‫وزارت تحصیالت عالی ج‪.‬ا‪.

‬ا‬
‫دانشگاه کاتب‬
‫دانشکده حقوق و علوم سیاسی‬
‫دیپارتمنت روابط بین الملل‬
‫پایان نامه دورهی لیسانس‬

‫عنوان‬
‫سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی‬

‫استاد رهنما‪:‬‬
‫دکتر فرید احمد"خروش"‬

‫دانشجو‪:‬‬
‫سید اسماعیل"سادات"‬

‫سال‪:‬‬
‫‪1401‬‬
 ‫معاونت علمی ‪ -‬تدریسی‬

‫ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی‬

‫پایان نامه محترم سید اسماعیل سادات ولد عطااهلل دانشجوی لیسانس دانشکده حقوق و علوم سیاسی‬

‫دیپارتمنت روابط بین الملل با شماره دانشجویی ‪ 97171029‬تحت عنوان سیاست خارجی آمریکا و‬

‫روسیه در آسیای مرکزی در تاریخ ‪ ..............................‬به تایید استاد راهنما‪ ،‬داور و دانشکده حقوق و‬

‫علوم سیاسی رسید و با نمره (عدد) ‪(...............‬با حروف)‪.......................................................‬و درجه‬

‫‪.........................‬مورد تصویب قرار گرفت‪.‬‬

‫‪.......................................‬‬ ‫استاد راهنما‪ :‬دکتر فرید احمد خروش‬

‫‪......................................‬‬ ‫استاد داور‪ :‬محمد مهدی مطهری‬

‫‪......................................‬‬ ‫ریاست دانشکده‪:‬‬

 ‫اهدا‬
‫عزیزانیکه در هر حال مرا یاری رساندن‪ ،‬پدرم‪ ،‬مادرم‪ ،‬برادران و خواهران‪ ،‬سایر اقوام و دوستانم‬

‫که همیشه حامی و مشوقم بود‪.‬‬

 ‫سپاس و تشکر‬
‫(ص)‬
‫در قدم نخست خداوند منان را سپاس فراوان نموده و درود بر روح پر فتوح حضرت محمد‬

‫می فرستم‪ .‬ثانیاً تشکر می کنم از تمام استادان که در مدت تحصیلی مرا همکار نمودند و قدردانی دارم‬

‫از استادان رهنما‪ ،‬داور که در اکمال این پایان نامه مرا یاری رساندن‪.‬‬
 ‫چکیده‬

‫این تحقیق به روش توصیفی‪-‬تحلیلی به منظور بررسی سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای‬

‫مرکزی صورت گرفته است‪ .‬یافته های تحقیق نشان می دهد که آسیای مرکزی از یک سو دارای موقعیت‬

‫استراتیژیک در جهان و منطقه میباشد و از سوی دیگر دارای منابع طبیعی و ظرفیت های اقتصادی بکر‬

‫و فراوان بوده و محور توجه سیاست خارجی کشور های جهان بخصوص آمریکا و روسیه قرار گرفته‬

‫است‪ .‬براساس یافته های تحقیق مهار اسالم گرایی‪ ،‬مهار ایران‪ ،‬مهار و تضعیف روسیه‪ ،‬جلوگیری از‬

‫پیوندهای استراتژیک هند و روسیه‪ ،‬فراگیر کردن ارزشهای امریکایی‪ ،‬مقابله با طرح های منطقه ای‬

‫چین‪ ،‬دستیابی به منابع انرژی دریای خزر‪ ،‬تقویت حضور و نفوذ اسرائیل در آسیای مرکزی ودستیابی‬

‫به سایر منافع راهبردی از مهمترین موارد سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی می باشد هم چنین‬

‫با توجه به اهداف و دیپلماسی آمریکا در آسیای مرکزی‪ ،‬روسیه در تقابل با آمریکا و داشتن مرز های‬

‫مشترک با آسیای مرکزی جهت حفظ امنیت و تحت کنترل قرار دادن این منطقه در تعامالت منطقوی‬

‫به آن توجه داشته و در تالش است که نفوذ خود را در آسیای مرکزی تقویت نماید‪ .‬تا از یک سو جلو‬

‫نفوذ آمریکا در آسیای میانه را گرفته و از سوی دیگر این کشورها را تحت تأثیر و حاکمیت خویش‬

‫قرار بدهد و بتواند از امتیازات اقتصادی و ژئوپلیتیکی آن استفاده نماید‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‪ :‬سیاست خارجی‪ ،‬آمریکا‪ ،‬روسیه‪ ،‬آسیای مرکزی‪.‬‬

‫أ‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحات‬ ‫عناوین‬

‫فصل اول مفاهیم و کلیات ‪1 .................................................................................‬‬

‫‪.1‬بیان مسله‪1 ................................................................................................‬‬

‫‪ . 2‬سواالت تحقیق ‪3 .......................................................................................‬‬

‫الف) سوال اصلی‪3 .................................................................................... :‬‬

‫ب) سوال فرعی‪3 ..................................................................................... :‬‬

‫‪ .3‬فرضیه تحقیق ‪4 ...........................................................................................‬‬

‫الف) فرضیه اصلی‪4 .................................................................................. :‬‬

‫ب) فرضیه فرعی‪4 .................................................................................... :‬‬

‫‪ .4‬اهمیت و ضرورت تحقیق ‪4 .............................................................................‬‬

‫‪ .5‬روش تحقیق ‪5 ............................................................................................‬‬

‫‪ .6‬پیشینه تحقیق ‪5 ...........................................................................................‬‬

‫‪ .7‬سازماندهی تحقیق ‪8 ......................................................................................‬‬

‫بخش اول‪ :‬مفاهیم ‪9 ...........................................................................................‬‬

‫‪ .1‬سیاست ‪9 .................................................................................................‬‬

‫الف) سیاست در لغت ‪9 .................................................................................‬‬

‫ب) سیاست در اصطالح ‪9 ..............................................................................‬‬

‫‪ .2‬سیاست خارجی ‪11 ........................................................................................‬‬

‫ب‬
‫بخش دوم‪ :‬کلیات ‪12 ..........................................................................................‬‬

‫مبانی نظری تحقیق ‪12 .....................................................................................‬‬

‫مبانی سیاست خارجی روسیه ‪15 ..........................................................................‬‬

‫مبانی سیاست خارجی آمریکا ‪18 .........................................................................‬‬

‫تفاوت سیاست داخلی و خارجی ‪19 ...................................................................‬‬

‫‪ -1‬عنصر حاکمیت ‪19 ....................................................................................‬‬

‫‪ -2‬موضوع سیاست داخلی و خارجی ‪19 ...............................................................‬‬

‫‪-3‬عرصه ی سیاست داخلی و خارجی ‪20 ..............................................................‬‬

‫‪ -4‬ابزارهای اعمال سیاست داخلی و خارجی ‪20 .......................................................‬‬

‫ابزارها و تکنیک های اجرای سیاست خارجی ‪20 ..........................................................‬‬

‫‪ -1‬دیپلماسی ‪21 ............................................................................................‬‬

‫‪ -2‬اقتصادی ‪21 .............................................................................................‬‬

‫‪ -3‬نظامی ‪22 ................................................................................................‬‬

‫‪ -4‬تبلیغاتی – فرهنگی ‪22 ..................................................................................‬‬

‫عوامل مؤثر بر سیاست خارجی ‪23 ............................................................................‬‬

‫‪ -1‬عامل جغرافیایی و استراتژیک ‪23 ......................................................................‬‬

‫‪ -2‬جمعیت ‪23 ...............................................................................................‬‬

‫‪ -3‬اقتصاد ‪24 .................................................................................................‬‬

‫‪ -4‬عامل ایدئولوژیک ‪24 ....................................................................................‬‬

‫ج‬
‫فصل دوم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا و روسیه ‪25 ...........................‬‬

‫بخش اول‪ :‬موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی و جایگاه آن برای کشورهای منطقه و‬

‫جهان‪26 ............................................................................................................‬‬

‫‪ .1‬اهمیت آسیای مرکزی برای ایاالت متحده ‪29 .........................................................‬‬

‫‪ .2‬اهمیت آسیای مرکزی برای روسیه ‪31 .................................................................‬‬

‫بخش دوم‪ :‬سیاست قدرت روسیه و آمریکا در خارج نزدیک‪32 ........................................‬‬

‫بخش سوم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا ‪35 ......................................‬‬

‫بخش چهارم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی روسیه ‪37 ....................................‬‬

‫فصل سوم‪ :‬سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی ‪39 ....................................‬‬

‫بخش اول‪ :‬سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی ‪40 ................................................‬‬

‫‪ .1‬مهار اسالم گرایی و جلوگیری از رشد اسالم خواهی ‪40 .............................................‬‬

‫‪ .2‬مهار ایران‪ :‬تکمیل محاصره ایران از دو سوی شمال و مشرق ‪41 .....................................‬‬

‫‪ .3‬مهار و تضعیف روسیه ‪44 ...............................................................................‬‬

‫‪ .4‬جلوگیری از پیوندهای استراتژیک هند و روسیه ‪48 ..................................................‬‬

‫‪ .5‬فراگیر کردن ارزشهای امریکایی ‪48 ....................................................................‬‬

‫‪ .6‬مقابله با طرح های منطقه ای چین ‪49 ..................................................................‬‬

‫‪ .7‬دستیابی به منابع انرژی دریای خزر ‪50 ..................................................................‬‬

‫‪ .8‬تقویت حضور و نفوذ اسرائیل در آسیای مرکزی ‪55 ...................................................‬‬

‫‪ .9‬منافع راهبردی نظامی‪58 .................................................................................‬‬

‫د‬
‫بخش دوم‪ :‬سیاست خارجی روسیه در قبال آسیای مرکزی ‪59 ............................................‬‬

‫‪ .1‬تأمین نظم و امنیت منطقه ‪59 ............................................................................‬‬

‫الف) سازمان همکاری شانگهای‪61 ...................................................................‬‬

‫ب) سازمان پیمان امنیتی دسته جمعی ‪63 .............................................................‬‬

‫‪ .2‬حفظ وابستگی آسیای میانه به روسیه و تضعیف روابط آن باغرب ‪64 ...............................‬‬

‫‪ .3‬تقویت روابط اقتصادی و تسلط بر انرژی آسیای میانه ‪65 .............................................‬‬

‫نتیجه گیری ‪69 ....................................................................................................‬‬

‫منابع و مأخذ ‪71 ...................................................................................................‬‬

‫ه‬
‫فصل اول مفاهیم و کلیات‬

‫‪1‬‬
 ‫‪ .1‬بیان مسله‬

‫آسیایی مرکزی ویژگی های ژئوپلیتیک برجسته ای دارد و در دوره های مختلف تاریخ‪ ،‬شاهد منازعه و‬

‫کشمکش مستمر قدرت های بزرگ بوده است‪ .‬در این میان‪ ،‬آمریکا و روسیه به عنوان دو قدرت بزرگ‬

‫جهانی پس از جنگ سرد به یکی از بازیگران اصلی فرامنطقه ای در آسیایی مرکزی تبدیل شده است‪.‬‬

‫هدف اساسی آمریکا و روسیه از حضور در آسیایی مرکزی‪ ،‬افزایش نفوذ و کنار زدن رقبایی منطقه ای‬

‫و فرامنطقه ای است تا این کشورها با یک رهبر واحد باهم متحد نشوند و قدرتی واحد کنترل منطقه‬

‫را در دست نگیرد‪.‬‬

‫در خصوص سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیایی مرکزی می توان گفت روسیه در آسیای‬

‫مرکزی سیاست خارجی فعال تری را در مناطق پیرامونی خود به نمایش گذاشته است‪ .‬آسیایی مرکزی‬

‫از مهمترین مناطق پیرامونی روسیه است که سیاست های منطقه ای این کشور در قبال آن‪ ،‬تابع مالحظات‬

‫امنیتی و استراتیژیک می باشد‪ .‬سیاست خارجی انفعالی روس ها در این منطقه پس از فروپاشی اتحاد‬

‫جماهیر شوروی باعث شد که سایر قدرت ها در پی گسترش نفوذ خود در آسیایی مرکزی برآیند؛ اما‬

‫چندی نگذشت که روسیه سیاست نگاه به شرق را در دستور کار خود قرار داد و تالش کرد تا با ایجاد‬

‫همگرایی گسترده منطقه ای‪ ،‬مانع حضور سایر قدرت ها در کشورهای همجوار خود شود‪.‬‬

‫هم چنین فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی‪ ،‬مناطق جدید امنیتی‪ ،‬سیاسی و اقتصادی را به وجود آورد‪.‬‬

‫خالء ایجاد شده در حوزه آسیایی مرکزی باعث شد تاایاالت متحده بتدریج وارد حیات خلوت روسیه‬

‫شود‪ .‬طی دوره زمانی از فروپاشی شوروی تا سال ‪ 2003‬سمت گیری سیاست خارجی آمریکا بتدریج‬

‫دچار تغییر و تحول شد‪ .‬حادثه ‪ 11‬سپتمبر و مبارزه با تروریسم حضور نظامی آمریکا در منطقه را نیز‬

‫به دنبال داشت‪ .‬آمریکا بدنبال تک قطبی شدن جهان‪ ،‬از یک طرف به منظور جلوگیری از قدرت یافتن‬

‫‪2‬‬
‫مجدد روسیه بعنوان یک رقیب و از طرف دیگر بدلیل اختالف با ایران و ایجاد تغییراتی در استراتیژی‬

‫های سیاسی و نظامی ایران و کنترل خیزش های اسالمی و تسلط بر منابع انرژی و بازارهای منطقه‪ ،‬در‬

‫صدد برآمد تا خود را بر کشورهای آسیایی مرکزی اعمال کند‪.‬‬

‫سیاست خارجی آمریکا و روسیه بیشتر متمرکز در زمینه ای امنیت‪ ،‬اقتصاد و دسترسی ژئوپلیتیکی در‬

‫آسیای مرکزی می باشد‪ .‬و آسیایی مرکزی با داشتن ظرفیت های کافی در این زمینه ها می تواند نقش‬

‫بسیار مهم ایفا نماید‪.‬‬

‫بنابراین آسیایی مرکزی یکی از مناطق بسیار مهم در کشورهای منطقه و جهان بوده و توجه اکثریت‬

‫کشورها بخصوص کشورهای آمریکا و روسیه به عنوان دو ابر قدرت جهانی را به خود جلب نموده‬

‫است‪ .‬طوریکه این کشورها آسیایی مرکزی را مکان اعمال رقابت ها و سیاست های خویش قرار داده‬

‫و به طور مستقیم و غیر مستقیم با چهره های متفاوت در امور آن مداخله می نماید‪.‬‬

‫‪ .2‬سواالت تحقیق‬

‫الف) سوال اصلی‪:‬‬

‫اهداف سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی چیست؟‬

‫ب) سوال فرعی‪:‬‬

‫• جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا و روسیه چیست؟‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ .3‬فرضیه تحقیق‬

‫الف) فرضیه اصلی‪:‬‬

‫• هدف سیاست خارجی روسیه در آسیای میانه محافظت از حوزه نفوذ سنتی اش و هدف‬

‫سیاست خارجی آمریکا نفوذ در این این منطقه به قصد فشار بر روسیه و استفاده از ظرفیت‬

‫های اقتصادی آن می باشد‪.‬‬

‫ب) فرضیه فرعی‪:‬‬

‫• آسیای مرکزی با داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی استراتیژیک‪ ،‬ظرفیت های اقتصادی فراوان و‬

‫مرکزیت تعامالت کشورها جایگاه بسیار مهم و اساسی در سیاست خارجی آمریکا و روسیه‬

‫دارد‪.‬‬

‫‪ .4‬اهمیت و ضرورت تحقیق‬

‫با فروپاشی شوروی و ظهور استقالل جمهوری های مستقل مشترک المنافع در سال ‪ ،1991‬منطقه‬

‫قفقاز و آسیای مرکزی‪ ،‬توانایی مجدد در ایجاد ارتباط در زمینه های مختلف سیاسی‪ ،‬امنیتی‪ ،‬اقتصادی‬

‫و فرهنگی با همسایگان و سایر قدرت های فرا منطقه ای یافت‪ .‬این منطقه به لحاظ استراتژیک و به‬

‫دلیل وجود ذخایر زیر زمینی نفت و گاز و موقعیت جغرافیایی مهم بین دریای خزر و دریای سیاه‪ ،‬در‬

‫حوزه اوراسیای جدید‪ ،‬از منطقه ای خفته و دور از مرکز به منطقه ای مورد توجه قدرت های منطقه ای‬

‫و فرا منطقه ای تبدیل شده است‪.‬‬

‫این احساس برای منطقه قفقاز و آسیای مرکزی مهم است که از لحاظ تاریخی‪ ،‬مسیری مهم برای‬

‫تجارت بین شرق و غرب و در تاریخ مدرن نیز مسیر توسعه به سوی جنوب اروپا و منطقه دریای سیاه‬

‫و خزر به سوی ایران و ترکیه است‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫بحث سیاست خارجی آمریکا و روسیه یکی از مهمترین مباحث در تعامالت و مراودات کشورهای‬

‫جهان است؛ این دو کشور به عنوان کشورهای ابرقدرت و توسعه یافته در طول تاریخ در زمینه های‬

‫مختلف برای جهان به ویژه آسیای مرکزی قابل توجه واقع شده است‪.‬‬

‫بنابراین در بیان کلی اهمیت این موضوع می توان گفت آسیای مرکزی با در نظرداشت ظرفیت های‬

‫ژئوپلیتیکی و اقتصادی آن جایگاه بسیار مهم و ویژه در سیاست خارجی آمریکا و روسیه داشته و همواره‬

‫عطف توجه این دو قدرت بزرگ جهان بوده است‪ .‬تقابل و تعامل کشور های جهان بخصوص آمریکا‬

‫و روسیه در آسیای مرکزی تأثیر مستقیم در مسایل اقتصادی‪ ،‬سیاسی و امنیتی جهان‪ ،‬منطقه بخصوص‬

‫افغانستان دارد‪ .‬بناً با توجه به مطالب فوق موضوع از اهمیت فراوان برخوردار بوده و ضرورت تحقیقات‬

‫جامع و اساسی را در زمینه آشکار می سازد‪.‬‬

‫‪ .5‬روش تحقیق‬

‫روش تحقیق حاضر تحلیلی‪-‬توصیفی میباشد‪ .‬روش گردآوری اطالعات به صورت کتابخانه ای میباشد‬

‫که از کتاب ها‪ ،‬مجالت علمی و سایت های معتبر استفاده شده است‪.‬‬

‫‪ .6‬پیشینه تحقیق‬

‫با جستجوی صورت گرفته آشکار می گردد که در این خصوص تحقیقات کافی و همه جانبه صورت‬

‫نگرفته است جز اینکه در مباحث حقوقی و پژوهشی ضمن مطالبی از آن سخن به میان آمده است‪ .‬از‬

‫جمله تحقیقات مشابه ونزدیک به موضوع عبارتند از‪:‬‬

‫‪ .1‬محمد جواد رنجکش و همکارانش در تحقیق تحت عنوان بررسی تأثیر رقابت روسیه و آمریکا‬

‫بر روند همگرایی و واگرایی منطقه ای آسیای مرکزی (سال های ‪ 2001‬تا ‪ )2008‬انجام دادند به‬

‫این نتیجه رسیدند که؛ فروپاشی اتحاد شوروی تأثیرهای پیش بینی نشده ای را بر اوضاع سیاسی جهان‬

‫‪5‬‬
‫برجای گذاشت؛ به ویژه بر آسیای مرکزی از جمله فعال شدن قدرت های منطقه ای و جهانی که تا آن‬

‫زمان به دلیل حضور مؤثر اتحاد شوروی نمی توانستند نقش اساسی در این منطقه بازی کنند‪ .‬با این‬

‫شرایط زمینه برای حضور قدرت هایی چون آمریکا و روسیه (قدرت های مدخله گر نظام بین الملل)‬

‫برای نفوذ هرچه بیشتر در آسیای مرکزی فراهم شد‪ .‬پس از ‪ 11‬سپتمبر ‪ ،2001‬ایاالت متحده آمریکا با‬

‫پیروی از راهبرد اقدام پیشگیرانه بر محور مبارزه علیه تروریسم و تحدید تسلیحات کشتار جمعی‪ ،‬زمینه‬

‫را برای نفوذ مستقیم در آسیای مرکزی فراهم کرد؛ از سوی دیگر روسیه که نگران به خطر افتادن‬

‫موقعیت نسبی خود در منطقه بود؛ پس از دوره ای کوتاه به همکاری با آمریکا در قالب مبارزه با‬

‫تروریسم‪ ،‬به مقابله با یک جانبه گرایی آن در حوزة نفوذ سنتی خود پرداخت‪ .‬این تحقیق بیشتر به‬

‫رقابت های روسیه و آمریکا بعد از ‪ 11‬سپتامبر ‪ 2001‬در آسیای مرکزی پرداخته و بیان واضحی و کاملی‬

‫از سیاست خارجی این دوکشور در قبال آسیای مرکزی ندارد‪.‬‬

‫‪ .2‬سید احمد فاطمی نژاد و محمدرضا هاشمی تحقیقی تحت عنوان (روسیه و آسیای مرکزی‪ :‬زمینه‬

‫سازی برای جامعه بین الملل منطقه ای) انجام دادند به این نتیجه رسیدند که‪ :‬که با فروپاشی اتحاد‬

‫شوروی‪ ،‬جمهوری های آسیای مرکزی به استقالل رسیدند‪ .‬بعد از استقالل این کشورها‪ ،‬روسیه نسبت‬

‫به سرنوشت انها توجه زیادی نداشت و این مسئله سبب شد تا سایر قدرت ها در پی گسترش نفوذ‬

‫خود در کشورهای آسیای مرکزی برآیند؛ اما چندی نگذشت که روسیه نگاه به شرق را در دستور کار‬

‫خود قرار داد و تالش کرد تا باایجاد همگرایی گسترده منطقه ای‪ ،‬مانع حضور سایر قدرت ها در‬

‫کشورهای هم جوار خود شود‪ .‬این تحقیق بیشتر به روابط و سیاست خارجی روسیه در قبال آسیای‬

‫مرکزی پرداخته است و سیاست خارجی آمریکا در قبال آسیای مرکزی را مورد بررسی قرار نداده است‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪ .3‬رضا سیمبر و مهدی پادروند تحقیق تحت عنوان (چالش های سیاست خارجی روسیه در آسیای‬

‫مرکزی)انجام دادند به این نتیجه رسیدند‪ :‬به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی‪ ،‬کشور روسیه به‬

‫دلیل مشکالت داخلی برای مدت کوتاهی از توجه جدی به مسائل آسیای مرکزی و قفقاز بازماند‪ .‬این‬

‫موضوع که سبب خالء ژئوپلیتیک در این منطقه شد‪ ،‬فعالیت گسترده بازیگران منطقه ای مانند ایران‪،‬‬

‫ترکیه و رژیم اسرائیل و نیز بازیگران جهانی مانند ناتو و آمریکا را به دنبال داشت‪ .‬با تعریف رهبران‬

‫روسیه از آسیای مرکزی و قفقاز به عنوان «خارج نزدیک» در سند امنیت ملی این کشور در سال ‪2015‬‬

‫و همچنین پیوندهای سیاسی‪ ،‬اقتصادی و اجتماعی فدراسیون روسیه با جمهوری های جدید این مناطق‬

‫باعث حساسیت و توجه جدی دوباره روسیه به این مناطق شد و به دنبال آن روسیه منطقه آسیای‬

‫مرکزی را بخشی از «حیات خلوت» و یا «منطقه نفوذ» خود می داند و در صدد گسترش نفوذ و همکاری‬

‫خود با جمهوری های تازه استقالل یافته این منطقه می باشد‪ .‬این تحقیق مبین سیاست خارجی روسیه‬

‫در قبال آسیای مرکزی است و کمتر به سیاست خارجی آمریکا پرداخته است‪.‬‬

‫‪ .4‬ولی کوزه گر کالجی در کتاب سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی‪ :‬روندها و چشم‬

‫اندازها می نویسد؛ در کنار اهمیتی که آسیای مرکزی برای منافع همهجانبه ما دارد‪ ،‬باید درنظر داشت‬

‫که قدرتهای جهانی در آسیای مرکزی در گذشته و حال درگیر بوده و هستند‪ .‬علیرغم آرامش نسبی‬

‫خبری و رسانهای درباره این منطقه‪ ،‬قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای پیوسته در این منطقه تحرک‬

‫داشتهاند‪ .‬در دوران نظام چندقطبی‪ ،‬آسیای مرکزی در حیطه قدرت و کنترل ژئوپولیتیک شوروی قرار‬

‫داشت‪ .‬اما در تمامی دوران جنگ سرد‪ ،‬آمریکا‪ ،‬به طور مداوم به این منطقه به عنوان یکی از کانونهای‬

‫اصلی تنازع خود با شوروی مینگریست‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪ .5‬علی رضا کوهکن و آذین صحافی تحقیق تحت عنوان سیاست ایاالت متحده ی آمریکا در‬

‫آسیای مرکزی در دوران بوش و اوباما انجام دادند به این نتیجه رسیدند که؛ ایاالت متحده ی آمریکا‬

‫پس از فروپاشی اتحاد شوروی در جایگاه هژمون نظام بین الملل قرار گرفت و پس از رویداد تروریستی‬

‫یازده سپتامبر ‪ ،2001‬به طور مستقیم به منطقه ی آسیای مرکزی وارد شد‪ .‬دستگاه سیاست خارجی کاخ‬

‫سفید در دوران رؤسای جمهوریِ جمهوری خواه و دموکرات این کشور از سال ‪ 1991‬تاکنون‪ ،‬هدف‬

‫های سیاسی‪ ،‬اقتصادی و امنیتی متعدد خود را بر اساس راهبرد کالن این کشور و با ابزارها و روش‬

‫های متناسب پیگیری کرده است تا هژمونی جهانی آمریکا حفظ و تقویت شود‪ .‬این تحقیق سیاست‬

‫خارجی آمریکا در آسیای مرکزی را حفظ هژمون و پیگیری هدف هژمونی می داند واینکه سیاست‬

‫خارجی در تقابل با سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی چیست نپرداخته است‪.‬‬

‫‪ .7‬سازماندهی تحقیق‬

‫تحقیق حاضر جهت انسجام هرچه بهتر و ساختار نظام و سیستماتیک آن به سه فصل کلی تقسیم گردیده‬

‫است که به ترتیب ذیل می باشد؛ فصل اول‪ :‬مفاهیم و کلیات‪ ،‬فصل دوم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در‬

‫سیاست خارجی آمریکا و روسیه‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی و در‬

‫اخیر توجه ژرفی به نتایج حاصل از تحقیق پرداخته شده است‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫بخش اول‪ :‬مفاهیم‬

‫‪ .1‬سیاست‬

‫الف) سیاست در لغت‬

‫در لغت براى واژه سیاست مفاهیم بسیارى ذکر کردهاند و در فرهنگ علوم سیاسى نیز مفاهیم اصطالحى‬

‫متعددى براى آن به وجود آمده است‪ .‬ما در این نوشته‪ ،‬نخستبه مفاهیم لغوى آن اشارهاى مىکنیم‪.‬‬

‫سپس تعدادى از تعاریف صاحبنظران این رشته را درباره کلمه سیاستبررسى مىکنیم و در نهایتبه‬

‫تعریف مورد نظر و تجزیه و تحلیل آن مىپردازیم‪.‬‬

‫واژه سیاست در لغتبه معنى پاس داشتن ملک‪ ،‬حراست و نگهدارى‪ ،‬حکم راندن‪ ،‬رعیت دارى‪ ،‬ریاست‪،‬‬

‫داورى‪ ،‬مصلحت‪ ،‬تدبیر‪ ،‬تادیب‪ ،‬دوراندیشى‪ ،‬قهر کردن‪ ،‬شکنجه‪ ،‬عذاب‪ ،‬عقوبت‪ ،‬عدالت و غیره آمده‬

‫است‪.‬‬

‫ب) سیاست در اصطالح‬

‫فرهنگهاى سیاسى تعاریف مختلفى از سیاست ارائه کرده‪ ،‬که تعدادى از آنها بازگو مىشود‪:‬‬

‫• سیاست ‪ politic‬به معناى آنچه مربوط به شهر‪ ،‬اداره آن و متعلقات آن است‪.‬‬

‫• سیاست‪ ،‬فن حکومتبر جوامع انسانى است‪.‬‬

‫• سیاست اخذ تصیمیم درباره مسائل ناهمگون است‪.‬‬

‫• سیاست توزیع اقتدارآمیز ارزشهاست‪.‬‬

‫• سیاست مجموعه تدابیرى است که حکومتبه منظور اداره امور کشور اتخاذ مىکند‪.‬‬

‫• سیاست مسالهاى همهجانبه و حکومت مساله اصلى سیاست است‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫• سیاست «کاربرد قدرت» و یا «پیکار بر سر قدرت» استیعنى رقابت و هم چشمى سیاستمداران‬

‫در مبازره براى به دست آوردن قدرت یا حفظ خویش در موضع قدرت‪.‬‬

‫• سیاست روابط قدرت یا کیفیت توزیع قدرت است‪.‬‬

‫• سیاستبه صالح باز آوردن مردم استبه وسیله ارشاد ایشان به راه نجات در دنیا و آخرت و‬

‫آن از سوى انبیاء براى خاصه و عامه در ظاهر و باطن است و از سوى سالطین در ظاهرشان‬

‫و از سوى علماء که وارثان انبیا هستند در باطن ایشان‪.‬‬

‫تعاریفى که گذشتبیشتر بر یک فن یا یک نوع رفتار یا نهاد و یا پدیده اجتماعى تکیه کردهاند; ولى‬

‫تعاریف دیگرى از سیاست وجود دارد که با تعاریف فوق کامال متفاوت است‪ .‬این تعاریف با تعابیر‬

‫مختلف به یک علم یا یک رشته علمى اشاره دارند‪ .‬ذیال به تعدادى از آنها اشاره خواهد شد‪.‬‬

‫‪ .1‬لیتره مىگوید‪« :‬سیاست علم حکومتبر کشور است»‪.‬‬

‫‪ .2‬دو ورژه مىگوید‪« :‬سیاست علم قدرت است که توسط دولتبه کار مىرود تا نظم اجتماعى‬

‫را تامین کند»‪.‬‬

‫‪ .3‬سیاست علمى است که به ما مىآموزد چه کسى مىبرد‪ ،‬چه مىبرد‪ ،‬کجا مىبرد چگونه مىبرد‬

‫و چرا مىبرد؟»‪.‬‬

‫‪ .4‬سیاست مطالعه دولت است»‪.‬‬

‫‪ .5‬سیاست‪ ،‬مطالعه‪ ،‬اعمال قدرت و نفوذ که به شکل وسیع در جوامع انسانى جریان دارد»‪.‬‬

‫‪ .6‬سیاستبررسى کارکردهاى حکومتیا دولت و مدیریت امور همگانى و احزاب سیاسى است»‪.‬‬

‫این تعاریف یک تفاوت اساسى با تعاریف گذشته دارند و علىرغم آنکه تعاریف اول بر یک فن یا‬

‫رفتار یا نهاد خاصى و یا یک پدیده اجتماعى تکیه کردهاند‪ ،‬این تعاریف با تعابیر مختلف در واقع به‬

‫‪10‬‬
‫یک علم یا یک رشته علمى اشاره دارند‪ .‬در این میان کسانى مثل لنین گفتهاند‪« :‬سیاستبیان متبلور‬

‫اقتصاد است» (‪ )19‬که به روشنى نمىتوان آن را جزء یکى از دو دسته تعاریف باال برشمرد‪ ،‬ولى به نظر‬

‫مىرسد با تعاریف دسته دوم مشابهت بیشترى داشته باشد‪.‬‬

‫بنابراین در اصطالح سیاسى‪ ،‬گاهى منظور از کلمه «سیاست» یک پدیده اجتماعى است که به عنوان‬

‫موضوع «علم سیاست» مطرح مىشود و محور اصلى و هسته اساسى تحقیق و بررسى آن علم قرار‬

‫مىگیرد‪ .‬گاهى نیز واژه نامبرده به معنى «علم سیاست» به عنوان یک رشته در کنار دیگر رشتههاى علوم‬

‫انسانى مورد نظر قرار مىگیرد‪ .‬هنگامیکه در تعاریف مختلف «سیاست» دقت کنیم‪ ،‬اختالف مفهومى‬

‫واژه «سیاست» به خوبى ملموس است و از این دیدگاه‪ ،‬تعاریف نامبرده به دو گروه اساسى قابل تقسیم‬

‫اند‪ :‬گروه اول از تعاریف «سیاست» روى نخستین مفهوم اصطالحى آن تکیه کرده و هدف آنها تعریف‬

‫سیاست استبه عنوان یک پدیده اجتماعى قابل تحقیق و بررسى و به عنوان موضوع یک علم و محور‬

‫اصلى یک رشته تخصصى‪ .‬گروه دوم از تعاریف‪ ،‬علم سیاست را در نظر دارند و منظورشان از «سیاست»‬

‫یک رشته تخصصى است که در بین سایر رشتههاى تخصصى و در کنار علم اقتصاد‪ ،‬علم حقوق‪ ،‬علم‬

‫االجتماع و بقیه علوم انسانى جایگاه خاص خود را دارد; چنانکه واژههاى دیگرى نظیر; اقتصاد‪ ،‬حقوق‬

‫و‪ ...‬نیز کم و بیش داراى چنین کاربردى هستند‪.‬‬

‫‪ .2‬سیاست خارجی‬

‫«سیاست خارجی» عبارت است از خط مشی و روشی که دولت ها در برخورد با امور و مسایل خارج‬

‫از کشور برای حفظ حاکمیت و دفاع از موجودیت و [تعقیب و تحصیل] منافع خود اتّخاذ می کند‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫بخش دوم‪ :‬کلیات‬

‫مبانی نظری تحقیق‬

‫تا اواخر قرن بیستم موازنه قوای واقع گرایان یکی از مهم ترین نظریه ها برای تبیین روابط بین دولت‬

‫ها محسوب می شد‪ .‬اما وقایعی نظیر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان نظام دو قطبی‪ ،‬تبدیل‬

‫شدن ایاالت متحده آمریکا به ابرقدرت مهم نظام بین الملل و نیز عدم شکل گیری موازنه در برابر آن‬

‫تا اواخر قرن بیستم باعث شد تا کاربرد و قدرت تبیین نظریه موازنه قوا توسط بسیاری از نظریه پردازان‬

‫روابط بین الملل مورد تردید قرار گیرد و انتقادهایی از سوی آنها بر این نظریه وارد شود‪ .‬چرا که پس‬

‫از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با وجود تبدیل ایاالت متحده به قدرت مهم بین المللی‪ ،‬تمایل جدی‬

‫برای ایجاد موازنه بر ضد این قدرت از سوی دیگر قدرتها مشاهده نشد(عباسی و قیاسی‪.)34 :1392 ،‬‬

‫این عدم تحقق موازنه علیه هژمون بالقوه در مورد ایاالت متحده پس از جنگ سرد‪ ،‬یکی از متفکران‬

‫مهم سنت واقع گرایی به نام استفان والت را به سوی جابه جای نقطه تمرکز واقع گرایی از موازنه‬

‫قدرت به موازنه تهدید سوق داد تا بدین وسیله گره کور نو واقع گرایی گشوده شود‪ .‬وی می گوید با‬

‫این رهیافت می توان این مهم را توضیح داد که چرا موازنه ائتالف در مقطع کنونی نیز علیه ایاالت‬

‫متحده صورت نمی گیرد‪ .‬در واقع‪ ،‬والت از جمله واقع گرایانی است که با طرح ایده های جدید و‬

‫متفاوت از نظریه های سنتی واقع گرایی و حتی واقع گرایی ساختاری والتز‪ ،‬سعی داشته تا پایه های‬

‫این نطریه را مستکم تر نماید‪ .‬وی با نقد اصل موازنه قوا به وسیله طرح نظریه موازنه تهدید در عمل‬

‫توانسته است‪ ،‬مباحث واقع گرایی را در حوزه امنیتی غنی تر نماید‪.‬‬

‫نقطه محوری مباحث وی بررسی علت اتحاد ها و ائتالف های نظامی‪-‬سیاسی با هدف ایجاد موازنه در‬

‫واکنش به حساس تهدید است‪ .‬به اعتقاد وی‪ ،‬بر خالف آنچه که فکر می شود کشورها در مقابل افزایش‬

‫‪12‬‬
‫قدرت سایرین دست به موازنه می زنند در مقابل آنچه که باعث حرکت کشورها به سوی توازن می‬

‫گردد‪ ،‬میزان تهدیدی است که درک می کنند‪ .‬زمانی که تهدیدی احساس شد‪ ،‬کشورها یا سعی می کنند‬

‫در مقابل آن توازن ایجاد کنند یا که به کشور تهدید کننده محلق شوند(ترابی‪.)62 :1384 ،‬‬

‫استفان والت اظهار می دارد‪ ،‬زمانی که کشوری با انتخاب های متعدد برای اتخاذ مواجه می شد‪،‬‬

‫محاسبه میزان ریسک و سطح تهدید به عنوان مهم ترین عامل در تصمیم گیری عمل مینماید و نه‬

‫قدرت‪ .‬برای مثال اگر کشوری‪ ،‬کشور دیگر را تهدیدی مستقیم بر ای بقای خود تلقی نماید‪ ،‬بدون در‬

‫نظر گرفتن برتری قدرت نفوذ کشور هدف‪ ،‬تالش خواهد کرد موازنه قدرت ایجاد کند‪ .‬از طرف دیگر‪،‬‬

‫اگر کشوری‪ ،‬کشور دیگر را از هر جهت تهدید برای بقا خود تلقی نکند‪ ،‬نوعا به سمت اتخاذ راهبرد‬

‫موازنه قدرت حرکت نخواهد کرد حتی‪ ،‬اگر کشور مورد گفتگو از برتری محسوس قدرت و نفوذ‬

‫برخوردار باشد(سازمند و دیگران‪.)44 :1389 ،‬‬

‫بدین ترتیب موازنه تهدید نوعی از موازنه می باشد که معتقد است‪ ،‬ائتالف در راستا موازنه در قبال‬

‫تهدید ها شکل می گیرد و نه صرف قدرت‪ .‬تهدید های که می توان از قدرت‪ ،‬مجاورت‪ ،‬قابلیت های‬

‫تهاجمی و نیات توسعه طلبانه تهاجمی نشأت بگیرد(لیتل‪ .)246 :1389 ،‬براین اساس‪ ،‬اگر دیدگاهی که‬

‫کنت و والتز مبنی بر اینکه کشورها بیش از آنکه در پی افزایش قدرت خود باشند به دنبال جلوگیری‬

‫از افزایش قدرت دیگران و باال بردن و حفظ جایگاه خود در نظام بین الملل هستند را مور د پذیرش‬

‫قرار دهیم‪ ،‬ایجاد ائتالف و اتحاد و همچنین موازنه در مقابل منشأ تهدید توسط کشورها را می توانیم‬

‫یک راهبرد منطقی تلقی کنیم‪ .‬ایجادی این گونه موازنه که به صورت ائتالف و اتحاد نمایان می شود به‬

‫دو شکل توسط کشورها ایجاد می شود؛‬

‫‪13‬‬
 ‫‪ .1‬موازنه درون گرا به معنی افزایش قدرت داخلی خود کشورها‬

‫‪ .2‬موازنه برون گرا که همان ائتالف و اتحاد است(دهقانی فیروزآبادی‪ ) :1391 ،‬موازنه تهدید مورد‬

‫توجه واقع گرایان تدافعی است‪ .‬بنابراین نظریه پردازان آن ایجاد ائتالف و اتحاد در مقابل هر گونه‬

‫تهدید را به کشورها توصیه می کنند(هدایتی شهیدانی و مرادی کالرده‪.)1396 ،‬‬

‫‪14‬‬
 ‫مبانی سیاست خارجی روسیه‬

‫نظریه واقع گرایی تدافعی که در چارچوب موازنه تهدید مطرح شده‪ ،‬امروزه در دستگاه سیاست خارجی‬

‫روسیه نمایان شده است‪ .‬چرا که روسیه نیز در دوره دوم ریاست جمهوری والدیمیر پوتین با وجود‬

‫تهدیدهایی که غرب به رهبری آمریکا در مناطق پیرامون مسکو ایجاد می کند درکنار تهدیدهایی که از‬

‫نظر اقدامات تروریستی در مناطق مورد توجه روسیه از جمله قفقاز و آسیای مرکزی سیاست خارجی‬

‫این کشور را تهدید می کند درصدد برآمد که راهبرد سیاست خارجی خود را برای تامین امنیت و منافع‬

‫ملی خود در ابعاد مختلف در چارچوب سند امنیت ملی این کشور تنظیم کند‪ .‬بدین منظور پوتین در‬

‫‪ 31‬دسامبر ‪ 2015‬در دوره دوم ریاست جمهوری خود برای روسیه یک استراتیژی جدید امنیتی به‬

‫تصویب رساند‪ .‬یک سال قبل از آن نیز در ‪ 25‬دسامبر ‪ ،2014‬دکترین نظامی این کشور به تصویب‬

‫رسید‪ .‬این سند منافع روسیه در مناطق مختلف را نمایان می کند‪ .‬با وجود اینکه برخی از کشورها از‬

‫جمله آمریکا و اروپا این مسئله را یک تهدید علیه خود قلمداد می کند‪ ،‬اما مسکو در دوره دوم ریاست‬

‫جمهوری پوتین برای غلبه بر مسائل و مشکالت اقتصادی و تهدیدهای امنیتی در مناطق پیرامون این‬

‫سند امنیتی را مورد تاکید قرار داده و سیاست خارجی خود را بر مبنای آن تنظیم کرد(‪.)Oliker, 2016‬‬

‫مهمترین اهدافی که روسیه در این سند در صدد دستیابی به آن می باشد‪ ،‬افزایش اعتبار و بازگشت به‬

‫قدرت اتحاد جماهیر شوروی میباشد‪ .‬همانگونه که مطرح شد‪ ،‬سند مذکور باعث رقابت و افزایش تنش‬

‫با قدرت های رقیب از جمله آمریکا و اروپا در مناطق مورد نفوذ خود میشود و یا به عبارت دیگر مهم‬

‫ترین و مطرح ترین مسئله ای که رهبران کرملین در این سند به دنبال آن هستند‪« ،‬افزایش اعتبار بین‬

‫المللی فدراسیون روسیه در قالب رقابت و همکاری» است‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫دولتمردان روسیه هدف مذکور را در ابعاد مختلف از جمله اقتصادی ‪ -‬سیاسی ‪ -‬امنیتی و محیط زیستی‬

‫از طریق همکاری و رقابت دنبال می کنند در عین حال نکته قابل توجه این است که سند امنیت ملی‬

‫روسیه مربوط به مناطق پیرامون‪ ،‬زیر مجموعه های امنیتی ‪ -‬سیاسی روسیه است و مهم ترین آنها امنیت‬

‫ملی‪ ،‬کیفیت زندگی شهروندان روسی‪ ،‬رشد اقتصادی‪ ،‬علم و فناوری‪ ،‬محیط زیست‪ ،‬فرهنگ را شامل‬

‫می شود‪ .‬از طرفی‪ ،‬مهمترین موضوعی که روسیه در این سند به دنبال آن است‪ ،‬بحث مربوط به «ارزش»‬

‫است‪ .‬بدین معنا که آنها در صدد می باشند که خود را به عنوان یک ابر قدرت مجدداً متولد و معرفی‬

‫کنند‪ .‬به همین منظور از طریق حفاظت از ارزش های خارجی از طریق گردهمایی اطالعاتی و کنترل‬

‫تهدیدهای که از آمریکا‪ ،‬ناتو و نیروهای افراطی در مناطق پیرامون متوجه آنها در مناطق پیرامون می‬

‫شود در تالش هستند که به این مهم دست یابند(‪.)Okler, 2016‬‬

‫البته هرگونه تهدید توسط کشو رهای غربی و سایر مسائل و مشکالت امنیتی توسط نیروهای تروریستی‬

‫در مناطق مورد نفوذ روسیه خوشایند دولتمردان کرملین در ادوار مختلف نبوده است و اواسیاگراها به‬

‫رهبری پوتین به این مسئله با طرح آن در سند امنیت ملی به عنوان یک تهدید واکنش نشان دادند‬

‫(‪ )Savranskaya‬و باعث تغییر در اتخاذ راهبرد برای سیاست خارجی روسیه شدند؛ چرا که به اعتقاد‬

‫چالز هرمان چند مسئله باعث تغییر در رفتار کشورها در سیاست خارجی آنها می شود‪ .‬مهم ترین این‬

‫مسائل شوک های خارجی ناشی از تهدیدهای مختلف و تنش های متعدد با رقبای منطقه ای و فرا‬

‫منطقه ای و بازسازی داخلی در حوزه سیاسی و اقتصادی و اجتماعی است‪ .‬رویدادهای بین المللی که‬

‫باعث نگرانی و تهدید منافع کشورها می شود نیز با عث تغییر در رفتار کشورها در سطح منطقه ای و‬

‫بین المللی می شود‪ .‬لذا آنچه باعث تغییر رویکرد روسیه در دوره دوم پوتین شد‪ ،‬رویدادهای بین المللی‬

‫مورد نظر هرمان می باشد؛ زیرا روسیه با توجه به رویدادهایی که در سطح بین المللی از جمله بحران‬

‫‪16‬‬
‫های اوکراین و سوریه رخ داد در صدد برآمد که در درجه نخست‪ ،‬امنیت ملی کشور خود و مناطق‬

‫مورد نفوذ خود یعنی قفقا ز و آسیای مرکزی را تامین کند‪ .‬این موضوع در سند امنیت ملی روسیه که‬

‫به دنبال ایجاد یک موقعیت ابر قدرت برای روسیه است به وضوح ذکر شد‪ .‬در کنار این موضوع در‬

‫این سند منافع روسیه در مناطقی همچون آسیای مرکزی و قفقاز به عنوان حیات خلوت و خارج نزدیک‪،‬‬

‫تعریف شده و چشم پوشی از آنها برای دولتمردان این کشور غیر ممکن است(‪.)Boldoni, 2016‬‬

‫روسیه برای رسیدن به منابع تعریف شده در سند ملی خود در آسیای مرکزی در کنار چین به دنبال‬

‫گسترش نفوذ خود می باشد(‪ .)ward, 2017‬با توجه به به اتخاذ راهبرد سیاستمداران مسکو طبق سند‬

‫امنیت ملی‪ ،‬هرچند که روسیه به عنوان بازیگر اصلی و قدرتمند در آسیای مرکزی باقی مانده است؛ اما‬

‫موقعیت آن به عنوان تضمین کننده وضع موجود در آسیای مرکزی با دخالت بیشتر بازیگران خارجی‬

‫و سایر تهدیدها و تنش های این کشور با رقبای خود در آسیای مرکزی امکان دارد با خطر جدی مواجه‬

‫و موقعیت آن تضعیف شود‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫مبانی سیاست خارجی آمریکا‬

‫در بررسی مبنای سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی می توان گفت آمریکا هژمونی لیبرال است‬

‫و هنگامی که محیط بین المللی را عاری از تهدید بیرونی جدی برای خود می بیند (لیبرالیسم تدافعی)‬

‫را انتخاب می کند و هنگامی که تهدید بیرونی جدی وجود دارد‪« ،‬لیبرالیسم تهاجمی» را برمی گزیند‪.‬‬

‫آمریکا پیش از ‪ 11‬سپتامبر‪ ،‬بر اساس لیبرالیسم تدافعی عمل می کرد و پس از آنکه تروریسم بین الملل‬

‫را تهدیدی جدی برای امنیت خود دانست‪ ،‬لیبرالیسم تهاجمی را در پیش گرفت( ‪Miller, 2010:‬‬

‫‪.)27‬‬

‫وقتی ساختار نظام بین الملل هژمونیک و برای قدرت هژمون عاری از هرگونه تهدید خارجی شایان‬

‫توجه است‪ ،‬به کارگرفتن لیبرالیسم تدافعی مناسب است؛ یعنی ایجاد حکومت های لیبرال دموکراتیک‬

‫و رواج تجارت آزاد به روشی مسالمت آمیز در قالب سازمان های بین المللی و سازوکار های چند‬

‫جانبه (‪ .)Miller, 2010: 39‬رفتار تیم اوباما در برابر پنج جمهوری آسیای مرکزی‪ ،‬نمونه بارزی از‬

‫بکارگیری این نوع سیاست است؛ مانند کاهش حضور نظامی آمریکا در افغانستان‪ ،‬خروج از پایگاه‬

‫ماناس و تالش برای ترویج لیبرال دموکراسی با ابزارهای بین المللی را برای خود تهدید آمیز بیبیند‪،‬‬

‫برای رواج نظام ارزشی لیبرال خود با انتخاب راهبرد لیبرالیسم تهاجمی تالش می کند با تغییر رژیم و‬

‫در صورت لزوم توسل به زور‪ ،‬ویژگی های ایدئولوژیک رقبا را تغییر دهد(‪.)Miller, 2010: 39-41‬‬

‫برای نمونه بوش با حمله به افغانستان در کشورهای آسیای مرکزی پایگاه نظامی تأسیس و تالش کرد‬

‫لیبرال د موکراسی را به طور تحمیلی رواج دهد که انقالب رنگی قرقیزستان و واکنش منفی دولت‬

‫ازبکستان بعد از رویداد اندیجان نمونه های برجسته این نوع سیاست هستند‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫تفاوت سیاست داخلی و خارجی‬

‫اوّلین گام در مطالعه سیاست خارجی‪ ،‬شناخت تفاوت های اساسی سیاست داخلی و خارجی‬

‫کشورهاست‪ .‬عده ای معتقدند سیاست خارجی‪ ،‬پلی است که سیاست داخلی را به محیط بین الملل‬

‫ارتباط می دهد‪ .‬این سخن کوتاه‪ ،‬به نوعی بیانگر تمایز محیط داخلی از محیط بین المللی است و در‬

‫مطالعه سیاست خارجی‪ ،‬درک هر دو محیط ضروری است‪ .‬کسی که خواهان شناخت درست سیاست‬

‫خارجی است‪ ،‬در قدم نخست باید مرزهای بین دو حوزه سیاست داخلی و خارجی را تشخیص بدهد‪5‬‬

‫برخی از تفاوت های سیاست داخلی و خارجی به قرار زیر است‪:‬‬

‫‪ -1‬عنصر حاکمیت‬

‫برجسته ترین عاملی که سیاست داخلی را از سیاست خارجی متمایز می کند‪ ،‬عنصر «حاکمیت» است‪.‬‬

‫در واقع سایر معیارهایی که برای نشان دادن تفاوت سیاست داخلی و خارجی کشورها مطرح می شوند‪،‬‬

‫نشأت گرفته از مقوله حاکمیت است‪ .‬درحوزه ی سیاست داخلی‪ ،‬حاکمیت‪ ،‬فرصت و امکان فرمانروایی‬

‫را فراهم و اجرای سیاست را تسهیل می کند‪ .‬امّا در عرصه ی سیاست خارجی‪ ،‬حاکمیت کشور به‬

‫وسیله حاکمیت و قدرت دیگر کشورها محدودمی شود؛چرا که از دید حقوق بین الملل‪ ،‬کشورها در‬

‫سطح مساوی قرار داشته و برابرند‪.‬‬

‫‪ -2‬موضوع سیاست داخلی و خارجی‬

‫موضوع سیاست خارجی‪ ،‬واحدهای سیاسی مستقلّی هستند که هر کدام از آن ها از حاکمیت های مطلق‬

‫و قدرت سیاسی جداگانه ای برخوردارند؛در حالی که موضوع سیاست داخلی‪ ،‬شهروندان داخل کشور‬

‫است‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪-3‬عرصه ی سیاست داخلی و خارجی‬

‫سیاست خارجی کشورها در عرصه ی گسترده ای به نام محیط بین الملل به مرحلۀ اجرا گذاشته می‬

‫شود‪ .‬در حالی که حوزه ی سیاست داخلی‪ ،‬داخل سرزمین هر کشور است‪ .‬این عرصه‪ ،‬یک جامعه‬

‫متشکّل و متمرکز است و تبعیّت افراد نسبت به دولت موجب وحدت و یگانگی می شود و به تبع آن‬

‫اجرای سیاست آسان می شود‪ .‬امّا در جامعه ی جهانی‪ ،‬مرکزی برای وفاداری کشورها – به جز منافع‬

‫ملی خودشان – وجود ندارد‪ .‬اصل حق حاکمیت و تعقیب منافع ملّی به کشورها اجازه می دهد که هر‬

‫یک راهی را در پشی بگیرند که مقتضی و متناسب با احتیاجات مردم خود می دانند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬در‬

‫سیاست خارجی با نظرهای مختلفی روبه رو هستیم‪.‬‬

‫‪ -4‬ابزارهای اعمال سیاست داخلی و خارجی‬

‫در عرصه ی سیاست داخلی قوانین‪ ،‬با برخورداری از ضمانت اجرایی و قدرت حکومت‪ ،‬سیاست ها‬

‫و تصمیمات اتخاذ شده را پیش می برد‪ .‬امّا در عرصه ی سیاست خارجی‪ ،‬این «قوانین» از پشتیبانی‬

‫محکمی برخوردار نیستند و حقوق بین الملل جانشین قوانین موضوعه است‪ .‬حقوق بین الملل از‬

‫ضمانت اجرایی نظیر «نزاکت بین المللی» است‪ .‬بنابراین تمایز بین سیاست داخلی و خارجی با عنایت‬

‫به تفاوت های موجود بین قوانین در سیاست داخلی و حقوق بین الملل در سیاست خارجی آشکار می‬

‫شود‪.‬‬

‫ابزارها و تکنیک های اجرای سیاست خارجی‬

‫سیاست خارجی یک کشور پس از تصمیم گیری به وسیله افراد یا نهادهای رسمی و با استفاده از ابزارها‬

‫و تکنیک های مختلف به مرحله اجرا گذاشته می شود‪ .‬استفاده ی صحیح از این ابزارها در تحقّق هدف‬

‫های سیاست خارجی و در میزان موّفقیّت یک کشور نقش تعیین کننده دارد‪ .‬مهمترین این ابزارها‬

‫‪20‬‬
‫عبارتند از‪ :‬دیپلماسی (ابزار سیاسی)‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬نظامی‪ ،‬تبلیغاتی – فرهنگی‪ .‬برای آشنایی با هر کی از‬

‫این موارد به بررسی آن ها می پردازیم‪:‬‬

‫‪ -1‬دیپلماسی‬

‫این واژه دارای ریشه ی یونانی بوده و از کلمه ی «دیپلم» گرفته شده که به معنای «تا کردن» است‪ .‬کلمه‬

‫ی «دیپلما» نیز از واژه «دیپلم» مشتق شده که به نوشته ی تاشده یا طومار مانندی اطالق می گردید که‬

‫به افراد خاصی اعطا می شد و دارنده ی آن از امتیازات ویژه ای برخوردارمی گردید‪.‬‬

‫با گذشت زمان‪ ،‬این واژه به سندی اطالق شد که به فرستادگان دولت ها داده می شد‪ .‬و امروزه واژه‬

‫«دیپلمات» به افراد مجرّب و با مهارتی اطالق می شود که حرفه ی آن ها «دیپلماسی» است‪ .‬دیپلماسی‬

‫از دوران قدیم میان دولت ها رایج بوده و امروزه نیز حکومت ها در تالش برای تحصیل هدف ها و‬

‫دفاع از منافع شان‪ ،‬از این ابزار استفاده می کنند‪ .‬یکی از محقّقین روابط بین الملل‪ ،‬بیش از ‪ 46‬تعریف‬

‫برای دیپلماسی جمع آوری کرده‪ ،‬که هر یک از آن ها جنبه ای از دیپلماسی را نمایان می سازد‪15 .‬اگر‬

‫بخواهیم تعریفی کوتاه‪ ،‬در عین حال گویا از دیپلماسی ارایه دهیم‪ ،‬چنین باید بگوییم‪:‬‬

‫«دیپلماسی‪ ،‬عبارت است از فن اداره ی سیاست خارجی و یا تنظیم روابط بین المللی و نیز حل و فصل‬

‫اختالفات بین المللی از طرق مسالمت آمیز»‪.‬‬

‫گر چه دیپلماسی به عنوان یکی از ابزارهای اجرای سیاست خارجی محسوب می شود‪ ،‬ولی در فرایند‬

‫استفاده از حربه های اقتصادی‪ ،‬فرهنگی و نظامی نیز کاربرد مؤثری دارد‪.‬‬

‫‪ -2‬اقتصادی‬

‫یکی دیگر از تکنیک های مؤثر و رایج در اجرای سیاست خارجی‪ ،‬استفاده از ابزارهای اقتصادی‪ ،‬مالی‪،‬‬

‫تجاری و تکنولوژیک است‪ .‬استفاده از این ابزارها منحصر به عصر کنونی روابط بین الملل نیست‪ ،‬بلکه‬

‫‪21‬‬
‫در اعصار گذشته نیز دولت ها تالش کرده اند تا از این ابزار استفاده کنند‪ .‬البته امروزه اقتصاد به صورت‬

‫یکی از هدف های دیپلماسی درآمده و اهمیت بیشتری یافته است‪.‬‬

‫در عصر کنونی‪ ،‬دولت ها به اشکال گوناگونی از جمله‪ :‬اعطا یا عدم اعطای کمک های مالی‪ ،‬اعزام‬

‫کارشناسان مسایل اقتصادی به کشورها یا فراخوانی آن ها‪ ،‬صدور تکنولوژی و یا تحریم صدور آن‪،‬‬

‫تحریم تجاری و بازرگانی‪ ،‬محاصره ی اقتصادی‪ ،‬مسدود کردن دارایی ها‪ ،‬افزایش یاکاهش تعرفه‪ -‬های‬

‫گمرکی از این شیوه استفاده می کنند‪.‬‬

‫‪ -3‬نظامی‬

‫ابزار نظامی به طور معمول آخرین ابزاری است که دولت ها از آن استفاده می کنند‪ .‬در بعضی مواقع‬

‫نیز‪ ،‬دولت ها به طور هم زمان از تمامی حربه های فرهنگی‪ ،‬تبلیغاتی‪ ،‬اقتصادی و نظامی بهره می گیرند‪.‬‬

‫گاهی تصوّر می شود که جنگ‪ ،‬پایان دیپلماسی است ولی ممکن است در خالل جنگ‪ ،‬دیپلماسی فعّال‬

‫شده و به طور هم زمان از سیاست تنبیه و تشویق استفاده شود‪ .‬استفاده از این حربه‪ ،‬تابع امکانات و‬

‫توانایی های موجود در یک کشور است‪ .‬توسّل به تهدید و یا اشاره به آن‪ ،‬اعطای کمک های نظامی و‬

‫تسلیحاتی در انواع مختلف از مصادیق ابزار نظامی در سیاست خارجی است‪.‬‬

‫‪ -4‬تبلیغاتی – فرهنگی‬

‫این ابزار نیز یکی از اهرم های مؤثر در اجرای سیاست خارجی کشورهاست‪ .‬مخاطبان حربه تبلیغاتی‪،‬‬

‫به طور معمول ملّت ها هستند‪ .‬دولت ها در استفاده از این حربه سعی می کنند به تدریج رفتار ملّت ها‬

‫را تحت تأثیر قرار دهند‪ .‬حربه های تبلیغاتی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با استفاده از شیوه های‬

‫پیچیده‪ ،‬توسط افراد حرفه ای و کارآزموده‪ ،‬از طریق خبرگزاری ها‪ ،‬روزنامه ها‪ ،‬مجلّات بین المللی و‬

‫شبکه های رادیو و تلویزیون اجرا می شود‪ .‬اعطای بورسیه های تحصیلی‪ ،‬حمایت از روابط مؤسسات‬

‫‪22‬‬
‫فرهنگی و اجتماعی بین کشورها‪ ،‬تبادل کتاب‪ ،‬نشریات‪ ،‬فیلم‪ ،‬تشویق جهانگردی و تقویت توریسم‪،‬‬

‫تأسیس نمایندگی های فرهنگی در کشورها و نیز مالقات های دوجانبه از جمله ی ابزارهای فرهنگی‬

‫– تبلیغی متداول می باشند‪.‬‬

‫عوامل مؤثر بر سیاست خارجی‬

‫کشورها در تدوین و اجرای سیاست خارجی شان ناگزیرند برخی عوامل و شرایط را در نظر بگیرند و‬

‫آنگاه به تصمیم گیری و اجرای سیاست خارجی بپردازند‪ .‬بعضی از عوامل مؤثر بر سیاست خارجی‬

‫کشورها عبارتند از‪ :‬عوامل جغرافیایی و استراتژیک‪ ،‬جمعیت‪ ،‬عامل اقتصادی و عامل ایدئولوژیک‪ .‬اکنون‬

‫به بررسی مختصر هر یک از این عوامل می پردازیم‪:‬‬

‫‪ -1‬عامل جغرافیایی و استراتژیک‬

‫کشورهایی که دارای وسعت سرزمینی‪ ،‬آب و هوای متعادل و منابع کافی هستند‪ ،‬در سیاست خارجی‬

‫از میدان عمل وسیعتری برخورداند‪ .‬البته باید به این نکته توجه داشت که در برخی از موارد وسعت‬

‫سرزمین ومنابع ارزشمند آن سبب بروز مشکالتی شده‪ ،‬و به صورت عامل محدودکننده درآمده اند‪ .‬به‬

‫هر حال‪ ،‬در نظر گرفتن عواملی از قبیل تعداد جمعیت‪ ،‬منابع طبیعی و غیره دولت ها را وادار می کند‬

‫تا در سیاست خارجی خود را با توجه به عوامل محیطی تعدیل کنند‪ .‬از نظر موقعیت استراتژیک‪،‬‬

‫دسترسی یا عدم دسترسی به دریای آزاد‪ ،‬سواحل مناسب‪ ،‬نیروی دریایی قدرتمند و غیره در سیاست‬

‫خارجی تأثیر دارد‪.‬‬

‫‪ -2‬جمعیت‬

‫از دیگر عوامل مؤثر بر سیاست خارجی‪ ،‬تعداد و کیفیت جمعیت کشورهاست‪ .‬هم چنین چگونگی‬

‫توزیع جغرافیایی جمعیت‪ ،‬میزان سواد‪ ،‬مهارت تکنولوژیک‪ ،‬آهنگ رشد جمعیت و تناسب آن با رشد‬

‫‪23‬‬
‫اقتصادی و توان بالقوه و بالفعل اقتصادی‪ ،‬ذخیره ی کافی موادغذایی کشورها نیز نقش مؤثر در سیاست‬

‫خارجی کشورها دارد‪.‬‬

‫‪ -3‬اقتصاد‬

‫وضع اقتصادی کشورها یکی از عوامل مؤثر بر سیاست خارجی کشورها به شمار می رود‪ .‬وابستگی‬

‫اقتصادی کشورها به یکدیگر از اصول حاکم و مبنای سیاست خارجی کشورهاست‪ .‬دسترسی کشورهای‬

‫صنعتی به موادخام که جنبه ی حیاتی برای آن ها دارد‪ ،‬بر مناسبات سیاسی آن ها در برقراری رابطه با‬

‫کشورهای غیرصنعتی تأثیر می گذارد و به طور متقابل‪ ،‬کشورهایی که دارای اقتصاد مبتنی بر کشاورزی‬

‫هستند‪ ،‬به محصوالت صنعتی و ماشین آالت کشورهایی که دارای اقتصاد مبتنی بر کشاورزی هستند‪،‬‬

‫به محصوالت صنعتی و ماشین آالت کشورهای صنعتی نیازمندند‪ .‬در مجموع این عوامل بر سیاست‬

‫خارجی کشورها تأثیر می گذارد‪.‬‬

‫‪ -4‬عامل ایدئولوژیک‬

‫یک جنبه از سیاست خارجی کشورها‪ ،‬نشان دهنده ی اهداف و طرز تفکّر آنهاست‪ .‬این عامل‪ ،‬کشورها‬

‫را از نظر برقراری روابط دیپلماتیک محدود می کند‪ .‬به این معنا که کشورها بنا به الزامات ایدئولوژیک‬

‫مجبور به قطع روابط دیپلماتیک با برخی از کشورها و راغب به برقراری رابطه با برخی دیگر از کشورها‬

‫هستند‪ .‬عامل ایدئولوژیک در برخی موارد‪ ،‬آتش جنگ را بین کشورها هستند‪ .‬عامل ایدئولوژیک در‬

‫برخی موارد‪ ،‬آتش جنگ را بین کشورها شعله ور کرده است‪ .‬مانند ایدئولوژی فاشیسم که به علّت‬

‫تضاد با ایدئولوژیهای کمونیسم و لیبرالیسم‪ ،‬یکی از عوامل آغازکننده ی جنگ جهانی دوّم درسال ‪1939‬‬

‫م ‪ 1318 /‬ه‪ .‬ش محسوب می شود‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫فصل دوم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا و روسیه‬

‫‪25‬‬
‫بخش اول‪ :‬موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی و جایگاه آن برای کشورهای منطقه و‬

‫جهان‬

‫اهمیت ژئوپلیتیک آسیای مرکزی تا به حدی است که حتی برخی از صاحب نظران در مقابل این فرضیه‬

‫که منابع انرژی موجب اهمیت دادن به این منطقه شده است‪ ،‬معتقدند که اهمیت ژئوپلیتیک منطقه باعث‬

‫اهمیت یافتن منابع انرژی آن شده است‪.‬‬

‫مهمترین استدالل این دسته از تحلیلگران‪ ،‬مبالغه هایی است که در سالهای پایانی قرن بیستم در خصوص‬

‫ذخایر انرژی دریای خزر صورت گرفت‪ .‬همجواری با چین به عنوان قدرت جدید در حال ظهور‪ ،‬ایران‬

‫با جایگاه در حال رشد و روسیهای که با جاه طلبی های منطقهای خود همچنان بزرگترین قدرت‬

‫غیرغربی به شمار می آید‪ ،‬به حد کافی اهمیت ژئوپلیتیک و ژئوراهبردی این منطقه را به ویژه برای‬

‫غرب برجسته میکند‪ .‬کشورهای آسیای مرکزی پس از استقالل با دو تحول ژئوپلیتیک داخلی و منطقهای‬

‫مواجه شدند‪ .‬اول‪ ،‬میراث سیاست های شوروی در ارتباط با مسائل سیاسی‪ ،‬قومی‪ ،‬هویتی و مرزی‬

‫است که به یکی از عوامل اختالف و مناقشه در منطقه تبدیل شده است‪ .‬دوم خأل ناشی از فروپاشی‬

‫شوروی و افزایش رقابت میان قدرت های منطقهای و فرامنطقهای(عطائی و شیبانی‪ 5-4 :1390 ،‬و‬

‫دیپلمات‪.)2019 ،‬‬

‫از منظر ژئوپلیتیک نیز خال قدرت در سالهای اولیه پس از فروپاشی‪ ،‬برای برخی بازیگران منطقهای و‬

‫فرامنطقهای این ادراک را ایجاد کرد که یک خال ژئوپلیتیکی در این منطقه به وجود آمده است‪ .‬بنابراین‪،‬‬

‫این قدرت‪ -‬ها در پی آن برآمدند تا با به دست آوردن نفوذ و جایگاه مناسب در منطقه و با اتخاذ‬

‫راهبردها و توسل به ابزارهای مختلف در ساختار قدرت منطقه سهمی برای خود بیابند‪ .‬از اینرو‪ ،‬با‬

‫توجه به عواملی همچون ارزش ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آسیای مرکزی‪ ،‬منابع و ذخایر فراوان نفت‬

‫‪26‬‬
‫و گاز خزر‪ ،‬موقعیت گذرگاهی‪ ،‬ارتباطی و ارزش استراتژیک دریای خزر و دریای سیاه‪ ،‬کنترل تولید‬

‫منابع و خطوط لوله انرژی‪ ،‬توان تاثیرگذاری بر بحرانهای منطقه و عالیق مشترک فرهنگی‪ ،‬تاریخی و‬

‫اقتصادی میان کشورهای منطقه برخی همسایگان برای تحقق اهداف خود و پرکردن خالقدرت در‬

‫آسیای مرکزی به رقابت با یکدیگر بپردازند(فوکسال‪.)3 :2018 ،‬‬

‫نقشه ‪ .1‬وضعیت ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی‬

‫براساس نظریه کوهن‪ ،‬کشورهای آسیای مرکزی از نظر انتروپی در حد متوسط قرار دارند و جزو قلمرو‬

‫ژئواستراتژیک بری محسوب میشوند‪ .‬همچنین قدرت ملی آنها دارای بردی با مقیاس محلی میباشند؛‬

‫اما بعد از فروپاشی نظام دو قطبی‪ ،‬جنگ سرد و تغییر و تحوالت به وجودآمده در نظام ژئوپلیتیک‬

‫جهانی که به دلیل تغییرات قدرت صورت گرفته است‪ ،‬آسیای مرکزی یک منطقه دروازهای و همچنین‬

‫بخشی از کمربند شکننده را شامل میشود‪ .‬از آنجایی که این منطقه به هیچ یک از قلمروهای‬

‫ژئواستراتژیک تعلق ندارد و دارای هویت ژئوپلیتیک جداگانهای میباشد به نظر میرسد کشورهای آسیای‬

‫مرکزی به دلیل سیاست ژئوپلیتیک موجود در منطقه‪ ،‬هویت ژئوپلیتیک چندگانه و متغیری داشته باشند‪.‬‬

‫به طوری که این هویت ژئوپلیتیک متغیر پیامدهای دوسویهای برای این جمهوری ها داشته است‪ :‬از‬

‫‪27‬‬
‫یکسو توجهی که قدرت های منطقهای و فرامنطقهای به این مناطق معطوف کرده بودند‪ ،‬این اطمینان را‬

‫به آنها میداد که زمینه تسلط مجدد روسیه امکان‪ -‬پذیر نیست و از سوی دیگر‪ ،‬رقابت قدرتها در این‬

‫منطقه موجب سردرگمی سران دولتها برای تنظیم سیاست خارجی شد‪ .‬اعمال روش آزمون و خطا‪،‬‬

‫روابط نزدیک با روسیه یا با غرب و آمریکا‪ ،‬و یا کشورهای خارج از منطقه )‪ (CIS‬روی آوردن به‬

‫همکاری جمعی با کشورهای مشترک المنافع را در پی داشته است‪.‬‬

‫کشورهای آسیای مرکزی به سبب عوامل جغرافیایی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬تاریخی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬قومی و مذهبی خود‬

‫از ویژگی های در روابط ژئوپلتیک و اقتصادی خویش برخوردارند‪ .‬نخست آنکه آسیای مرکزی‪ ،‬از‬

‫لحاظ جغرافیایی که محل تقاطع اروپا در غرب و آسیا در شرق واقع شده و از شمال به روسیه و از‬

‫جنوب به جهان اسالم محدود است‪ .‬در نتیجه از موقعیت استراتژیک بسیار عمدهای برخوردار است‪.‬‬

‫دوم آنکه‪ ،‬این منطقهای است فاقد جزیره‪ ،‬بی آنکه مستقیماً به دریا راه داشته باشد‪ .‬آسیای مرکزی تنها‬

‫می تواند با عبور از خاک همسایگانش به آبهای آزاد جهان راه پیدا کند‪ .‬سوم‪ ،‬آنکه در آسیای مرکزی‬

‫منابع طبیعی بویژه نفت و گاز و فلزاتی به غیر از آهن به وفور یافت می شود و عالوه بر آن این منطقه‬

‫دارای شرایط مناسبی جهت کشت پنبه وسایر محصوالت کشاورزی است‪ .‬چهارم آنکه آسیای مرکزی‬

‫با فرهنگ ترکی و اسالمی پیوندهای دیرینه دارد و تعادل فرهنگی میان شرق و غرب بر آن اثر نهاده‬

‫است‪ .‬آسیای مرکزی با خصوصیات جغرافیایی خود زمانی مسافت مهمی از جاده معروف ابریشم را‬

‫دربر گرفته بود و در مبادالت فرهنگی و اقتصادی میان شرق و غرب سهم بزرگی را در تاریخ به خود‬

‫اختصاص داده بود‪ .‬از طریق آسیای مرکزی بود که سه اختراع چین در دوران باستانی یعنی قطب نما‪،‬‬

‫بارون و دستگاه چاپ کننده چوبی در جهان غرب و اروپا اشاعه یافت و بسیاری از فرآورده های تمدن‬

‫غرب در مشرق زمین رواج پیدا کرد‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫‪ .1‬اهمیت آسیای مرکزی برای ایاالت متحده‬

‫به نظر می رسد که برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت جیمی کارتر در کتاب خود‪ ،‬تحت عنوان «تنها‬

‫قدرت جهانی» این منطقه را در منطق آمریکا به درستی معرفی کرده باشد‪ .‬نویسندگان انستیتوت پژوهش‬

‫های اقتصادی مونیخ در مقالهای تحت عنوان «جنگ نفت؛ جایگاه روسیه‪ ،‬چین و آمریکا در حوزه خزر»‬

‫صحبت از بازی بزرگ تاریخی در قرن ‪ 19‬از طرف قدرت استعماری آن روز‪ ،‬انگلستان و روسیه‪ ،‬در‬

‫افغانستان میان آورده و می گوید آن مسابقه خونینی بر سر مستعمره کردن افغانستان به عنوان چکیده‬

‫تسلط بر آسیای مرکزی بود‪ .‬به ادعای نویسندگان این انستیتو‪ ،‬هنگامی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر‬

‫شوروی‪ ،‬سه جمهوری قفقاز جنوبی (گرجستان‪ ،‬آذربایجان‪ ،‬ارمنستان) و پنج جمهوری آسیای مرکزی‬

‫(قزاقستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬قزقیزستان و تاجیکستان) به عنوان کشورهای مستقل پایه ریزی شدند‬

‫قدرت های بزرگ و منطقهای و همچنین ابرقدرت ایاالت متحده آمریکا برای نفوذ بر جغرافیا و منابع‬

‫استراتژیک منطقه خالء قدرت موجود را مورد بهره برداری قرار دادند‪.‬‬

‫برژینسکی این محدوده جغرافیایی را «بالکان – اروپا – آسیا» می نامد و می نویسد‪:‬‬

‫اوراسیا صفحه شطرنجی است که حرکت بر سر سلطه برتر جهان در آینده نیز بر روی آن صورت‬

‫خواهد گرفت‪ .‬وی همچنین این منطقه جغرافیایی را چنین توصیف می کند‪:‬‬

‫‪ -‬از سمت غرب‪ ،‬قدرت برتر اقتصادی جهان و ابرقدرت سیاسی درحال شکل گیری اتحادیه اروپا به‬

‫این منطقه چنگ خواهد انداخت‪.‬‬

‫‪ -‬در شمال منطقه با ابر قدرت تنزل یافته روسیه هم مرز است که از توان بالقوه سیاسی و اقتصادی یک‬

‫قدرت منطقهای و نیروی اتمی یک ابرقدرت برخوردار است؛‬

‫‪ -‬در جنوب‪ ،‬رژیم های توطئه گر ایران و عراق واقع شده اند؛‬

‫‪29‬‬
 ‫‪ -‬در جنوب شرقی‪ ،‬دو قدرت متخاصم منطقهای و اتمی هند و پاکستان قرار دارند؛‬

‫‪ -‬در شرق‪ ،‬چین به عنوان کشوری که برای تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی تالش می کند و می‬

‫کوشد در منطقه نفوذ کند؛‬

‫‪ -‬و در بعد جهانی‪ ،‬سرانجام تنها ابرقدرت جهانی ایاالت متحده را در چنگ دارد‪.‬‬

‫روشن است که محدوده مورد نظر برژینسکی آسیای مرکزی به مرکزیت افغانستان است‪.‬‬

‫در این خصوص که هدف اصلی آمریکا و انگلیس و متحدان اروپایی شان از حمله به افغانستان‪ ،‬تسلط‬

‫بر ذخایر غنی نفت و گاز منطقه آسیای مرکزی و حوزه خزر است؛ بسیاری از صاحب نظران اتفاق نظر‬

‫دارند‪ .‬گفته می شود‪ ،‬ذخایر نفت و گاز این منطقه در استراتژی انرژی آمریکا قرار است در آینده‬

‫جایگزین نفت و گاز خاورمیانه بشود‪ .‬بنابراین‪ ،‬هم تسلط بر این ذخایر و هم مسیر انتقال آن در استراتژی‬

‫انرژی آمریکا جایگاه خاصی پیدا خواهد کرد‪.‬‬

‫برخی از اندیشمندان آمریکایی ترکیبی از دو منطقه انرژی زای خلیج فارس و دریای خزر را «بیضی‬

‫استراتژیک انرژی»‪ 1‬نامیده اند که ایران را در میان گرفته است‪ .‬دیگر اندیشمندان آمریکایی این منطقه‬

‫را هارتلند جدید می دانند که بر روند بازی های ژئوپلتیک قرن بیست و یکم اثر فراوان خواهد داشت‪.‬‬

‫وزارت دفاع آمریکا در اکتبر ‪ 1999‬یک بازبینی اساسی در جغرافیای نظامی ایاالت متحده انجام داد که‬

‫بر این اساس فرماندهی ارشد نیروهای آمریکایی مستقر در آسیایی مرکزی که پیش از این تحت‬

‫فرماندهی حوزه اقیانوس آرام بود را تأسیس کرد‪ .‬این تصمیم نشان از تغییر جهت اساسی در تفکر‬

‫استراتژیک ایاالت متحده داشت‪ .‬آسیای مرکزی که تا کنون در تفکرات استراتژیک ایاالت متحده نقش‬

‫حاشیه ای داشت یکباره اهمیت بیشتری از فرماندهی اقیانوس آرام یافت‪ ،‬اکنون فرماندهی ارشد نیروهای‬

‫‪1‬‬
‫‪The Sterategic Energy Elips‬‬

‫‪30‬‬
‫آمریکایی مستقر در آسیای مرکزی کنترل نیروهای آمریکایی مستقر در خلیج فارس را برعهده دارد‪ .‬این‬

‫امر بیش از هر چیز نشان از اهمیت منطقه نزد مقامات آمریکایی دارد که وظیفه آنها در درجه اول‬

‫تضمین تداوم جریان نفت به آمریکا و متحدانش است‪.‬‬

‫‪ .2‬اهمیت آسیای مرکزی برای روسیه‬

‫محور آسیای مرکزی که در کنار آن خزر و قفقاز قرار دارد بخش جنوبی شوروی سابق را تشکیل میدهد‬

‫که در فضای ژئواستراتژیک مدیترانه به غرب چین قرار گرفته است‪ .‬کریدور مزبور دارای جهتی غربی‬

‫شرقی بوده و از ‪ 4‬حوزه ژئوپلیتیک بدین شرح برخوردار است‪ :‬شرق مدیترانه و ترکیه‪ ،‬قفقاز‪ ،‬خزر و‬

‫آسیای مرکزی که هرکدام از این ‪ 4‬حوزه محدود و مشخصات خاص خود را دارا میباشد‪ ،‬در مسیر‬

‫کریدور مزبور کشورها و فضا های زیر قرار گرفته اند‪ :‬ترکیه‪ ،‬گرجستان‪ ،‬ارمنستان‪ ،‬آذربایجان (مجموعه‬

‫قفقاز)‪ ،‬بخش مرکزی دریای خزر‪ ،‬و ‪ 5‬کشور آسیای مرکزی‪ :‬ترکمنستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬قرقیزستان‬

‫و تاجیکستان‪ .‬کشور های این منطقه با دوایر متحدالمرکزی محاصره شده اند‪ .‬اولین مدار شامل ابرقدرت‬

‫تضعیف شده روسیه در شمال‪ ،‬ابرقدرت تازه و در حال رشد چین در شرق‪ ،‬افغانستان و ایران درجنوب‬

‫و ترکیه در غرب میشود‪ .‬همه کشور های مدار الیه درونی با مشکالت قوی نژادی و جدایی طلبانه‪ ،‬که‬

‫بر بی ثباتی منطقه تأثیر گذار است‪ ،‬روبرو هستند‪.‬‬

‫کشورهای مدار الیه ی بیرونی (شامل آمریکا‪ ،‬اسرائیل‪ ،‬اتحادیه اروپا و سایر کشور های فرامنطقه ای)‬

‫هستند که حضور و دخالت آنها در این محور به ایجاد ثبات در منطقه کمکی نمی کنند‪ ،‬زیرا هدف‬

‫اصلی آنها در منطقه‪ ،‬فقط حفظ منافع خودشان است‪ ،‬لذا در جهت حل مشکالت داخلی این کشورها‬

‫و کمک به ثبات منطقه‪ ،‬فعالیتی انجام نمی دهند‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫محور آسیای مرکزی خزر قفقاز نماینده یکی از پیچیده ترین و مهم ترین منطقه و حوز ها در روابط‬

‫جاری بین المللی است زیرا در این منطقه عالوه بر مشکالت داخلی کشورها (که بخش عظیمی از آنها‬

‫ناشی از فروپاشی شوروی و خالء قدرت بوجود آمده ناشی از آن میباشد) شاهد رقابت شدید میان‬

‫دول غربی از طریق ناتو‪ ،‬شورای همکاری کشورهای اروپایی‪ ،‬شورای اروپا‪ ،‬دولت های اسالمی عربی‬

‫غیرعربی خاورمیانه و دو قدرت جدید هسته ای هند و پاکستان‪( ،‬همگی به عنوان کشور های مدار الیه‬

‫بیرونی) بر سر کنترل استراتژیک و دستیابی به منابع غنی آسیای مرکزی می باشد‪ .‬از این میان آسیای‬

‫مرکزی برای روسیه از اهمیت فوق العاده برخوردار است زیرا روسیه به آسیای مرکزی همیشه با دید‬

‫تحت سلطه و قلمرو خویش نگریسته و آن را به عنوان حیات خلوت خویش می داند از سوی دیگر‬

‫آسیای مرکزی باشتن ظرفیت های اقتصادی فراوان و داشتن مشترک و زیاد و همسویی فرهنگی اهمیت‬

‫بسیار زیاد برای روسیه دارای می باشد‪.‬‬

‫بخش دوم‪ :‬سیاست قدرت روسیه و آمریکا در خارج نزدیک‬

‫به طور نمادین‪ ،‬مرز اروپا امروزه در مرز شرقی اوکراین قرار دارد یا شاید عمال در مرز دونتسک و‬

‫لوگانسک باشد‪ .‬تفسیر غالب در میان مفسران غربی از یک طرف‪ ،‬یک نظم قانونی و هنجاری پساتاریخی‬

‫را در اروپا؛ و از طرف دیگر‪ ،‬منطقهای از هژمونی استبدادی که با نظم غربی مخالف است را نشان‬

‫میدهد‪ .‬این دقیقا به این معنی است که روسیه‪ ،‬چین و آسیای مرکزی‪ ،‬کشورهایی که علیرغم پیشینه‬

‫متفاوت سیاسی اجتماعی و استراتژی های با اختالف نظر عمیق‪ ،‬نظام های مشابهی دارند‪ .‬روسیه تالش‬

‫میکند که نظم اروپایی فعلی را تضعیف کند‪ ،‬در حالیکه کشورهای آسیای‪ -‬مرکزی گاهی با همسوشدن‬

‫با این نظم از آن سود میبرند البته تا زمانی که این تعامل‪ ،‬تهدیدی را برای رژیم هایشان بوجود نیاورد‪.‬‬

‫در ضمن‪ ،‬وضعیت چین به عنوان یک قدرت رو به افزایش‪ ،‬برخی از چالش های امنیتی که در روسیه‬

‫‪32‬‬
‫در حال مبارزه با آن است‪ ،‬را کاهش میدهد‪ ،‬از طرف دیگر فاصله فیزیکی و فرهنگی آن از غرب سبب‬

‫بیطرفی اروپا نسبت به سیاست این قدرت در حال ظهور شده است (مک فاول‪.)16 :2018 ،‬‬

‫نخبگان روسیه بر این فرضیه تأکید میکنند که کشورها در نظام بین الملل براساس منافع مادی خود‬

‫عمل میکنند و زمانی که دولتی ادعا میکند که هدفش از کمک به کشورهای دیگر‪ ،‬ترویج ارزشهای‬

‫جهانی است‪ ،‬باید به این دولتها با دیده تردید نگریست‪ .‬در همین راستا‪ ،‬پوتین در مورد ادعاهای ایاالت‬

‫متحده و اروپا برای حمایت از ترویج دموکراسی و حکومت مبتنی بر قوانین به دیده تردید و تهدید‬

‫مینگرد و به طور متناوب غرب را به استفاده از قدرت سخت متهم کرده است‪ ،‬پوتین معتقد است‪ :‬این‬

‫کشورها تالش کرده اند این نیات خود را از طریق پنهان شدن پشت پردهای از سخنان زیبا در مورد‬

‫حقوق بشر مشروعیت ببخشند‪ .‬روسیه همچنین معتقد است که پروژه های قدرت نرم ایاالت متحده‬

‫برای پیشبرد اهداف ژئواستراتژیک‪ ،‬همانند حمایت از اعتراضات جمعی علیه رهبران طرفدار روسیه در‬

‫کشورهای خارج نزدیک طرح شده بود(چشم انداز ژئوپلیتیکی ارواسیا‪ .)8 :2019 ،‬به همین ترتیب‪،‬‬

‫رویکرد اتحادیه اروپا برای دعوت از مشارکت کشورهای شرقی برای امضای توافقنامه همکاری‪ ،‬به‬

‫طور ظاهری یک تمرین تکنوکراتیک بوده‪ ،‬اما همانطور که روسیه بر آن تأکید داشته‪ ،‬این توافقنامه‬

‫پیامدهای ژئوپلیتیک ضمنی برای روسیه داشته است‪ .‬روسها همچنین ادعا میکنند که ایاالت متحده به‬

‫طور خودسرانه بسته به منافعش از شورشیان به عنوان مبارزان آزادی یا تروریست بهره میبرد که این‬

‫استراتژی به خوبی ذهنیت ذاتی تالشهای غرب برای اعمال یک مجموعه جهانی ارزشها برای پیشبرد‬

‫منافع ملی را به تصویر میکشد‪ .‬به اعتقاد پوتین‪ ،‬ناتو هم با گسترش فعالیتهای خود به سمت شرق باعث‬

‫افزایش تنش بین روسیه و اروپا شده و این مسئله در کنار نادیده انگاشتن منافع و مسائل امنیتی روسیه‬

‫در آسیای مرکزی باعث نارضایتی مسکو از نظام بین الملل شده است‪ .‬انتقادات روسیه از گسترش ناتو‬

‫‪33‬‬
‫و فعالیت آن به سمت شرق و بحران اوکراین باعث فشار مسکو مبنی بر قطع صدور گاز به اروپا شده‬

‫بود‪.‬‬

‫تهدیدهای ناتو برای روسیه به این مسائل ختم نمیشود؛ مسکو یکی از مهمترین شرکای تجاری و‬

‫اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی است و دولتمردان کرملین در تالش هستند پایگاههای‬

‫نظامی خود را نیز در این منطقه تقویت کنند تا از این طریق موقعیت نظامی خود را که بعد از فروپاشی‬

‫شوروی در مقابل ناتو و آمریکا تضعیف شده بود‪ ،‬احیاء کنند(سیمبر و پادروند‪ .)13 :1397 ،‬تعبیر‬

‫مدودوف از این منطقه به عنوان حوزه"منافع ترجیحی " روسیه گواه آن است که مسکو هرگونه دست‬

‫اندازی قدرت های خارجی به خارج نزدیک را همچنان به دیده تهدید می نگرد‪ .‬روسیه همچنان ادعای‬

‫برتری و حتی حق تعیین سرنوشت کشورهای حاضر در این حوزه را به مانند دوره اتحاد شوروی حفظ‬

‫و خود را ضامن ثبات این جغرافیا میداند(چن و فازیلوف‪.)15 :2018 ،‬‬

‫در نگاه اول‪ ،‬به نظر میرسد که دالیل روسیه برای اقدامات خارج از چارچوب هنجاری در خارج‬

‫نزدیک‪ ،‬براساس اعتقاد به اینکه قاعده جهانی تقسیم شده بعد از جنگ سرد به نفع روسیه نبوده است‪،‬‬

‫اما از دیدگاه روسیه آنچه درمعرض خطر قرار دارد‪ ،‬صرفا یک نتیجه منطقی برای فراموشی چالشهای‬

‫داخلی یا خارجی نیست‪ ،‬بلکه مهم آینده نظم بین المللی است‪ .‬رهبران روسیه بارها و بارها نارضایتی‬

‫خود را از نظم بین المللی ابرازکرده اند و خواستار تغییرات اساسی در این زمینه شده‪ -‬اند‪ .‬این‬

‫درخواست نه تنها انتقال به یک نظم بین المللی چندقطبی است که آمریکا دیگر هژمون جهانی نباشد‬

‫بلکه احترام به حاکمیت و عدم دخالت در امور داخلی دیگر قدرت های بزرگ( از جمله پایان دادن به‬

‫برنامهکاری دموکراسی آمریکایی) و تصدیق این امر که دیگر قدرت های بزرگ قابلیت نفوذ در حوزه‬

‫‪34‬‬
‫جغرافیایی خود را دارا باشند‪ .‬یوگی لوکیانوف‪ ،‬معاون دبیر شورای امنیت روسیه معتقد است‪" :‬ما باید‬

‫با ایاالت متحده بنشینیم و مجددا مذاکره کنیم" (سوسلو‪.)12 :2016 ،‬‬

‫نارضایتی روسیه از آمریکا و نظم نوین جهانی فقط محدود به گسترش ناتو در اروپا شرقی نیست‪.‬‬

‫لیست شکایت ها طوالنی است و شامل تمام دوره های پس از فروپاشی شوروی است‪ :‬حمایت نظامی‬

‫و دیپلماتیک از کوزوو برای جدا شدن از صربستان از اواخر دهه ‪ 1990‬تا زمانی که استقالل خود را‬

‫در سال ‪ 2008‬اعالم کرد اما در مقابل اظهار تردید و مخالفت با مستقل شدن آبخازیا و اوستیای جنوبی‬

‫در مقابل گرجستان در سال ‪ 2008‬؛ خروج آمریکا از معاهده ضدموشکی بالستیک در سال‪ ،2001‬حمله‬

‫به عراق در سال‪ ،2003‬حمایت از انقالب های رنگی در منطقه خارج نزدیک پس از فروپاشی شوروی‬

‫و دخالت در سیاست های داخلی روسیه و تحریم های چندجانبه به همراه اتحادیه اروپا که کامال‬

‫غیرقابل پذیرش است‪ .‬این تحوالت به طور کلی باعث ایجاد محرکی میشود که مخالفت با آمریکا و‬

‫متحدانش به عنوان یک واکنش غریزی بیان نکنیم‪ ،‬با این وجود‪ ،‬دخالت آمریکا در بحران اوکراین که‬

‫از منظر روسها کامال غیر مسئوالنه و تجدید نظرطلبانه بود‪ ،‬به عنوان آخرین عامل نارضایتی بیان کرد‪.‬‬

‫همان طور که نیکوالی پاتروشف دبیر شورای امنیت روسیه بیان می کند‪" :‬کودتا در کیف که با حمایت‬

‫واضح ایاالت متحده بوده است به دنبال الگوی کالسیک مورد آزمایش در آمریکای التین‪ ،‬آفریقا و‬

‫غرب آسیا بود‪ .‬اما هرگز چنین آزمایشاتی تا این حد عمیقا تحت تاثیر منافع روسیه قرار نگرفته‬

‫است‪("...‬توآل‪.)13-21 :2017 ،‬‬

‫بخش سوم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا‬

‫آسیای مرکزی و قفقاز در دوره جنگ سرد جزو قلمرو سیاسی و ژئوپلتیک شوروی سابق بود‪ .‬این‬

‫منطقه که بخش جنوبی قلمرو هارتلند را در نظریه مکیندر تشکیل می داد منعکس کننده بعد فضایی‬

‫‪35‬‬
‫موازنه قدرت نظامی دو قطبی در جهان بود‪ .‬با فروپاشی نظام دو قطبی‪ ،‬مناطق مزبور با برخورداری از‬

‫دولتهای مستقل‪ ،‬هویت مستقل جغرافیایی سیاسی پیدا کرده و در شکل فضاهای دچار خالء قدرت‪ ،‬به‬

‫صورت عرصه های رقابت چند سطحی پدیدار شدند‪ .‬انقباض فضایی شوروی و انطباق آن بر مرزهای‬

‫روسیه و ظهور فضاهای آزاد شده مزبور که دچار خالء قدرت بود‪ ،‬فرصت را برای انبساط قدرت رقیب‬

‫یعنی آمریکا فراهم نمود‪ .‬آمریکا مرزهای ژئوپلتیک خود را تا حد انطباق بر مرزهای جغرافیایی سیاسی‬

‫روسیه گسترش داد تا بازی رقابت قدرت و نفوذ را در پیوند با یاران منطقهای خود به ویژه ترکیه به‬

‫نفع خود تمام نماید‪ .‬با گذشت یک دهه پس از فروپاشی نظام دو قطبی و توسعه تدریجی قلمرو‬

‫ژئوپلتیک آمریکا در اوراسیا‪ ،‬محور ژئواستراتژیک مزبور با نقش آفرینی های اقتصادی و نظامی کامل‬

‫تر گردید‪ .‬این محور همچنین کارایی نظامی خود را بعد از واقعه یازدهم سپتامبر ‪ ،2001‬برای انجام‬

‫عملیات نظامی در پروژه افغانستان به خوبی نشان داد‪.‬‬

‫محور قفقاز – آسیای مرکزی در نظریه های کالسیک ژئوپلتیک از جایگاه خاصی برخوردار بود‪.‬‬

‫سرهالفورد مکیندر جغرافیدان انگلیسی در رویکرد قدرت خشکی نظریه هارتلند را ارائه داد‪ .‬او برای‬

‫خشکی های کره زمین ساختار و سیستم فضایی سه بخشی و به هم پیوسته قائل بود‪ .‬بخش اول که به‬

‫عنوان ناحیه محور در این ساختار شناخته می شد همان قلمرو هارتلند می باشد‪ .‬او معتقد بود هر کس‬

‫بتواند بر قلب زمین حکومت کند می تواند بر کره زمین حکومت کند‪ ،‬منطقهای که او یاد می کند‪،‬‬

‫مناطق اوراسیا بین آلمان و سیبری مرکزی است‪ .‬مکیندر برای این منطقه نقش فعالی قائل بود و آن را‬

‫به عنوان کانون فشار معرفی می کرد‪.‬‬

‫اسپایکمن ساختار فضایی مورد نظر خود را در قالب نظریه «ریملند» بیان کرد‪ .‬او برای هالل داخلی در‬

‫نظریه مکیندر اصالت قائل بود [منطقهای که در ماورای هارتلند قرار داشت و تا ساحل اقیانوسها کشیده‬

‫‪36‬‬
‫می شد] و از آن به حاشیه یا ریملند تعبیر می کرد که نسبت به هارتلند منشاء قدرت می باشد‪ .‬اسپایکمن‬

‫عنوان می نمود کسی که ریملند را به طور کامل در دست داشته باشد قدرت برتر جهان خواهد بود‪ ،‬او‬

‫چنین ابراز داشت که «هرکس کنترل ریملند را بر عهده گیرد فرمانروای اوراسیا خواهد بود و کسی که‬

‫فرمانروای آسیا باشد کنترل سرنوشت جهان را به دست خواهد گرفت‪».‬‬

‫سائل بی کوهن در نظریه ساختار ژئوپلتیک جهان‪ ،‬از قلمروهای ژئواستراتژیک مناطق ژئوپلتیک و‬

‫واحدهای فضایی دیگر سخن به میان آورد‪ .‬وی سطح کره زمین را به دو قلمرو بزرگ ژئواستراتژیک‬

‫بری و بحری همراه با مناطق ژئوپلتیک تقسیم نمود‪ .‬قلمرو ژئواستراتژیک بری بر ارتباطات غیردریایی‬

‫تأکید دارد و از نظر اقتصادی درون گرا است و واجد سیستم بسته می باشد‪.‬‬

‫محور قفقاز – آسیای مرکزی در چارچوب این نظریه در قلمرو ژئواستراتژیک قدرت بری قرار داشت‬

‫که در دوران جنگ سرد و قبل از آن نیز از چنین موقعیتی برخوردار بوده و نوعی سکون و آرامش بر‬

‫آن حکمفرما بود‪ .‬پس از تحول در ساختار قدرت جهان این مناطق از سیطره قدرت بری خارج شد و‬

‫نیروهای ژئوپلتیک درونی آن فعال گردید‪ .‬به عبارتی قلمرو ژئوپلتیک شوروی سابق دچار انقباض‬

‫فضایی شد و مرزهای آن تا اندازهای بر مرزهای جغرافیایی روسیه انطباق پیدا کرد‪ ،‬در حالی که فضاهای‬

‫آزاد شده مزبور در قلمرو ژئوپلتیک آمریکا به عنوان رقیب قرار گرفت و حوزه نفوذ آمریکا دچار انبساط‬

‫فضایی شد‪.‬‬

‫بخش چهارم‪ :‬جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی روسیه‬

‫روسیه با داشتن مرزهای طوالنی و مجاورت جغرافیایی با منطقه آسیای مرکزی و قفقاز هم چنان سابقه‬

‫طوالنی حضور و تسلط بر منطقه‪ ،‬یکی از بزرگترین و موثرترین بازیگران منطقه به شمار می رود‪.‬‬

‫روسیه تزاری و شوروی در حدود ‪ 180‬سال بر منطقه سلطه داشته اند و به همین دلیل امروزه روسیه‬

‫‪37‬‬
‫آن را جزو حوزه ی نفوذ سنتی خود قلمداد می کند‪ .‬به این ترتیب روسیه دارای عالیق و نگرانی ها ی‬

‫در این حوزه در سالها اخیر به دالیل سیاسی‪ ،‬اقتصادی و ژئواستراتیژیکی به یکی از موضوعات اصلی‬

‫در مسایل منطقه ای و بین المللی تبدیل شده است‪ .‬در این راستا این منطقه از نظر روسیه هم به لحاظ‬

‫اقتصادی و هم به لحاظ امنیتی حائز اهمیت می باشد؛ از این رو پس از فروپاشی شوروی و تشکیل‬

‫کشورهای مستقل مشترک المنافع‪ ،‬روسیه سیاست خارجی خود در منطقه آسیای مرکزی را در دو محود‬

‫«خارج نزدیک» مورد توجه قرار داد‪.‬‬

‫تا قبل از روی کار آمدن پوتین‪ ،‬علی رغم تالش ها و به کارگیری اهرم های که در اختیار داشت‪ ،‬دامنه‬

‫نفوذ و فعالیت روسیه‪ ،‬رو به کاهش بود‪ .‬با انتخاب پوتین و تثبیت نسبی اوضاع سیاسی و اقتصادی‪،‬‬

‫توجه به حوزه آسیای مرکزی افزایش یافت و این حوزه به یکی از اولویت های مهم سیاست خارجی‬

‫روسیه تبدیل شد‪( .‬صفری نژاد الف‪.)7 :1385 ،‬‬

‫به بیان دیگر روسیه سیاست مستقل تری را در دوران پوتین در تقابل با غرب اتخاذ و به این ترتیب‬

‫اقدامات گسترده ای را برای تأمین منافع ملی آغاز نمود‪ .‬در این دوران که روسیه در معرض تهدید نفوذ‬

‫سیاسی‪ ،‬اقتصادی و نظامی غرب در نزدیکی مرزهای جنوبی خود قرار دارد‪ ،‬حوزه آسیای مرکزی را به‬

‫دلیل برخورداری از موقعیت جیوپولیتیکی و منابع غنی انرژی به عنوان اهرمی جهت مقابله با غرب و‬

‫حل مشکالت خود می داند(سنایی‪.)24 :1384 ،‬‬

‫در این راستا روسیه برای تقویت موقعیت گذشته خود‪ ،‬نقطه متمرکز روابط خود با جمهوری های‬

‫منطقه را موضوع استخراج و انتقال انرژی آنها قرار داده است‪ .‬عقد قراردادهای بلند مدت در زمینه‬

‫تولید نفت و گاز با کشورهای ازبکستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬ارمنستان و آذربایجان نیز در همین راستا قابل‬

‫تحلیل می باشد‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫فصل سوم‪ :‬سیاست خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی‬

‫‪39‬‬
 ‫بخش اول‪ :‬سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی‬

‫‪ .1‬مهار اسالم گرایی و جلوگیری از رشد اسالم خواهی‬

‫مهار اسالم گرایی و جلوگیری از رشد اسالم خواهی و از میان برداشتن جنبش های اصولگرایی رادیکال‬

‫در منطقه به گونه ایکه امنیت داخلی آمریکا و منافع برون مرزی است تامین و منافع کشورهای هم‬

‫پیمان و ثبات نظام های طرفدار او در منطقه تضمین شود هدف آمریکاست‪ .‬اهمیت این هدف طی‬

‫سالهای اخیر به ویژه پس از حوادث یازدهم سپتامبر دو چندان شده است‪.‬‬

‫با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقالل پنج جمهوری آسیای مرکزی و جریان یافتن هوای تازه‬

‫اسالم خواهی و شوق مردم این منطقه به اسالم و مسلمانان و یافتن راه هایی برای گسترش ارتباط با‬

‫کشورهای مسلمان بویژه ایران‪ ،‬آمریکا را نگران رشد اسالم گرایی در این منطقه ساخت‪ ،‬به طوری که‬

‫در سال ‪ 1992‬برای نخستین بار آمریکا به طور جدی یکی از منافع و اهداف خود را در آسیای مرکزی‬

‫جلوگیری از رشد اسالم گرایی در این کشور ها اعالم کرد‪ .‬این نگرانی ها بخصوص پس از بحران‬

‫تاجیکستان به شکل های گوناگون و از طریق افراد مختلف عنوان گردید‪ .‬جیمز بیکر در سخنانی به‬

‫روسای جمهور کشورهای آسیای مرکزی در مورد نفوذ اسالم گرایی تحت تاثیر ایران هشدار داد و از‬

‫آنها خواست که به طور کامل از این جریان کنار بمانند‪ .‬انعکاس این بیم در سخنان برژینسکی به خوبی‬

‫نمودار است‪« .‬گرداب خطرناکی که ممکن است از خالء جغرافیایی سیاسی برای آمریکا و روسیه پدید‬

‫آید همان اسالم گرایی است‪ ،‬بیداری اسالمی رشد یافته نه فقط یک تصادم و برخورد با منافع روسیه‬

‫بلکه تهدیدی علیه حاکمیت برتر آمریکا در منطقه و جهان است‪ ».‬البته روشن است که وی تا حدودی‬

‫در گفتار خود راه مبالغه پیموده است‪ ،‬ولی هدف وی از این کار تایید بر اهمیت جلوگیری از رشد‬

‫هرگونه اسالم گرایی بالقوه است‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫آسیای مرکزی به خاطر اقتصاد ضعیف و وابسته به اتحاد شوروی‪ ،‬اختالفات مرزی و اقلیتهای قومی و‬

‫نداشتن نیروهای مسلح برای خود شان‪ ،‬زمینه های مساعدی را برای رقابت و نفوذ ایران و ترکیه در‬

‫این منطقه ایجاد نموده است‪ .‬روشن است که روسیه و ایاالت متحده ترجیح می دهند ترکیه نقش برتری‬

‫را ایفا نماید زیرا تدبیری را که این کشور به این جمهوری های مسلمان نشین پیشنهاد می کند برای‬

‫منافع غرب و روسیه نسبت به پیشنهاد های ایران کم خطر می باشند‪ .‬به ویژه ایاالت متحده آمریکا‬

‫اعتقاد دارد که سیاست ترکیه در منطقه احتماالً می تواند از تمایالت پان اسالمیسم و طرفداران ایران‬

‫جلوگیری کند‪ .‬واضح است که ایران می خواهد این جمهوری ها راه اسالم گرایی که نفوذ این کشور‬

‫در منطقه را افزایش می دهد دنبال نماید‪ .‬ایران مزیت هایی دارد مانند تجدید حیات اسالم میان توده‬

‫های آسیای مرکزی و موقعیت جغرافیایی مناسب خود تصمیم این جمهوری های مسلمان نشین در‬

‫ترجیح الگوی ترکی نسبت به الگوی ایران ابتدا به واسطه رقابت میان ترکیه و ایران معین شده است‪.‬‬

‫به هر حال آمریکا برای دست یابی به منابع انرژی منطقه آسیای مرکزی و توجیه حضور نظامی خود و‬

‫تضعیف نقش سه قدرت برتر منطقه یعنی روسیه‪ ،‬ایران و چین‪ ،‬پدیده اسالم گرایی و مهار آن را بهترین‬

‫بهانه قرار داده است‪.‬‬

‫‪ .2‬مهار ایران‪ :‬تکمیل محاصره ایران از دو سوی شمال و مشرق‬

‫از زمان سقوط رژیم شاهنشاهی در ایران‪ ،‬ایران تبدیل به بزرگترین مخالف آمریکا در منطقه گردیده‬

‫است‪ .‬بدین لحاظ سیاست تحریم ایران توسط ایاالت متحده سیاست چندان جدیدی نیست؛ اما سیاست‬

‫مهار پدیدهای جدید و منحصر به دوران ریاست جمهوری اخیر آمریکا است‪ .‬تحریم‪ ،‬بخشی از سیاست‬

‫مهار ایران است که هدف هایی چون تضعیف قدرت ایران و جلوگیری از رشد داخلی و خارجی این‬

‫کشور را دنبال می کند‪ .‬در واقع مهار نوعی جنگ سرد است که ابزارهای مختلفی از جمله اقتصادی و‬

‫‪41‬‬
‫حتی ابزارهای نظامی در آن به کار رفته و همانند جنگ سرد اهداف دراز مدت دارد‪ .‬رفتار آمریکا نسبت‬

‫به ایران حاکی از خصومت سیاسی است و در طول سالهای گذشته سعی نموده تا با استفاده از ابزارهای‬

‫مختلف از جمله تهدید به تحریم کشورهای همسایه ایران‪ ،‬منافع مهم اقتصادی حوزه خزر را که ایران‬

‫می تواند از آن بهره مند شود مسدود کند و مانع از آن شود که صدور نفت و گاز آذربایجان‪ ،‬قزاقستان‬

‫و ترکمنستان به بازارهای مصرف از مسیر ایران صورت بگیرد‪ .‬این امر که با اصول بازار آزاد مورد‬

‫حمایت آمریکا منافات دارد سبب می گردد که دولت ایران از درآمدهای قابل توجه ترانزیت گاز و‬

‫نفت محروم شوند‪.‬‬

‫در حال حاضر‪ ،‬ایاالت متحده همچنان سیاست جلوگیری از گسترش تحرک ایران در منطقه خزر آسیای‬

‫مرکزی را قویاً دنبال می کند‪ .‬اعمال همین سیاست بود که جمیز بیکر [وزیر خارجه دولت جرج بوش]‬

‫را چند بار به منطقه کشاند تا برای جلوگیری از گسترش نفوذ ایران در جمهوری های مسلمان خزر –‬

‫آسیای مرکزی‪ ،‬گروه بندی «ملتهای مستقل مشترک المنافع» را میان روسیه و آنها به وجود آورد‪ .‬البته‬

‫هدف دیگر این برنامه‪ ،‬ایجاد شرایطی بود که ملتهایی که بخش هایی از نیروی هستهای شوروی پیشین‬

‫را به ارث برده اند همچنان در پیوند با مسکو باشند تا مسئولیت ها در این زمینه مشخص و تا حدودی‬

‫متمرکز باشد‪ .‬دولت کلینتون در اقدامی علیه ایران شرکت نفتی کونکو را تهدید کرد تا پروژه یک میلیارد‬

‫دالری بهره برداری نفت با دولت ایران را لغو کند‪ .‬در این دستورالعمل قانونی گفته شده بود این پروژه‬

‫به ایران کمک خواهد کرد که در تالشهایی برای دستیابی به تاسیسات و فن آوری هستهای موفق شود‪.‬‬

‫دولت کلینتون اقدامهای فوق العاده دیگری نیز بر علیه ایران انجام داد که از جمله آنها می توان به فشار‬

‫آمریکا به روسیه برای وارد کردن آن کشور جهت لغو طرح هایش برای ساخت چهار راکتور اتمی در‬

‫ایران اشاره کرد‪ .‬در حالی که ایاالت متحده توانسته است در خلیج فارس حضور نظامی چشمگیری‬

‫‪42‬‬
‫پیدا کند‪ ،‬می کوشد پای ناتو را به دریای خزر نیز بکشاند و دست شرکتهای نفتی و گازی آمریکا را در‬

‫اکتساف و استخراج و صدور منابع کمیاب انرژی خزر بازنگاه دارد و از این راه ادعای داشتن «منافع‬

‫واقعی» در منطقه را مطرح می نماید‪ .‬بطور کلی دوران حاکمیت کلینتون‪ ،‬برنامه ایاالت متحده عبارت‬

‫بود از تالش برای بدست آوردن نقش اول در مسئله تولید و صدور نفت منطقه تا اینکه شرکتهای‬

‫آمریکایی بتوانند مجری سیاستهای ایاالت متحده در تنگناه داشتند حلقه محاصره ژئوپلتیک جبهه شمالی‬

‫ایران باشند‪.‬‬

‫در دوره زمامداری دولت جورج دبلیوبوش در حوزه خزر‪ ،‬دو نوع تفکر در دستگاه حکومتی آمریکا‬

‫وجود دارد‪ .‬افرادی چون دیک چینی‪ ،‬معاون رئیس جمهور‪ ،‬اسپنسر آبراهام وزیر انرژی و دان اوانیس‬

‫وزیر بازرگانی که دارای یک دیدگاه اقتصادی هستند خواهان برچیده شدن تحریمها و استفاده از موقعیت‬

‫بسیار مناسب ژئوپلتیک ایران بودند‪ ،‬ولی در مقابل ژنرال کالین پاول‪ ،‬وزیر امور خارجه و رامسفلد وزیر‬

‫دفاع که دیدگاه استراتژیک داشتند با حذف تحریمهای ایران مخالف و علیرغم هزینه های باال خواستار‬

‫گسترش استراتژیک و ژئوپلتیک آسیای مرکزی و قفقاز به طرف غرب و ترکیه هستند که البته سیاست‬

‫استراتژیست ها بر اقتصاد گراها فائق آمد و با تمدید تحریمهای ایران توسط بوش همان سیاستهای‬

‫دولت کلینتون ادامه یافت و احداث خط لوله باکو – جیهان همچنان در دستور کار سیاست خارجی‬

‫قرار گرفت‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬ایاالت متحده برای انتقال گاز حوزه خزر به خصوص ترکمنستان‪ ،‬بار دیگر‬

‫اجرای طرح ترانس خزر را مطرح کرد‪ .‬نقطه اوج رویکرد خصمانه آمریکا در قبال ایران‪ ،‬سخنرانی‬

‫جورج بوش در اجالس ساالنه کنگره در ‪ 29‬ژانویه ‪ 2002‬بود که از سه کشور ایران‪ ،‬عراق و کره شمالی‬

‫به عنوان محور شرارت یاد کرد‪ .‬عمده ترین محور بیانات مقام های آمریکایی درباره ایران‪ ،‬حمایت از‬

‫تروریزم‪ ،‬تالش برای تهیه تسلیحات کشتار جمعی‪ ،‬ارسال جنگ افزار برای حزب اهلل لبنان و گروههای‬

‫‪43‬‬
‫فلسطینی‪ ،‬فرار اعضای القاعده به ایران و مخالفت جمهوری اسالمی با روند صلح خاورمیانه بوده است‪.‬‬

‫بنابراین به نظر می رسد که آمریکا از تمام امکانات و ظرفیت های موجود استفاده می کند تا دست‬

‫ایران را از این نقطه کوتاه کند‪.‬‬

‫‪ .3‬مهار و تضعیف روسیه‬

‫روسیه در جریان استقالل و بالفاصله پس از استقالل این کشورها‪ ،‬سعی کرد با تشکیل جامعۀ کشورهای‬

‫مستقل مشترک المنافع سلطه خود را بر این منطقه حفظ کند و از این اتحاد برای باجگیری و تحت‬

‫فشار گذاشتن جمهوری های جدید استفاده کند‪ .‬در عین حال روسیه به کشورهایی که به این اتحاد‬

‫پیوستند پیشنهاد کرد در عوض حفاظت از امنیت آنها با نیروهای روسی آنها نیز با سلطه اقتصادی آن‬

‫کشور موافقت کنند و هنگامی که کشورهای منطقه این پیشنهاد را نپذیرند‪ ،‬روسیه می کوشد با ایجاد‬

‫ناامنی و بحران در این کشورها‪ ،‬آنها را به پذیرش خواسته های خود وادار سازد‪ .‬در این میان آمریکا‬

‫سعی کرد با کمکهای مالی و نظامی خود این جمهوری ها را در برابر سلطه روسیه حفظ کند و جلوی‬

‫توسعه طلبی های تجدید امپراتوری روسیه را بگیرد‪ .‬روسیه این اقدامات را مخالف امنیت خود خوانده‪،‬‬

‫اظهار داشته است که اگر آمریکا بخواهد این کشورها را به عضویت ناتو دعوت کند‪ ،‬روسیه اجازه‬

‫نخواهد داد‪ .‬در عین حال این اقدامات روسیه و ترس کشورهای خزر از نفود مجدد آن باعث شده تا‬

‫آنها بیشتر به دامان غرب و آمریکا پناه ببرند‪ .‬اعالم منطقه مازندران (که شامل کشورهای آسیای مرکزی‬

‫هم می شود) در سال ‪ 1997‬به عنوان منافع استراتژیک آمریکا‪ ،‬نشان دهنده اهمیت منطقه برای واشنگتن‬

‫است‪ .‬همچنین منابع مهم نفت و مسائل مربوط آن مانند خط لوله در منطقه به موضوع رقابت روسیه و‬

‫آمریکا مبدل شده است‪ .‬در داخل دولت روسیه گروه قدرتمندی وجود دارد که معتقدند نفت بهترین‬

‫ابزار حفظ سلطه است و هر چه روسیه سهم بیشتری در آن داشته باشد قدرت بیشتری خواهد داشت‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫اساساً آمریکا با روسیه چهار اولویت را درنظر می گیرد‪:‬‬

‫‪ -1‬بازداشتن روسیه از تبدیل شدن به عامل تخریب نظام بین المللی؛‬

‫‪ -2‬محدود کردن نقش روسیه در گسترش سالح های کشتار جمعی؛‬

‫‪ -3‬ممانعت روسیه از بی ثبات کردن مناطقی که منافع آمریکا در آن در خطر است؛‬

‫‪ -4‬برقراری روابط مبتنی بر منافع طرفین با روسیه‪.‬‬

‫دکتر برندا شفر مدیر تحقیقات برنامه مطالعات دریای خزر دانشگاه هاروارد‪ ،‬در تشریح سیاست خارجی‬

‫آمریکا در آسیای مرکزی این مطلب را بیان می کند که‪:‬‬

‫در مجموع روسیه از لحاظ راهبردی پایین تر از ایاالت متحده آمریکا قرار دارد؛ اما در کرانه های دریای‬

‫خزر مسکو از اهرم فشار قدرتمندی برخوردار است که آمریکا نمی تواند و یا نمی خواهد چنان اعمال‬

‫نفوذی داشته باشد‪ .‬امکانات مناسبی که روسیه در کرانه های دریای خزر در اختیار دارد مانند ایجاد بی‬

‫ثباتی از سوی نیروهای محلی یا حتی استفاده از نیروهای نظامی باید در ارزیابی آمریکا از اقدامات‬

‫احتمالی روسیه در این منطقه مد نظر قرار گیرد‪ .‬اقداماتی که فرایند رقابت میان روسیه و آمریکاست‪،‬‬

‫می تواند ثبات منطقه را برهم زند و در نتیجه‪ ،‬مغایر اهداف ایاالت متحده باشد‪ .‬تالش ایاالت متحده‬

‫برای کنار زدن روسیه در منطقه مساوی است با برهم زدن ثبات حوزه دریای خزر‪ ،‬وی همچنین بیان‬

‫می کند که ایاالت متحده آمریکا به منظور جلوگیری از اقدام روسیه در راستای وارد ساختن لطمه به‬

‫منافع این کشور باید تعهدات خود را در قبال کشورهای منطقه اجرا کند‪ .‬هر چند آمریکا خواهان کاهش‬

‫قدرت روسیه در آسیای مرکزی است‪ .‬اما حادثه ‪ 11‬سپتامبر و مبارزه با تروریسم موجب تقویت رابطه‬

‫روسیه‪ ،‬چین و آمریکا شد و دلیل آن هم منافع مشترک این کشورها در مبارزه با تروریسم و اسالم‬

‫گرایی است‪ .‬امنیت ملی روسیه در بحران چچن‪ ،‬از همین طریق تهدید می شود‪ .‬لذا موفقیت ایاالت در‬

‫‪45‬‬
‫سرکوب مبارزان اسالمی در منطقه‪ ،‬منافع روسیه را تامین می کرد‪ ،‬تا آنجا که روسیه در برابر سخنان‬

‫کالین پاول در بازدید از تاشکند در دسامبر ‪ 2001‬مبنی بر اینکه منافع آمریکا در آسیای مرکزی در حد‬

‫مناقشه از افغانستان فراتر است سکوت نمودند‪ .‬بدین ترتیب اهداف گروه شانگهای که روسیه هم یکی‬

‫از اعضای آن است و در سال ‪ 1996‬برای حل مسائل مرزی‪ ،‬قاچاق سالح‪ ،‬مبارزه با تروریسم‪ ،‬جدایی‬

‫طلبان و افراطی گری تاسیس شده بود‪ ،‬با هدف استراتژیک آمریکا مبنی بر مبارزه با تروریسم‪ ،‬هم سو‬

‫گردید‪ .‬در واقع توان پایین اقتصادی روسیه در واقع گرایی سیاسی این کشور معروف به پوتینیسم‪،‬‬

‫موجب گردیده بعد از حادثه ‪ 11‬سپتامبر روسیه همکار استراتژیک آمریکا گردد‪ .‬همکاری روسیه با‬

‫آمریکا در جنگ علیه تروریسم‪ ،‬الحاق به گروه ‪ ،7‬عدم مقاومت کافی در برابر قطعنامه های مصوب‬

‫سازمان ملل بعد از جنگ سرد و سکوت در برابر حضور نظامیان آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز و‬

‫حتی زمزمه پیوستن به ناتو و عدم مخالفت جدی با گسترش ناتو به شرق‪ ،‬نشانه آن است که روسیه‬

‫می خواهد از انزوا و حاشیه بیرون آمده و خود را همراه آمریکا نماید‪.‬‬

‫جدا کردن روسیه از جمهوری های شوروی‪ ،‬کاستن از سلطه مسکو بر حوزه نفوذ سنتی خود و به‬

‫حاشیه راندن این کشور در معادالت منطقه از اهداف دیگر ایاالت متحده در آسیای مرکزی است‪.‬‬

‫این سیاست از طریق افزایش کمک ها و اعتبارات مالی امریکا به این کشورها پیگیری میشود‪.‬‬

‫افزایش کمک های مالی امریکا به جمهوری های آسیای مرکزی عالوه بر اینکه به توان کشورهای‬

‫منطقه در اجرای ترتیبات امنیتی در نواحی مرزی خود کمک می کند‪ ،‬عاملی برای تشویق این کشورها‬

‫به همکاری نظامی و امنیتی با امریکا به شمار می رود و این موضوع اوالً میتواند‪ ،‬به کاهش نقش‬

‫روسیه در معادالت امنیتی آسیای مرکزی کمک کند؛ دوماً‪ ،‬می تواند بر شک برخی از کشورهای‬

‫عضو قرارداد امنیتی محلی مبنی بر ناتوانی روسیه در پاسخگویی به نیازهای امنیتی کشورهای آسیای‬

‫‪46‬‬
‫مرکزی بیفزاید‪ ،‬به ویژه آنکه برخی از این جمهوری ها با در پیش گرفتن استراتژیهای خاص‪ ،‬آینده‬

‫این قرارداد را با خطر نابودی مواجه کرده اند‪.‬‬

‫با آنکه امریکا از اعطای کمکهای مالی پس از جنگ جهانی دوم تجربه منفی دارد‪ ،‬توسعه نفوذ سیاسی‬

‫از رهگذر اعطای کمک های اقتصادی و نیز حمایت های دیپلماتیک از کشورهای منطقه به منظور‬

‫تأثیر گذاری بر رفتار و تغییر رویکرد سیاست خارجی این کشورها از همکاری با روسیه و حتی‬

‫اروپا و کشورهای شرق آسیا به همکاری با امریکا‪ ،‬اهمیت بسیاری برای ایاالت متحده دارد‪ .‬به‬

‫عبارت دیگر‪ ،‬با وجود ضعف کشورهای آسیای مرکزی در توسعه زیرساخت های اقتصادی و نیز‬

‫ناعادالنه بودن توزیع ثروت و رشد چشم گیر فساد و رشوه خواری مقامات ارشد این کشورها‪ ،‬علت‬

‫مهم کمکهای مالی امریکا به کشورهای آسیای مرکزی‪ ،‬تطمیع رهبران این کشور ها برای جلب و‬

‫جذب کشورهای آسیای مرکزی با هدف کسب حمایت این کشورها از سیاست های کوتاه مدت و‬

‫بلند مدت و در یک کالم‪ ،‬یارگیری در حوزه نفوذ سنتی روسیه است‪.‬‬

‫با وجود این‪ ،‬باید گفت که سیاست ایاالت متحده در مورد روسیه از مشخصه های دوران جنگ سرد‬

‫تبعیت نمیکند‪ ،‬بلکه بر محور تشدید دوستی استراتژیک استوار است‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬ایاالت متحده‬

‫به منظور توسعه حوزه نفوذ سیاسی؛ بهره برداری اقتصادی از منابع عظیم نفت و گاز‪ ،‬تداوم اقتدار‬

‫نظام جهانی مبتنی بر نظم امریکایی و همه گیر کردن ارزشهای امریکایی‪ ،‬حضور در منطقه دریای‬

‫خزر را همگام با سیاست خود در خصوص دموکراتیزه کردن روسیه و قوام دادن به دوستی استراتژیک‬

‫با مسکو‪ ،‬در عین رقابت برای کسب موقعیت مساعدتری در منطقه میداند‪.‬‬

‫روابط دو کشور در دوران پس از سقوط کمونیسم بهره بری یلتسین و پوتین به گونه ای بوده است‬

‫که رهبران امریکا را راسخ تر از همیشه به توسعه سیاست های نزدیکتر اقتصادی‪ ،‬تنیدگی گسترده‬

‫‪47‬‬
‫سیاسی‪ ،‬مبادله وسیعتر اطالعات و اشتراک مساعی نظامی سوق داده است‪ .‬امریکا که زمانی نزدیک‬

‫به هفت هزار کالهک اتمی را برای نابودی اتحاد جماهیر شوروی ذخیره کرده بود‪ ،‬امروزه‪ ،‬دومین‬

‫میزان سرمایه گذاری را در روسیه در اختیار دارد‪.‬‬

‫روسیه‪ ،‬بزرگترین تولیدکننده نفت خارج از چارچوب سازمان اوپک که قابلیت تولید نزدیک به چند‬

‫میلیون بشکه در روز را دارد‪ ،‬نقش کلیدی در سیاست های امریکا برای تعدیل قدرت و انحصار‬

‫سازمان اوپک بازی میکند‪ .‬بنابراین‪،‬رهبران امریکا‪ ،‬در کنار منابع نفت جمهوری آذربایجان‪،‬‬

‫تاجیکستان و قزاقستان برای نفت روسیه به منظور تعدیل سیاست های اعضای اوپک و کاهش قیمت‬

‫واقعی نفت‪ ،‬اهمیت به سزایی قائل هستند‪.‬‬

‫‪ .4‬جلوگیری از پیوندهای استراتژیک هند و روسیه‬

‫پیوندهای هند و روسیه به زمان شوروی بر می گردد تا جایی که این روابط بر ارتباط متحدان امریکا‬

‫نظیر پاکستان نیز سایه افکنده بود‪ .‬پس از دهه ‪ 90‬نیز روابط هند و روسیه همواره ادامه داشته و‬

‫مناسبات دو کشور در سطوح مختلف رشد یافته است‪ .‬اما اکنون ادامه همکاری هند و روسیه با‬

‫سیاست امریکا در افغانستان و آسیای مرکزی مغایرت دارد و لذا حضور امریکا در قرقیزستان و‬

‫افغانستان میتواند در شکاف بین روسیه و هند مؤثر باشد‪.‬‬

‫‪ .5‬فراگیر کردن ارزشهای امریکایی‬

‫گرایش به غرب هم در سطح دولتهای آسیای مرکزی و هم در سطح جنبش های اپوزیسیون این‬

‫منطقه مشاهده میشود و مخالفان معتقدند که دخالت امریکا و غرب در آسیای مرکزی به آرمان‬

‫دموکراسی کمک خواهد کرد‪ .‬اما در عمل‪ ،‬بیشتر کمکهای امریکا به ازبکستان و قزاقستان نه تنها‬

‫برای حمایت از توسعه اقتصاد بازار است‪ ،‬بلکه با برقراری یک نظام سیاسی دموکراتیک صورت‬

‫‪48‬‬
‫میگیرد‪ .‬از این رو فشار سیاسی واشنگتن‪ ،‬به صدور بیانیه مشترک امریکا ازبکستان در مارس ‪2002‬‬

‫منجر شد که بر اساس آن‪ ،‬ازبکستان به ایجاد «جامعه مدنی قوی و باز»‪« ،‬احترام به حقوق بشر و‬

‫آزادیها»‪« ،‬استقالل رسانه ها» و «استقالل قوه قضاییه» و «پلورالیسم سیاسی» متعهد شده است‪.‬‬

‫کمک به تثبیت حاکمیت کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و جدایی و استقالل آنها از روسیه‪ ،‬ظهور‬

‫دولت های مستقل‪ ،‬مرفه و دموکرات با جهت گیری های سیاسی کامالً امریکایی مدارانه به امریکا‬

‫امنیت خواهد داد و مانع از بروز مشکالت محتمل آتی خواهد شد‪.‬‬

‫‪ .6‬مقابله با طرح های منطقه ای چین‬

‫مجاورت مرزهای غربی و شمال غربی چین و نزدیک شدن به منطقه جنوب آسیا و تأثیرگذاری بر‬

‫تحوالت این مناطق از دیگر اهداف منطقه ای امریکاست که در این مقطع با برنامه اعطای کمکهای‬

‫بیشتر مالی به کشورهای آسیای مرکزی دنبال میشود‪ .‬دولت چین در سالهای اخیر‪ ،‬نقش فعالی در‬

‫آسیای مرکزی بازی کرده و مناسبات خود را در تمامی ابعاد به ویژه امنیتی با کشورهای آسیای‬

‫مرکزی ارتقا بخشیده است‪ .‬اما چون بیم آن می رود که چین به عنوان قدرت منطقه ای در سال های‬

‫آتی در این منطقه عمل کند‪ ،‬دولت امریکا با حضور و نفوذ در منطقه و در جوار کشور چین فرصت‬

‫مناسبی به دست آورده تا بتواند فعالی تهای دولت چین را کنترل کند‪.‬‬

‫از سوی دیگر‪ ،‬مسئله تبت در دو دهه اخیر بهانه ای به دست مقامات امریکا داده تا همواره از‬

‫سیاست های چین به عنوان نقض حقوق بشر انتقاد کنند‪ .‬مقامات امریکایی می کوشند تا در مقابل‬

‫سیاست های توسعه طلبانه چین در تایوان یا آسیای مرکزی و هند و‪ ...‬از تبت به مثابه اهرم فشار‬

‫سیاسی استفاده کنند‪ .‬دعوت از داالیی الما‪ ،‬رهبر جدایی طلبان تبت‪ ،‬به امریکا و اقدامات جاسوسی‬

‫در منطقه شاهدی بر آن است‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫در سال های اخیر‪ ،‬رشد طالبان و مسئله بنیادگرایی اسالمی در افغانستان یا آسیای مرکزی و سین‬

‫کیانگ دولتهای منطقه را بر آن داشت تا برای جلوگیری از رشد چنین تفکری اقدامات امنیتی را در‬

‫کشورهای خود به شکل هماهنگ شدت بخشند‪ .‬بر این اساس‪ ،‬دولت چین تأسیس اتحادیه ای را‬

‫برای کشورهای آسیای مرکزی به ویژه روسیه پیشنهاد کرد‪ .‬این پیمان که به «پیمان شانگهای» مشهور‬

‫است ابتدا مسائل امنیتی را دربر میگرفت و سپس در زمینۀ اقتصادی نیز مباحثی در آن گنجانده شد‪.‬‬

‫حضور امریکا در منطقه میتواند در تضعیف پیمان شانگهای مؤثر باشد که در هر حال نفوذ چین و‬

‫سپس روسیه را در آسیای مرکزی تقویت می کند و یکی از اهداف امریکا از اعتبار انداختن این‬

‫قرارداد از طریق اعضای آن (قرقیزستان یا ازبکستان) است‪.‬‬

‫‪ .7‬دستیابی به منابع انرژی دریای خزر‬

‫در حالی که در دوران جنگ سرد مسایل ایدیولوژیک عامل تقسیم مناطق جهان و متحدان و دوستان‬

‫بود‪ ،‬اکنون رقابتهای اقتصادی این تقسیم بندی را در عرصه روابط بین الملل ایجاد کرده است‪ .‬در دوران‬

‫حاضر رقابت جهت دسترسی به منابع حیاتی اقتصادی تشدید شده است‪ .‬این امر بیش از هر چیزی‬

‫ناشی از این واقعیت است که قطع جریان این منابع و عدم دسترسی به این مواهب طبیعی تبتعات‬

‫اقتصادی مهمی در پی خواهد داشت‪ .‬عالوه بر این با توجه به نرخ رشد کنونی مصرف انرژی که ساالنه‬

‫دو درصد پیش بینی می شود‪ ،‬رقابت جهت دستیابی به این منابع در سالهای آتی افزایش چشمگیری‬

‫خواهد یافت‪ .‬بر این اساس مقامات امنیتی توجه ویژه ای به مسائل مربوط به دسترسی به مواد خام‬

‫کرده اندکی بیش از هر چیز ناشی از تشدید رقابت برای دسترسی به مواد حیاتی‪ ،‬خصوصاً منابعی نظیر‬

‫نفت است که اغلب خطوط انتقال آن از مناطقی می گذرد که یا از لحاظ سیاسی بی ثبات هستند یا‬

‫مورد منازعه هستند‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫نفت دریای خزر نیز به نوبه خود سبب بروز رقابتهای جدی در سطح منطقه و نیز توسعه حضور و‬

‫فعالیت شرکتهای چندملیتی نفتی در این منطقه گردیده است‪ .‬طبق برآوردهای موجود‪ ،‬کشورهای آسیای‬

‫مرکزی تنها یک چهارم منابع نفتی شوروی سابق را دارند ولی از ‪ 33‬میلیارد بشکه نفت خام قابل‬

‫استحصال آسیای مرکزی تقریباً نیمی از آن در آسیای مرکزی قرار دارد‪(.‬به این ترتیب قزاقستان از‬

‫مجموع سه کشور عضو اوپک یعنی الجزایر‪ ،‬قطر و گابن منابع نفتی بیشتری دارد) اما این جمهوری ها‬

‫از لحاظ گاز طبیعی دارای اهمیت بیشتری هستند‪ .‬حدود ‪ %22‬گاز طبیعی جامعه کشورهای مستقل‬

‫مشترک المنافع متعلق به این جمهوری ها است و منابع اثبات شده گاز آنها از آمریکا بیشتر است‪ .‬در‬

‫این میان‪ ،‬ترکمنستان بزرگترین و ازبکستان دومین تولید کننده مهم گاز طبیعی در منطقه هستند و به‬

‫لحاظ ثبات و امنیت نسبی موجود در آنها این دو کشور می توانند بالقوه به یکی از مناطق مستعد برای‬

‫جذب سرمایه گذاری خارجی تبدیل شوند‪.‬‬

‫بدیهی است چنین منابع عمدهای توجه شرکتهای بزرگ آمریکا را به خود جلب کند‪ .‬سیاستمردان کاخ‬

‫سفید که خواهان حمایت هر چه بیشتر از غولهای صنعتی هستند در سیاست خارجی خود برای دستیابی‬

‫به اهداف اقتصادی اولویت خاصی قائلند‪ .‬به طوری که به شرکتهای بین المللی خود این اجازه را می‬

‫دهند تا سرمایه‪ ،‬فن آوری‪ ،‬نیروی کار ماهر و مواد اولیه را هر زمان و هر جا که برای حداکثر رسانیدن‬

‫سود و رقابت الزم دیدند انتقال دهند‪ ،‬توجه آمریکا در آسیای مرکزی در درجه اول‪ ،‬معطوف به منافع‬

‫نفتی منطقه و در درجه دوم متوجه بازارهای وسیع آن بود‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬با توجه به موقعیت استراتژیک‬

‫خزر برای آمریکا این امر مسجل شد که سیاست آمریکا در این منطقه می تواند تاثیرات فراوانی بر‬

‫سیاستهای آن در قبال روسیه‪ ،‬ایران‪ ،‬ترکیه‪ ،‬هند و پاکستان داشته باشد و کنترل یافتن بر منطقه خزر می‬

‫تواند مانند اهرم قدرتی به نفع آمریکا‪ ،‬مقابل این کشورها عمل کند‪ .‬برای بررسی منافع اقتصادی آمریکا‬

‫‪51‬‬
‫در منطقه باید تاریخچه حضور این کشور در منطقه خزر را مورد مطالعه قرار داد؛ وجود نفت در دریای‬

‫خزر از حدود قرن سیزدهم میالدی شناخته شده بود‪ .‬ولی تا قرن نوزدهم اهمیت چندانی نداشت‪ .‬در‬

‫قرن نوزدهم‪ ،‬رقابت قدرتهای جهانی در قالب بازی بزرگ بر اهمیت آسیای مرکزی افزود و آنرا مبدل‬

‫به هدفی برای سلطه کرد‪ .‬در اواخر همین قرن‪ ،‬بارون های نفتی مهم آن زمان‪ ،‬از جمله برادران نوبل‪،‬‬

‫روچیلدز و رویال داچ شل برای بهره برداری از نفت خزر به روسیه کمک کردند و شرکتهای آمریکایی‬

‫قسمت عمده نفت روسیه را دراختیار داشتند‪ .‬در این دوره نفت خزر ‪ 30‬درصد از تجارت جهانی نفت‬

‫را تشکیل می داد‪ .‬در قرن بیستم مالحظات استراتژیک بر اهمیت این منطقه افزود چنان که در جنگ‬

‫جهانی اول آلمان ها سعی داشتند با تسخیر باکو بر توان نظامی خود بیفزایند و به جنگ ادامه دهند‪.‬‬

‫همین هدف آلمان‪ ،‬حفظ مناطق نفتی قفقاز را برای متفقین مهم ساخت‪ .‬در جنگ جهانی دوم نیز آلمان‬

‫قصد سلطه بر منطقه قفقاز و استفاده از نفت آن برای قدرت بخشیدن به نیروی نظامی خود را داشت‬

‫که بار دیگر به شکست رو به رو شد‪.‬‬

‫مختصر آنکه بر اساس تفکر ناشی از نظام بازی بزرگ‪ ،‬از اواخر قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی دوم‪،‬‬

‫نفت یک ماده خام استراتژیک محسوب می شد که باید تحت سلطه انحصاری در می آمد‪ .‬در این دوره‬

‫روسیه‪ ،‬ترکیه و کشورهای غربی برای نفوذ بر مناطق نفت خیز با یکدیگر رقابت می کردند ولی نقش‬

‫آمریکا در این دوره تنها نقشی اقتصادی بود‪ .‬پس از سلطه شوروی بر منطقه خزر در پایان جنگ جهانی‬

‫دوم‪ ،‬دست کشورهای دیگر از منطقه کوتاه شد و این سلطه انحصاری تا سال ‪ 1990‬ادامه داشت‪ .‬ولی‬

‫با فروپاشی شوروی در این سال‪ ،‬بار دیگر راه برای دخالت و بهره برداری سایر قدرتها گشوده شد‪.‬‬

‫شرکتهایی آمریکایی نیز از این فرصت استفاده کرده و بار دیگر وارد این منطقه شدند‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫این اولین بار نبود که آمریکا فرصت دخالت گسترده در این منطقه را می یافت و از قدرت الزم برای‬

‫این دخالت نیز برخوردار بود‪ .‬با این حال دولت کلینتون در دوره اول کار خود (که تقریباً از نظر تاریخی‬

‫همزمان با تشکیل کشورهای مستقل در خزر بود) با موقعیت تازهای رو به رو شده بود که هنوز آمادگی‬

‫برخورد با آن را نداشت و همین مسئله باعث ایجاد خالء قدرتی در منطقه خزر شد‪ .‬به تدریج و‬

‫بخصوص در دوره دوم ریاست جمهوری کلینتون‪ ،‬اهداف و سیاستهای آمریکا در منطقه تا حدودی‬

‫مشخص شد و تالشهای این دولت برای دستیابی به این اهداف حالت منسجم تری به خود گرفت‪ .‬از‬

‫جمله این تالشها‪ ،‬مالقاتهای گستردهای بود که در سطوح مختلف میان مقامات آمریکایی و مقات‬

‫کشورهای خزر‪ ،‬بخصوص آذربایجان صورت گرفت که با مالقات کلینتون و علی اف رئیس جمهور‬

‫آذربایجان در اکتبر ‪ 1995‬به اوج خود رسید‪.‬‬

‫به طور کلی استخراج نفت و گاز در منطقه دریای خزر نه فقط بر اساس استراتژی توسعه اقتصادی‬

‫برای کشورهای تازه استقالل یافته قرار گرفته است‪ ،‬بلکه همچنین یک اعتماد برای منافع استراتژیک‬

‫جهت تضمین عرضه انرژی قدرتهای اصلی در قرن بیست و یک می باشد‪ .‬منطقه به عنوان یک نقطه‬

‫دارای اهمیت به لحاظ منافع امنیتی‪ ،‬سیاسی و اقتصادی نیروها و مراکز گوناگون ظاهر شده است‪ .‬رقابت‬

‫نیروهای گوناگون در منطقه شامل برخورد منافع ایاالت متحده‪ ،‬روسیه و ترکیه‪ ،‬همچنین تنش بین ایران‬

‫و ترکیه می باشد‪.‬‬

‫همچنین نفوذ اسرائیل در منطقه و کشورهای آسیای مرکزی باالخص آذربایجان که دارای زمینه‬

‫مساعدتری جهت نفوذ را داراست و از طرف دیگر سرمایه گذاری های پاکستان‪ ،‬عربستان‪ ،‬چین و‬

‫ایاالت متحده آمریکا در این منطقه برای ایجاد اختالفات مذهبی‪ ،‬بهره برداری از خطوط نفت و گاز‬

‫وغیره منافع قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای به هم گره زده به طوری که مسائل این منطقه را بسیار‬

‫‪53‬‬
‫حاد‪ ،‬پیچیده و خطرناک کرده است‪ .‬در زمینه دستیابی به منابع انرژی منطقه خزر اساس سیاست خارجی‬

‫آمریکا را «همه چیز بدون ایران» تشکیل می دهد‪ .‬در حقیقت کشمکش در منطقه آسیای مرکزی جدالی‬

‫بین ایران و آمریکا می باشد این مادر همه ستیزه هایی است که مسائل زیادی برای کشورهای منطقه و‬

‫کمپانی های غربی پدید آورده است‪ .‬در حالی که فشار آمریکا بر کشورهای منطقه بر خالف منطق‬

‫اقتصادی و همواره در جهت آن بوده است که هیچ لوله نفتی جاده ترانزیتی از ایران عبور نکند‪ ،‬در حال‬

‫حاضر پنج مسیر برای احداث خطوط لوله نفت و گاز از منطقه خزر وجود دارد‪ ،‬پیشنهاد شده و یا‬

‫اندیشه آنها به برخی از اذهان خطور کرده است‪ .‬این مسیرها شامل مسیر جنوبی‪ ،‬مسیر غربی‪ ،‬مسیر‬

‫جنوب شرقی می باشد‪ .‬برخی از این مسیرها توسعه خطوط لوله موجود هستند در حالیکه دیگر مسیرها‬

‫کامالً تازه اند و باید از پهنه جغرافیایی ناآزموده و مورد مناقشه عبور کند‪ .‬در طول این مسیر ها باید بر‬

‫عوارض طبیعی‪ ،‬صعب العبور‪ ،‬خشونتهای قومی‪ ،‬درگیری های دیوانساالرانه و سوداهای فردی غلبه‬

‫کرد‪ .‬این مسیرها از لحاظ اهمیت استراتژیک‪ ،‬امکان پذیری اقتصادی‪ ،‬و پیچیدگی فنی هم از یکدیگر‬

‫متمایزند‪ .‬یکی از مسیرهایی که ایاالت متحده از آن هواداری می کند مسیر غربی است که از خاک ایران‬

‫و روسیه عبور نمی کند‪ .‬عالوه بر آمریکا‪ ،‬ترکیه‪ ،‬آذربایجان و گرجستان هم از این مسیر حمایت می‬

‫کنند‪ .‬این خط لوله بایستی نفت را به بندر سوپسای گرجستان و سپس از طریق کشتی از مسیر دریای‬

‫سیاه و تنگه سفر به اروپا برساند‪.‬‬

‫جذابیت مسیر باکو – جیهان و خط لوله ماورای خزر در چشم ایاالت متحده از اینجا ناشی می شود‬

‫که آن کشور مایل است برای خود در منطقه اوراسیا نوعی محور نفوذ و تجارت از شرق به غرب دست‬

‫و پا کند‪ .‬بطور کلی ایاالت متحده عوامل زیر را برای پی ریزی سیاستهای خود در منطقه ایجاد کرده‬

‫است‪:‬‬

‫‪54‬‬
 ‫أ) راههای چندگانه صادرات نفت؛‬

‫ب) تأکید بر مسیر ترکیه به عنوان یکی از راهها؛‬

‫ج) مخالفت با پروژه هایی که به ایران اهمیت سیاسی و منافع مالی و اقتصادی می بخشد؛‬

‫د) بازسازی پروژه کنسرسیوم خط لوله خزر برای کسب حمایت انجمنهای مالی بین المللی؛‬

‫ه) توسعه صنعت نفت و گاز این جمهوری ها که باعث رشد اقتصادی آنها شده این جمهوری ها‬

‫را از حوزه نفوذ روسیه خارج سازد‪.‬‬

‫‪ .8‬تقویت حضور و نفوذ اسرائیل در آسیای مرکزی‬

‫یکی از اهداف سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی تقویت حضور و نفوذ اسرائیل در آسیای‬

‫مرکزی است‪ .‬اسرائیل که در شرایط جنگ سرد نقش «اهرم استراتژیک» غرب در خاورمیانه را بازی می‬

‫کرد‪ ،‬با فروپاشی اتحاد شوروی و پایان پذیرفتن کشمکش اعراب – اسرائیل‪ ،‬این نقش را از دست داد‪.‬‬

‫اسرائیل در مسیر احیای این نقش‪ ،‬شعار مبارزه با بنیاد گرایی در خاورمیانه و جهان اسالم و زیر نظر‬

‫گرفتن پیشروی ایران در خاورمیانه و آسیای مرکزی‪ ،‬را ضروری می داند‪ .‬اسرائیل از احتمال همکاری‬

‫سیاسی – نظامی اسالمی در مرکز‪ ،‬جنوب و جنوب غرب که می تواند تا ایران امتداد یابد واهمه دارد‪.‬‬

‫اسرائیل از جمله بازیگران منطقهای است که روابط چندین جانبه ای را با اکثر کشورهای به جای مانده‬

‫از فروپاشی شوروی سابق ایجاد کرده است و تالش می نماید که هر چه بیشتر به عمق راهبردی و‬

‫نفوذ خود در آن کشورها بیفزاید‪ .‬از اواخر حاکمیت گورباچف بر شوروی که محدودیتهای مهاجرت‬

‫و سفر یهودیان به کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز از میان رفت‪ ،‬شاهد حضور گسترده یهودیان در‬

‫این کشورها و به تبع آن گسترش نفوذ آنها در منطقه هستیم‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫اسرائیل که بنیادگرایی اسالمی را اصلی ترین تهدید امنیت ملی خود می داند از سیاست و استراتژی‬

‫ترکیه در مقابل ایران استقبال می کند‪ .‬آمریکا هم که در غیاب رقیب دیرینه خود دنبال مستمسکی برای‬

‫حضور در منطقه است‪ ،‬با بزرگ جلوه دادن خطر بنیادگرایی اسالمی به حضور خود مشروعیت بخشیده‬

‫و از پیمان ترکیه و اسرائیل که در راستای سیاستهای منطقه ای آن است حمایت می کند‪.‬‬

‫از عوامل دیگری که سیاستهای ترکیه و اسرائیل را زیر چتر حمایتی آمریکا همسو می سازد منابع عظیم‬

‫انرژی در شمال و جنوب ایران است‪ .‬ترکیه و اسرائیل هر دو فاقد نفت و گاز قابل توجه هستند و با‬

‫توجه به تعارض ایدیولوژیک ایران با دو کشور ترکیه و اسرائیل آنها تمایل ندارند که جمهوری اسالمی‬

‫ایران در منطقه شمال حوزه خزر – آسیای مرکزی حضور فعالی داشته و بخشی از منابع حاصل از‬

‫استخراج و انتقال انرژی را نصیب خود سازد‪ .‬اصرار آمریکا و ترکیه در تغییر مسیر انتقال نفت و انتخاب‬

‫مسیر باکو – جیهان به رغم اقتصادی نبودن آن نسبت به مسیر ایران در این راستا صورت می گیرد‪ .‬این‬

‫ترفندها و تمهیدات‪ ،‬کشورهای منطقه را به جستجوی شرکای بالقوه در خارج از جهان اسالم و در‬

‫جهان اسالم به غیر از ایران تشویق نموده است‪.‬‬

‫ادعاهای مبتنی بر دستیابی ایران به فن آوری هسته ای و موشکهای دوربرد بالستیک از منابع مختلف‬

‫در جمهوری های سابق و عمدتاً روسیه‪ ،‬منبع نگرانی مشترک ترکیه و اسرائیل قلمداد می شود و سه‬

‫کشور در مخالفت با رویه روسیه در این زمینه مواشع مشترک دارند‪ .‬همکاری و همگامی ترکیه با‬

‫اسرائیل جزئی از سیاست استراتژیک و اهداف نهایی آمریکا و اسرائیل در قالب راهبرد خاورمیانه بزرگ‬

‫با هدف اتصال کشورهای خاورنزدیک‪ ،‬قفقاز‪ ،‬آسیای مرکزی و ترکیه در یک منطقه جغرافیایی سیاسی‬

‫است‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫در شرایط کنونی‪ ،‬از اتهامات وارده شده به ایران سه عامل‪ ،‬دستیابی به سالح های غیر متعارف‪ ،‬اخالل‬

‫در روند صلح خاورمیانه و حمایت از تروریسم جزو منافع اسرائیل بوده و دولتمردان این کشور نیز با‬

‫انتساب آن به جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬همچون آمریکا خود را در ایران می دانند‪ .‬نقش البی یهود در‬

‫کنگره و دستگاه تصمیم گیری و سیاست خارجی آمریکا و همچنین نقش موثر و با نفوذ آن در رسانه‬

‫های ارتباط جمعی آمریکا‪ ،‬عامل دیگری است که در این روابط و کند شدن جهت گیری سیاست‬

‫آمریکا علیه ایران ایفای نقش کرده است‪.‬‬

‫سیاست خارجی ایاالت متحده در تمامی دوره زمامداری بیل کلینتون‪ ،‬به طور رسمی با مواضع اسرائیل‬

‫سازگار بوده است‪ .‬در دوره جرج دبلیوبوش این سیاست با شدت بیشتر دنبال شده است‪ .‬بوش در‬

‫سخنان تبلیغاتی خود هنگام انتخابات ریاست جمهوری سال ‪ 2000‬در آمریکا در این باره گفت‪« :‬دوستی‬

‫خاصی میان آمریکا و اسرائیل وجود دارد و در حقیقت این رابطه چیزی بیشتر از یک دوستی است‪.‬‬

‫آمریکا و اسرائیل در خانواده دموکراسی با یکدیگر برادر و خواهر هستند‪».‬‬

‫روی هم رفته اهداف و انگیزه های اسرائیل در کنار ایاالت متحده برای رقابت و نفوذ در منطقه را به‬

‫صورت زیر می توان بیان کرد‪ -1 :‬ترس از دسترسی دشمنان اسرائیل در خاورمیانه به سالح و فن آوری‬

‫هسته ای؛ ‪ -2‬سرنوشت یهودیان آسیای مرکزی و قفقاز؛ ‪ -3‬توسعه پیوندهای اقتصادی؛ ‪ -4‬تالش برای‬

‫جلب همکاری جمهوری های تازه استقالل یافته آسیای مرکزی و قفقاز در مجامع بین المللی؛ ‪-5‬‬

‫تحکیم هر چه بیشتر روابط با آمریکا از طریق تحکیم پیوند با کشور آسیای مرکزی و قفقاز و عمل‬

‫کردن به عنوان سرپل‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫‪ .9‬منافع راهبردی نظامی‬

‫نزدیکی به مرزهای روسیه و چین و مهار نقش آفرینی ایران در آسیای مرکزی که از زمان فروپاشی‬

‫اتحاد جماهیر شوروی در کانون توجهات سیاستمداران آمریکایی قرار داشته است‪ ،‬از جمله اهدافی‬

‫است که تامین آن بواسطه حضور نظامی در این منطقه میسر تر خواهد بود‪ .‬در عین حال حضور نظامی‬

‫گسترده در آسیایی مرکزی این امکان را به آمریکا می دهد گروه های تروریستی را که در طول سالیان‬

‫گذشته در این منطقه و نیز افغانستان پدید آمده اند کنترل و مهار کند‪.‬‬

‫همچنین مجموعه حوادثی را که پس از یازدهم سپتامبر به وقوع پیوست یک عامل مهم موثر در افزایش‬

‫سطح همکاری های جمهوری های آسیای مرکزی با ایاالت متحده آمریکا به حساب آورد‪ .‬آنچه بیش‬

‫از هر چیز در این میان حائز اهمیت است به گسترش همکاری های دو طرف در حوزه مسائل نظامی‬

‫و امنیتی مربوط می شود‪ .‬حوادث پس از یازدهم سپتامبر سبب شد تا حضور نظامی آمریکا در منطقه‬

‫از سوی جمهوری های آسیای مرکزی با پذیرش نسبتاً باالیی روبرو شود‪.‬‬

‫به نظر می رسد که ایاالت متحده با بهره گیری از فضای بین المللی موجود تالش دارد زمینه نهادینه‬

‫شدن حضور نظامی خود را در این منطقه فراهم سازد‪ .‬این حضور به آمریکا امکان خواهد داد به پارهای‬

‫از اهداف خود در این منطقه با پشتوانه بیشتری رسیدگی نماید‪.‬‬

‫مسئله منافع راهبردی نظامی دارای چنان اهمیتی برای آمریکا است که رئیس سازمان اطالعات مرکزی‬

‫آمریکا در یکی از اظهارات خود در کمیته سنا بیان داشت‪« :‬تکثیر سالحهای هسته ای یکی از چالشهای‬

‫پیچیده ای است که تا پایان قرن حاضر با آن روبر خواهیم بود»‪.‬‬

‫در مقابل جمهوری های آسیای مرکزی نیز از طریق پذیرش حضور نظامی آمریکا در منطقه‪ ،‬اهداف‬

‫مختلفی را دنبال می کنند‪ .‬جمهوری های منطقه از نظر اقتصادی امیدوارند که از طریق همکاری نظامی‬

‫‪58‬‬
‫با آمریکا‪ ،‬از این کشور کمک مالی دریافت کنندو به ویژه آنکه ایاالت متحده از ابزار اقتصادی برای‬

‫پیشبرد عملیات ضد تروریستی خود بهره گرفته است‪ .‬انگیزه مهم دیگری که کشورهای آسیای مرکزی‬

‫را برای همکاری نظامی با ایاالت متحده ترغیب می کند‪ ،‬به تالش این کشورها برای سرکوب گروه‬

‫های تندرو و مستقر در این منطقه مربوط می شود‪ .‬سومین هدف مشترک این کشورها آن است که‬

‫بواسطه پیوند نزدیک با آمریکا از نفوذ این کشور در برخی مجامع حقوق بشر بهره ببرند و بدین ترتیب‬

‫از حجم انتقاداتی که این مجامع نسبت به وضعیت حقوق بشر در این جمهوری ها دارند بکاهند‪.‬‬

‫بخش دوم‪ :‬سیاست خارجی روسیه در قبال آسیای مرکزی‬

‫‪ .1‬تأمین نظم و امنیت منطقه‬

‫مهم ترین جنبه سیاست خارجی روسیه در منطقه‪ ،‬بعد امنیتی آن بوده است‪ .‬بعد از فروپاشی اتحاد‬

‫شوروی همواره به مرزهای جنوبی روسیه با دید امنیتی نگاه می شد و هر گونه تحرک کشورهای‬

‫خارجی در آن‪ ،‬تهدید تلقی می شد‪ .‬در حقیقت «روسیه با تمرکز بر برداشت سنتی ژئوپلیتیکی از قلمرو‪،‬‬

‫مرزهای جنوبی روسیه را عرصه انحصاری نفوذ اقتصادی‪ ،‬سیاسی و نظامی ویژه خود می دانست‪ .‬بنا‬

‫براین هرگونه تحرکی از طرف سایر بازیگران برای ورود به آن را به عنوان تهدیدی علیه منافع خود‬

‫تلقی می کرد»(‪ .)Godzimirski, 2008: 21‬نگرانی های راهبردی در سال ‪ 1993‬انعکاس یافت‪،‬‬

‫یعنی زمانی که آندره کوزیرف‪ ،‬وزیر خارجه به خطر ناشی از عقب نشینی روسیه در قلمرو اتحاد‬

‫شوروی اشاره کرد و اظهار داشت که خأل پدید آمده از آن‪ ،‬از سوی دولت هایی که با روسیه روابط‬

‫دوستانهای ندارند به سرعت پر خواهد شد(‪.)Jonson, 2001: 98‬‬

‫این امر در سند استراتژی سیاست خارجی فدراسیون روسیه که در ژوئیه ‪ 2000‬به تصویب رسید‪ ،‬بار‬

‫دیگر مورد تأکید قرار گرفت‪ .‬در این سند آمده که روسیه باید نفوذ کشورهای رقیب در منطقه را به حد‬

‫‪59‬‬
‫اقل برساند و با افزایش تدریجی توان اقتصادی‪ ،‬بار دیگر نقش هژمونیک خود را در منطقه باز‬

‫یابد(برزگر‪ .)193 :1383 ،‬این نگرانی ها البته ریشه در واقعیت داشت‪ .‬به صورت کلی بعد از فروپاشی‬

‫شوروی عوامل جدیدی‪ ،‬مانند تشکیل کنسرسیوم های نفتی و ورود شرکت های خارجی از این راه به‬

‫منطقه‪ ،‬نفوذ ایده هایی چون پان ترکی گرایی‪ ،‬ملی گرایی و اسالم گرایی‪ ،‬بحران تاجیکستان‪ ،‬گسترش‬

‫ناتو‪ ،‬طرح هایی چون مشارکت برای صلح‪ ،‬نفوذ سازمان هایی چون سازمان امنیت و همکاری اروپا در‬

‫منطقه و نیز مسائلی همچون توجه کشورهای آسیای مرکزی به اتحادیه ها و تشکل های منطقهای مثل‬

‫اکو و سازمان کنفرانس اسالمی‪ ،‬به منطقه وارد شد که موقعیت روسیه را بیشتر تحت تأثیر قرار می داد‪.‬‬

‫در واقع سیاست های روسیه در آسیای مرکزی از اواخر دوران ریاست جمهوری بوریس یلتسین‪،‬‬

‫براساس دیدگاه اوراسیاگرایی تداوم پیدا کرده است‪ .‬در ادامه این روند‪ ،‬پوتین نیز سیاست خارجی و‬

‫امنیتی روسیه را در مقابل آسیای مرکزی با اقتدار بیشتر و به صورت شفاف تری دنبال کرد(عطایی و‬

‫شیبانی‪.)140 :1390 ،‬‬

‫در کنار نگرانی های یاد شده‪ ،‬حضور نظامی آمریکا در منطقهای که پیش از این به عنوان حیات خلوت‬

‫روسیه شناخته شده بود‪ ،‬برای روسیه نگران کننده است‪ 11 .‬سپتامبر اگر چه در ظاهر بیانگر وجود‬

‫بنیادگرایی و تروریسم در افغانستان و آسیای مرکزی بود که می توانست برای روسیه تهدیدی نگران‬

‫محسوب می شود‪ ،‬اما منجر به تقویت حضور سیاسی و نظامی ایاالت متحده و دیگر کشورهای غربی‬

‫نیز شد و ایاالت متحده و اعضای ائتالف آن‪ ،‬حق استفاده از پایگاه هوایی خان آباد در ازبکستان و‬

‫پایگاه ماناس‪ ،‬نزدیک بیشکک در قرقیزستان را آوردند‪ .‬همچنین برای مبارزه با خطر اسالم گرایی‬

‫افراطی‪ ،‬روسیه در قالب سازمان شانگهای به مبارزه با تروریسم و افراط گرایی مذهبی در منطقه پرداخته‬

‫است و نیز با نگرشی کالن تر‪ ،‬برای مدیریت امنیت در مرزهای خود‪ ،‬از سازمان های منطقهای از جمله‬

‫‪60‬‬
‫سازمان کشورهای مستقل مشترک المنافع‪ ،‬سازمان پیمان امنیت جمعی‪ ،‬سازمان همکاری شانگهای که‬

‫در آنها تأکید کمتری بر حاکمیت مشترک شده و منافع دولت ها همچنان اصلی فرض می شود‪ ،‬حمایت‬

‫می کند(‪ .)Averre, 2008: 32‬البته از نظر شیرین هانتر‪ ،‬روسیه همواره آرزوی تغییر پیمان امنیت‬

‫جمعی (سی آی اس) را به یک سازمان امنیت جمعی چند جانبه شبیه ناتو داشته است‪ .‬اما اختالف های‬

‫سیاسی کشورهای مهم مثل ازبکستان‪ ،‬جمهوری آذربایجان و گرجستان این هدف را غیرممکن‬

‫ساخت(‪.)Hunter, 2004: 336-337‬‬

‫اهمیت اساسی آسیای مرکزی برای روسیه سبب شده است که این کشور برای تأمین نظم و امنیت در‬

‫این منطقه‪ ،‬برای خود مسؤلیت ویژه ای در نظر بگیرد‪ .‬این نوع نگاه روسیه به آسیای مرکزی‪ ،‬مفهومی‬

‫با عنوان «آیین مونروئه روسی» را ایجاد کرده است‪ .‬براساس این مفهوم‪ ،‬روسیه نه تنها از دخالت دیگران‬

‫در این منطقه جلوگیری می کند؛ بلکه حق مداخله در مسائل جمهوری های نو استقالل را در جهت‬

‫ایجاد ثبات برای خود مشروع می داند(بصیری و مرادی‪ .)191 :1391 ،‬بنابراین‪ ،‬برای بررسی ظرفیت‬

‫تشکیل جامعه بین الملل منطقه ای به وسیله روسیه و کشورهای آسیای مرکزی افزون بر موارد یادشده‪،‬‬

‫باید به ترتیبات مشترک آنان نیز توجه شود‪.‬‬

‫الف) سازمان همکاری شانگهای‬

‫سازمان همکاری شانگهای را می توان نتیجه اقدام مشترک کشورهای منطقه برای حل مشکالت امنیتی‬

‫دانست‪ .‬روسیه برای حفظ امنیت ملی و جلوگیری از نفوذ غرب اقدام به تشکیل این سازمان نمود و‬

‫سیاست خارجی واضح خود را در بعد امنیتی در آسیای مرکزی به نمایش گذشت‪ .‬پنج کشور روسیه‪،‬‬

‫چین‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬تاجیکستان و قرقیزستان با تشکیل گروه «شانگهای ‪ »5‬در سال ‪ 1996‬برای تشکیل این‬

‫سازمان اولین گام ها را برداشتند‪ .‬هدف اولیه این کشورها حل اختالف های مرزی و منطقه ای‪ ،‬تقویت‬

‫‪61‬‬
‫اعتماد متقابل و خلع سالح در مرزهای خود و ایجاد کمربند حسن هم جواری مرزی بود‪ .‬در پنجمین‬

‫نشست «شانگهای ‪ »5‬که در سال ‪ 2001‬برگزار شد‪ ،‬ازبکستان نیز به عضوت آن درآمد و کشورهای‬

‫عضو با صدور بیانیه ای تشکیل سازمان همکاری شانگهای را اعالم کردند(بزرگی و حسینی‪:1389 ،‬‬

‫‪ .)2‬بنابراین منشور سازمان شانگهای‪ ،‬هدف های این سازمان شامل تقویت اعتماد‪ ،‬تحکیم همکاری‬

‫های منظم در ایجاد و تقویت صلح‪ ،‬مقابله مشترک با تروریسم‪ ،‬تشویق همکاری کارآمد منطه ای‪،‬‬

‫تسهیل رشد فراگیر و متوازن اقتصادی‪ ،‬هماهنگی شیوه ها برای همگرایی در اقتصادی جهانی‪ ،‬بهبود‬

‫وضعیت حقوق بشر و آزادی های اساسی‪ ،‬حمایت و توسعه روابط با سایر دولت ها و سازمان های‬

‫بین المللی و همکاری در پیش گیری از درگیری های بین المللی می شود(انوری و رحمانی موحد‪،‬‬

‫‪.)142 :1387‬‬

‫کشورهای عضو و ناظر سازمان شانگهای با وسعت جغرافیای معادل ‪ 37‬میلیون کیلومتر مربع و جمعیت‬

‫دو میلیارد و هفتصد میلیون نفری‪ 20 ،‬درصد ذخایر نفت جهان و حدود ‪ 50‬درصد ذخایر گاز جهان را‬

‫در اختیار دارند (واعظی و کوزه گر کالجی‪ .)20 :1390 ،‬امنیت منطه موضوعی است که به صورت‬

‫جدی مورد توجه اعضای سازمان شانگهای بوده است و فلسفۀ وجودی این سازمان نیز براساس همین‬

‫معیار شکل گرفته است‪ .‬از مهمترین تهدیدهای منطقه ای پس از فروپاشی اتحاد شوروی می توان‬

‫افزایش افراط گرایی مذهبی‪ ،‬تولید و قاچاق مواد مخدر و پدیده تروریسم اشاره کرد(رحمانی موحد‪،‬‬

‫‪ .)59 :1386‬هم چنین‪ ،‬تهدید ناشی از اختالط قومی و قوم گرایی نیز شایان توجه است (واعظی‪:1385 ،‬‬

‫‪ .) 11‬اعضای این سازمان برای تأمین امنیت‪ ،‬اقدام های مشترکی انجام داده اند که از آنها می توان به‬

‫تأسیس مرکز ضد تروریستی منطه ای به عنوان یکی از نهادهای دائمی سازمان همکاری شانگهای‪،‬‬

‫تقویت همکاری با سازمان های بین المللی پیرامون مسائل امنیتی‪ ،‬مشارکت در تهیه پیش نویس اسناد‬

‫‪62‬‬
‫حقوقی بین المللی برای مبارزه با تروریسم‪ ،‬جدایی طلبی و افراط گرایی و هم چنین ایجاد بانک‬

‫اطالعاتی منابع ساختار ضد تروریستی به وسیله نیروهای مشترک اعضا‪ ،‬بررسی مسائل امنیتی در نشست‬

‫سران‪ ،‬برگزاری نشست های امنیتی از فعالیت های دیگر کشورهای منطقه برای برقراری ثبات و امنیت‬

‫است‪ .‬براین اساس می توان گفت که نقش سازمان شانگهای به عنوان ابزاری برای حل مشکالت امنیتی‬

‫برای سیاستگذاران روسی مهم و پر کاربرد است(واعظی‪ 11 :1385 ،‬و ‪.)17‬‬

‫ب) سازمان پیمان امنیتی دسته جمعی‬

‫س ازمان پیمان امنیت دسته جمعی‪ ،‬نتیجه تحوالت ناشی از فروپاشی اتحاد شوروی است‪ .‬این پیمان‪،‬‬

‫امنیت کشورهای منطقه را به وارث اصلی اتحاد شوروی وابسته می کند‪ .‬کشورهای آسیای مرکزی که‬

‫عضو این سازمان هستند نیز با توجه به مشکالت داخلی و اقتصادی تا حدود زیادی توانایی تامین‬

‫امنیت منطقه را ندارند‪ ،‬به این ترتیب سازمان پیمان امنیت دسته جمعی فرصت خوبی برای مشارکت‬

‫آنان در مسائل امنیتی منطقه فراهم می کند‪ .‬امنیت دو کشور قرقیزستان و تاجکستان تا حد زیادی به‬

‫دلیل و جود پایگاه های نظامی روسیه در این کشورها است و روسیه نیز از این فرصت برای کنترل نهاد‬

‫های نظامی آسیای مرکزی استفاده می کند(کوالی و تقوایی‪ .)162 :1392 ،‬سازمان پیمان امنیت دسته‬

‫جمعی از سال ‪ 2000‬به بعد نقش مهمی را در همکاری امنیتی بین روسیه و کشور های آسیای مرکزی‬

‫عضو سازمان بازی کرده است و نمود دیگری از روابط کارکردی بین روسیه و این کشورهای است‪.‬‬

‫با این وجود باید گفت که روابط روسیه با کشورهای آسیای مرکزی از نظر نظم سازی‪ ،‬به روابط دسته‬

‫جمعی و همکاری راهبردی نیز با برخی دولت های مهم این منطقه مانند قزاقستان و ازبکستنا ایجاد‬

‫کرده است‪ .‬در واقع کشوری مانند قزاقستان دروازه ورود روسیه به اسیای مرکزی است و همین مسئله‬

‫پیوند های سیاسی‪ ،‬اقتصادی و امینتی بین این دو کشور را سبب شده است‪ .‬ازبکستان نیز از نظر سیاسی‬

‫‪63‬‬
‫و امنیتی برای روسیه اهمیت باالی دارد‪ .‬تاجکستان و قرقیزستان نیز میزبان پایگاه های نظامی روسیه‬

‫هستند‪ .‬بنابراین میتوان گفت که مجموعه از از راه کارهای جمعی منطقه ای و پیمان های دو جانبه‬

‫سبب پیوند امینتی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی شده است‪ .‬و رفتار این کشورها را در زمینه نظم‬

‫سازی منطقه ای ساماندهی می کند‪ .‬در مجموع می توان گفت روسیه و آسیای مرکزی از نظر پیوندهای‬

‫اقتصادی و ترتیبات امنیتی و نظم سازی برای همکاری منطه ای و تشکیل جامعه بین الملل منطه ای‬

‫اهمیت زیادی دارند و تا حدودی در جهت عملی کردن آن نیز پیش رفته اند‪ .‬از نظر اقتصادی‪ ،‬هرچند‬

‫بازرگانی خارجی کشورهای آسیای مرکزی حجم پایینی دارد؛ اما در همین سطح نیز وابستگی زیادی‬

‫به اقتصاد روسیه دارند؛ به شکلی که در آخرین دوره مورد بررسی‪ ،‬حجم مبادالت دو طرف حدود شش‬

‫میلیارد دالر تجارت رسمی و میزان شایان توجهی مبادالت غیر رسمی در سال بوده است‪ .‬از نظر امنیتی‬

‫و نظم سازی نیز برای نهاد سازی منطه ای برای حفظ نظم تالش های متعددی انجام شده است که‬

‫برجسته ترین آنها سازمان شانگهای با حضور چین است‪.‬‬

‫‪ .2‬حفظ وابستگی آسیای میانه به روسیه و تضعیف روابط آن باغرب‬

‫از سوی دیگر تالش کشورهای آسیای مرکزی برای کاهش وابستگی به روسیه و توسعه روابط با‬

‫کشورهای غربی‪ ،‬همواره نگرانی های مسکو را افزایش داده است‪ .‬برای مثال در آسیای مرکزی‪،‬‬

‫ازبکستان در سال ‪ 1999‬حتی وارد گوام نیز شد(البته این کشور بعد از مدتی از آن خارج شد)‪ .‬از نظر‬

‫بین المللی انگیزه استقالل طلبی پیش از هر چیز در موضع ترکمنستان در برابر جامعه کشورهای مستقل‬

‫هم سود(‪ )CIS‬بازتاب یافت‪ .‬ترکمنستان برخالف دیگر جمهوری های مستقل هم سود‪ ،‬برای سیاست‬

‫های گمرکی آزاد و با محدودیت کمتر به توافق نرسید(کوالیی‪ .)123-127 :1389 ،‬از نظر اقتصادی نیز‬

‫ترکمنستان با داشتن منابع عظیم نفت و گاز طبیعی که قدرت سیاسی و اقتصادی آن را افزایش داده‬

‫‪64‬‬
‫است‪ ،‬در روابط خود با مسکو گرایش های استقالل طلبانهای را آشکار می کند که تمایل این کشور به‬

‫حضور در پروژه ناباکو از آن جمله است‪ .‬این در حالی است که هدف های فرهنگی روسیه همچون‬

‫حفظ حقوق اقلیت های روس تبار و نیز حفظ زبان روسی در منطقه هم با چنین گرایش هایی تهدید‬

‫می شود‪.‬‬

‫‪ .3‬تقویت روابط اقتصادی و تسلط بر انرژی آسیای میانه‬

‫آ سیای مرکزی سرزمینی غنی و سرشار از منابع خام ارزشمند است‪ .‬مجموع ذخایر نفتی تأیید شده‬

‫کشورهای آسیای مرکزی از ‪ 15‬تا ‪ 31‬میلیارد بشکه نفت و ذخایر گازی نیز از ‪ 230‬تا ‪ 360‬تریلیون متر‬

‫مکعب است‪ .‬حجم ذخایر کشورهای آسیای مرکزی به شکل تقریبی ‪ 2.7‬درصد ذخایر نفتی دنیا و ‪7‬‬

‫درصد ذخایر گازی را شامل می شود(بصیری و مرادی‪.)190 ،1391 ،‬‬

‫پیوند اقتصادی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی به گونه است که می توان گفت‪ ،‬اقتصاد روسیه و‬

‫جمهوری های آسیای مرکزی جزئی از مجموعه صنعتی و کشاورزی دولت واحد بوده اند و ارتباط‬

‫عمیقی بین بخش ها و موسسات اقتصادی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی و جود داشته‬

‫است(ایوانف‪ .)69 :1378 ،‬در ساختار اقتصادی اتحاد شوروی همه جمهوری های از سیاست های‬

‫اقتصادی واحدی پیروی می کردند (داداندیش‪ .)154 :1384 ،‬در پی اجرای این برنامه های متمرکز‪،‬‬

‫وظیفه تأمین مواد اولیه مورد نیاز مناطق صنعتی اتحاد شوروی بر عهدة جمهوری های آسیای مرکزی‬

‫قرار گرفت‪ .‬فروپاشی اتحاد شوروی سبب شد که این نظام متمرکز اقتصادی از بین برورد؛ اما تأثیر های‬

‫سیاست های اقتصادی اتحاد شوروی پس از فروپاشی آن نیز برجای ماند و با غلبه آتالنتیک گرایان در‬

‫روسیه‪ ،‬گسترش یافت(واعظی‪ .)110 :1388 ،‬روسیه برای به کار گرفتن نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی‬

‫از دو ابزار استفاده کرد‪ ،‬ابتدا از راه ایجاد نهادهای اقتصادی‪ ،‬تالش کرد که مانع گرایش کشورهای‬

‫‪65‬‬
‫آسیای مرکزی به سوی سایر نهادها شود و دوم از راه گسترش تعامل و روابط دو جانبه با هریک از‬

‫جمهوری ها تالش کرده است تا وابستگی اقتصادی آن ها به مسکو را حفظ کند (احمدیان و غالمی‪،‬‬

‫‪.)10 :1388‬‬

‫یکی از مهمترین حوزه های مورد عالقه روسیه‪ ،‬موضوع انرژی آسیای مرکزی است‪ .‬روسیه تالش می‬

‫کند تا با سرمایه گذاری در این بخش به عنوان یک مرکز توزیع مطرح شود تا از انرژی به عنوان ابزار‬

‫سیاست خارجی بهره مند شود(واعظی‪ .)111 :1388 ،‬البته این رویکرد روسیه گاهی با مقاومت‬

‫کشورهای آسیای مرکزی روبه رو شده است؛ زیرا این کشورها تالش می کنند تا در تصمیم گیری در‬

‫بخش های انرژی استقالل بیشتری داشته باشند(‪ .)Sabonis-helf, 2007: 200‬شرکت های «لوک‬

‫اویل» و «گاز پروم» روسیه در زمینه تولید و انتقال انرژی آسیای مرکزی فعال هستند و روسیه برای‬

‫حفظ احصارش قرار دادهای را با کشورهای منطقه امضا کرده است (احمدیان و غالمی‪.)10 :1388 ،‬‬

‫سه کشور ازبکستان‪ ،‬قزاقستان و ترکمنستان گاز خود را با همکاری شرکت گاز پروم صادر می کنند؛‬

‫اما لوک اویل در زمینه نفت چنین جایگاهی ندارد‪ .‬بنابراین روسیه برای حفظ سلطه اش بر صادرات‬

‫نفت منطقه‪ ،‬بیشتر بر خطوط لوله و شیوه های انتقال نظارت می کنند ( ‪Sabonis-helf, 2007:‬‬

‫‪ .)202‬افزون بر قرار دادهای دو جانبه و فعالیت شرکت های روسی در آسیای مرکزی‪ ،‬روسیه در سال‬

‫‪ 2002‬پیشنهاد تأسیس «اتحادیه تولید کننده گان اوراسیایی گاز» را مطرح کرد‪ .‬هدف این اتحادیه‪،‬‬

‫صادرات گاز آسیای مرکزی است و کشورهای روسیه‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬ترکمنستان و ازبکستان آن را تشکیل‬

‫داده اند (کوالیی و اهلل مرادی‪ .)48 :1390 ،‬شایان توجه اینکه روابط تجاری روسیه با کشورهای آسیای‬

‫مرکزی در سال های پس از فروپاشی اتحاد شوروی روند رو به رشدی داشته است‪ .‬آمار تجارت بین‬

‫آن ها نیز این موضوع را نشان می دهد‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫از نظر منافع اقتصادی به غیر وابستگی روسیه به مواد خام این منطقه مثل پنبه‪ ،‬در زمینه صادرات و‬

‫واردات نیز‪ ،‬بسیاری از مبادله های روسیه با این منطقه صورت می گیرد‪ .‬از زمان فروپاشی شوروی‪،‬‬

‫روسیه بیشترین حجم مبادله تجاری را با جمهوری های آسیای مرکزی داشته است‪ .‬در سال ‪2007‬‬

‫حجم مبادله تجاری را با جمهوری های آسیای مرکزی داشته است‪ .‬در سال ‪ 2007‬حجم مبادله بازرگانی‬

‫روسیه با ازبکستان بیشتر از ‪ 3‬میلیارد دالر و با ترکمنستان ‪ 5‬میلیارد دالر بود و با قزاقستان به ‪ 16‬میلیارد‬

‫دالر رسید(دویچه وله‪ .)2008 ،‬حجم مبادله بازرگانی میان روسیه و تاجیکستان نیز از حدود ‪ 340‬میلیون‬

‫دالر در سال ‪(2005‬وزارت امور خارجه جمهوری اسالمی ایران‪ )1388 ،‬به بیش از یک میلیارد دالر در‬

‫سال ‪ 2008‬افزایش یافت که در ‪ 18‬سال اخیر بی سابقه بوده است(سایت خبرگزاری جمهوری اسالمی‬

‫ایران(ایرنا)‪ .)1387 ،‬روسیه همچنین برای تسهیل روابط اقتصادی با کشورهای استقالل یافته‪ ،‬سازمان‬

‫هایی چون فضای واحد اقتصادی و جامعه اقتصادی اوراسیا را شکل داد‪.‬‬

‫در بخش نفت روسیه با در اختیار داشتن ذخایری به میزان ‪ 60‬میلیارد بشکه مقام هشتم را در جهان‬

‫دارد؛ در حالیکه در زمینه تولید و صادرات نفت‪ ،‬به ترتیب با میزان ‪ 9/87‬میلیون بشکه در روز و ‪7/01‬‬

‫میلیون بشکه در روز مقام دوم را در جهان دارد(سال ‪ .)2007‬در بخش گاز طبیعی هم روسیه در هر سه‬

‫بخش ذخایر (‪ 47/57‬تریلیون متر مکعب)‪ ،‬تولید (‪ 653/1‬میلیارد متر مکعب در سال) و صادرات (‪178/9‬‬

‫میلیارد متر مکعب در سال) رتبه نخست در سطح جهان را دارد‪ .‬اما وجود این ذخایر غنی و ظرفیت‬

‫باالی تولید و صادرات سبب نشده که روسیه خود را از منابع انرژی دیگر کشورها‪ ،‬به ویژه حوزه نفوذ‬

‫سابق آن‪ ،‬آسیای مرکزی بی نیاز ببیند‪ .‬این موضوع به خصوص در بخش گاز طبیعی به چشم می خورد‪،‬‬

‫چنانکه روسیه ساالنه در حدود ‪ 56‬میلیارد متر مکعب گاز وارد می کند که منبع تامین آن آسیای مرکزی‬

‫است‪ .‬روسیه در پی ارتقای ظرفیت صادرات خود به بازار اروپا تا سقف ‪ 25‬درصد تقاضای گاز مصرفی‬

‫‪67‬‬
‫اروپا بوده است و برای رسیدن به این هدف عالوه بر دخایر خود‪ ،‬به ذخایر گاز آسیای مرکزی نیز‬

‫توجه دارد(کوالیی و عزیزی‪ .)107 :1389 ،‬جنبه دیگر منافع اقتصادی روسیه در منطقه این است که‬

‫توانایی مسکو برای تقویت پیوندهای منطقهای با آسیای مرکزی تا حد زیادی بستگی به وضع اقتصادی‬

‫آن دارد‪ .‬روسیه برای اجرای راهبرد خود در منطقه نیاز به غلبه بر گرفتاری های داخلی خود دارد‪ .‬زیرا‬

‫این منطقه در حال حاضر نیاز به سرمایه گذاری گسترده دارد که روسیه در مورد آن با محدودیت مواجه‬

‫است‪« .‬این واقعیت توسط اسالم کریم اف‪ ،‬رئیس جمهوری ازبکستان در نوامبر ‪ 2001‬در اجالس سران‬

‫سازمان کشورهای مستقل هم سود بیان شد‪ .‬وی گفت‪« :‬اگر روبل و اقتصاد روسیه تقویت شود‪ ،‬هیچ‬

‫یک از ما (اعضای جامعه کشورهای مستقل هم سود) قادر نخواهیم بود از نفوذ آن فرار کنیم»( ‪Hunter,‬‬

‫‪.)2004: 340‬‬

‫‪68‬‬
 ‫نتیجه گیری‬

‫تحقیق حاضر با توجه به موضوع‪ ،‬در سه فصل کلی تقسیم و تبیین گردیده است‪ ،‬در فصل اول به‬

‫موضوعات کلی تحقیق پرداخته شده است که در واقع یکی از بخش های بنیادی و اساسی در تحقیق‬

‫می باشد‪ .‬ابتدا به طرح تحقیق مانند بیان مسئله‪ ،‬اهداف‪ ،‬سواالت‪ ،‬فرضیات‪ ،‬پیشینه تحقیق‪ ،‬روش تحقیق‬

‫وغیره پرداخته شده است و بعد ضمن تعریف مفاهیم کلیدی تحقیق موضوعات کلی مانند مبانی نطری‪،‬‬

‫تفاوت سیاست داخلی و خارجی‪ ،‬ابزارها و تکنیک های اجرای سیاست خارجی‪ ،‬عوامل مؤثر بر سیاست‬

‫خارجی وغیره بحث گردیده است و در فصل دوم به جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا‬

‫و روسیه پرداخته شده است‪ .‬ابتدا موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی و جایگاه آن برای‬

‫کشورهای منطقه و جهان بخصوص آمریکا و روسیه مورد بحث قرار گرفته است‪ .‬نتایج این فصل نشان‬

‫می دهد که آسیای مرکزی با داشتن موقعیت جغرافیایی استراتیژیک در جهان و داشتن منابع طبیعی‬

‫فراوان نقش بسیار مهم در سیاست خارجی کشورهای جهان بخصوص آمریکا و روسیه به عنوان دو‬

‫ابر قدرت جهان در غرب و شرق دارا می باشد و این منطقه برای کشور های آمریکا و روسیه جهت‬

‫استفاده از ظرفیت های آن و اعمال سیاست خارجی شان در زمینه رقابت و تضعیف ساختن رقبای‬

‫خویش از اهمیت فراوان برخوردار می باشد‪ .‬در فصل سوم که آخرین فصل تحقیق می باشد به سیاست‬

‫خارجی آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی پرداخته شده است‪ ،‬براساس یافته های تحقیق مهار اسالم‬

‫گرایی و جلوگیری از رشد اسالم خواهی‪ ،‬مهار ایران‪ ،‬تکمیل محاصره ایران از دو سوی شمال و مشرق‪،‬‬

‫مهار و تضعیف روسیه‪ ،‬جلوگیری از پیوندهای استراتژیک هند و روسیه‪ ،‬فراگیر کردن ارزشهای‬

‫امریکایی‪ ،‬مقابله با طرح های منطقه ای چین‪ ،‬دستیابی به منابع انرژی دریای خزر‪ ،‬تقویت حضور و‬

‫نفوذ اسرائیل در آسیای مرکزی‪ ،‬منافع راهبردی نظامی و غیره از مهمترین موارد سیاست خارجی آمریکا‬

‫‪69‬‬
‫در آسیای مرکزی می باشد‪ .‬در مقابل در خصوص سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی یافته های‬

‫نشان می دهد که مهم ترین جنبه سیاست خارجی روسیه در منطقه‪ ،‬بعد امنیتی می باشد و روسیه در‬

‫تالش است تا آمریکا با نفوذ خود دراین آسیای میانه امنیت این کشور را به مخاطره قرار ندهد‪ .‬هم‬

‫چنین روسیه با تمرکز بر برداشت سنتی ژئوپلیتیکی از قلمرو‪ ،‬مرزهای جنوبی آسیای مرکزی را عرصه‬

‫انحصاری نفوذ اقتصادی‪ ،‬سیاسی و نظامی ویژه خود می دانست‪ .‬بنا براین هرگونه تحرکی از طرف‬

‫سایر بازیگران برای ورود به آن را به عنوان تهدیدی علیه منافع خود تلقی کرده و در صدد تقویت نفوذ‬

‫خود در منطقه آسیای مرکزی می باشد‪ .‬از سوی دیگر نتایج مبیین این است که تالش کشورهای آسیای‬

‫مرکزی برای کاهش وابستگی به روسیه و توسعه روابط با کشورهای غربی‪ ،‬همواره نگرانی های مسکو‬

‫را افزایش داده و به این منظور مستقیماً با استفاده از ابزارهای مختلف در کشورهای آسیای مرکزی‬

‫مداخله می نماید‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫منابع و مأخذ‬

‫‪ .1‬رنجکش‪ ،‬محمدجواد و همکاران‪ ،1394 ،‬بررسی تاثیر رقابت روسیه و آمریکا بر روند همگرایی و‬

‫واگرایی منطقه ای آسیای مرکزی‪ ،‬فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی‪ ،‬دوره ‪ ،9‬شماره‪.2‬‬

‫‪ .2‬فاطمی نژاد‪ ،‬احمد و همکاران‪ ،1394 ،‬روسیه و آسیای مرکزی‪ :‬زمینه سازی برای جامعه بین الملل‬

‫منطقه ای‪ ،‬فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی‪ ،‬دوره ‪ ،9‬شماره‪.3‬‬

‫‪ .3‬سمیر‪ ،‬رضا و پادروند‪ ،‬مهدی‪ ،1397 ،‬چالش های سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی‪ ،‬فصلنامه‬

‫آسیای مرکزی و قفقاز‪ ،‬شماره ‪.101‬‬

‫‪ .4‬کهن‪ ،‬علی رضا و صحابی‪ ،‬آذر‪ ،1396 ،‬سیاست ایاالت متحده آمریکا در آسیای مرکزی در دوران‬

‫بوش و اوباما‪ ،‬فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی‪ ،‬دوره ‪ ،11‬شماره ‪.1‬‬

‫‪ .5‬بصیری‪ ،‬محمدعلی و همکاران‪ ،1383 ،‬اهداف سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی‪ ،‬فصلنامه‬

‫مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ ،‬سال سیزدهم‪ ،‬دوره چهارم‪ ،‬شماره‪.48‬‬

‫‪ .6‬نوری‪ ،‬علی رضا‪ ،1387 ،‬تحوالت مفهوم آمریکا ستیزی در سیاست خارجی روسیه با تاکید بر‬

‫سیاست خارجی پوتین‪ ،‬فصلنامه مطالعات راهبردی‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره چهارم‪ ،‬شماره مسلسل ‪.42‬‬

‫‪ .7‬امینی‪ ،‬آرمین و موسوی‪ ،‬سید محمد رضا‪ ،1392 ،‬شانگهای‪ :‬منطقه گرایی نوین و تهدید منافع آمریکا‬

‫در آسیای مرکزی‪ ،‬فصلنامه راهبرد‪ ،‬سال بیست و دوم‪.‬‬

‫‪ .8‬کوزه گر کالجی‪ ،‬ولی‪ ،1394 ،‬سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی‪ :‬روند ها و چشم اندازها‪،‬‬

‫تهران‪ ،‬وزارت امور خارجه‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫ زمینه های همکاری و رقابت ایران و روسیه در آسیای مرکزی‬،)1390(‫ اعظم‬،‫ فرهاد و شیبانی‬،‫ عطائی‬.9

‫ صص‬،‫ بهار و تابستان‬،8 ‫ شماره‬،‫ سال چهارم‬،‫ فصلنامه اوراسیای مرکزی‬،‫در چارچوب ژئوپلیتیک‬

.152-131

‫ بررسی ریشه های داخلی نواقتدارگرایی در آسیای‬،)1396(‫ محمد علی‬،‫ احسان و بصیری‬،‫ فالحی‬.10

‫ دو فصلنامه علمی پژوهشی جامعه شناسی سیاسی‬،‫مرکزی در چارچوب الگوی نئوپاتریمونالیستی‬

.1-26 ‫ صص‬،‫ پاییز و زمستان‬،2 ‫ شماره‬،5 ‫ دوره‬،‫جهان اسالم‬

‫ سیر تحول گفتمانی فدراسیون روسیه در منطقه آسیای مرکزی؛ از گفتمان‬،)1396( ‫ ولی‬،‫ کالجی‬.11

‫ شماره‬،‫ فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز‬،)2016-1991( ‫یوروآتالنتیسم تا قدرت بزرگ هنجارمند‬

.175-206 ‫ صص‬،‫ بهار‬،97

12. Carnegie (2019), Societal Change Afoot In Central Asia. 2019 Carnegie
Endowment for International Peace. All rights reserved.
13. Chen, X. & Fazilov, F. (2018) ‘Re-Centering Central Asia: China’s
“New Great Game” In the Old Eurasian Heartland’, Palgrave
Communications, Volume 4, Issue 1, DOI: 10.1057/s41599-018-0125.
14. Csef.Ru (2019), the evolution of Russian-Turkmen Relations In The
years 2007-2019. http://csef.ru/en/politica-i-
geopolitica/326/evolyucziya-rossijsko-turkmenskih-otnoshenij-v-2007-
2019-gg-9013/pdf.
15. Doc-Research (2019), Central Asia: Multivectorness As a foreign Policy
Imperative. https://doc-research.org/2019/08/central-asia-foreign-
policy-imperative/PDF.
16. Eurasia’s Geopolitical Outlook (2019), Eurasia’s Geopolitical Outlook
for 2019: A Review BasedAssessment for Europe And Asia. German-

72
 Southeast Asian Center of Excellence for Public Policy and Good
Governance (CPG) Faculty of Law, Thammasat University.
17. Foxall, Andrew (2018), Borders, Boundaries, and Central Asia
Geopolitics. Journal Geopolitics Volume 23, 2018 - Issue 3: Bordering
the Middle East.
18. Hierman, Brent (2019), Russia and Eurasia 2018-2019. Rowman &
Littlefield Amazon.com Barnes&Noble.com.
19. McFaul, M. (2018) ‘Choosing Autocracy: Actors, Institutions, and
Revolution in the Erosion of Russian Democracy’, Comparative Politics,
Volume 50, Issue3.

73