ÀÁÄÓËËÀ ØÀÈÃ

ÑÅ×ÈËÌÈØ
ßÑßÐËßÐÈ
Ö× ÚÈËÄÄß

I ÚÈËÄ

____________ “ÀÂÐÀÑÈÉÀ ÏÐÅÑÑ”

ÁÀÊÛ-2005
 Áó êèòàá “Àáäóëëà Øàèã. ßñÿðëÿðè. Áåø úèëääÿ, I úèëä”
(Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1966) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè: Êàìàë Òàëûáçàäÿ

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Àëõàí Áàéðàìîüëó

894.3613 - dc 21
AZE
Àáäóëëà Øàèã. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “ÀÂÐÀÑÈÉÀ
ÏÐÅÑÑ”, 2005, 496 ñÿù.

XX ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ íÿøð åòäèðäèéè øåèð, ùåêàéÿ âÿ ïéåñëÿðè, ÿäÿáè-

ïóáëèñèñò éàçûëàðû, ìöíòÿõÿáàò âÿ äÿðñëèêëÿðè áèð éàçû÷û âÿ ïåäàãîã êèìè,
ðîìàíòèê ÷àëàðëà àøûëàíìûø ìààðèô÷è-ðåàëèñò ÿäÿáè ùÿðÿêàòûí ýþðêÿìëè õàäèìè
êèìè Àáäóëëà Øàèãÿ ýåíèø øþùðÿò ãàçàíäûðìûøäûð. ßäèá ùÿì éàðàäûúûëûüû, ùÿì
äÿ ìöÿëëèìëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí áöëëóðëàøìàñûíà
ùÿðòÿðÿôëè õèäìÿò åòìèøäèð. Øàèãèí ìÿíñóð äèëè XX ÿñð Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí,
áó íÿñðèí áóýöíêö èôàäÿ ìöêÿììÿëëèéèíÿ ÿí éàõûí îëàí áÿäèè èôàäÿ âÿ öñëóá
íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Éàðàäûúûëûüûíûí ÷îõøàõÿëèëèéè îíóí ÿñÿðëÿðèíèí ìÿçìóí âÿ èäåéà-áÿäèè
êåéôèééÿòëÿðèíÿ þç ìöñáÿò òÿñèðèíè ýþñòÿðìèø, áó ÿñÿðëÿðÿ öìóìõàëã ìÿùÿá-
áÿòè ãàçàíäûðìûøäûð.
ßäèáèí “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”íèí ö÷úèëäëèéèíèí Û úèëäèíÿ ëèðèê ùåêàéÿ÷èëèéè-
ìèçèí âÿ èðè ôîðìàëû ìèëëè íÿñðèí êëàññèê þðíÿêëÿðè ñàéûëàí ùåêàéÿëÿðè, ïîâåñòè
âÿ ðîìàíëàðû äàõèë åäèëìèøäèð.

ISBN 9952-421-21-2
____________
© “ÀÂÐÀÑÈÉÀ ÏÐÅÑÑ”, 2005
 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð

____________
 ÞÍ ÑÞÇ

Òàëûáçàäÿ Àáäóëëà Øàèã Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ÿäÿáè âÿ ìÿäÿíè ôèêèð

òàðèõèíäÿ ýþðêÿìëè ðîìàíòèê øàèð, íàñèð, äðàìàòóðã, ÿäÿáèééàòøöíàñ
àëèì, áÿäèè òÿðúöìÿëÿð ìöÿëëèôè, ìöÿëëèì âÿ ïåäàãîã êèìè þçýöí éåð
òóòóð. Éàðàäûúûëûüûíûí áåëÿ ÷îõøàõÿëèëèéè îíóí ÿñÿðëÿðèíèí ìÿçìóí âÿ
èäåéà-áÿäèè êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìÿíôè òÿñèð åòìÿìèø, ÿêñèíÿ îíëàðûí áèðè
äèýÿðèíè òàìàìëàéàðàã, áöòþâëöêäÿ À.Øàèã ÿñÿðëÿðèíèí éöêñÿê ñÿíÿò íö-
ìóíÿñè êèìè öìóìõàëã ìÿùÿááÿòè ãàçàíûá ÿáÿäèéàøàðëûüûíà ñÿáÿá
îëìóø, òÿìèíàò âåðìèøäèð. Áó èøäÿ ÿäèáèí àèëÿñè, áþéöéöá áîéà-áàøà
÷àòäûüû åëèòàð, çèéàëû ìöùèòèíèí äÿ ðîëó äàíûëìàçäûð. À.Øàèãèí îüëó àêà-
äåìèê Êàìàë Òàëûáçàäÿíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, îíëàðûí ñîéàäëàðû ÕÂÛÛ
ÿñðäÿí áàøëàéûð. Ùÿìèí ÿñðäÿ óëó áàáàëàðû Ìîëëà Òàëûá ãàðäàøëàðû èëÿ
áÿðàáÿð Øÿìñÿääèíäÿí Ñàðâàíà êþ÷ÿðÿê áóðàäà ìÿñêóíëàøìûøäûð. Ùà-
çûðäà Ýöðúöñòàí ðåñïóáëèêàñûíûí Ìàðíåóëè àäëàíàí ùÿìèí áþëýÿñèíäÿ
áó íÿñëèí òþðÿìÿëÿðè éàøàìàãäàäûðëàð.
Àáäóëëà Àõóíä Ìóñòàôà îüëó Òàëûáçàäÿ (À.Øàèã) 1881-úè èë ôåâðà-
ëûí 21-äÿ Òèôëèñèí Øåéòàíáàçàð ìÿùÿëëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. ×öíêè
Àáäóëëàíûí âàëèäåéíëÿðè – Àõóíä Ìóñòàôà âÿ Ìåùðè õàíûì áèð íå÷ÿ èë
èäè êè, Òèôëèñÿ êþ÷ÿðÿê îðàäà ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Àáäóëëà áþéöê ãàðäà-
øû Éóñèôäÿí ñîíðà àèëÿíèí èêèíúè þâëàäû èäè. Îíó äà äåéÿê êè, îíóí ÿêèç-
òàéû îëàí ãûç óøàüû àç ñîíðà òÿëÿô îëäó. Ñîíðàëàð Àáäóëëà Øàèã êèìè
ìÿøùóðëàøûá Àçÿðáàéúàí èúòèìàè-ìÿäÿíè ôèêðèíèí èíêèøàôûíà âÿ ÿäÿ-
áèééàòûíà áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí Àáäóëëàíûí óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê
èëëÿðè ìÿäÿíè áèð ìóùèòäÿ, ãàáàãúûë ôèêèðëè, äÿðèí áèëèêëè çèéàëûëàðûí ÿùà-
òÿñèíäÿ âÿ íÿçàðÿòè, ùèìàéÿñè àëòûíäà êå÷ìèøäèð. Áåëÿ êè, àòàñû Àõóíä
Ìóñòàôà Ñöëåéìàí îüëó ñàâàäëû âÿ äþâðöíÿ ýþðÿ ñå÷èëÿí áèð ðóùàíè çè-
éàëûñû èäè. Î, 1881-úè èëÿäÿê Òèôëèñ øÿùÿðè öçðÿ ãàçèíèí ìöàâèíè, ñîíðà
èñÿ Ãàôãàç øåéõöëèñëàìûíûí ìöàâèíè èøëÿìèøäè. Îüëàíëàðû Éóñèôëÿ
Àáäóëëà äà èëê òÿùñèëëÿðèíè Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí óøàãëàðû ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòóëàí àëòûñèíèôëè ðóùàíè ìÿêòÿáèíäÿ àëìûøäû. Ëàêèí áó ìÿêòÿá òÿêúÿ
äèíè òÿùñèë îúàüû äåéèëäè. Îíóí òÿäðèñ ïðîãðàìû ùÿì äÿ î çàìàíêû õåé-
____________
ëè ãàáàãúûë õàðàêòåð äàøûéàí ðóñ-òàòàð (Àçÿðáàéúàí) ìÿêòÿáëÿðèíèí
ëàéèùÿñèíÿ óéüóí èäè. Îäóð êè, áó ìÿêòÿáäÿ Àáäóëëàíûí àòàñû Àõóíä
4
Ìóñòàôà èëÿ éàíàøû, Ãîðè ìöÿëëèìëÿð ñåìèíàðèéàñûíûí ìÿçóíëàðûíäàí
Áàõøÿëè áÿé âÿ Ïàøà áÿé äÿ äÿðñ äåéèðäèëÿð. Þëêÿäÿ ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëà-
ðûíäàí áàøëàéûá ýåòäèêúÿ èíêèøàô åäÿí ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí èäåéàëàðû
èëÿ ñèëàùëàíàí áó çèéàëû úàâàíëàð ýÿíú íÿñëèí ëàéèãëè, ãàáàãúûë ýþðöøëö
âÿ âÿòÿíäàøëûã äóéüóëàðû èëÿ íÿôÿñ àëàí áèð ôÿäàèëÿð êèìè éåòèøäèðèëìÿ-
ñè ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè åäèðäèëÿð. À.Øàèã 1889-93-úö èëëÿðäÿ áó
ìÿêòÿáäÿ èëê òÿùñèëèíè àëäûãäàí ñîíðà (÷îõ ýöìàí êè, îíóí ßëè áÿé
Ùöñåéíçàäÿ èëÿ òàíûøëûüû äà áóðàäàí áàøëàìûøäû.) Õîðàñàíà çèéàðÿòÿ
ýåäÿí àíàñû ãàðäàøû Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ îíó äà þçö èëÿ àïàðûð. Éóñèôëÿ Àá-
äóëëà òÿùñèëëÿðèíè Õîðàñàíäà äàâàì åòäèðèðëÿð. Áóðàäà äþâðöí ãàáàãúûë
ôèêèðëè âÿ èíãèëàáè äöøöíúÿëè ýÿíúëÿðèíäÿí îëàí, Óðìèéÿäÿí êþ÷öá ýÿë-
ìèø Éóñèô Çèéà àäëû áèð ìöÿëëèì äÿðñ äåéèðäè. Ùÿð èêè ãàðäàøûí ôèêðè èí-
êèøàôûíäà Éóñèô Çèéàíûí äà õöñóñè ðîëó âÿ òÿñèðè îëìóøäóð. Òÿêúÿ áèð
ôàêòû ãåéä åäÿê êè, áþéöê ãàðäàø Àõóíä Éóñèô Çèéà þçöíöí “Çèéà”
òÿõÿëëöñöíö ìöÿëëèìèíÿ áÿñëÿäèéè ñîíñóç åùòèðàìà ÿñàñÿí ýþòöðìöø-
äöð. Óøàãëàðäà – Éóñèô âÿ Àáäóëëàäà ÿäÿáèééàòà, éàðàäûúûëûüà âÿ àçàä
äöøöíúÿéÿ îëàí ñîíñóç ùÿâÿñ âÿ éàíüûíûí ïöõòÿëÿøìÿñèíäÿ Ìèðçÿ
Éóñèô Çèéàíûí äà ðîëó ãåéä åäèëìÿëèäèð.
1889-úó èëèí ïàéûçûíäà Ìåùðè õàíûì îüëó Éóñèôëÿ áèðýÿ Òèôëèñÿ ãà-
éûòäû. Àáäóëëà òÿùñèëèíè òàìàìëàìàã ö÷öí 1900-úö èëèí ïàéûçûíàäÿê
Õîðàñàíäà áèð òàíûøëàðûíûí åâèíäÿ ãàëàðàã áóðàäà áàêûëû Ìèðçÿ Àáäóë-
ëàäàí âÿ ýÿíúÿëè Ìèðçÿ Áàüûðäàí ìÿíòèã âÿ ïîåòèêà, ùàáåëÿ ÿðÿá øåðè-
íèí òàðèõèíÿ äàèð äÿðñ àëûð. Ïàéûçäà àíàñû Ìåùðè õàíûì ýåäèá Àáäóëëàíû
äà Òèôëèñÿ ýÿòèðèð. Áèð íå÷ÿ àé áóðàäà ãàëäûãäàí ñîíðà ÿââÿëúÿ Éóñèô,
ñîíðà èñÿ Àáäóëëà Áàêûéà êþ÷öð.
Àáäóëëà Øàèã ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèì âÿ éàçû÷û Íÿðèìàí Íÿðèìà-
íîâóí âÿ Ãîðè Ìöÿëëèìëÿð Ñåìèíàðèéàñûíûí ìÿçóíó, ãàáàãúûë ýþðöøëö
ìààðèô õàäèìè Àááàñ áÿé Ìèíàñàçîâóí ãàéüûñû âÿ êþìÿéè èëÿ ìöÿë-
ëèìëèê ùöãóãó àëìàüà ùàçûðëàøûð. Î, Áàêûäàêû Àëåêñàíäðèéñêè ýèìíàçè-
éàäà õöñóñè êîìèññèéà ãàðøûñûíäà èìòàùàí âåðÿðÿê 25 àïðåë 1901-úè èë
òàðèõëè ìöÿëëèìëèê øÿùàäÿòíàìÿñè àëûð. Èìòàùàí êîìèññèéàñûíûí òÿðêèáèí-
äÿ Í.Íÿðèìàíîâ äà âàð èäè.
Áàêûäà 5-úè øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿ åùòèéàò ìöÿëëèì êèìè ïåäàãîæè ôÿà-
ëèééÿòÿ áàøëàéàí Ìèðçÿ Àáäóëëà 1903-úö èëäÿí Ñàáóí÷óäàêû àëòû ñèíèôëè
ìÿêòÿáäÿ àíà äèëè âÿ øÿðèÿòäÿí äÿðñ äåéèð. Áó èëëÿðäÿ î, ýþðêÿìëè ÿäèá
____________
âÿ ìààðèô õàäèìè ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ù.Çÿðäàáè, Í.Âÿçèðîâ, Ù.Ìàùìóä-
áÿéîâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Ñ.Ùöñåéí, ùàáåëÿ ß.Ùöñåéíçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð,
5
Ì.Ùàäè, À.Ñÿùùÿò, Ù.Úàâèä âÿ áàøãàëàðû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóá äîñò-
ëàøûð. À.Øàèãèí ìèëëè-ìÿíÿâè èíêèøàôûíäà, îíäà ìèëëè èäåàë âÿ òöðê÷öëöê
äöøöíúÿñèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà áþéöê ãàðäàøû Éóñèô Çèéà èëÿ éàíàøû,
ãîâóøäóüó áó ãàéíàð ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèò äÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð.
Óøàãëûüûíäàí Òèôëèñèí âÿ Áîð÷àëû äàüëàðûíûí åúàçêàð òÿáèÿòè ãîéíóíäà
âÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ñèðëè-ñåùðëè ÿôñàíÿ âÿ íàüûëëàð àëÿìèíäÿ ñàô
áèð óøàã õÿéàëëàðûíûí íÿùàéÿòñèç ãàíàäëàðûíäà âÿòÿíèíÿ âÿ õàëãûíà,
îíóí òÿáèè âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíÿ ñîíñóç ìÿùÿááÿò äóéüóñó èëÿ áàüëàíàí
Àáäóëëà Øàèã Õîðàñàíäà âÿ Áàêûäà õàëãûí àüûð, äþçöëìÿç ýöçÿðàíûíû
ýþðäöêúÿ ãÿëáè âÿòÿíäàøëûã êÿäÿðè èëÿ ñûõûëûðäû. Áó ñûõûíòû âÿ ÿçàáëàðûí
íÿòèúÿñè “Âÿòÿí” øåðèíäÿ àøàüûäàêû ìèñðàëàðäà èôàäÿñèíè áåëÿ òàïûðäû:
Åé ÷åøìèìèí þíöíäÿ ìöúÿññÿì âÿòÿí, âÿòÿí!
Ãÿëáèì êèìè ÿëÿìëÿðÿ ùÿìäÿì âÿòÿí, âÿòÿí!
Ôèêðèì ñàðàéûíû äîëàøûðñàí çàìàí-çàìàí,
Ãàíëû êÿôÿíëÿ, äÿðä èëÿ òîÿì âÿòÿí, âÿòÿí!
Áàõäûãúà ùÿñðÿò èëÿ î ñîëüóí úàìàëûíà,
×åøìèìäÿ òàð ýþðñÿíèð àëÿì, âÿòÿí, âÿòÿí!

Øàèð âÿòÿíèí ýöë ëÿ÷ÿêëÿðèíÿ ãîíàí øÿáíÿìè äÿ äÿðääÿí éàüàí ýþç

éàøëàðûíà áÿíçÿäèð. Èíêèøàôäàí ãàëàí âÿ äö÷àð îëäóüó ôàúèÿíèí òÿñèðè èëÿ
ñàíêè äîíóá ãàëàí âÿòÿíèí áó àüëàð âÿçèééÿòè âÿòÿíäàø øàèðèí úàíûíû
öçöá, úèñìèíè ÿðèäÿðÿê çÿèôëÿäèð. Âÿòÿíè úàíû êèìè ñåâÿí øàèðèí èëùàì
ïÿðèñè “ýþçÿë ìÿëÿê” äÿ ãöññÿ-ãÿì è÷èíäÿäèð:
Ýþðäöêúÿ äÿðäèíè ÿðèéèð úèñìè-íàòÿâàí.
Íåé òÿê ñûçûëäàéûð äèëè-ïöðãÿì, âÿòÿí, âÿòÿí!
Ãàðøûìäà äÿðä, ìàòÿìÿ áàòìûø ýþçÿë ìÿëÿê
Ñÿñëÿð ùÿçèí ñÿäà èëÿ ùÿðäÿì: âÿòÿí, âÿòÿí!

À.Øàèã âÿòÿíèí áó ìþùíÿòèíèí òàðèõè-èúòèìàè ñÿáÿáëÿðèíè àõòàðûðêÿí

éàäûíà “þâëàäè íàõÿëÿô” äÿ äöøöð. Âÿòÿí þâëàäûíûí íàõÿëÿô ÷ûõìàñû
ôèêðè îíà ñîíñóç äÿðä ýÿòèðèð. Øàèðèí ðîìàíòèê äóéüóëàðûíûí øåèð ìÿëÿéè
àç ñîíðà ýþçöìöç þíöíäÿ “Áèð ãóø” ïîåòèê îáðàçûíäà úàíëàíûð. Ùÿìèí
ãóø äÿðäëè, ÿëÿìëè âÿ äöøöíúÿëèäèð. ×öíêè èíúÿ âÿ ùÿññàñ ãÿëáÿ, çÿðèô
äóéüóéà ìàëèêäèð. Þç íÿüìÿëÿðè èëÿ øàèðèí, öìóìÿí “ìÿùÿááÿò ÿùëè-
íèí ðÿùáÿðè, èðøàäû”, éîëýþñòÿðÿíè ìÿðòÿáÿñèíÿ éöêñÿëÿí áó ãóøóí ñÿ-
äàñû âèúäàíëàðû îéàäûð, âÿòÿíäàøëàðû èøûãëû ýÿëÿúÿéÿ ñÿñëÿéèð. ×öíêè áó
____________
÷àüûðûøëàð, äÿðäëè äöøöíúÿ âÿ ôÿðéàäëàð áèð ùå÷ëèêäÿí, ÿôñàíÿäÿí éîõ,
ùÿéàòûí þçöíäÿí, ìþâúóä ýåð÷ÿêëèêäÿí äîüóð:
6
 Ñÿäàñû ïÿê äÿðèí òÿñèð åäÿð ÿôêàðÿ, âèúäàíÿ,
Äóéóðìàãäà ïÿê èíúÿ äóéüóëàð áèð øàèð èíñàíÿ,
Äåéèë ÿôñàíÿ ôÿðéàäû, úÿôàäÿí ýÿëìèø ÿôñàíÿ,
Ëèñàíè-ùàë èëÿ ÿééàìè-âÿñëè éàä åäÿð áèð ãóø!

Áó ãóøóí äþâðöí úþâð-úÿôàñûíäàí “ýÿëÿí ÿôñàíÿñè”, ñþéëÿìÿëÿðè

âÿòÿí þâëàäëàðûíà îíëàðûí ÿúäàäëàðûíûí ãÿùðÿìàíëûã âÿ õîøáÿõòëèê ÿé-
éàìûíäàí øèðèí âÿ ùÿñðÿòëè íàüûëëàð, òàðèõè ùÿãèãÿòëÿð ñþéëÿéèð. Òàðèõè
ùÿãèãÿòëÿðè ãÿëáèí àòÿøëè, ðîìàíòèê ãàíàäëû ùèññèééàòû èëÿ ãîâóøóã øÿ-
êèëäÿ, “ùèññèééàòè-ãÿëáèééÿ èëÿ” (À.Ñÿùùÿò) ñþéëÿéÿí áó ãóø ÿñëèíäÿ
åëÿ øàèðèí (À.Øàèãèí) þçö êèìè ìÿùÿááÿò ãàíàäëû ùèññèééàòà ìàëèêäèð.
Èëùàì ïÿðèñè èëÿ áó ôèêðè âÿ ùèññè ãîâóøìàíû À.Øàèã áåëÿ èôàäÿ åäèð:
Áó ãóø äà ìÿí êèìè äöíéàäà ùèññèééàòà ìàëèêäèð,
Ìÿùÿááÿòäÿí âóðàð äÿì, øàùèðàùè-åøãÿ ñàëèêäèð.
Úàùàíäà åøã ðàùû, Øàèãà, íåìÿëìÿñàëèêäèð!
Ìÿíèì ôÿðéàäè-ìÿùçóíàíÿìè áöíéàä åäÿð áèð ãóø.

Áåëÿëèêëÿ, Àáäóëëà Øàèãèí ÿäÿáèééàòà úèääè ýÿëèøè ðîìàíòèê áèð

ìÿçìóí âÿ öñëóáäà áàø âåðèð. Þçö äÿ îíóí øåèð ðöáàáû äàèì öëâèééÿò,
ùöððèééÿò, ìöáàðèçÿ, èøûãëû, õîøáÿõò ýÿëÿúÿê íÿüìÿëÿðè öñòÿ êþêëÿíèð.
Áó ðöáàáûí ÷àëûá îõóäóüó íÿüìÿëÿð âÿòÿí þâëàäûíû òà ÷îúóãëóãäàí
áàøëàéàðàã òÿðÿããèéÿ, ôÿàëèééÿòÿ, ëàéèãëè âÿòÿíäàø îëìàüà ñÿñëÿéèð âÿ
áó ðóùäà äà òÿðáèéÿëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ùÿìèí ìÿãñÿäÿ ÷àòìàüûí yî-
ëóíó À.Øàèã äÿ, ÿêñÿð ìÿñëÿêäàøëàðû âÿ éàðàäûúû äîñòëàðû êèìè, ìààðèô
âÿ ìÿêòÿáëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ ýþðöð. Îäóð êè, âÿòÿí þâëàäëàðû-
íûí çàìàíûí èíêèøàô ñöðÿòè èëÿ àéàãëàøà áèëÿí, éåíè òèïëè ïðîãðàì âÿ
äÿðñëèêëÿðëÿ òÿúùèç åäèëìèø òÿùñèë îúàãëàðûíäà îõóìàëàðûíû òÿìèí åòìÿê
óüðóíäà ôÿàë âÿ àðäûúûë ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëàðàã, Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿ-
ðèíèí 1906-úû âÿ 1907-úè èëäÿ Áàêûäà îëàí Û âÿ ÛÛ ãóðóëòàéëàðûíûí
ùàçûðëàíìàñû, êå÷èðèëìÿñè âÿ îíóí ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëàðûí ùÿéàòà êå÷è-
ðèëìÿñèíäÿ õöñóñè ôÿàëëûã âÿ ïåäàãîæè óñòàëûã íöìàéèø åòäèðèð. Äàùà
äîüðóñó, î, ÿìÿëè ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè åëìè-ìåòîäèêè èøëÿ – ïðîãðàì
âÿ äÿðñëèêëÿð òÿðòèáè, ùÿì äÿ ïàðàëåë îëàðàã áÿäèè éàðàäûúûëûãëà äàâàì
åòäèðèá òàìàìëàéûð. À.Øàèã çàìàíûí òÿëÿáèíÿ âÿ ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíà
óéüóí îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿðèíèí Û âÿ ÛÛ ãóðóëòàéëàðûíäà Àíà
äèëè âÿ ÿëèôáà äÿðñëèêëÿðèíÿ (âÿ äÿðñëÿðèíÿ) ãîéóëàí òÿëÿáëÿðÿ ãóðóëòàé-
ëàðäàí àç ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ÷àï åòäèðäèéè “Óøàã ÷åøìÿéè”
____________
(1907), “Óøàã ýþçëöéö” (1909), “Ýöëçàð” (1912) äÿðñëèêëÿðèíäÿ áèð øà-
7
èð âÿ ïåäàãîã êèìè ÿìÿë åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Î, äÿðñëèê éàçìàã ñàùÿ-
ñèíäÿêè èøèíè ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ äàâàì åòäèðÿðÿê “Ìèëëè ãèðàÿò”, “ßäÿ-
áèééàò äÿðñëÿðè”, “Òöðê ÷ÿëÿíýè” (1919), “Òöðê ÿäÿáèééàòû” (1920)
äÿðñëèêëÿðèíè âÿ ìöíòÿõÿáàòûíû íÿøð åòäèðìèøäèð. Áó äÿðñëèêëÿðäÿí óçóí
èëëÿð Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéèíèí áöòþâ áèð íÿñëè èñòèôàäÿ åòìèø, ôàéäàëàí-
ìûøäûð. Áó èøè À.Øàèã òÿêúÿ ìöÿëëèì âÿ ïåäàãîã, ìåòîäèñò êèìè éîõ,
ùÿì äÿ êëàññèê óøàã ÿäÿáèééàòûìûçûí ïîåçèéà, íÿñð âÿ äðàì æàíðûíäà
áèð ÷îõ éàääàãàëàí íöìóíÿëÿðèíè éàçìàãëà ýþðìöøäöð. Î, áèð òÿðÿôäÿí
ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè ö÷öí äÿðñëèêëÿð ùàçûðëàéûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ùÿì
ùÿìèí äÿðñëèêëÿðäÿ, ùÿì äÿ “Äÿáèñòàí”, “Ðÿùáÿð”, “Ìÿêòÿá” æóðíàë-
ëàðûíäà ÷àï åäèëìÿê ö÷öí îðèæèíàë ÿñÿðëÿð éàçûð, áÿäèè òÿðúöìÿëÿð åäèð-
äè. Îíóí ìöÿëëèìëèéè, åëìè-ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòè èëÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüûíûí
âÿùäÿò òÿøêèë åòìÿñè, áó éàðàäûúûëûã ñàùÿñèíèí áèðèíèí äèýÿðèíè òàìàì-
ëàìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ïðîôåññîð Éàøàð Ãàðàéåâ éàçûðäû:
“Àáäóëëà Øàèã øàèð èêÿí äÿ ìöÿëëèì, ìöÿëëèì èêÿí äÿ øàèðäèð...
Øåèðäÿ äÿ, òÿðáèéÿäÿ äÿ ìÿãñÿäè ýÿíúëèéèí ìÿíÿâè ÷ûðàüûíû àëûøäûðìàã
èäè. Øàèã þç øåèðëÿðèíè èëê ÿââÿë äÿðñëèêëÿð ö÷öí éàçûð, ïéåñ âÿ ùåêàéÿ-
ëÿðèíè ÿí ÿââÿë òÿðáèéÿâè-ÿõëàãè áèð íèééÿò âÿ ãàéÿ íàìèíÿ ãÿëÿìÿ
àëûðäû. Îäóð êè, “øàèãëèê” ñþçöíöí èôàäÿ åòäèéè ìÿíÿâè-ÿõëàãè ìÿíàíû
îíóí ùÿì ìöÿëëèìëèê, ùÿì äÿ øàèðëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ åéíè ñÿâèééÿäÿ
ýþðìÿê îëàð. Ìöÿëëèì Øàèã äÿ, íàñèð âÿ øàèð Øàèã äÿ èëê ýöíäÿí áèð àòà
ãàéüûñû èëÿ “÷îúóãëóüà” àíà äèëè þéðÿäèðäè. Èíäè áó íÿúèá õèäìÿòèí ÿí
éàõøû éàäèýàðû éàðàäûëìàñûíäà âÿ èíêèøàôûíäà Øàèãèí úàíëà-áàøëà èøòèðàê
åòäèéè áþéöê óøàã ÿäÿáèééàòûäûð”.
À.Øàèã ÕÕ ÿñð óøàã ÿäÿáèééàòûìûçûí éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàô åòäèðèë-
ìÿñèíäÿ àðäûúûë âÿ ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ ÷àëûøìûø, þç ôÿàëèééÿòè èëÿ áó
ñàùÿäÿ áèð ìÿêòÿá éàðàòìûøäûð. “... Î, ìöíòÿçÿì âÿ àðäûúûë øÿêèëäÿ ùÿ-
ìèøÿ óøàã ÿäÿáèééàòû èëÿ éàøàìûø, íÿôÿñ àëìûøäûð. Àçÿðáàéúàí óøàã øåðè
âÿ íÿñðè, äðàìàòóðýèéàñû áöòþâ âÿ ìöñòÿãèë áèð êëàññèê ìÿêòÿá ñÿâèé-
éÿñèíäÿ ìÿùç îíóí éàðàäûúûëûüûíäà êàìàëà ÷àòìûøäûð” (É.Ãàðàéåâ).
Àáäóëëà Øàèãèí èëê ìÿòáó øåðè äÿ óøàãëàð ö÷öí éàçûëìûøäûð. “Àíà-
íûí þç îüëóíà ëàé-ëàé äåìÿñè” áàøëûãëû áó øåèðäÿ Àíà þç þâëàäûíà îíóí
óëó âÿ øþùðÿòëè ñîéêþêÿ, ýþçÿë âÿ çÿíýèí, ÿñðàðÿíýèç òÿáèÿòëè âÿòÿíÿ
áàüëû îëäóüóíó áåëÿ áàøà ñàëûð:

____________
Ëàé-ëàé ìÿëÿêèì, ñåâäèúèéèì, éàâðóúóüóì, éàò!
Áèð äÿ ÿëÿ äöøìÿç áó ÷îúóãëóã äÿìè, ùåéùàò!
8
 Òöðê îüëóñàí, ÿúäàäûí óëó, øàíëû, ñÿðÿôðàç,
Èøòÿ âÿòÿíèíäèð, à ãóçóì, øàíëû áó Ãàôãàç.

Ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéóäóüó åëÿ èëê àíëàðäàí àíà þç þâëàäûíûí ìÿíÿ-

âè-ÿõëàãè òÿðáèéÿñè èëÿ éàíàøû, ùÿì îíóí ôèçèêè ñàüëàìëûüû ãàéüûñûíà
ãàëûð, ùÿì äÿ éàâðóñóíà ïàðëàã ýöíÿøëè áèð ñÿùÿð àðçóëàéûð.
À.Øàèã óøàã ïñèõîëîýèéàñûíà, îíóí ìàðàã äàèðÿñè âÿ àíëàã ñÿâèé-
éÿñèíÿ áÿëÿä îëàí èíúÿ çþâãëö, ùÿññàñ äóéüóëó ñÿíÿòêàðäûð. Îäóð êè,
óøàãëàðûí íàüûë âÿ ÿôñàíÿ ãàíàäëû ôàíòàçèéàñû, ýþðäöêëÿðè, ìöøàùèäÿëÿ-
ðè ãàðøûñûíäà äóéäóüó ùåéðÿò âÿ òÿÿúúöá îíóí øåèð âÿ ùåêàéÿëÿðèíäÿ
ðîìàíòèê áèð âöñÿòëÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ ðîìàíòèçìÿ õàñ
çàùèðè ñàäÿëþâùëöê, èëêèíëèêäÿí äîüàí ñàôëûã, ùåéðÿò âÿ âàðëûüû äÿðê åò-
ìÿê úÿùäëÿðè ñàíêè óøàã äöíéàñûíûí ñèðëè-ñåùðëè àëÿìèíäÿí ýöú àëûð.
Óøàüûí èëêèí îëàðàã ÿòðàô àëÿìÿ, òÿáèÿòäÿêè úàíëûëàðà ýþñòÿðäèéè äèããÿò
âÿ ìàðàã øàèðèí “Õîðóç”, “Êå÷è”, “Óøàã âÿ äîâøàí”, “Éåòèì úöúÿ” âÿ
ñ. øåèðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè ùÿéàòäàí äîüàí ðîìàíòèê ùåéðÿòèí ïîåòèê èôà-
äÿñè øÿêëèíäÿ òàïìûøäûð.
Õîðóçóí ùÿðÿêÿò âÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí òÿÿúúöáëÿíèá áöòöí áóíëàðûí
ñèððèíè àíëàìàüà ÷àëûøàí óøàã îíà áåëÿ äåéèð:

Àé ïèïèéè ãàí õîðóç,

Ýþçëÿðè ìÿðúàí õîðóç!
Ñÿí íÿ òåçäÿí äóðóðñàí,
Ãûøãûðûá áàíëàéûðñàí.
Ãîéìàéûðñàí éàòìàüà
Àé úàíûì, ìÿñòàí õîðóç!

Ùÿð áèðèìèçèí óøàãëûãäàí ÿçáÿð áèëäèéèìèç áó êè÷èê øåèðäÿ èôàäÿ

îëóíàí ùåéðÿò âÿ ñàôëûã äîëó ìÿíà âÿ ìÿçìóí äÿðèíëèéè, áöòöí áó úÿ-
ùÿòëÿðèí áþéöê óñòàëûãëà óøàã ìàðàüûíà óéüóí èôàäÿñèíèí íÿòèúÿñèäèð êè,
î, óøàã ïîåçèéàìûçûí êëàññèê íöìóíÿëÿðè ñûðàñûíà äàõèë îëìóøäóð.
Éàõóä “Êå÷è” øåðèíäÿ êå÷èíèí ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ éàíàøû, îíó ýþçëÿéÿí
òÿùëöêÿäÿí íàðàùàò îëàí óøàüûí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíû ýþðöðöêñÿ, áàø-
ãà áèð øåèðäÿ “Óøàã âÿ äîâøàí”ûí äèàëîãó âàñèòÿñèëÿ äèýÿð úàíëûëàðëà
èíñàíûí öíñèééÿò éàðàòìàã úÿùäèíè âÿ áöòöí áóíëàðûí ìöìêöíñöçëöéö-
íöí øàùèäè îëóðóã. Äîâøàíûí îíäàí ãà÷ìàñûíû èñòÿìÿéÿí óøàã îíó þçö
____________
èëÿ äîñòëóüà áåëÿ ÷àüûðûð:
9
 – Äîâøàí, äîâøàí, à äîâøàí:
Ãà÷ìà, äàéàí, à äîâøàí!
Ãà÷ìà ñÿíè ñåâÿíäÿí,
Úàí êèìè áÿñëÿéÿíäÿí.

Äîâøàí èñÿ óøàãäàí ãà÷ìàñûíûí ñÿáÿáèíè áåëÿ èçàù åäèð:

– Äóðà áèëìÿðÿì, äàäàø,

Éàíûíäà âàð Àëàáàø.
Õÿáÿðäàðàì èøèíäÿí,
Ãóðòàðìàðàì äèøèíäÿí.

Áó èçàùàòûí þçöíäÿ èíñàí ãàéüû âÿ ùÿññàñëûüûíà áÿëÿä îëàí ìÿðùÿ-

ìàíÿ áèð ìöíàñèáÿò âàð.
À.Øàèãèí óøàã øåèðëÿðè ùÿì äÿ óøàãëàðû òÿáèÿòäÿêè ìöõòÿëèô úàíëûëàð,
åéíè çàìàíäà òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè, ìöõòÿëèô ÷è÷ÿêëÿð, áèòêèëÿðëÿ éàõûíäàí
òàíûø åòìÿê, îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ÿòðàô àëÿìäÿêè éåðè áàðÿäÿ ìÿ-
ëóìàò âÿ áèëèê, àíëàéûø âåðìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Éóõàðûäà ùàããûíäà ñþç
à÷äûüûìûç øåèðëÿðäÿí áàøãà “Ãóçó”, “Áöëáöë”, “Éåòèì úöúÿ”, “Àðû”,
“Êÿïÿíÿê”, “Ãûçûëýöë”, “Áÿíþâøÿ”, “Çàíáàã”, “Ãÿðÿíôèë” âÿ ñ. øåèð-
ëÿð äåéèëÿíëÿðÿ ìèñàëäûð. “Ñÿùÿð”, “Ïàéûç ýåúÿñè”, “Áàùàð” àäëû áèð íå÷ÿ
øåèð, “Öëêÿð”, “Òîíãàë” âÿ ñ. øåèðëÿð áàëàúà îõóúóëàðäà ùÿì äÿ òÿáèÿòÿ,
îíóí ýþçÿëëèêëÿðèíÿ ìÿùÿááÿò ùèññè àøûëàìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ìÿñÿ-
ëÿí, äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí “Áÿíþâøÿéÿì, áÿíþâøÿ, äöøìöøÿì äèëÿ, äèøÿ”
ìèñðàëàðû èëÿ áàøëàéàí øåèðäÿ áó áàùàð ÷è÷ÿéèíèí õöñóñèééÿòè áàðÿäÿ
– íÿ âàõò à÷ûá, ñîëìàñû ùàãäà äåéèëèð:

Áàùàð îëäó à÷àðàì,

Ãàð, áîðàíäàí ãà÷àðàì;
Áàøãà ýöëëÿð à÷àíäà
Ìÿí ãóø îëóá ó÷àðàì.

Áóðàäà áÿíþâøÿ ÷è÷ÿéèíèí äèýÿð ÷è÷ÿêëÿðäÿí òåç à÷ûá àç þìöð ñöð-

ìÿñè áèëÿðÿêäÿí ñîëóá ýåòìÿê éîõ, “ãóø îëóá ó÷ìàã” êèìè èôàäÿ îëóíóð.
Áóíóíëà øàèð áÿíþâøÿíèí ÿáÿäèéàøàðëûüû, ñàäÿúÿ îëàðàã ó÷óá ùàðàéàñà
ýåòìÿéè âÿ íÿ âàõòñà ãàéûäàúàüû ùàãäà îõóúóäà òÿñÿââöð éàðàäûð. Áàëà-
____________
úà îõóúó èíòèçàðëà áÿíþâøÿíèí “ãàéûäàúàüû” àíû, âàõòû ýþçëÿéèð.
10
 Ãÿðÿíôèëÿì ìÿí,
Ýþçÿë ýöëÿì ìÿí;
Éàøûë ñàïëàãëû
Áèð ñöíáöëÿì ìÿí.

Éàõóä “Çàíáàã” øåðèíäÿ îõóéóðóã:

Çàíáàüàì ìÿí, Çàíáàüàì,

Àé èøûüûíäàí àüàì,
À÷äûüûì ùÿð àü ÷ÿòèð
ßòðàôà éàéûð ÿòèð.

Àü àòëàçäàí äîíóì âàð.

Ýöìöø êèìè ïàðûëäàð.
Ìÿí äÿ ýþçÿë ÷è÷ÿéÿì,
Òîõóíìà, àü èïÿéÿì.

Áó ìèñðàëàðûí ùÿðÿñèíäÿ çàíáàüûí áèð ÿëàìÿòè ùàãäà ìÿëóìàò âå-

ðèëèð. Òÿñâèðëÿð ñîíà ÷àòàíäà çàíáàüûí ïîðòðåòè äÿ òàìàìëàíûð. Øåðèí þçö
êèìè îíóí éàðàòäûüû òÿñÿââöð äÿ éûüúàì îëäóüó ãÿäÿð äÿ ïîåòèêäèð,
úàçèáÿäàðäûð. Ùÿìèí ýþçÿëëèêäÿí, áÿäèè åñòåòèê òÿñâèðëÿðäÿí àëûíàí òÿ-
ÿññöðàò âÿ äóéüó äà ÷è÷ÿéèí âÿ ìèñðàëàðûí þçö ãÿäÿð çÿðèôäèð.
À.Øàèã òÿêúÿ ýöëëÿðè, ÷è÷ÿêëÿðè âÿñô åòìèð. Î, áàøãà áèð ùàäèñÿ âÿ
ÿëàìÿòèí ùÿð áèðèíäÿ áó òÿáèÿò ýþçÿëëÿðèíèí âÿ ýþçÿëëèêëÿðèíèí áèð ÿëà-
ìÿòèíè òàïûð. Äèýÿð øåèðëÿðäÿ îëäóüó êèìè, øàèðèí ùÿìèí øåèðëÿðäÿêè
ìöøàùèäÿ âÿ áÿíçÿòìÿëÿðè èíúÿ âÿ ïîåòèê îëäóüó ãÿäÿð äÿ ùÿéàòèäèð.
Ìÿñÿëÿí, “Òîíãàë” øåðèíäÿ îëäóüó êèìè:

Áèð ãûðìûçû ýöëäöð òîíãàë,

Áèð äÿñòÿ ñöíáöëäöð òîíãàë.
Áàüäàí äÿðèëìèø ëàëÿäèð,
È÷èëìÿç àë ïèéàëÿäèð.
Áèð õîí÷àäûð àë ýöíÿøäÿí,
Ùÿéàò ýÿëèð áó àòÿøäÿí.
Íÿ ýþçÿëäèð øÿí íÿüìÿñè,
Ðóùà íÿøÿ âåðèð ñÿñè.

____________
Òîíãàë öçÿðèíäÿ ãóðóëàí áÿíçÿòìÿëÿð, îíóí ÷ûðòà-÷ûðòëà éàíàðêÿí
“îõóäóüó íÿüìÿ”, áó “íÿüìÿíèí” îíóí èñòèëèéèíÿ ãàðûøûá “ðóùà íÿøÿ,
11
ùÿéàò” âåðìÿñè âÿ ñ. óøàãëàðäà ùÿì äÿ ìöøàùèäÿ âÿ ôàíòàçèéà ãàáèëèé-
éÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëûá èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð.
À.Øàèã óøàãëàðäà ïîåçèéà âÿ ìóñèãè çþâãöíöí úèëàëàíìàñû, îíëàð-
äà òÿìèçëèê, ñÿëèãÿëèëèê, ÿìÿêñåâÿðëèê, åëìÿ, òÿùñèëÿ ìàðàã âÿ ñåâýè
ùèññèíèí àøûëàíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ äÿ ÷îõëó øåèð éàçìûøäûð. Øàèðèí “Áàùàð
íÿüìÿñè”, “ßêèí÷è íÿüìÿñè”, “Äÿìèð÷è íÿüìÿñè”, “Ìàé íÿüìÿñè”,
“Ìÿêòÿáëè ìàðøû”, “Âÿòÿí íÿüìÿñè”, “Àíà éóðäóì” âÿ ñ. øåèðëÿðè óøàã-
ëàðûí ìóñèãè çþâãöíÿ, çåùíè èíêèøàôûíà, îíëàðûí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà
òÿðáèéÿëÿíìÿëÿðèíÿ õèäìÿò åäèðñÿ, “Òÿìèçëèê” øåðè áàøãà ÿõëàãè ñèôÿò-
ëÿð òÿëãèí åäèð. Øåèðäÿ áàëàúà ãÿùðÿìàíûí äèëè èëÿ îõóéóðóã:

Ñÿùÿð äóðóíúà,
ßëèìäÿ ôûð÷à
Ñèëäèì äèøèìè,
Áèëäèì èøèìè.
Èíàíìûðñàí, áàõ,
Äèøèì àüàïïàã.
Öñòöì òÿðòÿìèç:
Áàõ, áåëÿéèê áèç!

Óøàãëàðà áó úöð ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿð úöðáÿúöð ôîðìà âÿ öñóëëàðëà

àøûëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éóõàðûäà ìèñàë ýÿòèðäèéèìèç øåèðäÿ òÿìèçêàðëûã, äèøÿ
ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðûø óøàüûí øÿõñèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëûðñà, çÿùìÿòñå-
âÿðëèê, èíñàíëàðà ýÿðÿê îëóá ðàùàòëûã ýÿòèðÿí èø ýþðìÿéèí âàúèáëèéè âÿ
ÿùÿìèééÿòè ôèêðè “Àðû” øåðèíäÿ àðûíûí íöìóíÿñèíäÿ âåðèëèð. Øåèðäÿ àðû-
íûí äèëèíäÿí îíóí þç çÿùìÿòêåøëèéè èëÿ ôÿõð åòìÿñè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:

Àðûéàì çÿùìÿòêåøÿì,
Áàë, ìóì ÷ÿêìÿêäèð ïåøÿì...
... ×àëûøàðàì äîããóç àé,
Ùàìû ìÿíäÿí àëûð ïàé.
Áàëûìäàí ãîé éåñèíëÿð
Ìÿíÿ “Ñàü îë!” äåñèíëÿð.

Þç ñÿìÿðÿëè çÿùìÿòèíäÿí çþâã àëìàüûí ðàùàò øèðèíëèéè éóõàðûäà

ùàããûíäà áÿùñ åòäèéèìèç “Áèð ãóø” øåðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, óøàãëàð ö÷öí
éàçûëìûø “Áèð ãóø” àäëû áàøãà áèð øåèðäÿ äÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðûëìûøäûð. Áóðà-
____________
äà áàëàúà ãÿùðÿìàí þçöíÿ éóâà ãóðàí áèð ãóøóí “èøäÿí éîðóëóá äóðàí
12
çàìàí” øàä, õöððÿì “Úèê-úèê” îõóìàñûíà áþéöê ìàðàã ýþñòÿðèð. Øå-
ðèí òÿñèð ýöúö äÿ åëÿ îéàòäûüû áó ìàðàãäàäûð.
Óøàãëàðäà çÿùìÿòñåâÿðëèê, âàëèäåéíëÿðèí êþìÿéèíÿ éåòèøìÿê äóé-
üóñó À.Øàèãèí “Éåíè êþìÿê÷è” øåðèíäÿ îüëàíûí òàðëàäà õûø ñöðÿí àíà-
ñûíà êþíöëëö, þç òÿøÿááöñö èëÿ êþìÿê åòìÿñèíèí òÿñâèðè èëÿ àøûëàíûð.
“Ëàéëà”, “Îéàí, îüëóì!”, “Ìÿêòÿáäÿ” âÿ ñ. øåèðëÿðäÿ èñÿ áàëàúà ãÿù-
ðÿìàíëàð åëì îõóéóá òÿðÿããè åòìÿéÿ, ëàéèãëè âÿòÿíäàø êèìè éåòèøìÿéÿ
÷àüûðûëûðëàð. Ìÿñÿëÿí, “Ëàéëà” øåðèíäÿ Àíà þç áàëàñûíû àíúàã éåìÿê-
è÷ìÿê àâàðàñû îëìàãäàí ÷ÿêèíäèðèá, áþéöéöá “áèð àçúà áîé àòàíäàí”
ñîíðà îõóìàã áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ âÿ ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿ ñÿñëÿéèð:
Áþéö áèð àç, éåääè éàøà éåòýèëÿí,
Ñÿùÿð òåçäÿí äóð, ìÿêòÿáÿ ýåòýèëÿí;
Äÿðñ îõóéóá éàçìàüà ñÿé åòýèëÿí;
Ëàéëà ãóçóì, ëàéëà ýþçöì, éàòýèëÿí,
Ðàùàò îëóá áèð àçúà áîé àòýèëÿí.

À.Øàèã þç áàëàúà ãÿùðÿìàíûíû àääûì-àääûì èçëÿéèð. Áèç îíóí

“Îéàí, îüëóì!” øåðèíäÿ ñàíêè “Ëàéëà” øåðèíäÿêè óøàüû àðòûã ìÿêòÿá
éàøûíäà ýþðöðöê. Øàèð áó äþâðäÿ óøàüà ëàéëà äåìÿê éîõ, îíó äÿðñÿ ùÿ-
âÿñëÿíäèðìÿéÿ, ÿñëèíäÿ ëàéëàíûí ìÿçìóí âÿ èäåéàñûíû äÿéèøìÿéÿ öñ-
òöíëöê âåðèð:
Àüûëëû îüëóì, îéàí!
Ãèéìÿòëèäèð ùÿð çàìàí.
Òåç îë äóð, ýåò ìÿêòÿáÿ,
Ñàðûë åëìÿ, ÿäÿáÿ.
Ñÿùÿð çèéàíäûð éóõó,
Ìÿêòÿáÿ ýåò, äÿðñ îõó.

Ýþðöíäöéö êèìè, “Ëàéëà” øåðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã “Îéàí, îüëóì!”

øåðèíèí ìèñðàëàðû ãûñà îëìàãëà éàíàøû, îíëàðûí àùÿíýäàðëûüû äàùà äèíà-
ìèêäèð. Áó äèíàìèêëèê øåðèí ãÿùðÿìàíûíà øèðèí éóõó ãîéíóíäà óéóìàã
éîõ, åëì, òÿðÿããè éîëóíäà ùÿðÿêÿò, ôÿàëëûã òÿëãèí åäèð.
À.Øàèã áàøà äöøöðäö êè, ìèëëÿòèí ýÿëÿúÿéè îëàí óøàãëàðûí èñòÿíèëÿí,
òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿäÿ éåòèøìÿëÿðè îíëàðûí àíàëàðûíûí ñàâàäëàíäûðûë-
ìàñûíäàí, åëìëè îëìàñûíäàí ÷îõ àñûëûäûð. Øàèðÿ ýþðÿ, ñàâàäëû, åëìëè âÿ
____________
òÿðáèéÿëè àíà ãóúàüû ìèëëÿòèí ýÿëÿúÿéè ö÷öí áèð èøûã, íóð ìÿíáÿéèäèð.
Áó ôèêðè “Èøûã ìÿíáÿéè” øåðèíäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèðäè:
13
 Ãàðàíëûãäûð âÿòÿíèìèí ùÿð áóúàüû,
Ñþíìöø àòà-áàáàìûçûí îúàüû...
... Òÿðÿããè åòìÿéÿ ëàçûìäûð àíúàã,
Òÿðáèéÿëè àíàëàðûí ãóúàüû.
Ãàäûíëà ùÿð ìèëëÿò åéëÿð òÿðÿããè,
Ãàäûíäûð ìèëëÿòèí øàìû, ÷ûðàüû...

Áó ùàãëû ãÿíàÿòëÿ À.Øàèã ãàäûíëàðûìûçûí òÿùñèë àëûá, ìÿíÿí âÿ ðó-

ùÿí àçàä îëìàñû óüðóíäà éîðóëìàç ìöáàðèçÿ àïàðàí ùÿìêàðëàðûíûí þí
ñûðàëàðûíäà îëìóøäóð.
À.Øàèã óøàãëàð ö÷öí “Òöëêö âÿ àñëàí”, “Àñëàí, ãóðä âÿ òöëêö”,
“Òöëêö âÿ ãóðä” âÿ ñ. òÿìñèëëÿð äÿ éàçìûøäûð. Ùÿìèí òÿìñèëëÿðäÿ äö-
øöíúÿñèçëèéèí âÿ ëîâüàëûüûí àúûíàúàãëû íÿòèúÿñè, çàëûìëûã âÿ òàìàùêàð-
ëûã êèìè úÿùÿòëÿð òÿíãèä îëóíóá, èáðÿòàìèç, ÿõëàãè íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûëûð.
“Òûã-òûã õàíûì”, “Òöëêö Ùÿúúÿ ýåäèð”, “Éàõøû àðõà” ìÿíçóì íàüûë-
ëàðûíäà, “Øÿëÿãóéðóã” àäëû íàüûëâàðè ùåêàéÿñèíäÿ áàëàúà îõóúóëàðûíà
ôîëêëîðäàí áÿùðÿëÿíìÿ éîëó èëÿ ìàðàãëû ÿùâàëàòëàðäàí áÿùñ åäèð. Áó
çàìàí îíëàðäà þçöíäÿí ðàçûëûã, ùèéëÿýÿðëèê âÿ ðèéàêàðëûã, òàìàùêàðëûã
âÿ çèéàíêàðëûã âÿ ñ. êèìè çÿðÿðëè âÿðäèøëÿðäÿí óçàã îëóá, àüûëëû, ñàäÿ âÿ
ñÿìèìè, äîñòëóãäà ùÿìðÿé âÿ ñÿäàãÿòëè îëìàã êèìè ÿõëàãè ñèôÿòëÿð àøû-
ëàìàüà ÷àëûøûð.
À.Øàèã áó ìÿíçóì íàüûëëàðû î ãÿäÿð ñÿíÿòêàðëûãëà èøëÿìèøäèð êè,
îíëàð áó ýöí äÿ þç òÿðàâÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðëàð. Ùÿòòà ñîíðàëàð
ùÿìèí ÿñÿðëÿðèí ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà óøàãëàð ö÷öí òàìàøàëàð ùàçûðëàíìûø,
úèçýè ôèëìëÿðè ÷ÿêèëìèøäèð.
À.Øàèã ýÿíú íÿñëèí ùÿðáè âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà òÿðáèéÿñè èøèíÿ äÿ
õöñóñè äèããÿò éåòèðìèø, áó ìþâçóäà, õöñóñÿí, àëìàí ôàøèñòëÿðèíèí âÿ-
òÿíèìèçÿ (êå÷ìèø ÑÑÐÈ íÿçÿðäÿ òóòóëóð) ùöúóì åòäèéè Èêèíúè Äöíéà
ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ ìàðø âÿ íÿüìÿ ðóùëó øåèðëÿð éàçìûøäûð. ßýÿð
îíóí “Àíà éóðäóì”, “Âÿòÿí íÿüìÿñè”, “Âÿòÿí” øåèðëÿðèíäÿ éåíèéåò-
ìÿ ýÿíúëÿðäÿ âÿòÿíÿ âóðüóíëóã, îíóí ãÿäðèíè áèëìÿê âÿ óüðóíäà ìö-
áàðèçÿ àïàðìàã ôèêðè âÿ ÿçìè òÿëãèí îëóíóðäóñà, “Çÿôÿð íÿüìÿñè”
øåðèíäÿ ãÿëÿáÿ ñåâèíúèíèí òÿíòÿíÿñè øàèðèí ñèíÿñèíè ãàáàðäûð:

Ñåâèí, ñåâèí, àíà Âÿòÿí!

Òÿñëèì îëäó çàëûì äöøìÿí.
____________ Çÿôÿð èëÿ äþíäö îðäó,
Àðòûã îëäóí øÿíäÿí äÿ øÿí.

14
 À.Øàèã áó ñåâèíúëè àíëàðäà äà âÿòÿíèí ãÿäð-ãèéìÿòèíè, îíóí ìèëëè
âàðëûüûìûç ö÷öí ÿâÿçñèç íåìÿò îëäóüóíó áèð äàùà äèããÿòÿ ÷àòäûðìàüû
óíóòìóð:

Ñÿí áó õàëãûí ñåâèíúèñÿí,

Ýþçÿëëèêäÿ áèðèíúèñÿí;
Òÿáèÿòèí ñàô ãîéíóíäà
ßí äÿéÿðëè áèð èíúèñÿí.
Ñåâèí, ñåâèí, àíà Âÿòÿí,
Àðòûã îëäóí øÿíäÿí äÿ øÿí!

Øåðèí ìÿçìóí âÿ ðóùóíäà õöñóñÿí, “Ñÿí áó õàëãûí ñåâèíúèñÿí, ýþ-

çÿëëèêäÿ áèðèíúèñÿí” ìèñðàëàðûíäà, öìóìÿí ÑÑÐÈ-äÿí ÷îõ àíúàã
Àçÿðáàéúàí âÿñô îëóíóð.
Àáäóëëà Øàèã ýÿíú íÿñëèí ìèëëè ðóùäà òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿñè, îíëàðûí
ÿñë âÿòÿíäàø êèìè éåòèøäèðèëìÿñè ö÷öí äþâðöí âÿ çàìàíûí ôöðñÿò âåðäè-
éè áöòöí èìêàíëàðäàí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áó ôèêðÿ îíóí ÿñÿð-
ëÿðèíèí âÿ äÿðñëèêëÿðèíèí òèìñàëûíäà ÷îõñàéëû ìèñàëëàðäàí áàøãà ÿäèáèí
1918-úè èëäÿ éàðàòäûüû âÿ þç àäû èëÿ “Øàèã Íöìóíÿ Ìÿêòÿáè” êèìè
ìÿøùóðëàøàí òÿùñèë îúàüû äà åòèáàðëû äàéàãäûð. Ùÿìèí ìÿêòÿáèí éàðàí-
ìàñû ùàãäà àêàäåìèê Ê.Òàëûáçàäÿ “Àáäóëëà Øàèã-20” êèòàáûíûí 2001-úè
èëäÿ éåíèäÿí íÿøðèíÿ (êèòàáûí áèðèíúè íÿøðè 1923-úö èëÿ àèääèð.) éàçäûüû
“Þí ñþçäÿ” àòàñûíà èñòèíàäÿí áåëÿ ìÿëóìàò âåðèð:
“... ßäèá (À.Øàèã – À.Á.) íàüûë åäèðäè êè, 1918-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí
Úöìùóðèééÿòè éàðàíäûüû äþâðäÿ äÿðñ äåäèéè Áàêû ðåàëíè ìÿêòÿáèíäÿ
ðÿùáÿðè, ìöðÿááèñè îëäóüó þç ñèíôèíè ìèëëèëÿøäèðìèøäè: éÿíè áöòöí ôÿí-
ëÿðè ðóñ äèëèíäÿ êå÷èëÿí ñèíôèí òöðê äèëèíäÿ òÿäðèñ åäèëìÿñèíÿ íàèë îë-
ìóøäó. Áó òÿäáèð î çàìàí ÷îõ áþéöê çÿùìÿòèí, âÿòÿíäàø ãåéðÿòèíèí
ùåñàáûíà áàøà ýÿëìèøäè. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, “Øàèã Íöìóíÿ
Ìÿêòÿáè” î äþâðäÿ ìèëëèëÿøäèðèëìèø èëê ðóñäèëëè Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè
èäè. Òÿëÿáÿëÿðè âÿ îíëàðûí âàëèäåéíëÿðè èëÿ áèð-áèð, àéðûëûãäà ýþðöøÿðÿê,
äàíûøàðàã Øàèã îíëàðäàí þâëàäëàðûíûí òöðê (Àçÿðáàéúàí) äèëèíäÿ îõó-
ìàüà ðàçûëûüûíû àëìûøäû... Ýÿíú Øàèã íöôóçó âÿ àðäûúûë, ôàñèëÿñèç ÿìÿéè
ñàéÿñèíäÿ þç ðÿùáÿðè îëäóüó ñèíôè òöðêëÿøäèðìÿéÿ – ìèëëèëÿøäèðìÿéÿ
íàèë îëìóøäó. Áóíóíëà Àçÿðáàéúàíäà èëê îðòà ìèëëè òÿùñèëèí ÿñàñûíû
ãîéìóøäó.
____________
Áó, Àçÿðáàéúàí îðòà òÿùñèëèíäÿ áþéöê èíãèëàá èäè. Ìÿùç áó òÿùñèë
ìÿðêÿçèíèí ÿñàñûíäà “Øàèã Íöìóíÿ ìÿêòÿáè” éàðàíìûøäû”.
15
 À.Øàèã ôîëêëîð âÿ êëàññèê éàçûëû ÿäÿáèééàòûìûçûí ìîòèâëÿðè ÿñàñûí-
äà óøàãëàð ö÷öí “Åëîüëó”, “Âÿòÿí”, “Ôèòíÿ”, “Íöøàáÿ”, “Øàù Àááàñ”,
“Ãàðàúà ãûç”, “Ãî÷-Ïîëàä”, “Òàïäûã Äÿäÿ” âÿ ñ. ïéåñëÿðèíè ãÿëÿìÿ
àëìûø âÿ Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí
éàçäûüû êèìè, óøàã äðàìàòóðýèéàñû ñàùÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåíè-éåíè
ìöÿëëèôëÿð îðäóñóíóí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóø, ùàáåëÿ ýÿíú ìöÿëëèô-
ëÿðèí ãÿëÿìëÿðèíèí áó ñàùÿäÿ ïöõòÿëÿøìÿñèíäÿ þç ìöÿëëèì âÿ òÿúðöáÿëè
éàçû÷û ãàéüûñûíû ÿñèðýÿìÿìèøäè (Áàõ: ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ. Àáäóëëà Øàèã.
Áàêû, 1956, ñÿù.122-123).
Áó ïéåñëÿðäÿ èíñàíûí àçàäëûã åøãè âÿ ãöäðÿòè, àüûë âÿ ìöäðèêëèéè èëÿ
éàíàøû, âÿòÿí ñåâýèñè âÿ äöøìÿíÿ, ãàðà ãöââÿëÿðÿ ãàðøû ãÿùðÿìàíëûã
ìöáàðèçÿñè òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì îëóíìóøäóð. Õöñóñÿí “Âÿòÿí” âÿ
“Åëîüëó” äðàìëàðûíäà ôîëêëîðäàí ýÿëìÿ ìèôîëîæè ìîòèâëÿðèí òÿñèðè èëÿ
õàëã ãÿùðÿìàíëàðûíûí éåíèëìÿçëèéè, ãàðà ãöââÿëÿð, äöøìÿíëÿð öçÿðèí-
äÿêè ïàðëàã ãÿëÿáÿñèíèí òÿñâèðè õàëãû èøüàë ãîðõóñóíóí ìÿíýÿíÿñèíäÿí
õèëàñ åäÿðÿê ãÿëÿáÿéÿ, âÿòÿíèí àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ñÿôÿðáÿð
åäèðäè. Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, À,Øàèãèí áó ïéåñëÿðè Àçÿðáàé-
úàíäà éåíè éàðàäûúûëûã èñòèãàìÿòèíèí ôîðìàëàøûá èíêèøàô åòìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëäó. Áàêûäàêû “Êóêëà òåàòðû”íûí Àáäóëëà Øàèãèí àäûíû äàøûìàñûíà äà
áó áàõûìäàí òÿñàäöô êèìè áàõûëìàìàëûäûð.
Öìóìÿí Àáäóëëà Øàèã éàðàäûúûëûüûíäà ñÿìèìèééÿò, ìÿùÿááÿò âÿ
ÿäàëÿòëÿ ñöñëÿíìèø èøûãëû áèð èíàì, ãàíàäëû ðîìàíòèêàäàí âÿ ñîéäàøëà-
ðûíûí òàðèõè ìÿíÿâè ïîòåíñèàë ãöäðÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí öìèä âÿ ÿçÿìÿò,
íèêáèíëèê ùàêèìäèð. Îíóí èëùàì ïÿðèñè éàøàäûüû ÿñðèí ãàðàíëûã ïÿðäÿéÿ
áöðöíìöø ãåéðè-ìöÿééÿí ýåäèøëÿðèíè àíëàìàüà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿðêÿí äÿ-
ðèí áèð âÿòÿíäàø íàðàùàòëûüû èëÿ “Èéèðìèíúè ÿñðÿ õèòàá”, “Ùöððèééÿò ïÿðè-
ñèíÿ” ìöðàúèÿò åäÿðÿê þç ñóàëëàðûíà àéäûí áèð úàâàá àëìàüà ÷àëûøûð.
“Èéèðìèíúè ÿñðÿ õèòàá”äà øàèð-âÿòÿíäàø íàðàùàòëûüûíûí äîüóðäóüó ñóàë-
ëàðûí ïîåòèê èôàäÿñè áåëÿäèð:
Òóôàíëû èëäûðûìëàðûíûí ãÿùð, ùèääÿòè
Õîôó öìèä èëÿ éàøàäûð úöìëÿ ìèëëÿòè.
Ãàëäûð áóëóäëó ïÿðäÿëÿðè, àíëàñûí úàùàí,
Ñþíìÿç ýöíÿøìè, éà ãàðà áèð êþëýÿäèð äîüàí?
Âàðìû öìèä áèð äàùà ôåéçö ñÿàäÿòÿ?

Éà ÷ÿêìÿäÿ áèçè éåíÿ ýèðäàáè-çèëëÿòÿ?

____________ Áó ãûðìûçû øÿôÿãëÿð è÷èíäÿ íèùàí-íèùàí
Äîüìàçìû íóð, ìåùð, ìÿùÿááÿò úÿùàí, úÿùàí?!
16
 Åé âàù!.. ßíãÿðèá áó ÿìâàúè-êèáðèéà,
Áèð ñàùèëÿ ñÿôèíÿìèçè ñþâã åäÿðìèéà?
... Áèëìÿì, áó äàüëàð, áó ìÿùàáÿòëè ôûðòûíà
Þêñöç áó ìèëëÿòè ÷ûõàðàðìû î áèð éàíà?

ßñðèí ãåéðè-ìöÿééÿíëèêëÿðè ãàðøûñûíäà áÿçÿí òÿëàø âÿ èíòèçàðû àðòûá

öìèäñèçëèéÿ ÷åâðèëÿí øàèðèí “Øèêàéÿòëÿðèì” øåðèíäÿ öçÿ ÷ûõàí âÿòÿíäàø
äóéüóëàðû äà îíóí ùÿì äÿ ìèëëè íàðàùàòëûãëàðûíûí âÿ òÿÿññöáêåøëèéèíèí
ýöúöíö èôàäÿ åäèð:

Éåíÿ ùÿð éàíäà ùþêì åäèð çöëìÿò!

Éåíÿ ñþíäö î íàçÿíèí öëêÿð!
Ýåúÿ-ýöíäöç òàïûíäûüûì äèëáÿð,
Éåíÿ ãàëäûã âöñàëûíà ùÿñðÿò.

Áó âÿòÿíäàø íàðàùàòëûüûíäàí ÷ûõìàã ö÷öí À.Øàèã öçöíö ìöäðèê âÿ

ìöáàðèç “âÿòÿí ãàéûã÷ûëàðûíà” òóòàðàã îíëàðû “Úÿùàëÿòëÿ ìöáàðèçÿ”éÿ
÷àüûðûð:

Íîëäóíóç, åé âÿòÿí ãàéûã÷ûëàðû!

Ãàëäû äÿðéà öçöíäÿ éåëêÿíèíèç.
Ñóñäóíóç, éîõ ñÿäàâö øèâÿíèíèç,
Åé åëèí øàíëû ùàéãûðûã÷ûëàðû!

Áó ÷àüûðûø âÿ ãÿëÿáÿ ùàéãûðòûëàðû àðõàñûíäà øàèðèí èøûãëû ýÿëÿúÿéèíÿ,

ìèëëÿòèí õîø, íóðëó ñàáàùûíà ñîíñóç âÿ ãÿòèééÿòëè áèð èíàì äàéàíûð. Òÿ-
ñàäöôè äåéèë êè, À.Øàèãèí éàðàäûúûëûüû áîéó áèç “Áèð óëäóç”à, “Äàí óë-
äóçó”íà, “Öëêÿð”ÿ ìöðàúèÿòëÿðèí, “Áèð ìÿëÿê”ëÿ, “Ùöððèééÿò ïÿðèñè”
èëÿ äèàëîãëàðûí øàùèäè îëóðóã. Øàèð þçöíöí “Ùóððèééÿò ïÿðèñè”íèí áåëÿ
òåç ñþíìÿñè èëÿ áàðûøà áèëìÿéèá îíó êþìÿéÿ ÷àüûðûð êè, èøûãëû ñàáàùà
öìèäèíè âÿ áó àìàë óüðóíäà ìöáàðèçÿ ÿçìèíè ñþíìÿéÿ ãîéìàñûí:
Ìöçëèì ýåúÿ, ÿòðàôû áóëóä, ÷ÿí áöðöéÿðêÿí,
Ýþç éàøëàðûìûí áÿñëÿäèéè åé ýþçÿë öììèä,
Ãàðøûìäà òÿúÿññöì åäÿðÿê âåð áÿíÿ òÿéèä,
Áó çöëìÿò èëÿ ñöáùÿ ãÿäÿð òà âóðóøóì áÿí.

____________
À.Øàèã áó âóðóøìàäà, ùöððèééÿò, ÿäàëÿò âÿ èíñàíëûã ïÿðèñèíÿ ÷àò-
ìàã ö÷öí áöòöí áÿøÿðèééÿòè áèð-áèðèíÿ “äÿñòè-öõöââÿò”, “äÿñòè-âÿôà”
17
óçàäûá áèð-áèðèíèí ÿëèíè ñûõìàüà, áóíóíëà äà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áÿøÿðèééÿòè
÷óëüàëàéàí ãàðà ïÿðäÿëÿðè éûðòûá äàüûòìàüà ÷àüûðûð. Áó ïàíòåèñò ìÿùÿá-
áÿòèí èëàùè, ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè ÿñàñûíû èñÿ

Ùÿïèìèç áèð éóâà ïÿðâÿðäÿñèéèç!

Ùÿïèìèç áèð ýöíÿøèí çÿððÿñèéèç!

ãÿíàÿòèíäÿ ýþðöð. À.Øàèãÿ ýþðÿ, áÿøÿðèééÿòèí áó ïàíòåèñò âÿùäÿòèíè,

îíóí èëàùè åøã ùÿñðÿòèíèí âàùèäëèéèíè ùå÷ áèð øåé – íÿ äèë, íÿ äèí, íÿ èðã,
íÿ ñÿðùÿä, íÿ ìÿçùÿá, íÿ ìèëëÿò ôÿðãè àéûðà áèëìÿç.
Àáäóëëà Øàèãèí “Ñåâýè ùàêèì îëìàëû” øåðè äÿ ñàíêè áó ôèêèð âÿ èäå-
éàíûí äàâàìû êèìè öçÿ ÷ûõìûøäûð. Øàèðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, èíñàíëàð âÿ
ìèëëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãöââÿò êÿëìÿñè âÿ àíëàéûøû àðàäàí òàìà-
ìèëÿ ýþòöðöëìÿëèäèð:

Èíñàíëûüà ãöââÿò äåýèë, ñåâýè ùàêèì îëìàëû,

“Ãöââÿò” ñþçö èíñàíëûüûí è÷èíäÿí ùÿï ãîâóëñóí.
Ùÿòòà áöòöí Ãàìóñëàðäàí ñèëèíìÿëè áöñáöòöí,
Èíñàíëûüûí ãÿëáè, ðóùó ñåâýè èëÿ äîëìàëû...

Èíñàíëûüû êèí âÿ ÿäàâÿò, òÿêÿááöð âÿ ëîâüàëûã äîëó ñèôÿòëÿðèí öñòÿ-

ëÿìÿñè “Èêè ôàìèëèéàíûí ìÿùâè”íÿ ñÿáÿá îëóð. Áÿøÿð þâëàäûíûí ìÿíÿâè-
ÿõëàãè âÿ ðóùè íàãèñëèêëÿðèíÿ áîéóí ÿéìÿéÿí Ãàäûí (“Øàèð âÿ Ãàäûí”
äðàìàòèê ïîåìàñûíäà) áó âÿçèééÿòÿ ãàðøû öñéàí åäÿðÿê þçöíö äÿðèí
äÿðÿëÿðèí ãîéíóíà àòûð. Ëàêèí áó èòòèùàìëàðëà éàíàøû, “Øàèð” (îáðàç),
À.Øàèã “ìÿí”è èíñàíëûã èäåàëûíûí ýåú-òåç çÿôÿð ÷àëàúàüûíà öìèä âÿ èíà-
ìûíû ãåéá åòìèð...
“Èäåàë âÿ Èíñàíëûã” ìÿíçóì äðàìûíûí ãÿùðÿìàíëàðûíûí (èøòèðàê÷ûëà-
ðûíûí) òÿêúÿ àäëàðûíûí ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìÿñè À.Øàèãèí áÿøÿð þâëàäûíûí
ýÿëÿúÿéè ö÷öí êå÷èðòäèéè íàðàùàòëûãëàðûí ìàùèééÿòè âÿ áó ÷àòûøìàçëûã-
ëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû éîëëàðû ùàãäà ðîìàíòèê äöøöíúÿ âÿ ãÿíàÿòëÿ-
ðè ùàãäà òÿñÿââöð éàðàäûð. ßñÿðèí èøòèðàê÷ûëàðû áóíëàðäûð: Èíñàíëûã, Èäåàë,
Âèúäàí, ßäàëÿò, Ìÿðùÿìÿò, Ñÿàäÿò, Ôÿëàêÿò, Çöëì, Øåéòàí.
Íÿ ãÿäÿð êè, øÿð ãöââÿëÿð áÿøÿð þâëàäûíûí âèúäàíûíà ùàêèìäèð Èäåàë
îíëàðû òÿðê åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Îäóð êè, Èíñàíëûã ßäàëÿò, Âèúäàí, Ìÿð-
ùÿìÿò âÿ ñàèðèí ãÿëÿáÿñè, Èäåàëûí îíà ãàéòàðûëìàñû ö÷öí Óúà Éàðàäàíà
____________
öç òóòóð. Îíóí ÷àüûðûøëàðû, äóàëàðû “Àìèí” ñþçö èëÿ òÿñäèãëÿíèð. Áó äÿñ-
òÿéèí àðõàñûíäà ýåú-òåç èíñàíëûüûí þç èäåàëûíà ãîâóøàúàüû èíàìû äàéàíûð.
18
 Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ãàðàíëûã âÿ áîüóúó òöñòö âÿ äóìàí-
ëàðû è÷èíäÿí óúàëàí áó èíàìûí àðõàñûíäà À.Øàèãèí áÿøÿð þâëàäûíûí âÿ þç
ÿúäàäûíûí äàèì ñàôëûã, ÿäàëÿò âÿ õèëàñêàðëûã öñòÿ êþêëÿíÿí ðóùëàðûíûí
“Ñèìóðü ãóøó” øÿêëèíäÿ ýåðè äþíÿúÿéèíÿ áÿñëÿäèéè ðîìàíòèê ãÿòèééÿòè
äàéàíûð.
Øàèð “ìÿí”èíèí áó ãÿòèééÿòè èëÿ ñèëàùëàíìûø óøàüûí àíàñûíà îíó èí-
òèçàðäàí ãóðòàðìàã èñòÿéè èëÿ äåäèéè àøàüûäàêû ñþçëÿð äÿ áóíó òÿñäèã
åäèð:

– Ñÿáð åò, àíàì, Ãàô äàüûíäà äÿðÿëÿð

Äîëóá-äàøàð, Õàèí ÿëëÿð ãóðóéàð.
Ñèìóðü ãóøó ýöëÿð, ýöíÿø äÿ äîüàð.
Ýþéäÿí éåðÿ åíÿð ñåâýè, ñÿàäÿò;
Î ýöí àòàì éåíÿ ýÿëÿð ñÿëàìÿò.

À.Øàèãè áó ìèëëè-ìÿíÿâè èäåàë âÿ èíàì äàèì èçëÿéèð, îíó òÿðê åò-

ìèð. Ùÿìèí íèêáèíëèê øàèðè Úöìùóðèééÿò äþâðöíöí àüûð, êåøìÿêåøëè
ìöáàðèçÿ âÿ ÷àðïûøìàëàð äþâðöíäÿ äÿ èøûãëû ñàáàùà, áó õîø ýÿëÿúÿê
óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ñÿñëÿéèð. Î äþâðäÿ áöòþâëöêäÿ òöðê äöíéàñûíûí âÿ
Àçÿðáàéúàíûí äöøäöéö áþùðàíëû âÿçèééÿòèíäÿí äÿðèí òÿëàø êå÷èðÿí
Àáäóëëà Øàèã “Âÿòÿíèí éàíûã ñÿñè” àäëû øåðèíäÿ Âÿòÿíèí äèëè èëÿ óëó áà-
áàëàðûìûçûí øþùðÿòëè êå÷ìèøèíÿ íÿçÿð ñàëûð. Ãàôãàçûí – áó óëó Âÿòÿíè-
ìèçèí î øÿí, õîøáÿõò ýöíëÿðèíè, áèçèì óëó íÿñëèìèçè íåúÿ áèð ñåâèíúëÿ
þç êþêñöíÿ àëûá ãîéíóíäà áÿñëÿäèéèíè âÿ áó úöð þâëàäëàðûí òèìñàëûíäà
þçöíÿ ùÿì äÿ åòèáàðëû ìöùàôèç òàïûá äàèì ÿìíèééÿòäÿ îëàúàüû ãÿíàÿ-
òè èëÿ ðàùàòëûã òàïäûüûíû õàòûðëàéàðàã, áóýöíêö ìÿíçÿðÿäÿí, ùÿìèí
íÿñëèí þâëàäëàðûíäà ÿââÿëêè òÿïÿðè ýþðìÿäèéèíäÿí äàðûëàðàã ðÿíúèäÿ
îëäóüóíó áåëÿ èôàäÿ åäèð:

Áàáàíûçäàí öçöëöíúÿ ÿëëÿðèì

Ýþçëÿðèìè ñèçÿ äèêìèøäèì éàëíûç.
“Áó ãàí äà î ãàíäàí ñöçöëìöø”, äåðäèì,
“Éàìàí ýöíöìäÿ èìäàäûì îëóðñóíóç”.

Öìèäëÿðèíèí äîüðóëìàäûüûíû ýþðÿí Âÿòÿí áóýöíêö íÿñëèí òîðïàüà,

éóðäà “ñàùèáëèê” ùèññèíèí çÿèôëÿìÿñèíèí ùàðàäàí äîüäóüó ñóàëûíà ìèëëè-
ìÿíÿâè ëàãåéäëèéèí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðèíÿ úàâàá àõòàðàðàã ãÿòèééÿòëÿ
____________
áèëäèðäè êè:
19
 Î øÿí, î áÿõòèéàð êþíëöì äîëó ãàí,
Áþéëÿ ñÿôàëÿòè àðòûã ÷ÿêÿìÿì?
Ñþíìÿç áÿíäÿ ÿñêè ñåâýè âÿ èìàí,
Éóúà áàøìû àë÷àãëàðà ÿýÿìÿì:

Éûëäûðûìëàð ýóðëàñûí!
Áóëóäëàðûì ùàçûðëàíñûí òóôàíà;
Äàüûì, äàøûì áîéàíñûí ùÿï àë ãàíà,
Øèìøÿêëÿðèì ïàðëàñûí!

Ñåâèíäèðèúè ùàëäûð êè, øàíëû âÿ ãöäðÿòëè òöðê èðãèíèí áóýöíêö íÿñëè

Âÿòÿíèí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿðÿê “ãàíëàðûíûí ùÿìèí î ÿñêè ãàí îëäóüóíó,
öðÿêëÿðèíèí åëÿ ÿââÿëêè äóéüóëàðëà äþéöíäöéöíö, áó Âÿòÿíèí äàü-
äàøûíäà ãóðòàðûúû ãÿùðÿìàíëàðûí àç îëìàäûüûíû” áÿéàí åäèá, ñþçöíÿ
ãÿòèééÿòëÿ áåëÿ äàâàì åäèð:

Áåø äöíéàíûí âÿùøèëÿðè òîïëàíñà,

“Þëöì” – äåéÿ, “Âÿòÿí!” – äåéÿ ãîøàðûç.
Áó òîðïàãëàð ãàíûìûçëà áîéàíñà,
Íÿôÿðèìèç ãûëûíúà þú àëàðûç.

Âÿòÿí îüëó ñàíêè þç Àíàñû ãàðøûñûíäà àíä è÷èð; “î ÿëëÿð êè ñÿíè ãóð-
òàðìàã ö÷öí óçàíìûð, î äèëëÿð êè ñÿíè àíìûð, î öðÿê êè ñÿíèí ö÷öí
äþéöíìöð, î àéàãëàð êè “Âÿòÿí” – äåéÿ ãîøìóð”

Àë ãàíûíà áîéàíñûí;
Ñåâäèéè áàøû îâúóíäà éàñ ãóðñóí,
Àíàëàðû àüû äåñèí, ñà÷ éîëñóí,
Ñÿíèí êèáè àüëàñûí!

Âÿòÿíèí éàíûã (éàíûãëû, éàíüûëû) ñÿñèíÿ âåðèëÿí áó úàâàá àíä êèìè

ñÿñëÿíèð. Áóíóíëà À.Øàèã þç éóðääàøëàðûíû Âÿòÿíè éàüû ãÿñäèíäÿí ãóð-
òàðìàã ö÷öí ùÿìèøÿ ùàçûð, ñÿôÿðáÿð îëìàüà ðóùëàíäûðûð.
Øàèð áàøà äöøöðäö êè, ùÿð òÿðÿôè äöøìÿíëÿðèí ñàðäûüû áèð øÿðàèòäÿ
àïàðûëàí àüûð âÿ øàíëû ìöáàðèçÿäÿ òÿêáàøûíà ãàëèá ýÿëìÿê ÷ÿòèí îëàðäû.
Áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó î, òöðêäèëëè õàëãëàðûí ìÿíÿâè âÿ ñîñèàë-
ñèéàñè áöòþâëöéöíäÿ, ùÿì äÿ ùàçûðêû íÿñëèí àòëû âÿ ñèëàùëû ãÿùðÿìàí
êå÷ìèøè èëÿ ðóùè-ìÿíÿâè ãîâóøìàñûíäà ýþðöðäö. Ùÿìèí èäåéàíûí èôà-
____________
äÿñèíè “Èêè ìöúàùèä” øåðèíäÿêè
20
 Âÿçèôÿìäèð áó éîëäàí éîõäóð äþíöì,
Øàíëû çÿôÿð... éà øÿðÿôëè áèð þëöì!..

Ãÿòèééÿòè ãÿùðÿìàíëûã ùàéãûðòûëàðû âÿ ÿçìè èëÿ éàíàøû. “Éåíè àé

äîüàðêÿí” øåðèíäÿ äÿ ýþðöðöê.
ßñÿðäÿ òÿñâèð åäèëèð êè, Òöðê Àíàñû þç îüëóíà òöðêöí äîüàí ùèëàëû-
íû – èøûã ùàëÿñè èëÿ áÿäðëÿíìèø àéûíû ýþñòÿðÿðÿê, áó ãûç èñìÿòëè ýþçÿëèí
– éåíèúÿ äîüóëàí àéûí îíäàí – Òöðê îüëóíäàí íÿñÿ óìäóüóíó áèëäèðèð.
Î, äèããÿòè àéûí ÿòðàôûíäàêû éåääè óëäóçà úÿëá åäÿðÿê, äåéèð êè, áóíëàð
éåääè òöðê äþâëÿòèíèí ðÿìçèäèð. Ùÿìèí óëäóçëàð àéûí ÿòðàôûíäà äàùà
ïàðëàã ýþðöíäöéö êèìè, òöðê äþâëÿòëÿðè äÿ þç ùèëàëû ÿòðàôûíäà ñûõ áèðëÿø-
ñÿëÿð, äàùà ãöââÿòëè âÿ éåíèëìÿç îëàðëàð.
Ìàðàãëûäûð êè, òöðê îüëó Éàâóç Ýöíÿøè Àéäàí âÿ Öëêÿðëÿðäÿí ÷îõ
ñåâñÿ äÿ, áó éåíè àéà áàõàðêÿí îíóí âàðëûüûíû þçöíöí äÿ áàø à÷à áèë-
ìÿäèéè ãÿðèáÿ ùèññëÿð ÷óëüàëàéûð:

– Àííàúûüûì! Áÿí ýöíÿøè àéäàí, éåääè öëêÿðäÿí

×îõ ñåâèðÿì. Áèëìÿì øó àéà áÿí áàõàðêÿí
Íå÷èí ÿñêè äèëÿêëÿðèì äàëüàëàíûð ýþçöìäÿ?
Íå÷èí òàòëû, óüóðëó áèð äóéüó äîüàð öçöìäÿ?
Íå÷èí áó àé ðóùóìà ïÿê óéüóí, ìóíèñ ýþðöíöð?
È÷èì, äûøûì, ýöíÿø êèáè íå÷èí íóðà áöðöíöð?

Ýåíåòèê éàääàøûí îéàòäûüû áó òöêÿíìÿç, áó öëâè äóéüóëàð òöðê

äöíéàñûíûí èøûãëû ñàáàùûíà íóð ÷èëÿéÿí ìèëëè-ìÿíÿâè ïîòåíñèéàìûçûí
èñòèíàä íþãòÿñè, åíåðæè, ýöú ìÿíáÿéè êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Òÿñàäöôè
äåéèë êè, Àíàñûíûí êþìÿéè èëÿ “Ùÿð áèðè áèð èýèäèí éûëäûçû”, äàùà äîü-
ðóñó, ùÿð áèðè áèð òöðê äþâëÿòèíèí ðÿìçè îëàí öëêÿðëÿð àðàñûíäà þçöíöí
“ïÿê ïàðëàã î ãûðìûçû óëäóçóíó” ìöÿééÿíëÿøäèðèá òàïàí Éàâóçóí öðÿ-
éè ùÿìèí öëêÿðëÿðèí áèð-áèðëÿðèíäÿí óçàã äàéàíûá ñþíöê ýþðöíìÿñèíÿ
äþçìöð âÿ ãÿëáèíäÿ îíëàðû áèðëÿøäèðìÿê, ìÿíÿí éàõûíëàøäûðìàã àðçó-
ñó áàø ãàëäûðûð:

“ – Öëêÿðëÿð, àíàúûüûì, áàõ, íÿ ãÿäÿð óôàãäûð!

Èøûãëàðû ïÿê ñþíöê”, ùÿï áèð-áèðèíäÿí óçàãäûð.
____________Áÿí èñòÿðÿì éåääè öëêÿð ãîâóøñóí áèð-áèðèíÿ,
Öçÿðèìèçÿ ýöíÿø êèáè äîüñóí öëêÿð éåðèíÿ.
21
 Ùÿìèí ýöíÿøè – òöðêäèëëè äþâëÿòëÿðèí éàõûíëàøìàñûíäàí, ìÿíÿâè-
ñèéàñè áèðëèéèíäÿí éàðàíàí Ýöíÿøè “òàëåéèíèí öëêÿðè” àäëàíäûðàí Éàâóç
áöòöí äöíéàíûí ùÿìèí “ýöíÿø”ÿ òàïûíìàñû, îíäàí âóëêàí êèìè ùÿéàò
ãàéíàìàñû âÿ Éåð öçöíäÿ ÿìèí-àìàíëûüûí áÿðãÿðàð îëàðàã, ãóðäóí
ãóçó èëÿ îòëàìàñû àðçóñó èëÿ ÷ûðïûíûð. Áó ìöãÿääÿñ àðçóäàí ôÿðÿùëÿíÿí
Àíà îüëóíà áåëÿ õåéèð-äóà âåðèð:

– Þéëÿ èñÿ, þêëö îüëóì, àéû éûëäûçëàðû

Áèð-áèðèíÿ áèòèøäèðèá óüóðëó áèð ýöíÿø éàï!

Àíàíûí õåéèð-äóàñû ÿñëèíäÿ òöðêäèëëè õàëãëàðû, òöðê äþâëÿòëÿðèíè áèð-

ëèéÿ ÷àüûðàí ìèëëè-ìÿíÿâè áèð èäåéà êèìè ñÿñëÿíèð. Ùÿìèí ÷àüûðûø þç
àêòóàëëûüûíû áó ýöí äÿ ñàõëàìàãäàäûð.
Àáäóëëà Øàèãè áó èäåéàíû Ìöñàâàò Ïàðòèéàñû êèìè ñèéàñè áèð òÿøêèëà-
òûí ùÿéàòà êå÷èðÿúÿéèíÿ îíóí õàëãûìûçûí ìèëëè-ìÿäÿíè âÿ ñîñèàë-ñèéà-
ñè ùÿðÿêàòûí òàðèõè ìöáàðèçÿëÿð ìÿðùÿëÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí úþâùÿðèíè
ìÿíèìñÿéÿðÿê, èñëàì÷ûëûã, òöðê÷öëöê âÿ ìöàñèðëèê èäåàëëàðûíû þçöíÿ
ìöãÿääÿñ øöàð âÿ àìàë ñå÷ìÿñè, ìöñàâàò÷ûëûüûí õàëãûìûçûí ìèëëè þçö-
íöìöäàôèÿ âÿ òÿñäèã òÿëÿáèíäÿí, ùÿéàò åøãèíäÿí, àçàäëûã âÿ èñòèãëàëèé-
éÿò äóéüóëàðûíäàí éàðàíàðàã ãàíûìûçà ùîïìàñû, ãÿíàÿòè èíàíäûðûðäû.
Îäóð êè, “Òöðê ÿäÿìè ìÿðêÿçèééÿò ôèðãÿñè Ìöñàâàòà èòùàô” åòäèéè
“Ìàðø” øåðèíäÿ ñîéäàøëàðûíû áó ïàðòèéà, îíóí òóòäóüó éîë; ìÿãñÿä ÿò-
ðàôûíäà áèðëÿøìÿéÿ ÷àüûðàðàã éàçûðäû:

Áèðëÿøÿëèì, òöðê îüëó, áó éîë ìèëëÿò éîëóäóð,

Öíëÿ, çàðëà øàíëà òàðèõèìèç äîëóäóð.

Ñîéäàøëàðûíû “äÿíèç êèìè úîøìàüà, äàëüà êèìè ãîøìàüà” ÷àüûðàí

øàèðèí ðóùó äà, ãÿëÿìè äÿ ùÿï äÿìèðäÿí éàïûëìûøäûð. Î, äöøìÿíèíÿ
“òöðê ãàôàñûíäà ãîðõóíóí îëìàìàñûíû” áèëäèðÿðÿê, áÿéàí åäèð êè, þëöíúÿ
íÿ ùöððèééÿòäÿí, íÿ äÿ âÿòÿíäÿí êå÷ÿí äåéèë. Øåðèí ñîíðàêû ìèñðàëàðûí-
äà ãÿùðÿìàíûí ðóùóíó, ãàíûíû úóøà ýÿòèðÿí äóéüóëàð ùàãäà îõóéóðóã:

Äàëüàëàíûð öñòöìäÿ øàíëû Òóðàí áàéðàüû,

Àëîâëàíûð ãÿëáèìäÿ “ßïêÿíÿýöí” îúàüû.
____________Ùàéäû, éîëà ÷ûõàëûì, ùàãñûçëûüû éûõàëûì,
Òóðàíäà ýöí äîüóíúà çöëìÿòëÿ ÷àðïûøàëûì!
22
 Àðø èðÿëè, èðÿëèäÿ úÿííÿò êèáè ÷ÿìÿí âàð,
Ýöíÿø îðäà ùÿï äîüàð, ñÿàäÿò îðäà ïàðëàð.

Òöðê ôèðãÿñè Ìöñàâàò

À÷àëûì ãóø òÿê ãàíàä.
Ñàðûëûá ùöððèééÿòÿ
Áóëàëûì øàíëû ùÿéàò.

Ýþðöíäöéö êèìè, áó äþâðäÿ ìèëëè ìöáàðèçÿ ùÿì äÿ ñèéàñè ìÿçìóí

êÿñá åäèð. Øàèð ùÿìèí ìöáàðèçÿíèí óüóðëàðûíû êîíêðåò áèð ïàðòèéàíûí ÿò-
ðàôûíäà ñûõ áèðëÿøÿðÿê ùöððèééÿòÿ ñàðûëûá øàíëû ùÿéàò ãóðóúóëóüóíà äîüðó
ãóø òÿê ãàíàä à÷ìàãäà ýþðöð.
À.Øàèãè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí éîõ, áöòþâëöêäÿ òöðê äöíéàñûíûí,
Òóðàí åëëÿðèíèí òàëåéè äöøöíäöðöð, íàðàùàò åäèð. Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðè-
áÿñèíèí ñîíóíà äîüðó áèð ÷îõ äèéàðëàð êèìè, áàøäà Òöðêèéÿ îëìàãëà,
òöðê äöíéàñûíûí éàäëàð ïÿíúÿñèíäÿ ÷ûðïûíìàñû îíóí ãÿëáèíè âÿòÿíäàø
êÿäÿðè èëÿ ÷óëüàëàéûð. Ùÿìèí áÿëàäàí ãóðòóëóø éîëëàðûíûí àðàíìàñû
úÿùäè À.Øàèãèí “Àðàç”äàí “Òóðàí”à” àäëû ðîìàíòèê ñÿïêèëè ñèìâîëèê
ïîåìàñûíûí ÿñàñ ñöæåò õÿòòèíè òÿøêèë åäèð. ßñÿðäÿí àéäûí îëóð êè, àøèã
(âÿòÿí àøèãè) þç ñåâýèëèñèíèí ÿòðàôûíû ãàðà ãóçüóíëàðûí àëàðàã, áàøëàðûíû
îíóí äèçèíÿ ñþéêÿìÿñè õÿáÿðèíäÿí áÿðê ñàðñûëûá. Îíóí ãÿëáèíè ïàð÷à-
ëàéàí ñåâýèëèñèíèí öìèäñèçëèê ýèðäàáûíäà “ýþçëÿðèíäÿí èíúè êèìè éàøëàð
àõûäûá, áÿðÿëÿíìèø ýöë êèáè ýöíäÿí ýöíÿ ñîëìàñûäûð”. Øàèð âÿçèééÿò-
äÿí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëóíó òöðê îüëóíóí þç ÿëèíäÿ, þç ãöäðÿòèíèí ýöúöí-
äÿ ýþðöð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, éàäëàð ïÿíúÿñèíäÿ èíëÿéÿí ýþçÿë äÿ èíèëòè
èëÿ ñîðóøóð êè, Òöðê äöíéàñûíäà, Òóðàí åëèíäÿ ìÿíè ãóðòàðàúàã áèð ÿð
éîõäóðìó? Áó ýþçÿëèí éåýàíÿ ñåâýèëèñè îíóí ùàëàëúà íèøàíëû îëäóüó
òöðê îüëóäóð. Îíà ýþðÿ áåëÿ íàëÿ ÷ÿêèð:

Íåðäÿ î òöðê íèøàíëûì, î ãî÷ èýèä ãÿùðÿìàíûì?

Éîëóíó ïÿê ýþçëÿäèì, éîë âåð îíà, Éàðàäàí!
Éåë àòûíà áèíñèí äÿ, ýÿëñèí áÿíè ãóðòàðñûí.
Ñåâìÿäèýèì øó õàèí áàøëàðû ùÿï ãîïàðñûí.
Øó ñåùèðëè òèëñèìè ãûðñûí íàìóñ åøãèíÿ,
Ãóðóíòóëó áèð êÿäÿð ÷þêìöø Òóðàí åëèíÿ.

Áó àúû õÿáÿð “Àðàç”ûí âàñèòÿñèëÿ “Êöð”ÿ, îðàäàí äà ùÿð èêèñèíèí

____________
ñÿéè èëÿ úîøüóí äÿíèçÿ ÷àòäûðûëûð. Úîøüóí äÿíèç åøèòäèêëÿðèíäÿí ãÿçÿá-
23
ëÿíÿðÿê èëäûðûì êèìè ÷àõûð, îíóí êèïðèêëÿðèíäÿ øèìøÿêëÿð îéíàøûð âÿ
Òóðàí åëëÿðèíè ñàðàí äàëüàëàð áöòöí ÿíýÿëëÿðè àðàäàí ãàëäûðûð. Ñåùðëè
äèâëÿðÿ éåäèêëÿðè íÿ âàðñà ãóñäóðóëóð.
Òóðàí åëèíäÿ ÿìèí-àìàíëûã áÿðïà åäèëÿíäÿí ñîíðà äÿíèç àíúàã
äàëüàúûãëàðëà, ëÿïÿëÿðëÿ îéíàøûð. Îíóí ýþáÿéèíäÿ çöìðöä áèð àäà, àäà-
íûí îðòàñûíäà èñÿ àëòóí êÿðïèúëè áèð êþøê ýþðöíöð. Øåèð áåëÿ áèð ðîìàí-
òèê ñîíëóãëà ãóðòàðûð:

Êþøêöí ãàðøû òÿðÿôè ãûçûë àëìà áàüûäûð,

Àéàã áàññà äàø îëóð, ùÿð êÿñ îðà éàüûäûð.
Ãûçûë àëìà áàüûíäà ýÿçÿð äöíéà ýþçÿëè,
Ýöëÿð úîøüóí ñåâèíúëÿ òöðêöí ÿëèíäÿ ÿëè.

Ýþðöíäöéö êèìè, øàèð Òóðàí åëëÿðèíèí ñèìâîëó îëàí äöíéà ýþçÿëè-

íèí äèâëÿðèí ÿëèíäÿí õèëàñûíûí ðåàë éîëëàðûíû òàïà áèëìÿéèá, îíóí ÿëèíè
òöðê îüëóíóí ÿëèíÿ þçöíöí ðîìàíòèê øàèð äöíéàñûíûí âàñèòÿñè, áó ðî-
ìàíòèêàíûí ñåùðëè ýöúö èëÿ ðÿìçè øÿêèëäÿ âåðèð. Þçö äÿ îíëàð “Ãûçûë àëìà
áàüûíäà” ãÿðàð òóòóðëàð. ×öíêè, ãÿäèì òöðê (Àçÿðáàéúàí) èíàìûíà ýþ-
ðÿ, Ãûçûë àëìà ÿáÿäèéàøàðûëûã, úàâàíëàøäûðìà ñèìâîëóäóð. Òöðê úöòëöéö
áó áàüäà ãÿðàð òóòóá îðà ñàùèá îëìàãëà ÿñëèíäÿ òöðê äöíéàñûíûí âÿ
Òöðê íÿñëèíèí ÿáÿäèéàøàðûëûüûíû òÿìèí åòìèø îëóð. Òóðàí åëëÿðèíèí èøûãëû
ñàáàùû, òöðê ýþçÿëèíèí àçàäëûã âÿ èñòèãëàëèééÿòèíèí ðîìàíòèê áÿäèè ÿêñè
Àáäóëëà Øàèãèí øàèð-âÿòÿíäàø èäåàëûíûí áÿøÿðèëèéèíäÿí, íÿùàéÿòñèçëè-
éèíäÿí âÿ íóðëó ñàáàùà, Òöðê äöíéàñûíûí àçàäëûã âÿ ñÿàäÿòèíÿ äÿðèí âÿ
ãÿòè èíàìäàí ýöú àëûð. Áóíóíëà éàíàøû, èúòèìàè-áÿäèè âÿ ïîåòèê ôèêèð âÿ-
çèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó äàùà ÷îõ ðåàëëûãäà àõòàðûðäû. “Ùÿéàò – ñåâìÿêäèð”
äåâèçè (áàøëûüû) àëòûíäà éàçäûüû øåðäÿ À.Øàèã áþùðàíëû âÿ ïÿæìöðäÿ
ùàëûíäà ùÿéàòûí èëùàì ïÿðèñè èëÿ öëôÿò òàïûá áó äöíéàéà äàùà ìþùêÿì
áàüëàíìàüà þçöíäÿ ýöú òàïûð. Áó ùÿéàò, ùöððèééÿò ïÿðèñèíÿ áàüëàíàí
àøèã éàøàìàüûí, ùÿéàòûí ìÿíàñûíû àíëàéàðàã áåëÿ áèð ùàãëû ãÿíàÿòÿ
ýÿëèð êè:

Ùÿéàò – ñåâìÿê, ïÿðèúèéèì, ñÿíèí ö÷öí éàøàìàã,

Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøàðàã, ñÿíÿ ãîâóøìàã àíúàã.
Áàõ, áó äàäëû ùÿãèãÿòè ùÿï ñÿí ìÿíÿ àíëàòäûí,
____________Àúû, ñþíöê ùÿéàòûìà èøûã ñà÷äûí, áàë ãàòäûí.
Ñÿí ñåâäèðäèí î èéðÿíèá ÷èéðèíäèéèì ùÿéàòû,
24
 Ýþçëÿðèìäÿ ñÿí øèðèíëÿòäèí áó ñèñëè êàèíàòû,
Ìÿíÿ éåíè ùÿéàò âåðÿí, ýöíÿø âåðÿí ñÿíñÿí, ñÿí!
Ñåâìÿê – èøòÿ éàøàìàãäûð, éàøàìàéûð ñåâìÿéÿí!

Ëàêèí àç ñîíðà, ùÿéàòà ñåâýè èëÿ áàüëàíàí øàèðèí ãÿëáèíèí öñòöíö

ãàëûí âÿ ãàðà ðÿíýëè ðåïðåññèéà äóìàíûíûí êàáóñ êþëýÿñè òóòóð. À.Øàèã
áó êàáóñó “Ýÿìèðèê” õèñëÿòëè, çàùèðè äÿ äàõèëè êèìè åéáÿúÿð øÿêèë àëìûø
“Õàëã äöøìÿíèíÿ” ìöðàúèÿòëÿ éàçäûüû øåðëÿðäÿ èôøà åòìèøäèð. Øàèð èíà-
íûð êè, ýåú-òåç áó íÿùàéÿòñèç èøýÿíúÿ âÿ ãàí áþéöê áèð äþâëÿò ìà-
øûíûíûí ñöêàíûíû èäàðÿ åòìÿêäÿ îëàí ÿééàø âÿ èáëèñ òÿáèÿòëè áàøñûç
“ðÿùáÿðè” äÿðèí ó÷óðóìëàðà éóâàðëàäàúàãäûð. Øàèð èíàíûð êè, òåçëèêëÿ
“áó ãöðóðëó áîéóí áóðóëàúàã âÿ áó áóëàíûã ñóëàð äóðóëàúàãäûð”. ×öíêè
ñÿðõîø ñöðöúöíöí çàìàíûí äàøëû-êÿñÿêëè, åíèøëè-éîõóøëó, ó÷óðóì
äÿðÿëè éîëëàðûíäà éîðüóí âÿ àðûã àòëàðû ãÿääàðúàñûíà ãûðìàíúëàäûüû
ñûíûã-ñàëõàã àðàáàñû ÷îõ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿç. Áó ìþâçóéà ùÿñð îëóí-
ìóø øåðëÿðäÿêè ðÿìçëÿðÿ äèããÿò éåòèðÿí ïðîôåññîð Éàøàð Ãàðàéåâ áåëÿ
áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, “... ýÿìèðèê-ñóâàðè èêè éîðüóí éàáû ãîøóëìóø ÿñêè
àðàáàíû ñþéöø âÿ ãàì÷û ýöúöíÿ ÷ûíãûëëû-äàøëû úûüûðëàðëà èðÿëèéÿ, ìÿúùóë,
íàìÿëóì ó÷óðóì ìÿíçèë áàøûíà ñÿéèðòìÿéÿ ñÿé åäèð. Éàáû – ñöðöúö
ñöæåòäÿ þðòöëö èôàäÿñèíè òàïàí ñàòèðèê “úÿìèééÿò-þíäÿð” èäåéàñû âÿ îá-
ðàçû øàùÿ ãàëõàí Ðóñèéàíû ýÿëÿúÿéÿ àïàðàí ìÿøùóð ðóñ êÿùÿð àò
ö÷ëöéöíÿ – “òðîéêà”éà ïàðîäèéà êèìè äöøöíöëìöøäöð”.
Áöòöí ìÿùðóìèééÿò âÿ ñàðñûíòû äîëó ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã,
À.Øàèã óçóí èëëÿð – 24 èéóë 1959-úó èëÿäÿê øÿðÿôëè âÿ ñÿìÿðÿëè þìöð
ñöðäö. Õàëãûíû ùÿéàò ôûðòûíàëàðûíäàí óüóðëà êå÷èðèá ìÿíçèë áàøûíà ÷àò-
äûðìàã ö÷öí øàèð, ìöòÿðúèì, äðàìàòóðã, ÿäÿáèééàòøöíàñ àëèì âÿ íàñèð
êèìè ÷àëûøäû. Áöòöí ôÿàëèééÿò âÿ éàðàäûúûëûã ñàùÿëÿðèíäÿ ÿñë õàëã ìöÿë-
ëèìè, õàëã åë÷èñè (âÿ Àëè Ñîâåòèí äåïóòàòû) êèìè ÷àëûøäû. ßäèá óøàãëàð
ö÷öí éàçäûüû øåð, òÿìñèë, ìÿíçóì íàüûë âÿ ïéåñëÿðèíäÿ, äÿðñëèêëÿðèíäÿ,
î úöìëÿäÿí ïóáëèñèñòèê ìÿãàëÿ âÿ ìåìóàðûíäà îëäóüó êèìè íÿñð
ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ìèëëÿòèíèí, âÿòÿíèíèí âÿ âÿòÿí þâëàäëàðûíûí èøûãëû ñàáàùû
ö÷öí ÷àëûøäû. Îíóí “Ìÿêòóá ÷àòìàäû”, “Êþ÷” ÿñÿðëÿðèíäÿ, “Èêè ìöç-
òÿðèá, éàõóä ÿçàá âÿ âèúäàí”äàí ðåàë ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíäÿí äîüàí
éàíüûëû, ñåíòèìåíòàë òÿñâèð âÿ òÿùêèéÿ öñóëó ùàêèìäèðñÿ, “Îéóí÷ó
áàüàëàð”, “Òèìñàù îâó”, “Ëîâüà îâ÷ó”, “Ìåøÿ ýþçÿò÷èñè” ùåêàéÿëÿ-
ðèíäÿ ÿòðàô àëÿìèí úàçèáÿäàðëûüû ìöãàáèëèíäÿ îõóúóäà òÿáèÿòÿ ìÿùÿá-
____________
áÿò âÿ ãàéüû òÿáëèü îëóíóð.
25
 “Ñþçöí ãèéìÿòè”, “Óñòà Áÿõòèéàð”, “Úöìÿíèí ãÿçÿáè” ôîëêëîð ìî-
òèâëÿðèíÿ ñþéêÿíèð, õàëã ùèêìÿòèíäÿí ãèäàëàíûðñà, “Ùèòëåðèí éóõóñó”íäà
ôàøèçìèí è÷ öçö, âÿùøè òÿáèÿòè èôøà îëóíóð. “Õàñàé”, “Âÿçèôÿ”, “ßñðè-
ìèçèí ãÿùðÿìàíëàðû” âÿ äèýÿð íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöÿëëèì âÿ úÿìèééÿò
òÿðáèéÿ âÿ ýÿíúëèéèí òàëåéè ïðîáëåìëÿðè äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷ÿêèëèð.
Ýÿíú íÿñëèí òÿðáèéÿñèíÿ äöíéà ìàëûíà ùÿðèñëèê ìöãàáèëèíäÿ ýþñòÿ-
ðèëÿí åòèíàñûçëûüûí ôàúèÿëè íÿòèúÿëÿðè “ßñðèìèçèí ãÿùðÿìàíëàðû”íûí ýÿíú
îáðàçëàðûíûí (ñàêèíëÿðèíèí) òàëåéè òèìñàëûíäà äèããÿòÿ ÷àòäûðûëûá éàíüûëû,
ñåíòèìåíòàë áèð ãÿëá àüðûñû èëÿ ùÿéÿúàí òÿáèëè ÷àëûíûð.
À.Øàèãèí “Àðàç” ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà, àçàä-
ëûã âÿ èñòèãëàëèééÿò ìöúàùèäèäèð. Ðîìàíûí ãÿùðÿìàíû Àðàçû îíóí ãöâ-
âÿòëè áèð ùÿéàò åøãè èëÿ àøûá-äàøàí Ýöíÿø àäëû þìöð-ýöí éîëäàøû þç øÿôãÿò
âÿ ìÿùÿááÿò äîëó íÿâàçèøëÿðè èëÿ úàíëàíäûðûá ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿëÿðÿ
ùàçûðëàéûð. Áöòöí áó ðîìàíòèê âÿ ðÿìçè îáðàçëàð “Àðàç”äàí Òóðàí
åëëÿðèíÿ ãÿäÿð øÿôÿã ñà÷àí (Ýöíÿø îáðàçûíûí) Ýöíÿøèí ùèìàéÿñè àë-
òûíäà ãóðóëàí áèòêèí áèð ñöæåò õÿòòè ÿòðàôûíäà áèðëÿøèð.
Öìóìèééÿòëÿ, Àáäóëëà Øàèãèí áÿäèè èðñè þçöíöí àëîâëó âÿòÿíäàøëûã
äóéüóñó, ãàíàäëû âÿ íèêáèí ðîìàíòèê âöñÿòè, èøûãëû ñàáàùà ãÿòè èíàìû,
ñîéêþêÿ ìþùêÿì áàüëûëûüû èëÿ ìèëëè âÿ ÿõëàãè äöøöíúÿìèçÿ áó ýöí äÿ
èøûã ñàëûð. Áó ñÿíÿòèí ñèðëè, ñåùðëè íóðó ùÿëÿ óçóí ìöääÿò þç òÿðàâÿòèíè
ñàõëàéàúàã.

Àëõàí Áàéðàìîüëó

____________

26
 ÙÅÊÀÉßËßÐ

____________
____________
 ÌßÊÒÓÁ ÉÅÒÈØÌßÄÈ

Ãûøûí äîíäóðóúó áèð ýöíö èäè. Ñîéóã ãûëûíú êèìè êÿñèðäè. Ýþéëÿð
ìàòÿìëèëÿð êèìè, ãàðà ÷àðøàáà áöðöíìöø, äàüëàð, ÷þëëÿð àü êÿôÿíëÿ
þðòöëìöøäö. Êö÷ÿëÿðäÿ êîìà-êîìà äóðàí ãàðëàð öçÿðèíäÿ ãàðüàëàð
ãîðõàã áàõûøëàðëà ýÿçèíèðäè. Ãàëûí ïàëòî, èñòè ïàëòàð ýåéèíìèø àäàìëàð
áÿçÿêëè âÿ èñòè ìÿíçèëëÿðèíäÿí ÷ûõûá ïèéàäà, éà àðàáàëàð è÷èíäÿ ðàùàò-ðà-
ùàò êö÷ÿëÿðäÿí êå÷èðäèëÿð. Áó äîíäóðóúó ãûø, áó ñÿðò ñîéóã îíëàð ö÷öí
ÿéëÿíúÿäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè.
Äöíéàäà áöòöí ñÿôàëÿò âÿ ôÿëàêÿò éàëíûç èíñàíëûüûí éîõñóë ãèñìèíÿ
íÿñèá èìèø!
Ãóðáàí Øåéòàíáàçàð óúóíäà ìÿêòóá éàçàí ùÿìøÿùÿðëèñè Ìîëëà
Ôÿðçÿëèíèí éàíûíäà îòóðìóø, ñîéóãäàí ÿëëÿðè, öçö áîçàðìûø, áèð ÿëè èëÿ
êþùíÿ âÿ éûðòûã ïàëòàðûíûí à÷ûã éàõàñûíû òóòàðàã, î áèðè ÿëè èëÿ äÿ àéàãëà-
ðûíà áóç êèìè éàïûøàí éûðòûã ÷óñòóíóí ïàë÷ûüûíû òÿìèçëÿéÿ-òÿìèçëÿéÿ:
– Ìîëëà, ìÿíÿ áèð ìÿêòóá éàç! Áèëèðñÿí êè, ùÿð èë ñÿíÿ íÿ ãÿäÿð
õåéèð âåðèðÿì. Âÿòÿíäÿí ýÿëäèéèì áèð èë îëìàç, àíúàã áóíóíëà ñÿíÿ áåø
ìÿêòóá éàçäûðûðàì, – äåäè.
Ìîëëà Ôÿðçÿëè ñîéóãäàí äîíìóø ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó. ßñíÿéÿ-
ÿñíÿéÿ áèð êàüûç ïàð÷àñûíû äèçè öñòöíÿ àëàðàã:
– Ùÿìøÿðè, íÿ éàçûëàúàã? – äåäè.
Ãóðáàí Ìîëëà Ôÿðçÿëèéÿ áèð àç äà éàõûíëàøäû. Ýèçëè áèð ñþç ñþéëÿ-
éèðìèø êèìè ôûñûëäàéàðàã:
– Ìîëëà, ÿââÿëúÿ ìÿíäÿí óøàãëàðûí àíàñûíà ñàëàì éàç, – äåäè,
– éàç êè, Àíàõàíûìûí, Ìÿìèøèí ýþçëÿðèíäÿí ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí þïñöí,
îíëàðäàí ýþç-ãóëàã îëñóí. Ñîíðà éàç êè, ìÿí äÿ, øöêöð àëëàùà, ñàü âÿ
ñàëàìàòàì, Ãóëàìðçà èëÿ ñèçÿ îí áåø ìàíàò ýþíäÿðäèì. Áàéðàì ãàáà-
üû éåíÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì; óøàãëàð êîðëóã ÷ÿêìÿñèíëÿð, þçöì äÿ éàçûí
àõûð àéûíäà ýÿëÿúÿéÿì.
Ìîëëà Ôÿðçÿëè ãÿëÿìè ìöðÿêêÿáÿ áàòûðûá éàçìàã èñòÿäè. Ìöðÿêêÿá
ãàòû îëäóüóíäàí éàçìàäû. Ìîëëà àüçûíûí ñóéóíäàí áèð äàìëà ìöðÿê-
____________
êÿáÿ äàìûçäûðûá ãàðûøäûðäûãäàí ñîíðà éàçìàüà áàøëàäû.
29
 Ãóðáàí äþøö à÷ûã àðõàëûüûíûí âÿ êþéíÿéèíèí àðàñûíäàí ýþðöíÿí, ñî-
éóüóí òÿñèðèíäÿí äèê-äèê äóðìóø ãûëëàðûíû àðõàëûüûíûí éàõàëûüû èëÿ þðòöá,
ñöìöêëÿðèíÿ ãÿäÿð íöôóç åäÿí ñîéóãäàí éóìàã êèìè áöçöøÿðÿê äåäè:
– Ìîëëà ÿìè, éàìàí àäàìûí ãóéóñóíäà èøëÿéèðÿì, ãóéó èíäè îòóç
ñàæûíäàí àøàüû åíèá, íÿ ãÿäÿð éàëâàðûðûã: “Àé àüà, ùàããûìûçû áèð àç
àðòûð, àøàüû ýåòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, íåôòèí, ãàçûí èéèíäÿí íÿôÿñ òóòóëóð”,
çàëûì îüëó ðàçû îëìóð. “ßââÿëêè øÿðòèìèçëÿ ãàçàúàãñûíûç, éîõñà ùàã-
ãûíûçû âåðìÿéÿúÿéÿì” äåéèð. Ìîëëà, áóðàäà ïóë ãàçàíìàã ÷îõ ÷ÿ-
òèíäèð. Ñÿíèí ïåøÿí éàõøûäûð. Ýöíäÿ áåø-îí êàüûç, äþðä-áåø äóà
éàçñàí, áÿñèíäèð. Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. Äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?
Ìîëëà Ôÿðçÿëè ãÿëÿìè ãÿëÿìäàíà ãîéäó, äèâàðûí äåøèéèíäÿí èêè
áàðìàüû àðàñûíäà áèð ãÿäÿð òîðïàã àëûá, ìÿêòóáóí öñòöíÿ òþêÿðÿê
ãóðóäà-ãóðóäà úàâàá âåðäè:
– Ùÿìøÿðè, óçàãäàí äþéöø àäàìà àñàí ýÿëèð. Ìÿíèì ñÿíÿòèì áèë-
äèéèí ãÿäÿð äÿ éöíýöë äåéèë. Ãûø-éàç êö÷ÿ áàøûíäà ìöøòÿðè éîëó ýþç-
ëÿìÿêäÿí àäàìûí ýþçëÿðèíÿ ãàðàíëûã ÷þêöð. Åëÿ ýöí îëóð êè, áèð íÿôÿð
äÿ ìöøòÿðè ýÿëìèð. Ãàðíûíû îâóøäóðà-îâóøäóðà ãàëûðñàí.
Ìîëëà ÿáàñûíà áÿðê ñàðûíäûãäàí ñîíðà ìÿêòóáó Ãóðáàíà îõóäó.
Ãóðáàí ìîëëàíûí àüçûíäàí ÷ûõàí êÿëìÿëÿðè éåéÿúÿêìèø êèìè àüçûíû
à÷ìûø, äèããÿòëÿ îíó äèíëÿéèðäè. Ñîíðà öçöíäÿ, ýþçëÿðèíäÿ ñåâèíú ãûüûë-
úûìëàðû ó÷óøàðàã:
– Ìîëëà, Ãóëàìùöñåéíÿ äÿ ñàëàì éàç, – äåäè, – éàç êè, ìÿí
ýÿëèíúÿ óøàãëàðäàí ýþç-ãóëàã îëñóí, éàçñûí ýþðöì áèçèì ãûçûë èíÿê
äóðóðìó? Êîð éàáûíû ñàòûá, éà éîõ? Áèð äÿ éàç êè, ýÿëÿíäÿ Àíàõàíûìà
ýöëëö-ýöëëö äÿñìàë, Ìÿìèøÿ äÿ ãûðìûçû êþéíÿê ýÿòèðÿúÿéÿì.
Ìîëëà Ôÿðçÿëè ìÿêòóáó éàçûá áèòèðäèêäÿí ñîíðà áöêöá çÿðôÿ ãîéäó
âÿ öçöíö Ãóðáàíà òóòóá:
– Ùÿìøÿðè, çÿðôèí öçö êèìèí àäûíà îëàúàã? – äåéÿ ñîðóøäó. Ãóðáàí
ÿëè èëÿ áîéíóíó îâóøäóðà-îâóøäóðà:
– Ùÿ, ìîëëà, éàç êè, Ãóðáàíûí óøàãëàðûíûí àíàñûíà éåòèøÿúÿê.
Ìîëëà çÿðôèí öçöíö éàçûá Ãóðáàíà óçàòäû.
Ãóðáàí ìÿêòóáó àëûá ñåâèíúÿê èêè ÿëè àðàñûíäà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí
ñîíðà ãîéíóíà ãîéìàã èñòÿäè. Ìÿêòóá ÿëèíäÿí éåðÿ äöøäö. Ìÿêòóáó
òåç ýþòöðäö. Î éàí-áó éàíûíû òÿìèçëÿéèá éåíèäÿí ãîéíóíà ãîéäó.
Êèñÿñèíè ÷ûõàðûá, èêè øàùû ìîëëàíûí îâúóíà ñûõàðàã: “Àë, ùÿìøÿðè!
____________
Áàéðàì ãàáàüû ýÿíÿ ìÿêòóá éàçäûðàúàüàì, ìÿíäÿí ñÿíÿ ÷îõ õåéèð
÷àòàúàã”, – äåéèá ãàëõäû.
30
 Ãóðáàí ÿëè èëÿ ãîéíóíäàêû ìÿêòóáó áÿðê òóòàðàã éåðèéèðäè. Î èíäè
ùÿìøÿùÿðëèñè Ãóëàìðçàíûí ìÿíçèëèíÿ ýåäèá, ùÿì ìÿêòóáó îíà
âåðìÿê, ùÿì äÿ äèëúàâàáû áèð-èêè ñþç ñèôàðèø åòìÿê èñòÿéèðäè. Éîëäà éå-
ðèéÿðêÿí äöøöíöðäö: “ßúÿá áÿõòÿâÿð àäàìäûð, èíäè ýåäèá áàëàëàðûíû
ýþðÿúÿê, êöëôÿòèíÿ, åëèíÿ, îáàñûíà ãîâóøàúàãäûð. Îõ... áèð-èêè àé ñîíðà
îðàëàð íÿ ýþçÿë îëàúàã. ×þëëÿð, äàüëàð éàìéàøûë îëàúàã, ÷è÷ÿêëÿð à÷àúàã,
àüàúëàð éàðïàãëàíàúàã, èëê áàùàðûí åë÷èëÿðè îëàí ãàðàíãóø, ñûüûð÷ûí âÿ
ëåéëÿê ñöðö-ñöðö äþíöá, éóâàëàðûíû òèêÿúÿê, ñÿùÿð âÿ àõøàì øèðèí-øèðèí
íÿüìÿëÿðëÿ ðóùëàðû, öðÿêëÿðè îõøàéàúàãëàð. Ùÿð éåðäÿ ÿêèí âÿ áîñòàí
èøëÿðè áàøëàíàúàã, áàëûã÷ûëàð ÷àéëàðäàí âÿ ýþëëÿðäÿí áàëûã îâëàéàúàã.
Àù ìÿíè áó ýþçÿëëèêëÿðÿ, åâ-åøèéèìÿ, óøàãëàðûìà ùÿñðÿò ãîéàí êàñûá-
ëûã!”. Áó êÿäÿðëè äöøöíúÿ Ãóðáàíûí âöúóäóíóí ùÿð ñàùÿñèíÿ ñöðÿòëÿ
éàéûëàðàã, áöòöí áÿäÿíèíè òèòðÿòäè. Äàõèëèíäÿ ÿçèúè áèð ñûçûëòû äóéäó.
Ãÿëáè ñàíêè áèð àí äàéàíäû. Àðòûã äèçëÿðèíäÿ òàãÿò, âöúóäóíäà ãöââÿò
ãàëìàìûøäû. Î, àéàãëàðû àëòûíäà õûøûëäàéàí ãàðûí öçÿðèíÿ áèðäÿí-áèðÿ
öçöãóéëó äöøäö; þëýöí âÿ öçýöí ùàëäà áàøûíû ãàëäûðäû. Ãàáàüûíäà èç-
äèùàìû éàðûá êå÷ÿí àðàáàëàðû, èñòè ïàëòàðëû, øÿí ñèôÿòëè èíñàíëàðû, î ãàéíàð
ùÿéàò ñàùÿñèíè ãÿçÿáëè íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäö, áèèõòèéàð ñîéóã äîäàãëàðûíäàí
áöòöí èçòèðàá âÿ êÿäÿðëÿðèíÿ òÿðúöìàí îëàí “îô” ó÷äó, þçöíö äîüðóë-
äàðàã äöøäöéö éåðäÿí ãàëõäû. Òåç ÿëèíè ãîéíóíà ñîõäó âÿ ìÿêòóáó
éàíûã öðÿéè öçÿðèíÿ ñûõàðàã éåðèäè. Áèð àç ñîíðà Ãóëàìðçàíûí ìÿíçèëè-
íÿ éåòèøäè. Ãàïû áàüëû èäè, ìÿéóñ âÿ äàëüûí ùàëäà ýåðè äþíäö, ãàðûøãà
êèìè ãàéíàøàí èø÷èëÿð è÷èíäÿ ñÿðñÿðè êèìè äîëàøàðêÿí, ùÿìøÿùÿðëèñè
Ñÿôòÿðè ýþðäö. Îíà éàõûíëàøàðàã ÿùâàë ñîðóøäó. Ìÿëóì îëäó êè, Ãó-
ëàìðçà øÿùÿðÿ ýåòìèøäèð. Ãóðáàí Ñÿôòÿðÿ éàëâàðäû êè: “Ãóëàìðçà ãàéû-
äàíäà ìÿíèì ýÿëäèéèìè îíà äå, òàïøûð êè, ìÿíè ýþðìÿìèø ýåòìÿñèí,
àìàíàòûì äà, äèëúàâàáû ñèôàðèøèì äÿ âàð”.
Áóíó äåéèá Ãóðáàí ìÿíçèëèíÿ ãàéûòäû.

II

– Íàìÿðäëÿð, àë÷àãëàð, íÿ ãÿäÿð êè, ãóéó äÿðèíëÿøìÿìèøäè, ìÿí

áàø èäèì, îíëàð ãóéðóã. Ùÿð òÿðÿôÿ äþíñÿì, îíëàð äà î ñÿìòÿ ñöðöíöð-
äöëÿð. Èíäè êè, ãóéó äÿðèíëÿøèá, ìÿíÿ áàø îëìàã èñòÿéèðëÿð. “Ãóéó äÿ-
ðèíëÿøèá, þëöì àéàüû âàð. Äàùà íÿ áèëèì íÿ... íÿ” – äåéÿ ùÿð ýöí òÿçÿ
____________
øÿðò ãîéóðëàð. Òôó ñèçèí êèìè íàìÿðä àäàìëàðà! Ñèçÿ ãûðìàíú ëàçûìäûð,
ãûðìàíú!
31
 Òàíðûâåðäè âÿ Ñÿôÿð ÷ÿêäèêëÿðè òîðïàüû áîøàëäûá éåíèäÿí ãóéóéà
áóðàõäûãäàí ñîíðà Òàíðûâåðäè:
– Àé àüà, – äåäè, – áèëèðñÿí êè, ãóéóíóí èíäè ÷ÿòèí âàõòûäûð, ÿæäàùà
êèìè àüçûíû à÷ûá ãóðáàí èñòÿéèð. Èíñàô äà éàõøû øåéäèð. Àõû...
Ñÿôÿð Òàíðûâåðäèíèí ñþçöíö êÿñäè, ýþç èøëÿäèêúÿ ñûðà èëÿ äöçöëÿí
íåôò áóðóãëàðûíà ÿëè èëÿ èøàðÿ åëÿéÿðÿê ÿëàâÿ åòäè:
– Áàõ, áó éåðëÿðèí ùÿð ýóøÿñèíÿ àéàã áàññàí, ùÿð îâóú òîðïàüûíà
ãàçìà âóðñàí, èø÷è ñöìöéö ýþðÿðñÿí, èø÷è ôÿðéàäû åøèäÿðñÿí. Áó óúà åâ-
ëÿðäÿ, èñòè îúàãëàðäà íàç-íåìÿò è÷èíäÿ éàøàéàí...
Ùàúû Ãóëó Ñÿôÿðèí ñþçöíö êÿñèá, àéàãëàðûíû éåðÿ ÷ûðïàðàã, áàüûðà-
áàüûðà:
– Úàíûíûç ÷ûõñûí, – äåäè, – ïóë ãàçàíìàã àñàíäûð? Ñèç úàíûíûçäàí
êå÷èðñèíèç, áèç äÿ ÿòÿê-ÿòÿê ïóëóìóçäàí.
– Ñÿôÿð! Ñÿôÿð! Ãóðáàí èïè òÿðïÿäèð.
Ñÿôÿð âÿ Òàíðûâåðäè òåç ãóéóíóí àüçûíà éöéöðäöëÿð, áàøëàðûíû àøà-
üû äèêÿðÿê áàõûðêÿí, ãóéó è÷èíäÿ ïàðòëàéàí ãàçûí ýóðóëòóñóíäàí äèêñè-
íèá ÷ÿêèëäèëÿð. Ùÿð èêèñè ùÿéÿúàíëû áèð ñÿñëÿ:
– Àëëàù þçö áàüûøëàñûí. Ãóðáàí äà áåëÿ ýåòäè, – äåéÿ ôÿðéàä ãîïàð-
äûëàð.
Ùàúû Ãóëó áèð øåé åøèòìèðìèø êèìè, ãîðõà-ãîðõà ãóéóíóí àüçûíà
ýÿëäè âÿ åùòèéàòëà ãóéóíóí éàíûíà óçàíûá äèããÿòëÿ áàõäû. áèðäÿí-áèðÿ
ýþçëÿðèíäÿ, öçöíäÿ äàøãûí áèð ñåâèíú ãûüûëúûìëàðû, äîäàãëàðûíäà ìÿì-
íóíèééÿòè àíäûðàí áèð òÿáÿññöì îëäóüó ùàëäà óúà ñÿñëÿ:
– ×åøìÿíèí áàøû à÷ûëäû, éàâàø-éàâàø íåôò ãàéíàéûð – äåäè.
Òàíðûâåðäè ñîéóã âÿ ëàãåéä áèð òþâðëÿ:
– Ùàúû, Ãóðáàíûí ìåéèòè ãóéóäà ãàëàúàã? – äåéÿ ñîðóøäó.
Áó ñþçäÿí Ùàúû Ãóëó øèðèí éóõóäàí îéàíìûø êèìè îëäó. Ýþç ãà-
ïàãëàðû èðè-èðè à÷ûëäû. Êèñÿñèíäÿí èêè èéèðìè áåøëèê ÷ûõàðûá:
– Êèì áó èøè ýþðñÿ, áó ÿëëè ìàíàò îíóíäóð – äåäè.
Òàíðûâåðäè ãóéóéà éàõûíëàøäû âÿ íåôòèí ãàéíàéûá ãàëõäûüûíû ýþðöíúÿ:
– Éàçûã Ãóðáàí, ñÿí ãÿáðèíè þç ÿëèíëÿ ãàçäûí – äåäè.
Ùàúû ÿëëè ìàíàòû îíëàðà âåðèá äåäè:
– ßëëè ìàíàò ñèçèí îëñóí, áþëöøöí, àíúàã áó èøè àüçûíûçäàí ãà÷ûð-
ìàéûí.
Ñÿôÿð ñîðóøäó:
____________
– Àüà, áÿñ ïàëòàðû íÿ îëàúàã?
Ùàúû ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã, éàüëû áèð äèë èëÿ:
32
 – Îíó äà áóðàëàðäà áèð éåð ãàçûá áàñäûðûí – äåäè.
Ñÿôÿðëÿ Òàíðûâåðäè Ãóðáàíûí ïàëòàðûíû éûüûøäûðûá ýþòöðÿðêÿí, àðà-
ñûíäàí éåðÿ áèð ìÿêòóá äöøäö. Ìÿêòóáóí öçÿðèíäÿ: “Áó ìÿêòóá Ãóð-
áàíûí óøàãëàðûíûí àíàñûíà éåòèøÿúÿê” úöìëÿñè éàçûëìûøäû.
Ñÿôÿðëÿ Òàíðûâåðäè áèð ìöääÿò ìÿêòóáó àúû íÿçÿðëÿ ñöçÿðÿê:
“Éàçûã Ãóðáàí, ìÿêòóá éåòèøìÿäè” – äåéÿ èíëÿäèëÿð.

1908

33
 ÊÞ×

Ìàéûí ýþçÿë áèð ñÿùÿðè èäè. Äàí éåðè éåíèúÿ àüàðìàüà áàøëàìûøäû.
Éàòàüûìäà éàòûðäûì. Áèðäÿí-áèðÿ àíàìûí éàâàøúà: “Îüëóì, ãàëõ,
éàéëàüà ýåäèðèê” äåìÿñèíäÿí ýþçëÿðèìè à÷äûì. Àíàì áàøûìû ÿëëÿðè
è÷èíÿ àëàðàã áèð äÿ: “Ãàëõ îüëóì! ñÿíäÿí áàøãà ùàìû ùàçûðäûð, àðàáà-
ìûç äà ýÿëèá” – äåäè.
Äÿðùàë äèì-äèê ãàëõäûì. Ïàëòàðûìû ýåéäèì. ßë-öçöìö éóäóì. Áèð
ôèíúàí ÷àé è÷ÿð-è÷ìÿç ïèëëÿêÿíëÿðè ýóï-ýóï áàøû àøàüû åíäèì. Þêöç
àðàáàñû ãàïûìûçûí àüçûíäà äóðóð, àðàáà÷û Ñàëìàí êèøè äÿ øåéëÿðè öñóë-
ëóúà àðàáàéà éåðëÿøäèðèðäè.
Àðòûã, ùÿðÿêÿò åäÿúÿéèê. Ñåâèíèðÿì... Àèëÿìèçèí ùàìûñû àøàüûäà
èäè. Ùÿòòà Ìÿðìÿð àäëû àü ïèøèéèìè, ñàðû, èðè òöêëö òîéóüóìó úöúÿëÿðè èëÿ
áÿðàáÿð áèð ñÿáÿò è÷èíäÿ ýþòöðìöøäöê. Íåúÿ ñåâèíìÿéèì?! Ùàìûìûç
àðàáàéà äîëóøäóã. Ñàëìàí êèøè äÿ àðàáàíûí áîéíóíà îòóðäó: “Ùÿì...
Ùî!” åäèá ÿëèíäÿêè óçóí ãûðìàíúûíû ùàâàäà áèð íå÷ÿ êÿðÿ øàããûëäàòäû.
Àðàáà ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàäû.
Àòàì äà àòà ìèíèá, éàíûìûçúà ýÿëèðäè. Àðòûã øÿùÿðèí èðè, ýåíèø êö-
÷ÿëÿðè èëÿ ýåäèðèê. Ùÿð çàìàí ýþçöìöçöí àëûøäûüû ýåíèø êö÷ÿëÿð, áþéöê
åâëÿð, èðè øöøÿëè ìàüàçàëàð...
Àðàáà øÿùÿðäÿí ÷ûõàðêÿí ýöíÿø éåíèúÿ ÷ûðòûð, øÿðãè áöðöéÿí ãûðìû-
çûëûãäàí öôöãëÿðäÿêè äàü ñèëñèëÿñè êèìè ýþðöíÿí áóëóäëàð ÿëâàí ðÿíýëÿ-
ðÿ áîéàíûðäû.
Øÿùÿðèí òîçëó, ýóðóëòóëó êö÷ÿëÿðèíäÿí, èñòè ùàâàñûíäàí ýåò-ýåäÿ
óçàãëàøûðäûã.
Àðàáàìûç èêè òÿðÿôè àüàú, ÿêèí âÿ áîñòàíëà áÿçÿíìèø áèð éîëëà
ýåäèðäè.
Àçÿðáàéúàí!.. Äîüìà âÿòÿíèìèí ýþçÿë òÿáèÿòè âàðäûð. Ñÿùÿðëÿðÿ
ìÿõñóñ îëàí íÿñèìäÿí àðàáèð éàðïàãëàð ãûìûëäàíûð, òàðëàëàðà, òÿïÿëÿðÿ,
÷þëëÿðÿ õàëû êèìè äþøÿíìèø ëÿòèô, éóìøàã îòëàð, ÷è÷ÿêëÿð äÿíèç êèìè äàë-
üàëàíûð, éàøûë éàðïàãëàð àðàñûíà ñûüûíìûø ãóøúóüàçëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá
þòöøöðäö. Ýþç èøëÿäèêúÿ à÷ûãëûã, éàøûëëûã, äÿðÿëèê, òÿïÿëèê, èðÿëèëÿäèêúÿ
____________
ãàðøûìûçäà áèð-áèðèíäÿí äàùà ýþçÿë òÿáèÿò, äàùà úàíëû ëþâùÿëÿð à÷ûëûð.
Èðè, êÿëÿ-êþòöð, ÿòÿêëÿðè ãàðàòèêàí êîëëàðû èëÿ äþøÿíìèø äàüëàð àðàñûíäàí
34
éóõàðû ãàëõäûãúà òÿáèÿò âÿ ùàâà áöòöí áàøãàëàøûð, èíñàí öðÿê äîëóñó
íÿôÿñ àëûð.
Éóìøàã îòëàðûí, ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿðèí, äàü íàíÿëÿðèíèí ýþçÿë ãîõóñóí-
äàí èíñàí áèùóø îëóðäó.
Äàüëàðûí àðäû-àðàñû êÿñèëìèð, çÿíúèð êèìè áèð-áèðèíÿ ùþðöëìöø, áèð-
áèðèíè ãóúàãëàìûø êèìè äóðóð. Ãîúàìàí áèð äàüûí òÿïÿñèíÿ ãàõäûã.
Ãàðøûìûçà äàùà áþéöê áèð äàü ÷ûõäû. áó äàüû äà àøäûã; ÷è÷ÿêëÿð ñÿëòÿ-
íÿòè êèìè áèð à÷ûãëûüà ÷ûõäûã. Áó éåð ãàëûí, ñûõ ìåøÿëèê, ÷ûëïàã ãàéàëûã,
ó÷óðóìëó äÿðÿëÿðëÿ ãóúàãëàøìûøäû. Óçàãäà áèð òÿïÿ ÿòÿéèíäÿ áåø-îí
àëà÷ûãäàí èáàðÿò áèð îáà ýþðöíöðäö. Àðòûã éåòèøìèøäèê. Ñåâèíúèìäÿí
àòûëûá äöøöðäöì.
Éàõûíëàøûíúà áèçè ÿí ÿââÿë áèð ÷îáàí êþïÿéè ãàðøûëàäû. Èò ãàðà àü-
çûíû à÷ûá ùöðöð âÿ öñòöìöçÿ àòûëûðäû.

ÎÁÀ

Îáàéà éàõûíëàøûíúà óøàãëàð, áèð íå÷ÿ éàøëû ãàäûí âÿ êèøè ãàðøûìûçà

÷ûõäû. Ãîúà ùàìûñûíäàí ÿââÿë èðÿëèëÿéèá, ñàëàì âåðäè. Ñàëëàã èðè äîäàã-
ëàðûíäà, éàíëàðû úèçýèëÿðëÿ þðòöëìöø êè÷èê ýþçëÿðèíäÿ, ñöìöêëÿðè ãàëõûã,
ÿòëè, ãûðìûçû öçöíäÿ áèð òÿáÿññöì âàðäû. Î, éóìðó áàøëû ÷îìàüûíà ñþé-
êÿíÿðÿê:
– Ñèçè äöíÿí ýþçëÿéèðäèê, õîø ýÿëäèíèç! – äåäè.
Àòàì:
– Ñàü îë, Êÿðèì áàáà, äöíÿí îëìàñûí, áó ýöí îëñóí, – äåéÿ úàâàá
âåðäè.
Áó àðàëûã, ãàäûíëàð äà éåòèøèá àðàáàìûçû àðàéà àëäûëàð, àíàìëà ýþ-
ðöøäöëÿð. Àòàì ýöëÿ-ýöëÿ:
– Àé Êÿðèì áàáà, Àéðûì ãûçû èëÿ íåúÿ êå÷èíèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Êÿðèì áàáà èðè, ñàëëàã äîäàãëàðûíû ýåíèø à÷àðàã, ýþçëÿðèíè äàùà äà
ãûéäû.
– Àüçûíäà “Àéðûì ãûçû” äåéèðñÿí, íåúÿ êå÷èíÿúÿéèê, èòëÿ ïèøèê êèìè.
Àòàì éàøëû àäàìëàðëà ÿéëÿíìÿéè ÷îõ ñåâÿðäè.
Ãûðõ áåø, ÿëëè éàøûíäà, ãûñà áîéëó, ñàüëàì âÿ àüçû éàøìàãëû áèð
ãàäûí éàõûíëàøûá, àòàìà ñàëàì âåðäè. Àòàì îíóíëà ðÿñìè ýþðöøäöêäÿí
____________
ñîíðà ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
35
 – Àéðûì ãûçû, áàõ, éåòèøÿð-éåòèøìÿç, Êÿðèì áàáà ñÿíäÿí øèêàéÿò
åäèð.
Àéðûì ãûçû êè÷èê âÿ éàíëàðû ÿòëè ýþçëÿðè èëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãîé èñòÿäèéè ãÿäÿð øèêàéÿò åòñèí, íÿíÿìèç Ùÿââà Àäÿìè úÿííÿò-
äÿí ÷ûõàðäûüû ö÷öí êèøèëÿð áèçèìëÿ ùå÷ áèð çàìàí áàðûøìàéàúàãëàð – äåäè.

ÀËÀ×ÛÜÛÌÛÇ

Àðàáàìûç áèð àëà÷ûüûí àüçûíäà äóðäó. Éåðÿ åíäèê. Áèçè êå÷ÿäÿí

ãàéðûëìûø áèð àëà÷ûüà ýÿòèðäèëÿð. Áèð àíäà êÿíä ãàäûíëàðû âÿ óøàãëàðû ÿò-
ðàôûìûçû àëäûëàð.
Ãàäûíëàð àíàìëà þïöøöð, äàíûøûð, ýöëöøöðäöëÿð. Óøàãëàð èñÿ èíúè êèìè
äöçöëìöø àü äèøëÿðèíè ýþñòÿðÿðÿê, ìÿíèìëÿ äàíûøìàã. îéíàìàã èñòÿ-
äèêëÿðèíè àíëàäûðäûëàð. Ìÿí èñÿ óòàíúàã áèð óøàã îëäóüóìäàí àíàìûí éà-
íûíäà áöçöøöá äóðóð, àðàáèð îíëàðûí òÿáÿññöìëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèðìèø
êèìè ýþðöíöðäöì. Àòàì äà àëà÷ûüûí áþéðöíäÿ Êÿðèì áàáà èëÿ êþùíÿ áèð
ïàëàçûí öñòöíäÿ îòóðóá, ñþùáÿò åäèðäè. Î ýöí ùàâà ÷îõ èñòè èäè.
Ýöíÿø éàíäûðûðäû. Áèð òÿðÿôäÿí, àëà÷ûã è÷èíÿ äîëóøìóø áó ãÿäÿð
àäàìûí íÿôÿñè, î áèðè òÿðÿôäÿí, àëà÷ûã êå÷ÿëÿðèíèí áàø÷àòëàäàí ùàâàñûí-
äàí íÿôÿñ àëìàã ìöìêöí äåéèëäè. Éàõøû êè, áó ùàë ÷îõ ñöðìÿäè. Áà-
éûðäàí Êÿðèì áàáàíûí: “Ãîíàãëàðû ÷îõ èíúèòìÿéèí, éîëäàí ýÿëèáëÿð,
ãîéóí áèð àç ðàùàò îëñóíëàð” äåìÿñè èëÿ àäàìëàð éàâàø-éàâàø ÷ÿêèëìÿ-
éÿ áàøëàäûëàð. Áèð àçäàí ñîíðà êàñûá áèð ñöôðÿ à÷ûëäû; éåéèá ãàëõàíäàí
ñîíðà àòàì Êÿðèì áàáàíû ñÿñëÿäè:
– Àé Êÿðèì, áèçèì àëà÷ûã ö÷öí ÷óáóã ùàçûðëàìûñàíìû?
Êÿðèì áàáà ñîéóã áèð ùàëäà:
– Áèëìèðÿì áó îõóìóøëàðûí ñÿáðè íÿ ö÷öí àç îëóð? Ýÿëäèéèíèç èí-
äèäèð, íÿ õÿáÿð? – äåäè.
Àòàì:
– Âàõò êå÷èð, ùÿð ùàëäà àëà÷ûã ùàçûð îëìàëûäûð – äåäè.
Êÿðèì áàáà:
– Íÿéèíÿ ýÿðÿê, àõøàìà ãÿäÿð ñÿí àëà÷ûüûíû ìÿíäÿí èñòÿ, ìÿíèì
ÿëèìäÿ î íÿ ÷ÿòèí èøäèð?! Ùÿëÿ àüàúëàðû äöíÿí ãûðûá ùàçûðëàìûøàì – úà-
âàáûíû âåðäè.
____________
Àéðûì ãûçû:
36
 – ×îõ þéöíìÿ, äöíÿí çîð-ýöú àüàúëàðû ìÿí êÿñäèðäèì; ñÿíÿ ãàë-
ñà èäè, êèì áèëèð, èíäè äÿ ùàçûð îëìàéàúàãäû.
Î áó ñþçëÿðè åëÿ áèð òÿðçäÿ äåäè êè, ùàìû ýöëäö. Àòàì Êÿðèì áàáà
èëÿ àëà÷ûã ãóðìàüà ýåòäè. Àëà÷ûüûìûç îáàäàí áèð àç óçàã, àòàìûí áÿ-
éÿíäèéè àõàð-áàõàðëû, ýþçÿë áèð éåðäÿ ãóðóëäó. Áèð ñààò ñîíðà àëà÷ûüû-
ìûçà êþ÷äöê.

ÌßØÜßËßËßÐÈÌ

Éàâàø-éàâàø îáà óøàãëàðûíà àëûøäûì. Ùÿð ýöí ÷àéûìû è÷ÿð-è÷ìÿç

àëà÷ûãäàí ÷ûõàðäûì. Óøàãëàðû òàïûá ÷èéÿëÿê, ýþáÿëÿê òîïëàìàüà, éà äÿðÿ-
äÿ áàëûã òóòìàüà ýåäÿðäèê. Áó äÿðÿ áàøäàí-áàøà ñó ãàéíàüû èäè. Ùÿð
àüàúûí, ùÿð äàøûí äèáèíäÿí ñó ñûçûðäû. Äàøëàðûí, àüàúëàðûí äèáèíè ãàçàð, ÿò-
ðàôûíà ÷àé äàøëàðû éûüûá, áóëàã ãàéûðàðäûã. Ùÿð áèðèìèç òàïäûüûìûç áóëàüà
þç àäûìûçû âåðÿðäèê. Åëÿ ýöí îëóðäó êè, ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê î äÿðÿäÿ
éàëãûç ýÿçÿðäèì. Ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿðäÿí, áóëàãëàðäàí, éàøûëëûãëàðäàí äîé-
ìàç, àéðûëìàçäûì. Àðàáèð äÿ ìåøÿäÿ ãóø éóâàñû àõòàðìàüà ýåäÿðäèê.
Ìÿíèì ãóø áàëàñûíà îëàí ìÿùÿááÿòèìè îõóúóëàðà ãÿëÿìëÿ àíëàäà
áèëìÿéÿúÿéÿì. Áó êè÷èê. ìÿñóì ùåéâàíëàðû äÿëèúÿñèíÿ ñåâÿðäèì. áèð
ãóø áàëàñû òàïäûãäà î ãÿäÿð ñåâèíÿðäèì êè, äöíéàëàðà ñûüìàçäûì.
Àíàì, àòàì: “Îüóë, áó ùåéâàíëàðû ÿñèð åòìÿ, áóðàõ, éàçûãäûðëàð” – äåéÿ
íÿ ãÿäÿð èñðàð åäÿðäèëÿðñÿ äÿ, àüëàéûá, éàëâàðûá îíëàðû çîð-ýöú ðàçû
åäÿðäèì. Áó ãóø áàëàëàðûíû ôûíäûã ÷óáóãëàðûíäàí ãàéûðäûüûì áèð ãÿôÿñ
è÷èíäÿ áÿñëÿéÿðäèì.
Øÿùÿðäÿí ýÿòèðäèéèì òîéóüóìóí úöúÿëÿðè áþéöìöø, òöêëÿíìèø,
õîðóçó, ôÿðÿñè áÿëëè îëìóøäó. Êè÷èê áàúûìëà ùÿð áèðèìèç áèð õîðóç âÿ áèð
ôÿðÿ ñå÷ìèøäèê.
×àäûðûìûçûí äþðä áèð éàíû à÷ûãëûã, ÷àëûëûã1 îëäóüóíäàí òîéóã úöúÿ-
ëÿðè èëÿ î à÷ûãëûãäà ýÿçèøèð, ãóðä-ãóø, ÷ÿéèðòêÿ òóòóá éåéèð âÿ ÷àëûëàðûí
àëòûíäà åøÿëÿíèðäè. Îâúóìó äÿíëÿ äîëäóðóá “äö-äö-äö!” – äåéÿ ñÿñëÿ-
äèéèì çàìàí ýþðìÿëèéäèíèç, ùÿð éåðäÿ îëñàëàð, ãàëà öçÿðèíÿ éöðöø åäÿí
ãàëèá áèð îðäó êèìè ó÷àðàã, ãîøàðàã ÿòðàôûìû àëûðäûëàð.
Ìÿí îíëàðû àëäàäûðìûøàì êèìè ÿëèìè àðõàìäà ýèçëÿäÿðäèì. Ùàìû-
ñû áîéóíëàðûíû áöêÿðÿê, ýþçëÿðèíè àøàüûäàí-éóõàðûéà öçöìÿ äèêèá áà-
____________
1
×àëû – êîë-êîñ

37
õàðäû. Áèëñÿíèç. î ìÿñóì áàõûøëàð ãÿëáèìÿ íÿ ãÿäÿð òîõóíàðäû! Áèèõòè-
éàð îâúóìäàêû äÿíè éåðÿ ñÿïÿðäèì. Úöúÿëÿð áèð-áèðèíè äþøëÿéÿðÿê,
äèìäèêëÿéÿðÿê ñÿïäèéèì äÿíè äÿíëÿðäèëÿð.
Àëà÷ûüûìûçûí áþéðöíäÿ áóíëàðà êè÷èê áèð ùèí ãàéûðìûøäûì; òöëêö,
÷àããàë ãîðõóñóíäàí ùèíèí àüçûíû ýåúÿëÿð áþéöê áèð äàøëà þðòöðäöì.
Ýöíëÿðèìèí ÷îõóíó áó ùåéâàíëàðëà êå÷èðÿðäèì.

ÑßÙßÐËßÐÈÌ, ÀÕØÀÌËÀÐÛÌ

Áó éåðëÿðèí ñÿùÿðëÿðè, àõøàìëàðû ìÿíÿ ùÿð øåéè óíóòäóðóðäó.

Àõøàìëàð ãîéóí-ãóçó ìÿëÿøÿ-ìÿëÿøÿ îáàéà äþíÿðêÿí, ñÿñäÿí ãóëàã
òóòóëóðäó. Õöñóñÿí éàâàø-éàâàø íÿôÿñ àëàí ñÿùÿðëÿðèí, àõøàìëàðûí ãà-
íàäëàðû óúóíäàí éàéûëàí ñÿðèíëèê, äàü ÷è÷ÿêëÿðèíèí, úþêÿ àüàúëàðûíûí ðà-
éèùÿñè, ãîðóãëàðäà,. òàðëàëàðäà áè÷èëìèø òÿçÿ îòëàðûí ýþçÿë ÿòðè, ìåøÿíèí
àõøàìëàðà, ñÿùÿðëÿðÿ ìÿõñóñ ðöòóáÿò ãîõóñó, áóëàãëàðûí øûðûëòûñû, ãóø-
ëàðûí þòöøìÿñè, ãóçóëàðûí ìÿëÿøìÿñè, èòëÿðèí ùöðöøìÿñè áèð-áèðèíÿ ãàðû-
øàðàã,. îáàéà áàøãà áèð ðÿíý, áàøãà áèð øÿêèë âåðèðäè. Áèð ñààò ÿââÿë
ñÿññèçëèêäÿí þëýöí êèìè ýþðöíÿí òÿáèÿò áèðäÿí-áèðÿ úàíëàíûðäû. Ùÿð
øåéäÿ áèð éåíèëèê, áèð òÿðàâÿò ýþðöíöðäö. Áóíäàí áþéöê ìÿøüÿëÿ íÿ îëà
áèëÿðäè? Äÿéÿíÿéè ÿëèìÿ àëûá, îáàéà ýåäÿðäèì. Àíàëàðûíû ÿììÿñèíëÿð
äåéÿ ãóçóëàðû, îüëàãëàðû áèð àüûëà äîëäóðóðäóëàð. Ìÿí êÿíä óøàãëàðû èëÿ
î øóõ ãóçóëàðëà äîéóíúà îéíàð, îíëàðëà áÿðàáÿð àòûëûá äöøÿðäèì.
Ãîéóíëàð ñàüûëûá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà àüûëûí àüçûíû à÷àðêÿí, àíà-áàëà
ìÿëÿøÿ-ìÿëÿøÿ ãà÷àðàã áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû. Ùÿñðÿòëÿðèíÿ ãîâóøìóø
ùåéâàíúûüàçëàð àéàãëàðûíû áöêÿðÿê, ãóéðóãëàðûíû îéíàäà-îéíàäà àíà-
ëàðûíû ÿìÿðäèëÿð.
Îáàíû éåíÿ äÿ ùÿçèí áèð ñöêóò àëìûø, éàëíûç àðà-ñûðà ÷îáàíëàðûí ñÿ-
ñè, èòëÿðèí ùöðöøìÿñè, óøàãëàðûí áàüûðòûñû åøèäèëèðäè. Áó êè÷èê ùåéâàíëàðû
ñåâäèéèì êèìè, ÷îáàíëàðûíû äà ñåâÿð, ÷îõ âàõòûìû äà îíëàðëà êå÷èðÿð-
äèì. Îíëàðûí ñàäÿ âÿ ñÿðáÿñò ñàíäûüûì ìÿèøÿòè õîøóìà ýÿëÿðäè. Ùÿòòà
î áÿõòèéàð áèëäèéèì èíñàíëàðà ãèáòÿ åäÿðÿê, “áó à÷ûã, ýåíèø îáàëàðäà, áó
ýþçÿë òÿïÿëÿðäÿ, éàøûë éàìàúëàðäà ÷îáàí îëìàã ïèñäèðìè?” äåéÿðäèì.
Ìÿí äÿ êè÷èê ÷îìàüûìû àëûá, ÷îõ çàìàí îíëàðëà áÿðàáÿð ýåäÿðäèì.
Ãîéóíëàðû éàìàúà éàéûá áèð òÿïÿäÿ îòóðàðäûã. ×îáàíëàð òöòÿê ÷àëàð,
____________
ùÿçèí ìàùíû îõóéàð, êå÷ìèø ýöíëÿðäÿí âÿ ýÿëÿúÿêäÿí äàäëû-äàäëû
ñþùáÿò åäÿðäèëÿð.
38
 Îõóíàí ìàùíûëàðäà ùÿì ÿëÿì âàðäû, ùÿì äÿ íÿøÿ. Ëàêèí áó ñèððè
àíëàìàã ö÷öí ìÿí ùÿëÿ êè÷èê èäèì...
Îðóú àäëû áèð ÷îáàí ýþçÿë òöòÿê ÷àëàðäû. Î òöòÿê ÷àëûðêÿí ãîéóíëàð
èøòàùëà îòëàð, àðàáèð ãóëàãëàðûíû ãûðïàðàã, î ñÿñè äèíëÿðäèëÿð. Ùÿòòà Äÿ-
ìèð àäëû ãûëëû, áîç êþïÿê äÿ ãóëàãëàðûíû ñàëëàéàðàã èðè, òöêëö ãóéðóüóíó
éåðÿ ÷ûðïà-÷ûðïà áàøûíû Îðóúóí àéàãëàðû öñòöíÿ ãîéóá, ýþçëÿðèíè òöòÿê-
äÿí àéûðìàç âÿ àðà-ñûðà ùÿçèí áèð ñÿñëÿ çèíýèëäÿðäè. Î ÷àëüûäàí, î ýþ-
çÿë ñÿñäÿí áó ùåéâàí äà ùÿçç àëäûüûíû áóíóíëà àíëàäàðäû. Ýþçÿë ñÿñèí,
ýþçÿë ÷àëüûíûí ùåéâàíëàðà íÿ ãÿäÿð áþéöê òÿñèðè îëäóüóíó ýþçöìëÿ
ýþðäöì: îáàíûí øÿðã òÿðÿôèíäÿ Íîâ÷àëû àäëû áóëàã âàð èäè. Ýöíîðòà÷àüû
÷îáàíëàð ñöðöíö îðà àïàðûðäûëàð. Áèð ýöí ñöðöíö î áóëàüà ñöðöðêÿí Îðóú
òÿïÿ áàøûíäàí éîëäàøû Èëéàñà:
– Àé Èëéàñ! Àé Èëéàñ! Áó òöòÿêëÿ ñöðöíö ýåðè äþíäÿðèììè? – äåäè.
Èëéàñ úàâàá âåðäè:
– Äþíäÿðÿ áèëìÿçñÿí!
Îðóú òöòÿéè ÷àëìàüà áàøëàäû. Ãîéóíëàðà ñàíêè ýèçëè áèð ãöââÿ “äóð”
ÿìðèíè âåðäè. Ùàìûñû áèð øåéäÿí ùöðêìöø êèìè äóðäó. Ãóëàãëàðûíû ãûð-
ïàðàã, áèðäÿí-áèðÿ äþíäöëÿð, ãóéðóãëàðûíû àòà-àòà, ìÿëÿøÿ-ìÿëÿøÿ òÿ-
ïÿíè áàø éóõàðû äûðìàíäûëàð. Îðóú ìÿüðóð áèð òþâðëÿ:
– Ùÿ, äþíäÿðèììè? – äåéÿ ÷îìàüû ãàïûá òÿçÿäÿí ñöðöíö äÿðÿéÿ
ñöðäö.

ÊßÐÈÌ ÁÀÁÀ

Ýöíëÿðèìèí áèð ãèñìèíè äÿ Êÿðèì áàáà èëÿ êå÷èðèðäèì. Êÿðèì áàáà

àëòìûø éàøëàðûíäà, ãûñà áîéëó, êþêñö âÿ êöðÿêëÿðè åíëè áèð ãîúà èäè. Ýþ-
çöíöí éàíëàðû èðè úèçýèëÿðëÿ þðòöëìöø âÿ êè÷èëìèøäèñÿ äÿ, éåíÿ ïàðëàã
èäè. Ñþç ñþéëÿäèéè çàìàí äàèìà êè÷èê ýþçëÿðè, ãàëûí âÿ èðè äîäàãëàðû ýö-
ëÿðäè. Îíóí êå÷èðìèø îëäóüó óçóí áèð òàðèõè ùÿð çàìàí ýþçëÿðèíäÿ îõó-
ìàã îëóðäó. Éàøëû îëäóüó ùàëäà äàèìà à÷ûã, ýåíèø ÷þëëÿðäÿ éàøàìûø áó
àäàìûí öçö ÿòëè, éàíàãëàðû ãûïãûðìûçû, úàíû ñàïñàüëàì èäè. Áó àäàìûí
ùÿðÿêÿòèíäÿí âÿ ñèìàñûíäàí ýÿíúëèéèíäÿ ÷îõ èýèä âÿ ãî÷àã îëäóüó àí-
ëàøûëûðäû. Èíäè áåëÿ, ôèêðè-çèêðè äàèìà îâäà âÿ øèêàðäà èäè.
Àòàñûíäàí ãàëìà êþùíÿ òöôÿíýè âàð èäè. Áó òöôÿíýèí ëöëÿñè êè÷èê áèð
____________
òîï ëöëÿñè ãÿäÿð èäè. Îíó ùÿð çàìàí þçö èëÿ ýÿçäèðÿð âÿ áèð àí éàíûí-
äàí àéûðìàçäû, ùÿð ýöí ñèëÿð, òÿìèçëÿð âÿ àðàáèð äÿðÿíèí è÷èíÿ åíÿðÿê,
39
áèð éåðè íèøàí àëàðäû. Íèøàíëàäûüûíû âóðäóãäà, áöòöí àðçóëàðûíà ãîâóø-
ìóø áÿõòèéàð áèð óøàã êèìè ñåâèíúèíäÿí àòûëûá äöøÿðäè. Òöôÿíýèí áèð òîï
ãÿäÿð øèääÿòëè ñÿñèíäÿí õîøëàíìàéàí Àéðûì ãûçû àðàáèð Êÿðèì áàáàéà
èñòåùçà èëÿ: “Àéûáûíû éåð þðòñöí, ñÿí ùå÷ áèëäèéèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿ! Éàõøû
êè, äÿäÿí Ãàôàð ñÿíÿ áó ãûðûã òöôÿíýè ãîéóá ýåäèáäèð” – äåéèðêÿí
Êÿðèì áàáà ìÿüðóð áèð òþâðëÿ:
– Èýèä àòàäàí èýèä îüóëà áèð òöôÿíý, áèð äÿ àò ãàëàð – úàâàáûíû âå-
ðÿðäè.
Êÿðèì áàáà èíÿêëÿðè úöçè àéëûãëà ýöäÿðäè. Þçöíöí äÿ èêè èíÿéè,
äþðä-áåø ãîéóíó âàð èäè. Ùÿð ýöí èíÿêëÿðè áèð éàìàúà éàéûá îáàéà ãàéû-
äàðäû. Áó èøäÿ îíà áÿçÿí êè÷èê îüëó Âÿëè äÿ êþìÿê åäÿðäè. Îüóë-óøàã
çîüàë, ôûíäûã, ìîðóã äÿðìÿéÿ ýåäÿðêÿí Êÿðèì áàáà äà ñûðàäàí ãàë-
ìàçäû. Î äà îíëàðûí è÷èíäÿ îëìàëû èäè. Êÿðèì áàáàíûí èíÿêëÿðè þçáàøû-
íà áóðàõìàñû ñàùèáëÿðèíèí õîøóíà ýÿëìÿçäè; ëàêèí î áóíëàðà ùå÷
ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá íÿøÿñèíè ïîçìàç, òöòÿê ÷àëàð, ñöìñö ãàéûðàð, ùÿ-
ëÿ áàéàòû øèêÿñòÿñè äÿ àüçûíäàí äöøìÿçäè.

ÀÉÐÛÌ ÃÛÇÛ

Àéðûì ãûçû ãûñà áîéëó, êþê áèð ãàäûí èäè. Êè÷èê ãóìðàë ýþçëÿðè, àé
êèìè éóâàðëàã öçö âàð èäè. Áó ÷àëûøãàí, íàìóñëó ãàäûíûí öçöíäÿ êèøè-
ëÿðÿ ìÿõñóñ áèð ùåéáÿò âàðäû. Ùÿëÿ ýóðëàéàí ñÿñèíè ùÿð êÿñ åøèòñÿ èäè,
îíóí áèð êèøè îëäóüóíà èíàíàðäû. Ýöíäöçëÿðè áèð éàíäàí áèçèì åâäÿ
÷àëûøûá-÷àïàëàéàð, áèð éàíäàí äà þç åâèíèí èøëÿðèíè ýþðÿðäè. Ìåøÿäÿí
øÿëÿ-øÿëÿ îäóí äàøûéàð, ñàú àñàð, ÷þðÿê áèøèðÿð, þçýÿëÿðèíèí èíÿêëÿðèíè,
ãîéóíëàðûíû ñàüàð, íåùðÿ ÷àëõàéàð âÿ éîðóëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿçäè.
Áó âàõòà ãÿäÿð êèìñÿ Àéðûì ãûçûíäàí “éîðóëäóì” ñþçöíö åøèòìÿ-
ìèøäè. Ùÿéàò îíó áåëÿ þéðÿòìèøäè. Îíóí ÿñèë àäû Ôàòû èäè. Àòàñû “àéðûì”
îëäóüóíäàí ùàìû îíó “Àéðûì ãûçû” ÷àüûðûðäû.
Áó èêè àäàìûí òÿáèÿòè áèð-áèðèíÿ ÿñëà óéìóðäó. Îíóí ö÷öí Àéðûì
ãûçû áèð éàíäàí Êÿðèì áàáàíûí óøàãúàñûíà èøëÿðèíäÿí, ãÿðèáÿ ùÿðÿêÿò-
ëÿðèíäÿí äàðûëàð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ íàõûð ñàùèáëÿðèíèí òþùìÿò âÿ ìÿ-
çÿììÿòëÿðèíè èççÿòè-íÿôñèíÿ ñûüûøäûðà áèëìÿäèéèíäÿí Êÿðèì áàáàíûí
àðõàñûíúà ùÿð ýöí ñþéëÿíÿðäè. Êÿðèì áàáà ùå÷ áèð øåéÿ ÿùÿìèééÿò âåð-
____________
ìÿäèéè êèìè, áóíà äà ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá íÿøÿñèíäÿí, êåôèíäÿí
ãàëìàçäû.
40
 Áèð ýöí ãàäûíëàðëà óøàãëàð ìîðóã âÿ ÷èéÿëÿê éûüìàüà ýåòìèøäè.
Êÿðèì áàáà ñûðàäàí ùå÷ ãàëàðìû?! Àéðûì ãûçû Êÿðèì áàáàíûí äà ýåòäè-
éèíè, íàõûðûí áàøñûç ãàëäûüûíû áèëìèø, íàõûð ñàùèáëÿðèíèí àúû òþùìÿòèíè
åøèòìÿìÿê, ùÿì äÿ Êÿðèì áàáàéà àúû äÿðñ âåðìÿê ãÿñäè èëÿ éóìðó
áàøëû, èðè ÷îìàüû ýþòöðöá þçöíö íàõûðà éåòèðìèøäè. Àõøàì÷àüû íàõûðû
îáàéà äîüðó ñöðÿðêÿí ùàìû îíà òàìàøàéà ÷ûõäû.
Ùÿòòà Êÿðèì áàáà äà áó òàìàøàäàí ãàëìàäû, óçàãäàí ëàãåéä áà-
õûøëàðëà àðâàäûíû ñåéð åòäè. Àéðûì ãûçû ÿñëà òþâðöíö äÿéèøìÿéÿðÿê ÿëèí-
äÿ ÷îìàã î èíÿéèí, áó þêöçöí àðõàñûíúà áàüûðà-áàüûðà ãà÷ûðäû.
Êÿíäëèëÿðäÿí áèðè ýöëÿ-ýöëÿ Êÿðèì áàáàéà:
– Àé Êÿðèì, à Êÿðèì! Áóíà Àéðûì ãûçû äåéÿðëÿð, àäàìäàí áåëÿ
ùàéûô àëàðëàð, áó ïÿùëÿâàí àðâàä êèøèäÿí àðòûãäûð – äåäè.
Áó ñþçöí Êÿðèì áàáàéà áèð ìèë÷ÿê âûçûëòûñû ãÿäÿð òÿñèðè îëìàäû,
ýóðëàéàí ñÿñè èëÿ:
– Ìÿíèì êèìè êèøèíèí åëÿ äÿ àðâàäû îëàð – äåéÿ úàâàá âåðäè.

ÈÊÈ ÏßÙËßÂÀÍ

Ñóëàð ãàðàëìàüà, ýöíÿø éàâàø-éàâàø ìåøÿëè äàüëàðûí àðõàñûíà ÷ÿ-

êèëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Àëà÷ûüûí áèð òÿðÿôèíäÿ ïàëàç äþøÿéèá, ÷àé è÷èðäèê.
Êÿðèì áàáà äà ïàëàçûí óúóíäà Àéðûì ãûçû èëÿ éàí-éàíà îòóðìóøäó.
Ùÿð èêèñè êå÷ìèø èýèäëèêëÿðèíäÿí äàíûøûð, þéöíìÿéÿ âÿ ùÿð áèðè þçöíö
áÿéÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Àéðûì ãûçû Êÿðèì áàáàíû ãûçûøäûðìàã ôèêðè èëÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ
âóðàðàã äåéèðäè:
– Áóíó ýþðöðñöç, àéëàðúà öçöíö ýþðìÿçäèì. Èøè íÿ èäè: Áîøáîüàç-
ëûã, î ãàïû-áó ãàïûäà âåéë-âåéë ýÿçìÿêäÿí áàøãà ÿëèíäÿí áèð èø ýÿë-
ìÿçäè, åâÿ ýÿëÿíäÿ áèçÿ ãàí ãóñäóðàðäû. Áèð èýèäëèéè, ãî÷àãëûüû îëñàé-
äû... Ìåøÿäÿí áèð øÿëÿ äåìèðÿì. áèð ãóúàã îäóí äà ýÿòèðìÿçäè. Îäóí
ýÿòèðìÿéÿ ýåòñÿ ýþðÿðñÿí áåø-îí ÷ûðïûíû àðõàñûíà àëûð: “Àéðûì ãûçû,
Àéðûì ãûçû! Áóíó ùàðà òþêöì?” – äåéÿ áàð-áàð áàüûðàðäû; åëÿ áèë êè,
ìÿíÿ áàø ýÿòèðèá. Áó ýöí ìåøÿäÿí ýÿòèðäèéèì áó äàü êèìè øÿëÿíè ýþ-
ðöðñöç êè? Áåëÿ øÿëÿ ýÿòèðñÿ, êèøè äåéÿðÿì. Îíóí ùöíÿðè íÿäèð?
Àéðûì ãûçû ñþéëÿäèéè ñþçëÿðäÿí ìÿüðóð áèð âÿçèééÿò àëäû. Ýóðëàéàí
____________
ñÿñè èëÿ Êÿðèì áàáàéà:
– Ðÿùèì àüàíûí ãàïûñûíäà íåùðÿ ÷àëõàëàäûüûìûç éàäûíäàäûð? – äåäè.
41
 Êÿðèì áàáà ñöêóòëà áàøûíû òÿðïÿòäè. Àéðûì ãûçû öñòöí ýÿëäèéèíè ùèññ
åäÿðÿê, þçöíö äîüðóëòäó, øÿí âÿ à÷ûã áèð ñèôÿòëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Èêèìèç äÿ úàâàí èäèê. Ðÿùèì àüàíûí ãàïûñûíäà ãóëëóã åäèðäèê, áó
÷îáàí èäè, ìÿí äÿ àüàíûí èíÿêëÿðèíè ñàüûð, éàü-ïåíäèðèíè òóòóðäóì. Ãà-
ïûäà áóíäàí áàøãà äþðä-áåø ÷îáàí äà âàð èäè. Ùàìûñû éåíèéåòìÿ,
áûüûáóðìà îüëàíëàð èäè. Áèð ýöí íåùðÿ ÷àëõàëàéûðäûì. Çÿùðà õàíûì äà
àëà÷ûüûí àüçûíäà äóðóá áàõûðäû. Úàíûíûç ö÷öí, ÷îáàíëàðûí ùàìûñûíû éîð-
äóì. Áàõ, áóíóí þçöíö åëÿ éîðäóì êè. äöøäöéö éåðäÿ ãàëäû. Çÿùðà õà-
íûì ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðóá ãàããûëäàäû:
– Àé Êÿðèì, ÷îõ þéöíìÿ, Àéðûì ãûçû äþðä-áåø êèøèéÿ äîâ ýÿëäè
– äåäè.
Àéðûì ãûçû áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí Êÿðèì áàáà éåòèì óøàã êèìè áàøû-
íû êþêñöíÿ äèêÿðÿê, ùÿçèí-ùÿçèí äèíëÿéèðäè. Àéðûì ãûçûíûí áåëÿ þéöí-
ìÿñè, Êÿðèì áàáàíûí ñöêóòëà áöçöëöá äóðìàñû áèðäÿí-áèðÿ áàéàãäàí
Àéðûì ãûçûíà ãóëàã àñàíëàðûí ãÿùãÿùÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó ãÿùãÿùÿäÿí
Êÿðèì áàáà þçöíö áèð ãÿäÿð äîüðóëòäó.
– Åù! Àäàì ãîúàëàíäà áåëÿ ñþçëÿðè ÷îõ åøèäÿð; ìÿí ÿýÿð éàçû-ïîçó
áèëñÿéäèì ýþñòÿðäèéèì èýèäëèêëÿðè áèð-áèð éàçàð, áþéöê êèòàá áàüëàðäûì.
Èíñàí þçöíö þéìÿêäÿí íÿ ÷ûõàð. Àðâàä íÿäèð êè, îíóí èýèäëèéè íÿ îë-
ñóí. Ùàé! Ùàé! áåø-îí ãîéóí ñàüûá, íåùðÿ ÷àëõàéûá, éàü-ïåíäèð òóòóá,
äèëè àüçûíà ñûüìûð. Èíäè ìÿí äåéèì, ñÿí ãóëàã àñ!

ÏßËßÍÝ ÎÂÓ

Êÿðèì áàáà ñþùáÿòèíÿ áåëÿ áàøëàäû:

– Áèçèì Áîð÷àëû ìåøÿëÿðèíäÿ ïÿëÿíý îëìàäûüûíû áèëèðñèíèç; àíúàã
ãàáàã çàìàíëàðäà âàðìûø. Ãûðõ-ÿëëè èë áóíäàí ÿââÿë êÿíäèí éàõûíëûüûí-
äà áèð ïÿëÿíý ýþðöíìöøäö. Îíóí ãîðõóñóíäàí ìåøÿéÿ ùå÷ êÿñ
ýåòìèðäè. Áèð ýöí åøèòäèì êè, êÿíäèí éàõûíëûüûíäà ïÿëÿíý ö÷ èíÿê ïàð÷à-
ëàéûáäûð; àüëûì áàøûìäàí ÷ûõäû. Òöôÿíýèìè ýþòöðöá ýåòäèì. Êÿíäëÿ
ïÿëÿíýèí àðàñû áåø àüàú îëàðäû. Äÿðÿíè àøäûì. Àøàüû óçàíàí äàøëû-ãàéà-
ëû áèð äàü ÿòÿéè èëÿ ìåøÿíèí è÷ÿðèñèíÿ ýåäèðäèì. Ýöíöí áó çàìàíû èäè;
ýöíÿø ñàðàëìàüà, ñóëàð ãàðàëìàüà áàøëàìûøäû. Ïÿëÿíýè ýþçäÿí ãà÷ûðìà-
ìàã ö÷öí éàí-éþðÿìÿ áàõûðäûì. Áèð äÿ íÿ ýþðäöì?! Óçàãäà èêè ýþç
____________
ìÿøÿë êèìè éàíûð. Áàõäû, ïÿëÿíý èäè; î äà ìÿíè ýþðìöøäö, ïÿíúÿñè èëÿ
àúûãëû-àúûãëû éåðè åøèð, úûðìàãëàéûðäû.
42
 Áèð àç äà ýåòìèøäèì êè, áèðäÿí-áèðÿ ïÿëÿíý éåðèíäÿí àòûëûá, áàüûðà-
áàüûðà öñòöìÿ ýÿëäè. Áèð äàøà ñþéêÿíèá, òöôÿíýèìè îíà òÿðÿô éþíÿëòäèì.
Ïÿëÿíýèí áèð íÿúèá õàñèééÿòè âàð: ùöúóìà áàøëàäûüû éåðäÿí ö÷ äÿôÿ
îâóí öñòöíÿ àòûëàð. Áó ö÷ äÿôÿíèí ùå÷ áèðèíäÿ îâëàéà áèëìÿñÿ, êöñöá
ýåäÿð. Ãàëõäûüû éåðäÿí èêè äÿôÿ öñòöìÿ àòûëäû, ö÷öíúö äÿôÿ àç ãàëäû öñ-
òöìÿ äöøñöí. Òöôÿíýèìè äèêÿëòäèì, ùàâàäà öñòöìÿ ýÿëèðêÿí, ãîëëàðû
àðàñûíäàí íèøàí àëäûì. Ïÿëÿíýäÿí åëÿ áèð áàüûðòû ãîïäó êè, ñÿñèíäÿí
äàü-äàø òèòðÿäè. Ýþçëÿðèì ãàðàëäû, òöêëÿðèì öðïÿðäè. Åëÿ áèë àüàúëàð,
äàøëàð áèð ïÿëÿíý ñöðöñö îëóá, öñòöìÿ ýÿëèðäè. Î èêè-ö÷ àääûì ìÿíäÿí
àðàëû áèð ãàðàòèêàí êîëó éàíûíäà éûõûëûá íÿðèëäÿéèðäè. Èêè äÿãèãÿäÿí ñîí-
ðà úàíûíû òÿñëèì åòäè. Éàõûíëàøäûì. Î èýèä ùåéâàíû þëäöðäöéöìÿ ïåø-
ìàí îëäóì, öðÿéèì êþâðÿëäè, ýþçëÿðèì éàøàðäû. Òöôÿíýèìè áèð òÿðÿôÿ
àòûá, ãàáàüûíäà äèç ÷þêäöì. Áàøûíû ãîëëàðûì àðàñûíà àëûá, öçöíäÿí-
ýþçöíäÿí þïäöì.
Ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñîéóá åâÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà ãîíøóëàð áàøûìà éû-
üûëäûëàð. Äåäèì êè, Áîð÷àëû òîðïàüûíäà áèð èýèä âàð èäè, î äà áó ýöíäÿí
éàøàìûð. Áóíäàí ñîíðà Áîð÷àëû òîðïàüû èýèä öçö ýþðìÿéÿúÿê.
Áèð ñààò ÿââÿë ñàêèò âÿ äàëüûí ùàëäà áèð éåðäÿ áöçöëöá äóðàí áó ãî-
úà àðòûã íÿçÿðèìèçäÿ áþéöìöøäö. Ùàìûìûç áàøäàí-àéàüà ùåêàéÿéÿ
ãóëàã êÿñèëÿðÿê îíó äèíëÿéèðäèê.

ÊßÐÈÌ ÁÀÁÀÍÛÍ ÀÒÀÑÛ

Êÿðèì áàáà ñþùáÿòäÿí äîéìóð, ùàäèñÿíè ùàäèñÿéÿ, õàòèðÿíè õàòèðÿ-

éÿ úàëàéûðäû.
– Ìÿíèì àòàì äà ýþçÿë îâ÷ó èäè. Íàüûë åäèðäè êè, áèð ýöí ìàðàë
îâóíà ÷ûõìûøäûì. Äÿðÿäÿ êþê áèð áóüà îâëàäûì. ×åøìÿ áàøûíäà êàáàá
áèøèðèá éåäèêäÿí ñîíðà, óçàíûá éàòìûøäûì. Áèð äÿ ýþçëÿðèìè à÷àíäà íÿ
ýþðäöì? Äþðä áèð éàíûìû äóìàí åëÿ áöðöéöá êè, áèð àääûì äà ãàáàã
ýþðöíìöð. Î ýöí åâÿ ãàéûòìàãäàí öìèäèìè öçäöì. Àõøàì îëäóüóíó
ùàâàäàí áèëìèøäèì. Êèì áèëèð íÿ ãÿäÿð éàòìûøàì; íÿ åäÿúÿéèìè áèë-
ìèðäèì. Äöøöíäöì-äöøöíäöì, àõûðäà ýåúÿíè áèð ãàéà àëòûíäà êå÷èð-
ìÿê ö÷öí éàâàø-éàâàø äàüà äûðìàøäûì. Åëÿ ó÷óðóì, ñûëäûðûì ãàéàëûã
éåðëÿðäÿí êå÷èðäèì êè, àéàüûìûí àëòûíäàí áèð äàø ó÷ñà èäè, áèð áàø äÿðÿ-
____________
éÿ éóâàðëàíûá, ïàð÷à-ïàð÷à îëàúàãäûì. Ùÿì äÿ ãàðàíëûã, ýþç-ýþçö
ýþðìöðäö. Ãàáàüûìà áèð ìàüàðà ÷ûõäû. Äóðäóì, ìàüàðàíûí àüçûíäàí
43
è÷ÿðè áàõäûì. Áèð øåé ýþðìÿäèì, ÷àðÿñèç ìàüàðàéà ýèðäèì, àç ñîíðà
éóõóéà ýåòäèì. Áèð äÿ àüûð õîðóëòóäàí ýþçëÿðèìè à÷äûì “ – Áó íÿäèð?
Ìÿíäÿí áàøãà áóðàäà àäàììû âàð?” – äåäèì. Äèì-äèê îòóðóá éàí-
éþðÿìè éîõëàðêÿí, ÿëèìÿ áèð ùåéâàí ãóéðóüó òîõóíäó: áó áèð ïÿëÿíý
ãóéðóüó èäè. Ìÿí ìàüàðàéà ñûüûíäûüûì çàìàí î, îéàã èìèø. ×öíêè éàò-
ìûø îëñàéäû õîðóëòóñóíó åøèäÿðäèì. Áó èýèä ùåéâàíûí ìÿíè áèð ãîíàã
êèìè ìàüàðàñûíà ãÿáóë åòäèéèíÿ øöáùÿì ãàëìàäû. Þçöìö èòèðäèì. Àí-
úàã ãîðõìóðäóì: ÷öíêè áó ùåéâàíûí úîìÿðäëèéèíÿ ÿìèí èäèì. Ýåúÿíè
ïÿëÿíýëÿ áèð éåðäÿ êå÷èðòäèì. Ñÿùÿð äàí éåðè àüàðàíäà ìàüàðàäàí
÷ûõûá, äöíÿí ìàðàë îâëàäûüûì éåðÿ ýÿëäèì. Ìàðàëûí áèð áóäóíó ìàüà-
ðàíûí àüçûíà ýÿòèðèá, éàâàøúà è÷ÿðè èòÿëÿäèì. Î ýöí éåíÿ îâëàäûüûì ìà-
ðàëûí ÿòèíäÿí êàáàá áèøèðèá éåäèì. Ýöíîðòàäàí ñîíðà èäè, êÿíäÿ òÿðÿô
äþíäöì. Ìàüàðàíûí àøàüû éàíûíäàí êå÷èðäèì. Ýþðäöéöì áèð ùàäèñÿ
àéàãëàðûìû ìèñìàð êèìè éåðÿ ìûõëàäû: äÿðÿíèí è÷èíäÿ áèð ïÿëÿíý óçàí-
ìûø, áèð ãóðä äà îíóí ÿòðàôûíäà òöëêö êèìè ãóéðóã áóëàéûðäû. Ìÿíè ùåé-
ðÿò àëäû, áèð éåðäÿ îòóðóá áàõûðäûì. Ãóðä ãóéðóüóíó ñàëëàéûá äÿðÿíèí
áèð î áàøûíà ýåäèð, áèð äÿ äþíöá ýÿëèð, ãóéðóüóíó áþéðöíÿ ãûñàðàã, äèëè
èëÿ ïÿëÿíýè éàëàéûðäû. Ïÿëÿíý èñÿ ÿñëà âöãàðûíû ïîçìàéûá, éàëíûç îíó èòè
áàõûøëàðû èëÿ ñöçöðäö. Ãóðä áèð àç ñîíðà ïÿëÿíýèí ÷ÿíÿñèíè, áîüàçûíû éà-
ëàìàüà áàøëàäû. Áó õàèíèí ðèéàêàðëûãëà ïÿëÿíýè òÿëÿô åäÿúÿéèíè ùèññ åò-
ìèøäèì. áèð àðà ãóðäó íèøàí àëûá, âóðìàã èñòÿäèì. Íÿäÿíñÿ ôèêðèìäÿí
âàç êå÷äèì. Ãóðä áèð äÿ äÿðÿíè äîëàíûá, ïÿëÿíýÿ éàõûíëàøàíäà îíóí
áîüàçûíäàí éàïûøäû. Éàçûã ùåéâàí åëÿ áàüûðäû êè, ñÿñèíäÿí äàü-äàø òèò-
ðÿäè. Åëÿ áèëäèì êè, ãàéàëàð öñòöìÿ òþêöëÿúÿê. Áåø-îí äÿãèãÿ î ýþçÿë
ùåéâàí àòûëûá äöøÿíäÿí ñîíðà ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. Òÿÿúúöá áóðàñûäûð êè,
ãóðä éåíÿ ïÿëÿíýèí áîüàçûíû áóðàõìàã èñòÿìèðäè. Þçö èñÿ ùå÷ òÿð-
ïÿíìèðäè.
Ïÿëÿíýèí þëäöéöíö éÿãèí åòäèì; àíúàã ãóðäóí äà òÿðïÿíìÿìÿñèí-
äÿí ùåéðÿòäÿ èäèì. Òöôÿíýèìè àëûá äÿðÿéÿ åíäèì. Ïÿëÿíý þëìöøäö.
Òöôÿíýèí ãóíäàüû èëÿ ãóðäó íÿ ãÿäÿð âóðäóìñà òÿðïÿíìÿäè. Áó äà
ìóðäàð îëìóøäó. Ìÿí àíúàã èíäè àíëàäûì êè, ïÿëÿíý äÿðÿäÿ óçàíûð-
êÿí, áó õàèí ãóðä îíóíëà öç-öçÿ ýÿëìèø, îíóí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìàã
ìöìêöí îëìàäûüûíäàí áó ðèéàêàðëûãëà îíäàí úàí ãóðòàðìàã èñòÿìèø,
àõûðäà äà ãîðõóäàí áàüðû éàðûëûá þëìöøäö. ×îõ ÿëëÿøäèì, ïÿëÿíýèí áîüà-
çûíû ãóðäóí àüçûíäàí ãóðòàðà áèëìÿäèì, äèøëÿðè êèëèäëÿíìèøäè. ×àðÿñèç
____________
ãÿìÿìè ÷ûõàðûá, ãóðäóí äèøëÿðèíè ÷àïäûì. Åëÿ èýèä áèð ùåéâàíûí ãóðä
êèìè ãîðõàã, òàìàùêàð áèð ùåéâàíûí ÿëèíäÿ þëìÿñèíÿ öðÿéèì éàíäû.
44
 Áó ùàäèñÿäÿí õàòèðÿ îëìàã ö÷öí ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñîéóá åâÿ ýÿ-
òèðäèì.
Àòàñûíûí íàüûë åòäèêëÿðèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà Êÿðèì áàáà þçöíÿ
ìÿõñóñ àüûðëûã âÿ òÿìêèíëÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Èíäè ùàìàí ïÿëÿíý äÿðèñè ìÿíäÿäèð. Àòàìäàí éàäèýàð îëäóüó
ö÷öí ñàõëàéûðàì.
Àòàì îíó òÿñäèãëÿéÿðÿê:
– ßëáÿòòÿ, ùÿì áóíó, ùÿì äÿ âóðäóüóí ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñàõëàìà-
ëûñàí, – äåäè, – ÷öíêè äÿðèëÿðèí ùÿð áèðè èêè èýèäèí òàðèõèíè áèëäèðÿí ãèé-
ìÿòëè õàòèðÿäèð.

ÃÛÇÛË ÈÒ

Êÿðèì áàáàíûí “Ãûçûë” àäëû áèð èòè âàðäû. Ýåúÿ-ýöíäöç áèçèì ãàïû-
ìûçäàí àéðûëìàçäû. Îáà èòëÿðèíè ùå÷ ñåâìÿçäèì, ÷öíêè îíëàðûí ãîðõó-
ñóíäàí îáàäà òÿê âÿ àçàä ýÿçèíÿ áèëìèðäèì. Óçàãäàí êþëýÿìè ýþðöíúÿ
ñöðö èëÿ öñòöìÿ òþêöëöá ùöðÿðäèëÿð. Áèçèì Ãûçûëû þçöìÿ àëûøäûðìàã
öìèäè èëÿ ùÿð ýöí íÿ ãÿäÿð ÷þðÿê éåäèðäèðäèìñÿ, éåíÿ äÿ àëà÷ûãäàí
÷ûõûá, áèð éàíà ýåòäèéèìè ýþðöíúÿ êÿñèê ãóëàãëàðûíû îéíàäàðàã, ãàëûí,
áîüóã ñÿñè èëÿ ùöðÿð, íÿøÿìè ïîçàðäû. Îíà ýþðÿ Ãûçûëû äà ñåâìèðäèì.
Áèð ýöí àëà÷ûãäàí ÷ûõàðêÿí Ãûçûë öñòöìÿ äöøöá, ùöðìÿéÿ áàøëàäû.
ßëèìäÿêè äÿéÿíÿéèìëÿ èòè âóðà-âóðà ãîâäóì. Êÿðèì áàáà èòè âóðäó-
üóìó áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðìöø, áèð ñþç äåìÿìèøäèñÿ äÿ, õîøóíà ýÿë-
ìÿäèéèíè öç-ýþçöíäÿí äóéìóøäóì. Áèð ýöí èòè âóðà-âóðà ãàïûäàí
ãîâàðêÿí Êÿðèì áàáà ýþðäö. Éàõûíëàøàðàã:
– Âóðìà, îüëóì! – äåäè. – Áó, ìÿíèì ÷þðÿê àüàúûìäûð. Áóíóí áèð
ãàðäàø ãÿäÿð ìÿíÿ éàõøûëûüû êå÷èáäèð. Ñÿí áóíóí èíäèëèéèíè ýþðöðñÿí.
Áèð âàõò áóíóí ãîðõóñóíäàí åâèìèçèí éàíûíäàí ãóø ãóøëóüó èëÿ êå÷ÿ
áèëìÿçäè. Áó èòÿ áåø éöç ìàíàò âåðÿí îëóá âåðìÿìèøÿì. Ùÿð êö÷öéö-
íö îòóç-ÿëëè ìàíàòà ñàòìûøàì. Áóíóí íÿ ãÿäÿð àüûëëû, èýèä ùåéâàí îë-
äóüóíó áèëñÿí, ùå÷ âóðìàçñàí.
Êÿðèì áàáà áó ñþçëÿðè äåéèá, èòèí áàøûíû ÿëëÿðè èëÿ îõøàäû. Ñîíðà éå-
íÿ öçöíö ìÿíÿ òóòàðàã äåäè:
– Ãûøëàãäà èäèê, ïàéûçûí àéäûíëûã ýåúÿñè èäè. Ãîéóíëàðû éàìàúà
____________
éàéûá, áèð äàø öñòöíäÿ óçàíìûøäûì. Íÿ âàõò éàòäûüûìû ùå÷ áèëìÿìè-
45
øÿì. Îéàíäûüûì âàõò ùàâà ãàðàëìûø, äþâðÿìè äÿ ãàëûí äóìàí àëìûøäû.
Åëÿ ãàðàíëûã äöøìöøäö êè, ýþç-ýþçö ýþðìöðäö. ×îìàüû ýþòöðöá éå-
ðèìäÿí ãàëõäûì. Ñöðöäÿí õÿáÿð éîõ èäè. Ãûçûëû ÷àüûðäûì. Úàâàá âåð-
ìÿäè. Äÿëè êèìè î ýåúÿíè ñÿùÿð åòäèì. Àíúàã ìÿíÿ öìèä âåðÿí áó èò
èäè: áèëèðäèì Ãûçûë ñöðöäÿí àéðûëìàç. Äàí éåðè àüàðàð-àüàðìàç óúà áèð
òÿïÿ áàøûíà äûðìàøäûì. Àøàüûéà áàõäûì. Äóìàíäàí ùÿð øåé ãàðà ýþðö-
íöðäö. Éåíÿ “Ãûçûë! Ãûçûë!” äåéÿ áàüûðàðêÿí äÿðÿäÿí áîüóã áèð ñÿñ
åøèòäèì. Èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ äÿðÿéÿ àòûëäûì. Î, ñöðöíö èêè òÿïÿ àðàñûíà
éûüìûø, þçö äÿ éîë àüçûíäà äóðóá ùöðöð, ìÿíè ñÿñëÿéèðäè. Þçöìö Ãûçû-
ëà éåòèðäèì. Ìÿíè ýþðÿí êèìè ñåâèíäèéèíäÿí ãóéðóüóíó ñàëëàéûá, ãó-
ëàãëàðûíû äèêëÿéÿðÿê, ìÿíè éàëàìàüà áàøëàäû. Ñöðöéÿ ãóðä ýèðäèéèíè î
ñààò áèëäèì. Ñöðöíöí è÷èíäÿ ö÷ ãóðä þëöñö ýþðäöì. Èøèí íÿ éåðäÿ îëäó-
üóíó àíëàäûì. Ñöðöéÿ ãóðä äàðàøàíäà, Ãûçûë îíëàðëà áîüóøà-áîüóøà
ñöðöíö áó èêè òÿïÿíèí àðàñûíà ñûõûøäûðìûø, áóðàäà ãóðäëàðà ùöúóì åäèá,
áèð-áèð îíëàðû áîüóá þëäöðìöøäö. Ãûçûëûí áîéíóíà íåúÿ ñàðûëìûøàì...
Öçöíäÿí-ýþçöíäÿí íåúÿ þïìöøÿì... Ñîíðà êþê áèð ãî÷óí ãóéðóüóíó
êÿñèá ãàáàüûíà àòìûøàì.
Èôòèõàð ùèññè èëÿ ñþùáÿòèíè òàìàìëàìàüà ÷àëûøàí Êÿðèì áàáà Ãûçûëû
îõøàéàðàã:
– Èíäè áóíóí íÿ úöð èò îëäóüóíó áèëäèíìè? Áó, èò äåéèë, àñëàíäûð, ÿæ-
äàùàäûð – äåäè.
Êÿðèì áàáàíûí áó òÿðèôèíäÿí ñîíðà Ãûçûëëà áàðûøìûø, ñÿìèìè áèð
äîñò îëìóøäóã.

ÑÖÌÑÖ

Êÿðèì áàáà èëÿ àðìóä àüàúû àëòûíäà îòóðìóøäóã. Ìÿí äÿðÿäÿí

òîïëàäûüûì äàøëàðëà îéíàéûðäûì. Êÿðèì áàáà ôèò ÷àëà-÷àëà áèð éàø ÷óáó-
üó éîíóðäó. Êÿðèì áàáàíûí éåíè áèð øåé ãàéûðìàã èñòÿäèéèíè àíëàäûì,
éàíûíà ýåäÿðêÿí î, ãàëûí, áîç áûüëàðû àëòûíäàí ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ñÿíÿ ñöìñö ãàéûðûðàì – äåäè.
– Ñöìñö íÿäèð? – äåéÿ ñîðóøäóì.
– Ñöìñö ãóø êèìè îõóéóð, áóíóíëà ãûçûëãóø áàëàñû òóòóðëàð – äåäè.
Êÿðèì áàáàéà äàùà äà éàõûíëàøàðàã, ýþçëÿðèìè ÿëëÿðèíäÿí ýþòöðìÿç
____________
îëìóøäóì. ×óáóüóí îðòàñûíäàí èêè áàðìàã ãÿäÿð êÿñèá, öñòöíö ýþòöð-
äö. Î, éåðÿ éàø îò ãîéäóãäàí ñîíðà êÿñäèéè ãàïàüû öñòöíÿ áàñàðàã:
46
 – Áàõ, ñöìñö áóäóð! – äåäè âÿ óøàãëàðà ìÿõñóñ áèð ñåâèíúëÿ ñöì-
ñöíö èðè äîäàãëàðû àðàñûíà ãûñûá, ÷àëìàüà áàøëàäû.
Ìÿí ñÿáèðñèç ùàëäà ñöìñöíö äàðòûá ÿëèíäÿí àëûðêÿí î, áöðöøöê ýþç-
ëÿðèíäÿ, ãàëûí, èðè äîäàãëàðûíäà äàøãûí ñåâèíú ãûüûëúûìëàðû ó÷óøàðàã:
– Ãûçûëãóø áàëàñûíû áó ñÿñëÿ ÷àüûðûð – äåäè.
Ñöìñöíö èíäè ìÿí ÷àëûð, î èñÿ þéðÿäèðäè âÿ áèëèúèëèéè èëÿ þéöíöá,
ìÿüðóð áàõûøëàðëà ìÿíÿ áàõûá ýöëöðäö.
– Áóíóíëà ãûçûëãóø áàëàñûíû íåúÿ òóòàðëàð? – äåéÿ ìÿí ñîðóøäóãäà,
Êÿðèì áàáà ìÿíÿ áó ìÿëóìàòû âåðäè:
– Ãûçûëãóø éóâàñûíû ÷îõ âàõò ñó êÿíàðûíäà, óúà àüàúëàðûí áàøûíäà
òèêÿð. Áàëàëàðû éóìóðòàäàí ÷ûõàí êèìè îâëàäûüû ãóøëàðû þëäöðöá ãàíûíû
è÷ÿð, ñîíðà äà î ãàíû ãóñóá áàëàëàðûíà éåäèðÿð. Áàëàëàðû áèð ãÿäÿð áþéö-
äöêäÿí ñîíðà, îâëàäûüû ãóøó ñó êÿíàðûíà àïàðàð, òöêëÿðèíè éîëàð, úÿì-
äÿéèíè ñóäà òÿìèç éóäóãäàí ñîíðà ïàð÷àëàéûá, áàëàëàðûíûí ãàáàüûíà
àòàð. Áàëàëàðû ãàíàäëàíûá, ó÷ìàüà áàøëàäûüû âàõò òóòäóüó îâó ýÿòèðèá
éóâàñûíûí àüçûíà áèðäÿí-áèðÿ áóðàõàð, ãóø þëöì ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðäû-
üûíû ýþðöíúÿ, ïûðûëäàéûá ó÷ìàã èñòÿðêÿí ãûçûëãóø áàëàëàðû ùöúóì åäÿð,
äÿðùàë îíó òóòóá éåéÿðëÿð. Àíàñû áàëàëàðûíà áó úöð îâ÷óëóã þéðÿäÿð.
Áàëàëàðûíûí áó çàìàíû àíàëàðû ö÷öí äÿ ãîðõóëóäóð, éàõûí ýÿëÿðñÿ î ñà-
àò ùöúóì åäèá, îíó äà ïàð÷àëàðëàð. Îíà ýþðÿ äÿ îâëàäûüû ãóøëà éóâàñû-
íà éàõûí áèð àüàúà ãîíàð âÿ þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ñÿñëÿ áàëàëàðûíû ñÿñëÿð.
Îíëàðûí ó÷óá ýÿëäèéèíè ýþðöíúÿ, îâó áóðàõûá ãà÷àð. Ãûçûëãóø áàëàëàðûíû
îâ÷óëàð áó âàõòëàð òóòàðëàð. Éóâàëàðûíà éàõûí áèð éåðäÿ òîð ãóðóá, è÷èíÿ
òîéóã, êÿêëèê áóðàõàðëàð. ×ûð-÷ûðïûäàí, îòëàðäàí ãàéûðäûãëàðû êè÷èê äàõ-
ìàëàðäà ýèçëÿíèá áèð ÿëëÿ òîðóí èïèíè òóòàð, î áèðè ÿëëÿ äÿ ñöìñöíö ÷à-
ëàðëàð. Ãûçûëãóø áàëàëàðû àíàëàðûíûí îâ ýÿòèðäèéèíÿ àëäàíûá, þçëÿðèíè
òîðäàêû ãóøóí öñòöíÿ àòàíäà îâ÷óëàð èïè òåç ÷ÿêèð, òîð áàüëàíûð, ãûçûëãóø
áàëàëàðû äà òîðóí è÷èíäÿ ãàëûðëàð.
Ãûçûëãóø áàëàëàðû áó çàìàí ÷îõ àúûãëû îëóðëàð. Þçëÿðèíè èíñàí ÿëèíäÿ
ÿñèð ýþðÿíäÿ öðÿêëÿðè ïàðòëàð, èíñàíà ùå÷ àëûøìàçëàð. Îíà ýþðÿ äÿ îâ-
÷óëàð ãûçûëãóø áàëàëàðûíû òóòóíúà, èéíÿ èëÿ ýþç ãàïàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ
òèêÿðëÿð. Èêè-ö÷ ýöí àú ñàõëàð âÿ éàâàø-éàâàø ÿò âåðèá, þçëÿðèíÿ àëûøäûð-
äûãäàí ñîíðà ýþç ãàïàãëàðûíû à÷àðëàð. Ãóøúóüàçëàðûí àúûüû áó úöð ñþíÿð,
ñàùèáëÿðèíÿ àëûøàðëàð. Îâ÷óëàð ãûçûëãóø, òóëà ýþòöðöá îâà ÷ûõàðëàð. Òóëà-
ëàð êîëëàðûí, ãàìûøëàðûí àðàñûíà ñîõóëóá þðäÿê, ãàç, êÿêëèê, ãûðãîâóë âÿ
____________
òóðàúû ãàëäûðûíúà ãûçûëãóø ùöúóì åéëÿéèá îâëàð.

47
 ÚÀÍ ÃÎÐÕÓÑÓ

Ñåíòéàáðûí èñòè ýöíö èäè. Ýöíÿø éàíäûðûðäû. Èòëÿð, ÷îáàíëàð ìåøÿëÿ-

ðÿ, ñÿðèí êþëýÿëèêëÿð àëòûíà ÷ÿêèëìèøäèëÿð. Áèç äÿ àëà÷ûüûí è÷èíäÿ ùÿð áè-
ðèìèç áèð éàíäà óçàíìûøäûã. Ñàðû òîéóüóì äà úöúÿëÿðèíè áàøûíà éûüûá,
àðìóä àüàúû àëòûíäà åøÿëÿíèð, äÿíëÿíèðäè. Òîéóã áèðäÿí-áèðÿ àúûãëû ñÿñ-
ëÿ ãàããûëäàäû. Úöúÿëÿð äÿðùàë ó÷àðàã êîëëàðûí àðàñûíà ñîõóëäóëàð.
Áó çàìàí áèð ãóø àëà÷ûüûí àüçûíäàí èëäûðûì êèìè øûüûéûá, éöêöí
àëòûíà ñîõóëäó. Ãöââÿòëè ãàíàä ÷àëûíìàñûíà áÿíçÿð áèð ñÿñ ùÿëÿ äÿ àëà-
÷ûüûìûçûí öñòöíäÿ åøèäèëèðäè. áèð-áèðèíèí àðõàñûíúà áàø âåðÿí áó ùàäèñÿ-
ëÿðäÿí þçöìöçö èòèðìèø ùàëäà àëà÷ûãäàí êÿíàðà ÷ûõäûã. Àëà÷ûãäàí îíîí
áåø àðøûí óúàäà áþéöê áèð ãóø èðè ãàíàäëàðûíû à÷ìûø, îäëó âÿ àúûãëû áà-
õûøëàðëà áèçè ñöçöðäö. Àíàì:
– Ãûçûëãóøäóð – äåäè, ñîíðà úöúÿëÿðè òóòìàìàñû ö÷öí ÿëèíÿ áþéöê
áèð àüàú àëûá êèø, êèø åäÿðÿê, ãûçûëãóøó ãîâëàìàüà áàøëàäû. Áèç àëà÷ûüà
ýèðÿí ãóøóí àðõàñûíúà ýåòäèê. Áèçäÿí ÿââÿë ãàðäàøûì éöê àëòûíäà áèð
áóúàüà ñûüûíìûø ãóøó ãàëäûðûá, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ:
– Òóòäóì, êÿêëèêäèð – äåäè.
Ãàðäàøûìûí ÿòðàôûíäà ñåâèíúèìäÿí àòûëûá äöøÿðÿê:
– Âåð ìÿí äÿ áàõûì – äåéÿ áàüûðäûì.
Áó çàìàí àíàì è÷ÿðè ýèðäè. Êÿêëèéè ÿëèìèçäÿ ýþðöíúÿ:
– Úàíûíûí ãîðõóñóíäàí éàçûã þçöíö àëà÷ûüà ñàëûá – äåäè.
Ãûçûëãóø ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðûá þçöíö èíñàí ÿëèíäÿ ÿñèð ýþðÿí êÿê-
ëèê ùÿéÿúàíëà ÷ûðïûíûð, äàðòûíûð, ÿëëÿðèìèçè äèìäèêëÿéèðäè. Ãàðäàøûì:
– Ãàíàäëàðûíû áàüëàéûì, ãà÷ìàñûí – äåäè.
– Éîõ, îüëóì, áó ùåéâàí áèçèì åâèìèçÿ ñûüûíìûøäûð, îíó àçàä
åäèí; áàõñàíûç à, ãîðõóñóíäàí éàçûüûí öðÿéè àüçûíà ýÿëèð – äåéÿ àíàì
úàâàá âåðäè.
Áó ñþçëÿðè àíàì åëÿ ñþéëÿäè êè, ãÿëáèìèçäÿ ðèããÿò äîüäó. Àðòûã ùà-
ìûìûç îíó àçàä åäèëìÿñè òÿðÿôäàðû èäèê. Ùàìûìûç àëà÷ûãäàí ÷ûõäûã.
Êÿêëèê äÿ î êè÷èê ýþçëÿðèíè ýþéÿ äèêÿðÿê áàõûð, äöøìÿíèí ýåòìèø îë-
äóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðäè. Ãàðäàøûì ãóøó áèðäÿí-áèðÿ ùàâàéà àòàðàã:
– Ó÷, ýåò! – äåäè.
Êÿêëèê îíóí ÿëèíäÿí îõ êèìè ÷ûõäû âÿ áèð àíäà ìåøÿíèí àüàúëàðû
àðàñûíäà éîõ îëäó.
____________
Ùàìûìûç áàüûðûøàðàã, êÿêëèéèí àðõàñûíúà õåéëè áàõäûã.
48
 ÁÈ×ÈÍ

Ñÿùÿð-ñÿùÿð àëà÷ûüûí àüçûíäà îéíàéûðäûã. Êÿíä óøàãëàðû ÿëëÿðèíäÿ

áàäéà, ìèñ êàñà äÿðÿéÿ åíèðäèëÿð.
Ãàðäàøûì îíëàðûí äàëûíúà:
– Íàìàç, Íàìàç, ùàðàéà ýåäèðñèíèç? – äåéÿ ÷àüûðäû.
Íàìàç àðõàéà äþíÿðÿê éàðûìàüûç:
– Ãîðóüà ýåäèðèê, ãîðóüà, ÷èéÿëÿê äÿðìÿéÿ, – äåäè.
Áèç äÿ àðõàëàðûíúà ãà÷ûá éåòèøäèê, äÿðÿíè êå÷äèê, êè÷èê áèð úûüûðëà
ìåøÿéÿ äîüðó ãàëõäûã. Èêè ÷àüðûì ãÿäÿð ýåòìèøäèê êè, óçàãäà áè÷èí÷è-
ëÿðèí îðàãëàðûíûí ãàò-ãàðûøûã ñÿñëÿðè ãóëàüûìûçà éåòèøäè. Ñåâèíúèìèçäÿí
ñû÷ðàäûã. Áèð àç ñîíðà àðòûã òàëàäà èäèê. Áè÷èí÷èëÿð ñûðà èëÿ äóðìóø, ýþ-
áÿéÿ ãÿäÿð ãàëõìûø éàø îòó áè÷èð, ãàäûíëàð, óøàãëàð èñÿ îòëàðûí àðàñûí-
äàí ÷èéÿëÿê éûüûð âÿ ãóðóìóø îòëàðäàí þòÿäÿ, áÿðèäÿ òàéà âóðóðäóëàð.
Áèç äàéàíàðìûéûã? Éåòèøÿí êèìè ãîðóüà àòûëäûã. ×èéÿëÿêäÿí äîéóíúà
éåäèê. Ñîíðà éóìøàã îòëàðûí, äÿðçëÿðèí öñòöíäÿ àòûëûá äöøìÿéÿ, áàüû-
ðûøìàüà áàøëàäûã. áè÷èí÷èëÿðäÿí áèðè îðàüûíû áþéöê áèð ãàíãàëûí êþêöí-
äÿí åíäèðèðêÿí ãóø áàëàëàðû “úèê-úèê” åäèá, êè÷èê ãàíàäëàðûíû ÷ûðïàðàã,
ãàëûí îòëàð àðàñûíà ñîõóëäóëàð. Ùàìûìûç îðàéà ãà÷äûã. Áè÷èí÷è ÿéèëèá,
îâúóíäà òóòäóüó áèð ãóø áàëàñûíû ìÿíÿ óçàäàðàã:
– Àë, – äåäè.
Ñåâèíúÿê ÿëèìè à÷äûì. Ãóøó îâúóìà ãîéäó. Îâúóìó à÷àðêÿí ÿë-
ëÿðèì àë-ãàí è÷èíäÿ èäè. Òöêëÿðèì öðïÿðìèø áèð ùàëäà “Àé, áó íÿäèð?”
äåéÿ ãóøó éåðÿ àòäûì. Îðàã îíóí ùÿð èêè àéàüûíû áè÷ìèø, êè÷èê ùåéâàí
àéàãñûç ãàëìûøäû; áèð, ÿëëÿðèìè àë ãûðìûçû áîéàéàí ãàíà, áèð äÿ îòëàð öñ-
òöíäÿ èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ ñöðöíÿí î êè÷èê ùåéâàíà áàõäûì.
Ãÿëáèìäÿ àúû áèð ùèññ äîüäó. “Òîïàë ùåéâàí, ñÿíè àðòûã êèì áÿñëÿ-
éÿúÿê?” – äåäèì. Ùàìû áè÷èëìèø ãîðóüóí òèêàí êèìè äóðàí îòëàðû
öñòöíäÿ èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ ñöðöíÿí ãóøúóüàçà áàõûðäû. Î áèðè ãóøëàðû
òóòìóø îëàí óøàãëàð òîïàë ãóøó îâóúëàðû è÷èíÿ àëûá òàìàøà åòäèêäÿí ñîí-
ðà, éåíÿ îòëàð àðàñûíà áóðàõäûëàð. Î ýöíêö íÿøÿìÿ çÿùÿð ãàòûëìûø îë-
äóüóíäàí ÷îõ äàëüûí èäèì. Áèð ñààò ñîíðà îáàéà äþíäöê.
Áó ÿùâàëàòäàí óçóí èëëÿð êå÷ìèøäèð. Àíúàã áó ýöí äÿ î ãàíëû âà-
ãèÿíè óíóòìàìûøàì.
____________

49
 ÉÎËÄÀØÛÌ ÐÇÀ

Úöìÿ àõøàìëàðû ìÿíèì ÿí ÷îõ ñåâäèéèì ýöí èäè; ÷öíêè ùÿð ùÿôòÿ-
íèí áó ýöíö àòàì øÿùÿðäÿí ýÿëÿðäè. Áèð òÿïÿ áàøûíäà îòóðóá, ñÿáèðñèç-
ëèêëÿ àòàìûí éîëóíó ýþçëÿðäèì.
Àõøàìöñòö èäè. Îáàäà ýÿçèíèðäèì. Î ýöí ñöä÷öëÿðäÿí áèðè øÿùÿð-
äÿí ÷îõ òåç ãàéûòìûøäû. Îíó óçàãäàí ýþðöíúÿ éàíûíà ãà÷ûá, àòàìû ñî-
ðóøäóì. Ñöä÷ö ÷óáóüóíó ãàëûí äîäàãëàðûíûí áèð òÿðÿôèíÿ ãûñàðàã, î áèðè
òÿðÿôèíäÿí òöñòöíö áóðàõäûüû ùàëäà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àòàí áó ýöí ýÿëìÿéÿúÿê, èøè âàð, – äåäè.
Áó ñþç èëäûðûì êèìè ìÿíè ñàðñûòäû. Ìÿéóñ âÿ äàëüûí ùàëäà ýåðè äþí-
äöì. Î èñÿ àðõàìäàí ÷àüûðûá:
– Åé, áóðà áàõ! Ýÿëÿúÿê, ñÿíè àëäàòäûì, ìÿí áó ýöí òåçäÿí ÷ûõìû-
øàì – äåäè.
Úàâàá âåðìÿäÿí éîëóìà äàâàì åòäèì. Ýöíÿø ãûçûë ñà÷ëàðûíû äÿðÿ-
ëÿðäÿí, ìåøÿëÿðäÿí éàâàø-éàâàø òîïëàéàðàã ãÿðáÿ, éöêñÿê äàüëàð àð-
õàñûíà ÷ÿêèëìÿéÿ, óúà àüàúëàðûí êþëýÿëÿðè øÿðãÿ äîüðó óçàíìàüû
áàøëàìûøäû. Ñöðöëÿð, íàõûðëàð ìÿëÿøÿ-ìÿëÿøÿ îáàéà äîüðó ãà÷ûðäû, ìÿí
äÿ áèð òÿïÿäÿ îòóðóá î ýóðóëòóíó äèíëÿéèð, î úàíëû ëþâùÿíè ñåéð åäèðäèì.
×àäûðûìûçûí àüçûíäà àò êèøíÿìÿñè åøèòäèì. Äþíöá áàõûíúà íÿ ýþðäöì?
Àòàì!.. Ñåâèíúèìäÿí àéàãëàðûì áèð-áèðèíÿ äîëàøà-äîëàøà éöéöðöá
áîéíóíà ñàðûëäûì. Àòàì éîëäàøûì Ðçàíû äà þçö èëÿ ýÿòèðäèéèíäÿí, ñå-
âèíúèì áèð ãàò àðòìûøäû. Ñåâèíìÿçìèéÿì? Úöúÿëÿðèìè, ÷åøìÿëÿðèìè,
ýþéÿì àüàúëàðûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí éåíè àäàì òàïìûøäûì. Áèð ôèíúàí
÷àé è÷ÿí êèìè ãàëõäûã. Òîéóãëàðûìäàí áàøëàéàðàã ýþéÿì àüàúëàðûìû,
äÿðÿäÿêè ÷åøìÿëÿðèìè áèð-áèð ýþñòÿðäèì. Ñîíðà îáàéà ýÿëäèê. Ñöðöëÿ-
ðèí è÷èíÿ ñîõóëäóã. Ãóçóëàðëà, îüëàãëàðëà îéíàäûã, îíëàðëà áÿðàáÿð àòû-
ëûá äöøäöê. Àðòûã ãàðàíëûã äöøöð, ñåéðÿê äóìàí óúà äàüëàðûí áàøûíäàí
äÿðÿëÿðÿ, ìåøÿëÿðÿ åíèðäè. Ýþé öçö òÿìèç îëäóüóíäàí øèìàë òÿðÿôäÿêè
áèð-èêè áóëóä äÿíèç è÷èíäÿ êè÷èê òÿïÿúèêëÿð êèìè ýþðöíöðäö. Ùÿð èêèìèç
ÿë-ÿëÿ âåðèá éöéöðÿ-éöéöðÿ åâÿ ýÿëäèê.

____________

50
 ÉÀÜÛØ

Àòàì ÷àäûðûìûçûí éàíûíäàêû àðìóä àüàúû àëòûíäà îòóðóá Êÿðèì

áàáà èëÿ ñþùáÿò åäèðäè. Êÿðèì áàáà áèðäÿí-áèðÿ ýþçëÿðèíè øèìàëà äèêÿ-
ðÿê ýóðëàéàí áèð ñÿñëÿ: “Àëëàù, ñÿí ñàõëà!” äåäè. Áó ñþçëÿðè åëÿ ñþéëÿäè
êè, ùàìûìûçäà áèð ùÿéÿúàí äîüäó.
Áöðöøöê âÿ òèòðÿê ÿëè èëÿ ýþéöí øèìàë òÿðÿôèíäÿêè êè÷èê ãàðà áóëó-
äó ýþñòÿðÿðÿê:
– Î èëàí ãóéðóüó êèìè ãàðà áóëóäó ýþðöðñöç? ×îõ çèéàíêàð áóëóä-
äóð, – äåäè. – Áó, çèéàíñûç êå÷ìÿéÿúÿê.
Àòàì åòèíàñûç úàâàá âåðäè:
– Î áóëóä áóðàäàí ÷îõ óçàãäûð, áèçÿ çèéàíû äÿéìÿç.
Êÿðèì áàáà èðè ïàïàãëû áàøûíû, óçóí, ÷àë ñàããàëûíû îéíàäàðàã, áèð
äàùà äèããÿòëÿ áóëóäó ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Áóíà îéíàã áóëóä äåéÿðëÿð, – äåéÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – áó ùÿð
éåðè ýÿçÿð, àììà ÷îõ äóðìàç. Áèð ñààò éàüñà àëÿìè òóôàíà âåðÿð. Èêè
ñààò ÷ÿêìÿç êè, òîéóã êèìè áàëàëàðûíû áàøûíà éûüûá ýÿçìÿéÿ áàøëàð. Áó
áóëóääàí ýþçöì ùå÷ ñó è÷ìèð, åùòèéàòû ÿëäÿí âåðìÿê îëìàç. Àëà÷ûüûí
õÿíäÿéèíè òÿìèçëÿìÿëèéÿì.
Êÿðèì áàáà äóðóá ýåòäè. Áèç äÿ àòàìëà àëà÷ûüà äþíöá, éîðüóí îë-
äóüóìóçäàí òåç éàòäûã. Ñîíðà íÿëÿð îëäóüóíó áèëìèðÿì, áó ãÿäÿð
õàòûðëàéûðàì êè, àòàì ìÿíè ãîëëàðû àðàñûíäà éöê öñòöíÿ óçàäàðêÿí, ãó-
ëàãëàðûìûí äèáèíäÿ ýóðëàéàí áèð ñÿñäÿí ýþçëÿðèìè à÷äûì. ßòðàôûìà
áàõäûì. Àòàì, àíàì ùÿð èêèñè àëà÷ûüûí è÷èíäÿ äèì-äèê äóðìóøäó.
Àòàì êè÷èê ãàðäàøûì ßñÿäóëëàíûí áåøèéèíè éóõàðû ãàëäûðìûø, àíàì
äà êè÷èê áàúûìû ãóúàüûíà àëìûøäû. Ñåë ýóðóëòó èëÿ àëà÷ûüûí è÷èíäÿí àõûá
ýåäèðäè. Éàüûø äàìúûëàðû áàøûìûçûí öñòöíäÿ àëà÷ûüûí êå÷ÿëÿðèíè ýóì-
ýóì ãàì÷ûëàéûðäû. Î ýåúÿêè òóôàíäàí éàëíûç áó ãÿäÿð ýþðÿ áèëäèì.
Ñîíðà éåíÿ éàòìûøàì. Ñÿùÿð ýþçëÿðèìè à÷äûüûì çàìàí ýöíÿø äîü-
ìóø, øÿôÿãëÿðäÿí ùþðöëìöø ñà÷ëàðûíû îòëó-÷è÷ÿêëè äàüëàðûí, éàìéàøûë
äóðàí ìåøÿíèí öñòöíÿ äàüûòìûøäû. Òåç àëà÷ûãäàí ÷ûõäûì. Ùàâà î ãÿäÿð
ñàô, î ãÿäÿð ýþçÿë èäè êè, ùÿð øåé èíñàíûí öçöíÿ ýöëöðäö... Ýåúÿêè éà-
üûøäàí ÷è÷ÿêëÿðèí, éàðïàãëàðûí óúëàðûíäàí ñàëëàíàí äàìëàëàð ýöíÿøèí àë
øÿôÿãëÿðè àëòûíäà àëìàç äÿíÿëÿðè êèìè ïàðûë-ïàðûë ïàðûëäàéûð, ÿòðàôûíà
èíúÿ òåëëè íóðëàð ñà÷ûðäû. Êè÷èê ãóøëàð éàøûë áóäàãëàðäà ãàíàäëàðûíû ýö-
____________
íÿøÿ äîüðó à÷àðàã ùÿì ãóðóäóð, ùÿì äÿ ýþçÿëëèêëÿðÿ áàõûð, î ëÿòàôÿòÿ
áöðöíìöø òÿáèÿòè äàäëû íÿüìÿëÿðè èëÿ àëãûøëàéûðäûëàð.
51
 Àíàì ýåúÿêè éàüûøäàí èñëàíìûø øåéëÿðè Àéðûì ãûçûíûí êþìÿéè èëÿ
àëà÷ûãäàí ÷ûõàðà-÷ûõàðà:
– Àëëàù êÿññèí áåëÿ éàéëàüû, åëÿ áèë áàøûìûçà éåð ãÿùÿòäè. Áó íÿ
äèððèêäèð; èñëàíìàìûø áèð øåé ãàëìàéûá. Ùÿëÿ ýåúÿ ýþçëÿðèìè áèð òèêÿ äÿ
éóììàìûøàì – ñþéëÿíèðäè.
Àòàì äà:
– Àé äÿëè, ÷þë÷öëöêäöð, öðÿéèíè ñûõìà, áóíóí äà áèð íÿøÿñè âàð – äåéÿ
àíàìà òÿñÿëëè âåðèðäè.
– Áåëÿ íÿøÿíè èñòÿìèðÿì. Ñèçèí ö÷öí íÿ âàð êè, þçöíöç ÷þëëö, ýþð-
äöéöíöç äÿ åëÿ áó – äåéÿ àíàì úàâàá âåðäè.
Áó àðàëûã áèðäÿí-áèðÿ úöúÿëÿðè, òîéóüóìó õàòûðëàéûá, úÿëä ùèíÿ òÿ-
ðÿô éöéöðäöì. Ùèíèí àüçûíäàêû äàøû ýþòöðÿíäÿ ýþðäöì êè, ùèíèí è÷è ýþë
áàüëàéûáäûð. Áó ôàúèÿëè ìÿíçÿðÿíè ýþðìÿéèìëÿ “Âàé, úöúÿëÿðèì áîüó-
ëóáëàð”, – äåéÿ ãûøãûðìàüûì áèð îëäó. äÿðùàë àèëÿ öçâëÿðè ÿòðàôûìû áöðö-
äöëÿð. Àòàì:
– Éàçûã úöúÿëÿð, ùå÷ éàäûìûçà äà äöøìÿéèáëÿð – äåéÿ òÿÿññöôöíö
áèëäèðäè, ñîíðà áàøûìû îõøàéàðàã, þç ùÿðÿêÿòè èëÿ ìÿíÿ ñàíêè òÿñÿëëè
âåðìÿê èñòÿäè.
Àíàì:
– Ìÿíèì ôèêðèìÿ ýÿëìèøäè, àììà íÿ åäÿê, þç áàøûìûçûí ùàéûíà
ãàëìûøäûã – äåäè.
ßëèìè ùèíÿ ñîõóá, áîüóëìóø úöúÿëÿðè ñóéóí è÷èíäÿí áèð-áèð ÷ûõàðòäûì.
Àíàì:
– Éàìàí ýþçÿ îõ áàòñûí! – äåäè. – Ùÿð ýþðÿí: “Áóíëàðà íÿ âåðèá-
ñÿí êè, äÿðèëÿðèíÿ ñûüìûðëàð” äåéèðäè. Áóíëàðà ùàíñû áÿäíÿçÿðèíñÿ ýþçö
äÿéäè. Ôèêèð åòìÿ, îüëóì, ãàäà-áàëàìûçû àïàðûáëàð.
Àðòûã íÿ åäÿúÿêäèì? Îëàí îëìóø, êå÷ÿí êå÷ìèøäè.

ÈÝÈÄ ÓØÀÃ

Îáàìûçûí øèìàë òÿðÿôè ãÿðáäÿí-øÿðãÿ äîüðó óçàíìûø ÷ûëïàã ãàéà-

ëûã, äàùà ñîíðà ãàëûí ìåøÿëèê èäè. Äÿðÿ, ãÿðáÿ äîüðó ýåòäèêúÿ ãàéàëûã,
äàüëûã, èðè âÿ îéóã äàøëàðëà äîëó éåðëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Áèç îðàëàðà ýåò-
ìÿéÿ ãîðõàðäûã, ÷öíêè êÿíäëèëÿð “àéû âàð” äåéÿ áèçè ãîðõóòìóøäóëàð.
____________
Áó ãîðõó óúóíäàí äÿðÿíèí ãÿðá òÿðÿôèíÿ ýåòìÿçäèê.
52
 Èêèíäè ÷àüû èäè. Îáàäà “Äóðñóíó àéû áàñûá” – äåéÿ ñÿñ ãîïäó.
Êÿíäëèëÿð äÿéÿíÿê, òöôÿíý, èò ýþòöðöá ýåòäèëÿð. Áöòöí îáà àõäû. Ìÿí
äÿ úàìààòà ãîøóëóá ýåòäèì. Íÿäÿí ãîðõàúàãäûì. Êÿðèì áàáà îðàäà
èäè. Êþìÿéÿ ýåäèðìèøÿì êèìè. ùÿòòà ÿëèìäÿ éåêÿ áèð äÿéÿíÿéèì äÿ
âàðäû. Ùàìûìûç íèçàìëû ãîøóí êèìè, ñàíêè áèð ãàëà àëìàüà ýåäèðäèê.
Äÿðÿíè àøäûã. Àéû äÿðÿñèíèí äàüëûã òÿðÿôèíäÿí äûðìàíûðäûã. Éóõàðûäà
ãàòãàðûøûã áèð ñÿñ åøèäèëäè. Èòëÿð ãóéðóãëàðûíû, ãóëàãëàðûíû øÿêëÿéÿðÿê,
áèðäÿí-áèðÿ ùöðìÿéÿ, öñòöìöçÿ éöéöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùàìûäà áèð ðÿ-
øàäÿò âÿ øöúàÿò äîüäó, òÿïÿíè äûðìàíäûã. Äóðñóí ÿëèíäÿ òöôÿíý ìÿü-
ðóð áèð ùàëäà áèçè ãàðøûëàéàðàã:
– Âóðäóì. Ãîëòóüóíóí àðàñûíäàí âóðìóøàì. Àç ãàëà êàôèð ìÿíè
áîüìóøäó – äåéÿ úàìààòà ãàðûøäû.
Èíäè ùÿð êÿñ Äóðñóíäàí ìÿëóìàò àëìàüà úàí àòûðäû. Íÿùàéÿò, áÿë-
ëè îëäó êè, áó ãîðõìàç óøàã òöôÿíýëÿ î òÿðÿôëÿðäÿ ýÿçäèéè çàìàí þç éó-
âàñû àüçûíäà èêè áàëàñû èëÿ îéíàéàí éåêÿ áèð àéû èëÿ öç-öçÿ ýÿëèð. Àéû
Äóðñóíó ýþðöíúÿ àðõàñûíúà äöøöð. Äóðñóí ãà÷ûð, àéû ãîâóð; íÿùàéÿò,
Äóðñóí áàøû àøàüû ãà÷ìàüûí ÷ÿòèí îëäóüóíó ýþðÿíäÿ þçöíö òîïëàéûá,
ýåðè äþíöð âÿ àéûíû íèøàíëàéûá, èêè ãîëëàðû àðàñûíäàí âóðóð. Àéû àëäûüû
éàðàäàí ãöââÿòèíè èòèðèá, éåðÿ éûõûëûð. Äóðñóí êÿíäÿ äþíöá, áó âàãèÿíè
õÿáÿð âåðèð. Áèð íå÷ÿ êèøè èëÿ àéû âóðóëàí éåðÿ ýÿëèðëÿð.
Áèç àéû âóðóëàí éåðÿ éåòèøÿð-éåòèøìÿç èòëÿðäÿí áèðè àéûíû éàõàëàäû.
Éàðàëû ùåéâàí áàüûðà-áàüûðà îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëûá åëÿ ñûõäû êè, êþïÿê
ãàðà àüçûíû à÷ûá âàð ýöúö èëÿ çèíýèëäÿäè. Êÿíäëèëÿð, àüàú, ãÿìÿ ýöúö èëÿ
èòè àéûíûí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðûíúà èò ãóëàãëàðûíû ñàëëàéàðàã, ãóéðóüóíó
áþéðöíÿ ãûñûá, áèðáàø îáàéà ãà÷äû.
Áó ãÿðàð èëÿ àéû èòëÿðèí ùàìûñûíû áèð-áèð ãà÷ûðòäû. Àíúàã þçö äÿ úàí-
äàí, òàãÿòäÿí äöøìöøäö. Íÿùàéÿò, êÿíäëèëÿðäÿí áèðè àéûíû òöôÿíýëÿ
âóðóá þëäöðÿí êèìè, ùàìû àéûíûí éóâàñûíà äîüðó àõäû. Àéû éóâàñû äÿ-
ðÿíèí ÿòÿéèíäÿ êè÷èê, òÿáèè áèð ìàüàðà èäè. Ìàüàðà î ãÿäÿð êè÷èê èäè êè,
è÷èíäÿêè èêè àéû ïîòàñû1 àïà÷ûã ýþðöíöðäö. Ùÿð èêèñè áèð-áèðèíÿ ñûüûíûá,
ãîðõàã áàõûøëàðëà ìàüàðà àüçûíäàêû àäàìëàðà áàõûðäû. Ìàüàðàíûí è÷è
éóìøàã àüàú ãàáûãëàðû èëÿ äþøÿíìèøäè. Ýþðöíöð àíàëàðû ÷àëûøìûø, çÿù-
ìÿòÿ ãàòëàøìûø, ãûðäûüû àüàúëàðûí ÿí éóìøàã ãàáûãëàðû èëÿ ìàüàðàíûí
è÷èíè áèð õàëû êèìè äþøÿìèøäè. Àõûðäà îíëàðûí óüðóíäà úàíûíû äà ôÿäà åò-
____________
1
Ïîòà – àéû áàëàñû

53
ìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿìèøäè. Õöëàñÿ, î êè÷èê éåòèìëÿðè ÷îìàãëàðûí áàøû èëÿ
âóðà-âóðà ìàüàðàäàí ÷ûõàðäûëàð. Áîéóíëàðûíà êÿíäèð áàüëàéûá, êÿíäÿ
ýÿòèðäèëÿð. Áèð àç ÿââÿë ÿçðàèë ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìûø êèìè ãóéðóãëàðû-
íû éàíëàðûíà ãûñûá áàüûðà-áàüûðà ãà÷àí èòëÿð èíäè áó ùåéâàíúûüàçëàðà
ãàðøû àñëàí êÿñèëÿðÿê, äþðä éàíäàí ùöúóì åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Êÿíäëè-
ëÿð çîð-ýöú áó ùåéâàíëàðû èòëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðà áèëäèëÿð.
Êÿíä ùÿéàòûíäà òÿáèÿòèí î çÿíýèí âÿ ýåíèø ãóúàüûíäà íÿ ãÿäÿð
úàíëû ëþâùÿëÿð, óíóäóëìàç õàòèðÿëÿð âàðäûð!.. Óøàãëûãäàí ãÿëáèìèí äÿ-
ðèíëèêëÿðèíäÿ èç ñàëìûø î ðÿíýàðÿíý, î ãèéìÿòëè âÿ ñèëèíìÿç õàòèðÿëÿð!..

1910

____________

54
 ÄÀØÃÛÍ

Áàùàðûí äóìàíëû ñÿùÿðèíèí ðöòóáÿòëè ùàâàñûíû óääóãúà éàòàüûìäàí

ãàëõìàã èñòÿìèðäèì. Áîüàçûìà ãÿäÿð éîðüàíà ñàðûëàðàã ýÿìèêëÿðèì
ãûçûíäûãúà íÿøÿëè áèð êÿñàëÿò è÷èíäÿ ýþçëÿðèìè ãàïàéûá ãóëàãëàðûìûí
óúóíäà ÷ûíëàéàí ùÿçèí áèð ýóðóëòóíó äèíëÿéèðäèì. Áèðäÿí-áèðÿ àðòûðìà-
äàí: “Êöð äàøìûø, Êöð äàøìûø!” – äåéÿ óúàäàí ùåéáÿòëè ñÿñäÿí äèìäèê
ãàëõäûì. ßëáÿñÿìè ýåéèíÿð-ýåéèíìÿç Êöðÿ áàõàí óçóí àðòûðìàéà
ãîøäóì. Äÿëè Êöð èêè ìåòðîéà ãÿäÿð éöêñÿëìèø, ñàùèëëÿðè ùèääÿòëÿ
÷åéíÿéÿí àúûãëû áîç äàëüàëàð óçàã îðìàíëàðäàí, áàüëàðäàí ãîïàðûá ýÿ-
òèðäèéè èðè àüàúëàðû âÿ ñàùèëäÿêè éîõñóë òàõòà êöëáÿëÿðè1 þíöíÿ ãàòàðàã
ãàì÷ûëàéà-ãàì÷ûëàéà óçàã éåðëÿðÿ ýþòöðöá ýåäèðäè. áèð ÷îúóã ùèññè èëÿ
áó àìàíñûç äàøãûíûí éàïäûüû ôÿëàêÿòëÿðèí ñåéð âÿ òàìàøàñûíà äàë-
ìûøäûì...
Ñàùèë áîéó óçàíûá ýåäÿí ñàðï ãàéàëàð, éàøûë òÿïÿëÿð âÿ ùÿð òÿðÿôäÿ
ýóðóëòó ãîïàðàí òàìàøà÷ûëàð, ñåâèíúèíäÿí ùîïïàíûá-äöøÿí ÷îúóãëàð áó
ìÿíçÿðÿíèí ýþçÿëëèéèíè áèð ãàò äàùà àðòûðìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ ñàùèëëÿð-
äÿí ãîïàí ìöäùèø áèð áàüûðòû ãÿëáèìäÿ äÿðèí áèð ùÿéÿúàí îéàòäû. Íÿù-
ðèí ãàéíàüûíà äîüðó áàõàðêÿí ñóéóí îðòàñûíäà áèð äÿéèðìàí÷û êöëáÿñè-
íèí ãàðà äàëüàëàðëà ÷àðïûøà-÷àðïûøà àøàüû äîüðó àõûá ýÿëäèéèíè ýþðäöì.
È÷èíäÿêèëÿð óçàãäàí áèð ïèøèê éàâðóñó2 ãÿäÿð ýþðöíöðäö. ßëëÿðèíè ñàùèë-
ëÿðÿ äîüðó óçàäàðàã éàðäûì èñòÿéÿí áàüûðòûëàðû ùèääÿòëè áîç äàëüàëàðûí
ýóðóëòóëàðû è÷èíäÿ éàéûëûá ýåäèðäè. Óçàãäàí ñåéð åäÿí òàìàøà÷ûëàð áó
ìöäùèø ìÿíçÿðÿéÿ ÷îõ àúûäûãëàðû ùàëäà, êèìñÿäÿ îíëàðû ãóðòàðìàã àð-
çóñó éîõ èäè. Êöð íÿùðè òÿáèè ùàëûíäà àõäûüû çàìàí òàì îðòàñûíäà êè÷èê
áèð àäàúûã ýþðöíöðäö. Ñåëëÿðèí ýÿòèðäèéè àüàúëàðäàí áèð íå÷ÿñè ùàìàí
ãóðóäà äÿðèí êþêëÿð àòìûø îëäóüóíäàí éåðëÿøèá ãàëìûøäû. Éàé çàìàíû
îðà êè÷èê éàøûë áèð àäà êèìè úàíëàíûðäû. Öçýö÷öëÿð ÷îõ âàõò öçÿ-öçÿ ýå-
äèá äþðä òÿðÿôè ñó îëàí î ãóðóäà, î êè÷èê àäàúûãäà äèíúÿëèðäè. Áó äÿôÿ
äÿ ñåëëÿðèí èëê ýÿòèðäèéè áèð íå÷ÿ ãîë-áóäàãëû èðè àüàú î äàéàç éåðäÿ
ìþùêÿì éåðëÿøèá ãàëìûøäû. Êöëáÿ ýåò-ýåäÿ éàõëàøûð âÿ íÿùðèí îðòàñû
_____________
1
Êöëáÿ – êîìà
2
Éàâðó – áàëà

55
èëÿ àüàúëàðà äîüðó ãîøóðäó. Áó ùàë ñàùèëäÿ àëàé âóðàí òàìàøà÷ûëàðûí
ãÿëáèíäÿ öìèä íóðó äîüóðìóø îëäóüóíäàí ùàìû áþéöê áèð ìàðàã è÷èí-
äÿ èøèí íÿòèúÿñèíè áÿêëÿéèá äóðóðäó.
Êöëáÿ àüàúëàðà éàõûíëàøûíúà øèääÿòëè áèð äàëüà ÷àðïàðàã îíó àüàú-
ëàðûí öçÿðèíÿ àòäû. Êöëáÿ øèääÿòëÿ àüàúëàðûí àðàñûíà ñîõóëóá ãàëäû. Ñà-
ùèëäÿêèëÿð áèð âöúóä êèìè áèðäÿí ìöäùèø áèð ÷ûüûðûã ãîïàðäû.
È÷èíäÿêèëÿð àðòûã àéäûí ýþðöíöðäö: àòà, àíà âÿ èêè ÷îúóãäàí èáàðÿò
èäèëÿð. Îíëàð ùÿð èêè ñàùèëÿ äîüðó ÿëëÿðèíè óçàäûá “éàðäûì!” – äåéÿ áà-
üûðûðäûëàð. Ùÿëÿ äÿùøÿòèí àüûðëûüûíû ùèññ åòìèø îëäóüóíäàí äàì öçÿðèíÿ
àòûëìûø ïèøèéèí äàâàìëû ìèéîëòóñó, àðòûðìàíûí áàðìàãëûüû éàíûíäà äàë-
üàëàðäà èñëàíìûø êþïÿéèí ãîðõóíú áèð ñÿñëÿ ùöðìÿñè áó ìÿíçÿðÿíèí
äÿùøÿòèíè äàùà áèð ãàò àðòûðûðäû. Ùÿð êÿñ áþéöê áèð èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàí
è÷èíäÿ ùÿìèí çöùóð åäÿúÿê ìöäùèø áèð ôàúèÿíè áÿêëÿéèá äóðóðäó. Çèðà
êè, áèð äàëüàíûí î àüàúëàðà äîüðó ýÿòèðäèéè èðè, äàë-áóäàãëû áèð àüàúû
èêèíúè äàëüàíûí àüçûíäà ñåëëÿðÿ ãàðûøäûüûíà äÿôÿëÿðëÿ øàùèä îëìóøäóëàð.
Êöëáÿéÿ äîüðó àüçûíû à÷ûá ýÿëÿí ùÿð äàëüà éàõëàøäûãúà ñàùèëäÿêèëÿðèí
èçòèðàá âÿ äÿùøÿòèíè àðòûðûðäû. Áó çàìàí áèð ýÿíú, äèâàðû äàøëàðëà ùþðöë-
ìöø áèð ùÿéÿòÿ ãîøäó. ßëáÿñÿ ãóðóòìàã ö÷öí áèð-áèðèíäÿí ôàñèëÿëè èðè
òóò àüàúëàðûíà áàüëàíìûø êÿíäèðëÿðè áèðÿð-áèðÿð à÷äû. Àðòûðìàëàðäà
äóðóá óçàãäà òàìàøà åäÿíëÿð ýÿíúèí ôèêðèíè àíëàéàðàã ùÿð òÿðÿôäÿí îíà
óçóí êÿíäèðëÿð àòäûëàð. Ýÿíú áó êÿíäèðëÿðè áèð-áèíèÿ ìþùêÿì úàëàäû.
Ñîíðà î êÿíäèðèí áèð óúóíó ÿí éàõûíäàêû òóò àüàúûíà, î áèðè óúóíó äà þç
áåëèíÿ áàüëàäû. Òàìàøà÷ûëàð îíóí òÿøÿááöñ âÿ ôÿäàêàðëûüûíà áèð ÷ûëüûí
ôÿäàêàðëûüû êèìè áàõàðàã: “Äÿëè ùà îëìàìûñàí, àäàì äà þçöíö áó ãó-
äóç äàëüàëàðûí àüçûíà âåðÿðìè? Áó äàøãûíäûð, çàðàôàò äåéèë, èòè àõàí
ñåëëÿð àüçûíû ÿæäàùà êèìè à÷ûá ãóðáàí èñòÿéèð. Îðàéà öçìÿê áó çàìàí
ìöìêöí äåéèë” – äåéÿ, îíó éàïìàã èñòÿäèéè èøäÿí ìÿí åòìÿéÿ ÷àëûø-
äûëàð. Ôÿãÿò ýÿíú, èíàäûíäà èñðàð åäÿðÿê þçöíö ñóéà àòäû âÿ áèð àíäà
áèð-áèðèíè ãîâàí øèääÿòëè äàëüàëàð àðàñûíäà ãàéèá îëäó. Ùÿð êÿñ áàøäàí-
àéàüà ýþç-ãóëàã êÿñèëÿðÿê èøèí ýÿëÿúÿéèíè áÿêëÿéèá äóðóðäó.
Äþðä-áåø ñàíèéÿ ñîíðà ýÿíú ñó öçöíäÿ ýþðöíäö. Ôÿãÿò ùÿìÿí îíó
ãàðøûëàéàí ãóäóç áèð äàëüàíûí áîç äèøëÿðè àðàñûíäà éåíÿ ãàéèá îëäó. Ñà-
ùèëäÿ äóðàí öçýö÷öëÿðäÿí áèðèñè: “Íÿùðèí öçöíäÿ ÷àëõàíòû âÿ äàëüà
ãöââÿòëè, ôÿãÿò àëòûíäà èñÿ ñàêèò îëóð. Áó àäàì ñóàëòû öçÿðÿê þçöíö îí-
ëàðà éåòèðìÿê èñòÿéèð” – äåäè. Äîüðóäàí äà ýÿíú áþéöê áèð ìÿùàðÿòëÿ
____________
îíó óäìàã èñòÿéÿí àçüûí äàëüàëàðû éàðà-éàðà, ÷àðïûøà-÷àðïûøà, áàòà-÷ûõà,
ìèí áèð ôÿëàêÿòäÿí ñîíðà þçöíö êöëáÿéÿ éåòèðäè. êöëáÿäÿêèëÿð ýÿíúè
56
áþéöê áèð öìèäëÿ ãàðøûëàéàðàã ñåâèíäèêëÿðèíäÿí îíó äóç êèìè éàëàìà-
üà áàøëàäûëàð. Ýÿíú êÿíäèðè áåëèíäÿí à÷ûá êöëáÿéÿ áàüëàäû âÿ ñàùèëäÿ-
êèëÿðÿ “÷ÿêèí!” ÿìðèíè âåðäè. Ýÿíúèí áó ôÿäàêàðëûüûíà ùåéðÿòëÿ òàìàøà
åäÿí ñàùèëäÿêèëÿð äÿðùàë ùÿéÿòÿ àõäû. Ùÿð òÿðÿôäÿí êÿíäèðÿ ñàðûëàðàã
áèð àùÿíýëÿ îíó ÷ÿêìÿéÿ, ÷ÿêäèêúÿ äÿ îíó àüàúà ñàðûìàüà áàøëàäûëàð.
Êöëáÿ éàâàø-éàâàø ñàùèëÿ éàõûíëàøûðäû. È÷èíäÿêèëÿðèí áöðöøìöø àëûíëàðû,
÷àòûëìûø ãàøëàðû, ó÷ìóø áÿò-áÿíèçè à÷ûëìûø, ýþçëÿðèíäÿ ãóðòóëóø âÿ
öìèä ãûüûëúûìëàðû ó÷óøóðäó. Áèð àç ñîíðà êöëáÿ ñàùèëÿ éàí àëäû.

1910

____________

57
 ÝÞÁßËßÊ

Òèôëèñäÿ îëäóüóì ýöíëÿðèí ÿí áÿõòèéàð ñààòëàðûíû “Ýÿíúÿ áàüûíäà”

êå÷èðèðäèì. Ãàéíàøàí ýóðóëòóëó ùÿéàòäàí þçöíö áèð äàü éàìàúûíà ÷ÿê-
ìèø âÿ ùÿð òÿðÿôè óúà, ãàëûí äèâàðëàðëà ãóúàãëàøìûø áó áàüûí èðè äÿìèð
ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðèíúÿ ùÿð øåéè óíóäóð, ãàðøûìäà áàøãà äöíéà, áàøãà
àëÿì à÷ûëûðäû. Òÿáèÿòúÿ ÿí ýþçÿë áèð ëþâùÿéÿ òÿãëèä åäèëÿðÿê äöçÿëäèë-
ìèø áó áàüûí ÷îõ òÿáèè ýþðöíÿí ïÿðèøàí ýþçÿëëèêëÿðè, äîëàøûã åíèø-éîõóø
éîëëàðû, áàøëàðûíû áèð-áèðèíÿ ÿéìèø óúà âÿ ñûõ àüàúëàðû âàðäû. Ùÿð ýöí
êÿñÿ úûüûðëàðëà àøàüûéà, äÿðÿéÿ ãÿäÿð åíÿð âÿ îðàäà áèð äàø öñòöíäÿ
îòóðóá, ñààòëàðëà ôèêðÿ ýåäÿð, äöøöíÿðäèì.
Ïàéûçûí äóìàíëû áèð ýöíö èäè. Àäÿòèì öçðÿ, “Ýÿíúÿ áàüûíû” ýÿç-
äèêäÿí ñîíðà ãûñà àääûìëàðëà åâÿ ãàéûäûðäûì. Áèðäÿí-áèðÿ àðõàäàí åøè-
äèëÿí áèð ñÿñäÿí ýåðè äþíäöì. Öñò-áàøû òÿìèç, ñÿëèãÿëè ýåéèíìèø áèð
ýÿíú ÿëè èëÿ “äóð!” èøàðÿñèíè âåðäè. Äóðäóì. Éàõûíëàøäû. Ýþðöøäöê.
Îíóíëà êå÷ÿí èë Áàêûäà, äîñòëàðûìäàí áèðèíèí åâèíäÿ ýþðöøìöø, òà-
íûø îëìóøäóì. Äîñòóì ìÿíè îíà òÿãäèì åòäèéè çàìàí Ãóëóáÿé éåðèí-
äÿí ãàëõàðàã, ÿëèìè ñûõäûãäàí ñîíðà:
– Ñèçèíëÿ òàíûø îëäóüóìäàí þçöìö ÷îõ õîøáÿõò ñàíûðàì. Áóíäàí
ñîíðà òåç-òåç ýþðöøÿð, ùÿéàòà éåíè àéàã áàñäûüûì ö÷öí áèëìÿäèéèì áèð
÷îõ øåéëÿðè ñèçäÿí þéðÿíÿðÿì. Øöáùÿñèç, áóíó ìÿíäÿí ÿñèðýÿìÿéÿ-
úÿêñèíèç, äåéèëìè? – äåäè.
Èëê äÿôÿ ýþðäöéöì âÿ éàõûíäàí òàíûìàäûüûì áó ýÿíúèí íÿçàêÿòè
ãàðøûñûíäà ñûõûëàðàã, ñàêèò áèð ùàëäà:
– Áèðèíúè ýþðöøäÿ ùàããûìäà áó ãÿäÿð ùþðìÿò ýþñòÿðìÿíèçÿ ãàðøû
òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ñèçÿ þéðÿòìÿê äåéèë, ñèçäÿí þéðÿíìÿê âÿ ñþùáÿòè-
íèçäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ÿí äÿéÿðëè ñààòëàðûìû ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûðàì,
– äåäèì.
Î ìÿíèì áó ñþçëÿðèìäÿí úÿñàðÿòÿ ýÿëÿðÿê, êöðñöíö ñòîëà éàõûí
÷ÿêèá îòóðäó, ñîíðà ñöôðÿäÿ ãàðøûìûçäà áóüëàíàí èêè ôèíúàí ÷àéû, ùöí-
äöð âàçëàðà ãîéóëìóø êîíôåòëÿðè èñòåùçàëû íÿçÿðëÿðè èëÿ ñöçöá, ÿëè èëÿ
êÿíàðà èòÿëÿäè, åâ ñàùèáèíÿ àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ äåäè:
____________
– Áó íÿäèð? Êèøèíèí áàøûíû øèðíè èëÿ àëäàäûðñàí? Ãàëõ àéàüà, ñöôðÿ-
éÿ àðàã, àüçûìûçû äóçëàìàüà äà áèð àç éåìÿê ýÿòèð!
58
 – Äîñòóì è÷êè ñåâìèð.
– Ñÿí ýÿòèð! Ìÿí îíó è÷èðäÿðÿì!
Ìÿí äÿ ñþçÿ ãàðûøäûì. Áèç íÿ ãÿäÿð ìàíå îëìàã èñòÿäèê, ìöìêöí
îëìàäû, î, ôèêðèíäÿ èíàä åòäè. Äîñòóì ãàëõûá, è÷êè àëìàüà ýåòäè.
Ãóëóáÿé öçöíö ìÿíÿ ÷åâèðÿðÿê, ñöíè áèð òÿðçäÿ ýöëöìñöíäöêäÿí
ñîíðà ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿíèì ÿãèäÿì áóäóð êè, èíñàí ýÿðÿê ýöíëÿðèíè áèð-áèðèíäÿí õîø
êå÷èðñèí. Îäóð êè, ìÿí Àâðîïà âàðëûëàðûíûí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè öðÿêäÿí
ñåâèðÿì. Îíëàð éàøàìàüûí ãàéäàñûíû ÷îõ ýþçÿë áèëèðëÿð. Þìöðëÿðèíè
êåôäÿ, äàìàãäà êå÷èðèðëÿð. Áåø ýöíëöê äöíéàäûð, ýöíöíö åëÿ êå÷èð êè,
ãÿì ýþðìÿéÿñÿí.
Ãóëóáÿé þç äåäèêëÿðèíäÿí øàä ùàëäà àéàüà ãàëõäû, èêè-ö÷ àääûì
ýåðè ÷ÿêèëÿðÿê, áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðìöø êèìè þç öñò-áàøûíû, ëàê òóôëèëÿðèíè
äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè:
– Áàõ, áóíëàðûí ùàìûñû ñîí ìîäà èëÿ òèêèëìèøäèð. Þçö äÿ Ïàðèæ æóð-
íàëëàðûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Þç ýåéèìëÿðèìèçäÿí ëàï çÿùëÿì ýåäèð.
Äîüðóñó, áàøûïàïàãëû, öñò-áàøûíäàí êÿíä÷èëèê òþêöëÿí àäàìëàðû ýþð-
ìÿéÿ ùå÷ ýþçöì éîõäóð.
Ìÿí òÿçÿ äîñòóìóí ñþçëÿðèíÿ åòèðàç åòäèì. Ùÿéàòäà ùàìûíûí áîé-
íóíà äöøÿí âÿçèôÿëÿðäÿí, çÿùìÿò âÿ ÿìÿéèí âàúèáëèéèíäÿí äàíûøäûì.
Ñþçëÿðèì Ãóëóáÿéÿ ÿñëà òÿñèð åòìÿäè. Î þç ôèêèðëÿðèíè áèð ãÿäÿð äÿ äÿ-
ðèíëÿøäèðÿðÿê, ÿñëèíäÿ þçöíö äàùà äà èôøà åäÿðÿê äåäè:
– Éîõ, ñèç ùÿéàòà ÷îõ öçäÿí áàõûðñûíûç. Áÿðê àéàãäà ìÿí ùå÷ àòàìû
äà òàíûìûðàì. Àòàì äåäèì, éàäûìà äöøäö. Èíäè àòàìûí áèð àç âàð-éîõó
âàð äåéÿ éàõûíëûã åäèðÿì. Éîõñà, ùå÷ éàíûìà ýÿëìÿéÿ äÿ ãîéìóðàì.
Áàøûíà êþùíÿ ìöñÿëìàí ïàïàãëàðûíäàí ãîéóá êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà îíà ùå÷
ñàëàì äà âåðìèðÿì.
– Íèéÿ, ïàïàã êè, áèçèì ìèëëè ýåéèìèìèçäèð. Êèøèëÿðèìèçèí ÷îõó èí-
äè äÿ ïàïàã ãîéóð.
– Ñèç éàçû÷û îëìàüûíûçà áàõìàéàðàã, ëàï åëÿ ìÿíèì àòàì êèìè äö-
øöíöðñöíöç. Ïàïàã éàõøû îëñàéäû Àâðîïàíûí çèéàëûëàðû äà îíäàí ãîéàð-
äûëàð. Áó ìîòàë ïàïàãëàð, áöçìÿëè ÷óõàëàð ëàï çÿùëÿìè òþêöáäöð. Àòàìûí
þëìÿéèíè ýþçëÿéèðÿì. Þëÿí êèìè âàð-éîõóíó ýþòöðöá áèð áàø Ïàðèæÿ, î
ýþçÿëëÿð âÿ áàëëàð øÿùÿðèíÿ ýåäÿúÿéÿì. Áÿëêÿ ùå÷ ãàéûòìàäûì äà.
Àäàìûí âÿòÿíè îëàíäà äà åëÿ îëñóí.
____________
Òÿçÿ äîñòóì ÷îõ ÷ÿðÿí-ïÿðÿí åòìÿéÿ áàøëàäû. Áóíëàðà îõøàéàí
äàùà áèð íå÷ÿ ñþç äåäè. Îíóíëà àüûç-àüûçà âåðìÿéè ëàçûì ýþðìÿéèá, áèð
59
ñþç äåìÿäèì. Öðÿéèìäÿ áåëÿ áèð àäàìëà òàíûø îëìàüûìà àúûéûð, ñÿáèð-
ñèçëèêëÿ äîñòóìóí éîëóíó ýþçëÿéèðäèì. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, äîñòóì ÿëèí-
äÿ áèð øöøÿ àðàã, êàüûçà áöêöëìöø áèð íå÷ÿ øåé è÷ÿðè ýèðäè, îíëàðû ñòîëóí
öñòöíÿ ãîéóá, ñÿññèç îòóðäó. Ìÿñÿëÿíèí ãÿëèçëÿøÿúÿéèíè ýþðöá, àéàüà
äóðäóì, âàúèá èø ö÷öí ýåòìÿëè îëäóüóìó áèëäèðäèì. Íÿ ãÿäÿð åòäèëÿð-
ñÿ äÿ, ìöìêöí îëìàäû. Àíúàã ãàïûäàí ÷ûõàíäà Ãóëóáÿéèí ìÿçÿììÿ-
òåäèúè ñþçëÿðèíè åøèòäèì:
– Åëÿ áèð øöøÿ? Äÿâÿíè ÷þì÷ÿ èëÿ ñóâàðûðñàí?

***

Îíà ýþðÿ äÿ îíóíëà áó ýöíêö ýþðöøöìöçäÿí ùå÷ ðàçû äåéèëäèì.

Éàõûíëàøäû, ñàëàìëàøäû, öçöíäÿ, ýþçöíäÿ óøàãëàðà ìÿõñóñ áèð ñåâèíúëÿ
ÿëèìè ñûõàðàã:
– Íÿ ýþçÿë òÿñàäöô!.. Êþíëöì ñèçè ÷îõ ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Éàõøû êè,
àüûð-àüûð éåðèéèðñèíèç, àðõàíûçäàí éåòèøÿ áèëäèì. ßýÿð ìÿí èðÿëèäÿ îë-
ñàéäûì...
– Ìÿí ñèçÿ ÷àòà áèëìÿçäèì, ñèç àääûìëàðûíûçû ÷îõ èðè àòûðñûíûç – äåäèì.
– Áàøãà úöð îëìàç, òÿðÿããè âÿ òÿêàìöë ÿñðèíäÿ éàøàéûðûã. Îáà êþ÷-
äö, áèç ãàëäûã. Ãûñà àääûìëàðëà îíëàðà éåòèøìÿðèê.
Ùÿëÿ ñþçëÿðèíè áèòèðìÿìèøäè êè, áèðäÿí-áèðÿ ÿëëÿðèíè ãûñà ïàëòîñó-
íóí úèáëÿðèíäÿí ÷ûõàðòäû. Éàíûìûçäàí ñàëëàíà-ñàëëàíà êå÷ÿí øûã áèð
õàíûìûí þíöíäÿ øàïêàñûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ îéíàäàðàã: “Çäðàâñòâóéòå,
ìàäàì, ùàðà ýåäèðñèíèç?” – äåäè. Ãàäûí úàâàá îëàðàã ýöëöìñÿäè. Î èñÿ
þçöíäÿí ðàçû áèð ùàëäà:
– Áó õàíûìû òàíûéûðñûíûçìû? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Õåéð, òàíûìûðàì, – äåäèì.
– ßñýÿð ûáÿéèí õàíûìûäûð. Áàêûäà áóíëàðû òàíûìàéàí éîõäóð. Íåúÿ
îëóá êè, áó âàõòà ãÿäÿð òàíûø îëìàüà ìöâÿôôÿã îëìàìûøñûíûç?
– Îíó òàëåéèìäÿí ñîðóøóí!.. Ùàìû ñèçèí êèìè áÿõòèéàð îëìàç êè...
– äåäèì.
Ãóëóáÿé öçöìÿ ìÿíàëû áèð íÿçÿðëÿ áàõàðàã, ýöëÿ-ýöëÿ “×îõ äîü-
ðó!” – äåäè. Ñîíðà, öçö ãûçûë éàçûëàðëà äîëó ýöìöø ñèãàð ãóòóñóíäàí áèð
ñèãàð àëûá éàíäûðäû. Áèðèíè äÿ ìÿíÿ òÿêëèô åòäè. Ñèãàðû èêè äîäàüûíà ãûñûá
ùàâàäà áèð-èêè äàèðÿâè äóìàí áóðàõäûãäàí ñîíðà ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
____________
– Áó õàíûìëà Áàêûäà áó èë òàíûø îëäóì. Õðèñòèàíëàðûí éåíè èëèíè ãàð-
øûëàìàã ö÷öí Ñÿôèáÿéëÿ áèðëèêäÿ îíëàðà ýåòìèøäèê. Áèçäÿí áàøãà ùàìû
60
îðàäà èìèø. Åâëÿðè, åøèêëÿðè íÿ ãÿäÿð ñÿëèãÿëè, íÿ ãÿäÿð òÿìèç èäè. ßí
÷îõ ìÿíèì íÿçÿðèìè úÿëá åäÿí õàíûìûí êè÷èê áàúûñû Øóðà èäè. Ñàëîíà
áèòèøèê îëàí óøàã îòàüûíäà î, óøàãëàðà éîëêà áÿçÿéèðäè. Òÿñâèðÿýÿëìÿç
áèð ìàðàãëà éåíè èëèí äàõèë îëàúàüû äÿãèãÿíè ýþçëÿéèðäèê. Àðòûã ýþçëÿ-
äèéèìèç çàìàí éåòèøìèø, ãÿäÿùëÿð áèð-áèðè èëÿ ýþðöøìÿéÿ, þïöøìÿéÿ
áàøëàìûøäû êè, áèðäÿí-áèðÿ ãàïû à÷ûëäû. Óøàãëàðûí ùàìûñû “óððà” äåéÿ
áàüûðäû. Øóðà õàíûì ìÿüðóð áèð òþâðëÿ èðÿëèëèéÿðÿê: “Úÿíàáëàð, ãàïûíû
à÷ûá, áó øÿíëèêäÿ èøòèðàê åòìÿéè áèçÿ äÿ ìöñàèäÿ åäÿðñèíèçìè?” äåéèí-
úÿ è÷ÿðèìèçäÿí áèðèñè: “Ùàé... ùàé... Øóðà õàíûì! Úàíëà-áàøëà ãÿáóë
åäèðèê” äåéÿ áàüûðäû. Ñàëîíóí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðèíäÿ è÷êè âÿ ãóìàð ö÷öí
ãîéóëìóø ñòîëëàðûí ÿòðàôûíäà îòóðàí ãîíàãëàð óøàãëàðûí ãÿøÿíý áÿçÿí-
ìèø éîëêàñûíà, äàùà äîüðóñó, Øóðà õàíûìûí ìÿùàðÿò âÿ ñÿíÿòèíÿ òàìà-
øà åòìÿéÿ ýåòäèëÿð. Îõ, áèëñÿíèç íÿ ãÿäÿð øóõ, íÿ ãÿäÿð äèëáÿð ãûç èäè!
Éåðèøèíäÿ, äóðóøóíäà, áöòöí ùÿðÿêÿòèíäÿ áèð íàç äóéóëóðäó. Î ýåúÿ
ýþçÿë ïèàíî ÷àëäû, ðîìàíñëàð îõóäó. Ñîíðà ðÿãñ áàøëàíäû. Äàí éåðè ñþ-
êöëöíúÿéÿ ãÿäÿð éåäèê, è÷äèê, ÷àëäûã, îéíàäûã; àçüûí òÿãëèäëÿð, ýöëöíú
ìåéìóíëóãëàð åòäèê.
– ×îõ äîüðó, áó êè, Äàðâèí íÿçÿðèééÿñèíè èñáàò åòìÿê ö÷öí ÷îõ
ÿñàñëû äÿëèëëÿðäèð – äåäèì.
Áèç ñþùáÿò åäÿ-åäÿ áèð ãàïû àüçûíà éåòèøäèê.
Àõûí-àõûí øÿðãÿ äîüðó ýåäÿí ãàðà áóëóäëàðûí çÿùÿðëè âÿ àúû òÿñèðè
ñèíèðëÿðèìÿ èøëÿäèêúÿ, áöòöí âöúóäóìäà ùèññ åòäèéèì áèð ñûçûëòûäàí òèò-
ðÿéÿðÿê, èõòèéàðñûç ùàëäà:
– Ãóëóáÿé, ùàðàéà ýåäèðèê? Áó éîë êè, áèçè ãÿáèðèñòàíà àïàðûð, – äåäèì.
Ãóëóáÿé êÿñèê áèð íÿçÿðëÿ öçöìÿ áàõàðàã ýöëÿ-ýöëÿ:
– Áÿëè, – äåäè, – ùå÷ áèëìÿäÿí ñèçè áóðàéà ãÿäÿð ýÿòèðäèéèì ö÷öí
öçð èñòÿéèðÿì. Àòàìà ìÿçàð äàøû ñèôàðèø åòìèøÿì. Ùàçûð îëäóüóíó áèë-
ìÿê ö÷öí ýåäèðÿì.
Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà:
– Úàíûì, áó êþùíÿ àäàìëàð áèð áÿëàäûð. Îíëàðëà êå÷èíìÿê, ùÿð èñ-
òÿêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí èíñàíûí ÿñÿáëÿðè äÿìèðäÿí îëìàëûäûð.
Àõ, îíóí ÿëèíäÿí íÿëÿð ÷ÿêìÿäèì? Ýåíèø äöíéà áàøûìà äàð, èøûãëû
äöíéà ýþçëÿðèìäÿ ãàðàíëûã ýþðöíöðäö. Äàâà åòìÿäèéèìèç áèð ýöí éîõ
èäè. Ìÿí îíóí ùÿð ùÿðÿêÿòèíäÿí íèôðÿò åòäèéèì êèìè, î äà ìÿíèì ùÿð
èøèìÿ ãàðûøûð, ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèìè øèääÿòëÿ òÿíãèä åäèðäè. “Áåëÿ åòìÿ, åëÿ
____________
îòóðóá-äóðìà!” – äåéÿ, àúû òÿíãèäëÿðëÿ ìÿíè ëàï ùàëäàí ÷ûõàðûðäû. Ùÿ-
ëÿ éîëäàøëàðûì, éà äà ýþçÿë áèð ìàäìàçåëëÿ êö÷ÿäÿ äîëàøäûüûì çàìàí
61
ãàðøûìà ÷ûõàðêÿí ùèðñëÿíèðäèì. Î ìÿíèì êèìè îõóìóø îüëó îëäóüóíà
ãöðóðëàíäûüûíäàí êþêñöíö ãàáàðäàðàã, Ùÿøòÿðõàí õîðóçó êèìè öñòöìÿ
ýÿëèð, ìÿíè ñþéëÿòìÿê ö÷öí ìèí âàñèòÿ äöøöíöðäö. Ìÿí äÿ êþùíÿ
ôèêèðëè, êþùíÿ ýåéèìëè áó àäàìëà äàíûøìàã èñòÿìÿéÿðÿê, îíäàí ãà÷ìà-
üà ÷àëûøûðäûì. Ùÿòòà òàíûìàéàíëàðà “áèçèì õèäìÿò÷èäèð” äåéèðäèì.
Íÿ äåéèðñèíèç, ìÿíèì áó ùÿðÿêÿòèì îíà ùÿð øåéäÿí ïèñ òÿñèð åäèð-
äè, éàçûã ãîúàíû éàðàëàéûðäû. Àðàáèð åâäÿ: “Ñÿíäÿí íÿéèì ÿñêèêäèð, ïàë-
òàðûì êþùíÿ, éàìàãëûäûð, éà þçöì ñÿíäÿí ÷èðêèíÿì? Çÿùìÿò ÷ÿêäèì,
ÿòÿê-ÿòÿê ïóë ñÿðô åòäèì, ñÿíè áþéöòäöì, îõóòäóì, èíäè ìÿíè áÿéÿí-
ìèðñÿí? Íàíêîð!..” – äåéÿ ùèääÿòëÿíèðäè. Ìÿí ùå÷ ÿùÿìèééÿò âåðìÿç-
äèì. Íÿùàéÿò, ìÿí îíó äèíëÿìÿêäÿí éîðóëäóì, î ñþéëÿìÿêäÿí, ùÿð
èêèìèç áèð-áèðèìèçÿ óéóøìàäûüûìûçû ùèññ åòäèê. Áó ùèññ áèçè áèð-áèðè-
ìèçäÿí óçàãëàøìàüà ìÿúáóð åòäè. Áó ÷àðïûøìà óçóí ìöääÿò äàâàì åò-
äè. Íÿùàéÿò, ìÿí ãàëèá ÷ûõäûì. Àõûð êè, ãîúàíû ìÿçàðà áàñäûðäûì, ùÿì
äÿ áèð äàùà ñîéóã ìÿçÿììÿòëÿðèíè åøèòìÿìÿê ö÷öí êþùíÿ, ÷öðöê ôÿë-
ñÿôÿ âÿ ìöùàêèìÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð.
Ãóëóáÿé ñþçöíö áèòèðìèø, ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí ðàçû áèð âÿçèééÿò àëìûøäû.
– Åëÿ èñÿ àëòûíäàí ÷ûõìàìàã ö÷öí öñòöíäÿí áèð ìÿçàð äàøû ãîéìà-
üà äà òÿëÿñèíèç – äåäèì.
Ãóëóáÿé ìÿíàëû áèð àùÿíýëÿ:
– Åëÿ òÿëÿñìÿéèì äÿ îíóí ö÷öíäöð – äåäè.
Ùÿð èêèìèç äöøöíúÿëè áèð ñöêóòóí àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëèðäèê. Áèðäÿí-
áèðÿ ÿëèíäÿ ñàëëàäûüû éàéëûüûíû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõûí, áàüûí úÿíóá òÿðÿôèíäÿ, ó÷óðóì öçÿðèíäÿ óúàëàí áöðúö ýþ-
ðöðñöíöçìö? Êþùíÿ çàìàíëàð õàèíëÿðè îðàäàí ó÷óðóìà àòàðëàðìûø.
Áàõ, áó ýþáÿëÿêëÿðè äÿ î áöðúöí ÿòÿêëÿðèíäÿí òîïëàìûøàì, ÷îõ éàõøû
âÿ òÿçÿ ýþáÿëÿêëÿðäèð, ðèúà åäèðÿì ýþòöðöíöç – äåäè.
×îõ òÿêèäëÿ ýþáÿëÿéè îâúóìà ñûõûøäûðäû. Ñîíðà, éàõûíäàêû ãàïûäàí
ãÿáèðèñòàíëûüà ýåòäè.
Ìÿí áèð àç ñîíðà áàüäàí ÷ûõûá, êè÷èê áèð úûüûðëà åâÿ äþíöðäöì.
Àéàüûìûí àëòûíäà, ÷îõ àøàüûäà ãàéíàéàí äèðèëÿð þëêÿñèíè ñåéð åäèðäèì.
Îâúóìäàêû ýþáÿëÿêëÿðèí éóðäó îëàí áöðúÿ éåòèøìèøäèì. Îâúóìó à÷-
äûì. Ýþáÿëÿêëÿðè èêè áàðìàüûì àðàñûíà àëàðàã áàõûðäûì. Áèðèíèí éàíûí-
äàí áàðìàüûìëà áèð ïàð÷à ãîïàðûðêÿí, ãàðà áàøëû êè÷èê áèð ãóðä áàøûíû
÷ûõàðûá ÿòðàôû ãîðõóíú áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ áàøûíû ñöðÿò-
____________
ëÿ ýþáÿëÿéèí è÷èíäÿ ýèçëÿòäè. Áó ãóðäëó ýþáÿëÿêëÿðÿ èíäè äàùà áþéöê
áèð ìàðàã âÿ ãÿëáèìäÿ úîøóá-äàøàí áöòöí àúû òÿÿññöðàòûìëà áàõûðäûì.
62
Íÿ ãÿäÿð áàõäûüûìû, íÿëÿð äöøöíäöéöìö áèëìÿäèì!.. Ýþáÿëÿêëÿðè áö-
òöí ãöââÿòèìëÿ àøàüûéà, î õàèíëÿð, ãàòèëëÿð ìÿçàðëûüû îëàí ó÷óðóìà àòà-
ðàã, àðõàìà áàõìàäàí éîëóìà äàâàì åòäèì.
Ïàéûçà ìÿõñóñ øèääÿòëè êöëÿê ýåòäèêúÿ ãöââÿòëÿíÿðÿê, áàøëàðûíû äèê
òóòàí úàâàí âÿ ñàüëàì àüàúëàðû î éàí-áó éàíà ÿéèð, éàðïàãëàðû ùÿçèí áèð
õûøûëòû èëÿ ãîïàðûá ÷óõóðëàðà, éîëëàðà äþøÿéèðäè. Øÿðãÿ äîüðó àüûð-àüûð
ó÷óøàí êîìà-êîìà áóëóäëàð áèðëÿøèð, øÿùÿðè ýåò-ýåäÿ ãîðõóíú áèð ãà-
ðàíëûã àëìàüà áàøëàéûðäû. Éåðèäèêúÿ àéàãëàðûì àëòûíäà õÿçÿëëÿð ùÿçèí
áèð ñÿñëÿ õûøûëäàéûðäû. Î òîçëó ùàâà úèéÿðëÿðèìÿ ÷þêäöêúÿ, ñöìöêëÿðè-
ìÿ, ÿñÿáëÿðèìÿ èøëÿäèêúÿ, áöòöí âöúóäóìó áöðöéÿí áèð àüðûíûí àúûñû èëÿ
åíèø, äàøëûã áèð úûüûðëà àøàüû åíèð, åâÿ òåç éåòèøìÿéÿ úàí àòûð, þç-þçöìÿ:
– Áó ìöäùèø ðóçèýàð ãîðõóíú áèð òóôàí ãîïàðà áèëÿð – äåéÿ äö-
øöíöðäöì.
Ãàïû àüçûíà éåòèøäèéèì çàìàí éàüûø èðè-èðè äàìúûëàðëà éàüìàüà
áàøëàäû.

1912

____________

63
 ÏÈÐÈÍ ÊßÐÀÌßÒÈ

Èéóí àéûíûí èñòè áèð ñÿùÿðè èäè. Äàð áèð úûüûðëà ñûõ àüàúëàðûí àëòûíäàí
êè÷èê áèð òÿïÿéÿ äûðìàíûðäûã. Äîñòóì Àüàáÿé: “Áóðàäà ñÿíÿ ýþñòÿðÿ-
úÿê ìàðàãëû áèð éåð âàðäûð” – äåéèá, äàùà ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Éîõóøó ÷ûõäûã. Òÿïÿíèí ëÿòèô îòëàðëà äþøÿíìèø ñåéðÿê àüàúëû äþøö
èëÿ éåðèéèð âÿ äîñòóìóí ìÿíÿ ýþñòÿðÿúÿéè ìàðàãëû éåðèí íÿ îëäóüóíó
ýþðìÿê ö÷öí òÿëÿñèðäèì. Ôÿãÿò áó òÿïÿäÿêè èíúÿ, ïÿðèøàí ýþçÿëëèê
ìÿíè î ãÿäÿð ìÿøüóë åòìèøäè êè, ùÿð øåéè óíóòìóøäóì. ßòðàôûìûçäàêû
ôûíäûã, çîüàë àüàúëàðûíà ñàðûëìûø éàáàíû öçöì âÿ áþéöðòêÿí êîëëàðûíûí
èðè éàðïàãëàðû áóðàíû ñÿðèí âÿ éàøûë êþëýÿëèéÿ ÷åâèðìèøäè. Îòëàðûí, ÷è÷ÿê-
ëÿðèí ýþçÿë ãîõóñó éàõûíäàêû éåíè áè÷èëìèø òàðëàëàðûí ÿòðèíÿ ãàðûøäûüûíäàí
èíñàí. ÿòðàôû áöðöéÿí ðàéèùÿäÿí äîéìóðäó. Àðàáèð ìöõòÿëèô àüàúëàðûí áó-
äàãëàðû àðàñûíà ñûüûíìûø ãóøëàðûí úèêêèëòèñè, êÿñèê-êÿñèê ôÿðéàäû åøèäèëèðäè.
Äîñòóì áó éåðëÿðè áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðìöø êèìè ÿëëÿðèíè ùåéðÿòëÿ áèð-
áèðèíÿ ÷ûðïäû:
– Áóðà êè, ãóøëàð ìÿñêÿíèäèð... Ýþð íÿ ãÿäÿð ãóø âàð! Áàõ, éàðïàã-
ëàðûí àðàñûíà ñûüûíìûø ñàðû ÷è÷ÿéÿ áÿíçÿéÿí î ãóøúóüàçû ýþðöðñÿíìè?
Íÿ ãÿäÿð øóõ, íÿ ãÿäÿð ýþçÿëäèð! áöòöí ëÿòàôÿò âÿ èíúÿëèêëÿðè þçöíäÿ
òîïëàìûø îëàí ýþçÿëëèê òàíðûñûíû õàòûðëàäûð. Äèããÿò åò, òÿáèÿòèí ÿí íÿøÿ-
ëè áèð çàìàíûíäà éàðàíìûø îëàí áó êè÷èê ìÿõëóãäà íÿëÿð éîõäóð?! Î
ùÿì øàèð, ùÿì äÿ ýþçÿë áèð áÿñòÿêàðäûð. Êàø êè, áèç äÿ áó ãóøëàð ãÿäÿð
ìÿñóä îëàéäûã, ãàíàäëàíàðàã, ãàðøûäàêû óúà äàüëàðûí áàøûíäàêû áóëóä-
ëàðà ãàðûøàéäûã!
– Éîõ, äîñòóì, ìÿíèì ö÷öí áóðà äàùà õîøäóð, ÷öíêè î ðöòóáÿòëè áó-
ëóäëàð è÷èíäÿ áó ðÿíý âÿ ëÿòàôÿòè, çþâã âÿ ñÿàäÿòè òàïìàçñàí! – äåäèì.
Î, ñÿìèìè ýöëöìñÿéÿðÿê, ÿòðàôû áèð äàùà ùåéðÿòëÿ ñöçäö:
– Äîüðóäàí, áàøãà àëÿìäèð – äåäè. Ñîíðà ÿëèìäÿí ÷ÿêÿðÿê:
– Ýÿë, ýÿë... äåäèéèì éåðÿ ÷àòûðûã – äåéÿ ìÿíè þçö èëÿ áÿðàáÿð àïàð-
ìàüà áàøëàäû. Ãîúàìàí áèð èéäÿ àüàúûíûí àëòûíäà äàéàíäûã. Äîñòóì
èéäÿ àüàúûíûí íàçèê âÿ óçóí áóäàãëàðû àëòûíäà îëàí êþùíÿ áèð ãÿáðè ÿëè
èëÿ ýþñòÿðÿðÿê, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Àüàúûí áóäàãëàðûíà áèð ÷îõ ÿëâàí
____________
èïëÿð, ìöõòÿëèô ðÿíýëè ïàð÷àëàð, õûðäà äàø, êÿñÿê áàüëàíìûø âÿ áèð íå÷ÿ
áåøèê àñûëìûøäû. Èéäÿ àüàúû ÷îõ ãÿðèáÿ, ÿñðàðÿíýèç áèð ýþðêÿì àëìûøäû.
64
 – Áóíëàð íÿäèð? – äåéÿ ñîðóøäóì.
– Áó èïëÿð íÿçèð ñàùèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí áàüëàíìûø, áåøèêëÿð èñÿ äîü-
ìàéàí ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí àñûëìûøäûð – äåäè.
Ùÿð èêèìèç áèð àí ñóñàðàã, î àüàúû âÿ êþùíÿ ãÿáðè íÿçÿðäÿí êå÷èðò-
äèê. Õÿéàëûìûç èáòèäàè äþâðëÿðäÿ éàøàéàí áàáàëàðûìûçûí êþùíÿ àäÿò âÿ
åòèãàäëàðûíû ýþçöìöç þíöíäÿ úàíëàíäûðäû. Èõòèéàðñûç îëàðàã: “ßúÿáà,
áèç ùàíñû äþâðäÿ éàøàéûðûã?” – äåéÿ ùåéðÿò è÷èíäÿ äîñòóìóí öçöíÿ
áàõäûì. Î äà åéíè òþâðëÿ:
– Äàø äþâðöíäÿ! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áó çàìàí ãÿáðèí áàø òÿðÿôèíäÿ ãîéóëìóø éóâàðëàã âÿ øàãóëè øÿêèë-
ëè áèð íå÷ÿ äàø ýþðäöì, õîøóìà ýÿëäèéèíäÿí áèð-èêèñèíè ýþòöðäöì.
Äîñòóì ÿëèìè òóòàðàã:
– Íÿ åäèðñÿí? Áóíëàðû ýþòöðìÿê îëìàç! – äåéÿ ñÿñëÿíäè.
– Íÿ ö÷öí?
– Ïèð ãÿçÿá åëÿð, õÿñòÿëÿíÿðñÿí.
– Ñÿíäÿìè áó õöðàôàòà èíàíûðñàí?
Î ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Éîõ úàíûì, ñÿí ìÿíè íÿ çÿíí åòäèí? Àíúàã úàùèë àäàìëàð äàø-
ëàðäàí áèðèíè ÿëèìèçäÿ ýþðñÿëÿð, ãèéàìÿò ãîïàðàðëàð – äåäè.
Ìÿí äàøëàðû éåðèíÿ ãîéäóì. áèð ãÿäÿð èéäÿ àüàúûíûí àëòûíäà äàéà-
íûá, ìþâùóìàòûí øöóðó íåúÿ çÿùÿðëÿäèéèíè äöøöíäöì. Ãÿçÿáäÿí äà-
íûøà áèëìèðäèì.
Äèíìÿçúÿ éîëóìóçà äàâàì åòäèê.
Ìåøÿäÿêè äÿðèí ñöêóòó ãóøëàðûí úèâèëòèñè, áèð äÿ áèçèì àéàã ñÿñëÿ-
ðèìèç ïîçóðäó. Äîñòóì ÿëèíè ÷èéíèìÿ ãîéäó. Î, èðè àëà ýþçëÿðèíè öçö-
ìÿ äèêÿðÿê:
– Ñÿíÿ óçóí, ùÿì äÿ ÷îõ ãÿìëè áèð ÿùâàëàò ñþéëÿéÿúÿéÿì – äåäè.
Áåø-îí àääûì ýåòäèêäÿí ñîíðà éåíè áèð ãÿáèð äàøû éàíûíäà îòóðäó.
Îíóí ãàøëàðû ÷àòûëìûø, öçö äóìàíëàíìûø, ýþçëÿðèíäÿêè ïàðëàãëûã ñþí-
ìöøäö. Áèð äÿãèãÿ ãÿáðè ùÿçèí áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Ìÿíèì ÿí éàõûí, ÿí ñÿìèìè äîñòóì ßùìÿäèí ãÿáðèäèð, – äåäè.
– Îëäóãúà ùÿññàñ, íàìóñëó áèð ýÿíú èäè. Òÿùñèëè àç îëñà äà, ÷îõ èñòå-
äàäëû áèð úàâàí èäè. Ðóñòîâ êÿíäèíäÿ ïðèñòàâûí áöòöí äÿôòÿðõàíà èøëÿðè
îíóí ÿëèíäÿí ýÿëèá-êå÷èðäè. Ùÿð ýöí àõøàìëàð ýþðöøöá, ýöíöìöçö õîø
êå÷èðÿðäèê. Áó ýþçÿë èíñàíûí àíúàã áþéöê áèð ãöñóðó âàðäûð, áèð ôèêèð âÿ
____________
èðàäÿ ñàùèáè äåéèëäè. Ýþðöøäöéö àäàìëàðûí òÿñèðèíÿ òåç ãàïûëàð, îíëàðûí
ôèêèð âÿ ìöùàêèìÿëÿðèíè äÿðùàë ìÿíèìñÿðäè. Àõûðäà äà áó èðàäÿñèçëèéè-
65
íèí ãóðáàíû îëäó. Äîñòóìó ãûñàúà õàðàêòåðèçÿ åòäèêäÿí ñîíðà îíóí áà-
øûíäàí êå÷ÿí ôàúèÿíè ñÿíÿ íÿãë åäèì:
– Ìöùöì áèð èø ö÷öí îí ýöí ìöääÿòèíÿ Ãóáàéà ýåòìèøäèì. Îðà-
äàí äà Áàêûéà ýåòìÿëè èäèì. Ñÿôÿðèì çÿíí åòäèéèìäÿí ÷îõ óçóí ñöð-
äö. Éàøàäûüûìûç Ðóñòîâ êÿíäèíÿ äþíäöéöì çàìàí äîñòóìó ýþðìÿê
ö÷öí åâèíÿ ýåòäèì, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäèì. Ãàïûëàð, ïÿíúÿðÿëÿð áàüëû èäè.
Îðàäàí áèð áàø èøëÿäèéè èäàðÿéÿ ýåòäèì. ìÿìóðëàðäàí áèðèñè ßùìÿäèí
ñÿòÿëúÿì îëäóüóíó âÿ ìöàëèúÿ ö÷öí ùàðàéà èñÿ ýåòäèéèíè ñþéëÿäè. Áó
õÿáÿð ìÿíè ÷îõ ïåøìàí åòäè. Ïÿðèøàí ùàëäà åâÿ ãàéûòäûì. Àõòàðûá òàï-
ìàã èñòÿäèì, ëàêèí ùàðàäà îëäóüóíó ãÿòè ñóðÿòäÿ þéðÿíÿ áèëìÿäèì.
Ùÿðÿ áèð ñþç äåéèðäè. Áèðèñè Õà÷ìàç õÿñòÿõàíàñûíäà éàòäûüûíû, áÿçèëÿðè
äÿ øÿôà ö÷öí ïèðÿ ýåòìèø îëäóüóíó ñþéëÿéèðäè. Ö÷ ýöí ñîíðà äîñòóìóí
àüûð ñÿôÿðäÿí ãàéûòäûüûíû åøèòäèì. Äÿðùàë éàíûíà ýåòäèì. Ìÿí è÷ÿðè ýè-
ðÿíäÿ î, éàòàãäà èäè. Ýþðöíúÿ ùåéðÿò åòäèì.
Ñþùáÿòèí áó éåðèíÿ ÷àòàíäà Àüàáÿé ÿçèç äîñòóíóí ãÿìëè òàëåéèíè
õàòûðëàéàðàã, äÿðèí áèð êÿäÿð ùèññè êå÷èðèðäè. Î äàíûøäûãúà ñÿñè äÿ éàâà-
øûéûð âÿ ãÿìëè áèð àùÿíý àëûðäû. Àüàáÿé ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê äåäè:
– Î ñàüëàì âöúóäëó àäàì àç çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèéÿðÿê î ãÿäÿð
äÿéèøìèø, î ãÿäÿð êè÷èëìèøäè êè, òàíûéà áèëìÿäèì. Ñèìàñûíäàêû î ðÿíý,
òÿðàâÿò, ýþçëÿðèíäÿêè î íóð ñþíìöø, éàíàã ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø, ýþçëÿðè-
íèí ùÿäÿãÿëÿðè ÷óõóðëàøìûø âÿ ÿòðàôûíû äÿðèí, ãàðà áèð äàèðÿ ñàðìûøäû. Åëÿ
òóòóëìóøäóì êè, äþðä-áåø äÿãèãÿ äàíûøìàüà èãòèäàðûì îëìàäû. ×àøãûí-
÷àøãûí öçöíÿ áàõûðäûì. Íÿùàéÿò, áèð àç þçöìö òîïëàéàðàã äåäèì:
– Ñÿíÿ íÿ îëäó? Ýåäèðêÿí ñàï-ñàüëàì ãîéóá ýåòìèøäèì.
Î çÿèô áèð ñÿñëÿ:
– Ñîðóøìà, ãàðäàøûì, ñîðóøìà, äÿðäèì áþéöêäöð – äåäè.
– Õÿñòÿëèéèí íÿäèð?
– ßââÿëúÿ ñÿòÿëúÿì.
– Ñîíðà?
– Ñîíðà äà àõìàãëûã...
– Áàêûäà ùÿêèìëÿðÿ þçöíö ýþñòÿðäèíìè? Îíëàð íÿ äåéèð? Î, àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê, áàøûíû éàñòûãäàí áèð àç ãàëäûðäû.×óõóð âÿ ãàðàìòûë áèð
äàèðÿ è÷èíäÿ ñþíöê-ñþíöê ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêÿðÿê ùåéðÿòëÿ:
– Áàêûéà!.. Èíñàí îðàéà ìöàëèúÿ ö÷öí ýåäÿð? Ìÿíèì îðàäà íÿ èøèì!
– Áÿñ ñÿí ùàðàéà ýåòìèøäèí?
____________
Çàâàëëû úàâàí ãÿëáèíèí è÷èíäÿí âóðóëìóø êèìè èíëÿäè. Áÿëüÿìäÿí
áîüàçûíû òÿìèçëÿäèêäÿí ñîíðà ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
66
 – Ìÿí àòà-áàáà ãàéäàñû èëÿ “Ïèðùÿñÿí”äÿí øÿôà èñòÿìÿéÿ ýåòìèø-
äèì, – äåäè.
ßùìÿä ìÿíàëû ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêäè. ßòè ýåòìèø âÿ àíúàã äÿðè èëÿ
ñöìöê ãàëìûø ÿëëÿðè èëÿ éîðüàíû öñòöíäÿí ãàëäûðäû, ìóì êèìè ÿðèìèø
âöúóäóíó áàøäàí-àéàüà ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Áàõ, ïèðèí øÿôà âÿ êÿðàìÿòè áåëÿ îëäó. Ñàü ýåòäèì, þëö ãàéûòäûì
– äåéÿ éåíÿ éîðüàíà ñàðûíäû.
– Áÿñ èíäè íåúÿñÿí, òàìàì ñàüàëìûñàíìû?
Àìàíñûç þñêöðÿê äîñòóìó ñþç ñþéëÿìÿéÿ ãîéìóðäó. Î, áèð àç ñà-
êèò îëäóãäàí ñîíðà áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ãûñàúà ìÿíÿ íÿãë åëÿäè.
– Ñÿíè ýþðÿíäÿí ö÷ ýöí ñîíðà ñîéóãäàí áÿðê õÿñòÿëÿíäèì. Äöç îí
áåø ýöí éàòäûì. Ñàüàëäûãäàí ñîíðà éåíÿ èøÿ ýåäèðäèì. Àììà õÿñòÿëèê
ìÿíè ëàï öçìöøäö. Þçöìö ÷îõ éîðüóí, ùàëñûç ùèññ åäèðäèì. Íÿøÿì
ãà÷ìûø, éåìÿêäÿí ãàëìûøäûì. Ìÿíèì áó ùàëûì àíàìà ïèñ òÿñèð åäèðäè.
Áèð ýöí äåäè: “Îüóë, ñÿí íÿ âàõòàúàí áåëÿ ãàëàúàãñàí? Ýÿë ñþçöìö
åøèò, ñÿíè “Ïèðùÿñÿí”ÿ àïàðàã. Îðàäà ãóðáàíûìûçû êÿñÿê, øÿôàìûçû èñòÿ-
éÿê, ñÿí î ïèðèí êÿðàìÿòèíè áèð ýþð. Áó íàõîøëóüó åëÿ îðàäà ãîéóá ýÿ-
ëÿúÿêñÿí”. Ìÿí ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää åòäèì. Áó çàìàí õàëàì äà ýÿëäè. Î
äà ñþçÿ ãàðûøûá, èêè áàúû ìÿíè äàíëàìàüà âÿ ïèðèí êÿðàìÿòèíÿ èíàíäûð-
ìàüà ÷àëûøäûëàð. Ìÿíèì èðàäÿñèçëèéèìè áèëèðñÿí. Ãûñàñû, çîð-ýöú ìÿíè
ðàçû åëÿäèëÿð. Ìÿí: “áèð øåé ãàçàíìàñàì äà, áèð øåé èòèðìÿéÿúÿéÿì,
ùå÷ îëìàñà êè÷èê áèð ñÿéàùÿò åäÿðÿì” äåéÿ, åðòÿñè ýöí éîëà ÷ûõäûã. Î
ýöí “Ïèðùÿñÿí”ÿ ÷àòûá ãóðáàíûìûçû êÿñäèê, çèéàðÿò åòäèê, øÿôàìûçû äè-
ëÿäèê, î ýåúÿ îðàäà ãàëìàëû îëäóã. Ùÿìèí ýöí ÿòðàôäàí ÿëëè íÿôÿðÿ
ãÿäÿð çÿââàð1 ýÿëìèøäè. Ãàäûí âÿ óøàãäàí èáàðÿò îëàí áó äÿñòÿ è÷ÿðè-
ñèíäÿ éàëíûç áåø êèøè âàð èäè êè, î áÿäáÿõòëÿðäÿí áèðè äÿ ìÿí èäèì. Ýå-
úÿíè àðàáàíûí è÷èíäÿ éàòäûì.
“Ãóðáàí ÿòèäèð” äåéÿ êàáàá ÷îõ éåìèøäèì, äàùà äîüðóñó “øÿôà-
äûð”, äåéÿ éåäèðòìèøäèëÿð. Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýþçëÿðèìè éóììàäûì. ×îõ
íàðàùàò èäèì. Éàëíûç ñÿùÿðÿ éàõûí áèð ñààò éàòà áèëäèì. Ýþçëÿðèìè à÷-
äûüûì çàìàí ýþðäöì êè, ìöúàâèð2 çÿââàðëàðû áàøûíà éûüûá “Ïèðùÿñÿí”èí
êÿðàìÿòèíäÿí óçóí-óçàäû ñþéëÿéèð, îíëàð äà ùåéðÿòëÿ ìöúàâèðè äèíëÿ-
éèðëÿð. Ìöúàâèð “Ïèðùÿñÿí”èí êÿðàìÿòëÿðèíè ñþéëÿéèá áèòèðäèêäÿí ñîíðà:
____________
1
Çÿââàð – çèéàðÿò åäÿí
2
Ìöúàâèð – ìÿáÿä éàíûíäà éàøàéàí

67
“Áóíóí áþéöê îüëó äà ìöðøöä âÿ êÿðàìÿò ñàùèáè áèð øÿõñ îëìóøäóð
– äåäè, – ìÿçàðû äà, áàõ, áó éàõûíäàäûð. Èíäè êè, ýÿëìèñèíèç, îíó ýþð-
ìÿìèø ýåòìÿéèí, ñèçäÿí íàðàçû ãàëàð”.
Úàìààò èñòÿð-èñòÿìÿç ùàìàí ïèðÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åëÿäè. ìöúàâèð äÿ
îíëàðëà ýåäÿ-ýåäÿ ùàìàí ïèðèí ìþúöçÿëÿðèíäÿí íàüûë åòìÿéÿ áàøëàäû.
Òÿõìèíÿí ÿëëè íÿôÿð áèð úûüûðëà ýåäèðäèê. Ìöúàâèð äóðäó. ßëè èëÿ ýþñ-
òÿðÿðÿê:
– Áàõ, áó úûüûðëà ýåäèí. Ùàìàí ïèðèí ìöúàâèðëÿðè ãàðøûíûçà ÷ûõàð âÿ
íÿ åäÿúÿéèíèçè ñèçÿ äåéÿð. Àììà ýåäÿðêÿí ýþçöíöçÿ ìåøÿäÿ ÿúàèá
øåéëÿð ýþðöíÿúÿê, ãÿðèáÿ ñÿñëÿð åøèäÿúÿêñèíèç. ßñëà ãîðõìàéûí.
Ìÿíèì áóíäàí èðÿëè ýåòìÿéÿ ùàããûì éîõäóð – äåéÿ ýåðè äþíäö.
Áèç ìåøÿíèí è÷èíÿ éàéûëûá, éàâàø-éàâàø èðÿëèëÿéèðäèê. Áàøûìûç öçÿ-
ðèíäÿ ãîúàìàí, éöêñÿê àüàúëàð èðè-èðè áóäàãëàðûíû ñàëëàéàðàã, áèçèìëÿ
ÿéëÿíèðìèø êèìè äóðóðäó. Ùÿð êÿñäÿ áèð ãîðõó âÿ äÿùøÿò âàðäû. Ùàâà
äóðüóí âÿ äóìàíëû èäè. Àüàúëàðûí ÿí éöêñÿê áóäàãëàðûíäà áèð éàðïàã
áåëÿ ãûìûëäàíìûðäû. ùÿð òÿðÿô ñÿññèç èäè. Áó ñÿññèçëèéè éàëíûç áèçèì àéàã
ñÿñëÿðèìèç, úûðúûðàìàëàðûí úûðûëòûñû âÿ éàõûí ýþëìÿ÷ÿëÿðäÿêè ãóðáàüàëà-
ðûí ãóðóëòóñó ïîçóðäó.
Ýþçëÿðèìèçè ìåøÿíèí ãàëûí ÷àëû âÿ êîëëàðûíà äèêÿðÿê ýåäèð âÿ äÿëè
êèìè ñÿêñÿíèðäèê. Èðÿëèäÿ áèð ñÿñ ãîïäó. ãàëûí áèð êîë äèáèíäÿí áèëìè-
ðÿì òöëêöìö, éà äîâøàíìû ãà÷äû. Áó àðàëûã áèðäÿí-áèðÿ çÿââàð ãàôèëÿ-
ñèíèí äþíÿðÿê, ùÿéÿúàíëà áàüûðà-áàüûðà áèçÿ òÿðÿô éöéöðäöéöíö
ýþðäöì. Àðâàä, óøàã áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã, áèð-áèðèíÿ ñàðûëàðàã åëÿ áà-
üûðûðäûëàð êè, ñàíêè áèð äÿñòÿ ãóëäóð öçÿðëÿðèíÿ ýöëëÿ éàüäûðûðäû.
Äÿùøÿòäÿí âöúóäóìó èñòè áèð òÿð áàñäû. Àéàãëàðûì òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû.
È÷ëÿðèíäÿ êèøè àç îëäóüóíäàí ìöäùèø áàüûðòû èëÿ ùàìûñû áèçÿ äîüðó ýÿ-
ëèðäè. Òöêëÿðèì öðïÿðäè, ýþçëÿðèì ãàðàëäû. Àéàãëàðûì àðòûã ùÿðÿêÿòäÿí
ãàëäû, áàøûì äóìàíëàíäû. Ùÿð êîë, ùÿð äàø, ùÿð éàðïàã ýþçöìöçÿ áèð
âÿùøè êèìè ýþðöíöð, ãóëàãëàðûìûçäà ýåòäèêúÿ ÿúàèá ñÿñëÿð âÿ ýóðóëòóëàð
àðòûðäû. Þçöìöçö òîïëàéàúàã, äöøöíÿúÿê áèð ùàëäà äåéèëäèê. Áàüûðà-áà-
üûðà ìÿí äÿ ýåðèéÿ äîüðó ãà÷äûüûìû õàòûðëàéûðàì. Ñîíðà íÿëÿð îëäóüó-
íó áèëìèðÿì. Àéûëäûüûì çàìàí þçöìö ìåøÿäÿ äåéèë, Õà÷ìàç õÿñòÿ-
õàíàñûíäà ýþðäöì. Áèð øÿôãÿò áàúûñû áàøûì öñòöíäÿ äóðóá, ãàøûãëà àü-
çûìà äÿðìàí òþêöðäö. Ìÿí âÿùøè êèìè äóðóá ãà÷ìàã èñòÿäèì. Ùÿð øåé
ýþçöìÿ ãÿðèáÿ ýþðöíöðäö. Òàì áèð ùÿôòÿ ÿñÿáè ùàë êå÷èðòäèì. Þçöìö
____________
áèð ãÿäÿð éàõøû ùèññ åòäèêäÿí ñîíðà ìÿíè õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàðòäûëàð. Ýÿ-
68
ëèðêÿí ùÿêèì ñîíóíúó äÿôÿ îëàðàã ìÿíè ìöàéèíÿ åòäè. Ñîíðà äèããÿòëè
áàõûøëàðëà ìÿíè ñöçÿðÿê: “Õÿñòÿ, ñÿí áÿðê ãîðõìóñàí, ñÿíäÿ âÿðÿì
õÿñòÿëèéè ñöðÿòëÿíèð. Îíóí ãàðøûñûíû àëìàã ëàçûìäûð. Éå, è÷, èñòèðàùÿò
åëÿ!” – äåäè.
Äîñòóì Àüàáÿé ñþçöíö áóðàäà êÿñÿðÿê, ãÿìýèí-ãÿìýèí äöøöí-
ìÿéÿ âÿ ÿëè èëÿ ìÿçàð äàøûíû îõøàìàüà áàøëàäû.
– Áÿñ ñîíðà íÿ îëäó? Äîñòóí ßùìÿä íÿäÿí âÿôàò åòäè? – äåéÿ
ñîðóøäóì.
Î, áàøûíû ãàëäûðäû âÿ ãûçàðìûø ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêÿðÿê, úàâàá âåðäè:
– ßñèë ôÿëàêÿò ñîíðà öç âåðäè. Ýöíäÿí-ýöíÿ ñîëäó, ìóì êèìè ÿðè-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿí ÷îõ ÷àëûøäûì, îíó Áàêûéà àïàðäûì, ÿí ìÿøùóð
äîêòîðëàðà ýþñòÿðäèì. Þç ïóëó èëÿ õÿñòÿõàíàéà éåðëÿøäèðäèì. Êÿíäÿ
äþíÿðêÿí:
– Ãàðäàøûì, – äåäè, – ñÿí ÷îõ çÿùìÿò ÷ÿêäèí. Äîüìà ãàðäàøûí åò-
ìÿäèéè éàõøûëûüû ñÿí ìÿíÿ åòäèí. Àíúàã áó éàõøûëûãëàðûíûí ÿâÿçèíè
âåðÿúÿéèìÿ öìèäèì éîõäóð, çèðà êè, áó õÿñòÿëèéèí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòóë-
ìàéàúàüàì.
Îíà ÷îõ òÿñÿëëè âåðäèì.
Äîñòóì éåíÿ ñþùáÿòèíè êÿñäè, ýþçëÿðèíè ãÿáðÿ äèêÿðÿê ãàëäû.
– Ñîíðà íÿ îëäó? Îðàäàìû âÿôàò åòäè?
– Éîõ, áèð àé ñîíðà õÿñòÿõàíàäàí: “Õÿñòÿíèç öìèäñèçäèð, ýÿëèí
àïàðûí!” – äåéÿ òåëåãðàì àëäûì. Ýåòäèì, ýÿòèðäèì. Î, àðòûã ñêåûëåòÿ
äþíìöøäö. ×îõ çÿùìÿòëÿ ýÿòèðäèì. Èêè ùÿôòÿ ñîíðà âÿôàò åòäè.
Äîñòóì ñþçöíö áèòèðäèêäÿí ñîíðà éàøëû ýþçëÿðèíè áèð ìöääÿò ãÿáðÿ
äèêÿðÿê ãàëäû. Ñîíðà ãÿáðÿ èøàðÿ åäÿðÿê, òèòðÿê áèð ñÿñëÿ: “Íÿ ãÿäÿð
ýþçÿë èíñàí, íÿ ãÿäÿð éàõøû äîñò èäè! Îíó ìÿíäÿí “Ïèðùÿñÿí” àéûðäû”
– äåéÿ ìÿíàëû-ìÿíàëû ìÿíÿ áàõäû. Ñîíðà ÿëèíè øèääÿòëÿ ìÿçàð äàøûíà
÷ûðïàðàã:
– Áàõ, áóäóð ïèðèí êÿðàìÿòè! – äåéÿ ãÿçÿáëÿ áàüûðäû.
1912

____________

69
 ÀÜËÀØÌÀ

Ñÿùÿðäÿí áÿðè èçòèðàá âÿ ñûõûíòûëàðäàí ñîíðà éåíèúÿ éàòàüûìà óçàí-

ìûøäûì êè, ãîíøó åâäÿí éàíûãëû áèð øèâÿí ãîïäó:

Áóðäà áèð íàøû àüëàð,

ßëèíäÿ êàøû àüëàð;
Î åâäÿí êè, úàâàí ýåäÿ
Äèâàðû, äàøû àüëàð.

Áóðäà ýÿíúÿëè àüëàð,

Ñèíÿñè ïÿíúÿëè àüëàð,
Áàëàñûíäàí àéðûëàí
Ìÿýÿð äèíúÿëè, àüëàð.

Äÿñìàëû ýöëëö áàëàì,

Áàøû ôèêèðëè áàëàì,
Éöç ìèí ýÿëèí è÷èíäÿ
Ùàìûäàí øÿêèëëè áàëàì.

Áàøûìûí è÷èíäÿ èëäûðûì ÷àõìûø êèìè éàòàüûìäàí ñû÷ðàäûì. ñÿðñÿðè

êèìè þçöìö àíàìûí îòàüûíà àòäûì. Àéàã ñÿñèìÿ äèêñèíèá îéàíìûø
ãîúà ãàäûí äèããÿòëÿ öçöìÿ áàõàðàã:
– Íÿ âàð, îüëóì? – äåéÿ ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó.
– Îô, àíà, áó ãîíøó àðâàäûí ôÿðéàä âÿ øèâÿíëÿðè îí ýöíäöð êè, ãóðä
êèìè ãÿëáèìè éåéèð... Áó íàëÿ âÿ ôÿðéàäëàð áèòìÿéÿúÿê, òöêÿíìÿéÿ-
úÿêìè? – äåäèì.
Àíàì äèããÿòëè áàõûøëàðëà öçöìÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Îüëóì, íÿ ö÷öí íàðàùàò îëóðñàí? Àíàäûð, íåúÿ àüëàìàñûí êè, ñîíà
êèìè ýÿëèí ãûçû ÿëèíäÿí ýåäèáäèð. Þëñöí àíàëàð êè, þâëàä äàüû ýþðìÿñèí
–____________
äåäè âÿ éàøëà äîëó ýþçëÿðèíè ÿëëÿðèíèí òÿðñè èëÿ ñèëäèêäÿí ñîíðà ñþçö-
íÿ äàâàì åòäè:
70
 – Îíà èíäè ùå÷ áèð ñþç äåìÿê îëìàç! Áó ñûçûëòûëàð êÿñèëÿíÿúÿí î
îòàüà àéàã áàñìà!
– Áàøãà ÷àðÿì éîõäóð – äåäèì. Éîõñà áó ñûçûëòûëàðà áàø, ãóëàã äà-
éàíìàç. Èíñàíûí ÿñÿáëÿðè äÿìèðäÿí îëìàëûäûð êè, ìöòÿÿññèð îëìàéà
áèëñèí. Îí ýöíäöð, ýåúÿ-ýöíäöç áàéãóø êèìè óëàøûðëàð. Ùÿëÿ î ýöí,
ùÿôòÿñèíäÿ ãàäûíëàðûí ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá ñþéëÿäèêëÿðè î öðÿê éàíäûðàí àüû-
ëàð íÿ èäè? Áóíëàð î êè÷èê éåòèìëÿðÿ äÿ àúûìûðëàð. Áó îí ýöí è÷èíäÿ
çàâàëëûëàðûí öçöíÿ þëöì ðÿíýè ÷þêìöøäöð. Íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèøëÿð. Áèð
íÿôÿð þëìÿêëÿ áöòöí àèëÿíè þëäöðìÿêìè èñòÿéèðëÿð?
Àíàì ìöòÿÿññèð áèð ùàëäà:
– Î ýöí êè÷èê éåòèìëÿðè ýþðìÿëè èäèí – äåäè, – ýÿëèíúèêëÿðèíèí ïàë-
òàðûíû ÷ûõàðìûø, þëö êèìè óçàäàðàã, öñòöíÿ áèð øàë ÷ÿêìèøäèëÿð. Ãàðòûìûø
àðâàäëàð êèìè àúû äèë òþêöá, áàøëàðûíà. äèçëÿðèíÿ âóðóá àüëàéûðäûëàð.
Òàì ãûðõ ýöí ãîíøó åâäÿí áó öðÿê éàíäûðûúû, ðóù ñûõûúû ôÿðéàä âÿ
øèâÿí êÿñèëìÿäèéè êèìè, ìÿíèì äÿ øèêàéÿòëÿðèì áèòìèð, òöêÿíìèðäè.
Ùÿð ýöí éóõóñóçëóãäàí, áàø àüðûñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðäèì. Àíàì øèêà-
éÿòëÿðèìèí éåðñèç îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí:
– Ýöíö áàòñûí – äåäè, – àüëàìàëû ýöíö áóíäàí ñîíðàäûð. Ö÷ ýöíäöð
Ãóáàäàí ãàðäàøûíûí þëöì õÿáÿðè ýÿëèáäèð. Î ýöí àüëàøìàäà: “Ãàðäà-
øûì áó âàõòà ãÿäÿð íÿ ö÷öí ýÿëìÿäè? Áàøûìà ýÿëÿí ãàðà ìöñèáÿòäÿí
õÿáÿðè éîõäóðìó? Éîõñà áàøûíäà áèð èø âàð, íÿäèð?” äåéèðäè. Ãàðû ãàð-
äàøûíûí äà þëöì õÿáÿðèíè áèëñÿ, äÿëè îëìàñà éàõøûäûð.

II

Ãûðõûíúû ýöí èäè. Ìàòÿìèí ùÿôòÿñèíÿ ýÿëèá ÷ûõà áèëìÿéÿí ãîùóì-

ãàðäàø þçëÿðèíè áó ýöíÿ éåòèðìèøäèëÿð. Êè÷èê îòàãëàð ãîíàãëàðû òóòìóð-
äó. Ìàòÿì áöñàòû ãóðóëìóø, àüëàøìà áàøëàíìûøäû. Ýÿëèíèí ïàëòàðëàðû
îðòàëûüà ýÿëèíúÿ àíàñû öçöíö éåíè ýÿëìèø ãîùóìëàðà òóòóá, àúû âÿ éà-
íûãëû áèð ñÿñëÿ:

Ñÿíÿì, ñÿñÿìè ýÿëäèí?

Äàáàí áàñàìû ýÿëäèí?
____________ Ñàüëûüûíäà ýÿëìÿäèí,
Þëäö, éàñàìû ýÿëäèí?
71
– äåéÿ ñà÷ éîëóá àüëàéûð, àüûëàðû áèð-áèðèíèí äàëûíà äöçöðäö. Áó àðàäà
íåúÿ îëäóñà ãàðûéà ãàðäàøûíûí þëöì õÿáÿðèíè äÿ éåòèðäèëÿð. Îðòàéà þë-
ìöø ãàðäàøûí ïàëòàðëàðû ýÿëäèéè çàìàí áàéàãäàí ùåéðÿò è÷èíäÿ ãàëìûø
ãàðû ãÿôëÿòÿí äÿùøÿòëè áèð ñÿñ ÷ûõàðäû, äèì-äèê àéàüà ãàëõäû, ñà÷ëàðû ÿë-
ëÿðèíäÿ äÿëè êèìè þçöíö áàéûðà àòäû. Äèëè, íÿôÿñè òóòóëìóø áèð ùàëäà êö-
÷ÿéÿ ãà÷äû.
Åðòÿñè ýöíö ãàðûíû äÿëèõàíàéà àïàðìûøäûëàð.

1912

____________

72
 ÄßÉßÐËÈ ÁÈÐ ÕÀÒÈÐß

Èñòè áèð éàé àõøàìû èäè. òÿìèç ùàâà àëìàã âÿ ñÿðèíëÿìÿê ôèêðè èëÿ
øÿùÿð áàü÷àñûíà ÷ûõäûã. Ùÿð èêèìèç ñóáàé èäèê. Èðè êþëýÿëè áèð àüàú àë-
òûíäà ñêàìéà öçÿðèíäÿ éàí-éàíà îòóðóá ñþùáÿò åäèð, ùÿð êè÷èê áèð ùà-
äèñÿäÿí ãÿùãÿùÿëÿð ãîïàðàðàã ÿéëÿíèðäèê. Äîñòóì áèçäÿí áèð àç óçàã,
áàø-áàøà äàéàíìûø èêè ýÿíúè èøàðÿ èëÿ ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ, íÿ ãÿäÿð ôèêèðäÿäèðëÿð – äåäè. – Êèì áèëèð, áóíëàðûí õÿéàëû
ùàíñû àëÿìëÿðäÿ äîëàøûð, ùÿð ùàëäà áèçèì àëÿìèìèçäÿí ÷îõ óçàã. Éàõ-
øû äèããÿò åò, áàø-áàøà âåðÿðÿê, øèðèí-øèðèí äàíûøìàëàðû íÿ ãÿäÿð òÿáèè!..
Ôÿãÿò êèì áèëèð, èíäè î ýÿíúèí ãÿëáèíè îâëàéàðàã îíó áèð òîï êèìè îéíà-
äàí áó ãûç áàøãàñûíûí ùå÷ äÿ õîøóíà ýåòìÿéÿí áèð ñèìàéà âÿ áÿäÿíÿ
ìàëèêäèð. Ìÿíúÿ ýþçÿëëèê ö÷öí ìöÿééÿí áèð þë÷ö éîõäóð. áàáàëàðûìûç-
äàí ãàëìà ñàäÿ áèð ìèñàë âàð: “Öðÿê ñåâÿí ýþçÿëäèð”.
Èíñàíëàðûí ìöùèòè, ýþðöøëÿðè áàøãà-áàøãà îëäóüó êèìè, çàùèðè ýþðö-
íöøëÿðè äÿ áàøãà-áàøãàäûð. Áèð ãèñìè ìàâè ýþçëÿðè, àü áÿíèçè, ùàìàð
ñà÷ëàðû ÷îõ ñåâäèéè êèìè, áèð ãèñìè äÿ ãàðà ýþçëÿðÿ, ãàðà ãûâûðúûã ñà÷ëà-
ðà, à÷ûã-áóüäàéû ðÿíýÿ äàùà çèéàäÿ ìÿôòóíèééÿò ýþñòÿðèð. Áèçèì êèìè
äÿëè òÿáèÿòëè èíñàíëàð ñàðûøûí áèð ÷þùðÿäÿí, ñöçýöí áàõûøëàðäàí, ýÿëèøè
ýþçÿë, äàüûíûã ñà÷ëàðäàí äàùà ÷îõ õîøëàíûðëàð. Áó áèëäèéèìèç ãàðà, àü,
ñàðû, ãûðìûçû ðÿíýëÿðèí áèðèñè äèýÿðèíäÿí äàùà ýþçÿë îëäóüó íÿ èëÿ èñáàò
åäèëìèø? Áó èñáàò åäèëìèø îëñàéäû, áó ýöí áèð ãàíóí ùàëûíû àëàð, áöòöí
äöíéà áèð ðÿíýëÿ áîéàíìûø îëàðäû.
Áèðèñèíÿ ñîí ìîäà èëÿ øóõ ýåéèíìèø, öçöíö, äîäàãëàðûíû áîéàëàðëà
ðÿíýëÿìèø áèð ãàäûí íÿ ãÿäÿð õîø ýÿëèðñÿ, ìÿíè äÿ ìîäàñûç, áîéàñûç,
ðèéàñûç, ñàô, ñàäÿ áèð ýþçÿëëèê ìÿôòóí åäèð. Èíñàí ãèäàíû, ùàâàíû, ùÿéà-
òû, õöëàñÿ ùÿð áèð øåéè áó ñàäÿ îëàí òÿáèÿòäÿí àëäûüû ùàëäà, þçöíö áèð ÷îõ
äöéöíëö áàüëàð ÿëèíäÿ ÿñèð åòìÿêäÿí áþéöê çþâã àëûð. Áàõ, áóíóí ùèê-
ìÿòèíè ìÿí àíëàéà áèëìÿäèì.
Áó àðàëûã øóõ ýåéèìëè, öçö, äîäàãëàðû áîéàëû ýÿíú, ýþçÿë áèð ãàäûí
þíöìöçäÿí êå÷èðäè. Äîñòóì: “Ìÿíÿ áàõ íÿ ùàëäàéàì, éàðà áàõ íÿ
ñàëëàíûð” ìàùíûñûíû éàâàøúà îõóäó. Î áèð êÿêëèê êèìè ñöçÿðÿê ãàáàüû-
____________
ìûçäàí ñöðÿòëÿ êå÷èá ýåòäè. Äîñòóì:
73
 – Áóíóí ðóçýàðû àäàìû àïàðûð. Ùÿëÿ áèð éåðèøèíÿ áàõ! – äåäè, ñîíðà
áàøûíäàêû èðè, îëäóãúà èðè øëéàïàñûíû ýþñòÿðÿðÿê, èñòåùçàëû áèð ãÿùãÿùÿ
ãîïàðäûãäàí ñîíðà:
– Áèëìèðÿì, áèçìè ìöùèòÿ óéìóðóã, éîõñà ýåò-ýåäÿ èíñàíëàðûíìû
çþâãö ïîçóëìàüà áàøëàéûð? áó èðè ãàçàí î èíúÿ áàøëàðà ùå÷ éàðàøàí
øåéäèðìè?
– Íÿ åòñèí, áó éàçûã ìîäà ÿñèðèäèð, ñûðàäàí ãàëìàã îëìàç, – äåäèì.
– Áåëÿ èðè øëéàïàëàðû ýåéìÿê ö÷öí ñà÷ûí öñòöíäÿí ñöíè ñà÷ëàðäàí ãàé-
ðûëìûø áèð ïàðèê ãîéìàëû âÿ îíó ìþùêÿì òóòìàã ö÷öí øëéàïàíûí
éàíëàðûíäàí óçóí, áàøû äöéìÿëè èéíÿëÿð êå÷èðìÿê ëàçûì èìèø!..
Ö÷ ýöí ÿââÿë êîíêàéà ìèíèá ìÿøüÿëÿéÿ ýåäèðäèì. Êîðñåò èëÿ áå-
ëèíè áèð-áèðèíÿ áèòèøÿúÿê ãÿäÿð ñûõìûø, äàùà àøàüûäàí èêè éàíûíà áèð
áàòìàí ïàìáûã òûõà-òûõà éåðëÿøäèðìèø áèð ãàäûí äà êîíêàéà ìèíäè. Äî-
äàãëàðûíû ùÿääÿí çèéàäÿ áîéàìûø, öçöíÿ î ãÿäÿð ðÿíý ñöðòìöøäö êè,
êè÷èê ñàðû ýþçëÿðè ãàçàíà áÿíçÿéÿí èðè øëéàïàñû àëòûíäà èêè ñè÷àí áàøû êè-
ìè ýþðöíöðäö. Þíöìäÿ ñêàìéàéà îòóðäó. Éîõ, ùÿëÿ òÿçÿúÿ îòóðìàã
öçðÿ èäè. Éàíûíäàêû çàâàëëû áèð ýÿíúèí áàøû øëéàïàíûí àëòûíäà ñûõûëûá
ãàëìûø îëäóüóíäàí áàøûíû î äÿéèðìàí ÷àðõû àëòûíäàí ãóðòàðìàüà ÷àëû-
øàðêÿí àëíûíäàí ãàí ôûøãûðäûüûíû ýþðäöì. Ýÿíú ÿëè èëÿ àëíûíû òóòàðàã,
éåðèíäÿí ñû÷ðàäû âÿ äèýÿð ÿëè èëÿ ãàäûíûí áàøûíäàí î äÿéèðìàí ÷àðõûíû
àëûá êö÷ÿéÿ âûçûëäàòäû. Èíäè ùÿìèí ãàäûíûí ïàðèêëÿðè äàüûëìûø, áàøûíû
àíúàã þç òÿáèè ñà÷ëàðû þðòìöøäö. èéíÿ èëÿ ýÿíúèí àëíûíû î ãÿäÿð äÿëìèø-
äè êè, ãàíû ñàõëàìàã ìöìêöí îëìóðäó. Ãàäûí ãûïãûðìûçû êÿñèëÿðÿê
ùèääÿòèíäÿí ýþçëÿðè éàøàðìûøäû. Ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ ïàðèê ñà÷ëàðûíû éåð-
äÿí òîïëàéûá ýöëöíú áèð ùàëäà àøàüû åíäè. Ýÿíú äÿ áàøûíû ñàðûòäûðìàã
ö÷öí éàõûíäàêû àïòåêÿ ýåòäè.
Áó ãàäûí ñþùáÿòèìèçèí óçàíìàñûíà ýþçÿë áèð ìþâçó îëäó. Ñþç ñþçö
÷ÿêÿðÿê áèð ÷îõ øåéäÿí, ùÿòòà ùÿéàòûí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí ñàéûëàí
òÿÿùùöëäÿí1 áÿùñ åòäèê. Íÿùàéÿò, áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøÿðÿê ìîäàñûç, áî-
éàñûç, ðèéàñûç, ñàäÿ âÿ ýþçÿë áèð ùÿéàò éîëäàøû òàïìàüà ãÿðàð âåðäèê.
Ýöíÿø ãöðóá åòìÿê öçðÿ èäè. òÿìèç ùàâà àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ äÿíèç
ñàùèëèíÿ ÷ûõäûã. ãàéûãëàð þòÿ-áÿðèéÿ àõûð, äÿíèç ñåéðè ùÿâÿñêàðëàðûíû
ÿéëÿíäèðèúè ìóñèãèëÿðëÿ èñòÿäèêëÿðè òÿðÿôÿ äàøûéûðäûëàð. Ùå÷ ñîðóøìàäàí
ÿí èðÿëèäÿ éåëêÿí à÷ìûø áèð ãàéûüà àòûëäûã. Ãàéûã ùÿðÿêÿò åòäèêäÿí ñîí-
ðà îíóí Ãàðàøÿùÿðÿ ýåòäèéèíè âÿ àëäûüûìûç áèëåòëÿ îðàäà òåàòðà òàìàøà
____________
1
Òÿÿùùöë – åâëÿíìÿ
74
åäÿðÿê éåíÿ ýåðè äþíìÿê ìöìêöí îëäóüóíó þéðÿíäèê. Áó òÿñàäöôäÿí
ùÿð èêèìèç ìÿìíóí ãàëäûã. Ýþçöìöç þíöíäÿ éöçëÿðúÿ àü êþïöêëÿð
öçÿðèíäÿ àõûá ýåäÿí ãàéûãëàð, ãóëàãëàðûìûçû îõøàéàí ìóíèñ íÿüìÿëÿð
âÿ ÷àëüû ãÿëáèìèçè øèðèí íÿøÿëÿðÿ, äàøãûí ñåâèíúëÿðÿ ãÿðã åòìèøäè. Ùèññ
åòìÿäÿí ãàéûã Ãàðàøÿùÿð êþðïöñöíÿ éàí àëäû. Åíäèê. Òàìàøà âåðèëÿ-
úÿê áèíàíû òàïûá äàõèë îëäóã. Îòóðàð-îòóðìàç èøûãëàð ñþíäö, òàìàøà
áàøëàíäû. Øàèð äîñòóì: “Ìÿðùÿáà, ãàíàúàãëàðû âàðìûø, áèçè ýþçëÿéèð-
ëÿðìèø...” äåäè. Òàìàøà Èòàëèéà ùÿéàòûíäàí àëûíìûø “Ãóéðóãëó ìÿùÿá-
áÿòëÿð” ñÿðëþâùÿëè áåø ïÿðäÿäÿí èáàðÿò áèð äðàì èäè. Ïéåñ çàäÿýàí
àèëÿñèíÿ ìÿíñóá áèð ÿééàøûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè êÿñêèí áîéàëàðëà òÿñâèð
åäèðäè. Íåàïîë øÿùÿðèíäÿ áþéöê áèð ìþâãåéÿ âÿ íöôóçà ìàëèê Æàê àäëû
áèðèñè ÿééàøëûüà àëóäÿ îëóð, áöòöí âàõòûíû áàëëàðäà, ìöñàìèðÿëÿðäÿ, çè-
éàôÿòëÿðäÿ, ãóìàð âÿ è÷êè ìÿúëèñëÿðèíäÿ êå÷èðèð; ìààø êèôàéÿò åòìÿäè-
éèíäÿí ùþêóìÿò ïóëëàðûíû äà ñÿðô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ìöôÿòòèø òÿôòèøÿ áàø-
ëàäûüû çàìàí èíòèùàð åäèð. Áèðèíúè ñÿùíÿ ÿñèë ìþâçó èëÿ òÿçàä òÿøêèë
åäÿí ýÿíú ÷îáàí áèð èòàëéàí ãûçûíû òÿñâèð åäèðäè. Ëÿòèô âÿ ìöòÿíàñèá âö-
úóäóíäà ÿòÿêëÿðè âÿ äþøö çÿíýèí èïÿêëÿðëÿ èøëÿíìèø àü áèð äîí, ãàðà
ñà÷ëû êè÷èê áàøûíäà àü, ñàäÿ áèð øëéàïà âàðäû. Ãîéóíëàðû ãóçóëàðëà ãàðû-
øûã ñåéðÿê àüàúëû, îòëó áèð ÷ÿìÿíÿ éàéìûø, þçö èñÿ òîïëàäûüû ÷è÷ÿê-
ëÿðäÿí áàøûíà áèð ÷ÿëÿíý ùþðìÿéÿ ÷àëûøûð, äîäàãëàðûíäàí ó÷àí øóõ
òÿáÿññöìëÿð êèìè ãûçûë ãàíàäëû êÿïÿíÿêëÿð àðõàñûíúà ÷îúóãúàñûíà ãî-
øàðàã ÿéëÿíèð, ãóçóëàðû ãóúàüûíà àëàðàã îõøàéûðäû.
Ùàçûðëàìûø îëäóüó ÷ÿëÿíýè øÿí âÿ øóõ óøàãëàðà ìÿõñóñ áèð ÿäà èëÿ
áàøûíà òàõàðêÿí, éîëäàøûì ãîëóìó äöðòìÿëÿäè:
– Áóäóð, õÿéàëûìûçäà éàðàòäûüûìûç ãûç! Áèçèì ö÷öí èäåàë îëàí ýþ-
çÿëëèéÿ éàëíûç òÿìèç ùàâàäà, áåëÿ à÷ûã-ñà÷ûã ÷ÿìÿíëÿðäÿ ñÿðáÿñò áèð
ãóø êèìè éàøàìûø, äàõèëè, õàðèúè òÿìèç êÿíä ãûçëàðûíäà òÿñàäöô åòìÿê
ìöìêöíäöð – äåäè.
Áèðèíúè ñÿùíÿ áèòèíúÿ áó úàíëû ëþâùÿäÿí àëäûüûìûç òÿñèðëÿðè èôàäÿå-
äèúè áàõûøëàðëà áèð-áèðèìèçè ñöçÿðêÿí éîëäàøûì ùåéðÿòè àíäûðàð áèð ñÿñëÿ:
– Áÿù, ÿí úàíëûñû áóðàäà èìèø, ùå÷ õÿáÿðèìèç éîõ! Ãàëõ, ãàëõ éåðè-
ìèçè äÿéèøäèðÿê! – äåäè. Ñàü òÿðÿôèìÿ áàõàðêÿí ýþçëÿðèì ìÿíèìëÿ
éàí-éàíà îòóðìóø òÿáèè ýþçÿëëèéèí ÿí úàíëû áèð íöìóíÿñè îëàí ïÿðèøàí
ñà÷ëû áèð ýÿíú ãûçà èëèøäè. Éîëäàøûì ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã:
– Áåëÿ ñàô âÿ ñÿìèìè ñèìàëàð, ìÿñóì áàõûøëàð äóðàðêÿí î ãàçàí
____________
ãàïàãëû, öç-ýþçö áîéàëû, è÷è-áàéûðû ðèéàëû ãàäûíëàðà ìÿôòóíèééÿò ýþñòÿ-
ðÿíëÿðèí çþâãöíÿ ÷àøûðàì – äåäè.
75
 Î ýåúÿíè ÷îõ øÿí êå÷èðäèê. Éîëäàøûìûí ðèúàñû èëÿ ñîí ïÿðäÿ éåðèìè-
çè äÿéèøäèðäèê. Ñÿùíÿ ãàïàíäûãäàí ñîíðà ùÿð èêèìèç åéíè äöøöíúÿ, åé-
íè ìöùàêèìÿ, åéíè òÿñèðëÿ øÿùÿðÿ äþíäöê. Àðèñòîêðàò ùÿéàòûíûí áöòöí è÷
öçöíö à÷àðàã, îíóí êèðëè, ÷èðêèí âÿ èéðÿíú úÿùÿòëÿðèíè ýþçöìöç þíöí-
äÿ úàíëàíäûðìûø îëàí áó äðàì ùÿð øåéäÿ ñàäÿëèéÿ, òÿáèèëèéÿ îëàí åøã âÿ
ìàðàüûìûçû áèð ãàò äà àðòûðìûøäû. Ãàéûãäà øÿùÿðÿ äþíÿðêÿí äîñòóì
ãóëàüûìà ÿéèëÿðÿê:
– Ãÿëáèìè áàüëàéàí î úàíëû òåëëÿðäÿí éöç äàñòàí éàçàúàã îëñàì,
éåíÿ äÿ àçäûð. Îíäàí àëäûüûì òÿñèðàòû êàìàëûíúà òÿñÿââöð åòìÿê èãòè-
äàðûì õàðèúèíäÿäèð – äåäè.
– Ùàíñû òåëëÿðè?
– Ñÿùíÿäÿ øÿêèëëÿð äÿéèøäèêúÿ, ìàðàãëû âÿ úàíëû ëþâùÿëÿð áèð-áèðè-
íè òÿãèá åòäèêúÿ, éàíûìäàêû ìÿíÿ äàùà ñûõû, äàùà ñÿìèìè éàõûíëàøûð,
àäÿòÿí áàø-áàøà ÷àòûðäûã. Áó çàìàí îíóí ãûçëûã ÿòðè èëÿ áÿñëÿíìèø ñà÷-
ëàðûíäàí àéðûëàí èíúÿ òåëëÿð öç-ýþçöìö øèðèí-øèðèí îõøàéàðàã, ìÿíè
òàìàìèëÿ áàøãà àëÿìëÿðäÿ éàøàäûðäû. Î òåëëÿðäÿêè úàçèáÿíè, îíóí ìÿí-
äÿ áóðàõìûø îëäóüó òÿñèðëÿðè áöòöí þìðöìäÿ ùå÷ áèð øåéäÿí àëìàäûì,
äåñÿì, ìöáàëèüÿ äåéèë. Î òåëëÿðèí ìöòëÿã úàíëû îëäóüóíà èíàìûì âàð.
– Ìÿñÿëÿ î òåëëÿðèí éàëíûç úàíëû îëìàñûíäà äåéèë; áó çþâãö ðèéàëû,
áîéàëû õàíûìëàðûí òåëëÿðèíäÿí, øöáùÿñèç, àëìàçäûã. Î àäè òåëëÿðèí úàíëû
îëäóüóíó ñÿíÿ äóéóðàí, ÿí èíúÿ âÿ øÿôôàô äóéüóëàðû î øàèð ãÿëáèíèí èñòè
ýóøÿëÿðèíÿ äàìëà-äàìëà àõûäàí, äàøãûí çþâã âÿ íÿøÿíè ñÿíÿ âåðÿí éå-
íÿ ñàäÿëèê, ñÿìèìèééÿò âÿ òÿáèèëèêäèð.
Äîñòóì ôèêðèìè òÿñäèã ö÷öí ÿëàâÿ åòäè:
– Èíàí, ãàðäàøûì, ìÿí îíà ãàðøû àíàñûíà ÿí ÷îõ áàüëû îëàí ÷îúóüóí
ùÿéàòûíäàí äàùà ñÿìèìè èäèì.
Ýåúÿ áèð-áèðèìèçäÿí ÷îõ ýåú àéðûëäûã. ßëëÿðèíè ÿëëÿðèì è÷èíäÿ ñû-
õàðêÿí:
– Áó ýþçÿë õàòèðÿ ñÿíÿ äàèð éàçàúàüûì ðîìàíûí èëê áàøëàíüûúûíû
òÿøêèë åäÿúÿê; îíó áèòèðìÿê ö÷öí ñÿí ìÿíÿ ìàòåðèàë âåðìÿéÿ ÷àëûø
– äåäèì.
Î ÷îõ ñÿìèìè ýöëÿðÿê:
– Éîõ, éîõ, éàçìà! – äåäè.

1914
____________

76
 ÈÁËÈÑÈÍ ÙÖÇÓÐÓÍÄÀ

Ãàðàíëûã... Ñåùðëè âÿ áîüóúó áèð ãàðàíëûã... Ùÿð øåé çöëìÿòèí äèâ

àüûðëûüû àëòûíäà éîðüóí-éîðüóí ìöðýöëÿéèð, ùÿð øåé äèëñèç áèð ãöââÿòèí
òÿñèðè èëÿ ãîðõóíú ðþéàëàð è÷èíäÿ ÷ûðïûíûðäû. Ùÿð øåé çöëìÿò è÷ÿðèñèíäÿ
ÿðèìèø, îðàäà-áóðàäà ýþç êèìè áàõàí, íóðëàðû óäàí ãàðàíëûüà ãàðûøìûø-
äû. ßíýèí áèð áîøëóã è÷ÿðèñèíäÿ ñàêèí êèìè ýþðöíÿí éåð êöðÿñè ãàðàíëûã-
ëàð è÷èíäÿ äàëüûí-äàëüûí éóâàðëàíûðäû.
Áöòöí òÿáèÿòÿ, áöòöí àëÿìÿ ùàêèì îëàí î øöáùÿëè ñÿññèçëèéÿ ãàðøû
ùÿð øåé äèëñèç, ùÿð øåé äóéüóñóçäó.
Áó àíäà ó÷óðóìëó, éàë÷ûí áèð ãàéà áàøûíäà ãóëàãëàðû áàòûðàúàã ãÿ-
äÿð äÿùøÿòëè áèð ãàíàä ÷àðïìàñû, äàëûíúà êîìàíäàíëàðà ìÿõñóñ “ùàçûð!”
äåéÿ ãàëûí âÿ ãîðõóíú áèð ñÿñ ýóðëàäû. Þëöì ãîðõóñó âåðÿí î ñÿñèí øèä-
äÿò âÿ ùåéáÿòèíäÿí áöòöí äöíéà òèòðÿäè. Ìöùöì áèð ùàäèñÿ áàø âåðìèø
êèìè ùÿð éàíäàí ãîðõóíú òåéôëÿð ñÿñ ýÿëÿí ñÿìòÿ ãà÷ûð âÿ î àüûð ñöêó-
òó þòÿ-áÿðèäÿ åøèäèëÿí øèääÿòëè ãàíàä ÷àðïìàñû, áàéãóø þòöøöíÿ áÿíçÿð
èéðÿíú ñÿñëÿð ïîçóð, îðòàëûüû ãàðà êþëýÿëÿð òèòðÿäèðäè... Î ãîðõóíú êþë-
ýÿëÿð, ãàðà òåéôëÿð ãàéà áàøûíäà îâ öçÿðèíÿ ùöúóì åäÿúÿê ãàðòàë ãóðó-
ìóíó àëìûø ñÿñ ñàùèáèíèí ÿòðàôûíà òîïëàíàðàã, îíóí ãàíàäëàðûíäàí,
àéàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
– Èáëèñ!.. Èáëèñ!.. ùÿð ÿìðèí áèçèì ö÷öí ìöãÿääÿñäèð, – äåéèðäèëÿð.
Èáëèñ äþðä éàíûíäà ó÷óøàðàã, ùÿìùÿìÿëÿðè èëÿ îíó àëãûøëàìàãäà
îëàí îüóëëàðûíû ãöðóðëó áàõûøëàðû èëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà ÿââÿëêè òþâðöíö
ïîçìàäàí ñþçÿ áàøëàäû:
– ×àëûøãàí îüóëëàðûì! Áó ýöí ÿëäÿ åòäèéèìèç áþéöê ìöâÿôôÿ-
ãèééÿòëÿð ñèçèí ñÿé âÿ ãåéðÿòèíèçèí íÿòèúÿñèäèð. Èøëÿð ýöíäÿí-ýöíÿ èñ-
òÿäèéèìèç áèð øÿêèë àëìàã âÿ áþéöê áèð ùÿéÿúàíëà áÿñëÿäèéèì àðçóëàð
ýþçëÿäèéèì ÷è÷ÿêëÿðè âåðìÿê öçðÿäèð. Áó èëêè òÿðÿããèìèç ìÿíÿ öìèä
åòäèéèìäÿí çèéàäÿ öìèäëÿð âåðèð. Àäÿìèí ùÿéàò ñÿùíÿñèíÿ àéàã áàñäûüû
âÿ áÿíè-èíñàíëàðû àçäûðìàüà ñþç âåðäèéè ýöíäÿí áÿðè áåëÿ áèð ìöâÿô-
ôÿãèééÿòÿ íàèë îëìàìûøäûì. Ãåéðÿòëè áàëàëàðûì! Áó, óüðóíäà ÷ÿêäèéè-
íèç çÿùìÿòëÿðè. ýþñòÿðäèéèíèç ñÿéè âÿ ãåéðÿòè öðÿêäÿí àëãûøëàéûðàì. Áó
____________
áèòìÿç, òöêÿíìÿç çÿùìÿòëÿð øöáùÿñèç ñèçèí âöúóäóíóçó éîðìóø,
ðàùàòëûüûíûçû ïîçìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ áó öçöúö âÿçèôÿäÿí áèð ìöääÿò
77
ñèçè àçàä åäÿðÿê, ìÿçóíèééÿò âåðìÿê íèééÿòèíäÿéÿì. áó ýöíêö òîïëà-
íûøäàí ìÿãñÿäèì ñèçèí áó õöñóñäà ôèêðèíèçè áèëìÿêäèð.
Îüóëëàð áó ñþçöí ÷ÿòèíëèéè âÿ àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëÿðÿê, ñöêóò åäèð âÿ
ãÿòè áèð úàâàá âåðìÿéè äöøöíöðäöëÿð. Èáëèñ äàìàüûíû øàããûëäàäàðàã:
– Úàâàá âåðèíèç! Ñèçÿ áèð èë èñòèðàùÿò âåðÿúÿê îëñàì èíñàí îüëó èòàÿò
çÿíúèðèíè ãûðìàçìû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ãàéàíûí áàøûíäàí òà ó÷óðóì äÿðÿíèí äèáèíÿ ãÿäÿð áèð-áèðèíèí öçÿ-
ðèíäÿ ñûõ-ñûç îòóðìóø èáëèñ áàëàëàðû ùàìûñû áèð àüûçäàí åòèðàç åòäè:
– Øàù áàáà, áèç àíúàã èíñàíëàðû èñòÿäèéèìèç êèìè ýþðäöéöìöç
çàìàí ðàùàòëàíûðûã. ßñðëÿðäÿí áÿðè ÷ÿêäèéèìèç ìèí úöð çÿùìÿò, ãóðäó-
üóìóç ìèí ùèéëÿ, ñà÷äûüûìûç ìèí úöð ôèòíÿ âÿ ôÿñàä íÿòèúÿñèíäÿ èíñàí
îüëóíó þçöìöçÿ ÿñèð åòìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëäóã. Èíäè îíëàðû áàøëû-áàøûíà
áóðàõìàã ÿãë âÿ ùèêìÿòÿ ÿñëà ìöâàôèã äåéèëäèð.
Èáëèñ èéðÿíú âÿ ãîðõóíú ýþçëö áàøûíû ãàíàäëàðû àðàñûíà àëàðàã äöøö-
íöðäö. Õÿííàñ êè, Èáëèñèí ÿí ÷îõ ýöâÿíäèéè, ÿí ùèéëÿýÿð âÿ ñèéàñÿò÷è
îüóëëàðûíäàí èäè, ãàðà êþëýÿëÿðè éàðà-éàðà èðÿëè ýÿëäè, Èáëèñèí ùöçóðóí-
äà äèç ÷þêÿðÿê ÿðç åòäè:
– Áþéöê áàáàìûç! Ãàðäàøëàðûìûçûí ñþçëÿðè ñèçè ëàï äà ìÿéóñ åòìÿ-
ñèí. áó ôèêèð ãîðõàãëûüûíäàí, èíñàí ðóùóíà äÿðèíäÿí íöôóç åòìÿäèêëÿ-
ðèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ìÿíèì ôèêðèìúÿ áóíäàí ñîíðà îíëàðû òàìàìèëÿ
ñÿðáÿñò áóðàõìàã îëàð. Çèðà êè, ÿêäèéèìèç òîõóìëàð î ãÿäÿð äÿðèí ðèøÿ
àòìûø, ãóðäóüóìóç òîð ÿë-àéàãëàðû åëÿ ñàðûìûø êè, èíñàí áöòöí øÿðÿô âÿ
ìÿíëèéèíè óíóòìóøäóð. ßñðëÿðúÿ îíëàðûí ÿòðàôûíà äîëàøìàñàã áåëÿ
àëûøìûø îëäóãëàðû àäÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿçëÿð. Áèð äÿ áèçñèç äÿ îíëàðûí
è÷èíäÿ î ãÿäÿð èáëèñëÿð éåòèøìèøäèð êè, îíëàð áèçèì éåðèìèçè òóòà áèëÿð.
Øåéòàíëàð: “Èíñàí îüëóíà èíàíìàã îëìàç!” – äåéÿ éåð-éåðäÿí åòè-
ðàç åòäèëÿð.
Õÿííàñ èêèíúè äÿôÿ Èáëèñèí ùöçóðóíäà äèç ÷þêÿðÿê:
– Øàù áàáà, ñþçöìö èñáàò åòìÿéÿ èçèí âåðìÿíèçè ðèúà åäèðÿì, – äåäè.
Õÿííàñà áþéöê åòèìàäû îëóá, ñþçëÿðèíèí ÿñàññûç îëìàäûüûíû áèëäè-
éèíäÿí Èáëèñ îíà èçèí âåðäè. Õÿííàñ ùàâàëàíàðàã, áèð àíäà ýþçäÿí èòäè...
Äîíäóðóúó âÿ ãàðàíëûã áèð ãûø ýåúÿñè èäè. Õÿííàñ áþéöê áèð øÿùÿ-
ðèí ãàò-ãàò ãàëûí ïÿðäÿëè áóëóäëàðû àðàñûíäà ó÷óð, ó÷óðäó... Íÿùàéÿò, áèð
íþãòÿäÿ äóðäó, áèð ñàíèéÿ ñîíðà èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ éåð öçöíÿ åíäè. Î,
àðòûã ìþùòÿøÿì áèð áèíà è÷èíäÿ èäè. Îòàãëàðû ãóø áàõûøû áèð íÿçÿðëÿ ñöç-
____________
äöêäÿí ñîíðà þçöíö éàòàã îòàüûíà àòäû. Áèð ñààò ÿââÿë êåô ìÿúëèñèíäÿí
ýÿëìèø âÿ êÿìàëè-èñòèðàùÿòëÿ èñòè éàòàüûíäà éàòìàãäà îëàí èíñàíû ãà-
78
íàäëàðû öçÿðèíÿ àëûá ùàâàëàíäû âÿ áèð àç ñîíðà îíó Èáëèñèí ùöçóðóíäà
éåðÿ åíäèðäè.
Øåéòàíëàðûí ùÿìùÿìÿñèíäÿí èíñàí ýþçëÿðèíè à÷äû, þçöíö èéðÿíú ñè-
ìàëû ãÿëÿáÿëèê è÷èíäÿ ýþðöíúÿ ãîðõóäàí òèòðÿäè. Èáëèñ ÿëëÿðè èëÿ îíóí
áàøûíû îõøàéàðàã:
– Ãîðõìà, ãàðäàøûì, ñÿíèí ìàëûí, úàíûí àìàíäàäûð – äåäè.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà èíñàí áèð ãÿäÿð þçöíö òîïëàäû. Ñþçöíö èñáàò
åòìÿê çàìàíû éåòèøìèø îëäóüóíäàí Õÿííàñ ýþçëÿðèíè ÿíýèíëèêëÿðÿ äè-
êÿðÿê, ìöùöì áèð èø åäèðìèø êèìè ãóéðóüóíó áóëàäû. Éåð öçöíö äÿðùàë
ãàëûí áèð òîç âÿ äóìàí ãàïëàäû. Äóìàíëàðûí àðàñûíäà ãàíëû âÿ äÿùøÿòëè
áèð ëþâùÿ ýþðöíäö. Ýþéëÿð, òàðëàëàð àëîâ è÷èíäÿ ÷àòûð-÷àòûð éàíûðäû. ßëè
ãûëûíúëû áèð éûüûí èíñàíúûãëàð áàðáàðëàðà ìÿõñóñ áèð òþâðäÿ ñöðö-ñöðö
ìÿçëóì èíñàíëàðû ãàáàãëàðûíà ãàòàðàã ãûëûíúäàí êå÷èðèð, ùèìàéÿñèç ãàë-
ìûø çàâàëëû èíñàíëàð âÿùøÿòëÿ áèð-áèðèíÿ ñîõóëàðàã, éàëíûç áàøëàðûíû ýèç-
ëÿòìÿéÿ âÿ áóíóíëà þçëÿðèíè ìöäàôèÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. ×îëóã-÷îúóã
÷þëëÿðÿ, ìåøÿëÿðÿ, äàøëàð àëòûíà ñûüûíìûø, ÿòðàôû âÿùøèëÿðÿ áåëÿ äÿùøÿò
âåðÿúÿê áèð ôÿðéàä âÿ øèâÿí ãàïëàìûøäû. Èáëèñ î ãàíëû ëþâùÿíè áàëàëàðû
èëÿ ñåéð åòìÿéÿ áàøëàäû. Èíñàí äà áèð ìöääÿò öðÿêëÿðäÿ ãàí äóðäóðàí î
ìÿíçÿðÿíè ñåéð åòäèêäÿí ñîíðà: “ßúÿá òàìàøàäûð!” – äåäè. Õÿííàñ áà-
áàñûíûí ùöçóðóíäà ìÿíÿâèééàòû ïîçóëìóø èíñàíëàðûí ðóùóíó äàùà çèéà-
äÿ à÷ûá ýþñòÿðìÿê ôèêðè èëÿ ùèääÿòëè áèð ñÿñëÿ:
– Èíñàí! Éàõøû ñåéð åò, áóíëàð ñÿíèí áàúûëàðûí âÿ ãàðäàøëàðûíäûð!
– äåäè.
Áó ñþçäÿí èíñàí îüëó ãÿëáèíèí áàøûíäàí éàðà àëìûø êèìè òèòðÿäè.
ãîðõà-ãîðõà äþðä ÿòðàôûíà áàõäû. Þç-þçöíÿ: “Áó ßðäàùàí ôàúèÿñè îë-
ìàñûí? ßúÿáà, øåéòàíëàðäàìû îíëàðûí íÿôèíÿ ïóë òîïëàéûð?” – äåéÿ
ùÿçèí áèð òþâð àëäû.
Õÿííàñ èíñàí îüëóíóí åëÿ ùÿçèí áèð ñèìà àëìàñûíû ÷îõ ýþçÿë àíëà-
ìûøäû. Àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áóíëàðà ùå÷ àúûéûðñàíìû? Áàõñàíà. Îí ìèíëÿðúÿ þëÿí. ÿçèëÿí, ãà-
÷àí, ñöðöíÿí, éóðäñóç-éóâàñûç ãàëàí áó èíñàíëàð ãàðäàøëûã ÿëèíè ñÿíÿ
óçàäàðàã, éàðäûì äèëÿéèðëÿð – äåäè.
Èíñàíûí áöòöí áÿäÿíè åëåêòðèê âóðìóø êèìè òèòðÿäè, øöáùÿëè áàõûø-
ëàðëà ÿââÿëúÿ ëþâùÿíè, ñîíðà äþðä áèð éàíûíû ñöçÿðÿê ñöêóò åòäè. Õÿí-
íàñ úèääè âÿ ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
____________
– ùàéäû, êèñÿíè ÷ûõàð, áó ñÿôèë âÿ ìþùòàú áàúû-ãàðäàøëàðûíà ïóë âåð!
– äåäè.
79
 Èáëèñ äÿ áàðìàãëàðûíû ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Äîüðó äåéèð, ëàçûìäûð, ãàðäàøûì!.. – äåéÿ ìûðûëäàíäû.
Þçöíö ÷îõ ïèñ áèð ùàëäà ùèññ åäÿí èíñàí ÿëëÿðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ úèá-
ëÿðèíè áèð-áèð àõòàðäûãäàí ñîíðà èñòÿð-èñòÿìÿç ïóë êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû.
È÷èíäÿêè éöçëöê, áåø éöçëöêëÿðè äÿôÿëÿðëÿ ñàéàðàã éåíÿ äÿ êèñÿñèíÿ
éåðëÿøäèðèá, úèáèíÿ ãîéäóãäàí ñîíðà:
– Õÿííàñ àüà, ìÿíè áàüûøëàéûí, õûðäà ïóëóì éîõäóð, – äåäè.
Õÿííàñ ìÿíàëû áèð íÿçÿðëÿ áàáàñûíûí öçöíÿ áàõäû. Èáëèñ îüëóíóí ôèêðè-
íè äÿðùàë àíëàäû. Éöêñÿê âÿ ãàëûí áèð ñÿñëÿ:
– Îüëàíëàðûì, àðòûã øöáùÿì ãàëìàäû. Îüëóì Õÿííàñ ñþçöíö ÷îõ
ýþçÿë èñáàò åòäè – äåäè. – Èíñàíëûüûí ÿí éàõøû ñèôÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ âåðèì-
äèð. Áèç ùÿì äÿ âåðèì ÿëè îëàí èíñàíëàðûí ãÿëáèíè, âèúäàíûíû ãàðàëòìàã
âÿ îíëàðû áó éîëäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ÷àëûøûðûã. Êàüûç âÿ ìÿäÿí ïàð-
÷àëàðûíà òàïûíàí âÿ îíó þç ùÿìúèíñèíäÿí ãèéìÿòëè ñàéàí, ãàðäàøëûã âÿ
èíñàíëûã äóéüóëàðûíû ìÿùâ åòìèø îëàí áó èíñàíúûãëàð ö÷öí ìÿÿòòÿë îë-
ìàüà äÿéìÿç. Ýåäèí, áèð íå÷ÿ èë ùÿð úöð õèäìÿòäÿí àçàäñûíûç.
Áó ñþçëÿðè äåéèá, Èáëèñ ýþé ýóðóëòóñóíà áÿíçÿð áèð ñÿñëÿ ãàíàäëàðû-
íû à÷àðàã ùàâàëàíäû.

1915

____________

80
 ÀÍÀÁÀÚÛ

Ìÿøüÿëÿìäÿí ýåðè äþíöðäöì. Ýåúÿêè éàüûøûí ÷óõóðëàðûíäà ýþë-

ìÿ÷ÿëÿð éàðàòìûø åíñèç áèð ñÿêè èëÿ ýåäèðäèì. Áó âàõò ãàðøûìà àðûã,
ÿòñèç âöúóäóíó éàìàãëû áèð ÷àðøàáà áöðöìöø ãàäûí ÷ûõäû. Àëòìûø éàø-
ëàðûíäà îëàí áó ãàäûí ÷àðøàáû àëòûíäàí äàìàðëàðû ýþðöíÿí ñöìöêëö ÿëè
èëÿ áèð êàüûç ïàð÷àñûíû óçàäàðàã:
– Îüëóì, àë áó êàüûçû îõó, ýþð êèìÿ ÷àòàúàã? – äåäè.
Áó ñþçëÿðè åëÿ éàíûãëû áèð ñÿñëÿ. åëÿ ìèñêèí áèð òÿðçäÿ äåäè êè, êþí-
ëöìäÿ ùèññ åòäèéèì àüðûäàí áöòöí âöúóäóì òèòðÿäè. Ýþçëÿðèì äÿðùàë
ýþçëÿðèíÿ äèêèëäè. Ðóùóíóí, ãÿëáèíèí èêè äóìàíëû ïÿíúÿðÿñè îëàí î
äîíóã, î ñþíöê ýþçëÿð àëòìûø èëëèê ñÿôèë ùÿéàòûíûí àúû, ôûðòûíàëû òàðèõèí-
äÿí íÿëÿð ñþéëÿìèðäè? Àëòìûø õÿçàíûí øàùèäè îëàí î øèêàéÿò÷è âÿ ñÿôèë
ýþçëÿð ùÿéàòûíûí ó÷óðóìëó âÿ òèêàíëû éîëëàðûíäà éûõûëà-éûõûëà ñöðöíäö-
éö çàìàí îíà äàø ãÿëáè èëÿ ëàãåéä áàõàí ìèëéîíëàðëà ýþçëÿðäÿí íÿëÿð
àíëàòìûðäû?..
Ìÿíÿ óçàòìûø îëäóüó þçö ãÿäÿð ñîëüóí, ñàðû êàüûç ïàð÷àñûíû àëûá
îõóäóì: “Àòàáàáà Ãóëó îüëó àëòû áàø àèëÿ ñàùèáèäèð”.
Êàüûçäà éàëíûç áó úöìëÿ éàçûëìûøäû. Êàüûçû îíà óçàäàðàã:
– Íÿíÿ, Àòàáàáà êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäóì.
Ãàäûí öçöìÿ äèê áàõàðàã:
– Ìÿíèì îüëóìäóð – äåäè.
Áó äÿôÿêè ñÿñèíäÿ áèð äèðèëèê, áèð öìèä ÿñÿðè âàðäû, ñèìàñû èíäè áàøãà
áèð ðÿíý, áàøãà áèð øÿêèë àëìûøäû. Éåíÿ áèðäÿí-áèðÿ ÿââÿëêè òÿðçäÿ:
– Áó êèìÿ ÷àòàúàã ñÿí îíó îõó! – äåäè.
– Íÿíÿ, î õöñóñäà áèð øåé éàçûëìàìûøäûð – äåäèì.
Ãàäûíûí ãîëëàðû öìèäñèç áèð ùàëäà éàíûíà äöøäö:
– Àëëàùö ÿêáÿð! Áèð ùÿôòÿäèð êè, áó êàüûçû éàçäûðûá, áàøà ÷ûõàðäà
áèëìèðÿì – äåéÿ öçö áóëóä êèìè ãàðàëäû. Ðóùóíó ñûçëàäàí ùÿçèí ÷ûðïûí-
òûëàðà, ãÿëáèíè èíëÿäÿí äÿðèí éàðàëàðà òÿðúöìàí îëìàéàí áó êàüûç
ïàð÷àñûíû èêè áàðìàüû àðàñûíäà ñûõàðàã. ÷àøãûí áèð ùàëäà:
– Áÿñ ìÿí íÿ åäèì? – äåéÿ éàâàøúà ïû÷ûëäàäû.
____________
Ñÿôàëÿòèí úàíëû áèð ùåéêÿëè îëàí î ãàðûíûí àëìûø îëäóüó âÿçèééÿò
ìÿíè äÿ ÷àøäûðäû. Îíà áàõàðàã äöøöíöðäöì.
81
 Áó çàâàëëû ãàðû àëòìûø èëëèê þìðöíöí àúû ôÿëñÿôÿñèíèí õöëàñÿñè îëàí
î èáàðÿíè íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åòìèøäè?!
“Áÿñ ìÿí íÿ åäèì?”
Íå÷ÿ äÿôÿ áó äóìàíëû âÿ ãàðàíëûã ñóàë úàâàáñûç ãàëàðàã, öðÿéèíèí
ÿí äÿðèí ýóøÿëÿðèíÿ ýþìöëìöøäö?!
“Áÿñ ìÿí íÿ åäèì?”
Íå÷ÿ äÿôÿ áó êàð âÿ äèëñèç ìöùèòèíäÿí áó àúû ñóàëûíà úàâàá àëà áèë-
ìÿìèøäè?!
Ùÿëÿ áó ãàðû òÿðÿääöäëö âÿ ÷àøãûí âÿçèééÿòëÿ ãàðøûìäà äóðóð, ùÿ-
éàòûí ãîðõóíú èëäûðûìëàðû èëÿ àëò-öñò îëàí àðçóëàðû êèìè þëýöí. áîéíó
áöêöê êàüûçûíà áàõûðäû.
– Íÿíÿ úàí! – äåäèì – ýÿë áèçÿ ýåäÿê, ñÿíÿ èñòÿäèéèí êàüûçû éàçàðàì.
Áÿðàáÿð åâÿ ýÿëäèê, îòóðäó, àèëÿ öçâëÿðè èëÿ òàíûø îëäó. Àíàìëà
äÿðäëÿøäè, òà óøàãëûãäàí áÿðè îíó àüûð éóìðóãëàðû èëÿ ÿçÿí äÿðäëÿðèíè,
ôÿëàêÿòëÿðèíè áèð-áèð äàíûøäû. Ñîíðà äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêÿðÿê:
– Îüëóì, ìÿí äåéèì. ñÿí éàç! – äåäè. – Ìÿíèì îüëóì âàüçàëäà
ãóëëóã åëÿéèð (ÿëëÿðè èëÿ óçàãëàðû ýþñòÿðÿðÿê), îðàäà áèð ìÿêòÿá âàð,
îðàäà îõóéóð. Éàç êè, ìÿíèì îüëóìóí ùå÷ êÿñè éîõäóð. Ìÿí èêè ãûçû-
ìû, èêè äÿ íÿâÿìè ñàõëàéûðàì. Ñÿíèí áàøûí ö÷öí, ö÷ àéäûð íàõîøäóð,
öøöäöá-ãûçäûðûð.
– Íÿíÿ, áó ÿðèçÿíè îðàéà íÿ ö÷öí âåðèðñÿí?
– Ãóëëóã âåðñèíëÿð.
– Âàüçàëäà îüëóí íÿ èøäÿäèð?
– Îíó áèëìèðÿì.
– Áó êàüûç êèìÿ âåðèëÿúÿê?
– Íà÷àëíèêÿ.
– Ùàíñû íà÷àëíèêÿ?
– Ìÿí îõóìóø àäàì äåéèëÿì, îíó ñÿí áèëèðñÿí. Éàõøû, ñÿí íà÷àë-
íèêè òàíûéûðñàí?
– Íÿíÿ, íà÷àëíèê ÷îõäóð, ùàíñû íà÷àëíèêÿ éàçûëàúàã îíó áèëìÿëèéèê
– äåäèì.
Äÿðèí áèð ñöêóò...
– Íÿíÿ, ñÿí ýåò åâÿ, îüëóíäàí áóíëàðû þéðÿí. Áèðèíúè, áó ÿðèçÿ
êèìÿ âåðèëÿúÿê, èêèíúè. îüëóí íÿ èø èñòÿéèð âÿ ùàðàäà èñòÿéèð, ñàáàù áó
çàìàí ýÿë, êàüûçûíû éàçàðàì.
Ãîúà ãàäûí ñóñäó, áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
____________
– Ñþçöì éîõäóð, àíúàã áèëìèðÿì áó ÿðèçÿíèí áàøûíäà íÿ âàð êè, áó
ýöí îí ýöíäöð éàçûëûá áàøà ýÿëìèð.
82
 ßëèíäÿêè êþùíÿëìèø êàüûç ïàð÷àñûíû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ, áóíó áèð íÿôÿð áèð ùÿôòÿéÿ éàçûá ìÿíÿ âåðäè, î äà äåéèðñÿí
êè, áèð èøÿ éàðàìûð.
– Íÿíÿ, îíó êèì éàçûáäûð?
– Íÿ áèëèì, ñÿíèí êèìè áèð îüëàí.
– Íÿíÿ, ýåò áóíëàðû þéðÿí, ýÿë, ñàáàù êàüûçûíû éàçàðàì.
– Íÿ áèëèì, þìðöí óçóí îëñóí. Èíäè äåéèðñÿí ñàáàù ýÿëèì... Éàõ-
øû... çÿùìÿò âåðäèì, ñàü îë.
Î áèðèñè ýöí åâÿ ýÿëäèéèì çàìàí íÿíÿ îòóðóá, ìÿíè ýþçëÿéèðäè.
Ýþðöøäöê, äàíûøäûã. Ðóùóíóí ÿí èíúÿ òåëëÿðèíÿ òîõóíäóì. Çàâàëëû ãà-
ðû éàðàëàíìûø äèøè àñëàí êèìè èíëÿéÿðÿê, ÿââÿëëÿðè ÷îõ äàëüûí, ñîíðà ýåò-
ýåäÿ øèðèí áèð äèëëÿ ãåéá åòìèø îëäóüó ýÿíúëèéèíäÿí, ñåâýè âÿ ñåâèíúëè
äîëó áàùàð ýöíëÿðèíäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû.
Áèð ãÿäÿð ýöëöøäöê, ÿéëÿíäèê. Ùÿòòà àäûíû áåëÿ þéðÿíäèê. Àäû Àíà-
áàúû èäè. Íÿùàéÿò, îðòàëûüà éåíÿ ÿðèçÿ ìÿñÿëÿñè àòûëäû.
– Íÿíÿ, äåäèêëÿðèìè îüëóíäàí þéðÿíÿ áèëäèíìè?
Î, ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Þéðÿíäèì, îüëóì. Ñÿí éàç êè, íà÷àëíèê îüëóìà áèð êàüûç âåðñèí.
– Íÿ êàüûç âåðñèí?
– Êàüûç âåðñèí êè, î éîõñóëäóð. Àëòû áàø àäàì ñàõëàéûð, þçö äÿ ãûç-
äûðìà è÷èíäÿ éàíûð.
– Íÿíÿ î êàüûçû íà÷àëíèê âåðìèð.
– Éîõ ñÿí éàç êè, íà÷àëíèê âåðñèí.
– Ùàíñû íà÷àëíèê?
– Íÿ áèëèì, ñÿí åëÿ íà÷àëíèê éàç!
Ãîëëàðûì öìèäñèç áèð ùàëäà éàíûìà äöøäö. Áèð àíàìà áàõäûì, áèð
äÿ äþíÿðÿê Àíàáàúûíû ýþçóúó ñöçäöì. Î äà ùåéðÿòëÿ ìÿíÿ áàõûðäû.
Àíàì äåäè:
– Îüëóì, ãàëõ, Àíàáàúû èëÿ áÿðàáÿð ýåò, îüëó ÿùâàëàòû ñÿíÿ äåñèí.
Àíàáàúûíûí öçö ýöë êèìè à÷ûëäû:
– Àé àòàíà ðÿùìÿò, áåëÿ éàõøûäûð – äåäè.
Ãàëõäûì, áÿðàáÿð ýåòäèê, éîëäà ñîðóøäóì:
– Íÿíÿ, åâèíèç ùàðàäàäûð?
– Èêèíúè êö÷ÿ âàð ùà... (ÿëëÿðè èëÿ óçàãëàðû ýþñòÿðÿðÿê) îðàäà îëóðóã.
×îõ óçàã äþéöë. Ìÿí ùÿð ýöí áóðàëàðäàí ýÿëèá êå÷èðÿì.
____________
Õåéëè ýåòäèêäÿí ñîíðà äàð áèð äàëàí áàøûíäà Àíàáàúûíûí åâèíÿ
éåòèøäèê.
83
 Êè÷èê, ãàðàíëûã áèð îòàüà ýèðäèê. Îòàã êàñûá äþøÿíìèø, äþðä-áåø
øÿëïÿäÿí èáàðÿò èäè. Áèð òÿðÿôäÿ äÿ Àíàáàúûíûí úÿùðÿñè äóðóðäó. Îòàüûí
áàø òÿðÿôèíäÿ õÿñòÿ îüëó Àòàáàáà éàòàüûíäà óçàíìûøäû. Ãûçäûðìàíûí
áîüóúó ïÿíúÿñè àëòûíäà óçóí ìöääÿòäÿí áÿðè ÿðèéèá ãóðóìàãäà îëàí
áó ýÿíúèí ñàðû áÿíèçèíèí éàíàã ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø, ãàëûí ãàðà ãàøëàðû àë-
òûíäà ðÿíýñèç ýþçëÿðè ñþíöê-ñþíöê ïàðûëäàéûðäû. Àíàáàúû ãàïûäàí è÷ÿðè
ýèðèíúÿ ýþðöøìÿéÿ áåëÿ èìêàí âåðìÿéÿðÿê, òèòðÿê âÿ øèêàéÿòëè áèð ñÿñëÿ:
– Àòàáàáà, áàøûí ö÷öí, ñÿí äåäèéèí êèìè äåìèøäèì. Áó îüëàí “åëÿ
êàüûç éàçûëìàç” – äåéèð. Èíäè ýÿòèðìèøÿì. Ñÿí þçöí äå, éàçñûí.
Ýÿíú óòàíúàã áèð âÿçèééÿò àëäû. Ìÿíÿ éåð ýþñòÿðÿðÿê:
– Áóéóð îòóð! – äåäè.
Ýþðöøäöê, äàíûøäûã, ñîíðà öçöíö ìÿíÿ òóòàðàã:
– Îí ýöíäöð ýåäèð-ýÿëèð, áó êàüûçû éàçäûðûá, áàøà ÷ûõàðà áèëìèð
– äåäè.
Íÿùàéÿò, ìÿëóì îëäó êè, õÿñòÿëèéèíÿ äàèð åâ èäàðÿñèíäÿí áèð âÿñè-
ãÿ àëàðàã, áèð ÿðèçÿ èëÿ õèäìÿò åòäèéè èäàðÿéÿ âåðèá, ïóë âÿ ÿðçàã èñòÿ-
éèðìèø.
Àíàáàúûíûí àíëàäà áèëìÿäèéè ìÿñÿëÿ áóíäàí èáàðÿò èìèø. Âÿñèãÿíè
âÿ ÿðèçÿíè éàçûá âåðäèì. Ðàçû ãàëäûëàð. Åâÿ äþíÿðêÿí Àíàáàúû ãûçüûí
äóàëàðëà ìÿíè ãàïûéà ãÿäÿð þòöðäö. Õÿñòÿ îüëóíà ñÿðô åòìÿê ö÷öí îâ-
úóíà áèð ãÿäÿð ïóë áàñäûì. Àëìûðäû. Çîð-ýöú ãÿáóë åòäèðäèì.
Î, óòàíúàã âÿ òèòðÿê áèð ñÿñëÿ: “Éàìàí ýöí ýþðìÿéÿñÿí, îüëóì,
èíøàëëàù ìÿí äÿ õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàðàì” – äåäè.
Áèç àéðûëäûã. Ëàêèí îíóí áóðàõìûø îëäóüó õàòèðÿ ùÿëÿ çåùíèìäÿí
ñèëèíìÿìèø, ãÿëáèìäÿ éàøàéûðäû, îíó ùÿð ýöí õàòûðëàéûðäûì.
Áó ùàäèñÿäÿí äþðä àé êå÷äè. Íÿäÿíñÿ ãÿëáèìäÿ î ìÿñóì ãîúàíû
ýþðìÿê, îíóíëà äàíûøìàã àðçóñó ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðäû. Ìÿøüÿëÿìÿ
ýåäÿíäÿ, éà åâÿ äþíÿðêÿí äàèìà ýþçëÿðèì êö÷ÿëÿðäÿ îíó àõòàðûðäû.
Ýöíîðòàäàí ñîíðà èäè, ãàïû éàâàøúà à÷ûëäû, è÷ÿðè ãîúà âÿ çÿèô áèð âö-
úóä ýèðäè. Áèð äÿ ýþðäöì: Àíàáàúû... Î ñààò éåðèìäÿí ñû÷ðàäûì, ýþðöø-
äöê, îòóðäó, äàíûøäûã. Ñþùáÿòèìèç ÷îõ óçàíäû. Ñîíðà ÷àðøàáû àëòûíäàí
áèð úîðàá ÷ûõàðûá:
– Àë, áóíó ñÿíèí ö÷öí òîõóìóøàì, – äåäè.
Úîðàáû àëûá:
– Ñàü îë, íÿíÿ, ãûø ýÿëèá, ñîéóãëàð äöøöá, ýþðöíöð ìÿíè óíóòìàìû-
____________
ñûç – äåéèíúÿ ìÿüðóð áèð ñÿñëÿ:
– Áèð øåé äåéèë, þçöì òîõóìóøàì – äåäè.
84
 – Þçöíöç òîõóäóüóíóç ö÷öí ãèéìÿòëèäèð – äåäèì.
Áèð àç ñîíðà áó ãîúà âÿ äöøêöí ãàäûíà ÿë òóòìàã ìÿãñÿäè èëÿ áèð
ãÿäÿð ïóë âåðìÿê èñòÿðêÿí, äèê-äèê öçöìÿ áàõäû. Ñÿðò áèð ñÿñëÿ:
– Áó íÿäèð? Ìÿí áóíó ñÿíÿ ñàòìàã ö÷öí ýÿòèðìÿìèøÿì. Îíóí
ö÷öí áàçàð âàð. Áóíó ñÿíÿ áÿõøèø ýÿòèðìèøÿì – äåéÿ ÿëëÿðèíè ÷àðøàáû-
íûí àëòûíäà áèð-áèðèíÿ ñûõàðàã ñàõëàäû.
Î áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí ýþçëÿðèíäÿêè èëäûðûìëàð òà ãÿëáèìèí è÷èíäÿ
ïàðòëàéàí êèìè îëäó, éîõñóë, ìèñêèí áèëäèéèì áó ãàðûíûí áó ãÿäÿð ãÿùÿð
âÿ ùèääÿòè ãàðøûñûíäà áèèõòèéàð òèòðÿäèì. Ùÿð çàìàí ùöçí, èçòèðàáëà ìÿíè
éàðàëàéàí áó ìèñêèí ãàäûí áó äÿôÿ ìÿüðóðëóüó èëÿ ìÿíè ãîðõóòäó. Áèð
äàùà öçöíÿ áàõäûì. Áó äÿôÿ öçöíÿ ãÿùÿð âÿ ùèääÿò ãûüûëúûìëàðûíûí éå-
ðèíÿ âÿçèôÿëÿðèíè áèòèðìèø îëàíëàðà ìÿõñóñ ãöðóð ðÿíýè ÷þêìöøäö. Ýþç-
ëÿðèíèí áàõûøû, çèéàñû, ãÿëáèíèí ðàùàò-ðàùàò äþéöíäöéöíö ýþñòÿðèðäè.
Ùå÷ áèð çàìàí ýþðìÿäèéèì áó ðÿíý, áó èøûã íÿäÿí äîüìóøäó?
Ìÿí èíäè éàëíûç áóíó äöøöíöð, áó ñèððè êÿøô åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûì êè,
áèðäÿí-áèðÿ Àíàáàúûíûí ãàëûí âÿ åðêÿê ñÿñè ãóëàüûìäà òÿêðàð ñÿñëÿíäè:
– Îüëóì, ñÿíÿ èñòè êþéíÿê òîõóìàã èñòÿéèðäèì, êàñûáëûüûí öçö ãàðà
îëñóí, éóíóì, èïèì ÷àòìàäû.
– Ìÿíèì ö÷öí áó äà ÷îõäóð, íÿíÿúàí – äåäèì.
– Éîõ, îüëóì, éîõ! – äåäè âÿ öçöíäÿêè, ýþçëÿðèíäÿêè î ðÿíý äÿðùàë
èíñàôñûç áèð ÿë òÿðÿôèíäÿí ñèëèíìèø êèìè îëäó. ×þùðÿñè ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ
ýèðÿí ãàäûíûí áó ùàëëàðû èíäè ìÿíÿ áèð ÷îõ øåéëÿðè õàòûðëàäûð, áèð ÷îõ
êþùíÿ äàñòàíëàðû àíëàäûðäû.
Êþùíÿ íÿñëèí ñîí ãÿùðÿìàíû îëàí áó ãàäûí ùÿëÿ ãàðøûìäà îòóðìóø,
ìÿíÿ ìåéäàí îõóéóð, ùÿì äÿ àòà-áàáàëàðûíäàí ãàëìà êå÷ìèø ÿõëàã
âÿ ñÿúèééÿëÿðèíè áöòöí ùàë âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ìÿíÿ àíëàäûðäû. Àðòûã
éàðûì ÿñð ÿââÿëèí úàíëû òàðèõè îëàí áó ãàäûí, íÿçÿðèìäÿ äàùà áþéöìöø,
äàùà úàíëàíìûø, ñàíêè ìÿíÿ: “Éîõñóë îëñàì äà ãÿëáèì ýåíèø, ðóùóì
óúàäûð” äåìÿê èñòÿéèðäè.
×îõ ýþçÿë, áóíó ìÿí äÿ åòèðàô åäèðÿì. Ëàêèí, åé éöêñÿê ãàäûí,
ñþéëÿ, àëòìûø èëëèê ñÿôèë áèð ùÿéàòûí ñÿíÿ éöêëÿìèø îëäóüó àüûð éöêëÿð
áåëèíè áöêìöø, ýþçëÿðèíèí íóðóíó àëìûø, äèçëÿðèíè òàãÿòñèç åòìèø îëäó-
üó ùàëäà íåúÿ îëìóø êè, ãÿëáèíÿ, ðóùóíà òîõóíìàìûøäûð? Ñÿí ìÿíÿ
áóíó àíëàò!
1923
____________

85
 ÂßÇÈÔß

Íîéàáðûí àúûãëû áèð ñàáàùû èäè. Èêè ýöí ÿââÿë áàøëàìûø îëàí õÿçðè
ùÿëÿ áöòöí øèääÿòè èëäÿ äàâàì åäèð, áèð èëäûðûì ýóðóëòóñó èëÿ ÿòðàôû ñàð-
ñûäûð, éåðëÿðè åøÿðÿê, ýþéëÿðÿ ñîâóðìóø îëäóüó òîç-òîðïàãäàí ôÿçàíû
ãàëûí, ñàðûìòûë áèð þðòöéÿ áöðöéöðäö. Ãàïû-áàúàëàðûí âûéûëòûñû, ïÿíúÿðÿ-
ëÿðèí úèíýèëòèñè, óçàãäàí åøèäèëìÿêäÿ îëàí äÿíèç äàëüàëàðûíûí äÿëè
ýóðóëòóñó ðóùëàðà àüûðëûã âåðèð, ÿñÿáëÿðäÿ àúû áèð ñûçûëòû ùèññ åòäèðèðäè.
Êö÷ÿëÿð áîìáîø èäè. Äàìëàðäà ïèøèêëÿð, êö÷ÿëÿðäÿ èòëÿð áåëÿ ýÿçìÿéÿ
úÿñàðÿò åòìèðäè. Éàëíûç àðàáèð èøÿ ýåäÿí àäàìëàð éåðäÿí áóðóí-áóðóí
éöêñÿëÿí òîç-òîðïàãäàí öç-ýþçëÿðèíè êþêñëÿðè öçÿðèíäÿ ýèçëÿìÿéÿ ÷à-
ëûøàðàã, èðè àääûìëàðëà ýåäèðäèëÿð.
Ìöÿëëèì ñòîë áàøûíäà îòóðóá äÿðñëÿðèíÿ ùàçûðëàøûð, ùÿì äÿ àðàáèð
ãóëàãëàðûíäà, ùÿòòà áöòöí âöúóäóíäà ñûçûëòû äîüóðàí áó ÿçèúè ýóðóëòóíó
äèíëÿéèðäè. áèðäÿí-áèðÿ ãàïûíûí çÿíýè âóðóëäó. Ñÿùÿð òåçäÿí, ùÿì äÿ
òÿáèÿòèí áåëÿ ãóäóðìóø áèð çàìàíûíäà ýÿëìèø àäàìûí êèì îëäóüóíó
áèëìÿê èñòÿéÿí ìöÿëëèì éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, ãàïûíû à÷äû. Ãàïû àüçûíäà
îðòà éàøëû, ñöìöê âöúóäëó, óçóíáîé áèð àäàì äóðóðäó. Ñàëàì âåðäè,
úàâàá àëäû.
– Áàüûøëàéûí, íàðàùàò åòäèì. Áåø-îí äÿãèãÿ ñèçèíëÿ ýþðöøìÿéÿ
âàõòûíûç îëàðìû? – äåäè.
Ìöÿëëèì îíó èø îòàüûíà àïàðûá, éåð ýþñòÿðäè.
Ùÿð èêèñè îòóðäó. Íàìÿëóì àäàì ùàðàäàí âÿ íåúÿ ñþçÿ áàøëàéàúà-
üûíû áèëìÿéÿí àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð ùàëäà êèïðèêñèç ýþçëÿðèíè éåðÿ äè-
êÿðÿê äóðäó. Îíó íàðàùàò åäÿí äàõèëèíäÿêè ÷ûðïûíòû âÿ ôûðòûíà ìåøèí
êèìè ãóðó öçöíäÿ, àüû ãàðàñûíäàí áþéöê îëàí ýþçëÿðèíäÿ, ãàðàéà ÷àëàí
èíúÿ äîäàãëàðûíäà äàëüàëàíûðäû. Ýåúÿëÿðèíè éóõóñóç êå÷èðìèø àäàìëàð
êèìè ãûçàðìûø ýþç ãàïàãëàðû áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøìûø, ïÿðèøàí ñà÷ëû êè÷èê
áàøû ãàáàüà äîüðó ÿéèëìèøäè. ßòðàôûíûí òöêëÿðè òþêöëìöø ïàïàüû, éàõà-
ñû éåéèëìèø ãàëûí êþùíÿ ïàëòîñó, ðÿíýñèç êþéíÿéè âÿ éàõàëûüû îíóí êè÷èê
____________
áèð ìÿìóð îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. Î, äÿðèí ñöêóòäàí ñîíðà, íÿùàéÿò, áà-
øûíû ãàëäûðûá, ñþç ñþéëÿìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ ìÿõñóñ áèð âÿçèééÿò àëäû. Áà-
86
õûøëàðûíäàêû úèääèëèê, ýþçëÿðèíèí è÷èíäÿ òèòðÿéÿí ÿñÿáè ðÿíýëÿð âÿ çèéà-
ëàð îíóí ÷îõ êÿäÿðëè îëäóüóíó áèëäèðèðäè. ßëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñöðòÿðÿê,
ñòóëóíó áèð àç äà ìöÿëëèìÿ éàõûíëàøäûðàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿùêÿìÿäÿ êè÷èê áèð ãóëëóüóì âàð. Àäûì Ùÿñÿíäèð – äåäè.
Àéäà ÿëëè ìàíàò ìààø àëûðàì, áàøãà ýÿëèðèì éîõäóð. Âàð, ÷îõäóð. Ëàêèí
ìÿí î èøëÿðÿ òÿíÿççöë åäÿí àäàìëàðäàí äåéèëÿì. ßëëè ìàíàò ìààø
àëìàã íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëèðñèíèç. Àèëÿì äÿ àðâàäûì, ãûçûì, áèð äÿ
ñèçèí òÿëÿáÿíèç Õîñðîâäàí èáàðÿòäèð.
– Ùàíñû Õîñðîâ?
– Òåéìóðçàäÿ Õîñðîâ.
– Î ìÿíèì ÿí éàõøû òÿëÿáÿëÿðèìäÿíäèð. Äåìÿê, ñèç îíóí àòàñûñû-
íûç? Ñèçèíëÿ ÷îõäàí ýþðöøìÿéè àðçó åäèðäèì. Èíäèéÿ ãÿäÿð òàíûø îë-
ìàäûüûìà òÿÿññöô åäèðÿì. Áó íþãñàíûí êèìÿ àèä îëäóüóíó äåéÿ
áèëìÿðÿì.
Ìöÿëëèìèí ñþçëÿðèíäÿí öðÿêëÿíÿí Ùÿñÿí ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñûõàðàã
íÿçàêÿòè àíäûðàí âÿçèééÿò àëäûãäàí ñîíðà äåäè:
– Î íþãñàíû ìÿí þç öçÿðèìÿ ýþòöðöðÿì. Ùÿð ùàëäà ìÿí ýÿëìÿëè,
Õîñðîâäàí ìÿí õÿáÿð òóòìàëû èäèì. Ëàêèí áó âàõòà ãÿäÿð ìÿíèì ýÿë-
ìÿéèìÿ ùå÷ áèð ñÿáÿá éîõ èäè. Áó äÿôÿ áàøûìà ýÿëÿí áþéöê ôÿëàêÿòè
áèëäèðìÿê ö÷öí ñèçè íàðàùàò åòìÿê úÿñàðÿòèíäÿ îëäóì.
– Õîøäóð... áóéóðóí!..
– Ùÿ... Ìÿí íÿ ñþéëÿéèðäèì? – äåéÿ Ùÿñÿí ÿëèíè áàøûíà àïàðûá, äö-
øöíäöêäÿí ñîíðà àõòàðäûüûíû òàïìûø îëàí àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð ñÿñëÿ
ñþçÿ áàøëàäû: – Ùÿ... ìÿí áó àé ìààøûìû àëûá åâÿ àïàðäûì. Ùÿìèøÿ åò-
äèéèì êèìè åâ õÿðúè ö÷öí áåø ìàíàò àéûðûá, ãàëàí ïóëó éàçû ñòîëóíóí
ãóòóñóíà ãîéäóì, áàüëàéûá à÷àðûíû ýþòöðäöì. Ìÿìóðëóã ùÿéàòûíû áè-
ëèðñèíèç; àéûí àõûðëàðûíà äîüðó ïóë ÿðèìÿéÿ áàøëàäûãúà àäàìûí úÿñàðÿòè
ãûðûëûð, åâÿ ëàçûì îëàí ÿí ìöùöì øåéëÿðè àëìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíèð, àíúàã
ìààø àëàíäàí ñîíðà î ìöùöì øåéëÿðè àëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð.
Îíà ýþðÿ äÿ àéûðäûüûì áåø ìàíàòû ñÿðô åòìèø îëäóüóìäàí éåíèäÿí ïóë
ýþòöðìÿê ö÷öí ãóòóíó à÷äûì. Ïóë ãîéäóüóì âÿçèééÿòäÿ äóðóðäó.
Ëàêèí ùÿúìè ìÿíÿ êè÷èê ýþðöíäö, íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã ãÿäÿð êè÷èê. Øöá-
ùÿëÿíìèø îëäóüóìäàí ïóëëàðû ýþòöðöá ñàéäûì. Îòóç áåø ìàíàò èäè!
Î, ÿëëÿðèíè äóà åäèðìèø êèìè ýþéÿ ãàëäûðàðàã, ùåéðÿòëÿ ìöÿëëèìÿ
áàõäû.
____________
Ñîí úöìëÿíè ñþéëÿðêÿí Ùÿñÿíèí ñÿñèíäÿ âÿ ùÿðÿêÿòèíäÿêè ùåéðÿò-
äÿí ìöÿëëèì äÿ þçöíö èòèðäè, ÷àøãûí-÷àøãûí îíóí öçöíÿ áàõäû.
87
 – Ïóëäàí îí ìàíàò ýþòöðöëìöøäö...
– Éàõøû, ñèçúÿ îíó êèì ýþòöðìöø îëàð?
– Ìÿíúÿ, îí ìàíàòû Õîñðîâ îüóðëàìûøäûð.
– Ñèç áóíó íÿäÿí áèëèðñèíèç?
– Áèëèðÿì, áàøãàñûíûí èøè äåéèë!
– Õîñðîâäàí áåëÿ ùÿðÿêÿò åâäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðöíöáìö?
– Õåéð, áó áèðèíúè äÿôÿäèð.
– Î ùàëäà ñèç ùàíñû ìÿíòèãëÿ Õîñðîâäàí øöáùÿëÿíèðñèíèç?
Ùÿñÿí, ìöÿëëèìÿ äàùà äà éàõûíëàøäû, ôèêðèíè àíëàäà áèëìÿê ö÷öí
ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áó ïóëó êÿíàð àäàì ýþòöðÿ áèëìÿç. ×öíêè áèçèì åâÿ ýÿëèá-ýåäÿí
÷îõ àçäûð. Áó ïóëó éà àðâàäûì, éà ãûçûì Ðÿìçèééÿ, éà äà Õîñðîâ ýþ-
òöðìÿëèäèð. áó ö÷ íÿôÿðäÿí áàøãà ùå÷ êèìÿ ýöìàí ýåòìÿç. Àðâàäûì
ýþòöðìÿç, ÷öíêè ïóëó þçöíÿ, éà åâÿ áèð øåé àëìàã ö÷öí ýþòöðÿúÿê
îëóðñà ýåú-òåç îüóðëóüó ìåéäàíà ÷ûõàúàüûíäàí ãîðõàð. Åâäÿ ùå÷ áèð
øåé ìÿíèì íÿçÿðèìäÿí ãà÷ìûð. Ìÿìóðëóüóìäà ðÿñìèééÿòè ÷îõ ñåâ-
äèéèì êèìè, àèëÿ ùÿéàòûíäà äà ðÿñìèééÿòè ÷îõ ñåâèðÿì. ßëàâÿ, àðâàäûì,
ÿëëè ìàíàò ìààøûìûí öñòöíäÿí îí ìàíàò ýþòöðìÿéèí íÿ îëäóüóíó ýþ-
çÿë áàøà äöøöð. Áèð äÿ êè, óøàãëàðûíà âÿ åâÿ áàüëû ãàäûíäûð. Óøàãëàðûíûí
êîðëóã ÷ÿêìÿñèíÿ ÿñëà ðàçû îëìàç. Ãûçûì Ðÿìçèééÿéÿ ýÿëèíúÿ, î ùÿëÿ
êè÷èêäèð.
Ùÿñÿí áèðäÿí-áèðÿ âÿçèééÿòè äÿéèøÿðÿê, ñöðÿòëÿ ãîëòóã úèáèíäÿí áèð
à÷àð ÷ûõàðòäû. Îíó ìöÿëëèìÿ ýþñòÿðÿðÿê:
– Ìÿí óíóòäóì, ãóòóíóí à÷àðû ùÿìèøÿ ìÿíèì ãîëòóã úèáèìäÿ îëóð.
Ðÿìçèééÿ èñÿ ìÿíèì úèáèìäÿí áó à÷àðû ÷ûõàðûá ãóòóíó à÷ìàüà, îðà-
äàí ïóë ýþòöðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿç. Ùÿì äÿ áèëèðñèíèç êè, ãûçäûð. Ãûçëà-
ðûí ÿùâàë-ðóùèééÿñè áó êèìè èøëÿðÿ óéüóí äåéèëäèð. Áó èø Õîñðîâóí
öçÿðèíäÿ ãàëûð.
Ùÿñÿí ñþçëÿðèíè áèòèðìèøäè. Ùÿð èêèñè àüûð âÿ ÿçèúè áèð ñöêóò è÷èíäÿ
äöøöíöðäö. Ìöÿëëèì áàøûíû ãàëäûðûá:
– Áèëèðñèíèçìè, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, áó èøè Õîñðîâ åòìÿéèáäèð. Î, ÷îõ
òÿðáèéÿëè, úèääè âÿ íàìóñëó óøàãäûð. Î, îüóðëóã åòìÿç! – äåäè.
– Åëÿ èñÿ, áÿñ áó îí ìàíàò íåúÿ îëóá?
– Ñèç áÿëêÿ åâÿ õÿðúëÿìÿê ö÷öí áåø ìàíàò äåéèë, îí áåø ìàíàò ýþ-
òöðìöñöíöç?
– Ìÿí áåø ìàíàòëà îí áåø ìàíàòû áèëìÿéÿí, àëäûüûíû âÿ åòäèéèíè
____________
äöøöíìÿéÿí, ÷àøãûí, áàøûñîéóã àäàìëàðäàí äåéèëÿì. Áåø ìàíàòà àëäû-
88
üûì øåéëÿð äÿ ìåéäàíäàäûð. Áó êèìè åùòèìàëëàðà ÿñëà éîë âåðìÿéèí,
÷öíêè îëàúàã øåé äåéèë! Î ïóëó ãÿòè ñóðÿòäÿ Õîñðîâ îüóðëàìûøäûð. Áó
èøè à÷ìàíûçû âÿ ïóëó îíäàí àëìàíûçû õàùèø åäèðÿì.
– Áó áàðÿäÿ þçö èëÿ äàíûøìûñûíûçìû?
– Äàíûøìûøàì, ùÿì äÿ ÷îõ úèääè. Ëàêèí î, áîéíóíà àëìûð. Èêèíúè
ýöíäöð áó ìÿñÿëÿ èëÿ ìÿøüóëàì. Áèð íÿòèúÿ âåðìèð. Àüûð úÿçàëàð âåð-
äèì, ãîðõóòäóì, àíàñû éàëâàðäû-éàõàðäû, ùå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäè, “ìÿí
ýþòöðìÿìèøÿì” äåéÿ èñðàð åäèð.
Ìöÿëëèì äÿ Õîñðîâäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäû, ÷öíêè Ùÿñÿíèí
ýþñòÿðäèéè äÿëèëëÿð, ñþéëÿäèéè ìÿíòèãè ñþçëÿð ÷îõ ÿñàñëû èäè. Ïóëó ìöòëÿã
Õîñðîâ ýþòöðìöøäö. Ëàêèí íÿ ìÿãñÿäëÿ áóíó åòìèø îëäóüóíó þéðÿí-
ìÿê ëàçûì èäè.
– Ñîí çàìàíëàðäà Õîñðîâóí ùÿéàòûíäà âÿ ÿùâàë-ðóùèééÿñèíäÿ ñèç
áèð äÿéèøèêëèê ùèññ åäèðñèíèçìè? – äåéÿ ìöÿëëèì ñöêóòó ïîçäó.
– Ìÿíèì áèëäèéèì, ùèññ åòäèéèì áèð øåé éîõäóð!
– Ùàëáóêè ìÿêòÿá ùÿéàòûíäà ñîí çàìàíëàð õåéëè äÿéèøèêëèê ùèññ
îëóíóð.
– Íåúÿ äÿéèøèêëèê?
– Ñîí çàìàíëàð ÷îõ äàëüûíäûð, äÿðñëÿðèíè ÷îõ âàõò ùàçûðëàìûð.
Îéóíëàðäà éîëäàøëàðû èëÿ èøòèðàê åòìèð. Ùÿìèøÿ áèð òÿðÿôäÿ áöçöëöá äö-
øöíöð. Äÿðñ çàìàíû î, íÿéèíñÿ õÿéàëûíà äàëûð, ñîðóøàðêÿí úàâàá âåðìèð,
åøèòìèðìèø êèìè öçöìÿ áàõûð. Îíäà äîüàí áó ùàëëàðûí ñÿáÿáèíè ìÿíÿ
àíëàäà áèëÿðñèíèçìè?
Ùÿñÿí ùåéðÿòäÿí áþéöìöø ýþçëÿðè èëÿ ìöÿëëèìè ñöçÿðÿê:
– Áóíëàðû ìÿí áèëìèðÿì. Äÿðñëÿðèíÿ ýÿëèíúÿ, ùÿð àõøàì êèòàáëàðû-
íû îõóéóð, ÷àëûøûð – äåäè.
– Åëÿ èñÿ éåíÿ ñèçèí ìÿñÿëÿéÿ êå÷ÿê. Áó êèìè èøëÿðäÿ ÷îõ åùòèéàò-
ëû îëìàã ëàçûìäûð. Õöñóñÿí óøàã îí äþðä-îí áåø éàøëàðûíäà èêÿí ÷îõ
ìöùöì áèð áþùðàí äþâðö êå÷èðèð. ßí êè÷èê éàíëûø áèð ùÿðÿêÿòèí îíóí
òÿðáèéÿñè öçÿðèíäÿ çèéàíëû áèð òÿñèðè îëà áèëÿð. Ñèçèí ñþéëÿäèéèíèç ñþçëÿð
ÿñàñëûäûð. Ìÿí äÿ àðòûã Õîñðîâäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ áàøëàäûì. Ôÿãÿò î,
àüëû áàøûíäà, ìöùàêèìÿñè ñàüëàì áèð óøàãäûð. ßýÿð î, áóíó åòìèøñÿ,
ìöòëÿã áèð ìÿãñÿäëÿ åòìèøäèð. Ìÿíè ìàðàãëàíäûðàí, äöøöíäöðÿí î ìÿ-
ñÿëÿäèð. Éÿãèí áó ìÿñÿëÿ îíóí äàëüûíëûüû èëÿ äÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó õöñóñ-
äà éîëäàøûíûçëà ýþðöøÿðÿê, îíäàí äà ëàçûì îëàí ìÿëóìàòû àëìàüûìà
____________
èúàçÿ âåðìÿíèçè õàùèø åäèðÿì.
89
 – Ìöìêöíäöð. Ìÿí èøÿ ýåäèðÿì. Éîëäàøûì àç-÷îõ ìÿêòÿá
ýþðìöø ãàäûíäûð. Åâèìèçèí öíâàíû áóäóð, áóéóðóí, ùÿð çàìàí òÿøðèô
ýÿòèðÿ áèëÿðñèíèç – äåéÿ Ùÿñÿí àéàüà ãàëõäû.
– Ìÿí áó ýöí ìÿñÿëÿíè ÿòðàôëû þéðÿíèá Õîñðîâëà äàíûøàðàì. Èøäÿí
ñîíðà ìöòëÿã ìÿêòÿáÿ ýÿëèí.
Ìöÿëëèìëÿ ýþðöøöá ÷ûõìàã èñòÿðêÿí Ùÿñÿí äåäè:
– Åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, ìÿíè íàðàùàò åäÿí îí ìàíàòäûð. Áöòöí
áÿäÿíèìäÿ áèð ãûðûãëûã, áèð ñûçûëòû ùèññ åäèðÿì. Õîñðîâóí åòìèø îëäóüó
áó ÷èðêèí ùÿðÿêÿòè ùå÷ áèð çàìàí áàüûøëàìàéàúàüàì!

II

Î ýöí ìöÿëëèì, Ùÿñÿíèí åâèíÿ ýåòìèøäè. Õîñðîâóí àíàñû Ìÿñÿððÿò

õàíûì ãàäûíëàðà ìÿõñóñ áèð íÿçàêÿòëÿ îíó ãÿáóë åòìèøäè. Ìöÿëëèì,
Õîñðîâóí àèëÿ ùÿéàòû èëÿ ÷îõ ìàðàãëàíäûüûíäàí îòàãëàðû ýÿçìèøäè. Èêè
îòàãäà éàøàéûðäûëàð. Áèðèñè éàòàã, áèðèñè ùÿì éåìÿê, ùÿì äÿ ãîíàã,
ùÿì äÿ éàçû îòàüûíäàí èáàðÿò èäè. Îòàãëàð ãèñìÿí ãÿðá âÿ øÿðã öñóëó
èëÿ ÷îõ êàñûá áÿçÿíìèøäè. Ëàêèí åâ ÿøéàñûíûí ñÿëèãÿëè áèð ÿë òÿðÿôèíäÿí
÷îõ ìÿùàðÿòëÿ äöçöëöøö, î êþùíÿëèêëÿðÿ éåíè øÿêèë âåðìèøäè. Ìöÿëëèì
ñòîëóí éàíûíà êå÷äèêäÿ Ìÿñÿððÿò õàíûì ÿëè èëÿ áèð ãóòóíó ýþñòÿðÿðÿê:
– Ïóëó Ùÿñÿí áó ãóòóéà ãîéìóøäó. Èêè ýöí ñîíðà ïóë ýþòöðìÿê èñ-
òÿðêÿí, îí ìàíàò ÿñêèê ýÿëäè. Î Õîñðîâäàí ýþðöð. Ìÿí äÿ îíäàí áèëè-
ðÿì. Àíúàã, íÿ ãÿäÿð îëñà, ìÿí äÿ àíàéàì. Âåðèëÿí úÿçàëàðà àðòûã
ñÿáèð åäÿ áèëìèðÿì.
– Áó õöñóñäà ñîíðà äàíûøàðûã. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ìÿíèì âåðÿúÿ-
éèì ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿíèçè õàùèø åäèðÿì. Õîñðîâ ñîí çàìàíëàðäà,
éÿíè èêè-ö÷ àéäàí áÿðè åâäÿ ñèçèíëÿ íåúÿ äàâðàíûð? Îíóí ÿùâàëûíäà áèð
äÿéèøèêëèê ùèññ åäèðñèíèçìè?
– Ñîí çàìàíëàð ÷îõ äÿéèøìèø, äàëüûí âÿ ÿñÿáè îëìóøäóð. Î ìÿíÿ,
åâÿ áàüëû áèð óøàãäûð. ×îõ âàõòûíû åâäÿ ìÿíèìëÿ, áàúûñû èëÿ êå÷èðèð.
Àììà àõûð âàõòëàð îòàãëàðûí ùàâàñû îíà àç ýÿëèðìèø êèìè ÷ûðïûíûð, ñûõû-
ëûð, ÿñÿáèëÿøèð, åâäÿ äóðìóð. Êö÷ÿéÿ ãà÷ûð, îðàäà äà äóðà áèëìèð, éåíÿ
åâÿ äþíöð, éåíÿ êö÷ÿéÿ ýåäèð. Áèð øåé åòìÿê èñòÿéÿí, àíúàã åäÿ áèë-
ìÿéÿí àäàìëàð êèìè ÷àøãûí-÷àøãûí âóðíóõóð. Àðàáèð ìÿíè ãóúàãëàéà-
____________
ðàã, áàëàúà óøàãëàð êèìè ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêèð, òÿáèè îëìàéàí áèð ñþçëÿ
“àíà, àíà” – äåéÿ ìÿíè áàüðûíà áàñûð.
90
 – Äÿðñëÿðèíÿ ÷àëûøûðìû?
– ×àëûøûð äåéÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè àòàñû ñòîë áàøûíà êå÷ÿíÿ ãÿäÿð ÿëè-
íÿ êèòàá àëìûð; î, ÷àëûøäûüû çàìàí Õîñðîâ äà êèòàáëàðûíû à÷ûð, áàõûð,
áàõûð. Çÿíí åòìèðÿì êè, îõóéóð. Éàëíûç àòàñû îíà áàõàíäà þçöíö
ìÿøüóë êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð, ùàëáóêè ÿââÿëëÿðè ùå÷ áåëÿ äåéèëäè.
– Ñèç Õîñðîâóí äÿéèøìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáèíè íÿäÿí ýþðöðñöíöç?
Ãàäûíûí ãîë-ãàíàäû éàíûíà äöøäö âÿ àñòàäàí:
– Äåéÿ áèëìÿðÿì – äåäè.
– Ñîí àéëàðäà ñèçèí àèëÿ ùÿéàòûíûçäà áèð äÿéèøèêëèê îëìóøäóðìó?
– Éîõ... Ùå÷ áèð øåé, éîõ... Ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìèäèð.
Ìöÿëëèì áèð ìöñòÿíòèã êèìè:
– Ùå÷ îëìàçñà áóíó äåéèí – äåäè. – Õîñðîâ íÿ ö÷öí àòàñûíûí ÷àëûø-
ìàüà áàøëàäûüû çàìàí ÷àëûøûð. Îíäàí ãîðõóðìó?
– Ãîðõóð... Ãîðõóð, ÷îõ ãîðõóð.
– Ýþðöíöð êè, Ùÿñÿí îíóíëà ÷îõ úèääè, ðÿñìè ðÿôòàð åäèð.
– Îëäóãúà úèääè âÿ ðÿñìè.
– Ùÿñÿíèí õàñèééÿòè íåúÿäèð, ñèçèíëÿ, óøàãëàðëà ðÿôòàðû ìöëàéèìäèðìè?
Ãàäûí àù ÷ÿêäè. Èëëÿðäÿí áÿðè ùàìûäàí, ùÿòòà éàõûí ãîùóìëàðûíäàí
áåëÿ ýèçëè ñàõëàäûüû ñèððèíè ìöÿëëèìäÿí äÿ ýèçëÿòìÿê èñòÿäè. Äàõèëèíäÿ
îíà ÿçàá âåðÿí ýèçëè éàðàëàðûí öçÿðèíäÿí ñàíêè áèð ðóçýàð êå÷äè, êÿäÿð-
ëè áèð ùàëäà ãîëëàðû éàíëàðûíà äöøäö. Äÿðèí áèð àù êþêñöíö øèääÿòëÿ
ãàáàðòäû.
– Ìöÿëëèì! – äåäè, – áèëìèðÿì áóíëàðû ñèç íèéÿ ñîðóøóðñóç?
– Íèéÿ? ×îõ òÿáèè, Õîñðîâäàí äîüàí ÿùâàë-ðóùèééÿ áó èøëÿðëÿ ÿëà-
ãÿäàð äåéèëìè?
– Øöáùÿñèç, ÿëàãÿäàðäûð.
– Î ùàëäà áèëìÿê ëàçûìäûð!
– Áèð ÷àðÿñè, ôàéäàñû îëìàéàúàãñà...
– Î áàøãà ìÿñÿëÿäèð, êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ áèð ÷àðÿ òàïûëäû. Ñèç
ìÿíèì ñóàëûìà úàâàá âåðèí. Ùÿñÿíèí ðÿôòàðû ñèçèíëÿ íåúÿäèð?
– ×îõ ïèñ... Ñîí äÿðÿúÿ ÿñÿáè âÿ ùèääÿòëè áèð àäàìäûð. Åâäÿ êè÷èê
áèð øåé îíó ùèääÿòëÿíäèðèð, ÿñÿáèëÿøäèðèð. ×îõ ðÿñìèééÿò÷èäèð. Êè÷èê áèð
èíòèçàìñûçëûã îíó òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðûð. Ìÿí áó åâÿ ýÿëÿëè îíäàí õîø
öç, éîëäàøúàñûíà áèð ðÿôòàð ýþðìÿìèøÿì. Äàèìà äöøöíúÿëè ýþðöíöð.
Ùÿëÿ î åâäÿ îëäóüó çàìàí óøàãëàðûìûí öçö ýöëìÿéèá... “Åëÿ îòóðìà,
____________
áåëÿ äóðìà, áàøûíû åëÿ ñàëëàìà” äåéÿ îíëàðûí ùÿð ùÿðÿêÿòèíè òÿíãèä
åäèð. Éåìÿêëÿðèíÿ, è÷ìÿêëÿðèíÿ, õöëàñÿ, ùÿð èøëÿðèíÿ ãàðûøûð. Îíëàðûí
91
öðÿéèíè ñûíäûðìàäûüû, ýþç éàøëàðûíû òþêìÿäèéè ýöí ÷îõ àç îëóð. Áó åâ
äåéèë, çèíäàíäûð.
Àíà áàøûíû êþêñöíÿ òÿðÿô ÿéÿðÿê:
– Àù! ßí éàõûí àäàìëàðûìà äà áó âàõòà ãÿäÿð à÷ìàäûüûì áó ñèððè
ñèçÿ íèéÿ à÷ûá, ñþéëÿäèéèìè áèëìèðÿì, – äåéÿ êèðïèêëÿðèíèí óúëàðûíû èñ-
ëàäàí èñòè äàìúûëàðû ÿëè èëÿ ñèëäè.
– Ñûõûëìàéûí, àèëÿ èëÿ ìÿêòÿá ùÿð èêèñè áèð øåéäèð. Áèðèñèíèí ðÿùáÿðè
ñèç àíàëàð, î áèðèñèíèí ðÿùáÿðè áèç ìöÿëëèìëÿðèê. Àèëÿ ùÿéàòû èëÿ ìÿêòÿá
ùÿéàòû àðàñûíäà áèð ïÿðäÿ, áèð àíëàøûëìàçëûã îëàðñà, ýÿíú íÿñëèìèçèí èñ-
òåäàäûíûí èíêèøàôûíà ÿíýÿë îëàð. Áó ÿíýÿëëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìàëûäûð.
Ìÿñÿëÿ àíëàøûëäû. Ïóëó Õîñðîâ ýþòöðäöéöíÿ øöáùÿ ãàëìàäû. Àíúàã ïóë
éÿãèí êè, áèð ìÿãñÿäëÿ ýþòöðöëìöøäöð. Ìÿí èíäè ýåäèá ìÿñÿëÿíè þéðÿ-
íÿðÿì. Áó õöñóñäà Õîñðîâà áèð ñþç äåìÿìÿíèçè õàùèø åäèðÿì – äåéÿ
ìöÿëëèì Ìÿñÿððÿò õàíûìëà õóäàùàôèçëÿøèá ÷ûõäû.

III
Ìöÿëëèì ñþçÿ íÿäÿí áàøëàéàúàüûíû äöøöíìöø, çåùíèíäÿ îíà àèä áèð
ïëàí ùàçûðëàìûø, ñòîë áàøûíäà ñÿáèðñèçëèêëÿ Õîñðîâó ýþçëÿéèðäè.
Î ùÿéàòûíäà áóíó ìöùöì áèð ùàäèñÿ ñàéûðäû, ÷öíêè øàýèðäëÿðÿ íÿ
ãÿäÿð íöôóç åäÿ áèëäèéèíè áóíóíëà þéðÿíÿúÿê èäè. Àòà-àíàñû òÿðÿôèíäÿí
âåðèëÿí úÿçàéà áàõìàéàðàã, Õîñðîâ éåíÿ äÿ èíàäûíäà äàâàì åäèðäè.
Áó ìÿñÿëÿíè à÷ìàã, èëëÿðäÿí áÿðè ÿëäÿ åòìèø îëäóüó òÿúðöáÿëÿðäÿí
ãÿòè íÿòèúÿ àëìàã äåìÿêäè.
Óøàã è÷ÿðè ýèðäè, ìöÿëëèì à÷ûã öç âÿ òÿáèè ñÿñëÿ îíà éåð ýþñòÿðèá
“îòóð!” äåäè. Õîñðîâ îòóðäó. Ìöÿëëèì ñþçÿ áàøëàéàðàã äåäè:
– Õîñðîâ, ñÿí ÿââÿëëÿð ñèíôèí ÿí ÷àëûøãàí øàýèðäëÿðèíäÿí èäèí. Ñîí
çàìàíëàð ÿââÿëêè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèðñÿí. Áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð?
Äÿðñëÿðèí ÷ÿòèíäèðìè?
Õîñðîâ ìöÿëëèìèí öçöíÿ äèê áàõàðàã, òèòðÿê ñÿñëÿ:
– Éîõ, ìöÿëëèì, ÷ÿòèí äåéèë – äåäè.
– Î ùàëäà áàøãà áèð ìàíèÿìè âàð?
Õîñðîâ úàâàá âåðìÿäè.
– Íÿ ö÷öí ñóñóðñàí, äå, îüëóì. Áèð ìàíèÿ âàðñà, îíó ìÿí äÿô åòìÿ-
éÿ ÷àëûøûì. Ñÿí áó èë ÷îõ äÿéèøìèñÿí. Øÿêëèí, çàùèðèí î Õîñðîâäóð?.. Éîõ!
ßââÿëêèíÿ áÿíçÿìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ äÿéèøìèø. Äàõèëè àëÿìèíÿ ýÿëèíúÿ,
____________
ÿââÿëêè Õîñðîâà ùå÷ îõøàìûðñàí. Ñÿíäÿ áó äÿéèøèêëèéÿ ñÿáÿá íÿäèð?
92
 – Íÿ êèìè äÿéèøèêëèê?
– Ìÿñÿëÿí, äÿðñëÿðèíÿ ÷àëûøìûðñàí, äàëüûíñàí, äöøöíúÿëèñÿí, áóí-
ëàðûí ñÿáÿáèíè äàíûø!
– ...
– Ñÿíäÿêè áó äÿéèøèêëèéè ñÿí þçöí äÿ ùèññ åäèðñÿíìè?
– Ùèññ åäèðÿì.
– Áóíóí íÿäÿí èðÿëè ýÿëäèéèíè áèëìèðñÿíìè?
Õîñðîâ áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà “éîõ” – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ñÿíèí êèìè àüëû áàøûíäà áèð óøàüûí þçöíäÿ îëàí äÿéèøèêëèéèí
íÿäÿí äîüäóüóíó áèëìÿìÿéèíÿ ùå÷ èíàíà áèëìÿðÿì. Äàõèëèíäÿêè ìö-
áàðèçÿíè öçöíäÿí, ýþçöíäÿí îõóéóðàì. Ñèðð ñàõëàíûëìàç, ñþéëÿ,
îüëóì! Ñÿíè íàðàùàò åäÿí íÿäèð?
– Ùå÷ íÿ...
– “Ùå÷ íÿ” áóíà ñÿáÿá îëà áèëìÿç.
Ìöÿëëèì ÷îõ ÷àëûøäû. Óøàã èíàäûíäà äàâàì åäÿðÿê, îíà òÿìèíåäèúè
úàâàá âåðìÿäè. Ìöÿëëèì ìþâçóíó äÿéèøÿðÿê:
– Õîñðîâ, îíäà ñÿí áóíó äå: Ìÿñÿððÿò õàíûìûí ñÿíèíëÿ ðÿôòàðû
ïèñäèðìè?
– Õåéð!
– Àòàíûí ðÿôòàðû íåúÿäèð?
Óøàã ñóñäó.
– Äåìÿê, Ùÿñÿíèí õàñèééÿòè ñÿðòäèð. Áèëèðÿì, î áèð ãÿäÿð ìöñòÿ-
áèääèð, ðÿñìèééÿòè ñåâÿí àäàìäûð. Äîüðóäóðìó?
Óøàã áàøû èëÿ òÿñäèã åäÿðÿê:
– Äîüðóäóð – äåäè.
– Îíóí ðÿôòàðû î ãÿäÿð ïèñäèðìè êè, ñÿíäÿ áó ãÿäÿð äÿðèí âÿ àúû
òÿñèð áóðàõìûøäûð?
– ×îõ ïèñäèð!
– Ìÿñÿëÿí, íÿ åäèð?
– Ùÿð øåé... îòóðìà, äóðìà, äàíûøìà, ùÿòòà éåéèá è÷ìÿéèìÿ äÿ áèð
ãóëï òàõûð, äåéèíèð, ãûøãûðûð...
– Ìàäàì êè, àòàíûí áó ùÿðÿêÿòè ñÿíè áåëÿ ðàùàòñûç åäèð, ÷àëûøìàã-
äàí ãîéóð, ñÿí áóíà áèð ÷àðÿ äöøöíìöñÿíìè?
– Õåéð.
– Éåíÿ éàëàí äåéèðñÿí! Ñÿíèí êèìè ñàðñûëìàç èðàäÿéÿ ìàëèê îëàí
áèð óøàã îíó ÿçÿí, èñòåäàäûíà ÿíýÿë îëàí áèð ãöââÿòÿ ãàðøû ùå÷ ÷àðÿ äö-
____________
øöíìÿçìè?
Óøàã úàâàá âåðìÿäè. Ìöÿëëèì:
93
 – Ìÿñÿëÿ àéäûíäûð! – äåäè. – Ñÿíëè-ìÿíëè áóíà áèð ÷àðÿ àõòàðûá òàï-
ìàëûéûã. Ñÿí áóíà íÿ ÷àðÿ äöøöíìöñÿí? Äå, àüûëëû ÷àðÿ ýþðñÿì, ìÿí
äÿ ðàçû îëàðàì; ýþðìÿñÿì áàøãà òÿäáèð òþêÿðèê. Äàíûø ýþðöì.
Óøàã òèòðÿê ñÿñëÿ:
– Ãà÷ìàã èñòÿéèðÿì, – äåäè.
– ùàðàéà?
– Áàøãà áèð þëêÿéÿ.
– Éîë õÿðúè äöçÿëäÿ áèëìèñÿíìè?
Õîñðîâ ñóñäó. Ìöÿëëèì úèääè áèð ñÿñëÿ äåäè:
– Áèðèíúèñè, ñÿí éàøäà áèð óøàüûí àèëÿñèíè áóðàõûá, éàä þëêÿéÿ ãà÷-
ìàñû îíà ñÿôàëÿòäÿí áàøãà áèð áèð øåé âåðìÿç! Èêèíúèñè, îí ìàíàò ñÿíè
íå÷ÿ ýöí èäàðÿ åäÿ áèëÿð?
Õîñðîâ ìöÿëëèìè øöáùÿëè íÿçÿðëÿ ñöçÿðÿê:
– Íÿ îí ìàíàò? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ìöÿëëèì ìÿíàëû ýöëöìñÿäèêäÿí ñîíðà:
– Áó ýöíëÿðäÿ åâèíèçäÿ òþðÿéÿí ùàäèñÿíè ìÿí äÿ áèëèðÿì... Áó õö-
ñóñäà ÷îõ äöøöíäöê, äàíûøäûã, íÿùàéÿò, ùÿð ö÷öìöç ÷ÿêèíìÿäÿí îí
ìàíàòû ñÿíèí ýþòöðìöø îëäóüóíà ãàíå îëäóã. Ùÿñÿí ñÿíèí òÿðáèéÿíèí
ïîçóëäóüóíà ùþêì åäèð. Ìÿí áó ïóëóí áàøãà ìÿãñÿäëÿ ýþòöðöëäöéö-
íö ñþéëÿìèøÿì. Ùÿòòà ãà÷ìàã èñòÿäèéèíè ñÿí äåìÿäÿí ÿââÿë áèëèðäèì.
Ãà÷ìàã ñÿíèí êèìè òÿðáèéÿëè áèð óøàüà ÿñëà éàðàøìàç! Àòàíà åâäÿ
ñÿíèí ñÿðáÿñòëèéèíÿ ãàðûøìàìàã, ñÿíè íàðàùàò åòìÿìÿê øÿðòèëÿ, îí ìà-
íàòû àëìàüà âÿ áó ëÿêÿíè öçÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ñèëèá òÿìèçëÿìÿéÿ ñþç
âåðìèøÿì. Èíäè ùÿì ìÿíè îíëàðûí éàíûíäà áàøû àøàüû åòìÿ, ùÿì äÿ ëÿ-
êÿíè öçÿðèíäÿí ñèëìÿê ö÷öí îí ìàíàòû âåð. Îíóí ùàãñûç îëäóüóíó
áóíóíëà èñáàò åäÿúÿéÿì. ßìèí îë, ïóëó ÷ûõàð, âåð!
Õîñðîâ ïèñ âÿçèééÿòäÿ ãàëäû. Ðÿíýè àüàðäû. Äöøöíúÿëè ýþçëÿðè, òÿ-
ðÿääöäëö áàõûøëàðû áèð íþãòÿéÿ äèêèëèá ãàëäû. Ìöÿëëèì ãÿòè ñÿñëÿ:
– Éàíûíäà äåéèëñÿ, ãàëõ ýÿòèð! – äåäè.
Õîñðîâ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí îòàãäàí ÷ûõäû. Áèð àç ñîíðà îí ìàíà-
òû ýÿòèðèá ìöÿëëèìÿ âåðäè.

IV
Äÿðñëÿð áèòìèø, ìöÿëëèìëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿð ìÿêòÿáè òÿðê åòìèøäèëÿð.
Éàëíûç ìöÿëëèì ìÿêòÿáèí ãÿáóë îòàüûíäà îòóðóá Õîñðîâóí àòàñû Ùÿñÿ-
íè ýþçëÿéèðäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Ùÿñÿí ýÿëäè. Äÿðèí äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûø
____________
ìöÿëëèì îíóí ñàëàìûíû åøèäèá áàøûíû ãàëäûðäû, éåðèíäÿí ãàëõûá, îíà éåð
94
ýþñòÿðäè. Îòóðäóëàð. Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà ìöÿëëèì îí ìàíàòû ÷ûõàðûá,
ìÿñÿëÿíèí íÿòèúÿñèíè áèëìÿê ö÷öí úàâàá ýþçëÿéÿí Ùÿñÿíèí ãàáàüûíà
ãîéäó.
Ùÿñÿí ùåéðÿòèíäÿí èðè-èðè à÷ûëìûø éóâàðëàã ýþçëÿðèíè ìöÿëëèìÿ äè-
êÿðÿê:
– Ñèç áóíó íåúÿ àëà áèëäèíèç? Íåúÿ îëäó êè, ïóëó ýþòöðìöø îëäóüó-
íó áîéíóíà àëäû?
Ìöÿëëèì ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áèç äàùà ñÿìèìè àòà-îüóëóã. Àðàìûçäà ðÿñìèééÿòäÿí àðòûã ñÿ-
ìèìèééÿò âàð. Ñÿìèìèééÿò èñÿ áó ìÿñÿëÿäÿ ìÿíÿ áþéöê éàðäûì åòäè
– äåäè âÿ ìÿñÿëÿíè áàøäàí-áàøà îíà ñþéëÿäè. Ìöÿëëèìèí ñþçëÿðèíè äèã-
ãÿòëÿ äèíëÿéÿí Ùÿñÿí ñîí ñþçëÿðè åøèäÿðêÿí òèòðÿäè. Áîüóã áèð ñÿñëÿ:
– Îí ìàíàòëà î ùàðàéà ýåäÿúÿê, íÿ ãÿäÿð éàøàéà áèëÿúÿêäè, áóíó
îíäàí ñîðóøìàäûíûçìû?
– Ùÿð øåéè ñîðóøäóì, ùÿð øåéÿ òÿìèíåäèúè úàâàá àëäûì.
Àüûð áèð ñöêóòäàí ñîíðà ìöÿëëèì þçöíö äîüðóëäàðàã:
– Ùÿñÿí – äåäè, – áó óøàüûí ìöãÿääÿðàòû ñèçèíëÿ áèç ìöÿëëèìëÿðèí
ÿëèíäÿäèð. Áèç èñòÿñÿê îíó ôàéäàëû, éà äà çÿðÿðëè áèð âÿòÿíäàø éåòèøäèðÿ-
ðèê. Ìÿí áèð ìöÿëëèì îëäóüóì, çÿùìÿòëÿðèìèí ýþçÿë ìÿùñóë âåðìÿñè-
íè ýþðìÿéè àðçó åòäèéèì ö÷öí ùÿð øàýèðä ùàããûíäà ìÿíèì äÿ ñþç
äåìÿéÿ ùàããûì âàðäûð. Áèð àòàíû îüëóíóí ýÿëÿúÿéè íÿ ãÿäÿð ìÿøüóë
åäèðñÿ, áèç ìöÿëëèìëÿðè äÿ ùÿð øàýèðäèí ìöãÿääÿðàòû áèð î ãÿäÿð äöøöí-
äöðöð. Óøàãëàðûíûçà áàüëû áèð àòà îëäóüóíóçó àç-÷îõ áèëèðÿì. Îíäà íÿ
ö÷öí îíëàðûí áÿõòèéàðëûüûíû äöøöíìöðñöíöç?
Ùÿñÿí òÿùãèð îëóíìóøëàðà ìÿõñóñ áèð òþâðëÿ:
– Áÿõòèéàðëûüû äöøöíìÿê ñèç íÿéÿ äåéèðñèíèç? – äåäè. – Êè÷èê áèð
ìÿìóð îëäóüóì, åùòèéàú è÷èíäÿ éàøàäûüûì ùàëäà óøàãëàðûìû îõóäóð,
ùÿð úöð ìàääè åùòèéàúëàðûíû òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Áóíäàí àðòûã íÿ
åäÿ áèëÿðÿì?
– Ìÿíúÿ áó àçäûð, ñèç äàùà ÷îõ øåéëÿð åäÿ áèëÿðñèíèç...
– Ìÿñÿëÿí?
– Ìÿãñÿä ñèçè þéðÿòìÿê äåéèë, àèëÿ ùÿéàòûíäà óíóäóëìóø ìöùöì
áèð íþãñàíû ñèçÿ õàòûðëàòìàãäûð. Ñþçëÿðèì ñÿìèìè, äîñòúàñûíà îëäóüóí-
äàí àúûãëàíìàéàúàüûíûçà ÿìèíÿì.
– ßñëà, áóéóðóí!..
– Ñèçèí àèëÿ ùÿéàòûíûçäà áèð ÿñêèêëèê âàð. Î èêè êè÷èê îòàãäà, î ãàëûí
____________
äèâàðëàð àðàñûíäà öðÿêñûõûúû áèð èíçèáàò, ñîéóã áèð ðÿñìèééÿò, ÿçèúè áèð
95
èñòèáäàä âàðäûð. Áó äà, øöáùÿñèç, ìÿìóðëóüóí ñèçäÿ äîüóðìóø îëäóüó
áèð ùàëäûð êè, ùÿì þçöíöçÿ, ùÿì äÿ àèëÿ öçâëÿðèíÿ ÷îõ çÿðÿðëèäèð. Áó-
íó ãÿòè ñóðÿòäÿ àðàäàí ãàëäûðìàëûñûíûç. Õàñèééÿòèíèç áóíà óéüóí îëìà-
ñà áåëÿ, óøàãëàðûíûçûí, àèëÿíèçèí áÿõòèéàðëûüû ö÷öí ñèç áóíó åòìÿéÿ
ìÿúáóðñóíóç. Áÿõòèéàðëûüû óçàãëàðäà àõòàðàíëàð ÷îõ éàíûëûðëàð. Îíó ùÿð
êÿñ þçö, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, àèëÿ ùÿéàòûíûí ãóðóëóøóíäà àõòàðìàëûäûð.
Ñèçèí î êè÷èê îòàãëàðäà áîüóúó çèíäàíûí úàíñûç âÿ ùÿçèí ñÿñëÿðè äåéèë,
øÿí áèð éóâàíûí øóõ úèâèëòèëÿðè, áÿõòèéàð áèð àèëÿíèí øÿí ãÿùãÿùÿëÿðè åøè-
äèëìÿëèäèð; áóíó åäÿ áèëñÿíèç Õîñðîâ éåíÿ äÿ ÿââÿëêè ùàëûíà ýÿëÿð, èñ-
òåäàäû ñÿðáÿñò îëàðàã èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Îíóí ö÷öí äÿ áó âÿçèééÿòè
îðòàäàí ãàëäûðìàíûçû àòàëûã íàìèíÿ ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì.
Ùÿñÿí äÿðèí-äÿðèí äöøöíäö. Áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû ãàëäûðûá, ñþçëÿðèíè
áèòèðÿí âÿ îíäàí ñîí ñþç ýþçëÿìÿêäÿ îëàí ìöÿëëèìÿ áàõäû, ýöëöìñÿ-
éÿðÿê ãÿòè ñÿñëÿ:
– Áó ÿñêèêëèéè åëÿ ìÿí þçöì äÿ ùèññ åòìèøÿì. Éàõøû, áóíó äà òÿú-
ðöáÿ åäÿðÿì – äåäè. – Áåëÿ áèð äÿéèøèêëèê åòìÿéÿ èðàäÿì ÷àòàúàüûíà
èíàíûðàì. Ñþéëÿäèéèíèç ñþçëÿðÿ ãàðøû èñÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì.
Áó ñþçëÿðè äåéèá Ùÿñÿí àéàüà ãàëõäû, ìöÿëëèìèí îíà óçàòìûø îëäó-
üó ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ áÿðê-áÿðê ñûõäûãäàí ñîíðà îòàãäàí ÷ûõäû.

Áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà ìöÿëëèì Õîñðîâó íÿçàðÿò àëòûíà àëàðàã, îíóí

ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíÿ äèããÿò åäèð, ýöíäÿí-ýöíÿ óøàãäà éàõøûëûüà äîüðó
áèð ìåéë îéàíäûüûíû ùèññ åäèðäè. Èíäè Õîñðîâóí äà öçö ýöëìÿéÿ áàøëà-
ìûøäû. Î, äÿðñëÿðèíÿ ÷àëûøûð, éîëäàøëàðëà, ìöÿëëèìëÿðëÿ ÷îõ ñÿìèìè ýþ-
ðöøöðäö.
Ìöÿëëèì áèð íå÷ÿ äÿôÿ îíäàí àèëÿ ùÿéàòûíäàí ðàçû ãàëûá-ãàëìàäû-
üûíû ñîðóøìóø âÿ ùÿð äÿôÿñèíäÿ: “Èíäè ÷îõ éàõøûäûð, àòàì òàìàì äÿ-
éèøèáäèð, ùÿòòà î ãÿäÿð äÿéèøèá êè, òàíûìàã äà îëìóð” – äåéÿ úàâàá
àëìûøäû. Ìöÿëëèì çÿùìÿòèíèí áîøà ÷ûõìàäûüûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ðàçû èäè.
Áó ùàäèñÿäÿí áèð íå÷ÿ àé êå÷ìèøäè. Èçäèùàìëû áèð êö÷ÿäÿí êå÷èð-
êÿí ìöÿëëèì Ìÿñÿððÿò õàíûìëà öç-öçÿ ýÿëäè. Ìÿñÿððÿò õàíûì ìöÿëëèìè
äÿðùàë òàíûäû, îíà äîüðó ýÿëÿðÿê, ÿëëÿðèíè òóòäó:
____________
– Ñèçè ÷îõäàí ýþðìÿê èñòÿéèðäèì – äåäè. – Àéàüûíûç åâèìèçÿ äÿé-
äèéè ýöíäÿí àèëÿìèçäÿ áèð äÿéèøèêëèê éàðàíäû. Èíäè ÷îõ éàõøûäûð. Áèëìè-
96
ðÿì íÿ åòäèíèç êè, Ùÿñÿí áèðäÿí äÿéèøäè. Áó ñÿàäÿò ãàïûñûíû öçöìöçÿ
ñèç à÷äûíûç. Ñèç áèçèì ùÿéàòûìûçû òÿìèí åòäèíèç. Áó ãÿäÿð éàõøûëûãëàðà
ãàðøû ñèçÿ òÿøÿêêöð åòìÿê ëàçûì äåéèëìè? Êö÷ÿäÿ äÿ îëñà, ñÿìèìè òÿ-
øÿêêöðëÿðèìè ãÿáóë åòìÿíèçè õàùèø åäèðÿì.
Ìöÿëëèì Ìÿñÿððÿò õàíûìûí ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõàðàã:
– Ìÿí áþéöê áèð øåé åòìÿäèì – äåäè. – Éàëíûç öçÿðèìÿ äöøÿí êè-
÷èê áèð âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðäèì. Ùÿñÿíèí àòàëûã, éîëäàøëûã âÿçèôÿñèíÿ
äàèð óíóòìóø îëäóüó ìöùöì áèð øåéè îíà õàòûðëàòäûì. Î äà àòàëûã âÿ-
çèôÿñèíäÿ óíóòìóø îëäóüó áîøëóã âÿ ÿñêèêëèéè äîëäóðäó. Äåìÿê èñòÿ-
éèðÿì êè, î áÿõòèéàðëûüû ñèçÿ âåðÿí íÿ ìÿíÿì, íÿ äÿ Ùÿñÿíäèð.
– Áÿñ êèìäèð?
– Âÿçèôÿ!

1923

____________

97
 ÞÇÖ ÁÈËÑÈÍ, ÌßÍß Íß!

Èëê äÿôÿ ýþðäöéöì çàìàí âöúóäó êèìè ãóðó âÿ ñîéóã òÿáèÿòèíè äÿ

áÿéÿíìÿìèøäèì. Îíó ìÿíÿ êÿíä äöêàí÷ûëàðû òàíûòìûøäûëàð:
– Éåòìèø éàøû âàð, àäû “Úûðòäàíäûð”. Úûðòäàí äåìÿñÿí òàíûìàçëàð
– äåìèøäèëÿð.
Áàüûí éàðûþðòöëö ãàïûñûíäàí ýèðäèéèì çàìàí ùå÷ êèìè ýþðìÿéÿðÿê
“Úûðòäàí!” – äåéÿ áàüûðäûì.
Óçàãäàí áèðèñè êÿñêèí áèð ñÿñëÿ:
– Îðàäàí ÷ûüûðìà, éàõûí ýÿë! – äåäè.
Ñÿñèìÿ àéàãëàðû ãûñà, êè÷èê, ñàðû áèð êþïÿê éåðäÿí ãîïàðäûüû òîçëàð
è÷ÿðèñèíäÿ éóâàðëàíà-éóâàðëàíà öñòöìÿ ýÿëäè. Þçöìö ìöäàôèÿ åòìÿéè
äöøöíÿðêÿí î àäàì: “Ñàðû, Ñàðû” – äåéÿ êþïÿéè ÷àüûðäû. Êþïÿê ìûðûë-
äàíà-ìûðûëäàíà äÿðùàë ýåðè äþíäö. Éàõûíëàøäûì. Î, áîñòàíäà éàõàñû
à÷ûã áèð êþéíÿêäÿ ÷àëûøûðäû. Îðòà áîéëó, ãóðó, àðûã, ñàðû ãàøëàðûíà áèòè-
øèê êèìè ýþðöíÿí ãûñà, ñûõ êèðïèêëÿðè àðàñûíäà ýþçëÿðè àòÿø áþúÿéè êèìè
ïàðûëäàéûðäû. Èêè éàíäàí áàòûã, ãÿðèáÿ óçóí áàøû âàðäû. Éåíè òÿðàø åäèë-
ìèø àðûã, ÿòñèç öçöíöí ÷ûõûã éàíàã ñöìöêëÿðèíè ãûðìûçû ìåøèí êèìè
ãàëûí áèð äÿðè þðòìöøäö. Èêè äèçè öñòöíäÿ äèêÿëÿðÿê, äîíóã âÿ øöáùÿëè
áàõûøëàðëà ìÿíè ñöçäö. Îíóí ñèìàñû, ùÿðÿêÿòè, õöñóñÿí óçóí, èðè áóðíó
àëòûíäà éàíëàðû òÿðàø åäèëìèø êè÷èê áûüëàðû ìÿíè øöáùÿëÿíäèðäè: “Úûðòäàí
áó îëìàéàúàã” – äåäèì.
Î. äîíóã ýþçëÿðèíè ãûðïìàäàí öçöìÿ äèê-äèê áàõàðàã:
– Íÿ äåéèðñÿí? – äåäè.
– Úûðòäàíû ýþðÿúÿéÿì – äåäèì.
ßëèíäÿ àëàã åòäèéè ÿéðè òîõàñûíû éåðÿ ãîéäó. Ùèêêÿñèíäÿí ýþçëÿðè
áþéöéÿúÿê áèð âÿçèééÿò àëäû, àììà áþéöìÿäè. Éàëíûç îíó äþðä éàíäàí
ñûõàí ãàëûí ãàïàãëàðû àðàñûíäà ùèääÿò ãûüûëúûìëàðû äàëüàëàíäû. ñÿðò-ñÿðò
öçöìÿ áàõàðàã:
– Úûðòäàí íÿäèð? Ìÿíèì àäûì âàð – äåäè.
– Áàüûøëàéûí – äåäèì – äöêàí÷ûëàð ìÿíÿ áåëÿ äåäèëÿð.
Î, ÿëèíäÿêè òîõàñû èëÿ ÷àëûøìàãäà äàâàì åäèðäè. Áàøûíû ãàëäûðìàäàí
____________
àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
98
 – Îíëàð åëÿäèð, ñÿí áèëìèðñÿí êè, úûðòäàí àä îëìàç? Ìÿíèì àäûì
ßçèìäèð. Íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áàüà, îòàãëàðà áàõìàã èñòÿéèðÿì.
– Þçöí áèëÿðñÿí, î áàü, î îòàãëàð, áó äà ñÿí.
Î éåíÿ èøèíÿ äàâàì åòäè. Îòàãëàðà áàõäûì, áàüû ýÿçäèì, ãàïûäàí
÷ûõûá ýåäÿðêÿí:
– ßçèì äàéû. ñàü îë! – äåäèì.
Áàüà êþ÷äöéöìöç ýöí î éåíÿ ùàìàí äîíóã áàõûøëàðû, ãóðó òÿáèÿòè
èëÿ áèçè ãàðøûëàéàðàã:
– Õîø ýÿëäèíèç! – äåäè âÿ àüûð øåéëÿðè ýþòöðöá îòàüà äàøûäû.
Áó àäàìûí çàùèðè êèìè áàòèíè ùÿéàòûíûí äà ÷îõ ìàðàãëû îëäóüóíó
îíóí ùÿð ñþçöíäÿí, ùÿð ùÿðÿêÿòèíäÿí àíëàìàã îëóðäó. Êå÷ìèøëÿðèíè
ãóðäàëàìàã, îíó éàõûíäàí òàíûìàã àðçóñó ìÿíäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð-
äû. Ëàêèí ìÿãñÿäèìÿ ùå÷ úöð ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðäèì. ×öíêè ùàìûäàí
ãà÷ûð, ùå÷ êèìÿ èñíèøìÿê èñòÿìèðäè. Îíóí äàèìà ãàïàëû äîäàãëàðû àí-
úàã ÿí ìöùöì ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿìÿê ö÷öí à÷ûëìàüà àëûøìûøäû. Úöìëÿ-
ëÿðè áåëÿ ãûñà âÿ éàðûì÷ûã îëóðäó. Êÿëìÿëÿðèí ãóéðóüóíó éåìÿê,
ìûðûëäàíàðàã ñþéëÿìÿê àäÿòè èäè.
Áèð ýöí êÿëÿìëèêäÿ ÷àëûøûðäû. Éàõûíëàøäûì. Êþëýÿëèêäÿ óçàíìûø
îëàí ñàðû êþïÿéèí éàíûíäà îòóðäóì. ßëèìëÿ áàøûíû áèð-èêè äÿôÿ îõøà-
äûì. Î äà ÿëèìè éàëàìàüà áàøëàäû. ßçèì äàéû áèçè ýþçóúó ñöçÿðÿê, éåíÿ
èøèíÿ äàâàì åòäè. Èòÿ ýþñòÿðäèéèì ãàéüûäàí ðàçû ãàëäûüûíû áàõûøëàðûíäà-
êû èøûãäàí äóéäóì. Ôöðñÿòè ãà÷ûðìàéàðàã:
– ßçèì äàéû, áó êÿëÿìëÿð ñèçèíäèð? – äåéÿ ñîðóøäóì.
Áàøûíû ãàëäûðìàäàí úàâàá âåðäè:
– Éîõ, øÿðèêëèäèð.
– Øÿðèêèíèç êèìäèð?
– Áàü ñàùèáè.
Ñîíðà áàøûíû ãàëäûðäû:
– Áóíóí øèòèëëÿðèíè ãûøäà áèð-áèð ÿëèìëÿ ÿêìèøÿì – äåäè. – Ñîéóã-
äàí äîíìóøäóì, áèð ùÿôòÿ òÿðïÿíìÿäèì.
– Ãûøäà áàüäàìû ãàëûðñûíûç?
– Áÿñ ùàðäà ãàëûðàì? Àéðû éåðèì éîõäóð.
Áèð àíëûã ñöêóòäàí ñîíðà ñûðà-ñûðà äöçöëìöø àüàúëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áóíëàðû ãûøäà ýþðÿñÿí, – äåäè, – ãóïãóðó, ãàïãàðà, ÷ûð÷ûëïàã. Áàõûð-
____________
ñàí éàçûüûí ýÿëèð. Åëÿ áèë ñÿññèçëèêäÿí àüàúëàð ìÿëÿéèð. Èíñ éîõ, úèíñ éîõ.
– Ãîíøó áàüëàðäà àäàì îëìóðìó?
99
 – Îëóð, ÷îõ àç. Êèì êèìÿäèð... áó àüàúëàðà áàõûðàì, áàõûðàì, öðÿ-
éèì éàíûð. Áàõ, èíäè íåúÿ ýþçÿëäèð. Ãûøäà äà áåëÿ îëñàéäû!..
– Ãûøäà äà áåëÿ îëñàéäû áó ýöí îíäàêû ýþçÿëëèéè äóéìàç, îíà ãèé-
ìÿò âåðìÿçäèê.
– Äîüðóäóð!.. – äåéÿ î, ñþçöìö ùÿì äèëè, ùÿì äÿ áàøû èëÿ òÿñäèã åò-
äè. ßçèì äàéû éåíÿ óçóí ìöääÿò äèíìÿäè. Åëÿ áèë äàíûøìàüà ùÿâÿñè
éîõ èäè. Àíúàã ìÿí íÿäÿíñÿ îíó ãóðäàëàìàã, äàõèëèíè, ùÿéàòûíû äàùà
éàõøû áèëìÿê, þéðÿíìÿê èñòÿéèðäèì. Îäóð êè, ñþùáÿòÿ ñÿáÿá îëà áèëÿ-
úÿê ùÿð âàñèòÿéÿ ÿë àòûðäûì. Áó àðàëûã ýþçëÿðèì éàíûìäàêû êþïÿéÿ
ñàòàøäû. ßëèìëÿ îíó ýþñòÿðÿðÿê:
– ßçèì äàéû, ãûøäà áó ñÿíÿ éîëäàøäûð – äåäèì.
ßçèì äàéû äèêÿëäè. ßëèíäÿêè òîõàíû òîðïàüà ñàíúäû. Êþïÿéè ñöçÿ-
ðÿê äåäè:
– Éîëäàø íÿäèð, áó ìÿíÿ ãàðäàøäàí àðòûãäûð. Î îëìàñà ìÿí äÿëè
îëàðàì. Î ùöðäöêúÿ öðÿéèìÿ ãöââÿò ýÿëèð.
ßçèì äàéû “Ñàðû, Ñàðû!” äåéÿ êþïÿéè ñÿñëÿäè. Êþïÿê ãóëàãëàðûíû
ñàëëàéàðàã, îíà äîüðó ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Áó äèëñèç àäàìû ñþéëÿäÿ áèëìÿéèìÿ ÷îõ ñåâèíäèì. Ôöðñÿòäÿí èñòè-
ôàäÿ åäÿðÿê:
– ßçèì äàéû, àéäà íÿ àëûðñàí? – äåéÿ ñîðóøäóì.
– Ùå÷ áèð øåé!..
– Ïóëñóçìó ãóëëóã åäèðñÿí?
Î, ÿëèíäÿêè òîõàíû éåíÿ éåðÿ ãîéäó. Ñàü ÿëèíèí äþðä áàðìàüûíû
à÷àðàã:
– Ãûðõ ìàíàò! – äåäè.
– Àéäàìû?
Àúûãëû, êè÷èê ýþçëÿðèíè öçöìÿ äèêÿðÿê:
– Ùÿ, àéäà; àéäà íÿäèð, èëäÿ...
– Èëäÿ ãûðõ ìàíàò?! Áó ÷îõ àçäûð.
Î éåíÿ ñóñäó, úàâàá âåðìÿäè âÿ ÿñÿáè áèð ôÿàëèééÿòëÿ èøèíÿ äàâàì
åòäè. Àðàìûçäà óçàíàí ÿçèúè âÿ àüûð ñöêóòó ãûñàëòìàã ôèêðè èëÿ:
– ßçèì äàéû, èçèí âåð ñÿíÿ áèð àç êþìÿê åäèì – äåäèì.
Äàëüûí âÿ êöñêöí áèð ùàëäà:
– Þçöí áèëÿðñÿí, ìÿíÿ íÿ – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ùÿð èêèìèç éàí-éàíà èøëÿéèðäèê. Öçöíö ìÿíÿ ýþñòÿðìÿìÿê ö÷öí î
____________
äàèìà àðõàñû ìÿíÿ îëàðàã èøëÿéèðäè. Òàì áèð ñààò áÿðàáÿð ÷àëûøäûã.
Óçóí çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ íÿ áèð äÿôÿ öçöìÿ áàõäû, íÿ äÿ áèð êÿëìÿ ñþç
100
äåäè. Èøëÿìÿéÿ åøãèì âàðäû; îíà ðóùè áèð åùòèéàú ùèññ åäèðäèì. Àíúàã
áó ãóðó, ãûëûãñûç àäàìëà éàí-éàíà ÷àëûøìàã ìÿíè ñûõûðäû. ×îõäàí ãàë-
õûá ýåòìÿê èñòÿéèðäèì. Àíúàã àíëàøûëìàç áèð ãöââÿò àéàãëàðûìû éåðÿ
ìûõëàìûø, îíóíëà áÿðàáÿð èøëÿìÿéÿ ìÿíè ìÿúáóð åòìèøäè. áàøûìûç
öçÿðèíäÿ áöòöí ãöââÿòè èëÿ ùÿðàðÿò ñà÷ìàãäà îëàí ýöíÿø ãóìñàëëûüû
ãîð ùàëûíà ýÿòèðìèøäè. Éåðäÿí øþëÿ êèìè ãàëõàí áóõàðûí è÷èíäÿ ãóì äà-
íÿëÿðè ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Íÿùàéÿò, ßçèì äàéûíûí äèëè à÷ûëäû. Àðõàñû
ìÿíÿ òÿðÿô îëäóüó ùàëäà:
– Ñÿí ùàðäà ãóëëóã åäèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ìÿí ìöÿëëèìÿì.
– Èëäÿ íÿ àëûðñàí?
Áó ñóàë ìÿíè ÷îõ äöøöíäöðäö. Íÿùàéÿò, éàëàí ñþéëÿìÿéÿ ìÿúáóð
îëäóì:
– Èëäÿ àëòû éöç ìàíàò – äåäèì.
ßçèì äàéû àúû-àúû ýöëöìñÿäè:
– Àëòû éöç ìàíàò!.. Íÿ àç... ìÿäÿíëÿðäÿ èøëÿéÿí áèçèì êÿíäëèëÿðèí
è÷èíäÿ ñÿíäÿí ÷îõ àëàíëàð âàð.
– Áÿñ ñÿí íÿ ö÷öí ìÿäÿíëÿðäÿ èøëÿìèðñÿí?
– Êå÷ìèøäÿ ôàáðèêäÿ èøëÿìèøÿì, îðäà õÿñòÿëÿíäèì, ñîíðà ýåòäèì,
ýþòöðìÿäèëÿð.
– Ìÿäÿíëÿðäÿ ÷àëûøñàí ÷îõ àëàðñàí!..
– Îðäà ÷àëûøìàüà àäàì ÷îõäóð.
– Áàøãà áèð èø òàï!
ßçèì äàéûíûí àüçû éåíÿ êèëèäëÿíäè. Î éåíÿ ÿñÿáè áèð ôÿàëèééÿòëÿ ÷à-
ëûøìàüà áàøëàäû. Öçöíäÿ, ýþçöíäÿ èçòèðàá âÿ êÿäÿð äàëüàúûãëàðû îéíà-
øûðäû. Î éåíÿ ìöùöì áèð øåé äöøöíöðäö. Éÿãèí þç ãàðàíëûã ùÿéàòûíû
ýþçäÿí êå÷èðèðäè.
Êèì áèëèð, î àíäà èçòèðàá âÿ êÿäÿð ùåéêÿëè êÿñèëìèø îëàí áó àäàìûí
ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà êèíî ëåíòè êèìè áèð-áèðèíè ãîâëàéàðàã, ñöðÿòëÿ êå÷-
ìÿêäÿ îëàí íÿ ãÿäÿð ãîðõóíú ùàäèñÿëÿð, êþùíÿëìèø. ñîëüóí ëþâùÿëÿð
áèð-áèð þòöðäö. Î ÷îõ äàëüûí èäè. Ñþç ñþéëÿéÿúÿê ùàëû ãàëìàìûøäû.
ãàëõäûì. Ýåäÿðêÿí:
– ßçèì äàéû. ñàü îë! – äåäèì.
Àðõàìäàí èñòåùçàëû áèð ñÿñëÿ:
– Ùÿ, éîðóëäóí? Ñèçëÿð èøëÿéÿ áèëìÿçñèíèç – äåäè.
____________
ßçèì äàéû ýåò-ýåäÿ áèçÿ èñíèøèðäè. Åéâàíäà îòóðóá íÿðä îéíàðêÿí,
éà äîñòëàðëà ýöëöá-äàíûøàðêÿí ßçèì äàéû äà ýÿëèøè èëÿ ìÿúëèñèìèçè áèð
101
àç øÿíëÿíäèðèðäè. Áèð ýóøÿäÿ îòóðóá, äèããÿòëè ýþçëÿðè èëÿ éà îéóíóí ýå-
äèøèíè èçëÿð, éà ýþçëÿðèíè óçàãëàðà, ÿíýèíëÿðÿ äèêÿðÿê, áèð øåé äöøöíÿð-
äè. Êèì áèëèð, çåùíèíäÿ íÿ çàìàíäàí áÿðè ùÿëë åäÿ áèëìÿäèéè áèð ÷îõ
ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Î, ñààòëàðëà ôèêðÿ ýåäÿð, ýþçëÿðèíè
äóìàíëû öôöãëÿðäÿí àéûðìàçäû. Àðòûã áó çàìàí íÿ îéóíóí ýåäèøè, íÿ
äàíûøûëàí ñþçëÿð, íÿ äÿ áàøãà ùå÷ áèð øåé îíó ìàðàãëàíäûðìàçäû. Ùÿëë
åòìÿêäÿ àúèç ãàëäûüû ÷ÿòèí ìÿñÿëÿëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëìèø îëäóüó
éîðüóí áàõûøëàðûíäàí ñåçèëèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ éåðèíäÿí ãàëõàðàã:
– Èñòèäÿí áîüóëäóì, áóíóí äÿðìàíû äÿíèçäèð – äåéÿ ãàëõûá ýåäÿð-
äè. Ìàðòû ãóøó êèìè ñÿùÿð, àõøàì äÿíèçÿ áàø âóðìàã àäÿòè èäè.
Íÿ äåéèðñèíèç!.. Áó äèëñèç àäàìû ýåò-ýåäÿ ñåâìÿéÿ, îíà ãàðøû ãÿë-
áèìäÿ äÿðèí áèð ùþðìÿò áÿñëÿìÿéÿ áàøëàäûì. Éàëíûç ìÿíìè? Áàüäà
îëàí ö÷-äþðä àèëÿ îíà ñÿìèìè îëàðàã áàüëàíìûøäû. Î îëäóãúà ñàäÿ, ñÿ-
ìèìè, ñàô âÿ ÷àëûøãàí áèð àäàìäû. Éàëàí, ðèéàêàðëûã íÿ îëäóüóíó áèëìÿç
âÿ áåëÿ àäàìëàðëà ùå÷ àðàñû îëìàçäû. Åâèíÿ àéàã áàñäûüû, ÷þðÿéèíè
éåäèéè àäàìà ñàäèã áèð äîñò êèìè éàíàøàð, ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíè äèëëÿ
äåéèë, ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ýþñòÿðÿðäè. Èøäÿí ãîðõìàç, ÷àëûøìàãäàí éî-
ðóëìàçäû.
Ùÿëÿ ùÿð ñÿùÿð òóò ÷ûðïàðêÿí ö÷-äþðä àüàúû ãóø êèìè áóäàãäàí-áó-
äàüà äîëàøìàñû, óúà áèð áóäàãäàí äèýÿð áèð áóäàüà ñöðÿòëÿ åëÿ àòûëìà-
ñû âàð èäè êè. áó úöðÿò âÿ ÷åâèêëèéè àíúàã òà êè÷èêëèêäÿí èäìàí ýþðìöø
îí äþðä-îí áåø éàøëàðûíäà îëàí úÿëä óøàãëàðäà ýþðìÿê îëóð. Áàüäà
òÿêáàøûíà ÿëëÿøèð, àðà-ñûðà áàøãàëàðûíûí áàü, áîñòàíëàðûíäà ÷àëûøûð, îíóí
ö÷öí àëòû-éåääè àé ñöðÿí óçóí þìöðëö ãûøà ùàçûðëûã ýþðöðäö.
Çàùèðäÿ àúèç âÿ áàúàðûãñûç ýþðöíÿí áó àäàìûí ÿëèíäÿí ùå÷ áèð øåé
ãóðòàðà áèëìÿçäè. Äöêàí÷ûëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, îíó “Úûðòäàí” àäëàí-
äûðìàëàðûíûí ñÿáÿáè ùÿð èøÿ áóðóí ñîõìàñû âÿ ùå÷ áèð èøèí îíóí ÿëèíäÿí
ãà÷à áèëìÿìÿñè èäè.
Áó éàøëû àäàìäàêû éîðóëìàç ÷àëûøãàíëûã âÿ ãöââÿò ùÿð øåéäÿí àð-
òûã ìåõàíèêè áèð ùàëà ÷åâðèëìèøäè. Ùÿéàòäà î ùå÷ áèð çàìàí ôÿàë îëìà-
ìûøäû. Î äàèìà áàøãàëàðûíûí ÿìð âÿ àðçóñóíó èúðà åòìÿéè áàúàðûðäû. Áèð
èø ùàããûíäà îíäàí ôèêèð ñîðóøàúàã îëñàíûç éàëíûç áèð úàâàá àëà áèëÿðäèíèç:
– Þçöí áèëÿðñÿí, ìÿíÿ íÿ!
Îòàüûìäà êèòàá ìöòàëèÿñè èëÿ ìÿøüóë èäèì. Ãàäûíëàð äà áþéöê àð-
òûðìàäà ôÿðø öñòöíäÿ òîïëàøûá, ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Îíëàðäàí áèðè: “Àíàì-
____________
ëà ùÿñáèùàë” ñÿðëþâùÿëè áèð ìÿíçóìÿíè ïÿñäÿí ùÿçèí ñÿñëÿ îõóéóðäó.
Ùÿëÿ áèòèðìÿìèøäè êè, áèð ãÿùãÿùÿ ãîïäó. Áó ãÿùãÿùÿíèí íÿäÿí äîü-
102
äóüóíó áèëìÿê ö÷öí ïÿíúÿðÿäÿí áàõàðêÿí, ãàðøûìäà ìàðàãëû áèð ëþâ-
ùÿ à÷ûëäû: ßçèì äàéû àøàüûäà äóðóá þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ñÿñëÿ:
– Î õûìûð-õûìûð ïÿñäÿí îõóéàí êèì èäè? – äåéÿ ñîðóøóðäó.
Ãàäûíëàð ýöëÿ-ýöëÿ áèð-áèðèíè ýþñòÿðèðäèëÿð:
– ßçèì äàéû, áàõ, áó èäè!
– Éàëàí äåéèð, áó èäè!
– Éîõ, éîõ, áó èäè!
ßçèì äàéû áàðìàüû èëÿ áèðèñèíè ýþñòÿðÿðÿê:
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, ñÿí èäèí – äåéèðäè.
Ãàäûíëàð ýöëìÿêäÿ äàâàì åäèðäèëÿð. Áó àðàëûã îíóí ÿí ñÿìèìè
äîñòó îëàí éåíèúÿ ýÿçìÿéÿ áàøëàéàí ãûçûì Ýöëáÿíèç ñþùáÿòèí ìþâçó-
ñóíó äÿéèøäèðäè. Àéàãëàðû áèð-áèðèíÿ äîëàøà-äîëàøà ýÿëèá, ßçèì äàéûéà
ñàðûëäû. ßçèì äàéû îíó ãóúàüûíà àëäû. Óøàüû äàíûøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ:
– Ñÿíÿ áîñòàíäàí êè÷èê ãàðïûç ýÿòèðÿúÿéÿì – äåäè.
Óøàã ýöëöìñÿéÿðÿê. ÿëè èëÿ ßçèì äàéûíûí öçöíö, ýþçöíö îõøàéà-
îõøàéà:
– Áÿ...ñ, áÿ...ñ áàëàúà êóêëà àëìàéàúàãñàí?
– Àëàúàì, áÿñ, àëàúàì.
Ãàäûíëàðäàí áèðèñè:
– ßçèì äàéû, áó âàõòà ãÿäÿð íÿ ö÷öí åâëÿíìÿìèñÿí? Áàõ, èíäè ñÿ-
íèí äÿ áåëÿ óøàãëàðûí îëàðäû. Îíëàðëà îéíàð, ãûøäà áóðàäà òÿê ãàëìàç-
äûí – äåäè.
Î áöñáöòöí äÿéèøäè, öç-ýþçö äóìàíëàíäû. Ìÿíàëû áàõûøëàðëà ãà-
äûíëàðû ñöçäöêäÿí ñîíðà èêè áàðìàüûíû áèð-áèðèíÿ ñöðòÿðÿê:
– Áó çÿùðèìàð éîõ èäè – äåäè.
Ñîíðà ýþçëÿðèíè ãàëûí âÿ êè÷èê ýþç ãàïàãëàðû è÷èíäÿ ýèçëÿäÿðÿê:
– Ãîðõäóì – äåäè, – ãîðõäóì êè, àúûíäàí þëÿê!
– Ñÿíÿ àòàíäàí áàü, òîðïàã ãàëìàéûá?
– Êè÷èê áèð áàü ãàëìûøäû.
– Íÿ îëäó?
– Ñàòäûì...
– Íÿ ö÷öí ñàòäûí?
ßçèì äàéû ñóñäó, áèð àç ñîíðà ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñèç áèçèì áàüëàðû áèëèðñèíèç – äåäè. – Áàü áåúÿðìÿê ö÷öí ñó, ãóéó,
àò, àðàáà ëàçûìäûð. Áó àúýþç ãóìó ùÿð ýöí ñóâàðûðñàí, éåíÿ äîéìàã
____________
áèëìèð. Î áèðèñè ýöí ãóïãóðóäóð. Ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð àòûíëà áÿðà-
áÿð ÷àëûøûá-÷àïàëàéûðñàí, éåíÿ àúñàí, àú: Àíúàã áàøãà éåðèí êÿíäëèëÿðè
103
áèçèì êèìè äåéèë. Ñó âàð, òîðïàã âàð. Èñòÿäèéèí ãÿäÿð ÿê. Áèç èøëÿìÿê-
äÿí èëàí êèìè ãàáûã ãîéóðóã. Áó òîðïàãäàí ìÿùñóë àëìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
– Áàøãà êÿíäëèëÿð íåúÿ êå÷èíèð?
– Áàü îíëàðà äà áèð øåé âåðìèð. Òîðïàã õÿñèñäèð, õÿñèñ!..
ßçèì äàéûíûí ùå÷ áèð çàìàí èøëÿòìÿäèéè áó óçóí úöìëÿëÿð, ìÿí-
òèãëè ìöùàêèìÿëÿð ùàìûíû ùåéðàí åòäè. Î éåíÿ áàøûíû ãÿðèáÿ áèð ùàëäà
êþêñöíÿ äèêÿðÿê, ñöêóò åäèð, ìÿí äÿ áó ñÿññèç, áó äèëñèç àäàìäàêû ÿù-
âàëû ùåéðÿòëÿ äöøöíöðäöì. Áó àðàëûã ñöêóòó ïàð÷àëàéàí áèð ñÿñ:
– ßçèì äàéû, áàüû ñàòäûãäàí ñîíðà íÿ èø ýþðäöí? – äåéÿ ñîðóøäó.
ßçèì äàéû áàøûíû àüûð-àüûð ãàëäûðàðàã úàâàá âåðäè:
– Áàüû èêè éöçÿ ñàòäûì. Áóðàäàí ìåéâÿ àëûá Ðóñèéàéà àïàðäûì.
×îõó ÷öðöäö. Çÿðÿð åëÿäèì. Ö÷-äþðä àé àëûø-âåðèø åëÿäèì. Ïóëëàðûì
áàòäû. Áàêûéà þçöìö ýöúíÿí ÷àòäûðäûì.
ßçèì äàéû ñþçöíö áèòèðìèøäè. Îíóí êå÷ìèøè èëÿ ìàðàãëàíàí ãàäûí-
ëàðäàí áèðèñè:
– Áÿñ ñîíðà íÿ îëäó? – äåéÿ ñóàë âåðäè.
ßçèì äàéû îíó øöáùÿëè íÿçÿðëÿ ñöçäö:
– Ñèç áóíëàðû íÿ ö÷öí ñîðóøóðñóíóç?
– Ñÿí áèçèì áèð äÿíÿ ßçèì äàéûìûçñàí, ñÿíèí êå÷ìèøèíè áèëìÿìÿê
îëàðìû?
Áó ñþçëÿðè ãàäûí î ãÿäÿð úàíëû âÿ ìÿíàëû ñþéëÿäè êè, ßçèì äàéû áè-
èõòèéàð ýöëöìñÿäè. ßëè èëÿ éàíëàðûíûí èïëèêëÿðè ÷ûõìûø òÿñÿéèíè áàøûíäà
áèð-èêè äÿôÿ ÷åâèðäèêäÿí ñîíðà:
– Åé... ìÿíèì ãÿçàâö-ãÿäÿðèì ÷îõäóð – äåäè, – ÷îõ èøäÿ îëìó-
øàì. Íÿéÿ ÿë àòäûìñà, áîøà ÷ûõäû. Àõûðäà áèð âàðëûéà áàüáàí îëäóì.
Éîëà ýåòìÿäèê. Îðàäàí ÷ûõûá Òàüûéåâèí áåç ôàáðèêèíÿ ýèðäèì. Èêè èë èø-
ëÿäèì. Ñîíðà õÿñòÿëÿíäèì, îí ýöí éàòäûì. Éàõøû îëäóì, éåíÿ ôàáðèêÿ
ýåòäèì, “ñÿíè ÷ûõàðìûøûã, áèð ùÿôòÿ ñîíðà ýÿë, èíäè éåð éîõäóð” äåäèëÿð.
– Ñîíðà, ñîíðà, ßçèì äàéû?
ßçèì äàéû äöøöíúÿëè âÿ áóëàøûã ýþçëÿðèíè ãàëäûðäû, áèðäÿí-áèðÿ éå-
ðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã:
– Äàëûìúà ýÿëèí! – äåäè.
Èðÿëèäÿ ßçèì äàéû, àðõàñûíúà ãàäûíëàð áèð-áèðèíÿ ñûõûëàðàã, ýöëöøÿ-
ýöëöøÿ îòàüà ýèðäèëÿð. Ìÿíè äÿ èøÿ ãàðûøäûðäûëàð. Åéâàíà ÷ûõäûã. Ãîíøó
áàüûí áèð ýóøÿñèíäÿ èðè äàøëàðëà þðòöëìöø áþéöê áèð ìÿçàðû ýþñòÿðÿðÿê
____________
äåäè:
104
 – Áàõ, ñîíðà áó äàøëàðûí àëòûíäà éàòàí àäàìûí áàüûíäà èøëÿäèì.
Ýþðäöéöíöç éåðëÿðèí ùàìûñû áóðàäà éàòàí àäàìûíäûð, êàñûá áèð êÿíäëè
èäè. Áóíëàðûí ùàìûñûíû ôàéòîí÷óëóãëà ãàçàíìûøäû.
Î, ýþçëÿðèíè áèð ìöääÿò ìÿçàðà äèêèá ãàëäû.
– ßçèì äàéû, áó àäàìû íÿ ö÷öí áàüäà áàñäûðìûøëàð? – äåéÿ ñî-
ðóøäóì.
ßçèì äàéûíûí ýþçëÿðè áþéöäö, ùåéðÿòëè áèð ñÿñëÿ:
– Ãîðõóäàí – äåäè, – áèëèðñÿí áó íåúÿ àäàì èäè? Áàøûíûí òöêö ãÿäÿð
äöøìÿíè âàðäû, îíóí óúóíäàí. Àììà íÿ àïàðäû? Ùå÷ áèð øåé... Èø÷èëÿ-
ðèíÿ ýþç âåðÿð, èøûã âåðìÿçäè. ßëèíäÿ èðè áèð ãûðìàíúû âàðäû. Èøëÿéÿíäÿ
éîðóëóá áèð àç äóðàí êèìè þëöíúÿéÿ ãÿäÿð âóðàúàãäû, ùöíÿðèí âàð îíà
áèð êÿëìÿ úàâàá ãàéòàð.
Ñîíðà áàøûíû îéíàäàðàã:
– Þçöíöí äÿ áèð ýöíö éîõ èäè. Áàüûí è÷èíäÿ òàïàí÷à ÿëèíäÿí äöø-
ìÿçäè. Ýåúÿëÿð åâèíäÿ èøûã éàíìàçäû. Ùÿð ýåúÿ éàòàðêÿí ãîðõóñóíäàí
éåðèíè äÿéèøäèðÿðäè.
– Ñÿí îíóí áàüûíäà íÿ ãÿäÿð ãàëäûí?
– ×îõ!.. Ùå÷ áèëèðÿì êè... Þìðöìö îíóí áàüûíäà ÷öðöòäöì.
– Åëÿ àäàìëà èøëÿìÿê ÷ÿòèíäèð.
– ×àðÿì íÿ èäè? ×ûõñàì, þëäöðÿúÿêäè, çàëûì îüëó ãàí ÷àíàüû èäè,
ãàí... ìÿí þëìöøäöì, î þëÿíäÿí ñîíðà äèðèëäèì.
– Îíó þëäöðäöëÿðìè?
– Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ þëäöðìöøäöëÿð. Î ýöí êÿíääÿ òîé-áàéðàì èäè.
Î éåíÿ ýþçëÿðèíè áèð ìöääÿò áàüëàðà äèêèá ãàëäû. Áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû
ãàëäûðàðàã:
– Î çàìàí áåëÿ áàüûì îëñàéäû, èíäè ñÿí áîéäà îüëóì âàð èäè – äåäè.
Äöêàí÷ûëàðûí îíóí ùàããûíäà ñþéëÿäèêëÿðè ñþçëÿðè õàòûðëàéàðàã:
– ßçèì äàéû, íå÷ÿ éàøûí âàð? – äåéÿ ñîðóøäóì.
– ×îõ... Ìÿí íÿ áèëèì, ñàéìàìûøàì êè, èëäèð ýÿëèð, êå÷èð.
– Áó éàøäà úàâàí ãàëìûñàí.
ßëè èëÿ î ìÿçàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áóíà ðàñò ýÿëìÿñÿéäèì, ùå÷ ãîúàëìàçäûì – äåäè.
ßçèì äàéû éåíÿ ôèêèðäÿ èäè. Ýþçëÿðèíè ýàù áþéöê ìÿçàðà, ýàù áèð àç
óçàãäà àüàúëàðûí áàøûíû äàèìà ðóçýàð îõøàéàí áàüà äèêÿðÿê áàõûð, áà-
õûð âÿ áó áàõûøëà áèð ÷îõ øåéëÿð äöøöíäöéöíö áèëäèðèðäè. Áó çàìàíëàðäà
____________
àðòûã îíà éàíàøìàã, îíóíëà ñþùáÿò åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Îíñóç äà
áó ýöí àäÿòè õèëàôûíà îëàðàã ÷îõ ñþéëÿìèø, áöòöí òÿðúöìåéè-ùàëûíû, áÿë-
105
êÿ äÿ áó âàõòà ãÿäÿð êèìñÿéÿ à÷ûá ñþéëÿìÿäèéè äÿùøÿòëè ñèðëÿ äîëó
îëàí ìöãÿääÿðàòûíû äàíûøìûøäû. Î àðòûã ñóñìóø, àüçû êèëèäëÿíìèøäè.
Áèð ýöí áöòöí áàü úàìààòûíû ìÿøüóë åäÿí ìöùöì áèð ùàäèñÿ îëäó.
ßçèì äàéûíûí Ñàðûñû õÿñòÿëÿíìèøäè. Äàèìà êþëýÿ êèìè îíóí àðõàñûíäàí
àéðûëìàéàí Ñàðûíûí ãûìûëäàíìàüà áåëÿ òàãÿòè ãàëìàìûøäû. Êþëýÿëè áèð
àüàú àëòûíäà ßçèì äàéûíûí ùàçûðëàìûø îëäóüó éàòàãäà ÿëëÿðèíè, àéàãëà-
ðûíû óçàäàðàã, õÿñòÿëèéèíèí øèääÿòèíäÿí èíñàí êèìè èíëÿéèðäè. ßçèì äà-
éû þçöíö èòèðìèø ùàëäà îíóí ÿòðàôûíäà äîëàøûð, áèð àí îíäàí àéðûëìûðäû.
ßëè èëÿ îíó îõøàéûð, àüçûíà ñöä òþêöð, áàøûíû, ÿëëÿðèíè, àéàãëàðûíû îâóø-
äóðóðäó.
Ýþðöøöíÿ ýÿëÿíëÿð: – ßçèì äàéû, Ñàðûéà íÿ îëóá? – äåéÿ ñîðóøàð-
êÿí, î, éàøëû áèð àäàì ãöðóðó èëÿ ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã, ùåéðÿòëè âÿ
òèòðÿê ñÿñëÿ:
– Äöíÿí àõøàì ñàïñàüëàì èäè. Áèëìèðÿì áóíà íÿ îëäó? Áÿäáÿõò-
ëèêäèð, áÿäáÿõòëèê, áþéöê áÿäáÿõòëèê – äåéÿ ÿëëÿðèíè êþêñö öçÿðèíäÿ
÷àðïàçëàéàðàã, ýþçëÿðèíè îíà äèêèá äóðóðäó. Ñàðû èíëÿäèêúÿ ÿëëÿðè èëÿ
îíó îõøàéàðàã: “Úàí! Ãîðõìà, ñÿí ñàüàëàúàãñàí, ñÿí éàøàéàúàãñàí!”
äåéèðäè.
Êþïÿéèí ùàëû ýöíäÿí-ýöíÿ ïèñëÿøèðäè. Î àðòûã íÿ éåéèð, íÿ è÷èð, áó-
ëàøûã ýþçëÿðèíè ßçèì äàéûíûí öçöíÿ äèêèá, ñÿññèç äóðóðäó. Áöòöí áàü
ÿçèúè áèð ñûõûíòû è÷èíäÿ èäè. Áàüäà óøàãëàð áèð àç ýóðóëòó ãîïàðàíäà
ßçèì äàéû äÿðùàë ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Åé, ñÿñ ñàëìàéûí, ýþðöðñöíöç êè, àçàðëû âàð! – äåéÿ áàüûðûðäû. Ñà-
ðûíû ùàìû, ùÿð ýöí áåø-îí äÿôÿ éîëóõóðäó. “Áàøûí ñàü îëñóí” äåìÿê
ëàçûì îëäóüó ùàëäà “ßçèì äàéû, ãîðõìà, ñàüàëàð, êþïÿê ùÿð õÿñòÿëèê-
äÿí þëìÿç!” – äåéÿ îíà òÿñÿëëè âåðèðäèëÿð. Î èñÿ äèíìÿçúÿ äöøöíöðäö.
Ñàðûíûí ÿí ÷îõ éàíûíà ýÿëÿí óøàãëàðëà ãàäûíëàð èäèëÿð. Ùÿð äÿôÿ ýå-
ðè ãàéûäàíäà ýèçëè-ýèçëè ýöëöøÿðÿê: “Áÿõòÿâÿð Ñàðû, áàøûíûí àëòûíäà éàñ-
òûã, àëòûíäà äþøÿê, áàøû öñòöíäÿ ßçèì äàéû, ãàéüûñûç èíñàí êèìè úàí
âåðèð. Ùÿëÿ ãèéàìÿò Ñàðû þëÿíäÿäèð, êèøè þçöíö þëäöðìÿñÿ, éàõøûäûð”
äåéèðäèëÿð.
ßçèì äàéû êþïÿéè áàëûø öñòöíäÿ ùÿêèìÿ àïàðäû. Áàéòàð êþïÿéÿ
áàõäûãäàí ñîíðà:
– Áóíà éóìóðòà àüû âåð! – äåäè.
Ñàðû éóìóðòà àüûíû è÷ìèð, ßçèì äàéû ÿëëÿðè èëÿ îíóí àüçûíû àéûðûá
____________
òþêöð, êþïÿê èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ áàøûíû ùàâàäà îéíàäàðàã, ùàìûñûíû ýå-
ðè ãàéòàðûðäû. Ñàðû ýöíäÿí-ýöíÿ çÿèôëÿéèð, ýöúäÿí, òàãÿòäÿí äöøöðäö.
106
 Ãóì ñîéóìóø, àõøàì äöøìöøäö. Óøàãëàð áþéöê áèð òÿëàø è÷èíäÿ
éöéöðöá:
– ßçèì äàéû àüëàéûð, Ñàðû þëöáäöð – äåéÿ õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð.
Ãàäûíëàð àðàñûíäà áèð âÿëâÿëÿ ãîïäó. Áóíóí ßçèì äàéû ö÷öí àüûð
áèð ôàúèÿ îëäóüóíó ùàìû äóéóðäó. Áèð äîñò êèìè îíóí äÿðäèíÿ øÿðèê îë-
ìàã ëàçûì èäè. Ãàëõûá ýåòäèì. Ñàðû áàøû éàñòûãäà, öçö ãèáëÿéÿ óçàíìûø,
ýþçëÿðèíè þðòìöøäö.
– ßçèì äàéû, áàøûí ñàü îëñóí – äåäèì.
Î, úàâàá âåðìÿäè.
Åðòÿñè ýöí áàüûí ñÿññèç áèð ýóøÿñèíäÿ Ñàðûíûí ãÿáðèíè çèéàðÿòÿ ýåò-
äèì. ßçèì äàéû ãÿáðèí áàø òÿðÿôèíÿ áþéöê áèð éàñÿìÿí àüàúû ÿêèðäè.
Äèããÿòëÿ öçöíÿ áàõäûì. Áó àç ìöääÿòäÿ î íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèøäè! Áÿ-
íèçè ñàðàëìûø, ýþçëÿðèíèí íóðó àçàëìûø, öçöíÿ éåòèìëèê òîçó ÷þêìöøäö.
Î ýöí àõøàìà ãÿäÿð éàòäû. Àõøàì ãàëõûá ùàðàéà èñÿ ýåòäè. Èêè ýöí
ãàéûòìàäû. Áàü úàìààòû áþéöê ùÿéÿúàí è÷èíäÿ èäè.
Ö÷öíúö ýöí ñààò îí èäè. Ùàìû äèíúÿëìÿéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Ñöêóòó àðà-
ñûðà éàëíûç úûðúûðàìàëàðûí àùÿíýñèç úûðûëòûñû, êþëýÿëèêëÿðÿ ÷ÿêèëìèø óøàã-
ëàðûí ãàðûøûã ñÿñëÿðè ïîçóðäó. Áèðäÿí-áèðÿ áàü è÷èíäÿ áèð âÿëâÿëÿ ãîï-
äó. Óøàãëàð: “ßçèì äàéû ýÿëäè! ßçèì äàéû ýÿëäè! – äåéÿ áàüûðàðàã,
ñåâèíúëÿðèíäÿí àòûëûá-äöøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùàìû òàìàøàéà ÷ûõäû. ßçèì
äàéû òÿê ýÿëìÿìèøäè. Þçö èëÿ êè÷èê ñàðû áèð êö÷öê äÿ ýÿòèðìèøäè. Óøàã-
ëàðûí ñåâèíúèíèí ùÿääè éîõ èäè. Áèðè êö÷öéöí áàøûíû, áèðè áîéíóíó, áèðè
ãóéðóüóíó îõøàéûðäû. Î äà áóíëàðû ÷îõäàí òàíûéûðìûø êèìè ãàðà àüçûíû
à÷àðàã, ãóéðóüóíó îéíàäà-îéíàäà óøàãëàðûí öçÿðèíÿ àòûëûðäû.
Ãàäûíëàð ßçèì äàéûíûí ÿòðàôûíû áöðöéÿðÿê, øÿí áèð ñÿñëÿ:
– Õîø ýÿëäèí, ßçèì äàéû! Ùàðà ýåòìèøäèí? – äåéÿ ñîðóøàðêÿí,
ßçèì äàéû àéàãëàðûíà äûðìàíìàãäà îëàí êö÷öéöí áàøûíû ÿëëÿðè èëÿ îõ-
øàéàðàã, áàøû èëÿ óçàãëàðû ýþñòÿðäè:
– Ùå÷, î éàíà ýåòìèøäèì – äåäè.
Îíóí ãàáàãëàð òåç-òåç òÿðàø åòäèéè öçöíöí òöêëÿðè óçàíìûø, úèçýè-
ëÿðè äÿðèíëÿøìèøäè. Ìàòÿìëè ýþçëÿðèíäÿ öìèä ìöæäÿñè âåðÿí áèð èøûã ïà-
ðûëäàéûðäû.
ßëèìëÿ êö÷öéöí áàøûíû îõøàéàðàã:
– ßçèì äàéû, áó Ñàðûäàí äà ìåùðèáàíäûð – äåäèì.
– Ùÿ, áó äà îíà îõøàéûð, îíó ýÿòèðÿíäÿ áó áîéäà èäè – äåäè. Ñîíðà
îíó áàøäàí-àéàüà ñöçÿðÿê:
____________
– Ñàðû, Ñàðû! – äåéÿ ñÿñëÿäè âÿ ùöðÿ-ùöðÿ àéàãëàðûíà äûðìàíìàãäà
îëàí êö÷öéöí áàøûíû ãóúàãëàäû.
107
 ßçèì äàéû éåíÿ ñàêèò áèð ùÿéàò êå÷èðèðäè. Ýöíäöçëÿðè áàüäà, áîñ-
òàíäà èøëÿéèð, áîø âàõòëàðûíäà êè÷èê Ñàðûñû èëÿ ìÿøüóë îëóðäó.
Ñîí çàìàíëàð î òåç-òåç åéâàíà ÷ûõûð, ñààòëàðëà ýþçëÿðèíè èðè ìÿçàðà
âÿ áàüëàðà äèêèá äóðóðäó.
Àäÿòè öçðÿ, áèð ýöí éåíÿ åéâàíäà èðè ìÿçàðûí âÿ áàüëàðûí ñåéðèíÿ
äàëìûøäû. Îòàãäà éàëãûç èäèì. Ãàïû àüçûíäàí ìÿíÿ:
– Áóðà ýÿë! – äåäè.
Ýåòäèì. ßëè èëÿ áàüëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Îðà áàõ. Åëÿ áèë ìåøÿäèð, ýþìýþé... Áó àðàäà áóíäàí éàõøû áàü
éîõäóð. Îíó äèøèìëÿ, äûðíàüûìëà áåúÿðìèøÿì – äåäè.
Ñîíðà èðè ìÿçàðû àúû-àúû ñöçÿðÿê:
– Áó àäàì ñàü îëñàéäû, ìÿíèì àõûðûìû áèð éàíà ÷ûõàðàðäû. Àäàì
äåéèë, úÿëëàä èäè, úÿëëàä!
– ßçèì äàéû, áó êèøèíèí àäû íÿ èäè?
– Àäû, Úàíàâàð. Úàíàâàð îíäàí éàõøû èäè.
Î äàíûøàðêÿí ãàðøûñûíäàêûíûí öçöíÿ áàõìàã àäÿòè äåéèë èäè. Î
áèðäÿí-áèðÿ ìÿíÿ òÿðÿô ÷åâðèëèá äåäè:
– Áóíóí åòäèêëÿðèíè äåìÿêëÿ ãóðòàðìàã îëìàç.
Ñîíðà ìöùöì áèð ùàäèñÿíè ñþéëÿìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ ìÿõñóñ áèð âÿ-
çèééÿò àëàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Áèð ýåúÿ ÷îõ éîðüóí èäèì, àüàú àëòûíäà éàòìûøäûì. Áèð àäàì ìÿ-
íè àüàúëà îéàäûðäû. Ãàðàíëûã èäè... Ñÿñèíäÿí áèëäèì êè, îäóð. Ýåúÿ âàõ-
òû íÿ ö÷öí îéàäûðäû? Àúûãëû ñÿñëÿ: “Ãàëõ, äàëûìúà ýÿë” – äåäè. Ãàëõäûì,
äàëûíà äöøöá ýåòäèì. Öðÿéèìäÿí ãàðà ãàíëàð àõûðäû. Áó ìÿíè ùàðà àïà-
ðûð? Íÿ ö÷öí àïàðûð? Áàüëà åâ àðàñûíäàêû ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèê.
– Òåç àðàáàíû ãîø, ýÿë! – äåäè.
Ýåòäèì, àðàáàíû ãîøóá ãàéûòäûì. Î, ùÿéÿòäÿ ìÿíè ýþçëÿéèðäè. Àüçû
áàüëû áèð ÷óâàëû ýþñòÿðèá äåäè:
– Àë, áóíó àïàð äÿíèçÿ àò!
ßéèëÿðÿê ÷óâàëû ãàëäûðûá, äàëûìà ãîéäó, ýåäÿðêÿí äàëäàí ÷ûüûðäû:
“Éîëëà ñöð, àðàáà èçëÿðèíäÿí ÷ûõìà”.
Àéàãëàðûì ÿñÿ-ÿñÿ ÷óâàëû ýþòöðöá àðàáàéà àòäûì. Ãàðàíëûã áèð ýå-
úÿ èäè. Þìðöìäÿ åëÿ ãîðõóëó ýåúÿ ýþðìÿìèøäèì. Àðàáàíû áàüëàðûí
àðàñû èëÿ äàð áèð êö÷ÿ èëÿ ñöðäöì. Õÿçðè ãóìëàðû ýþéÿ ñîâóðóð, ãàðàíëûã
öç-ýþçöìö äèøëÿéèð, äèâàðäàí ñàëëàíìûø àüàúëàðûí áóäàãëàðû ìÿíè
ãàì÷ûëàéûðäû. Àðàáàíû äÿíèç ãûðàüûíà ñöðäöì. Äÿíèç äÿ ãîðõóëó èäè.
____________
Áèð-áèðèíè ãîâà-ãîâà ñàùèëÿ äîüðó ýÿëìÿêäÿ îëàí äàëüàëàð àüçûíû èðè-
èðè à÷àðàã, ãóðáàí èñòÿéèðäè. Àðàáàíû áèðáàø äÿíèçèí è÷ÿðèñèíÿ ñöðìÿê èñ-
108
òÿäèì. Áàúàðìàäûì. Ìÿí ùå÷ ñþéöø áèëìÿðÿì, éîõ, ùå÷ áèëìÿðÿì. Áó
êèøèíè àíúàã îðäà ñþéäöì. Ñþéäöì, ÷öíêè áó çàëûì îüëóíóí ìÿíèì
úàíûìû àëäûüûíû áèëèðäèì.
ßçèì äàéû ñþçöíö áèòèðèá ñóñäó âÿ åéâàíà äèðñÿêëÿíÿðÿê, àúû-àúû
äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ùàëáóêè ìÿí ùàäèñÿíèí ñîíóíó ýþçëÿéèðäèì. Îí-
äàí ñîðóøäóì:
– ßçèì äàéû, ÷óâàëû íåéëÿäèí?
– Àòäûì áèð ÷óõóðà.
– Þëäöðöëÿí êèì èäè, ìÿëóì îëìàäûìû?
– Îëäó. Ñîíðàäàí áèëäèì êè, áó éàçûã õûðäàâàò ìàë ñàòàí áèð àäàì
èìèø. Ìàëûíà ñàùèá îëìàã ö÷öí îíó þëäöðìöøäö.
Áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð ÿçýèí øÿêèëäÿ äåäè êè, àðòûã îíóí èçàùàò âåðìÿ-
éÿ èãòèäàðû ãàëìàäûüûíû àíëàäûì. Î éåíÿ àúûãëû èäè. Ãàðàíëûã êå÷ìèø
îíóí áöòöí âàðëûüûí ÷åéíÿéèá ÿçìÿêäÿ èäè. Êÿäÿð âÿ èçòèðàá äàëüàëàðû
öç-ýþçöíö áóëóä êèìè àëìûøäû. Î, ýþçëÿðèíè èðè ìÿçàðà äèêèá ãàëìûøäû.
Îíó áàøäàí-àéàüà ùåéðÿòëÿ ñöçäöì. Î, êþùíÿ áèð ìÿçàðà áÿíçÿéèðäè.
Àðòûã ìÿí äÿ õÿéàëà äàëìûø, áó àäàìäàêû ÿùâàë-ðóùèééÿäÿí òÿñèðëÿí-
ìèøäèì. Áó âàõò Ñàðûíûí ùöðÿ-ùöðÿ ßçèì äàéûíûí öñòöíÿ àòûëìàñû ùÿð
èêèìèçè äöøöíúÿäÿí àéûðäû. Áèð àç ÿââÿë îíóí àéàãëàðû àëòûíäà óçàíûá,
áþéöê áèð ìàðàãëà ßçèì äàéûíû äèíëÿéÿí Ñàðû èêè àéàüû öñòöíÿ ãàëõà-
ðàã, ßçèì äàéûíû ãóúàãëàìûø âÿ ãàðà àüçûíû à÷àðàã îíà ùöðöð, ñàíêè
îíó åòìÿêäÿ îëäóüó áèð èøäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê èñòÿéèðäè. ßçèì äàéû îíà
àúûãëàíäû, Ñàðû äàùà ùèääÿòëÿ ùöðìÿéÿ áàøëàäû. ßçèì äàéû àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê, ÿëèíè îíóí áàøûíà ãîéäó. Ùÿð èêèñè ñóñäó âÿ ìÿíàëû áèð
ñöêóò è÷èíäÿ ýþçëÿðèíè áèð-áèðèíÿ äèêèá ãàëäûëàð...
Ö÷-äþðä àèëÿ è÷ÿðèñèíäÿ îíóí äèëèíè à÷àí, ãÿëáèíÿ áèð àç ñåâèíú,
ðóùóíà áèð àç øöà ñÿïÿí èêè àäàì èäè. Áèðè õèäìÿò÷è Ïîëéà, èêèíúèñè, éå-
íèúÿ äèë à÷ìûø îëàí ãûçûì Ýöëáÿíèç èäè. ßçèì äàéû ùÿð ýöí îíó îéíà-
äûð, ñþéëÿäèð, ãîëëàðû àðàñûíäà àòûá-òóòàðêÿí áöñáöòöí äÿéèøèðäè. Öçöíÿ,
ýþçöíÿ õîøáÿõò àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð ðÿíý, ýöëöìñÿìÿëÿðèíÿ áèð ñÿ-
ìèìèééÿò ãîíóðäó.
Ïîëéà èñÿ îíóí ñÿìèìè áèð äîñòó èäè. Ùÿð ýöí ãóéó áàøûíäà ïàëòàð
éóéóá ñó ÷ÿêÿðêÿí, ßçèì äàéû îíà éàðäûì åäèð, éàëàí-éàíëûø ðóñúà áèð
÷îõ øåéëÿð äàíûøìàüà ÷àëûøûðäû. Éÿãèí î, Ïîëéàéà Ðóñèéàäà îëäóüó
çàìàí ýÿçäèéè øÿùÿðëÿðäÿí, òàíûäûüû àäàìëàðäàí äàíûøûðäû. Ïîëéà àíëà-
ìàäûüû áó ñþçëÿðÿ ñöðÿêëè ãÿùãÿùÿëÿðëÿ ýöëöð, ýöëöðäö. Ñîíðà:
____________
– ßçèì äàéû, ìÿíÿ ñèçèí äèëè þéðÿò – äåéèðäè.
109
 ßçèì äàéû äàùà ñÿìèìè éàõûíëàøàðàã, îíà ÿí ëàçûì îëàí êÿëìÿëÿ-
ðè þéðÿäÿð, Ïîëéà òóòóãóøó êèìè þéðÿíäèéè êÿëìÿëÿðè þçöíÿ ìÿõñóñ áèð
ñÿñ âÿ øèâÿ èëÿ òÿêðàð åäÿðäè. ßçèì äàéû ýöëöìñÿéÿð, Ïîëéà èñÿ àðäû-
àðàñû êÿñèëìÿç ãÿùãÿùÿëÿðëÿ óüóíóá ýåäÿðäè. Àðàáèð îíà:
– ßçèì äàéû, ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì – äåéÿðêÿí îíóí öçö ýöëöð, ýþçö
ýöëöð, äîäàãëàðû ýöëöðäö.
Î, Ïîëéàéà ýöíäÿí-ýöíÿ äàùà ñÿìèìè áàüëàíûðäû. Áó áàüëàíûøûí
ïèñ áèð íèééÿòëÿ îëìàäûüû îíóí ùÿð áèð ùÿðÿêÿò âÿ ðÿôòàðûíäàí ñåçèëèðäè.
Ïîëéàíû î, øÿí âÿ îéíàã áèð óøàã êèìè ñåâèðäè.
Ãàäûíëàð îíà: “ßçèì äàéû, Ïîëéà ñÿíè éàìàí ñåâèðìèø...” äåéÿðêÿí
î, ëàãåéä ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Þçö áèëñèí, ìÿíÿ íÿ! – áàøûíû éåðÿ äèêÿðäè.
– Àììà þëìÿìèø, éàõøû ãûçäûð.
– Ùÿ, ýöëÿøäèð, éàõøûäûð...
– Àíúàã áàçàð ýöíëÿðè ÷îõ ýÿçèð.
– Þçö áèëñèí, ìÿíÿ íÿ!
– Ñÿí ðóñúà áèëñÿ èäèí, áàøãàëàðû èëÿ ýÿçìÿçäè.
– Ðóñúà áèëèðÿì.
– Íÿ áèëèðñÿí?
– ×òî, õàðàøî, íåòî. ×îõ ñþç áèëèðÿì.
Ãàäûíëàð áèðäÿí-áèðÿ ýöëöøäöëÿð. ßçèì äàéû ïîçóëàðàã:
– Ùÿ, ùÿ, íèéÿ ýöëöðñöíöç? – äåéÿ ãàëõûá ýåòäè.
Èêè ýöí ÿââÿë àëäûüû ìÿêòóá Ïîëéàíû øÿùÿðÿ ÷àüûðûðäû. Î, ñåâèíúèí-
äÿí ùîïïàíûð, ÿë-àéàüû éåðÿ äÿéìèðäè. Î ýöí ßçèì äàéû éåíÿ ÷îõ êÿ-
äÿðëè èäè. Öñòöíÿ àðàìñûç àòûëìàãäà îëàí Ñàðûíûí áàøûíû îõøàéûðäû. Áó
àðàëûã Ýöëáÿíèç éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëèá, ßçèì äàéûéà ñàðûëäû. ßçèì äàéû
îíó ãóúàüûíà àëäû. Ñàðû áóíäàí ùèääÿòëÿíÿðÿê ùöðöð âÿ áöòöí ãöââÿòè
èëÿ ãûçûí öñòöíÿ àòûëûðäû. ßçèì äàéû äóìàíëû ýþçëÿðèíè öçöíÿ äèêÿðÿê:
– Ýöëáÿíèç, ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà ìÿí óøàã êèìè àüëàéàúàüàì, ýå-
úÿ-ýöíäöç àüëàéàúàüàì! – äåäè.
– ßçèì äàéû, êþ÷ áàøëàíûáäûð. Ïîëéà áó ýöí ýåäèð – äåäèì.
Éàçûã ãîúà èëàí êèìè ãûâðûëäû, èçòèðàáëàðûíû íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà ýèçëÿ-
äÿ áèëìÿäè. Ñàðàëäû, áîçàðäû, ÿçèúè áèð ñöêóò è÷èíäÿ äöøöíäö, äöøöíäö.
Ñîíðà àéàãëàðûíà äûðìàíìàãäà îëàí Ñàðûíûí áàøûíû ÿëè èëÿ îõøàéàðàã,
ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Þçö áèëñèí, ìÿíÿ íÿ! – äåäè.
____________
1928

110
 ÑÎËÌÀÇ Âß ÑÞÍÌßÇ

Úÿôÿð Úàááàðëûéà

Ôÿçà êèìè ñîíñóç, ãóðó âÿ ñóñóç ÷þëëÿðäÿ éåòèøìèø úàíñûç áèð ôèäàí
èäèí, íÿ ýöíÿøèí ùÿðàðÿòèíäÿí ãîðóéàí ñÿðèí áèð êþëýÿëèéèí, íÿ äÿ ñî-
éóã ðóçýàð âÿ àúû ãàñûðüàëàðäàí ñûüûíàúàã áèð êîìàí âàðäû. Áàøûí öçÿ-
ðèíäÿ ÷àõàí àëîâëó øèìøÿêëÿðèí, àéàãëàðûí àëòûíäà ñþíÿí ôûðòûíàëàðûí àüûð
ãûðìàíúëàðû àëòûíäà ÿçèëÿ-ÿçèëÿ, ÷àðïûøà-÷àðïûøà àðõàñûç âÿ êþìÿêñèç
áþéöäöí. Ùÿéàòûí àüûð çÿðáÿëÿðè î àðûã âÿ çÿèô âöúóäóíó ýÿìèðäèêúÿ,
ñÿí þç ñàðñûëìàç èðàäÿíÿ ñàðûëàðàã, äèìàüûíäàêû àòÿø, ðóùóíäàêû ãöâ-
âÿò, ãÿëáèíäÿêè ùÿðàðÿòëÿ äóðìàäàí ìÿãñÿäÿ äîüðó èðÿëèëÿäèí. Ëàêèí
ìÿíçèë óçàãäà èäè... Åé ýöíÿøëè éîëóí ýÿíú éîë÷óñó, ñÿôÿðèí ùàðàéà?
Ñÿí áóíó î çàìàí áèëìÿäÿí, äöøöíìÿäÿí éîëóíà äàâàì åäèðäèí.
Ýþçëÿðèíäÿêè äóìàí, àääûìëàðûíäàêû òÿðÿääöä âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëÿ-
ðÿê, ñÿíè éöêñÿëìÿéÿ ãîéìóðäó. Î øàèð ãÿëáèíèí éàðàäûúû èñòåäàäû ñÿ-
íÿ èëê äÿôÿ, “éöêñÿë” äåéÿ áàüûðäûüû çàìàí ñÿí þçöíö éåíÿ äÿ äîüìà
÷þëëÿðäÿ äåéèë, éàä åëëÿðäÿêè êèìè ùèññ åäÿðÿê, øèìøÿêëè ôÿçàëàðûí áó-
ëóäëàðû àðõàñûíäà êè÷èê áèð óëäóç êèìè ïàðëàäûí. Ïàðëàìàã, – î ñÿíÿ òÿ-
áèÿòèí áÿõø åòìèø îëäóüó áèð ùàãã èäè. Ëàêèí ùÿð òÿðÿôäÿí ñÿíè ÿùàòÿ
åäÿí î ìÿùäóä âÿ ãàáà ìöùèò, î ñþíöê, ñöíè ùÿéàò èëäûðûìëû ýþçëÿðèí-
äÿêè äóìàíëàðû, ãÿëáèíè ýÿìèðÿí òÿðÿääöä âÿ øöáùÿíè, ðóùóíó ÿçÿí
êÿäÿð âÿ ñûõûíòûíû êþêöíäÿí ãàçàðàã, ùÿéàò âÿ ìöùèòèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ
äàëìàã ö÷öí ñÿíÿ èìêàí âåðìèðäè. Ñÿíèí ýÿíú, ôÿãÿò ýåíèø ãÿëáèíäÿí
ãîïàí ñÿñëÿð, íÿüìÿëÿð óçàãëàðà ãÿäÿð ÿêñ åòìèðäè. Áóíó þçöí äÿ
äóéìóø îëäóüóíäàí, äóðüóí áèð äÿíèçèí ñàùèëèíäÿ ãàéàëûãëàðà äèðñÿê-
ëÿíÿðÿê, ñàùèëÿ äîüðó ýÿëìÿêäÿ îëàí êè÷èê äàëüàúûãëàðû ñåéð åäÿðÿê:
– Ìÿí äÿ áó äÿíèçäÿí áèð äàëüà äåéèëÿììè? – äåéÿ äöøöíöðäöí.
Áó çàìàí ãöââÿòëÿ ãîïàí óüóðëó áèð ôûðòûíàäàí éåð, ýþé ñàðñûëäû,
äþðä éàíûíäà øèìøÿêëÿð ýóðëàäû, äÿíèç ÷àëõàëàíäû. Äÿðèíëèêëÿðäÿ ãîïàí
äàü ýþâäÿëè äàëüàëàð èðè, íÿùÿíý àüçûíû à÷àðàã, ãàéàëàðà äîüðó úîøìà-
üà âÿ ñàùèëëÿðè ÷åéíÿìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿí ùÿëÿ ôèêðÿ äàëìûø, äöøöíöðäöí.
____________
Îòóðäóüóí ãàéàëûãëàðà øèääÿòëÿ ÷àðïàí èëê äàëüà ñÿíè àü, àëìàç äèøëÿðè
111
àðàñûíà ýþòöðìöø, äÿíèçèí ãûçüûí âÿ úîøãóí àõûíòûñûíà àòìûøäû. Ñÿí äÿ-
íèçèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí öçÿ ÷ûõäûüûí çàìàí, àü íÿùÿíýëÿð ñÿíè êþïöêëö
ãîëëàðû öçÿðèíäÿ îéíàäàðêÿí ñàùèëäÿí-ñàùèëÿ, ãöòáäÿí-ãöòáÿ øûüûéàðàã
áàüûðûðäûí: “Ìÿí äÿ ãîâóøäóüóì äÿíèçäÿí áèð äàëüà, ìÿí äÿ ñåëëÿð
êþïöðÿí áèð ãàñûðüàéàì”.
Ñÿùÿð ýöíÿøëÿ ÿë-ÿëÿ, äàëüàëàð öçÿðèíäÿ ñàùèëëÿðÿ ÷ûõäûüûì çàìàí
íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèøäèí, ñÿíè ùå÷ òàíûìàäûì. Øèìøÿêëÿðëÿ, ÷ÿëÿíýëÿðëÿ
þðòöëìöø àëíûíûí øÿôÿãëÿðèíè ùå÷ áèð ôûðòûíà áó ãÿäÿð ïàðòëàòìàìûøäû.
Ùå÷ áèð ýöíÿø ýþçëÿðèíäÿêè øöáùÿ âÿ òÿðÿääöä äóìàíëàðûíû áó ãÿäÿð
àéäûíëàòìàìûøäû; ùå÷ áèð ãöââÿò ãûðûã âÿ çÿðèô ñÿñèíäÿêè èíèëòèíè êþ-
êöíäÿí ãàçàðàã, îíó áó ãÿäÿð øÿí ýóðëàòìàìûøäû. Áó äÿôÿ äÿíèç
ãÿëáèí: “éöêñÿë!” – äåéÿ ÿìð åòäèéè çàìàí, ìÿí ñÿíè ýÿíú ñîñèàëèñò
âÿòÿíèìèí áöòöí äöíéàéà èøûã ñà÷àí ãûçûë áóðóãëàðûíûí, óúñóç-áóúàãñûç
òàðëàëàðûíûí àðàñûíäà ýþðäöì. Éåíè ãóðóëìóø ãûçûë áèð ñÿëòÿíÿòèí úàíëû
÷ÿëÿíýëÿðäÿí éàïûëìûø ñÿíÿò òàõòû öçÿðèíäÿ îòóðìóøäóí. Àëíûíû îõøà-
éàí äîüìà éóðäóìóí òÿáèè âÿ úàíëû ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí ùþðöëìöø ñÿíÿò ÷ÿ-
ëÿíýè øàèð áàøûíà î ãÿäÿð éàðàøûðäû êè, éåíè ãóðäóüóí ùÿãèãè ñÿíÿò
ñÿëòÿíÿòèíäÿ öôöãëÿðè èøûãëàíäûðàí áèð ýöíÿø êèìè ïàðëàéûðäûí. Î ñÿíÿò
àáèäÿñè îëàí ÷ÿëÿíý öçÿðèíäÿ ÷è÷ÿêëÿðëÿ éàçûëìûøäû: “Åé úîøãóí äÿíèç,
ùÿãèãè éîëóìäàí ñàïàðàã, äóðüóí âÿ áóëàíûã ýþëëÿðèí ëèëëÿíìèø ñóëàðûí-
äà ãÿðã îëäóüóì çàìàíëàð áåëÿ ñÿíèí úîøãóí ãÿëáèíÿ íöôóç åòìÿê âÿ
þçöìö äÿíèç åòìÿê ö÷öí ÷ûðïûíûðäûì”.
Éàðàäûúû ýöíÿøèí äèìàüûíû ÿáÿäèééÿòëÿ ïàðëàäàí ÿáÿäè øöàëàðûíû âÿ
÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèø ýåíèø ñÿëòÿíÿòèíè ýþðäöéöì çàìàí: “Áó ýöíÿø
ñþíìÿç, áó ÷è÷ÿêëÿð ñîëìàç!” äåìèøäèì.
Àéëàð êå÷äè, èëëÿð þòäö, ëàêèí ñÿí ñàðñûëìàç èðàäÿíëÿ ãóðäóüóí éåíè
ñÿíÿò ñÿëòÿíÿòèíäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ ñîëìàç áèð ÷è÷ÿê êèìè à÷ûëûð, ñþíìÿç
áèð ýöíÿø êèìè ïàðëàéûðäûí.

***

– Íÿ, íÿ? – äåéÿ äÿëè êèìè éåðèìäÿí ãàëõäûì Ãàðà õÿáÿð èëäûðûì
ñöðÿòè èëÿ áèð àíäà ùÿð òÿðÿôÿ éàéûëìûøäû. Èíàíìàäûì. Àììà ìÿí äÿ
ñÿíÿ äîüðó ýÿëÿíëÿðÿ ãàðûøàðàã, ÷ûëüûí êèìè éåðèéèðäèì. Éåòèøäèì...
Þëöì êöðñöñö öçÿðèíäÿ ñÿíè ùÿð òÿðÿôäÿí ãóúàãëàéàí ÷ÿëÿíýëÿðÿ ñàðû-
____________
ëàðàã, ýþçëÿðèíè ãàïàìûøäûí... Éåíÿ èíàíìàäûì. Àõûí-àõûí ñÿíè çèéà-
ðÿòÿ ýÿëÿíëÿðÿ:
112
 “Éîõ, î þëìÿìèøäèð!” – äåéÿ áàüûðìàã èñòÿäèì. Ëàêèí ãûçûë þëêÿì
ö÷öí ÿí ãèéìÿòëè îëàí áèð øåéèí ãûðûëûá è÷èìÿ äöøäöéöíö ùèññ åäèíúÿ,
ãîëëàðûì òàãÿòñèç áèð ùàëäà éàíûìà äöøäö. Áàøûí öçÿðèíäÿ äóðóá
÷àøãûí-÷àøãûí áàõûðêÿí: “Àù, ãàéüûñûç òÿáèÿò, íÿ åòäèí!” – äåéÿ ýåíèø
àëíûíäàí þïìÿê, îíó ýþç éàøëàðûìëà èñëàòìàã èñòÿäèì. Ëàêèí äþðä òÿ-
ðÿôèíäÿ äóðàí âÿ àðõàäàí úàíëû áèð äÿíèç êèìè òÿëàòöìÿ ýÿëÿí ýÿíú
ãÿëÿì éîëäàøëàðûíû ýþðöíúÿ ðóùóì ãöââÿò àëäû, ýþçëÿðèì áþéöê áèð öìèä-
ëÿ ïàðëàäû. ßëèìè ùàâàäà ñàëëàéàðàã: “Î, ñîëìàç âÿ ñþíìÿç! ßáÿäèé-
éÿòÿ ãîâóøàíëàð ö÷öí þëöì éîõäóð!” – äåéÿ áàüûðäûì.
Åé ýÿíú ñîñèàëèñò âÿòÿíèìèí éàðàäûúû ñÿíÿòêàðû! Ñÿí ñÿíÿò ñÿëòÿíÿ-
òèíäÿ éåíè áèð ýöíÿø êèìè äîüäóí!
Ñÿíÿò ñÿëòÿíÿòèíäÿ äîüàí áþéöê ýöíÿøëÿð ñþíìÿç!
ßáÿäèééÿò áàùàðûíûí áàü÷àëàðûíäà à÷àí ÷è÷ÿêëÿð ñîëìàç!
Î ÷è÷ÿê, î ýöíÿø ñÿíñÿí, ñÿíèí ñÿíÿòèíäèð!

1935

____________

113
 ÙÈÒËÅÐÈÍ ÉÓÕÓÑÓ

Ôàøèñòèí ãÿëáèíäÿí äàùà ãàðàíëûã áèð ýåúÿ èäè. Ùèòëåð èñòèëà÷ûëûã õöë-
éàñû èëÿ ìÿñò îëàðàã àðòûðìàäà îòóðìóø, þçöíöí “Ìÿíèì ìöáàðèçÿì”
êèòàáûíû òàìàìëàìàã ö÷öí ÿðêàíè-ùÿðá èëÿ áèðëèêäÿ ùàçûðëàìûø îëäóüó
äöíéàéà ùàêèì îëìàã ïëàíûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðèðäè. Ñîâåò ùþêóìÿòèíÿ
ùöúóì ïëàíûíû ýþçäÿí êå÷èðÿðêÿí òÿê ñÿáèð ýÿëäè. Áó òÿê ñÿáèð îíóí
ãÿëáèíäÿ àúû øöáùÿ äîüóðäó, ãöðóðëà éóìðóüóíó ìàñàéà ÷ûðïàðàã: “Áó
òÿê ñÿáèð íÿäèð? Ìÿíèì ñÿáèð åòìÿéÿ âàõòûì éîõäóð; ôàøèçì áöòöí
äöíéàéà ùàêèì îëìàëû, áöòöí ìèëëÿòëÿð “íÿúèá” àëìàí ìèëëÿòèíÿ êþëÿëèê
åòìÿëèäèð! Äöíéà àëò-öñò îëñà äà áó ôèêðèìäÿí äþíìÿéÿúÿéÿì” – äåäè.
Ùèòëåð, ïëàíû áèð äÿ ýþçäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Åëÿ áó àðàäà îòàã-
äàêûëàðäàí áèðèñè éåíÿ àñãûðäû. Ùèòëåð áó òÿê ñÿáèðäÿí àúûãëàíäû, áàøûíû
îéíàäàðàã: “Àù, éåíÿ òÿê ñÿáèð” äåäè. Áó òÿê ñÿáèðëÿð îíó ÿñÿáèëÿøäèð-
ìèøäè. Îòóðäóüó éåðäÿí ãàëõäû, áûüëàðûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ àðòûðìàäà
ýÿçèíìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí áóëóäëó ýþçëÿðè ãàðàíëûãäà øèìøÿê êèìè ïà-
ðûëäàéûðäû, öðÿéè ÷ûðïûíàðàã äÿðèí äöøöíúÿéÿ äàëìûøäû. Äöøöíìÿêäÿí
éîðóëìóø áàøûíû ÿëëÿðè è÷èíÿ àëàðàã ùèääÿòëÿ îòóðäó, çÿíýè áàñäû, õèä-
ìÿò÷è ãûç ýÿëäè, áèð ôèíúàí ñó èñòÿäè, ãûç ñó ýÿòèðäè. Ùèòëåð ÿñÿáè, òèòðÿê
ÿëè èëÿ ñóéó àëûá è÷äè. Êèí âÿ ãöðóðëà ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè ýþéëÿðÿ äèêÿ-
ðÿê äàëäû, ôèêðè ïëàí, ýþçëÿðè èñÿ óëäóçëàðûí ñåéðè èëÿ ìÿøüóë èêÿí áèðäÿí
ýþçö Ìàðñà ñàòàøäû. Îíó áöòöí ãöââÿòè èëÿ þçöíÿ úÿëá åäÿí Ìàðñ úà-
ùàíýèðèí ãÿëáèíäÿ äàäëû áèð õöëéà îéàòäû. ßëèíè îíà óçàäàðàã: “Åé Ìàðñ,
äöíéà èøëÿðèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà ñÿíÿ äÿ ÿë àòìàüà áèð éîë òàïàúàì”
– äåäè. Áó ôèêèð îíóí ãÿëáèíäÿêè êÿäÿðèíè áöñáöòöí äàüûòäû. Ýöëìÿéÿ
éàä îëàí ñèìàñûíû ñöíè áèð òÿáÿññöì áöðöäö: “Éàâàø, ñÿíÿ äÿ êÿìÿíä
àòìàñàì úàùàíýèð Ùèòëåð äåéèëÿì”.
Áó ñþçëÿðè äåéèá Ùèòëåð éåðèíäÿí ôûðëàäû. Þç õöñóñè òÿééàðÿñèíÿ ìè-
íÿðÿê Ìàðñà éîë òàïìàã ìÿãñÿäè èëÿ ùàâàéà ãàëõäû. Î ãàðàíëûãëàð è÷èí-
äÿ ýåòäèêúÿ éöêñÿëèðäè. Àç ýåòäè, öç ýåòäè, ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ óçàíìûø
áþéöê áèð áóëóä äÿñòÿñèíÿ ÷àòäû. Äèããÿòëÿ ÿòðàôà áàõàðêÿí ãûçûë òàõò öñ-
òöíäÿ îòóðìóø ãîúà áèð êèøè ýþðäö. Ùèääÿòèíäÿí ýþçëÿðè áÿðÿëäè.
– Ìÿíäÿí äÿ óúà éåðäÿ, áó ãûçûë òàõò öñòöíäÿ îòóðàí ãîúà êèìäèð?
–____________
äåéÿ îíà éàíàøäû. Ñîíðà ãàëûí ùèääÿòëè áèð ñÿñëÿ:
– Åé, ñÿí êèìñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
114
 Ãîúà ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
– Ìÿí àëëàùàì!
Ùèòëåð ùåéðÿòëÿ à÷ûëàí ýþçëÿðèíè îíà äèêÿðÿê:
– Ñÿí àëëàùñàí? Ìÿí ñÿíè ÷îõäàí àõòàðûðäûì – äåéÿ ÿëèíè îíà óçàò-
äû, éóìøàã áèð ñÿñëÿ:
– Ãîúà, áÿëêÿ ñÿí áèëèðñÿí, áó Ìàðñ óëäóçóíà íåúÿ ýåòìÿê îëàð?
– äåéÿ ñîðóøäó. Ãîúà ýöëÿðÿê îíà áàõäû, ñîíðà ÿëèíè îíóí ãÿëáèíÿ
ãîéàðàã:
– Îðà ñåâýè âÿ ãàðäàøëûã äöíéàñûäûð, áó òàõòà öðÿêëÿ Ìàðñà ýåäèë-
ìÿç! – äåäè. Ñîíðà ñîéóãäàí äîíìóø ÿëèíè íÿôÿñè èëÿ ãûçäûðà-ãûçäûðà:
– Áó òàõòà äåéèë, äîíäóðóúó øàõòàäûð – äåäè. Úàùàíýèð áàøû èëÿ ãî-
úàíûí ñþçöíö òÿñäèã åòäè:
– Äîüðóäóð, áó äîíäóðóúó øàõòà öðÿêëÿ áöòöí äöíéàéà ìåéäàí
îõóéàðàì.
Áó çàìàí òÿééàðÿíèí ïðîïåëëÿðè õûðûëäàìàüà áàøëàäû. Ùèòëåð áåíçè-
íèí ãóðòàðäûüûíû àíëàéûá éåðÿ åíìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.
Ãîúàíûí åëÿ éöêñÿêäÿ îòóðìàñû, àëòûíäàêû ãûçûë òàõò úàùàíýèðèí ãÿë-
áèíäÿêè êèí âÿ ùÿñÿä àòÿøèíè éåëïèêëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Ýöúëÿ îëìàñà äà, ùèéëÿ èëÿ îíóí òàõòûíà, ðöòáÿñèíÿ ñàùèá îëìàëû-
éàì – äåéÿðÿê äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Î éåíÿ çåùíèíäÿ ìöùöì áèð ïëàí
òþêöðäö. úûçäûüû ïëàíäàí ìÿìíóí ãàëàðàã ñåâèíúëÿ áàøûíû ãàëäûðäû. Éà-
íûíäà äóðàí èêè çàáèòè, ãîíàã ÷àüûðìàã ö÷öí àëëàùûí åâèíÿ åë÷è ýþíäÿð-
äè. Åë÷èëÿð ùàâàéà ãàëõàðàã ÿäÿáëÿ ãîúàíûí àéàüû àëòûíäà äóðóá Ùèòëå-
ðèí òàïøûðûüûíû îíà éåòèðäèëÿð. Ãîúà ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
– Áàüûøëàéûí, ìÿí òàõòûìäàí éåðÿ åíìÿéÿ ãîðõóðàì, ÷öíêè åí-
äèììè, Ùèòëåð òàõòûìà îòóðàð. Ìÿíèì äÿ àëëàùëûüûìû ÿëèìäÿí àëàð.
Åë÷èëÿð ãàéûäûá ÿùâàëàòû Ùèòëåðÿ ñþéëÿäèëÿð. Ùèòëåð àúûãëàíäû, òåç áåø
íÿôÿð òîï÷ó çàáèò ÷àüûðäû, òÿééàðÿéÿ èêè çåíèò òîïó ãîéàðàã ùàâàéà
ãàëõäû, ãîúàíû ýþðöíúÿ áàüûðäû:
– Åé, ãîúà, åí òàõòûíäàí, áèð äöíéàéà èêè àëëàù ñûüìàç!
Ãîúà úàâàá âåðìÿäè. ßëè òîïóí ãóíäàüûíäà îëàí úàùàíýèð ñþçöíö áèð
äÿ òÿêðàð åòäè; ãîúà éåíÿ úàâàá âåðìÿäè. Úàùàíýèð àúûãëàíäû. Öçöíö òîï-
÷óëàðà òóòàðàã àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ: “àòÿø!” äåéÿ áàüûðäû. Òîïëàð ùèääÿòëÿ
ýóðëàäû. Ùèòëåð òîïóí äÿùøÿòëè ñÿñèíäÿí îéàíäû, ãàðàíëûãäà àòÿø áþúÿéè
êèìè ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè ýþðöíúÿ éóìðóüóíó ýþéëÿðÿ äîüðó ñûõàðàã:
– Äàéàí åé ãîúà, éåð öçöíÿ ñàùèá îëäóãäàí ñîíðà ñÿíÿ äÿ áèð ÿí-
____________
úàì ÷ÿêÿðÿì – äåäè.
1942

115
 ÁÀØ ÖÑÒß

Òÿäðèñ ùèññÿñè ìöäèðè Ùÿñÿí ìöÿëëèì þç êàáèíÿñèíäÿ îòóðóá, äÿðñ

úÿäâÿëèíè ùàçûðëàéûðäû. Àõøàì ãàðàíëûüû ÷þêìÿê öçðÿ èäè. Î ýöí ñÿùÿð-
äÿí ýþé öçöíö áöðöìÿéÿ áàøëàéàí ãàðà áóëóäëàð ùàâàíû áèð ãÿäÿð äÿ
òåç ãàðàëòìûøäû. Ùÿñÿí ìöÿëëèìèí çÿèô âÿ ýþçëöêëö ýþçëÿðè èøëÿìÿéÿ
ìöñàèäÿ åòìÿäèéèíäÿí éàçû ìàñàñû öñòöíäÿêè åëåêòðèê ÷ûðàüûíäàí èñòè-
ôàäÿ åòìÿê èñòÿäè. Èøëÿ úèääè ìÿøüóë îëäóüó ùàëäà ãàáàüûíäàêû ëàìïà-
íûí äöéìÿñèíè áàñäû, àíúàã èøûã éàíìàäû. Ìàñà öñòöíäÿêè ÷ûðàüûí ëàì-
ïàñû ýþòöðöëìöøäö. Ùÿñÿí ìöÿëëèì ÿñÿáèëÿøäè, òÿëÿñèê çÿíýè áàñäû,
ýÿëÿí îëìàäû. Çÿíýè áèð íå÷ÿ äÿôÿ áàñäûãäàí ñîíðà îðòà áîéëó, àðûã âö-
úóäëó áèð êèøè ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. Èòàÿòêàð áèð âÿçèééÿò àëäûãäàí
ñîíðà ãûñà, ñûõ êèðïèêëè êè÷èê ýþçëÿðèíè îíà äèêÿðÿê:
– Íÿ áóéóðóðñóíóç? – äåäè.
Ùÿñÿí ìöÿëëèì ÿëèëÿ ÷ûðàüû ýþñòÿðèá:
– Ïàøà ÿìè, áó ÷ûðàüûí ëàìïàñûíû êèì ýþòöðöáäöð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ïàøà ÿìè øÿùàäÿò áàðìàüûíûí óúóíó áàøûíà ãîéóá äöøöíäöêäÿí
ñîíðà:
– Äöíÿí ýåúÿ áåøèíúè ñèíôèí òÿëÿáÿëÿðè äÿðñ ùàçûðëàéûðäûëàð, îíëàðà
âåðäèì – äåäè.
– Áÿñ îíäà, ìÿøüÿëÿäÿí ñîíðà ëàìïàíû éåðèíÿ òàõìàã ëàçûì äå-
éèë!?. Áàéàãäàí ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. Ýåò, ëàìïàíû ýÿòèð, éåðèíÿ òàõ!
– Áàø öñòÿ!
Ïàøà ÿìè þçöíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ íÿ èñÿ äåìÿê èñ-
òÿéèðäè êè, Ùÿñÿí ìöÿëëèì îíà ìàúàë âåðìÿäè:
– Éàõøû, ýåò, ëàìïàíû ýÿòèð!
– Áàø öñòÿ!
Ùÿñÿí ìöÿëëèì ÷îõ ýþçëÿäè, àíúàã ëàìïà ýÿëèá ÷ûõìàäû. Î éåíÿ
çÿíýè âóðäó, ýÿëÿí îëìàäû. Ùþâñÿëÿñè ëàï äàðûõäû, äóðóá ãàïûéà ÷ûõäû,
áèð ãÿäÿð óúàäàí Ïàøà ÿìèíè ñÿñëÿäè. Ïàøà ÿìè òÿëÿñèê þçöíö Ùÿñÿí
ìöÿëëèìÿ éåòèðäè, îíóí ñþçöíö àüçûíäà ãîéóá, èøýöçàð àäàìëàðà ìÿõ-
ñóñ áèð ÷åâèêëèêëÿ:
– Ùÿñÿí ìöÿëëèì, Ìóðàäûí àòàñûíû ÷àüûðòäûðìûøäûíûç, ýÿëèáäèð – äåäè.
____________
– Äå ýÿëñèí!
– Áàø öñòÿ! Áó ñààò ÷àüûððàì.
116
 Ïàøà ÿìè ýåòìÿê èñòÿðêÿí Ùÿñÿí ìöÿëëèìèí éàäûíà ëàìïà äöøäö:
– Áóðà áàõ, Ïàøà ÿìè, áÿñ ëàìïà íÿ îëäó? Áóðàäà äàùà ùå÷ ýþç-
ýþçö ýþðìöð àõû – äåéÿ ìÿçÿììÿòåäèúè áèð âÿçèééÿò àëäû.
Ïàøà ÿìè ÿëèíè áàøûíà ÷ÿêÿðÿê, óòàíà-óòàíà:
– Áàé, ëàï éàäûìäàí ÷ûõìûøäû, áó ñààò ýÿòèðèì – äåéÿ, òåç äþíöá
îòàãäàí ÷ûõäû. Ïàøà ÿìèíèí “áàø öñòÿ”ëÿðèíÿ éàõøû áÿëÿä îëàí ìöÿëëèì
áèð äÿ äàëûíúà ÷ûüûðäû:
– Ëàìïàíû òåç ýÿòèð!
– Áàø öñòÿ!
– Ìóðàäûí àòàñûíà äå, ýÿëñèí!
– Áàø öñòÿ!
Ùÿñÿí ìöÿëëèì Ïàøà ÿìèíè ÷îõ ýþçëÿäè, íÿ ëàìïà ýÿëäè, íÿ äÿ Ìó-
ðàäûí àòàñû. Èíòèçàð è÷èíäÿ ãàëäûüûíäàí ÷àëûøà áèëìÿäè, ÿñÿáèëÿøäè. Çÿí-
ýè áèð íå÷ÿ äÿôÿ ôàñèëÿñèç âóðäó, ýÿëÿí îëìàäû. Àéàüà ãàëõäû. Ãàïûíû
à÷ûá àðòûðìàéà áàõäû. Ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè. Áó çàìàí òÿñàäöôÿí î áèðè àð-
òûðìàäàí êå÷ÿí õèäìÿò÷è ãàäûíû ýþðöá ÷àüûðäû:
– Àøàüûäàí Ìóðàäûí àòàñûíû ÷àüûð! – äåéÿ îíà ýþñòÿðèø âåðäè. Ãà-
äûí áèð ñþç äåìÿéèá ýåòäè. Ùÿñÿí ìöÿëëèì êàáèíÿñèíÿ ãàéûòäû, ÷îõ
÷ÿêìÿäÿí õèäìÿò÷è ãàäûí áàøûíû ýþñòÿðÿðÿê:
– Ùÿñÿí ìöÿëëèì, î êèøè ýÿëèá, íÿ äåéèì? – äåéÿ ãàïûäà èúàçÿ èñòÿäè.
– Áóðàõ, ýÿëñèí!
Ìóðàäûí àòàñû äàõèë îëäó. Îíóíëà ýþðöøäöêäÿí ñîíðà Ùÿñÿí ìöÿë-
ëèì Ìóðàäûí àðàáèð äÿðñÿ ýåúèêìÿñèíäÿí, äÿðñëÿðèíÿ éàõøû ùàçûðëàøìà-
ìàñûíäàí ñþç à÷äû âÿ áó âÿçèééÿòÿ ñîí âåðìÿê ö÷öí îíà òÿñèð åòìÿñè-
íè òàïøûðäû. Ñþùáÿò áèð ãÿäÿð óçàíäû. Àðòûã î ãÿäÿð ãàðàíëûã èäè êè, îíëàð
áèð-áèðèíèí öçöíö ýþðìöðäö. Ùÿñÿí ìöÿëëèì öðÿéèíäÿ Ïàøà ÿìèíè äàí-
ëàéûð, êèøèíèí éàíûíäà ëàï õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè. Õîøáÿõòëèêäÿí Ìóðàäûí àòàñû
÷îõ îòóðìàäû. Î ýåòäèêäÿí ñîíðà äÿðñ úÿäâÿëè öçÿðèíäÿêè èøèíè òàìàì-
ëàìàã ö÷öí ëàìïàíûí äàëûíúà ýåòìÿê èñòÿéèðäè êè, Ïàøà ÿìè è÷ÿðè ýèðäè.
×ÿòèí áèð âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìèø àäàìëàð êèìè ãóðóì àëàðàã:
– Ùÿñÿí ìöÿëëèì, Ìóðàäûí àòàñûíû íÿ ãÿäÿð àõòàðäûì, éîõäóð. Êè-
øè ýþçëÿìÿéèá ýåäèáäèð – äåäè.
Ùÿñÿí ìöÿëëèì áó ñþçëÿðè àúû âÿ èñòåùçàëû ýöëöøëÿ ãàðøûëàäû:
– Áÿñ ýåòìÿç, êèøè ö÷ ñààò ýþçëÿìÿéÿúÿê ùà! Àäàìà èø òàïøûðàíäà
òåç éåðèíÿ éåòèðÿð! Ñÿíèí áó áàø öñòÿëÿðèí...
Ùÿñÿí ìöÿëëèì Ïàøà ÿìèíèí öðÿéèíÿ äÿéìÿê èñòÿìÿäè. Îäóð êè,
____________
úöìëÿñèíè áèòèðìÿäè. Äîüðóäàí äà Ïàøà ÿìè ïèñ êèøè äåéèëäè. Îíà òÿí-
áÿë àäàì äà äåìÿê îëìàçäû. Áó ìöëàéèì êèøè “áàø öñòÿ” äåéÿíäÿ îíó
117
éåðèíÿ éåòèðÿúÿéèíÿ èíàíûá äåéèðäè. Àíúàã îíóí áÿëàñû áóíäà èäè êè, î,
íÿéÿ ýþðÿ “áàø öñòÿ” äåìÿñèíè þë÷öá áè÷ìÿçäè. Áèð äÿãèãÿäÿ îíà îí
òàïøûðûã âåðèëñÿ èäè, àüûíà-áîçóíà áàõìàç, éåíÿ “áàø öñòÿ” äåéÿð, íÿ-
òèúÿäÿ áèðèíè äÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿçäè. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ñààò
äåñÿí êè, “Ïàøà ÿìè ýÿë ñÿíè ýöëëÿëÿéÿê”, î ùå÷ äöøöíìÿäÿí äÿðùàë “áàø
öñòÿ” äåéÿúÿê. Ïàøà ÿìè áåëÿ Ïàøà ÿìè èäè. Ùàìû îíóí õàòèðèíè èñòÿéèð-
äè. Àíúàã òÿê áó “áàø öñòÿ”ëÿð áöòöí ìÿêòÿá ÿùëèíè òÿíýÿ ýÿòèðìèøäè.
Ùÿñÿí ìöÿëëèì áÿðê ÿñÿáèëÿøñÿ äÿ, Ïàøà ÿìèéÿ ùþðìÿò åòäèéèíäÿí
áó äÿôÿ äÿ îíóíëà ñÿðò ðÿôòàð åòìÿäè. Éàðûúèääè, éàðûìöëàéèì áèð ñÿñëÿ
äåäè:
– Àé Ïàøà ÿìè, àõû áó ëàìïà ìÿñÿëÿñèíè ñÿí ëàï éàäûíäàí ÷ûõàðò-
äûí. Ýþðìöðñÿí êè, ùå÷ öçöìö äÿ ýþðìöðñÿí?
Ïàøà ÿìè äèêñèíÿí êèìè îëäó. Áèð “áàø öñòÿ” äåìÿê èñòÿäè, àíúàã
íÿäÿíñÿ äåìÿäè, áÿðê ïÿðò îëäó, õÿúàëÿò ÷ÿêäè, àõûðäà îëìóø ùàäèñÿ-
ëÿðè éàäûíà ñàëûá äåäè:
– Ùÿñÿí ìöÿëëèì, Ìóðàäûí àòàñûíû àõòàðûðäûì, îíà ýþðÿ ëàï éàäûì-
äàí ÷ûõûá. Áó ñààò ýåäèá ýÿòèðèì.
Áó ñþçëÿðè äåéèá, Ïàøà ÿìè ãàïûäàí ÷ûõäû. Áó âàõò ýåúÿ íþâáÿñèíèí
çÿíýè âóðóëäó. Òÿäðèñ ùèññÿñè ìöäèðèíèí êàáèíÿñè ìöÿëëèìëÿðëÿ äîëäó.
Èø éàðûì÷ûã ãàëìûøäû. Ìöÿëëèìëÿð äÿðñ úÿäâÿëèíÿ äàèð Ùÿñÿí ìöÿëëèì-
äÿí íÿ èñÿ ñîðóøóð, î äà òàìàìëàìàäûüû ö÷öí îíëàðà úàâàá âåðÿ áèëìèð-
äè. ×îõ ïÿðò èäè. Åëÿ áó çàìàí Ïàøà ÿìè ÿëèíäÿ ëàìïà è÷ÿðè ýèðäè, úÿëä
îíó éàçû ñòîëóíóí öñòöíäÿêè ÷ûðàüà òûõàäû. Îòàüû èøûã áöðöäö. Ïàøà ÿìè
ìÿìíóí âÿçèééÿòäÿ êàáèíÿäÿí ÷ûõìàã èñòÿéèðäè êè, Ùÿñÿí ìöÿëëèì
îíó ñàõëàäû:
– Ïàøà ÿìè, ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì êè, èø òàïøûðàíäà âàõòûíäà ýþð,
éîõñà áó “áàø öñòÿ”ëÿðèí áèçÿ ÷îõ áàùà îòóðóð, éàõøû îëàð êè, ñÿí áó
“áàø öñòÿ” ñþçöíö áèðäÿôÿëèê ùå÷ èøëÿòìÿéÿñÿí.
Ïàøà ÿìè þçö äÿ ùèññ åòìÿäÿí:
– Áàø öñòÿ, Ùÿñÿí ìöÿëëèì, áóíäàí ñîíðà äåìÿðÿì – äåéÿ úàâàá
âåðäè. Ùÿñÿí ìöÿëëèì ýöëöìñöíäö.
– Ñÿí éåíÿ “áàø öñòÿ” äåéèðñÿí? Ìÿíÿ èø ëàçûìäûð, èø, ãóðó “áàø
öñòÿ” ëàçûì äåéèë.
– Î äà, áàø öñòÿ!
Áó ñþçö äåéèá, Ïàøà ÿìè îòàãäàí úÿëä ÷ûõäû. Àéàã öñòöíäÿ äóðìóø
Ùÿñÿí ìöÿëëèì õåéëè îíóí äàëûíúà áàõûá ôèêðÿ ýåòäè.
____________ 1946

118
 ÌÀÑÀÌÀ

Åé ìÿíèì êþùíÿ ìàñàì, êþùíÿ äîñòóì, ìÿí éåíÿ äÿ ñÿíÿ äèð-

ñÿêëÿíÿðÿê ÿëèìäÿ ãÿëÿì ÷àëûøûðàì. Áó äÿôÿ ãÿëÿìÿ àëäûüûì ìþâçó
ñÿíñÿí, àíúàã ñÿí!..
Ãûðõ èëäèð êè, ñÿí ìÿíèìëÿ áàø-áàøà âåðèá ÿäÿáè éàðàäûúûëûüûìäà
úàí ãîéóð, ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ÿìÿê ñÿðô åäèðñÿí.
Áó ýöíêö êèìè éàäûìäàäûð: Åâèìèçäÿ ùÿì òîé, ùÿì äÿ áàéðàì
ùàçûðëûüû ýåäèðäè. Áåëÿ øÿí, áÿõòèéàð áèð çàìàíäà ìÿí ñÿíè áèð ÷îõ ìà-
ñà è÷ÿðèñèíäÿí áÿéÿíÿðÿê ìàüàçàäàí þç îòàüûìà ýÿòèðäèì. Î çàìàí
ñÿí ìàùèð áèð óñòàä, ýþçÿë áèð ñÿíÿòêàð ÿëèíäÿí ÷ûõìûø òÿçÿ, ýþçÿë áèð
ìàñà, ìÿí äÿ ÿäÿáè ùÿéàòà éåíèúÿ àòûëìûø ýÿíú áèð øàèð èäèì. Î ýöí-
äÿí óëäóçóìóç áàðûøäû, ùÿð èêèìèç ñÿìèìè äîñò êèìè éàøàäûã. Ìÿí áö-
òöí êÿäÿðëÿðèìè, ñåâèíúëÿðèìè ñÿíÿ à÷àðàã, áèð äîñò êèìè ñÿíèíëÿ áþëöø-
äöì. ñÿí ìÿíèì áöòöí ÿäÿáè ÿñðàðûìûí õÿçèíÿñè âÿ ñÿìèìè ñèðäàøûì-
ñàí! Áó äîñòëóüóìóçóí ãûðõ èëëèê óçóí áèð òàðèõè âàð. Áó óçóí çàìàí
è÷ÿðèñèíäÿ ÿëèìäÿ ãÿëÿì ñÿíèíëÿ áàø-áàøà âåðèá ùÿð ÿñÿð öçÿðèíäÿ íÿ
áþéöê ùÿâÿñ, ñþíìÿç åøãëÿ ÷àëûøäûüûìû ñÿí ýþçÿë áèëèðñÿí. ñÿíÿòÿ îëàí
åøãèì ãÿëáèìÿ ãöââÿò, ãÿëÿìèìÿ ñöðÿò, äèìàüûìà ùÿðàðÿò âåðèðäè. Ùÿð
ÿñÿð öçÿðèíäÿ éîðóëìàäàí ÷àëûøûðäûì.
Åé êþùíÿ äîñòóì, éàðàäûúûëûüûìûí ìÿùñóëó îëàí áöòöí åëìè, ÿäÿ-
áè, èúòèìàè ÿñÿðëÿðèìè ñÿíèí öçÿðèíäÿ éàðàòäûì. Ùÿð ÿñÿðèìè áèòèðäèéèì
çàìàí î úîøãóí, äàøãûí ñåâèíúëÿðèì ñÿíÿ ÿêñ åòìÿéÿ áèëìÿçäè. Éàçûá
éàðàòäûãëàðûìäà ñÿíÿ, ãÿëáèìèí, äèìàüûìûí äèëìàíúû îëàí ãÿëÿìèìÿ
ìèííÿòäàðàì.
Åé êþùíÿ äðñòóì, ùÿð çàìàí ñÿíèíëÿ òåç-òåç ýþðöøäöéöì ùàëäà ñîí
çàìàíëàð áèð àç ýåú-ýåú ýþðöøöðöê, “Ñÿäàãÿòñèç” – äåéÿ áóíó ìÿíÿ
íþãñàí òóòìà! ×öíêè, áó ùàë äîñòëóãäàí àñûëû îëìàéàí áàøãà ñÿáÿáëÿð-
äÿí èðÿëè ýÿëèð. Î ñÿáÿá: óçóí áèð çàìàíûí âöúóäóìà ñàëäûüû ðÿõíÿ.
ÿçàìäà òþðÿòäèéè èüòèøàøäûð. Ñÿíèí ãûðõ èëëèê þìðöí âàðñà, ìÿí ñÿíäÿí
äàùà éàøëûéàì. Ãîúàëûã öñòöìö àëìûø, áèð-áèðèíè òÿãèá åäÿí èëëÿð, çà-
ìàíëàð ýþçöìöí íóðóíó, ãÿëáèìèí ùÿðàðÿòèíè, âöúóäóìóí ãöââÿòèíè
____________
àçàëòìûø îëäóüóíäàí ÷àëûøìàã èãòèäàðûì çÿèôëÿìèøäèð. Îäóð êè, ñÿíèíëÿ
ýåú-ýåú ýþðöøìÿéÿ ìÿúáóðàì.
119
 ßçèç äîñòóì, ýþðöðÿì ãûðõ èëëèê óçóí ùÿéàò ñÿíè äÿ ãîúàëòìûø, ÿâ-
âÿëêè òÿçÿëèê, ýþçÿëëèê, òÿðàâÿò ñþíìöø, öçÿðèíÿ óçóí çàìàíûí ùèñëè,
ïàñëû òîçëàðû ãîíìóø, çàìàí ñÿíè äÿ ìÿíèì êèìè ãîúàëòìûøäûð. Ñÿí íÿ
ãÿäÿð ãîúàëñàí, éåíÿ äÿ ìÿíèì ñåâèìëè ìàñàì, êþùíÿ äîñòóìñàí.
Áèð çàìàí åâèìèçÿ éåíè ìàñà àëûíìûøäû. Îíó ìÿíÿ âåðìÿê âÿ ìÿ-
íè ñÿíäÿí éûðìàã èñòÿäèëÿð. “Éîõ, ìÿí þç êþùíÿ äîñòóìäàí àéðûëìà-
ðàì” – äåéÿ ðÿää åòäèì.
Ìÿí âöúóäúà ãîúàëñàì äà ãÿëáèì ýÿíúäèð. Øàèð ãÿëáè ãîúàëìàç!
Áó ýöí ãîúàëàðû ýÿíúëÿðäÿí êèì àéûðà áèëÿð! Ìÿíèì ãÿëáèìäÿ ñÿíÿò
åøãè ùÿëÿ ñþíìÿìèøäèð, ùÿëÿ áóíäàí ñîíðà ñÿíèíëÿ éåíÿ áàø-áàøà âåðèá
ìöùèòèìäÿí àëäûüûì ãöââÿò, åøãèìäÿí àëäûüûì ùÿðàðÿòëÿ éåíè ÿñÿðëÿð
éàðàòìàã ÿí áþéöê ÿìÿëèìäèð. Ãûðõ èëäèð áÿðàáÿð ÷àëûøûðûã. Êèì áèëèð,
äàùà íÿ ãÿäÿð çàìàí áèðëèêäÿ ÷àëûøàúàüûã. Ùÿð ùàëäà ñîí ÿñÿðèìè äÿ
ñÿíèí, àíúàã ñÿíèí öçÿðèíäÿ éàçìàüà ñþç âåðèðÿì. Ñÿí ìÿíèì êþùíÿ
äîñòóìñàí!..

1946

____________

120
 ÏÎÂÅÑÒ

____________
____________
 ÕÀÑÀÉ

Ö÷öíúö ðöáöí íþìðÿëÿðè éîõëàíäûãäàí ñîíðà ìÿêòÿá ÿí ôÿàë ÿëà÷û

øàýèðäëÿðèí âÿ îíëàðûí âàëèäåéíè øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè áèð ìöñàìèðÿ âåð-
ìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû. Àõûðûíúû äÿðñ áèòìÿê öçðÿ èäè. ×àüûðûøëàð ñèíèôëÿð-
äÿ øèðèí-øèðèí ïàéëàíûðäû. Ñèíèô ðÿùáÿðè Êàìèë ìöÿëëèì ÿëèíäÿ ÷àüûðûø
âÿðÿãÿëÿðè þç ñèíôèíÿ ýèðèíúÿ áöòöí ñèíèô éåðèíäÿí îéíàäû. Êàìèë ìö-
ÿëëèì ñèíôè çîð-ýöú ñàêèò åòäè âÿ ãûðìûçû ðÿíýëè ÷àüûðûø âÿðÿãÿñèíè Õà-
ñàéà óçàäûá “Àë, áó ñÿíèíäèð”, äåäè. Ñîíðà ÷àüûðûøëàðû áèð-áèð ïàéëàäû.
Àðòûã äÿðñ áèòìèø, çÿíý âóðóëìóøäó. Ìöÿëëèìëÿð áàéûðà ÷ûõûíúà áö-
òöí ñèíèôëÿð ñåë êèìè ùÿéÿòÿ àõäû.
Õàñàé áèð ÿëà÷û èôòèõàðû èëÿ ÿëèíäÿ ÷àüûðûø âÿðÿãÿñè áàúûñû Çèíéÿòëÿ
áÿðàáÿð ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâÿ ýÿëäè. ùÿéÿòÿ ýèðäèéè çàìàí àòàñû Áàëàêèøè
ÿëèíäÿ ñöïöðýÿ áàü÷àíû ñöïöðöðäö. Áàäàì äà àüàúà ñþéêÿíèá ýöëÿ-ýö-
ëÿ îíóíëà äàíûøûðäû. Õàñàé ãà÷à-ãà÷à àòàñûíûí éàíûíà ýÿëäè, ÷àüûðûøû
ñåâèíÿ-ñåâèíÿ Áàëàêèøèéÿ óçàäûá:
– Àòà, ñÿíÿ ÷àüûðûø ýÿòèðìèøÿì, ìÿêòÿáèìèçäÿ ìöñàìèðÿ âàð – äåäè.
Áàëàêèøè ñöïöðýÿíè ÷èéíèíÿ ñþéêÿäè, ÷àüûðûøû àëûá êÿëìÿ-êÿëìÿ
îõóäó. Ñîíðà ñåâèíúëÿ ïû÷ûëäàéàí ýþçëÿðèíè Õàñàéà äèêÿðÿê:
– Îüëóì, áó ìöñàìèðÿéÿ áöòöí àòàëàðìû ÷àüûðûëìûøäûð? – äåéÿ ñî-
ðóøäó.
Õàñàé ýöëÿ-ýöëÿ:
– Áÿëè àòà, àíúàã ÿëà÷û òÿëÿáÿëÿðèí ÷àüûðûøëàðû ãûðìûçû ðÿíýäÿäèð
– äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áàëàêèøè ýþçëÿðèíè ÷àüûðûøäàí ÷ÿêìÿéèð, êþêñö øèøèð, àòàëûã ãöðóðó
àðòûð, öçö, ýþçö èøûãëàíûð, äîäàãëàðû ýöëöìñÿéèðäè. Áó ýåúÿ áèð ÿëà÷û àòà-
ñû ñèôÿòè èëÿ ìöñàìèðÿéÿ ÷àüûðûëûðäû. Îíà áóíäàí áþéöê áèð áÿõøûø íÿ îëà
áèëÿðäè?!
Áàäàì øÿí âÿ øàãðàã áèð ñÿñëÿ Çèíéÿòäÿí ñîðóøäó:
____________
– Ñÿíÿ äÿ ÷àüûðûø âåðäèëÿðìè?
Çèíéÿò äîäàãëàðûíû áöçöá ÷èéíèíè ÷ÿêÿðÿê äåäè:
123
 – Ìÿíèìêè àäè ÷àüûðûøäûð, öñòöíäÿ ùå÷ àäûì äà éàçûëìàéûá.
Áó çàìàí Õàñàéûí ñèíèô éîëäàøû Ìöðñÿë äÿ ãîëòóüóíäà êèòàá ùÿéÿ-
òÿ ýèðäè. Áàäàì öçöíö Õàñàéà òóòóá ñîðóøäó:
– Ãîíøóìóç Ìöðñÿëÿ äÿ ÷àüûðûø âåðäèëÿð?
– Îíà Çèíéÿòäÿêè ÷àüûðûøäàí âåðèáëÿð.
Áàëàêèøè ÷àüûðûøûí î éàí-áó éàíûíà áèð äàùà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí
ñîíðà ãîëòóã äÿôòÿðèíèí è÷èíÿ ãîéäó âÿ ñöïöðýÿíè ýþòöðöá èøèíÿ äàâàì
åòäè. Î ÷îõ áþéöê áèð ùÿâÿñ âÿ ìàðàãëà ÷àëûøûðäû. Ãîéíóíäà ñåâÿ-ñå-
âÿ ñàõëàäûüû ÷àüûðûøû î ýöí àõøàìà ãÿäÿð áèð ÷îõ àäàìà ýþñòÿðäè. Ùà-
ìû îíà: “Áàëàêèøè, áÿõòèéàðñàí, Õàñàé êèìè îüëóí âàð” – äåéèðäè.
Äîüðóäàí äà, Õàñàé ìèñëè àç îëàí óøàãëàðäàí èäè êè, îíó ýþðÿí, òà-
íûéàí ñåâìÿéÿ áèëìÿçäè; òÿáèÿòèíè ñàô âÿ ïàðëàã öçöíäÿí áèëìÿê
îëóðäó. Áàúûñû Çèíéÿòëÿ áÿðàáÿð ìÿêòÿáÿ äàâàì åäèð, åâäÿ, ùÿéÿòäÿ
îëäóüó êèìè ìÿêòÿáäÿ äÿ þçöíö ìöÿëëèìëÿðèíÿ âÿ áöòöí éîëäàøëàðûíà
ñåâäèðèðäè. Ìÿêòÿáäÿí åâÿ ýÿëèíúÿ êèòàá ÷àíòàñûíû éåðèíäÿí àñûá ùÿéÿ-
òÿ ãà÷ûðäû. Ùÿéÿòäÿ éîëäàøëàðû èëÿ îéíàð, áàü÷àäà àòàñû èëÿ áÿðàáÿð ÷à-
ëûøûá ÷è÷ÿêëÿðè ñóâàðàð,. àëàã åäÿðäè. Õàñàé ùÿð øåéäÿí ÷îõ äÿðñëÿðèíÿ
ôèêèð âåðèð, áîø âàõòëàðûíäà äà èúòèìàè èøëÿðäÿ ÷àëûøûðäû. Îíó ùÿð êÿñäÿí
àðòûã àòàñû Áàëàêèøè èëÿ ñèíèô ðÿùáÿðè Êàìèë ìöÿëëèì ñåâèðäè.
Áàëàêèøè àèëÿ ùÿéàòûíû, óøàãëàðûíà òÿðáèéÿ âåðìÿê éîëëàðûíû äöøöíöð,
ýþçÿë àíëàéûðäû. Îíóí òÿìèç ÿõëàãûíûí, ýþçÿë ðÿôòàðûíûí äà Õàñàéà àé-
ðûúà áèð òÿñèðè âàðäû. Áàëàêèøè þç âÿçèôÿñèíäÿ îëäóãúà úèääè, äîüðó, ÷à-
ëûøãàí áèð èíñàí èäè. Ãàïû÷ûëûã åòäèéè áþéöê åâèí àëò ãàòûíäà èêè êè÷èê
îòàãäà éàøàéûá ñàäÿ, ôÿãÿò áÿõòèéàð áèð ùÿéàò ñöðöðäö, êö÷ÿäÿ, ùÿéÿò-
äÿ, áàü÷àäà ÿëèíäÿ áåë âÿ ñöïöðýÿ ýåúÿ-ýöíäöç èøëÿéèðäè.
Àíúàã Õàñàéûí àíàñû áàäàì ñàâàäñûç, áàúàðûãñûç, éåíè ùÿéàòà éàä
âÿ èðàäÿñèç áèð ãàäûí èäè. Î, åâ èøëÿðèíè ýþðöð, ùÿðäÿí ãîíøóëàðà ñó äà-
øûéûðäû. Îíóí áó ùàëû Áàëàêèøèíè ÷îõ äöøöíäöðöðäö. Þçö ñàâàä êóðñóíà
ýèðäèéè çàìàí: “ýÿë áÿðàáÿð ýåäÿê” äåéÿ àðâàäûíà äà òÿêëèô åòìèøäè.
Áàäàì ãàø-ýþçöíö îéíàäàðàã îíà àúû-àúû ýöëäöêäÿí ñîíðà: “Ýåò, àü-
ëûíà äóà éàçäûð, áó éàøäà îõóéóá äîêòîð ùà îëìàéàúàüàì” – äåéÿ ðÿää
åòìèøäè. Ëàêèí Áàëàêèøè èíàä åäèá çîð-ýöú îíó êóðñà éàçäûðäû. Áàäàì
àíúàã äþðä-áåø àé êóðñà ýåòäè. Ùåñàá äÿðñëÿðè îíà ÷ÿòèí ýÿëäèéèíäÿí
êóðñäàí ãà÷äû.
Áàäàì âöúóäúà ñàüëàì âÿ ýþçÿë áèð ãàäûí èäè. Ñó äàøûéàðêÿí ÿëëÿ-
____________
ðèíäÿ áîø âåäðÿ îðäà-áóðäà ëàããûðòû åòìÿêäÿí çþâã àëûð âÿ àðàáèð øÿí
ãÿùãÿùÿëÿðè ïÿðäÿ-ïÿðäÿ éöêñÿëÿðÿê ÿòðàôà éàéûëûðäû.
124
 Áàäàìûí åâèíÿ áèòèøèê Ãûçéåòÿð àäëû ãîúà áèð ãîíøóñó âàðäû. Îíóí
äóë ãûçû Çöëåéõà ôàáðèêäÿ èøëÿéèð, ö÷ íÿâÿñè äÿ ìÿêòÿáäÿ îõóéóðäó.
Áþéöê íÿâÿñè Ìöðñÿë Õàñàéëà áèð ñèíèôäÿ èäè.
Çöëåéõà åâäÿ îëìàéàíäà àðàáèð Ãûçéåòÿðèí éàíûíà Ðÿúÿá àäëû îðòà
éàøëû, øèøìàí áèð êèøè ýÿëèðäè. Îíóí êèì îëäóüóíó, íÿ èø ýþðäöéöíö
êèìñÿ áèëìèðäè. Î áó åâÿ ýåú-ýåú ýÿëèð, Ãûçéåòÿðëÿ îòóðóá óçóí-óçàäû
éàâàø-éàâàø äàíûøûðäû.
Áèð ýöí Ðÿúÿá Ãûçéåòÿðëÿ ãàïû àüçûíäà îòóðóá ñþùáÿò åäèðäè. Áàëà-
êèøè ùÿéÿòè ñöïöðöðäö. Áàäàì äà ÿëëÿðèíäÿ áîø âåäðÿ èðè áèð àüàúà ñþé-
êÿíèá Áàëàêèøèéÿ áèð ÷îõ øåéëÿð àíëàäûð, ýþçö èëÿ Ðÿúÿáè îíà ýþñòÿðèá
äåéèðäè:
– Çàëûì îüëóíóí áèð ýþðêÿìèíÿ áàõ, åëÿ áèë ÷àõûð òóëóüóäóð, åíè èëÿ
áîéó áèðäèð. ßë-àéàüûíû áàüëàéûá òîï êèìè áèð äàüäàí áàøû àøàüû éóâàð-
ëàñàí ýþðÿñÿí ùàðàäà äàéàíàð?
Áàäàì áó ñþçëÿðè äåéèá øàããûëòû èëÿ ýöëäö. Ðÿúÿá óçàãäàí Áàäàìû
ìÿíàëû áàõûøëàðëà ñöçöá Ãûçéåòÿðÿ äåäè:
– Ïàñïîðò èøèì äöçÿëäè. Ìÿíçèëè îëàí áèð àðâàä äà ÿëÿ êå÷èðÿ áèëñÿì,
äàùà ùå÷ ãîðõóì îëìàç. Îüëó äà äèðèáàøäûð, éàõøû îâ òóëàñûäûð.

II

Àõøàì îëìóø, èøûãëàð éàíìûøäû. ßëà÷û òÿëÿáÿëÿðèí àòà-àíàëàðû âÿ

÷àüûðûëìûø áàøãà ãîíàãëàð ìÿêòÿáèí øöøÿáÿíäèíäÿ ãàéíàøûðäû. Áó
ÿìÿê âÿ òÿùñèë áàéðàìûíäà ùàìû øÿí âÿ áÿõòèéàð ýþðöíöðäö. Ñèíèô ðÿù-
áÿðè Êàìèë ìöÿëëèì êå÷ÿðêÿí Õàñàéû ýþðöíúÿ îíà éàõûíëàøäû. Áàëàêè-
øè âÿ Áàäàìëà ýþðöøäö, Õàñàéûí áàøûíû ÿëè èëÿ îõøàéàðàã:
– Ñèíôèí íÿùÿíýëÿðè è÷èíäÿ áèðèíúèäèð – äåäè.
Áàëàêèøè Êàìèë ìöÿëëèìÿ:
– Ñèçèí çÿùìÿòèíèçèí ìåéâÿñèäèð – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Îðêåñòð ÷àëäû. Çÿíý âóðóëäó, ãîíàãëàð çàëà äîëóá þç éåðèíäÿ îòóð-
äóëàð. ùàìû ýþçöíö ñÿùíÿéÿ äèêèá ñÿáèðñèçëèêëÿ ïÿðäÿíèí à÷ûëìàñûíû
ýþçëÿéèðäè. ïÿðäÿ éàâàø-éàâàø ãàëõäû. ßí ôÿàë ÿëà÷û øàýèðäëÿð ìÿêòÿáëè
ôîðìàñûíäà ñÿùíÿäÿ éàðûìäàèðÿ òÿøêèë åòìèø, ìöäèð äÿ îðòàäà öçö ñà-
ëîíà ãàðøû äóðìóøäó. Çàë úîøäó, ãûçüûí âÿ ñöðÿêëè àëãûøëàð ÿòðàôû áöðöäö.
____________
Ìöäèð ãûñà âÿ ýþçÿë áèð íèòã ñþéëÿäè. Íèòãèíäÿ þç óøàãëàðûíûí òÿðáèéÿ âÿ
ÿõëàãûíà äèããÿò åòìÿéÿí àòà âÿ àíàëàðäàí øèêàéÿò åäÿðÿê äåäè:
125
 – Áÿçè òÿíáÿë, áàúàðûãñûç âÿ èúòèìàè òÿðáèéÿñè çÿèô îëàí àíàëàð óøàã-
ëàðûíû áàøäàí ñîâìàã ö÷öí ìÿêòÿáÿ âåðèð, ùÿð çÿùìÿòè ìÿêòÿáèí
öçÿðèíÿ àòûð. Áó àíàëàð þç óøàãëàðûíûí òÿðáèéÿñèíÿ, òÿìèçëèéèíÿ ÿñëà
ÿùÿìèééÿò âåðìèð, áó ýöíöí òÿëÿáëÿðèíè, èñòÿêëÿðèíè þéðÿíìÿê âÿ àí-
ëàìàã èñòÿìèð. Áèç ùÿð àèëÿíè, îíóí òÿðáèéÿ âåðìèø îëäóüó óøàüûíäàí
òàíûéûðûã. Òÿðáèéÿñèç àòà, àíà âÿ îíëàðûí éàðàìàç óøàãëàðû áó ýöíêö ãó-
ðóëóøóìóç ö÷öí éàðàìàç öíñöðëÿðäèð. Áèç îíëàðûí éîëóíäà èëàí êèìè
ãàáûã ãîéóðóã.
Ñîíðà î, öçöíö ñÿùíÿäÿêè ÿëà÷ûëàðà ÷åâèðèá äåäè:
– Ýÿíú ñîñèàëèñò þëêÿìèç áó ýöí áèçäÿí áåëÿ ãöââÿòëè, úèääè âÿ
ñàüëàì áèð íÿñèë òÿëÿá åäèð.
Çàë éåíèäÿí úîøäó. Ìöäèð ÿëà÷ûëàðû áèð-áèð çàëäàêûëàðëà òàíûø åòäè.
Ìÿêòÿáèí ïèîíåð òÿøêèëàòû âÿ ìÿäÿíèééÿò áöðîñó òÿðÿôèíäÿí ùÿð øàýèð-
äÿ àéðû-àéðû áÿõøèøëÿð âåðèëäè. Õàñàéà ìèøàð, ÷ÿêèú, ðÿíäÿ, êè÷èê áàëòà,
áóðüó âÿ áó êèìè äöëýÿð øåéëÿðè áàüûøëàíäû.
Ìöñàìèðÿ ÷îõ ìàðàãëû êå÷äè. èäìàí íþìðÿëÿðè ýþñòÿðèëäè, ìàùíûëàð
îõóíäó, ÷àëüû ÷àëûíäû, îéóíëàð îéíàíäû. Î ýåúÿ ãîíàãëàð øÿí âÿ äàäëû
áèð õàòèðÿ èëÿ åâëÿðèíÿ äþíäöëÿð.

III

Áó ýöí Õàñàé åâÿ éåíÿ ÷îõ øÿí äþíìöøäö. Öçö ýöëöð, ãÿëáè ýö-
ëöðäö. È÷ÿðè ýèðèíúÿ çàëûì áèð òÿñàäöô îíóí ñåâèíúèíè áèð àíäà ñþíäöðäö.
Áàëàêèøè âÿ Áàäàì åâäÿ éîõ èäè. Áàúûñû Çèíéÿò ãàïû àüçûíäà äóðóá àüëà-
éûðäû. Õàñàé Çèíéÿòÿ éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Íÿ âàð, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Çèíéÿò úàâàá âåðìÿäè. Õàñàéûí ãÿëáè øèääÿòëÿ ÷ûðïûíäû. Çèíéÿòèí
ÿòÿéèíäÿí ÷ÿêÿðÿê:
– Äå ýþðöì íèéÿ àüëàéûðñàí? – äåéÿ òÿêðàð ñîðóøäó.
Çèíéÿò ýþçöíöí éàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ:
– “Ùå÷...” – äåäè.
– Íåúÿ ùå÷... äå ýþðöì íÿ îëóá?!
– Àòàì òðàìâàéäàí éûõûëûá äåéèðëÿð.
Õàñàéûí ãÿëáè éåðèíäÿí îéíàäû: “Ùàíû àòàì?!” – äåéÿ äÿëè êèìè
____________
áàüûðäû.
– Õÿñòÿõàíàéà àïàðäûëàð, àíàì äàëûíúà ýåòäè.
126
 Õàñàé áóíó åøèäèíúÿ ÿëèíäÿêè êèòàáëàðû ïÿíúÿðÿéÿ àòûá ãàïûäàí
÷ûõäû, éåíÿ òåç äþíÿðÿê:
– Ùàíñû õÿñòÿõàíàéà? – äåéÿ äóìàíëû ýþçëÿðèíè áàúûñûíà äèêäè.
– Áèëìèðÿì!
Õàñàé éàõûíäàêû õÿñòÿõàíàéà ýåòäè. Áèð ñààò î éàí, áó éàíäà äî-
ëàøäû. Ãàáàüûíà ÷ûõàíäàí àòàñûíû ñîðóøäó, ùÿð øÿôãÿò áàúûñûíà ãÿëáèíè
à÷äû. Àòàñûíäàí õÿáÿð âåðÿí îëìàäû. Öðÿéè ÷ûðïûðäû. Ãÿëáè êþâðÿëèá àü-
ëàìàã èñòÿäè. Þçöíö çîð-ýöú ñàõëàéà áèëäè. Áó çàìàí éàíûíäàí êå÷ÿí
ýÿíú áèð ùÿêèìÿ éàíàøäû. Ýþçëÿðè éàøëàð è÷èíäÿ àòàñûíû îíäàí ñîðóøäó.
Ùÿêèì ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
– Øÿùÿðäÿ õÿñòÿõàíà ÷îõäóð. Áþéöêëÿðäÿí áèðèíÿ ñþéëÿ, îíóí ùàíñû
õÿñòÿõàíàäà îëäóüóíó òåëåôîíëà ñîðóøóá þéðÿíñèí.
Õàñàé îðàäàí êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. Î èíäè òåëåôîí àõòàðûðäû... Ëàêèí ùàðà-
éà ýåòñèí? Êèìèí éàíûíà ýåòñèí?
Áèðäÿí-áèðÿ ìÿêòÿáäÿ òåëåôîí îëäóüóíó õàòûðëàéûá òåç îðàéà éö-
éöðäö. È÷ÿðè ýèðäèêäÿ ñèíèô ðÿùáÿðè Êàìèëëÿ ðàñòëàøäû. Êàìèë ìöÿëëèì
îíó ïÿðèøàí âÿ êÿäÿðëè ýþðöíúÿ ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó:
– Õàñàé, íÿ âàð?
Õàñàé þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàìàüà áàøëàäû.
Çîð-ýöú þçöíö ñàêèò åòäè. Êàìèë ÿëè èëÿ îíóí áàøûíû îõøàéàðàã:
– Íÿ îëìóø, Õàñàé? – äåéÿ òÿêðàð ñîðóøäó. Õàñàé ÿùâàëàòû îíà àí-
ëàòäû. Êàìèë ìöÿëëèì òåç òåëåôîíà éàíàøäû. Áèð-èêè õÿñòÿõàíà èëÿ äàíûø-
äû. Ñîíðà “Ñåìàøêî” õÿñòÿõàíàñûíà çÿíý åëÿäè. Áàëàêèøèíèí îðà ýÿòèðèë-
äèéèíè âÿ éàðûì ñààò ÿââÿë âÿôàò åòäèéèíè õÿáÿð âåðäèëÿð. Êàìèë Áàëàêè-
øèíèí âÿôàòûíû Õàñàéäàí ýèçëÿòäè.
– Àòàí Ñåìàøêî õÿñòÿõàíàñûíäàäûð, ãîðõìà, öðÿêëè îë, äåéèðëÿð
éàõøûäûð. Õÿñòÿõàíà óçàãäûð, ñÿí îðà ýåäÿ áèëìÿçñÿí, ãàéûò åâÿ, àíàí
èíäè ýÿëÿúÿê, ÿùâàëàòû ñÿíÿ äàíûøàð.
Õàñàé ýþçëÿðè éàøëû åâÿ äþíäö.

IV

Àòàñûíûí ôàúèÿëè âÿôàòû Õàñàéà éàìàí òÿñèð åòìèøäè. Àíàñû Áàäàì

èñÿ îíà áó àüûð ýöíëÿðäÿ òÿñÿëëè âåðÿúÿê áèð ùàëäà äåéèëäè. Îíóí ýåðèëè-
____________
éè, ñàâàäñûçëûüû éàâàø-éàâàø þç ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû.
Áàäàì Õàñàéû íÿ ùÿãèãè áèð àíà êèìè þç ãàíàäëàðû àëòûíà àëûá äÿðäëÿðè-
127
íè îíà óíóòäóðà áèëäè, íÿ äÿ äîüðó éîë ýþñòÿðèá ñàüëàì òÿðáèéÿ âåðÿ áèë-
äè. Õàñàé ýöíäÿí-ýöíÿ ÿñÿáè, øûëòàã âÿ éàðàìàç áèð óøàã îëóðäó. Áà-
äàì áóíó ýþðÿ-ýþðÿ áèð ÷àðÿ äöøöíìöðäö.
Áàëàêèøèäÿí ñîíðà Áàäàìûí þçö äÿ ÷îõ äÿéèøìèøäè. Ùÿéàò âÿ òÿáè-
ÿòëÿ ÷àðïûøìàãäàí àúèç îëàí áó ãàäûíà ùÿð øåé ÷ÿòèí ýþðöíöðäö. Áàëà-
êèøèíèí éåðèíÿ ãàïû÷ûëûã âÿçèôÿñèíè ÿââÿëúÿ îíà òÿêëèô åòäèëÿð, “Ìÿí áà-
úàðìàðàì” – äåéÿ ãÿáóë åòìÿäè.
Êàìèë ìöÿëëèì Õàñàéûí öçÿðèíäÿ ðÿùáÿðëèéèíè áèð ãàò äàùà àðòûð-
ìûøäû. Áèð ýöí éåíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê âÿ ìàääè ùÿéàòëàðûíû éîëóíà ãîé-
ìàã ö÷öí åâëÿðèíÿ ýåòäè. Áàäàì èëÿ ÷îõ äàíûøäû, òèêèø ôàáðèêèíäÿ,
éàõóä áàøãà ôàáðèêëÿðäÿ îíà èñòÿäèéè âÿçèôÿíè òàïìàüà ñþç âåðäè.
Áàäàì äîäàãëàðûíû áöçÿðÿê:
– Éîõ, ãàðäàø, ìÿí áàúàðìàðàì – äåéÿ ãÿáóë åòìÿäè. Áàäàìû çà-
âîäëàð, ìÿäÿíëÿð, ôàáðèêëÿð ÷àüûðäûüû ùàëäà, î þç êþùíÿ ñÿíÿòèíäÿí ÿë
÷ÿêìÿäè. Ñó äàøûìàãäàí àëäûüû àçàúûã ïóë îíó âÿ óøàãëàðûíû éàøàäà
áèëìÿçäè. Ìöÿëëèìèí ÷àðÿñè êÿñèëäè, óøàãëàðû ïàíñèîíà âåðìÿéè òÿêëèô
åòäè. Áàäàì:
– Éîõ, ìÿí óøàãëàðûìû ýþçöìäÿí ãîéìàðàì – äåéÿ áóíà äà ðàçû
îëìàäû.
Êàìèë ìöÿëëèì Áàäàìëà òàíûø îëóá îíóí òÿáèÿòèíè ýþçÿëúÿ þéðÿí-
äè. Áó ãàäûíûí þç óøàãëàðûíà ñàüëàì òÿðáèéÿ âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè àíëà-
äû. Îíà ýþðÿ äÿ ìöìêöí îëäóãúà óøàãëàðû Áàäàìäàí óçàãëàøäûðìàã
éîëóíó äöøöíäö. Áó õöñóñäà ìöäèðëÿ ýþðöøöá ÿùâàëàòû ÿòðàôëû îëàðàã
îíà àíëàòäû. Ìöäèðèí âàñèòÿñè èëÿ Õàñàé âÿ Çèíéÿòÿ ìÿêòÿá äàõèëèíäÿ
ìààøëû êè÷èê áèð âÿçèôÿ âåðäèëÿð. Ýöíîðòà éåìÿêëÿðèíè äÿ ìÿêòÿá áóôå-
òèíäÿí òÿìèí åòäèëÿð.
Áàëàêèøèíèí éåðèíÿ Ðÿúÿá þçöíö ãàïû÷û ãÿáóë åòäèðìèøäè. Î, ùÿð
ýöí ñÿùÿð òåçäÿí ýÿëèá, êö÷ÿíè, ùÿéÿòè ñöïöðöð âÿ àðàáèð Ãûçéåòÿðëÿ õû-
ñûí-õûñûí äàíûøûá ýåäèðäè. Î êèìäèð? Ùàðà ýåäèð? Íÿ ö÷öí ýåäèð? Áóíó
ùÿéÿòäÿ êèìñÿ áèëìÿçäè.
Áèð ýöí Ðÿúÿá ÿëèíäÿ ñöïöðýÿ àüàúà ñþéêÿíèá Ãûçéåòÿðëÿ äàíûøûð-
äû. Áàäàì ÿëëÿðèíäÿ âåäðÿ éàõûíäàí êå÷ÿðêÿí îíëàðà áàõûá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ñèç ùÿð ýöí ýèçëè-ýèçëè íÿ äàíûøûðñûíûç? Áóíó áèð áèëñÿéäèì – äåäè.
Ãûçéåòÿð ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðäè:
– Äàðûõìà, áèëÿðñÿí.
____________
Áèð àç ñîíðà Ðÿúÿá ýåòäè. Áàäàì âåäðÿëÿðè äîëäóðóá îðàäàí êå÷ÿð-
êÿí Ãûçéåòÿð îíó ÷àüûðäû âÿ ìöùöì áèð ñþç ñþéëÿìÿê èñòÿéÿí àäàì-
128
ëàðà ìÿõñóñ áèð òþâð àëäû. Áàäàì âåäðÿëÿðè éåðÿ ãîéäó. Ãûçéåòÿð ýö-
ëöìñÿéÿðÿê ÿëèíè Áàäàìûí ÷èéíèíÿ ãîéäó âÿ ýþçëÿðèíè îíóí ýþçëÿðèíÿ
äèêèá äåäè:
– Àé ãûç, Áàäàì, ðÿùìÿòëèê Áàëàêèøè þëÿíäÿí áÿðè ñÿí ýöíäÿí-ýöíÿ
ñîëóá-ñàðàëûðñàí. Óøàãëàð äà ÷îõ äÿéèøìèøäèð. Ñÿíÿ ìÿíèì éàçûüûì ýÿëèð.
Àé ãûç, ñó äàøûìàãíàí åâ äîëàíàð? Åâäÿ áàøû ïàïàãëû ýÿðÿêäèð. Þçöí äÿ
ùÿëÿ úàâàíñàí. Ìÿí ñÿíè Ðÿúÿáÿ àëìàã èñòÿéèðÿì, áóíà íÿ äåéèðñÿí?
Áàäàì áàøûíû ñèíÿñèíÿ ÿéèá áèð ãÿäÿð äöøöíäö. Ñîíðà ÿëëÿðèíè ãîë-
òóüóíà ãîéóá ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Áÿñ áó éåòèìëÿðè íåéëÿéèì? – äåäè.
– Ðÿúÿá î éåòèìëÿðè äÿ éîëà âåðÿð. Ãî÷àã âÿ áàúàðûãëû êèøèäèð.
– Éîõ, ìÿí óøàãëàðûìû áàøãàñûíûí ãîëòóüóíà âåðÿ áèëìÿðÿì.
– Áåëÿ äåìÿ, Áàäàì, äîëàíà áèëìÿçñÿí, óøàãëàð êîðëóã ÷ÿêÿð.
– Ãûçûí Çöëåéõà ö÷ óøàüû, öñòÿëèê áèð äÿ ñÿíè íåúÿ ñàõëàéûð?
– Îíóí èøè áàøãà, ñÿíäÿí Çöëåéõà îëìàç! Ñÿíÿ áàøû ïàïàãëû ýÿðÿêäèð.
Áàäàì âåäðÿëÿðè ýþòöðöá éàâàøúà:
– Ùÿëÿ áàõàðàì – äåäè.
Ãûçéåòÿðèí òÿêëèôè âÿ ñþçëÿðè Áàäàìû ÷îõ äöøöíäöðäö. “Ñÿíäÿí Çö-
ëåéõà îëìàç” ñþçö îíà ÷îõ òÿñèð åòìèøäè. Õàòûðëàäûãúà áó ñþç îíà òèêàí
êèìè áàòûðäû. Î àðòûã éàâàø-éàâàø Ãûçéåòÿðÿ ùàãã âåðìÿéÿ áàøëàäû.
Ñîíðà þç-þçöíÿ: “Áàëàêèøè î çàìàí ìÿíè ñàâàä êóðñóíà àïàðäû, îõóéóá
áàøà âóðñàéäûì, áó ýöí ìÿí äÿ áèð éàíà ÷ûõàðäûì” – äåéÿ òÿÿññöô åòäè.
Ðÿúÿá ñîí ýöíëÿðäÿ Áàäàìëà òàíûø îëìóøäó. Áèð ýöí Ðÿúÿá ùÿéÿ-
òè ñöïöðöá ýåäèðäè. Áàäàì îíäàí ñîðóøäó:
– Àé Ðÿúÿá, ñÿí ùÿð ýöí ùÿéÿò-áàúàíû ñöïöðöá ùàðà ýåäèðñÿí?
Ðÿúÿá ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðäè:
– Ùàðàì âàð, ùàðà ýåäèì. Êàñûá÷ûëûãäûð, íåéëÿéèì, ùàìû ñÿíèí êèìè
îëìàç êè...
– Ìÿí íåúÿéÿì?
– Íåúÿ îëàúàãñàí... Èêè, ö÷ ãîíøóéà ñó äàøûìàüûí ãóéðóüóíäàí òó-
òóá äóðóðñàí. Áóíóíëà éàøàìàã îëìàç!
– Íåéëÿéèì, ÿëèìäÿí áàøãà èø ýÿëìèð.
– ×îõ éàõøû ýÿëèð, úàíûíû èøÿ âåðÿí àäàì äåéèëñÿí. Áó ãàïû àüçûí-
äà ãàíôåò, ñåìèøêà, ïàïðîñ äà ñàòà áèëìÿçñÿí? Ùÿðÿñèíäÿí áèð àç ãà-
çàíñàí, óøàãëàðà éàâàíëûã îëàð.
____________
Ðÿúÿáèí ñþçëÿðè îíó ÷îõ äöøöíäöðäö. Àõûðäà î áèð òàõòà ãóòó ùà-
çûðëàäû, ìàüàçàëàðäàí êîíôåò, òóì âÿ ïàïèðîñ àëûá ãóòóíóí è÷èíÿ ãîéäó.
129
Ñÿùÿð ãîíøóëàðà ñó âåðäèêäÿí ñîíðà êö÷ÿ ãàïûñûíûí àüçûíäà îòóðóá îí-
ëàðû ñàòìàüà áàøëàäû. Ðÿúÿá î ýöí ñöïöðöá ýåäÿðêÿí ãàïû àüçûíäà Áà-
äàìû ýþðäö.
– Áàõ, áåëÿ äåéèðÿì, èíäè ùàããûí éîëóíó òàïìûñàí, óøàãëàð ìÿê-
òÿáäÿí ýÿëÿíäÿí ñîíðà ñÿí äèíúÿë, ãîé Çèíéÿò àëâåð åòñèí. Õàñàé äà
úèáëÿðèíè ïàïðîñëà äîëäóðóá åíëè êö÷ÿëÿðäÿ ñàòñûí; î ñèçäÿí äàùà ÷îõ
ãàçàíà áèëÿð.
Ðÿúÿáèí äåäèêëÿðèíÿ ãóëàã àñà-àñà Áàäàì þç-þçöíÿ äöøöíöðäö:
“Ìàøàëëàù, íÿ ãî÷àã âÿ áàúàðûãëû êèøèäèð. Äöíéàíûí ùÿð öçöíö áèëèð. Áè-
çèì ðÿùìÿòëèê Áàëàêèøè áó èøëÿðè áèëìÿçäè”.
Çèíéÿòëÿ Õàñàé àõøàì èøëÿðèíäÿí ýåú ýÿëäèêëÿðèíÿ ýþðÿ Áàäàì
Ðÿúÿáèí òàïøûðûüûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìèðäè. Àíúàã Ðÿúÿáèí ñèìàñû âÿ
ãî÷àãëûüû Áàäàìûí õîøóíà ýÿëèðäè. Î èíäè Ðÿúÿáÿ ýåòìÿéÿ ðàçû èäè. Áèð
ýöí Ðÿúÿá øûã âÿ òÿìèç ïàëòàð ýåéèá ýÿëìèøäè. Î, î ãÿäÿð ýþçÿë ýåéèí-
ìèøäè êè, çàùèðèíäÿí ãàïû÷ûéà äåéèë, áèð çèéàëûéà áÿíçÿéèðäè. Áàäàì
öðÿéèíäÿ: “Áàõ, êèøè áåëÿ îëàð, èøëÿéèð äÿ, äèøëÿéèð äÿ” – äåéÿ äöøöíöð-
äö. Ãûçéåòÿð éåíÿ áèð ýöí Áàäàìûí àüçûíû àðàðêÿí:
– Ñÿí êè, ìÿñëÿùÿò ýþðöðñÿí, ñþçöì éîõäóð – äåéÿ ðàçû îëìóøäó.

Ðÿúÿá Áàäàìûí åâèíäÿ éàøàìàüà áàøëàìûø âÿ áöòöí àèëÿíè îâúó-

íóí è÷èíÿ àëìûøäû. Î, Áàäàìû þç òÿñèðè àëòûíà åëÿ ñàëìûøäû êè, îíóí ùÿð
ñþçö Áàäàìà áèð ãàíóí ñàéûëûðäû. Ðÿúÿá þçö äÿ áóíó ùèññ åäèð, Áàäà-
ìûí çÿèôëèéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, Õàñàéûí âÿ Çèíéÿòèí
äÿðñäÿí ñîíðà âÿçèôÿäÿ ÷àëûøìàëàðûíà ðàçû äåéèëäè. “Îíëàð åâäÿ äàùà
÷îõ ãàçàíà áèëÿð” – äåéèðäè.
Ðÿúÿá àðçóëàðûíû èñòÿäèéè êèìè ùÿéàòà êå÷èðäè. Ùÿð èêè óøàüû âÿçèôÿ-
ñèíäÿí àéûðäû. Ýöíîðòàäàí ñîíðà Õàñàéû ïàïèðîñ ñàòìàüà ýþíäÿðäè. Áö-
òöí áóíëàð êè÷èê Õàñàéà òÿñèðñèç ãàëà áèëìÿçäè. Î, ýöíäÿí-ýöíÿ äÿéè-
øèðäè. Þçöíö åâäÿ, ùÿéÿòäÿ, êö÷ÿäÿ âÿ ìÿêòÿáäÿ îëäóãúà ñÿðáÿñò ùèññ
åäèðäè. Ùÿð ýöí àíàñûíäàí àëäûüû ïàïèðîñëàðû úèáëÿðèíÿ äîëäóðóá ôèò ÷à-
ëà-÷àëà áþéöê êö÷ÿëÿðÿ ýåäèðäè. ßââÿëëÿðè ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ, óòàíà-óòàíà
ñàòàðäû, ÿëèíäÿêè ïàïèðîñó ñàòìàã ö÷öí äèâàðà ñþéêÿíèá éîëäàí êå÷ÿí-
ëÿðÿ éàëíûç òÿêëèô åäÿðäè. Ñîí çàìàíëàð î ãÿäÿð ñûðòûãëàøìûøäû êè, áàøãà
____________
ñàòûúû éîëäàøëàðûíà äà àìàí âåðìèðäè! Éîëäàí êå÷ÿí àäàìûí ãàðøûñûíà
130
ãà÷ûðäû. Ïàïèðîñ ñàòìàã öñòöíäÿ éîëäàøëàðû èëÿ áîüóøóðäó. Àëûúû àç îë-
äóüó çàìàíëàð äèâàð äèáèíäÿ òîïëàíûá éîëäàí êå÷ÿí àäàìëàðûí ãàðøû-
ñûíäà ùÿð áèð ãàáà ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿê âÿ òÿðáèéÿñèç ñþçëÿð ñþéëÿìÿêäÿí
÷ÿêèíìÿçäè.
Áèð ýöí àíàñûíäàí ïàïèðîñëàðû àëûá ñàòìàüà ýåäèðäè. Ùÿéÿòÿ ÷ûõûíúà
ãîíøóñó Ìöðñÿë îíà éàõûíëàøûá ýöëÿ-ýöëÿ ñîðóøäó:
– Õàñàé, ïàïèðîñóí áèðè íå÷ÿéÿäèð?
Õàñàé àúûãëû: “Èòèë ýåò!” – äåéÿ òÿïèêëÿ îíóí ãàðíûíäàí åëÿ âóðäó
êè, Ìöðñÿë ñàíúûëàíûá éåðÿ éûõûëäû: îíóí áàüûðòûñûíà àíàñû ýÿëäè. Îüëó-
íó î ùàëäà ýþðöíúÿ:
– Áó õóëèãàíûí áèð éèéÿñè éîõäóðìó? Îä îëóá ùÿéÿòèí úàíûíà äö-
øöáäöð. Îíó ýþðöì éîõ îëñóí! – äåäè.
Áàäàì ãàøëàðûíû ÷àòàðàã àúûãëû áèð ñÿñëÿ Çöëåéõàíûí öñòÿ êöêðÿäè:
– Åé, àüçûíû éûü, õóëèãàí ñÿíñÿí. Íÿ îëàð? Óøàãäûðëàð, äàëàøûáëàð...
Çöëåéõà åéíè ñÿñëÿ îíà úàâàá âåðäè:
– Ìÿí äÿ õóëèãàí îëñàéäûì, ñÿíèí êèìè éîëêÿñÿíÿ ýåäÿðäèì. Ñîí-
ðà öçöíö ãîíøóëàðà òóòäó:
– Àé àäàìëàð, áåëÿ àíàéà ìÿí íÿ äåéèì? Óøàüûìû ñàíúûëàíäûðûá
éåðÿ ñÿðèá, éåíÿ ùå÷ êåôèíè ïîçìóð. Óøàüûíûí ÿëèíÿ ïàïèðîñ âåðèá êö÷ÿ-
ëÿðÿ ñàëàí àíàäàí íÿ ýþçëÿìÿê îëàð?
– Êàñûá÷ûëûãäûð, íåéëÿéèì!
– Íåéëÿéÿñÿí? Èøìè àçäûð? Ñÿíèí èêè óøàüûí âàð, ìÿíèì ö÷. Ìÿí íÿ
ö÷öí óøàãëàðûìû ïàïèðîñ ñàòìàüà ýþíäÿðìèðÿì? ...×öíêè ìÿí î êö÷ÿ
õàðàáàíû áèëèðÿì. Ñÿíäÿí ïèñìè éàøàéûðàì? Þçöí òÿíáÿëñÿí, çÿùìÿò-
äÿí ãà÷ûðñàí. Óøàãëàðûíûí àéàüûíû êö÷ÿëÿðäÿí ÷ÿê, ýåò ñÿí äÿ ìÿíèì
êèìè èøëÿ.
– Ñÿí ìÿíÿ éîë ýþñòÿðìÿ, ýåò þç óøàãëàðûíûí äÿðäèíè ÷ÿê.
– Ìÿí þçöìêöëÿðèí äÿðäèíè ÷ÿêèðÿì. ×ÿêìÿñÿì î äà ãóäóç èò êè-
ìè îíó, áóíó äàëàðäû. Áó ùÿéÿòäÿ êèì ìÿíèì óøàãëàðûìäàí áèð ýöë ãÿ-
äÿð èíúèìèøäèð? Äÿðä ñÿíèí äÿðäèíäèð. Áèð äÿ î áèçèì óøàãëàðà ÿë âóðñà,.
ñÿíèí áàøûíà áèð èø à÷àðàì êè, áöòöí ùÿéÿò òàìàøàéà äóðàð.
– Àðâàäà áàõ, äÿëè îëóá, ìÿíèì áàøûìà íå÷èí?
– ×öíêè îíó âÿùøè åäèá õàëãûí úàíûíà ñàëàí ñÿíñÿí, éîõñà ÿââÿëëÿðè
ýöë êèìè óøàã èäè.
Äîüðóäàí äà Õàñàé âÿùøè îëóá ÷þëëÿðÿ äöøìöø, èïñèç-ñàïñûç áèð
____________
ùÿéàò êå÷èðèðäè.
131
 Ðÿúÿá ñîí çàìàíëàð Õàñàéà ÷îõ éàõûíëàøìûø âÿ îíó òàìàìèëÿ þç
òÿñèðè àëòûíà àëìûøäû. ×îõ çàìàí áàü÷à éàíûíäà, êö÷ÿ ãàïûñûíäà îíóíëà
îòóðóá éàâàø-éàâàø äàíûøûðäû. Ðÿúÿá îíà äåéèðäè:
– Ìÿêòÿáèí äàøûíû àò, îíäàí áèð øåé ÷ûõìàç.
Õàñàé úàâàáûíäà äåéèðäè:
– Àíàì áóðàõìàç...
– Ìÿí îëàí éåðäÿ î êèìäèð? Ñÿí ãîðõìà, äÿðñÿ ýåòìÿ, øóëóãëóã
åëÿ, ãÿðÿç åëÿ áèð èø ýþð êè, ñÿíè ãîâñóíëàð. Ñàáàùäàí îéàíà ìÿêòÿáäÿ
ãàëìà.
Êö÷ÿ ùÿéàòû ùàíñû óøàüû áèð èíñàí êèìè éåòèøäèðäè? Ùàíñû èíñàíû áèð
àëèì êèìè ìåéäàíà ÷ûõàðòäû? Î àçüûí ùÿéàò êè÷èê Õàñàéû þç êÿñêèí âÿ
çÿùÿðëè äèøëÿðè àðàñûíäà ÿçèð, ïàð÷àëàéûð âÿ îíó ó÷óðóìà äîüðó ñöðöê-
ëÿéèðäè. Îíóí áàøû êö÷ÿ ùÿéàòûíà î ãÿäÿð ãàðûøìûøäû êè, äÿðñè, ìÿêòÿáè
áöñáöòöí óíóòìóøäó. Ôèêðè äàèìà ãàðàíëûã âÿ äóìàíëû ó÷óðóìëàðäà
äîëàøûðäû. Àõøàìëàð åâÿ éîðüóí, àðüûí ãàéûäûá, àíàñû èëÿ, áàúûñû èëÿ âó-
ðóøà-âóðóøà, äèëëÿøÿ-äèëëÿøÿ éàòûðäû. Îíóí ÿõëàãû âÿ òÿáèÿòè äÿéèøäèéè
êèìè ñèìàñû äà äÿéèøìèøäè. Î, ùå÷ ÿââÿëêè Õàñàéà áÿíçÿìèðäè. Öçöí-
äÿí, ýþçöíäÿí õóëèãàíëûã éàüûðäû.

VI

Õàñàé êö÷ÿ âÿðäèøëÿðèíè éàâàø-éàâàø ìÿêòÿáÿ ýÿòèðìÿéÿ áàøëàäû.

Ùÿð ýöí ìÿêòÿáÿ ÿëè, öçö, öñòö-áàøû ÷èðêëè ýÿëèðäè. Ìöÿëëèìëÿð âÿ
éîëäàøëàðû èëÿ ðÿôòàðû áöñáöòöí äÿéèøìèøäè. Éîëäàøëàðûíû òÿùãèð åäèð,
ìöÿëëèìëÿðèí ñþçëÿðèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá äÿðñëÿðèíÿ ÿñëà ÷àëûøìûð-
äû. Êàìèë ìöÿëëèì áóíëàðû ýþðäöêúÿ, åøèòäèêúÿ êÿäÿðëÿíèð, ñèíèôäÿ ùÿð
õöñóñäà áèðèíúèëèê ãàçàíìûø îëàí Õàñàéûí áèðäÿí-áèðÿ áó ãÿäÿð äÿéèø-
ìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè àõòàðûð âÿ îíà ãàðøû ÷àðÿ âÿ òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö.
Áèð ýöí Õàñàé þç ñèíèô éîëäàøû âÿ ãîíøóñó Ìöðñÿëëÿ âóðóøàðêÿí
êþùíÿ ìöÿëëèìëÿðäÿí Ìèðçÿ Ðÿùèì îíóí ãîëóíäàí ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ òóòóá
áèð áàø ìöÿëëèìëÿð îòàüûíà ýÿòèðäè. È÷ÿðè ýèðèíúÿ öçöíö ìöäèðÿ ÷åâèðèá
òèòðÿê âÿ ÿñÿáè áèð ñÿñëÿ áàüûðäû:
– Éîëäàø ìöäèð, áåëÿ øåé îëìàç, ñÿí àëëàù áèçè áóíóí ÿëèíäÿí ãóðòàð.
Áèð ñàíèéÿ ýþçëÿðèíè ìöäèðÿ äèêèá äóðäóãäàí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ
____________
èðÿëè ýÿëäè. Èêè ÿëèíè Õàñàéà óçàäûá:
132
 – Áèëìèðÿì, áóíó ìÿêòÿáäÿ íÿ ö÷öí ñàõëàéûðñûíûç? Áóíäàí íÿ
îëàúàã? Áàõûí áèð, öç-ýþçöíäÿí ãóëäóðëóã éàüûð – äåäè.
Ìèðçÿ Ðÿùèì Õàñàéû è÷ÿðè ýÿòèðäèéè çàìàí Êàìèë ìöÿëëèì ñòîë áà-
øûíäà îòóðóá ãÿçåò îõóéóðäó. Îíëàðû ýþðöíúÿ äèìäèê ãàëõûá Ìèðçÿ Ðÿ-
ùèìè äèíëÿéèðäè.
Ìöäèð Õàñàéà éàíàøäû:
– Íÿ ö÷öí äèíú îòóðìóðñàí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó.
Õàñàé ýöëöìñÿéèá ìöäèðèí öçöíÿ äèê-äèê áàõäû, úàâàá âåðìÿéèá
éåíÿ áàøûíû àøàüû äèêäè. Îíóí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí Ìèðçÿ Ðÿùèì áàðûò êèìè
ïàðòëàäû:
– Óøàãäà áèð öçÿ áàõ, òÿðáèéÿéÿ áàõ, áèçèì âàõòûìûçäà áåëÿ øÿéèð-
äè áèð ñààò ìÿêòÿáäÿ ñàõëàìàçäûã, ñèçèí èøëÿðèíèçÿ ÷àøûðàì – äåéÿ ÿñÿáè
ùàëäà áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè.
Ìöäèð Õàñàéà ãÿòè ñÿñëÿ:
– Ýåò, àíàíû ÷àüûð ýÿëñèí – äåäè.
Õàñàé ÷ûõäû. Ìèðçÿ Ðÿùèì èêè ÿëèíè ùàâàäà îéíàäàðàã àúûãëû áèð
ñÿñëÿ äåäè:
– Àíàñû íèéÿ ýÿðÿê? Î ýÿëèá Õàñàéà áóéíóç ãîíäàðìàéàúàã êè.
Îíóí áèðúÿ ÷àðÿñè âàð.
Êàìèë ìöÿëëèì îíà éàõûíëàøà-éàõûíëàøà ñîðóøäó:
– ×àðÿ íÿäèð, Ìèðçÿ?
– Ãîâìàã!
– Éîõ, ìÿí ñèçèíëÿ øÿðèê îëà áèëìÿðÿì.
– Îíäà ìÿêòÿáè äàüûòìàã, ãàïûñûíà äà áþéöê áèð ãûôûë âóðìàã ëà-
çûì ýÿëèð.
– Áó äà äîüðó äåéèë, áèð øÿéèðä íÿ ãÿäÿð îä îëñà, ìÿêòÿáè äàüûò-
ìàç, ÷öíêè îíó þç ýþçöíöí áÿáÿéè êèìè ãîðóéàí ïîëàä èðàäÿëè ìöÿë-
ëèìëÿð êèìè ãàðîâóë÷óëàðû âàð. Áóðàäà éàëíûç áèð øåé âàð: ñèçèí çàìàíà-
íûç áàøãà, áèçèì çàìàíàìûç áàøãàäûð. Çàìàí áàøãà îëäóüó êèìè, ýþ-
ðöø, äöøöíöø äÿ áàøãàäûð. Áèçúÿ ùÿð óøàã áèð âÿòÿíäàø âÿ ñîñèàëèñò àè-
ëÿñèíèí ýÿëÿúÿê áèð öçâö âÿ èø÷èñèäèð. Áó ýöí áèð óøàã éàìàí òÿñèðëÿðÿ
ãàïûëñà, ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿñè ïîçóëñà, úÿìèééÿòèìèç îíäàí çèéàí
÷ÿêìÿçìè?
– ×ÿêÿð.
– Î ùàëäà áó óøàüû èñëàù åòìÿê ëàçûì ýÿëìèðìè?
____________
– Ýÿëèð, ôÿãÿò î áèçèì âÿçèôÿìèç äåéèë, áèç àíúàã ìöÿëëèìèê...
133
 – Óíóòìà êè, áèç ìöÿëëèìèê. Áèçèì âÿçèôÿìèç îëäóãúà ìÿñóëèééÿò-
ëè, îëäóãúà ìöùöì, îëäóãúà ïàê âÿ ìöãÿääÿñäèð. Áèç óøàã ãÿëáèíèí
ìöùÿíäèñè, éåíè íÿñèë òÿðáèéÿ÷èñèéèê. Îíóí ùÿð áèð íþãñàíûíû èñëàù åò-
ìÿê áèçèì âÿçèôÿìèçäèð; áèçäÿí áàøãà îíó êèì èñëàù åäÿ áèëÿð? Õöñó-
ñÿí Õàñàé êèìè èñòåäàäëû âÿ ýÿëÿúÿéè ïàðëàã áèð øÿéèðäè èñëàù åòìÿê ùÿð
ìöÿëëèìèí âÿçèôÿñèäèð. Ñÿí îíó ãîâìàã äåéèë, èñëàù ö÷öí éîëëàð âÿ òÿä-
áèðëÿð ýþñòÿð.
Ìèðçÿ Ðÿùèì îíà úàâàá âåðìÿäè. Áàøûíû òÿðïÿäÿðÿê åòèíàñûç ùàëäà
áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè.
Êàìèë öçöíö ìöäèðÿ ÷åâèðèá äåäè:
– Éîëäàø ìöäèð, áó óøàüà ùÿð òÿðÿôäÿí òÿñèð åòìÿê ö÷öí áöòöí
ãöââÿìèçè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìûøûã. Ïèîíåð òÿøêèëàòû Õàñàéà òÿñèð åòìÿê
ö÷öí èøÿ áàøëàìûø, àíàñûíà òÿñèð åòìÿê ö÷öí åâëÿðèíÿ òÿìèçëèê áðèãàäà-
ñû ýþíäÿðìèøäèð. Áèç îíó ùÿð ùàëäà þç òÿñèðèìèç àëòûíà àëà áèëÿúÿéèê.
Àíúàã àíàñûíû ÷àüûðòäûðìà, ÷öíêè áèëèðÿì ýÿëìÿéÿúÿê.
Ìèðçÿ Ðÿùèì éåðèíäÿí ãûøãûðäû:
– Úÿùÿííÿìÿ ýÿëìÿéÿúÿê, ýîðà ýÿëìÿéÿúÿê.
Ñîíðà ñÿñèíèí àùÿíýèíè äÿéèøÿðÿê èñòåùçà èëÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Íÿ åëÿéÿê, î ýÿëìÿç, áèç îíóí ãóëëóüóíà ýåäÿðèê.
– Ùÿð ùàëäà ýåòìÿéèíèç ëàçûìäûð.
Ìèðçÿ Ðÿùèìèí ýþçëÿðè ãàïàãëàðûíäàí ôûðëàäû, ãóëàãëàðûíûí óúóíà
ãÿäÿð ãûïãûðìûçû ãûçàðàðàã àüçûíäàí êþïöê ñà÷à-ñà÷à:
– Ñèç àëëàù, ìöÿëëèìëèéè áó ãÿäÿð àë÷àëòìàéûí! – äåéÿ áàüûðäû.
Áó çàìàí òÿìèçëèê áðèãàäàñûíûí öçâëÿðè è÷ÿðè ýèðäè. Êàìèë ìöÿëëèì
ñîðóúó ýþçëÿðèíè îíëàðà äèêÿðÿê íÿ õÿáÿð âåðÿúÿêëÿðèíè ñÿáèðñèçëèêëÿ
ýþçëÿäè. Áðèãàäà ñÿäðè Ùÿñÿí öçöíö Êàìèë ìöÿëëèìÿ ÷åâèðèá àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Êàìèë ìöÿëëèì, ýåòäèê, ôÿãÿò áèçè è÷ÿðè áóðàõìàäûëàð – äåäè.
Öçâëÿðäÿí áèðèñè:
– Áóðàõìàäûëàð äåéèë, áèçè ãîâäóëàð, ùÿòòà òÿùãèð åòäèëÿð.
Êàìèë ùåéðÿòëÿ:
– Êèì òÿùãèð åòäè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ùÿñÿí ÿëëÿðèíè áàøûíäà îéíàäàðàã:
– Åëÿ áèë áóíëàð ùå÷ àäàì ýþðìÿìèøëÿð. Àðòûðìàíûí ãàïûñûíû
âóðäóã. Éîüóí, ãûñà áîéëó áèð êèøè ÷ûõäû, áèçè øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöç-
____________
äöêäÿí ñîíðà ãàïûíû à÷äû, èêè ÿëè èëÿ ãàïûíûí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíäÿí áÿðê-áÿðê
òóòóá, áîéíóíó óçàäàðàã:
134
 – Íÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ìÿêòÿáäÿí ýÿëìèøèê, òÿìèçëèê áðèãàäàñûéûã. Îòàãëàðà áàõìàã
ö÷öí ýÿëìèøèê – äåäèì. Î áèçè áèð äÿ àúûãëû áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Îòàãëàðûìûçûí íÿéèíÿ áàõàúàãñûíûç? – äåäè. – Áó çàìàí Õàñàéûí
àíàñû Áàäàì ýÿëäè. Áó éîüóí êèøè ýþçëÿðè èëÿ îíà íÿ èøàðÿ åòäèñÿ, ãàäûí
áàðûò êèìè à÷ûëäû:
– Ìÿí áðèãàäà, ìðèãàäà áèëìèðÿì. Ýåäèí, ýåäèí – äåéÿ áèçè ãîâäó.
Êàìèë äöøöíúÿëè ýþçëÿðèíè ìöäèðèí öçöíÿ äèêäè. Ìöäèð:
– Ñèçè íåúÿ òÿùãèð åòäèëÿð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ìèðçÿ Ðÿùèì:
– Ãÿðèáÿ àäàìñàí, òÿùãèð äàùà íåúÿ îëàð? Êèøè àüçûíäà äåéèð êè,
áèçè ãîâäóëàð. Î ìåøÿ àéûñû äÿéÿíÿêëÿ äÿ áðèãàäàíû äþéìÿéÿúÿê èäè
êè... Áåëÿ àòà-àíàíûí îüëóíó áàøûíà âóðìàã ëàçûìäûð!
Êàìèëèí öçö-ýþçö äóìàíëàíìûø, äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðäö. Ýÿíú
ìöÿëëèìëÿðäÿí áèðè:
– Ìÿíúÿ àòàñû èëÿ ýþðöøìÿê, îíó áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð – äåäè.
Êàìèë îíà úàâàá âåðìÿäè; ÷öíêè äÿôÿëÿðëÿ Ðÿúÿáè ýþðöá ÿùâàëàòû
îíà àíëàòìûøäû. Ðÿúÿá èñÿ: “Àíàñûíà ñþéëÿ, ìÿí Õàñàéûí èøèíÿ ãàðûø-
ìûðàì” – äåéÿ èøäÿí áîéóí ãà÷ûðûðäû.
Êàìèë ìÿíàëû áèð áàõûøëà ìöäèðÿ áàõûá äåäè:
– Áàúûñû Çèíéÿòèí àíëàòäûüûíà ýþðÿ Õàñàéû éîëäàí ÷ûõàðàí àòàëûüûäûð.
Äåéèðëÿð êè, ùÿð ýöí îíó ýþòöðöá ýåäèð. Ùàðà ýåäèð? Íÿ ö÷öí ýåäèð?
Áóíó ùå÷ êÿñ áèëìèð. “Ãàðäàøûìû êîð ãîéàí áó êèøèäèð” äåéèð.
Êàìèë ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, ïèîíåð òÿøêèëàòûíûí ðÿùáÿðè è÷ÿðè ýèðäè.
– Ìöÿëëèì, äåäèêëÿðèìèçèí ùàìûñûíû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðäèê. ×îõ òÿä-
áèð ýþðäöê, ùå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäè âÿ âåðìÿéÿúÿê. ×öíêè î àðòûã ïàïè-
ðîñ ñàòìàãäàí ÿë ÷ÿêèá ïèâÿ áóäêàëàðûíûí àüçûíäà äîëàøûð.
– Íåúÿ?.. Éîõñà úèáýèðëèê åäèð?
– Úèáýèðëèê åäèð... Ãûñà, øèøìàí áèð êèøè èëÿ ÿëáèðäèð.
– Áèëèðÿì, àòàëûüûäûð, àòàëûüû...
Ìèðçÿ Ðÿùèì ýöëÿ-ýöëÿ èðÿëè ýÿëäè. Öçöíö Êàìèë ìöÿëëèìÿ òóòóá
äåäè:
– Áóéóð, Êàìèë éîëäàø. Èíäè úèáýèðè èñëàù åò, ýþðöì, íåúÿ èñëàù
åäèðñÿí?
Êàìèë ìöÿëëèì äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
____________
– Îíó Ðÿúÿáäÿí àéûðìàã ëàçûìäûð; áóíà áèð éîë òàïàðàì – äåäè.
Ñîíðà öçöíö ìöäèðÿ ÷åâèðèá:
135
 – Áöòöí áóíëàðû àíàñûíà àíëàòìàã ëàçûì äåéèëìè? – äåéÿ ïàïàüûíû
ÿëèíÿ àëäû.
Ìèðçÿ Ðÿùèì Êàìèë ìöÿëëèìèí àðõàñûíäàí ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ýåò, ýåò î àðâàä ñÿíè äÿ òÿùãèð åäèá ãîâñóí – äåäè.

***

Êàìèë ìöÿëëèì Õàñàéýèëÿ ýåòäèéè çàìàí Áàäàì Ãûçéåòÿðëÿ ãàïû

àüçûíäà ëàããûðòû âóðóðäó. Éàõûíëàøûá îíà ñàëàì âåðäè. Áàäàì ñàëàì àë-
ìàüû äà óíóäóá îíó øàøãûí-øàøãûí ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Ùà, ùà, õåéèð îëñóí, äå ýþðÿê ñÿí íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ îíó ãàáà
áèð ùÿðÿêÿòëÿ ãàðøûëàäû. Êàìèë ìöÿëëèì îíóí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí ïîçóëäó.
Àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Ñÿíèí êèìè àíàëàðûí éàíûíà õåéèð ö÷öí ýÿëìÿçëÿð – äåäè.
Áàäàì ãàøëàðûíû ÷àòäû:
– Íèéÿ? Ìÿí íåúÿ àíàéàì?
– Ñÿí éàõøû àíà îëñàí, îüëóíäàí õÿáÿðèí îëàð. Äå ýþðöì, Õàñàé áó
ñààò ùàðàäàäûð?
– Ùàðäà îëàúàã? Ìÿêòÿáäÿ...
– Éîõ, ìÿêòÿáäÿ äåéèë, ñÿíèí ñåâäèéèí êèøèíëÿ ïèâÿ áóäêàñûíûí éà-
íûíäà úèáýèðëèê åëÿéèð.
Áàäàì äîíóá ãàëäû.
– Áó íÿ ñþçäöð? Áóíó êèì ÷ûõàðòäû? – äåéÿ àúûãëû-àúûãëû Êàìèëèí
öçöíÿ áàõäû. Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè:
– Ìÿýÿð ìÿíèì êèøèì úèáýèðäè êè, îüëóìó äà úèáýèð åòñèí?
– Îíó ñÿí éàõøû áèëèðñÿí.
Ãûçéåòÿð áàøû èëÿ òÿñäèã åäÿðÿê:
– Äîüðóäóð áàëà, äîüðóäóð, îíäà åëÿ øåéëÿð âàð – äåäè.
Áàäàì ÿëè èëÿ îíó èòÿëÿéÿðÿê:
– Éóì àüçûíû, ñÿí áèëäèéèíè äå, áèëìÿäèéèíè äàíûøìà!
Ãûçéåòÿð îíó àúûãëû-àúûãëû ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Ãàäàì àüçûíà, àõìàã ãûçû, ìÿí äÿ, áó êèøè äÿ ñÿíèí õåéðèí ö÷öí
äåéèðèê, éîõñà áèçÿ íÿ, áèð êè÷èê óøàã èíäèäÿí î éîëëàðà äöøñÿ, àõûðû íÿ
îëàð?
Êàìèë ìöÿëëèì ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
____________
– Áàäàì áàúû, ñÿí ýÿë áó óøàüûí àéàüûíû êö÷ÿëÿðäÿí ÷ÿê, îíó ÿâ-
âÿëêè èøèíÿ ãàéòàð... Óøàüû áÿäáÿõò åòìÿ, ùàéûôäûð.
136
 – Âåðèðäèíèç... Ýþðöðäöê. Èíäè àéäà éöç ìàíàòäàí àðòûã ãàçàíûð.
– Àôÿðèí, éàõøû àíàñàí, áó à÷äûüûí ó÷óðóìëó éîëäà þç îüëóíó ïó÷
åäÿúÿêñÿí. Áó ãÿäÿð ïóëó ùàðàäàí ãàçàíûð?
– Ïàïðîñäàí, àëâåðäÿí!
– Éîõ, éàëàí äåéèðñÿí. Ïàïèðîñäàí àéäà éöç ìàíàò ãàçàíà áèëìÿç.
Áó ïóëó úèáýèðëèêäÿí ãàçàíûð.
Áàäàì ïóë êèìè ãûçàðäû, ýþçëÿðè áèð-áèðèíÿ òîõóíóá èêè øèìøÿê êè-
ìè ïàðëàäû, áîüóíóã áèð ñÿñëÿ:
– Ñèç ìÿíèì êèøèìèí äÿ, óøàüûìûí äà öñòöíÿ áþùòàí àòûðñûíûç” Áèë-
ìèðÿì, áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ éàøàðìûø ýþçëÿðèíè ñèëäè.
Êàìèë ìöÿëëèì Áàäàìûí áèð àç éóìøàëäûüûíû ýþðöá äàùà ãÿòè äà-
íûøìàüà áàøëàäû:
– Ñèçäÿí ùå÷ áèð øåé èñòÿìèðèê. Éàëíûç Õàñàéû áó ãîðõóíú éîëëàðäàí
÷ÿêèí. Õàëã ìÿùêÿìÿñè Õàñàé êèìè óøàãëàðà âÿ îíëàðûí éàðàìàç àòà-
àíàñûíà àüûð úÿçàëàð âåðèð, áóíó áèëèðñèíèçìè?
– Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, Õàñàéû Ðÿúÿáèí ãàíëû ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàð,
ñÿí áóíó åäÿ áèëìÿñÿí, ìÿí åëÿìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüàì.
– Ñÿí íÿ åëÿéÿ áèëÿðñÿí?
– Ìÿí Õàñàéû äà, Çèíéÿòè äÿ ñèçäÿí àëûá Çÿùìÿò óøàã åâèíÿ âåðÿ
áèëÿðÿì.
– Ïàùî... Íÿ áþéöê àäàìñàí, íÿ äåéèá óøàãëàðûìû ìÿíèì ÿëèìäÿí
àëàðñàí?
– Õàëã ìÿùêÿìÿñèíèí ñèçèí êèìè àòà âÿ àíàëàð ùàããûíäà ÷ûõàðìûø
îëäóüó ãàíóíóí ýöúö èëÿ. Áó ìÿíèì âÿòÿíäàøëûã âÿ ìöÿëëèìëèê âÿçè-
ôÿìäèð.
Êàìèë ìöÿëëèì áó ñþçëÿðè äåéèá áàäàìäàí àéðûëäû. Áàäàì îíóí àð-
õàñûíúà ñþéëÿíÿðÿê:
– Áóíëàð êèøèíèí, óøàüûí áàøûíà áèð èø à÷ìàñàëàð éàõøûäûð – äåäè.

VII

Ðÿúÿá Õàñàéà ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áèð ýöí
Õàñàé ÿëèíäÿ äÿéÿíÿê áàü÷àíûí òàõòà ùàñàðëûüûíà ÷ûðïà-÷ûðïà ãà÷ûðäû.
____________
Ðÿúÿá áèð ñè÷àíûí ãóéðóüóíäàí òóòóá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Õàñàé, áóðà áàõ, áóðà áàõ, ñè÷àí òóòìóøàì – äåéÿ îíó ÷àüûðäû.
137
 Õàñàé ãà÷à-ãà÷à ýÿëäè, ñåâèíúÿê áèð ùàëäà ñè÷àíû àòàëûüûíäàí àëäû.
Îíóí ãóéðóüóíà áèð èï áàüëàéûá îéíàòìàüà áàøëàäû. Õàñàé èïè ÿëèíäÿ
òóòìóø, ñè÷àí ãà÷äûãúà î äà àðõàñûíúà ýöëÿ-ýöëÿ ãà÷ûðäû. Ðÿúÿá áèð-
äÿí-áèðÿ Õàñàéû ñàõëàéûá éàâàøúà äåäè:
– Áóðà áàõ Õàñàé, ëàï éåðèíÿ äöøäö, ñàáàù áó ñè÷àíû ìÿêòÿáÿ àïà-
ðûá äÿðñ çàìàíû ìöÿëëèìèí öñòöíÿ àòàðñàí. Áó äà ìÿêòÿáäÿí ãîâóëìà-
üûí ö÷öí áèð áÿùàíÿ îëàð.
Õàñàé ýöëöá äåäè:
– Éàõøû ôèêèðäèð, ñàáàù àïàðàðàì.
Ùÿìèí ýöí ñÿùÿðè Õàñàé ñè÷àíû áèð ãóòóéà ãîéóá ìÿêòÿáÿ àïàðäû.
Ùÿëÿ äÿðñäÿí ãàáàã î, ñè÷àíû ìÿêòÿá ùÿéÿòèíäÿ îéíàäûá óøàãëàðû
ýöëäöðäö. Çÿíý âóðóëäó. Õàñàé ùàìûäàí ÿââÿë ñèíôÿ ýèðäè. Ñòîëóí ãó-
òóñóíó à÷ûá ñè÷àíû îðà áóðàõäû, òåç àüçûíû áàüëàéûá éåðèíÿ îòóðäó.
Øàýèðäëÿð ñèíôÿ ýèðäèëÿð, ùÿð êÿñ þç éåðèíÿ êå÷äè. Ìöÿëëèì ýÿëäè. Éîõ-
ëàìà àïàðäûãäàí ñîíðà äÿðñÿ áàøëàäû.
Ìöÿëëèì òÿáàøèð ýþòöðìÿê ö÷öí ìàñàíûí ãóòóñóíó à÷ìàã èñòÿðêÿí
ñè÷àí áèðäÿí-áèðÿ îíóí öçÿðèíÿ àòûëäû. Ìöÿëëèì äèêñèíèá òåç ýåðè ÷ÿêèë-
äè âÿ ìöâàçèíÿòèíè èòèðèá îòóðäóüó ñòóëëà áÿðàáÿð éåðÿ éûõûëäû. Øàýèðä-
ëÿð áèðäÿí ýöëöøäöëÿð. Ùàìûñû ìöÿëëèìÿ êþìÿê åòìÿéÿ ýÿëäè. Ìöÿë-
ëèì òåç éåðèíäÿí ãàëõäû.
– Ñè÷àíû ãóòóéà êèì áóðàõìûøäûð? – äåéÿ àúûãëû ñîðóøäó. Ùàìû éåð-
éåðäÿí:
– Õàñàé! Õàñàé! – äåéÿ áàüûðäû.
Ìöÿëëèì ñèíèôäÿí ÷ûõäû. Ñè÷àí ãà÷ûá ýèçëÿíìÿê ö÷öí îðà-áóðà ñî-
õóëóðäó. Øàýèðäëÿð èíäè îíóí àðõàñûíúà ãà÷ûð, àíúàã òóòà áèëìèðäèëÿð.
Áèðäÿí ñè÷àí ãà÷ûá ñêàìéàëàðûí àëòûíäà ýþçäÿí èòäè. Óøàãëàð ýöëöøÿ-
ýöëöøÿ îíóí àðõàñûíúà éöéöðäöëÿð. Áó âàõò ìöäèðëÿ Êàìèë ìöÿëëèì
è÷ÿðè ýèðäè. Øàýèðäëÿð þç éåðëÿðèíäÿ îòóðäóëàð. Ìöäèð ìÿñÿëÿíè àéäûí-
ëàøäûðìàã ö÷öí ñîðóøäó:
– Ñè÷àíû ñèíôÿ êèì ýÿòèðìèøäèð?
Ñèíèô íöìàéÿíäÿñè éåðèíäÿí ãàëõûá úàâàá âåðäè:
– Õàñàé ýÿòèðìèøäèð, ùÿéÿòäÿ îéíàäàíäà ýþðìöøöê.
– Áÿñ ñè÷àíû ñòîëóí ãóòóñóíà êèì ãîéóá?
Øàýèðäëÿð áèð àüûçäàí:
– Áèç ýþðìÿäèê – äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð.
____________
Ìöäèð Õàñàéäàí ñîðóøäó:
– Áó ñè÷àíû ãóòóéà ñÿí ãîéìóñàíìû?
138
 Õàñàé úàâàá âåðìÿäè. Î, òÿêðàð ñîðóøäó. Õàñàé éåíÿ áàøûíû éåðÿ äè-
êèá äóðäó. Ìÿñÿëÿ àéäûí èäè. Îäóð êè, ìöäèð þç ãÿðàðûíû äÿðùàë áèëäèðäè:
– Ýåò, ýåò áàëà, áó ìÿêòÿáäÿ ñÿíÿ éåð éîõäóð!
Õàñàé ñàíêè áóíó èñòÿéèðäè. Êèòàáëàðûíû òîïëàéûá òåç ñèíèôäÿí ÷ûõäû.
Êàìèë ìöÿëëèìèí ãÿëáèíäÿêè èçòèðàá âÿ ÷ûðïûíòû öç-ýþçöíäÿ îéíà-
éûðäû. Îíóí àðõàñûíúà áàõäû-áàõäû, ñîíðà äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêÿðÿê:
– Ùàéûô ñÿíÿ Õàñàé. Èíñàí äà áó ãÿäÿð äÿéèøÿðìèø!.. Î, ìÿêòÿá-
äÿí ãîâóëóð, ìÿíèì öðÿéèì àüðûéûð. Ýåò, àíúàã ñÿíèí àõûð éåðèí éåíÿ
áóðàäûð, – äåäè.

VIII

Õàñàé ýåúÿ-ýöíäöç êö÷ÿëÿðè þë÷öðäö. Î èíäè Ðÿúÿáèí ÿëàëòûñû îë-

ìóøäó. Ãÿëÿáÿëèê éåðëÿðÿ ñîõóëóð, îíóí-áóíóí úèáèíÿ ýèðèðäè. ×îõ
âàõò ïèâÿ ñàòûëàí áóäêàëàðûí ãàðøûñûíäà ÿëèíäÿ áèð òîðáà áèøìèø íîõóä
àäàìëàðûí è÷èíÿ ñîõóëóð âÿ ïàëòàðûí öñòöíäÿí úèáëÿðè àõòàðûðäû. Áèðèíèí
úèáèíäÿ ïóë îëäóüóíó ýþðöíúÿ Ðÿúÿáÿ ýþç-ãàøëà àíëàäûð, Ðÿúÿá áèð
áÿùàíÿ èëÿ îíà éàíàøûð, ãîëóíó éóõàðû ãàëäûðûá î àäàìûí øàïêàñûíû ãî-
ëó èëÿ áÿðê àøàüû áàñûðäû. Î àäàì Ðÿúÿáèí ãîëóíóí àëòûíäàí ÷ûõìàüà âÿ
øàïêàñûíû äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðêÿí Õàñàé ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá òåç
îíóí úèáèíÿ ýèðèðäè. Õàñàé ùÿð çàìàí ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðäè. ×îõ âàõò
àäàìëàð õÿáÿð òóòóð, îíó äþéöð, ñþéöðäöëÿð. Áó àúûëàðûí ùàìûñûíû äóé-
äóüó ùàëäà, î éåíÿ äÿ áó ÷èðêèí èøäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè.
Ðÿúÿáèí Õàñàéäàí ÿââÿë Ùÿñÿí àäëû áèð ÿëàëòûñû äà âàð èäè. Ùÿñÿí
àüûð âÿ òÿíáÿë áèð óøàã èäè. Îõóìàã âÿ èøëÿìÿêäÿí ãà÷ûðäû. Îíà ýþðÿ
äÿ Ðÿúÿáëÿ éîëäàø îëìóøäó. Õàñàéäàí ñîíðà Ðÿúÿáèí îíà áèð î ãÿäÿð åù-
òèéàúû éîõ èäè. Áóíóíëà áåëÿ ÷îõ âàõò ùÿð èêèñèíè éàíûíà ñàëûá îâà ÷ûõûðäû.
Áèð ýöí ñÿùÿð ÷àéûíû è÷ÿð-è÷ìÿç Õàñàé åâäÿí ÷ûõäû. Éîëäà Ùÿñÿ-
íÿ ðàñò ýÿëäè. Ùÿñÿí ãîç àëìàã ö÷öí êîîïåðàòèâÿ ýèðäè. Õàñàé äà
úèáèíäÿí áåø øàùû ÷ûõàðûá îíà âåðäè:
– Âàðûì, éîõóì áóäóð, àë áÿðàáÿð éåéÿê – äåäè.
Ùÿñÿí ãîçó àëûá êîîïåðàòèâäÿí ÷ûõäû. Éåìÿê ö÷öí “Àçàäëûã áàü-
÷àñû”íûí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Ãàïû àüçûíäà ö÷-äþðä ïàòñàí äóðìóøäó. Ùÿ-
ñÿíèí ÿëèíäÿ ãîçó ýþðöá îíó àðàéà àëäûëàð: “– Áèçÿ äÿ âåð, áèçÿ äÿ âåð”
–____________
äåéÿ ãîçó ïàé-ïóø åòìÿê èñòÿäèëÿð. Ùÿñÿí îíëàðû èòÿëÿéèá:
– Éàâàø-éàâàø, ñèçÿ äÿ âåðÿúÿéÿì – äåäè.
139
 Õàñàé äà áèð òÿðÿôäÿí ñîõóëóá: “ßââÿëúÿ ìÿíèì ïàéûìû âåð” – äå-
éèðäè. Àðàëàðûíäà ñþç áþéöéöá ñþéöøäöëÿð. Éîëäàí êå÷ÿí áèð ýÿíú îí-
ëàðà àúûãëàíûá:
– Àéûá äåéèëìè? Íÿ ö÷öí áåëÿ áîüóøóðñóíóç. Âåðèí ìÿí ïàéëàéûì
– äåäè.
Ùàìû ðàçû îëäó. Ýÿíú ýöëÿ-ýöëÿ ñîðóøäó:
– Àëëàù áþëýöñö èñòÿéèðñèíèç, éîõñà áÿíäÿ áþëýöñö?
Ïàòñàíëàðäàí áèðèñè áàüûðäû:
– Àëëàù áþëýöñö, àëëàù áþëýöñö.
Ýÿíú èêè äîëó îâóú áèðèñèíÿ, áèð îâóú äà áèðèñèíÿ âåðäè. Éåðäÿ ãà-
ëàí ö÷ ãîçó äà äþðä óøàãäàí áèðèíÿ áèð ãîç, î áèðèíÿ èêè ãîç âåðäè. Èêè
óøàüà ãîç ÷àòìàäû. Óøàãëàð àúûãëàíäûëàð.
– Éîõ, áó äöç áþëýö äåéèë – äåäèëÿð.
Ýÿíú úàâàá âåðäè:
– Àëëàù áþëýöñö áåëÿäèð. Áèðèíÿ î ãÿäÿð âåðèð êè, àøûá-äàøûð, áèðèíÿ
àç âåðèð, î áèðèíÿ ùå÷ âåðìèð.
Õàñàé áàüûðäû:
– Áÿíäÿ áþëýöñö éàõøûäûð, áÿíäÿ áþëýöñö.
Ýÿíú ãîçëàðû éåíÿ áèð éåðÿ òîïëàäû âÿ îíëàðûí àðàñûíäà áÿðàáÿð áþë-
äö. Ùÿð óøàüà áåø ãîç äöøäö.
Õàñàéëà Ùÿñÿí îíëàðäàí àéðûëäû. Ãîçëàðû ãûðûá éåéÿ-éåéÿ áàü÷àíûí
è÷è èëÿ ýÿëèðäèëÿð. Àüàú áàøûíäà áàëà ñûüûð÷ûí ýþðäöëÿð. Ùÿð èêèñè äàéàí-
äû; Õàñàé ñûõ êèðïèêëè êè÷èê ãàðà ýþçëÿðèíè îíà äèêèá ãàëäû. Ñîíðà ãóøó
òóòìàã ö÷öí òåç àüàúà äûðìàøäû. Ùÿñÿí äÿ àéàüûíäàí ãàëäûðûá:
– Òóò, èêèìèç äÿ îéíàäàðûã, – äåäè.
Õàñàé áó ñþçÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá ÷ûõäû. Ñûüûð÷ûíû ìèí áèð ôÿíäëÿ
òóòóá àüàúäàí åíäè. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ:
– Áóíó þçöì ñàõëàéàúàüàì – äåäè.
Ãóøà Ùÿñÿí äÿ éèéÿëÿíìÿê èñòÿäè. Îíó ùÿð áèðè áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêìÿ-
éÿ áàøëàäû. Äåéèøìÿëÿðè óçàíäû. Äþéöøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Éîëäàí êå÷ÿí
áèð ìöÿëëèì áóíëàðû ýþðöá éàõûíëàøäû:
– Éîë îðòàñûíäà èêè ìÿêòÿáëè äþéöøìÿç. Àéûáäûð, áèð äÿ áó éàçûã
ãóøó íÿ ö÷öí ÷ÿêèøäèðèðñèíèç?
Ùÿñÿí äåäè:
– ßìè, áó ñûüûð÷ûíû àüàúäà èêèìèç äÿ ýþðäöê, ìÿí îíà íÿðäèâàíëûã
____________
åòäèì, àéàãëàðûíû ÿëëÿðèìÿ, ÷èéíèìÿ ãîéóá àüàúà ãàëõäû. Èíäè èñÿ: “ãóø
ìÿíèìäèð” – äåéèð.
140
 – Éàëàí äåìÿ – äåéÿ Õàñàé åòèðàç åòäè. – ñÿí ìÿíè éàõøû òàíûéûð-
ñàí, ìÿí êÿðòÿíêÿëÿ êèìè äèìäèê äèâàðà äûðìàøàðàì. Ùàé-ùàé, ìÿíÿ
íÿðäèâàíëûã åäÿíÿ áàõ, àüàú áàøûíäà ãàíàäëû áèð ãóøó òóòìàã, ãîç ãû-
ðûá éåìÿê äåéèë; ÿëèíè óçàäûíúà ãóø “ïûð...ð” ó÷óá ýåäÿð. Ìÿí ñûüûð÷ûíû
ýþðäöì, þç ùöíÿðèìÿ ýöâÿíäèì. Èëàí êèìè áóäàãëàðà ñàðûëäûì, ÿëèìè
éàðïàãëàðûí àðàñûíäàí óçàäûá ãóøó åëÿ òóòäóì êè, ùå÷ þçöíöí äÿ õÿáÿ-
ðè îëìàäû. ñÿí éåðäÿí ãóðáàüàíû äà ýþòöðÿ áèëìÿçñÿí.
Õàñàéûí ãî÷àãëûüû âÿ äàíûøûüû ìöÿëëèìèí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè:
– Îüëóì, ñÿí ùàíñû ìÿêòÿáäÿ îõóéóðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó. Õàñàé
äèíìÿäè, áàøûíû àøàüû äèêèá äóðäó. Ìöÿëëèì áèð äÿ ñóàë âåðäè. Ùÿñÿí
ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ïàòñàíëàð ìÿêòÿáèíäÿ îõóéóð – äåäè.
Ìöÿëëèì ùåéðÿòëÿ îíà áàõûá:
– Ñÿíèí êèìè àüûëëû âÿ ãî÷àã óøàüà ïàòñàí ìÿêòÿáè éàðàøìàç, ýå-
äÿê áèçèì ìÿêòÿáäÿ îõó, ìÿêòÿáèìèç ñÿíÿ ùÿð úöð êþìÿê åäÿð – äåéÿ
Õàñàéà òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøäû.
Õàñàé ìöÿëëèìèí ñþçëÿðèíè äèíëÿìÿäÿí óçàãëàøûá ýåòäè. Ìöÿëëèì
îíóí àðõàñûíúà ÷îõ ñÿñëÿíäè, Õàñàé úàâàá âåðìÿäè.
Ñîíó îëìàéàí áó àçüûí éîëóí àúûëûüûíû Õàñàé ùÿð ýöí äàäûðäû. Éå-
äèéè éóìðóãëàð, òÿïèêëÿð, ãàáûðüà äåøÿí äöìñöêëÿð. àúû-àúû ýöëöøëÿð
îíà òÿñèðñèç ãàëìûðäû. Ìöÿëëèìèí ñþçëÿðè äÿ îíà àç òÿñèð åòìÿìèøäè.
Éîëäà ýåäÿðêÿí þç-þçöíÿ äöøöíöðäö: “Ìÿíèì àõûðûì íÿ îëàúàã, ùÿð
êÿñ ìÿíÿ ïàòñàí äåéèð, õóëèãàí äåéèð, úèáýèð äåéèð, þëöíúÿéÿ ãÿäÿð
ìÿí áåëÿ ãàëàúàüàììû?”
Î ùÿð ýöí õóëèãàíëàðûí, úèáýèðëÿðèí éàõàëàíäûüûíû ýþðöð, ñöðýöí
åäèëäèéèíè åøèäèðäè. Îíó ùÿð øåéäÿí ÷îõ êè÷èê õóëèãàíëàð ùàããûíäà ÷ûõà-
ðûëàí 103-úö ìàääÿ ãîðõóäóðäó. Î áèëèðäè êè, áèð ýöí éàõàëàíûá ñöðýöí
åäèëÿúÿê...

IX

Ðÿúÿá îâ òóëàñû êèìè Õàñàéû éàíûíà ñàëûá îâà ÷ûõìûøäû. Î áó ýöí îë-
äóãúà øûã ýåéèíìèøäè. Áàøûíäà ãèéìÿòëè øëéàïà, áîéíóíäà ãàëñòóê, ÿëèí-
äÿ êèòàá âÿ äÿôòÿðëÿ äîëó áèð ïîðòôåë âàð èäè. Çàùèðäÿí ùå÷ êÿñ îíóí ÿñèë
____________
ïåøÿñèíè òÿéèí åäÿ áèëìÿçäè. Õàñàé îíóí àðõàñûíúà ýåäèð, ùåéðÿòëÿ Ðÿ-
úÿáÿ áàõûá ýöëöðäö. Ñòàíñèéàéà ÷àòûíúà ùÿð èêèñè àòûëûá è÷è àäàìëà äîëó
141
áèð òðàìâàéà ìèíäè âÿ äÿðùàë àäàìëàðûí è÷èíÿ ñîõóëäó. Òðàìâàéûí îðòà-
ñûíäà öñòö-áàøû òÿìèç èêè íÿôÿð äàíûøûðäû. Õàñàé îíëàðûí î éàí áó éàíû-
íà êå÷èá éîõëàìàüà áàøëàäû. áèðèíèí úèáèíäÿ ïóë îëäóüóíó Õàñàé ýþç-
ãàøëà Ðÿúÿáÿ áèëäèðäè. Ðÿúÿá î àäàìà éàíàøäû. Ýþðìÿñèí äåéÿ èðè ïîðò-
ôåëèíè îíóí êþêñöíÿ ñûõàðàã ÿëèíè úèáèíÿ ñîõäó. Ïóëó èêè áàðìàüû àðàñûíäà
éàâàøúà ÷ûõàðìàã èñòÿðêÿí êèøè àíëàäû, òåç ÿëèíè úèáèíÿ óçàòäû, Ðÿúÿá ÿëè-
íè îíóí úèáèíäÿí ÷ûõàðûíúà êèøèíèí ÿëèíÿ òîõóíäó. Êèøè ÷ÿêèëÿðÿê:
– Àé, íÿ åäèðñÿí – äåéÿ ùåéðÿòëÿ Ðÿúÿáÿ áàõäû.
Ðÿúÿá äÿ:
– Íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ àúûãëû ýþçëÿðèíè îíà äèêäè.
– Úèáèìÿ íÿ ö÷öí ýèðèðñÿí?
– Êèì? Ìÿí?
– Ñÿí!.. Ñÿí!..
Ðÿúÿá ýþçëÿðèíè ùåéðÿòëÿ à÷àðàã:
– Åé, àüçûíûí ñþçöíö áèë, éîõñà êè ÷ÿíÿíè ñûíäûðàðàì – äåéÿ îíó
ùÿäÿëÿäè.
Î àäàì èñòåùçàëû áàõûøëà Ðÿúÿáè ýþçóúó ñöçäöêäÿí ñîíðà àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ïîðòôåëëè õóëèãàí, – äåéÿ ÿòðàôà áàõäû.
Òðàìâàéäàêûëàð ýöëöøäö. Òðàìâàé äóðàúàüà éàõûíëàøìàãäà èäè.
Àäàìëàð åíìÿê ö÷öí áàø òÿðÿôÿ êå÷èðäè. Ðÿúÿáèí îâó òóòìàìûøäû, åí-
ìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿñè éîõäó. Èðÿëèëÿéÿí àäàìëàðûí àðõàñûíúà ýåäÿ-ýå-
äÿ öçöíö î àäàìà òóòàðàã:
– Õóëèãàí îëäóüóìó ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì – äåäè. Î àäàì òþâðöíö ïîç-
ìàéàðàã:
– Ýåò, ýåò, îâóí òóòìàäû, ùÿëÿ áàøûíäà øëéàïàñûíà, ãîëòóüóíäà ïîðò-
ôåëèíÿ, éàíûíäà òóëàñûíà áàõ – äåäè.
Õàñàé äà òðàìâàéäàí åíèá áèð-áèðèíäÿí àðàëû îëàðàã àäàìëàðà ãà-
ðûøäûëàð.

Àõøàìöñòö èäè. Àäàìëàð ñèðêèí êàññàñû ãàðøûñûíäà òîïëàíûá áèëåò

àëûðäûëàð. Î ýåúÿ éåíè âÿ ýþçÿë íþìðÿëÿð ýþñòÿðèëÿúÿê èäè. Õàñàé áèëåò
____________
àëìàã áÿùàíÿñè èëÿ àäàìëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ñîõóëìóøäó. Àíúàã ÷îõ ÷àëûø-
äû, áèð øåé áàúàðìàäû, àõûðäà îíó “õóëèãàí” äåéÿ äöìñöêëÿéèá ãîâäó-
142
ëàð. Õàñàéûí áàçàðû òóòìàìûøäû. Áèð òÿðÿôäÿ äóðóá ãÿìëè-ãÿìëè äöøö-
íöðäö. Áó çàìàí éàøëû áèð ãàäûí ÿëèíäÿ ñèðê áèëåòè îíóí éàíûíäàí êå-
÷ÿðêÿí Õàñàé áèëåòè îíóí ÿëèíäÿí àëûá ãà÷äû. Ãàäûí àðõàñûíúà áàüûðà-
áàüûðà ãàëäû... È÷ÿðèäÿ îéóí áàøëàíìûø, ãàäûí ýåòìèøäè... Õàñàé áèëåòèíè
ýþñòÿðèá è÷ÿðè ýèðäè.
Ýåúèêìèø òàìàøà÷ûëàð ãàïû àüçûíäà òîïëàíûá òàìàøà åäèðäè, Õàñàé
îíëàðûí àðàñûíà ñîõóëäó. Áó çàìàí òÿëèì âåðÿíëÿðèí áèðèñè åøøÿéèí ãó-
ëàüûíäàí òóòóá ñÿùíÿéÿ ýÿòèðäè. Êè÷èê áèð ñòîë ãàðøûñûíäà äóðäóëàð. Òÿ-
ëèì âåðÿí öçöíö òàìàøà÷ûëàðà òóòóá äåäè:
– Òàíûø îëàí, áó ìÿíèì ÷àëûøãàí øàýèðäëÿðèìäÿí áèðèñèäèð, þçö äÿ
àüûëëû âÿ îõóìóø åøøÿêäèð.
Áóíó äåéèá ñÿùèôÿëÿðè ãàëûí êàðòîíäàí äöçÿëìèø èðè úèëäëè áèð êèòàáû
ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Ñîíðà öçöíö åøøÿéÿ òóòóá äåäè:
– ×àëûøãàí øàýèðäèì, à÷, äÿðñèíè îõó.
Åøøÿê áóðíó èëÿ êèòàáûí âÿðÿãëÿðèíè à÷äû. Ñîíóíúó ñÿùèôÿíè à÷äûã-
äàí ñîíðà áóðíó èëÿ êèòàáû þðòöá óúàäàí àíãûðäû. Åøøÿê î ãÿäÿð óúàäàí
âÿ ãÿðèáÿ áèð ñÿñëÿ àíãûðäû êè, àäàìëàð ýöëìÿêäÿí àõûá ýåòäè.
Ùÿð êÿñèí áàøû ýöëìÿëè âÿ òÿÿúúöáëö òàìàøàéà ãàðûøäûüû çàìàí Õà-
ñàé éàíûíäàêû êèøèíèí úèáèíÿ ýèðäè. Êèøè îíóí ÿëèíè òóòóá “õóëèãàí” äåéÿ
öçöíÿ áèð ñèëëÿ âóðäó. Ñîíðà ñÿùíÿíè îíà ýþñòÿðèá:
– Áàõ, åøøÿê äÿ òÿðáèéÿ àëûð. Àììà ñÿí úèáÿ ýèðèðñÿí – äåäè.
Áó ñþçëÿðè î åëÿ óúàäàí ñþéëÿäè êè, ùàìû îíà áàõäû. Òàìàøà÷ûëàð-
äàí áèðèñè:
– Áóðàõìà áó äÿëÿäóçó, îíà òÿíáåù ëàçûìäûð! – äåéÿ áàüûðäû. Áó
çàìàí ãàïû àüçûíäà äóðàí ìèëèñ íÿôÿðè Õàñàéà éàõûíëàøäû. Õàñàé ÿëèíè
êèøèíèí úèáèíäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð äàðòûíäûñà. êèøè îíóí ÿëèíè
áÿðê-áÿðê òóòóá áóðàõìàäû. Ìèëèñ íÿôÿðè éàõûíëàøûíúà:
– Àë, áóíó ëàçûì îëàí éåðÿ òàïøûð, – äåäè.

XI

Êàìèë ìöÿëëèì ùÿð àõøàì çÿùìÿò êîììóíàñûíäà ùÿáñÿ ìÿùêóì

åäèëìèø ýÿíúëÿðÿ äÿðñ âåðèðäè. Áèð àõøàì äà ñèíôÿ ýèðÿíäÿ Õàñàéû áó-
ðàäà ýþðäö. Êàìèë ìöÿëëèì òÿÿúúöá åòìÿäè. ×öíêè î, ùÿð øåéäÿí õÿ-
____________
áÿðäàð èäè. Îäóð êè:
143
 – Îùà... Êþùíÿ äîñòóì, áèçèì çÿùìÿò êîììóíàìûçà õîø ýÿëìè-
ñÿí, ñÿíè ÷îõäàí ýþçëÿéèðäèì – äåéÿ Õàñàéà éàíàøäû.
Õàñàé óòàíäûüûíäàí áàøûíû éåðÿ äèêèá äóðäó. Êàìèë ìöÿëëèì îíóí
áàøûíû îõøàéàðàã ñîðóøäó:
– Ùàíñû ñÿíÿòè þéðÿíèðñÿí?
Äöëýÿðëèê øþáÿñèíäÿéÿì – äåéÿ Õàñàé úàâàá âåðäè.
– ×îõ ýþçÿë... Áóðà ñÿíèí ö÷öí ÷îõ ôàéäàëûäûð. Î ñÿôèë ùÿéàò áàõ,
ñÿíè íÿ ãÿäÿð äÿéèøäèðìèø, ÿõëàã âÿ òÿáèÿòèí ãÿäÿð ñèìàí äà äÿéèøìèø,
ÿââÿëêè Õàñàéà ùå÷ îõøàìûðñàí. Ëàêèí áóðà ñÿíè ÷îõ äÿéèøäèðÿúÿê;
÷öíêè ñÿíÿò, èíñàíû çÿùìÿòÿ àëûøäûðûð. Çÿùìÿò èñÿ ÿõëàã âÿ ñàüëàìëûüûí
à÷àðûäûð.
Õàñàé ö÷ àé çÿùìÿò êîììóíàñûíäà ãàëäû. Êàìèë ìöÿëëèìèí òÿøÿá-
áöñö èëÿ ýþðöëÿí èøëÿð îðàäàêû ýÿíúëÿðè, åëÿúÿ äÿ Õàñàéûí èñëàùû ö÷öí
÷îõ ýþçÿë øÿðàèò ùàçûðëàìûøäû. ×îõ êå÷ìÿäè êè, Õàñàé òÿìèçëèê áðèãà-
äàñû ðÿùáÿðëèéèíÿ ñå÷èëäè. Âàõòàøûðû ýþðäöéö èøëÿð ùàããûíäà ìöäèðÿ
ðàïîðò âåðèðäè.
Ìöäèð Õàñàéû ÷îõ áÿéÿíìèøäè.
Õàñàé åìàëàòõàíàäà èøëÿéèðäè, ñèíèôäÿ ÷àëûøûðäû, ùÿéÿòäÿ âÿ áàü÷à-
äà éîëäàøëàðû èëÿ îéíàäûüû çàìàí îëäóãúà øÿí âÿ áÿõòèéàð ýþðöíöð, áàø-
ãà áèð øåé äöøöíìöðäö. Éàëíûç òÿê âÿ èøñèç ãàëäûüû çàìàí éåíÿ äÿ
áàøûíäà ãàðà äóìàíëàð ó÷óð, êå÷ìèø ñÿôèë ùÿéàòûíû äöøöíìÿéÿ áàøëà-
éûðäû. Ôÿãÿò Êàìèë ìöÿëëèì îíà åëÿ øÿðàèò éàðàòìûøäû êè, Õàñàé íÿ
èøñèç, íÿ äÿ éàëãûç ãàëà áèëèðäè.
Î ýöí çÿùìÿò åâèíäÿ ùàìû áèð-áèðèíÿ äÿéìèø, ãÿçåòè áèð-áèðèíèí
ÿëèíäÿí ãàïûðäû. Ãÿçåòäÿ Àçÿðáàéúàíûí ñîâåòëÿøìÿñèíèí 15 èëëèéè ìö-
íàñèáÿòè èëÿ ùþêóìÿò ÿôâè-öìóìè åëàí åòìèøäè. Áóíó åøèòìèø îëàí çÿù-
ìÿò êîììóíàñûíûí óøàãëàðû ýþçëÿðèíè ãÿðàðäàí àéûðìàéûá ÷àøãûí áèð
ñåâèíú è÷èíäÿ ÿôâè-öìóìè ìàääÿëÿðèíè îõóéóðäó. Ùàìû ñåâèíúèíäÿí
ñû÷ðàéûð, îéíàéûð, îõóéóð,. ìèí-áèð ùÿðÿêÿò åäèðäè. Áó ãÿðàð ÿââÿëúÿ
Õàñàéû äà ÷îõ ñåâèíäèðäè. Ëàêèí áèð ñààò ñîíðà àíàñû Áàäàìûí äèëÿí÷è
ãóòóñóíó, àòàëûüû Ðÿúÿáèí èøëÿðèíè õàòûðëàéûíúà öç-ýþçöíäÿí ñåâèíú ïà-
ðûëòûëàðû áèð àíäà ñþíäö, îíóí éåðèíÿ äöøöíúÿ, êÿäÿð êþëýÿëÿðè ãîíìà-
üà áàøëàäû. Î ãîë-ãàíàäû éàíûíà äöøìöø éàðàëû áèð ãóø êèìè àðòûðìàäà
äîëàøûðäû. Îíó ìöÿëëèìè Êàìèë óçàãäàí ýþðöíúÿ éàõûíëàøäû. Äóìàíëû
ýþçëÿðèíäÿí,
____________ êþëýÿëè öçöíäÿí ãÿëáèíäÿêè ÷ûðïûíòû âÿ êÿäÿðè îõóäó.
ßëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
144
 – Ùàìû ùÿéÿòäÿ ñåâèíú äàëüàëàðû è÷èíäÿ úîøóá-äàøäûüû ùàëäà, ñÿí
íÿ ö÷öí ñþíìöø êþðöê êèìè äóðìóñàí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó.
Õàñàé ñöíè ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ìÿí îíëàð êèìè úîøà áèëìÿðÿì – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Êàìèë ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã äåäè:
– Áèëèðÿì, ñÿíè äöøöíäöðÿí íÿ øåéäèð. Ãîðõìà,. áóðàäàí ÷ûõäûüûí
ýöí àðòûã Ðÿúÿáèí öçöíö ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Îíóí ùàããûíäà úèíàéÿò àõ-
òàðàí èäàðÿéÿ ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Áàäàì áàúû ö÷öí äÿ ôèêðèì áàøãà-
äûð. Áóíëàðû ñÿí äöøöíìÿ, ìÿíè ãîðõóäàí áèëèðñÿíìè íÿ èäè? Õóëèãàí-
ëûãëà ëÿêÿëÿíäèéèí ö÷öí ùå÷ áèð ìÿêòÿá ñÿíè ãÿáóë åòìÿéÿúÿêäè. Ëàêèí
ÿôâè-öìóìè ìÿêòÿáÿ ýèðìÿê ùàããûíû ñÿíÿ ãàéòàðäû. Áàõ, áóíà ñåâèí-
ìÿëèñÿí. Àçàä îëäóüóí ýöí ñÿíè ìÿêòÿáäÿ ýþçëÿéèðÿì.
Èêè ýöí ñîíðà Õàñàé àçàä åäèëäè. Î èíäè àçàäëûüà ÷ûõäûüû ö÷öí ñåâè-
íèðäè. Îðàäàí áèð áàøà åâÿ ýåòìÿê èñòÿäè. Ôÿãÿò åâäÿ îíóí ãÿëáèíÿ
ñåâèíú âÿ øÿôÿã ñà÷àí áèð øåé ýþðìÿäè, äöøöíÿ-äöøöíÿ àüçû ýÿëäèéè òÿ-
ðÿôÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Øÿùÿð ùÿéàòûíäàí ÷îõäàí àéðûëäûüûíà ýþðÿ êö÷ÿ-
ëÿð, àäàìëàð îíà áàìáàøãà ýþðöíöðäö. Êö÷ÿëÿðè, ìàüàçà ñÿðýèëÿðèíè
ñåéð åäÿ-åäÿ éàâàø-éàâàø äîëàøûðäû. Ö÷-äþðä ñààò êö÷ÿëÿðè äîëàøäû.
Îðàäàí êîëõîç áàçàðûíà ýåòäè. Áþéöê äàðâàçàíûí éàíûíäà äîëàøäû. Ùÿ-
ñÿíè ýþðäö. Ýþðöøäöëÿð. Êå÷ìèø ùÿéàòû þéðÿíìÿê íÿäÿíñÿ Õàñàéû éåíÿ
ìàðàãëàíäûðûðäû. Ùÿñÿíäÿí áèëäèéè, òàíûäûüû “äîñòëàðû” ñîðóøäó. Ùÿñÿí
÷îõóíóí ñöðýöí åäèëäèéèíè õÿáÿð âåðäè.
Ùÿñÿíèí áöòöí ôèêðè òÿãèá åòäèéè ãàäûíäà èäè. Õàñàéà àëà-éàðûì÷ûã
úàâàáëàð âåðèðäè. Áèðäÿí î, îâ ýþðìöø îâ÷ó êèìè ñöðÿòëÿ èðÿëè ñû÷ðàäû.
Õàñàé äþíöá ùåéðÿòëÿ îíà áàõäû. Ùÿñÿí öñò-áàøû òÿìèç áèð ãàäûíà éà-
íàøäû, îíóí ÿëèíäÿêè ÷àíòàñûíû åëÿ óñòàëûãëà ãàïûá ãà÷äû êè, Õàñàé áèð äÿ
ãàäûíûí áàüûðà-áàüûðà îíóí àðõàñûíúà ãà÷äûüûíû ýþðäö. Ùÿñÿí êö÷ÿíèí
áó áàøûíäàí î áèðè áàøûíà êå÷ìÿëè îëäó. Éàíüûíñþíäöðÿí ìàøûí êö÷ÿ-
äÿí ñöðÿòëÿ êå÷ÿðêÿí Ùÿñÿí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ìàøûíûí àëòûíà
äöøäö. Õàñàé ýþçëÿðèíè éóìäó.
Àäàìëàð éûüûøäû, áèðè îíà àúûéûð, áàøãàñû èñÿ: “Éàõøû îëäó, õóëèãàí-
ëûã åòìÿñèí” – äåéèðäè.
Õàñàé ýþðäöéö áó àúû âàãèÿäÿí äîíóá ãàëìûøäû. Î, ùÿì Ùÿñÿíÿ
àúûéûð, ùÿì äÿ þçöíö äöøöíöðäö. Î, áèëèðäè êè, õóëèãàíëûüûí àõûðû éîõ-
äóð. Áó çàìàí ìèëèñ íÿôÿðè éîëäàí êå÷ÿí áèð àðàáàíû ÷àüûðäû. Ùÿñÿíèí
____________
ìåéèòèíè àðàáàéà ãîéóá àïàðäû. Àðàáà êëèíèêàíûí äàðâàçàñûíäàí è÷ÿðè
ýèðäè. Õàñàé ñîíóíúó äÿôÿ îëàðàã Ùÿñÿíèí ìåéèòèíÿ áàõäûãäàí ñîíðà
145
êëèíèêàíûí äèâàðûíà ñþéêÿíèá, ãÿìëè-ãÿìëè äóðäó. Éàõûíäàêû ìÿêòÿ-
áèí øàýèðäëÿðè, äàíûøà-äàíûøà, ýöëöøÿ-ýöëöøÿ ãîëòóãëàðûíäà êèòàá ÷àí-
òàñû êö÷ÿäÿí êå÷èðäèëÿð. Îíëàð åëÿ ñÿìèìè âÿ äàäëû äàíûøûðäûëàð êè,
Õàñàéûí öðÿéè éåðèíäÿí îéíàäû, êå÷ìèø ýöíëÿðè éàäûíà äöøäö. Ýþçëÿ-
ðè þíöíäÿí áèð ÷îõ äàäëû õàòèðÿëÿð êå÷äè. Ñîíðà îíóí éîëóíäà áó ãÿäÿð
ÿìÿê ñÿðô åäÿí, ùÿãèãè áèð àòà êèìè ÷àëûøàðàã îíó ó÷óðóìëó éîëëàðäàí
óçàãëàøäûðàí ìöÿëëèìè Êàìèëè õàòûðëàäû. Êàìèë îíóí õÿéàëûíäà áó ýöí
îëäóãúà áþéöìöø, ãÿëáèíÿ, äèìàüûíà ùàêèì îëìóøäó. Õàñàé Êàìèëè
ùå÷ áèð çàìàí áó ãÿäÿð òÿãäèð åòìÿìèøäè. Îðàäàí áèðáàø åâÿ ãàéûòäû.
Ùÿéÿòÿ ýèðèíúÿ èëê ÿââÿë îíó Çèíéÿò ýþðäö. “Õàñàé ýÿëäè, Õàñàé ýÿë-
äè”, – äåéÿ ñåâèíÿ-ñåâèíÿ îíà òÿðÿô ãà÷äû. Õàñàé áàúûñû èëÿ ìÿùÿááÿò-
ëÿ ýþðöøäö. Àíàñû Áàäàì äà ãà÷àðàã îíóí áîéíóíà ñàðûëäû. Áàäàì
îíäàí “Çÿùìÿò êîììóíàñûíà” äàèð áèð ÷îõ øåé ñîðóøäó. Õàñàé ýþð-
äöêëÿðèíè ãûñàúà àíëàòäû.
Õàñàé î ýöí ÷îõ êÿäÿðëè âÿ äöøöíúÿëè ýþðöíöðäö.
Åðòÿñè ýöíö Õàñàé ñÿùÿð åðêÿí åâäÿí ÷ûõäû. Êö÷ÿíè äþíÿðêÿí éî-
ëóí àéðûúûíäà äóðóá äöøöíäö. Éîëóí áèðè ìÿêòÿáÿ, î áèðèñè áàçàðà ýå-
äèðäè. “Çÿùìÿò êîììóíàñû”íäàí ÷ûõàðêÿí Êàìèë ìöÿëëèì îíà: “Ñà-
áàùäàí ìÿêòÿáÿ ýÿëÿðñÿí” äåìèøäè. Îíóí ãÿëáèíäÿ áèð-áèðèíÿ çèää
îëàí èêè ãöââÿ ÷àðïûøûðäû. ×îõ äöøöíäö. Íÿäÿíñÿ áàçàðà ýåäÿí éîëëà
ýåòäè. Áèð-èêè ñààò áàçàðû äîëàøäû. Î, áó ýöí þç êþùíÿ ñÿíÿòèíäÿí éà-
äûðüàìûø êèìè èäè. Àäàìëàðà íåúÿ éàíàøñûí, ÿëèíè áàøãàëàðûíûí úèáèíÿ
íåúÿ ñîõñóí? Áóíëàð îíà ÷ÿòèí âÿ àüûð ýþðöíöðäö. Áèð äÿ êè, áàøãà õó-
ëèãàíëàðûí ñöðýöí åäèëìÿñè, ýþçëÿðè þíöíäÿ éîëäàøû Ùÿñÿíèí ôÿëàêÿòëè
þëöìö îíó áöñáöòöí ñàðñûòìûøäû. Î èíäè ÿëëÿðèíè áèð òÿðÿôÿ óçàäûá “ãóð-
òàðûí ìÿíè” äåéèðäè. Ëàêèí ñÿñè ÷ûõìûðäû. Êö÷ÿ, áàçàð âÿ àäàìëàð áó
ýöí îíà áàìáàøãà ýþðöíöðäö. Îðàäàí áèðáàø åâÿ äþíäö, àíúàã åâ äÿ
îíó ñûõûðäû, ÷öíêè îíóí éåíè èñòÿê âÿ òÿëÿáëÿðèíè òÿìèí åäÿ áèëìèðäè.
Õàñàéû ÿí ÷îõ ãîðõóäàí áó ìÿñÿëÿ èäè. Àíàñûíûí éàíûíäà òóì, êîíôåò
âÿ ïàïèðîñ ãóòóñóíó ýþðäöêúÿ áàøû äóìàíëàíûðäû. Õàñàé ïÿíúÿðÿéÿ
äèðñÿêëÿíèá áóíëàðû äöøöíöðäö. Àíàñû Áàäàì îíà éàíàøäû:
– Îüëóì, áó ýöí îí ýöíäöð êè, Ðÿúÿá åâÿ öç ÷åâèðìèð, îíóí äàëûí-
úà ýÿçèðëÿð, áóíó áèëèá åâäÿí ãà÷àã äöøöáäöð. Èøèìèç ùå÷ éàõøû äåéèë.
Äå ýþðöì, îüëóì, ñÿí èíäè íÿ èø ýþðÿúÿêñÿí?
Õàñàé úàâàá âåðìÿäè. Áàäàì îíà áåø ãóòó ïàïèðîñ óçàäûá:
____________
– Ùå÷ îëìàñà áóíëàðû ýþòöð ñàò – äåäè.
Õàñàé ïàïèðîñëàðû ÿëè èëÿ èòÿëÿéèá:
146
 – Ìÿí ìåéìóí äåéèëÿì – äåäè.
– Êöë áàøûíà, ïàïèðîñ ñàòàíëàð ìåéìóíäóðìó? – äåéÿ àíàñû ùåé-
ðÿòäÿí áþéöéÿí ýþçëÿðèíè îíà äèêäè.
– Ìåéìóí îëìàñà àäàìëàðûí ãàáàüûíäà àòûëûá-äöøìÿçëÿð.
Àíàñû úàâàá âåðìÿäè. Õàñàé îðàäàí ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Áåø äÿãèãÿ ñîí-
ðà åâÿ äþíäö. Î ýåò-ýåäÿ ÿñÿáèëÿøèð, ãèéìÿòëè áèð øåé èòèðìèø àäàìëàð
êèìè çåùíè, ýþçö, õÿéàëû äàèìà áèð øåé àõòàðûð, äöøöíöð, äöøöíöðäö.
Ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøàðàã êèòàáëàðûíû à÷äû, ñÿùèôÿëÿðèíè áèð-áèð, éàâàø-
éàâàø ÷åâèðäè, îõóìàüà ùÿâÿñè ýÿëìÿäè, êèòàáû éåíÿ áöêöá:
– Áèð çàìàí ìÿíèì ÿí éàõûí äîñòóì ñèç èäèíèç, ñàáàùäàí éåíÿ ñèç
îëàúàãñûíûç! – äåäè.
Çèíéÿò ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ñàü îë, ãàðäàøûì – äåéÿ ñåâèíúëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðè èëÿ îíà áàõäû.

XII

Õàñàé éåíèäÿí ìÿêòÿáÿ ãÿáóë åäèëìèøäè. Êàìèë èñÿ îíó áèð àí ýþç-
äÿí ãîéìóð, îíó äÿðñÿ, ìÿêòÿáÿ ìàðàãëàíäûðìàã ö÷öí ùÿð øÿðàèò ùà-
çûðëàìûøäû. Êàìèë ìöÿëëèìè àíúàã Õàñàéûí àèëÿ ùÿéàòû äöøöíäöðöðäö.
Î, áèëèðäè êè, Õàñàéûí àèëÿ ùÿéàòûíäà éåíèëèéÿ âÿ éàõøûëûüà äîüðó áèð äÿ-
éèøèêëèê îëìàñà, èñòåäàäûíà ýöâÿíäèéè Õàñàéû èñòÿäèéè êèìè áèð âÿòÿíäàø
éåòèøäèðÿ áèëìÿéÿúÿê. Ùàëáóêè Õàñàéäàí ýÿëÿúÿêäÿ ÷îõ øåéëÿð ýþçëÿ-
éèðäè. Áó àðçóñóíà ãîâóøìàã ö÷öí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Õàñàéûí àíàñû
Áàäàìû òÿðáèéÿëÿíäèðìÿê, éåíè ùÿéàòûí áöòöí øÿðàèòè èëÿ îíó àøíà åòìÿê
èñòÿéèðäè. Î èíäè éàëíûç áóíó äöøöíöð, áóíóí ö÷öí ÷àðÿëÿð àõòàðûðäû.
Õàñàéûí ïîçóëìóø ÿõëàãû ùÿëÿ òàìàìèëÿ ÿââÿëêè ùàëûíà ýÿëìÿìèø-
äè. Î, éåíÿ ñèíèôäÿ àðàáèð áÿçè ãàáà ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ äÿðñÿ ìàíå îëóá
ìöÿëëèìëÿðè âÿ éîëäàøëàðûíû èíúèäèð, èíòèçàìû ïîçóðäó. Ãîúà ìöÿëëèì
Ìèðçÿ Ðÿùèìèí øèêàéÿòëÿðè éåíÿ áàøëàìûøäû. Êàìèëÿ àðàáèð øèêàéÿòëÿ-
íèá: “Áó íÿäèð, áó õóëèãàíû éåíÿ íÿ ö÷öí ìÿêòÿáÿ ýÿòèðäèíèç? Áèëìè-
ðÿì íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð îíà éàïûøìûñûíûç? Îíäàí àäàì îëñà ìÿí áó
áûüëàðûìû êÿñäèðÿðÿì” – äåéèðäè.
Êàìèë ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ñÿáèð åò, Ìèðçÿ, Õàñàé ÿââÿëêèíäÿí àðòûã îëìàñà, ìÿí äÿ àäûìû
____________
ìöÿëëèìëèêäÿí ñèëäèðÿðÿì – äåéÿ úàâàá âåðäè.
147
 Áþéöê òÿíÿôôöñäÿ áèð ýöí Õàñàé ùÿéÿòäÿ îéíàðêÿí ñèíèô éîëäàøû
Ðÿøèä áèëìÿäÿí îíà øèääÿòëÿ òîõóíäó. Õàñàé ùèðñëÿ ýåðè äþíäö, öç-
ýþçöíö òóðøóäóá Ðÿøèäÿ áèð ñèëëÿ èëèøäèðäè. Ðÿøèä áèð àí äèíìÿäè, ÿëè èëÿ
ãûçàðìûø öçöíö òóòóá îíà áàõäû. Ñîíðà ìöëàéèì áèð ñÿñëÿ äåäè:
– Ùå÷ óòàíìûðñàí, Õàñàé, àäàì äà þç éîëäàøûíû âóðàðìû? Ìÿí ñÿ-
íÿ íÿ éàìàíëûã åëÿìèøÿì?
Äîüðóñó Õàñàé áåëÿ úàâàá ýþçëÿìèðäè. Áèð äÿ áó ñþçëÿðè Ðÿøèä î
ãÿäÿð òÿñèðëè èôàäÿ èëÿ ñþéëÿäè êè, Õàñàé äîíóá ãàëäû. Ðÿøèäèí öçöíÿ
ùåéðÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàìàüà áàøëà-
äû. Éîëäàøëàðû íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäû. îíó ñàêèò åäÿ áèëìÿäè. Ñÿñÿ íþâáÿò÷è
ìöÿëëèì Ìèðçÿ Ðÿùèì ýÿëäè. Êàìèë äÿ äÿðùàë ùàçûð îëäó, ìÿñÿëÿíè àé-
äûíëàøäûðìàã èñòÿäè:
– Êèì âóðäó? Íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó. Õàñàé
àüëàéà-àüëàéà úàâàá âåðäè:
– Ìöÿëëèì, Ðÿøèä áû÷àã èëÿ öðÿéèìèí áàøûíäàí åëÿ âóðäó êè...
Ùåéðÿòèíäÿí þçöíö èòèðìèø Ìèðçÿ Ðÿùèì Ðÿøèäèí öñòöíÿ éöéöðöá
ÿëè èëÿ îíäàí éàïûøäû:
– Âåð áóðà áû÷àüû. Áû÷àã ùàíû?
Ðÿøèä ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ìöÿëëèì, ìÿíäÿ áû÷àã íÿ ýÿçèð – äåéÿ úèáëÿðèíè îíà ýþñòÿðäè.
Êàìèë Õàñàéûí éàõàñûíû à÷à-à÷à:
– Ùàðäàí âóðäó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õàñàé àüëàéà-àüëàéà ñþçöíäÿ èñðàð åòäè:
– Ìöÿëëèì, áû÷àüû öðÿéèìÿ åëÿ ñàíúûá êè, íÿ èçè ýþðöíöð, íÿ äÿ ãàíû.
Øàýèðäëÿð ýöëöøäöëÿð. Ìöÿëëèìëÿð ÷àøûá ãàëìûøäû. Åëÿ áó âàõò øà-
ýèðäëÿðäÿí áèðèñè èðÿëè ýÿëèá ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè ìöÿëëèìëÿðÿ ñþéëÿäè.
Êàìèëèí öç-ýþçöíäÿí äóìàíëàð äÿðùàë ó÷äó. Ýöëÿ-ýöëÿ Ðÿøèäÿ áàõäû,
îíóí ñþéëÿäèéè ñþçëÿðè áèð äÿ òÿêðàð åòäè: – “Ùå÷ óòàíìûðñàí? Õàñàé,
àäàì äà þç éîëäàøûíû âóðàðìû? Ìÿí ñÿíÿ íÿ éàìàíëûã åëÿìèøÿì?”.
Ñþçÿ áàõ, ñþçÿ! Áó úàíè áû÷àüû äåéèë, ùÿãèãè ìÿêòÿáëè áû÷àüûäûð, þçö äÿ
åëÿ êÿñèð êè, íÿ èçè îëóð, íÿ ãàíû. Êÿñÿðëè ñþç ãûëûíúäàí äà èòèäèð.
Ìèðçÿ Ðÿùèì àúûãëû äóðóá áàøûíû òÿðïÿäèðäè. Êàìèë ýöëÿ-ýöëÿ îíà
éàíàøäû, ãîëóíäàí òóòóá äàíûøà-äàíûøà ýåòäèëÿð. Êàìèë äåéèðäè:
– Ñèç äåéèðñèíèç, áó óøàã èñëàù îëìàç, ùàëáóêè, îíóí áó ùàëû èñëàù
îëóíàúàüûíà áþéöê öìèä âåðèð.
____________
Ìèðçÿ Ðÿùèì àúû-àúû ýöëÿðÿê:
– Íÿ öìèä âåðèð, äÿëèäèð, äÿëè, þçö âóðóá, þçö äÿ àüëàéûð – äåäè.
148
 – Éîõ, áåëÿ äåéèë, âóðìàüà, ñþéìÿéÿ Õàñàé âÿðäèø åòìèøäèð. Àíúàã
î ÷èðêèí ùÿéàò îíóí ãÿëáèíÿ ùÿìèøÿëèê ùàêèì îëìàìûøäûð. Î, ÿââÿëêè
òÿìèçëèéèíè ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìèøäèð. Áàõñàíà, Ðÿøèäèí èïÿê êèìè éóì-
øàã ñþçö îíó ãûëûíú êèìè êÿñèð, î þç èøèíäÿí ïåøìàí îëóá àüëàéûð.
Îíëàð äàíûøà-äàíûøà äÿùëèçÿ ýèðÿðêÿí ìöäèðëÿ áèð íå÷ÿ ìöÿëëèì
îíëàðû ãàðøûëàäû. Ìöäèð Ìèðçÿ Ðÿùèìäÿí ñîðóøäó:
– Éåíÿ íÿ âàð, Ìèðçÿ? Ùÿéÿòäÿ íÿ ñÿñ-êöé èäè?
Ìèðçÿ Ðÿùèì ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè àíëàòäû. Ìöäèð áàøûíû òÿðïÿäÿ-
òÿðïÿäÿ:
– Îíäàí àäàì îëìàéàúàã, ãîâìàã ëàçûìäûð – äåéÿ ìöÿëëèìëÿðèí
öçöíÿ áàõäû. Ìèðçÿ Ðÿùèì:
– Ìÿí áóíó ÷îõäàí äåéèðÿì, ñèç èíäè àíëàéûðñûíûç; îíà ÷ÿêèëÿí áó
çÿùìÿòëÿð íàùàãäûð. Êàìèë ìöÿëëèì îíëàðû äèããÿòëÿ äèíëÿäèêäÿí ñîíðà
ñîðóøäó:
– Çÿùìÿò êîììóíàñû åâèíäÿí ýÿëÿíè Õàñàé õåéëè äÿéèøìÿìèøäè?
Î ýåò-ýåäÿ äÿéèøìèðìè?
Ìöäèð ÿëèíè ùàâàäà îéíàäàðàã úèääè áèð òþâðëÿ äåäè:
– Áèç áöòöí ïèîíåð òÿøêèëàòûíû, ñèíèô ìöÿëëèìëÿðèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ
àëäûã, áöòöí ãöââÿìèçè, åíåðýèéàìûçû îíà ñÿðô åäèðèê, áó äÿéèøìÿê äÿ-
éèøìÿìÿêäèð. Áó ýöí áèð øàýèðäè, ñàáàù äà áèð ìöÿëëèìè âóðàð... Îíó
ãîâìàã ëàçûìäûð!
Ìèðçÿ Ðÿùèì ìöäèðÿ òÿðÿôäàð ÷ûõäû:
– Ñòîëóí ãóòóñóíà ñè÷àí áóðàõäûüûíû óíóòäóíóçìó? Îíó åäÿí áèð
øàýèðä ùÿð øåé åäÿ áèëÿð. Ìÿí áèëìèðÿì òÿçÿäÿí áóíó íÿ ö÷öí ãÿáóë
åòäèíèç; íÿ áþéöê áèð ìÿòàùìûø. Î, áèçäÿí ÿë ÷ÿêèð, áèç îíäàí ÿë
÷ÿêìÿê èñòÿìèðèê. Êàìèëèí èøëÿðèíÿ ìÿí ÷àøûðàì.
Êàìèë ìöÿëëèì ãûçàðäû, áîçàðäû, þçöíö òîïëàéûá áóíäàí àðòûã úàâàá
âåðÿ áèëìÿäè:
– Îíóí çÿùìÿòè ùÿð êÿñäÿí ÷îõ ìÿíèì öçÿðèìäÿäèð. Ñèç íÿ ö÷öí
áó ãÿäÿð øèêàéÿò åäèðñèíèç?
Ìèðçÿ Ðÿùèì éåíÿ Êàìèë ìöÿëëèìè ôèêðèíäÿí äàøûíäûðìàã èñòÿäè:
– Áèð áèëñÿéäèì, áó éàðàìàçû ñÿí íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð ìöäàôèÿ åäèð-
ñÿí; îíóí éåðè êö÷ÿäèð, êö÷ÿ!
– Îíóí ùÿì áþéöê èñòåäàä îëäóüóíó áèëäèéèì, ùÿì äÿ úÿìèééÿòè-
ìèçÿ äÿéÿðëè áèð âÿòÿíäàø áàüûøëàìàã èñòÿäèéèì ö÷öí ìöäàôèÿ åäèðÿì.
Éàíûëûðñàí, Ìèðçÿ, îíóí éåðè êö÷ÿ äåéèë, ìÿêòÿáäèð. Ìÿí öðÿéèìèí
____________
ãàíû èëÿ áåúÿðäèéèì áàü÷àìûí ÿí ýþçÿë, ÿí ïàðëàã ÷è÷ÿéèíè ãîïàðûá àò-
ìàüà ðàçû îëìàéàúàüàì.
149
 Áó ñþçÿ ìöäèð âÿ ìöÿëëèìëÿð ýöëäö. Ìèðçÿ Ðÿùèì äÿ îíëàðûí è÷èí-
äÿ èäè.
– ßí ýþçÿë, ÿí ïàðëàã ÷è÷ÿéÿ áàõ! Ýþðìöðñöíöçìö, ÿòðè áöòöí
ìÿêòÿáè áàñûáäûð?!
Êàìèë öçöíö Ìèðçÿ Ðÿùèìÿ òóòóá úèääè áèð ñÿñëÿ:
– Ìèðçÿ, ñîíóíúó ýöëÿí ãàçàíûð, – äåäè, – ñþçöìö èñáàò ö÷öí
ñèçäÿí éàëíûç áèð àé âàõò èñòÿéèðÿì. Èñëàù îëìàñà, Õàñàéûí ãîâóëìàñû-
íà áèðèíúè ìÿí þçöì ñÿñ âåðÿúÿéÿì.
Êàìèëèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ùàìû ñóñäó. Àéàãöñòö èúëàñ ãóðòàðäû;
éàëíûç Ìèðçÿ Ðÿùèì ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Êèøèäÿ ñÿáðÿ áàõ, èíàäà áàõ – äåéÿ ùåéðÿòëÿ à÷ûëàí ýþçëÿðèíè Êà-
ìèëèí öçöíÿ äèêèá ãàëäû.

XIII
Õàñàé ùÿð ýöí ìÿêòÿáäÿí åâÿ äþíäöéö çàìàí ùàëû äÿéèøèðäè. Áèð
ýöí åâäÿ éàëãûç îëäóüóíäàí àðòûðìàäà äóðìóø, ýþçëÿðèíè ïÿíúÿðÿäÿí
áàü÷àéà äèêèá äöøöíöðäö. Àòàñû ñàü îëäóüó çàìàí áàü÷àäà áÿðàáÿð ÷à-
ëûøäûãëàðû õîøáÿõò ýöíëÿð, ñèíèôäÿ áèðèíúè ÿëà÷û îëäóüó, àòàñûíûí þëöìö,
àíàñûíûí Ðÿúÿáÿ ÿðÿ ýåòìÿñè, áó ãóëäóðóí òÿñèðè èëÿ àçüûí éîëëàðà ñàïûá
èøûãëû, óúà ýþéëÿðäÿí áàòàãëûüà äöøìÿñè – áöòöí áóíëàð êèíî ëåíòè êèìè
áèð-áèð îíóí ýþçëÿðè þíöíäÿí êå÷èðäè. Áó àúû õàòèðÿëÿð è÷èíäÿ îíóí ðó-
ùóíà èøûã, ãÿëáèíÿ ñåâèíú âåðÿí ùå÷ áèð øåé éîõ èäè. Éàëíûç ðóùóíó îõ-
øàéàí, ñÿìèìè ìÿùÿááÿò áÿñëÿìÿéÿ áàøëàäûüû ñåâèìëè ìöÿëëèìè Êàìèë
èäè. Äöøöíäöêúÿ, Êàìèë ìöÿëëèì îíóí ýþçëÿðè þíöíäÿ áþéöäöêúÿ-áþ-
éöéöð, úàíëû áèð ùåéêÿë êèìè ãàðøûñûíà äèêèëèá îíà: “Ãîðõìà, ñÿíèí ôèò-
ðè èñòåäàäûíû èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí áöòöí ãöââÿ âÿ èðàäÿìè ñÿðô åäÿ-
úÿéÿì” – äåéèðäè.
Õàñàé äöøöíúÿëÿðëÿ áàü÷àéà ÷ûõäû. Áàü÷à ÿââÿëêè áàü÷à äåéèëäè,
àëàã áàñìûø, ñó âåðèëìÿìèø îëäóüóíäàí ÷è÷ÿêëÿð ñîëìàüà áàøëàìûøäû.
Õàñàé î ñîëüóí ÷è÷ÿêëÿðÿ áàõûá àúû-àúû ýöëöìñÿäèêäÿí ñîíðà: “Àòàì
ñèçè áåëÿìè áåúÿðèðäè?” – äåäè. Ñîíðà ãîëëàðûíû ÷èðìÿëÿéèá áàü÷àíûí
àëàüûíû åòäè, òÿìèçëÿäè, ñöïöðäö, òàì èêè ñààò ÷àëûøäû. Âÿçèôÿñèíè áèòèðìèø
îëàí àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð òþâðëÿ áàü÷àéà áèð äÿ áàõäû. Áó äÿôÿ áàü÷à
îíà áàìáàøãà ýþðöíäö.
____________
Ãÿëáè ñåâèíúëÿ äîëó îëàðàã åâÿ äþíäö. Åâäÿ êèìñÿ éîõ èäè. Éàñòû-
üû ýþòöðöá õàë÷à öçÿðèíäÿ óçàíäû. Îíóí áàøûíà éåíÿ ãàðà ôèêèðëÿð äîë-
150
ìàüà áàøëàäû. ßñÿáè áèð ùàëäà éåðèíäÿí ôûðëàéûá àðòûðìàéà ÷ûõäû. Òàõòà-
ëûüûí àðõàñûíäà ãîíøó Ãûçéåòÿð ãûçû Çöëåéõà èëÿ äàíûøûðäû.
Ãûçéåòÿð äåéèðäè:
– Àé ãûç Çöëåéõà, ùàìûäàí àðòûã ìÿíèì Õàñàéà éàçûüûì ýÿëèð, ýþ-
ðöðñÿíìè íÿ ãÿäÿð äÿéèøèá, ýþðÿíäÿ öðÿéèìèí áàøû ýþéíÿéèð. Áó Ðÿúÿá
éàçûãëàðûí êîìàñûíû äàüûòäû. Îíó ýþðöì, êîìàñû äàüûëñûí. ßââÿëäÿí
áèëñÿéäèì, áó èøÿ ñÿáÿá îëìàçäûì.
– Ñÿí áèëìèðäèíìè î, êþùíÿ ãîë÷îìàãäûð. ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí ñöðýöí
åäèëèá? Áèçèì êÿíääÿ êè îíó òàíûìàéàí éîõäóð. ßñèë àäû Ìàùìóääóð.
Ðÿúÿá àäûíà ñàõòà áèð ïàñïîðò ÿëÿ êå÷èðèá, áó ïàñïîðòëà äà éàøàéûð. Ñöð-
ýöíäÿí ãà÷ìûø áó úàíàâàðûí ñèéàñè ìöãÿññèð îëäóüóíó ùå÷ êèì áèëìèð.
– Àé ãûç, ìÿí áóíëàðû ùå÷ áèëìèðäèì. Áÿñ áóíëàðû íÿ ö÷öí ìÿíÿ
äåìÿìèñÿí?
– Ãîðõóìäàí äåéÿ áèëÿðäèììè? Îíóí ôèêðè ìÿíè àëìàã èäè. Îíóí
êèì îëäóüóíó áèð-áèð öçöíÿ îõóäóì, “Ãàëõ áóðàäàí ýåò, þç òàéûíû
òàï!” – äåäèì. Êèøè áèð àí äîíóá ãàëäû, ñîíðà àúûãëû-àúûãëû öçöìÿ áàõûá
äåäè:
– Çöëåéõà, áó ñþçö áèð äåäèí, áèð äÿ ñÿíèí àüçûíäàí åøèòìÿéèì.
Åøèòñÿì, èíàí êè, íÿ ñÿí ñàü ãàëàðñàí, íÿ äÿ óøàãëàðûí.
– Âàé, àüçûí ãóðóñóí. Ìÿí áóíó áåëÿ òàíûìàìûøäûì. Áó úàíàâàð
îüëó úàíàâàð ìÿíè äÿ ãîðõóäóðäó.
– Ñÿíè íÿ ö÷öí?
– Àé ãûç, áó ùàíñû êèòàáäà ýþðöíöá, êèøèíè òðàìâàéäàí èòÿëÿéèá
þëäöð, àðâàäûíû àë, óøàãëàðûíû ÿñèð-éåñèð åëÿ.
– Íÿ äåéèðñÿí, àé àðâàä, éîõñà Áàëàêèøèíè áó íàìÿðä þëäöðìöøäöð?
Îíó ýþðöì êîð îëñóí, äàùà êèì þëäöðÿúÿê? Ùàéûô êè, áóíó Áàäà-
ìû àëàíäàí ñîíðà ìÿíÿ ñþéëÿäè. Ìÿí îíà áèð íå÷ÿ àüûç ñþç äåäèì;
ýþçëÿðèíè àüàðäûá äåäè êè: “Àüçûíäàí ÷ûõñà, þçöí áèë ùà, ìÿíÿ Ðÿúÿá
äåéÿðëÿð...”
Õàñàé áó ñþçëÿðèí ùàìûñûíû åøèäèðäè. Àòàñûíûí Ðÿúÿá òÿðÿôèíäÿí þë-
äöðöëäöéöíö åøèäèíúÿ ãÿëáè äþéöíäö, ýþçëÿðè äóìàíëàíäû. Þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿéèá àüëàéà-àüëàéà îòàüà ãà÷äû, éàñòûüû ãóúàãëàéûá ùû÷ãû-
ðà-ùû÷ãûðà àüëàäû. Áó çàìàí Çèíéÿò è÷ÿðè ýèðäè. Õàñàéû åëÿ ýþðöá:
– Õàñàé, íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õàñàé úàâàá âåðìÿäè. Çèíéÿò ÷îõ ÷àëûøäû, Õàñàéäàí úàâàá àëà áèë-
ìÿäè. Î, àüëàìàãäà äàâàì åäèðäè. Çèíéÿò ãà÷ûá àíàñûíû ÷àüûðäû. Áàäàì
____________
ãîëòóüóíäàêû ãóòóñó èëÿ îíà éàíàøûá:
151
 – Õàñàé, îüëóì, íèéÿ àüëàéûðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õàñàé ÿëè èëÿ îíóí ãóòóñóíó èòÿëÿäè. Áàäàì ùåéðÿòëÿ Õàñàéà áàõäû.
– Áó äÿëè îëóá íÿäèð? Àëëàù î ìöÿëëèìèí åâèíè éûõñûí, ìÿíèì åâè-
ìè î êàôèð îüëó éûõäû.
Õàñàé ÷îõ àüëàäû, îíó ñàêèò åäÿ áèëìÿäèëÿð. Áèð àç ñîíðà éåðèíäÿ
ôûðëàíäû. Êèìñÿéÿ à÷ìàäûüû áó ñþçö ìöÿëëèìè Êàìèëÿ ñþéëÿìÿê èñòÿ-
éèðäè. Ïàëòàðûíû, àéàããàáûñûíû ýåéèíèá ùàçûðëàíûðêÿí Ðÿúÿá ãèéàôÿñèíè
äÿéèøìèø ùàëäà è÷ÿðè ýèðäè, Õàñàéû ýþðöíúÿ:
– Îùî... Õàñàé, õîø ýþðäöê... ×ûõäûüûíû åøèäèá ýÿëìèøÿì, íåúÿñÿí,
îüëóì? – äåäè.
Õàñàé îíà úàâàá âåðìÿäè.
– À ýÿäÿ, àòàí ñÿíèíëÿ äåéèëìè, íèéÿ úàâàá âåðìèðñÿí? – äåéÿ
Áàäàì îüëóíó äàíëàäû.
Õàñàé öçöíö äèâàðà òóòóá äóðäó. Îíóí ýþçëÿðè äîëìóø, àüëàìàã âÿ
áàüûðìàã èñòÿéèðäè. ßñÿáè áèð òþâðëÿ ãàïûäàí ÷ûõìàã èñòÿðêÿí Ðÿúÿá
îíóí ãîëóíäàí ùèääÿòëÿ ÷ÿêÿðÿê:
– Åé, ùàðà ýåäèðñÿí? – äåäè.
Õàñàé ÿëèíè øèääÿòëÿ ÷ÿêÿðÿê:
– Áóðàõ ÿëèìè – äåéÿ îíà áàüûðäû.
Ðÿúÿá Õàñàéûí ãîëóíó äàùà äà øèääÿòëÿ ÷ÿêÿðÿê öçöíÿ äèê-äèê
áàõäûãäàí ñîíðà:
– Ìÿíÿ áàõ, éîõñà öðÿéèíè î êàôèð îüëó ìöÿëëèì éåéèá? Îíà óéäó-
üóíó áèëñÿì, èíàí êè, ñÿíè ñàü ãîéìàðàì.
Õàñàé éåíÿ úàâàá âåðìÿäè. Ðÿúÿá ÿëè èëÿ Áàäàìà âÿ Çèíéÿòÿ èøà-
ðÿ åäÿðÿê àúûãëû ñÿñëÿ: “×ûõûí áóðäàí!” äåéÿ áàüûðäû. Áàäàì âÿ Çèíéÿò
îòàãäàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà î, Õàñàéûí ãîëóíäàí òóòóá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè:
– Îüëóì, ñÿíèí ãåéðÿòèí éîõìó? – äåéÿ Õàñàéû äèëÿ òóòäó – ìÿíè
èøèìäÿí, ýöúöìäÿí, åâ-åøèéèìäÿí ãà÷àã ñàëàí, ñÿíè ö÷ àé ãàçàìàòà
ñàëàí áó êàôèð îüëó ìöÿëëèì äþéöëäö? Îíäàí èíòèãàì àëìàñàí ùàðàì
îëñóí ñÿíÿ Áàëàêèøèíèí ÷þðÿéè.
– Éàõøû, äå ýþðöì ôèêðèí íÿäèð? – äåéÿ Õàñàé îíóí äöøöíäöêëÿðè-
íè þéðÿíìÿê èñòÿäè.
Ðÿúÿá Õàñàéûí áó ñþçëÿðèíäÿí öðÿêëÿíäè. Ìÿãñÿäèíèí áàø òóòäó-
üóíó ýþðöá äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Áàõ, áåëÿ îüëóì... Èíäè ìÿñÿëÿíè ñÿíÿ áàøà ñàëàðàì. Áó ýåúÿ
____________
îíëàð åâäÿ îëìàéàúàã. Õÿáÿð òóòìóøàì, òåàòðà ýåäÿúÿêëÿð.
Õàñàé ùÿéÿúàíëà: “Êèì?” – äåéÿ ñîðóøäó. Ðÿúÿá ÷îõ ñàêèò ùàëäà:
152
 – Ñÿíèí êàôèð ìöÿëëèìèí. Áó ýåúÿ àðâàäû èëÿ áÿðàáÿð “Íÿðýèç” îïå-
ðàñûíà ýåäÿúÿêëÿð. Åâäÿ èêè óøàüû, áèð äÿ ãîúà ãóëëóã÷ó ãàëàúàã. Áó ñààò
ãóëëóã÷óäàí áàøãà åâäÿ ùå÷ êÿñ éîõäóð. ßýÿð êèøèñÿí, áèð èø åëÿ.
Ðÿúÿáèí ìöÿëëèìè Êàìèëÿ íÿ åòìÿê èñòÿäèéè ìÿñÿëÿñè Õàñàéûí ôèê-
ðèíè òàìàìèëÿ úÿëá åòìèøäè. Î, Ðÿúÿáèí íåúÿ èíòèãàì àëìàã èñòÿäèéèíè
áèëìÿê ö÷öí áèð ãÿäÿð þçöíö òîïëàäû âÿ ýþçóúó îíó ñöçÿðÿê:
– Íÿ èø? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ãàëõ, áÿðàáÿð ýåäÿê, ãóëëóã÷ó ìÿòáÿõÿ êå÷äèéè çàìàí éàí ãà-
ïûäàí ýèðèá åâäÿ ýèçëÿí. Ýåúÿ îíëàð ýåòäèêäÿí, óøàãëàð âÿ ãóëëóã÷ó
éàòäûãäàí ñîíðà ìÿí áèð íÿôÿðëÿ ýÿëÿðÿì. Ñÿí ãàïûíû à÷àðñàí, îíà åëÿ
äàü ÷ÿêÿðÿì êè, þëöíúÿ éàäûíäàí ÷ûõìàç!
– Íÿ äàü ÷ÿêÿðñÿí?
– ßë-àéàüà äîëàøìàñûí äåéÿ ÿââÿëúÿ èêè áàëàñûíû, ãîúà ãóëëóã÷óíó
áîüàðûã. Ñîíðà öðÿéèìèç èñòÿäèéè ãÿäÿð ãèéìÿòëè øåéëÿðäÿí ýþòöðöá ýå-
äÿðèê. Äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?
Õàñàéûí âöúóäó òèòðÿäè; íÿ åäÿúÿéèíè áöñáöòöí ÷àøûðìûøäû. ßí ñå-
âèìëè ìöÿëëèìè Êàìèëèí àèëÿñèíè ýþçëÿéÿí áó ôàúèÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã
ö÷öí áèð ÷àðÿ äöøöíöðäö. Çåùíèíÿ ýÿëÿí áèð ôèêèðäÿí Õàñàéûí ãÿëáè øàä
îëäó. Þç-þçöíÿ: “Ìÿí ìöÿëëèìè ãóðòàðìàëûéàì” – äåäè. Ðÿúÿá ÿëè èëÿ
îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Ùÿ, ùÿ, Õàñàé, íÿ äåéèðñÿí? Ðàçûñàíìû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õàñàé ãÿòè âÿ éàâàø áèð ñÿñëÿ:
– Ðàçûéàì – äåäè.
Ðÿúÿá Õàñàéûí áàøûíû ãóúàãëàéàðàã:
– Ñÿíèí ùå÷ ãèéìÿòèí éîõäóð, ãî÷àã îüëóì, ýþð ñÿíÿ îðàäàí íÿëÿð
ýÿòèðÿúÿéÿì – äåäè.
Øÿùÿðäÿ éàøàìàã îíà éàðàìàäûüûíäàí àíëàìûø îëäóüóíäàí Ðÿúÿá
éàøûíà âÿ ãèéàôÿñèíÿ óéüóí éåíè áèð ïàñïîðò ÿëÿ êå÷èðìèøäè. Î, ìöÿë-
ëèì Êàìèëäÿí ùÿì èíòèãàì àëìàã, ùÿì äÿ îüóðëàäûüû øåéëÿðè ñàòûá
áàøãà øÿùÿðÿ ãà÷ìàã èñòÿéèðäè.
Îäóð êè, Õàñàé ðàçû îëóíúà Ðÿúÿá éåðèíäÿí ãàëõäû, îíóí ÿëèíäÿí
ýöëÿ-ýöëÿ òóòóá:
– Ñÿí ýåò, ìÿí äÿ àðõàäàí ýÿëèðÿì. Àíúàã åùòèéàòëû îë – äåäè.
Õàñàé ãàïûäàí ÷ûõäû. Îíëàð áèðáàø Êàìèë ìöÿëëèìèí åâèíÿ ýÿëäèëÿð.
Áþéöê ãàïûäàí ýèðèíúÿ èêèíúè ãàòà ÷ûõäûëàð. Ùÿð èêèñè ãàïû óúóíäà äóðóá
____________
ýþçëÿéèðäè. Áèð àçäàí õèäìÿò÷è Íàòàøà ÿëèíäÿ ãàá-ãàúàã ìÿòáÿõÿ ýèðäè.
153
Ðÿúÿá ÿëè èëÿ Õàñàéû èòÿëÿéèá òåç ãàïûäàí è÷ÿðè ñîõäó. Õàñàé éàòàã îòà-
üûíäà ÷àðïàéû àëòûíäà ýèçëÿíäè. Áèð àçäàí ñîíðà ãóëëóã÷ó Íàòàøà éåìÿê
îòàüûíà ýèðäè. Ñòîëóí öñòöíÿ ñöôðÿ ñàëäû, ãàáëàðû, ÷ÿíýÿë-áû÷àãëàðû òÿìèç-
ëÿéèá îõóéóðäó. Áó çàìàí óøàãëàð ÿëëÿðèíäÿ êèòàá ÷àíòàñû ýöëöøÿ-ýöëö-
øÿ, áèð-áèðèíè ãîâà-ãîâà äÿùëèçÿ ýèðäè. Íàòàøà îíëàðû ýþðöíúÿ:
– Îé... Ìÿíèì ýþéÿð÷èíëÿðèì, ãàðàíãóøëàðûì, – äåéÿ óøàãëàðû ãàð-
øûëàäû. Ùÿð èêèñè êèòàáëàðû ïÿíúÿðÿéÿ ãîéóá äÿùëèçÿ ÷ûõäû âÿ áèð-áèðèíè
ãîâàëàéûá îéíàìàüà áàøëàäûëàð. Áèð àç ñîíðà Êàìèë âÿ éîëäàøû Çöìðöä
ýÿëäè. Éåìÿê îòàüû øÿíëÿíäè.
Õàñàé ÷àøìûøäû. Îíóí óøàã ãÿëáè ñöðÿòëÿ ÷ûðïûðäû. Çèðà î áó ÿùâà-
ëàòû Êàìèëÿ íÿ çàìàí âÿ ùàðàäà àíëàäàúàüûíû àéäûíëàøäûðà áèëìèðäè.
Ùÿì äÿ ÿùâàëàòû êèìñÿéÿ ñåçäèðìÿäÿí, áèëäèðìÿäÿí ñþéëÿìÿê ëàçûì
èäè... Éåìÿê ýÿëäè. Áöòöí àèëÿ ñòîë áàøûíà éûüûøûá éåìÿéÿ ìÿøüóë îëäó.
Íàòàøà øîðáà ãàáûíû ñòîëóí îðòàñûíà ãîéóá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Áó ýöí ñèçÿ áèð ïàçû øîðáàñû áèøèðìèøÿì êè, áÿéÿíÿúÿêñèíèç – äåäè.
Éåìÿê ãóðòàðäû. Êàìèë ìöÿëëèì ÿëèíäÿ ãÿçåò éàòàã îòàüûíà êå÷äè.
Ãàïûíû áàüëàéûá Õàñàéûí ýèçëÿíäèéè ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ óçàíäû âÿ ãÿçå-
òè à÷ûá îõóìàüà áàøëàäû. Õàñàé éàìàí âÿçèééÿòäÿ èäè. ×àðïàéû àëòûíäàí
÷ûõûá áèðäÿí-áèðÿ îíà ýþðöíìÿêäÿí ãîðõóðäó. Ùÿð ùàëäà ôöðñÿò ÿëäÿ
èêÿí ÿùâàëàòû îíà àíëàòìàãäàí áàøãà ÷àðÿ éîõ èäè. Ãîðõà-ãîðõà áàøûíû
÷àðïàéû àëòûíäàí ÷ûõàðûá éàâàøúà: “– ìöÿëëèì, ìöÿëëèì,” – äåéÿ ñÿñ-
ëÿíäè. Êàìèë ýþçëÿðèíè ãÿçåòäÿí àéûðûá î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõäû, áèð øåé
ýþðìÿéèá éåíÿ ãÿçåò îõóìàüà äàâàì åòäè. Õàñàé áó äÿôÿ ÷àðïàéûíûí
àëòûíäàí ÷ûõûá éåðÿ ÷þìáÿëäè. ßëè èëÿ îíóí ãîëóíó éàâàøúà ÷ÿêÿðÿê:
– Ìöÿëëèì, áóðà áàõûí – äåäè. Êàìèë äèêñèíäè âÿ éåðèíäÿí äèìäèê
ãàëõäû. Õàñàéû ýþðöíúÿ ùåéðÿòèíäÿí ýþçëÿðè èðè-èðè à÷ûëäû. ×àðïàéûäàí
þçöíö éåðÿ àòûá:
– Ñÿí áóðàäà íÿ åäèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó. Õàñàé ÿëèíè àüçûíà
ãîéóá:
– Ãîðõìàéûí, ìöÿëëèì, ìÿí ñèçèí óøàãëàðûíûçû þëöìäÿí ãóðòàðìàã
ö÷öí ýÿëìèøÿì – äåäè.
Êàìèëèí ùåéðÿòè áèð ãàò äà àðòäû.
– Íåúÿ þëöìäÿí? Áó íÿ ñþçäöð? – äåäè. – Ñîíðà ÷àðïàéûëàðûí àëòû-
íà áàõäû. Õàñàé éàâàøúà äåäè:
– Ãîðõìàéûí, ìöÿëëèì, ùå÷ êÿñ éîõäóð. Ìÿí áó ýåúÿ ñèçèí àèëÿíèç
____________
ö÷öí ùàçûðëàíàí ôÿëàêÿòè õÿáÿð âåðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ýÿëìèøÿì. Ñèç áó
ýåúÿ òåàòðà ýåäÿúÿêñèíèç, àòàëûüûì Ðÿúÿá èñÿ èíòèãàì àëìàã ö÷öí áó
154
ýåúÿ ãîíàã ýÿëìÿê ôèêðèíäÿäèð. Î, åâèíèçè òàëàí åòìÿê, óøàãëàðûíûçû äà
áîüóá þëäöðìÿê èñòÿéèð.
Áó ñþç Êàìèëèí áàøûíäà èëäûðûì êèìè ïàðòëàäû, äóðäóüó éåðäÿ äîíóá
ãàëäû. Õàñàéû äèããÿòëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Áó ìÿëóìàòû êèìäÿí þéðÿíäèí? – äåéÿ ñîðóøäó. Õàñàé ÿùâàëà-
òû îëäóüó êèìè áàøäàí-áàøà íàüûë åòäè. Êàìèë äèããÿòëÿ Õàñàéà áàõäû.
Î, êè÷èê óøàãäà áó ãÿäÿð ùöíÿð âÿ úîìÿðäëèéÿ ùåéðÿò åòäè âÿ ñîíðà ÿëè
èëÿ îíóí áàøûíû îõøàéàðàã:
– Ñàü îë, Õàñàéûì – äåäè.
Õàñàéûí ýþçëÿðè áèðäÿí-áèðÿ éàøàðäû, áàøûíû éåðÿ äèêÿðÿê:
– Ìöÿëëèì, ìÿíèì àòàìû äà áó úàíè þëäöðìöøäöð – äåäè.
Áîüàçûíû òûõàéàí ùû÷ãûðûãäàí Õàñàé ñþçöíö áèòèðìÿäè, áàøûíû àøàüû
äèêèá äóðäó. Êàìèë îíà òÿñÿëëè âåðäè. Ñîíðà éåðèíäÿí ãàëõûá ÿùâàëàòû òå-
ëåôîíëà úèíàéÿò àõòàðûø èäàðÿñèíÿ áèëäèðäè. Õàñàéû øêàôäà ýèçëÿòäèêäÿí
ñîíðà éåìÿê îòàüûíà êå÷äè. Çöìðöä óøàãëàðà “Êèì ýöúëöäöð?” êèòàá-
÷àñûíû àíàëàðà ìÿõñóñ äàäëû áèð øèâÿ èëÿ îõóéóðäó. Óøàãëàð äà ýöëöøÿ-
ýöëöøÿ, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ íàüûëû äèíëÿéèðäè. Êàìèë îíëàðûí éàíûíäà îòóðäó.
Çöìðöä íàüûëû áèòèðèíúÿ óøàãëàð êèòàáëàðûíû ýþòöðöá äÿùëèçÿ ãà÷äûëàð.
Çöìðöä ãîðõìàñûí äåéÿ, Êàìèë ìöÿëëèì ÿùâàëàòû îíà ÷îõ åùòèéàòëà
àíëàòìàüà áàøëàäû. Çöìðöä ãîðõóäàí çÿôÿðàí êèìè ñàðàëäû. Êàìèë îíà
öðÿê âåðèá äåäè:
– Äàùà íÿäÿí ãîðõóðñàí, úàíèëÿð àðòûã îâúóìóçóí è÷èíäÿäèð.
Êàìèë ìöÿëëèì ñþçö áèòèðìÿìèøäè êè, ãàïû äþéöëäö. Êàìèë ìöÿë-
ëèì òåç ãàëõûá ãàïûíû à÷ûíúà êÿíäëè ãèéàôÿñèíäÿ îëàí áèð êèøè:
– Ìöÿëëèì Êàìèëèí åâè áóäóðìó? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áóäóð, éîëäàø.
– Ìÿí úèíàéÿò àõòàðûø èäàðÿñèíäÿí ýÿëìèøÿì.
Êàìèë ìöÿëëèì ìÿñÿëÿíè àíëàäû, îíóí ãèéàôÿñèíè ýöëÿí ýþçëÿðè èëÿ
ñöçäöêäÿí ñîíðà: “Áóéóðóí, áóéóðóí”, – äåéÿ è÷ÿðè àëäû. Çöìðöä îíó
ýþðöíúÿ äèìäèê àéàüà ãàëõäû; ùåéðÿòëÿ à÷ûëàí ãóìðàë ýþçëÿðèíè îíà äè-
êÿðÿê:
– Êàìèë, áó êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Êàìèë ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãîðõìà, äîñòäóð – äåéÿ ãîíàüû þç éàçû êàáèíÿñèíÿ àïàðäû. ßù-
âàëàòû áàøäàí-áàøà îëäóüó êèìè îíà àíëàòäû. Àýåíò ùåéðÿòëÿ Êàìèëèí
____________
öçöíÿ áàõûá:
155
 – Àôÿðèí î óøàüà, ñèçè áó áÿëàäàí éàõøû ãóðòàðûá, – äåäè. – Àíúàã áó
Ðÿúÿá ãîíàüûìûç áåëÿ îüóðëóüó òÿê áàøûíà åòìÿç; øöáùÿñèç îíóí éîë-
äàøëàðû äà âàð. Àäàìëàðûìûç áèíàíû íÿçàðÿò àëòûíà àëìûøëàð. Îíëàð êö÷ÿ
áàøëàðûíäà âÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ áó åâèí ãàðîâóëóíó ÷ÿêèðëÿð. Ùÿëÿ
ñèçèí òåàòðà ýåòìÿéèíèçè äþðä ýþçëÿ ýþçëÿéÿúÿêëÿð. Îíà ýþðÿ åùòèéàòëû
îëìàëûñûíûç. Ñèç óøàãëàðû, ãóëëóã÷óíó ùÿéÿòäÿ ÿí ÷îõ èíàíäûüûíûç áèð
àèëÿéÿ ýþíäÿðèí; èíäèúÿ àýåíòëÿðèìèç ýÿëÿúÿê. Áèç ùÿð èøè éîëóíà ãîéà-
ðûã. Ñèç òåàòð áÿùàíÿñè èëÿ äîñòëàðäàí áèðèíèí åâèíÿ ýåäèíèç. Îüðóëàð éà-
õàëàíäûüû çàìàí òåëåôîíëà ñèçÿ õÿáÿð âåðÿðèê.
Àýåíò ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, ãàïû äþéöëäö. Êàìèë ãàïûéà ýåòäè.
Ãîëòóüóíäà áàüëû îëàí áèð êèøè:
– Êàìèë ìöÿëëèìèí åâè áóäóðìó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Êàìèë ýöëÿ-ýöëÿ îíó äà êàáèíåòèíÿ àëäû. Èêè àýåíò øÿí-øÿí áèð-áèðè
èëÿ ýþðöøäö. Îòóðóá äàíûøäûëàð.
Àõøàì îëìóø, ùàâà ãàðàëìàüà áàøëàìûøäû. Óøàãëàð äÿùëèçäÿ ìÿø-
üóë èäè. Àçÿð òàõòà ìèøàðëàéûð, Çèâÿð äÿ áþéöê ðÿùáÿðëÿðèí ðÿñìëÿðè èëÿ
ýóøÿñèíè áÿçÿéèðäè.
Çöìðöä: “Àçÿð, Çèâÿð” – äåéÿ áàüûðäû. Ùÿð èêèñè ãà÷à-ãà÷à ýÿëäè-
ëÿð. Çöìðöä øÿôãÿòëè ýþçëÿðè èëÿ îíëàðû ñöçöá:
– Áàëàëàðûì, áó ýåúÿ áèç òåàòðà ýåäÿúÿéèê. Íàòàøà äà åâäÿ îëìàéà-
úàã. Áèç ýÿëèíúÿ ñèç ãîíøóìóç Ìóðàä ÿìèýèëäÿ ãàëàúàãñûíûç. Ãûçû Çÿ-
ðèôÿ ñèçÿ éàõøû íàüûëëàð ñþéëÿéÿúÿê.
Ùÿð èêè óøàã ðàçû îëäó. Ñåâèíúëÿðèíäÿí ñû÷ðàäûëàð. Çöìðöä óøàãëàðû
ãîíøó Ìóðàäûí åâèíÿ ýÿòèðäè. Óøàãëàðûí ýåúÿ îðàäà ãàëìàñûíû ãîíøó
ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Ìöõòÿëèô ãèéàôÿëÿðäÿ èêè àýåíò äàùà ýÿëäè.
Êàìèë Õàñàéû øêàôäàí ÷ûõàðûá îíëàðëà òàíûø åòäè. Àýåíòëÿð Õàñàéû áþ-
éöê ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð. Òåàòð âàõòû éàõûíëàøìûøäû. Êàìèë Çöìðöäëÿ
ùàçûðëàíûá ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí Íàòàøàéà:
– Áóðà áàõ, ÿçèçèì, ñÿí áó ýåúÿ ìÿòáÿõäÿ éàòàúàãñàí, – äåäè.
Íàòàøà äöøöíúÿëè ýþçëÿðèíè Êàìèëÿ äèêèá ñîðóøäó:
– Ñþçöì éîõ, éàòàðàì, àíúàã áó íÿ ö÷öíäöð?
– Îíó ñàáàù áèëÿúÿêñÿí.
Êàìèë Çöìðöäëÿ áÿðàáÿð ÷ûõûá ýåòäèêäÿí ñîíðà àýåíòëÿðäÿí áèðèñè
ñîðóøäó:
– Õàñàé, áèçèì ÷àüûðûëìàìûø ãîíàãëàðûìûç íÿ çàìàí ýÿëìÿëèäèðëÿð?
____________
Õàñàé úàâàá âåðäè:
– Îíëàð êö÷ÿäÿí ôèò ÷àëûá ýÿëäèêëÿðèíè ìÿíÿ õÿáÿð âåðÿúÿê.
156
 Âàõò êå÷ìèøäè. Ùàìû äèããÿò êÿñèëìèøäè. Áó âàõò ãàïûäàí ôèò ñÿñè
åøèäèëäè. Õàñàé: “Ýÿëäèëÿð, ýÿëäèëÿð!” – äåéÿ éåðèíäÿ ôûðëàíäû. Éàâàø-
éàâàø ãàïûéà ýåòäè. Áèð àçäàí ñîíðà ãàïûíû éàâàøúà à÷äû. Ãîíàãëàðû
è÷ÿðè àëäû. Ðÿúÿá þçö èëÿ áÿðàáÿð áèð íÿôÿð äÿ ýÿòèðìèøäè. Îòàüà ýèðèí-
úÿ Ðÿúÿá ñîðóøäó:
– Óøàãëàð ùàíñû îòàãäà éàòûð?
Õàñàé éàâàøúà:
– “Áó îòàãäà”, – äåéÿ ÿëè èëÿ éàòàã îòàüûíû ýþñòÿðäè. Ðÿúÿá éîëäà-
øû èëÿ áÿðàáÿð îòàüà ýèðìÿê èñòÿðêÿí àýåíòëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí îíëàðû ÿùà-
òÿ åòäèëÿð.
Ðÿúÿá âÿ éîëäàøû ãîðõóäàí äîíóá ãàëäû. Õàñàé òåëåôîíëà úàíèëÿðèí
òóòóëäóüóíó Êàìèë ìöÿëëèìÿ áèëäèðäè. Ýåðè äþíäöéö çàìàí àýåíòëÿð
àðòûã èëê ñîðüó-ñóàëëàðûíû áàøëàìûøäûëàð. Àýåíòëÿðäÿí áèðè Ðÿúÿáäÿí
ñîðóøäó:
– Àøàüûäà äàùà íå÷ÿ éîëäàøûíûç âàð?
Ðÿúÿáäÿí úàâàá ÷ûõìàäû. Àýåíòëÿðèí òÿêðàð ñÿéëÿðè äÿ ôàéäà âåð-
ìÿäè. Ðÿúÿá ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêèá äóðóðäó. Áó àðàäà îíóí ýþçëÿðè Õà-
ñàéà ñàòàøäû. Êèíëè áàõûøëàðëà îíó éåéÿúÿê êèìè ñöçÿðÿê:
– Éàõøû, Õàñàé. ßëáÿò áèð ýöí ñÿíèíëÿ äÿ ýþðöøÿðèê – äåäè.
Õàñàé àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ýåò, àðòûã ñÿí ìÿíèìëÿ ùå÷ áèð çàìàí ýþðöøÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí,
áàõ, èíòèãàìû áåëÿ àëàðëàð – äåäè.
Áó çàìàí áàøãà áèð àýåíò äàùà ýÿëäè, è÷ÿðè ýèðèíúÿ éîëäàøëàðûíà:
– Ùàéäû, àðòûã ýåäÿ áèëÿðèê – äåäè.
Àýåíò ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, Êàìèë ìöÿëëèì äàõèë îëäó. Õàñàé
îíà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ìöÿëëèì, åâèíèçäÿ ãîíàãëàð ýÿëìèøëÿð, ñèç ùàðäà ýÿçèðñèíèç?
Êàìèë èñòåùçàëû áèð òÿáÿññöìëÿ:
– Ìÿí äÿ áóíó áèëèá îíëàðà ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí ýÿëäèì.
Ñÿñ-êöéÿ ãóëëóã÷ó Íàòàøà ýÿëäè. È÷ÿðè ýèðèíúÿ ãîðõóäàí ýåðè ÷ÿêè-
ëÿðÿê: “Áó íÿäèð? Íÿ îëìóø?” – äåéÿ Êàìèëäÿí ñîðóøäó. Êàìèë
ýöëÿ-ýöëÿ:
– Íàòàøà, ýöíÿøäÿí ãà÷àí éàðàñàëàðäûð, åâèìèçÿ äîëìóøäóð. Âàõ-
òûíäà õÿáÿð òóòìàñàéäûã, áó ýåúÿ ñÿíèí äÿ èøèí õàðàá èäè.
Íàòàøàíûí ãÿëáè òèòðÿäè, ãîðõóëó áàõûøëàðëà õóëèãàíëàðû ñöçäöêäÿí
ñîíðà ýåðè ÷ÿêèëèá õà÷ âóðäó. Êàìèë îíà áàõûá ýöëÿ-ýöëÿ:
____________
– Åé ãîúà äèíäàð, ñÿíè î äÿìèð ïàð÷àñû äåéèë, áàõ, áó àñëàí öðÿêëè
óøàã ãóðòàðäû – äåäè.
157
 XIV

Õàñàéûí Ðÿúÿáëÿ áÿðàáÿð ùàðà âÿ íÿ ö÷öí ýåòäèéèíè áèëìÿäèéèíäÿí

Áàäàì ÷îõ ðàùàòñûç èäè. Îüëóíóí éîëóíó ÷îõ ýþçëÿäè, ýÿëèá ÷ûõìàäû.
Îíóí ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýþçëÿðèíÿ éóõó ýèðìÿäè. Ðÿúÿá ãà÷àã îëäóüó ýöí-
äÿí åâÿ ãàðøû ÷îõ ñîéóã èäè. Åâèí áöòöí çÿùìÿòè îíóí öçÿðèíÿ äöø-
ìöøäö. Áèð òÿðÿôäÿí Ðÿúÿáèí ãàïû÷ûëûã âÿçèôÿñèíè ýþðöð, êö÷ÿíè, ùÿéÿòè
ñöïöðöá òÿìèçëÿéèð, áèð òÿðÿôäÿí ãîíøóëàðà ñó äàøûéûð, áîø âàõòëàðûíäà äà
ãàïûäà ãóòóñóíó ãàðøûñûíà ãîéóá àëâåðèíè åäèðäè. Èøÿ àëûøìàìûø îëàí
Áàäàì áó àüûðëûãëàðûí àëòûíäà éîðóëóá ÿçèëèðäè. Î, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð þç âÿ-
çèééÿòèíè âÿ Õàñàéû äöøöíäö.
Áàäàì ñÿùÿð éåðèíäÿí õÿñòÿ êèìè ãàëõäû. Ùÿéÿòÿ ÷ûõäûüû çàìàí
îíó Õàñàéëà Êàìèë ìöÿëëèì âÿ áèð äÿ òàíûìàäûüû áèð êèøè ãàðøûëàäû. Áà-
äàì Õàñàéû ýþðöíúÿ:
– À öçö ãàðà, ñÿí ùàðäà èäèí? Áó ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè ýþçëÿðèìÿ éó-
õó ýåòìÿéèá – äåéÿ ñîðóøäó.
Õàñàé ýöëÿ-ýöëÿ:
– Îüðóëàðûí îâóíà ÷ûõìûøäûì – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Íåúÿ éÿíè îüðóëàðûí îâóíà? Ðÿúÿá íåúÿ îëäó?
– Î ýåòäè... áèð äÿ îíó ýþðìÿçñÿí!..
Áàäàì èêè ÿëè èëÿ äèçëÿðèíÿ âóðóá:
– Âàé, éîõñà áàøûíû áàòûðäûíûç? Ìÿí áàøûìà ýÿëÿíè áèëèðäèì – äåéÿ
àüëàìàüà áàøëàäû.
Êàìèë ìöÿëëèì ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
– Áàäàì áàúû, ñÿíèí ÿðÿ ýåòäèéèí î êèøè áèëèðäèíìè êèìäèð?
Áàäàì áó ñîðüóäàí ïîçóëäó:
– Íåúÿ êèìäèð? Ñÿíèí êèìè áèð àäàìäûð.
– Éîõ, ìÿíèì êèìè àäàì äåéèë, ñöðýöíäÿí ãà÷ìûø, êÿíäèí ìÿøùóð
ãîë÷îìàüûäûð; ÿñèë àäû Ìàùìóääóð. Áó ýåúÿ îüóðëóã åäÿðêÿí òóòóë-
ìóøäóð.
Áàäàì ýþçëÿðè èëÿ éåéÿúÿê êèìè Êàìèë ìöÿëëèìèí öçöíÿ áàõäû.
Áèðäÿí èêè ÿëè èëÿ áàøûíà âóðóá:
– Âàé áàøûìà êöë, åâèí éûõûëñûí åâèìè éûõàí, ìÿí áèëèðäèì ñÿí î êè-
øèíè äîëàøäûðûá èøÿ ñàëàúàãñàí, – äåéÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàìàüà áàøëà-
____________
äû. Õàñàé èðÿëè ýÿëèá àíàñûíû ñàêèò åòìÿéÿ ÷àëûøäû:
158
 – Îíó ìÿí äîëàøäûðäûì, ìÿí!
– Äîüðó äåéèð, Áàäàì áàúû, ñàü îëñóí Õàñàé, î îëìàñà èäè, áó ýå-
úÿ åâèìÿ ýèðèá óøàãëàðûìû þëäöðÿúÿê, âàð-éîõóìó èñÿ òàëàí åäÿúÿêäèëÿð.
– Ìÿíèì ÿëèìëÿ î ìöÿëëèìäÿí èíòèãàì àëìàã èñòÿéèðäè. Àììà
ìÿí îíäàí ãî÷àã ÷ûõäûì.
Áàäàì àüëàìàãäà äàâàì åäèðäè. Êàìèë ìöÿëëèì áèð àç éóìøàëäû-
üûíû ýþðöá Áàäàìû äèëÿ òóòìàüà ÷àëûøäû:
– Àüëàìà, Áàäàì áàúû, ñåâèí, åëÿ áèð àäàìûí ÿëèíäÿí ñàëàìàò ãóð-
òàðìàüûíûç áþéöê øåéäèð. Äå ýþðöì, Õàñàéûí àòàñûíû êèì þëäöðäö? Áè-
ëèðñÿíìè?
Áàäàì éàøëû ýþçëÿðè èëÿ ùåéðÿòëÿ Êàìèë ìöÿëëèìÿ áàõäû. Éåíÿ áà-
øûíû àøàüû äèêèá úàâàá âåðìÿäè.
Õàñàé àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Àòàìûí äà èíòèãàìûíû àëäûì, – äåäè.
Êàìèë Áàäàìûí ÿëèíäÿí òóòóá éàíûíäàêû êèøè èëÿ áÿðàáÿð ùÿéÿòäÿ
áþéöê àüàú àëòûíäàêû ñêàìéàéà îòóðäóëàð. Êàìèë ñþçÿ áàøëàéûá äåäè:
– Áàäàì áàúû, î êèøèíèí òóòóëìàñû ñèçèí ö÷öí áþéöê õîøáÿõòëèêäèð.
Î, íÿ ñÿíè, íÿ äÿ óøàãëàðûíû àü ýöíÿ ÷ûõàðà áèëìÿçäè. Ñÿíÿ ýþçÿë áèð èø
òàïìûøàì, áîéíóíäàí àñäûüûí áó êè÷èê ãóòó Õàñàéû, Çèíéÿòè éàøàäà
áèëìÿç. Ñÿíè ÷èò ôàáðèêèíÿ âåðÿúÿéÿì. Áàõ, éîëäàø Ìóñòàôà ôàáðèêèí
ìöäèðèäèð. Îíà çÿùìÿò âåðèá áóðà ýÿòèðìèøÿì.
Ìóñòàôà Êàìèëèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Áÿéÿíäèéèí ãóëëóüó âåðÿúÿéÿì. Ýþçöì äÿ ùÿìèøÿ öñòöíäÿ îëà-
úàã, àðõàéûí îë.
– È÷èíäÿ ýþçÿë áóôåòè, àøõàíàñû, ðàäèîñó, ãûñàñû, ùÿð ñÿëèãÿñè âàð.
Éåìÿê âàõòëàðûíäà ñÿíÿ Ãóðáàí ÷àëàúàã, Úàááàð äàéû îõóéàúàã, äàùà
íÿ èñòÿéèðñÿí?
Áàäàì áàøûíû ãàëäûðûá úàâàá âåðìÿê èñòÿðêÿí Ìóñòàôà éîëäàø òÿçÿ-
äÿí ñþçÿ áàøëàäû.
– Èø ÷ÿòèí äåéèë, ùÿð ùàëäà ö÷öíúö ãàòëàðà ñó äàøûìàãäàí, êö÷ÿ,
ùÿéÿò ñöïöðìÿêäÿí, ãóòóäà òóì âÿ ïàïèðîñ ñàòìàãäàí ùÿì éàõøûäûð,
ùÿì äÿ ãîëàéäûð.
Áàäàì éåíÿ äàíûøìàã èñòÿäè. Ìóñòàôà îíà áó äÿôÿ äÿ èìêàí âåð-
ìÿéèá äåäè:
– Þçöíÿ äÿ ôÿùëÿ ïàñéîëêàñûíäà èêè ýþçÿë îòàã âåðÿúÿéÿì. Äàùà
____________
íÿ äåéèðñÿí?
159
 – Áàäàì áàúû, äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí? Êèøè ñÿíÿ ãóëëóã âåðèð, ìÿíçèë
âåðèð. Áó íÿäèð, äèëÿí÷è òîðáàñû, àéûá äåéèëìè? Ñÿíèí Õàñàé êèìè îüëóí,
Çèíéÿò êèìè ãûçûí âàð!
Áàäàì ùÿð òÿðÿôäÿí öçÿðèíÿ éàüûø êèìè éàüàí áó ñþçëÿðèí ãàðøûñûí-
äà äîíóá ãàëäû. Äàíûøìàüà àðòûã áèð ñþç òàïìàäû. Áàøûíû éàâàøúà òÿð-
ïÿäèá:
– Íÿ äåéèðÿì, ýåò äåéèðñèíèç ýåäÿðÿì – äåäè.
Êàìèëèí ýþçëÿðè ñåâèíúèíäÿí ïàðëàäû, ìÿìíóí áàõûøëàðëà Ìóñòàôà-
éà áàõäû. Ñîíðà Áàäàìûí ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíÿ àëûá äåäè:
– Ñàü îë, Áàäàì áàúû, ñÿí Õàñàéû äèðèëòäèí. Ãàëõ, ùàçûðëàí, Ìóñòà-
ôà éîëäàøëà áÿðàáÿð ôàáðèêÿ ýåò.

XV

Áàäàì òÿçÿ õèäìÿòèíäÿí ÷îõ ìÿìíóí èäè. “Ôàáðèê èøëÿðèíèí áó

ãÿäÿð ìàðàãëû îëäóüóíó áèëìèðäèì, éîõñà ÷îõäàí ýèðìèøäèì” – äåéèðäè.
Î èíäè èúëàñëàðà ýåäèð, éîëäàøëàðû èëÿ éàðûøûð, ñòàõàíîâ÷ó îëìàüà ÷àëûøûðäû.
Ôàáðèê ùÿéàòû, ÿìÿê âÿ ñÿíÿò îíóí ýþðöøöíö, õàñèééÿòèíè, âÿðäèøëÿðèíè
ýöíäÿí-ýöíÿ äÿéèøèðäè. Î, èíäè ÿââÿëêè òÿíáÿë, áàúàðûãñûç, áèëèêñèç Áà-
äàì äåéèëäè; ýèðèð-÷ûõûð, éåíè ùÿéàò âÿ ãóðóëóøóí ùÿð öçöíö, ùÿð ñÿùèôÿ-
ñèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûð. ñàâàä ìÿêòÿáèíÿ ýåäèðäè.
Áàäàì ôàáðèêäÿ òÿìèçëèê áðèãàäàñûíà öçâ ñå÷èëìèøäè. Áðèãàäà öçâ-
ëÿðè ãÿðàðà àëìûøäû êè, ÿââÿëúÿ þç åâëÿðèíè ýÿçñèíëÿð. Áó ãÿðàð Áàäàìû
÷îõ ãîðõóòìóøäó. Þçö áðèãàäà öçâö îëäóüó ùàëäà, åâ-åøèéè òÿìèç îë-
ìàçñà, éîëäàøëàðûíûí éàíûíäà ãûçàðàúàüûíäàí ãîðõóðäó. Îäóð êè, èøäÿí
åâÿ ýÿëèíúÿ åâ-åøèéè ñöïöðäö, òÿìèçëÿäè, øåéëÿðèí öñòöíö ñèëäè. Õàñàéûí
âÿ Çèíéÿòèí èø êþéíÿéèíè äÿéèøäèðäè. Ñòîëóí öñòöíÿ éåíè ñöôðÿ ñÿðäè,
÷àðïàéûëàðà àü ìÿëÿôÿ ÷ÿêäè. Äèâàðäàí ö÷ öç ñèëÿí àñäû. Áó ÷àëûøìàëàð-
äà ãûçû Çèíéÿò äÿ îíà êþìÿê åäèðäè. Áàäàì åâèíÿ-åøèéèíÿ áàõûá
ñåâèíÿ-ñåâèíÿ:
– Äîüðóäàí äà, òÿìèçëèê éàõøû øåéäèð – äåäè. Ñîíðà áîø ÷è÷ÿê ãàá-
ëàðûíû Õàñàéà âÿ Çèíéÿòÿ âåðäè. Áàü÷àéà ýÿëäèëÿð. Ñàõñûëàðû òîðïàãëà
äîëäóðäóëàð, ùÿð áèðèíÿ áèð ÷è÷ÿê ÿêäèêäÿí ñîíðà ñóëàéûá ïÿíúÿðÿéÿ
ãîéäóëàð. Õàñàé ùåéðÿòëÿ îòàãëàðà áàõäûãäàí ñîíðà ýöëÿ-ýöëÿ:
____________
– Àíà, îòàãëàðûìûç èíäè íÿ éàõøûäûð, áàõäûãúà àäàìûí öðÿéè à÷ûëûð
– äåäè.
160
 Çèíéÿò äÿ Õàñàéûí ñþçöíö òÿñäèã åòäè:
– Äîüðóäóð, òÿìèçëèê öðÿê à÷ûð.
Õàñàé òåç ìÿòáÿõÿ ãà÷äû, ìÿêòÿáèí îíà áàüûøëàìûø îëäóüó äöëýÿð-
ëèê øåéëÿðèíè áèð ãóòóäà ýÿòèðèá äÿùëèçÿ ãîéäó. Þçöíÿ áèð ýóøÿ äöçÿëò-
äè; äèâàðà øÿêèëëÿð éàïûøäûðäû. Ñîíðà ìÿòáÿõäÿí òàõòàëàð ýþòöðöá èøëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû.
– Õàñàé, íÿ ãàéûðûðñàí? – äåéÿ Çèíéÿò ãàðäàøûíûí ìÿãñÿäèíè
áèëìÿê èñòÿäè. Õàñàé èøëÿéÿ-èøëÿéÿ úàâàá âåðäè:
– Þçöìÿ éàçû ñòîëó ãàéûðûðàì.
Õàñàé èøëÿéèðäè. Çèíéÿò àéàãäà äóðóá îíóí ÷àëûøìàñûíà áàõûðäû.
Áàäàì äà à÷ûã ïÿíúÿðÿéÿ ñþéêÿíèá äÿðñèíè ùàçûðëàéûð âÿ àðàáèð ãÿëÿò-
ëÿðèíè Çèíéÿòäÿí, Õàñàéäàí ñîðóøóðäó.
Êàìèë ìöÿëëèì Õàñàéûí àèëÿ ùÿéàòûíûí ýöíäÿí-ýöíÿ éàõøûëûüà
äîüðó èðÿëèëÿäèéèíè áèëèðäè. Åâ òÿðáèéÿñè, àèëÿ ãóðóëóøó ùÿéàòûíûí îíà
ýþçÿë òÿñèð åäÿúÿéèíäÿí ÿìèí èäè. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ þç íÿçàðÿòèíè îíóí
öçÿðèíäÿ àðòûðìûøäû. Îíó åâäÿ éîõëàìàã ö÷öí òåç-òåç ìöõòÿëèô áðèãà-
äàëàð ýþíäÿðèð, ùÿð òÿðÿôäÿí îíà òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Áàäàì ôàáðèêäÿí òÿìèçëèê áðèãàäàñû ýþçëÿðêÿí ìÿêòÿáäÿí ñÿùèé-
éÿ áðèãàäàñû ýÿëäè. Ñÿäð Õàñàéû èøëÿéÿí ýþðöíúÿ: “Àôÿðèí Õàñàé, èøëÿ,
èøëÿ” – äåäè. Áàäàì èðÿëè ýÿëèá õîø öçëÿ îíëàðû ãàðøûëàäû, äþðä-áåø àé
ÿââÿë ãàïûäàí ãîâäóüó áðèãàäàíû ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè.
– Áóéóðóí, áàõà áèëÿðñèíèç.
Áðèãàäàíûí ñÿäðè îòàãëàðà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Î åâäÿêè òÿìèçëèêëÿ áó åâäÿêè òÿìèçëèê, î ãÿáóë èëÿ áó ãÿáóë àðà-
ñûíäà íÿ áþéöê ôÿðã âàð. Ñèçè áó ñöðÿòëÿ äÿéèøäèðÿí ãöââÿòÿ àôÿðèí, ñàü
îë, Áàäàì áàúû – äåéÿ îòàãäàí ÷ûõäû.
Áðèãàäà ýåòäè. Çèíéÿò, Õàñàé âÿ Áàäàì ìÿìíóí ùàëäà áèð-áèðèíÿ
áàõäûëàð. Çèíéÿò äåäè:
– Àíà, íÿ éàõøû êè, áó ýöí îòàãëàðûìûçû òÿìèçëÿéèá áÿçÿìèøäèí,
éîõñà óòàíàúàã èäèê.
Õàñàé àíàñûíû ãóúàãëàéûá:
– Àíà, îòàãëàðûìûçû ùÿìèøÿ áåëÿ òÿìèç ñàõëà – äåäè.
Áàäàì Õàñàéûí áàøûíû ñèíÿñèíÿ ñûõûá úàâàá âåðäè:
– Éàõøû îüëóì, ñÿí àüûëëû îë, äÿðñëÿðèíÿ éàõøû ÷àëûø, ìöÿëëèìëÿðèí-
____________
äÿí öçöíÿ ñþç ýÿëìÿñèí, ìÿí îòàãëàðûìûçû ùÿìèøÿ òÿìèç ñàõëàðàì.
161
 Áàäàì ñþçëÿðèíè ùÿëÿ áèòèðìÿìèøäè. Êàìèë ìöÿëëèì ÿëèíäÿ áèð áàüëû
è÷ÿðè ýèðäè. Ýþðöøäöëÿð. ßëèíäÿ èðè ãÿçåòëÿðÿ áöêöëìöø áàüëûíû Õàñàéà
óçàäûá:
– Àë, áóíó ñÿíÿ Àçÿðëÿ Çèâÿð ýþíäÿðìèøäèð – äåäè.
Õàñàé áöêöëöíö àëûá ìöÿëëèìèíÿ òÿøÿêêöð åòäè.
Áàäàì:
– Îüëóì, ýþðöðñÿíìè? Ñÿí ìöÿëëèìèíèí áó ãÿäÿð éàõøûëûüûíäàí
íåúÿ ÷ûõàúàãñàí?
– Õàñàé éàõøûëûã àëòûíäà ãàëàí îüóë äåéèë. Î ìÿíèì éàõøûëûüûìûí
ÿâÿçèíè àðòûãëàìàñû èëÿ ãàéòàðàúàã.
Áó ñþçëÿðè äåéèá Êàìèë ìöÿëëèì öçöíö Õàñàéà òóòäó:
– Õàñàé, áèëèðñÿíìè ìÿí íÿ ö÷öí ýÿëìèøÿì?
Õàñàé äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Êàìèë ìöÿëëèì úèääè áèð òþâð àë-
ìûøäû. Î áèð àç ñóñäó, ñîíðà òÿêðàð ñþçÿ áàøëàäû:
– Áó ýöí ñÿíèíëÿ úèääè äàíûøìàüà ýÿëìèøÿì. Áàäàì áàúû, ñÿí äÿ
ôèêèð âåð. Ìöÿëëèìëÿðäÿí áèð ãèñìè ñÿíèí äöçÿëÿúÿéèíÿ èíàíìûð. Î ýöí
áó õöñóñäà ìöÿëëèìëÿðëÿ éåíÿ äàíûøûðäûì. Ùàìû äåéèðäè: “îíäàí àäàì
îëìàç, ìÿêòÿáèí èíòèçàìûíû ïîçóð, äÿðñëÿðèíÿ ÷àëûøìûð, îíó ãîâìàã ëà-
çûìäûð”. Ìÿí ðàçû îëìàäûì. Áèð àé âàõò àëìûøàì, áó áèð àéäà ñÿí òà-
ìàìèëÿ äÿéèøìÿëèñÿí. Áó ñþçÿ íÿ äåéèðñÿí?
– Íÿ äåéÿúÿê? Ñÿí îíà àòàëûã åòìèñÿí, î ñÿíèí ñþçöíö éåðÿ ñàëñà,
ýÿðÿê àäàì îëìàñûí – äåéÿ Áàäàì äÿðùàë úàâàá âåðäè.
– ßââÿëêè Õàñàé âàðäû ùà, áàõ, ñÿíè î Õàñàé êèìè ýþðìÿê èñòÿéè-
ðÿì, ñÿí ýÿðÿê ìÿíèì öçöìö ãûçàðòìàéàñàí.
Êàìèë ìöÿëëèì áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð òÿñèðëè ñþéëÿäè êè, Õàñàéûí ãÿëáè
òèòðÿäè. Î áèð äÿãèãÿ äîíóá ãàëäû. Êàìèë ìöÿëëèì ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñÿí ýÿðÿê ìÿíèì ôèêðèìèí äîüðó îëäóüóíó èñáàò åäÿñÿí!
Õàñàé áàøûíû ãàëäûðäû. Ýþçëÿðèíè Êàìèë ìöÿëëèìèí öçöíÿ äèêèá
úàâàá âåðäè:
– Ñþç âåðèðÿì! Ãîðõìàéûí, ìöÿëëèì, Õàñàé ñèçè óòàíäûðìàç.
Êàìèë ìöÿëëèì ÷îõ ñåâèíäè, öçöíöí ÷èçýèëÿðè, ãàøûíûí ÷àòûãëàðû à÷ûë-
äû, ñåâèíúëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðè èëÿ Õàñàéà áàõäû.
– Áèð àéà ãÿäÿð ñÿíè éåíÿ áèðèíúè ýþðìÿëèéÿì. Áóíà äà ñþç âåðèðñÿí?
– Îíà äà ñþç âåðèðÿì.
Õàñàé ñîí ñþçëÿðèíè äàùà ãÿòè äåäè. Êàìèë ìöÿëëèì ýöëÿ-ýöëÿ Áà-
____________
äàìà äåäè:
162
 – Áàäàì áàúû, íÿ äåéèðñÿí, Õàñàé êèøè êèìè ìÿíÿ ñþç âåðèð; îíó
ùå÷ êÿñ ìÿíèì êèìè òàíûìûð, îíóí áèð ñþçö ìÿíèì ö÷öí ùÿð øåéäÿí
ãèéìÿòëèäèð. Ñàü îë Õàñàé, äåìÿëè ñàáàùäàí ìÿí ïàïàüûìû éàí ãîéóá
ýÿçÿ áèëÿðÿì.
Áàäàì ìÿìíóí áèð òþâðëÿ:
– Ñÿí ïàïàüûíû éàí ãîé, ãîðõìà, Õàñàé ñÿíè óòàíäûðìàç – äåäè.

XVI

Êàìèë ýåòäèêäÿí ñîíðà Õàñàé ãÿçåòÿ áöêöëö áÿõøèøè à÷äû. Úîðàá-

äàí òóòìóø ïàïàüà ãÿäÿð ùÿð øåé àëûíìûøäû. Ùÿòòà ïàëòàðûí è÷ÿðèñèíÿ áèð
ãóòó êîíôåò äÿ ãîéóëìóøäó. Õàñàé øåéëÿðè ýþòöðöá î áèðè îòàüà êå÷äè.
Èø êþéíÿéèíäÿí òóòìóø úîðàáà, ÷ÿêìÿéÿ ãÿäÿð äÿéèøäè. Éåíè ïàëòàðû
îíà ÷îõ éàðàøûðäû. Îòàãäàí ÷ûõûíúà àíàñû, áàúûñû îíà áàõûá “ñàüëûãëà ýå-
éèí” – äåäèëÿð.
Êîíôåò ãóòóñóíó à÷äû, ýöëÿ-ýöëÿ:
– Êîíôåò áóéóðóí – äåéÿ Áàäàìûí âÿ Çèíéÿòèí ãàðøûñûíà òóòäó. Ùÿð
èêèñè êîíôåòäÿí ýþòöðöá:
– Àüçûí øèðèí îëñóí, Õàñàé – äåäèëÿð. Þçö äÿ èêè êîíôåò ýþòöðöá ãó-
òóíó Çèíéÿòÿ âåðäè. Ñîíðà îòóðóá ñàáàùêû äÿðñëÿðèíè ùàçûðëàäû.
Õàñàé ñÿùÿð éåíè ïàëòàðûíû ýåéèá ìÿêòÿáÿ ýåòìèøäè. Î ýöí Õàñàé
õåéëè äÿéèøìèøäè. Ñèíèôäÿ, òÿíÿôôöñëÿðäÿ þçöíö íöìóíÿâè áèð øàýèðä
êèìè àïàðûðäû. Äÿðñëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèá ìöÿëëèìëÿðèíÿ ýþçÿë úàâàáëàð
âåðèðäè. Õàñàéäàêû áó äÿéèøèêëèê ùàìûíûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäè. Éåðñèç
äåéèëäè êè, áèð ìöÿëëèìèí: “Õàñàé áöñáöòöí äÿéèøèá, éåíÿ ãèéàìÿò
åäèð”, ñþçöíÿ úàâàá âåðèá ìöäèð äåìèøäè:
– Ýþðÿñÿí Êàìèë éåíÿ íÿ ñåùð åëÿéèá.
Õàñàé ýöíäÿí-ýöíÿ äÿéèøäè, ùÿð ñàùÿäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëà-
äû. Ìöÿëëèìëÿð îòàüûíäà îíóí ùàããûíäà äàíûøìàã àäè áèð øåé îëìóøäó.
Õàñàé ìÿñÿëÿñè ùàìûäàí ÷îõ Ìèðçÿ Ðÿùèìè ìàðàãëàíäûðûðäû. Îíóí
áèòìÿç-òöêÿíìÿç øèêàéÿòëÿðè êÿñèëìèø, Õàñàéäàêû áó äÿéèøèêëèéÿ
ùåéðÿò åäèðäè. Áèð ýöí ìöÿëëèìëÿð îòàüûíäà ýöëÿ-ýöëÿ Êàìèëÿ éàíàøäû.
ßëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá éàâàøúà äåäè:
– Êàìèë, ñÿí áó Õàñàéû áåëÿ íåúÿ äÿéèøäèðäèí: Áó ìÿíÿ áèð ìþúö-
____________
çÿ êèìè ýÿëèð. Äå ýþðöì íÿ ñåùð åòäèí?
163
 – Èíñàí áèð ýöíäÿ äÿéèøìÿç, áèð ýöíÿ äÿéèøÿ áèëìÿê ö÷öí ÿââÿë-
úÿäÿí ìèí-áèð øÿðàèò ùàçûðëàìàã ëàçûìäûð. Éîõñà ìÿíèì íÿ ñåùðèì
âàð, íÿ äÿ ÿôñóíóì. Áèð äÿ îíó éàëíûç ìÿí äÿéèøìÿäèì, áó ýöíêö ñî-
ñèàëèçì ãóðóëóøó, ñîñèàëèçì øÿðàèòè âÿ Õàñàéûí áó ìöùèòäÿí àëäûüû èñòå-
äàä âÿ ãàáèëèééÿòè äÿéèøäèðäè. Ìÿí áèð ìöÿëëèì ñèôÿòèëÿ éàëíûç þç âÿçè-
ôÿìè éåðèíÿ éåòèðìÿêëÿ îíóí äÿéèøìÿñèíÿ ñöðÿò âÿ ùÿðÿêÿò âåðäèì.
Ìèðçÿ Ðÿùèì Êàìèëè øÿôãÿòëè áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê äöøöíúÿëè ýþçëÿ-
ðèíè áèð àí éåðÿ äèêäè. Ñîíðà áàøûíû éåíèäÿí ãàëäûðûá:
– Êàìèë! – äåäè – Õàñàé ýþçöìöí ãàðøûñûíà ýÿëäèéè çàìàí áöòöí
ìöÿëëèìëÿð, õöñóñÿí ñÿí íÿçÿðèìäÿ î ãÿäÿð áþéöéöðñÿí êè, îòóç èëëèê
ñòàæûì îëìàüûíà áàõìàéàðàã ñèçäÿêè áó ôÿäàêàðëûüûí ãàðøûñûíäà êè÷èëè-
ðÿì. Ýÿíú áèð ìöÿëëèìäÿ áó ãÿäÿð ñÿáèð, áó ãÿäÿð ìÿòàíÿò, þç âÿçè-
ôÿñèíÿ ãàðøû áó ãÿäÿð ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò, áó ñàðñûëìàç èðàäÿ âÿ èñòÿê íÿ
áþéöê øåéäèð! Ùå÷ áèð äþâðäÿ, ùå÷ áèð òàðèõäÿ ùå÷ áèð ìèëëÿòèí ìöÿëëèì-
ëÿðè áó ãÿäÿð ôÿäàêàðëûã åòìÿìèø âÿ åäÿ áèëìÿç!
Õàñàéûí àäû éåíÿ ÿëà÷ûëàð ñûðàñûíäà èäè. Î áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá
éîëäàøëàðûíû éàðûøà ÷àüûðäû. Þç ñèíôèíäÿí ö÷ çÿèô éîëäàøûíû éåäÿéÿ àëäû.
Ïèîíåð òÿøêèëàòûíäà âÿ áàøãà èúòèìàè èøëÿðäÿ äàùà ôÿàë ÷àëûøìàüà áàøëà-
äû. Êàìèë ìöÿëëèì áóíëàðû ýþðäöêúÿ, åøèòäèêúÿ ñåâèíúèíäÿí äÿðèñèíÿ
ñûüìûðäû.
Õàñàé ñèíèô íöìàéÿíäÿñè ñå÷èëìèøäè. Áóíäàí ñîíðà ñèíôèí èíòèçàìû
äàùà äà éöêñÿëìèøäè. Î, áþéöê òÿíÿôôöñëÿðäÿ éîëäàøëàðûíû ìöõòÿëèô
îéóíëàðëà åëÿ ýþçÿë ìÿøüóë åäèðäè êè, øàýèðäëÿð âÿ íþâáÿò÷è ìöÿëëèìëÿð
îíäàí ÷îõ ðàçû ãàëûðäû. Áöòöí ìöÿëëèìëÿð îíó ñèíèôëÿðäÿ áèð íöìóíÿ
ýþñòÿðèðäèëÿð.
Õàñàé ìöäèðèí äÿ äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäè. Î, ìÿêòÿáèí èíòèçàìûíû
âÿ äÿðñëÿðèí êåéôèééÿòèíè éöêñÿëòìÿê ôèêðè èëÿ íöìóíÿâè áèð ÿëà÷û êèìè
Õàñàéû áöòöí ñèíèôëÿðäÿ ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè. Îäóð êè, Õàñàéû þç îòàüû-
íà ÷àüûðäû. Ìöÿëëèìëÿð îíó ìÿùÿááÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð, Õàñàéà ëàçûì îëàí
òÿëèìàòû âåðäèëÿð. Ìöäèð âÿ ìöÿëëèìëÿð îíó òÿíòÿíÿ èëÿ ñèíèôëÿðäÿí áè-
ðèíÿ àïàðäûëàð. Ìöäèð êå÷ìèø Õàñàé èëÿ èíäèêè Õàñàé àðàñûíäàêû ôÿðã-
äÿí, áó ýöí îíóí áöòöí øàýèðäëÿðÿ áèð íöìóíÿ îëìàñûíäàí äàíûøäû.
Ñîíðà ñþçö Õàñàéà âåðäè.
– Ìöäèðèìèç ñþéëÿäèéè êèìè – äåéÿ Õàñàé äàíûøìàüà áàøëàäû,
– ìÿí çÿðÿðëè òÿñèðëÿðÿ ãàïûëìûøäûì. Ìöäèð âÿ ñåâèìëè ìöÿëëèìëÿðèìèí
÷àëûøìàñû èëÿ àðòûã î ãîðõóíú òÿñèðëÿðäÿí ãóðòóëäóì. Êàìèë ìöÿëëèì
ìÿíÿ àòàëûã åòäè. ßëèìäÿí òóòóá éóâàðëàíäûüûì ó÷óðóìäàí ìÿíè ãóð-
____________
òàðäû. Áó ýöí ìÿí þç ñèíôèìèçäÿ ÿëà÷ûéàì. Ìÿíÿ ÷ÿêèëÿí çÿùìÿòëÿðÿ
164
íèñáÿòÿí áó ìÿíèì ö÷öí àçäûð. Èíäè áöòöí ñèíèôëÿðè, ãûñàñû, áöòöí ìÿê-
òÿáè éàðûøà ÷àüûðûðàì.
Áóíà áÿíçÿð ýþðöøëÿð òÿõìèíÿí áöòöí ñèíèôëÿðäÿ òÿêðàð îëäó.
Õàñàéûí àäû áöòöí ìÿêòÿáè áàñìûøäû. Éàðûøäà áöòöí ìÿêòÿáäÿ áè-
ðèíúèëèéè ãàçàíìûø, àäû äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèðäè. Îíóí øÿêëè, ãûñàúà òÿðúöìå-
éè-ùàëû èëÿ áèðëèêäÿ éåðëè ìÿòáóàòäà äÿðú îëóíìóø, áó ìÿëóìàò áöòöí
ðåñïóáëèêàëàðà ýþíäÿðèëìèøäè.
Áèð ýöí Âîðîøèëîâ ðàéîíóíäàí òÿôòèø ö÷öí ìÿêòÿáÿ èíñïåêòîð ýÿë-
ìèøäè. Î áèð íå÷ÿ ñèíèôëÿ òàíûø îëäóãäàí ñîíðà ìöÿëëèìëÿð îòàüûíäà
öçöíö ìöäèðÿ òóòóá äåäè:
– Ìÿêòÿáèíèçèí ÿí ôÿàë, íöìóíÿâè ÿëà÷û øàýèðäè êèìäèð? Îíà ðàéîí
ìààðèô øþáÿñè àäûíäàí ìÿäÿíè ýóøÿ áàüûøëàéàúàüàì.
Ìöäèð âÿ ìöÿëëèìëÿð éåð-éåðäÿí Õàñàéû ýþñòÿðäèëÿð. Èíñïåêòîð ñà-
áàùà ùàçûðëûã ýþðìÿê ö÷öí òÿëèìàò âåðèá ýåòäè. Ìöäèð ñèíèôëÿðÿ ýèðèá
ñàáàù ìÿêòÿáèí ÿí íöìóíÿâè øàýèðäèíÿ ìààðèô øþáÿñè òÿðÿôèíäÿí ìÿ-
äÿíè ýóøÿ áàüûøëàíàúàüûíû ñþéëÿäè, áöòöí øàýèðäëÿðèí äÿðñäÿí ñîíðà
ùÿìèí øÿíëèêäÿ èøòèðàê åòìÿëè îëäóüóíó áèëäèðäè.
Ñèíèôëÿð áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Ùàìû: “Ìÿäÿíè ýóøÿ Õàñàéà âåðèëÿ-
úÿê” – äåéèðäè.
Ñàáàù äÿðñëÿðèí ñîíóíà äîüðó àâòîáóñ ýóðóëòó èëÿ ùÿéÿòÿ ýèðäè.
Ìóñèãè äÿñòÿñè ùàçûðëàíäû. Ìÿêòÿá ìöäèðè, ìààðèô øþáÿ ìöäèðè, áèð íå÷ÿ
ìöÿëëèì ùÿéÿòäÿ äîëàøûðäû. Øàýèðäëÿð áàéðàì íÿøÿñè äóéìóø êèìè
äÿðñëÿðèí ñöðÿòëÿ áèòìÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Çÿíý âóðóëóíúà áöòöí ñèíèô íè-
çàìëà ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Ìààðèô øþáÿ ìöäèðè ãûñà áèð íèòã ñþéëÿäè. Î, èíòè-
çàì, òÿðáèéÿ âÿ äÿðñ êåéôèééÿòèíèí ÿùÿìèééÿòèíäÿí äàíûøäû. Ñîíðà
ìÿêòÿáäÿ áèðèíúè ÿëà÷û øàýèðä îëàí Õàñàéà Âîðîøèëîâ ðàéîíóíóí ìàà-
ðèô øþáÿñè òÿðÿôèíäÿí ìÿäÿíè ýóøÿ áàüûøëàíäûüûíû ãåéä åòäè. Áöòöí
ùÿéÿò úîøäó. Ìóñèãè ãóðòàðäû, øàýèðäëÿð âÿ ìöÿëëèìëÿð Õàñàéû ÿëëÿðè
öçÿðèíÿ ýþòöðäöëÿð Ôîòîãðàô áó âÿçèééÿòèí ðÿñìèíè àëäû. Øàýèðäëÿð ùÿ-
éÿòäÿí ÷ûõäûëàð.
Êö÷ÿ óøàãëàðëà äîëìóøäó. Ìóñèãè äÿñòÿñè þíÿ êå÷äè, ñîíðà ìÿäÿ-
íè ýóøÿ àïàðàí àâòîáóñ äàéàíäû. Øàýèðäëÿð ñûðàéà äöçöëäö. Êàìèë
ìöÿëëèìëÿ ìöäèð Õàñàéû àðàéà àëàðàã ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. êö÷ÿëÿðäÿ òàìà-
øà÷ûëàð àëàé âóðìóøäó. Åëÿ íöìàéèøëÿ Õàñàéûí åâèíÿ ýÿëäèëÿð.
Ìóñèãè äÿñòÿñè âÿ øàýèðäëÿð Õàñàéýèëèí ùÿéÿòèíÿ ýèðèíúÿ áöòöí ùÿ-
éÿò àõûøäû. Áàäàì âÿ Çèíéÿò ñåâèíúèíäÿí ÷àøûá ãàëìûøäû. Øàýèðäëÿð ùÿ-
____________
éÿòäÿ îéíàéûð, Õàñàéû ÿëëÿðè öçÿðèíäÿ àòûá-òóòóðäóëàð.
165
 Ìöäèðèí èøàðÿñè èëÿ ìóñèãè ñóñäó. Øàýèðäëÿð øåéëÿðè àâòîáóñäàí áèð-
èêè äöøöðäöëÿð. Ýþçÿë ÷àðïàéû, ÿëöçéóéàí, éàçû ñòîëó, èêè ñêàìéà, àü
ìÿðìÿðäÿí èðè ìöðÿêêÿáãàáû, öçñèëÿí, öñò êþéíÿéè, àéàããàáû, èäìàí
øåéëÿðè âÿ áèð ÷îõ áàøãà øåéëÿð...
Øàýèðäëÿð øåéëÿðè îòàãëàðà äàøûäû. Áàäàìûí ýþñòÿðèøè èëÿ îíëàðû îòàã-
ëàðà âÿ äÿùëèçÿ éåðëÿøäèðäèëÿð. Ñîíðà òÿêðàð ùÿéÿòÿ ÷ûõäûëàð. Ìóñèãè éå-
íèäÿí áàøëàäû. Êàìèë ìöÿëëèì ãàéòàüû îéóí ùàâàñûíû ñèôàðèø âåðäè.
Áèðèíúè þçö îéíàäû. ßââÿëúÿ ìöäèðè, ñîíðà äà Õàñàéû îéóíà ÷àüûðäû.
ãàðøû-ãàðøûéà îéíàäûëàð. Îéóí áèòÿí êèìè ìöäèð óúàäàí äåäè:
– Éàøàñûí àèëÿ âÿ ìÿêòÿá áèðëèéè!
Êàìèë ìöÿëëèì ÿëàâÿ åòäè:
– Éàøàñûí î áèðëèéèí ìåéâÿñè îëàí ÿëà÷û øàýèðäëÿðèìèç!
– Éàøàñûí î áèðëèéè éàðàäàí ìöÿëëèìëÿð! – äåéÿ ìöäèð èôòèõàðëà Êà-
ìèë ìöÿëëèìÿ áàõäû.

1935

____________

166
 ÐÎÌÀÍËÀÐ

____________
____________
 ßÑÐÈÌÈÇÈÍ ÃßÙÐßÌÀÍËÀÐÛ

ÁÈÐÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Ýöíÿø ñþíìöø, ãàðàíëûã ÷þêìöø, öôöãëÿð ãûñàëìûøäû. Áàêûíûí ýþé-

ëÿðèíäÿ ìÿíçèë åòìÿéÿ ãÿðàð âåðìèø ãàðà, ñûõ úÿíóá áóëóäëàðû óúó-
áóúàüû îëìàéàí äóðíà ãàòàðû êèìè äöçöëÿðÿê, àéëû-óëäóçëó ýþéëÿ
øÿùÿðäÿí óúàëàí ÷ûðàã âÿ åëåêòðèê èøûãëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ þïöøìÿñèíÿ
ìàíå îëóðäó. Õÿçÿðèí ãîéíóíà ýèðìèø Áàêû ýåúÿñèíè, ïÿíúÿðÿëÿðäÿí,
éàõûí áóðóãëàðäàí, Ãàðà âÿ Àüøÿùÿð çàâîäëàðûíäàí, ÷èò âÿ áåç ôàáðè-
êèíäÿí, ëèìàíëàðäà âÿ äÿíèçäÿ îëàí éöê âÿ ìèíèê ýÿìèëÿðèíäÿí ÿòðàôà
éàéûëàí åëåêòðèê âÿ ÷ûðàã èøûãëàðû àëà-ãàðàíëûã áèð ñÿùÿðÿ ÷åâèðìèøäè.
Òÿñàäöôè îëàðàã î èøûã íöìàéèøèíäÿ áó ýåúÿ Ùàúû Êÿðèìèí äÿ åëåêòðèê
ëàìïàëàðû èøòèðàê åäèðäè. Ìÿñëÿùÿòÿ ÷àüûðûëìûø îëàí ãîùóì-ãàðäàø
éåìÿê îòàüûíà òîïëàíìûø, ìàâè àáàæóðëó åëåêòðèê ëàìïàëàðûíûí ïàðëàã
øÿôÿãëÿðè àëòûíäà øèðèí-øèðèí äàíûøûã àïàðûðäû. Ùþðìÿò âÿ àäÿò ö÷öí áó
ýåúÿ òîéóí íÿ çàìàí âÿ íåúÿ áàøëàíìàñû ùàããûíäà éàõûí ãîùóìëàðûí
äà ôèêðè þéðÿíèëÿúÿê âÿ îíëàðëà áèðëèêäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëàúàãäû.
Ìèíà õàíûì ãîíàãëàðû ãàáàãúàäàí ñþùáÿòÿ ùàçûðëàìàã èñòÿäèéèí-
äÿí ìÿéóñ áèð ñÿñëÿ:
– Ùàúû ïåéüÿìáÿðè òîé åòìÿê èñòÿéèð, áàøûíûçà äþíöì, áó ôèêðè
îíóí áàøûíäàí ÷ûõàðûí – äåäè.
Ãîùóì-ãàðäàø Ìèíà õàíûìûí ñþçöíö òóòàðàã Àüàìöðñÿëÿ òÿí-
òÿíÿëè áèð òîé åòìÿéÿ ñþç âåðäè. Àíúàã Ùàúû Êÿðèì ìÿúëèñäÿ îëìàäû-
üûíäàí ùå÷ êÿñ ìÿñÿëÿíè ãÿòè ñóðÿòäÿ ùÿëë åäÿ áèëìèð, ùàìû îíóí ýÿë-
ìÿñèíè ýþçëÿéèðäè.
Ùàúû ìàüàçàñûíäàí ÷îõäàí ýÿëìèø, þç îòàüûíäà ýöíäÿëèê òèúàðÿòèí
ùàãã-ùåñàáû èëÿ ìÿøüóë èäè. Ùàúûíûí ýåúèêìÿñèíÿ ãîíàãëàðäàí àðòûã
Ìèíà õàíûì ÿñÿáèëÿøèð, ãÿëáèíäÿêè ñûõûíòû âÿ ÷ûðïûíòûäàí ðÿíý âåðèá,
ðÿíý àëûðäû. ×öíêè Ùàúûíûí åâèíÿ ýÿëäèéè ìöääÿòäÿ î éàëíûç èêè-ö÷ äÿôÿ
áåëÿ ýóðóëòóëó ìÿúëèñ ýþðÿ áèëìèøäè. Áó ýåúÿ îüëó Àüàìöðñÿëèí òîé
ìÿñëÿùÿòè ýåúÿñè îëìàãäàí àðòûã îíóí ö÷öí øàäëûã ìÿúëèñè èäè. Î, îòàã-
ëàðûíû òÿðòÿìèç ñöïöðòìöø, ñèëäèðìèø, ëàçûì îëàí áÿçÿéè âåðìèø, ìàñà
____________
öçÿðèíÿ èíúÿ íàõûøëû ãÿëÿìêàð ñöôðÿ ñÿðìèøäè. Ìèíà õàíûì èíäè þç ãî-
íàãëàðûíû éåäèðìÿê, è÷èðìÿê, îíëàðà ãàðøû îëàí ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíè
169
ýþñòÿðìÿê ö÷öí òÿëÿñèðäè. Îíóí ñÿáèð êàñàñû äîëóá äàøäû, àðòûã äàéàíà
áèëìÿäè. Ùàúûíû ÷àüûðìàã ö÷öí ÿââÿëúÿ õèäìÿò÷è ãûçû ýþíäÿðäè, áèð àç
ñîíðà þçö ýåòäè. Ùàúû ùÿð èêèñèíè àúûëàéûá ãîâäó. Ùàúûíûí áó ùÿðÿêÿòè
îíà éàìàí òÿñèð åòäèñÿ äÿ àúûüûíû ãîíàãëàðäàí ýèçëÿäÿðÿê, ñþùáÿòëÿ îí-
ëàðû ìÿøüóë åòìÿéÿ ÷àëûøäû.
Íÿùàéÿò, Ùàúû ýÿëäè. È÷ÿðè ýèðÿí êèìè ÿââÿëúÿ îòàüû áèð ãóø áàõûøû
èëÿ áàøäàí-áàøà ñöçäö. Ãîíàãëàðäàí àðòûã îíó ìàðàãëàíäûðàí éåìÿê
îòàüûíäà îëàí áó ýöíêö äÿéèøèêëèê èäè. Ñîíðà ãîíàãëàðëà ýþðöøäö, îòóð-
äó, áàøû öñòöíäÿ ïàð-ïàð éàíàí áåøëàìïàëû ãÿíäèëÿ ùåéðÿòëÿ áèð äÿ
áàõäû, ÿòðàôû áèð äÿ ýþçäÿí êå÷èðäè. Ãîíàãëàðûí òÿáðèêëÿðèíè ñîéóã âÿ
ÿùÿìèééÿòñèç áèð ùàëäà ãàðøûëàäû. Îðòàéà ÷àé, ìöðÿááÿ, èêè áþéöê âàçà-
äà øÿêÿð âÿ áàäàì÷þðÿéè ýÿòèðäèëÿð. Ùàìû éåéèá-è÷ìÿéÿ áàøëàäû.
Éåìÿê çàìàíû Ùàúû äàíûøìàüû ñåâìÿäèéèíäÿí ùå÷ êÿñ àüçûíû à÷ìàüà
úÿñàðÿò åòìèðäè. Ùàúû àíúàã áèð ôèíúàí ÷àé è÷äèêäÿí ñîíðà ñþçÿ áàøëàäû.
Îíóí ùÿìèøÿ ÷àòûëìûø åíëè ãàøëàðûíûí äöéöíëÿðè à÷ûëìûø, äóìàíëû öç-ýþ-
çöíäÿí êÿäÿð ñèëèíìèøäè. Áó ýöí áèð àç øÿí âÿ ìÿìíóí ýþðöíöðäö.
Îíóí áó ùàëûíû ãîíàãëàð, õöñóñèëÿ Ìèíà õàíûì áþéöê áèð ìöæäÿ êèìè
ãàðøûëàäû. Ùàúû òîé ùàããûíäà ãûñàúà ìÿëóìàò âåðäè. Òîéó àéûí 14-äÿ
úöìÿ àõøàìû áàøëàìàüû òÿêëèô åòäè. Ùàìû ðàçû îëäó. Ñîíðà áÿçè ñÿáÿáëÿ-
ðÿ ýþðÿ ïåéüÿìáÿðè òîé åòìÿê ìÿñÿëÿñèíè îðòàéà ñöðäö. Ãîíàãëàðäàí áèð
ãèñìè áóíà åòèðàç åòäè. Õöñóñÿí áàúûñû Õÿäèúÿ Ùàúûíûí öñòöíÿ ãàáàðàðàã:
– Íåúÿ ïåéüÿìáÿðè, áó íÿ ñþçäöð? Íå÷ÿ èëäèð ýþçöìöçö Àüàìöð-
ñÿëèí òîéóíà äèêìèøèê. Áó áèçèì ö÷öí áþéöê êàìäûð. Ñÿí áó òîéó áèçèì
èñòÿäèéèìèç êèìè åéëÿéÿúÿêñÿí! – äåäè.
Ìèíà õàíûì áàëäûçûíûí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Äèëèíÿ ãóðáàí îëóì, éàõøû äåéèðñÿí, ãàðäàøûíà áóíó áàøà ñàëà áèëìè-
ðÿì êè, áþéöäöá éåòèðäèéèìèç áèð îüóëäóð, îíó òàé-òóøëàðûíûí éàíûíäà áàøû
àøàüû åòìÿê îëìàç... Áèð äÿ äîñò âàð, äöøìÿí âàð, õàëã áèçÿ íÿ äåéÿð...
Àüàìöðñÿëÿ ýÿðÿê áèð òîé îëñóí êè, áöòöí Áàêû òàìàøàñûíà äóðñóí.
Ùàúûíûí ãàðäàøû Êàçûì äà áó ôèêèðäÿ èäè.
– Ùàúû, ãîùóì-ãàðäàø ïåéüÿìáÿðè òîéà ðàçû äåéèë, ýþðöíöð áó
òîéäà ùàìû ÿë-ãîë à÷ûá ñöçìÿê, áèð àç øÿíëÿíìÿê èñòÿéèð. Ìèíà äîñòó
äåìèøêÿí, Àüàìöðñÿë äÿ úàâàíäûð, öðÿéèíäÿ àðçóñó âàð. Ñÿí ýÿë áó
òîéóí ùÿð çÿùìÿòèíè áèçèì öñòöìöçÿ àò, ùå÷ áèð èøÿ ãàðûøìà.
Ùàúû ñþçöíäÿ èñðàð åòäè:
____________
– Éîõ, éîõ àòàì, ìÿí áöòöí Áàêûíû áó äþðä-áåø îòàüà äîëäóðà áèë-
ìÿðÿì. Áóíà ùå÷ ðàçû îëìàéàúàüàì. Áó õöñóñäà äàíûøìàã àðòûãäûð.
170
 Ùàúûíûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ùàìû ñóñäó. Éàëíûç Ìèíà èëÿ Õÿäèúÿ àðà-
áèð äîäàãàëòû ñþéëÿíèð, áó ãÿðàðäàí ìÿìíóí îëìàäûãëàðûíû áèëäèðèðäèëÿð.
Ýåúÿ êå÷ìèøäè. Áó íÿøÿñèç ãîíàãëûãäàí ÷îõ äà ðàçû ãàëìàéàí ãî-
íàãëàð àéàüà ãàëõäûëàð. Ùàúûíû âÿ Ìèíà õàíûìû òÿáðèê åäÿðÿê ÷ûõäûëàð.

***

Ùàúû Êÿðèì Áàêûäà ìÿøùóð áÿççàçëàðäàí èäè. ßââÿëëÿðè Èðàíà ñÿôÿð

åäèá ÷èò, ãÿëÿìêàð âÿ ãÿäÿê àëûá ñàòàðäû. Î çàìàí áó ìàëëàð ÿëâåðèøëè
îëäóüóíäàí ÷îõ ñÿðâÿò ãàçàíà áèëìèøäè. Áó ìàëëàð ýåòäèêúÿ äÿáäÿí
äöøäöéö âÿ éîëëàð çÿùìÿòëè îëäóüóíà ýþðÿ øÿùÿðäÿ áþéöê áèð ìàüàçà
à÷äû. Ýöíäÿí-ýöíÿ áþéöìÿêäÿ âÿ çÿíýèíëÿøìÿêäÿ îëàí øÿùÿðèí ÿí
ýóðóëòóëó êö÷ÿëÿðèíäÿ óúóç ãèéìÿòÿ åâëÿð âÿ áîø éåðëÿð àëäû, áþéöê áè-
íàëàð òèêäèðäè. Ùàúû áóíóíëà äà êèôàéÿòëÿíìÿäè. Áèð íå÷ÿ íåôò éåðè àëäû.
Ýöíäöçëÿð êîíòîðäà òèúàðÿòëÿ, ýåúÿëÿð äÿ îòàüûíà ÷ÿêèëÿðÿê ùàãã-
ùåñàáëà ìÿøüóë îëóðäó. Àèëÿ öçâëÿðèíäÿí áèðèñè îíóí îòàüûíà àéàã áàñ-
äûãäà äÿðùàë ïóëëàðû èêè ÿëè èëÿ ãóúàãëàéàðàã: “Íÿ âàð? Íÿ ö÷öí ýÿëäèí?
Áóðäà àëìà, àðìóä ùà ïàéëàíìûð. Ñèçÿ äåìèøÿì. ìÿíèì îòàüûìà àéàã
áàñìàéûí. ×ûõ, ÷ûõ!..” – äåéÿ ñÿñè ýÿëäèêúÿ áàüûðàðäû. Î ùàìûäàí ãà-
÷àð, éàëãûçëûã âÿ ñÿññèçëèéè ñåâäèéèíäÿí îòàüûíäàí àéðûëìàçäû. Àèëÿ
öçâëÿðè îíóí öçöíö àíúàã àõøàì éåìÿéè çàìàíû ýþðÿðäèëÿð. Ùàúû ÷àòûã
ãàøëàðû, äóìàíëû ñèìàñû èëÿ ñöôðÿ áàøûíà êå÷ÿð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éå-
ìÿéèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà éåíÿ þç îòàüûíà ÷ÿêèëÿð, ãàïûíû è÷ÿðèäÿí áàü-
ëàðäû. Ñîíðà äþøÿê÷ÿñè öçÿðèíäÿ áàðäàø ãóðóá ëàìïàíû òèòðÿê ÿëëÿðè èëÿ
éàíäûðàð, áàøû öñòöíäÿêè êþùíÿ Èðàí ñàíäûüûíû à÷àð, êèñÿ-êèñÿ ïóëëàðû
áèð-áèð ÷ûõàðûá ñàéàð, ãîðõàã áàõûøëàðëà ÿòðàôû ñöçäöêäÿí ñîíðà êèñÿëÿðè
éåíÿ áèð-áèð ñàíäûüà éåðëÿøäèðèá àüçûíû áàüëàðäû.
Ùàúû áèð àõøàì àäÿòèíèí çèääèíÿ îëàðàã åâÿ åðêÿí ýÿëìèøäè. Î áó
ýöí òàìàìèëÿ äÿéèøìèøäè. Ãàøëàðûíûí ÷àòû à÷ûëìûø, öç-ýþçö ýöëöìñÿ-
éèðäè. Ìèíà õàíûì îíó ýþðöíúÿ ùåéðÿòëÿ:
– Õåéèð îëñóí, Ùàúû, íÿ âàð éåíÿ? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ùàúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Õåéèðäèð, îòóð ýþðÿê – äåäè.
Ìèíà õàíûì Ùàúûíûí éàíûíäà îòóðäó. Ùàúû êè÷èê áöðöøöê ýþçëÿðè èëÿ
ýöëöìñÿéÿðÿê:
____________
– Ñÿíÿ âàðëû áèð ýÿëèí òàïìûøàì – äåäè.
– Êèìäèð?
171
 – Ðÿùìÿòëèê ßëèáÿéèí ãûçû. Äåéèðëÿð êè, ßëèáÿéèí áöòöí âàð-äþâëÿ-
òè îüëó èëÿ ãûçû Ìÿðéÿìÿ ãàëûáäûð. ×îõ àäàì ãóëàüûíû øÿêëÿéèá äóðóá.
Àòàñûíûí èëè âåðèëäèêäÿí ñîíðà ùÿð éàíäàí åë÷èëÿð àõàúàã, ñÿí äÿ àéûã îë,
áó ãûçû ÿëäÿí âåðìÿê îëìàç! – Ñîíðà áàøûíû ìÿíàëû òÿðïÿäÿðÿê – áó
ãûçû Àüàìöðñÿëÿ àëà áèëñÿê, îüëóéóí èòè óëóéàúàã. Ùå÷ áèëèðñÿí íÿ
úàù-úÿëàëû âàð?!
Ùàúûíûí áó ñþçëÿðèíäÿí Ìèíà õàíûìûí ýþçëÿðè èøûãëàíìûø, Ìÿðéÿì
êèìè âàðëû áèð ýÿëèíè îëìàã õöëéàñû îíó ÷îõ ñåâèíäèðìèøäè. Ùàúû èëÿ ãàð-
øû-ãàðøûéà îòóðóá áó ãÿäÿð ñÿìèìè ñþùáÿò åòäèéè ýöíëÿð ùÿéàòûíäà ÷îõ
àç íÿñèá îëàí ýöíëÿðäÿí èäè. Áó ýöí áÿõòèéàð ãàäûíëàðà ìÿõñóñ áèð ãöðóð
àëàðàã, ãûçà åë÷è ýåòìÿê ùàããûíäà äàäëû-äàäëû äàíûøûðäû. Ùàúû äåéèðäè:
– Áó ýöíëÿðäÿ èëèíè âåðÿúÿêëÿð. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà åë÷è ýåäÿðñÿí.
Ãîðõìà, ñþçöí éåðÿ äöøìÿç. Äþâëÿò äþâëÿò öñòöíÿ àõàð. Ìÿíèì âàð-
äþâëÿòèì ßëèáÿéäÿí àç äþéöë. Îíëàð áèçÿ ãûç âåðìÿéÿ áèëìÿç!
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ùÿð èêèñè áèð àí äàäëû ñöêóòà äàëäû. Ùàúû áèð øåé
õàòûðëàìûø êèìè áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû ãàëäûðäû âÿ ÿòðàôû ýþçäÿí êå÷èðäèê-
äÿí ñîíðà ýþçëÿðèíè Ìèíà õàíûìûí öçöíÿ äèêÿðÿê:
– Áó äîíóç ùàðàäà ñöìñöíöð? – äåéÿ ñîðóøäó. Ìèíà õàíûì áó ñóà-
ëû ùåéðÿòëÿ ãàðøûëàäû. ×öíêè Ùàúûíûí þç îüëó Àüàìöðñÿëèí òàëåéè èëÿ ìà-
ðàãëàíäûüûíû ýþðìÿìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã î, ãàäûíëàðà ìÿõñóñ áèð
íÿçàêÿòëÿ:
– Áèëìèðÿì, éÿãèí éîëäàøëàðûíûí éàíûíà ýåäèáäèð, – äåäè.
Ùàúû àúûãëàíàðàã:
– Íåúÿ áèëìèðÿì, èò àéàüû éåìèø êèìè ùàðàëàðäà ýÿçèð? Íèéÿ äåìèð-
ñÿí, àéàüûíû ãûðûá åâäÿ îòóðñóí.
– Íÿ ãÿäÿð êè÷èê èäè, áàúàðûðäûì, èíäè äàùà ýöúöì ÷àòìûð. Áîéóì
áîéäà áîéó âàð. Áèð ñþç äåéèðÿì, èò êèìè öçöìÿ ÷ÿìêèðèð. Ìÿí äÿ
àíàéàì, þç ùþðìÿòèìè ñàõëàéûðàì. Èíäè áó èøëÿð ñÿíèí èøèíäèð... Àíúàã
ñÿí äÿ...
Ùàúû òÿíäèð êèìè àëîâëàíäû:
– Àõû, ìÿí êþïÿê îüëó, ìÿí èò îüëó, ìÿí äîíóç îüëó áàøûìà íÿ êöë
òþêöì? Èøäÿí áàøûì ùå÷ àéûëûð êè... Ìÿíèì äÿ áèð úàíûì âàð. Áîø îòóð-
äóüóì ñààòû ýþñòÿð?! Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûðàì... Ñèçäÿí àäàì îëìàç!
Ùàúûíûí áó ñþçëÿðèíäÿí íÿäÿíñÿ Ìèíà õàíûìûí ýþçëÿðè èøûãëàíìûø,
Ùàúûäà þâëàä ìÿùÿááÿòèíèí ñþíìÿäèéè îíó ÷îõ ñåâèíäèðìèøäè. Õöñó-
ñÿí Ìÿðéÿì êèìè áèð ýÿëèíÿ ñàùèá îëìàã õöëéàñû îíó áèð àí áåëÿ ðàùàò
____________
áóðàõìûðäû. Îäóð êè, áó ùàãäà îüëó Àüàìöðñÿëèí äÿ ôèêðèíè þéðÿíìÿê
âÿ ñåâèíúèíè îíóíëà áþëöøäöðìÿê èñòÿéèðäè. Î ýåúÿ Àüàìöðñÿëè ÷îõ
172
ýþçëÿäè, ëàêèí î ýÿëèá ÷ûõìàäû. Íÿùàéÿò éàòàüûíà ýèðäè. Áàøûíäà äîëà-
øàí áó äàäëû õöëéàëàðëà éóõóéà ýåòäè. Ýåúÿíèí áèð çàìàíû øèääÿòëè ÷à-
ëûíìàãäà îëàí çÿíý îíó îéàòäû. Éóõóëó-éóõóëó ãàïûíû à÷ìàüà ýåäÿð-
êÿí Ìÿðéÿì ìÿñÿëÿñèíè õàòûðëàäû. Þç-þçöíÿ: “Ýþðÿê Àüàìöðñÿë áó
ìöæäÿíè íåúÿ ãàðøûëàéàúàã?” – äåéÿ äöøöíäö. Ãàïûíû òåç à÷äû. Àüà-
ìöðñÿë è÷ÿðè ýèðèíúÿ îíó øÿôãÿòëè àíà íÿçÿðè èëÿ ñöçÿðÿê:
– Îüëóì, áó âàõòà ãÿäÿð ùàðäàñàí? – äåéÿ ñîðóøäó. Àüàìöðñÿë
åòèíàñûç âÿ àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Î ñÿíèí èøèí äåéèë, ýåò éàò! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áó ýöí Ùàúû éåíÿ åâÿ òåç ãàéûòìûøäû. ßââÿëúÿäÿí ãÿðàðà àëäûãëà-
ðûíà ýþðÿ î ýöí Ìèíà õàíûì ßëèáÿéèí ãûçû Ìÿðéÿìÿ åë÷è ýåäÿúÿêäè.
Ùàúû è÷ÿðè ýèðÿí êèìè öìèäëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè Ìèíà õàíûìûí ýþçëÿ-
ðèíÿ äèêÿðÿê:
– Ùÿ, íÿ îëäó, ãûç ýÿëäèí, îüëàí? – äåéÿ ñîðóøäó, Ìèíà õàíûì ãö-
ðóðëà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãîðõìà, îüëàí ýÿëäèì, – äåäè, – àíàñû Äöðñÿäÿô õàíûì ìÿíÿ ÷îõ
ùþðìÿò åòäè. Îòóðäóã, ýþðöøäöê. Ìÿðéÿìäÿí ñþç à÷äûì. Äöðñÿäÿô õà-
íûì ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: “Ñÿíèíëÿ ãóäà îëìàüà íÿ ñþçöì îëà áèëÿð! Ãûçû áèð
íå÷ÿ éåðäÿí èñòÿéÿí âàð. Àíúàã äàéûëàðû èëÿ ýÿíÿøìÿê ëàçûìäûð. Áèð-
èêè ýöíÿ ìÿí ñèçÿ úàâàá âåðÿðÿì” – äåäè.
Ùàúû äèë-äîäàüûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ:
– Ãûçû áàøãà éåðäÿí äÿ èñòÿéÿíëÿð âàð? Áó ùå÷ éàõøû îëìàäû!
– äåéÿ äöøöíúÿéÿ äàëäû.
– Ãîðõìà, Äöðñÿäÿô õàíûìûí ìåéëè áèçÿäèð, – äåéÿ Ìèíà õàíûì
Ùàúûéà òÿñÿëëè âåðäè.
– Ãûçû ýþðÿ áèëäèíìè?
– Þòÿðè ýþðäöì. Êîð äåéèë, êå÷ÿë äåéèë, êèøèíèí ãûçûíà íÿ åéèá òàïà
áèëÿðèê?

***

Ùàúûíûí åâèíäÿ êè÷èê áèð ùàçûðëûã âàðäû. Êè÷èê äåéèðÿì, ÷öíêè Ùàúû,
îüëó ö÷öí ïåéüÿìáÿðè òîé åòìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøäè. Éàõûí ãîùóì-
ãàðäàøäàí àíúàã áåø-îí íÿôÿð ÷àüûðûëìûøäû. Ùàúû áó ýóðóëòóñóç òîéëà
îüëó Àüàìöðñÿëëÿ Ìÿðéÿìèí þìöðëöê ùÿéàòûíû áèð-áèðèíÿ áàüëàìàüà
ìöâÿôôÿã îëìóøäó.
____________
Ìÿðéÿì õàíûì åâÿ ýÿëäèéè áèðèíúè ýöíäÿí þçöíö Àüàìöðñÿëÿ ñåâ-
äèðìÿéÿ ÷àëûøäû. Àüàìöðñÿë èñÿ àíúàã áèð-èêè ùÿôòÿ îíóí íàçû èëÿ îéíà-
173
äû. Î, éåíÿ êþùíÿ âÿðäèøëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèá, àíúàã éàòìàã ö÷öí åâÿ
ãàéûäûðäû. Îíó äöøöíäöðÿí íÿ åâ, íÿ àèëÿ, íÿ äÿ ýÿëÿúÿéè èäè. ßí áþ-
éöê ìÿãñÿäè àòàñûíûí âàðûíà éèéÿëÿíìÿê, èñòÿäèéè êèìè ùÿéàò ñöðìÿê
èäè. Î ùÿð çàìàí àòàñûíûí öçöíÿ îíäà þëöì ÿëàìÿòè ýþðìÿê ö÷öí áà-
õàðäû. Àòàñûíûí óçóí éàøàäûüûíû ýþðäöêúÿ ÿñÿáèëÿøèð: “Áó íÿ çàìàí
þëÿúÿê? Ìÿí þëäöêäÿí ñîíðàìû? Îíäàí ñîíðà áàøûíà äÿéñèí îíóí âàðû,
äþâëÿòè” äåéèðäè. Ùÿòòà áó ñþçö áèð íå÷ÿ äÿôÿ àíàñûíûí éàíûíäà äà ñþé-
ëÿìèøäè. Àíàñû îíà:
– Áàëà, ùå÷ éàõøû îüóë äà àòàñûíûí þëöìöíö èñòÿðìè? Î éàçûã ñÿíÿ
íåéëÿéèð? Áèð äÿ ÿúÿë îíóí þç ÿëèíäÿ äåéèë êè!.. – äåéÿ úàâàá âåðìèøäè.
Áó ñþçëÿðèí áèð ÷èáèí âûçûëòûñû ãÿäÿð Àüàìöðñÿëÿ òÿñèðè îëìàìûøäû.
Õÿðúëÿìÿéÿ úèáèíäÿ èñòÿäèéè ãÿäÿð ïóëó îëìàéàíäà àòàñûíûí àðõàñûíúà
ñþéëÿíÿðäè:
– Ãîé èñòÿäèéè ãÿäÿð éûüñûí. Îíóí ãÿïèê-ãÿïèê éûüäûüû áó ñÿðâÿòè
ìÿí îâóú-îâóú, ÿòÿê-ÿòÿê äàüûòìàñàì, êèøè äåéèëÿì.
Ùàúû Êÿðèì þç âàð-äþâëÿòèíÿ ùÿñðÿòëÿ âèäà åòäèêäÿí ñîíðà Àüà-
ìöðñÿëèí ÿë-ãîëó à÷ûëìûøäû. Î áöòöí èñòÿäèéèíÿ ãîâóøìóøäó. Ùÿôòÿëÿð,
àéëàðëà àèëÿ öçö ýþðìÿçäè. Ùÿòòà îüëó ßøðÿô áåø àéëûã îëäóüó ùàëäà áó
âàõòà ãÿäÿð àòà îëàðàã áèð äÿôÿ äÿ îíó ãóúàüûíà àëìàìûøäû. Áó ùàëëàð
Ìÿðéÿìèí ãÿëáèíäÿ ñàüàëìàç éàðàëàð à÷ûð, äÿðäëÿðèíè êèìñÿéÿ à÷ìà-
äûüû ö÷öí éàüñûç ÷ûðàã êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç ñþíöðäö.
Áèð ýöí àíàñû Àüàìöðñÿëè éàõàëàéàðàã:
– Îüëóì, áèçÿ íÿ ö÷öí éàçûüûí ýÿëìèð? – äåéÿ øèêàéÿòÿ áàøëàìàã
èñòÿðêÿí, Àüàìöðñÿë îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– ×ÿêèë, ÷ÿêèë, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? Ñèçè àú, ñóñóç ãîéóðàì,
íÿäèð? – äåìèøäè.

***

ßøðÿô ùÿð ñÿùÿð ãóøëàð êèìè åðêÿí îéàíàð, êè÷èê áåøèéèíèí è÷èíäÿ
ãûüûëäàìàüà, ìÿñóì ýöëöìñÿìÿëÿð ñà÷ìàüà áàøëàð, êè÷èê òóìáóë ÿë-
ëÿðèíè, àéàãëàðûíû îéíàäàð, áàðìàãëàðûíû àüçûíà ñîõàðàã, ÿìÿ-ÿìÿ ãàðà
êèðïèêëÿðè àðàñûíäàí ýöíÿ áàõàðäû. Áó úàíëû ëþâùÿíè óçàãäàí ñåéð åäÿí
àíàñû Ìÿðéÿì àðòûã äàéàíà áèëìÿç, éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã, þçöíö ßøðÿ-
ôèí öçÿðèíÿ àòàðäû. ßøðÿô àíàñûíû ýþðöíúÿ èêè êè÷èê ãîëóíó ãóø ãàíàäëà-
ðû êèìè à÷àðàã ó÷ìàã, àíàñûíûí ñåâèìëè ãîëëàðû àðàñûíà àòûëìàã èñòÿðäè.
____________
Ìÿðéÿì îíó ñåâÿ-ñåâÿ ãîëëàðû àðàñûíà àëàð, ãûçàðìûø éàíàãëàðûíû þïÿ-
þïÿ òÿêðàð áàüðûíà áàñàðàã, áèð ÷è÷ÿê äÿñòÿñè êèìè îíó ãîõóëàðäû. Ñîí-
174
ðà óøàüûí êþéíÿéèíè äÿéèøäèðÿð, öçöíö éóéàð, ñà÷ëàðûíû äàðàðäû. Áó
çàìàí óøàã äàùà ýþçÿë áèð øÿêèë àëàð, äàùà ñåâèìëè âÿ øÿí ýþðöíÿðäè.
Áóíäàí ñîíðà îíó éåíÿ þïÿ-þïÿ íÿíÿñèíèí ãîëëàðû àðàñûíà àòàð, íÿíÿ-
ñè äÿ îíó àòàð-òóòàð, éîðóëóíúà îéíàäàð, ýöëäöðÿð, àüëàäàð, ùÿð ùàëûíäàí
áèð çþâã àëàðäû. ßøðÿô ùàìûíûí öçöíÿ øÿí-øÿí ýöëÿð âÿ ùÿð êÿñäÿ ýö-
ëÿðöç ýþðìÿê èñòÿðäè. Áèðè ãàøëàðûíû îíà ãàðøû ÷àòàðñà äÿðùàë íÿøÿñè ïî-
çóëàð, öçöíäÿêè, áàõûøëàðûíäàêû ñàôëûã, àéäûíëûã ó÷àðàã ñèìàñû äÿéèøÿð,
ýàù àíàñûíûí öçöíÿ áàõàð, ýàù äà ÿòðàôûíäàêûëàðû òóòãóí áàõûøëàðëà
ñöçÿð, ùÿçèí áèð ùàëäà áîéíó áöêöëÿð, éåíè à÷ìûø ýöë ðÿíýèíäÿ îëàí êè-
÷èê äîäàãëàðûíû áöçÿðÿê, áèðäÿí-áèðÿ àüëàìàüà áàøëàðäû. Î ìÿñóì ýþç
éàøëàðû, î úàíëû ëþâùÿ àíàñûíûí î ãÿäÿð õîøóíà ýÿëÿðäè êè, àðòûã äàéàíà
áèëìÿç, þçöíö ÷è÷ÿéÿáÿíçÿð áàëàñûíûí öçÿðèíÿ àòàð, éàíàãëàðûíäàêû
éàøëàð ãóðóìàìûø ßøðÿô éåíÿ äÿ àíàñûíûí ãîëëàðû àðàñûíäà øÿí-øÿí ýö-
ëÿðäè. “Îüëóìó ñÿí âóðäóí?” – äåéÿ àíàñûíûí òÿùðèêè èëÿ íÿíÿñèíè âó-
ðàð, íÿíÿñè äÿ âóðìàã ö÷öí ÿëëÿðèíè îíà óçàäàðêÿí áèðäÿí-áèðÿ öðêÿê
úåéðàí êèìè ñû÷ðàéûá àíàñûíà ñàðûëàð, èêè êè÷èê ãîëóíó îíóí áîéíóíà êå-
÷èðÿðäè. ßøðÿôè îðàäàí àðòûã êèì àëà áèëÿð? Äöíéàäà àíàäàí äàùà ãöâ-
âÿòëè, äàùà ýöúëö áèð ùþêìäàðìû âàð?!
ßøðÿô ö÷ éàøûíà ãÿäÿì áàñìûøäû. Î èíäè éàâàø-éàâàø äàíûøûð, ñÿ-
ùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð îòàãëàðûí è÷èíäÿ, øöøÿáÿíäëÿðäÿ ãà÷ûð, áàüûðûð,
ìöùèòèíäÿ ýþðäöêëÿðèíè ýþòöðìÿéÿ, åøèòäèêëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàéûðäû.
Èíäè ßøðÿô ÿââÿëêèíäÿí äàùà ñåâèìëè, àèëÿ öçâëÿðè ö÷öí äàùà ãèéìÿòëè
èäè: î ýöëöð, ýöëäöðöð, ñþéëÿéèð, ÿéëÿíäèðèðäè. Õöëàñÿ, î, êè÷èê áèð àèëÿ-
íèí áþéöê áèð ÿéëÿíúÿñè èäè. Ùÿëÿ áîìáîø îòàãëàðûí ãàëûí äèâàðëàðû àðà-
ñûíäà àíàñûíûí éåýàíÿ òÿñÿëëèñè èäè. Àíàñû áöòöí ýåúÿëÿðèíè-ýöíäöçëÿ-
ðèíè îíóíëà êå÷èðèð, äÿðäëÿðèíè, ìàòÿìëÿðèíè îíóíëà óíóäóðäó.
ßøðÿô áó ãÿäÿð øóõ âÿ ñåâèìëè îëìàãëà áÿðàáÿð ýöíäÿí-ýöíÿ
øûëòàã áèð óøàã îëóðäó. Èñòÿäèéèíè åäÿð, ÿëèíÿ ýÿëÿí øåéëÿðè ãûðàð, äàüû-
äàð, êèìñÿíè òàíûìàçäû. Àíàñûíûí, õèäìÿò÷èíèí åâäÿ, ìÿòáÿõäÿ ùÿð áèð
èøèíÿ ãàðûøàðäû. Îíóí ÿëèíäÿí êèìñÿéÿ ðàùàòëûã éîõ èäè. Ñîí çàìàíëàð
îðà áèð “õîðòäàí éóâàñû” îëäóüóíäàí àðòûã ßøðÿô ìÿòáÿõ èøëÿðèíÿ ãàðû-
øà áèëìèðäè. Äèâàðäàí íÿíÿñè òÿðÿôèíäÿí õîðòäàí àäëàíäûðûëàí ãóðó áèð
áàëûã àñûëìûøäû. ßøðÿô éàëíûç îíäàí ãîðõàð, ÷îõ àüëàäûüû, éàðàìàçëûã åò-
äèéè çàìàí àíàñû îíà áàëûüû ýþñòÿðÿð, áó çàìàí éàçûã óøàã ãîðõóäàí
éàðïàã êèìè òèòðÿìÿéÿ áàøëàðäû.
____________
Éåìÿê éåéÿðêÿí öñò-áàøûíû áàòûðäûüûíû ýþðöíúÿ àíàñû ãàøûüûíû
ÿëèíäÿí àëàðàã:
175
 – Îüëóì, ýÿë ìÿí éåäèðèì, áàõ, öñò-áàøûíû áàòûðäûí, – äåéÿ îíà éà-
íàøàðêÿí ßøðÿô ãàøëàðûíû ÷àòàðàã, äîäàãëàðûíû áöçÿð, áèð ãàáäàêû éåìÿ-
éÿ áàõàð, áèð äÿ àúû-àúû àíàñûíû ñöçÿð, áèðäÿí-áèðÿ ãàáàãäàêû éåìÿéè
àéàãëàðû èëÿ èòÿëÿéÿðÿê, åâèí è÷èíÿ äàüûäàðäû. Àíàñû îíà úÿçà âåðÿð,
ßøðÿô ÷àããàë áàëàñû êèìè öçöãóéëó óçàíûá ñÿñè ýÿëäèéè ãÿäÿð áàüûðàðäû.
Áèð àç ñîíðà “àúûíäàí óøàüûí ãóðñàüû äàðàëàð” ôèêðè èëÿ àíàñû îíà éàíà-
øàðàã: “Îüëóì, ßøðÿô, ãàëõ, ãàëõ éåìÿéèíè éå, áàõ, íÿ ãÿäÿð äàäëûäûð”
– äåéÿ îíó ñóñäóðìàüà ÷àëûøàðäû. ßøðÿô àíàñûíûí éàëâàðìàñûíû ýþðöí-
úÿ äàùà øèääÿòëÿ áàüûðàðäû. Àíàñû îíó ãóúàüûíà àëìàã èñòÿðêÿí ßøðÿô
àüëàéà-àüëàéà äàðòûíàðàã, îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõìàã èñòÿð, áóíóí ìöìêöí
îëìàäûüûíû ýþðöíúÿ àíàñû ÿëè èëÿ îíóí àüçûíû òóòàðàã: “Ñóñ! Ñóñ! Ìÿí
äàùà ãàðûøìàéàúàüàì, ãàëõ, èñòÿäèéèí êèìè éå” – äåéÿ îíó ãóúàüûíà
àëàðàã ñàêèò åäÿð, éåìÿéèíè ãàðøûñûíà ãîéàðäû. ßøðÿô èñòÿäèéè êèìè öñò-
áàøûíû, ÿëëÿðèíè, öçöíö, ãóëàãëàðûíû óúóíà ãÿäÿð éàüà áàòûðàð, áåëÿúÿ éå-
ìÿéèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà áîø ãàáû éàüëû ÿëëÿðè èëÿ àíàñûíà òÿðÿô àòàðàã: “àë,
éåäèì” äåéÿðäè. Àíàñû ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ßøðÿôèí öñò-áàøûíû, ñöôðÿíè òÿ-
ìèçëÿðäè. Íÿ åòñèí, úöçè áèð úÿçà åòäèêäÿ óøàã î ãÿäÿð àüëàéûð, áàüûðûð
êè, ãàí-òÿð è÷èíäÿ ÿëäÿí äöøöðäö.
ßøðÿôèí ýåúÿëÿðè ýöíäöçäÿí äàùà ìöäùèø êÿñèëèðäè. Øàìëàð éàíäû-
ìû, íÿøÿñè ïîçóëóð, ÿñÿáèëÿøèð, àüëàìàã ö÷öí ìèí áèð áÿùàíÿ àõòàðûðäû.
Àõøàìëàð ëàìïàíû ìöòëÿã î, éàíäûðìàëû èäè. Àíàñû îíäàí õÿáÿðñèç
ëàìïàíû éàíäûðàðñà àéàãëàðûíû øèääÿòëÿ éåðÿ ÷ûðïàðàã ñÿñè ýÿëäèêúÿ áà-
üûðàðäû. Àíàñû ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ ëàìïàíû éåíèäÿí ñþíäöðÿð, ßøðÿô ëàì-
ïàíû éàíäûðäûãäàí ñîíðà ïàëàç öçÿðèíäÿ öçöãóéëó óçàíàðàã, ýþçëÿðèíè
ëàìïàéà äèêÿð, äóðàðäû. Àíàñû áèð òÿðÿôäÿ òèêèø òèêÿðäè. ßøðÿôèí äþðä
äèâàð àðàñûíäà àëäûüû ãàïàëû òÿðáèéÿ áóíäàí èáàðÿò èäè.
ßøðÿôèí éàòìàã çàìàíû ýÿëìèø, àíàñû îíóí éàòàüûíû ÷îõäàí ùàçûð-
ëàìûøäû. Óøàã èñÿ óçàíäûüû éåðäÿ ÿñÿáè áèð ùàëäà àüëàéûð, áó ñÿñÿ àðòûã
àëûøìûø îëàí àíàñûíûí åòèíàñûçëûüûíû ýþðöíúÿ ÿëëÿðèíè, àéàãëàðûíû éåðÿ
÷ûðïàðàã áàüûðûðäû. Àíàñû: “ãàëõ, îüëóì éàòàüûíäà éàò” äåéÿðêÿí ßøðÿ-
ôèí ùàëû òàìàìèëÿ äÿéèøÿðäè. Éàòàã îíóí ñåâìÿäèéè âÿ ÿí ÷îõ íèôðÿò åò-
äèéè áèð øåé èäè. Éàòàã àäû åøèäÿíäÿ: “Éîõ, éîõ!” äåéÿ ãûøãûðà-ãûøãûðà
àéàãëàðûíû îéíàäûð, àíàñûíûí õîøóíà ýÿëìÿéÿí ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäè. Àíà-
ñû àúûãëàíàðàã: “ßøðÿô éåíÿ?.. Èíäè ÷àüûðàðàì ýÿëñèí” äåéÿ áàéûðà ÷ûõàð,
áèð àç ñîíðà ãîðõóíú ñÿñëÿ “êèìäèð î, éåíÿ àüëàéûð? Èíäè ýÿëèá îíó áî-
üàðàì” äåéÿ è÷ÿðè ýèðÿðäè. Ãîðõóäàí ñàïñàðû îëìóø óøàüà: “Áàõ, ýþð-
____________
äöíìö? Õîðòäàí ýÿëèá äåéèð êè, ßøðÿô íèéÿ àüëàéûð. Éàòñûí, éîõñà ýÿëèá
îíó áîüàðàì”.
176
 ßøðÿôèí äèëè òóòóëà-òóòóëà:
– Ùàíû? – äåéÿ ñîðóøäóãäà:
– Îäóð ãàïû äàëûíäà, – äåéÿ àíàñû áàéûðà ÷ûõàð, ãàïû àðàñûíäàí ãóðó
áàëûüûí áàøûíû è÷ÿðè óçàäàðàã: À... þ... à... þ... – ãîðõóíú ñÿñëÿð ÷ûõàðàð,
áèð àç ñîíðà îòàüà ýèðÿðäè.
– Ýþðäöíìö? Õîðòäàí äà äåéèð êè éàòñûí! Éîõñà îíó ùàì-ùàì
åëÿðÿì.
Áóíäàí ñîíðà ãîðõóäàí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ ãÿäÿð ñàðàëìûø óøàüû éà-
òàüûíà óçàäàð, îíó éàòûðìàã ö÷öí þçö äÿ îíóí éàíûíà óçàíàðäû. Óøàã
àíàñûíûí áîéíóíà ñàðûëàðàã ñàü, ñîë áþéðö öñòÿ ÷åâðèëÿ-÷åâðèëÿ õîðòäàí
ãîðõóñó èëÿ ýþçëÿðèíè éóìàðäû. Àíàñû éåíÿ ÿë èøèíÿ äàâàì åäÿð, ùÿì äÿ
àðàáèð þç áÿõòèíäÿí, ùÿéàòûíäàí øèêàéÿòëÿíÿðäè; îíóí ãàðà êèðïèêëÿðè
àðàñûíäàí ñöçöëÿí ýþç éàøëàðû éàíàãëàðûíû èñëàäàðäû. Áèðäÿí-áèðÿ ßøðÿ-
ôèí ãîðõóëó áèð ñÿñëÿ áàüûðòûñûíäàí äèìäèê ãàëõàðàã, þçöíö óøàüûí öñ-
òöíÿ àòàð, îüëóíóí éóõóäà ñàéûãëàäûüûíû ýþðäöêäÿ áèëäèéè äóàëàðäàí
îõóéóá, îíóí öçöíÿ ïöôëÿðäè. Ñîíðà éåíÿ éåðèíÿ îòóðàðàã, äàëüûí áèð
ùàëäà ñþéëÿíìÿéÿ áàøëàðäû:
– Àù, áèëìèðÿì, áó äóàëàð äà íÿ ö÷öí òÿñèðñèç ãàëûð? Àëòûáàðìàã ñå-
éèäÿ áó ãÿäÿð äóà éàçäûðûðàì, ùå÷ áèðèíèí ôàéäàñû îëìóð; éåíÿ äÿ óøàã
äÿëè êèìè ýåúÿëÿð ñàéûãëàéûð. Àëëàùûí êÿðÿìèíÿ øöêöð, ùå÷ áèð éàíäàí
áÿõòèì à÷ûëìûð.
ßøðÿô èíäè áöñáöòöí äÿéèøìèø, ÿââÿëêè ýþçÿëëèéèíè, øÿí âÿ øÿòàðÿòèíè
èòèðìèø. áàøû áþéöìöø, öçö êè÷èëìèø, éàíàãëàðûíäàêû ãûðìûçûëûã ýåòìèø,
éåðèíÿ ñàðûìòðàã, òóòãóí áèð ðÿíý ÷þêìöø, î ñàô âÿ ïàðëàã ýþçëÿðèíèí àüû
èíúÿ ãûðìûçûëûãëàðëà áóëàøìûø, ýþç ãàïàãëàðû øèøìèø âÿ ãûðìûçûìòðàã áèð
ðÿíý àëìûøäû. Éàíàã ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø, ÷ÿíÿñè àøàüûéà äîüðó óçàíìûø,
ùÿð çàìàí áàüëû îëäóüóíäàí àëíû éàñòûëàíìûø, áàøû èñÿ éóõàðûéà äîüðó
óçàíàðàã, íàáàòû ãàðïûçû àíäûðàí èêè éàíäàí áàòûã áèð øÿêèë àëìûøäû. Ýþçÿë
ñèìàéà ìàëèê îëàí áó óøàã èíäè ÷èðêèí áèð äîíà ýèðìèøäè.

***

Öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûç éåð êöðÿñè î ãÿäÿð áàø ôûðëàäûúû áèð ñöðÿòëÿ

äþíöð êè, èíñàí þìðöíäÿí ýåäÿí àéëàðûí íåúÿ âÿ íÿ âàõò êå÷äèéèíè áåëÿ
ùèññ åòìèð. Áó ñöðÿòëÿ àéëàð, èëëÿð êå÷äè, ßøðÿô àëòû éàøûíà ãÿäÿì ãîéäó.
Î, èíäè åâäÿí áàøãà êö÷ÿëÿðè äÿ òàíûìàüà áàøëàìûøäû. Ìÿùÿëëÿ óøàã-
____________
ëàðûíûí ùå÷ áèðè èëÿ äîñòëóã åòìèðäè. Ýöíëÿðèíèí ÷îõ ñààòëàðûíû Ýöëúàùàí
õàëàíûí ãûçû Ñîíà èëÿ áèð éåðäÿ ýÿëèí-ýÿëèí îéíàéàð, ãîíàãëûã åäÿð,
177
óøàãëàðà ìÿõñóñ îéóíëàðëà ÿéëÿíÿðäè. Ñîíàíû î. ñÿìèìè áèð óøàã ùèññè
èëÿ ñåâèðäè. Ùå÷ áèð êÿñäÿí ñþç ýþòöðìÿéÿí ßøðÿô Ñîíàíûí ÷îõ çàìàí
óøàãëàðà õàñ îëàí øûëòàã âÿ éàðàìàçëûãëàðûíà ãàðøû éàøëû áèð àäàì êèìè
ñÿáèð âÿ ìÿòàíÿò ýþñòÿðèðäè. Àðàáèð àúûãëàíàðàã áöòöí îéóíëàðûí îíóí
èñòÿäèéè êèìè îëìàñûíà èíàä ýþñòÿðäèéè çàìàíëàð äà îëóðäó. Áèð äÿôÿ
àúûãëàíäûìû, ÿëëÿðè èëÿ ãûçûí ñà÷ëàðûíû ÷ÿêÿðÿê àüçû öñòÿ îíó éåðÿ ÷ûðï-
äûãäàí ñîíðà ñèâèøèá ýåäÿðäè. Ùÿð ùàëäà ùÿì àèëÿ, ùÿì äÿ ìÿùÿëëÿ
óøàãëàðû àðàñûíäà ùàìûäàí ÷îõ ñåâäèéè, ùÿð êÿñäÿí ÷îõ áÿéÿíäèéè êè÷èê
Ñîíà èäè. Î, åâäÿí áèð éàðàìàçëûã öñòöíäÿ ãîâóëäóüó çàìàí äÿðùàë
þçöíö Ñîíàíûí éàíûíà àòàðäû. Âàõò îíëàð ö÷öí îëäóãúà õîø âÿ ãûñà êå-
÷èðäè. Áèð ýöí ßøðÿô Ñîíàíûí ñà÷ëàðûíäàí òóòóá, îíó øèääÿòëÿ éåðÿ ÷ûðï-
äûüû çàìàí ãûçûíûí áàüûðòûñûíà àíàñû Ýöëúàùàí ÷ûõìûø, “Áóíäàí ñîíðà
ßøðÿôëÿ îéíàìàéàúàãñàí!” äåéÿ îíà òÿíáåù åòìèøäè. ßøðÿô îðàäàí
÷ûõûá ãà÷àðêÿí áó ñþçëÿðè åøèòìèø, îëäóãúà ìöòÿÿññèð îëìóøäó.
ßøðÿô ùÿð ýöí áèð ôèíúàí ÷àé è÷ÿð-è÷ìÿç åâäÿí ÷ûõàð, áèðáàø Ñîíà-
ýèëèí ãàïûñû àüçûíà ýåäÿð, ãàïû äÿëèéèíäÿí ñààòëàðëà ýþçëÿðèíè äèêèá áà-
õàðäû. Ñîíà ùÿéÿòäÿ òóò àüàúû àëòûíäà îéóíúàãëàðûíû òîïëàéûá îéíàð,
éàõóä ñàðû ïèøèéèíèí ãóéðóüóíà áèð ãóø ëÿëÿéè áàüëàéûá îíóí àðõàñûíúà
ãà÷àðäû. Ãàïû àüçûíà éàõûíëàøàí êèìè ßøðÿô ôèò âåðèá îðàäà ùàçûð îëäó-
üóíó áèëäèðÿð, ìÿñóì áàõûøëàð áèð àí áèð-áèðèíÿ äèêèëèá ãàëàðäû.
Áèð ýöí Ñîíà éåíÿ ïèøèéèíè ãîâóðäó. Éîðóëìóø, òÿðëÿìèø, éàíàãëà-
ðû ãûçàðìûø, ãûâðûì ñà÷ëàðû öçöíÿ äàüûëìûø ùàëäà, ãàðà, èðè ýþçëÿðèíè ßø-
ðÿôÿ äèêÿðÿê:
– Àù, éîðóëäóì, – äåéÿ óøàãëàðà ìÿõñóñ áèð øèâÿ èëÿ ýöëäö. ßøðÿô
ñöêóò è÷èíäÿ Ñîíàéà áàõäûãäàí ñîíðà ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Ñîíà, íÿ ö÷öí ìÿíèìëÿ îéíàìûðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó. Ñîíà èíúèê
áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
– Àíàì áóðàõìûð.
– Ýÿë áèçèì åâäÿ îéíàéàã.
– Éîõ.
– Íèéÿ?
– Àíàì ìÿíè äþéÿð.
– Äþéìÿç, ùå÷ áèð øåé îëìàç.
Ñîíà óçóí ãàðà êèðïèêëÿðèíè ãÿìýèí-ãÿìýèí àøàüû ÿéäè, ìÿñóì áèð
ÿäà èëÿ:
– Éîõ, àíàì áóðàõìàç, – äåäè.
____________
“Áóðàõìàç!” Áó êÿëìÿ ßøðÿôè óçóí-óçàäû äöøöíäöðäö. Ñîíðà ôèò
÷àëà-÷àëà ìÿùÿëëÿ óøàãëàðûíà òÿðÿô ýåòäè.
178
 Áèð ýöí ßøðÿô ìÿùÿëëÿ óøàãëàðûíäàí áèðè èëÿ äàëàøàðêÿí, àüûð áèð ÿë
ãîëëàðûíäàí éàïûøäû. Ýåðè äþíÿðêÿí ãàðøûñûíäà öñò-áàøû òÿìèç, àüñàããàë
áèð êèøè ýþðäö:
– Òÿðáèéÿñèçëÿð! Íÿ ö÷öí áîüóøóðñóíóç?
ßøðÿô ãîëëàðûíû ãîúàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí øèääÿòëÿ ÷ÿêÿðÿê:
– Áóðàõ ìÿíè, ñÿíÿ íÿ! – äåéÿ äèê-äèê ãîúàíûí öçöíÿ áàõäû. Ãîúà
îíó àúûãëû íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà ÿë àüàúûíû ùàâàäà ñàëëàéàðàã:
– Åé, áó àüàúû ýþðöðñÿíìè? Áàøûíû ÿçÿðÿì! – äåäè.
Áó ñþçëÿðè ãîúà î ãÿäÿð êÿñêèí áèð ñÿñëÿ ñþéëÿäè êè, ßøðÿô îíóí
ãîëëàðû àðàñûíäà òèòðÿìÿéÿ, ùÿì äÿ òóòãóí áèð ñÿñëÿ: “Áóðàõ, áóðàõ”
äåéÿ àüëàìàüà áàøëàäû. Ãîúà îíóí êèì îëäóüóíó þéðÿíäèêäÿí ñîíðà:
– Éàçûã ñÿíÿ, àòàí Àüàìöðñÿë ýåúÿ-ýöíäöç êàçèíîëàðäà, ìèí úöð
ñÿôàëÿò áóúàãëàðûíäà äîíóç êèìè åøÿëÿíèð, ñÿí äÿ âÿùøè òÿðáèéÿíèí
ìöäùèø ïÿíúÿñè àëòûíäà ÿçèëèá õóðäõÿøèë îëóðñàí, – äåäè.
Þìðöíäÿ åøèòìÿäèéè áó ñþçëÿðèí òÿñèðè èëÿ ßøðÿô ùåéðÿòëÿ ãîúàíûí
öçöíÿ áàõäû. Ãîúà îíóí áàøûíû ÿëè èëÿ îõøàéàðàã:
– Îüëóì, áó ùèñëè, ïàñëû êö÷ÿëÿðäÿ îéíàìà, ýÿë ýåäÿê, ñÿíè ìÿê-
òÿáÿ ãîéóì, ùÿì îõó, ùÿì äÿ îðàäà éîëäàøëàðûíëà îéíà! – äåäè.
ßøðÿô èëê ÿââÿë Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ñþçëÿðèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
Îíóí ñàäÿúÿ îëàðàã çàðàôàò åòäèéèíè, éàõóä áàøãà áèð ìÿãñÿä ýöääöéö-
íö äöøöíäö. Àíúàã ÿñàëû ãîúà ñþçöíöí öñòöíäÿ ìþùêÿì äóðäó.
Ìÿêòÿáèí ÿùÿìèééÿòèíäÿí õåéëè äàíûøäû. Èø îðàéà ÷àòäû êè, àõûðäà ßøðÿô
èñòÿð-èñòÿìÿç Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ ýåäèá ìÿêòÿáÿ éàçûëìàüà ðàçûëûã âåðäè.
Ùÿìèí ýöí Ìÿùÿððÿì ÿìè ßøðÿôè àïàðûá ìÿêòÿáÿ éàçäûðäû.
Ãîúà î ýöí èêè äÿôÿ Àüàìöðñÿëèí êîíòîðóíà ýåäèá, îíó ýþðìÿìèø-
äè. Áèð ýöí òÿñàäöôè îëàðàã îíó êîíòîðäà éàõàëàéàðàã:
– Úàíûì, ñÿíè éåðèíäÿ òàïìàã îëìóð. Îüëóí ßøðÿô êèìè ñÿí äÿ
ýþéëÿðäÿ ýÿçèðñÿí, èíñàí ÿëè ÿòÿéèíÿ ÷àòìûð, – äåäè.
Îíóíëà ãàðøû-ãàðøûéà îòóðàí äîñòó Àüàúÿôÿð ýöëÿðÿê:
– Äîüðó äåéèðñÿí, Ìÿùÿððÿì ÿìè, Àüàìöðñÿëèí ÿëè ìÿëÿêëÿð ÿòÿ-
éèíäÿäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ìÿëÿêëÿð ÿòÿéèíäÿí òóòäóüóíóç ãÿäÿð èíñàíëàðûí ÿëèíäÿí äÿ òóò-
ñàéäûíûç, ïèñ îëìàçäû.
– Ïèñ îëìàç, àíúàã èíñàí ìÿëÿêëÿðèí çþâã âÿ íÿøÿñèíäÿí, ñåéð âÿ
ñÿôàñûíäàí ãàëàð!
– Áèëèðÿì, ñÿí äÿ áèð çàìàí î ìÿëÿêëÿð ÿòÿéèíäÿí áÿðê éàïûøìûø-
äûí, èíäè èñÿ åøãèí òÿðñèíÿ ÷åâðèëèáäèð. Èíàí êè, î ìÿëÿê ñàíäûüûíûç çÿ-
____________
ùÿðëè èëàíëàð áèð ýöí ñèçè èôëèú, éàðàìàç âÿ åéáÿúÿð åäÿúÿê.
179
 Ñîíðà ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã, ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñèçëÿð íÿäÿíñÿ ùÿéàòûí áöòöí ìÿíàñûíû éàëíûç áó èëàí ãûëûãëû ãà-
äûíëàðäà ýþðöðñöíöç. Ñèçèí ö÷öí ãàäûí ùÿð øåéäèð. Àíúàã èíñàíûí àë÷àã
íÿôñè äÿ îíóí ÿí áþéöê äöøìÿíèäèð. Ñèçèí ö÷öí ùÿéàòûíû, ñÿàäÿòèíè,
ñÿðâÿòèíè, ùÿòòà íàìóñ âÿ ãåéðÿòèíè éàëíûç áóíëàðà ôÿäà åòìÿê áþéöê
ñÿõàâÿò âÿ ìÿðäëèê ñàéûëûð.
Àüàìöðñÿë ãàøëàðûíû ÷àòàðàã, áó ñþçëÿðäÿí ìÿìíóí îëìàäûüûíû
áèëäèðÿí áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì õöñóñè èøëÿðèìÿ ãàðûøìàüà ùå÷ êèìÿ èçèí âåðìèðÿì. Áóí-
äàí ñÿíÿ íÿ!
– Éàíûëûðñàí. Ñÿí áèð àèëÿ öçâö îëäóüóí êèìè ìöÿééÿí áèð úÿìèé-
éÿòèí öçâö âÿ âÿòÿíäàøûñàí. Áèð àèëÿ öçâöíöí åòäèéè éàðàìàçëûã àèëÿ
öçâëÿðèíÿ íÿ ãÿäÿð çèéàí âåðÿðñÿ, îíóí éàðàìàçëûüû ìÿíñóá îëäóüó
úÿìèééÿòÿ, éàøàäûüû ìöùèò âÿ þëêÿéÿ äÿ áèð î ãÿäÿð çèéàíëûäûð. Ìÿíèì
ñþçëÿðèì éàëíûç ñèçÿ àèä äåéèë. Öìóìèééÿòëÿ áèçèì ùÿéàòà îëàí áó éàí-
ëûø ýþðöøöìöçö, áó áþéöê èúòèìàè íþãñàíëàðûìûçû, áó ÷èðêèí òÿðáèéÿ âÿ
ÿõëàãûìûçû ýþñòÿðìÿê âÿ áóíóíëà ýÿëÿúÿéèìèçè ýþçöìöç ãàðøûñûíäà
úàíëàíäûðìàã èñòÿéèðÿì.
– Ùÿð ùàëäà áó äàøëàð ùÿð êÿñäÿí ÷îõ áèçÿ àòûëûð.
– Ñèç áèðèíúè âÿ ñîíóíúó äåéèëñèíèç. Îíëàðëà, éöçëÿðëÿ âÿòÿíäàøëàðû-
ìûç áó ÷èðêèí àõûíà ãàïûëàðàã ñöðöêëÿíèð. Áóíóí ãîðõóíú âÿ àúû íÿòèúÿ-
ñèíè ùàìûìûç ö÷öí çÿðÿðëè ýþðäöéöìäÿí ùÿð éåðäÿ ñþéëÿìÿéè þçöìÿ
áîðú áèëèðÿì.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí âåðäèéè þéöäëÿðèí âÿ ñþéëÿäèéè ñþçëÿðèí áèð ÷èáèí
âûçûëòûñû ãÿäÿð îíà òÿñèðè îëìàäû. Ãîúàíûí þéöä âåðìÿñèíè Àüàìöðñÿë
úàùèë ãöðóðóíà ñûüûøäûðìàäûüûíäàí îíà àüûð úàâàá âåðìÿê èñòÿäè. Àúûã-
ëû öçöíö éåðÿ äèêìèø îëäóüó ùàëäà èñòåùçà èëÿ:
– Éàõøû, áóíóí áàøãàëàðûíà íÿ çÿðÿðè âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ìÿùÿððÿì ÿìè àúû-àúû ýöëöìñÿäèêäÿí ñîíðà áèð àç äà îíà éàõûí-
ëàøàðàã:
– Çÿðÿðèíè ýþñòÿðèì, àíúàã äàðûõìàéûí! – äåäè. – Áóíóí ÿí áþéöê
çÿðÿðè àèëÿ ùÿéàòûíû ïîçìàñûäûð. Ñèçèí ìÿãñÿäèíèç ýöíäöç ïóë ãàçàí-
ìàã, àõøàì êåô ÷ÿêìÿê èäèñÿ, î ùàëäà íå÷èí åâëÿíäèíèç? Ñèçèí àèëÿ
öçâëÿðèíèçÿ áàõàã. Íöìóíÿ îëàðàã éàëíûç îüëóíóç ßøðÿôè ýþòöðÿúÿ-
éÿì. Ñèç áèð àòàñûíûç, îüëóíóçóí î éàøäà ùàíñû éåðëÿðäÿ äîëàøäûüûíû,
íÿëÿð åòäèéèíè áèëèðñèíèçìè? Øöáùÿñèç, áèëìèðñèíèç! Ùàëáóêè áèð àòà îëäó-
____________
üóíóç ö÷öí áèëìÿê âÿçèôÿíèçäèð! Áó èúòèìàè, ìèëëè, ùÿéàòè áèð âÿçèôÿäèð.
ßøðÿô àéäà íå÷ÿ äÿôÿ ñèçèí öçöíöçö ýþðöð? Áèð èë è÷èíäÿ îíóí ýÿëÿúÿ-
180
éèíè, ñÿàäÿòèíè íå÷ÿ äÿôÿ äöøöíöðñöíöç? ßëèíèçè âèúäàíûíûçûí öçÿðèíÿ
ãîéóá àòà êèìè úàâàá âåðèí!
Àüàìöðñÿëè íÿ áó ñóàëëàð ìàðàãëàíäûðûðäû, íÿ äÿ îíà âåðèëÿúÿê úà-
âàáëàð. Áó ãÿäÿð ñþç è÷ÿðèñèíäÿ îíó àç-÷îõ äöøöíäöðÿí âÿ ìàðàãëàí-
äûðàí áèð øåé âàðñà, î äà Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ßøðÿôè òàíûìàñû ìÿñÿëÿñè
èäè. Áàøûíû ãàëäûðàðàã:
– Áèçèì ßøðÿôè ñèç ùàðàäàí òàíûéûðñûíûç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ùàðàäàí òàíûéàúàüàì, êö÷ÿëÿðäÿí. Éÿãèí êè, îíó ìÿêòÿáÿ éàç-
äûðäûüûìû äà áèëìèðñèíèç?
Ñîíðà î, ýþðäöéö ùàäèñÿíè îëäóüó êèìè íàüûë åòäè, Àüàìöðñÿë äèí-
ìÿäè. Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà ýöëöìñÿéÿðÿê, Àüàúÿôÿðèí öçöíÿ áàõäû.
Àüàúÿôÿð ñþùáÿòèí ìþâçóñóíó äÿéèøäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè ìöùöì òàðèõè
ñèìàëàðäàí áÿùñ åòìÿéè ÷îõ ñåâÿðäè. Áþéöê Ïéîòð âÿ Íàïîëåîíóí
ìÿìëÿêÿòÿ åòäèéè õèäìÿòëÿðèíè óçóí-óçàäû ùÿð éåðäÿ äàíûøäûüû êèìè,
áóðàäà äà îíëàðäàí ñþç à÷ûá, ýåíèø ìÿëóìàò âåðäè. Ñîíðà áàøûíû îéíà-
äàðàã:
– Ïàäøàù áåëÿ îëàð. Éîõñà áèçèì Íÿñèðãóëó (Èðàí ïàäøàùû Íÿñðÿä-
äèí øàùûí õàëã àðàñûíäà èøëÿíÿí àäûäûð). êèìè? Íàäèðëÿðèí ÿëäÿ åòäèêëÿðè
õÿçèíÿëÿðè Ôèðÿíýèñòàí ñÿôÿðèíäÿ î äà ñèçèí êèìè éóáêàëàðà ñÿðô åäèá,
Èðàíû âèðàí åòäè.

ÈÊÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Ìÿùÿððÿì ÿìè Ýÿíúÿ âèëàéÿòèíèí Ïàë÷ûãëû êÿíäèíäÿ àíàäàí îë-

ìóøäó. Àòàñû Ùåéäÿð êèøè àüûð áèð àèëÿ ñàùèáè âÿ éîõñóë áèð êÿíäëè èäè.
Âàð-äþâëÿòè èêè þêöç âÿ áèð ïàð÷à ÿêèí éåðèíäÿí èáàðÿò îëäóüóíäàí î þç
àüûð àèëÿñèíè èäàðÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí áàøãàëàðûíà ðÿíúáÿðëèê åòìÿéÿ
ìÿúáóð îëóðäó. Ìÿùÿððÿì îí áåø éàøûíäà èêÿí àòàñû Ùåéäÿð àüûð õÿñ-
òÿëèêäÿí âÿôàò åòìèøäè. Àâàì âÿ áàúàðûãñûç àíàñû éîõñóë àèëÿ ùÿéàòûíûí
àüûð çÿðáÿëÿðèíÿ äàâàì ýÿòèðìÿéèá, áèð èë ñîíðà ùÿéàòà âèäà åòìèø îë-
äóüóíäàí óøàãëàðû òàìàìèëÿ áàøñûç ãàëìûøäû. Àèëÿ ùÿéàòûíäà îëàí áó
èêè ìöäùèø ôàúèÿ êè÷èê Ìÿùÿððÿìèí áöòöí âàðëûüûíû ñàðñûòìûø, ùÿéàòûíû
àëò-öñò åòìèøäè. Þìðöíöí áàùàð ÷è÷ÿêëÿðèíè ãîõóëàìàäàí, ýÿíúëèê çþâã
âÿ ñÿôàñûíû äóéìàäàí èêè ìöäùèø õÿçàí ýþðìöø îëàí ýÿíú Ìÿùÿððÿì,
ùÿéàòûí àüûð áîéóíäóðóüó àëòûíà ýèðìÿéÿ, îíóíëà öç-öçÿ ýÿëÿí àüûð
____________
ùÿãèãÿòëÿðëÿ ÷àðïûøìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Êèìñÿñèç éåòèì áàúûëàðûíûí
181
éàøëû ýþçëÿðè éàëíûç îíà äèêèëìèøäè. Î, ýÿíú èêÿí àðõàñûíà àëìûø îëäó-
üó áó éöêö íàìóñëà äàøûìàã ö÷öí ÷îõ éîëëàð äöøöíäö. Áó àüûð
âÿçèééÿòèí àëòûíäàí ÷ûõìàã ö÷öí î, øÿùÿðÿ êþ÷ìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Ôÿù-
ëÿëèêäÿí ãàçàíäûüû ïóëëà áàúûëàðûíû äîëàíäûðûðäû. Øÿùÿð ùÿéàòû ÷àëûøìàã
ö÷öí îíóí ýþçëÿðè þíöíäÿ ýåíèø áèð ñàùÿ à÷ìûøäû. ×àëûøìàã âÿ ÷àðïûø-
ìàüûí çþâãöíö äàäìûø, éàøàäûüû äþâð âÿ ìöùèòèí ãàéÿñèíè àç-÷îõ àí-
ëàìûøäû. Îíóí çÿèô âöúóäó àüûð éöê äàøûìàüà ãàäèð îëìàäûüûíäàí
øÿùÿðäÿ áèð ÿòòàð äöêàíû à÷äû. Àíúàã éàçû-ïîçó áèëìÿäèéèíäÿí, ýÿëèð-
÷ûõàðûíû ëàçûìûíúà òÿéèí åòìÿäèéèíäÿí îõóìàã ôèêðè èëÿ ãîùóìëàðûíäàí
áèð ìîëëàíûí éàíûíà ýåäèá éàçû-ïîçó þéðÿòìÿñèíè îíäàí õàùèø åòäè.
Ìîëëà èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê: “Áó ìàùàë áèð ÿìðäèð, éàçû-ïîçó þéðÿíìÿê
ö÷öí àçû éåääè-ñÿêêèç èë ÷àëûøìàã ëàçûìäûð” – äåéÿ îíó áàøûíäàí åòäè.
Ìÿùÿððÿìèí àçÿðáàéúàíúà îõóìàãäàí öìèäè êÿñèëäèêäÿí ñîíðà ðóñúà
îõóìàüà áàøëàäû. Úàùèë ìÿùÿëëÿ àäàìëàðû ðóñúà îõóäóüóíà ýþðÿ îíà
“ðóñ Ìÿùÿððÿì” àäû âåðäèëÿð. Ìÿùÿððÿì áó ñþçëÿðÿ ÿñëà ÿùÿìèééÿò
âåðìÿéèá îõóìàãäà äàâàì åäèðäè. Áó àðàëûã ùÿð èêè áàúûñûíû êþ÷öðìöø
îëäóüóíäàí þçöíö äàùà ñÿðáÿñò ùèññ åäèðäè. øÿðãèí ÷öðöê ìþâùóìàòïÿ-
ðÿñò âÿ äåäè-ãîäóëó ùÿéàòû îíó ñûõäûüûíäàí áó ìöùèòäÿí óçàãëàøìàã,
äàùà ìÿäÿíè áèð ùÿéàòà àòûëìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð äöøöíìÿéÿ áàøëàäû.
Íÿùàéÿò, êàñûá áèð àèëÿäÿí éåíèúÿ åâëÿíäèéè Ôèðóçÿíè äÿ ýþòöðÿðÿê,
Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè îëàí Ïåòåðáóðãà êþ÷äö, òàì ãûðõ èë îðàäà òèúàðÿòëÿ
ìÿøüóë îëäó. Î, éàëíûç òèúàðÿò àäàìû äåéèëäè; åéíè çàìàíäà úÿìèééÿò
àäàìû èäè äÿ. Õöñóñè òèúàðÿò èøëÿðèíäÿí àðòûã îíó Ãàôãàç òöðêëÿðèíèí èã-
òèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòû äà äöøöíäöðöðäö. Î áó éîëäà ÷àëûøìàã,
áàúàðäûüû êþìÿêëèéè åòìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí òÿùñèëè àç îëäóüóíäàí áóíà
ëàçûìûíúà ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðäè. Î þçöíö áèð éàíû èôëèú àäàì êèìè ùèññ
åòäèéèíÿ áàõìàéàðàã, áó éîëäà ÷àëûøìàüû áèð âÿçèôÿ áèëèðäè. Î çàìàí àç
äà îëñà Ïåòåðáóðãóí àëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òÿùñèë àëìàãäà îëàí àçÿðáàé-
úàíëû òÿëÿáÿëÿðëÿ ýþðöøöð, îíëàðà ìàääè êþìÿê åäèð, òÿëÿáÿëÿðÿ ìÿõñóñ
éàðäûì êàññàñû à÷ìàã, ãèðàÿòõàíà òÿñèñ åòìÿê êèìè ìÿñÿëÿëÿð îðòàéà
àòàðàã îíóí òÿòáèãèíÿ ÷àëûøûðäû. Þç õàëãûíûí èñòåäàäûíà èíàíìûø îëäó-
üóíäàí: “Áèçèì õàëãûìûçûí è÷èíÿ Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòè ýèðÿðñÿ, ýÿëÿúÿê-
äÿ áþéöê àäàìëàð éåòèøäèðÿ áèëÿúÿêäèð” äåéèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ïåòåðáóðã
óíèâåðñèòåòèíäÿ òÿùñèë àëìàãäà îëàí äþðä-áåø ñòóäåíòèí ýÿëÿúÿéèíÿ áþ-
éöê öìèä áÿñëÿéèðäè. Îíëàðëà òåç-òåç ýþðöøöð, áöòöí äÿðäëÿðèíÿ,
____________
ñåâèíúëÿðèíÿ øÿðèê îëóðäó. Áó äþðä-áåø òÿëÿáÿ îíà áèð îðäó êèìè ýþðö-
íöðäö. Îíëàðëà ýþðöøäöéö çàìàí þçöíäÿ î ãÿäÿð ðóù éöêñÿêëèéè ùèññ
182
åäèð, î ãÿäÿð øÿí âÿ áÿõòèéàð ýþðöíöðäö êè, ñåâèíúèíäÿí äöíéàëàðà ñûü-
ìûðäû. Òÿëÿáÿëÿð äÿ áó ñàô, ñÿìèìè âÿ ôÿäàêàð àäàìà ãàðøû äÿðèí áèð
ùþðìÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Î ýþðöíÿí êèìè ùàìûñû áàøûíà òîïëàíàðàã, îíó
äàíûøäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Ìÿùÿððÿì ÿìè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí ýåðè
ãàëìàñûíû ðóùàíèëÿðäÿ âÿ êþùíÿ Èðàí ïàäøàùëàðûíäà ýþðöðäö. Îíà ýþðÿ
äÿ àðàáèð ñþç à÷àðàã, òÿëÿáÿëÿðÿ äåéèðäè:
– Áèçèì èêè áþéöê äöøìÿíèìèç âàð: áèðè Èðàíäà, ßðÿáèñòàíäà òÿùñèë
àëìûø ðóùàíèëÿð âÿ Èðàíû àøûá ýÿëÿí ìÿðñèéÿõàíëàðäûð. Èêèíúèñè õàëãû èñ-
òèáäàä ïÿíúÿñèíäÿ ÿçìÿêäÿ îëàí ÿééàø âÿ áàøñûç Èðàí ïàäøàùëàðûäûð.
Áèðèíúèëÿðäÿí éàõàìûçû ãóðòàðìàã ö÷öí Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòèíè õàëãûìû-
çûí è÷èíÿ ýåíèø-ýåíèø éàéìàã âÿ ìÿíèìñÿìÿê, èêèíúèäÿí ãóðòàðìàã
ö÷öí èñÿ Èðàíäà ýåíèø áèð èíãèëàá ùàçûðëàéûá, þëêÿíè áó ÿééàø, ìÿüðóð
âÿ õóäïÿñÿíä Ãàúàð íÿñëèíèí àüûð ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìàã ëàçûìäûð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ôèêèðëÿðèíè òÿñäèã åòìÿê ö÷öí éåðè ýÿëÿíäÿ ìàðàãëû
ùàäèñÿëÿð äÿ äàíûøûðäû. Ìÿñÿëÿí, Èðàí ðóùàíèëÿðèíèí úàùèëëèéèíè ýþñòÿð-
ìÿê ö÷öí î, ùÿìèøÿ àøàüûäàêû ÿùâàëàòû íàüûë åäèðäè:
– Áèð äÿôÿ Èðàí ìöúòÿùèäëÿðèíäÿí Àüà Ìèðçÿ Ùÿáèá áèð ãàôãàçëûéà
âàñèòÿ÷èëèê åòìÿê ôèêðè èëÿ ðóñ êîíñóëóíà áèð ìÿêòóá éàçäûðìàã èñòÿ-
ìèøäè. Ìÿêòóáó áèð ãàôãàçëû âÿòÿíäàøà éàçäûðäûãäàí ñîíðà àüà îíäàí
ñîðóøìóøäó:
– Ñèçèí ìÿìëÿêÿòèíèçäÿ ðóñëàð ÷îõäóðìó?
– ×îõäóð, àüà.
– Îíëàðûí äà Èðàí äþâëÿòè êèìè ìÿòèí äþâëÿòè âàð?
– Âàðäûð!
– Øöáùÿñèç ÿñýÿðëÿðè äÿ âàð?
– Âàðäûð!
– Éÿíè Èðàíûí îðäóñó ãÿäÿð ìöñÿëëÿùìèäèð?
Ãîíøó Ðóñèéàäàí õÿáÿðñèç îëàí áåëÿ êîðëàð õàëãà ðÿùáÿð îëäóãúà,
áèçèì ö÷öí ãóðòóëóø éîõäóð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áó ãèñèì ñþùáÿòëÿðëÿ ãàôãàçëû òÿëÿáÿëÿðèí ýþçöíö
à÷ìàã, îíëàðäà õàëãû âÿ âÿòÿíè ñåâìÿê ö÷öí äÿðèí áèð ùèññ îéàòìàã èñ-
òÿéèðäè. Ùÿð èë áàéðàì àõøàìëàðû òÿëÿáÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëÿí øÿðã
ìöñàìèðÿëÿðèíäÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ýþðìÿìÿê îëìàçäû. Î, ìÿìëÿêÿòëÿð
ôÿòù åäÿí áèð êîìàíäàí ãÿäÿð øÿí âÿ áÿõòèéàð ýþðöíÿðäè. Õöñóñÿí ìö-
ñàìèðÿ áàøëàíäûüû çàìàí òÿëÿáÿëÿðèí ñÿùíÿäÿêè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíè ýþð-
äöêúÿ ðèããÿò âÿ ñåâèíúèíäÿí ýþçëÿðè éàøàðàð, èðè äîäàãëàðûíû ãûìûëäàäàðàã:
____________
– ×îõ øöêöð, þëìÿäèì, áó ýöíëÿðè ýþðäöì, õàëãûìûçûí ýÿëÿúÿéèíè
áóíëàð ùàçûðëàéàúàãëàð. – äåéÿðäè.
183
 Ùÿìèí èë èêè íÿôÿð óíèâåðñèòåòè áèòèðìèøäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè îíëàðûí
øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè áèð çèéàôÿò âåðäè. Áó ýöí îíóí ö÷öí ÿí áþéöê áàé-
ðàì âÿ óíóäóëìàç áèð õàòèðÿ èäè. Çèðà êè, ìÿìëÿêÿòèí éåòèøäèðìèø îë-
äóüó áó ýÿíúëÿðÿ ñîí ñþçëÿðèíè ñþéëÿìÿëè èäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè áóíó
óíóòìàäû. Ñþéëÿäèéè ãûçüûí íèòãèíäÿ ÷àðèçìèí àçüûí ìèëëè ñèéàñÿòèíäÿí
éàíûãëû áèð äèëëÿ äàíûøäû, äÿðäëÿðèíè à÷ûá áèð-áèð ñþéëÿäè. Áó îíóí áèðèí-
úè ìöâÿôôÿãèééÿòè èäè.
Äàùà ñîíðàñû âàð. Ìÿùÿððÿì ÿìè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí ìÿäÿíè
ùÿéàòûíäàêû ùÿð éåíèëèéè áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàéûðäû. Î, ìöõòÿëèô çà-
ìàíëàðäà ñàòûúû äöêàíëàðûíäà ðàñò ýÿëäèéè “ßêèí÷è”, “Çèéàéè-Ãàôãàç”,
“Êÿøêöë”, “Òÿðúöìàí” ãÿçåòëÿðèíè ýþðäöêäÿ ÷îõ øàä îëìóø âÿ ñåâèí-
úèíäÿí ãÿçåòèí ùÿð íþìðÿñèíÿ áèð ìàíàò âåðìèøäè. Îðàäàí áèðáàø òÿëÿ-
áÿëÿðèí éàíûíà ýÿëÿðÿê: “Áàëàëàðûì, áèðúÿ áóíó ìÿíÿ îõóéóí!” äåéÿ
ãÿçåòëÿðè áàøäàí-àéàüà îíëàðà îõóòìóøäó. Ñîíðà êè÷èê ýþçëÿðèíè ÷åâè-
ðÿðÿê: “×îõ øöêöð, áó áþéöê íåìÿòè äÿ ýþðÿ áèëäèì. Ðóñèéà ìöñÿë-
ìàíëàðû àéûëûð” – äåìèøäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè þìðöíöí ñîí ýöíëÿðèíè éåíÿ äÿ þç âÿòÿíèíäÿ, þç
õàëãûíûí è÷èíäÿ êå÷èðìÿéÿ ãÿðàð âåðäèéèíäÿí Ïåòåðáóðãäàí Ýÿíúÿéÿ
äþíìöøäö. Î, ÷îõ õÿéàëïÿðÿñò îëäóüóíäàí âÿòÿíèíè áàìáàøãà òÿñÿâ-
âöð åäèðäè; ëàêèí âÿòÿíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà ôèêèðëÿðèíäÿ éàíûëäûüûíûí, áó
óçóí çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ îíóí ÷îõ àç äÿéèøìèø îëäóüóíóí øàùèäè îëäó.
Êþùíÿ ìþâùóìàò, áèäÿò âÿ äèíè åòèãàä ùÿëÿ äÿ õàëãûí ðóùóíäà éàøà-
ìàãäà èäè. Áó àúû ùÿãèãÿòëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëÿí Ìÿùÿððÿì ÿìè ôàéäàëû
èøëÿð ýþðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ èíãèëàá÷û òÿðÿããèïÿðâÿð çèéàëûëàðà éàõûíëàø-
ìàüà ãÿðàð âåðäè. Õàëãûí ùÿëÿ äÿ ÷îõ ýåðèäÿ ãàëìàñû îíó äöøöíäöðöð-
äö. Îíäà èúòèìàè øöóð, èúòèìàè ìÿôêóðÿ êèôàéÿò ãÿäÿð äîüìàìûøäû.
Àç÷îõ òÿùñèë ýþðìöøëÿðè äÿ äîíóã âÿ áàúàðûãñûç èäè. “Áöòöí áóíëàðûí
áàøëûúà ñÿáÿáè ìîëëàëàðäûð” – äåéÿ Ìÿùÿððÿì ÿìè ùÿð éåðäÿ îíëàðû
ðöñâàé åäèðäè. Áó èñÿ îíó àõûðäà Ýÿíúÿäÿí ãà÷ìàüà ìÿúáóð åòäè, ÷öí-
êè “ðóñ Ìÿùÿððÿì” àäûíû àëìûø âÿ î, êàôèðëèêäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè Ýÿíúÿäÿí Áàêûéà ýÿëäè.
Ëàêèí áó äÿôÿ î, àðâàäûíäàí áàøãà áàúûñû ãûçû Íÿçàêÿòè äÿ þçö èëÿ
áÿðàáÿð ýÿòèðìèøäè. Þâëàäû îëìàäûüûíäàí áó ãóìðàë ýþçëö, õîø ñèìàëû
ãûçû î, ãûçëûüà ãÿáóë åòìèøäè. Áàêûéà ýÿëäèéè ýöíäÿí ùÿì Íÿçàêÿòèí
òÿëèì-òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóð, ùÿì äÿ èúòèìàè-ìÿäÿíè èøëÿðäÿ ôÿàë
____________
÷àëûøûðäû. Þìðöíäÿ ÿéèëìÿê áèëìÿéÿí áó àäàì, àïàðäûüû òÿáëèüàò éî-
ëóíäà áÿçÿí úàùèë, íàäàí àäàìëàðà éàëâàðìàëû îëóðäó. Ùèñëè, òîçëó êö-
184
÷ÿëÿðäÿ äþéöøÿí, ñþéöøÿí óøàãëàðû ýþðöíúÿ éàíàøûð, ãîëóíäàí òóòóá
êèì îëäóüóíó ñîðóøóð, åâëÿðèíè, àòàñûíûí äöêàíûíû, êîíòîðóíó þéðÿí-
äèêäÿí ñîíðà áèðáàøà îðà ýåäèð, îüëóíó ìÿêòÿáÿ âåðìÿéÿ àòàñûíû çîð-
ýöú ðàçû ñàëûðäû. Ùÿòòà ÷îõ çàìàí óøàüû þçö ìÿêòÿáÿ àïàðûá àäûíû ãåéä
åòäèðèðäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè éîõñóë óøàãëàðû äàùà ÷îõ ñåâèð, áöòöí öìèäèíè îí-
ëàðà áàüëàéûðäû. Îíóí ìààðèôïÿðâÿðëèéèíÿ áÿçè úàùèë âÿ íàäàí øÿõñëÿð
áàøãà ìÿíà âåðèðäè. “Áó ãîúà ðóñ õÿôèééÿñèäèð” – äåéÿ îíó òþùìÿòëÿí-
äèðèðäèëÿð. Áàêûäà îíà áàøãà áèð àä âåðèëìèøäè: “Ãàç îòàðàí ðóñ”. Óçàã-
äàí îíó ýþðöíúÿ: “Îäóð, ãàç îòàðàí ðóñ ýÿëèð” äåéèðäèëÿð.
Õàëã è÷èíäÿ òÿáëèüàò àïàðäûüû çàìàí Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí òÿùãèð åäèë-
äèéè, ùÿòòà ñþéöëöá ãîâóëäóüó çàìàíëàð äà îëóðäó. Âÿòÿíäàøëàðûíûí îíà
ãàðøû îëàí áó ãàáà ùÿðÿêÿòëÿðè îíóí ñàô âÿ îäëó ãÿëáèíÿ áèð òèêàí êèìè
áàòûðäû. Îíà éàëíûç ýÿíúëèéèí ýÿëÿúÿéè âÿ áÿçè çèéàëûëàðûí îíó òÿãäèð åò-
ìÿñè àç-÷îõ òÿñÿëëè âåðèðäè.

***

ßøðÿô ýåúÿëè-ýöíäöçëö ðåàëíû ìÿêòÿáÿ äàâàì åäèðäè. Ñèíèô éîëäàø-

ëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ÷àëûøûð, äÿðñëÿðèíè ùàçûðëàéûð, áîø âàõòëàðûíäà èñÿ áèð éåðÿ
òîïëàíàðàã ýöëöá äàíûøûðäûëàð. Ìÿêòÿá ùÿéàòû ßøðÿôäÿ ýþçÿë òÿÿññöðàò
îéàäûðäû. Ýåò-ýåäÿ éîëäàøëàðûíû, ìöÿëëèìëÿðèíè ñåâìÿéÿ áàøëàéûðäû.
Ùÿòòà áàçàð àõøàìëàðû õèäìÿò÷è îíó åâÿ àïàðìàüà ýÿëÿðêÿí êÿäÿðëÿ-
íèðäè. Éîëäàøëàðû èëÿ äÿíèç ñàùèëèíäÿ áÿðàáÿð äîëàøìàã îíó äàùà ÷îõ
øÿíëÿíäèðèðäè. Åâäÿ îíó ñåâèíäèðÿúÿê, îíà çþâã, íÿøÿ âåðÿúÿê ùå÷ áèð
øåé éîõ èäè. Ýöíäÿí-ýöíÿ ÿðèìÿêäÿ, ñþíìÿêäÿ îëàí àíàñû Ìÿðéÿìèí
îõøàìàëàðû äà îíà òÿñÿëëè âåðÿ áèëìèðäè. Àòàñû èëÿ àíàñû àðàñûíäà îëàí
êöñêöíëöê, àèëÿ ùÿéàòûíäà îëàí óéüóíñóçëóã îíäà àúû òÿñèðëÿð îéàäûðäû.
Ãàéûíàíà èëÿ ýÿëèíèí àðàñû øèääÿòëè ñóðÿòäÿ à÷ûëìûøäû. Âóðóøìà, äåéèø-
ìÿ îëìàéàí, ýþç éàøëàðû òþêöëìÿéÿí ýöí ÷îõ àç îëóðäó.
Ìÿðéÿì ãàéûíàíàñûíà Àüàìöðñÿëäÿí øèêàéÿò åäÿðÿê ãàðüûéàðêÿí
ãàðû áóíà äþçÿ áèëìèðäè: “Äèëèí ãóðóñóí, áàëàìû ãàðüûìà, ñÿíèí áó ãàð-
üûøëàðûí ìÿíèì îúàüûìû ñþíäöðÿúÿê” – äåéèðäè.
Ìÿðéÿì ýþç éàøëàðûíû ÿëè èëÿ ñèëÿ-ñèëÿ äåéèðäè:
– Íåúÿ ãàðüûìàéûì. Î ìÿíèì úàâàí þìðöìö áó äþðä äèâàð àðà-
____________
ñûíäà éàíäûðûá êöë åòäè. Áåëÿ éàøàéûø îëìàç, î àíúàã þçöíö äöøöíöð,
ìÿí äÿ îíóí êèìè èíñàíàì, ìÿí äÿ îíóí êèìè éàøàìàã èñòÿéèðÿì.
185
 Ùÿð ýöí ýÿëèí èëÿ ãàéûíàíà àðàñûíäà äåéèøìÿëÿð, âóðóøìàëàð áåëÿ-
úÿ óçàíûá ýåäèðäè. Áó öðÿê ñûõûíòûñûíà äàâàì ýÿòèðìÿéÿí àíà ÷àðøàáû-
íû ýþòöðöá ãîíøóëàðà ýåäÿðäè.
ßøðÿô áó ôàúèÿëè ùÿéàòû ýþðìÿêäÿí éîðóëìóø, òÿíýÿ ýÿëìèøäè. Àòà-
ñûíûí àèëÿéÿ ãàðøû ñîéóã ùÿðÿêÿòè, àíàñûíûí áèòìÿç-òöêÿíìÿç ýþç
éàøëàðû îíóí ðóùóíó, ãÿëáèíè ÿçèð, ïàð÷àëàéûðäû.
Áèð ýöí Ìÿðéÿì ßøðÿôèí áîéíóíà ñàðûëûá:
– Îüëóì, ßøðÿô, ñÿíäÿí áàøãà öìèäèì, ïÿíàùûì éîõäóð. Àòàì
éîõ, àíàì éîõ, ýöíöì éîõ, äèðèëèéèì éîõ, ìÿíèì ö÷öí éàëíûç ñÿí âàð-
ñàí. Ìÿíèì ãîëóì-ãàíàäûì, öìèäèì, ïÿíàùûì éàëíûç ñÿíñÿí. Ìÿí
àíúàã ñÿíè õîøáÿõò ýþðìÿê ö÷öí éàøàéûðàì. ×àëûø, îõó, àäàì îë, ìÿí
äÿ øàä îëóì. Àìàíäûð, îüëóì, ìÿíèì áÿõòñèçëèéèìÿ, ýþç éàøëàðûìà
éàçûüûí ýÿëñèí. Îõó, îõó, ùÿð èêèìèçè áó ãàðà ýöíëÿðäÿí ãóðòàð...
Õÿéàëïÿðÿñò óøàã ýåúÿëÿð éàòàüûíà ýèðäèéè çàìàí áÿäáÿõò àíàñûíû
ýþçëÿðè þíöíÿ ýÿòèðèð, îíóí äÿðäëÿðèíè óíóòäóðìàüà, ýþç éàøëàðûíû ãóð-
òàðìàüà ÷àðÿ âÿ òÿäáèðëÿð äöøöíöð, þç õÿéàëûíäà äàüû àðàíà, àðàíû äàüà
äàøûéûðäû. Õÿéàë àëÿìèíäÿ îðòà ìÿêòÿáè, òèáá ôàêöëòÿñèíè áèòèðèð, àíàñû
Ìÿðéÿìè àòàñûíäàí àéûðàðàã êèðÿ èëÿ îòóðäóüó åâÿ êþ÷öðöð, ùÿð ýöí
àíàñûíû ôàéòîíëàðäà òåàòðëàðà, êèíîéà àïàðûð, àíàñû äà: “Îüëóì, éàøà,
õîøáÿõò îë. Ñÿí ìÿíè ìÿøÿããÿòëè ùÿéàòäàí ãóðòàðäûí”, – äåéÿ îíó
áàüðûíà áàñàðàã þïöðäö.
ßøðÿô ýåúÿëÿð áó äàäëû õöëéàëàð è÷èíäÿ éóõóéà ýåäèð, éóõóäà àíà-
ñûíû ýþðöðäö: î éåíÿ íÿíÿñè èëÿ ñàâàøìûø, ÿëëÿðèíè äèçëÿðèíÿ âóðàðàã,
ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàéûð. ßøðÿô î êè÷èê ãîëëàðûíû à÷àðàã, àíàñûíûí ýþç
éàøëàðûíû ãóðóòìàã, äàäëû öìèäëÿð âÿ õîø âÿäëÿðëÿ îíà òÿñÿëëè âåðìÿê
èñòÿðêÿí ýþçëÿðèíè à÷àð, éàòàüûíûí è÷èíäÿ äÿðäèíäÿí, êÿäÿðèíäÿí ñÿùÿ-
ðÿ ãÿäÿð ýþçëÿðèíÿ éóõó ýåòìÿçäè. Ùÿéàòûíäà ÿí ÷îõ ñåâäèéè éàëíûç
éàðàëû ãóø êèìè ÷ûðïûíìàãäà îëàí áÿäáÿõò àíàñû èäè. Ùÿòòà ìÿêòÿá ñà-
ëîíóíäà äÿðñëÿðèíÿ ÷àëûøäûüû çàìàí áèð àç ÷ÿòèíëèê ùèññ åäèíúÿ: “Áàõ,
àíà úàí,. ùÿð çÿùìÿòè, ùÿð ñûõûíòûíû àíúàã ñÿíè ãóðòàðìàã, ñÿíè éàøàò-
ìàã ö÷öí ÷ÿêèðÿì”, – äåéèðäè.
Ñîí çàìàíëàð ßøðÿôèí ãÿëáèíè ýÿìèðìÿêäÿ îëàí ñûõûíòû, êÿäÿð öç-
ýþçöíö äóìàí êèìè áöðöìöø, îíóí ãîë-ãàíàäû ãûðûëàðàã éàíûíà äöø-
ìöøäö. Êå÷ÿí ùÿôòÿ åâÿ ýåäÿðêÿí õÿñòÿ àíàñûíû ÷îõ ùàëñûç ýþðìöøäö.
Ùÿòòà àéäà, èëäÿ áèð äÿôÿ öçöíö ýþðìÿäèéè àòàñû Àüàìöðñÿë äÿ åâäÿ èäè.
Ùÿêèìëÿð Ìÿðéÿìè ìöàéèíÿ åäèá, î áèðè îòàüà êå÷äèêëÿðè çàìàí: “Ñà-
____________
üàëìàüûíà öìèä éîõäóð, âÿðÿì õÿñòÿëèéè ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèð” ñþçëÿðèíè
ãàïû àðàñûíäàí åøèòìèø, è÷èíäÿ áèð øåéèí ãûðûëäûüûíû ùèññ åòìèøäè. Áó àúû
186
õÿáÿð îíóí âöúóäóíó ñàðñûäàðàã, áöòöí öìèä ÷è÷ÿêëÿðèíè ãûðûá éåðÿ
òþêìöøäö. Éàëíûç àòàñû Àüàìöðñÿëèí åâäÿ îëìàñû, àðàáèð àíàñûíà äÿð-
ìàí è÷èðìÿñè îíà òÿñÿëëè âåðèðäè. Áóíäàí ñîíðà îíëàðûí àðàñûíäà ñÿìèìè
ìÿùÿááÿòèí îëàúàüûíà, àíàñûíûí áó õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðàúàüûíà èíàíûðäû.
Áèëèðäè êè, àíàñûíû öçÿí, îíó âÿðÿì éàòàüûíà ñÿðÿí Àüàìöðñÿëèí ÷èðêèí
âÿ ãàáà ùÿðÿêÿòëÿðè îëìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà èñÿ àíàñû öçöëìÿéÿúÿê,
äöøöíìÿéÿúÿê, ùàìûñû øÿí, áÿõòèéàð ùÿéàò êå÷èðÿúÿêäèð. ßøðÿôè áó
öìèä âÿ õÿéàëëàð ñåâèíäèðèð, ùÿôòÿíè áþéöê áèð ìàðàã âÿ èíòèçàð è÷èíäÿ
êå÷èðèð, ùÿð ýöí îíà áèð èë ãÿäÿð óçóí ýþðöíöð, î àòà-àíàñû àðàñûíäà îëàí
áàðûøûüûí äàâàì åòìÿêäÿ îëäóüóíó þéðÿíìÿéÿ òÿëÿñèðäè.
Èêèíäè ÷àüû èäè. ßøðÿô éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð ñàëîíäà äÿðñ ùàçûðëàð-
êÿí ìöðÿááè ãàïûíû à÷àðàã “ßøðÿô!” äåéÿ áàüûðäû. ßøðÿô òåç éåðèíäÿí
ôûðëàéàðàã ãàïûéà òÿðÿô ãà÷äû. Ãàïû àüçûíäà õèäìÿò÷è Ðÿúÿáè ýþðöíúÿ
òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
– Íÿ âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ðÿúÿá ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Ùå÷, õàíûì ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Áó ñþç îíóí
ãÿëáèíäÿ äÿðèí áèð ùÿéÿúàí äîüóðäó. ßøðÿô áèð øåé ñåçìèø îëäóüóíäàí
÷îõ äàëüûí èäè. Ðÿúÿáëÿ åâÿ ýåäÿðêÿí éîëäà îíäàí áèð øåé ñîðóøìàüà
áåëÿ úÿñàðÿò åòìÿäè. Ùÿìèí ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàáëà àíàñûíûí îòàüûíà ýèð-
äè. Àíàñûíû ÷îõ ùàëñûç ýþðäö. Àòàñû Àüàìöðñÿë Ìÿðéÿìèí éàòàüû óúóí-
äà îòóðìóøäó. Õÿñòÿ èñÿ àüûð-àüûð íÿôÿñ àëûðäû. ßøðÿô ÷àðïàéûíûí àøàüû
òÿðÿôèíäÿ ñÿññèç äóðàðàã, ýþçëÿðèíè àíàñûíûí öçöíäÿí àéûðìûðäû. Õÿñòÿ-
íèí àüûð áèð áþùðàí êå÷èðìÿêäÿ îëäóüóíó ùèññ åòäèéèíäÿí ýþçëÿðè
äîëìóø, è÷èíäÿêè ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàáäàí éàíàãëàðû ãûçàðìûøäû. ßøðÿô
ãîëëàðûíû à÷ìàã, àíàñûíûí áîéíóíà ñàðûëìàã, àüëàìàã, îíóí êÿùðÿáà
êèìè ñàðàëìûø ÿòñèç, ãóðó, ñöìöê öçöíö ýþç éàøëàðû èëÿ èñëàòìàã èñòÿéèð-
äè. Àòàñû Àüàìöðñÿëèí îðàäà îëìàñû ßøðÿôè ñûõûð, ãÿëáèíÿ áèð àüûðëûã âå-
ðèðäè. Àüëàéà áèëìÿäèéèíäÿí ýþç éàøëàðû ãÿëáèíèí è÷èíÿ àõûðäû. Ìÿðéÿì
äÿðèí áèð íÿôÿñ àëäûãäàí ñîíðà ýþçëÿðèíè à÷äû, áèð øåé àõòàðûðìûø êèìè
÷óõóðà ÷þêìöø ñþíöê ýþçëÿðè èëÿ ÿòðàôû ñöçäö. ßøðÿô îðàäà îëäóüóíó
áèëäèðìÿê ö÷öí éåðèíäÿí ãûìûëäàíäû, éàø äîëó ýþçëÿðèíè àíàñûíûí öçö-
íÿ äèêÿðÿê ãàëäû. Ìÿðéÿì ßøðÿôè ýþðöíúÿ áàøûíû éàñòûãäàí ãàëäûðìàã
èñòÿäè, ìöìêöí îëìàäû, áàøû éåíÿ òàãÿòñèç ùàëäà éàñòûüà äöøäö. Ãóðó,
ñöìöê ÿëëÿðè èëÿ ßøðÿôè éàíûíà ÷àüûðäû. ßøðÿô ãîëëàðûíû à÷àðàã àíàñûíà
ñàðûëäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè, áèð àí ÿââÿë ãÿëáèíÿ àõàí ýþç éàøëàðû èí-
äè îíóí ýþçëÿðèíäÿí òþêöëìÿéÿ áàøëàäû. Áàøûíû àíàñûíûí ãóðó, ñîéóã
____________
êþêñöíÿ äàéàéûá, ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàäû. Ìÿðéÿì ÿëëÿðè èëÿ îíóí áàøû-
187
íû îõøàéûð, ãÿëáèíèí ñîí àòÿøè èëÿ, óçóí âÿ ãàðà êèðïèêëÿðè àðàñûíäàí ñö-
çöëÿí ãûçüûí ýþç éàøëàðû èëÿ ãóðó éàíàãëàðûíû èñëàäûðäû.
Áèð ìöääÿò ßøðÿôèí áàøûíû ãóúàãëàéûá äóðäó. Ñîíðà îíóí àëíûíû äî-
äàãëàðûíà äîüðó ÷ÿêèá þïäö, ãîõóëàäû, ÿëëÿðè èëÿ áàøûíû áèð àç ãàëäûðäû;
ùÿñðÿòëè ýþçëÿðèíè îíà äèêÿðÿê áàõäû, áàøûíû éåíÿ äîäàãëàðûíà àïàðûá
äîéóíúà þïäö. Ñîíðà áàøûíû éàñòûãäàí ãàëäûðìàã èñòÿéÿðÿê ùÿçèí áèð
ùàëäà Àüàìöðñÿëÿ áàõäû. Áèð ñàíèéÿ èêè úöò ýþç áèð-áèðèíÿ äèêèëäè. Áèð
ñþç ñþéëÿìÿäè, éåíÿ äÿ ùÿð èêèñè ýþçëÿðèíè àøàüû äèêèá ãàëäûëàð. Î àíè
áàõûøëàðäàí ùÿð èêèñè áÿäáÿõò áèð àèëÿíèí ôÿðÿùñèç òàðèõèíè, îí áåø èëëèê
áèð ùÿéàòûí ÿí ìöäùèø âÿ ãàðàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíè îõóäóëàð. Ìÿðéÿì ßø-
ðÿôè êþêñöíÿ ñûõäû. Ýþçëÿðèíè êèðïèêëÿðè àðàñûíäà ýèçëÿäÿðÿê òèòðÿê âÿ
ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Àüàìöðñÿë, ßøðÿô ÿìàíÿòè!.. Ùå÷ îëìàñà áóíó ñåâ, – äåéÿ áèëäè.
Ðÿíýèí ãàíàäëàðûíû ÿòðàôäàí òîïëàìàãäà îëàí ýöíÿø öôöãëÿðÿ ñàðû
øÿôÿãëÿðèíè éàéìàãäà äàâàì åäèðäè.
Ìÿðéÿìèí þëöìö ßøðÿôäÿ îëäóãúà àúû áèð òÿñèð îéàòìûøäû. Î, ýöí-
äÿí-ýöíÿ ÿñÿáèëÿøèð, áÿäáèíëÿøèð âÿ àòàñû Àüàìöðñÿëÿ àíàñûíûí ãàòèëè
êèìè áàõûðäû. Áóíó äóéìóø îëäóüóíäàí Àüàìöðñÿë áó éàðàëû úåéðàíû
þçöíÿ ðàì åòìÿê ö÷öí ùÿð ýöí îíóí úèáèíè ïóë èëÿ äîëäóðóð, àðàáèð þçö
èëÿ áÿðàáÿð êèíîéà, òåàòðà, ùÿòòà êàçèíîéà áåëÿ àïàðûðäû. Áó ùÿéàò ßø-
ðÿôèí ÿùâàë-ðóùèééÿñè âÿ ÿõëàãû öçÿðèíäÿ ñèëèíìÿç ãàðà èçëÿð áóðàõûð,
äÿðñÿ îëàí åøã âÿ ùÿâÿñè ýåò-ýåäÿ ñþíìÿéÿ áàøëàäûüûíäàí ìÿêòÿá îíà
áèð çèíäàí ýþðöíöðäö. Äÿðñëÿðèíÿ î, éàëíûç àíàñû Ìÿðéÿìè áÿõòèéàð éà-
øàòìàã ö÷öí ÷àëûøûðäû. Èíäè äÿðñëÿðèí ÷ÿòèíëèêëÿðèíÿ, ìÿêòÿáèí îíà çèí-
äàí êèìè ýþðöíÿí ùÿéàòûíà íÿ ö÷öí âÿ êèì ö÷öí äþçÿúÿêäè? Àòàñûíûí
ñÿðâÿòè òöêÿíìÿç áèð äÿíèçäèð. Áó éàíëûø ìöùàêèìÿ îíó éîëóíäàí àç-
äûðûð, ãàðàíëûã, ó÷óðóìëó éîëëàðà ñàëìàüà êþìÿê åäèðäè.
Ìÿðéÿìèí þëöìöíäÿí áåø-àëòû àé ñîíðà ßøðÿô ÷îõ ñöðÿòëÿ äÿéèø-
ìÿéÿ, ÿõëàãûíäàêû õÿñòÿ, çÿèô úÿùÿòëÿð ãöââÿòëÿíìÿéÿ, äàùà ãàáàðûã
áèð øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõìàüà áàøëàäû. Ùÿð ýöí ñèíèôäÿ äþðä-áåø ñààò îòóð-
ìàã îíà úÿùÿííÿì ÿçàáû êèìè ìöäùèø ýþðöíöðäö. Ìöÿëëèìëÿð øèðèí
äÿðñ äåäèéè çàìàí îíóí ôèêðè òàìàìèëÿ áàøãà éåðëÿðäÿ äîëàøûð, áàøãà
øåéëÿð äöøöíöðäö. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã àõûð çàìàíëàðäà î, ôÿíëÿðäÿí
îðòà ãèéìÿò äÿ àëà áèëìèðäè. Î, äþðäöíúö ñèíèôäÿ ãàëàúàüûíû éÿãèí
åòìèøäè. ßøðÿô áóíó ãöðóðóíà ñûüûøäûðà áèëìÿäèéèíäÿí ìÿêòÿáè àòìàã
ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðûðäû. Ãÿðèáÿäèð êè, äþðäöíúö ñèíèô ßøðÿô êèìè äö-
____________
øöíÿí, ßøðÿô êèìè òÿðáèéÿ àëìûø óøàãëàðûí òÿùñèë òàëåéèíè ùÿëë åäÿí ìö-
ÿììàëû áèð ìÿðùÿëÿ èäè. Ìÿêòÿá ìöäèðè äÿ äþðäöíúö ñèíôÿ “çàäÿýàí ñèí-
188
ôè” àäûíû âåðìèøäè. ×öíêè ßøðÿô êèìè çàäÿýàí áàëàëàðû ÷îõ çàìàí éà áó
ñèíèôäÿ ãàëìàüà, éà äà ìÿêòÿáäÿí òàìàìèëÿ ÷ûõìàüà ìÿúáóð îëóðäóëàð.
Ãÿðèáÿ áèð òÿñàäöô ßøðÿôèí äÿ ìÿêòÿáè àòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áèð
ýöí áþéöê òÿíÿôôöñäÿ ßøðÿô áöòöí éîëäàøëàðûíà êîíéàê çèéàôÿòè âåð-
ìèø, è÷ìÿéÿíëÿðè äÿ çîðëà ñèíèôäÿ è÷ìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè. Ñèíôÿ ýèðäè-
éè çàìàí è÷êè äöøêöíö îëàí êèìéà ìöÿëëèìè Èâàí Ïåòðîâè÷è ñïèðò ãîõóñó
òàìàìèëÿ ñÿðõîø åòäè. Îíóí è÷ìÿéÿðÿê ñèíôÿ ýèðäèéè ýöíëÿð ÷îõ àç
îëóðäó. Áó ýöí òÿñàäöôè îëàðàã àüçûíà áèð äàìúû äà ñïèðò äÿéìÿìèøäè.
Áó êÿñêèí êîíéàê ãîõóñó îíóí ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè òàìàìèëÿ äÿéèøäèð-
äè. ßñÿáëÿðè øèääÿòëÿ ýÿðèëäè, äèìàüûíû äóìàíëû áèð àòÿø áöðöäö. Ãûçäûð-
ìàëû àäàìëàð êèìè áöòöí âöúóäó òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû. Àòÿø áþúÿéè êèìè
ïàðûëäàéàí êè÷èê éóâàðëàã ýþçëÿðèíè, îíó øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöçÿí ñèíôÿ
äèêÿðÿê:
– Áó íÿäèð? Îòàã ñïèðò ãîõóñó èëÿ äîëìóø, ñèíèô ìåéõàíàéà ÷åâðèë-
ìèøäèð! – äåéÿ àúûãëû âÿ õûðûëäàéàí áèð ñÿñëÿ áàüûðäû. Ñèíèô ñöêóò åäèð,
ýöëìÿéèíè ñàõëàéà áèëìÿéÿíëÿð äîäàãëàðûíû ýÿìèðèð, áàøëàðûíû ñêàìéà
àëòûíäà ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð.
Èâàí Ïåòðîâè÷èí àüçû êþïöêëÿíÿðÿê úîøìàäûüû ýöí ÷îõ àç îëóðäó. Áèð
äÿãèãÿ è÷èíäÿ àüçûíäàí êþïöêëÿð ñà÷àð, àúûüûíäàí áûüëàðûíû, äîäàãëàðûíû
ýÿìèðÿð, ñîíðà éåíÿ áèð àí è÷èíäÿ òÿáèè ùàëûíà äþíÿðäè. Áóíà àëûøìûø îëàí
óøàãëàð áó àúûüûí éåíÿ ùÿð çàìàíêû êèìè óçóí ñöðìÿéÿúÿéèíÿ èíàíìûø-
äûëàð. Îíëàðà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó î ãÿäÿð äÿ áþéöê áèð ãÿáàùÿò äåéèëäè, ÷öí-
êè êèìéà äÿðñëÿðèíäÿ ìöÿëëèìèí àüçûíäàí éàéûëàí áó ãîõóíó ùÿð ýöí
îíëàð óäìóðäóëàðìû? Íÿ ôÿðãè âàð, áèð äÿôÿ äÿ ùÿìèí ãîõóíó ìöÿëëèì
òÿëÿáÿëÿðèí àüçûíäàí óäñà ãèéàìÿòìè ãîïàð? Áó ìöùàêèìÿ èëÿ áöòöí
ñèíèô ÿéëÿíúÿëè áèð ñöêóò è÷èíäÿ ìöÿëëèìèí èêèíúè öçöíö ýþñòÿðÿúÿéè çà-
ìàíû ýþçëÿéèá äóðóðäó. Àíúàã íÿòèúÿ îíëàðûí ýþçëÿäèéè êèìè îëìàäû. Èø
ýåòäèêúÿ áþéöäö, Èâàí Ïåòðîâè÷ òÿëÿáÿëÿðÿ éàõûíëàøàðàã:
– Êîíéàê øöøÿñè êèìäÿäèðñÿ âåðñèí – äåéÿ òÿêèä åòäè.
Ñèíèô èñÿ ñöêóòóíäà äàâàì åäèðäè. Áó ùàëûí óçóí ñöðìÿñèíÿ äþçÿ áèë-
ìÿéÿí Èâàí Ïåòðîâè÷ âàõòû ãûñàëòìàã âÿ èøäÿí áèð íÿòèúÿ àëà áèëìÿê ö÷öí
éîë àõòàðìàüà áàøëàäû, çåùíèíäÿ âåðäèéè ãÿðàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê âÿ òÿëÿ-
áÿëÿð öçÿðèíäÿ äÿðèí òÿñèð áóðàõìàã ö÷öí öçöíö ñèíôÿ òóòàðàã äåäè:
– Êîíéàêûí ñèíôÿ êèìèí òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëäèéèíè âÿ êèìèí ñêàìéà-
ñû àëòûíäà ñàõëàíäûüûíû ÷îõ ýþçÿë áèëèðÿì. Ìöÿëëèìèíèç îëìàãäàí áàøãà
ñèíôèí ìöðÿááèñè îëäóüóì ö÷öí äÿ áó ìÿñÿëÿíè ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ ùÿëë
____________
åäÿúÿéÿì. Îíà ýþðÿ äÿ êèìÿ ñóàë âåðñÿì ùÿãèãÿòè äåìÿëè âÿ øöøÿíèí
êèìäÿ îëäóüóíó ñþéëÿìÿëèäèð!
189
 Áó ñþçëÿðëÿ òÿëÿáÿëÿð öçÿðèíäÿ äÿðèí áèð òÿñèð áóðàõäûüûíû éÿãèí
åäÿðÿê ãÿòè, àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ ñàü ñûðàäà îòóðàí òÿëÿáÿëÿðäÿí áèðèñèíÿ:
– Ãàëõ, ñÿí ñþéëÿ! – äåäè.
Òÿñàäöôÿ áàõ êè, êå÷ÿí ýöí êèìéà äÿðñèíäÿí “Ñïèðòîíóí òÿùëèëè”
êå÷èëìèø, Èâàí Ïåòðîâè÷ èñÿ áàøû ãûçûøìûø îëäóüóíäàí äÿðñè áþéöê áèð
ìàðàã âÿ ùÿâÿñëÿ àíëàòìûøäû. Òÿëÿáÿ ãàëõäû, úèääè áèð ùàëäà äåäè:
– Åòèë ñïèðòèíèí êèìéÿâè òÿðêèáè: Ñ2Ù5ÎÙ-äûð.
Ñèíèôäÿ ãîïàí ãÿùãÿùÿäÿí âÿ òÿëÿá åòäèéè ñóàëà âåðèëÿí éåðñèç úà-
âàáäàí êèìéà ìöÿëëèìè ãÿçÿáëÿíäè. Ãàí áàøûíà ñû÷ðàäû. Àðòûã ìöâàçè-
íÿòè èòèðÿðÿê íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. “Éàðàìàçëàð! Òÿðáèéÿñèçëÿð!” äåéÿ
àéàãëàðûíû éåðÿ ÷ûðïàðàã, ñÿñè ýÿëäèéè ãÿäÿð áàüûðìàüà áàøëàäû. Èøèí ÿâ-
âÿëèíäÿ áó ìÿñÿëÿíè ñÿññèç, ýóðóëòóñóç áàñäûðìàã èñòÿäèéè ùàëäà, ùå÷
äöøöíìÿäÿí òÿëÿáÿëÿðèí áèðèñèíÿ: “Ãàëõ, ìöäèðè ñèíôÿ ÷àüûð!” – äåéÿ
ÿìð âåðäè. Òÿëÿáÿ ýåòäè. Èøèí ìöðÿêêÿáëÿøäèéèíè âÿ áóíóí àúû áèð íÿ-
òèúÿ âåðÿúÿéèíè äóéìóø ñèíèô ùÿçèí áèð ñöêóò è÷èíäÿ îéíàíìàãäà îëàí
áó êîìåäèéàíûí ñîí ïÿðäÿñèíè ýþðìÿê ö÷öí äÿðèí áèð ùÿéÿúàí è÷èíäÿ
ýþçëÿéèðäè. Ãàïû à÷ûëäû. ìöäèð ñèíôÿ ýèðäè. Êèìéà ìöÿëëèìè Èâàí Ïåòðî-
âè÷ îíó ýþðöíúÿ ãîëëàðûíû ÷àðïàçëàéàðàã, àúèç ãàëäûüûíû áèëäèðÿí àäàì-
ëàðà ìÿõñóñ áèð ñÿñëÿ:
– Èâàí Âèêòîðîâè÷, – ìÿí þç àúèçëèéèìè åòèðàô åäèðÿì. Áó èøäÿ áÿë-
êÿ ñèç ìÿíÿ êþìÿê åäÿñèíèç? – äåäè.
Ìöäèð úàâàá âåðìÿäÿí òÿëÿáÿëÿðÿ äîüðó ýÿëäè. Òåç-òåç ñïèðò ãîõó-
ñóíó áóðíó èëÿ óäóá ñàü ÿëèíè ùàâàäà ñàëëàéàðàã, áàøûíû ñöðÿòëÿ îéíàòäûüû
ùàëäà àúû âÿ èñòåùçàëû áèð ñÿñëÿ:
– ßúÿáà, ìÿí ùàðàäàéàì, ìààðèô îúàüû îëàí Áàêû ðåàëíû ìÿêòÿáè-
íèí ñèíôèíäÿéÿì, éà ñÿðõîøëàð éûüûíúàüû îëàí ìåéõàíàäà? Ìÿêòÿá äè-
âàðëàðû àðàñûíäà áó ãàáàëûãäà çàðàôàòà èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñàäöô åòìÿìè-
øÿì. Òÿðáèéÿñèçëèéèí áèð äÿðÿúÿñèíÿ áàõ! Ñèíôèí ìöãÿääÿðàòûíû þçöíöç
ùÿëë åäèí! Áó ñèíèô éà òàìàìèëÿ áàüëàíàúàã, éà ìöãÿññèðëÿð ýþñòÿðèëÿ-
úÿê! Êîíéàê êèìèí òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëìèø âÿ êèìäÿäèð?
Ñèíèô äèëñèç áèð ñöêóò è÷èíäÿ ñóñóðäó. ìöäèð ñóàëû òÿêðàð åòäè. Ùå÷
êèìäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû. Ñèíôèí èíàä åòäèéèíè ýþðöíúÿ Èâàí Âèêòîðîâè÷ áàø-
ãà áèð ÷àðÿ äöøöíäö. Òÿëÿáÿëÿðè áèð-áèð ñêàìéàäàí ãàëäûðàðàã, äèâàð
äèáèíäÿ ñûðàéà äöçäö âÿ ñêàìéàëàðû àõòàðìàüà áàøëàäû. Áèðäÿí ÿëèíäÿ
áîø áèð êîíéàê øöøÿñèíè ãàëäûðàðàã:
– Åé... Áó ùàíñû ìöáàðÿêèí éåðèäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
____________
ßùìÿä èðÿëè éöéöðÿðÿê. äàëüûí ñÿñëÿ:
– Ìÿíèì éåðèìäèð, àíúàã, îíäàí ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð! – äåäè.
190
 – Ãî÷àã, áó øöøÿ ñÿíèí ñêàìéàíäà äóðäóüó ùàëäà íåúÿ îëóð êè, ñÿ-
íèí áóíäàí õÿáÿðèí îëìóð? – äåéÿ ìöäèð îíóí ñþçöíö êÿñäè, ñîíðà
ßùìÿäèí áàøûíû ÿëëÿðè èëÿ ãàëäûðàðàã, àüçûíû ãîõëàäû:
– Êîíéàê çèéàôÿòèíäÿ èøòèðàê åäÿí áèð àäàìûí ùÿð øåéäÿí õÿáÿðè
îëìàëûäûð! – äåäè.
Óøàüûí áÿíèçè êÿùðÿáà êèìè ñàðàëäû, áÿäÿíè, äîäàãëàðû òèòðÿéÿ-
òèòðÿéÿ:
– Èâàí Âèêòîðîâè÷, íàìóñóìà àíä îëñóí êè, êîíéàêû ìÿí ýÿòèðìÿ-
ìèøÿì, – äåäè.
Ìöäèð ßùìÿäèí éîõñóë îëäóüóíó âÿ êîíéàêûí áàøãà òÿëÿáÿ òÿðÿ-
ôèíäÿí ýÿòèðèëäèéèíè áèëäèéèíäÿí áàø ìöãÿññèðè òàïìàã ö÷öí òÿäáèð äö-
øöíìÿéÿ áàøëàäû.
Äàëüûí áèð ùàëäà ïÿíúÿðÿéÿ ñþéêÿíÿðÿê, òàìàøà÷û êèìè óçàãäàí
áàõìàãäà îëàí Èâàí Ïåòðîâè÷ ñöðÿòëÿ èðÿëè ýÿëäè, øöøÿíè ãàëäûðàðàã, äèã-
ãÿòëÿ áàõäû. È÷ÿðèñèíäÿ áèð äàìëà áåëÿ ãàëìàäûüûíû ýþðöíúÿ ìÿéóñ áèð
òþâðëÿ øöøÿíè áàøûàøàüû òóòäó. Òèòðÿê âÿ éàíûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Àúýþç ùÿðèôëÿð, êîíéàêû ñîí äàìëàñûíà ãÿäÿð è÷ìèøëÿð, – äåéÿ
øöøÿíè éåíèäÿí ìàñà öçÿðèíÿ ãîéäó.
Ìöäèð òÿëÿáÿëÿðè áèð-áèð þç êàáèíåòèíÿ ÷àüûðûá, èñòèíòàã åòäè, úèääè
éîõëàìàäàí ñîíðà êîíéàêûí ßøðÿô òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëäèéè âÿ áþéöê ñÿ-
õàâÿòëÿ áöòöí ñèíôè è÷èðäèéè ìåéäàíà ÷ûõäû. Î ýåúÿ òÿúèëè ÷àüûðûëìûø
ìöÿëëèìëÿð øóðàñûíäà ßøðÿôèí ìÿêòÿáäÿí ãîâóëìàñûíà, áèð äàùà áåëÿ
÷èðêèí ùÿðÿêÿò ýþðöëÿðñÿ ñèíôèí òàìàìèëÿ áàüëàíìàñûíà ãÿðàð âåðèëäè.

Ö×ÖÍÚÖ ÔßÑÈË

Áàéðàì àõøàìû èäè. Ìÿêòÿá øàýèðäëÿðèíèí áèð ãèñìè þç åâèíÿ, áèð

ãèñìè ãîùóì-ÿãðÿáàñûíûí, éàõûí äîñò-àøíàñûíûí åâèíÿ, áèð ãèñìè äÿ
òåàòð âÿ ìöñàìèðÿéÿ ýåòìèøäè. Áàéðàì ßùìÿääÿ àúû áèð äöøöíúÿ äî-
üóðìóø îëäóüóíäàí î áó àõøàì ùå÷ áèð éåðÿ ýåòìÿéÿðÿê ýåíèø, ñÿññèç
äÿùëèçëÿðèíäÿ äàëüûí-äàëüûí äîëàøûð, éàëãûçëûüûíû, êèìñÿñèçëèéèíè äöøöí-
äöêúÿ àìàíñûç áèð äóéüó ãóðä êèìè ãÿëáèíè ýÿìèðèðäè. Áó ñûõûíòûëû
äöøöíúÿëÿðëÿ ñàëîíà ýèðäè. Ùÿð çàìàí éîëäàøëàðûíûí øÿí ýóðóëòóëàðû èëÿ
úàíëàíàí ñàëîí èíäè ñÿññèç-ñÿìèðñèç, îíóí êèìè éàëãûç âÿ êèìñÿñèç ýþ-
ðöíöðäö. Êþêñöíÿ ñûüìàéàí êÿäÿðëÿðèíè óíóòìàã ôèêðè èëÿ ïÿíúÿðÿéÿ
____________
éàíàøäû. Éîëäàí êå÷ÿí àðàáàëàðû, åâëÿðèíÿ øèðíè äàøûéàí öñòö-áàøû òÿìèç
àäàìëàðû, ãîëòóãëàðû äîëó åâëÿðèíÿ òÿëÿñÿí øÿí óøàãëàðû ýþðäöêúÿ àúû áèð
191
äöøöíúÿ ãÿëáèíè äÿëèð, ðóùóíóí èøûüûíû ñþíäöðöðäö. Ùÿòòà éèéÿñèíèí àð-
õàñûíúà ãà÷àí êþïÿêëÿðè ýþðäöêäÿ äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêäè: “áàõ. áó
êþïÿêëÿð äÿ ìÿíäÿí õîøáÿõòäèð! Áóíëàð äà áàéðàì îëäóüóíó ùèññ åäÿ-
ðÿê, ãóéðóãëàðûíû îéíàäà-îéíàäà éèéÿëÿðèíèí øàäëûüûíäà èøòèðàê åäèðëÿð.
Ìÿí èñÿ...”.
È÷èíäÿêè ñûõûíòû âÿ ùÿéÿúàíäàí ñþçëÿðèíè áèòèðÿ áèëìÿäè. Ýþçëÿðè
éàøàðäû. Áàøûíû ïÿíúÿðÿäÿí ÷ÿêÿðÿê, îðòàëûãäàêû ñêàìéàíûí öçÿðèíÿ
éûõûëäû. Ùÿçèí-ùÿçèí äöøöíÿðÿê, ãÿëáèíäÿ áó áàéðàì àõøàìû ìöíàñè-
áÿòè èëÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí åâèíÿ ýåòìÿê àðçóñó úàíëàíäû. Áó õöñóñäà
áèð àç äöøöíäö. Ãÿëáè îíà “Ýåò!”, ÿçì âÿ èðàäÿñè èñÿ “Ýåòìÿ!” äåéèð-
äè. Áó òÿðÿääöä è÷èíäÿ ñòîëà äèðñÿêëÿíÿðÿê, ÿëèíäÿêè ðóñ øàèðëÿðèíäÿí
Ëåðìîíòîâóí ÿñÿðèíè âÿðÿãëÿìÿéÿ, êèòàáûí è÷ÿðèñèíäÿ “Ìòñûðè” ñÿðëþâ-
ùÿëè ïîåìàíû èñòÿð-èñòÿìÿç ìöòàëèÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Ïîåìàíûí ìöíäÿ-
ðÿúÿñè ùÿéàòûíà óéüóí îëäóüóíäàí äàùà áþéöê áèð ìàðàãëà îõóìàüà,
ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû îëàí óøàüûí ùàëûíû þç ùàëûíà áÿíçÿòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Áó äöøöíúÿ îíó óçàãëàðà àïàðûð, èõòèéàðñûç îëàðàã þç àòà-àíàñûíû,
éîõñóë îëìàãëà áÿðàáÿð øÿí âÿ ñàäÿ àèëÿ ùÿéàòûíû, àòàñûíûí, àíàñûíûí
âÿôàòûíû, éåòèìëèéèíè, ùÿéàòûí ãàðàíëûã âÿ ãîðõóíú ÷þëëÿðèíäÿ áàøñûç.
êèìñÿñèç, ÷àøãûí-÷àøãûí äîëàøäûüû çàìàí Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí éîë ýþñòÿ-
ðÿí áèð óëäóç êèìè ãàðøûñûíäà ïàðëàéàðàã, îíà ùÿéàò âÿ ñÿàäÿò éîëóíó
ýþñòÿðäèéèíè àúû-àúû äöøöíöðäö. Ñîíðà ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû îëàí óøàüûí
ÿñèð äöøöá âÿòÿíèíäÿí, àòà-àíàñûíäàí, àçàä, ýåíèø éàøûë éàìàúëàðäàí,
ýöëëö ÷ÿìÿíëÿðäÿí àéðûëàðàã, áàùàð þìðöíö ìîíàñòðûí ñûõûíòûëû, êÿäÿð-
ëè ãàëûí äèâàðëàðû àðàñûíäà êå÷èðìÿñèíè þçöíöí ìÿêòÿá äèâàðëàðû àðàñûí-
äà èíëÿéÿ-èíëÿéÿ éàøàìàñûíà áÿíçÿòäè. áó ôèêèðëÿðëÿ î ãÿäÿð ìÿøüóë èäè
êè, ãàïû àüçûíà ãÿäÿð ýÿëÿí àéàã ñÿñëÿðèíè åøèäÿ áèëìÿìèøäè. Áèðäÿí-
áèðÿ ãóëàãëàðû äèáèíäÿ ýóðëàéàí ãÿùãÿùÿäÿí äèê ãàëõäû. ßøðÿôè ýþðöíúÿ
ÿëèíè óçàäàðàã:
– Âàé ßøðÿô, ñÿíñÿí? – äåäè.
ßøðÿô ùÿì ýöëÿø, ùÿì äÿ ìÿüðóð áèð ñÿñëÿ:
– À éåòèì! Òÿê-òÿêèíÿ áó ñàëîíäà íåéëÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
ßùìÿä ãûðûã âÿ êÿñèê áèð ñÿñëÿ:
– Ùå÷ áèð øåé... Ëåðìîíòîâóí “Ìòñûðè” ïîåìàñûíû îõóéóðàì, – äåéÿ
úàâàá âåðäè.
– Îõóìàãäàí áèð øåé ÷ûõìàç, ãàëõ, ãàëõ! ñÿíè ýþçÿë áèð ìöñàìèðÿ-
éÿ àïàðàúàüàì. Ìöñàìèðÿäÿí ñîíðà òàíñ îëàúàã, ìÿíèì òàíñäà ãàçàí-
____________
äûüûì ìÿùàðÿòè ýþðÿúÿêñÿí, – äåéÿ ßùìÿäèí ãîëóíà ýèðäè.
192
 ßùìÿä áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Ìöðÿááèìèç òÿëÿáÿëÿðëÿ ýåäèá, îíäàí èçèíñèç...
– Àé ãîðõàã! Áó ìöÿëëèìëÿðèí, ìöðÿááèëÿðèí ãàáàüûíäà íÿ ãÿäÿð
áîéóí ÿéÿúÿêñÿí? Áèð äÿ áó àõøàì áàéðàì àõøàìûäûð. Ìöðÿááè íÿ äå-
éÿúÿê? – äåéÿ ßùìÿäè ìöñàìèðÿéÿ àïàðäû.

***

ßùìÿä, ßøðÿô êèìè éîëäàøëàðûíà ãèáòÿ åäÿðÿê: “Áàõ, áóíëàð äîüðó-

äàí éàøàéûð, ùÿéàòûí áöòöí çþâã âÿ íÿøÿñèíè äàäûð, áèçèì êèìè ñöðöí-
ìöð” äåéèðäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð äÿðñëÿðèíè äÿ óíóòìóðäó, ÷öíêè äöøöí-
äöéö ìÿñóë ùÿéàòû éàëíûç åëìëÿ ãóúàãëàéà áèëÿúÿêäè. Áóíó áèëäèéè
ö÷öí ìÿêòÿáèí âÿ äÿðñëÿðèí áöòöí àüûðëûüûíà ãàòëàíàðàã, ñèíèôëÿðèí ùå÷
áèðèíäÿ ãàëìàäàí ìÿêòÿáèí òÿùñèë äþâðöíö áèòèðäè. Ñîí èìòàùàíëàðûíû
âåðäèéè ýöí ñåâèíúèíäÿí ìÿêòÿáèí ýåíèø, èøûãëû îòàãëàðûíà âÿ äÿùëèçëÿ-
ðèíÿ ñûüìàéàðàã, þçöíö ñåâèíúëÿ êö÷ÿéÿ àòäû. Ýåíèø áèð íÿôÿñ àëäûãäàí
ñîíðà: “Óô, ãóðòàðäûì” – äåéÿ öçöíäÿ-ýþçöíäÿ ñåâèíú ãûüûëúûìëàðû
ïàðëàäû. Ëàêèí áó ñåâèíú ÷îõ ñöðìÿäè. Öçöíäÿêè ïàðëàãëûã áèðäÿí-áèðÿ
ñþíÿðÿê áóëàøäû, éåðèíÿ ùÿçèí âÿ ñîëüóí áèð ðÿíý ÷þêäö.
Î ñåâèíèðäè, ÷öíêè îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìèø, îí èë ÷àëûøìûø, ÷àïàëàìûø,
ñÿðô åòäèéè ÿìÿê âÿ ôÿàëèééÿòèíèí áó ýöí ìöêàôàòûíû àëìûøäû. ßùìÿä
êèìè éîõñóë, êèìñÿñèç áèð óøàã ö÷öí áó àç ìöâÿôôÿãèééÿò äåéèëäè.
Îíóí ö÷öí ñåâèíèðäè. Êÿäÿðëÿíèðäè, ÷öíêè ãÿëáèíäÿ úîøóá-äàøàí, îíó
ðàùàòñûç åäÿí ùèññèééàòûíû ñþéëÿéÿúÿê, îíóí ñåâèíúèíÿ øÿðèê îëàúàã ùå÷
êèìè éîõ èäè. Î ýöí êèìñÿñèçëèéèíèí àúûñûíû ùÿð çàìàíäàêûíäàí äàùà
÷îõ ùèññ åäÿðÿê. ãîë-ãàíàäñûç áèð ãóø êèìè èíèëäÿäè. Áóíäàí áàøãà òÿù-
ñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Î éàëíûç Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ ýö-
âÿíèð, îíäàí êþìÿê ýþçëÿéèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ îíäàí áèð “àôÿðèí” àëìàã
âÿ ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà ôèêðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí îíóí åâèíÿ ýåòäè. Ìÿùÿð-
ðÿì ÿìè îíó áèð àòà êèìè ãàðøûëàäû. Îíóí ìöâÿôôÿãèééÿòèíè àëãûøëàéà-
ðàã: “Àôÿðèí îüëóì! Õàëãûíà, âÿòÿíèíÿ ñÿíè ôàéäàëû áèð îüóë ýþðìÿê
èñòÿðÿì! – äåéÿ ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõäû. ßùìÿä äÿ úàâàáûíäà:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, õàëãûìûçûí ÿí íàìóñëó îüëó îëàúàüûìà ñèçèí ãàð-
øûíûçäà áöòöí âèúäàíûìëà, íàìóñóìëà ñþç âåðèðÿì! – äåäè.
Ãîúàíûí öðÿéè êþâðÿëäè, ýþçëÿðè éàøàðäû. Òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
– Îüëóì, éåòèìëèéèí, êèìñÿñèçëèéèí ùÿð öçöíö ýþðìöø, ùÿð àúûñûíû
____________
äàäìûñàí. Óíóòìà êè, áèçèì õàëãûìûç, âÿòÿíèìèç ñÿíäÿí äàùà éåòèì,
äàùà êèìñÿñèçäèð! Î ñèçèíëÿ áþéöéÿúÿê, úàíëàíàúàã âÿ øÿíëÿíÿúÿêäèð.
193
Áó àüûð âÿ îëäóãúà øÿðÿôëè îëàí âÿçèôÿíè ìÿòàíÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðÿíëÿðè
òàðèõèìèç óíóòìàéàúàã. Áó éîëäà à÷äûüûíûç èçëÿðè ýÿëÿúÿê øöóðëó íÿñèë
àääûì-àääûì èçëÿéÿúÿê. Òàðèõèí áó àüûð èìòàùàíûíäà ñèçè àëíûà÷ûã,
öçöàü. âèúäàíû òÿìèç ýþðìÿê ñîí àðçóìäóð, – äåäè.
Àíà äèëèíè áèð ãÿäÿð éàäûðüàìûø îëàí ãîúà þç ôèêðèíè ßùìÿäÿ ýþçÿë
òÿñèð åòñèí äåéÿ, ðóñúà ñþéëÿäè.

***

ßùìÿä îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèéè ýöíäÿí Ìÿùÿððÿì ÿìè îíóí ïóëñóç

âÿêèëè îëìóøäó. òÿðáèéÿñèíäÿí, áèëèéèíäÿí óçóí-óçàäû ñþç à÷àðàã, àëè
ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí äþâëÿòëèëÿðäÿí ìàääè
êþìÿê èñòÿéèðäè. Íÿùàéÿò, Áàêû âàðëûëàðûíäàí áèðèíè àéäà 15 ìàíàò âåð-
ìÿéÿ ðàçû åòìèøäè. ßùìÿä ìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí åäèëäèéèíäÿí àðòûã
öç-ýþçö ýöëöð, Ìîñêâà óíèâåðñèòåòèíèí íåôò øþáÿñèíÿ ýèðìÿéÿ ùàçûðëà-
øûðäû. Áó àðàäà äîñòó ßøðÿôëÿ ýþðöøöá, Ìîñêâàäà õöñóñè êóðñëàðäà ÷àëû-
øàðàã, àç çàìàíäà îðòà ìÿêòÿáèí ñîí ñèíôèíÿ èìòàùàí âåðÿ áèëÿúÿéèíÿ
îíó èíàíäûðäû. ßøðÿô áó òÿêëèôè áþéöê áèð ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè,
÷öíêè îíäà îõóìàüà îëàí ìàðàã ùÿëÿ òàìàìèëÿ ñþíìÿìèøäè. ßùìÿä
êèìè éîõñóë âÿ êèìñÿñèç óøàãëàðûí îðòà ìÿêòÿáè áèòèðìÿñè îíà îëäóãúà
àüûð ýÿëèðäè. Ìÿñÿëÿíè àòàñûíà ñþéëÿäèéè çàìàí Àüàìöðñÿë îíóí ôèêðè-
íè áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàäû.
Òÿùñèë èëëÿðèíèí áèðèíúè ýöíöíäÿí ùÿð èêèñè Ìîñêâàäà – ßøðÿô êóðñ-
äà, ßùìÿä èñÿ óíèâåðñèòåòèí íåôò øþáÿñèíäÿ îõóìàüà áàøëàäû. ßùìÿä
óíèâåðñèòåòÿ ãÿáóë îëóíäóãäàí ñîíðà Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ áåëÿ áèð ìÿê-
òóá éàçäû: “ßçèç àòàì!
Óíèâåðñèòåòèí íåôò øþáÿñèíÿ ãÿáóë åäèëäèì. Áèëñÿí íÿ ãÿäÿð ñåâèíè-
ðÿì, ìÿíè äöøöíäöðÿí áèð øåé âàðñà, ñèçèí ìÿíÿ åòäèéèíèç áó ãÿäÿð
éàõøûëûãëàðà ãàðøû ùå÷ áèð øåéëÿ ÿâÿç âåðÿ áèëìÿäèéèìäèð. Ìÿí äîéóí-
úà àèëÿ ùÿéàòû, àèëÿ ìÿùÿááÿòè ýþðìÿäèì, àòà-àíàìûí èñòè ãîéíóíäà
áÿõòèéàð áèð ùÿéàò ñöðÿ áèëìÿäèì. Àòàëûã âÿçèôÿñèíè òàìàìèëÿ ñèç èúðà
åòäèíèç. Ñèçèí èøûãëû âÿ ìÿùÿááÿòëè ãàíàäûíûç àëòûíäà áó ìöâÿôôÿãèé-
éÿòëÿðè ãàçàíäûì. Äàùà êàìèë áèð èíñàí îëìàã ö÷öí èíäè áöòöí ãöâ-
âÿìëÿ ÷àëûøûðàì. Àíà äèëèíè äàùà éàõøû þéðÿíìÿê ö÷öí ÿí ãèéìÿòëè
ñààòëàðûìû ñÿðô åäèðÿì.
Àíà äèëè äåéèðÿì, àíà, àíà! Óô! Íÿ ãÿäÿð ñåâèìëè, íÿ ãÿäÿð äàäëû
____________
áèð êÿëìÿ... ùÿð óøàã èëê äÿôÿ “àíà” äåéÿ äèë à÷ûð. Àíà êÿëìÿñèíèí ìÿ-
íÿ âåðäèéè úîøãóí ùèññè âÿ ýåíèø ìÿíàíû ìÿí ùå÷ áèð äèëëÿ òÿñâèð åäÿ
194
áèëìÿéÿúÿéÿì. Åëÿ ùèññëÿð âàðäûð êè, èíñàí îíóí ìÿíàñûíû áöòöí ãÿëáè
èëÿ, áöòöí ðóùó èëÿ ùèññ åäèð, àíúàã îíó ãÿëÿìëÿ, äèëëÿ òÿñâèð åäèá áàø-
ãàëàðûíà äóéäóðìàüû áàúàðìûð. Àíà, áèð ìÿùÿááÿò ùåéêÿëè – àíà; áèð
ñÿàäÿò òèìñàëû – àíà; áöòöí èñòÿêëÿðèí, äèëÿêëÿðèí áåøèéè – àíà; èøûãëû âÿ
ùÿðàðÿò îúàüû – àíà..., î ùÿð øåé, ùÿð øåé... Óô! Àíà áó ãÿäÿð ñåâèìëè,
äÿéÿðëè îëäóüó ùàëäà äîéóíúà öçöíö ýþðìÿäèì, îíóí ýöíÿø ãÿäÿð
ãûçüûí ãîéíóíäà, ñåâýè ãÿäÿð ÿçèç ãóúàüûíäà ìÿíÿâè ùÿðàðÿò âÿ
ìÿùÿááÿò àëà áèëìÿäèì.
Àíà ãóúàüû ýþðìÿéÿíëÿð òàõòà êèìè ãóðó, äàø êèìè ãàòû, áóç êèìè
ñîéóã îëóð, äåéèðëÿð. ßúÿáà áó ñþçëÿð äîüðóäóðìó? Äîüðó îëóðñà, éà-
çûãëàð îëñóí ìÿíÿ...
Àíúàã, î áèðè òÿðÿôäÿí äöøöíöðÿì, àòà-àíàì îëñàéäû, êèì áèëèð,
áÿëêÿ äÿ áó ìöâÿôôÿãèééÿòè ãàçàíà áèëìÿçäèì, äåéÿ òÿñÿëëè òàïûðàì.
Íÿ èñÿ, ôÿðäè áÿõòèéàðëûüûí èúòèìàè ùÿéàòäà íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð?
Ôèêðèìäÿí óçàã äöøìÿéèì. Ìÿí ñèçèí çÿùìÿòèíèçÿ íÿ èëÿ ÿâÿç
âåðìÿê ùàããûíäà äàíûøàðêÿí àòûìû áàõ ùàðàëàðà ñöðäöì. Ñåâèìëè àòàì,
ìÿíè éåòèøäèðÿí õàëãûìûç ö÷öí íàìóñëó âÿ äÿéÿðëè áèð îüóë éåòèøÿ áèë-
ñÿì, ñèçèí ìöêàôàòûíûçû âåðìèø îëìàçìûéàì? Ñèçÿ áóíäàí áþéöê áèð
ìöêàôàò òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì. Ñèçè ìöçÿôôÿð âÿ áÿõòèéàð àòà ýþðìÿê
ö÷öí þçöìö íàìóñëó, øÿðÿôëè áèð îüóë éåòèøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Ñàü
îëóí! ßëèíèçè ùþðìÿòëÿ ñûõûðàì. Îüëóíóç ßùìÿä”.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ìÿêòóáó àëäû. Îíó àçûíäàí îí êÿðÿ îõóäó, îõóäó.
Ìÿêòóáó èëê äÿôÿ îõóéàðêÿí àëäûüû òÿñèðäÿí êþêñö ãàáàðäû. Ýþçëÿðè
ñåâèíúëÿ ïàðëàäû. ßùìÿäÿ, öìóìèééÿòëÿ éåòèøìÿêäÿ îëàí ýÿíúëÿðÿ
ìÿùÿááÿò âÿ èíàìû àðòäû. Öðÿéèíäÿ: “Áó ôûðòûíàëû äÿíèçèí ãóäóðìóø
äàëüàëàðû àüçûíäàí ýÿìèìèçè àíúàã áó ýÿíú ñöêàí÷ûëàð ñàëàìàò ñàùèëÿ
÷ûõàðàúàãëàð” – äåäè.

***

ßøðÿô Ìîñêâàäà éàëíûç ö÷ èë ãàëà áèëäè. ßââÿëëÿðè êóðñäà, ñîíðà áèð

îðòà ìÿêòÿá ìöÿëëèìè éàíûíäà õöñóñè îëàðàã ÷àëûøûð, äÿðñëÿðèíäÿ àç-÷îõ
ìöâÿôôÿãèééÿò ýþñòÿðÿ áèëèðäè. Àíúàã îíóí åëì äàëûíúà ýåòìÿéè ÷îõ àç
äàâàì åòäè. Î, éåíÿ ãàðàíëûã éîëëàðäà äîëàøìàüà, ùÿð úöð êåô âÿ èøðÿò
äàëûíúà ãà÷ìàüà áàøëàäû. Î, ßùìÿäè äÿ òàìàìèëÿ áó éîëà ÷ÿêìÿê èñ-
òÿéèðäè. ßùìÿä äîñòó ßøðÿôèí ôèêðèíè àíëàìûøäû. Î, ßøðÿô êèìè äþâëÿò-
____________
ëè áàëàëàðûíûí ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè ýþçÿë áèëèðäè. Î áèëèðäè êè, ßøðÿô êèìè
úàùèëëÿð ùÿð áèð ìÿçèééÿò âÿ ãèéìÿòè éàëíûç ñÿðâÿò âÿ äþâëÿòäÿ ýþðöð.
195
 ßùìÿä ö÷öí èñÿ áèëèê âÿ èõòèñàñäàí áàøãà ýöâÿíÿúÿê âÿ ýÿëÿúÿéè-
íè òÿìèí åäÿúÿê ùå÷ áèð âàñèòÿ éîõäóð. Îíà ýþðÿ äÿ áöòöí ãöââÿò âÿ
èðàäÿñè èëÿ äÿðñëÿðèíÿ ñàðûëàðàã, îíäàí àéðûëìûðäû. Ìÿùÿððÿì ÿìèäÿí
àëäûüû ìÿêòóáëàðûí äà îíóí öçÿðèíäÿ áþéöê òÿñèðè îëóðäó. Áóíóíëà áÿ-
ðàáÿð ßøðÿô àðàáèð ßùìÿäè äÿ þçö èëÿ áÿðàáÿð àïàðûð, î àçüûí ùÿéàòûí
àúû âÿ ôöñóíêàð çþâãöíö îíà äàäûçäûðûðäû.
Áèð ýöí ßùìÿä äîñòó Çÿêè èëÿ áÿðàáÿð îòóðóá äàíûøûðäû. ßøðÿô àòà-
ñûíäàí àëäûüû ìÿêòóáó ÿëèíäÿ òóòäóüó ùàëäà è÷ÿðè ýèðäè. Ãöðóðëà öçöíö
ßùìÿäÿ òóòóá:
– ßùìÿä, àòàìäàí àëäûüûì ìÿêòóáó ñÿíÿ îõóìàã ö÷öí ýÿëäèì,
ãóëàã àñ! “Îüëóì ßøðÿô! Ìÿíèì èøèì î ãÿäÿð ÷îõ, âàõòûì î ãÿäÿð
àçäûð êè, ñÿíÿ ìÿêòóá éàçà áèëìèðÿì. Ñÿí ìÿíÿ áàõìà, ìÿêòóáóíóí
àðàñûíû êÿñìÿ. Èíäè êè, îõóìàüà ãÿðàð âåðìèñÿí, ñþçöì éîõ. Àíúàã
úàíûíû ÷îõ öçìÿ, êå÷èíìÿê ö÷öí ëàçûìûíúà ñÿðâÿòèìèç âàð. Åëì èíñàí
þçöíö èäàðÿ âÿ òÿìèí åäÿ áèëìÿê ö÷öí äåéèëìè? Éå, è÷, êåôäÿí ãàëìà,
äöíéàäàí èñòÿäèéèí ãÿäÿð êàì àë!.. Ñÿíÿ èêè ìèí ìàíàò ýþíäÿðäèì, êè-
ôàéÿò åòìÿçñÿ éàç, éåíÿ ýþíäÿðèì. Ñàü îë. Àòàí Ìöðñÿë”.
ßøðÿô ìÿêòóáó îõóéóá áèòèðèíúÿ ñåâèíúëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè ßù-
ìÿäèí öçöíÿ äèêÿðÿê:
– Áàõ, ìÿêòóá áåëÿ îëàð! Ñÿí äÿ ãîúàíûí ìÿêòóáëàðûíû åëÿ áèð ôÿ-
ðÿùëÿ îõóéóðñàí êè, åëÿ áèë ýþéäÿí åíìèøäèð, – äåäè.
– Ãîúà êèìäèð? Éîõñà Ìÿùÿððÿì ÿìèíè äåéèðñÿí? – äåéÿ Çÿêè
ìàðàãëà ñîðóøäó.
ßøðÿô àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðìÿäè.
– Áó äàøëàð îíà àòûëûð, àíúàã ßøðÿô, ñÿíèí äÿäÿíèí ìÿêòóáó ñÿíÿ
àèääèð, ìÿíÿ äÿ àòàëûã åäÿí ãîúàíûí ìÿêòóáó ãèéìÿòëèäèð, – äåéÿ
ßùìÿä úèääè áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè.
Çÿêè äîñòóíóí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Áèð áàõ, êèì êèìè áÿéÿíìèð! Î ãîúà ñÿíèí âÿ ìÿíèì êèìè ýÿíú-
ëÿðäÿí, ùÿòòà äÿäÿí Àüàìöðñÿëäÿí ãàò-ãàò óúà áèð èíñàíäûð. Áóíó àí-
ëàìàã ëàçûìäûð. Ìÿíúÿ îõóäóüóí î ìÿêòóá àüëûíû âÿ øöóðóíó èòèðìèø
áèð ñÿðñÿìèí ñþéëÿäèéè ñþçëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð! Øöóðëó àòà îü-
ëóíà áåëÿ ìÿêòóá éàçìàç!
ßøðÿô Çÿêèíèí ñþçöíäÿí ÷îõ ïîçóëäó, àíúàã úàâàá âåðìÿê èñòÿìÿ-
äèéèíäÿí:
– Åëì âÿ èõòèñàñ þçöíö èäàðÿ âÿ òÿìèí åäÿ áèëìÿê ö÷öí ëàçûìäûð.
____________
Ìÿíèì èñÿ þçöìö èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð ñÿðâÿòèì âàðäûð, – äåéÿ ãö-
ðóðëà ýþçëÿðèíè ßùìÿäèí öçöíÿ äèêäè.
196
 – Îäóð êè, îõóìàüûí äàøûíû àòäûí. Àíúàã ìÿíúÿ ñÿðâÿò èíñàíû
òÿìèí åäÿð, èäàðÿ åòìÿç. Èäàðÿíèí íÿ îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí åëì âÿ èõ-
òèñàñ ëàçûìäûð.
– Ùå÷ ëàçûì äåéèë, ùÿãèãÿò ýþç ãàáàüûíäàäûð. Áèçäÿ îõóìàìûø, ÷à-
ëûøãàíëûüû èëÿ ìèëéîíëàð ãàçàíàí âÿ þçöíö ýþçÿëúÿ èäàðÿ åäÿ áèëÿíëÿð
àçäûðìû?
– Îíëàðûí åëì âÿ èõòèñàñû îëñàéäû, äàùà ÷îõ âÿ ñÿìÿðÿëè ãàçàíà áè-
ëÿð âÿ ñÿðâÿòëÿðè ôàéäàëû éåðÿ ñÿðô îëóíàðäû.
– Ñèçèí åëì âÿ áèëèéèíèç äàùà ôàéäàëû éåðëÿðÿ ñÿðô åäèëäèéè êèìè!
Çÿêè ùÿð èêèñèíÿ åòèðàç åòäè:
– Ùÿð èêèíèç éàíëûø äöøöíöðñöíöç. Ìÿíúÿ åëì âÿ ñÿðâÿò èíñàíà èäà-
ðÿ÷èëèê þéðÿäÿ áèëìÿç! Èäàðÿ÷èëèê éàëíûç ùåéâàí êèìè ãàðíûíû ùÿð úöð
ùÿøÿðàò âÿ íÿáàòàò èëÿ äîëäóðìàãäàí èáàðÿò äåéèë. Ìÿìëÿêÿòèìèçäÿ
àòàí Àüàìöðñÿë êèìè ñÿðâÿòäàðëàð âÿ ìöÿééÿí èõòèñàñ ñàùèáè îëàí çè-
éàëûëàðûìûçûí ÷îõó ùÿéàòû àíúàã áåëÿ äöøöíöð. Ùàëáóêè ùÿãèãè áèð âÿ-
òÿíäàø, êàìèë áèð èíñàí éàëíûç þç ùÿéàòûíû òÿìèí åòìÿéè, þçöíö èäàðÿ
åäÿ áèëìÿéè äöøöíìÿç. Áóíó àíëàìàã ö÷öí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë èúòèìàè
øöóð âÿ òÿðáèéÿ ëàçûìäûð! Äåìÿê, áó ìÿñÿëÿ ÿõëàã âÿ èúòèìàèééÿòëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Áó îëìàéûíúà ÿøðÿôëÿðèí ñÿðâÿòè, ÿùìÿäëÿðèí, çÿêèëÿðèí
åëìè âÿ èõòèñàñû äÿíèçäÿêè äàëüàëàð öçöíäÿêè êþïöêëÿðäÿí áàøãà áèð øåé
äåéèëäèð!
Áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí Çÿêè úèääè áèð íàòèã âÿçèééÿòè àëìûøäû. Îíóí ùÿ-
ðàðÿòëÿ äåäèéè ñþçëÿð ùÿð èêèñèíÿ àüûð òÿñèð åòäè, ßøðÿô èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê:
– Çÿêè, çóðíàíû ÷îõ óúàäàí áàøëàäûí! – äåéÿ òÿùãèðÿ áàøëàäû. Î èú-
òèìàè øöóð âÿ òÿðáèéÿíè, øöáùÿñèç, ñÿíäÿí þéðÿíìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.
Çÿêè ÷îõ ñÿáèðëè âÿ èðàäÿëè áèð ýÿíú èäè. Î ÿââÿëêè úèääèééÿòëÿ
úàâàá âåðäè:
– Îíó ìÿíäÿí äåéèë, ùÿéàòäàí, ìöùèòäÿí, õàëãûìûçûí åùòèéàúûíäàí
þéðÿíìÿëèñèíèç! Ôÿðäè ùÿéàò éàøàéàíëàðûí þìðö àç, ñÿàäÿòè ãûñà îëóð.
– Ãûñà îëñóí, àíúàã äàøãûí, úîøãóí îëñóí! Ñöðöíìÿéÿ äÿ ùÿéàò
äåéÿðëÿð?
– Éåíÿ ñÿùâ åäèðñÿí, èíñàíà ùÿéàòû ñåâäèðÿí, îíó øÿíëÿíäèðÿí ìö-
áàðèçÿäèð. Ñÿíèí âÿ àòàí Àüàìöðñÿë êèìè ñÿðâÿòäàðëàðûí äàøãûí âÿ úîø-
ãóí éàøàäûüûíà íÿäÿí ùþêì åäèðñÿí? Îíóí ÷èðêàáëû ñóëàð öçÿðèíäÿêè
áóëàíûã áèð êþïöê îëäóüóíó òåçëèêëÿ àíëàéàúàãñûíûç. Áó òÿáèÿòèí ãàíó-
____________
íóäóð. ßééàøëûüûí ñîíó éîðüóíëóã âÿ ñÿôàëÿò, ñÿôàëÿòèí ñîíó ùå÷ëèê âÿ
ôÿëàêÿòäèð!
197
 ßøðÿô äåéèøìÿíèí áåëÿ óçàíûá ýåòìÿñèíäÿí äàðûõäû. Âåðèëÿí úà-
âàáëàð ãàðøûñûíäà àúèç ãàëäûüûíû ùèññ åäèíúÿ:
– Áèç î ùå÷ëèéÿ äÿ ðàçûéûã, ñèç õîøáÿõò éàøàéûí! – äåäè.
– Ùÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ ãàëèá ýÿëìÿê öìèäè èëÿ éàøàìàã ùàããûìûçäûð.
– Îùî, òÿáðèê åäèðÿì. Ìîñêâà ñÿíè äÿ ãóäóðòìóø, õàëèñ ñîñèàëèñò åò-
ìèøäèð.
– Ìÿíè ãóäóðäàí Ìîñêâà äåéèë, ìÿìëÿêÿòèìè âÿ õàëãûìû þç âÿù-
øè ïÿíúÿñè àëòûíäà ÿçìÿêäÿ îëàíëàðäûð. Îíëàðû ýþðäöéöì çàìàí ãûçìûø
áèð àñëàí êèìè öçÿðèíÿ àòûëûá ïàð÷àëàìàã èñòÿéèðÿì.
– Ãûçìûø àñëàí êèìè äåéèë, ãîðõàã áèð ïèøèê êèìè úûðìàãëàìàã èñòÿ-
éèðÿì, äåñÿí äàùà äîüðó îëàðäû.
– Éîõ, ßøðÿô, úûðìàãëàìàã ñÿíèí êèìè ùÿéàòäà êîð âÿ ãîðõàãëàðà
éàðàøàð, ùöãóãóíó àíëàéàíëàð úûðìàãëàìàç, ÿçÿð, ïàð÷àëàð!
ßøðÿô ÿëèíè êþêñö öçÿðèíÿ ãîéàðàã, èñòåùçàëû áèð ñÿñëÿ:
– Áàüûøëàéûí, âÿùøè áèð ïÿëÿíý îëäóüóíóçó áèëìèðäèì! – äåäè.
Çÿêè åéíè ñàêèòëèêëÿ:
– Íÿ ãÿäÿð âÿùøè îëñàì, ùÿð ùàëäà ñÿíäÿí äàùà øöóðëó âÿ ìöëàéèì
áèð èíñàíàì, – äåäè.
Ñþçöí áåëÿ óçàíûá ýåòìÿñè ßøðÿôè ÿñÿáèëÿøäèðèðäè. Îíóíëà áó ýöí
ýþðöøäöéöíÿ ùå÷ ìÿìíóí äåéèëäè. Çÿêèäÿí óçàãëàøìàã ôèêðè èëÿ
ßùìÿäèí ÿëèíäÿí ÷ÿêÿðÿê:
– Ãàëõ ýåäÿê! Áó ñÿíè äÿ àçäûðàð, – äåäè.
– Ùàðà?
– Îíó éîëäà òÿéèí åäÿðèê.
ßùìÿä ìöòÿðÿääèä áèð âÿçèééÿò àëäû. Çÿêè úàâàáà èìêàí âåð-
ìÿéÿðÿê:
– Áó ýöí ýåäÿ áèëìÿéÿúÿê, îíóíëà ìöùöì áèð èøèì âàðäûð, – äåäè.
– Éîõñà ýèçëè èúëàñûíûç âàð? Î ùàëäà ìàíå îëìàéûì, – äåéÿ ßøðÿô
îíó øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê îòàãäàí ÷ûõäû.
Çÿêè ìÿíàëû íÿçÿðëÿ ßùìÿäÿ áàõäûãäàí ñîíðà äåäè:
– ßõëàãñûç! Ýåúÿíè êèì áèëèð éåíÿ ùàíñû áàòàãëûãäà êå÷èðÿúÿê. Áàø-
ãà ìèëëÿòëÿðèí ñÿðâÿòäàðëàðû õàëãû èñòèñìàð åòñÿ äÿ, ùå÷ îëìàñà àç-÷îõ
ìÿìëÿêÿòè àáàä åòìÿê, ìààðèô âÿ ñÿíàéåíè éöêñÿëòìÿê êèìè öìóìè
ôàéäàëàð äà âåðèðëÿð. Áèçèìêèëÿð èñÿ àíúàã ãàðíûíû ùÿøÿðàòëà äîëäóðìàã,
øàíñàíåòêàëàðûí êèðëè éóáêàëàðûíû ãîõóëàìàãäàí áàøãà áèð øåé äöøöí-
____________
ìÿéèáëÿð. Ýþçëÿ î ñÿíè äÿ àçäûðìàñûí. Éîëäàøëûã íàìèíÿ áåëÿ àäàì-
ëàðäàí óçàã îëìàüûíû ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì.
198
 ***

ßøðÿô ßùìÿäèí îòàüûíäàí êåôñèç ÷ûõäû. Çÿêèíèí èéíÿëè ñþçëÿðèíè õà-

òûðëàäûãúà íÿøÿñèçëèéè äàùà äà àðòûð, êþêñöíö ñûõìàãäà îëàí ñûõûíòû âÿ
êÿäÿð îíó íàðàùàò åòìÿéÿ áàøëàéûðäû. Î éàëíûç áó ñþçëÿðèí ùÿñÿä âÿ
ãÿçÿáäÿí èðÿëè ýÿëäèéèíÿ ùþêì âåðìÿêëÿ áèð àç òÿñÿëëè òàïûðäû. Íÿøÿ-
ñèçëèéèíè ãà÷ûðìàã ö÷öí ÷àðÿ àõòàðìàüà áàøëàäû. Éàíûíäàí êå÷ÿí áèð
ôàéòîíà îòóðóá, òàì èêè ñààò Ìîñêâàíûí ÿí ýþçÿë êö÷ÿëÿðèíè, ìåéäàí-
÷àëàðûíû äîëàøäû. Àâðîïà îòåëè ãàðøûñûíäà ôàéòîíäàí åíäè. Îòåëäÿ èêè
áþéöê îòàã êèðÿëÿäè. Éåìÿêäÿí ñîíðà óçàíûá àõøàìà ãÿäÿð éàòäû.
Îéàíûíúà çÿíýè áàñäû. Ùàçûð îëàí õèäìÿò÷èéÿ áèð ÷îõ ñèôàðèø âåðäè. Õèä-
ìÿò÷èëÿð éåìÿê ìàñàñûíû à÷ûá, ùàçûðëûã ýþðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìàñà éå-
ìÿêëÿ âÿ ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿíäè. Äþðä-áåø øàíñàíåòêà âÿ îðêåñòð
ùàçûð îëäó. Îéóí âÿ ÷àëüû áàøëàíäû. È÷êè ìÿúëèñè ãóðóëäó. Àðàñû êÿñèë-
ìÿäÿí éåìÿêëÿð ýÿòèðèëäè. Ìÿúëèñ ýåòäèêúÿ øÿíëÿíäè. ßøðÿô ýåúÿíè
ñÿùÿðÿ ãÿäÿð åéø âÿ èøðÿòëÿ êå÷èðäè. Î àðòûã Çÿêèíèí ñþçëÿðèíè òàìàìè-
ëÿ óíóòìóø, äþðä áèð ÿòðàôûíû àëìûø øàíñàíåòêàëàð è÷ÿðèñèíäÿ þçöíö áÿõ-
òèéàð ñàíûðäû. Äåéèð, ýöëöð, ÿéëÿíèðäè. Ñÿùÿðÿ éàõûí ìÿúëèñ áèòäèêäÿí
ñîíðà ýöíîðòàéà ãÿäÿð éàòäû. Îéàíäûãäàí ñîíðà ãÿëéàíàëòû åäèá, îòåë-
äÿí ÷ûõäû. Êö÷ÿéÿ ÷ûõûíúà ùàðà ýåäÿúÿéèíè òÿéèí åäÿ áèëìÿäè. Âöúó-
äóíäà ÿçèúè áèð éîðüóíëóã, ÿñÿáëÿðèíäÿ àúû ýÿðýèíëèê âàðäû. Áó ùàë îíà
Çÿêèíèí: “ßééàøëûüûí ñîíó éîðüóíëóã âÿ ñÿôàëÿò, ñÿôàëÿòèí ñîíó èñÿ
ùå÷ëèê âÿ ôÿëàêÿòäèð” ñþçöíö õàòûðëàòäû. Î èíäè áèð àç Çÿêèéÿ ùàãã âåð-
ìÿéÿ áàøëàäû, äîäàãàëòû: “Áó äà ùÿéàòìûäûð?” – äåéÿ ìûðûëäàíäû.

***

Àüàìöðñÿë ñÿôàëÿòèí ó÷óðóìëàðûíäà éóâàðëàíûð, îíóí ÷ûõûëìàç, éî-

ðóúó áàòàãëûüûíäà ÿë-ãîë àòûðäû. ßééàøëûã îíó ÿñÿáèëÿøäèðèð, áÿäáèíëÿø-
äèðèð, ùÿéàò âÿ ñÿðâÿò íÿçÿðèíäÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿéÿ áàøëàéûðäû.
Ýöíëÿð, ñààòëàð îíà óçóí âÿ éîðóúó ýþðöíöðäö. Ùÿéàòäà îíó ñåâèíäè-
ðÿúÿê áèð øåé éîõ èäè. Ùÿð øåé îíà ãàðàíëûã, ùÿð øåé îíà øöáùÿëè âÿ
äóìàíëû ýþðöíöðäö.
Áó ÿùâàëè-ðóùèééÿ Àüàìöðñÿëè ñÿôàëÿò âÿ ÿééàøëûüà äàùà ÷îõ áàü-
ëàìûø îëäóüóíäàí âÿ ñÿðâÿòèí îíóí íÿçÿðèíäÿ àðòûã ÿùÿìèééÿòè ãàëìà-
____________
äûüûíäàí ýåúÿ-ýöíäöç ãóìàð ìÿúëèñëÿðèíäÿí àéðûëìûð, âàõòûíû þëäöð-
ìÿê ö÷öí ñÿðâÿòèíè ÿòÿê-ÿòÿê ãóìàðà ãîéìàãäàí ÷ÿêèíìèðäè. Áÿëêÿ
199
äÿ áöòöí ñÿðâÿòèíè ïó÷ åòìÿê îíóí÷óí éåýàíÿ áèð òÿñÿëëè èäè. Îüëó
ßøðÿôÿ éàçäûüû ìÿêòóáó äà áó ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Ñîí çà-
ìàíëàð áó ÿùâàëè-ðóùèééÿ Àüàìöðñÿëäÿ áèð õÿñòÿëèê øÿêëèíè àëìûøäû.
Ñààòëàðúà äàëüûí-äàëüûí äöøöíöð, ÿçèúè âÿ ñûõûúû äöøöíúÿ âÿ õöëéàëàð
è÷èíäÿ öçöëöá ýåäèðäè. ßí ÷îõ öðÿéèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðäè. Ùÿêèìëÿðèí
òàïøûðûüûíà ýþðÿ èêè àé Êèñëîâîäñêäà íàðçàí âàííàëàðû ýþòöðäö; áóíëà-
ðûí ùå÷ áèðè îíóí õÿñòÿëèéèíèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Î, ýöíäÿí-ýöíÿ ñû-
õûëäû, áÿäáèíëÿøäè, ëàêèí éåíÿ àäÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäè.
Áèð ýöí ßøðÿô Áàêûäàí áèð òåëåãðàì àëäû. Áó îíó ÷îõ ãîðõóòäó,
÷öíêè Ìîñêâàäà éàøàäûüû ö÷ èëèí è÷èíäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí òåëåãðàì àë-
ìàìûøäû. Àòà âÿ îüóë áèð-áèðè èëÿ ÷îõ àç ìÿêòóáëàøûðäû. Éàëíûç õÿðúëè-
éè áèòäèéè çàìàí ßøðÿô àòàñûíà ìÿêòóá âàñèòÿñè èëÿ áèëäèðèð, Àüàìöðñÿë
äÿ éà ïî÷ò, éà áàíê âàñèòÿñè èëÿ îíà õÿðúëèê ýþíäÿðèðäè. Áó óçóí ìöä-
äÿòäÿ àòàñûíäàí àíúàã ö÷ ìÿêòóá àëìûøäû. Áó ýöí àëäûüû òåëåãðàì îíäà
äÿðèí áèð ùÿéÿúàí äîüóðäó. Òåëåãðàìû èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ à÷ûá îõóäó.
Ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. Òåëåãðàìû òÿêðàð îõóäó. áöòöí âöúóäó òèòðÿäè.
Òåëåãðàì äàéûñûíäàí èäè: “Àüàìöðñÿë âÿôàò åòäè, Òåç ýÿë”. ßøðÿô ñòîëà
äèðñÿêëÿíÿðÿê, ýþçëÿðèíè òåëåãðàìäàí àéûðìàéûá àúû-àúû äöøöíìÿéÿ âÿ
íÿ åäÿúÿéèíè òÿéèí åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Áó çàìàí Çÿêèíèí ñþçëÿðèíè áèð äÿ
õàòûðëàäû: “ßééàøëûüûí ñîíó éîðüóíëóã âÿ ñÿôàëÿò, ñÿôàëÿòèí ñîíó èñÿ
ùå÷ëèê âÿ ôÿëàêÿòäèð!” Äîäàãàëòû: “Çàëûì îüëó, àòàìûí þëöìöíö åëÿ áèë
áèëèðìèø!” – äåéÿ ìûðûëäàíäû. Áó ìàòÿì õÿáÿðè îíóí êþêñöíö áèð ìÿí-
ýÿíÿ êèìè ñûõûð, ãÿëáèíè äÿðèíäÿí éàðàëàéûðäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè.
Êÿäÿð âÿ èçòèðàáûíû àçàëòìàã ôèêðè èëÿ äÿðäèíè áèð íå÷ÿ éîëäàøûíà äåäè.
Îíëàð áó ìàòÿì õÿáÿðèíè ÷îõ òÿáèè âÿ ñîéóããàíëûëûãëà ãàðøûëàäûëàð:
“Áàøûí ñàü îëñóí, íÿ åòìÿê, òÿáèÿòèí ãàíóíóäóð. Áèð ýöí ýÿëÿí, áèð ýöí
ýåäÿúÿê” – äåéÿ àäè ñþçëÿðëÿ îíà òÿñÿëëè âåðäèëÿð. ßøðÿô äîñòëàðûíäàí
îíóí áöòöí êÿäÿð âÿ ñûõûíòûñûíû ãÿëáèíäÿí ñèëÿúÿê áèð òÿñÿëëè óìóðäó.
Áåëÿ áèð òÿñÿëëèíè êèìñÿ îíà âåðìÿäè. Îðàäàí ßùìÿäèí éàíûíà ýÿëäè.
ßùìÿä äÿ ùàìàí àäè ñþçëÿðè òÿêðàð åòäè. ßøðÿô ùèðñèíäÿí ïàðòëàéûðäû.
Áèðäÿí:
– Úàíûì, èíäè ìÿíèì âÿçèôÿì íÿäèð? Ñèç îíó ìÿíÿ ñþéëÿéèí! – äåéÿ
áàüûðäû.
– Ñÿíèí âÿçèôÿí Áàêûéà ýåäèá àòàíûí âàð-éîõóíà ñàùèá îëìàãäûð.
Ñîíðà èñÿ íÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè ùÿéàò þçö ýþñòÿðÿúÿê.
ßøðÿôèí ôèêðè äÿ áåëÿ èäè. Î þçö èëÿ áÿðàáÿð ßùìÿäè äÿ àïàðìàã èñ-
____________
òÿéèðäè. Îäóð êè, ßùìÿäè òÿùñèëèíè áóðàõûá îíóíëà áèðëèêäÿ Áàêûéà ýåò-
ìÿê ö÷öí äèëÿ òóòìàüà áàøëàäû:
200
 – Íÿ? Òÿùñèëè áóðàõìàã? Áó ùå÷ îëàí èø äåéèë. Áóíó åøèäÿí ìÿíÿ
íÿ äåéÿð? – äåéÿ ßùìÿä åòèðàç åòäè.
ßøðÿô îíó àúû-àúû ñöçÿðÿê:
– Èíàäêàð àõìàã, ñÿí äÿ áó òÿðñëèéèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèí, – äåéÿ
ßùìÿäè òÿùãèð åòäè.
ßùìÿä úàâàáûíäà:
– Àõìàã ñÿíñÿí êè, áåëÿ òÿêëèô åäèðñÿí. Èêè èëèì ãàëûð. Þëñÿì äÿ
òÿùñèëèìè àòìàðàì, – äåäè.
ßùìÿäèí úàâàá ãàéòàðìàñû ßøðÿôÿ áÿðê òîõóíäó, ÷öíêè äÿôÿëÿðëÿ
îíà äåäèéè àüûð ñþçëÿðÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, ßùìÿä úàâàá ãàéòàðûðäû.
Îíó èñòåùçàëû íÿçÿðëÿ áàøäàí-àéàüà ãÿäÿð ñöçÿðÿê:
– Îùî! Äÿéèøìèñÿí, ÷îõ äÿéèøìèñÿí – äåäè, – ùÿëÿ äèïëîì àëàíäàí
ñîíðà éåë îëóá ñÿíèí éàíûíäàí äà êå÷ìÿê îëìàéàúàã. Àõìàã, ìÿí
ñîíà êèìè ãûçëàðû áóðàõûá ýåäèðÿì, ñÿí äÿðñèíè àòûá ýåäÿ áèëìèðñÿí?
ßøðÿô áèð äÿ ßùìÿäÿ òÿðñ-òÿðñ áàõûá îòàãäàí ÷ûõäû. Áàêûéà òÿê
ýåòìÿê îíà ÷îõ àüûð ýþðöíöðäö. ×îõ ôèêèðëÿøäè, ýåòìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿ
òàïìàäû. Ö÷ ýöí ñîíðà Áàêûéà éîëà äöøäö.

ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÔßÑÈË

Áàêû ñòàíñèéàñûíà ÷àòäûüû âÿ øÿùÿðèí ìÿíçÿðÿñèíè óçàãäàí ýþðäöéö

çàìàí îíäà áàøãà áèð ùàë äîüäó: – “Ãîúà Áàêû, éåíÿ ãîâóøäóì ñÿíÿ!”
– äåéÿ ïû÷ûëäàäû. Ìîñêâàäàí ÷ûõäûüûíû òåëåãðàìëà õÿáÿð âåðìèø îëäó-
üóíäàí éàõûí äîñò-àøíà îíó ãàðøûëàìàüà ýÿëìèøäè. Ýþðöøäöëÿð, ìàòÿì
ìöíàñèáÿòè èëÿ îíà òÿñÿëëè âÿ áàøñàüëûüû âåðäèëÿð. Ñîíðà îðàäàí áèðëèêäÿ
åâÿ ýÿëäèëÿð.
Àòàñû Àüàìöðñÿëèí ùÿôòÿñè èäè. Áèð íå÷ÿ ýöí òÿçèéÿäàðëûã âÿ äîñò-
àøíàíû ãÿáóëëà ìÿøüóë îëäó. Ñîíðà àòàñûíûí ãîéóá ýåòäèéè ÿìëàê âÿ
ñÿðâÿòèí ùåñàáûíà îòóðäó. Àüàìöðñÿë ñîí ýöíëÿð àüûð áîðúà äöøäöéöí-
äÿí ìöëêëÿðèíèí áèð ÷îõóíó ñàòìûøäû. Ùÿéàòûíûí ñîí äÿãèãÿëÿðèíäÿ
êëóáäà ãóìàð îéíàðêÿí éöç ìèí ìàíàò óäóçìóø, áèð áóðóüóíó äà áèð
ìÿäÿí÷èíèí éàíûíäà ýèðîâ ãîéìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Êëóáäà îéóí
ñòîëó öçÿðèíäÿ áèð ÿëè èëÿ ãÿäÿùè äîäàãëàðûíà ýþòöðäöéö, î áèðè ÿëè èëÿ äÿ
êàðòû à÷ìàã èñòÿðêÿí öðÿê ïàðòëàìàñûíäàí âÿôàò åòìèøäè. Àòàñûíûí áó
____________
ãÿäÿð èñðàô÷û âÿ áåëÿ ôàúèÿëè þëöìö ßøðÿôè ÷îõ äöøöíäöðäö. Î, ÿââÿëúÿ
ÿééàøëûã âÿ ñÿôàëÿòè àòàðàã èøÿ úèääè éàïûøìàã âÿ àòàñûíûí ïó÷ åòäèéè
201
ñÿðâÿòè éåíèäÿí ãàçàíìàã, áóðóüó ýèðîâäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿäè. Àíúàã
Ìîñêâà ùÿéàòû áöòöí ãöââÿòè èëÿ îíó þçöíÿ äîüðó ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû, î
áöòöí ÿøéà âÿ ÿìëàêûíû ñàòûá Ìîñêâàäà éàøàìàüà ãÿðàð âåðäè, ÷öíêè
Áàêû îíó ñûõûðäû. Áàøãà ñÿðâÿòäàðëàðûí îüóëëàðû èëÿ ðÿãàáÿò åòìÿê èã-
òèäàðû ãàëìàìûøäû. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ Áàêûäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøìàã èñ-
òÿéèðäè. Ëàêèí î ýöíëÿðäÿ Ýöëúàùàí õàëà èëÿ ýþðöøìÿñè îíó Ìîñêâà
ñÿôÿðèíäÿí äàøûíìàüà ìÿúáóð åòäè.
ßøðÿô ýåúÿíè äÿðèí öçöíòö âÿ êÿäÿð è÷èíäÿ êå÷èðìèøäè. Îíó áèð òÿ-
ðÿôäÿí ìàòÿì éîðìóø, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ìîñêâà ñîíàëàðûíûí àéðûëûüû áö-
òöí âàðëûüûíû àëò-öñò åòìèøäè.
Ñÿùÿð ÷îõ ýåú îéàíìûøäû. Ãàïû äþéöëäö. È÷ÿðè ÷àðøàáëû áèð ãàäûí
ýèðäè. ßøðÿôè ýþðöíúÿ áèð àíà êèìè îíó ãóúàãëàéûá: “Áÿäáÿõò Ìÿðéÿ-
ìèí áàëàñû!” – äåéÿ àüëàìàüà áàøëàäû. ßøðÿô îíó äÿðùàë òàíûäû. Ãàäûíûí
áåëÿ ñÿìèìè ùÿðÿêÿòè ãÿëáèíèí ÿí èíúÿ òåëëÿðèíÿ òîõóíìóø îëäóüóíäàí
ýþçëÿðè éàøàðäû. Áèð àç ñîíðà ùÿð èêèñè ùÿéÿúàíñûç áèð-áèðèíäÿí àéðûëäû.
ßøðÿô ñêàìéàíû ÷ÿêÿðÿê:
– Ýöëúàùàí õàëà, áóéóð îòóð, – äåäè.
Ýöëúàùàí õàëà îòóðäó. Îíó äèããÿòëè áàõûøëàðëà áàøäàí-àéàüà ñöç-
äöêäÿí ñîíðà: “Áàøûí ñàü îëñóí, îüëóì, ôèêèð åëÿìÿ. Úàâàíñàí, ñÿíÿ
ãÿìëÿíìÿê éàõøû äåéèë” – äåäè. Àüàìöðñÿëèí âÿôàòûíäàí àëäûüû àúû òÿ-
ñèðëÿðè àçàëòìàã ìÿãñÿäè èëÿ îíóí Ìÿðéÿìÿ åòäèéè çöëìëÿðè áèð-áèð
õàòûðëàäû. Ñîíðà ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Äöíÿí Ñîíà äåéèðäè: “Àíà, éàçûã ßøðÿô äÿ àç çÿùìÿò ÷ÿêìÿäè.
Ìÿðéÿì õàëàíû î ÷îõ èñòÿéèðäè. Î, âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà ùÿð øåéäÿí ñî-
éóäó. Àõûðäà áàøûíû ýþòöðöá Ðóñèéàéà ýåòäè”. Îüëóì, èíäè ö÷ èëäèð êè,
âÿòÿí öçöíÿ, ãîùóì-ãàðäàø, äîñò-àøíà öçöíÿ ùÿñðÿòñÿí. Íåúÿ îëñà áó
ö÷ èëäÿ ñÿíèí öðÿéèí âÿòÿíèíè, äîñò-àøíàíû èñòÿìÿéÿ áèëìÿçäè; àììà
ñÿí áèð êÿðÿ äÿ áó òÿðÿôÿ öç ÷åâèðìÿäèí, ÷öíêè èíúèìèøäèí. ×îõ øöêöð,
éåíÿ ñàü âÿ ñàëàìàò ýÿëèá þç ãîùóì-ãàðäàøûíà ãîâóøäóí. àòàíûí âàð-
éîõóíà ñàùèá îëäóí. Àù, íÿ îëàéäû, èíäè Ìÿðéÿì ñàü îëàéäû, ñÿíè áåëÿ
ýþðÿéäè.
Ðÿùìÿòëèê áàøãà èíñàí èäè. Ãîíøóëóãäà áèð äÿôÿ äÿ îíäàí èíúèìÿ-
äèê. Èêè áàúû êèìè éàøàäûã. Èïÿê êèìè õàñèééÿòè âàðäû. Ðÿùìÿòëèê ñîí
íÿôÿñèíäÿ ÿëëÿðèìè òóòóá äåäè: “Ýöëúàùàí, ßøðÿôè ñÿíÿ, ñÿíè äÿ àëëàùà
òàïøûðûðàì. Ìÿíäÿí ñîíðà îíóí íàçûíû, äÿðäèíè ÷ÿêÿí îëìàç. Áàëàì
____________
àðàëûãäà áÿäáÿõò îëàúàã, àëëàù ðèçàñûíà îíà àíàëûã åò!” Àé äöíéà, çöëì
éåðäÿ ãàëìàç, – Ýöëúàùàí éàøëû ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêäè.
202
 ßøðÿôè áèð äàùà ñöçäöêäÿí ñîíðà ÿëàâÿ åòäè:
– Øöêöð îëñóí áó áîéà, áó éàøà ýÿòèðÿí àëëàùà, ìàøàëëàù, áþéöê
îüëàí îëìóñàí. Éàõøû îëäó, ýÿëäèí, îòóð, àòàíûí ÷ûðàüûíû éàíäûð. Áèëè-
ðÿì, ñÿí àòàí êèìè îëìàçñàí, ÷öíêè áàøûí ÷ÿêäè. Ìÿñÿëäèð: “Áàøûíà
ýÿëÿí, áàøìàã÷û îëàð”. Áèð äÿ ñÿí îõóìóøñàí, àòàí êèìè äåéèëñÿí. Èíäè
ìàøàëëàù, íå÷ÿ èëäèð îõóéóðñàí.
Ýöëúàùàí áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí ßøðÿô ñàäÿúÿ ýöëöð, îíóí öçöíÿ áà-
õûðäû. Ùÿì äÿ Ñîíà èëÿ êå÷èðäèéè øÿí âÿ ìÿñóä óøàãëûã ùÿéàòûíû, îíóí-
ëà îéíàìàñûíû, ñàâàøìàñûíû, ùÿëÿ îí èêè éàøûíäà èêÿí äÿëèúÿñèíÿ Ñîíàíû
ñåâäèéèíè áèð-áèð õÿéàëûíäàí êå÷èðèð, î áÿõòèéàð çàìàíëàðû õàòûðëàéûðäû.
Ýöëúàùàí õàëà ýåäÿðêÿí:
– Îüëóì, ñÿí þçýÿñè äåéèëñÿí, àëëàù áèëèð êè, ñÿíÿ þâëàä ýþçö èëÿ
áàõûðàì. Ñÿí äÿ áèð îúàüûí éåòèðìÿñèñÿí. Ìÿðéÿìèí éàäèýàðûñàí. Áèçÿ
ýÿë, ýåò, ñûõûëìà, îüëóì, – äåäè.
ßøðÿô Ýöëúàùàí õàëàíûí éóìøàã âÿ ÿòëè ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ùþð-
ìÿòëÿ, íÿçàêÿòëÿ ñûõäûãäàí ñîíðà:
– ×îõ ñàü îë, õàëà úàí. ýþñòÿðäèéèíèç ìÿùÿááÿòÿ ãàðøû òÿøÿêêöð
åäèðÿì. Àëëàù ñèçè äîñòëóãäàí ÿñêèê åòìÿñèí, – äåéÿ îíó ãàïûéà ãÿäÿð
þòöðäö.
Ýöëúàùàí õàëà àüûð àääûìëàðëà ïèëëÿêÿíäÿí åíÿðêÿí ßøðÿôèí ýþçÿë
ÿõëàãûíû, íÿçàêÿòèíè, òàì ìÿíàñû èëÿ àüûð, òÿðáèéÿëè áèð úàâàí îëäóüóíó
äöøöíöðäö. ßøðÿô äÿ åéíè çàìàíäà Ñîíàíûí ñÿêêèç èë áóíäàí ÿââÿë
ýþðäöéö øÿêëèíè íÿçÿðèíÿ ýÿòèðèð, îíó õÿéàëûíäà äÿðÿúÿ-äÿðÿúÿ áþéö-
äÿðÿê áó ýöí íÿ êèìè áèð øÿêëÿ ýèðìèø îëäóüóíó òÿéèí åòìÿéÿ ÷àëûøûð-
äû. Ìîñêâàíûí ñàðûñà÷, ñàðûýþç, ñàðûáÿíèç ãûçëàðû èëÿ Ñîíàíû ãàðøûëàøäû-
ðàðàã çåùíèíäÿ þë÷öð, áè÷èðäè. Èðè ãàðà ýþçëÿð, óçóí ãàðà êèðïèêëÿð äàùà
úàíàëûúû îëäóüóíà ùþêì åòäèéèíäÿí Ñîíà îíà äàùà ñåâèìëè, öðÿéÿ éà-
òûìëû ýþðöíöðäö. Óøàãëûüûíäàí áÿðè ãÿëáèíèí äÿðèí ýóøÿëÿðèíäÿ äîíìóø
îëàí ñåâýè éàâàø-éàâàø ãûìûëäàíìàüà âÿ ýåò-ýåäÿ îäëó ãûüûëúûìëàð
ñà÷ìàüà áàøëàìûøäû. Öðÿê è÷èíäÿ åëÿ äÿðèí âÿ èíúÿ ýóøÿëÿð âàðäûð êè,
îðàäà ìÿùÿááÿòäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé éóâà òóòà áèëìÿç! Ìÿùÿááÿò
îðàäà äÿãèãÿ è÷èíäÿ äîüàð, àüàú êèìè ðèøÿ àòàðàã áèð àíäà âöúóäóí ùÿð
òÿðÿôèíÿ ùàêèì îëàð. Ìÿùÿááÿò éåíèëìÿç áèð ãÿùðÿìàíäûð! ßøðÿô öðÿ-
éèíäÿ: “Ìÿíè áóðàäà Ñîíàíûí ìÿùÿááÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð ãöââÿ äà-
éàíäûðà áèëìÿç – äåéèðäè – ñåâÿí öðÿê ùàðäàäûð, ìÿñóä ùÿéàò îðäàäûð!
____________
Ôÿãÿò ßøðÿô àëäàíûðäû, ÷öíêè îíóí ãÿëáèíäÿêè î ñàô, ñÿìèìè äóéüó, ïàê
âÿ ïàðëàã ñåâýè ÷îõäàí ñþíìöøäö, èíäè îíóí éåðèíäÿ ãàðà éåëëÿð ÿñèðäè.
203
 ßøðÿô î ýåúÿ Ñîíàíû äöøöíÿ-äöøöíÿ ýþçëÿðèíè éóìäó. Òàì ö÷ ýöí
îíó õÿéàëûíäà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ úàíëàíäûðäû, ýþçö þíöíäÿ úàíëàíàí
øÿêèëëÿðèí ùàìûñû îíà õîø ýþðöíöðäö. Íÿùàéÿò, õÿéàëû ùÿãèãÿòÿ òÿòáèã
åòìÿê ôèêðè èëÿ Ýöëúàùàí õàëà èëÿ ýþðöøìÿéè ãÿðàðà àëäû. Îíà éàðàøàí
ÿí ýþçÿë ïàëòàðûíû ýåéäè. Òóàëåò þíöíäÿ áèð ãàäûí ãÿäÿð þçöíÿ éàðàøûã
âåðäè. Íÿùàéÿò, øëéàïàñûíû ýþòöðöá, Ýöëúàùàí õàëàíûí ãàïûñûíà ýÿëäè.
Ãàïûíûí çÿíýèíè áàñäû. Ãàïûéà áèð óøàã ýÿëäè. ßøðÿô îíäàí Ýöëúàùàí
õàëà åâäÿäèðìè?” – äåéÿ ñîðóøàðêÿí, ãàðøû-ãàðøûäà îëàí ãàïûäàí ýÿíú
âÿ ýþçÿë áèð áàø ýþðöíäö, éåíÿ ñöðÿòëÿ ÷ÿêèëäè. ßøðÿô î áàøû áèð ñàíèéÿ
è÷ÿðèñèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà: “Éîõ, éàíûëìàìûøàì, òÿñÿââöð
åòäèéèìäÿí äàùà ýþçÿëäèð!” – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
Ýöëúàùàí õàëà ßøðÿôè ÷îõ ìÿùÿááÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Èêè ñààò îòóðóá
äàíûøäûëàð. ßøðÿô áó óçóí çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ éàëíûç áèð øåéäÿ èõòèñàñ ãà-
çàíìûøäû: ãàäûí ãÿëáèíè îâëàìàã, îíó þçöíÿ ðàì åòìÿê. Ýöëúàùàí õàëà
îíà êå÷ìèøäÿí ñþç à÷àðàã Ìÿðéÿìëÿ Àüàìöðñÿëèí àèëÿ ùÿéàòûíäàí,
Ñîíà èëÿ ßøðÿôèí óøàã èêÿí ñàâàøìàëàðûíäàí óçóí-óçàäû äàíûøäû. ßøðÿô
äÿ ýþñòÿðèø îëìàã öçðÿ àòàñû Àüàìöðñÿëèí ö÷ áþéöê åâè ñàòäûüûíäàí âÿ
íåôò ìÿäÿíèíè ö÷ éöç ìàíàò àëûá áàøãà ìÿäÿí÷èíèí éàíûíäà ýèðîâ ãîé-
äóüóíäàí, áàáàñûíûí ìèí áèð ôÿëàêÿòëÿ ÿëäÿ åòäèéè ñÿðâÿòè èíñàôñûçúàñû-
íà äàüûòìàñûíäàí ñþç à÷äû. Ýöëúàùàí õàëà òÿÿññöô åòäè. ßøðÿô þçöíö
òîïëàéàðàã, ìÿüðóð áèð òþâðëÿ:
– Ãÿì ÷ÿêìÿ, õàëà úàí, áèðèíèí àòàñû øöóðñóç îëóð, áèðèíèí îüëó.
Àòàì ìÿíèì ö÷öí áþéöê èáðÿò îëäó. Øöêöð îëñóí, ÿââÿëèíäÿí áó úöð
èøëÿðÿ áîéóí âåðìÿäèì. Áó õöñóñäà þçöìäÿí ÷îõ ðàçûéàì. Ñàüëûã
îëñóí, ùàìûñûíû ãàçàíûá éåðèíÿ ãîéàðàì, – äåäè.
Ñàäÿäèë ãàäûí ßøðÿôèí ñþçëÿðèíäÿí ñîí äÿðÿúÿ ñåâèíäè.
– Îüëóì, àëëàù êàìàëûíà ýþðÿ âåðñèí, – äåäè.
ßøðÿô ÷îõ íÿçàêÿòëÿ Ýöëúàùàí õàëàíûí ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõûá
àéðûëäûãäàí ñîíðà éàëíûç Ñîíàíû äöøöíöð, ãöäðÿòèí éàðàòäûüû ýþçÿëëèéÿ
àôÿðèí ñþéëÿéèðäè. Ýöëúàùàí õàëà äà ßøðÿôè ÷îõ áÿéÿíìèø îëäóüóíäàí
äèëè àüçûíà ñûüìûðäû. Ñîíàéà îíó òÿðèô åäÿðÿê:
– Àëëàù ñàõëàñûí, åëÿ áèë, øÿêèëäèð, êàìàëûíà, õàñèééÿòèíÿ äÿ ñþç
éîõäóð. Àòàñûíà áÿíçÿìèð. Äàíûøûüû, õàñèééÿòè ðÿùìÿòëèê Ìÿðéÿìèí
þçöäöð, – äåéèðäè.
ßøðÿô Ìîñêâà ñþâäàñûíû áàøûíäàí áöñáöòöí ÷ûõàðòäû. Î ýöíäÿí
Ýöëúàùàí õàëàíû òåç-òåç çèéàðÿò åòìÿéÿ, ãàäûíëàðûí ìöáàëèüÿäÿí õîø-
ëàíäûüûíû áèëäèéè ö÷öí ùÿð áèð ñþçö ìöáàëèüÿëè îëàðàã ñþéëÿìÿéÿ, îòó-
____________
ðóøóíäà, äóðóøóíäà áàøãàëûã ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ ìöâÿôôÿã îëóðäó.
204
Ñàäÿäèë ãàäûíà ßøðÿôèí ùÿð ùàëû, ùÿð ùÿðÿêÿòè õîø ýþðöíöðäö. Î, ßøðÿ-
ôÿ òàìàìèëÿ ìÿôòóí îëìóøäó. Îäóð êè, äàéûñû àðâàäû Çÿùðà õàíûì éà-
ðûì ðÿñìè îëàðàã ßøðÿô òÿðÿôèíäÿí Ñîíàéà åë÷è ýÿëäèéè çàìàí Ýöëúàùàí
õàëà îíó ñîí äÿðÿúÿ ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòìèø, úàâàá îëàðàã: “Ñîíà ÿââÿ-
ëèíäÿí ßøðÿôèíäèð. Ðÿùìÿòëèê Ìÿðéÿì õàíûìûí âÿñèééÿòèäèð. Ìÿíèì
ùå÷ ñþçöì éîõäóð. Àõøàì Ùàúû èëÿ ýþðöøöá ñèçÿ úàâàá âåðÿðÿì” äå-
ìèøäè. Ùÿòòà Çÿùðà õàíûì ýåäÿðêÿí àðõàäàí: “ßøðÿôÿ ñþéëÿ êè, ãîðõ-
ìàñûí, ìÿí îíóí òÿðÿôèíäÿéÿì” – äåéÿ ñÿñëÿíìèøäè. Çÿùðà õàíûì
ãàéûäàðàã ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè ßøðÿôÿ äàíûøìûøäû.
ßøðÿô Ñîíàíû àëàúàüû õÿéàëû èëÿ àðòûã éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû. Õöñóñÿí
èêè ýöí ñîíðà Ýöëúàùàí õàëàíûí: “Ùàúûíûí äà ñþçö éîõäóð, ãóäàëàðûìà,
êöðÿêÿíèìÿ äå êè, ùàçûðëûã ýþðñöíëÿð” äåéÿ ýþíäÿðäèéè úàâàá îíó õîø-
áÿõò áèð óøàã êèìè ñåâèíäèðìèøäè.
Ñîíà äà åéíè ùàëëàð êå÷èðèðäè. Î ýöí ãàïû àüçûíäà ßøðÿôè ýþðìöø,
ñîí äÿðÿúÿ áÿéÿíìèøäè. Àíàñû Ýöëúàùàí õàëàíûí îäëó áèð äèëëÿ îëàí òÿ-
ðèôè ãûçûí îíà ãàðøû îëàí ìÿùÿááÿòèíè áèð ãàò äàùà àðòûðìûø, óøàãêÿí îíà
ãàðøû áÿñëÿäèéè éîëäàøëûã ùèññè áàøãà áèð øÿêèëäÿ úàíëàíàðàã, îíó ðàùàò-
ñûç åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ñîíàíûí ìÿùÿááÿòè äàùà ñÿìèìè, äàùà êÿñêèí
èäè. Ùÿéàòûíäà áèðèíúè äÿôÿ îëàðàã ñåâìÿéÿ áàøëàäûüû ßøðÿôÿ ãÿëáèíèí
ñþíìÿç ùÿðàðÿòèíè, ðóùóíóí ÿí èíúÿ, ÿí ïàðëàã øÿôÿãëÿðèíè áÿõø åòìèø-
äè. Îíóí äàü ÷åøìÿñè ãÿäÿð ñàô ãÿëáèíè ùå÷ áèð êèðëè ÿë ãàðàëòìàìûøäû.
Óøàã öðÿêëè, ïÿðè õèëãÿòëè, ñåâèìëè, ýþçÿë áèð ãûç èäè. ßøðÿôè ãÿëáè êèìè ñå-
âÿúÿê, þçöíö îíà ñåâäèðÿúÿê âÿ áÿõòèéàð éàøàéà áèëÿúÿêëÿðèíÿ ÿìèí èäè.
Ùÿð èêè ýÿíúèí áèð-áèðèíÿ ãîâóøìàã àðçóñó îíëàðû ÿçìÿêäÿ äàâàì
åäèðäè. Íÿùàéÿò, áèð ýöí òÿíòÿíÿëè áèð òîé áó èêè ùÿñðÿòëèíè áèð-áèðèíÿ
ãîâóøäóðäó.

ÁÅØÈÍÚÈ ÔßÑÈË

ßùìÿä äþðä èë Ìîñêâàäà ÷àëûøäû, ÷àïàëàäû, ùÿð ÷ÿòèíëèê âÿ çÿùìÿ-

òÿ ãàòëàíàðàã, ýåîëîæè ôàêöëòÿíè áèòèðäè. Î, àðòûã Ìîñêâàíûí êö÷ÿëÿðèíÿ
ñûüìûðäû. Íÿ äåìÿê, áó îíóí ö÷öí àç øåé äåéèëäè. Áèëèê ñÿùíÿñèíäÿí
ùÿéàò úÿáùÿñèíÿ àòûëìûø, ìàääè âÿ ìÿíÿâè åùòèéàúûíû òÿìèí åäÿúÿê èõ-
òèñàñ ñàùèáè îëìóøäó. Î ýöí Ìîñêâàíûí ÿí ýþçÿë ýÿçèíòè éåðëÿðèíè ñà-
àòëàðëà äîëàøäû. ßí áþéöê êö÷ÿëÿðäÿêè èðè ìàüàçàëàðûí ñÿðýèñèíè äÿðèí
áèð íÿøÿ âÿ ìàðàã è÷èíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Àíúàã îíóí ýÿíú êþêñöíö
____________
âÿ äàøãûí ãÿëáèíè àõûí-àõûí äîëäóðìàãäà îëàí ñåâèíúëÿðèíäÿ èøòèðàê
205
åäÿúÿê áèð êèìñÿ òàïìàäû. Àðòûã î ýþçÿë áàü÷àëàð, ýÿçèíòèëÿð, î ýåíèø
êö÷ÿëÿð îíó ñûõìàüà áàøëàäû. Î ùàìûäàí àðòûã Ìÿùÿððÿì ÿìèíè õàòûð-
ëàäû. ßëëÿðèíè êþêñö öçÿðèíäÿ ÷àðïàçëàéàðàã:
– Àù, î èíäè éàíûìäà îëìàëû èäè! – äåäè, – Ùÿì äèïëîìóìó ýþñòÿ-
ðÿðÿê ñåâèíúèìè îíóíëà áþëöøÿð, ùÿì äÿ ýÿëÿúÿêäÿ ýþðÿúÿéèì èøëÿð
ùàããûíäà îíà ýåíèø ìÿëóìàò âåðÿðäèì.
Èêè-ö÷ ýöí äÿ Ìîñêâàäà ãàëìàüà ãÿðàð âåðìèø îëäóüó ùàëäà áèðèí-
úè ýöíäÿí ñûõûëìàüà áàøëàäû, ÷öíêè î, äþðä èëäè êè, Áàêûäàí óçàãëàøìûø
âÿ áó óçóí ìöääÿòäÿ àíúàã èêè äÿôÿ éàé òÿòèëè çàìàíëàðûíäà Áàêûíû
ýþðìÿê îíà íÿñèá îëìóøäó. Áó óçóí ìöääÿò è÷èíäÿ Áàêûäà íÿ êèìè
äÿéèøèêëèê îëäóüóíó ýþðìÿê, áèëìÿê èñòÿéèðäè. Ñÿáèð åäÿ áèëìÿäè, î
àõøàì Áàêûéà ùÿðÿêÿò åòäè. Î éåíÿ íÿøÿñèíè òîïëàìûøäû. Îíó éàëíûç
ìÿñàôÿíèí óçóí îëìàñû ñûõûð âÿ áóíà ýþðÿ ÷îõ äàðûëûðäû. Áàêûéà éàõûí-
ëàøäûãúà ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàáû äà î íèñáÿòäÿ àðòûð, áèð ãóø êèìè ãàíàäëà-
íàðàã ó÷ìàã èñòÿéèðäè. Ãàòàð Áèëÿúÿðè ñòàíñèéàñûíäàí Áàêûéà ùÿðÿêÿò
åòäèéè çàìàí ïàðîâîçóí âåðäèéè ôèò, ÷àðõëàðûí òàããûëòûñû îíóí ãóëàãëà-
ðûíäà ÿí àùÿíýäàð áèð ìóñèãè êèìè ñÿñëÿíèðäè. Î, ïÿíúÿðÿ þíöíäÿ ìûõ-
ëàíìûø êèìè äóðóá, ýþçëÿðèíè óçàãäàí ýþðöíÿí øÿùÿðèí öìóìè ýþðöíö-
øöíÿ äèêÿðÿê ãÿìýèí-ãÿìýèí äöøöíöð, êþùíÿ ìÿêòÿá ùÿéàòû, óøàãëûã
âÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðè, ÷ÿêäèéè áöòöí ôÿëàêÿòëÿð áèð-áèð çåùíèíäÿí êå÷èðäè.
Àíúàã áó äÿôÿ î ãÿìëè ëþâùÿëÿð îíóí áþéöê öìèäëÿðëÿ ÷ûðïàí ýÿíú
ãÿëáèíäÿ àúû òÿñèðëÿð áóðàõìûðäû. ×öíêè, ôÿëàêÿò âÿ ìÿøÿããÿòëÿðëÿ ÿëäÿ
åòäèéè èõòèñàñ ñàéÿñèíäÿ î, ôÿëàêÿòëÿðÿ áèðäÿôÿëèê âèäà åòìèø îëäóüóíà
ÿìèí èäè.
Ãàòàð ñòàíñèéàéà éàõûíëàøäûüûíäàí ñöðÿòèíè àçàëäàðàã óúàäàí ôèò
âåðäèêäÿ ßùìÿäèí ãÿëáè äàùà øèääÿòëÿ äþéöíäö, òàíûäûüû áèð ÷îõ
àäàìëàðäàí áèðèñèíÿ òÿñàäöô åäÿúÿéè öìèäè èëÿ ýþçëÿðèíè ñòàíñèéàäà
ãàéíàøìàãäà îëàí àäàìëàðà äèêäè. Ãàòàð äàéàíäû. Î, ãàðûøãàëàð êèìè
ãàéíàøìàãäà îëàí éöçëÿðúÿ àäàìëàðû áèð-áèð ýþçäÿí êå÷èðäè, àíúàã
îíóí ñåâèíúèíäÿ èøòèðàê åäÿúÿê áèð íÿôÿð òàíûø áåëÿ ÷ûõìàäû. Î ÷îõ àõ-
òàðäû, ÷îõ áàõäû, öìèäè ãûðûëäûüûíäàí ùÿçèí áèð òþâðëÿ ïÿíúÿðÿ þíöíäÿí
÷ÿêèëÿðÿê, øåéëÿðèíè ýþòöðöá âàãîíäàí ÷ûõäû.
ßùìÿä èíäè ÷îõ íÿøÿñèç èäè. Ùÿð ýöí âöúóäóíó ðàùàò-ðàùàò äàøû-
éàí àéàãëàðû áó ýöí çîðëà, ýöúëÿ ñöðöíöðäö. Êþêñöíö ÿçìÿêäÿ îëàí àúû
äöøöíúÿëÿð áöòöí öìèä âÿ ñåâèíú ÷è÷ÿêëÿðèíè éîëìóø, îíó äÿðìàíñûç
áèð ùàëäà áóðàõìûøäû. Î, àääûìëàðûíû òÿðÿääöäëÿ àòàðàã äöøöíöð, ùàðà
ýåäÿúÿéèíè, èø òàïûíúàéà ãÿäÿð êèìèí åâèíäÿ ãàëàúàüûíû òÿéèí åäÿ áèë-
____________
ìèðäè. ßí ÷îõ ýöâÿíäèéè Ìÿùÿððÿì ÿìè äÿ àðâàäû âÿ ãûçëûüû Íÿçàêÿò-
206
ëÿ êè÷èê èêè áàëàúà îòàüà ñûüûíìûø îëäóüóíäàí áó õöñóñäà îíà éàðäûì
åäÿ áèëìÿéÿúÿêäè. Áèð äÿ êè, Íÿçàêÿò... Î, èíäè áþéöê áèð ãûç èäè. Îðà
äöøìÿê ùå÷ úÿùÿòäÿí ìöíàñèá äåéèëäè. Áó ìöäùèø âÿçèééÿòè ìöùàêè-
ìÿ åäÿðêÿí è÷èíäÿ: “Ùÿéàò éîõñóëëàð ö÷öí ùÿð çàìàí âÿ ùÿð éåðäÿ
ìöäùèøäèð” – äåéÿ àù ÷ÿêäè. Àíúàã éåíÿ äÿ ßøðÿôÿ ãîíàã îëìàüû ÿë-
âåðèøëè ýþðäö. ßøðÿô îíó íåúÿ ãàðøûëàéàúàãäû? Áó ùàãäà ÷îõ äöøöíäö.
Õàòûðëàäû êè, ßøðÿô äÿôÿëÿðëÿ òÿùñèëèíè àòàðàã îíóí êîíòîðóíäà éàõøû
ìààøëà ùåñàáäàð ñèôÿòè èëÿ ÷àëûøìàüû òÿêëèô åòìèøäè. Ùÿòòà ñîí çàìàíëàð
Ìîñêâà òÿùñèëè áîøà ÷ûõäûüû çàìàí îíóíëà áÿðàáÿð Áàêûéà äþíìÿéè
õàùèø åäÿðêÿí ðÿää úàâàáû àëûíúà:”Áèëìèðÿì, áó íÿ þëöìäöð, áèð ãàðíû
àú, áèð ãàðíû òîõ îõóéóá íÿ îëàúàãñàí? ßýÿð ñÿí áó ôàêóëòÿíè áèòèðñÿí
áó áûüëàðûìû ãûðõäûðàðàì” äåìèøäè. Ñîí ùàäèñÿëÿðè, ßøðÿôèí îíà áÿñëÿ-
äèéè ìöíàñèáÿòè áèð äÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿ éîõñóë ìöùÿíäèñèí ãöðóð
âÿ ìÿíëèê ùèññè úîøäó. “Éîõ, ìÿí îíà ãîíàã îëà áèëìÿéÿúÿéÿì!”
– äåäè. – Îíëàð ôÿçèëÿò âÿ øÿðÿôè ïóëäà ýþðöð, éîõñóë ßôëàòóí äà îëñà,
îíëàðûí íÿçÿðèíäÿ ùå÷äèð!”
ßëëÿðèíäÿ øåéëÿðè, çåùíèíäÿ àúû äöøöíúÿëÿð äàëüûí-äàëüûí éåðèéèð,
èñòèãàìÿòèíè ùå÷ úöð òÿéèí åäÿ áèëìèðäè. Àðòûã êîíêà ñòàíñèéàñûíà éà-
õûíëàøìûøäû. Î ìèíìÿéÿ òÿëÿñÿðêÿí, àüûð áèð ãîë ÷èéíèíäÿí éàïûøäû.
Ãàðøûñûíäà óíèâåðñèòåò éîëäàøû Çÿêèíè ýþðöíúÿ øåéëÿðèíè éåðÿ àòäû. Ùÿð
èêèñè ñÿìèìè âÿ äîñò êèìè ýþðöøäöëÿð. Çÿêè îíà éàðäûì åäÿðÿê, áÿðà-
áÿð êîíêàéà ìèíäèëÿð. Éîëäà áèð-áèðèíèí ùàëûíäàí õÿáÿð òóòìàüà, òÿëÿ-
áÿëèê ùÿéàòûíäàí áèð ÷îõ õàòèðÿëÿð íàüûë åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ùÿð èêèñè áó
òÿñàäöôè ýþðöøäÿí ÷îõ øàä îëìóøäó. Çÿêè ãîëòóã äÿôòÿð÷ÿñèíè ÷ûõàðûá:
– Ñÿíèíëÿ îòóðóá óçóí-óçàäû äàíûøìàã èñòÿéèðÿì, ùàðàäà ãàëàúàã-
ñàí? Öíâàíûíû ñþéëÿ, – äåäè.
ßùìÿä àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ùÿëÿëèê ùå÷ áèð éåðäÿ, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ùÿð ùàëäà ñÿí áèð åâÿ ýåäèðñÿí?
– Ýåäÿúÿéèì åâè ùÿëÿ òÿéèí åòìÿìèøÿì.
Çÿêè äÿðùàë ßùìÿäèí Áàêûäà òàìàìèëÿ êèìñÿñèç îëäóüóíó õàòûðëà-
äû. Îíóí ñûüûíàúàã áèð éåðè îëìàäûüûíû äóéóíúà, øåéëÿðèíäÿí áèðèíè ýþ-
òöðöá, î áèðè ÿëè èëÿ äÿ ßùìÿäèí ãîëóíäàí ÷ÿêÿðÿê:
– Ýÿë, ýÿë, ýåäÿê! – äåäè.
ßùìÿä ùåéðÿòëÿ:
– Ùàðàéà?
– ßí éàõûí áèð éîëäàøûíûí åâèíÿ.
____________
ßùìÿä àðòûã ùå÷ áèð ñþç äåéÿ áèëìÿäè. Ùÿð èêèñè êîíêàäàí äöøäö.
207
 ***

Çÿêè ßùìÿäëÿ óíèâåðñèòåòäÿ òàíûø îëìóøäó. Ùÿëÿ òÿùñèë èëëÿðèíäÿ

Çÿêè Ìîñêâà óíèâåðñèòåòèíäÿêè ñîñèàë-äåìîêðàò ïàðòèéàñûíà ìÿíñóá òÿ-
ëÿáÿëÿðëÿ éàõûíëûã åäèð, îíëàðûí òÿøêèë åòäèéè ýèçëè òÿøêèëàòäà ÷àëûøûðäû.
ßùìÿäè äÿ åëÿ î çàìàí òÿøêèëàòà úÿëá åòìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäó. Áèð
äÿôÿ óíèâåðñèòåòäÿ äöçÿëäèëìèø ýèçëè éûüûíúàãäà èøòèðàê åòäèéè, ÷àð öñóëè-
èäàðÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõûøäà îëäóüó ö÷öí Çÿêè áèð íå÷ÿ óíèâåðñèòåò éîëäàøû èëÿ
áèðëèêäÿ ãîâóëìóø, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóìàã ùöãóãóíäàí ùÿìèøÿëèê
ìÿùðóì åäèëìèøäè. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà ßùìÿä òÿøêèëàòäàí òàìàì
óçàãëàøìûøäû.
Óíèâåðñèòåòäÿí ÷ûõàðûëìàã Çÿêèéÿ ÷îõ àüûð òÿñèð åòìèøäè. Î áèðèíúè
äÿôÿ îëàðàã, ùÿéàòûí àüûð çÿðáÿñèíè äàäìûø, äÿðèí ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàáûí
àúûñûíû âöúóäóíóí áöòöí öçâëÿðèíäÿ ùèññ åòìèøäè. Îäóð êè, ùÿìèí ýöíö
ãÿì-ãöññÿ è÷èíäÿ áàøà âóðäó. Ýåúÿíè áèð òÿùÿð éàòäû. Ñÿùÿð äàí éåðè
àüàðàð-àüàðìàç éàòàãäàí ãàëõäû. Èñòÿð-èñòÿìÿç øÿùÿðÿ áàõàí ïÿíúÿðÿ-
íèí ãàðøûñûíà êå÷äè. Íÿçÿðèíÿ èëê äÿôÿ îíó èëëÿðëÿ þç ãîéíóíäà áÿñëÿ-
éèá êàìàëà ÷àòäûðàí óíèâåðñèòåòèí ñàðû ðÿíýÿ áîéàíìûø áèíàñû ñàòàøäû.
Áó, éöçëÿðëÿ àëèìëÿð éåòèøäèðìèø ãîúà Ìîñêâà Óíèâåðñèòåòè èäè. Èíäè èñÿ
îíó ùå÷ íÿéèí öñòöíäÿ, ÿñëèíäÿ ùàãã èø ýþðäöéö ö÷öí áó ìöãÿääÿñ
éåðäÿí ãîâìóøäóëàð. Áó äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ Çÿêè ïÿíúÿðÿíèí òàõòàñûíà
ñþéêÿíäè: “Åé ìèíëÿðëÿ ýÿíúè þç ãóúàüûíäà áÿñëÿéÿí áèëèê îúàüû, ñÿíèí
áàøûíäà àçàäëûã áàéðàüûíûí äàëüàëàíäûüû ýöíö ýþðñÿéäèì!” – äåéÿ ïû-
÷ûëäàäû.
Ëàêèí áó àðçóíó àíäûðàí ôèêèðëÿð áèð àíäà öìèäÿ ÷åâðèëäè. Ìîñêâà
âÿ Ïåòåðáóðãäà ñîñèàë-äåìîêðàò ïàðòèéàñûíûí àïàðäûüû áþéöê òàðèõè èøëÿð
îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíäû. Ùÿëÿ îíëàðûí óíèâåðñèòåòäÿêè áó áàëà-
úà òÿøêèëàòûíà ìÿíñóá îëàí îíëàðëà, ùÿòòà éöçëÿðëÿ ñòóäåíò âÿ îíëàðûí þç
äàëëàðûíúà àïàðäûãëàðû îíëàðúà ôÿäàêàð, ìöáàðèç èíñàíëàð àç ãöââÿäèð-
ìè? Áöòöí áóíëàðû, òÿøêèëàò õÿòòè èëÿ ýþðöëÿí èøëÿðè õàòûðëàéûíúà Çÿêèíèí
ýþçëÿðè öìèä ãûüûëúûìû èëÿ ïàðëàäû, î, ìÿüðóð áèð ýþðêÿì àëûá ñàü éóì-
ðóüóíó éóõàðû ãàëõûçäû, ÿëèíè ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Éîõ, Ðóñèéà õàëãëàðûíûí àçàä îëàúàãëàðû ýöí ÷îõ éàõûíäûð. Áåøèí-
úè èëäÿí ñîíðà àéàüà ãàëõìûø ìèëéîíëàðëà ôÿäàêàð, ìöáàðèç èíñàíëàð áó
àçàäëûüû ÿëäÿ åäÿúÿêëÿð, – äåéÿ óúàäàí ñÿñëÿíäè.
____________
Çÿêèíè åëÿ áèë þç ñÿñè àéûëòäû. Î, éóõóäàí àéûëìûø êèìè, þç ùÿðÿêÿò-
ëÿðèíè, ñþçëÿðèíè, ãûøãûðìàñûíû õàòûðëàäû. Áèð ãÿäÿð þç-þçöíäÿí óòàíäû,
208
áàøûíû áóëàäû. Áó àíè ÿùâàëè-ðóùèééÿ äÿðùàë êå÷äè, ýåéèíèá óíèâåð-
ñèòåòäÿí ãîâóëìóø éîëäàøëàðû èëÿ ýþðöøìÿê ìÿãñÿäè èëÿ åâäÿí ÷ûõäû.
Ïèëëÿêÿíëÿðè äöøöðäö êè, òÿëÿáÿ éîëäàøû Ñàøàéà ðàñò ýÿëäè. Ñàøà äà óíè-
âåðñèòåòäÿí ãîâóëàí èíãèëàá÷û òÿëÿáÿëÿð äÿñòÿñèíÿ àèä èäè. Çÿêè îíó ýþð-
úÿê ÷îõ ñåâèíäè:
– Ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà, éîõñà áèçÿ ýÿëèðñÿí?
– Éàõøû òàïìûñàí, åëÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëèðäèì.
Çÿêè Ñàøà èëÿ áÿðàáÿð åâÿ ãàéûòäû. Áó, ãîúà, ñîíñóç áèð ôÿùëÿíèí åâè
èäè. Íèêîëàé Ôéîäîðîâè÷ àðâàäû þëÿíäÿí ñîíðà ÷àðïàéûëàðäàí áèðèíè ýÿë-
ìÿ òÿëÿáÿëÿðÿ âåðèðäè. ×îõ ìÿçÿëè, èòè àüûëëû áèð ãîúà èäè. Ýþðäöéö
ìÿíôèëèêëÿðè òÿíãèä åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿçäè. ×àð öñóëè-èäàðÿñè ÿëåéùèíÿ
ëÿòèôÿëÿð ñþéëÿìÿéè ÷îõ ñåâÿðäè. Åâèíäÿ éàøàéàí òÿëÿáÿëÿðäÿí èñÿ ïóë
àëìàçäû. ßêñèíÿ, îíëàð ÷ÿòèíÿ äöøÿíäÿ éåìÿéÿ ãîíàã åäÿð, ùÿòòà ãà-
áàãëàðûíà ùÿðäÿíáèð éöç ãðàì äà ãîéàðäû. Çÿêèíè äÿ îðà óíèâåðñèòåòè
áèòèðèá ýåäÿí òÿëÿáÿëÿðäÿí áèðè ýÿòèðìèø, Íèêîëàé Ôéîäîðîâè÷ åëÿ èëê
äÿôÿäÿí îíó áÿéÿíìèø âÿ îíóíëà ãàëìàüûíà ðàçûëûã âåðìèøäè.
Ñàøà è÷ÿðè ýèðÿð-ýèðìÿç Íèêîëàé Ôéîäîðîâè÷èí äèâàðäàêû þç àðâàäû
èëÿ ÷ÿêäèðäèéè ýÿíúëèê øÿêëèíÿ áàõäû, ñîíðà áó èêè ýÿíúèí óçóí èëëÿð
þìöð ñöðäöéö éîõñóë äàõìàñûíà íÿçÿð ñàëäû, äÿðèíäÿí áèð àù ÷ÿêèá,
Çÿêèíèí ÷àðïàéûñû öñòöíäÿ îòóðäó. Áèð ãÿäÿð îòóðàíäàí ñîíðà Çÿêèíèí
ñóàë àíäûðàí ýþçëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõûá:
– Ôèêðèí íÿäèð? Íÿ åòìÿê ôèêðèíäÿñÿí? – äåéÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà
èêè ñóàë âåðäè.
Ìÿñÿëÿ àéäûí èäè. Ñàøà íÿ èñÿ ãÿðàðà àëûá ýÿëìèøäè. Ñóàëëàðà äàùà
àéäûí úàâàá àëìàã ö÷öí î áó ñþçëÿðè äÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ìîñêâàäà àðòûã áèç éàøàéà áèëìÿðèê. Àäûìûç ñèéàùûéà äöøöá, ùÿð
àääûìûìûçû ýöäÿúÿêëÿð.
Çÿêèéÿ áó ñóàëëàðûí úàâàáû àéäûí èäè. Î þç ýÿëÿúÿê èøëÿðè ùàããûíäà
ôèêèðëÿøìèø, Áàêûéà ãàéûòìàüû ãÿðàðà àëìûøäû. Îäóð êè, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿ-
äÿí úàâàá âåðäè:
– Ôèêðèì Áàêûéà ãàéûòìàãäûð. Áó òàðèõè øÿùÿð äÿ èíãèëàá÷ûëàð
âÿòÿíèäèð. Ìÿí áó øÿùÿðëÿ èôòèõàð åäèðÿì. Îðàäà íàìóñëó àäàìëàð
÷îõäóð.
Ñàøà ýöëöìñöíäö:
– Äîüðó äåéèðñÿí. Áàêû Ðóñèéàíûí ÿí èðÿëèäÿ ýåäÿí øÿùÿðëÿðèíäÿí
____________
áèðèäèð. Áàêû ôÿùëÿëÿðèíèí ýþñòÿðäèéè ãÿùðÿìàíëûãëàð êèìÿ ìÿëóì äå-
éèë?! Àíúàã ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ñÿí áó Áàêû ñþùáÿòèíè ëàï éåðèíäÿ
209
ñàëäûí. Õåéëè ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà ìÿí äÿ áó ãÿðàðà ýÿëìèøäèì êè,
Áàêûéà ýåäèì.
Çÿêèíèí ñåâèíúèíäÿí ýþçëÿðè ïàðëàäû, éåðèíäÿí ãàëõûá, Ñàøàíûí áîé-
íóíó ãóúàãëàäû, îíóí áó ôèêðèíè àëãûøëàäû. Ñàøà ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê:
– Õàëàì äà îðàäà éàøàéûð, ùÿì îíóíëà ýþðöøÿð, éàíûíäà ãàëàðàì,
ùÿì äÿ Áàêû êèìè áþéöê áèð øÿùÿðäÿ èøëÿìÿéÿ, ùÿì äÿ þçöìöç áèëäè-
éèìèç êèìè èøëÿìÿéÿ íàèë îëàðàì. Àõû îðàäà ñîñèàë-äåìîêðàò ïàðòèéàñû
÷îõ ãöââÿòëèäèð.
Èêè äîñò ýÿëÿúÿê ïëàíëàðû ùàããûíäà õåéëè äàíûøäûëàð, ìÿñëÿùÿòëÿøäè-
ëÿð, åëÿ ñàáàùû Ìîñêâàäàí ÷ûõìàëàðûíû ãÿðàðà àëäûëàð.
Ñàøà èëÿ Çÿêèíè þòöðìÿéÿ àíúàã Íèêîëàé Ôéîäîðîâè÷ ýÿëìèøäè. Èçè
èòèðìÿê ö÷öí Ñàøà þç òÿëÿáÿ éîëäàøëàðûíûí áó þòöðìÿ ìÿðàñèìèíäÿ èø-
òèðàê åòìÿëÿðèíÿ ðàçûëûã âåðìÿìèøäè. Ãàòàð ùÿðÿêÿò åäÿíäÿ Íèêîëàé
Ôéîäîðîâè÷ ùÿð èêè ýÿíúè ãûçüûí ìÿùÿááÿòëÿ ãóúàãëàéûá þïäö, ùÿð èêè-
ñèíÿ õåéèð-äóà âåðäè.
Ãîúà ôÿùëÿ éàéëûüûíû ÷ûõàðäûá ýþçëÿðèíè ñèëÿíäÿ àðòûã ãàòàð ïëàòôîð-
ìàäàí õåéëè óçàãëàøìûøäû.
Äþðä ýöíëöê éîë äà ýÿíú èíãèëàá÷ûëàð ö÷öí ñÿìÿðÿñèç îëìàäû. Îí-
ëàð ùÿì þçëÿðè áèð-áèðëÿðè èëÿ ìöõòÿëèô ìþâçóëàðäà ñþùáÿò åòäèëÿð, ùÿì
äÿ áèð ÷îõ ãÿðèáÿ èíñàíëàðëà, ìöõòÿëèô ýþðöøëö àäàìëàðëà òàíûø îëà áèë-
äèëÿð. Îíëàðû ÿí ÷îõ ìÿøüóë åäÿí ëàï éàíëàðûíäàúà îòóðàí ãîúà áèð ðóñ
êÿíäëèñè èäè. Î, ñþùáÿòÿ øèðèí ëÿòèôÿëÿðëÿ áàøëàìûøäû. ×îõ äóçëó, êèíàéÿ
èëÿ äîëó îëàí áó ëÿòèôÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ àéðû-àéðû ÷àð íàçèðëÿðèíÿ, õöñóñÿí
ìöëêÿäàðëàðà àèä îëàíëàðû äà âàðäû. Ãîúàíûí ëÿòèôÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè,
ñþùáÿòëÿðèíäÿ äÿ ìþâúóä ãóðóëóøà ãàðøû áèð ãÿçÿá ùèññ îëóíóðäó. Þç
éàíûíäà ùÿññàñ ýÿíúëÿð îòóðäóüóíäàí ãîúà äåéèðäè:
– Åé îüóë, áèçèì äÿðäèìèç åëÿ äÿðääèð êè, äåìÿêëÿ áàøà ýÿëìÿç.
Êÿíäëèíèí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûðäûð. Ýÿëèðèìèç èëèí äþðääÿí áèðèíÿ ÷àòìûð.
×îõóìóç øÿùÿðëÿðÿ ãà÷ûðûã. Áó äà áèð íèúàò âåðìèð. Äâîðéàíëàð, îíëà-
ðûí ÿëàëòûëàðû èñÿ ëàï ãàíûìûçû ñîðóðëàð. Âåðýèëÿð, úÿðèìÿëÿð, úÿçàëàð äàùà
áèçäÿ úàí ãîéìàéûáäûð.
Çÿêè ãîúàíûí äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Áèçèì Ãàôãàçäà äà âÿçèééÿò áåëÿäèð.
Ãîúàíûí ñþùáÿòëÿðè à÷ûã, ãÿçÿáëè áèð øÿêèëäÿ îëäóüó ö÷öí Çÿêè
îíóí ìöÿééÿí áèð ñèéàñè òÿøêèëàòà ìÿíñóá îëäóüóíó äöøöíäö. Îäóð êè,
____________
äàõèëèíäÿêè ìàðàüû ñþíäöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ñîðóøäó:
– Áàáà úàí, ñèç ìöÿééÿí áèð ôèðãÿéÿ ìÿíñóáñóíóçìó?
210
 Ãîúà ýöëöìñÿéÿðÿê. áàøû èëÿ éîõ èøàðÿñè âåðäè.
– Ìÿñëÿêñèçëèê, ÿí çèéàíëû ìÿñëÿêäèð! – äåéÿ Çÿêè î ãÿäÿð äÿ éåðè
îëìàéàí áèð ôèêèð îðòàéà àòäû.
Ãîúàíûí ðàçû ãàëìàäûüûíû ýþðÿí Ñàøà ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
– Çÿêè, ñÿíèíëÿ òàìàìèëÿ ðàçûëàøìàã îëìàç. Áèòÿðÿôëÿð è÷ÿðèñèíäÿ
åëÿ íàìóñëó, ãåéðÿòëè àäàìëàð âàð êè, îíëàðñûç ùå÷ áèð çàìàí ìöáàðèçÿíè
àõûðà ãÿäÿð äàâàì åòäèðìÿê ìöìêöí îëìàç. Áåëÿëÿðè, ÿëáÿò êè, ìþù-
êÿì ìÿñëÿê àäàìëàðûäûð.
Çÿêè íÿéè èñÿ õàòûðëàéûá, Ñàøàíûí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Äîüðó äåéèðñÿí, Ñàøà, Áàêûäà àçÿðáàéúàíëû áèð ãîúà âàð. Ìÿùÿð-
ðÿì ÿìè. Þçö áèòÿðÿôäèð, àíúàã ãàáàãúûë çèéàëûëàðà, èíãèëàá÷ûëàðà ùÿð
èøäÿ êþìÿê åäèð. ×îõ ãÿðèáÿ èðàäÿëè, ìöáàðèç áèð àäàìäûð.
Åðòÿñè ýöí ãîúà Ãàôãàçñêè ñòàíñèéàñûíäà ýÿíúëÿðëÿ ýþðöøöá, âàãîí-
äàí äöøäö. Ãàòàð ùÿðÿêÿò åòäèêäÿ Çÿêè óúñóç-áóúàãñûç çÿìèëÿðè ñåéð
åäÿí Ñàøàéà éàíàøûá, ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó.
– Áèëèðÿì íÿéè äöøöíöðñÿí. Áó ýåíèø äöçëÿðëÿ èíäèúÿ ãàòàðäàí
äöøÿí î éîõñóë ãîúàíûí âÿçèééÿòè àðàñûíäàêû çèääèééÿò! Áóäóð ñÿíè
äöøöíäöðÿí...
Ãàòàð Øèìàëè Ãàôãàçà, ñîíðà Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëàíäà òÿáèÿò õåé-
ëè äÿéèøäè. Áóðàëàð Ñàøàíûí ýþðìÿäèéè éåðëÿð èäè. Õöñóñÿí ìåéâÿ áàü-
ëàðû, ãàðëû äàüëàð, ñûëäûðûìëàð îíà ÷îõ õîø òÿñèð áàüûøëàéûðäû. Íÿùàéÿò,
Áàêûíûí ÿòðàôûíäàêû ãóðó, ýþéÿðòèñèç ñÿùðàëàð ãàòàðûí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí
ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. Çÿêèíèí öðÿéè äàùà ñöðÿòëÿ äþéöíäö. Áó éåðëÿð íÿ-
äÿíñÿ Çÿêèéÿ äàùà äîüìà ýþðöíäö. Ýþðöíöð Áàêûéà éàõûíëàøäûüû ö÷öí
î áåëÿ ùèññëÿð êå÷èðèðäè.
Ãàòàð Áàêû ñòàíñèéàñûíäà äàéàíàíäà àðòûã àõøàìöñòö èäè. Çÿêè Ñà-
øàíû áèðáàø þç îòàüûíà àïàðäû. Îíóí ìÿíçèëè áèð îòàã âÿ áèð øöøÿáÿíääÿí
èáàðÿò èäè. Ýåäÿðêÿí åâè õàëàñû îüëó Ìóñàéà òàïøûðìûøäû. Ìóñà îíëàðû
ñåâèíúëÿ ãàðøûëàäû, äÿðùàë ÷àé âåðäè, îëàíäàí éåìÿê ùàçûðëàäû.
Ñÿùÿð ãÿëéàíàëòû åòäèêäÿí ñîíðà Ñàøàíûí õàëàñûýèëÿ ýåòäèëÿð. Ãàïû-
íû îðòà éàøëû áèð ãàäûí à÷äû.
– Êèìè èñòÿéèðñèíèç?
– Ìàíéà Ñòåïàíîâíàíû.
– Ìÿí þçöìÿì, ñþçöíöç íÿäèð?
– Êîëéàêîâêàäàí ýÿëìèøÿì.
____________
Ìàíéà Êîëéàêîâêà ñþçöíö åøèòúÿê îíëàðûí ùÿð èêèñèíè åâÿ äÿâÿò
åòäè. Îòóðäóëàð.
211
 – Õîø ýÿëìèñèíèç, éÿãèí áàúûì Ãàëèíàäàí õÿáÿð ýÿòèðèáñèíèç!
– Åëÿäèð, Ãàëèíà Ñòåïàíîâíà ñàü-ñàëàìàòäûð. Àíúàã áèç Ìîñêâàäàí
ýÿëèðèê.
Ìàíéàíûí öçöíäÿêè ñåâèíú áèð àíäà ó÷äó, ùÿçèí áèð ñÿñëÿ äåäè:
– Áàúûìäàí ÷îõ íèýàðàíàì. Íå÷ÿ àéäûð ìÿêòóá àëìûðàì.
Çÿêè:
– Ñàøà, õàëàíû íèýàðàí ãîéìà, áÿñäèð çàðàôàò åòäèí – äåéÿ ýöëöì-
ñöíÿðÿê, Ñàøàíûí äöçÿëòäèéè òàìàøàíû áàøà ÷àòäûðìàüà òÿëÿñäè. Ìàíéà
Ñàøà àäûíû åøèäèíúÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, “Ñàøà, Ñàøà” – äåéÿ þç áàúûñû îü-
ëóíóí áîéíóíà ñàðûëäû. Ñîíðà ìÿùÿááÿòëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿðè èëÿ Ñàøàíû
äèããÿòëÿ ñöçÿðÿê:
– Áàúûìûí ÿçèç áàëàñû, ìÿí Êîëéàêîâêàäàí ÷ûõàíäà ñÿí ëàï êè÷èê
èäèí. Íÿ ÿúÿá ýÿëäèí? – äåäè.
Ñàøà øÿôãÿòëÿ õàëàñûíà áàõäû, ùå÷ áèð ñþç äåìÿñÿ äÿ õàëàñûíû ýþð-
ìÿêäÿí ÷îõ ìÿìíóí îëäóüóíó áèëäèðÿí áèð âÿçèééÿò àëäû. Ñîíðà:
– Áó ìÿíèì óíèâåðñèòåò éîëäàøûìäûð, òàíûø îë, – äåéÿ Çÿêèíè õàëà-
ñûíà òÿãäèì åòäè.
Ìàíéà Çÿêè èëÿ ýþðöøäö. Ãÿëéàíàëòû ùàçûðëàìàã èñòÿäèêäÿ ýÿíúëÿð
ìàíå îëóá, òÿçÿúÿ éåäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð. Ñàøà ýöíîðòà ýÿëÿúÿéèíè áèë-
äèðèá, Çÿêè èëÿ áÿðàáÿð åâäÿí ÷ûõäû.

***

Åðòÿñè ýöí Çÿêè Ñàøàíû õàëàñûýèëÿ êþ÷öðòäöêäÿí ñîíðà Ìÿùÿððÿì

ÿìèíè ýþðìÿéÿ ýåòäè. Ãîúà ìöëàéèì òÿáèÿòëè àðâàäû Ôèðóçÿ èëÿ áèðëèêäÿ
îíó ÷îõ ìÿùÿááÿòëÿ ãàðøûëàäû. Íÿçàêÿòëÿ ýþðöøÿðêÿí:
– Ôèðóçÿ õàëà, ãûçûíûç ìàøàëëàù áþéöéöáäöð, – äåäè.
Ôèðóçÿ Çÿêèíèí ñþçëÿðèíäÿí ìÿìíóí ãàëäûüûíû ýöëöìñÿéÿí ýþçëÿðè
èëÿ áèëäèðäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè Çÿêèíèí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòìÿê ö÷öí
ñþùáÿòè ñóàëëà áàøëàäû:
– ßùìÿä íåúÿäèð, äÿðñëÿðè éàõøû ýåäèðìè?
– Þçö éàõøûäûð, äÿðñëÿðè äÿ ïèñ ýåòìèð. ×àëûøãàí îüëàíäûð. Ñèçèí ìÿ-
ùÿááÿòèíèç îíà áèð àç äà àðòûã ãöââÿò âåðèð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè åëÿ èíäèúÿ Çÿêèíèí Ìîñêâàäàí íÿ ö÷öí ãàéûòìàñû
ìÿñÿëÿñèíè õàòûðëàòäû. Äÿðùàë ñîðóøäó:
– Áÿñ ñÿí íèéÿ äÿðñëÿðèí øèðèí âàõòûíäà ãàéûòìûñàí?
____________
Çÿêè áó ñóàëà áèðäÿí úàâàá âåðÿ áèëìÿäè. Ñîíðà ãûñàúà îëàðàã ÿù-
âàëàòû Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ äàíûøäû. Çÿêèíèí ôÿàëèééÿòè ãîúà âÿòÿíïÿðâÿðè
212
íÿ ãÿäÿð ñåâèíäèðäèñÿ, óíèâåðñèòåòäÿí ãîâóëìàñû áèð î ãÿäÿð ìöòÿÿññèð
åòäè. Î, òÿñÿëëè ö÷öí àíúàã áó ñþçëÿðè äåéÿ áèëäè:
– Îüëóì, ùå÷ ôèêèð åòìÿ, ÿí áþéöê ìÿêòÿá ùÿéàòäûð. Ñó àõàð, éîëóíó
òàïàð. Áÿñ èíäè íÿ èø ýþðöðñÿí?
– Èêè ýöíäöð ýÿëìèøÿì. Ùÿëÿ ùå÷ éåðäÿ èøëÿìèðÿì.
Ìÿùÿððÿì ÿìè Çÿêè èëÿ õåéëè ñþùáÿò åòäè. Çÿêè îíà Ìîñêâà ùÿéà-
òûíäàí, îðàäàêû èíãèëàáè úîøãóíëóãäàí äàíûøäû. Ìÿùÿððÿì ÿìè èñÿ
Áàêûäà ýþðäöéö ùàäèñÿëÿðè, åøèòäèéè ÿùâàëàòëàðû íàüûë åòäè.
Ãîúàíûí ñþùáÿòè î ãÿäÿð øèðèí, î ãÿäÿð ñÿìèìè èäè êè, Çÿêè ÷îõ ýåú
àéàüà ãàëõà áèëäè. Âèäàëàøàðêÿí, ÿð-àðâàä îíà áèð äÿ òÿñÿëëè âåðäèëÿð,
òåç-òåç ýÿëèá-ýåòìÿñèíè òàïøûðäûëàð.
Çÿêè Ìÿùÿððÿì ÿìèíè òåç-òåç ýþðìÿéÿ ýÿëèðäè. Îíó ùàíñû áèð ùèññ
èñÿ áóðà ýÿëèá-ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäè. Î, áó êè÷èê àèëÿäÿ åëÿ áèë äèíúÿ-
ëèðäè, åëÿ áèë áöòöí äÿðäëÿðè éöíýöëëÿøèð, àñóäÿ íÿôÿñ àëûðäû. Ìÿùÿððÿì
ÿìèíèí ãûçëûüû Íÿçàêÿòèí äÿ ñþùáÿòëÿðè îíó àõûð çàìàíëàð úÿëá åòìÿéÿ
áàøëàéûðäû. Îäóð êè, î, éåðè äöøÿíäÿ Íÿçàêÿòëÿ äÿ óçóí-óçàäû äàíûøûð, îíà
ìàðàãëû êèòàáëàð îõóìàüû òþâñèéÿ åäèð, äÿðñëÿðèíäÿí ñîðóøóðäó.
Áèð äÿôÿ éåíÿ Íÿçàêÿòëÿ äÿðñëÿðèíäÿí äàíûøàíäà Ìÿùÿððÿì ÿìè
ñþùáÿòÿ ãàðûøäû. Íÿçàêÿòèí Àçÿðáàéúàí äèëèíè ïèñ áèëìÿñèíäÿí, àíà äè-
ëè ìöÿëëèìëÿðèíèí çÿèôëèéèíäÿí, ìÿêòÿáëÿðäÿêè ïèñ øÿðàèòäÿí øèêàéÿò-
ëÿíäè. Ñîíðà Çÿêèéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê ñîðóøäó:
– Ñÿí íåúÿ, àíà äèëèíè éàõøû áèëèðñÿí? Éîõñà áèçèì áÿçè çèéàëûëàðû-
ìûç êèìè ñÿí äÿ þç äèëèíäÿ ùå÷ îõóìóðñàí?
Çÿêè ùèññ åòäè êè, Ìÿùÿððÿì ÿìè áèð ãÿäÿð ÿñÿáèëÿøäèéè ö÷öí îíóí-
ëà áåëÿ ñÿðò äàíûøûð. Îäóð êè, ÷îõ åùìàëúà úàâàá âåðäè:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, Áàêûéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà îõóäóüóì êèòàá âÿ ãÿ-
çåòëÿðèí ÷îõó àíà äèëèíäÿäèð. Ìÿí åëÿ ÿââÿëèíäÿí àíà äèëè èëÿ ïèñ
ìÿøüóë îëìàìûøàì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèð íþìðÿñèíè äÿ þòöðìö-
ðÿì. Äîüðóäóð, ãÿçåòëÿðèìèçèí äèëè ÷îõ àüûðäûð, òÿìèç Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ éàçàí ìöùÿððèðëÿðèìèç ÷îõ àçäûð. Àììà ÷àðÿ íÿäèð, îõóìàã
ëàçûìäûð.
– Îõóìàã, äèëè éàõøû þéðÿíìÿê ëàçûìäûð. Ãûðõ èë âÿòÿíäÿí õàðèúäÿ
îëìàüûìà áàõìàéàðàã, äèëèìè óíóòìàäûì. Àíà äèëèíè ùÿð âÿòÿíäàø
éàõøû áèëìÿëèäèð. Ãåéðÿòëè ìöÿëëèìëÿðèìèçèí ÷îõ ÷àëûøìàñûíà áàõìàéà-
ðàã. Ìÿêòÿáëÿðèìèç éåíÿ ñàâàäëû òÿëÿáÿëÿð áóðàõìûð. Áóäóð, Íÿçàêÿò-
äÿí áó áàðÿäÿ ÷îõ íàðàçûéàì. Áåëÿ ýåòñÿ, àíà äèëèíè éàõøû áèëìÿéÿúÿê.
____________
Áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà î, áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåòäè. Ñîíðà éåíè áèð
øåé êÿøô åòìèø íÿçÿðëÿ Çÿêèéÿ áàõàðàã:
213
 – Áÿëêÿ Íÿçàêÿòëÿ ñÿí þçöí ìÿøüóë îëàñàí? Ùÿôòÿäÿ áèð-èêè äÿôÿ
îíà àíà äèëèíäÿí äÿðñ äåñÿí, î ÷îõ ñöðÿòëÿ èðÿëè ýåäÿð, – äåäè.
Çÿêè Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí òÿêëèôèíè ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè åëÿ áèë Çÿêèíèí ëàï öðÿéèíäÿí õÿáÿð âåðìèøäè. Î
ùÿð ùÿôòÿ áèð-èêè äÿôÿ ýÿëèð, áèð ãÿäÿð ãîúàëàðëà ñþùáÿò åäèð, âàõòûíûí
÷îõóíó èñÿ Íÿçàêÿòëÿ êå÷èðèðäè. Íÿçàêÿò îíà ýöíäÿí-ýöíÿ õîø ýÿëèð-
äè. Î ùÿì áèð ãàäûí êèìè úàçèáÿëè, ùÿì äÿ ýþçöà÷ûã, ìÿäÿíè áèð ãûç èäè.
Éàâàø-éàâàø Çÿêèíèí ñÿéè èëÿ àçÿðáàéúàíúàíû äà éàõøû þéðÿíèð, ýöíäÿ
ö÷-äþðä ñÿùèôÿ éàçû éàçûð, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäàêû ñèéàñè âÿ áÿäèè ìàòå-
ðèàëëàðû ìàðàãëà îõóéóðäó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû îíó äàùà ÷îõ
úÿëá åäèðäè. Çÿêè ùèññ åäèðäè êè, Íÿçàêÿò äÿ îíà àäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿ-
ìèð, îíó ýþðÿíäÿ óòàíûð, ãûçàðûð, òàïøûðûãëàðûíû ñÿéëÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Ùÿëÿ
áèð äÿôÿ áàøûíû ãàëäûðûá Çÿêèíèí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõìàìûøäûð.
Áó ýÿë-ýåò áèð èëÿ éàõûí äàâàì åòäè. Àðòûã åëÿ áèð âÿçèééÿò éàðàí-
ìûøäû êè, ýÿíúëÿð áèð-áèðèíè ýþðìÿéÿíäÿ äàðûõûð, ñûõûëûð, ÿñÿáè ùàëëàð
êå÷èðèðäèëÿð. Ãîúàëàð äà áó èêè úàâàí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿ èñÿ
áàøãà øÿêèë àëäûüûíû ýþðöð, èøèí áåëÿ íÿòèúÿëÿíìÿñèíäÿí áèð íþâ íàðàùàò
îëóðäóëàð. Àõû îíëàð, îíñóç äà ìþâúóä ãàíóí-ãàéäàëàðû ïîçìóø, íàìÿù-
ðÿì áèð îüëàíû ãûçûíà ìöÿëëèì òóòìóø, ãîùóì-ãàðäàøûí íàðàçûëûüûíà
ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìöÿëëèì-òÿëÿáÿëèéèí áåëÿ øÿêèë àëìàñû èñÿ äàùà áþéöê
äåäè-ãîäóéà, ñþç-ñþùáÿòÿ ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè, äîüðó-
äóð, áåëÿ øåéëÿðÿ ÷îõ åëÿ ÿùÿìèééÿò âåðÿí àäàì äåéèëäè, àíúàã àðâàäû
Ôèðóçÿ ùÿðäÿí Ìÿùÿððÿìÿ äåéèðäè:
– À êèøè, áó úàâàíëàð áèçè àõûðäà ðöñâàé åòìÿñÿëÿð éàõøûäûð. Çÿêè
àüûëëû óøàãäûð, àììà éåíÿ åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàã îëìàç. Áÿëêÿ åëÿ
äåéÿê êè, äÿðñ äåìÿéÿ äàùà ýÿëìÿñèí.
Ìÿùÿððÿì ÿìè åòèðàç åäèðäè:
– Éîõ, àé àðâàä, ãîðõóá åëÿìÿ, ùå÷ çàä îëìàç. Áèð äÿ ãûçûíû Çÿêè-
äÿí éàõøû îüëàíà âåðìÿéÿúÿêñÿí êè.
Îõóúóì éÿãèí êè, áó ùàäèñÿíèí íåúÿ ãóðòàðàúàüûíû èíäèäÿí äóéóð.
Ãàáàãäà äåéèëÿúÿê ñþçëÿðèìèç äÿ ÷îõ îëäóüó ö÷öí áó ìÿñÿëÿíè óçàò-
ìàã ìÿíèì äÿ õåéðèìÿ äåéèë.
Íÿ èñÿ, áèð ýöí íþâáÿòè ýþðöøëÿðèíäÿí áèðèíäÿ Çÿêè äÿðñè áàøëàéà
áèëìÿäè. Äàùà äîüðóñó áàøëàìàäû. Î áó ýöí Íÿçàêÿòÿ ìÿùÿááÿòèíè
à÷ìàëû, îíóí ôèêðèíè áèëìÿëè èäè. Çÿêè áèëèðäè êè, Ìÿùÿððÿì ÿìè éåýàíÿ
____________
ãûçûíû, îíóí èñòÿäèéè àäàìà âåðÿúÿêäèð. Îäóð êè, áèðèíúè íþâáÿäÿ
Íÿçàêÿòèí þçö èëÿ äàíûøìàã ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. Åëÿ áèë Íÿçàêÿò äÿ
214
Çÿêèíèí áó ýöíêö ìÿãñÿäèíè äóéìóøäó. Î, äÿôòÿð, ãÿëÿìèíè ãûðàüà
ãîéìóø, áàøûíû êþêñö öñòöíÿ áóðàõûá, íÿ èñÿ äöøöíöðäö. Çÿêè ÿëèíäÿêè
ãÿëÿìè îéíàäà-îéíàäà ñþçÿ áàøëàäû. Àíúàã ãûðûã-ãûðûã äåäèêëÿðè ñþç-
ëÿð ýöíëÿðëÿ ÿçáÿðëÿäèêëÿðèíÿ ùå÷ áÿíçÿìèðäè:
– Íÿçàêÿò, ìÿí áó ýöí ñÿíèíëÿ áèçèì ùÿð èêèìèçÿ àèä îëàí áèð
ìÿñÿëÿ ùàããûíäà äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ñÿí äàùà áþéöìöñÿí...
Ìÿùÿððÿì ÿìè, Ôèðóçÿ õàëà äà ãîúàëûáëàð. Ìÿíúÿ...
Íÿçàêÿò áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Çÿêèíèí íÿ äåéÿúÿéèíè ÷îõ éàõøû ùèññ
åäèðäè. Îäóð êè, þçöíö ÷îõ ïèñ ùèññ åòäè, óòàíäûüûíäàí íÿ åäÿúÿéèíè áèë-
ìÿäè. Áèðäÿí àéàüà ãàëõûá ñöðÿòëÿ îòàãäàí ÷ûõäû. Ëàêèí î, ãàïûäàí
÷ûõàðêÿí Çÿêèíèí îíóí àðõàñûíúà äåäèéè ñîí ñþçëÿðè åøèòìèøäè:
– Ìÿíúÿ áèç ùÿð èêèìèç õîøáÿõò îëà áèëÿðèê. Áó ñÿíèí ÿëèíäÿäèð.
Áó ñþçëÿð Íÿçàêÿòèí öðÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèðäè.
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Çÿêè áèð ùÿôòÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèýèëÿ ýÿëìÿäè.
Ãîúàëàð ëàï íèýàðàí ãàëìûøäûëàð. Íÿçàêÿò èñÿ ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îë-
äóüóíó éàõøû áèëèðäè. Çÿêèíèí áèð äÿ ãàéûòìàéàúàüûíû äöøöíöá, áèð ýå-
úÿ ÿùâàëàòû àíàñûíà à÷äû, öñòÿëèê áèð òÿùÿðëÿ þç ðàçûëûüûíû äà áèëäèðäè.
Ãûçûíûí áåëÿ áèð àäàìû ñåâìÿñè Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ÷îõ ñåâèíäèð-
ìèøäè. Îäóð êè, åëÿ ñàáàùêû àäàì ýþíäÿðèá, Çÿêèíè éàíûíà ÷àüûðòäûðäû.
Áó äÿôÿ Çÿêè ÿââÿëêèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, è÷ÿðè òÿðÿääöäëÿ, ãûçàðà-ãûçàðà
ýèðäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áóíó ùèññ åäèá, Çÿêèíè áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã
ö÷öí:
– Ýÿë îòóð, Ôèðóçÿ õàëàíýèë äÿ åâäÿ éîõäóð. Ýåäèáëÿð òÿäàðöê ýþð-
ìÿéÿ. Ñÿí äÿ êè, áó ýöíäÿí ìÿíèì îüëóìñàí, – äåäè.
Çÿêè ñòîëóí ãûðàüûíà íåúÿ ýÿëèá îòóðäóüóíó äà áèëìÿìèøäè. ×îõ
÷ÿòèí ýþðöíÿí áó èøèí áåëÿ àñàí äöçÿëìÿñè îíó òÿÿúúöáëÿíäèðèð, ùÿì äÿ
ñåâèíäèðèðäè. Î èíäè Íÿçàêÿòèí öçöíÿ áèð äÿ áàõìàã, îíóí ñèìàñûíäàêû
ðàçûëûã èøàðÿëÿðèíè, ýþçëÿðèíäÿêè òÿáÿññöìö ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Î þçöíö
ÿí õîøáÿõò áèð àäàì ñàéûðäû.
Áó ýöí Çÿêè Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ íÿ äàíûøà áèë-
ìÿäè. Ùÿð èêèñè íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûëàðñà äà áàø òóòìàäû. Ìÿùÿððÿì ÿìè
äàëüûí, Çÿêè èñÿ ÷îõ ùÿéÿúàíëû èäè. Çÿêè àéàüà äóðóá, áó ýöí äàùà íó-
ðàíè ñèôÿò àëìûø Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ ýþðöøÿíäÿ î:
– Äàùà ÷ÿêèíèá åëÿìÿ, ñàáàù ýþçëÿéÿúÿéÿì, ýÿë! – äåäè.
____________
Åë÷èëÿðÿ âåðèëÿí “ùÿ” úàâàáû èëÿ òîéóí àðàñû óçóí ÷ÿêìÿäè. Çÿêèíèí
áàëàúà åâèíäÿ êå÷èðèëÿí êàñûáéàíà òîé èêè ýÿíúè áèð-áèðèíÿ ãîâóøäóðäó.
215
 ***

Çÿêè êîíêà äóðàúàüûíäà ßùìÿäÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ Íÿçàêÿòëÿ òÿçÿúÿ

åâëÿíäèéè ýöíëÿð èäè.
Çÿêè ßùìÿäè áèðáàø åâèíÿ àïàðäû. Ãàïûíû Íÿçàêÿò à÷äû. ßùìÿä
ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. Áèð àíäà âöúóäó òèòðÿäè, ýþçëÿðè ãàðàëäû. Áèð äÿ ýö-
ëöìñöíÿí Çÿêèíèí ñèìàñûíà áàõûíúà ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó àí-
ëàäû. Òåç þçöíö òîïëàéàðàã, Íÿçàêÿòëÿ ýþðöøäö, Çÿêèíè òÿáðèê åòäè.
Ñîíðà ñÿëèãÿ èëÿ äþøÿíìèø øöøÿáÿíääÿí êå÷èá áàëàúà îòàüà äàõèë îëäó.
Ñòîëóí áàø òÿðÿôèíäÿ ãîéóëìóø ñòóëäà îòóðäó.
Çÿêè Íÿçàêÿòÿ íÿ èñÿ òàïøûðûá, äîñòóíóí äàëûíúà îòàüà ýÿëäè. Íÿçà-
êÿò øöøÿáÿíääÿ ãÿëéàíàëòû ùàçûðëàìàüà ìÿøüóë îëäó.
Èêè äîñò öç-öçÿ îòóðàíäà Çÿêè èëê ÿââÿë ñîñèàë-äåìîêðàò òÿëÿáÿ
òÿøêèëàòû ùàããûíäà ñîðóøäó. ßùìÿä ñîí çàìàíëàð òÿøêèëàòûí àüûð ùàë êå-
÷èðäèéèíè, ùÿð àääûìäà õÿôèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿãèá åäèëäèéèíè ñþéëÿäè.
Çÿêè ÷îõ ìöòÿÿññèð îëäó. Éóìðóüóíó øèääÿòëÿ ìàñàéà ÷ûðïàðàã:
– Àù éûðòûúû àéû, íÿ ãÿäÿð ÿëèíäÿ ôöðñÿò âàð, ùþêìðàíëûüûíû åò, èíàí
êè, áèð ýöí ùàããûí éóìðóüó àëòûíäà ÿçèëÿúÿêñÿí! – äåéÿ áàüûðäû.
ßùìÿä ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Éàâàø, éàâàø, ñòîëó ãûðàðñàí, – äåäè.
Çÿêè äàùà êÿñêèí áèð ñÿñëÿ:
– Ìàñàíû äåéèë, éóìðóüóìëà áó èñòèñìàð äöíéàñûíûí òàõò-òàúûíû àëò-
öñò åäÿúÿéÿì! – äåäè.
ßùìÿä áèëèðäè êè, áó ìþâçóäà Çÿêè èëÿ ñþùáÿòè äàâàì åòäèðñÿ, î,
ñÿùÿðÿúÿí äàíûøàúàã. Þçö èñÿ áåëÿ ñþùáÿòëÿðëÿ áèð î ãÿäÿð äÿ ìàðàã-
ëàíìûðäû. Îäóð êè, ñþùáÿòè äÿéèøìÿê ìÿãñÿäè èëÿ:
– Ùàðàäà èøëÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Áó ñóàëà à÷ûã úàâàá âåðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èäè: ÷öíêè Çÿêè Áàêûéà ýÿ-
ëÿíäÿí ñîíðà æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ ÷àëûøàí ïàðòèéà öçâëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ
îðàäà ãóëëóüà äöçÿëìèøäè. Î, íåôòàéûðìà çàâîäëàðûíäàí áèðèíäÿ ìåõà-
íèê âÿçèôÿñèíè òóòóð, ÿñëèíäÿ èñÿ æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ õÿôèééÿ ñèôÿòè èëÿ
÷àëûøûðäû. Ïàðòèéà áó ñàäèã áîëøåâèêäÿí áó øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ãÿðà-
ðûíà ýÿëìèøäè. Áóíó ùå÷ åâäÿ äÿ áèëìèðäèëÿð. Ìÿùÿððÿì ÿìè äÿ, Íÿ-
çàêÿò äÿ, áàøãà äîñòëàðû äà Çÿêèíè çàâîääà ÷àëûøàí áèð ìåõàíèê êèìè
òàíûéûðäûëàð. ßùìÿäÿ äÿ áåëÿ éàëàí ñàòìàëû èäèìè? ßùìÿä êè, îíóí
Ìîñêâàäàêû ôÿàëèééÿòèíè ëàï éàõøû áèëèðäè, îðàäà ùÿð ñèððèíè îíóíëà áþ-
____________
ëöøöðäö. Áèð äÿ äîñòëóãäà î, ÷îõ ìþùêÿì îüëàí èäè. Áóíëàðû õàòûðëàéûí-
úà Çÿêèéÿ ìÿðäëèê ùèññè ýöú ýÿëäè. Î, òÿìêèíëÿ:
216
 – Þçöì Ãàðàøÿùÿð çàâîäëàðûíäàí áèðèíäÿ ìåõàíèê ñèéàùûñûíäàéàì,
ÿñëèíäÿ èñÿ Áàêû æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ ÷àëûøûðàì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
ßùìÿä ÷îõ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
– Ùå÷ áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Íåúÿ éÿíè æàíäàðì èäàðÿñè? Èíãèëàá-
÷û ùàðà, úàñóñëóã ùàðà? Áó íÿ äåìÿêäèð?
– Áÿëè, ùþêóìÿò ìÿíÿ èíàíûá èøÿ ýþòöðìöøäöð, áóíóí ö÷öí ïàðòèéà
÷îõ ÷àëûøäû. Þçöì èñÿ èíãèëàáûí õåéðèíÿ èøëÿéèðÿì. Éÿíè ãûñà äåñÿì,
æàíäàðìäà èøëÿéèá, îíëàðûí þç èøëÿðèíÿ ìàíå îëóðàì.
Áó úàâàá ßùìÿäè áèð ãÿäÿð ïÿðò åòäè. Áåëÿ ãîðõóëó, úÿíúÿëëè éåðÿ
ýÿëìÿñèíÿ ïåøìàí îëäó. Áóíó Çÿêè äÿ ùèññ åäèá, áó áàðÿäÿ ñþùáÿò à÷-
ìàñûíûí éåðñèç îëäóüóíó äöøöíäö. Àíúàã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ìÿúëèñèí
ðóùóíó äÿéèøìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ßùìÿä ñþùáÿòè éåíèäÿí õàòûðëàäûüû Ìÿ-
ùÿððÿì ÿìèäÿí ñàëäû. Àðòûã Íÿçàêÿò äÿ ñòîëóí öñòöíö äöçÿëòìèø, þçö
äÿ áèð òÿðÿôäÿ îòóðìóøäó.
– Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ ýþðöøöðñöíöçìö? ßùâàëû íåúÿäèð?
– Éàõøûäûð, àíúàã ñèçèíëÿ ÷îõ ìàðàãëàíûð, ýÿëìÿéèíèçè áèëñÿ, áèð äÿ-
ãèãÿ äÿ åâäÿ îòóðìàç, – äåéÿ Íÿçàêÿò úàâàá âåðäè. Áóíäàí ñîíðà
äîñòëàð óçóí-óçàäû Ìÿùÿððÿì ÿìèäÿí äàíûøäûëàð. Çÿêè äåäè:
– ßñèë êèøèäèð, áó øÿùÿðäÿ ÿí ÷îõ ñåâäèéèì àäàìëàðäàí áèðèäèð. Î
éàøäà ãîúàäà áó ôÿàëëûã, áó éåíèëèê áèçëÿðäÿ ýþðöíìÿìèø øåéäèð. Áèç
ýÿíúëÿðèí öçÿðèíäÿ îíóí ÷îõ ôàéäàëû òÿñèðè âàðäûð, áóíó ùå÷ êèì èíêàð
åäÿ áèëìÿç!
ßùìÿä îíóí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè. Çÿêè áèð ãÿäÿð Ìÿùÿððÿì ÿìè
ùàããûíäà îëàí õàòèðÿëÿðèíäÿí äàíûøäû. ßùìÿä ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Áèð ýöí êö÷ÿ èëÿ ýåäÿðêÿí ÷îõ ìöòÿÿññèá ìîëëàëàðûí áèðèñè èëÿ öñò-
áàøûíäàí éîõñóëëóã éàüàí áèð êèøè áèçèìëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäè. Ìîëëà
îíà íÿ èñÿ äàíûøûð, êèøè äÿ ýþçëÿðèíè ùåéðÿòëÿ îíóí àüçûíà äèêÿðÿê äèí-
ëÿéèðäè. Éàíëàðûíäàí êå÷äèéèìèç çàìàí Ìÿùÿððÿì ÿìè äàéàíäû. Êèíëè
áàõûøëàðëà îíëàðû ñöçÿðÿê: “Áèð áó éîëóüà áàõ, ìîëëàíûí ñàããàëû àëòûíà
ýþð íåúÿ ñîõóëóáäóð. Åëÿ áèë ìþâùóìàò ãîõóñó âåðÿí ìîëëàíûí àüçû
úÿííÿò ãàïûñûäûð; äÿðäÿ áàõ, ìèëëÿòÿ áàõ!” äåéÿ öçëÿðèíÿ áàõäû. Áó
ñþçëÿðè î ãÿäÿð éöêñÿêäÿí äåäè êè, ùÿð èêèñè åøèòäè. Ùÿð èêèñè àúûãëû áà-
õûøëàðëà Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ñöçäöêäÿí ñîíðà, ùÿìèí êèøè äþíÿðÿê: “Åé,
ãîúà øåéòàí, êöôð äàíûøìà, áàøûíû ÿçÿðÿì!” – äåäè. Áàõ, Ìÿùÿððÿì ÿìè
áåëÿ àäàìëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èø ýþðöð, ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìèð.
Èêè äîñò ýåúÿ éàðûñûíà ãÿäÿð õåéëè ñþùáÿò åòäèëÿð. Íÿçàêÿò îíëàðûí
____________
éàòàüûíû îòàãäà éàí-éàíà ñàëûá, þçö øöøÿáÿíääÿ éàòäû. Áèð ãÿäÿð äÿ
éàòàãäà äàíûøäûãäàí ñîíðà îíëàðû éóõó àïàðäû.
217
 Ñÿùÿð ßùìÿä ýþçëÿðèíè à÷àíäà ùàìû îéàíìûøäû. Ñÿùÿð éåìÿéèí-
äÿí ñîíðà Çÿêè þç èøèíèí äàëûíúà, ßùìÿä èñÿ èëê ÿââÿë Ìÿùÿððÿì ÿìè-
íè ýþðìÿéÿ ýåòäè. Ùÿð÷ÿíä Ìÿùÿððÿì ÿìè îíóí àðçóñóíó öðÿéèíäÿ
ãîéìóøäó. Àõû î, Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ îüóë îëìàã, îíóí çÿùìÿòèíèí
ùàããûíû âåðìÿê ôèêðèíäÿ èäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ äàèìè éàõûíëûã ñàõëà-
ìàã ö÷öí Íÿçàêÿò ÿí éàõøû áèð âàñèòÿ èäè. Àíúàã áóíëàð ùàìûñû ÿáÿñ
õöëéàëàð èäè. Èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ìÿùÿððÿì ÿìèäÿí èíúèìÿéÿ èñÿ ùå÷
áèð ÿñàñ éîõ èäè. Áèð äÿ êè, Íÿçàêÿò îíóí éàõûí äîñòëàðûíäàí áèðèíÿ ýåò-
ìèøäè. Áó ùàãäà ôèêèðëÿøìÿéèí þçö ßùìÿäÿ ìÿíÿâè ÿçàá âåðèðäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ßùìÿäè áèð àòà êèìè ãàðøûëàäû, àëíûíäàí þïÿðÿê:
– Àôÿðèí, îüëóì! – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè Ìîñêâàäàêû àçÿðáàéúàíëû òÿëÿáëÿð ùàããûíäà îíäàí
ìÿëóìàò àëìàüà áàøëàäû. ßùìÿä áÿçè òÿëÿáÿëÿðèí ùÿëÿ äÿ åéø-èøðÿòÿ äàë-
äûãëàðûíû, äþâëÿòëè áàëàëàðûíûí îõóìàã èñòÿéÿí ñòóäåíòëÿðÿ ïèñ òÿñèð ýþñ-
òÿðäèéèíè, áÿçèëÿðèíèí èñÿ þç éîõñóë éîëäàøëàðûíûí õåéðèíÿ ìöñàìèðÿëÿð
òÿøêèë åäèá, ìèëëè íÿüìÿ âÿ ðÿãñëÿð íöìàéèø åòäèðäèêëÿðèíè ñþéëÿäè.
Áó ñþçëÿð Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ùå÷ õîøóíà ýÿëìÿäè. Î, ìÿéóñ áèð
âÿçèééÿò àëàðàã äåäè:
– Áó Íèêîëàéûí òàõòû ýþðöì þç áàøûíà ó÷ñóí. Áèçèì áàøûìûçûí àëòû-
íà éàñòûã ãîéóð, èíýèëèñ ñèéàñÿòè àïàðûð. Êþùíÿ ìÿùÿëëÿ ìÿêòÿáëÿðèíè,
êþùíÿïÿðÿñò ìîëëàëàðû ùèìàéÿ åäÿðÿê, õàëãûìûçû ãàðàíëûãäà ñàõëàìà-
üà, éåíè ôÿíëÿðäÿí, òåõíèêàäàí óçàãëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. ×àð öñóëè-èäàðÿñè
õàëãûìûçûí ÿêèí÷è, èø÷è âÿ çèéàëûñûíà ãÿäÿð ùàìûíû êîð ãîéìàã èñòÿéèð.
Îíó êîð ãàëñûí. ßí ÷îõ ãîðõäóüó, ÿí ÷îõ äöøìÿí òóòäóüó äà áèçèì
çèéàëûëàðäûð. Î, çàùèðäÿ áàøûìûçû îõøàéûð, ùÿãèãÿòäÿ èñÿ ãÿëáèìèçè ýÿ-
ìèðèð, ãàíûìûçû è÷èð. Çèéàëûëàðûìûç ñèéàñè ýþðöø åòèáàðû èëÿ î ãÿäÿð ýåðè-
äÿäèð êè, ÷àðèçìèí éåðëè ùàêèìëÿðëÿ áèðëÿøèá àïàðäûüû äàüûäûúû ñèéàñÿòèí
ìÿíàñûíû áàøà äöøìöðëÿð.
ßùìÿä Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí çèéàëûëàð ùàããûíäàêû ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìàäû:
– Éàíûëûðñûíûç, Ìÿùÿððÿì ÿìè, çèéàëûëàðûìûçû î ãÿäÿð äÿ øöóðñóç áèë-
ìÿéèí. Àðàëàðûíäà íàìóñëó âÿ ãåéðÿòëè ýÿíúëÿð ÷îõäóð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ãèñìÿí ðàçûëàøäû:
– Äîüðó äåéèðñÿí, ãàáàãúûë çèéàëûëàðûìûç, Çÿêè êèìè ìÿçëóìëàðûí
ùàëûíû äöøöíÿí, îíëàðûí õèëàñû éîëóíäà ÷àëûøàí ýÿíúëÿðèìèç âàðäûð. Ìÿí
ìèëëÿòèí èñòåäàä âÿ ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíûðàì. Àíúàã ùÿëÿ êàëäûð, éåòèøìÿ-
____________
ìèøäèð, áóíó åòèðàô åòìÿëèéèê. Ãîíøóìóç ýöðúöëÿðèí, åðìÿíèëÿðèí
àëòìûø-éåòìèø èëëèê ñèéàñè òÿðáèéÿñè âàð. Áèçè àäàì åòñÿ áó 1905-úè èë èí-
218
ãèëàáû êèìè èíãèëàáëàð, áó ôÿùëÿ ùÿðÿêàòëàðû åäÿúÿê. Áèç áó êèìè èíãè-
ëàáëàðäà áöòöí ãöââÿòèìèçëÿ èøòèðàê åòìÿëèéèê!
Ñþç-ñþçö ÷ÿêÿðÿê, íÿùàéÿò, ßùìÿäèí ãóëëóã ìÿñÿëÿñè îðòàéà ÷ûõäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè éàõûí çàìàíäà íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ îíà áèð âÿçèôÿ òàïà-
úàüûíà ñþç âåðäè. ßùìÿä ùÿð ýöí ãÿçåòëÿðäÿêè åëàíëàðû áèð-áèð ýþçäÿí
êå÷èðäè. Ùÿòòà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿäÿí ñàùèáëÿðèíèí êîíòîðóíà áåëÿ ýåòäè.
Àíúàã ùå÷ áèð âÿçèôÿ òàïìàäû.
Áèð äÿôÿ Çÿêè ßùìÿäÿ òÿñÿëëè âåðÿðÿê äåäè:
– ßùìÿä, öðÿéèíè ñûõìà, ñÿíè áèçèì òÿøêèëàòà öçâ êå÷èðÿúÿéÿì,
ñÿí ùÿì õàëãûìûçûí, ìÿùêóìëàðûí àçàäëûüû éîëóíäà ÷àëûøûð, ùÿì äÿ
òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí ìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí îëóíàðñàí.
ßùìÿäè èëäûðûì âóðàí êèìè îëäó:
– Éîõ, ìÿíèì ñèéàñÿòëÿ èøèì éîõäóð, – äåéÿ ÷îõ ãÿòè øÿêèëäÿ åòè-
ðàç åòäè.
Çÿêè äîñòóíóí áó ãÿäÿð ãîðõàã, èúòèìàè ùÿéàòäàí óçàã áèð àäàì
îëìàñûíà òÿÿññöô åòäè, àðòûã îíà áèð ñþç äåìÿäè.
Ýöíëÿð êå÷äè, ùÿôòÿëÿð äîëàíäû. ßùìÿä áþéöê íåôò ñÿëòÿíÿòèíäÿ þçöíÿ,
òÿùñèëèíÿ ìöíàñèá áèð âÿçèôÿ òàïà áèëìÿäè. Îíà éàëíûç Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí
âÿäëÿðè, Çÿêèíèí ýöëÿð öçö, éîëäàøëàðûíûí õîø ðÿôòàðû òÿñÿëëè âåðèðäè.

ÀËÒÛÍÚÛ ÔßÑÈË

Çÿêè ö÷ ýöí èäè äàëüûí âÿ ÿñÿáè ýþðöíöðäö. Àõøàìëàð åâäÿí ÷ûõûð,

ýåúÿ åâÿ ÷îõ ýåú äþíöðäö. Çÿêè åâëÿíÿíäÿí ñîíðà õàëàñû îüëó Ìóñà þç
åâëÿðèíÿ êþ÷äöéöíäÿí Íÿçàêÿò åâäÿ òÿê ãàëûðäû. ßùìÿä èñÿ ýåúÿëÿ-
ìÿéÿ åâÿ ýÿëÿíäÿ Íÿçàêÿòè òÿê ýþðöð, þçöíö áèð ãÿäÿð éàõøû ùèññ åò-
ìèðäè. “Ùÿð ùàëäà ìöñÿëìàí÷ûëûãäûð, – äåéèðäè,– ùÿðÿíèí öðÿéèíÿ áèð
øåé ýÿëÿ áèëÿð”. Àíúàã Íÿçàêÿò þçöíö ùå÷ î éåðÿ ãîéìóð, ßùìÿäè ñÿ-
ìèìèééÿòëÿ ãàðøûëàéûð, õþðÿéèíè âåðèð, øöøÿáÿíääÿ îòóðóá ìöòàëèÿñèíÿ
äàâàì åäèðäè. Î, Çÿêèíèí úèääè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó äóéäóüóíäàí
îíà ìàíå îëìóð, ÿêñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäû. Çÿêèíèí ýåúÿëÿð åâÿ ýåú ãà-
éûòìàñû ßùìÿäè ÷îõ ÿñÿáèëÿøäèðèðäè. Õöñóñÿí Íÿçàêÿòÿ ëàï éàçûüû ýÿ-
ëèðäè. Áèð àõøàì Çÿêè èêè íÿôÿðëÿ ýÿëäè. Îòóðäóëàð, éàâàøäàí äàíûøäûëàð,
éåäèëÿð, è÷äèëÿð éåíÿ ãàëõûá ýåòäèëÿð. ßùìÿä áóíäàí áèð øåé àíëàìàäû.
____________
Àíúàã Çÿêèíèí îíà ãàðøû îëàí ñîéóã ùÿðÿêÿòèíäÿí ÷îõ ñûõûëäû. Íÿ ýÿ-
ëÿðêÿí, íÿ äÿ ýåäÿðêÿí ßùìÿäÿ ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè, ùÿòòà éåéèá-
219
è÷ÿðêÿí îíó äÿâÿò äÿ åòìÿäè. Î àðòûã Çÿêèéÿ áèð éöê îëäóüóíó äöøöíöð
âÿ áóíà ÷àðÿ àõòàðûðäû. Ùÿìèí ýåúÿ Çÿêè ÷îõ åðêÿí ãàéûòäû. Ùÿìèøÿêè
êèìè íÿøÿëè ýþðöíöðäö. Îòàüà ýèðÿí êèìè ßùìÿäÿ éàõûíëàøäû, ÿëè èëÿ
îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã ñîðóøäó.
– Ùÿ, äîñòóì, íåúÿñÿí, ñûõûëìûðñàí êè?
ßùìÿä òóòãóí áèð ñÿñëÿ:
– Éîõ, äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ñÿñèí õîøóìà ýÿëìÿäè, ñÿí ìÿíÿ ÷îõ êÿäÿðëè ýþðöíöðñÿí, – äåéÿ
Çÿêè îíóí áîéíóíó ãóúàãëàäû.
– Ùå÷ íÿ éîõäóð.
– Áèëèðÿì, èøñèçëèê ñÿíè ñûõûð, ãàðäàøûì, ôèêèð åòìÿ, ùÿëÿ äîëàíìàüà
÷þðÿéèìèç âàðäûð.
– Ñÿíèíëÿ ýÿëÿí ãîíàãëàð êèì èäè?
– Î èðè áûüëû, ãûñà áîéëó, ãàðàéàüûç àäàì æàíäàðì èäàðÿñèíèí ìÿø-
ùóð õÿôèééÿñèäèð.
ßùìÿä àúû-àúû ýöëÿðÿê:
– Ìÿíÿ äÿ áåëÿ âÿçèôÿ âåðìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Éîõ, áó èïÿ-ñàïà ýèðìÿéÿí ùþêóìÿò õÿôèééÿñèäèð. Áó àë÷àã áþ-
éöê èøëÿð à÷ûð. Èíäè äÿ ùàçûðëàøûð êè, ìÿíèì ÿí éàõûí äîñòóì âÿ ôèðãÿ-
ìèçèí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí áèðèñè ùàããûíäà æàíäàðì èäàðÿñèíÿ ìÿëóìàò
âåðñèí. Áèð äÿ åëÿ õÿôèééÿëÿð âàðäûð êè, ìààø àëûð âÿ ýèçëè-ýèçëè áèçèìëÿ
äÿ ÿëàãÿäÿ îëóð. Îíëàðûí áèçÿ çÿðÿðäÿí ÷îõ ôàéäàñû âàðäûð. Òàíûäûüûìûç
áó êèìè àäàìëàðû áèç ìÿõñóñ îðà òÿùêèì åäèðèê.
– Éàõøû, áó õÿôèééÿíèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ äîñòóíó òóòìàéàúã-
ëàðìû?
– Îíà ÷àðÿ òàïäûã.
– Íåúÿ?
– Éàíûíäàêû î àðûã, äèíìÿç àäàìû ýþðäöíìö?
– Ýþðäöì.
– Îíà òÿñëèì åòäèì.
ßùìÿä ùåéðÿòäÿí èðè-èðè à÷ûëàí ýþçëÿðèíè îíà äèêÿðÿê áèð àç äöøöí-
äöêäÿí ñîíðà:
– Áÿñ, áó àäàìûí ìÿëóìàò âåðìèø îëäóüóíó ñÿí íåúÿ þéðÿíäèí?
– Áèçèìëÿ ÿëàãÿäÿ îëàí õÿôèééÿëÿðèìèçäÿí. Îíëàðûí âÿçèôÿñè ÿí
÷îõ ùþêóìÿò õÿôèééÿëÿðèíè òÿãèá åäÿðÿê, îíëàðûí à÷àúàüû èøëÿðè þéðÿí-
____________
ìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
ßùìÿä ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê:
220
 – Áþéöê áÿëàñàí, – äåäè,– æàíäàðì èäàðÿñèíèí ñàäèã áèð ìÿìóðó
îëóá, ÷àð õÿôèééÿëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã?! ×îõ ãÿðèáÿ èøäèð! Ïàäøàù
áèëñÿ ñÿíÿ áþéöê ðöòáÿ âåðÿð.
– Åëÿ ðöòáÿëÿð ìÿíè ãîðõóäà áèëìÿç. Õàëãûìûçûí àçàäëûüû éîëóíäà
öçÿðèìÿ ýþòöðäöéöì áó ðöòáÿäÿí äàùà áþéöê ðöòáÿ õÿéàëûìà äà ýÿòèðÿ
áèëìÿðÿì.
***
1905-úè èë èíãèëàáûí ãàðà èðòèúà ÿâÿç åòäèêäÿí ñîíðà Áàêûäà äà èí-
ãèëàá÷ûëàðûí âÿçèééÿòè õåéëè àüûðëàøìûøäû. Èðòèúà èëëÿðèíäÿ îíëàðûí áþéöê
áèð ùèññÿñè ùÿáñ îëóíìóø, ñöðýöíëÿðÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Èíãèëàá÷ûëàð àìàí-
ñûç øÿêèëäÿ òÿãèá îëóíóðäóëàð. 1908-úè èëëÿðäÿ òÿçéèã âÿ òÿãèáëÿð äàùà
äà ãöââÿòëÿíäè. Ùþêóìÿò Áàêûäàêû èíãèëàáè ùÿðÿêàòû àõûðà ãÿäÿð áîü-
ìàã ö÷öí õöñóñè òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Ãàôãàç úàíèøèíè Âîðîíñîâ-
Äàøêîâóí ÿìðè èëÿ Áàêûéà éåíè ùÿðáè ãöââÿëÿð ýÿòèðèëäè, æàíäàðìëàðûí
âÿ õÿôèééÿëÿðèí, úàñóñëàðûí ñàéû äàùà äà àðòûðûëäû.
Ñîí çàìàíëàð Ñàøà äà òÿøêèëàòûí áþéöê åòèáàðûíû ãàçàíìûøäû. Î,
Çÿêè èëÿ Ìîñêâàäàí ýÿëÿíäÿí ñîíðà àç çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ Ãàðàøÿùÿðèí
çàâîäëàðûíäàí áèðèíÿ èøÿ äöçÿëìèøäè. Áó, Çÿêèíèí èøëÿäèéè íåôòàéûðìà
çàâîäó èäè. Ùÿð èêè ýÿíú Áàêûéà ýÿëäèêäÿí ñîíðà òÿøêèëàòà ìöðàúèÿò
åòìèø, îíëàð ãåéäÿ àëûíäûãäàí ñîíðà ùÿìèí èøÿ äöçÿëìÿëÿðèíäÿ äÿ òÿø-
êèëàò îíëàðà ÷îõ êþìÿê åòìèøäè. Ñàøà çàâîäà ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà èëê ÿâ-
âÿë òÿáëèüàò àïàðìàã èøè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Àõûð çàìàíëàð ùÿòòà ÷îõ
ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ êå÷èðèëÿí èêè òÿòèëÿ äÿ î, ðÿùáÿðëèê åòìèøäè. Ôÿùëÿëÿð
îíà ÷îõ ùþðìÿò åäèðäèëÿð. Ýÿíú îëìàñûíà áàõìàéàðàã ùÿð ôÿùëÿíèí þç
äèëèíè áèëèðäè. Ìîñêâà ôÿùëÿëÿðèíèí ìöáàðèçÿ öñóëëàðûíäàí åòäèéè ñþù-
áÿòëÿð äÿ ôÿùëÿëÿðè ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðäû. Ñàøàíûí Çÿêè èëÿ ýþðöøäöéö éåð
äÿ çàâîä èäè. Çÿêè øöáùÿ îéàòìàìàã ö÷öí òÿøêèëàòà ýåäèá-ýÿëìèðäè.
Òÿøêèëàòëà ÿëàãÿíè Ñàøà ñàõëàéûð, òàïøûðûãëàðû Çÿêèéÿ î âåðèðäè. Çÿêèíèí
ÿëäÿ åòäèéè ìÿëóìàòû èñÿ òÿøêèëàòà Ñàøà ÷àòäûðûðäû.
Ñîí çàìàíëàð õÿôèééÿëÿðèí, úàñóñëàðûí ñàéûíûí àðòìàñû ïàðòèéàíûí
èøèíè ÷îõ ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Æàíäàðì èäàðÿñè, ùÿòòà áÿçÿí ôÿùëÿëÿðèí þç
è÷ÿðèñèíäÿí îíóí õåéðèíÿ èøëÿéÿí àäàìëàð òàïà áèëèðäè. Õÿôèééÿ âÿ úà-
ñóñëàðëà ìöáàðèçÿ ö÷öí ïàðòèéà äà ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð ýþðìöøäö. Çÿêè-
íèí æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ ÷àëûøìàñû äà áåëÿ áèð ìÿãñÿäëÿ åäèëìèøäè.
Æàíäàðì èäàðÿñè îíäàí ñàòûëìûø áèð ôÿùëÿ íöìàéÿíäÿñè êèìè èñòèôàäÿ åò-
____________
ìÿéÿ ÷àëûøûð, Çÿêè èñÿ ïàðòèéàíûí òàïøûðûãëàðûíû ìÿùàðÿòëÿ éåðèíÿ éåòè-
ðÿðÿê, ÷àð õÿôèééÿëÿðèíèí èøèíÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà çÿðáÿëÿð âóðóðäó.
221
 Áèð ýåúÿ Çÿêè ãîëòóüó è÷êè âÿ éåìÿêëÿðëÿ äîëó, ö÷ ãîíàãëà è÷ÿðè
ýèðäè. ßùìÿä îíëàðû ýþðöíúÿ óçóí âÿ àðûã êèøèäÿí ìÿñÿëÿíè àíëàìûø
îëäóüóíäàí øöøÿáÿíäÿ ÷ÿêèëäè. Íÿçàêÿò àòàñûýèëÿ ýåòìèøäè. Çÿêè ÿëèí-
äÿêè øåéëÿðè ñòîë öçÿðèíÿ ãîéäó, öçöíö ãîíàãëàðà òóòàðàã:
– ßçèç ãîíàãëàðûì, Éåëåíà, Ëèçà âÿ Ìóñòàôà, ñèç ÷îõ õîø ýÿëäèíèç!
– äåäè.
Ëèçà îòàüû äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà äåäè:
– Ýþçÿë îòàüûíûç âàðäûð, ÿôñóñ êè, áèðèíúè äÿôÿäèð ýþðöðöê.
Éåëåíà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ìÿí áó õöñóñäà øèêàéÿò åäÿ áèëìÿðÿì. Çÿêè àðàáèð áèçè éàä åäèð,
– äåäè.
Ìóñòàôà ñöíè ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áóíäàí ñîíðà Ëèçà õàíûì äà áèçèì ìÿúëèñëÿðèìèçäÿ èøòèðàê åòìÿ-
ëèäèð, – äåäè.
È÷êè ìÿúëèñè ãóðóëäó. Ãÿäÿùëÿð áèð-áèðèíÿ âóðóëàðàã ñàüëûãëàðà è÷èëäè.
Çÿêè ãÿäÿùè ÿëèíÿ àëàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿí ïàäøàùûí ÿí ñàäèã áèð áÿíäÿñè îëäóüóì êèìè, èäàðÿìäÿ äÿ
þçöìö äîüðó áèð ìÿìóð áèëäèéèìäÿí õîøáÿõòÿì. Ôÿãÿò èäàðÿìèçèí ÿí
ôÿàë àýåíòè îëàí Ëèçà õàíûìûí ýþñòÿðäèéè áþéöê õèäìÿòëÿðÿ âÿ à÷äûüû
ìöùöì ñèéàñè èøëÿðÿ ãàðøû öðÿêäÿí òÿøÿêêöð åäÿðÿê, îíóí ãàðøûñûíäà
ÿéèëìÿéÿ þçöìö ùàãëû ýþðöðÿì. Éàøàñûí Ëèçà õàíûì!
Ãÿäÿùëÿð îíóí ñàüëûüûíà è÷èëäè. Ìÿúëèñ ýåò-ýåäÿ ãûçûøäû. Ñþùáÿò
óçàíäû, áàøëàð ãûçûøäû. Ùÿð êÿñ õÿôèééÿëèê èøëÿðèíäÿ ýþñòÿðäèéè ùöíÿð-
ëÿðäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû. ßââÿëúÿ Éåëåíà ñþç à÷àðàã äåäè:
– Ìÿí øöáùÿëÿíäèéèì áèð íÿôÿðèí äàëûíúà òàì áèð èë äîëàøäûì.
Îíóíëà äîñò îëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð øÿðàèò ùàçûðëàäûì, ìöìêöí îëìàäû.
Íÿùàéÿò, îíóí éàøàäûüû åâäÿ éàõûí áèð äîñòó èëÿ òàíûø îëäóì. Îíóí âà-
ñèòÿñè èëÿ áó àäàìûí åâèíÿ éîë à÷äûì, îòóðóá ñààòëàðúà äàíûøäûã. Ìÿíèì
âåðäèéèì ñóàëëàðà î ãÿäÿð þðòöëö úàâàá âåðèðäè êè, îíóí íÿ ìÿñëÿêäÿ
àäàì îëäóüóíó àíëàéà áèëìèðäèì. ×àðÿì êÿñèëäèêäÿí ñîíðà îíà à÷ûã
ñóàëëàð âåðìÿéÿ áàøëàäûì. Áèð ýöí ìöíàñèá áèð ìÿãàìäà: “Ìÿíè áîë-
øåâèê ôèðãÿñè ÷îõ ìàðàãëàíäûðûð! Áó ôèðãÿéÿ éàçûëìàã ö÷öí êèìÿ ìöðà-
úèÿò åòìÿëèéÿì? Áóíó ëöòôÿí ìÿíÿ ýþñòÿðèíèç, ñèçÿ ãàðøû ìèííÿòäàð
îëàðàì”– äåäèì. Î àäàì èñòåùçà èëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áó õöñóñäà ìÿí äÿ ñèçèí ãÿäÿð ñàâàäñûçàì, ìÿñÿë âàð: “àõòàðàí
____________
òàïàð” – äåäè. Çÿùìÿòëÿðèìèí áîøà ÷ûõäûüûíû ùèññ åäÿðÿê áöòöí öìèä-
ëÿðèì ãûðûëäû.
222
 Èêè ýöí ñîíðà éåíÿ î àäàìûí åâèíÿ ýÿëäèì. Ìÿíè ÷îõ ùþðìÿòëÿ
ãÿáóë åòäè. Îíóí ìÿíÿ ãàðøû îëàí áó ãÿäÿð íÿçàêÿò âÿ ùþðìÿòèíÿ ùåé-
ðÿò åòäèì. Ýöëÿ-ýöëÿ ñîðóøäó: “Ìÿãñÿäèíèçÿ íàèë îëäóíóçìó?” “Éîõ,
î áÿõòèéàðëûüà ùÿëÿ íàèë îëìàìûøàì” – äåéÿ úàâàá âåðäèì. Î ýöëöì-
ñÿéÿðÿê: “Ìÿí èñòÿéèìÿ íàèë îëñàì, ñèç äÿ îëàðñûíûç” – äåäè. Ùåéðÿòëÿ
ñîðóøäóì: “Ñèçèí èñòÿéèíèç íÿäèð?” Î, ìÿíàëû íÿçÿðëÿ ìÿíè ñöçäöêäÿí
ñîíðà: “Ìÿíèì èñòÿéèì æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ áèð òÿùÿð èøÿ äöçÿëìÿêäèð.
Áóíà âàñèòÿ òàïà áèëñÿéäèì ùå÷ äÿðäèì îëìàçäû”, – äåéÿ ýþçëÿðèíè
öçöìÿ äèêäè. Úàâàáà ñþç òàïìàéàðàã, ãûïãûðìûçû ãûçàðäûì.
– Äîüðóäàíìû ùÿðèô úàñóñ îëìàã èñòÿéèðäè?
– Éîõ, î ìÿíèì õÿôèééÿ îëäóüóìó áèëìèøäè.
– Íÿäÿí áèëìèøäè? – äåéÿ Ëèçà úàâàá ýþçëÿéÿí ýþçëÿðèíè Éåëåíà-
íûí öçöíÿ äèêäè. Ìóñòàôà þçöíÿ ìÿõñóñ èñòåùçàëû áèð ñÿñëÿ:
– Äåìÿê, Éåëåíà îíó òÿãèá åòäèéè êèìè, îíóí äà àäàìëàðû Éåëåíà-
íû èçëÿéèá ìÿñÿëÿäÿí àýàù îëìóøëàð.
Ëèçà áèðäÿí-áèðÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê áàüûðäû:
– Ùöíÿðèíÿ ìÿðùàáà, î ìÿíèì ÿëèìäÿí úàíûíû ãóðòàðà áèëÿðäèìè?
Çÿêè Ëèçàíûí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Äîüðóäóð, ñÿíèí ìÿùàðÿòèíÿ ñþç éîõäóð.
Ëèçà þçöíö þéìÿéÿ áàøëàäû:
– Ìÿíèì âàüçàëëàðäà èøèì éîõäóð. Ìöõòÿëèô ãèéàôÿëÿðäÿ ìÿí þç
îâóìó ÿí àäè ìåéõàíàëàðäà, êè÷èê ÷àéõàíàëàðäà âóðóðàì. Êå÷ÿí èë
ìöùöì áèð èø à÷ìûøäûì, øöáùÿñèç, åøèòìèøñèíèç? Áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ äÿ
îëñà Áàëàõàíû òÿøêèëàòûíûí öçâëÿðèíè, èø éåðëÿðèíè, éàõûí àäàìëàðûíû, íÿ-
ùàéÿò, ýþðöøäöêëÿðè éåðè ìöÿééÿí åòäèì. Ñîíðà èäàðÿìèçÿ ùÿð øåéè ÿò-
ðàôëû áèëäèðäèì. Àíúàã ïîëèñèéà ýÿëèá îíëàðû áèðëèêäÿ ùÿáñ åòìÿê èñòÿäèéè
çàìàí úèí êèìè éîõ îëäóëàð. Áó ñèðð ìÿíè ùÿëÿ èíäè äÿ äöøöíäöðöð.
Çÿêè áàøûíû òÿðïÿäÿðÿê:
– Äîüðóäóð, äîüðóäóð, Ëèçà, ÷îõ ýþçÿë õàòûðëàéûðàì, îíóí ÷îõ ìö-
ùöì ñèéàñè áèð ÿùÿìèééÿòè âàðäû. Àíúàã èäàðÿ áèð àç ýåúèêäè âÿ áóíà
ùàìûìûç òÿÿññöô åòäèê. Éåíè à÷ìàãäà îëäóüóí èø èñÿ îíäàí àç ÿùÿìèé-
éÿòëè äåéèëäèð, – äåäè.
– Ìóñòàôà èëÿ òàíûø îëìàüà äà åëÿ áó èø âàñèòÿ îëäó, – äåéÿ Ëèçà Çÿ-
êèíèí äåäèêëÿðèíè òàìàìëàìàüà ÷àëûøäû. – Ìàðàãëàíäûüûì áèð íÿôÿðè
ìÿíèì êèìè, Ìóñòàôà äà òÿãèá åäèðìèø. Íÿùàéÿò, èø åëÿ ýÿòèðäè êè, î
____________
ìÿíèì, ìÿí äÿ îíóí êèì îëäóüóíó áèð-áèðèíäÿí ýèçëÿäÿ áèëìÿäèê.
Ùÿìèí àäàì Áàêû Êîìèòÿñèíèí ÿí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí, áÿëêÿ äÿ ðÿùáÿð-
223
ëÿðèíäÿíäèð. Îíó âÿ îíóí äÿñòÿñèíè Ìóñòàôà èëÿ áèðëèêäÿ úèíàéÿò öñòöí-
äÿ òóòàúàüûã. Áóíà äàèð ìöâàôèã ïëàíûìûç, òÿäáèðëÿðèìèç âàðäûð.
Ìóñòàôà ÿëèíäÿêè ãÿäÿùè Ëèçàéà äîüðó óçàòäû:
– Ëèçà áó éîëäà ñÿí ìÿíèì ùÿãèãè ìöÿëëèì âÿ ðÿùáÿðèìñÿí. Áóíó
ìÿí ùÿð êÿñèí éàíûíäà èôòèõàðëà äåéèðÿì. Ñàü îëñóí ìÿíèì ìöÿëëèìèì.
Çÿêè Ìóñòàôàíû òÿðèô åòìÿéè ëàçûì áèëÿðÿê äåäè:
– Àúèçëèéèíè åòèðàô åäÿí ìÿðä àäàìäûð. Àíúàã Ëèçà êèìè èñòåäàäûí
ýåíèø ãàíàäëàðû àëòûíäà àç çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê ùöíÿð âÿ òÿúðöáÿ
ñàùèáè îëäóüóíó èñáàò åòäèéèí ýöí ñÿíÿ ýóðóëòóëó áèð çèéàôÿò âåðìÿéè
âÿä åäèðÿì. Çèðà êè, áèç ùÿð ñàùÿäÿ ïàäøàùûìûçà ÿí ñàäèã àäàìëàðûã,
ùÿð ñàùÿäÿ ïàäøàùûìûçà ãàðøû áÿñëÿíèëÿí ùþðìÿò âÿ ñÿäàãÿòè ýþðäö-
éöì çàìàí êþêñöì ýåíèøëÿíèð.
Ëèçà Ìóñòàôàíû ýöëÿí ýþçëÿðè èëÿ ñöçÿðÿê:
– Îù...î..! Îíóí ãàðàäèíìÿç îëäóüóíà áàõìàéûí, áó äà áèð íþâ
ãÿùðÿìàíäûð, áó èøäÿ áþéöê èñòåäàäû âàðäûð, – äåäè.
Éåëåíà âÿ Çÿêè Ìóñòàôàéà ìÿíàëû áàõàðàã ýöëöìñÿäèëÿð. Ìóñòàôà
áàøûíû àøàüû ñàëäû. Ìÿúëèñÿ áèð àí ñöêóò ÷þêäö:
Éåëåíà ñààòà áàõàðàã:
– Îùî... ñààò îí áèðè êå÷èð. Íÿ ãÿäÿð ÷îõ ãàëäûã, – äåäè âÿ éåíèäÿí
ãàëõäû. Ãîíàãëàð äóðäóëàð. Çÿêè îíëàðû éîëà ñàëäûãäàí ñîíðà ßùìÿäèí
éàíûíà ýÿëäè. ßùìÿä îíó àéàã öñòöíäÿ ýþçëÿéèðäè. Îíó ýþðöíúÿ:
– Éåíÿ íÿ òÿäáèðèí âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Çÿêè ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
– Èêè ýöí ñîíðà ãÿçåòëÿðäÿ îõóéàðñàí, èíäè èñÿ ýÿë î ýöíöí øÿðÿôèíÿ
ãÿäÿù-ãÿäÿù âóðàã, – äåéÿ îíó éåìÿê îòàüûíà ýÿòèðäè. Îòóðäóëàð.
Î ýåúÿíè Çÿêè ßùìÿäëÿ ÷îõ õîø êå÷èðäè. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ìöõòÿëèô
ìþâçóëàðäà äàíûøäûëàð. ßùìÿä ñèéàñÿòÿ ãîøóëìàéàí, ëèáåðàë ýþðöøëö
ýÿíú îëñà äà, äîñòëóãäà ìþùêÿì èäè. Çÿêè îíóí áó õàñèééÿòèíè áèëèð,
îäóð êè, îíäàí ùå÷ áèð øåéè ýèçëÿòìèðäè. Áó äÿôÿ äÿ îíóí ýÿëÿí ãîíàã-
ëàðëà ÷îõ ìàðàãëàíäûüûíû áèëäèéè ö÷öí îíëàðû áèð-áèð òàíûòìàüà áàøëàäû:
– Î äèíìÿç, ñþéëÿìÿç Ìóñòàôàíû òàíûéûðñàí, î ùå÷... Éåëåíà äà
ùå÷... Áóíëàð áèçèì àäàìëàðûìûçäûð. Áèçÿ ôÿëàêÿò à÷àí î Ëèçàäûð, ùþêó-
ìÿòèí ÿí ìÿøùóð, ÿí ùèéëÿýÿð õÿôèééÿñèäèð. Ùÿð ÷ÿòèí èøäÿ æàíäàðì
èäàðÿñè îíà ìöðàúèÿò åäèð. Ìóñòàôà îíó áèð àí ýþçäÿí ãîéìóð. Áó ýöí-
ëÿðäÿ îíóí à÷àúàüû áèð èøäÿ èéèðìèäÿí àðòûã ñîñèàëèñò éàõàëàíìàëûäûð. Áó
ýåúÿêè çèéàôÿò îíóí ö÷öí þëöì çèéàôÿòè èäè, ÷öíêè î, àðàäàí ÷ûõìàéûí-
____________
úà áèç ðàùàò ÷àëûøà áèëìÿéÿúÿéèê.
– Äåìÿê áóíóí äà ìöãÿääÿðàòû Ìóñòàôàéà òàïøûðûëäû.
224
 – Øöáùÿñèç!
ßùìÿäèí ýþçëÿðè äóìàíëàíäû, áèð àí äöøöíúÿéÿ äàëäû. Çÿêè áó ôöð-
ñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá ýåéèíäè, Íÿçàêÿòè àòàñû åâèíäÿí ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè.
ßùìÿä î ñÿùÿð ÷îõ åðêÿí îéàíäû. Çÿêè éàòìûøäû. Íÿçàêÿòèí éàëâàð-
éàõàðûíà áàõìàéàðàã, éåìÿê éåìÿäè, åâäÿí ÷ûõäû âÿ îðàäàí áèðáàø
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí éàíûíà ýåòäè. Î áó ýöí Çÿêèíèí åâèíäÿí ãÿòè ñóðÿò-
äÿ ÷ûõìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè îíó ýþðöíúÿ ÷îõ ñåâèíäè.
“Éàõøû îëäó ýÿëäèí... Òàíûø áèð ìÿäÿíäÿ ìöùÿíäèñ ìöàâèíè éåðè âàð.
Áó õöñóñäà ìöùÿíäèñëÿ âÿ ìÿäÿí ñàùèáè ßñÿä áÿéëÿ äàíûøìûøàì. Àë
áó öíâàíû, ýåò âÿ áó ýöí õÿáÿð ýÿòèð”, – äåéÿ áèð ïàð÷à êàüûç óçàòäû.
ßùìÿä î ýöí åâÿ ÷îõ ýåú äþíäö, ãàïûäàí ýèðÿð-ýèðìÿç:
– Çÿêè, äàùà ìÿí ýåäèðÿì, – äåéÿ øåéëÿðèíè òîïëàìàüà áàøëàäû.
– Ùàðà?
ßùìÿä âÿçèôÿ òàïäûüûíû ãûñàúà ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà Çÿêè òÿêðàð
ñîðóøäó:
– Áÿñ ùàðà êþ÷öðñÿí? Îòàã òàïäûíìû?
– Áèð ðóñ àèëÿñèíäÿ éåìÿê-è÷ìÿêëÿ àéäà ÿëëè ìàíàòà ýþçÿë áèð îòàã
òàïìûøàì.
– Íèéÿ òÿëÿñèðñÿí, ùÿëÿëèê áóðàäà...
ßùìÿä Çÿêèíèí ñþçöíö òàìàìëàìàüà èìêàí âåðìÿäè:
– Éîõ, ñÿíè íàðàùàò åòìÿê, èøëÿðèíèçÿ ìàíå îëìàã èñòÿìèðÿì.
Çÿêè úàâàá âåðìÿäè. ßùìÿä øåéëÿðèíè éûüûøäûðäûãäàí ñîíðà Çÿêè
âÿ Íÿçàêÿòëÿ ÷îõ ñÿìèìè ýþðöøäö, ùÿòòà óçàã áèð ñÿôÿðÿ ýåäèðìèø êè-
ìè, îíóíëà þïöøÿðÿê ÷ûõäû. Çÿêè àðõàäàí:
– Öíâàíûíû áèëñÿéäèì àðàáèð éàíûíà ýÿëÿðäèì, – äåäè.
– Åâèí íþìðÿñèíè, êö÷ÿñèíè ùÿëÿëèê áèëìèðÿì, ñîíðà ñÿíÿ äåéÿðÿì.
ßùìÿäèí áåëÿ ýåäèøè Çÿêèíè ÷îõ äöøöíäöðäö. Îíóí ýåòìÿéÿ òÿëÿñ-
äèéèíèí ñÿáÿáè áóðàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð îëäóüóíó áèëèðäè. Àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê, ÿëèíè éàâàøúà ñòîëà ÷ûðïà-÷ûðïà:
– Ýåò, ñÿíèí äÿ ãÿëáèíè ßøðÿôëÿð éåìèøäèð, – äåäè.

ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÔßÑÈË

ßøðÿô Ñîíàíû äÿëèúÿñèíÿ ñåâäèéè êèìè, Ñîíà äà îíà öðÿêäÿí âóðóë-

ìóøäó. Åâÿ ýÿëäèéè çàìàí ßøðÿôè ìèí áèð äèëëÿ äèíäèðèð, ñàüûíà, ñîëóíà
____________
êå÷èð, îíó äàäëû ñþçëÿðëÿ ÿéëÿíäèðèð, èðè ãàðà ýþçëÿðèíèí ÿí ñÿìèìè áà-
õûøëàðûíû, éàãóò äîäàãëàðûíûí ÿí øèðèí ýöëöøëÿðèíè éàëíûç îíà áàüûøëàéûð-
225
äû. ßøðÿô äÿ àðàáèð Ñîíàíûí î ýþçÿë êè÷èê áàøûíû ãóúàãëàéûá, èêè ÿëè èëÿ
îíó êþêñöíÿ ñûõàðàã:
– Àù, ãÿëáèìèí ñåâèíúè, ðóùóìóí èøûüû. Ñÿíè êè÷èêëèêäÿí ñåâäèì.
Ñÿíèí ö÷öí éàøàäûì, ñÿí ìÿíèì éåýàíÿ ýþçÿëèìñÿí, – äåéèðäè.
ßøðÿôèí îíà ãàðøû îëàí ñÿìèìè ðÿôòàðû Ñîíàíû ÷îõ ñåâèíäèðèðäè. Àðà-
áèð àíàñû Ýöëúàùàíà:
– Àíà, ÷îõ øöêöð, ßøðÿô àòàñû Àüàìöðñÿëÿ îõøàìàäû, – äåéèðäè.
Ýöëúàùàí õàëà ãûçûíûí ôèêðèíè òÿñäèã åäèðäè:
– Ãûçûì, ìÿí áèëèðäèì êè, ßøðÿô àòàñûíà îõøàìàéàúàã, ÷öíêè áàøû
÷ÿêìèøäè. Àòàëàð ñþçöäöð: “Áàøûíà ýÿëÿí áàøìàã÷û îëàð”. Áèð äÿ Àüà-
ìöðñÿë îõóìàìûøäû. ßøðÿô íå÷ÿ èëäèð îõóéóð, î èíäè éåðèí àëòûíû äà áèëèð,
öñòöíö äÿ.
Áó ñþçëÿð Ñîíàíûí ãÿëáèíÿ éàü êèìè éàéûëûð, áàë êèìè äàìûðäû.
Ãÿëÿì ãàøëàðû àëòûíäà óçóí êèïðèêëè ãàðà ýþçëÿðè äàùà øÿôãÿòëÿ éàíûð, àë
éàíàãëàðû, ýþçÿë, ëÿòèô ñèìàñû äàùà ìÿëàùÿòëÿ ïàðëàéûðäû. Áó ñþçëÿð ýÿíú
ãûçûí õÿéàëûíû èøûãëû àëÿìëÿðÿ, äàùà óçàãëàðà àïàðûðäû. ßøðÿôèí îíóí áà-
øûíû êþêñöíÿ ñûõàðàã: “Êè÷èêëèêäÿí ñÿíè ñåâäèì. Ñÿí ìÿíèì éåýàíÿ
ýþçÿëèìñÿí” ñþçëÿðèíè õàòûðëàéûðäû. Ñîíà äàäëû õöëéàëàðëà ãîë-áîéóí
îëàðàã õÿéàëà äàëûðêÿí, áèðäÿí-áèðÿ äèêñèíÿðÿê, äóðäóüó éåðäÿí øèä-
äÿòëÿ àòûëäû, òåç àíàñûíà áàõûá óòàíúàã áèð òþâðëÿ ýþçëÿðèíè àøàüû äèêäè.
Áó ùÿðÿêÿòèíäÿí þçö äÿ ãîðõìóø îëäóüóíäàí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. Ýöëúà-
ùàí ãûçûíûí èêèúàíëû îëäóüóíó áèëèðäè. Îíà ìÿíàëû áàõàðàã:
– Óøàã òÿðïÿíäè, áèëèðÿì, ãûçûí îëñà ßøðÿô àäûíû Ìÿðéÿì, îüëóí
îëñà Ìöðñÿë ãîéàúàã, – äåäè.
Ñîíà äþðä òÿðÿôè èïÿêëÿ èøëÿíìèø àü ñöôðÿíèí ñà÷àãëàðûíû ÿëè èëÿ
îéíàäà-îéíàäà:
– Ñÿí áó ñþçö ßøðÿôÿ äåìÿ, ìÿí óøàüûìà áÿäáÿõò àäàìëàðûí àäû-
íû ãîéìàðàì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Î âàð, î äþâëÿò ñàùèáè îëàí Àüàìöðñÿë áÿäáÿõò èäèìè?
– Áèð î õîøáÿõò èäè, áèð äÿ éàçûã Ìÿðéÿì. Åâ, åøèê, àèëÿ òàíûìàéàí
áèð êèøè õîøáÿõò îëà áèëÿðìè?
– Êèøè þç àòà-àíàñûíûí àäûíû ãîéìàã èñòÿñÿ, íÿ äåéÿ áèëÿðñÿí?
– Òÿêèä åòñÿ ùå÷ áèð øåé... Ìÿí ßøðÿôèí êþíëöíö ãûðìàðàì.

____________

226
 ***

Ñîíà ñåâÿ-ñåâÿ, îõøàéà-îõøàéà ãûçû Ìÿðéÿìè áÿëÿéèðäè; àíàñû

Ýöëúàùàí õàëà äà ãûçûíû éîëóõìàã ö÷öí éåíèúÿ ýÿëìèø, ùÿëÿ ÷àðøàáûíû
äà ýþòöðìÿéèá, ñÿññèçúÿ ãàïû àüçûíäà ãûçûíûí ìèí áèð äèëëÿ Ìÿðéÿìè
áÿëÿìÿñèíÿ áàõûðäû. Ñîíà Ìÿðéÿìè áÿëÿäè, èêè ÿëè èëÿ ãàëäûðûá ãàðøûñû-
íà ýÿòèðäè âÿ áÿáÿ êèìè àòûá-òóòìàüà áàøëàäû. “Ìàòàí, ìàòàíäûð áó ãûç,
ãÿøÿíý ìàòàíäûð áó ãûç; êþíöëÿ éàòàíäûð áó ãûç... Áàëàìà ãóðáàí ñÿð-
÷ÿëÿð, áàëàì ùà÷àí äèð÷ÿëÿð?”
Ñîíà àíàñûíû ýþðìÿéèá ãûçûíû ñåâÿ-ñåâÿ îõøàéûá îéíàäûðêÿí, ßøðÿô
ßùìÿäëÿ è÷ÿðè ýèðäè. Ñîíà ãóúàüûíäà óøàã óòàíà-óòàíà î áèðè îòàüà
êå÷äè. ßùìÿä ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðàðàã:
– Éîõ, áó îëìàäû, Ñîíà õàíûì ìÿíäÿí ãà÷ûð, – äåäè.
ßøðÿô:
– Ñîíà, Ñîíà, ýÿë, áàøãàñû äåéèë, áèçèì ßùìÿääèð, – äåéÿ îíó ñÿñ-
ëÿäè. Ñîíà ýÿëìÿäè. ßøðÿô Ýöëúàùàí õàëàíûí ùàëûíû ñîðóøäó. Ñîíðà öçö-
íö ßùìÿäÿ òóòóá:
– ßùìÿä, ìÿíèì áèð ãàéûíàíàì âàð êè, áöòöí äöíéàéà äÿéèøìÿ-
ðÿì. Î òÿê Ñîíàíûí àíàñû äåéèë, ìÿíèì äÿ àíàìäûð, – äåäè.
– Ñàü ÿëèí ìÿíèì áàøûìà. Áèð åëÿ ãàéûíàíà ìÿíÿ äÿ òàïñàéäûí, ïèñ
îëìàçäû, – äåéÿ ßùìÿä úàâàá âåðäè.
ßøðÿô ôöðñÿòäÿí úÿëä èñòèôàäÿ åòäè:
– Ýöëúàùàí õàëà, áó ìÿíèì ìÿêòÿá éîëäàøûìäûð. Èíäè éàõøû èíúè-
íàðäûð, ùå÷ êÿñè éîõäóð. Áèð áàøûäûð. Àéäà èêè éöç ìÿâàúèá àëûð. Áóíà
åëÿ áèð ãûç òàïà áèëÿðñÿíìè åâè-åøèéè, ùÿð øåéè îëñóí? Áó àíúàã ïàïàüû-
íû, ÿë àüàúûíû ýþòöðöá, ãûçûí åâèíÿ ýèðñèí.
Ýöëúàùàí õàëà áóðíóíó âÿ èêè ýþçöíö éàøìàã àëòûíäàí ýþñòÿðÿðÿê:
– Åëÿ áèð ãûç éåðè áèëèðÿì, – äåäè, – ýþçÿë, àüûëëû, áèð àç äà ðóñúà
îõóìóøäóð. Îíó éàõøû éåðëÿðäÿí èñòÿéÿíëÿð îëäó, ãûç ýåòìÿäè. Àòà-
àíàñû íÿ ãÿäÿð úÿçà âåðäè, ãûç éåíÿ ðàçû îëìàäû. “Ìÿíÿ âàð-äþâëÿò ëà-
çûì äåéèë, àäàì ëàçûìäûð, éîõñóë îëñóí, éîëäàø ãÿäðè áèëñèí” – äåéèð.
ßùìÿäèí ýþçëÿðè ïàðûëäàäû. ßøðÿôèí öçöíÿ ìÿíàëû-ìÿíàëû áàõàðàã:
– Ëàï ìÿíèì ìàëûìäûð, – äåäè.
– Ýöëúàùàí õàëà, êèìëÿðäÿíäèð?
– Ùàúû Éóíóñóí ãûçûäûð, àíàñû Ìèíà õàíûì äà ÷îõ ìåùðèáàí àðâàääûð.
____________
ßøðÿô ÿëèíè ßùìÿäèí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
– Èòèí óëàäû, éàõøû éåðäÿíäèð, – äåäè.
227
 – Ùàëâà äåìÿêëÿ àüûç øèðèí îëìàç, îíà éàüëà áàë ýÿðÿêäèð. Ýöëúà-
ùàí õàëà ýÿðÿê áó éåðäÿ ìÿíÿ äÿ àíàëûã åòñèí.
ßøðÿô òÿêðàð Ñîíàíû ÷àüûðäû:
– Ñîíà, Ñîíà, ýÿë ÷àé âåð! Ýÿë ßùìÿäÿ ñÿí äÿ áèð ìÿñëÿùÿò âåð.
Ñîíà óòàíà-óòàíà è÷ÿðè ýèðäè. ßùìÿäëÿ áàøû èëÿ ýþðöøäöêäÿí ñîíðà
ßøðÿô ñîðóøäó:
– Ùàúû Éóíóñóí ãûçûíû ýþðìöñÿíìè? Íåúÿ ãûçäûð?
– Àíàì ìÿíäÿí éàõøû òàíûéûð.
– Ñÿí ãûçû ýþðìöñÿíìè?
– Ýþðìöøÿì, ñèôÿòäÿí éàõøûäûð, àíúàã õàñèééÿòèíè áèëìèðÿì, àíàì
îíëàðà ÷îõ éåòèêäèð.
Àðàéà áèð àíëûüà ñöêóò ÷þêäö. ßùìÿä áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà:
– Äåìÿê ìÿíèì èïèì Ýöëúàùàí õàëàíûí ÿëèíäÿäèð, – äåäè.
– Õàëà úàí, åëÿ ñàáàù þçöí åë÷è ýåò, ãûçûí àíàñûíûí àüçûíû àðà, ýþð
íÿ äåéèð...
– Ìÿí ýåòìÿéÿ ýåäÿðÿì, ýþðÿê íÿ äåéÿðëÿð...
– Ýåòìÿê âàð, ýåòìÿê âàð. Áèð àüûçóúó ñþç äåìÿê, áèð äÿ ãûðñàã-
ãûç îëóá éàïûøìàã âàð...
– Éîõ, ìÿí ãûð-ñàããûç îëóá éàïûøà áèëìÿðÿì.
– Éàïûøìà, îíà ìÿí äÿ ðàçû äåéèëÿì. Äå êè, òÿê îüëàíäûð. Èêè éöç
ìàíàò ìààø àëûð. Ìààøûíäàí áàøãà ùå÷ áèð øåéè éîõäóð. Þçöìÿ ýÿëäèê-
äÿ éàõøû áàõ: áîéóìó, áàøûìû, àüçûìû, ýþçöìö, öçöìö, áóðíóìó, ñà-
÷ûìû íåúÿ ýþðöðñÿí, åëÿ äÿ äå!
Áàéàãäàí ñþùáÿòÿ ãóëàã àñàí Ñîíà ãûçàðà-ãûçàðà äåäè:
– Õàñèééÿòèíèç äÿ ýÿðÿê áèð-áèðèíè òóòñóí. Áÿëêÿ ñèçèí õàñèééÿòèíèç
îíóí, éà îíóí õàñèééÿòè ñèçèí õîøóíóçà ýÿëìÿäè.
– ßøðÿô ñèçèí õàñèééÿòèíèçè áèëèðäèìè? Éà ñèç îíóí õàñèééÿòèíè áèëèð-
äèíèçìè? Áàõ, èíäè íåúÿ éàõøû òóòóð.
Ýöëúàùàí õàëà òåç úàâàá âåðäè:
– Áóíëàð áèð-áèðèíèí õàñèééÿòèíÿ óøàãëûãäàí áÿëÿä èäèëÿð.
– Áèëèðñÿí, Úàùàí õàëà, áèçèì ãûç àëìàüûìûç áàçàðäàí ãàðïûç àëìà-
üà áÿíçÿéèð, áÿõòÿ-áÿõòäèð, äàäëû äà ÷ûõà áèëÿð, äàäñûç äà... Èíäè íÿ åëÿ-
éÿê, øÿðàèò áåëÿäèð. Îõóìóø ãûçëàðûìûç àçäûð, ùÿì äÿ áèçè ñàéìûðëàð,
ýþçëÿðèíè ìèëéîí÷ó áàëàëàðûíà äèêèá äóðóðëàð.
Ýöëúàùàí õàëà ñàáàù îíà õÿáÿð ýÿòèðÿúÿéèíÿ ñþç âåðäè. Î ýåúÿ ßù-
ìÿä øàä ýþðöíöðäö. Ùÿð çàìàíêû ýöëöøëÿðèíäÿ ùèññ åäèëÿí ñöíèëèê, ñî-
____________
éóãëóã áó ýöí ÿñëà ùèññ åäèëìèðäè. Ýåúÿíè ßøðÿôëÿ õîø êå÷èðäè. Ýåúÿ
êå÷èðäè, ãàëõûá ýåäÿðêÿí:
228
 – Ùÿëÿëèê ñàü îë, ñàáàù àõøàì éåíÿ Ýöëúàùàí õàëàíûí ãóëëóüóíäà
ùàçûðàì... Ýþðÿê ãûç ýÿëÿúÿê, îüëàí? – äåäè.
ßùìÿä î ýåúÿíè ñàáàùà ãÿäÿð éàòìàìûøäû. Î, àèëÿ ùÿéàòûíû ëàçû-
ìûíúà ýþðìÿìèø îëäóüóíäàí åâëÿíìÿêäÿí ùÿì ãîðõóð, ùÿì äÿ îíó
äÿëèúÿñèíÿ àðçóëàéûðäû. Ùÿìèí ýåúÿ ùÿéàòûíäà ýþðäöéö, òàíûäûüû àèëÿëÿ-
ðèí ùàìûñûíû õÿéàëûíäàí êå÷èðäè. Þç âèúäàíû ãàðøûñûíäà èäåàë áèð àèëÿ
ùÿéàòû ãóðìàüà ñþç âåðäè. Ýåúÿ óçóíó ìÿøüóë îëäóüó ôèêèðëÿð îíó éîð-
äóüóíäàí ñÿùÿð ãàëõûá èøÿ ýåäÿðêÿí öç-ýþçöíäÿ éîðüóíëóã ÿñÿðè ìö-
øàùèäÿ åäèëèðäèñÿ äÿ, éåíÿ ìÿìíóí ýþðöíöðäö.
Î ýöí îíà áèð èë ãÿäÿð óçóí ýÿëäè. Àõøàì áèð ýÿëèí ýþðöøöíÿ ýå-
äèðìèø êèìè òÿìèç ýåéèíäè, ëàçûì îëàí áÿçÿéè âóðàíäàí ñîíðà åâäÿí
÷ûõäû. ßøðÿô îíó ýöëÿ-ýöëÿ ãàðøûëàäû. Ýöëúàùàí õàëà ãóúàüûíäà Ìÿðéÿ-
ìè îòóðäóá ßùìÿäè ýþçëÿéèðäè. ßøðÿô îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– ßùìÿä, áÿõòèí éîõìóø, ãûçûí àòàñû ðàçû îëìàéûá, – äåäè.
ßùìÿä ñòóëó àëòûíà ÷ÿêÿðÿê, îòóðìàã èñòÿðêÿí áó ñþçäÿí ïîçóëà-
ðàã, íÿøÿñè ãà÷äû, àç ãàëäû éûõûëñûí. ßøðÿôè äèããÿòëÿ ñöçÿðÿê:
– Éîõ!.. Äîüðó äåéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöëúàùàí õàëà ýöëÿðÿê:
– Àé áàëà, àìàí âåð, îüëàí áèð îòóðñóí, – äåäè.
ßùìÿä îòóðäó, èíòèçàð è÷èíäÿ Ýöëúàùàí õàëàíûí íÿ äåéÿúÿéèíè ýþç-
ëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ýöëúàùàí õàëà îòóðäóüó ñòóëó òÿðïÿòäè, þçöíö áèð àç
äîüðóëòäóãäàí ñîíðà äåäè:
– Ýåòäèì, íÿ ö÷öí ýåòäèéèìè áèëìÿäèëÿð. Ñîíðà ñþç à÷äûì. ßââÿë-
úÿ àíàñû äà, þçö äÿ ðàçû îëìàäû, “åâè éîõ, ýÿëäè-ýåäÿð àäàìäûð”, äåäè-
ëÿð. Ñîíðà ìÿí ñÿíè ÷îõ òÿðèôëÿäèì. “Ãûçûí àòàñû áèëìÿñèí, ãûç îüëàíû
ýþðöá áÿéÿíñÿ, äàíûøàðûã,” – äåäèëÿð.
– Áÿéÿíìÿñÿ?
– Áÿéÿíìÿñÿ, ñÿíèíêè ñÿíäÿ, îíóíêó îíäà.
– Ìÿí äÿ ãûçû ýþðÿúÿéÿììè?
– Èíàíìûðàì, àíàñû ðàçû îëìàç.
– Áèç ùàðäà ýþðöøÿúÿéèê?
– Ñàáàù àõøàì ñÿí äÿ ýÿëÿðñÿí, îíëàð äà. Ñÿí ßøðÿôëÿ î áèðè îòàãäà
îòóðàðñàí. Ñîíà ãûçëà ñàëîíà ÷ûõàð. Ãàïûíûí äåøèéèíäÿí î ñÿíÿ áàõñûí,
ñÿí äÿ îíà...
– Ãàïûíûí äåøèéèíäÿí íèéÿ?
– Áÿñ ùàðäàí?
____________
– À÷ûã ãàïûíûí àðàñûíäàí î ìÿíÿ áàõñûí, ìÿí äÿ îíà.
– Éîõ, îëìàç!
229
 – Íÿ ö÷öí îëìàç? ßøðÿô Ñîíà õàíûìû ãàïû äåøèéèíäÿíìè áàõûá áÿ-
éÿíìèøäè?
– Éîõ, áó îëìàäû, ñÿí èíäèäÿí ßøðÿôëÿ, Ñîíà èëÿ ÷ÿêèøèðñÿí. Ñÿí
áàøãà, îíëàð áàøãà...
– Îíëàð íÿ ö÷öí áàøãàäûð?
Ýöëúàùàí õàëà òèòðÿê, áèð àç äà ÿñÿáè ñÿñëÿ:
– ßøðÿô øÿùÿðäÿ òàíûíìûø, àäëû-ñàíëû, âàðëû Àüàìöðñÿëèí îüëóäóð.
Îíóí âàðû-äþâëÿòè âàð.
– Ìÿíèì äÿ åëìèì âàð.
– ßøðÿôèí åëìè ñÿíäÿí àç äåéèë êè?! Íå÷ÿ èë áóðàäà, íå÷ÿ èë äÿ Óð-
ñåòäÿ ãàëäû. Î äà ñÿíèí ãÿäÿð îõóéóáäóð, ùÿëÿ âàðû-äþâëÿòè, àäû-ñàíû äà
áèð àðòûã.
ßùìÿä ñóñäó. Ñàäÿ ãàäûí ßøðÿôè àëè òÿùñèë ýþðìöø, ìöòÿõÿññèñ áèð
çèéàëû ñàíûðäû. Áó õöñóñäà áèð ñþç ñþéëÿìÿäè. Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà:
– Éàõøû, íÿ åëÿéèðñèíèç ðàçûéàì. Î ìÿíÿ äåøèêäÿí áàõàð, ìÿí äÿ
îíà äåøèêäÿí áàõàðàì, – äåäè.
– Ùÿ, áó îëàð, íÿ åëÿéÿê.
– Éàõøû, ãûçûí àäû íÿäèð?
– Ìÿíÿ áàõ, ñÿí ñàáàù ñàü òÿðÿôäÿí ãàïûéà äîüðó îòóðàðñàí êè,
áóðíóíóí ñîë òÿðÿôèíäÿêè ÷îïóðëàðû ãûç ýþðìÿñèí. – äåéÿ ßøðÿô çàðàôàò-
ëà ÿëèíè ßùìÿäèí ÷èéíèíÿ âóðäó. Ùàìû ýöëöøäö. ßùìÿä äåäè:
– Ñÿíèí àúûüûíà ñîë òÿðÿôäÿí îòóðàúàüàì, ãîé ýþðñöí, àõûð ýþðÿúÿê
êè. Àíúàã ìÿí áèð øåéè áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, î ìÿíè àëûð, éîõñà ìÿí îíó?
Ýöëúàùàí éàøìàã àëòûíäàí îíà äèê-äèê áàõàðàã:
– Áó íÿ ñþçäöð? Î ñÿíè àëûð, ñÿí äÿ îíó. Êèøèíèí ãûçû áèëìÿñèí êèìÿ
ýåäèð?
– Ìÿí äÿ áèëìÿéèììè êèìè àëûðàì?
– Ñÿí äÿ áèë, ãàïûíûí äåøèéèíäÿí áàõ!
– Îðàäàí íÿ î ìÿíè, íÿ äÿ ìÿí îíó ëàçûìûíúà ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéèê.
– Àäÿò áåëÿäèð, êåôèíÿ áàõ.
– Îùî! Ýöëúàùàí õàëà éàìàí àúûãëû àðâàä èìèø.
– Ñÿí äÿ éàìàí öçëö éåòèìñÿí.
– Äåéèðëÿð êè, éåòèì áÿõòëè îëóð.
– Éàëàí ùà äåéèë, áÿõòëè îëìàñàí áåëÿ ÿìëèê êèìè ãûçà ðàñò ýÿëìÿçäèí.
– Éàâàø, äàíàíûí ýþçöíö ÷ûõàðàðñàí, áÿëêÿ áàõûá áÿéÿíìÿéÿúÿê.
– Áÿéÿíìÿìèø íÿ àéûá òàïàúàã.
____________
Î ýåúÿ áó õöñóñäà óçóí-óçàäû äàíûøäûëàð. Ùÿòòà ãûçûí àäûíû äà þé-
ðÿíäè. Îíóí àäû Ðÿìçèééÿ èäè.
230
 Áó äÿôÿ ßùìÿä îðàäàí åâèíÿ ÷îõ êÿäÿðëè, äöøöíúÿëè äþíìöøäö.
Îòàüà ýèðèíúÿ êè÷èê ìàñàíûí áàøûíà îòóðóá, äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ýöëúà-
ùàí õàëàíûí ñþçëÿðè îíóí ìÿíëèéèíÿ ÷îõ òîõóíìóø, îíäà áèð ÷îõ àúû
ùèññ âÿ äöøöíúÿëÿð îéàòìûøäû. “Åâè éîõäóð, ýÿëäè-ýåäÿðäèð” ñþçëÿðèíè
äÿ õàòûðëàéàðàã, åâëÿíìÿê èñòÿäèéè àèëÿíèí ùÿéàò éîëäàøûíà îëàí ýþðö-
øöíö àéäûíëàøäûðûðäû. Áåëÿ èíñàíëàðëà ùÿãèãè âÿ ñÿìèìè àèëÿ ùÿéàòû ãóð-
ìàüûí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëäóüóíó åòèðàô åäèðäè. Ùÿëÿ ßøðÿô ö÷öí äåéèëÿí:
“Î áó øÿùÿðäÿ àäëû-ñàíëû, âàðëû Àüàìöðñÿëèí îüëóäóð” ñþçëÿðè îíóí ðó-
ùóíó àúû-àúû äèäèðäè. Î ùÿð èêè òÿðÿôè èíúÿäÿí-èíúÿéÿ òÿäãèã âÿ ìöùà-
êèìÿ åòäè. Àíúàã ìöùèò âÿ øÿðàèòèí îíäà îéàòäûüû äöøöíúÿ âÿ òÿñèðäÿí
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ñþçëÿðèíè èêèíúè äÿðÿúÿäÿ ÿùÿìèééÿòëè ýþðäö, óçóí
ìöùàêèìÿäÿí ñîíðà: “Íÿ åòìÿëè, ßôëàòóí áåëÿ îëñàí, áó þëêÿäÿ êþ-
ìÿêñèç òÿðÿããè åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Âàðëû âÿ íöôóçëó àèëÿéÿ áàü-
ëàíìàãëà éöêñÿëìÿê ö÷öí ìåéäàí âåðèëèð” íÿòèúÿñèíè ÷ûõàðäû. Ùÿòòà áó-
íóí ö÷öí òàíûäûüû, áèëäèéè áèð ÷îõëàðûíû íöìóíÿ îëàðàã ìèñàë ýþñòÿðäè.
Åðòÿñè ýöí ßøðÿôèí åâèíÿ ýåòìèø, ãûç ßùìÿäè, ßùìÿä ãûçû ãàïûíûí
äåøèéèíäÿí ýþðìöøäö.
Áó ýþðöøäÿí òàì ö÷ àé êå÷äè. ßùìÿä ãÿòè áèð úàâàá àëìàã ö÷öí
äÿôÿëÿðëÿ ýÿëäè. Ùÿð äÿôÿ äÿ ßøðÿô îíà Ýöëúàùàí õàëàíûí äèëèíäÿí áèð
ñþç äåäè: “Ãûç âÿ àíàñû ðàçûäûð, ùÿëÿ àòàñûíà äåìÿìèøëÿð. Àòàñû áèð àç
ìöùàôèçÿêàð âÿ ïóëïÿðÿñòäèð, ãûçûíû âàðëû àäàìà âåðìÿê èñòÿéèð; îíó áèð
òÿùÿð ðàçû åòìÿê ö÷öí éîëëàð àõòàðûð, ÷àðÿëÿð äöøöíöðëÿð”.
Áÿçÿí äÿ ßøðÿô äåéèðäè:
– Äåéèðëÿð êè, áó íåúÿ òîé îëàð? Îüëàí ÿëèíèí àüàúûíû, áàøûíûí ïàïà-
üûíû ýþòöðöá ãûçûí åâèíÿ ýèðñèí! Áó òîéó ÷îõ àäè ýþðöðëÿð. “Èëê þâëàäûì-
äûð, ãûçûí äà, áèçèì äÿ àðçóëàðûìûç âàð, îüëàí, ãûç àäàìëàðû ýÿëñèí,
åâèìèçäÿ ÿçèçëÿíñèí, ãîíàãëàíñûí, ãûçûì êàðåòàäà, öçöíäÿ äóâàã, éà-
íûíäà ñàüäûøû, ñîëäûøû îòóðñóí; ãàáàüûíäà éåíýÿñè, ãóúàüûíäà àéíà, ÿë-
ëÿðèíäÿ øàìäàí, ìóñèãè èëÿ, ýóðóëòó èëÿ àïàðñûíëàð. Áó äà áèð àðçóäóð.
Éîõñà òîéäàí ñîíðà ãûçû þç îòàüûíûí áèðèíäÿí î áèðèíÿ êþ÷öðìÿê, áóí-
äà íÿ ëÿççÿò âàð?”.
ßùìÿä áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà áöòöí äÿéèøäè. ßëèíè ùàâàäà îéíàäàðàã
ÿñÿáè ñÿñëÿ:
– Áóíäàí ñîíðà ùå÷ ëàçûì äåéèë. Âàð, äþâëÿò áóíëàðû ãóäóðòìóøäóð.
Î äöøöíúÿäÿ, î ìöùàêèìÿäÿ àäàìëàðëà êå÷èíìÿê ÷ÿòèíäèð. Ìÿùÿððÿì
ÿìè äîüðó äåéèð. Ìÿí î êèøèíèí ñþçëÿðèíÿ èíäè ãèéìÿò ãîéóðàì. Ýåäèá
____________
ýþçÿë áèð ðóñ ãûçû èëÿ éàøàìàã, áåëÿ ãûçëàðëà þìöð êå÷èðìÿêäÿí îí ãàò
éàõøûäûð, – äåäè.
231
 ßøðÿô ñàü ÿëèíè à÷àðàã: “Âóð áóðà!” – äåäè.
ßùìÿä ÿëèíè îíóí ÿëèíÿ ÷ûðïäû.
– Äåìÿê áàø òóòìàäû. Ùå÷ åéáè éîõäóð. Áèð áàøãàñûíû òàïûá éàøàðàì.
Àéàüà ãàëõäû. ßøðÿô îíó ãàïûéà ãÿäÿð ìöøàéèÿò åäÿðêÿí äåäè:
– Ñÿíèí ÿñÿáèëÿøìÿéèí éåðñèçäèð. Îíëàð ñÿíÿ ùÿëÿ ðÿää úàâàáû âåð-
ìÿéèáëÿð. Ùÿëÿ þç àðàëàðûíäà áó èø ùàããûíäà äàíûøûã àïàðûðëàð.
ßùìÿä ýöëäö:
– Éîõ úàâàáû ñÿí íÿéÿ äåéèðñÿí? Áó ñþçëÿðèí ùàìûñû éîõ úàâàáû
äåéèëìè?
ßùìÿä î ýöíäÿí î òÿðÿôÿ öç ÷åâèðìÿäè. Áèð àõøàì ßøðÿôè ýþðìÿê
áÿùàíÿñè èëÿ ýÿëäè. Òÿñàäöôÿí Ýöëúàùàí õàëà äà îðàäà èäè. È÷ÿðè ýèðÿð-
ýèðìÿç Ýöëúàùàí õàëà:
– Ùàðàäàñàí, àé îüëóì? Èøè áèøèðèá ùàçûðëàìûøàì, íÿ âàõòäûð ýÿëèá
÷ûõìûðñàí... Ðàçû îëäóëàð.
– Íåúÿ, íÿ øÿðòëÿðëÿ?
– Ñÿíÿ ãûçûí äàéûñû Èñýÿíäÿð áÿéèí åâèíäÿ áåø îòàã âåðèðëÿð. È÷ÿðè-
ñèíèí ùÿð ìöõÿëëÿôàòû èëÿ... Ãûçûí úåùèçè äÿ öñòÿëèê. Ñÿí îðà êþ÷öðñÿí.
Áèð ýåúÿäÿ ùÿì ãûç, ùÿì äÿ îüëàí åâèíäÿ òîé áàøëàíûð. Ãûçû äà êàðåò
è÷èíäÿ äÿáäÿáÿ èëÿ îðà ýÿòèðèðëÿð.
ßùìÿä ýöëÿ-ýöëÿ ßøðÿôèí öçöíÿ áàõäû.
ßøðÿô:
– Äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñÿíèí ö÷öí áþéöê ñÿàäÿòäèð, – äåäè. – Éîõ-
ñóëëóüóí äàøûíû àòàðñàí.
Ýöëúàùàí õàëà ÿëàâÿ åòäè:
– Ñÿíèí òîé õÿðúèíè äÿ äàéûñû Èñýÿíäÿð áÿé ÷ÿêÿúÿê. Òîéà ùå÷ áèð
õÿðúèí ÷ûõìàéàúàã.
– Ñàü îë, Ýöëúàùàí õàëà! Ìÿíè ãîðõóäàí òîé õÿðúè èäè, ÷öíêè, áèëèð-
äèì ýöúöì ÷àòìàéàúàãäû. Ùÿëÿ îíëàð ìÿíè òàíûìàìûø, ýþðìÿìèø íåúÿ
ðàçû îëäóëàð? Áó ìÿñÿëÿ ìÿíè ÷îõ ìàðàãëàíäûðûð.
– Áó èøèí äöçÿëìÿñèíÿ éåíÿ Ìÿùÿððÿì ÿìè ñÿáÿá îëóáäóð, – äåéÿ
ßøðÿô ßùìÿäè ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿðäàð åòäè.
Ýöëúàùàí õàëà ßøðÿôèí äåäèéèíè òÿñäèã åòäè:
– Äîüðóäóð, î ãîúà ðóñ Ìÿùÿððÿì... äåéèðëÿð ùà, î ñÿíè ÷îõ òÿðèô-
ëÿéèáäèð.
Ùàìû ýöëäö.
– Êèìÿ?
– Èñýÿíäÿð áÿéÿ... Ñÿíè ÷îõ ñîðóøìóøëàð. Àììà î ãîúà ðóñ Ìÿ-
____________
ùÿððÿì ñÿíè áàøãà úöð òÿðèôëÿéèáäèð. Èñýÿíäÿð áÿé îíäàí ñîíðà ãûçûí
àòàñûíû ðàçû åäèáäèð.
232
 ßùìÿä öçöíö ßøðÿôÿ òóòàðàã:
– Áó Èñýÿíäÿð áÿé êèìäèð?
– Î, ôèêðè à÷ûã îõóìóøëàðû ñåâÿí òàúèðäèð. Ãóðóáàü éàíûíäà áþéöê
ìàãàçèíè âàð. Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí éàõûí äîñòëàðûíäàíäûð.
ßùìÿä áèð àç äöøöíäö, ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ýöëúàùàí õàëà äåìèøêÿí, áó ãîúà ðóñ Ìÿùÿððÿì ùÿð éåðäÿ
ìÿíèì äàäûìà ÷àòûð, – äåäè.
– Áó âàõòà ãÿäÿð ñÿí úàâàá ýþçëÿéèðäèí, èíäè ãûç åâè úàâàá ýþçëÿ-
éèð. Íÿ äåéèðñÿí?
ßøðÿô ßùìÿäèí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Íÿ äåéÿúÿê, ïàïàüû äà ðàçûäûð, – äåäè.
– Éîõ, ãîé þçö äåñèí...
– Ìÿí íÿ äåéèì, õàëà úàí? Ðóñóí áèð ìÿñÿëè âàð: “Âåðèðëÿð àë, äþ-
éöðëÿð ãà÷!” Áåëÿ èøÿ êèì ðàçû îëìàç.
– Îíäà, ñàáàù Èñýÿíäÿð áÿéèí éàíûíà ýåò. Òîé ùàããûíäà ñÿíèíëÿ
äàíûøìàã èñòÿéèð. Áóíäàí ñîíðà ùÿð ñþçöí, ùÿð ìÿñëÿùÿòèí, ñþùáÿòèí
îíóíëà îëàúàã.
ßùìÿä åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿñèíè Ìÿùÿððÿì ÿìèäÿí ýèçëÿäèðäè, ÷öíêè
áèëèðäè êè, î, âàðëû àèëÿäÿí åâëÿíìÿéÿ ðàçû îëìàéàúàã. Ìÿñÿëÿíè äîñòó
Èñýÿíäÿð áÿéäÿí þéðÿíìèø îëäóüóíäàí áó õöñóñäà îíóíëà ýþðöøöá ðà-
çûëûã àëìàã, ùÿì äÿ áèðèíúè äÿôÿ Èñýÿíäÿð áÿéèí éàíûíà îíóíëà ýåòìÿê
ôèêðè èëÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí éàíûíà ýåòäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè îíó ùÿð çà-
ìàíêû êèìè ÷îõ ñÿìèìè ãàðøûëàäû. ßùìÿä ìÿñÿëÿíè à÷äû:
– Áó õöñóñäà ñèçèí äÿ ðàçûëûüûíûçû àëìàã áîðúóìäóð, – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà:
– Èñêÿíäÿð áÿéèí áàúûñû ãûçû îëìàñàéäû, äîüðóñó êè, ìÿí ðàçû îëìà-
éàúàãäûì. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ ãûçûí öçÿðèíäÿ îíóí éàõøû òÿñèðè âàðäûð.
Îäóð êè, ùå÷ áèð ñþçöì éîõäóð, ìöáàðÿê îëñóí. õîøáÿõò éàøàéûí! – äåäè.
ßùìÿä îíóí ñþçöíäÿí öðÿêëÿíÿðÿê ãûçûí áèð àç ðóñúà äà îõóìóø
îëäóüóíó ñþéëÿäè.
– Áó äà Èñêÿíäÿð áÿéèí òÿñèðèäèð. Éîõñà î Ùàúû Éóíóñ áó ýöíöí òÿ-
ëÿáàòûíû àíëàéà áèëìÿç. Ðóñúà áèëñÿ äÿ ìÿíúÿ éåíÿ éàðûì÷ûãäûð. Î ðóñ-
úàäàí ÿââÿë þç àíà äèëèíè ýþçÿë þéðÿíìÿëè èäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áèð ãÿäÿð àèëÿ ùÿéàòûíûí ÿùÿìèééÿòèíäÿí áÿùñ åò-
äèêäÿí ñîíðà ßùìÿäèí ðèúàñû èëÿ Èñýÿíäÿð áÿéèí éàíûíà ýåòäèëÿð. Èñ-
êÿíäÿð áÿé ÿââÿëúÿ îíëàðû ìàüàçèíäÿ ãàðøûëàäû, ñîíðà êàáèíÿñèíÿ àïàðûá
____________
êè÷èê ÷àé ìÿúëèñè ùàçûðëàäû. Îòóðäóëàð, äàíûøäûëàð. Èñýÿíäÿð áÿé ßùìÿä-
ëÿ äàùà éàõûíäàí òàíûø îëäó. Ìÿùÿððÿì ÿìè îíóí íÿ ÿçèééÿòëÿ îõóéóá
233
òÿùñèëèíè áèòèðäèéèíè âÿ îíóí òÿðúöìåéè-ùàëûíû áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ äàíûø-
äû. Èñýÿíäÿð áÿé ìÿìíóí áàõûøëàðëà ßùìÿäè áàøäàí-àéàüà ñöçÿðÿê:
– Ìÿðùÿáà, èðàäÿí âàðìûø! – äåäè.
Ñîíðà åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿñè îðòàéà ýÿëäè. Èñýÿíäÿð áÿé öçöíö
ßùìÿäÿ òóòóá äåäè:
– Áó áàðÿäÿ ñÿí ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Ùÿð øåé ùàçûðäûð. Åâèìèí ö÷öíúö
ãàòûíäà áåø îòàã àéûðìûøàì. Îíóí áöòöí ìöõÿëëÿôàòûíû Ùàúû Éóíóñ âå-
ðÿúÿê, òîé õÿðúèíè äÿ ìÿí ÷ÿêÿúÿéÿì.
Ìÿùÿððÿì ÿìè Èñêÿíäÿð áÿéÿ ìÿìíóí íÿçÿðëÿ áàõàðàã äåäè:
– ×îõ øöêöð, áèçäÿí äÿ éàâàø-éàâàø ìÿäÿíèééÿò ãîõóñó ýÿëìÿéÿ
áàøëàäû, çèéàëûëàðà ÿùÿìèééÿò âåðèëèð.
Áèð ùÿôòÿ ñîíðà ßùìÿä éåíè åâèíÿ êþ÷ìöøäö. Ö÷ ýöí ñîíðà èñÿ
äÿáäÿáÿëè áèð òîé îíó þç éåíè ùÿéàò éîëäàøûíà ãîâóøäóðìóøäó.
ßùìÿä þç ùÿéàòûíäàí ÷îõ ðàçû èäè. Ðÿìçèééÿ îíóí ðóùóíà óéüóí,
èäàðÿ÷è, ùÿëèì, ýþçÿë áèð ãûç èäè. Òàì ìÿíàñû èëÿ çèéàëû îëìàñà äà, áÿçè
õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèð ÷îõ çèéàëû ãûçëàðäàí éöêñÿê âÿ äÿéÿðëè èäè. Ðóñúà
àç-÷îõ îõóéóð, éàçûð, äàíûøûð, íÿðä, øàùìàò îéíàìàüû, éîëäàøûíû ìÿø-
üóë åòìÿê éîëëàðûíû áèëèð, ùÿð øåéäÿí àðòûã ýþçÿë ïèàíî ÷àëûðäû. Ìÿùÿð-
ðÿì ÿìè èëê äÿôÿ îëàðàã, êè÷èê áèð ïîðòôåë ùÿäèééÿ ýÿòèðìèøäè. Ãûçëà áèð
àç äàíûøûá, îíóí êàìàë âÿ ãàáèëèééÿòèíè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà:
– ßùìÿä, ãàëõ î ïîðòôåëè áóðà ýÿòèð, – äåäè.
ßùìÿä ïîðòôåëè àëûá, Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ãàðøûñûíà ãîéäó. Ìÿùÿð-
ðÿì ÿìè îíó à÷ìàãäàí ÿââÿë öçöíö Ðÿìçèééÿéÿ òóòóá äåäè:
– Ãûçûì, ðóñúà îõóìàã íÿ ãÿäÿð ñÿíèí ãèéìÿòèíè àðòûðûðñà, þç àíà
äèëèíè áèëìÿìÿê áèð î ãÿäÿð ñÿíè ãèéìÿòäÿí ñàëûð. Áèð çèéàëû ùàíñû ìèë-
ëÿòÿ ìÿíñóá îëóðñà-îëñóí þç äèëèíè, ÿäÿáèééàòûíû, òàðèõèíè, äàùà äîüðó-
ñó, þçöíö äÿ ýþçÿë þéðÿíìÿëèäèð. Þçöíö áèëìÿéÿí, þçöíö òÿãäèð
åòìÿéè áàúàðìàéàí áàøãàëàðûíû äà òÿãäèð åòìÿéè áèëìÿç. Ìÿíäÿí ãûçûë,
áðèëéàíò, éà áàøãà ãèéìÿòëè áèð ùÿäèééÿ ýþçëÿìÿ, ÷öíêè ÿââÿëÿí, îíà
ýöúöì ÷àòìàç, ÷àòñà äà ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ îíëàðûí ùå÷ áèð ãèéìÿòè
éîõäóð. Ìÿí àíà äèëèìèçè ñÿíÿ ùÿäèééÿ ýÿòèðìèøÿì, – äåéÿ î, ÷àíòàíû
à÷äû, è÷èíäÿí “Áèðèíúè èë”, “ßëèôáà”, “Èêèíúè èë”, “Ö÷öíúö èë” àäëû äÿðñ-
ëèêëÿðè, ãÿëÿìóúó âÿ ãóðøóí ãÿëÿì ÷ûõàðòäû.
– Áàõ, ìÿíèì ùÿäèééÿëÿðèì áóíëàðäûð, – äåäè.
ßùìÿä ýöëÿðÿê:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, áàøà äöøÿí ö÷öí áóíëàð ÿí äÿéÿðëè ùÿäèééÿëÿð-
____________
äèð. Áèçèì Ðÿìçèééÿíèí áöòöí àëäûüû ùÿäèééÿëÿðäÿí ÷îõ áó ùÿäèééÿ-
éÿ äàùà ÷îõ ãèéìÿò âåðúÿéèíäÿí ÿìèí îë, – äåäè.
234
 Ðÿìçèééÿ äÿ ßùìÿäèí ñþçöíö òÿñäèã åäÿðÿê:
– Áóíäàí äÿéÿðëè ùÿäèééÿ àëìàìûøàì, – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ÷îõ îòóðìàäû, áèð ôèíúàí ñöäëö ãÿùâÿ è÷äèêäÿí ñîí-
ðà ýåòäè. Ðÿìçèééÿíèí ÿëèíè ñûõàðêÿí:
– Èêèíúè äÿôÿ ñèçÿ ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð ñÿíè òöðêúÿ ñàâàäëû ýþðìÿëèéÿì,
– äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí áó ùÿðÿêÿòè ùÿì ßùìÿäÿ, ùÿì Ðÿìçèééÿéÿ
îëäóãúà õîø òÿñèð áóðàõìûøäû.

***

ßùìÿä àèëÿ ùÿéàòûíà ýåò-ýåäÿ èñíèøèð, ýåò-ýåäÿ îíó ñåâìÿéÿ áàø-

ëàéûðäû. Îíóí ðóùóíó ñûõàí, íÿøÿñèíè ãà÷ûðàí éàëíûç áèð øåé âàðäû: î äà
îíóí ìöñàìèðÿëÿðäÿ, ýÿçèíòèëÿðäÿ Ðÿìçèééÿ èëÿ éàí-éàíà ýÿçìÿê,
èúòèìàè éåðëÿðäÿ þç ÷è÷ÿéè èëÿ ýþðöíìÿê àðçóñó èäè. Áóíó î äÿôÿëÿðëÿ
Ðÿìçèééÿéÿ ñþéëÿìèø âÿ îíäàí éîëäàøúàñûíà õàùèø åòìèøäè. Ðÿìçèé-
éÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää åäÿðÿê:
– Àòàì áèëñÿ ìÿíè ïàð÷à-ïàð÷à åäÿð, – äåìèøäè.
Áèð ýöí ñþùáÿò ÿñíàñûíäà áó ìÿñÿëÿíè Èñýÿíäÿð áÿéÿ à÷äû.
Èñýÿíäÿð áÿé àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áó ôèêèðäÿí äàøûí. Ùàúû Éóíóñ áèëñÿ ãèéàìÿò ãîïàðàð, ÿëèíäÿí,
äèëèíäÿí ãóðòàðìàã îëìàç, – äåäè.
ßùìÿä áèð ñþç äåìÿäè.
ßùìÿä ôþâãÿëàäÿëèéè ñåâèð âÿ îíäàí äà çþâã àëûðäû. Îíóí ÿí áþ-
éöê àðçóñó ìÿäÿíè áèð àèëÿ ùÿéàòû ãóðìàã, Ðÿìçèééÿíè ìÿñëÿêèíÿ, ðó-
ùóíà óéüóí áèð-èêè çèéàëû àèëÿñè èëÿ òàíûø åòìÿê, îíëàðëà áÿðàáÿð òåàòð,
êèíî, ìöñàìèðÿ âÿ ýÿçèíòèëÿðäÿ ÿéëÿíìÿê, áó ñóðÿòëÿ äèíú âÿ øÿí áèð
àèëÿ ùÿéàòû êå÷èðìÿê èäè.
Î áèð ýöí Ðÿìçèééÿñèíè éîëäàí ÷ûõàðäû:
– Áó àõøàì “Äàüûëàí òèôàã” ôàúèÿñè ýåäèð. Ãàäûíëàðà ìÿõñóñ ïÿð-
äÿëè ëîæàëàð âàð, áèçè ùå÷ êÿñ ýþðìÿç. Áàõ, áèëåò äÿ àëìûøàì. Ñÿí ìÿ-
íèì úàíûì ðÿää åëÿìÿ!
Ðÿìçèééÿ íÿ ãÿäÿð äàíûøäûñà, ßùìÿä ãÿáóë åòìÿéèá òÿêèäèíäÿ
äàâàì åòäè. Ôàéòîíà îòóðóá áÿðàáÿð ýåòäèëÿð. Ëàêèí ëîæà ïÿðäÿëè äåéèë,
à÷ûã ëîæàëàðäàí èäè. ßùìÿä çîð-ýöú Ðÿìçèééÿíè ëîæàéà äàõèë åòäè.
____________
Óòàíäûüûíäàí þçöíö ýèçëÿòìÿéÿ éåð òàïìûðäû. Î åëÿ çÿíí åäèðäè êè, áö-
òöí òåàòðà ýÿëÿíëÿð àíúàã îíà áàõûð. ßùìÿäèí âåðäèéè ñóàëëàðà áÿçÿí
235
ñîéóã úàâàá âåðèðäè, áÿçÿí äÿ ùå÷ âåðìèðäè. Î áó èøèí íÿòèúÿñèíäÿí
ãîðõóðäó.
Åðòÿñè ýöíö Ùàúû Éóíóñà õÿáÿð âåðìèøäèëÿð. Ùàúû Éóíóñ ßùìÿäèí
âÿ ãûçûí äàëûíúà ñþéëÿíìèø, àüçûíäàí ÷ûõàíû äåìèøäè. Àðâàäû îíó ñàêèò
åäÿ áèëìÿìèøäè. Î áèðáàø ãûçûíûí åâèíÿ ýåòìèø, ãàïûäàí ýèðÿí êèìè ñî-
ðóøìóøäó:
– Äöíÿí ýåúÿ ùàðäà èäèí?
– Ùå÷ éåðäÿ!
– Äöçöíö äå!
– Äåéèðÿì ùå÷ éåðäÿ. Íÿ âàð êè?
– Úàíûíà ÷îð âàð, äÿðä âàð!.. Ñÿí èíäè öçö à÷ûã ìàòèøêàëàð êèìè òå-
àòðëàðäà ýÿçèðñÿí? Àòàí, àíàí ýåòäèéè éîëäàí àçûðñàí... Âàëëàùè èêèíèçèí
äÿ áàøûíûçà áèð îä ÿëÿðÿì êè... íàìóññóçëàð! Ùåéâàíëàð!.. Ãàëõ, ýåéèí,
ýåäÿê! Ìÿíèì ãûçûìûí íàìóñóíó ñàõëàìàéàí êèøèéÿ ìÿí ãûç âåðìÿðÿì.
ßùìÿä ÷îõ éàëâàðäû, éàõàðäû, “áèð äàùà ýåòìÿðèê”, äåéÿ ñþç âåðäè.
Ùàúû Éóíóñ ãÿáóë åòìÿäè, çîðíàí ãûçûíû ýþòöðöá ýåòäè.
Ùàäèñÿ ßùìÿäÿ ÷îõ àúû òÿñèð áàüûøëàäû. Áèð ùÿôòÿ ýþçëÿäè, îí ýöí
ýþçëÿäè, Ðÿìçèééÿ ãàéûòìàäû. Î, Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ýþíäÿðäè. Ýöëúà-
ùàí õàëàíû ýþíäÿðäè. Íÿùàéÿò, þçö ýåòäè. Ùàúû Éóíóñ ãÿáóë åòìÿäè,
ùÿòòà îíóí ùå÷ öçöíÿ äÿ áàõìàäû. Ðÿìçèééÿ áó ýåòìÿêëÿ òàì áèð èë
àòàñû åâèíäÿ ãàëäû. ßùìÿä ÿââÿëëÿðè ÷îõ êÿäÿðëè âÿ äàëüûí èäè. Èøäÿí
åâÿ äþíäöéö çàìàí îíà çèíäàí êèìè ýþðöíÿí îòàãëàðäà þçöíö áèð äóñ-
òàã êèìè ùèññ åäèðäè. Ñåâýèëè Ðÿìçèééÿñèíèí îíà áèð îüóë äîüäóüó õÿ-
áÿðè ßùìÿäè ñåâèíäèðìèø, ùÿì äÿ ãÿì äÿíèçèíÿ áàòûðìûøäû.
Ãàéûíàíàñû îíà áó èøèí òåçëèêëÿ äöçÿëÿúÿéèíÿ ñþç âåðìèøäè. ßùìÿä
áèð ýöí èøäÿí åâÿ äþíäö. Õèäìÿò÷è ãàäûí éåìÿéè âåðäèêäÿí ñîíðà, î,
ðàùàòëàíìàã ö÷öí éàòàüà ýèðäè. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà, ýþçëÿðèíÿ éóõó ýåò-
ìÿäè. Áèð ñààò éàòàüûíäà àúû õÿéàëëàðûí ïÿíúÿñè àëòûíäà ÿçèëäèêäÿí ñîí-
ðà êþêñöíö ñûõàí ñûõûíòû âÿ ùÿéÿúàíäàí äèê ãàëõäû. Ïàëòàðûíû ýåéèíäè.
Äÿðäèíè óíóòìàã ö÷öí ßøðÿôèí éàíûíà ýåòäè. ßùìÿä ÷îõ êÿäÿðëè èäè.
Öç-ýþçö áóëóä êèìè òóòóëìóøäó. Î íÿ ãÿäÿð þçöíö øÿí ýþñòÿðìÿéÿ
÷àëûøûðäûñà, è÷èíäÿêè ôûðòûíà ñèìàñûíäàí îõóíóðäó.
– Ðÿìçèééÿäÿí, îüëóíäàí íÿ õÿáÿð? – äåéÿ ßøðÿô ñîðóøäó.
ßùìÿä ÷èáàíûíà áû÷àã âóðóëàí àäàì êèìè èíëÿäè:
– Íÿ áèëèì, àé ßøðÿô, ìÿíè îüëóìà, àðâàäûìà ùÿñðÿò ãîéàíûí åâè
éûõûëñûí.
ßùìÿä áàøûíû àøàüû äèêÿðÿê éåíÿ äÿ ôèêèðëè âÿçèééÿò àëäû. ßøðÿô åëÿ
____________
áèë îíóí äÿðäèíè áèð ãÿäÿð äÿ àðòûðìàã èñòÿéèðäè:
236
 – ßùìÿä, áó éàøà ýÿëäèí, îüóë ñàùèáè îëäóí, éåíÿ äÿ éåòèìëèéèí
ðÿíýè öç-ýþçöíäÿí ñèëèíìÿéèáäèð, – äåäè.
Áó ñþçëÿð ßùìÿäè òèêàí êèìè éàðàëàäû. Áèð àí äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– ßøðÿô, î çàìàí àòà-àíàäàí éåòèì èäèì, èíäè àèëÿäÿí éåòèìÿì.
Åâëèêÿí ñóáàé îëìàã áþéöê äÿðääèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
ßøðÿô ÿëèíè ßùìÿäèí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Äöøöíìÿ, îíóí äà áèð ëÿççÿòè âàð, – äåäè.
Áó àðàäà ãîíàã ñàëîíóíäàí áàøäàêû êè÷èê îòàüà êå÷ìÿê èñòÿéÿí
Ñîíà ßøðÿôèí áó ñþçöíö åøèäèá áÿðê òóòóëäó:
– Éîõñà ñÿíèí ôèêðèíäÿí ñóáàéëûã êå÷èð. Ãóëàüûâûí äàëûíû ýþðñÿí,
îíó äà ýþðÿðñÿí. Ìÿí Ðÿìçèééÿ äåéèëÿì, àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, áó èø
ìÿíèì áàøûìà ýÿëñÿéäè, áèð ýöíöíÿ äÿ äþçìÿçäèì.
Áóëóä àðàñûíäàí ÷ûõàí àé êèìè ßùìÿäèí öçö èøûãëàíäû:
– Ñàü îë, Ñîíà áàúû, áàõ åòèáàðëû àðâàä áåëÿ îëàð.
– Áèç àðâàäëàðäà îëàí åòèáàðûí éàðûñû êèøèëÿðäÿ îëñàéäû, äöíéàäà
áÿäáÿõò áèð àèëÿ òàïûëìàçäû.
– Åëÿ äåìÿ, Ñîíà áàúû, åòèáàðëû êèøèëÿð ÷îõäóð.
– Áèëèðèê, ßùìÿä ãàðäàø, áèçèì áèð öðÿéèìèç, áèð ñåâýèìèç âàð, êèøè-
ëÿð àììà åëÿ äåéèë.
Áó ñþç ßøðÿôèí àðàáèð åâÿ ýåú ýÿëìÿñèíÿ èøàðÿ èäè.
ßøðÿô:
– Áèëèðÿì, áó èøàðÿíè ñÿí ìÿíÿ àòûðñàí, àíúàã ñÿùâ åäèðñÿí.
Ñîíà éàçûã áèð ýþðêÿìëÿ áàøûíû éåðÿ äèêÿðÿê, éàí îòàüà êå÷äè.
ßøðÿô ßùìÿäè áèð äàùà ñöçÿðÿê:
– Éåòèì, ýþðöðÿì ÷îõ áèêåôñÿí, ãàëõ, ãàëõ. Áó ýåúÿ ñÿíè øàìïàíñ-
êèéÿ ãîíàã åäÿúÿéÿì, öçöâöí, àëíûâûí ãûðûøëàðû à÷ûëñûí, – äåéÿ ÿëè èëÿ
îíóí ÷èéíèíÿ âóðäó.
ßùìÿä ýöëÿ-ýöëÿ:
– ×îõäàíäûð äèëèìÿ äÿéìÿéèáäèð, ùÿì äÿ äÿðäèìäÿí öðÿéèì ïàðò-
ëàéûð, åëÿ áèð èø ýþðñÿí áþéöê ñàâàá åòìèø îëàðñàí, – äåäè.
Ùÿð èêèñè ãàëõäû.

***

Ùÿéàòè òÿúðöáÿëÿðäÿí ÷ûõàðûëìûø áþéöê áèð ùÿãèãÿò âàð: “Àëûøìûø

____________
ãóäóðìóøäàí éàìàí îëàð”. Î ýåúÿ ßøðÿô ßùìÿäè äÿ þçö èëÿ áÿðàáÿð
êàçèíîéà àïàðìûøäû. Ùÿð èêèñè ñàëîíóí ñàü ãàíàäûíäàêû äþðäöíúö ëîæà-
237
éà äèðñÿêëÿíÿðÿê, ñÿùíÿäÿ èíúÿ, ÿëâàí òöëëÿð è÷èíäÿ ó÷óøàí éàðûì÷ûëïàã
ðÿããàñÿëÿðè ñåéð åäèðäèëÿð. Î ýåúÿ “ãàí-ãàí” ðÿãñè ýþñòÿðèëèðäè.
Ñàëîíäà, ëîæàëàðäà, ìàñà ÿòðàôûíäà îòóðìóø òàìàøà÷ûëàð äÿðèí áèð
íÿøÿ è÷èíäÿ ÷ÿíýÿëëÿðèíè, áû÷àãëàðûíû ãàáëàðà ãîéóá, ýþçëÿðè èëÿ éåéÿ-
úÿêëÿðìèø êèìè ðÿããàñÿëÿðèí ñåéðèíÿ äàëìûøäûëàð.
Áó “ãàí-ãàí” ðÿãñè ãàäûí äöøêöíö îëàí ÿééàøëàðûí ðóùóíó îõøàéàí
à÷ûã áèð ðÿãñ èäè. Ðÿãñÿ ÿí èíúÿ, ÿí ëÿòèô âÿ ýþçÿë ãûçëàð úÿëá åäèëèðäè.
Ùÿð èêè ýÿíú äÿ áàøãà òàìàøà÷ûëàð êèìè, ýþçëÿðèíè ñÿùíÿéÿ äèêÿðÿê
äàéàíìûøäûëàð.
Áó çàìàí ãûñà áîéëó, øèøìàí, öçö ÿòëè âÿ öôöðöëìöø êèìè áèð àäàì
ëîæàéà ýèðäè. Áèòèøèê, åíëè ãàøëàðû àëòûíäà ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè îíëàðà äèêÿðÿê:
– Àüàëàð, éåìÿê ö÷öí íÿ ÿìð åäèðñèíèç? – äåäè. Áó ñóàë ùÿð èêèñèí-
äÿ åéíè áèð ôèêèð îéàòäû. ßùìÿä ëàãåéä áèð òÿáÿññöìëÿ:
– Íÿéèíèç âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õèäìÿò÷è ÿëëÿðèíè äþøëöéöíÿ ñèëÿðÿê:
– Ùÿð øåé, – äåéÿ ñòîë öçÿðèíäÿ ãîéóëìóø éåìÿê ñèéàùûñûíû îíà
äîüðó óçàòäû. ßùìÿä êàüûçà ýþçóúó áàõäûãäàí ñîíðà:
– Ìÿíÿ áèôøòåêñ ýÿòèð! – äåéÿ ßøðÿôÿ áàõäû. ßøðÿô äÿ åéíè ñÿñëÿ:
– Î ùàëäà ìÿíÿ äÿ...
– Íå÷ÿ àäàìëûã?
ßùìÿä îíóí ãîëóíäàí òóòàðàã äåäè:
– Äîñòóì, éåìÿê äþðä àäàìëûã îëàúàã. Ýåúÿíè ÿéëÿíúÿëè êå÷èðìÿê
ö÷öí áèçè ìÿøüóë åäÿúÿê ãîíàãëàðûí äÿâÿòèíè äÿ ñÿíÿ ùÿâàëÿ åäèðèê,
àíëàäûíìû?
Õèäìÿò÷è òÿðÿääöäëÿ ÿëëÿðèíè îâìàãäà äàâàì åäÿðêÿí ßøðÿô îíóí
îâúóíà áèð îíëóã áàñäû:
– Ìÿíÿ áàõ, Àð÷åë, òÿçÿ, ëÿòèô îëìàñûíà äèããÿò åò! Çþâãöíö ýþñòÿð!
– Áàø öñòÿ. Äåìÿê éåìÿêëÿð ãîíàãëàð ýÿëÿíäÿí ñîíðà âåðèëÿúÿê?
– Øöáùÿñèç, èêè ÿäÿä ýþçÿë ÷è÷ÿê ùàçûðëàìàüû äà óíóòìà!
ßùìÿä ÿëàâÿ åòäè:
– Èíúÿ áèð ðóù âÿ çþâã ñàùèáè îëäóüóíó áó ýåúÿ èñáàò åò!..
Õèäìÿò÷è ýöëÿðÿê ýåòäè. ßùìÿä ßøðÿôè øàäëûãëà ñöçÿðÿê:
– Áó ýåúÿíè ýÿðÿê ôþâãÿëàäÿ êå÷èðÿê, – äåäè.
ßøðÿô äîñòóíóí ôèêðè èëÿ ðàçû îëäóüóíó áèëäèðäèêäÿí ñîíðà ñÿùíÿíè
ýþñòÿðäè:
– ßùìÿä, ñÿùíÿéÿ áàõ, ýþð íÿ ãèéàìÿòäèð. Áó “ãàí-ãàí” áàëåòè
____________
ìÿíèì ÿí ÷îõ õîøóìà ýÿëÿí áèð ðÿãñäèð. Ùÿëÿ ñàüäàí áèðèíúè ãûçà áàõ.
Íÿ ãÿäÿð èíúÿ âÿ äèëáÿðäèð. Ùÿð íåúÿ îëñà áóíóíëà òàíûø îëàúàüàì.
238
 Ùÿð èêèñè îíó äèããÿòëÿ ñåéð åäÿðêÿí õèäìÿò÷è ëÿòèô âÿ äèëáÿð áèð
ãûçëà è÷ÿðè ýèðèá ùÿð èêèñèíÿ ìöðàúèÿòëÿ:
– Àüàëàð, òàíûø îëóí! – äåäè. Ùÿð èêèñè äÿðùàë äèê ãàëõäû. Îíóí ÿëèí-
äÿí òóòàðàã, íÿçàêÿòëÿ îðòà ñêàìéàäà îòóðòäóëàð. Àð÷åë ñþçöíÿ äàâàì
åäÿðÿê:
– ×îõ íàìóñëó áèð ãûçäûð. Ñèçèíëÿ àíúàã áèð äîñò êèìè îòóðìàüà ðà-
çûëûã âåðäè. Ýåúÿíè áèðëèêäÿ õîø êå÷èðÿúÿéèíèçÿ ÿìèíÿì.
ßùìÿä ãûçà ìöøòÿðè ýþçö èëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Çþâãöíÿ ìÿðùÿáà! Áóíóí áèðèíè äÿ òàïìàëûñàí! – äåäè.
Õèäìÿò÷è ýöëÿðÿê ýåòäè.
ßøðÿô íÿçàêÿòëÿ ãûçûí àäûíû ñîðóøäó. Ãûç íÿçàêÿòëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àäûì Ñâåòëàíàäûð, – äåäè.
ßùìÿä äÿðùàë îíóí ÿëèíäÿí òóòàðàã:
– Îõ, íÿ ãÿäÿð ýþçÿë àäûíûç âàðäûð. Àäûíûçëà ýþçÿëëèéèíèç àðàñûíäà
ñÿìèìè áèð àùÿíý âàð. Ñèç áèçèì ðóùóìóçóí ãàðàíëûãëàðûíû èøûãëàíäûðàí
ñÿàäÿò âÿ ýþçÿëëèê ÷ûðàüûñûíûç! – äåäè.
ßøðÿô ßùìÿäèí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åäÿúÿê áèð àùÿíýëÿ:
– Éîõñà øöáùÿ åäèðñÿí? Ñâåòëàíà áó ýåúÿíèí íÿçÿð-äèããÿòèíè úÿëá
åäÿí ýþçÿëëèéèí úàíëû áèð ÷è÷ÿéèäèð. Ñþçöìö óçàãäàí-éàõûíäàí ëîæàìû-
çà äèêèëÿí íÿçÿðëÿð âÿ äóðáèíëÿð òÿñäèã åäèð, – äåäè.
Ùÿð ö÷öíöí ýþçö äÿðùàë ëîæàëàðà äèêèëäè. Ùÿãèãÿòÿí áèð ÷îõ äóðáèí
âÿ íÿçÿðëÿð Ñâåòëàíàéà äîüðó ÷åâðèëìèøäè. Ùÿð ö÷ö î ýåúÿêè ìöâÿôôÿ-
ãèééÿò âÿ ãàëèáèééÿòäÿí øÿíëÿíÿðÿê ìÿüðóð áàõûøëàðëà ëîæàëàðû áèð-áèð
ýþçäÿí êå÷èðèðäè.
Ýåò-ýåäÿ ãûçûøìàãäà îëàí “ãàí-ãàí” ðÿãñè ãàí åäèðäè. Ùàìû äà-
ìàðëàðà ùÿðÿêÿò âåðÿí î ðÿãñè ñÿññèç-ñÿññèç ñåéð åäèðäè. Òàìàøà çàìà-
íû èñÿ Ñâåòëàíàíûí ùèéëÿýÿð ýþçëÿðè áàø ëîæàäà îíó èøàðÿëÿðëÿ, áóñÿëÿðëÿ
äÿâÿò åäÿí áèð ýÿíúÿ äèêèëìèøäè. Àíúàã î åëÿ áèð ìÿùàðÿòëÿ áàõûðäû êè,
éàíûíäàêûëàð ùå÷ áèð øåé ùèññ åòìèðäè, ÷öíêè àðàëàðûíäà äàâàì åäÿí ðÿ-
ãàáÿò îíëàðû î ãÿäÿð ìÿøüóë åòìèøäè êè, áóíó ñå÷ÿúÿê ùàëëàðû ãàëìà-
ìûøäû. ßùìÿä ãàïûéà áàõàðàã:
– Ìÿí îâóìó âóðäóì, àëëàù ñÿíèíêèíè äÿ éåòèðñèí, – äåäè.
– Ãàëõ, ñÿí þç òàéûíû òàï! – äåéÿ ßøðÿô ãûçûí ÿëëÿðèíè îâúó è÷ÿðèñèí-
äÿ ñûõìàüà áàøëàäû.
– Ñÿí òàï, ìÿí òàïìûøàì, åëÿ çàðàôàòëàð åòìÿ, úàíûí ö÷öí èíúèéÿðÿì.
____________
– Èíúèñÿí äÿ áó îâäàí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì!
– Ãàëõ, ãàëõ, ñÿíÿ òàéûíû òàï äåéèðÿì!
239
 – Ìÿí òàïìûøàì, ñÿí òàï!
Îíëàð àðàëàðûíäà ýåäÿí ýèçëè ðÿãàáÿòäÿí ïîçóëìóøäóëàð. Ëàêèí íÿ-
øÿëÿðè ãà÷äûüû ùàëäà þçëÿðèíè øÿí ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð, ãûçûí ÿëëÿðèíè ÿë-
ëÿðè è÷èíäÿ ñûõûð, îíó ýöëäöðÿúÿê ñþçëÿð ñþéëÿéèðäèëÿð. Áó àðàëûã ñÿééàð
ïî÷òà÷û áèð ãàäûí ãàïûíû à÷àðàã, ãûçà áèð ìÿêòóá óçàòäû. Ãûç åòèíàñûç áèð
ùàëäà ìÿêòóáóí èïÿê ãàáûíû ÿëè èëÿ éûðòàðàã, è÷èíäÿêè ìÿêòóáó îõóìà-
üà áàøëàäû. ßùìÿä ÿëèíè ìÿêòóáóí öçÿðèíÿ ãîéàðàã:
– Áîø éåðÿ ÿìÿê ñÿðô åòìÿéèí, èñòÿñÿíèç îõóìàäàí ìÿçìóíóíó
ñèçÿ ñþéëÿéèì, – äåäè.
Ãûç ýöëöìñÿéÿðÿê îõóìàãäà äàâàì åòäè. Ùÿð èêè ðÿãèá ìÿíàëû áà-
õûøëàðëà áèð-áèðèíè ñöçäö. Áó çàìàí Àð÷åë è÷ÿðè ýèðÿðÿê ÿëèíäÿêè ÷è÷ÿê
äÿñòÿñèíè îíëàðà óçàòäû. ßøðÿô ÷è÷ÿéè àëûá, èíúÿ áèð íÿçàêÿòëÿ ãûçà
òÿãäèì åòäè. ßùìÿä îíó ñîðóúó áèð íÿçÿðëÿ ñöçÿðÿê, ñþçÿ áàøëàìàã èñ-
òÿðêÿí Àð÷åë îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Áèðèíè òàïìûøàì, – äåäè, – àíúàã áèëìèðÿì áÿéÿíÿúÿêñèíèç?
– Ýÿòèð, áàõàã!
– Áÿëêÿ áÿéÿíìÿäèíèç, ñîíðà...
– Áÿéÿíìÿñÿê, ýåäÿð.
– Éîõ, î éàõøû äöøìÿç.
ßøðÿô îíóí ñþçöíö òÿñäèã åòäè:
– Äîüðóäóð, ßùìÿä ýåò áàõ, áÿéÿí.
– Ñÿí ãàëõ!
– Ñÿíÿ äåéèðÿì ãàëõ, áÿéÿí ýÿë, ùàíñû êèìèí îëàúàã î õöñóñäà
ñîíðà äàíûøàðûã.
Àð÷åë äÿíèç êþïöéöíÿ áÿíçÿð äîìáà ýþçëÿðèíè îíëàðûí àüçûíà äè-
êÿðÿê, ÿëëÿðèíè þíëöéöí ÿòÿéè èëÿ îâóøäóðà-îâóøäóðà úàâàá ýþçëÿéÿí-
ëÿðÿ ìÿõñóñ áèð âÿçèééÿò àëìûøäû. ßùìÿä èñòÿð-èñòÿìÿç áó øÿðòÿ ðàçû
îëóá, Àð÷åëëÿ áÿðàáÿð ýåòäè. ßøðÿô ãûçëà äàäëû-äàäëû ñþùáÿò åäèð, ãûçûí
ãÿëáèíè ÷àëìàã ö÷öí óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ åòäèéè òÿúðöáÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ñþùáÿòèí ãûçüûí éåðèíäÿ ãûç áèðäÿí-áèðÿ ãàëõäû âÿ
íÿçàêÿòëè áèð ñÿñëÿ: “ìöñàèäÿíèçëÿ, èíäè ýÿëèðÿì” äåäè. Ãûç ýåòäè, ßøðÿô
ãûçûí ãÿëáèíè ÷àëìûø îëäóüóíà ãÿòè èíàíìûø îëäóüóíäàí øèðèí õöëéàëàð-
äàí îéàíäû. Äþíöá áàõàðêÿí ßùìÿäè ýþðäö:
– Ãûç ùàíû?
– Èíäè ýÿëÿð, ñÿíèíêè íÿ îëäó?
ßùìÿäèí ãàøëàðû ÷àòûëäû, ÿñÿáè âÿ òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
____________
– Ìÿíèìêè èíäè ýÿëÿð, ñÿíèíêèíÿ ýÿëäèêäÿ ìÿí áÿéÿíìÿäèì. èñòÿ-
ñÿí ýåò ñÿí äÿ áàõ, áÿëêÿ áÿéÿíÿúÿêñÿí, – äåäè.
240
 ßøðÿô îíà úàâàá âåðìÿéÿðÿê, ëîæàíûí äèðñÿêëèéèíÿ ñþéêÿíäè.
ßùìÿä äÿ þç éåðèíäÿ îòóðäó. Ùÿð èêèñè ñÿññèçúÿ ðÿãñè ñåéð åäèð, ñÿáèð-
ñèçëèêëÿ ãûçûí éîëóíó ýþçëÿéèð, àðàëàðûíäà îéíàíàí áó äðàìûí íåúÿ íÿòè-
úÿ âåðÿúÿéèíè äöøöíöð, ùå÷ áèðè áó éåíè îâó ÿëäÿí ÷ûõàðìàã èñòÿìèðäè.
Çàìàí îíëàðà ÷îõ óçóí ýþðöíäö. Ñàíèéÿëÿð, äÿãèãÿëÿð áåëÿ ñàíêè àüûð-
àüûð èðÿëèëÿéÿðÿê îíëàðëà ÿéëÿíèðäè. ×îõ ýþçëÿäèëÿð, ðóùëàðûíû òèòðÿäÿí î
ýþçÿëëèê ÷ûðàüû äþíìÿäè. Íÿùàéÿò, ßøðÿô ÿñÿáèëÿøÿðÿê çÿíýè áàñäû âÿ
è÷ÿðè ýèðÿí õèäìÿò÷èéÿ:
– Àð÷åë, ãûç ýåäèá ãàéûòìàäû, òåç áèð õÿáÿð ýÿòèð! – äåäè.
Àð÷åë áåø äÿãèãÿ ñîíðà ãûçûí ìÿøùóð ñÿðâÿòäàðëàðäàí Ùàëàé áÿéëÿ
÷ûõûá ýåòäèéè õÿáÿðèíè ýÿòèðäè. Áó õÿáÿð ùÿð èêèñèíèí áàøûíäà áèð èëäûðûì
êèìè ïàðòëàäû. Áèèõòèéàð ùÿð èêèñè áèð-áèðèíÿ áàõäû. ßùìÿä àúû-àúû ýöëÿðÿê:
– Áàõ, éåòèìèí àëëàùû âàð. Ñÿí îíó ìÿíèì ÿëèìäÿí àëìàã èñòÿäèí,
îíà ýþðÿ äÿ íÿ ñÿíÿ ãèñìÿò îëäó, íÿ äÿ ìÿíÿ. Áóðàõ ýåòñèí, èêè äîñ-
òóí àðàñûíû âóðàí áèð ôàùèøÿ áèçÿ ëàçûì äåéèë, – äåäè.
ßøðÿô ãàøëàðûíû ÷àòàðàã äÿðèí ôèêðÿ ýåòäè. ßùâàëàòû äóéìóø îëàí éà-
õûí ëîæàëàðäàí îíà äèêèëìèø èñòåùçàëû íÿçÿðëÿð ßøðÿôè õÿíúÿð êèìè äîü-
ðàéûðäû. Î àðòûã äàéàíà áèëìÿäè, òåç ãàëõûá ëîæàäàí ÷ûõäû.

ÑßÊÊÈÇÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Éàé îëäóãúà èñòè êå÷ìèøäè. Ýöíÿøèí àëòûíäà èñòèëèê 56 äÿðÿúÿéÿ,

êþëýÿäÿ 35 äÿðÿúÿéÿ ãÿäÿð àðòìûøäû. Âàðëûëàð, àç-÷îõ èìêàíû îëàíëàð
ñÿðèí èñòèðàùÿò éåðëÿðèíÿ, Àáøåðîí áàüëàðûíà ÷ÿêèëìèøäèëÿð. Ìÿùÿððÿì
ÿìè þç ùÿéàò éîëäàøû Ôèðóçÿ èëÿ áÿðàáÿð øÿùÿðäÿ ãàëìàüà ìÿúáóð îë-
ìóøäó. Çÿêè èëÿ Íÿçàêÿò òåç-òåç îíëàðà áàø ÷ÿêèðäè. Èñòèíèí Ìÿùÿððÿì
ÿìèéÿ ïèñ òÿñèð åòäèéèíè ýþðöá Çÿêè ãîúàëàðû Íÿçàêÿòëÿ áÿðàáÿð Ãàëà
êÿíäèíÿ àïàðìàã èñòÿäè.
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, ñèç áèçèì Ãàëà áàüëàðûíû ýþðìÿìèñèíèç. Àòàìýèë
äÿ áàüäàäûð. Èñòèäÿ íàõîøëàéàðñûíûç. Ýÿëèí ñèçè àïàðûì áàüà.
Çÿêè èëÿ Íÿçàêÿò íÿ ãÿäÿð òÿêèä åòäèëÿðñÿ, Ìÿùÿððÿì ÿìè ðàçû
îëìàäû.
– Ìÿíÿ øÿùÿðäÿ õîø êå÷èð, Íÿçàêÿòè àïàð ãîé î áó èñòèëÿðäÿ áóðäà
ãàëìàñûí.
Íÿçàêÿò îíëàðñûç ýåòìÿê èñòÿìÿäè. Íÿùàéÿò, ãîúàëàðûí òÿêèäè èëÿ
____________
Çÿêè Íÿçàêÿòè àïàðûá àòà-àíàñûíûí éàíûíäà ãîéäó. Ñîíðàëàð äà íÿ ãÿ-
äÿð ÷àëûøäû, Ìÿùÿððÿì ÿìèíè éîëà ýÿòèðÿ áèëìÿäè.
241
 Éàíäûðûúû èñòè Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ýöíäÿí-ýöíÿ ìóì êèìè ÿðèäèá,
ãóðó áèð ñêåëåòÿ äþíäÿðìèøäè. Îíóí êè÷èê ãóìðàë ýþçëÿðè, äÿðèí âÿ ÷ó-
õóð òÿøêèë åäÿí êþëýÿëè ýþç ùÿëãÿëÿðè è÷èíäÿ ñþíöê-ñþíöê ïàðûëäàéûð, áèð
òóòóìëóã àü ñàããàëû ÿòñèç ÷ÿíÿñè öçÿðèíäÿí áîüàçûíà äîüðó ãûâðûëàðàã
óçàíûðäû. Âöúóäó î ãÿäÿð ÿðèìèøäè êè, ïàëòàðû ÿéíèíäÿí òþêöëöð, øëéà-
ïàñû ýþçöíöí öñòöíÿ äöøöðäö. Ãîúàëûãäàí ñàðñûëìûø, ÿñÿá õÿñòÿëèéè
àðòìûøäû. Çÿêè ýåäèá òàíûø ùÿêèìëÿðäÿí ÷àüûðäû. Ùÿêèìëÿð îíó õÿñòÿ-
õàíàéà àïàðìàüû òÿêèä åòäèëÿð. Ìÿùÿððÿì ÿìè ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää åòäè.
Ôèðóçÿ éàøëû ýþçëÿðè èëÿ ùÿêèìÿ äåäè:
– Úÿíàá ùÿêèì, ÷îõ èñðàð åòìÿéèí, áèëèðÿì, ýåòìÿç, ýåòñÿ äÿ ìÿíúÿ
ôàéäàñûçäûð. Î, àðòûã ñîí ýöíëÿðèíè, ñîí äÿãèãÿëÿðèíè éàøàéûð. Þìöð éîëäà-
øûìà ÿëèìäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð õèäìÿò åòìÿê ìÿíèì ö÷öí áèð òÿñÿëëèäèð.
Ôèðóçÿ õÿñòÿíè áèð àí ýþçäÿí ãîéìóðäó. Ùÿêèìèí éàçäûüû äÿðìàíû
îíà âàõòëû-âàõòûíäà è÷èðèð, öñòöíäÿ ýåúÿ-ýöíäöç éàðïàã êèìè òèòðÿéèðäè.
Ôèðóçÿéÿ áàüäàí éåíèúÿ ãàéûòìûø Íÿçàêÿò äÿ ÷îõ êþìÿê åäèð, ãîúà
àíàëûüûíà òÿñÿëëè âåðèð, Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí áèðäÿí-áèðÿ áåëÿ äöøìÿñèí-
äÿí ÷îõ êÿäÿðëÿíèðäè. Î äÿôÿëÿðëÿ ïàëòàðûíû ýåéèíèá, èðè äöéöíëö ÿë àüà-
úûíû ýþòöðöá êö÷ÿéÿ ÷ûõìàã èñòÿðêÿí, Ôèðóçÿ ìèí äèë, ìèí ôÿíäëÿ îíó
ôèêðèíäÿí äàøûíäûðìûøäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áèð ýöí ñÿùÿð ÷îõ åðêÿí îéàíìûøäû. Ôèðóçÿ éàòûðäû.
Ïàëòàðûíû ýåéèíäè, àüàúû ÿëèíÿ àëäû, ìöùöì áèð èø ö÷öí ýåäÿí àäàìëàðà
ìÿõñóñ áèð òþâðëÿ ãàïûéà ýÿëäè. Ãàïûíûí äÿñòÿñèíäÿí òóòóá ÷ÿêäè, ãàïû
à÷ûëìàäû. ßëèíäÿêè àüàúëà ýöúö ýÿëäèêúÿ ãàïûéà ÷ûðïäû. Ñÿñÿ Ôèðóçÿ
äÿùøÿòëÿ ýþçëÿðèíè à÷äû. Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ýþðöíúÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàäû,
óøàã êèìè îíó äèëÿ òóòàðàã:
– Ýþçöì, ãóçóì, Ìÿùÿððÿì, áó çàìàí ñÿí ùàðà ýåäèðñÿí? – äåéÿ
ñîðóøäó.
– À÷ ãàïûíû, Àëëàùûí éàíûíà ýåäèðÿì, – äåäè.
– Àëëàù èëÿ íÿ èøèí âàð?
– À÷, à÷, îíà øèêàéÿòèì âàð...
– Ìÿùÿððÿì, ñÿí õÿñòÿñÿí, ýÿë äÿðìàíûíû è÷, éàõøû îë, ñÿíè àëëàùûí
éàíûíà þçöì àïàðàúàüàì.
Ôèðóçÿ çîðëà îíó ñîéóíäóðóá éàòàüûíà óçàòäû.
Î ýöí Ìÿùÿððÿì ÿìè ÷îõ ÿñÿáè èäè. Àíúàã ýöíîðòàäàí ñîíðà Ôèðó-
çÿ îíó éàòûðìàüà ìöâÿôôÿã îëäó. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìÿòáÿõÿ
ýèðäè âÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ ìåéâÿ êîìïîòó ùàçûðëàìàüà áàøëàäû. Ãîí-
____________
øóñó Çèâÿð õàíûì îíà éàõûíëàøûá éàâàøúà:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè íåúÿäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
242
 Ôèðóçÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí åòäèéè èøëÿðäÿí, îíóí õÿñòÿëèéèíäÿí äà-
íûøäû. Ñþç-ñþçö ÷ÿêäè, èêè ãàäûí àðàñûíäà ñþùáÿò óçàíäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè îéàíûá, “Ôèðóçÿ, Ôèðóçÿ!” – äåéÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñÿñ-
ëÿíäè. Úàâàá ÷ûõìàäû. Éåðèíäÿí ãàëõûá ýåéèíäè, àüàúûíû äà ÿëèíÿ àëûá
ãàïûäàí ÷ûõäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè åâäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà Ôèðóçÿ ñþùáÿòèíè áèòèðèá,
îòàüà ýèðäè. Ìÿùÿððÿìè éàòàãäà ýþðìÿéèá àüëû áàøûíäàí îéíàäû, äÿëè
êèìè áàøûà÷ûã, àéàãéàëûí êö÷ÿéÿ ãà÷äû. Î, ñàüà áàõäû, ñîëà áàõäû, éîë-
äàí êå÷ÿí àäàìëàðäàí: “Áàøûíäà ãÿùâÿéè øëéàïà, ÿëèíäÿ àüàú, áîç
êîñòéóìäà, ãîúà, àðûã áèð êèøè ýþðìÿäèíèçìè?” – äåéÿ ñîðóøäó.
Îíäàí õÿáÿð âåðÿí îëìàäû. Ôèðóçÿ àüëàéà-àüëàéà åâÿ äþíäö. Ïàë-
òàðûíû ýåéèíäè. Ãàïûíû áàüëàéûá åâäÿí ÷ûõäû. Êö÷ÿëÿðè, éàõûí áàü÷àëàðû
äîëàøäû. Íÿçàêÿòýèëÿ ýåòäè. Òàíûäûüû àäàìëàðäàí ñîðóøäó. Îíó “ýþð-
äöì” äåéÿí îëìàäû. Éàçûã Ôèðóçÿ íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. Çÿêèíèí âàñè-
òÿñè èëÿ ïîëèñ èäàðÿñèíÿ õÿáÿð âåðäè. Òåëåôîíëà õÿñòÿõàíàäàí ñîðóøäó,
áèëäèéè, òàíûäûüû àäàìëàðà, Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ÿí éàõûí äîñòëàðûíà ìö-
ðàúèÿò åòäè, áèð ôàéäà âåðìÿäè.
Áó õÿáÿð ñöðÿòëÿ áöòöí øÿùÿðÿ éàéûëäû. Åøèäÿí ùåéðÿò åòäè. Õöñó-
ñÿí, áó, ýÿíú çèéàëûëàðäà äàùà àúû áèð òÿñèð îéàòäû. Ùàìû, éàøúà ãîúà
îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ôèêèðúÿ çàìàíûíà ýþðÿ éåíè îëàí áó àäàìûí ãà-
ðàýöðóù÷óëàð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäöéöíö çÿíí åäèðäè.
Áöòöí çèéàëûëàð éàñ âÿ ìàòÿì è÷èíäÿ èäèëÿð. Îíóí áåëÿ ôàúèàíÿ òà-
ëåéè ùÿð êÿñäÿí ÷îõ Ôèðóçÿéÿ òÿñèð åòìèøäè. Î, ýåúÿ-ýöíäöç àüëàéûð,
ýþç éàøëàðû ãóðóìóðäó... Ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàéàí Íÿçàêÿòèí òÿñÿëëèëÿðè
äÿ Ôèðóçÿíè ñàêèò åòìèðäè.

***

Ìÿùÿððÿì ÿìè êö÷ÿéÿ ÷ûõàð-÷ûõìàç ö÷ äÿëèãàíëûéà òÿñàäöô åòäè.

Îíëàð Ìÿùÿððÿì ÿìèíè äèíñèç, èìàíñûç, ìèëëÿò õàèíè êèìè òàíûéàí úà-
ùèëëÿðäÿí èäèëÿð. ßëëÿðèíäÿ ñÿáÿò, çÿíáèë Øöâÿëàí áàüëàðûíà ýåäÿðêÿí
Ìÿùÿððÿì ÿìèíè ýþðöá, “Áó äîíóç ýöäÿí ãîúà ùàðà ýåäèð?” – äåéÿ
îíó êèíëè áàõûøëàðëà ñöçäöëÿð. Îíëàðäàí áèðè èñòåùçàëû áèð ñÿñëÿ:
– À êèøè, ùàðà ýåäèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Àé îüóëëàð, Àëëàùû ýþðìÿéÿ ýåäèðÿì, îíóí åâè ùàðäàäûð? – äåéÿ
Ìÿùÿððÿì ÿìè çÿèô áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè.
Áó ñþçäÿí ùàìûñû áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûá ýöëöøäöëÿð. Áèðèñè ñîðóøäó:
____________
– Àëëàùû íåéëÿéèðñÿí?
243
 – Îíà øèêàéÿòèì âàð.
– Àé ÿìè, Àëëàùûí åâèíè ìÿí òàíûéûðàì, ýÿë ñÿíè àïàðûì.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ñåâèíèá, îíà õåéèð-äóà åëÿäè. Ùÿìèí úàâàí îüëàí
ôàéòîí ÷àüûðäû, éîëäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ îíó ôàéòîíà îòóðäóá, Øöâÿëàí
áàüëàðûíà àïàðäûëàð. Éîëäà Ìÿùÿððÿì ÿìè èëÿ àðàëàðûíäà êå÷ÿí ãûñà
ñóàë-úàâàáäàí ñîíðà îíóí íÿ ãÿäÿð ñàô, íÿ ãÿäÿð òÿìèç áèð ãÿëáÿ, ñàð-
ñûëìàç áèð èìàíà ìàëèê îëäóüóíó áèëäèëÿð, ìèëëè äöøìÿí êèìè áàõäûãëà-
ðû áó ãîúàéà ìöíàñèáÿòëÿðè äÿéèøäè. Áèð-èêè ýöí îíóíëà ÿéëÿíìÿê ôèêðè
èëÿ áàüà àïàðäûãëàðû ùàëäà îí-îí áåø ýöí îíà õèäìÿò åòìÿéè ãÿðàðà
àëäûëàð. Ãîúàíû öðÿêäÿí î ãÿäÿð ñåâäèëÿð êè, ùÿð áèðè îíó þç áàüûíà
àïàðìàã èñòÿäè. Ùÿòòà àðàëàðûíäà áó õöñóñäà àðòûã-ÿñêèê ñþç äÿ îëäó.
Íÿùàéÿò, ñûðà èëÿ ùÿð áèðè îíó þç åâèíäÿ áèð íå÷ÿ ýöí ãîíàã ñàõëàìàã
øÿðòè èëÿ ðàçûëàøäûëàð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áèðèíúè äÿôÿ Åëäàðûí åâèíäÿ ãàëäû. Î, áàüà ýèðèíúÿ
ÿòðàôà áîéëàíàðàã:
– Àëëàù ùàíû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Åëäàð:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, ñÿí áèð àç äèíúÿë, Àëëàùûí éàíûíà ñÿíè þçöì àïà-
ðàúàüàì, – äåäè.
Î áó ñþçö î ãÿäÿð ãÿòè, èíàíäûðûúû áèð ñÿñëÿ ñþéëÿäè êè, Ìÿùÿððÿì
ÿìè ñóñìàüà ìÿúáóð îëäó. Åëäàð îíó îòàüà àïàðäû, ñÿðèí ñó èëÿ ÿëèíè,
öçöíö éóäó. Ñöôðÿ à÷ûëäû. Éåìÿê ýÿòèðäèëÿð. Ãîâóí êÿñèëäè. Ñÿðèí ñóäà
éóéóëìóø áèð ãàá öçöì ýÿòèðäèëÿð. Åëäàð öçöíö Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ òóòóá
äåäè:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, áó Àëëàù ñöôðÿñèäèð. Õóäàâÿíäè-àëÿì þç åë÷èñèíè
ýþíäÿðèá ìÿíÿ òàïøûðûá êè, Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ ãóëëóã åëÿ. Áèð ñààòäàí
ñîíðà ýÿòèðÿðñÿí éàíûìà.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíè éîë éîðìóøäó. Éåìÿéÿ, äàíûøìàüà èãòèäàðû ãàë-
ìàìûøäû. Éàñòûüà ñþéêÿíèá ìöðýöëÿéèðäè. Çîð-ýöú îíà áèð àç éåìÿê
éåäèðòäèëÿð. Éåìÿêäÿí ñîíðà éàòäû. Úàâàíëàð èðè ÿíúèð àüàúû àëòûíäà
òîïëàíûá Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäèðäèëÿð, áèðè äåéèðäè:
– Áó êèøè õÿñòÿäèð. Èñòèäÿí áåéíè õàðàá îëóá, îíà ùÿêèì ÷àüûðìàã
ëàçûìäûð.
Î áèðè äåéèðäè:
– Ùÿêèì, ãóëëóã þç éåðèíäÿ, áó êèøèíèí àðçóñó âàð. Áÿëêÿ îíó õÿñ-
òÿ åäÿí î àðçóäóð. Êèøè àüçûíäà äåéèð êè, Àëëàùà øèêàéÿòèì âàð. Ýþðÿê
____________
áó íÿ èñòÿéèð, êèìäÿí øèêàéÿò åäèð, îíà ýþðÿ èø ýþðÿê.
– ×îõ äà àðçóñó âàð, áèç Àëëàùû îíà íåúÿ ýþñòÿðÿê?
244
 Åëäàð ÿëèíè êþêñöíÿ âóðóá äåäè:
– Ìÿí ýþñòÿððÿì, ìÿí!.. Î áó ñààò ùÿð øåéÿ èíàíûð. Ñèç ìÿí äåéÿ-
íÿ áàõûí, ùÿì áèð àç êåô ÷ÿêÿðèê, ùÿì äÿ î êèøèíèí öðÿéèíè ÿëÿ àëàðûã.
Ãàëõûí, ãàëõûí, î êèøè îéàíûíúà ùàçûðëûã ýþðÿê!
Åëäàðûí òÿøÿááöñö èëÿ õèéàáàí àðàñûíà õàëû ñÿðäèëÿð. Èðè áèð òàõò ýÿ-
òèðäèëÿð. Òàõòûí öñòöíÿ áèð êðåñëî ãîéäóëàð. Åëäàð Áóõàðà âÿ Ñÿìÿðãÿíä
èøè îëàí çÿðëè, óçóí áèð õÿëÿò âÿ òÿñÿê ýÿòèðòäèðäè. Ãîíøóäà Ðÿøèä àäëû
ãîúà, äöíéà ýþðìöø, àðèô áèð êèøè âàðäû. ßùâàëàòû îíà ñþéëÿäèëÿð. Õÿëÿòè
ÿéíèíÿ òàõäûëàð, òÿñÿéè áàøûíà ãîéäóëàð, öçÿðèíäÿí äÿ àü úóíà ñàðûäûëàð.
Ðÿøèäè àëëàù àäûíà òàõòûí öçÿðèíäÿêè ãîëòóãëó èðè êðåñëîéà îòóðòäóëàð,
ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ ÿëè äÿéÿíÿêëè ôÿððàø ãîéäóëàð. Ãîíøóäàí àäàìëàð ÷à-
üûðäûëàð, ìÿúëèñ èñòÿíèëäèéè êèìè ùàçûð îëäó.
Ìÿùÿððÿì ÿìè îéàíìûøäû. Î éåíÿ ñÿðñÿìëÿéèð âÿ áÿçè ÷àøãûí ùÿ-
ðÿêÿòëÿð åäèðäè. Åëäàð îíóí ãîëóíäàí òóòóá áàüà ÷ûõàðòäû. Õèéàáàíûí áèð
òÿðÿôèíäÿí ñó øûð-øûð àõûðäû. Åëäàð äåäè:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, ùå÷ áèëèðñÿí ñÿíè ùàðà ýÿòèðìèøÿì? Áó úÿííÿò
áàüûäûð, áó ñó äà êþâñÿð ñóéóäóð. È÷ áó ñóäàí, ñÿíè Àëëàùûí éàíûíà àïà-
ðàúàüàì.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ýþçëÿðè àõäû, þçöíö ñóéà àòìàã èñòÿäè, Åëäàð îíó
òåç òóòäó. Öçöíÿ ñÿðèí ñó âóðäó. Îíà áèð ôèíúàí ñó óçàäûá:
– Àë, áó êþâñÿð ñóéóíäàí è÷! – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ùåéðÿòëÿ à÷ûëàí ýþçëÿðèíè Åëäàðà äèêèá:
– Íÿ, êþâñÿð ñóéó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Åëäàð ñþçöíö òÿêðàð åòäè:
– Áó êþâñÿð ñóéóíäàí è÷, Àëëàù ñÿíè ÷àüûðûð, ýåäÿê. Ìÿùÿððÿì ÿìè
ñóéó àëûá è÷äè. Åëäàðûí ãîëòóüóíäà ýåäÿ-ýåäÿ:
– Áèðúÿ î Àëëàùû ìÿíÿ ýþñòÿðèí! – äåäè.
Ìÿúëèñ òàìàì äÿñýàùû èëÿ ãóðóëìóøäó. Åëäàð ÿëè èëÿ òàõò öñòöíäÿêè
Ðÿøèäè ýþñòÿðèá:
– Áàõ, Àëëàù îäóð, íÿ øèêàéÿòèí âàð, äå!
Ìÿùÿððÿì ÿìè áèð-èêè ñàíèéÿ ýþçëÿðèíè Ðÿøèäÿ äèêèá ãàëäû. Ñîíðà
éàíûíäàêû àäàìäàí ñîðóøäó:
– Î êèìäèð?
Éàíûíäàêû êèøè ãÿòè ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
– Ýþðìöðñÿí êèìäèð, Àëëàùäûð, äèâàí êÿñèð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áóíó åøèäèíúÿ éûõûëà-éûõûëà èðÿëè ýåòäè. Öçöíö Ðÿ-
____________
øèäÿ òóòóá äåäè:
– Åé áþéöê Òàíðû, ìÿíèì öðÿéèìäÿ àðçóëàðûì âàð.
245
 Ðÿøèä êèøè ãÿòè âÿ ãàëûí áèð ñÿñëÿ:
– Åé ìÿíèì áÿíäÿì, áó ýöí äèâàí ýöíöìäöð, ãîðõìà, íÿ ìÿòëÿ-
áèí âàð, äàíûø! – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí óøàã êèìè ñåâèíúèíäÿí ÿëè, àéàüû ÿñäè.
– Åé Òàíðû, ùþêì åëÿ î Íÿñèðãóëóíó äèâàí àéàüûíà ÷ÿêñèíëÿð, îíà
äåìÿéÿ ñþçöì âàð.
Ðÿøèä êèøè áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Åé áÿíäÿì, Íÿñèðãóëó àäëû áÿíäÿì ÷îõäóð, ùàíñû Íÿñèðãóëóíó
äåéèðñÿí?
Ìÿùÿððÿì ÿìè Ðÿøèäèí ñþçöíö éàõøû àíëàìàäû. Åëäàð âÿ áàøãàëàðû
Ðÿøèäèí ñþçöíö îíà áàøà ñàëäûãäàí ñîíðà ãîúà áàüûðäû:
– Î Èðàí ïàäøàùû âàð ùà... îíó äåéèðÿì...
Ðÿøèä ÿëè èëÿ ñàããàëûíû îéíàäà-îéíàäà:
– Äîüðó äåéèðñÿí, áàúû îüëó, î ìÿíèì ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèìäÿíäèð.
Òåç öçöíö ôÿððàøëàðà òóòóá áàüûðäû:
– Òåç Íÿñèðãóëóíó ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿòèðèí!
Ýþç à÷ûá-éóìóíúà ôÿððàøëàð ÿëëÿðèíäÿ òîïïóç Íÿñèðãóëóíó ÷ÿêÿ-
÷ÿêÿ ýÿòèðäèëÿð. Ðÿøèä öçöíö Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ òóòóá äåäè:
– Áàúû îüëó, áó ñÿí èñòÿäèéèí Íÿñèðãóëó, äå ýþðöì ñþçöí íÿäèð?
Ìÿùÿððÿì ÿìè ãÿçÿáëÿ îíóí öñòöíÿ êöêðÿäè:
– Àõìàã êèøè, áó Èðàíû íèéÿ âèðàí ãîéóðñàí? Ôèðÿíýèñòàíäàí áÿðè
ýåäèá ýÿçäèí, þçöí ö÷öí áèð âàãîí... éóáêà ýÿòèðäèí, î ñÿíèí þç áàøûíà
äÿéñèí, äå ýþðöì õàëãà íÿ ýÿòèðäèí?
Ðÿøèä êèøè ÿëèíè ãîëòóãëó êðåñëîéà ÷ûðïàðàã:
– Äå, áàúû îüëó, äå, éàõøû äåéèðñÿí...
Ìÿùÿððÿì ÿìè öçöíö ôÿððàøëàðà òóòóá áàüûðäû:
– Âóðóí áó àõìàã êèøèíè!
Ùÿð éàíäàí ýöíàùêàðûí öñòöíÿ òîïïóç åíäè. Íÿñèðãóëó þëö êèìè
éåðÿ ñÿðèëäè. Ôÿððàøëàð îíó ýþòöðöá àïàðäûëàð.
Ðÿøèä êèøè öçöíö Ìÿùÿððÿì ÿìèéÿ òóòóá äåäè:
– Áàúû îüëó, äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?
Ìÿùÿððÿì ÿìè éàëâàðà-éàëâàðà äåäè:
– Áàøûíà äþíöì Àëëàù, î Ùÿìèäãóëóíó äà ÿìð åò ýÿòèðñèíëÿð.
Ðÿøèäèí ÿìðè èëÿ Ùÿìèäãóëó àäûíäà áèð êèøèíè äÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèð-
äèëÿð. Ìÿùÿððÿì ÿìè îíó ýþðÿíäÿ äàéàíûá äèããÿòëÿ îíà áàõäû. Ñîíðà
ñîðóøäó:
____________
– Ñÿíèí àäûí íÿäèð?
Î êèøè úàâàá âåðäè:
246
 – Àäûì Ùÿìèääèð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè àúûãëû ýþçëÿðèíè îíóí ýþçëÿðèíÿ äèêèá áàüûðäû:
– Ñàðñàã êèøè, ñÿí íå÷èí àçàäëûã èñòÿéÿí àüûëëû, îõóìóø úàâàíëàðû
Ãàðà äÿíèçäÿ áîüóðñàí? Âóðóí áó ãàíëû ñóëòàíû!
Îíóí äà öñòöíÿ ùÿð òÿðÿôäÿí òîïïóç åíäè. Îíó äà þëö êèìè ýþòöð-
äöëÿð. Ðÿøèä êèøè éåíÿ ñîðóøäó:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí? Áó ýöí êåôèì éåðèíäÿäèð, íÿ
èñòÿñÿí åäÿúÿéÿì.
– Òÿê áèðúÿ àðçóì ãàëäû, îíó äà åëÿ, äàùà ùå÷ çàä èñòÿìèðÿì.
– Äå, áàúû îüëó, äå!
– Õàëãû ñîéàí, ìþâùóìàòëà áàøëàðû äîëäóðàí ìîëëàëàðû ýÿòèðñèíëÿð.
Ðÿøèäèí ÿìðè èëÿ áàøû ñàðûãëû áèð íå÷ÿ êèøè ýÿòèðäèëÿð. Ìÿùÿððÿì ÿìè
éîðóëìóøäó. Íÿ äóðìàüà, íÿ äÿ äàíûøìàüà ùàëû âàðäû. Îíà ýþðÿ ìîë-
ëàëàðû àúû-àúû ñöçäöêäÿí ñîíðà öçöíö Ðÿøèäÿ òóòóá äåäè:
– Áóíëàð õàëãû àëäàäûá îõóìàüà ãîéìóðëàð. ßýÿð àäàì îëñàéäûëàð
áèçèì þëêÿìèç Ðóñèéà îëàðäû. Âóðóí áóíëàðû!
Ôÿððàøëàð ÿëëÿðèíäÿ òîïïóç ùÿð éàíäàí òþêöëöøäöëÿð. Ôÿððàøëàð âóð-
äóãúà ìîëëàëàð áàüûðûðäû.
Ìÿúëèñè ýöëöøìÿ âÿ ýóðóëòó áöðöäö. Ìÿùÿððÿì ÿìè ÿñÿ-ÿñÿ ýåðè
÷ÿêèëäè. Åëäàð òåç îíóí ãîëòóüóíà ýèðäè. Ðÿøèä êèøè ýóðëàéàí âÿ ãÿòè áèð
ñÿñëÿ áàüûðäû:
– Åëäàð, ìÿíèì ãîíàüûìû àïàð, éàõøû ùþðìÿò åò!
Åëäàð Ìÿùÿððÿì ÿìèíè åâÿ àïàðäû. Î éîðóëìóøäó. Ëàêèí îíà çþâã
âåðÿí áó ùàäèñÿäÿí öç-ýþçö íÿøÿëÿð è÷èíäÿ ïàðûëäàéûðäû.
Áó ýÿëèøëÿ Ìÿùÿððÿì ÿìè îí áåø ýöí áàüëàðäà ãàëäû. Ýåò-ýåäÿ âö-
úóäó ãöââÿòëÿíìÿéÿ, ÷àøãûíëûüû àçàëìàüà áàøëàäû. Øöóðóíó òîïëàìûø
îëäóüóíäàí áóðà íåúÿ ýÿëäèéèíè âÿ êèìèí òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëäèéèíè ñî-
ðóøäó. Úàâàíëàð:
– Áèç ñÿíè ãîíàã ýÿòèðìèøèê, – äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð.
– Áÿñ Ôèðóçÿ íÿ îëäó?
– Î, øÿùÿðäÿ ãàëäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè Ôèðóçÿñèíè ýþðìÿê èñòÿéèðäè. ×îõ õàùèø åòäèêäÿí
ñîíðà úàâàíëàð îíó éåíèäÿí øÿùÿðÿ àïàðäûëàð.
Ìÿùÿððÿì ÿìè ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Ôèðóçÿ äÿëèòÿê éåðèíäÿí
ñû÷ðàäû. Áàøûíà ñàëäûüû ãàðà ìàòÿì úóíàñûíû éåðÿ àòàðàã:
– Âàé, Ìÿùÿððÿì, ýÿëäèí? – äåéÿ àüëàéà-àüëàéà áîéíóíà ñàðûëäû.
____________
Ìÿùÿððÿì ÿìè “ãåéá” îëàíäàí ñîíðà Ôèðóçÿíèí éàíûíäà ãàëàí Íÿçà-
êÿò äÿ áèð òÿðÿôäÿí:
247
 – Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, àé àòà, ùàðàäà èäèí? – äåéÿ ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà
àüëàìàüà áàøëàäû. Ìÿùÿððÿì ÿìè ÷àøìûøäû, ÿââÿëúÿ äþéöêÿ-äþéöêÿ
Ôèðóçÿéÿ âÿ Íÿçàêÿòÿ áàõäû, ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ î äà ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû.
Åëäàð òÿñÿëëè âåðÿðÿê, îíëàðû áèð ãÿäÿð ñàêèò åòäè; ñîíðà Ìÿùÿððÿì
ÿìèíè íåúÿ áàüà àïàðäûãëàðûíû äàíûøäû.
Ôèðóçÿ ñåâèíäèéèíäÿí áèëìèðäè íÿ åòñèí. Ïÿðâàíÿ êèìè Ìÿùÿððÿìèí
áàøûíà äîëàíûðäû. ßââÿëúÿ îíóí ÿëèíè, öçöíö ñÿðèí ñó èëÿ éóäó, éàòàüû-
íû ñÿëèãÿéÿ ñàëûá éåðèíÿ óçàòäû, ñîíðà ãîíøóëàðà éöéöðöá, Ìÿùÿððÿìèí
ýÿëìÿñèíè õÿáÿð âåðäè. Ãîíøóëàð àõûá òþêöëäöëÿð. Áó èøäÿí õÿáÿð òóòàí
çèéàëûëàð äà ÷îõ ñåâèíäèëÿð.
Îí áåø ýöí áàü èñòèðàùÿòèíèí Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ñÿùùÿòèíÿ àç-÷îõ
éàõøû òÿñèðè îëìóøäóñà äà, ëàêèí òàìàìèëÿ ñàüàëìàìûøäû. Î éåíÿ àðàáèð
ìÿíòèãñèç ñþçëÿð äåéèð, ãåéðè-àäè ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäè.
Àõøàìöñòö Çÿêè ýÿëèá ÷ûõäû. Ìÿùÿððÿì ÿìèíè åâäÿ ýþðöá ñåâèí-
úèíäÿí íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. Ãîúàíû ãóúàãëàéûá áàüðûíà áàñäû, áèð
íå÷ÿ äÿôÿ àëíûíäàí, öçöíäÿí þïäö. Ëàêèí Ìÿùÿððÿì ÿìè Çÿêèíè èëê
ÿââÿë òàíûìàäû:
– Ñÿí êèìñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, ìÿí Çÿêèéÿì, Çÿêè! – äåéÿ áèð ãÿäÿð óúàäàí î
úàâàá âåðäè. Ìÿùÿððÿì ÿìè Çÿêèíè òàíûéûíúà ÿëèíäÿí òóòäó, ÿòðàôû äèã-
ãÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà êÿñÿ-êÿñÿ:
– Èíäè ñÿíÿ ÷îõ ãÿðèáÿ ùàäèñÿ äàíûøàúàüàì, – äåäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí áó âÿçèééÿòè Çÿêèíè ñîí äÿðÿúÿ ïÿðèøàí åòäè. Î áèð
ãÿäÿð äÿ ãîúàéà éàõûíëàøäû, îíó äèíëÿéèð êèìè áèð âÿçèééÿò àëäû. Ìÿùÿð-
ðÿì ÿìè èñÿ ìöùöì áèð ùàäèñÿ ñþéëÿìÿê èñòÿéÿí àäàìëàð êèìè ÿòðàôû éîõ-
ëàäû, áöðöøöê ýþçëÿðèíè ùåéðÿòëÿ à÷ìàüà ÷àëûøàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Çÿêè, ìÿí þç àðçóìà ÷àòäûì!
Çÿêè áó àðçóíóí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí ùåéðÿòëÿ
ñîðóøäó:
– Ìÿùÿððÿì ÿìè, ùàíñû àðçóíà?
Ìÿùÿððÿì ÿìè þçöíö áèð àç äà äîüðóëäàðàã:
– Çÿêè, – äåäè, – áóíäàí ñîíðà ãîðõìà, Íÿñèðãóëóíó äà, Ùÿìèäãó-
ëóíó äà, ìîëëàëàðû äà þëäöðòìöøÿì.
Çÿêè Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí äåäèêëÿðèíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû. Î, Àëëà-
____________
ùûí éàíûíà ýåòìÿñèíäÿí áàøëàéàðàã, áöòöí òÿôñèëàòû îíà óçóí-óçàäû äà-
íûøäû. Çÿêè äÿðèí áèð ñöêóò âÿ èçòèðàá è÷èíäÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíè äèíëÿéèðäè.
248
Î, àòà êèìè ñåâäèéè áó íàìóñëó ãîúàíûí àüûð âÿçèééÿòèíäÿí òÿñèðëÿíÿ-
ðÿê, äàëüûí ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêèá äöøöíöð, áèð òÿðÿôäÿí îíóí áó ùàëà
äöøìÿñèíÿ öðÿê éàíüûñû èëÿ àúûéûð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ éîõñóë áèð êÿíäëè
àèëÿñèíäÿí éåòèøèá, þç õàëãûíà âÿ ìÿìëÿêÿòèíÿ áó ãÿäÿð ìÿùÿááÿò
áÿñëÿäèéèíÿ ùåéðÿò åäèðäè.
Ìÿùÿððÿì ÿìè áàøûíà ýÿëÿíëÿðè Çÿêèéÿ äàíûøäûãäàí ñîíðà ñöñò
äöøäö. Ôèðóçÿ îíó éàòàüà óçàäûá ñàêèò åòäèêäÿí ñîíðà áàü ñÿôÿðèíè
Çÿêèéÿ íàüûë åòäè.
Åðòÿñè ýöí Çÿêè ìÿøùóð ùÿêèìëÿðäÿí áèð êîíñèëèóì òÿøêèë åòäè. Ùÿ-
êèìëÿð õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åòäèêäÿí ñîíðà äåäèëÿð:
– Õÿñòÿíèí âÿçèééÿòè àüûðäûð. Íÿáçè çÿèô âóðóð. ßñÿáëÿðè òàì ñàð-
ñûëìûøäûð. Îíóí ÿí éàõøû ìöàëèúÿñè ñàêèòëèê âÿ äèíúëèêäèð.
Ìÿùÿððÿì ÿìèíè õÿñòÿõàíàéà ãîéìàã èñòÿäèëÿð, àíúàã áó äà áàø
òóòìàäû. Ãîúà õÿñòÿõàíà àäû ýÿëÿíäÿ åëÿ áèë, áàüðû ÷àòëàéûðäû. Ùÿòòà áèð
ýöí “Áèð äîñòóí åâèíÿ ýåäèðèê” äåéÿ îíó õÿñòÿõàíàéà òÿðÿô ýÿòèðìèø-
äèëÿð. Î, õÿñòÿõàíàíûí ãàïûñûíû ýþðÿí êèìè äàéàíìûø, àúûãëû-àúûãëû ÿò-
ðàôûíäàêûëàðà áàõàðàã:
– Ìÿíè ùàðà àïàðûðñûíûç?! – äåéÿ ùèääÿòëÿíìèø, àúûüûíäàí ùþíêöðÿ-
ùþíêöðÿ àüëàìûøäû. Îíóí éàíûíäà õÿñòÿõàíà àäû ÷ÿêìÿê ìöìêöí äå-
éèëäè. Íÿäÿíñÿ õÿñòÿõàíàéà ãàðøû íèôðÿòè âàðäû.
Îäóð êè, Ôèðóçÿ îíó åâäÿ ñàüàëòìàüà ãÿðàð âåðèá, áöòöí ãöââÿñèíè
ñÿðô åäèðäè. Ùÿêèìëÿðèí òàïøûðûãëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿ ÷àëûøûð, õÿñòÿ ö÷öí
ùÿð úöð øÿðàèò éàðàäûðäû. Àíúàã íÿ åäèðäèñÿ äÿ Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ýÿç-
ìÿéèíèí, êö÷ÿéÿ ÷ûõìàñûíûí ãàáàüûíû àëà áèëìèðäè. Áóíà ùå÷ Çÿêè èëÿ
Íÿçàêÿò äÿ ìàíå îëà áèëìèðäèëÿð. Î ùÿð ýöí èñòÿäèéè çàìàí åâäÿí ÷û-
õûð, èñòÿäèéè ñÿìòÿ ýåäèð, ãàáàüûíà ÷ûõàí òàíûøëàðëà ýþðöøöð, ðàáèòÿñèç,
ìÿíòèãñèç ñþçëÿð äàíûøìàãäà äàâàì åäèðäè.
Áó âÿçèééÿò Ìÿùÿððÿì ÿìèíèí ÿñÿá õÿñòÿëèéèíè äàùà äà àðòûðûð, âö-
úóäóíó ýåò-ýåäÿ çÿèôëÿäèðäè. Ñÿùùÿòè î ãÿäÿð ïîçóëìóøäó êè, àðòûã ÿí
éàâóã äîñòëàðûíû äà òàíûéà áèëìèðäè. Òàíûéàíäà äà éàïûøãàí êèìè îíäàí
ãîïìàã èñòÿìèð, Àëëàùëà ýþðöøìÿñèíäÿí áàøëàéàðàã, ïàäøàùëàðû, ìîëëà-
ëàðû ôÿððàøëàðà äþéäöðìÿñèíäÿí óçóí-óçàäû äàíûøûðäû.
Ìÿùÿððÿì ÿìè îí-îí áåø ýöí áó ùàëëà éàøàäû. Î áèðäÿí-áèðÿ éå-
ìÿêäÿí âÿ ùÿðÿêÿòäÿí ãàëäû. Èêè ýöí ñîíðà ýöíÿø ãÿðá áóëóäëàðûíûí
àðàñûíäà ýèçëÿíÿðêÿí îíóí äà õàòèðÿñè áàøû öñòöíäÿ ùÿñðÿòëÿ ñîí ýþðö-
____________
øÿ òîïëàíìûø îëàí çèéàëûëàðûí ãÿëáèíÿ ýþìöëäö.

249
 ***

Ðÿìçèééÿíèí îüëó îëäóãäàí ñîíðà Ùàúû Éóíóñ ÷îõ éóìøàëìûøäû.

ßùìÿäëÿ áàðûøìàüà, îíó îüëó Ýÿðàéà âÿ Ðÿìçèééÿéÿ ãîâóøäóðìàüà
êè÷èê áèð áÿùàíÿ àõòàðûðäû. Áóíó ãûçûí àíàñû ùèññ åòìèø îëäóüóíäàí áèð
ýöí Ùàúûíûí àüçûíû éîõëàìàã ôèêðè èëÿ äåäè:
– Ùàúû, ñÿíÿ áèð ñþç äåéÿúÿéÿì, àúûüûí òóòìàñûí. Î ýöí Ýÿðàé àü-
ëàéûðäû. Ðÿìçèééÿ óøàüû êèðèòìÿê ö÷öí ãóúàüûíà àëäû. Äþøöíö ÷ûõàðûá
âåðäè, óøàã ÿììÿäè, éåíÿ äÿ áÿðêäÿí àüëàìàüà áàøëàäû. “Àòàëû éåòèì,
äàùà íèéÿ àüëàéûðñàí?” – äåéÿ Ðÿìçèééÿíèí ýþçëÿðè äîëäó. Îíóí áó
ñþçöíäÿí öðÿéèìèí áàøû îäëàíäû. Ýþðöðÿì ãûç ÿðèíäÿí, åâèíäÿí àéðûë-
äûüûíà äÿðäëÿíèð. Ùÿð èêèñè úàâàíäûð. Àëëàùà õîø ýåòìÿç. Áó âàõòà ãÿäÿð
éàçûã éåòèì îüëóíóí öçöíö ýþðìÿéèáäèð. Î áèçÿ ùþðìÿò ñàõëàéûð, áèçèì
èíñàôûìûçà íÿ äåéèðñÿí? “Ùå÷ îëìàñà óøàüûìû âåðñèíëÿð ýþðöì”, – äå-
éÿ àäàì-àäàì öñòöíäÿí ýþíäÿðèð. Õàëã äà áèçÿ éàõøû äåìÿç. Ñÿí ýÿë
áóíëàðûí ýöíàùûíäàí êå÷, èêè ùÿñðÿòëèíè áèð-áèðèíÿ ãîâóøäóð.
– Ñÿí ìÿíÿ ñþç þéðÿòìÿ, îíó ìÿí äÿ áèëèðÿì, àíúàã îíëàðà áåëÿ
áèð úÿçà ýÿðÿê èäè. Ìÿí úÿçàìû âåðäèì. Áèð äÿ áåëÿ èø ýþðìÿìÿê øÿð-
òè èëÿ ýÿëñèí àðâàäûíû, óøàüûíû àïàðñûí, ñþçöì éîõäóð.
Ùàúûíûí ñþçö àðâàäûíû ñåâèíäèðäè. Îòóðäóüó éåðäÿí úÿëä ãàëõàðàã,
Ðÿìçèééÿíè ìöæäÿëÿìÿê ö÷öí ýåòäè.
Êàçèíî ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà ßøðÿô ßùìÿäëÿ ÿëàãÿñèíè áöñáöòöí
êÿñìèø âÿ îíó òÿùãèð åäÿðÿê àéðûëìûøäû. Áó ùàäèñÿ ßùìÿäÿ îëäóãúà
àúû òÿñèð áóðàõìûøäû. Ñóáàéëûã ùÿéàòû, êèìñÿñèçëèê äÿ îíó áèð òÿðÿôäÿí
ñûõûð, ñààòëàðëà äöøöíöð, êÿäÿðëÿíèð, áó ÿçèúè ùÿéàòäàí ãóðòàðìàã ö÷öí
òÿäáèð âÿ ÷àðÿ àõòàðûðäû. Ùÿòòà Ùàúû Éóíóñäàí ìÿùêÿìÿéÿ øèêàéÿò åò-
ìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû.
Áèð ýöí éåìÿêäÿí ñîíðà ãîëòóãëó ñàíäàëéàéà éàéûëàðàã ãÿçåò îõó-
éàðêÿí Ùàúû Éóíóñóí õèäìÿò÷èñè éåìÿê îòàüûíà ýèðäè. ßùìÿä îíóí ñÿ-
ñèíè åøèäèíúÿ ÿëèíäÿí ãÿçåòè àëûá, äèìäèê ãàëõäû âÿ õèäìÿò÷è ãûçû ýþðöíúÿ:
– Àé ãûç, õåéèð îëñóí! – äåéÿ ñîðóøäó. Õèäìÿò÷è ãûç ýöëÿ-ýöëÿ:
– Õåéèðäèð, ãîðõìà, ìóøòóëóüóìó âåð, àüà äà, õàíûì äà ñÿíè ÷àüû-
ðûð, – äåäè.
ßùìÿä äÿðùàë ìÿñÿëÿíè äóéäó:
– Äåìÿê, àõûð èíñàôà ýÿëäèëÿð. Ðÿìçèééÿ íåúÿäèð?
– Íåúÿ îëàúàã, øàäëûüûíäàí ÿë-àéàüû éåðÿ äÿéìÿéèð.
____________
– Äåìÿê áàðûøìàã èñòÿéèðëÿð, áó ÷îõ éàõøû îëäó. Ùÿëÿ äå ýþðöì,
Ýÿðàé ìÿíÿ áÿíçÿéèðìè?
250
 – Éîõ, ñÿíÿ áÿíçÿìèð, ãîùóì-ãàðäàø äåéèð êè, ëàï áàáàñû Ùàúû
Éóíóñóí þçöäöð.
ßùìÿä ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ïàùî, åëÿ èñÿ îíäàí ãîðõìàã ýÿðÿêäèð! – äåéÿ ãûçûí îâúóíà áåø
ìàíàòëûã áàñäû.
– Àë, áó ñÿíèí ìóøòóëóüóí. Ñîíðà éåíÿ äÿ ýþðöøÿðèê.
Î ýöí ßùìÿä Ùàúû èëÿ áàðûøìûøäû. Áèð èë ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéè ýþçÿë
Ðÿìçèééÿíèí, îüëó Ýÿðàéûí åâèíÿ ãàéûòìàñû ßùìÿäèí öç-ýþçöíö
èøûãëàíäûðìûø, êþíëöíö øÿíëÿíäèðìèøäè. ßùìÿä àèëÿ ùÿéàòûíû ñåâäèéè
ö÷öí î ýöíäÿí þç íàìóñó âÿ âèúäàíû ãàðøûñûíäà Ðÿìçèééÿéÿ ñàäèã
ãàëìàüà ñþç âåðäè. Îíó èíäè íÿ êàçèíîäà ðÿãñ åäÿí ãûçëàð, íÿ þç íàìó-
ñóíó ïóëà ñàòàí ñâåòëàíàëàð, íÿ äÿ ÿééàøëûã, è÷êè âÿ ãóìàð ìàðàãëàíäû-
ðûðäû. Î èíäè àíúàã àä, øþùðÿò âÿ ñÿðâÿò ãàçàíìàã õöëéàñû èëÿ éàíûðäû.
ßùìÿä ãàéûíàòàñû Ùàúû Éóíóñóí âÿ áàøãà ãîùóì-ÿãðÿáàñûíûí êþìÿ-
éè èëÿ øÿùÿð äóìàñûíäà ÿí ìöùöì áèð øþáÿéÿ ñÿäð òÿéèí åäèëìèøäè. Öçâ-
ëöêäÿí âÿ òóòäóüó éöêñÿê ìþâãåäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, óúóç ãèéìÿòÿ
áîø òîðïàã àëûð, áèð ãèñìèíè áàùà ãèéìÿòÿ ñàòûð, áèð ãèñìèíè òèêäèðèð, áó
éîëëà áþéöê ìöëêÿäàð âÿ ñÿðâÿòäàð îëìàüà ÷àëûøûðäû. Çèéàëûëàðûí êþíëö-
íö àëìàã ôèêðè èëÿ “Íèúàò”, “Íÿøð-ìààðèô” úÿìèééÿòëÿðèíÿ öçâ éàçûëà-
ðàã ùÿð èë öçâëöê ùàããû âåðèð, áþéöê ìöñàìèðÿëÿðäÿ áèð àç ìàääè
êþìÿêëèê åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèðäè. ßùìÿä ÷îõ äÿéèøìèøäè. Îíó íÿ èúòè-
ìàè èøëÿð ìàðàãëàíäûðûðäû, íÿ äÿ õàëãûí, âÿòÿíèí ìöãÿääÿðàòû. Ñÿðâÿòè,
øþùðÿòè àðòäûãúà õàëãà îëàí ìöíàñèáÿòè äÿ äÿéèøèðäè. Îíóí èúòèìàè øöó-
ðó èíêèøàô åòìÿêäÿíñÿ ýöíäÿí-ýöíÿ ýåðèëÿéèðäè.
Øÿùÿð äóìàñû ùÿð èë éàé òÿòèëè ìöíàñèáÿòè èëÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿí âÿ-
òÿíèíÿ ãàéûòìûø éîõñóë òÿëÿáÿëÿðÿ âÿçèôÿ âåðèðäè.
Èêè éîõñóë òÿëÿáÿ éàé òÿòèëèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, êè÷èê áèð âÿçèôÿ
ö÷öí îíóí éàíûíà ýåòäè. ßùìÿä îíëàðû èêè ñààò ãàïûäà ñàõëàäûãäàí ñîí-
ðà ãÿáóë åòäè. Ùÿð èêèñè þç âÿçèééÿòèíè îíà ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà êè÷èê áèð
âÿçèôÿ èñòÿäèëÿð. Îíëàðûí ýöëÿ-ýöëÿ ñÿðáÿñò äàíûøìàëàðû ßùìÿäèí õî-
øóíà ýÿëìÿäè. Îíëàðû ãöðóðëà äèíëÿäèêäÿí ñîíðà ñòîë öçÿðèíäÿêè çÿíýè
áàñäû, êàòèáè ÷àüûðäû. Îíëàðà âÿçèôÿ âåðÿúÿéèíè äöøöíÿí òÿëÿáÿëÿð ÷îõ
øàä îëäóëàð. Ãàïû÷û è÷ÿðè ýèðäè. ßùìÿä öçöíö îíà òóòàðàã, ìÿüðóð áèð
ýþðêÿìëÿ:
– Áóíëàðû êàáèíÿäÿí ÷ûõàðò! – äåéÿ ÿìð åòäè.
____________
Ýþçëÿíèëìÿç áó ùàäèñÿäÿí òÿëÿáÿëÿð äîíóá ãàëäûëàð. Áó òÿùãèðÿ
äþçìÿéÿðÿê, ßùìÿäè òÿùãèð åòäèêäÿí ñîíðà êàáèíÿíè òÿðê åòäèëÿð.
251
 ÄÎÃÃÓÇÓÍÚÓ ÔßÑÈË

Ãûçû îëäóãäàí ñîíðà ßøðÿô Ñîíàéà àíúàã áèð àíà êèìè áàõûðäû. Ãÿë-
áèíèí è÷èíè äîëäóðàí ÿââÿëêè ñÿìèìèééÿò âÿ ìÿùÿááÿò ýåò-ýåäÿ ñþí-
ìÿéÿ âÿ áîøàëìàüà áàøëàéûðäû. Î, èíäè ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ ýåúÿëÿð
åâÿ âàõòñûç ãàéûäûð, ðÿôòàðûíäà, ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ Ñîíàéà ãàðøû ÿââÿëêè
ãÿäÿð ñÿìèìè ýþðöíÿ áèëìèðäè. Ñîíà èñÿ åøãèíè êèìñÿ èëÿ áþëöøìÿê èñ-
òÿìÿäèéèíäÿí ýåúÿ-ýöíäöç îíóí êåøèéèíè ÷ÿêèð, äÿëèúÿñèíÿ ñåâäèéè
ßøðÿôèíè þçöíÿ áàüëàìàã ö÷öí ÷àðÿëÿð äöøöíöð âÿ îíó äÿðùàë òÿòáèã
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ëàêèí áóíëàðûí ñÿìÿðÿñèç âÿ òÿñèðñèç ãàëäûüûíû âÿ àèëÿ
ùÿéàòûíäàêû ñåâýè âÿ ñÿìèìèééÿòèí ßøðÿô òÿðÿôèíäÿí ýöíäÿí-ýöíÿ
àéàãëàíûá, èíñàôñûçúàñûíà òàïäàëàíäûüûíû ýþðäöêúÿ êÿäÿðëÿíèðäè. Î ÷îõ
äöøöíäö, áèð ÷îõ òÿäáèð âÿ ÷àðÿéÿ ÿë àòäû, àììà ùå÷ áèðè ôàéäà âåðìÿ-
äè. Ñîí òÿäáèð îëàðàã áèð ýöí:
– ßøðÿô, òåàòðà ýåäÿíäÿ ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð, – äåéÿ éàëâàðäû.
– Áóíó ñÿíÿ êèì þéðÿäèá?
– Ùå÷ êÿñ, ìÿí äÿ ýþðìÿäèêëÿðèìè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì.
– Éîõ, áó ñÿíèí áàøûíà ýÿëÿí ôèêèð äåéèë, äîüðó äå, áóíó ñÿíÿ êèì
þéðÿäèáäèð?
Ñîíà ãàøëàðûíû ÷àòàðàã áèð àí äöøöíäö, ñîíðà êþêñöíÿ äèêìèø îëäó-
üó êè÷èê áàøûíû ãàëäûðàðàã:
– Êèì þéðÿäèáäèð? Ñÿíÿ îëàí åøãèì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
ßøðÿô èñòåùçà èëÿ ýöëäö:
– Àðâàä àüçûíäàí áèðèíúè äÿôÿäèð êè, áåëÿ ñþç åøèäèðÿì. Ãàäûíäà
åøã îëìàç, åùòèðàñ îëàð.
Áó ñþç áèð õÿíúÿð êèìè Ñîíàíûí ãÿëáèíÿ ñàïëàíäû. Áèð àíûí è÷èíäÿ
äÿéèøäè.
– Áóíó êèì äåéèð? Ãàäûíûí öðÿéè éîõäóðìó?
– Âàð, àíúàã àëäàäûúû áèð öðÿéè âàð. Îäóð êè, øÿðèÿòèìèç ãàäûíëàðà
à÷ûã ýÿçìÿéÿ éîë âåðìèð.
– Êèøèëÿðÿ ãàäûíëàðëà ãîë-ãîëà ýÿçìÿéÿ éîë âåðèðìè?
– Êèøè áàøãà... Ãàäûí êèøèíèí íàìóñóäóð. Ìÿí ñÿíè éàíûìà ñàëûá,
ìèí áèð ìèëëÿòèí è÷èíäÿ òåàòð âÿ éà ìöñàìèðÿéÿ àïàðà áèëìÿðÿì. Áóí-
äàí ýþçöíö ÷ÿê!..
Ñîíà äàùà úàâàá âåðìÿäè. ßøðÿôèí áó ùÿðÿêÿòè îíó òàìàì ñàðñûò-
ìûøäû. Î èíäè ÿðèíèí ÷èðêèí éîëëàðäà äîëàøäûüûíû âÿ îíà òàìàìèëÿ áàøãà
____________
ýþçëÿ áàõäûüûíû àíëàéûðäû.
252
 ***

ßøðÿô ïàëòàðûíû ýåéèíèá åâäÿí ÷ûõäû. Î áó ýöí ÷îõ íÿøÿñèç èäè. Êà-
çèíî ëîæàñûíäà ýþçÿë ãûçûí îíó ãîéóá ãà÷ìàñû, î ýåúÿ áàøãà ëîæàëàðäàí
âàðëû îüëàíëàðûíûí îíà äèêèëÿí èñòåùçàëû áàõûøëàðû ßøðÿôèí ãÿëáèíè íåøòÿð
êèìè äÿëìèøäè. Áó òÿùãèðëÿðè þç ãöðóðóíà ñûüûøäûðà áèëìÿäèéèíäÿí îí-
ëàðà úàâàá îëàðàã, ÿí ýþçÿë áèð ãûçëà òàíûø îëìàã ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè.
Éîëäà ùàðà ýåäÿúÿéèíè ùÿëÿ òÿéèí åòìÿìèøäè. Áèðäÿí î ýöí áàëåòäÿ èø-
òèðàê åäÿí áÿéÿíäèéè ãûç éàäûíà äöøäö. Öç-ýþçöíäÿí êÿäÿð êþëýÿñè ñè-
ëèíäè, î ãûçû ÿëÿ êå÷èðìÿê öìèäè öðÿéèíÿ ãöââÿò âåðäè. Îðàäàí áèðáàø
êàçèíîéà ýåäÿðÿê, áèð âàñèòÿ òàïûá î ãûçëà òàíûø îëìàüà ãÿðàð âåðäè.
Àüàìöðñÿëèí Àáðàì Áàêøòåéí àäëû áèð ùåñàáäàðû âàðäû. ßøðÿô
Ìîñêâàäàí äþíöíúÿéÿ ãÿäÿð Àüàìöðñÿë îíó ÷ûõàðûá éåðèíÿ áàøãà áèð
ùåñàáäàð ãÿáóë åòìèøäè. ßøðÿô êàçèíîéà ýåäÿðêÿí ùÿìèí Àáðàìà òÿñà-
äöô åòäè. Ýþðöøöá áèð-áèðèíäÿí õÿáÿð òóòìàüà áàøëàäûëàð. Àéàãöñòö
ñþùáÿò óçóí, ùÿì äÿ ìàðàãëû îëäóüóíäàí Àáðàì ßøðÿôè ýöúëÿ åâèíÿ
àïàðäû, îíó àðâàäû âÿ î ýöí îíëàðà ãîíàã ýÿëìèø áàúûñû ãûçû Ñàðà èëÿ òà-
íûø åòäè. ßøðÿô Ñàðàíû ýþðÿí êèìè áÿéÿíäè âÿ öðÿéèíäÿ: “Íÿ ýþçÿë, íÿ
ìöäùèø àôÿòäèð!” – äåäè.
Îíëàð îòóðóá ñþùáÿò åòäèëÿð. Àáðàì Áàêøòåéí éîõñóë, àíúàã ñÿëèãÿ-
ëè áèð ñöôðÿ à÷äû. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Ñþùáÿò óçàíäû. Ùÿð ìþâçóäà äàíûø-
äûëàð. Ãûñàñû, ñèëêÿëÿíìÿìèø áèð áóäàã ãîéìàäûëàð. Ýåúÿ ýåú ãàëõäûëàð.
Ýåäÿðêÿí Àáðàì äà Ñàðàíû åâÿ þòöðìÿê ö÷öí ïàëòîñóíó ýåéìÿê èñòÿäè.
ßøðÿô ãûçû þòöðìÿéè þç öçÿðèíÿ ýþòöðäö âÿ Àáðàìûí çÿùìÿò ÷ÿêìÿñè-
íÿ ðàçû îëìàäû. Êö÷ÿéÿ ÷ûõûíúà áèð ôàéòîíà îòóðäóëàð, ßøðÿô ãûçû åâëÿ-
ðèíÿ ãÿäÿð àïàðäû. Ãûç òÿøÿêêöð ö÷öí ßøðÿôèí ÿëèíè ñûõàðêÿí åâëÿðèíè
ýþñòÿðäè:
– Áèçÿ äÿ ýÿëèí! ×îõ ñåâèíÿðèê, áó òÿñàäöôäÿí èñÿ ñîí äÿðÿúÿ ðàçû
ãàëäûì. Åâèìèçè òàíûäûíûç, ìÿíè óíóòìàéûí, – äåäè.
Áó ñþçëÿð ßøðÿôèí ãÿëáèíÿ éàü êèìè éàéûëäû. Î ùÿìèí ýöíäÿí ñîí-
ðà Ñàðàíûí åâèíÿ àéàã à÷àðàã ýÿëèá ýåäèðäè.
Ñàðàíûí àòàñû êè÷èê áèð ìÿìóðèééÿòäÿí àëäûüû àç ìààøëà áþéöê àèëÿ-
íè ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ èäàðÿ åäÿ áèëèðäè. Ùàëáóêè Ñàðà àðòûã áþéöìöø, íàçëû,
ãÿìçÿëè áèð ãûç îëìóøäó. Ýþçÿë éåìÿê, ýþçÿë ýåéèíìÿê, ìöñàìèðÿ-
ëÿðäÿ, ýÿçèíòèëÿðäÿ, òåàòðëàðäà ýþðöíìÿê, õîøëàäûüû ýÿíúëÿðÿ þçöíö
____________
áÿéÿíäèðìÿê èñòÿéèðäè. Àòàñûíûí àëäûüû àç ìààøëà áó àðçóñóíà íàèë îëà
áèëìèðäè. Áó åùòèéàú Ñàðàíû ßøðÿôÿ áàüëàéûðäû.
253
 ßøðÿô ýþðäöéö èëê ýöíäÿí Ñàðàíû õîøëàìûøäû. Î éàëíûç ýÿíú ãûçûí
ýþçÿëëèéèíÿ éàðàøìàéàí áè÷èìñèç ëèáàñûíû áÿéÿíìÿìèøäè. Ãûçû éåíè
ìîäà èëÿ òîâóç ãóøó êèìè áÿçÿìÿê, áó öðêÿê úåéðàíû áèð òÿùÿð þçöíÿ
ðàì åòìÿê îíóí ÿí áþéöê àðçóñó èäè. ßøðÿô áó àðçóñóíà ýþçëÿäèéèíäÿí
òåç ãîâóøäó. Ñàðà àðòûã î Ñàðà äåéèëäè. Î, èíäè ýþçÿë, éåíè ìîäà èëÿ ýå-
éèíÿðÿê ßøðÿôëÿ ìöñàìèðÿëÿðÿ, òåàòðëàðà ýåäèðäè. Ùÿð øåéäÿ áàøãàëàðûí-
äàí ñå÷èëìÿê èñòÿéÿí øþùðÿòïÿðÿñò, ìÿüðóð ßøðÿô Ñàðà èëÿ ãîë-ãîëà
äîëàøäûüû çàìàí þçö êèìè ãàäûí äöøêöíëÿðèíèí åùòèðàñëû áàõûøëàðûíû ýþð-
äöêúÿ ãûçà äàùà äà éàõûíëàøàðàã, áèð éåíèëèê ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð, ãöðó-
ðóíäàí éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû.
Ñàðà ýöíäÿí-ýöíÿ ýþçÿëëÿøèð, éåíè à÷ûëìûø ãþí÷ÿ êèìè ÿòðè ÿòðàôû
áöðöéöðäö. Ìÿüðóð ßøðÿô áóíà ýþðÿ äÿ Ñàðàéà ìÿôòóí èäè. Ëàêèí î, Ñà-
ðàíû ñÿìèìè áèð àøèã êèìè ñåâìèðäè. Áóíóíëà áåëÿ þçöíö ãûçà ñÿìèìè
ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àíúàã, àëäàíûðäû, ÷öíêè ãûçëàðûí êèøèëÿðäÿí äàùà
òåç äóéàí, äàùà ùÿññàñ îëäóüóíó áèëìèðäè. Ñàðà ßøðÿôèí îíà ãàðøû îëàí
ìÿùÿááÿòèíè ùÿð çàìàí þë÷öð, áè÷èð, îíóí àëäàäûúû, ñþíöê áèð øþëÿäÿí
áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíû áèëèðäè. Ãûçû éàëíûç þç èñòÿéè, þç ãöðóðó ö÷öí
ñåâäèéè êèìè, ãûç äà ìöâÿããÿòè îëàðàã îíó þç ôàéäàñû ö÷öí ñåâèðäè. Î,
àðàáèð ãûçà ñàðûëàðàã: “Ýþçÿë Ñàðà, ñÿí ìÿíèì ðóùóì, ãÿëáèì, çþâãöì,
ùÿéàò âÿ èäåàëûìñàí! Ñÿíÿ ãàðøû îëàí åøãèìè þë÷ÿ áèëÿúÿê áèð úèùàç îë-
ñàéäû, ñÿíè íÿ ãÿäÿð ñåâäèéèìè áèëÿðäèí!” – äåéÿ úàâàá ýþçëÿéÿí ýþç-
ëÿðèíè îíà äèêÿðäè. Ñàðà úàâàáûíäà: “Úèùàçà íÿ ùàúÿò, ñÿíèí åøãèíè ìÿí
þç ãÿëáèìëÿ þë÷ÿ áèëÿðÿì” – äåéèðäè.
Ãûçûí êèíàéÿëè áó ñþçöíö ßøðÿô äîüðó ñàéàðàã, öðÿêäÿí ñåâèíèðäè.
Ùÿëÿëèê Ñàðà êèìè ýþçÿë âÿ øûëòàã áèð ãûçà ßøðÿô êèìè áèð àäàì ëàçûì
èäè êè, îíó èñòÿäèéè êèìè þç áàðìàüûíäà îéíàòñûí. Îíóí àðòûã íÿéè éîõ
èäè? ßí çÿíýèí ãûçëàðäà îëàí ùÿð øåéè âàð èäè. Î, íàìóñóíó éàëíûç áó-
íà ãóðáàí åäèðäè.
ßøðÿô Ñàðàíû òåàòðà àïàðìàã ö÷öí ýÿëìèøäè. Ñàðà èñÿ î ýöí ÷îõ êåô-
ñèç ýþðöíöðäö. Äîñòëàðûíäàí áèðèñè îíà éåíè èë ìöíàñèáÿòè èëÿ äåêàáðûí
31-äÿ áþéöê áèð ìöñàìèðÿ îëàúàüûíû âÿ ùàìûíûí îðàéà ùàçûðëàøäûüûíû
ñþéëÿìèøäè.
ßøðÿô Ñàðàíûí áàøûíà, àéàüûíà êå÷èð, øèðèí äèëëÿðëÿ îíóí ãÿëáèíè àë-
ìàüà ÷àëûøûð, àíúàã ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðäè. Ãûç èðè, ìàâè ýþçëÿðèíè àøàüû
äèêèá, þçöíö êÿäÿðëè ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè. Íÿùàéÿò, áàøûíû ãàëäûðûá:
____________
– ßøðÿô, àéûí 31-äÿ áþéöê ìöñàìèðÿ âàð, – äåäè.
– Éîõñà ñÿí äÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
254
 – Èñòÿéèðäèì, àíúàã...
– Áÿñ ìàíå îëàí íÿäèð?
Ãûç îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõàðàã ýöëäö, ñîíðà éåíÿ òåç áàøûíû àøàüû ñàëäû.
ßøðÿô ãÿòè ñÿñëÿ:
– Ñàðà, íÿ èñòÿéèðñÿí, äå!
Ñàðà þçöíö áèð àç äîüðóëòäó. Ãàøëàðûíû, ýþçëÿðèíè èøâÿêàð áèð ñóðÿò-
äÿ îéíàòäûãäàí ñîíðà:
– Áèëèðñÿí, ìöñàìèðÿéÿ òÿçÿ ìîäàäà, ãûçûëëà èøëÿíìèø áèð ïàëòàð ùà-
çûðëàìàã èñòÿéèðÿì. Àíúàã ÷îõ áàùà òàìàì îëóð, – äåäè.
ßøðÿô åùòèðàñëà îíóí ÿëëÿðèíäÿí éàïûøàðàã äåäè:
– Ýþçÿë Ñàðà, ìÿí þëìÿìèøÿì, íÿ èñòÿéèðñÿí, ùàçûðëà! Ìÿíèì ñÿí-
äÿí òÿëÿá åòäèéèì àíúàã áèð øåéäèð.
Ñàðà îíóí ñà÷ûíû îõøàéàðàã:
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, ãûñãàíú óøàã, – ßøðÿôè ñàêèò åòäè âÿ äîäàãëàðûíû
îíà äîüðó óçàòìàãäà îëàí ßøðÿôèí äîäàãëàðûíà éàïûøäûðäû. Ñîíðà éå-
ðèíäÿí îéíàéàðàã, øÿí áèð ãóø êèìè þòìÿéÿ, ìöñàìèðÿ ùàããûíäà óçóí-
óçàäû ìÿëóìàò âåðìÿéÿ áàøëàäû.
ßøðÿô îíà èñòÿäèéè ïàëòàðû òèêäèðìèø, ìöñàìèðÿ ýåúÿñè Ñàðà ìàñêà-
ðàääà èøòèðàê åòäèéè çàìàí áèð ÷îõ ýÿíúèí îíà âóðóëäóüóíó äóéìóøäó.
Îéóí áèòÿðêÿí ìàñêàíû öçöíäÿí ýþòöðäöéö çàìàí áöòöí ýþçëÿð àíúàã
îíà äèêèëìèø âÿ “Éàøàñûí Ñàðà” ñþçëÿðè ñàëîíó áöðöìöøäö. Îéóíäà áè-
ðèíúèëèéè ãàçàíàí âÿ áó ãÿäÿð ãûçüûí àëãûøëàðëà ãàðøûëàíàí Ñàðà àðòûã
éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû. Îíóí êèìè ýþçÿë, áèð àç äà ìÿüðóð îëàí áèð ãûçà
áóíëàð àçìû øÿðÿô èäè?
Àíúàã áöòöí áóíëàð Ñàðàéà óúóç áàøà ýÿëìèðäè. Ñîí äÿðÿúÿ ãûñãàíú
îëàí ßøðÿôèí: “Îíà íÿ ö÷öí áàõäûí? Î ñÿíè ùàðàäàí òàíûéûð? Íÿøÿí íå-
÷èí ãà÷äû? Áó ýöí ñÿíäÿ áàøãà áèð ùàë âàð” êèìè ñþçëÿðè ùÿð éåðäÿ îíóí
ñÿðáÿñòëèéèíè àëûð, úÿìèééÿòäÿí óçàã, ÷îõ óçàã áèð àëÿìäÿ éàøàìàñûíà
ñÿáÿá îëóðäó. Áó ùàëëàð Ñàðàíû ÷îõäàí áåçäèðìèøäè. Ùÿòòà áèð ýöí òåàòð
ôîéåñèíäÿ äîëàøäûãëàðû çàìàí Ñàðàíûí ãàðøûäàí ýÿëÿí áèð ýÿíúÿ áàõäû-
üûíû ýþðöíúÿ ßøðÿô îíóí ãîëóíó øèääÿòëÿ ñûõàðàã:
– Åé, ñÿí þçöíö èäàðÿ åòìÿéè óíóäóðñàí! – äåéÿ îíà áÿðê àúûãëàí-
ìûøäû. Áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð ùèääÿòëÿ äåìèøäè êè, Ñàðàíûí áöòöí âöúóäó
òèòðÿìèø âÿ ãîëóíó îíóí ãîëóíäàí ÷ÿêÿðÿê, ýþçö éàøëû åâÿ äþíìÿéÿ
ìÿúáóð îëìóøäó. Îíà ýþðÿ äÿ ñÿðáÿñò áèð ùÿéàòà àòûëàðàã, þçöíÿ ñÿìè-
____________
ìè áèð ùÿéàò éîëäàøû òàïìàã àðçóñó Ñàðàäà ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðäû.

255
 ***

Ñÿðèí áèð ïàéûç àõøàìû èäè. Ñàðà àíàñû èëÿ áÿðàáÿð øÿùÿð áàü÷àñûíà
ñåéðÿ ÷ûõìûøäû. Ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿí ñþéöä âÿ çåéòóí àüàúëàðû ÿêèëìèø áèð
õèéàáàíëà ýåäèðäèëÿð. Áèðäÿí-áèðÿ ãóëàãëàðûíäà øÿí âÿ ñöðÿêëè áèð ãÿù-
ãÿùÿ óúàëäû. Áó ñÿñäÿí Ñàðàíûí âöúóäó òèòðÿäè. Äàéàíàðàã:
– Àíà, éîðóëäóã, îòóðìàéàãìû? – äåéÿ ÿëèíäÿêè ýöíëöéÿ ñþéêÿíäè.
Ãîúà ãàäûí øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ ãûçûíû ñöçÿðÿê, áèð ñþç äåìÿäÿí éàõûí-
äàêû ñêàìéàéà îòóðäó. Ñàðà øöáùÿëè íÿçÿðëÿðèíè ãÿùãÿùÿ ãîïàí ýóøÿ-
äÿí àéûðìûðäû. Áèð àç ñîíðà î, àéäûí îëàðàã áó ñþçëÿðè åøèòäè.
– Îõ ýþçÿë ìÿëÿéèì... Ñÿí ìÿíèì ðóùóì, ýþçÿë ïÿðèì âÿ øÿôÿãëè
óëäóçóì îëäóüóí ö÷öí ñÿíè áó ãÿäÿð ñåâèðÿì.
Òàíûø îëàí áó úöìëÿëÿðäÿí, áó ñÿñäÿí Ñàðàíûí áöòöí ÿñÿáëÿðè ýÿ-
ðèëäè. È÷èíäÿêè èçòèðàá îíó áîüàí êèìè îëäó. Éàâàøúà: “Îäóð, ìöòëÿã
îäóð!” – äåäè. Áó àíäà áèð þïöø øàïïûëòûñû, äàùà ñîíðà øÿí áèð ãÿùãÿùÿ
ïÿðäÿ-ïÿðäÿ éöêñÿëÿðÿê, î éàøûëëûãëàð àðàñûíäà ÿðèéèá éàéûëäû. Ñàðà àúû
áèð íÿçÿðëÿ àíàñûíû ñöçÿðÿê, äèìäèê ãàëõäû, “ýåòìÿéÿêìè?” – äåäè.
Àíàñû ãûçûíäàêû èçòèðàáû ùèññ åäÿðÿê ãàëõäû âÿ ãîëóíó îíóí ãîëóíà êå-
÷èðÿðÿê, àüûð-àüûð éåðèìÿéÿ áàøëàäû. Ñàðà çåùíèíäÿ ãÿðàð âåðäèéè ôèê-
ðèíäÿí áèð öçöíòö, âöúóäóíäà áèð çÿèôëèê âÿ éîðüóíëóã ùèññ åòìÿêäÿ
èäè. Þç-þçöíÿ “Àðòûã ãóðòàðäûì” – äåäè.
Îíëàð þïöøëÿð âÿ ãÿùãÿùÿëÿð éóâàñûíà éàõûíëàøìûøäûëàð. Ñàðà èðè,
ìàâè ýþçëÿðèíè ñûõ ÿêèëìèø çåéòóí àüàúëàðû àëòûíäà áèð-áèðèíÿ ñàðûëàðàã,
ùÿðÿêÿòñèç êèìè äóðàí èêè êþëýÿéÿ äèêèá, äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà: “Óô,
àðòûã ãóðòàðäûì. Áóíäàí ñîíðà ñÿðáÿñò ãóøëàð êèìè èñòÿäèéèì íÿüìÿíè
îõóéà áèëÿðÿì!” – äåéÿ ñûõ àüàúëàðûí êþëýÿëÿðè àðàñûíäàí óçàãëàøûá ýåòäè.
Ñàðàíû ñåâÿíëÿðèí ñàéû ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðäû. Î, ôöðñÿòè ãà÷ûðìàéà-
ðàã, áóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Ñîíóíúó äÿôÿ ßøðÿôäÿí àéðûë-
äûãäàí ñîíðà åâÿ ýÿëäè. Îíäàí ÿáÿäè îëàðàã àéðûëìàã èñòÿäèéèíè, áó õö-
ñóñäà ãóðìóø îëäóüó ïëàíû âÿ òÿäáèðè àèëÿ öçâëÿðèíÿ áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ
àíëàòäû, áó ìÿãñÿäëÿ áèð ìöääÿò õàëàñû åâèíäÿ éàøàìàüû ãÿðàðà àëäû.
ßøðÿô èêè ýöí èíòèçàð âÿ ùÿéÿúàí è÷èíäÿ ýþçëÿäè. Ñàðàäàí õÿáÿð ÷ûõ-
ìàäû. Îíó ýþðìÿê âÿ áàðûøìàã ôèêðè èëÿ åâèíÿ ýåòäè. Àíàñû ÿëëÿðèíè ÷àð-
ïàçëàéàðàã:
– Ñàðà ýåòäè, – äåäè.
____________
– Ùàðà ýåòäè? – äåéÿ ßøðÿô ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó.
256
 – Áèçÿ äåìÿäè... Î ýöí ñÿíäÿí àéðûëàíäàí ñîíðà Ñàðà åâÿ äàëüûí
áèð ùàëäà ýÿëäè. Îòóðóá õåéëè àüëàäû. Ñÿùÿð ÷àéûíû è÷ÿð-è÷ìÿç ýåúÿäÿí
ùàçûðëàìûø îëäóüó ÷àìàäàíûíû ýþòöðöá: “Àíà, ìÿí ýåòäèì. Ùàðà ýåòäè-
éèìè èíäè ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. ×àòàí êèìè îðàäàí ñèçÿ ìÿêòóá éàçà-
ðàì”, – äåäè. Éàëâàðäûì, éàõàðäûì... îíó íÿ ãÿäÿð áó èøäÿí ÷ÿêèíäèð-
ìÿê èñòÿäèìñÿ, áèð øåé ÷ûõìàäû, èíàäêàðëûã åòäè. Îíóí ùàðà ýåòäèéèíè
áèç äÿ áèëìÿäèê.
ßøðÿô îðàäàí êîð-ïåøèìàí ãàéûòäû.
Ñàðà ßøðÿôëÿ áÿðàáÿð îïåðà òåàòðûíà ýåòäèéè çàìàí Àëåêñàíäð Èâà-
íîâè÷ àäëû ýÿíú áèð àêòéîðà âóðóëìóøäó. Áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûø áó
àêòéîð ãûçûí ãÿëáèíè ÷îõäàí îâëàìûøäû. Ñàðà îíóíëà éàõûíäàí òàíûø îë-
ìàã ôèêðè èëÿ îïåðà òåàòðû ìöäèðèíèí éàíûíà ýåòäè. Ìöäèð øûã ýåéèìëè áó
ýþçÿë ãûçû ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Ñàðà áàëåò äÿñòÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿê èñ-
òÿäèéèíè ìöäèðÿ ñþéëÿäèêäÿ ìöäèð ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû. Ùåéðÿòëÿ:
“Ñèç? Áàëåò äÿñòÿñèíäÿ?..” – äåéÿ ñîðóøäó. Ñàðà áàëåòÿ áþéöê ìàðàüû
âÿ èñòåäàäû îëäóüóíó âÿ áó èøè öðÿêäÿí ñåâäèéèíè ìöäèðÿ áèëäèðäè. Ãûçûí
÷îõ ìöíàñèá õàðèúè ýþðêÿìèíè âÿ òåàòðäà úàâàí àðòèñòëÿðÿ îëàí åùòèéàúû
íÿçÿðÿ àëàðàã ìöäèð ðàçûëûã âåðäè âÿ Ñàðàíû þç êàáèíÿñèíäÿí áèðáàø
ñÿùíÿéÿ, éåíè ÿñÿðÿ ùàçûðëûã àïàðìàüà áàøëàéàí àêòéîðëàðûí è÷èíÿ ýÿ-
òèðäè: “Ñèçÿ éåíè àêòðèñàìûçû òÿãäèì åäèðÿì, òàíûø îëóí” – äåäè. Àêòéîð-
ëàð áèð-áèð Ñàðà èëÿ ÿë âåðèá òàíûø îëäóëàð. Àëåêñàíäð Èâàíîâè÷ ãûçà ÿë
âåðèðêÿí ùÿð èêèñè àøèãàíÿ áèð íÿçÿðëÿ áèð-áèðèíè ñöçäö.
ßøðÿô Ñàðàíûí îïåðà òåàòðûíäà áàëåò äÿñòÿñèíäÿ èøòèðàê åòäèéèíè ÷îõ
ýåú þéðÿíäè. Î ýöí Ñàðàíû ýþðìÿê, îíóíëà áàðûøìàã ôèêðè èëÿ òåàòðà ýåò-
äè. Îíó àíúàã ñîí ïÿðäÿäÿ áàëåò îéíàðêÿí ýþðäö. Ãà÷ûðìûø îâóíó ÿëÿ
êå÷èðìèø îâ÷ó êèìè öìèäëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè ãûçäàí àéûðìûðäû. Ãûç äà
îíó ýþðìöø, àíúàã ýþðìÿìÿéÿ ÷àëûøìûøäû.
Îéóí áèòäè, ïÿðäÿ ñàëûíäû. Òàìàøà÷ûëàð øÿí ýóðóëòóëàðëà äàüûëûøäûëàð.
ßøðÿô òåàòð ãàïûñûíäà ãûçû ýþçëÿéèð, äàùà äîüðóñó, áèð õÿôèééÿ êèìè îíó
ýöäÿðÿê êèìëÿ ÷ûõäûüûíû, ùàðàéà ýåäÿúÿéèíè þéðÿíìÿê èñòÿéèðäè. Áèð
ñààò ýþçëÿäè, èêè ñààò ýþçëÿäè, ãûç ÷ûõìàäû. Èíòèçàð âÿ ùÿéÿúàíäàí ãÿë-
áè òèòðÿéèðäè. Àéàã öñòäÿ äóðìàãäàí òàãÿòè òöêÿíìèøäè. ßøðÿô ãûçû ÿáÿñ
éåðÿ ýþçëÿéèðäè, ÷öíêè Ñàðà áàøãà àêòéîðëà áÿðàáÿð î áèðè, êè÷èê ãàïû-
äàí ÷ûõûá ýåòìèøäè.

____________

257
 ***

ßøðÿô éàòàüà óçàíìûø, ýþçëÿðèíè áèð íþãòÿéÿ äèêÿðÿê ãàëìûøäû. Àõ-

øàìûí éàâàø-éàâàø ÿòðàôà éàéäûüû àëà-ãàðàíëûã âÿ ýåò-ýåäÿ òÿáèÿòÿ ùà-
êèì îëìàüà áàøëàéàí ñÿññèçëèê îíóí äÿðäèíè áèð ãÿäÿð äÿ àðòûðìûøäû...
Î, ãÿëáèíè ñûõàí, áåéíèíè äóìàíëàíäûðàí, ðóùóíó äûðìàëàéàí äöøöíúÿ-
ëÿðèí ÿçèúè ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòóëìàã ö÷öí éàòàüûíäàí ñû÷ðàéàðàã, ìàñà
éàíûíà ýÿëäè, òèòðÿê ÿëëÿðè èëÿ åëåêòðèê ëàìïàñûíû éàíäûðäû. Ãóòóäàí áèð
ðÿñì ýþòöðäö. Ìàùèð ôîòîãðàô òÿðÿôèíäÿí àëûíìûø îëàí ýþçÿë áèð ãûç
øÿêëèíè ëàìïàíûí èøûüûíà òóòäó. Óçóí-óçàäû ýþçëÿðèíè îíäàí ýþòöðìÿäè.
Áàõäû, áàõäû, ðóùóíóí äàìúû-äàìúû ÿðèéèá è÷èíÿ àõäûüûíû ùèññ åòäè. Èõ-
òèéàðñûç îëàðàã ðÿñìè äîäàãëàðûíà éàõûíëàøäûðàðàã: “Óô, íÿ ãÿäÿð ýþ-
çÿëñÿí, ìÿëÿéèì” – äåéÿ áèëäè. Ðÿñì ùÿãèãÿòäÿ ýþçÿë èäè. Êè÷èê, éó-
âàðëàã áàøûíà ýþçÿë éàðàøàí ãûâûðúàã òåë-òåë ñà÷ëàð, ñÿìàíûí ñàô âÿ ìà-
âè ýþçëÿðè, ñöáùöí àë øÿôÿãëÿðèíäÿí áèð íèøàí îëàí ëÿòèô éàíàãëàð, êè÷èê
âÿ ìöòÿíàñèá àüûç, áóðóí, ÿíäàì, ùÿëÿ ÿòðàôûíäàêû éàøûëëûãëàð, ãàéàëûã-
ëàð, óçàãäàí ñàùèëÿ äîüðó ýÿëìÿêäÿ îëàí êþïöêëö äàëüàëàð áó ðÿñìèí
ýþçÿëëèéèíè áèð ãàò äàùà àðòûðìûøäû. Øàèðàíÿ áèð ðóùà ìàëèê îëàí ôîòîã-
ðàô÷û ùÿãèãÿòÿí ÷îõ ÿìÿê ñÿðô åòìèø, ìàùèð áèð ðÿññàì ãÿäÿð úàíëû âÿ
ãèéìÿòëè áèð ëþâùÿ éàðàòìûøäû.
ßøðÿô ùÿëÿ ýþçëÿðèíè î ðÿñìäÿí àéûðìàéàðàã îíà áàõûð, äöøöíöðäö.
Áó çàìàí èðè ðÿíýñèç äîäàãëàðûíäàí èõòèéàðñûç áèð àù ãîïäó, áöòöí
êÿäÿðëÿðèíèí èôàäÿñè îëàí áó úöìëÿëÿð äîäàãëàðûíäàí ãûðûã-ãûðûã òþêöë-
ìÿéÿ áàøëàäû: “Àù, ìàâè ýþçëö äèëáÿðèì, ñÿí ìÿíèì âèúäàíûìäûí. Î
êþïöêëö äàëüàëàðäàí äàùà àü îëàí î ìÿðìÿð êþêñöíÿ áàøûìû ãîéäó-
üóì, ýþçëÿðèíè ýþçöìëÿ, äîäàãëàðûíû äîäàãëàðûìëà þïäöéöì î áÿõòèéàð
ýöíëÿðèì íÿ îëäó? Ùàëáóêè ìÿí áöòöí ùÿéàòûìû àíúàã ñÿíèí äèçëÿðèí
öñòöíäÿ êå÷èðìÿê èñòÿðäèì”.
Áó àðàëûã áèð àéàã ñÿñè åøèäèëäè. ßøðÿô îíó ùèññ åäÿúÿê ùàëäà äåéèë-
äè. Î þç ãÿëáè èëÿ äàíûøìàãäà äàâàì åäèðäè: “Ñþéëÿ, ìÿëÿéèì, ñþéëÿ, î
êè÷èê ïàìáûã ÿëëÿðèíè ÿëëÿðèì è÷èíÿ àëàðàã êþêñöìÿ ñûõàðêÿí, úîøãóí
ùèññèééàòûìû ñÿíÿ àíëàòìàüà, ãÿëáèíäÿ ìÿíÿ ãàðøû áèð ðèããÿò, áèð ìÿð-
ùÿìÿò îéàòìàüà ÷àëûøàðêÿí, åøãèíëÿ ÷àðïàí ãÿëáèìè î ãÿäÿð äàäëû-
äàäëû îõøàäûüûí íÿ èäè? Ñîíðà àðçó âÿ öìèäëÿðëÿ äîëó îëàí ãÿëáè àéàã-
ëàð àëòûíà àòäûüûí íÿ èäè? Àù ýþçÿë Ñàðà, ýÿíú áèð àøèã ö÷öí áóíëàð ùå÷
÷ÿêèëÿí áÿëàäûðìû?”
____________
Ùÿëÿ ñþçëÿðèíè áèòèðìÿìèøäè êè, áèðäÿí-áèðÿ àúû áèð ãÿùãÿùÿäÿí
äèìäèê ãàëõäû. Ýöëÿí Ñîíà èäè.
258
 – ßøðÿô, ö÷ èëëèê ýÿëèí ö÷öí áó ùå÷ ÷ÿêèëìÿç äÿðääèð. Áèð çàìàíëàð:
“Íàçëû Ñîíà, ñÿíäÿí áàøãà ñåâäèéèì éîõ... Ñÿíè ýþðäöéöì çàìàí åëÿ
ýöìàí åäèðÿì êè, áöòöí êàèíàò ìÿíèìäèð, êè÷èêëèêäÿí ñÿíè ñåâäèì, ñÿ-
íèí ö÷öí éàøàäûì” – äåéèðäèí. Èíäè áèëäèì êè, áó áÿäáÿõò àðâàäëàð êè-
øèëÿðèí ìöâÿããÿòè àðçó âÿ åùòèðàñëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø
áèð îéóíúàãìûøëàð!
Áó ñþçëÿðè ýöúëÿ, ëàêèí äÿðèí áèð ãÿçÿáëÿ äåéÿí Ñîíà ùû÷ãûðà-ùû÷-
ãûðà àüëàìàüà áàøëàäû. ßøðÿôèí ãàøëàðû ÷àòûëäû. Î þçöíö èòèðìèø ùàëäà:
– Ñóñ, èñìÿòñèç ãàäûí! Èíäè õÿôèééÿëÿð êèìè ýèçëè-ýèçëè ïóñãóéà äó-
ðóðñàí? – äåäè.
Ñîíà àéàãëàðûíû éåðÿ ÷ûðïàðàã:
– Èñìÿòñèç îëäóüóìó èñáàò åäÿúÿêñÿí! – äåéÿ áàüûðäû.
ßøðÿô ãÿçÿáëÿíìèøäè. Î, éóìðóüóíó Ñîíàíûí áàøû öçÿðèíäÿ îéíà-
äàðàã ùÿéÿúàíëà ÷ûüûðäû:
– ×ûõ áóðàäàí! Éîõñà!..
Ñîíà ßøðÿôèí áó ùàëûíû àúû-àúû ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Áÿäáÿõò àäàì, äåéÿñÿí ñÿíè äÿ àòàâûí òàëåéè ýþçëÿéèð, – äåäè âÿ
ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà îòàüûíà ÷ÿêèëäè.
ßøðÿô èñÿ ãàðûøûã, áè÷èìñèç áûüëàðûíû àüçûíà àëàðàã, ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ
îòàüûí è÷èíäÿ ýÿçèíèð, þç-þçöíÿ ñþéëÿíèðäè.

***

Äèâàðäàêû áþéöê ñààò ñÿêêèçè ÷àëäû. Áó, ìÿñóä áèð ùàäèñÿíè õÿáÿð
âåðÿí ìöæäÿ ñÿñè êèìè îíóí áöòöí êÿäÿðëÿðèíè ñèëÿðÿê óíóòäóðäó. Áó
ñÿñ îíóí çåùíèíäÿ áèð ÷îõ äöøöíúÿëÿð úàíëàíäûðäû. Î: “Áó àõøàì
“Äåìîí” îïåðàñû ýåäèð, øöáùÿñèç, î äà èøòèðàê åäÿúÿêäèð” – äåäè âÿ
éåíè ìîäà èëÿ òèêäèðäèéè ëèáàñûíû ýåéèíäè, áûüëàðûíà éàü ñöðòÿðÿê, àéíà
þíöíÿ êå÷äè, îíó èñòÿäèéè êèìè äèêÿëòäè. Ùàíñû âÿçèééÿòèí îíà éàðàøäû-
üûíû áèëìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ þçöíö ÷ÿêäè, ìÿüðóð áèð ýþðêÿì àëäû, ñîíðà
þçöíö ñàäÿúÿ áóðàõàðàã, ýÿëèøè ýþçÿë áèð âÿçèééÿò àëäû, áèð äÿôÿ ñöíè
ýöëöìñÿäè, áèð äÿ ãÿùãÿùÿíè àíäûðàí áèð òþâðëÿ àüçûíû èðè-èðè à÷äû. Áó äÿôÿ
÷îõ ÷èðêèí ýþðöíäöéöíö þçö äÿ ùèññ åòäè. Øàïêàñûíû ÿëèíÿ àëàðàã, áèð íå÷ÿ
äÿôÿ éåíÿ àéíà ãàáàüûíäà þçöíÿ ñûüàë âåðäèêäÿí ñîíðà áàéûðà ÷ûõäû.
Áèð àç ñîíðà ßøðÿô òåàòðûí ôîéåñèíäÿ äîëàøûðäû. Èíäè î áöñáöòöí äÿ-
éèøìèøäè. Íÿøÿñè éåðèíäÿ èäè. ßí ýþçÿë ãûçëàðû áàøûíà òîïëàìûø, äàäëû-
____________
äàäëû äàíûøûð, ùÿð áèðèíÿ áèð ÷è÷ÿê äÿìÿòè àëûá òÿãäèì åäèð, ýàù äà
áèðèíèí ÿëèíè: “Àé, íÿ ãÿäÿð ýþçÿë, íÿ ãÿäÿð äÿ êè÷èêäèð” – äåéÿ ÿëëÿðè
259
è÷èíäÿ ñûõûá, ñîíðà ãûçûí äîäàãëàðûíäàí ó÷àí “óô” êÿëìÿñèíäÿí àëäûüû
íÿøÿ èëÿ î ÿëëÿðè þïÿ-þïÿ îõøàéûðäû.
ßøðÿô áóíëàðûí ùÿð áèðèíäÿí áèð íþâ ùÿçç âÿ çþâã àëûðäû. Áó ãÿäÿð
ëÿòèô, ýþçÿë ãûçëàð îíóí ÿòðàôûíû àëäûüû âÿ áèð ÷îõ ëÿòèôÿëÿðëÿ îíó ìÿøüóë
åòäèéè ùàëäà î, éåíÿ àðà-ñûðà ýþçëÿðèíè èçäèùàìà äèêÿðÿê, áèð øåé àõòà-
ðûðìûø êèìè áàõûðäû. Áèð äÿ íÿ ýþðäö?.. Áöòöí þìðöíö äèçëÿðè äèáèíäÿ
êå÷èðìÿéÿ ùàçûð îëäóüó Ñàðà óúà, ýÿíú âÿ éàðàøûãëû áèð çàáèòèí ãîëòó-
üóíäà íàçëû áèð ÿäà èëÿ ýÿëèð. Áóíó ýþðÿð-ýþðìÿç áàøûíäà èëäûðûì ÷àõàí
êèìè îëäó, ýþçëÿðè äóìàíëàíäû, àúû áèð ùèññ áöòöí âöúóäóíó òèòðÿòäè.
Áàøûíà òîïëàäûüû ãûçëàðäàí áèð áÿùàíÿ èëÿ àéðûëàðàã, àäàìëàðû éàðìàã,
þçöíö ýþçÿë Ñàðàéà éåòèðìÿê èñòÿäè. Ìöìêöí îëìàäû, óçàãëàøìûøäûëàð.
Äóðäóüó éåðäÿ ìûõëàíìûø êèìè ãàëäû. Îíëàðûí ãàéûòìàëàðûíû ýþçëÿäè.
Ñàðàíû ñåâÿíëÿðèí ñàéû ýöíäÿí-ýöíÿ àðòìàãäà èäè. Ãûç èñÿ íÿäÿí-
ñÿ ÿðÿ ýåòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðäû. Îïåðà àêòéîðëàðû è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê
øþùðÿò ãàçàíìûø Àëåêñàíäð Èâàíîâè÷ÿ ýåòìÿéÿ áèð ãÿäÿð ìåéë ýþñòÿð-
äèñÿ äÿ, øûã ýåéèíìÿéÿ, çÿíýèí ùÿéàò ñöðìÿéÿ àëûøìûø Ñàðà áèð àêòéî-
ðà ýåòìÿéÿ ðàçûëûã âåðìÿê èñòÿìÿäè. Áöòöí àêòéîð éîëäàøëàðû: “Àëåêñàíäð
Èâàíîâè÷èí ïàðëàã ýÿëÿúÿéè âàð. Áåëÿ áèð íèøàíëûíû ÿëäÿí áóðàõìà”
– äåéÿ íÿ ãÿäÿð îíà íÿñèùÿò åäèðäèëÿðñÿ äÿ, ãûç òÿðÿääöä åòìÿêäÿ äà-
âàì åäèðäè. Íÿùàéÿò, Àëåêñàíäð Èâàíîâè÷ÿ ýåòìÿéÿ ãÿðàð âåðìÿê èñ-
òÿðêÿí, ýÿíú âÿ çÿíýèí áèð çàáèòëÿ òàíûø îëäó. Çàáèò îíóí ãÿëáèíè áèðèí-
úè ýöíäÿí îâëàäû. Î ýöíäÿí Ñàðà îíóíëà òåç-òåç ýþðöøìÿéÿ áàøëàäû.
Áó ýöí éåíÿ îíóíëà áèðëèêäÿ “Äåìîí” îïåðàñû òàìàøàñûíà ýÿëìèøäè.
Ùÿð èêèñè òåàòð ôîéåñèíäÿ ýÿçèðêÿí, ßøðÿôè óçàãäàí ýþðìöø, ëàêèí ýþç-
ëÿðèíè èçäèùàìà äèêÿðÿê, ìÿüðóð áèð ýþðêÿìëÿ îíóí éàíûíäàí êå÷ìèøäè.
ßøðÿô ùÿñðÿòëÿ îíëàðûí àðõàëàðûíäàí áàõà-áàõà ãàëìûøäû.
Ñàðà èëÿ çàáèò ýÿçèøèðäèëÿð. ßøðÿô áàðìàãëàðû óúóíäà áîéëàíàðàã,
ýþçëÿðèíè öðÿê éàíäûðûúû ìàâè ýþçëÿðÿ äèêèá ãàëìûøäû. “Àù, ÿýÿð áèð äÿ-
ôÿ ìÿíÿ áàõñàéäû... Àììà éàíûíäàêû áó éàðàìàç íÿ ÷èðêèíäèð. Ýöë áó-
äàüûíà ñàðûëìûø èëàíà áÿíçÿéèð” – äåäè. Ñàðà èíäè ÿââÿëêè Ñàðà äåéèëäè.
Áèð íàç ïÿðèñè, áèð ýþçÿëëèê òèìñàëû îëìóøäó. Éåðèøèíäÿ, ùÿðÿêÿòèíäÿ,
ðÿôòàðûíäà áèð áàøãàëûã âàðäû. Àéàãëàðûíäà óçóí äàáàíëû òóôëè, ÿéíèíäÿ
ñîí ìîäà èëÿ òèêèëìèø ïàëòàð âàðäû, î èíäè èíúÿ ãûçûë èïÿêëÿðëÿ èøëÿíìèø
ÿòÿêëÿðèíè ÿëè èëÿ ãàëäûðàðàã, úàíàëûúû áèð ãÿìçÿ èëÿ éåðèéèðäè. Î éàõûí-
ëàøäûãúà ßøðÿôäÿ èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàí àðòûð, ãÿëáèíäÿ øèääÿòëè áèð ÷ûðïûí-
òû, áÿäÿíèíäÿ èñèòìÿëè áèð òèòðÿéèø, äàìàðëàðûíäà éàíäûðûúû áèð àüðû ùèññ
____________
åäèðäè. Àðòûã öç-öçÿ ýÿëèð, ßøðÿô îíà áàõûð, îíà éàõûíëàøàðàã, ùÿð âàñè-
òÿ èëÿ îëóð-îëñóí, îíóí ãÿëáèíè áèð äÿ ÿëÿ àëìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí áó
260
ãÿäÿð ñÿé, òÿëàø âÿ èçòèðàáëàð ôàéäàñûç èäè, ÷öíêè î, ßøðÿôäÿí èñòÿäèéèíè
àëìûø, àðçóñóíà ÷àòìûøäû. Èíäè ö÷ àéà éàõûí èäè êè, îïåðàëàðäà áèð àêòðè-
ñà ñèôÿòè èëÿ ÷àëûøûð, áàëåòëÿðäÿ ÷ûõûø åäèð, àëãûøëàðëà ãàðøûëàíàðàã, âàðëûëàðûí
íÿçÿð-äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè.
ßøðÿô îíóí ýþçÿë îâóíà ñàùèá îëàí áó àäàìûí êèì îëäóüóíó áèë-
ìÿê âÿ ùÿð âàñèòÿ èëÿ îëóð-îëñóí, îíó ãûçäàí ÿáÿäè îëàðàã óçàãëàøäûð-
ìàüà áèð ÷àðÿ àõòàðûðäû.
Îíëàð áèð äÿ äþíäöëÿð. ßøðÿôäÿ èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàí àðòûðäû. Çàáèò
îíóí Ñàðàéà äèêèëìèø åùòèðàñëû íÿçÿðëÿðèíè ÿââÿëúÿ ýþðìöøäö. Áó äÿôÿ
äÿ ßøðÿôèí óçàãäàí Ñàðàíû éåéÿúÿê êèìè àú íÿçÿðëÿðèíè ýþðöíúÿ àüçû-
íû ãûçûí ãóëàüûíà éàõûíëàøäûðàðàã, íÿ èñÿ äåäè. Ñîíðà ùÿð èêèñè èñòåùçàíû
àíäûðàí áèð òÿáÿññöìëÿ ßøðÿôè àúû-àúû ñöçäöëÿð. ßøðÿô äÿ áóíó ýþðäö.
Èíäè éåíÿ êå÷ÿúÿêëÿðäè. Ñàðà áèð ÿëèíäÿ ÿòÿéè, î áèðè ÿëèíäÿ éåëïèéè
îéíàäà-îéíàäà èøâÿëè áèð òþâðëÿ èðÿëèëÿéèðäè. ßøðÿô ýÿçìÿê áÿùàíÿñè
èëÿ ãûçà äîüðó ýåòäè. Îíà çåùíèíäÿ ãÿðàð âåðìèø îëäóüó ñþçëÿðè äåéÿ-
úÿêäè. Àíúàã áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëàøäûãëàðû çàìàí úÿñàðÿòè ãûðûëàðàã, áèð
ñþç ñþéëÿìÿäÿí ìÿéóñ áèð ùàëäà äàéàíäû. Ýÿíú çàáèò ùèääÿòëè áàõûø-
ëàðëà îíó ñöçÿðÿê: “Áó àäàì íÿ èñòÿéèð? Áèð äÿ éàõûíëàøñà ùÿääèíè áèë-
äèðÿúÿéÿì” – äåäè. Áó ñþçëÿðè åëÿ ãÿòè âÿ êÿñêèí áèð ñÿñëÿ äåäè êè, ùà-
ìû åøèòäè. Êÿëìÿëÿð ßøðÿôèí ãóëàãëàðûíäà áèð èëäûðûì êèìè ïàðòëàäû. Òåç
þçöíö áèð ýóøÿéÿ ÷ÿêäè.
Çàáèòèí ñþçëÿðè îíó ãûëûíú êèìè êÿñìèøäè. Îíóí áåéíèíäÿ ó÷óøàí
ãàðà äöøöíúÿ, äóìàíëû õÿéàëëàð àüçûíäàí ùàâàéà áóðàõäûüû ïàïèðîñ
òöñòöñö êèìè áåéíèíäÿ áóðóì-áóðóì ó÷óð, þç ðÿãèáèíäÿí èíòèãàì àë-
ìàã ö÷öí ãÿòè òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö.
Îíó áó ãàðà õÿéàëëàðäàí ÷èéíèíÿ òîõóíàí áèð ÿë óçàãëàøäûðäû...
Áàøûíû ÷åâèðÿðêÿí:
– Íÿ âàð, ßøðÿô? Íÿ ôèêèðäÿñÿí?
ßøðÿô àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àé ñÿíñÿí, Ìóðàä? – äåéÿ ÿëèíè îíà òÿðÿô óçàòäû.
– Äîüðóäàí íÿ âàð? Áèð àç êÿäÿðëè ýþðöíöðñÿí.
– Ùå÷, áèð àç õÿñòÿéÿì.
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, ýÿðÿê ãûçû ÿëäÿí áóðàõìàéàéäûí!

***

____________
Î ýåúÿ ßøðÿô åâÿ äþíìÿäèéèíäÿí Ñîíàíûí ýþçëÿðèíÿ éóõó ýåòìÿ-
ìèøäè. Îíóí ýÿëìÿäèéèíèí ñÿáÿáèíè ìèí éåðÿ éîçàðàã öðÿéèíäÿí ãàðà
261
ãàíëàð àõûðäû. Ýåúÿíè äÿðèí áèð ñûõûíòû, ùÿéÿúàí è÷èíäÿ êå÷èðäè. Äàí
àòäû, ýöíÿø äîüäó, ýöíÿø éàãóò òàúû èëÿ ôèðóçÿ òàõòûíà îòóðäó. Èëê ãûçûë
øÿôÿãëÿð ïÿíúÿðÿäÿí Ñîíàíû ñàëàìëàðêÿí îíó áóëóä êèìè òóòãóí ýþðäö.
Î, ãÿëáèíè ñûõàí àúû ñûõûíòûëàðûí, ðóùóíó ãàðàëäàí ùÿéÿúàíëàðûí, áåéíè-
íè äóìàíëàíäûðàí ãàðà õöëéàëàðûí àüûð ïÿíúÿñè àëòûíäà ÷ûðïûíûðäû. Ýöë-
ëÿðÿ ðÿíý âÿ ëÿòàôÿò âåðÿí ýþçÿë ÷þùðÿñè õÿçàí ýþðìöø áèð ÷è÷ÿê êèìè
ñîëìóø, óëäóçëàðà àéäûíëûã ñà÷àí ãàðà ïàðëàã ýþçëÿðè øèìøÿêëÿðè ñþíìöø
ãàðà áóëóä êèìè àëàúàëàíìûøäû.
Éàëíûç ßøðÿôèí ýåúÿ ýÿëìÿìÿñè äåéèë, àõøàì áàø âåðÿí ùàäèñÿ
îíóí áöòöí âàðëûüûíû ñàðñûòìûø, ñàô âÿ ïàðëàã åøãèíè èíñàôñûçúàñûíà áó-
ëàíäûðìûøäû. Ùÿð øåé îíà ãàðà, ùÿð øåé îíà êÿäÿðëè ýþðöíöðäö. Ùÿòòà
àëÿìÿ ùÿéàò âÿ øÿíëèê âåðÿí ýöíÿø äÿ ñàíêè: “Þçöíö öçìÿ, î áó ýåúÿ
éåíè ñåâýèëèñèíèí ãîëëàðû àðàñûíäà äàùà áÿõòèéàðäûð” – äåéÿ îíà èñòåùçà
èëÿ ýöëöìñÿéèðäè. Ñîíà ßøðÿôèí îíà ãàðøû îëàí ìöíàñèáÿòèíèí äÿéèøìÿ-
ñèíè äöøöíäöêúÿ êÿäÿðèíäÿí ïàðòëàéûðäû. Î àðòûã äàéàíà áèëìÿäè, õèä-
ìÿò÷èíè àíàñû Ýöëúàùàí õàëàíû ÷àüûðìàüà ýþíäÿðäèñÿ äÿ, èíòèçàð âÿ ùÿ-
éÿúàíûíäàí áèð àí ðàùàò îëà áèëìèðäè. ßøðÿôèí ýÿëìÿñè åùòèìàëûíû âåðÿí
ùÿð êè÷èê ñÿñ îíóí ùÿéÿúàí âÿ ÷ûðïûíòûëàðûíû áèð ãàò äàùà àðòûðûðäû.
Ýöëúàùàí õàëà ýÿëäè. Ñîíà îíó ýþðöíúÿ öðÿéè êþâðÿëäè, áèðäÿí-áèðÿ
ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàìàüà áàøëàäû. Ýöëúàùàí õàëà îíà íÿ ãÿäÿð òÿ-
ñÿëëè âåðäèñÿ äÿ, Ñîíà ñàêèò îëìàäû.
– Ãûçûì, íàùàã éåðÿ íàðàùàò îëóðñàí, éÿãèí éîëäàøëàðûíûí åâèíäÿ-
äèð, – äåéÿ îíà òÿñÿëëè âåðìÿéÿ ÷àëûøäû. Ñîíà ñàêèò îëìàäû. ßøðÿôèí áèð
ãûçà âóðóëäóüóíó, áó õöñóñäà àðàëàðûíäà êå÷ÿí äöíÿíêè ùàäèñÿíè íÿ
ãÿäÿð îíà à÷ìàã èñòÿäèñÿ, áàúàðà áèëìÿäè. Àúû âÿ éàíûãëû áèð äèëëÿ:
– Áó ýåúÿ éîëäàøëàðûíûí äåéèë, òÿçÿ ìÿøóãÿñèíèí åâèíäÿäèð, – äåäè.
Àíàñû ùåéðÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõàðêÿí ãûç éåíèäÿí àüëàìàüà áàøëà-
äû. Ñîíðà Ñîíà êå÷ÿí ýåúÿ àðàëàðûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿíè ãûðûã-ãûðûã
äàíûøäû. Ýöëúàùàí õàëà ùåéðÿòëÿ äåäè:
– Íÿ áèëèì, àé ãûçûì, ìÿí îíó àüûëëû-áàøëû áèð àäàì áèëèðäèì. Àòàñû
Àüàìöðñÿëèí éîëóíó òóòóáñà, âàé ùàëûâà.
Ýöëúàùàí õàëà ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, ïèëëÿêÿíëÿðäÿ åøèäèëÿí ãàðû-
øûã ñÿñäÿí Ñîíà ãàïûéà òÿðÿô ãà÷äû. Ãàïûéà ÷àòàð-÷àòìàç ãàïû âóðóëäó.
Ñîíà ãàïû äþéÿíèí êèì îëäóüóíó ñîðóøìàäàí ãàïûíû à÷äû. Ìóðàä îíó
ýþðöíúÿ:
– Áàúû, ßøðÿô íàõîøëàéûá, îíó õÿðÿêäÿ ýÿòèðìèøèê, ùàðà ãîéàã
____________
– äåéÿ ñîðóøäó.
– Íåúÿ íàõîøëàéûá? Þçö ùàíû?
262
 Ìóðàä ÿëè èëÿ ïèëëÿêÿíè ýþñòÿðÿðÿê:
– Áóäóð, ýÿòèðèðëÿð, ñèç éåð ýþñòÿðèí, – äåäè.
Ñîíà áàøûíû ïèëëÿêÿíëÿðÿ òÿðÿô óçàòäû. ßøðÿôèí õÿðÿê öçÿðèíäÿ óçà-
íûá, ìåéèò êèìè öñòöíÿ àü ãÿòôÿ ÷ÿêèëìèø îëäóüóíó ýþðöíúÿ äèëè òóòóë-
äó, àéàãëàðû ãóðóäó, áàüûðìàüà, ÷ûüûðìàüà àðòûã îíäà ùàë ãàëìàäû.
Ýöëúàùàí õàëà ãûçûíû áåëÿ ýþðöíúÿ ãîëóíà ýèðÿðÿê Ìóðàäà:
– Áó îòàüà ýÿòèðèí, áó îòàüà!.. – äåäè âÿ Ñîíàíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû.
ßøðÿôèí ìåéèòèíè þç îòàüûíà ýÿòèðäèëÿð. Ýöëúàùàí õàëà Ñîíàíû îòàã-
äà ãîéóá, ñèíÿñèíè âóðà-âóðà, ùÿéÿúàí è÷èíäÿ ßøðÿôèí íÿ ö÷öí, êèì òÿ-
ðÿôèíäÿí þëäöðöëäöéöíö Ìóðàääàí ñîðóøäó. Ìóðàä ìÿñÿëÿíè ÷îõ
ìöõòÿñÿð íàüûë åòäè:
– Ãÿçà ýÿðÿê þç èøèíè èøëÿñèí. ßøðÿôèí òàíûäûüû áèð ãûç áàøãà çàáèòëÿ
òåàòðà ýÿëìèøäè. Îíëàðû áèðëèêäÿ ýþðÿí ßøðÿô úÿùÿííÿì êèìè àëîâëàíäû,
îíà ÷îõ íÿñèùÿò åòäèì, ôàéäà âåðìÿäè. Òàìàøà áèòäèêäÿí ñîíðà ùÿð èêè-
ìèç ãàïûäàí ÷ûõäûã. ßøðÿô ãàïûäà äóðóá îíëàðû ýþçëÿäè. Ìÿí ÷îõ
äåäèì, àç åøèòäè. Ãûç çàáèòëÿ ãîë-ãîëà ãàïûäàí ÷ûõäû. ßøðÿô îíëàðà éà-
õûíëàøàðàã íÿ èñÿ äåäè, ÿëèíè òàïàí÷àñûíà àòìàüû èëÿ éûõûëìàüû áèð îëäó.
Åëÿ áèë çàáèò ãàáàãúàäàí ùàçûð èäè, ßøðÿôÿ ìàúàë âåðìÿìèøäè. Ãàðàäà-
âîéëàð çàáèòèí òàïàí÷àñûíû àëûá, þçöíö äÿ ïîëèñ èäàðÿñèíÿ àïàðäûëàð. Ìÿí
òåç ôàéòîí ÷àüûðûá, ßøðÿôè Ìèõàéëîâñêè õÿñòÿõàíàéà àïàðäûì. Áèð ñààò
ñîíðà ßøðÿô úàíûíû òÿñëèì åòäè.
Ýöëúàùàí õàëà Ìóðàäû ãîùóì-ãàðäàøà õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí ýþíäÿðäè.
Ñîíà àéûëìûøäû. Þçöíö äÿëè êèìè ìåéèòèí öçÿðèíÿ àòàðàã, èêè ÿëè èëÿ ñà÷-
ëàðûíû éîëà-éîëà àüëàéûðäû. Ýöëúàùàí îíóí ÿëëÿðèíè áÿðê-áÿðê òóòàðàã:
Ãûçûì, þçöíö öçìÿ, Ìÿðéÿìÿ éàçûüûí ýÿëñèí, – äåéÿ àüëàéà-
àüëàéà Ñîíàéà éàëâàðûðäû.

ÎÍÓÍÚÓ ÔßÑÈË

ßùìÿä ßøðÿôèí òÿñèðè àëòûíà äöøäöêäÿí ñîíðà Çÿêè îíäàí ÿëàãÿñè-

íè òàìàìèëÿ êÿñìèøäè. Áèð ýöí êö÷ÿäÿ ßùìÿäëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäè.
Öçöíö ÷åâèðèá êå÷ìÿê èñòÿðêÿí ßùìÿä îíóí ãîëóíäàí òóòóá:
– Áóðà áàõ, öçöíö ÷åâèðèá êå÷ìÿ! – äåäè.
Çÿêè äàéàíäû:
____________
– Íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
ßùìÿä îíóí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí ïîçóëäóüóíó ùèññ åòäèðìÿéÿðÿê:
263
 – Úàíûì, äàùà áèçè ñàéìûðñàí, ýþðÿíäÿ äÿ öçöíö ÷åâèðèá êå÷èðñÿí?
– äåäè.
– Åëÿäèð, áèç þçö ö÷öí éàøàéàí õóäáèí, ìÿñëÿêñèç àäàìëàðû ýþðÿí-
äÿ öçöìöçö éàíà ÷åâèðèðèê. Áèð äÿ êè, ñÿí èíäè ìÿëÿêëÿðëÿ áèðëèêäÿ ýþ-
éöí éåääèíúè ãàòûíäà ó÷óðñàí. Áèçèì ãûñà ÿëëÿðèìèç î éåðëÿðÿ ÷àòà
áèëìÿç.
Äîñòóíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè ßùìÿä ÷îõ ýþçÿë àíëàéûðäû.
– Ìÿí ýþéëÿðäÿ ó÷àí àäàì äåéèëÿì. Ùÿìèí ýþðäöéöí, áèëäèéèí
ßùìÿäÿì.
ßùìÿäèí áó èíàäêàðëûüû Çÿêèíèí öðÿéèíè éóìøàëòäû. Îíóí éàäûíà
êþùíÿ äîñòëóã ýöíëÿðè, òÿùñèë èëëÿðè äöøäö. Ìîñêâàíû õàòûðëàäû. “Åù
äöíéà!” – äåéÿ äÿðèíäÿí êþêñöíö þòöðäö. Áó àíäà þòÿí ýöíëÿð ßùìÿ-
äèí äÿ ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíäû, ÷îõ ìöòÿÿññèð îëäó. Ñîíðà Çÿêèíèí
êåôèíè, âÿçèééÿòèíè õÿáÿð àëäû. Îíëàð ñþùáÿò åäÿ-åäÿ éàõûíäàêû áàü÷à-
äà îòóðäóëàð.
ßùìÿä ñèéàñè ùàäèñÿëÿðëÿ ÷îõ ìàðàãëàíìàñà äà, äàùà äîüðóñó, îí-
äàí ÷îõ åùòèéàò åòñÿ äÿ Çÿêèíè ÷îõ ñåâäèéèíäÿí, îíó ýþðÿíäÿ î ñààò
ñèéàñÿòäÿí ñþùáÿò ñàëìàüû ñåâÿðäè. ×öíêè áèëèðäè êè, Çÿêèíèí þçöíöí äÿ
áóíà àçàðû âàð. Îäóð êè, Çÿêèýèëäÿ éàøàäûüû ýöíëÿðè, Çÿêèíèí âÿ äîñòëà-
ðûíûí ýèçëè õÿôèééÿëèê ôÿàëèééÿòèíè õàòûðëàäû. Åëÿ äÿðùàë Çÿêèýèëäÿí ýåò-
äèéè ýöíëÿðäÿ ãÿçåòäÿ Ëèçà ùàããûíäà îõóäóüó áèð ìÿëóìàò éàäûíà
äöøäö:
– Ùÿ, éàõøû éàäûìà äöøäö. Ëèçà ìÿñÿëÿñèíè äÿ ãÿçåòäÿ îõóäóì.
Äîüðóäàí äà äîñòóí Ìóñòàôà ìàùèð èìèø. Åëÿ ãÿçåòäÿ Ëèçà àäûíû ýþðÿí
êèìè áèëäèì êè, ñèçèí ÿùâàëàòäûð. Î ñààòúà ñÿí éàäûìà äöøäöí, – ßùìÿä
áèð àí ñöêóòäàí ñîíðà: – Áÿñ Ëèçàíûí éàõàëàìàã èñòÿäèéè èíãèëàá÷ûëàð
íåúÿ îëäó? Áóíëàð ùàããûíäà ãÿçåòäÿ ùå÷ áèð øåé éîõ èäè – äåéÿ ñóàëëû
íÿçÿðëÿðèíè Çÿêèíèí ýþçëÿðèíÿ äèêäè.
Çÿêè áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåòäè. ßââÿëúÿ äîñòóíóí ñóàëëàðûíû úàâàáñûç
áóðàõìàã èñòÿäè. Àíúàã áóíó áàúàðìàäû. Áèð äÿ êè, ßùìÿä þçöíöí ñèðð
ñàõëàìàãäà ÷îõ ìþùêÿì áèð äîñò îëäóüóíó ÷îõäàí ñöáóò åòìèøäè.
Îäóð êè, öñòö þðòöëö äÿ îëñà äåäè:
– Ùÿð÷ÿíä êè, ñÿíèíëÿ áåëÿ ìþâçóëàðäà ñþùáÿò åòìÿéÿ áèð ôèðãÿ÷è
êèìè ùàããûì éîõäóð, àíúàã íåúÿ îëñà àðàäà äîñòëóã âÿ åòèáàð âàð. Ëèçà-
íûí ãåéá îëìàñû îõóäóüóí êèìè ãÿôëÿòÿí îëäó. Îíóí áàøûíû Ìóñòàôà
Áàëàõàíûéà ýåòäèéè çàìàí éîëäà ÿçìèø, ìåéèòèíè èñÿ ùå÷ ýöìàí ýÿëìÿ-
____________
éÿí áèð éåðäÿ áàñäûðìûøäû. Þëöðêÿí: “Áåëÿ áèð òàëåéè ìÿí ñÿíèí ö÷öí,
äîñòëàðûí ö÷öí ùàçûðëàéûðäûì, ùàéûô êè, ñÿí ãàáàüà äöøäöí” – äåìèøäè.
264
Çàëûì ãûçû, áèçèì äÿ êèì îëäóüóìóçó áèëèðìèø. Îíóí áàøû ëàï âàõòûíäà
ÿçèëäè. Éîõñà îíóíëà áàúàðìàã ÷îõ ÷ÿòèí èäè. Òöëêö êèìè ùèéëÿýÿð, øåé-
òàí êèìè àüûëëû èäè. Ëèçàíûí èø áàøûíäà éàõàëàìàã èñòÿäèéè òÿøêèëàò öçâ-
ëÿðèíÿ ýÿëèíúÿ áóíäàí áèð øåé ÷ûõìàäû; ÷öíêè áàñãûí ùàçûðëàäûüû
âàõòäàí áèð ýöí ÿââÿë îíóí þçöíö Ìóñòàôà ùàããà âàñèë åòìèøäè.
Çÿêèíèí äåäèêëÿðèíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñàí ßùìÿä, äîñòóíóí ñîí
úöìëÿñèíè òÿáÿññöìëÿ ãàðøûëàäû:
– Äîüðóäàí äà âàõòûíäà ýîðáàýîð åòìèñèíèç, éîõñà î ñèçèí áàøûíûçà
úÿíúÿë à÷à áèëÿðäè. Áÿñ áó ùàäèñÿäÿí áàøãà õÿôèééÿëÿðÿ, ñèçëÿðÿ ùå÷ áèð
ñþç ýÿëìÿäè? Ìóñòàôà êè, îíóíëà áÿðàáÿð èøëÿéèðäè!
– Ñÿí áóíëàðû íÿ éàõøû éàäûíäà ñàõëàìûñàí? – äåéÿ Çÿêè ùåéðÿòëÿ
úàâàá âåðäè, – éîõ, Ëèçàíûí ãåéá îëìàñûíûí íÿòèúÿñè áèçèì ö÷öí áèð î
ãÿäÿð äÿ éàõøû îëìàäû. Ìóñòàôàíû ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêäèëÿð. Ìóñòàôà ùÿ-
ìèí ýöí æàíäàðìåðèéàéà áàøãà áèð èøäÿí þòðö ýåäÿúÿéèíè áèëäèðìèøäè.
Ëèçàíû áàñäûðàíäàí ñîíðà èñÿ ùÿìèí èøèí äàëûíúà ýåäèá, èäàðÿéÿ ëàçûì
îëàí ìÿëóìàòû ýÿòèðìèøäè. Îäóð êè, îíäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ ÿëäÿ ùå÷ áèð
ÿñàñ éîõ èäè. Àíúàã ìÿñÿëÿ áóðäàäûð êè, ùàäèñÿäÿí ñîíðà ôÿùëÿëÿðèí
è÷ÿðèñèíäÿí þçëÿðèíÿ ñàäèã áèëèá ñå÷äèêëÿðè õÿôèééÿëÿðÿ åòèáàð àçàëìûø-
äû. Îíñóç äà áèçèìëÿ áèð ãÿäÿð åùòèéàòëà äîëàíûð, ÷îõ ýöìàí êè, éåðè ýÿ-
ëÿíäÿ òÿãèá äÿ åäèðëÿðìèø. Íÿ èñÿ ñîí òÿìèçëÿìÿäÿ Ìóñòàôàíû äà, ìÿíè
äÿ èøäÿí ÷ûõàðäûëàð. Æàíäàðìåðèéàíûí ðÿèñè áèçè éàíûíà ÷àüûðûá:
– Áó ñààò éóõàðûäàí àëäûüûìûç ãÿðàðà ÿñàñÿí èäàðÿìèçäÿ èõòèñàð
ýåäèð. Ñèç áó ýöíäÿí èøäÿí àçàäñûíûç. Ëàçûì îëàíäà þçöìöç ÷àüûðàúà-
üûã. Ëàêèí áóðàäà îëàí ìöääÿòäÿ ýþðäöêëÿðèíèç èøëÿð ùàããûíäà, òÿêðàð
òàïøûðûðàì, áèð êÿëìÿ äÿ åøèòìÿìÿëèéèê, – äåäè. Ñîíðà äèëèìèçäÿí èëòè-
çàì àëäû.
– Áÿñ Éåëåíà?
– Î, ùÿëÿëèê èøëÿéèð. ×îõ áàúàðûãëû, àüûëëû ãûçäûð. Òÿøêèëàòûìûç ùàçûð-
äà æàíäàðìåðèéàäàêû èøëÿðäÿí àç-÷îõ îíóíëà õÿáÿð òóòóð. Ôèðãÿéÿ ôàé-
äàñû ÷îõ äÿéèð.
Àðàëàðûíäà ýåäÿí áó à÷ûã ñþùáÿò èêè äîñòó áèð-áèðèíÿ ñàíêè áó ñîí
áèð-èêè ñààòäà õåéëè éàõûíëàøäûðìûøäû. Áóíó ßùìÿäèí ýþçëÿðèíäÿí, ñÿ-
ìèìè ðÿôòàðûíäàí äà ýþðìÿê îëóðäó. Îäóð êè, Çÿêè ßùìÿäè áèð äÿ ñûíà-
ìàã èñòÿäè, îíó òÿñèðè àëòûíà àëìàüà, ôèðãÿéÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ òÿøÿááöñ
åòäè, èíäèêè ôöðñÿòè ãà÷ûðìàã èñòÿìèðäè.
– ßùìÿä, ñÿí õàëãûí îüëóñàí, – äåäè, – áåëÿ áèð ôÿëàêÿòëè ýöíäÿ îíó
____________
äöøöíìÿéÿí þâëàäà íÿ àä âåðìÿê îëàð? Ñÿíèí âöúóäóíóí, áèëèéèíèí áó
õàëãà, áó þëêÿéÿ áèð ôàéäàñû îëìàéàúàãñà íÿéÿ ëàçûìñàí?
265
 ßùìÿä áó ñþçëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëÿðÿê, úèääè áèð ñÿñëÿ:
– Ìÿí äÿ þç èõòèñàñûì äàèðÿñèíäÿ ÷àëûøûðàì, – äåäè.
– Àëäûüûí ìààøà ýþðÿ ðÿñìè áèð ìÿìóð êèìè ÷àëûøìàüûíûí áèçèì
ö÷öí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð. Èíãèëàá÷ûëàðäàí óçàãëàøäûí, ñèéàñÿòäÿí éàõà-
íû áèð êÿíàðà ÷ÿêäèí. Áó ýöí Èðàí èíãèëàá è÷èíäÿ ÷ûðïûíûð. Áöòöí íàìóñ-
ëó èíãèëàá÷ûëàð Èðàí õàëãûíû ÿééàø âÿ ìöñòÿáèä øàùëàðûí ïÿíúÿñèíäÿí
ãóðòàðìàã ö÷öí ùå÷ ôÿäàêàðëûãäàí ÷ÿêèíìèðëÿð.
ßùìÿä îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Áóðà áàõ, Çÿêè, ìÿíè î éîëëàðà ÷ÿêÿ áèëìÿçñÿí. Ñÿí þç éîëóíäà
÷àëûø, ìÿí äÿ þç èõòèñàñûìäà. Áóíóí ôàéäàñû äàùà ÷îõ îëàð, – äåäè.
Çÿêè ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö:
– Ùàúû Éóíóñóí ñÿðâÿòè, áó àçüûí íåôò ñÿëòÿíÿòè ñÿíè ÷îõ äÿéèøäèð-
ìèøäèð. Ùàðàì îëñóí ñÿíÿ áó ãîúà Ìÿùÿððÿìèí ÷ÿêäèéè ÿìÿê! Îíà
éàçäûüûí ìÿêòóáëàð, âåðäèéèí âÿäëÿð íÿ îëäó?
– Ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Ìÿí îí áåø èë ãàðà ýöí è÷èíäÿ úàí ÷öðöäöá òÿù-
ñèë àëûì, ñîíðà äà áó úàíûìû, áó áèëèéèìè ãóðáàí âåðèì? Éîõ, ìÿí áóíó
áàúàðìàðàì.
– Ùå÷ îëìàçñà áó éîëäà úàíûíû ãóðáàí âåðìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ óçàãäàí-
óçàüà ÿë óçàò, êþìÿê åò! Áó ãàíëû öñóëè-èäàðÿíè éûõìàã, îíó àëò-öñò
åòìÿê ëàçûìäûð!
– Áóðà áàõ, äîñòëóüóìóç þç éåðèíäÿ, ìÿñëÿê þç éåðèíäÿ. Áèð äÿ
ùàíñû öñóëè-èäàðÿ îëóð-îëñóí, ìÿíèì ö÷öí íÿ ôÿðãè âàð? Êèì åøøÿê îë-
ñà ìÿí îíà ïàëàíàì.
Áó ñþç åëåêòðèê úÿðÿéàíû êèìè Çÿêèíèí áöòöí âöúóäóíó òèòðÿòäè. Ñþç
ñþéëÿìÿéÿ îíóí èãòèäàðû îëìàäû.
– Òôó, àë÷àã, âèúäàíñûç, – äåéÿ Çÿêè îíäàí óçàãëàøäû.

***

Áàêû Êîìèòÿñè Èðàí “ßäàëÿò” òÿøêèëàòû èëÿ áèðëèêäÿ ÷àëûøûð, Èðàí èíãè-
ëàá÷ûëàðûíà ìàääè âÿ ìÿíÿâè êþìÿê ýþñòÿðèðäè. Éåðëè òÿøêèëàòûí ãÿðàðû
èëÿ áöòöí öçâëÿð ùÿðáè òÿëèì êå÷ìÿëè, ñèëàù èøëÿòìÿéè þéðÿíìÿëè èäèëÿð.
Çÿêè áó ñàùÿäÿ äÿ ùå÷ êèìäÿí ýåðèäÿ ãàëìûðäû. Î, áîìáà ãàéûðìàã
èøèíäÿ áþéöê èõòèñàñ ãàçàíìûøäû. Áó ñÿíÿòè Èðàí èíãèëàáûíà êþìÿê
åòìÿê èñòÿéÿí éîëäàøëàðûíà äà þéðÿäèð, îíëàðà áîìáà àòìàüûí ãàéäàëà-
____________
ðûíû áàøà ñàëûð âÿ Èðàí èíãèëàáûíäà èøòèðàê åòìÿéÿ ùàçûðëàéûðäû. Àõû î þçö
266
äÿ Èðàíà ýåäÿúÿê òÿëèì êå÷ìèø äÿñòÿíèí öçâëÿðèíäÿí èäè. Çÿêèíèí àðçó
åòäèéè ýöíëÿð ýÿëìèøäè...
Àçàäëûã ìÿôòóíó îëàí Çÿêè õàëã àçàäëûüû éîëóíäà ÷àðïûøìàãäàí
áþéöê çþâã àëûðäû. Èðàíà ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí òÿëÿñèð, ùÿð ýöí îíà áèð èë
ãÿäÿð óçóí ýþðöíöðäö. Çÿêèíèí ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿäèéè ýöíëÿð ýÿëäè. Î,
Ôèðóçÿ õàëà èëÿ ýþðöøäö, Íÿçàêÿòèí éàøàðìûø ýþçëÿðèíäÿí þïäö, ùÿð
èêèñèíÿ òÿñÿëëè âåðÿðÿê þç éîëäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Èðàíà ùÿðÿêÿò åòäè.
Áó ùàäèñÿäÿí àëòû àé êå÷ìèøäè, áèð àõøàì ßùìÿä éîëäà Çÿêèíèí
äîñòó Ìóñòàôà èëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. ßùìÿä þòöá êå÷ìÿê èñòÿðêÿí Ìóñòà-
ôà îíó äàéàíäûðäû:
– Íåúÿñÿí, ßùìÿä? Äàùà áèçè ñàéìûðñàí, – äåäè.
ßùìÿä ýöëÿðÿê:
– Áàüûøëà, ýþðìÿäèì, ñÿí íåúÿñÿí? – äåéÿ àéàã ñàõëàäû.
Ìóñòàôà áèð àç ñóñäó. Ñîíðà éàâàøúà:
– Èðàíà ýåòìèøäèì, – äåäè. – Ñîíðà ßùìÿäÿ ñþç ñþéëÿìÿéÿ èìêàí
âåðìÿéÿðÿê ÿëàâÿ åòäè: – Ùÿëÿ, áàøûí äà ñàü îëñóí, äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ,
äîñòóí ßøðÿôè äÿ þëäöðöáëÿð?
– Ùÿ, þëäöðäöëÿð, àíúàã ýöíàù þçöíäÿ îëäó, – äåéÿ ßùìÿä úàâàá
âåðäè.
Ìóñòàôà îíà ìÿíàëû áàõàðàã:
– Çÿêè äÿ úÿáùÿäÿ âóðóëäó, – äåéÿ ýþçëÿðèíè ßùìÿäèí öçöíÿ äèêäè.
ßùìÿä ãîðõìóø ùàëäà ÿëëÿðèíè Ìóñòàôàíûí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã, ùÿéÿ-
úàíëà ñîðóøäó:
– Íÿ äåéèðñÿí? Äîüðóäàíìû?
Ìóñòàôà ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Äîüðóäóð, – äåäè, – ßøðÿô äÿ þëäö, Çÿêè äÿ. Àíúàã î, éóáêà ãóð-
áàíû, áó èñÿ àçàäëûã âÿ èíãèëàá ãóðáàíû îëäó. Àðàëàðûíäà íÿ áþéöê ôÿðã
âàð! Íàìóñëó þëöì äÿ íàìóñëó ùÿéàò ãÿäÿð øÿðÿôëèäèð! Áèð úÿáùÿäÿ
÷àðïûøûðäûã. Çÿêè âóðóëàí êèìè áàøûíû äèçëÿðèìèí öñòöíÿ àëäûì. Ãóðøóí
öðÿéèíè äÿëèá êå÷ìèøäè. Ýþçëÿðèíè à÷àðàã öçöìÿ áàõäû. Ñþç äåìÿéÿ
òàãÿòè ãàëìàìûøäû. Àíúàã ñàü ãîëóíó áîéíóìà êå÷èðÿðÿê, ìÿíè ãóúàã-
ëàäû. Éàâàøúà: “Àçàäëûã, àçàäëûã!” – äåéÿ äèçëÿðèì öçÿðèíäÿ úàíûíû òÿñ-
ëèì åòäè. Íàìóñëà éàøàéàíëàðûí þëöìö äÿ íàìóñëó âÿ øÿðÿôëè îëóðìóø!

1909-1918

____________

267
 ÄÓÐÑÓÍ

Êè÷èê âÿ éîõñóë äàõìàñûíûí ñÿêèñè öçÿðèíäÿ îðòà áîéëó, ñàüëàì,

éàøëû áèð àäàì îòóðìóøäó. Èðè äÿðè ïàïàüûíû ãàøëàðûíûí öñòöíÿ ÷ÿêÿðÿê
äöøöíöðäö. ßòðàôû äÿðèí úèçýèëÿðëÿ äîëó êè÷èê, ïàðëàã ýþçëÿðèíäÿ, ãàðû-
øûã áîç áûüëàðû àëòûíäàêû èðè, ãàëûí äîäàãëàðûíäà, óçóí ÿòëè öçöíäÿ ñåâèíú
ãûüûëúûìëàðû îéíàøûðäû; ÷öíêè áèð àç ÿââÿë áîñòàíäàí èëê áÿùðÿ îëàðàã èêè
àðàáà ãîâóí-ãàðïûç äÿðèá ùàçûðëàìûøäû. Âåðäèéè âÿäÿéÿ ýþðÿ áó ýöí
îðòàüû éàéëàãäàí ýÿëÿúÿê, áó ãîâóí-ãàðïûçëàðû øÿùÿðÿ àïàðûá ñàòäûãäàí
ñîíðà î, éàéëàüà ýåäÿúÿêäè. Îíó ÿí ÷îõ ñåâèíäèðÿí éàéëàã ìÿñÿëÿñè
èäè. Îðàäà Ýöëëö èëÿ ýþðöøÿúÿê, äÿëè òÿáèÿòèí øÿí ãóúàüûíäà îíóíëà áÿ-
ðàáÿð éàøàéàúàã èäè. Î áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû ãàëäûðäû. Àëíûíûí òÿðèíè àðõà-
ëûüûíûí òÿðñè èëÿ ñèëÿðÿê, ìÿìíóí îëìàäûüûíû ýþñòÿðÿí áèð ñÿñëÿ þç-þçöíÿ
ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäû:
– Îô, èñòèäÿí áèøäèê; áó éàðàìàç îüëó éàðàìàç äà ýÿëèá ÷ûõìûð êè...
Ýÿëñÿéäè, ìÿí äÿ áèð áåø-îí ýöíëöéÿ éàéëàüà ýåäèá, Ýöëëöìÿ ãîâó-
øàðäûì, – äåäè.
Áó äöøöíúÿ îíóí ÿñÿáëÿðèíÿ áèð èëäûðûì êèìè òîõóíäó. Áöòöí âö-
úóäó òèòðÿäè. Î éåíÿ èêèãàò ÿéèëÿðÿê, áàøû ÿëëÿðè è÷èíäÿ äöøöíìÿéÿ
áàøëàäû.
Èéóë àéûíà ìÿõñóñ áîüàíàãëû áèð ýöí èäè. Ýöíÿø ñÿìàíûí îðòàëàðûíà
äîüðó éöêñÿëÿðÿê, ãûçüûí øöàëàðûíû éåð öçöíÿ ñÿïìÿêäÿ äàâàì åäèðäè.
Ñàíêè øÿôôàô áèð äóìàí öôöãëÿðè âÿ ìàâè ôÿçàíû ìèñ ðÿíýèíÿ ÷åâèðìèø-
äè. Àüàúëàðûí, äèâàðëàðûí ãûñà êþëýÿëÿðè ÿðèìèø ôèëèç êèìè äîíóá ãàëìûø-
äû. Ùàâàíûí àüûðëûüûíäàí àäàìëàð áîüóëìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëèðäèëÿð.
Èêè àé ÿââÿë áó êÿíääÿ ùÿéàò ãàéíàøûðäû: éàéëàüà êþ÷ìÿêäÿ îëàí
êþ÷ÿðèëÿðèí øÿí âÿ êÿñêèí ñÿñëÿðè, ãîéóíëàðûí ìÿëÿøìÿñè, ìàë-ãàðàíûí
áþéöðòöñö, àòëàðûí êèøíÿìÿñè, èòëÿðèí ùöðöøìÿñè, àðàáàëàðûí úûðûëòûñû, øÿí
óøàãëàðûí áàüûðòûñû èíäè ñÿññèçëèêäÿí èðÿëè ýÿëÿí áèð ùöçíëÿ ÿâÿç
åäèëìèøäè.
Éàëíûç ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðèíäÿí ýöìöø êèìè ïàð-ïàð ïàðëàéàðàã àõàí
äÿðÿäÿêè ÷àéûí ãûæûëòûñû, èñòèäÿí éàðïàãëàð àðàñûíà ñûüûíìûø ãóøëàðûí úè-
âèëòèñè ñöêóòó ïîçóðäó. Áó áöðêö, áó ñÿññèçëèê ãîúàíûí äàëüûíëûüûíû áèð
ãàò äà àðòûðûðäû.
Áèðäÿí-áèðÿ éîë àüçûíäàêû àüàúûí àðõàñûíäàí “Äóðñóí, Äóðñóí!”
äåéÿ ýÿëÿí áàüûðòû îíó àéûëòäû. Î, ñöðÿòëÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá, èòè àääûì-
____________
ëàðëà èðÿëèëÿéÿðÿê, ãàëûí áèð ñÿñëÿ:
– Àñëàí, Àñëàí, ýÿë, áóðäàéàì, – äåäè.
268
 Éàõûíëàøûá ýþðöøäöëÿð. Äóðñóí ìöùöì áèð õÿáÿð åøèòìÿê èñòÿéÿí-
ëÿðÿ ìÿõñóñ áèð ùàëäà:
– Íÿ âàð, íÿ éîõ? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àñëàí áàøûíû îéíàäàðàã:
– Ñàëàìàòëûãäûð, ùàìûñûíûí ñÿíÿ ñàëàìû âàð, – äåäè.
Àñëàíûí âåðäèéè ðÿñìè ìÿëóìàò îíó êèôàéÿòëÿíäèðìÿäè. Îíó ùÿð
øåéäÿí ÷îõ áèð ìÿñÿëÿ ìàðàãëàíäûðûðäû. Äóðñóí áó ùàãäà ñóàë âåðìÿ-
éÿ ùàçûðëàøûðêÿí, Àñëàí ÿëàâÿ åòäè:
– Áàëëû òàïøûðäû êè, “Ñÿôÿðäÿí ìÿêòóá ýÿëñÿ, òåç ýþíäÿðñèí, ñàõëàìàñûí!”
Áó ñþçäÿí ùÿð èêèñè áèð ñàíèéÿ ñóñäó. Àñëàí éåíèäÿí ñþçÿ áàøëàäû:
– Éàçûã àðâàä, Ñÿôÿð, Ñÿôÿð, – äåéÿ ýåúÿ-ýöíäöç àüëàéûð. Î, ñöð-
ýöí åäèëÿëè öçö ýöëäöéöíö ýþðìÿìèøÿì.
Áó õÿáÿð Äóðñóíóí öçÿðèíÿ ãàðà áóëóä êèìè ÷þêäö. Èðè, ãàðûøûã, áîç
ãàøëàðû òà êèðïèêëÿðèíèí óúóíà ãÿäÿð ÿéèëäè. Óçóíúà, ÿòëè öçöíäÿêè úèç-
ýèëÿð áèð ãàò äà ÷îõàëäû. ßëëÿðèíè ùèääÿòëÿ áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã:
– Áó ùåéâàí ãûçû îíó éåíÿ ãà÷ûðàúàã! – äåäè.
Àñëàí áó ñþçäÿí áèð øåé àíëàìàäû:
– Êèìè ãà÷ûðàúàã?
– Îíó...
– Î êèìäèð êè?
– Ýöëëöíö äåéèðÿì, Ýöëëöíö! Áàøà ñàë ýþðöì áó çûðûëòûëàðà Ýöëëö íÿ
äåéèð?
– Ùå÷ áèð øåé. Îíóí Àðàç àøûüûíäàíäûð, Êöð òîïóüóíäàí. Åâäÿ òà-
ïûëìûð. Äÿëè êå÷è êèìè âàõòûíû äàéûñû åâèíäÿ, ãîíóì-ãîíøóäà êå÷èðèð.
Áó ñþç Äóðñóíó ùÿéÿúàíëàíäûðäû. Î, áàøûíû êþêñöíÿ äèêÿðÿê, äö-
øöíìÿéÿ áàøëàäû. Áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû ãàëäûðûá:
– Ìÿí îíà òàïøûðäûì êè, Ýöëëöíö ýþçäÿí ãîéìàñûí, îíäàí ýþç-ãó-
ëàã îëñóí; èíäè ñÿí äåéèðñÿí ýåúÿ-ýöíäöç ýÿçèð. Éåíÿ ìÿíèì áàøûìà
áèð èø ýÿòèðìÿñÿ éàõøûäûð.
Àñëàí àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Îíäàí ôàéäà éîõäóð. Ýåú-òåç áèð èø ÷ûõàðìàìûø îëìàéàúàã, – äåäè.
Äóðñóí àúûüûíäàí áûüëàðûíû ýÿìèðèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ ãÿòè âÿ êÿñêèí
ñÿñëÿ:
– Ñÿí ýåò ãîâóí-ãàðïûçû àðàáàëàðà éöêëÿ, øÿùÿðÿ ýþíäÿð, – äåäè,
– ìÿí äÿ áèëåò àëûá éîëà äöøöðÿì.
Àñëàí úàâàá âåðìÿäÿí ýåòäè. Äóðñóí îíóí àðõàñûíúà áàüûðäû:
____________
– Ýÿäÿëÿðÿ òàïøûð êè, àðàáàëàðû òåç ñöðñöíëÿð, éóáàíìàñûíëàð. Îíëà-
ðû êàðâàíñàðàäà ýþçëÿéèðÿì...
269
 ***

Äóðñóí Áîð÷àëû ãÿçàñûíäà Úàíäàðëû Ïèðâåðäèíèí èëê þâëàäû èäè. Ïèð-

âåðäè àüûð òÿáèÿòëè, ÷àëûøãàí îëìàãëà áÿðàáÿð ñîí äÿðÿúÿ ïóëïÿðÿñò âÿ
õÿñèñ áèð àäàì èäè. Àòàñûíäàí ãàëìà òàðëàíû áîñòàíà ÷åâèðèá, ùÿð èë ãî-
âóí-ãàðïûç âÿ áàøãà ýþéÿðòè ÿêäèðèðäè. Àðâàäû Ýöëñÿíÿì âÿôàò åäÿíäÿ
îüëó Äóðñóíóí îí ö÷ éàøû âàð èäè. Ïèðâåðäè áèð äàùà åâëÿíìÿäè. Áöòöí
þìðöíö Äóðñóíó áþéöòìÿéÿ, èøÿ àëûøäûðìàüà âÿ ùÿéàòà ãàðøû îëàí ýþ-
ðöøöíö îíà þéðÿòìÿéÿ ñÿðô åòäè. Àòàñû ùÿð ýöí îíó þçö èëÿ áÿðàáÿð áîñ-
òàíà ýÿòèðèð, ðÿíúáÿðëÿðëÿ áèðëèêäÿ èøëÿäèðäè. Áèð àç òÿíáÿëëèê ýþðäöêäÿ:
– Èøëÿ, îüëóì, èøëÿ! Èøëÿìÿéÿí äèøëÿìÿç, – äåéèðäè.
Êè÷èê Äóðñóí ùÿâÿñëÿ àòàñûíûí èøëÿðèíÿ ãàðûøûá, îíà êþìÿê åäèðäè.
Ïèðâåðäè éåíè, ÷àëûøãàí êþìÿê÷èñè îëäóüóíà ÷îõ øàä èäè. Î, Äóðñóíäàí
þçö êèìè áèð àäàì éåòèøäèðìÿê èñòÿéèðäè. Óøàüû äîéóíúà éåäèðìèð, èñòÿ-
äèéè êèìè ýåéèíäèðìèðäè. Äàèìà áèð ãàðíû àú, áèð ãàðíû òîõ ñàõëàéûðäû.
Äóðñóí àéàãëàðûíäà éûðòûã ÷àðûüû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ áöòöí èëè éàìàãëû, ãàðà
àðõàëûã è÷èíäÿ êå÷èíèðäè. Î, Äóðñóíà áàéðàìäàí-áàéðàìà ÷óñò âÿ àðõà-
ëûã àëûðäû. Îíó äà áàëàúà Äóðñóíóí ýþçöíÿ ñîõàðàã:
– Áàõ, áóíëàðà áèð ÿòÿê ïóë âåðìèøÿì. Ïóë êè âàð, úàí éîíãàðûäûð.
Îíó ãàçàíìàã, ýþðöðñÿí êè, íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð. Áèð ãÿïèéè ãàçàíûíúà
àäàìûí úàíû ÷ûõûð, – äåéÿðäè.
Äóðñóíà âåðäèéè áó òÿðáèéÿ èëÿ þç ôèêðèíúÿ, î, áþéöê áèð ñèéàñÿò èø-
ëÿäèðäè. Áöòöí áó ñþçëÿðè, áó ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ Äóðñóíó ãÿíàÿòêàðëûüà âÿ
ïóëïÿðÿñòëèéÿ àëûøäûðìàã èñòÿéèðäè.
Ïèðâåðäè ãÿíàÿòêàðëûãëà õÿñèñëèéè áèð-áèðèíäÿí àéûðìûðäû. Îíà ýþðÿ
äÿ âåðäèéè òÿðáèéÿ óøàã öçÿðèíäÿ ìÿíôè òÿñèð áóðàõûðäû. Êÿíääÿ, áîñ-
òàíäà éàõûíäàí òàíûéàíëàð Äóðñóíà èñòåùçà èëÿ:
– À áàëà, àòàíûí ïóëó àç äöøöá? Òÿê îüëàíñàí, ñÿíè äÿ èñòÿäèéè êèìè
éåäèðèá ýåéäèðÿ áèëìèð? Î íÿ ÷àðûãäûð ýåéèðñÿí? Àéàãëàðûíû äàø-êÿñÿê
ïàð÷àëàéûð. Ñÿíäÿí êàñûá óøàãëàðûí öñò-áàøëàðûíà áàõ! Îíäàí ñÿíÿ àòà
îëìàç. Éàçûã Ýöëñÿíÿì àúûíäàí, ôèêèðäÿí âÿðÿìëÿäè, – äåéèðäèëÿð.
Ùÿð çàìàí äàíûøûëàí áó ñþçëÿðèí äÿ óøàüà àéðûúà òÿñèðè îëóðäó. Áþ-
éöäöêúÿ, ìöùàêèìÿ ãöââÿñè èíêèøàô åòäèêúÿ àòàñûíûí ñþçëÿðè èëÿ ùÿéàò-
äà ýþðäöêëÿðèíè ãàðøûëàøäûðûð, Ïèðâåðäèíè ùàãñûç ýþðöðäö.
Àéëàð, èëëÿð êå÷äè. Äóðñóí áþéöäö, úàâàí áèð îüëàí îëäó. Ýöíäöç-
ëÿð áîñòàíäà ÷àëûøûð, ýåúÿëÿðè äÿ êÿíääÿ éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð êå÷èðèðäè.
____________
Èøñèçëèêäÿí ñûõûëäûãëàðû çàìàí àðàáèð éàõûí êÿíäÿ ãîéóí îüóðëóüóíà äà
ýåäÿðäèëÿð. Äóðñóí ÿââÿëëÿðè áó êèìè èøëÿðÿ ãàðûøìàã èñòÿìÿìèøäè, àíúàã
270
éîëäàøëàðûíûí òÿêèäè âÿ àüûð òÿíÿëÿðè óúóíäàí ñûðàäàí ãàëìàüû þç ìÿí-
ëèéèíÿ ñûüûøäûðìàìûøäû. Éàõøû êè, áó ãîðõóëó ñÿôÿðëÿð óçóí ñöðìÿäè.
Áèð ýöí éàòàãäàí áèð ãî÷ àïàðìàã èñòÿäèêëÿðè çàìàí èòëÿð õÿáÿð
òóòìóø, ÷îáàí îéàíìûø âÿ àòÿø à÷ìûøäû. Äóðñóíëà éîëäàøëàðû áó òÿùëö-
êÿäÿí çîð-ýöú ãóðòóëà áèëìèøäèëÿð. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà, î áèð äàùà
ãîðõóëó èøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿäè.
Äóðñóí éàøà äîëäóãúà ÿééàø, öðÿéèà÷ûã âÿ õóäïÿñÿíä áèð ýÿíú îëà-
ðàã éåòèøèðäè. Àíúàã ÷àëûøãàíëûüû äà âàð èäè. Þùäÿñèíÿ äöøÿí èøëÿðè ãåé-
ðÿòëÿ èúðà åäèðäè. Ïèðâåðäè îüëóíà âåðäèéè äÿðñëÿðèí áèð ãèñìèíèí áîøà
÷ûõäûüûíû ýþðöíúÿ äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêÿðÿê:
– Ùåéô çÿùìÿòëÿðèìÿ! Ìÿíÿ îõøàìàäûí, ñöäöíÿ ÷ÿêäèí, – äåéèðäè.
Äóðñóíóí ýÿíúëèéèíèí ÿí àçüûí ÷àüûíäà àòàñû Ïèðâåðäè áöòöí ñÿðâÿ-
òèíè îíà áóðàõûá, ùÿéàòà âèäà åòäè. Äóðñóí àòàñûíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà
ÿééàøëûüà äàùà ÷îõ ìåéë åòäè. Ãîùóì-ãàðäàøûí ñþçöíö ñàéìàéàðàã,
àòàñûíûí ãÿïèê-ãÿïèê òîïëàìûø îëäóüó ïóëó îâóú-îâóú, ÿòÿê-ÿòÿê äà-
üûòìàüà áàøëàäû. Ëàêèí áó ùàë óçóí ñöðìÿäè. Äàéûñû çîð-ýöú îíó áó
éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëäó.
Äóðñóíóí àçüûí éîëëàðäàí ÷ÿêèëìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè
äÿ îíóí Áàëëû àäëû áèð ãûçà ñÿìèìè îëàðàã âóðóëìàñû îëäó. Äÿôÿëÿðëÿ
áóëàã áàøûíäà îíóíëà ýþðöøìöø, ñåâèøìèø âÿ îíäàí èëãàð àëìûøäû. Îíóí
áöòöí ôèêðè Áàëëûéà åâëÿíìÿê, îíóíëà øÿí âÿ áÿõòèéàð áèð àèëÿ ùÿéàòû
ãóðìàãäàí èáàðÿò èäè. Ýåúÿëÿðèíè, ýöíäöçëÿðèíè áó äàäëû õöëéàëàðëà êå-
÷èðèð, áó ùÿñðÿò îíóí ýÿíú ãÿëáèíè ýÿìèðèðäè. Àðòûã ñÿáèð âÿ òàãÿòè ãàë-
ìàìûøäû. Íÿùàéÿò, áó ñèððè äàéûñû àðâàäû Ðåéùàíà à÷äû. Ðåéùàí îíóí
ôèêðèíè áÿéÿíìèø âÿ áó õöñóñäà áöòöí ãöââÿòèíè ñÿðô åäÿðÿê, éàõûí çà-
ìàíäà èøè äöçÿëòìÿéÿ áþéöê öìèäëÿð âåðìèøäè.
Áèð ýöí êÿíääÿ òîé âàð èäè. Ýÿíú ãûçëàð âÿ îüëàíëàð î ýöíÿ ÷îõäàí
ùàçûðëàíìûø, áþéöê áèð ìàðàã âÿ èíòèçàð è÷èíäÿ òîéó ãàðøûëàìûøäûëàð.
Ãîúàëàð îòàüà òîïëàíàðàã, èêè àøûüûí äåéèøìÿñèíè äèíëÿéèð, ýÿíúëÿð äÿ ùÿ-
éÿòäÿ ðÿãñ ùàâàëàðû ÷àëàí çóðíà-ãàâàëà òàìàøà åäèðäèëÿð. Ãûçëàð áèð ñûðà-
éà, îüëàíëàð äà áèð ñûðàéà äöçöëìöøäö. Äóðñóí áó ñûðàäàí ùå÷ ãàëàðäûìû?
Î äà Áàëëû èëÿ öç-öçÿ, ãàðøû-ãàðøûéà äóðìóø, îéóíäà èøòèðàê åäèðäè.
Îüëàíëàð èñòÿäèêëÿðè ãûçû äÿâÿò åäÿðÿê, áÿðàáÿð îéíàéûðäûëàð. Äóðñóí
àðòûã äàéàíìàäû. Éåíè ðÿãñ ùàâàñû áàøëàð-áàøëàìàç îðòàëûüà àòûëäû; áèð-
èêè ãîë àòäûãäàí ñîíðà Áàëëûíûí ãàðøûñûíäà äóðóá, îíó îéóíà äÿâÿò åòäè.
Áàëëû ãàëõäû. Áÿðàáÿð èêè äþâðÿ âóðäóãäàí ñîíðà Äóðñóí éåðèíÿ ÷ÿêèëèá,
____________
îíà ÿë ÷àëìàüà áàøëàäû. Áàëëû áèð äàü ïÿðèñè êèìè ãîëëàðûíû îéíàäàðàã
271
ðÿãñ åäèðäè. Äóðñóíóí ñÿáðè êÿñèëìèøäè. Ñåâýè âÿ èñòÿê ÿëàìÿòè îëàðàã,
úèáèíäÿ ñàõëàìûø îëäóüó àëìàíû ÷ûõàðûá Áàëëûéà àòäû.
Ùÿð òÿðÿôäÿí: “Ìöáàðÿê, ìöáàðÿê!” – äåéÿ àëãûø ñÿñëÿðè óúàëäû.
Áàëëû óòàíàðàã, þçöíö ãûçëàðûí àðàñûíà àòûá ýèçëÿíäè.
Äóðñóí áèð ùÿôòÿ ñîíðà äàéûñû àðâàäû Ðåéùàíû åë÷è ýþíäÿðäè. Áàëëû-
íûí àíàñû Ðåéùàíû ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè, éóõàðû áàøäà îòóðòäó. Áàëëûéà
ýþçö èëÿ èøàðÿ åòäè. Áàëëû îòàüûí è÷èíäÿ ãóø êèìè ñöçÿðÿê, ÷àé òÿäàðöêö
ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Èêè ãóäà ìÿùÿááÿòëÿ äàíûøäûëàð. ×àé è÷ÿðêÿí Ðåéùàí
ìÿñÿëÿíè à÷äû. Áàëëûíûí àíàñû þçöíöí ùå÷ áèð åòèðàçû îëìàäûüûíû, ãûçûí
àòàñûíûí äà ðàçûëûüûíû àëäûãäàí ñîíðà ãÿòè úàâàá âåðÿúÿéèíè ñþéëÿäè.
Ðåéùàí åâÿ äþíäöêäÿí ñîíðà Äóðñóíó ñåâèíäèðìèø, “Èøèí äöçÿëèáäèð”
– äåéÿ îíà áþéöê öìèäëÿð âåðìèøäè.
Ãÿòè úàâàá àëìàã ö÷öí ãûç åâèíÿ Ðåéùàí éåíÿ ýåòìèø, àíúàã áó
äÿôÿ ëàï ïåøìàí ãàéûòìûøäû, ÷öíêè ãûçà àüûð áàøëûã èñòÿìèøäèëÿð. Ðåé-
ùàí: “Áó áàøëûã ðÿää åòìÿêäèð” – äåéÿ ðàçû îëìàéûá ãàéûòìûøäû.
Áó õÿáÿð Äóðñóíà ÷îõ ïèñ òÿñèð åòäè, àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû ýÿìèð-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿéÿúàíû àçàëäûãäàí ñîíðà èñòÿíèëÿí áàøëûüà ðàçû îëìàã
èñòÿäè. Ðåéùàí ÿëèíè éåðÿ ÷ûðïàðàã: “Ìÿí ðàçû äþéöëÿì” – äåéÿ áàüûð-
äû. Äóðñóí áèð àí äöøöíäö, ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá Ðåéùàíà:
– Ñÿí áèð äÿ ýåò, áàøëûüûí éàðûéà åíäèðèëìÿñèíè òÿêëèô åò! – äåäè.
Ðåéùàí ÿââÿëúÿ éàðûéà äà ðàçû îëìàäû. Äóðñóí îíó áèð òÿùÿð ðàçû
ñàëäû. Èêè ýöí ñîíðà Ðåéùàí éåíÿ ãûç åâèíÿ ýåòìèø, àíúàã “ñþçöìöç
ñþçäöð” äåéÿ ðÿää úàâàáû àëìûøäû.
Äóðñóí áó õÿáÿðäÿí áöñáöòöí äÿëè îëìóøäó. Î, èíäè ùÿì ñåâýèëèñè
Áàëëûéà ãîâóøìàã, ùÿì äÿ îíóí âàëèäåéíèíÿ àüûð áèð çÿðáÿ åíäèðìÿê
÷àðÿñèíè äöøöíöðäö. Áèðäÿí-áèðÿ ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðàðàã:
– Ýþòöðöá ãà÷àúàüàì, – äåäè.
Ðåéùàí ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö. Äóðñóí áó ãÿùãÿùÿäÿí ÷îõ ïîçóëàðàã:
– Íèéÿ ýöëöðñÿí? – äåäè.
Ðåéùàí îíóí ïîçóëäóüóíó ùèññ åäÿðÿê:
– Áàúàðà áèëñÿí ÿí éàõøûñû áóäóð, – äåäè.
– Áàúàðàðàì, áó ùÿìèøÿ ýþðäöéöìöç èøäèð. Ñÿëèìÿ, Èìàíà, ßñÿäÿ
ãûç ýþòöðöá ãà÷àíëàðäàí áèðè äÿ ìÿíÿì, – äåäè.
Ö÷ ýöí ñîíðà Äóðñóí éîëäàøëàðûíûí êþìÿéè èëÿ Áàëëûíû ýþòöðöá ãà÷-
ìûø âÿ ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìóøäó. Äóðñóí åâëÿíäèêäÿí ñîíðà êþùíÿ
àäÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêèá, àüëûíû áàøûíà òîïëàéàðàã, àòàñûíûí ñÿíÿòèíè èøëÿò-
____________
ìÿêëÿ êå÷èíèðäè. Áàëëûíû äàùà õîø, äàùà ðàùàò éàøàòìàã ö÷öí úèääè ÷àëû-
øûð âÿ ùÿð úöð çÿùìÿòÿ ãàòëàøûðäû.
272
 ×àëûøìàìàã ìöìêöíìö èäè? Î àðòûã àòà îëìóø, ÿòðàôûíäà áèð éûüûí
óøàã äîëàøìàüà áàøëàìûøäû...
Äóðñóíóí àèëÿñè áþéöäöêúÿ èøè âÿ çÿùìÿòè äÿ ÷îõàëûðäû. Àðàáèð
äþðä-áåø éàøûíäàêû îüëó Ñÿôÿðÿ:
– À ãóçó, òåç îë, áþéö, àòàíà êþìÿê åëÿ, – äåéèðäè. Äóðñóí îíóí
áîñòàíäà, áàüäà ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøäûüûíû ýþðöð, ýÿëÿúÿéÿ áþéöê öìèä-
ëÿð áÿñëÿéèðäè. Áóíà îíóí ùàããû äà âàð èäè. Àõû î áó óçóí ìöääÿòäÿ
àòàëûã âÿçèôÿñèíè áàúàðäûãúà éåðèíÿ éåòèðìèø, àèëÿñèíè ñåâìèø, àèëÿ öçâ-
ëÿðèíèí ùÿéàò âÿ ðàùàòëûüûíû òÿìèí åòìÿêäÿ ùå÷ áèð øåéäÿí ÷ÿêèíìÿ-
ìèøäè. Î èíäè àðòûã ãîúàëäûüûíäàí ñà÷û, ñàããàëû àüàðìûø, ÷àëûøìàã ãàáè-
ëèééÿòèíè õåéëè èòèðìèø îëäóüóíäàí àüûð èøëÿðè îüëó Ñÿôÿðÿ áóðàõìûø, þçö
áèð àç èñòèðàùÿòÿ áàøëàìûøäû.
Ñÿôÿð îðòà áîéëó, ñàüëàì âÿ úèääè áèð ýÿíú èäè. Ýåíèø àëíû, äèê, à÷ûã
ãàøëàðû àëòûíäà ãöðóðëà ïàðëàéàí èòè ýþçëÿðè, ãàðòàë áóðíó, äöøöíúÿëè âÿ
úèääè ñèìàñû îíóí òÿáèÿòèíèí áèðÿð àéíàñû èäè. Î, ùàãñûç, ÿõëàãñûç èøëÿðäÿí
ãà÷àð, ùÿð êÿñëÿ ãóçó êèìè ìöëàéèì êå÷èíìÿéÿ ÷àëûøàð, àíúàã èççÿòè-
íÿôñèíÿ òîõóíóëäóìó, àðòûã íÿ åäÿúÿéèíè äöøöíìÿç, ãûçìûø áèð àñëàí
êèìè úîøàð, êÿñêèí âÿ ùåéáÿòëè ñÿñè èëÿ ÿòðàôû ñàðñûäàðäû. ×îõ äöøöíÿð,
àç ýöëÿð âÿ àèëÿ è÷ÿðèñèíäÿ ùÿð êÿñäÿí àðòûã àíàñû Áàëëûíû ñåâÿðäè. Áàëëû
äà îíà áàõäûãúà: “Áîéóíà àíàí ãóðáàí” – äåéÿ êþêñö ãàáàðàð âÿ
ôÿðÿùëÿíÿðäè.
Ñÿôÿðèí åâëÿíìÿê çàìàíû éåòèøìèø îëäóüóíäàí, àòà-àíàñû îíó åâ-
ëÿíäèðìÿéÿ ãÿðàð âåðìèø âÿ Ãàðàúàëàð êÿíäèíäÿ Çÿùðà àäëû áèð ãûçû
îíà íèøàíëàìûøäûëàð. Ñÿôÿð áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿðëÿ íèøàí-
ëûñûíû ýþðìÿéÿ ýåòìèø, îíóíëà ýþðöøìöø âÿ ñåâèøìèøäè. Ùÿð èêè ýÿíú
òîéóí òåçëèêëÿ áàøà ýÿëìÿñèíè èíòèçàð è÷èíäÿ ýþçëÿéèðäè. Áàëëû ýÿëèíè
Çÿùðàíû òÿðèô åòìÿêäÿí éîðóëìóðäó. Áó ùàäèñÿ ãîúà Äóðñóíà êå÷ìèø-
ëÿðèíè õàòûðëàòìûøäû. Î, áóëàã áàøûíäà èëê äÿôÿ Áàëëû èëÿ ýþðöøäöêëÿðèíè,
ñåâèøäèêëÿðèíè, äàùà ñîíðà îíó áàúàäàí ÷ûõàðûá ãà÷ûðòäûãëàðûíû, î áÿõ-
òèéàð ýöíëÿðè õÿéàëûíäà úàíëàíäûðìûø, “Àù úàâàíëûã, úàâàíëûã!” – äåéÿ
èíëÿìèøäè.
Äóðñóí ìöùöì áèð èø ö÷öí Ãàðàúàëàðà ýåòìèøäè. Èøèíè áèòèðèá äþíÿð-
êÿí, ãàïû àüçûíäà éîëäàøû èëÿ øóõ áèð ÿäà âÿ ùÿðÿêÿòëÿðëÿ äàíûøàí îéíàã
áèð ãûç ýþðäö. Îíóí ýÿðýèí äàìàðûíäà ñþíöê áèð ùÿðàðÿò îéíàäû. Àíëà-
øûëìàç áèð ãöââÿ îíó èõòèéàðñûç îëàðàã äàéàíäûðäû. Ãûç ëàãåéä ãóø áà-
õûøû èëÿ Äóðñóíó ñöçÿðÿê, éåíÿ ñþçöíäÿ äàâàì åòäè. Îíóí êÿñêèí âÿ èòè
____________
áàõûøëàðû ãîúàíûí ãÿëáèíÿ îõ êèìè êå÷äè. Éåíÿ ýÿíúëèéèíè õàòûðëàéûá,
êþêñöíö áèèõòèéàð ñîéóã áèð àù îéíàòäû. Îðàäàí êÿíäÿ äþíäö. Áèð ùÿôòÿ
273
àúû äöøöíúÿ âÿ õÿéàëëàð è÷èíäÿ ñÿðñÿì êèìè äîëàøäû. Äÿðäèíè êèìñÿéÿ
à÷ìàäû. Äóðñóí ãûçà öðÿêäÿí âóðóëìóøäó. Î ÷îõ ÷àëûøäû, “ëÿíÿò øåéòà-
íà” – äåéÿ ãûçû óíóòìàã èñòÿäè, ìöìêöí îëìàäû. Î, èêè éîëàéðûúûíäà,
òÿðÿääöäëÿð è÷èíäÿ öçöëöá ÷ûðïûíûðäû. Îüëó Ñÿôÿðèí åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿ-
ñè îíóí ãàðøûñûíäà ÷ûõûëìàç áèð äàü, êå÷èëìÿç áèð ó÷óðóì êèìè äóðóðäó.
Ñÿôÿðè àéàãëàéûá êå÷ìÿéè, õåéèð èø ÿñíàñûíäà îíà ÿíýÿë îëìàüû àòàëûã
ùåéñèééÿòèíÿ ñûüûøäûðìûðäû. Äóðñóíó éîðàí, çåùíèíè ìÿøüóë åäÿí ÿí
÷ÿòèí ìÿñÿëÿ áó èäè. Î éàøäà, î øÿðàèò äàõèëèíäÿ ýÿíú áèð ãûçà åâëÿíìÿ-
éÿ ýÿëäèêäÿ áó ìÿñÿëÿéÿ î ÷îõ àäè áèð øåé êèìè áàõûðäû; ÷öíêè î áèðèí-
úè âÿ ñîíóíúó äåéèëäè, éàøàäûüû éàõûí êÿíäëÿðäÿ éöçëÿðëÿ íöìóíÿëÿð
ýþñòÿðÿ áèëÿðäè. Õöñóñÿí êÿíä ìîëëàñû Ñÿìÿä îíäàí éàøëû âÿ àüûð àèëÿ
ñàùèáè îëäóüó ùàëäà êå÷ÿí èë úàâàí áèð ãûçà åâëÿíìÿìèøäèìè? Áóíà
êèì ñþç äåéÿ áèëÿðäè? Îíó áó ìÿñÿëÿ ÿñëà ãîðõóòìóðäó. Î éàëíûç ãû-
çûí àòàñû éàøäà ãîúàéà ýåòìÿéÿ ðàçû îëìàéàúàüûíäàí âÿ éà ãûçûí àòàñû
ãûçûíû îíà âåðìÿéÿúÿéèíäÿí ãîðõóðäó. Ãûçûí àèëÿñèíè þéðÿíìÿê ôèêðè
èëÿ èêè-ö÷ äÿôÿ Ãàðàúàëàðà ýåòäè âÿ ùÿð äÿôÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ãûçû ýþðäö.
Îíóí âÿ àòàñûíûí àäûíû þéðÿíäè. Áó ýöí Äóðñóí ÷îõ ïÿðò èäè. Áèëèðäè êè,
Êÿáëÿ Ðÿñóë îíà ãûç âåðìÿç, îíó ïóë âÿ áàøëûãëà àëäàòìàã äà îëìàç.
Î, ñààòëàðëà áàøûíû êþêñöíÿ äèêÿðÿê äöøöíöð, ñîíðà áàøûíû ãàëäûðàðàã:
“Àù, Ýöëëö, þìðöìÿ áèð ýöí äÿ ãàëñà, ñÿí ìÿíèì îëàúàãñàí!” – äåéèðäè.
Àðòûã ñÿáðè áèòìèø, òàãÿòè òöêÿíìèøäè. Ýåúÿ-ýöíäöç ìàùíû, áàéàòû àü-
çûíäàí äöøìöðäö. Àðàáèð Áàëëû îíóíëà ÿéëÿíÿðÿê:
– À êèøè ùàíñû áÿõòÿâÿðÿ àøèã îëìóñàí, ýåúÿ-ýöíäöç àøûãëàð êèìè
øèêÿñòÿ îõóìàãäàí éîðóëìóðñàí? – äåéÿðäè.
Äóðñóí úàâàáûíäà:

Ñîðìà î ãûç ùàðàëûäûð,

Ãÿëáèì îíäàí éàðàëûäûð.
Ýöëëö, ÷è÷ÿêëè äàüëàðûí,
Úåéðàíûäûð, ìàðàëûäûð.

– øèêÿñòÿñèíè îõóéóðäó.
Áàëëû ýöëÿðÿê:
– Ýÿëñÿíÿ ñÿíÿ äÿ åë÷è ýåäèì? – äåéèðäè.
– Ñÿíäÿ î ôÿðàñÿò ùàíû?
– Óòàí, óòàí, åëè áèçÿ ýöëäöðÿðñÿí.
____________
– Åë ìÿíÿ ýöëöíúÿ, ìÿí åëÿ ýöëÿðÿì. Àü àò àðïà éåìÿç? Ýþçÿë áèð
ãûç àëìàã, ãîúàëûüûí ÿë ÿñàñûäûð.
274
 Áèð ýöí î, êÿíäÿ éàõûí áèð ÷èíàð àëòûíäà îòóðóá, éåíÿ ùÿëëåäèëìÿç
õÿéàë âÿ äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ ÷èéíèíÿ éàïûøàí àüûð áèð
ÿëäÿí îéàíäû. Äþíöá áàõàðêÿí ãàðøûñûíäàêû àäàì:
– Äóðñóí äàéû, íÿ âàð, íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí? – äåäè.
Äóðñóí ùåéðÿòëÿ îíà áàõàðàã:
– Àé, ñÿíñÿí, Íÿáè, – äåéÿ þçöíö äîüðóëòäó.
– Ìÿíÿì, ìÿí, äå ýþðöì íÿ ôèêèð åäèðñÿí? Éîõñà Ñÿôÿð ñÿíè èíúèäèð?
– Éîõ, îíóí ìÿíèìëÿ íÿ èøè âàð.
– Ýþðöíöð, Áàëëû õàëà äàùà ñþçöíÿ áàõìûð, ùÿ?
– Î äåéèë, äÿðäèì àéðûäûð.
– Íÿäèð?
– Ùå÷!..
Íÿáè Äóðñóíóí éàíûíäà îòóðäó. ßëèíè ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
– Úàíûí ö÷öí, Äóðñóí äàéû, äåìÿñÿí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì. Àòàìûí ÿí
éàõûí äîñòëàðûíäàíñàí, ÿëèìäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ñÿíÿ êþìÿê åäÿðÿì,
– äåäè.
Íÿáèíèí áó ñþçöíäÿí Äóðñóíóí ýþçëÿðè ïàðûëäàäû. Ãÿëáèíäÿ öìèä
øþëÿñè éàíäû; ÷öíêè Íÿáè êÿíäèí ÿí èýèä, ñþçöíäÿ ìþùêÿì, ôÿäàêàð âÿ
ÿòðàô êÿíäëÿðäÿ áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûø ýÿíúëÿðèíäÿí èäè. Äóðñóí îíóí
ÿëèíè ÿëëÿðèíÿ àëàðàã:
– Ãàðäàø îüëó, – äåäè, – ñÿí áöòöí úàâàí ýöíëÿðèìè ìÿíèì éàäûìà
ñàëäûí. Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí, àòàí Èñýÿíäÿðëÿ ýþçÿë ýöíëÿð êå÷èðìèøèê.
Åù, ýþçÿë àäàìëàð âàð èäè... Èñêÿíäÿð Õàíûìàíàéà åë÷è ýþíäÿðäè, âåð-
ìÿäèëÿð. Áèð ýåúÿ èêèìèç àòëàíûá ýåòäèê. Î ýåúÿ ãûçûí àòàñû øÿùÿðÿ ýåò-
ìèøäè. Ãàïûëàðûíäà ñÿðò êþïÿêëÿð îëäóüóíó áèëèðäèê. Ãûçû åëÿ ãà÷ûðòäûã
êè, ùå÷ êþïÿêëÿð äÿ ñàéûã äöøìÿäè. Îíà çÿðÿð éåòèðìÿñèíëÿð äåéÿ áèð
ùÿôòÿ éàíûíäàí àéðûëìàäûì. Èíäè, áàõ, ìàøàëëàù, ñÿíèí êèìè îüëó âàð.
ßëáÿòòÿ, ìÿíèì äàð ýöíöìäÿ ñÿí êþìÿê åòìÿñÿí êèì åäÿð?
Áó ñþçëÿðè Äóðñóí åëÿ ìÿùàðÿòëÿ ñþéëÿäè êè, Íÿáè îíóí ÿëèíè ñûõàðàã:
– Äàéû, ñÿí àíúàã äå, þëöì äÿ îëñà áó éîëäàí äþíìÿðÿì, – äåäè.
Äóðñóí ýöëÿðÿê:
– Áÿëêÿ ýåòìÿäèí? – äåäè.
– Î íåúÿ èøäèð êè, ìÿíè ãîðõóòñóí, ñÿí ùÿëÿ ìÿíè òàíûìàìûñàí!
– Éàõøû òàíûéûðàì, àíúàã ñÿíäÿí ñþç àëìàã èñòÿéèðÿì.
– Ìÿíúÿ àðòûãäûð.
____________
– Éîõ, ñÿíäÿí êèøè ñþçö àëìàìûø äåìÿðÿì.
– Áó ñþç íÿäèð, äàéû?
275
 – Èñýÿíäÿðèí ãÿáðèíÿ, áèð äÿ þç íàìóñóíà àíä è÷ êè, ùÿð äÿðäèí
îëñà, ÷àðÿ åäÿúÿéÿì, îíäàí ñîíðà ñÿíÿ äåéèì.
Íÿáè ìàðàã è÷èíäÿ þç-þçöíÿ äöøöíäö: áó íÿ èøäèð êè, ìÿíÿ áó ãÿ-
äÿð àüûð àíä âåðèð. Ñîíðà öçöíö Äóðñóíà ÷åâèðÿðÿê:
– Àíä îëñóí àòàìûí ãÿáðèíÿ, àíä îëñóí íàìóñóìà íÿ äÿðäèí îëñà,
÷àðÿ åäÿðÿì, – äåäè.
Äóðñóí ýöëöìñÿéÿðÿê ìÿíàëû-ìÿíàëû îíóí öçöíÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Íÿáè, áèëèðñÿí íÿ âàð? Äóðñóí äàéûí áèð ãûçà àøèã îëóá, îíó éà
õîø, éà çîðëà ìÿíÿ àëìàëûñàí! – äåäè.
Íÿáè ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû. Áó ñþçö îíäàí áèð äÿ åøèòìÿê èñòÿäè:
– Äóðñóí äàéû, íåúÿ, íåúÿ?
Äóðñóí òÿêðàð ñþéëÿäè. Íÿáè ùåéðÿòëÿ ýþçëÿðèíè îíà äèêèá ãàëäû.
Äóðñóí î ùåéðÿòëè áàõûøëàðà ãàðøû ãûçàðûá:
– Íèéÿ áàõûðñàí, íÿ îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó.
Íÿáè:
– Äóðñóí äàéû, áó ùå÷ îëàí èøäèð? Ñÿôÿð êèìè åâëÿíìÿëè îüëóí âàð,
– äåäè.
– Ñÿôÿð êèìè îüëó îëàíëàð åâëÿíìèð?
– Åâëÿíèð, ôàéäàñû íÿäèð? Ùÿð ôÿñëèí áèð âàõòû, ùÿð âàõòûí áèð ìåé-
âÿñè, ùÿð ìåéâÿíèí áèð äàäû âàð.
– Áó ôÿñëèí äÿ áèð ìåéâÿñè, áèð äàäû âàð; ñÿí áèëìèðñÿí!
– Ñÿíèí ö÷öí äàäëû îëñà äà, àèëÿí ö÷öí ÷îõ äàäñûçäûð. Áèëñÿéäèì êè,
ñèç áó èø ö÷öí ìÿíäÿí êþìÿê èñòÿéèðñèíèç, îíäà ìÿí íÿ ñþç âåðÿðäèì,
íÿ äÿ àíä è÷ÿðäèì.
– Ùå÷ åéáè éîõäóð, ñþç âåðìÿìèø îë, áó ýöíöí úàâàíëàðû òöïöðäö-
éöíö òåç éàëàéûð.
– Ìÿí òöïöðäöéöíö éàëàéàí úàâàíëàðäàí äåéèëÿì. Ñÿôÿð áèëñÿ,
ìÿíäÿí èíúèéÿð. Îíó ãàðäàø êèìè ñåâèðÿì.
– Íÿ äåéèá èíúèéÿúÿê. Î þç èøèíäÿ, ìÿí þç èøèìäÿ.
– Ãûç êèìëÿðäÿíäèð?
– Ãàðàúàëàðëû Êÿáëÿ Ðÿñóëóí ãûçû.
– Ýöëëöìö?
– Þçöäöð.
Íÿáè èñòåùçàëû áèð ãÿùãÿùÿ ãîïàðäûãäàí ñîíðà:
– Äóðñóí äàéû, î ñÿíÿ òàé äåéèë! – äåäè.
– Íÿ ö÷öí òàé äåéèë?
____________
– Òàé äåéèë. Î ãûçû éàõøû òàíûéûðàì. Ñÿíäÿ îòóðìàç.
– Ãîé Äóðñóí äàéûíûí ÿëèíÿ äöøñöí, îòóðìàñûí.
276
 Íÿáè íÿ ãÿäÿð íÿñèùÿò åòäèñÿ, Äóðñóí ãÿáóë åòìÿäè. Î, ñþç âåðìèø,
íàìóñóíà àíä è÷ìèø îëäóüóíà ÷îõ ïåøìàí èäè. Ñþçöíäÿí äþíìÿéè èñÿ
ìÿíëèéèíÿ ñûüûøäûðà áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, Ñÿôÿðäÿí ýèçëèí ñàõëàìàã øÿðòè
èëÿ ãûçû áÿðàáÿð ýþòöðöá ãà÷ìàüà ðàçû îëäó. Ö÷ ýöí ñîíðà Äóðñóí Ýöëëö-
íö ãà÷ûðûá, êÿíä ìîëëàñûíûí åâèíÿ ýÿòèðìèø, çîðëà þçöíÿ àðâàä åòìèøäè.

***

Ýþçëÿíèëìÿéÿí ãîíàüûí ýÿëìÿñè àèëÿäÿ áþéöê áèð ãàðûøûãëûã äî-

üóðìóø, îíóí øÿí âÿ áÿõòèéàð ùÿéàòûíû áöñáöòöí ïîçóá äàüûòìûøäû.
Äóðñóí áèðèíúè ýöíäÿí Ýöëëöñöíö þçöíÿ èñèíäèðìÿê, îíó þçöíÿ
ðàì åòìÿêäÿí áàøãà áèð øåé äöøöíìöðäö. Ýåúÿ-ýöíäöç êþëýÿ êèìè
îíóí éàíûíäàí àéðûëìûðäû. Îíóí áèð ÷îõ ñîéóã âÿ óøàã ùÿðÿêÿòëÿðè àèëÿ
öçâëÿðèíèí íèôðÿòèíÿ ñÿáÿá îëóð, àðàëàðûíäà îëàí ÿëàãÿ ýåò-ýåäÿ ýÿðýèí-
ëÿøìÿéÿ áàøëàéûðäû. Õöñóñÿí, Ñÿôÿðèí òîéóíóí áó ãÿäÿð òÿõèðÿ äöøöá
ãàëìàñû îüóëóí âÿ Áàëëûíûí ãÿëáèíäÿ ñàüàëìàç éàðàëàð à÷ìûøäû.
Ýöëëö äÿ áàáàñû éàøûíäà ãîúàéà ýåòìÿñèíäÿí øàä äåéèëäè. Äóðñó-
íóí ùÿð áèð ùÿðÿêÿò âÿ ðÿôòàðû îíà èéðÿíú ýþðöíöðäö. Ùÿð ýöí “îô, áó
ãûëëû ìåéìóíäàí éàõàìû íÿ çàìàí ãóðòàðàúàüàì” – äåéèðäè. Áó äö-
øöíúÿ, áó àðçó áèðèíúè ýöíäÿí îíäà äîüìóø, ýåò-ýåäÿ áþéöéöá øèääÿò-
ëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäû. Îíó áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ñÿôÿðèí âÿ Áàëëûíûí äàëüûí
íÿçÿðëÿðè ñûõûðäû. Åâäÿ ùÿð ýöí áàø âåðÿí äåäè-ãîäó âÿ ÷àðïûøìàëàð
îíó éîðìóøäó. Äóðñóí ùÿð çàìàí Ýöëëöñöíö ùèìàéÿ åäÿðÿê, îíóí õî-
øóíà ýåòñèí äåéÿ Áàëëûéà âÿ îíóí þâëàäëàðûíà õîð áàõìàüà áàøëàìûøäû.
Òåç-òåç îíëàðû ñÿáÿáñèç ñàíúûð, úÿçàëàíäûðûð âÿ ÿñëà õîø öç ýþñòÿðìèðäè.
Ùÿòòà Ýöëëö èëÿ äàâà åäÿðêÿí Áàëëûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ âóðìóø, åâäÿí ÷û-
õàðûá ãîâìàã áåëÿ èñòÿìèøäè. Áó ùÿðÿêÿòëÿð Ñÿôÿðè ãûëûíú êèìè äîüðà-
éûðäû. Àíàñûíûí éàøëû ýþçëÿðè, ùÿð ýöí ùàãñûç úÿçàëàíìàñû îíà ùÿð øåéè,
ùÿòòà íèøàíëûñû Çÿùðàíû áåëÿ óíóòäóðìóøäó. Àèëÿ ùÿéàòûíäà áàø âåðìèø
áó ïîçóãëóüà ãàðøû îíóí ñÿðáÿñò ðóùóíäà åòèðàç ãûüûëúûìëàðû ýöíäÿí-
ýöíÿ ÷îõàëûá, éàíüûí øÿêëèíè àëìûø, ùÿð íåúÿ îëóðñà îëñóí, áó ðÿçàëÿòÿ
áèðäÿôÿëèê ñîí ãîéìàüû ãÿò åòìèøäè.
Áèð ýöí Ýöëëö èëÿ Áàëëû àðàñûíäà áàø âåðÿí äàâàéà Äóðñóí äà ãàðûø-
äû. Ùÿð çàìàí åòäèéè êèìè Ýöëëöíö áó äÿôÿ äÿ ùèìàéÿ åäÿðÿê, Áàëëûíûí
öçÿðèíÿ àòûëûá ãûðìàúëàðêÿí, Ñÿôÿð àðòûã äàéàíà áèëìÿäè. Àíàñûíûí ýþç
éàøûíäàí, Ýöëëöíöí ìÿüðóð äóðóøóíäàí Ñÿôÿðèí áàøû äóìàíëàíäû. Áèð-
____________
äÿí-áèðÿ Ýöëëöíöí öçÿðèíÿ àòûëûá îíó äþéìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà Ýöëëö-
íöí ùàðàéûíà ýÿëÿí àòàñûíûí ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõàðàã:
277
 – Àòà, ùþðìÿòèíè ñàõëà äåéèðÿì. Äàùà úàíà äîéìóøàì. Áèð ýöí áó
éàðàìàçû äîüðàéûá, ãà÷àãëûüû áîéíóìà àëàðàì, – äåäè.
Ñÿôÿðèí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí ñîíðà ùÿì Äóðñóí, ùÿì äÿ Ýöëëö Áàëëûíû
ñàíúìàãäàí ÷ÿêèíèðäè. Áàëëû éàëíûç ùÿðäÿí îüëó Ñÿôÿðÿ ñàðûëûá: “Î áîé-
áóõóíóíà àíàí ãóðáàí, íÿ éàõøû ñÿí âàðìûøñàí, éîõñà ìÿíèì ùàëûì íÿ
îëàðäû?” – äåéÿðäè.
Áó ùàäèñÿ Ýöëëöéÿ ÷îõ ïèñ òÿñèð åòìèøäè. Íèôðÿò åòäèéè Äóðñóíäàí,
îíà äÿðä, êÿäÿð âåðÿí, ýÿíú ãÿëáèíè ýÿìèðèá ÷åéíÿéÿí î ÿçèúè çèíäàíäàí
ãóðòóëìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Äóðñóí Ýöëëöñöíö êÿäÿðëè ýþðäöêúÿ äöíéà
áàøûíà ôûðëàíûð, ñÿáèð âÿ òàãÿòè êÿñèëèðäè. Àðàáèð Ýöëëöíö îõøàéàðàã:
– Íÿ ôèêèðäÿñÿí, ãóçóì? Áó åâèí ñàùèáè ñÿíñÿí, íÿ äåñÿí, î îëà-
úàã. Ñÿí ãÿìëÿíìÿ! – äåéèðäè.
Ýöëëö áó ñþçëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, ÿëè èëÿ Äóðñóíó èòÿëÿéÿðÿê:
– ×ÿêèë, ÷ÿêèë ýåò! – äåéÿ ãÿëáÿí îíäàí óçàã îëäóüó êèìè úèñìÿí
äÿ óçàãëàøìàüà ÷àëûøûðäû. Îíóí åâäÿ îëìàñû âÿ ùÿð úöð ùÿðÿêÿòè Ýöë-
ëöéÿ úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí äàùà àüûð ýþðöíöðäö.
Äóðñóí êÿíääÿ áÿçè òàíûøëàðëà àðà-ñûðà ýþðöøìÿéè áèð âÿçèôÿ ñàéûð-
äû. Òàíûøëàð îíà:
– Àé Äóðñóí, Ýöëëö èëÿ íåúÿ êå÷èíèðñÿí? Äåéèðëÿð óøàãëàðûíû éîëà
âåðìèð, ðÿôòàðû ïèñäèð. Åùòèéàòëû îë, áèð ýöí ãîøóëóá ãà÷àð, ïàïàüûíû éåðÿ
ñîõàð, – äåéÿðäèëÿð.
Äóðñóí ãöðóðëà ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðÿðäè:
– Íÿ ãÿäÿð áó Äóðñóí þëìÿéèá, åëÿ èø îëìàç. Îíó ãà÷ûðñà Ñÿôÿðëÿ
Áàëëû ãà÷ûðàúàã. Éîõñà Àëëàùûí ìÿçëóìóäóð. Íÿ äèëè âàð, íÿ àüçû, ùå÷
êÿñÿ äîëàøìàç. Õàñèééÿòè èïÿêäèð, èïÿê; àíúàã áó íàèíñàôëàð, àëëàùñûç-
ëàð éàçûüû èò êèìè ãàïûðëàð, ñþéöðëÿð, äþéöðëÿð. Áàëàúàëàð äà îíó àéàãëà-
éûð. Éàçûã ùå÷ äèíìèð. Ýèçëè-ýèçëè àüëàéûð. Ùÿð øåéè ìÿíäÿí ýèçëÿéèð.
À áàøûíà äþíöì, áèð øåéòàí øÿðèäèð äöøìöøÿì. Èøäèð, îëóá êå÷èá, àõû
Àëëàù äà âàð, èíñàô äà âàð.
Äóðñóí áó ñþçëÿðëÿ þç ýöíàùûíû ýèçëÿìÿê, ùÿì äÿ åëèí àüçûíû éóì-
ìàã èñòÿéèðäèñÿ äÿ, àíúàã õîðóçóí ãóéðóüó ýþðöíöðäö.

***

Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Ýöëëö éîõ îëäó. Äóðñóí òÿëàø âÿ ùÿéÿúàí

è÷èíäÿ îðà-áóðà ãà÷ûð. “Ýöëëö, Ýöëëö!” – äåéÿ îíó àõòàðûðäû. ×îõ àõòàð-
____________
äû, ÷îõ áàüûðäû, Ýöëëöäÿí ÿñÿð òàïìàäû. Î ýöí àõøàìà ãÿäÿð äÿëè êèìè
äîëàøäû. Òàíûøäàí, äîñòäàí ñîðóøäó, ùàðà ýåòäèéèíè õÿáÿð âåðÿí îëìàäû.
278
Ãàðà ôèêèðëÿð, àúû äöøöíúÿëÿð îíóí âàðëûüûíû áèð éóìàã êèìè áöêìöø,
öìèäñèç âÿ äÿðìàíñûç áèð ùàëà ñàëìûøäû.
Ýöëëöíöí Ãàðàúàëàð êÿíäèíäÿí Âÿëè àäëû áèð ýÿíúëÿ ãà÷ìûø îëäóüó
õÿáÿðè êÿíäÿ éàéûëäû. Áóíó Äóðñóí äà åøèòäè. Àðòûã äóðìàã îëàðäûìû?
Áàøû îäëó ùàëäà ãàçûíûí, êÿíäõóäàíûí ãàïûñûíà ãà÷äû.
– Àìàí, Ýöëëöìö Âÿëè ãà÷ûðûá, îíó ñèçäÿí èñòÿéèðÿì, – äåéÿ éàë-
âàðûð, éàõàðûð, àéàãëàðûíà äöøöð, àüûð ùÿäèééÿëÿð, ðöøâÿòëÿð âÿä åäèð,
êÿíä è÷èíäÿ äîñòà, òàíûøà éàõûíëàøûá, îíëàðäàí êþìÿê èñòÿéèðäè.
Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè. Éàòàüûíäà èëàí âóðìóø õÿñòÿ
êèìè ýàù ñàü, ýàù ñîë áþéðö öñòÿ ÷þíÿðÿê:
– Àù, Ýöëëö, Ýöëëö, ìÿíè éåòèì áóðàõûá ýåòäèí, – äåéÿ îíóí àðõà-
ñûíúà ñþéëÿíèðäè.
Áó ùàäèñÿ Äóðñóíóí àèëÿñèíÿ õîø áèð òÿñèð áóðàõìûøäû. Áàëëû, ãûçû
Ýöíÿø, Ýöëñÿíÿì, êè÷èê îüëó ßêáÿð çàùèðäÿ ãÿìëè ýþðöíöðäöëÿðñÿ äÿ,
öðÿêäÿí ñåâèíèðäèëÿð.
Ñÿôÿð àòàñûíûí òóòìóø îëäóüó ÷èðêèí èøÿ ÿââÿëäÿí ðàçû äåéèëäè. ×öíêè
Äóðñóíóí åâëÿíìÿñè ùàìûäàí ÷îõ îíóí ùÿéàòûíà àüûð çÿðáÿ åíäèðìèøäè.
Áóíóíëà áÿðàáÿð Ñÿôÿð áó ìÿñÿëÿéÿ áàøãà úöð éàíàøäû. Âÿëèíèí
Ýöëëöíö ãà÷ûðìàñû îíäà èíòèãàì ùèññè îéàòäû. Àòàñûíûí íàìóñóíà åíäè-
ðèëÿí áó çÿðáÿéÿ ãàðøû ëàãåéä ãàëìàäû. Êÿíääÿ áþéöê, êè÷èê ùàìûíûí
àüçûíäà ñþéëÿíèëÿí áó ùàäèñÿ îíó òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðòäû, î êèìñÿíèí
ýþçöíÿ ýþðöíìÿê èñòÿìÿäè. Ãàí áåéíèíÿ âóðäó. Ýöëëöíö ãàéòàðìàã
âÿ Âÿëèéÿ úÿçà âåðìÿê ãÿñäè èëÿ Ãàðàúàëàðà ýåòäè. Ñÿôÿð êÿíäÿ éåòè-
øÿð-éåòèøìÿç òÿñàäöôÿí Âÿëèíè äöêàí ãàðøûñûíäà ýþðäö. Îíà éàõûíëàøà-
ðàã: “Àë÷àã, íàìóññóç” – äåéÿ áèð ãûðìàíú åíäèðäè. Âÿëè Ñÿôÿðèí çÿð-
áÿëÿðèíÿ ãàðøû äóðà áèëìÿéÿúÿéèíè ùèññ åòìèø îëäóüóíäàí õÿíúÿðèíè
÷ûõàðòäû. Ñÿôÿð äÿ îíäàí ÿââÿë õÿíúÿðèíè ÷ûõàðûá, Âÿëèéÿ ùöúóì åòäè.
Ñÿôÿð áàøûíäàí, Âÿëè èñÿ êþêñöíäÿí, òàì öðÿéèíèí áàøûíäàí éàðàëàíäû.
Ùàìàí ñààò úàíûíû òÿñëèì åòäè. Ñÿôÿð êèìñÿíè þëäöðìÿê ãÿñäè èëÿ ýÿë-
ìÿìèøäè. Èøèí áþéöéöá þëöìëÿ áèòìÿñèíÿ ÷îõ ïåøìàí îëäó. Áó ùàäè-
ñÿíè ýþðÿíëÿð:
– Âàé, Âÿëèíè þëäöðäöëÿð, – äåéÿ ãîïàðäûãëàðû ôÿðéàääàí Ñÿôÿð
þçöíö ÿëÿ àëìàã èñòÿäè, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. Äÿðùàë õÿéàëûíäà íèøàí-
ëûñû Çÿùðà âÿ îíóí ãàðà òàëåéè úàíëàíäû. ßëèíäÿ éàëûí õÿíúÿðè îëäóüó
ùàëäà þçöíö Çÿùðàýèëèí åâèíÿ àòäû.
Î ýöí Çÿùðàíûí àíàñû òîé ùàçûðëûüû ýþðöðäö. Ùÿéÿòÿ èðè ïàëàçëàð äþ-
____________
øÿìèø, èìÿúèëÿð ÷àüûðìûøäû. Ãàäûíëàðäàí êèìèñè éóí äàðàéûð, èï ÿéèðèð,
279
êèìèñè õàíà ãóðóá êèëèì òîõóéóðäó. Ñÿôÿð ùÿéÿòÿ ýèðÿðêÿí áèð ãàäûí:
– Ùåéâà àòäûì íàð ýÿëäè,
Êÿòàí êþéíÿê äàð ýÿëäè.
Ãàïûéà êþëýÿ äöøäö,
Åëÿ áèëäèì éàð ýÿëäè.

– äåéÿ ìàùíû îõóéóð, î áèðèëÿðè äÿ îíà ñÿñ âåðèðäèëÿð. Áàøëàðû èøÿ ìÿø-
üóë âÿ àðõàëàðû ãàïûéà îëäóüóíäàí Ñÿôÿðè êèìñÿ ýþðìÿäè. Ñÿôÿð áèðèíúè
éàí ãàïûäàí îòàüà ýèðäè. Çÿùðà îòàãäà éàëãûç èäè. Ñÿôÿðèí áèðäÿí-áèðÿ
è÷ÿðè ýèðìÿñèíäÿí ãûç ãîðõäó, ÿëèíäÿ éàëûí õÿíúÿð, öç-ýþçöíäÿ ãàí
ëàõòàñûíû ýþðöá, ãîðõó âÿ ùåéðÿò è÷èíäÿ:
– Áó íÿäèð? – äåéÿ áàüûðäû.
Ñÿôÿð õÿíúÿðè ÿëèíäÿí éåðÿ àòûá îíà éàõûíëàøäû. Çÿùðà ÿââÿëúÿ
âÿùøè áèð úåéðàí êèìè ùöðêöá ÷ÿêèëäè, ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ þçöíö Ñÿôÿðèí
ãîëëàðû àðàñûíà àòàðàã, êÿñèê, áîüóíóã áèð ñÿñëÿ:
– Ñÿôÿð, Ñÿôÿð, ñÿíÿ íÿ îëäó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ñÿôÿð ÿùâàëàòû ãûñàúà îíà äàíûøäû. Çÿùðà ñàïñàðû ñàðàëàðàã, äóðäóüó
éåðäÿ ìûõëàíäû. Óçóí, ãàðà êèðïèêëÿðè ëÿòèô àü éàíàãëàðûíà äîüðó óçà-
íàðàã, ùÿçèí áèð êþëýÿ áóðàõäû. Úàíñûç áèð úèñèì êèìè äîíóá äóðäóüó
ùàëäà áîüàçûíû ãàçûéàí àúû áèð ùû÷ãûðûüû óääóãäàí ñîíðà:
– Àù, Ñÿôÿð, Ñÿôÿð, áÿäáÿõò îëäóã, – äåéÿ øèääÿòëÿ àüëàìàüà áàø-
ëàäû. Ñÿôÿð Çÿùðàíû ñèíÿñèíÿ ñûõàðàã, ãàíëû öçöíö îíóí öçöíÿ áèòèøäèð-
äèêäÿí ñîíðà:
– Çÿùðà, ìÿíè òóòóá çèíäàíëàðà àòñàëàð ñÿíäÿí àéðû, óçàã-óçàã éåð-
ëÿðÿ ñöðýöí åòñÿëÿð ìÿíè óíóäàúàãñàíìû? – äåäè.
Çÿùðà áàüðûíû éàðàí áó çÿùÿðëè ñþçëÿðäÿí àúû áèð ôÿðéàä ãîïàðäûã-
äàí ñîíðà:
– Àù, ñÿíäÿí... àéðûìû? – äåéÿ áîüàçûíû áîüàí ùû÷ãûðûãäàí ñþçëÿ-
ðèíè áèòèðìÿäè. Ñÿôÿðèí ãîëëàðû àðàñûíà éûõûëûá ãàëäû.
Ñÿôÿð ãîëëàðû àðàñûíà ñÿðèëìèø î ìÿñóì ãûçúûüàçà áàõäûãúà ãÿëáèí-
äÿ äÿðèí-äÿðèí éàðàëàð à÷ûëûð, âàðëûüûíû àúû ùèññ âÿ äöøöíúÿëÿð ñàðñûäûð-
äû. Î, úàíëû ÷è÷ÿêäÿí, áó òîðïàüûí éåòèøäèðìèø îëäóüó ùÿãèãè ìÿëÿêäÿí
àéðûëìàã èñòÿìèðäè.
Ïîëèñ ýÿëìÿäÿí áóðàäàí ÷ûõûá ãà÷àã îëìàüà ãÿðàð âåðäè, áèðäÿí-
áèðÿ ãàïû àüçûíäàí:
____________
– Áàõ, áóðàéà, áóðàéà! – äåéÿ ãàò-ãàðûøûã ñÿñäÿí þçöíö òîïëàäû.
Òöêëÿðè áèç-áèç äóðäó. Âöúóäóíó áàøäàí àøàüû àúû áèð ùèññ òèòðÿòäè.
280
Àðòûã Çÿùðàñûíäàí àéðûëìàã çàìàíû éåòèøìèø îëäóüóíó àíëàäû. Êèì áè-
ëèð íÿ ãÿäÿð, áÿëêÿ äÿ ùÿéàòûíûí ñîíóíà ãÿäÿð ñåâèìëè Çÿùðàñûíû ýþð-
ìÿéÿúÿê?.. Áþéöê áèð åøãëÿ îíóí ö÷öí à÷ûëàí î èñòè ãîëëàð, ùÿð çàìàí
ìÿùÿááÿòëÿ öçöíÿ äèêèëÿí î ñåâäàëû ýþçëÿð êèìÿ à÷ûëàúàã? Î ãûçû, î
ðóùóíóí òÿáÿññöìöíö êèìëÿðÿ ãîéóá ýåäÿúÿêäè?
Áó àúû äöøöíúÿëÿðëÿ ãîëëàðû àðàñûíäà àé êèìè àüàðìûø âÿ ïÿðèøàí
ñà÷ëû, ìÿñóì ãûçúûüàçûí äîäàãëàðûíà ãÿäÿð ÿéèëäè:
– Çÿùðà, ñîí þïöøëÿðèì! – äåéÿ äîäàüûíû äîäàãëàðûíà áèòèøäèðèá ãàë-
äû. Êèðïèêëÿðèíè èêè äàìëà éàø èñëàòäû...
– Àù, áó äà ñîí ýþç éàøëàðûì îëñóí, – äåéÿ éàõûíëàøìàãäà îëàí ãà-
ðûøûã ñÿñëÿðäÿí äîüðóëäó, ãàïûäàí ùöúóìëà è÷ÿðè ýèðÿí ïîëèñëÿðÿ òÿñëèì
îëäó.

***

Äóðñóí ÿââÿëëÿðè îüëó Ñÿôÿðèí ñöðýöí åäèëìÿñèíäÿí ÷îõ ìöòÿÿññèð

îëìóøäó; ÷öíêè Ñÿôÿð îíóí ùÿéàòû, îíóí ãîëó âÿ ãàíàäû èäè. Î ÷îõ ÷à-
ëûøäû, ÷îõ ïóë ñÿðô åòäè, ìöìêöí îëìàäû. Ñÿôÿð óçàã éåðëÿðÿ, Ñèáèðÿ îí
èë ìöääÿòèíÿ ñöðýöí åäèëäè. Ñÿôÿð êèìè îüëóí ôÿëàêÿòè Äóðñóíà àüûð
çÿðáÿ èäè. Ëàêèí áèð àç ñîíðà ãàçûëàðà, êîõàëàðà ÿòÿê-ÿòÿê ñÿðô åòìèø îë-
äóüó ïóë íÿòèúÿñèíäÿ éåíÿ Ýöëëöñöíÿ ãîâóøìóø, Ñÿôÿðè âÿ áàøãàëàðûíû
òàìàìèëÿ óíóäóá ýåòìèøäè. Éàëíûç Ýöëëöíöí ãÿëáèíè ÿëÿ àëìàã, âÿùøè
ãûçû íÿ úöð îëóðñà-îëñóí þçöíÿ ðàì åòìÿêäÿí áàøãà áèð ôèêðè éîõ èäè.
Áöòöí ýöíëÿðèíè àíúàã îíóí äèçëÿðè äèáèíäÿ êå÷èðìÿê, îíóíëà ÿéëÿí-
ìÿê èñòÿéèðäè. Áàëëû Ñÿôÿðäÿí ñîíðà áöñáöòöí êþìÿêñèç ãàëìûøäû.
Îíóí àúû ýþç éàøëàðûíû ãóðóäàí, ýåúÿ-ýöíäöç ãÿëáèíè áèð ãóðä êèìè
÷åéíÿéÿí äÿðäëÿðèíÿ, êÿäÿðëÿðèíÿ øÿðèê îëàí êèìñÿñè éîõ èäè. Êå÷èð-
ìÿêäÿ îëäóüó ôÿëàêÿòëè ùÿéàòû, ãûçû Ýöëñÿíÿìèí, êè÷èê îüëó ßêáÿðèí
äóìàíëû ýÿëÿúÿéè õÿéàëûíäà úàíëàíäûãúà äöøöíöð, äöøöíöð, ñààòëàðëà
ùåéêÿë êèìè äîíóá ãàëûðäû. Ìàé àéû ýèðìèø, ùàâà ãûçìûøäû. Êÿíääÿ êþ÷
ùàçûðëûüû ãóðòàðìûøäû. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà øÿí âÿ ýóðóëòóëó áèð ýöíäÿ åë
éàéëàüà êþ÷ìöø, êÿíääÿ ÿêèí÷èëÿðäÿí áàøãà êèìñÿ ãàëìàìûøäû. Äóð-
ñóí äà àèëÿñèíè, ìàë-ãàðàñûíû, ùÿòòà áèð àí ýþçöíäÿí àéûðìàã èñòÿìÿäè-
éè Ýöëëöñöíö éàéëàüà êþ÷öðìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø, î ñþíöê âÿ àë÷àã
äàõìàñûíäà òÿê ãàëìûøäû. Î, Ýöëëöéÿ ÷îõ éàëâàðûá-éàõàðûá îíóíëà áÿ-
ðàáÿð ãàëìàñûíû õàùèø åòìèø, Ýöëëö ðàçû îëìàìûøäû.
____________
Ñîí çàìàíëàð, ùàìûéà, ùÿòòà îí éàøûíäà óøàüà áåëÿ ãûñãàíäûüû Ýöëëö,
êèì áèëèð, éàéëàãäà éåíÿ êèìÿ ãîøóëóá ýåäÿúÿêäè. Áó ãàðà äöøöíúÿëÿð
281
îíó éîðóð, ÿçèá úàíäàí ñàëûðäû. Íÿ åòñèí? Îüëó Ñÿôÿð ñöðýöí åäèëìÿ-
ñÿéäè, áöòöí èøëÿðè îíà áóðàõûá, éàéëàüà êþ÷ÿúÿê, ýþçÿë Ýöëëöñöíöí
äèçëÿðè äèáèíäÿí àéðûëìàéàúàãäû. Ñÿôÿðèí ñöðýöí åäèëìÿñè îíà èíäè ÷îõ
òÿñèð åäèðäè.
Ýöëëöäÿí àéðûëäûüû èêè àé èäè. Áó èêè àé îíà èêè èë ãÿäÿð óçóí ýþðö-
íöðäö. Áó ìöääÿòäÿ Ýöëëö èëÿ ýþðöøìÿéÿ úàí àòäûñà äà, ìöâÿôôÿã îë-
ìàäû: ÷öíêè áîñòàí ìÿùñóë âåðìÿéÿ áàøëàìûø îëäóüóíäàí øÿðèêè Àñëàí
ýÿëìÿéèíúÿ îíó ðÿíúáÿðëÿðÿ áóðàõûá ýåäÿ áèëìÿçäè. Âåðäèéè âÿäÿéÿ
ýþðÿ Àñëàí áó ýöí éàéëàãäàí äþíÿúÿê, áîñòàíû îíà òàïøûðûá ðÿíúáÿð-
ëÿðëÿ øÿùÿðÿ áèð íå÷ÿ àðàáà ãîâóí-ãàðïûç ýþíäÿðÿúÿê, þçö äÿ øÿùÿðÿ
ýåäÿúÿê, Ýöëëöéÿ ýþçÿë ùÿäèééÿëÿð àëûá, îðàäàí éàéëàüà àïàðàúàã âÿ
êþ÷öíúÿéÿ ãÿäÿð Ýöëëöñöíöí éàíûíäàí àéðûëìàéàúàãäû.
Äóðñóí áó øèðèí õÿéàëëàðäà èäè êè, Àñëàíûí ýóð ñÿñè îíóí ãóëàãëàðûí-
äà ñÿñëÿíäè. Äóðñóí úÿëä éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá, Àñëàíû ãàðøûëàäû. Ýþðöøäö-
ëÿð. Ýöëëöñöíäÿí õÿáÿð òóòäó. Èðÿëèäÿ ñþéëÿäèéèìèç êèìè, Ýöëëöíöí
èïñèç, ñàïñûç ùÿéàò êå÷èðäèéèíè àíëàéûá ñàðñûëäû.
Àñëàí ýåòäè. Äóðñóí äàõìàñûíà ýèðäè. Ïàëòàðûíû äÿéèøäè. Äèâàðäàí
àñûëìûø èðè õÿíúÿðèíè áåëèíÿ áàüëàéûá, åâäÿí ÷ûõäû. Äóðìàäàí ñöðÿòëÿ
ñòàíñèéàéà ýåòäè. Áèëåò àëûá, ùÿðÿêÿò åòìÿê öçðÿ îëàí ãàòàðà ìèíäè.

***

1905-úè èëèí ôûðòûíàëû ýöíëÿðè èäè. Áöòöí Ðóñèéàíû áöðöìöø îëàí

áþéöê öìóìè òÿòèë âÿ èíãèëàá ùÿðÿêàòû ùþêóìÿòè àüûð áèð òÿëàø âÿ ãîð-
õóíú áèð ùÿéÿúàí è÷èíäÿ áóðàõìûøäû. Ðóñèéàíûí ýåíèø ñàùèëëÿðèíäÿí
àøûá-äàøàðàã ùÿð òÿðÿôÿ éàéûëìàãäà îëàí èíãèëàá äàëüàëàðûíà Ãàôãàçûí
ãîúàìàí äàü ñèëñèëÿëÿðè áåëÿ ñÿää îëà áèëìÿçäè. Îíóí ÿí ãöââÿòëè áèð
äàëüàñû äà ãîúà Ãàôãàçûí òà ýþáÿéèíäÿ ïàðòëàäû. Áþùðàí êå÷èðìÿêäÿ
îëàí ùþêóìÿò ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åòìèøäè. Þçö èëÿ òàïàí÷à, õÿíúÿð,
ùÿòòà êè÷èê áû÷àã ýÿçäèðÿíëÿð áåëÿ àüûð úÿçàëàðà ìÿùêóì åäèëèðäèëÿð.
Áåëÿ ôûðòûíàëû ýöíëÿðäÿ Äóðñóí Òèôëèñ øÿùÿðèíÿ ýåäèðäè. Î áèð àí
ÿââÿë øÿùÿðÿ ÷àòûá ãîâóí-ãàðïûçû âàõòûíäà ñàòìàã âÿ àõøàìà êÿíäÿ
ãàéûòìàã èñòÿéèðäè. Ãàòàð ñòàíñèéàéà éàõûíëàøäûãúà Äóðñóí ÿñÿáèëÿøèð,
ùÿð äÿãèãÿ îíà áèð ñààò ýþðöíöðäö. Ãàòàð àðòûã ñöðÿòèíè àçàëäàðàã, ñòàí-
ñèéàéà éàõûíëàøûðäû. Äóðàð-äóðìàç Äóðñóí âàãîíäàí ñû÷ðàéûá éåðÿ àòûë-
äû, ñöðÿòëè éöðöøöíÿ ìàíå îëàí ýþáÿéè öçÿðèíäÿí àñûëìûø èðè õÿíúÿðèíè
ÿëè èëÿ òóòàðàã, ïèëëÿëÿðÿ äîüðó ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Î êèìñÿíè ýþðìÿäÿí,
____________
êèìñÿéÿ áàõìàäàí èðè, ÿñÿáè àääûìëàðëà éöéöðöðäö. Îíó ÿëè òöôÿíýëè
282
èêè êàçàê äóðäóðäó. Î, ÿââÿëúÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, îíëàðûí ÿëèíäÿí
äàðòûíûá ÷ûõìàã èñòÿäè. Ìöìêöí îëìàäû; ÷öíêè áèðè õÿíúÿðèíäÿí, áèðè
äÿ ãîëóíäàí òóòóá, îíó ùàðàñà àïàðìàã èñòÿéèðäèëÿð. Äóðñóí ÷îõ éàë-
âàðäû, ÷îõ éàõàðäû, àúûãëàíäû, áàüûðäû, ÿëëÿðèíäÿí ÷ûõûá ãà÷ìàã èñòÿäè.
Êàçàêëàð àìàí âåðìÿäèëÿð. Îíëàð òöôÿíýèí ãóíäàüû èëÿ Äóðñóíóí ÷èé-
íèíÿ áèð-èêè àüûð çÿðáÿ åíäèðäèêäÿ, ãîúà äÿëè êèìè ùåéðÿòëÿ êàçàêëàðûí
öçöíÿ áàõà-áàõà ãàëäû. Áó àðàëûãäà íÿëÿð îëäóüóíó, îíó ùàðàéà àïàð-
äûãëàðûíû ÿñëà áèëìÿäè. Àüëûíû áàøûíà òîïëàäûãäà þçöíö ìÿçàð ãîõóñó
âåðÿí äàð, ãàðàíëûã áèð éåðäÿ ýþðäö. Ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. ßòðàôû
÷àøãûí-÷àøãûí ñöçäö. Áèèõòèéàð:
– Áóðà ùàðàäûð? – äåéÿ áàüûðäû.
Ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿí îëìàäû. À÷ûã ñàô ùàâàäà, éàøûë äàüëàðäà, éàìàú-
ëàðäà, óúñóç-áóúàãñûç ýåíèø îáàëàðäà ñÿðáÿñò ùÿéàò êå÷èðìèø îëàí ãîúà
áó ãàðàíëûã ìÿçàðà ñûüìûðäû. Ýþçëÿðè äóìàíëàíäû, âöúóäó áèð ìÿíýÿ-
íÿ è÷èíäÿ ñûõûëûá, öçÿðèíÿ èëäûðûìëàð òþêöëÿí êèìè îëäó. Öçöíÿ áàüëàíàí
êè÷èê äÿìèð ãàïûíû áöòöí ãöââÿòè èëÿ äþéäö. Êþìÿê îëìàäû. Ãûçìûø
àñëàí êèìè ýóðëàéàí ñÿñëÿ:
– Àé, ãàïûíû à÷ûí, à÷ûí! – äåéÿ ÷ûüûðìàüà áàøëàäû. ×îõ áàüûðäû, íÿ
ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿí îëäó, íÿ äÿ èìäàäûíà ýÿëÿí. Öìèäè áöñáöòöí êÿñèë-
äèêäÿí ñîíðà áèð ýóøÿéÿ ñûõûëûá, ãàëûí äÿðè ïàïàüû öñòöíäÿ îòóðäó.
Î èíäè áó ìÿçàðúûüà íÿ ö÷öí äöøäöéöíö, àðàáàëàðûí êàðâàíñàðàäà
áàøñûç ãàëäûüûíû äöøöíöð, õöñóñÿí Ýöëëöñöíöí àéðûëûüû îíóí úèéÿðëÿðèíè
ãûëûíú êèìè äîüðàéûðäû. Ýåúÿñè ýöíäöçöíäÿí ñå÷èëìÿéÿí î ìÿçàðúûãäà
ýåúÿíè ñÿùÿð åòäè. Î ýàù ñàü, ýàù ñîë áþéðö öñòÿ ÷åâðèëÿðÿê äöøöíöðäö.
Äÿìèð ãàïû áèðäÿí-áèðÿ à÷ûëäû. Ýöíÿøèí àë øÿôÿãëÿðè çèíäàíû àéäûíëàòäû.
Ãàïû à÷ûëàð-à÷ûëìàç Äóðñóí þçöíö âÿùøè êèìè áàéûðà àòàðàã ùåéðÿòëÿ
ÿòðàôûíäàêûëàðà áàõäû. Ãàïûäà ýþçëÿìÿêäÿ îëàí èêè æàíäàðì îíóí áó
ùÿðÿêÿòèíÿ ýöëäö.
Äóðñóí ýöíÿøèí àë øÿôÿãëÿðèíäÿí ãàìàøàí ýþçëÿðèíè ÿëè èëÿ þðòÿðÿê,
äÿðèí áèð íÿôÿñ àëäûãäàí ñîíðà:
– Àõ, úàíûì ãóðòàðäû, – äåäè.
Ëàêèí àéàãëàðûíà ãàíäàë âóðóëäóüó çàìàí:
– Ìÿíè ùàðà àïàðûðñûíûç? – äåéÿ ñîðóøäó.
Æàíäàðìëàðäàí áèðè êÿñêèí âÿ ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Àðø, éåðè! – äåéÿ ÿìð âåðäè. Äóðñóí éåðèìÿéÿ áàøëàäû. Àéàãëà-
ðûíäàêû àüûð çÿíúèðëÿðèí ìöäùèø ñÿñè ãóëàãëàðûíäà ñÿñëÿíäèêúÿ, âàðëûüû
____________
ñàðñûëûð, ùÿéÿúàí è÷èíäÿ ÷àðïàí ãÿëáèíÿ êþêñö äàð ýÿëèðäè.
283
 Îí äÿãèãÿ ñîíðà î, ìÿùáÿñèí èðè äÿìèð ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè. Çÿí-
úèðëÿðÿ ñàðûëìûø ìÿùáóñëàðûí ìöäùèø ìÿíçÿðÿñè äÿùøÿòèíè áèð ãàò äàùà
àðòûðäû.
***

Çèíäàí ùÿéàòû Äóðñóíó áèð ìÿíýÿíÿ êèìè ñûõûð âÿ ùå÷ úöð î ùÿéà-
òà àëûøà áèëìèðäè. Áó âàõòà ãÿäÿð íÿ ö÷öí ùÿáñÿ àòûëäûüûíû, îðàäà íÿ ãÿ-
äÿð ãàëàúàüûíû áèëìèðäè. Ùÿáñõàíà ìÿìóðëàðû îíóíëà ñèéàñè áèð äóñòàã
êèìè ðÿôòàð åäèðäèëÿð. Çèíäàíäàêû äóñòàãëàð ñÿôèë ùÿéàòëàðûíû óíóòìàã
ö÷öí âàõòëàðûíû ëàãåéä êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûð, ýöëöð, ñþéëÿéèð, ìàùíû îõó-
éóð, ÿéëÿíèðäèëÿð. Äóðñóí îíëàðà ÿñëà ãàðûøìûðäû. Áèð áóúàüà ÷ÿêèëèá
äöøöíöð, äöøöíöð, äÿðäè àøûá-äàøäûüû çàìàí àðàáèð óøàã êèìè ùþíêöðöá
àüëàéûðäû. Äóðñóíóí ôÿðéàäûíäàí õîøëàíìàéàí áèðèñè:
– Îðàäà áàéãóø êèìè óëàéàí êèìäèð? – äåéÿ áàüûðäû. Çåéíàë àäëû ãû-
ñà áîéëó áèð úàâàí èñòåùçà èëÿ:
– Áîð÷àëû ìåøÿëÿðèíäÿí éåíè òóòóëìóø àéûäûð, – äåéÿ úàâàá âåðäè,
ñîíðà, áàø-ýþçöíö îéóíáàçëàðà ìÿõñóñ áèð øÿêèëäÿ îéíàäàðàã, îðòàëûüà
àòûëäû âÿ ùÿëÿ äÿ àüëàìàãäà äàâàì åäÿí Äóðñóíà: “Éàõøû ÷àëûðñàí, ÷àë,
ñÿí çóðíàíû ÷àë, ìÿí îéíàéûì”, – äåéÿ îéóíáàç êèìè îíóí ãàáàüûíäà
ãîëëàðûíû àòìàüà áàøëàäû. Áó âàõò “Ãîúàíû èíúèòìÿéèí!” – äåéÿ áèð íå-
÷ÿ äóñòàã åòèðàç åòäèñÿ äÿ, îíëàðûí ñÿñëÿðè áàøãàëàðûíûí ãÿùãÿùÿëÿðè
è÷èíäÿ èòèá ýåòäè. Äóðñóí Çåéíàëûí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ãàðøû ãàøëàðûíû ÷à-
òàðàã, éàçûã áèð ùàë àëäû. Áèð àç ñîíðà Çåéíàë îíóí éàíûíäà îòóðäó. Î,
êè÷èê øåéòàí ýþçëÿðèíè îíóí öçöíÿ äèêÿðÿê, úèääè áèð àäàì êèìè ñþçÿ
ãàðûøäû âÿ éàâàø-éàâàø îíäàí ñèðð àëìàüà áàøëàäû. Áåø-îí äÿãèãÿ ñîí-
ðà ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã:
– Áóðà ýÿëèí, áóðà ýÿëèí, òÿçÿ õÿáÿð âàð! – äåéÿ áàüûðäû.
Çèíäàíäàêûëàð áèð àíäà öçöê ãàøû êèìè Äóðñóíóí ÿòðàôûíû àëäûëàð.
Çåéíàë ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Äàíûø, äàíûø ùàìû åøèòñèí, áèðëèêäÿ ñÿíè áó çèíäàíäàí õèëàñ åäÿê,
– äåäè.
Çåéíàë áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð úèääè äåäè êè, Äóðñóíóí ýþçëÿðèíäÿ öìèä
øþëÿñè ïàðëàäû. Çåéíàëûí ìÿùàðÿòëÿ âåðäèéè ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿéÿ
ìÿúáóð îëäó. Çåéíàëûí øèò ùÿðÿêÿòè áèòìèðäè. ßéëÿíúÿñèíÿ äàùà àðòûã
ëÿòàôÿò âåðìÿê ö÷öí àðà-ñûðà ÿëëÿðèíè îíóí öç-ýþçöíÿ ñöðòÿðÿê:
____________
– Âàé, øåéòàí ìÿëÿéÿ áÿíä îëìóø, äåâ ïÿðèéÿ âóðóëìóø! – êèìè
àúû-àúû ñþçëÿðëÿ Äóðñóíó éàðàëàéûðäû. Ñîíðà: “ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ñÿíè áó-
284
ðàäàí ãóðòàðàúàüàì, ñàü-ñàëàìàò Ýöëëöéÿ ãîâóøàúàãñàí”, – äåéÿ
áþéöê öìèäëÿð âåðèðäè.
Äóðñóí éåíèäÿí öìèäëÿ ãàíàäëàíàðêÿí Çåéíàë îíóí ñàããàëûíû ÿëè
èëÿ ãàðûøäûðàðàã:
– Ãûëëû ìåéìóí, Ýöëëö ñÿíè íåéëÿñèí, áó êèðëè ãûëëàðäàí þðêÿí,
éîõñà ÷àòû òîõóéàúàã? Êèì áèëèð éàøûë äàüëàðäà éåíÿ êèìÿ ãîøóëóá ýåò-
äè. Ñÿí èñòÿäèéèí ãÿäÿð áàüûð! – äåéÿ ãîúàíû àúûëàéûðäû. Çåéíàëûí áó
ÿäÿáñèçëèéèíÿ ãàðøû Äóðñóí ùÿìèøÿ ñóñìóðäó. Àðàáèð ãûçäûüû çàìàí
äèøëÿðèíè êèëèäëÿéÿðÿê, àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Àù, íÿ åäèì, Áîð÷àëûíûí äöçöíäÿ ÿëèìÿ äöøÿñÿí, áó ãîúà Äóð-
ñóíóí ùöíÿðèíè ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì, ýþðÿðñÿí êè, àíàëàð íåúÿ îüóë äîüóá,
– äåéèðäè.
Äóðñóí äöç àëòû àé çèíäàíäà î ìåéìóí ùÿðÿêÿòëè Çåéíàëëà áèð éåð-
äÿ ãàëäû.
Àõøàì ñààò áåø èäè. Áèðäÿí-áèðÿ ùÿáñõàíà ðÿèñè èêè íÿôÿð õèäìÿò÷è
èëÿ è÷ÿðè ýèðäè. Ùàìû éåðèíÿ ÷ÿêèëäè. Çèíäàíû àüûð áèð ñöêóò áöðöäö. Äóñ-
òàãëàð îíóí ÿìðèíè áþéöê áèð ìàðàãëà ýþçëÿéèðäèëÿð. Ðÿèñ, áèð áóúàüà
ñûõûëûá ùåéðÿòëè ýþçëÿðèíè îíóí öçöíÿ äèêìèø îëàí Äóðñóíà éàõûíëàøäû.
Êè÷èê ìÿìóðà: “Çÿíúèðëÿðè à÷!” ÿìðèíè âåðäè.
Äóðñóí ãîðõó âÿ ùÿéÿúàíëû ñÿñëÿ:
– Ìÿíè éåíÿ ùàðà àïàðûðñûíûç?
– Ýþçÿë Ýöëëöíöí éàíûíà – äåéÿ Çåéíàë ñöðÿêëè áèð ãÿùãÿùÿ
ãîïàðäû.
Ùÿòòà èøäÿí õÿáÿðè îëìàéàí ðÿèñ áåëÿ Äóðñóíà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãàëõ, àçàäñàí! – äåäè.
Äóðñóíóí àçàäëûã ãîõóñó äóéäóüó çàìàí åòäèéè ùÿðÿêÿòè ìöòëÿã
ýþðìÿëè èäèíèç. Áÿõòèéàð áèð óøàã êèìè ñåâèíúèíäÿí ùîïïàíûðäû.
Äóðñóí àéàãëàðû áèð-áèðèíÿ äîëàøà-äîëàøà çèíäàíûí ãàïûñûíäàí ñå-
âèíúëÿ ÷ûõäûüû çàìàí Çåéíàë äàìàüûíû øàïïûëäàòäû.
– Ãà÷, ãà÷, Ýöëëö ÷îõäàí ñÿíè ãàïûäà ýþçëÿéèð, – äåäè.
Çåéíàëûí áó èñòåùçàëû ñþçëÿðè Äóðñóíà áèð ìèë÷ÿê âûçûëòûñû ãÿäÿð
òÿñèð åòìÿäè. Î àðòûã àçàä âÿ áÿõòèéàð èäè. Áèð äàùà àðõàñûíà áàõìàäàí
íèôðÿò åòäèéè ãàïûäàí ÷ûõäû. Áèð ñààò ñîíðà êàðâàíñàðàäà èäè. Ýåúèêìèø
îëäóüóíäàí êÿíäÿ ýåäÿúÿê àðàáà òàïìàäû. Ãàòàðëà ýåäÿúÿéèíè äöøöíäö.
Ãàòàð ýåúÿ ñààò èêèäÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿê èäè. Íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè;
____________
÷öíêè êÿíäÿ áèð àí ÿââÿë ýåäèá áó àëòû àé è÷ÿðèñèíäÿ èøëÿðèíèí, àèëÿñèíèí,
õöñóñÿí Ýöëëöñöíöí íåúÿ îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðäè.
285
 Äåêàáðûí ñîí ýöíëÿðè èäè. Òèôëèñè äþðä òÿðÿôäÿí ãóúàãëàìûø äàüëàð,
àüûð ãàð àëòûíäà ãàëìûø, ãûø áöòöí øÿùÿðÿ ùþêìðàí îëàðàã, ùÿð òÿðÿôè ãà-
ëûí, àü áèð þðòöéÿ áöðöìöøäö. Øèääÿòëè ðóçèýàð éàüìàãäà îëàí ãàðëàðûí
èñòèãàìÿòèíè äÿéèøäèðèð, èñòÿäèéè òÿðÿôÿ ïöñêöðÿðÿê, ãàðäàí òÿïÿëÿð òÿø-
êèë åäèðäè. Äóðñóíóí çèíäàíäàí ãóðòóëóøó äÿëè Ãàôãàçûí áåëÿ ùèääÿòëè
áèð ýöíöíÿ òÿñàäöô åòìèøäè.
Äóðñóí ñîéóãäàí äîíìóø ÿëëÿðèíè ÿòÿêëÿðè àëòûíäà ýèçëÿòìèø, ÿéèëìèø
ãàìÿòè áèð ãàò äà áöêöëìöø, öìèäñèç áèð ùàëäà äöøöíöðäö; áèðäÿí-áèðÿ
ýþçëÿðè èøûãëàíäû, ãÿëáèíäÿ öìèä âÿ úÿñàðÿò äóéäó. Þçöíö òîïëàéàðàã:
– Áó éîëëàðûí ãóðäó äåéèëìèéÿì? Êÿñìÿ úûüûðëà ýåäÿðÿì, – äåäè
âÿ èðè àääûìëàðëà êÿíäÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäè.
Áó àëòû àé è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõ øåéëÿð îëìóøäó. Õèäìÿò÷èëÿð àðàáàëàðû ýÿ-
òèðèá Äóðñóíó ÷îõ ýþçëÿìèø, íÿùàéÿò, ìÿéóñ îëóá ãîâóí-ãàðïûçû ñàòà-
ðàã, êÿíäÿ ãàéûòìûøäûëàð. Äóðñóíóí øÿùÿðäÿí äþíìÿìÿéè õÿáÿðè îí
ýöí ñîíðà éàéëàüà äà éàéûëìûø îëäóüóíäàí Áàëëû äà áó ùàäèñÿíè åøèòäè.
Î àüëàäû, ñûçëàäû. Áîñòàí áàøñûç ãàëäûüû ö÷öí êÿíäÿ êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð
îëäó. Ýöëëö èñÿ:
– Áó èñòèäÿ êÿíääÿ íÿ èøèì âàð? Î ùèñëè, ïàñëû äàõìàäà úàí ñûõûí-
òûñûíäàí áàøãà íÿ ýþðÿúÿéÿì? – äåéÿ äàéûñû åâèíäÿ ãàëäû.
Áàëëû êÿíäÿ êþ÷äöéö ýöíäÿí Äóðñóíóí èøëÿðèíÿ ãàðûøäû. Àñëàí îíà
òÿñÿëëè âåðäè, áèð ãàðäàø êèìè ùÿð èøäÿ îíà êþìÿê åòäè. Áèð àé ñîíðà åë
àðàíà êþ÷ìöø, êÿíäè éåíÿ äÿ ñÿñ-êöé áöðöìöøäö. Áàëëû Äóðñóíóí áó
âàõòàäÿê ýÿëèá ÷ûõìàìàñûíäàí îíóí ãàò-ãàðûøûã ýöíëÿðäÿ òÿëÿô îëäó-
üóíó éÿãèí åòäè. Ãîùóì-ãàðäàøûí âÿ éàõûí ãîíøóëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ
Äóðñóíà ìàòÿì ñàõëàäû, åùñàí âåðäè.
Ýöëëö èñÿ áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà þçöíö òàìàìèëÿ ñÿðáÿñò ùèññ åòäè. Áèð
àé ñîíðà áàøãà áèð ýÿíúÿ ýåòäè âÿ ãàçûéà, êÿíäõóäàéà øèêàéÿò åäèá,
Äóðñóíóí ãîéäóüó ìàëäàí þç ùàããûíû òÿëÿá åòäè. Áàëëûíûí ýþç éàøëàðû
ùÿëÿ ãóðóìàìûøäû. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Áàëëûíûí ñþíöê äàõìàñûíäà éåíè-
äÿí áèð ôÿðéàä ãîïäó. Ãàçû, êÿíäõóäà âÿ êîõàëàð àú ãóçüóí êèìè Äóð-
ñóíóí ìàëûíû áþëöøìÿéÿ ñîõóëäóëàð. Áàëëû àüëàéûð, ñà÷ëàðûíû éîëóðäó.
Íÿùàéÿò, îòóðäóüó äàõìàíû Áàëëûéà ãîéóá, ãàëàí ìàëû þç àðàëàðûíäà
áþëöøäöëÿð. Áàëëû áó ôÿëàêÿòÿ äÿ ãàòëàøäû, óøàãëàðûíû áàøûíà éûüûá èíëÿ-
éÿ-èíëÿéÿ éàøàäû.
Ãàðàíëûã âÿ äîíäóðóúó áèð ýåúÿ èäè. Åâëÿðèí ÷îõóíäà ÷ûðàãëàð
ñþíìöø, êÿíä éóõóéà äàëìûøäû. Äóðñóí ñîéóãäàí äîíìóø ùàëäà êÿí-
____________
äÿ éåòèøäè. Î, àðòûã þçöíö åâèíäÿêè êèìè ùèññ åäèðäè. Ãÿëáè ôÿðÿùëÿ
÷àðïûð, ýþçëÿðè ìÿøÿë êèìè éàíûðäû. Èòëÿðèí êÿñèê-êÿñèê ùöðìÿëÿðè, àòäû-
286
üû èòè àääûìëàðûíûí ñöðÿò âÿ àùÿíýèíè áèð ãàò äà àðòûðûð, éîðüóí âöúóäóí-
äà ãöââÿò ùèññ åäèðäè. Î èíäè åâëÿðèíÿ äîüðó óçàíàí éîõóø áèð úûüûðû
äûðìàíûðäû. Ãûøûí àëà-ãàðàíëûüûíäà åâëÿðèíè óçàãäàí ýþðäö. Ïÿíúÿðÿ-
äÿí îíà äîüðó óçàíìûø ñþíöê áèð èøûã äà îíà áó éîëäà éàðäûì åòäè:
“Áèçèìêèëÿð éàòìàéûá” – äåéÿ éåðèøèíÿ ñöðÿò âåðäè. Áó çàìàí éóõàðû-
äàí îíà äîüðó ýÿëìÿêäÿ îëàí àäàì:
– Åé, êèìñÿí? – äåéÿ áàüûðäû.
Äóðñóí ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí èðÿëèëÿäè.
Î ñÿñ:
– Ñÿíÿ, êèìñÿí äåéèðÿì? – äåéÿ áèð äÿ ýóðëàäû.
Äóðñóí éîðüóí âÿ áîüóíóã ñÿñëÿ:
– Ìÿíÿì, ìÿí... – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ñÿí êèìñÿí?
– Äóðñóíàì... Äóðñóí...
– Ùàíñû Äóðñóí?
– Áó åâèí ñàùèáè.
– Ñÿôÿðèí àòàñûìû?
– Ùÿ, ùÿ!..
Êþëýÿ éàíàøäû. Îíà éàõûíäàí äèããÿòëÿ áàõàðàã:
– Ñÿí þëìÿìèøäèí?
– Éîõ äóñòàãäà èäèì. Ñÿí êèìñÿí?
Êþëýÿ èñòåùçà èëÿ îíà ýöëÿðÿê:
– Ìÿíìè? Ìÿí Âÿëèíèí ãàðäàøû ßùìÿäÿì! – äåéÿ îíó éàõàñûíäàí
òóòóá ñèëêÿëÿäè. Äóðñóí îíóí ïÿíúÿñè àëòûíäà éàðïàã êèìè òèòðÿéÿðÿê:
– Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåäè.
– Àé ãàí îúàüû! Ñÿíäÿíìè? Ñÿíäÿí þëöì èñòÿéèðÿì, þëöì!
Ñÿñÿ áèð èò ùöðÿ-ùöðÿ áóíëàðûí öçÿðèíÿ àòûëäû. Äóðñóí èòè òàíûäû.
“Àëàáàø, Àëàáàø” – äåéÿ îíó ñÿñëÿäè. Èò Äóðñóíà éàõûíëàøäû. Áóðíó èëÿ
îíó ãîõëàäû. Òàíûéûíúà öçÿðèíÿ ñû÷ðàéàðàã, ÿëëÿðèíè éàëàäû, ÿòðàôûíäà
àòûëûá äöøìÿéÿ áàøëàäû. ßùìÿä îíà àúû áèð ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê:
– Àòàíû äà êþìÿéÿ ÷àüûðûðñàí? Êèìè èñòÿéèðñÿí ÷àüûð, áó ýåúÿ
ÿëèìäÿí ãóðòàðìàéàúàãñàí! – äåäè.
Êþïÿê ãàïûéà ãà÷ûá øèääÿòëÿ ùöðöð, ñàùèáèíèí ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðèðäè.
ßùìÿä Äóðñóíó äàùà øèääÿòëÿ ñèëêÿëÿéÿðÿê, ýóðëàéàí ñÿñëÿ:
– Ãóðòàðìàéàúàãñàí äåéèðÿì, ñÿíè áó õÿíúÿðëÿ äîüðàéûá ãàðûí àë-
òûíà ñîõàúàüàì! – äåéÿ áåëèíäÿí õÿíúÿðèíè ÷ûõàðìàã èñòÿðêÿí Äóðñóí
____________
øèääÿòëÿ áàüûðäû âÿ èêè ÿëè èëÿ îíóí õÿíúÿðèíäÿí òóòóá éàëâàðìàüà áàø-
ëàäû. ßùìÿä: “Áóðàõ” – äåéÿ áàüûðäû. Èò, èêèíúè äÿôÿ ãà÷àðàã ßùìÿäÿ
287
ùöúóì åòäè âÿ áöòöí ãöââÿòè èëÿ Äóðñóíó ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäû.
Äóðñóí ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, åâÿ äîüðó ãà÷ìàüà áàøëàäû. Èò ßù-
ìÿäèí öçÿðèíÿ àòûëûð, î äà õÿíúÿðëÿ îíó ãîâóð âÿ éàðàëàéûðäû.
Êþïÿê àëäûüû éàðàëàðäàí éåðÿ ñÿðèëäèêäÿí ñîíðà ßùìÿä Äóðñóíóí
àðõàñûíäàí:
– Ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Áó ýåúÿ íÿäÿíñÿ ìàùèð áèð îâ÷ó êèìè
áàøäàí-àéàüà êèìè ñèëàùëàíìûøàì. Àë, àíúàã áèð ãóðøóí! – äåéÿ àòÿø
à÷äû. Äóðñóí ãàð òîçëàðû àðàñûíäà ôûðëàíàðàã éåðÿ äöøäö, éåíèäÿí ãàëõûá
ãàïûéà äîüðó ãà÷ìàüà áàøëàäû. Áó àðàëûã êè÷èê îüëó ßêáÿð áàéûðäàêû
ýóðóëòóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí ãàïûíû à÷àðêÿí Äóðñóí ãàïûéà
éåòèøäè. ßëè èëÿ ñàü áþéðöíö òóòìóø îëäóüó ùàëäà þçöíö è÷ÿðè àòäû.
Áàëëû éàòàüûíäà îòóðóá, ÿëèíäÿ úîðàá òîõóéóð, î ýöí Ñÿôÿðè õàòûðëà-
éûá êèðïèêëÿðèíè èñëàäàí ýþç éàøëàðûíû þíëöéöíöí ÿòÿéè èëÿ ãóðóäóðäó.
Áþéöê ãûçû Ýöíÿø äÿ îúàüà éàõûí îòóðóá, úÿùðÿ ÿéèðèðäè. Áàéûðäà ãî-
ïàí ñÿñ-êöéö åøèäèá ßêáÿð éåðèíäÿí ãàëõäû, òåç ãàïûéà ãà÷äû. Áàëëû àð-
õàñûíäàí áàüûðäû:
– Ãàïûíû à÷ìà, ñîíðà ãà÷àã-ãóëäóð îëàð.
ßêáÿð ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá ãàïûéà ýåòäè. Ñÿñëÿð îíà òàíûø ýÿëäè.
Êèì îëäóãëàðûíû áèëìÿê ö÷öí ãàïûíû à÷äû. Òÿñàäöôÿ áàõ êè, î, ãàïûíû
à÷àðêÿí Äóðñóí ãàïûéà éåòèøäè. ßùìÿä îíó òÿùäèä âÿ òÿãèá åäèðäè.
Äóðñóí þçöíö çîð-ýöú ñöðöéöá ãàïûéà àòäû. Âàõòñûç ãîíàüûí ãîðõóíú
âÿçèééÿòäÿ áèðäÿí-áèðÿ è÷ÿðè ýèðìÿñè îòàãäà áþéöê ãàðûøûãëûüà ñÿáÿá
îëäó. Îíó ãóëäóð, ãà÷àã çÿíí åäèá, ãîðõóëàðûíäàí òèòðÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Äóðñóí ìÿñÿëÿíè äóéìóøäó, ñÿñèíè ÷ûõàðòäû, îíëàðû àäëàðû èëÿ ÷àüûðäû.
ßêáÿð âÿ Ýöíÿø Äóðñóíó òàíûäû. Ùÿð èêèñè ãîëëàðûíû à÷ûá, äÿëè áèð ñå-
âèíúëÿ “àòà” – äåéÿ îíà ñàðûëìàã èñòÿäè. Áàëëû äèããÿòëÿ áàõäû. Äîüðó-
äàí äà î èäè. Ëàêèí î àëòû àé áóíäàí ÿââÿë þëìöøäö, éàñû òóòóëìóø, åù-
ñàíû âåðèëìèøäè. Áàëëû éîðüàíà ñàðûëàðàã áöòöí ãöââÿòè èëÿ:
– Éàõûí ýåòìÿéèí, éàõûí ýåòìÿéèí, àòàíûç õîðòëàéûáäûð! – äåéÿ áà-
üûðäû, óøàãëàð äóðäóãëàðû éåðäÿ äîíóá ãàëäûëàð. Äóðñóí áó àëòû àé ìöä-
äÿòèíäÿ îíó þëìöø çÿíí åòäèêëÿðèíè áàøà äöøäö. Þëìÿäèéèíè, àëòû àé
äóñòàã îëäóüóíó çîð-ýöú Áàëëûéà èíàíäûðäû. Ùàìûñû áàøûíà éûüûëäû. Äóð-
ñóí ÿëè èëÿ ñàü ãàáûðüàñûíû òóòàðàã, îòàüû áàøäàí-áàøà ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Áÿñ Ýöëëö ùàíû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Áàëëû áàøûíû éàçûã áèð ùàëäà àøàüû ÿéÿðÿê:
– Ýöëëö ÷îõäàí ýåòäè – äåéÿ úàâàá âåðäè.
____________
1911

288
 ÀÐÀÇ

ÁÈÐÈÍÚÈ ÔßÑÈË

ßíúèð àüàúû àëòûíäà ÷àëûíàí ñàçûí àùÿíýäàð ñÿñè ÿòðàôû áöðöìöøäö.

Ñàç î ãÿäÿð ìÿùàðÿòëÿ ÷àëûíûðäû êè, íÿüìÿ úîøãóí, êþïöêëö ñóëàð êèìè
àõûá éàéûëûðäû. Õöñóñÿí îõóéàíûí öðÿéÿ éàòûìëû ñÿñè, îõóíàí áàéàòûäà-
êû ìÿíà ýþçÿëëèéè ñàçûí óéüóí ñÿñèíÿ ãàðûøäûüû çàìàí èíñàí þçöíö áöñ-
áöòöí áàøãà áèð àëÿìäÿ ùèññ åäèðäè:

Ñåë àõàð, ìÿëÿð ýÿëÿð,

Äàü-äàøû äÿëÿð ýÿëÿð,
Áèð èýèä êàñûá îëñà,
Áàøûíà íÿëÿð ýÿëÿð!
Êàáàáû êþç þëäöðöð,
Ñöðìÿíè ýþç þëäöðöð,
Èýèäè ãûëûíú êÿñìÿç,
Òÿíÿëè ñþç þëäöðöð.

Î åëÿ áþéöê áèð åøãëÿ îõóéóá-÷àëûðäû êè, íÿ ùÿéÿòÿ ýèðÿí àäàìû

ýþðìöø, íÿ äÿ îíóí: “Àðàç, éåíÿ êèìèí òÿíÿñèíäÿí øèêàéÿò åäèðñÿí?”
– ñþçëÿðèíè åøèòìèøäè. Î, ñàçûí çèë ïÿðäÿñèíè äèëëÿíäèðèð âÿ î çàìàíûí ÿí
ìÿøùóð õàíÿíäÿñè îëàí Êå÷ÿ÷è îüëóíóí çÿíýóëÿëÿðèíè äöçýöí âóðìà-
üà ÷àëûøûðäû. Àðàçûí ñÿñè ãîíàüû åëÿ ìÿñò åòìèøäè êè, î, ÿíúèð àüàúû éà-
íûíäà, àéàã öñòÿ äóðóá, äÿðèí áèð íÿøÿ è÷èíäÿ Àðàçû äèíëÿéèðäè.
Àðàç ñàçûíû éåðÿ ãîéäóüó çàìàí ãàáàüûíäà äèìäèê äóðàí ãîíàüû
ýþðöá:
– À, Øåéäà, ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Éîë àçìàéûáñàí êè? – äåéÿ ùåé-
ðÿòëÿ à÷ûëàí ýþçëÿðèíè îíóí öçöíÿ äèêäè. Øåéäà éóõóäàí îéàíìûø êèìè,
äöøöíúÿëè ýþçëÿðè èëÿ Àðàçà áàõûá:
– Ñàü îë, Àðàç, ÿúÿá àâàçûí âàð! – äåäè, ñîíðà äèããÿòëÿ áèð àë÷àã
äàõìàéà áàõäû, áèð äÿ éàìàãëû ñöôðÿäÿêè ñîüàí-÷þðÿéÿ. Áó âÿçèééÿò
ÿñèë ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿê ö÷öí Øåéäàéà ìöíàñèá áèð øÿðàèò éàðàòäûüûíäàí
ôöðñÿòè ãà÷ûðìàéûá äåäè:
– Éîõñóëëóã ñÿíÿ ùå÷ éàðàøìûð. Ñÿíèí èíäè ýÿðÿê ãÿøÿíý áèð åâèí
îëàéäû, ùÿð ýöí ùÿéÿòäÿ óúà áèð ÷èíàðûí êþëýÿñèíäÿ ñàçûíû ÷àëûá îõó-
____________
éàéäûí... Ãóëëóã÷óëàð êàáàáû øèøäÿúÿ èñòè-èñòè ýÿòèðèá ñöôðÿéÿ, ãàáàüûíà
ãîéàéäû... Ñÿí äÿ îíó ãûðìûçû øÿðàáëà þòöðÿéäèí ýåäÿéäè. Áàõ, áóíà
289
äåéÿðäèì ùÿéàò. Éîõñà òîéóã ùèíèíÿ îõøàéàí áó äàõìà, áó ãîòóð ÿíúèð
àüàúû, áó êàñûá ñöôðÿ äîüðóäàí äà ñÿíÿ éàðàøìûð.
Øåéäà áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ÿëèíè ëîâüà-ëîâüà äþøöíÿ âóðàðàã,
ÿëàâÿ åòäè:
– Áèð ìÿíÿ áàõ, èíäè õàí êèìè äîëàíûðàì.
Àðàç èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê, ãàëûí áèð ñÿñëÿ:
– Îòóð, îòóð, ñÿí ìÿíèì äÿðäèìè ÷ÿêìÿ, – äåäè. – ßëè ÿñÿ-ÿñÿ äàø-
òÿðÿçè òóòàí àäàìûí êàáàáäàí, øÿðàáäàí äàíûøìàñûíà èíàíìàðàì. Ñèç
ãÿïèéè ãÿïèê öñòöíÿ ãîéìàñàíûç äöíéà äàüûëàð.
– Éîõñà ñÿí ìÿíè áåëÿ òàíûéûðñàí? – äåéÿí øåéäà îòóðà-îòóðà ñîðóøäó.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè, ñàäÿúÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áèð äå ýþðöì, ñÿí íÿ ÿúÿá áóðà ýÿëäèí?
– Òÿëÿñìÿ, áèëÿðñÿí, àíúàã ñÿíèí ñþçöí ìÿíè ÷îõ òóòäó. Ìÿí áàã-
ãàë äöêàíûíûí äàøûíû ÷îõäàí àòìûøàì.
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì!
– Èíäè Àñëàí áÿéèí ìÿäÿíèíè ïîäðàòà ýþòöðìöøÿì, îíà èêè áóðóã
ãàçäûðûðàì... Èø äÿ êè...
Àðàç îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Áèëèðÿì, ùÿòòà ãàéûøûí, òàõòàëàðûí îüóðëàíäûüûíû äà áèëèðÿì, – äåäè.
Øåéäà áó ñþçäÿí äîíóá ãàëäû.
– Ñÿí áóíó êèìäÿí åøèòäèí?
– Åøèòäèì, ìÿíÿ äàíûøäûëàð...
Øåéäà ôèêðÿ ýåòäè. Î, Àðàçà òÿêëèô åòìÿê èñòÿäèéè ìÿñÿëÿíè à÷ìàüà
àðòûã úÿñàðÿò åòìèðäè. Áó ñàäÿ âÿ éîõñóë àäàìûí ãÿòè âÿ êÿñêèí úàâàá-
ëàðû îíó òàìàì ÷àøäûðìûøäû. Ìþâçóíó äÿéèøìÿê ôèêðè èëÿ ñöôðÿäÿí áèð
ïàð÷à ÷þðÿê âÿ áèð-èêè ýþé ñîüàí ýþòöðöá, éåéÿ-éåéÿ ñîðóøäó:
– Àðàç, ýÿðÿê êè, áó ÷þðÿê þç óíóíóçäàíäûð?
– Þç óíóìóçäàíäûð, áèð ïàð÷à éåðèì âàð, ùÿð èë ÿêèðÿì.
– Áó ìÿäÿí èøëÿðè êè, áåëÿ áþéöéöð, áèð ýöí áó éåðëÿð ãèéìÿòÿ
ìèíÿúÿê!
Àðàç èñòåùçà èëÿ:
– Î çàìàí áèç äÿ ìÿäÿí÷è îëàðûã! – äåäè.
– Áèð áàõ, Ðàìàíà, Áàëàõàíû, Ñàáóí÷ó, Áèáè-Ùåéáÿò, Ñóðàõàíû
éåðëÿðè ýöíäÿí-ýöíÿ òÿðÿããè åäèð. Äåñéàòèíèíÿ èêè éöç ìèí ìàíàò äå-
éÿíèí àüçûíà âóðóðëàð.
____________
– Éàõøû, áó áàüëàð äàüûëûð, éåðëÿð ñàòûëûð, áÿñ úàìààò íÿ åäÿúÿê, îíà
êè, áó èøëÿðäÿí áèð õåéèð ýÿëìèð?
290
 – Òÿêè òîðïàüûìûçäàí íþéöò ÷ûõñûí. Áèð äÿ áèëèðñÿí êè, áèçèì òîð-
ïàãëàð ñóñóç, ÿëÿôñèç, ßðÿáèñòàí ãóìñàëûäûð, îðàäà áàü ñàëìàã, ÿêèí
áåúÿðìÿê èéíÿ èëÿ ýîð ãàçìàãäûð. Íþéöò ÷ûõñà, éåðè îëàí éåðèíè ñàòàð,
âàðëàíàð, éåðè îëìàéàí ôÿùëÿëèéÿ ýåäÿð, óñòàëûã þéðÿíÿð. Áèðúÿ ìÿíÿ
áàõ, ñÿí äåìèøêÿí, áàããàëëûãäàí ýÿëèá ýþð ùàðà ÷ûõìûøàì. Ìÿäÿí
ïîäðàò÷ûñûéàì. Àñëàí áÿé ö÷öí áóðóã ãàçäûðûðàì. Èøèì ÷îõ éàõøûäûð.
Àíúàã ìÿíÿ òÿìèç, ãî÷àã áèð àäàì ëàçûìäûð. Îíóí ö÷öí äÿ éàíûíà
ýÿëìèøÿì.
– Õåéèð îëà, ãî÷àã àäàìû íåéëÿéèðñÿí?
– Ãàðîâóë÷ó ãîéìàã èñòÿéèðÿì, – äåéÿ Øåéäà ýþçëÿðèíè Àðàçûí
ýþçëÿðèíÿ äèêäè, ëàêèí Àðàçûí úàâàá âåðìÿäèéèíè ýþðöá, éåíÿ ñþçöíÿ
äàâàì åòäè:
– Áèëèðÿì, àéäà îí áåø-îí àëòû ìàíàòäàí ÷àõ àëìûðñàí. Ùÿì äÿ î
ãÿäÿð èøëÿéèðñÿí êè, ëàï ÿëäÿí äöøöðñÿí. Ýÿë áèçÿ ãàðîâóë÷ó îë, àéäà
ñÿíÿ ÿëëè ìàíàò âåðèì.
Àðàç òÿðñ-òÿðñ Øåéäàíûí öçöíÿ áàõäû. Øåéäà áó áàõûøäàí ïîçóëäó-
üóíó ùèññ åòäèðìÿéèá, èíàíäûðûúû áèð ñÿñëÿ:
– Úàíûí ö÷öí äîüðó äåéèðÿì, äöç ÿëëè ìàíàò.
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, ÿëëè äÿ âåðÿðñÿí, ùÿëÿ éöç ÿëëè äÿ, àíúàã ìÿíèì
èòëÿðëÿ áîüóøìàüà âàõòûì éîõäóð!
– Íåúÿ èòëÿðëÿ áîüóøìàüà? Áó íÿ ñþçäöð?
– Áÿëè, ñèçèí áó ìÿäÿíëÿðäÿ äöçëöêäÿí áàøãà ùÿð íÿ äåñÿí âàð!
– Ìÿñÿëÿí...
– Ìÿñÿëÿí... ùàíñû áóðóãäà îüóðëóã îëìóð? ßí áþéöê ìÿäÿíëÿð-
äÿí áàøëàìûø, òà êè÷èêëÿðèíÿ ãÿäÿð ùÿð ýåúÿ, ùÿð ýöí îüóðëóãëàðû ñÿí êè,
ìÿíäÿí éàõøû áèëèðñÿí?!
– Äöçäöð, îüóðëóã âàð... Ìÿíèì äÿ òàõòàëàðûìû, ãàéûøûìû îüóðëàäûëàð.
– Ñÿí îüóðëàìûøäûí, îíëàð äà îüóðëàäûëàð.
– À êèøè, ñÿí áàø-àéàã íÿ ö÷öí äàíûøûðñàí? Ìÿí îüðóéàì?
– Òÿê ñÿí éîõ, áöòöí ìÿäÿí ñàùèáëÿðè âÿ îíëàðûí ñÿíèí êèìè ïîä-
ðàò÷ûëàðû, ùÿòòà, ãàðîâóë÷óëàðû äà îüðóäóð, íèéÿ äàíûðñàí? Áèð-áèðèíèçäÿí
îüóðëóã åòìÿê êè, ñèçèí ïåøÿíèçäèð.
Øåéäà úàâàá òàïìàäûüûíäàí áèð àí äîíóá ãàëäû. Àðàçû èñòåùçàëû áèð
íÿçÿðëÿ áàøäàí-àéàüà ñöçäöêäÿí ñîíðà ñÿñèíè äÿéèøÿðÿê:
– Òóòàã êè, ïåøÿìèçäèð, ìÿñÿë âàð: “Ïàëàçà áöðöí, åëíÿí ñöðöí”.
____________
– Ìÿí åëäÿí ãà÷ìûðàì, îíóí õåéèð-øÿðèíäÿ ùÿìèøÿ îëìóøàì.
Àíúàã åëè îüóðëóüà, àäàì þëäöðìÿéÿ ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì. Áó ìÿíèì èøèì
291
äåéèë. Ãî÷óëóã ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð. Ìÿäÿí÷èëÿðèí ùþêóìÿò àäàìëàðû èëÿ
áèðëèêäÿ à÷äûüû áó éîë ÷îõ ãîðõóëó éîëäóð. Áåëÿ ýåòñÿ...
Øåéäà îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Ìÿí áóðà ìîèçÿ åøèòìÿê ö÷öí ýÿëìÿìèøÿì. Ñÿí ãî÷àã àäàì-
ñàí, úàìààò ñÿíè ñàéûð, ñÿíäÿí ãîðõóð, îíà ýþðÿ äÿ ìÿí äåéèðÿì êè,
ñÿí ýÿë áó èøÿ ðàçû îë, ùÿì ñÿíèí èøèí äöçÿëñèí, ùÿì äÿ áèçèì.
– Úàìààò ìÿíäÿí íÿ ö÷öí ãîðõñóí? Ìÿí êèìè èíúèòäèì? Êèìè þë-
äöðäöì? Êèìèí ùàããûíû éåäèì? Ìÿýÿð ùÿð ýöúëö îëàíäàí ãîðõàðëàð?
Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, ýåò àäàìûíû òàï!
Àðàçûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà Øåéäàíûí öìèäè áöñáöòöí êÿñèëäè. Î
ãÿçÿáëÿ:
– Ñÿíèí ðÿùìÿòëèê àòàí Áàëàêèøè äÿ áåëÿ òÿðñ àäàì èäè. Îäóð êè,
àúûíäàí þëäö! – äåäè.
Àðàç îíóí áó ñþçöíäÿí áÿðê òóòóëäó, îíà àüûð úàâàá âåðìÿê èñòÿ-
äè, àíúàã þç åâè îëäóüó ö÷öí àúûüûíû óäàðàã:
– Íàìÿðäëÿðÿ áîéóí ÿéìÿêäÿíñÿ, àúûíäàí þëìÿê éàõøûäûð! – äåäè.
Øåéäà îíà úàâàá âåðìÿäè. Àúûãëû àéàüà ãàëõûá ýåòäè.

II

19-úó ÿñðèí ñîíóíà äîüðó éàâàø-éàâàø íåôò áóðóãëàðû èëÿ ãóúàãëàí-

ìàüà áàøëàéàí Ñóðàõàíû êÿíäèíäÿ ùÿð êÿñèí íÿçÿðèíè áèð åâ úÿëá åäÿ
áèëÿðäè. Àäàì áîéóíäàí àë÷àã, äèâàðëàðû ïàë÷ûãëà ñóâàíìûø áó åâ ùÿð
êÿñèí õÿéàëûíû óçàãëàðà, äóìàíëû êå÷ìèøëÿðÿ àïàðûð, çåùíèíäÿ áèð-áèðèíè
èçëÿéÿí ôèêèðëÿð îíó êþùíÿ áèð àëÿìÿ àòûðäû. Áó àë÷àã åâèí øÿðã òÿðÿôèí-
äÿí, ùàñàðà íèñáÿòÿí óúà ãàïûñûíäàí ýèðÿí àäàìû, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë,
ùÿéÿòèí îðòàñûíäà áàëòà çÿðáÿëÿðè èëÿ éàðàëàíìûø ãîúà âÿ ÷ûëïàã áèð
ÿíúèð àüàúû ãàðøûëàéûðäû. Áèð ãÿäÿð èðÿëèäÿ ùèñëè-ïàñëû èêè êè÷èê ïÿíúÿðÿ
àðàñûíäà àë÷àã, ðÿíýñèç áèð ãàïû âàðäû. Áèð ïèëëÿêÿí åíäèêäÿí ñîíðà áó
ãàïû èêè êè÷èê, àë÷àã âÿ ðöòóáÿòëè îòàüà à÷ûëûðäû.
Îòàãëàðûí áöòöí ÿøéàñû – ðÿôäÿ ö÷-äþðä ñàõñû âÿ ìèñ ãàá, áèð íå÷ÿ
éîðüàí-äþøÿê, éåðÿ äþøÿíìèø êþùíÿ ïàëàç, äèâàðäàí àñûëìûø ñàç, ÷àõ-
ìàãëû òöôÿíý âÿ êþùíÿ õÿíúÿðäÿí èáàðÿò èäè.
Àðàç áó êþùíÿ åâäÿ éîõñóë áèð àèëÿäÿ äöíéàéà ýÿëìèøäè. Áó åâ
êå÷ìèøèí áèð àáèäÿñè îëäóüó êèìè, áàáàñû Àòàáàëà äà î äþâðöí áèð íö-
ìàéÿíäÿñè èäè. Î, ýÿíú éàøëàðûíäàí éåðëè áÿéëÿðÿ, ÷àð ìÿìóðëàðûíà
____________
ãàðøû óçóí ìöääÿò âóðóøìóø, þìðöíäÿ áèð êÿñÿ áàø ÿéìÿìèøäè. Ùþ-
292
êóìÿò îíó òÿãèá åòäèéèíäÿí ö÷ èë Ãóáà ìåøÿëÿðèíäÿ ýèçëèí éàøàìûø,
õàëãà àðõàéûí îëäóüóíäàí ñîíðà åâÿ, êÿíäÿ ãàéûòìûøäû. Îíó éàõûí,
óçàã êÿíäëÿð òàíûéûðäû. Ùàìû ùþðìÿò ö÷öí “Áàáà” – äåéÿ ÷àüûðûðäû. Î,
÷îõ ìÿçëóìëàðû çàëûìëàðûí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìûø, ÷îõ çàëûìûí îúàüû-
íû ñþíäöðöá éåëÿ ñîâóðìóøäó.
×àð Ðóñèéàñû Àçÿðáàéúàíà éèéÿëÿíäèêäÿí ñîíðà íåôò èøëÿðè ÿââÿë-
êèíÿ íèñáÿòÿí äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Àòàáàëà éåíÿ ÿââÿëêè íåôò ãóéóëà-
ðûíäà èøëÿìÿéÿ áàøëàäû. Îüëó Áàëàêèøèíè 35 éàøûíäà åâëÿíäèðäè. Àðàç
àòàñûíûí öçöíö ýþðìÿäè. Äöíéàéà ýÿëäèéè ýöíäÿí èêè àé ÿââÿë àòàñû
Áàëàêèøè íåôò ãóéóñó ãàçàðêÿí ãàç ïàðòëàéûøûíäàí ùÿëàê îëäó. Áó áþéöê
èòêè, áó êÿäÿðëè ôàúèÿ áöòöí ãîùóì-ãàðäàøà, õöñóñÿí Àòàáàëàéà ÷îõ
àüûð òÿñèð åòäè. Î, “Ìÿí Áàëàêèøè êèìè îüóëäàí ñîíðà éàøàìàðàì”
– äåéèðäè. Àíúàã Àðàç äöíéàéà ýÿëäèêäÿí ñîíðà îíóí àëíûíûí ãûðûøëàðû
à÷ûëìûø, äÿðäëÿðèíè óíóäàðàã öç-ýþçö ýöëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Î, óøàüûí
àäûíû Àðàç ãîéäó.
Àíàõàíûì êè÷èê áàëàñûíû äà þç ãàíàäëàðû àëòûíà àëûá áþéöòìÿéÿ
áàøëàäû. Î, íàìóñëó, ÷àëûøãàí áèð ãàäûí èäè. Ùÿð èë áèð ïàð÷à ÿêèí éåðèíè ãà-
éûíàòàñû Àòàáàëàíûí êþìÿéè èëÿ ÿêèð, áè÷èð, éûüäûüû ìÿùñóëëà äîëàíûðäû.
Àòàáàëàíûí Àðàç öçÿðèíäÿ áþéöê òÿñèðè âàðäû. Î, óøàüûí ùÿð íàçûíû
÷ÿêèð, ùÿð øûëòàüûíà äþçöð, îíóí öñòöíäÿ áèð éàðïàã êèìè ÿñèðäè. Àðàç
ýþç à÷ûá Àòàáàëàíû ýþðäöéöíäÿí, îíó àòà êèìè ñåâèðäè.
Àíàõàíûìû èñòÿéÿíëÿð îëäó, àíúàã î, Àðàçäàí àéðûëìàéûá, ýÿíú ùÿ-
éàòûíû îüëóíà ùÿñð åòäè.
Àé êå÷äè, èë äîëàíäû. Àðàç áþéöäö, ÿòëè-úàíëû, éàøûíà ýþðÿ èðè ýþâ-
äÿëè áèð îüëàí îëäó. Áàáàñû àðàáèð îíó ãóúàãëàéûá: “Ìÿíèì îüëóì ïÿù-
ëÿâàí îëàúàã, ïÿùëÿâàí” – äåéÿðäè.
Àðàç î éîõñóë, ñàüëàì âÿ òÿìèç àèëÿäÿ ãóøëàð êèìè ñÿðáÿñò éàøàéûð,
ýöíäÿí-ýöíÿ áîé àòûðäû. ßí ÷îõ ñåâäèéè ÿéëÿíúÿëÿðäÿí áèðè êå÷ìèø çà-
ìàíëàðäàí åäèëÿí ñþùáÿòëÿðÿ ãóëàã àñìàã èäè. Î, àðàáèð Àòàáàëàíû ãó-
úàãëàéàðàã: “Áàáà, àé áàáà, ìÿíÿ êå÷ìèøëÿðäÿí äàíûø!” – äåéÿðäè.
Àòàáàëà äà îíóí êþíëöíö ãûðìàç, ñåâÿ-ñåâÿ éàíûíäà îòóðäóá øàùèäè îë-
äóüó áèð ÷îõ ÿùâàëàòëàðäàí óçóí-óçàäû äàíûøàðäû.
Áèð ýöí Àðàç îíäàí ñîðóøäó:
– Áàáà, íÿ ö÷öí áèçèì åâèìèç àë÷àãäûð? Åëÿ áèë ãóéóäóð, áàøãà
åâëÿð êèìè êö÷ÿéÿ ïÿíúÿðÿëÿðè éîõäóð?
Àòàáàëà úàâàá âåðäè:
– Îüëóì, áèçèì åâ äÿ êå÷ìèøäÿí ãàëìà êþùíÿ áèð åâäèð. ßââÿëëÿð
____________
òåç-òåç äàâàëàð îëóðäó. Ãîíøó òàéôàëàð áàñãûí çàìàíû áèð-áèðèíèí âàð-
293
éîõóíó òàëàéûðäû. Õàëã þçöíö áàñãûíëàðäàí ãîðóìàã ö÷öí áåëÿ éåðàëòû
äàìëàð òèêèðäè. Áèçèì åâ î çàìàí òèêèëìèøäèð.
Áó ñþçëÿðè äåéèá Àòàáàëà àë÷àã äèâàðëû äàìû éàíëàðû ãûðûøûã ýþçëÿðè
èëÿ áèð äÿ ñöçäö.
Àòàáàëà ìÿäÿíëÿðäÿ ÷îõäàí ÷àëûøûðäû. Ñîíðàëàð éåíÿ ÷àðõëû àðàáà-
ëàðëà ìÿäÿíäÿí øÿùÿðÿ íåôò äàøûéûðäû. Àòàáàëà áèð ýöí øÿùÿðäÿí êÿíäÿ
ãàéûäûðäû. Àò àú âÿ éîðüóí îëäóüóíäàí, î, àðàáàíû à÷äû, àòû îòëàìàüà
áóðàõûá àðàáàíûí êþëýÿñèíäÿ îòóðäó; ùÿìèøÿ þçö èëÿ éîëà ýþòöðäöéö ñó
ãàáûíû ãàðøûñûíà ãîéóá òîðáàñûíäàí áèð ïàð÷à ÷þðÿê ÷ûõàðàðàã éåìÿéÿ
áàøëàäû. ×þðÿê ãóðó îëäóüóíäàí ùÿð ëîõìà ÷þðÿéè áèð ãóðòóì ñó èëÿ àü-
çûíäà èñëàäûá éåéèðäè. Àðàç áó çàìàí êÿíäèí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí áàáà-
ñûíû óçàãäàí ýþðäö. Áó àúû ëþâùÿ îíóí óøàã öðÿéèíè ñàðñûòäû. Î áèð äàø
öñòöíäÿ îòóðóá áàáàñûíû óçàãäàí ñåéð åòäè. Ãîúà áàáàñûíûí áó ãÿäÿð
àüûð çÿùìÿòëÿ ïóë ãàçàíûá îíó ñàõëàìàñû ùåéñèééÿòèíÿ òîõóíäó. Àðàç
îðàäàí åâÿ ýþçö éàøëû ãàéûòäû. Áöòöí ýöíö ÷îõ ôèêèðëè èäè, àíúàã öðÿéèíè
êèìñÿéÿ à÷ìàäû. Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð òåçäÿí áàáàñû èøÿ ýåòäèêäÿí ñîíðà, ÿí
éàõûí áèð ìÿäÿíÿ ýåòäè. Ìÿäÿíèí ÿòðàôûíäà ÷îõ ýÿçèá äîëàøäû. Áóðóãäà
ôÿùëÿëÿð ÷àëûøûðäûëàð. Éàõûíëàøûá äÿðäèíè à÷ìàüû, îíëàðäàí èø èñòÿìÿéè ãö-
ðóðóíà ñûüûøäûðìûðäû. Áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðóá äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Áó
çàìàí, äöíÿí ýþðìöø îëäóüó àúû ñÿùíÿ, áàáàñûíûí àüûð ùÿéàòû éåíÿ îíóí
ýþçö þíöíäÿ úàíëàíäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè, éåðèíäÿí äÿëè êèìè ñû÷ðà-
éûá áóðóüà òÿðÿô ýåòäè. Ôÿùëÿëÿðÿ éàõûíëàøûá úèääè áèð ñÿñëÿ:
– Èøëÿìÿê èñòÿéèðÿì. ìÿíÿ èø âåðèí! – äåäè.
Ôÿùëÿëÿð óøàüûí áó àìèðàíÿ ñþçöíäÿí ýöëöìñÿéÿðÿê, áèð-áèðëÿðè-
íèí öçöíÿ áàõäûëàð. Îíëàðäàí áèðèñè:
– Îüëóì, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí. èøÿ ýèðìÿê ñÿíèí ö÷öí òåçäèð, èøè íåé-
ëÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàçûí öç-ýþçö äóìàíëàíäû:
– Ìÿí óøàã äåéèëÿì, îí áåø éàøûì âàð. Ñèç ìÿíÿ èø âåðèí, ñîíðà
áàõûí! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Îíóí áåëÿ êÿñÿðëè âÿ þòêÿì ñþçëÿðè ïîäðàò÷ûíûí õîøóíà ýÿëäè. Î
éàõûíëàøûá ÿëèíè Àðàçûí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
– Ãî÷àã, ñÿí êèìèí îüëóñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç áàøûíû ñèíÿñèíÿ äèêèá úàâàá âåðìÿäè.
Ïîäðàò÷û ßùìÿä:
– Ñÿí êèìñÿí? – äåéÿ áèð äÿ ñîðóøäó.
____________
– Áàëàêèøèíèí îüëóéàì, – äåéÿ Àðàç úàâàá âåðäè.
294
 – Áàëàêèøèíèí îüëóñàí? – äåéÿ ßùìÿä Àðàçà áèð äÿ äèããÿòëÿ áàõ-
äû, ñîíðà öçöíö ôÿùëÿëÿðÿ ÷åâèðèá:
– Ñèç þëÿñèç, äàíûøûüûíäàí òàíûìûøäûì. Ëàï àòàñû Àòàáàëàíûí þçöäöð,
– äåäè.
Àðàç áàøûíû ãàëäûðûá ßùìÿäè éàíàêû ñöçÿðÿê:
– Àòàáàëà ìÿíèì àòàì äåéèë, áàáàìäûð! – äåäè.
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, ðÿùìÿòëèê àòàí Áàëàêèøèíè äÿ, áàáàí Àòàáàëàíû
äà, ÿìèí Ãÿùðÿìàíû äà éàõøû òàíûéûðàì. Àòàáàëàíû ôÿëÿê ÿéÿ áèëìÿç-
äè. Áàëàêèøèíèí þëöìö êèøèíè éàé êèìè ÿéäè. Àíúàã Áàëàêèøè äÿ áèð Áà-
ëàêèøè èäè, – äåéÿ ßùìÿä ýþçëÿðèíè éåíÿ Àðàçûí öçöíÿ äèêäè.
Òàíûøëûãäàí ñîíðà ôÿùëÿëÿðäÿ Àðàçà ãàðøû áþéöê áèð ìÿùÿááÿò ùèñ-
ñè éàðàíäû. Éàøëû áèð ôÿùëÿ öçöíö ïîäðàò÷û ßùìÿäÿ òóòàðàã:
– Õîçåéèí, áó óøàüû áîø ãàéòàðìàã éàõøû îëìàç – äåäè.
ßùìÿä óøàüà éàíàøûá ñîðóøäó:
– Àäûí íÿäèð?
Óøàã àüçû äîëóñó:
– Àðàç! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Àðàç þç àäûíû åëÿ úÿñàðÿòëÿ äåäè êè, ôÿùëÿëÿðèí ýþçëÿðè îíóí óëäóç
êèìè éàíàí ïàðëàã ýþçëÿðèíÿ äèêèëäè. Ïîäðàò÷û ßùìÿä ýöëÿ-ýöëÿ:
– Éàõøû, îüëóì, áó ýöíäÿí ñÿíè ôÿùëÿ øàýèðäè ýþòöðöðÿì, – äåäè.
– Ýÿë, èøëÿ!
Àíàõàíûì î ýöí îüëóíó ÷îõ ýþçëÿäè. Àðàç ýÿëèá ÷ûõìàäû. Èíòèçàð
âÿ ùÿéÿúàí îíóí àíà ãÿëáèíè äÿëèð, çåùíèíäÿí êå÷ÿí ãàðà ôèêèðëÿð âö-
úóäóíó ÿçèðäè. Ùÿð ýöí ìöÿééÿí âàõòäà åâÿ ýÿëäèéè ùàëäà áó ýöí íÿ
ö÷öí áó ãÿäÿð éóáàíäûüûíû, ùàðàäà îëäóüóíó, íÿ åòäèéèíè ñÿáèðñèç âÿ
àðàìñûç áèð ùàëäà äöøöíöðäö. Àíà, ýþçëÿðèíè éîëëàðà äèêèá îüëóíó ÷îõ
ýþçëÿäè; Àðàç ýÿëèá ÷ûõìàäû. Àíàõàíûìûí ñÿáðè áöñáöòöí òöêÿíäè. Î,
Àðàçû àõòàðìàã ö÷öí éîëà ÷ûõäû, ãîùóì-ãàðäàøäàí ñîðóøäó, êÿíäè áèð-
áèðèíÿ âóðäó, îüëóíäàí áèð õÿáÿð âåðÿí îëìàäû. Àíàõàíûìûí äÿðäè âÿ
èíòèçàðû äàùà äà àðòäû; ãÿëáèíè ãîðõó âÿ ñûõûíòû àëäû. Î, èíäè ãàïû àüçûí-
äà, ÿëëÿðè ãîëòóüóíäà äóðóá äöøöíöðäö.
Ýöíÿø ÿòÿêëÿðèíè éàâàø-éàâàø ãöðóáà äîüðó ÷ÿêìÿéÿ, êþëýÿëÿð
ýåò-ýåäÿ óçàíûá áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàüà áàøëàìûøäû. Àòàáàëàíûí ýÿëÿí
âàõòû èäè. Àíàõàíûì ãÿëáèíè ñûõàí äÿðäèíè, êÿäÿðèíè áþëöøìÿê ö÷öí
Àòàáàëàíûí éîëóíó ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäè. Áèð àç ñîíðà Àòàáàëà óçàã-
äàí ýþðöíäö. Àíàõàíûì éåéèí àääûìëàðëà îíó ãàðøûëàéàðàã, ÿùâàëàòû
____________
ùÿéÿúàíëà äàíûøäû. Àòàáàëà îíó ñîéóããàíëûëûãëà ãàðøûëàäû, ñàäÿúÿ
ýöëöìñÿéÿðÿê:
295
 – Ãîðõìà, – äåäè, – ùàðäà îëñà ýÿëèá ÷ûõàð.
Îíóí úàâàáû Àíàõàíûìûí àíà ãÿëáèíè ñàêèò åòìÿäè. Î, ãàéûíàòàñûí-
äàí úèääè êþìÿê ýþçëÿäèéè ùàëäà, àëäûüû úàâàáäàí öìèäè áöñáöòöí ãû-
ðûëäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè. Áèðäÿí óøàã êèìè ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ:
– Íåúÿ ãîðõìà, áó âàõòà ãÿäÿð ùàðàäà ãàëäû? Éÿãèí óøàüûí áàøûí-
äà áèð èø âàð! – äåéÿ àüëàìàüà áàøëàäû.
Àíàõàíûìûí áó ùÿðÿêÿòè Àòàáàëàéà ÷îõ òÿñèð åòäè. Àðàç ñÿðñÿðè
óøàãëàðäàí äåéèëäè. Àíàõàíûì îíó ùÿð áèð éàðàìàçëûãäàí ýþç áÿáÿéè
êèìè ãîðóéóð, èçèí àëìàäàí, áàøëû-áàøûíà áèð éåðÿ ýåòìÿéÿ áóðàõìûðäû.
Î ùàðà ýåòñÿ ìöÿééÿí ñààòäà åâäÿ îëìàëû èäè. Àðòûã Àòàáàëà äà äöøöí-
ìÿéÿ âÿ ðàùàòñûç îëìàüà áàøëàäû. Éåðèíäÿí ãàëõàðàã:
– Ñÿí äàðûõìà, áó ñààò îíó òàïûá ýÿòèðÿðÿì, – äåéÿðÿê ÷ûõûá ýåòäè.
Áåø-îí àääûì ýåòìÿìèøäè êè, Àíàõàíûì àðõàäàí:
– Ãàéûò, ãàéûò, îäóð ýÿëèð, – äåéÿ îíó ñÿñëÿäè. Àòàáàëà ýåðè äþíäö.
Àíàõàíûì:
– Áàøûíà äþíöì, îíà áÿðê àúûãëàí êè, áèð äÿ áåëÿ èø ýþðìÿñèí, – äåäè.
– Ùÿì äÿ ñîðóø ýþðÿê áó âàõòà ãÿäÿð ùàðäà èäè?
Àðàçûí åâÿ ýåú ýÿëìÿñè Àòàáàëàéà äà òÿñèð åòìèøäè. Î, áó âàõòàäÿê
ýöëäÿí àüûð áèð ñþç äåìÿäèéè íÿâÿñèíÿ áó ýöí áÿðê àúûãëàíìàüà ãÿðàð
âåðäè.
Àðàç ýöëÿ-ýöëÿ éàõûíëàøäû. Àòàáàëà:
– Áó âàõòà ãÿäÿð ùàðäà èäèí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè.
Àòàáàëà éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿðÿê, äàùà êÿñêèí áèð ñÿñëÿ îíóí öñòö-
íÿ ÷ûüûðäû:
– Ñÿíÿ, ùàðäà èäèí, äåéèðÿì, åøèòìèðñÿí?
Àðàç ùàëûíû ïîçìàéàðàã:
– Ñÿí ùàðäà èäèí, ìÿí äÿ îðäà! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áó úàâàá Àòàáàëàíû òÿìèí åòìÿäèéèíäÿí, î:
– Ìÿí èøäÿ, äå ýþðöì ñÿí ùàðäà èäèí? – äåéÿ äàùà àúûãëû ùàëäà
òÿêðàð ñîðóøäó.
– Ìÿí äÿ èøäÿ.
– Íåúÿ èøäÿ? Ñþç ñîðóøóðàì, úàâàá âåð!
– Äîüðó äåéèðÿì, áóðóãäà èøëÿìÿéÿ ýåòìèøäèì.
– Ùàíñû áóðóãäà?
– Ïîäðàò÷û ßùìÿäèí áóðóüóíäà.
____________
– Ñÿíè îðà êèì àïàðäû?
– Ùå÷ êèì, þçöì ýåòäèì.
296
 Ýþçëÿíèëìÿéÿí áó úàâàá Àòàáàëàíû äÿðùàë éóìøàëòäû, î, ìåùðèáàí-
ëûãëà ñîðóøäó:
– Ñÿíè èøëÿìÿéÿ íÿ âàäàð åòäè, îüëóì? Éîõñà àú ãàëûðñàí?
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Àòàáàëà ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê:
– Áèëèðÿì, ìÿíèì àçàúûã ãàçàíúûì ñÿíè éàõøû éàøàäà áèëìèð, – äåäè.
Àðàç ýöëöìñÿäè:
– Éîõ, áàáà, ìÿí úàâàíàì, äàøäàí éóìøàã ùÿð øåéè éåéÿ áèëèðÿì.
Ñÿí ãîúàëìûñàí, èíäè ýÿðÿê ñÿíè ìÿí ñàõëàéàì.
Àíàõàíûì Àòàáàëàíûí öçöíÿ áàõäû. Àòàáàëà ýþçëÿðèíè ùåéðÿòëÿ èðè-
èðè à÷àðàã:
– Íåúÿ? Ìÿíè ñÿí ñàõëàéàúàãñàí? Ùÿëÿ îíà ÷îõ ãàëûð, îüëóì. Íÿ
ãÿäÿð ìÿí ñàüàì ñÿíè èøëÿìÿéÿ ãîéìàðàì, – äåäè.
Áàáàñû íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà Àðàçû ôèêðèíäÿí äþíäÿðÿ áèëìÿäè. Àðàç:
– Éîõ, áàáà, ñÿíèí àüûð çÿùìÿòëÿ ãàçàíäûüûí ÷þðÿéè ìÿí éåéÿ áèë-
ìÿðÿì, – äåéÿ ãÿòèééÿòëÿ áèëäèðäè.
Àðàç ùÿìèí ýöíäÿí ôÿùëÿ øàýèðäè êèìè ìÿäÿíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Àõøàìëàð ìÿäÿíäÿí åâÿ äþíäöéö çàìàí àðàáèð áàáàñû èëÿ ùÿéÿòäÿêè
ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà îòóðóá, óçóí-óçàäû äàíûøàðäû. Áàáàñû îíà þç úà-
âàíëûüûíäàí, ôÿùëÿëèê ùÿéàòûíäàí ñþç à÷ûá äåéÿðäè:
– Îüëóì, êå÷ìèøëÿðäÿ áóðóãëàð ñó ãóéóñóòÿê ÿë èëÿ ãàçûëàðäû. Áó
ýöí øàõòà ãóéóëàðäà îëäóüó êèìè íþéöòö ãóéóäàí ìàíúàíàã, éà äà
÷àðõëà þêöç ýþíöíäÿí ãàéðûëìûø òóëóãëàðëà ÷ÿêèá ÷ûõàðûðäûëàð. Òàúèðëÿð
íþéöòö òóëóãëàðà äîëäóðóá äÿâÿëÿðëÿ, ãàòûðëàðëà óçàã øÿùÿðëÿðÿ àïàðûð,
îðäà ñàòûðäûëàð. Áàêû íþéöòöíö éàõûí, óçàã þëêÿëÿð ÷îõäàí òàíûéûð. Ìÿí
þçöì êþùíÿ ãóéóëàðäà ÷îõ èøëÿìèøÿì. Ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð àòû áà-
üàðàéà ãîøóá ãàðà ìàçóò ÷ÿêÿðäèì. Éàçûã àòëàð ãàí-òÿð è÷èíäÿ ÿëäÿí
äöøöðäö. Àéäà ö÷-äþðä àò ÷îëàã îëóðäó. Áàõ, èíäè èøëÿð äÿéèøèá, ãóéó-
íóí öñòöíäÿ áóðóã òèêèá, éåðè èòè áàëòà èëÿ ãàçûðëàð. Íþéöòö ãóéóäàí úà-
ëîíêà äåéèëÿí èðè äÿìèð ãàáëàðëà ÷ûõàðûðëàð. Èíäè àò éåðèíÿ ìàøûí äÿçýàù
ãîéìóøëàð. Îíóí êþìÿéè èëÿ ãóéóíó ùÿì ãàçûðëàð, ùÿì äÿ íþéöòöíö
æàëîíêà èëÿ ãóéóäàí ÷ûõàðûðëàð; èíäè èøëÿð áèð ãÿäÿð àñàíëàøûá. Áèçèì
âàõòûìûçäà ÷îõ ÷ÿòèí èäè. Àíúàã, îüëóì, ùÿì êþùíÿ ãóéóëàð, ùÿì äÿ
áó ýöí ãàçûëàí ãóéóëàð áèëèðñÿí íÿ ãÿäÿð ôÿùëÿíè ìÿùâ åòìèøäè? Àúýþç
ìÿäÿí÷èëÿð ãóéó ãàçûëäûãúà éàíëàðûíû ìþùêÿì áÿðêèòìÿäèêëÿðèíäÿí,
÷îõ âàõò ãóéó ó÷óð, ãàçìà÷ûëàð òîðïàã àëòûíäà ãàëûð, éà äà àøàüûäà ãàç
ïàðòëàéûøûíäàí þëöðëÿð. Áó ìîòîðëó áóðóãëàð äà àç ôÿùëÿ òÿëÿô åòìèð.
____________
Ãîëóíó ãàéûø ãûðàí, ãóéóéà äöøöá þëÿíëÿð àç äåéèë. Áó èøäÿ ÷îõ åùòè-
éàòëû îëìàã ëàçûìäûð.
297
 Àòàáàëà î çàìàí ö÷öí éåíè îëàí “âóðìà öñóëó” ùàããûíäà àíúàã áó
ãÿäÿð ìÿëóìàò âåðÿ áèëäè.
Àðàç áèëèðäè êè, àòà-áàáà éóðäó îëàí Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà òÿñÿð-
ðöôàòëà ìÿøüóë îëìàã, õÿñèñ ñàðû ãóìäàí ÷þðÿê ÷ûõàðìàã èéíÿ èëÿ ýîð
ãàçìàãäûð. Îíóí âÿ ýÿëÿúÿê àèëÿñèíèí ùÿéàòû éàëíûç íåôò ìÿäÿíëÿðèíÿ
áàüëûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ãàçìà÷ûëûüûí áèð ÷îõ ñèðëÿðèíè ÿñàñëû ñóðÿòäÿ þé-
ðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, ÷ÿêèëäèêúÿ áèòèá-òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí íåôòèí éåð
àëòûíäà íÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè.
Àðàç áàáàñûíûí âåðäèéè áó ãûñà âÿ ñÿòùè ìÿëóìàòû äèíëÿäèêäÿí ñîí-
ðà ñîðóøäó:
– Áàáà, áó íåôò éåðèí àëòûíäà íÿäÿí îëóð?
– Îüëóì, éåðèí àëòûíäà, öñòöíäÿ íÿëÿð éîõäóð? Áèçèì ãîíøó êÿíä-
ëÿðèí éàíûíäà ÷ûõàí äóç ìÿäÿíëÿðè, Ñóðàõàíûäà ýåúÿ-ýöíäöç øþëÿ
÷ÿêèá éàíàí àëîâ, éåðäÿí ÷ûõàí èñòè, ãàéíàð ñó íÿäÿí îëóð? Ùÿëÿ î óë-
äóçëó, àéëû ýþéëÿðè ýþðöðñÿíìè? Îðäà äà áàøãà áèð àëÿì âàðäûð! Áèç
ýþðìöðöê. Áóíëàðûí ùàìûñû Àëëàùûí ùèêìÿòèäèð.
Àðàçû áó úàâàá ãàíå åòìÿäè; ýþçëÿðè áþéöê ùÿéàò òÿúðöáÿëÿðèíèí
ìÿíàñûíû èôàäÿ åäÿí áàáàñûíûí ýþçëÿðèíÿ äèêèëìèø ùàëäà ôèêðÿ ýåòäè.

III

Àúëûã âÿ ôÿëàêÿò ýÿíúëèéèí çþâã âÿ íÿøÿñèíè äàäìàäàí Âàíéàíû

Ðóñèéàíûí óçàã âÿ áóçëó ñòåïëÿðèíè, ãàëûí øàì ìåøÿëÿðèíè òÿðê åäèá,
Áàêûéà ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè. Î, èø àõòàðìàã ö÷öí ìÿäÿíëÿðè ýÿ-
çÿ-ýÿçÿ Ãàñûì áÿéèí ìÿäÿíèíÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû. Âàíéà áóðóüóí àüçûí-
äà äóðóá ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Áóðàäà ìÿíÿ ìöíàñèá áèð èø éîõäóðìó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ïîäðàò÷û ßùìÿä îíó áàøäàí-àéàüà äèããÿòëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà ãÿòè
áèð ñÿñëÿ:
– Éîõäóð! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàíéà ìÿéóñ áèð ùàëäà äîíóá ãàëäû. Ñþíöê, ëàêèí úÿñàðÿò âÿ èðàäÿ
èôàäÿ åäÿí áèð íÿçÿðëÿ ôÿùëÿëÿðÿ áàõäû. Îíóí ýþðêÿìè, ùÿð áèð ùÿðÿêÿ-
òè “àúàì, èøÿ åùòèéàúûì âàð” – äåéèðäè. Âàíéàíûí áó âÿçèééÿòè Àðàçà èëê
äÿôÿ ìÿäÿíÿ ýÿëèá èø èñòÿäèéè çàìàíû õàòûðëàòäû. Î áèð Âàíéàéà áàõäû,
áèð äÿ ïîäðàò÷û ßùìÿäÿ, ãàøëàðûíû ÷àòàðàã, þçöíÿ ìÿõñóñ êÿñêèí âÿ
____________
àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ:
– ßùìÿä äàéû, íÿ ö÷öí áóíà èø âåðìèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
298
 Ïîäðàò÷û ßùìÿä îíó ÷ÿïÿêè ñöçÿðÿê, úàâàá âåðìÿäè.
Ãàçìà÷û óñòà ÿëè èëÿ Âàíéàíû ýþñòÿðÿðÿê:
– Îíóí úàíûíà, úÿìäÿéèíÿ áàõìûðñàí? Ýöíäÿ îí èêè ñààò áó èñòè-
íèí, ñîéóüóí àëòûíäà èøëÿéÿ áèëÿð? – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàíéà îíóí äåäèéè ñþçëÿðè ÿë-ãîëóíóí ùÿðÿêÿòèíäÿí áàøà äöøöá:
– Àðûã îëäóüóìà áàõìàéûí, ìÿí èøäÿí ãîðõìóðàì! – äåäè.
– Àúà íÿ èñòè, íÿ ñîéóã? Äàøäàí ÷þðÿê ÷ûõàðìàã ö÷öí ùÿð èøÿ
ýåäÿð! – äåéÿ Àðàç óñòàéà åòèðàç åòäè. Ñîíðà öçöíö ßùìÿäÿ òóòàðàã:
– ßùìÿä äàéû, ñÿí îíà èø âåð, éàçûãäûð, ìÿí îíà êþìÿê åäÿðÿì,
– äåäè.
– Áàúàðìàç, îíóí èøè äåéèë!
Àðàç èíàä åòäè:
– Ñÿí íÿ èòèðèðñÿí? Áàúàðìàç, ÷ûõàðäàðñàí.
ßùìÿä áèð Àðàçà, áèð äÿ Âàíéàéà áàõäû, ñîíðà öçöíö Àðàçà òóòóá:
– Êèøè îüëó, áóíäàí ôÿùëÿ îëìàç, àíúàã ñÿíèí ñþçöíö éåðÿ ñàëìû-
ðàì; éàõøû èøëÿìÿñÿ äàùà ìÿíäÿí èíúèìÿ.
Âàíéà î ýöíäÿí Àðàçëà áèð áóðóãäà ÷àëûøìàüà áàøëàäû. Î, Àðàçäàí
èêè éàø áþéöê, õîø ñèìàëû, øèðèíñþùáÿò áèð îüëàí èäè. Ýþé ýþçëÿðèíèí ñàô,
òÿìèç øÿôÿãëÿðè ãÿëáèíèí àéíàñû èäè. Õàñèééÿòëÿðè òóòäóüóíäàí ùÿð èêè
ýÿíú ôÿùëÿ áèðèíúè ýöíäÿí äîñòëàøäûëàð. Àììà íÿ Âàíéà àçÿðáàéúàíúà
áèëèðäè, íÿ äÿ Àðàç ðóñúà. ßââÿëëÿðè áèð-áèðè èëÿ ÷îõ çàìàí èøàðÿ èëÿ äà-
íûøûðäûëàð.
Áó ìÿäÿíäÿ àçÿðáàéúàíëû ôÿùëÿëÿð ÷îõ îëäóüóíäàí Âàíéà îíëàðû
äèíëÿéÿ-äèíëÿéÿ àç áèð âàõòäà Àçÿðáàéúàí äèëèíè àëà-éàðûì÷ûã þéðÿí-
ìèøäè. Ýöíîðòà éåìÿéè çàìàíû Àðàç þç éîõñóë ñöôðÿñèíè Âàíéàíûí éà-
íûíäà éåðÿ ñÿðèá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Àé Âàíéà, íÿ âàð, íÿ éîõ? – äåéÿ ñîðóøäóüó çàìàí Âàíéà:
– Âàëëàù áèð øåé éîõ... éàõøû... éàõøû, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Àðàç éåíÿ
ñîðóøäó:
– ×ÿïýþç Ùöñåéíëÿ àðàí íåúÿäèð?
– Ùàíñû? Î... äöêàí÷û Ùöñåéí? ßäÿ, î éàìàí æóëèê, éàìàí àäàì.
Ìÿí àéäà áèð àí àëòû ìàíàò àëûð, ö÷ ìàíàò îòàã âåðèð. Ö÷ ìàíàò íàëîã
âåðèð. Ìàíäà îí ìàíàò ãàëäû. Ýåäèð Ùöñåéí äöêàíà: “Àé Ùöñåéí, ìÿí
íÿ àïàðäû?” Î ÷îòêà àëäû, øàðàã, øàðàã: “÷þðÿê, ïåíäèð, ïàïèðîñ, ñïè÷êà,
íåôò, øàêàð, ÷àé, ñóä, éóìóðòà, âîäêà... îí äþðä ìàíàò àëòû ãÿïèê...”
Ìÿí îíà äåäè: “Åé Ùöñåéí, ìÿí éóìóðòà àïàðìàäû, ñóä àïàðìàäû,
____________
âîäêà ñîâñåì àïàðìàäû...” Î äåäè: “Éîõ, àïàðäû... ÷îõ äàíûøìà!”
Àðàç ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö, ñîíðà ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ âóðóá:
299
 – Ãÿì éåìÿ, áèçèìêè ñîéóëìàãäàí ýÿëèáäèð, – äåäè.
– Ùöñåéíäÿí àúûã åòäè, ýåòäè î éîüóí åðìàíû Àéðàïåòäÿí àëäû. Ïà-
ëó÷êà àëàí ýöí ýåòäè äöêàíà: àé Àéðàïåò, ìÿí íÿ àïàðäû? Î äà ÷îòêà
àëäû: “÷þðÿê, ïåíäèð, ñóä, éóìóðòà, âîäêà, ïàïèðîñ, ñïè÷êà, øàêàð, ÷àé,
íåôò...”. Àé Àéðàïåò, ìÿí ñóä àïàðìàäû, éóìóðòà àïàðìàäû, âîäêà ùå÷
àïàðìàäû... Î äåäè, “éîõ, àïàðäû, äàíûøìà!”.
– Ùå÷ àïàðìàäû?
– Éîõ, âàëëàù, ùå÷ àïàðìàäû.
Àðàç úèääè áèð òþâð àëäû, ÿëèíè Âàíéàíûí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
– Âàíéà, áèçè éàìàí ñîéóðëàð. Ýöíäÿ îí èêè ñààò èøëÿéèðèê, éåíÿ
àúûã; àúëûã ùÿëÿ áèð òÿðÿôÿ ãàëñûí, ùÿð ýöí þëöì ãîðõóñó âàð. Áèð éàí-
äàí ãóéóëàð àüçûíû ÿæäàùà êèìè à÷ûá, ôÿùëÿëÿðè áèð-áèð óäóð, áèð òÿðÿô-
äÿí äÿ áó ìÿäÿí÷èëÿð, ãî÷óëàð áèð-áèðèíäÿí íåôò, òàõòà, áîðó, ãàéûø
îüóðëàéûðëàð. Îüðóëàð, èøèí öñòö à÷ûëìàñûí äåéÿ áÿçè âàõò ôÿùëÿëÿðè äÿ
ýþòöðöá þçëÿðè èëÿ àïàðûðëàð. Áó õîçåéèíëÿð âàðëàíäûãúà àúýþç îëóð.
Äöíéàíû äà ãàçàíñàëàð ýþçëÿðè äîéìóð.
Äîüðóäàí äà ìÿäÿíëÿðäÿ îüóðëóã, ãî÷óëóã ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðäû.
Îíà ýþðÿ äÿ ìÿäÿí ñàùèáëÿðè ãî÷àã, áàúàðûãëû ãàðîâóë÷óëàð òóòìàüà
ìÿúáóð îëóðäóëàð. Ýöíÿøèí ãóëàüû áàòäûìû, êèìñÿ áèð áóðóüóí éàíûí-
äàí êå÷ÿ áèëìÿçäè. Ãàðîâóë÷óëàð îíó òóòóá äþéÿð, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð äóñòàã
ñàõëàðäûëàð. Òÿñëèì îëìàéàíäà àðàëàðûíäà àòûøìà áàøëàðäû.
Áèð ýöí Àðàçûí èøëÿäèéè ãóéóíóí áàëòàñû ãûðûëìûøäû. Ìÿäÿíäÿ áóðóã
àëÿòëÿðèíè òÿìèð åäÿí åìàëàòõàíà îëìàäûüûíäàí ãûðûëàí àëÿòëÿðè òÿìèð
ö÷öí Áàêû ñòàíñèéàñûíûí éàíûíäà îëàí åìàëàòõàíàéà àïàðìàã ëàçûì èäè.
Ïîäðàò÷û ßùìÿä î àõøàì Àðàçû åâÿ ýåòìÿéÿ ãîéìàäû. Îíà áèð òöôÿíý
âåðäè. Âàíéàíû äà îíà ãîøóá áàëòàíû åìàëàòõàíàäà òÿìèð åòäèðìÿéÿ
ýþíäÿðäè. Ãàðàíëûã ÷þêìöøäö. Àðàç Âàíéà èëÿ ö÷-äþðä ïóä àüûðëûüûí-
äà îëàí áàëòàíû ýþòöðöá, åìàëàòõàíàéà ýåäèðäè. Êàñïàðîâ ãàðäàøëàðû
ìÿäÿíèíèí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí ãàðîâóë÷ó Ñàðû Ìóñà îíà äîüðó ýÿëÿí
êþëýÿëÿðè ýþðöíúÿ:
– Åé êèìñèíèç? Äóðóí! – äåéÿ ÷ûüûðäû.
Àðàç ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, ýåäÿ-ýåäÿ:
– Ãîðõìà, áèçèê – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Êèìñÿí? Äóð, òÿðïÿíìÿ, âóðäóì!
Àðàç âÿçèééÿòèí úèääè îëäóüóíó éàëíûç èíäè àíëàéûá, éàõûíäàêû áó-
____________
ðóüóí àðõàñûíà êå÷ÿðÿê áàëòàíû éåðÿ ãîéäó, áàëòàíûí àðõàñûíäà äàëäà-
ëàíûá òöôÿíýè ÿëèíäÿ ùàçûð òóòäó. Âàíéà îíà:
300
 – Àðàç, àòìà, î áèçèì íÿéèìèçè àëàúàã? Ýþðöð êè, ãûðûã áàëòàíû ãà-
éûòäûðìàüà àïàðûðûã, – äåäè.
Àðàç ãàðàíëûãëàðû éàðàí àúûãëû ýþçëÿðèíè îíà äèêäè:
– Íåúÿ íÿéèìèçè àëàúàã, î áèçèì áàëòàìûçû ÿëèìèçäÿí àëìàã èñòÿéèð.
Ãàðîâóë÷ó éåíèäÿí áàüûðäû:
– Åé êèìñÿí? Éîëäàí ÷ûõ, éîõñà âóðäóì!
Àðàç äà åéíè ñÿñëÿ:
– Ñÿí ÷ûõ éîëäàí, ãîé éîëóìóçëà ýåäÿê!
– Åé îüëàí, ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí ìÿíÿì!
– Àäûí íÿäèð?
– Àäûì? Àðàç!
– Ùàíñû êÿíääÿíñÿí?
– Ñóðàõàíû êÿíäèíäÿí. Áèð äå ýþðöì, ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí Ñàðû Ìóñàéàì!
– Òàíûéûðàì, äå ýþðöì áèçèì éîëóìóçó íÿ ö÷öí êÿñèðñÿí?
– Ùàðà ýåäèðñèç?
– Áàëòà ãûðûëûá, îíó ãàéûòäûðìàüà àïàðûðûã.
– Êèìèí áóðóüóíäàí?
– Ïîäðàò÷û ßùìÿäèí.
– Éàõøû, ýÿëèí êå÷èí.
Àðàç Âàíéà èëÿ áÿðàáÿð áàëòàíû ýþòöðöá, éîëà äöøäö. Éàõûíëàøûíúà
Ñàðû Ìóñà äèããÿòëÿ Àðàçà áàõäû, áèðäÿí îíóí òöôÿíýèíè äàðòûá ÿëèíäÿí
àëìàã èñòÿäè. Àðàç îíóí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí àúûãëàíûá, òöôÿíýè åëÿ äàðòäû
êè, Ñàðû Ìóñà àç ãàëäû àüçû öñòÿ éåðÿ äÿéñèí. Ñàðû Ìóñà þçöíö äîüðóë-
äóíúàéà ãÿäÿð Àðàç îíóí òöôÿíýèíäÿí òóòäó:
– Òöôÿíýè åëÿ àëìàçëàð, áàõ áåëÿ àëàðëàð, – äåéÿ ýöúö ýÿëäèêúÿ
áóðóá äàðòäû âÿ Ñàðû Ìóñàíûí ÿëèíäÿí àëäû.
Ñàðû Ìóñà ìÿäÿíëÿðäÿ ÿí ãî÷àã ãàðîâóë÷óëàðäàí áèðè ñàéûëûðäû. Áó
âàõòà ãÿäÿð ùå÷ êÿñ úÿñàðÿò åäèá îíóí ãàáàüûíà ÷ûõìàìûø âÿ îíó áå-
ëÿ òÿùãèð åòìÿìèøäè. Î áó ýåúÿ îí ñÿêêèç éàøûíäà áèð ýÿíúèí ãöââÿò âÿ
úÿñàðÿòè ãàðøûñûíäà éàðïàã êèìè òèòðÿìèøäè. Ãöðóð âÿ ÿçÿìÿòè ãûðûëäûüû
ùàëäà éåíÿ äÿ áöòöí ãöââÿò âÿ èðàäÿñèíè òîïëàéàðàã, ùåéðÿòëÿ áàüûðäû:
– ßäÿ, ìÿíèì òöôÿíýèìè àëûðñàí?
– Úàíûíû äà àëàðàì! Ñÿí êèìäÿí àðòûãñàí?!
Ñàðû Ìóñà àúûüûíäàí òèòðÿéèðäè, ÷öíêè î áèëèðäè êè, ñàáàù “Ñàðû Ìó-
____________
ñàíûí òöôÿíýèíè ýåúÿ ñöäÿìÿð áèð óøàã ÿëèíäÿí àëìûøäûð” ñþçëÿðè äèëëÿð-
äÿ äàñòàí îëàúàãäû. Áóíó ùå÷ âÿúùëÿ þç ëîâüà ìÿíëèéèíÿ ñûüûøäûðà
301
áèëìèðäè. Î áèð äÿ Àðàçûí öçÿðèíÿ àòûëûá, òöôÿíýè îíóí ÿëèíäÿí àëìàã èñ-
òÿäè. Àðàç òöôÿíýèí ãóíäàüû èëÿ îíó åëÿ âóðäó êè, î ýåðèéÿ ñÿíäÿëÿéÿ-
ðÿê, éåðÿ ñÿðèëäè. Àðàç Âàíéà èëÿ áàëòàíû ãàëäûðûá ýåäÿðÿê:
– Áîø éåðÿ þçöíö èíúèòìÿ, ñÿí ìÿíäÿí òöôÿíý àëà áèëìÿçñÿí,
ñàáàù ýÿë, òöôÿíýèíè àïàð, – äåäè.
Ñàðû Ìóñà áó úàâàí ôÿùëÿäÿ îëàí ùöíÿðÿ ùåéðÿò åòäè. Âöúóäóíäà-
êû áöòöí àüðûëàðû óíóäàðàã, îíó ìÿüëóá åäÿí áó óøàüûí êèì îëäóüóíó
þéðÿíìÿê ö÷öí àðõàäàí áàüûðäû:
– Åé, ãàðäàø îüëó, äå ýþðöì ñÿí êèìëÿðäÿíñÿí?
– Íåéëÿéèðñÿí, ñàáàù áèëÿðñÿí!
– Éîõ ýåòìÿ, òàíûøëûã âåð, ìÿíèì êèìè ÿæäàùàíûí òöôÿíýèíè ÿëèíäÿí
àëàí àäàìûí êèì îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðÿì. Ñÿí Àëëàù, äå ýþðöì
êèìëÿðäÿíñÿí?
– Áàëàêèøèíèí îüëóéàì.
– Àùà, Áàëàêèøèíèí îüëó, Àòàáàëàíûí íÿâÿñè... Áåëÿ äå... Éîõñà, áèð
ãîøóí ýÿëñÿ èäè, ìÿíèì òöôÿíýèìè ÿëèìäÿí àëà áèëìÿçäè. Ðÿùìÿòëèê
àòàíëà äóç-÷þðÿê êÿñìèøÿì. ßââÿëèíäÿí òàíûñàéäûì, íÿ ìÿí ñÿíèí
éîëóíó êÿñÿðäèì, íÿ äÿ ñÿí ìÿíèì àäûìû áàòûðàðäûí. Èíäè êè, áåëÿäèð,
ýÿë ìÿíèì òöôÿíýèìè ãàéòàð, ãîðõìà, ìÿí ñèçèí íÿñëÿ òöôÿíý àòìàðàì.
Ñàðû Ìóñàíûí ñþçëÿðè, õöñóñÿí îíóí “ÿââÿëèíäÿí òàíûñàéäûì, íÿ
ìÿí ñÿíèí éîëóíó êÿñÿðäèì, íÿ äÿ ñÿí ìÿíèì àäûìû áàòûðàðäûí”
– äåìÿñè Àðàçû äöøöíäöðäö. Î, òöôÿíýè éåðÿ ãîéóá:
– Ýÿë òöôÿíýèíè àë, àíúàã áèçÿ ñàòàøìà, – äåéÿ ÷àüûðäû.
Ñàðû Ìóñà òöôÿíýè àëäûãäàí ñîíðà:
– Ñÿíÿ ñàòàøìàðàì, àðõàéûí ýåò, áó ýåúÿ âàõòûíäà ÿëèíÿ òöôÿíý
âåðèá, ñÿíè áóðàäàí âàüçàëà ýþíäÿðÿí î èò îüëó ßùìÿäëÿ ñàáàù éàõøû-
úà äàíûøàðàì, – äåäè.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Âàíéà îíà:
– Ñàü îë, Àðàç, ìÿí ñÿíè áåëÿ áèëìèðäèì, ãî÷àã îüëàíìûøñàí, – äåäè.
Àðàç:
– Ìÿí ùÿëÿ ùå÷ áèð ãî÷àãëûã ýþñòÿðìÿìèøÿì. Ìÿíèì àòà-áàáàì
õàëãû òàëàéàí áó ãóëäóðëàðëà þìðö óçóíó ãî÷ êèìè äþéöøìöøäöð. Áèçè
òàëàéàí àçäûðìû? Ìÿí èñÿ îíëàðà ùÿëÿ ùå÷ áèð øåé åòìÿìèøÿì.
Ùÿð èêèñè ãàðàíëûã ýåúÿíèí äèëñèç ñöêóòó âÿ ÷èéèíëÿðèíè ÿçÿí áàëòà-
íûí àëòûíäà óçàãëàøûá ýþçäÿí èòäèëÿð.

____________

302
 IV

Àðàç ÷àëûøãàí, çÿùìÿòè ñåâÿí, þç ãöââÿò âÿ ìÿùàðÿòèíÿ èíàíàí

úèääè âÿ èðàäÿëè áèð úàâàí ôÿùëÿ èäè. Îíó ùå÷ áèð èø ãîðõóäà áèëìÿçäè.
Ùÿð çàìàí èø öñòöíÿ áèð àòëû êèìè ÷àïàð, èøèí áàüðûíû éàðàðäû. Ìÿäÿí èøëÿ-
ðèíÿ îëàí áþéöê ùÿâÿñè ñàéÿñèíäÿ î àðòûã ÿí òÿúðöáÿëè áèð óñòà îëìóøäó.
Àðàç ùÿð çàìàí êþíëöíö õîø òóòàð, êÿäÿð âÿ ñûõûíòûéà ÿñëà éîë âåð-
ìÿçäè. Åâäÿ äàø îéíàäûð, ãàðøûñûíà ÷ûõàí îëóðñà ýöëÿøèð, àðàáèð òàé-òóøó
èëÿ áèðëèêäÿ äîâøàí, ãóø âÿ áàëûã îâóíà ýåäèðäè. Îíóí áîðó êèìè ýóðëà-
éàí ñÿñèíè, ïÿðäÿ-ïÿðäÿ éöêñÿëÿí øÿí ãÿùãÿùÿëÿðèíè åøèäÿíëÿð ùåéðÿòëÿ:
“Êàñûáëûã ñÿíèí öðÿéèíÿ éîë òàïìàéûá” – äåéèðäèëÿð.
Àðàç ñàäÿúÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ìÿíèì ÿí áþéöê äöøìÿíëÿðèìäÿí áèðè åëÿ êàñûáëûãäûð. Êèøè äöø-
ìÿíÿ þç öðÿéèíäÿ éåð âåðìÿç. Þëöíúÿéÿ ãÿäÿð íÿ êàñûáëûüûí, íÿ äÿ
îíó ìÿíÿ úàëàéàíëàðûí ãàáàüûíäà ÿéèëìÿéÿúÿéÿì, – äåéÿ úàâàá âåðèðäè.
Ëàêèí áàáàñû Àòàáàëàíûí ôàúèÿëè þëöìö âÿ àíàñû Àíàõàíûìûí âÿáà
õÿñòÿëèéèíäÿí âÿôàò åòìÿñè Àðàçûí øÿí ñèìàñûíà äÿðèí áèð êÿäÿð ïÿðäÿ-
ñè ÷ÿêìèø, îíóí äàõèëè àëÿìèíäÿ áèð ôûðòûíà äîüóðìóøäó. Èíäè î, ìåùðè-
áàí àíà íÿâàçèøèíäÿí, àíà ãàéüûñûíäàí ìÿùðóì îëìóøäó. Îíà àòàëûã
åäÿí àäàì éàíûíäà äåéèëäè.
Àòàáàëàíûí þëöìö ëàï ãÿôëÿòÿí îëäó. Áèð àõøàì î, åâÿ àðàáàñûç ãà-
éûòìûøäû. Àðàç òÿÿúúöáëÿ:
– Áàáà, àðàáàí ùàíû? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó. Àòàáàëà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Îüëóì, àðàáà÷ûëûüû àòäûì, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Áó ùàäèñÿ Àðàçû ÷îõ
ñåâèíäèðäè; ÷öíêè áàáàñû éöç éàøûíû ÷îõäàí êå÷ìèø, ñàüëàì âÿ ÷àëûøãàí
îëäóüóíà áàõìàéàðàã, þìðöíöí õÿçàí éåëè îíóí âöúóäóíó ãóðóòìà-
üà, ãîúàëûã íèøàíÿëÿðè þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Àðàç äÿôÿëÿðëÿ
áàáàñûíà: “Áàáà, ñÿí ãîúàëìûñàí, äàùà ñÿíèí èøëÿìÿéèíÿ ðàçû äåéèëÿì,
îòóð åâäÿ, áèð àç ðàùàòëàí” – äåéÿ éàëâàðìûøäûñà äà, áàáàñû ðàçû îëìà-
ìûøäû. Èíäè îíóí þç ðàçûëûüû èëÿ èøäÿí ÷ûõìàñû Àðàçû ÷îõ ñåâèíäèðäè.
Àðàçûí áó ãÿäÿð ñåâèíäèéèíè ýþðÿí Àòàáàëà ÿñèë ùÿãèãÿòè îíà íàüûë
åòäè:
– Îüëóì, ìÿíèì úàíûì èøëÿ áÿðêèéèá, ìÿí èøñèç ãàëà áèëìÿðÿì.
Éàé, ãûø áó ìÿäÿíëÿðäÿí øÿùÿðÿ àðàáàéëà íþéöò äàøûìàã çÿùìÿòëè
èøäèð. Ýÿëèðèì àíúàã ùå÷ þçöìö äÿ ýþðìöð. Äöíÿí ðàìàíàëû Ñöëåéìàí
éàíûìà ýÿëìèøäè. Ðàìàíàäà øàõòà ãóéó ãàçäûðûð. Éàõøû äà ùàãã âåðèð.
____________
áó ýöíäÿí îíóí ãóéóñóíäà èøëÿéèðÿì.
303
 Àðàç àòàñû Áàëàêèøèíèí íåôò ãóéóñóíäà ãàç ïàðòëàéûøûíäàí þëäöéöíö
åøèòìèøäè. Áàáàñûíûí øàõòà íåôò ãóéóñóíäà èøëÿìÿñè îíà àòàñûíûí ãàç
ïàðòëàéûøûíäàí þëäöéöíö õàòûðëàòäû. Îíóí öç-ýþçö äóìàíëàíäû, ãàøëàðû
÷àòûëäû. Êÿñêèí áèð ñÿñëÿ:
– Áàáà, ìÿí ñÿíè øàõòà ãóéóëàðäà èøëÿìÿéÿ ãîéìàðàì, – äåäè. Áó
ãîúà âàõòûíäà ñÿíèí áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ, ìÿíèì öðÿéèìÿ ñàüàëìàç áèð
éàðà à÷àð, ìÿí áóíà ðàçû äåéèëÿì.
Àòàáàëà áèð àí äöøöíäö, ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá:
– Îüëóì, – äåäè, – ñóãàáû ñóäà ñûíàð. Ìÿíèì úàíûì Áàëàêèøèíèí úà-
íûíäàí àðòûã äåéèë êè! Ñÿí ùå÷ äÿðä ÷ÿêìÿ.
Àðàç áàáàñûíûí ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíÿ àëûá, ÷îõ éàëâàðäû, ôàéäà âåðìÿäè.
Óçóí ñöðÿí äàíûøûüûí íÿòèúÿñè áó îëäó êè, Àòàáàëà áó ãóéóíó ãàçûéûá
èøÿ ñàëäûãäàí ñîíðà ÿë ãóéóëàðûíäà èøëÿìÿéÿúÿéèíÿ ñþç âåðäè. Àðàç
èñòÿð-èñòÿìÿç ðàçû îëäó.
Àòàáàëà ãóéóíó èéèðìè ìåòðÿ ãÿäÿð ãàçìûøäû. Î ýöí ãóéóíóí îðòà
òÿðÿôè ÿéèëèá ãàðûí ñàëëàäûüûíû ýþðäö. Ãóéó ñàùèáè Ñöëåéìàíà: “Ãóéó-
íóí éàíëàðûíû òàõòà èëÿ áÿðêèòìÿê ëàçûìäûð” – äåéÿ, õÿáÿð âåðäè. Ñöëåé-
ìàí ÿéèëèá ãóéóéà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Î ãÿäÿð äÿ ÿéèëìÿéèá, ãîðõóñó éîõäóð, åùòèéàò åäèðñÿíñÿ, áÿðêè-
äÿðèê, – äåäè.
Ñöëåéìàí þç ñþçöíäÿ äóðìàéûá, ýöíö-ýöíÿ ñàòûðäû.
Àòàáàëà áó ýöí éåíÿ Ñöëåéìàíëà ñþçÿ ýÿëèá, ãóéóíóí áÿðêèäèëìÿ-
ñèíè îíäàí úèääè ñóðÿòäÿ òÿëÿá åòäè. Îíëàðûí ñÿñèíÿ, éàõûíäàêû ãîíøó
ôÿùëÿëÿð âÿ ãàçìà÷ûëàð äà òîïëàíäû. Àòàáàëà öçöíö îíëàðà òóòóá:
– Àé àäàìëàð, èíñàôëà äåéèí, èíäè áó ãóéóéà äöøöá èøëÿìÿê îëàð?
– äåéÿ ñîðóøäó.
Ãàçìà÷ûëàð ÿéèëèá ãóéóéà áàõäûãäàí ñîíðà:
– Áó ãóéó ãàðûí ñàëëàéûá, èíäèúÿ ó÷àúàüàì, äåéèð. Àíúàã úàíûíäàí
êå÷ÿí àäàì ýèðèá áóðäà èøëÿð, – äåéÿ áèð àüûçäàí úàâàá âåðäèëÿð.
Àòàáàëà:
– Ìÿí úàíûìäàí êå÷ìÿìèøÿì! – äåéÿ ãÿòè åòèðàç åäèá, èøëÿìÿê èñ-
òÿìèðäè.
Ñöëåéìàí äèë-äîäàüûíû ÷åéíÿéÿðÿê:
– Ìöôòÿ èøëÿìèðñÿí êè, øÿðòèìèç âàð, ïóë àëàúàãñàí, – äåéèðäè. ×àðÿ-
ñè êÿñèëäèêäÿí ñîíðà Ñöëåéìàí àðàáà÷ûéà ö÷-äþðä àðàáà ýèë ýÿòèðìÿê
ö÷öí ïóë âåðäè. Ñîíðà öçöíö Àòàáàëàéà òóòóá:
– Èíäè àðõàéûí îëäóíìó? – äåäè. – Ñàáàùäàí ãóéóíóí éàíëàðû áÿð-
____________
êèäèëÿúÿê, áèð ýöíöìöç èòìÿñèí, ÿýÿð êèøèñÿí, ñþçöìö éåðÿ ñàëìà, áó
ýöí äÿ èøëÿ!
304
 Ñöëåéìàí îíà ÷îõ ìèííÿò åòäè. Àòàáàëà èñòÿð-èñòÿìÿç ãóéóéà
äöøöá, ãàçìàüà áàøëàäû. Î, àúûãëû îëäóüó çàìàí ÷îõ ñöðÿòëÿ èøëÿéèðäè.
Ùÿòòà î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ èøëÿéèðäè êè, òîðïàüû ãóéóäàí ÷àðõëà ÷ûõàðàí ôÿùëÿ
îíóíëà àéàãëàøà áèëìèðäè, àëíûíäàí àõàí òÿðè ñèëÿ-ñèëÿ:
– Àòàáàëà, éàìàí àúûãëàíìûñàí, àúûüûíû ãàðà òîðïàãäàí àëûðñàí,
– äåéèðäè.
Èø ãûçüûí ñóðÿòäÿ äàâàì åäèðäè. Ôÿùëÿ àüçûíà ãÿäÿð áàñà-áàñà äîë-
äóðóëìóø áàüàðàíû ãóéóäàí ÷ûõàðûðêÿí, øèääÿòëè áèð ýóðóëòó ãîïäó. Ýó-
ðóëòóíóí øèääÿòèíäÿí î, ãîðõó è÷ÿðèñèíäÿ ñöðÿòëÿ ýåðèéÿ ÷ÿêèëäè.
Áàüàðà, öñòöíÿ åíÿí òîðïàüûí òÿçéèãè èëÿ ñöðÿòëÿ ãóéóéà òÿðÿô ýåäèð
âÿ áàüàðàíû ÷ÿêÿí àòû ýåðèéÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ÷àðõûí àëòûíà òÿðÿô ñöðöêëÿéèð-
äè. Þçöíö èòèðìèø ôÿùëÿ ãàáàãúà àðõàñû ÷àðõûí àëòûíà ýèðìèø, ÿëëÿðè ùà-
âàäà îéíàéàí àòû ÷àðõûí àëòûíäàí ÷ÿêèá ÷ûõàðäû. Ñîíðà òåç ãóéóéà òÿðÿô
ãà÷äû. Ãóéó ó÷ìóø, ùå÷ ãàçûëìàìûø êèìè àüçûíà ãÿäÿð òîðïàãëà äîë-
ìóøäó. Ôÿùëÿ ýþçëÿðè éàøàðìûø ùàëäà áîüóã áèð ñÿñëÿ:
– Éàçûã Àòàáàëà!.. Î äà îüëó êèìè òîðïàüûí àëòûíäà ãàëäû. Åëÿ áèë
öðÿéèíÿ äàììûøäû... – äåéÿ áàøûíû àøàüû ñàëäû.
...Àòàáàëàíûí ôàúèÿëè þëöìöíäÿí áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ñîíðà Áàêû êÿíäëÿ-
ðèíäÿ âÿáà õÿñòÿëèéè áàøëàíäû. Ùÿêèì öçö ýþðìÿéÿí áó éåðëÿðäÿ éîëó-
õóúó õÿñòÿëèê ñöðÿòëÿ éàéûëûá, ÷îõëó ãóðáàíëàð àëäû. Àíàõàíûì äà áó
ãóðáàíëàðäàí áèðè îëäó.

Àðàç 25 éàøûíà ÷àòìûøäûñà äà, ùÿéàòäà ÷îõ ìöùöì ìÿñÿëÿ îëàí åâ-
ëÿíìÿê ùàããûíäà ùÿëÿ äöøöíìÿéÿ òÿëÿñìèðäè. Éàõûí òàíûøëàðû, ãîùóì-
ëàðû, îíóíëà ãàïû áèð ãîíøó îëàí êþùíÿ äîñòó ßëèñÿôà äÿôÿëÿðëÿ îíà
åâëÿíìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðäöêëÿðè ùàëäà, Àðàç ùå÷ áèðèíÿ ãÿòè úàâàá âåð-
ìÿéèá: “Ùÿëÿ òåçäèð” – äåéèðäè. Êè÷èêëèêäÿí þç ÿìÿéè èëÿ éàøàìàñû,
éîõñóëëóã, åùòèéàú îíà ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè þë÷öá-áè÷ìÿê, îíóí ìöñáÿò
âÿ ìÿíôè úÿùÿòëÿðèíè äóéìàã âÿðäèøèíè þéðÿòìèø, îíäà ùÿéàòà ãàðøû
òÿíãèäè ìöíàñèáÿò îéàòìûøäû.
Î, åâëÿíìÿê ÿëåéùèíÿ äåéèëäè. Àèëÿ ùÿéàòûíû î ùÿð êÿñäÿí ÷îõ
ñåâèð, îíóí áöòöí èíñàíëàð ö÷öí ìöùöì áèð âÿçèôÿ âÿ òÿáèè áèð ãàíóí
____________
îëäóüóíó áèëèðäè. Àíúàã, î þç òÿáèÿòèíÿ, âÿçèééÿòèíÿ óéüóí áèð ùÿéàò
éîëäàøû àõòàðûðäû.
305
 Êÿíääÿ Ýöíÿø àäëû áèð ãûç âàðäû. Îíó éàõûí, óçàã êÿíäëÿð äÿ òàíû-
éûðäû. Àòà-àíàñû Ýöíÿøè ÿðêþéöí áþéöòìöøäö. Î, êèøè òÿáèÿòëè, äÿëèñîâ,
ÿòëè-úàíëû áèð ãûç èäè. Ùÿð ýöí èðè äàðâàçàëàðûíûí öñòöíÿ ÷ûõûá àéàãëàðûíû
ñàëëàð, ÿëèíäÿêè èðè äÿéÿíÿéè äàðâàçàíûí ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ÷ûðïàð, éîëäàí êå-
÷ÿíëÿðè ñåéð åäÿðäè. Äÿâÿ÷èëÿðèí, àðàáà÷ûëàðûí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè, øÿùÿ-
ðÿ íÿ àïàðäûãëàðûíû ñîðóøàð, ñîíðà àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ: “Àòàì, àòàì,
Àëëàù õåéèð âåðñèí! – äåéÿðäè. Òàíûéàí úàâàíëàð îíó ñþéëÿòìÿäÿí êå÷-
ìÿçäèëÿð. Î äà ëîâüà úàâàíëàðû àúû-àúû èéíÿëÿð, ùÿð áèðèíèí àéûáûíû öçö-
íÿ äåéÿðäè. Îíó òÿùãèð åäÿí îëóðñà, èëäûðûì êèìè éåðÿ àòûëàðàã ÿëèíäÿêè
äÿéÿíÿêëÿ ùöúóì åäèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿð êÿñ îíó àúûãëàíäûðìàäàí
ñèâèøèá ýåòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ýöíÿøèí áó õàñèééÿòëÿðè ùàìûéà ãÿðèáÿ ýþ-
ðöíñÿ äÿ, òÿìèç ÿõëàãû, ìÿðäëèéè èëÿ ÷îõëàðûíäà ðÿüáÿò îéàäûðäû. Îäóð
êè, ùÿðäÿíáèð îíà åë÷è ýÿëÿí äÿ îëóðäó. Àíúàã éàøû èéèðìèíè êå÷ìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, ãàïûñûíà ýÿëÿí åë÷èëÿðèí ùàìûñûíà ðÿää úàâàáû âåðìèøäè.
Åâäÿ îíóí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ÿñÿáèëÿøèð, úÿçà âåðèð, àíúàã ùå÷ áèð øåé
îíà òÿñèð åòìèðäè. Àíàñû àðàáèð îíà:
– Áàøûí áàòñûí, äÿëè îëäóüóí ö÷öíäöð êè, ãàïûìûçû åë÷è òàíûìûð, ýÿ-
ëÿíëÿðè äÿ öçö ãàðà ãàéòàðûðñàí. Ñÿí áó åâäÿ ãóðäíàí ãèéàìÿòÿ ãàëà-
úàãñàí, – äåéÿðäè.
Ýöíÿø èñÿ áó ñþçëÿðè úàâàáñûç áóðàõìàçäû:
– Åë÷èíè íåéëÿéèðÿì. ìÿí þçöì äÿ áèð êèøèéÿì.
Éîëäàí êå÷ÿí úàâàíëàð îíó ãûçûøäûðìàã ö÷öí:
– Ýöíÿø, Ýöíÿø, áàõ, ùàíñûìûçû áÿéÿíèðñÿí, äå, ñàáàù ñÿíÿ åë÷è
ýþíäÿðÿê! – äåéÿíäÿ, îíëàðû éóõàðûäàí àúûãëû áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê:
“Àòàì, àòàì, òàéûíûçû òàïûí, ìÿí èò-ãóðä éîëäàøû äåéèëÿì” – äåéÿ
àúûãëàíàð âÿ ÿëèíäÿêè àüàúû ãàïûéà ÷ûðïà-÷ûðïà åòèíàñûç áèð ùàëäà ôèò ÷àë-
ìàüà áàøëàðäû.
Áèð ýöí êÿíäèí àäëû úàâàíëàðûíäàí îëàí Òåéìóð, ãàïûëàðûíûí àüçûí-
äàí êå÷ÿðêÿí îíó ýþðöá:
– Àé ãûç, ñÿí àòà åâèíäÿ ãàëìàãäàí áåçèêèá éîðóëìàäûíìû? – äåéÿ
ñîðóøäó.
Ýöíÿø öçöíö éàíà ÷åâèðèá, úàâàá âåðìÿäè. Òåéìóð ñþçöíÿ äàâàì
åäÿðÿê:
– Áîø-áîø îòóðóá ôèò ÷àëìàãäàíñà, òîé òÿäàðöêöíäÿ îë, êþíëöìöç
àø èñòÿéèð, – äåäè.
____________
Ýöíÿø:
– Àòàì, àòàì, ýåò òàéûíû òàï! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
306
 Òåéìóð ýöëÿðÿê:
– Òàéûìñàí, ìÿíäÿí àðòûã îüëàíà ýåäÿúÿêñÿí? – äåéÿ êÿêÿëÿíäè.
Ýöíÿø ÿëèíäÿêè äÿéÿíÿéè ùàâàäà îéíàäàðàã áàüûðäû:
– Åé, ýþçëÿðèíè éàõøû à÷, èòÿ ýåäÿðÿì, ñÿíèí êèìè áàøû-ïàïàãëûéà
ýåòìÿðÿì! Éîëóíó äöç ýåò, éîõñà...
Òåéìóð éåðÿ ìûõëàíìûø êèìè äîíóá ãàëäû. Ãûç îíó ùÿì òÿùãèð,
ùÿì äÿ òÿùäèä åäèðäè. Òåéìóð àúûüûíû éåìÿê èñòÿìÿéèá, îíà àüûð áèð
úàâàá âåðìÿéÿ ùàçûðëàøàðêÿí àðõàäàí éàõûíëàøàí Àðàç ýöëÿ-ýöëÿ ÿëèíè
îíóí ÷èéíèíÿ âóðóá:
– Äîüðó äåéèð, éîëóíó äöç ýåò! – äåäè.
Òåéìóð øèêàéÿò÷è áèð ñÿñëÿ:
– Ñþçëÿðèíè åøèòìÿäèí? Áó ùÿéàñûçà íÿ úàâàá âåðñÿì éàõøûäûð?
– äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç áàøûíû ìÿíàëû-ìÿíàëû òÿðïÿäÿðÿê:
– Åøèòäèì, åøèòäèì. ÷îõ éåðèíäÿ äåéèð, – äåäè. – Ïàéûí èäè, àëäûí!
Ïàëòàðû éûðòûëìàã èñòÿìÿéÿí ìåøÿéÿ ýèðìÿç, ìÿíÿ íÿ ö÷öí äåìèð?
Àðàç êÿíä ãûçëàðûíäàí éàëíûç Ýöíÿøè áÿéÿíìèø, îíó ñåâìèøäè.
Àðàáèð ãàïûëàðûíäàí êå÷ÿðêÿí ìöøòÿðè ýþçö èëÿ îíà áàõàð, ãûç äà îíó
ýþðöíúÿ áàøûíû àøàüû äèêÿðÿê, ýþçàëòû îíó ñöçÿðäè. Ùÿð èêèñèíèí àðàñûíäà
áàøëàíàí áó ýèçëè ìÿùÿááÿò ýöíäÿí-ýöíÿ àðòìàãäà, àëîâëàíìàãäà äà-
âàì åäèðäè.
Ýöíÿø ýÿëÿí åë÷èëÿðÿ ðÿää úàâàáû âåðäèéèíäÿí, Àðàç îíà åë÷è ýþí-
äÿðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè.
Ýåäÿðêÿí éîëäà Àðàç Òåéìóðà:
– Áó ãûçäàí ÷îõ õîøóì ýÿëèð, – äåäè.
– Íÿéèíäÿí?
– Õàñèééÿòèíäÿí.
Òåéìóð èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê äåäè:
– Îíäà éàõøû ùå÷ íÿ éîõäóð, îíóíêó äÿëèëèêäèð!
– Äÿëèëèêëÿðè âàð, îíó ÿââÿëèíäÿí ÿéñÿéäèëÿð, áåëÿ îëìàçäû.
– Î åëÿ òÿðñ êþòöêäöð êè, îíó ùå÷ ôÿëÿê äÿ ÿéÿ áèëìÿç.
– Èíñàí ÿéÿ áèëÿð.
– Éîõñà þç ýöúöíÿ ýöâÿíèðñÿí? ×ÿòèí áèð èø äåéèë, èñòÿéèðñÿí áèð
òÿúðöáÿ åëÿ.
– ßéìÿê ìöìêöí îëñà, áó êÿíääÿ îíóí êèìè ãûç éîõäóð.
____________
Òåéìóð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö, ñîíðà ÿëèíè Àðàçûí ÷èéíèíÿ ãîéóá:
– Çþâãöíÿ ìàøàëëàù, – äåäè, – éîõñà áó äÿëèéÿ áÿíä îëìóñàí?
307
 – Éîõ, äîüðóäàí áåëÿäèð.
– Ñÿùâ åäèðñÿí, áó äÿëèäÿí ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàç, ãóðó îäóí ïàð÷àñûäûð.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Àäèëèêäÿí õîøëàíìàéàí áó ýÿíú ôÿùëÿ, î ãûç-
äà áÿéÿíäèéè, òÿãäèð åòäèéè áèð ÷îõ ýþçÿëëèêëÿð äóéóðäó. Îíóí Òåéìóðà:
“Èòÿ ýåäÿðÿì, ñÿíèí êèìè áàøû ïàïàãëûëàðà ýåòìÿðÿì” – äåäèéè ñþçëÿð-
äÿ áèð ùÿãèãÿò ýþðöð, ñèëèíìÿìèø, èøëÿíìÿìèø î ïàñëû ýþâùÿðÿ ùàãã âå-
ðèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí Òåéìóðóí: “Éîõñà þç ýöúöíÿ ýöâÿíèðñÿí? ×ÿòèí áèð
èø äåéèë, èñòÿéèðñÿí òÿúðöáÿ åëÿ”, “Áó äÿëèäÿí ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàç!”
– äåéÿ èñòåùçà èëÿ ñþéëÿäèéè ñþçëÿð îíó èéíÿëÿéèð, ôèêèðëÿðèíäÿ éàíûëìà-
äûüûíû èñáàò åòìÿê èñòÿéèðäè. Î áèëèðäè êè, îíó èñòÿäèéè êèìè äÿéèøäèðÿ
áèëñÿ, ýþçÿë áèð ùÿéàò éîëäàøû ãàçàíìûø îëàúàãäû.
Áó ôèêèðëÿð ö÷-äþðä ýöí Àðàçû ðàùàò áóðàõìàäû. Àíúàã î, áó ìÿñÿ-
ëÿíèí áàøãà òÿðÿôèíè äÿ äöøöíöðäö: ÿýÿð Ýöíÿøè èñòÿäèéè êèìè èñëàù åäÿ
áèëìÿñÿ, éàõóä ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðÿ ðÿää úàâàáû âåðèëñÿ, î çàìàí ýö-
ëöíú áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëàúàã, ùÿð êÿñèí àüçûíäà äàñòàí îëàúàãäûð. Áó àúû
äöøöíúÿ, áèð ãóðä êèìè îíóí ãÿëáèíè ýÿìèðèð, òóòìàã èñòÿäèéè èøäÿí îíó
óçàãëàøäûðûðäû. Àíúàã, Ýöíÿøäÿ òÿãäèð åòäèéè õöñóñèééÿòëÿðè, îíà ãàðøû
ùèññ åòäèéè ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòè þë÷öá-áè÷äèêúÿ áó òÿðÿääöä âÿ øöáùÿ
áèð àíäà ñèëèíèð, ãÿëáèíäÿ äîüàí èøûãäàí ýþçëÿðè ìÿøÿë êèìè éàíûðäû.
Áó èêè ôèêèð àðàñûíäà äàâàì åäÿí ÷àðïûøìà óçóí ñöðìÿäè. Àðàç
éóìðóüóíó ùàâàäà îéíàäàðàã: “Êèøèíèí ñþçö áèð îëàð” – äåéèá, öðÿéè-
íè à÷ìàã ö÷öí ßëèñÿôàíûí éàíûíà ýåòäè.
ßëèñÿôà Àðàçûí àòà-áàáà ãîíøóñó âÿ óøàãëûã éîëäàøû èäè. Îíóí êè÷èê
áèð åâè, áàüû âÿ êÿíäèí éàíûíäà áèð ïàð÷à ÿêèí éåðè âàðäû. Þç ñÿíÿòèíè
ñåâÿí, ñîí äÿðÿúÿ äÿ ãÿíàÿòêàð, àüûð òÿáèÿòëè áèð êÿíäëè èäè. Àç äàíûø-
ìàüû, ÷îõ ãóëàã àñìàüû ñåâÿðäè. Áÿçÿí ñþç àðàñûíäà ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá
ýöëìÿê ëàçûì ýÿëÿðêÿí, î ñàäÿúÿ ýöëöìñÿðäè. Ùÿòòà þç åâèíäÿ äÿ îíóí
áÿðêäÿí ýöëäöéöíö, éà óçóí-óçàäû äàíûøäûüûíû êèìñÿ ýþðìÿìèø âÿ
åøèòìÿìèøäè. Êÿíä è÷èíäÿ àç-÷îõ ùþðìÿòè îëäóüóíäàí, êÿíäëèëÿðèí
öìóìè èøëÿðèíÿ äÿ ãàðûøûðäû. Àðàçëà óøàãëûãäàí áàøëàäûüû äîñòëóüó
äàâàì åäèðäè.
ßëèñÿôà Àðàçû ñÿìèìè áèð äîñò êèìè ãÿáóë åòäè. Áèð ãÿäÿð ñþùáÿò-
äÿí ñîíðà Àðàç ìÿñÿëÿíè à÷äû. Ýöíÿøÿ åë÷è ýåòìÿéè îíà òÿêëèô åòäè.
ßëèñÿôà áó ñþçö åøèäÿí êèìè éåðèíäÿí äèê àòûëûá òÿÿúúöáëÿ:
– Áó íÿäèð? – äåäè, – Àòàíûí îúàüûíû ñþíäöðìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Ñþíäöðìÿê éîõ, éàíäûðìàã, èøûãëàíäûðìàã èñòÿéèðÿì.
____________
– Àòàì, îíäàí îúàã éàíäûðàí îëìàç. Î åëÿ áèð áÿëàäûð êè, áåø ýöí-
äÿ îúàüûíû êîð ãîéàð. Áó ôèêèðäÿí ÿë ÷ÿê!
308
 Àðàç áàøûíû ñàëëàéàðàã, áèð àí äöøöíäöêäÿí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ
ãÿòèééÿòëÿ:
– Éîõ, ñþçöì ñþçäöð! – äåäè. – Áó ôèêðèìäÿí äþíÿí äåéèëÿì!
Àðàç áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð ãÿòè äåäè êè, ßëèñÿôà ñóñìàüà ìÿúáóð îëóá,
àðòûã áèð ñþç äåìÿäè. Àðàçû áó ãÿðàðûíäàí äþíäÿðìÿéèí ìöìêöí îë-
ìàäûüûíû ýþðäöêäÿí ñîíðà:
– Éàõøû, ýåäÿðÿì! – äåäè.
Ñÿùÿðè ßëèñÿôà åë÷è ýåòìèø âÿ Ýöíÿøèí ôèêðèíè ñîðóøäóðìóøäó.
Ýöíÿø ðàçûëûãëà áàøûíû éåðÿ äèêèá: “Àðàçà ýåäÿðÿì” – äåìèøäè. Ãûçûí
àòà-àíàñû ßëèñÿôàíû ìÿìíóí éîëà ñàëìûøäûëàð.
Áó ñþùáÿòäÿí îí ýöí ñîíðà êè÷èê áèð òîé ìÿúëèñè Àðàçû Ýöíÿøÿ ãî-
âóøäóðäó.
Àðàç èíäè éàëíûç áèð øåé ùàããûíäà äöøöíöðäö: Ýöíÿøè èñëàù åòìÿê.
Áó õöñóñäà î áèð ÷îõ òÿäáèð òþêìöø, ÷àðÿëÿð äöøöíìöø âÿ òÿäðèúÿí îí-
ëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû.
Ýöíëÿð, ùÿôòÿëÿð, àéëàð êå÷äè. Àðàç Ýöíÿøèíäÿ íÿ úöçè áèð ãöñóð, íÿ
äÿ ãàáà áèð ùÿðÿêÿò ýþðäö. Ýöíÿø áöñáöòöí äÿéèøìèø, ãûëûãëû, íÿçàêÿòëè
âÿ èäàðÿ÷è áèð ãàäûí îëìóøäó. Áó àíè äÿéèøèêëèê ùàìûäà ùåéðÿò äî-
üóðóðäó.
Ýöíÿøè éàõûíäàí òàíûéàíëàð:
– Àé ãûç, î òóòäóüóí èøëÿð íÿ îëäó, éàçûã Èñýÿíäÿðèí åâèíäÿ äàøà-
äèâàðà äûðìàíûðäûí, – äåéÿ ñîðóøóðêÿí, Ýöíÿø úàâàáûíäà:
– Àòà åâè áàøãà, ÿð åâè áàøãàäûð, – äåéèðäè.
Ýöíÿø åâèí áöòöí èøëÿðèíè þç ÿëèíÿ àëìûø, Àðàçû ùÿð çÿùìÿòäÿí
àçàä åòìèøäè. Èøäÿí äþíÿðêÿí Ýöíÿø îíó ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàéàð, ïàëòàðû-
íû äÿéèøäèðÿð, áàøûíû, àéàãëàðûíû òÿìèç éóäóðäóð, éåìÿéèíè âåðèð, õþðÿê
îëìàéàí ýöíëÿð øÿí ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ñîíðà áèð àç ðàùàòëàíìàã
ö÷öí éàòàüûíû ùàçûðëàéûð, îíóí öñòöíäÿ áèð óøàã êèìè ÿñèðäè. Àðàç éîð-
üóíëóüóíó àëäûãäàí ñîíðà Ýöíÿø ñàçû îíà óçàäûá: “Àë áèð àç ÷àë, îõó
öðÿéèìèç à÷ûëñûí!” – äåéèðäè. Ñàçûí, Àðàçûí ñÿñèíè åøèäèíúÿ ãîíøóñó
ßëèñÿôà àðâàäû Ïàêèçÿ èëÿ î éîõñóë àèëÿíèí êå÷èðäèéè áó ñàäÿ ùÿéàòà
ùåéðÿò åäèðäèëÿð.
Ùÿð ýöí Àðàçû èøÿ éîëà ñàëàíäàí ñîíðà Ýöíÿø þç éîõñóë äàõìàñûí-
äà ñÿùÿðäÿí-àõøàìà êèìè ÷àëûøûðäû. Îíóí éàðàäàí ÿëëÿðè êè÷èê, àë÷àã
îòàãëàðûí ãóðóëóøóíäà, ÷ûëïàã âÿ òÿíùà ÿíúèð àüàúûíäàí èáàðÿò îëàí
áàü÷àäà áþéöê áèð äÿéèøèêëèê ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäè. Îòàãëàðûí öñò òÿðÿôèíè
____________
ýþòöðöá, äèâàðëàðû áèð àðøûí ãÿäÿð óúàëòìûø, êö÷ÿéÿ èêè ïÿíúÿðÿ à÷äûð-
ìûøäû. Áàü÷àéà òóò, ÿíúèð, ïöñòÿ àüàúëàðû, ãûçûëýöë, éàñÿìÿí ôèäàíëàðû
309
ÿêìèø, åâè, ùÿéÿòè èíòèçàìà ñàëìûøäû. Àðàç áóíëàðû ýþðäöêúÿ ôÿðÿùëÿ-
íèð, “äîøàá àëìûøàì áàë ÷ûõûá” – äåéèðäè.

ÈÊÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Öôöãö íàðûíúû ðÿíýÿ áîéàéàí ýöíÿøèí èøûã âÿ ùÿðàðÿòè àçàëìàüà áàø-

ëàìûø, àõøàì ñÿðèíëèéè ÷þêìöøäö. Ãîíøóëàð ßëèñÿôàíûí ãàïûñû éàíûíäàêû
íàðûí ãóì òÿïÿñèíèí öñòöíÿ éûüûøûá ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Èêè ãàðäàø – Ãóëó èëÿ
Ùÿñÿí àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿ äàâàì åäèðäè. Áþéöê ãàðäàø Ùÿñÿí äåéèðäè:
– Àé ãàðäàø, áó áèçèì àòà-áàáà ÿêèí éåðèìèçäèð, Àëëàù âåðèá íåôò
õÿçèíÿñè ÷ûõûð. Ýÿë áó éåðè ñàòûá êàñûáëûüûí äàøûí àòàã!
Ãóëó Ùÿøòÿðõàí õîðóçó êèìè áîéíóíó äèê òóòàðàã, ãàðäàøûíûí ôèêðè
èëÿ ðàçûëàøìûðäû.
– Éîõ, ôÿëÿê äÿ àéàüûíû éåðÿ äèðÿñÿ, ìÿí áó éåðè ñàòìàéàúàüàì!
– Ñÿí áó àäàìëàðäàí àüûëëûñàí? Ùàìû ñàòûð, ñÿí íèéÿ ñàòìûðñàí?
Íÿéè ýþçëÿéèðñÿí? Ùàé, ùàé, þçöí ãàçäûðûá ìèëéîí÷ó îëàúàãñàí? Äå
ýþðöì, ùàíñû ïóëëà?
– Ìÿí áó éåðè ñàòìàüà ãîéìàðàì, øÿðèêëè ãàçìàüà ìöøòÿðè ÷ûõñà,
ðàçûéàì.
– Àé áÿäáÿõò îüëó áÿäáÿõò, ñÿí ìöøòÿðè òàïûíúà ãûðüû Áàüäàäû
àøàð. Ýåúÿ-ýöíäöç èøëÿìÿêäÿí èëàí êèìè ãàáûã ãîéóðàì. Ñÿí þçöí
ìÿíäÿí äÿ ïèñ ýöíäÿñÿí. Ùÿëÿ ìöøòÿðè òàïûëà, ãóéó ãàçûëà, íþéöò
÷ûõà... ùàé, ùàé! Þëìÿ åøøÿéèì, éàç ýÿëÿð, éîíúà áèòÿð.
– Áó ãÿäÿð äàéàíìûñàí, áèð àç äà äàéàí!
– Ìÿí äàéàíà áèëìèðÿì, àé àäàìëàð, ñèç äÿ ÿùâàëàòû áèëèðñèç. Áèçèì
áèð ïàð÷à éåðèí äþðä éàíûì ãîíøóëàð ãàçìûðëàð?
– Ãàçûðëàð, ùàìûñû äà öðÿéèí èñòÿéÿí ãÿäÿð íåôò âåðèð.
Àðàç ñþçÿ áàøëàéàðàã äåäè:
– Äîüðóäóð, î éåð íåôò õÿçèíÿñèäèð. Áèëèðñÿíìè, ñÿíèí éåðèíèí äþðä
òÿðÿôè ãîíøó áóðóãëàðûäûð. Ùàìûñû äà ñÿíèí éåðèíèí íåôòèíè ÷ÿêèá àïàðûð.
Áèð-èêè èë áåëÿ êå÷ñÿ, î éåðÿ áèð íÿôÿð äÿ ìöøòÿðè ÷ûõìàç!
Ùÿñÿíèí êè÷èê, ãàðà ýþçëÿðè ãàëûí ãàïàãëàðû è÷èíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ïà-
ðûëäàäû. Ýþâäÿñèíè èðÿëè âåðèá:
– Áÿñ ìÿí íÿéè äåéèðÿì? Âàõò èêÿí ñàòûá áàøäàí åëÿìÿê ëàçûìäûð!
ìöøòÿðèñè äÿ áàøû öñòöíäÿ, ñèçèí ãîíøó Äàäàøîâäóð, – äåäè.
____________
Áó âàõòà ãÿäÿð ñöêóòëà èêè ãàðäàøûí ÷ÿêèøìÿ âÿ äåéèøìÿñèíè äèí-
ëÿéÿí ßëèñÿôà íÿùàéÿò äèëÿ ýÿëäè:
310
 – Ýåú-òåç î éåðè ñàòûá, éà ãàçäûðûá ñèç äÿ âàðëàíàúàãñûíûç. Ùàìáàë-
ëûã Àðàçëà ìÿíÿ ãàëàúàã.
Àðàç ÿëè èëÿ ßëèñÿôàíûí äèçëÿðèíÿ âóðóá äåäè:
– Äöç äåìèðñÿí, êå÷ÿí èëäÿí ñÿí äÿ ãàçàíú éîëóíó òàïìûñàí. Áè-
çèì àëûí òÿðè èëÿ ãàçàíäûüûìûç ãÿïèê-ãóðóø ùàðà ýåäèð? Ùàìûñû ñÿíèí
äöêàíûíäà ÿðèìèð? Ãîéóí êèìè ùÿð éåðäÿ ñîéóëàí àíúàã áèçèê.
ßëèñÿôà ãàøëàðûíû ÷àòàðàã, áîüóã áèð ñÿñëÿ:
– Íÿ ö÷öí ñîéóëóðñóç? – äåéÿ ñîðóøäó. ßò âåðèðÿì, ãÿíä âåðèðÿì,
÷àé, ÷þðÿê âåðèðÿì, ãèéìÿòèíè àëûðàì.
– Áèëèðÿì, áèëèðÿì, î åëÿ áèð òÿëÿäèð êè, åùòèéàú áèçè þç àéàüûìûçëà î
òÿëÿéÿ ñàëûð.
Ãóëó ìÿíàëû áàõûøëàðëà Àðàçû ñöçÿðÿê, ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
– Ñèç êèìñèíèç?
Àðàç ÿëè èëÿ ÿòðàôû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ, áó ÿòðàô êÿíäëÿðäÿ éàøàéàí, éàõûí, óçàã þëêÿëÿðäÿí þç çÿù-
ìÿòèíè ñàòìàã ö÷öí áóðà ýÿëÿí ìèíëÿðëÿ ìÿíèì êèìè êàñûá, àú ôÿùëÿ...
Ãóëó Àðàçà åòèðàç åòäè:
– Åëÿ äåìÿ, Àðàç, Àëëàùà õîø ýåòìÿç. Äèø âåðÿí ÷þðÿéèíè äÿ âåðÿ-
úÿê. Ùÿð êÿñèí àëíûíà íÿ éàçûëûá î îëàúàã. Ùàìû âàðëû îëìàç êè... Åëÿ
îëñà áÿñ áó ãàðà èøëÿðè êèì ýþðÿð? Áóíëàðûí ùàìûñû Àëëàùûí ùþêìöäöð.
Àðàç Ãóëóíóí áó ñþçëÿðèíÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö. Ãóëó ãÿùãÿùÿäÿí
ïîçóëäó.
– Éàëàí äåéèðÿì? Íÿ ö÷öí ýöëöðñÿí?
– Ùÿëÿ ìÿäÿí ñàùèáè îëìàìûø, àú ôÿùëÿ îëäóüóí ùàëäà áèð ñàùèáêàð
êèìè äàíûøäûüûí ö÷öí!
– Áó ýöí àú îëñàì äà, ýåú-òåç ìÿäÿí÷è äÿ îëàúàì, ìèëéîí÷ó äà.
Áèëèðÿì êè, òîðïàüûìäà õÿçèíÿ éàòûð.
– Ìÿí äÿ áèëèðÿì êè, ùÿð õÿçèíÿ öñòöíäÿ áèð èëàí éàòûð. Ìÿí î èëàí-
ëàðäàí þçöìö ãîðóìàüû áàúàðûðàì.
Áó ñþç Ãóëóéà ïèñ òÿñèð åòäèñÿ äÿ, Àðàçûí òÿáèÿòèíè áèëäèéè ö÷öí àüûð
úàâàá âåðìÿêäÿí ãîðõàðàã:
– Àëëàù î èëàíëàðà áÿðÿêÿò âåðñèí, îíëàð îëìàñà áèç àúûíäàí þëÿðèê!
– äåäè.
Àðàç èñòåùçà èëÿ ýöëäöêäÿí ñîíðà áàøûíû òÿðïÿäÿðÿê:
– Äîüðóäóð, ñÿíèí êèìè þç ýöúöíÿ, çÿùìÿòèíÿ èíàíìàéàíëàð þëÿð!
– äåäè.
____________
ßëèñÿôà ìÿñÿëÿíèí áàøãà øÿêèë àëàúàüûíû ýþðöá, ñþùáÿòèí ìþâçóñó-
íó äÿéèøäèðìÿê ôèêðè èëÿ Àðàçûí ñþçöíö êÿñäè:
311
 – Ãóëó, ñÿí áó èøè ýÿë óçàòìà! – äåäè. – Ùÿñÿí éàõøû äåéèð, éà áó
íåôò éåðèíè ñàò, âàõò èêÿí áàøäàí åëÿ, éà äà øÿðèêëè ãàçìàüà òåç áèð ìöø-
òÿðè òàï. Éîõñà äþðä òÿðÿôäÿí ãàçûëàí ãîíøó áóðóãëàðû î éåðèí íåôòèíè
åëÿ ÿìÿð êè, ñöäö ñàüûëìûø èíÿéÿ äþíÿð. Î âàõò íÿ àëàí îëàð, íÿ äÿ
øÿðèêëè ãàçäûðàí.
Áó ñþçäÿí Ùÿñÿíèí éàðàñûíûí öñòöíÿ êþç áàñûëäû:
– Àé úàìààò, ñèç äÿ øàùèä îëóí, íå÷ÿ èëäèð áó ñþçö îíà äåéèðÿì,
àììà ñþçöìö ùå÷ ñàéìûð. Äàùà áÿñäèð, ìÿíèì òîðïàüûìäà õÿçèíÿ
éàòà-éàòà óøàãëàðûì àúûíäàí þëöð, þçöì äÿ èò ýöíö êå÷èðèðÿì. Õàëã
ìÿíÿ òþùìÿò åòñÿ äÿ, ìÿí þç ùèññÿìè àéûðûá ñàòûðàì. Ãóëó þç ùèññÿñè-
íè íåéëèðñÿ þçö áèëñèí. Áóíà íÿ äåéèðñèíèç?
ßëèñÿôà áàðûøäûðûúû áèð ÿäà èëÿ Ùÿñÿíäÿí ñîðóøäó:
– Èøäèð, òîðïàüû áþëöøìÿëè îëñàç ùàíñû òÿðÿôè Ãóëóéà âåðÿðñÿí?
– Ýöí ÷ûõàí òÿðÿôè...
Ãóëó éåðèíäÿí êöêðÿäè:
– Õåéð, î éåðè þçöí÷öí ñàõëà, ñîíðà äåìÿçñÿí êè àëäàòäûì?
– Éàõøû, ãî÷àã, ñÿí ùàíñû òÿðÿôè èñòÿéèðñÿí?
– Ñÿí áþéöê ãàðäàøñàí, ùÿì äÿ ìþìèí, Àëëàù áÿíäÿñè áèð àäàì-
ñàí. Ìÿí î òÿðÿôè ñÿíÿ âåðèðÿì...
Ùÿñÿí áó ñþçäÿí ùèääÿòëÿíäè:
– ßäÿ, ñÿíè áþéöäÿí ìÿí, áó éåðÿ ÷àòäûðàí ìÿí, èíäè èñòè àøûìà
ñîéóã ñó ãàòûðñàí?
– Ñîéóã ñó íÿ ö÷öí ãàòûðàì, î áèð ïàð÷à òîðïàüûí, î äà ñÿí, êèìÿ
èñòÿéèðñÿí ñàò!
– Àé íàäöðöñò, ñÿí áèëìèðñÿí êè, áó òîðïàüûí éàõøû ìöøòÿðèñè Äàäà-
øîâäóð, î þç ìÿäÿíèíÿ ñÿìò îëàí òÿðÿôè èñòÿéèð?
– Îíó äà áèëèðÿì, áèçèì òîðïàüûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ ãàçûëàí ùÿð áó-
ðóüóí íÿ ãÿäÿð íåôò âåðäèéèíè äÿ áèëèðÿì. Ìÿíè àëäàäà áèëìÿçñÿí.
Àðàçäàí ñîðóø, î ñÿíÿ ùàìûñûíû äåñèí.
Èêè äèçè öñòöíäÿ îòóðóá îíëàðûí ÷ÿêèøìÿëÿðèíè äèíëÿìÿêäÿ îëàí
Àðàç âàðëàíìàã ùÿâÿñèíäÿ îëàí áó ãàðäàøëàðûí àãèáÿòèíè ýþðöðìöø
êèìè áàøûíû ìÿíàëû-ìÿíàëû òÿðïÿäÿðÿê úàâàá âåðìÿäè. Èêè ãàðäàø àðà-
ñûíäà òîðïàã öñòöíäÿ îëàí ìöáàùèñÿ ýåòäèêúÿ ãûçûøûá, àõûðäà áèð äàâà
øÿêëèíè àëäû. ßëèñÿôà îíëàðû ýöú-áÿëà ñàêèò åòäè.
Áó ÿùâàëàòäàí ö÷ ýöí ñîíðà Ãóëóíóí ÿêèí éåðèíÿ òàõòà-øàëáàí òþ-
____________
êöëöá, ñöðÿòëÿ áóðóã ãóðóëóðäó. Ãóëó áóíó åøèäèá-áèëèíúÿ áàøû àëîâëó
ìÿäÿíÿ ýÿëäè. Ïîäðàò÷û Øåéäàíû ýþðöíúÿ öñòöíÿ êöêðÿäè:
312
 – Ìÿíèì òîðïàüûìäà íÿ äåéèá áóðóã ñàëûðñàí? Áó èõòèéàðû ñÿíÿ êèì
âåðèá?
Îíóí àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ ñþéëÿäèéè ñþçëÿðÿ Øåéäà ÿñëà
ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, ôÿùëÿëÿðÿ ÿìð âåðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Ãóëó
áóíäàí äàùà äà ùèääÿòëÿíÿðÿê, ñÿñè ÷ûõäûüû ãÿäÿð áàüûðà-áàüûðà:
– Áó ñààò áó òàõòà-øàëáàíëàðû áóðàäàí ýþòöðöí! – äåäè. – Îä âóðóá
éàíäûðàúàì! Éîõñà åëÿ áèëèðñÿí äöíéà äÿðÿáÿéëèêäèð?
Ãóëó àòûëûð, äöøöð, ÷ûüûðûð, Øåéäà èñÿ îíà ÿùÿìèééÿò äÿ âåðìÿéèá, þç
èøèíÿ äàâàì åäèðäè. Àúûüûíäàí Ãóëóíóí áöòöí âöúóäó òèòðÿéèð, äàðàëìûø
êþêñöíÿ ñûüìàéàí ãÿëáè àç ãàëà ïàðòëàéûðäû. Î íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè.
Áèðäÿí ÷ÿêèúè ýþòöðöá, éåíè âóðóëìàãäà îëàí òàõòàëàðû ñþêöá äàüûòìàüà
áàøëàäû. Øåéäà àðòûã ñóñà áèëìÿäè. Îíóí ãîëóíäàí òóòóá ùèääÿòëÿ:
– ×ûõ áóðàäàí! ×ûõ äåéèðÿì! – äåéÿ áàüûðäû.
– ×ûõìàéàúàüàì! Ñÿí ÷ûõ ìÿíèì éåðèìäÿí! Àòàëàð éàõøû äåéèá:
Éåðñèç ýÿëäè, éåðëè ãà÷!
– À êèøè, áó éåð ñÿíèíäèð, êèìèíäèð, ìÿí îíà ãàðûøìûðàì. Àñëàí
áÿéèí ÿëèíäÿ íîòàðèóñäàí âåðèëìèø êàüûç âàð, ñÿí ùà äå ìÿíèìäèð, ñÿíèí
àüçûíà áàõàí êèìäèð?
Áó ñþçëÿðäÿí Ãóëó äîíóá ãàëäû, ñîíðà ÿââÿëêèíäÿí äàùà øèääÿòëè
áèð ñÿñëÿ ãûøãûðäû:
– Áó áÿéëÿðèí åâè éûõûëñûí! Éîõñà ìÿíèì éåðèìè þç àäûíà ñàëäûðûá?
– Ìÿí áèëìèðÿì, ýåò þçöéëÿ äàíûø!
Ãóëó ãûçàðäû, áîçàðäû, äàø êèìè äîíóá ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. Áàøûíû
àøàüû äèêèá äöøöíÿðêÿí ùÿéàòûí àüûðëûüûíû áöòöí âöúóäó èëÿ ùèññ åòäè. Î
÷îõ ýþçÿë áèëèðäè êè, ÷àð ùþêóìÿòè àíúàã áÿéëÿðèí òîðïàüûíà äÿéìÿìèø-
äèð. Ùþêóìÿò þçö èñÿ ÿêèí éåðëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè ýþòöðöá áóðóã ãàç-
äûðìàã ö÷öí èúàðÿéÿ âåðèð. Êÿíäëè òîðïàãëàðûíû äà áÿéëÿð éàâàø-éàâàø
þç àäëàðûíà êå÷èðèá ìÿíèìñÿéèðëÿð. Î, àíúàã èíäè ÿëè ÿêèí éåðèíäÿí ÷ûõ-
ìûø êÿíäëèëÿðèí ùàëûíû äöøöíäö. Àðàçûí “Ãîéóí êèìè ùÿð éåðäÿ ñîéóëàí
àíúàã áèçèê” ñþçëÿðèíèí ìÿíàñûíû àíúàã èíäè àíëàäû. Ãóëóäà àëâåð÷èëèê
äàìàðû âàðäû. Î, õÿñèñ, òàìàùêàð, ùå÷ áèð øåéÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿí òÿðñ
áèð àäàì èäè. Éóìðóüóíó ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Øåéäà, áó ùàéûôû ìÿí éåðäÿ ãîéìàéàúàì, Àëëàù éà ñèçÿ âåðÿð, éà
ìÿíÿ, – äåéÿðÿê ÷ûõûá ýåòäè.
Ãóëó ÿë ÷ÿêìÿäè. Àñëàí áÿéëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí äÿôÿëÿðëÿ øÿùÿðÿ
ýåòäè. Àñëàí áÿé îíó ãÿáóë åòìÿäè. Ãóëó ãàïûäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Àñëàí
____________
áÿé åâäÿí ÷ûõàðêÿí îíó êö÷ÿäÿ éàõàëàäû. ßââÿëúÿ éóìøàãëûãëà ÿùâà-
ëàòû îíà àíëàòäû. Àñëàí áÿé ýöëöìñÿéÿðÿê:
313
 – Î òîðïàüû ùþêóìÿò ìÿíÿ âåðèáäèð, – äåäè.
Ãóëó øÿðèÿòÿ ÿë àòàðàã:
– Áÿé, ñÿí þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, î éåð àòà-áàáàäàí áèçèì éåðèìèçäèð,
– äåäè, – ñÿí îíà íåúÿ ñàùèá äóðà áèëÿðñÿí? Áóíà øÿðèÿò éîë âåðìÿç àõû!
Àñëàí áÿé âÿçèééÿòèíè ïîçìàéûá:
– Øÿðèÿòèí áóðà äÿõëè éîõäóð, – äåäè, – ùþêóìÿò ìÿíÿ òîðïàã âåðèð,
ìÿí íåúÿ ãÿáóë åëÿìÿéèì?
– Éîõ, áåëÿ äåéèë. Ùþêóìÿò ÷àüûðûá ñèçÿ òîðïàã ïàéëàìûð. Ñèç
þçöíöç ÿëëÿøèá ìèí éîëëà þçýÿ àäàìëàðûí ÿêèí éåðëÿðèíÿ éèéÿëÿíèðñèíèç.
– Ùÿð éîëëà îëóð-îëñóí, òîðïàãäàí êèì ÿë ÷ÿêÿð? Ðóñëàðûí áèð ìÿ-
ñÿëè âàð; âåðèðëÿð àë, äþéöðëÿð ãà÷!
Ãóëóíóí áöòöí öìèäè ãûðûëûá ãîëëàðû éàíûíà äöøäö. Íÿ åäÿúÿéèíè, íÿ
äåéÿúÿéèíè áèëìÿäè. Î þçöíö òîïëàéàðàã:
– Áÿé, áó èøèí àõûðû éàõøû îëìàéàúàã, þëñÿì äÿ àòà-áàáà òîðïàüûí-
äàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì! – äåéÿðÿê îíäàí óçàãëàøäû.

II

×àð öñóëè-èäàðÿñè áöòöí õàëãëàð êèìè Àçÿðáàéúàí õàëãûíû äà èãòèñàäè,

ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí þëäöðìÿê, îíà úàíëàíìàã, äèð÷ÿëìÿê èìêàíû âåðìÿ-
ìÿê ö÷öí ìèí áèð øÿðàèò ùàçûðëàéûðäû; êÿíäëÿðäÿ, øÿùÿðëÿðäÿ òÿñÿððöôàò,
ñÿíàéå âÿ ìÿäÿíèééÿò èøëÿðèíè òÿðÿããè âÿ èíêèøàô åòäèðìÿê éåðèíÿ çöëì
âÿ èñòèáäàä ãóðäëàðû îëàí ïðèñòàâ, íà÷àëíèê, ãóáåðíàòîð âÿ ãðàäîíà÷àë-
íèêëÿð òÿéèí åäèð, ðöøâÿò äöøêöíö îëàí áó ÷àð ãóéðóãëàðû éåðëè áÿéëÿðëÿ,
áóðæóàçèéà èëÿ ÿëáèð îëóá, õàëãûí áàøûíà áÿëà êÿñèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð
òÿðÿôäÿí ÿçèëìÿêäÿ. áîüóëìàãäà îëàí âÿ ùå÷ áèð éàíäàí öìèä âÿ ãóð-
òóëóø éîëó ýþðìÿéÿí êöòëÿ úàíà äîéóá áÿçÿí ÿñàñëû, ìöòÿøÿêêèë ìöáà-
ðèçÿ ÿâÿçèíÿ éàíëûø éîëëàðà ñàïûðäû. Áó ñóðÿòëÿ úèíàéÿò, îüóðëóã âÿ
ãî÷óáàçëûã ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð âÿ ýöúëÿíèðäè. Õàëãû èãòèñàäè âÿ ñèéàñè úÿ-
ùÿòäÿí þëäöðìÿê âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàãëàøäûðìàã èøèíäÿ ðöøâÿò âÿ úè-
íàéÿò éóâàñû îëàí êÿíä âÿ øÿùÿð ìÿùêÿìÿëÿðè äÿ àç ðîë îéíàìûðäû.
Áóíëàðûí ùàìûñû ìöÿééÿí áèð ïëàí äàõèëèíäÿ ýþðöëöðäö.
Äþâðöí çÿùÿðëè ìåéâÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ãî÷óáàçëûãäû. ×àð ñèéàñÿòè-
íèí ìöäàôèÿ åòäèéè áó ãàðà ãöââÿ þçëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí áÿéëÿðÿ âÿ
ñÿðâÿòäàðëàðà äà ëàçûì èäè. Áåëÿ êè, òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå èøëÿðèíäÿ îíëàðà
____________
ÿíýÿë îëàí øÿõñëÿðè îðòàäàí ãàëäûðìàã, éàõóä þçëÿðèíè äöøìÿíäÿí ãî-
ðóìàã ö÷öí ùÿð áèðè ìÿäÿíäÿ âÿ åâèíäÿ ãî÷ó ñàõëàéûð, áó ñóðÿòëÿ
314
ãî÷óëóã ýåò-ýåäÿ éåíè áèð ãàçàíú ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëèðäè. Ùþêóìÿò âÿ
ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðûíûí âåðäèêëÿðè ùàãñûç ãÿðàðëàð, ðöøâÿò àëûá ãàòèëëÿ-
ðè áóðàõìàëàðû, èêè ãàíëû àðàñûíäà êèí âÿ ÿäàâÿòè äàùà äà êÿñêèíëÿøäè-
ðèð, ùÿð èêè òÿðÿôèí ãîùóì-ÿãðÿáàñûíû áàøûíà òîïëàéûá áèð-áèðèíè ìÿùâ
åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó.
×àð ùþêóìÿòèíÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàí íåôòè ëàçûì èäè. Éàâàø-éàâàø
àéûëìàüà, þç ùöãóãóíó äöøöíöá àíëàìàüà áàøëàéàí õàëãûí, ôÿùëÿ ñèí-
ôèíèí ýÿëÿúÿéè îíó ãîðõóäóðäó. Öçäÿ þçöíö äîñò êèìè ýþñòÿðÿí ÷àð ùþ-
êóìÿòè ýèçëèíäÿ õàëãûí êþêöíö ãàçûéûðäû. “Ìÿí ñÿíè ÷îõ èñòÿðÿì, áèð
éàíûíû áîø èñòÿðÿì” àòàëàð ñþçöíö î éöç ãàò àðòûãëàìàñû èëÿ ùÿéàòà êå-
÷èðèð, õàëãûí áèð éàíûíû äåéèë, èêè éàíûíû äà áîø ýþðìÿê ö÷öí öñóëëàð,
òÿäáèðëÿð àõòàðûðäû. ×àð ùþêóìÿòè áèð çàìàí áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãûíû
Ñèáèðÿ êþ÷öðöá éåðèíÿ ðóñ ìöùàúèðëÿðè ýÿòèðìÿê èñòÿéèðäè. Áó èø áàø òóò-
ìàäûüû ö÷öí î èíäè Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ýþñòÿðäèéèìèç éîëëàðëà ìÿùâ
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ñèéàñÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí ìÿùðóì îëàí éåðëè áÿé âÿ
ñÿðâÿòäàðëàð äà þç øÿõñè ìÿíàôåëÿðè ö÷öí áó àçüûí ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå-
÷èðìÿêäÿ, äöøìÿíèí éàíäûðìûø îëäóüó áó éàíüûíû éåëïèêëÿéÿðÿê àëîâ-
ëàíäûðìàãäà îíà êþìÿê åäèðäèëÿð.
Áåëÿ áèð ìöùèòäÿ éàøàéàí Ãóëó Àñëàí áÿéäÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà
÷îõ äöøöíöá äàøûíäû, ëàêèí áèð öìèä âÿ ãóðòóëóø éîëó òàïìàäû. Î, áè-
ëèðäè êè, ùàãñûçëûã âÿ ðöøâÿò éóâàñû îëàí ìÿùêÿìÿëÿð äÿ îíà êþìÿê åò-
ìÿéÿúÿêäèð. Öìèäè ùÿð òÿðÿôäÿí ãûðûëäûãäàí ñîíðà ãÿëáèíäÿ êèí îäó
àëîâëàíäû, èíòèãàì àëìàüà ãÿðàð âåðäè. Àíúàã áó èíòèãàìû íåúÿ àëìàëû
èäè? Àèëÿ, ÷îëóã-÷îúóã âàð. Ùÿì äÿ ìÿùêÿìÿ ãóðäëàðû àüçûíû èðè-èðè
à÷ûá ðöøâÿò èñòÿéÿúÿê. Áöòöí áóíëàðû äöøöíäöêäÿí ñîíðà: “àù, éîõñóë-
ëóã” – äåéÿ èíëÿäè. Èíòèãàì àëìàã ö÷öí áàøãà áèð éîë äöøöíäö. Àõòàð-
äûüûíû òàïàí àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð ñåâèíúëÿ öç-ýþçö èøûãëàíäû. Àðòûã îíà
öìèä âÿ ãóðòóëóø ùèññè âåðÿí áèð éîë òàïìûøäû. Áó öìèäëÿ ö÷-äþðä àðøûí
àü áåç àëûá, îíó êÿôÿí êèìè áè÷äè. Àõøàìöñòö áèðáàøà ãÿññàá Äàøäÿ-
ìèðèí åâèíÿ ýåòäè.
Äàøäÿìèð ãî÷óëóãäà øþùðÿò ãàçàíìûø âàðëû áèð ãÿññàá èäè. Ñîí çà-
ìàíëàð ãàðäàøûíû äöêàíäà ãîéóá þçö ñàëëàãõàíàíû èúàðÿéÿ ýþòöðìöøäö.
Ö÷ ãàðäàøûíäàí áàøãà áèð ÷îõ ÿëàëòû ãî÷óëàðû äà âàðäû.
Ãóëó ãàïûíû äþéäö. Ãàïûíû òÿõìèíÿí ãûðõ éàøëàðûíäà îëàí õèäìÿò-
÷è áèð ãàäûí à÷äû. Îíóí þíëöéöíäÿí õèäìÿò÷è îëäóüóíó áèëèá:
– Àüàí Äàøäÿìèð åâäÿäèðìè? Îíó ýþðÿúÿéÿì! – äåäè.
____________
Õèäìÿò÷è ãàäûí ãàïûíû þðòöá õÿáÿð ö÷öí ýåòäè. Ãóëó òåç ÷óõàñûíû
÷ûõàðòäû. Áè÷äèéè êÿôÿíè ÿéíèíÿ ýåéäè. Áó çàìàí ãàäûí úàâàá ö÷öí ãà-
315
éûòäû. Ãóëóíó êÿôÿí è÷èíäÿ ýþðöíúÿ ãîðõóá ýåðè-ýåðè ÷ÿêèëäè âÿ øöáùÿ-
ëè áàõûøëàðëà îíó ñöçÿðÿê:
– Àüà áóéóðóð è÷ÿðè ýÿëñèí, – äåäè. Ãóëó ïèëëÿëÿðè áàñà-áàñà äÿùëè-
çÿ âÿ îðàäàí çàëà ýèðäè. Äàøäÿìèð ñòîë éàíûíäà àéàã öñòÿ, ÿëèíè ìàóçå-
ðèíèí öñòÿ ãîéóá ãîíàüû ýþçëÿéèðäè. Ãóëó è÷ÿðè ýèðÿð-ýèðìÿç èêè ÿëèíè
éóõàðû ãàëäûðäû, òèòðÿê âÿ éàëâàðûúû áèð ñÿñëÿ:
– Ãàïûíà ýÿëìèøÿì, Äàøäÿìèð, þëöìö éåðäÿí ýþòöð! – äåéÿ áàøûíû
ñèíÿñèíÿ äèêèá äóðäó.
Äàøäÿìèð îíà ùåéðÿòëÿ áàõàðàã:
– Íÿ âàð? Íÿ îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ãóëó áàøûíû ãàëäûðûá, éåíÿ éàëâàðûúû áèð ñÿñëÿ:
– Äàøäÿìèð, éà ìÿíè þç åâèíäÿ þëäöð, éà ìÿíèì äÿðäèìÿ áèð ÷àðÿ
åëÿ! Öðÿéèì ïàðòëàéûð, úèéÿðèì ïàð÷àëàíûð! – äåäè.
– Àõû áèð äå ýþðöì, íÿ âàð!
– Ìÿíèì àòà-áàáàäàí ãàëìà áèð ïàð÷à ÿêèí éåðèì âàð. Àñëàí áÿé
ðöøâÿòëÿ î éåðè íîòàðèóñäà þç àäûíà ñàëäûðûáäûð. Èíäè ýþçöì áàõà-áàõà
ìÿíèì éåðèìè ãàçäûðûð. Áàøûíà äþíöì, Äàøäÿìèð, ìÿíÿ ÷àðÿ! Éà
þëäöð, éà ãóðòàð! Ìÿí áó äÿðäÿ äþçÿ áèëìÿðÿì.
Äàøäÿìèð ýþçëÿíèëìÿç áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëäû. Îíóí åâèíÿ êÿôÿí
ýåéèá ýÿëÿí áó ãîíàüûí õàùèøèíè éåðÿ ñàëìàã îëìàçäû. Äàøäÿìèð àéàã
öñòÿ, ÿëè ìàóçåðäÿ îëäóüó ùàëäà, ö÷-äþðä äÿãèãÿ äàéàíûá äöøöíäö.
Ñîíðà öçöíö Ãóëóéà òóòóá:
– Éàõøû, ýåò ö÷ ýöí ñîíðà ñÿíÿ úàâàá âåðÿðÿì, – äåäè.
Ãóëó ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí:
– Áàøûíà äþíöì, Äàøäÿìèð, áó éàõøûëûüû åëÿñÿí, ñÿíÿ ñàòûíàëìà ãóë
îëàðàì, – äåäè.

III

Ãóëó Àñëàí áÿéè, îíóí àòàñû Ðÿùèì áÿéè ÷îõ éàõøû òàíûéûðäû. Ðÿ-
ùèì áÿé êÿíäèí àäëû-ñàíëû áÿéëÿðèíäÿí ñàéûëûðäû.
×àð ùþêóìÿòè Ãàôãàçû èñòèëà åòäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí áÿéëÿðè ðó-
ùàíèëÿðèí êàôèð àäëàíäûðäûãëàðû éåíè äþâëÿòÿ áèð ìöääÿò èñèíÿ áèëìÿäè-
ëÿð. Âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðÿí Ðóñèéà äþâëÿòè áÿéëÿðè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê
ìÿãñÿäè èëÿ áèð ñûðà òÿäáèðëÿð ýþðäö. Àçÿðáàéúàí áÿéëÿðè þç ñÿäàãÿòëÿ-
____________
ðèíè áèëäèðìÿê ö÷öí î çàìàí ÷àðà áèð òåëåãðàô âóðäó âÿ þç àðàëàðûíäà
ñå÷ìèø îëäóãëàðû äþðä-áåø áÿéè, î úöìëÿäÿí Ðÿùèì áÿéèí àòàñû Ìàù-
316
ìóä áÿéè Ïåòåðáóðãà ýþíäÿðäèëÿð. Ìàùìóä áÿé ùþêóìÿòÿ ñÿäàãÿò
ýþñòÿðäèêäÿí ñîíðà îíóí ãàïûñûíäà äàð àüàúû àñûëäû. Î, ùþêóìÿòÿ àñè
îëàí, áþéöê úèíàéÿò éàïàí àäàìëàðû àñäûðûð, áóíäàí áþéöê çþâã àëûðäû.
Ìàùìóä áÿéèí âÿôàòûíäàí ñîíðà îüëó Ðÿùèì áÿé ñÿðâÿò âÿ ÿìëàêû þç
ÿëèíÿ àëäû.
1861-úè èëäÿ òÿùêèì÷èëèê öñóëó äÿéèøäèêäÿí ñîíðà áàøãà éåðëÿðäÿ
îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàíäà äà ùþêóìÿò þç ñèéàñÿòèíè äÿéèøäèðäè; áÿé-
ëÿðèí íöôóçóíó ãûðìàã, þç öñóëè-èäàðÿñèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ôèêðè èëÿ
áÿéëÿðèí èõòèéàðûíû àëäû, êÿíäëÿðÿ, ãÿçàëàðà êîõà, êÿíäõóäà, ïðèñòàâ âÿ
íà÷àëíèêëÿð òÿéèí åòäè, õàëã ÷àð ìÿìóðëàðûíû òàíûìàüà áàøëàäûãäàí ñîí-
ðà, áÿéëÿðèí êå÷ìèø íöôóç âÿ ùþðìÿòè ýöíäÿí-ýöíÿ àçàëìàüà, òèúàðÿò
èøëÿðè úàíëàíäûãúà ÿìëàê âÿ ñÿðâÿòè ÿëèíäÿí ÷ûõìàüà, ýÿëèð ìÿíáÿëÿðè
ýåòäèêúÿ ãóðóìàüà áàøëàäû.
Áó âÿçèééÿò õàëãûí ÿìÿéè èëÿ éàøàìàüà àëûøìûø îëàí áÿéëÿðè èñòÿð-
èñòÿìÿç éàøàäûüû ìöùèòÿ óéüóí áèð òèúàðÿòÿ ýèðèøìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.
Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäà íåôò éåðëÿðè ìåéäàíà ÷ûõäûãäàí ñîíðà áàøãà
áÿéëÿð êèìè Ðÿùèì áÿé äÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, öìèä âåðÿí ñà-
ùÿëÿðè ìÿíèìñÿìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí áóðóã ãîéìàüà ÿúÿë îíà àìàí
âåðìÿäè. Ðÿùèì áÿé þëäöêäÿí ñîíðà îüëó Àñëàí àòàñûíûí ìöëêöíÿ
ñàùèá îëäó. Þçöíöí áóðóã ãîéìàüà ýöúö îëìàäûüûíäàí áèð-èêè ïàð÷à
íåôò éåðèíè ñàòäû. Ñîíðà ÿí åòèáàðëû éåðäÿ áóðóã ãàçäûðäû. Ñåë êèìè àõ-
ìàãäà îëàí ãàðà ãûçûë ñàéÿñèíäÿ Àñëàí áÿé áþéöê äþâëÿò âÿ ñàìàí1 ñà-
ùèáè îëäó. Êÿíä ùÿéàòû îíóí çþâãöíö òÿìèí åòìÿäèéèíäÿí, êÿíääÿêè
åâèíè áàúûñû Ùóìàéà âåðèá, þçö øÿùÿðäÿ éåíè àëäûüû ìöëêÿ êþ÷äö.
Áàøãà ìÿäÿí÷èëÿð êèìè øÿùÿðäÿ êîíòîð à÷äû, éàâàø-éàâàø øÿùÿð
ùÿéàòûíû, áóðæóàçèéàíûí àäÿò âÿ òÿáèÿòèíè ìÿíèìñÿìÿéÿ áàøëàäû. Êëó-
áà âÿ áÿëÿäèééÿéÿ öçâ îëìàã ñÿðâÿòäàðëàð àðàñûíäà áþéöê áèð øÿðÿô ñà-
éûëûðäû. Ãóìàð, ÿééàøëûã âÿ ñàèðÿ ÿí ÷îõ ìÿøüóë åäÿí ÿéëÿíúÿëÿð èäè.
Àñëàí áÿé øÿùÿð âàðëûëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿ éàðàäûá, éàõøû ìöíàñèáÿòÿ ýèð-
äèêäÿí ñîíðà áóíëàðûí ùàìûñûíû ÿëäÿ åòìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäó.
Äàøäÿìèð Ãóëóéà êþìÿê åòìÿêäÿ áèð øåé èòèðìèðäè. Ùÿð èêè òÿðÿô-
äÿí ÿëäÿ åäÿúÿéè ãàçàíúû çåùíèíäÿ þë÷öá áè÷èðäè. ßëàâÿ îëàðàã, áèð
òÿðÿôäÿí îíóí åâèíÿ êÿôÿí ýåéèá ýÿëìèø Ãóëó ùÿð éåðäÿ áó èøè à÷ûá
ñþéëÿéÿúÿê, äèýÿð òÿðÿôäÿí Àñëàí áÿé êèìè ÿæäàùà èëÿ ïÿíúÿ-ïÿíúÿéÿ
÷àðïûøàðàã, íÿùàéÿò, îíó ìÿüëóá åòìÿêëÿ øÿùÿðäÿ âÿ êÿíäëÿðäÿ øþù-
ðÿòè áèð ãàò äàùà àðòàúàãäû.
____________
1
Ñÿðâÿò, äþâëÿò
317
 Äàøäÿìèð èøè ÿââÿëúÿ ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åòìÿê èñòÿäè. Þç êè÷èê ãàð-
äàøû Çàìàíû Àñëàí áÿéèí éàíûíà ýþíäÿðäè. Àñëàí áÿé: “Áèð ïàð÷à ÿêèí
éåðèíè ùþêóìÿò ìÿíÿ âåðèáäèð, ýåðè ãàéòàðñàì éàõøû äöøìÿç. Ùþêóìÿò
ìÿíäÿí íàðàçû ãàëàð” äåìèøäè.
Çàìàí ãàéûäûá Àñëàí áÿéèí úàâàáûíû ñþéëÿäèêäÿ Äàøäÿìèð êþðöê
êèìè ãûçàðûá:
– Ñÿí áèð áóíà áàõ, ìÿíÿ äÿ éàëàí ñàòûð, ùåéâàí þçöíñÿí! – äåéÿ
áàüûðäû.
Äàøäÿìèð ãàðäàøûíû áèð äÿ ýþíäÿðäè. Áó äÿôÿ Àñëàí áÿé äåìèøäè:
“Êÿíäëèéÿ íåôò éåðè íÿ ýÿðÿê. Äàøäÿìèð íÿ ö÷öí áåëÿ èøëÿðÿ ãàðûøûð?”
Äàøäÿìèð áó èøèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë îëìàäûüûíû ýþðöíúÿ, áàøãà áèð
éîë ñå÷äè. ßëàëòû ãî÷óëàðäàí ö÷ íÿôÿð ÷àüûðûá ÿìð åòäè:
– Áó ýåúÿ Àñëàí áÿéèí ìÿäÿíÿ òþêäöðäöéö òàõòàëàð îüóðëàíàúàã!
Ñÿùÿð ìÿäÿíäÿ ùàìû áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Ïîäðàò÷û Øåéäà ãàðî-
âóë÷óíóí öñòöíÿ áàüûðûá äåéèðäè:
– Äå ýþðöì, ýåúÿ ñöìñöê èò êèìè ùàðäà ñöëÿíèðäèí? Òàõòàëàð ùàíû?
Ãàðîâóë÷ó àíä è÷èá äåéèðäè:
– Àé Øåéäà, áó ýåúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ÿëèìäÿ òöôÿíý ìÿäÿíèí äþðä áèð
òÿðÿôèíè ýÿçèá ãàðîâóë ÷ÿêìèøÿì. Áèð äÿãèãÿ äÿ ýþçöìÿ éóõó ýèðìÿéèá.
– Íåúÿ ãàðîâóë ÷ÿêìèñÿí êè, áó ãÿäÿð òàõòàíû äàøûéûá àïàðûáëàð,
õÿáÿð òóòìàìûñàí?
– Ìÿí äÿ îíà òÿÿúúöá åëÿéèðÿì. Áó çàëûì îüëó úèíäèð, øåéòàíäûð,
íÿäèð?
Àñëàí áÿéÿ õÿáÿð ýåòäè. Àñëàí áÿé áó äàøûí êèìèí òÿðÿôèíäÿí àòûë-
äûüûíû áèëäèéè ö÷öí ñÿñèíè ÷ûõàðìàäû.
Ñàáàùû ýöí Àñëàí áÿéèí ãóéóëàðûíäàí áèðèíèí ìîòîðó éîõ îëäó.
Øåéäà àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû ÷åéíÿéèð, ãàðîâóë÷óéà àüçûíäàí ýÿëÿíè
äåéèð, “ìîòîðóí ãèéìÿòèíè ñÿíèí ìààøûíäàí ÷ûõàúàüàì” – äåéÿ îíó
ùÿäÿëÿéèðäè.
Øåéäà îüðóíó àõòàðìàüà áàøëàäû. Áó õöñóñäà Àñëàí áÿéëÿ ýþðöøÿð-
êÿí, øåéëÿðè Ãóëóíóí îüóðëàäûüûíà ùþêì âåðäè. Àñëàí áÿé ãàøëàðûíû
÷àòàðàã:
– Éîõ, ìÿí îüðóëàðûìû òàíûéûðàì. Ñÿí åùòèéàòëû îë, ìÿí þçöì áó
èøÿ ÿíúàì ÷ÿêÿðÿì, – äåäè.
Î ýåúÿ Àñëàí áÿé Äàøäÿìèðèí äàéûñû Êÿðèìè îíóí éàíûíà ìèííÿòÿ
ýþíäÿðäè. Äàøäÿìèð äàéûñûíûí íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè äÿðùàë äóéäó. Îíó
____________
÷îõ ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè, Êÿðèì þç ôèêðèíè îíà à÷ìàìûø Ãóëóíóí ãàïû-
ñûíà êÿôÿíëÿ ýÿëäèéèíè òÿôñèëàòû èëÿ ñþéëÿäè, ñîíðà ÿëàâÿ åäÿðÿê äåäè:
318
 – Ìÿí î ýåúÿ þçöìÿ ñþç âåðäèì êè, àòàì äà ìèííÿòÿ ýÿëñÿ ñþçö-
íÿ áàõìàéàúàì. Î êèøèíèí òîðïàüû þçöíÿ ÷àòìàëûäûð.
Êÿðèì Äàøäÿìèðèí òÿáèÿòèíè áèëäèéè ö÷öí Àñëàí áÿé ùàããûíäà áèð
êÿëìÿ äÿ ñþç à÷ìàäû. Äàéû èëÿ áàúû îüëó áèð ãÿäÿð äàíûøäûãäàí ñîíðà
Êÿðèì ãàëõûá ýåòäè.
Ö÷öíúö ýöí ìÿäÿíäÿ Øåéäàíûí ñÿñè éåíÿ ÿòðàôû áöðöìöøäö. Ãàðî-
âóë÷óíóí êþëýÿñèíÿ áàüûðà-áàüûðà ñþéöá äåéèðäè:
– Áó çàëûì îüëó ùàðäàäûð? Ýÿëñèí ìÿíèì èòèéèìÿ úàâàá âåðñèí. Ôèë
áîéäà äÿçýàù îüóðëàíûð, îíóí õÿáÿðè îëìóð. Éÿãèí áó îüóðëóãäà þçö-
íöí äÿ ÿëè âàð.
Î ÷îõ ÷ûüûðäû, áàüûðäû, ãàðîâóë÷ó òàïûëìàäû. Àõûðäà àúûüà äöøöá:
– Áó ñààò îíó òàïûá ýÿòèðèí, áó äÿôÿ ìÿí îíóíëà áàøãà úöð äàíûøà-
úàüàì! – äåäè.
Ãàðîâóë÷óíó ÷îõ àõòàðäûëàð, òàïûëìàäû. Îüðóëàð ýåúÿ îíó äà äÿç-
ýàùëà áÿðàáÿð ýþòöðöá ýåòìèøäèëÿð. Îíó àíúàã ö÷ ýöí ñîíðà áóðàõäûëàð.
Øåéäà éåíè ãàðîâóë÷ó òóòìàã ìÿãñÿäè èëÿ Àðàçûí éàíûíà ýåòìèø,
îíóí áó õàì õÿéàëû äà áàø òóòìàìûøäû.
Àñëàí áÿé áó ãÿäÿð òÿùãèð âÿ òÿùäèäÿ äàéàíà áèëìÿäè. Ìÿùêÿìÿ-
éÿ øèêàéÿò åòäè. Äàøäÿìèð îíà: “Ìÿíè ìÿùêÿìÿ èëÿ ãîðõóòìàñûí,
ìÿùêÿìÿëÿðäÿ î áèëäèéè éîëëàðû ìÿí îíäàí äà éàõøû áèëèðÿì. Ùÿëÿ
áóíëàð íÿäèð? Îíó åâèíäÿ éàòäûüû éåðäÿ äþøÿéè èëÿ îüóðëàéàúàì!”
– äåéÿ õÿáÿð ýþíäÿðäè.
Àñëàí áÿéèí ùÿð éàíäàí ÷àðÿñè êÿñèëäè. Î, ìÿùêÿìÿëÿðèí ãî÷óëàð-
ëà äà ÿëáèð îëäóüóíó ýþçÿë áèëèðäè. Äàøäÿìèðëÿ áàúàðà áèëìÿéÿúÿéèíè,
íÿùàéÿò, áàøûíà áÿëà à÷àúàüûíû äöøöíÿðÿê, Ãóëó èëÿ áàðûøìàüà ãÿðàð
âåðäè. Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð òåçäÿí ìÿäÿíÿ ýåòäè. Ãóëóíó êÿíä ìîëëàñû
àõóíä Ìèðçÿ Ìåùäèíèí åâèíÿ ÷àüûðìàüû Øåéäàéà òàïøûðäû.
Ãóëó Àñëàí áÿéèí ìÿäÿíèíäÿ áàø âåðÿí ÿùâàëàòëàðäàí ùÿð ýöí
áþéöê áèð ñåâèíúëÿ õÿáÿð òóòóðäó. Îäóð êè, îíó àõóíä Ìèðçÿ Ìåùäèíèí
åâèíÿ íÿ ö÷öí ÷àüûðäûãëàðûíû î ñààò áàøà äöøäö. Îíà ýþðÿ éîëäà ýåäÿð-
êÿí ùàíñû øÿðòëÿðÿ ðàçû îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí ãÿðàðëàøäûðûðäû. Àñëàí áÿé
âÿ Ìèðçÿ Ìåùäè Ãóëóíó ÷îõ ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð. Ìèðçÿ Ìåùäè ðèéà-
êàð áèð ÿäà èëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ãóëó, Àñëàí áÿé ÿùâàëàòû ìÿíÿ ìöôÿññÿë áÿéàí åòäè. Àòàñû ìÿð-
ùóì Ðÿùèì áÿé êèìè î äà áó ìÿñÿëÿíè øÿðèÿòëÿ ùÿëë åòìÿê ôèêðèíäÿäèð.
____________
Ìÿí ñèçè áàðûøäûðìàã èñòÿéèðÿì, ñÿí áóíà íÿ äåéèðñÿí?
– Àõóíä, ìÿí Àñëàí áÿéè áèðèíúè ýöí øÿðèÿòÿ ÷àüûðäûì, î ãà÷äû.
319
 – ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ. áèç ìöñÿëìàíûã, ìöñÿëìàí êèøè ðóñ ìÿùêÿìÿ-
ñèíÿ ãà÷ìàç, øÿðèÿò ãàïûñûíà ýåäÿð. Èíäè ñÿí ìÿíè þç òÿðÿôèíäÿí âÿêèë
åäèðñÿíìè?
– Íÿ ö÷öí?
– Ñèçè øÿðèÿò éîëó èëÿ áàðûøäûðìàã ö÷öí.
– Íÿ øÿðò èëÿ?
– Ìÿí ùÿð èêèíèçÿ ÿëâåðèøëè øÿðò ãîéàðàì.
Àñëàí áÿé ãÿòèééÿòëÿ:
– Àõóíä, ìÿí ñÿíè þç òÿðÿôèìäÿí âÿêèë åäèðÿì, – äåäè.
Ãóëó øöáùÿëè áàõûøëàðëà ùÿð èêèñèíè ñöçÿðÿê:
– Áóðäà íÿ øÿðò îëà áèëÿð? Òîðïàüûìû þçöìÿ ãàéòàðñûí, áàðûøûì.
Àñëàí áÿé áó ñþçäÿí ãàøëàðûíû ÷àòàðàã úàâàá âåðìÿäè. Àõóíä
Ìèðçÿ Ìåùäè áÿéèí áó ñþçäÿí ïîçóëäóüóíó ýþðöíúÿ:
– Ãóëó, áó áàðûøìàã ãàéäàñû äåéèë, ñÿí ùàãñûçëûã åäèðñÿí, – äåäè.
– Íÿ ö÷öí ùàãñûçëûã åëÿéèðÿì? Þç òîðïàüûìû èñòÿéèðÿì!
Àñëàí áÿé äàéàíà áèëìÿéèá áàüûðäû:
– À êèøè, ñÿíèí òîðïàüûí éîõäóð, áóíó áèð êÿðÿ ãàí, òîðïàã ìÿíèìäèð!
– Éîõ ìÿíèìäèð! Ùå÷ áèð øÿðòÿ ðàçû äåéèëÿì, òîðïàüûìû ãàéòàðà-
úàãñàí!
– Áèëèðÿì ñÿíè äàíûøäûðàí íÿäèð. Ìÿíÿ äÿ Àñëàí áÿé äåéÿðëÿð, ýåò,
ýöúöí âàðñà àë!
Ãóëó àéàüà ãàëõäû. Àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ:
– Ìÿíÿ äÿ Ãóëó äåéÿðëÿð, éà þëÿúÿéÿì, éà áó òîðïàüû ñÿíäÿí àëà-
úàüàì, – äåéÿðÿê ýåòìÿê èñòÿäè.
Ìèðçÿ Ìåùäè èêè äèçè öñòÿ ãàëõûá ãûøãûðäû:
– Ãóëó, Ãóëó, ñÿí øÿðòè áèëìÿìèø èøè ïîçóðñàí, áó éàõøû èø äåéèë, êèøè
áåø ìèí ìàíàò ïóë âåðèð.
Ãóëó àúû-àúû ýöëÿðÿê:
– ×îõ ñàü îë, àëòûíäà õÿçèíÿ éàòàí òîðïàüû áåø ìèí ìàíàòà âåðñÿì
åë ìÿíèì öçöìÿ òöïöðÿð. Ìÿíèì òîðïàüûìû ãàéòàðñûí, áàøãà ùå÷ áèð
øÿðòÿ ðàçû äåéèëÿì, – äåéèá ãàïûäàí ÷ûõäû.
Àõóíä Ìèðçÿ Ìåùäè îíó ÷îõ ÷àüûðäû. Ãóëó äþíìÿäè.
Àñëàí áÿéèí öìèäè áóðàäà ãûðûëäûãäàí ñîíðà, ùàíñû øÿðòëÿ îëóðñà-îë-
ñóí Ãóëó èëÿ áàðûøìàüà ãÿðàð âåðäè. Äàøäÿìèðèí: “Îíó éàòäûüû éåðäÿ
äþøÿéè èëÿ îüóðëàäàúàüàì” ñþçöíöí îíà ÷îõ áàùà îòóðàúàüûíû áèëèðäè.
Îðàäàí ìÿäÿíÿ ýÿëèá, Øåéäàíû áèð äÿ Ãóëóíóí äàëûíúà ýþíäÿðäè. Ãóëó
____________
áó äÿôÿ öìèäñèç âÿ êþíöëñöç ýÿëäè. Þç-þçöíÿ äåéèðäè êè, “Íàøöêöðëöê
320
åäèá áåø ìèí ìàíàòû àëìàðàì, èï äÿ ýåäÿð, èò äÿ”. Àñëàí áÿé îíóíëà
ýþðöøÿí êèìè ñþçö ìÿòëÿáäÿí áàøëàéûá:
– Ãóëó, ýÿë òÿðñëèéè áóðàõ, – äåäè, – ìÿí äîüðóäàí ñÿíèíëÿ áàðûø-
ìàã èñòÿéèðÿì. Äå ýþðöì áó òîðïàüû íÿ øÿðòëÿ ìÿíÿ âåðÿðñÿí?
– Áÿé, ìÿíèì øÿðòèì áóäóð, éà òîðïàüûìû ãàéòàð þçöìÿ, éà äà øÿ-
ðèêëè ãàçäûðàã!
– Øÿðèêëè íÿ øÿðòëÿ ãàçäûðàã?
– Íåúÿ êè, áàøãàëàðû ãàçäûðûð. Ãóéóíó ñÿí ãàçäûð, íÿ ãÿäÿð íåôò
÷ûõñà éàðûñû ñÿíèí, éàðûñû ìÿíèì.
Àñëàí áÿé èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê äåäè:
– À êèøè, ìÿí þëö åøøÿê àõòàðûðàì êè. àéàüûíäàí íàëûíû ÷ûõàðäûì,
ñÿí ìÿíèì äÿðèìè äÿ ñîéìàã èñòÿéèðñÿí? “Éàðûñû ìÿíèì, éàðûñû ñÿíèí”
íÿäèð? Àüçûí èñòè éåðäÿäèð. Íîòàðèóñäàí ÿëèìäÿ ñÿíÿä îëà-îëà ìÿí þç
òîðïàüûìû ñÿíèíëÿ ÿëëè ôàèçÿ ãàçäûðñàì, ìÿíÿ íÿ äåéÿðëÿð. Áåëÿ ýþðö-
ðÿì êè, áèçèì ñþâäàìûç áàø òóòìàéàúàã. Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ìÿí î éåðè
ãàçäûðìûðàì. Ùÿëÿëèê ãîé ãàëñûí. Áèð çàìàí êåôèì ýÿëÿíäÿ ãàçäûðà-
ðàì. Þç òîðïàüûìäûð, ýåò, ÿëèíäÿí íÿ ýÿëèð, åëÿ!
Ãóëóíóí áåéíèíäÿ øèìøÿêëÿð îéíàäû. Áèð àí äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Áÿé, ñÿíèí øÿðòèí íÿäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àñëàí áÿé åòèíàñûç:
– Î øÿðòäÿí ñîíðà ñÿíèí ãàáàüûíà íÿ øÿðò ãîéóì?
– Éåíÿ, ñÿí äÿ þç øÿðòèíè äå!
– Ìÿíèì øÿðòèì áóäóð: ñÿíÿ àíúàã èéèðìè ôàèç âåðÿúÿéÿì. Ìÿäÿ-
íèí ïîäðàò÷ûëûüûíû ñÿí þç öñòöíÿ ýþòöðìÿê øÿðòè èëÿ.
– Ïîäðàò÷ûëûüû ìÿíÿ íÿ ö÷öí âåðèðñÿí?
Àñëàí áÿé úèääè áèð òþâð àëàðàã, èíàíäûðûúû áèð òÿðçäÿ:
– Ìàë ñàùèáè þç èøèíèí öñòöíäÿ îëñà éàõøûäûð, – äåäè.
– Ìÿíèì ìÿäÿí ïîäðàòà ýþòöðöá ãàçäûðìàüà ïóëóì ùàíû? Êþïö-
éÿ ýöëëÿ àòûðàì.
– Ñÿíèí àíúàã àäûí ïîäðàò÷û îëàúàã. Ïóëó ìÿí âåðÿúÿéÿì, èøè ñÿí
àïàðàúàãñàí. Ùÿì äÿ àëòû àéà ãóéóíó ãàçäûðûá ãóðòàðìàëûñàí.
Óçóí ÷ÿêèøìÿäÿí ñîíðà Àñëàí áÿé ÷ûõàðûëàúàã íåôòèí îòóç ôàèçèíè
Ãóëóéà âåðìÿéÿ ðàçû îëäó. Ìöãàâèëÿíàìÿäÿ Ãóëóíóí ãóéóíó àëòû àéà
ãàçäûðàúàüû, áöòöí èøëÿðè þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿúÿéè âÿ Àñëàí áÿéèí Ãóëóéà
îí ñÿêêèç ìèí ìàíàò ïóë áóðàõàúàüû ãåéä åäèëäè.
Ãóëó èøÿ áàøëàäû. Àñëàí áÿé îíà ÷åêëÿ áàíêäàí ùÿëÿëèê ñÿêêèç ìèí
____________
ìàíàò ïóë áóðàõäûðäû. Ãóëó òàõòà-øàëáàí àëäû, óñòà ãàçìà÷ûëàð, ôÿùëÿëÿð
÷àüûðäû, ãàðîâóë÷ó òóòäó. Ëàêèí èø ÿââÿëèíäÿí äöç ýÿòèðìÿäè. Åëÿ áèðèí-
321
úè ýöí òàõòà-øàëáàíûí ùàìûñû îüóðëàíäû. Ãóëó áàøû îäëó ùÿð éàíà ãà÷äûñà,
áèð øåé ÷ûõìàäû. Òàõòà-øàëáàí òàïûëìàäû êè òàïûëìàäû. Ãóëó ãàðîâóë÷ó-
íó ãîâóá éåðèíÿ áàøãà ãàðîâóë÷ó òóòäó.
Îüóðëóã éåíÿ ÿââÿëêè êèìè äàâàì åäèðäè. Ïîäðàò÷ûëûã âÿ ìÿäÿí èø-
ëÿðèíÿ áÿëÿä îëìàéàí Ãóëó áàøûíû òàìàì èòèðìèøäè. Áó õöñóñäà Àñëàí
áÿéëÿ ýþðöøÿðêÿí Àñëàí áÿé: “ãóéó ãàçäûðìàã, áóðóã ãîéìàã ñÿíÿ
àñàí ýÿëèð? – äåéÿ ñîðóøìóøäó. – Ìÿí ãîðõóðàì êè, ñÿí áó èøè áàøà âó-
ðà áèëìÿéÿñÿí. Çÿðÿðëÿðè èñÿ öñòöìÿ ýþòöðÿí äåéèëÿì!”
Ãóëó èøäÿí äàùà ìþùêÿì éàïûøäû. Ýåúÿ-ýöíäöç ìÿäÿíäÿí àéðûë-
ìàäû. Ìîòîð, øëàíã, áàëòà, áîðó, äÿçýàù âÿ áàøãà øåéëÿð ö÷öí Àñëàí áÿé
áàíêäà éåíèäÿí áåø ìèí ìàíàò êðåäèò à÷äû, Ãóëó ùÿìèí øåéëÿðè àëäû.
Ôÿùëÿëÿð îíëàðû ãóðàøäûðûá, ãóéóíó ãàçìàüà áàøëàäûëàð. Îüóðëóã éåíè-
äÿí øèääÿòëÿíäè. Áèð ýåúÿ áöòöí áîðóëàð, ö÷ ýöí ñîíðà ãàéûøëà ìîòîð
éîõ îëäó. Ãóëó îüðóíó òàïìàã ö÷öí ÷îõ ÷àëûøäû, áèð ÷îõ ìÿäÿíëÿðè
ýÿçäè, ëàêèí ôàéäàñû îëìàäû. Òÿçÿ ãàðîâóë÷óíó äà èøäÿí ãîâäó. Øåéëÿ-
ðèí áèð ùèññÿñè ýöíäöç îüóðëàíäûüûíäàí øöáùÿëÿíèá ãàðîâóë÷óíóí ñàéû-
íû àðòûðäû. Øåéëÿð èñÿ éåíÿ äÿ éîõà ÷ûõûðäû. Îüóðëàíàí øåéëÿðèí ÿâÿçèíÿ
éåíèëÿðèíè àëìàã ëàçûì ýÿëèðäè. Àììà îíóí àäûíà à÷ûëàí êðåäèò ÿðèìèø
îëäóüóíäàí áó øåéëÿðè àëìàüà êèôàéÿò åòìÿäè. Ãóëó èêèíúè äÿôÿ Àñëàí
áÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Àñëàí áÿé áó äÿôÿ ãàøëàðûíû ÷à-
òàðàã àúûãëà:
– À êèøè, ìÿýÿð ìÿí õÿçèíÿ öñòöíäÿ îòóðìóøàì? – äåäè. – Áàíêäà
ìÿíèì íÿãä ïóëóì éîõäóð. Òàúèð áàáàéûã, ïóëóìóçó áèð éåðäÿ ñàõëàìàã
áèçÿ ÿë âåðìÿç. Ìÿí ïóëëàðûìû íåôò áèðæàñûíäà àêñèéà àëìàüà áóðàõìûøàì.
Ãîðõóðàì áó ãóéóíó âåðÿúÿéè ãàçàíúäàí äà áàùà áàøà ýÿòèðÿñÿí?
Ãóëó äöç áèð ùÿôòÿ Àñëàí áÿéèí éàíûíà àéàã äþéäö, ýåòäè, ýÿëäè,
àõûðäà áèðæàäà ñàòìàã ö÷öí Àñëàí áÿé îíà áåø ìèí ìàíàò àêñèéà áóðàõ-
äû. Îüóðëàíàí øåéëÿðè àëìàüà ùàçûðëàøûðêÿí, Äàøäÿìèðèí ãàðäàøû Çàìàí
Ãóëóíóí éàíûíà ýÿëèá:
– Äàøäÿìèð äåéèð ìÿíÿ îí èêè ìèí ìàíàò ïóë ýþíäÿðñèí, ÷îõ ëà-
çûìäûð, – äåäè.
Ãóëó îíà:
– Èíäè ïóëóì éîõäóð. Áóðóã ùÿëÿ ãàçûëûá ãóðòàðìàéûá. Íåôòèìèç ÷û-
õàíäà ìÿí þçöì Äàøäÿìèðèí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàúàüàì, – äåäè.
– Äàøäÿìèð äåéèð êè, Àñëàí áÿéèí áàíêäà îíóí àäûíà à÷äûðäûüû êðå-
äèòäÿí âåðñèí. Ñîíðà þçö Àñëàí áÿéëÿ ùåñàáëàøàð.
____________
Ãóëó àüûð âÿçèééÿòäÿ èäè. Áèð òÿðÿôäÿí áþéöê ãàðäàøû Ùÿñÿí ìÿù-
êÿìÿéÿ øèêàéÿò åäèá, îíäàí þç ùàããûíû òÿëÿá åäèðäè, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ
322
Àñëàí áÿé èòÿí øåéëÿðèí ïóëóíó Ãóëóíóí àéàüûíà éàçäûðäûüûíäàí îíóí
àäûíà à÷äûðäûüû êðåäèò áîðú îëàðàã áîéíóíäà ãàëìûøäû. Ïóë õÿðúëÿíèá
ýåäèð, îðòàäà èñÿ ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Îüóðëàíìûø øåéëÿðèí ÿâÿçèíÿ éå-
íèñèíè àëìàã, ãóéóíó éîëóíà ãîéìàã ìöìêöí äåéèëäè. Àñëàí áÿé äÿ
îíà äàùà áîðú ïóë áóðàõìàéàúàãäû. Áóíëàðäàí áàøãà ãàçìà÷û Ðÿøèäÿ
èøëÿäèéè ýöíäÿí áÿðè ïóë âåðèëìÿìèøäè. Ãóëó îíó áó ýöíÿ ãÿäÿð “áó
ýöí-ñàáàùà” ñàëûá, áàøûíû áèð òþâð àëäàòìûøäû. Èíäè Ðÿøèä äÿ þç ùàããûíû
òÿëÿá åäèð, ãóéóäà èøè äàéàíäûðàúàüûíû áèëäèðèðäè. Ãóëó áóíëàðûí ùàìûñû-
íû äöøöíäöêäÿí ñîíðà éóìøàã áèð ñÿñëÿ:
– Çàìàí, ñÿíèí áàøûí ö÷öí ìÿíèì àäûìà áàíêäà ïóë ãàëìàéûá.
Äîüðóäóð, Àñëàí áÿé ìÿíèì àäûìà êðåäèò à÷äûðìûøäû, ìÿí î ïóëëàðà
ìÿäÿí ö÷öí ëàçûì îëàí øåéëÿð àëäûì. Áó ñààò þçöì ìÿÿòòÿëÿì, – äåéÿ
úàâàá âåðäè.
Çàìàí ãàøëàðûíû ÷àòàðàã ýåòäè. Îíóí àúûãëû ýåòìÿñè Ãóëóíó ÷îõ
ãîðõóäóðäó. Ãóëó þç-þçöíÿ: “Çàëûì îüëó éàõøûëûã åëÿäè, àíúàã ãûëûíúû-
íû éàìàí éåðäÿ ñèéèðäè” – äåéÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàäû.
Ãóëó ÷îõ éàõøû áàøà äöøöðäö êè, îíóí áàøûíà ýÿëÿí áöòöí áó îéóí-
ëàðûí ùàìûñû Àñëàí áÿéèí êÿëÿêëÿðèäèð. Èøè éàðûì÷ûã ãîéìàã, éåíè ïîä-
ðàò÷û òóòìàã èñÿ ìöìêöí äåéèëäè. Àñëàí áÿé áóíà ùå÷ âÿúùëÿ ðàçû
îëìàéàúàãäû.
Áèðæà, íåôò êðàëû Íîáåëèí ÿëèíäÿ áèð îéóíúàã èäè. Î èñòÿäèéè âàõò íåô-
òèí ãèéìÿòèíè óúóçëàøäûðûð, èñòÿäèéè âàõò äà áàùàëàøäûðûðäû. Áèð íå÷ÿ õà-
ðèúè þëêÿ èëÿ òèúàðÿòÿ ýèðèøäèéèíäÿí, îíà ÷îõ íåôò ëàçûì èäè. Êè÷èê ìÿäÿí
ñàùèáëÿðèíè èôëàñà óüðàòìàã âÿ îíëàðäàí óúóç ãèéìÿòÿ íåôò àëìàã ö÷öí
èñòÿäèéè âàõò áèðæàäà àêñèéàëàðû ãèéìÿòäÿí ñàëûðäû.
Àêñèéàëàðûí áèðæàäà óúóçëàøäûüûíû Àñëàí áÿé þéðÿíìèøäè. Îíà ýþðÿ
äÿ Ãóëóéà íÿãä ïóë ÿâÿçèíÿ áåø ìèí ìàíàòëûã àêñèéà áóðàõìûøäû.
Ãóëó áèðæàéà ýÿëäè. Àêñèéàëàð îòóç ôàèç óúóçëàøìûø îëäóüóíäàí
Àñëàí áÿéèí îíà áåø ìèí ìàíàò ÿâÿçèíÿ âåðäèéè àêñèéàëàðû àíúàã îòóç
áåø ôàèç àøàüû ñàòìàã îëóðäó. Íåéëÿñèí? Ãóéóíó òåç ãàçäûðìàã ëàçûì
èäè. Ôÿùëÿëÿð èøñèç ãàëìûøäû. Ãóëó ìÿúáóð îëóá àêñèéàëàðû ñàòäû. Ìÿäÿ-
íÿ ëàçûì îëàí øåéëÿðè àëäû.
Ãóéó éåíèäÿí ãàçûëìàüà áàøëàäû.
Ïóë éåíÿ ãóðòàðûðäû. Óñòàëàð, ôÿùëÿëÿð, ãàðîâóë÷óëàð ïóë èñòÿéèðäè,
ùÿì äÿ ìöùÿíäèñ ÷àüûðûá ãóéóíóí äàùà íå÷ÿ ñàæåí ãàçûëàúàüûíû àéäûí-
ëàøäûðìàã ëàçûì èäè. Áöòöí áóíëàð ö÷öí õåéëè ïóë ëàçûì èäè. Ìöãàâèëÿ-
____________
íàìÿéÿ ýþðÿ Àñëàí áÿé 18 ìèí ìàíàòû âåðèá ãóðòàðìûøäû. Ùÿòòà
ñîíóíúó áåø ìèí ìàíàòû Ãóëó ýöú-áÿëà èëÿ îíäàí ãîïàðäûüû çàìàí Àñ-
323
ëàí áÿé îíà: “Áîðúóìó âåðèá ãóðòàðäûì, áóíäàí ñîíðà ïóë ö÷öí ìÿíèì
éàíûìà ýÿëìÿ!” – äåìèøäè. Ëàêèí ïóëñóçëóã âÿ åùòèéàú Ãóëóíó éåíÿ
Àñëàí áÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.
Ãóëó Àñëàí áÿéèí éàíûíà ýåòäè. Àñëàí áÿé îíà:
– Ìÿíèì äàùà ïóëóì éîõäóð. Àêñèéàëàð áèðæàäà îòóç áåø ôàèç àøà-
üû äöøöá. Ìÿí àêñèéàëàðûìû ñó ãèéìÿòèíÿ ñàòûá ñÿíÿ ïóë âåðÿ áèëìÿðÿì!
– äåäè.
Ãóëó îðàäàí åâÿ áàøû àëîâëó ýÿëäè. Àðâàäû Äèëàðÿ îíà áèð ïàð÷à
êàüûç óçàäûá:
– Àë, áóíó ñÿíÿ ýÿòèðäèëÿð, – äåäè, – ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûðëàð. Ñÿíèí
ìÿùêÿìÿëèê íÿ èøèí âàð?
Ãóëó êàüûçû àëûá, î òÿðÿô-áó òÿðÿôèíÿ áàõäûãäàí ñîíðà, áèð êÿëìÿ
äàíûøìàäàí åâäÿí ÷ûõäû. Îíó ö÷ ýöí ñîíðà ãàðäàøû Ùÿñÿíëÿ àðàëàðûíäà
îëàí òîðïàã äàâàñû öñòöíäÿ ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûðäûëàð.
Ãóëó ìÿñëÿùÿò ö÷öí Àñëàí áÿéèí éàíûíà ýÿëäè, ìÿñÿëÿíè à÷ûá îíà
ñþéëÿäè. Àñëàí áÿé áó ÿùâàëàòû ÷îõäàí áèëèðäè. Ùÿñÿí èñÿ îíó ãîðõóò-
ìóðäó. Ãóëóíóí àúýþçëöéöíö áèëäèéèíäÿí îíó ãîðõóòìàã ö÷öí:
– Ãóëó, áèçèì èøèìèç ùå÷ ýÿòèðìèð, – äåäè, – áó ãóéó ëàï áàøûìûçà
áÿëà îëäó. Áèð ÿòÿê ïóë òþêìöøöê, àììà ùÿëÿ ùå÷ éöç ñàæåí äÿ ãàçûë-
ìàéûá. Áó òÿðÿôäÿí äÿ ãàðäàøûí Ùÿñÿí äàâà áàøëàñà ãóéóíóí èøè,
äåìÿê Àëëàùà ãàëûð.
– Ìÿí íåéëÿéèì, ìÿíÿ áèð òÿäáèð òþê, ÷àðÿ åëÿ.
– Ìÿùêÿìÿéÿ ïóë áàñûá Ùÿñÿíèí ÿëèíè òîðïàãäàí òàìàì ÷ûõàðìà-
ëûñàí! Áóíóí ö÷öí ñàõòà ñÿíÿäëÿð, âÿñèãÿëÿð ëàçûìäûð. Èíäè ùÿð øåé ïóëëà
àøûð, äàâà âÿêèëè Éóíóñ áÿéèí éàíûíà ýåò, î ñÿíÿ ùÿð éîëó þéðÿäÿð.
Ãóëó äîäàüûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ äåäè:
– Äÿðä ïóë äÿðäèäèð, âàð êè, âåðÿì?
Àñëàí áÿé èñòåùçàëû áèð ÿäà èëÿ:
– Áåø éöç ìÿùêÿìÿéÿ, ö÷ éöç äÿ âÿêèëÿ áàññàí, èø ãóðòàðûá ýåäÿð,
– äåäè. Ãóëóíóí äèíìÿäèéèíè ýþðÿí Àñëàí áÿé:
– Éÿíè áèð ñÿêêèç éöç ìàíàòûí äà éîõäóð? – äåéÿ ñîðóøäó. – Äàùà
íÿ êèøèñÿí? Ïóë áàñìàñàí Ùÿñÿí èøè àïàðàð. Ýåò ìèí ìàíàòà âåêñåë âåð,
ïóëóíó àë, ãàðäàøûíëà èøèíè ãóðòàðûá ýÿë ìÿäÿí ùàããûíäà äàíûøàã.
Ãóëó î ýöí âåêñåëëÿ ìèí ìàíàò àëûá, Éóíóñ áÿéèí éàíûíà ýåòäè.
Îíóí âàñèòÿñèëÿ ìÿùêÿìÿ èøèíè äÿ ýþðäö. Ñàõòà ñÿíÿäëÿð, âÿñèãÿëÿð ùà-
çûðëàíäû. Ö÷ ýöí ñîíðà ùÿð èêè ãàðäàø ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà äóðìóøäó.
____________
Ìÿùêÿìÿ ùÿð èêèñèíè äàíûøäûðäûãäàí ñîíðà Ùÿñÿíèí øèêàéÿòèíè ðÿää
åòäè.
324
 Ùÿñÿí ìÿùêÿìÿ èäàðÿñèíèí ãàïûñûíäàí ÷ûõàðêÿí Ãóëóéà äåäè:
– Ñÿí áó àòà-áàáà òîðïàüûìûçû ÿëèìäÿí ÷ûõàðòäûüûí êèìè þç ÿëèíäÿí
äÿ ÷ûõàðòäûí. Àñëàí áÿé ñÿíè èòè ãîâàí êèìè ãîâàúàã.
Ãóëó èñòåùçà èëÿ:
– Ìÿí î éîëëàðû áèëèðÿì, ñÿí ýåò þç äÿðäèíè ÷ÿê! – äåäè.
Èø ìÿùêÿìÿäÿ ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Àñëàí áÿé Ãóëóíó òàíûìàã äà
èñòÿìÿäè. Îíóíëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí éàä áèð àäàì êèìè ýþðöøöð-
äö. Áèð ýöí Ãóëó éåíÿ ìÿäÿí ìÿñÿëÿñè ö÷öí îíóí éàíûíà ýÿëäèêäÿ
Àñëàí áÿé äåäè:
– Íîáåëèí åâè éûõûëñûí, àêñèéàëàðû óúóçëàøäûðûá áèð òÿðÿôäÿí àêñèéà-
ëàðû, áèð òÿðÿôäÿí äÿ íåôòè óúóç ãèéìÿòÿ éûüûð. Áàõ, ÷ÿíëÿðèì äîëóá äà-
øûð, ïóëëàðûì äà àêñèéàëàðäà éàòûð. Þç ôÿùëÿëÿðèìÿ âåðìÿéÿ ïóë òàïìû-
ðàì. Ñÿí äÿ áèð ÿòÿê ïóëó áó ãóéóéà òþêäöí, áèð øåé ÷ûõìàäû.
– Áÿñ ãóéóíóí èøè íÿ îëàúàã? – äåéÿ Ãóëó Àñëàí áÿéèí äöç ýþçö-
íöí è÷èíÿ áàõäû. Àñëàí áÿé ÿëëÿðèíè ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Îíó ùå÷ ìÿí äÿ áèëìèðÿì, – äåäè. – Î ýöí ôÿùëÿëÿð ùöúóì ÷ÿêèá
åâÿ ýÿëìèøäè. Îíëàðû áèð òÿùÿð ñàêèò åäèá éîëà ñàëäûì. ×îõ ùÿéàñûçëûã åò-
ñÿí àêñèéàëàð ãèéìÿòÿ ìèíÿíÿ ãÿäÿð ãóéóäà èøè äàéàíäûðìàëû îëàúàüàì.
– Íîáåë áåëÿ ýÿëäè, àêñèéà áåëÿ ýåòäè... Áó ñþçëÿðëÿ ìÿíèì ãàðíûì
äîéìàç, Àñëàí áÿé, ìÿí àúàì, äå ýþðöì ìÿí íåéëÿéèì?
– Ñÿíèí ãàðíûíû äà ìÿí áîéíóìà ýþòöðìÿìèøÿì êè. Àúñàí, ýåò
áàøãà áèð èø òàï, ìÿí ñÿíÿ ïóë âåðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì!
– Ìÿäÿíè ãàçäûðìàã ö÷öí áîðú áóðàõäûüûí âåêñåëëÿðèí äÿ âàõòû éà-
õûíëàøûð. Ìÿí îíëàðû ùàðäàí âåðÿúÿéÿì?
– Ãóëó, êÿíäëèäÿí òàúèð îëìàç! Ñÿí ýåò éåðèíè ÿê, èíÿéèâè ñàü!
– Àëëàù ñèçèí åâèíèçè éûõñûí, áèçäÿ éåð, èíÿê ãîéäóíóç êè, éåð ÿêèá
èíÿê ñàüà áèëÿê? Éîõ, ýþðöðÿì ñÿí ìÿíèìëÿ áàøãà úöð áàøëàìûñàí.
– Íåúÿ áàøëàìûøàì? Ñÿíÿ èêè áóðóüóí ïóëóíó áóðàõäûì, äå ýþðöì,
íåéëÿäèí? Îüóðëàíàí øåéëÿðèí ãèéìÿòèíè ñÿíèí àéàüûíà ÷ûõàúàüàì. Ãó-
éóíóí è÷èíäÿêè øëàíãëàðû, áàëòàíû, ìÿäÿíäÿêè äÿçýàùû âÿ àëÿòëÿðè äÿ
îüóðëàòñàí àòàìûçûí åâè éûõûëàð. Äå ýþðöì, öñòöíäÿ ãàðîâóë÷ó âàðìû?
– Âàð, î äà ïóë ö÷öí ýÿëèá ýåòìÿêäÿí ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðèá, ùÿéàñû-
çûí áèðèäèð. “Àúàì, ìÿíèì ïóëóìó âåð!” äåéÿ éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìèð.
Àñëàí áÿé áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Ñÿí ñàáàù ìÿäÿíäÿ îë, ìÿí äÿ ýÿëÿúÿéÿì, îðäà äàíûøàðûã – äåäè.
____________
Ãóëó ñÿùÿð òåçäÿí ìÿäÿíèí éàíûíû êÿñäèðìèøäè. Ãàðîâóë÷ó Âÿëè
îíóí áàøû öñòöíäÿ äóðóá:
325
 – Áó ñààò ìÿíèì ïóëóìó âåð, áóðàõ ýåäèì! – äåéèðäè. – Óøàãëàðûìû
àúûíäàí þëäöðìÿéÿúÿêñÿí êè? Áåëÿ äÿ çöëì îëàð?! Ñÿí ãóéó ãàçäûðà-
úàãñàí, ìÿäÿí ñàùèáè îëàúàãñàí, ìÿíÿ íÿ? Ýöúöí éîõäóð, ãàçäûðìà.
Ãóëó úàíûíû äèøèíÿ òóòóá îíà úàâàá âåðìèðäè.
Àñëàí áÿé ýÿëäè. Âÿëè îíó ýþðöíúÿ ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèá, Ãóëó-
äàí øèêàéÿòÿ áàøëàäû. Àñëàí áÿé öçöíö Ãóëóéà òóòóá:
– Íÿ ö÷öí áó êèøèíèí ïóëóíó âåðìèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó. – Àúãàðûíà
áó ñÿíÿ íåúÿ ãàðîâóë ÷ÿêñèí?
Âÿëè öðÿêëÿíÿðÿê äèëèóçóíëóüà áàøëàäû:
– Ñàü îë, áÿé, èíàí êè, ö÷ ýöíäöð àúûã. Ýÿëèá Ãóëóäàí ïóë èñòÿéè-
ðÿì, ìÿíÿ éàìàí äåéèð. Äåéèðÿì ïóë âåðìÿäèéèí áÿñ äåéèë, ùÿëÿ áèð
ìÿíÿ éàìàí äà äåéèðñÿí? Î äàùà äà àúûãëàíûá: “Ñóñ, êþïÿê îüëó, ñÿíè
þëäöððÿì!” – äåéèð.
Àñëàí áÿé ñèìàñûíû úèääèëÿøäèðÿðÿê:
– Éîõ, áåëÿ îëìàç! Áó êèøèíèí ïóëóíó âåð! Éîõñà áó ìÿäÿíäÿí
ñÿíÿ ìÿäÿí îëìàç, – äåéèá ýåòäè.
Ãóëó Àñëàí áÿéèí “ñàáàù ìÿäÿíäÿ îë, îðàäà äàíûøàðûã” ñþçöíö òà-
ìàìèëÿ áàøãà ìÿíàäà àíëàìûøäû. Î åëÿ áèëèðäè êè, Àñëàí áÿé ìÿäÿíÿ
áàø ÷ÿêèá, ãóéóíóí ãàçûëìàñûíà éåíèäÿí ïóë áóðàõìàã èñòÿéèð. Îíóí
áó ýöíêö ùÿðÿêÿòè Ãóëóíó ëàï àúûãëàíäûðäû. Àñëàí áÿé ýåòäèêäÿí ñîí-
ðà Ãóëó äà ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿäè. Âÿëè îíóí áàøûíûí öñòöíö àëûá:
– Àúàì, òåç îë, ìÿíèì ïóëóìó âåð! – äåéÿ ùàããûíû òÿëÿá åòäè. Ãóëó
íÿ ãÿäÿð äèë òþêäöñÿ ìöìêöí îëìàäû. Àõûðäà àúûüà äöøöá:
– ×ÿêèë äåéèðÿì, éîõñà áó ñààò ìåéèòèíè ñÿðÿðÿì! – äåéÿðÿê ÷ûõûá ýåòäè.
Âÿëè îíóí àðõàñûíúà:
– Ýåòìÿ, ýÿë øåéëÿðèíè òÿùâèë àë, ìÿí ãàðîâóë÷óëóãäàí ÷ûõûðàì,
– äåéÿ áàüûðäû.
Ãóëó ýåäÿ-ýåäÿ:
– Àéàüûíû îðàäàí áèð éàíà àòñàí îä âóðàðàì! Íÿ èòñÿ ñÿíäÿí àëà-
úàüàì, – äåéÿ ãûøãûðäû.
Ñÿùÿð ãîíøó ìÿäÿíëÿðèí ôÿùëÿëÿðè áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Øåéäà î
éàí-áó éàíà ãà÷à-ãà÷à:
– Çàëûì îüëó, þëäöððÿì äåéÿ-äåéÿ, àõûðäà éàçûã ãàðîâóë÷óíó
þëäöðäö, – äåéÿ ãûøãûðûðäû. – Îíóí ãàíû ùàëàëäûð.
Âÿëèíèí þëäöðöëìÿñè ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà áþéöê ùÿéÿúàíà ñÿáÿá
îëìóøäó.
____________
Ïîëèñ èäàðÿñèíÿ õÿáÿð âåðèëäè. Àêò éàçûëäûãäàí ñîíðà ïîëèñ íÿôÿðëÿðè
Âÿëèíèí ìåéèòèíè ýþòöðöá àïàðäûëàð.
326
 Ãóëó áó èøäÿí õÿáÿð òóòóíúà, þçöíö áàøû àëîâëó ìÿäÿíÿ ñàëäû.
Ôÿùëÿëÿð îíà ùöúóì åäèá:
– Çàëûì îüëó çàëûì, êèøèíèí ïóëóíó âåðìÿäèéèí áÿñ äåéèë, ùÿëÿ þçöíö
äÿ âóðóá þëäöðöðñÿí? Áó ñÿíÿ áàùà áàøà ýÿëÿúÿê! – äåéÿ ãûøãûðäûëàð.
Ãóëó íÿ ãÿäÿð “îíó ìÿí þëäöðìÿìèøÿì, õÿáÿðèì éîõäóð” – äåéÿ
àíä è÷äè, àìàí åòäèñÿ èíàíìàäûëàð. Èø áþéöäö. Ãóëóíó ùÿáñ åòäèëÿð. Áèð
àé ñîíðà ìÿùêÿìÿ èøÿ áàõûá, îíó îí èë ìöääÿòèíÿ ñöðýöí åòäè. Ãóëó-
íóí âåêñåëëÿðèíèí âàõòû ÷àòäûãäà ìÿäÿí òîðãà ãîéóëäó. Àñëàí áÿé
ìÿäÿíè òîðãäàí ýþòöðöá, éåíèäÿí èøÿ áàøëàäû.

IV

Áèð ýöí Àðàç Àñëàí áÿéèí ìÿäÿíè éàíûíäà ãàçìà÷û Ðÿøèäëÿ äàíû-
øûðäû. Àñëàí áÿé îíëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí àúûãëû-àúûãëû Àðàçà áàõäû,
áèðäÿí íÿéè èñÿ õàòûðëàìûø êèìè àéàüûíû ñàõëàéûá, ÿìðåäèúè áèð ñÿñëÿ:
– À ýÿäÿ, áóðà áàõ, áèð äÿ ñÿí ìÿíèì ôÿùëÿëÿðèìëÿ äàíûøìà! – äåäè.
– Áó ÿìðè ùå÷ ñÿíèí äÿäÿí Ðÿùèì áÿé äÿ âåðÿ áèëìÿç! Ìÿí èñòÿ-
äèéèì çàìàí, èñòÿäèéèì àäàìëà äàíûøìûøàì, äàíûøàúàüàì äà, – äåéÿ
Àðàç òÿìêèíëÿ úàâàá âåðèá, ñþùáÿòèíÿ äàâàì åòäè.
– Ìÿí ÿìð åëÿéèðÿì! Ñÿí ìÿíèì ôÿùëÿëÿðèìëÿ äàíûøìàéàúàãñàí!
Éîõñà îíëàðû äà éîëäàí, äèíäÿí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðñÿí?
– Ìÿí îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðìûðàì, äöç éîëà ñàëûðàì. Ñÿí èêè ãàðäàøû
øåéòàí êèìè áèð-áèðè èëÿ âóðóøäóðäóí, òîðïàãëàðûíû ÿëëÿðèíäÿí ÷ûõàðòäûí,
àõûðäà äà ãàðîâóë÷óíó þëäöðöá Ãóëóíóí áîéíóíà àòäûí. Êèøèíè éóðäóí-
äàí äèäÿðýèí ñàëäûí... Ìÿí ñÿíèí áó èøëÿðèíäÿí äàíûøûðàì.
Àñëàí áÿéèí ýþçëÿðè àúûüûíäàí àç ãàëà éåðèíäÿí ÷ûõàúàãäû, î, àéàã-
ëàðûíû éåðÿ ÷ûðïûá:
– ×ÿêèë ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäàí! ×ÿêèë äåéèðÿì ñÿíÿ! – äåéÿ
âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðäû. – Áþùòàí äåìÿê ñÿíèí êþùíÿ àäÿòèíäèð.
– Ñÿí ÷îõ àéàãëàðûíû ìÿíèì ö÷öí éåðÿ äþéìÿ! Áèë êè, ìÿí äÿ
ñÿíèí ö÷öí éåðÿ äþéñÿì, ãàáàüûìäà äóðà áèëìÿçñÿí, áóíó áèëèðñÿíìè?
Þçö äÿ ìÿí éàëàí äåìèðÿì, ñÿí àäàì þëäöðÿí äåéèëñÿí, àäàì þëäöð-
äÿíñÿí. Ïóë âåðèá ãàðîâóë÷óíó þëäöðòäöéöí àäàìû äà òàíûéûðàì.
Àñëàí áÿé Àðàçûí ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà áþéöê ùþðìÿòè îëäóüóíó áèëèð-
äè. Îäóð êè, ìÿñÿëÿíè äÿðèíëÿøäèðìÿìÿê ö÷öí Àðàçà úàâàá âåðìÿäÿí
____________
óçàãëàøäû. Àðàç îíóí àðõàñûíúà ùÿäÿ èëÿ:
– Äàéàí áèð, ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì – äåäè.
327
 Àñëàí áÿé Ãóëóíóí áàøûíà ýÿòèðäèéè èøëÿðè, ãàðîâóë÷óíó þëäöðòìÿ-
ñèíè Àðàçûí ùàðàäàí áèëäèéèíÿ ùåéðÿò åòäè, Àðàçû éàõøû òàíûäûüû ö÷öí
îíóí “äàéàí áèð” – äåéÿ ùÿäÿëÿìÿñè Àñëàí áÿéè éàìàí ãîðõóòäó. Îíà
ýþðÿ äÿ Àðàçû éîõ åòìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð äöøöíäö.
Åðòÿñè ýöíö Àðàç ÿëëè-àëòìûø íÿôÿð ôÿùëÿíèí àðàñûíäà Àñëàí áÿéèí
èêè ãàðäàø àðàñûíäà äöçÿëòäèéè äöøìÿí÷èëèéè, Ãóëóíóí ÿëèíè ìÿäÿíäÿí
÷ûõàðìàã ö÷öí ãàðîâóë÷óíó þëäöðòìÿñèíè à÷ûã-à÷ûüûíà äàíûøäû. Îíóí
ñþçëÿðè ôÿùëÿëÿðè áÿðê ùÿéÿúàíà ýÿòèðäè.
Áó ÿùâàëàòû Àñëàí áÿéÿ õÿáÿð âåðäèêëÿðèíäÿí î, áàøëàìàã èñòÿäèéè
èøäÿí ãîðõóá ÷ÿêèíäè. Ôÿùëÿëÿðèí ùÿéÿúàíûíû éàòûðìàã, þçöíö òÿìèçÿ
÷ûõàðìàã ìÿãñÿäè èëÿ éåðëè ïîëèñ ìöäèðèíÿ ïóë áàñäû: “Ùþêóìÿò âÿ
ìÿäÿí÷èëÿð ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò àïàðûá, ôÿùëÿëÿðè éîëäàí ÷ûõàðûð” – äåéÿ
øåéòàíëàéûá Àðàçû òóòäóðäó. Áó ùàäèñÿ ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà áþéöê ùÿéÿ-
úàíà ñÿáÿá îëäó. Îíëàð þç àðàëàðûíäàí ö÷ íöìàéÿíäÿ ñå÷èá, Àðàçû áó-
ðàõäûðìàã, îíóí ùàãñûç òóòóëäóüóíó ñöáóò åòìÿê ö÷öí ïîëèñ ìöäèðèíèí
éàíûíà ýþíäÿðäèëÿð. Áó õöñóñäà Àñëàí áÿé èëÿ äÿ úèääè âÿ êÿñêèí áèð
äèëëÿ äàíûøäûëàð. Ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèð íÿòèúÿñè îëìàäû. Íöìàéÿíäÿëÿð
Àðàçûí èøëÿäèéè ìÿäÿíèí ñàùèáè Ãàñûì áÿéèí éàíûíà ýåòäèëÿð. Àñëàí áÿ-
éèí ôèòíÿñèíÿ ãàðøû åòèðàç åäèá, Àðàçûí àçàä åäèëìÿñèíè òÿëÿá åòäèëÿð.
Ãàñûì áÿé Àðàçû àçàä åòäèðìÿéÿ ñþç âåðäè. Àñëàí áÿéèí îíà õÿáÿð
âåðìÿäÿí Àðàçû òóòäóðìàñû Ãàñûì áÿéÿ áÿðê òîõóíìóøäó, àììà î
ùÿëÿëèê ñÿñèíè ÷ûõàðòìûðäû. Ôÿùëÿ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí Àñëàí áÿé ùàããûí-
äàêû ôèêèðëÿðèíè áèëäèêäÿí ñîíðà, Àðàçû àçàä åòìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Î áó-
íóíëà ùÿì ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà ùþðìÿò ãàçàíìàã, ùÿì äÿ îíóí ôÿùëÿñè
îëàí Àðàçû îíà õÿáÿð âåðìÿäÿí òóòäóðàí Àñëàí áÿéÿ þç ãöââÿò âÿ
íöôóçóíó ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè. Ãàñûì áÿé ùÿìèí ýöí ïîëèñ ðÿèñèíèí éà-
íûíà ýåäèá, Àðàçû íÿ ö÷öí òóòäóüóíóí ñÿáÿáèíè ñîðóøäó. Ðÿèñ íÿ ãÿäÿð
ñÿáÿá ýþñòÿðäèñÿ, Ãàñûì áÿé ãÿáóë åòìÿéèá, î ñÿáÿáëÿðèí òàìàìèëÿ
ïó÷ îëäóüóíó ñöáóò åòäè. Ñîíðà ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïàðàã:
– Áó ñààò ìÿíèì ôÿùëÿìè àçàä åëÿ! – äåéÿ ãûøãûðäû. – Éîõñà áóðà-
äàí áèðáàø øÿùÿð ùàêèìèíèí éàíûíà ýåäèá, ñÿíäÿí øèêàéÿò åäÿúÿéÿì!
Ãàñûì áÿéäÿ òàúèðëèê äàìàðû äàùà ãöââÿòëè èäè. Âàð-äþâëÿòèíè àðòûð-
ìàã ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç ìöõòÿëèô éîëëàð äöøöíöá, éåíè ãàçàíú ìÿíáÿ-
éè òàïûðäû. Î, áàíêëàðäà ÷îõ àç ïóë ñàõëàéûðäû. Ïóëóíà éà íåôò àêñèéàñû
àëûð, éà áóðóã ãàçäûðûá èøè áàøà ÷àòäûðà áèëìÿéÿí ìÿäÿí÷èëÿðÿ àüûð ôàèç-
____________
ëÿ áîðú ïóë áóðàõûðäû êè, áó âàõò ìÿäÿí äÿ îíóí éàíûíäà ýèðîâ ãîéó-
ëóðäó. Ìÿäÿí÷èëÿð âåêñåëëÿ àëäûãëàðû ïóëó âàõòûíäà âåðìÿäèêëÿðè çàìàí
328
ãàíóí öçðÿ î, ìÿäÿíëÿðè þç àäûíà êå÷èðèá, îíëàðà ñàùèá îëóðäó. Îíóí
Ñàáóí÷ó âÿ Ðàìàíàäà áåø-àëòû ìÿäÿíè âàðäû.
Ãàñûì áÿéèí âàð-äþâëÿòèíèí ÷îõëóüó îíà ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû éà-
íûíäà áþéöê ùþðìÿò ãàçàíäûðìûøäû. Îäóð êè, Ãàñûì áÿé ÿëèíè ñòîëà
÷ûðïäûüû çàìàí ïîëèñ èäàðÿñèíèí ðÿèñè èøèí áþéöìÿñèíäÿí ãîðõóéà
äöøöá, Àðàçû àçàä åäÿúÿéèíè îíà ñþç âåðìèøäè.
Àðàçûí òóòóëìàñû Ýöíÿøè ñàðñûòìûøäû. Äàü ýþâäÿëè, àñëàí öðÿêëè áó
ãàäûí îí áåø ýöí è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõ äÿéèøèëìèøäè. “Àðàçû óçàãëàðà, Ñèáèð
÷þëëÿðèíÿ ñöðýöí åäÿðëÿðñÿ îíñóç íåúÿ éàøàéàðàì?” äåéÿ àüëàéûð, Àñëàí
áÿéÿ ãàðüûéûðäû. Øèääÿòëÿ ÿñÿí êöëÿê èíúÿ, êþâðÿê áèð àüàúû áóðóá áöê-
äöéö êèìè, áó àúû äöøöíúÿëÿðäÿí î èêèúàíëû ãàäûíûí ãÿëáèíäÿ äîüàí ôûð-
òûíà äà áöòöí âöúóäóíó ñàðñûäûð, ãÿëáèíè éàðïàã êèìè òèòðÿäèðäè.
Î ýöí Àðàçûí àèëÿñèíäÿ éåíè áèð öçâ äÿ àðòàúàãäû. Ùÿð äÿãèãÿ, ùÿð
ñàíèéÿ éåíè óøàüûí äöíéàéà ýÿëÿúÿéèíè ýþçëÿéÿí ìàìà Ýöíÿøè êöðñö-
éÿ îòóðäóá, îíà öðÿê-äèðÿê âåðèðäè. Ýöíÿø àüðû ÷ÿêÿðêÿí áåëÿ Àðàçû
óíóòìóðäó. Áöòöí ãîùóì-ãàðäàø áàøûíà òîïëàíìûø îëäóüó ùàëäà îíóí
ãÿëáè à÷ûëìûð, öçö ýöëìöðäö, ñèíÿñèíäÿ äàø êèìè áÿðêèìèø áèð àüðû ãà-
áûðüàëàðûíû ìÿíýÿíÿ êèìè ñûõûðäû.
Àðàçûí àçàä îëìàñû áåëÿ áèð ýöíÿ âÿ ñààòà òÿñàäöô åòìèøäè. Î, ãà-
ïûäàí è÷ÿðè ýèðèíúÿ èëê ÿââÿë ýþçëÿðèíè äöíéàéà éåíè à÷àí óøàüûíûí ñÿ-
ñèíè åøèòäè. Ìàìà óøàüû ÿëèíäÿ òóòóá ÿòðàôûíäàêûëàðà:
– Ýþçöíöç àéäûí îëñóí, îüëàíäûð! – äåäè. Ìàøàëëàù áóç áàëòàñûäûð,
ïîëàääûð, ïîëàä!
Àðàçûí ýÿëìÿéèíäÿí êèìñÿíèí õÿáÿðè éîõ èäè. Àðàç äàéàíà áèëìÿ-
éèá ãàïûíûí àüçûíäàí:
– Ýþçöí àéäûí îëñóí, Ýöíÿø, îüëóìóí àäûíû Ïîëàä ãîéäóì, – äåäè.
Èëëÿð êå÷äèêúÿ Áàêûäà íåôò ñÿíàéåñè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Áàêû Ðó-
ñèéàíûí ìöùöì ñÿíàéå âÿ èíãèëàá ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèðäè.
Çÿíýèí âÿ òöêÿíìÿç íåôò éàòàãëàðûíû þç ýåíèø ñèíÿñèíäÿ áÿñëÿéÿí
Àáøåðîí éàðûìàäàñû Àçÿðáàéúàí êÿíäëÿðèíäÿí, Ðóñèéàíûí éàõûí âÿ
óçàã ýóøÿëÿðèíäÿí, Ãàðàáàüäàí, Çÿíýÿçóðäàí, ãîíøó Äàüûñòàí âÿ
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí àõûí-àõûí ôÿùëÿëèéÿ ýÿëÿí àú âÿ éîõñóë àäàì-
ëàðà þç ãîéíóíäà éåð âåðèð, îíëàðû ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿëÿðÿ ùàçûðëàéûðäû.
1897-úè èëèí ñàêèò ýåúÿëÿðèíäÿí áèðè èäè. Îí äþðä ýåúÿëèê àé, ÿòðàôûí-
äà øÿí âÿ îéíàã óøàãëàð êèìè äèøëÿðèíè àüàðäàí óëäóçëàð ýàù ïàð÷àïàð÷à
____________
ó÷óøàí ñåéðÿê áóëóäëàð àðõàñûíäà ýèçëÿíèð, ýàù äà þç ïàðëàã ñèìàëàðûíû
éåíèäÿí ýþñòÿðèð, ñàíêè éåðäÿêè èíñàíëàðëà ýèçëÿíïà÷ îéíàéûðäû.
329
 Àðàç èøäÿí éåíèúÿ ãàéûòìûøäû. Áÿðê éîðüóí èäè. Áóíóíëà áåëÿ áó
ýöí ìÿäÿíäÿ ôÿùëÿëÿðëÿ ìÿäÿí ñàùèáè Ãàñûì áÿé àðàñûíäà áàø âåðÿí
òîããóøìà áèð àí áåëÿ îíóí õàòèðèíäÿí ÷ûõìûðäû. Àðàçû ñåâèíäèðÿí áó èäè
êè, ôÿùëÿëÿð àðòûã þç åùòèéàúëàðûíû úÿñàðÿòëÿ äåìÿéÿ, ùöãóãëàðûíû àíëà-
ìàüà áàøëàìûøäûëàð. Îíëàð àðòûã áàøà äöøöðäöëÿð êè, ÿë-ÿëÿ âåðìÿäÿí,
ãàñûìáÿéëÿðÿ ãàðøû áèðýÿ âóðóøìàäàí ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿê, ùÿéàòëà-
ðûíû éàõøûëàøäûðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Àðàç áó ìÿñÿëÿëÿð ÿòðàôûíäà ÷îõ äö-
øöíöð, ëàêèí ùå÷ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëÿ áèëìèð, àéäûí áèð ÷ûõûø éîëó òàïìûðäû.
Î áó äöøöíúÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ èêÿí êö÷ÿ ãàïûñû äþéöëìÿéÿ áàøëàäû.
Àðàç ãàïûíûí äþéöëìÿñèíäÿí, ýÿëÿí àäàìûí òàíûø àäàì îëäóüóíó éÿ-
ãèí åòäè, áþéöéöá ÿðñÿéÿ ýÿëìèø îüëó Ïîëàäû ãàïûíû à÷ìàüà ýþíäÿðäè.
×îõ ÷ÿêìÿäÿí Ïîëàä ýåðè ãàéûòäû âÿ ýÿëÿí àäàìûí Âàíéà ÿìè îëäó-
üóíó áèëäèðäè. Àðàç éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Íÿ ãÿäÿð åòäèñÿ
Âàíéà è÷ÿðè ýèðìÿäè. Îíëàð ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà îòóðäóëàð.
Âàíéà ÷îõ øàä ýþðöíöðäö. Îíóí öç-ýþçö ýöëöðäö. Éåíè áèð õÿáÿð-
ëÿ ýÿëäèéè àéäûí ùèññ îëóíóðäó. Ëàêèí Àðàç þç òÿìêèíèíè ïîçìóð, äÿðèí
ìàðàã è÷èíäÿ Âàíéàíûí ýþçëÿðèíÿ áàõûð, îíäàí ùå÷ áèð øåé ñîðóøìàìà-
üà ÷àëûøûðäû. ßíúèð àüàúûíûí ãàëûí éàðïàãëàðû àðàñûíäàí ñöçöëÿí àéûí
ïàðëàã øöàëàðû îíëàðûí öç-ýþçöíö èøûãëàíäûðûðäû.
Âàíéà Àðàçûí ñàü ÿëèíè èêè ÿëè èëÿ áÿðê-áÿðê ñûõàðàã:
– Äîñòóì, ñÿíÿ õîø áèð õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì, – äåäè, èíäè ñÿíè òÿáðèê
åòìÿê îëàð. Áó ýöí Ñàáóí÷ó “ñîñèàë-äåìîêðàò” äÿðíÿéèíÿ ãÿáóë îëóí-
ìàã ö÷öí âåðäèéèí ÿðèçÿéÿ áàõäûã. Áöòöí äÿðíÿê öçâëÿðè ñÿíèí ùàã-
ãûíäà ÷îõ éàõøû äàíûøäûëàð. Ñÿíèí ìÿðäëèéèí. äöçëöéöí âÿ ôÿùëÿëÿð àðà-
ñûíäà ãàçàíäûüûí ùþðìÿò ùàããûíäà äàíûøàíëàðà äÿðíÿéèí ðÿùáÿðè Àçàä
éîëäàø áþéöê ìàðàãëà ãóëàã àñûðäû. Àõûðäà î äà ñÿíèí ùàããûíäà äàíûø-
äû. Áèð ñÿñëÿ ñÿíè áó ýöí þç ñûðàëàðûìûçà ãÿáóë åòäèê.
Àðàç áèðäÿí-áèðÿ íÿ äåéÿúÿéèíè áèëìÿäè. Ñåâèíúèíäÿí ýþçëÿðè ïàð-
ëàéûð, þç òÿøÿêêöðöíö áèëäèðìÿéÿ ñþç òàïìûðäû. Íÿùàéÿò, Àðàç ùÿéÿúàí
è÷ÿðèñèíäÿ àéàüà ãàëõäû, ÿëèíè Âàíéàíûí îâóúëàðû è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàðòäû,
îíó ãóúàãëàéûá, ïîëàä êèìè ìþùêÿì ãîëëàðû àðàñûíäà ñûõàðàã:
– Ñàü îëóí, ÷àëûøàðàì êè, ñèçèí áàøûíûçû ùÿìèøÿ óúà åäèì, – ñþçëÿ-
ðèíè äåéÿ áèëäè.
Âàíéà Àðàçûí éàíûíäà ÷îõ ãàëà áèëìÿäè. Àðàç íÿ ãÿäÿð äèë-àüûç
åäèá, îíäàí åâÿ êå÷ìÿéè, ùå÷ îëìàñà áèð ñòÿêàí ÷àé è÷ìÿéè õàùèø åò-
____________
äèñÿ äÿ, Âàíéà ðàçûëûã âåðìÿäè. Äÿðíÿêäÿí àëäûüû òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ
éåòèðìÿê ö÷öí ýåòìÿëè îëäóüóíó áèëäèðäè.
330
 Âàíéà õóäàùàôèçëÿøèá ýåòäèêäÿí ñîíðà Àðàç ÷îõ øàä áèð ùàëäà îòà-
üà äàõèë îëäó. Àòàñûíûí êåôèíè êþê ýþðÿí Ïîëàä ñåâèíèá, ýöëÿ-ýöëÿ:
– ×îõ øèðèí äàíûøûðäûíûç, Âàíéà ÿìè äåéÿñÿí òÿçÿ õÿáÿðëÿ ýÿëìèø-
äè? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Éàõøû áàøà äöøìöñÿí. Âàíéà ÿìè ëàï òÿçÿ âÿ øàä õÿáÿðëÿ ýÿë-
ìèøäè., – äåéÿ Àðàç ýöëöìñÿéÿí ýþçëÿðè èëÿ îüëóíà áàõäû, ëàêèí áó òÿçÿ
âÿ øàä õÿáÿðèí íÿ îëäóüóíó äåìÿäè. Î íÿ èñÿ äöøöíöðäö.
Àðàçûí ñîñèàë-äåìîêðàò äÿðíÿéèíäÿ èøòèðàê åòìÿñè îíóí ñèéàñè øöó-
ðà ìàëèê áèð ôÿùëÿ êèìè èíêèøàô åòìÿñèíÿ êþìÿê åäèðäè. Î, ÷àðèçìè
éûõìàã ö÷öí òÿòèë âÿ öñéàíëàð ùàããûíäà äÿðíÿêäÿ åøèòäèêëÿðèíèí íÿ
ãÿäÿð äîüðó îëäóüóíó äöøöíöð, ôÿùëÿ òÿòèëè âÿ íöìàéèøëÿðèíèí ýöúöíö
ãèéìÿòëÿíäèðèðäè. Õöñóñèëÿ, áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë Áèð ìàé ìöíàñèáÿòè èëÿ
Ñòåïàí Ðàçèí òÿïÿñè éàõûíëûüûíäà òÿøêèë åäèëìèø íöìàéèø îíà ÷îõ éàõøû
òÿñèð áàüûøëàìûøäû. Áàêû ñîñèàë-äåìîêðàòëàðûíûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ êå÷èðèëÿí
áó íöìàéèøäÿ ôÿùëÿëÿðèí ýþñòÿðäèéè ùÿìðÿéëèê Àðàçäà áó ÿçÿìÿòëè
ãöââÿéÿ îëàí èíàìû áèð ãàò äàùà àðòûðìûøäû. Îäóð êè, Àðàç ýåòäèêúÿ
ìÿäÿí ñàùèáëÿðè âÿ ÷àð ìÿìóðëàðû èëÿ äàùà ñÿðò ðÿôòàð åäèð, îíëàðà ãàð-
øû îëàí íèôðÿòèíè áöðóçÿ âåðìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðäè.
Áèð ýöí Àðàç, Âàíéà âÿ îíëàðûí äîñòó ôÿùëÿ Ãðèãîð ìÿäÿíèí éàõûí-
ëûüûíäàêû êè÷èê áèð ãàéàíûí ÿòÿéèíäÿ îòóðóá äÿðíÿéèí òàïøûðûãëàðûíû éå-
ðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí òÿäáèð òþêöðäöëÿð. Áó âàõò êè÷èê ùåñàáäàð Ìèõàèë
Ìèõàéëîâè÷ îðàäàí êå÷èðäè. Àðàç ýöëÿ-ýöëÿ:
– Åé, õîçåéèí, ýÿë ýþðÿê, íÿ âàð, íÿ éîõ – äåéÿ îíó ñÿñëÿäè.
Éîëäàøëàðû ýöëöøäöëÿð. Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷ îíëàðûí éàíûíà ýÿëèá:
– Õîçåéèí ñèçñèíèç êè, ïàäøàùëà ïàäøàùëûã åäèðñèíèç, – äåäè. – Áöòöí
èø÷èëÿðè îíóíëà âóðóøìàüà ÷àüûðûðñûíûç.
Âàíéà îíà äèê-äèê áàõàðàã:
– Áÿñäèð, áèç áó àúëûüà, áó ùàãñûçëûüà ñîí âåðìÿëèéèê, – äåäè. – Áèçè
ýåúÿ-ýöíäöç àúãàðûíà áó èíñàôñûç õîçåéèíëÿðÿ èøëÿìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí
ìöñòÿáèä ùþêóìÿòè êþêöíäÿí éûõìàã ëàçûìäûð.
Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷ èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê:
– Âàíêà, ñÿí ùÿìèøÿ áåëÿ òÿðñ-òÿðñ äàíûøûðñàí, – äåäè. – Áó äàíû-
øûãëàðäàí èñÿ ñèç ÷îõ øåé èòèðèð, áèð øåé ãàçàíìûðñûíûç, – äåäè.
Àðàç áó ñþùáÿòÿ ãàðûøìàéà áèëìÿçäè. Î, ùÿìèøÿ ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà
ñàçèø÷è, áàðûøäûðûúû áèð ÿùâàëè-ðóùèééÿ éàéìàüà ÷àëûøàí Ìèõàèë Ìèõàé-
____________
ëîâè÷ÿ áó äÿôÿ äÿ úàâàá âåðìÿéè ëàçûì áèëäè:
331
 – Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷, ñÿí ñÿùâ åäèðñÿí, î ýöí ôÿùëÿëÿðèí éûüûíúà-
üûíäà ýþçÿë íèòã ñþéëÿéÿí áèð èíãèëàá ðÿùáÿðè ìÿçëóìëàðûí äàâàñûíà
÷îõ éöêñÿê ãèéìÿò âåðäè. Î äåäè êè, ôÿùëÿëÿðèí äîñòó Ìàðêñ äåìèøäèð
êè, ñèíôè ìöáàðèçÿäÿ ñèçèí èòèðäèéèíèç àíúàã çÿíúèð, ãàçàíäûüûíûç èñÿ
áöòöí äöíéà îëàúàã. Î ýöíäÿí áó ñþçëÿð éàäûìäà ãàëûá. Àíúàã Ìèøà,
áó ñþçëÿð ñÿíèí áàøûíà ýèðìÿç, ÷öíêè ñÿí Ãàñûì áÿéèí àéäà 25 ìàíà-
òûíà ãóëëóã åäèðñÿí.
Ãðèãîð Àðàçûí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Õîçåéèíëÿð áèç ôÿùëÿëÿðèí ãàíûíû ñîðäóãëàðû êèìè, ñÿíèí òÿê êè÷èê
èø÷èëÿðèí äÿ ãàíûíû ñîðóðëàð. Àíúàã þç ùàããûíûçû äöøöíìÿéÿ âÿ îíó
ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ñèçäÿ ùÿëÿ î øöóð éîõäóð.
Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷ äîäàãàëòû ìûðûëäàíàðàã:
– ßëáÿòòÿ, Âàíéà êèìè âÿòÿí õàèíëÿðèíèí ñþçö ñèçèí ö÷öí ÷îõ ãèé-
ìÿòëèäèð, – äåäè. – Ñèçëÿðè áóíëàð éîëäàí ÷ûõàðûð.
Àðàç áó ñþçëÿðè åøèòúÿê áàðûò êèìè ïàðòëàäû:
– Åé, Ìèøà! Äîäàãàëòû ìûðûëäàíìà, ñþçöí âàð, êèøè êèìè à÷ûã äå. Áè-
ëèðÿì, ñÿí Âàíéàíû ÷àðû ñåâìÿäèéè, áèçèì êèìè êè÷èê ìèëëÿòëÿðëÿ äîñò
îëäóüó ö÷öí òÿãñèðêàð ùåñàá åäèðñÿí. Àíúàã ñÿùâ äöøöíöðñÿí. Ðóñèéà-
äà èíäè áöòöí ôÿùëÿëÿðèí, ìÿçëóìëàðûí âÿçèééÿòè áèð úöðäöð. Ñÿíè, Âàí-
éàíû âÿ áèð ÷îõëàðûíû þç äîüìà éåðëÿðèíèçè áóðàõàðàã, áó ìÿäÿíëÿðÿ
ýÿëèá èøëÿìÿéÿ íÿ âàäàð åòìèøäèð? Àúëûã!.. Ñÿí áóíó äöøöíöðñÿíìè?
Âàíéà ÿëèíè Àðàçûí ÷èéíèíÿ ãîéóá:
– Ùàããûí âàð, Àðàç, – äåäè. – Áèçèì äöøöíäöéöìöç âÿòÿí ìÿôùó-
ìó áó ïàäøàùïÿðÿñòëÿðèí áàøûíà ýèðìÿç! Îíëàð áàøãà õàëãëàðëà ãóë êèìè
ðÿôòàð åòìÿéÿ àäÿò åòìèøëÿð.
Ìèøà áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Ïàäøàùëà ïàäøàùëûã åëÿìÿê îëìàç, – äåäè. – Àõû äàü êèìè áèð ùþ-
êóìÿòÿ ñèç íÿ åäÿúÿêñèíèç?
Âàíéà:
– Î ñÿíÿ åëÿ ýþðöíöð, – äåéÿ úàâàá âåðäè, – îíóí áöòöí ýöúö, ãöâ-
âÿòè ñÿíäÿí àñûëûäûð. Îíà ãöââÿò âåðÿí ñÿí þçöíñÿí.
– Âàëëàù, ñèç þçöíöç äÿ íÿ äåäèéèíèçè áèëìèðñèíèç, – äåéÿ Ìèøà áà-
øûíû áóëàéàðàã, ÷ûõûá ýåòäè.
Àðàç îíóí àðõàñûíúà:
– Ñÿí áèð áóíà áàõ, – äåäè, – àúûíäàí ñàïñàðû ñàðàëûá, áèçèì àú
____________
áÿéëÿð êèìè öðÿéèíäÿí àüàëûã êå÷èð. Õàëã è÷èíäÿ áèð ìèñàë âàð: “Øàùãó-
ëóíóí áàüû âàð, ùåéâàñû éîõ, íàðû éîõ”.
332
 Âàíéà áèð ãÿäÿð äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Ùÿëÿ áèçèì è÷èìèçäÿ þç ýöúöíÿ èíàíìàéàí ôÿùëÿëÿð àç äåéèë,
– äåäè. – Áóíëàðà þç ùöãóãóíó áàøà ñàëìàã, äîñò-äöøìÿíèíè òàíûòäûð-
ìàã áèçäÿí íÿ ãÿäÿð ñÿáèð, èðàäÿ, ìÿòàíÿò èñòÿéèð.
Áó ÿùâàëàòäàí ö÷ ýöí ñîíðà Âàíéà èëÿ Àðàç òÿíÿôôöñ çàìàíû áóðó-
üóí éàíûíäà îòóðóá ãÿëéàíàëòû åäèðäèëÿð. Áó çàìàí Ìèøà äà ýÿëèá ÷ûõäû.
Àðàç îíó ýþðÿí êèìè:
– Åé, õîçåéèí, ýÿë ýþðÿê – äåéÿ éåðèíäÿí ãàëõäû.
– Õîçåéèíëèêäÿí èñòåôà âåðäèì, – äåéÿ Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷ Àðàçûí
ýþñòÿðäèéè éåðäÿ îíóíëà éàíàøû îòóðäó.
Àðàç:
– Äåéÿñÿí õåéèðõÿáÿðëÿ ýÿëìèñÿí? äåéÿ ñîðóøäó.
– Åëÿäèð êè, âàð, – äåéÿ Ìèøà úàâàá âåðäè. – Î ýöí ñèçäÿí àéðûëäûã-
äàí ñîíðà ìöáàùèñÿ åòäèéèìèç ìÿñÿëÿ ùàããûíäà ÷îõ ôèêèðëÿøäèì. Áöòöí
ýåúÿíè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòà áèëìÿäèì. Ñèçèí ôèêèðëÿðèíèçäÿ áèð ùÿãèãÿò îë-
äóüóíà èíàíìàüà áàøëàìûøàì.
– Äåìÿê, àüûëëàíìàüà áàøëàìûñàí!
– Åëÿäèð, ýåú äÿ îëñà, àõûð àüëûì áàøûìà ýÿëèá.
Ìèøà áèð ãÿäÿð îíëàðëà äàíûøûá, áèðëèêäÿ ãÿëéàíàëòû åòäèêäÿí ñîíðà
ýåòäè. Àðàç ìÿíàëû-ìÿíàëû Âàíéàíûí öçöíÿ áàõàðàã:
– Àõûð êè, îíó äà èìàíà ýÿòèðäèê, – äåäè.
– Àðàç, ñÿí ÷îõ ñàäÿäèë àäàìñàí, áóíëàðà ÷îõ äà èíàíìàã îëìàç,
– Âàíéà úàâàá âåðäè.
Ìèøà îíëàðûí éàíûíà òåç-òåç ýÿëèá ýåäèðäè. Î, ñîñèàë-äåìîêðàò äÿð-
íÿéèíÿ ýèðìÿê ö÷öí âåðäèéè ÿðèçÿíèí úàâàáûíû ýþçëÿéèðäè.
Áèð ýöí òÿíÿôôöñ çàìàíû Ìèøà éåíÿ îíëàðûí éàíûíà ýÿëìèøäè. Âàíéà
èëÿ Àðàç áó äÿôÿ îíó áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàäûëàð. Ùÿð èêèñè íþâáÿ èëÿ
îíóí ÿëèíè ñûõàðàã, “ñîñèàë-äåìîêðàò” äÿðíÿéèíÿ ãÿáóë îëóíìàñû ìö-
íàñèáÿòè èëÿ òÿáðèê åòäèëÿð. Ìèøàíûí ÷îõäàí áÿðè èíòèçàð ÷ÿêÿí ýþçëÿðè
èøûãëàíäû. Î, äîñòëàðûíà þç ìèííÿòäàðëûüûíû áèëäèðÿðÿê äåäè:
– Ìÿí ãàðàíëûãäà éîëóíó àçìûø áèð éîë÷ó èäèì, ñèç ìÿíè î ãàðàí-
ëûãäàí èøûãëû áèð éîëà ÷ûõàðòäûíûç, ÷îõ ñàü îëóí, òÿøÿêêöð åäèðÿì.
Áóíäàí ñîíðà Ìèøà äÿðíÿéèí ãàïàëû èúëàñëàðûíäà, ôÿùëÿ òÿòèëè âÿ íö-
ìàéèøëÿðèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿéÿ áàøëàäû.

____________

333
 Ö×ÖÍÚÖ ÔßÑÈË

1904-úö èëèí ÿââÿëèíäÿ áàøëàìûø ðóñ-éàïîí ìöùàðèáÿñè áöòöí äÿù-

øÿòè èëÿ äàâàì åòìÿêäÿ èäè. ×àð îðäóñóíóí Ëéàîäóí âÿ Ìóêäåí
úÿáùÿëÿðèíäÿ ìÿüëóáèééÿòè, Óçàã Øÿðãäÿ ÿí ìþùêÿì ãàëà ñàéûëàí
Ïîðò-Àðòóðóí éàïîíëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíìàñû, õöñóñÿí ÷àðûí áþéöê öìèä
áÿñëÿäèéè äîíàíìàíûí Ñóñèìà áîüàçûíäà äàðìàäàüûí åäèëìÿñè ÷àð òÿ-
ðÿôäàðëàðûíû áþéöê ìàòÿìÿ áàòûðìûøäû. Ðóñ îðäóñóíóí ýþñòÿðäèéè ãÿù-
ðÿìàíëûüà áàõìàéàðàã, áó ìöùàðèáÿ ÷àð öñóëè-èäàðÿñèíèí íÿ ãÿäÿð
÷öðöê âÿ çÿèô îëäóüóíó äà îðòàéà ÷ûõàðìûøäû.
Áó èëëÿð áöòöí Ðóñèéàäà îëäóüó êèìè, Áàêûäà äà áîëøåâèê ïàðòèéà-
ñûíûí ñûðàëàðû ñûíàíìûø èíãèëàá÷û ôÿùëÿëÿð ùåñàáûíà ýåíèøëÿíìèø, áèð-áè-
ðèíèí àðäûíúà ÿçÿìÿòëè íöìàéèøëÿð, òÿòèëëÿð êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàìûøäû.
1904-úö èëèí äåêàáðûíäà êå÷èðèëÿí òÿòèëäÿ ôÿùëÿëÿðèí áþéöê ãÿëÿáÿ ãà-
çàíìàñû, îíëàðû ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿéÿ ùÿâÿñëÿíäèðìèø, ãÿëÿáÿéÿ èíàìû
àðòûðìûøäû.
Áó äÿôÿ äÿ Áàêû Êîìèòÿñè íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí òÿòèë åòìÿñèíè ãÿðàðà
àëìûø âÿ áó èøÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿê ö÷öí Àçàä éîëäàøà áèð íå÷ÿ ìöùöì
òàïøûðûã âåðèëìèøäè. Àëà-ãàðàíëûãäàí áèð-áèð, èêè-èêè ýÿëÿí ôÿùëÿëÿð
Øîðýþë ÿòðàôûíäà áèðëÿøèð, áèð-áèðèíäÿí àðàëû òîïà-òîïà îòóðóá, ñþùáÿò
åäèðäèëÿð. Ñààò 7-äÿ ìèòèíã áàøëàíäû. Ìèòèíãäÿ àçÿðáàéúàíëû ôÿùëÿëÿðèí
÷îõëóã òÿøêèë åòìÿñè òÿòèë ðÿùáÿðëÿðèíè îëäóãúà ñåâèíäèðèðäè. Èíãèëàá
ðÿùáÿðëÿðè âÿ ôÿùëÿëÿð îäëó, ùÿéÿúàíëû íèòãëÿð ñþéëÿäèëÿð. Áàêû ïàðòèéà
òÿøêèëàòûíûí öìóìè òÿòèë ùàããûíäà ÷ûõàðìûø îëäóüó ãÿðàð ìàääÿ-ìàä-
äÿ îõóíóá, ôÿùëÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöçàêèðÿ âÿ òÿñäèã åäèëäè. Ñàáàù Ñòåïàí
Ðàçèí òÿïÿñèíÿ éûüûøûá, îðàäàí ìöòÿøÿêêèë ñóðÿòäÿ íöìàéèøÿ ÷ûõìàüà
ãÿðàð âåðèëäè. Ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíû àçäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ î ýöí ôàñèëÿ
èëÿ áöòöí ìÿäÿíëÿðäÿ ôèò ÷àëûíìàñû ãÿðàðà àëûíìûøäû. Ôÿùëÿ òÿòèëèíäÿí
õÿáÿð òóòàí ïîëèñ, àòëû êàçàêëàð ùÿð òÿðÿôÿ áàø ñîõóð, àíúàã ôÿùëÿ éûüûí-
úàüûíûí éåðèíè òàïà áèëìèðäèëÿð. Éûüûíúàüûí áèðèíúè ôèò ÷àëûíàí éåðäÿ
îëäóüóíó çÿíí åäÿí àòëû êàçàê âÿ ïîëèñëÿð ìÿäÿíè äþðä òÿðÿôäÿí áöðö-
äöëÿð, ëàêèí éûüûíúàãäàí áèð ÿñÿð ýþðìÿäèëÿð. Áó çàìàí áàøãà ìÿäÿí-
äÿ ôèò ùÿéÿúàíëû áèð ñÿñëÿ ÷àëìàüà áàøëàäû. Áèð àíäà êàçàêëàð âÿ ïîëèñ
íÿôÿðëÿðè ùÿìèí ìÿäÿíè öçöê ãàøû êèìè àðàéà àëäû. Áó äÿôÿ äÿ éûüûí-
____________
úàüûí éåðè ìöÿééÿí åäèëÿ áèëìÿäè. Äöøìÿíè àçäûðàí áó ôèòëÿð î ýöí
êàçàêëàðû âÿ ïîëèñëÿðè ùåé îðà-áóðà ãà÷ìàüà ìÿúáóð åòäè. Ëàêèí éûüûí-
334
úàüûí ùàðàäà êå÷èðèëäèéè éàëíûç ñààò áèðäÿ ôÿùëÿëÿð Ìàðñåëéîçà îõóéà-
îõóéà Øîðýþë äÿðÿñèíäÿí ãàéûòäûãëàðû çàìàí ìÿëóì îëäó.
Ñàáàùû ýöí ôÿùëÿëÿð ìöòÿøÿêêèë ñóðÿòäÿ Ñòåïàí Ðàçèí òÿïÿñèíÿ òîï-
ëàøäûëàð. Îðàäà éåíèäÿí ìèòèíã áàøëàíäû. Ìèòèíã èøòèðàê÷ûëàðû íöìàéèø
ö÷öí îðàäàí ùÿðÿêÿò åòìÿê èñòÿðêÿí, êàçàê äÿñòÿñè îíëàðû àðàéà àëäû.
Êàçàê çàáèòëÿðè ôÿùëÿëÿðÿ äàüûëûøìàüû ÿìð åòäè, ëàêèí îíëàðà ÿùÿìèééÿò
âåðÿí îëìàäû. Êàçàêëàð ùöúóìà êå÷ÿðÿê, ôÿùëÿëÿðè òöôÿíý ãóíäàüû âÿ
øàëëàãëà âóðóá äàüûòìàüà áàøëàäûëàð. Ôÿùëÿëÿð èíàä åäèá ìöãàâèìÿò ýþñ-
òÿðèð, àðàáèð êàçàêëàðû äàøà áàñûðäûëàð. Êàçàêëàð ôÿùëÿëÿðèí áàøëàðû öçÿ-
ðèíäÿí éàéëûì àòÿøè à÷äûëàð, ñîíðà äà ôÿùëÿëÿðè þç àòëàðûíûí ãàáàüûíà
ãàòûá, íöìàéèø ñûðàëàðûíû äàüûòìàã èñòÿäèëÿð. Áèð êàçàê çàáèòè Âàíéàíû
éàõàëàäû. Âàíéà îíóí ÿëèíäÿí äàðòûíûá ãà÷ìàã èñòÿðêÿí, êàçàê òöôÿíýè-
íèí ãóíäàüû èëÿ îíóí ÷èéíèíäÿí åëÿ âóðäó êè, î öçöãîéëó éåðÿ ñÿðèëäè. Áó
çàìàí Ìèøà þçöíö îíóí éàíûíà éåòèðèá, ãîëóíäàí òóòàðàã éåðäÿí ãàëäûð-
ìàã èñòÿäè. Çàáèò àòûíû Âàíéàéà òÿðÿô ñöðöá, òöôÿíýèíèí ãóíäàüû èëÿ îíó
éåíÿ âóðìàã èñòÿäè. Óçàãäàí áóíó ýþðÿí Àðàç þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè. Î,
ãà÷ûá ýÿëÿðÿê çàáèòèí òöôÿíýèíèí ãóíäàüûíäàí éàïûøäû. Êàçàê òöôÿíýè
þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêÿðêÿí Àðàç òöôÿíýè îíóí ÿëèíäÿí þçöíÿ òÿðÿô åëÿ áÿðê
÷ÿêäè êè, çàáèò àòäàí éóâàðëàíûá éåðÿ ñÿðèëäè, áàøû ãàðïûç êèìè ïàðòëàäû.
Àðàç òöôÿíýè éåðÿ àòûá, ôÿùëÿëÿðÿ ãàðûøäû.
Î ýöí íöìàéèø ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñè ïîëèñ òÿðÿôèíäÿí ùÿáñ
åäèëäè.
Èêè ýöí ñîíðà Àðàçûí ãàïûñû àüçûíäà áèð àðàáà äàéàíäû. Ö÷ íÿôÿð
ïîëèñ àðàáàäàí äöøöá, ùÿéÿòÿ ýèðäè. Àðàç ùÿéÿòäÿ ÿíúèð àüàúû àëòûíäà
éåíèúÿ óçàíûá éàòìûøäû. Îíó îéàäûá, ùÿáñ åäèëäèéèíè áèëäèðäèëÿð. Àðàç
ýåéèíèá ïîëèñëÿðëÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû êè, Ýöíÿø îíóí ãàáàüûíû êÿñäè.
– Ìÿí àðâàäëûüûìëà áóíëàðûí ùÿð ö÷öíö øèë-êóò åäèá éîëà ñàëàðàì,
ñÿí áóíëàðûí ãàáàüûíà äöøöá ùàðà ýåäèðñÿí? – äåéÿ ùÿñðÿò âÿ ùåéðÿòëÿ
Àðàçà áàõäû.
Àðàç úàâàá âåðìÿéèá, ïîëèñëÿðëÿ áèðëèêäÿ ãàïûäàí ÷ûõäû.
Àðàáà êàðâàíñàðà êèìè ýåíèø áèð ùÿéÿòÿ ýèðäè. Îíëàð àðàáàäàí
äöøöá, ùÿéÿòèí ñîë òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøÿí êè÷èê ãàïûíû à÷àðàã, áþéöê áèð
çàëà äàõèë îëäóëàð.
Îòàãäà éåääè-ñÿêêèç éàçû ñòîëó ãîéóëìóøäó. Ñòîëëàðûí àðõàñûíäà
ìöõòÿëèô ðöòáÿëè ïîëèñ ìÿìóðëàðû îòóðìóøäó. Àðàçû ýÿòèðÿí ïîëèñëÿðäÿí
áèðè ñòîë áàøûíäà îòóðàí øèøìàí áèð ìÿìóðà éàõûíëàøûá, íÿ èñÿ ñîðóøäó,
____________
ñîíðà öñòöíäÿ “Íà÷àëíèê” éàçûëû ëþâùÿ îëàí áèð ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè.
335
 Àðàç äÿðùàë áóðàíûí úèíàéÿò ïîëèñ èäàðÿñè îëäóüóíó áèëäè. Î áèð
íå÷ÿ ïîëèñ íÿôÿðèíèí áèð ýÿíú òÿëÿáÿíè íåúÿ ñîðüó-ñóàëà òóòäóüóíà
ãóëàã àñûð, àðàëàðûíäà ýåäÿí äàíûøûãëàðû åøèòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Òÿëÿáÿ ÷îõ
òÿìêèíëÿ úàâàá âåðèð, öñòöíÿ éûõìàã èñòÿäèêëÿðè úèíàéÿòè áîéíóíà àë-
ìàã èñòÿìèðäè. Áó çàìàí ãàïû à÷ûëäû, Àðàçû áóðà ýÿòèðÿí óúàáîé, àðûã
ïîëèñ ïþðòìöø áèð ùàëäà îðàäàí ÷ûõûá, ÿëè èëÿ èøàðÿ åäÿðÿê, Àðàçû è÷ÿðè-
éÿ, íà÷àëíèêèí éàíûíà àïàðäû. Íà÷àëíèê íÿçàêÿòëÿ:
– Áóéóðóí, áóéóðóí! – äåéÿ, Àðàçà éåð ýþñòÿðäè.
Àðàç îòóðäó. Íà÷àëíèê ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíè ïîçìàéàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Áàüûøëàéûí, çÿùìÿò âåðäèê, ñèçäÿí áèð íå÷ÿ øåé ñîðóøàúàüàì.
Öìèäâàðàì êè, úàâàá âåðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàçñûíûç?
Àðàç äèíìÿäè. Íà÷àëíèê:
– Ñèç ùàíñû ìÿäÿíäÿ èøëÿéèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ñàáóí÷óäà, Ãàñûì áÿéèí ìÿäÿíèíäÿ.
– ×îõ ýþçÿë. Àäûíûç íÿäèð?
– Àðàç.
– ×îõäàíìû ìÿäÿíäÿ èøëÿéèðñèíèç?
– Îí áåø éàøûíäàí èøëÿéèðÿì.
Íà÷àëíèê àéàüà ãàëõûá, áèð ãÿäÿð îíà éàõûíëàøàðàã:
– Åëÿ ñèç áó èøäÿ ìÿíÿ êþìÿê åäÿ áèëÿúÿêñèíèç, – äåäè. – Äåéèí
ýþðöì, î ýöíêö òÿòèëÿ ðÿùáÿðëèê åäÿíëÿðè òàíûéûðñûíûçìû?
– Òàíûìûðàì.
– Íöìàéèøäÿ íèòã ñþéëÿéÿíëÿðè íåúÿ?
– Îðàäà ùàìû äàíûøûðäû. Áÿçèëÿðèíè ñèôÿòäÿí òàíûéûðàìñà äà, àäëàðû-
íû áèëìèðÿì.
Éàõøû, ùå÷ îëìàçñà êàçàêëàð ùöúóì åòäèéè çàìàí íèòã ñþéëÿéÿí
àäàìûí êèì îëäóüóíó äåéÿ áèëÿðñèíèçìè?
– Éàäûìäà äåéèë, áèð äÿ î çàìàí ìèòèíã äàüûëìûøäû.
– Áÿñ î çàìàí ñèç ùàðàäà èäèíèç?
– Ôÿùëÿëÿðèí àðàñûíäà.
Íà÷àëíèê úèääè âÿçèééÿò àëàðàã:
– Êàçàêëàðëà ôÿùëÿëÿð àðàñûíäàêû òîããóøìàéà äàèð íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?
– Ôÿùëÿëÿð âóðóøìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäèëÿð. Îíëàðûí ñèëàùû éîõ èäè.
– Êàçàêëàðäàí, ôÿùëÿëÿðäÿí þëÿí âÿ éà éàðàëàíàí îëäóìó? Îíëàðû
òàíûéûðñûíûçìû?
– Ìÿí àíúàã äöíÿí åøèòäèì êè, áèð êàçàê àòûíäàí éûõûëûá þëìöøäöð.
____________
– Áóíó ñèçÿ êèì äåäè?
– Êàçàêûí þëöñöíö àïàðàíäà ýþðöáëÿð. Àäàìëàð äàíûøûðäûëàð.
336
 – Êàçàê àòäàí éûõûëàíäà ñèç îíó ýþðäöíöçìö?
– Éîõ, ìÿí ýþðìÿäèì.
– Áÿñ êèì ýþðìöøäöð?
– Áèëìèðÿì.
– Äåéèðëÿð ñèç ýþðìöøñöíöç.
– Éîõ, ýþðìÿìèøÿì. Ìÿí áó õÿáÿðè àíúàã äöíÿí åøèòäèì.
Íà÷àëíèê ãàøëàðûíû ÷àòàðàã çÿíýè áàñäû. Ùÿìèí óúàáîé, àðûã ïîëèñ
è÷ÿðè ýèðäè. Íà÷àëíèê ÿëè èëÿ îíà èøàðÿ åäÿðÿê:
– Ýþòöðöí áóíó! – äåéÿ ÿìð åòäè.
Ïîëèñ Àðàçû ùÿéÿòÿ ÷ûõàðàðàã, îðàäàêû èêè íÿôÿð áàøãà ïîëèñÿ òàïøû-
ðûá, áàøû èëÿ íÿ èñÿ èøàðÿ åòäè. Îíëàð Àðàçû ìöñòÿíòèãèí éàíûíà ýÿòèðäè-
ëÿð. Ìöñòÿíòèã àúûãëû áàõûøëàðëà Àðàçû ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Ùÿ, äå ýþðöì, åé ãàòèë, êàçàê çàáèòèíè ñÿí íÿ ö÷öí þëäöðäöí?
– äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç åòèíàñûç äóðóá úàâàá âåðìÿäè. Ìöñòÿíòèã îíóí áó åòèíàñûçëû-
üûíäàí ùèääÿòëÿíÿðÿê, àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ:
– Åé, úàâàá âåð, ñÿí ìöñòÿíòèã ãàðøûñûíäà ùÿð ñóàëà úàâàá âåðìÿ-
éÿ ìÿúáóðñàí! – äåéÿ áàüûðäû.
Àðàç ëàãåéä áèð òþâðëÿ:
– Ùå÷ êèì ìÿíè ìÿúáóð åäÿ áèëìÿç – äåäè.
Ìöñòÿíòèã äàùà áÿðê àúûãëàíäû, ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïàðàã:
– Ìÿí ñÿíè ìÿúáóð åäÿðÿì! – äåéÿ éåíèäÿí áàüûðäû.
Àðàç éåíÿ úàâàá âåðìÿäè. Ìöñòÿíòèã áèð äÿ ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïàðàã,
Àðàçû ñþéìÿéÿ, òÿùäèä åòìÿéÿ áàøëàäû. Àðàç ÿëèíè îíóí ñòîëó öñòöíäÿ-
êè ìöðÿêêÿáãàáûíà óçàäàðàã:
– Àüçûíû äàüûòìà, – äåäè, – éîõñà áó ìöðÿêêÿáãàáû èëÿ áàøûíû éà-
ðàðàì. Ñâîëó÷ äà ñÿíñÿí, ñâèíéà äà ñÿíñÿí, ñóêêèíñèí äÿ.
Ìöñòÿíòèã îíóí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí ùåéðÿò åäèá, áèð ãÿäÿð ÷àøûá ãàë-
äûãäàí ñîíðà:
– Áó äÿëèäèð, àõìàãäûð, íÿäèð? Áèëìèð êè, ìöñòÿíòèã ãàðøûñûíäà úàâàá
âåðìÿëèäèð? – äåéÿ áèð íÿôÿðäÿí ñîðóøóð êèìè ñþéëÿíäè. Àðàç úÿñàðÿòëÿ:
– Áîø éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí, ìÿí ñèçÿ úàâàá âåðìÿéÿúÿéÿì!
– äåäè.
Ìöñòÿíòèã çÿíýè áàñäû. Àðàçû ýÿòèðÿí ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíäÿí áèðè è÷ÿðè
ýèðäè. Ìöñòÿíòèã îíà:
– Áó âÿùøèíè ñàêèò åòìÿê ëàçûìäûð! – äåéÿ ÿìð åòäè.
____________
Àðàç îíóí öñòöíÿ êöêðÿéÿðÿê:
– Âÿùøè ñÿíñÿí! – äåéÿ âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðäû.
337
 Ïîëèñ íÿôÿðè ìöñòÿíòèãÿ òÿçèì åäÿðÿê:
– Àüà, ìÿí îíó ñàêèò åäÿðÿì, àíúàã éàìàí ùÿéàñûç àäàìäûð! – äåäè.
Àðàçû ùÿáñõàíàéà àïàðäûëàð. Î, ùÿáñõàíà ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäèêäÿ
úèíàéÿò àõòàðàí ïîëèñ èäàðÿñèíäÿ íà÷àëíèêèí ãàïûñû àüçûíäà ðàñò ýÿëäèéè
ýÿíúè ýþðäö. Îíóí éàíûíäà ÿëè òöôÿíýëè èêè ñîëäàò äóðìóøäó. Åëÿ áó
âàõò ùÿáñõàíà ðÿèñè ÿëèíäÿ áèð êàüûç þç îòàüûíäàí ÷ûõàðàã, ùÿìèí ýÿíúÿ
éàõûíëàøûá:
– Ýÿë! – äåéÿ áàüûðäû.
Ýÿíú îíóí äàëûíúà ýåòäè. Àðàç äÿùëèçäÿêè àéàüû ãàíäàëëû äóñòàãëà-
ðà áàõûðäû. Ùÿáñõàíà ðÿèñè ãàïû àüçûíäà äóðàí õèäìÿò÷èéÿ íÿ èñÿ äåéèá,
éåíÿ è÷ÿðè ýèðäè. Õèäìÿò÷è éàí îòàüà êå÷èá éûðòûã, êèðëè áèð êþéíÿê âÿ
øàëâàð ýÿòèðÿðÿê, ãàïûíûí àüçûíäà éåðÿ ãîéäó. Ùÿáñõàíà ðÿèñè éåíÿ îòà-
üûíäàí ÷ûõûá Àðàçà:
– Ïàëòàðëàðûíû ñîéóí! – äåéÿ ÿìð åòäè.
Àðàç ïàëòàðëàðûíû ñîéóíóá, éàëíûç áèð àëò ïàëòàðûíäà ãàëäû. Ðÿèñ
ùÿìèí êèðëè ïàëòàðëàðû àéàüû èëÿ îíà òÿðÿô èòÿëÿéÿðÿê:
– Àë, áóíëàðû ýåéèí! – äåäè.
Àðàç êþéíÿéè âÿ øàëâàðû èêè áàðìàüû óúóíäà éóõàðû ãàëäûðûá, äèã-
ãÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà òöïöðöá éåðÿ àòäû. Ñîíðà öçöíö ùÿáñõàíà ðÿèñè-
íÿ òóòóá ãÿçÿáëÿ:
– Ìÿí áó èò ÷óëóíó ýåéìÿðÿì! – äåäè.
Ùÿáñõàíà ðÿèñè îíó áàøäàí-àéàüà ñöçÿðÿê:
– Ýåéÿðñÿí, ÷îõ ìûðûëäàíìà, äàëûìúà ýÿë! – äåéÿ ãûøãûðäû.
Àðàç ãöðóðóíó ïîçìàéàðàã, îíóí àðõàñûíúà ýåòäè. Ðÿèñ íþâáÿò÷èéÿ
áèð êàìåðà ýþñòÿðèá:
– À÷! – äåéÿ ÿìð åòäè.
Êàìåðàíûí ãàïûñû à÷ûëäû. Î, Àðàçû êàìåðàéà ñàëûá, õèäìÿò÷èíèí ýÿ-
òèðäèéè ùÿìèí êèðëè ïàëòàðëàðû àðäûíúà è÷ÿðè àòàðàã ÷ûüûðäû:
– Áó áóçëàãäà äîíäóüóí çàìàí áó ïàëòàðëàð ñÿíÿ ëàçûì îëàð!
È÷ÿðè ýèðÿí Àðàçûí àðäûíúà ãàïû áÿðê áàüëàíäû. Êàìåðàíûí è÷è ïàéû-
çûí ñîí ýåúÿñèíäÿí ãàðàíëûã, ãûøûí äîíäóðóúó ñÿùÿðèíäÿí ñîéóã èäè.
Àðàç ÿëè èëÿ êàìåðàíûí è÷èíè éîõëàìàüà áàøëàäû. Êàìåðà áþéöê áèð
àíáàð èäè. Ýþðöíöð áèíà òèêèëäèéè çàìàí áóðàäà ïàë÷ûã òóòóëäóüóíäàí
äþøÿìÿñèç éåðäÿ ïàë÷ûã äàø-êÿñÿê êèìè áÿðêèìèøäè. Àðàç ÿëè èëÿ êàìå-
ðàíûí è÷èíè àõòàðà-àõòàðà ýåòäèéè çàìàí ÿëèíÿ îäóí ïàð÷àëàðû òîõóíäó.
Áó áèð àäàì áîéó ùöíäöðëöéöíäÿ éûüûëìûø îäóí ïàð÷àëàðû èäè. Î éåíÿ
____________
ãàïûéà òÿðÿô ýÿëèá, äèâàðà ñþéêÿíÿðÿê äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Áèðäÿí íÿ
èñÿ õàòûðëàäû, ãàïûíû øèääÿòëÿ âóðìàüà áàøëàäû, úàâàá âåðÿí îëìàäû.
338
Àðàç áó äÿôÿ ãàïûíû òÿïèêëÿìÿéÿ áàøëàäû. Íþâáÿò÷è êàìåðàíûí áàëàúà
äåøèéèíè à÷ûá:
– Åé, öñéàí÷û, íÿ ñÿñ-êöé ñàëìûñàí? Áó ùÿéàñûçëûãäà äàâàì åòñÿí
êþòÿê éåéÿúÿêñÿí! – äåéÿ ÷ûüûðäû.
Àðàç:
– Åé, à÷ ãàïûíû, ñþçöì âàð! – äåéÿ ñÿñè ýÿëäèéè ãÿäÿð áàüûðäû. Íþâ-
áÿò÷è áèð úàâàá âåðìÿéèá äåøèéèí àüçûíû þðòäö. Ö÷-äþðä ñààò ñîíðà ãàïû-
íûí äåøèéè éåíÿ à÷ûëäû. Íþâáÿò÷è è÷ÿðèéÿ ùåéâà áîéäà éóìðó áèð øåé àòûá:
– Åé, ãóëäóð, àë, éå! – äåéÿ ÷ûüûðäû.
Àðàç àúìûøäû. È÷ÿðè àòûëàí äàø êèìè áÿðê øåéèí íÿ îëäóüóíó áèëìÿê
ö÷öí îíó ÿëè èëÿ àõòàðûá, íÿùàéÿò òàïäû. Ýèðäÿ, ãóðó úàä ÷þðÿéè èäè. Àðàç
îíó ÿëè èëÿ çîð-ýöú ïàð÷àëàéûá äèøèíÿ ñàëäû. Ñîíðà áèð àç ðàùàòëàíìàã
ö÷öí ãóðó éåðÿ óçàíäû. Âöúóäóíà éàïûøàí áóç êèìè ñîéóã âÿ êÿëÿ-êþòöð
ïàë÷ûã îíóí áþéðöíö, àðõàñûíû äåøèðäè. ×îõ óçàíà áèëìÿéèá ãàëõäû,
àéàüû èëÿ àíáàðäà éóìøàã áèð éåð àõòàðäû. Áó çàìàí íþâáÿò÷èíèí àòìûø
îëäóüó êþéíÿêëÿ øàëâàð àéàüûíà òîõóíäó. Òåç ÿéèëèá îíëàðû éåðäÿí ýþ-
òöðäö, øàëâàðû éóìóðëàéûá áàøûíûí àëòûíà ãîéäó, êþéíÿéè äÿ àëòûíà ñÿðèá
öñòöíÿ óçàíäû. Ùÿáñõàíà ðÿèñèíèí “Áó áóçëàãäà äîíäóüóí çàìàí áó
ïàëòàðëàð ñÿíÿ ëàçûì îëàð” ñþçëÿðèíè õàòûðëàäû. Ñîíðà áó ùàâàñûç, ãàðàí-
ëûã âÿ ðöòóáÿò éåðäÿ íÿ ãÿäÿð ìÿðä èíñàíëàðûí ÷öðöéöá ìÿùâ îëäóüó-
íó äöøöíäö. Î ýåúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýàù áó, ýàù äà äèýÿð áþéðö öñòÿ äþ-
íÿðÿê, áèð òÿùÿð éóõóéà ýåòäè. Àéûëàðêÿí êàìåðàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ óçàíàí
ñàðûìòðàã áèð èøûã çîëàüûíäàí ñÿùÿð îëäóüóíó áèëäè. Íþâáÿò÷è ãàïûíûí
äåøèéèíè à÷àðàã, éåíÿ áèð ïàð÷à ãóðó úàä ÷þðÿéè àòûá:
– Åé, ãàòèë, àë éå! – äåéÿ áàüûðàðàã, éåíÿ äåøèéè þðòäö.
Àðàç ãàëõäû. Äàø-êÿñÿê, ãóðóìóø ïàë÷ûã, áóç êèìè ñîéóã éåð îíóí
âöúóäóíó ñàðñûòìûøäû. ßëè èëÿ àõòàðûá ÷þðÿéè òàïäû. Áÿðê àú èäè. ×þðÿéè
äèøèíÿ ñàëûá éåìÿéÿ áàøëàäû. Êÿñÿê êèìè ãóðó úàä ÷þðÿéè îíó äîéóð-
ìàäû. Ýöíîðòàéà ãÿäÿð ýþçëÿäè. Ýöíîðòà äåøèê à÷ûëäû. Íþâáÿò÷è àäÿòè
öçðÿ áèð úàä ÷þðÿéè àòäû, ñîíðà êè÷èê áèð êàñàäà êàðòîô, êÿëÿì ñóéóíäàí
èáàðÿò îëàí øîðáàíû óçàäàðàã:
– Ñåâäèéèí äîíóç øîðáàñûäûð, àë éå! – äåäè.
Àðàç äîíóç àäû åøèäÿð-åøèòìÿç:
– Îíó àïàð âåð àòàí éåñèí, – äåéÿ êàñàíû äåøèêäÿí ÿëè èëÿ íþâáÿò-
÷èéÿ ñàðû èòÿëÿäè. Êàñà äþíöá íþâáÿò÷èíèí öñòöíÿ òþêöëäö. Î, Àðàçû
ñþéÿ-ñþéÿ öñò-áàøûíû òÿìèçëÿäè, ñîíðà “Ãóëäóðóí áèðè, åëÿ çÿíí åäèð êè,
____________
áóðäà îíà ïëîâ âåðÿúÿéÿì, àé ñÿí þëÿñÿí” – äåéÿ ìûðûëäàíûá äåøèéè
ùèääÿòëÿ áàüëàäû.
339
 Ïÿùëÿâàí ýþâäÿëè Àðàçà ùÿð øåéäÿí ÷îõ àúëûã òÿñèð åäèðäè. Ùÿð äÿôÿ
âåðèëÿí èêè éöç ãðàì úàä ÷þðÿéè îíó äîéóðìóðäó. Àõøàìöñòö íþâáÿò-
÷è îíà áèð øåé óçàäàðàã:
– Åé, áóíó ñÿíÿ ãîíøóí ýþíäÿðäè, àë, êåôèíäèð, – äåäè.
Àðàç ÿëèíè óçàäûá éåìÿéè àëäû. Íþâáÿò÷è ïû÷ûëòû èëÿ:
– Ùå÷ êÿñ áèëìÿñèí, áóíäàí ñîíðà ùÿð ýöí ñÿíÿ áó éåìÿêäÿí ýÿ-
òèðÿúÿéÿì, – äåéÿðÿê äåøèéè þðòäö. Ýþíäÿðèëÿí ïàé áèð ïàð÷à ÷þðÿê âÿ
èêè áþéöê êîòëåòäÿí èáàðÿò èäè. Áóíó êèì ýþíäÿðìèøäè? Áèð àí äöøöí-
äöêäÿí ñîíðà èëê äÿôÿ ïîëèñ èäàðÿñèíäÿ âÿ ùÿáñõàíàéà ýèðäèéè çàìàí
ðÿèñèí îòàüûíûí ãàïûñû àüçûíäà ýþðäöéö ýÿíú äóñòàüû õàòûðëàäû. Îíóí ñè-
ìàñûíäàêû íÿúèáëèê, ìÿðäëèê âÿ úÿñàðÿò ÿëàìÿòëÿðè äÿðùàë áó èøèí ùÿìèí
ýÿíú òÿðÿôèíäÿí ýþðöëäöéöíö ýöìàí åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèðäè. Áÿñ î áó ÷þ-
ðÿéè âÿ êîòëåòè ùàðàäàí àëûð? Áóíó îíà êèì ýÿòèðèð? Áóíëàð Àðàçà ãà-
ðàíëûã èäè. Î, ÷þðÿê âÿ êîòëåòëÿðè áþéöê áèð èøòàùëà éåéèá éàòäû. Ùÿìèí
ýöíäÿí åòèáàðÿí ùÿð ýöí ñÿùÿð, ýöíîðòà, àõøàì úàä ÷þðÿéèíäÿí áàøãà
ùÿð äÿôÿ íþâáÿò÷è îíà èêè éöç ãðàìà ãÿäÿð ÷þðÿê âÿ èêè êîòëåò óçàäûá:
– Àë, áó äàäëû êîòëåòëÿðè éå! – äåéèðäè.
Áèð ýöí Àðàç îíäàí ñîðóøäó:
– Áó êîòëåòëÿðè ìÿíÿ êèì ýþíäÿðèð?
Íþâáÿò÷è áîüóã áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñÿíèíëÿ éàí-éàíà éàøàéàí áèð úàâàí îüëàí. Áèëèðñÿí î íåúÿ îü-
ëàíäûð? Ïóëó äà ÷îõäóð. Ùàéûô áó îüëàíà.
– Îíó íÿ ö÷öí òóòóáëàð?
– Íþâáÿò÷è ÿòðàôûíà áàõäûãäàí ñîíðà:
– Ìÿùêÿìÿ ñÿäðè Øìàëèíñêèíè þëäöðöáäöð. Èøè ÷îõ õàðàáäûð. Îíó
éÿãèí êè, åäàì åäÿúÿêëÿð. – Ñîíðà ÿòðàôûíà áèð äÿ íÿçÿð ñàëûá, – áèëèðÿì,
ñÿí äÿ êàçàê çàáèòèíè þëäöðìöñÿí, – äåäè, – îüëàíà äåìèøÿì.
– Éîõ, ìÿí çàáèò þëäöðìÿìèøÿì.
Íþâáÿò÷è øöáùÿëè íÿçÿðëÿ êîðèäîðà áàõäûãäàí ñîíðà:
– Ïóëóí âàðñà âåð, ñÿíÿ íÿ èñòÿéèðñÿí àëûì, – äåäè.
– Ìÿíèì ïóëóì éîõäóð, êàñûá áèð ôÿùëÿéÿì.
Íþâáÿò÷è öçöíö òóðøóäàðàã, äåøèéè áÿðê þðòäö.
Àðàç îí ýöí êàìåðà àäû âåðäèêëÿðè áó ãàðàíëûã âÿ ñîéóã àíáàðäà ãàëäû.
Áèð ýöí ãàïû øèääÿòëÿ à÷ûëäû. Íþâáÿò÷è ýöëÿ-ýöëÿ:
– Åé, äóñòàã, ÷ûõ, – äåäè, – äàëûìúà ýÿë!
Àðàç äÿëè êèìè þçöíö êîðèäîðà àòäû. Îí ýöí èøûã ýþðìÿéÿí ýþçëÿ-
____________
ðèíè êîðèäîðóí èøûüû ãàìàøäûðäû. Î, ÿëëÿðè èëÿ ýþçëÿðèíè îâóøäóðäóãäàí
ñîíðà íþâáÿò÷èíèí àðõàñûíúà ýåòäè. Îíó Àëè ìÿùêÿìÿíèí öçâö Âàñèë-
340
éåâ äàíûøäûðàúàã èäè. Àðàç éàëíûç òóìàí-êþéíÿêäÿ êàáèíåòÿ ýèðäè.
Âàñèëéåâ îíó ùåéðÿòëÿ ñöçÿðÿê:
– Áó íÿäèð, íÿ ö÷öí ÷ûëïàãñàí? – äåéÿ áàüûðäû. Ùàíû ñÿíèí äóñòàã
ïàëòàðûí?
Àðàç ÿëè èëÿ ùÿáñõàíà ðÿèñè Êîêó ýþñòÿðÿðÿê:
– Áóíäàí ñîðóøóí! – äåäè.
Êîê ãûçàðäû, áîçàðäû, äèëè äîëàøà-äîëàøà:
– Úÿíàá Âàñèëéåâ, ìÿí îíà ïàëòàð âåðìèøÿì, – äåäè.
Àðàç ùÿð èêèñèíè êèíëè íÿçÿðëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Õàùèø åäèðÿì áèð ýåäèá áóíóí ìÿíè ñàëäûüû êàìåðàéà, âåðäèéè
ïàëòàðà áàõàñûíûç, – äåäè.
Âàñèëéåâ éåðèíäÿí ãàëõäû, ùÿð ö÷ö êàìåðàéà ýÿëäè. Âàñèëéåâ êàìå-
ðàíû âÿ ïàëòàðû ýþçäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Áó ýöí äóñòàüû ñÿééàð êîðïóñà êþ÷öðÿúÿêñÿí! Îíà éåíè ïàëòàð
âåð! – äåéÿ ÿìð âåðäè.
Àðàç éåíè ïàëòàð ýåéèíäèêäÿí ñîíðà Âàñèëéåâ îíó êàáèíåòÿ ÷àüûðûá îí-
äàí êàçàê çàáèòèíèí þëöìö âÿ íöìàéèø ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàã èñòÿäè.
Àðàç îíóí ñóàëëàðûíà úàâàá âåðìÿäè. Âàñèëéåâ ÷îõ ÷àëûøäû, îíó äàíûø-
äûðà áèëìÿê ö÷öí áèð ÷îõ éàüëû âÿäëÿð âåðäè. Àðàç éåíÿ áèð øåé äåìÿäè.
Îíó ñÿééàð êîðïóñà êþ÷öðäöëÿð.
– Ìÿíè ñèéàñè êîðïóñà êþ÷öðìÿëèñèíèç! – äåéÿ Àðàç åòèðàç åòäèñÿ,
áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè.
Êîðïóñäà éàøàéàí äóñòàãëàð áàøûíà òîïëàíûá îíóí êèì îëäóüóíó,
íÿ ö÷öí ùÿáñÿ äöøäöéöíö þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áèð àç ñîíðà áàøãà
êîðïóñëàðäà õÿáÿð òóòàí äóñòàãëàð: Ãà÷àã Ìÿúèä, Äÿëè Õàëûã þç äÿñòÿ-
ñè èëÿ, Ãî÷ó Òåéìóðáÿé, ßëèùåéäÿð âÿ áàøãàëàðû áèð-áèð Àðàçû ýþðìÿ-
éÿ ýÿëäèëÿð. Ãà÷àã Ìÿúèä îíà äåéèðäè:
– Àéàüûìäàêû ãàíäàëà áàõìà, äþðä äÿôÿ ñöðýöíäÿí ãà÷ìûøàì, éåíÿ
ãà÷àúàüàì. Ãîðõìà, ñÿíÿ ùå÷ áèð øåé îëìàç. Àòàëàðûíû éàíäûðàðàì!
Ãî÷óëàð, ãà÷àãëàð ùÿáñõàíà è÷èíäÿ ùþêìðàíëûã åäèðäè. Îíëàðûí õà-
ðèúëÿ ÿëàãÿñè îëäóüóíäàí ìöäèð âÿ ìÿìóðëàð îíëàðäàí ãîðõóðäó. Àðàç
ùÿáñõàíà è÷èíäÿêè áó ùþêìðàíëûüûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíè äöøöíöð, ÷àð ùþ-
êóìÿòè âÿ ÷àð ìÿìóðëàðûíûí éöðöòäöéö ñèéàñÿòÿ ãàðøû ãÿëáèíäÿ êèí âÿ
èíòèãàì ùèññè äàùà øèääÿòëÿ àëîâëàíûðäû. Èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿòèí
àüûðëûüû þëêÿíèí ÿí èýèä âÿ ãî÷ó îüóëëàðûíû ãà÷àãëûüà, ãóëäóðëóüà ìÿú-
áóð åòìèøäè. Áó âÿçèééÿò þçö åëÿ ìþâúóä öñóëè-èäàðÿíèí éåðèíäÿ ôÿùëÿ
____________
âÿ êÿíäëè ùþêóìÿòè ãóðìàüûí ÿí äîüðó áèð éîë îëäóüóíó òÿñäèã åäèðäè.
341
 Áó çàìàí îðòà áîéëó õîøñèìàëû áèð ýÿíú è÷ÿðè ýèðäè. Àðàç îíó ýþðöí-
úÿ òàíûäû. Áó Àðàçûí ïîëèñ èäàðÿñèíäÿ ðàñò ýÿëäèéè òÿëÿáÿ èäè. Î, Àðàçû âÿ
îíóí îòóðäóüó ñòîëó øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê:
– Ñÿíè íÿ ö÷öí áóðàéà êþ÷öðìöøëÿð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç îíà òÿðÿô ýåäÿ-ýåäÿ:
– Ìÿíè öìóìè ñÿééàð êîðïóñà êþ÷öðìöøëÿð. Ìÿí îðàäà éàøàéû-
ðàì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Éîõ, ñÿí áèçèì êîðïóñà êå÷ìÿëèñÿí. Êîêëà áó õöñóñäà äàíûøìû-
øàì, ýÿë ýåäÿê! – äåéÿ î úÿëä ÷ûõäû.
Àðàçû ñèéàñè êîðïóñà êþ÷öðòäöëÿð Î, êîðïóñóí äÿìèð ãàïûñûíäàí
è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ìÿäÿí ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí êàòèáè Àçàä, Âàíéà, Ãðèãîð
âÿ Ìèøà îíó öçöê ãàøû êèìè àðàéà àëäûëàð. Âàíéà îíó ãóúàãëàéûá þïäö:
– Àðàç, íåúÿñÿí, áèç ùåé ñÿíè äöøöíöðäöê, – äåäè.
– Áèð äå ýþðÿê, ñÿíèí áàøûíà íÿ îéóí ýÿòèðèáëÿð?
Àðàç áàøûíà ýÿëÿíëÿðè òÿôñèëàòû èëÿ äàíûøäû. Àçàä ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïûá:
– Àë÷àãëàð, áó àüàëûã ÷îõ ñöðìÿéÿúÿê! – äåéÿ áàüûðäû.
Áó çàìàí Àçàäûí ýóð ñÿñèíè åøèäÿí ãîúà õèäìÿò÷è Àíäðåé áàøûíû
ãàïûäàí è÷ÿðè óçàòäû. Áèð ãÿäÿð äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà öçöíö Àçàäà
òóòäó. Àðàçû ýþñòÿðÿðÿê:
– Ýþðöíöð áó äà ñèçäÿíäèð, – äåäè. – Áó éàçûüà ÷îõ ÿçèééÿò âåðäè-
ëÿð. Î àíáàðäà ö÷ ýöíäÿí àðòûã ãàëìàã îëìàç, áó éàçûã èñÿ îðäà îí ýöí
ãàëäû. Åù, áó ãàíëû çèíäàí íÿ ãÿäÿð úàíëàð éåìèø, íÿ ãÿäÿð èíñàíëàð ÷ö-
ðöòìöøäöð! Ñèçèí áó êîðïóñà åëÿ àäàìëàð ýÿëèá-ýåäèáäèð êè, èíñàí êÿ-
äÿðëÿíìÿéÿ áèëìèð. Íÿ ö÷öí? Éîõñóëëàðû ãàðàíëûã ãóéóäàí ÷ûõàðìàã
èñòÿäèêëÿðè ö÷öí.
Ãîúà Àíäðåé ñþçöíö ãóðòàðìàã ö÷öí éåíÿ ÿòðàôûíà áàõäû, íÿ ýþð-
äöñÿ, òåç þçöíö òîïëàéûá ãàïûäàí óçàãëàøäû. Î, ìÿìóðëàðäàí êèìè èñÿ
ýþðìöøäö. Âàíéà úÿëä àéàüà ãàëõûá, ãàïûéà òÿðÿô áàõàðàã:
– Ñÿí áó ãîúà øåéòàíà áàõ, áèçäÿí ñþç àëìàã èñòÿéèð, – äåäè. – Áó-
ðàíûí ðÿèñèíäÿí òóòìóø ãàïû÷ûñûíà ãÿäÿð ùàìûñû õÿôèééÿäèð. Îíëàðëà åù-
òèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð!
Àðàç áóðàäà áèð ãÿäÿð ðàùàò èäè. Îíëàð ùÿð ýöí ýèçëè îëàðàã öìóìè
òÿòèë âÿ òÿøêèëàò ùàããûíäà ìÿëóìàò àëûðäûëàð. Òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿð áöòöí
ãöââÿòè èëÿ äàâàì åäèð, ùÿáñÿ àëûíàí ôÿùëÿëÿðèí âÿ ðÿùáÿðëÿðèí àçàä
åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Ùÿòòà áèð-èêè äÿôÿ ôÿùëÿëÿð ñèëàùà äà ÿë àòìûø,
êàçàêëàðëà àðàëàðûíäà àòûøìà äà îëìóøäó.
____________
Òÿòèëèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ äàâàì åòìÿñè ñèéàñè êîðïóñäàêû äóñòàãëà-
ðû ÷îõ ñåâèíäèðèðäè. Òÿòèë âÿ ñèëàùëû ÷ûõûøëàðäàí ðóù àëìûø ñèéàñè äóñòàã-
342
ëàð áàøãà äóñòàãëàð è÷èíäÿ ýèçëè òÿáëèüàò àïàðûðäûëàð. Àçàä éîëäàøûí
ñþçëÿðè äóñòàãëàðà, áÿçÿí ãà÷àãëàðà äà ÷îõ òÿñèð åòäèéèíäÿí, îíà ãàðøû
áþéöê ùþðìÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Ùÿòòà Äÿëè Õàëûã, Ãà÷àã Ìÿúèä: “Áóðàäàí
ãà÷äûüûìûç ýöíäÿí áèç äÿ ñèçèíëÿ áÿðàáÿð èøëÿéÿúÿéèê” – äåéèðäèëÿð.

II

Ùÿáñõàíà ðÿèñè Êîê àðàáèð Ìèøàíû ÷àüûðûð, ñààòëàðëà êàáèíÿñèíäÿ äà-

íûøäûðûðäû. Áó ùàäèñÿ Àçàäû ÷îõ íàðàùàò åäèðäè. Áèð ýöí éåíÿ Êîê Ìèøàíû
þç êàáèíÿñèíÿ ÷àüûðäû. Áèð ñààò ñîíðà êîðïóñà äþíäöéö çàìàí Àçàä îí-
äàí ñîðóøäó:
– Ìèøà, Êîê ñÿíäÿí íÿ èñòÿéèð?
Ìèøà àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãóäóç èò àäàìäàí íÿ èñòÿéÿð, – äåéÿ úàâàá âåðäè. – Áèçèì òÿøêè-
ëàòäà êèìëÿðèí îëäóüóíó ñîðóøóð.
– Ñÿí íÿ úàâàá âåðäèí?
– Ìÿí òÿøêèëàòäà ÷àëûøìûðàì, îíà ýþðÿ äÿ îíóí íÿ öçâëÿðèíè, íÿ äÿ
áàø÷ûëàðûíû òàíûìûðàì, – äåéÿ úàâàá âåðäèì.
Àçàä ñóñäó.
Èêè ýöí ñîíðà Êîê Ìèøàíû éåíÿ ÷àüûðäû. Ìèøà ýåòäè. Î ýöí ÷îõ ýþç-
ëÿäèëÿð, àíúàã ãàéûòìàäû. Ö÷ ýöí êå÷äè, éåíÿ ãàéûòìàäû. Ìèøà ìÿñÿëÿ-
ñè áöòöí êîðïóñó ãÿìýèí åòìèøäè. Îíó ùàðà âÿ íÿ ö÷öí àïàðìûøëàð?
Ùàìû áó áàðÿäÿ äöøöíöðäö. Áó ùàäèñÿ ùÿð êÿñäÿí ÷îõ Àðàçà òÿñèð åò-
ìèøäè. Î, àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû ÷åéíÿéèðäè.
Àõøàìöñòö èäè. Äóñòàãëàð þç äàø êèìè áÿðê îëàí éàòàãëàðûíäà óçàí-
ìûøäûëàð. Áó àðàäà ãàïû éàâàøúà à÷ûëäû. Äóñòàãëàðäàí áèð íå÷ÿñè áàøûíû
ãàëäûðûá ãàïûéà òÿðÿô áàõäû. Ãîúà Àíäðåé ãàïû àðàñûíäà äàéàíûá è÷ÿðèíè
äóìàíëû áàõûøëàðëà ñöçöðäö. Ýþçëÿðè Àçàäà ñàòàøûíúà ÿëè èëÿ îíà èøàðÿ
åäèá éàíûíà ÷àüûðäû. Àçàä äÿðùàë éåðèíäÿí ãàëõûá ýåòäè. Ãàïû àðõàñûí-
äà äþðä-áåø äÿãèãÿ ýèçëèí äàíûøäûëàð. Îðàäàí Äÿëè Õàëûãûí äà ñÿñè åøè-
äèëèðäè. Î äà ãîúà Àíäðåéèí ñþçöíö òÿñäèã åäèðäè.
Àçàä ãàéûòäû. Îíóí ãàøëàðû ÷àòûëìûø, öç-ýþçö äóìàíëàíìûøäû. Ùÿð
êÿñ áèð ìàðàã è÷èíäÿ áþéöê ùàäèñÿ öç âåðìèø êèìè ýþçëÿðèíè Àçàä éîë-
äàøà äèêìèøäè.
– Íÿ âàð? Íÿ îëóá? – äåéÿ äóñòàãëàðäàí áèðè ñîðóøäó. Àçàä ñàäÿ-
____________
úÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
343
 – Ùå÷ áèð øåé, þçö ùàããûíäà äàíûøûðäû – äåéÿ úàâàá âåðäè. Àçàäûí
áó úàâàáû ùàìûíû ãàíå åòäèéèíäÿí, éåíÿ óçàíûá ðàùàòëàíìàüà áàøëàäû-
ëàð. Àçàä äà éåðèíÿ óçàíäû.
Î ÷îõ íàðàùàò âÿ ÿñÿáè èäè. Èðè ãàðà ýþçëÿðèíè ãàïàãëàðû è÷èíäÿ ýèç-
ëÿéÿðÿê ýàù ñàü, ýàù ñîë áþéðö öçÿðèíÿ óçàíûð, ýþçëÿðèíÿ éóõó ýåòìèð-
äè. Éàòàí éîëäàøëàðûíûí õîðóëòóñó, ôûñûëòûñû îòàüû áöðöìöøäö. Òàâàíäàí
àñûëìûø êè÷èê åëåêòðèê ëàìïàñûíûí ñþíöê âÿ ñàðûìòðàã èøûüû îíëàðûí öç-
ýþçöíÿ äàüûëìûøäû. ßñÿáè áèð ùàëäà éåðèíäÿí ãàëõäû. Îòàüûí è÷èíäÿ ñÿñ-
ñèç ýÿçÿ-ýÿçÿ éîëäàøëàðûíû áèð-áèð ýþçäÿí êå÷èðäè. Îíëàðûí áåëÿ ñàêèò
éàòûøû îíóí êÿäÿðëÿðèíè ñèëèá, ãÿëáèíÿ áèð àç òÿñÿëëè âåðäè. Ãÿëáèíäÿ “åé
ìÿçëóì èíñàíëàð, éàòûí, ùå÷ îëìàñà ýåúÿëÿð áó âÿùøè ãóðóëóøóí àúû
ãàéüû âÿ äöøöíúÿëÿðèíäÿí áèð àç äèíúÿëèí!” – äåäè. Î éåíÿ éåðèíÿ
óçàíäû, éåíÿ ãàëõäû; ìöíòÿçèð àäàìëàð êèìè ýþçëÿðèíè áèð çàìàí ãàïû-
éà äèêèá ãàëäû. Êîðèäîðäà àéàã ñÿñè åøèäèíúÿ, òåç ãàëõûá ãàïû òÿðÿôÿ
ýåòäè, îíóí êèì îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí ãóëàüûíû ãàïûéà äàéàéûá äóðäó.
Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè, ãàïûíû ÿëè èëÿ äþéìÿéÿ áàøëàäû. Ãàïû àðõàñûíäàí
êåøèê÷è ãàáà âÿ ãóðó áèð ñÿñëÿ:
– Êèìñÿí, íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ áàüûðäû.
– Ìÿíÿì, áàéûðà ÷ûõìàã èñòÿéèðÿì!
Ãàïû÷û ÿââÿëêè ñÿñëÿ:
– Éîõ, à÷à áèëìÿðÿì, ýåúÿ âàõòû åøèéÿ ÷ûõìàã îëìàç! – äåäè.
Áó çàìàí ãàïû àüçûíäà àéàã ñÿñëÿðè åøèäèëäè. Êèìñÿ:
– Íþâáÿò÷è, à÷ ãàïûíû, áóðàäà áèð íÿôÿðëÿ ýþðöøÿúÿéÿì – äåäè.
Êåøèê÷è îíà:
– Éîõ, ýåúÿ âàõòû ãàïû à÷ûëìàç, áèëñÿëÿð ìÿíèì àòàìû éàíäûðàðëàð,
– äåéÿ úàâàá âåðäè.
Àçàä äèããÿòëÿ äèíëÿéèá ãàïû àüçûíäàêû àäàìû ñÿñèíäÿí òàíûäû. ßëè
èëÿ ãàïûíû éàâàøúà âóðóá:
– Õàëûã, ìÿí îéàüàì, – äåäè.
Õàëûã ãàíäàëëû ñàü àéàüûíû ãàëäûðûá êåøèê÷èéÿ:
– Ñÿíÿ à÷, äåéèðÿì, éîõñà áó ãàíäàëëà áàøûíû ïàðòëàäàðàì! Ñîíðà
éóìøàã ñÿñëÿ:
– Êîê, Òåéìóðáÿéèí äÿñòÿñè èëÿ áàüäà êåôÿ ìÿøüóëäóð. Ñÿí ãîðõ-
ìà, áåø äÿãèãÿ ýþðöøöá ãàéûäàúàüàì, íÿäÿí ãîðõóðñàí?
Êåøèê÷è òÿðÿääöä è÷èíäÿ äóðóá îíóí öçöíÿ áàõûðäû. Äÿëè Õàëûã
áèðäÿí-áèðÿ èêè ÿëè èëÿ îíóí áîüàçûíäàí òóòóá:
____________
– Ñÿíÿ à÷, äåéèðÿì, êþïÿê îüëó, éîõñà áîüàúàüàì! – äåäè.
Êåøèê÷è áîüóã ñÿñëÿ:
344
 – Éàõøû-éàõøû, Õàëûã à÷ûðàì, – äåéÿ éàëâàðìàüà áàøëàäû. Ãàïû
à÷ûëäû. Àçàä þçöíö êîðèäîðà àòäû. Êåøèê÷è îíó øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöç-
äöêäÿí ñîíðà:
– Ñèçè áóðàäà ýþðñÿëÿð, àõû ìÿíèì èøèì õàðàá îëàð. Áóíó Õàëûã àí-
ëàìûð, ñèç êè, áèëèðñèíèç, – äåéÿ ýþçëÿðèíè îíóí öçöíÿ äèêäè.
Àçàä áóíà úàâàá âåðìÿê èñòÿðêÿí, Õàëûã îíäàí ÿââÿë ñþçÿ áàøëàéûá:
– Àé àõìàã, ìÿí áóíà Êîêóí àèëÿñèíèí áàüäà, Òåéìóðáÿéèí äÿñ-
òÿñè èëÿ êåô åëÿäèéèíè ýþñòÿðÿúÿéÿì. Ö÷ äÿãèãÿéÿ ãàéûäûðûã. Íÿäÿí
ãîðõóðñàí? Áèëèðñÿí êè, Êîê áèçèì ÿëèìèçäÿäèð, î ñÿíÿ íåéëèéÿ áèëÿð?
– äåéÿ Àçàäûí ÿëèíäÿí òóòóá ýåòäè. Îíó áàüûí ãàïûñûíà ãÿäÿð ýÿòèðäè.
Ãîúà Àíäðåé òåç éàõûíëàøûá ÿëè èëÿ èøàðÿ åäÿðÿê:
– Áàõ, áó éàõûíäàêû ñòîëäà Òåéìóðáÿéèí àèëÿñè, Êîêóí àðâàäû âÿ
ãûçëàðû îòóðóð. Èêèíúè èøûã ýÿëÿí ñòîëäà, Êîê, ñèçèí äîñòóíóç Ìèøà âÿ
áàøãàëàðû êåô åäèð. Áó àüàúëàðûí äàëûíäàí ýåò, ãîðõìà, îíëàð ñÿíè ýþð-
ìÿéÿúÿê. Àììà ñÿí îíëàðû ýþðÿðñÿí, – äåäè.
Àçàä éîëäàí ýåòìÿê èñòÿðêÿí, Àíäðåé îíóí ãîëóíäàí òóòóá ÿëàâÿ åòäè:
– Äîñòóíóç ÷óëóíó äÿéèøèá, î äöíÿí äóñòàãõàíà ìÿìóðó ôîðìà-
ñûíäà èäè. Áó ýöí èñÿ àäè áèð ìÿìóð ãèéàôÿñèíÿ ýèðìèøäèð. Äèããÿòëÿ áàõ,
òàíûéàðñàí, – äåäè.
Õàëûã îíóí ãîëóíäàí ÷ÿêÿðÿê:
– Ìÿíÿ äÿ áó ýöí ýþñòÿðäè, ìÿí èíàíà áèëìÿäèì. Ýåò ýþð î îëñà
îíó åëÿ áóðàäà þë...
Àçàä áàü÷àéà ýèðäè. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüû, àüàúëàðûí êþëýÿëÿðè îíóí
ýþðöíìÿñèíÿ ìàíå îëäóüóíó áèëäèéèíäÿí, ÷îõ ñÿðáÿñò ýåäèðäè. Î áèðèí-
úè ñòîëóí ãàðøûñûíà ÷àòäûüû çàìàí äóðóá äèããÿòëÿ áàõäû. Êîêóí àèëÿñè èëÿ
Òåéìóðáÿéèí àèëÿñè áèð éåðäÿ éåéèá-è÷èá ÿéëÿíèðäèëÿð. Àçàä áèð àç äà
èðÿëè ýåòäè. Ýÿëèá èêèíúè ñòîëóí ãàðøûñûíäà äóðäó. Ëàìïàíûí ñàðûìòðàã
èøûüûíäà îíëàðû àéäûí ýþðìöðäö. Äîüðóäàíìû Êîêëà áèð ñòîë áàøûíäà
îòóðóá êåô åäÿí îíëàðûí éîëäàøû Ìèøà èäè? Ýþçëÿðèíÿ èíàíìûðäû. Îíëà-
ðûí ñþùáÿòèíè äèíëÿìÿê ö÷öí áèð àç äà éàõûí ýÿëäè. Êîê îíà äåéèðäè:
– Áèç îðäóìóçóí ãàëèá ñöíýöëÿðè èëÿ áó äèêáàø õàëãëàðûí ìÿüðóð
áàøëàðûíû ÿéèá, òîðïàüûíà ñàùèá îëäóã. Îíëàð áèçèì ïÿíúÿìèçäÿí õèëàñ
îëìàã ö÷öí ìèí ÷àðÿ äöøöíöðëÿð. Îíëàð áó ýöí ãóðòóëóøëàðûíû éàëíûç
ñîñèàëèñò ôèðãÿëÿðèíèí îðòàéà àòäûüû øöàðëàðäà ýþðöðëÿð.
Àðûã àäàì îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê ýöëÿ-ýöëÿ:
____________
– Ìÿíÿ àðòûã òÿáëèüàò ëàçûì äåéèë, ìÿí äÿ áó ýöí ùþêóìÿòèìèçèí
ñàäèã âÿ ðÿñìè áèð ìÿìóðóéàì – äåéÿ, ãîëòóüóíäàí ÷ûõàðäûüû êèòàá÷à-
345
íû Êîêóí ãàðøûñûíà àòäû; ñîíðà ìÿüðóð áèð òþâðëÿ èêè áàðìàüû àðàñûíäà
òóòìóø îëäóüó ïàïèðîñó éàíäûðäû.
Àçàä êèáðèò èøûüûíäà îíóí ñàðû áÿíèçèíè, òóòãóí ñàðû ýþçëÿðèíè, ùÿòòà
öçöíäÿêè ÷èëëÿðè áóëàøûã øÿêèëäÿ çîð-ýöú ñå÷ÿ áèëäè. Îíóí ùÿðÿêÿòè, ðÿô-
òàðû, ùÿòòà äàíûøûüû òàìàìèëÿ äÿéèøìèøäè. Áó ö÷ ýöíäÿ àäàì áåëÿ äÿéè-
øÿ áèëÿðìè? – äåéÿ Àçàä äöøöíöð, áóíóí Ìèøà îëäóüóíà øöáùÿ åäèðäè.
Êîê êèòàá÷àéà áàõäûãäàí ñîíðà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Òÿáðèê åäèðÿì! – äåéÿ îíóí ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõäû. “Áóðàäà è÷-
ìèøäèëÿð!” – äåéÿ áàêàëëàðû äîëäóðäó. Þç áàêàëûíû àðûã êèøèíèí áàêàëûíà
âóðàðàã:
– Ñàü îë Ñåìéîí, ùþêóìÿòèìèçÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿêëÿ äàùà áþéöê
ðöòáÿëÿðÿ íàèë îëìàüûíû àðçó åäèðÿì – äåéÿ áàêàëû áàøûíà ÷ÿêäè. Î áèðè-
ëÿð äÿ:
– Ñàü îë Ñåìéîí! – äåéÿ îíóí ñàüëûüûíà è÷äèëÿð. “Ñåìéîí” àäû
Àçàäû éåíÿ øöáùÿëÿíäèðäè.
– Éîõ, áó Ìèøà îëà áèëìÿç! – äåéÿ îðàäàí ãàéûòäû.
Õàëûã ãàïû àüçûíäà Àíäðåéëÿ äàíûøûðäû. Îíó ýþðöíúÿ ýöëÿ-ýöëÿ:
– Äîñòóíó òàíûéà áèëäèíìè? – äåéÿ ñîðóøäó. Àçàä ãÿìýèí áèð ñÿñëÿ:
– Áèð àç òàíûäûì, àíúàã àéäûí ýþðÿ áèëìÿäèì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ãîúà Àíäðåé:
– Ìÿí îíó ñÿíÿ äÿ, Õàëûãà äà ñàáàù àéäûí ýþñòÿðÿðÿì, – äåäè.
Àçàä î ýåúÿ äàí éåðè àüàðûíúàéà ãÿäÿð éàòà áèëìÿäè. “Áó ñàòãûí
Ìèøà îëñà îíäà êèì áèëèð, áÿëêÿ òÿøêèëàòûìûçà ñîõóëóá áèçèìëÿ éàí-éàíà
÷àëûøàí áåëÿ àäàìëàðäàí éåíÿ äÿ âàð”, – äåéÿ äöøöíöðäö.
Àçàä ñÿùÿð áèð ãÿäÿð ýåú îéàíäû. Ýþçëÿðèíè à÷ûíúà Ìèøàíû êàìåðà-
äà ýþðäö. Ìèøà áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòè éàí-éàíà óçàíìûø éîëäàøëàðûíà
ñþéëÿéèðäè.
– Ìèøà, ñÿíè íÿ ÿúÿá áóðàõäûëàð? – äåéÿ Àçàä ñîðóøäó. Ìèøà îíà
ÿë âåðèá ñàëàìëàøäûãäàí ñîíðà:
– Ñàõëàìàüû ôàéäàñûç ýþðäöëÿð, – äåäè, – àíúàã áàøûìà ìèí îéóí
ýÿòèðäèëÿð. Áèð ñþç èñÿ àëà áèëìÿäèëÿð. Äöíÿí Êîê àõûðûíúû äÿôÿ ìÿíè
äàíûøäûðäûãäàí ñîíðà öìèäñèç áèð ùàëäà äåäè êè, “ñàáàù áóíëàðäàí áèð
äÿñòÿñèíè áóðàõûí ýåòñèí, ùþêóìÿòèí ÷þðÿéèíè ìöôòÿ éåäèðòìÿê îëìàç!”
Àçàä äèããÿòëÿ îíà áàõûðäû. Ìèøàíûí ðÿíýè ñàðàëìûø, ýþçëÿðèíèí àëòû
÷óõóðà äöøìöøäö. Î, öçöíö Àçàäà ÷åâèðèá, èêè ÿëè èëÿ áåëèíè ñûõàðàã:
____________
– Äöíÿí ýåúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòìàìûøàì, – äåäè. – Ñîéóã áÿäÿíè-
ìè òàìàì ãóðóäóá... Ùÿð éåðèì àüðûéûð...
346
 Ìèøà ñþçöíö ãóðòàðìàìûøäû êè, ãàïû à÷ûëäû. Êîêóí ìöàâèíè è÷ÿðè
ýèðäè. Ñèéàùûéà éàçûëìûø 7 íÿôÿð äóñòàüûí àäûíû îõóäóãäàí ñîíðà:
– Ãàëõûí, øåéëÿðèíèçè éûüûøäûðûí, ñèçè áóðàõûðëàð – äåäè.
Ùÿìèí ñèéàùûäà Àðàçûí àäû éîõ èäè. Äóñòàãëàð ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí
Àðàçëà ýþðöøöá âèäàëàøäûëàð. Àðàç êþùíÿ äîñòó Âàíéà âÿ Ìèøà èëÿ ÷îõ
ñÿìèìè ýþðöøöá, îíëàðäàí öðÿê àüðûñû èëÿ àéðûëäû. Àçàä îíóí ÿëèíè
ñûõàðêÿí:
– Ãîðõìà, Àðàç, ìþùêÿì îë! – äåäè. – Áèç ñÿíè àçàä åòìÿê ö÷öí
ÿëèìèçäÿí ýÿëÿíè åäÿúÿéèê. ×îõ ÷ÿêìÿç êè, ñÿíè áóðàõàðëàð.
Îíëàðûí àçàä îëìàñû Àðàçû ÷îõ ñåâèíäèðèðäè. Àðàç èíäè þçöíöí áó-
ðàäàí íÿ çàìàí âÿ íåúÿ ãóðòóëàúàüûíû äöøöíöðäö.
Áèð àé ñîíðà îíó ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðäûëàð. Âàõòû èëÿ ýþñòÿðèëÿí øà-
ùèäëÿðäÿí áèð íÿôÿðè äÿ ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿùêÿ-
ìÿ Àðàçûí èøèíè áàøãà áèð âàõòà òÿõèðÿ ñàëäû. Èêèíúè äÿôÿ äÿ øàùèäëÿð
ýÿëìÿäè. Íÿùàéÿò, ö÷öíúö äÿôÿ êàçàê çàáèòèíè þëäöðìÿê îíà ñöáóò
îëóíà áèëìÿäèéèíäÿí Àðàç áÿðàÿò ãàçàíäû.
Àðàç àçàäëûã ãîõóñó äóéóíúà éîëäàøëàðû èëÿ ýþðöøäö, ïàëòàðûíû äÿ-
éèøèá, áèðáàø êÿíäÿ ýåòäè.
Ùÿìèí ýöíëÿð èíãèëàá äàëüàëàðû ÷àð ìÿìóðëàðûíû áÿðê ãîðõóéà ñàë-
ìûøäû. Îíëàð âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëûá, ìöâÿããÿòè îëàðàã ôÿùëÿëÿðÿ ýöçÿø-
òÿ ýåòìèø, ùÿáñÿ àëûíìûø ôÿùëÿëÿðè àçàä åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóëàð.
Áó ìöâÿôôÿãèééÿò ôÿùëÿëÿðè äàùà äà öðÿêëÿíäèðìèøäè. Àðàç áóíëàðûí
÷îõóíäàí õÿáÿð òóòìóøäó. Î èíäè áöòöí áóíëàðû ýþçö èëÿ ýþðìÿê, ãàçà-
íûëàí ìöâÿôôÿãèééÿò ìöíàñèáÿòè èëÿ éîëäàøëàðûíû òÿáðèê åòìÿê èñòÿéèðäè.

III

Ìèøà èíäè ìÿäÿí èøëÿðèíÿ ÿââÿëêè êèìè úàí éàíäûðìûðäû. Èøÿ ÷îõ
âàõò ýåú ýÿëèð, áÿçÿí äÿ ùå÷ ýÿëìèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ òåç-òåç äàíëàíûð âÿ
ãàçàíúûíûí ÷îõó úÿðèìÿéÿ ýåäèðäè. Î áóíà ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè.
Èøÿ áåëÿ ñîéóã éàïûøìàñû óúóíäàí ýöíëÿðèí áèðèíäÿ îíó ìÿäÿíäÿí
ãîâäóëàð. Î èíäè èøñèç ãàëìûø, ýöíöíö ìÿäÿíëÿðäÿ èø àõòàðìàãëà êå÷è-
ðèð, òåç-òåç òÿøêèëàò öçâëÿðè èëÿ ýþðöøöð âÿ àðàáèð øÿùÿðÿ ýåäèá-ýÿëèðäè.
Ìèøàíûí áÿçè ùÿðÿêÿòëÿðè, õöñóñÿí ùÿáñõàíàäàêû ùàäèñÿëÿð Àçàääà
äÿðèí áèð øöáùÿ îéàòìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ áó ìÿñÿëÿ îíó ÷îõ äöøöíäö-
____________
ðöðäö. Îäóð êè, ñîí âàõòëàð âÿ Ìèøàéà òàìàìèëÿ èíàíûð, íÿ äÿ îíóí õàèí
îëäóüóíà áèðäÿôÿëèê ùþêì âåðÿ áèëèðäè. Î, øöáùÿ âÿ òÿðÿääöä àðàñûíäà
347
ãàëìûøäû. Áóíëàðà áèðäÿôÿëèê íÿùàéÿò âåðìÿê ö÷öí òÿøêèëàòûí ñûíàíìûø
âÿ ñàäèã öçâëÿðèíäÿí áèðè îëàí Âàíéà èëÿ ýþðöøöá, ìÿñÿëÿíè îíà áàøà
ñàëäû, Ìèøàíû òÿãèá åäÿðÿê, íÿ èëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó þéðÿíìÿéè òàïøûð-
äû. Âàíéà èøÿ ÷îõ úèääè éàíàøäû. Áèð íå÷ÿ ýöí ìÿùàðÿòëÿ Ìèøàíû óçàã-
äàí-óçàüà òÿãèá åòäè. Áèð ýöí éåíÿ îíó Ñàáóí÷ó ñòàíñèéàñûíà ãÿäÿð
èçëÿäè. Ãàòàð ùÿðÿêÿò åòìÿê öçðÿ èäè. Àäàìëàð ñòàíñèéàäà ãàéíàøûðäû-
ëàð. Ìèøà òåç àòûëûá ãàáàã âàãîíà ìèíäè. Âàíéà àäàìëàðû éàðà-éàðà
êå÷èá þçöíö èêèíúè âàãîíà ñàëäû. Îíóí øÿùÿðÿ íÿ ö÷öí ýåòäèéè Âàíéà-
íû ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðäû.
Ãàòàð øÿùÿð ñòàíñèéàñûíà éàõûíëàøäûüû çàìàí ãÿëáèíäÿêè àúû äóéüó-
äàí Âàíéàíûí áöòöí âöúóäóíó èñòè áèð òÿð áàñìûøäû. Âàãîíóí ãàáàã
ãàïûñû àüçûíäà äóðóá äöøöíöðäö. Ãàòàð äàéàíàð-äàéàíìàç þçöíö ãà-
ïûäàí áàéûðà àòäû. Áèð-áèðèíè áàñà-áàñà âàãîíäàí ÷ûõàí ñÿðíèøèíëÿðÿ ãà-
ðûøûá, õÿëâÿò áèð ýóøÿäÿ Ìèøàíûí ÷ûõìàñûíû ýþçëÿäè. Ãàáàã âàãîíäàí
÷ûõàí ñÿðíèøèíëÿð ìöùöì èøè îëàí àäàìëàð êèìè éåéèí àääûìëàðëà óçàã-
ëàøûá ýåäèðäèëÿð. Âàíéà âàãîíäàí ÷ûõàíëàðû áèð-áèð äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå-
÷èðèð, ëàêèí Ìèøàíû ýþðìöðäö. Àäàìëàð ñåéðÿëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ìèøà
áöòöí ñÿðíèøèíëÿðäÿí ñîíðà ÷ûõäû. ßòðàôûíû øöáùÿëè áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí
ñîíðà èøñèç, àâàðà àäàìëàð êèìè éàâàø-éàâàø îðàäàí óçàãëàøìàüà áàø-
ëàäû. Îíóí áó ùÿðÿêÿòè Âàíéàíûí øöáùÿëÿðèíè äàùà äà àðòûðäû. Î áþéöê
áèð ìÿùàðÿò âÿ ìàðàãëà óçàãäàí-óçàüà Ìèøàíû èçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Îíó
èçëÿéÿ-èçëÿéÿ ýåíèø áèð êö÷ÿäÿêè óúà áèð áèíàíûí ãàðøûñûíà ãÿäÿð ýÿòèð-
äè. Ìèøà àðõàéà áàõìàäàí áèíàíûí äÿìèð äàðâàçàñûíäàí ùÿéÿòÿ ýèðäè.
Âàíéà áèíàéà éàõûíëàøäû. Îðàäà ùàíñû èäàðÿ îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí
äèããÿòëÿ ãàïûëàðà, äèâàðëàðà áàõäû, äÿìèð äàðâàçàíûí àüçûíäàí áîéëàí-
äû. Ùå÷ áèð øåé àíëàéà áèëìÿäè. Î, äèâàðà ñþéêÿíèá áèð àç äöøöíäö,
ñîíðà ãàðøûäàêû êè÷èê ñààòñàç äöêàíûíà òÿðÿô ýåòäè. Ãîúà áèð éÿùóäè ñààò
òÿìèð åäèðäè. Âàíéà è÷ÿðè ýèðèá ñàëàì âåðäè. Ãîúà áàøûíû ãàëäûðûá îíóí
ñàëàìûíû àëàðàã, ñàéìàçéàíà éåíÿ þç èøèíÿ ìÿøüóë îëäó. Êè÷èê äöêàíûí
ñîë òÿðÿôèíäÿ èêè ñòóë ãîéóëìóøäó. Âàíéà:
– Àòà, ðàùàòëàíìàã ö÷öí áèð àç îòóðìàã îëàðìû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Áó àäàìûí êèì îëäóüóíó, íÿ ö÷öí îòóðìàã èñòÿäèéèíè áèëìÿéÿí
ãîúà äèããÿòëÿ îíà áàõäû. Öçöíäÿ, ýþçöíäÿ ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí äóéóëóð-
äó. Âàíéà áóíó ùèññ åäèá éóìøàã, íÿçàêÿòëè áèð ñÿñëÿ:
– Ãîðõìà, àòà, ìÿí àäè áèð ôÿùëÿéÿì. Ìÿíäÿí ñÿíÿ çèéàí äÿéìÿç,
àðõàéûí îë! – äåäè âÿ úàâàá àëìàäàí ñòóëà îòóðäó.
____________
Ãîúà úàâàá âåðìÿäè. Î, ÿñÿáè áèð ùàëäà èøëÿéèð, àðàáèð øöáùÿëè íÿ-
çÿðëÿ íàìÿëóì àäàìà áàõûðäû. Âàíéà ýþçöíö äàðâàçàäàí ÷ÿêìèðäè.
348
Ãîúà ÷îõ íàðàùàò èäè. Âàíéàíûí ãàðøûäàêû áèíàéà äèããÿòëÿ áàõìàñû
îíóí ãîðõó âÿ ùÿéÿúàíûíû áèð ãàò äà àðòûðûðäû. Íÿùàéÿò, ãîúà þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê, ýþçëöéöíö ÷ûõàðûá, ÿñÿáè áèð ñÿñëÿ:
– Ñÿí î áèíàéà íÿ ÷îõ áàõûðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Äîñòóì îðàéà ýèðèá, îíó ýþçëÿéèðÿì, èíäè ÷ûõàúàã. Ñÿí ìÿíäÿí
ãîðõìà, àòà!
Ãîúà áàøûíû àøàüû äèêèá èøëÿéÿ-èøëÿéÿ:
– Äîñòóí êèìäèð?
– Î äà ìÿíèì êèìè ôÿùëÿäèð!
Ãîúà áàøûíû ãàëäûðûá, èñòåùçà èëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ôÿùëÿíèí áó áèíàäà íÿ èøè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Îíóí áó ñþçö Âàíéàäà ìàðàã äîüóðäó, ñàíêè ýþçëÿðè áèð öìèä ãû-
üûëúûìû èëÿ ïàðûëäàäû. Âàíéà äÿðùàë:
– Àòà îðàäà ùàíñû èäàðÿ éåðëÿøèð? – äåéÿ ñîðóøäó. Ãîúà áàøûíû ãàë-
äûðìàäàí éàâàøúà:
– Ùàíñû èäàðÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿí? Áèëìèðñÿí äîñòóí îðà íÿ ö÷öí
ýåäèð?
Âàíéà òÿÿúúöáëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêÿðÿê, úàâàá âåðìÿäè.
Ãîúà äèããÿòëÿ îíó ñöçäöêäÿí ñîíðà éåíÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá, èøèíÿ
ìÿøüóë îëäó. Âàíéàíûí òÿÿúúöá âÿ ìàðàüû äàùà äà àðòäû. È÷ÿðèäÿêè ëàë
âÿ ìöáùÿì ñöêóòó ìöõòÿëèô ñààòëàðûí ÷ûõàðäûüû çÿèô âÿ àùÿíýäàð ÷ûã-
ãûëòû ïîçóðäó. Áó ÷ûããûëòû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ùÿð àí Âàíéàéà áèð èë ãÿ-
äÿð óçóí ýþðöíöðäö. ×öíêè î òÿëÿñèðäè. Î áèð äÿãèãÿ áåëÿ éóáàíìàäàí
ùÿð øåéè þéðÿíìÿê, øöáùÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðäÿí áèðäÿôÿëèê ãóðòóëìàã èñ-
òÿéèðäè. Áöòöí áóíëàðëà áèðëèêäÿ îíóí çåùíèíäÿ ãîúàíû íÿ éîëëà âÿ íåúÿ
äèëÿ òóòóá, îíäàí áèð ñèðð þéðÿíìÿê ôèêðè ùÿëë îëóíóðäó. Íÿùàéÿò, î,
ñòóëóíó ãîúàéà áèð ãÿäÿð äÿ éàõûíëàøäûðàðàã, ñþçÿ áàøëàäû:
– Àòà, ìÿñëÿêèìÿ, âèúäàíûìà àíä è÷èðÿì êè, ìÿí òÿìèç áèð àäà-
ìàì. Ìÿíäÿí ñÿíÿ ùå÷ áèð õÿòÿð ýÿëìÿç. Ìÿí ñÿíäÿí éàëíûç áèð øåéè
áèëìÿê èñòÿéèðÿì âÿ áóíóí ö÷öí ñÿíÿ ÷îõ ìèííÿòäàð îëàúàüàì.
Ìÿíèì äîñòóì áóðàéà òåç-òåç ýÿëèá ýåäèð, ýþðÿñÿí îíóí áóðàäà íÿ èøè
âàð? Áóðà ùàðàäûð? Áóíó áèëìÿê ìÿíèì ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ñÿí
ãîðõìà, ìÿíèì àüçûìäàí ñþç ÷ûõìàç. Áóðà ùàðàäûð?
Ãîúà áàéàãäàí áÿðè áàøûíû ãàëäûðûá, Âàíéàíû äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè.
Âàíéà ñþçöíö ãóðòàðäûãäà àðàëûüà éåíÿ ñöêóò ÷þêäö. Íÿùàéÿò, ãîúà
çÿèô áèð ñÿñëÿ îíà ïû÷ûëäàäû:
____________
– Ùÿð ùàëäà îíó áèëìÿëèñÿí êè, ñÿíèí äîñòóí áóðàéà éàõøû íèééÿòëÿ
ýÿëèá-ýåòìèð. Áóðà æàíäàðì âÿ ýèçëè ïîëèñ èäàðÿñèíÿ ìÿõñóñäóð.
349
 Âàíéà ùåéðÿò è÷èíäÿ:
– Éîõ, îëà áèëìÿç! Æàíäàðì èäàðÿñèíè òàíûéûðàì, î êè, Î... êö÷ÿñèí-
äÿäèð.
Ãîúà éàâàøúà:
– Ñÿí äåäèéèí áàø èäàðÿäèð, áóðà èñÿ îíóí êè÷èê áèð ýóøÿñèäèð. Áó
äàðâàçàäàí è÷ÿðè ýèðÿíëÿð áàøãà ãàïûäàí òàìàìèëÿ áàøãà ôîðìàäà, áàø-
ãà ãèéàôÿäÿ ÷ûõûðëàð, ñÿí áîøóíà äàðâàçàéà áàõìà, î è÷ÿðèäÿ öçöíÿ
ãðèì éàïäûðûá, ôîðìàñûíû äÿéèøäèðèá áàø ãàïûäàí ÷ûõàúàã, áèðáàø ýèçëè
ïîëèñ èäàðÿñèíÿ ýåäÿúÿê. Ãàéûòäûãäàí ñîíðà áàø ãàïûäàí ýèðèá ôîðìàñû-
íû ñîéóíàúàã, éåíÿ þç àäè ïàëòàðûíäà äàðâàçàäàí ÷ûõàúàã. Èíäè áèëäèí-
ìè áóðà ùàðàäûð?
Âàíéà ìèííÿòäàðëûãëà:
– Áèëäèì àòà, áèëäèì, áóðà áèçèì ùàããûìûçû àéàãëàìàã, äèëèìèçè
áàüëàìàã, êèðëè âÿ õîø ÿëëÿðèíè âèúäàíûìûçà ãÿäÿð óçàòìàã èñòÿéÿíëÿ-
ðèí éóâàñûäûð, – äåéÿðÿê íÿçÿðëÿðèíè áàø ãàïûéà äèêäè.
Âàíéàíûí áó ñþçëÿðè ãîúàíûí öðÿéèíäÿí èäè. Î, ÿëèíäÿêè ìàããàøû
éåðÿ ãîéäó. Ýþçëöéö ýþçöíäÿí ÷ûõàðûá, éåíÿ íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿéèðäè êè,
Âàíéà úÿëä ñòóëäàí äóðóá ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè âÿ:
– Îäóð, ÷ûõäû, ýåäèð! – äåéÿ ãîúà èëÿ õóäàùàôèç åòìÿäÿí þçöíö úÿëä
êö÷ÿéÿ àòäû.
Âàíéà áàøãà ýåéèìäÿ îëàí Ìèøàíû èçëÿéÿðÿê, áàø æàíäàðì èäàðÿñè-
íèí ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðèíúÿéÿäÿê îíó òÿãèá åòäè. Èíäè þç âÿçèôÿñèíè áè-
òèðìèø àäàìëàð êèìè âèúäàíû ñàêèò, ãÿëáè ðàùàò áèð ùàëäà äèâàðà ñþéêÿíèá
äóðäó; åëÿ áó çàìàí óúàáîéëó, ñàüëàì áÿäÿíëè áèð êèøè îíà éàõûíëàøäû,
äèããÿòëÿ öçöíÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Áàüûøëàéûí, ñèç Âàíéà äåéèëñèíèçìè? – äåéÿ ñîðóøäó. Âàíéà òàíû-
ìàäûüû áó àäàìûí öçöíÿ ùåéðÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà éàâàøúà:
– Âàíéàéàì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Î, Âàíéàíûí ÿëèíäÿí òóòàðàã, ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ìÿíè òàíûìûðñàíìû? Ìàâëåéåâêà êÿíäèíäÿ êå÷ÿí ýÿíúëèê ýöíëÿ-
ðèìèçè íÿ òåç óíóòäóí? – äåäè âÿ îíóí äèê ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû.
Âàíéà îíà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Àùà... Âàñéà, Âàñéà! Áó ñÿíñÿí? – äåéÿðÿê îíó ãóúàãëàäû; îíëàð
þïöøäöëÿð. Âàñéà øÿôãÿòëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè áèð äÿ äîñòóíà äèêèá:
– Âàíéà, ñÿíè áèð äÿ ýþðìÿê îëàðìûø! Áàêûéà íÿ çàìàí ýÿëìèñÿí?
– äåéÿ ñîðóøäó âÿ úàâàá ýþçëÿìÿäÿí îíóí ãîëóíäàí òóòóá, – ýÿë
____________
äîñòóì, ýÿë, áó éàõûí ðåñòîðàíäà îòóðóá äîéóíúà äàíûøàã, – äåéÿ îíó
ðåñòîðàíà ÷ÿêäè.
350
 Îíëàð óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿí óçóí-óçàäû äàíûøäûëàð. È÷èëÿí
ãÿäÿùëÿðèí, ñþéëÿíÿí õàòèðÿëÿðèí íÿøÿñè ùÿð èêèñèíè ìÿñò åòìèøäè. Ñþç
óçàíäûãúà óçàíûðäû. Âàíéà Ìèøàíû òàìàìèëÿ óíóòìóøäó. Âàñéà ñîí
áàäÿëÿðè äîëäóðäó:
– Áóíó, äîñòóì, ýÿëÿúÿê ñÿàäÿòèìèçèí øÿðÿôèíÿ è÷ÿê! – äåéÿ ãÿäÿ-
ùèíè Âàíéàíûí ãÿäÿùèíÿ âóðäó. Âàíéà øÿðàáû áàøûíà ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà
àüçûíû ñèëÿðÿê:
– Âàñéà, ùÿð øåéäÿí äàíûøäûã. Àíúàã ñÿíèí ùàðäà ãóëëóã åòäèéèíè
ñîðóøìàüû óíóòäóì! – äåéÿ îíà áàõäû.
Âàñéà ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ñîðóøìàñàí éàõøûäûð, Âàíéà, – äåäè. – Áÿñ ñÿí ùàðäà èøëÿéèðñÿí?
– Ìÿí, ìÿäÿíäÿ, áóðóãäà...
– Àùà... çÿùìÿòëè èøäèð. áèëèðÿì. Òÿçÿ ýÿëÿíäÿ ìÿí äÿ áèð ùÿôòÿ
îðäà èøëÿäèì. Ýöíÿ áèð ìàíàò äà âåðìèðëÿð. Ñîíðà áèð òÿñàäöô ìÿíè æàí-
äàðì èäàðÿñèíäÿ èøëÿìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.
Ýþçëÿìÿäèéè áó úàâàá Âàíéàíû ñàðñûòäû. Î, ùåéðÿòëÿ äîñòóíóí
öçöíÿ áàõäû. Ëàêèí áèðäÿí þçöíö òîïëàéàðàã:
– Íÿ âÿçèôÿäÿ? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ùå÷ ýþçëÿíèëìÿäÿí ìÿñÿëÿ à÷ûëìûøäû. Áèð-áèðèíèí äàëûíúà è÷èëÿí
ãÿäÿùëÿð, óøàãëûã õàòèðÿëÿðè Âàñéàíû åëÿ êþâðÿëòìèøäè êè, ýèçëè ñàõëà-
ìàëû îëäóüó ñèððè ùå÷ þçö äÿ áèëìÿäÿí à÷ûá äåìèøäè. Ëàêèí èø éåðèíè
äåìÿñèíäÿí Âàñéà î ãÿäÿð äÿ ïåøìàí îëìàäû. ßââÿëà, Âàíéà îíóí
íÿçÿðèíäÿ àäè ôÿùëÿ èäè; áèð ôÿùëÿíè, þçö äÿ óøàãëûã äîñòóíóí îíóí ùà-
ðàäà èøëÿìÿñèíè áèëìÿñè îíà î ãÿäÿð äÿ ãîðõóëó ýþðöíìÿäè. Èêèíúè
òÿðÿôäÿí æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ èøëÿìÿê îíñóç äà Âàñéàíûí öðÿéèíäÿí
äåéèëäè âÿ î, îðàäàí ÷ûõìàã ö÷öí ìöíàñèá áèð ôöðñÿò àõòàðûðäû. Îäóð êè,
Âàñéà þç óøàãëûã äîñòó èëÿ ÷îõ ñÿìèìè äàíûøûð, áèëäèéè ìÿñÿëÿëÿðè ýèç-
ëÿòìÿéÿ î ãÿäÿð äÿ ñÿé ýþñòÿðìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, Âàíéàíûí “Íÿ
âÿçèôÿäÿ?” ñóàëûíà äà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí:
– Ôîòîãðàô÷ûéàì, àäû áèçèì èäàðÿéÿ äöøÿí àäàìëàðûí øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêè-
ðÿì, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Ñîíðà àéàüà ãàëõàðàã Âàíéàíûí ãîëóíäàí òóòóá:
– Áåëÿ ñþùáÿòëÿðè áóðäà åòìÿê î ãÿäÿð äÿ ìöíàñèá äåéèë, – äåäè,
– ãàëõ ýåäÿê áèçÿ, ùÿì øÿêëèíè ÷ÿêèì, ùÿì äÿ Íèíà èëÿ ýþðöø.
Âàñéà õþðÿê ïàéëàéàíëà ùàãã-ùåñàá ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà Âàíéà èëÿ
áÿðàáÿð ðåñòîðàíäàí ÷ûõäû. Éîëäà Âàíéà:
– Íèíà êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
____________
– Ìÿíèì àðâàäûì. Èíäè îíó äà òàíûìàçñàí. Ñèçèí éàõûí ãîíøóíóç
Ïàâåëèí ãûçû...
351
 – Íÿ äåéèðñÿí? Îíó àëìûñàí? Ïàâåëèí áèçèìëÿ ãîùóìëóüó äà âàð.
Àòàìûí äîüìà õàëàñû îüëóäóð. Ýåäÿê, ýåäÿê! – äåéÿ Âàíéà àääûìëà-
ðûíû éåéèíëÿòäè. Áèðëèêäÿ Âàñéàíûí åâèíÿ ýÿëäèëÿð. Éîëäà ýåäÿðêÿí
Âàíéà þç-þçöíÿ “Áóíäàí ÷îõ èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð” – äåéÿ äöøöíöðäö.
Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Âàñéà óúàäàí:
– Íèíà, Íèíà! Ýÿë ýþð áèð êèìè ãîíàã ýÿòèðìèøÿì, – äåéÿ àðâàäûíû
ñÿñëÿäè.
Íèíà îíëàðû ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàäû. Î, ÿââÿëúÿ Âàíéàíû òàíûìàäû. Èðè,
àëà ýþçëÿðèíè îíà äèêèá äèããÿòëÿ áàõäû. Âàñéà äàéàíà áèëìÿéèá, òåç òà-
íûøëûã âåðäè. Íèíà ýöëÿ-ýöëÿ îíóí ÿëèíäÿí òóòóá è÷ÿðè àïàðäû. Ìàâëå-
éåâêà êÿíäèíäÿí, îíóí þç àèëÿñèíäÿí, ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí õÿáÿð
òóòäó. Ñîíðà Âàñéàéà:
– Ñÿí äîñòóíó ìÿøüóë åëÿ, ìÿí áó ñààò ýÿëèðÿì, – äåéèá áàéûðà ÷ûõäû.
Øÿêèë ìÿñÿëÿñè Âàíéàíû ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðäû. Î, öçöíö äîñòóíà òóòóá:
– Âàñéà, ìÿíèì áèð éîëäàøûì äà áó ýöíëÿðäÿ ñèçèí èäàðÿéÿ èøÿ ýèð-
ìèøäèð, – äåäè.
– Êèìäèð? ñÿí îíóí áèçèì èäàðÿéÿ ýèðäèéèíè ùàðàäàí áèëäèí?
– Þçö ìÿíÿ äåäè.
Âàñéàíûí ãàøëàðû ÷àòûëäû. Î áèð ñàíèéÿ äöøöíäöêäÿí ñîíðà òÿêðàð
ñîðóøäó:
– Àäû íÿäèð?
– Ìèøà!
– Ìèøà! Î ñàðûáÿíèç, ÷èë-÷èë, àðûã àäàìäûð. Òàíûéûðàì, – äåéÿ äîñ-
òóíóí öçöíÿ ýöëäö. Ñîíðà òÿêðàð ñþçÿ áàøëàéûá, ÿëàâÿ åòäè:
– Áèçèì èäàðÿäÿ îíóí àäû Ñåìéîíäóð. Áó ýöí äÿ ýÿëìèøäè. Î íÿäÿí-
ñÿ ìöõòÿëèô ãèéàôÿëÿðÿ ýèðìÿéè ÷îõ ñåâèð. Îíó áèð íå÷ÿ ãèéàôÿäÿ ÷ÿê-
ìèøÿì, – äåéÿ Âàñéà éåðèíäÿí ãàëõûá, î áèðè îòàüà êå÷äè. Áèð àç ñîíðà
ÿëèíäÿ áèð íå÷ÿ ôîòîøÿêèë è÷ÿðè ýèðäè. Îíà äþðä-áåø øÿêèë ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ, ýþð òàíûéûðñàí?
Âàíéà øÿêèëëÿðÿ äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà äàõèëèíäÿêè ùÿéÿúàí âÿ
íèôðÿòè ýèçëÿäÿðÿê ýöëÿ-ýöëÿ:
– Þçöäöð, çàëûì îüëó ãðàô êèìè ýåéèíìèøäèð.
Âàñéà îíóí àäè ïàëòàðäà ÷ÿêäèðäèéè øÿêëè óçàäàðàã:
– Àðàëàðûíäàêû ôÿðãÿ äèããÿò åò! – äåäè.
Âàíéà áó øÿêëè àëûá áàõàðêÿí Íèíà áàéûðäàí:
____________
– Âàñéà, Âàñéà, – äåéÿ ÷àüûðäû.
352
 Âàñéà òåç êîðèäîðà ÷ûõäû. Âàíéà Ìèøàéà ÿí ÷îõ áÿíçÿéÿí áèð øÿê-
ëè ýþòöðöá, òåç ãîéíóíà ãîéäó. Âàñéà ãàéûäûá è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Âàíéà-
íûí ãîëóíäàí òóòóá:
– Ãàëõ, Íèíà áèçÿ éåìÿê ùàçûðëàéûíúàéà ãÿäÿð ñÿíèí øÿêëèíè ÷ÿêèì,
– äåéÿ îíó þç îòàüûíà àïàðìàã èñòÿäè. Âàíéà áÿùàíÿ ýÿòèðèá ðàçû îëìà-
äû. Âàñéà ÷îõ èñðàð åòäèñÿ äÿ î, èêè-ö÷ ýöíäÿí ñîíðà òÿìèç ïàëòàðäà
ýÿëèá øÿêëèíè ÷ÿêäèðÿúÿéèíÿ ñþç âåðäè. Âàñéà Ìèøàíûí ñòîëóí öñòöíäÿ-
êè øÿêèëëÿðèíè ýþòöðÿðêÿí:
– Ìèøà ÷îõ èñòåäàäëû õÿôèééÿäèð, – äåäè. – Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ îëäóã-
úà áþéöê èøëÿð à÷àúàüûíà ñþç âåðìèøäèð.
Âàñéàíûí áó ñþçëÿðè Âàíéàíûí ãÿëáèíÿ áèð õÿíúÿð êèìè ñàíúûëäû.
Ùÿéÿúàíûíû ýèçëÿòìÿê ö÷öí Âàñéàéà òåç úàâàá âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:
– Áèëèðÿì, î ÷îõ èñòåäàäëû àäàìäûð.
Âàíéà àðòûã àõòàðäûüûíû òàïìûø, âÿçèôÿñèíè áèòèðìèø îëäóüóíäàí ýåò-
ìÿê ö÷öí áÿùàíÿ àõòàðûðäû.
Íèíà è÷ÿðè ýèðäèêäÿ Âàíéà àéàüà ãàëõäû, ÿëèíè îíà óçàäàðàã:
– Áàüûøëàéûí, ìÿí ýåòìÿëèéÿì, – äåéÿðÿê, îíóí ÿëèíè þç ÿëëÿðè
è÷èíäÿ ñûõäû.
– Ýåòìÿê îëìàç. Ìÿí ñèçÿ éåìÿê ùàçûðëàéûðàì, ãàëûí, ýöíöìöçö
áèð éåðäÿ õîø êå÷èðÿê, – äåéÿ Íèíà ãàëìàüû îíäàí õàùèø åòäè. Âàíéà
âàúèá èøè îëäóüóíó áÿùàíÿ ýÿòèðèá, îíóí õàùèøèíè ãÿáóë åòìÿäè. Îíëàð-
ëà ÷îõ ìåùðèáàíúàñûíà âÿ íÿçàêÿòëÿ ýþðöøöá ãàïûäàí ÷ûõäû. Ïèëëÿëÿðè
åíÿðêÿí Âàñéà îíóí àðõàñûíúà:
– Èêè-ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ýþçëÿéèðèê, ùþêìÿí ýÿë, – äåéÿ ãûøãûðäû.

IV

Àðàç ùÿáñäÿí àçàä îëäóüó ýöíöí ñàáàùû èøÿ ýåòäè. Ïîäðàò÷û ßùìÿä
îíó ÷îõ ñîéóã ãàðøûëàäû, ëàêèí Àðàç áóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. Èøäÿí
ñîíðà áèðáàø êîíòîðà ýÿëäè. Ö÷ ìàíàò îí áåø øàùû êå÷ìèø ÿìÿê ùàããû-
íû òÿëÿá åäèá àëäû.
Î ýöí Àñëàí áÿé ìÿäÿíÿ áàø ÷ÿêìÿéÿ ýÿëìèøäè. Àðàç êå÷ÿðêÿí
Àñëàí áÿé îíó óçàãäàí ýþðöá èñòåùçà èëÿ:
– Êèøèëÿð éàõøû äåéèáëÿð êè, “íÿ éàðàøûð àðûüà, ýåäèá ýèðñèí ãîðóüà”,
– äåéÿ Àðàçà ñþç àòäû. – À êèøè, õàëã ýöíàùûíû òÿìèçëÿìÿê ö÷öí Êÿð-
____________
áÿëàéà ýåäèð, Õîðàñàíà ýåäèð, ñÿí äÿ äóñòàãõàíàéà... Ïÿù, ïÿù, ïÿù!..
Àðàç ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
353
 – Áóíà áàõ, êÿñÿê îòóðóá äàø ö÷öí àüëàéûð, – äåäè, – Áèëèðÿì êè,
ìÿíèì ö÷öí úàíûí éàíìûð, þç ýöíöíÿ àüëàéûðñàí.
Àñëàí áÿé Àðàçäàí áåëÿ úàâàá ýþçëÿìèðäè. Î åëÿ çÿíí åäèðäè êè,
Àðàçûí ùÿáñ åäèëìÿñè îíó éóìøàëäàúàã. Îäóð êè, áó úàâàá îíóí ãöðóð-
ëà éîüðóëìóø âöúóäóíó òèòðÿòäè. Ãàðøûñûíäàêû àäàìûí Àðàç îëäóüóíó
ýþðöíúÿ ùèðñèíè éåìÿéÿ ÷àëûøäû, äîäàãëàðûíû ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ:
– Áèëèðÿì, áàøûí ùÿëÿ äÿ ùàâàëûäûð, ñÿíè éîëóíäàí áÿðê àçäûðûáëàð,
– äåäè. – Áó éîëíàí ýåòñÿí ùÿìèøÿ àú îëàúàãñàí.
Àðàç ãÿçÿáëÿ:
– Àúûíäàí þëñÿì äÿ ñÿíèí êèìè íàìÿðäëÿðäÿí èø èñòÿìÿðÿì, – äåéÿ
úàâàá âåðäè.
Àñëàí áÿé úàâàá âåðìÿäè. Àðàç ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêÿðÿê àúûãëû ùàëäà
÷ûõûá ýåäèðêÿí, áèðäÿí Ìèøà èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ÷ûõäû. Ìèøà îíó ýþðöíúÿ:
– Îé... Àðàç, Àðàç, ùàðäàñàí? Ñÿíè àõòàðìàãäàí éîðóëäóì, – äåéÿ
îíà éàõûíëàøäû. Îíëàð áèð-áèðè èëÿ ÷îõ ñÿìèìè ýþðöøäöëÿð, ñîíðà éàõûí-
äàêû áèð òÿïÿäÿ îòóðäóëàð. Ìèøà ÷îõäàí ýþðìÿäèéè Àðàçû øÿí âÿ äèããÿò-
ëè áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– ×îõäàíäûð ñÿíè ýþðìöðÿì, – äåäè, – ùå÷ äÿéèøèëìÿìèñÿí, ïîëàä-
ñàí, ïîëàä. Äóñòàãõàíà ñÿíÿ ùå÷ òÿñèð åòìÿìèøäèð, ðÿíýèí öñòöíäÿäèð.
Àðàç îíóí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿäÿí ñîðóøäó:
– Ñÿí èíäè ùàðäà èøëÿéèðñÿí?
Ìèøà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ùå÷ áèð éåðäÿ, – äåéÿ úàâàá âåðäè. – Ìÿíè ãîâäóëàð. Èíäè íå÷ÿ
ýöíäöð êè, èøñèç ýÿçèðÿì.
Àðàç ùåéðÿòëÿ:
– Íÿ ö÷öí? Ãîâóëìóø ôÿùëÿëÿðèí ùàìûñûíû èøÿ ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿú-
áóðäóðëàð.
Ìèøà îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– ßââÿëúÿ ãÿáóë åòäèëÿð, ñîíðà áèð áÿùàíÿ èëÿ éåíÿ ÷ûõàðûá ãîâäóëàð.
– Áÿñ íåúÿ éàøàéûðñàí?
– Áèð òÿùÿð éàøàéûðàì, íåéëÿéèì.
Ìèøà áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð ùÿçèí âÿ éàíûãëû áèð äèëëÿ ñþéëÿäè êè, Àðà-
çûí öðÿéè éàíäû, úèáèíäÿêè ïóëëàðûíû ÷ûõàðûá:
– Áó ýöí ìààøûìû àëìûøàì. Ö÷ ìàíàò îí áåø øàùûäûð. Àë áó áèð ìà-
íàò ñÿíèí, èêè ìàíàò îí áåø øàùû ìÿíèì àèëÿìèí. Ãîðõìà,öðÿêëè îë,
àúûíäàí þëìÿðèê! – äåéÿðÿê ìàíàòû îíà óçàòäû.
____________
Ìèøà ìàíàòû àëäû, áàøûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ:
354
 – Ìÿí ùå÷ øåéäÿí ãîðõìóðàì, – äåäè, – òÿòèëäÿí ñîíðà òÿøêèëàòûìûç
÷îõ ãöââÿòëÿíìèø, Ðóñèéàäàí, Ýöðúöñòàíäàí òÿúðöáÿëè ðÿùáÿðëÿð
ýÿëìèø. Éàïîíëàðûí áèçèìëÿ ìöùàðèáÿ áàøëàìàñû ÷îõ éàõøû îëäó. ×àð
îðäóñó ùÿð éåðäÿ ìÿüëóá îëóð. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ùþêóìÿò çÿèôëÿ-
äèêúÿ áèçèì òÿøêèëàòûìûç ýöúëÿíÿúÿê. Áó ñààò éàìàí ÷àëûøûðûã.
Àðàç îíó ìÿìíóí áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê äåäè:
– Ìÿí ùÿáñÿ äöøÿíè òÿøêèëàò èøëÿðèíäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. Ôÿùëÿëÿð
òÿøêèëàòà ÷îõ éàçûëûðìû?
– ×îõ éàçûëûð, ÿââÿëëÿð áåëÿ äåéèëäè, èíäè äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèðëÿð.
Áó ñþç Àðàçû ÷îõ ñåâèíäèðäè. Ìèøà éåðèíäÿí ãàëõàðàã:
– Àðàç, ìÿí áèð àç õÿñòÿéÿì, áèð àç äà èøèì âàð. Ñÿí òÿøêèëàò öçâ-
ëÿðè èëÿ ýþðöø, ÷ûõàðûëàí ãÿðàðëàðû, áèçèì þùäÿìèçÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðè
ìÿíÿ äÿ õÿáÿð âåð! – äåéÿ õàùèø åòäè.
Îíëàð ýþðöøöá àéðûëäûëàð. Ìèøàíûí âåðäèéè ìÿëóìàò îíó ÷îõ ñåâèí-
äèðäè. ×öíêè òÿøêèëàòà öçâ éàçûëäûüûíà ýþðÿ ìöñÿëìàí ôÿùëÿëÿðè âÿ êÿíä
ÿùëè îíó äèíñèç, “ìèëëÿò õàèíè” àäëàíäûðûá ùþðìÿòäÿí ñàëûðäûëàð. Èíäè ìö-
ñÿëìàí ôÿùëÿëÿðè âÿ êÿíäëèëÿð àðàñûíäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàâàø-éàâàø þç
áÿùðÿñèíè âåðèðäè. Àðàç áó äàäëû äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ åâÿ ýåäèðäè. Ãàïûéà
éàõûíëàøàðàã ãàðøûäàêû èðè ïöñòÿ àüàúûíûí àëòûíäàí áèð íÿôÿð àéàüà ãàëõûá:
– Àðàç, Àðàç, áóðà ýÿë! – äåéÿ îíó éàíûíà ÷àüûðäû.
Àðàç ÿââÿëúÿ òàíûìàäûüû áó àäàìà óçàãäàí äèããÿòëÿ áàõäû. Éàõûí-
ëàøäûãäà:
– Âàíéà, ñÿíñÿí? – äåéÿ ÿëèíè îíà óçàòäû. Âàíéà îíóí ÿëèíäÿí ÷ÿ-
êèá, àüàúûí àëòûíäà îòóðòäó. Áèð ãÿäÿð äèíìÿçúÿ îòóðäóãäàí ñîíðà:
– Ìèøà èëÿ ÷îõ øèðèí ñþùáÿò åäèðäèí. Î ñÿíÿ íÿ äåéèðäè? – äåéÿ
ñîðóøäó.
Àðàç:
– Åëÿ áèð ñþç äåìèðäè, – äåéÿ úàâàá âåðäè, – îðäàí-áóðäàí äàíûøûðäûã.
– Îíóí ñÿíÿ äåäèêëÿðèíè äàíûøà áèëÿðñÿíìè?
Àðàç Ìèøàíûí òàïøûðäûãëàðûíû âÿ àðàëàðûíäàêû ñþùáÿòè òÿôñèëàòû èëÿ
íàüûë åòäè. Âàíéà àúû-àúû ýöëÿðÿê:
– Ñÿí ùå÷ Ìèøàíûí êèì îëäóüóíó áèëèðñÿíìè? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ñÿí êè, îíó ìÿíäÿí éàõøû òàíûéûðñàí – äåéÿ Àðàç òÿÿúúöáëÿ
úàâàá âåðäè.
Âàíéà Àðàçûí öçöíÿ áàõûá, ýöëÿðÿê áàøûíû îéíàòäû, ñîíðà ÿëèíè îíóí
÷èéíèíÿ ãîéóá:
____________
– Î õàèíäèð, æàíäàðì èäàðÿñèíèí õÿôèééÿñèäèð – äåäè. – Åùòèéàòëà äîëàí.
Àðàç ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû, ùåéðÿò è÷èíäÿ:
355
 – Íåúÿ? Ìèøà æàíäàðì èäàðÿñèíèí õÿôèééÿñè? Áóíà ìÿí ùå÷ èíàíà
áèëìÿðÿì, – äåéÿ áàüûðäû.
Âàíéà:
– Éàâàø, ÷ûüûðìà, – äåäè, – ñÿí áóíà èíàíà áèëìÿñÿí äÿ òÿøêèëàò
ö÷öí áó èñáàò åäèëìèø áèð ùÿãèãÿòäèð. Ìèøà õÿôèééÿäèð. Áóíó áèëìÿê
ñÿíè ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðñà èñáàò åäÿ áèëÿðÿì.
– Íÿ èëÿ èñáàò åäÿðñÿí?
– Èíäè áóíó èñáàò åòìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèë. Î ñÿíÿ äåéèá êè, áèð
àç õÿñòÿéÿì, ùÿì äÿ èøèì âàð. ßââÿëà î, õÿñòÿ äåéèë, ñÿíäÿí äÿ, ìÿí-
äÿí äÿ ñàüëàìäûð. Èøè îëäóüóíà èñÿ èíàíûðàì, ÷öíêè ñàáàù øÿùÿðÿ æàí-
äàðì èäàðÿñèíÿ ýåäÿúÿêäèð. Èñòÿñÿí, áÿðàáÿð ýåäÿê, îðàäà îíó þç
ýþçöíëÿ ýþð, èíàí!
Àðàç áàøûíû àøàüû ñàëûá, ÿñÿáè áèð ùàëäà ÿëè èëÿ ãóìó åøÿëÿéèðäè:
Âàíéà:
– Íÿ äåéèðñÿí? Ýåòìÿê èñòÿéèðñÿíìè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç ãàðà ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Éîõ, èñáàò îëóíìóø áèð ìÿñÿëÿíè òÿçÿäÿí éîõëàìàüà åùòèéàú
éîõäóð, – äåäè. – Àíúàã, áó úûíäûðûíäàí úèí öðêÿí Ìèøà ùàðà, õÿôèééÿ
ùàðà? Àäàì ëàï ìÿÿòòÿë ãàëûð.
Âàíéà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Íÿ, úûíäûðûíäàí úèí öðêÿí? Îíó ñÿí øÿùÿðäÿ õÿôèééÿ ïàëòàðûíäà
ýþðñÿí òàíûìàçñàí. Èêè ýöí ÿââÿë äÿíèç äîíàíìàñû çàáèòè ôîðìàñû ýåé-
ìèøäè. Îíóí ïàðòèéàéà ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá áèç îëäóã. Èíäè áöòöí
ìÿñóëèééÿò áèçèì öçÿðèìèçÿ äöøöð.
Âàíéà áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Àðàçû òàìàìèëÿ èíàíäûðìàã ö÷öí ýþð-
äöêëÿðèíè âÿ þéðÿíäèêëÿðèíè åéíèëÿ íàüûë åòäè, ñîíðà ãîéíóíäàí áèð ôî-
òîøÿêèë ÷ûõàðûá îíà óçàäàðàã:
– ßýÿð øöáùÿ åäèðñÿíñÿ àë áàõ, îíóí æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ ÷ÿêèëìèø
øÿêëèäèð, – äåäè.
Àðàç Ìèøàíûí øÿêëèíÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Àðòûã ùÿð øåé àéäûíäûð, – äåäè, – çàëûì îüëó ÷óëóíó éàìàí äÿéèøèá.
Àðàç áó ñþçëÿðè äåéèá áèð àí ñöêóò åòäè. Âàíéàíûí äàíûøäûãëàðûíû
õÿéàëûíäà áèð äÿ úàíëàíäûðûíúà î àñëàí ãÿëáèíèí è÷èíäÿ àúû áèð àüðû
äóéóá äÿðèíäÿí èíëÿäè. Î, þìðö áîéó ùÿéàòûí ùÿð àúûñûíû äàäìûø, ùÿð
ôÿëàêÿòèíè ýþðìöø, îíóí ÿí àüûð çÿðáÿëÿðèíè áåëÿ éåìèøäè. Àíúàã îíóí
ïîëàä ãÿëáè, áöòöí áóíëàðà ãàðøû ýþñòÿðäèéè ìÿòàíÿò ñàéÿñèíäÿ ùå÷ áèð
____________
çàìàí áåëÿ èíëÿìÿìèøäè. Ìèøà, àðòûã òàíûäûüû, þç ÿìÿéè, þç àëíûíûí òÿðè
èëÿ éàøàéàí éîõñóë Ìèøà äåéèëäè. Î èíäè þç ñèíôèíè, îíóí êèìè ìèíëÿð-
356
úÿ, ìèëéîíëàðúà þç êÿíäèíè, àèëÿñèíè àòûá áîç ñòåïëÿð, ãàëûí ìåøÿëÿð àøûá
áèð ïàð÷à ÷þðÿê ö÷öí áóðàëàðà ýÿëÿí éîõñóë õàëãëàðûí äöøìÿíè, ÷àð õÿ-
ôèééÿñè èäè. Îíóí ùå÷ áèð ñûõûíòû âÿ êÿäÿðÿ éîë òàïà áèëìÿéÿí ãÿëáèíè
èíëÿäÿí áó àúû äóéüó èäè. Î áöòöí íèôðÿòè èëÿ:
– Òôó, ñàòãûí, àë÷àã! – äåéÿ áàüûðäû.
Ùÿð èêèñè ñóñäó. Ñîíðà Âàíéà áèð øåéè õàòûðëàéûðìûø êèìè, áèðäÿí-
áèðÿ Àðàçûí ãîëóíäàí òóòóá:
– Àðàç, áóðà áàõ, – äåäè, – éàõøû éàäûìà äöøäö, áèçÿ þç àäàìûìûç
îëàí éàõøû áèð ãàéûã÷û ëàçûìäûð. Áó ýöíëÿðäÿ äÿíèçäÿ, úîøãóí ëÿïÿëÿð
ãîéíóíäà ìöùöì áèð èúëàñûìûç îëàúàãäûð. Èúëàñäà áèð ÷îõ ìöùöì ìÿ-
ñÿëÿëÿðëÿ éàíàøû õàèí Ìèøàíûí ìÿñÿëÿñè äÿ ùÿëë åäèëÿúÿêäèð. Îäóð êè,
íþâáÿòè èúëàñ ö÷öí äÿíèçäÿí åòèáàðëû éåðèìèç éîõäóð.
Àðàç ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ãàéûã÷û ìÿí – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàíéà ñåâèíúÿê:
– Íÿ äåéèðñÿí? ñÿí ãàéûã ñöðìÿê äÿ áàúàðûðñàí?
Àðàç úèääèééÿòëÿ:
– Áèëèðÿì, þçö äÿ ëàï éàõøû.
Âàíéà ôÿðÿùëÿ:
– Áó ÷îõ éàõøû îëäó, – äåäè. – Áèç áèð äÿíèç÷è èëÿ äàíûøìûøûã. Íÿ
çàìàí èñòÿñÿê áèçÿ áèð-èêè ñààòëûüà áèð ãàéûã âåðÿúÿêäèð.
Îíëàð õåéëè äàíûøûá àéðûëäûëàð.
Àðàç Âàíéàäàí àéðûëäûãäàí ñîíðà ùÿéÿòÿ ýèðäè. Ìèøà ìÿñÿëÿñè îíó
áÿðê ãÿçÿáëÿíäèðìèøäè. Áàøû àøàüû ÷îõ ôèêèðëè éåðèéèðäè. Î àíúàã îòàüà
äàõèë îëäóüó âàõò áàøûíû ãàëäûðäû, öç-ýþçö ýöëìÿéÿ áàøëàäû. Àðàç ùÿ-
ìèøÿ áåëÿ èäè. Õàðèúäÿ íÿ äÿðäè, íÿ ôèêðè îëñà, åâÿ ýÿëÿí êèìè ùàìûñûíû
óíóäóð, ùÿð êÿäÿðè ãÿëáèíäÿí ñèëèá òÿìèçëÿéèðäè. Áó äÿôÿ äÿ îòàüà
ýèðÿí êèìè ñåâèìëè Ýöíÿøèíè, áàõûøëàðûíäà þçöíö ýþðäöéö Ïîëàäûíû øÿí
âÿ ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàäû.

Ñÿðèí âÿ óëäóçëó áèð ýåúÿ èäè. Ãàðàøÿùÿð êþðïöñöíäÿ ãûçüûí èø

ýåäèð, éàí-éàíà äóðìóø ýÿìèëÿðÿ éöê âóðóëóðäó. Éàëíûç êþðïöäÿí áèð
ãÿäÿð óçàãäà äóðìóø áèð ãàéûã÷û ãàéûüû òÿìèð åòìÿêëÿ ìÿøüóë êèìè
____________
ýþðöíöðäö; àðàáèð àëûúû ýþçëÿðèíè ñàùèëÿ äèêèá, áèð øåé àõòàðûðìûø êèìè
áàõûðäû. Î áèðäÿí-áèðÿ äîüðóëäó, òåç êöðÿêëÿðÿ ùÿðÿêÿò âåðèá ãàéûüû
357
ñöðÿòëÿ ñàùèëÿ äîüðó ñöðäö. Ñàùèëäÿ ýþçëÿéÿí îí áèð àäàì äÿðùàë ãàéû-
üà àòûëäû. Ãàéûã ñàùèëäÿí àéðûëûá ñöðÿòëÿ óçàãëàøìàüà áàøëàäû. Ìèíèê-
ëÿðäÿí áèðè øÿí âÿ ýóðëàéàí ñÿñëÿ:
– Ãî÷àüûì Àðàç, ñÿí ãàéûã ñöðìÿê äÿ áàúàðûðñàíìûø? – äåéÿ ùåé-
ðÿòëÿ îíà áàõäû.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Î, ýþçëÿðèíè äÿíèçèí ñàêèò ñÿòùèíÿ çèëëÿéèá äö-
øöíöðäö. Âàíéà äèããÿòäÿ îíà áàõûá:
– Àðàç, íÿ äöøöíöðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç öçöíö îíëàðà ÷åâèðèá, ÿëè èëÿ óçàãëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ; î éåðëÿðäÿ ñó àëòûíäà ãàëìûø êþùíÿ áèð øÿùÿð âàð, – äåéÿ
ñþçÿ áàøëàäû. – Äÿíèç äóðüóí, ùàâà ñàô îëäóüó çàìàí äÿíèç÷èëÿð êå÷ÿð-
êÿí îíó ñó àëòûíäà ýþðöðëÿð. Äåéèðëÿð êè, î øÿùÿðèí àäû “Ñÿáà” èìèø.
Ñöëåéìàí ïàäøàùûí ñåâýèëèñè Ñÿáà áó øÿùÿðäÿ éàøàéûðìûø. Áó õöñóñäà
åëäÿ ñþéëÿíÿí êþùíÿ áèð äàñòàí âàð. Ìÿí ùÿëÿ êè÷èê èêÿí ðÿùìÿòëèê áà-
áàìäàí åøèòìèøäèì.
Ãàéûã ýþé ñóëàðû éàðà-éàðà èðÿëèëÿéèðäè. Àðàç öçöíö Áèáèùåéáÿòÿ,
È÷ÿðèøÿùÿðÿ òóòóá “Ãûðõ äàìúû” ãàéàñûíû, “Ãûç ãàëàñû”íû ýþñòÿðÿðÿê,
îíëàðûí ùàããûíäà ãûñà èçàùàò âåðäè âÿ þç áèëèúèëèéèíÿ ìÿüðóð îëàí àäàì-
ëàðà ìÿõñóñ áèð òþâðëÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Áó éåðëÿðèí ùÿð ãàéàñû, ùÿð äàøû áèð äàñòàíäûð.
Áó ñþçëÿðè äåéèá Àðàç éåíèäÿí äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ãàéûãäàêûëàð-
äàí ãàðàéàíûç, îðòàáîéëó, õîøñèìà áèð ýÿíú:
– Àðàç, áó éåðëÿðè ÷îõìó ñåâèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç äÿðùàë úàâàá âåðäè:
– Áèð ýöí ñþç àðàñûíäà äöøìÿíëÿðäÿí áèðèñè ìÿíÿ äåäè êè, “ñèç ôÿù-
ëÿëÿðäÿ, áöòöí éîõñóëëàðäà âÿòÿí ìÿùÿááÿòè éîõäóð. Ñèç áó àíàíûí þâ-
ëàäû äåéèëìèñèíèç? Îíó íÿ ö÷öí ñåâìèðñèíèç?” Ìÿí èñÿ úàâàáûíäà:
“Âÿòÿíè ñèç ñåâìèðñèíèç, – äåäèì, – ñèçèí ñåâäèéèíèç éàëíûç ïóëäóð. Âÿ-
òÿíè ñåâÿí äÿ áèçèê, îíó àçàä åäÿí äÿ áèç îëàúàéûã!”
– Ùàããûí âàð Àðàç, ãîðõìà, î ýöí éàõûíäûð. Î ýöíö ñÿíÿ ôèðãÿìèçèí
à÷äûüû ýåíèø éîë, èçëÿäèéè ìèëëè ñèéàñÿò âåðÿúÿê. Î çàìàí ñîñèàëèñò âÿòÿíè-
íè ýÿíú áèð àøèã ãÿëáè èëÿ ñåâÿúÿêñÿí. Èíäè éåëêÿíè à÷, îòóð, èøÿ áàøëàéàã.
Ãàðàéàíûç ýÿíú:
– Áó ýöíêö âÿçèééÿò âÿ ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿòèìèç ùàããûíäà äàíûøìàã
ö÷öí ñþç Àçàä éîëäàøà âåðèëèð, – äåéÿ ÿëàâÿ åòäè.
Ãóìðàë ýþçëö, õîøñèìà ýÿíú ñþçÿ áàøëàäû:
____________
– Èìïåðèàëèçìèí ÿñàñ õàðàêòåðëÿðèíäÿí áèðè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèêäèð. Î
áöòöí éåð öçöíÿ ñàùèá îëñà, éåíÿ äÿ ýþçö äîéìàç. Ýþéëÿðÿ ÿë àòûá îðà-
358
äà ìöñòÿìëÿêÿ àõòàðìàüà áàøëàð. ×àð èìïåðèéàñû ÷îõäàí áÿðè èêè ìöñ-
òÿìëÿêÿéÿ ýþç äèêìèøäèð: áèðèíúè Ùèíäèñòàí, èêèíúè Ìàíúóðèéà. Áó
ìöñòÿìëÿêÿëÿðè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí úèääè ùàçûðëûã àïàðûðäû. Î, ÿââÿëúÿ
èíýèëèñ ìöñòÿìëÿêÿñè îëàí Ùèíäèñòàíà ñàùèá îëìàã èñòÿéèðäè. Ùÿòòà ìö-
ÿééÿí çàáèòëÿðÿ ôàðñúà þéðÿíìÿê ùàããûíäà àéðûúà ýþñòÿðèø âåðèëìèøäè.
Èíýèëèñ õÿôèééÿëÿðè áóíäàí õÿáÿð òóòìàéà áèëìÿçäè. Áöòöí äöíéàíû þç
áàðìàüû óúóíäà îéíàäàí èíýèëèñ ñèéàñÿò÷èëÿðè, ÷àð îðäóñóíóí àüçûíû
Ùèíäèñòàíäàí Ìàíúóðèéàéà ÷åâèðäè. Áó ýöí Éàïîíèéà èëÿ øèääÿòëè ìö-
ùàðèáÿ ýåäèð. ×àð îðäóñóíóí ùÿð éåðäÿ ìÿüëóá îëìàñû, Ðóñèéà ôëîòóíóí
éàïîíëàð òÿðÿôèíäÿí áàòûðûëìàñû ÷àð öñóëè-èäàðÿñèíèí âÿ ùþêóìÿò áàø÷û-
ëàðûíûí íÿ ãÿäÿð ÷öðöê îëäóüóíó ìåéäàíà ÷ûõàðäû.
Ðóñ-éàïîí ìöùàðèáÿñè ìÿüëóáèééÿòëÿ ãóðòàðìàã öçðÿäèð. ×àð ùþ-
êóìÿòè ìöùàðèáÿ èëÿ þëêÿäÿ ýöúëÿíÿí èíãèëàáè ùÿðÿêàòû çÿèôëÿòìÿê
öìèäèíäÿ èäè. Ëàêèí îíóí öìèäëÿðè, õàì õÿéàëëàðû áîøà ÷ûõäû. Ïåòåðáóðã
âÿ áàøãà ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ãöââÿòëÿíÿí ôÿùëÿ òÿòèëëÿðè áóíó ñöáóò
åòìÿêäÿäèð.
Ùþêóìÿòèí ýöíäÿí-ýöíÿ çÿèôëÿìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí áóðæóàçèéà
ñÿðáÿñòëèê âÿ áÿçè ùöãóã àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ ãàíóíè-ÿñàñè âåðèëìÿñèíè ùþ-
êóìÿòäÿí òÿëÿá åòìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Îíóí áó òÿëÿáèíÿ ìåíøåâèêëÿð äÿ ñÿñ
âåðèð, áó õöñóñäà ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿð àðàñûíäà èíäèäÿí úèääè òÿáëèüàò àïà-
ðûðëàð. Ëàêèí áèçèì éîëóìóç àéäûí, úÿáùÿìèç ìÿëóìäóð: áèç ÷àð ìöòëÿ-
ãèééÿòèíè éûõûá, ôÿùëÿ-êÿíäëè äþâëÿòè ãóðìàëûéûã. Áèçèì âÿçèôÿìèç îëäóã-
úà ìÿñóëèééÿòëè áèð âÿçèôÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç íÿ åòìÿëèéèê? Áóðæóàçè-
éàíûí þç ôàéäàñûíà ùþêóìÿòäÿí òÿëÿá åòäèéè ãàíóíè-ÿñàñèíèí è÷ öçöíö,
ìåíøåâèêëÿðèí ïðîëåòàðèàòà õàèí ÷ûõäûüûíû à÷ûá ýþñòÿðìÿëèéèê. Ìåíøåâèê-
ëÿð ùÿð éåðäÿ ìÿüëóá îëóð. Ìöñÿëìàí ôÿùëÿëÿðè äÿñòÿ-äÿñòÿ àõûá òÿøêèëà-
òà éàçûëûð. Áèëèðñèíèç êè, ìöñÿëìàí ôÿùëÿëÿðè áèçèì ö÷öí áþéöê ãöââÿäèð.
Îíëàðû ôèðãÿìèçÿ úÿëá åòìÿéèíúÿ ìÿäÿí÷èëÿðÿ ãàëèá ýÿëìÿê îëìàç! Áèç
éàõûí çàìàíäà óçóí, äàâàìëû òÿòèëëÿðÿ âÿ íöìàéèøëÿðÿ áàøëàìàëûéûã!
Àçàä ñîíðà ãÿòè áèð ñÿñëÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áàêû êîìèòÿñèíäÿí àëäûüûì ìÿëóìàòà ýþðÿ ùþêóìÿò äÿ áèçèì
òÿòèëëÿðèí, íöìàéèøëÿðèí ãàáàüûíû àëìàã ö÷öí áþéöê ùàçûðëûã ýþðöð. Èí-
ãèëàáû éàòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí ãûðüûíû ñàëìàã ö÷öí
òÿäáèðëÿð ýþðöð.
Àðàç ÿëèíè äèçèíÿ âóðóá:
– Âàé, øåéòàí îüëó øåéòàí, þç áàøûíû ãîðóìàã ö÷öí ýþð íÿëÿð äöøö-
____________
íöð! – äåéÿ ùåéðÿòëÿ Àçàäûí öçöíÿ áàõäû. Éîëäàøëàðäàí áèð íå÷ÿñè
îíóí ñþçöíÿ âÿ ùÿðÿêÿòèíÿ ýöëäö. Ãàðàøûí, õîøñèìà ýÿíú:
359
 – Áóíà ìöâÿôôÿã îëñàëàð, èíãèëàáà áþéöê çÿðáÿ âóðàúàãëàð. Ùÿð
ùàëäà áó áèçèì òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿðäÿí ÿââÿë îëà áèëìÿéÿúÿê. Ùÿð íå-
úÿ îëñà áóíóí ãàðøûñûíû àëìàëûéûã! – äåéÿ éóìðóüóíó øèääÿòëÿ ãàéûüûí
òÿêíÿñèíÿ ÷ûðïäû.
Ìÿñÿëÿíèí úèääèëèéè ùàìûíû äöøöíäöðöðäö. Àðàçûí ãàøëàðû ÷àòûëìûø,
ñèìàñû áóëóä êèìè òóòóëìóøäó. Àçàä äöøöíúÿëè ùàëäà áàøûíû ãàëäûðûá
äàâàì åòäè:
– Áó ôàúèÿ êÿíäëÿðäÿí ÿââÿë øÿùÿðëÿðäÿ îéíàíàúàã. Ôàúèÿíèí áàø
ðîëëàðû ìöñÿëìàí ãî÷óëàðû èëÿ åðìÿíè äàøíàãëàðûíà âåðèëÿúÿê. Éåðëè
áóðæóàçèéà èëÿ åðìÿíè áóðæóàçèéàñû àðàñûíäà ÷îõäàí áÿðè êÿñêèí áèð ðÿ-
ãàáÿò äàâàì åäèð. Åðìÿíè êàòîëèêîñó Áàêûéà ýÿëäèéè çàìàí åðìÿíè
áóðæóàçèéàñûíà: “Åé Áàêû åðìÿíèëÿðè, Íèêîëàé äåéèð êè, Òèôëèñ ìÿíèì-
äèð, éàëàí äåéèð, Òèôëèñ åðìÿíèëÿðèíäèð. ×öíêè ÿí áþéöê, ìþùòÿøÿì áè-
íàëàð, òèúàðÿò, ãûñàñû øÿùÿðèí èãòèñàäè ùÿéàòû áèçèì ÿëèìèçäÿäèð. Ìÿí
çÿíí åäèðäèì êè, Áàêû åðìÿíèëÿðè äÿ Áàêûíû Òèôëèñÿ ÷åâèðìèñèíèç. Ìÿí
éàíûëìûøàì, áóðàäà ñèç ìöùöì áèð èø ýþðÿ áèëìÿìèñèíèç. Áþéöê áèíà-
ëàð, òîðïàã, òèúàðÿò ÿêñÿðÿí éåðëè âàðëûëàðûí ÿëèíäÿäèð” – äåéÿ ñþéëÿäèéè
íèòã áó ðÿãàáÿò âÿ äöøìÿí÷èëèéè áèð ãàò äàùà àðòûðìûøäûð. Áóíó ùþêó-
ìÿò ÷îõ éàõøû áèëèð. Áóíà ýþðÿ ùÿð èêè ìèëëÿòèí áóðæóàçèéàñûíäàí äà èñ-
òèôàäÿ åäÿúÿê. Àðàäà çÿðÿð ÷ÿêÿí éåíÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí çÿùìÿòêåøëÿðè
îëàúàãëàð.
Àçàäûí ãûñà ìÿðóçÿñèíäÿí ñîíðà éûüûíúàãäà èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí áèð
íå÷ÿñè äÿ ÷ûõûø åòäè.
Ìèøàíûí õÿéàíÿòè ùàããûíäà èñÿ Âàíéà þçö äàíûøäû. Î, Ìèøàíû èçëÿð-
êÿí òîïëàäûüû áöòöí ìÿëóìàòû, ýþðäöêëÿðèíè îëäóüó êèìè íàüûë åòäè.
Ãàéûãäàêûëàð ùåéðÿò âÿ ãÿçÿáëÿ îíó äèããÿòëÿ äèíëÿéèð, àðàáèð Ìèøàíûí
öíâàíûíà íèôðÿòëè ñþçëÿð éàüäûðûðäûëàð. Âàíéà ÷ûõûøûíû áèòèðäèêäÿí ñîíðà
Ìèøàíûí õÿôèééÿ ïàëòàðûíäàêû øÿêëèíè èúëàñäàêûëàðà ýþñòÿðäè. Îíóí õàèí
îëìàñû ùàããûíäà àðòûã ùå÷ êèìäÿ øöáùÿ ãàëìàäû. Ñîíðà éåíÿ Àçàä ñþç
àëäû. Î þçöíÿ ìÿõñóñ òÿìêèíëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Éîëäàøëàð, Ìèøà ùàäèñÿñè ýþñòÿðèð êè, ìöòëÿãèééÿò íþêÿðëÿðè ôèðãÿ-
ìèçÿ çÿðÿð éåòèðìÿê, è÷ÿðèìèçäÿ ãàðûøûãëûã ñàëìàã ö÷öí áèçèì þç àðà-
ìûçäàêû àäàìëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèð. Áó ùàäèñÿ áèçè áèð äàùà àéûã
îëìàüà, ñûðàëàðûìûçû ìþùêÿìëÿòìÿéÿ ÷àüûðûð. Ìèøàíûí þçöíÿ ýÿëäèêäÿ
èñÿ ùÿëÿ áèð ìöääÿò îíó þçöìöçäÿí ùöðêöòìÿìÿëè, îíóí âàñèòÿñè èëÿ
ùþêóìÿòèí ýþðìÿê èñòÿäèéè ýèçëè òÿäáèðëÿðè ãàáàãúàäàí þéðÿíìÿëè, æàí-
____________
äàðì èäàðÿñèíäÿ áèçèì òÿøêèëàòûí èøëÿðè ùàããûíäà éàíëûø òÿñÿââöð îéàò-
ìàã ö÷öí îíà ñÿùâ ìÿëóìàòëàð âåðìÿëèéèê. Áàøãà éåðëÿðÿ ñîõóëà
360
áèëìÿìÿñè ö÷öí èñÿ, Ìèøà ùàããûíäà ãîíøó ìÿäÿí ïàðòèéà òÿøêèëàòëàðû-
íà õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Î ùÿëÿëèê áèçèì ö÷öí ãîðõóëó äåéèë. Îíóí èôøà
îëóíàúàã ýöíö èñÿ òÿøêèëàò þçö ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëèäèð.
Àçàäûí ÷ûõûøû éûüûíúàãäàêûëàðû òàìàìèëÿ ãàíå åòäè. Áó ìÿñÿëÿ ÿò-
ðàôûíäà äàíûøìàã ö÷öí ñþç àëàí ýÿíú áèð ôÿùëÿ Àçàäûí ôèêèðëÿðè èëÿ ðàçû
îëäóüóíó áèëäèðäèêäÿí ñîíðà áó èøäÿ ñîí äÿðÿúÿ åùòèéàòëû îëìàüû, Ìè-
øàíûí øöáùÿëÿíìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öí ìþùêÿì èðàäÿ íöìóíÿñè
ýþñòÿðìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè. Àõûðäà éûüûíúàã ìöâàôèã ãÿðàðëàð
ãÿáóë åòäè.

ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÔßÑÈË

Áàçàð ýöíö èäè. Àðàç éîëäàøëàðûíû ýþðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ åâäÿí ÷ûõûá
ôÿùëÿ ãûøëàñûíà ýåòìÿê èñòÿéèðäè. ßëèñÿôàíûí ãàïûñû éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí
ÿíúèð àüàúû éàíûíäà äóðìóø áèð íÿôÿð:
– Àé Àðàç, ùàðà áåëÿ òÿëÿñèðñÿí? – äåéÿ îíó ñÿñëÿäè.
Àðàç äþíöá áàõäûãäà êÿíäëèñè ßñÿäè òàíûäû. Ýþðöøäöêäÿí ñîíðà
îíó åâèíÿ äÿâÿò åòäè. ßñÿä:
– Éîõ, åâëèê èøèì éîõäóð, îòóð áóðàäàúà äàíûøàã, – äåéÿ Àðàçûí
òÿêëèôèíè ðÿää åòäè. Ùÿð èêèñè îòóðäó. Àðàç ñîðóøäó:
– Êÿíääÿ íÿ âàð, íÿ éîõ? ×îõäàí õÿáÿð òóòà áèëìèðÿì.
– Áèëèðÿì áàøûí ÷îõ ãàðûøûãäûð. Äîüðóñó, ÿââÿëëÿð áöòöí êÿíä ñÿíèí
äàëûíúà äàíûøûðäû, áèðè äÿ ìÿí: “Áóíà áàõ, Áàëàêèøèíèí îüëó ýåäèá íÿ
îëóá, íÿ îëóá, áîëøåâèê îëóáäóð” – äåéèðäèê. Àíúàã ñèçèí áó àõûðûíúû ÷û-
õûøûíûçäàí ñîíðà êÿíäëèëÿðèí ôèêðè éàìàí äÿéèøèëèá. Îíëàð äåéèðëÿð êè, áó
Íèêîëàéà ôÿùëÿëÿðäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ áàòà áèëìÿç. Áèð äå ýþðöì, èøëÿðè-
íèç íåúÿäèð?
– Ïèñ äåéèë, éàõøûäûð, – äåéÿ Àðàç úàâàá âåðäè.
ßñÿä ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Òÿçÿ õÿáÿðè åøèòìèñÿíìè? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ùàíñû õÿáÿðè?
– Äåéèðëÿð êè, åðìÿíèëÿð áèçè ãûðìàã ö÷öí áÿðê ùàçûðëàøûðëàð. Áóí-
äàí õÿáÿðèí âàðìû? Áó íåúÿ èøäèð?
____________
Àðàç ñóàëà ñóàëëà úàâàá âåðäè:
– Áóíó ñÿíÿ êèì äåäè?
361
 – Áöòöí êÿíä äàíûøûð.
– Àõû áó õÿáÿðè êÿíäÿ éàéàí êèìäèð?
ßñÿä áèð àç äóðóõäó. Ñîíðà éàâàøúà:
– ßýÿð àðàìûçäà ãàëñà, äåéÿðÿì, ÷öíêè î àäàìà ìÿí ñþç âåðìè-
øÿì, – äåäè.
– Ãîðõìà, äå!
– Ñèçèíëÿ èøëÿéÿí Ñåìéîí éàéûð.
Àðàç áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà äåäè:
– ßñÿä, ùÿð êÿñèí ñþçöíÿ èíàíìà, ñÿí áèëèðñÿí î Ñåìéîí äåäèéèí
àäàì êèìäèð?
– Éîõ, éàõøû òàíûìûðàì. Àíúàã áèð ùÿôòÿäèð ìÿíèìëÿ éàìàí äîñò-
ëóã åäèð.
– Äåäèéèí àäàì õÿôèééÿäèð, àäû èñÿ Ñåìéîí éîõ, Ìèøàäûð. Ñåìéîí
àäûíû îíà ñîíðàäàí âåðèáëÿð. Ýþðöðñÿí, Íèêîëàé úÿáùÿäÿ áàñûëûð, ôÿùëÿ-
ëÿð, êÿíäëèëÿð ùÿð éåðäÿ áàø ãàëäûðûð, ùþêóìÿò áóíóí ãàáàüûíû àëìàã
ö÷öí îðòàéà ôèòíÿ ñàëìàã èñòÿéèð. Ñÿíÿ äåäèéè áó ñþçö åðìÿíèëÿðÿ äÿ
äåéèð: “Àé åðìÿíèëÿð, ìöñÿëìàíëàð ñèçè ãûðìàüà ùàçûðëàøûð, ñèç èñÿ éà-
òûðñûíûç!” Åðìÿíèëÿðèí äÿ ñÿíèí êèìè ãî÷óëàðû áó ôèòíÿêàð ñþçëÿðÿ
èíàíûá, áóíó õàëãûí è÷èíÿ éàéûð. Áàøà äöøäöí? Ýåò, äåäèéèì ñþçëÿðè
êÿíäëèëÿðÿ áàøà ñàë. Îíëàðû àðõàéûí åëÿ. Ñåìéîí ìÿñÿëÿñè èñÿ þç àðà-
ìûçäà ãàëàúàã. Áóíó ùå÷ êèì áèëìÿìÿëèäèð.
ßñÿä:
– Ãÿðèáÿ ñþç äàíûøûðñàí, ìÿí ýåäèá õàëãûí áàøû àëòûíà éàñòûã ãî-
éóì, éàòñûí? Áÿëêÿ äîüðó îëäó. Åðìÿíèëÿð áèçèì öñòöìöçÿ ýÿëÿíäÿ
áèç àðâàä êèìè ãà÷ûá äåøèêëÿðÿ òÿïèëÿê?
– Åðìÿíè ñÿíèí öñòöíÿ ýÿëÿíäÿ äåøèéÿ òÿïèë äåéÿí éîõäóð; àíúàã
ñÿí òöôÿíý ýþòöðöá åðìÿíè öñòöíÿ ýåòìÿ.
ßñÿä àéàüà ãàëõäû. Àðàçûí ìÿñëÿùÿòèíäÿí ðàçû ãàëìàäûüû îíóí
öçöíäÿí, ýþçöíäÿí ñåçèëèðäè. Ãàøëàðûíû ÷àòàðàã àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Éîõ, ñþçëÿðèí áåéíèìÿ áàòìàäû. Áó èò îüëó Íèêîëàé éÿíè î ãÿäÿð
þëö îëäó êè, áåø, îí àú-ëöò ôÿùëÿéÿ äÿ ýöúö ÷àòìàäû. Çàëûìûí ãîøóíó
äöíéàíû áàñûá ýåäèð. Áóðäà áèð èø âàð, áåëÿ äåéèë. Êèøè áèçÿ ñèëàù äà áî-
éóí îëóð. Áó ôöðñÿòè ãà÷ûðìàã îëìàç. Ñèëàùûìûçû àëàðûã. Åðìÿíè öñòö-
ìöçÿ ýÿëÿð úàâàá âåðÿðèê, ýÿëìÿç íÿ èòèðèðèê. Ùÿëÿ ñàü îë!
– Áóðà áàõ, ùå÷ áèëìèðÿì î Ìèøà ñÿíÿ ñèëàùû ùàðäàí âåðèð?
____________
– Íÿéèìÿ ýÿðÿê. Ìÿí åëÿ áèëèðäèì ñèçèí òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿíäèð;
äåìÿê ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí âåðèëèðìèø. Áèçèì ö÷öí íÿ ôÿðãè.
362
 ßñÿääÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà Àðàç áó ùàäèñÿíè òÿøêèëàòà òåçëèêëÿ
õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí ôÿùëÿ ãûøëàñûíà òÿðÿô éþíÿëäè. Ìèøàíûí àðà ãàðûøäûð-
ìàñû îíó éàìàí àúûãëàíäûðìûøäû. Êèì áèëèð ÿëèíÿ äöøñÿ îíäàí íåúÿ èí-
òèãàì àëàðäû. Î áó àúû äöøöíúÿëÿð àëòûíäà ÿçèëÿ-ÿçèëÿ ýåäÿðêÿí àðõàäàí
÷èéíèíÿ áèð ÿë òîõóíäó. Äþíöá áàõàðêÿí Ìèøà ýöëÿ-ýöëÿ: “Ùàðà ýåäèð-
ñÿí?” – äåéÿ ñîðóøäó. Î, Ìèøàíû ýþðöíúÿ áàøû äóìàíëàíäû, ãÿëáè øèä-
äÿòëÿ âóðìàüà áàøëàäû. Íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿéÿí àäàìëàð êèìè, êèíëè
ýþçëÿðèíè áèð ñàíèéÿ îíóí ýþçëÿðèíÿ äèêèá ãàëäû. Îíóí áó ùàëû Ìèøàíû äà
øöáùÿëÿíäèðäè. “Áó ñàäÿäèë àäàì ìÿíèì êèì îëäóüóìó éÿãèí þé-
ðÿíìèø” – äåéÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. ×öíêè ùÿð çàìàí îíà ãàðäàø êèìè
éàíàøàí, áöòöí äÿðäèíè, ñåâèíúèíè îíóíëà áþëöøÿí äîñòó, èíäè, îíà áèð
äöøìÿí êèìè áàõûð, ýþçëÿðèíäÿ êèí âÿ ùåéðÿò ãûüûëúûìëàðû ó÷óøóðäó. Î
áèðäÿí-áèðÿ:
– Íÿ âàð, Àðàç, ñÿíÿ íÿ îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó. Áó áèð ñàíèéÿ è÷èíäÿ
îíóí çåùíèíäÿí ÷îõ øåé êå÷äè. Éàëíûç áèð õÿéàë îíóí áöòöí äöøöíúÿ-
ëÿðèíè àëò-öñò åòäè. Áöòöí èðàäÿñèíè òîïëàéàðàã ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêäèêäÿí
ñîíðà:
– Áó ýöí åøèòäèéèì ãàðà õÿáÿð ìÿíè ÷îõ íàðàùàò åäèð, – äåéÿ úàâàá
âåðäè.
Ìèøà ùåéðÿòëÿ:
– Íÿ õÿáÿð?
– Ìÿí åøèòìèøäèì, èíàíìûðäûì. Áó ýöí äàéûì îüëó éàíûìà ýÿë-
ìèøäè. Äåéèð, åðìÿíèëÿð ìöñÿëìàíëàðû ãûðìàã ö÷öí ùàçûðëàøûð. Áó ñþçö
øÿùÿðäÿ ùàìû äàíûøûð. Òÿøêèëàò èñÿ áèçèì áàøûìûçûí àëòûíà éàñòûã ãîéóð.
Éîõ, ìÿí áó ìÿñÿëÿäÿ òÿøêèëàòûí ôèêðèíÿ øÿðèê îëà áèëìÿðÿì. Àíúàã
ñþç þç àðàìûçäà ãàëñûí, áó èø ìÿíè ÷îõ ãîðõóäóð, – äåéÿ ÷îõ ìöòÿÿñ-
ñèð áèð ùàëäà Àðàç úàâàá âåðäè.
Ìèøà, Àðàçû ñàô âÿ ñàäÿäèë áèð àäàì êèìè òàíûéûðäû. Áó ñþç îíó áèð
íå÷ÿ úÿùÿòäÿí ñåâèíäèðäè: ÿââÿëà, êÿíääÿ ÿêäèéè çÿùÿðëè òîõóìëàð ýþ-
éÿðìèøäè; èêèíúè, îíóí õÿôèééÿ îëäóüóíó äåìÿê Àðàç áèëìèðäè; ö÷öí-
úöñö, î åðìÿíè-ìöñÿëìàí ÿäàâÿòèíÿ ñàäÿäèë Àðàçû äà ÷ÿêÿ áèëÿúÿêäè.
Áó ñóðÿòäÿ î, ùÿì ãûðüûíû øèääÿòëÿíäèðÿúÿê, ùÿì äÿ Àðàçû òÿøêèëàò éà-
íûíäà ëÿêÿëÿéÿúÿêäè. Áó äàäëû õöëéàëàðëà ìÿñò îëàí Ìèøà, Àðàçûí
ãîëóíäàí ÷ÿêèá éåðÿ îòóðòäó âÿ äåäè:
– ßçèç äîñòóì, áó ÿùâàëàòû ìÿí ÷îõäàí áèëèðÿì. Áóíà áèð ìÿíà
____________
âåðÿðëÿð äåéÿ, ñÿíÿ âÿ áàøãà ìöñÿëìàíëàðà äàíûøìàüà ãîðõóðäóì. Èí-
äè ñÿíÿ à÷ûã äåéèðÿì: åðìÿíèëÿð ñèç ìöñÿëìàíëàðû ãûðìàã ö÷öí áþéöê
363
ùàçûðëûã àïàðûð. Ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì, ìÿíèì ãàðäàøûì àäè ÷ÿêìÿ÷è
äåéèë, î ùÿì äÿ ìîíàðõèñò îêòéàáðèñòëÿð ïàðòèéàñûíäà ìöùöì âÿçèôÿ
äàøûéûð. Ìÿñëÿêúÿ î òàìàì áàøãà àäàìäûð, áèç áàøãà àäàìëàðûã. Îíó
áó éàíëûø éîëäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðàì, ìöìêöí îë-
ìóð. ßýÿð þç ìÿñëÿêèíäÿ ãàëìàüà èíàä åòñÿ, ìÿí îíäàí óçàãëàøìàüà
ìÿúáóðàì. Ùÿëÿëèê éàíûíà ýåäèá ýÿëèðÿì. Î, ìÿíèì êèìè àúèç äåéèë,
äèëëè, áàúàðûãëû, úÿñóð áèð àäàìäûð. Îíóí éàíûíà ÷ÿêìÿ, áîòèí òèêäèðìÿê
ö÷öí ÷îõ äàøíàã ýÿëèð. Îíëàð ãàðäàøûìà áÿðê ùàçûðëàíäûãëàðûíû ñþéëÿ-
éèðëÿð. Áó ãûðüûí øöáùÿñèç îëàúàã. Àíúàã ìÿíèì ìöñÿëìàíëàðà éàçû-
üûì ýÿëèð. Îíëàðûí ÿëñèç-àéàãñûç, éîõñóë òÿáÿãÿñè àðàäà ãûðûëûá ìÿùâ
îëàúàã. Áó õöñóñäà òÿøêèëàò áèçÿ ùå÷ áèð êþìÿê åäÿ áèëìÿç. Áóíóí
ãàðøûñûíû þçöíöç èíäèäÿí àëìàëûñûíûç.
Àðàç îíóí áó ðèéàêàð ñþçëÿðèíè áþéöê áèð ñÿáèð âÿ ìÿòàíÿòëÿ äèí-
ëÿäè. Ãÿëáèíè òàìàìèëÿ îâëàìàã âÿ ñîí ôèêðèíè áèëìÿê ìÿãñÿäè èëÿ äåäè:
– Àõ, Ìèøà! Îíó ìÿí äÿ áàøà äöøöðÿì, àíúàã ëöò áèð ôÿùëÿéÿì. Ñèëàù
îëñà áèçèì ðàéîíäàêû áó áåø ïàðà êÿíäè ÿæäàùàéà äþíäÿðÿðäèì, – äåäè.
Ìèøà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ìÿí ñÿíÿ ñèëàù òàïñàì íÿ âåðÿðñÿí?
– Ýåò, ëîòóíóí áèðè, ìÿíÿ ñèëàù òàïàíà áàõ. Ñÿí ñèëàùû ùàðäàí òàïàðñàí?
– Ùå÷ áèëèðñÿí ìîíàðõèñòëÿðèí íÿ ãÿäÿð ñèëàùû âàð? Ãàðäàøûì áó èøè
äöçÿëäÿ áèëÿð.
– Î áó êþìÿêëèéè åòñÿ, áèçÿ áþéöê ìèííÿò ãîéìóø îëàð. Áèð àç àð-
õàéûí îëàðàì.
Ìèøà ÿëèíè îíóí ÿëèíÿ âóðóá ýöëÿ-ýöëÿ:
– Èêè ýöíÿ ñÿíÿ èêè éöç òöôÿíý, îí ìèí ïàòðîí âåðÿðÿì, – äåäè.
– Ñÿí áó éàõøûëûüû åòñÿí, ìÿí äÿ ñÿíèí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàðàì – äåéÿ
Àðàç þç ðàçûëûüûíû áèëäèðäè. Ñîíðà ÿòðàôà áîéëàíûá éàâàøúà:
– Àíúàã, Ìèøà ìÿí þëöì áó èøè áèçäÿí áàøãà êèìñÿ áèëìÿñèí. ×îõ
åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð. Ñÿñÿ äöøñÿ, òÿøêèëàò éàíûíäà ñÿí äÿ, ìÿí äÿ
áèàáûð îëàðûã.
Ìèøà îíóí ãîëóíäàí òóòóá ãàëäûðäû, ýåäÿ-ýåäÿ:
– Ñÿí äîñòóíó î ãÿäÿð äÿ àâàì áèëìÿ. Áó øåéëÿðè àç-ìàç ìÿí äÿ
áèëèðÿì, – äåäè.
Ùÿð èêèñè äàíûøà-äàíûøà ýåäÿðêÿí, Âàíéàéà òÿñàäöô åòäèëÿð. Âàíéà
ýöëÿ-ýöëÿ:
____________
– Äîñòëàð ùàðà ýåäèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç ìÿìíóí áèð òþâðëÿ:
364
 – Ìÿí ôÿùëÿ ãûøëàñûíà ýåäèðêÿí Ìèøàéà ðàñò ýÿëäèì. Ñÿí ùàðà
ýåäèðñÿí?
Âàíéà Àðàçûí ñóàëûíû úàâàáñûç áóðàõäû, ãîëóíó ùÿð èêèñèíèí ãîëóíà
êå÷èðäèêäÿí ñîíðà Ìèøàäàí ñîðóøäó:
– Ìèøà, ñÿí èíäè ùàðäà èøëÿéèðñÿí?
Ìèøà èøäÿí ÷ûõàðûëäûüû, ÷ÿêìÿ÷è ãàðäàøûíûí êþìÿéè èëÿ éàøàäûüû âÿ
ùå÷ éåðäÿ èø òàïà áèëìÿäèéè ùàããûíäà Âàíéàéà ìÿëóìàò âåðäè.
Âàíéà áèð ãÿäÿð äöøöíäöêäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá:
– Éàõøû, ñàáàù òÿíÿôôöñ çàìàíû ýÿë, ìÿí ñÿíÿ èø òàïàðàì, – äåäè.
Âàíéàíûí áó âÿäÿñè Ìèøàíû ÷è÷ÿê êèìè à÷äû. Î áèð àç äà éàõûíëàøûá:
– Éàõøû, ñàáàù ýÿëÿðÿì – äåäè, ñîíðà òÿêðàð ñþçÿ áàøëàäû:
– Âàíéà, âÿçèééÿòèí íÿ ãÿäÿð àüûð îëäóüóíó áèëèðñÿí. Áèçèì òÿøêèëàò
íÿ ö÷öí ñóñìóøäóð, ùå÷ áèð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèð? Î êèìè, íÿéè ýþçëÿéèð?
Âàíéà îíà áèð øåé ñåçäèðìÿìÿê ö÷öí òÿáèè áèð ñÿñëÿ:
– Áó ìÿñÿëÿ áöòöí ôÿùëÿëÿðè äöøöíäöðöð. ßââÿëëÿð àðàáèð ýèçëè éû-
üûíúàãëàðûìûç îëóðäó. Èíäè òàìàìèëÿ ñóñìóø êèìèäèð. Éÿãèí ðÿùáÿðëÿð
ôÿùëÿëÿðè ãûðüûíà âåðìÿêäÿí ãîðõóð. ßëáÿòòÿ, ÷àð ãàçàüû, ÷àð ïîëèñè
àíúàã ÷àð ìÿìóðëàðûíû òàíûéûð, îíëàð ÿìð ãóëóäóð. Íÿ ÿìð åòñÿëÿð îíà
èòàÿò åäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ùþêóìÿòÿ ãàðøû öñéàí åòìÿê çÿíí åòäèéèìèç
ãÿäÿð àñàí äåéèë, åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð. Áèç áó ýöí àíúàã âÿçèééÿ-
òèìèçèí éàõøûëàøìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿðèê, – äåäè.
Áó ñþçëÿð Ìèøàíû òàìàìèëÿ ãàíå åòäè. Áèð àç ñþùáÿò åòäèêäÿí ñîí-
ðà àéðûëûá ýåòäè.
Âàíéà ÿëè èëÿ Àðàçûí ãîëóíà âóðóá:
– Äîñòóíà éàõøû àçäûðìà âåðäèììè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àçäûðìàíû éàõøû âåðäèí. Àíúàã ñÿí îíà ùàðäà èø òàïàúàãñàí?
Âàíéà îíóí ôèêðèíè àíëàéûá:
– Áèëèðÿì ñÿí íÿ äåéèðñÿí. Îíà Øÿìñèíèí ìÿäÿíèíäÿ èø òàïàúàüàì.
Î ìÿäÿí òàìàìèëÿ áèçèì òÿðÿôèìèçäÿäèð. Ãîðõìà, öñòöíäÿ îòóç ýþç
ãîéàúàüàì. Î ùÿëÿëèê áèçÿ ëàçûìäûð, ÷öíêè áåëÿ àçäûðìàëàðëà áèç îíäàí
÷îõ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðèê.
– Ìÿí ñÿíèí áó ôèêðèíëÿ òàìàìèëÿ øÿðèêÿì. Áó ýöí ìÿí äÿ îíà
áåëÿ àçäûðìàëàðäàí âåðìèøÿì – äåéÿ Àðàç Âàíéàíûí ôèêðèíè òÿñäèã åò-
äè. Ñîíðà Àðàç Ìèøà èëÿ àðàëàðûíäà îëàí ñþùáÿòè îëäóüó êèìè Âàíéàéà
____________
äàíûøäû. Àõûðäà èñÿ äåäè:
365
 – Ìîíòàøåâèí ìÿäÿíèíäÿ äàøíàãëàð àðàñûíäà òÿáëèüàò àïàðäûãäàí
ñîíðà îíëàðà äà áåëÿ áèð òÿêëèô åòìèøäèð. Äöíÿí ìÿíÿ Ãðèãîð äåäè.
Âàíéàíûí ùàëû âÿ ðÿíýè äÿéèøäè. Áèðäÿí-áèðÿ äàéàíûá ùèääÿòëè ñÿñëÿ:
– Òôó, àë÷àã, – äåéÿ áàüûðäû.
Ñîíðà Àðàçäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí ùàíñû äÿñòÿäÿ ìàíãàáàøûñàí?
– Ö÷öíúö äÿñòÿäÿ.
– Ìÿí äþðäöíúö äÿñòÿäÿ. Äåìÿê ùÿëÿëèê áåø äÿñòÿìèç âàð.
– Áåø íÿ ö÷öí? Áèáèùåéáÿò ðàéîíóíäà äà èêè. Ùàìûñû éåääè äÿñòÿ-
äèð. Ùÿð äÿñòÿäÿ 50 íÿôÿðäÿí 350 íÿôÿðÿ êèìè ÿëè ñèëàùëû ôÿùëÿ âàð. Ðóñ,
åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí ôÿùëÿëÿðèíäÿí òÿøêèë åäèëìèø áó äÿñòÿëÿð íåôò ðà-
éîíëàðûíäà èêè õàëã àðàñûíäà ñàëûíàí ÿäàâÿòèí ãàðøûñûíû àëà áèëÿúÿê. Àí-
úàã øÿùÿðÿ ÿëèìèç ÷àòìûð. Îðà äà êþìÿê åäÿ áèëñÿéäèê.
Âàíéà:
– Òÿøêèëàò øÿùÿðäÿ äÿ úèääè òÿäáèðëÿð ýþðìöø âÿ ýþðìÿêäÿäèð. Ñÿí
Ìèøàíûí âÿä åòäèéè ñèëàùëàðû òåçëèêëÿ ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûø. Äîíóçäàí áèð
òöê äÿ ãÿíèìÿòäèð. Áó ñèëàùëàðûí áèçÿ áþéöê êþìÿéè äÿéÿúÿêäèð. Ìÿí-
ñÿ èíäè Àçàä éîëäàøëà ýþðöøìÿëè, îíó ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿðäàð åòìÿëè âÿ
ýþñòÿðèøëÿð àëìàëûéàì. Ùÿëÿëèê ñàü îë, àéûã îë, Ìèøàíû ýþçäÿí ãîéìà.

II

Ôÿùëÿëÿð ãóì öñòöíäÿ òîïëàíûá äàíûøûðäûëàð. Ãðèãîð àëíûíûí òÿðèíè ñèëÿ-

ñèëÿ îíëàðà éàõûíëàøäû. Éîëäàøëàðû îíó éîðüóí-àðüûí ýþðöá ñîðóøäóëàð:
– Ùàðäàí ýÿëèðñÿí, Ãðèãîð?
Ãðèãîð áàøûíäàí ôóðàæêàñûíû ýþòöðöá:
– Øÿùÿðäÿí... Êàø ýåòìÿéÿéäèì, äàøíàãëàð ãî÷ó Àüàðçàíû þëäöðäöëÿð,
áóíóí àõûðû éàõøû ýþðöíìöð, – äåéÿ ÿëèíèí òÿðñè èëÿ öçöíöí òÿðèíè ñèëäè.
Àðàç îíóí ÿòÿéèíäÿí ÷ÿêèá:
– Îòóð, äàíûø, ñÿíäÿ õÿáÿð âàð, – äåäè.
Ãðèãîð îòóðóá, ýþðäöêëÿðèíè íàüûë åòìÿéÿ áàøëàäû:
– Ãîé ñèçÿ ÿùâàëàòû òÿôñèëàòû èëÿ ñþéëÿéèì. Äåéèðëÿð êè, ãî÷ó Àüàð-
çà áèð åðìÿíè ãàäûíû èëÿ éàøàéûðìûø. Ãàäûí îëäóãúà ýþçÿëìèø. Þç ÿðèíè
ñåâìÿäèéèíÿ ýþðÿ ýåúÿ éàòäûüû éåðäÿ Àüàðçà èëÿ áèðëèêäÿ îíó þëäöðöð.
____________
Áó ùàäèñÿäÿí äàøíàã íöìàéÿíäÿëÿðè õÿáÿð òóòóá Àüàðçàíû þëäöðòìÿ-
éÿ ãÿðàð âåðèðëÿð. Áó ýöí, áàçàð ýöíö äàøíàãëàð êèëñÿ àéèíèíäÿí ñîíðà
366
äÿñòÿ-äÿñòÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõàðêÿí òÿñàäöôÿí Àüàðçà äà î êö÷ÿäÿí êå÷èð-
ìèø. Àüàðçàíû ýþðÿí êèìè îíëàð ùÿð òÿðÿôäÿí ùöúóì åòìèø âÿ îíó
þëäöðìöøëÿð.
– Îíó þëäöðÿíëÿðè ñÿí þçöí äÿ ýþðäöíìö? – äåéÿ Àðàç ìàðàã âÿ
ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó.
– Ìÿí Ïàðàïåòäÿ îòóðóá, åðìÿíè òàíûøëàðûìäàí áèðè èëÿ ñþùáÿò åäèð-
äèì. Áèðäÿí àòûøìà ãîïäó, ùÿéÿúàí è÷èíäÿ ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ãà÷ìàüà
áàøëàäû. Àòûøìà äàâàì åäèðäè. Áóíóí íÿ îëäóüóíó ùå÷ êÿñ áèëìèðäè.
Ýþðäöì àäàìëàð åðìÿíè êèëñÿñè òÿðÿôÿ àõûð, ìÿí äÿ ýåòäèì. Êèëñÿäÿí
÷ûõàí äàøíàãëàð ôàéòîí éàíûíäà éåðÿ éûõûëìûø áèð ìåéèòÿ éàíàøûá òàïàí-
÷àëàðûíûí ýöëëÿëÿðèíè îíóí áàøûíà áîøàëäûð, ùå÷ áèð øåé îëìàìûø êèìè
óçàãëàøûá ýåäèðäèëÿð. Ìÿí áèð íÿôÿðäÿí þëäöðöëÿíèí êèì îëäóüóíó ñî-
ðóøäóì. Î, ìÿíÿ “Ãî÷ó Àüàðçàäûð” – äåéÿ úàâàá âåðäè. Ìåéèòÿ àçûí-
äàí ÿëëè ýöëëÿ âóðóëìóøäó. Úàíûíäà ñàü éåðè ãàëìàìûøäû. Áó ùàäèñÿíèí
÷îõ ïèñ íÿòèúÿ âåðÿúÿéèíè áèëäèéèì ö÷öí îíó ÿòðàôëû þéðÿíìÿê èñòÿäèì.
Äåéèðëÿð Àüàðçàíûí ãàðäàøëàðû ìåéèòè ñîéóíäóðóá à÷ûã áèð àðàáàäà êö-
÷ÿëÿðè ýÿçäèðÿ-ýÿçäèðÿ: “Àé ìöñÿëìàíëàð, áèð ýþðöí åðìÿíèëÿð áèçèì
ãàðäàøûìûçû íåúÿ þëäöðöáëÿð!” – äåéÿ õàëãû åðìÿíèëÿðÿ ãàðøû ãàëäûðìà-
üà ÷àëûøûðëàð.
– Áó èøÿ ïîëèñ ãàðûøìûðäûìû?
– Ïîëèñ íÿôÿðëÿðè ñåâèíäèêëÿðèíäÿí êö÷ÿëÿðäÿ áûüëàðûíû åøèðäèëÿð. Áó
ôèòíÿíè òþðÿäÿí åëÿ ùþêóìÿòèí þçöäöð! Áóíóí àõûðû éàìàí îëàúàã. Áèð
òÿðÿôäÿí ùþêóìÿò, áèð òÿðÿôäÿí äÿ áèçèì áóðæóéëàð, ãî÷óëàð áóíó øèøè-
ðèá ýþð áèð íÿ ôèòíÿ ÷ûõàðàúàãëàð. Àðàäà ùÿð èêè òÿðÿôäÿí éåíÿ ÿëñèç-
àéàãñûç àäàìëàð òÿëÿô îëàúàã.
Àðàç àõøàìà ãÿäÿð éîëäàøëàðû èëÿ äÿðäëÿøäè. Áó ùàäèñÿ îíà ÷îõ òÿ-
ñèð åòìèøäè. Î, Âàíéàíûí éîëóíó ÷îõ ýþçëÿäè, ëàêèí Âàíéà ýÿëèá ÷ûõ-
ìàäû. Àðàç àõøàìöñòö éîðüóí âÿ ïÿðèøàí ùàëäà åâÿ ãàéûòäû.
Ñîí ýöíëÿð åâÿ ýåú-ýåú ýÿëäèéè, ùÿìèøÿ ôèêèðëè âÿ ïÿðèøàí îëäóüó
ö÷öí Ýöíÿø îíó õåéëè ìÿçÿììÿò åòäè:
– Éåíÿ åâäÿ-åøèêäÿ òàïûëìûðñàí. Áó òÿøêèëàò ñÿíèí áàøûíà òÿçÿäÿí
áèð áÿëà à÷ìàñà éàõøûäûð.
Àðàç:
– Ñÿí ìÿíèì èøëÿðèìÿ ãàðûøìà, – äåäè, – êèøèíèí áàøû ãàëäà ýÿðÿê.
____________
Àðàç î ýöí áÿðê éîðüóí èäè. Éåìÿê éåäèêäÿí ñîíðà óçàíûá éàòäû.
Ýåúÿéàðûñû Ýöíÿø îíó îéàäûá:
367
 – Ãàëõ, ãàëõ, ñÿíè ãàïûäà ÷àüûðûðëàð – äåäè. Àðàç éóõóëó ýþçëÿðèíè
îâóøäóðóá:
– Êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöíÿø:
– Ñÿíèí äîñòóí óðóñäóð, ýþð íÿ äåéèð.
Àðàç éàòàãäàí ãàëõûá òåç ãàïûéà éöéöðäö. Ìèøàíû ýþðöíúÿ:
– ßäÿ, Ìèøà, ñÿíñÿí? Ýåúÿ âàõòû õåéèð îëñóí, íÿ âàð? – äåéÿ
ñîðóøäó.
Ìèøà éàâàøúà:
– Òöôÿíýëÿðè ýÿòèðìèøÿì. Èêè éöç âÿäÿ âåðìèøäèì, éöç ÿëëè òöôÿíý
àëà áèëäèì, – äåéÿ îíóí öçöíÿ áàõäû.
Àðàç áàøûíû ãàïûäàí ÷ûõàðûá áàõäû. Ãàïû àüçûíäà éöêëö áèð àðàáà
äóðìóøäó. Ìèøà îíóí ãîëóíäàí òóòóá ÷ÿêäè:
– Ýÿë, ýÿë, òåç îë àðàáàíû áîøàëò! Àíúàã ñÿí áóíëàðû ùàðà ãîéàúàãñàí?
Àðàç àðàáàéà éàõûíëàøûá:
– Ñÿí ãîðõìà, èíúèð àüàúûíûí àëòûíà éûüàúàüàì. Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð îíà
ÿíúàì ÷ÿêÿðÿì. Àðàáàíû è÷ÿðè ÷ÿê! – äåéÿ áþéöê äàðâàçàíû à÷äû. Àðà-
áàíû ùÿéÿòÿ ÷ÿêäèëÿð. Áþéöê áðåçåíòè öñòöíäÿí ýþòöðöá òöôÿíýëÿðè âÿ
ïàòðîíëàðû èíúèë àüàúûíûí àëòûíà éûüäûëàð. Ìèøàíûí ðÿíýè ãà÷ìûø, ãîðõó-
äàí ÿë-àéàüû òèòðÿéèðäè. Àðàáà ùÿéÿòäÿí ÷ûõàðêÿí Àðàçûí ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè
è÷èíäÿ òóòóá:
– Äîñòóì, àìàíäûð, ÷îõ åùòèéàòëû îë! Ìÿíè èøÿ ñàëñàí, ñîíðà þçöí
áèë! – äåäè.
Àðàç ÿëè èëÿ îíóí àðõàñûíà âóðàðàã:
– Ãîðõàã îëìà, àðõàéûí îë! – äåäè.
Ìèøà àðàáàéà àòûëûá ýåòäè. Àðàç òöôÿíýëÿðèí éàíûíäà îòóðóá îíëàðû
òåç áàøäàí åòìÿéè äöøöíöðäö. Ýöíÿø éàòìàìûøäû. Î ùÿð øåéè ýþðöð, ùÿð
øåéè áèëèðäè. Î èíäè ãàïû àüçûíäà äóðóá ãàðàíëûãäà çîð-ýöú ñå÷ÿ áèëäèéè
Àðàçà áàõûðäû. Îíóí íÿ äöøöíäöéöíö àíëàìûøäû. Éàâàøúà:
– Àðàç, Àðàç! – äåéÿ ÷àüûðäû.
Àðàç ãàðàíëûãäà îíà éàõûíëàøûíúà:
– Áóðà áàõ, îíëàðû åâèí åíëè áþéöê òàõ÷àñûíûí äàë òÿðÿôèíäÿí éûü-
ìàã îëàð. Ìÿí äÿ ãàáàüûíäàí éîðüàí-äþøÿéè éûüàðàì. Ùå÷ ýþðöíìÿç,
– äåäè. Àðàç, Ýöíÿøèí ìÿñëÿùÿòèíè ÷îõ áÿéÿíäè.
– Àé ãî÷àã àðâàä, áó ùàðäàí ñÿíèí ôèêðèíÿ ýÿëäè? Áàõ, ùÿìèøÿ áåëÿ
ãî÷àã âÿ èðàäÿëè îë! – äåäè.
____________
Ýöíÿø òàõ÷àíû áîøàëòäû. Òöôÿíýëÿðè ãóúàã-ãóúàã äàøûéûá òàõ÷àíûí
àðõà òÿðÿôèíäÿí áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ñÿëèãÿ èëÿ éûüäûëàð. Òàõ÷à äîëäó.
368
Ãûðõ òöôÿíý éåðäÿ ãàëìûøäû. Îíëàðû ùàðäà ýèçëÿòìÿéè äöøöíÿðêÿí, çåù-
íèíäÿ áèð ôèêèð äîüäó. Àðàç òåç ùÿéÿòÿ éöéöðäö. Ãàïûíû à÷ûá óçàãëàðà
áàõäûãäàí ñîíðà åâÿ òÿðÿô éöéöðäö. Ïàòðîí ãóòóñóíóí öñò òàõòàñûíû
àñëàí ïÿíúÿñè èëÿ ãîïàðûá à÷äû. Úèáèíè ýöëëÿ èëÿ äîëäóðäó. Òöôÿíýëÿðäÿí
áèðèíè ýþòöðöá ùÿéÿòäÿí ÷ûõìàã èñòÿðêÿí îíó äèããÿòëÿ òÿãèá åäÿí
Ýöíÿø áèðäÿí-áèðÿ éàõàñûíäàí òóòóá:
– Åé, áó ýåúÿéàðûñû ùàðà ýåäèðñÿí? Ñÿíè òÿêáàøûíà ãîéìàðàì,
– äåéÿ ýåðè ÷ÿêäè. Àðàç ö÷-äþðä àääûì ýåðè îòóðäó. Ýöíÿø ùÿëÿ îíóí
éàõàñûíû ÿëèíäÿí áóðàõìàìûøäû. Ñàü ÿëè èëÿ ìþùêÿì òóòóá:
– Òöôÿíýè éåðÿ ãîé, ýöëëÿíè úèáèíäÿí ÷ûõàð; ýÿë ýåò, éàò, ñÿíè òÿê-
áàøûíà áó ýåúÿéàðûñû áóðàõìàéàúàüàì! – äåäè.
Àðàç:
– Áóðàõ, Ýöíÿø, áó ñààò ãàéûäûðàì – äåéÿ þç éàõàñûíû Ýöíÿøèí
ÿëèíäÿí ÷ûõàðòìàã èñòÿäèêäÿ éàõûíäà àéàã òàïïûëòûñû âÿ äàíûøûã ñÿñè åøè-
äèëäè. Àðàç ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ ãóëàã àñäû. Êèìñÿ äåéèðäè:
– Áó çàìàí îíó éóõóäàí îéàòìàã ÷ÿòèí îëàúàã. Î áèðèñè äåéèðäè:
– ×àðÿ éîõäóð, ùÿð íåúÿ îëñà îéàòìàã ëàçûìäûð.
Àðàç:
– Åé, êèìñèíèç? – äåéÿ óúàäàí ãûøãûðäû.
Âàíéà îíó ñÿñèíäÿí òàíûéûá:
– Îéàãñàí? Òåç îë, ýÿë! – äåéÿ îíà éàõûíëàøäûëàð.
Ãðèãîð ùàìûñûíäàí ÿââÿë:
– Òåç îë Àðàç, äàøíàãëàðûí ÿëèíäÿí òöôÿíýëÿðè àëìàã ëàçûìäûð. Àðà-
áàíû äàéàíäûðìûøûã, – äåäè.
Úàâàá îëàðàã Àðàç, ùÿéÿòÿ ýèðäè. È÷ÿðèäÿí ãóúàüûíäà îí òöôÿíýëÿ
÷ûõäû.
– Ýþòöðöí ýåäÿê, òöôÿíýñèç éîëäàøëàðà ïàéëàéàðûã, – äåäè.
Ñîíðà ïàòðîí ãóòóñóíó ýÿòèðäè. Éîëäàøëàð úèáëÿðèíè äîëäóðóá éîëà
äöøäöëÿð. Ýöíÿø äóðäóüó éåðäÿ äîíóá ãàëìûøäû. Îíëàðûí èøëÿðèíÿ, ñþç-
ëÿðèíÿ äèããÿò åäèðäè. Àüçûíû à÷ûá Àðàçà áèð êÿëìÿ ñþç äÿ äåìÿäè. Îíëàð
ýåòäèêäÿí ñîíðà ãàïû éàíûíäà àòûëìûø ïàòðîí ãóòóñóíó ýþòöðöá ùÿéÿòÿ
àïàðäû. Áèð ÷óõóð ãàçûá îíó îðàäà áàñäûðäûãäàí ñîíðà ùÿéÿòäÿí ÷ûõûá
éàõûíäàêû ãóì òÿïÿñè öñòöíäÿ îòóðäó.
ßùâàëàò áåëÿ èäè: Ìèøà è÷è òöôÿíýëÿ äîëó àðàáà èëÿ Êåøëÿ êÿíäèíÿ ãÿ-
äÿð ýÿëìèø, îðàäà àðàáàíû äàøíàãëàðûí òÿéèí åòäèéè èêè íÿôÿðÿ òÿùâèë âåðèá
îíëàðäàí àéðûëìûøäû. Äàøíàãëàð àðàáàíû Ñàáóí÷ó äþíýÿñèíÿ ãÿäÿð ýÿòèðèá
____________
ìÿäÿíëÿðÿ äþíìÿê èñòÿðêÿí ïóñãóäà äóðàí ãàðîâóë÷ó ôÿùëÿëÿð ñÿíýÿð-
ëÿðÿ ýèðèá àðàáàíû äàéàíäûðìûø, àðàáàäàêû èêè íÿôÿðëÿ àðàëàðûíäà àòûøìà
369
áàøëàíìûøäû. Âÿçèééÿòèí àüûð îëäóüóíó ýþðÿí èêè íÿôÿð àðàáàíû áóðàõà-
ðàã, äàøíàãëàðà õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí ãà÷ûá ýåòìèøäèëÿð. Ôÿùëÿëÿð àðàáà÷û-
íû Áöëáöëÿ éîëó èëÿ ñöðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê èñòÿäèêäÿ îí íÿôÿðÿ ãÿäÿð ÿëè
ñèëàùëû äàøíàã þçëÿðèíè îíëàðà ÷àòäûðìûøäû. Ôÿùëÿëÿð òåç éåðÿ éàòûá îíëàðû
ãîðõóòìàã ö÷öí ùàâàéà ýöëëÿ àòìûø, àðàëàðûíäà àòûøìà áàøëàìûøäû.
Ìÿñàôÿ óçàã îëäóüóíäàí ùÿð èêè òÿðÿô áèð-áèðèíè àéäûí ýþðìÿéèá,
éàëíûç ãàðàñûíà ýöëëÿ àòûðäû. Àòûøìà áåëÿ äàâàì åäèðêÿí Àðàç àðõà òÿ-
ðÿôäÿí áèð äÿñòÿ ñèëàùëû ôÿùëÿ èëÿ îðà éåòèøìèøäè. Áó çàìàí ãàðøû òÿðÿô-
äÿí åðìÿíèúÿ:
– Ïàãîñ, ñÿí ãà÷, êþìÿéÿ àäàì ÷àüûð! – äåéÿ áèð ñÿñ åøèäèëäè.
Ãðèãîð îíëàðûí äàøíàã îëäóüóíó Àðàçà áèëäèðäè. Ôÿùëÿëÿð áèð-áèðèíäÿí
àðàëû, êè÷èê, òÿáèè ñÿíýÿðëÿðÿ ýèðèá ùàìûñû áèðäÿí, îíëàðûí áàøû öñòöíäÿí
àòÿø à÷äûëàð. Äàøíàãëàð àðõà òÿðÿôäÿí äÿ àòûøìà áàøëàíäûüûíû ýþðöá áàø-
ëàðûíû èòèðäèëÿð. Àðàç ñÿíýÿð àðõàñûíäàí îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åòäè:
– Ãà÷ìàñàíûç âóðàúàüûã. Áàõ, áó ö÷öíúö õÿáÿðäàðëûãäûð, ãà÷ìàñà-
íûç, âóðàúàüûã! Äàøíàêëàð ãà÷ìàüà áàøëàäûëàð.
– Éîëäàøëàð, àðàáàíû ñöðöí ýÿëñèí, äöøìÿíëÿð ãà÷äû, – äåéÿ Àðàç
ÿëèíäÿ òöôÿíý àðàáàéà òÿðÿô èðÿëèëÿäè. Ãàðîâóë÷ó ôÿùëÿëÿð îíó ñÿñèíäÿí
òàíûäûëàð. Àðàç òåç ýåðè äþíöá, äÿñòÿñè èëÿ áÿðàáÿð äàøíàãëàðû òÿãèá åäÿ-
ðÿê, Ñàáóí÷ó ãàéàëàðûíäàí äÿðÿéÿ ãÿäÿð ãîâäó. Àðàáàíû Áöëáöëÿ êÿí-
äèíèí éàíûíäà ñàõëàäûëàð. Îðàäà òöôÿíýëÿðè áîøàëäûá, àðàáàíû áóðàõäûëàð.
Àðàáà÷û àðõàñûíà áàõìàäàí éåë êèìè ýåòäè. Êÿíääÿí àðàáà ýÿòèðäèëÿð.
Ñîíðà îòóðóá êè÷èê áèð èúëàñ åäÿðÿê, òöôÿíýëÿðè Ñàáóí÷ó ãàéàëàðûíà éà-
õûí, åòèáàðëû áèð éåðäÿ áàñäûðìàüà ãÿðàð âåðäèëÿð.
Àðàç ýåðè äþíäöéö çàìàí äàí éåðè àüàðìàã öçðÿ èäè. Ýöíÿø îíó
ãàïû éàíûíäà ãóì òÿïÿñè öñòöíäÿ ãàðøûëàäû. Àðàç îíó áóðàäà ýþðöá:
– Àé äÿëè, ñÿí ùÿëÿ éàòìàìûñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöíÿø äåéèíÿ-äåéèíÿ:
– Ýÿë, ýÿë òåç îë, éàò, áó ýöí ñÿíè èøÿ ýåòìÿéÿ ãîéìàéàúàüàì,
äåäè. – Ýöíäöç îí èêè ñààò èøëÿ, ýåúÿ äÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð àòûøìà ãàáàüûí-
äà, þëöì àéàüûíäà îë, áóíà úàí äàâàì åëÿìÿç.
Àðàç äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ñîéóíóá éàòàüà ýèðäè. Ýþçöíÿ éóõó ýåò-
ìèðäè. Áèð àç ñîíðà éàòàãäàí ãàëõûá ýåéèíìÿéÿ áàøëàäû. Ýöíÿø íÿ
ãÿäÿð òÿêèä åäèá îíó åâäÿí áàéûðà áóðàõìàã èñòÿìÿäèñÿ, Àðàç:
– Ýöíÿøúàí, ìÿí ìÿäÿíÿ ýåòìÿñÿì, ìÿíäÿí øöáùÿëÿíÿðëÿð,
– äåéÿ úÿëä ÷ûõûá ýåòäè.
____________
Ñààò îíäà ôÿùëÿëÿð áóðóüóí éàíûíäà îòóðóá ãÿëéàíàëòû åäèðäèëÿð.
Àðàç äà îíëàðûí àðàñûíäà èäè. Áó âàõò Àçàä ùþâëàíê îíëàðà éàíàøûá:
370
 – Äåéèðëÿð øÿùÿðäÿ âÿçèééÿò éàõøû äåéèëäèð, – äåäè. – Ãàòèëëÿð þç
ìÿãñÿäëÿðèíÿ íàèë îëìàã èñòÿéèðëÿð. Äåéèí ýþðöì, ñèç íÿ èø ýþðöðñö-
íöç? Ìàíãàëàð ùàçûðäûðìû? Òöôÿíýëÿðè ýÿòèðäèíèçìè?
– Éîëäàø Àçàä, ñèçèí òàïøûðûüûíûçà ýþðÿ éåääè ìàíãà òÿøêèë åòìèøèê,
– äåéÿ Àðàç úàâàá âåðäè. – Ùÿð ìàíãàäà 50 àòûúûìûç âàð. Òöôÿíýëÿðè
ýÿòèðìÿéÿ äÿ àäàì ýþíäÿðìèøÿì, áó ñààò ýÿòèðÿúÿêëÿð.
Áó âàõò éîëäàí êå÷ÿí áèð êÿíäëè:
– Øÿùÿðäÿ éàìàí ãàðûøûãëûãäûð, àòûøìàäàí ãóëàã òóòóëóð – äåéÿ ôÿù-
ëÿëÿðÿ áàõäû.
Îíóí áó ñþçëÿðèíäÿí ôÿùëÿëÿð áèð-áèðèíÿ äÿéäè.
– Àé ãàðäàø, áó ñþçö ñÿí êèìäÿí åøèòäèí? – äåéÿ ôÿùëÿëÿðäÿí áèðè
ñîðóøäó.
Êÿíäëè áàøûíû îéíàäàðàã:
– Íåúÿ êèìäÿí åøèòäèí? Øÿùÿðÿ ýåòìèøäèì. Àòûøìàíû ýþðöá âàü-
çàëäàí ãàéûòäûì. Âàüçàëäà àäàì ãàðûøãà êèìè ãàéíàøûð.
Êÿíäëè ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, áèð áåøà÷ûëàí ýöëëÿñè ùàâàäà âûéûë-
äàéûá êå÷äè. Êÿíäëè þçöíö òåç áóðóãëàðûí àðàñûíà âåðäè.
Ôÿùëÿëÿð àéàüà ãàëõäûëàð. Àçàä ãÿçÿáëÿ:
– Áó, ùþêóìÿò àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí àòûëàí àðà ãàðûøäûðìà ýöëëÿñèäèð,
– äåäè, – äèããÿò åäèí, ýþðöí ùàðäàí àòûëûð?
Áó çàìàí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðäÿí äàùà äþðä-áåø ýöëëÿ àòûëäû. Ùàìû
ùÿéÿúàí è÷èíäÿ áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõäû. Áèðäÿí Àçàäûí ëàï àéàãëàðû
óúóíäà áèð ýöëëÿ ïàðòëàäû. Àçàä äèêñèíèá ýåðè ÷ÿêèëäè. Ñîíðà àúû-àúû ýö-
ëöìñÿéÿðÿê, Àðàçëà Âàíéàíûí öçöíÿ áàõûá:
– Áó ñèçèí äîñòóíóç Ìèøàíûí àòäûüû ýöëëÿëÿðäèð, – äåäè.
Ýöëëÿëÿð éåíèäÿí âûéûëäàéûá êå÷äè. Áó äÿôÿ ìèëéîí÷ó Ìîíòàøåâèí
ìÿäÿíèíè íèøàí àëìûøäûëàð. Ùàìû èøäÿí ÿë ÷ÿêìèøäè. Áó çàìàí áèð ôÿù-
ëÿ ýÿëèá, òöôÿíýëÿðè ýÿòèðäèéèíè õÿáÿð âåðäè.
Àçàä Àðàçà ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
– Ìÿí ýåäèðÿì, ñÿí ñèëàùëû äÿñòÿ áàø÷ûëàðûíû òÿéèí åëÿ âÿ îíëàðëà ñûõ
ÿëàãÿ ñàõëà. 20 òöôÿíý äÿ ìÿí ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Àçàä ýåòäè. Àðàç ñèëàùëû äÿñòÿ áàø÷ûëàðûíû òÿéèí åòäèêäÿí ñîíðà îí-
ëàðà ìöÿééÿí ýþñòÿðèøëÿð âåðèá, òöôÿíýëÿðè ïàéëàäû. Ìöùàôèçÿ äÿñòÿëÿðè
íåôò ðàéîíëàðûíà äàüûëûøûá ìÿäÿíëÿðè âÿ ÿëñèç-àéàãñûç àäàìëàðû ãîðó-
ìàüà áàøëàäûëàð.
Àòûøìà ýåò-ýåäÿ øèääÿòëÿíèðäè. ×àð ôèòíÿñèíÿ àëäàíàíëàðû áèðäÿí-
____________
áèðÿ ñàêèò åòìÿê ìöìêöí îëìóðäó. Ôÿùëÿëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèø àòûúû
äÿñòÿëÿðè áèðèíúè ýöí ëàçûìè êþìÿê ýþñòÿðÿ áèëìÿäèëÿð, îíëàð àíúàã
371
àðàäà ãàëìûø ÿëñèç-àéàãñûçëàðû ñàëàìàò éåðëÿðÿ ýÿòèðèð, îíëàðû âàõòñûç
þëöìäÿí õèëàñ åäèðäèëÿð. Ýåúÿéàðûñû äÿñòÿëÿð ìöùöì ñÿíýÿðëÿðè ÿëÿ êå-
÷èðèá, àðàíû áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøäèðÿ áèëäèëÿð.
Åðìÿíè áóðæóàçèéàñû èëÿ ìöñÿëìàí áóðæóàçèéàñû ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ
åäèá, ðÿãàáÿòëÿðèíè äàùà äà àðòûðûð, áó ãàíëû ùàäèñÿëÿðèí òÿøêèëàò÷ûñû îëàí
ùþêóìÿò èñÿ òþðÿäèëÿí ôàúèÿëÿðÿ êÿíàðäàí òàìàøà åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿ-
íèðäè. Àíúàã éåääè-ñÿêêèç ýöíäÿí ñîíðà ùþêóìÿò èøÿ ãàðûøìàüà, ñÿí-
ýÿðëÿðÿ ýèðìèø åðìÿíè, ìöñÿëìàí äÿñòÿëÿðèíè àòëû êàçàêëàðûí êþìÿéè èëÿ
äàüûòìàüà áàøëàäû. Ñöëù âÿ àñàéèøè áÿðïà åòìÿê áÿùàíÿñè èëÿ èøÿ ýèðè-
øÿí êàçàêëàð äà áèð òÿðÿôäÿí ÿëñèç-àéàãñûçëàðû ãûðûðäûëàð... Øÿùÿðäÿ áèð
÷îõ ýþçÿë åâëÿð éàíìûø, éöçëÿðëÿ àäàì úÿëëàä ùþêóìÿòèí âÿùøè ñèéàñÿ-
òèíèí ãóðáàíû îëìóøäó. Íÿ ö÷öí? Êèìèí ö÷öí? Àçüûí ÷àðûí éàøàìàñû
ö÷öí, âÿùøè äàøíàã âÿ ìöñÿëìàí áóðæóéëàðûíûí úèáëÿðèíèí äîëìàñû
ö÷öí!

III

Ùþêóìÿò Áàêû áîëøåâèê òÿøêèëàòûíûí òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿð êå÷èðìÿéÿ

ãûçüûí ùàçûðëûã ýþðìÿêäÿ îëäóüóíó áèëèð, îíà ãàðøû ìöùöì òÿäáèðëÿð
ýþðöðäö. Áó òÿäáèðëÿðäÿí áèðè äÿ ìèëëÿòëÿð àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê òîõó-
ìó ñÿïìÿê, îíëàðû áèð-áèðèíÿ ãûðäûðìàã âÿ áåëÿëèêëÿ òÿòèëëÿðèí ãàáàüû-
íû àëìàãäàí èáàðÿò èäè. Áàêû ãóáåðíàòîðó Íàêàøèäçå áó ôèêðè åðìÿíè âÿ
Àçÿðáàéúàí áóðæóàçèéàñûíûí áàøûíà éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç
ìèí áèð âàñèòÿ èëÿ ÷àëûøûá òÿð òþêöðäö. Äàøíàãëàðûí ãî÷ó Àüàðçàíû þëäöð-
ìÿñè îíóí ÿëèíäÿ áåëÿ âàñèòÿëÿðäÿí áèðè îëäó. Ùÿìèí ýåúÿ î, ùÿð èêè
òÿðÿôèí áàø÷ûëàðû èëÿ ýèçëèúÿ ýþðöøöá, ùÿð èêè òÿðÿôÿ îíëàðûí èñòÿäèêëÿðè
ãÿäÿð ñèëàù âåðìèøäè.
Áîëøåâèêëÿð õàëã è÷èíäÿ ïàéëàíàí èíòèáàùíàìÿëÿðäÿ ùþêóìÿòèí èêè-
öçëö ñèéàñÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, îíóí îéíàäûüû èáëèñ ðîëóíà ãàðøû òÿòèë âÿ
íöìàéèøëÿðëÿ úàâàá âåðèðäèëÿð. Áó íöìàéèøëÿðäÿí áèðè äÿ Àðàçûí èøëÿ-
äèéè ìÿäÿíèí ôÿùëÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëäè. Ñÿùÿð òåçäÿí Àðàç éîëäàø-
ëàðû èëÿ íöìàéèøÿ ÷ûõìàã ö÷öí ôÿùëÿ ãûøëàñûíà ýåòäè. Âàíéà èêè íÿôÿð
ôÿùëÿ äîñòó èëÿ îòóðóá, éàâàø-éàâàø äàíûøûðäû. Àðàç îíëàðà éàõûíëàøäû.
Îíëàð ÷îõ êÿäÿðëè âÿ ùÿéÿúàíëû èäèëÿð.
Àðàç äàéàíà áèëìÿéèá:
____________
– Íÿ âàð? Íÿ îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó.
Âàíéà àíè ñöêóòäàí ñîíðà éàâàøúà:
372
 – Àçàäû áó ýåúÿ àïàðìûøëàð, – äåäè. Ñîíðà ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè
Àðàçà íàüûë åòäè:
– Äöíÿí ýåúÿ Àçàä éîëäàøûí åâèíäÿ òÿøêèëàòûí ìöùöì èúëàñû îë-
ìóøäóð. Èúëàñäà Áàêû Êîìèòÿñèíäÿí äÿ éîëäàøëàð èøòèðàê åäèðëÿðìèø. Èúëàñ
âàõòû àýåíòëÿð åâè ÿùàòÿ åòìèø, Êîìèòÿ öçâëÿðè äàìà à÷ûëàí ïÿíúÿðÿäÿí
ãà÷à áèëìèøëÿð. Éàõøû êè, îíëàðäàí ùå÷ áèðè ÿëÿ êå÷ìÿìèøäèð. Àçàä éîë-
äàø ãàïûíû à÷äûüû çàìàí îíëàð îòàãäà ùå÷ êèìè ýþðìÿéèá: “Ùàíû èúëàñà
ýÿëÿíëÿð?” – äåéÿ ñîðóøìóøëàð. Àçàä éîëäàø îíëàðà ùå÷ áèð úàâàá âåð-
ìÿìèøäèð. Îíëàð åâäÿ âÿ ùÿéÿòäÿ àõòàðûø àïàðäûãäàí ñîíðà Àçàä éîë-
äàøû ýþòöðöá ýåòìèøëÿð.
– Áÿñ èúëàñûí ãÿðàðëàðû íåúÿ? Éîõñà...
– Éîõ, ãà÷àðêÿí ìöùöì êàüûçëàðû éîëäàøëàð àïàðìûøëàð, – äåéÿ
Âàíéà úàâàá âåðäè. – Ìÿí àíúàã áóíà ñåâèíèðÿì. Ëàêèí ñîí ùàäèñÿëÿð
ýþñòÿðèð êè, àðàìûçäàêû õÿôèééÿëÿð ÷îõ éàõøû èøëÿéèð, ñèððèìèçè þéðÿíèð,
ñîíðà ýåäèá ëàçûì îëàí éåðèíÿ õÿáÿð âåðèðëÿð. Ùÿëÿ î ýåúÿ äÿíèçäÿ îëàí
èúëàñû äà õÿáÿð âåðìèøëÿð. Àýåíòëÿð ãàéûüû Ãàðàøÿùÿð êþðïöñöíäÿ ýþç-
ëÿéèðìèøëÿð. Ãàéûã äàø êþðïöéÿ ýåòìÿñÿéìèø, ùàìû òóòóëàúàãìûø. Ýþ-
ðöíöð ìèøàëàð àðàìûçäà òÿê äåéèëäèð. Áó õàèíëÿðè òåçëèêëÿ òàïìàã âÿ èôøà
åòìÿê ëàçûìäûð.
Âàíéà áèð ãÿäÿð äöøöíäöêäÿí ñîíðà éåíÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Äîüðóäóð, áèç Ìèøàéà ùÿìèøÿ ñÿùâ ìÿëóìàòëàð âåðèðèê. Àíúàã áó
èøëÿðäÿ ùÿð ùàëäà îíóí äà ÿëè âàðäûð. Ìèøà àäûíû åøèäÿí êèìè Àðàçûí ãÿ-
çÿáèíäÿí ýþçëÿðè ïàðëàäû. Î, àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áó õàèíèí ôÿùëÿëÿð ãàáàüûíäà èôøà îëóíìàñû
âàõòû ýÿëèá ÷àòìûøäûð, – äåäè. – Áèðäÿôÿëèê îíóí êèì îëäóüóíó ùàìûéà
òàíûòìàã ëàçûìäûð!
Âàíéà:
– Äîüðó äåéèðñÿí, Àðàç, – äåéÿ úàâàá âåðäè, – îíó áó ýöí íöìà-
éèøäÿí ÿââÿë ôÿùëÿëÿðÿ òàíûòìàã ëàçûìäûð!
Áó çàìàí îíëàðà äîüðó ýÿëÿí áèð ýÿíú:
– Âàíéà êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Î, Âàíéàíû éàíûíà ÷àüûðûá, îíà áèð ìÿêòóá óçàäàðàã:
– Áóíó ùÿáñõàíàäàí ýþíäÿðìèøëÿð, – äåäè. – Ñÿíÿ ÷àòàúàã, àë îõó,
òåç úàâàá éàç!
– Ìÿêòóáó ñÿíÿ êèì âåðäè?
– Îüëàí ýöëöìñÿéÿðÿê:
____________
– Ùÿáñõàíàäà èøëÿéÿí ãîúà Àíäðåé âåðèá, þçö äÿ òàïøûðûá êè, òåç
úàâàá ýÿòèðèì. Ìÿí Äÿëè Õàëûãûí àäàìûéàì.
373
 Âàíéà áèð àç ñàêèò îëäó, ìÿêòóáó îõóéóá, éàëíûç èêè êÿëìÿäÿí èáà-
ðÿò áèð úàâàá éàçäû. Îüëàí úàâàáû àëûá ýåòäè.
Âàíéà Àçàäûí ìÿêòóáóíó îõóäó. Ìÿêòóáäà àíúàã “Ñÿëàìÿòëèê-
äèðìè? Íèýàðàíàì.” ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
– Ñÿí íÿ úàâàá âåðäèí? – äåéÿ Àðàç ñîðóøäó.
– Éàçäûì êè, “Àðõàéûí îë, ñÿëàìÿòëèêäèð”.
Ùàìû äÿðèí áèð ñöêóò è÷èíäÿ áàøûíû éåðÿ äèêèá äöøöíöðäö.
Ñöêóòó áèðèíúè îëàðàã Âàíéà ïîçäó:
– Ìèøà ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê, îíóí êèì îëäóüóíó ôÿùëÿëÿðÿ áèëäèð-
ìÿê âàõòû ÷àòìûøäûð. Éîõñà áóíäàí ñîíðà îíóí áèçÿ ÷îõ çèéàíû äÿéÿúÿê.
– Ëàçûìäûð, ëàçûìäûð! – äåéÿ ùàìû áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè. Ñîíðà
îíëàð íöìàéèøÿ ÷ûõìàã ö÷öí Øÿìñè ßñÿäóëëàéåâèí ìÿäÿíè éàíûíäà
òîïëàíìûø ôÿùëÿëÿðèí éàíûíà ýåòäèëÿð.
Ìèøàíûí âåðäèéè éàíëûø ìÿëóìàòëàðäàí æàíäàðì èäàðÿñè øöáùÿëÿí-
ìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áó ìÿëóìàòëàð æàíäàðì èäàðÿñèíèí âàõòûíäà ëàçûìè
òÿäáèðëÿð ýþðìÿñèíÿ ìàíå îëóðäó. Õöñóñèëÿ íåôò ðàéîíëàðûíäà äàøíàã-
ëàðà âÿ ãî÷óëàðà ïàéëàíìàã ö÷öí âåðèëÿí ñèëàùûí áîëøåâèêëÿðèí ÿëèíÿ
êå÷ìÿñè Ìèøàíû òàìàìèëÿ åòèáàðäàí ñàëìûøäû. Ìèøà èíäè þç ìþâãåéèíè
áÿðêèòìÿê ö÷öí ìöùöì òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö. Î þç ôÿùëÿ äîñòëàðûíûí äà
îíäàí øöáùÿëÿíäèéèíè ùèññ åäèðäè. Áóíà áàõìàéàðàã, ìöùöì âÿ ÿñàñëû
ìÿëóìàò òîïëàìàã ö÷öí ùÿð äÿôÿ áàúàðäûüû ãÿäÿð íöìàéèøëÿðäÿ âÿ
ìèòèíãëÿðäÿ èøòèðàê åäèðäè.
Íöìàéèø ö÷öí ôÿùëÿëÿð Øÿìñè ßñÿäóëëàéåâèí ìÿäÿíè éàíûíäà òîï-
ëàíìûøäûëàð. Ìèøà äà îíëàðûí àðàñûíäà èäè. Áó çàìàí Âàíéà, Àðàç âÿ
áàøãà ôÿùëÿëÿð ýÿëèá îíëàðà ãàðûøäûëàð.
Âàíéà ùöíäöð áèð äàøûí öñòöíÿ ÷ûõäû. Áöòöí íÿçÿðëÿð îíà äèêèëäè.
Î, Ìèøàíûí àüàú áàøûíà êå÷èðìèø îëäóüó õÿôèééÿ ïàëòàðûíäàêû ôîòîøÿêëèíè
éóõàðû ãàëäûðûá ùàìûéà ýþñòÿðäè. Îíóí õÿôèééÿëèê ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà
ôÿùëÿëÿðÿ ãûñà ìÿëóìàò âåðäè âÿ ÷ûõûøûíû: “Ðÿää îëñóí ÷àð õÿôèééÿëÿðè,
ðÿää îëñóí àðàìûçà ñîõóëìóø Ìèøà êèìè õàèíëÿð!” ñþçëÿðè èëÿ áèòèðäè.
Áöòöí ôÿùëÿëÿð áèð àüûçäàí Âàíéàíûí ñîí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäèëÿð.
Îíëàð Ìèøàíû äèäèá ïàð÷àëàìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Ìèøà ñàíêè éóõó ýþðöðäö, ýþçëÿðèíÿ èíàíìûðäû. Àüàú áàøûíäà äóðàí
æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ àëäûðäûüû ðÿñìè èäè. Îíó ýþðöíúÿ ýþçëÿðè ãàðàëäû,
áåéíè äóìàíëàíäû, ñþç ñþéëÿìÿéÿ èãòèäàðû ãàëìàäû.
Ãðèãîðóí ãÿçÿáëè ñÿñè åøèäèëäè:
– Áèçÿ äöøìÿí îëàí ÷àð õÿôèééÿñè è÷èìèçäÿí ÷ûõñûí, éîõñà áèç áàø-
____________
ãà úöð ÷ûõàðäàðûã!
374
 Ìèøà éåðèíäÿ ìûõëû êèìè äóðóá âÿùøè, öðêÿê ùåéâàí êèìè äþðä
òÿðÿôèíÿ äþéöêöðäö. Àðàç îíà òÿðÿô ýÿëäè. Ãÿçÿáäÿí îä òóòóá éàíàí
ýþçëÿðè èëÿ îíó áàøäàí-àéàüà àúûãëû-àúûãëû ñöçÿðÿê:
– Àë÷àã, ÷ûõ áèçèì àðàìûçäàí! – äåéÿ áàüûðäû.
Ìèøà áèð ñþç äåìÿäÿí ñöðÿòëÿ îíëàðäàí óçàãëàøûðêÿí ôÿùëÿëÿðäÿí
áèð íå÷ÿ íÿôÿðè äàëäàí îíà ôèò ÷àëäû.
Ìèøà þç øÿêëèíè ùàðäàí âÿ íåúÿ ÿëÿ êå÷èðäèêëÿðèíè áèëìÿê ö÷öí îðà-
äàí áèðáàø øÿùÿðÿ, ôîòîãðàô÷û Âàñéàíûí åâèíÿ ýÿëäè. Âàñéà îíó íÿçà-
êÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Îòóðàð-îòóðìàç Âàñéà îíäàí:
– Ñÿíèí äîñòóí ýÿëèá ÷ûõìàäû, áó íåúÿ îëäó? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ùàíñû äîñòóì?
– Äîñòóí Âàíéà. Î ýöí áèçÿ ýÿëìèøäè. Øÿêëèíè ÷ÿêäèðìÿéè ñþç âåð-
äè, àììà áó âàõòà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìàéûáäûð.
– Ñÿí îíó ùàðäàí òàíûéûðñàí?
– Íåúÿ ùàðäàí? Î áèçèì êÿíäëèäèð. Ýÿíúëèê ýöíëÿðèìèçè áèð éåðäÿ
êå÷èðìèøèê. Ùÿëÿ ñÿíäÿí íÿ ÿúÿá áèçÿ ýÿëäèí?
– Ñÿíÿ áèð àç çÿùìÿò âåðÿúÿéÿì. Ìÿíèì ìöõòÿëèô ãèéàôÿëÿðäÿ
÷ÿêäèðäèéèì øÿêèëëÿðè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Ìöìêöíñÿ îíëàðû ýþñòÿð.
Âàñéà ãàëõûá ýåòäè.
Áèð àç ñîíðà ÿëèíäÿ øÿêèëëÿð è÷ÿðè ýèðäè. Ýöëÿ-ýöëÿ:
– Áàüûøëà, – äåäè, – ñÿíäÿí èçèíñèç áóíëàðû äîñòóì Âàíéàéà ýþñòÿð-
ìèøÿì.
Ìèøà úàâàá âåðìÿäè. Î àðòûã áó îõóí îíà ùàðàäàí âÿ íÿ úöð àòûëäû-
üûíû ýþçÿëúÿ àíëàìûøäû. Øÿêèëëÿðè àëûá, äèããÿòëÿ áèð-áèð íÿçÿðäÿí êå÷èðò-
äè. Ñîíðà öçöíö Âàñéàéà òóòóá:
– Ìÿíèì õÿôèééÿ ïàëòàðûíäà ÷ÿêäèðäèéèì øÿêèë ùàíû? – äåéÿ ñîðóøäó.
Âàñéà:
– Áóðàäàäûð, – äåéÿ øÿêèëëÿðè áèð-áèð éîõëàäû. Øÿêèë éîõ èäè. Î ÷îõ
àõòàðäû, øÿêèë òàïûëìàäû.
– Éîõñà Âàíéàéà âåðìèñÿí?
– Éîõ, îíà øÿêèë âåðìÿäèì. Áÿëêÿ õîøóíà ýÿëäèéèíäÿí þçö ýþòö-
ðöá àïàðìûøäûð?
Ìèøà àéàüà ãàëõûá:
– Ñÿí éàõøû òàíûìàäûüûí àäàìà ìÿíèì øÿêèëëÿðèìè íÿ ö÷öí ýþñòÿ-
ðèðñÿí? – äåéÿ ÿñÿáè áèð ùàëäà ñîðóøäó.
____________
– Íåúÿ òàíûìàäûüûí àäàì? Î êèìäèð êè?
– Î, áîëøåâèêäèð, áîëøåâèê òÿøêèëàòûíûí ÿí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí áèðèäèð.
375
 Âàñéà éåðèíäÿ äîíóá ãàëäû. Ìèøà îíà íèôðÿò âÿ ãÿçÿáëÿ õåéëè áàõ-
äûãäàí ñîíðà ÷ûõûá ýåòäè. Âàñéà äàëûñûíúà ÷ûõûá, îíó ÷îõ ÷àüûðäû. Î
ãàéûòìàäû.
Ìèøà áèðáàø æàíäàðì èäàðÿñèíÿ ýÿëäè. Áöòöí ÿùâàëàòû âÿ ôÿùëÿëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí èôøà åäèëäèéèíè íà÷àëíèêèíÿ à÷ûá ñþéëÿäè. Íà÷àëíèê àúû-àúû
ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ñÿí áèçÿ ôÿùëÿëÿð ö÷öí ëàçûì èäèí, – äåäè, – ìàäàì êè, èôøà åäèë-
äèí, èíäè åéíè ìÿãñÿä ö÷öí ñÿíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéèìèç ÷ÿòèí îëàúàã.
Ìèøà ãûçàðäû, áîçàðäû, áóëàøûã ýþçëÿðèíè íà÷àëíèêèí ñòîëóíà äèêèá ãàëäû.
Î þç öçÿðèíäÿêè øöáùÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã, æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ éåíèäÿí
ìþâãå âÿ åòèáàð ãàçàíìàã èñòÿäèéè áèð âàõòäà íà÷àëíèê îíóí àðòûã èøÿ éà-
ðàìàäûüûíû à÷ûãúàñûíà öçöíÿ ñþéëÿéèðäè. Î ÷îõ äöøöíäö, ëàêèí úàâàá âåð-
ìÿéÿ áèð ñþç òàïìàäû. Íà÷àëíèê êàðýöçàðû ÷àüûðäû. Ìèøàíû îíà ýþñòÿðèá:
– Áóíà àõûðûíúû äÿôÿ îëìàã øÿðòè èëÿ òþùìÿò âåðèá èøÿ òèê, – äåäè.

ÁÅØÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿð ýöíäÿí-ýöíÿ úàíëàíûðäû. Ùÿð ýöí òÿøêèëàò ðÿù-

áÿðëÿðè âÿ ôÿàë ôÿùëÿëÿð òóòóëóá ùÿáñÿ àòûëûðäû. Áóíà áàõìàéàðàã, òÿòèë âÿ
íöìàéèø áöòöí ãöââÿòè èëÿ äàâàì åäèðäè. Áèð ÷îõ ãóðáàí âåðÿí áó äàâàì-
ëû òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿð éàòäûüû çàìàí Äîããóç éàíâàð ùàäèñÿñè áàø âåðäè.
Ïðîëåòàðèàòûí èíãèëàá ðóùó èëÿ úîøóá-äàøäûüû áèð çàìàíäà Ïóòèëîâ çàâîäóí-
äàí áèð íå÷ÿ ôÿùëÿíèí ãîâóëìàñû áþéöê áèð ùÿéÿúàí äîüóðäó. Ïåòåðáóðã-
äà öìóìè òÿòèëëÿð áàøëàíäû. Ôÿùëÿëÿð êåøèø Ãàïîíóí ìÿñëÿùÿòè èëÿ ÷àðûí
éàíûíà ýåäèá þçö èëÿ ýþðöøìÿéÿ âÿ äÿðäëÿðèíè à÷ûá îíà ñþéëÿìÿéÿ ãÿðàð
âåðäèëÿð. Éàíâàðûí 9-äà áþéöê áèð èçäèùàìëà èðÿëèäÿ õà÷ âÿ ÷àðûí ðÿñìè
Ãûø ñàðàéûíà äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Äÿñòÿ è÷èíäÿí áèð íå÷ÿ ñÿñ åøèäèëäè:
– Ñàðàéäàí ôÿùëÿëÿðÿ ÷àðÿ îëìàç!
– Àçàäëûã âåðèëìÿç, àëûíàð!
Êåøèø Ãàïîíóí ðèéàêàð ñþçöíÿ âÿ ÷àðûí ìÿðùÿìÿòèíÿ èíàíìûø ôÿùëÿ-
ëÿð àðàñûíäà òÿðÿääöä âÿ ùÿéÿúàí äîüäó. Áèð íå÷ÿ íÿôÿð óúàäàí áàüûðäû:
– Ãîâóí áó äèíñèçëÿðè!..
– Ãîâóí áó öñéàí÷û øåéòàíëàðû!
____________
Êöòëÿ èðÿëèéÿ äîüðó äàëüàëàíäû. Áèð àç ñîíðà ñàðàéûí éàõûíëûüûíäà
äóðóá ÷àðäàí úàâàá ýþçëÿäèëÿð. Ìÿðùÿìÿò óìäóãëàðû ñàðàé îíëàðà éàé-
376
ëûì àòÿøè èëÿ úàâàá âåðäè. Ìèíëÿðúÿ ýöíàùñûç ôÿùëÿ ãàíûíà ãÿëòàí îëäó.
Áó àòÿø ñÿñè áöòöí Ðóñèéàéà éàéûëäû. Ùÿòòà ìÿüðóð, äèê áàøëàðûíû ýþé-
ëÿðäÿêè áóëóäëàðà äàéàìûø Ãàôãàç äàüëàðûíû áåëÿ àøûá îíóí ÿí ãöââÿòëè
äàëüàñû Àçÿðáàéúàíûí ôÿùëÿ ìÿðêÿçè îëàí Áàêû íåôò ðàéîíëàðûíû áöðöäö.
Ùÿð éåðäÿ ÷àðûí âÿ õà÷ûí ãàíëû ìÿðùÿìÿòèíè ýþðìöø âÿ àíëàìûø ôÿùëÿ-
ëÿð áöòöí ãöââÿòè èëÿ èíãèëàáà ñàðûëäû. Ñöðÿòëÿ úîøóá-äàøìàãäà îëàí èí-
ãèëàá êÿíäëèëÿð öçÿðèíäÿ äÿ áþéöê òÿñèð áóðàõäû. Ùÿð éåðäÿ êÿíäëè ùÿðÿ-
êàòû ýåíèøëÿíäè, áöòöí Ðóñèéàíû áöðöäö, ìöëêÿäàð ÿìëàêû çÿáò îëóíìà-
üà áàøëàäû. ×àð, èíãèëàá øþëÿñèíè ñþíäöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ìÿúëèñè-ìÿáó-
ñàí ëàéèùÿñèíè íÿøð åòäè. Ëàéèùÿäÿ ìÿúëèñ öçâëÿðèíÿ éàëíûç èøòèðàê ùöãóãó
âåðèëèð, ôÿùëÿëÿð ñå÷êè ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèðäè. Áîëøåâèêëÿðèí Ìÿð-
êÿçè Êîìèòÿñè ñå÷êèíè âÿ ìÿúëèñè-ìÿáóñàíû áîéêîò åòäè.

***

Ôÿùëÿëÿð ôÿùëÿ ãûøëàñû ùÿéÿòèíèí ãàïûñû àüçûíäà òîïà-òîïà äóðóá áó

ùàãäà äàíûøûðäûëàð. Óúàáîé, ñêåëåò êèìè ãóðó îëàí Âàíéà éóìðóüóíó
ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Áÿñäèð, áèç áó àúëûüà, ãûòëûüà ñîí âåðìÿëèéèê, – äåéèðäè, – áèçÿ ùå÷
áèð ôàéäàñû îëìàéàí ìöùàðèáÿëÿð à÷àí, þëêÿëÿðèí ùÿéàò äàìàðûíû ñîðàí
÷àð ùþêóìÿòèíè êþêöíäÿí äåâèðìÿê ëàçûìäûð!
Îíóí êèìè àðûã, îðòàáîéëó ñàðûøûí áèð ôÿùëÿ:
– Åé, Âàíéà, ñÿí ùÿìèøÿ òÿðñ äàíûøûðñàí, – äåéèðäè, – âÿçèééÿòèí
áåëÿ àüûð çàìàíûíäà ñÿí áèçè ùàðà ÷ÿêèðñÿí?
– Àúûíäàí èò êèìè ýÿáÿðìÿêäÿíñÿ, íàìóñëà äöøìÿíëÿ ÷àðïûøûá
þëìÿéÿ!
– Âÿòÿíèí áó âàõòûíäà áèçè äÿ öñéàíàìû ÷àüûðûðñàí?
– Áóíó àíúàã âÿòÿíèí õàèí âÿ íàìóññóç îüóëëàðû åäÿð!
– Åé Ïåòêà, ìÿí ñèçè éàõøû òàíûéûðàì. Íàìóñäàí ùÿð êèì äàíûøñà,
ñèç äàíûøìàéûí! Ìÿí ñèçè öñéàíà éîõ, èíãèëàáà ÷àüûðûðàì. Áó ìöùàðè-
áÿäÿí áèç íÿ ãàçàíäûã? Òîðïàüûìûçìû àçäûð? Áó áèàáûð÷û ìÿüëóáèééÿò
÷àð öñóëè-èäàðÿñèíèí íÿ ãÿäÿð ÷öðöê âÿ éàðàìàç îëäóüóíó èñáàò åòìÿ-
éèðìè? Áó ãàíëû ìöùàðèáÿ öçöíäÿí ïóëëàð äàüûëäû, ÷àëûøãàí, èøëÿê ÿëëÿð
ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûíûá ìöùàðèáÿäÿ ìÿùâ îëäó; òÿñÿððöôàò òàìàìèëÿ ïîçóë-
äó; ÿðçàã áèðÿ èêè áàùàëàíäû; õàëã è÷èíÿ àúëûã âÿ õÿñòÿëèê éàéûëäû. Ìÿì-
ëÿêÿò àúëûã âÿ åùòèéàú è÷èíäÿ ÷ûðïûíûð. Áóíó ùþêóìÿò ýþðÿ-ýþðÿ áó
____________
ôÿëàêÿòèí ãàðøûñûíû àëìàã ÿâÿçèíÿ ýöíäÿí-ýöíÿ õÿôèééÿëÿðèíè àðòûðûð,
õàëãû ñöíýö âÿ ãîðõó àëòûíäà ñàõëàìàüà ÷àëûøûð. Áàõ, áóäóð ìöäàôèÿ åò-
377
äèéèí âÿòÿí âÿ îíó ÿëèíäÿ îéóíúàã åäÿí ùþêóìÿò! Áàõ, áóäóð õàèíëèê
âÿ íàìóññóçëóã! ×àðûí âÿ áóðæóàçèéàíûí ãóéðóüóíäà ñöðöíÿí ìîíàð-
õèñòëÿðèí íÿ ãÿäÿð íàìóñëó îëäóüó ìåéäàíäàäûð. Ñèç íàìóñäàí ùå÷ áèð
çàìàí äàíûøìàéûí! Íàìóñëó îüóëëàð âÿòÿíèìèçè âÿ õàëãûìûçû áó àçüûí
úàíàâàðûí ãàíëû ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìàüà ÷àëûøàð!
Ôÿùëÿëÿð Âàíéàíûí ñþçöíö òÿñäèã åòäèëÿð. Àðàç þçöíö ñàõëàéà áèë-
ìÿéèá ýóðëàéàí ñÿñëÿ ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
– Âàíéà äîüðó äåéèð, ÷îõ äîüðó äåéèð. Ìÿí áó ïåòêàëàðà òÿÿúúöá
åäèðÿì. Áóíëàð ÷àðûí íÿéèíÿ àøèãäèð? Ïðîëåòàðèàò áó àçüûí ÷àðûí, î õàèí
êàäåòëÿðèí ýþçöíÿ îõ êèìè áàòäûüû âÿ îíó áöòöí âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóí-
äàí ìÿùðóì åäèá ùåéâàí êèìè éàøàòäûüû ùàëäà, áóíëàð éåíÿ áóðæóàçèéà-
íû, îíóí ùàìèñè îëàí ÷àðû äþðäÿëëè òóòìàã èñòÿéèð. Áó ðèéàêàðëûã äåéèëìè?
Ñèçúÿ íàìóñ áó èñÿ, áèçÿ ëàçûì äåéèë! Ãîé î ðèéàêàð íàìóñ ñèçèí îëñóí!
Ïåòêà äîäàãàëòû ìûðûëäàíäû:
– ßëáÿòòÿ, Âàíéà êèìè âÿòÿí õàèíëÿðèíèí ñþçö ñèç ìöñÿëìàíëàð
ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð. Ñèç íÿ èòèðèðñèíèç?!
Áóíó åøèäèíúÿ Àðàç áàðûò êèìè ïàðòëàäû:
– Åé Ïåòêà, ñÿí äîäàãàëòû ÷îõ ìûðûëäàíìà, ñþçöí âàð, êèøè êèìè à÷ûã
ñþéëÿ. Áèëèðÿì, ñÿí äåìÿê èñòÿéèðñÿí êè, áó àçüûí ÷àðûí éûðòûúû ïÿíúÿñè
àëòûíäà èíëÿéÿí áÿäáÿõò þëêÿëÿð ìöñòÿìëÿêÿìèçäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ÿùà-
ëèñèíè ýåúÿ-ýöíäöç ùåéâàí êèìè èøëÿòìÿê, þçöíö èíÿê êèìè ñàüûá áöòöí
ìÿùñóëàò âÿ èñòåùñàëàòûíû äàøûìàã áèçèì ùàããûìûçäûð. Ùàíû? Áÿñ íå÷èí
ñÿí âÿ ñÿíèí êèìè êÿíäèíè, òîðïàüûíû àòûá áàøãà þëêÿëÿðÿ äàüûëàí ðóñëàð
äà ìÿíèì êèìè àúäûð?! Ñÿí áóíó ùå÷ äöøöíöðñÿíìè? Õàëãëàð äöøìÿíè
îëàí ñèç ìîíàðõèñòëÿðèí êÿëëÿñèíè ñûëäûðûì ãàéàëàðà ÷ûðïà-÷ûðïà áó ìóð-
äàð ôèêèðëÿðè áàøëàðäàí ÷ûõàðìàëûéûã.
Ãðèãîð ýöëÿ-ýöëÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ âóðäó:
– Ùàããûí âàð Àðàç, áóíëàðûí äàð áåéíèíÿ áèçèì ýåíèø ìÿíàäà äö-
øöíäöéöìöç âÿòÿí êÿëìÿñè ñûüà áèëìÿç! Õàëã äöøìÿíëÿðè îëàí áó ìèë-
ëÿò÷è ðóñëàð áàøãà õàëãëàðà òÿùêèì÷èëèê äþâðöíäÿ éàøàéàí êþëÿ êèìè áàõûð.
Îíëàð áèçèì ñûðàëàðûìûçäà îëàí øöóðñóçëàðû äà þç òÿñèðëÿðè àëòûíà àëìûø-
ëàð. Ýþðìöðñÿí àú Ïåòêà þçöíöí äÿ êþëÿ îëäóüóíó äöøöíöá àíëàìûð.
– Áèð áóíà áàõ, àúûíäàí ñàïñàðû ñàðàëûá, áèçèì àú áÿéëÿð êèìè ôèê-
ðèíäÿí àüàëûã êå÷èð, – äåéÿ Àðàç ôèêèðëÿðèíè äàâàì åòäèðäè. – Ãóðó õöë-
éàäàí èíñàíûí ãàðíû äîéìàç!
Ãðèãîð:
____________
– Áó ñþçëÿðèí ùå÷ áèðè îíóí áàøûíà ýèðìÿäè. Ãîé áèð àç äöøöíñöí.
378
 – Ùÿëÿ áèçèì è÷èìèçäÿ þç ýöúöíÿ èíàíìàéàí, ñèìàñûíû èòèðìèø áåëÿ
ôÿùëÿëÿð àç äåéèë, – äåéÿ Âàíéà öçöíö Àðàçà òóòóá òÿçÿäÿí ñþùáÿòÿ
ãàðûøäû. – Áóíëàðà þç ñèíôèíè, äîñò-äöøìÿíèíè òàíûòìàã áèçäÿí íÿ ãÿäÿð
èðàäÿ, ñÿáèð âÿ ìÿòàíÿò èñòÿéèð. Áàõ, òÿøêèëàòûí ãàðøûñûíäà áåëÿ ìöùöì
ìÿñÿëÿëÿð äóðóð.
Ñÿðêèñ ÿëèíäÿ ãÿçåò ôÿùëÿëÿðÿ éàíàøäû:
– Éîëäàøëàð, éåíè õÿáÿðè åøèòìèñèíèçìè? ×àð úàíûíû äèøèíÿ òóòóá
ìÿúëèñè-ìöÿñèñàí ëàéèùÿñèíè íÿøð åäèá. Ëàéèùÿäÿ áèç ôÿùëÿëÿðÿ ñå÷êè
ùöãóãó âåðèëìèð.
Âàíéà ãÿçåòè àúûãëà äàðòûá Ïåòêàíûí öñòöíÿ àòäû:
– Áóéóð, Ïåòêà, áóéóð, áó äà ñÿíèí ñåâèìëè âÿ ìÿðùÿìÿòëè ÷àðûí! Î
ñÿíè èíñàí éåðèíÿ ãîéìàéûá ùÿð áèð ùöãóãäàí ìÿùðóì åäèð, ñÿí îíó
äþðäÿëëè òóòóðñàí.
– Î áèçè ñóéó êÿñèëìèø äÿéèðìàíà äþíäÿðäè, éåíÿ ÿë ÷ÿêìèð.
– Ìÿðêÿçè Êîìèòÿ áó ñå÷êèíè âÿ ìÿúëèñè, øöáùÿñèç, áàéêîò åäÿúÿê.
Ôèðãÿìèçèí ýþòöðäöéö ÿñàñ õÿòò ÷îõ äîüðóäóð: èíãèëàáû äÿðèíëÿøäèðìÿê,
ñèíôè ìöáàðèçÿíè êÿñêèíëÿøäèðìÿê, ôÿùëÿ âÿ êÿíäëè áèðëèéè èëÿ ÷àðëûüû
êþêöíäÿí éûõûá äàüûòìàã.
– Éàøàñûí èíãèëàá!..
Éûüûíúàüà òîïëàíàí ôÿùëÿëÿð ýåò-ýåäÿ ÷îõàëûðäû. Áóíäàí õÿáÿð òó-
òàí ìåíøåâèêëÿð äÿ þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè âÿ òÿðÿôäàðëàðûíû éûüûíúàüà
ýþíäÿðìèøäèëÿð. Ìåíøåâèê íöìàéÿíäÿëÿðè èãòèñàäè òÿëÿáëÿðëÿ êèôàéÿò-
ëÿíìÿéè, áóðæóàçèéà èëÿ ÿëáèð ùÿðÿêÿò åòìÿéè òÿëÿá åäèðäèëÿð. ×ûõûø
åäÿí ôÿùëÿëÿðèí ÷îõó îíëàðûí áó ôèêèðëÿðèíè òÿíãèä åäèð, áîëøåâèêëÿðèí
õÿòò-ùÿðÿêÿòèíè ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð.
Âàíéà îíäàí ãàáàã ÷ûõûø åäÿí âÿ ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà ùÿìèøÿ ìåí-
øåâèê ôèêèðëÿðè éàéàí Èìðàíû òÿíãèä åòäèêäÿí ñîíðà äåäè:
– Áèç àúûíäàí þëñÿê äÿ èíãèëàáû àõûðà ãÿäÿð äàâàì åòäèðìÿëèéèê.
ìöòëÿãèééÿòè éûõìàéûíúà ïðîëåòàðèàòà, õàëãëàðà àçàäëûã, ùÿéàò âÿ ñÿàäÿò
éîõäóð. ×àð áèçè ìöùàðèáÿ çàìàíû ãóðøóí ãàáàüûíà ýþíäÿðèð, äèíúëèê
âàõòû àúûíäàí þëäöðöð.
Àðàç îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Ìåíøåâèêëÿðèí èêèöçëö ñèéàñÿòè áèçè àëäàäà áèëìÿç! – äåäè. – Îíëàð
÷àðûí èêèáàøëû ãàðòàëûíà áÿíçÿéèð. Àíúàã áèð ôÿðãè âàð: îíóí ùÿð èêè áà-
øû áèð-áèðèíÿ áÿíçÿäèéè ùàëäà, áóíëàðûí áèð-áèðëÿðèíÿ áÿíçÿìÿéÿí èêè
áàøû, èêè ãÿëáè âàð. Ùÿì ïðîëåòàðèàòû ÿëäÿ òóòìàã, ùÿì äÿ ÷àð âÿ ÷àð
____________
ãóéðóãëàðû èëÿ éîëëàøìàã èñòÿéèð. Áó èêèöçëö ñèéàñÿò ïðîëåòàðèàòûí äàâàì
åòäèðäèéè èíãèëàáà áþéöê çÿðáÿ äåéèëìè?
379
 Àðàçûí ñþçëÿðè Èìðàíû áÿðê ÿñÿáèëÿøäèðäè:
– Åé, áóðà áàõ, þçöíäÿí ÷îõ ÷ûõûðñàí, – äåéÿ î òÿðñ-òÿðñ Àðàçà
áàõäû. – Áèç ùÿëÿ ãàòûã êèìè óéóøìàãäà îëàí ïðîëåòàðèàòû ÷àðûí ãóðøóí-
ëàðûíà ãóðáàí âåðÿ áèëìÿðèê. Áèçèì ö÷öí ùÿð áèð ïðîëåòàðèàò ãèéìÿòëèäèð.
Âàíéà ÿëè èëÿ Èìðàíû ñàêèò åäÿðÿê, ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Èìðàí, áèëèðÿì, ñÿíè ìåíøåâèêëÿðÿ ñàðû ÷ÿêÿí îíëàðûí éàüëû äèëè,
éàëàí âÿäëÿðèäèð. Îíëàð äÿíèçäÿ ãîïàí ôûðòûíàäàí ãîðõóá ñàùèëëÿðÿ ñûüû-
íàí, êè÷èê äàëüàúûãëàðëà îéíàéàí ãîðõàã øàìàéû áàëûãëàðû êèìèäèð. Èíãè-
ëàá äÿíèçèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ úóììàã ö÷öí íÿùÿíý ýÿðÿêäèð, íÿùÿíý!
Éûüûíúàãäàêû ìåíøåâèêëÿðäÿí áèðè êèíàéÿ èëÿ:
– ×îõ þéöíìÿéèí, ñèçèí äÿ íåúÿ íÿùÿíý îëäóüóíóçó áèëèðèê! – äåéÿ
ãûøãûðäû.
Áèð áàøãàñû èñÿ Âàíéàéà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç èíãèëàáûí òÿäðèúëÿ èíêèøàô åòìÿñè òÿðÿôäàðûéûã. Ñèçèí êèìè êàë
ìåéâÿíè àüàúäàí ñèëêÿëÿéèá éåðÿ òþêìöðöê.
– Ñèçèí ö÷öí ìåéâÿëÿð ùÿìèøÿ êàëäûð. Áóíëàð áÿùàíÿäèð. Ãîðõàã-
ñûíûç, ãîðõàã. Ñèç ïðîëåòàð èíãèëàáûíà ÿíýÿë îëóðñóíóç. Èíãèëàá ùÿð òÿðÿ-
ôÿ ãîë-áóäàã àòûá úàíëàíäûüû áèð âàõòäà ñèç çàëûì áèð úÿëëàä êèìè îíóí
ñàüëàì ãîëëàðûíû êÿñèá, ÷ûëïàã áóðàõìàã èñòÿéèðñèíèç. Ñèç ïðîëåòàðèàòûí
öçäÿ äîñòó, öðÿêäÿ äöøìÿíèñèíèç.
Àðàç Âàíéàíûí ñþçëÿðèíÿ ãöââÿò âåðèá:
– Áèçè ùå÷ áèð øåé ãîðõóäà áèëìÿç! – äåéÿ óúàäàí ãûøãûðäû. – Áó
àñëàí ìåéäàíûäûð, êèì ãîðõóð, ýÿëìÿñèí, áèç áàøëàäûüûìûç èíãèëàáû ñî-
íóíà ãÿäÿð äàâàì åòäèðÿúÿéèê! Éàøàñûí èíãèëàá!

***

Èíãèëàá áöòöí øÿùÿðëÿðÿ, êÿíäëÿðÿ, îðäó âÿ äîíàíìà è÷ÿðèñèíÿ

ãÿäÿð éàéûëäû. Ïî÷ò-òåëåãðàô âÿ äÿìèðéîë÷óëàð òÿòèëè äÿ áàøëàíäû. Áàøû-
íû òàìàìèëÿ èòèðìèø ùþêóìÿò ìàíèôåñò åëàí åòäè, ñèéàñè àçàäëûã, öìóìè
ñå÷êè ùöãóãó âÿ áàøãà ùöãóãëàð âÿä îëóíäó. Ùþêóìÿòèí áó ìàíèôåñòè
âàðëû ñèíèô âÿ çöìðÿëÿðè áèð ãÿäÿð òÿìèí åòäè.
Þëêÿäÿ áþéöê áèð úàíëàíìà âàðäû. Ùÿð éåðäÿ íöìàéèøëÿð, ìèòèíã-
ëÿð êå÷èðèëèð, ñèéàñè äóñòàãëàð àçàä åäèëèðäè; éåíè ãÿçåòëÿð, ìÿúìóÿëÿð âÿ
êèòàá÷àëàð íÿøð åäèëèð, âÿðÿãÿëÿð ïàéëàíûð, ùÿð ôèðãÿ þç ìÿôêóðÿñèíè
éàéìàüà, þç ïðîãðàìûíû ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
____________
Àçÿðáàéúàíäà éåðëè ôÿùëÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòëÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòäà èøòè-
ðàê åòìÿñè âÿ éåðëè çèéàëûëàðûí ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí èíãèëàáà ðÿüáÿòè ùþ-
380
êóìÿòè àúûãëàíäûðäûüû êèìè, éåðëè áóðæóàçèéàíû äà éàìàí ãîðõóòäó.
Îíëàð þçëÿðèíè ùþêóìÿòÿ ñàäèã ýþñòÿðìÿê ö÷öí êö÷ÿ àëâåð÷èëÿðèíè áàø-
ëàðûíà òîïëàéûá ðóñ ìîíàðõèñòëÿðèíèí Áþéöê êèëñÿ ùÿéÿòèíäÿ åòäèêëÿðè
ìèòèíãëÿðÿ ñîõóëóð, îíëàðëà áèðëèêäÿ êö÷ÿëÿðäÿ íöìàéèø åäèð, ùÿð éåðäÿ
èíãèëàá÷û çèéàëûëàðû ùÿäÿëÿéèá òÿùãèð åäèðäèëÿð. Áó ýåäèøëÿ õåéèð ýþçëÿ-
äèêëÿðè èíãèëàáûí íÿùàéÿò îíëàðà ìÿçàð îëàúàüûíäàí ãîðõóá áóðæóàçèéà
âÿ ëèáåðàë çèéàëûëàð ÷àð òÿðÿôèíÿ êå÷äèëÿð. ×àð Èêèíúè äóìàíû à÷ûëìàìûø
áóðàõäû. Èíãèëàá÷ûëàð òóòóëóá ùÿáñÿ àòûëäû. Ìöâÿããÿòè îëñà äà èíãèëàáû
éàòûðìàã âÿ èñòèñèíäÿ ãûçûíìàã ö÷öí õàèí ÷àð ãóéðóãëàðû åðìÿíè-
ìöñÿëìàí àðàñûíäà éåíèäÿí éàíüûí òþðÿòäèëÿð.
ßêñèíãèëàáûí ùöúóìà êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã èíãèëàáè ùÿðÿêàò ýå-
íèøëÿíèðäè. Áîëøåâèêëÿð ëèáåðàë áóðæóà ýþðöøëÿðè èëÿ, åëÿúÿ äÿ áàðûøäûðûúû-
ëûã ñèéàñÿòè éöðöäÿí ìåíøåâèêëÿðëÿ ãÿòè ìöáàðèçÿ àïàðûð, áöòöí ìèòèíã
âÿ éûüûíúàãëàðäà îíëàðû èôøà åäèðäèëÿð. Ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà ñèíôè ýþðöø âÿ
ôèðãÿ ìöáàðèçÿñè î ãÿäÿð áÿðêèìèøäè êè, áÿçÿí ìöáàùèñÿëÿð, äåéèøìÿ
âÿ ñþçëÿøìÿëÿð âóðóøìàéà ÷åâðèëèðäè.

II

Íöìàéèø, äÿíèçèí ýþáÿéèíäÿí ãîïóá ýÿëÿí âÿ ñàùèëÿ éàõûíëàøäûã-

úà ýåíèøëÿíÿí äàëüàëàð êèìè øÿùÿðèí áàø êö÷ÿñèíÿ äîüðó àüûð-àüûð èðÿ-
ëèëÿéèðäè. ßòðàô äèëñèç áèð øöáùÿ âÿ ãîðõó è÷èíäÿ ñàêèò-ñàêèò èíëÿéèð,
áîìáîø êö÷ÿëÿðäÿ ïîëèñ âÿ êàçàê èçè ýþðöíìöðäö. Àðàáèð ñÿêèëÿðëÿ êå-
÷ÿíëÿð ìöùöì áèð èøè îëàí àäàìëàð êèìè êö÷ÿëÿðäÿí òåç ñîâóøóá ýåäèð,
êå÷èäëÿðäÿ áàø-áàøà âåðÿí àäàìëàð èñÿ ÿëëÿðè èëÿ àøàüûëàðû ýþñòÿðÿðÿê,
áèð-áèðëÿðèíÿ íÿ èñÿ äåéèðäèëÿð. Ãîðõóíú áèð ùàäèñÿ åøèòìèø êèìè ùàìû-
íûí ýþçöíäÿ ùÿéÿúàí âÿ êÿäÿð ãûüûëúûìëàðû ó÷óøóðäó. Áèð äöêàí÷û ãàïû
àüçûíäà äóðóá ãîðõà-ãîðõà ãîíøóñóíà:
– Áó òÿðÿôëÿð ñàêèòëèêäèð – äåéèðäè.
– Òÿëÿñìÿ, áèð äÿíÿ ñàëàìàò äöêàí ãàëìàéàúàã. Áó òàëàí äàëüàñû
øÿùÿðèí ùÿð òÿðÿôèíè áöðöéÿúÿê.
Ãîíøó ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, î áèðè êö÷ÿíèí òèíèíäÿ áàøûïîçóã áèð
äÿñòÿ ýþðöíäö. Îíëàð ãîëòóãëàðûíäà òîï-òîï áàçàð ìàëû éóõàðûéà äîüðó
éåéèí àääûìëàðëà ýåäèðäèëÿð. Ùàìûíûí íÿçÿðè îíëàðäà èäè. Êèìñÿ ÿëè èëÿ
îíëàðû ýþñòÿðèá:
____________
– Òàëàí÷ûëàð, òàëàí÷ûëàð! – äåéÿ áàüûðäû. Äöêàí÷ûëàð áèð-áèðèíÿ
äÿéäè, äöêàíëàð áèð àíûí è÷èíäÿ áàüëàíäû. Ùàìû êö÷ÿ êå÷èäëÿðèíÿ éûüû-
381
øûá, áó ùàäèñÿíèí íÿ èëÿ ãóðòàðàúàüûíû ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ìöõòÿëèô
ïåøÿëè àäàìëàðäàí òÿøêèë åäèëìèø áó áàøûïîçóã äÿñòÿëÿð øÿùÿðäÿ ãàðû-
øûãëûã òþðÿòìÿê âÿ áó éîëëà èíãèëàáà çÿðáÿ âóðìàã ìÿãñÿäè èëÿ ùþêó-
ìÿò òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëÿí áèð ôûðûëäàã èäè. Áó çàìàí ÿëëÿðèíäÿ ëèíý âÿ
÷ÿêèú îëàí èêèíúè áèð áàøûïîçóã äÿñòÿ ýþðöíäö. Îíëàðû àúûãëû áèð áàõûø-
ëà ñöçÿí áèð äöêàí÷û ãîíøóñóíà:
– Áóðà áàõ, ìÿíèì äöêàíûìà ÿë âóðñàëàð äàéàíà áèëìÿéÿúÿéÿì
– äåäè.
– Íåéëÿéÿúÿêñÿí? ßëèíäÿí íÿ ýÿëÿð?
– Íÿ ãÿäÿð ýöúöì âàð âóðóøàúàüàì, þëöá þëäöðÿúÿéÿì.
Áàøûïîçóã äÿñòÿ ôÿùëÿ íöìàéèøèíè ýþðöíúÿ áàøãà áèð êö÷ÿéÿ áó-
ðóëäó. Ôÿùëÿëÿð ÿëëÿðèíäÿ ãûðìûçû áàéðàãëàð âÿ öçÿðèíäÿ “Ðÿää îëñóí
ìöòëÿãèééÿò!” ñþçëÿðè éàçûëìûø ïëàêàòëàðëà ýåíèø êö÷ÿíèí îðòàñû èëÿ
Ìàðñåëéîçà îõóéà-îõóéà èðÿëèëÿéèðäè. Ñèëàùëû ãîðóéóúóëàð áèð-áèðèíäÿí
àðàëû, íöìàéèø äÿñòÿñèíèí ÿòðàôûíäà äèâàð äèáè èëÿ ýåäèðäèëÿð. Áó çàìàí
ãàðøû òÿðÿôäÿí áàøãà áèð íöìàéèø÷è äÿñòÿñè ýþðöíäö. Íöìàéèø÷èëÿðèí
ÿëëÿðèíäÿ èðè õà÷ âÿ ÷àðûí øÿêëè âàðäû. Îíëàð “Áîæå, ñàðéà õðàíè!” ùèì-
íèíè îõóéà-îõóéà ýÿëèðäèëÿð. Áó äÿñòÿäÿêèëÿðèí ÷îõó ïàäøàùïÿðÿñò âÿ
÷àð ìÿìóðëàðû îëàí êàäåòëÿð èäè. Îíëàðû àðõàäàí, ñàüäàí âÿ ñîëäàí àòëû
êàçàêëàð âÿ ïîëèñëÿð àðàéà àëìûøäû.
Ôÿùëÿ íöìàéèøè ôûðòûíàëû äÿíèç êèìè äàëüàëàíäû. À÷ûëàí èëê ýöëëÿ ÷àðûí
øÿêëèíè äÿëèá êå÷äè. ïàäøàùïÿðÿñò íöìàéèø÷èëÿð ãàðà áóëóä êèìè ÿòðàôà
ñÿïÿëÿíäèëÿð. Êàçàêëàð âÿ ïîëèñëÿð äÿ àòÿø à÷äû. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ãûç-
üûí àòûøìà áàøëàíäû.
Èêè ñààò ÷ÿêÿí áó ãàíëû âóðóøìàäàí ñîíðà éåíÿ ùÿð éåðÿ áèð ñöêóò
÷þêìöøäö.
Áó èêè ñààò àòûøìà è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõ øåé îëìóøäó. Ùÿð èêè òÿðÿô áþéöê
òÿëÿôàò âåðìèø, íöìàéèø ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñè òóòóëóá ùÿáñÿ àòûë-
ìûø, Àðàç ñàü ãàáûðüàñûíäàí áÿðê éàðàëàíìûøäû. Î, àëäûüû éàðàäàí áöä-
ðÿäè, òåç þçöíö äîüðóëäóá äèâàð äèáèíÿ ÷ÿêèëäè. Ýöëëÿ ñàü áþéðöíö áÿðê
éàðàëàìûøäû.
Êàçàêëàð àòûøà-àòûøà îíëàðû Ãàðàøÿùÿðÿ äîüðó ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð
åòìèø, êö÷ÿëÿð áîøàëìûø, ùÿéàò åëÿ áèë äàéàíìûøäû; ôÿãÿò Àðàçûí àëäûüû
éàðàäàí àõàí ãàí äàéàíìûðäû. Þçöíö õÿñòÿõàíàéà ÷àòäûðûíúàéà ãÿäÿð
ãàíû ñàõëàìàã ö÷öí èêè ÿëèíè éàðàñûíûí àüçûíà ãîéóá éàâàø-éàâàø
ýåäèðäè. Èêè-ö÷ êâàðòàë ýåòäèêäÿí ñîíðà êö÷ÿäÿ èêè íÿôÿðÿ ðàñò ýÿëäè.
____________
Îíëàð Àðàçûí öñò-áàøûíäà ãàí ýþðöá îíäàí ñîðóøäóëàð:
– Ñÿíÿ íÿ îëóá?
382
 Àðàç ÿùâàëàòû ãûñàúà äàíûøäû. Îíëàð Àðàçû õÿñòÿõàíàéà àïàðäûëàð.
Õÿñòÿõàíà ìöäèðè îíëàðû øöáùÿëè íÿçÿðëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà áèð ìöñ-
òÿíòèã êèìè: “Áó ýöëëÿ ñÿíÿ ùàðäà äÿéäè? Ñèç îðäà íÿ åäèðäèíèç?” êèìè
ñóàëëàðëà óçóí-óçàäû ñîðüó-ñóàëà áàøëàäû. Éîëäàøëàðû ìÿñÿëÿíè áèëäèê-
ëÿðèíÿ ýþðÿ ìöäèðè àëäàäàðàã:
– Áèç éîë èëÿ âàüçàëà ýåäèðäèê. Ãàðøûìûçà áèð ôÿùëÿ äÿñòÿñè ÷ûõäû.
Áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëèá îíëàðà áàõûðäûã. Áèðäÿí àòûøìà ãîïäó. Êàçàêëàð ôÿù-
ëÿëÿðÿ, ôÿùëÿëÿð êàçàêëàðà àòìàüà áàøëàäû. Áó çàìàí áèç ãà÷ûá ãóðòàð-
ìàã èñòÿðêÿí éîëäàøûìûç éàðàëàíäû, – äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð.
Ìöäèð èñòÿð-èñòÿìÿç Àðàçû ãÿáóë åòäè. Òåç äîêòîð ÷àüûðäûëàð. Äîê-
òîð Àðàçûí éàðàñûíû à÷ûá ìöàéèíÿ åòäèêäÿí ñîíðà ÿìÿëèééàòà áàøëàäû.
Ñîíðà ùåéðÿòëÿ éàíûíäàêû øÿôãÿò áàúûñûíà:
– ×îõ öðÿêëè âÿ ñàüëàì àäàìäûð, ÿìÿëèééàò çàìàíû ùå÷ ýþçöíö äÿ
ãûðïìàäû, – äåéÿ øÿôãÿò áàúûñûíà áàõàðàã òÿÿúúöáëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè.
Ñîíðà î, õÿñòÿíè èêèíúè ïàëàòàéà êå÷èðìÿê ùàããûíäà ýþñòÿðèø âåðäè.
Àðàçû äîêòîðóí ìöøàéèÿòè èëÿ õÿðÿê öñòöíäÿ èêèíúè ïàëàòàéà ýÿòèðèá, áîø
áèð ÷àðïàéû öçÿðèíÿ óçàòäûëàð. Äîêòîð îíóí íÿáçèíè éîõëàéûá:
– Òÿðïÿíìÿ, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷åâðèëìÿ, éàðàí äÿðèí âÿ àüûðäûð.
Åùòèéàòëû îë! – äåäè âÿ öçöíö øÿôãÿò áàúûñûíà òóòóá, õÿñòÿéÿ ãàéüû èëÿ
éàíàøìàñûíû, òåç-òåç òåðìîìåòð ãîéóá ùÿðàðÿòèíè þë÷ìÿñèíè, ãûçäûðìà-
ñû àðòäûãäà ìöòëÿã îíà õÿáÿð âåðìÿñèíè òàïøûðäû.
Õÿñòÿõàíàéà ýÿëäèéèíèí èêèíúè ýöíö Àðàçûí ãûçäûðìàëû ýþçëÿðèíÿ
áèð àäàì äÿéäè. Áó àäàì áèð òîï ìàâè ðÿíýëè èïÿê ïàð÷àíû øÿôãÿò áàúû-
ñû Äóñéàéà óçàäàðàã:
– Áóíäàí ñÿíÿ ýþçÿë áèð äîí ÷ûõàð, – äåéÿ ýöëöìñÿäè. Äóñéà èïÿê
ïàð÷àíû àëûá ìÿìíóí áàõûøëàðëà îíó ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Íå÷ÿ àðøûíäûð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Äîããóç àðøûíäûð, ñÿíÿ ýåí-áîë ïàëòàð ÷ûõàð, ùÿëÿ àðòûã äà ãàëàð.
Áó çàìàí î áèðè øÿôãÿò áàúûñû Ìàðóñéà ÿëèíäÿ òåðìîìåòð êå÷ÿðêÿí
Äóñéàíûí ÿëèíäÿêè ïàð÷àíû ýþðöá äàéàíäû, ãàäûíëàðà ìÿõñóñ áèð ìà-
ðàãëà ÿëè èëÿ ïàð÷àíû ñûüàëëàéûá áàõäû. Ñîíðà øöáùÿëè íÿçÿðëÿ áèð Äóñéà-
íû, áèð äÿ éàõûíäàêû àäàìû ñöçöá:
– Áèëèðÿì, òàëàí ìàëûäûð, – äåäè. – Âèúäàíû îëàí àäàì áóíó ýåéìÿç,
ãàéòàð þçöíÿ!
Ïàð÷àíû âåðÿí àäàì Ìàðóñéàíûí áó ñþçöíäÿí áÿðê ïîçóëäó, ãàøëà-
ðûíû àúûãëà ÷àòàðàã:
____________
– Áóðíóíó íèéÿ áèçèì èøèìèçÿ ñîõóðñàí? Ýåò þç èøèíÿ, – äåéÿ
áàüûðäû.
383
 Ìàðóñéà äàéàíà áèëìÿéèá, îíäàí äà àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
– Ñÿíèí êèìè òàëàí÷û âÿ îüðóëàð íàìóñëó àäàìëàðûí äà àäûíû áàòûðûð,
– äåéÿ úàâàá âåðäè. – Ùå÷ áèëìèðÿì îüðó êþïÿêëÿð áèðäÿí-áèðÿ áó ãÿ-
äÿð ùàðäàí ÷ûõäû.
Ìàðóñéà îíëàðäàí àéðûëàðàã, ÿëèíäÿ òåðìîìåòð Àðàçà éàíàøäû. Àðàç
òàëàí÷û àäàìû éàõøû òàíûìûøäû. Áó Ìèøà èäè. Ìèøà îíó ýþðìÿñèí äåéÿ,
Àðàç éîðüàíû áàøûíà ÷ÿêìèøäè. Ìàðóñéà òåðìîìåòð ãîéìàã ö÷öí éîð-
üàíû ãàëäûðìàã èñòÿðêÿí, Àðàç ÿëè èëÿ éîðüàíûí éàíëàðûíäàí áÿðê-áÿðê
òóòäó. Îíóí áó ùÿðÿêÿòè Ìàðóñéàíû ãîðõóòäó. Î, Àðàçûí íÿáçèíè éîõ-
ëàìàã èñòÿäè. Àðàç áó âàõò éîðüàíûí àëòûíäàí áàøûíû àçúà ãàëäûðûá áàõäû.
Ìèøà àðõàñû îíà òÿðÿô äóðóá, Äóñéà èëÿ äàíûøûðäû. Àðàç òåðìîìåòðè Ìà-
ðóñéàíûí ÿëèíäÿí àëûá ãîëòóüóíà ãîéäó, Ìèøàíû ýþñòÿðèá ñÿñ ÷ûõàðìà-
ìàñûíû èøàðÿ èëÿ îíà àíëàòäû. Ëàêèí Ìàðóñéà áóíäàí áèð øåé àíëàìàäû.
Àüçûíû à÷ûá íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäèêäÿ äîêòîð è÷ÿðè ýèðäè. Àðàç äîêòîðóí
ñÿñèíè åøèäÿí êèìè èøèí äàùà äà õàðàáëàøàúàüûíû ýþðöá, öçöíö äèâàðà
ñàðû ÷åâèðäè. Èíäè ùÿì Ìèøà îíó ýþðöá òàíûéàúàã, ùÿì äÿ äîêòîð îíóí
èíãèëàá÷û-ôÿùëÿ îëäóüóíó áèëÿúÿêäè. Äîêòîð è÷ÿðè ýèðÿðêÿí Ìèøà èëÿ
Äóñéàíûí îòàãäàí ÷ûõäûüûíû Àðàç áèëìèðäè. Äîêòîð Àðàçà éàíàøûá:
– Õÿñòÿ, íåúÿñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Ìàðóñéà ýöëÿ-ýöëÿ:
– Äìèòðè Çàõàðîâè÷, áèçèì õÿñòÿ Äóñéàíûí éàíûíà ýÿëÿí òàëàí÷ûíû
ýþðöíúÿ éîðüàíû áàøûíà ÷ÿêèá îíäàí ýèçëÿíäè, ìÿíÿ äÿ èøàðÿ èëÿ: “Ñóñ,
ñÿñ ÷ûõàðìà” – äåäè. Áèëìèðÿì áóðàäà íÿ ñèðð âàð? – äåéÿ áèëäèðäè.
Äìèòðè Çàõàðîâè÷ áèð ãàïû òÿðÿôÿ, áèð äÿ Àðàçà áàõäû, ñîíðà öçöíö
Ìàðóñéàéà òóòóá:
– Î àäàì êèì èäè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ìàðóñéà ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Äóñéàéà òàëàí ìàëû ýÿòèðìèøäè. Êèì îëäóüóíó ìÿí äÿ áèëìèðÿì.
Äåéÿñÿí Äóñéàíû àëìàã èñòÿéèð, – äåäè.
– Î áèëìèð êè, õÿñòÿ îëàí îòàãëàðà áàøãà àäàìëàðû áóðàõìàã îëìàç?!
– äåéÿ äîêòîð àúûãëàíäû. – Ìÿí îíóíëà éàõøûúà äàíûøàðàì. òàëàí÷ûëàðëà
ÿëáèð îëàí øÿôãÿò áàúûñû ìÿíèì ïàëàòàìäà èøëÿéÿ áèëìÿç.
Áó ñþùáÿòäÿí Ìèøàíûí àðòûã ÷ûõûá ýåòäèéèíè áèëÿí Àðàç éåíÿ àðõàñû
öñòÿ ÷åâðèëäè. Äîêòîð òåðìîìåòðè Àðàçûí ãîëòóüóíäàí àëäû. Ìàðóñéàíû
áàøãà áèð èø ö÷öí ýþíäÿðäèêäÿí ñîíðà òåðìîìåòðÿ áàõûá:
– 38,5 – äåäè. Ñîíðà öçöíö Àðàçà òóòóá: – Ñÿíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê îëìàç,
–____________
äåäè, – î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷åâðèëìÿ, éàðàí àüûðäûð, åùòèéàòëû îëìàëûñàí.
Àðàç úàâàá âåðìÿäè. Äîêòîð äèããÿòëÿ îíà áàõûá ýöëÿ-ýöëÿ:
384
 – Ñÿí î àäàìäàí íÿ ö÷öí ýèçëÿíäèí? – äåéÿ ñîðóøäó. Àðàç áèð àí
ñóñäó, ñîíðà:
– Áóíó ñèç áèëìÿñÿíèç äÿ îëàð, – äåéÿ, úàâàá âåðäè.
– Ñÿí ãîðõìà, äå, ìÿíäÿí ñÿíÿ çèéàí òîõóíìàç.
Àðàç îíà Ìèøàíûí æàíäàðì õÿôèééÿñè îëäóüóíó ñþéëÿäè.
– Áÿñ ñÿí þçöí êèìñÿí?
– Ìÿí àäè áèð ôÿùëÿ.
– ×îõ éàõøû, ñÿíèí îíäàí ýèçëÿíìÿéèíèí íÿ ìÿíàñû âàð?
– Î ìÿíè ýþðñÿ ìöäèðÿ õÿáÿð âåðèá õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàðäàð, ñîíðà
æàíäàðì èäàðÿñè âàñèòÿñè èëÿ ìÿíè òóòäóðà áèëÿð.
– Ãîðõìà, ìÿí îíóí àéàüûíû áóðäàí êÿñÿðÿì! – äåéÿðÿê ÷ûõûá ýåòäè.
Àðàçûí éàðàñû ãîðõóëó èäè. Ýåúÿëÿð ãûçäûðìàñû 39, áÿçÿí 40 äÿðÿ-
úÿéÿ ãàëõûðäû. Øÿôãÿò áàúûñûíà òàïøûðäûüûíà áàõìàéàðàã, äîêòîð þçö äÿ
òåç-òåç Àðàçû éîëóõóð, éàðàñûíû à÷ûð, áàüëàéûð, ãûçäûðìàñû àðòäûüû âàõò
áàøûíà, öðÿéèíÿ êîìïðåñ, ëàñòèê òîðáàäà áóç ãîéóðäó.
Áèð ùÿôòÿ ñîíðà Àðàç þçöíö áèð ãÿäÿð éàõøû ùèññ åäèðäè. Ãûçäûðìàñû
êÿñèëìèø, éàðàñû éàâàø-éàâàø áèòèøìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Äîêòîð õÿñòÿ îëàí îòàãëàðà áàøãà àäàì ýÿòèðäèéè âÿ òàëàí÷û àäàì-
ëàðëà ÿëàãÿ ñàõëàäûüû ö÷öí Äóñéàéà áÿðê àúûãëàíìûøäû. Î ýöíäÿí Ìèøà
õÿñòÿõàíàäà ýþðöíìöðäö. Èíäè Àðàçû äöøöíäöðÿí, íàðàùàò åäÿí àíúàã
ñîí íöìàéèøèí ìöãÿääÿðàòû èäè. Î ýöíêö àòûøìàäà äàùà êèìëÿðèí éà-
ðàëàíäûüûíû, ùÿáñ åäèëäèéèíè äöøöíöð, áóíëàðû áèëìÿê ö÷öí õÿñòÿõàíà-
äàí òåç ÷ûõìàüà úàí àòûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ëàï éàõøû îëäóüóíó äîêòîðà
áèëäèðèá, õÿñòÿõàíàäàí áóðàõûëìàñûíû õàùèø åòäè. Äîêòîð ãÿòè ñóðÿòäÿ
åòèðàç åäÿðÿê:
– Ñÿí ùÿëÿ áèð ùÿôòÿ äÿ éàòìàëûñàí, – äåäè. – Ùÿëÿ éàðàí òàìàì ñà-
üàëìàìûøäûð. Áèð áàëàúà åùòèéàòñûçëûã ñÿíè äàùà éàìàí ùàëà ñàëà áèëÿð.
Ùÿëÿ ñÿíè áóðàõà áèëìÿðÿì.
Áó ñþùáÿòäÿí èêè ýöí ñîíðà àõøàì Äóñéà Àðàçà ÷àé ýÿòèðÿðêÿí äåäè:
– Õÿñòÿ, äàùà éàõøûëàøìûñàí, äóðóá ÷àé è÷ìÿê ö÷öí þçöí ýÿëÿ
áèëÿðñÿí.
Àðàç:
– Äîêòîð èúàçÿ âåðìèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áó âàõò êèìñÿ ãàïûíû àðàëàéûá:
– Äóñéà, áóðà ýÿë! – äåéÿ ñÿñëÿíäè. Àðàç áîéëàíûá ãàïûéà áàõäûã-
äà ùÿð èêèñèíèí ýþçö áèð-áèðèíÿ ñàòàøäû; ùÿð èêèñè áèð-áèðèíè òàíûäû. Ãàïû
____________
àüçûíäà äàéàíàí Ìèøà èäè.
Äóñéà:
385
 – Ñÿíÿ äåìèøÿì êè, è÷ÿðè ýèðìÿ, êîðèäîðäà äàéàí! – äåéÿ îíà àúûã-
ëàíäû. Ñîíðà ýöëÿ-ýöëÿ êîðèäîðà ÷ûõûá, îíóíëà áèðëèêäÿ ýåòäè.
Áèð ãÿäÿð ñîíðà õÿñòÿõàíàíûí ìöäèðè è÷ÿðè ýèðäè. Î, Àðàçà àúûãëû-
àúûãëû áàõûá:
– Åé õÿñòÿ, ñÿí ùÿì ôÿùëÿ, ùÿì äÿ èíãèëàá÷û ôÿùëÿ îëäóüóí ö÷öí
õÿñòÿõàíàíû òÿðê åòìÿëèñÿí! – äåäè.
Àðàç:
– Ñèçÿ äîüðó õÿáÿð âåðèáëÿð. Ìÿí ôÿùëÿéÿì, ùÿì äÿ èíãèëàá÷û,
õÿñòÿõàíàíû òÿðê åòìÿéÿ ýÿëèíúÿ áóíà ëàï öðÿêäÿí ðàçûéàì, – äåéÿ-
ðÿê, óçàíäûüû ÷àðïàéûäàí ãàëõäû.
Ìöäèð äåéèíÿ-äåéèíÿ ÷ûõûá ýåòäè. Àðàç ïàëòàðëàðûíû àëìàã ö÷öí Äóñ-
éàíû ýþçëÿäè. Äóñéà èñÿ ýÿëèá ÷ûõìûðäû. Èíäè õÿñòÿõàíà Àðàçà áèð çèí-
äàí êèìè, ùÿð äÿãèãÿ èñÿ áèð ñààò ãÿäÿð óçóí ýþðöíöðäö. Áàøûíäà ìèí
áèð äöøöíúÿ âÿ õÿéàë ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøûá, êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿðè ñåéð åò-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí áó äà îíóí öðÿéèíè ñûõìàãäà îëàí äÿðäëÿðèíè
óíóòäóðà áèëìÿäè. “Àù, áó þëêÿíèí ùÿð òÿðÿôè, ùÿð éåðè çèíäàíäûð!”
– äåéÿ äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäè. Áó çàìàí äîêòîð è÷ÿðè ýèðäè. Àðàçû àéàã öñòÿ
ýþðöíúÿ, ýöëÿ-ýöëÿ:
– Àðàç, íåúÿñÿí, ýÿçÿíäÿ éàðàí àüðûìûð êè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàç ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Éîõ, àüðûìûð, ìÿíè õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàðûðëàð, – äåäè.
Äîêòîð ùåéðÿòëÿ:
– Íÿ ö÷öí?
– Äóñéàíûí éàíûíà ýÿëÿí àäàì áó ýöí ãàïûíûí àüçûíäàí ìÿíè
ýþðöá ìöäèðÿ õÿáÿð âåðìèøäèð. Ìöäèð èñÿ ìÿíÿ õÿñòÿõàíàíû òÿðê åò-
ìÿéè ÿìð åòìèøäèð.
Äîêòîð áèð àí äöøöíäöêäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá, äîäàãëàðûíû ÷åé-
íÿéÿ-÷åéíÿéÿ:
– Ìÿí î àë÷àã Äóñéàíû áóðàäàí ãîâàðàì... Ìàäàì êè, áåëÿäèð, ýåò,
àíúàã áèð ùÿôòÿ ýÿçèá-äîëàíìà!.. Áó äÿðìàíû äà àëûá ùÿð ýöí èêè äÿôÿ,
áèð ñÿùÿð, áèð äÿ àõøàì éàðàíà ñöðòÿðÿê òÿìèç ñàðüû èëÿ áàüëàðñàí, – äåéÿ
Àðàçà áèð ðåñåïò óçàòäû. Åëÿ áó âàõò îòàüà àäè ýåéèìäÿ èêè àäàì äàõèë
îëäó. Îíëàðäàí áèðè:
– Àðàç êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ìÿíÿì! – äåéÿ Àðàç úàâàá âåðäè.
– Ñèç áèçèìëÿ ýåòìÿëèñèíèç!
____________
– Ùàðà?
– Äþâëÿòèìèçèí äöøìÿíëÿðè ýåäÿí éåðÿ!
386
 – Ñèçèí äöøìÿíëÿðèíèç ôàáðèê âÿ çàâîäëàðà ýåäèð, èøëÿìÿê ö÷öí ìÿ-
äÿí âÿ øàõòàëàðà ýåäèð, ùÿòòà ìÿêòÿáëÿðÿ, èäàðÿëÿðÿ äÿ ýåäèð. Ñèç ìÿíè
áóíëàðûí ùàíñûíà àïàðûðñûíûç?
– Ñÿí ÿñàñëàðûíû óíóòäóí. Çèíäàíëàðäà, ñöðýöíëÿðäÿ ÷öðöìÿéÿ äÿ
ýåäèð. Ñÿíè îðà àïàðûðûã.
Àðàç ãöðóðóíó ïîçìàéàðàã:
– Àçàäëûã éîëóíäà áèçè ùå÷ áèð øåé ãîðõóäà áèëìÿç, ýåäÿê! – äåéÿ
áàüûðäû. – Äóñéà, òåç îë ìÿíèì ïàëòàðûìû âåð!
Àðàçûí áåëÿ ìÿðäëèéè äîêòîðó ìöòÿÿññèð åòìèøäè. Î, ùÿéÿúàí âÿ
ùåéðÿò äîëó ýþçëÿðèíè Àðàçà äèêèá ãàëìûøäû. Àðàç úÿëä ïàëòàðûíû äÿéèø-
äèðäè. Äîêòîð îíà:
– Éàâàø ýåéèí, éàðàëàðûí àüçû à÷ûëàð! – äåäè.
Àðàç:
– Äìèòðè Çàõàðîâè÷, ìÿíäÿ åëÿ éàðàëàð âàð êè, áó éàðà îíëàðûí éà-
íûíäà ùå÷äèð! – äåéÿ úàâàá âåðäè. Ñîíðà îíà òÿøÿêêöð åäèá õóäàùàôèç-
ëÿøäè, öçöíö î èêè àäàìà òóòóá, êèíëè áèð ñÿñëÿ:
– Ýåäÿê! – äåäè.
Àðàçû õÿñòÿõàíàäàí áèðáàø ùÿáñõàíàéà àïàðäûëàð.
Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèêäÿ ùÿáñõàíà ðÿèñè Êîê îíëàðû ãàðøûëàéûá, èñòåù-
çà èëÿ Àðàçà:
– Îùî, éåíÿ ýÿëèá ÷ûõäûí? Ñÿíèí ö÷öí ÷îõ äàðûõìûøäûì – äåäè.
Àðàç îíó àúûãëû áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê, êèíàéÿ èëÿ:
– Ñèçèí î ìÿðùÿìÿòèíèç ìÿíè áóðà ýÿòèðìèøäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Êîê Àðàçû áàøäàí-àéàüà ñöçÿðÿê, öçöíö íèôðÿòëÿ îíäàí êÿíàðà
÷åâèðèá íþâáÿò÷èéÿ:
– Ýþòöð áóíó, ëàçûì îëàí éåðèíÿ òÿñëèì åò! – äåéÿ ÿìð åòäè.
Íþâáÿò÷è Àðàçû àïàðäû. Îíëàð êîðèäîðäàí êå÷ÿðêÿí ãîúà Àíäðåé
äèâàðà ñþéêÿíèá õèäìÿò÷è Òàíéà èëÿ ñþùáÿò åäèðäè. Î, Àðàçû ýþðäöêäÿ
òàíûäû, äÿðèíäÿí áèð àù ÷ÿêäè, ïû÷ûëòû èëÿ Òàíéàéà:
– Áàõ áó äà îíëàðäàíäûð, éàçûüû éåíÿ êàìåðàéà ñàëìàüà àïàðäûëàð,
– äåäè.
Òàíéà áèð àç äà îíà éàõûíëàøàðàã ëàï éàâàøúà:
– Ìÿíèì ðÿùìÿòëèê àòàì êÿíääÿ ìöÿëëèì èäè; áó ñîñèàëèñòëÿðè ÷îõ
ñåâÿðäè. Îíëàð öðÿêëè îëóð, ùå÷ íÿäÿí ãîðõìóðëàð, – äåäè.
Áó çàìàí ðÿèñèí îòàüûíûí ãàïûñû à÷ûëäû. Ìèøà ñöðÿòëÿ ÷ûõûá ýåòäè.
____________
Àíäðåé îíó ýþðöíúÿ òåç äèâàð äèáèíÿ ÷ÿêèëäè âÿ þç-þçöíÿ: “Àù, õàèí,
ýþðöíöð, áó éàçûüûí èïèíè éåíÿ ñÿí åøìèñÿí” – äåéÿ ñþéëÿíäè.
387
 Àíäðåé áàøûíû àøàüû ñàëûá, áèð àç ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà:
– Ùå÷ áèëìèðÿì ñÿí íÿ ö÷öí þç èõòèéàðûíëà áó ãàí âÿ çöëì îúàüû-
íà ýèðäèí? – äåéÿ Òàíéàäàí ñîðóøäó. – Ñÿíè íÿ ìÿúáóð åòäè?
Òàíéà áèð àí éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëäû, ñîíðà êÿäÿðëè ýþçëÿðèíè Àíä-
ðåéÿ ÷åâèðèá, òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
– Àúëûã âÿ åùòèéàú! – äåéÿ êþêñöíö þòöðäö. – Êÿíääÿ áèçèì þçö-
ìöçÿ ýþðÿ àç-÷îõ äîëàíàúàüûìûç âàðäû. ßðèìè éàïîí úÿáùÿñèíÿ ýþí-
äÿðäèëÿð. Ýåäÿðêÿí ãàéûòìàéàúàüûíû åëÿ áèë þçö äÿ áèëèðäè. Âèäàëàøûá
àéðûëàðêÿí öðÿéè êþéðÿëèá àüëàäû, ñîíðà ìÿíèì ÿëèìè ñûõàðàã: “Òàíéà,
óøàãëàðûìäàí ìóüàéàò îë!” – äåäè.
Òàíéàíûí ýþçëÿðè éàøàðäû. ßëèíèí òÿðñè èëÿ ýþç éàøëàðûíû ñèëÿðÿê, ñþ-
çöíÿ äàâàì åòäè:
– Éàçûã áèð äàùà ãàéûòìàäû. Êÿíääÿ áèð êþìÿéèì îëìàäûüûíäàí àú
ãàëäûã. Óøàãëàðûìû ýþòöðöá Áàêûéà ýÿëäèì. Áàêûäà äà àú âÿ èøñèç ãàë-
äûì. Àúëûã èíñàíû ùÿð øåéÿ âàäàð åäÿð. Êö÷ÿ áàøûíäà îòóðóá äèëÿíìÿ-
éÿ áàøëàäûì.
Òàíéà ãÿìëè-ãÿìëè Àíäðåéÿ áàõäû. Îíóí áó éàíûãëû ñþçëÿðè âÿ êÿ-
äÿðëè áàõûøû ãîúàíûí ãÿëáèíÿ íåøòÿð êèìè ñàíúûëäû.
Ãîúà Àíäðåé:
– Òàíéà, ñÿí ìÿíèì éàðàëàðûìû òÿçÿëÿìÿ, ìÿí ñÿíäÿí íÿ ñîðóøó-
ðàì, ñÿí ìÿíÿ íÿ äàíûøûðñàí.
Òàíéà:
– Ñÿíÿ äÿðäëÿðèìè ñþéëÿìÿêëÿ áèð àç òÿñÿëëè òàïûðàì, – äåéÿ úàâàá
âåðäè. – Ñÿí ìÿíèì áó ãàíëû çèíäàíà íÿ âàñèòÿ èëÿ ýèðäèéèìè ñîðóøóðñàí.
Áèð ýöí ìÿí êö÷ÿ òèíèíäÿ îòóðìóøäóì. Êè÷èê ãûçûì êö÷ÿäÿí êå÷ÿí áèð
àçÿðáàéúàíëûéà äîüðó ÿëèíè óçàäûá, ïóë èñòÿäè. Î àäàì äàéàíäû. Äèããÿò-
ëÿ áèð ìÿíÿ áàõäû, áèð äÿ îíà òÿðÿô óçàíàí êè÷èê ÿëëÿðÿ. Öçöíö ìÿíÿ òó-
òóá: “Èøëÿìÿê èñòÿéèðñÿíìè?” – äåéÿ ñîðóøäó. Ìÿí: “Èøëÿðÿì, àíúàã áó
éåòèìëÿð íåúÿ îëñóí?” – äåéÿ úàâàá âåðäèì. Î áèð äÿ äèããÿòëÿ áèçÿ áà-
õûá: “Ñÿíÿ åëÿ èø âåððÿì êè, óøàãëàðûíûí äà ãàðíû äîéàð” – äåäè.
Ìÿí ðàçû îëäóì. Î ìÿíè îðàäàí ýþòöðöá, êè÷èê áèð ðåñòîðàíà àïàðäû.
Áóôåò÷è èëÿ äàíûøäûãäàí ñîíðà öçöíö ìÿíÿ òóòóá äåäè: “Ñÿíèí èøèí ãàá-
ãàúàüû éóìàã, ðåñòîðàíû ñöïöðöá òÿìèçëÿìÿê îëàúàã. Þçöí äÿ, óøàãëà-
ðûí äà áóðàäà éåéèá-è÷ÿúÿêñèíèç”. Î áó éîëëà ìÿíè äèëÿí÷èëèêäÿí ãóð-
òàðäû. Ìÿí îíóí ÿëèíè ñûõûá ðàçûëûã åòäèì. Ùÿìèí ýöíäÿí ðåñòîðàíäà
èøëÿìÿéÿ áàøëàäûì. Ìÿíÿ áó éàõøûëûüû åäÿí àäàìûí êèì îëäóüó, áó
____________
éàõøûëûüû íÿ ö÷öí åòäèéè ìÿíÿ ãàðàíëûã èäè. Éàëíûç áèð àéäàí ñîíðà îíó
388
áèð íÿôÿðëÿ ñòîë äàëûíäà îòóðóá éåìÿê éåéÿí ýþðäöì. Ìÿíè éàíûíà ÷à-
üûðäû. Þçöìöí, óøàãëàðûìûí íåúÿ êå÷èíäèéèíè ñîðóøóá þéðÿíäèêäÿí ñîí-
ðà êèì îëäóüóìó ñîðóøäó. Àòàìûí êÿíä ìöÿëëèìè îëäóüóíó áèëèíúÿ
ÿëèíè àúûãëà ñòîëà ÷ûðïàðàã: “Ìöÿëëèì ãûçû äèëÿí÷è” – äåéÿ éîëäàøûíûí
öçöíÿ áàõäû. Áóôåò÷èíè ÷àüûðûá, ìÿíÿ òÿìèç áèð èø âåðìÿñèíè òàïøûðäû.
Óøàãëàðà õÿðúëèê ö÷öí 10 ìàíàò äà ïóë áàüûøëàäû. Ñàáàùäàí ìÿíèì èøèì
éöíýöëëÿøäè. Ñòîë áàøûíäà îòóðàí ìöøòÿðèëÿðÿ éåìÿê âåðèðäèì... Î àäàì
éåíÿ ýöíÿø êèìè áàòäû. Îíó áèð äàùà ðåñòîðàíäà ýþðìÿäèì.
Àíäðåé:
– Äöíéàäà éàõøû àäàìëàð äà ÷îõäóð. Ñÿí îíóí êèì îëäóüóíó áèë-
ìÿäèíìè?
– Éîõ, áèëìÿäèì. Àíúàã éîëäàøû èêè äÿôÿ îíó “Àçàä” – äåéÿ ÷àüû-
ðàðêÿí àäûíû þéðÿíäèì.
– Àùà! – Òàíûéûðàì. Î äà áóðàäà äóñòàã èäè. Éàõøû, áÿñ ñîíðà?
Òàíéà éåíÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áèð ýöí ðåñòîðàíà Ñåìéîí àäëû áèð àäàì ýÿëäè. Îíà éåìÿê ýÿòèðäè-
éèì çàìàí, ìÿíèì ùàðàëû âÿ êèì îëäóüóìó ñîðóøäó. Êÿíäèìèçèí àäûíû âÿ
àòàìûí ìöÿëëèì îëäóüóíó åøèäèíúÿ ýöëÿ-ýöëÿ: “Ñÿíè éàõøû òàíûéûðàì.
Áèçèì êÿíääÿí Èâàí Ôéîäîðîâè÷èí ãûçû, Ñåðéîæàíûí àðâàäûñàí, – äåäè.
– Ðÿùìÿòëèê Ñåðéîæà ìÿíèì éàõûí äîñòóì èäè. Ñÿíèí áóðäà èøëÿìÿéèíÿ
ðàçû îëìàðàì, ñàáàùäàí ñÿíÿ áàøãà, éàõøû âÿçèôÿ âåðäèðÿúÿéÿì. Ìÿí áó
ýþðöøäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäûì. Î ìÿíè îðàäàí ÷ûõàðûá, áóðà ýÿòèðäè.
Òàíéà äàíûøàðêÿí Àíäðåé áàøûíû àøàüû ñàëûá, äÿðèí-äÿðèí äöøöíöð-
äö. Áèðäÿí áàøûíû ãàëäûðûá:
– Î ùàíñû Ñåìéîíäóð? Àðûã, öçö ÷èëëè àäàì îëìàñûí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Òàíéà:
– Îäóð, îäóð, ñÿí îíó ùàðäàí òàíûéûðñàí?
Àíäðåé Òàíéàíûí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿéèá ñîðóøäó:
– Ñÿí î ðåñòîðàíäàí íÿ ö÷öí ÷ûõäûí?
– Ñîí çàìàíëàð áóôåò÷è óøàãëàðûìûí éåìÿéèíè àçàëòìûøäû. Àçàä äå-
äèéèì àäàìû äà ýþðìöðäöì. Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, áóðà îðäàí éàõøû îëàð.
Áèð ùÿôòÿ ñîíðà ìÿí î ðåñòîðàíà ýåäèá, îðàäà õèäìÿò åòìÿê èñòÿäèéèìè
áóôåò÷èéÿ ñþéëÿäèì. Áóôåò÷è äàùà ãÿáóë åòìÿäè.
Àíäðåé ÿëè èëÿ îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Þç ÿëèíëÿ þç åâèíè éûõìûñàí, – äåéèá îíäàí óçàãëàøäû.
Áóíäàí áèð ùÿôòÿ êå÷äè. Ìèøà ùÿáñõàíà ìöäèðè Êîêóí éàíûíà ýÿë-
____________
äè. Éàðûì ñààò äàíûøäûãäàí ñîíðà ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí, Òàíéà ãàïûíûí
àüçûíäà Ìèøàíû éàõàëàéûá:
389
 – Êÿíäëèì, ìÿí þç ãóëëóüóìäàí ðàçû äåéèëÿì, áóðäàí ÷ûõìàã èñ-
òÿéèðÿì, – äåäè.
Ìèøà ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá, éóìøàã áèð ñÿñëÿ:
– Áèð àç ñÿáð åëÿ, ñÿí ñàâàäëû ãàäûíñàí, áó éàõûí çàìàíäà ñÿíÿ
éàõøû ìààøû îëàí áèð âÿçèôÿ âåðäèðÿúÿéÿì, – äåéÿðÿê ýåòäè.
Î ýåúÿ Êîêóí ÿìðè èëÿ ãîúà Àíäðåé òóòóëäó. Îíó ùÿáñÿìè àëäûëàð,
ñöðýöíìö åòäèëÿð, éà þç âÿçèôÿñèíäÿíìè ÷ûõàðûá ãîâäóëàð, áóíó êèìñÿ
áèëìÿäè. Àðòûã ãîúà Àíäðåé ùÿáñõàíà êîðèäîðóíäà ýþðöíìöðäö. Áó ùà-
äèñÿ ùÿð êÿñäÿí ÷îõ Òàíéàéà òÿñèð åòìèøäè. Îíó ùÿáñõàíàíûí ãàëûí äèâàð-
ëàðû, àëà-ãàðàíëûã êîðèäîðëàðû ñûõûð, àçàä íÿôÿñ àëìàüà ãîéìóðäó. Áóðàäàí
ãà÷ûá ãóðòóëìàüà ÷àðÿëÿð äöøöíöðäö. Áèð ýöí Ìèøà éåíÿ Êîêóí éàíûíà
ýÿëäè. Áèð àç êå÷ìÿìèø Òàíéàíû äà îðà ÷àüûðäûëàð. Êîêëà Ìèøà îíó ùþð-
ìÿòëÿ ãÿáóë åòäèëÿð. Ìèøà Òàíéà ùàããûíäà òàíûøëûã âåðäèêäÿí ñîíðà:
– Î âÿçèôÿ ìÿíúÿ Òàíéàéà ëàéèãäèð, – äåéÿðÿê Êîêóí öçöíÿ áàõäû.
Êîê Òàíéàéà áàõàðàã ýöëöìñöíäö. Òàíéà ïóë êèìè ãûçàðìûøäû,
öðÿéè øèääÿòëÿ âóðóðäó. Ìèøà Òàíéàéà éàõûíëàøàðàã:
– Òàíéà, – äåäè, – ñÿíèí áèð ãàäûí âÿ ìöÿëëèì ãûçû îëäóüóíó íÿçÿ-
ðÿ àëàðàã, ùþêóìÿòèìèç ñÿíÿ øÿðÿôëè áèð âÿçèôÿ âåðèð.
Êîê èñÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ñÿí ùþêóìÿòèìèçèí ÿëåéùèíÿ èøëÿéÿí äöøìÿí òÿøêèëàòëàðû âÿ òÿê-
òÿê àäàìëàðû àõòàðûá òàïìàãëà ìÿøüóë îëàúàãñàí.
Òàíéàíûí ýþçëÿðè äóìàíëàíäû:
– Éîõ, ìÿí áóíó áàúàðìàðàì, – äåéÿ î, åòèðàç åòäè.
– Áó èø ùÿð ùàëäà ðåñòîðàíäà ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð ãàá éóìàã âÿ
ùÿáñõàíà îòàãëàðû, êîðèäîðëàðû ñöïöðöá òÿìèçëÿìÿêäÿí ÷îõ-÷îõ àñàí-
äûð. Ñàâàäëû ãàäûíñàí, áó èøè ñÿí áàúàðìàéàíäà êèì áàúàðàð? – äåéÿ
Ìèøà Òàíéàíû ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøäû.
Òàíéà áàøûíû áóëàéàðàã:
– Éîõ, êÿíäëèì, áó ìÿíèì èøèì äåéèë, ìÿí þçöìÿ áàøãà èø òàïà-
ðàì, – äåäè.
– Þçöí áèëÿðñÿí, àíúàã ìÿí áó èøè ñÿíÿ ÷îõ ìÿñëÿùÿò ýþðöðäöì.
Àéäà éåòìèø áåø ìàíàò àëàúàãñàí.
Òàíéà îíëàðûí òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìÿäè.
Åðòÿñè ýöí Òàíéàíû ùÿáñ åäèá, êè÷èê áèð êàìåðàéà ñàëäûëàð. Òàíéà
îí áåø ýöí îðàäà ãàëäû. Ìöñòÿíòèã àðàáèð ÷àüûðûá ãîúà Àíäðåéëÿ îëàí
ÿëàãÿñè ùàããûíäà îíà ñóàëëàð âåðèð, ìöõòÿëèô éîëëàðëà îíó èòòèùàì åòìÿ-
____________
éÿ ÷àëûøûðäû. Î áèëèðäè êè, õÿôèééÿëèéè ãÿáóë åòìÿñÿ îíà íèúàò éîõäóð.
390
Êè÷èê, êèìñÿñèç áàëàëàðûíûí êö÷ÿëÿðäÿ àú, ñóñóç ãàëìàñû îíóí àíà ãÿë-
áèíè äÿëèð, ýåúÿëÿð ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòìàüà ãîéìóðäó.
Îí àëòûíúû ýöí Êîê îíó éåíÿ þç éàíûíà ÷àüûðäû. Òàíéà è÷ÿðè ýèðäè-
éè çàìàí Ìèøàíû äà îðàäà ýþðäö. Ìèøà ýþçëÿðèíè îòàüûí áèð êöíúöíÿ
äèêèá äóðìóøäó. Òàíéàíû èëê äÿôÿ Êîê äàíûøäûðìàüà áàøëàäû:
– Äöøìÿí òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí ñÿíèí ùÿáñõàíàéà ñîõóëìàüûí ùàã-
ãûíäà áèð ÷îõ ìàòåðèàëëàð âàðäûð, – äåäè. – Ñþéëÿ ýþðöì, ñÿí ùàíñû òÿø-
êèëàòäà ÷àëûøûðñàí?
Áó ñþçäÿí Òàíéàíûí áöòöí âöúóäó òèòðÿäè. Î þçöíö ñàõëàéà áèëìÿ-
éèá, ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéàðàã:
– Ìÿí ö÷ éåòèì àíàñû, éîõñóë áèð ãàäûíàì, – äåäè. – Áàêûéà ýÿëäè-
éèì äÿ ö÷ àéäûð, ùå÷ áèð òÿøêèëàòëà ÿëàãÿì îëìàäûüû ùàëäà ìÿíè áÿä-
áÿõò åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùå÷ îëìàñà î êè÷èê éåòèìëÿðÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí.
Ìèøà áàøûíû ãàëäûðûá:
– Òàíéà, áèçèì äÿ î éåòèìëÿðÿ éàçûüûìûç ýÿëèð, – äåäè. – Âåðèëÿí áó
ìàòåðèàëëàðà ýþðÿ ñÿíè ÷îõ àüûð úÿçàëàðà ìÿùêóì åäÿ áèëÿðëÿð. Áó ôÿ-
ëàêÿòäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí éàëíûç áèð ÷àðÿí âàð.
– Íÿäèð?
– Ùþêóìÿòèìèçèí ñÿíÿ âåðäèéè âÿçèôÿíè úàíëà-áàøëà ãÿáóë åòìÿê.
Éàëíûç áó âÿçèôÿ èëÿ þçöíö âÿ éåòèì áàëàëàðûíû ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðà áè-
ëÿðñÿí, áàøãà ùå÷ áèð øåé ñÿíè ãóðòàðà áèëìÿç!
Òàíéà áèð àí äîíóá ãàëäû. Áó áèð àí è÷èíäÿ êå÷ìèøèí áöòöí ôÿëàêÿò-
ëÿðè îíóí õÿéàëûíäàí áèð-áèð êå÷äè; ñîíðà éåòèì, àú âÿ ÷ûëïàã áàëàëàðû
ýþçöíöí ãàðøûñûíäà úàíëàíäû. Îíëàð ñàíêè îíóí ÿòÿéèíäÿí òóòóá: “Àíà,
áèçè þëöìöí, àúëûüûí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàð!” – äåéÿ éàëâàðûðäûëàð. Òàíéà
áèðäÿí ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéàðàã áîüóã áèð ñÿñëÿ:
– Ðàçûéàì! – äåäè.
Êîê:
– Äàùà íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí? – äåéÿ ýöëäö. – Áèç ñÿíè ìÿúáóð åòìèðèê.
Áàøãàëàðû áó âÿçèôÿíè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí éàëâàðûð, éàõàðûð, îíóí-áóíóí
ìèííÿòèíè ÷ÿêèð.
Òàíéà ýþç éàøëàðûíû ñèëÿðÿê:
– Éåòèìëÿðèì éàäûìà äöøäö, – äåäè, – îíëàð ö÷öí àüëàéûðàì.
Ìèøà éåðèíäÿí ãàëõûá, éåíè âÿçèôÿñè ìöíàñèáÿòè èëÿ îíó òÿáðèê åòäè.
Èêè ýöí ñîíðà Òàíéàíûí æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ õÿôèééÿëèéÿ ãÿáóë
____________
îëóíìàñû ùàããûíäà ÿìð âåðèëäè.

391
 ***

Àðàç äþðä àé ùÿáñõàíàäà ãàëäû. Ôÿãÿò áó äþðä àé äþðä èë ãÿäÿð îíà

óçóí ýþðöíäö. ×öíêè îíó ÿââÿëêè äÿôÿäÿ îëäóüó êèìè ñèéàñè ìÿùáóñ-
ëàð êîðïóñóíà äåéèë, äàð, ìÿçàð êèìè êè÷èê âÿ ãàðàíëûã êàìåðàéà
ñàëìûøäûëàð. Î, èøûã âÿ èíñàí öçöíÿ ùÿñðÿò èäè. Ùÿð øåéäÿí ÷îõ îíó ðà-
ùàòñûç åäÿí òÿøêèëàò èøëÿðèíäÿí, éîëäàøëàðûíäàí õÿáÿð òóòà áèëìÿìÿñè
èäè. Î àíúàã áèðèíúè ýöí ùÿáñõàíà êîðèäîðóíà ýèðäèéè çàìàí ãîúà Àíä-
ðåéè ýþðìöøäö. Àíäðåé îíó ýþðöíúÿ äîíóá ãàëìûø, îíóíëà äàíûøìàüà
öðÿê åäÿ áèëìÿìèøäè.
Àðàç Àíäðåéè ÷îõ ýþçëÿäè. Àíäðåé îíóíëà ýþðöøìÿéÿ ýÿëìÿäè. Áó
ùàäèñÿ äÿ Àðàçû áèð òÿðÿôäÿí ðàùàòñûç åäèðäè. Áèð ýöí ùàâà àëìàã ö÷öí
îíó ùÿéÿòÿ ÷ûõàðàí íþâáÿò÷èäÿí ñîðóøäó:
– Áóðàäà ãîúà Àíäðåé âàð èäè, î íåúÿ îëäó?
Íþâáÿò÷è åùòèéàòëà:
– Îíó áóðäàí óçàãëàøäûðäûëàð, – äåäè.
Ùàâà àëìàã ö÷öí îíó ùÿð ýöí îí áåø äÿãèãÿ ùÿéÿòÿ ÷ûõàðûðäûëàð.
Àðàçûí ýþçö ùàâà àëìàüà ÷ûõìûø äóñòàãëàð è÷èíäÿ þç éîëäàøëàðûíû ÷îõ
àðàäû. Ñèéàñè äóñòàãëàð áèð-áèðëÿðèíè ýþðìÿñèíëÿð äåéÿ îíëàðû áàøãà-
áàøãà çàìàíëàðäà ÷ûõàðûðäûëàð.
Áèð ýöí éåíÿ ùàâà àëìàã ö÷öí Àðàçû ùÿéÿòÿ ÷ûõàðìûøäûëàð. Ùÿéÿ-
òÿ ýèðèíúÿ äóñòàã ÿëáèñÿñèíäÿ, àéàãëàðûíäà äÿìèð ãàíäàë, øåéëÿðè èëÿ áÿ-
ðàáÿð áèð ÷îõ äóñòàã ýþðäö. Îíëàðûí éà éåíè ýÿëìèø, éà äà àçàä åäèëìÿê
ö÷öí îðàéà òîïëàíìûø îëäóãëàðûíû çÿíí åòäè. Î, ýþçëÿðèíè äóñòàãëàðäàí
àéûðìàéûá áèð äîñò âÿ òàíûø ýþðìÿê öìèäè èëÿ äèããÿòëÿ îíëàðà áàõûðäû.
Î ãÿäÿð äóñòàã è÷èíäÿ ýþçöíÿ áèð òàíûø áåëÿ äÿéìÿäè. Àðàç éàíûíäàêû
íþâáÿò÷èäÿí ñîðóøäó:
– Áóíëàðû àçàäìû åäÿúÿêëÿð?
Íþâáÿò÷è èñòåùçà èëÿ:
– Ùÿ, àçàä åäÿúÿêëÿð... Îíëàðû Ñèáèð ÷þëëÿðèíÿ ñöðýöí åäèðëÿð, – äåäè.
Àðàçûí ãÿëáè éåðèíäÿí îéíàäû. Äÿðèí áèð èçòèðàá è÷èíäÿ îíóí ùÿéÿ-
úàíëû ýþçëÿðè áèð òàíûø àõòàðûðäû. Áó çàìàí: “Àðàç” – äåéÿ áèð ñÿñ åøèòäè.
×åâðèëèá äèããÿòëÿ áàõûíúà áèð àç àðàëû àéàãëàðû ãàíäàëëû èêè äóñòàã ýþð-
äö. Ñà÷, ñàããàë áàñìûø îëäóüóíäàí ùÿð èêèñè òàíûíìàç ñèìàéà ýèðìèøäè.
Àðàç îíëàðû àíúàã ñÿñëÿðèíäÿí òàíûäû:
– Î, Àêîï, Ìóðàä! – äåéÿ îíëàðà òÿðÿô ýåòìÿê èñòÿðêÿí éàíûíäàêû
____________
íþâáÿò÷è ãîëóíäàí øèääÿòëÿ ÷ÿêèá îíó ñàõëàäû:
– Åé, äóñòàã, áóðäà ýþðöøìÿê, äàíûøìàã îëìàç!
392
 Àðàç îíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá èðÿëèëÿäè. Íþâáÿò÷è áó äÿôÿ èêè ÿëè
èëÿ òóòóá îíó ýåðèéÿ äîüðó ÷ÿêäè âÿ àúûãëû ñÿñëÿ:
– Ñÿíÿ äåéèðÿì ÷ÿêèë, ùàéäû êàìåðàéà, òåç, òåç! – äåéÿ áàüûðäû.
Àðàç ÷ûðïûíûð, äåéèíèð, ñþéöð, õàùèø åäèð, àíúàã áóíëàðûí ùå÷ áèðè
ôàéäà âåðìèðäè.
Àêîï:
– Àðàç, èíàä åòìÿ, éàõøû îëìàç, áèçèì ãîúà ÿùâàëàòû ñÿíÿ àíëàäà-
úàã, – äåäè. Ñîíðà öçöíö íþâáÿò÷èéÿ òóòóá:
– Àé àõìàã, àäàìû äàíûøìàüà íÿ ö÷öí ãîéìóðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ìóðàä ÿëàâÿ åòäè:
– Áó ùÿáñõàíà êþïÿêëÿðè ñàëëàãõàíà êþïÿêëÿðèíäÿí äàùà ãóäóç-
äóð. Îíëàð èíñàíëàðûí àéàãëàðûíäàí ãàïûð, áóíëàð öðÿéèíäÿí.
Î áó ñþçëÿðè äåéèá Àêîïóí ãîëóíäàí òóòäó âÿ Àðàçäàí óçàãëàøäûëàð.
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Àðàçûí ñûõûíòû âÿ êÿäÿðè äàùà äà àðòäû. Éîëäàø-
ëàðû èëÿ ýþðöøÿ âÿ ñþéëÿøÿ áèëìÿìÿñè îíà ÷îõ òÿñèð åòìèøäè.
Àðàçû áèð àé ñîíðà èñòèíòàã åòäèëÿð. Ñÿùÿðè ùÿáñõàíà ðÿèñè îíó éàíû-
íà ÷àüûðòäûðûá ìþùöðëö áèð êàüûç óçàäàðàã:
– Ýåäÿ áèëÿðñÿí! – äåäè.
Àðàç åøèòäèêëÿðèíÿ èíàíìàäû, òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó.
– Ùàðà?
Ðÿèñ ýöëÿ-ýöëÿ:
– Åâÿ, àðâàäûíûí éàíûíà!
Àðàçëà áèð ýöíäÿ ùÿáñõàíàäàí 80-ÿ éàõûí èíãèëàá÷û ôÿùëÿ àçàä
åäèëìèøäè. Àçàä îëóíàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ áèð ÷îõ ýþðêÿìëè èíãèëàá÷ûëàð, î
úöìëÿäÿí Àçàä äà âàðäû. Áöòöí áóíëàð Àðàçû ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäèðäè. Î,
áóðàõûëäûãäàí ñîíðà áóíóí ñÿáÿáèíè òåçëèêëÿ þéðÿíäè.
Ñîí íöìàéèøäÿ èøòèðàê åäÿí ôÿùëÿëÿðèí ùÿáñ åäèëìÿñèíÿ ãàðøû åòèðàç
ÿëàìÿòè îëàðàã Áàêû ïàðòèéà òÿøêèëàòû ìÿäÿíëÿðäÿ ñèéàñè òÿòèëëÿð âÿ ÿçÿ-
ìÿòëè ôÿùëÿ íöìàéèøëÿðè òÿøêèë åòìèø, áó òÿòèë âÿ íöìàéèøëÿðäÿ ôÿùëÿëÿð
ùÿáñÿ àëûíìûø éîëäàøëàðûíûí òåçëèêëÿ àçàä åäèëìÿñèíè úèääè ñóðÿòäÿ òÿ-
ëÿá åòìèøäèëÿð. Áöòöí Ðóñèéàíû áöðöéÿí òÿòèë âÿ âóðóøìàëàð ùþêóìÿòè
ãîðõóéà ñàëäûüûíäàí î, ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ, ñèéàñè äóñòàãëàðûí áèð ãèñìè-
íè àçàä åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó.
Ùÿáñõàíàäàí ÷ûõäûüûíûí ö÷öíúö ýöíö ýåúÿ Àðàçûí ãàïûñû äþéöëäö.
Àðàç ãàïûíû à÷ìàã ö÷öí úÿëä éàòàüûíäàí ãàëõäû. Ýöíÿø îíó áóðàõìà-
____________
éàðàã, þçö ýåòäè âÿ ãàïûíûí àðõàñûíäàí:
– Êèìñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
393
 – Ìÿíÿì, Ýöíÿø áàúû, Ãðèãîðäóð, Àðàçû ýþðÿúÿéÿì, – äåéÿ áàéûð-
äàí ïû÷ûëòû èëÿ úàâàá âåðäè.
Àðàç àðòûðìàäà äóðóá ýþçëÿéèðäè. Ãðèãîðó ñÿñèíäÿí òàíûéàí êèìè
Ýöíÿøÿ ìàúàë âåðìÿäÿí èðÿëè àòûëûá ãàïûíû à÷äû.
Ãðèãîðëà ÷îõ ñÿìèìè ýþðöøäöëÿð. Ñîí ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà õåéëè
ñþùáÿò åòäèêäÿí ñîíðà áèðëèêäÿ ìÿäÿí ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí êå÷èðèëÿúÿê
èúëàñûíà ýåòäèëÿð.

ÀËÒÛÍÚÛ ÔßÑÈË

ÛÛ

Àñëàí áÿé áþéöê îüëó Âàðèñè ðåàëíûìÿêòÿáÿ âåðìèøäè. Âàðèñ àøàüû

ñèíèôëÿðäÿ úèääè âÿ èñòåäàäëû áèð øàýèðä êèìè ýþðöíöðäö. Áþéöéöá éóõà-
ðû ñèíèôëÿðÿ êå÷äèêúÿ èëäÿí-èëÿ äÿéèøèðäè. Éàëíûç òÿáèÿòèíäÿ äåéèë, âöúóä
âÿ ñèìàñûíäà áåëÿ áèð äÿéèøèêëèê ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. Î ÷îõ ÿðêþéöí áþéö-
äöéöíäÿí òÿðáèéÿñè âÿ ÿõëàãû ýöíäÿí-ýöíÿ ïîçóëóðäó. Þç ñèíèô éîëäà-
øû Øàìèëèí âÿ îíóí êèìè éîõñóë òÿëÿáÿëÿðèí áàøûíà áèð áÿëà êÿñèëìèøäè.
Îíëàðû ùÿð ýöí, ùÿð ñààò òÿùãèð åäèð âÿ áóíäàí áþéöê çþâã àëûðäû.
Âàðèñ ùÿð ýöí ìöÿëëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿçÿììÿò âÿ äàíëàã àëìàüà
áàøëàìûøäû. Íÿùàéÿò, íÿ ìöÿëëèìëÿð âÿ ñèíèô ðÿùáÿðè, íÿ äÿ ìöäèðèééÿò
îíóí áàøûïîçóãëóüóíóí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäèêëÿðèíäÿí ìÿêòÿáäÿí ãî-
âóëäó. Àñëàí áÿé åâäÿ äÿðñ îõóìàñû ö÷öí îíà ìöÿëëèì òóòäó. Ìöÿëëèì
òàìàì áèð èë îíóíëà ìÿøüóë îëäó. Ëàêèí Âàðèñ éåíÿ èìòàùàí âåðÿ áèëìÿäè.
Áèð áàøäà èêè ñåâäà îëìàç! Âàðèñ èíäè àòàñûíûí éîëó èëÿ ýåòäèéèíäÿí
âåðèëÿí äÿðñëÿð, äåéèëÿí ñþçëÿð çåùíèíäÿí ó÷óá ýåäèðäè. Àòàñû Àñëàí
áÿé áþéöê ïóëëàð ñÿðô åòäèéè ùàëäà îüëóíóí éåíÿ èìòàùàí âåðÿ áèëìÿ-
äèéèíäÿí ÷îõ íàðàçû ãàëìûøäû. “Ùàðàì îëñóí ñÿíÿ ÷ÿêäèéèì çÿùìÿòëÿð.
Êàñûá áàëàëàðû àúãàðûíà îõóéóá áèð éàíà ÷ûõûð, ñÿí ìÿíèì ÿòÿê-ÿòÿê
òþêäöéöì ïóëó, ÷ÿêäèéèì çÿùìÿòè êîð ãîéäóí!” – äåéèðäè.
Âàðèñ èêè èë àâàðà-àâàðà ýÿçèá äîëàíäû. Íÿùàéÿò, àòàñû îíà êîíòîðäà
èø âåðäè. Àòàñûíûí òàïøûðûüûíà ýþðÿ Âàðèñ ùåñàáäàðëàðûí ÿëè àëòûíäà èøëÿ-
éÿðÿê, êîíòîð èøëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Ùÿì êþùíÿ, ùÿì éåíè ìÿäÿíèééÿòäÿí áèíÿñèá îëàí Àñëàí áÿé, ùÿ-
éàòû éàëíûç ÿééàøëûãäàí èáàðÿò áèëèðäè. Áåëÿ áèð òÿðáèéÿíèí íÿòèúÿñè îëà-
____________
ðàã àòàñûíûí ñÿðâÿòèíÿ ýöâÿíÿí Âàðèñ è÷êè âÿ ãóìàð äöøýöíö îëàí áèð
ýÿíú êèìè éåòèøèðäè. Î áöòöí ýåúÿëÿðèíè ãàïàëû êëóáëàðäà ãóìàð îéíà-
394
ìàãëà, éàõóä øàíòàí ãûçëàðû èëÿ ìÿøùóð ìåùìàíõàíàëàðäà ÿéëÿíìÿêëÿ
êå÷èðèðäè. Ñîí çàìàíëàð êîíòîðóí áöòöí èõòèéàðûíû þç ÿëèíÿ àëìûø, ãöðó-
ðó, ãóäóðüàíëûüû áèð ãàò äàùà àðòìûøäû. Î èíäè øàíòàí ãûçëàðûíû ùîâóçäà
øàìïàí øÿðàáû èëÿ ÷èìèçäèðèðäè.
Àñëàí áÿé Âàðèñèí àçüûíëûüûíà äàùà äþçÿ áèëìÿäè. Îíó êîíòîðäàí
ãîâäó. Ëàêèí áèð èë ñîíðà àíàñûíûí âÿ äàéûñûíûí õàùèøè èëÿ áþéöê áèð áÿç-
çàç ìàüàçàñû à÷ìàã ö÷öí îíà èñòÿäèéè ãÿäÿð ïóë âåðäè. Âàðèñ øÿùÿðèí ÿí
ýóðóëòóëó áèð êö÷ÿñèíäÿ äþðä-áåø áþéöê äöêàí êèðàéÿ åäÿðÿê, ìàë àëìàã
ö÷öí Ùÿøòÿðõàí éîëó èëÿ Áàêûäàí Íèæíè-Íîâãîðîäà – Ìÿêÿðÿéÿ éîëà
äöøäö. Èëê äÿôÿ ýþðäöéö Ùÿøòÿðõàíäà ö÷-äþðä ýöí ãàëìàüà ãÿðàð âåðäè.
Áèð ÷îõ àðàøäûðìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ Âàðèñè òàíûìûø îëàí ôûðûëäàã÷ûëàð-
äàí áèðèñè áèð ýöí îíà éàíàøàðàã, ÿí ñÿìèìè áèð äîñò êèìè ÿëèíè ñûõäûã-
äàí ñîíðà:
– Õîø ýþðäöê, Âàðèñ áÿé, ñÿí äÿ áèçèì øÿùÿðèìèçÿ ýÿëÿðìèøñÿí,
– äåäè. – ßí éàõûí äîñòóìóí îüëóíó ýþðìÿê ìÿíèì ö÷öí áþéöê ñÿà-
äÿòäèð!
Î, ñîíðà Âàðèñèí àòàñûíûí, àíàñûíûí êåôèíè ñîðóøäó, îíëàðûí õÿñòÿ îë-
äóãëàðûíû åøèòäèêäÿ òÿÿññöô åòäè.
Öçÿðèíÿ àòûëìûø îëäóüó ðîëó áþéöê áèð ìÿùàðÿòëÿ îéíàìûø îëàí áó
àäàì þçöíö Àñëàí áÿéèí ÿí éàõûí äîñòó êèìè ãÿëÿìÿ âåðäèéèíäÿí, Âà-
ðèñäÿ ùå÷ áèð øöáùÿ îéàòìàìûø âÿ î ýöíäÿí Âàðèñè þç òÿñèðè àëòûíà àë-
ìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäó. Îíóí Ùÿøòÿðõàíäà ö÷-äþðä ýöí ãàëàúàüûíû
þéðÿíäèêäÿí ñîíðà:
– Âàðèñ áÿé, ìÿí Àñëàí áÿéèí ÷îõ éàõøûëûüûíû ýþðìöøÿì, – äåäè.
– Ñèçÿ ãóëëóã åòìÿê ö÷öí áåëÿ áèð ýöíö ÷îõäàí àðçó åäèðäèì. Øÿùÿðè-
ìèçäÿí ÷ûõûíúàéà ãÿäÿð ìÿíèì ãîíàüûìñàí. Áóðàäà ñÿíÿ ýþñòÿðìÿ-
äèéèì áèð ýóøÿ, òàíûòìàäûüûì áèð àäàì ãîéìàéàúàüàì. Èíñàí ùÿéàòäà
ùÿð øåéè ýþðìÿëè, ùÿð øåéè áèëìÿëèäèð.
Âàðèñ íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà, àòàñûíûí ÿí éàõûí äîñòó äåéÿ þçöíö òÿã-
äèì åäÿí Ãÿíáÿðäÿí éàõàñûíû ãóðòàðà áèëìÿäè. Òåàòð âÿ êèíîäàí áàø-
ëàéàðàã øÿùÿðäÿ ýþðìÿäèéè áèð éåð ãîéìàäû. Áèð ýöí Ãÿíáÿð Âàðèñè
ãàïàëû êëóáà àïàðäû. Ãÿíáÿð ÿââÿëúÿäÿí ýþðöøöá ñþçëÿøìèø îëäóüó
ôûðûëäàã÷û äîñòëàðû èëÿ õÿëâÿò áèð ýóøÿéÿ ÷ÿêèëèá ãóìàð îéíàìàüà áàø-
ëàäû. Áèð àç ñîíðà Âàðèñè äÿ îéóíà ãàðûøäûðäûëàð. Ãÿíáÿð Âàðèñÿ êþìÿê
åäèðìèø êèìè îíóí áàøû öñòöíäÿ äóðóá, ÿââÿëúÿäÿí ñþçëÿøäèêëÿðè ìöõ-
òÿëèô èøàðÿëÿðëÿ ÿëèíè þç äîñòëàðûíà áèëäèðäè. Ýåò-ýåäÿ îéóí úèääè øÿêèë
____________
àëäû. ßââÿëúÿ Âàðèñ áèð-èêè îéóí óääó, ñîíðà èñÿ ùÿð äÿôÿ óäóçìàüà âÿ
ïóëëàðû ÿðèòìÿéÿ áàøëàäû. Îðòàéà éåìÿê ýÿëäèéè çàìàí Âàðèñèí àðòûã úè-
395
áèíäÿ áèð ãÿïèê ïóëó éîõ èäè. Ãóìàðáàçëàðäàí áèðè ïóëëàðû èêè ÿëè èëÿ
Âàðèñÿ äîüðó óçàäàðàã:
– Âàðèñ áÿé! Ùÿð êÿñäÿí ÷îõ ìÿí ãàçàíäûì. Óäóçäóüóíóç ïóëó
ñèçÿ ãàéòàðà áèëÿðÿì, – äåäè.
Âàðèñ äèëè äîëàøà-äîëàøà:
– Éîõ, éîõ, î ñèçèí ùàããûíûçäûð! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Ùåé, ùåé, åëÿ ïóëëàð ñèçèí ýþçöíöçÿ ÷îõ ýþðöíöð, – äåéÿ Ãÿíáÿð
èñòåùçà èëÿ ýöëäö, – Âàðèñ áÿé ö÷öí èñÿ ùå÷ áèð øåéäèð. Àíúàã ìÿíèì
ãîíàüûì îëäóüóíäàí óäóçìàñûíû èñòÿìèðäèì.
Åðòÿñè ýöí î, Âàðèñÿ:
– Áó ýöí ÿí àäè áèð ðåñòîðàíäà íàùàð åäÿúÿéèê, – äåäè. Îðàäà ñÿíÿ
ãÿðèáÿ áèð ãûç ýþñòÿðÿúÿéÿì.
Îíëàð ðåñòîðàíà ýåòäèëÿð. Áèð ñòîëóí áàøûíäà îòóðóá, éåìÿê ñèôàðèø
åòäèëÿð. Ãÿíáÿð õÿëâÿò áèð ýóøÿäÿ éåìÿêëÿ ìÿøüóë áèð ãûçû ýþñòÿðèá:
– Áàõ, äèããÿòëÿ áàõ! Ñÿíÿ äåäèéèì ãûç áóäóð, – äåäè. – Ýåíåðàë ãû-
çûäûð. Àòàñûíäàí àúûã åäèá åâëÿðèíäÿí ÷ûõûá, êè÷èê áèð îòàãäà òÿê éàøà-
éûð. Áàõ ýþð íÿ ýþçÿëäèð! Øÿùÿðèìèçèí áöòöí úàâàíëàðû îíóí äÿëèñèäèð,
àíúàã çàëûì ãûçû âÿùøè úåéðàí êèìè ùå÷ êèìÿ ðàì îëìóð.
Õþðÿê ïàéëàéàí îíëàðà õþðÿê âÿ ÷þðÿê ýÿòèðäè.
Âàðèñ ãàðøûñûíäàêû ñîéóã øîðáàíû éåéÿ-éåéÿ ãûçû ýþçóúó ñöçäö. Ãûç
êèìñÿéÿ áàõìûðäû. Èëê ýþðöøäÿ ãûç îíó ìàðàãëàíäûðìàäûüûíäàí ùå÷ áèð
úàâàá âåðìÿäè. Ãÿíáÿð èðè ýþâäÿñèíè ñòîëóí öñòöíÿ éûõàðàã, òöëêö ýþç-
ëÿðèíè éàíäàí Âàðèñÿ äèêèá äåäè:
– Äåéèðëÿð, áó ãûçûí áþéöê áèð àðçóñó âàð. Êèì îíó èñòÿéèíÿ ãîâóø-
äóðñà îíóí ìàëû îëàúàãäûð.
Âàðèñ ìàðàãëà ñîðóøäó:
– Àðçóñó íÿäèð?
– Îíó áó âàõòà ãÿäÿð ùå÷ êÿñÿ à÷ìàéûá. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ îíó þç àð-
çóñóíà ÷àòäûðàí àäàì Ùÿøòÿðõàíäà éîõìóø. Î áèð áÿëàäûð, îíóí äÿð-
äèíäÿí áó ýöíëÿðäÿ âàðëû áèð úàâàí äÿëè îëäó. Î, êèøèëÿðäÿí ãà÷ûð. Íÿ
ãÿäÿð ÷àëûøûðëàð, îíóíëà òàíûø îëìàã ìöìêöí îëìóð.
Ãÿíáÿðèí áó ñþçëÿðè Âàðèñäÿ áþéöê ìàðàã îéàòäû. Ãûçû ýþçàëòû áèð
äÿ ñöçäö. Áó äÿôÿ ãûç äà îíà áàõäû. Ãûçûí úÿëáåäèúè ýþçëÿðè Âàðèñäÿ áèð
öìèä äîüóðäó. Ùÿøòÿðõàíäà êèìñÿíèí ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿäèéè áó öðêÿê
îâó þçöíÿ ðàì åòìÿê âÿ áóíóíëà áþéöê áèð øþùðÿò ãàçàíìàã ôèêðè îíó
éîëóíäàí ÷ûõàðòäû. Âàðèñ ìÿüðóð áèð ùàëäà:
____________
– Ìÿí îíó ÿëÿ ýÿòèðÿðÿì! – äåäè.
Ãÿíáÿð áàøûíû äèêÿëäèá, èñòåùçà èëÿ îíà áàõàðàã:
396
 – Éîõ, áàúàðìàçñàí! – äåäè.
– Áàúàðàðàì, äåéèðÿì!
– Ùå÷ èíàíà áèëìèðÿì. Ñÿíèí êèìè þçöíÿ ýöâÿíèá àéëàðëà îíóí äà-
ëûíúà êþëýÿ êèìè ñöðöíÿíëÿð ÷îõ îëìóøäóð.
Âàðèñ ýþçëÿðèíè ãûçäàí àéûðìûðäû. Ãûç èñÿ îíà ìÿíàëû-ìÿíàëû ýö-
ëöìñÿéÿðÿê, ñàíêè: “Ãîðõìà, ìöâÿôôÿã îëàúàãñàí” – äåìÿê èñòÿéèðäè.
Âàðèñ ÿëèíäÿêè ãàøûüû éåðÿ ãîéäóãäàí ñîíðà ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Òàíûø îëñàì íÿ âåðÿðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ãÿíáÿð ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïàðàã:
– Ñÿíÿ áó øÿùÿðäÿ áèð ãîíàãëûã âåðÿðÿì êè, áöòöí Áàêû, Ùÿøòÿðõàí
òàìàøàéà ýÿëÿð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ùÿð èêèñè ñþçöíäÿ ìþùêÿì äóðìàã ö÷öí áèð-áèðèíèí ÿëèíè ñûõäû.
Ùàìû ýåòäè. Ðåñòîðàíäà îíëàðäàí áàøãà àäàì ãàëìàäû. Ãûç ÿëèíÿ áèð
êèòàá àëûá îõóéóð âÿ ùÿðäÿíáèð ýþçëÿðèíè êèòàáäàí ÷ÿêèá, Âàðèñÿ áàõà-
ðàã ýöëöìñÿéèðäè. Âàðèñèí ñÿáèð-ãÿðàðû êÿñèëìèøäè, ãàëõûá ãûçà òÿðÿô
ýåòìÿê èñòÿðêÿí Ãÿíáÿð îíóí ÿëèíäÿí òóòóá:
– Àëÿìè áèçÿ ýöëäöðìÿ! – äåéÿ îíó äàéàíäûðìàã èñòÿäè. Âàðèñ ÿëè-
íè ÷ÿêÿðÿê ãûçûí îòóðäóüó ñòîëà éàíàøäû, êèòàá ìöòàëèÿñè èëÿ ìÿøüóë
êèìè ýþðöíÿí ãûçà:
– Ìàäìàçåë, ìÿí ðÿñìèééÿòè ãÿëáèìèí ÿìðèíÿ ãóðáàí åäÿíëÿðäÿ-
íÿì. Ìöñàèäÿíèçëÿ òàíûø îëàã.
Ãûç Âàðèñÿ ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè, ùÿòòà áàøûíû ãàëäûðûá îíóí öçö-
íÿ áåëÿ áàõìàäû. Âàðèñ “ìöñàèäÿíèçëÿ òàíûø îëàã”! ñþçëÿðèíè èêèíúè,
ö÷öíúö äÿôÿ òÿêðàð åòäè. Ùå÷ áèð úàâàá àëà áèëìÿäèéèíäÿí áöòöí öìèä-
ëÿðèíèí ãûðûëäûüûíû ýþðöá:
– Ùÿð àðçó âÿ èñòÿéèíèçè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéèìÿ íàìóñëà ñþç âåðèðÿì,
– äåäè.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ãûç áàøûíû ãàëäûðäû. Ùåéðÿòëè áàõûøëàðëà Âàðèñè
ñöçÿðÿê:
– Ñèç êèìñèíèç? Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
Âàðèñ:
– Ìÿí Áàêû âàðëûëàðûíäàí Âàðèñ áÿé Àñëàíáÿéîâè÷ÿì, – äåäè,
– èñòÿéèì àíúàã ñèçèíëÿ òàíûø îëìàãäûð.
Ãûç ìöòàëèÿñèíÿ äàâàì åäÿðÿê, îíà äàùà ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè.
Âàðèñ åðòÿñè ýöí éåíÿ ùÿìèí ðåñòîðàíäà î ãûçäàí áèð êÿëìÿ áåëÿ úàâàá
____________
àëà áèëìÿäè. Éàëíûç îíóí éàøàäûüû åâè þéðÿíÿ áèëäè. Âàðèñ ìÿüðóð âÿ
èíàäúûë áèð óøàã êèìè àúûüûíäàí àç ãàëà ïàðòëàéûðäû. Ãÿíáÿðèí èñòåùçàëû
397
ýöëöøëÿðè îíà èéíÿ êèìè áàòûðäû. Ö÷öíúö ýöí ãûç éåíÿ éåìÿêäÿí ñîíðà
åâèíÿ äþíÿðêÿí Âàðèñ:
– Ìàäìàçåë, ðèúà åäèðÿì ëöòôÿí òàíûø îëàã. Ùÿð àðçóíóçó úàíëà-
áàøëà ãÿáóë åäèðÿì, – äåéÿ ãûçûí äàëûíúà äöøäö. Ãûç ÷åâðèëÿðÿê:
– ßë ÷ÿê ìÿíäÿí, ñÿí ìÿíèì àðçóëàðûìû ùå÷ áèð çàìàí éåðèíÿ éå-
òèðÿ áèëìÿçñÿí! – äåäè.
Âàðèñ éåðÿ ãÿäÿð ÿéèëÿðÿê:
– Éåòèðÿðÿì, ìàäìàçåë, úàíëà-áàøëà éåòèðÿðÿì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ãûç äóðäó, úèääè áèð âÿçèééÿò àëäûãäàí ñîíðà èêè áàðìàüûíû îíóí
÷èéíèíÿ ãîéäó. ×îõ ìöùöì âÿ ýèçëè áèð ñèðð ñþéëÿéèðìèø êèìè:
– Áó âàõòà ãÿäÿð à÷ìàäûüûì ñèððè à÷ûðàì, – äåäè, – êèìñÿéÿ à÷ìà-
ìàã øÿðòèëÿ. Ìÿí ýåíåðàë ãûçûéàì. Êè÷èê èêÿí àíàì âÿôàò åòìèø, àòàì èñÿ
áèð áàøãàñû èëÿ åâëÿíìèøäèð. Ìÿí îíëàðëà éîëà ýåäÿ áèëìÿäèì. Áèð ýöí
àíàëûüûìëà âóðóøóá åâäÿí ÷ûõàðêÿí àòàì: “×ûõ ýåò, àúûíäàí þë!” – äåéÿ
öñòöìÿ áàüûðäû. Ìÿí äÿ úàâàáûíäà: “Àúûíäàí þëìÿéÿúÿéÿì, àñòàðû, öçö
áåøéöçëöêäÿí îëàí éîðüàí àëòûíäà éàòàúàüàì!” – äåéÿ úàâàá âåðäèì. Áó
ñþç î çàìàí íåúÿ îëìóøñà àüçûìäàí ÷ûõìûøäû. Ìÿíèì àðçóì áóäóð!
Áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ãûç úàâàá ýþçëÿéèðìèø êèìè ýþçëÿðèíè
Âàðèñèí öçöíÿ äèêäè. Âàðèñ ìÿüðóð áèð òþâðëÿ ýöëÿðÿê:
– Åëÿ áó? Áàø öñòÿ, ýþç öñòÿ, ñàáàù éîðüàí ùàçûðäûð! – äåéÿðÿê ãûç-
äàí àéðûëäû. Ìàë àëìàã ö÷öí Íèæíè-Íîâãîðîäà áàðàò åòäèéè ïóëóí òåëåã-
ðàìëà Ùÿøòÿðõàí áàíêûíà ýþíäÿðèëìÿñèíÿ äàèð áèð òåëåãðàì âóðäó. Î
ýöí Ãÿíáÿðëÿ ýþðöøöá ÿùâàëàòû îíà äàíûøäû. Áàøûíû îéíàäà-îéíàäà:
– Ùÿð øåé ïóëóí áàøûíäàäûð, – äåäè. – Ìÿíèì ÿëèìäÿí ãûç ãóðòàðàð?
Ñÿí ãîíàãëûüûíûí òÿäàðöêöíäÿ îë!
Ãÿíáÿð:
– Ùàé, ùàé, ùÿëÿ äóçà ýåäèðñÿí, ñÿí î ãûçû ÿëÿ êå÷èðñÿí, äåäèéèì
êèìè ñÿíÿ áèð ãîíàãëûã âåðÿúÿéÿì êè, áöòöí Áàêû, Ùÿøòÿðõàí òàìàøà-
ñûíà ýÿëñèí, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Î ýåúÿ Âàðèñ èëàí âóðìóø àäàì êèìè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòìàäû. Êèì-
ñÿíèí ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿäèéè áó ãûçû þçöíÿ ðàì åäÿðñÿ Ùÿøòÿðõàíäà
áþéöê øþùðÿò ãàçàíàúàã, áöòöí âàðëûëàð, ýþçÿë ãûçëàð îíó ùÿð éåðäÿ áàð-
ìàãëà ýþñòÿðÿúÿê, ùÿòòà áó ñÿñ Áàêûéà ãÿäÿð éàéûëàúàãäûð, – äåéÿ äö-
øöíöð, ñåâèíúèíäÿí éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû. Ñÿùÿð åðêÿí ãàëõûá, áèðáàø
áàíêà ýåòäè. Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè õèäìÿò÷è:
____________
– Ùàðà âÿòÿíäàø? Ùÿëÿ áàíê à÷ûëìàìûøäûð, – äåéÿ îíóí ãàáàüûíû
êÿñäè, áèð ñààò ñîíðà òÿøðèô ýÿòèðèí.
398
 Âàðèñ ýåðè ãàéûäûá, áèð ñààòäàí ñîíðà éåíÿ áàíêà ýÿëäè. Ëàêèí ïóë
ùÿëÿ ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Î, àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû ÷åéíÿéèðäè. Ö÷-äþðä
äÿôÿ ýÿëèá-ýåòäèêäÿí ñîíðà, íÿùàéÿò, ïóëóí ýÿëäèéèíè þéðÿíèá, ÷îõ ñå-
âèíäè. Áàíêûí ìöäèðèíÿ éàíàøàðàã:
– Ñèçäÿí áèð ðèúàì âàð, – äåäè, – ÿìð åäèí ïóëëàð ãàòû à÷ûëìàìûø
áåøéöçëöêëÿðäÿí âåðèëñèí.
Àõøàì èäè. Ãûç ëàìïàñûíû éàíäûðìûø, áàøûíû àøàüû ñàëàðàã êè÷èê áèð
ñòîëóí öñòöíäÿ à÷äûüû êèòàáûí ìöòàëèÿñè èëÿ ìÿøüóë êèìè ýþðöíöðäö.
Êè÷èê ëàìïàíûí ñîëüóí ñàðû èøûüû îíóí ñèôÿòèíè èøûãëàíäûðäûüûíäàí ýèçëÿò-
ìÿéÿ ÷àëûøäûüû ùÿéÿúàí âÿ ñåâèíúèíè áöðóçÿ âåðèðäè. Îíóí èíòèçàð
÷ÿêÿí ýþçëÿðè ýàù êèòàáà, ýàù äà êö÷ÿéÿ à÷ûëàí ïÿíúÿðÿéÿ äèêèëèá ãà-
ëûðäû. Âàõò îíà ÷îõ óçóí ýþðöíäöéöíäÿí ÿñÿáèëÿøèð, òåç-òåç ñààòà áà-
õûðäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè. Éåðèíäÿí ãàëõûá, éàòàüûí öñòöíÿ ñÿðäèéè
þðòöéöí ãûðûøëàðûíû ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà êè÷èê ãîëòóã
ýöçýöñöíö ÷ûõàðûá éåíèäÿí ïóäðàëàíäû, äîäàãëàðûíà, éàíàãëàðûíà ãûð-
ìûçû ñöðòäö. Ýþçëÿðè îòàüûí êèðëè äèâàðëàðûíà, ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿñèíÿ ñàòàø-
äûãäà íÿøÿñè ãà÷äû; ÷öíêè îíëàð áó ôþâãÿëàäÿ ýåúÿéÿ éàðàøìûðäû.
Äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêÿðÿê äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Îòàüûí áèð áóúàüûíäà ùþ-
ðöì÷ÿê òîðóíà äöøìöø ìèë÷ÿéèí âûçûëòûñû îíó áó äöøöíúÿäÿí àéûðäû. Î,
òÿëÿéÿ äöøìöø ìèë÷ÿéèí þçöíö ãóðòàðìàã ö÷öí ÷àëûøûá ÷àïàëàìàñûíû âÿ
îíóí áàøû öñòÿ äóðàí ùþðöì÷ÿéèí èíúÿ òåëëÿðëÿ òåç-òåç îíóí ÿë-àéàüûíû
ìþùêÿì áàüëàäûüûíû ñåéð åäèðêÿí, êö÷ÿäÿ áèð ôàéòîí ñÿñè åøèòäè. Òåç
ýÿëèá þç ÿââÿëêè éåðèíäÿ îòóðäó. Áèð ñààòäàí áÿðè ñòîëóí öñòöíäÿ òÿðñè-
íÿ à÷ûëìûø îëàí êèòàáûí ñÿòèðëÿðèíè éåíÿ ýþçäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû.
Ãàïû àüçûíäà àéàã ñÿñè åøèäèëäèéè çàìàí éåðèíäÿí ãàëõäû. Ïÿíúÿðÿéÿ
éàõûíëàøàðàã, îíó ìàíèêöðëö áàðìàãëàðû èëÿ éàâàø-éàâàø ãàïàäû, ïÿð-
äÿíè àøàüû ñàëäû. ñîíðà ýÿëèá äþéöëÿí ãàïûíû à÷äû. Âàðèñ ÿëèíäÿ àü ãÿò-
ôÿéÿ ñàðûëû áèð øåé è÷ÿðè ýèðäè. Øÿí âÿ ìÿüðóð áèð ñÿñëÿ:
– Àë, ýþçöì, áó ñÿíèí áåøéöçëöêëÿðäÿí òèêèëìèø éîðüàíûí – äåéÿðÿê,
áàüëû áèð øåéè íÿçàêÿòëÿ ãûçûí à÷ûëìûø ãîëëàðû öçÿðèíÿ ãîéäó. Ãûç ñå-
âèíúëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè îíà äèêÿðÿê, òèòðÿê áèð ñÿñëÿ:
– Ñàü îë, ðóùóì, ãÿëáèì, ñÿí ìÿíè àðçóìà ÷àòäûðäûí! – äåäè.
Áó ñþç Âàðèñëÿ áó øûëòàã ãûç àðàñûíäà îëàí ïÿðäÿíè òàìàìèëÿ éûðòûá
ïàð÷àëàäû. Ãûç éîðüàíû à÷ûá ñåâÿ-ñåâÿ éàòàüûí öçÿðèíÿ ÷ÿêäè, ñîíðà äî-
äàãëàðûíû Âàðèñèí äîäàãëàðûíà éàõûíëàøäûðäû. Îíëàð áåøéöçëöêëÿðèí õû-
øûëòûñû àëòûíäà ìÿùÿááÿòëÿ þïöøäöëÿð. Âàðèñ åùòèðàñëà ïàðëàéàí ýþçëÿðè
____________
èëÿ ãûçà áàõàðàã:
– Ýþçÿëèì, äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåäè.
399
 Ãûç úàâàá ÿâÿçèíÿ ëàìïàíûí èøûüûíû àçàëòäû... Ñþíöê ñàðûìòðàã ëàì-
ïà èøûüûíäà èíëÿéÿí îòàüûí ñöêóòóíó éàëíûç áåøéöçëöêëÿðèí õûøûëòûñû âÿ
áóúàãäà þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøÿí ìèë÷ÿéèí âûçûëòûñû ïîçóðäó...
Âàðèñ åðòÿñè ýöí ìåùìàíõàíàäà Ãÿíáÿðè ÷îõ ýþçëÿäè, ëàêèí î ýÿ-
ëèá ÷ûõìàäû. ßùâàëàòû îíà òÿôñèëàòû èëÿ äàíûøìàã âÿ ÿëäÿ åòäèéè ãÿëÿáÿíè
áèëäèðìÿê ö÷öí ãàëõûá ýåòäè. Ãÿíáÿðèí âàõòû èëÿ “ìÿí áóðàäà éàøàéû-
ðàì” – äåéÿ îíà ýþñòÿðìèø îëäóüó ìþùòÿøÿì áèð áèíàíûí ãàïûñûíû äþéäö.
Ãàïûéà õèäìÿò÷è áèð ãàäûí ÷ûõäû.
Âàðèñ íÿçàêÿòëÿ:
– Ãÿíáÿð åâäÿäèðìè? – äåéÿ ñîðóøäó.
Õèäìÿò÷è ùåéðÿòëÿ îíà áàõäûãäàí ñîíðà:
– Ãÿíáÿð êèìäèð? – äåäè. – Áóðàäà Àëè ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè Ëóêéà-
íîâ éàøàéûð.
Âàðèñ î ýöí àõøàìà ãÿäÿð Ãÿíáÿðè àõòàðäû, îíäàí áèð õÿáÿð òóòà
áèëìÿäè. Àõøàì ãûçûí åâèíÿ ýåòäè. Ãàïûéà éàõûíëàøäûãäà éåðèíäÿúÿ äî-
íóá ãàëäû. Ãàïû à÷ûã, îòàã áîìáîø èäè. Îáà êþ÷ìöø, éóðäó ãàëìûøäû.
Âàðèñ áó ñèðëè ÿùâàëàòäàí ÷àøûá ãàëäû. Ùåéðÿò âÿ èçòèðàá è÷èíäÿ îðàäàí
ýåðè äþíÿðêÿí, äàëàíäàðà ðàñò ýÿëäè, îíäàí:
– Õàíûì ùàðà êþ÷ìöøäöð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Äàëàíäàð îíó øöáùÿëè áàõûøëà ñöçäöêäÿí ñîíðà äÿìèð áèð ãàá è÷èíÿ
òîïëàìûø îëäóüó çèáèëè äàðâàçà àüçûíäà ãîéóëìóø áþéöê ãóòóéà áîøàë-
äà-áîøàëäà:
– Êèì áèëèð ùàðà êþ÷ìöøäöð. Ùÿð ùàëäà áóðàäàí ãàçàíúëû áèð éåðÿ!
– äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàðèñèí áöòöí âöúóäó òèòðÿäè. ßñÿáè áèð ñÿñëÿ:
– Íåúÿ ãàçàíúëû éåðÿ? Ñÿí íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ îíà áàüûðäû.
Äàëàíäàð àúûãëà:
– Úàíûì, ÷ûõ ýåò, áèð ôàùèøÿíèí ùàðà êþ÷äöéöíö ìÿí ùàðàäàí áèëèì?
– äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàðèñ ãûçûá þçöíäÿí ÷ûõàðàã:
– Ñóñ! – äåéÿ ÷ûüûðäû, – äîüðóäàíìû î ôàùèøÿäèð?
Äàëàíäàð äþíÿðÿê, ýåäÿ-ýåäÿ:
– ßí àäèñè, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàðèñ îðàäàí áàøû îäëó ÷ûõäû. Ëàêèí äàëàíäàðûí ñþçëÿðèíÿ ùÿëÿ èíàí-
ìàã èñòÿìèðäè. Ùÿð íåúÿ îëñà Ãÿíáÿðè òàïìàëû, ÿùâàëàòû îíà äàíûøìàëû èäè.
Îðàäàí ðåñòîðàíà ýÿëäè. Ðåñòîðàí ñàùèáèíÿ éàíàøûá:
____________
– Ùÿð ýöí ìÿíèìëÿ éåìÿê éåéÿí àäàìûí åâè ùàðàäàäûð? – äåéÿ
ñîðóøäó.
400
 Ðåñòîðàí ñàùèáè, áèð øåé äóéìóø êèìè, ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Î úèáêÿñÿíèìè äåéèðñÿí? Îíóí ùàðàäà éàøàäûüûíû ìÿí áèëìèðÿì.
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Î úèáêÿñÿíäèð?
Ðåñòîðàí ñàùèáè éåíÿ ýöëÿðÿê:
– Ùÿì äÿ ÿí ìÿøùóðóäóð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ùÿøòÿðõàíäà âàð-éîõó ÿëèíäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà Âàðèñ êîð-ïåøìàí
Áàêûéà ãàéûòìûøäû. Áèð äÿôÿ Íèêîëàéåâñêè êö÷ÿñèíäÿí êå÷ÿðêÿí ñèíèô
éîëäàøû Øàìèëÿ ðàñò ýÿëäè. Øàìèë Ïåòåðáóðã Òèáá Èíñòèòóòóíà èìòàùàí
âåðìÿê ö÷öí ëàòûíúàäàí ùàçûðëàøûðäû. Êþùíÿ éàìàãëû ýåéèìèíÿ áàõìà-
éàðàã, áàøûíäàêû òÿëÿáÿ ôóðàæêàñû îíà ÷îõ ýþçÿë éàðàøûðäû.
Âàðèñ Øàìèëè èñòåùçàëû áèð áàõûøëà ñöçäö. Îíóí Ïåòåðáóðã Òèáá Èíñ-
òèòóòóíà ýèðìÿê èñòÿäèéèíè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêäè:
– Ýÿðÿê àäàìäà áÿõò îëñóí... – äåäè. – Ìÿí âàðëû îëäóüóì ùàëäà
îðòà ìÿêòÿáè áèòèðèá áó øàïêàíû ãîéà áèëìÿäèì. Ñÿí Ïåòåðáóðãà îõó-
ìàüà ùàíñû ïóëëà ýåäèðñÿí? – Âàðèñ ñîíðà àúû-àúû ýöëÿðÿê éåíèäÿí
òÿêðàð åòäè: – Äîüðóäàí, àäàìûí ýÿðÿê áÿõòè îëñóí.
Øàìèëèí îðòà ìÿêòÿá äèïëîìóíó íÿ ãÿäÿð çÿùìÿò âÿ ÿçèééÿòëÿ
ÿëäÿ åòäèéèíè Âàðèñ ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè. Îíóí áåëÿ ãàáà ùÿðÿêÿòè âÿ îíà
äöøìÿí êèìè éàíàøìàñû Øàìèëè ÷îõ ãÿçÿáëÿíäèðäè. Î þçöíö òîïëàéàðàã
úèääè áèð òþâðëÿ:
– Òàëåéè ùÿð êÿñ þçö éàðàäûð. Ñÿí þç òàëåéèíè êîð ãîéäóí, îíà ìÿí
íåéëÿéèì? Ùàíñû ïóëëà Ïåòåðáóðãà îõóìàüà ýåòäèéèìÿ ýÿëèíúÿ, î ìÿíÿ
àèä áèð ìÿñÿëÿäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Øàìèëèí úèääè ñþéëÿäèéè áó ñþçäÿí Âàðèñ ÷îõ ïîçóëäó. ßëè èëÿ îíóí
÷èéíèíÿ âóðóá:
– Îùî! Äèïëîì âÿ äîêòîðëóã õöëéàñû ñÿíè éàìàí ãóäóðäóáäóð. Áèð
éåðäÿ îõóäóüóìóçó, äÿðñ êèòàáëàðûíû àëìàã ö÷öí äèëÿí÷è êèìè àòàëàð
øóðàñûíà ÿë óçàòäûüûí ýöíëÿðè éàäûíà ñàë! – äåéÿ öçöíö îíäàí ÷åâèðèá,
úàâàá àëìàäàí ñöðÿòëè àääûìëàðëà óçàãëàøûá ýåòäè.
Øàìèë éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëäû. Îíóí äàëûíúà áàüûðìàã, îíó äàéàí-
äûðìàã âÿ úàâàá îëàðàã áèð íå÷ÿ êÿñÿðëè ñþç äåìÿê èñòÿäè. Ëàêèí äåéÿ
áèëìÿäè. Áîüàçûíà ñàíêè àüûð áèð øåé òûõàíìûø, ýþçëÿðè äóìàíëàíìûøäû.
Ùå÷ áèð ïèñëèê åòìÿäèéè ùàëäà áó àäàìûí éåðñèç òÿùãèðèíäÿí äàõèëèíäÿ
ìöäùèø áèð ôûðòûíà áàø ãàëäûðìûøäû. Î ôûðòûíà Øàìèëèí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà
èúòèìàè ãóðóëóøóí î âàõòà ãÿäÿð ýþðÿ âÿ äóéà áèëìÿäèéè áèð ÷îõ éàðïà-
____________
üûíû à÷äû. Äîäàãëàðûíû ýÿìèðÿðÿê áèèõòèéàð:
– Àù, àë÷àã, – äåéÿ áàüûðäû.
401
 Âàðèñëÿ Øàìèëèí ýþðöøöíäÿí òàì áåø èë êå÷äè. Øàìèë Ïåòåðáóðãäà àëè
òÿùñèëèíè áèòèðèá Áàêûéà ãàéûòìûø, þçöíÿ éîõñóë áèð êàáèíÿ äöçÿëäÿðÿê,
õÿñòÿ ãÿáóë åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áèð ýöí íþâáÿòè õÿñòÿ ãÿáóëó çàìàíû
ñêåëåòÿ áÿíçÿð óçóí áèð àäàì è÷ÿðè ýèðäè. Î, ãàïûíûí àüçûíäà äóðóá:
– Ìÿíè ãÿáóë åäÿðìèñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó. Øàìèë òàíûìàäûüû áó
àäàìà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Áóéóðóí! – äåäè.
Ùÿìèí àäàì è÷ÿðè ýÿëèá:
– Ìÿíè éà òàíûìûðñûíûç, éà äà òàíûìàã èñòÿìèðñèíèç, – äåäè. – Ñèçè
áó ýöí ùÿì òÿáðèê åòìÿéÿ, ùÿì äÿ ñèçäÿí öçð èñòÿìÿéÿ ýÿëìèøÿì.
Øàìèë àíúàã äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà èíúÿ, ñàðû ýþç ãàïàãëàðû è÷èí-
äÿ ñþíöê øöøÿ êèìè ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíäÿí îíóí Âàðèñ îëäóüóíó áèëäè.
Àç çàìàí è÷èíäÿ îíóí áó ãÿäÿð äÿéèøèëäèéèíÿ ùåéðÿò åòäè. Èéèðìè áåø
áàùàð ýþðìöø áó àäàì àëòìûø õÿçàí êå÷èðìèø ãîúà êèìè éîðüóí, õÿñ-
òÿùàë âÿ þëýöí ýþðöíöðäö. Øàìèë Âàðèñèí âàõòû èëÿ ñþéëÿäèéè àúû ñþçëÿðè
óíóòìàìûøäû. Ëàêèí þçöíÿ äîüðó óçàíàí ÿëëÿðè òóòóá, îíó éàíûíäàêû
ñêàìéàéà îòóðòäó. Âàðèñ Øàìèëè íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà:
– Øàìèë, óøàãêÿí ñÿí ìÿíäÿí çÿèôäèí, èíäè éàõøûñàí, – äåäè.
Øàìèë îíó áèð äÿ äèããÿòëÿ ñöçÿðÿê:
– Àíúàã, Âàðèñ, ñÿí ÷îõ äÿéèøìèñÿí, – äåäè.
Âàðèñ ñòîëóí öñòöíäÿêè ãÿëÿìè ÿëè èëÿ îéíàäà-îéíàäà:
– Äÿéèøèëìÿê òÿáèÿòèí ãàíóíóäóð, íåéëÿéèì êè, áó ãàíóíó äóðäó-
ðàúàã, äÿéèøäèðÿúÿê ãöââÿòèì éîõäóð.
– Ëàêèí ñÿí ÷îõ òåç äÿéèøèëìèñÿí.
– Äîüðóäóð, ìÿíèì ùÿéàòûìûí òÿêÿðëÿðè ÷îõ ñöðÿòëÿ ùÿðëÿíèð!
Øàìèë ýöëÿðÿê:
– Î ùàëäà éàüûíû àç ñöðò!
– Îíóí òÿêÿðëÿðè éàü ñöðòìÿäÿí ùÿðëÿíèð. “Àëûøìûø ãóäóðìóøäàí
éàìàí îëóð” – äåéèðëÿð.
Ùÿð èêèñè ñóñäó. Âàðèñ áèð àí ñîíðà äèëëÿíäè:
– Øàìèë, ìÿí õÿñòÿéÿì, õÿñòÿëÿð õÿñòÿñèéÿì, – äåäè, – àíàì õÿñ-
òÿ, àòàì õÿñòÿ, äåìÿê îëàð êè, ùÿéàòûìû áöòöíëöêëÿ õÿñòÿõàíàäà êå÷è-
ðèðÿì. Áó ýöí àíúàã ñÿíè ýþðìÿê ö÷öí ýÿëäèì. Ñàáàù ñÿíè åâèìèçÿ
àïàðàúàüàì, ùàìûìûçû ìöàéèíÿ åò!
Âàðèñ áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí Øàìèë ïàïèðîñóíó òöñòöëÿäÿ-òöñòöëÿäÿ
ìÿêòÿáäÿ
____________êå÷èðäèêëÿðè óøàãëûã ÷àüëàðûíû, ìÿêòÿáè áèòèðäèéè èë êö÷ÿäÿ
ýþðöøÿðêÿí Âàðèñèí îíà ñþéëÿäèéè çÿùÿðëè ñþçëÿðè õàòûðëàéûð, áóíóíëà
402
áåëÿ Âàðèñÿ ãàðøû îëàí êèí âÿ íèôðÿòèíè óíóòìàüà ÷àëûøûðäû. ×öíêè Âàðèñ
àðòûã éàøàìûð, ñöðöíöðäö.
– Äîêòîð, ñÿí áèëèðñÿíìè êè, ìÿíèì àäûìû íÿ ö÷öí Âàðèñ ãîéìóøëàð?
– äåéÿ ñîðóøäó âÿ úàâàá àëìàäàí ñþçöíÿ äàâàì åòäè: – Àòàì éàøû õåéëè
þòìöø èêÿí àíàìëà åâëÿíìèøäè. Äþðä-áåø èë óøàãëàðû îëìàìûøäû. “Áó
äþâëÿò, ñÿðâÿò êèìÿ ãàëàúàã” – äåéÿ àòàì äÿðäëÿíèðìèø. Ìÿí äöíéàéà
ýÿëäèéèì çàìàí àòàì òîðïàüà éûõûëûá: “×îõ øöêöð, ìÿíèì äÿ áó ýöí àð-
òûã âàðèñèì âàð!” – äåìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ àäûìû Âàðèñ ãîéìóøäóëàð.
Åðòÿñè ýöí Âàðèñ Øàìèëè åâëÿðèíÿ àïàðäû. Îíëàð ýåíèø áèð êö÷ÿäÿ,
éåíè öñëóáäà òèêèëìèø äþðäìÿðòÿáÿëè óúà áèð áèíàäà éàøàéûðäûëàð. Îíëàð
ïÿíúÿðÿëÿðè éàðûìãàïàëû áþéöê áèð îòàüà êå÷äèëÿð. Âàðèñ úÿëä ïÿíúÿðÿ-
ëÿðè à÷ûá, õÿñòÿëÿðè ýÿòèðìÿê ö÷öí ýåòäè. Øàìèë îòàüû äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí
êå÷èðòäè. Îòàãäà ùÿð úöð çÿíýèí åâ ìöõÿëëÿôàòû âàðäû. Äèâàðäà ìàùèð áèð
ðÿññàì ôûð÷àñûíäàí ÷ûõìûø, ãûøû, õÿçàíû âÿ äÿíèç ôûðòûíàñûíû ýþñòÿðÿí ö÷
òàáëî àñûëìûøäû. Øàìèë ùÿð ö÷ òàáëîíó áþéöê áèð ìàðàã âÿ äèããÿòëÿ ñåé-
ðÿ áàøëàäû. ßí ÷îõ äèããÿòèíè úÿëá åäÿí äÿíèç ôûðòûíàñûíûí òÿñâèðè èäè.
Áóëóäëó ýþéäÿí éàüûø òþêöëöð, èëäûðûì ÷àõûð, úîøóá ãàéíàéàí êþïöêëö
äàëüàëàð ôûðòûíàéà òóòóëìóø ýÿìèíè áèð òîï êèìè àòûá-òóòóðäó. Äÿëè äàë-
üàëàð öñòöíäÿ äàü òÿïÿñè êèìè ýþðöíÿí ýÿìè äèýÿð áèð äàëüà àðàñûíäà-
êû ó÷óðóìëó äÿðÿëÿðè àíäûðàí áîøëóãëàð àðàñûíäà éóâàðëàíàúàã áèð âÿ-
çèééÿò àëìûøäû. Î, òàáëîíóí òÿñâèð åòäèéè äÿùøÿòè òÿùëèë åäÿðêÿí ãàïû
à÷ûëäû. Ãûñàáîéëó, áè÷èìñèç áèð àäàì ñîë àéàüûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ è÷ÿðè ýèðäè.
Âàðèñ Øàìèëè ýþñòÿðÿðÿê:
– Ñèíèô éîëäàøûì äîêòîð Øàìèëäèð, òàíûø îë! – äåäè.
Àñëàí áÿé Øàìèëèí ÿëèíäÿí òóòóá:
– Õîø ýÿëìèñÿí – äåäè.
Îòóðäóëàð. Àñëàí áÿé Øàìèëè äèããÿòëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà Âàðèñÿ:
– Î çàìàí îõóñàéäûí, èíäè ñÿí äÿ áèð àäàì îëìóøäóí, – äåäè.
Âàðèñ éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ÿñÿáè áèð ñÿñëÿ:
– Êèøè ìÿí îõóéà áèëìÿçäèì, õÿñòÿ èäèì. Áó ñþçö ñÿí ùÿìèøÿ åëÿ
éåðëè-éåðñèç äåéèðñÿí, äîêòîðóí âàõòûíû àëìà! – äåéÿðÿê ãàïûíû ÷ûðïà-
ðàã ýåòäè. Àñëàí áÿéèí áîç âÿ ÿòëè öçöíäÿ, éàíëàðû ãûðûøëàðëà áöðöíìöø
ãîéóí ýþçëÿðèíäÿ ùèääÿò ãûüûëúûìû ïàðëàäû. Àü òÿñÿê ãîéäóüó áàøûíà
ùÿðÿêÿò âåðÿðÿê:
– Ýþðöðñÿí, äîêòîð? – äåäè. Áó äà îüóë! çÿùìÿò ÷ÿê, áþéöò, áîéà-
áàøà ÷àòäûð, áèð ñþç äåéÿíäÿ èò êèìè ãàïñûí.
____________
Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà òÿñÿêè áàøûíäàí ýþòöðäö, àðõàëûüûíûí äöé-
ìÿëÿðèíè ãûñà, ãàëûí áàðìàãëàðû èëÿ à÷à-à÷à:
403
 – Åù... áó àðõàëûüû äà ñÿùÿð-àõøàì ýåéèá ÷ûõàðûíúà àäàì ùþâñÿëÿ-
äÿí äöøöð, – äåéÿ øèêàéÿòëÿíäè. – Áó ùÿéàòûí ùÿð øåéè çÿùìÿòëÿäèð, ùÿð
øåéè ÷àðïàøûãäûð.
Àðõàëûüûíû ÷ûõàðûá, ñòîëóí öñòöíÿ àòäû. Àíúàã áèð êþéíÿêäÿ ãàëäûã-
äàí ñîíðà ñîðóøäó?
– Äîêòîð, î Ïåòåðáóðã íåúÿ éåðäèð?
– Ýþçÿë éåðäèð!
– Àäàìëàðû äà ýþçÿëäèðìè?
– Ýþçÿëäèð!
– Äåìÿê, ëîòó, îðäà éàõøû êåô ÷ÿêìèñÿí?
Øàìèë éóõàðûäàí-àøàüû îíó íèôðÿòëè áàõûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà
ìöàéèíÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Àñëàí áÿéèí ñèìàñû äÿðùàë äÿéèøèëäè, îíäà
àüûð âÿ öìèäñèç õÿñòÿëÿðäÿ ýþðöíÿí áèð ùàë äîüäó. Çÿèô áèð ñÿñëÿ:
– Áÿäÿíèìäÿ àüðûìàéàí éåð éîõäóð, – äåäè. – Áó ÿë, áó àéàã, áó
áàø, áó ýþâäÿ, åëÿ áèë ìÿíèì äåéèë.
Øàìèë îíó äèããÿòëÿ ìöàéèíÿ åòäè. Òÿúðöáÿñèíèí àç îëìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã îíäà êþùíÿëìèø âÿ ñöìöêëÿðèíÿ ãÿäÿð èøëÿìèø áåø-àëòû õÿñ-
òÿëèê òàïäû. Ñîíðà Âàðèñèí àíàñû Ãÿìÿð õàíûì ýÿëäè. Î äà ãàðíûíäàí âÿ
àéàãëàðûíûí àüðûñûíäàí øèêàéÿò åäèðäè. Âàðèñÿ íþâáÿ ÷àòàíäà àíàñû Ãÿìÿð:
– Äîêòîð, áèç ùå÷, îíà ÷àðÿ åëÿ, – äåäè.
Ùÿð ö÷öíöí ÿñàñ õÿñòÿëèéè åéíè èäè: ÿñÿá õÿñòÿëèéè!
Éàëíûç âöúóä âÿ òÿáèÿòëÿðèíäÿêè ôÿðãäÿí àñûëû îëàðàã, ùÿð áèðèíäÿ
áó õÿñòÿëèê àéðû-àéðû øÿêèëëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. Äÿðìàí éàçûðêÿí
Âàðèñ ñîðóøäó:
– Øàìèë, áèç õÿñòÿëÿíèðêÿí äîêòîðà ýåäèðèê, áÿñ äîêòîðëàð õÿñòÿëÿ-
íÿðêÿí ùàðà ýåäèðëÿð?
Øàìèë ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Òÿáèÿòèí ýåíèø ãóúàüûíà! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Âàðèñ ýöëÿ-ýöëÿ:
– Àíëàäûì, áó éàé ùàðà ýåòñÿí ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì, – äåäè.

II

Äîíäóðóúó âÿ ñÿðò áèð ãûø èäè. Ñÿùÿð åðêÿí ïàëòîñóç âÿ ãàëîøñóç

áóçëàðû àéàãëàðû àëòûíäà õûøûðäàäà-õûøûðäàäà ìÿäÿíÿ ýÿëÿí Àðàç ñîéó-
____________
üóí èëèéèíÿ ãÿäÿð èøëÿäèéèíÿ áàõìàéàðàã, ñÿéëÿ èøëÿéèðäè. Íàùàð ôàñèëÿ-
ñèíè áèëäèðÿí ôèò ÷àëûíäûüû çàìàí Àðàç ãûçüûí èøäÿí áÿðê òÿðëÿäèéè ùàëäà
404
éîëäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ þç éîõñóë ñöôðÿñèíè à÷ûá éåìÿéÿ áàøëàäû. Ôÿùëÿ-
ëÿð äåéèð, äàíûøûð, Àðàç èñÿ êåôñèç àäàì êèìè äèíèá-äàíûøìûðäû. Áóðó-
üóí ãûðûã òàõòàëàðû àðàñûíäàí âûéûëòû èëÿ è÷ÿðè ñîõóëàí êöëÿê îíóí òÿðèíè
ñîéóòìóø, âöúóäóíó äîíäóðìóøäó. Àõøàì åâÿ äþíäöéö çàìàí î áÿ-
äÿíèíäÿ áèð àüðû ùèññ åòäè. Ñàíêè ùÿð òÿðÿôäÿí ãàáûðüàëàðûíû èéíÿëÿéèð-
äèëÿð. Àðàç áóíëàðà ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè. Ýöíÿø Àðàçûí ñèìàñûíäàí,
ùÿðÿêÿòèíäÿí îíóí õÿñòÿëÿíäèéèíè áèëäè:
– Ñÿíè äåéÿñÿí ñîéóã àëûá, ýÿë áèð áåëèíÿ êöïÿ ãîéóì, – äåäè.
Àðàç ðàçû îëìàäû, õþðÿéèíè éåéèá éàòäû. Ñÿùÿð éåíÿ àäÿòè öçðÿ ãàë-
õûá èøÿ ýåòäè. Êöëÿê éåíÿ øèääÿòëÿ äàâàì åäèðäè. Î ýöí Àðàç àõøàìà
ãÿäÿð ãûçäûðìà è÷èíäÿ îä òóòóá éàíà-éàíà èøëÿäè. Àõøàì þçöíö çîð-
ýöúëÿ åâÿ ñàëà áèëäè. Àéàã öñòÿ äóðìàüà òàãÿòè ãàëìàìûøäû. Åâÿ éåòèøÿð-
éåòèøìÿç éàòàüà ñÿðèëäè. Ýöíÿø Àðàçû áó âÿçèééÿòäÿ ùå÷ ýþðìÿìèøäè.
Àðàç ñîéóãäÿéìÿíè ùÿìèøÿ àéàã öñòÿ êå÷èðÿðäè. Ùå÷ áèð õÿñòÿëèê áó
âàõòà ãÿäÿð îíó éàòàüà ñÿðìÿìèøäè. Ýöíÿø î ýåúÿ îíó êöïÿëÿäè. Êå÷è
ïèéè èëÿ áÿäÿíèíè îâóøäóðäó. Ñàðû÷è÷ÿê ÷àéû äÿìëÿéèá è÷èðòäè. Áöòöí áó
òÿäáèðëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àðàçûí ãûçäûðìàñû ýåò-ýåäÿ àðòûðäû. Ýöíÿø áó-
íó äóéäóãúà äÿðèí áèð èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàí è÷èíäÿ ÷ûðïûíûð, íÿ åäÿúÿéèíè
áèëìèðäè. Ñÿùÿð òåçäÿí þç áàëàúà ãàðäàøû Íóðóøóí éàíûíà ãà÷äû. Íóðóø
÷îõ äöøöíäöñÿ äÿ áèð øåé åäÿ áèëìÿäè. Êÿíääÿ íÿ äîêòîð âàð èäè, íÿ
àïòåê, íÿ äÿ õÿñòÿõàíà. Àðàçû øÿùÿðÿ àïàðìàã äà ìöìêöí äåéèëäè. Øÿ-
ùÿðäÿí äîêòîð ýÿòèðìÿê, àïòåêäÿí äÿðìàí àëìàã ÷ÿòèí áèð ìÿñÿëÿ èäè.
Áàúûñû Ýöíÿøèí “ãàðäàø” – äåéÿ îíóí öñòöíÿ ýÿëìÿñè, îíóí èñÿ áàúû-
ñûíà ùå÷ áèð êþìÿê åäÿ áèëìÿìÿñè Íóðóøóí ãÿëáèíè íåøòÿð êèìè äÿëèð-
äè. Íóðóø ÷îõ äöøöíäöêäÿí ñîíðà ýåäèá, êÿíääÿ ÷îõäàí ùÿêèìëèê åäÿí
Ìèðçÿ Ðçàíû ÷àüûðäû. Ìèðçÿ Ðçà Àðàçà ùÿúÿìÿò ãîéìàüû òþâñèéÿ åòäè.
Òÿðëÿìÿê ö÷öí îíà àñïèðèí äÿ âåðäè. Àðàçû áÿðê òÿðëÿòäèëÿð, ëàêèí ùàëû
éåíÿ äÿ éàõøûëàøìàäû, ãûçäûðìàñû äà àøàüû äöøìÿäè. Ìèðçÿ Ðçà äàùà
ñîíðàëàð îíóí ãîëóíäàí ãàí àëäû, áèð ñûðà áàøãà òÿäáèðëÿð ýþðäö, àíúàã
áóíëàðûí äà áèð ôàéäàñû îëìàäû. Àðàçûí õÿñòÿëèéè óçàíûá äàùà äà àüûðëàø-
äû. Î áÿðê þñêöðöðäö. Ýöíÿøèí ýåúÿ-ýöíäöç ðàùàòëûüû êÿñèëìèøäè.
Áèð áàçàð ýöíö ãàðäàøû Íóðóøëà áèðëèêäÿ Àðàçû àðàáàéà ãîéóá øÿ-
ùÿðÿ, òÿúðöáÿëè áèð äîêòîðóí éàíûíà àïàðäûëàð. Äîêòîð õÿñòÿíè äèããÿòëÿ
ìöàéèíÿ åòäèêäÿí ñîíðà öçöíö Íóðóøëà Ýöíÿøÿ òóòóá:
– Áó íå÷ÿ ýöíäöð õÿñòÿëÿíìèøäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöíÿø:
____________
– Áó ýöí èêè ùÿôòÿäèð êè éàòûð, – äåéÿ òåç úàâàá âåðäè, – èêè äÿôÿ ãàí
àëûáëàð, èêè äÿôÿ äÿ êöïÿ ãîéìóøàì.
405
 Äîêòîð áàøûíû áóëàäû. Ñîíðà õÿñòÿéÿ áàõûá:
– Áóíóí úàíû ïîëàä èìèø, íÿ èìèø êè, î ãÿäÿð ãàí èòèðìÿéÿ òàá ýÿòè-
ðèá, – äåéÿ òÿÿúúöáëÿ ãàøëàðûíû ÷àòäû. – Áàøãàñû áóíà òàá ýÿòèðìÿçäè. Èêè-
òÿðÿôëè áÿðê ñÿòÿëúÿì èìèø. Äöçýöí ìöàëèúÿ îëóíìàäûüûíäàí õÿñòÿëèéè
äàùà äà àüûðëàøìûøäûð, úèéÿðëÿðèíèí ãîðõóñó âàð, úèääè ìöàëèúÿ ëàçûìäûð.
Äîêòîðóí âåðäèéè äÿðìàíëàð Àðàçà éàõøû òÿñèð åäèðäè. Õÿñòÿ éàòàð-
êÿí éîëäàøëàðûíûí, õöñóñÿí Âàíéà èëÿ Ãðèãîðóí òåç-òåç îíóí éàíûíà
ýÿëìÿëÿðèíÿ, òÿøêèëàòûí èøëÿðèíäÿí îíó õÿáÿðäàð åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéà-
ðàã, Àðàçûí áöòöí úàíû éåíÿ ìÿäÿíäÿ, éîëäàøëàðûíûí éàíûíäà èäè. Îäóð
êè, îí ýöí ñîíðà þçöíö áèð ãÿäÿð éàõøû ùèññ åòúÿê àéàüà ãàëõäû âÿ
Ýöíÿøèí áöòöí òÿêèä âÿ åòèðàçëàðûíà áàõìàéàðàã, áÿðê äàðûõäûüûíû áÿ-
ùàíÿ åäèá, áèðáàø ìÿäÿíÿ ýåòäè.
Àðàç õåéëè àðûãëàìûø âÿ çÿèôëÿìèøäè. Øÿùÿð äîêòîðóíóí âåðäèéè äÿð-
ìàíëàðû éåíÿ ùÿð ýöí ãÿáóë åäèðäè. Áèð àé ñîíðà ùÿìèí äîêòîð îíó ñî-
íóíúó äÿôÿ ìöàéèíÿ åäÿðêÿí äåäè:
– Õÿñòÿëèê áèð ãÿäÿð ýåòìèøäèð. Àíúàã áó éàé úèéÿðëÿðèíè òàìàìèëÿ
ñàüëàìëàøäûðìàã ö÷öí àá-ùàâàëû áèð éåðÿ ýåòìÿëèñÿí. Éîõñà ýÿëÿí ãûø
úèéÿðëÿðèíè áèð äÿ ñîéóã àëñà, ÷ÿòèí ñàüàëàð.
Àðàç ýöëöìñÿéÿðÿê äîêòîðóí áó ñþçöíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
Ýöíÿø òåç:
– Ùàðà àïàðñàã éàõøûäûð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ùàâàñû òÿìèç, ñàô îëàí áèð éåðÿ.
Ýöíÿø àòàñû åâèíäÿí ýÿòèðäèéè ãûçûë öçöéö, ñûðüàñûíû ñàòäû. Ãàðäàøû
Íóðóø äà áèð ãÿäÿð ïóë ÿëäÿ åòäè. Îíëàð Àðàçû ìöòëÿã Ãàðàáàü êÿíäëÿ-
ðèíäÿí áèðèíÿ àïàðìàüà ãÿðàð âåðäèëÿð.
Àðàç ýåòìÿéÿ ðàçû îëìóðäó. Î áèëèðäè êè, åëÿ éåðëÿðäÿ èñòèðàùÿò
åòìÿê Àðàç êèìè ôÿùëÿëÿðèí èøè äåéèë, Ýöíÿø îíóí áó ôèêðèíè àíëàéûá:
– Ãîðõìà, ïóëóìóç âàð, – äåéÿ ÿëäÿ åòäèéè ïóëëàðû ÷ûõàðûá îíà ýþñ-
òÿðäè. Ñîíðà áó ïóëëàðû íåúÿ ÿëäÿ åòäèéèíè Àðàçà äàíûøäû.
Èñòè èéóí ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ Àðàç Ýöíÿøëÿ áèðëèêäÿ Ãàðàáàü òÿðÿ-
ôÿ ùÿðÿêÿò åòäè. Îíëàðû éîëà ñàëàíëàð àðàñûíäà Âàíéà èëÿ Ãðèãîð äà âàðäû.
Àðàç îíëàðëà ýþðöøöá àéðûëàðêÿí ÿëëÿðèíè áÿðê-áÿðê ñûõûá, òåçëèêëÿ ãàéû-
äàúàüûíû áèëäèðäè. Ñîíðà îüëó Ïîëàäû ãóúàãëàéûá þïäö. Îíó äàéûñû Íó-
ðóøóí éàíûíäà ãîéäóëàð.
Ýÿëäèêëÿðè éåðèí òÿáèÿòèíäÿêè ýþçÿëëèê Àðàçëà Ýöíÿøè ìÿôòóí åò-
____________
ìèøäè. Óúà, éàøûë äàüëàðà, ýóð ñóëàðûí àõäûüû äÿðÿëÿðÿ, ìåøÿëÿðÿ áàõ-
äûãúà ùåéðàí îëóá: “Äöíéàäà íÿ ýþçÿë éåðëÿð âàðìûø” – äåéèðäèëÿð.
406
 Îíëàð Ãàðàáàüûí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ýþçÿë ìÿíçÿðÿëè áèð éåðäÿ
êè÷èê áèð îòàã òóòäóëàð. Ïÿíúÿðÿëÿðèíèí ãàðøûñûíäà áàøûíû ýþéëÿðÿ äàéà-
ìûø ãîëëó-áóäàãëû èêè ãîúàìàí ÷èíàð âàðäû. Àðàçëà Ýöíÿø áöòöí ýöíëÿ-
ðèíè áó èêè ÷èíàðûí ñÿðèí êþëýÿñè àëòûíäà êå÷èðèðäèëÿð.

III

Ùÿìèøÿ åùòèéàú è÷èíäÿ éàøàìàã, õöñóñÿí ñîí äþâëÿò èìòàùàíû Øàìè-

ëèí ÿñÿáëÿðèíè ïîçìóø îëäóüóíäàí èñòèðàùÿòÿ áþéöê åùòèéàú ùèññ åäèðäè.
Òÿáèÿòúÿ çÿíýèí, àá-ùàâàëû âÿ ñàêèò áèð éåðÿ ýåòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëÿí Øà-
ìèë äÿ Àðàçëà Ýöíÿøèí îëäóüó ùÿìèí êÿíäÿ ýÿëèá ÷ûõäû âÿ îðàäà ãàëìà-
üû ãÿðàðà àëäû. Òÿñàäöô åëÿ ýÿòèðäè êè, î, Àðàçëà Ýöíÿøèí éàøàäûüû åâèí
ãîíøóëóüóíà äöøäö âÿ ýÿëäèéè ýöíäÿí îíëàðëà òàíûø îëäó. Àðàçëà Ýöíÿ-
øèí ñàäÿ âÿ ñÿìèìè ùÿéàòû ýÿíú äîêòîðó ìàðàãëàíäûðìàüà áàøëàäû. ßâ-
âÿëëÿðè îíëàð Øàìèëÿ î ãÿäÿð äÿ èñíèøÿ áèëìèðäèëÿð, àíúàã óçàãäàí-óçàüà
äîñòëóã åäèðäèëÿð. Ëàêèí ÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, îíëàðûí äîñòëóüó ìþùêÿìëÿíäè,
ñÿìèìè áèð øÿêèë àëäû. Øàìèë ùÿð ýöí îíëàðûí éàíûíäà îëóð, åâëÿðèíèí ãàðøû-
ñûíäàêû èêè ÷èíàð àüàúûíûí ñÿðèí, ìÿôòóí åäÿí ìÿíçÿðÿñèíÿ áàõûá çþâã
àëûð âÿ ýþçëÿðèíè êè÷èê áèð êöëÿêäÿí éàðïàãëàðû äàèìè ùÿðÿêÿòäÿ îëàí áó
èêè ÷èíàðäàí àéûðìûðäû. Ïÿíúÿðÿëÿðèí ãàðøûñûíäà éàí-éàíà óúàëìûø áó èêè
ãîëëó, áóäàãëû ãîúàìàí ÷èíàðûí éàøûë áàøëàðû áîøëóãëàðäà ýåíèø-ýåíèø
íÿôÿñ àëûðäû. Òÿáèÿò áó èêè óúà âÿ íÿùÿíý ÷èíàðäà ùå÷ áèð íþãñàí éàðàò-
ìàìûøäû. Îíëàðûí àðàñûíäàí ãàéíàéàí ñÿðèí áèð ÷åøìÿ éîë à÷äûüû êè÷èê
÷ûíãûë äàøëàðû öçÿðèíäÿí àõûá ýåäèðäè. Áó èêè àüàúäàêû ñàüëàìëûüû íÿçÿðÿ
÷àðïäûðà áèëìÿê ö÷öí òÿáèÿò ñàíêè ãÿñäÿí áèð àç óçàãäà õÿñòÿ âÿ úûëûç èêè
ñþéöä àüàúû éàðàòìûøäû. Ùÿð ñÿùÿð øÿôÿã ñþêöëöíúÿ áó ìÿíçÿðÿ òàìà-
ìèëÿ áàøãà áèð øÿêèë àëûðäû: èëê øÿôÿã ñåëëÿðè ùöúóìà áàøëàéûíúà áó èêè
÷èíàð áàøäàí-áàøà òèòðÿê, ÷ÿùðàéû ñÿäÿôëÿð è÷èíäÿ ïàðûë-ïàðûë éàíûðäû.
Ñèçÿ òÿãäèì åòäèéèì èêè áÿõòèéàð, ïÿíúÿðÿëÿðè áó ýþçÿë ìÿíçÿðÿéÿ
à÷ûëàí äîêòîðóí îòàüû èëÿ éàí-éàíà îëàí î áèðè îòàãäà éàøàéûðäû. Èðè ýþâ-
äÿëè, âöúóäúà ñàüëàì âÿ õîøñèìà îëàí áó èêè íÿôÿðèí ãûïãûðìûçû éàíàã-
ëàðû ýÿíúëèêëÿðèíäÿí áèð øåé èòèðìÿìèø êèìè ñàô âÿ ïàðëàã èäè; ýåéèìëÿðè,
ùÿéàò âÿ ðÿôòàðëàðû äà ÷îõ ñàäÿ âÿ ñÿìèìè èäè. Ùÿéàòûí àúûëàðûíû èôàäÿ
åäÿí ñèìàëàðûíäà ùÿì äÿ ùÿéàòà àéàã áàñäûãëàðû èëê ýöíäÿí îíëàðëà áÿ-
ðàáÿð äîüìóø íÿøÿëè áèð òÿáÿññöì îéíàéûðäû.
____________
Øàìèë ùÿð ñÿùÿð îéàíäûüû çàìàí îíëàðû ùÿìèí èêè ÷èíàð àðàñûíäàêû
÷åøìÿ áàøûíäà ýþðöðäö. Àüûð âÿ ìÿøÿããÿòëè ùÿéàò îíëàðûí àèëÿ ùÿéàòû-
407
íûí òþêìÿ ãàéàëàðäàí äàùà ìþùêÿì îëàí ñàüëàì òÿìÿëèíÿ çÿððÿ ãÿäÿð
ðÿõíÿ âóðà áèëìÿìèøäè. Îíëàð áèð-áèðèíè åëÿ ìåùðèáàí âÿ ñÿìèìè áèð
ñÿñëÿ ÷àüûðûðäûëàð êè, èíñàí ãèáòÿ åòìÿéÿ áèëìÿçäè. Øàìèëè ùÿð øåéäÿí
÷îõ ìàðàãëàíäûðàí îíëàðûí ùÿéàòëàðûíäàêû ñàäÿëèê âÿ ñÿìèìèééÿò èäè.
Ýöíÿø Àðàçûí úèéÿðëÿðèíäÿêè çÿèôëèéè òàìàìèëÿ ñàüàëòìàã ôèêðè èëÿ
âàð-éîõäàí ÷ûõàðàã îíó áó àá-ùàâàëû éåðëÿðÿ ýÿòèðìèøäè. Ùàâàäà áèð àç
äóìàí ýþðöíäöìö, äÿðùàë éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã:
– Àðàç, ñÿíè ñîéóã àëàð, – äåéÿ îíó éàìàãëû éóí øàëû èëÿ áöðöéöð,
Àðàç äà ìÿìíóí ùàëäà èòàÿò åäèá äóðóðäó. Òîéóã þç áàëàñûíû ùÿð íþâ
ôÿëàêÿòäÿí ãîðóäóüó êèìè, îíëàð äà çàìàí âÿ òÿáèÿòèí ùÿð áèð ãîðõóíú
âÿ çÿðÿðëè ùàäèñÿëÿðèíäÿí áèð-áèðèíè ãîðóéóðäóëàð.
Ýöíÿø ùÿð ñÿùÿð ýöíÿøëÿ áÿðàáÿð äîüàð, ýöíÿøëÿ áèðëèêäÿ éåíÿ þç
îòàüûíà ÷ÿêèëÿðäè. Ñóëàð ãàðàëûíúà Ýöíÿø Àðàçûí ÿëèíäÿí òóòóá èðè, àëà
ýþçëÿðè èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ùàâàäà ðöòóáÿò âàð, ãàëõ ýåäÿê! – äåéèðäè.
Áèð ýöí Øàìèë îíëàðëà áèðëèêäÿ ÷èíàð àüàúëàðûíûí ñÿðèí êþëýÿñèíäÿ
îòóðóá ñþùáÿò åäèðäè. Áó çàìàí ãàïû àüçûíäà “Äîêòîð Øàìèë” – äåéÿ
áèð ñÿñ åøèäèëäè. Øàìèë äþíöá áàõäûãäà ö÷ àäàì ýþðäö. Ö÷öíö äÿ òàíû-
äû. Áóíëàð Àñëàí áÿé, Ãÿìÿð âÿ Âàðèñ èäè. Øàìèë àéàüà ãàëõûá:
– Ñèç äÿ áó éîõñóë éåðëÿðÿ ýÿëèá ÷ûõàðìûøñûíûç? – äåäè. – Õîø ýþð-
äöê, íåúÿñèíèç?
Âàðèñ:
– Ìÿí þçöìÿ ñþç âåðìèøäèì êè, áó èë ùàðäà îëñàí, éàéû ñÿíèíëÿ êå-
÷èðèì. Áóðäà îëäóüóíó èñÿ ìÿêòÿá éîëäàøûìûç Ùÿñÿíäÿí þéðÿíäèì.
Ãîíøóëóãäà áîø îòàã âàðìû?
Øàìèë ÿëè èëÿ ãîíøóëóãäà îëàí îòàãëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Âàð, àíúàã áÿéÿíìÿçñèíèç, – äåäè.
Âàðèñ ÿëèíè ùàâàäà îéíàäàðàã:
– Éàõàíû ÿëèìäÿí ãóðòàðà áèëìÿçñÿí, – äåäè. – Äàõìà äà îëñà áèçÿ
ãÿáóëäóð. Ýÿë, äöø ãàáàüûìà, ýþñòÿð ýþðÿê íå÷ÿ îòàãäûð?
– Èêè îòàã, áèð äÿ ìÿòáÿõäèð. Îòàãëàð ìÿíèì îòàüûìäàí ùÿì èðè,
ùÿì äÿ àâàäàíëûã úÿùÿòèíäÿí çÿíýèíäèð. ïÿíúÿðÿëÿðè èñÿ ùÿéÿòÿ à÷ûëûð.
Øàìèë ãîíàãëàðû ãîíøó åâÿ àïàðäû. Îíëàð ìöøòÿðè ýþçö èëÿ îòàãëàðà
áàõäûëàð. Âàðèñ àòà-àíàñûíûí öçöíÿ áàõäû. Ãÿìÿð äîäàãëàðûíû áöçÿðÿê:
– Õîøóìà ýÿëìÿäè, – äåäè. – Áèçÿ éàðàøàí îòàãëàð äåéèë, éåíÿ ïÿí-
úÿðÿëÿðè àüàúëûüà îëñàéäû, áÿëêÿ...
____________
Âàðèñ îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
408
 – Áèç áóðà êåô ö÷öí ýÿëìÿìèøèê. Ïÿíúÿðÿëÿðè ìåøÿéÿ îëäó, îëìà-
äû, äîêòîðà ãîíøó îëìàã ö÷öí ùÿëÿëèê áó îòàãëàðäà éåðëÿøÿðèê, – äåéÿ
úàâàá âåðäè. Àñëàí áÿéëÿ Ãÿìÿð ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêÿðÿê, èñòÿð-èñòÿìÿç
ðàçû îëäóëàð.
Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð Àðàçû ÷åøìÿ áàøûíäà ýþðöíúÿ Àñëàí áÿé éåðèíäÿ-
úÿ äîíóá ãàëäû:
– Ñÿí äÿ áóðäàñàí? – äåéÿ ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó. – Áó éåðëÿðÿ íåúÿ,
ùàíñû ïóëëà ýÿëìèñÿí?
Àðàç îíà ìÿùÿë ãîéìàéàðàã:
– Àëûí òÿðè èëÿ ãàçàíäûüûì ïóëëà, – äåéÿ úàâàá âåðäè. – Ñîðóøìàã
àéûá îëìàñûí, áÿñ ñÿí ùàíñû ïóëëà ýÿëìèñÿí?
Àñëàí áÿé áó úàâàáäàí áÿðê òóòóëäó. Î, Àðàçûí íÿ äåìÿê èñòÿäèéè-
íè ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè. Îíà úèääè úàâàá âåðìÿê ö÷öí áèð ãÿäÿð äöøöíäöê-
äÿí ñîíðà óúà ñÿñëÿ:
– Àðàçëàðû èøëÿäèá ãàçàíäûüûì ïóëëà ýÿëìèøÿì, – äåäè.
– Áóíó àíëàéûðñàíñà, èíñàôëû àäàìñàí. Àíúàã àòàëàðûí áèð ñþçö âàð:
“Þçýÿ àòûíà ìèíÿí òåç äöøÿð”.
– Àðõàéûí îë, áèç åëÿ ìèíìÿìèøèê êè, áèð äÿ äöøÿê.
– Þëöíö þç áàøûíà ãîéìàçëàð, ñÿáð åëÿ, ñèçè àòà ìèíäèðÿí îüóëëàð áèð
ýöí äÿ äöøöðÿð.
Âàðèñ ùÿð èêèñèíè àúûãëû-àúûãëû ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– À êèøè, áóðäà äà ãîéìàçñàí ãóëàüûìûç äèíú îëñóí? – äåéÿ àòàñû-
íûí ãîëóíäàí òóòóá ÷ÿêäè. – Áÿðè ýÿë!
Àñëàí áÿé ÿëèíè ùèääÿòëÿ êÿíàðà ÷ÿêèá:
– Òàõñûð ñÿíäÿäèð êè, áèçè ýÿòèðèá áó ýÿäÿ-ýöäÿéÿ òàé åäèðñÿí,
– äåéÿ ÿñÿáè áèð ùàëäà åâÿ ãàéûòäû.
Áèð ýöí Ýöíÿø éîõñóë ñöôðÿñèíè éåðÿ ñÿðèá Àðàçëà ãàòûã-÷þðÿê éåéèð-
äè. Ãÿìÿð ÷åøìÿ áàøûíà êå÷ÿðêÿí îíëàðû óçàãäàí èñòåùçà èëÿ ñöçÿðÿê:
– Àé ãûç, éåíÿ êèøèéÿ íÿ éåäèðèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöíÿø:
– Íÿ éåäèðÿúÿéÿì, êàñûáûí ãàçàíäûüûíäàí, – äåéÿ åòèíàñûç øÿêèëäÿ
úàâàá âåðäè.
– Êèøèâèí ôèë áîéäà úÿìäÿéè âàð, éåíÿ ÷îõ ãàçàíà áèëìèð?
Ýöíÿøèí åíëè ãàøëàðû ÷àòûëäû, àúûãëû ýþçëÿðè îíà äèêèëäè:
– Åé, ñÿí àüçûíûí ñþçöíö áèë, ìÿí áó êàñûá Àðàçûí êÿñèëÿí äûðíà-
üûíû ìèí Àñëàí áÿé êèìè êèøèéÿ äÿéèøìÿðÿì!
____________
Ýöíÿø Àðàçûí úèéÿðëÿðèíè òàìàìèëÿ ñàüàëòìàã ö÷öí îíóí áàøûíà
ïÿðâàíÿ êèìè äîëàíûð, ñîéóãäàí, èñòèäÿí ãîðóéóð, ýöíäöçöí èñòè ÷àüûíû
409
÷åøìÿ áàøûíäà êå÷èðèð, ñÿðèí çàìàíëàðäà ìåøÿäÿí ìîðóã, áþéöðòêÿí,
ýþáÿëÿê éûüìàüà àïàðûð, éàüûøëû, ðöòóáÿòëè çàìàíëàðäà éàìàãëû øàëûíà
ñàðûéûá îíó àðòûðìàäàí ÷ûõìàüà ãîéìóðäó. Áó ñàäÿ, ñÿìèìè ùÿéàòà
âóðóëìóø äîêòîð îíëàðûí ñþùáÿòèíäÿí äîéìóðäó.
Áèðèíúè ýöíäÿí ö÷ëÿð èêèëÿðÿ äöøìÿí êÿñèëäè. Ñþçëÿðèíÿ, ùÿðÿêÿòëÿ-
ðèíÿ äîäàã áöçäöëÿð, ãàø-ýþç îéíàòäûëàð. Èêèëÿð äÿ ö÷ëÿðäÿí õîøëàíìà-
éàðàã ìöìêöí ãÿäÿð îíëàðäàí óçàãëàøìàüà ÷àëûøäûëàð. Ö÷ëÿð áóíëàðà
“Ëöò áÿõòÿâÿðëÿð” àäûíû âåðäèêëÿðè êèìè, èêèëÿð äÿ îíëàðà “òàóí, âÿáà”
àäûíû âåðìèøäè.
Âàðèñ àðàáèð èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê:
– Ìÿí ñÿíÿ ëàï ÷àøûðàì äîêòîð, áó ëöò ùÿðèôëÿðèí ìÿíàñûç ñþçëÿðè-
íÿ, ýöëöíú ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íåúÿ ñÿáð åäÿ áèëèðñÿí? – äåéèðäè.
Èñòè áèð éàé ñÿùÿðè èäè. Øàìèë Àðàçû ÷àüûðûá îíóíëà ãàéûã ñåéðèíÿ
ýåòìÿëÿðèíè õàùèø åòäè. Àðàç ìÿìíóíèééÿòëÿ ðàçûëûã âåðäè.
Îíëàð ýÿíú áèð øàìëûüû èêèéÿ àéûðàí éàøûë áèð òÿïÿíèí ëÿòèô îòëàðû âÿ
÷è÷ÿêëÿðè öçÿðèíäÿ èêè ãîúàìàí äàü àðàñûíà ñûõûøìûø ýþëÿ äîüðó èðÿëè-
ëÿéèðäèëÿð. Ýöíÿø äÿ îíëàðëà èäè. Àðàç áèðäÿí-áèðÿ äóðäó, ÿëè èëÿ óçàã-
ëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áàõ, äàüëàðûí äàëûíäà éàüûø éàüûð, èëäûðûì ÷àõûð! – äåäè.
Áó ìÿíçÿðÿ îíëàðû äàéàíäûðäû. Øèìøÿêëÿð àëîâëó èëàí êèìè, áèð-
áèðèíèí öçÿðèíÿ ãàò-ãàò éûüûëìûø áóëóäëàð àðàñûíäàí øöòöéöð, àðõàñûíúà
ýþé ýóðóëòóñó ãîïóðäó.
Ýöíÿø òÿðÿääöäëÿ:
– Àðàç, áó éàüûø áèçè èñëàòìàñûí? – äåäè.
Àðàç ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Éàç éàüûøû óçóí ñöðìÿç. Î áèçè éàõàëàéûíúà ãàéûäàðûã, – äåéÿ
úàâàá âåðäè.
Ýþëÿ éàõûíëàøäûãúà èëäûðûìûí ýóðóëòóñó äà éàõûíëàøûð, ýöúëÿíèðäè.
Îíëàð àðòûã ãàéûüà ìèíìèøäèëÿð. Àðàç àâàðëàðû Øàìèëäÿí àëìàüà ÷à-
ëûøäûñà äà î, ðàçûëûã âåðìÿäè. Ýöíÿøè áàø òÿðÿôäÿ éåðëÿøäèðÿí Àðàç
ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ãàéûã÷û, áèçè ùàðà àïàðàúàãñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Øàìèë áàðìàüû èëÿ ãàáàãäàêû äàüëàðû ýþñòÿðäè:
– Òÿïÿñèíäÿ èëäûðûì ÷àõäûüû î äàèìà éàøûë äàüëàðûí òÿïÿñèíÿ!
– Áóëóäëàðëà äþéöøÿìè? Àìàí, äîêòîð, î äÿùøÿòëè èëäûðûìëàðäàí
ãîðõìóðàì, àíúàã áóëóäëàðûí ðöòóáÿòè Àðàçû õÿñòÿëÿíäèðÿ áèëÿð.
____________
– Î ðöòóáÿòè àòÿøëè øèìøÿêëÿðèíëÿ ãóðóäà áèëìÿçñÿíìè?
Àðàç ýóðëàéàí ñÿñè èëÿ:
410
 – Îíóí àòÿøè êèôàéÿò åòìÿñÿ ìÿí ãóðóäàðàì, – äåäè.
Øàìèë áöòöí ãöââÿòè èëÿ àâàð ÷ÿêÿðÿê, ãàéûüû ýþëöí î áèðè ñàùèëèíÿ
äîüðó ñöðöðäö.
Ýöíÿø Àðàçûí à÷ûëìûø ñèíÿñèíè øàëû èëÿ þðòÿðÿê:
– Ýöíöí èñòèñè àçàëûð, – äåäè, – ùàâàíûí ðöòóáÿòè èñÿ àðòûð.
Î, ñþçëÿðèíè áèòèðìÿìèøäè êè, ãàðøûäàêû äàüûí òÿïÿñèíäÿ øèääÿòëè áèð
èëäûðûì ÷àõäû. Áàøëàðûíûí öñòöíÿ äîüðó ýÿëìÿêäÿ îëàí ñåéðÿê áóëóäëàð
ýåò-ýåäÿ ñûõëàøûð, éàüûø éàâàø-éàâàø ñÿïÿëÿéèðäè. Ñàùèë ýþçÿë áèð ìÿí-
çÿðÿ àëìûøäû. Îíóí éàðûñûíäàí ÷îõ ùèññÿñè ýöíÿø èøûüûíäà ïàðûë-ïàðûë
éàíûð, éàðûñû èñÿ öçÿðèíäÿí êå÷ÿí áóëóäëàðäàí êþëýÿëè ýþðöíöðäö. Òÿ-
áèÿòèí áó åúàçêàð ýþçÿëëèéèíäÿí ìÿñò îëìóø Àðàç íÿøÿëè áèð ñÿñëÿ:
– Ãàéûã÷û, ýöúöíö àðòûð, ñàùèëäÿ áèçè àë éàíàãëû ÷èéÿëÿêëÿð ýþçëÿéèð,
– äåéÿ áàüûðäû.
Ãàéûã ñàùèëÿ äîüðó èðÿëèëÿéèð, ýöíÿø äÿ ïàð÷à-ïàð÷à äàüûëìàãäà
îëàí áóëóäëàðûí àðàñûíäàí èñòè øöàëàðûíû ýþëöí ëàúèâÿðä ñÿòùèíÿ éàéûðäû.
Àðòûã ñàùèëäÿ èäèëÿð. Ñåéðÿê äóìàíëàð îíëàðà éîë âåðìÿê ö÷öí ãàð-
øûëàðûíäàí ÷ÿêèëèðäè. Ñåâèíú âÿ ìÿìíóíèééÿòèí íÿùàéÿòè éîõ èäè. Îíëàð
øÿí ãÿùãÿùÿëÿðëÿ èñëàã îòëàðûí àðàñûíäàí ÷èéÿëÿê äÿðèá éåéèðäèëÿð. Àðàç
Ýöíÿøëÿ éàí-éàíà äàüà äûðìàíìàüà áàøëàäû. Áèð àç ñîíðà îíëàð éàõûí
áèð ãàéà áàøûíäà èêè úàíëû ùåéêÿë êèìè äóðóá öôöãäÿ ýþéëÿðÿ äîüðó
óçàíìûø ãþâñ-ãöçåùèí áó ìÿíçÿðÿéÿ âåðäèéè ýþçÿëëèéè ìÿìíóí áà-
õûøëàðëà ñåéð åäèðäèëÿð.
Óçàãäàí îíëàðà òàìàøà åäÿí äîêòîð áèð àíëûüà ö÷ëÿðè õàòûðëàäû, èêè-
ëÿðëÿ ö÷ëÿð àðàñûíäàêû äÿðèí òÿçàä îíóí àèëÿ, ùÿéàò ùàããûíäàêû ôèêèðëÿ-
ðèíè áèð äàùà òÿñäèã åòäè. Î, éàâàøúà: “Ùÿãèãÿòÿí áÿõòèéàðëûã ñÿðâÿòäÿ
äåéèë, ùÿéàòû ãóðà áèëìÿê âÿ îíó äÿðèíäÿí àíëàìàãäàäûð!” – äåéÿ
ïû÷ûëäàäû.
Ýöúëö éàüûøûí éàüìàñûíäàí åùòèéàò åäÿðÿê îíëàð ýåðè ãàéûòìàëû îë-
äóëàð. Ãàéûüà ìèíÿí êèìè Àðàç àâàðëàðà ñàðûëûá:
– Áó äÿôÿ ìÿí àâàð ÷ÿêÿúÿéÿì! – äåäè.
Ãàéûã îíóí ãöââÿòëè ãîëëàðû àðàñûíäà ãóø êèìè ãàíàäëàíûá ó÷óðäó.
Ýöíÿø ÷îõ íàðàùàò èäè. Òåç-òåç:
– Àðàç, þçöíö òÿðëÿòìÿ, – äåéÿ ñþéëÿíèðäè. Àðàç öçöíö Øàìèëÿ
÷åâèðèá:
– Äîêòîð, èñòèíè ñîéóüà, ñîéóüó èñòèéÿ ãàòûá äöðìÿê êèìè éåéÿí áèð
ôÿùëÿéÿì. Áó þçö ìÿíèì õàñèééÿòèìè éàõøû áèëèð. Áó áèð àéäà èõòèéàðû-
____________
ìû îíóí ÿëèíÿ âåðìèøÿì. Î äà ìÿíè óøàã êèìè íàçëàéûð. Éîõñà øÿùÿð-
äÿ áó èøëÿð éîõäóð, – äåäè.
411
 Øàìèë î ýåúÿíè Àðàç âÿ Ýöíÿøëÿ áèð éåðäÿ êå÷èðòäè. Î õîøáÿõò àèëÿ
è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èðäèéè èêè-ö÷ ñààò îíà ùå÷ äóéóëìàäàí êå÷äè. Éàòìàã
çàìàíû ýÿëäèéèíäÿí äîêòîð èñòÿð-èñòÿìÿç ãàëõäû. Ùÿð èêèñè îíóíëà áÿ-
ðàáÿð áàéûðà ÷ûõäû. Ùàâà äóðüóí èäè. Àüàúëàðäà éàðïàã áåëÿ ãûìûëäàí-
ìûðäû. Òÿìèç ùàâà àëìàã ö÷öí ÷åøìÿ áàøûíà ãÿäÿð ýÿëäèëÿð. Ýöíÿø
áèðäÿí-áèðÿ ÿëëÿðèíè õà÷ êèìè ùàâàäà à÷àðàã ùåéðÿòëÿ:
– Áóðà áàõûí, áó èêè ÿëèì àðàñûíäàêû ùàâà áèð-áèðèíäÿí íÿ ãÿäÿð
ôÿðãëèäèð! Ñàü òÿðÿôèìäÿí êå÷ÿí èñòè éåë ÿëèìè ãàðñàëàéûð – äåäè. Àðàç
ÿëèíè î òÿðÿôÿ óçàäàðàã:
– Ùàâà àõûíòûñû âàð. Ãèáëÿ òÿðÿôäÿí éåë ÿñèð. Áþéöê áèð ôûðòûíà ãî-
ïàúàã, – äåäè. Ñþçëÿðèíè ùÿëÿ áèòèðìÿìèøäè êè, îíëàðûí öç-ýþçöíö ãàð-
ñûëàéûá êå÷ÿí êöëÿêäÿí éàðïàãëàð ñàðñûëäû. Äîêòîð åâÿ äþíäö. Âàðèñèí
îòàüûíäà ÷ûðàã éàíìûðäû. Éàòìûøëàð çÿíí åòäè, ýþçëÿðèíÿ éóõó ýèðìÿê
ö÷öí þçöíö áèð êèòàá ìöòàëèÿñè èëÿ ìÿøüóë åòìÿê èñòÿäè. Ùå÷ ìöìêöí-
ìö? Çåùíè, ôèêðè î àèëÿ èëÿ ìÿøüóëäó; î ýöëöøëÿð, î äàäëû ñþùáÿòëÿð ãó-
ëàãëàðûíûí óúóíäà ñàç òåëëÿðè êèìè ñÿñëÿíèðäè. Áàéûðäà øèääÿòëè êöëÿê
àüàúëàðà ÷àðïäûãúà áàüûðûð, âÿùøè ùåéâàí êèìè óëàéûðäû. Áó ìÿíçÿðÿíè
éàõûíäàí ñåéð åòìÿê ö÷öí àðòûðìàéà ÷ûõäû. Àðàçûí ëàìïàñû éàíûð, àðà-
áèð øÿí, øàãðàã ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. Êöëÿê ýåò-ýåäÿ øèääÿòëÿíèð, áèð-áèðèíäÿí
àðàëû äöøìÿêäÿ îëàí äàìëàëàð î ãÿäÿð ñûõëàøûðäû êè, áàøëàðûíà ìèíëÿðúÿ
òàçèéàíÿ äÿéèðìèø êèìè àüàúëàð êþòöêëÿðèíÿ ãÿäÿð ÿéèëèð, äîüðóëóðäó.
Áèðäÿí-áèðÿ áàøû öñòöíäÿ øèääÿòëÿ ÷àõàí ñöðÿòëè èëäûðûìäàí áöòöí áèíà
òèòðÿäè. Éåð àéàãëàðûíûí àëòûíäàí ãà÷äû çÿíí åòäè. Òåç îòàüà ýèðäè. Ãîí-
øó îòàãäà Ãÿìÿð äåéèðäè:
– Ýþðÿñÿí äîêòîð ëöòëÿðèí ãîíàãëûüûíäàí ýÿëäèìè?
Àñëàí áÿé:
– Éîõ, ùÿëÿ ýÿëìÿìèøäèð. Þçö äÿ åëÿ îíëàðûí òàéûäûð.
– Éåäèêëÿðè ãóðó ÷þðÿêäèð, àììà äè ýÿë êè, áÿõòÿâÿðëÿðèí éàíàãëà-
ðûíäàí ãàí äàìûð, – äåéÿ Ãÿìÿð ýèëåéëÿíäè.
– Åëÿ êè, îíëàð ýöí êå÷èðèð... – äåéÿ Âàðèñ êþêñöíö þòöðäö.
Àñëàí áÿéèí ãàøëàðû ÷àòûëäû:
– Îíëàðûí éåäèéè-è÷äèéè íÿäèð? Ýåéäèéè íÿäèð? Ìÿí ñÿíÿ õÿðúëÿäè-
éèìèí ìèíäÿ áèðèíè îíëàð õÿðúëÿìèð, î ÿçèçëèêëÿ êè, ìÿí ñÿíè ñàõëàìû-
øàì, ýÿðÿê èíäè þêöçÿ äþíÿéäèí.
– Åëÿ î úöð ñàõëàìàã ìÿíè áó ýöíÿ ãîéäó, ñèç íÿñèç êè, ìÿí íÿ îëóì.
Ãÿìÿð äÿðèíäÿí è÷èíè ÷ÿêÿðÿê:
____________
– Åëÿ îíó äå, îüëóì, êè÷èêëèêäÿí ãîâðóëäóí.
Àñëàí áÿé äàùà äà ãûçäû. Ùèääÿòëÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã:
412
 – Ñÿí íÿ ìûðûëäàíûðñàí? – äåéÿ ãûøãûðäû. – Íÿ îëäó ãîâðóëäó? Áóí-
ëàðûí ùàìûñû Àëëàùûí èøèäèð. Àäàìûí àëíûíà éàçûëàí ãÿçàâö-ãÿäÿðäèð;
áèðè êþê îëóð, áèðè àðûã. Àëëàù ùàìûíû áèð øÿêèëäÿ éàðàòìàç êè!
– Íÿ îëäó, åëÿ áèçè áåëÿ éàðàòäû?..
Àñëàí áÿé Ãÿìÿðèí àüçûíû éàìñûëàäû:
– Íÿ îëäó, áèçè áåëÿ éàðàòäû?.. Çàëûì ãûçû åëÿ íàøöêöðëöêäÿí áó
ýöíÿ ãàëûáñàí.
– Êèøè áÿñäèð, ìÿí äàâà äåìÿäèì êè... Þëö úàíûìäàí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Àñëàí áÿé:
– Úàíûíà ÷îð èñòÿéèðÿì, – äåéÿ àéàüûíû éåðÿ ÷ûðïäû. – Ìÿí áèëìèðÿì
ñÿí íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí. Áèð ñþç äåéÿíäÿ êå÷ìèøè áàøûìà ÷ûðïûðñàí.
Âàðèñ:
– Ùÿ, ãî÷àãëàð, áîüóøñàéäûíûç ïèñ îëìàçäû.
– Êå÷ìèøè... Éàëàí äåìèðÿì ùà, îòóç èëäÿ ñÿíèí õàðàáàíäà íÿ ýöí ýþð-
äöì? Ãàïûäàí ýèðÿëè öçöì ýöëìÿäè, òîï êèìè úàíûì äà øàì êèìè ÿðèäè.
Ýåò-ýåäÿ ñþç óçàíûá úèääè áèð øÿêèë àëäû. Ùÿð èêèñè îòóç èë êå÷èðäèê-
ëÿðè ùÿéàòûí óëäóçñóç ýåúÿëÿðèíè õàòûðëàäûãúà áàøëàðû äóìàíëàíäû, ýþçëÿðè
ãàðàëäû, î ñûõûíòûëû ùÿéàò äÿôòÿðèíèí ãàðìà-ãàðûøûã éàðïàãëàðûíû áèð-áèð ÷å-
âèðäèêúÿ ãàðøûëàðûíäà áèð-áèðèíäÿí ãàðàíëûã âÿ ãîðõóíú ëþâùÿëÿð à÷ûëäû.
Áó âàõò áþéöê áèð àüàúûí êþòöéöíäÿí ãîïóá éûõûëìàñûíû àíäûðàí
áèð ñÿñ ýóðëàäû. Ñîíðà áÿðê ãàäûí ÷ûüûðòûñû åøèäèëäè. Àðàçýèëäÿí éåíèúÿ
ãàéûòìûø âÿ þç îòàüûíäà ÷àðïàéûñûíäà óçàíàðàã áó àèëÿ ùàããûíäà øèðèí
äöøöíúÿëÿðÿ äàëàí äîêòîð òåç àéàüà ãàëõäû. Áàéûðäà ôûðòûíà áöòöí ãöâ-
âÿòè èëÿ äàâàì åäèðäè. Áàøãàëàðûíûí àèëÿ èøèíÿ ãàðûøìàüû ñåâìÿìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, áèèõòèéàð Âàðèñýèëèí ãàïûñûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. Ãàðøûñûíäà íÿ
ýþðñÿ áÿéÿíÿðñèíèç? Âàðèñ àòàñûíûí ãàðøûñûíäà äóðóá àúûãëû áèð ñÿñëÿ:
“Ñÿíÿ éöç êÿðÿ äåéèðÿì, àíàìû âóðìà!” – äåéÿ êèøèíèí öçÿðèíÿ õîðóç-
ëàíûð, ãàäûí éåðäÿ îòóðóá ñà÷ëàðû ÿëèíäÿ àüëàéûðäû. Àñëàí áÿé èñÿ þçöí-
äÿí ÷ûõìûø ùàëäà îòàãäà âàð-ýÿë åäèðäè.
Øàìèë ýöú-áÿëà îíëàðû ñàêèò åäÿ áèëäè.
Î ýåúÿ Øàìèë ÷îõ íàðàùàò éàòäû. Ñÿùÿð îéàíàí êèìè ùÿéÿòÿ ÷ûõäû.
Äöíÿí ùÿéÿòèí áèð òÿðÿôèíÿ òþêöëìöø ïåéèíèí è÷èíäÿ òîéóã-úöúÿ åøÿëÿ-
íèðäè. Éàøëû, àëà-áÿçÿê áèð õîðóç ãàíàäëàðûíû àéàãëàðû àëòûíäà ñöðöéÿðÿê
áîüàçûíûí òöêëÿðèíè ãàáàðäûð, òîéóãëàðû ãàáàüûíà ãàòûá ãà÷ûðûð, óçóí
ìàùìûçû èëÿ ïåéèíè åøÿëÿéèá ùÿéÿòÿ äàüûäûðäû. Äàí éåðè ñþêöëìÿê öçðÿ
èäè. Ýþé ëÿêÿñèç, ùàâà ñàô, òÿáèÿò úàíëû èäè. Ýþçëÿðè ùÿð øåéäÿí ÷îõ ñåâ-
____________
äèéè î èêè ÷èíàðà èëèøäè. Ýåúÿ ãîïàí ôûðòûíà òþêìÿ ãàéàëàð êèìè áàøëàðûíû
äèê òóòàí î èêè àüàúà áèð çÿðÿð âåðìÿìèøäè. Òÿáèÿòèí áöòöí éàðàäûúûëûã
413
ãöââÿòèíè èøëÿäÿðÿê éàðàòìûø îëäóüó áó èêè ÷èíàð áó ýöí ýþçöíÿ äàùà
ýþçÿë, äàùà ìÿòèí ýþðöíäö. Éàðïàãëàð, óúëàðûíäàí ñàëëàíàí äàìúûëàðûí
áöëëóð êèìè ÿòðàôà ñà÷äûãëàðû íóð è÷èíäÿ ïàðûë-ïàðûë éàíûðäû. Éàøûë áàøëà-
ðûíû îõøàéàí íÿñèìèí ÿòðàôà éàéäûüû ýþçÿë ÿòðè óääóãúà ýåúÿäÿí áÿðè
îòàüûí àüûð âÿ ïîçóã ùàâàñû èëÿ àüûðëàøìûø âöúóäóíäà áèð áàøãàëûã ùèññ
åäèðäè. Áó çàìàí Àðàç Ýöíÿøëÿ áÿðàáÿð ÷åøìÿ áàøûíà êå÷ÿðêÿí îíëàð-
ëà ñàëàìëàøäû. Àðàç Øàìèëèí ñàëàìûíû àëäûãäàí ñîíðà:
– Äîüðóñó, äöíÿíêè ôûðòûíà ÷îõ äÿùøÿòëè èäè, – äåäè. – Àíúàã...
Øàìèë îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã êÿñÿðÿê:
– Ãîíøóëàðûìûçûí áàøëàäûüû ôûðòûíà èñÿ îíäàí ùå÷ ýåðè ãàëìûðäû,
– äåäè.
Çàòÿí ýåúÿäÿí áÿðè äîêòîðóí ôèêðèíè éîðàí äà áó ìÿñÿëÿ èäè. Îíëàðûí
ýÿëèøè ùàìûíûí íÿøÿñèíè ïîçìóø, ñÿðáÿñòëèéèíè àëìûø âÿ ùÿéàòûí òÿáèè
àõûíûíà áèð ÿíýÿë îëìóøäó. Áó äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ öçöëÿðêÿí ãàïû àü-
çûíäà áèð ôàéòîí äóðäó. Âàðèñ äîêòîðó ýþðöíúÿ óçàãäà ýöëÿ-ýöëÿ áàüûðäû:
– Äîêòîð, áèç êþ÷öðöê.
– Ùàðàéà?
– Åëÿ áóðàéà, êÿíäèí îðòàñûíäà âàðëû áèð àäàìûí îòàüûíà. Îðà áèçèì
ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëèäèð, è÷èíäÿ ùÿð øåéè âàð.
Åðòÿñè ýöí Øàìèë îéàíäûüû âàõò éåíÿ Àðàçëà Ýöíÿøè ùÿð ñÿùÿð îòóð-
äóãëàðû éåðäÿ, ãîúàìàí ÷èíàðëàðûí àðàñûíäàêû ÷åøìÿ áàøûíäà ýþðäö.
Ýöíÿø éåíèúÿ äîüìóøäó. Éàøûë àüàúëàðûí éàðïàãëàðû àðàñûíäà éóõóëó
ýþçëÿðèíè òÿçÿúÿ à÷ìûø ãóøëàð øÿí-øÿí þòöøöðäöëÿð. Õÿôèô éåë ÷èíàðëàðûí
óúà áàøëàðûíû òÿðïÿäèð, ùàâàéà õîø áèð ÿòèð éàéûðäû.
Áó çàìàí ùÿâÿñêàð áèð ðÿññàì äà ìîëáåðòäÿ éåðëÿøäèðìèø îëäóüó
áèð êÿòàí öçÿðèíÿ áó èêè ÷èíàð àüàúûíûí øÿôÿã ñþêÿðêÿí àëìûø îëäóüó
ðÿíýè âÿ øÿêëè ÷ÿêìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Áîéàëàðû ñûðà-ñûðà àéûðìûø, ýþçëÿ-
ðèíè éàâàø-éàâàø ãûçàðìàüà áàøëàéàí öôöãëÿðÿ äèêèá äóðóðäó. Áèðäÿí-
áèðÿ ùÿð òÿðÿôäÿí íóð ÷àüëàéàíëàðû àõìàüà áàøëàäû; ìÿíçÿðÿ òàìàìèëÿ
áàøãà áèð øÿêèë àëäû. Èëê øÿôÿãëÿð ùöúóìà áàøëàéûíúà áó èêè ÷èíàð àüàúû
òèòðÿê, ÷ÿùðàéû ñÿäÿôëÿð è÷èíäÿ ïàðûë-ïàðûë éàíìàüà áàøëàäû. Ðÿññàì
áþéöê áèð äèããÿò âÿ ìàðàãëà ôûð÷àñûíà àëìûø îëäóüó êÿñêèí áîéàëàðëà î
ðÿíýëÿðè òÿáèè îëàðàã âåðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Î, ýþçëÿðèíè éàðàòìàã èñòÿäèéè
òàáëîäàí àéûðìàéàðàã, áþéöê áèð äèããÿò âÿ ìàðàãëà ìÿíçÿðÿ èëÿ òàáëî
àðàñûíäàêû àùÿíý âÿ òÿíàñöáöí áèð-áèðèíÿ íÿ ãÿäÿð óéüóí îëäóüóíó
òÿéèí åòìÿê èñòÿéèðäè. Ìÿíçÿðÿíèí ðÿíýëÿðè ýåò-ýåäÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøà-
____________
ðàã áàøãà áèð øÿêèë àëäûüû çàìàí ðÿññàì ôûð÷àñûíû éåðÿ ãîéäó. Áîéàëàðû
òîïëàäû, ìîëáåðòèíè ãàòëàéàðàã, ÷èéíèíÿ àëûá ýåòäè.
414
 Øàìèë áàøû öñòöíäÿ ýþéëÿðÿ ãÿäÿð óúàëàí èêè ÷èíàðà áèð äÿ áàõäû.
ßââÿëêè òèòðÿê, ÷ÿùðàéû øÿôÿãëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø îëäóüóíäàí ÷èíàð-
ëàð èíäè àëîâ ðÿíýëè èíúÿ áèð òöë è÷èíäÿ ãÿíäèë êèìè éàíûðäû. Éàâàø-éàâàø
óúàëìàãäà îëàí ýöíÿø äÿ áöòöí ãöââÿòè èëÿ ÿòðàôà èøûã âÿ ùÿðàðÿò éà-
éûðäû. Øàìèë áàøû öñòöíäÿ óúàëàí î èêè ÷èíàðà, îíóí ýåíèø âÿ ñÿðèí êþë-
ýÿñèíäÿ îòóðàí î èêè úàíëû ùåéêÿëÿ áèð äÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Ùÿð èêèñèíèí
ñèìàñûíäà ùÿéàòûí àúûëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí âÿ òåç íÿçÿðÿ ÷àðïàí ãûðûøëàðëà
éàíàøû, ãàëûí äîäàãëàðûíäà àøûá-äàøàí ñåâèíú âÿ áÿõòèéàðëûã øÿôÿãëÿðè
òèòðÿéèð, èðè, àëà ýþçëÿðèíäÿ ìÿòàíÿò ãûüûëúûìëàðû ó÷óðäó. Î, áèèõòèéàð
ÿéèëäè, îâóúëàðûíû ÷åøìÿíèí ñÿðèí âÿ ñàô ñóéó èëÿ äîëäóðóá äîéóíúà
è÷äè, è÷äè...
Áèð àé è÷èíäÿ Àðàç òàìàì ñàüàëìûøäû. Áàêûéà ùÿðÿêÿò åäÿðêÿí Øà-
ìèë îíóí ÿëèíè þç ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõàðàã:
– Ìÿí ñèçÿ ãÿëáÿí áàüëàíäûì, – äåäè. – Ñèçäÿí àéðûëìàã, áèëñÿíèç
ìÿíÿ íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëàúàã. Óüóðëàð îëñóí, àíúàã Áàêûäà ìÿíè
óíóòìàéûí.
Àðàçëà Ýöíÿø:
– Ñèç áèçè óíóòìàñàíûç, áèç äÿ óíóòìàðûã, ñàü îëóí, – äåéÿ îíóíëà
÷îõ ñÿìèìè ýþðöøöá àéðûëäûëàð.

ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Àðàç îüëó Ïîëàäû ÷îõ ñåâèðäè. Ïîëàä àüûëëû-êàìàëëû áèð îüëàí îëìóø-
äó. Àðàç ùÿðäÿíáèð Ýöíÿøÿ:
– Áóíà éàõøû áàõ, áàøãà îüóëäóð, – äåéèðäè.
Ïîëàä âàõòûíû ùÿð ýöí ãîíøóñó ßëèñÿôàíûí ãûçû Àëìàñëà êå÷èðèð, îíó
ñàô, ñÿìèìè áèð óøàã ãÿëáè èëÿ ñåâèðäè. Ïîëàä Àëìàñäàí áåø éàø áþéöê
èäè. Îíëàð ùÿð ýöí áèð éåðäÿ, ãàéüûñûç âÿ øÿí óøàãëûã ùÿéàòû ñöðöðäöëÿð.
Àðàç éîõñóë îëäóüóíà áàõìàéàðàã Ïîëàäû éåíè à÷ûëìûø àëòû ñèíèôëè
ìÿêòÿáÿ âåðäè. Î, àðàáèð áàøûíû ãóúàãëàéàðàã:
– Îüëóì, ÷àëûø, éîõñóë îëñàì äà éåìÿéèá, è÷ìÿéèá ñÿíè îõóäàúà-
üàì, – äåéèðäè.
____________
Ïîëàä ìÿêòÿáäÿí äþíäöéö çàìàí ùÿð øåéäÿí àðòûã Àëìàñëà ÿé-
ëÿíÿðäè.
415
 Àëìàñ óçàãäàí Ïîëàäûí ýÿëäèéèíè ýþðöíúÿ êè÷èê ãîëëàðûíû êÿïÿíÿê
ãàíàäëàðû êèìè à÷àðàã íÿôÿñè äàðûõìûø ùàëäà ãà÷ûð, àéàãëàðûíû éåðÿ ÷ûðïà-
÷ûðïà “Ïîëàä! Ïîëàä!” – äåéÿ ãîëëàðûíû îíóí áîéíóíà äîëàéûðäû. Ïîëàä
îíó ÷èéíèíÿ àëûð, îéíàäûð, ýöëäöðöð âÿ ñåâäèéè îéóíëàðëà ÿéëÿíäèðèðäè.
Àðàáèð àíàñû Ïàêèçÿ åòäèéè éàðàìàçëûüà ýþðÿ ãûçà úÿçà âåðäèéè âàõò áóíà
ùÿð êÿñäÿí ÷îõ Ïîëàä ãöññÿëÿíèðäè. Î, ãûçûí ìÿñóì ýþçëÿðèíäÿí òþêöëÿí
éàøëàðû ãóðóòìàüà, îíóí êþíëöíö àëìàüà ÷àëûøàðäû. Àëìàñûí óçóí, ãàðà
êèðïèêëÿðèíèí óúóíäàí ñöçöëöá, ãûðìûçû éàíàãëàðûíäà øåù êèìè ïàðûëäàéàí
ýþç éàøû äàìëàëàðû ãóðóìàìûø, Ïîëàäûí áîéíóíó ãóúàãëàéûð, ñîíðà:
– Ïîëàä, Ïîëàä, ìÿíÿ ýÿëèí ãàéûð, – äåéèðäè.
Çàìàí àõäûãúà ùÿð èêè óøàãäà ñÿìèìè éîëäàøëûã ùèññè âÿ ñåâýèñè äÿ
î íèñáÿòäÿ àðòûð, ãöââÿòëÿíèðäè.
ßëèñÿôàíûí áàúûñû îüëó Òåéìóð êÿíäèí éåíè éåòèøìèø çèéàëûëàðûíäàí
ñàéûëûðäû. Î, êÿíääÿ áèð ãûç ìÿêòÿáè à÷ìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäó.
Òåéìóð áàúûñû ãûçû Àëìàñû çîð-ýöú ßëèñÿôàíûí úÿíýèíäÿí ãîïàðûá
ìÿêòÿáÿ âåðìèøäè. Àðà-ñûðà éîëäà áèð-áèðèíÿ ðàñò ýÿëèðêÿí Ïîëàä îíóí
êè÷èê òóìáóë ÿëëÿðèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ îéíàäàðàã îõóäóüó äÿðñëÿðè ñîðóøóð,
ÿçáÿðëÿäèéè ìÿíçóìÿëÿðè îõóäóð, ñîíðà ÿëè èëÿ îíóí áàøûíû îõøàéàðàã:
– Àôÿðèí, ñÿí àüûëëû áèð ãûç îëàúàãñàí, – äåéèðäè.
Ïîëàä àëòû ñèíèôëè ìÿêòÿáè áèòèðäè. Àèëÿ ùÿéàòûíäàêû äÿéèøèêëèê, ìàä-
äè âÿçèééÿòèí àüûðëûüû òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ ìàíå îëäó.
Àðàç åùòèéàúûí àüûð éöêëÿðèíè éàëãûç ÷ÿêèðäè. Áó àüûðëûüû Ïîëàä äà
éàõûíäàí ùèññ åäèðäè. Îíó ùÿð øåéäÿí àðòûã àòàñûíûí öçÿðèíäÿ éöê îëìà-
ñû ñûõûðäû. Î ùÿì þçöíö èäàðÿ åäÿ áèëìÿê, ùÿì äÿ àòàñûíà ìàääè
êþìÿê åòìÿê ôèêðè èëÿ áèð èø áàøëàìàã èñòÿäè. Áóðóã èøëÿðèíäÿ àòàñûíäàí
÷îõ ìÿùàðÿò ýþñòÿðìèø, òÿúðöáÿñè èëÿ áèð ìöùÿíäèñ ãÿäÿð áèëèê ãàçàí-
ìûø îëàí äàéûñû óñòà Íóðóøóí ÿëè àëòûíäà èøëÿìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Áó ôèê-
ðèíè àòàñûíà à÷ûá ñþéëÿäèéè çàìàí Àðàç àúû-àúû ýöëöìñÿäè:
– Îíóí éàíûíäà íÿ ö÷öí? “Áàüà ÷àíàüûíäàí ÷ûõäû, ÷àíàüûíû áÿ-
éÿíìÿäè”, áóíà äåéÿðëÿð. Ìÿäÿíäÿ ìÿí èøëÿäèéèì çàìàí äàéûí Íóðóø
ãàíãàë îòëàéûðäû! – äåäè. Ñîíðà áèð àç äöøöíöá, ÿëèíè îüëóíóí àðõàñûíà
âóðàðàã:
– Áèð úÿùÿòäÿí ùàããûí âàð îüëóì, ýåò èøëÿ! – äåäè.
Ïîëàä àäè áèð ôÿùëÿ äåéèë, ìàùèð áèð óñòà îëìàã èñòÿéèðäè. Äàéûñû Íóðó-
øóí éàíûíäà ìóçäñóç, ìààøñûç ãóëëóã åäèá áóðóã èøëÿðèíäÿ òÿúðöáÿ ñàùèáè
îëìàüà úàí àòäû. Ìÿäÿí èøëÿðè îíà éàáàí÷û äåéèëäè: éöêñÿê åùðàìëû áó-
____________
ðóãëàðûí êöëÿêëè êþëýÿñèíäÿ äîüìóø âÿ íåôò ùàâàñûíû óäà-óäà áþéöìÿ-
ìèøäèìè? Ñåâèìëè Àëìàñà ãóéó ãàçàðàã òàõòàëàðäàí áóðóã ãàéûðûá îíó
416
ÿéëÿíäèðìÿäèéè ýöíìö âàðäû? Îíóí úèéÿðëÿðè, íåôò ãîõóñóíà î ãÿäÿð àëûø-
ìûøäû êè, øÿùÿðÿ, éàõóä áàüëàðà ýåòäèéè çàìàí ñûõûëûð, äàðûõûðäû. Óøàãëûãäàí
áèð ÷îõ ñèððèíè áèëäèéè âÿ öðÿêäÿí ñåâäèéè áó èøè àç çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ þéðÿí-
äè. Íÿùàéÿò, äàéûñû Íóðóøóí êþìÿêëèéè èëÿ ìÿäÿíÿ ãÿáóë åäèëÿðÿê áèð óñ-
òà êèìè ÷àëûøûðäû. Àðòûã êèìñÿéÿ éöê äåéèëäè. Òþêäöéö àëûí òÿðè èëÿ àðòûã
þçöíö èäàðÿ åäÿ áèëèðäè. Èøäÿí äþíäöéö çàìàí ñàüëàì âöúóäóíäà ÿñëà éîð-
üóíëóã ùèññ åòìèð, öçö ýöëöð, ýþçö ýöëöð, äîäàãëàðûíäàí àõàí çöìçöìÿëÿð
áåëÿ ýöëöðäö. Îíó ñûõàí, îíó ðàùàòñûç åäÿí éàëíûç ñîí çàìàíëàð Àëìàñûí
îíäàí ãà÷ûá ýèçëÿíìÿñè èäè. ßëèñÿôàíûí ýþñòÿðèøè èëÿ Àëìàñ îíà ýþðöíìÿ-
ìÿéÿ áàøëàäûüû çàìàí Ïîëàä áóíà ÷îõ äàðûëìûøäû. Î, Àëìàñà î ãÿäÿð àëûø-
ìûø âÿ èñíèøìèøäè êè, îíó ýþðìÿäèéè ýöí ÿí ãèéìÿòëè áèð øåé èòèðìèø îëàí
àäàìëàðà ìÿõñóñ ýþçëÿðè îíó àõòàðûð, ôèêðè îíóíëà ìÿøüóë îëóðäó. Ôÿãÿò
Àëìàñû ñåâäèéèíè áó âàõòà ãÿäÿð à÷ûãäàí-à÷ûüà íÿ ñþçëÿ àíëàòìûøäû, íÿ äÿ
ùÿðÿêÿòëÿ. Èíäè áèð ãóðä îíóí ãÿëáèíè ýèçëè-ýèçëè ýÿìèðèð, øÿí ñèìàñûíà, ñö-
ðÿêëè ãÿùãÿùÿëÿðèíÿ äîíóã ðÿíý, ñþíöê áèð àùÿíý ãàòûðäû. Áóíó àíàñû
Ýöíÿø ùèññ åòìèøäèñÿ äÿ, îíóí ÿñèë ñÿáÿáèíè àíëàìàìûøäû.
Áèð ýöí Àëìàñ àíàñû èëÿ áÿðàáÿð ùÿéÿòäÿ ïàëòàð éóéàðêÿí àíàñûíûí
îíà äåäèéè áèð ñþçäÿí ñöðÿêëè ãÿùãÿùÿëÿð ãîïàðäû. Áó çàìàí Ïîëàä
áàü÷àäà ÿíúèð àüàúû àëòûíäà óçàíìûøäû. Îíà ìÿùðÿì îëàí áó ñÿñè åøè-
äèíúÿ èêè ÿëèíè ãóëàüûíà òóòäó, íÿôÿñ àëìàìàã, ãÿëáèíèí ÷ûðïûíòûñûíû áå-
ëÿ åøèòìÿìÿê ö÷öí êþêñöíö èðÿëè äîüðó ãàáàðäàðàã ìàùèð áèð òàð÷ûíûí
ìèçðàáûíäàí ãîïàí úàíëû áèð ìóñèãè äèíëÿìÿéÿ áàøëàäû. Î ëÿòèô ñÿñ ãó-
ëàãëàðûíûí óúóíäà úàíëàíäûãúà ðóùóíóí äàìëà-äàìëà ÿðèéèá ãÿëáèíèí
ÿí èñòè ýóøÿëÿðèíÿ òþêöëäöéöíö ùèññ åäèðäè.
Ýöíÿø îíó óçàãäàí áèð ìöääÿò ñåéð åòäèêäÿí ñîíðà ìöùöì áèð
ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìèø àäàìëàðà ìÿõñóñ áèð ñÿñëÿ:
– Äåìÿê ãûçû ñåâèð, – äåäè.

***

Àñëàí áÿé èñòèðàùÿòäÿí ãàéûòäûãäàí ñîíðà Àðàçûí îíóíëà åòäèéè ðÿôòà-

ðû, äåäèéè àüûð ñþçëÿðè ùå÷ éàäûíäàí ÷ûõàðà áèëìèð, áóíëàðû éàäûíà ñàëäûãúà
ÿñÿáèëÿøèð, ãÿçÿáèíäÿí öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíöðäö. Þç-þçöíÿ: “Éîõ, áó
ùÿéàñûç îüëóíà ìÿí êèì îëäóüóìó ýþñòÿðìÿñÿì, îíóí ñèíÿñèíäÿ ñàüàë-
ìàç áèð éàðà à÷ìàñàì, Ðÿùèì áÿéèí îüëó äåéèëÿì!” – äåéèðäè. Îäóð êè,
Àñëàí áÿé Àðàçà àüûð çÿðáÿ åíäèðìÿê, îíó ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà åòèáàðäàí
____________
ñàëìàã ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç éîëëàð àõòàðûð, òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö. Î, íÿùàéÿò
áó èøè Àðàçûí èøëÿäèéè ìÿäÿíèí ñàùèáè Ãàñûì áÿéëÿ áèðëèêäÿ ýþðìÿéÿ ãÿ-
417
ðàð âåðäè. Ãàñûì áÿéèí èñòèðàùÿòäÿí éåíèúÿ ýÿëäèéèíè âÿ îðàäà ÿìÿëëè-áàø-
ëû êåô åòäèéèíè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà Âÿëèéÿ ôàéòîíó ãîøìàüû ÿìð åòäè. Áèð
íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ôàéòîí ãàïûäà Àñëàí áÿéè ýþçëÿéèðäè. Î, úÿëä ãàïû-
äàí ÷ûõûá, ôàéòîíà îòóðäó, áèðáàø Ãàñûì áÿéèí åâèíÿ ñöðìÿéè ÿìð åòäè.
Ùå÷ î ãÿäÿð äÿ àðçóëàìàäûüû âÿ ðÿãèáè îëàí ãîíàüûí – Àñëàí áÿéèí
ýÿëèøè Ãàñûì áÿéè à÷ìàäû. Ëàêèí Àñëàí áÿé ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿðêÿí îíó
õîø öçëÿ ãàðøûëàäû. Îíóí ýÿëèøèíäÿí ìÿìíóí îëäóüóíó áèëäèðäè. Îíëàð
çàëäà, ìÿõìÿð þðòöêëö ýèðäÿ ñòîëóí äþâðÿñèíäÿ îòóðóá áèð ãÿäÿð éàé ñÿ-
éàùÿòëÿðèíäÿí ñþùáÿò åòäèëÿð. Àñëàí áÿé þç éàé ñÿéàùÿòèíèí î ãÿäÿð äÿ
éàõøû êå÷ìÿäèéèíè áèëäèðäèêäÿí ñîíðà ñþùáÿòè Àðàçûí öñòöíÿ ýÿòèðäè:
– Ãàñûì áÿé, áèçèì ÿí áþéöê äöøìÿíèìèç ìÿäÿíëÿðèìèçäÿ èøëÿ-
éèá, ÷þðÿéèìèçè éåéÿí áó àçüûí ôÿùëÿëÿðäèð. Áó àú ãóðäëàð âàð-éîõó-
ìóçà ñàùèá îëóá, áèçè äÿ þç ýöíëÿðèíÿ ñàëìàã èñòÿéèðëÿð. Åëÿ áèðè ñÿíèí
ìÿäÿíèíäÿ èøëÿéÿí Àðàç. Ìÿíè áîüàçà éûüûá, ñÿíèí ôÿùëÿí îëäóüó
ö÷öí áèð øåé åëÿòäèðÿ áèëìèðÿì. Áó âàõòà ãÿäÿð ôÿùëÿëÿðè éîëóíäàí àç-
äûðûð, öñòöìöçÿ ãàëäûðûðäû, èíäè äÿ áàøëàéûá þçöìöçÿ ñàòàøìàüà.
Ùåéâàí îüëó ùåéâàí, íÿ áþéöê-êè÷èê òàíûéûð, íÿ ùþðìÿò ñàõëàéûð. Ïåø-
ìàíñàí êè, áèð ñþç äåéÿñÿí, ùÿéàñûç îüëó, áèð äåéèðñÿí, áåø úàâàá
ãàéòàðûð. Ñÿíèí éàíûíà áèð èø ö÷öí ýÿëìèøÿì. Ýÿðÿê áó øåéòàí îüëóíó
ìÿäÿíäÿí èòè ãîâàí êèìè ãîâàñàí. Îíäàí ñîíðàñû ìÿíèì áîéíóìà.
Àñëàí áÿéè äèããÿòëÿ äèíëÿéÿí Ãàñûì áÿé ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àñëàí áÿé, èëàíûí àüûíà äà ëÿíÿò, ãàðàñûíà äà, – äåäè. – Ôÿùëÿëÿ-
ðèí ùàíñû áèçÿ äîñòäóð? ×àðÿ éîõäóð. Ìÿäÿíè äàéàíäûðìàã êè îëìàç!
Úàíëàðû ÷ûõñûí, ãîé ýöíäÿ 12 ñààò òîç-òîðïàã, ùèñ-ïàñ è÷èíäÿ èøëÿéèá áèç
õîçåéèíëÿðÿ ïóë ãàçàíñûíëàð. Áèð äÿ èíäè ïèñ âàõòäûð. Áèëèðñÿí êè, áöòöí
Ðóñèéàäà ôÿùëÿëÿð äöíéàíû äàüûäûð. Íèêîëàé îíëàðûí ãîðõóñóíäàí òèð-òèð
ÿñèð, áèðèíÿ ÿë âóðàí êèìè éöçö îíó ìöäàôèÿ åäèð. Áèçèìêèëÿð äÿ îíëà-
ðûí éîëó èëÿ ýåäèð. Áóíó ýþðÿ-ýþðÿ ôÿùëÿëÿð è÷èíäÿ áþéöê ùþðìÿò ãàçà-
íàí Àðàçû èøäÿí íåúÿ ãîâà áèëÿðÿì? Ôÿùëÿëÿð ìÿäÿíè àëò-öñò åäÿð. Áèç
èíäè îíëàðëà ïèøèì-ïèøèìëÿ äîëàíìàëûéûã. Åëÿ ìÿí þçöì äÿ îíóíëà
ãîðõà-ãîðõà ðÿôòàð åäèðÿì. Îäóð êè, Àñëàí áÿé, ýÿðÿê ìÿíè áàüûøëàéà-
ñàí, ñÿíèí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Àñëàí áÿéèí áöòöí öìèäëÿðè ãûðûëäû. Î, àíëàäû
êè, Ãàñûì áÿé þç ôÿùëÿëÿðèíäÿí, õöñóñèëÿ Àðàçäàí èò êèìè ãîðõóð. Ãà-
ñûì áÿéèí äåäèêëÿðè åëÿ Àñëàí áÿéèí þçöíö äÿ àç ãîðõóéà ñàëìàìûøäû.
Áó ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà äàíûøìàüû àðòûã áèëäèéèíäÿí Àñëàí áÿé ñþùáÿòèí
____________
ìþâçóñóíó äÿéèøäè, áèð ãÿäÿð íåôò òèúàðÿòèíäÿí äàíûøäûãäàí ñîíðà ÷îõ
ïÿðò ùàëäà õóäàùàôèçëÿøèá ýåòäè.
418
 ÛÛ

Âàðèñ àòàñûíûí òàïøûðûüû èëÿ àéðû-àéðû áóðóãëàðû éîõëàìàã, íåôò èñòåù-

ñàëû èøëÿðèíè ãàéäàéà ñàëìàã ìÿãñÿäè èëÿ êÿíäÿ, ìÿäÿíëÿðÿ ýÿëìèøäè.
Âÿçèééÿòè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà øÿùÿðÿ äþíìÿê èñòÿäè. Éîëäà ýåäÿðêÿí
áèáèñè Ùóìàéûí áèð àé ÿââÿë îíà: “Äàùà áèçè éàääàí ÷ûõàðìûñûíûç”
– äåéÿ åòäèéè øèêàéÿòè õàòûðëàéàðàã, îíó ýþðìÿê ö÷öí éîëóíó äÿéèøäè.
Áó âàõò ãîíøó ãàïûäàí ÷àðøàáà áöðöíìöø áèð ãûç ÷ûõäû. Ãûç Âàðèñè
ýþðÿí êèìè öçöíö ýèçëÿäèá, èòè àääûìëàðëà éåéèí-éåéèí ýåòäè. Âàðèñ
ãûçûí òÿìèç àë éàíàüûíû, èðè ãàðà ýþçëÿðèíè, ãàðà, ñûõ êèðïèêëÿðèíè ýþðÿ
áèëìèø âÿ î ñààò îíà ìÿôòóí îëìóøäó. Ùåéðÿòëÿ: “Áó êèìäèð? Êÿíääÿ
áåëÿ ýþçÿë ãûç!” – äåéÿ àéàüûíû ñàõëàäû. Ãûç ýþçäÿí èòèíúÿéÿ ãÿäÿð îíóí
àðõàñûíúà áàõäûãäàí ñîíðà áèáèñèíèí éàíûíà ýÿëäè. Ùóìàéëà ýþðöøäöëÿð.
Áèáèñèíèí óçóí-óçàäû øèêàéÿòèíäÿí Âàðèñ ãûçû òàìàì óíóòìóøäó. Áèð-
äÿí îíó õàòûðëàéàðàã, ÿùâàëàòû áèáèñèíÿ äàíûøäû. Ùóìàé ýöëöá:
– Áèëèðÿì, – äåäè, – î, ßëèñÿôàíûí ãûçû Àëìàñäûð. Ýþçÿë ãûçäûð. Êè-
÷èêëèêäÿí Àðàçûí îüëó Ïîëàäà äåéèêëèäèð. Ïîëàä îíóí äÿðäèíäÿí äÿëè-
äèâàíÿäèð.
Âàðèñ Ïîëàä àäû åøèäèíúÿ ùèääÿò âÿ ãÿçÿáëÿ áàüûðäû:
– Êèì? Ïîëàä? Àðàçûí îüëó Ïîëàä? Áó ëàï éåðèíäÿ îëäó. Åëÿ îíäà
ìÿí áó ãûçû þçöì àëàúàüàì.
Ùóìàé áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Ñÿíÿ î ãûçû éàëâàðûá âåðÿðëÿð, – äåäè, – àíúàã àòàí áó èøÿ ðàçû îëìàç.
– Àòàìëûã íÿ âàð? Ìÿí áó úåéðàí êèìè ãûçû ëöò Àðàçûí îüëóíà âåð-
ìÿéÿúÿéÿì.
– Éàõøû, ñàáàù øÿùÿðÿ ýåäèá àòàíëà äàíûøàðàì.
– Ìÿí àòàìà, àíàìà áàõìàéàúàüàì. Áèëèðÿì îíëàð ïóëëó ãûç èñòÿ-
éèð. Ãàëõ, ãàëõ, áÿðàáÿð ýåäÿê, – äåéÿ Âàðèñ áèáèñèíèí ãîëóíäàí òóòóá
÷ÿêäè.
Ùóìàé Âàðèñëÿ áÿðàáÿð øÿùÿðÿ ýåòäè. Àñëàí áÿé åâäÿ éîõ èäè. Ùó-
ìàé ñþç à÷ûá ÿùâàëàòû Ãÿìÿðÿ äàíûøäû. Ãÿìÿð ÿëè èëÿ àüçûíû òóòóá:
– Àüçûíû éóì, áèð äàø àëòäàí, áèð äàø öñòäÿí. Îíëàð ùàðà, áèç ùàðà?
– äåäè.
Âàðèñ àéàüûíû éåðÿ ÷ûðïàðàã:
– Äåäèéèìäÿí äþíÿí äåéèëÿì, – äåéÿ ãûøãûðäû. – Ìÿí î ãûçû Ïîëàäûí
____________
ÿëèíäÿí ÷ûõàðìàëûéàì.
– Äåìÿê ñÿí àúûüà äöøöá àëûðñàí?
419
 – Ùÿì àúûüà äöøöá àëûðàì, ùÿì äÿ î ãûçû ýþçöì òóòóá. Î Àðàçëà
îüëóíóí öðÿéèíÿ åëÿ äàü ÷ÿêÿúÿì êè, þëöíúÿ ñàüàëìàñûí.
Àõøàì ÿùâàëàòû Àñëàí áÿéÿ õÿáÿð âåðäèëÿð. Àñëàí áÿé þçöíäÿí
÷ûõäû:
– Áó ùå÷ îëà áèëìÿç! Ìÿí èò-ãóðä òàéûéàì, íÿéÿì? Îíà þçöìöçÿ
éàðàøàí ãûç àëàúàüàì.
Ëàêèí Âàðèñ àòàñûíû ÷îõ àñàíëûãëà ðàçû ñàëäû. Ãÿìÿðèí àù-âàéûíà
ãàðøû Àñëàí áÿé äåäè:
– Ìÿí áó èøÿ î ëöò Àðàçäàí, îüëó Ïîëàääàí èíòèãàì àëìàã ö÷öí ùÿ-
ëÿëèê ðàçû îëóðàì. Éîõñà àòàì Ðÿùèì áÿéèí îúàüûíäà ãîòóð ßëèñÿôàíûí
ãûçûíû ýÿëèí îëìàüà ãîéìàçäûì. Èíäè êè, ãûçû Âàðèñèí ýþçö òóòóá, ãîé
áåø ýöí êåôèíè ÷ÿêñèí. Ýþçö äîéàíäàí ñîíðà êÿáèí ïóëóíó ãàáàüûíà ñà-
éûá éîëà ñàëàðûã, ýåäÿð. Âÿññàëàì.
Ãÿìÿð éóìøàëûá:
– Âàðèñ äÿ åëÿ äåéèð, – äåäè. – Ìÿí áó ãûçû ö÷ àéäàí àðòûã ñàõ-
ëàìàðàì.
Áó øÿðòÿ ùÿð ö÷ö ðàçû îëäó.
Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ãÿìÿð áàëäûçû Ùóìàéëà ãîíøóñó Ïöñòÿíè Àë-
ìàñà åë÷è ýþíäÿðäè.
ßëèñÿôà åâäÿ èäè. Ïàêèçÿ îíëàðû ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Áèð-áèðè èëÿ
óìó-êöñöäÿí ñîíðà ÿùâàëàòû à÷ûá äåäèëÿð.
Ïàêèçÿ íÿçàêÿòëÿ Ùóìàéà:
– ßëèñÿôà èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèá, ñàáàù ñÿíÿ úàâàá ýþíäÿðÿðÿì, – äåäè.
Åë÷èëÿð ýåòäèêäÿí ñîíðà Ïàêèçÿ ÿùâàëàòû ßëèñÿôàéà äàíûøäû. ßëèñÿôà
áó èøäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäû. Áàøûíû îéíàäàðàã:
– Ïàêèçÿ, ìÿí ðàçûéàì, êèøèëÿð áèçèìëÿ àòà-áàáà ãîíøó îëóá, ùÿì
äÿ àäëû-ñàíëû àäàìëàðäûð, – äåäè.
Ïàêèçÿ:
– Áÿñ Ïîëàä? Ýöíÿø áèçè áóðàäàí êþ÷öðÿð! Êè÷èêëèêäÿí ãûç îíà àä
îëóá, – äåéÿ íàðàçûëûüûíû áèëäèðÿíäÿ ßëèñÿôàíûí ãàøëàðû ÷àòûëäû, êèðïèêëÿ-
ðèíè òåç-òåç ãûðïàðàã:
– Íÿ? Ìÿí ëöò Àðàçûí, äÿëè Ýöíÿøèí îüëóíà ãûç âåðèì? Áó ñþçö áèð
äÿ àüçûíà àëìàçñàí, åøèòäèíìè? – äåéÿ áàüûðäû.
Ñàáàùû ýöí Ïàêèçÿ Ùóìàéà áåëÿ áèð õÿáÿð ýþíäÿðäè: “Ãóäàëàðûìà
äå êè, êèøè ðàçûäûð”.

____________

420
 III

Ñîí çàìàíëàð Ýöíÿø ãîíøóñó Ïàêèçÿ èëÿ ÷îõ àç-àç ýþðöøöðäö. Áèð
ýöí Ïàêèçÿ îíó ùÿéÿòÿ ÷àüûðäû. Ýöíÿø ýåòäè, ýþðöøäöëÿð. Ïàêèçÿ áèð
ãÿäÿð íÿøÿñèç ýþðöíöðäö. Ýöíÿø ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè, ÷öíêè ßëèñÿôà èëÿ
ñþçö äöøäöéö ýöíäÿí î ùÿìèøÿ áåëÿ ýþðöíöðäö. Ýöíÿø ÿòðàôà ýþç ýÿç-
äèðÿðÿê:
– Àëìàñ ùàíû? Ùå÷ ýþðöíìöð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ïàêèçÿíèí ñèìàñû äàùà äà äóìàíëàíäû. Î, ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Åâäÿäèð! – äåäè. Ñîíðà áàøûíû àøàüû ñàëûá, ýþçëÿðèíè ãàïàãëàðû
è÷èíäÿ ýèçëÿéÿðÿê: – Õÿáÿðèí âàð? Äöíÿí Àëìàñà åë÷è ýÿëìèøäè, – äåäè.
– Êèìäÿí?
– Àñëàí áÿéèí îüëó Âàðèñäÿí.
Ýöíÿø ñîéóããàíëûëûãëà:
– Íÿ úàâàá âåðäèíèç?
– ßëèñÿôà ðàçûäûð.
Áó ñþçäÿí Ýöíÿøèí áöòöí âöúóäó òèòðÿäè. Î, èðè ïÿùëÿâàí ÿëëÿðè èëÿ
Ïàêèçÿíèí éàõàñûíäàí òóòóá:
– Âàðèñÿ ìÿí ãûç âåðÿðÿì? ßââÿëèíäÿí Àëìàñ Ïîëàäûíäûð äåìè-
øÿì! – äåéÿ àúûãëà ãûøãûðäû.
Ýöíÿøèí ãöââÿòëè ãîëëàðû àðàñûíäà Ïàêèçÿ éàðïàã êèìè òèòðÿäè.
Úàâàá âåðÿúÿê áèð ñþç òàïìàäû. Áó óçóí ìöääÿò ãîíøóëóüó çàìàíûí-
äà Ïàêèçÿ îíäàí áó ùàë âÿ ùÿðÿêÿòè ÿñëà ýþðìÿìèøäè. Ãûçëûã çà-
ìàíëàðûíäà ýþðäöéö, åøèòäèéè ùÿðÿêÿòëÿð èñÿ èíäè áèð äàñòàí êèìè éàëíûç
äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèðäè. Îäóð êè, Ïàêèçÿ îíó ùåéðÿòëÿ ñöçÿðÿê:
– Àé ãûç, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåäè. – Ñÿí èñòÿäèéèí âàõò ãó-
çóéà, èñòÿäèéèí çàìàí ãûçìûø àñëàíà äþíöðñÿí. Áèð äÿ àõû, ìÿíäÿ ýö-
íàù éîõäóð.
– Áóíëàð êè÷èêëèêäÿí áèð-áèðèíè èñòÿéèðëÿð. Áÿñ ñèçèí èíñàôûíûç íÿ
äåéèð? Î øîðýþç àòà èëÿ îüëó äà êè, éàõøû òàíûéûðñàí: “Éàâà èòèí éàâà äà
êö÷öéö îëàð!” – äåéÿðëÿð. Áèëèðÿì, ÿðèí îíóí ïóëóíà áÿíä îëóá. Äîíó-
çóí äà éàüû ÷îõäóð, íåéëÿéèì?.. Éöç èë ÿëèíäÿ ÷ûðàã àõòàðñà, Ïîëàä êè-
ìè îüóë òàïìàç. Àëìàñ îíäàí ãà÷ûá ýèçëÿíäèéè ýöíäÿí óøàüûì áèëñÿí
íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèøäèð. Öðÿêëÿ îéíàìàã îëìàç! Áóíóí àõûðû ïèñ îëàð.
Àðàçûí àèëÿñè Ïàêèçÿíèí ÷îõ õîøóíà ýÿëèðäè. Ïîëàä êèìè êöðÿêÿíè
____________
îëìàñû îíóí ÿí áþéöê àðçóñó èäè; éîõñóë îëñàëàð äà ñöðäöêëÿðè äèíú ùÿ-
éàòà ùàìû ãèáòÿ åäèðäè. Àëìàñûí äà Ïîëàäû ñåâäèéèíè ÷îõäàí áèëèðäè. Ïî-
421
ëàääàí ãà÷ìàüà ÿìð àëäûüû ýöíäÿí, õöñóñÿí åë÷è ýÿëäèêäÿí ñîíðà Àë-
ìàñûí äàõèëèíäÿ ýåò-ýåäÿ øèääÿòëÿíìÿêäÿ îëàí ìöäùèø áèð ôûðòûíàíûí
ýèçëè èçëÿðèíè îíóí öçöíäÿ, ýþçöíäÿ ñåçèðäè. Àëìàñ áöñáöòöí äÿéèøèë-
ìèøäè. Î éåìèð, è÷ìèð, ýåúÿ-ýöíäöç äöøöíöðäö. Èðè ãàðà ýþçëÿðèíÿ áèð
äóìàí, ýöëÿð, ñàô ÷þùðÿñèíÿ áèð äàëüûíëûã ÷þêìöøäö. Áóíó Ïàêèçÿ ýþ-
ðöð, äóéóð, öðÿéèíè ñûõìàãäà îëàí áó ùèññèí àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëèðäè.
Îíó ðàùàòñûç åäÿí áó ñèððè íÿ ÿðèíÿ, íÿ äÿ Ýöíÿøÿ à÷ìàüà úÿñàðÿò
åäèðäè. Î èíäè Ýöíÿøäÿí äàùà ïèñ âÿçèééÿòäÿ èäè. Ýöíÿøèí èðè-èðè à÷ûëàí
ãûüûëúûìëû ýþçëÿðè îíäàí ãÿòè áèð úàâàá èñòÿéèðäè. Î, ÷ûõûëìàç áèð âÿçèé-
éÿòäÿ èäè. Íÿ åäÿúÿéèíè, íÿ ñþéëÿéÿúÿéèíè áèëìÿéÿðÿê, äÿðèíäÿí è÷èíè
÷ÿêäèêäÿí ñîíðà Ýöíÿøèí àüçûíäàí àëäûüû ñþçö áèèõòèéàð òÿêðàð åòäè:
– Äîüðó äåéèðñÿí, áó èøèí àõûðû ïèñ îëàúàã.
Ùÿð èêèñè ñóñóá, áèð-áèðëÿðèíèí äèê ýþçëÿðè è÷èíÿ áàõà-áàõà ãàëäûëàð.
Áó çàìàí ÿùâàëàòäàí õÿáÿðè îëìàéàí Àëìàñûí îòàãäàí ùÿçèí áèð
ñÿñëÿ îõóäóüó áàéàòû áó ñöêóòó áèð àç äà óçàòäû:
Ãÿðÿíôèëñÿí ïóòàñàí,
Ñàëäûí éàíàð îäà ñÿí.
Ìÿí î ýöëäÿí äåéèëÿì,
Èéëÿéÿñÿí, àòàñàí...

Ñöêóòó éåíÿ Ýöíÿø ïîçäó:

– Ïàêèçÿ, Ïîëàäà áèð ÷àðÿ åëÿ, éîõñà óøàã áó äÿðäÿ äþçÿ áèëìÿç,
– äåäè. Ïàêèçÿ äÿ:
– Äóðìà, Àëìàñà áèð ÷àðÿ! – äåéÿ áàüûðìàã èñòÿäè. Ëàêèí áîüàçû
åëÿ ãÿùÿðëÿíäè êè, áèð êÿëìÿ ñþç äåìÿéÿ áåëÿ èãòèäàðû îëìàäû. Íÿôÿñ
áîðóñó ãàïàíìûø àäàìëàð êèìè ÷ûðïûíìàüà, ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàìàüà
áàøëàäû. Ýöíÿø ÿââÿëúÿ áÿðê ãîðõäó. Îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëûá, éåðÿ
îòóðòäó, êþéíÿéèíèí éàõàñûíû à÷äû. Öçöíÿ ÷èëÿìÿê ö÷öí “ñó, ñó!” – äåéÿ
÷ûüûðäû. Áó ñÿñÿ ùÿð èêè ãîíøó àèëÿíèí öçâëÿðè ùÿéÿòÿ àòûëäûëàð. Áèð àç
ñîíðà Àëìàñ áîéíóíó áöêÿðÿê ÿëèíäÿ áèð êàñà ñó àíàñûíûí áàøû öñòöí-
äÿ äóðóá àüëàéûð, Ýöíÿø èñÿ õÿñòÿíèí öñòöíÿ ñó ÷èëÿéÿðÿê:
– Ïàêèçÿ, Ïàêèçÿ! – äåéÿ ñÿñëÿéèðäè.
Ñÿñÿ Ïîëàä ýÿëèá ÷ûõäû. Î, êàñàíû Àëìàñûí ÿëèíäÿí àëûá, Ïàêèçÿíèí
äîäàãëàðûíà ýÿòèðäè. Èêè-ö÷ ãóðòóì ñó è÷èðòäèêäÿí ñîíðà:
– Ãîðõìàéûí, ãîðõìàéûí, èíäè àéûëàð, – äåäè.
____________
Ïîëàäûí ãÿòèééÿòëÿ äåäèéè áó ñþç Àëìàñûí ãÿëáèíÿ áþéöê áèð ãöâ-
âÿò âåðäè. Ïîëàä ÿëèíäÿêè êàñàíû Àëìàñà óçàäàðêÿí ùÿð èêèñè ùÿñðÿòëè
422
áàõûøëàðëà áèð-áèðëÿðèíè ñöçäöëÿð. Áó áàõûøëàð ö÷ àéäàí áÿðè ýöíäÿí-ýö-
íÿ áþéöéÿðÿê, ýöíäÿí-ýöíÿ àðòàðàã öðÿêëÿðèíäÿ áÿðêèìèø îëàí ñûõûíòû
âÿ êÿäÿðèí ÿçèúè àüûðëûüûíû, òÿúðöáÿëè áèð äîêòîðóí âåðäèéè ÿëàú êèìè, áèð
àíäà ùÿð èêèñèíèí öçÿðèíäÿí ýþòöðäö. Ùÿð èêèñè þçëÿðèíè éöíýöë ùèññ åò-
äèëÿð. Ëàêèí Àëìàñ éåíÿ ÷îõ ãÿìëè âÿ ïÿðèøàí èäè. Äöøöíúÿëè ýþçëÿðè-
íè éåðÿ äèêÿðÿê äóðìóø, ñàíêè áóíóíëà: “Àëìàñûíû ñÿíäÿí àéûðìàã
èñòÿéèðëÿð, òåç áèð ÷àðÿ åëÿ!” – äåìÿê èñòÿéèðäè. Òÿÿññöô êè, áó õîø ýþ-
ðöø óçóí ñöðìÿäè. ßëèñÿôà ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿð-ýèðìÿç Ïîëàäû ýþðöá,
ñÿðò âÿ ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Ñÿíèí äàùà îüóë-óøàã è÷èíÿ ýèðÿí âàõòûí äåéèë, áþéöìöñÿí, áèð
äÿ áóðàëàðà ýÿëìÿ! – äåäè.
Ïîëàä àúûüûíäàí òèð-òèð ÿñäè. Àíúàã áèð ñþç äåìÿäè, éåéèí àääûì-
ëàðëà ÷ûõûá ýåòäè. ßëèñÿôàíûí áó ùÿðÿêÿòè Ýöíÿøèí ãÿëáèíè áèð íåøòÿð êè-
ìè äÿëäè.
Ïàêèçÿ àðòûã àéûëìûø, ýþçëÿðèíè à÷ìûøäû. ßëèñÿôà îíóí ãîëóíäàí òó-
òóá ãàëäûðäû. Ýöíÿø àúûãëû âÿ ÿñÿáè ùàëäà åâÿ äþíäö.

IV

Ïîëàä ÿíúèð àüàúû àëòûíäà îòóðóá, ùÿçèí ñÿñëÿ îõóéóðäó. Ýöíÿø áè-
ëÿ-áèëÿ îíó òÿê áóðàõìûøäû. Éàëíûç Àðàç ýÿëäèéè çàìàí:
– Îüëóì, ýÿë ÷àé è÷, – äåéÿ îíó ÷àüûðäû. Ïîëàä ýÿëìÿäè, ãàëõûá ùàðà
èñÿ ýåòäè.
Ýöíÿø ÿùâàëàòû à÷ûá Àðàçà äàíûøäû. Àðàç îíó ÷îõ ñîéóããàíëû äèí-
ëÿäè. Ñàäÿúÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Àëëàù õåéèð âåðñèí! – äåäè.
Àðàçûí áó èøÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿñèíÿ Ýöíÿø ùåéðÿò åòäè, ÷öíêè
îíóí Ïîëàäû ùÿääèíäÿí ÷îõ ñåâäèéèíè áèëèðäè. Ýþçëÿðèíè ýåíèø-ýåíèø
à÷àðàã úèääè áèð ñÿñëÿ:
– Ýöëìÿ, – äåäè, – áóíóí àõûðû áèëèðñÿíìè íÿ îëàð?
– Íÿ îëàð? Þçöíö þëäöðÿð? Ìÿíèì îüëóì åëÿ èø ýþðìÿç!
– Áèðäÿí ýþðäö, ñîíðà?
Àðàç ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Ìÿí äÿ úàâàí èêÿí ìÿùÿááÿòèí ùÿð áèð ìàúÿðàñûíû ýþðìöøÿì,
____________
ùÿð àúûñûíû äàäìûøàì, – äåäè. – Î ìÿíèì ãÿäÿð èñòÿìÿìèø âÿ èñòÿéÿ
äÿ áèëìÿç!
423
 Àðàçûí áó ñþçëÿðè Ýöíÿøè ÷îõ ìàðàãëàíäûðäû.
Ýöíÿø:
– Ñÿíäÿ òÿçÿ õÿáÿðëÿð âàðìûø! – äåäè âÿ ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó:
– Èñòÿäèéèí êèì èìèø?
– Ñÿí!..
– Éàëàí!
– Þìðöìäÿ éàëàí äàíûøäûüûì éàäûìà ýÿëìèð.
Ýöíÿø äîüðóäàí äà èéèðìè áåø èë ÿðçèíäÿ Àðàçûí áèð äÿôÿ äÿ éàëàí äà-
íûøäûüûíû åøèòìÿìèøäè. Îäóð êè, ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëöìñÿéÿðÿê ñîðóøäó:
– Áó íÿ çàìàí îëìóøäó?
– Ñÿí ùÿëÿ ãûç èêÿí!
– Íÿ ãûç èêÿí, íÿ äÿ ñîíðà ñÿíäÿ áóíó ýþðìÿìèøÿì.
– Àðâàä ýþçö ìÿíèì ìÿùÿááÿòèìè ýþðÿ áèëìÿç!
Ýöíÿø øèðèí äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ ñóñäó. Àðàçûí ñîí ñþçö îíóí ãàäûí-
ëûã ãöðóðóíà òîõóíäóüó ùàëäà ìÿìíóí èäè. Àðàçûí åòèðàôû îíóí èéèðìè
áåø èëëèê ùÿéàòûíûí áöòöí ñèðëÿðèíè à÷ìûø, äóìàíëàðûíû ñèëìèø, òÿìèçëÿ-
ìèøäè. Áó õîø õÿáÿð Ýöíÿøèí ãÿëáèíäÿêè øþëÿíè äàøãûí áèð ñóðÿòäÿ
ïàðëàòäû. Î øþëÿíèí íöôóçåäèúè øÿôÿãëÿðè èëÿ èéèðìè áåø èëëèê ùÿéàòû çåù-
íèíäÿ úàíëàíäû. Îíó èíúÿäÿí-èíúÿéÿ çåùíèíäÿí êå÷èðÿðêÿí ùÿð éàðïà-
üûíäà, ùÿð ñÿòðèíäÿ Àðàçûí àíëàòìàãäà îëäóüó ñåâäàíûí áöëëóð èçëÿðèíè
éàâàø-éàâàø äóéìàüà áàøëàäû. Î, àðòûã Àðàçà ùàãã âåðäè. Àíúàã îíà
äàäëû õàòèðÿëÿð, ãûçüûí äóéüóëàð áÿõø åäÿí åøãèíè áó âàõòà ãÿäÿð îíäàí
ýèçëÿòìÿñèíè ÿñëà áàüûøëàéà áèëìèðäè.
Óçóí áèð ìöääÿò áèðëèêäÿ ùÿéàò êå÷èðìèø îëäóüó áó àäàìûí ýèçëÿò-
äèéè ùèññëÿðè èíäèéÿ ãÿäÿð äóéà áèëìÿäèéèíÿ éàíûá-éàõûëûðäû. Äÿìèð òÿ-
áèÿòëè, ïîëàä èðàäÿëè Àðàçäà ýþðäöéö, áèëäèéè áó êèìè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðà
ùåéðÿò åäèðäè. Áó äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ Ýöíÿø áèðäÿí-áèðÿ áàøûíû ãàëäûðûá
ùåéðÿòëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè Àðàçà äèêÿðÿê ãàëäû. Àðàç: “Íÿ áàõûð-
ñàí?” – äåéÿ ñîðóøäóüó çàìàí Ýöíÿø ýöëöìñÿéÿðÿê: “Ùå÷!” – äåéÿ
ìÿùúóá âÿ ìÿìíóí áèð òþâðëÿ áàøûíû àøàüû äèêäè.
Àðòûã ùÿð èêèñè äàäëû äöøöíúÿëÿðèí áöëëóð ãàíàäëàðûíäà óçàã àëÿì-
ëÿðè äîëàøûð, óëäóçëó, ýöíÿøëè ùÿéàòûí çåùèíëÿðèíäÿí áèð-áèð ñöðÿòëÿ êå÷-
ìÿêäÿ îëàí úàíëû õàòèðÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë ýþðöíöðäö. Ýöíÿøè áó äàäëû
õÿéàëëàðäàí Àðàçûí ýóð ñÿñëÿ:
– Éàòìàã âàõòû ýÿëèá, – äåìÿñè îéàòäû. Äöéìÿñèíÿ áàðìàãëà àçúà
____________
òîõóíàí êèìè ñþíÿí åëåêòðèê ëàìïàñû òÿê Ýöíÿøèí ðóùóíó îõøàéàí õîø
424
õàòèðÿëÿðèí øÿôÿãëÿðè áèð àíäà çåùíèíäÿí ñèëèíäè. Ïîëàäû éåíèäÿí õàòûð-
ëàéûíúà íÿøÿñè ãà÷äû, öçö äóìàíëàíäû. Î, òèòðÿê âÿ ùÿçèí áèð ñÿñëÿ:
– Ìÿíÿ ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå, áó èø ìÿíè éàìàí ãîðõóäóð, – äåäè.
Àðàç ãÿòè âÿ ýóð ñÿñëÿ:
– Ãîðõìà, ùÿð øåé þç ãàéäàñû èëÿ ýåäÿúÿê! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ýöíÿø ñóñìàüà ìÿúáóð îëäó. Äöøöíúÿëè ýþçëÿðè èëÿ îíóí ïÿùëÿâàí
ýþâäÿñèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê Àðàçà ùàãã âåðäè. Îüëó Ïîëàäûí àòàñûíà
áÿíçÿäèéèíè äöøöíÿðÿê öðÿêäÿí ñåâèíäè. Ëàêèí áó ñåâèíú óçóí ñöðìÿ-
äè. Ýöíÿøèí öçöíö éåíÿ äóìàí àëäû. Î, Àëìàñûí Âàðèñÿ âåðèëìÿñèíÿ
Ïîëàäûí äþçÿ áèëìÿéÿúÿéèíäÿí ãîðõóðäó. Àðàç îíóí ãÿëáèíäÿêè ôûðòû-
íàíû öç-ýþçöíäÿ ñåéð åäèðäè. Î áèðäÿí-áèðÿ ÿëèíè éåðÿ ÷ûðïàðàã:
– Ãàëõ, ñÿí äÿ éàøà äîëäóãúà êþéðÿëèðñÿí, ÿââÿëêè Ýöíÿø äåéèëñÿí.
äåäè.
– Ïîëàä êèìè îüóë àíàñûéàì, éåíÿ äÿ äÿéèøèëìÿéèì?
– Ìÿí íÿ ö÷öí äÿéèøèëìÿäèì?
– Ìÿí äÿ îíà ùåéðÿò åäèðÿì.
– Äöíéàäà ñåâìÿäèéèì, ÿí ÷îõ ãîðõäóüóì øåé çÿèôëèêäèð. Áó êþâ-
ðÿêëèéè, çÿèôëèéè Ïîëàäà êå÷èðìÿêäÿí ãîðõóðàì. Ìÿí áèëìèðÿì, ñÿùÿðÿ
ãÿäÿð öðÿéèíäÿí áó ñûõûíòûíû ñèëèá òÿìèçëÿéÿúÿêñÿí, àíëàäûíìû?
Ýöíÿø äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éåðèíäÿí ãàëõäû, ëàêèí éåíÿ îüëóíó õàòûð-
ëàéûá: “Ïîëàä ýÿëèá ÷ûõìàäû” äåìÿê ö÷öí öçöíö Àðàçà ÷åâèðäè. Àíúàã
úÿñàðÿò åòìÿéèá, ýåðè äþíäö. Àðàç îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë áà-
øà äöøöá:
– Ñÿí îíó äöøöíìÿ, î èíäè áóðäàí äàùà éàõøû éåðäÿäèð, – äåäè.
Ýöíÿø ùåéðÿò åäÿðÿê: “Íåúÿ äÿ èíñàíûí ãÿëáèíè îõóéóð” – äåéÿ
äöøöíäö. Î èíäè éàòàüûíäà éóõóéà ýåäÿ áèëìÿéÿðÿê, Àðàçûí äåäèêëÿðè-
íè áèð-áèð éàäûíà ñàëûð. Ïîëàäûí áó ýåúÿ åâÿ äþíìÿéÿúÿéèíè äöøöíöá,
éåíÿ íàðàùàò îëìàüà áàøëàéûðäû. Àðàç èñÿ ÷îõäàí õîðóëäàéûðäû. Áèðäÿí
ãàïû øèääÿòëÿ âóðóëäó. Ýöíÿø úÿëä éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá, àéàüà äóðäó. Éå-
éèí àääûìëàðëà ãàïûéà ãà÷äû. Øöøÿ àðõàñûíäàí Ïîëàäûí ôÿùëÿ éîëäàøû
Ãàíáàéû ýþðöíúÿ ãîðõó èëÿ:
– Íÿ âàð, Ãàíáàé? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ãàíáàé îíóí ãîðõäóüóíó ùèññ åäÿðÿê:
– Ùå÷ áèð øåé. Ïîëàä ñàçûíû èñòÿéèð, îíó àïàðìàüà ýÿëäèì, – äåéÿ
úàâàá âåðäè.
____________

425
 V

Ïîëàä ýåúÿíè éîëäàøû Ãàíáàéëà áèðëèêäÿ ÷îõ õîø êå÷èðìèøäè. Ñÿùÿð

ãàëõûá èøÿ ýåòäèêëÿðè çàìàí ùÿð èêèñè íÿøÿëè ýþðöíöðäö. Ïîëàäûí ãàðà âÿ
ñûõ êèðïèêëÿðè àðàñûíäà ãàéíàéàí àëûúû ëà÷ûí ýþçëÿðèíäÿ, àë-ãûðìûçû éà-
íàãëàðûíäà îéíàøàí ïàðëàã øÿôÿãëÿð ñèìàñûíà áèð áàøãàëûã âåðìèøäè. Î,
åëÿ ñöðÿòëÿ èøëÿéèðäè êè, Ãàíáàé ùåéðÿòëÿ ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè îíäàí
àéûðà áèëìèðäè. Ôéîäð ÿëè èëÿ Ãàíáàéû âóðóá, éàõûíäàêû áóðóüóí éàíûí-
äà äóðàí àäàìëàðû ýþñòÿðÿðÿê:
– Áó ãóðäëàð éåíÿ áóðàäà íÿ ýÿçèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ùàìû îíëàðà äîüðó ÷åâðèëäè.
Ìÿäÿí ñàùèáè Àñëàí áÿé éàõûíäàêû ìÿäÿíè ÿëè èëÿ ìÿùêÿìÿ ïðèñ-
òàâûíà ýþñòÿðèá:
– Îíóí ìÿäÿíè áóäóð, – äåéèðäè, – éóõàðû òÿðÿôäÿí îí áåø ñàæåí
ìÿíèì éåðèìÿ ýèðèáäèð. Áàõ, áó ìÿíèì éåðèìèí ïëàíû, ùÿëÿ íþéöòöìöí
éàðûñû äà îüóðëàíûð.
Ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû ùåéðÿòëÿ Àñëàí áÿéÿ áàõàðàã:
– Íåúÿ îüóðëàíûð êè, ùå÷ êÿñ ýþðìöð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àñëàí áÿé áàøûíû îéíàäàðàã:
– ×îõ ýþçÿë, þç ãàéäàñèëÿ. Áó ýöí ÿí áþéöê ôèðìàëàð áó îüóðëóãëà
ìÿøüóëäóð. Ìÿíèì òðóáàìäàí þç òðóáàñûíà éîë à÷äûðûá ýåúÿ-ýöíäöç
èíÿê êèìè ñàüûð. Ö÷-äþðä äÿôÿ îüóðëóüóíó òóòìóøàì, éåíÿ äÿ ôöðñÿò
òàïäûãúà ñàüìàãäà äàâàì åäèðëÿð.
Ïîëàä àñòàúà:
– Ñèç áèçè ñàüäûüûíûç êèìè – äåéÿ éîëäàøëàðûíûí öçöíÿ áàõäû.
Áó ñþçëÿðè Àñëàí áÿé åøèòìÿäè. Ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû Àñëàí áÿéèí äå-
äèêëÿðèíè òÿñäèã åäèá äåäè:
– Î, ñèçÿ ÷îõ ùàãñûçëûã åòìèøäèð. Ãÿñá åòìèø îëäóüó éåð ñèçÿ ãàé-
òàðûëàúàã. Áó ýöí éàçàúàüàì, áóíëàðûí ùàìûñûíû ýþñòÿðÿúÿéÿì. Íåôò
îüóðëóüóíà ýÿëèíúÿ îíó äà à÷àðàì. Àðõàéûí îë... Áó õöñóñäà éÿãèí êè,
ìÿùêÿìÿ ñÿäðè èëÿ äÿ ýþðöøìöñöíöç.
– Îíó ÷îõäàí ýþðìöøÿì.
Ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëÿðÿê, ÿëèíè Àñëàí áÿéèí ÷èé-
íèíÿ ãîéäó:
– Äåìÿê, èøè ãàçàíìûñàí, – äåäè âÿ ùÿð èêèñè ñþùáÿò åäÿ-åäÿ éàí-
____________
ëàðûíäàêû èêè ïîëèñëÿ áèðëèêäÿ ìÿäÿíäÿí óçàãëàøäûëàð. Ïîëàä îíëàðû
íèôðÿòëè áàõûøëàðëà éîëà ñàëàðàã:
426
 – Ôéîäîð, áó îüðó-ãóëäóð äöíéàñûíäàí ãóðòàðäûüûìûç ýöíö ýþðñÿé-
äèê, – äåéÿ êþêñöíö þòöðäö.
Ãàíáàé:
– Áóíëàð áèçèì ùÿéàòûìûçû çÿùÿðëÿéÿí ìèêðîáëàðäûð, – äåéÿðÿê
ãàøëàðûíû ÷àòäû.
Àðøàê:
– Áóðæóàçèéà äöíéàñû ìèêðîáñóç éàøàéà áèëìèð, ýþðöíöð, áóíäà äà
áèð ùèêìÿò âàð.
Ïîëàä êÿñêèí áèð ñÿñëÿ:
– Áó ùèêìÿò äåéèë, çèëëÿò âÿ ìþùíÿòäèð. Îíó êþêöíäÿí ãîïàðûá àò-
ìàã ëàçûìäûð – äåéèá ñöðÿòëÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ïîëàä áó ñþçö î ãÿäÿð êÿñêèí áèð òÿðçäÿ äåäè êè, ùàìûñû äÿðèí áèð
äöøöíúÿ è÷èíäÿ ñóñäó. Ãàíáàé ÿëèíäÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê Ïîëàäà éàíàøûá:
– Ñÿí éàìàí ÷àëûøûðñàí! – äåäè.
– Äåìÿê, éàøàéûðàì.
– ×àëûøìàéàíëàð éàøàìûðìû?
– Éîõ, ñöðöíöðëÿð, áèð àç ñîíðà äà þëÿúÿêëÿð!
– Áó ìÿäÿíëÿðÿ ñàùèá îëàí àüàëàð ýåúÿ-ýöíäöç êåôäÿí àéûëìûðëàð.
Áèð âóð-÷àòëàñûí, ÷àë-îéíàñûíäûð êè!.. Ñÿíúÿ îíëàð éàøàìûðìû?
Ïîëàä îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Ìÿãñÿäñèç ùÿéàò êå÷èðÿí, àëûí òÿðè òþêìÿéÿí, ÿìÿê ÷ÿêìÿéÿí
èíñàíëàð ùÿéàòûí ùÿãèãè çþâãöíö äàäìàéàíëàð âÿ äóéìàéàíëàðäûð. Îí-
ëàðûí áöòöí çþâã âÿ íÿøÿñèíè òîïëàéàñûíûç (àëíûíäàí òÿðèíè ñèëÿðÿê)
ìÿíèì áó àëûí òÿðèíäÿí àëäûüûì çþâã âÿ íÿøÿ éàíûíäà ÷îõ êè÷èê ãàëûð.
– Èø íÿøÿ äåéèë, éîðüóíëóã âåðèð.
– Äîüðó äåéèðñÿí, àñëàíáÿéëÿð ö÷öí èøëÿìÿê ùå÷ âàõò íÿøÿ äîüó-
ðà áèëìÿç. Ëàêèí èøñèçëèê, ñÿôàëÿò âÿ ÿééàøëûã èñÿ èíñàíû äàùà ÷îõ éîðóð
âÿ ñàüëàì äöøöíúÿäÿí óçàãëàøäûðûð. Èíñàí èêÿí ùÿòòà îíó ùåéâàí äÿ-
ðÿúÿñèíÿ ãÿäÿð àë÷àëäûð. Áó ñÿôàëÿò âÿ ÿééàøëûüûí îíëàð áèð ýöí úÿçàñûíû
÷ÿêÿúÿê.
Ïîëàä äàùà äàíûøìàéûá úèääè ñóðÿòäÿ èøèíÿ äàâàì åòäè. Ìöùÿíäè-
ñèí äåäèéèíÿ ýþðÿ äàùà áåø ìåòð ãàçûëäûãäàí ñîíðà öñò íåôò òÿáÿãÿñèíÿ
÷àòìàëû èäè. Î ãàçäûãúà ãóéóäàí ÷ûõàí òîðïàüû ýþçäÿí êå÷èðèð, èéëÿéèð,
àíúàã íåôòäÿí áèð ÿëàìÿò òàïìûðäû. Áó òÿúðöáÿ îíó ÷îõ ìàðàãëàíäûðìûø
îëäóüóíäàí áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ ÷àëûøûðäû.
____________
Ôéîäîð Ïîëàäûí áåëÿ áèð ìàðàã âÿ ùÿâÿñëÿ ÷àëûøäûüûíû ýþðöá:
– Íÿ îëóá, Ïîëàä? Áó ýöí ñÿíäÿ áàøãà áèð ùàë âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
427
 Ïîëàä èøèíÿ äàâàì åäÿðÿê:
– Îíó ìÿí äÿ ùèññ åäèðÿì. Äåìÿê, ùÿéàòûìäà äîüàúàã áèð ôûðòûíà-
íûí ìöæäÿ÷èñè...
– Áó ôûðòûíà õåéèðäÿíìè äîüàúàã, øÿðäÿíìè?
– Îíó éÿãèí áèëìèðÿì. ùÿð ùàëäà èêèñèíäÿí áèðèñè...
– Î ôûðòûíàíûí íÿ ö÷öí ñÿíäÿ áó ãÿäÿð ùÿâÿñ äîüóðäóüóíà ÷àøûðàì.
– ×àøìàã, ÷àøãûíëûã èðàäÿñèçëèêäÿí äîüàð âÿ äþéöøäÿ èíñàíû ùÿìè-
øÿ ìÿüëóá åäÿð.
Ôéîäîð:
– Îùî, äîñòóì, ñÿíèí ôèëîñîôëóüóí äà âàðìûø, – äåéÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ
ýöëäö.
Ïîëàä áèð øåé ùèññ åòìèø êèìè äóðäó; øòàíãëàð ãàëõûá-åíäèêúÿ áàëòà-
íûí ñÿñèíè äèããÿòëÿ äèíëÿäè, ñîíðà ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
– Áàëòà ãûðûëìûøäûð, – äåäè.
Ãàíáàé, Ôéîäîð âÿ Àðøàê ùåéðÿòëÿ îíà áàõäûëàð. Ôéîäîð îíà éà-
õûíëàøäû, øòàíãûí ãóéóéà åíèá-ãàëõìàñûíà äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà
ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Èíæèíåð îëäóüóíó áèëìèðäèì! Ùå÷ áèð øåé ãûðûëìàìûøäûð, – äåäè.
Ïîëàä ãÿòè ñÿñëÿ:
– Áàëòà ãûðûëìûøäûð, – äåéÿ òÿêðàð åòäè.
Ãàíáàé îíà éàõûíëàøàðàã:
– Ùÿëÿ ñÿí ãûðûëàíûí áàëòà îëäóüóíó íÿäÿí áèëäèí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ãûðûëàí áÿëêÿ øòàíãäûð, éà áàøãà øåéäèð?
– Áàëòà îëäóüóíó èíäè ñöáóò åäÿðÿì, – äåéÿ Ïîëàä ãóéóíóí è÷èí-
äÿí áàëòàíû ÷ûõàðìàüà ÷àëûøàðêÿí, ìöùÿíäèñ ýÿëèá ÷ûõäû âÿ îíëàðû áèð
éåðäÿ ýþðöíúÿ:
– Òÿíáÿëëÿð, íÿ ö÷öí èøëÿìèðñèíèç? – äåéÿ ÷ûüûðäû.
– Ìèõàéèë Àíäðåéåâè÷, áàëòà ãûðûëìûøäûð. Îíó ãóéóäàí ÷ûõàðìàã èñ-
òÿéèðèê.
Ìèõàèë Àíäðåéåâè÷ àúûãëû-àúûãëû Ïîëàäû ñöçäöêäÿí ñîíðà:
– Åé, íÿ ö÷öí ãàçìûðñàí?
– Áàëòà ãàçìàéûð, îíóí ö÷öí.
– Ãàçìàäûüûíû íÿäÿí áèëäèí?
– Ãóëàüûìûí àëûøìûø îëäóüó ñÿñäÿí ãàçäûüû çàìàí áàøãà úöð ñÿñ-
ëÿíèð.
____________
– Íÿ ùÿññàñ ãóëàüûí âàðìûø! Ãóéóíóí èêè-ö÷ éöç ìåòð äÿðèíëèéèí-
äÿ áàëòàíûí ãûðûëäûüûíû ñÿñèíäÿí áèëèð!
428
 Ìöùÿíäèñ ñîíðà Ïîëàäû ÿëè èëÿ áèð êÿíàðà èòÿëÿéèá, øëàíãëàðû þçö ãó-
éóéà áóðàõäû. Øëàíãëàð ãóéóéà åíèá-ãàëõäûãúà áàëòàíûí ñÿñèíÿ ãóëàã
àñìàüà áàøëàäû. Ñîíðà Ïîëàäà òÿðÿô äþíöá:
– Àé óøàã, ãûðûëàí áàëòà äà áåëÿ ñÿñëÿíÿð? Éîõñà ñÿíèí ãóëàüûí
ìÿíèì áàøûìäàí ÷îõ áèëèð? – äåéÿ ùèðñëÿ ñîðóøäó.
Ïîëàä ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Îíó þë÷ìÿìèøÿì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ìöùÿíäèñ þç áèëèê âÿ òÿúðöáÿñèíè ýþñòÿðìÿê, Ïîëàäû ñóñäóðìàã
ö÷öí áàëòàíû ãóéóäàí ÷ûõàðìàüà áàøëàäû. Ôÿùëÿëÿð èøèí íÿ èëÿ áèòÿúÿéè-
íè áþéöê áèð ìàðàãëà ýþçëÿéèðäèëÿð. Øòàíãëàð ãóéóäàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà
Ïîëàä ãûðûëìûø áàëòàíû ðåøòåëäÿí ÷ûõàðûá, ÿëè èëÿ éóõàðû ãàëäûðàðàã:
– Áàõûí! – äåéÿ ùàìûéà ýþñòÿðäè.
Áàëòà äîüðóäàí ãûðûëìûøäû. Ôÿùëÿëÿð îíó ìÿìíóí áàõûøëàðëà ñöçÿðÿê:
– Ñàü îë, Ïîëàä! – äåäèëÿð.
Ôéîäîð îíà éàíàøûá ÿëè èëÿ ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Ñàü îë, ñàü îë, Ïîëàä! – äåäè âÿ äþíöá Ìèõàèë Àíäðåéåâè÷ÿ áàõà-
ðàã ýöëäö. Ìèõàèë Àíäðåéåâè÷ ãûçàðäû, áîçàðäû, áèð ñþç äåìÿéèá òÿëÿñèê
÷ûõûá ýåòäè.
Ïîëàäûí áó ãÿëÿáÿñè ôÿùëÿëÿðäÿ þç èñòåäàä âÿ áàúàðûãëàðûíà áþéöê
áèð èíàì äîüóðìóø, ðóù éöêñÿêëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó.
Èêè ýöí ñîíðà Ïîëàäû êîíòîðà ÷àüûðäûëàð. Ïîëàä èøè éàðûì÷ûã ãîéóá
êîíòîðà ýåòäè. Ùåñàáäàð îíó ýþðúÿê áèð ïàð÷à êàüûç óçàäûá:
– Áóðà ãîë ÷ÿê! – äåäè âÿ 3 ìàíàò 21 ãÿïèê ïóëó îíóí ãàáàüûíà
ãîéäó. Ïîëàä ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó äÿðùàë àíëàäû.
Êîíòîðäà êè÷èê àäàìëàðëà èøäÿí íÿ ö÷öí ÷ûõàðûëäûüû ùàãäà ñþùáÿò
à÷ìàüû ãöðóðóíà ñûüûøäûðìàäû. Àëäûüû ïóëó úèáèíÿ ãîéäó, öç-ýþçöíäÿ
îéíàøàí ãÿçÿá âÿ èíòèãàì ãûüûëúûìëàðûíû ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøàðàã, êîíòîð-
äà îòóðìóø àäàìëàðà òÿðñ áèð íÿçÿð ñàëäû âÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ÷ûõûá
ýåòäè.
Ôÿùëÿëèê ùÿéàòûíäà îëàí áó èëê çÿðáÿíè Ïîëàä ÷îõ ñîéóããàíëû âÿ
ìÿòàíÿòëÿ ãàðøûëàäû. Þç èø áàúàðûüûíà ýöâÿíäèéè ö÷öí èêè-ö÷ ýöí è÷èí-
äÿ äàùà ÿëâåðèøëè áèð èø òàïàúàüûíà èíàíûðäû. ×öíêè, íÿ ãÿäÿð ýÿíú îëñà
äà, î èíäè þçöíö àäè áèð ôÿùëÿ äåéèë, ìàùèð áèð óñòà âÿ òÿúðöáÿëè áèð ìå-
õàíèê ñàéûðäû. Ãóéóíóí ö÷ éöç ìåòð äÿðèíëèéèíäÿ áàëòàíûí ãûðûëäûüûíû
äóéàí ãóëàãëàðûíà, òÿúðöáÿñèíÿ èíàíûðäû. Ìàøûíëàð âÿ ìöõòÿëèô ìÿäÿí
____________
àëÿòëÿðè îíóí ÿëèíäÿ áèð îéóíúàã êèìè èäè. Ëàçûì ýÿëäèéè çàìàí à÷àð,
429
ÿí êè÷èê ùèññÿëÿðèíè áèð-áèðèíäÿí àéûðàð, éåíèäÿí ãóðàðäû. Ùÿòòà åùòèéàú
îëóðñà êè÷èê òÿìèðàòû áåëÿ þçö åäèðäè. Îíäàí áèëèêñèç óñòà âÿ ìåõàíèê-
ëÿð àéäà ãûðõ áåø, ÿëëè ìàíàò àëäûüû ùàëäà, î íÿäÿí ãîðõàúàãäû. Áó õöë-
éàëàðëà åâÿ äþíäöéö çàìàí Àðàç þç èðè äþøÿê÷ÿñè öçÿðèíäÿ ÿëè èëÿ ñàü
äèçèíÿ äèðñÿêëÿíÿðÿê îòóðìóø, Ýöíÿø äÿ äÿëëÿéÿ ýåòìÿäèéèíäÿí øèêà-
éÿò åäèð, ÿëè èëÿ îíóí ãîëóíäàí ÷ÿêÿðÿê: “Ãàëõ, ýåò, áàøûíû ãûðõäûð,
ýÿë!” – äåéèðäè. Ïîëàä àëäûüû ïóëó àòàñûíûí ãàáàüûíà àòàðàã :
– Âóðóøìàéûí, äÿëëÿê ïóëóìóç âàð! – äåäè.
Àðàç ùåéðÿòëÿ:
– Áó íÿ ïóëäóð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– ßìÿê ùàããûìäûð.
Àðàçûí ùåéðÿòè áèð ãàò äàùà àðòäû:
– Ùÿëÿ äîíëóã àëìàüûíà ÷îõ ãàëûð. Éîõñà èøäÿí ãîâäóëàð?
Ïîëàä àòàñûíûí éàíûíäà îòóðäó. ßùâàëàòû áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ îíà äà-
íûøäû. Ùÿð ö÷ö áó ùàäèñÿíèí òÿñèðè èëÿ áèð àí ñóñóá ãàëäûëàð. Îüëóíóí
ñþùáÿòèíè áþéöê áèð ìàðàãëà äèíëÿéÿí Ýöíÿø áèðèíúè îëàðàã ñþçÿ áàøëàäû:
– Ñÿí äÿ êèøèíèí áèëèéèíè ùå÷ÿ âóðäóãäàí ñîíðà ùå÷ îëìàñà öçð èñòÿ-
éÿéäèí, – äåäè.
Àðàç Ïîëàäà úàâàá âåðìÿéÿ èìêàí âåðìÿäè, íàðàçû âÿçèééÿòäÿ
Ýöíÿøÿ áàõûá:
– Ïîëàä þç èøèíè áèçäÿí éàõøû áèëèð. Àú ãàëìàã, àúûíäàí þëìÿê áþ-
éöê ôÿëàêÿò äåéèë, ÿí áþéöê ôÿëàêÿò íàìóññóç éàøàìàãäûð! – äåäè âÿ
Ïîëàäûí îíóí ãàáàüûíà ãîéäóüó ïóëäàí èêè øàùû ýþòöðöá äÿëëÿéÿ ýåòäè.
Î ýöí Àçàä Áàêû Êîìèòÿñèíèí ãÿðàðû èëÿ Ùÿøòÿðõàíà éîëà äöøìÿëè
èäè. Àçàäû éîëà ñàëìàã èñÿ Àðàçëà Âàíéàéà òàïøûðûëìûøäû. Àðàç äÿëëÿê-
äÿí ãàéûòäûüû çàìàí Âàíéà åâäÿ îòóðóá Ïîëàäëà øèðèí ñþùáÿò åäèðäè.
Àðàç þç âàõòûíäàí áèð àç äà òåç ýÿëèá ÷ûõìûøäû. Îäóð êè, ñþùáÿò ö÷öí
áèð ãÿäÿð âàõò ãàëûðäû. Âàíéà Ïîëàäûí èøäÿí ÷ûõàðûëìàñûíû Àðàçà õàòûð-
ëàäûá ìÿäÿíëÿðäÿêè ùÿðú-ìÿðúëèêäÿí, ùàãñûçëûãëàðäàí ãÿçÿáëÿ äàíûøäû.
Àðàç âÿ Ïîëàä îíóí äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åòäèëÿð. Ñààò 10-ó âóðäóãäà,
Àðàçëà Âàíéà ãàëõûá îíëàðà òàïøûðûëàí âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí
ýåòäèëÿð.
Àçàä ñÿôÿðÿ ùàçûðëàøûðäû. Î áó ìöíàñèáÿòëÿ òÿøêèëàòûí ñûíàíìûø
öçâëÿðè èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèðäè. Ëîñìàí ßëèìÿðäàí äà áóðàäà èäè.
ßëèìÿðäàí ìÿøùóð Áàêû òàúèðè Ùàúû Ùàäèíèí ýÿìèñèíäÿ èøëÿéèðäè.
____________
Òåç-òåç Ùÿøòÿðõàíà íåôò àïàðûðäû. Óøàãëûãäàí ýÿìèäÿ èøëÿäèéèíäÿí,
430
Õÿçÿð äÿíèçèíè, õöñóñÿí Ùÿøòÿðõàí âÿ Áàêû ëèìàíëàðûíû ÷îõ éàõøû òà-
íûéûðäû. Ëèìàí ôÿùëÿëÿðè àðàñûíäà áþéöê ùþðìÿòè âàðäû. Öçö áîüóëìóø
ìèñ ðÿíýèíäÿ îëäóüóíäàí ùàìû îíà Ãàðà ëîñìàí äåéèðäè. ßëèìÿðäàí
Áàêû áîëøåâèê òÿøêèëàòûíûí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð, Áàêûäàí Ùÿø-
òÿðõàíà, åëÿúÿ äÿ Ùÿøòÿðõàíäàí Áàêûéà ÿäÿáèééàò äàøûìàã èøèíäÿ òÿø-
êèëàòà áþéöê êþìÿê ýþñòÿðèðäè.
Àçàä ýþçöíöí öñòöíÿ òþêöëÿí ñà÷ëàðûíû áàðìàãëàðû èëÿ äàðàéûá
äåéèðäè:
– Èðòèúà ùÿð éàíäàí ùöúóìà áàøëàìûøäûð. Èíäè áîëøåâèê ìÿòáóàòûíû
ãöââÿòëÿíäèðìÿê âÿ îíó ýåíèø êöòëÿëÿð àðàñûíäà éàéìàã ÿñàñ âÿçèôÿ-
äèð. Ìþùêÿì, ìöòÿøÿêêèë áèð èíãèëàá îðäóñó éàðàòìàã ö÷öí áó ÿí ýþ-
çÿë âàñèòÿëÿðäÿí áèðèäèð. Èíäè äöç ñþç ãûëûíúäàí äà êÿñÿðëèäèð.
Áàéàãäàí Âàíéà èëÿ éàíàøû îòóðóá Àçàäû äèíëÿéÿí Àðàç äà ñþùáÿ-
òÿ ãàðûøäû.
– Àçàä éîëäàø äîüðó äåéèð êè, ÷îõ âàõò ñþç ãûëûíúäàí äà êÿñÿðëè
îëóð. Áèç îíó åëÿ þç èøèìèçäÿ äÿ ýþðöðöê. Ìÿýÿð ìèòèíãëÿðäÿêè îäëó ÷û-
õûøëàð, ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà éàéäûüûìûç ýèçëè èíòèáàùíàìÿëÿð áóíó ñöáóò
åòìèðìè?
Âàíéà îíóí ñþçöíö òÿñäèã åäÿðÿê:
– Äöçäöð, – äåäè.
Ãàðà ëîñìàí Àçàä éîëäàøû Ùÿøòÿðõàíà òàúèð Ùàúû Ùàäèíèí íåôò áàð-
æûíäà àïàðàúàüûíû ñþéëÿäè âÿ Àçàäûí òÿùëöêÿñèç ýåäèá-ýÿëìÿñè ö÷öí
øÿðàèò éàðàäàúàüûíà ùàìûíû ÿìèí åòäè.
Éîëäàøëàðû Àçàäà èøèíäÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð àðçó åòäèëÿð. Àðàç ÿëèíè
Ãàðà ëîñìàíûí êöðÿéèíÿ âóðà-âóðà:
– Àçàä éîëäàø, áó áàêûëû áàëàñû ñèçè åëÿ àïàðûá ýÿòèðÿúÿê êè, ùå÷ ãóø
äà õÿáÿð òóòìàéàúàã, – äåäè.
Ãàðà ëîñìàí ýöëöìñÿäè. Àçàä ìÿìíóí áèð ùàëäà ëîñìàíà áàõàðàã
çàðàôàòëà:
– Ùÿìèøÿ ãàðà íåôò äàøûéûá, èíäè äÿ ãîé ÿäÿáèééàò äàøûñûí, íÿ ôÿð-
ãè âàð. Èêèñè äÿ õàëãà èøûã âåðèð, – äåäè.
Àçàäûí áó ñþçö ùàìûíûí õîøóíà ýÿëäè.
Åðòÿñè ýöí ñöáù òåçäÿí Àçàä òàúèð Ùàúû Ùàäèíèí íåôòäàøûéàí áàðæûí-
äà Ùÿøòÿðõàíà éîëà äöøäö.
____________

431
 ÑßÊÊÈÇÈÍÚÈ ÔßÑÈË

Åë÷è âÿ íèøàí ìÿñÿëÿñè áèð-áèðèíè î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ òÿãèá åòìèøäè êè,

Àëìàñ ãàðàíëûãäà éîë àçìûø éîë÷ó êèìè íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Äàõèëèí-
äÿêè ìöäùèø ôûðòûíàíûí äàëüàëàðû îíóí ëÿòèô ñèìàñûíà, èðè, ãàðà ýþçëÿðèíèí
ñàô ïàðûëòûñûíà äîíóã áèð ðÿíý âåðìèøäè, ëÿêÿñèç ãÿëáè èçòèðàáëàð è÷èíäÿ
÷ûðïûíûðäû. Äÿðäëÿðèíè à÷àúàã, êÿäÿðëÿðèíÿ øÿðèê îëàúàã áèð íÿôÿð òàï-
ìûðäû. Ùÿòòà áöòöí äÿðäëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí, ùÿð çàìàí îíà
ýöâÿíÿðÿê àðõàëàíäûüû àíàñû áåëÿ áó ýöí îíà ãàðøû òàìàìèëÿ ëàãåéä
ýþðöíÿðÿê, áöñáöòöí äÿéèøèëìèøäè. Àëìàñ áó ýöí þç àèëÿñè è÷ÿðèñèíäÿ
éàëãûç âÿ êèìñÿñèçäè. Ãÿëáè êèìè ñåâäèéè Ïîëàääàí àéðûëìàã îíà ùÿð
øåéäÿí àüûð ýþðöíöðäö. Ïîëàäûí îíó ñåâäèéèíè, óøàãëûãäà êå÷èðäèêëÿðè î
øÿí âÿ ãàéüûñûç ýöíëÿðè, àòàñûíûí Ïîëàäû òÿùãèð åäèá ùÿéÿòäÿí ãîâäó-
üóíó, Âàðèñÿ ýåòìÿêëÿ ñåâýèëèñè Ïîëàäûí ãÿëáèíäÿ äÿðèí âÿ ñàüàëìàç
áèð éàðà à÷àúàüûíû äöøöíäöêúÿ öðÿéè éåðèíäÿí îéíàéûðäû. Áóíëàðû õàòûð-
ëàéûíúà öðÿéèíäÿ àúû áèð àüðû ùèññ åòäè. Ùÿìèí àüðûíûí öçöúö éîðüóíëó-
üó èëÿ éåðèíäÿí ãàëõäû. Ñîí áèð öìèä, ñîí áèð ÷àðÿ äöøöíìöøäö. Áèáèñè
Ðÿõøÿíäÿíèí éàíûíà ýåäÿúÿê, ãûçû Äèëýóøà âàñèòÿñè èëÿ ÿùâàëàòû îíà áà-
øà ñàëàúàã, éàëâàðûá-éàõàðàúàãäû. Áèáèñè Ðÿõøÿíäÿ ãàðäàøû ßëèñÿôàíû
ãàíäûðàúàã, éàíûíäà àüëàéûá-ñûòãàéàðàã ãàðäàøûíûí äàø öðÿéèíè éóìøàë-
äàúàã, áåëÿëèêëÿ Àëìàñ èñòÿéèíÿ ÷àòàúàãäû. Áó øèðèí äöøöíúÿëÿð ñàäÿäèë
Àëìàñû úûüûðûíäàí ÷ûõàðäû. Î, ãàïûíûí àüçûíäàí àíàñûíà:
– Àíà, ìÿí Äèëýóøàýèëÿ ýåäèðÿì, – äåéÿ ïèëëÿêÿíëÿðè áàøàøàüû äö-
øöðêÿí Ïàêèçÿ ïèëëÿêÿí áàøûíà éöéöðöá:
– Àé ãûç, áó ýöí ýÿçìÿê âàõòû äåéèë, òåç ýÿë, éîõñà äàëûíúà ýÿëÿ-
úÿéÿì! – äåéÿ àðõàñûíúà ÷ûüûðäû.
Àëìàñ úàâàá âåðìÿäè, àðõàñûíà áàõìàäàí ãàïûäàí ÷ûõäû. Ñöðÿòëÿ
ýåäÿðêÿí êö÷ÿäÿ èðè ïöñòÿ àüàúû àëòûíäà áèð ãàðàëòû ýþðäö. Àääûìëàðûíû
éàâàøûäàðàã, äèããÿòëÿ áàõäû. Áèð íÿôÿð àüàú àëòûíäà îòóðóá ÿëè èëÿ òîðïà-
üû ãàðûøäûðûðäû. Ãûç îíó òàíûäû. Î, Ïîëàä èäè, “Àù, î äà ìÿíèì êèìè äÿ-
ëè-äèâàíÿäèð. Áó ýöíêö íèøàí ìÿñÿëÿñèíè éÿãèí êè áèëèð, îíà ýþðÿ äÿ
ôèêèðëèäèð. Ýþðÿñÿí î íÿ äöøöíöð? Íÿ òÿäáèð, íÿ ÷àðÿ àõòàðûð?” – äåéÿ
èðÿëèëÿäè.
____________
Ïîëàä Àëìàñû èíúÿ òÿáÿññöìëÿðëÿ ãàðøûëàéàðàã, ñàëàì âåðäè. Ùÿñ-
ðÿòëè íÿçÿðëÿ ãûçû ñöçäöêúÿ: “Áó ãûç ýåòäèêúÿ áàøãà áèð áÿëà îëóð”
432
– äåéÿ äöøöíäö, îíóí ýþçÿëëèéèíè áó ýöí ùÿð çàìàíêûíäàí äàùà ÷îõ
òÿãäèð åòäè. ×àðøàáû àëòûíäàí òÿçÿ, ýöëëö èïÿê ïàëòàðûíû ýþðöíúÿ:
– Áó ýöí þçöíÿ éàìàí éàð-éàðàøûã âåðìèñÿí, õåéèð îëà? – äåéÿ
ñîðóøäó.
Ãûç ìÿéóñ ùàëäà:
– Áó ýöí åâèìèçäÿ éàñõàíà ãóðóëàúàã, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Ïîëàä
ùåéðÿòëÿ:
– Íÿ? Éàñõàíà? Þëÿí êèìäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Áó ñàäÿ âÿ äöç ñóàë Àëìàñûí âàðëûüûíû áöñáöòöí ñàðñûòäû; ÷öíêè î,
òàìàìèëÿ áàøãà ñþç ýþçëÿéèðäè. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäè. Áèðäÿí-áèðÿ éàç
áóëóäó êèìè ýþç éàøû òþêöá, ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàìàüà áàøëàäû. Èøäÿí
òàìàìèëÿ áèõÿáÿð îëàí Ïîëàä Àëìàñûí àõûòäûüû ýþç éàøûíäàí ìöòÿÿññèð
îëäó. Îíó ñàêèò åòìÿê ö÷öí:
– Àüëàìà, àüëàìà, – äåäè, – ñÿíè ùå÷ áèð çàìàí ýþçö éàøëû ýþðìÿéèì.
Òÿñÿëëè ö÷öí äåéèëÿí ñþçëÿð Àëìàñû ñàêèò åäÿ áèëìÿäè; ÷öíêè î, Ïî-
ëàääàí: “Àüëàìà, î éàñõàíàíû ìÿí òîé áöñàòûíà ÷åâèðÿúÿéÿì, øÿí âÿ
õþøáÿõò éàøàéàúàüûã” êèìè áàìáàøãà ñþçëÿð ýþçëÿéèðäè. Ãûçûí éåíÿ äÿ
àüëàäûüûíû ýþðÿí Ïîëàä:
– Áÿñäèð, áÿñäèð, – äåéÿ àúûãëàíäû, – þçöíö öçìÿ, îíñóç äà áó ýöí
àüëàéàúàãñàí! Àíúàã ìÿíÿ áèð äå ýþðöì þëÿí êèìäèð?
Àëìàñ Ïîëàäûí áó ñþçëÿðèíÿ äþçÿ áèëìÿéèá àúûãëû, ëàêèí ãûðûã áèð ñÿñëÿ:
– Þëÿí ìÿí...Ìÿí áÿäáÿõò! – äåéÿ úàâàá âåðäè, éîëóíà äàâàì åòäè.
Ïîëàä éåíÿ áèð øåé àíëàìàäû. Ýþçëÿðè éàøëû óçàãëàøìàãäà îëàí Àë-
ìàñûí äàëûíúà ùÿñðÿòëÿ áàõà-áàõà ãàëäû. Î ýåòäèêäÿí ñîíðà Ïîëàäûí
ìàðàüû äàùà äà àðòäû: “Êèì þëìöøäöð? Éàõûí ãîíøó îëäóüó ùàëäà íÿ
ö÷öí õÿáÿð òóòìàìûøàì?” Áó àúû äöøöíúÿëÿð îíó ýåòäèêúÿ ðàùàòñûç
åäèðäè. Àëìàñà ýþç éàøû òþêäöðÿí êÿäÿðèí ñÿáÿáèíè þéðÿíìÿê ö÷öí åâÿ
ãà÷äû. Ïîëàäû èëê ÿââÿë Ýöíÿø ãàðøûëàäû. Î, ÿëèíè àíàñûíûí ÷èéíèíÿ ãîéóá:
– Áó ýöí Àëìàñýèëäÿ íÿ âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ýöíÿø øöáùÿëè áàõûøëàðëà îíó ñöçÿðÿê, ÷àòûëìûø ãàøëàðûíäàí, äàëüûí
ñèìàñûíäàí íèøàí ìÿñÿëÿñèíè åøèòìèø îëäóüóíó éÿãèí åòäè. Èøè áèðäÿôÿ-
ëèê à÷ûá ñþéëÿìÿê èñòÿäè, ëàêèí úÿñàðÿòè ÷àòìàäû, äÿðùàë ñþçö äÿéèøÿðÿê:
– Ùå÷ áèð øåé, îüëóì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ïîëàä Àëìàñëà ýþðöøäöéöíö, îíóí: “Áó ýöí åâèìèçäÿ éàñõàíà
âàð...” äåäèéèíè àíàñûíà õÿáÿð âåðäè. Ýöíÿø ÿëèíäÿêè èðè áû÷àüû éåðÿ ãî-
____________
éóá, ìÿíàëû áèð íÿçÿðëÿ Ïîëàäà áàõäû. Ýþçëÿðèíè îíóí úàâàá ýþçëÿéÿí
ýþçëÿðèíÿ äèêÿðÿê:
433
 – Äàùà íÿ äåäè? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áàøãà ùå÷ áèð øåé. Ñÿí äå ýþðöì þëÿí êèìäèð?
Ýöíÿø þçöíö òàìàì èòèðäè. Ñîíðà àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Þëÿí ùå÷ êèì, îüëóì, î ýöí îëñóí, ñÿíèí ö÷öí îëñóí!
Áó ýöí Àëìàñûí íèøàí ìÿúëèñèäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Áó ãàðà õÿáÿð Ïîëàäûí áåéíèíäÿ èëäûðûì êèìè ïàðòëàäû. Îíóí áöòöí
âöúóäó éàðïàã êèìè òèòðÿäè. Ëàêèí äàõèëèíäÿ ãîïàí ôûðòûíàíû ýèçëÿòìÿ-
éÿ ÷àëûøàðàã ñîðóøäó:
– Íÿ? Íèøàí ìÿúëèñè? Êèìÿ âåðäèëÿð?
Ýöíÿø Ïîëàäûí öçöíÿ áàõìàüà úÿñàðÿò åòìÿéÿðÿê:
– Àñëàí áÿéèí îüëó Âàðèñÿ, – äåäè, – éàçûã ãûç áÿäáÿõò îëäó!
Ïîëàä äàõèëèíäÿ ñàíêè áèð øåéèí ãûðûëûá äöøäöéöíö ùèññ åòäè. Áó àü-
ðûíû î âöúóäóíóí ùÿð ýóøÿñèíäÿ äóéäó.
Èíäè áöòöí ìÿñÿëÿ îíà àéäûí èäè. Àëìàñûí îíóíëà ýþðöøìÿñèíèí,
àüëàìàñûíûí ñÿáÿáèíè âÿ ìàòÿì ìÿúëèñèíèí ìÿíàñûíû èíäè áàøà äöø-
ìöøäö. Îíóíëà ýþðöøÿðêÿí ñþéëÿäèéè ñþçëÿð àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóüó
äöøöíöð âÿ äöøöíäöêúÿ âöúóäóíó ñîéóã òÿð áàñûðäû. Õöñóñÿí Àëìàñà:
“Îíñóç äà áó ýöí àüëàéàúàãñàí, þëÿí êèìäèð?” – äåéÿ âåðäèéè éåðñèç
ñóàëû ÿñëà óíóäà áèëìèðäè.
Ïîëàä åâäÿí ÷ûõûá, éåíÿ ùÿìèí ïöñòÿ àüàúûíûí éàíûíà ýÿëäè. Àëìàñ
ãàéûäàðêÿí áèð äÿ îíóíëà ýþðöøìÿê, îíóí ñîí ôèêðèíè þéðÿíäèêäÿí ñîí-
ðà áèð ÷àðÿ âÿ òÿäáèð ýþðìÿê ôèêðè èëÿ àüàúûí àëòûíäà îòóðóá, îíóí éîëó-
íó ýþçëÿäè. Áó çàìàí Ïàêèçÿ îíó ýþðìÿäÿí êå÷èá ýåòäè. Îíóí ãûçûíûí
äàëûíúà ýåòäèéèíè äöøöíÿí Ïîëàä: “Ýþðÿñÿí ýþðöøÿ áèëÿúÿéèêìè?”
– äåéÿ ôèêðÿ ýåòäè. Ùÿð ùàëäà öìèäè òàìàìèëÿ ãûðûëìàìûøäû. Î, ïóñãó-
äà äóðàí îâ÷ó êèìè, äÿðèí áèð ùÿéÿúàí è÷èíäÿ Àëìàñûí éîëóíó ýþçëÿ-
éèðäè. Îíóíëà ýþðöøäöéö çàìàí áèëìÿéèá ãÿëáèíè ãûðäûüû, àüëàìàñûíà
ñÿáÿá îëäóüó ö÷öí Àëìàñäàí öçð èñòÿéÿúÿê, ñîíðà çåùíèíäÿ ùàçûðëàäû-
üû áèð ÷îõ ìöùöì ôèêèðëÿðè îíà ñþéëÿéÿúÿêäè. Áó çàìàí àëûúû ýþçëÿðè
óçàãäàí Àëìàñûí íå÷ÿ ãàäûíëà áèðëèêäÿ ýÿëäèéèíè ýþðöíúÿ áöòöí öìèäè
ãûðûëäû. Ýþðöíìÿìÿê ö÷öí àüàúûí äàë òÿðÿôèíÿ êå÷äè.
Îíëàð éàõûíëàøûðäûëàð. Ïîëàä ýþçëÿðèíè Àëìàñäàí ýþòöðìöðäö. Ãûç
äà ýþçëÿðèíè àüàúäàí àéûðìûðäû. Áèáèñè Ðÿõøÿíäÿ äåéèðäè:
– Ïàêèçÿ, ìÿí ñà÷ëàðûìû ãàðäàøûìûí àéàüû àëòûíäà ñöïöðýÿ åäèá,
Àëìàñûí ýþç éàøëàðûíà ðàçû îëìàéàúàüàì.
Ïàêèçÿ îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
____________
– Áîø éåðÿ þçöíö ùþðìÿòäÿí ñàëìà, ñÿí êè, ãàðäàøûíû òàíûéûðñàí. Î,
Àëìàñû äöíéà äàüûëà êàñûá àäàìà âåðìÿç! – äåéÿ úàâàá âåðäè.
434
 Áó ñþçëÿð Ïîëàäûí ãÿëáèíÿ íåøòÿð êèìè ñàïëàíûá ãàëäû. Áó çàìàí
Àëìàñûí àüëàìàãäàí ãûçàðìûø ýþçëÿðè àüàú àëòûíäàêû Ïîëàäà ñàòàøûíúà
àääûìëàðûíû éàâàøûòäû. Ãûçûí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíè ýþçäÿí ãà÷ûðìàéàí
Ïàêèçÿ øöáùÿ èëÿ ÿòðàôû íÿçÿðäÿí êå÷èðèðêÿí, Ïîëàäû àüàú àëòûíäà ýþðäö,
òåç ãûçûí áèëÿéèíäÿí òóòóá éàõûíëàøìàãäà îëäóãëàðû ãàïûäàí è÷ÿðè ñàëäû.
Ïîëàä áèð ìöääÿò ùå÷ áèð øåé äöøöíìÿéÿðÿê, äàëüûí ýþçëÿðèíè ãà-
ïûéà äèêèá ãàëäû. Äÿðèí äöøöíúÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ çåùíèíäÿí áèð ÷îõ øåéëÿð
êå÷èðòäè, ëàêèí ùå÷ áèðèíÿ ãÿòè úàâàá òàïà áèëìÿäè. Áèðäÿí-áèðÿ ýþçëÿðè
áèð ñààò ÿââÿë Àëìàñëà ýþðöøäöêëÿðè çàìàí ãóìóí öñòöíäÿ áàðìàüû èëÿ
÷ÿêäèéè ìÿíàñûç øÿêèëëÿðèí ïîçóã âÿ ãèñìÿí ñèëèíìèø, ãàðûøûã úèçýèëÿ-
ðèíÿ èëèøäè. Î ýþçÿë äÿãèãÿëÿðäÿí ñîí õàòèðÿ îëàðàã ãàëìûø ãàðûøûã úèçýè-
ëÿðèí îíà áàüûøëàäûüû òÿñèðè ãÿëáèíèí è÷èíäÿ ýèçëÿéÿðÿê: “Àù, éîõñóëëóã”
– äåéÿ ïû÷ûëäàäû.

II

Ùàâà ñàêèò âÿ èñòè èäè. Ýöíÿøèí ùÿðàðÿòèíäÿí àüàúëàð ãîë-áóäàãëà-

ðûíû ñàëëàìûøäû. Éàðïàãëàð ãûìûëäàíìûðäû. Àëìàñëà Äèëýóøà àðòûðìàäà
îòóðóá äÿðäëÿøèðäèëÿð. Àëìàñ äåéèðäè:
– Ìÿíè Ïîëàääàí àíúàã ÿúÿë àéûðà áèëÿð.
Äèëýóøà îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
– Àíúàã î èíäè ñÿíè ùå÷ ñàéà äà àëìûð, – äåéÿ ýèëåéëÿíäè. – Ñÿíè èñ-
òÿñÿéäè, ìèí áèð ÷àðÿ òàïàðäû. Ùÿëÿ î ýöí ñÿíèíëÿ ýþðöøÿðêÿí äåäèéè
ñþçëÿðè éàäûíà ñàëûðñàíìû? Ñÿí áîø éåðÿ þçöíö öçìÿ!
Àëìàñ Ïîëàäû ìöäàôèÿ åäÿðÿê:
– Î ýöí îíóí íèøàí ìÿúëèñèíäÿí õÿáÿðè éîõìóø, – äåäè. Íåúÿ õÿ-
áÿðè éîõìóø, ãóëàüûíûçûí äèáèíäÿ ãàïû-ãàïûéà éàøàéàí àäàì áóíäàí
õÿáÿðñèç îëà áèëÿð? Îí ýöíäöð åë÷èëÿð ýÿëèð, ýåäèð, íèøàí ìÿúëèñè ãóðó-
ëóð, íåúÿ îëóð êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí õÿáÿð òóòìóð?
Àëìàñ úàâàá âåðìÿéèá, áàøûíû àøàüû ñàëäû.
È÷ÿðèäÿ úåùèç ùàçûðëûüû ýåäèðäè. Ïàêèçÿ àéûðìûø îëäóüó éîõñóë úåùè-
çè ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê:
– Ùå÷ îëìàñà øåéëÿðèíè éûüìàã ö÷öí áèð êàìîä àëàéäûí, – äåäè.
ßëèñÿôà àúû-àúû ýöëöìñÿéÿðÿê:
____________
– Àõìàãñàí, àõìàã! Îíó åëÿ àäàìà âåðèðÿì êè, åâèíäÿ ùÿð øåéè
âàð, – äåäè.
435
 Áó çàìàí Äèëýóøà áèðäÿí-áèðÿ ãîïàí áóðàüàíäàí ãîðõàðàã ÷ûüûðäû.
– Àëìàñ, Àëìàñ, îðà áàõ!
Àëìàñ äàëüûí ýþçëÿðèíè Äèëýóøàíûí ÿëè èëÿ ýþñòÿðäèéè áîñòàí òÿðÿôÿ
÷åâèðäè. Äèëýóøà ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Áàõ, áàõ, áóðàüàíäûð, ÷ÿïÿðè ãîïàðûá ýþéÿ íåúÿ ñîâóðóð, ùÿëÿ ùà-
âàäà ó÷àí òèêàíëàðà áàõ!
Àëìàñ ýþçëÿðèíè ýåòäèêúÿ ùàâàëàíûá óçàãëàøàí òèêàíëàðà äèêÿðÿê,
îíëàðûí ùàðà äöøÿúÿêëÿðèíè áþéöê áèð ìàðàã è÷èíäÿ ýþçëÿéèðäè.
Áèðäÿí-áèðÿ ãîïàí øèääÿòëè êöëÿê áîñòàíûí îðòàñûíäà ãóìëàðû òöíä
áèð òöñòö êèìè áóðóì-áóðóì ùàâàéà ñîâóðóá, ÿòðàôû ñûõ ñàðûìòðàã äó-
ìàíà áöðöäö.
Àëìàñëà Äèëýóøàíûí áÿðê ãîðõäóãëàðûíû ýþðÿí ßëèñÿôà èëÿ Ïàêèçÿ äÿ
àðòûðìàéà ÷ûõäûëàð. ßëèñÿôàíûí ýþçëÿðè êöëÿéèí àõûíòûñûíà äîüðó éöêñÿê-
ëÿðäÿ ó÷ìàãäà îëàí òèêàíëàðà èëèøèíúÿ:
– Ïàù, áóíëàð íÿäèð áåëÿ? – äåéÿ ÷ûüûðäû.
Äèëýóøà:
– Áóðàüàíûí áîñòàíäàí ãîïàðäûüû ÷ÿïÿð òèêàíëàðûäûð, – äåéÿ úàâàá
âåðäè.
Èíäè ùàìû òîç-äóìàí è÷èíäÿ áóðóì-áóðóì óúàëûá ó÷óøàí ãàðà êþë-
ýÿëÿðÿ áàõûðäû.
Òèêàíëàð ñöðÿòëÿ ôÿçàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ, áîøëóãëàðà äîüðó éöêñÿëÿ-
ðÿê ýþçäÿí èòèðäè.
Äèëýóøà ÿëèíè Àëìàñûí ÿëèíÿ âóðàðàã:
– Àëìàñ, ñÿí äÿ áó àõøàì áåëÿ ó÷óá ýåäÿúÿêñÿí! – äåäè.
Àëìàñ êÿäÿðëè áèð ñÿñëÿ:
– Ùå÷ëèêëÿðÿ, áîøëóãëàðà! – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.

***

Ôÿëàêÿò, ôÿëàêÿò öñòöíäÿí ýÿëèðäè. Ïîëàä ìÿäÿíäÿí ÷ûõäûüû ýöíäÿí

áÿðè îíó ýöëäöðÿúÿê, ñåâèíäèðÿúÿê ùå÷ áèð ùàäèñÿéÿ òÿñàäöô åòìÿìèø-
äè. Éàõûí-óçàã ìÿäÿí ìÿíòÿãÿëÿðèíè àõòàðìûø, òàíûäûüû áèð ÷îõ àäàì-
ëàðëà ýþðöøìöø îëäóüó ùàëäà èøñèç ãàëìûøäû. Áó éàøäà èêÿí àòàñûíà éöê
îëìàñû, ìÿäÿí èøëÿðèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè èõòèñàñ âÿ ìÿùàðÿòèí îíà ùå÷ áèð
øåé âåðìÿìÿñè îíó äöøöíäöðöðäö. Êè÷èêëèéèíäÿí ãîëëàðû àðàñûíäà ñåâÿ-
____________
ñåâÿ îéíàòäûüû, ãÿëáè ãÿäÿð ñåâäèéè Àëìàñäàí ùÿìèøÿëèê àéðûëàúàüûíû
äöøöíäöêäÿ èñÿ ùÿéàò ýþçöíÿ íóðó ñþíìöø ýöíÿø êèìè ýþðöíöðäö.
436
Ùÿëÿ Àëìàñëà ýþðöøÿðêÿí äàíûøäûüû ìÿíàñûç ñþçëÿðè õàòûðëàäûãúà ñàíêè
èõòèñàñ âÿ ìÿùàðÿòèí äÿ ùå÷ áèð øåé âåðìÿìÿñè îíó ÿçÿí, âàðëûüûíû ñàð-
ñûäàí áó ùàë óçóí ñöðÿ áèëìÿçäè. Ùÿð ùàëäà èêè øåéäÿí áèðèíÿ ãÿðàð âåð-
ìÿëè èäè. Éà Àëìàñà ãîâóøìàëû, éà äà îíäàí ÿë ÷ÿêìÿëè èäè! Äàõèëèíäÿ
áèð-áèðèíÿ çèää îëàí èêè ãöââÿ øèääÿòëè ñóðÿòäÿ ÷àðïûøìàüà áàøëàäû.
Áèðèíúè ãöââÿ îíà: “Ñÿí Àëìàñû ýþòöðöá ãà÷ìàëû, ñåâýèëèíÿ ãîâóøìà-
ëûñàí!” äåéèðäè. Áó ùþêìö âåðÿí ñÿñ Ïîëàääà áþéöê áèð úèíàéÿòäÿ èòòè-
ùàì åäèëÿðÿê ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà åäàì ãîðõóñó èëÿ òèòðÿäèéè çàìàí
áÿðàÿò ãàçàíìûø àäàìëàðäà äîüàí áèð ùàë îéàòäû. Ãÿëáèíäÿ øÿôÿãëè áèð
ýöíÿø äîüìóø êèìè áöòöí êÿäÿðè ó÷óá ýåòäè. Åøãèíèí íóðëó øÿôÿãëÿðè
ýöëöìñÿéÿí ýþçëÿðèíäÿ, à÷ûã, ñàô ñèìàñûíäà øÿí êÿïÿíÿêëÿð êèìè
ó÷óøìàüà áàøëàäû. Î èíäèéÿ ãÿäÿð áöòöí þìðöíäÿ áó áèð àíûí îíà âåð-
ìèø îëäóüó õîøáÿõòëèéè ùå÷ çàìàí áåëÿ äÿðèíäÿí äàäìàìûø âÿ äóéìà-
ìûøäû. Èëëÿðäÿí áÿðè ñåâÿ-ñåâÿ öìèä áÿñëÿäèéè Àëìàñûíà ãîâóøàúàã,
áöòöí þìðöíö îíóíëà áèðëèêäÿ øÿí âÿ áÿõòèéàð êå÷èðÿúÿêäè. Ïîëàä áó
ôèêðè ñîí âÿ ãÿòè áèð ãÿðàð êèìè ãàðøûëàìûøäû, àíúàã èðàäÿñè ôÿàëèééÿòÿ
áàøëàäûüû çàìàí áàøãà áèð ãöââÿ îíà: “Äóð!” ÿìðèíè âåðäè, ýþðöëÿúÿê
èøèí ñîí íÿòèúÿëÿðèíè òÿñâèð åäÿí áèð ÷îõ ìöäùèø âÿ ãàíëû ëþâùÿëÿðè îë-
äóüó êèìè úàíëàíäûðìàüà âÿ îíóí òþðÿäÿ áèëäèéè ôÿëàêÿòëÿðè ÿñàñëû
äÿëèëëÿðëÿ èñáàò åòìÿéÿ áàøëàäû. Ïîëàä ÿââÿëúÿ áó àúû ëþâùÿëÿðè ñîéóã-
ãàíëû ãàðøûëàéûá, ùÿð øåéè þç åøãèíÿ ôÿäà åòìÿê èñòÿäè, ëàêèí ýåò-ýåäÿ î
àúû ëþâùÿëÿðè áèð-áèð çåùíèíäÿí êå÷èðòäè. Áóíëàð îíóí áöòöí âàðëûüûíû,
áöòöí àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè àëò-öñò åòäè. Î èíäè ìÿñÿëÿéÿ áèð àøèã ùèññè èëÿ
äåéèë, ùÿéàòûí àúû òÿúðöáÿëÿðèíè äÿðèíäÿí òÿäãèã âÿ òÿùëèë åòìèø áèð ìö-
íÿããèä êèìè éàíàøàðàã, ùÿð øåéè èíúÿäÿí-èíúÿéÿ äöøöíäö. “Èíäè êè, áó
ãÿäÿð ìàíåÿëÿð âàð, ìÿí åøãèìè ãÿëáèìèí ÿí äÿðèí ýóøÿëÿðèíÿ äÿôí
åäèá, îíóí ïàðëàã õàòèðÿëÿðè èëÿ éàøàéà áèëìÿðÿììè?” – äåéÿ þç-þçö-
íÿ ñþéëÿíäè. Þçöíÿ âåðäèéè áó àúû ñóàë êèìè áó ñóàëà âåðäèéè úàâàá äà
îíó ìÿìíóí åòäè.
Áàøûíû àøàüû ñàëûá, àúû äöøöíúÿëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà ãûñûëàðàã, ìÿ-
éóñ áèð ùàëäà äàøûí öñòöíÿ îòóðäóãäà ÷èéíèíÿ ãöââÿòëè áèð ÿë òîõóíäó
âÿ ãóëàãëàðû äèáèíäÿ:
– Ãàëõ! – ÿìðèíè âåðÿí êÿñêèí âÿ ãÿòè áèð ñÿñ ýóðëàäû. Áàøûíû ãàë-
äûðûá áàõäûãäà àòàñû Àðàçû ýþðäö. Î åéíè ñÿñëÿ:
– Ãàëõ, ìèñêèí ãàðûëàð êèìè áàøûíû ÷èéíèíÿ ñàëëàéûá äöøöíìÿ! – äåäè.
____________
Ïîëàä äèìäèê ãàëõäû. Àðàç ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ âóðàðàã:
– Àðóòéóíîâóí ìÿäÿíèíäÿ ìåõàíèê éåðè âàð, òåç ýåò, õÿáÿð òóò! – äåäè.
437
 Ïîëàä àéðûëûá ýåòäè.
Àðàç îíóí äàëûíúà:
– Àõøàì åâÿ òåç ýÿë, Àëìàñûí òîéóäóð, ñÿíè äÿ ÷àüûðûáëàð, – äåéÿ
ãûøãûðäû.
Ïîëàä úàâàá âåðìÿäÿí éîëóíà äàâàì åòäè. Àðóòéóíîâóí ìÿäÿíèí-
äÿ îíà: “Ýåúèêìèñÿí, áàøãà àäàì ýþòöðäöëÿð” úàâàáû âåðäèëÿð.
Ïîëàä îðàäàí Ãàíáàéûí éàíûíà ýåòäè. Î þçöíö øÿí ýþñòÿðìÿéÿ ÷à-
ëûøûð, äåéèá-ýöëöðäö. Ëàêèí äàõèëèíäÿêè ùÿéÿúàí öç-ýþçöíäÿí ñåçèëèðäè.
Ïîëàä áèð ãÿäÿð ñóñóá äöøöíúÿéÿ äàëäûãäàí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðûá:
– Ãàíáàé, áèç éîõñóëëàðûí ÿí áþéöê äöøìÿíè êèìäèð? – äåéÿ ñóàë
âåðäè. Ãàíáàé áó ãÿôèë ñóàëà íÿ úàâàá âåðÿúÿéèíè áèëìÿäè. Ñàäÿúÿ ýö-
ëöìñÿéÿðÿê:
– Íåúÿ? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Äåéèðÿì êè, áèç éîõñóëëàðûí äöøìÿíè êèìäèð?
Ãàíáàé ñóñóá úàâàá âåðìÿäè. Ïîëàä þçöíäÿí ÷ûõàðàã ãÿçÿáëÿ:
– Ñÿí äåéÿ áèëìèðñÿíñÿ, ìÿí äåéÿðÿì, ãóëàã àñ! – äåäè. – Ìÿíè âÿ
ìÿíèì êèìèëÿðè èøäÿí êèì ãîâóð? Ñàùèáêàðëàð, âàðëûëàð. Àëìàñûìû
ÿëèìäÿí êèì àëäû? Âàðëûëàð. Áó âàðëûëàð áèçè èíñàí éåðèíÿ ãîéìóðëàð!
Ãàíáàé îíóí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè, ñîíðà ñàçû ýþòöðöá:
– Áöòöí äöíéà áèçÿ äöøìÿí îëóá íåéëÿéÿúÿê? Òÿê áó ñàç áèçÿ äîñò
îëñóí, ÷àë ýþðÿê, ÷àë! – äåéÿ ñàçû îíà óçàòäû.
Ïîëàä ñàçû àëûá ÷àëìàüà áàøëàäû. Äÿðä-ãöññÿëÿðè äàüûëäû. Íÿùàéÿò,
Ïîëàä ñàçû äèâàðäàêû ìûõäàí àñûá:
– Ãàíáàé, áó ýåúÿ ñÿí ìÿíÿ éîëäàøëûã åäÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí, – äåäè,
– ìÿí ßùìÿäëèéÿ ýåäèðÿì!
– Íÿ ö÷öí?
– Ùÿì ýÿçìÿéÿ, ùÿì äÿ áàëûã îâóíà...
– Ïîëàä áó íÿ ñþçäöð? Ýåúÿ âàõòû áàëûã òóòìàã îëàð?
– Ôÿíÿð éàíäûðàúàüàì, áàëûã èøûüà ýÿëÿð.
– Ñÿíè òÿê áóðàõìàðàì, ìÿí äÿ ýåäèðÿì, – äåéÿ Ãàíáàé éåðèíäÿí
ãàëõäû.
Àõøàì Àðàç Ïîëàäû ÷îõ ýþçëÿäèñÿ äÿ î, ýÿëèá ÷ûõìàäûüûíäàí òîéà
òÿê ýåòäè. Ýöíÿø î ýåúÿ ÷îõ äàëüûí èäè. Î, òîéà ýåòìÿéèá àðòûðìàäà
îòóðàðàã îüëóíóí éîëóíó ýþçëÿéèðäè. Îíóí àíà ãÿëáèíÿ ìèí áèð ãàðà
ôèêèð ýÿëèðäè.
____________
Àðàç ýåúÿ òîéäàí äþíäöéö çàìàí Ýöíÿøè åâäÿ éàëãûç ýþðöá:
– Ñÿí íÿ ö÷öí òåç ãàéûòìûñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
438
 Ýöíÿø òîéà ýåòìÿäèéèíè áèëäèðìÿê èñòÿìÿéèá þìðöíäÿ èëê äÿôÿ
îëàðàã éàëàí äàíûøìàüà ìÿúáóð îëäó:
– Ùàìû äàüûëäû, ìÿí äÿ ýÿëäèì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Àðàç Ýöíÿøèí ãÿëáèíäÿêè ñûõûíòûíû öçöíäÿí, ýþçöíäÿí, ñÿñèíäÿí
àíëàäû:
– Íÿ âàð? Éåíÿ öç-ýþçöíäÿ áóëóäëàð îéíàøûð? – äåéÿ ñîðóøäó. –Òåç
îë éåðèìè ñàë!
Ýöíÿø:
– Áèëìèðÿì, – äåäè, – ñÿí äÿ ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?
ßë-ãîë à÷ûá îéíàìàéàúàüàì êè!
Àðàç úàâàá âåðìÿäÿí éàòàüûíà ýèðèá éàòäû. Ýöíÿø äÿ éàòàüûíà ýèðäè,
àììà ýþçëÿðèíÿ éóõó ýèðìÿäè. Ïîëàäûí Ãàíáàéýèëäÿ îëäóüóíó áèðèíúè
äÿôÿ ýèçëèí ýåäèá ýþðìöøäö; îíà ýþðÿ äÿ áèð àç ðàùàò èäè. Àðàçû éóõóéà
âåðäèêäÿí ñîíðà áèð äÿ Ïîëàäû éîëóõìàüà ýåòäè. Ãàïû, ïÿíúÿðÿëÿð áàüëû
èäè. Îíëàðûí ùàðà, íÿ ö÷öí ýåòäèéèíè äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Áàøûíäàí ìèí áèð
õÿéàë êå÷äè. Äàëüûí áèð ùàëäà îðàäàí åâÿ äþíäö. Àðàç äóéìàñûí äåéÿ
éàâàøúà éàòàüûíà óçàíäû. Àðàç áàøûíû éàñòûãäàí ãàëäûðûá:
– Î èíäè áàëûã îâóíà ýåäèá, ñàáàùà éåìÿéèìèç âàð! – äåäè. Áèðäÿí-
áèðÿ ãóëàüûíûí óúóíäà ýóðëàéàí áó ñÿñäÿí Ýöíÿø äèìäèê îòóðäó.
“Éîõñà êèøè éóõóäà ñàéûãëàéûð” – äåéÿ, áàøûíû îíà äîüðó óçàäûðêÿí
Àðàç ñþçöíö áèð äÿ òÿêðàð åòäè, ÿëàâÿ îëàðàã äåäè êè: – “Åðòÿñè ýöíö íÿ
åäÿúÿê? – äåìÿéÿ ãîðõóðàì, ãîðõóðàì êè, äåéÿñÿí êè, êèøèìÿ ïåé-
üÿìáÿðëèê âåðèëèá”.
– Éîõ, äåìÿðÿì, äå!
– Åðòÿñè ýöí äîâøàí îâóíà ýåäÿúÿê. Áàõòûìûçà ðàñò îëñà î ýöí äÿ
äîâøàí êàáàáû éåéÿúÿéèê.
– Íÿäÿí áèëèðñÿí?
– Þçöìäÿí, àòàñûíûí îüëó äåéèë? Ñÿíè àëìàüà ãÿðàð âåðäèéèì ýöí-
ëÿðäÿ äÿëè êèìè îëìóøäóì. Ôèêðè áàøûìäàí äàüûòìàã ö÷öí áèðèíúè ýöí
áàëûã îâóíà, èêèíúè ýöí äÿ äîâøàí îâóíà ýåòäèì. Ö÷öíúö ýöíäÿí åë÷è
ýþíäÿðìÿéÿ ãÿðàð âåðäèì.
– Áÿñ íÿ ö÷öí åëÿ áèðèíúè ýöí åë÷è ýþíäÿðìÿäèí?
– Ãîðõäóì.
– Íÿäÿí?
– Ðÿää úàâàáû àëìàãäàí.
____________
– Éàõøû, ðÿää úàâàáû àëñàéäûí, íåéëÿðäèí?
439
 – Ùå÷ áèð øåé... Éîõñà åëÿ áèëèðñÿí þçöìö þëäöðÿðäèì? Äÿëè îëìà-
ìûøäûì, àüëûì áàøûìäà èäè. Ìÿí áöòöí áóíëàðû äöøöíäöêäÿí ñîíðà åë÷è
ýþíäÿðäèì.
Áó ñþçëÿð Ýöíÿøèí çåùíèíè áàøãà ôèêèðëÿðÿ äîüðó ÷ÿêäè; î áöòöí áó
ñþçëÿðè þç ãàíàúàüû èëÿ äÿðèíäÿí òÿùëèë åäèð, ðóùóíäàêû ñûõûíòû âÿ êÿäÿð
ýåò-ýåäÿ ñèëèíìÿéÿ áàøëàéûðäû.
Àðàç î áèðè áþéðö öçÿðèíÿ äþíÿðÿê:
– Ö÷öíúö ýöíäÿí àüëûíû áàøûíà éûüûá èøÿ ýåäÿúÿê, ñÿí ðàùàòñûç îë-
ìà, éàò! – äåäè.
Áèð àç ñîíðà Àðàç éåíÿ õîðóëäàéûðäû. Ýöíÿø èñÿ ÷îõ ÷àëûøäû, ýþçëÿ-
ðèíÿ éóõó ýèðìÿäè. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèøäè. Éàâàøúà éàòàüûíäàí ãàëõ-
äû. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû éàðà-éàðà Ãàíáàéûí îòàüûíà ýÿëäè. È÷ÿðèäÿ èøûã
éàíûðäû. Îíëàðûí íÿ åòäèéèíè áèëìÿê ö÷öí éàâàøúà ïÿíúÿðÿéÿ äûðìàíäû.
Àðòûðìàäà áàëûã êàáàáû áèøèðèðëÿðäè, Ïîëàä äà ñàçûí òåëëÿðèíè äèëëÿíäèðèá
éàâàø-éàâàø ÷àëûð, “Ìÿíèì êþíëöì à÷ûëìàç, ãûø, éàç àüëàð” ìàùíûñûíû
ïÿñäÿí îõóéóðäó.
Ýöíÿø ýþçëÿðè éàøëû ùàëäà åâÿ äþíäö. Î ùÿì øÿí, ùÿì äÿ êÿäÿðëè
èäè. È÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí ÷ûðàüûí èøûüûíû áèð àç àðòûðäû. ßéèëèá éîõñóë éà-
òàüûíäà íÿùÿíý ýþâäÿñè èëÿ éàòàí Àðàçûí öçöíÿ áàõäû. Àðàç îíóí íÿ-
çÿðèíäÿ áó äÿôÿ áàìáàøãà, ôþâãÿëàäÿ áèð èíñàí êèìè ýþðöíäö. Îíà
ãàðøû îëàí ñÿìèìè éîëäàøëûã ùèññè î ãÿäÿð úîøäó êè, ýÿíú áèð ãûç åøãè èëÿ
ñàðûëàðàã îíóí öçöíäÿí-ýþçöíäÿí þïìÿê èñòÿäè. Àíúàã úÿñàðÿòè ãûðû-
ëàðàã ìÿùúóá âÿ òóòãóí áèð ùàëäà éàòàüûíà ÷ÿêèëäè. Î èíäè Àðàçëà ãîí-
øóñó ßëèñÿôàíû, Àñëàí áÿéè, þçö èëÿ Ïàêèçÿíè ãàðøûëàøäûðûð, “Áó éàòàí
éîõñóë àñëàíûí àòûëàí äûðíàüûíû ìèí åëÿ øîðýþç, àúýþç âàðëû àñëàíáÿéëÿðÿ,
òöëêö ÿëèñÿôàëàðà äÿéèøìÿðÿì” – äåéèðäè.
Èíäè îíóí ðóùóíäàí ñûõûíòû, êÿäÿð äóìàíëàðû ó÷ìóø, éåðèíäÿ ñàô
øÿíëèê øÿôÿãëÿðè îéíàøûðäû. Áèð àç ñîíðà áó äàäëû ìöùàêèìÿ âÿ äöøöí-
úÿëÿð è÷èíäÿ ýþçëÿðèíè éóìäó.
Ñÿùÿð Ïîëàä ÿëèíäÿ áåø áàëûãëà ýÿëäè. Îíëàðû àíàñûíà óçàäàðàã:
– Àë, áèøèð éåéÿê! – äåäè.
Ñîíðà è÷èíäÿí ÿí éàüëûñûíû àéûðûá:
– Áóíó àòàì ö÷öí àéðûúà áèøèðÿðñÿí – äåäè.
Åðòÿñè ýöí Ïîëàä åâÿ äþíÿðêÿí ÿëèíäÿ áèð äîâøàí ýÿëäè. Ýöíÿø
äîâøàíû Ïîëàäûí ÿëèíäÿ ýþðöíúÿ Àðàçûí ñþçëÿðèíè õàòûðëàéàðàã éåðèíäÿ
____________
äîíóá ãàëäû. Ïîëàä îíà éàõûíëàøûá:
– Àë, áó äà ñàáàùûìûçûí õþðÿéè. Ñàáàùäàí èøÿ ýåäÿúÿéÿì – äåäè.
440
 – Ùàðàäà?
– Áàëàõàíûäà!
Ýöíÿø Ïîëàäûí öçöíäÿ, ýþçëÿðèíäÿ îéíàøàí ñàô øÿôÿãëÿðè ðàçû áà-
õûøëàðëà ñöçäöêäÿí ñîíðà öðÿéèíäÿ: “Ñÿíèí î áþéöê öðÿéèíÿ àíàí ãóð-
áàí, êèøè îüëó êèøèñÿí!” – äåäè.

ÛÛÛ

ßëèñÿôàíûí åâèíäÿ òîé ùàçûðëûüû ýåäèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí Àëìàñûí ýèçëè

ýþç éàøëàðû, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãóäàñûíûí ñàéìàìàçëûüû Ïàêèçÿíè ÷îõ äö-
øöíäöðöðäö. Î, áàëäûçû Ðÿõøÿíäÿéÿ øèêàéÿòëÿíèá äåéèðäè:
– Àé ãûç, àäàì ãûç âåðÿíäÿ þç òàéûíà âåðÿð. Áó íåúÿ ãóäàëûãäûð?
Áÿé àðâàäû ãûçû ùÿëÿ àïàðìàìûøäàí áèçè ñàéìûð. Ãûç ýåòäèêäÿí ñîíðà
áèçè ùå÷ ãàïûñûíäàí è÷ÿðè äÿ ãîéìàç. Åë÷èëèéÿ ýÿëìÿäè, íèøàíà ýÿëìÿ-
äè, áèëèðÿì áó ýåúÿ ãûçû àïàðìàüà äà ýÿëìÿéÿúÿê. Áèçè àäàì éåðèíÿ
ãîéìóð. Ãûçûì éàõøûäûð, áèç éàìàí? Êèì áèëèð êàñûá ãûçû îëäóüó ö÷öí
áÿëêÿ Àëìàñû äà ùå÷ ñàéìàéàúàã. Áó çöëìëÿ êè, ãûçû âåðèðÿì, ùå÷ áèë-
ìèðÿì áóíóí àõûðû íÿ îëàúàã? Áó ãûçûí ýöíö ãàðà îëñà, àúýþç ãàðäàøû-
íûí áàøûíäà òÿðñ äÿéèðìàí èøëÿäÿúÿéÿì. Áàõ, äåéèðÿì ñÿíÿ, âàëëàù îíà
ýöí âåðìÿéÿúÿéÿì. Éåäèéèíè, è÷äèéèíè áóðíóíäàí òþêÿúÿéÿì!
Ðÿõøÿíäÿ îíà öðÿê-äèðÿê âåðèðäè:
– Ùóìàé äåéèð êè, íàõîøäóð, îíà ýþðÿ ýÿëÿ áèëìÿéèá.
– Àé ãûç, áóíëàð ùàìûñû êÿëÿêäèð. Ìÿí áàøûìà ýÿëÿíè áèëèðÿì, ãàð-
äàøûí Àëìàñà áèð äàü ÷ÿêäè êè, þëöíúÿ éàäûíäàí ÷ûõìàéàúàã.
– Íÿ äàü ÷ÿêäè? Àé ãûç, íèéÿ áåëÿ äàíûøûðñàí? Î äà èñòÿéèð êè, þâ-
ëàäû õîøáÿõò îëñóí.
– Õîøáÿõò åòäèéè ýþðöíöð, þçöìö ñàéìàéàí, ãûçûìû ùå÷ ñàéìàéà-
úàã. Êèì áèëèð î ÿéðèáóðóí Ãÿìÿð éàçûã ãûçûí áàøûíà íÿ îéóí à÷àúàã?
Ãóäóðüàíûí áèðèäèð, ùå÷ êÿñè áÿéÿíìèð.
– Ñÿí èíäèäÿí àüçûíû ïèñëèéÿ à÷ìà. Ãîíàãëàð ýÿëÿí âàõòäûð, ãàëõ
èøèíèí äàëûíúà îë!
ßëèñÿôà î ýåúÿ òîéà ÿí éàõûí ãîùóì-ãàðäàøûíû, áèð äÿ ãîíøóñó Àðà-
çûí àèëÿñèíè ÷àüûðìûøäû. Ãîíàãëàð áèð-áèð éûüûëäû. Ãàðìîí ÷àëàí Ýöëïÿðè
ìÿúëèñè ãûçûøäûðûð, ãàäûíëàð, ãûçëàð îéíàéûð, ùàìû øÿí ýþðöíöðäö. Éàëíûç
____________
Àëìàñ äÿùëèçäÿ éàðàëû ãóø êèìè áèð áóúàüà ãûñûëûá ÷ûðïûíûðäû. Îíó íÿ
441
ãÿäÿð õûíà éàõìàüà, äóâàüà ÷àüûðäûëàð ýåòìÿäè. Àíàñû ýÿëäè, áèáèñè
ýÿëäè, éåíýÿ ýÿëäè, éåíÿ ýåòìÿäè. Àõûðäà àíàñû îíóí ãîëóíäàí òóòóá:
– Áèçè õàëã è÷èíäÿ áèàáûð åòìÿê èñòÿéèðñÿí? Ãàëõ äåéèðÿì ñÿíÿ!
– äåéÿ þçö èëÿ ýþòöðöá, éåíýÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðäû. Îíóí ýþç éàøëàðûíà
áàõìàéàðàã, ýÿëèí ïàëòàðûíû ýåéèíäèðèá, õûíàéà îòóðòäóëàð. Éåíýÿ áèð
êàñà õûíà èñëàòäû. Ýÿëèíèí ùÿð îâúóíà áèð ãÿäÿð õûíà ãîéóá îâúóíó
éóìäó. Ýÿëèíÿ âÿ ãîíàãëàðà:
– Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí, áîéà, áàøà ÷àòñûíëàð, ãîøà ãàðûñûíëàð, îüóë-
ãûçûíûçäàí ýþðÿñèíèç! – äåéÿ õåéèð-äóà âåðäè.
Îüëàí àäàìëàðû ýÿëÿíÿ éàõûí Àëìàñûí áàøûíà ãûðìûçû òöë ñàëûá, äóâà-
üà îòóðòäóëàð. Áèð ñààò ñîíðà áàøäà Ùóìàé îëìàãëà îüëàí àäàìëàðû ýÿëäè.
Âàðèñèí àíàñû Ãÿìÿð éåíÿ ýÿëìÿìèøäè. Ïàêèçÿ àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû
÷åéíÿéèðäè. Î þçöíö ìÿòáÿõÿ ñàëûá, èêè ÿëè èëÿ äèçëÿðèíÿ âóðà-âóðà:
– Âàé, þç ÿëèìëÿ áàëàìû áÿäáÿõò åëÿäèì. Áàèñèí åâè éûõûëñûí,
– äåéÿ àüëàéûðäû.
Ðÿõøÿíäÿ îíó çîð-ýöú ñàêèò åäèá, ìÿòáÿõäÿí ÷ûõàðòäû. Ïàêèçÿ ýþç
éàøëàðûíû ñèëÿ-ñèëÿ:
– Ãûçû þçöí àïàðàúàãñàí. Áó èøèí ùàìûñûíû î ãóäóðüàí ÿéðèáóðóí
Ãÿìÿðèí áèð-áèð îâúóíà ãîéàðñàí. Ýöíÿø äåìèøêÿí, äîíóçóí äà éàüû
÷îõäóð, íÿéÿ ýÿðÿê. Áÿé îëàíäà íÿ îëàð. Äå ýþðöì, àòàñû àòàìäàí àð-
òûãäûð, àíàñû àíàìäàí?
Ãîíàãëàðà øÿðáÿò ïàéëàíäûãäàí ñîíðà îüëàí àäàìëàðû ãàëõäû. Àëìàñ
ìåéèò êèìè èäè. ßëèñÿôà ãûçûíà õåéèð-äóà âåðäèêäÿí ñîíðà Àëìàñûí èêè
ãîëóíà ýèðèá, ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àïàðàðàã, ôàéòîíà îòóðòäóëàð. Îüëàí àäàì-
ëàðûíäàí áèðè ýÿëèíèí ñàüûíà, áèðè ñîëóíà êå÷äè. Éåíýÿ äÿ ÿëèíäÿ éàíàí
áèð øàìëà ãûçûí ãàáàã òÿðÿôèíäÿ îòóðäó. Ðÿõøÿíäÿ îüëàí àäàìëàðû èëÿ
î áèðè ôàéòîíà ìèíäè. Ôàéòîíëàð ùÿðÿêÿò åòäè.
Ãûçû ÷îõäàí Àñëàí áÿéèí åâèíÿ ýÿòèðìèøäèëÿð. Âàðèñ ýÿëèá ÷ûõìà-
ìûøäû. Îíó ÷îõ ýþçëÿäèëÿð. Éåíýÿ èêè-ö÷ äÿôÿ äèëÿ ýÿëäèêäÿí ñîíðà
Àñëàí áÿéëÿ êè÷èê ãàðäàøû Ðöñòÿì áÿé èêè-ö÷ äÿôÿ ùàðà èñÿ òåëåôîíëà
çÿíý åòäèëÿð. Âàðèñèí áàøû êëóáäà ãóìàðà ãûçûøìûøäû. Îíó áó ýåúÿ òà-
íûìàäûüû àäàìëàð îéóíà ÷ÿêìèøäè. Îéóíóí ö÷öíúö ÿëèíäÿ ãóìàðáàç-
ëàðäàí Çåéíàë àäëû áèð íÿôÿð Âàðèñè éàìàí òÿùãèð åòäè. Âàðèñè çîð-ýöú
ñàêèò åòäèëÿð. Îéóí äàâàì åòäèêúÿ àðàëàðûíäà áèð-áèðèíÿ ãàðøû êèí âÿ èí-
òèãàì ùèññè øèääÿòëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Âàðèñ Çåéíàëûí îíóíëà äàâà åäÿí
____________
âÿ ýåò-ýåäÿ øèääÿòëÿíÿí áó êèíèíèí ñÿáÿáèíè ÷îõ äöøöíäö. Ëàêèí áèð
442
øåé áàøà äöøìÿäè. Íþâáÿòè îéóíëàðûí áèðèíäÿ Çåéíàë áàíêà áèð áåøéöç-
ëöê àòûá, êàðòû ãàðûøäûðà-ãàðûøäûðà:
– Åøøÿéèí àðïàñû ÷îõ äöøÿíäÿ øûëëàã àòàí êèìè, áÿçÿí óøàã-ìóøàüûí
äà ïóëó ÷îõ îëàíäà, î ãÿäÿð ãóäóðóð êè, ùå÷ êÿñè ñàéìûð, êèøèñèíèí éàíûí-
äà àðâàäûíà ñàòàøûð, ùàìûíû þçö êèìè ñàðûãóëàã áèëèð! – äåéÿ îíà ñþç àòäû.
Áó ñþçëÿðèí îíà àèä îëäóüóíó éÿãèí åäÿí Âàðèñ äöøöíöá, ìÿñÿëÿ-
íè äÿðùàë õàòûðëàäû. Çåéíàëûí ö÷ ýöí ÿââÿë êàçèíîäà áèð ãûçëà îíà éàõûí
ñòîëäà îòóðàí àäàì îëäóüóíó áèëäè. Ãûçà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþç-ãàø åòäèéè
âÿ ñþç àòûðêÿí Çåéíàëëà ñþç-ñþçÿ ýÿëäèéè, ñòîë áàøûíäàí ãàëõàðêÿí
Çåéíàëûí: “Éàõøû, ñÿíèíëÿ ýþðöøÿðÿì!” – äåéÿ îíó òÿùäèä åòìÿñè áèð-
áèð éàäûíà äöøäö. Î èíäè òèêàí öñòöíäÿ îòóðìóø êèìè èäè. Áèð-èêè äÿôÿ
îéóíäàí ãàëõìàã èñòÿäèñÿ äÿ Çåéíàë åòèðàç åäèá:
– Îéóíó áàøà âóðìàëûñàí! – äåéÿ îíó éåðèíäÿ îòóðòäó. Îíó ýåúÿ
ñààò ö÷äÿ áóðàõäûëàð. Âàðèñ ãàïûäàí ÷ûõûá, ïèëëÿêÿíëÿðè äöøöðêÿí Çåéíàë:
– Åé, ýåòìÿ, äóð ýþðöì íÿ äåéèðñÿí? – äåéÿ îíó ÷àüûðäû.
Âàðèñ ñàéìàéûá, ïèëëÿêÿíëÿðè åíìÿêäÿ äàâàì åòäè.
Çåéíàë éåíÿ ãûøãûðäû:
– Åé, ñÿíÿ äåìèðÿì, äóð! Éîõñà âóðàðàì!
Çåéíàëûí îíóíëà ùåñàáëàøìàã èñòÿäèéèíè áèëäèéè ö÷öí Âàðèñ äàéàí-
ìàäû, äàùà äà ñöðÿòëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Éàëíûç ëàï àøàüû ÷àòäûãäà Çà-
ìàíûí ãàïû àüçûíäà îëäóüóíó çÿíí åäÿðÿê öðÿêëÿíäè. Ýåðèéÿ äþíöá:
– ßäÿ, ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñÿí êèì, ìÿí êèì?
Ýåò, àíãûð, òàéûíû òàï! – äåéÿ éóõàðûéà ãûøãûðäû.
Âàðèñ Çåéíàëû éàõûíäàí òàíûìûð, Ãî÷ó Òåéìóðóí ÿí éàõûí äîñòó
îëäóüóíó áèëìèðäè. Çåéíàë îíà éàíàøûá:
– Ñÿíèí êèìè ãîäóãëàð àíãûðàíäà äàìüàëàìàã ëàçûìäûð, – äåéèá,
îíà áÿðê áèð øèëëÿ èëèøäèðäè. Âàðèñ îíó ñþéÿ-ñþéÿ :
– Çàìàí, Çàìàí! – äåéÿ ãûøãûðìàüà áàøëàäû. Çàìàí àäûíû åøèòúÿê
Çåéíàëûí úàíûíà ãîðõó äöøäö, òåç ìàóçåðèíè ÷ûõàðûá, ùàçûð äóðäó. Âàðèñ
îíóí ìàóçåðèíè ÷ûõàðäûüûíû ýþðìÿéèá, ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí:
– Åøøÿê îüëó åøøÿê, äàéàí, ñÿíèí áàøûíà ýþð íÿ ýÿòèðÿúÿì, – äåéÿ
ñþéäö. Çåéíàëûí ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû, áöòöí áÿäÿíè òèòðÿäè, áèèõòèéàð
Âàðèñè íèøàí àëäû. Ýöëëÿíèí àòûëìàñû èëÿ Âàðèñèí éåðÿ éûõûëìàñû áèð îëäó.
Êëóá àüçûíäà äóðàí ãàïû÷û ãîðõóá äèâàð äèáèíÿ ÷ÿêèëäè. Çåéíàë áèð
àíäà àðàäàí ÷ûõàðàã, þçöíö éóõàðûéà ýåäÿí äàð áèð êö÷ÿéÿ âóðäó. Áó
çàìàí ÿââÿëúÿ ãàïû÷û, ñîíðà Çàìàí éåòèøäè. Âàðèñ éåðäÿ óçàíûá éàâàø-
____________
éàâàø:
443
 – Ìÿíè åâèìèçÿ àïàðûí! – äåéÿ óôóëäàéûðäû. Çàìàí êèì òÿðÿôèíäÿí
âóðóëäóüóíó ñîðóøäóãäà, Âàðèñ éàâàøúà:
– Çåéíàë àäëû áèðè âóðäó, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Çàìàí ÷îõ ÷àëûøäûñà
äà Âàðèñäÿí ÿòðàôëû áèð ìÿëóìàò àëà áèëìÿäè, ÷öíêè äàíûøìàüà àðòûã ùàëû
ãàëìàìûøäû. Îíó ôàéòîíà ãîéóá àïàðäûãëàðû çàìàí Âàðèñ éîëäà þëäö.
Ôàéòîíóí éàõûíëàøäûüûíû ýþðÿíëÿð áÿéè ãàðøûëàìàã ö÷öí ñåâèíúëÿ
òÿëÿñèê áàéûðà ÷ûõäûëàð. Áèðèíúè îëàðàã àíàñû Ãÿìÿð ôàéòîíà éàõûíëàøäû.
Áèð àç ñîíðà îíóí:
– Âàé, éàçûã áàëàì, âàé! – áàüûðòûñûíäàí ùàìû þçöíö èòèðäè. È÷ÿðèäÿ
ãàëàíëàð äà þçëÿðèíè áàéûðà àòäûëàð. Âàðèñèí ìåéèòèíè ôàéòîíäàí äöøöðöá
ýÿòèðÿíëÿð:
– Ìåéèòè ùàðà ãîéàúàüûã? – äåéèðêÿí, Ãÿìÿð ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà:
– Àïàðûí þç áÿé îòàüûíà! – äåéÿ ãûøãûðäû. Ìåéèòè áèðáàø áÿé îòàüû-
íà ýÿòèðäèëÿð. Ñà÷ëàðûíû éîëà-éîëà îüëóíó îõøàéûá àüëàéàí Ãÿìÿð Àë-
ìàñû ýþðöíúÿ:
– Áó ýÿëèíèí àéàüû ãóðóñóí, ìÿíèì îúàüûìû ñþíäöðäö. Îíó ìÿíèì
åâèìäÿí òåç ÷ûõàðûí, ýþçöì ýþðìÿñèí! – äåéÿ äÿëè êèìè áàüûðäû.
Ðÿõøÿíäÿ ñÿùÿð òåçäÿí Àëìàñû ýþòöðöá, êÿíäÿ ãàéûòäû.
Ñîí çàìàíëàð äöøìÿíëÿðäÿí ãîðóìàã ö÷öí Âàðèñè ýþçäÿí ãîéìà-
éàí Çàìàí Çåéíàëû éàõøû òàíûéûðäû. Îíóí Òåéìóð áÿéèí éàõûí äîñòó
îëäóüóíó áèëäèéèíäÿí ãîðõàðàã ñÿñ ÷ûõàðìàéûá, Âàðèñèí Çåéíàë òÿðÿ-
ôèíäÿí þëäöðöëäöéöíö ýèçëÿòäè. Î, Àñëàí áÿéÿ äåéèðäè:
– Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðàìñà, Âàðèñèí ãàòèëèíè òàïà áèëìèðÿì. Áó ìÿíÿ
áþéöê äÿðä îëóáäóð. Îíó êèì þëäöðÿ áèëÿð?
Àñëàí áÿé ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Ìÿí þç äöøìÿíèìè òàíûéûðàì, – äåäè. – Íèøàíëûñûíû îüëóìà àëäû-
üûì ö÷öí Âàðèñè Àðàçûí îüëó Ïîëàä þëäöðìöøäöð.
Çàìàí Àñëàí áÿéèí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäè:
– Åëÿäèð êè, âàð. Ïîëàääàí áàøãà îíó êèì þëäöðÿ áèëÿð?!
Àðàçäàí èíòèãàì àëìàã ö÷öí áó ùàäèñÿ Àñëàí áÿéèí ÿëèíäÿ ÿí ìö-
íàñèá áèð âàñèòÿ îëäó. Î, Ïîëàäû áèð ãàòèë êèìè ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åòìÿêëÿ
ùÿì îüëóíóí ãàíûíû àëàúàã, ùÿì äÿ îíà äàü ÷ÿêÿí Àðàçäàí ÿâÿç ÷ûõà-
úàãäû. Î: “Éîõ, ìÿí áó äÿðäÿ òàá ýÿòèðìÿðÿì” – äåéÿ Ïîëàäû àðàäàí
ãàëäûðìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ áàøëàäû âÿ ñàáàùûñû ýöí Âàðèñèí Ïî-
ëàä òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿñè ùàããûíäà ìÿùêÿìÿéÿ ÿðèçÿ âåðäè. Àëìàñ
____________
àòàñûíà åâèíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà ýöíö òàìàì ãàðà îëìóøäó. Îíóí öçö
ýöëìöð, öðÿéè à÷ûëìûð, óòàíäûüûíäàí ùå÷ áèð éåðÿ ýåäèá-ýÿëìèðäè. Ïîëàä
444
èñÿ áèð òÿðÿôäÿí ñåâèíèð, þç ñåâýèñèíÿ, ïàê âÿ òÿìèç Àëìàñûíà ãîâóø-
ìàã öìèäè èëÿ éàøàéûð, î áèðè òÿðÿôäÿí ãàðøûäà Àñëàí áÿé êèìè áþéöê áèð
ìàíåÿ îëäóüóíó äöøöíöðäö.
Ùàâà ãàðàëìàã öçðÿ èäè. Ýöíÿø ùÿéÿòäÿ åøÿëÿíÿí òîéóãëàðû “êèø-
êèø” åäÿðÿê ùèíëÿðèíÿ ñàëìàüà ÷àëûøûðäû. Áó çàìàí Ïîëàä éîðüóí-àðüûí
ùÿéÿò ãàïûñûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. Ñàüëàì âÿ ãöââÿòëè îëìàñûíà áàõìàéà-
ðàã, 12 ñààòäàí àðòûã äàâàì åäÿí àüûð âÿ ìÿøÿããÿòëè èø îíó áÿðê éîð-
ìóøäó. Áèð ìöääÿò àíàñûíûí òîéóãëàðû ãîâàëàìàñûíà òàìàøà åòìÿê
ö÷öí ãàïû àüçûíäà äàéàíäû. Ýöíÿø òîéóãëàðû ùèíÿ ñàëûá ýåðè äþíÿðêÿí
ãàïû àüçûíäà äàéàíàí Ïîëàäû ýþðäö. Íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿéèðäè êè, Ïîëàäûí
ýóð ñÿñè îíà ñþçëÿðèíè áèëäèðìÿéÿ èìêàí âåðìÿäè.
– Àíàúàí, áèç ôÿùëÿëÿð äÿ ñÿíèí åëÿ áó òîéóãëàðûí êèìè áèð øåéèê,
– äåäè. – Ñÿùÿð òåçäÿí èøÿ, ãàø ãàðàëàíäà òÿçÿäÿí ùèíÿ.
Éàðû úèääè, éàðû çàðàôàòëà, ëàêèí öðÿê éàíüûñû èëÿ äåéèëìèø áó ñþçëÿð
Ýöíÿøèí àíà ãÿëáèíè éàðïàã êèìè ÿñäèðäè. Áèð àíäà îüëóíóí òÿìèç, ñàô
ìÿíÿâèééàòû, ìÿðäëèéè, èøÿ, ÿìÿéÿ îëàí ìÿùÿááÿòè, ãàéüûêåøëèéè, òàëå-
ñèç ñåâýèñè ýþçöíöí þíöíäÿí êå÷äè, ùèíäÿí ÷îõ äà ñå÷èëìÿéÿí äàõìà-
éà ýèðìÿêäÿ îëàí îüëóíà éàçûã-éàçûã áàõàðàã:
– Íåéëÿéÿê, áàëà ÷àðÿìèç íÿäèð! – äåäè. – Ñèçè áó ýöíÿ ãîéàíëàðû
ýþðöì éåðèí òÿêèíÿ áàòñûíëàð.
Ýöíÿø òÿëÿñèê Ïîëàäûí éåìÿê ñöôðÿñèíè ùàçûðëàäû. Áèøèðäèéè õþðÿê-
äÿí áèð áîøãàá òþêöá, ñÿëèãÿ èëÿ ñöôðÿéÿ ãîéäó. Ïîëàä ÿë-öçöíö,
áîéíóíó éóäóãäàí ñîíðà ñöôðÿ áàøûíà îòóðäó. ßëèíè éåíèúÿ éåìÿéÿ
óçàòìûøäû êè, ùÿéÿò ãàïûñû øèääÿòëÿ äþéöëìÿéÿ áàøëàäû. Éàä àäàìûí
âóðìàüûíà áÿíçÿäèéè ö÷öí ãàïûéà Ïîëàä þçö ýåòäè. Ïîëàäû ö÷ ïîëèñ íÿ-
ôÿðè ãàðøûëàäû. Îíëàðäàí áèðè:
– Ïîëàä Àðàç îüëó áóðàäà îëóðìó? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ïîëàä:
– Áóðäà îëóð, ìÿíÿì, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Åëÿ èñÿ òåç îë, ñÿí áèçèìëÿ ýåòìÿëèñÿí!
Þçöíö éåòèðìèø Ýöíÿø Ïîëàäà ìàúàë âåðìÿäÿí ìÿüðóðúàñûíà âÿ
íèôðÿò äîëó áèð ñÿñëÿ:
– Î ùå÷ áèð éåðÿ ýåòìÿéÿúÿê, – äåéÿ ÷ûüûðäû, – ýöíàùû íÿäèð?
– Ìàíå îëìà, ãîé ýåéèíèá, òåç ýÿëñèí, ýöíàùûíû èñÿ ñîíðà áèëÿðñÿí,
– äåéÿ éåíÿ ùÿìèí ïîëèñ úàâàá âåðäè.
____________
Ýöíÿø áó îõóí ùàðàäàí àòûëäûüûíû ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè, îüëóíóí ùå÷ íÿ-
äÿí øÿðÿ ñàëûíìàñû îíó éàíäûðûðäû. Î èíäè áöòöí ãöââÿòè èëÿ ãûøãûðàðàã:
445
 – Îíó íÿ äåéèá àïàðûðñûíûç, ìÿí îüëóìó ñèçÿ âåðìÿðÿì, îíóí òàã-
ñûðû íÿäèð?! – äåéÿ ÿëëÿðèíè äèçëÿðèíÿ ÷ûðïûð, èëàí êèìè ãûâðûëûðäû. Ëàêèí
íÿ Ýöíÿøèí ÷ûüûð-áàüûðû, íÿ äÿ ùàñàðûí î òÿðÿôèíäÿêè áèð äåøèêäÿí áó
ùàäèñÿíè ñåéð åäÿí Àëìàñûí ùû÷ãûðûãëàðû Ïîëàäû õèëàñ åäÿ áèëìÿäè. Ïî-
ëàä ýåéèíèá, ïîëèñëÿðëÿ áèðëèêäÿ ýåòäè, Àëìàñûí î áèðè ùÿéÿòäÿí åøèäèëÿí
ùû÷ãûðûãëàðû þç áàëàñûíûí òàëåñèç ùÿéàòû ó÷óí Ýöíÿøèí óúàëàí ôÿðéàäëàðûíà
ãàðûøäû. Ýöíÿøÿ àíúàã Ïîëàäûí ýåäÿðêÿí ñþéëÿäèéè ñþçëÿð òÿñÿëëè âåðèðäè.
– Àüëàìà, àíà, ñÿáð åëÿ, ýåú-òåç ùàãã þç éåðèíè òàïàð. Àñëàí áÿé-
ëÿðèí ïóë ýöúöíÿ äöçÿëòäèêëÿðè úèíàéÿòëÿð èñÿ ÿâÿçñèç ãàëìàç. Áèçèì áó
èíñàí ãàòèëëÿðèíäÿí èíòèãàì àëàúàüûìûç ýöí óçàã äåéèë!

ÄÎÃÃÓÇÓÍÚÓ ÔßÑÈË

Òÿáèÿò, éîðüàí êèìè öñòöíÿ ÷ÿêìèø îëäóüó ãàðàíëûã, òóòãóí áóëóä-

ëàð àëòûíäà ùÿçèí-ùÿçèí ìöðýöëÿéèð, ùÿð òÿðÿô, ùÿð øåé ñÿññèç, äèëñèç áèð
ñöêóò è÷èíäÿ äèíúÿëèðäè. Óçàãäà éàíàí ìàéàêûí ïðîæåêòîð êèìè äÿíèçÿ
äîüðó óçàíàí ñàðûìòðàã òèòðÿê èøûüû äàëüàëàðûí ýåíèø ãîëëàðû àðàñûíäà
ÿðèéèá ýåäèðäè. Éàëíûç Õÿçÿð äÿíèçèíèí éîðüóí ãàôèëÿ êèìè òÿíáÿë àä-
äûìëàðëà èðÿëèëÿéèá, ãàéàëàðà ñàêèòúÿ ÷àðïàðàã, ýåðè äþíÿí äàëüàúûãëàðû,
ãàéà öñòöíäÿ îòóðóá, ýþçëÿðèíè äÿíèçèí óçàã ÿíýèíëèêëÿðèíÿ äèêÿí ö÷
íÿôÿðèí äàíûøûüû áó ìöðýöëÿéÿí ñöêóòó ïàð÷àëàéûðäû. Îíëàðäàí áèð
ãÿäÿð àðàëû éàðûéà ãÿäÿð ãóìëó ñàùèëÿ ÷ÿêèëìèø êè÷èê áèð ãàéûã, áèð àç
óçàãäà èñÿ èêè àòëû àðàáà äóðóðäó. Éàí-éàíà îòóðìóø êþëýÿëÿðäÿí áèðè
äåéèðäè:
– Íÿ ö÷öí áó âàõòà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìàäû? Ýÿìèíèí ãàðàíëûãäà áàø-
ãà ñàùèëÿ ÷ûõìàñûíäàí ãîðõóðàì.
– Ãîðõìà, ìÿí î ëîñìàíû òàíûéûðàì. Î, äÿíèçèí êþùíÿ ãóðäóäóð.
Ùÿð éåðèíè ãàðûø-ãàðûø òàíûéûð.
– Ùÿð íåúÿ îëñà ýÿëèá ÷ûõàúàã. Ìÿíè àíúàã áàøãà øåé äöøöíäöðöð.
– Íÿ?
– Îíó àðàáàäà áóðàäàí àïàðìàã. Ãàðîâóë÷óëàð è÷èíäÿ õÿôèééÿëÿð
âàðäûð. Îíëàð èøè äóéñàëàð...
____________
– Ãîðõìà, ìÿí îíà ÷îõäàí òÿäáèð äöøöíìöøÿì. Îíó, õÿñòÿäèð,
äåéÿ àðàáàíûí è÷èíÿ óçàäàðûã, öñòöíÿ áèð éîðüàí äà ñàëàðûã, ñîðóøàí îë-
446
ñà, Øöâÿëàíäàí ýÿëèðèê, àçàðëûäûð, õÿñòÿõàíàéà àïàðûðûã, äåéèá áèð òþâð
èíàíäûðàðûã. Áèð äÿ êè, éîëäà þç ãàðîâóë÷óëàðûìûç äà áèçÿ ÷îõ êþìÿê
åäÿúÿêëÿð.
Îíëàðäàí áèðè àéàüà ãàëõûá, óçàãäà îíëàðà äîüðó ýÿëÿí áèð ýÿìèíè
ÿëè èëÿ ýþñòÿðÿðÿê, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåäè:
– Îäóð, þçöäöð, ýÿëèð, ýÿëèð!
Î áèðè èêè íÿôÿð äÿ ãàëõäû. Îíëàð óçàãäà ýþðöíÿí âÿ ýåò-ýåäÿ éà-
õûíëàøìàãäà îëàí ýÿìèäÿí ýþçëÿðèíè àéûðìûðäûëàð.
– Ñàü îëñóí Ãàðà ëîñìàí. Åëÿ áèë ýÿìèéÿ ãàíàä âåðèáäèð, ýÿìè
äÿíèç öçÿðèíäÿ ãóø êèìè ó÷óð.
– Ñÿí ãàéûüû ùàçûðëà!
– Ìÿí ùàçûðàì, ñÿí àðàáàíû ñàçëà – äåéÿ î áèðèñè ãàéûüûí èïèíè ãà-
éàäàí à÷äû, îíó ñóéà òÿðÿô èòÿëÿéèá, úÿëä è÷èíÿ àòûëäû, ýöëÿ-ýöëÿ:
– Ìÿí ýåòäèì, éîëäàøëàð, ùÿëÿëèê ñàü îëóí! – äåéÿ êöðÿêëÿðè èøÿ
ñàëäû.
Ñàùèëäÿ ãàëàí èêè íÿôÿð ýþçëÿðèíè éàõûíëàøàí ýÿìèäÿí, óçàãëàøàí
ãàéûãäàí àéûðìàéûá, èêèñèíèí áèð-áèðèíÿ ÷àòìàñûíû ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿ-
éèðäèëÿð. Îíëàðäàí áèðè:
– Ñÿí áó ïÿùëÿâàí Àðàçûí áèð ãàéûã ñöðìÿñèíÿ áàõ, åëÿ áèë ó÷óð, ó÷óð!
– Éàõûíëàøûðëàð, éàõûíëàøûðëàð... Ýÿìè äàéàíäû. Ùåéèô êè, ÷îõ ãàðàí-
ëûãäûð, àéäûí ýþðöíìöðëÿð.
– Ìÿí äÿ àéäûí ýþðöðÿì. Àíúàã äåéÿñÿí ùÿëÿ éàí àëìàìûøäûð.
– Íåúÿ éàí àëìàìûøäûð. Áÿñ îíäà íÿ ö÷öí ýÿìè òÿðïÿíìèð?
Ùÿð èêèñè ÿëëÿðèíè ãàøëàðû öñòöíÿ ãîéóá, äèããÿò âÿ ìàðàãëà áàõûðäû.
Ãàéûã ýÿìèäÿí àéðûëäû.
– Ýÿëèðëÿð, ýÿëèðëÿð... ñÿí àðàáàíû ñàçëà!
Áèð àç ñîíðà ãàéûã ñàùèëÿ éàí àëäû. Ñàùèëäÿêèëÿð:
– Õîø ýÿëäèí, Àçàä, – äåéÿ ãàéûãäàí ñàùèëÿ ñû÷ðàéàí àäàìëà ýþ-
ðöøäöëÿð.
– Äàíûø ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ? Èøëÿðèíèç íÿ ùàëäàäûð?
– Éàâàø, éàâàø àéàã ñÿñè ýÿëèð.
Ùàìûñûíûí íÿçÿðè ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ äèêèëäè. Áèð àç óçàãäà áèð êþëýÿ
ñàùèë áîéó èëÿ îíëàðà äîüðó èðÿëèëÿéèðäè.
– Ùÿð ùàëäà áó äîñò àäàìà îõøàìûð.
– Åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð, áó éÿãèí ìàéàê ãàðîâóë÷óñóäóð. Ýþðöíöð,
____________
ãàéûüûí ñàùèëÿ ÷ûõäûüûíû ýþðìöøäöð. ... Àçàä ñÿí ãàéàíûí àðõàñûíà êå÷!
– Áÿñ ñèç?
447
 Áèç þç èøèìèçè áèëèðèê.
Áó çàìàí êþëýÿ óçàãäàí ÷ûüûðäû:
– Åé, êèìñèíèç?
Àðàç òàíûø áèð àäàì êèìè óúà áèð ñÿñëÿ:
– Ãîðõìà, áàëûã÷ûéûã.
Êþëýÿ, ÿëèíäÿ òöôÿíý éàõûíëàøà-éàõûíëàøà:
– Î ãàéûã êèìèíäèð?
– À êèøè òöôÿíýèíè áèð àøàüû ñàë, ýÿë ýþðöì ñÿí êèìñÿí?
– Ñèç ýþçöìöçÿ àëà-áóëà ýþðöíöðñöíöç. Áó ãàéûã áèçèì ìàéàüûí-
äûð. Äöçöíö äåéèí ýþðöì ýÿìèäÿí ãàéûüà àëäûüûíûç àäàì êèìäèð?
– Êèì îëàúàã, áèçèì êèìè áèð àäàì.
– Àëäàäà áèëìÿçñèíèç. ßëëÿðèíèçè éóõàðû ãàëäûðûí!
– À êèøè, áèç éîë êÿñÿí, ãóëäóð äåéèëèê. Éàõûí ýÿë, íÿäÿí ãîðõóðñàí?
– Ìÿíè àíàì ãîðõàã äîüìàìûøäûð, èýèäèí èýèääÿí áèð åùòèéàòû àð-
òûãäûð, äåéÿðëÿð. Ñèç éàõøû éóâàíûí ãóøóíà îõøàìûðñûíûç, äåéèí ýþðöì,
êèìñèíèç? Ùàðäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñèíèç?
– Áèç éàõûí áàüëàðäàíûã. Àõøàìäàí áóðàéà áàëûã îâóíà ýÿëìèøèê.
Ýåúÿíè äÿ áóðàäà ãàëìàã èñòÿéèðèê.
– Éàëàí äåéèðñÿí. Ëàï éàëàí äåéèðñÿí. Ñèëàùûíûçû àòûí éåðÿ, ÿëëÿðè-
íèçè ãàëäûðûí. Éîõñà âóðäóì.
Àðàç ýóð ñÿñëÿ:
– Ñèëàùûìûç éîõäóð, ÿëëÿðèìèçè ãàëäûðûðûã, ýÿë ýþðöì áèçäÿ íÿ òàïà-
úàãñàí?
Àðàçûí èøàðÿñè èëÿ ùàìû ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðäû. Êþëýÿ øöáùÿëè àääûì-
ëàðëà éàõûíëàøäû, îíëàðû ãàðàíëûãäà áèð-áèð ýþçäÿí êå÷èðòäè:
– Êèìèí éàðàüû âàð, äåñèí, éîõñà...
Àðàç èêè ÿëèíè ùàâàéà ãàëäûðûá, êþëýÿéÿ òÿðÿô ýåäÿðÿê:
– À êèøè, áó ìÿí, áó ñÿí, èñòÿéèðñÿí àõòàð, áèçäÿ ñèëàù íÿ ãàéûðûð...
Êþëýÿ áèð àääûì ÷ÿêèëäè. Ãàðàíëûãäà Àðàçûí äàü ýþâäÿñèíÿ äèããÿò-
ëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Éàõûí ýÿëìÿ, âóðàðàì, – äåäè. Ñîíðà áàøûíû ýåðè äþíäÿðèá óúàäàí:
Ìöñëöì, Ìöñëöì! – äåéÿ áàüûðäû.
Àðàç ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá, àëûúû ãóø êèìè îíóí öñòöíÿ àòûëäû. Òö-
ôÿíýèí ëöëÿñèíäÿí òóòóá áöòöí ãöââÿòè èëÿ þçöíÿ òÿðÿô äàðòäû. Êþëýÿ
öçöãóéëó éåðÿ éûõûëûá:
____________
Ìöñëöì, Ìöñëöì! – äåéÿ áàüûðìàüà áàøëàäû.
Àðàç òöôÿíýè áèð òÿðÿôÿ òóëëàéûá, èêè ÿëè èëÿ îíóí áîüàçûíäàí éàïûøàðàã:
448
 – ×ûüûðìà, ñÿñèíè ÷ûõàðòñàí, ÿëèìäÿ þëÿúÿêñÿí. Èíäè äå ýþðöì ñÿí
êèìñÿí? – Äåéÿ ñîðóøäó. Î áèðäÿí-áèðÿ áöòöí ãöââÿñè èëÿ äàðòûíûá,
Àðàçûí ÿëèíäÿí ÷ûõäû, àúûãëû ñÿñëÿ:
– ßäÿ, äîíóç îüëó, ìÿíè áîüóðñàí? Çþùðàáû áîüàí ùÿëÿ àíàñûíäàí
îëìàìûøäûð, – äåéÿðÿê àðõà úèáèíäÿí ìàóçåðèíè ÷ûõàðòäû. Î, òàïàí÷à èëÿ
íèøàí àëìàã èñòÿðêÿí Àðàçûí íèøàí àëäûüû òàïàí÷àäàí à÷ûëàí ýöëëÿíèí
çÿðáèíäÿí ñÿíäÿëÿéèá èêè-ö÷ àääûì ýåðè ÷ÿêèëÿðÿê, àéàã öñòÿ äóðà áèë-
ìÿéèá éåðÿ éûõûëäû. Ýöëëÿ îíóí ëàï öðÿéèíèí áàøûíäàí äÿéìèøäè. Àðàç
öçöíö éîëäàøëàðûíà ÷åâèðèá:
– Áèëèðñèíèçìè áó ùàíñû Çþùðàáäûð? – äåäè. – Øöâÿëàíäà áèçèì þçÿê
êàòèáèíè þëäöðÿí âÿ áîëøåâèê éîëäàøëàðûìûçû ùÿäÿëÿéÿí Çþùðàá!
Îíëàð ãàéûãäàêû è÷è êèòàáëà äîëó éåøèêëÿðè äàøûéûá, ñÿëèãÿ èëÿ àðàáà-
éà éûüäûëàð. Ñîíðà Àðàç éîëäàøëàðûíûí êþìÿéè èëÿ ìåéèòè ýþòöðöá ãàéû-
üà àòäû. Ãàéûüû äÿíèçÿ äîüðó èòÿëÿéèá:
– Àë, áó ñÿí, áó äà ñÿíèí ãàéûüûí! Èíäè ùàðà èñòÿéèðñÿí ýåò, – äåäè.
Àðàáàíû äÿéèøèá Àçàäû õÿñòÿ êèìè îðàéà óçàòäûëàð. Àðàçûí èøàðÿñèí-
äÿí ñîíðà àðàáà ùÿðÿêÿò åòäè.
Àðàáà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà Áàêû êÿíäëÿðèíèí äèçÿ ãÿäÿð ÷ûõàí
ãóìëàðûíû éàðà-éàðà èðÿëèëÿéèð, ùÿðëÿíÿí ÷àðõëàðûí àùÿíýäàð ñÿñè äÿðèí
ñöêóò è÷èíäÿ éàòàí òÿáèÿòÿ ëàéëà ÷àëûðäû.
Àçàä Ùÿøòÿðõàí ñÿôÿðèíäÿí õåéëè äàíûøäû. Àçàäûí Ùÿøòÿðõàí ôÿù-
ëÿëÿðè àðàñûíäà, äÿðíÿêëÿðäÿ àïàðäûüû ñþùáÿòëÿðèí, Áàêû ôÿùëÿëÿðèíèí èí-
ãèëàáè ìöáàðèçÿñèíäÿí äàíûøäûüû ñÿùíÿëÿðèí áþéöê ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ
ãàðøûëàíìàñû Àðàçà õöñóñèëÿ õîø òÿñèð åòäè. Ñîíðà Àçàä îðàäà Ïåòåð-
áóðãëà ÿëàãÿ ñàõëàéàí èíãèëàá÷ûëàðëà ýþðöøäöéöíö, òÿáëèüàò èøèíè ýöú-
ëÿíäèðìÿê ö÷öí èíãèëàáè ÿäÿáèééàò ýÿòèðäèéèíè ñþéëÿäè. Àðàç äà îíà ñîí
ùàäèñÿëÿðäÿí, òÿøêèëàòûí èøëÿðèíäÿí äàíûøäû. Àðàëàðûíäà ýåäÿí ñþùáÿò,
ñóàë-úàâàá î ãÿäÿð ìàðàãëû èäè êè, éîëóí óçàãëûüûíû äóéìàäàí Áèíÿ
êÿíäèíÿ éåòèøìèøäèëÿð. Àðàáà÷û àòëàðû äàéàíäûðûá:
– Àðàç, àøàüû éîëäàí ñöðöì, éîõñà éóõàðû éîëäàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Àðàáàäàêûëàð:
– Éóõàðû éîëäàí, éóõàðû éîëäàí. Âàíéà áèçè îðàäà ýþçëÿéèð, – äåéÿ
éåðëÿðèíäÿí ñÿñëÿíäèëÿð.
Àðàáà éåíèäÿí ùÿðÿêÿò åòäè. Áèð ãÿäÿð ýåòäèêäÿí ñîíðà øÿðòëÿøìèø
îëäóãëàðû éåðäÿ Âàíéà îíëàðû ãàðøûëàäû. Àçàäëà ýþðöøäöêäÿí ñîíðà î,
Àðàçà àðàáà èëÿ ýåòìÿñèíè òàïøûðäû. Àçàäû èñÿ åâëÿðèíÿ ãÿäÿð þçö þòö-
____________
ðÿúÿéèíè áèëäèðäè. Àðàáàäàí äöøöðêÿí Àçàä òàïøûðäû êè, éåøèêëÿðè ìþù-
êÿì éåðäÿ ýèçëÿòñèíëÿð.
449
 Àðàç ýöëÿ-ýöëÿ:
– Õàòèðúÿì îë, î õöñóñäà òÿäáèð ýþðöëìöø, åùòèéàòëû éåðëÿð ùàçûðëàí-
ìûøäûð, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Õóäàùàôèçëÿøèá àéðûëäûëàð.
Àðàáà ìÿäÿíëÿðèí è÷èíäÿí êå÷èðäè. Àðàáèð áóðóãëàðûí àðàñûíäàí èêè-
ö÷ ñèëàùëû àäàì ÷ûõûá îíëàðû ãàðøûëàéûð, éîëëàðûí ãîðõóñóç îëäóüóíó ñþé-
ëÿéèá, àðàáàíû î áèðè ãàðîâóë ìÿíòÿãÿñèíÿ ãÿäÿð þòöðöðäö.
Áèð àç ñîíðà àðàáà áèðìÿðòÿáÿëè êè÷èê áèð åâèí ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
Áó ôÿùëÿ Èâàíîâóí åâè èäè. Èëê õîðóç áàíû áàøëàìûø, ùàâà éàâàø-éàâàø
àüàðûðäû...
Àçàä Ùÿøòÿðõàí ñÿôÿðèíäÿí ãàéûòäûãäàí ñîíðà òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè
äàùà äà úàíëàíäû. Òÿáëèüàòû ýåíèøëÿíäèðìÿê, òÿøêèëàò öçâëÿðèíè ãàáàãúûë
ôÿùëÿëÿð ùåñàáûíà àðòûðìàã ö÷öí áèð ñûðà òÿäáèðëÿð ýþðöëäö. Áó ìÿãñÿä-
ëÿ Àçàä óçàã, éàõûí ãÿçàëàðà ýåäèð, êÿíäëÿðäÿ þçÿêëÿð òÿøêèë åäèðäè.
Ýèçëè òÿøêèëàò èøëÿðèíäÿ ôÿàë ÷àëûøìàã, íöìàéèø âÿ òÿòèëëÿðäÿ èøòèðàê
åòìÿê, èíãèëàá ðÿùáÿðëÿðèíèí îäëó íèòãëÿðèíè åøèòìÿê íÿòèúÿñèíäÿ Àðàç
ìÿòèí áèð áîëøåâèê îëìóøäó. Î èíäè ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí ýþñòÿðèøè èëÿ
òÿùêèì îëóíäóüó ôÿùëÿ äÿðíÿêëÿðèíäÿ ÷àëûøûð, éåðè ýÿëäèêäÿ íàòèãëÿðèí
÷ûõûøëàðûíäà åøèòäèêëÿðèíäÿí øèðèí-øèðèí äàíûøûðäû.
Áó èëëÿð Áàêû Êîìèòÿñè ïàðòèéàíûí ìþùêÿì âÿ åòèáàðëû áèð ãàëàñûíà
÷åâðèëìèøäè. Áîëøåâèêëÿðèí ýåòäèêúÿ àðòàí íöôóçó, ôÿùëÿ òÿøêèëàòëàðûíûí
ìþùêÿìëÿíìÿñè âÿ ýåíèøëÿíìÿñè Áàêûäà ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíû, éåð-
ëè íåôò ñàùèáêàðëàðûíû ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí è÷èíäÿ áóðàõìûøäû. Îäóð êè, îí-
ëàð èðòèúà ãöââÿëÿðèíÿ àðõàëàíàðàã, èíãèëàá÷ûëàðà äèâàí òóòóð, íöìàéèø
âÿ òÿòèëëÿðè àìàíñûçúàñûíà éàòûðûð, ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíûí ÿçÿìÿòè ãàðøûñûíäà
ñàðñûëàí ÷àðèçìè áèð àç äà éàøàòìàã ö÷öí ùÿð áèð úèíàéÿòÿ ÿë àòûðäûëàð.
Úÿçà òÿäáèðëÿðè, òÿãèá âÿ ùÿáñëÿð ôÿùëÿëÿðèí ãÿçÿáèíè äàùà äà àðòûðûðäû.
Áàêû ôÿùëÿëÿðèíèí ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûø Õàíëàð Ñÿôÿðÿëèéåâèí þëäö-
ðöëìÿñè õÿáÿðè èñÿ ÿñàðÿò âÿ çöëì àëòûíäà ÿçèëÿí êöòëÿëÿðèí ìöòëÿ-
ãèééÿòÿ íèôðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Áàêûíûí áöòöí ðàéîíëàðûíäà áó ãàíëû
úèíàéÿòÿ úàâàá îëàðàã, òÿòèëëÿð êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàäû. Õàíëàðûí äÿôíè èñÿ
ãöäðÿòëè õàëã íöìàéèøèíÿ ÷åâðèëäè.
Õàíëàðûí þëäöðöëìÿñè õÿáÿðèíè åøèäÿí êèìè Àçàä òÿøêèëàò öçâëÿðèíèí
òÿúèëè èúëàñûíû ÷àüûðäû. Èúëàñäà Õàíëàðûí äÿôíèíäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Àçàä
âÿ Âàíéàíûí ðÿùáÿðëèê åäÿúÿéè 30 íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð íöìàéÿíäÿ ùåéÿ-
òè àéðûëäû. Ùþêóìÿòèí áó ãàíëû òÿäáèðèíÿ úàâàá îëàðàã Ñóðàõàíûäà äà
ýåíèø òÿòèë êå÷èðèëìÿñè ãÿðàðà àëûíäû. Ïàðòèéà òÿøêèëàòû áó òÿòèëÿ Àðàçûí áàø-
____________
÷ûëûã åòìÿñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðäö. Òÿøêèëàò òÿòèëÿ ùàçûðëûãëû ýÿëìÿê, ÿëäÿ îëàí
ñèëàùëàðû èíàíûëìûø ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà ïàéëàìàã ùàããûíäà äà ýþñòÿðèø âåðäè.
450
 Ñóðàõàíû ìÿäÿíëÿðèíäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿëÿð ñÿùÿð òåçäÿí èøè àòûá áèð
ýöí ÿââÿë òÿéèí åäèëìèø éåðÿ éûüûøìûøäûëàð. Áÿçèëÿðèíèí ÿëèíäÿ ñèëàù
ïàðëàéûðäû. Ùàìûäàí ÿââÿë ýÿëìèø Àðàç úÿëä îðàéà-áóðàéà éöéöðÿðÿê
ýþñòÿðèøëÿð âåðèð, òÿòèëèí ìöòÿøÿêêèë êå÷ìÿñè ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöðäö.
ßëëÿðäÿ ñÿùÿð íÿñèìèíèí àñòà-àñòà ÿñäèðäèéè øöàðëàðäà: “Õàíëàðûí ãàòèë-
ëÿðèíÿ þëöì!”, “Ðÿää îëñóí ìöòëÿãèééÿò!” ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Áèð àç ñîíðà Àðàçûí õöñóñè èøàðÿñè èëÿ äÿíèç êèìè äàëüàëàíàí èíñàí
êöòëÿñè ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Òÿòèë÷èëÿð “Èíòåðíàñèîíàë” îõóéà-îõóéà éàðû
ïàë÷ûã, éàðû äàøëû øîñå èëÿ èðÿëèëÿéèá, íåôò áóðóãëàðû àðàñûíäà éåðëÿøÿí
áþéöê áèð ìåéäàí÷àéà òîïëàíäûëàð. Áóðà ñàðû ýèëëÿ þðòöëìöø, ãàðà íåôò
÷óõóðëàðû èëÿ äîëó áèð ñàùÿ èäè. Íåôò ñàùèáêàðëàðûíûí êîíòîðëàðû äà ÿñà-
ñÿí áó àðàäà èäè.
×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Àðàç ôÿùëÿëÿðèí þçëÿðè èëÿ ýÿòèðäèéè êöðñöíöí öñ-
òöíäÿ ýþðöíäö. Ôÿùëÿëÿð îíó áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàéûðäûëàð. Àðàçûí ýóð
ñÿñè åøèäèëäèêäÿ ùÿð éåðÿ äÿðèí áèð ñöêóò ÷þêäö. Àðàç Õàíëàð Ñÿôÿðÿëè-
éåâèí âÿùøèúÿñèíÿ þëäöðöëìÿñèíÿ åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã Ñóðàõàíû ôÿù-
ëÿëÿðèíèí êå÷èðäèêëÿðè ìèòèíãè à÷ûã åëàí åòäè. Èëê ñþç ôÿùëÿ Èâàíîâà âåðèë-
äè. Èâàíîâóí êöðñöäÿ ýþðöíìÿñèíè ôÿùëÿëÿð àëãûøëà ãàðøûëàäûëàð. Èâàíîâ
öçöíÿ òþêöëìöø ñàðû ñà÷ëàðûíû ÿëè èëÿ éóõàðû ãàëäûðàðàã, ãÿçÿá âÿ íèôðÿò-
ëÿ äîëó áèð ñÿñëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû. Î, ôÿùëÿëÿðèí éàõûí äîñòó Õàíëàðû
þëäöðÿíëÿðÿ, áó úèíàéÿòè òÿøêèë åäÿíëÿðÿ íèôðÿòëÿð éàüäûðàðàã, íèòãèíèí
ñîíóíäà áöòöí ôÿùëÿëÿðè áèðëÿøìÿéÿ, çöëì âÿ ÿñàðÿò äöíéàñûíû éûõìà-
üà ÷àüûðûá äåäè:
– Éîëäàøëàð, áèç Áàêû ïðîëåòàðëàðû, èñòèñìàð÷ûëàðëà ìöáàðèçÿäÿ ùÿëàê
îëàí äîñòëàðûìûçûí õàòèðÿñèíè ùÿìèøÿ ÿçèç òóòìàëû, éàääà ñàõëàìàëûéûã.
Ñåâèìëè Õàíëàðûí õàòèðÿñè ùÿìèøÿ öðÿéèìèçäÿ éàøàéàúàãäûð. Õàíëàðûí
ãàòèëëÿðèíÿ þëöì!
Íàòèãèí ñîí ñþçëÿðè òÿòèë÷èëÿð àðàñûíäà áîìáà êèìè ïàðòëàäû. Àëãûø
ñÿñëÿðè ýþéëÿðÿ óúàëäû. Èâàíîâäàí ñîíðà äàùà áèð íå÷ÿ ôÿùëÿ ÷ûõûø åòäè.
Ìèòèíã àäè ãàéäà öçðÿ äàâàì åäèðäè. Ýþðäöéö òÿäáèðëÿðèí éàõøû áÿùðÿ-
ëÿð âåðäèéè Àðàçû ÷îõ ñåâèíäèðäè. Èíäè ñîí ñþç äåéèá ìèòèíãè áàüëàìàã,
òÿòèëè äàâàì åòäèðìÿê ëàçûì èäè. Ñîí íàòèã íèòãèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà
Àðàç êöðñöéÿ ãàëõàðàã, äàíûøìàã èñòÿéèðêÿí ôÿùëÿëÿðäÿí áèðè îíóí áî-
çàðìûø øàëâàðûíäàí òóòóá äàðòà-äàðòà:
– Àðàç, Àðàç áóðäà áèð ãàäûí ñÿíè àõòàðûð, – äåéÿ Àðàçû ñàõëàäû.
Àðàç ãàí-òÿð è÷èíäÿ îíà äîüðó ýÿëÿí ãàäûíû ýþðäö. Äÿðùàë êöðñöäÿí
____________
äöøäö. Ãàäûí òÿëÿñèê Àðàçà éàõûíëàøàðàã:
– Áó òÿòèë÷èëÿðÿ ñèçìè ðÿùáÿðëèê åäèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
451
 Àðàç:
– Éîõ, áó òÿòèëè ôÿùëÿëÿðèí þçëÿðè òÿøêèë åäèá, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
– Åëÿ èñÿ òåç äàüûëìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì. Òÿòèëè äàüûòìàã ö÷öí ñè-
ëàùëû äÿñòÿëÿð ýÿëèð.
Õÿáÿðäàðëûã ö÷öí ýÿëÿí ãàäûí Òàíéà èäè. Î, çîð-ýöúëÿ áîéíóíà
ãîéóëàí úàñóñëóã âÿçèôÿñèíÿ äÿðèí áèð íèôðÿò áÿñëÿéèðäè. Îíóí áöòöí ôÿ-
ëàêÿòëÿðèíÿ ñÿáÿá îëàí áèð äþâëÿòèí õåéðèíÿ ÷àëûøìàã, éöêñÿê ÿìÿëëÿð
óüðóíäà ìöáàðèçÿ åäÿí ôÿùëÿëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã, îíëàðà òÿëÿ
ãóðìàã Òàíéàéà ìÿíÿâè áèð ÿçàá âåðèðäè. Îäóð êè, î áó âÿçèôÿéÿ ãÿ-
áóë åäèëÿí ýöíäÿí ôÿùëÿëÿðÿ éàõûíëàøìàüû, îíëàðà êþìÿê åòìÿéè ãÿðà-
ðà àëìûøäû. Ëàêèí áóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èäè. Îíà ùå÷ êèì
èíàíìàçäû. Áóíà ýþðÿ Òàíéà þç èøè èëÿ èíãèëàá÷ûëàðà êþìÿê åòìÿéÿ ÷à-
ëûøûð, îíëàðà ñàäèã âÿ äîñò îëäóüóíó ñöáóò åòìÿê ö÷öí ôöðñÿò àõòàðûðäû.
Æàíäàðì èäàðÿñèíèí ðÿèñè îíó ÷àüûðûá Ñóðàõàíûäà ùàçûðëàíàí òÿòèëè áîü-
ìàã ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ïîëèñ äÿñòÿëÿðè èëÿ ýåòìÿéè òàïøûðàíäà Òàíéà þç
ôÿäàêàðëûüûíû àíúàã èíäè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿúÿéèíè äöøöíöá, þçöíö øÿ-
ùÿðäÿí òåç áóðà éåòèðìèøäè.
Î, òÿòèëè áîüìàã ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ïîëèñëÿðèí ñàéûíû âÿ äþéöø ïëàí-
ëàðûíû Àðàçà ÿòðàôëû äàíûøäû. Îíóí äåäèéè ñþçëÿð î ãÿäÿð ñÿìèìè âÿ öðÿê
÷ûðïûíòûñû èëÿ ñþéëÿìèøäè êè, îíà èíàíìàìàã ìöìêöí äåéèëäè. Àðàç áó
ñàäÿ, ëàêèí úÿñàðÿòëè ãàäûíà òÿøÿêêöð åäèá, îíóí ÿëèíè áÿðê-áÿðê ñûõà-
ðàã, éåíèäÿí êöðñöéÿ ãàëõäû. Îíóí êöðñöäÿ ýþðöíìÿñè èëÿ ÿòðàôà äÿðèí áèð
ñöêóò ÷þêäö. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Àðàçûí ÿçÿìÿòëÿ ýóðëàéàí ñÿñè åøèäèëäè:
– Éîëäàøëàð! ×àð ãóëäóðëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿçèç äîñòóìóç Õàíëàðûí þë-
äöðöëìÿñè áèç ôÿùëÿëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã êÿäÿðëÿíäèðìÿêëÿ áÿðàáÿð
ìöòëÿãèééÿòÿ ãàðøû ãÿçÿáèìèçè áèð ãàò äà àðòûðäû. Áèç èíäè þç ìöáàðèçÿ-
ìèçè ìÿðäëèêëÿ äàâàì åòäèðìÿëèéèê. Ùå÷ áèð ùÿäÿ, òÿùëöêÿ áèçè ãîðõóò-
ìàìàëûäûð. ×àðèçì Õàíëàð êèìè îüóëëàðû àðàäàí ÷ûõàðìàãëà ñûðàëàðûìûçû
çÿèôëÿòìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí î áó àðçóñóíà ÷àòà áèëìÿéÿúÿêäèð!
Àðàç ãÿçÿá âÿ ùÿéÿúàíûíû ùå÷ úöðÿ ñþíäöðÿ áèëìèðäè. Òàíéàíûí
âåðäèéè õÿáÿð èñÿ îíó ãîðõìàç áèð Àñëàíà äþíäÿðìèøäè. Áåëÿ áèð ðóùäà
äà î ùÿðàðÿòëè íèòãèíÿ äàâàì åäèðäè.
– ßçèç äîñòëàð! Åëÿ áó ñààò àëäûüûì ìÿëóìàòà ýþðÿ éåðëè ùþêöìÿò
òÿòèëè éàòûðìàã ö÷öí áóðà ñèëàùëû äÿñòÿëÿð ýþíäÿðìèøäèð. Îíëàð òÿòèë÷èëÿ-
ðÿ äèâàí òóòìàüà ÷àëûøàúàãëàð. Áèç ùþêóìÿòèí áó ãàíëû òÿäáèðèíÿ þç ýö-
úöìöçëÿ, ãöââÿìèçëÿ úàâàá âåðìÿëèéèê.
____________
Òÿòèë÷èëÿð:
– Äîüðóäóð! Äîüðóäóð! – äåéÿ ãûøãûðäûëàð.
452
 – Áèç þç ýöúöìöçö ýþñòÿðìÿëèéèê. Áèç, áó èíñàí äöøìÿíëÿðèíÿ áèë-
äèðìÿëèéèê êè, Õàíëàð êèìè äîñòëàðûìûçû þëäöðìÿê îíëàðà óúóç áàøà ýÿë-
ìÿéÿúÿêäèð.
Àðàç ñîí ñþçëÿðèíè äåéèá éåíèúÿ ãóðòàðìûøäû êè, øîññå éîëó èëÿ èðÿ-
ëèëÿéÿí ïîëèñ äÿñòÿëÿðè ýþðöíäö. Îíëàðûí àðàñûíäà ñèëàùëû ñîëäàòëàð äà
íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Îíëàð áèðáàø ìèòèíãèí òîïëàíäûüû éåðÿ äîüðó èðÿëèëÿéèð-
äèëÿð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ òÿòèë÷èëÿðÿ öðÿê-äèðÿê âåðìÿê, òÿòèëè äàâàì
åòäèðìÿê ëàçûì èäè. Áöòöí òÿòèë÷èëÿðèí íÿçÿðëÿðè ýÿëÿí ïîëèñ äÿñòÿëÿðèíÿ
äèêèëäèéè áèð âàõòäà éåíèäÿí Àðàçûí ýóð ñÿñè åøèäèëäè:
– Éîëäàøëàð, òÿòèëèìèç äàâàì åäèð, àòÿøÿ àòÿøëÿ úàâàá âåðÿúÿéèê!
Áþéöê èðàäÿ âÿ èíàìëà äåéèëìèø áó ñþçëÿð ôÿùëÿëÿðè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðäè.
Ïîëèñ äÿñòÿñèíèí éàõûíëàøìàñû èëÿ ÿòðàôû àòÿø ñÿñëÿðèíèí áöðöìÿñè áèð
îëäó. Áó, ôÿùëÿëÿðè ãîðõóòìàã ö÷öí åäèëÿí èëê òÿøÿááöñ èäè. Òÿòèë÷èëÿð
èñÿ þç éåðëÿðèíäÿí áèð àääûì äà ýåðè ÷ÿêèëìÿäèëÿð. ßêñèíÿ, àòÿøÿ àòÿøëÿ
úàâàá âåðäèëÿð. Ôÿùëÿëÿðèí ñèëàùëû îëäóüóíó ýþðÿí ïîëèñëÿð äÿðùàë äàüû-
ëûøûá ÿòðàôà ñÿïÿëÿíäèëÿð. Àòûøìà ãûçûøûá ýåòäèêúÿ äàùà äà øèääÿòëÿíäè.
Àðàç ÿëèíäÿ ñèëàù òÿòèë÷èëÿðÿ ýþñòÿðèøëÿð âåðèð, äöøìÿíèí ñûõ éåðëÿøäèéè
éåðëÿðè àòÿøÿ òóòäóðóðäó. Òÿòèë÷èëÿð áþéöê úÿñàðÿò âÿ ìÿòàíÿò ýþñòÿðèð-
äèëÿð. Îíëàðû äàüûòìàã ìÿãñÿäè èëÿ ýÿëÿí ïîëèñëÿð èíäè þçëÿðèíè ìöäà-
ôèÿ åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóëàð. Äöøìÿíèí çÿèôëÿäèéèíè ýþðÿí Àðàç óúà
ñÿñëÿ ùöúóìà êå÷ìÿê ùàããûíäà ÿìð âåðäè. Ëàêèí ïîëèñëÿð ö÷öí ýÿëÿí
êþìÿê âÿçèééÿòè äÿéèøäè. Òÿòèë÷èëÿðèí öñòöíÿ ýöëëÿ éàüûø êèìè éàüìà-
üà áàøëàäû. Âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã, òÿëÿôàòà éîë âåðìÿìÿê ëàçûì èäè.
Àðàç äÿðùàë àòÿøè äàéàíäûðìàã ùàããûíäà ÿìð âåðäè. Áóíà áàõûá ãàðøû
òÿðÿô äÿ àòÿøè êÿñäè. Áèð àíäà ÿëè ñèëàùëû ïîëèñ âÿ ñîëäàòëàð ôÿùëÿëÿðèí
àðàñûíà ñîõóëóá òÿòèë÷èëÿðè äàüûòìàüà áàøëàäûëàð. Ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿí
ôÿùëÿëÿð ùÿáñ îëóíäó...

ÛÛ

Ìèøà õÿôèééÿ êèìè èôøà åäèëäèêäÿí âÿ æàíäàðì èäàðÿñèíäÿí òþùìÿò

àëäûãäàí ñîíðà äÿìèðéîë æàíäàðì èäàðÿñèíäÿ ÷àëûøûðäû. Î, ñÿùâëÿðèíè
äöçÿëòìÿê, ÿââÿëêè åòèáàðûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäè èëÿ ÿëâåðèøëè áèð âÿçè-
ôÿ ñå÷ìèøäè. Âàãîíëàðäàí ìèíèêëÿðèí øåéëÿðèíè äàøûéûðäû.
____________
Ìèøàíûí âàüçàëäà èøëÿìÿñè èíãèëàá÷û ôÿùëÿëÿðèí øÿùÿðäÿí ìÿäÿíÿ,
ìÿäÿíäÿí øÿùÿðÿ ýÿëèá-ýåòìÿëÿðèíÿ áþéöê ÿíýÿë òþðÿäèðäè; ÷öíêè î
453
ùàìûíû òàíûéûðäû. Ìèøà îíëàðûí øÿùÿðÿ íÿ ö÷öí ýÿëäèêëÿðèíè áèëäèéèíäÿí
ôÿùëÿëÿð òÿãèá åäèëìÿêäÿí ãîðõóðäóëàð.
Ìèøà ùàìáàëëûã âÿçèôÿñèíäÿ äÿìèðéîë æàíäàðì èäàðÿñèíÿ àç êþìÿê
ýþñòÿðìèðäè. Æàíäàðì èäàðÿñèíèí ìöäèðè Ìèøàíûí õÿôèééÿëèéÿ áþéöê èñ-
òåäàäû îëäóüóíó ýþðöá îíà éàõûíäàí ùþðìÿò åäèð, ùÿòòà îíó áèð íå÷ÿ
äÿôÿ ìöùöì èø ö÷öí þç åâèíÿ ýþíäÿðìèøäè. Øÿôãÿò áàúûñû Äóñéà èëÿ
îðàäà òàíûø îëäó. Äóñéàíûí ãîúà àíàñû Ìàøà æàíäàðì ìöäèðèíèí óøàã-
ëàðûíà äàéÿëèê åäèðäè. Óøàãëàðà éàõøû úàí éàíäûðäûüûíäàí ùÿéÿòäÿ, àøà-
üû ãàòäà îíà áèð îòàã âåðìèøäèëÿð. Ìàøà þç äóë ãûçû Äóñéà èëÿ îðàäà éà-
øàéûðäû. Äóñéà àç ñàâàäëû îëäóüóíà áàõìàéàðàã ìöäèðèí âàñèòÿñè èëÿ
õÿñòÿõàíàäà øÿôãÿò áàúûñû âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøûðäû. Îòóç áåø éàøûíäà äóë
áèð ãàäûí èäè. Ìèøà 48 éàøûíäà îëäóüó ùàëäà áó âàõòà ãÿäÿð åâëÿíìÿ-
ìèøäè. Ìàøàíûí áó àèëÿäÿ áþéöê ùþðìÿòè îëäóüóíó áèëäèéèíäÿí Äóñéà
èëÿ åâëÿíìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Àðàáèð Ìàøàíûí åâèíÿ ýÿëèð, Äóñéà èëÿ ýþ-
ðöøöð, äàíûøûð, îíó êèíîéà, ýÿçìÿéÿ àïàðûð, þçöíö îíà ñåâäèðìÿéÿ âÿ
áó âàñèòÿ èëÿ éåíÿ õÿôèééÿëèêäÿ ÿââÿëêè åòèáàðûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøûðäû.
Áèð ýöí ìèíèêëÿð ñàëîíäà îòóðóá Òèôëèñ ãàòàðûíû ýþçëÿéèðäè. Ìèøà ñàëî-
íà ýèðäè. Ñòîë áàøûíäà, óçóí ñêàìéàëàðäà îòóðàí ìèíèêëÿðè áèð-áèð ýþçäÿí
êå÷èðäè. Êöíúäÿêè ñòîëóí ÿòðàôûíäà èêè íÿôÿð îòóðóá ãÿëéàíàëòû åäèðäè. Ñòîë
öñòöíäÿ áèð øöøÿ øÿðàá, áèøìèø áàëûã âÿ ÷þðÿê âàðäû. Îíëàð éàâàøéàâàø äà-
íûøûð, ãÿäÿùëÿðè áèð-áèðèíÿ âóðóá è÷èðäèëÿð. Áó ñèìàëàð òàíûø ýÿëäèéèíäÿí
Ìèøà ãàïû àüçûíäà äóðóá îíëàðûí áöòöí ùÿðÿêÿòèíè ýþçäÿí êå÷èðèðäè. Îíëàð
ìÿøüóë îëäóãëàðûíäàí Ìèøàíû ýþðìöðäöëÿð. Ìèøà îíëàðäàí àíúàã áèðèíè
òàíûéà áèëäè. Áó òÿøêèëàòûí ôÿàë öçâëÿðèíäÿí îëàí Ãðèãîð èäè. Ìèøà ñòîëóí àë-
òûíäà èêè áþéöê ÷àìàäàíû ýþðäöéö çàìàí îíëàðûí Òèôëèñÿ, éàõóä êÿíäëÿðÿ
ìöùöì ñèéàñè èø ö÷öí ýåòäèêëÿðèíè éÿãèí åòäè. ßùâàëàòû æàíäàðì ìöäèðèíÿ
õÿáÿð âåðäè. Ìöäèð îíëàðû éîõëàìàã ö÷öí èêè íÿôÿð àýåíò ýþíäÿðäè.
Àýåíòëÿð îíëàðà éàíàøûá ùàðà ýåòäèêëÿðèíè ñîðóøäó, áèëåòëÿðèíè àëûá áàõäû.
Ùÿð èêè áèëåò Éåâëàõ ñòàíñèéàñûíû àëûíìûøäû. Àýåíòëÿð ÷àìàäàíëàðûí à÷ûë-
ìàñûíû òÿëÿá åòäèëÿð. Îíëàð à÷ìàã èñòÿìÿäèêëÿðèíäÿí, ùÿð èêèñèíè æàíäàðì
èäàðÿñèíÿ ýÿòèðäèëÿð. ×àìàäàíëàð à÷ûëäû, ÷àï îëìóø ìöõòÿëèô èíòèáàùíàìÿ-
ëÿð ÷ûõäû. Ùÿð èêèñè äÿðùàë ùÿáñõàíàéà ýþíäÿðèëäè.
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Ìèøàíûí åòèáàðû îëäóãúà àðòäû. Áèð ýöí ìöäèð
îíó þç êàáèíåòèíÿ ÷àüûðûá ôÿùëÿ íöìàéèøëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí
ùÿð ïîëèñ äàèðÿñèíäÿ áèð òàëàí äÿñòÿñè òÿøêèë åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè ñþé-
ëÿäè. Áåøèíúè ïîëèñ äàèðÿñèíäÿ òàëàí äÿñòÿñè òÿøêèë åòìÿéè îíà òàïøûðäû.
____________
Ìèøà áó òÿêëèôè ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Òàëàí äÿñòÿëÿðè ùàçûðëàí-
äûãäàí ñîíðà ìöÿééÿí åäèëìèø ýöíäÿ äÿñòÿëÿð ÿëëÿðèíäÿ ëèíý, áàëòà âÿ
454
êÿëáÿòèí êèìè àëÿòëÿð, øÿùÿðÿ éàéûëûá äöêàí âÿ ìàüàçàëàðû äàüûòìàüà
áàøëàäûëàð. Ñèëàùñûç äöêàí÷û âÿ ìàüàçà÷ûëàð òàëàí÷ûëàðû ýþðöíúÿ ãà÷ûá
úàíûíû ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäû. Òàëàí÷ûëàð ÿââÿëúÿ êàññàíû, ñîíðà äà ýöúö
÷àòäûüû, ãîëòóüó òóòäóüó ãÿäÿð ìàëëàðû ýþòöðöá ýåäèðäèëÿð. Ìèøà áó òà-
ëàíäàí âàðëàíìûøäû.
Àðàçû õÿñòÿõàíàäàí àïàðäûãäàí ñîíðà äîêòîð Äóñéàéà ãàðøû äÿðèí
áèð íèôðÿò áÿñëÿéèð, îíóí áàúàðûãñûçëûüûíû âÿ øÿôãÿò áàúûëûüûíà ëàéèã îë-
ìàäûüûíû ùÿð ýöí öçöíÿ âóðóðäó. Äóñéà îíóí ôèêðèíè àíëàìûøäû. Áèð ýöí
äîêòîð äþðä éàøûíäà ñÿòÿëúÿì îëàí áèð óøàüû õàðäàë ñóéóíà ñàëìàüû
òàïøûðìûøäû. Äóñéà áèð ãóòó õàðäàë îòóíó ñóéà òþêöá õÿñòÿ óøàüû âàí-
íàéà ñàëäû. Äîêòîð îíà ÷îõ èíàíìàäûüûíäàí ýÿëèá éîëóõäó. Îâóúó èëÿ
Ñóäàí ýþòöðöá äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà:
– Áóíà íÿ ãÿäÿð õàðäàë îòó òþêäöí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Äóñéà áàøûíû ãàëäûðìàéûá åòèíàñûç áèð òþâðëÿ:
– Èêè ãóòó – äåéÿ úàâàá âåðäè. Äîêòîð òÿêðàð ñîðóøäó:
– Íåúÿ òþêäöí?
Äóñéà áàøûíû ãàëäûðäû, ãåéçëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê:
– Áó íÿ ñóàëäûð? Õàðäàë îòóíó íåúÿ òþêöðëÿð? Ãóòóíóí àüçûíû à÷ûá
âàííàéà áîøàëòäûì âÿ ñóéóí è÷èíäÿ ÿðèòäèêäÿí ñîíðà óøàüû âàííàéà
ñàëäûì.
Äîêòîð àúûãëû-àúûãëû îíà áàõûá:
– Ôèêðèí òàëàí÷ûëàðëà ìÿøüóëäóð. Ñÿíäÿí øÿôãÿò áàúûñû îëìàç, ÷ûõàð
óøàüû âàííàäàí! Ñàäÿúÿ õàðäàë îòó âàííàñûíû áàúàðìàéàí øÿôãÿò áàúû-
ñû ìÿíÿ ëàçûì äåéèë! – äåéÿ ÷ûüûðäû.
Äóñéàíûí ýþçëÿðè éàøàðäû, àüëàéà-àüëàéà:
– Áèëìèðÿì, ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñîí çàìàíëàð ùÿð ýöí ìÿ-
íè íÿ ö÷öí òÿùãèð åäèðñÿí? – äåéÿ, óøàüû âàííàäàí ÷ûõàðòäû.
Äîêòîð Ìàðóñéàíû ÷àüûðäû:
– Àë, áó óøàüû, èñòè ñóäà éàõàëà, ýåéèíäèð, ñîíðà õàðäàë îòó âàííà-
ñûíäà ÷èìäèð – äåéÿ òàïøûðäû.
Öçöíö Äóñéàéà òóòóá:
– Ìÿí ñÿíèíëÿ èøëÿéÿ áèëìèðÿì. Ýåò, þçöíÿ áàøãà èø òàï! – äåäè.
Äóñéà î ýöí ýþçëÿðè éàøëàð è÷èíäÿ åâÿ ãàéûòäû. Òàõòûí öñòöíÿ óçàíûá
óøàã êèìè àüëàéûðäû. Àíàñû Ìàøà ÿùâàëàòû çîð-ýöú þéðÿíäèêäÿí ñîíðà:
– Àõìàüûí ãûçû, ìÿí äÿ äåéèðÿì, áó íÿ ö÷öí àüëàéûð. Î êèìäèð êè,
ñÿíè ãîâñóí. Àüàäàí ðèúà åäÿðÿì, ñÿíè éåíÿ þç éåðèíÿ òÿéèí åòäèðÿð,
____________
éàõóä îíäàí äà éàõøû èø òàïàð – äåéÿ íÿ ãÿäÿð òÿñÿëëè âåðäè, ãûç ñàêèò
îëìàäû. Ãûçûí áó ùàëû îíó ÷îõ äöøöíäöðöðäö. Àíà öðÿéè äàâàì åòìÿ-
455
éèá îíó ñàêèò åòìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð äöøöíäö. Íÿùàéÿò, Ìèøàíû ÷àüûð-
ìàãäàí áàøãà ÷àðÿ òàïìàäû. Ñîí çàìàíëàð Äóñéàíûí Ìèøàéà ãàðøû
ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíèí àðòäûüûíû áèëèðäè. Î áèðáàø ñòàíñèéàéà ýåòäè.
Ìèøàíû àõòàðûá òàïäûãäàí ñîíðà ÿùâàëàòû îíà äàíûøäû. Èøäÿí ñîíðà Äóñ-
éàíû ñàêèò åòìÿê ö÷öí îíëàðà ýÿëìÿñèíè òàïøûðäû.
Î ýöí ìöäèð ýöëÿðöçëÿ îíà áèð-èêè ìöùöì òàïøûðûã âåðìèøäè. Áó
òàïøûðûãëàð ýÿëÿúÿêäÿ æàíäàðì èäàðÿñèíäÿí àëà áèëÿúÿéè éåíè âÿçèôÿ èëÿ
áàüëû îëäóüóíäàí Ìèøà ñåâèíèð, ÿëè, àéàüû éåðÿ äÿéìèðäè. Ìàøàíûí äå-
äèêëÿðè èñÿ îíó öðÿêäÿí ñåâèíäèðèðäè. Äóñéà èëÿ åâëÿíìÿê ö÷öí áó, ÿí
ýþçÿë ôöðñÿò èäè. Èøèíè áèòèðÿð-áèòèðìÿç Ìàøàíûí åâèíÿ ýÿëäè. Äóñéà òàõ-
òûí öñòöíäÿ óçàíìûøäû. Ìèøà ãàïû àüçûíäàí è÷ÿðè ýèðìÿê ö÷öí èúàçÿ
àëäûüû çàìàí Äóñéà òàõòäàí ãàëõäû. Êÿäÿðëè áèð ñÿñëÿ:
– Ýÿëèíèç! – äåéÿ ÿçèëìèø ïàëòàðûíûí ãûðûøëàðûíû ÿëè èëÿ à÷ìàüà áàø-
ëàäû. Ìèøà è÷ÿðè ýèðèíúÿ îíóí ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíäÿ ñûõàðàã:
– Ñÿíÿ íÿ îëìóøäóð Äóñéà? Íÿ ö÷öí êÿäÿðëèñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Äóñéà ãûçàðìûø ýþçëÿðèíè ãàïàãëàðû è÷èíäÿ ýèçëÿéÿðÿê:
– Ùå÷ áèð øåé, – äåéÿ úàâàá âåðäè. Àíúàã îíóí ñîëüóí öçö, ãûçàð-
ìûø ýþçëÿðè äàõèëèíäÿêè êÿäÿðèíè à÷ûã ýþñòÿðèðäè. Ùÿð èêèñè êè÷èê ñòîë éà-
íûíäàêû ñêàìéàéà îòóðäó. Ìèøà ùàäèñÿíè áèëäèéè ùàëäà îíó ãûçûí þç
àüçûíäàí åøèòìÿê èñòÿéèðäè. Ãûç ÿùâàëàòû ãûñàúà îíà äàíûøàðêÿí öðÿéè
êþâðÿëèá ýþçëÿðè éàøàðäû. Ìèøà ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíóí ÿëèíè äî-
äàãëàðûíà ýþòöðöá þïäöêäÿí ñîíðà:
– Êÿäÿðëÿíìÿ ÿçèçèì, î øåéòàí ãûëûãëû äîêòîðóí öçöíäÿí ãóðòàðäû-
üûí ö÷öí ñåâèíìÿëèñÿí. Ñÿíÿ èøìè éîõäóð? Ìÿíÿ ãàëûðñà áèð ìöääÿò
ñÿíÿ ðàùàòëàíìàã ëàçûìäûð, – äåéÿ ìÿíàëû ýöëÿðÿê îíóí ÿëèíè òÿêðàð
äîäàãëàðûíà àïàðäû. Úèáèíäÿí áèð ãóòó øîêîëàä, èêè àïåëñèí ÷ûõàðûá ãûçûí
ãàáàüûíà ãîéäó. Áó çàìàí Ìàøà äà ýÿëìèøäè. Ìèøàíûí áó ñþçëÿðè öðÿ-
éèíÿ êÿðÿ éàüû êèìè éàéûëìûøäû. Ìÿìíóí âÿ øÿí áèð ñÿñëÿ ýöëÿ-ýöëÿ:
– Äóñéàíûí öðÿéèíäÿí áó êÿäÿðè òàìàìèëÿ ñèëìÿê ö÷öí õåéèð èøè
áàøëàìàã ëàçûìäûð! – äåäè. Ñîíðà ùÿð èêèñèíè ìÿìíóí áàõûøëàðëà ñöçÿ-
ðÿê ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö. Äóñéà ãàøëàðûíû ÷àòàðàã:
– Éîõ, ìÿí ùÿëÿ ùàçûð äåéèëÿì, – äåäè.
Ìèøà:
– ×îõ äàíûøìà, õåéèð èøè óçàòìàã éàõøû äåéèë, – äåäè. Ñîíðà àïåëñè-
íè ýþòöðöá ñîéà-ñîéà ÿëàâÿ åòäè:
– Áó ýåúÿ àüàäàí, õàíûìäàí èçèí àëàðàì. Éàõûí äîñòëàðà õÿáÿð âå-
____________
ðÿðÿì. Ñàáàù àõøàì êèëñÿéÿ ýåäèá íèêàù îõóòäóðàðñûíûç. Íÿäÿíñÿ ìÿ-
456
íèì äÿ öðÿéèì øÿíëèê âÿ òîé èñòÿéèð. ßëèìèçè, ãîëóìóçó áèð àç äà àòûá
òóòàðûã.
Ìèøà ñîéäóüó àïåëñèíè äèëèìëÿéèá îíëàðà ïàéëàäû.
Áèð ñààò ñîíðà Äóñéà Ìèøà èëÿ äàäëû-äàäëû ýöëöá äàíûøûðäû. Àõøàì
áÿðàáÿð êèíîéà ýåòäèëÿð. Ýåúÿ åâÿ äþíÿðêÿí Ìàøà îíëàðû ñåâèíúëÿ ãàð-
øûëàéàðàã:
– Àüàéà õåéèð èøèíèçè äåäèì. ×îõ ðàçû ãàëäû. “Ìèøà áèçèì àäàìäûð,
ýåòñèí” – äåäè. Ñàáàù àõøàì òîéó áàøëàéàðûã.
Ñåâèíäèéèíäÿí î ýåúÿ Ìèøàíûí ýþçëÿðèíÿ éóõó ýåòìÿäè. Ìàøà âàñèòÿ-
ñè èëÿ éöêñÿê âÿçèôÿ àëà áèëÿúÿéèíè äöøöíöð âÿ áó èøÿ öðÿêäÿí ñåâèíèðäè.
Ñÿùÿðè Ìèøà Äóñéà èëÿ êèëñÿéÿ ýåäèá íèêàù îõóòäóëàð. Òîé áàçàð ýö-
íö îëäóüóíäàí î ýåúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð äîñò-àøíàëàðëà éåéèá-è÷ìÿéÿ, ÷àëûá-
îéíàìàüà ìÿøüóë îëäóëàð. Áàçàð åðòÿñèíäÿí Ìèøà éåíèäÿí ôÿàëèééÿòÿ
áàøëàäû. Èíäè îíà èêè ýþç, èêè ãóëàã êèôàéÿò åòìèðäè. Èíñàíëàðûí ãÿëáèíÿ,
âèúäàíëàðûíà éîë òàïà áèëìÿê ö÷öí èêè ýþç, èêè ãóëàã äà ñàòûí àëìàã èñòÿ-
éèðäè. Î éåíÿ èñòÿäèéè êèìè ìöõòÿëèô ãèéàôÿëÿðÿ ýèðèð, áþéöê áèð èø à÷ìàã
ö÷öí ùÿð ôÿäàêàðëûüà ãàòëàíûðäû. Ýþçëÿðèíèí ðÿíýèíè äÿéèøìÿê ö÷öí ãàø-
ëàðûíà, êèðïèêëÿðèíÿ ñöðìÿ ÷ÿêèð, ñòàíñèéà ñàëîíëàðûíû, øöáùÿëÿíäèéè ìåé-
õàíàëàðû, ýåúÿ-ýöíäöç äîëàøûð, úèí êèìè èíñàíëàðûí ãóëàüûíà ýèðèð, “íÿ-
ùÿíýëÿðè äÿíèçèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ òóòìàã îëàð” – äåéÿ øÿùÿðèí òöíëöê éåð-
ëÿðèíäÿ îëàí éåðàëòû ãàðàíëûã ìåéõàíà âÿ ÷àéõàíàëàðà ãÿäÿð ñîõóëóðäó.
Áèð ýöí éåíÿ øÿùÿðèí ÿí ìÿøùóð ïàññàæûíûí àíáàðûíäà îëàí ìåéõàíà ãàð-
øûñûíäà äóðóá îâ àõòàðûðäû. Îíà øöáùÿëè ýÿëÿí áèð àäàìûí ìåéõàíàéà ýèð-
äèéèíè ýþðäö. Áèð ñàíèéÿ ñîíðà Ìèøà äà ùÿìèí ìåéõàíàéà ýèðäè. Ìåéõà-
íà óçóí, êîðèäîð êèìè áèð éåð èäè. Ùå÷ áèð òÿðÿôÿ ïÿíúÿðÿñè îëìàäûüûíäàí
ýåúÿ-ýöíäöç åëåêòðèê ëàìïàëàðû éàíûðäû. Áèð-áèðèíäÿí àðàëû äþðä àäàìëûã
ñòîëëàð ãîéóëìóøäó. Ñòîë áàøûíäà îòóðàí ìöøòÿðèëÿðèí öçö, ñèìàñû òàâàíà
áàüëàíìûø êè÷èê ëàìïàëàðûí ñàðûìòûë èøûüûíäà çîð-ýöú ñå÷èëèðäè. Àíúàã áó-
ôåòèí ÿòðàôû èøûã èäè. Ìèøà àü äþøëöê òóòìóø áóôåò÷èéÿ, îíóí éàíûíäà äó-
ðàí õèäìÿò÷èéÿ éàíàøûá ñèôàðèø âåðäèêäÿí ñîíðà, áöòöí ìöøòÿðèëÿðè àéäûí
ýþðÿ áèëÿúÿê áèð ñòîë éàíûíäàêû ñêàìéàéà îòóðäó. Ñòîë áàøûíäà îòóðàí
ìöøòÿðèëÿðè ëàìïàëàðûí ñàðûìòûë èøûüûíäà áèð-áèð ýþçäÿí êå÷èðòäè. Òÿãèá
åòäèéè àäàìû ýþðìÿäè. Äÿðèí áèð ùåéðÿò è÷èíäÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Î áó
òÿÿúúöáëö ùàäèñÿäÿí ùÿì ìàðàãëàíûð, ùÿì äÿ øöáùÿëÿíÿðÿê:
– Áóðàäà ìöùöì áèð ñèðð âàð, áó èøè à÷ìàã ëàçûìäûð, – äåäè. Áó ùà-
____________
äèñÿ îíó î ãÿäÿð ìÿøüóë åòìèøäè êè, ñèôàðèø âåðäèéèíè óíóòìóøäó. Áó èøè
à÷ìàã, áó ñèððè òàïìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö. Õÿéàëûíäàí êå÷ÿí
457
ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð Ìèøàíû ðàùàòñûç åäèðäè. Èñòÿð-èñòÿìÿç ÿëèíè éåìÿéÿ
óçàòäû. Ñåëéîäêà áàëûüûíûí ãàáûüûíû èêè ÿëè èëÿ ñîéóá àòäûãäàí ñîíðà àú-
ýþçúÿñèíÿ éåìÿéÿ ìÿøüóë îëäó. Î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ éåéèðäè êè, îíóí
éåéèøèíÿ áóòöí ìöøòÿðèëÿð, áóôåò÷è âÿ õèäìÿò÷è ýþç àëòûíäàí áàõûá ýö-
ëöðäöëÿð. Éåìÿéè áèòèðèíúÿ ìåéõàíàäàí ÷ûõäû. Ýåúÿéàðûñûíà ãÿäÿð
ìåéõàíàéà ýåäÿí àäàìëàðûí êåøèéèíè ÷ÿêäè. Àíúàã ìåéõàíà ãàïûñûí-
äàí ýèðèá ýþçäÿí èòÿí àäàìû ýþðÿ áèëìÿäè. Î ýåúÿ îõó äàøà äÿéìèø îâ-
÷ó êèìè êîð-ïåøìàí åâÿ ãàéûòäû.
Ìèøà áó ñèððè à÷ìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Ö÷ ýöí-ö÷ ýåúÿ ùàìàí ìåé-
õàíàíûí ÿòðàôûíäà ñÿðñÿðè êèìè äîëàøäûñà, àõòàðäûüû àäàìû ýþðÿ áèëìÿäè.
Àúûüûíäàí äèë-äîäàüûíû ýÿìèðèð, õÿôèééÿëèê èøëÿðèíäÿêè ìÿùàðÿòñèçëèéè-
íÿ ëÿíÿòëÿð éàüäûðûðäû. Áó ö÷ ýöí è÷ÿðèñèíäÿêè éîðüóíëóã âÿ è÷èíäÿêè
ùÿéÿúàíäàí îíäà ñèð-ñèôÿò ãàëìàìûøäû. Ðÿíýè ó÷ìóø, íÿøÿñè ãà÷ìûøäû.
Îíóí áó ùàëûíû ýþðÿí Äóñéà:
– Ñÿíÿ íÿ îëìóøäóð, õÿñòÿñÿí, íÿäèð? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó.
Ìèøà Äóñéàíûí ôèêðèíè àçäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ õÿñòÿ îëäóüóíó ñþéëÿäè.
Ñÿùÿð òåçäÿí ãàëõûá Ìèøà éåíÿ øöáùÿëè àäàìû òàïìàã ìÿãñÿäè èëÿ
ùàìàí ìåéõàíàéà ýåòäè. Áó äÿôÿ î, äèëÿí÷è ïàëòàðû ýåéèíìèøäè. Áöòöí
ýöíö ýþçëÿäè, ùàìàí àäàìû ýþðÿ áèëìÿäè. Ýåúÿ ñààò 12 ðàäÿëÿðè èäè.
Ìèøà åâÿ ãàéûòìàã èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí ùàìàí àäàìûí ñöðÿòëÿ ìåéõà-
íàéà ýèðäèéèíè ýþðäö. Äÿðùàë þçöíö ìåéõàíàéà ñàëäû, ñÿðõîøëàðà ìÿõ-
ñóñ áèð ÿäà èëÿ:
– Ìÿðùÿìÿòëè èíñàíëàð, ìÿíèì áèð ãÿäÿù àðàüà åùòèéàúûì âàð. Êèì
ìÿíèì åùòèéàúûìû òÿìèí åäÿ áèëÿð? – äåéÿ îíà éàíàøäû. Àäàì øöáùÿ-
ëè íÿçÿðëÿ Ìèøàíûí ñÿðõîø äèëÿí÷è ãèéàôÿñèíÿ, áóëàøûã ýþçëÿðèíÿ, öçö-
íöí ñïèðòäÿí éàíìûø äÿðèñèíÿ äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà îíóí àäè áèð
ñÿôèë îëäóüóíó ýþðöá, îâúóíà áèð àááàñû ãîéóá: – ýåò, áóôåòäÿí àë” –
äåäè. Ìèøà ðàçûëûã åäèá äÿëè êèìè êîðèäîðäàêû áóôåòÿ òÿðÿô ýåòäè. Ôÿãÿò
î àäàìûí è÷ÿðè ýèðìÿäèéèíè ýþðöíúÿ, ãàïû àüçûíäà áèð ñàíèéÿ äàéàíäûã-
äàí ñîíðà òåç ýåðè äþíäö. Î àäàìû ýþðìÿäè. Î, êö÷ÿ ãàïûñû èëÿ áóôåò
ãàïûñû àðàñûíäà éîõ îëäó. “Îíó áóðàäà àõòàðìàã ëàçûìäûð!”– äåäè. Ùÿð
òÿðÿôÿ äèããÿòëÿ áàõäû, íÿ áèð òÿðÿôÿ ýåäèëÿúÿê áèð éåð, íÿ äÿ à÷ûëàúàã
áèð ãàïû âàðäû. Îäóð êè, ÿëè èëÿ äèâàðëàðû éàâàø-éàâàø âóðìàüà áàøëàäû.
Î áèð äÿ ÿëèíè äèâàðà éàâàøúà âóðàðêÿí, äèâàð áàøãà úöð ñÿñëÿíäè. Ìè-
øàíûí ãÿëáèíäÿ öìèä äîüäó. Ýþçëÿðè ñåâèíúäÿí ïàðëàäû, ÿëèíè äèâàðà áèð
____________
äÿ âóðäó. Äèâàðûí àðõàñû áîø îëäóüóíó éÿãèí åòäè. Èêè ÿëè èëÿ äèâàðû áö-
òöí ãöââÿòè èëÿ èòÿëÿäè: áèðäÿí-áèðÿ êè÷èê áèð ãàïû à÷ûëäû. Þçöíö çîð-ýöú
458
ñàõëàéûá òåç è÷ÿðè ýèðäè. Áèëìÿñèíëÿð – äåéÿ ãàïûíû éåíÿ þðòäö. Ãàðøû-
ñûíäà ãàðàíëûã óçóí áèð éîë âàðäû. Î ãàðàíëûã éîëëà îí áåø àääûì ýåòäè.
Áèðäÿí-áèðÿ ãÿëáèíÿ ãîðõó ÷þêäö. “Áó óçóí, ãÿáèð êèìè ãàðàíëûã äàð
éîë ùàðà ýåäèð? Áóðàäà ìÿíè òóòóá þëäöðñÿëÿð êèìñÿíèí õÿáÿðè îëìàç!”
– äåéÿ, àðòûã èðÿëè ýåòìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè. Àíúàã î áóðàäà ìöùöì èø-
ëÿð ýþðöëäöéöíö éÿãèí åòäè. Áèð òÿðÿôäÿí ãîðõó, áèð òÿðÿôäÿí ñåâèíú âÿ
ùÿéÿúàí îíóí ãÿëáèíè àëäû. Àðòûã îðàäà äóðà áèëìÿäè. ×ûõàðêÿí ãàïûíû
ùÿéÿúàíëà à÷äûüûíäàí ãàïû ñÿñëÿíäè. Õèäìÿò÷è áó ñÿñäÿí þçöíö äûøàðû
àòäû. Ãàïû éàíûíäà Ìèøàíû ýþðöíúÿ øöáùÿëè áàõûøëàðëà îíó ñöçÿðÿê:
– Ñÿí áóðäà íÿ åäèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó. Ìèøà þçöíö èòèðäè. ßëè-
àéàüû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ þçöíö ñÿðõîøëóüà âóðóá:
– Åé ìÿðùÿìÿòëè àäàì, ìÿíÿ áèðúÿ ðóìêà àðàã, – äåéÿ éàëâàðäû.
Õèäìÿò÷è îíó áèð äÿ øöáùÿëè íÿçÿðëÿ ñöçöá:
– È÷ÿðè ýÿë! – äåéÿ îíó áóôåòèí ãàðøûñûíà ýþòöðäö.
Ýþçö èëÿ áóôåò÷èéÿ èøàðÿ åäÿðÿê:
– Áóíà áèð ãÿäÿù àðàã âåð! – äåäè.
Áóôåò÷è äóìàíëû ýþçëÿðè èëÿ îíó ñöçäöêäÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð àðàã
âåðäè. Ìèøà àðàüû è÷èá ðàçûëûã åòäèêäÿí ñîíðà éàðûì ñÿðõîø áèð ùàëäà
ìåéõàíàäàí ÷ûõäû. Ìèøà ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí õèäìÿò÷è îíó ýþçëÿðè èëÿ òÿ-
ãèá åäÿðÿê:
– Áó äèëÿí÷è ìÿíÿ øöáùÿëè ýþðöíöð, – äåäè. Áóôåò÷è èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê:
– Ñÿôèë, ñÿðõîø áèð äèëÿí÷èäèð, ýþðìöðñÿíìè öç-ýþçöíäÿí çÿùðèìàð
éàüûð – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ìèøà ìåéõàíàäàí ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí éàíûíäàí êå÷ÿí áèð íÿôÿð
áèðäÿí-áèðÿ äàéàíäû. Ãàðàíëûãäà Ìèøàíûí ãîëóíäàí ÷ÿêÿðÿê:
– Äîñòóì, ÿëÿ ùå÷ îâ êå÷èðìèñÿíìè? – äåéÿ èñòåùçà èëÿ ñîðóøäó.
Ìèøà îíó ñÿñèíäÿí òàíûäû. Áó Òàíéà èäè. Áó ãèéàôÿäÿ Òàíéàíûí îíó òà-
íûìàñûíà ùåéðÿò åòäè âÿ áåëÿ áèð âàõòäà îíà òÿñàäöô åòìÿñèíäÿí áÿðê
äèëõîð îëäó. ßëÿ êå÷èðÿ áèëÿúÿéè îâó îíóí ÿëÿ êå÷èðìÿñèíäÿí ãîðõàðàã
àçäûðìàã ö÷öí áèð òÿäáèð äöøöíäö. Òàíéàíûí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿéèá:
– Õîø ýþðäöê, äîñòóì, ìÿãñÿäèí íÿäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Òàíéà îíà úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì áó ýöí ùå÷ áèð ìÿãñÿäèì éîõäóð. Ùÿðèñ îâ÷ó êèìè ýþç-
ëÿðèíè ìåéõàíàíûí ãàïûñûíà íÿ äèêìèñÿí? Êèìè ýöäöðñÿí?
Ìèøà îíà àçäûðìà âåðìÿê ö÷öí:
____________
– Ùÿëÿ ùå÷ êèìè! Öìèä éàõøû øåéäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Òàíéà èíàíäûðûúû áèð ñÿñëÿ:
459
 – Î õàðàáà ìåéõàíàíû ýåúÿ-ýöíäöç ýöäìÿêäÿí éîðóëäóì. Ùå÷
áèð øåé ÿëÿ êå÷ìÿäè. Èíãèëàá÷ûëàðûí îðàäà íÿ èøè âàð?! Ýþðìöðñÿí áàé-
ãóøëàð óëàøûð. Ýÿë, ýÿë, ýåäÿê, áó éàõûí äöêàíäà áèð àç ïèâÿ è÷ÿê!
– äåéÿ îíóí ãîëóíäàí ÷ÿêäè. Áó òÿêëèô Ìèøàíûí öðÿéèíäÿí îëäóüóíäàí
ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Ãàðàíëûã ïîäéåçëÿðäÿí áèðèíäÿ öñòäÿí
ýåéäèéè äèëÿí÷è ïàëòàðûíû âÿ áàøûíäàêû ïàðèêè ÷ûõàðûá Òàíéà èëÿ áèðëèêäÿ
éàõûíäàêû ïèâÿõàíàéà ýåòäè.

***

Èíãèëàá÷ûëàðà êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ Òàíéà Ìèøàíû ýþçäÿí ãîéìóð, îíà

ýþç âåðèá èøûã âåðìèðäè.
Áó ýöí äÿ Òàíéà Ìèøàíû áó ìÿãñÿäëÿ éàõàëàìûøäû.
Îíëàð êè÷èê áèð ïèâÿõàíàäà îòóðóá äàíûøûðäûëàð. Òàíéà áó ýåúÿ Ìè-
øàäàí øöáùÿëÿíäèéè ö÷öí îíäàí ñþç àëìàüà òÿäáèðëÿð äöøöíöðäö. Ìèøà
þéöíìÿéè ñåâÿí, þçöíö òÿðèôëÿìÿéè áàúàðàí áèð õÿôèééÿ èäè. È÷äèéè çà-
ìàí áó ùàë îíäà þçöíö äàùà ÷îõ ýþñòÿðèðäè. Òàíéà Ìèøàíûí áó çÿèô úÿ-
ùÿòèíè áèëäèéèíäÿí îíó ÷îõ è÷èðìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Àéàã öñòöíäÿ äóðìóø
êåëíåðè éàíûíà ÷àüûðàðàã:
Áèçÿ èêè øöøÿ àðàã âÿ éàâàíëûã ýÿòèð! – äåäè.
Ìèøà åòèðàç åòäè:
– Ïèâÿ èëÿ àðàã? Ñÿí íåéëÿéèðñÿí?
Òàíéà ýöëÿ-ýöëÿ:
Ñÿí þìðÿ âÿ âàõòà ãèéìÿò ãîéìàéàí ãÿðèáÿ àäàìñàí. Ýåúÿ-ýöí-
äöç áó àäàìëàðûí äàëûíúà äöøöá,îíó-áóíó ýöäìÿêäÿí áèð øåé ÷ûõìàç.
Áèð àç äà äèíúÿëìÿê, ÿéëÿíìÿê ëàçûìäûð! – äåäè.
Îíëàð éåéèá-è÷ìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãÿäÿùëÿð è÷èëäèêúÿ áàøëàð ãûçäû.
Ìèøà Òàíéàíû òåç áàøäàí åäèá êÿøô åòäèéè éåíèëèéè æàíäàðì èäàðÿñèíÿ
õÿáÿð âåðìÿéÿ úàí àòûðäû. Ëàêèí Òàíéà îíäàí äàùà òÿäáèðëè ùÿðÿêÿò åò-
äè. Î, Ìèøàäà éåíè áèð õÿáÿð îëäóüóíó ùèññ åòäèéèíäÿí îíó è÷èðäèð,
ìöõòÿëèô ñþùáÿòëÿðëÿ îíó ãûçûøäûðûð âÿ áèëäèêëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Ìèøàíûí àðòûã áàøû ãûçìûø, àüëû äèëèíÿ ùàêèì äåéèëäè. Î ÿââÿëúÿ õÿôèé-
éÿëèêäÿ ýþñòÿðäèéè ìÿùàðÿòëÿðè èëÿ þéöíìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà ÿëèíäÿêè
ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêèá:
– Òÿçÿ áèð èøÿ áàøëàìûøàì, îíà áþéöê öìèäèì âàð. Áóíó à÷à áèë-
____________
ñÿì, ýþéëÿðÿ íÿðäèâàí ãîéàúàüàì, – äåäè.
Òàíéà ýöëöìñÿéÿðÿê:
460
 – Ùå÷ èíàíà áèëìèðÿì. Ñÿí ùÿìèøÿ êè÷èê ìÿñÿëÿëÿðÿ áþéöê ÿùÿ-
ìèééÿò âåðèð, ùÿìèøÿ äÿ þçöí þçöíö áèàáûð åäèðñÿí.
Ìèøà ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïàðàã:
– Éîõ, äîüðó äåìèðñÿí! – äåéÿ åòèðàç åòäè, ñîíðà ÿùâàëàòû îëäóüó
êèìè îíà äàíûøäû.
Ìèøàíûí äàíûøäûãëàðû Òàíéàíû áÿðê òÿøâèøÿ ñàëäû. Î, Àçàäûí ùÿìèí
áó ìåéõàíàéà èêè äÿôÿ ýèðäèéèíè ýþðìöø, îðàäà èíãèëàá÷ûëàðûí ìÿøüóë
îëäóãëàðûíû ùèññ åòìèøäè. Èíäè èñÿ ùÿð áèð øåé îíà àéäûí èäè. Î ùÿð íåúÿ
îëóðñà-îëñóí, ùÿìèí ýèçëè ãàïûíû òàïìàëû, îðà éûüûøàíëàðû õèëàñ åòìÿëè
èäè. Ùÿéÿúàíûíû ýèçëÿòìÿê ö÷öí Òàíéà äÿðùàë ÿëèíäÿêè ãÿäÿùè Ìèøàíûí
ìöâÿôôÿãèééÿòè øÿðÿôèíÿ ãàëäûðäû. Áó çàìàí õÿôèééÿëèêäÿ áþéöê øþù-
ðÿò ãàçàíìûø Ñÿëìàí è÷ÿðè ýèðäè. Îíëàðû ýþðöíúÿ éàõûíëàøûá: “Äîñòëàð
éàìàí êåô åäèðñèíèç”– äåäè. Òàíéà éàíûíäàêû ñòóëó ýþñòÿðèá: “Îòóð Ñÿë-
ìàí, îòóð!” – äåäè. Ãÿäÿùëÿðè òåç äîëäóðóá: “Áó ãÿäÿùëÿðè äÿ èøëÿðè-
ìèçèí ìöâÿôôÿãèééÿòè øÿðÿôèíÿ è÷ÿê” – äåéÿ áàøûíà ÷ÿêäè. Ãÿäÿùè éå-
ðÿ ãîéäóãäàí ñîíðà ïàëòîñóíó ñîéóíóá ñòóëäàí àñäû, ðåäèêöëöíö ñòîë
öçÿðèíÿ ãîéóá:
– Öðÿéèì áóëàíûð, ýþðöíöð ÷îõ è÷ìèøÿì. Ìÿí áó ñààò ýÿëèðÿì,
– äåéÿ, ïèâÿõàíàäàí ÷ûõäû. Îðàäàí áèð áàø ìåéõàíàéà ýÿëäè. Ìèøàíûí
âåðäèéè íèøàíÿëÿð öçðÿ ãàïûíûí éåðèíè òàïäû. Ëàêèí ãàïû äàëäàí áàüëû èäè.
Òàíéà íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. Åëÿ áó çàìàí Òàíéàíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí
øöáùÿëÿíÿí õèäìÿò÷è éàíàøàðàã:
– Íÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ îíà áàõäû. Òàíéà þçö-
íö èòèðìÿäè. Õèäìÿò÷è áóðàäàêû èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëàí àäàìà îõøàéûð-
äû. Îíóí èíãèëàá÷ûëàðëà ÿëàãÿäÿ îëìàñû ùàããûíäà äà Òàíéàíûí àç-÷îõ
ìÿëóìàòû âàð èäè. Îäóð êè, äÿðùàë ìÿñÿëÿíè à÷ûá õèäìÿò÷èéÿ ñþéëÿäè.
Õèäìÿò÷è ùåéðÿòëÿ:
– Ãîúà äèëÿí÷è ãèéàôÿñèíäÿ áèð êèøèäèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Òàíéà:
– Îäóð! – äåéÿ úàâàá âåðäè, àðòûã äàéàíìàéûá ìåéõàíàäàí ÷ûõäû.
Õèäìÿò÷è ýèçëè ãàïûíû à÷ûá ÿùâàëàòû õÿáÿð âåðìÿéÿ ýåòäè. Áèð àäàì
êå÷ÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð äàð, ôÿãÿò óçóí, ãàðàíëûã äàëàíäà îòóç àääûì ýåòäèê-
äÿí ñîíðà àë÷àã áèð ãàïûíû à÷ûá îòàüà ýèðäè. Èúëàñäàêûëàð èêè ñòîëó áèðëÿø-
äèðèá îòóðìóø, íÿ èñÿ ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ ùÿëë åäèðäèëÿð. Ñòîë öçÿðèíäÿ
÷þðÿê, ýþéÿðòè, áàëûã âÿ áîø ãàáëàð ãîéóëìóøäó. Õèäìÿò÷è è÷ÿðè ýèðèíúÿ:
– Ñèçè òÿãèá åäÿí âàð, òåç äàüûëûí! – äåéèá ÿùâàëàòû ãûñàúà îíëàðà
____________
àíëàòäû.
Òÿøêèëàò öçâëÿðè áèð-áèð ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí Âàíéà éàâàøúà:
461
 – Éîëäàøëàð, Àðàç ýÿëÿúÿêäè, áó èøäÿí õÿáÿðè îëìàéûá éàõàëàíìà-
ñûíäàí ãîðõóðàì, – äåäè.
Àçàä áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
– Î áó ýåúÿ Ùþâñàí êÿíäèíäÿäèð, – äåäè. – Ýþðöíöð èúëàñû óçóí
÷ÿêèá, øÿùÿðÿ ýåú ýÿëÿúÿê. Áó áèðèíúè òèíäÿ îíó òàíûéàí áèð éîëäàø
ãîéìàëûéûã êè, Àðàç ýÿëñÿ, õÿáÿð âåðñèí.
Åëÿ äÿ åòäèëÿð, òèíäÿ, Àðàçûí ýÿëÿúÿéè éåðäÿ îíó òàíûéàí áèð éîëäàø
ãîéóá èúëàñû ãóðòàðìàã ö÷öí áàøãà éåðÿ ýåòäèëÿð.
Ìèøà ÷îõ è÷ìèøäèñÿ äÿ, ùóøóíó èòèðìÿìèøäè. Òàíéàíûí ïèâÿõàíàäàí
òÿëÿñèê ÷ûõìàñû èñÿ îíó áèð ãÿäÿð äÿ þçöíÿ ýÿòèðäè. Öðÿéè à÷ûãëûã åäèá
êÿøô åòäèêëÿðèíè äàíûøäûüûíà áÿðê ïåøìàí îëäó. Èíäè îíóí öðÿéèíäÿí
ìèí áèð ôèêèð êå÷èðäè. Áÿëêÿ Òàíéà îíó ãàáàãëàìàã ö÷öí ýåòìèøäè?
Áÿëêÿ áó ýèçëè ãàïû èëÿ ÷îõ áþéöê ùàäèñÿëÿð áàüëûäûð, áåëÿ áèð ôöðñÿòè ÿë-
äÿí ÷ûõàðñà, îíäà îíà íÿ äåéÿðëÿð? Áöòöí áóíëàðû ôèêðèíÿ ýÿòèðèíúÿ äÿëè
êèìè éåðèíäÿí ãàëõäû. Îíóí áó ùÿðÿêÿòèíèí ñÿáÿáèíè ÷îõ éàõøû áàøà
äöøÿí Ñÿëìàí:
– Ñÿíÿ íÿ îëäó, Ìèøà, äåéÿñÿí àðàã ñÿíÿ áÿðê òÿñèð åäèá? – äåéÿ
èñòåùçà èëÿ ñîðóøäó.
Ìèøà þç òÿëàøûíûí ñÿáÿáèíè áöðóçÿ âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû:
– Éîõ, áàøûì àüðûéûð, ùÿì äÿ èøèì âàð, ìÿí ýåòìÿëèéÿì, – äåéÿ
úàâàá âåðäè, Ñÿëìàíëà ñàüîëëàøûá ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðäè êè, ãàïûäà Òàíéà
ýþðöíäö. Ýþçëÿðè îíà ñàòàøàí êèìè öðÿéè áóç êèìè ñîéóäó, òÿëàøû àçàë-
äû. Òàíéà îíëàðà éàõûíëàøàí êèìè Ìèøà:
– Õåéèð îëà, ùàðà áåëÿ ýåòìèøäèí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó. Òàíéà ÷îõ
ñàêèò âÿ òÿìêèíëÿ:
– Öðÿéèì áóëàíûðäû, è÷äèêëÿðèìäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí ýåòìèøäèì,
– äåéÿ úàâàá âåðäè âÿ þç éåðèíäÿ îòóðäó.
Áó úàâàá Ìèøàíû ãàíå åòìÿäèñÿ äÿ, áèð ãÿäÿð ñàêèò îëäó. Èøè îëäó-
üóíó Òàíéàéà äà áèëäèðäè âÿ ùÿð èêèñè èëÿ ýþðöøöá òÿëÿñèê ãàïûäàí ÷ûõäû.
Òàíéà îíóí ùàðà âÿ íÿ ö÷öí ýåòäèéèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè. Äàëûíúà áàõà-
ðàã ýöëÿ-ýöëÿ:
– Éÿãèí, éåðèíè êÿøô åòäèéè îâëàðû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí òÿëÿñèð, – äåäè.
Ìèøà ãàïûäàí ÷ûõàí êèìè êö÷ÿäÿ âÿçèôÿ áàøûíäà äóðàí áèð ïîëèñÿ
éàíàøäû. Âÿñèãÿñèíè ýþñòÿðèá îíäàí 5 ïîëèñ íÿôÿðè òÿëÿá åòäè. Ïîëèñ, ôûø-
ãûðûüû èëÿ áèð íå÷ÿ ïîëèñ äàùà ÷àüûðäû. Ìèøàíûí ýþñòÿðèøè èëÿ îíëàð ìåé-
õàíàéà ýåòäèëÿð. Ìèøà ãàïûäàí äÿùëèçÿ ýèðèíúÿ ýèçëè ãàïûíû ÿëè èëÿ ÷ÿêèá
____________
à÷äû. Äàð äàëàíëà ñÿññèç, îòóç àääûì ýåòäèêäÿí ñîíðà àðòûã ýåäèëÿúÿê
éåð îëìàäûüûíäàí ùàìû äàéàíäû. Ìèøà ÿëè èëÿ èêèíúè ãàðûíû à÷äû. ßòðàô
462
ãàðàíëûã èäè. Êèáðèò éàíäûðûá è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Ùÿð òÿðÿôÿ äèããÿòëÿ áàõäûëàð,
ùÿð éåðè àõòàðäûëàð, ùå÷ êÿñ âÿ ùå÷ áèð øåé ýþðìÿäèëÿð. Áó êîðèäîð êèìè
óçóí áîø éåðäÿ ùå÷ áèð àäàì ÿñÿðè ýþðöíìöðäö.
Ìèøàíûí öçö ùåéðÿò è÷èíäÿ ãàð êèìè àüàðäû, ãÿëáè áóç êèìè äîíäó,
ùåéðÿò è÷èíäÿ áàøûíû éåðÿ äèêèá ãàëäû.

***

Î ýåúÿ ùÿìèí ìåéõàíàäà Áàêû êÿíäëÿðèíäÿêè éåðëè òÿøêèëàòëàðûí

áèðýÿ èúëàñû ÷àüûðûëìûøäû. Èúëàñ Áàêû Êîìèòÿñèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ êå÷èðè-
ëèðäè. Àçàä ýþðäöéö èøëÿð ùàããûíäà ìÿðóçÿ åäèðäè. Èúëàñà Àðàç äà ÷àüû-
ðûëìûøäû. Ëàêèí ùÿìèí ýåúÿ î Ùþâñàí êÿíäèíäÿ ïàðòèéà þçÿéèíèí èúëàñûíû
÷àüûðìûø, èúëàñ óçóí ñöðäöéöíäÿí øÿùÿðÿ ÷îõ ýåú ýÿëèá ÷ûõìûøäû.
Àðàç ùÿìèøÿ òàíûäûüû áó ìåéõàíàéà îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿêè êö÷ÿäÿí
ýÿëèðäè. Áó ýåúÿ èñÿ ýåúèêìèø îëäóüóíäàí éîëó ãûñàëòìàã ìÿãñÿäè èëÿ
ìåéõàíàíûí ñîë òÿðÿôèíäÿêè êö÷ÿäÿí ýÿëìèø, õÿáÿðäàðëûã ö÷öí î áèðè
òèíäÿ îíó ýþçëÿéÿí àäàìû ýþðÿ áèëìÿìèøäè. Îäóð êè, Àðàç ùå÷ íÿäÿí
øöáùÿëÿíìÿéÿðÿê áèðáàø ýèçëè ìåéõàíàéà äàõèë îëäó, ìåéõàíàíûí áè-
ðèíúè ãàïûñûíäàí êå÷èá èêèíúè ãàïûñûíäàí ýèðìÿê èñòÿäè. Áó çàìàí Ìèøà:
– Øöáùÿñèç, áóðà èíãèëàá÷ûëàð éóâàñûäûð, ùàéûô êè, áèç îíëàð èúëàñ åò-
äèéè çàìàí ýÿëìÿìèøèê, – äåéÿ ãàðàíëûã êîðèäîðà ÷ûõûðäû êè, ãàðøûñûíäà
áþéöê áèð êþëýÿ ýþðäö. Àðàç îíó ýþðöíúÿ òåç äþíöá ýåòìÿê èñòÿäè,
ëàêèí ýåú èäè. Ìèøà îíó ýþðÿí êèìè òàíûäû.
– Îùî, êþùíÿ äîñòóì, õîø ýþðäöê ñÿíè – äåéÿ ïîëèñëÿðÿ îíó òóòìà-
üà èøàðÿ åòäè, ñîíðà ìÿüðóð áèð òþâðëÿ äåäè:
– Áó éåðäÿ òîïëàíàíëàð ùàããûíäà áóíäàí ìÿëóìàò àëàúàéûã!

1936-1937

____________

463
 ÈÊÈ ÌÖÇÒßÐÈÁ ÉÀÕÓÄ ßÇÀÁ Âß ÂÈÚÄÀÍ

Ñåâýèëè Ðÿìçèééÿì!
Ùÿøòÿðõàíà âöñóëóíóçäà éàçäûüûíûç ìÿêòóáà àíúàã úàâàá éàçà
áèëäèì. ßôâ åäèíèç, ùÿìøèðÿúèéèì, ñèçèí ìöôàðèãÿòèíèç1 áèëñÿíèç ìÿíè
ðóùÿí íÿ ãÿäÿð ìöòÿÿññèð åòìèø. Éåýàíÿ ùÿìäÿðäèì èäèí. Èíäè èñÿ éàë-
ãûçàì. Áèð òÿðÿôäÿí ñèçèí àòÿøè-ìöôàðèãÿòèíèç, î áèðè òÿðÿôäÿí äàùà áó
ýöíëÿðäÿ çöùóð åäÿí áèð ùàäèñÿ, ìÿíè áèð ÿçàáè-ÿëèì è÷èíäÿ áóðàõìûø.
Ýþçÿë Ðÿìçèééÿì! Çàòÿí ìÿíèì ùÿçèí áèð àùÿíýäÿí, äîëüóí áèð
÷þùðÿäÿí2 ìöòÿÿññèð îëäóüóìó áèëèðñèíèç. Èíäè áèð àé îëàð êè, ýÿíú áèð
äÿëèãàíëû ùÿð ýöí ñààò ö÷ ðàäÿëÿðèíäÿ ÷îõ ìÿùçóí âÿ äîëüóí îëäóüó
ùàëäà ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷èð. Áèëìÿì áèð äÿðäèìè âàð, íÿäèð? Áó
ýÿíúèí åëÿ ñîëüóí âÿ äîëüóíëóüó áöòöí-áöòöíÿ ôèêðèìè, çåùíèìè
ìÿøüóë åòìèø. Ùÿð áèð øåéè àðàéûá áèëìÿê èñòÿäèéèì êèìè, áó çàâàëëû
ýÿíúèí äÿ äÿðäèíè áèëìÿê èñòÿðÿì. Ôÿãÿò íåúÿ áèëèì? Àù, ùÿìøèðÿúè-
éèì! Áèëñÿíèç, áó çàâàëëû ýÿíúÿ íÿ ãÿäÿð àúûéûðàì? “Äÿðäèíè, ÿëÿìèíè
ñþéëÿéÿúÿê âàëèäÿñè, ùÿìøèðÿñèìè éîõäóð?” – äåéÿ áó ãàðàíëûã ôèêèðëÿð
öçÿðèíäÿ ñààòëàðúà áàøûìû ÿëëÿðèì è÷èíÿ àëàðàã äöøöíöðÿì. Íÿùàéÿò,
÷îõ ñÿáèðñèçëèêëÿ: “Íÿéèìÿ ëàçûì! Ùÿð êÿñèí êÿäÿðèíè, ãàéüûñûíû ìÿí-
ìè ÷ÿêÿúÿéÿì?” – äåéÿ äöøöíúÿìÿ õèòàì3 âåðìÿê ìÿðàìû èëÿ ãàë-
õàðàã, áèð ãÿçåò, áèð êèòàá ìöòàëèÿñè èëÿ þçöìö ìÿøüóë åòìÿê èñòÿðÿì.
Ôÿãÿò ùåéùàò! Éåíÿ äÿ îíó äöøöíöðÿì. Ìÿíèì êÿäÿðèì áó... Ñèç äÿ
þç ÿùâàëàòûíûçû éàçûíûç! Éàçûíûç áàõûì íåúÿ êå÷èíèðñèíèç? Áó ùàëàäÿê
áèð ðÿôèãÿ áóëìóøñóíóçìó? ... Áóíëàðû ùÿï áèëìÿê èñòÿðÿì. Éàçûíûç,
ðèúà åäèðÿì, éàçûíûç... Õóäàùàôèç!..
Ùÿìøèðÿíèç Ñèòàðÿ

Ùÿìäÿðäèì, ùÿìñèððèì, ùÿìøèðÿúÿéèì!

Èíäè ìöòëÿã éàíûìäà îëìàëûéäûíûç. Áèëñÿíèç, ñèçÿ ñþéëÿéÿúÿê íÿ
ãÿäÿð äÿðäëÿðèì âàð. Ìÿíèì ùÿìäÿðäèì, ùÿìñèððèì èäèí. Àù, î ìÿê-
òÿáÿ äàâàì åòäèéèìèç ýöíëÿð... Íÿ ãÿäÿð ìÿñóì, íÿ ãÿäÿð ñàäÿ ùàëëà-
ðûìûç âàð èäè. Ùåéáÿìèç ãîëòóüóìóçäà ìÿêòÿáÿ ýåäÿðêÿí áèð-èêè
____________
1
Ìöôàðèãÿò – àéðûëûã
2
Äîëüóí ÷þùðÿ – êÿäÿðëè, ìÿùçóí öç
3
Õèòàì – ñîí, àõûð

464
äÿëèãàíëû ýöçÿðýàùûìûçäà1 ìèíè-ìèíè2 áûüëàðûíû áèçÿ äîüðó áóðàðàã,
áîéíóíó ÿéìèø, ýþçëÿðèíè ùÿçèí-ùÿçèí öçöìöçÿ äèêÿðÿê áàõàðêÿí,
óñàíúëûãäàí3 ãûïãûðìûçû ãûçàðàðäûã. Àääûìëàðûìûçû èðè-èðè àòàðàã, þçö-
ìöçö ÷àáóã4 ìÿêòÿáÿ éåòèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûã. Ãÿëáèìèç äàü ÷åøìÿëÿðè
ãÿäÿð ñàô, ôèêðèìèç, çåùíèìèç äÿðä, êöäóðÿòäÿí óçàã èäè. Àù! Î ìÿñóä âÿ
áÿõòèéàð ýöíëÿð, áàùàð äóìàíëàðû êèìè áèð àíäà ó÷óá ýåòäè. Èíäèñÿ... Àù
éàçàìûðàì... Ñàäÿëèéèìÿ ýöëÿúÿêñÿí, ñÿí èñòÿäèéèí ãÿäÿð ýöë, ñÿíèí êèìè
ñÿìèìè áèð äîñòà ùèññèééàòè-äÿðóíóìó ÿðç åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿúÿéÿì.
Î ýÿíúèí, ùÿð ýöí ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷äèéèíè âÿ îíóí åëÿ
ñîëüóí âÿ äîëüóíëóüó ãÿëáèìäÿ áþéöê áèð òÿñèð âÿ ðèããÿò áóðàõäûüûíû
çàòÿí ñèçÿ éàçìûøäûì. Ôÿãÿò ùÿìøèðÿúèéÿçèì, î ðèããÿò âÿ ìÿðùÿìÿòèí
ýåò-ýåäÿ àðòàðàã, åøã âÿ ìÿùÿááÿòÿ òÿäèë îëàúàüûíû ùå÷ äÿ çÿíí åò-
ìÿçäèì. Áèëèðìèñèíèç, àðòûã áó ýÿíúè ñåâìÿéÿ áàøëàäûì.
È÷èìäÿ ýåò-ýåäÿ áèð ãûüûëúûì áþéöéöð, àòÿøèí øÿðàðÿëÿðëÿ ìÿíè
éàõûð, ñîëäóðóð. Àðòûã äàéàíàììûðàì. Ýåúÿëÿðèì ýöíäöç, ýöíäöçëÿðèì
ýåúÿ îëìóøäóð. Áèëñÿíèç, î ýþðäöéöíöç ñàô ÷è÷ÿê êèìè éàíàãëàðûì íÿ
ãÿäÿð ñîëìóø, íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèø, ýþðñÿíèç ìöòëÿã òàíûìàéàúàãñûíûç.
Ñåâäà çÿùÿðëè áèð èëàí êèìè áîéíóìà ñàðûëìûø. Àðòûã ãóðòóëàìûéàúà-
üàì, çàòÿí áóíó ìÿí ùèññ åäèðÿì. Ñåâäèéèì Àäàì, ôèêðèíèçè, çåùíèíè-
çè èøüàë åäÿðÿê, êèì îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéÿúÿêñèíèç, äåéèëìè? Êèì
îëäóüóíó ìÿí äÿ áèëìÿéèðÿì. Ôÿãÿò ñàðûøûí, îðòàáîéëó, àëàýþçëö,
êÿñêèí áàõûøëû, êè÷èê, ãàðûøûã áûüëû ýÿíú áèð äÿëèãàíëû!
Áó ãèéàôÿíè çàòÿí çåùíèíèçäÿ, ôèêðèíèçäÿ ìöúÿññÿì5 åòäèíèç äÿ áÿ-
éÿíìÿäèíèç, äåéèëìè? Àù, ìÿí èñÿ îíóí ÿñèðè, ìöòëÿã îíóí ýèðèôòàðû!
Áèëñÿíèç îíó íÿ ãÿäÿð ñåâèðÿì. Ýöíÿøèí çèéàñû ãÿäÿð. Ùÿð ýöí éîëóíó
áÿêëÿéèðÿì6, ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷ÿúÿéè çàìàí ñåâèíúèìäÿí
÷îúóã7 êèìè ùîïïàíûðàì. Áó ýÿíúÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ áèëñÿíèç íÿ ãÿäÿð
óñàíúàã, áèð êÿðÿ öçöìÿ áåëÿ áàõìàéûð. Àðàìûçäà ùÿíóç ìöêàëèìÿ
éîõ. Áó ýÿíúèí áåëÿ ñîéóãëóüó ìÿíè áöòöí-áöòöíÿ éàõûð. Àðòûã äàéà-
íàìûéàúàüàì, íåúÿ îëóðñà áèð øåéÿ ãÿðàð âåðìÿëèéÿì. Ýöíëÿðè áåëÿ áè-
____________
1
Ýöçÿðýàù – êå÷èëÿúÿê éåð, éîë
2
Ìèíè-ìèíè – êè÷èê, áàëàúà
3
Óñàíúëûã – ñûõûíòû
4
×àáóã – òåç
5
Ìöúÿññÿì – êîíêðåò øÿêèë àëìûø
6
Áÿêëÿéÿëèì – ýþçëÿìÿê
7
Úîúóã – óøàã
465
ùóäÿëèêëÿ êå÷èðìÿêäÿí íÿ ÷ûõàð? Îíóí ùÿð äÿãèãÿñè ìÿíèì ö÷öí
ùÿéàòûìäàí áåëÿ ÿçèçäèð. Ùå÷ îëìàçñà áåø-îí êÿëìÿ îíóíëà ãîíóøà-
ëûì, îíóí åëÿ ñîëüóí âÿ äàëüûíëûüûíûí ñÿáÿáèíè àíëàéàëûì. Àù, íÿðÿäÿí
ñþçÿ áàøëàéàëûì? Òàíûìàäûüûì áèð Àäàì, ýöëöíú îëìàçìû, ùÿìøèðÿúè-
éÿçèì? Îíóí öðÿéèíèí ÿí íàçèê âÿ äÿðèí òåëëÿðèíè àðàéûá áóëìàëû. Îëóð
êè, ãûç òÿðÿôèíäÿí áèðäÿí-áèðÿ áåëÿ ùÿðÿêÿò òÿáèÿòèíÿ óéìàñûí. Áó ñó-
àëëàðûí öçÿðèíäÿ áàøûìû éîðäóì. Íÿ éàïûì, ùÿìøèðÿì? Ñèç ñþéëÿéèíèç,
íÿ éàïûì? Àù, ñÿáèð êàñàì äà äàøìûø, àðòûã ìÿíäÿ éàðà1 éîõ, ñèçäÿí
úàâàá ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð äàéàíàìûéàúàüàì, ùÿð íåúÿ îëóðñà ñþçÿ áàøëà-
éàúàüàì. Õóäàùàôèç!.. Ñèçè ñûõû-ñûõû ãóúàãëàéûá þïöðÿì.
Ñèòàðÿ

Ñåâýèëè, ýþçÿë Ðÿìçèééÿì!

Ìÿêòóáóíóçó àëäûì, òÿêðàð ñåâÿ-ñåâÿ îõóäóì. Éàçäûãëàðûìà áèð
äàùà ìöÿììà2 àä âåðÿðÿê ùÿìøèðÿëèê âÿçèôÿñèíúÿ áó éöëäà áèð äöðëö3
òþâñèéÿäÿ áóëóíóðñóíóç: “Ýþçÿë Ñèòàðÿì, çàòÿí ñÿíèí íÿ ãÿäÿð ñàäÿ
âÿ ðÿãèãöë-ãÿëá4 îëäóüóíó áèëèðÿì. ßêñÿðèééÿí ðèããÿòè-ãÿëá ÷îõ äà
ìÿíôÿÿòëè îëìàéûð. Èíñàíû áþéöê-áþéöê òÿùëöêÿëÿðÿ äö÷àð åäèð. Îíóí
ö÷öí ðÿãèãöë-ãÿëá îëìàãëà áÿðàáÿð áèð àç äà èñòèãàìÿò âÿ ìÿòàíÿò ëà-
çûìäûð.
Ýþçÿë ùÿìøèðÿì, áó ùàëûíà àúûéàðàã, ýåò-ýåäÿ ñåâìÿéÿ áàøëàéà-
ðàã òàíûìàäûüûíûç áèð çàò êèì áèëèð íåúÿ àäàìäûð?.. Èøòÿ äåäèéèì êèìè
áó ñèçèí ö÷öí áèðÿð òèìñàëè-èáðÿò îëà áèëÿð. Áåëÿ ÿìðëÿðäÿí ÷îõ åùòèéàò-
ëû îëìàëûäûð. Ùÿìøèðÿëèê âÿ éåýàíÿëèê âÿçèôÿì îëìàã öçðÿ áèð äöðëö
òþâñèéÿäÿ áóëóíìàã èñòÿðÿì: Óíóò Ñèòàðÿì!.. Óíóò!.. Áó àòÿøè-ñåâäà
çÿùÿðëè áèð èëàí êèìè ýþçÿë ýÿíúëèéèíè áîüàúàã, ðóùóíó éàõàúàã, ïàð÷à-
ëàéàúàã âÿ áàùàð ùÿéàòûíû ñîëäóðàúàã âÿ çÿùÿðëèéÿúÿê îëóð” – äåéèðñè-
íèç. Áÿõòèéàðëûüûíûçà ãèáòÿ åäèðÿì. Ìÿýÿð ìÿí áóíëàðû àíëàìûðàì? Íÿ
éàïìàëû? Öðÿê àíëàøûëìàç áèð øåé, ùå÷ áèð øåéÿ áÿíçÿìÿç.
Î, ñÿðáÿñò âÿ àçàä áèð ãöââÿò îëäóüóíäàí îíó ñöêóòÿ ìÿúáóð åò-
ìÿê îëóðìó? Àù, íÿ îëóðäó ìÿí äÿ þç ùàëûìû ÿââÿëêè ìÿñóä ùàëà ãàé-
òàðà áèëåéäèì. Ìÿíúÿ, áó ÷îõ ýöú5, áèð äàùà ãàéûòìàéàúàã. Áóíó çàòÿí
____________
1
Éàðà – ãöââÿò, ãöäðÿò
2
Ìöÿììà – ìÿíàñû àíëàøûëìàéàí ñþç; ñèðð
3
Äöðëö – úöð, íþâ
4
Ðÿãèãöë-ãÿëá – èíúÿ ãÿëáëè
5
Ýöú – ÷ÿòèí

466
ìÿí ùèññ åäèðÿì. Õàòûðëàéûðìûñàí, ùÿìøèðÿúèéèì, êå÷ÿí éàç, àù î
ìÿñóä âÿ áÿõòèéàð ýöíëÿð... Ùÿð èêèìèç Ãóñàðäà èäèê. Èéóíóí ýþçÿë áèð
ñÿùÿðè èäè. Òÿáèÿòèí îðìàíëàðäà õÿëã åòäèéè ýþçÿëëèéè, ëÿòàôÿòè ñåéð
åòìÿê ö÷öí ñÿíèíëÿ áÿðàáÿð îðìàíà1 äîüðó ýåäèðäèê. Éàøûë, ëÿòèô îòëàð
öçÿðèíäÿ àëìàñ ïàðàëàðû êèìè ïàðëàéàí øÿáíÿìëÿðäÿí ÿòÿêëÿðèìèç,
ãóíäàðàëàðûìûç2 áöòöí-áöòöíÿ èñëàíàðàã éöðöéöðäöê. Àðòûã îðìàíäà
èäèê. Éàøûë áèð òÿïÿíèí èðè, éöêñÿê àüàúëàðû àëòûíäà éàí-éàíà îòóðäóã.
ßòðàôûìûçäàêû ôûíäûã, çîüàë äàëëàðûíà3 ñàðûëìûø éàáàíû öçöì âÿ áþéöðò-
êÿí àüàúëàðûíûí èðè-èðè éàðïàãëàðû îðàñûíû ñÿðèí áèð êþëýÿ àëòûíà áóðàõ-
ìûøäû. Ìàéûñûí ýþçÿë ãîõóñó, éàõûíäàêû òàðëàëàðäà áè÷èëìèø îòëàðûí âÿ
ÿòðàôûìûçäàêû äàü ÷è÷ÿêëÿðèíèí ðàéèùÿñèëÿ ãàðûøàðàã, íÿôÿñ àëäûãúà èíñà-
íà éåíè áèð íÿøÿ âÿ ùåéðÿò âÿ äÿðèí áèð èñòèðàùÿò ùèññ åòäèðèðäè. Àðà-ñûðà
çöìöððèäèí äàëëàð, ÷àëûëàð4 àðàñûíäàí ãóøëàðûí êÿñèê-êÿñèê ôÿðéàäëàðû
åøèäèëèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷ûðïàðàã: “Àù, áóðàñû ãóøëàð
àäàñûìû? Íÿ ãÿäÿð äÿ ÷îõ ãóø âàð! Áèðèñè áèòèðèð, áèðèñè áàøëàéûð. Áàõ!..
Áàõ!.. Áó ñûõ éàðïàãëàð àðàñûíäà ñàðû ÷è÷ÿéÿ ñÿìàäàí åíìèø áèð ôðèøòÿ-
éè-ùöñí éàõóä áèð àëèùÿéè5-ëÿùíäèð6 êè, ôÿðéàäè-äèëôèðóçè7 éàøûëëûãëàð àë-
òûíäà òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ áó ãîúàìàí îðìàíûí êþáÿéèíÿäÿê éàéûëûð. Ñåéð
åäèðìèñÿí Ñèòàðÿ? Áó úàíëû ÷è÷ÿêäÿ áèð ãîúàìàí øàèð ãÿäÿð çþâã âÿ
øÿòàðÿò âÿ áèð óëó àøèã ãÿäÿð åøã âÿ ìÿùÿááÿò, ðÿññàìëàðû ÷ûëäûðàúàã
ðÿíý âÿ ëÿòàôÿò âàð! Àù, êàø áèç äÿ áó ãóøëàð ãÿäÿð áÿõòèéàð îëàéäûã!
Ãàíàäëàíûá äà, áàõ! Áó óçàãäà ýþðöíÿí óúà, ãàðëû äàüëàðûí áàøëàðûíäà-
êû áóëóäëàðà ãàðûøàéäûã” – äåäèíèç. Ùÿíóç ñþçëÿðèíè áèòèðìÿìèøäÿí,
ñÿíèí íàòèãïÿðâàç äîäàãëàðûíäàí òþêöëÿí àùÿíýäàð êÿëìÿëÿðäÿí, òþâ-
ñèôëÿðäÿí áàéûëìûø êèìè ýþçëÿðèìè öçöíÿ äèêÿðÿê äóðóðäóì. Áèðäÿí-
áèðÿ ýþçëÿðèíèç àøàüûéà äîüðó áèð íþãòÿéÿ äèêèëäèéèíè ýþðöíúÿ, ìÿíèì
äÿ ýþçëÿðèì ùÿìàí íþãòÿéÿ äèêèëäè. Èêè ñåâäàçàäÿ áèð-áèðèíÿ ñàðûëàðàã
îðìàíà äîüðó éöðöéöðëÿðäè.
Áèçäÿí àçàúûã óçàã áèð ýèðàç8 àüàúû àëòûíäà îòóðäóëàð. Ùÿð èêèñè ìà-
ðàãëû, ùÿð èêèñè ùÿâÿñêàð. Áèð àç ñîíðà éàøûë äàëëàð àðàñûíäàí áèð áóñÿ, áèð
____________
1
Îðìàí – ìåøÿ
2
Ãóíäàðà – àéàããàáû
3
Äàë – áóäàã
4
×àëû – êîë-êîñ
5
Àëèùÿ – ïàðëàã, ãûðìûçû
6
Ëÿùè – ýþçÿë ñÿñ, íÿüìÿ, àùÿíý
7
Äèëôèðóç – öðÿêà÷àí
8
Ýèðàç – ýèëàñ

467
äàùà... Àðõàñûíúà øÿí, ýÿâÿçÿê1 áèð ãÿùãÿùÿ çöìöððèäèí éàðïàãëàð àë-
òûíäà òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ îðìàíûí íÿùàéÿòèíÿ ãÿäÿð éàéûëäû, ýåòäè. Áèç èñÿ
îíëàðûí ÷îúóã ùàëëàðûíà, àúû-àúû èñòåùçàäàí, ýöëìÿêäÿí è÷èìèç àüðûäû,
Àù, î ìÿñóä ýöíëÿð áèð äàùà ãàéûòìàéàúàã! Áèëñÿíèç, ùÿìøèðÿúèéÿçèì,
î çàìàí öðÿéèì äàëüàñûç, ñàêèò áèð äÿíèç öçÿðèíäÿêè ýöíÿøèí çèéàñè
ãÿäÿð ñàô âÿ ïàðëàã èäè; ùÿíóç ñåâäà ôûðòûíàëàðû èëÿ ïàð÷àëàíàðàã áóëàí-
ìàìûøäû. Óðÿéèìäÿ ôûðòûíà ýåò-ýåäÿ êÿñáè-øèääÿò åäèð. Áèð äàùà îíó
äóðóëòìàã, ÿââÿëêè ñàô âÿ òÿìèç ùàëà ãàéòàðìàã íàìöìêöí. Áó ýÿíú
êþíëöìö áöòöí-áöòöíÿ úÿëá åòìèø, áèð ýöí ýþðìÿäèêäÿ äÿëè îëóðàì.
Äöíÿí éåíÿ ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷ÿúÿê èäè. È÷èìäÿí áèð ùèññ:
“Áàõ, îäóð ýÿëèð, ñÿí êè, îíó ñåâèðñÿí, íÿ äóðóðñàí? ßââÿëúÿ î ñÿíèíëÿ
ìöêàëèìÿéÿ áàøëàìàñûíûìû óìóðñàí? ßáÿñ... Áàõ. Áàõ, êå÷èð, ÷àáóã,
÷àáóã! Îíó ñåâäèéèíè ñþéëÿ! Àù, áàúàðûãñûç ñþéëÿñÿí à...”. Ùÿð íÿ îëóð-
ñà-îëñóí úàíûìû äèøèìÿ òóòàðàã, ãûçàðìûø, áîçàðìûø áèð ùàëäà éàâàøúà:

Àéà áàõ, óëäóçà áàõ!

Ñóéà ýåäÿí ãûçà áàõ!
Àé ãûç, Àëëàùû ñåâèðñÿí,
Öçöí äþíäÿð, áèçÿ áàõ!
òöðêöñöíö îíà ãûðûã-ãûðûã åøèòäèðäèì. Áèð êÿððÿ öçöìÿ áàõàðàã,
éåíÿ ýþçëÿðèíè àøàüû åíäèðäè. Áèð ñþç ñþéëÿìÿäÿí àääûìëàðûíû èðè-èðè
àòàðàã ñöðÿòëÿ ÷ûõûá ýåòäè. Ùÿìøèðÿúèéÿçèì, áèëñÿíèç îíóí áàõûøëàðûíäà
ìÿíèì ãûçëûüûìà éàõûøìàéàí íÿ ãÿäÿð ùÿãàðÿò âÿ èñòåùçà ùèññ åòäèì.
Áèëìÿì ìÿíè êèìÿ ùÿìë2 åòäè äÿ? Ùÿðúàéè3 ñîãàã4 ãàäûíëàðûíàìû? Î
ýåòäèêäÿí ñîíðà ÷îúóã êèìè þç ñàäÿëèéèìÿ, ñÿôàùÿòèìÿ àüëàäûì. Ýåúÿ-
íè áöòöí-áöòöíÿ óéüóñóç êå÷èðäèì. Àù, ñÿí äÿ éàíûìäà äåéèëñÿí êè,
äÿðäëÿðèìÿ øÿðèê îëóá, ýþç éàøëàðûìû ãóðóäàñàí. Õóäàùàôèç ùÿìøèðÿúè-
éÿçèì. Èíäè éåíÿ äÿ ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷ÿúÿê. Îíó áÿêëÿéèðÿì,
îíó! Àðòûã éàçàììûðàì, ðèúà åäèðÿì, ìÿíè éàëãûç áóðàõìàéûíûç. Ùå÷
îëìàçñà ìÿêòóáóíóçëà äÿðäëÿðèìÿ òÿñÿëëè âåðèá ýþç éàøëàðûìû ãóðóäà-
ñûíûç... Õóäàùàôèç!..
Áÿäáÿõò ùÿìøèðÿíèç Ñèòàðÿ

____________
1
Ðÿâÿçÿê – ìÿíàñûç, ìöíàñèáÿòñèç
2
Ùÿìë – åùòèìàë åòìÿê
3
Ùÿðúàéè – äÿðáÿäÿð, ñÿôèë
4
Ñîãàã – êö÷ÿ

468
 Ñåâýèëè ìÿñëÿêäàøûì!
Àñàðè-áÿäàéåéè-íöìóíÿíèçè ãÿçåòëÿðäÿ îõóéóðàì. Ìöâÿôôÿãèé-
éÿòèíèçè òÿáðèê åäèðÿì. Ìÿí èñÿì àðòûã éàçàììûðàì. Çåùíèì, ôèêðèì
ìÿøüóë, ðóùóì, ãÿëáèì èñÿ áàøãàñûíäà, íåúÿ éàçàéûì? “Áàøãàñûí-
äà”– áó êÿëìÿ ñèçè ÷îõ äöøöíäöðÿúÿê, äåéèëìè? ßâÿò áàøãàñûíäà!
Ðóùóì ó÷ìóø äà áèð ãûçûí ðóùó èëÿ áèðèêìèø1, êþíëöìäÿ ãóëàãëàðûíà
ýóøâàðÿ2 îëàðàã àñûëìûøäûð.
Úèääè, ñåâýèëè áÿðàäÿðèì! Ñþçëÿðèìè ÷îúóãëóüà ùÿìë åòìèéÿúÿêñè-
íèç, ùÿãèãè ñþéëÿéèðÿì. Áèð êÿððÿ áó ìÿëÿêïàðÿíè ýþðñÿíèç, åòèðàô åäÿð-
ñèíèç... Îù íÿ ãÿäÿð ýþçÿë, íÿ ãÿäÿð øóõ, íÿ ãÿäÿð äèëáÿð. Îí ñÿêêèç,
îí äîããóç ðàäÿëÿðèíäÿ áèð ïÿðè éàâðóñó3. ßëÿëõöñóñ î äà ìÿíè ñåâèð,
ùÿð ýöí ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöíäÿí êå÷ÿðêÿí çàâàëëû ãûç ìÿíÿ äîüðó
áîéíóíó ÿéìèø, ñåâäàäàí ãûçàðìûø ãàðà, èðè-èðè ýþçëÿðèíè óçóí êèðïèê-
ëÿðè àðàñûíäàí öçöìÿ äèêÿðÿê áàõûð, ëÿòèô-ëÿòèô ýöëöìñÿéèð. Äÿëèúÿñèíÿ
ìÿíÿ àøèãäèð. Èíäè ýöëÿúÿêñèíèç ùà!.. “Ñÿíèí ñàðû, ñîëüóí áÿíèçèíÿìè?
ßéðè-öéðö áûüëàðûíàìû? Ãûñà, áè÷èìñèç ãàìÿòèíÿìè?” – äåéÿúÿêñèí.
Îíó ìÿí äÿ áèëìÿì êè!.. Ùÿòòà äöíÿí ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöíäÿí êå÷ÿð-
êÿí: “Àéà áàõ, óëäóçà áàõ!” òöðêöñöíö ìÿíÿ îõóäó. Áèèõòèéàð öçöíÿ
áàõäûì, àù íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ ùàëëàðû âàð: ýþçëÿðèíäÿí ñåâäà äàìûð, äî-
äàãëàðûíäàí ýöëëÿð à÷ûð. Ìÿí èñÿì, áÿðàäÿð, þç ùàëûìà àüëàéûá äà îíóí
ñàäÿëèéèíÿ, ÷îúóãëóüóíà ýöëöðÿì. Çàâàëëû ãûç, ìÿíèì åâëè îëäóüóìäàí
õÿáÿðè éîõ. Ýèçëè-ýèçëè îëàðàã, áó àòÿøè-ñåâäà ìÿíè äÿ áèùàëÿò åäèð,
ÿðèäèð, ñîëäóðóð. Ìöòÿÿùùèë4 îëäóüóìó éàçûá áèëäèðìÿê èñòÿéèðäèì, ëà-
êèí íÿäÿíñÿ áèð ãöââÿ ìÿíè ìÿí5 åäèð. ßýÿð ìÿí äÿ îíóí êèìè àïà-
÷ûüûíà ìöíàãèøÿéÿ ýèðèøñÿì, âèúäàíúà ìÿñóë äåéèëìèéÿì? Çàâàëëû
çþâúÿìÿ õÿéàíÿò îëìàçìû? Àù, âèúäàí ÿçàáû! Ùÿð ùàëäà áó ïÿðè éàâ-
ðóñóíäàí ùèññèìè, ÿôêàðûìû ýèçëè ñàõëàìàëûéàì. Ùàíêûìûçûí ÿçàáû øèä-
äÿòëèäèð: ìÿíèìêè éàõóä îíóíêó? Ìÿíúÿ éåíÿ éàçûã î... Çèðà åëÿ íàçèê
ÿíäàìà àòÿøè-ñåâäà éàêûøûð6 øåéìè? Çÿôèìäÿí áàðìàãëàðûì ãÿëÿì òóò-
ìàéûð. Áó ãÿäÿðÿ èêòèôà7 îëóíäó. Éåíÿ éàçàúàüàì. Õóäàùàôèç!
Áÿðàäÿðèíèç Úàâàä
____________
1
Áèðèêìèø – áèðëÿøìèø
2
Ýóøâàðÿ – ñûðüà
3
Éàâðó – áàëà, óøàã
4
Ìöòÿÿùùèë – åâëè, åâëÿíìèø
5
Ìÿí åòìÿê – óçàãëàøäûðìàã
6
Éàêûøìàã – éàðàøìàã
7
Èêòèôà – êèôàéÿò åòìÿ

469
 Ýþçÿë Ðÿìçèééÿì!
Ýöí-ýöíäÿí ùàëûì êÿñáè-âÿõàìÿò1 åäèð. Àçàäÿ âÿ ñÿðáÿñò êþíëöì
àòÿøè-ñåâäà èëÿ òóòóøóá éàêûëûð2, ìÿíè äÿ éàõûð. Áåëÿ êå÷ÿðñÿ äàéàíà-
ìûéàúàüàì, ùÿìøèðÿñèç ãàëàúàãñûíûç. Áó äÿëèãàíëû ýÿíú äÿ áèëìÿí
íåúÿ áèð àäàì? Îíó ñåâäèéèìè ìèí äöðëö èìà èøàðÿòëÿðëÿ àíëàòäûì. Î
èñÿ ÷îõ ñîéóã, áèëìÿì ãÿëáè áóç ïàð÷àñûìû? ßñëà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèð.
Þëöðÿì ùÿìøèðÿì. Áó ýöí àäûíû áåëÿ þéðÿíäèì: Úàâàä, àíëàäûíûçìû?
Áàõûíûç, àäû áåëÿ íÿ ãÿäÿð ýþçÿë! Áó ýöí áèð øåé éàïäûì. Áó ìÿçìóí-
äà îíà áèð ìÿêòóá éàçäûì: “Áÿé ÿôÿíäèì! Ñèçëÿ ÿñëà ÿëàãÿñè îëìàéàí
áèð ãûç òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø áó ìÿêòóáäàí ÿñëà òÿÿúúöá åòìèéÿñèíèç.
Çèðà òÿáèè áèð ùàë. Áèëñÿíèç íÿ ãÿäÿð ìöòÿÿççèéÿì3. Òàì áèð àé îëäó,
ñåâäà äåíèëÿí âÿðÿìèí ïÿíúåéè-ãÿùðè àëòûíäà ÿçèëèá, ãÿëáèì, ðóùóì
áöòöíÿ ïàð÷àëàíûá ÿðèìÿêäÿäèð. Áó íÿ ùàë? Áèð êÿððÿ áåëÿ öçöìÿ áàõ-
ìàéûðñàí? Òÿãñèðèì íÿ? Ñèçè ñåâìÿêìè? Îíà ìÿí íÿ éàïàéûì? Î èñÿ
êþíöëÿ ðÿáòè îëàí áèð øåé. Ñåâäà èõòèéàðû îëñàéäû, ìèíëÿðúÿ ìÿíÿ äîü-
ðó áîéíóíó ÿéìèø ýÿíúëÿðëÿ éàïàðäûì. Âèúäàíûíûçà ÿìèíÿì êè,
ìÿíèì êèìè ñàô âÿ ñàäÿ áèð ãûçûí öðÿéèíèí ùÿãèãè ñÿðàèðèíè4 ãóðíàçëûã-
ëàðà5, áèëìÿì íÿëÿðÿ ùÿìë åòìèéÿúÿêñèíèç, äåéèëìè? Ñåâèðÿì ñèçè... ùÿð
àí, ùÿð äÿãèãÿ ñèçè äöøöíöðÿì, ñèçèíëÿ ãîíóøóðàì. Ðþéàëàðûìû, õöëéà-
ëàðûìû àíúàã ñèçèíëÿ êå÷èðèðÿì. Àù, ÿéÿð ñèç äÿ ìÿíè ñåâÿúÿê, îëñàíûç,
áèëñÿíèç áó çàâàëëû ãûçû íÿ ãÿäÿð ñåâèíäèðÿúÿê, ìÿñóä åäÿúÿê îëóðñó-
íóç. Úÿñàðÿòèì ÿôâ îëóíñóí, åøã úöíóí äåìÿêäèð. Ìÿí äÿ áó äÿðäèí ÿí
ãÿâè6 çÿíúèðëÿðè èëÿ ñàðûëìûø áèð àúèçÿéÿì”.
Áèëìèðñèíèç, áó ìÿêòóáó Úàâàä ÿôÿíäèéÿ íåúÿ òÿãäèì åòäèì? Áà-
êàéûì òÿäáèðèìè áÿéÿíÿúÿêìèñÿí, ùÿìøèðÿúèéÿçèì? Ñåâäà åëÿ áèð
øåéäèð êè, ùÿð ìöøêöë ö÷öí éîë áóëàð, éàëíûç þç äÿðäèíÿ ÷àðà áóëàìàç.
Úàâàä ÿôÿíäè éåíÿ àäÿòè öçðÿ ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷èðäè. Ìÿêòó-
áó öñóëëóúà éåðÿ àòàðàã, àðõàñûíäàí: “Áÿé ÿôÿíäè, áó ìÿêòóá ñèçäÿí
äöøäö” äåäèì. Çàâàëëû äÿëèãàíëû ýåðè äþíäö. Ñîëüóí áàõûøëàðëà, áèð ìÿíÿ
áàõäû, áèð äÿ éåðäÿêè ãàïàëû ìÿêòóáó ñöçäö. Ìÿêòóáó ÿéèëäè, ýþòöðäö,
____________
1
Êÿñáè-âÿõàìÿò – òÿùëöêÿ
2
Éàêûëìàã – éàíìàã
3
Ìöòÿÿççèéÿì – öçöðëö
4
Ñÿðàèð – ñèðëÿð
5
Ãóðíàç – ùèéëÿýÿð
6
Ãÿâè – ãöââÿòëè

470
áèð äàùà ìÿíÿ áàõìàäàí äþíöá ýåòäè. Ôÿãÿò ÷îõ äàëüûí èäè. Çàâàëëûíûí
áèëìÿì áèð äÿðäèìè âàð, íÿäèð? Ìÿí îíó äöøöíäöéöì êèìè, î êèìè äö-
øöíöð? ×ûëäûðàúàüàì ùÿìøèðÿúèéÿçèì. Àù, ÿéÿð åëÿ îëóðñà, éàçûã ìÿí...
Ñèòàðÿ

Úèääè àðãàäàøûì!
Ñèç ðîìàí÷ûñûíûç, ôèêðèíèç äÿ ÷îõ ÿñàñëû, ÷îõ ìÿòèí. Áó ýèðèôòàðû îë-
äóüóì ìÿëÿêïàðÿ èëÿ àðàìûçäà îëàí âàãåàòû ýþòöðöíöç äÿ áèð ðîìàí
éàçûíûç. Áèëñÿíèç, áó ïÿðè éàâðóñóíäàí ñà÷ûëàí ñåâäà ãûüûëúûìëàðû íÿ
ãÿäÿð ãÿëáèìè ðàùÿòñèç åäèð. Áÿðàäÿð, èíäè èñÿ þçöìÿ äàùà éàçûüûì
ýÿëèð. Çèðà î ìÿíäÿí äàùà ìÿñóä. Î éàëíûç áèð ñåâäà âÿðÿìèíèí ïÿí-
úÿñèíäÿ áîüóëóðñà, ìÿí ùÿì ñåâäà, ùÿì âèúäàí ïÿíúÿñèíäÿ ÿçèëìÿê-
äÿéÿì. Èêèíúèíèí ÿçàáû äàùà øèääÿòëè äåéèëìè? Çàâàëëû çþâúÿì éàíûìà
îòóðàðàã: “Úàâàä, íå÷ÿ ýöíäöð ÷îõ äöøöíúÿëè, ÷îõ äàëüûíñàí” – äåéèð.
Áèð öçðè-ìÿúóë1 èëÿ ñèððèìè, êÿäÿðèìè ýèçëÿìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Ôÿãÿò íÿ
÷àðÿ, çàùèð áàòèíèí àéèíÿñè äåéèëìè? “Àáå ðóõñàð õÿáÿð ìèäÿùÿä ÿç
ñèððè-äÿðóíÿì”2. Áèëñÿíèç, ìÿíèì áó ÿôñöðäÿ âÿ ïÿðèøàíëûüûì áó çà-
âàëëûéà íÿ ãÿäÿð òÿñèð åòìèøäèð. Îíóí äà åëÿ þëýöí âÿ äàëüûí ùàëÿòè ìÿíè
áèð òÿðÿôäÿí éàêûð, ðóùóìó, ãÿëáèìè ïàð÷àëàéûð. Áÿðàäÿð, ùÿð òÿðÿôäÿí
äÿðä, ãÿì äîëó êèìè öçÿðèìÿ òþêöëöð. Ãîðõóðàì àëòûíäà ÿçèëèá ãóð-
òóëàìàéûì.
Àëûíûç ñèçÿ Ñèòàðÿìäÿí áèð ìàðàã. Ñèòàðÿ, àíëàäûíûçìû?
Àù, íÿ ãÿäÿð ýþçÿë áèð àä! Èñìè èëÿ ìöñÿììàñû3 áåëÿ ìöòàáèãäèð:
“Ñèòàðÿéè-ñåâäà”, “Ñèòàðåéè àìàë” äåìÿêäèð.
Äöíÿí ìÿøüÿëÿìäÿí åâÿ ãàéûäûðäûì. Éåíÿ ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöí-
äÿí êå÷ÿúÿê èäèì. Àéàãëàðûì òèòðÿéèð, áÿäÿíèì ÿñèð, ðóùóì, ãÿëáèì
äàð ãÿôÿñäÿ ìÿùáóñ áèð ãóø êèìè ÷ûðïûíûðäû. Ñàíêè áó âÿðÿìëè, êÿäÿðëè
ñèíÿì äàð ýÿëìèø êèìè îíó ãûðûá, ïàð÷àëàìàã èñòÿéèðäè. Íÿ ýþðöðÿì?
Î!.. Ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöíäÿ éîëóìó ýþçëÿéèð. Àäÿòèì öçÿðèíÿ, ðóùóì-
ëà, âèúäàíûìëà ÷àðïûøàðàã êå÷èðäèì. Áèðäÿí-áèðÿ àðõàìäàí: “Áÿé
ÿôÿíäè, áó ìÿêòóá ñèçäÿí äöøäö”, – äåéÿí ìöòÿÿññèð áèð ñÿäàäàí ìûõëû
êèìè ãàëäûì. Áèèõòèéàð àðõàìà äþíäöì. Ýþçëÿðèì î ñåâäàëû ýþçëÿðÿ äè-
êèëäè. Ýöëöðäö... Äîäàãëàðûíäàí ÷è÷ÿêëÿð ñà÷ûëûð êèìè ëÿòèô-ëÿòèô ýöëöì-
____________
1
Öçðè-ìÿúóë – ñàõòà öçð
2
Òÿðúöìÿñè: “Öçöìöí ñóéó äàõèëè àëÿìèìèí ñèððèíäÿí õÿáÿð âåðèð”.
1
Ìöñÿììà – àäëàíäûðûëìûø
471
ñÿéèðäè. Áàøäàí-äûðíàüà ãÿäÿð áèð àòÿøè-ñÿééàë1 áöòöí ÿñàáûìû òèòðÿòäè.
ßéèëäèì, ìÿêòóáó àëàðàã îäàìà ÷ÿêèëäèì, Ìÿêòóáó à÷äûì. Òÿêðàð ñåâÿ-
ñåâÿ îõóäóì. Àù, áàøäàí àéàüà ñåâäà âÿ õöëéà! Äîüðóñó, áó çàâàëëû
âÿ ñàäÿ ãûçûí ùàëûíà ÷îõ àúûäûì. Ìÿêòóáóìóí úÿâôèíäÿ2 ýþíäÿðèðÿì,
àëûíûç äà îõóéóíóç. Áó ãûçäàêû ìÿùÿááÿò íÿ ãÿäÿð ñàäÿ, íÿ ãÿäÿð ùÿ-
ãèãè îëìàãëà áÿðàáÿð: “Ãàäûíëàðäà ñåâýè îëìàç, çèðà îíëàðäà öðÿê éîõ.
Îíëàð éàëíûç þçëÿðèíè ñåâäèðìÿê éîëóíó áèëèðëÿð” – äåéÿ òÿðèç3 åòäèéèíèç
ôèêðèíèçäÿí âàç êå÷ÿê. Ãàäûíëàðûí öðÿêëÿðèíäÿ ùÿãèãè ìÿùÿááÿò áÿñ-
ëÿäèêëÿðèíè åòèðàô åäèíèç! Ôÿãÿò áó ýþçÿë ìÿêòóáó éåíÿ þçöìÿ ãàéòàð-
ìàíûçû ðèúà åäèðÿì.
Áÿðàäÿðèíèç Úàâàä

Ôèêðèìèí, ãÿëáèìèí ñöðóðó4 ùÿìøèðÿì Ðÿìçèééÿ!

Äÿðäèì áèð ãàò äàùà àðòìûø. Ýþç éàøëàðûìû ñàõëàéà áèëìèðÿì. Ýåò-ýå-
äÿ ñèðëÿðèì ôàø îëóð. Âàëèäÿì àüëàäûüûìû ýþðìöø, çàòÿí ðÿíýè-ðóéóìóí
ñîëüóíëóüóíäàí äÿõè ÿââÿëúÿ áèð øåé äóéìóøäó. Éàíûìà ýÿëÿðÿê:
“Íÿéèíäèð, ãûçûì? Íÿ ö÷öí êÿäÿðëÿíèðñÿí?” äåäè. Öçöìö ïÿíúÿðÿéÿ
÷åâèðÿðÿê ýþç éàøëàðûìû ãóðóòäóãäàí ñîíðà, ìÿúáóðè áèð òÿáÿññöìëÿ
ñþçöíö êÿñÿðÿê: “Íÿéÿ êÿäÿðëÿíÿúÿéÿì, íÿ âàð êè...” – äåéÿ úàâàá
âåðäèì.
– Éîõ, éîõ, ýþðöðÿì áó àç âàõòäà ÷îõ ñîëìóø, ÷îõ äÿéèøìèøñÿí.
Ùÿòòà èíäè äÿ àüëàéûðäûí, – äåäè.
– Àüëàéûðäûì? ßñëà!.. Çàâàëëû ãàäûí äîëüóí áàõûøëàðëà áèð ãÿäÿð
ìÿíè ñöçäöêäÿí ñîíðà ÷ûõûá ýåòäè. Àù, éàçûã äÿðä, êÿäÿðèìäÿí áèõÿ-
áÿð, áèëìÿéèð êè, áó úàíû ãÿäÿð ñåâäèéè éàâðóñó, áåëÿ áèð çÿèô ÿíäàì èëÿ,
ýåúÿ-ýöíäöç ñåâäà äåéèëÿí áèð ãÿùðÿìàíëà ïÿíúÿëÿøèð, âóðóøóð... Ãî-
ëàéìû? Ñîëìàçìû? Äÿéèøìÿçìè?
Àù, ùÿìøèðÿúèéèì, áó äÿðä ìÿíè þëäöðÿúÿê. Áèëìèðñèíèç, Úàâàäà
ìÿêòóáó âåðäèêäÿí áÿðè ìÿíèìëÿ íåúÿ áèð ìóàìèëÿäÿ áóëóíóð? Ìÿíè
ýþðìÿñèí äåéÿ èíäè ñîãàãûí î áèðè òÿðÿôèíäÿí, ãàëäûðûìäàí5 ýåäèð. Áà-
õûíûç áó ùÿðèô íÿ ãÿäÿð ñîéóã, íÿ ãÿäÿð ìÿùÿááÿòñèç áèð àäàì! Ðóùóì
ãÿäÿð ñåâäèéèì áó äÿëèãàíëûíû ñèç äÿ áèëèíèç, òàíûéûíûç. Àù, áåëÿ àäàì-
____________
1
Àòÿøè-ñÿééàë – àõàí àòÿø
2
Úÿâô – è÷ äàõèë
3
Òÿðèç – äîëàéûñû èëÿ ñþç äåìÿê, èøàðÿ åòìÿê
4
Ñöðóð – ñåâèíú, øàäëûã
5
Ãàëäûðûì – ñÿêè
472
ëà ñåâäà éàïìàã íÿ ãÿäÿð êþ÷. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ þçö îõóìóø, òÿðáèéÿ-
ëè, ÿõëàãëû áèð çàò. Áèëìÿì îíóí ìöðÿááèñè íåúÿ áèð àäàì îëìóø? Áó
ýþçÿë äÿëèãàíëûéà ùÿð øåéè þéðÿòìèø, äöíéàäàêû ýþçÿë õÿñàëèí1 ùÿïñèíè
àíëàòìûø äà, éàëíûç ìÿùÿááÿò íÿ îëäóüóíó àíëàòìàìûø. Î ùÿðèô íÿ
ãÿäÿð ìÿùÿááÿòñèç, ñîéóã áèð çàò îëìóø. Öðÿê éåðèíÿ è÷èíäÿêè áèð ïàð-
÷à äàøìû èìèø? Áèëìÿì êè!.. Áó ýÿíúèí ùàëû ìÿíè áöòöí-áöòöíÿ ïÿðè-
øàí åòìèø. Îíóí ìÿíèìëÿ áåëÿ ìöàìèëÿñèíè ñèç íÿéÿ ùÿìë åäèðñèíèç?
Éàçûíûç! Àëëàùû ñåâÿðñèíèç, éàçûíûç! Ñèç ìÿíäÿí äàùà òÿúðöáÿëèñèíèç.
Ñèòàðÿ

Ìÿñëÿêäàøûì, àäàøûì!
Ìÿêòóáóíóçó àëäûì. Î íÿ? Éåíÿ ôÿëñÿôÿéÿ ýèðèøèðñèíèç. Úàíûì,
ôÿëñÿôÿ èëÿ ñåâäàíûí íÿ ìöíàñèáÿòè? Ùå÷ áèð-áèðèëÿðèíÿ éàõûí øåéìè?
Ñèçèí ãàäûíëàð ùàããûíäàêû áÿñëÿäèéèíèç áó ùèññè-ÿäöââàíÿ2 áèòìèéÿ-
úÿê, ãóðòàðìûéàúàãìû? Ìÿíèì Ñèòàðÿìèí, î íàçèê âÿ ëÿòèô öðÿéèíäÿêè
äàü ÷åøìÿëÿðè ãÿäÿð ñàô âÿ ùÿãèãè ìÿùÿááÿòèíè àëëàäûúû áèð øþëÿéÿìè
òÿøáåù åäèðñèíèç? Íÿ ãÿäÿð ñîéóã òÿøáåù. ×îõ éàíëûøñûíûç áÿðàäÿð!
Ìÿíúÿ î ýþéëÿðäÿêè éöêñÿê èëäûçëàð, ñàáèò ñèòàðÿëÿð ãÿäÿð öëâè âÿ ïàð-
ëàãäûð. Îíó ùå÷ áèð øåé ñþíäöðÿ áèëìÿç! Ìÿí èñÿ ÿñëà ñèçèíëÿ øÿðèê îëà
áèëìÿðÿì. Çèðà ýåò-ýåäÿ ãÿëáèìäÿ ãàäûíëàðà íèñáÿòÿí áèð øÿôãÿò, áèð
öëâèééÿò, áèð ìÿðùÿìÿò äîüóð. Îíëàðûí ýþéëÿðäÿêè øÿôÿãëÿðÿ ãÿäÿð
éöêñÿëìèø, ñÿðàïà3 áèð ðóùè-ìöúÿññÿì, áèð ïÿðè-âèúäàí îëäóãëàðûíà
åòèãàä åòìÿéÿ áàøëàéûðàì.
Àëûíûç ñèçÿ Ñèòàðÿäÿí áèð øÿðàðÿéè-ñåâäà... Ñèòàðÿäÿí ìÿêòóáó àë-
äûãäàí ñîíðà áöòöí-áöòöíÿ ùåéñèééÿòèìè ãàèá åäÿðÿê ìÿí äÿ áåëÿ áèð
úàâàá éàçìàüà ãàëõûøäûì: “Ñåâäàéè-àìàëûì, Ñèòàðÿéè-èãáàëûì!” Òÿð-
úöìàíè-äÿðóíèíèç îëàí äîäàãëàðûíûçäàí òþêöëÿí ìÿêòóáóíóçó þïÿ-
þïÿ òÿêðàð îõóäóì. Ìÿíè ñåâèðñèíèç, äåìÿê! Àù, áèëñÿíèç íÿ ãÿäÿð
áÿõòèéàðàì! Ñèçèí êèìè áèð ôèðèøòÿéè-ñåâäà òÿðÿôèíäÿí ñåâèëìÿê, äöíéà-
äàêû àìàëûìûí ÿí ýþçÿë áèð øöêóôÿñèäèð4. Àù, áèëèðìèñèíèç ýþçÿëèì, øóõ,
øÿí äèëáÿðèì, íÿ èñòÿðäèì? Áöòöí þìðöìö ñÿíèíëÿ êå÷èðìÿê, î óçóí
êèðïèêëÿðèíèçèí àðàñûíäàí áàéüûí áàõûøëû, ãàðà ýþçëÿðèíÿ äîéóíúàñûíà
ãÿäÿð áàõìàã, îíäàí ìöäàì àéðûëìàìàã èñòÿðäèì”.
____________
1
Õÿñàèë – õàñèééÿòëÿðëÿð, òÿáèÿòëÿð
2
ßäöââàíÿ – äöøìÿíúÿñèíÿ
3
Ñÿðàïà – áàøäàí àéüà, áöòöí
4
Øöêóôÿ – ÷è÷ÿê
473
 Áèëèðìèñÿí áÿðàäÿð, áó ìÿêòóáó áèð êÿððÿ îõóäóì, òÿêðàð áèð äàùà,
áèð äàùà... Ö÷öíúöäÿ ÿíäàìûìû àòÿøèí áèð òÿð àëäû. Öðÿéèì ÷ûðïûíìàüà,
ÿëëÿðèì, àéàãëàðûì òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû. Òöêëÿðèì áÿäÿíèìäÿ òèêÿí-òèêÿí
êÿñèëäè. Ñàíêè ñÿìàäàí öçÿðèìÿ ñàèãÿëÿð1 òþêöëöð êèìè îëäóì. Àù, éåíÿ
âèúäàí ÿçàáû! Çàâàëëû çþâúÿúèéÿçèì äàëüûí áàõûøëàð âÿ ñîëüóí ÷þùðÿñèëÿ
áîéíóíó ÿéÿðÿê þíöìäÿ ìöúÿññÿì îëäó. Ðÿíýñèç äîäàãëàðûíû ãûìûëäà-
äàðàã ÷îõ ìÿéóñ âÿ ùÿçèí áèð ñÿäà èëÿ: “Úàâàä, Úàâàä, ìÿí ñÿíèí îëäó-
üóì êèìè ñÿí äÿ ìÿíèìñÿí. Ìÿí ñÿíè áàøãàñûíà âåðìÿðÿì” – äåéÿ
õöëéà êèìè áèð àíäà ãåéá îëäó. Ãÿëáèìäÿêè ðèããÿòäÿí áöòöí ÿñàáûì òèò-
ðÿìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿêòóáó áöêöá, ìàñàìûí ÷ÿêìÿúÿñèíÿ ñîõäóì.
Áþéöê áèð ãÿáàùÿòäÿ áóëóíäóüóìó àíëàäûì. Ìöòÿÿùùèë áèð åðêÿê òÿðÿ-
ôèíäÿí ñàäÿ, ìÿñóì áèð ãûçà åëÿ-áåëÿ ìöàìèëÿäÿ áóëóíìàã íÿ ãÿäÿð
àë÷àãëûã, âèúäàíñûçëûã îëäóüóíó àíëàäûì. Àù, ÿéÿð ìöòÿÿùùèä îëìàñàé-
äûì, íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàð èäèì. Èíäèñÿ, áÿðàäÿð, ÷îõ ôÿíà áèð ìþâãåäÿéÿì.
Ùÿð èêè òÿðÿôèì äÿùøÿòëè. ßéÿð áó òÿðÿôÿ ìàéèë îëóðñàì, ìöùèò, âèúäàí
ìÿíè áîüàúàã âÿ ÿéÿð áó òÿðÿôè òóòóðñàì, àòÿøè-ñåâäà ìÿíè éàêàúàã, ðó-
ùóìó ïàð÷àëàéàúàã îëóð. Íÿ åäèì, ñþéëÿéèíèç, íÿ åäèì? ßëàâÿ, çàâàëëû
çþâúÿúèéèì äÿ ìÿíèìëÿ ôÿíà ìöàìèëÿäÿ áóëóíìàìûø, ÷îúóã êèìè ìÿíè
ñåâìèø, ñöñëÿìèø. Áèð äÿãèãÿ áåëÿ ìöêÿääÿð îëìàìà ìàúàë âåðìÿéÿðÿê
äöðëö-äöðëö òÿëòèôëÿðëÿ, ìÿðùÿìÿòëÿðëÿ êþíëöìö àëìûø, úàíû, ðóùó ãÿäÿð
ñåâìèøäèð. Áèëñÿíèç èíäèêè äàëüûíëûüûì çàâàëëû ãàäûíà íÿ ãÿäÿð òÿñèð åòìèø
âÿ ñîëäóðìóøäóð. Îíó èíäè íåúÿ àòûì? Âèúäàíûìû, íàìóñóìó íåúÿ ïàð-
÷àëàéûì? Áó ö÷-äþðä ñÿíÿ çÿðôèíäÿ òèêäèéè ñûúàã2 éóâàñûíû íåúÿ äàüû-
äûì? Âèúäàíà éàêûøûð øåéìè? Ñèç ñþéëÿéèíèç, áÿðàäÿð, ìöìêöíìö? Àù,
ìÿí èñÿ äöøöíìÿêäÿí ñà÷ëàðûì áåëÿ àüàðäû.
Úàâàä

Ñåâýèëè Ðÿìçèééÿì!
Ìÿêòóáóíóçó àëäûì. ßùâàëûìà ÷îõ àúûìûøñûíûç. Òÿøÿêêöð åäèðÿì,
ùÿìøèðÿì! “Àüëàìàãëà, ñûçëàìàãëà áèð øåé ÷ûõìàç, ñÿáèð âÿ ìÿòàíÿò
ëàçûìäûð”, – äåéèðñèíèç. Àù, àù, ùÿìøèðÿì, î ÿñêè ìàùíûíûí ãóëàãëàðû-
ìûí óúóíäà áèð ñèíÿê3 âûçûëòûñû ãÿäÿð áåëÿ òÿñèðè éîõ. Ñÿáèð èëÿ ñåâäàíûí
íÿ ìöíàñèáÿòè? Èêè ìöòÿçàää4 øåé áèð öðÿêäÿ áèðëÿøÿðìè?
____________
1
Ñàèãÿ – èëäûðûì
2
Ñûúàã – èñòè
3
Ñèíÿê – ìèë÷ÿê
4
Ìöòÿçàää – áèð-áèðèíÿ çèää
474
 Èíäè ö÷ ýöíäöð ýþðìöðÿì. Äÿëè îëäóì. Ìöäùèø ôèêèðëÿð, äöøöíúÿ-
ëÿðëÿ áàøûìû ÿëëÿðèì è÷èíÿ àëàðàã òàëåéèìÿ, áÿõòèìÿ ëÿíÿòëÿð éàüäûðûð,
ýèçëè-ýèçëè ýåúÿëÿðè, ýöíäöçëÿðè àüëàéûð, ñûçëàéûðàì. Âàëèäÿì äöí ãîíøó
õàíûìýèëäÿ èäè. Éàëãûçëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ùû÷ãûðûãëàðëà ÷îúóã êèìè
àüëàéûðäûì. Õàëàì ìÿíèì àüëàäûüûìû ýþðöðìöø. ßââÿëäÿí áèð øåé àí-
ëàäûüûíäàí, ìÿíè òÿãèá åäèðìèø: áèðäÿí-áèðÿ è÷ÿðè ýèðäè. Ýþç éàøëàðûìû
ãóðóòìàüà ìàúàë âåðìÿéÿðÿê, ìÿíè èêè ãîëëàðû àðàñûíà àëäû. Ñûõû-ñûõû
ãóúàãëàäû: “Éàâðóì, ãóçóì, áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíè íÿ ãÿäÿð ñåâèðÿì?
Úàíûì ãÿäÿð, ðóùóì ãÿäÿð! ×îõäàí áÿðè ñÿíè ÷îõ äàëüûí, ñîëüóí ýþ-
ðöðÿì. Ùÿòòà áèð íå÷ÿ êÿðÿ àüëàäûüûíû áåëÿ ýþðìöøÿì. Èíäè äÿ àüëàéûð-
äûí. Ñþéëÿ, áàõûì íÿ ö÷öí?” Ñþçöíö áèòèðìÿéÿ ìàúàë âåðìÿéÿðÿê:
“Ùå÷, áàáàìû õàòûðëàìûøäûì” – äåäèì. “Éîõ, éîõ ìÿíè àëäàäàììàç-
ñàí. Ìÿíäÿí ñèððèíè ñàõëàìàüû áèð äöðëö àíëàìûðàì. Ñÿíè íÿ ãÿäÿð ñåâ-
äèéèìè, ÷îúóãëóãäàí ãîëëàðûì öçÿðèíäÿ áþéöäÿðÿê áèð àíà ãÿäÿð ÿìÿê
âåðäèéèìè çàòÿí áèëèðñÿí. Áèçèì àðàìûçäà ýÿðÿê ùå÷ áèð øåé ùàèë1 îëìà-
ñûí ýÿðÿê. Ñÿíèí áåëÿ ñîëüóí, äàëüûíëûüûíû áèð äöðëö ÷ÿêÿìÿì! ×àáóã
ãûçûì, ñþéëÿ!” Áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí ìÿíäÿí áèð úàâàá àëà áèëìÿéÿúÿ-
éèíè ýþðöíúÿ áîéíóìà ñàðûëàðàã: “Ãóçóì, ìÿí èøäÿí àçàúûã ìöõáè-
ðÿì. Î ùÿð ýöí ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿí êå÷ÿí ñàðûøûí ýÿíúè ñåâìèøÿì,
äåéèëìè? Éåíÿ ãûçàðäûí. Áóíäà ãûçàðàúàã íÿ âàð êè? Ñþéëÿñÿí à... Áó
èøäÿ ìÿí ñÿíÿ ÷îõ ìÿíôÿÿòëè îëàðàì. Ýèçëè òóòìàãäàí íÿ ÷ûõàð?”.
È÷èìäÿí àíëàøûëìàç áèð ùèññ: “Ñþéëÿñÿí à, íÿäÿí ãîðõóðñàí? Ñÿíäÿ
ñåâìÿéÿ öðÿê îëäóüóíó, ãîé äöíéà áèëñèí!”. Áîüóíóã áèð ñÿñëÿ: “ßâÿò
ñåâèðÿì!” – äåäèì. Ôÿãÿò þçöìö ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìÿéèá ùû÷ãûðûãëà
àüëàäûì. “À, äàùà íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí? Áó ÷îõ ýþçÿë, ãûçûì!” Ñåâìÿê
àéûáìû? Èíäè àðòûã áèð àç äà ñÿíëè-ìÿíëè ãîíóøàëûì. Äå áàõûì, î äà ñÿíè
ñåâèðìè? À, éåíÿ ãûçàðäûí êè... Óòàíìà ãûçûì. Ìÿí ùÿð ùàëäà ñÿíèí
äÿðäèíÿ ÷àðà àðàìàã ôèêðèíäÿéÿì. Ñÿíè áåëÿ þëýöí, ñîëüóí ýþðäöêúÿ
ùÿéàòûì çÿùÿðëÿíèð, þëöðÿì. Äå, áàêàéûì, àðàíûçäà ìöêàëèìÿ îëìóø-
ìó?”. Ìÿéóñàíÿ áèð ñÿñëÿ: “Î òÿðÿôäÿí ùå÷ áèð øåé éîõ”, – äåäèì.
“Îíó ñåâäèéèíè áèëìÿéèðìè?” – “Áèëèð!”. Çàâàëëû ãàäûí ñàëëàíäû, äÿðèí
áèð ôèêðÿ äàëäûãäàí ñîíðà: “Ãûçûì, ñÿí þçöíö öçìÿ, ùÿð íåúÿ îëóðñà
ìÿí îíóíëà ýþðöøÿðÿê ÿùâàëàòû áèëÿðÿì”, – äåäè. Àðòûã ÷ûëäûðàúàã èäèì.
Áèëìèðñÿí, ùÿìøèðÿúèéÿçèì, áóíëàð ìÿíèì ö÷öí íÿ ãÿäÿð áþéöê òÿñÿë-
ëè èäè. Áó ñþçëÿðäÿí àòÿøíàê öðÿéèìÿ áèð áóç ïàð÷àñû ãîéóëàí êèìè èäè.
____________
1
Ùàèë – ìàíåÿ, ýèçëè

475
Õàëàìûí àãèëÿ áèð ãàäûí îëäóüóíó çàòÿí áèëèðñèíèç. Áó èøäÿ äîüðóäàí-
äîüðóéà ìÿíÿ ÷îõ ìÿíôÿÿòè îëàúàüûíà ÿìèíÿì.
Ýåúÿíè ÷îõ äàäëû õöëéàëàðëà óéóäóì. Éàëíûç áèð êÿäÿðèì âàð èñÿ î,
äàùà Úàâàäû ö÷ ýöíäöð ýþðìÿäèéèìäÿí èáàðÿòäèð. Ñèçäÿí áàøãà áèð
äàùà ùÿìñèððèì áóëóíäóüóíà ÷îõ øàäàì. Èíäèëèêäÿ áÿõòèéàðàì. Áàõûì
ñîíó íÿ îëàúàã? Õóäàùàôèç. ßëèíèçè ñûõûðàì.
Ñèòàðÿ

Úèääè ãàðäàøûì!
Ö÷ ýöíäöð õÿñòÿéÿì. Öçÿðèìÿ äàü ïàð÷àñû êèìè éóâàðëàíàí àòÿøè-
ñåâäà, íÿùàéÿò ìÿíè éàòàüà ñÿðäè. ×îõ çÿèô, ÷îõ äàëüûíàì. Çÿôèìäÿí
ÿëëÿðèì, àéàãëàðûì áåëÿ òèòðÿéèð. Äöí àõøàì èñèòìèøäèì. Øèääÿòè-
ùöììàäàí1 áèð äöðëö ñàéûãëàìûøàì, îíó õàòûðëàìûøàì, ñà÷ìà ñþçëÿð
ñþéëÿìèøÿì. Áó ýöí çàâàëëû çþâúÿì éàòàüûìà éàêëàøàðàã ãóðó, ýÿìèê2
ÿëëÿðèìè ÿëëÿðè è÷èíäÿ îõøàéàðàã: “Ãóçóì, Úàâàä, èíäè ìàøàëëàù éàõøû-
ñàí. Äöíÿí ýåúÿ ÷îõ äàëüûí èäèí. Ùÿòòà áèð ïàðà ñà÷ìà ñþçëÿð ñþéëÿéèð-
äèí”, – äåäè. Ñîíðà ðÿíýñèç äîäàãëàðûíäàí ìÿéóñàíÿ áèð òÿáÿññöì
÷ûòëàòàðàã ÿëàâÿ åòäè: “Ñèòàðÿ, Ñèòàðÿ äåéèðäèí. Ñà÷ìà ñþçëÿðèíäÿí éàëíûç
áóíó õàòûðëàéûðàì”. Äÿðùàë ýþçëÿðèì ýþçëÿðèíÿ äèêèëäè. Çàâàëëû ãàäûí
áèð øåé àíëàìûø êèìè, ýþçëÿðèíè àøàüû åíäèðÿðÿê, ãàøëàðûíûí óúëàðû øèä-
äÿòëÿ ÿéèëäè. Ìöêÿääÿð âÿ äîëüóí áèð ÿäà èëÿ ÿëëÿðèìè îõøàéûðäû. È÷èí-
äÿêè äÿðèí áèð ôûðòûíàäàí, öçöíäÿ, àëíûíäà ãàðàíëûã äàëüàúûãëàð ó÷óøóð-
äó. Áèëìÿì íÿäÿíñÿ, ùÿð çàìàíêû êèìè ðèããÿò âÿ ìÿùÿááÿò ÿâÿçèíÿ
ãÿëáèìäÿ äÿðèí áèð ãöââÿò âÿ ìÿòàíÿòäÿí áàøãà áèð íèôðÿò ùèññè åäèð-
äèì. Áó ãàäûíû àðòûã ýþðìÿìÿéÿ áàøëàäûì. Çèðà êè, î òÿðÿô ÷îõ ýöúëö,
áèð ìàãíèò êèìè áöòöí-áöòöíÿ ðóùóìó, ãÿëáèìè þçöíÿ úÿëá åäèð. Àðòûã
äàéàíìûéàúàüàì, ùÿð íåúÿ îëóðñà-îëñóí áèð øåéÿ ãÿðàð âåðÿúÿéÿì.
Îëà áèëÿð êè. ÷îõ áþéöê, ÷îõ ìÿúíóíàíÿ áèð øåéÿ ãÿðàð âåðäèì. Èíäèëèê
áèëìèðÿì. Áó ãÿäÿð êè, áÿðàäÿð, ó÷óðóìà äîüðó ýåäèðÿì. Èðÿëèäÿ ìÿ-
íè áþéöê áèð ãÿçà ãàðøûëàéàúàüûíû ùèññ åäèðÿì. Ìàçè èñÿ ÷îõ áÿõòèéàð,
ùàë èñÿ ÷îõ ôÿíà, èñòèãáàë èñÿ ÷îõ ãîðõóëó, ÷îõ äÿùøÿòëè! Ìþâëà3 áàõà-
ëûì íÿ åéëÿð!..
Áÿðàäÿðèíèç Úàâàä
____________
1
Ùöììà – öøöòìÿ-ãûçäûðìà
2
Ýÿìèê – ñöìöê
3
Ìþâëà – ñàùèá, Àëëàù

476
 Ñåâýèëè ùÿìøèðÿì!
Èíäè îí áåø ýöí îëäó, ìÿêòóáóíóçà úàâàá éàçìàäûì. Çèðà ÷îõ
äàëüûí èäèì. Çàòÿí õÿñòÿ èäèì. Áèëñÿíèç áó îí áåø ýöí ìÿíèì ö÷öí
íåúÿ êå÷äè? Áèð úÿùÿííÿì ÿçàáû. Áóíäàí äàùà î, äóìàíëû, ãàðàíëûã
ýöíëÿðè õàòûðëàìûéàúàüàì, ñèç äÿ óíóäóíóç. Çèðà àðòûã áÿõòèéàð îëäóì.
Ñèòàðÿéè-èãáàëûì ãàðàíëûã áóëóäëàð àëòûíäàí ãóðòóëìàüà, ëÿòèô-ëÿòèô
öçöìÿ ýöëìÿéÿ áàøëàäû. Äöíÿíäÿí áÿðè ùÿéàòûì áöòöí-áöòöíÿ äÿéèø-
ìèø, Úàâàä áÿé, àðòûã ìÿíèìëÿ ãîíóøìàüà, ñåâèøìÿéÿ áàøëàìûø. Áÿõ-
òèéàð îëìàçìûéàì? Ñåâèíúèìäÿí ÷îúóã êèìè ùîïïàíûðàì. Ùöçí,
ÿëÿìäÿí ùÿð çàìàí ãîâðóëìóø äîäàãëàðûì, èíäè èñÿ ýöëöìñÿìÿéÿ
éåíè àëûøûð, áèð ÷îúóã êèìè ùÿð äÿãèãÿ, ùÿð çàìàí òÿáÿññöìëÿð, íóøà-
íóø õÿíäÿëÿð ñà÷ûð. Ýåúÿíè ÷îõ ðàùàò êå÷èðäèì. Àüûð áèð õÿñòÿëèêäÿí
éåíè-éåíè ãóðòàðìûø áèð ÷îúóã êèìè óéóäóì. Àðòûã áèð äàùà ýþçëÿðèìè
à÷äûãäà, ýöíÿø äîüìóø, ïÿíúÿðÿäÿí ñöðìÿ òåëëè ñà÷ëàðûíû öçöìÿ äàüûò-
ìûøäû. Ñàíêè ìÿíè òÿáðèê åäèðäè. Ùàâà î ãÿäÿð ýþçÿë, î ãÿäÿð ëÿòèô èäè
êè, íÿôÿñ àëäûãúà ðóùóì, ãÿëáèì êÿñðÿòè-çþâã âÿ øàäèäÿí äöíéàíû èêè
ãîëëàðû àðàñûíäà ãóúàãëàéàí áÿõòèéàð áèð ñÿðìÿñò êèìè è÷èìäÿ óéóéóð-
äó. Àðà-ñûðà ïÿíúÿðÿíèí áàðìàãëûüûíäàí àäàìûí è÷èíè îõøàéàí ñÿðèí áèð
íÿñèì òåëëÿðèìè öçöìÿ, ýþçöìÿ äàüûäà-äàüûäà ìÿíè îõøàð êèìè îëóðäó.
Ùÿð øåéäÿ áèð òÿçÿëèê, áèð ýþçÿëëèê ùèññ åäèðäèì. Î ãÿäÿð øÿí, î ãÿäÿð
ìÿñóä èäèì êè, ñÿàäÿò ýþçëÿðèìè ãàìàøäûðûð, ìÿíè áîüóð êèìè îëóðäóì.
Éàòàüûìäàí ñû÷ðàäûì. ×îúóã êèìè ãîøàðàã þçöìö âàëèäÿìèí ãîëëàðû
àðàñûíà àòäûì. Ñûõû-ñûõû áîéíóíà ñàðûëäûì. ×îõäàí áÿðè áèð øÿôãÿò ýþðìÿ-
éÿí çàâàëëû ãàäûí þçöíö øàøàðìûø áèð ùàëäà ìÿòèí òÿáÿññöìëÿ ìÿíè ñàëàì-
ëàäû. Áàøûìû êþêñöíÿ ñûõàðàã: “Äÿëè ãûçûì” – äåéÿ þïäö, ãóúàãëàäû.
Àù, ùÿìøèðÿúèéÿçèì, ìÿí ñèçÿ Úàâàä áÿé èëÿ ýþðöøìÿìèç áàðÿ-
ñèíäÿ éàçìàã èñòÿðêÿí áàõ íåúÿ þç áÿõòèéàðëûüûìû óçóí-óçàäû øàèðàíÿ
ëþâùÿëÿðëÿ òÿðñèì åòìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Äàðûëìàéûíûç ùÿìøèðÿì, ñåâèíú
ìÿíè äÿëè åòìèø. Áèëèðìèñèíèç íåúÿ îëäó? Áó ýöíêö êèìè ýþçÿë áèð ýöí
èäè. Ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿ áàøûìû ÿëëÿðèì è÷èíÿ àëàðàã îíó äöøöíöðäöì.
Óçóí-óçàäû ãÿëáèìäÿêè õÿëÿúàí1 âÿ èçòèðàáäàí êþêñöì ãàáàðäû. Àðõà-
ñûíúà: “Àù, éàðÿá! Éàêûúû õóíè-ÿëÿìäÿí2 ùå÷ìè ãóðòóëìàéàúàüàì?”
èáàðÿëè äîëüóí-äîëüóí, ãûðûã-ãûðûã äîäàãëàðûìäàí òþêöëìÿéÿ âÿ èêè
ãÿòðÿ éàø êèðïèêëÿðèì àðàñûíäàí ñöçöëÿ-ñöçöëÿ áèð êöðÿ øÿêëèíäÿ éà-
____________
1
Õÿëÿúàí – òèòðÿìÿ, äþéöíìÿ
2
Õóíè-ÿëÿì – ÿëÿìëè ýþç éàøû ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð

477
íàãëàðûìà äîüðó éóâàðëàíàðàã áó àòÿøèí êÿëìÿëÿðëÿ áèðëÿøäèéè çàìàí-
äà èäè. Áèðäÿí-áèðÿ: “Õàíûì ÿôÿíäè!” Áó ñÿäàäàí ýþçëÿðèìè à÷äûì. Íÿ
ýþðöðÿì? Î... Èíàíìûðäûì... Ýþç éàøûìû ìÿíäèëèìèí1 óúó èëÿ ãóðóäà-
ðàã þíöìäÿêè àé êèìè áÿòñèç-áÿíèçñèç áèð âöúóäà áàõäûì. ßâÿò, éàíûë-
ìûðäûì, Úàâàä áÿé èäè!. Áèð äÿãèãÿ ñþç ñþéëÿìÿäÿí ýþçëÿðèìèç áèð-áè-
ðèíÿ äèêèëäè. Áèð àç ñîíðà ñþçÿ áàøëàéàðàã: “Õàíûì ÿôÿíäè, éàçäûüûíûç
ìÿêòóáà òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ôÿãÿò úàâàá éàçìàäûüûìäàí ÷îõ äàðûëäûíûç,
äåéèëìè? ßôâ åäÿúÿéèíèçÿ ÿìèíÿì, çèðà ìÿçóð èäèì. Áàøãà áèð ñÿáÿá
âàð èäè. Î ñÿáÿá ãàëäûðûëûíúà, ñèçèíëÿ ýþðöøìÿéÿ, ìöêàëèìÿéÿ ùàãëû
äåéèë èäèì. Èíäè èñÿ, î ñÿáÿáëÿð áöòöí-áöòöíÿ ãàëäûðûëäû. Àðòûã ìÿí äÿ
ñèçèí êèìè ñÿðáÿñò âÿ àçàä îëäóì. Èíäè èñÿ ìÿí äÿ äåéÿ áèëÿðÿì: Ýþçÿë
ìÿëÿêèì! Øàéàíè-ïÿðÿñòèø äèëáÿðèì, ìÿí äÿ ñèçè ñåâèðÿì, úàíûì ãÿ-
äÿð, ðóùóì ãÿäÿð ñåâèðÿì”. Áó ñþçëÿðäÿí, ÿëÿëõöñóñ ñîí êÿëìÿëÿðè î
ãÿäÿð ýþçÿë, î ãÿäÿð äàäëû áèð àùÿíý èëÿ ÿäà åòäè êè, ùÿð êÿëìÿñè ãó-
ëàãëàðûìûí óúóíäà áèð áöëáöë øàãûðòûñû êèìè ðóùóìóí ÿí èíúÿ òåëëÿðèíè
òèòðÿäèðäè. Ìÿí èñÿì, óñàíúëûãäàíìû, êÿñðÿòè-ñåâèíúäÿíìè, íÿäÿíñÿ
úàíñûç áèð ùåéêÿë êèìè ìàò-ìàò öçöíÿ áàõûðäûì. Ñþéëÿäèéè ëàããûðòûíû
ìÿùêÿìÿõàíàëàðäà ÿìàëûíû äèíëÿéÿí áèð ãàòèë êèìè äèíëÿéèðäèì. Áó
ñþçëÿðè áèòèðÿð-áèòèðìÿç: “Õàíûì ÿôÿíäè, íÿ ö÷öí àüëàéûðäûí?” – äåäè.
Ùÿçèí áèð òÿáÿññöì ÷ûòëàòàðàã: “Ùå÷”, – äåäèì. “Ìÿíèìè äöøöíöð-
äöí?” – äåäè. Úàâàá âåðìÿìÿê áÿùàíÿñèëÿ ÿëëÿðèìëÿ öçöìö ãàïàäûì.
“Ãàïà, ãàïà, – äåäè, – àðòûã ìÿí äÿ ýåäèðÿì, çèðà áóíäàí çèéàäÿ ñÿ-
íèíëÿ ãîíóøìàüà, î äÿëèúÿñèíÿ ñåâäèéèì ýþçëÿðèíÿ äîéóíúàñûíà ãÿäÿð
áàõìàüà ìÿíäÿ òàãÿò éîõ! Àòÿøè-øþâãöí ìÿíè éàêûð. Ðóùóíóí øöàñû
ðóùóìó ïàð÷àëàéûð, ÿðèäèð. Äèçëÿðèìè òàãÿòñèç, äÿðìàíñûç áóðàõûðàì.
Áóíúà ñÿàäÿò âÿ áÿõòèéàðëûã ìÿíè áîüóð êèìè îëóð. Óô, Àëëàùûì, ëöòôÿí
áó éåíèúÿ íàèë îëìàüà áàøëàäûüûì ñÿàäÿòè äîéóíúàñûíà ýþðìÿéÿ ìÿíÿ
áîë-áîë ãöââÿò åùñàí åò! Ìöñàèäÿíèçëÿ, áóíäàí äàùà ùÿð ýöí ýþðöøÿ-
úÿéèê”, – äåéÿ àéðûëäû. Àðõàñûíäàí äÿëèúÿñèíÿ áèð àøèã êèìè áàõûðäûì.
Ñîãàãû äþíäöêäÿ áèð áàùà áàõûøäûã. Àðòûã ýåòìèøäè. Ôÿãÿò ÿí ñîíäàêû:
“Àðòûã ùÿð ýöí ýþðöøÿúÿéèê” êÿëìÿëÿðè èíäè äÿ áèð ìóñèãè òåëëÿðè êèìè
ðóùóìóí ÿí öìãöíö2 òèòðÿäèð. Ñåâèíèðìèñÿí ùÿìøèðÿì? Àðòûã íÿ
áÿõòèéàð îëäóì. Áóíäàí äàùà áèð ìÿñóä ÷îúóã êèìè éàøàéàúàüàì, äå-
éèëìè? Àðòûã éàçà áèëìèðÿì. Íàèë îëìàüà áàøëàäûüûì ñÿàäÿò ìÿíè äÿ
____________
1
Ìÿíäèë – éàéëûã
2
Öìã – äÿðèíëèê

478
áîüóð. Ëöòôÿí úàâàáûíûçû áÿêëÿéèðÿì. ßëàâÿ Úàâàä áÿéèí øÿùðè ðÿô îë-
äóüó ñÿáÿáè ñèç íÿéÿ ùÿìë åäèðñèíèç? Éàçûíûç, ðèúà åäèðÿì éàçûíûç.
Õóäàùàôèç ùÿìøèðÿúèéÿçèì. Õóäàùàôèç...
Ñÿíèí õîøáÿõò ùÿìøèðÿí Ñèòàðÿ.

Ñåâýèëè ãàðäàøûì!
Ìÿêòóáóíóçó àëäûì. Ôÿãÿò ñîíóíäàêû: “Áàãè âèúäàíëàðäà ìÿòàíÿò,
ìÿñëÿêëÿðäÿ äàâàì âÿ èñòèãàìÿò” êÿëìÿëÿðè áèðÿð íÿøòÿð êèìè áàüðûìû
äåøäè. Ðèúà åäèðÿì áÿðàäÿð, áèð äàùà î ñåâìÿäèéèì êÿëìÿëÿðè éàçìà-
éàñûíûç. Çèðà î êÿëìÿëÿð ãÿëáèìè öìãöíäÿ ÷îõ ãÿðèá, ÷îõ ãîðõóíú äö-
øöíúÿëÿð îéàäûð. Àðòûã î âèúäàí äåäèéèíèç øåé öçÿðèìÿ âóëêàí êèìè ôûø-
ãûðàí äàü ïàð÷àñû êèìè éóâàðëàíàí àòÿøè-ñåâäà è÷èíäÿ ïàð÷àëàíäû, ìÿùâ
îëäó. Íÿ éàïûì? Ìÿúáóð èäèì, áàøãà úöð éàïà áèëìÿçäèì, îíó ñåâèð-
äèì, îíó! Îíóí óüðóíäà áöòöí ñÿðáÿñòëèéèìè, ùÿéàòûìû, âèúäàíûìû ôÿäà
åòìÿêäÿí áåëÿ ÷ÿêèíìÿéèðÿì. Àù ñåâäà, ñåâäà, íÿ ãÿäÿð àíëàøûëìàç
áèð øåé?! Áèð çàìàí òöëêöñèôÿòëè, äîâøàí öðÿêëè áèð àäàìû, ãûçìûø àñëàí
êèìè, äàüëàðû, äàøëàðû äîëàøäûðûð, áèð çàìàí äàùà àñëàí öðÿêëè áèð àäàìû
òöëêö êèìè ãóðíàçëûãëàðà, àë÷àãëûãëàðà åíäèðèð...
ßëàâÿ, èíäèñÿ ìÿí ùÿéàòà áàøãà úöð áàõìàüà áàøëàäûì. È÷èíäÿ éà-
øàäûüûìûç àëÿì áèð ìöáàðèçÿéè-ùÿéàò äåéèëìè? Ùÿð êÿñ þç ìÿñóäèééÿòè
ö÷öí ÿëëÿøìÿê, âóðóøìàã, þçöíö òÿùëöêÿëÿðÿ èëãà1 åòìÿê áÿäÿâè-õèë-
ãÿòäÿí áó àíÿ ãÿäÿð òÿáèÿòèí õÿëã åòäèéè áèð ýöúäÿí áàøãà äåéèë äÿ
íÿäèð? Áåëÿ èñÿ ìÿí íÿ ö÷öí éàïìàéàéûì? Áèð äÿôÿ áåëÿ îëóðñà áÿõ-
òèìè èìòàùàí åòìÿéÿéèì? Ìÿíèì áó ôèêðèìÿ, ñèç ìöòëÿã èíàä åäÿúÿê-
ñèíèç âÿ áèð äàùà “åãîèñò” äåéÿ íàì âåðÿúÿêñèíèç. Ùÿð íÿ äåéèðñèíèç
äåéèíèç, ôÿãÿò ìÿí áó òóòäóüóì éîëó áóðàõìàéàúàüàì. Íÿùàéÿòèíÿ
ãÿäÿð ýåäÿúÿéÿì. Áó éîë ìÿíè íåðåéÿ ÷ûõàðûðñà ÷ûõàðñûí. Áÿñà2 îëóð
êè, íîøöêóôòÿ3 áèð ùÿéàòà éåòèðñèí, áöòöí ùÿéàòûìû ñÿàäÿòëÿ êå÷èðìÿéÿ
ìöâÿôôÿã îëóì. Èíàíûíûç áÿðàäÿð, áó éàøàäûüûìûç àëÿìäÿ çöëì, ðÿùì
éîõ êèìèäèð. Éàëíûç áèð ýöú âàð. Ùÿð êÿñ ýöúëö èñÿ ùàãëû îëóð.
Èíäè áåø ýöíäöð êè, ñÿðáÿñò âÿ àçàä áèð ãóøàì.
Çèðà àðòûã çþâúÿìëÿ ãÿòè-ÿëàãÿ åäÿðÿê, áèëêöëëèééÿ àéðûëäûã. ßùâà-
ëàòû ñèçÿ ìöôÿññÿëÿí éàçìàã, î ãàðàíëûã âÿ äÿùøÿòëè ôàúèÿíè áèð äàùà
____________
1
Èëãà – àòìà
2
Áÿñà – ÷îõ
3
Íîøöêóôòÿ – éåíè à÷ûëìûø
479
õàòûðëàìàãëà, ùÿéàòûìû ãàðàëòìàã èñòÿìÿì. Áó ãÿäÿð êè, èíäè áÿõòèéà-
ðàì. Éàëíûç îíó äöøöíöðÿì, àíäàí áàøãà ôèêðèì éîõ.
Òàì áèð ñààò äöíÿí ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöíäÿ ãîíóøäóã. Äÿëèúÿñèíÿ
àøèã îëäóüóì óçóí êèðïèêëÿðè àðàñûíäàêû áàéüûí ýþçëÿðèíÿ äîéóíúàéà
ãÿäÿð áàõäûì. Óñàíúëûãäàí ãûçàðìûø, áîçàðìûø áèð ùàëäà àðà-ñûðà ñÿðèí
áèð íÿñèì, òåëëÿðèíè öçöìÿ, ýþçöìÿ äàüûäàðêàí, ìèíè-ìèíè áÿìáÿéàç
ÿëëÿðè èëÿ òåëëÿðèíè òîïëàéàðàã öçöìÿ áèð íÿçÿðè-äèëôèðèáàíÿ1 ôûðëàäûðêÿí
ðóùóìó áèð ìàãíèò êèìè ÷ÿêèðäè. Àðà-ñûðà îíóíëà ìÿùÿááÿòäÿí äàíû-
øàðêàí, ìÿùúóá áèð ÿäà èëÿ ãûçàðìûø éàíàãëàðûíû òóíáóë-òóíáóë ÿëëÿðèëÿ
ãàïàéàðàã, êè÷èê áàðìàãëàðû àðàñûíäàí áàõûðäû. Àù, ÿëëÿðè áåëÿ íÿ ãÿäÿð
ýþçÿë, ñåâèìëè, îõøàìëû, òóìáóë-òóìáóë, áÿìáÿéàç, áèð àòëàñ ïàð÷àñû
êèìè. Öçÿðèíäÿêè êè÷èê-êè÷èê ÷óõóðúûüàçëàð ýþçÿëëèéèíè áèð ãàò äàùà
àðòûðìûøäû...
Úàâàä

Ðÿìçèééÿ õàíûì!
Áÿõòèéàðëûüûí èëê øÿôÿãèíÿ ãàðøû áèð áÿíÿôøÿ êèìè, éåíèúÿ à÷ûëìàüà
áàøëàéàí øöêóôÿéè-ùÿéàòûì áó ýöí éåíÿ äÿ öðÿéèìèí öìãöíäÿí ãîïàí
áèð ôÿðéàäè-äèëõèðàøèëÿ2 ãàðàëìàüà âÿ ñÿðñÿðè-õóíö ÿëÿìëÿ3 ñîëìàãëà,
ìÿùâ îëìàüà áàøëàäû. Î ýöíêö ýþçëÿðèìè ãàìàøäûðàí øöà, áèð ìþùòÿ-
çèðèí4 ñîí íÿôÿñèíäÿ öçöíö ñàðàí ìöâÿããÿòè, àëäàäûúû íóðäàí áàøãà áèð
øåé äåéèëìèø!.. Àù, áó ùÿéàò íÿ ãÿäÿð àíëàøûëìàç áèð øåé! Äöíÿíêè øàäè-
ëÿð, õÿíäÿëÿð, ãÿùãÿùÿëÿð, áó ýöíêö ôÿðéàä, ÿëÿì, õÿëÿúàí, ùÿï íÿäÿí?
Ùÿìøèðÿ úàíûì! ßéÿð äöíÿí îðàäà âöãó áóëàí øèääÿòëè äðàìàíû
ýþðñÿéäèíèç, ìöòëÿã áèð ÷îúóã êèìè áàüûðûá àüëàðäûíûç.
Àõøàì öçÿðè, ñààò áåø ðàäÿëÿðèíäÿ èäè. Ùÿíóç áÿõòèéàð èäèì. Ãàð-
éîëàìäà5 óçàíûá ýþçëÿðèì áèð íþãòÿéÿ äèêèëìèø îëäóüó ùàëäà îíó
äöøöíöð, îíóíëà ãîíóøóð, îíóíëà ñåâèøèðäèì. Ýþçëÿðèìè ãàïàäûãúà, ñîë-
üóí áÿòáÿíèçè èëÿ þíöìäÿ ìöúÿññÿì îëàðàã: “Õàíûì ÿôÿíäèì, áèëñÿ-
íèç ñèçè íÿ ãÿäÿð ñåâèðÿì? Ðóùóì ãÿäÿð, úàíûì ãÿäÿð”, – äåéÿ éîðüóí
ýþçëÿðèíè ãûðïìàãñûçûí öçöìÿ äèêÿðÿê äóðóðäó. Î ðÿíýñèç äîäàãëàðûí-
äàí òþêöëÿí àòÿøèí êÿëìÿëÿð, ãóëàãëàðûìûí óúóíäà áèð ìóñèãè òåëëÿðè
____________
1
Äèëôèðèá – êþíöë àëäàäàí, ÿéëÿíäèðèúè
2
Äèëõèðàø – öðÿê èíúèäÿí
3
Ñÿðñÿðè-õóíö ÿëÿì – ãàí âÿ ÿëÿì êöëÿéè
4
Ìþùòÿçèð – úàí ÷ÿêèøÿí
5
Ãàðàéîëà – ÷àðïàéû
480
êèìè ðóùóìó îõøàìàãäà èäè. ×îõ øÿí, ÷îõ áÿõòèéàð èäèì. Áèðäÿí-áèðÿ
áèð ùèññè-ìÿúùóëäÿí äèìäèê ãàëõäûì. Öìóìè îòàüà ãîøäóì, íÿ ýþðö-
ðÿì? Íàçèê, ýÿíú áèð ãàäûí àüëàìàãäàí íÿôÿñè òûõàíìûø, ùû÷ãûðà-
ùû÷ãûðà áèð ïàðà àíëàøûëìàç øåéëÿð ñþéëÿéèðäè. Àíëàéà áèëìÿäèì. Áèð
ñàíäàëèéà öçÿðèíÿ îòóðäóì. Ö÷, äþðä ðàäÿëÿðèíäÿ áèð ãûç ÷îúóüó çàâàë-
ëû ãàäûíûí óìóçóíà äèðñÿêëÿíÿðÿê èðè ýþçëÿðèíè àíàñûíûí öçöíÿ äèêèá
äàëüûí-äàëüûí áàõûðäû. Ýþçëÿðèìè î ìÿñóì ãûçúûüàçäàí ýþòöðìÿç
îëäóì. Çèðà áèëñÿíèç Úàâàäà íÿ ãÿäÿð øÿáàùÿòè1 âàð èäè.
Ôÿãÿò, è÷ÿðè ýèðìÿìäÿí îäàíû àüûð áèð ñöêóò ãàïëàäûüûíäàí ïîçóë-
äóì. Àíàì äà äàëüûí, ÷îõ äàðüûí èäè. Ãàøëàðûíûí óúëàðû àøàüûéà äîüðó
øèääÿòëÿ ÿéèëìèø, àëíûíû, öçöíö ýþçëÿðèíèí è÷èíÿäÿê áèð ðÿíýè-çÿôÿðàíè
àëìûø, àðà-ñûðà ýèçëè-ýèçëè ãÿëáèíèí öìãöíäÿí ôûøãûðàí ñåéëàáè-ùèääÿò-
äÿí2 öçöíäÿ êþëýÿ êèìè ãàðàíëûã äóìàíëàð ó÷óøóðäó. Îíëàðûí áåëÿ âÿ-
çèíäÿí àðòûã ìÿí äÿ äàðûëìûø âÿ äîëìóøäóì. Ãàïû óúóíäàí õàëàíûí åò-
äèéè êÿñêèí áèð èøàðÿòäÿí, äÿðùàë äûøàðû ôûðëàäûì. Àðòûã ýþçëÿðèìäÿí
àòÿøèí äàìëàëàð éóâàðëàíìàüà áàøëàìûøäû. Þçöìö çÿáò åäÿ áèëìÿäèì.
Áèèõòèéàð õàëàíûí áîéíóíà ñàðûëäûì. Ñûõû-ñûõû ãóúàãëàéàðàã ùþíêöð-
ùþíêöð àüëàäûì. Çàâàëëû ãàäûí ÷îõ ìöòÿÿññèð îëàðàã: “Ýþçÿë ãûçûì,
Àëëàù åøãèíÿ òîõòà, òîõòà”, – äåéÿ éàëâàðìàüà, òÿñÿëëèéÿ ÷àëûøûðäû. Àðòûã
áèð àç þçöìö òîïëàéàðàã ñîôàíûí3 öçÿðèíÿ îòóðäóì. Õàëà äà éàíûìà
îòóðàðàã, ÿëëÿðèìè ÿëëÿðè è÷èíäÿ îõøàìàüà áàøëàìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ:
“Áàõ, ãûçûì, ýþðöðñÿí, òàíûìàäûüû áèð àäàìëà ñåâäà éàïìàã, èíñàíû íÿ
ôÿíà íÿòèúÿëÿðÿ ñþâã åäèð? Ìÿí çàòÿí ùÿìàí ýöí Úàâàäûí ìöòÿÿùùèë
îëäóüóíó áèëäèì. Ùÿãèãÿò, áó ýöí áó çàâàëëûíûí ùàëûíà àúûäûì. Úàâàä
áÿé ÷îõ ìöðâÿòñèç áèð øåé éàïìûø, ùÿëÿ áó ìèíè-ìèíè ìÿñóì éàâðóñó
íÿ?” – ñþçëÿðèíè áèòèðÿð-áèòèðìÿç, áèëìÿì íåúÿ áèð úàí êèìè ùàéãûðìû-
øàì: “Àù, íåúÿ? Úàâàä åâëèìè?”. Ñàäÿ ãàäûí ìÿíè èøäÿí ìöõáèð ñà-
íûðìûø. Èíäè èñÿ øàøàëàìûø4, þçöíö øàøûðìûø áèð ùàëäà: “Ãûçûì, ìÿí çÿíí
èëÿ ñþéëÿðÿì, çÿíí ÿêñÿðÿí õÿòà áóëóð. Îëóð êè, îíóí çþâúÿñè îëìàñûí.
Ìÿí, àíàí áèëÿðÿì äÿ áó ýöí äîüðóñóíó ñÿíÿ ñþéëÿðÿì” äåäè. Ôÿãÿò
ùåéùàò! Áó ñþçëÿðè òÿãèá, ãÿëáèìèí öìãöíäÿí ãîïàí áèð ñÿéèùÿäÿí5
äóðäóüóì éåðäÿ áàéûëìûø, ýåòìèøÿì. Áèð äàùà áàøûì öçÿðèíäÿ çàâàëëû
____________
1
Øÿáàùÿò – îõøàðëûã
2
Ñåéëàáè-ùèääÿò – ùèääÿò ñåëè
3
Ñîôà – äèâàí
4
Øàøàëàìàã – ÷àøûá ãàëìàã
5
Ñÿéèùÿ – áàüûðìà, ãûøãûðûã
481
àíàúûüûì àüëàéà-àüëàéà: “Ãûçûì, ãûçûì Ñèòàðÿ, ìÿíè þëäöðìÿ..” – äåéÿí
õÿëÿúàíëû ñÿäàñûíäàí ýþçëÿðèìè à÷äûì. Àðòûã àõøàì îëìóø, ìóìëàð1
éàíìûø, áÿõòèì êèìè ùÿð éåðè ùÿçèí áèð ãàðàíëûã èñòèëà åòìèøäè. Ýåúÿíè
÷îõ íàðàùàò êå÷èðäèì; çàòÿí óéóéà áèëìÿäèì. Ìöùêèìÿéè-âèúäàí ùÿð
àí ìÿíè àüûð-àüûð çÿíúèðëÿð àëòûíäà áîüóð, ðóùó õûðïàëàéûð, ÷îõ ãîðõóíú,
÷îõ ìöäùèø ó÷óðóìëàðà äîüðó ñöðöêëÿéèð.
Àù, éàðÿá, áóíúà úÿçàëàðà ìöñòÿùÿããìèéÿì2? Áó ôÿíàëûãëàðà
ñÿáÿá ìÿíìè îëäóì? Î çàâàëëû ãàäûíûí éóâàñûíû ìÿíìè äàüûòäûì? Î
ìÿñóä öðÿéè ìÿíìè ïàð÷àëàäûì? Ìÿùÿááÿòëÿ áÿðêèìèø èêè ãÿëáè áèð-
áèðëÿðèíäÿí ìÿíìè àéûðäûì? Ùÿëÿ î, ìÿñóì éàâðóñóíóí, àù, àù, î íàçèê
äàëûí3 åëÿ ñîëüóí-äîëüóíëóüóíà ñÿáÿá ìÿíìè îëäóì? Áó àúû ñóàëëàð
öçÿðèíäÿ áöòöí-áöòöíÿ øàøûðûðäûì. Þçöìö àëäàòìàã, âèúäàíûìû ëÿêÿ-
äàð åòìÿê êèìè âÿñèëÿëÿðÿ ãàëõûøàðàã, ìöòÿðÿääèäàíÿ áàøûìû ñàëëàéàð-
êÿí, äîäàãëàðûìäàí áèð äàùà éàâàøúà “ìÿíìè?” ñóàëû ÷ûõàð-÷ûõìàç
è÷èìäÿí: “ßâÿò, ñÿí! Ñÿí!” – äåéÿ ìöäùèø áèð ñÿäà áöòöí ÿíäàìûìû
ðÿøÿäàð åäèð. Ãÿëáèìäÿ ìöäùèø ó÷óðóìëàð, ôÿëàêÿòëÿð äîüóðóð. Àù,
âèúäàí ÿçàáû íÿ ãÿäÿð àúû, íÿ ãÿäÿð ìöäùèø!
Íÿùàéÿò, áèð øåéÿ ãÿðàð âåðìÿëè èäèì. Áó ýöí Úàâàä áÿéÿ áèð
ìÿêòóá éàçäûì. Ìÿíèìëÿ áèð äàùà ýþðöøìÿìÿê øÿðòèëÿ, Àëëàù åøãèíÿ,
î çàâàëëû ãàäûíû éåíÿ ñåâìÿê, ñåâèíäèðìÿê, ïàð÷àëàìûø îëäóüóìóç
öðÿéèíè éåíèäÿí òÿìèð åòìÿê êèìè òþâñèéÿëÿðäÿ áóëóíäóì. Àù, ÿýÿð
ñþçöìö òóòàúàã îëóðñà, íÿ ãÿäÿð ñåâèíÿðäèì. Àðòûã áó úÿùÿííÿì ÿçà-
áûíäàí ãóðòàðûá äà áàøûìûí ÷àðÿñèíè àðàðäûì. Ùÿð ùàëäà ùÿéàò ìÿíèì
ö÷öí ÷îõ ìöäùèø ýþðöíöð. Çèðà ÿýÿð þç ìÿñóäèééÿòèìè òóòóð, ñåâäèéèì
áèð ýÿíúèí ìÿíÿ äîüðó ÷ÿëèïà êèìè à÷ûëìûø ãîëëàðû àðàñûíà àòûëûð îëóðñàì
ìöùèò âÿ âèúäàí ìÿíè áîüàúàã îëóð. ßýÿð áó äþðä äèâàð àðàñûíäà îíó
äöøöíÿðÿê ñàðàëà-ñàðàëà àòÿøè-ñåâäà è÷èíäÿ ÿáÿäèééÿò öçÿðÿ éóâàðëà-
íà-éóâàðëàíà èìðàðè-ùÿéàò åäÿðñÿì, áó äàùà ýöú, ÷ÿêÿìÿì. Çèðà Úà-
âàäû ÷îõ ñåâèðÿì. Èíäè àðòûã îíó ýþðÿ áèëìèðÿì, îíäàí íèôðÿò åäèðÿì,
ôÿãÿò éåíÿ äÿ ñåâèðÿì, íÿ éàïàéûì? Éîõ, éîõ, îíäàí àéðû éàøàìàã,
îíó ýþðìÿìÿê... Îô, éåíÿ ÷ûëäûðûðàì... Áó ãÿäÿð êè, ùÿìøèðÿúèéÿçèì,
áþéöê áèð øåéÿ ãÿðàð âåðÿúÿéÿì.
Ñèòàðÿ
____________
1
Ìóì – øàì
2
Ìöñòÿùÿã – ùàãëû
3
Äàë – áóäàã
482
 Áÿðàäÿðèì, íÿùàéÿò ùèññ åòäèéèì î ìöäùèø áèð ôÿëàêÿò ìÿíè ãàðøûëà-
ìàüà, þíöìäÿ äÿðèí-äÿðèí ó÷óðóìëàð à÷ìàüà áàøëàäû. Äöíÿí Ñèòàðÿ-
äÿí ìÿêòóá àëäûì. Çþâúÿì îíëàðäà èìèø. Àüëàìûø, ñûòãàìûø, ÿùâàëàòû
òàìàì àíëàòìûøäûð. Çàâàëëû ãûçà áó ôàúèÿ ÷îõ òÿñèð åòìèøäèð. Áàõûíûç íÿ
éàçûð: “Áÿé ÿôÿíäè, äàùà äöíÿí, àù î áÿõòèéàð îëäóüóì, äöíéàëàðà
ñûüìàäûüûì ýöí, ïÿíúÿðÿìèçèí þíöíäÿ áèð êàíàðåéà êèìè øàãûð-øàãûð
þòÿðÿê: “Ýþçÿë Ñèòàðÿì, èíäèéÿäÿê, ñèçèíëÿ ìöêàëèìÿéÿ ýèðèøìÿéÿ âèú-
äàíúà ùàãëû äåéèë èäèì, çèðà áèð ñÿáÿá âàð èäè”, – ñþéëÿäèéèíèç úöìëÿëÿð
ìÿíèì ö÷öí áèëñÿíèç íÿ ãÿäÿð ìöáùÿì, íÿ ãÿäÿð ãàðàíëûã èäè. Ýåúÿíè
áó ñÿáÿáèí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüó éîëäà äöøöíäöì. Áàøûìû éîðäóì, àí-
ëàéà áèëìÿäèì. Íÿùàéÿò, î ñþéëÿäèéèíèç ñÿáÿá áó ýöí ìåéäàíà ÷ûõäû,
àíëàäûã. Ö÷ ñÿíÿëèê áèð ðÿôèãè-úàíû òÿðê åòìÿê, áèëìÿì íÿ áþéöê àðçó-
ëàðëà, öìèäëÿðëÿ, ñåâÿ-ñåâÿ éåíèúÿ éàïäûüû éóâàñûíû äàüûòìàìàã, áàø-
ãàñèëÿ ìöíàãèøÿéÿ ýèðèøìÿéÿ ùàãëûéìûñûíûç äåìÿê? Åé ìàøàëëàù áÿé
ÿôÿíäè, áó áèëèúèëèê ñèçÿ íåðåäÿí? Êàø êè, î åðêÿêëÿðÿ ìÿõñóñ áèð èñòèãà-
ìÿò âÿ âöãàð èëÿ âèúäàíûíûçû ùèôç åòìÿêëÿ ìÿíè áó àòÿøèí ñåâäà è÷èíäÿ
î ãÿäÿð éàêàéäûíûç, ìÿùâ îëóíúàéà ãÿäÿð. Î ìÿíèì ö÷öí ÷îõ ýöâàðà1,
÷îõ ãîëàé èäè. Èíäè ÿçèçèì, ìÿí åøãèìè, áó çàâàëëû ãàäûíà ôÿäà åòäèì.
Ðèúà åäèðÿì, ñèç äÿ, ñèç äÿ åëÿ éàïûíûç, ðèúà åäèðÿì. Éåíÿ äÿ çàâàëëû
çþâúÿíèçëÿ áèðëÿøÿðÿê, ìÿíè áó úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðûíûç! Óô!
Áèëñÿí ìÿíè íÿ äÿðÿúÿäÿ ñåâèíäèðÿúÿê îëóðñóíóç. Àðòûã ìöùàêèìÿéè-
âèúäàíèééÿäÿí ãóðòàðûá áàøûìûí ÷àðàñûíû àðàðàì.
Ñèòàðÿ”

Ùåéùàò, áèð äàùà ìÿí áó ÿìðÿ ãàäèð îëà áèëÿúÿêìèéÿì?

Ñèòàðÿäÿí àéðû éàøàìàã, î ñåâäàéè ýþçëÿðè ýþðìÿìÿê, àù, íÿ ãÿäÿð
àüûð áèð ÿìð, íÿ ãÿäÿð áþéöê òÿêëèô. Éîõ, éîõ, áóíó ìÿí ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì,
þçöìö áîüàðàì, èíòèùàð åäÿðÿì. Éàðûí ýåäèá àéàãëàðûíà ãàïàíàúàüàì,
àüëàéàúàüàì, éàëâàðàúàüàì, ãÿáóë åòìÿç îëóðñà, þçöìö î ñåâäàéè ýþç-
ëÿðè þíöíäÿ âÿùøèéàíÿ áèð òþâðëÿ ãÿòë åäÿúÿéÿì. Áàõàëûì ñîíó íÿ...
Úàâàä

Ðÿìçèééÿì!
Çèðà ìöùàêèìÿéè-âèúäàíèééÿ áèð àí ìÿíè ðàùàò áóðàõìàéûð. Àðòûã
ùÿéàòûìûí ùÿð äÿãèãÿñè, ãÿëáèìèí ùÿð áèð ÷ûðïûíòûñû ìÿíèì ö÷öí àüûð áèð
____________
1
Ýöâàðà – àñàí

483
ìÿñèéÿò1 âÿ áþéöê áèð ýöíàùäûð. Çèðà ìöêÿääÿð ÷þùðÿäÿí, ùÿçèí áèð
ãóø ñÿäàñûíäàí, àäè áèð íÿüìÿäÿí, óôàã áèð àùÿíýäÿí ýþç éàøëàðû àõû-
äàðàã ìöòÿÿññèð îëàí öðÿê áèð èíñàí öðÿéè ïàð÷àëàìàãäàí ìöòÿÿññèð
îëìàçìû? Áóíäàí ôÿíà íÿ îëà áèëèð? Èíäè ùÿéàò ìÿíèì ö÷öí ÷îõ äÿù-
øÿòëè ýþðöíöð. Ùÿð çàìàí ýþçëÿðèìè ãàïàð-ãàïàìàç î çàâàëëû ãàäûí
ñîëüóí âÿ êöñýöí áÿò-áÿíèçè èëÿ þíöìäÿ ìöúÿññÿì îëàðàã, çÿôèíäÿí
éàøûë äàìàðëàðû ÷ûõìûø ýÿìèê ÿëëÿðèíè ìÿíÿ äîüðó óçàäàðàã, ùû÷ãûðà-
ùû÷ãûðà ìöùèá2 áèð ñÿäà èëÿ: “×àïãûí3 ãàäûí ÷àáóã4, ÷àáóã! Ðÿää åò
ìÿíÿ çþâúèìèí úÿëá åòäèéè ãÿëáèíè, ðÿää åò!” – äåéÿ áàüûðûð. Õÿëÿúàí-
ëû áèð ùàëäà ýþçëÿðèìè à÷àðêÿí, äÿùøÿòèìäÿí ýþçëÿðèì ãàðàëûð, áàøûì
ôûðëàíûð, ýÿìèêëÿðèìè àúû âÿ àüûð áèð ãöââÿò ÷àòûð-÷àòûð ñûõûð. Áàüûðìàã,
àüëàìàã èñòÿðÿì. Ôÿãÿò ùåéùàò!.. Áèð øåé íÿôÿñèìè òûãûð, ìÿíè áîüóð
êèìè îëóð. Ñààòëàðúà ÿëëÿðèìëÿ öçöìö ãàïàéàðàã, äóðäóüóì éåðäÿ äîí-
ìóø áèð ùåéêÿë êèìè äóðóðàì. Ýþðöðìöñÿí ùÿìøèðÿì, ãÿçà ìÿíèì
ö÷öí íåúÿ ñÿôèë òóçàãëàð5 ãóðìàüà áàøëàäû.
Ôÿãÿò ñåâýèëè ùÿìøèðÿì, ìÿíè óíóòìàéàúàãñûíûç, äåéèëìè? Áèëèð-
ìèñÿí íÿ çàìàí? Ùÿçèí áèð ãàðàíëûã ýåúÿíèí ìöäùèø ñöêóíÿòè è÷èíäÿ
ñûõû-ñûõû éàðïàãëàð àðàñûíà ñûüûíìûø çàâàëëû áèð ãóøúóüàçûí àúû-àúû ôÿð-
éàäè-äèëõÿðàøû àðà-ñûðà ãóëàãëàðûíûçà ÷àðïäûãúà, ìÿíè õàòûðëàéàðàã,
ìÿíè äöøöíöí!
Éàõóä ýöíÿøèí øöààòè-çÿððèíè è÷èíäÿ ïàðûë-ïàðûë ïàðëàéàí øÿáíÿì-
ëÿðÿ ãÿðã îëìóø áèð áÿíÿôøÿ, ñÿùÿðëÿðÿ ìÿõñóñ ñÿðèí áèð ðóçèýàðà ãàðøû
ëÿòèô-ëÿòèô øöêóôòÿëÿíìÿéÿ6, ýöëöìñÿìÿéÿ áàøëàðêÿí, àõøàìûíà íà-
ýàùçöùóð7 áèð áàäè-ñÿðñÿðäÿí ïàìàëè-òöðàá8 îëäóüóíó ýþðöíúÿ, ðóùóì,
ðÿâàíûì, ùÿìøèðÿì, ìÿíè éàä åò!..
Éàèíêè, ýþç èøëÿäèêúÿ, ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèø çöìöððèäèí áèð ÷ÿìÿí-
çàð öçÿðèíäÿ øàòûð ìöíÿããÿøïÿð9 áèð êÿëÿáÿê10, úàíëû áèð ÷è÷ÿê êèìè ñå-
____________
1
Ìÿñèéÿò – ýöíàù
2
Ìöùèá – ùåéáÿòëè, ãîðõóíú
3
×àïãûí – ñÿðñÿðè; èøðÿò äÿëèñè
4
×àáóã – òåç, ñöðÿòëè
5
Òóçàã – òÿëÿ
6
Øöêóôòÿëÿíìÿê – à÷ûëìàã
7
Íàýàùçöùóð – áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
8
Ïàìàëè-òöðàá – òîðïàüà ãàðûøìûø, àëò-öñò îëìóø
9
Ìöíÿããÿøïÿð – íàõûøëû ãàíàä
10
Êÿëÿáÿê – êÿïÿíÿê

484
âèíÿ-ñåâèíÿ, õÿôèô-õÿôèô, ýóðóëòóëàðëà, ÷è÷ÿê-÷è÷ûÿê äîëàøûð. Ñåâèíúèí-
äÿí î ìöëÿââÿí1, ïàðëàã ãàíàäëàðûíû îéíàäàðàã, ìèíè-ìèíè õîðòóìóíó,
ñåâäèéè, î äÿëèúÿñèíÿ àøèã îëäóüó ÷è÷ÿéÿ, ùÿðèñàíÿ áèð ñóðÿòäÿ óçàäûð.
Áèðäÿí-áèðÿ ùàâàäà áèð òÿüÿééèð, áèð ïîçüóíëóã: áèð àíäà ñÿìàíû êÿñèô
ñÿùàáÿëÿð2 ãàïëàìàüà áàøëàéûð. Áèðäÿí-áèðÿ øèääÿòëè áèð èëäûðûì áó ñÿ-
ùàáû ãàì÷ûëàéàðàã ýþéöí áèð ñÿìòè éàðûëûð êèìè îëóð. Øèääÿòëè áèð éàü-
ìóð ñåë êèìè éàüìàüà áàøëàéûð. Àù, àðòûã áó úàíëû ÷è÷ÿê, î çàâàëëû êÿ-
ëÿáÿê íåðåäÿ? Áèð ñààòäàí áÿðè áèð ÷è÷ÿê éàðïàüû êèìè éåðëÿðÿ ñÿðèëìèø,
ïàìàëè-òöðàá îëàðàã, ùÿéàòè-íàçÿíèíè áèòìèø, ìÿùâ îëìóøäóð. Ýþçÿë
Ðÿìçèééÿì, ùÿð çàìàí áó ëþâùÿéè-ãÿìôÿçàíû ýþðöðêÿí, äöøöíöðêÿí
ìÿíè õàòûðëà, ìÿíèì ö÷öí àüëà!.. Çèðà áóíëàðûí ùÿïñèíäÿí ìÿçëóì,
ùÿïñèíäÿí áÿäáÿõò ìÿí îëäóì!..
Àðòûã éàçà áèëìèðÿì, ÿëëÿðèì òèòðÿéèð, ãÿëáèì ÷àðïûð, ÿñàáûì îéíà-
éûð, áåéíèì äóìàíëàíûð. Õóäàùàôèç. Þïöðÿì ñèçè.
Äèäàðûíûçà ùÿñðÿò Ñèòàðÿ

Ñåâýèëè ãàðäàøûì!
Òàì îí ýöíäöð Ñèòàðÿäÿí áèð õÿáÿð áóëìàäûì. Î ôàúèÿéè-ÿëèìÿäÿí
ñîíðà ôèêðÿí, úèñìÿí õÿñòÿëÿíìèøäèì. Ñÿùùÿò áóëäóãäàí ñîíðà Ñèòàðÿ-
íèí, î îëìàçñà âàëèäÿñèíèí íÿçäèíÿ3 ýåäÿðÿê, ÿëëÿðèíÿ, àéàãëàðûíà ãà-
ïàíàðàã ùÿéàòè-äÿðóíóìó ýþç éàøëàðûìëà ÿðç åòìÿê, éàëâàðìàã êèìè
âÿñèëÿëÿðëÿ4 ìÿðàìûìà éåòèøìÿê õöëéàñû èëÿ îðàéà ýåòäèì. Íå÷ÿ ñààò
ïÿíúÿðÿëÿðèíèí þíöíäÿ äîëàøäûì. Áèð êÿñ ýþðìÿäèì. Íÿùàéÿò áèð íå÷ÿ
êÿððÿ ãàïûíûí ÷ûíãûðûüûíû áàñäûì. Èõòèéàð áèð ãàäûí ÷ûõäû. “Êèìè èñòÿéèð-
ñèíèç?” äåäè. Õÿëÿúàíëû âÿ øàøàëàìûø áèð ñÿñëÿ: “Õàíûì ãûçû ýþðìÿê èñ-
òÿðäèì” äåäèì. Ãàäûí ùèääÿòëè áèð íÿçÿðëÿ ìÿíè ñöçäöêäÿí ñîíðà:
“Åâäÿ êèìñÿ éîõ!” äåéÿ áàøûíû ÷ÿêäè âÿ ãàïûíû éåíèäÿí àíàõòàðëàìàã5
èñòÿðêÿí: “Îíëàð ÷îõäàí ýåòäèëÿð” ñþçëÿðèíè äàùà ÿëàâÿ åòäè. Áó ñîí
úöìëÿëÿð áèð øÿùàáè-ñàãèá6 êèìè öçÿðèìÿ åíäè. Äåéÿúÿéèìè øàøûðäûì.
Áîüàçûìû òûãûéàí áèð ùû÷ãûðûüû óääóãäàí ñîíðà, áîüóíóã áèð ñÿñëÿ:
“Íåðåéÿ ýåòäèêëÿðèíè ëöòôÿí ìÿíÿ äåìèø îëàñûíûç, ÷îõ ìÿìíóí îëóð-
____________
1
Ìöëÿââÿí – ðÿíýàðÿí
2
Ñÿùàáÿ – òÿê áóëóä
3
Íÿçäèíÿ – éàíûíà
4
Âÿñèëÿ – âàñèòÿ, áÿùàíÿ
5
Àíàõòàð – à÷àð
6
Øÿùàáè-ñàãèá – ñöðÿòëè àõàí øþëÿ, øèìøÿê
485
äóì” äåäèì. Ãàðû ãàïûíûí àðõàñûíäà ùèääÿòëè áèð ñÿñëÿ: “Íåðåéÿ ýåòäèê-
ëÿðèíè ìÿí äÿ áèëìÿì. Ëàêèí, úàíûì, ñèç áó çàâàëëû ãûçäàí íÿ èñòÿéèðñè-
íèç? Àðòûã áÿñ îëìàäûìû? ×àïãûí!” äåéÿ ãàïûíû ùèääÿòëÿ ÷ûðïàðàã ýåòäè.
Àù, áÿðàäÿð, ùÿð çàìàí áó ãàïûäàí õèðìÿí-õèðìÿí ëöòô âÿ ìÿðùÿ-
ìÿò äöøöðöðêÿí, èíäèñÿ áåëÿ ùèääÿò âÿ òÿùãèð íÿäÿí? Áó ñþçëÿð éàëûí áèð
ãûëûíú êèìè ãÿëáèìÿ òÿñèð åòäè, äóðäóüóì éåðäÿ ìûõëû êèìè ãàëäûì. Ãà-
ïû áèð êÿððÿ äàùà à÷ûëäû. Àðàñûíäàí ìÿíÿ áèð ìÿêòóá éàçàäàí ÿë ÷ûõäû:
“Àëûíûç, áó ìÿêòóá ñèçÿ éåòèøÿúÿê, óíóòäóì” äåäè. Ìÿêòóáó àëàð-àë-
ìàç éåíÿ äÿ ùèääÿòëÿ ãàïû àíàõòàðëàíäû. Èëäûðûì ñöðÿòèëÿ êîíâåðòè úûð-
äûì. Ýþçëÿðèì òàíûäûüûì áèð õÿòòÿ äöøäö. ×àáóã ìÿêòóáóí èìçàñûíà
áàõäûì: “Ñèçèí ÿáÿäè ÿñèðèíèç Ñèòàðÿ”. Àù, áèëñÿíèç ãÿëáèìäÿ íÿ ãÿäÿð
ãöââÿòëè áèð ùèññ äóéäóì. Íÿ äåìÿê? “Áó ãûç éåíÿ äÿ ìÿíè ñåâèðìèø”
äåéÿ ùàéãûðäûì. Ìÿêòóáóí ìÿçìóíó ÷îõ ìÿòèí îëìàãëà áÿðàáÿð, ÷îõ
ãûñà èäè. Èøòÿ áÿéåéíÿ1 éàçûðàì: “Áÿé ÿôÿíäè! Àðòûã ñèçè ùÿìèøÿëèê òÿðê
åòìÿéÿ ìÿúáóð èäèì. Ëàêèí î ôàúèÿéè-ìöäùèøÿäÿí ñîíðà ãÿòè ñóðÿòäÿ
ãÿðàð âåðäèéèì ÿìð ñèçèíëÿ áèð äàùà ýþðöøìÿìÿê øÿðòèëÿ óçàã, ÷îõ óçàã
áèð þëêÿéÿ ýåòìÿéÿ ãÿðàð âåðäèì. Íåðåäÿ ñàêèí îëàúàüûìû èíäè ìÿí äÿ
áèëìÿéèðÿì. Çèðà îëà áèëèð êè, òÿõìèí âÿ òÿéèí åòäèéèì ìÿùÿëäÿí äàùà
óçàã áèð þëêÿéÿ êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëóì. Ãàðàíëûã ñûõû-ñûõû áóëóäëàðû
ãîâàëàéàí áèð ðóçèýàð êèìè, ìÿúùóë áèð ãöââÿò äÿ áóðàäàí ìÿíè ãîâà-
ëàéûð. Íåðåéÿ? Áèëìÿì! Çàòÿí áóðàäàí ãà÷ìàìûí ëöçóìóíó, ìÿí ùèññ
åäèðÿì, ÿâÿò ýåäèðÿì, åøãèìè, ìÿùÿááÿòèìè áó çàâàëëû ãàäûíà ôÿäà
åäÿðÿê áèð äàùà ãàéûòìàìàã øÿðòèëÿ ýåäèðÿì. Ëàêèí áÿé ÿôÿíäè, èëê ìÿ-
ùÿááÿòèìèç, èëê ýþðöøìÿìèç, ñåâèøìÿìèç íàìèíÿ ðèúà åäèðÿì, ìÿí
åøãèìè áó çàâàëëû ãàäûíà ôÿäà åòäèéèì êèìè, ñèç äÿ ôÿäà åäèíèç... Àðòûã
ìÿíè óíóäóíóç! Áèð äàùà õàòûðëàìàìàã øÿðòèëÿ óíóäóíóç! Îíóíëà áèð-
ëÿøèíèç, îíó ñåâèíèç, îíóí ãûðìûø îëäóüóíóç ãÿëáèíè äàèìà ñåâèíèç.
Ñåâÿ-ñåâÿ éàïäûüû éóâàíû éåíèäÿí òÿìèð åäèíèç! Àù, Úàâàä, ÿéÿð ñþç-
ëÿðèìè òóòàúàã îëñàíûç, áèëñÿíèç, íÿ ãÿäÿð ìÿíè þçöíöçÿ ìèííÿòäàð áó-
ðàõàúàãñûíûç. Ðèúà åäèðÿì áåëÿ éàïûíûç... Ñèòàðÿ”.
Úàâàä

Ðóùóì, ðÿâàíûì, ùÿìøèðÿì!

Èíäè ìÿíè íåðåäÿ çÿíí åäèðñèíèç? Äàð, ãàðàíëûã ìÿçàðäà, ãàðà òîð-
ïàãëàð àëòûíäà, äåéèëìè? Ùÿòòà áöðöíìöø îëäóüóì êÿôÿíèìè áåëÿ ñàðàë-
____________
1
Áÿéåíÿ – åéíè èëÿ, îëäóüó êèìè

486
ìûø, ïàð÷àëàíìûø âÿ ÿíäàìûìû ÷öðöìöø òîðïàãëàðà ãàðûøìûø ñàíûðñû-
íûç... Çÿííèìúÿ áèð íå÷ÿ êÿðÿ áåëÿ ìÿíÿ àúûéàðàã, àü êÿôÿíëÿðÿ áö-
ðöíìöø îëäóüóì ùàëäà þíöíöçäÿ ìöúÿññÿì åäÿðÿê ùàéãûðà-ùàéãûðà
àüëàìûøñûíûç.
Õàéûð ùÿìøèðÿì! Éåíÿ äÿ ìÿúáóðè îëàðàã éàøàéûðàì. ßâÿò, áó ôà-
úèÿéè-ÿëèìÿäÿí ñîíðà ãÿðàð âåðäèéèì ÿìð þçöìö èíòèùàð åòìÿêäÿí
èáàðÿò èäè. Ëàêèí ùÿìøèðÿì, èãòèäàðûìäàí ìàôþâã áèð ãöââÿò ìÿíè ãÿ-
ðàðûìäàí âàç êå÷ìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Î äàùà Úàâàäûí ìÿùÿááÿòèíäÿí
èáàðÿò îëñà ýÿðÿêäèð. Àù, ìÿí áó àäàìû àðòûã ýþðìÿéèðÿì, èñìèíäÿí
áåëÿ òÿíÿôôóð1 åäÿðêÿí éåíÿ äÿ ñåâèðÿì. Ãÿëáèìäÿ îíà ãàðøû áþéöê áèð
åøã âÿ ìÿùÿááÿò ùèññ åäèðÿì. Ìÿí îíäàí ðóùÿí, úèñìÿí ãà÷ûá ãóðòóë-
ìàã èñòÿðêÿí, î ìÿíè äàèìà êþëýÿ êèìè òÿãèá åäèð.
Ñèçÿ ìÿêòóá éàçäûüûì ýöíöí àõøàìû èäè. ×îõ äàëüûí, ÷îõ ìöäùèø
èäèì. Âàëèäÿì áó èøäÿí ÷îõ äàðûëìûø îëäóüóíäàí, îäàäàí ÷ûõìàéûðäû.
Èëäûðûì âóðìóø áèð ãóø êèìè êÿäÿðëÿíèð, ÷ûðïûíûðäû. Õàëàì èñÿ áèð àí
ýþçäÿí áóðàõìàéàðàã, ìÿíè òÿãèá åäèðäè. Çàâàëëû ãàäûí øèääÿòè-äÿùøÿ-
òèìè àíëàéàðàã éàíûìà îòóðäó. Äöðëö-äöðëö íÿâàçèøëÿð, òÿëòèôëÿðëÿ êþí-
ëöìö àëìàüà áàøëàìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ ìÿíè ãîëëàðû àðàñûíà àëàðàã:
“Ãûçûì, êÿäÿðëÿíìÿ, ýÿíúëèêäÿ áåëÿ èøëÿð ÷îõ îëóð” äåäè. Áó ñþçëÿðè
äåéÿðêÿí ìÿí ÷îúóã êèìè ÿëëÿðèìëÿ öçöìö ãàïàéàðàã àüëàéûðäûì.
Õàëàì ÿëëÿðèìè öçöìäÿí ðÿää åòìÿéÿ ÷àëûøàðàã: “Àüëàìà, ãûçûì, íÿ
ö÷öí àüëàéûðñàí? Áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíèí áåëÿ àüëàìàíû ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì.
Àù, éåíÿ äÿ àüëàéàúàãìûñàí? Áó ýÿíúè éåíÿ äÿ ñåâèðìèñÿí? Ñþéëÿñÿí
à, ãóçóì, éàâðóì. Áó àäàìäà âèúäàí îëìàäûüûíû áèð êÿððÿ äöøöí! Þç
çþâúÿñèíÿ ìÿðùÿìÿò åòìÿéÿí áèð àäàì, éàðûí2 ñÿíè ìÿñóä åäÿúÿéèíÿ
ÿìèíñÿí? Òÿÿùùöë ÿìðèíè áó ãÿäÿð ñÿùë ñàíìà êè, øàøûðàì. Àù, áó àü-
ëàìàíûí àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿúÿêìè?”.
Çàâàëëû ãàäûí ñàïñàðû êÿñèëÿðÿê, áàøûíû ÿëëÿðè è÷èíÿ àëäûãäàí ñîíðà,
áèðäÿí-áèðÿ éåðèíäÿí ãàëõäû. Àéàãëàðûìû ñûõû-ñûõû ãóúàãëàéàðàã:
“Ãóçóì! Éàâðóì. Áó àéàãëàðûíà ãàïàíàí áèð àíà ãÿäÿð ÿìÿê âåðÿí,
úàíû, ðóùó ãÿäÿð ñåâÿí èõòèéàð ãàäûíà ùå÷ìè àúûìàéàúàãñàí?” äåéÿ
øèääÿòëÿ ùþíêöðÿðÿê àüëàìàüà áàøëàäû. Àðòûã äàéàíà áèëìÿäèì. Áó çà-
âàëëû ãàäûíûí áåëÿ àüëàéûøûíäàí ìöäùèø êÿñèëÿðÿê, íÿ éàïàúàüûìû øàøûð-
äûì. ßñÿáëÿðèì îéíàäûüû, áåéíèì äóìàíëàíäûüû ùàëäà àéàüà ãàëõäûì,
____________
1
Òÿíÿôôöð – íèôðÿò
2
Éàðûí – ñàáàù
487
îíó ãóúàãëàéàðàã ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà: “Õàëàúàí, àüëàìà, ìÿí äÿ àüëàìû-
ðàì. Ñèçè ñåâèíäèðÿúÿê áèð øåéÿ ãÿðàð âåðäèì”. Çàâàëëû ãàäûí þçöíö
òîïëàéàðàã: “Íÿäèð ãûçûì, ÷àáóã ñþéëÿ” äåéÿ ùàéãûðäû. “Õàëàúàí, ðèúà
åäèðÿì, ìÿíè áó ÿçàáäàí ãóðòàðûíûç, Àëëàùû ñåâÿðñèíèç, ãóðòàðûíûç”
äåéÿ áèð äöðëö þçöìö ùèôç åäÿ áèëìÿéÿðÿê àüëàäûì. Õàëàì ýþçëÿðè
éàøëû îëäóüó ùàëäà: “Ãûçûì ìÿí íÿ éàïà áèëÿðÿì? ×àáóã ñþéëÿ äÿ, ùÿð
íÿ äèëÿðñÿí éàïûì!” äåäè.
– Ìÿíè áóðàäàí ýþòöðöíöç.
– Íåðåéÿ?
– Íåðåéÿ îëóðñà, óçàã, ÷îõ óçàã, ùèúðà1 áèð ýóøÿéÿ, ùå÷ îëìàçñà
êþéóìöçÿ2...
– ×îõ ýþçÿë ãûçûì, çàòÿí èíäè êþéöìöçöí ýþçÿë âàõòûäûð. Áèð àç
ýåú îëìóø îëñà äà, éåíÿ áèð-èêè àé ãàëà áèëÿðèê.
– Éîõ õàëà, áèð äàùà ãàéûòìàìàã øÿðòèëÿ ýåäÿëèì.
– Ãûçûì!
– Íÿ äåéÿúÿéèíèçè áèëèðÿì. Ùå÷ áèð öçðöíöçö ãÿáóë åäÿ áèëìÿéÿúÿ-
éÿì. Çèðà áóðàäà ãàëìàã ãöââÿìäÿí õàðèú áèð øåé îëäóüóíó áèð êÿððÿ
äöøöíöíöç. Áóðàäà ãàëàðñàì ìöòëÿã þçöìö èíòèùàð åäÿúÿéì. ßýÿð ìÿ-
íèì ùÿéàòûìû òÿìèí åòìÿê èñòÿðñÿíèç, áåëÿ éàïìàëûñûíûç, éîõñà!..
Çàâàëëû ãàäûí ñàëëàíäû. Áèð ãÿäÿð òÿðÿääöääÿí ñîíðà: “×îõ ýþçÿë
ãûçûì, ñÿí êÿäÿðëÿíìÿ, àíàíëà áó ýöí ãîíóøàðàì, ìöòëÿã ðèçà âåðÿ-
úÿê” äåéÿ áèð àç äàùà ìÿíè äàäëû äèëëÿðëÿ îõøàäûãäàí ñîíðà ãàëõûá ýåòäè.
Ìàúÿðàíû âàëèäÿìÿ ñþéëÿìèø, çàâàëëû ãàäûí ðèçàäàí áàøãà ÷àðà áóëà
áèëìÿìèøäè. Àðòûã äåäèéèì êèìè îëäó.
Èíäè áèð àéäûð êþéöìöçäÿéÿì. ßââÿëëÿðè ÷îõ ôÿíà êå÷èðäè. Áèð òÿ-
ðÿôäÿí éàëãûçëûã, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ õÿçàíûí ùÿçèí âÿ äóìàíëû ùàâàñû
ÿëÿì âÿ êÿäÿðèìè áèð ãàò äàùà àðòûðûðäû. Þçöìö ìÿøüóë åòìÿê ôèêðèëÿ
ýþòöðäöéöì êèòàáëàðû áèð íå÷ÿ êÿððÿ îõóäóì. Ëàêèí ùå÷ áèð øåé ìÿíè
ìÿùçóç3 âÿ ìÿøüóë åòìÿéÿúÿéèíè àíëàäûì. Íÿùàéÿò áèëèðìèñÿí íÿ
éàïäûì? Êþé ãûçëàðûíû áèð îäàéà òîïëàéàðàã äÿðñ âåðèðÿì. Èíäèëèê ìö-
ÿëëèìëèê êèìè áþéöê áèð âÿçèôÿíè äàøûìàãëà õîøíóäàì. Àù, áèëñÿíèç áó
êþé ÿùëèíèí ùàëû íÿ ãÿäÿð ìÿíÿ êÿäÿðëÿðèìè óíóòäóðìóø. Ìèíëÿðúÿ áó
ãàðàíëûã âÿ úÿùàëÿòèí òÿùëöêÿëè ó÷óðóìóíà äîüðó éóâàðëàíàí çàâàëëûëà-
ðûí èñòèãáàëûíû äöøöíöðÿì.
____________
1
Ùèúðà – àéðûëìûø, óçàã
2
Êþé – êÿíä
3
Ìÿùçóç – ìÿìíóí
488
 Èíäèëèê áó ôèêèðëÿðëÿ áöòöí-áöòöíÿ ìÿøüóë îëäóüóìà ÷îõ øàäàì.
Ëàêèí îíó äà óíóòìàéûðàì. Ñåâäà áèð ãóðä êèìè ãÿëáèìè éåéèð, ñîëäó-
ðóð, ñàðàëäûð. Ùÿòòà áó ýöíëÿðäÿ ãóðó áèð þñêöðÿð ìÿíè éàõàëàìûø.
Àðàáèð, àõøàìëàðû èñèäèðÿì äÿ... Õóäàùàôèç!
Ñèòàðÿ

Ãàðäàøûì Àüà, ãàøãàáàãëû Àüà, áèëèê éàéàí îüëóíà! Àç ýÿëäèì, öç

ýÿëäèì äàüëàð àøäûì, äÿðÿëÿð êå÷äèì. Ìÿíýèëèñ äåäèêëÿðè úÿííÿòèí ÿí
ýþçÿë ïàð÷àñû îëàí éåðÿ éåòèøäèì. Éîõ, ìÿí Ìÿíýèëèñ ñÿôÿðèìè ìöôÿñ-
ñÿë éàçìàüû ñèçÿ ñþç âåðìèøäèì. Åëÿ èñÿ áàøäàí áàøëàéûì. Èéóí àéûíûí
9-äà ñààò 2-äÿ ùàìàí ýöí ÿøéàëàðû òîïëàéûá Áàêû ñòàíñèéàñûíà ýåòäèì.
Çîð-ýöú èêèíúè êëàñà Òèôëèñÿ áèëåò áóëäóì. ßøéàëàðûìû ýþòöðöá áèð êó-
ïåéÿ îòóðäóì. Éîëäàøëàðûì áèð íÿôÿð úàâàí ÿôñÿð, áèð èõòèéàð ðóñ ñàùèá-
ìÿíñÿáëÿðèíäÿí, áèð äÿ úàâàí áèð éÿùóäè èäè. Ùàúûãàáóë ñòàíñèéàñûíà
ãÿäÿð ÷îõ ñûõûíòûëû êå÷äè. Àðàáèð èõòèéàð ðóñ êè, îëäóãúà õîøñèìà âÿ øóõ
áèð çàò èäè, ÿôñÿð èëÿ øèðèí ñþùáÿòëÿð åäèá äàäëû ëÿòèôÿëÿð ñþéëÿìÿêëÿ áèð
ãÿäÿð ðóùóìóçó îõøàéûðäû. Ôèêðèì Ùàúûãàáóë ñòàíñèéàñûíäà áèð ÷àéíèê
ãàéíàð ñó àëûá è÷äèêäÿí ñîíðà éàòìàã èäè. Ãàòàð äàéàíäû. Ùàúûãàáóëà
÷àòìûøäûã. ×àéíèêè ýþòöðöá ñòàíñèéàéà ÷ûõàð-÷ûõìàç ÿçèç äîñòëàðûìäàí
áèðèëÿ ýþðöøäöì. Åëÿ øèðèí ñþùáÿòÿ ýèðèøäèê êè, áèð äÿ ö÷öíúö çÿíý ÷à-
ëûíäûüûíû ýþðäöì. Ìÿúáóðÿí ùÿð èêèìèç àéðûëûá âàãîíà àòûëäûã. Êóïåéÿ
ýèðèíúÿ èõòèéàð ÷àéíèêèìè áîø ýþðöá: “Àùà, ãàéíàð ñó áóëìàäûí? Åëÿ èñÿ
ýÿë ìÿí ñÿíè áèð ñòÿêàí ÷àéà ãîíàã åäèì” âÿ úàâàáà ìàúàë âåðìÿéÿ-
ðÿê ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿêè êè÷èê ìàñà öçÿðèíÿ ãîéäóüóì ñòÿêàíûìû ýþ-
òöðöá äîëäóðäó. Ìÿí èçùàðè-òÿøÿêêöð åäÿðÿê ñòÿêàíû àëäûì. Èõòèéàð
ìÿíèì íåðåéÿ ýåòäèéèìè âÿ êèì îëäóüóìó ñîðäó. Ìÿí äÿ áèëäèéèìè
ñþéëÿäèì. Ñîíðà Èðàí âÿ Îñìàíëûäà ùöððèééÿò óüðóíäà îëàí ôÿäàêàðëûã-
ëàðäàí ñþçÿ áàøëàäû âÿ Èðàíûí ùàëûíà òÿÿññöôëÿð éàüäûðäû. Ìÿí: “Ãàíó-
íè-òÿáèÿòÿ ýþðÿ ùöððèééÿò ìÿñÿëÿñè Èðàíäà áàø ãàëäûðìàñû çÿííèìúÿ
ùÿíóç òåç èäè. Çèðà êè, úàìààò ùàçûð äåéèë èäè. Ùöððèééÿò íÿ îëäóüóíó
àíëàìàìûøëàðäû” äåéèíúÿ, ãîúà áèð ãÿäÿð ñàëëàíäû, äöøöíäö. Ñîíðà êè-
÷èê ýþçëÿðèíè éóìàðàã, éàøëû âÿ àüàïïàã áàøûíû ñöðÿòëÿ òèòðÿäÿðÿê äåäè
êè: “Éîõ, áó õöñóñäà ìÿí ñèçèíëÿ ÿñëà ùÿìôèêèð îëà áèëìÿðÿì. Çèðà êè,
ùöððèééÿò ùå÷ áèð çàìàí ùå÷ ìèëëÿò ö÷öí ýåú âÿ òåç îëà áèëìÿç!” Ñîí-
ðà èðè, àü ãàøëàðû àëòûíäàêû ñþíöê âÿ êè÷èê ýþçëÿðèíäÿ, ãàëûí äîäàãëàðûíäà
áèð òÿáÿññöì çàùèð îëàðàã ÿëàâÿ åòäè êè: “ßçèçèì, èíñàíûí áÿõòè ýÿòèðÿí-
äÿ ùÿð êÿñ: “Áàõ, ôëàíêÿñ íÿ ãî÷àã âÿ àüûëëû àäàìäûð”, áÿõò äþíäöêäÿ
ùÿð êÿñ îíäàí öç äþíäÿðèá: “Àõìàãäûð, íàäàíäûð” äåéÿ îíó òÿíãèäÿ,
489
òÿùãèðÿ áàøëàðëàð. Áàõ, óçàüà ýåòìÿéÿëèì, ìÿíèì áèð ãàéíûì âàð. Áèð
çàìàí îíóí ÿëè äÿ ýÿòèðèðäè, àéàüû äà. Ýþçÿë âÿ ìÿäàõèëëè ãóëëóüó âàð
èäè. Âàð-äþâëÿò äîëó êèìè öñòöíÿ òþêöëöðäö. Ùÿð çàìàí áèçÿ ýÿëäèêäÿ
áèëìÿçäèì êè, íÿ òþâð îíà ùþðìÿò åäèì êè, íàðàçû ãàëìàñûí âÿ þçöíö
äÿ ÷îõ-÷îõ ñåâÿðäèì. Ìÿí î çàìàí îíäàí àüûëëû, îíäàí ñåâèìëè âÿ
ýþçÿë éîõäóð äåéÿðäèì. Âàõò îëäó êè, õèäìÿòäÿí ÷ûõàðûëäû. Ãàçàíäûã-
ëàðûíû éåéèá ãóðòàðäû, áàøãà áèð ãóëëóã äà îëìàäû. Ëàáöä áèçÿ ïÿíàù ýÿ-
òèðäè. Èíäè òàìàì èêè èëäèð êè, ùÿì þçöíö, ùÿì ÿéàëûíû áÿñëÿéèðÿì. Èíà-
íûç êè, èíäè ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ îíäàí àë÷àã, îíäàí àõìàã òÿñÿââöðÿ
ýÿòèðÿ áèëìèðÿì. Ùÿòòà ìÿíèìëÿ àðàáèð ñþç ñþéëÿéÿíäÿ ñþçöíö êÿñèá
äóðìàã èñòÿéèðÿì. Îíóí ùÿð ðÿôòàðû, ùÿð ùÿðÿêÿòè ìÿíÿ íàõîø ýÿëèð. Áèð
çàìàí ìÿí äÿ ãóëëóãñóç ãàëìûøàì. Ãóëëóãñóçëóüóí, ÿëèáîøëóüóí àúû-
ëûüûíû ëàçûìûíúà äàäìûøàì. Îäóð êè, ìÿúáóð îëàðàã îíà áèð òþâð õîø öç
ýþñòÿðèðÿì. Éîõñà îíó ùå÷ ýþðìÿéÿ ýþçöì éîõäóð. Ùàëáóêè, áó ùà-
ìàí àäàìäûð êè, áèð çàìàí îíó ýþðäöêäÿ áàøûì àéàãëàðûì àëòûíäà èòèð-
äè. Èíäè íÿ îëäó? Áÿõòè äþíäö, óëäóçó ñþíäö. Àðòûã áèð øåé éîõ. Áàõ,
ÿéÿð Èðàí ùöððèééÿò àëäûãäàí ñîíðà ýöíäÿí-ýöíÿ èøëÿðè òÿðÿããèéÿ áàø-
ëàñàéäû, ùÿð êÿñ: “Áàù íÿ ãî÷àã âÿ èñòåäàäëû õàëãäûð” äåéÿ òÿðèôëÿðèíè
ýþéëÿðÿ ÷ûõàðìûøëàðäû.
Ìÿí ÷àéûìû è÷èá ãóðòàðäûì, àììà ãîúà ñþçöíö òàìàì åòìÿìèøäè
êè, áèð úàâàí ãûç êóïåìèçèí éàíûíäàí è÷ÿðè áàõàðàã: “Áîø éåð éîõìó?”
äåéÿ ñîðäó. Úàâàí ÿôñÿð êè, î áèðè ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿ äóðìóøäó,
äÿðùàë: “Õàéûð õàíûì ÿôÿíäè, áîø éåð éîõäóð, ëàêèí ÿéÿð ëàéèã ýþðñÿ-
íèç, ìÿí þç éåðèìè ñèçÿ âåðÿ áèëÿðÿì” äåäè. Ùÿì äÿ áó ñþçëÿðè åëÿ
úèääè ñþéëÿäè êè, áè÷àðÿ ãûç þíöíäÿ êè÷èëÿðÿê èíúÿ âÿ ëÿòèô áèð ñÿñëÿ:
“Áÿñ ñèç?” äåéÿ áèëäè. “Ìÿí ùÿð éåðäÿ þçöìÿ éåð òàïàðàì. Áèç ùÿð áèð
ñîéóã-èñòèíè äàäìûø, ãûøûí ÿí øèääÿòëè ýöíëÿðèíäÿ ÷àäûðñûç, êîìàñûç
áîç ãàðëàðûí öñòöíäÿ ýåúÿëÿìèø àäàìëàðûã. Áóéóðóí, õàíûì ÿôÿíäè...
Áàõ, áó ìÿíèì éåðèìäèð, ñèçÿ òÿãäèì åäèðÿì” äåäè. Ãûç äàùà ìÿùúóá
áèð òþâð àëàðàã ýöë éàíàüû ãÿäÿð íàçèê, èíúÿ äîäàãëàðûíäàí: “Ìåðñè, ÷îõ
ðàçûéàì” êÿëìÿëÿðèíè î ãÿäÿð äàäëû áèð øèâÿ èëÿ àõûòäû êè, ÿôñÿð î íàç-
øèâÿíèí àëòûíäà ÿçèëÿðÿê àç ãàëäû êè, ÿðèéèá ìÿíèì ýöíöìÿ äöøñöí,
ùÿòòà ãîíøóì ãîúà ðóñäà äà áèð ùèññè-àøèãàíÿ îéàíäû, ýþçëÿðèíäÿ áèð
ïàðëàãëûã, öçöíäÿ áèð àéäûíëûã äîüäó. Þçöíö áèð àç äîüðóëäàðàã: “Õà-
íûì ãûç, ñèçÿ áèð ñòÿêàí ÷àé òÿêëèô åòìÿê îëàðìû?” äåéÿ ñîéóã âÿ
êþùíÿ úàíû èëÿ Éóñèô áàçàðûíà ÷ûõìàã èñòÿäè1. Ãûç ãàøëàðûíû ÿéÿðÿê, äî-
____________
1
Éóñèô ðÿâàéÿòèíÿ èøàðÿäèð.
490
äàãëàðûíû áöêÿðÿê íàçèê áèð øèâÿ èëÿ: “Ìåðñè, ìÿí áó äÿãèãÿ ÷àé è÷äèì”
äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèøäè. Ãîúà ÿøéàëàðûíû úÿì åäèá éóõàðû ÷ûõûá øè-
ðèí-øèðèí éàòäû. Ìÿíèì öñòöìäÿ äÿ úàâàí éÿùóäè ÷îõäàí õîðíàñûíû
áàøëàìûøäû. Ìÿí äÿ éåðèìè ùàçûðëàéûá éàòìàüà àìàäÿ îëäóì. Àììà
óíóòìà êè, ìÿíèìëÿ áó ãàðøûäà ùàìàí ãûç éàòàúàãäû ùà! Ãûç ùÿíóç
éàòìàéûð, äûøàðûäà î áèðè ïÿíúÿðÿ þíöíäÿ ÿôñÿðëÿ øèðèí ñþùáÿòÿ ýèðèø-
ìèøäè. Ùÿòòà áèð íå÷ÿ êÿððÿ ÿôñÿð ýåäèá éàòìàüû ãûçà òÿêëèô åòäè. Ãûç
úàâàáûíäà: “Ìÿíèì éóõóì ýÿëìÿéèð ÿôÿíäèì, éîõñà ñèçè ðàùàòñûç åäè-
ðÿì?” äåéÿ úàâàá âåðèíúÿ, ÿôñÿð: “Õàéûð, õàíûì, ìÿíèì ö÷öí ÷îõ õîø-
äóð”; êÿëìÿëÿðè áèð èëäûðûì êèìè ãóëàãëàðûìûí óúóíäà ïàðòëàéûð. Íÿ èñÿ,
ùÿð èêèñè òà ñÿùÿðÿäÿê éàòìàäû. Ìÿíèì äÿ éàòìàäûüûìû çàòÿí àíëàéà-
úàãñûíûç. Èçùàðÿ ùàúÿò éîõ. Ãÿùãÿùÿ, ôûñûëòûëàð èëÿ ìÿíè äÿ ðàùàòñûç åò-
äèëÿð, ÿñÿáëÿðèìè ùÿéÿúàíà ýÿòèðäèëÿð. Ìÿí èñÿ ãàðäàøûì, íÿ éàòäûüûìû
áèëèðÿì, íÿ éàòìàäûüûìû. Àìàí î ýåúÿäÿí!..
Òèôëèñÿ ýÿëäèê. Ýåúÿ áèð îòåëäÿ êå÷èíäèì. Ñÿùÿð ñààò 9-äà áèëåò àëûá
äèëúàíà îòóðäóì. Àìàí, î íÿ? Áèð äÿ éàíûìà îí äþðä, îí áåø èëëèê áà-
ùàð ýþðìöø áèð ãûç îòóðìàñûíû ýþðäöì. Áèð êÿððÿ öçöíÿ áàõäûì. Àù,
éàðÿá! Î ìàâè ýþçëÿðèí è÷èíäÿ íÿ ãöââÿòëÿð éàðàíìûø?! Áèð ìàãíèòèçì
êöðÿñè êèìè èíñàíû áèèõòèéàð þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð. Ùÿëÿ î ñîë òÿðÿôèíäÿêè
øèøìàí âÿ áîéíó áè÷èìñèç áó ãàäûí íÿ? Áó, ïÿðèìèçèí âàëèäÿñèìè? Ùå÷
èíàíà áèëìÿäèì. Ñûõû-ñûõû áàøûíû áó ãàäûíûí ÷èéíèíÿ äàéàéûá: “Ìàìà”,
– äåéÿ ñÿñëÿíäèêäÿí ñîíðà àíàñû îëäóüóíó áèëäèì. Áó äà ãÿðàéèá.
Äèâäÿí ïÿðè, øåéòàíäàí ìÿëÿê äîüäóüóíó ýþðìÿìèøäèì, îíó äà þé-
ðÿíäèì. Äöäÿê ÷àëûíäû, äèëúàí éîëà äöøäö. Éàâàø-éàâàø Òèôëèñèí áèò-
ìÿç-òöêÿíìÿç äàüëàðûíû äûðìàíìàüà áàøëàäûã. Óúà äàüëàðû, ãîðõóëó
ìÿíçÿðÿëÿðè ýþñòÿðèð âÿ ãöäðÿòèí éàðàòäûüû î ýþçÿëëèêëÿðèí î ôþâãÿëà-
äÿëèéèíÿ ùåéðàí îëóð êèìè öçöíäÿ, ýþçöíäÿ áèð ùåéðÿò íóðó ïàðëàéûð.
Ìÿí èñÿ áþéöð-áþéöðÿ îòóðàí òÿáèÿòèí áèòèðäèéè áó úàíëû ÷è÷ÿéèí ñåéð âÿ
òàìàøàñûíà ìÿôòóí îëàðàã, óñòàäûíûí íÿ ãÿäÿð ñÿíÿòêàð îëäóüóíà àôÿ-
ðèíëÿð, òÿùñèíëÿð âÿ ùåéðÿòëÿð éàüäûðûðäûì.
Ùÿëÿ ñÿðèí áèð íÿñèì òÿê-òöê ãûçûë òåëëÿðèíè öçöìÿ, ýþçöìÿ äàüû-
äàðêÿí ÿòðè ìÿíè áöòöí-áöòöíÿ áèùöø åäèð âÿ ðóùóì è÷èìäÿ ÿðèð êèìè
îëóðàì. Àíàñû îëäóüóíó ùÿð êÿëìÿ áàøû ýåç-òåç “Ìàìà” äåéÿ ñÿñëÿí-
äèéèíäÿí áèëèðÿì. Øèøìàí àðâàä äà åëÿ óçóí-óçàäû äåéèð, ýöëöð, ñþéëÿ-
éèð. Î ñûõû-ñûõû àíàñûíûí ãîëòóüóíà ãûñûëìûø, àíàëûã ÿòðèíäÿí çþâã âÿ
íÿøÿ àëûð âÿ àíàñûíûí ñûúàã ãàíàäëàðû àëòûíäà çþâãèéàá îëóðêÿí, ìÿí äÿ
ñûõû-ñûõû áó ìÿëÿêïàðÿéÿ ñûüûíûá îíóí ãûçëûã ÿòðèíè ãîõóëàäûãúà áöòöí-
491
áöòöíÿ ìÿñòè-úÿðàì2 îëóðàì. Ùÿëÿ ñîë áþéðöì ýþçÿë ãûçà î ãÿäÿð ñî-
õóëìóø êè, öðÿéèìèí øèääÿòëÿ ÷ûðïûíòûñûíû ùèññ åòäèéèíÿ äÿ øöáùÿì éîõ
èäè. Áó ìèíâàë äàäëû áèð ñöêóò è÷èíäÿ...
Úàâàä

Ðÿìçèééÿì!
Ìÿí îëäóüóì åâ ö÷ áþéöê îòàãäàí âÿ áèð åéâàíäàí èáàðÿòäèð.
Ìÿðùóì àòàìûí çàìàíûíäàí ãàëìûø êþùíÿ âÿ ÿñêè ìöõÿëëÿôàòäûð. Áàë-
êîíóìóç àüàúëû âÿ ñóëó áèð äÿðÿéÿ áàõûð âÿ þíöíäÿ ýþçÿë áèð ÷è÷ÿê
áàü÷àñû âàð. Õàòûðëàéûðàì, î çàìàí ìÿðùóì ïÿäÿðèì áÿðùÿéàò èäè. Éà-
éû íÿ ãÿäÿð ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿð ÿêìèø èäè. Áÿíÿôøÿ, éàñÿìÿí, ìèõÿê, ãûçûë
ýöëëÿðèíèí ÿòðè îäàëàðû áöðöéöðäö. Ùÿð ñÿùÿð éåðèìäÿí ãàëõàðêÿí áèð
äÿñòÿ ÷è÷ÿêëÿð äÿðèá, àíàìà ýÿòèðÿðäèì. Ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê áàü÷àäà
ùàìàí ýöëëÿð éàõóä êÿëÿáÿêëÿð ãîâëàìàãëà êå÷èðèðäèì. Èíäèñÿ áàáàì
ìèí çÿùìÿòëÿ áåúÿðäèéè àüàúëàð, ÷è÷ÿêëÿð òàìàì ãóðóéóá ìÿùâ îë-
ìóøäóð. Èíàí áàü÷àéà áàõäûãúà àüëàìàüû ýÿëèð. Àù, ñîëìàçìû, ãóðó-
ìàçìû? Çàòÿí ìÿí äÿ áàáàìûí ÿí çèéàäÿ ñåâäèéè ÷è÷ÿéè äåéèëìèéÿì?
Äàèìà ìÿíè äèçëÿðè öçÿðèíÿ àëàð, “úàíëû ÷è÷ÿéèì” äåéÿ þïÿð, ãóúàãëàð-
äû. Àù, çàâàëëû áàáàì, áèðúÿ ýþçëÿðèíè à÷ äà, úàíëû ÷è÷ÿê äåäèéèí ãûçûíà
áàõ! Íåúÿ ñîëìóø, ñàðàëìûø, àðòûã àéàãëàðû ìÿçàðà äîüðó òèòðÿéèð...
Áàëêîíà äîüðó éàñÿìÿí àüàúëàðû äûðìàøìûø... Áöòöí ýöíëÿðèìè ùà-
ìàí áàëêîíäà êå÷èðèðÿì. Çàâàëëû àíàì èñÿ ìÿíè ñåâèíäèðìÿê, ìÿíè
ìÿøüóë åòìÿê ö÷öí ÷îõ ÷àëûøûð. Ãîíøó ãûçëàðûíû âÿ ãàäûíëàðûíû áàøûìà
úÿì åäèð.. ×àëûðëàð, îõóéóðëàð, îéíàéûðëàð. Ùåéùàò!.. Áóíëàð ìÿíèì
äÿðä, êÿäÿðèìè óíóòäóðìàéûð. ßí ðàùàò âàõòûì éàëãûçúà, ùÿð ñÿùÿð,
àõøàì áó áàëêîíäà éàëãûç îòóðóá äöøöíäöéöì ñààòëàðäûð...
Ýöíëÿðèì ÷îõ óçóí ýþðöíöð. Ýöíÿø éàõûð. Êèòàáñûç, ãÿçåòÿñèç, úÿ-
ìèééÿòñèç éàøàéûðàì... Éÿãèí êè, ìÿùáÿñÿ âÿ ìÿíôàëàðà ñöðöëÿíëÿð èëÿ
äÿ áó ãèñì ðÿôòàð åäèðëÿð. Àù, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð? Ãÿáàùÿòèì íÿäèð?..
Èêè ùÿôòÿäÿí àðòûãäûð êè, ãûçäûðìà è÷èíäÿ éàíûðàì. Ïàéûçûí ñîí ýöí-
ëÿðè ìÿíè ÷îõ äàðûõäûðìûø. Ýöíëÿð êå÷èð, ñîâóã äöøöð, óçóí-óçàäû àðàñû
êÿñèëìÿéÿí èíúÿ éàüûøëàð éàüìàüà áàøëàìûø. Àù, íÿ ö÷öí ìÿí úàâàí
þìðöìö áó äþðä äèâàð àðàñûíäà êå÷èðìÿéÿ ìÿùêóìàì?..
Áó ýöí ãÿëáèì ÷îõ ñûõûëìûøäû. Áàáàìûí ãÿðáèíèí çèéàðÿòèíÿ ýåò-
äèì. Íÿäÿíñÿ î ìÿçàð äàøûíäàí àéðûëìàã èñòÿìèðäèì. Öçöìö ìÿçàð
äàøûíà ñþâêÿéèá, ùû÷ãûðûãëàðëà àüëàäûì...
____________
1
Úÿðàì – ìÿùÿááÿò, åøã
492
 Øèääÿòëè êöëÿê âÿ áîðàí ãàëõìûø, èðè äàìëàëû éàüìóð ïÿíúÿðÿìèçè
ãàì÷ûëàéûð. Ãàðàíëûã ýåúÿ ïÿíúÿðÿìèçäÿí áàõûð. Áàõäûãúà ìÿíÿ
äÿùøÿò âåðèð. Ãÿëáèìäÿ ãàðà ôèêèðëÿð âÿ äÿùøÿòëè äöøöíúÿëÿð îéàäûð.
Ýåúÿëÿðè éàòìàéûðàì, ãîðõóëó ðþéàëàðäàí áàüûðà-áàüûðà ãàëõûðàì.
Áöòöí ýöíëÿðèìè îòàüûìäà éàëãûç êå÷èðèðÿì. Áöòöí ãûøûì áó ãÿðàð
êå÷ÿúÿêìè, éàõóä áöòöí þìðöì? Ñààòëàðúà ýþçëÿðèìè óúó-áóúàüû ýþ-
ðöíìÿéÿí îðìàíà äèêèá áàõûðàì. Áèð àé ÿãäÿì áöòöí éàøûëëûüû âÿ ýþ-
çÿëëèéè èëÿ ðóùëàðûìûçû à÷àí àüàúëàð ÷ûëïàã âÿ ãÿìýèí íÿçÿðëÿðëÿ äóðóð.
Ãàðà âÿ èðè áóëóäëàð ýþé öçöíö áöðöìöø. Ýöíÿø ýþðöíìÿéèð. Àðà-ñûðà
éàüûø äà éàüûð. Éàëãûçëûã, ñîéóãäóð âÿ ùÿçèíäèð. Áóðàäàí ÷ûõìàã îëìàéûð.
Áó ãèñì èëÿ éàøàìàã äà ìöìêöí äåéèë. Éàëãûç áóðàäà þëìÿêäÿí áàøãà
áèð ÷àðÿ éîõäóð. Ìÿí þëÿúÿéèìè ùèññ åòìèøÿì. Ðþéàìäà áàáàìû ýþðäöì.
Éàòà áèëìèðÿì. Øàìû ñþíäöðöá ãàðàíëûã ôèêèðëÿð áàøûìûí êàñÿñèíäÿ
ãàðà ãàðüàëàð êèìè ó÷óøóð. Ýþçÿë âÿ øàä õàòèðàòûì ñþíäö, ìÿùâ îëäó.
Áóðàäàí íåðåéÿ ãà÷ûì? Íåðåéÿ ãà÷ûðñàì î ãàðàíëûã ìàçè ìÿíè òÿãèá
åäèð, áèð àí ðàùàò áóðàõìàéûð. Àëàúà1 ñÿùÿð ïÿíúÿðÿäÿí öçöíö ýþñòÿðèð.
Äóðóðàì... Àù, èñòÿéèðÿì êè, áèð êÿððÿ éåíÿ Úàâàäûí öçöí ýþðÿéäèì,
ñîíðà þëÿéäèì...
Ñèòàðÿ

Úèääè ãàðäàøûì!
Ùÿð ñÿùÿð åðêÿí äóðóð, ÷àéûìû è÷ÿð-è÷ìÿç åâäÿí ÷ûõûðàì, ýÿòèðäè-
éèì êèòàáëàðäàí ÿí ÷îõ ñåâäèéèìè þçöìëÿ áÿðàáÿð àëûð âÿ õÿëâÿò, ñàêèò,
ùÿì äÿ øàèðàíÿ áèð ýóøÿ àðàðàì. Îí äþðä, îí áåø áàùàð ýþðìöø áèð øàì
àüàúûíûí éàøûë êþëýÿñè àëòûíà óçàíûðàì. Öñòöìÿ éàéäûüû ýþçÿë ãîë-
ãàíàäëàðû èëÿ îéíàéûð, ëÿòèô âÿ ðóù îõøàéûúû ãîõóñóíäàí íÿøÿëÿíèð âÿ
ÿòÿê-ÿòÿê çþâã âÿ ëÿççÿò äöøöðöðÿì. Èíúÿ, éàøûë éàðïàãëàðû î ãÿäÿð
õîøóìà ýÿëèð êè, ñààòëàðúà î èíúÿ éàðïàãëàðà ýþçëÿðèìè äèêÿð, äóðàðàì.
Áèðäÿí-áèðÿ áöòöí äöíéàäàêû ýþçÿëëÿðèí êèðïèêëÿðè áó àüàúäà úàíëàí-
ìûø êèìè, ñöðö èëÿ öñòöìÿ ùöúóì åäÿð êèìè ýþðöíöð. Áó ùàë ãÿëáèìèí
ÿí èíúÿ òåëëÿðèíÿ òîõóíäóüóíäàí êþíëöìöí äÿðèí ýóøÿëÿðèíäÿ (åéá îë-
ìàñûí) áèð ïàðà àøèãàíÿ ùèññëÿð îéàòìàüà ñÿáÿá îëóð. Àù, áó éàøûë êèð-
ïèêëÿðèí íÿ ãÿäÿð úàí àëûúû, ðóù âåðèúè îëäóüóíó áèëñÿíèç? Èíäè ñèç “éàøûë
äà êèðïèê îëóðìó? Íÿ ãÿäÿð ìöíàñèáÿòñèç òÿøáèù” äåéÿ éåíÿ èðàä åäÿ-
úÿêñèíèç. Ñèç íÿ ãÿäÿð òÿíãèä åäÿúÿêñèíèçñÿ åäèíèç, áåëÿäèð, êåôèíÿ
áàõ. Áèçèì Ìÿíýèëèñèí àáó-ùàâàñû, éåðè, ýþéö éàøûë îëäóüó êèìè, ýþçÿë-
____________
1
Àëàúà – ðÿíýàðÿíý

493
ëÿðèíèí öçëÿðè ãûïãûðìûçû, ýöë êèìè âÿ êèïðèêëÿðè éàìéàøûë éàðïàã êèìèäèð.
ßéÿð èíàíìûðñàí, î ñÿí, áó Ìÿíýèëèñ. Ýÿë ýþçöíëÿ ýþð. Õöëàñÿ, ùÿð éåð
éàøûë, ùÿð øåé éàøûë, ùÿòòà óñàíúäàí éàíàãëàðû òÿðëÿð è÷èíäÿ ãàëìûø ýþçÿë áèð
ãûç êèìè, àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíäà ñàëëàíàí î ýöíÿøèí àë øÿôÿãëÿðèíÿ ãàðøû
ïàðûë-ïàðûë ïàðëàéàí øÿáíÿìëÿð äÿ éàøûëäûð. Èíäè “Áó ãÿäÿð äÿ ìöáàëèüÿ
îëóðìó?” äåéÿ ìÿíÿ äàðûëàúàãñàí. Èíàí ãàðäàøûì, ìöáàëèüÿ äåéèë, ùÿãè-
ãÿòäèð. Ùÿëÿ ñîíðàñû âàð, äèããÿò åò! Àðàáèð éàõûí àüàúëàðûí éàøûë éàðïàãëà-
ðû àðàñûíäà òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ éàéûëàí ãÿùãÿùÿëÿð, áóñÿëÿð, ùÿòòà ãóëàãëàðà
÷àðïàí î èíúÿ ñÿñëÿð äÿ éàøûëäûð. Íÿ èñÿ, îí äþðä, îí áåø áàùàð ýþðìöø áó
øàì àüàúû ìÿíÿ ùÿð áèð øåéè éàøûë ýþñòÿðäèéè ö÷öí ùÿð øåéèí éàøûë îëäóüó-
íà ùþêì åäÿúÿéèì ýÿëèð. Ñèçèí êè, ôÿëñÿôÿéÿ äàèð ìÿëóìàòûíûç ÷îõ-÷îõ-
äóð. Èíäè áóíó ñèç íÿéÿ ìÿíà åäÿúÿêñèíèç èñÿ îðàñû ñèçèí èøèíèç...
Ôèêèðúÿ ðîìàíòèçì ìÿñëÿêèíè òÿãèá åòäèéèì êèìè, ëÿôç âÿ ìÿíàúà
äÿõè äåìîêðàòëûã òÿðÿôäàðûéàì. Îíóí ö÷öí äÿ ìÿíèì ÿñÿðëÿðèì ëÿôç,
âÿçí âÿ ãàôèéÿ åòèáàðû èëÿ çÿíýèí îëà áèëìÿç. Ìÿí ëÿôçè ìÿíàéà âÿ ãó-
ëàüûí ëÿççÿòèíè ðóùà ôÿäà åòìÿê òÿðÿôäàðûéàì. Ìÿí, ãàðäàøûì, äàèìà
ãûðûã öðÿêëÿðäÿ, éûðòûã ëèáàñëàðäà, ó÷óã, ñþêöê äàõìàëàðäà äîëàøûðàì,
îíëàðûí áöòöí äÿðä-êÿäÿðëÿðèíÿ øÿðèê îëóð êèìè îíëàð èëÿ áÿðàáÿð ýöëöð,
áÿðàáÿð àüëàðàì. Àðèñòîêðàòëûüû ñåâìÿäèéèì ö÷öí îíëàðäàí áÿùñ åòìÿ-
éè ñåâìÿì. Îëñà áåëÿ àçäûð. Áó ãûðûã öðÿêëÿðèí öíñèééÿòè òÿñèðèíäÿí
ãÿëáèìäÿ òÿáèè ãûðûãëûã, ðóùóìäà àúû áèð ñþíöêëöê êþê ñàëäûüû ö÷öí
ìÿí çèéíÿòÿ, êÿëìÿëÿðèí, âÿçí âÿ ãàôèéÿëÿðèí çàùèðè ýþçÿëëèéèíÿ äèããÿò
åäÿ áèëìÿðÿì. Ãàðäàøûì, ãÿëáèì ãûðûã îëäóüó êèìè, êÿëìÿëÿðèì, âÿçí
âÿ ãàôèéÿëÿðèì äÿ, òÿáèè êè, ãûðûã îëàúàã. Ìÿøùóð ôàðñ øöÿðàñûíäàí
Ãààíèíèí òàð, ðöáàá øåðè âÿ àùÿíýè äèýÿðëÿ òÿùçèç1 åòìèø ùÿçèí, ìöòÿí-
òÿí2, ìöòÿððà3, àùÿíýäàð íÿüìÿëÿð èúàä åäÿð øåðè ìóñèãè èëÿ ìÿçú4 åäèð.
Ñåâýèëè ãàðäàøûì! Øèðèí ìÿêòóáóíó ùÿíóç Ìÿíýèëèñäÿ èêÿí àëäûì.
Âàãîí îëìàéûá, ÿëëè íÿôÿð øàýèðä èëÿ Äèëúàíäà ãàëäûüûíûçû éàçìûøäûíûç.
Çèéàäÿñèíúÿ ìöíòÿçèð âÿ ïÿðèøàí îëäóìñà äà, ñîíðà áèð íå÷ÿ ýöí êå÷-
ìÿäè êè, âàãîíëàðûí à÷ûëäûüûíû ãÿçåòÿäÿ îõóéóá õàòèðúÿì îëäóì.
Öìèäâàðàì êè, ñàü-ñÿëàìÿò áó âàõòàäÿê Èðÿâàíà éåòèøìèøñèíèç...
Úàâàä
1905

____________
1
Òÿùçèç – òèòðÿìÿ
2
Ìöòÿíòÿí – òÿíòÿíÿëè, äÿáäÿáÿëè
3
Ìöòÿððà – òÿçÿ, òÿðàâÿòëè
4
Ìÿçú – ãàðûøìà

494
 ÊÈÒÀÁÄÀÊÛËÀÐ

Þí ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

ÙÅÊÀÉßËßÐ

Ìÿêòóá éåòèøìÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

Êþ÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Äàøãûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Ýþáÿëÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Ïèðèí êÿðàìÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Àüëàøìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Äÿéÿðëè áèð õàòèðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Èáëèñèí ùöçóðóíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
Àíàáàúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Âÿçèôÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Þçö áèëñèí, ìÿíÿ íÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Ñîëìàç âÿ ñþíìÿç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Ùèòëåðèí éóõóñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Áàø öñòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Ìàñàìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

ÏÎÂÅÑÒ

Õàñàé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123

ÐÎÌÀÍËÀÐ

ßñðèìèçèí ãÿùðÿìàíëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169

Äóðñóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268
Àðàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
Èêè ìöçòÿðèá éàõóä ÿçàá âÿ âèúäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .464

495
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: Óìóä Ðÿùèìîüëó

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ìöáàðèç Ïèðèéåâ

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëëàùâåðäè Êÿðèìîâ

Êîððåêòîðëàðû: Øÿáíÿì Ìÿììÿäîâà

Ðÿùèëÿ Ãóëèéåâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 04.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 16.02.2005.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 31. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 28.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.