Σαρακηνούς στη Συρία και τους Βλέμμυες (φυλή της Νουβίας)
στην Αίγυπτο. Άφησε αβοήθητη τη Δύση που είχε σοβαρότατα προβλήματα με Ούνους, Βανδάλους
κλπ.
Αυτοκράτορας: Λέων ο Ά ο Θραξ

Καταγωγή: Θράκη (Δακία)
Εχθρικά φύλα περιόδου: Ούνοι,
Οστρογότθοι, Βάνδαλοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 2.350.000 km2
Οι Οστρογότθοι και οι Ούνοι κάνουν επιδρομές στα Βαλκάνια. Έφθασαν μέχρι την Πόλη. Οι Βάνδαλοι
λεηλατούν τα παράλια. Σφαγή 500 κατοίκων στη Ζάκυνθο.
463: Καταστροφική εκστρατεία εναντίον των Βανδάλων στη Βόρεια Αφρική, στην Καρχηδόνα. 1113
πλοία και 100,000 άντρες υπό τον Βασιλίσκο.600 πλοία χάθηκαν.
7
Αυτοκράτορας: Ζήνων
Καταγωγή: Βάρβαρος
Εχθρικά φύλα περιόδου: Ούνοι,
Οστρογότθοι, Βάνδαλοι, Βησιγότθοι
Παγκ. Πληθ.: 200.000.000 κατ.
Έκταση: 2.350.000 km2
Ικανός στρατηγός αλλά οι πόλεμοί του ήταν εκστρατείες εναντίον σφετεριστών, κυρίως του
Βασιλίσκου και του Ίλλου.
481: Κατόρθωσε να στρέψει τα δύο Γοτθικά φύλα -του Θεοδώριχου Στράβωνος και του Θεοδώριχου
του Μεγάλου- να πολεμήσουν μεταξύ τους. Αργότερα επέτρεψε στο Θεοδώριχο να επιτεθεί στον
Οδόακρο στην Ιταλία.
Αυτοκράτορας: Αναστάσιος Ά
Καταγωγή: Δυρράχιο
Εχθρικά φύλα περιόδου: Οστρογότθοι,

Βάνδαλοι, Σλάβοι
Παγκ. Πληθ.: 250.000.000 κατ.
Έκταση: 2.300.000 km2
492-497: Νίκησε τους Ίσαυρους στασιαστές μετά από εξαετή πόλεμο.
502-505: Κέρδισε κάποια εδάφη σε συγκρούσεις με την Περσία.
513-515: Κατέπνιξε τη στάση του Βιταλιανού που 3 φορές πολιόρκησε την Πόλη. Ο στρατός του ήταν
μείγμα βαρβάρων που έτσι ανακάλυψαν τα πλούτη και τα αδύναμα σημεία του Βυζαντίου.
8
Αυτοκράτορας: Ιουστίνος Ά
Εχθρικά φύλα περιόδου: Οστρογότθοι,
Βάνδαλοι, Σλάβοι
Παγκ. Πληθ.: 250.000.000 κατ.
Έκταση: 2.300.000 km2
Μικρής εκτάσεως στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Αρμενία και στη Γεωργία, που ήταν υπό Περσική
επικυριαρχία. Αποτυχία χωρίς σοβαρές επιπτώσεις. Οι Σλάβοι συνεχίζουν την εισβολή τους στα
Βαλκάνια.
Αυτοκράτορας: Ιουστινιανός Ά
Εχθρικά φύλα περιόδου: Σλάβοι, Πέρσες,
Οστρογότθοι, Βάνδαλοι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 3.200.000 km2
534: Ο Βελισάριος κατέκτησε την Β. Αφρική και την Καρχηδόνα. Οι Βάνδαλοι εξαφανίζονται.
535-540, 541-554: Αιματηροί πόλεμοι στην Ιταλία. Το βασίλειο των Οστρογότθων καταλύθηκε.
Εξαντλητικοί & άνευ αποτελέσματος πόλεμοι με την Περσία, και 50ετής συνθήκη ειρήνης στο τέλος.
559: Σλάβοι & Κουρτριγούροι απωθήθηκαν.
9
Αυτοκράτορας: Ιουστίνος ΄Β
Γλώσσα: Ελληνικά
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άβαροι,
Βησιγότθοι, Λομβάρδοι, Πέρσες
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 3.000.000 km2
Σύρραξη με τους Πέρσες που το 573 πήραν τη Δαράς επί του Τίγρη. Ίσως αυτό να προκάλεσε την
τρέλα του.
568: Εισβολή των Λομβαρδών στη Β. Ιταλία.
568: Οι Βησιγότθοι αρχίζουν επιθέσεις στην Ανδαλουσία.
575: Νίκη του στρατηγού Ιουστινιανού επί των Περσών στη Μελιτίνη που δεν αξιοποιείται.
Αυτοκράτορας: Τιβέριος ‘Β ο
Κωνσταντίνος
Καταγωγή: -------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Σλάβοι, Πέρσες,

Οστρογότθοι, Άβαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 3.000.000 km2
582: Το Σίρμιον στο Δούναβη μετά από διετή πολιορκία παραδίδεται στους Αβάρους και καταστρέφεται.
575: Αποτυχημένη εκστρατεία εναντίον των Λομβαρδών στην Ιταλία. Η Ρώμη σώθηκε αλλά χάνεται η
βόρεια Ιταλία.
Νίκες επί των Περσών του στρατηγού Μαυρίκιου που φτάνει σχεδόν μέχρι την Κτησιφώντα.
10
Αυτοκράτορας: Μαυρίκιος
Καταγωγή: Καππαδοκία
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άβαροι, Σλάβοι,
Πέρσες, Λομβάρδοι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 2.900.000 km2
586: Πολιορκία της Θεσ/νίκης από Σλάβους.
586: Νίκες επί των Περσών. Το 590 βοήθησε τον Χοσρόη να ανακτήσει το θρόνο του με αντάλλαγμα
ειρήνη και νέα εδάφη.
Πολλές εκστρατείες στα Βαλκάνια. Απώθησε Αβάρους και Σλάβους. Μάχη του Βιμινακίου (601). Νίκη
επί των Αβάρων. Η συνοριογραμμή του Δούναβη έγινε ασφαλής.
Αυτοκράτορας: Φωκάς
Καταγωγή: Βαλκάνια
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άβαροι, Σλάβοι,

Πέρσες
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 2.900.000 km2
Οι Πέρσες καταπάτησαν τη συμφωνία ειρήνης και προχώρησαν προς τον Ευφράτη και την
Καππαδοκία.
608: Εμφύλιος με τον Ηράκλειο, Έξαρχο της Αφρικής. Ο Φωκάς μετέφερε όλο το στρατό στην
Αίγυπτο αλλά νικήθηκε από τον Νικήτα. Ο στρατός του Ηράκλειου έφτασε δια θαλάσσης στην Πόλη.
11
Αυτοκράτορας: Ηράκλειος
Καταγωγή: Αρμένιος
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άβαροι, Άραβες,
Πέρσες
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.500.000 km2
622: Εκστρατεία εναντίον των Περσών και του βασιλιά Χοσρόη Β' που είχε καταλάβει την Αντιόχεια,
τη Δαμασκό και την Ιερουσαλήμ. Μάχη στη Νινευή το 627 και τελικός θρίαμβος.
624: Η Ισπανία χάθηκε για πάντα πέφτοντας στα χέρια των Βησιγότθων
636: Μάχη του ποταμού Γιαρμούκ (Συρία) Κοσμοϊστορική ήττα από τους Άραβες.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΄Γ και

Ηρακλεωνάς
Περίοδος Βασιλείας: 641
Καταγωγή: Κων/πόλη
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.500.000 km2
12
Αυτοκράτορας: Κώνστας ΄Β
(Πωγωνάτος)
Εχθρικά φύλα περιόδου: Λομβάρδοι,

Σλάβοι, Άραβες
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
Συνεχείς επιδρομές των Αράβων στη Μικρά Ασία και στη θάλασσα (Αιγαίο, Κρήτη, Κύπρο, Ρόδο).
641: Οι Άραβες κατακτούν την Αλεξάνδρεια.
655: Ναυμαχία του Φοίνικος: Ήττα από τους Άραβες. Απώλεια 500 πλοίων.
658: Νίκη επί των Σλάβων στα Βαλκάνια.
661: Ιταλία, επίθεση εναντίον των Λομβαρδών.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΄Δ
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Σλάβοι,

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
674-678: Πολιορκία της Πόλης από τους Άραβες για 3 καλοκαίρια. Το υγρό πυρ εν χρήσει.
Οι Άραβες κατέλαβαν το Αμόριο, την Κύζικο, τη Σμύρνη (672), αλλά ηττήθηκαν στη Λυκία και
ζήτησαν ειρήνη (678).
Πολυετής πολιορκία Θεσ/νίκης από Σλάβους.
680: Ήττα από τους Βούλγαρους υπό τον Ασπαρούχ.
13
Αυτοκράτορας: Ιουστινιανός ΄Β ο
Ρινότμητος
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Σλάβοι,

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
Επιτέθηκε στους Άραβες στην Αρμενία και πήρε αύξηση στα λύτρα για την ειρήνη. Ανέκτησε τον
έλεγχο τμημάτων της Αρμενίας και της Κύπρου.
692: Μάχη Σεβαστούπολης, ήττα από τους Άραβες.
708: Μάχη Αγχιάλου . Ήττα από τους Βουλγάρους, οριοθέτηση νέων συνόρων.
Αυτοκράτορας: Φιλιππικός Βαρδάνης

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
Ο Βούλγαρος βασιλιάς Τερβέλ έφτασε μέχρι τα τείχη της Πόλης (712). Ο Βαρδάνης μετέφερε στρατό
από το Οψίκιον (στη ΒΔ Μικρά Ασία) για να τους πολεμήσει. Αυτή η στρατιωτική δύναμη τον
εκθρόνισε. Οι Άραβες εκμεταλλεύτηκαν το κενό και έκαναν επιδρομές στη Μ. Ασία.
14
Αυτοκράτορας: Αναστάσιος ΄Β
(Αρτέμιος)
Καταγωγή: -------------

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
Έστειλε ένα στρατό υπό τον Λέοντα τον Ίσαυρο (αργότερα αυτοκράτωρ Λέων Γ') να εισβάλει στη
Συρία. Έστειλε στόλο εναντίον των Αράβων. Αλλά ενώ στρατός και στόλος ήταν στη Ρόδο, στασίασαν
και εξέλεξαν άλλο αυτοκράτορα, τον Θεοδόσιο.
Αυτοκράτορας: Θεοδόσιος ΄Γ ο
Αδραμυττηνός
Καταγωγή: Μ. Ασία

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.300.000 km2
716: Σύναψε ειρήνη με τον Βούλγαρο χαγάνο Τερβέλ, αναζητώντας συμμάχους για την αναμενόμενη
επίθεση των Αράβων. Για τους Βούλγαρους ήταν μια καλή ειρήνη γιατί νομιμοποίησε τα σύνορά τους
στη Θράκη και κέρδισαν την περιοχή των Ζαγορίων. Την περίοδο αυτή γίνονται πυρετώδεις ετοιμασίες
από τους Άραβες για εισβολή και από τους Βυζαντινούς για άμυνα.
15
Αυτοκράτορας: Λέων ο ΄Γ ο Ίσαυρος
Καταγωγή: Βόρεια Συρία
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 780.000 km2
717: 2η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες για 1 χρόνο. Αποφασιστική & συντριπτική
νίκη (απώλειες Αράβων 500.000).
Νίκησε τους Άραβες κατ’ επανάληψιν (726, 739) σε συμμαχία με Γεωργιανούς και Χαζάρους.
727: Έστειλε ένα στόλο εναντίον μιας αντι-εικονομαχικής εξέγερσης στη Ραβένα που καταστράφηκε σε
καταιγίδα.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Έ ο
Κοπρώνυμος

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
746: Εισέβαλε στη Συρία και κατέλαβε τη γενέτειρα του πατέρα του. Το 752 νίκησε ξανά τους Άραβες.
747: Κατέστρεψε τον αραβικό στόλο στην Κύπρο.
9 εκστρατείες κατά των Βουλγάρων. Νικήθηκε στα Στενά Ρίσκι (759) αλλά τελικά θριάμβευσε στη
Μάχη της Αγχιάλου (761).
16
Αυτοκράτορας: Λέων ο ΄Δ ο Χάζαρος
Καταγωγή: Χάζαρος
Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
776 & 778: Έστειλε στρατό εναντίον των Αράβων στη Συρία υπό τον Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα.
Εφάρμοσε την τακτική να αποφεύγει ανοιχτή μάχη με τους Άραβες και αντ’ αυτού να ασφαλίζει τα
κάστρα. Σε κάθε κάστρο, μια δύναμη 3000 αντρών είχε αποστολή να παρενοχλεί τους Άραβες και να
εμποδίζει τις επιδρομές τους.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΣΤ’ ο

Τυφλός
Καταγωγή: -------------

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
791 & 792: Ήττες από τους Βούλγαρους.
793: Συνέτριψε μια εξέγερση δυσαρεστημένων (λόγω της στροφής υπέρ των εικόνων) Αρμενίων
αξιωματικών με ακραία σκληρότητα.
17
Αυτοκράτορας: Ειρήνη η Αθηναία
Καταγωγή: Αθήνα
Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000
Ελάχιστη στρατιωτική δραστηριότητα. Οι Άραβες του Χαρούν αλ-Ρασίντ ταπείνωσαν πολλές φορές το
Βυζαντινό στρατό και κυριαρχούν στα ανατολικά.
782: Μάχη της Νικομήδειας. Μια μεγάλη Αραβική δύναμη υπό τον Χαρούν αλ-Ρασίντ κατατρόπωσε
το βυζαντινό στρατό πολύ κοντά στην Πόλη.
Αυτοκράτορας: Νικηφόρος Ά ο Γενικός

Καταγωγή: -----------

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Ατυχής πόλεμος με τους Φράγκους για τη Βενετία.
805: Ηττήθηκε από ένα μεγάλο αραβικό στρατό στη Φρυγία και αναγκάσθηκε να πληρώνει λύτρα.
811: Εισέβαλε στη Βουλγαρία με 80,000 άντρες και κατέλαβε την πρωτεύουσα Πλίσκα. Αλλά μετά ο
στρατός παγιδεύτηκε και καταστράφηκε στη Μάχη της Πλίσκα και ο ίδιος σκοτώθηκε.
18
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ Ά ο Ραγκαβές
Καταγωγή: -----------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Την άνοιξη του 813, ετοίμασε μια μεγάλη επιχείρηση και αντιμετώπισε τους Βούλγαρους στη Μάχη
της Βερσινικίας κοντά στην Ανδριανούπολη, παρά τις συμβουλές των στρατηγών του και νικήθηκε
κατά κράτος. Μετά από αυτό, ο αρχηγός του στρατού Λέων ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας.
Αυτοκράτορας: Λέων Έ ο Αρμένιος


Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Ο Κρούμμος της Βουλγαρίας έφτασε μέχρι τα τείχη της Πόλης. Ο Λέων προσπάθησε να τον παρασύρει
και να τον σκοτώσει σε ενέδρα αλλά απέτυχε. Μετά το θάνατο του Κρούμμου όμως, νίκησε τους
Βουλγάρους στη Μεσημβρία (814).
Είχε μικρές επιτυχίες εναντίον των Αράβων επιτιθέμενος στα παράλια της Αιγύπτου και ανακτώντας
κάποια φρούρια στην Μικρά Ασία.
19
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΄Β ο Τραυλός
Καταγωγή: Αμόριο της Φρυγίας
Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
824: Άραβες που είχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία κατέλαβαν με 10.000 άντρες την Κρήτη. Ο Μιχαήλ
απέτυχε να την ανακαταλάβει το 826.
827: Οι Άραβες εισέβαλαν στη Σικελία και πολιόρκησαν τις Συρακούσες.
Αυτοκράτορας: Θεόφιλος
Καταγωγή: -------------
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Οι Άραβες προχώρησαν στη Σικελία και πήραν το Παλέρμο.
Κινητικός εναντίον των Αράβων στα ανατολικά. Εξ στράτευσε στη M. Ασία και στη Συρία με αρκετές
επιτυχίες αλλά και σημαντικές ήττες, όπως στη Μάχη του Δαζιμώνος (838) και η επακόλουθη Άλωση
του Αμορίου από τους Άραβες.
20
Αυτοκράτορας: Θεοδώρα
Καταγωγή: Αρμένια
Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
Οι βυζαντινές δυνάμεις νικήθηκαν από τους Άραβες σε Κρήτη, Παμφυλία και στα σύνορα με τη Συρία
από τους Αββασίδες.
842: Άλωση της Μεσσήνης από τους Άραβες.
853: 85 Βυζαντινά πλοία επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στο Αιγυπτιακό λιμάνι της Νταμιέτα.
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΄Γ ο Μέθυσος

Καταγωγή: Κων/πολη

Βούλγαροι, Ρως, Σλάβοι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
855-856: Πόλεμος με τους Βούλγαρους. Κατακτήθηκε η Φιλιππούπολη και άλλες πόλεις.
860: Απώθησε την επίθεση των Ρως εναντίον της Πόλης.
863: Ο θείος του αυτοκράτορα, Πετρωνάς συνέτριψε τους Άραβες στη Μάχη του ποταμού Λαλακάοντα
και σκότωσε τον εμίρη της Μελιτίνης Ομάρ.
21
Αυτοκράτορας: Βασίλειος Ά ο Μακεδών
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Ρως
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
872: Νίκησε τους Παυλικανούς που προήλαυναν στη Μικρά Ασία και είχαν καταλάβει την Έφεσο. Το
κράτος τους στον άνω Ευφράτη καταλύθηκε.
Σε συμμαχία με τους Φράγκους, έστειλε 139 πλοία στην Αδριατική. Το Μπάρι, ο Τάραντας και η
Καλαβρία ανακτήθηκαν, αλλά η Μάλτα και το μεγαλύτερο μέρος της Σικελίας χάθηκαν.
Αυτοκράτορας: Λέων ο ΣΤ’ ο Σοφός

Καταγωγή: ------------

Βούλγαροι, Ρως
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
904: Οι Σαρακηνοί υπό την ηγεσία του Έλληνα αποστάτη Λέοντα του Τριπολίτη λεηλάτησαν τη
Θεσσαλονίκη και αιχμαλώτισαν 22.000.
896: Ήττα από τους Βούλγαρους, με συνέπεια εμπορικές παραχωρήσεις και πληρωμή λύτρων.
902: Η Ταορμίνα, το τελευταίο Ελληνικό προγεφύρωμα στη Σικελία, πέφτει.
900 Νίκη εναντίον του εμιράτου της Ταρσού.
22
Αυτοκράτορας: Αλέξανδρος
Καταγωγή: -------------
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
Αραβικές δυνάμεις υπό τον Αλ-Μουχταντίρ του χαλιφάτου των Αββασιδών επιτέθηκε στα Ανατολικά.
Προκάλεσε πόλεμο με τον Συμεών Α' της Βουλγαρίας.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΄Ζ ο
Πορφυρογέννητος
Καταγωγή: ------------

Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.100.000 km2
917: Μάχη της Αγχιάλου: μεγάλη ήττα από τους Βούλγαρους.
949: Μια σοβαρή προσπάθεια να επανακτηθεί η Κρήτη από τους Άραβες απέτυχε.
Πρώτη επιτυχία στα ανατολικά μετά από πολλά χρόνια. Ανακτήθηκαν περιοχές πέρα από τον Ευφράτη.
23
Αυτοκράτορας: Ρωμανός ΄Β
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.100.000 km2
961: Ανακατάληψη της Κρήτης. Ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς, με έναν τεράστιο στρατό και στόλο
2308 πλοίων, ανακατέλαβε την Κρήτη μετά από επιχειρήσεις 9 μηνών. Η εκστρατεία ήταν έμμονη ιδέα
του Ρωμανού.
962: Ο Φωκάς εστάλη επίσης εναντίον των Αράβων. Απελευθέρωσε την Κιλικία, και κυρίευσε 60
φρούρια στην οροσειρά του Ταύρου.
Αυτοκράτορας: Νικηφόρος ΄Β Φωκάς

Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.100.000 km2
964: Μεγάλες εκστρατείες εναντίον των Αράβων. Η Ταρσός και η Έδεσσα και η Αντιόχεια (969)
ανακαταλαμβάνονται.
965: Απελευθέρωση της Κύπρου από τον πατρίκιο Νικήτα.
965: Αποτυχημένη εκστρατεία στη Σικελία, που παρέμεινε ολόκληρη υπό αραβικό έλεγχο.
24
Αυτοκράτορας: Ιωάννης Ά Τσιμισκής
Παγκ. Πληθ.: 300.000.000 κατ.
Έκταση: 1.100.000 km2
971: Απέκρουσε επίθεση των Βουλγάρων, αιχμαλώτισε τον τσάρο Βόρις Β'.
971: Νίκησε το Ρώσο Σβιατοσλάβ στο Δούναβη, στη πολιορκία του Δορύστολου, εξουδετερώνοντας τη
ρωσική απειλή.
974-975: Επιτέθηκε εναντίον των Αββασιδών και κατέλαβε Δαμασκό, Βηρυτό, Σιδώνα και άλλες πόλεις
στη Συρία.
Αυτοκράτορας: Βασίλειος ΄Β ο
Βουλγαροκτόνος
Καταγωγή: Σπάρτη
Βούλγαροι, Ρως, Σέρβοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.675.000 km2
1000-1018: Καθυπόταξε τη Βουλγαρία μετά από μακρόχρονο και αιματηρό πόλεμο. Μάχες του
Σπερχειού και του Κλειδίου.
995: Εκστρατεία εναντίον των Αράβων με 40.000 άντρες. Κατάληψη μεγάλου μέρους της Συρίας.
Άλλες εκστρατείες εναντίον των Ρως (988), Σέρβων, Χαζάρων (1018), Αράβων στη Ν. Ιταλία.
Προσάρτηση Αρμενίας και ενός μέρους της Γεωργίας.
25
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Ή
Καταγωγή: Σπάρτη
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.675.000 km2
Οι εχθροί της αυτοκρατορίας, μετά τις ένδοξες μέρες του Βασιλείου Β', είναι ανίσχυροι. Δεν
σημειώνεται πλέον πρόοδος, όπως στον καιρό του Βουλγαροκτόνου, αλλά δεν υπάρχουν προβλήματα,
εκτός από το γεγονός ότι ο ηγεμών είναι ανάξιος.
Αυτοκράτορας: Ζωή
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.675.000 km2
26
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΄Θ ο
Μονομάχος
Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Ρως,

Πετσετέγκοι, Σελτζούκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.675.000 km2 Πληθ. πυκνότητα: 7
κατ./km2
1043: Ναυτική επιδρομή των Ρως που αποκρούσθηκαν και εξοντώθηκαν.
1045: Προσάρτησε το Αρμενικό βασίλειο του Ανίου.
1046: Πρώτη γνωριμία με τους Σελτζούκους. Ήττα το 1048 στο φρούριο Καπετρού στη Μύδια.
1048-1052: Επιδρομές Πετσενέγγων στα Βαλκάνια.
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΣΤ΄ ο Βρίγγας

Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.675.000 km2
Το κύριο γεγονός είναι η μεγάλης κλίμακας επανάσταση του στρατού. Αυτό μακροπρόθεσμα οδήγησε
στην αποσύνθεση της κεντρικής διοίκησης και άφησε ανυπεράσπιστες επαρχίες στην Ασία απέναντι
στους Σελτζούκους. Η Πόλη εύκολη λεία πλέον για τους σταυροφόρους.
27
Αυτοκράτορας: Ισαάκιος Ά Κομνηνός
Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Μαγυάροι,
Πετσετέγκοι, Σελτζούκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000
Έκταση: 1.675.000 km2
1059: Εκστρατεία εναντίον του βασιλιά Ανδρέα Α' της Ουγγαρίας και των Πετσενέγγων που είχαν
αρχίσει ληστρικές επιδρομές στα βόρεια σύνορα. Συνήψε ειρήνη με το βασίλειο της Ουγγαρίας.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Ί Δούκας

Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Μαγυάροι,

Νορμανδοί, Σελτζούκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.600.000 km2
Το μεγαλύτερο μέρος της Βυζαντινής Ιταλίας, εκτός από το Μπάρι, κυριεύτηκε από τους Νορμανδούς
υπό τον Ροβέρτο Γουισκάρδο.
Οι Ούγγροι πήραν το Βελιγράδι.
Το μεγαλύτερο μέρος της Αρμενίας κατελήφθη από τους Σελτζούκους Τούρκους.
1065: Οι Ούνοι κάνουν επιδρομές στα Βαλκάνια και φτάνουν μέχρι τη Λάρισα.
28
Αυτοκράτορας: Ρωμανός ΄Δ Διογένης
Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Νορμανδοί,
Σελτζούκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.600.000 km2
1071: Άλωση του Μπάρι από τους Νορμανδούς μετά από τρίχρονη πολιορκία. Τέλος εποχής για το
Βυζάντιο στη Νότιο Ιταλία.
1071: Μάχη του Μαντζικέρτ. Καταστροφική ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους.
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΄Ζ Δούκας

Περίοδος Βασιλείας: 1067-1068, 1071-
1078
Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Σελτζούκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1073: Εκστρατεία εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων. Έληξε με ήττα και αιχμαλωσία του στρατηγού
Ισαακίου Κομνηνού.
1074: Εξέγερση των δυτικών μισθοφόρων. Τελικά νικήθηκαν με τη βοήθεια των Σελτζούκων Τούρκων,
από τον Αλέξιο Κομνηνό.
Επανάσταση των Βουλγάρων. Τελικά ηττήθηκαν.
29
Αυτοκράτορας: Νικηφόρος ΄Γ
Βοτανειάτης
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Σοβαρή επανάσταση των Παυλικανών στη Θράκη. Οι Νορμανδοί της Απουλίας εισέβαλαν στα
Βαλκάνια με πρόσχημα την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του Κωνσταντίνου Δούκα.
Αυτοκράτορας: Αλέξιος Ά Κομνηνός

Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1085: Απέκρουσε την εισβολή των Νορμανδών που είχαν πάρει την Κέρκυρα και το Δυρράχιο και
πολιορκούσαν τη Λάρισα.
1091: Με τη βοήθεια Κουμάνων συνέτριψε τους Πετσενέγγους που λεηλατούσαν τα Βαλκάνια.
Κατέπνιξε εξέγερση των Βογομίλων στη Θράκη.
Ανακατέλαβε τη Νίκαια με τη βοήθεια των σταυροφόρων.
30
Αυτοκράτορας: Ιωάννης ΄Β Κομνηνός
Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Σελτζούκοι,
Ούγγροι, Σέρβοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1122: Νίκη επί των Πετσενέγγων στη Μάχη της Βέροιας. Οι Πετσενέγγοι δεν ξανακούστηκαν.
1128: Νίκη εναντίον Ούγγρων και Σέρβων.
1138: Προέλαυσε στη Συρία, αλλά οι Σταυροφόροι δεν ακολούθησαν και υποχώρησε.
1130 - 1139: Πόλεμος με τους Τούρκους. Τα Μικρασιατικά παράλια, η Άγκυρα και η Κασταμονή
απελευθερώθηκαν.
Αυτοκράτορας: Μανουήλ Ά Κομνηνός

Καταγωγή: ------------

Νορμανδοί, Σέρβοι, Σταυροφόροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.118.000 km2
1158: Κυρίευσε την Κιλικία και την Αντιόχεια σε αντίποινα για τη λεηλασία της Κύπρου από τον
Ρεϋνάλδο της Αντιόχειας.
Ανακατάληψη της Νότιας Ιταλίας που χάθηκε ξανά, μετά από ήττα στο Μπρίντιζι (1158).
1176: Μάχη στο Μυριοκέφαλον. Οδυνηρή ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους.
31
Αυτοκράτορας: Αλέξιος ΄Β Κομνηνός
Καταγωγή: ------------
Νορμανδοί, Σέρβοι, Ενετοί
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.118.000 km2
1181: Εισβολή Ούγγρων στα ΒΔ. Η Συρμία και η Βοσνία χάνονται.
Οι Ενετοί κατέλαβαν τη Δαλματία.
Ο Σελτζούκος βασιλιάς Αρσλάν Β' επιτέθηκε. Το Κοτύαιον (Κιουτάχεια) στη Δυτική Μικρά Ασία και η
Σωζόπολης πέφτουν στα χέρια του.
Αυτοκράτορας: Ανδρόνικος Ά Κομνηνός

Καταγωγή: ------------

Νορμανδοί, Σέρβοι, Σταυροφόροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000
Έκταση: 1.118.000 km2
Οι Νορμανδοί της Σικελίας, υπό τον Γουλιέλμο, εισέβαλαν στην Ήπειρο και με έναν στρατό 80,000 (με
5,000 ιππότες) προήλαυσαν μέχρι τη Θεσσαλονίκη που τη λεηλάτησαν (7,000 Έλληνες νεκροί). Ο
Ανδρόνικος ήταν ανίσχυρος απέναντί τους. Ακολούθησε πολιτική καμένης γης που προκάλεσε λιμό.
32
Αυτοκράτορας: Ισαάκιος ΄Β ο Άγγελος
Περίοδος Βασιλείας: 1185-1195, 1203-

1204
Καταγωγή: ------------

Νορμανδοί, Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
1185: Μάχη του Στρυμόνα. Αποφασιστική νίκη του Βρανά εναντίον των Νορμανδών που είχαν
λεηλατήσει τη Θεσσαλονίκη.
1185: Οι Νορμανδοί κατέλαβαν τα Επτάνησα.
1185: Ανταρσία των Βουλγάρων. Ίδρυση της 2ης Βουλγαρικής αυτοκρατορίας.
1190: Μάχη της Τράβνα Ταπεινωτική ήττα από τους Βούλγαρους.
Αυτοκράτορας: Αλέξιος ΄Γ ο Άγγελος

Καταγωγή: ------------

Σταυροφόροι, Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
Βούλγαροι και Βλάχοι λαφυραγωγούν ανεξέλεγκτα τη Θράκη και τη Μακεδονία και προσαρτούν
πόλεις.
Οι Σελτζούκοι Τούρκοι προελαύνουν στη Μικρά Ασία.
1203: Πολιορκία της Πόλης από τους σταυροφόρους που έκαψαν ένα μέρος της πόλης.
33
Αυτοκράτορας: Αλέξιος ΄Δ ο Άγγελος
Καταγωγή: ------------
Σταυροφόροι, Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
Αυτοκράτορας: Αλέξιος Έ Δούκας ο

Μούρτζουφλος
Περίοδος Βασιλείας: 1204
Καταγωγή: ------------

Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Έκταση: 1.000.000 km2
13 Απριλίου 1204: Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους. Ακολούθησε σφαγή και λεηλασία για 4
μέρες. Η Πόλη θα ανήκει στους Λατίνους για τα επόμενα 57 χρόνια. Ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας
στέφθηκε αυτοκράτορας και ο Ενετός Θωμάς Μοροζίνι εξελέγη Πατριάρχης.
34
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Λάσκαρης
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1205: Μάχη του Αδραμυτίου, ακόμα μία σημαντική ήττα των Βυζαντινών από τους Λατίνους.
1204: Οι σταυροφόροι κατέλαβαν τις περισσότερες Ευρωπαϊκές κτήσεις του Βυζαντίου εκτός από την
Ήπειρο, αλλά συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης και των περισσότερων νησιών του Αιγαίου.
Αυτοκράτορας: Θεόδωρος Ά Λάσκαρης

Καταγωγή: ------------

Λατίνοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1205: Μάχη του Κούνδουρου. Ήττα από τους Φράγκους που κατακτούν την Πελοπόννησο.
1211: Μάχη της Αντιοχείας επί του Μαιάνδρου. Μεγάλη νίκη επί των Σελτζούκων. Ο Θεόδωρος
σκότωσε το σουλτάνο σε προσωπική μονομαχία.
1211: Μάχη του Ρύνδακου. Ήττα από τους Φράγκους που κυριαρχούν στη ΒΔ Μ. Ασία.
35
Αυτοκράτορας: Ιωάννης ΄Γ Δούκας
Βατατζής
Καταγωγή: ------------

Λατίνοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1224: Μάχη Ποιμανενού. Νίκη εναντίον των κουνιάδων του και των Φράγκων συμμάχων τους.
Ανακτήθηκαν νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και η Ρόδος.
1230: Οι Ηπειρώτες συνετρίβησαν από τους Βουλγάρους στη Μάχη της Κλοκοτνίτσα.
1236: Πολιορκία της Πόλης.
1242: Πήρε τη Θεσσαλονίκη από τους Βούλγαρους.
Αυτοκράτορας: Θεόδωρος ΄Β Δούκας

Λάσκαρης
Καταγωγή: ------------

Λατίνοι, Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1254: Βάδισε εναντίον των Βουλγάρων που είχαν εισβάλει στη Θράκη και πέτυχε μια σημαντική νίκη
στην Αδριανούπολη, ενώ το 1256 τους απώθησε ξανά και πέτυχε μια συμφέρουσα συμφωνία ειρήνης.
36
Αυτοκράτορας: Ιωάννης ‘Δ Δούκας
Λάσκαρης
Καταγωγή: ------------

Λατίνοι, Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1259: Μάχη Πελαγονίας. Σημαντική νίκη των δυνάμεων της Νίκαιας εναντίον μιας συμμαχίας από το
Βασίλειο της Σικελίας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και το Πριγκιπάτο της Αχαΐας.
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ Ή ο Παλαιολόγος

Καταγωγή: ------------
Μογγόλοι , Βούλγαροι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
25 Ιουλίου 1261 : Ο στρατηγός Στρατηγόπουλος κατέλαβε την Πόλη, όταν σε μια αναγνωριστική
αποστολή, τη βρήκε αφύλακτη.
Νικηφόρος πόλεμος κατά Βουλγάρων.
1264: Μάχη Μακρυπλαγίου. Ήττα από τους Φράγκους της Αχαΐας.
1281: Νίκησε τον Κάρολο Ανζού, Γάλλο ηγεμόνα της Σικελίας, στο Βεράτιον.
37
Αυτοκράτορας: Ανδρόνικος ΄Β
Παλαιολόγος ο Γέρων
Καταγωγή: ------------

Οθωμανοί , Βούλγαροι, Σέρβοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1326: Οι Οθωμανοί Τούρκοι παίρνουν την Προύσα. Ολόκληρο το Ανατολικό Μέτωπο καταρρέει.
Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΄Θ Παλαιολόγος

Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Καταλανοί,

Οθωμανοί , Ιωαννίτες Ιππότες
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1302: Μάχη του Βαφέως. Ήττα από τους Οθωμανούς Τούρκους που προελαύνουν.
1305-1307: Οι Βούλγαροι κατέλαβαν την ΒΑ Θράκη (Αγχίαλο, Σωζόπολη, Μεσημβρία κ.λπ.).
1309: Οι "Ιππότες της Ρόδου" κατέλαβαν τη Ρόδο.
1310: Οι Οθωμανοί Τούρκοι πήραν τη Σμύρνη
1311: Προσωπική ήττα από τον Οσμάν Α'.
38
Αυτοκράτορας: Ανδρόνικος ΄Γ
Παλαιολόγος
Καταγωγή: ------------

Οθωμανοί , Βούλγαροι, Σέρβοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
1329: Μάχη του Πελεκάνου. Ήττα από τους Οθωμανούς υπό τον Οχράν.
1331: Οι Τούρκοι πήραν τη Νίκαια και το 1337 τη Νικομήδεια.
1332: Προσπάθησε να προσαρτήσει τη Βουλγαρική Θράκη.
1334: Προέλαση Σέρβων. Φτάνουν στη Θεσ/νίκη. Το 1337 υπέταξαν το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Αυτοκράτορας: Ιωάννης Έ Παλαιολόγος

Καταγωγή: ------------
Εχθρικά φύλα περιόδου: Τούρκοι
Παγκ. Πληθ.: 400.000.000 κατ.
Καταστροφικός Εμφύλιος του 1341–1347 εναντίον του Καντακουζηνού.
1360: Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Διδυμότειχο και τη Φιλιππούπολη. Το 1365 κατέλαβαν τη

Αδριανούπολη, πρωτεύουσά τους από το 1365.
1387: Οι Τούρκοι πήραν τη Θεσσαλονίκη.
1346: Οι Γενοβέζοι πήραν τη Χίο και το 1355 τη Λέσβο.
39
Αυτοκράτορας: Ιωάννης ΄Ζ Παλαιολόγος
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 480.000.000 κατ.
1390: Οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Φιλαδέλφεια, την τελευταία Ελληνική πόλη της Ασίας.
Η Πόλη κατά τη βασιλεία του πολιορκείται συνεχώς (από το 1394). Ο Ιωάννης Ζ' είχε μείνει πίσω για να
αντιμετωπίσει αυτήν την απειλή, ενώ ο Μανουήλ Β' επέλεξε να ταξιδέψει για βοήθεια στο εξωτερικό.
Αυτοκράτορας: Μανουήλ ΄Β Παλαιολόγος

Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 480.000.000 κατ.
1394: Πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (για 8 χρόνια). Έληξε μετά τις νίκες του
Ταμερλάνου στα ανατολικά.
1396: Μάχη της Νικόπολης. Οι Τούρκοι νίκησαν ένα στράτευμα Δυτικών που υπέστη βαριές απώλειες.
Ήταν η τελευταία πράξη των σταυροφοριών.
1422: Πολιορκία της Πόλης από τον Μουράτ Β'.
40
Αυτοκράτορας: Ιωάννης Ή Παλαιολόγος
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 480.000.000 κατ.
1430: Οι Τούρκοι ξαναπήραν τη Θεσσαλονίκη. Χιλιάδες σφαγιάστηκαν (Ο Ιωάννης σαν αντιβασιλέας

την είχε πουλήσει στους Ενετούς από το 1423).
Οι Τούρκοι κατέκτησαν την υπόλοιπη Ελλάδα εκτός από την Πελοπόννησο.
Το Δεσποτάτο του Μυστρά επεκτάθηκε σχεδόν σε όλη την Πελοπόννησο.
Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΙΑ
Παλαιολόγος
Καταγωγή: ------------
Παγκ. Πληθ.: 480.000.000 κατ.
29 Μαΐου 1453: Η Άλωση της Πόλης.
41
Βασικοί πυρήνες της επικράτειας των Ρως
Το Κράτος των Ρως. Ο χάρτης είναι ανιστορικός - απεικονίζει τους βασικούς πυρήνες του
κράτους και όχι την εδαφική του επικράτεια μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή.
Πηγή: https://el.Wikipedia.org/wiki/ [‘Κράτος των Ρως’, πρόσβαση: 13/2/2017, 12.38]
42
Χάρτης των ευρωπαϊκών βασιλείων όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί το 1199 μ.Χ., έτος
θανάτου του Ριχάρδου Α' της Αγγλίας. Τα χρώματα των γραμμάτων υποδηλώνουν την
πολιτιστική καταγωγή των ηγεμόνων τους.
Πηγή: https://el.Wikipedia.org/wiki/ [‘Μεσαίωνας’, πρόσβαση: 13/2/2017, 12.42]
43
Οι Σλάβοι στην Ευρώπη κατά το 650
Πηγή: https://el.Wikipedia.org/wiki/ [‘Σλάβοι’, πρόσβαση: 13/1/2017, 12.02]
44

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

‘Γεωγραφία του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της

Επιβλέπων καθηγητής : Σιδηρόπουλος Γεώργιος

3. Υλικά, Μεθοδολογία και Βασικές έννοιες

3.5. Πληθυσμιακή πυκνότητα

 Ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας τη συγκεκριμένη περίοδο

Πρώιμη βυζαντινή περίοδος

1453 450.000 20.000 1.500

ανακατατάξεις συνόρων, οι οποίες άλλαξαν αρκετές φορές το πληθυσμιακό προφίλ της

Μελετώντας το πρώτο διάγραμμα της ανάλυσης, φαίνεται ότι η αυτοκρατορία

επόμενων αυτοκρατόρων να κρατήσουν τα εδάφη τους οδήγησε σε αυτή την κατακόρυφη

Στο παραπάνω διάγραμμα έχουν χωριστεί τέσσερις περίοδοι με βάση το πληθυσμιακό

4.4. Η εξέλιξη του Πληθυσμού στις μεγάλες Πόλεις

Ξεκινώντας με το διάγραμμα της Κωνσταντινούπολης αυτό που διακρίνει κανείς με την

ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΡΩΜΗΣ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Στο διάγραμμα 5 έχουν διαχωριστεί δύο πληθυσμιακές περίοδοι. Η πρώτη με το μαύρο

ΕΚΤΑΣΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

ΕΚΤΑΣΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

Ταυτίζοντας τα δύο διαγράμματα καταλαβαίνει κανείς ότι η αρχική υπόθεση

Στο παραπάνω διάγραμμα υπάρχει μία δυσαναλογία στην πληθυσμιακή πυκνότητα το

Χρονολογίες Ετήσιο Εισόδημα

ΣΧΕΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ

Το παραπάνω διάγραμμα αποδεικνύει ότι η μείωση ή η αύξηση του πληθυσμού είναι

Ο στρατός του Βυζαντίου ως επί το πλείστων αποτελούνταν από μισθοφόρους

Έτος Στρατιώτες και

ΣΧΕΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ(%)

Στρ. προσ. (%)

πληθυσμός ποσοστό στρ. προσωπικού

Παρατηρώντας τον πίνακα 7 και το διάγραμμα 10 αντιλαμβάνεται κανείς ότι το

5. Συμπεράσματα και Συζήτηση

1η Περίοδος 2η Περίοδος 3η Περίοδος 4η Περίοδος

5.3. Ορθότητα Ανάλυσης

 Μπορεί η Γεωγραφία να δώσει απαντήσεις σε ιστορικά θέματα ή να τα βοηθήσει

 Κλεών Χ. Τσίμπος, ‘Εισαγωγή στην Πληθυσμιακή Γεωγραφία’, Εκδόσεις Αθ.

‘Γεωγραφία του Πληθυσμού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της

Επιβλέπων καθηγητής : Σιδηρόπουλος Γεώργιος

Εχθρικά φύλα περιόδου: Σαρμάτες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Πέρσες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Πέρσες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Αλαμανοί,

Αυτοκράτορας: Θεοδόσιος Ά ο Μέγας

Αυτοκράτορας: Θεοδόσιος ΄Β ο Μικρός

Εχθρικά φύλα περιόδου: Ούνοι, Βάνδαλοι,

Αυτοκράτορας: Λέων ο Ά ο Θραξ

Εχθρικά φύλα περιόδου: Οστρογότθοι,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Σλάβοι, Πέρσες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άβαροι, Σλάβοι,

Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΄Γ και

Εχθρικά φύλα περιόδου: Λομβάρδοι,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Σλάβοι,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες, Σλάβοι,

Αυτοκράτορας: Φιλιππικός Βαρδάνης

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Αυτοκράτορας: Κωνσταντίνος ΣΤ’ ο

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Αυτοκράτορας: Νικηφόρος Ά ο Γενικός

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Αυτοκράτορας: Λέων Έ ο Αρμένιος

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,

Αυτοκράτορας: Μιχαήλ ΄Γ ο Μέθυσος

Εχθρικά φύλα περιόδου: Άραβες,