Charakterystyka dialektyki Hegla

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Charakterystyka dialektyki Hegla

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Jak już zapewne wiesz, stary żart mówi, że Hegla nie da się zrozumieć, można co najwyżej
nauczyć się go na pamięć. Ten chętnie powtarzany przez badaczy dowcip w pewien sposób
poucza nas, że do filozofii mistrza berlińskiego należy podchodzić z dystansem
i cierpliwością, a wtedy, krok po kroku, wnikniemy w jego niesamowicie oryginalny system
i pozornie trudne do zrozumienia słownictwo. Jest to więc podróż niezbyt łatwa, ale ten
wysiłek daje wielką satysfakcję, gdyż Hegel okazuje się myślicielem fascynującym
i zaskakującym. Od czego jednak należy rozpocząć przygodę z heglizmem? Od pojęcia
„dialektyka”.

Twoje cele

Zdefiniujesz pojęcie „dialektyka” zgodnie z myślą Heglowską.

Określisz rolę dialektyki w systemie Hegla.
Przedstawisz Heglowską koncepcję ducha.
Zapoznasz się z wątpliwościami, jakie względem zastosowania dialektyki mieli polscy
filozofowie narodowi.
Przeczytaj

Duch – dlaczego jest jeden, ale są jego trzy rodzaje?

Wyjściowym pojęciem heglowskiej filozofii

jest pojęcie ducha. Aby uniknąć złożonych
i bardzo trudnych wywodów filozoficznych,
możemy powiedzieć, że pod pojęciem tym
kryje się określenie kogoś, kto jest samym
sobą, a przy tym jest w pełni samoświadomy.
Dziś zapewne trafniej byłoby posługiwać się
terminem „jaźń”, które oznacza w pełni
świadomy samego siebie umysł.

W tym znaczeniu możemy mówić o trzech

formach czy rodzajach ducha. Pierwszą jest
duch subiektywny, czyli jaźń każdej duszy
ludzkiej. Duch subiektywny jest więc po
prostu pojedynczym człowiekiem. Człowiek
nie jest jednak w stanie żyć w pojedynkę, Immanuel Kant (1724–1804)
a zatem z konieczności dąży do życia Popularnie nazywany „królewieckim filozofem”, gdyż
niemal całe życie spędził w Królewcu, wykładając na
w zbiorowości. Stąd bierze się zrzeszenie
tamtejszym Uniwersytecie Albrechta.
duchów subiektywnych, któremu towarzyszy
Źródło: Johann Go lieb Becker, Immanuel Kant (1724-1804),
pewna wspólna forma jaźni (wspólnych 1768, domena publiczna.
przekonań, wartości, sposobu myślenia itd.).
Taka zbiorowość nazywana jest duchem obiektywnym, którego manifestacją (sposobem
objawiania się) jest rodzina, społeczność lub naród. Wypada więc zadać pytanie: czym jest
ogół wszystkich duchów subiektywnych, jakie istnieją? Otóż, jest nim duch absolutny,
zwany też często Absolutem. Duch absolutny jest przy tym najważniejszym pojęciem całej
heglowskiej filozofii – Hegel właśnie ducha absolutnego ma na myśli, gdy mówi po prostu
o „duchu” czy „rozumie”. Aby dobrze zrozumieć to pojęcie, można powiedzieć, że Absolut
stanowi wielką, boską, obejmującą całą rzeczywistość wszechjaźń. Tak rozumiany duch jest
więc całą istniejącą rzeczywistością.

Aby nieco dookreślić pojęcie ducha absolutnego, zwróćmy uwagę na to, co Kant nazywał
potrzebą metafizyczną, a co można potocznie określić jako ludzką chęć przeniknięcia
całości istnienia, zrozumienia wszystkiego, co nas otacza. Hegel stwierdził, że podejście
człowieka do Absolutu może objawiać się na trzech płaszczyznach namysłu. Sztuka,
najogólniej rozumiana, stara się oddać i wyrazić Absolut. Nauka czy filozofia dąży do
zgłębienia Absolutu. Natomiast religia oddaje mu cześć, najczęściej nazywając go Bogiem.
W interpretacji religijnej pojęcia „Bóg” i „Absolut” to synonimy.
Idea i idealizm – rzeczywistość istnieje czy nie?
Idealizm możemy podzielić np. na umiarkowany i radykalny. Pierwszy rodzaj nie zaprzecza
istnieniu świata zewnętrznego, znajdującego się poza naszymi umysłami i niezależnego od
naszych możliwości poznania go. Drugi rodzaj idealizmu wyraża się zaś w przekonaniu, że
wszystko, co realnie istnieje, to wewnętrzny świat naszego umysłu, złożony
z niematerialnych idei (wrażeń). Pierwszy zakłada więc, że idee są tylko niematerialnymi
wrażeniami pochodzącymi ze zmysłowego doświadczania zewnętrznych, materialnych
przedmiotów. W tym ujęciu idee są przedstawieniami, jakie powstają w naszym umyśle,
odwzorowując materialne przedmioty świata zewnętrznego. Drugi zakłada, że skoro tak
naprawdę żaden przedmiot materialny nie istnieje w naszym umyśle, bo przecież umysł
dysponuje tylko niematerialnymi ideami, to jedynym istniejącym dla nas światem jest nasz
własny, wewnętrzny. Przy takim podejściu ktoś mógłby kolokwialnie i żartobliwie
stwierdzić: jedynym światem, jaki realnie istnieje, jest mój własny świat, ten „w mojej
głowie”.

Hegel jest ostatnim wielkim przedstawicielem idealizmu niemieckiego, a przy tym twórcą
koncepcji stanowiącej idealizm radykalny. W jego ujęciu nasz własny umysł nie dysponuje
żadnymi materialnymi przedmiotami, tylko własnymi ideami tychże przedmiotów,
w oparciu o które tworzy swój własny, wewnętrzny świat. Wróćmy więc do pojęcia ducha
i jego trzech sfer. Czy możemy zatem powiedzieć, że każdy duch wytwarza swój świat,
a przez to nie istnieje jeden świat, na którym żyjemy wspólnie, jako duchy subiektywne?
Oczywiście, że nie. Pamiętajmy, że duchy subiektywne (pojedyncze jaźnie) stanowią
agregat, wielką całość, którą jest duch absolutny, a więc najwyższa, wszechogarniająca
forma ducha. Albo inaczej: rozumy wszystkich ludzi są jakby częściami składowymi ducha
absolutnego, zwanego nieraz przez Hegla po prostu rozumem. Albo też mówiąc odwrotnie,
starając się przy tym nie spłycić sensu Heglowskiej nauki, duch absolutny jest wszechjaźnią
rozpadającą się na ogół jaźni jednostkowych. Czy też: ogólnie rozumiany rozum przypomina
nieskończone naczynie, którego zawartość rozlewa się na malutkie naczynka, jakimi są
poszczególne ludzkie rozumy.

Właśnie tę ogólną formę ducha (zwaną często po prostu „duchem”) Hegel opisuje dwojako:
albo jako wszechobejmujący podmiot, albo jako to, co zawiera w sobie historię stawania się
całego wszechświata. Brzmi to nieco skomplikowanie, dlatego ponownie poszukajmy
prostszego opisu. Mianowicie: duch absolutny jest w pełni świadomy swej rozumności
i wolności, jest całkowicie wolnym duchem nieskończonym, który na mocy konieczności
czyni z samego siebie to, czym winien być. Mówiąc jeszcze prościej: świat jest niczym
innym, jak urzeczywistnionym duchem absolutnym. Nieskończony i pozaczasowy duch
absolutny urzeczywistnia się, tworzy świat, którego historia rozpisana jest w czasie.
Oczywiście sam duch absolutny jest wieczny, a więc pozaczasowy i niezmienny, rozpada się
jednak na szereg duchów subiektywnych i obiektywnych, a więc duchów skończonych,
które odbywają swą wędrówkę w czasie (dziejach, historii powszechnej). Lub też odwrotnie:
duchy subiektywne (ludzie) i duchy obiektywne (np. narody) postrzegają rzeczywistość
w kategorii czasu, jednak duch absolutny stanowiący agregat, wyższą całość wszystkich
duchów subiektywnych, jest pozaczasowym, odwiecznym, nieskończonym duchem,
którego formą manifestacji jest świat, rzeczywistość jako całość.

Dialektyka – uniwersalne prawo rozwoju

Dialektyka została przez Hegla uznana za uniwersalne prawo postępu. Wszelkie zmiany
zachodzące w rzeczywistości, w świadomości ducha, przyjmują charakter zgodny
z prawami dialektyki, która jest więc uniwersalnym prawem wszelkiego rozwoju. Konieczne
jest zatem zrozumienie jej trzech faz, trójrytmu, jaki można dostrzec w każdym
zachodzącym procesie rozwojowym.

Pierwszym członem dialektyki zawsze jest teza, tzn. pewne twierdzenie ogólne wyrażające
jakąś myśl, manifestujące konkretną ideę. Drugim jest przeciwna względem tezy antyteza,
która stanowi jej zaprzeczenie, czyli wyraża treści, które są biegunowo przeciwne. Można
powiedzieć, że między tezą a antytezą dochodzi do silnej polaryzacji, jako że stanowią one
twierdzenia czy idee sobie przeciwstawne. Oba pozostające w sprzeczności twierdzenia
uchodzą za prawdziwe, mamy zatem do czynienia z tzw. sprzecznością dialektyczną.
Trzecim członem dialektyki jest zaś synteza. Stanowi ona sumę twierdzeń przeciwnych,
choć nie ma – mówiąc kolokwialnie – „pogodzić zwaśnionych stron konfliktu”, lecz
doprowadzić do ich tzw. zniesienia, czyli zażegnania napięcia. Osiągnięcie jedności
pomiędzy tezą i antytezą w syntezie sprawia, że synteza stanie się nową tezą na wyższym
już poziomie. Wtedy też pojawia się przeciwna względem niej antyteza, obie zaś będą
wymagać kolejnej syntezy, która ponownie dokona zniesienia. Powtarzalność tego procesu,
którego celem jest nieustanny rozwój, nazywa się ruchem dialektycznym.

Aby zilustrować wskazaną wyżej metodę dialektyczną, przeanalizujmy konkretny przykład.

Będąc dziećmi, pozostajemy pod opieką rodziców. Możemy wtedy postawić twierdzenie:
„mój ojciec jest bardzo opiekuńczym człowiekiem”. Jednak w sytuacji, gdy wykazujemy się
nieposłuszeństwem, gdy jawnie wykraczamy poza to, czego rodzice chcą nas nauczyć
w procesie wychowawczym, spotykamy się z dość zdecydowaną reakcją w postaci kary.
Wysuwamy wtedy twierdzenie: „mój ojciec jest bardzo surowym człowiekiem”. Jak łatwo
zauważyć, oba twierdzenia odpowiadają kolejno tezie i antytezie. Ich treści wydają się
wzajemnie wykluczać, a jednak każda jest prawdziwa, zatem żadnej z nich nie można
odrzucić. Zniesieniu napięcia między nimi służy synteza, która pojawia się dopiero
z czasem, a może brzmieć: „mój ojciec jest sprawiedliwym rodzicem”. Tak sformułowana
synteza staje się tezą na wyższym poziomie. Wraz z upływem czasu musi się pojawić
przeciwna względem niej antyteza, która może na przykład przyjąć formę stwierdzenia:
„mój ojciec poświęca więcej czasu mojemu młodszemu bratu”. Wynika z niej pośrednio
poczucie zaniedbania, a nawet zazdrości, które przeczą przekonaniu o sprawiedliwości
ojca. Konieczna jest więc synteza, na przykład: „mój ojciec poświęca swoim dzieciom tyle
czasu, ile go potrzebują w danym wieku”. Oczywiście i ta synteza stanie się tezą na wyższym
czy też dalszym poziomie, a ruch dialektyczny będzie trwał nieprzerwanie. W końcu idea
mojego ojca stanie się ideą opiekuna całego ogniska domowego, z czasem przeistoczy się
w ideę dziadka, który pomaga mi wychować moje własne dzieci, a który jeszcze później
będzie wymagał ode mnie opieki aż po kres swych dni. Zadajmy więc pytanie: dlaczego
w zasadzie służy ten dialektyczny postęp? Oczywiście niczemu innemu, jak rozwojowi
mojej własnej idei ojca. Podobnie rozwijają się wszystkie idee mojego rozumu, które
logicznie i spójnie składają się w obraz będący samoistnym, własnym, jedynym dla mnie
istniejącym światem.

Wspomnieliśmy, że prawa dialektyki są uniwersalnymi prawami wszelkiego postępu.

Dokładnie tym samym regułom podlega bowiem rozwój nauki, która stale wypracowuje
wciąż nowe paradygmaty i stale rozbudowuje swój zasób wiedzy. W zupełnie ten sam
sposób rozwojowy zmienia się dosłownie cała rzeczywistość. Prawa dialektyki są prawami
absolutnymi. Są metodą, jaką rządzi się każdy, nawet ten najogólniej rozumiany duch.

Hegel – konsekwencja i niekonsekwencja

Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1760–1831)

Zwany był także „mistrzem berlińskim”, gdyż to właśnie na uniwersytecie w Berlinie wyłożył swe poglądy
w ostatecznej wersji i zgromadził wokół siebie grupę wiernych uczniów.
Źródło: Jakob Schlesinger, Filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel , 1831, domena publiczna.

Heglizm wywarł przemożny wpływ na kolejne pokolenia filozofów, a w całej Europie nie
dało się uprawiać filozofii, ignorując jego osiągnięcia. Hegel fascynował i zniewalał,
a jednocześnie stymulował do własnych rozważań. Widać to dobrze chociażby w polskim
romantyzmie, zwłaszcza we wpływie na polską filozofię narodową. Sprawia to, że często
nasi rodzimi filozofowie narodowi bywają nazywani „heglistami polskimi”. Nie jest to
określenie zbyt fortunne, gdyż oni wszyscy faktycznie tworzyli pod wpływem Hegla, jednak
heglizm był dla nich jedynie punktem wyjścia do budowania własnych, bardzo oryginalnych
koncepcji filozoficznych. Wyrażali przy tym mniemanie, że heglizm należy w wielu
momentach doprecyzować czy ujednolicić. Również zagadnienie dialektyki stanowi dobry
przykład tych dążeń. Pokażmy to na przykładzie dwóch polskich koncepcji, z których jedna
zasadniczo nie zmienia zasad dialektyki, domaga się jedynie konsekwencji jej stosowania,
druga zaś – w zasadniczy sposób redefiniuje jej założenia.

August Cieszkowski pragnął doprecyzować

zagadnienia Heglowskiej historiozofii. Hegel
uznawał bowiem dzieje ludzkie za proces
stopniowego rozwoju, a więc uświadamiania
sobie przez ludzi idei rozumności i wolności.
Podzielił historię na dzieje czterech
narodów, które stopniowo te idee rozwijały.
Pierwszą była epoka dzikich ludów Wschodu,
gdzie wolny był wyłącznie władający
plemieniem despota. Drugim był czas
antycznej Grecji, gdzie w pełni wolni byli
tylko pełnoprawni obywatele, a ustrój
każdego polis opierał się na niewolnictwie.
Trzecim był okres Rzymu, w którym pełną
wolnością cieszyli się jedynie arystokraci.
August Cieszkowski (1814–1894)
Czwarty i ostatni okres to czas Królestwa
Źródło: Maksymilian Fajans, August Cieszkowski, po 1852,
domena publiczna. Prus, w którym pełną wolnością,
zagwarantowaną prawnie i zabezpieczoną
przez religię, cieszy się każdy obywatel. Cieszkowski wysuwał dwa zastrzeżenia względem
tego podziału. Uznał po pierwsze, że jeśli metoda dialektyczna jest prawem uniwersalnym,
to powinna przejawiać się także w nauce o dziejach. Po drugie zaś Hegel nie uwzględnił
w swych rozważaniach przyszłości, a zatem nie przedstawił pełnego oglądu dziejów.
Dlatego też polski filozof wprowadził nowy podział, w myśl którego historia rozpada się na
trzy epoki. Pierwsza, tetyczna, to specyficznie rozumiany antyk, czyli przeszłość, druga zaś,
antytetyczna, to specyficznie rozumiane średniowiecze, czyli teraźniejszość. Obie
wykazywały się przeciwstawnymi dążeniami i zainteresowaniami, zaś ich syntezą ma być
przyszłość, która zniesie napięcie między ich przeciwieństwami i będzie stanowić ogólną
syntezę wszystkich ludzkich osiągnięć.

Inny polski myśliciel, Bronisław Trentowski,

wprowadził zreformowaną wersję dialektyki,
którą nazwał metodą różnojedni. Miała ona
łączyć bezwzględną jednię ze względną
różnią. Ogarnięty wręcz manią tworzenia
polskiego słownictwa filozoficznego, chciał
w ten sposób opisać metodę, w której dwie
skrajności z czasem łączą się w wyższą całość,
jednak – wbrew Heglowskiemu
pierwowzorowi – będzie ona musiała rozpaść
się z powrotem na dwie części składowe i na
nowo, w odmienny sposób, znów stawać się
jednością. Dzięki tak rozumianej różnojedni,
filozof mógł na przykład analizować
przemiany polityczne. Zauważał, że stale
powraca napięcie między republikanami
a monarchistami, którzy na przemian
zdobywają władzę, by ostatecznie szukać
form łączących oba ustroje. A cykl ten trwa
nieprzerwanie.
Bronisław Ferdynand Trentowski (1808–1869)
Źródło: Aleksander Regulski, Franciszek Tegazzo, Drzeworyt
przedstawiający Bronisława Trentowskiego, 1870, domena
publiczna.

Słownik
Absolut (Heglowski)

kluczowe pojęcie filozofii heglowskiej; Hegel rozróżniał trzy stopnie ducha: duch
subiektywny (pojedynczy człowiek – dusza jednostkowej jaźni), duch obiektywny (np.
całe narody, stanowiące agregaty duchów subiektywnych – najwyższą formą jego
objawiania się i samoorganizacji jest państwo) i duch absolutny (Absolut – niczym
nieuwarunkowana, najwyższa forma ducha); w czasowej historii pozaczasowy duch
absolutny wykorzystuje duchy subiektywne i obiektywne, aby dążyć do swej własnej pełni
– uświadomić sobie pełnię swej wolności, a więc pełnię swej istoty; zdaniem Hegla duch
absolutny przejawia się w trzech sferach: filozofii (dążącej do odkrycia Absolutu), sztuce
(dążącej do przedstawienia Absolutu) i religii (która przedstawia Absolut jako Boga); każdy
polski filozof narodowy bez wyjątku utożsamił heglowski Absolut z Bogiem
chrześcijańskim

filozofia narodowa

filozofia, której celem jest wyrażenie ducha własnego narodu, wskazanie co przesądza
o jego niepowtarzalności, unikatowości, ale także o jego roli w dziejach i miejscu
pomiędzy innymi narodami; w myśli polskiej wystąpiła w romantyzmie, głównie w latach
1838–1848, gdy konieczne stało się przetrwanie naszej świadomości narodowej pod
zaborami; jej głównymi przedstawicielami byli: August Cieszkowski, Bronisław Ferdynand
Trentowski, Karol Libelt, Edward Dembowski
historiozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)

dziedzina filozofii zajmująca się filozoficznym namysłem nad dziejami (historią);

w odróżnieniu od naukowej historii nie zajmuje się badaniem i analizowaniem
pojedynczych faktów, lecz szuka głównych mechanizmów i powtarzających się motywów
w dziejach ludzkich; pyta o sens i cel ogólnie rozumianej historii, stara się także (na mocy
odkrywanych w dziejach praw i tendencji) wnioskować o tym, jak będzie wyglądała
przyszłość

idea

(gr. idea) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą historyczność

i ilość zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził je Platon, aby
określić to, co inteligibilne, a więc niedostępne poznaniu zmysłowemu, a odkrywane
jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym pouczają nas zmysły;
w dualizmie platońskim idea jest przeciwstawiana zmysłowej materii, jednak wchodzi
z nią w reakcję, w wyniku której powstają rzeczy jednostkowe

idealizm

stanowisko filozoficzne wyrażające przekonanie o rzeczywistym istnieniu

niematerialnych, abstrakcyjnych, inteligibilnych idei; idealizm może występować
w różnych formach i być różnicowany na rozmaite sposoby, możemy np. rozróżnić
idealizm umiarkowany, który zakłada, że poza ideami istnieje lub może istnieć materia,
oraz idealizm rygorystyczny, w myśl którego żadna materia nie istnieje; czasem idealizm
bywa przeciwstawiany materializmowi, a więc przekonaniu, że istnieje tylko materia i nie
ma żadnych bytów abstrakcyjnych

metoda dialektyczna (Hegla)

ogólne prawo rozwoju i metoda niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla,
w myśl której jako pierwsza pojawia się teza, wyrażająca pewien pogląd czy twierdzenie,
później zaś następuje przeciwstawna do niej antyteza, a swoiste napięcie między nimi
zostaje zniesione dzięki syntezie, która łączy dwa pierwsze czynniki, stając się nową tezą
na wyższym już poziomie; za pomocą tej metody Cieszkowski reformował heglowską
wizję dziejów, dzieląc historię na trzy epoki – tetyczną, antytetyczną i syntetyczną
Animacja

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym nagraniem. Wymień elementy wewnętrzne heglizmu, które

utrudniają jego zrozumienie i zastanów się nad zagrożeniami wynikającymi z upraszczania
filozofii.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1HXAfdhT

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Dlaczego Hegel jest trudnym filozofem?

Polecenie 2

Zastanów się nad procesem dialektycznym. Odpowiedz na pytanie, jakiego rodzaju trudności
nastręcza ci jego rozumienie, ale jednocześnie – co pozwala ono osiągnąć, kiedy trudności te
zostaną przezwyciężone? Odnieś się do konkretnych przykładów z życia, historii etc.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Poniżej znajdują się trzy twierdzenia. Wskaż kolejno: tezę, antytezę i syntezę.

Wszystkie łabędzie występujące na

Synteza świecie są białe, ale poza Australią,
gdzie występują czarne łabędzie.

Teza Wszystkie łabędzie są białe.

Wraz z odkryciem Australii dowiedziano

Antyteza się, że na jej terenie występują czarne
łabędzie.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż na której z poniższych ilustracji przedstawiono Hegla.

   
Ćwiczenie 3 輸

Wskaż twierdzenia, które w sposób poprawny odnoszą się do metody dialektycznej.

 Synteza będzie antytezą na wyższym poziomie.

 Nie dotyczy procesów zachodzących w ludzkiej świadomości.

 Jest trójczłonowa.

 Stanowi ogólne prawo rozwoju.

Ćwiczenie 4 輸

Przydomkiem „filozof z Królewca” określany był...

 Bronisław Ferdynand Trentowski.

 Immanuel Kant.

 Georg Friedrich Wilhelm Hegel .

 August Cieszkowski.
Ćwiczenie 5 醙

Poniższa tabela zawiera twierdzenia dotyczące heglowskiej filozofii. Wskaż te poprawne.

Stwierdzenie Prawda
Duch obiektywny jest inaczej nazywany

Absolutem.
Na płaszczyźnie religii określenia Bóg

i Absolut są synonimami.
Najniższą formą ducha jest duch

subiektywny.
Duch obiektywny manifestuje się na

przykład jako naród.
Najwyższą formą samoorganizacji narodu

jest państwo.

Ćwiczenie 6 醙

Odpowiedz na pytanie: czym - według Ciebie - jest filozofia narodowa.

Ćwiczenie 7 難

Sformułuj notatkę na temat: Na czym polegała korekta heglizmu dotycząca metody

dialektycznej, której dokonał Cieszkowski.
Ćwiczenie 8 難

Wyjaśnij własnymi słowami, czym jest Kantowska potrzeba metafizyczna.

Dla nauczyciela

Autor: Paweł Kaniowski

Przedmiot: Filozofia

Temat: Charakterystyka dialektyki Hegla

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Uczeń:
1) objaśnia kluczowe tezy heglowskiej historiozofii;
2) wyjaśnia heglowską koncepcję wolności jako uświadomionej konieczności oraz koncepcję
dziejów jako postępu w uświadomieniu wolności;
3) określa główne cechy niemieckiego idealizmu oraz wymienia jego ważniejszych przedstawicieli;
4) przedstawia na wybranym przykładzie wpływ heglizmu na polską filozofię romantyczną;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

definiuje pojęcie „dialektyka” zgodnie z myślą Heglowską;

określa rolę dialektyki w systemie Hegla;
przedstawia Heglowską koncepcję ducha;
poznaje wątpliwości, jakie względem zastosowania dialektyki mieli polscy filozofowie
narodowi.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
praca z tekstem;
animacja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Charakterystyka dialektyki Hegla”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie
się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i wykonanie ćwiczenia numer 3 w zakładce
„Sprawdź się”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel loguje się na platformie i na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika
wyświetla stronę tytułową e‐materiału. Następnie prosi wybraną osobę o odczytanie
tematu lekcji oraz celów. Wspólne ustalenie kryteriów sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel, za pomocą raportu dostępnego w panelu
użytkownika, weryfikuje przygotowanie uczniów do lekcji i na tej podstawie dobiera
uczniów w pary. Prosi o przygotowanie pytań związanych z wyświetlonym tematem
zajęć i udostępnionym przed zajęciami e‐materiałem. Czego uczniowie chcą się
dowiedzieć? Co ich interesuje w związku z zakresem lekcji? Omówienie pytań
przygotowanych przez uczniów, dyskusja wstępna.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji

„Przeczytaj”, jeśli nauczyciel – na podstawie raportu na platformie – uważa, że
przygotowanie uczniów jest wystarczające, może pominąć tę czynność. Uczniowie
 indywidualnie zapisują pięć najważniejszych ich zdaniem kwestii poruszanych
w tekście. Następnie w parach porównują swoje wybory. Nauczyciel prosi wybrane
pary o podsumowanie swojej pracy.
2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji
„Animacja”. Odczytanie polecenia do multimedium: Zapoznaj się z poniższym
nagraniem. Wymień elementy wewnętrzne heglizmu, które utrudniają jego zrozumienie
i zastanów się nad zagrożeniami wynikającymi z upraszczania filozofii. Wspólna praca
całego zespołu klasowego nad odpowiedziami.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Nauczyciel wyświetla treść ćwiczenia nr 1, 2 i 4. Uczniowie
rozwiązują je indywidualnie, a następnie omawiają odpowiedzi na forum klasy.
4. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują ćwiczenia nr 5‐8. Następnie konsultują
swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Zalogowany na platformę nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji i cele

zawarte w sekcji „Wprowadzenie”. Każdy uczeń ma dokończyć zdanie, odwołując się
do wyświetlonych treści: Zaczynam się zastanawiać…
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Zaproponuj dwa teksty korespondujące z omawianymi podczas lekcji pojęciami.

Przygotuj uzasadnienie swojego wyboru.

Materiały pomocnicze:

Femiak T., O sztuce uświadomionego mówienia – czyli jakiej filozofii uczniowie

potrzebują?, w: „Edukacja Filozoficzna” 32(2001), s. 147–160.
Winkler M., Commichau A., Sztuka prowadzenia wykładów i lekcji, Kraków 2008.
Siemek M., Hegel i filozofia, Warszawa 1998.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać medium w sekcji „Animacja” do przygotowania się do

lekcji powtórkowej.