ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄß

ßÑßÐËßÐÈ
Ö× ÚÈËÄÄß

I ÚÈËÄ

................... “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ–2005
 Áó êèòàá “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. I úèëä”
(Áàêû, Åëì, 1987) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè, þí ñþçöí

âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè: Íàäèð Ìÿììÿäîâ

894.3613 - dc 21
AZE
Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,
2005, 296 ñÿù.

Ïåøÿêàð ìèëëè òåàòð ñÿíÿòèíèí, ðåàëèñò áÿäèè íÿñðèí, äåìîêðàòèê ôÿëñÿôè âÿ

åñòåòèê ôèêðèí, èëê ÿëèôáà èíãèëàáûíûí, áöòþâëöêäÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí
áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ “éåíè äþâð”öí áàíèñè îëàí áþéöê ÿäèá, àëèì âÿ ôèëîñîô Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüû öìóìøÿðã âÿ öìóì-
áÿøÿðè áèð òàðèõè ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàëåéèíÿ âÿ òàðèõèíÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ìÿùç áèð ìààðèô÷è
îëàðàã îíóí ýþðäöéö èøèí ùöäóäëàðû XII ÿñðäÿ Íèçàìè, XVI ÿñðäÿ Ôöçóëè äöùà-
ñûíûí ìèãéàñëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ îëóíà áèëÿð. Ëàêèí òàðèõè èíêèøàôûí éåíè ìÿðùÿ-
ëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Àõóíäçàäÿ äîüìà ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðÿ
áþéöê áÿøÿðè âöñÿòëÿ éàíàøû äàùà ôÿðäè âÿ ìèëëè áèð êîíêðåòëèê äÿ ýÿòèðèáäèð.
ßñÿðëÿðèíèí I úèëäèíÿ ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàðûí áÿäèè èðñè – 1850-1855-úè èëëÿð
àðàñûíäà éàçäûüû àëòû êîìåäèéà, ùÿì÷èíèí 1856-úû èëäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû “Àëäàí-
ìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ åëÿúÿ äÿ øåèðëÿðè äàõèë åäèëìèøäèð.

__________
ISBN 9952-418-73-3
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 Ì.Ô.ÀÕÓÍÄÇÀÄßÍÈÍ ÙßÉÀÒÛ Âß
ÁßÄÈÈ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ (1812-1878) ìöòÿðÿããè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèé-

éÿòèíèí, èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè, åòèê âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè, ôèêðèíèí ÿí ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Íàäèð èñòåäàäà, äÿðèí òÿíãèäè àüûëà, èòè ìöøàùèäÿ
ãàáèëèééÿòèíÿ, ýåíèø åðóäèñèéàéà, áþéöê ÿçìÿ ìàëèê îëàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ãûðõ èëèí
ÿðçèíäÿ ÷îõ ãûçüûí, ìöíòÿçÿì âÿ îëäóãúà ìÿíàëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, çÿíýèí
âÿ ðÿíýàðÿíý èðñ éàðàòìûøäûð. Î, èñòåäàäëû øàèð, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí
áàíèñè, ýþðêÿìëè íàñèð, ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûí ãöäðÿòëè íöìàéÿíäÿñèäèð. Ôÿëñÿôè,
èúòèìàè-ñèéàñè âÿ åñòåòèê ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áþéöê õèä-
ìÿòè âÿ ðîëó îëìóøäóð. Î, éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà Éàõûí Øÿðã
þëêÿëÿðèíäÿ äÿ ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí ýþðêÿìëè èäåîëîãó âÿ íöìàéÿíäÿñè,
àòåèñò-ìàòåðèàëèñò ôèëîñîô, áþéöê èúòèìàè õàäèì êèìè òàíûíìûø, øþùðÿò òàïìûøäûð.
Þç ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüûíûí èúòèìàè ìÿçìóíó, èäåéà èñòèãàìÿòè âÿ ïàôîñó
áàõûìûíäàí äöíéà ìààðèô÷è éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðè ñûðàñûíà ìÿíñóá îëàí
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ôåîäàë-ïàòðèàðõàë öñóëè-èäàðÿñè âÿ ãàéäà-ãàíóí-
ëàðûíà, çöëì âÿ þçáàøûíàëûüà, ÿäàëÿòñèçëèê âÿ ãàíóíñóçëóüà, íàäàíëûã, äèíè
ôàíàòèçì âÿ ÿòàëÿòÿ ãàðøû ÷ûõìûø, äîüìà õàëãûíûí âÿ öìóìÿí Øÿðã õàëãëàðû-
íûí ìèëëè èíòèáàùû, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèñè, çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðèí àçàä âÿ
õîøáÿõò ùÿéàòû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð.
Ùÿéàòû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1812-úè èëäÿ (àé âÿ ýöí ìÿëóì äåéèëäèð) Íóõà
(èíäèêè Øÿêè) øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû Òÿáðèç âèëàéÿòèíèí
Õàìíÿ ãÿñÿáÿñèíäÿí, àíàñû èñÿ Øÿêèäÿíäèð. Àòà òÿðÿôäÿí Ôÿòÿëè ÿéàëÿò
ùàêèìëÿðè íÿñëèíÿ ìÿíñóá èäè. Áàáàñû Ùàúû ßùìÿä, îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà èñÿ
àòàñû Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû óçóí èëëÿð Õàìíÿ ãÿñÿáÿñèíèí âÿ îíóí éàõûíëûüûí-
äà îëàí áèð ñûðà êÿíäëÿðèí ùàêèìè – êÿíäõóäàñû îëóáäóð. ÕÛÕ ÿñðèí èëê îíèëëè-
éèíäÿ Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí àëè ùàêèì äàèðÿëÿðè
àðàñûíäà úèääè èõòèëàô áàø âåðìèøäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ î, âÿçèôÿñèíäÿí àçàä
åäèëìèø âÿ 12 ìèí òöìÿí ìÿáëÿüèíäÿ âàð-äþâëÿòè ìöñàäèðÿ îëóíìóøäó. Àüûð
èãòèñàäè âÿ ìÿíÿâè ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ äö÷àð îëàí Ìÿììÿäòàüû òÿõìèíÿí
ùÿìèí îíèëëèéèí ñîíëàðûíäà àèëÿñèíè Õàìíÿäÿ ãîéóá Øÿêèéÿ ýÿëèð âÿ áóðàäà
òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëóð. Î, òÿõìèíÿí 1810-1811-úè èëëÿðäÿ Íóõàíûí òàíûíìûø
ðóùàíèëÿðèíäÿí îëàí âÿ Øÿêè õàíëàðûíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà éàøàéàí Àõóíä Ùàúû
ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû ãûçû Íàíÿ õàíûìëà åâëÿíèð.* Áèð èëäÿí ñîíðà Ôÿòÿëè àíàäàí
__________
* Íàíÿ õàíûìûí âàëèäåéíëÿðè âÿ îíóí ãàðäàø-áàúûñû îëóá-îëìàìàñû ùàããûíäà ÿëè-
ìèçäÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàò éîõäóð. ×îõ ýöìàí êè, Íàíÿ õàíûì êè÷èê éàøëàðûíäà àòà-àíà-
ñûíû èòèðìèø âÿ àèëÿäÿ éåýàíÿ þâëàä îëìóøäóð. Àòà-àíàñûíû èòèðäèêäÿí ñîíðà, ÿìèñè Ùàúû
ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñè àëòûíäà éàøàìûøäûð.
4
îëóð. 1814-úö èëäÿ Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû éåíè àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Õàìíÿéÿ ãàéû-
äûð. Ëàêèí áóðàäà Íàíÿ õàíûìëà Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüûíûí èëê àðâàäû àðàñûíäà
äàèì äèäèøìÿ, äåäè-ãîäó áàø âåðäèéè ö÷öí ýÿíú ãàäûíûí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð
êå÷èðäè. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéèùàë”ûíäà éàçûð êè, àíàñû Õàìíÿäÿ äþðä èë
ìÿøÿããÿòëè ùÿéàò ñöðäöêäÿí ñîíðà ÿðèíäÿí àéðûëûá þç êè÷èê îüëó èëÿ áèðëèêäÿ
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàäàü âèëàéÿòèíèí Ùîðàíä êÿíäèíäÿ éàøàéàí ÿìèñè
Ùàúû ßëÿñýÿðèí éàíûíà êþ÷öð. Áó âàõòäàí åòèáàðÿí Ôÿòÿëè Ùàúû ßëÿñýÿðèí
ùèìàéÿñè àëòûíà êå÷èð âÿ î, åë àðàñûíäà “Ùàúû ßëÿñýÿðèí îüëó” êèìè òàíûíûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè èëê òÿùñèëÿ ùÿëÿ Õàìíÿäÿ – ìîëëàõàíàäà áàøëàìûøäûð. Ëàêèí
î, êþùíÿ òÿäðèñ öñóëóíóí ñÿðò, äþçöëìÿç ãàéäà-ãàíóíëàðûíà òàá ýÿòèðìÿéèá,
ìÿêòÿáäÿí ãà÷ìûøäû. Ùàúû ßëÿñýÿð êè÷èê Ôÿòÿëèíèí èñòåäàäëû áèð óøàã îëäó-
üóíó ýþðöá, îíóí òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿñè èëÿ øÿõñÿí þçö ìÿøüóë îëìàüà áàøëàéûð.
Ùàúû ßëÿñýÿð þç äþâðöíöí ñàâàäëû, ýþçöà÷ûã, àëèúÿíàá âÿ áþéöê ùþðìÿò, íöôóç
ñàùèáè îëàí ðóùàíèëÿðäÿí áèðè èäè. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéè-ùàë”ûíäà îíó
“èñòÿð ôàðñúà âÿ èñòÿðñÿ äÿ ÿðÿáúÿ áöòöí èñëàìè åëìëÿð” ñàùÿñèíäÿ ìöêÿììÿë
ìÿëóìàòû îëàí “íàäèð áèð àëèì” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÛÛÛ úèëä, Áàêû,
1962, ñ. 418) êèìè òÿãäèì åäèðäè. Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð êè÷èê Ôÿòÿëèéÿ äèíè òÿù-
ñèë âåðèð, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíè þéðÿäèð, Øÿðã ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè
èëÿ òàíûø åòìÿéÿ áàøëàéûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ îí ö÷ éàøûíàäÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàäàü âèëàéÿ-
òèíäÿ ÿââÿë Ùîðàíä êÿíäèíäÿ, ñîíðà èñÿ Óíêöò åëèíèí Âÿëèáÿéëè îáàñûíäà éàøà-
éûð. 1825-úè èëäÿ Ùàúû ßëÿñýÿð àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ êþ÷öð. Áèð èë
ñîíðà Ðóñèéà èëÿ Èðàí àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöùàðèáÿ âàõòû (1826-1828) Ýÿíúÿ
äàüûäûëûð, îíóí ÿùàëèñèíèí âàð-äþâëÿòè òàð-ìàð åäèëèð. Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð äÿ
áó ìöùàðèáÿäÿ áþéöê çèéàí ÷ÿêèð, òàì ìöôëèñ áèð ùàëà äöøöð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
“Òÿðúóìåéè-ùàë”ûíäà àòàëûüûíà öç âåðìèø áó áÿëàíû áåëÿ òÿñâèð åäèðäè: “Áó
ìöùàðèáÿäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðÿ âÿ îíóí àèëÿñèíÿ öç âåðÿí ìöñèáÿòëÿð, äö÷àð
îëäóãëàðû áÿëàëàð, Ýÿíúÿ ãàëàñûíäà ãàðÿò åäèëÿðÿê, áöòöí ìàë âÿ ÿøéàëàðàûíäàí
ìÿùðóì âÿ ìöôëèñ îëìàëàðû êèòàá âÿ äÿôòÿðÿ ñûüìàçäûð” (ÛÛÛ úèëä, ñ.418).
Ùÿìèí èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð Øÿêèéÿ ãàéûäûð, Ôÿòÿëèíèí òÿùñèëèíÿ
áþéöê äèããÿò âÿ ãàéüû ýþñòÿðìèø, îíóí ôàðñ, ÿðÿá äèëëÿðè âÿ ìöõòÿëèô åëìëÿð
ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿðèíè îëäóãúà òÿêìèëëÿøäèðìèøäè.
1832-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ýåäÿð-
êÿí Ôÿòÿëèíè Ýÿíúÿéÿ ýÿòèðèá, Øàù Àááàñ ìÿñúèäè éàíûíäàêû ìÿäðÿñÿéÿ
ãîéóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà Ìîëëà Ùöñåéí Ïèøíÿìàççàäÿäÿí ìÿíòèã âÿ
ôèãù äÿðñè àëûð, ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí øàèðè Ì.Ø.Âàçåùäÿí èñÿ õÿòòàòëûã þéðÿíèð.
Òåçëèêëÿ Ìèðçÿ Øÿôè èëÿ øàýèðäè àðàñûíäà éàõûí äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàíûð. Þç
òÿëÿáÿñèíèí íàäèð èñòåäàäà âÿ àüûëà ìÿíñóá áèð ýÿíú îëäóüóíó ýþðöá,
__________
Ì.Ø.Âàçåù îíóíëà à÷ûã ñþùáÿò àïàðûð, Ôÿòÿëèéÿ äèíè-ñõîëàñòèê òÿùñèëèí “ïó÷ëó-
üóíó” âÿ ýÿðÿêñèçëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, ðóùàíèëÿðèí “ðèéàêàð âÿ øàðëàòàí” àäàì-
5
ëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéè-ùàë”ûíäà éàçûð êè,
Ì. Øÿôè èëÿ àïàðûëàí ñþùáÿòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà îíóí “ýþçëÿðèíäÿí ãÿôëÿò ïÿð-
äÿñè ýþòöðöëöð” âÿ î, ðóùàíè îëìàã ôèêðèíäÿí áèðäÿôÿëèê ÿë ÷ÿêèá, þìðöíö äöí-
éÿâè åëìëÿðè þéðÿíìÿéÿ ùÿñð åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1833-úö èëäÿ Øÿêèäÿ èáòèäàè ðóñ ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëóá,
ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàéûð. Ëàêèí éàøûíûí ÷îõëóüóíà ýþðÿ áèð èëäÿí ñîíðà
áóðàíû òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð.
1834-úö èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð þç îüóëëóüóíó Òèôëèñÿ ýÿòèðèá Ãàôãàçûí
áàø ùàêèìè áàðîí Ðîçåíèí äÿôòÿðõàíàñûíäà Øÿðã äèëëÿðè öçðÿ ìöòÿðúèì øàýèð-
äè âÿçèôÿñèíÿ äöçÿëäèð.* Ðóñ äèëèíè áèð ãÿäÿð þéðÿíäèêäÿí ñîíðà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
ìöòÿðúèì âÿçèôÿñèíÿ êå÷èðèëèð. Ùÿìèí èëäÿí òà þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áàø
äÿôòÿðõàíàäà ÿââÿë ìöëêè, ñîíðàëàð ùÿì äÿ ùÿðáè èøëÿð öçðÿ ìöòÿðúèì âÿçèôÿ-
ñèíäÿ ÷àëûøàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ðóñèéà èëÿ Èðàí, Ðóñèéà èëÿ Òöðêóèéÿ äþâëÿòëÿðè
àðàñûíäà àïàðûëàí áèð ñûðà ìöùöì äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà ôÿàë èøòèðàê åòìèø,
Çàãàôãàçèéà äàõèëèíäÿ ùþêöìÿòèí áÿçè âàúèá äþâëÿò òÿäáèðëÿðèíÿ úÿëá
îëóíìóøäóð.
Î, äþâëÿò õèäìÿòèíäÿ ñöðÿòëÿ èðÿëè ýåòìèøäèð; îíà 1842-úè èëäÿ ïðàïîðøèê,
1846-úû èëäÿ ïîäïîðó÷èê, 1850-úè èëäÿ ïîðó÷èê, 1852-úè èëäÿ øòàáñ-êàïèòàí,
1854-úö èëäÿ ïîäïîëêîâíèê, 1873-úö èëäÿ èñÿ ïîëêîâíèê ðöòáÿñè âåðèëìèø,
Ðóñèéà, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèð ñûðà îðäåí âÿ ìåäàëëàðëà òÿë-
òèô îëóíìóøäóð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òèôëèñäÿ ìÿíàëû âÿ ýþçÿë áèð ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòÿ äöøöð;
30-40-úû èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû À.Áàêûõàíîâ, È.Ãóòãàøûíëû,
Ì.Ø.Âàçåù âÿ Ã.Çàêèðëÿ, ýöðúö äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè Ýåîðýè Åðèñòàâè,
Ãàôãàçäà ñöðýöíäÿ îëàí äåêàáðèñò éàçû÷û À.À.Áåñòóæåâ-Ìàðëèíñêè, ïîëéàê
èíãèëàá÷ûñû Òåäåóø Ëàäî-Çàáëîòñêè, 50-60-úû èëëÿðäÿ èñÿ ìÿøùóð ðóñ øàèðè
Ïîëîíñêè, ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñëàðû Õàíûêîâ, À.Áåðæå âÿ áàøãà çèéàëûëàðëà
éàõûíäàí òàíûø îëóð, ãàðøûëûãëû äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàäûð. Áó òàíûøëûã âÿ ÿëàãÿëÿð
__________
* Ôÿòÿëè äþâëÿò õèäìÿòèíÿ äàõèë îëäóãäà øÿõñè èøèíäÿ àä âÿ ôàìèëèéàñûíû “Ìèðçà
Ôåòü-Àëè Àõóíäîâ” êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, 1920-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð Àçÿðáàé-
úàíäà ìöÿééÿí ñàâàäû îëàí âÿ éàçû-ïîçó, êàðýöçàðëûã èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿð áèð àäàìû
Ìèðçÿ àäëàíäûðàð âÿ áó ñþçö îíóí àäûíûí ÿââÿëèíÿ ÿëàâÿ åäÿðäèëÿð. Ôÿòÿëèíèí þç àäûíûí
ãàáàüûíà Ìèðçÿ ñþçöíö ÿëàâÿ åòìÿñè äÿ áóíóíëà áàüëûäûð. ×îõ ýöìàí êè, àíàñûíûí
ÿìèñè Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðÿ äÿðèí ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã î, àõóíä ñþçöíäÿí äÿ þçöíÿ
Àõóíäçàäÿ ôàìèëèéàñû ýþòöðìöøäöð. Áó âàõòäàí åòèáàðÿí áèð ãàéäà îëàðàã, ðóñúà îëàí
áöòöí ðÿñìè ñÿíÿäëÿðäÿ îíóí àäû âÿ ôàìèëèéàñû “Ìèðçà Ôåòü-Àëè Àõóíäîâ” êèìè âåðèë-
ìèøäèð. Î, ðóñ äèëèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ 1853-úö èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøð
îëóíàí “Êîìåäèéàëàð” ìÿúìóÿñèíäÿ äÿ áó àä âÿ ôàìèëèéàíû òàì ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿð-
áàéúàí âÿ ôàðñ äèëèíäÿ áöòöí ìÿíáÿëÿðäÿ èñÿ î þç àä âÿ ôàìèëèéàñûíû Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
Àõóíäîâ âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ êèìè éàçìûøäûð.

6
äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äöíéà ýþðöøöíöí, ìàðàã âÿ áèëèê äàèðÿñèíèí, ÿäÿáè-
åëìè ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Òèôëèñäÿ þç áèëèê äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ õöñóñè äèããÿò
éåòèðìèø, áþéöê ùÿâÿñ, ãûçüûí åùòèðàñëà âÿ àðäûúûë ñöðÿòäÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿ-
òèíèí íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìèøäè. Î, êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèééàòû,
ôÿëñÿôè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿðèíè òÿêìèëëÿøäèðìèø, ùèíä ÷àðâàêëàðû, Ôèðäîâñè,
Íèçàìè, Ðóìè, Ùàôèç, Úàìè, Ñÿäè, ßëà-Çèêðèùèÿññÿëàì, Èáí Ñèíà, Øåéõ Ìàù-
ìóä Øÿáöñòÿðè, Âàãèô, Âàçåù, Çàêèð âÿ À.Áàêûõàíîâóí éàðàäûúûëûüûíà äÿðèí-
äÿí áÿëÿä îëìóøäóð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè åéíè çàìàíäà ðóñ ÿäÿáè âÿ èúòèìàè ôèêðèíèí
ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí – Ëîìîíîñîâ, Äåðæàâèí, Êàðàìçèí, Ãðèáîéåäîâ,
Ïóøêèí, Ëåðìîíòîâ, Ãîãîë, Áåëèíñêè, ×åðíûøåâñêè, Äîáðîëéóáîâ âÿ áàøãà ðóñ
éàçû÷ûëàðû, òÿíãèä÷èëÿðè âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûø îëìóø, ðóñ
ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöòÿðÿããè èäåéàëàðûíà éèéÿëÿíìèøäè. Î, ðóñ äèëè âàñèòÿñèëÿ
Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿáè, èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè âÿ åëìè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ ýåíèø, ùÿð-
òÿðÿôëè âÿ ìöêÿììÿë ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ
Ùîìåð, Ùåðàêëèò, Ñîêðàò, Ïëàòîí, Àðèñòîòåë âÿ Êñåíîôîíóí àäëàðûíû ÷ÿêìèø,
Ïåòðàðêà, Ðîòòåðäàìëû Åðàçì, Ñïèíîçà, Âîëòåð, Ìîíòåñêéþ, Ðóññî, Ùîëáàõ,
Ðåíàí êèìè ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿ-
ìèøäèð. Îíóí øÿõñè êèòàáõàíàñûíäà ìÿøùóð Àâðîïà òàðèõ÷èëÿðè, ñîñèîëîãëàðû âÿ
òÿáèÿòøöíàñëàðûíäàí Áîêëóí “Èíýèëòÿðÿäÿ ñèâèëèçàñèéàíûí òàðèõè”, Áàðòóíóí
“Ùèíäèñòàí Èíýèëòÿðÿíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà”, Ìèíéåíèí “Ôðàíñûç èíãèëàáûíûí
òàðèõè”, Ãèçîíóí “Ôðàíñàäà ñèâèëèçàñèéàíûí òàðèõè”, Äðåïåðèí “Àâðîïàíûí ÿãëè
èíêèøàôû òàðèõè”, Ä.Ú.Ëåáåêèí “Ñèâèëèçàñèéàíûí ìÿíøÿè âÿ èáòèäàè èíñàíûí ñÿúèé-
éÿñè”, Ú.Ñ.Ìèëëèí “Ñèéàñè èãòèñàäûí ÿñàñëàðû”, Ê.Ô.Íåéìàíûí “Àìåðèêà áèðëÿø-
ìèø Øòàòëàðûíûí òàðèõè”, À.Òéåðèí “Ôðàíñàäà êîíñóëëóã âÿ èìïåðèéàíûí òàðèõè”,
Ú.Ë.Ëéóñèí èêèúèëäëèê “Éóíàí äþâðöíäÿí ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð ôÿëñÿôÿ òàðèõè”,
×.Äàðâèíèí, Ò.Ã.Ùåêñëèíèí, Ì.Ôàðàäåéèí, Øëåéäåíèí, Ñèììåðìàíûí ÿñÿðëÿðè
ñàõëàíûëûð.
Øÿêñèç, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ùÿì Øÿðã, ùÿì ðóñ, ùÿì äÿ Ãÿðáè Àâðîïà
ÿäÿáè, ôÿëñÿôè âÿ åëìè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ ìÿëóìàò âÿ áèëèéè àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç
éàçû÷û, ìöòÿôÿêêèð âÿ àëèìëÿðëÿ ìÿùäóäëàøìûð. Öìóìÿí, î, äöíéà ÿäÿáè, ôÿë-
ñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí, îíóí ìöòÿðÿããè èäåéàëàðûíà
ìöêÿììÿë éèéÿëÿíÿí áèð çèéàëû îëìóøäóð. Ëàêèí éåðè ýÿëìèøêÿí áèð ìÿñÿëÿíè
äÿ õöñóñè ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèðèê êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí
ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíäÿí òÿíãèäè, éàðàäûúû ñöðÿòäÿ èñòèôàäÿ åòìèø âÿ ñþçöí
ùÿãèãè ìÿíàñûíäà îðèæèíàë, ìöñòÿãèë, áþéöê áèð ðåàëèñò éàçû÷û âÿ àòåèñò-ìàòåðèà-
ëèñò ìöòÿôÿêêèð îëìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äþâëÿò ãóëëóüóíäà ÷àëûøìàãëà áÿðàáÿð, 1836-1840-úû
__________
èëëÿð àðàñûíäà Òèôëèñ ðóñ ãÿçà ìÿêòÿáèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ìöÿëëèìè âÿçèôÿñèí-
äÿ èøëÿìèøäèð.
7
 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1844-úö èëäÿ Ì.Ø.Âàçåùëÿ áèðëèêäÿ íÿøðèééàò éàðàòìàã
òÿøÿááöñöíäÿ îëìóø, áó áàðÿäÿ Ãàôãàçûí áàø ùàêèìè Ãîëîâèíÿ ìöðàúèÿòëÿð
òÿãäèì åòìèøäèð. Ëàêèí îíëàðûí áó èøè óüóðëà íÿòèúÿëÿíìÿìèøäèð.
1845-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ ðóñ òåàòðû òÿøêèë îëóíóð âÿ áóðàäà Ãÿðáè Àâðîïà âÿ ðóñ
äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðè, î úöìëÿäÿí Øåêñïèðèí, Ìîëéåðèí, Ãîãîëóí, Îñòðîâñêè-
íèí ïéåñëÿðè òàìàøàéà ãîéóëóð. Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëàí ïéåñëÿð-
ëÿ, åëÿúÿ äÿ øÿõñè ìöòàëèÿ éîëó èëÿ äöíéà âÿ ðóñ äðàìàòóðýèéàñûíûí ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûøëûã ñàéÿñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿ äðàìà-
òóðýèéàéà âÿ òåàòðà ãûçüûí ìÿùÿááÿò ùèññè îéàíûð. Äîüìà õàëãûíû îðòà ÿñð ôåî-
äàë äöíéàñûíûí áÿëàëàðûíäàí, íàäàíëûã âÿ úÿùàëÿò áàòàãëûüûíäàí õèëàñ åòìÿê,
èúòèìàè-ñèéàñè øöóðóíó îéàòìàã, ìÿäÿíè õàëãëàð ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí
òåàòð âÿ äðàìàòóðýèéàíû ÷îõ ìöíàñèá âÿ òÿñèðëè áèð âàñèòÿ ùåñàá åäÿí Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè 1850-1855-úè èëëÿð àðàñûíäà áèð-áèðèíèí àðäûíúà àëòû îðèæèíàë, éöêñÿê
èäåéà-áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí êîìåäèéà éàçûð âÿ áåëÿëèêëÿ, éàëíûç
Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, áöòöí Éàõûí Øÿðãäÿ äðàìàòóðýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéóð,
1857-úè èëäÿ èñÿ î, ìÿøùóð “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ ôÿàë ÿìÿêäàøëûã åòìèø, áóðàäà þç
êîìåäèéàëàðûíû, Êðûì ìöùàðèáÿñèíäÿ îëàðêÿí éàçäûüû “Çàêèðÿ ìÿêòóá” øåðèíè,
“Áàüäàä éàõûíëûüûíäà Òöðêèéÿ îðäóñóíóí âÿçèééÿòè” àäëû òàðèõè ìÿãàëÿñèíè,
“Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè âÿ áèð íå÷ÿ òÿðúöìÿñèíè äÿðú åòäèðìèøäèð.
1851-úè èëèí ìàðòûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Ðóñèéà Èìïåðàòîð Úîüðàôèéà Úÿìèé-
éÿòèíèí Ãàôãàç øþáÿñèíèí öçâö ñå÷èëìèø, ýþðêÿìëè øÿðãøöíàñ Àäîëô Áåðæåíèí
ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùàçûðëàíàí “Ãàôãàç àðõåîãðàôèéà êîìèòÿñèíèí àêòëàðû” ìÿú-
ìóÿëÿðèíèí ÿñàñ òÿðòèá÷è âÿ òÿðúöìÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. 1853-úö èëäÿ èñÿ
êîìåäèéàëàðûíû ðóñ äèëèíäÿ, 1859-úó èëäÿ èñÿ êîìåäèéàëàðûíû âÿ “Àëäàíìûø êÿâà-
êèá” ïîâåñòèíè “Ôåùðèñòè-êèòàá” àäëû ìöãÿääèìÿ èëÿ áèðëèêäÿ “Òÿìñèëàò” áàøëûüû
àëòûíäà Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí íÿøðèééàòûíäà áèð êèòàá ùàëûíäà íÿøð åòäèðìèøäèð.
1857-úè èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿðÿá ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà éåíè ÿëèôáà òÿðòèá
åäèá, ùÿìèí ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè äþâðöíöí ìÿøùóð äèëøöíàñ àëèìëÿðèíÿ, øÿðãøö-
íàñëàðûíà, ùÿì÷èíèí Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí äþâëÿò áàø÷ûëàðûíà ýþíäÿðèð, ÿëèôáà
èñëàùàòû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìàüà áàøëàéûð. Áó ìÿãñÿäëÿ î, 1863-úö
èëäÿ Èñòàìáóëà ýåäèá, ëàéèùÿíè Òöðêèéÿíèí áàø íàçèðè Ôóàä ïàøàéà òÿãäèì
åòìèøäè. Ëàéèùÿ áàø íàçèðèí ýþñòÿðèøè èëÿ “Úÿìèééÿòè-Åëìèéåéè-Îñìàíèééÿ”äÿ
ìöçàêèðÿ îëóíìóøäóð. Úÿìèééÿòèí öçâëÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òÿøÿááöñöíö
òÿãäèð åòñÿëÿð äÿ, êîíêðåò ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìÿìèøäèëÿð. Áó èøäÿ îíà ùàìûäàí
÷îõ Èðàíûí Òöðêèéÿäÿêè áàø ñÿôèðè Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí úèääè ìàíå îëìóøäó. Î,
òöðê èúòèìàèééÿòè àðàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí áÿäõàùû,
èñëàì äèíèíèí äöøìÿíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê ùþðìÿòäÿí ñàëìûøäû. Òöðêèéÿäÿí
__________
Àõóíäçàäÿ ÷îõ ïåøìàí, îíóí þç ñþçëÿðè èëÿ äåìèø îëñàã, “ìèí êÿäÿð âÿ òÿÿñ-
ñöôëÿ” ãàéûòìûøäû. Ëàêèí áó óüóðñóçëóã îíó ðóùäàí ñàëìàìûø, ÿçìèíäÿí äþí-
8
äÿðìÿìèøäè. ßêñèíÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ñàùÿäÿêè ôÿàëèééÿòèíè äàùà áþéöê
ñÿé âÿ åùòèðàñëà äàâàì åòäèðÿðÿê, ÿðÿá ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà èêèíúè áèð ëàéèùÿ
ùàçûðëàìûø, ÿí íÿùàéÿò èñÿ, ÿðÿá ÿëèôáàñûíäàí òàì ÿë ÷ÿêèá, ëàòûí ÿëèôáàñû ãðà-
ôèêàñû ÿñàñûíäà éåíè áèð ëàéèùÿ òÿðòèá åòìèøäè. Þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð î, ÿðÿá
ÿëèôáàñûíûí èñëàùû óüðóíäà àðäûúûë âÿ ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðñà äà, îíóí áó ýþçÿë
òÿøÿááöñö Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí áèýàíÿëèéè âÿ ìÿùäóäëóüó
öçöíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìèøäè.
Ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí èãòèñàäè-ìÿäÿíè èíòèáàùû âÿ éåíè ÿëèôáà óüðóíäà
àïàðûëàí ìöáàðèçÿíèí ùå÷ áèð ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðìÿìÿñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿ
Øÿðãèí äåñïîò ùàêèìëÿðèíÿ âÿ ìöðòÿúå ðóùàíèëÿðèíÿ ãàðøû êÿñêèí íèôðÿò ùèññè
äîüóðóð. Èñòàìáóëäàí ãàéûòäûãäàí ñîíðà î, Øÿðã ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíèí, èñëàì
äèíèíèí ÿñàñûíû ñàðñûòìàã, ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ “ôàíàòèçìè àðàäàí ãàëäûðìàã”,
“Àñèéà õàëãëàðûíû íàäàíëûã âÿ ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàòìàã” âÿ èãòèñàäè-ìÿäÿíè
òÿðÿããè éîëóíà ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ 1863-1865-úè èëëÿðäÿ ìÿøùóð “Êÿìàëöä-
äþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ôÿëñÿôè òðàêòàòûíû éàçûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà î, “Êÿìàëöääþâëÿ
ìÿêòóáëàðû”íû éàõûí äîñòó, Èðàíûí ãàáàãúûë çèéàëûñû Ìèðçÿ Éóñèô õàíëà áèðëèê-
äÿ ôàðñ äèëèíÿ, 1874-úö èëäÿ èñÿ, óçóí èëëÿð äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã åòäèéè ðóñ
øÿðãøöíàñû Àäîëô Áåðæå èëÿ áèðëèêäÿ ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ
þç ôÿëñÿôè òðàêòàòûíû Ïåòåðáóðãäà, Ïàðèñäÿ íÿøð åòäèðìÿê óüðóíäà ôÿàë âÿ ìöí-
òÿçÿì ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ëàêèí îíóí áó ñÿéè âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè äÿ óüóðëà
íÿòèúÿëÿíìÿìèøäè.
Êå÷ÿí ÿñðèí 60-70-úè èëëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àçÿðáàéúàíûí, Èðàí âÿ Òöð-
êèéÿíèí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðû – Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí, Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ, Ìèðçÿ
Éóñèô õàí, ßëè õàí, Ìèðçÿ Ìÿììÿä Úÿôÿð, Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè, Ùèíä éàçû÷ûñû
âÿ àëèìè Ìàíåê÷è-Ëèìúè Ñàùèá èëÿ éàõûí äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàòìûø, îíëàðû þç
ìöòÿðÿããè ýþðöøëÿðè èëÿ òàíûø åòìèø âÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ýþðêÿìëè éàçû÷û, ìààðèô-
÷è-äåìîêðàò èäåîëîã âÿ èúòèìàè õàäèì êèìè äÿðèí ùþðìÿò âÿ ýåíèø øþùðÿò
ãàçàíìûøäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 1842-úè èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðèí ãûçû Òóáó õàíûìëà
åâëÿíìèøäè. Î, ýþçÿë áèð àèëÿ ãóðñà äà, àèëÿ ùÿéàòû ÷îõ äà óüóðëó îëìàìûøäûð.
Îíóí îí ö÷ þâëàäûíäàí éàëíûç èêèñè – îüëó Ðÿøèä âÿ ãûçû Íèñÿ óçóí ìöääÿò
þìöð ñöðìöø, ãàëàíëàðû èñÿ óøàã âÿ ýÿíú éàøëàðûíäà èêÿí âÿôàò åòìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùÿð èêè þâëàäûíûí òÿëèì-òÿðáèéÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøäè.
Îüëó Ðÿøèä Òèôëèñäÿ êëàññèê ýèìíàçèéàíû áèòèðäèêäÿí ñîíðà Áåë÷èêà Óíèâåðñè-
òåòèíäÿ îõóìóø, éîë ìöùÿíäèñè èõòèñàñûíà éèéÿëÿíìèøäè. Ãûçûíûí òÿùñèëè èëÿ èñÿ
î, øÿõñÿí þçö ìÿøüóë îëìóø, îíà ôàðñ âÿ ðóñ äèëëÿðèíè þéðÿòìèø, òàì ìóàñèð
ðóùäà òÿëèì-òÿðáèéÿ âåðìèøäè.
Óçóí èëëÿð ôàñèëÿñèç ìÿñóë âÿ àüûð äþâëÿò ãóëëóüóíäà ÷àëûøìàãëà áÿðàáÿð,
__________
ãûçüûí áÿäèè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ åëìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-
èúòèìàè ôèêðèíèí êëàññèê íöìóíÿëÿðè îëàí àëòû êîìåäèéà, “Àëäàíìûø êÿâàêèá”
9
ïîâåñòè, ÿëèôáà ëàéèùÿëÿðè, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ôÿëñÿôè òðàêòàòû âÿ áàøãà
èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè, ÿäÿáè-òÿíãèäè ÿñÿðëÿð, ÷îõëó ìÿêòóáëàð éàçìàñû, ÿëèôáà
èñëàùàòû, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí íÿøðè óüðóíäà ýÿðýèí ìöáàðèçÿ àïàð-
ìàñû, þç àëè, ìöãÿääÿñ èäåéàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿìÿñè, óøàãëàðûíûí âÿôàòû
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ ÷îõ àüûð òÿñèð áàüûøëàìûø, âàõòûíäàí ÿââÿë ãîúàëòìûø âÿ
ôèçèêè úÿùÿòäÿí ùÿäñèç çÿèôëÿòìèøäè. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ î, 1877-úè èëèí
ñîíóíäà àüûð öðÿê õÿñòÿëèéèíÿ ìÿðóç ãàëìûø, âÿçèééÿòè ýåòäèêúÿ ïèñëÿøìèø âÿ
íÿùàéÿò, 1878-úè èëäÿ ôåâðàëûí 27-äÿ (éåíè òÿãâèìëÿ ìàðòûí 10-äà) âÿôàò åòìèø-
äèð. Þç âÿñèééÿòèíÿ ýþðÿ î, Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí ãÿáèðèñòàíëûüûíäà, ñàáèã ìöÿë-
ëèìè âÿ äîñòó Ì.Ø.Âàçåùèí ãÿáðè éàõûíëûüûíäà äÿôí îëóíìóøäóð.
Ïîåçèéàñû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè èðñèíäÿ øåèðëÿðè
ìöÿééÿí éåð òóòóð. Î, ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ áèð øàèð êèìè áÿäèè ôÿàëèééÿòÿ áàøëà-
ìûø âÿ äåìÿê îëàð êè, þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áó ñàùÿäÿ éàðàäûúûëûüûíû äàâàì
åòäèðÿðÿê, ùÿì êëàññèê øåèð, ùÿì äÿ õàëã øåðè öñëóáóíäà áèð ñèëñèëÿ ÿñÿðëÿð
– ëèðèê ãîøìàëàð âÿ ýÿðàéëûëàð, ìÿíçóì ìÿêòóáëàð, ñàòèðèê âÿ ÿõëàãè-äèäàêòèê
øåèðëÿð, ãÿñèäÿ âÿ ìÿäùèééÿëÿð éàçìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áèð øàèð êèìè òÿáèè
èñòåäàäû, èíúÿ çþâãö, ùÿãèãè øåðèí ìàùèééÿòè, òÿëÿá âÿ âÿçèôÿëÿðè, èúòèìàè-
òÿðáèéÿâè ðîëó, åìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñè áàðÿäÿ äöçýöí, ìöêÿììÿë òÿñÿââöðö
âàð èäè. Î, ùÿëÿ ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ïîåçèéàñûíûí
ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èðñèíÿ äÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëìóøäó. Ëàêèí áöòöí
áóíëàðà áàõìàéàðàã î, ïîåçèéà èëÿ ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëìàìûø âÿ áó ñàùÿäÿ
÷îõ êè÷èê áèð èðñ éàðàòìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüà íÿ âàõòäàí áàøëàäûüû äöðöñò ìÿëóì
äåéèëäèð. Ñÿáóùè òÿõÿëëöñö èëÿ éàçûëìûø “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” àäëû øåèð, îíóí
áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê áÿäèè ÿñÿðè ùåñàá åäèëèð. Øåðèí ùàíñû èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìàñû
áàðÿäÿ ùå÷ áèð ãåéä ìþâúóä äåéèëäèð. Ëàêèí “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò”èí ìÿç-
ìóíó èëÿ öìóìè òàíûøëûã àéäûí ýþñòÿðèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè îíó äþâëÿò õèäìÿòèíÿ
ýèðìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ, òÿõìèíÿí 1832-1833-úö èëëÿðäÿ éàçìûøäûð.
“Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà,
ìÿñíÿâè ôîðìàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Þç èäåéà-áÿäèè ñòðóêòóðóíà ýþðÿ î,
áèçÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã øåðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø “Âÿñôè-ùàë”ëàðû,
“Øèêàéÿòíàìÿ”ëÿðè õàòûðëàäûð.
Àâòîáèîãðàôèê ñÿúèééÿ äàøûéàí “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” øåðèíè øÿðòè îëàðàã
èêè ùèññÿéÿ áþëìÿê îëàð. Áèðèíúè ùèññÿ òàì áÿäáèí áèð ìÿçìóíà âÿ ðóùà ìàëèê-
äèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áóðàäà þç ùÿéàòûíäàí, àúû òàëåéèíäÿí, îíó ÿùàòÿ åäÿí ìöùèò-
äÿí, äîñò-àøíàäàí àúû-àúû øèêàéÿòëÿíèð.
ßñÿðèí èêèíúè ùèññÿñè èñÿ íèêáèí áèð ðóùäà éàçûëìûøäûð. Áó ùèññÿäÿ Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè Òèôëèñ øÿùÿðèíè âÿ ìöùèòèíè òÿðÿííöì åäèð. Øàèð ñþéëÿéèð êè, áóðàéà ýÿëÿí
__________
ùÿð áèð øÿõñ òåçëèêëÿ ùÿéàòäà þçöíÿ ìöÿééÿí áèð ìþâãå òóòóð, ùþðìÿò, åùòè-
ðàì ãàçàíûð. Ìöÿëëèô øåðèíèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ Òèôëèñäÿ éàøàéàí áèð àçÿðáàé-
10
úàíëû çèéàëûíû õöñóñè òÿðèô åäèðäè. Øàèð ýþñòÿðèðäè êè, î, ùÿì äÿðèí áèëèêëè, ýåíèø
åðóäèñèéàëû áèð àëèì, ùÿì èñòåäàäëû áèð øàèð, ùÿì äÿ éöêñÿê ÿõëàãè-ìÿíÿâè êåé-
ôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí áèð èíñàíäûð. Áó ìöäðèê øÿõñ îíà ïÿíàù àïàðàí ùÿð áèð
àçÿðáàéúàíëûéà ùàìèëèê åäèð, äÿðäèíÿ ãàëûð, éàõûíäàí êþìÿê ýþñòÿðèð. Ýÿíú øàèð
äÿ Òèôëèñÿ ýåäèá, îíóí êþìÿéè èëÿ ùÿéàòûíäà, òàëåéèíäÿ áèð äþíöø éàðàòìàã àðçó-
ñóíäàäûð. ßñÿð ýÿëÿúÿéÿ áåëÿ áèð èíàì ùèññè èëÿ áèòèð. ßäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç
éåêäèë îëàðàã áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, ýÿíú Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿñâèð âÿ òÿãäèð åòäèéè
áó çèéàëû ùÿìèí èëëÿðäÿ Òèôëèñäÿ äþâëÿò èäàðÿñèíäÿ õèäìÿò åäÿí âÿ áþéöê ùþð-
ìÿò ãàçàíàí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí àëèìè âÿ øàèðè Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâäóð.
“Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” ÿñÿðèíäÿ Õàãàíè, Ðóìè, Èáí Ñèíà, Ñþùáàí, Áåçàâè
êèìè ýþðêÿìëè Øÿðã øàèðëÿðè, àëèìëÿðè âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí àäëàðû ÷ÿêèëìèøäèð.
Áó àéäûí ýþñòÿðèð êè, ùÿìèí èëëÿðäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êëàññèê Øÿðã áÿäèè, ôÿëñÿôè âÿ
åëìè èðñèíÿ ìöêÿììÿë áÿëÿä èìèø.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èêèíúè ïîåòèê ÿñÿðè 1837-úè èëäÿ
éàçäûüû “Ïóøãèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”äûð.
Òèôëèñäÿ äþâëÿò ãóëëóüóíäà èøëÿäèéè ö÷ èëèí ÿðçèíäÿ ðóñ äèëèíè ìöêÿììÿë
þéðÿíÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ðóñ ÿäÿáèééàòûíû, õöñóñÿí, ðóñ ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêðèíèí
èíêèøàôû òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí ùÿì þç øÿõñè ùÿéàòû, ùÿì äÿ
áÿäèè éàðàäûúûëûüû èëÿ Ãàôãàçëà áèëàâàñèòÿ áàüëû îëàí âÿ Ãàôãàç õàëãëàðûíûí áèð
ñûðà ãàáàãúûë íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ éàõûíäàí äîñòëóã åäÿí À.Ñ.Ïóøêèíèí ÿñÿðëÿ-
ðèíè áþéöê ñÿé âÿ äèããÿòëÿ îõóìóøäó. Î, äàùè ðóñ øàèðèíèí ïîåòèê ãöäðÿòèíÿ
ùåéðàí îëìóø, îíà äÿðèí âÿ ùÿäñèç ìÿùÿááÿò áÿñëÿìèøäè. 1837-úè èë éàíâàðûí
ñîíóíäà Ïóøêèíèí äóåëäÿ þëäöðöëìÿñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíè ÷îõ äÿðèíäÿí êÿäÿð-
ëÿíäèðìèø âÿ î, àúû òÿÿññöðàò àëòûíäà õöñóñè áèð ÿñÿð éàçìàãëà, áþéöê ðóñ øàèðèíÿ
ùÿäñèç ìÿùÿááÿòèíè èôàäÿ åòìèøäè.
“Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”äà ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè öñëó-
áóíäà éàçûëìûøäûð. Èäåéà-áÿäèè ñòðóêòóðó áàõûìûíäàí î, ÿíÿíÿâè “Ìöñèáÿòíà-
ìÿëÿð”ÿ éàõûí îëàí áèð ÿñÿðäèð. Ëàêèí áÿäèè ìàòåðèàëûíà, ìþâçóñóíà ýþðÿ
ïîåìà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà òàì éåíè âÿ îðèæèíàë áèð ùàäèñÿ èäè. Ìÿùç áó
ïîåìà èëÿ Ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçà éåíè áèð ÿäÿáèééàòûí, éåíè áèð ìÿäÿíèééÿòèí
íÿôÿñè, ðóùó, ÿíÿíÿñè äàõèë îëìàüà áàøëàéûð âÿ ìèëëè-ÿäÿáè âÿ èúòèìàè ôèêðèìè-
çèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí Àçÿðáàéúàí-ðóñ ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíèí èëê
ÿñàñëàðû ãîéóëóð.
Ïîåìà áàùàðûí èëê ÷àüëàðûíûí ðîìàíòèê áèð öñëóáäà òÿðÿííöìö èëÿ áàøëà-
éûð. Áó, ÿñÿðèí éàçûëìà òàðèõè èëÿ áàüëû îëàí áèð ìÿñÿëÿ èäè. Ïóøêèí 1837-úè èëèí
éàíâàðûí 29-äà þëäöðöëìöø, áó áàðÿäÿ õÿáÿð èñÿ Òèôëèñÿ òÿõìèíÿí ôåâðàëûí
ñîíó âÿ éàõóä ìàðòûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû. Ìÿëóìäóð êè, áó äþâðäÿ
Òèôëèñäÿ áàùàð áàøëàíûð.
__________
Øàèð ÿñÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Øÿðã ðîìàíòèê øåðèíÿ ìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ, òÿìòÿ-
ðàãëû, ÿëâàí áèð öñëóá âÿ äèëäÿ éàçûí èëê îéàíûøûíû, òÿðàâÿòèíè, ýþçÿëëèéèíè òÿñ-
11
âèð åäèð. Ëàêèí áàùàðûí ýÿëèøè îíäà íèêáèí áèð ðóù, éàøàìàã ùÿâÿñè, ùÿéàòà
áàüëûëûã ùèññè äîüóðìóð. Øàèð áåëÿ áèð ÿãèäÿäÿäèð êè, éàç éåëèíèí àðõàñûíúà
ïàéûç éåëè ýÿëèð, âÿôàñûç äöíéàéà ùå÷ áèð åòèáàð éîõäóð, ôÿëÿê äàèì òÿðñèíÿ
äþâðàí åäèð. Áóíà ÿí éàõøû äÿëèë Ïóøêèíèí âàõòñûç þëöìöäöð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÿñÿðèíäÿ Ïóøêèíè éöêñÿê ïîåòèê èñòåäàäà ìàëèê îëàí, “ñþç-
äÿí ãÿðèá íàõûøëàð” èçùàð åéëÿéÿí, Ðóñèéàäà áþéöê øàí-øþùðÿò ãàçàíàí áèð
øàèð, “ñþç îðäóñóíóí áàø÷ûñû” àäëàíäûðûð. Äèããÿòÿëàéèã úÿùÿò áèð äÿ îíäàäûð êè,
ìöÿëëèô Ïóøêèíèí þç ñÿëÿôëÿðè èëÿ Ëîìîíîñîâ, Äåðæàâèí âÿ Êàðàìçèíëÿ öçâè
áàüëûëûüûíû âÿ îíóí ðóñ ïîåçèéàñûíûí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ îéíàäûüû áþéöê ðîëó ÷îõ
äöçýöí ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè.

Íÿçì åâèíè ñöñëÿéÿí Ëîìîíîñîâäó,

Îðäà Ïóøêèí õÿéàëû îëäó áÿðãÿðàð.
Äåðæàâèí òóòìóøäóñà ñþçöí ìöëêöíö,
Éåðèíäÿ Ïóøêèí îëäó íÿçìèëÿ ìóõòàð.
Úàìÿ áèëèê ìåéèíè òþêäö Êàðàìçèí,
Ïóøêèíÿ ãèñìÿò îëäó î úàìè-ýöëíàð.

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó ãöäðÿòëè øàèðèí þëöìöíÿ äÿðèíäÿí êÿäÿðëÿíèð, îíóí ãàòèë-

ëÿðèíÿ ëÿíÿò éàüäûðûð âÿ ðóñ õàëãûíûí áþéöê äÿðäèíÿ øÿðèê ÷ûõûð. Ïîåìà áåëÿ áèð
ÿëàìÿòäàð ìèñðàëàðëà áèòèð:

Òîðïàüûíà ñà÷ìàüà èêè ýöë ÿòðè,

Ãîïàð Áàõ÷àñàðàéäàí áèð èíúÿ ðóçýàð.
Òóòóëóá áó õÿáÿðäÿí àü ñà÷ëû Ãàôãàç,
Ñÿáóùèíèí øåðèëÿ éàñûíû ñàõëàð.

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø áàøãà ïîåòèê ÿñÿðëÿðè êå÷ÿí ÿñðèí

40-70-úè èëëÿðè àðàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Îíëàðäàí áèð ãèñìè õàëã øåðè, èêèí-
úè ãèñìè èñÿ êëàññèê øåèð öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí àøûã øåðè öñëóáóíäà îëàí øåèðëÿðè èêè ãîøìà, áèð ìöõÿì-
ìÿñ âÿ ãîøìà æàíðûíäà äîñò âÿ òàíûøëàðûíà éàçäûüû áèð íå÷ÿ ìÿíçóì ìÿêòóáäàí
èáàðÿòäèð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ î, þç éàõûí ñÿëÿôëÿðè Ì.Ï.Âàãèô âÿ Ã.Çàêèðèí ïîåòèê
ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí ãîøìà âÿ ìöõÿììÿñëÿðèíäÿ ðåàë ýþçÿë,
ðåàë ìÿùÿááÿò, ðåàë èíñàíè ùèññ-ùÿéÿúàíëàð òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì îëóíóð, úàíëû
õàëã äèëèíäÿ éàçûëìûø áó ÿñÿðëÿð òÿáèèëèéè, ñÿìèìèëèéè âÿ õÿëãèëèéè èëÿ äèããÿòÿ
ëàéèãäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàõûí äîñòó Ã.Çàêèðÿ çàðàôàò òÿðçèíäÿ, õÿôèô áèð éóìîðëà
__________
éàçäûüû ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà øàèðëÿ Õóðøèäáàíó Íàòÿâàí àðàñûíäà éàðàíìûø
äîñòëóã ÿëàãÿëÿðèíäÿí ñþç à÷ûð. Çàêèðÿ õèòàáÿí éàçûëìûø áàøãà áèð ìÿíçóì
12
ìÿêòóá èñÿ 1853-1855-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ âÿ îíóí ìöòòÿôèãëÿðè
(Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿ) àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿéÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Áèð ìöòÿð-
úèì êèìè Êðûìäà ùÿðá ìåéäàíûíäà èøòèðàê åäÿí øàèð øåðèíäÿ áó ìöùàðèáÿäÿ
Ðóñèéàíûí þç äöøìÿíëÿðè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàúàüûíû ñþéëÿéèð âÿ ðóñ äþâëÿòè-
íèí ãöäðÿò âÿ øþùðÿòèíè òÿðÿííöì åäèðäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Çàêèðÿ ìöðàúèÿòëÿ éàçäûüû áó øåðèíè ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè
èëÿ áèðëèêäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðèð. Çàêèð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ìèðçÿ
Ôÿòÿëèéÿ úàâàá îëàðàã áèð øåèð éàçûá, “Êàâêàç” ãÿçåòèíÿ éîëëàìûøäû. Ùÿìèí
øåèð äÿ ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ãÿçåòäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
Úÿôÿðãóëó õàíà éîëëàäûüû áèð ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà øàèð éåíè ÿëèôáàéà ãàðøû
÷ûõàí Ãàðàáàü ìîëëàëàðûíäàí øèêàéÿòëÿíèð, îíëàðû íàäàí, úàùèë, áàøûáîø àäàì-
ëàð êèìè ãàì÷ûëàéûð. Áàøãà áèð øåðèíäÿ èñÿ Úÿôÿðãóëó õàíûí îíà ñîéóã ìöíà-
ñèáÿò áÿñëÿìÿñèíäÿí, ìÿêòóáóíó úàâàáñûç ãîéìàñûíäàí ýèëåéëÿíèð, õàíëà ÿëà-
ãÿäàð îëàðàã Òèôëèñäÿ ýþðäöéö èøëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ êëàññèê øåèð öñëóáóíäà éàçûëìûø áèð
íå÷ÿ òÿíãèäè-ñàòèðèê ðóùëó øåèðëÿðè äÿ âàðäûð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ôàðñúà îëàí
“Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà” øåðè õöñóñè éåð òóòóð. Òÿõìèíÿí 1867-úè èëäÿ Èðàí ùþêì-
äàðû Íÿñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø øåðèíäÿ î, èñëàì ÿëèôáàñûíûí èñëàùû
óüðóíäà àïàðäûüû, áþéöê âÿ àüûð ìöáàðèçÿñèíäÿí ìöôÿññÿë áÿùñ åäèð, îíóí áó
èøèíÿ ëàãåéä ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí Èðàíûí âÿ Òöðêèéÿíèí àëè ùàêèìëÿðèíè òÿíãèä
àòÿøèíÿ òóòóð âÿ Íÿñèðÿääèí øàùû Èðàíäà úèääè èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ ÷àüûðûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1876-úû èëäÿ êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìà-
éÿíäÿñè Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí ìÿøùóð “Ìÿñíÿâè”ñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Ìîëëàéè
Ðóìè âÿ îíóí òÿñíèôè áàáèíäÿ” àäëû ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿ, åéíè çàìàíäà îíà
òÿãëèäÿí “Ùåêàéÿòè-áÿäèÿõàíè-ßðäÿáèëè âÿ Ìÿøÿäè Áóòòàí Ñÿëéàíè”, “Ùåêà-
éÿòè-ïîòà Êÿðèì âÿ Ñÿôÿð äÿëëÿê” âÿ “Ùåêàéÿòè-Ñåééèä-ßëÿì Ñÿëéàíè” àäëû
ìÿíçóì ùåêàéÿëÿð éàçìûøäûð. Òÿíãèäè-äèäàêòèê ñÿúèééÿ äàøûéàí áó ÿñÿðëÿðäÿ
òöôåéëèëèê, òàìàùêàðëûã, àúýþçëöê êèìè ìÿíôè ñèôÿòëÿð ïèñëÿíèëèð.
Òöðêèéÿéÿ ñÿôÿðè çàìàíû Áàòóìèäÿ îëàðêÿí Ñÿèä àäëû áèð ýÿíúÿ õèòàáÿí
éàçûëìûø íÿñèùÿòíàìÿñèíäÿ øàèð îíà òöðê, ÿðÿá, ôàðñ, ôðàíñûç äèëëÿðèíè þéðÿíìÿéè,
éàçûäà õÿòòèí ýþçÿëëèéèíè äåéèë, ìÿíàíû ÿñàñ ýþòöðìÿéè, úöìëÿëÿðè àéäûí, ñÿëèñ
áèð äèëäÿ èôàäÿ åòìÿéè, àðòûã, ëöçóìñóç ñþçëÿðäÿí, òÿêðàðäàí ãà÷ìàüû ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöðäö. Ôàðñúà éàçûëìûø áèð øåðèíäÿ î, ìÿðñèéÿõàíëàðûí àúýþçëöéöíö âÿ
òàìàùêàðëûüûíû òÿíãèä åäèð, èêèíúè áèð øåðèíäÿ èñÿ òÿãëèä÷èëèê ÿëåéùèíÿ ÷ûõûá,
Èðàíûí áöòöí áÿäáÿõòëèéèíè ìÿùç êîð-êîðàíÿ òÿãëèä÷èëèéèí íÿòèúÿñè îëäóüóíó
ñþéëÿéèð, àüûëëû àäàìëàðû áó ïèñ àäÿòëÿðäÿí áèð äÿôÿëèê ÿë ÷ÿêìÿéÿ ÷àüûðûðäû.
Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áàøãà áèð øåðèíäÿ èñÿ î, îõóúóëàðà áîø, úÿôÿíý øåéëÿð, åéø-
èøðÿò äåéèë, ìÿðèôÿò äàëûíúà ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö.
__________
Áèð øàèð êèìè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ôÿàëèééÿòèíèí öìóìè ãèéìÿòèíè âÿ ÿäÿ-
áèééàò òàðèõèìèçäÿ òóòäóüó ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí à÷ûã äåìÿê
13
ëàçûìäûð êè, îíóí ïîåòèê ÿñÿðëÿðè çÿíýèí âÿ ÷îõñàùÿëè èðñèíèí àç áèð ãèñìèíè òÿø-
êèë åäèð âÿ áèð íå÷ÿ øåðèíè – “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò”è, “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã
ïîåìàñû”íû, “Éåíè ÿëèôáà” ìÿíçóìÿñèíè âÿ ãîøìàëàðûíû èñòèñíà åòìÿê øÿðòè èëÿ
îíëàð éöêñÿê èäåéà-áÿäèè ìÿçèééÿòÿ ìàëèê äåéèëäèð. Öìóìÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
ïîåòèê èñòåäàäà ìàëèê îëóá, ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ùÿãèãè øåèð, êëàññèê
Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ùàããûíäà ãèéìÿòëè
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿñÿ äÿ, áó ñàùÿéÿ ÷îõ àç äèããÿò éåòèðìèø âÿ áöòöí áÿäèè èñòåäàä
âÿ ãöââÿñèíè áÿäèè ÿäÿáèééàòûí òàì éåíè ôîðìà âÿ æàíðëàðûíà ùÿñð åòìèøäèð.
Äðàìàòóðýèéàñû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ èëê
íþâáÿäÿ Ìèëëè äðàìàòóðýèéàìûçûí áàíèñè êèìè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð.
Êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà éàçäûüû “Ùåêàéÿòè-Ìîëëà Èáðà-
ùèìõÿëèë êèìéàýÿð” (1850), “Ùåêàéÿòè-Ìöñéî Æîðäàí ùÿêèìè íÿáàòàò âÿ äÿðâèø
Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð” (1850), “Ùåêàéÿòè-õûðñû-ãóëäóðáàñàí” (1851),
“Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè Ëÿíêÿðàí” (1851), “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” (“Ùàúû
Ãàðà”) (1852) âÿ “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè” (1855) àäëû êîìåäèéàëàðëà î,
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áþéöê, ÿñàñëû áèð äþíöø éàðàòäû âÿ îíó òàì éåíè áèð
èíêèøàô éîëóíà ñàëäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç ïéåñëÿðè èëÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçûí ðåàë
ýåð÷ÿêëèêëÿ ÿëàãÿñèíè îëäóãúà ãöââÿòëÿíäèðäè, îíà äþâðöí àêòóàë èúòèìàè-ñèéàñè
ìÿñÿëÿëÿðè âÿ ïðîáëåìëÿðè, õàëãûí çÿðóðè òÿëÿáëÿðè èëÿ áàüëû îëàí éåíè ìöíäÿ-
ðèúÿ, éåíè èäåéàëàð ýÿòèðäè âÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà éåíè áèð ÿäÿáè ôîðìàíûí ìöêÿì-
ìÿë òÿìÿë äàøëàðûíû ãîéäó. Î, ùÿì äÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, öìóìÿí
Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ äðàìàòóðýèéàíûí áàíèñè êèìè ôÿõðè àä ãàçàíäû.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàìàòóðýèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñè îíóí ìààðèô÷è ýþðöø-
ëÿðè, þç ùÿéàòûíû, èñòåäàäûíû, òöêÿíìÿç åíåðæèñèíè øöóðëó îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà
ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åòìÿñè èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû èäè.
Ãÿðáè Àâðîïà âÿ ðóñ ìààðèô÷èëÿðè êèìè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ õàëã êöòëÿëÿðè
àðàñûíäà ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíû éàéìàã ö÷öí äðàìàòóðýèéàíûí ÿí ìöíàñèá, ÿí
ÿëâåðèøëè áèð âàñèòÿ, êÿñÿðëè èäåîëîæè ìöáàðèçÿ ñèëàùû îëäóüóíó äöçýöí âÿ âàõ-
òûíäà ýþðìöø, áèð ìààðèô÷è êèìè ãûçüûí ÿäÿáè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàðêÿí
èëê íþâáÿäÿ äðàìàòóðýèéàéà ìöðàúèÿò åòìèø âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ
äÿ äðàì ÿñÿðëÿðèíèí òÿáëèüèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøäèð.
Äðàì æàíðëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàíû äàùà ÷îõ ñåâìèø âÿ
Àçÿðáàéúàíäà éåíè ÿäÿáèééàòûí ÿñàñëàðûíû ìÿùç áó æàíðäà éàçäûüû ÿñÿðëÿðëÿ
ãîéìóøäóð. Îíóí èëê íþâáÿäÿ êîìåäèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñèíè ãÿòèééÿí òÿñà-
äöôè áèð ùàäèñÿ ñàéìàã îëìàç. Áóíó ìöÿééÿí îáéåêòèâ, ùÿì÷èíèí ñóáéåêòèâ
àìèëëÿð øÿðòëÿíäèðìèøäèð.
ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàëèçìèí òÿíÿççöëö ãöââÿòëÿíìèø
âÿ î, þç òàðèõè èíêèøàôûíûí ñîí ìÿðùÿëÿñèíÿ àéàã áàñìûøäû. Áó èãòèñàäè, ñîñèàë
__________
òàðèõè ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí äàõèëè êîìèê ìàùèééÿòè, îíëàðûí
çàùèðè äÿáäÿáÿñè, òÿìòÿðàüû, èääèàëàðû èëÿ ùÿãèãè äàõèëè ìÿíàñû, ïó÷ëóüó, ýåðè-
14
ëèéè, ùÿéàòäà þç ÿââÿëêè ðîëóíó, ìþâãåéèíè ñàõëàìàã èãòèäàðûíà ìàëèê îëìà-
ìàñû, úÿìèééÿòèí èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðããèñè ãàðøûñûíäà úèääè áèð áÿëàéà ÷åâðèë-
ìÿñè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð êÿñêèí âÿ áàðûøìàç áèð øÿêèë àëìûøäû. Áåëÿëèêëÿ, áó
äþâð Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíäà ñàòèðèê ÿñÿðëÿð, î úöìëÿäÿí êîìåäèéà ö÷öí çÿíýèí
ìàòåðèàë, ðåàë êîìèê çèääèééÿòëÿð âÿ êîíôëèêòëÿð éàðàíìûøäû. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
êîìåäèéàëàðû äà áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéèíäÿ éàðàíìûø áó éåíè ìÿç-
ìóíäàí äîüìóøäó.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñèíäÿ áó æàíðûí îíóí òÿáèè
èñòåäàäûíà, éàðàäûúûëûã ìåéëëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè äÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç òÿáèÿòè åòèáàðèëÿ ùÿãèãÿòÿí éöêñÿê êîìèê èñòåäàäà, èòè òÿíãèäè
àüûëà, èíúÿ éóìîð ùèññèíÿ, ðåàë ýåð÷ÿêëèêäÿ îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ ìþâúóä îëàí
êîìèê ùàäèñÿëÿðè âÿ èúòèìàè çèääèééÿòëÿðè ýþðìÿê, îíóí ùÿãèãè äàõèëè ìÿíà-
ñûíû, ýÿëÿúÿê èãáàëûíû äÿðê åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Íÿùàéÿò, îíóí áèð
êîìåäèîãðàô êèìè ôîðìàëàøìàñûíà âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ äöíéà êîìåäè-
éàíÿâèñëèéèéíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè, õöñóñÿí, Ìîëéåð âÿ Ãîãîë ãöââÿòëè
òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû ðåàëèñò ñÿíÿò ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà éàðà-
äûëìûøäûð. Ìÿùç îíóí êîìåäèéàëàðû èëÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà ðåàëèñò ñÿíÿòèí, ñþçöí
ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ðåàëèçì éàðàäûúûëûã ìåòîäóíóí ìöêÿììÿë áèíàñû óúàëäûë-
ìûøäûð. Îíëàðûí ÿñàñ èäåéà ìÿçìóíóíó âÿ ïðîáëåìëÿðèíè èñÿ ìààðèô÷èëèê òÿø-
êèë åòìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà õàëã ùÿéàòû âÿ ìÿèøÿòèíèí ýåíèø, äÿðèí,
ðÿíýàðÿíý ÿêñèíè âåðìèøäèð. Î, ïéåñëÿðèíèí áÿäèè ìàòåðèàëûíû, ìþâçóñóíó äÿðèí-
äÿí ìöøàùèäÿ åòäèéè ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíäÿí àëìûø âÿ áó ùÿéàòû, îëäóãúà
äöçýöí, òÿáèè, èíàíäûðûúû ñóðÿòäÿ òÿñâèð åòìèøäèð. Îíóí äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñ-
âèð îëóíìóø ùÿéàò ùÿð úöð ìöúÿððÿä, äèíè-ìèôèê òÿñÿââöðëÿðäÿí àçàääûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ùÿì äÿ ðåàë ýåð÷ÿêëèéÿ åìïèðèê ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿìèø, õàëã
ùÿéàòûíû êîðòÿáèè, íàòóðàëèñòúÿñèíÿ, áèð ôîòîãðàô êèìè ãÿëÿìÿ àëìàìûø, åéíè
çàìàíäà ñöíè ñóðÿòäÿ ýþçÿëëÿøäèðìÿìèø, ðîìàíòèê áèð äîíà áöðöìÿìèøäèð. Î,
òÿñâèð åòäèéè ùÿéàòûí, ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàðûí äàõèëè ìàùèééÿòèíÿ, ðóùóíà íöôóç
åòìèø, îíóí ÿí ìöùöì úÿùÿòëÿðèíè, òèïèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèîãðàô êèìè ÿëàìÿòäàð, äèããÿòÿëàéèã áèð õöñó-
ñèééÿòè äÿ îíäà îëìóøäóð êè, ÿñÿðëÿðèíäÿ äîüìà õàëãûíûí ìöÿééÿí òàðèõè áèð
äþâðöíöí, áèëàâàñèòÿ ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíèí àèëÿ-ìÿèøÿò âÿ èúòèìàè ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíèí äîëüóí, ðåàëèñò òÿñâèðèíè âåðìèøäèð. Î, ùÿéàòû ñàáèò, äóðüóí áèð ùàëäà
äåéèë, ùÿðÿêÿòäÿ, èíêèøàôäà ýþòöðìöø âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ îíóí ùÿì êþùíÿëìèø,
äîíóá ãàëìûø, äÿùøÿòëè áèð èúòèìàè áÿëàéà ÷åâðèëìèø ñàùÿëÿðèíè, ùÿì äÿ éåíè
äîüóëàí, òÿøÿêêöë òàïàí âÿ áþéöê ýÿëÿúÿéè îëàí úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð.
__________
Äöíéàýþðöøö åòèáàðèëÿ ìààðèô÷è îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ïéåñëÿðèíäÿ þç äþâ-
ðöíöí ìöùöì, àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ òîõóíóð, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ êîíôëèêò
15
âÿ çèääèééÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè. Áó êîíôëèêò âÿ çèääèééÿòëÿð äÿðèí èúòèìàè-
ñèéàñè ñÿúèééÿ äàøûéûð âÿ êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà ùàêèì äèíè-ôåîäàë òÿáÿãÿëÿð-
ëÿ éåíè áàø ãàëäûðìàãäà îëàí ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿð àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿíè
ÿêñ åäèðèðäè. Áþéöê ÿäèáèìèç Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äîüðó îëàðàã ýþñ-
òÿðäèéè êèìè, îíóí “ÿë âóðäóüó ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñûíäàí ãàí ãîõóñó ýÿëèðäè”.*
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà òÿñâèð îëóíìóø çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý
ñóðÿòëÿð àëÿìèíäÿ ìÿíôè ãÿùðÿìàíëàð ìöùöì éåð òóòóð. Èúòèìàè ùÿéàòû ìààðèô-
÷èëèê èäåîëîýèéàñû ìåéàðûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë úÿìèééÿòè-
íèí ÿñàñ íþãñàí âÿ åéèáëÿðèíè èëê íþâáÿäÿ ùàêèì èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðëÿ – áÿéëÿð
âÿ ðóùàíèëÿðëÿ áàüëàìûø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ èëê íþâáÿäÿ îíëàðû þç êîìåäèéàëàðû-
íûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû âÿ òÿíãèä ùÿäÿôëÿðè êèìè ýþòöðìöøäöð. Îíóí ïéåñëÿ-
ðèíäÿ òÿñâèð îëóíìóø Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð, äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù, Õàí,
âÿçèð Ìèðçÿ Ùÿáèá, Ùåéäÿð áÿé, Ùàúû Ãàðà, Àüà Ìÿðäàí êèìè ìÿíôè òèïëÿð
ìöúÿððÿä áèð áÿé, ìöúÿððÿä áèð ðóùàíè, ìöúÿððÿä áèð ùàêèì, ìöúÿððÿä áèð
òàúèð âÿ éàõóä ìöÿééÿí åéèáëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ôèãóðëàð, ñõåìàòèê, áèðòÿðÿôëè
ñóðÿòëÿð äåéèëäèð. Îíëàð êîíêðåò áèð èúòèìàè òÿáÿãÿíèí, çöìðÿíèí òèïèê õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè þçëÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðÿí, åéíè çàìàíäà ôÿðäè êåéôèééÿòëÿðëÿ âåðèëÿí
ùÿéàòè, úàíëû, äîëüóí õàðàêòåðëÿð, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà òèïèê øÿðàèòäÿ âåðèë-
ìèø òèïèê ñóðÿòëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, “Êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿ-
ëèë âÿ “Ìöñéî Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ìÿñòÿëè øàù
ñóðÿòèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñàäÿúÿ îëàðàã ôûðûëäàã÷û áèð êèìéàýÿðè, äÿðâèøè
äåéèë, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ìöÿééÿí èúòèìàè ãðóïëàðûíûí òèïèê íöìàéÿíäÿëÿ-
ðèíè éàðàòìûøäûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë ñóðÿòèíäÿ éàëàí÷û êèìéàýÿðëÿðÿ, àëèìëÿðÿ
ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿð öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ñóðÿòäÿ åéíè çàìàíäà ìöñÿë-
ìàí ðóùàíèëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áèð ñûðà òèïèê úÿùÿòëÿð äÿ ïàðëàã ÿêñèíè òàï-
ìûøäûð. Ìÿñòÿëè øàù ñóðÿòèíäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí ùÿéà-
òûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí äÿðâèøëÿðèí õàðàêòåðèê êåéôèééÿòëÿðè òîïëàíìûøäûð.
Äðàìàòóðã Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè äÿ, Ìÿñòÿëè øàùû äà õàëãûí àâàìëûã âÿ ýåðèëè-
éèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá, îíó ñîéóá-òàëàéàí, èíêèøàôû ãàðøûñûíäà äóðàí úèääè áèð
ÿíýÿë, ìöùöì èúòèìàè áèð áÿëà êèìè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. Ëàêèí
êèìéàýÿð âÿ äÿðâèø ñóðÿòëÿðèíäÿ åéíè çàìàíäà äÿðèí äàõèëè áèð ìÿíà äà èôàäÿ
îëóíìóøäóð. Áó ñóðÿòëÿð âàñèòÿñèëÿ äðàìàòóðã îðòà ÿñðÿ õàñ ñõîëàñòèê äöøöí-
úÿíèí ïó÷ëóüóíó, ýÿðÿêñèçëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, áöòþâëöêäÿ äèíè-ôåîäàë òÿôÿê-
êöð ÿëåéùèíÿ ÷ûõûðäû. Êîìåäèéàëàðäà òÿíãèä âÿ èíêàð ùÿì äÿ êîíêðåò ìöñáÿò
èäåàë íàìèíÿ àïàðûëûð, àüëûí, äöíéÿâè åëìëÿðèí, ãàáàãúûë ìÿäÿíèééÿòèí, ùÿãèãè
çÿùìÿòèí, äöíéàíû éåíè äÿðêåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿáëèüèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðèðäè.
“Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà òÿñâèð îëóíàí Õàí âÿ âÿçèð Ìèðçÿ
Ùÿáèá ñóðÿòëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë-èñòèáäàä öñóëè-èäàðÿñèíèí àëè ùàêèìëÿ-
__________
* Ì.Ô.Àõ ó í ä ç à ä ÿ. Ìÿãàëÿëÿð ìÿúìóÿñè. Áàêû, 1962, ñ.67

16
ðèíèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð. ßñÿðäÿ õàí äà, âÿçèð äÿ þëêÿíèí,
õàëãûí òàëåéèíÿ ëàãåéä ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí, ìöàñèð äþâðäÿ àëè äþâëÿò áàø÷ûëà-
ðûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí áþéöê, úèääè, ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿí, òÿëÿáëÿðäÿí òàì áèõÿ-
áÿð îëàí, éàëíûç þç øÿõñè ìÿíàôåéè, âÿùøè èíñòèíêòëÿðè ùàããûíäà äöøöíÿí íàäàí,
êöòáàø, çàëûì, ÿäàëÿòñèç ùàêèìëÿð êèìè òÿñâèð îëóíìóøäóð. Êîìåäèéàäà ìöÿë-
ëèô õàíûí âÿ áàø âÿçèðèí íþãñàíëàðûíû áó âÿ éà äèýÿð ùàêèìÿ õàñ îëàí ÿçÿëè áèð
õöñóñèééÿò êèìè äåéèë, öìóìÿí ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí òèïèê úÿùÿòëÿðè êèìè ãèé-
ìÿòëÿíäèðìèøäèð. Îíóí “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí ìÿíôè ãÿùðÿìàíû îëàí
Ùåéäÿð áÿé ñóðÿòèíäÿ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ìöôëèñëÿøìÿéÿ äîüðó ýåäÿí ìöëêÿ-
äàðëàðûí òèïèê ñóðÿòè éàðàäûëìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÿñÿðèíäÿ Ùåéäÿð áÿéèí äèëè èëÿ
“ýóéà êè, ìÿí Áàíàçîð åðìÿíèñèéÿì êè, ýÿðÿê ýöíäöç àõøàìàäÿê êîòàí
ñöðÿì, éà ëÿìáÿðàíëûéàì êè, ãóðä áÿñëÿéÿì âÿ éà ëÿêÿì êè, êÿíäëÿðäÿ ÷ÿð-
÷èëèê åäÿì!.. Ùå÷ âàõò Úàâàíøèðäÿí (áóðàäà ñþùáÿò áþéöê òàðèõè êå÷ìèøè îëàí
âàðëû, àäëû-ñàíëû áÿéëèêäÿí ýåäèð – Í.Ì.) êîòàí÷û âÿ êöì÷ö ýþðöêìÿéèá!
Ìÿíèì àòàì Ãóðáàí áÿé îíó åòìÿéèá, ìÿí êè îíóí îüëó Ùåéäÿð áÿéÿì, ìÿí
äÿ åòìÿéÿúÿéÿì” – äåìÿêëÿ ìÿñÿëÿíèí êþêöíÿ, ìàùèééÿòèíÿ íöôóç åäèð âÿ
ýþñòÿðèðäè êè, òöôåéëèëèê, çÿùìÿòÿ õîð ìöíàñèáÿò áó âÿ éà äèýÿð áèð áÿéÿ õàñ
îëàí ñèôÿò éîõ, öìóìèééÿòëÿ áÿéëèéèí òèïèê õöñóñèééÿòèäèð. Ùÿìèí ÿñÿðèí èêèí-
úè ãÿùðÿìàíû îëàí Ùàúû Ãàðà ñóðÿòèíäÿ èñÿ áó äþâð Àçÿðáàéúàí òàúèðëèéèíèí
ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. ßñÿðäÿ òàúèð õÿñèñëèê, òàìàùêàðëûã,
àúýþçëöê òèìñàëû êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Ìöÿëëèô Ùàúû Ãàðàíûí äà íþãñàíëà-
ðûíû êîíêðåò òàðèõè ùÿéàòûí ìÿùñóëó êèìè àëûð, ÿñðèí îðòàëàðûíäà áóðæóà êåéôèééÿòè
êÿñá åäÿí òàúèðëèéèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè êèìè âåðèðäè. “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè”
êîìåäèéàñûíäà Àüà Ìÿðäàí ñóðÿòè òèìñàëûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èúòèìàè ùÿéàò-
äà ìöùöì ìþâãå òóòàí áàøãà áèð òÿáÿãÿíèí – ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðûíûí ñàòèðèê-
ðåàëèñò áÿäèè ñóðÿòèíè ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Àüà Ìÿðäàí þç èøèíÿ ýþðÿ þçáàøû-
íàëûã âÿ ãàíóñëóã ÿëåéùèíÿ ÷ûõìàëû, ùÿãèãÿò, äöçëöê âÿ ÿäàëÿò êåøèéèíäÿ
äóðìàëûäûð. Ëàêèí ÿí àäè èíñàíè ùèññëÿðäÿí, õàëã ãàðøûñûíäà áîðú, ìÿñóëèééÿò
ùèññèíäÿí òàì ìÿùðóì îëàí Àüà Ìÿðäàí âÿêèëëèêäÿí áèð ãàçàíú ìÿíáÿéè
êèìè ñóè-èñòèôàäÿ åäèð, õàëãûí áàøûíà ÷îõ ìöñèáÿòëÿð ýÿòèðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ
ÿñÿðèíäÿ àéäûí âÿ áàðèç øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèðäè êè, ðöøâÿòõîðëóã, ÿäàëÿòñèç-
ëèê, ãàíóíñóçëóã áó òÿáÿãÿíèí – ìÿìóðëàðûí òèïèê ñèôÿòëÿðèäèð. Êîìåäèéàäàí
åéíè çàìàíäà áåëÿ áèð àéäûí ãÿíàÿò àëûíûðäû êè, ìÿìóðëàðûí áó ñèôÿòëÿðè èúòèìàè
ìöùèòèí ìÿùñóëóäóð, ìþâúóä öñóëè-èäàðÿ èëÿ áèëàâàñèòÿ øÿðòëÿíèð.
Áöòþâëöêäÿ ýþòöðäöêäÿ, ùàêèì èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðè òÿìñèë åäÿí ìÿíôè
òèïëÿð ñèëñèëÿñè âàñèòÿñèëÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ èúòèìàè íþã-
ñàíëàðûíû âÿ çèääèééÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, îíóí õàëãà çèää áèð ãóðóëóø îëäóüó
íÿòèúÿñèíè ÷ûõàðûðäû.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áèð ìààðèô÷è êèìè êîìåäèéàëàðûíäà ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí
__________
ÿñàñ èúòèìàè åéèáëÿðèíè òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìàãëà áÿðàáÿð, þç ìöàñèðëÿðèíè, õöñó-
ñèëÿ, ýÿíúëèéèí ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíà, äöíéÿâè åëìëÿðèí âÿ ìöòÿðÿããè Àâðîïà
17
ìÿäÿíèééÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ÷àüûðìûø, èíñàí àüëûíà, çÿêàñûíà
éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø, øÿõñèééÿò àçàäëûüû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð.
Áöòöí ìààðèô÷èëÿð êèìè, îíóí äà éàðàäûúûëûüûíäà çÿùìÿò ìþâçóñó, èúòèìàè-
ôàéäàëû ÿìÿéèí, ñÿíÿòèí òÿãäèðè âÿ òÿáëèüè ìöùöì éåð òóòóð.
“Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíûí ìöñáÿò ãÿùðÿìàíû îëàí
øàèð Ùàúû Íóðó Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìààðèô÷èëèê ýþðöøëÿðèíè èôàäÿ åäÿí
èëê çèéàëû îáðàçûäûð.
Ùàúû Íóðó “íóõóëóëàðûí” âÿ êèìéàýÿðèí òàì çèääèíè òÿøêèë åäèð. Î, àüûëû,
ìààðèôè, çÿùìÿòè òÿìñèë åäÿí áèð ñóðÿò êèìè òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ùàúû Íóðó
äóðüóí âÿ ãàðàíëûã ôåîäàë äöíéàñûíäà ïàðëàéàí áèð èøûã øöàñûäûð. Ùå÷ òÿñàäöôè
äåéèëäèð êè, ìöÿëëèô øàèðè Íóðó – èøûã àäëàíäûðìûøäûð.
Ùàúû Íóðó õàëãûíûí, âÿòÿíèíèí òàëåéè ùàããûíäà äöøöíÿí àüûëëû, èøýöçàð, èñòå-
äàäëû áèð çèéàëûäûð. Ëàêèí îíóí úÿìèééÿòäÿ ùå÷ áèð ìþâãåéè éîõäóð. Î, èúòèìàè
ìöùèòÿ, ìöàñèðëÿðèíèí ùÿéàò òÿðçèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìèð, âÿòÿíèí òÿðÿããèñè éîëóí-
äà êîíêðåò èø ýþðìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèð. Øàèð þçö äÿ êàñûá áèð ùÿéàò ñöðöð.
Ìöÿëëèô îíóí áó ôàúèÿñèíè äÿ “íóõóëóëàð” àëÿìè èëÿ áàüëàéûð. Êîìåäèéàäà
“íóõóëóëàð”äàí áèðèñè “...áÿñ ñÿí íèéÿ þç ñÿíÿòèíäÿí õîøýöçÿðàí äåéèëñÿí? Ãûø
òàïñàí, éàç òàïìàçñàí; éàç òàïñàí, ãûø òàïìàçñàí; ñÿíèí ñþçöíëÿ, ñÿíèí ùöíÿ-
ðèí, éÿíè øåèð äåìÿê áÿñ ýÿðÿê áèð áþéöê èêñèð îëàéäû?!” – äåäèêäÿ Ùàúû Íóðó
îíà áåëÿ úàâàá âåðèð: “Áÿëè, ìÿíèì ùöíÿðèì ôèëùÿãèãÿ èêñèðäèð. Àììà íåúÿ êè,
ñèç äåéèðñèíèç, èêñèðÿ ëàìÿùàëÿ áàøãà ôèëèççàò ëàçûìäûð êè, îíóí òÿñèðèíè ãÿáóë
åäÿ: ùàáåëÿ ìÿíèì ùöíÿðèì ö÷öí äÿõè ÿðáàáè-çþâã âÿ êàìàë âÿ ìÿðèôÿò ëàçûì-
äûð êè, äåäéèì ÿøàðûí ãÿäðèíè áèëÿëÿð. Çÿìàíè êè, ìÿíèì áÿõòèìäÿí ùÿìøÿùÿð-
ëèëÿðèì äÿ êè, ñèçñèíèç, íÿ êàìàë âàð, íÿ àüûë âàð, íÿ áåéèí âàð; áó ñóðÿòäÿ
ìÿíèì ùöíÿðèìäÿí íÿ ôàéäà ùàñèë îëàúàã, ìÿíèì øåðèì íÿéÿ ìÿñðÿôäèð? Áó
ñþçëÿðëÿ Ùàúû Íóðó, áèð òÿðÿôäÿí, “íóõóëóëàðû” òÿðÿããè, èíêèøàô, èøûã äöøìÿíè
êèìè äàìüàëàéûð, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, ôåîäàë úÿìèééÿòèíäÿ àüûëû, çÿêàñû, èñòåäàäû
áàøûíà áÿëà îëàí çèéàëûëàðûí àúû òàëåéèíè, ôàúèÿñèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ Ùàúû Íóðóíóí äèëè èëÿ “ùÿð êÿñèí þç ñÿíÿòè þçöíÿ èêñèðäèð âÿ õîø ýöçÿðà-
íûíà áàèñäèð” – äåìÿêëÿ þç àìàëûíû èôà åäèð, àüûëà, çÿùìÿòÿ ùèìí îõóéóðäó.
“Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ
ùèéëÿýÿð, ôûðûëäàã÷û, àâàì àäàìëàðû àëäàäûá ñîéàí, òöôåéëè ùÿéàò ñöðÿí äÿðâèø
Ìÿñòÿëè øàùà ãàðøû ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè ìöñéþ Æîðäàí îáðàçûíû éàðàòìûøäûð.
ßñÿðäÿ î, åëì, ìààðèô âÿ òÿðÿããè äöíéàñûíûí íöìàéÿíäÿñè êèìè òÿãäèð âÿ òÿá-
ëèü îëóíóð. ×îõ ÿëàìÿòäàðäûð êè, Ìÿñòÿëè øàù ýåðèäÿ ãàëìûø ôåîäàë þëêÿñè îëàí
Èðàíäàí, íÿáàòàò àëèìè èñÿ, èíêèøàô åòìèø áóðæóà þëêÿñè îëàí Ôðàíñàäàí ýÿëìèø-
äèð. Ùÿìèí êîìåäèéàäà ýÿíú Øàùáàç áÿé ñóðÿòèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àçÿðáàéúàí
ýÿíúëèéèíèí éåíè äöíéàéà ãîâóøìàã, åëìÿ, ìààðèôÿ, Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíèí
íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿê úÿùäëÿðèíè òÿãäèð åäèðäè. Ìöÿëëèôèí áþéöê ìÿùÿá-
__________
áÿò âÿ ñÿìèìèééÿòëÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû Øàùáàç áÿé ñóðÿòè ñîíðàëàð Í.Âÿçèðîâ,
ß.Ùàãâåðäèéåâ, Í.Íÿðèìàíîâ âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí éàðà-
18
äûëìûø ìöáàðèç ìààðèô÷è, çèéàëû ãÿùðÿìàíëàð ñèëñèëÿñèíèí èëê íöìàéÿíäÿñè êèìè
äèããÿòÿëàéèãäèð.
“Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òåéìóðàüà ñóðÿ-
òèíäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàëàðûíû òÿáëèü åòìèøäèð. “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” êîìåäè-
éàñûíûí ýÿíú ãÿùðÿìàíû Áàéðàì õàëãûìûçûí áèð ñûðà ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿðèíè
þçöíäÿ òÿìñèë åäÿí äîëüóí êÿíäëè ñóðÿòèäèð. Îíóí “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè” êîìå-
äèéàñûíäà éöêñÿê èíñàíè ñèôÿòëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí Ñÿêèíÿ õàíûì âÿ ßçèç áÿé
ñóðÿòëÿðè éàðàäûëìûøäûð.
“Õûðñ ãóëäóðáàñàí” âÿ “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàëàðûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÷àð
ìÿìóðëàðûíûí áÿäèè îáðàçëàðûíû äà éàðàòìûøäûð. Îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ çàñåäàòåë âÿ
íà÷àëíèê ñóðÿòëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äðàìàòóðã ùÿð èêè ÷àð ìÿìó-
ðóíó ìöñáÿò ïëàíäà ãÿëÿìÿ àëìûø, îíëàðû þëêÿäÿ ãàíóí-ãàéäàíû ýþçëÿéÿí,
ÿäàëÿòëè ùàêèìëÿð êèìè òÿãäèì åòìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, çàñåäàòåë âÿ
íà÷àëíèê ñóðÿòëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ ìöÿëëèô ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè òÿùðèôÿ, èäåàëèçÿéÿ
éîë âåðìèøäèð. Ëàêèí î, ÷àð ùàêèìëÿðèíèí èúòèìàè ãÿáàùÿòëÿðèíÿ òàì ëàãåéä
îëìàìûø, ùÿð èêè ÿñÿðèíäÿ éåðè ýÿëäèêúÿ îíëàðûí áöðîêðàòèçìèíè, ðöøâÿòõîðëó-
üóíó âÿ ÿäàëÿòñèçëèéèíè à÷ûã âÿ êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. Ìÿñÿëÿí,
“Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÷àð ùàêèìëÿðèíèí èúòèìàè íþã-
ñàíëàðûíû áåëÿ èôøà åäèðäè. Ãà÷àã ìàë êå÷èðìÿê áàðÿäÿ áÿéëÿðëÿ ñþùáÿò àïàðàð-
êÿí Ùàúû Ãàðà ÷àð áöðîêðàòèê öñóëè-èäàðÿñè, éåðëè ÷àð ìÿìóðëàðû ùàããûíäà áåëÿ
áèð ìöëàùèçÿ ñþéëÿéèð: “Ðóñ àäû ýÿëÿíäÿ (Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÷àð ìÿìóðëàðûíû íÿçÿð-
äÿ òóòóð – Í.Ì.) áàüðûì éàðûëûð. Îíëàðûí ãûëûíúû-òöôÿíýè î ãÿäÿð ìÿíè ãîðõóò-
ìóð êè, ñèëèñòè, àïàð-ýÿòèðè úàíûìà âÿëâÿëÿ ñàëûð”.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíäà áèð ñèëñèëÿ ãàäûí ñóðÿòëÿðè ìþâúóääóð.
Áó ñóðÿòëÿð êëàññèê ïîåçèéàìûçäà ðîìàíòèê öñëóáäà òÿñâèð åäèëìèø èëàùè ýþçÿëëÿð
âÿ éà ìöòè, àúèç, äèëñèç-àüûçñûç ãàäûíëàð äåéèëäèðëÿð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãàäûí ãÿù-
ðÿìàíëàðû ãàáàðûã ìèëëè êîëîðèòëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø úàíëû õàðàêòåðëÿð, ñþçöí ùÿãèãè
ìÿíàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éåíè, îðèæèíàë âÿ äîëüóí ðåàëèñò ñóðÿòëÿðäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ãàäûí ñóðÿòëÿðè ìöõòÿëèô èúòèìàè òÿáÿãÿëÿðÿ ìÿíñóá-
äóðëàð. Îíëàð õàðàêòåð, àüûë âÿ äöøöíúÿ òÿðçè, àèëÿäÿ âÿ ùÿéàòäà òóòäóãëàðû
ìþâãå áàõûìûíäàí äà áèð-áèðëÿðèíäÿí êÿñêèí ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Îíëàðûí
àðàñûíäà ùÿì ìöòè, àúèç, þç òàëåéèíÿ ñþçñöç áîéóí ÿéÿí, ùÿì äÿ øÿõñè àðçóñó,
ìÿíàôåéè óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìàüû áàúàðàí, ùÿì àâàì, ñàäÿëþâù,
ùÿì äÿ ùèéëÿýÿð, äÿëÿäóç ãàäûí ñóðÿòëÿðè âàðäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿëâàí âÿ ðÿíýàðÿíý áîéàëàðëà ãÿëÿìÿ àëäûüû ãàäûí
ñóðÿòëÿðè ñèëñèëÿñè îíóí äðàìàòóðýèéàñûíûí âÿ öìóìÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééà-
òûíûí áþéöê íàèëèééÿòè èäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà áèð ñèëñèëÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè âÿ åïèçîäèê ñó-
ðÿòëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèðèê. Îíëàð áàøëûúà îëàðàã ÿñàñ ñóðÿòëÿðèí õàðàêòåðèíè âÿ ïñè-
__________
õîëîýèéàñûíû ìöêÿììÿë à÷ìàã ìÿãñÿäè èëÿ êîìåäèéàëàðà äàõèë åäèëìèøëÿð. Ëàêèí
áó ñóðÿòëÿð ìöÿééÿí ìöñòÿãèì ìÿíàéà, èäðàê ÿùÿìèééÿòèíÿ äÿ ìàëèêäèðëÿð.
19
 Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç èêèíúè äÿðÿúÿëè âÿ åïèçîäèê ñóðÿòëÿðèíè áèð íå÷ÿ äèàëîãó èëÿ
îíëàðûí õàðàêòåðèíèí âÿ ïñèõîëîýèéàñûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíè à÷ìàüà
ìöâÿôôÿã îëìóø, ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè, èúòèìàè ãðóïëàðû òÿìñèë åäÿí îðèæèíàë
áÿäèè îáðàçëàð éàðàòìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, îíóí èëê êîìåäèéàñûíäà Øåéõ Ñàëàù âÿ
Ìîëëà Ùÿìèä ñóðÿòëÿðèíäÿ ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè öìó-
ìèëÿøäèðèëìèøäèð. “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà î, éàëòàã, èêèöçëö,
ùèéëÿýÿð ñàðàé ÿéàíëàðûíûí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ùÿìèí êîìåäèéàäà
åéíè çàìàíäà âÿçèðèí åâ õèäìÿò÷èëÿðè ñèìàñûíäà ôåîäàë äöíéàñûíäà èíñàíè
ëÿéàãÿòè, ùöãóãëàðû òàïäàíàí, ýöíàùëû-ýöíàùñûç ùÿð úöð òÿùãèð âÿ èøýÿíúÿéÿ
ìÿðóç ãàëàí íþêÿðëÿðèí áÿäèè ñóðÿòëÿðè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Àõóíäçàäÿíèí
“Õûðñ ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíäà õàðàêòåð, ùÿéàò âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíÿ ýþðÿ
áèð-áèðèíäÿí êÿñêèí ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíÿí áèð ñûðà êÿíäëè ñóðÿòëÿðè (Íàìàç, Íÿúÿô,
Òàðâåðäè, Îðóú, Âÿëè) âàðäûð.
Áåëÿëèêëÿ, Àõóíäçàäÿ þç êîìåäèéàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíûí ýåíèø,
ùÿðòÿðÿôëè, äÿðèí ÿêñèíè âåðìèø, Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí äåìÿê îëàð êè, ÿñàñ
ñèíèô, òÿáÿãÿ, èúòèìàè ãðóïëàðûíûí äîëüóí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ìÿùç
áóíà ýþðÿ îíóí äðàìàòóðýèéàñû ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿð Àçÿðáàéúàí ùÿéàòû-
íûí ýöçýöñö, åíñèêëîïåäèéàñû ùåñàá îëóíóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéà æàíðûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ñèðëÿðèíÿ äÿðèíäÿí
áÿëÿä îëàí áèð äðàìàòóðãäóð. Î, ÿñÿðëÿðè ö÷öí ùÿéàòè, òÿáèè, îðèæèíàë âÿ ìàðàãëû
ñóðÿòëÿð äöøöíöá òàïìûø, òÿñâèð åòäèéè ùàäèñÿëÿðè äèíàìèê, ýÿðýèí âÿ ìàðàãëû áèð
êîìïîçèñèéà ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìèøäèð. Îíóí êîìåäèéàëàðû ùÿéàòè áèð çàâéàç-
êà èëÿ áàøëàéûð, ðÿâàí, òÿáèè âÿ ðåàë áèð øÿêèëäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèëèð, ýÿðýèí
áèð êóëìèíàñèéà íþãòÿñèíÿ ãàëäûðûëûð âÿ ÿñàñÿí èíàíäûðûúû, ìÿíòèãè âÿ ÿëàìÿò-
äàð áèð ðàçâéàçêà èëÿ òàìàìëàíûð.
Äðàìàòóðã êîìåäèéàëàðûíäà òÿñâèð åòäèéè ñóðÿòëÿðè ìöùèòëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ
ýþòöðöð, îíëàðû ìöõòÿëèô øÿðàèòÿ, âÿçèééÿòëÿðÿ ñàëûð, äàèì èøäÿ, ùÿðÿêÿòäÿ, ýÿðýèí
áèð ìöáàùèñÿäÿ, òîããóøìà âÿ ìöáàðèçÿäÿ ÿêñ åòäèðèð. Êîìåäèéàëàðäà ñöæåòèí
âÿ êîìïîçèñèéàíûí áöòöí êîìïîíåíòëÿðè, ùÿòòà ÿí êè÷èê äåòàëëàð âÿ åïèçîäèê
ñóðÿòëÿð áåëÿ ìöÿëëèôèí ìÿãñÿä âÿ èäåàëûíûí äöçýöí âÿ ìöêÿììÿë à÷ûëìàñûíà
òàáå åäèëìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ íàäèð èñòåäàäà ìàëèê îëàí êîìåäèîãðàôëàð íÿñëèíÿ ìÿí-
ñóáäóð. Îíóí êîìåäèéàëàðû ÿââÿëèíäÿí ñîíóíà ãÿäÿð êîìèçìëÿ, ýöëöøëÿ àøû-
ëàíìûø, éîüðóëìóøäóð. Äðàìàòóðãóí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø ñóðÿòëÿðèí ìàùèé-
éÿòèíäÿí, äöøäöêëÿðè âÿçèééÿòäÿí àñûëû îëàðàã ýöëöø áÿçÿí ñàòèðèê, áÿçÿí èñÿ
éóìîðèñòèê ñÿúèééÿ äàøûéûð. Î, ìÿíè ãÿùðÿìàíëàðûíû ÿñàñÿí ñàòèðèê áîéàëàðëà,
ðÿüáÿò áÿñëÿäèéè, òÿãäèð âÿ òÿáëèü åòäèéè ñóðÿòëÿðè èñÿ õÿôèô éóìîðèñòèê áîéàëàð-
ëà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû úàíëû õàëã äèëè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð.
__________
Èòè ìöøàùèäÿéÿ, íàäèð ùàôèçÿéÿ, éöêñÿê èñòåäàäà ìàëèê îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òöêÿíìÿç ñÿðâÿòèíÿ ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìèø, îíóí ñÿúèé-
20
éÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè, ãðàììàòèê ãàéäà-ãàíóíëàðûíû, ÿí èíúÿ ÷àëàðëàðûíû,
ìöõòÿëèô èúòèìàè òÿáÿãÿëÿðèí íèòã-äàíûøûã öñëóáëàðûíû äÿðèíäÿí þéðÿíìèø, õàëã
äèëèíèí çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý ñþç åùòèéàòûíäàí, ãöäðÿò âÿ èìêàíëàðûíäàí ìÿùà-
ðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áÿäèè äèëèí òÿáèèëèéè úàíëûëûüû, çÿíýèíëèéè, ðÿíýàðÿíýëèéè,
ñÿëèñëèéè âÿ àéäûíëûüû äðàìàòóðãóí äðàì äèëèíèí öìäÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè, ìÿçèé-
éÿòëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Îíóí êîìåäèéàëàðûíû îõóäóãäà ïåðñîíàæëàðûí äèëèíäÿ
èøëÿíèëìèø úàíëû õàëã äèëèíÿ ìÿíñóá îëàí ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí, èäèîìà âÿ ôðàçåî-
ëîæè áèðëÿøìÿëÿðèí, àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿðèí çÿíýèíëèéèíÿ âÿ ðÿíýàðÿíýëèéèíÿ
ùåéðàí îëìàìàã ãåéðè ìöìêöíäöð. Îíó äà ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, êîìåäè-
éàëàðäà èñòèôàäÿ îëóíìóø úàíëû õàëã äèëèíÿ ìÿõñóñ ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí áþéöê áèð
ùèññÿñèíè éàçûëû ÿäÿáèééàòûìûçà èëê äÿôÿ ìÿùç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ýÿòèðìèø, îíëàðà
òàì âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíäûðìûøäûð. Àêàäåìèê Ìÿììÿä Àðèô îíóí
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ áþéöê õèäìÿòèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí
äîüðó îëàðàã ýþñòÿðìèøäèð êè, “òÿêúÿ áó õàëã äèëè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí õàòèðÿ-
ñèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿëáèíäÿ ÿáÿäèëÿøäèðìÿéÿ êèôàéÿòäèð”*.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèð äðàìàòóðã êèìè áþéöê ìÿùàðÿòè áèð äÿ îíäà îëìóø-
äóð êè, î, ìöÿééÿí áèð ñèíôèí, òÿáÿãÿíèí áÿäèè ñóðÿòèíè éàðàäàðêÿí îíó þçöíÿ-
ìÿõñóñ áèð öñëóáäà äàíûøäûðûìûø, ùÿð áèð ñóðÿòèí íèòãèíè îíóí þç ùÿéàò âÿ
äöøöíúÿ òÿðçèíÿ, ïñèõîëîýèéàñûíà, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíÿ, àèëÿäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ
òóòäóüó ìþâãåéÿ, äöøäöéö øÿðàèòÿ, ñþùáÿò åòäèéè, ìöñàùèáÿ àïàðäûüû, ìöáà-
ðèçÿ åòäèéè àäàìëàðà óéüóí áèð òÿðçäÿ, òÿáèè âÿ äöçýöí ÿêñ åòäèðìèø âÿ ðåàëèñò
ÿäÿáèééàòûí ÿí ìöùöì ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè îëàí äèëäÿ òèïèêëÿøäèðìÿ âÿ ôÿðäè-
ëÿøäèðìÿíè ìÿùàðÿòëÿ ýþçëÿìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàìàòóðýèéàñû õàëãûìûçûí ÕÛÕ ÿñð äàíûøûã äèëèíèí
öìóìè ìÿíçÿðÿñèíè ìöêÿììÿë âÿ äöçýöí ÿêñ åòäèðèð. Îíóí Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáè äèëèíèí ùÿãèãè õÿëãèëèê âÿ ðåàëèçì éîëóíäà èíêèøàôûíäà, òàì ìèëëè äèë êåé-
ôèééÿòè àëìàñûíäà õèäìÿòè ìèñèëñèçäèð.
Íÿñðè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèéééàòûíäà áÿäèè íÿñðèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû
òàðèõèíäÿ äÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ìöñòÿñíà õèäìÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1857-úè èëäÿ éàçäûüû
“Àëäàíìûø êÿâàêèá “ ïîâåñòè èëÿ î, Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí ÷îõ óüóðëó áèð
íöìóíÿñèíè éàðàòìûø, ÿäÿáèééàòûìûçäà áÿäèè íÿñðÿ òàì ùöãóã ãàçàíäûðìûø âÿ
îíóí ýÿëÿúÿê èíêèøàô éîëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð.
Áèð òÿðÿôäÿí, Ãÿðáè Àâðîïà ìààðèô÷è íÿñðè, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, ÕÛÕ ÿñð
ðóñ ðåàëèñò íÿñðè âÿ òÿíãèäè-íÿçÿðè ôèêðè èëÿ äÿðèíäÿí òàíûøëûã ñàéÿñèíäÿ
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðê åòìèøäè êè, õàëã ùÿéàòûíûí ùÿðòÿðÿôëè âÿ ðÿíýàðÿíý òÿñ-
âèðèíè âåðìÿê, äþâðöí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ åòìÿê, ìþâúóä úÿìèééÿ-
òèí èúòèìàè éàðàëàðûíû à÷ìàã âÿ ýåíèø çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿð àðàñûíäà ìààðèô÷èëèê
èäåéàëàðûíû éàéìàã ö÷öí íÿñð ÿñÿðëÿðè ÷îõ ýåíèø èìêàíëàðà ìàëèêäèð. Îäóð êè,
êîìåäèéàëàðûíûí àðäûíúà î, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” àäëû ïîâåñòèíè éàçìûøäûð.
__________
* Ì.Àð è ô. ßäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðè. Áàêû, 1958, ñ.399

21
 “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ìþâçóñó òàðèõè áèð ùàäèñÿäÿí àëûíìûøäûð.
Îíóí ñöæåòèíèí ÿñàñûíà Èðàí òàðèõ÷èñè Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí “Òàðèõè-àëÿì-
àðàéè-Àááàñè” ÿñÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø áèð ùàäèñÿ ãîéóëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ áó òàðèõè ùàäèñÿíè éàðàäûúûëûã ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìèø, éåíè ùàäèñÿëÿðëÿ,
åïèçîäëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèø, îíà òàì éåíè áèð ìÿíà âåðìèøäèð. Áèð íþâ
ìàúÿðà, ñÿðýöçÿøò ñÿúèééÿñè äàøûéàí ùÿìèí ùàäèñÿíèí ÿñàñûíäà î, Èðàí ôåîäàë
öñóëè-èäàðÿñèíèí áöòþâ áèð ìÿíçÿðÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí âÿ éöêñÿê èäåéà-áÿäèè
ìÿçèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð ïîâåñò ìåéäàíà ÷ûõàðòìûøäûð.
Ïîâåñòèí ìþâçóñó òàðèõè ùàäèñÿäÿí àëûíñà äà, î þç áÿäèè ìÿçìóíóíà, ñàòè-
ðèê èñòèãàìÿòèíÿ âÿ ìöñáÿò èäåéàñûíà ýþðÿ òàì ìöàñèð ñÿúèééÿ äàøûéûð. ßñÿðèí
ÿñàñ èäåéà ìÿçìóíóíó ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí òÿáëèüè òÿøêèë åäèð. Ïîâåñòäÿ ÿäèá
ìààðèô÷èëèê èäåîëîýèéàñû êîíñåïñèéàñûíäàí ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíèí, äåñïîò
ùàêèìëÿðèí èúòèìàè ãÿáàùÿòëÿðèíè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóð âÿ éöêñÿê, àëè áèð
ìÿãñÿä – Èðàíûí âÿ öìóìÿí ìöñÿëìàí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí èãòèñàäè, ñîñèàë, ìÿäÿíè
òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëìàã, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ýöçÿðàíûíû éàõøûëàøäûðìàã, äöí-
éÿâè åëìëÿð, ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê èäåéàëàð óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿéÿ ãàëõûð. Ýåð-
÷ÿêëèéè ÿêñ åòäèðìÿê ïðèíñèïëÿðè, ñóðÿòëÿðèí äÿðêè âÿ òÿñâèðè, áÿäèè ñòðóêòóðó áàõû-
ìûíäàí èñÿ ÿñÿð ðåàëèçì éàðàäûúûëûã ìåòîäó ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. “Àëäàíìûø
êÿâàêèá” Àçÿðáàéúàí ðåàëèñò íÿñðèíèí èëê, ùÿìäÿ ÷îõ óüóðëó áèð íöìóíÿñèäèð.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá”äÿ ÿäèá øàù Àááàñ âÿ îíóí âÿçèðëÿðè ñóðÿòëÿðèíäÿ
áþéöê ìÿùàðÿòëÿ àëè ôåîäàë ùàêèìëÿðèíÿ ìÿõñóñ ñèôÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðìèøäèð.
Ñóðÿòëÿðèí ñÿúèééÿâè, òèïèê úÿùÿòëÿðèíèí äöçýöí âÿ ñÿððàñò òÿñâèðè ïîâåñòèí
ìöùöì èäåéà-áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðèíäÿíäèð.
Ìàùèð ñàòèðà óñòàñû îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Èðàíûí àëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí
úÿìèééÿòäÿ òóòäóãëàðû éöêñÿê ìþâãå èëÿ áó ìþâãåéÿ ùå÷ áèð ëÿéàãÿòëÿðè
îëìàìàñû àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿê öñóëó èëÿ îíëàðû èôøà åòìèø
âÿ áó ùàêèìëÿðèí äîëüóí, ìöêÿììÿë ñàòèðèê ðåàëèñò ïîðòðåòëÿðèíè éàðàòìûøäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ñÿíÿêàðëûüû áèð äÿ îíäà þçöíö ýþñòÿðèðäè êè, î, Èðàíûí àëè ùàêèì-
ëÿðèíèí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìàã ö÷öí ýåíèø ùÿéàòè ëþâùÿëÿðèí òÿñâèðèíÿ,
òÿôÿððöàòà, äåòàëëàðà ìöðàúèÿò åòìÿìèøäèð. Ñàäÿúÿ îëàðàã î, øàù âÿ âÿçèðëÿðèí
ùÿéàòûíäàí éàëíûç áèð ìàðàãëû âÿ ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿíè òÿñâèð åòìÿêëÿ, îíëàðûí
õàðàêòåðèíèí, ìÿíÿâè àëÿìèíèí, ÿõëàãûíûí òèïèê, ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè
à÷ìàüà íàèë îëìóøäóð. Õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó äöíéà ÿäÿ-
áèééàòûíäà ÷îõ íàäèð ñàòèðèêëÿðÿ íÿñèá îëàí áèð êåéôèééÿòäèð.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ñàòèðèê ãÿùðÿìàíëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èëê íþâáÿäÿ øàù
Àááàñ ñóðÿòè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ïîâåñòäÿ øàù Àááàñ ñóðÿòèíÿ ýåíèø éåð âåðèë-
ìÿìèøäèð. ßäèá øàùûí ÿñàñ ñèìàñûíû, ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè, áèð òÿðÿôäÿí, áèëà-
âàñèòÿ îíóíëà ÿëàãÿäÿð îëàí ñÿùíÿëÿðäÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí èñÿ îíóí âÿçèðëÿðèíèí
ôÿàëèééÿòè ÿñàñûíäà øÿðù åòìèøäèð. Áèç åéíè çàìàíäà ÿñÿðèí öìóìè ìÿçìó-
__________
íóíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê øàùûí õàðàêòåðè, ïñèõîëîýèéàñû âÿ ìÿíÿâè àëÿìè ùàããûíäà
ìÿëóìàòûìûçû êàìèëëÿøäèðèð, òÿñÿââöðöìöçö òàìàìëàéûðûã.
22
 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþñòÿðèðäè êè, Èðàí øàùû äþâëÿò, ùàêèìèééÿò èøëÿðèíÿ ùå÷
áèð ëÿéàãÿòè îëìàéàí áèð àäàìäûð. Àëè äþâëÿò áàø÷ûñûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí áþéöê,
ìÿñóë, àüûð âÿçèôÿëÿð áàðÿäÿ îíóí ÿí àäè òÿñÿââöðö éîõäóð. Øàù éàëíûç þç øÿõñè
ìÿíàôåéèíè äöøöíöð, ýöíëÿðèíè åéø-èøðÿòëÿ êå÷èðèð, Èðàíû èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ
ìÿäÿíè èôëàñäàí õèëàñ åòìÿê, õàëãûí àüûð ýöçÿðàíûíû éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí ùå÷
áèð òÿäáèð ýþðìöð, áèð òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèð. Î, åëì, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè àëÿ-
ìèíäÿí òàì áèõÿáÿðäèð. Øàù Àááàñ ùÿð úöð ìöíÿúúèì õÿáÿðëÿðèíÿ èíàíûð,
ùÿòòà þç úàíûíû óëäóçëàðûí áÿëàñûíäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí øàùëûãäàí áåëÿ ÿë ÷ÿêèð.
Øàù Àááàñûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ äèí õàäèìëÿðèíÿ ýåíèø èõòèéàð âåðèëìèø,
þëêÿäÿ äèíè òÿÿññöáêåøëèê, ôàíàòèçì, ðóùàíèëÿðèí õàëãà çöëìö îëäóãúà ãöââÿò-
ëÿíìèø, ñöííèëÿðÿ çîðëà øèÿ ìÿçùÿáè ãÿáóë åòäèðèëìèøäèð.
Ïîâåñòäÿí áåëÿ áèð ãÿíàÿò àëûíûð: ùÿð øåéäÿí ÿââÿë øàùûí íàäàíëûüû öçöí-
äÿí Èðàí äþâëÿòè âÿ õàëãû äÿùøÿòëè áèð âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöð; òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷è-
ëèê ñöãóò åòìèø, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð âèðàí îëìóø, êþðïöëÿð âÿ êàðâàíñàðàëàð
ó÷óëóá-òþêöëìöø, þëêÿ áöñáöòöí áèð õàðàáàçàðà äþíìöøäöð. Ùÿð éåðäÿ çàëûì,
íàäàí, ÿäàëÿòñèç, ðöøâÿòõîð äþâëÿò ìÿìóðëàðû âÿ ôåîäàë ùàêèìëÿðè õàëãà îëìà-
çûí çöëì åäèð, îíó ñîéóá òàëàéûð, áàøûíà ìèí áèð îéóí à÷ûðëàð. Àäè äàðüàäàí
áàøëàìûø áàø âÿçèðÿ ãÿäÿð – áöòöí Èðàí ùàêèìëÿðè íàäöðöñò àäàìëàð îëñàëàð äà,
øàù îíëàðäàí ÷îõ ðàçûäûð. Òàõò-òàúäàí ÿë ÷ÿêÿí çàìàí Øàù Àááàñ Èðàíûí àëè
ùàêèìëÿðèíè ñàðàéà ÷àüûðûá îíëàðà þç ìèííÿòäàðëûã ùèññèíè áåëÿ áèëäèðèð:
“Úÿìàÿò, èìäè éåääèìúè ñÿíÿäèð êè, ìÿí úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí ìÿøèééÿòè
èëÿ ñèçÿ ïàäèøàùàì âÿ áÿãÿäðè-èìêàí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ íÿâàçèø âÿ ìÿðùÿìÿò
ýþñòÿðìèøÿì âÿ ñèçäÿí äÿõè ÷îõ ðàçû âÿ õîøíóäàì; ÷öíêè Ñÿôÿâèééÿ îúàüûíà
îëàí èðàäÿò ñÿáÿáèëÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ èõëàñ âÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðèáñèíèç”.
Þç íþâáÿñèíäÿ Èðàí ùàêèìëÿðè äÿ øàùäàí ÷îõ ðàçûäûðëàð, ÷öíêè øàù Àááà-
ñûí ùàêèìëèéè äþâðöíäÿ îíëàðûí ùàìûñûíûí ýöíö âÿ èøè “÷îõ õîø êå÷èðäè”.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ôèíàë ñÿùíÿñèíäÿ Øàù Àááàñûí òàì ñÿúèééÿñèíè
âåðÿðÿê ÿäèá éàçûðäû: “Áó êÿâàêèáèí ùÿìàãÿòèíÿ ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì êè, íåúÿ
áèëìÿäèëÿð èðàíèëÿð îëàðû àëäàäûðëàð? Éóñèô Ñÿððàú ùÿðýèç Èðàíûí øàùû äåéèë èäè.
Èðàíèëÿð îíó ùèéëÿ öçöíäÿí ïàäøàùû-ìÿñíó åëÿìèøäèëÿð. Áåëÿ ñàäÿëèê îëóðìó
êè, êÿâàêèá þçëÿðèíè èðàíèëÿðÿ àëäàäûá áè÷àðÿ âÿ áèòÿãñèð Éóñèô Ñÿððàúû áÿäáÿõò
åòäèëÿð? Øàù Àááàñû êÿíàð ãîéóá ãûðõ èë ñÿðàñÿð îíóí ñÿôôàêëûüûíà âÿ úÿááàð-
ëûüûíà áèåòèíà íàçèð îëäóëàð?
Øàù Àááàñ úÿááàðëûüûíûí ÿäíà ÿëàìÿòè áó èäè êè, áèð îüëóíó þëäöðäö, èêè-
ñèíèí äÿõè ýþçöíö ÷ûõàðòäû”.
Øàù Àááàñ ñóðÿòèíäÿ àëè ôåîäàë ùàêèìëÿðèí òèïèê ñèôÿòëÿðèíè óñòàëûãëà öìó-
ìèëÿøäèðÿí ÿäèá îíó äåñïîòèçì âÿ þçáàøûíàëûã, ÿäàëÿòñèçëèê âÿ ãàíóíñóçëóã,
êöòëöê âÿ íàäàíëûã òèìñàëû êèìè òàì âÿ ïàðëàã âåðìÿéÿ íàèë îëìóøäóð.
Áàø âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöí äÿ øàù êèìè òóòäóüó éöêñÿê ðöòáÿéÿ ùå÷ áèð ëÿéà-
__________
ãÿòè, èãòèäàðû îëìàéàí áèð ùàêèìäèð. Îíóí äà àëè äþâëÿò áàø÷ûñûíûí öçÿðèíÿ äöøÿí
éöêñÿê, ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿí ùå÷ áèð õÿáÿðè éîõäóð. Îíó äà þëêÿíèí èãòèñàäè-
23
ñèéàñè ñöãóòó, õàëãûí àüûð âÿçèééÿòÿ äöøìÿñè ãÿòèééÿí äöøöíäöðìöð. Ìèðçÿ
Ìþùñöí äÿ íàäàí âÿ ôàíàòèêäèð, ùÿð úöð úÿôÿíý ìöíÿúúèì õÿáÿðëÿðèíÿ èíàíûð.
Èðàíäà ãàíóíñóçëóüóí, þçáàøûíàëûüûí, ðöøâÿòõîðëóüóí ýåíèø èíòèøàð òàïìàñûíà
äà èëê íþâáÿäÿ î, ýöíàùêàðäûð. Áàø âÿçèð áöòöí ñàðàé õèäôÿò÷èëÿðèíäÿí ìöõòÿ-
ëèô áÿùàíÿëÿðëÿ áÿõøåéèø àäû àëòûíäà ðöøâÿò àëûá, îíëàðà ìÿñóë äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíè
à÷ûãäàí-à÷ûüà ñàòûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Èðàíäà íàäöðöñò àäàìëàð áöòöí äþâëÿò
èäàðÿëÿðèíè þç ÿëëÿðèíÿ êå÷èðìèøëÿð. Ëàêèí áó ñÿôåù âÿ úèíàéÿòêàð ùÿðÿêÿòëÿ-
ðèíÿ áàõìàéàðàã, Ìèðçÿ Ìþùñöí þçöíö Èðàí äþâëÿòèíÿ, áèëàâàñèòÿ øàù Àááàñà
áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí ãàáèëèééÿòëè, ìöäðèê, óçàãýþðÿí áèð âÿçèð ñàéûð.
Ìàëèééÿ íàçèðè Ìèðçÿ Éÿùéà áàø íàçèðèí éàõûí ãîùóìó âÿ “äÿñòè-ïÿðâÿð-
äÿñè”äèð, áèëàâàñèòÿ îíóí ùèìàéÿñè àëòûíäà áþéöê ìÿíñÿá ñàùèáè îëìóøäóð.
Ìèðçÿ Éÿùéàíûí äà àëè ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøûíäàí ìÿëóì îëóð êè, î, äþâëÿòèí ÿí
àäè ãàíóíëàðûíà áåëÿ ÿìÿë åòìèð. Íàçèð, áèð òÿðÿôäÿí êè÷èê ìÿìóðëàðà âÿ
ãîøóíà ìààø âåðèëìÿñè ùàããûíäà à÷ûã ÿìð åëàí åäèð, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, âèëà-
éÿò ùàêèìëÿðèíÿ ìÿõôè ìÿêòóá ýþíäÿðèð êè, îíóí õöñóñè èúàçÿñè îëìàäàí ùå÷
êèìÿ ìÿâàúèá âåðèëìÿñèí. Ìèðçÿ Éÿùéà øàù ãàðøûñûíäà þéöíöð êè, “ùÿìèí
òÿäáèð ñÿáÿáèëÿ õÿçèíåéè-àìèðÿíèí ìÿäàõèëè ÷îõ òÿçàéöä áåùÿì åäèáäèð”.
Áàø ñÿðêàð Çàìàí õàí äà þçöíö “äþâëÿòè-àëèéÿíèí õÿäàìàòûíäà èõëàñ âÿ
ùöíÿð èëÿ” õèäìÿò åäÿí àüûëëû, òÿäáèðëè, óçàãýþðÿí áèð ñÿðêÿðäÿ ñàéûð. Ëàêèí àëè
ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøû àéäûí ýþñòÿðèð êè, î, ãàáèëèééÿòñèç, ãîðõàã áèð îðäó áàø÷ûñûäûð
âÿ þç ôÿàëèééÿòè èëÿ Èðàíû äÿðèí ôÿëàêÿòÿ óüðàòìûøäûð.
Àëè ùàêèì ñóðÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä äèããÿòè õöñóñèëÿ
úÿëá åäèð. ßäèá ÿñÿðèíäÿ áàøãà àëè ùàêèìëÿðÿ íèñáÿòÿí îíà áèð ãÿäÿð ýåíèø éåð
âåðìèø âÿ ìîëëàáàøûíûí ÿìÿëëÿðèíè ìöôÿññÿë òÿñâèð åòìèøäèð.
Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä Èðàíûí äþâëÿò àïàðàòûíäà áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð.
Î, áöòöí äþâëÿò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìöçàêèðÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð: øàù äà, âÿçèð
äÿ îíóíëà ùåñàáëàøûð, ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñûð, îíà õöñóñè åùòèðàì áÿñëÿéèð,
ùÿòòà áèð ãÿäÿð ãîðõóðëàð äà.
Àõóíä Ñÿìÿä àëè ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøûíäà þéöíÿ-þéöíÿ äåéèð êè, ìîëëàáàøû
âÿçèôÿñèíÿ êå÷ÿí êèìè Èðàí ÿùàëèñèíèí éàðûñûíû òÿøêèë åäÿí ñöííèëÿðÿ çîðëà øèÿëèê
ìÿçùÿáèíè ãÿáóë åòäèðìèøäèð. Î, ùÿòòà Èðàíäà éàøàéàí åðìÿíè âÿ éÿùóäèëÿðÿ
äÿ øèÿ ìÿçùÿáè ãÿáóë åòäèðìÿê ÿãèäÿñèíäÿ îëìóø, ëàêèí “áèð ïàðà õåéðÿíäèø
êèìñÿëÿð”äÿí áàøãà þëêÿëÿðäÿ áó õàëãëàðûí äèíèíÿ òîõóíóëìàäûüûíû åøèäèá, þç
òÿøÿááöñöíäÿí ÿë ÷ÿêìèøäèð. Øàùûí òàì åòèìàäûíû íàçàíìàã, ñàðàéäà þç íöôó-
çóíó ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ìîëëàáàøû èñëàì äèíèíèí ìöãÿääÿñ âÿ òîõóíóë-
ìàç ñàéûëàí ãàíóíëàðûíû áåëÿ òÿùðèô åòìèøäèð.
Ìîëëàáàøû ïàõûë, õàèí âÿ áÿäõàù áèð àäàìäûð. Î, áàø ìöíÿúèìÿ äöøìÿí
ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð âÿ îíó àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðûð. Øàùûí
ýÿðýèí, ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìîëëàáàøû îíà ñþé-
__________
ëÿéèð êè, “ìöíÿúúèìáàøû êÿâàêèáèí òÿñèðèíè áèëäèðèá, äÿôèíèí ÿëàúûíû èçùàð åòìÿ-
éèáäèð, ÿëáÿòòÿ, áèð õÿáèñ ôèêðÿ ýþðÿ; íåúÿ îëà áèëÿð êè, çÿùðè ýþñòÿðÿ, ïàäçÿùðè
24
ýþñòÿðìÿêäÿí þçöíö êÿíàð ÷ÿêÿ”. Î, øàùû ãûçûøäûðûð êè, “áó ùàäèñÿíèí äÿôè
ö÷öí îíóí þçöíäÿí ÿëàú èñòÿñèí. ßýÿð öçð ýÿòèðñÿ áîéíóíó âóðäóðñóí”.
Èðàí ùàêèìëÿðèíèí âÿ ðóùàíèëÿðèíèí åéèáëÿðèíè õàëã àðàñûíäà èôøà åòäèéè
ö÷öí ìîëëàáàøû Éóñèô Ñÿððàúà äà äÿðèí êèí áÿñëÿéèð, îíó äà ìÿùâ åòìÿê ö÷öí
áèð áÿùàíÿ àõòàðûð.
ßäèá ÿñÿðèíäÿ ìîëëàáàøû ñèìàñûíäà ðóùàíèëÿðèí ÿñàñ ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè
óñòàëûãëà öìóìèëÿøäèðìèø âÿ îíëàðû èñòèáäàä öñóëè-èäàðÿñèíèí ìöäàôèÿ÷èñè, þëêÿäÿ
äèíè ôàíàòèçìèí, íàäàíëûã âÿ ýåðèëèéèí áàèñè, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí, þëêÿíèí
ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿðèíèí äöøìÿíè êèìè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð.
ßñÿðäÿ Éóñèô Ñÿððàú åëìè, ìààðèôè, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèíè òÿìñèë åäÿí
ìààðèô÷è ùþêìäàð êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Ëàêèí Éóñèô Ñÿððàúû éàëíûç ìöÿë-
ëèôèí èäåàëûíû ÿêñ åòäèðÿí ðåçîíéåð áèð ñóðÿò êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê äöçýöí
äåéèëäèð. Áó ñóðÿòäÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ Èðàí âÿ Òöðêèéÿ-
íèí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðûíûí áèð ñûðà ìöñáÿò ñèôÿòëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Éóñèô Ñÿððàú êÿíäëè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû áèð “ìþìèí
âÿ ìöòòÿãè” àäàì îëäóüóíäàí îüëóíó ðóùàíè åòìÿê àðçóñóíäà îëìóø âÿ îíó
Ãÿçâèíäÿ äèíè ìÿêòÿáÿ ãîéìóøäó. Ãÿçâèíäÿ ðóùàíè ìÿêòÿáèíè áèòèðäèêäÿí
ñîíðà î, òÿùñèëèíè Èñôàùàíäà äàâàì åòäèðìèø, ñîíðà Êÿðáÿëà øÿùÿðèíäÿ “áþéöê
àëèìëÿðèí ìÿúëèñèíäÿ òÿêìèëè-öëóìÿ” íàèë îëìóøäó. Èòè àüûëà, äÿðèí ìöøàùèäÿ
ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí, íÿúèá, àëè ùèññëÿðëÿ éàøàéàí, ùÿãèãÿò âÿ äîüðóëóüó
ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòàí Éóñèô ðóùàíèëÿðèí èêèöçëöëöéöíö, éàëàí÷ûëûüûíû âÿ òö-
ôåéëèëèéèíè ýþðöá, – îíëàðà äÿðèí íèôðÿò áÿñëÿéèð âÿ ðóùàíè îëìàã íèééÿòèíäÿí
ÿë ÷ÿêèð. Áóðàäà Éóñèô Ñÿððàúûí ùÿéàòû áèçÿ áèëàâàñèòÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí
ìöÿëëèôèíèí áèîãðàôèéàñûíû õàòûðëàäûð. Ìÿëóìäóð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àíàñûíûí
ÿìèñè Ùàúû ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñè âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìöêÿììÿë äèíè òÿùñèë
àëñà äà, ìîëëà âÿ àõóíäëàðûí åéèáëÿðèíè éàõûíäàí ìöøàùèäÿ åäèá, ðóùàíè îëìàã
ñÿéèíäÿí èìòèíà åòìèøäè.
Äèíè ìÿíñÿáäÿí öç äþíäÿðÿí Éóñèô ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè þéðÿíèð âÿ Èðàíûí
ïàéòàõòû Ãÿçâèíäÿ áèð äöêàí à÷ûá, þç çÿùìÿòè èëÿ àèëÿñèíè äîëàíäûðìàüà áàøëà-
éûð. Î, ÿòðàôûíà áèð ãðóïï ùÿãèãÿòïÿðÿñò, àüûëëû, ñàüëàì äöøöíúÿëè àäàìëàðû òîï-
ëàéûá, îíëàðà þç ýþðöøëÿðèíè òÿáëèü åäèð. Íàäàí âÿ ãàáèëèééÿòñèç Èðàí ùàêèìëÿ-
ðèíÿ, ñàòãûí âÿ òöôåéëè ìÿìóðëàðà äÿðèí íèôðÿò áÿñëÿéÿí, çÿùìÿòêåø õàëãûí äÿðä
âÿ ùàëûíà öðÿêäÿí àúûéàí Éóñèô Ñÿððàú þç äîñòëàðûíà âÿ ùÿìôèêèðëÿðèíÿ úÿñàðÿòëÿ
ñþéëÿéèð êè, êÿíäõóäàäàí òóòìóø ïàäøàùàäÿê áöòöí ùàêèìëÿð “ÿùëè-çÿëÿìÿ” âÿ
éîëêÿñÿíäèðëÿð. Îíëàð þëêÿéÿ âÿ õàëãà ùå÷ áèð ôàéäà âåðìèð, þç èøëÿðèíäÿ ãàíóí-
ãàéäàéà ÿìÿë åòìèð, éàëíûç þç øÿõñè ìÿíàôåéè ùàããûíäà äöøöíöð, áè÷àðÿ õàëãû
ìöõòÿëèô úÿðèìÿ âÿ âåðýèëÿð âàñèòÿñèëÿ ñîéóá òàëàéûðëàð. Éóñèô Ñÿððàú ðóùàíèëÿðèí
éàëàí÷ûëûüûíû, èêèöçëöëöéöíö, òöôåéëè ùÿéàò ñöðìÿëÿðèíè äÿ êÿñêèí òÿíãèä åäèð,
ìöãÿääÿñ äèíè ìöùàðèáÿëÿð, õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðìÿéèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð.
__________
Áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ Èðàíäà øàù îëäóãäàí ñîíðà Éóñèô Ñÿððàú þëêÿäÿ ýåíèø
èúòèìàè-ñèéàñè âÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ áàøëàéûð. Èëê íþâáÿäÿ î, Èðàíûí
25
àëè ùàêèìëÿðèíè ùÿáñ åòäèðèð âÿ îíëàðûí âÿçèôÿñèíè äÿðèí ùþðìÿò âÿ åòèáàð áÿñëÿäèéè
ìÿñëÿê äîñòëàðûíà òàïøûðûð. Ìöíÿúúèìëÿðèí äþâëÿòÿ âÿ õàëãà çèéàíäàí áàøãà ùå÷
áèð ôàéäà âåðìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ìöíÿúúèì âÿçèôÿñèíè áèðäÿôÿëèê ëÿüâ åòäèðèð.
Éåíè øàù áöòöí âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿ áåëÿ áèð òÿëèãÿ ýþíäÿðòäèðèð êè, îíëàð
íàùàã èø òóòìàñûíëàð, õàëãû òàëàéûá ÷àïìàñûíëàð, þç øÿõñè ìÿíàôåéè ö÷öí ùå÷ êÿñè
úÿðèìÿ åòìÿñèíëÿð, áóðóí-ãóëàãëàðûíû êÿñìÿñèíëÿð, ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòìàñûíëàð,
þëöìÿ ìÿùêóì åòìÿñèíëÿð. Î, åéíè çàìàíäà ùÿð âèëàéÿòÿ ìþòÿáÿð áàõûúûëàð
éîëëàéûð êè, îíëàð þëêÿíèí ÿùâàëûíû, õàëãûí åùòèéàúëàðûíû þéðÿíèá áó ùàãäà øàùà
ìÿëóìàò âåðñèíëÿð.
Éóñèô øàù âèëàéÿò ðÿèñëÿðèíÿ úèääè ñóðÿòäÿ òàïøûðûð êè, áóíäàí ñîíðà øàùà âÿ
àëè ùàêèìëÿðÿ ïåøêÿø àäû àëòûíäà ðöøâÿò âåðèá, ìÿíñÿá ñàùèáè îëìàã èñòÿéÿí-
ëÿðÿ ùå÷ áèð âÿçèôÿ òàïøûðìàñûíëàð, ùàêèìëèê âÿçèôÿñèíÿ äþâëÿò èøëÿðèíäÿí éàõøû
áàø ÷ûõàðàí ñàâàäëû, ãåéðÿòëè, íàìóñëó àäàìëàðû úÿëá åòñèíëÿð.
Äþâëÿò ýÿëèðèíè íèçàìà ñàëìàã ö÷öí Éóñèô øàù ãÿðàð ãîéóð êè, áöòöí ÿùà-
ëèäÿí – øàùçàäÿëÿðäÿí, áÿéçàäÿëÿðäÿí, áÿéëÿðäÿí, òàúèðëÿðäÿí, ðóùàíèëÿðäÿí
âÿ áàøãà ùàêèì-èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðäÿí âåðýè àëûíñûí, øÿùÿð ÿùëè þç ýÿëèðèíäÿí
îíäàí áèðè, êÿíä ÿùëè èñÿ èéèðìèäÿí áèðè ãÿäÿð äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ âåðýè âåðñèí.
Î, þëêÿäÿ äèíè èøëÿðèí íèçàìà ñàëûíìàñû, äèí õàäèìëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí ìÿù-
äóäëàøäûðûëìàñû, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ ðóùàíèëÿðèí ñàéûíûí àçàëäûëìàñû ùàããûíäà
õöñóñè äþâëÿò èäàðÿëÿðèíÿ òàïøûðûð, õöìñ âÿ èìàì ìàëû òîïëàíìàñûíû ãÿòè ãàäà-
üàí åäèð. Éóñèô øàù òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàôûíà, éîëëàðûí òÿìèð îëóíìàñûíà,
êþðïöëÿð ñàëûíìàñûíà, êàðâàíñàðàëàð òèêèëìÿñèíÿ, õÿñòÿõàíàëàð âÿ ìÿêòÿáëÿð
à÷ûëìàñûíà, ñóñóç éåðëÿðÿ ñó ÷ûõàðûëìàñûíà, äóëëàðà, éåòèìëÿðÿ âÿ øèêÿñòëÿðÿ
èàíÿ âåðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèð âÿ þëêÿ, õàëã ö÷öí ôàéäàëû îëàí áàøãà
òÿäáèðëÿð ýþðöð.
Éåíè øàùûí ýåíèø èñëàùàòëàðû ñàéÿñèíäÿ Èðàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà
áþéöê äÿéèøèêëèê éàðàíûð, îíóí ïàäøàùëûüû âàõòûíäà “Èðàí ö÷öí ÿééàìè-ôèðóçëóã,
ÿééàìè-ñÿàäÿò âÿ èãáàë öç” âåðèð.
Éóñèô øàùûí ôÿàëèééÿòèíèí ìàùèééÿòèíÿ íöôóç åòäèêäÿ àéäûí îëóð êè, îíóí
èñëàùàòëàðû îáéåêòèâ îëàðàã Èðàíûí îðòà ÿñð ôåîäàë çèääèééÿòëÿðèíäÿí âÿ èúòèìàè
éàðàëàðûíäàí õèëàñ îëóá, òàì éåíè èíêèøàô éîëóíà äöøìÿñèíÿ, þëêÿäÿ áóðæóà
ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñûíà àïàðûá ÷ûõàðäûð. Àõóíäçàäÿíèí áó ìöñáÿò
ãÿùðÿìàíûíûí îðòà ÿñð êëàññèê ïîåçèéàìûçäà âÿ õàëã ÿäÿáèééàòûíäà òÿñâèð
îëóíìóø èäåàë øàù ñóðÿòëÿðèíäÿí ôÿðãè âÿ ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêèð èíêèøàôû òàðèõè-
ìèçäÿ áþéöê ãèéìÿòè, îðèæèíàëëûüû äà ìÿùç áóíäàí èáàðÿòäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè éàçäûüû èëëÿðäÿ áåëÿ áèð
ÿãèäÿäÿ èäè êè, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ãÿáàùÿòëÿðèíè âÿ çèääèééÿòëÿðèíè àäèë, àüûëëû,
íàìóñëó ùþêìäàðûí éóõàðûäàí èñëàùàòëàð êå÷èðìÿñè éîëó èëÿ àðàäàí ýþòöðìÿê
âÿ þëêÿíèí, õàëãûí èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëìàã ìöìêöíäöð. Øöá-
__________
ùÿñèç êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó àðçóëàðû ìààðèô÷èëèê õöëéàëàðû èëÿ áàüëû èäè.
Ìÿëóìäóð êè, êå÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ î, áó õöëéàëàðäàí òàì õèëàñ îëóá,
26
ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí õàëã öñéàíû âàñèòÿñèëÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèá
÷ûõìûø âÿ Àçÿðáàéúàí èúòèìàè-ñèéàñè ôèêèð òàðèõèíäÿ èíãèëàáè äåìîêðàòèçì èäå-
éàëàðûíûí èëê ÿñàñëàðûíû ãîéìóøäó.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá” áÿäèè êåéôèééÿò úÿùÿòäÿí äÿ éöêñÿê ìÿçèééÿòëÿðÿ
ìàëèêäèð. Ïîâåñòäÿ éåíè ìöòÿðÿããè èäåéàëàð îðèæèíàë âÿ ìàðàãëû áèð áÿäèè ôîð-
ìàäà ÿêñ îëóíìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèí áöòöí áÿäèè êîìïîíåíòëÿðèíè ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí
èúòèìàè éàðàëàðûíûí êÿñêèí òÿíãèäèíÿ, ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí àéäûí âÿ áàðèç
òÿáëèüèíÿ éþíÿëòìèø, òàáå åòìèøäèð.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá” äèë âÿ öñëóá áàõûìûíäàí äà ÷îõ äèããÿòÿ ëàéèãäèð.
Ïîâåñòèí ÿââÿëèíäÿ ùàäèñÿëÿð ñàêèò, ðÿâàí, ñÿëèñ áèð äèë âÿ öñëóáäà íÿãë îëóí-
ìàüà áàøëàéûð. Ëàêèí áó ñàêèò, ðÿâàí, äèë âÿ öñëóá ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíûí èñòè-
ãàìÿòèíÿ âÿ ìöÿëëèôèí ãàðøûñûíà ãîéäóüó ìÿãñÿäÿ óéüóí îëàðàã òåçëèêëÿ âÿ
ùèññ åäèëìÿäÿí òÿíãèäè, ñàòèðèê ìàùèééÿò àëûð. Áó úÿùÿò õöñóñÿí Èðàíûí àëè
ùàêèìëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ þçöíö äàùà àéäûí, ãàáàðûã ýþñòÿðèð. ßäèá áèëàâàñèòÿ
Èðàíûí àëè ùàêèìëÿðèíèí þç äèëè èëÿ, äåäèéèìèç êèìè, áàøëûúà îëàðàã àëè ìÿúëèñ-
äÿêè áèð ÷ûõûøû èëÿ, îíëàðûí êîìèê ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðìèø âÿ äîëüóí áÿäèè
ïîðòðåòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Î, åéíè çàìàíäà ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿð áèðèíè þçöíÿ-
ìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ äàíûøäûðìûø, äèëäÿ ôÿðäèëÿøäèðìÿíè ìÿùàðÿòëÿ ýþçëÿìèøäèð.
ßäèá ÿñÿðèíäÿ ñàðàé ùÿéàòûíû, àëè äþâëÿò ùàêèìëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëäûüû ö÷öí
äèëäÿ òÿíòÿíÿíè, åòèêåòè, áÿð-áÿçÿéè ýþçëÿìÿëè îëìóø âÿ ãÿùðÿìàíëàðûíûí äèëèí-
äÿ ÷îõëó ÿðÿá-ôàðñ ñþç âÿ èôàäÿ èøëÿòìèøäèð. Áó, øÿêñèç, òÿñâèð îëóíàí ùÿéàòûí,
òÿãäèì îëóíàí ñóðÿòëÿðèí ìàùèééÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Éóñèô Ñÿððàúû ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû èíêèøàôûíà úÿëá åòìÿê-
ëÿ ÿñÿðèíèí ìÿçìóíóíäà âÿ èäåéà èñòèãàìÿòèíäÿ äþíöø éàðàòäûüû êèìè, öñëóá
âÿ äèëèíäÿ äÿ ÿñàñëû äÿéèøèêëèê åòìèøäèð. Áó çàìàí ïîâåñòäÿ ùàäèñÿëÿð, Éóñèô
Ñÿððàúûí ÿìÿëëÿðè, áèð øàù êèìè ôÿàëèééÿòè ñÿëèñ, àéäûí, áèòêèí üèð öñëóá âÿ äèëäÿ
òÿñâèð îëóíóð. Éóñèô Ñÿððàú ñóðÿòèíäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàñûíû èðÿëè ñöðÿí ÿäèá
îíó ñàâàäëû, àüûëëû, ìÿäÿíè áèð çèéàëû êèìè äàíûøäûðûð.
“Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè Éóñèô Ñÿððàúûí òàõòäàí ñàëûíìàñû âÿ øàù
Àááàñûí éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðèëìÿñè èëÿ òàìàìëàíûð. Áóíà ìöíàñèá îëà-
ðàã ÿäèá ÿñÿðèíèí öñëóá âÿ äèëèíäÿ äÿ éåíèäÿí äÿéèøèêëèê åäèð. ßñÿð èñòåùçà,
êèíàéÿ, ðèøõÿíäëÿ éîüðóëìóø äÿðèí ñÿòèðàëòû ìÿíàñû îëàí áåëÿ áèð úöìëÿ èëÿ
áèòèð; “Âàëëàù, ãÿðèáÿ ÿùìÿãäèðëÿð áó èíýèëèñ òàéôàñû êè, áåëÿ õÿòÿðëè ìèëëÿò èëÿ
àç ãàëìûøäû úÿíý áàøëàéàëàð”.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí äèëèíäÿ óçóí÷óëóüà, ýåíèø, éåðñèç
òÿôÿððöàòà, òÿñâèðëÿðÿ, ðèòîðèêàéà, áÿð-áÿçÿéÿ éîë âåðìÿìèøäèð. Àéäûíëûã, éûü-
úàìëûã, ñþçÿ ãÿíàÿò, àç ñþçëÿ áþéöê ôèêèð èôàäÿ åòìÿê, åéíè çàìàíäà èôàäÿëè-
ëèê, åìîñèîíàëëûã îíóí ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã ìÿçèééÿòëÿðèíäÿíäèð.
__________
Éöêñÿê èäåéà-áÿäèè êåéôèééÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí “Àëäàíìûø êÿâàêèá”
ïîâåñòè Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí êëàññèê íöìóíÿñè êèìè äèããÿòÿëàéèãäèð.
27
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç ÿñÿðè èëÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà ðåàëèñò ÿäÿáè ïðèíñèïëÿðèí âÿ ìààðèô-
÷èëèê èäåéàëàðûíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îéíàìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè ÿñÿðëÿðèíèí áþéöê èúòèìàè-òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòè
îëìóøäóð. Ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ èúòèìàè åéèá âÿ çèääèééÿòëÿðèíè ñàòèðà àòÿ-
øèíÿ òóòàí âÿ ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê èäåéàëàð òÿáëèü åäÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
áÿäèè éàðàäûúûëûüû ýåíèø çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðèí èúòèìàè øöóðóíóí îéàíìàñûíäà
ìöùöì ðîë îéíàìûø, îíëàðäà çöëöì âÿ þçáàøûíàëûüà, ãàíóñóçëóã âÿ ÿäàëÿòñèç-
ëèéÿ, ýåðèëèê âÿ ÿòàëÿòÿ, áöòþâëöêäÿ ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíÿ ãàðøû íèôðÿò ùèññè
àøûëàìûø, îíëàðû èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè, àçàä âÿ õîøáÿõò ùÿéàò óüðóíäà ìöáà-
ðèçÿéÿ ðóùëàíäûðìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíà ãöââÿòëè
òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ,
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Í.Íÿðèìàíîâ áèëàâàñèòÿ
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òÿñèðè àëòûíäà áÿäèè éàðàäûúûëûüà áàøëàìûø, îíóí ÿäÿáè ÿíÿ-
íÿëÿðèíè éåíè òàðèõè øÿðàèòäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðÿðÿê, ìèëëè äðàìàòóðýèéà-
ìûçû âÿ íÿñðèìèçè éåíè èäåéà-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèø, òÿíãèäè-
ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûìûçû éöêñÿê áèð ìÿðùÿëÿéÿ ãàëäûðìûøëàð.
Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñÿí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà äðà-
ìàòóðýèéàíûí âÿ éåíè áÿäèè íÿñðèí òÿøÿêêöëö äÿ áèëàâàñèòÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
àäû èëÿ áàüëûäûð. Êå÷ÿí ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèëàâàñèòÿ òÿñèðè
àëòûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíäàí Ìèðçÿ Àüà Òÿáðèçè áèð ñûðà ãèéìÿò-
ëè êîìåäèéàëàð, Çåéíàëàáäèí Ìàðàüàéè âÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ èñÿ ðîìàíëàð
éàçìàãëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà äðàìàòóðýèéà âÿ áÿäèè íÿñðèí ÿñàñ-
ëàðûíû ãîéìóøëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüû þç èúòèìàè-òÿðáèéÿâè âÿ áÿäèè ãèéìÿ-
òèíè èíäè äÿ ñàõëàìàãäàäûð. Àõóíäçàäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë íàäàíëûüû, òöôåéëèëèéè,
ÿìÿéÿ õîð ìöíàñèáÿòè, àúýþçëöéö, þçáàøûíàëûüû, ùàãñûçëûüû êÿñêèí òÿíãèä àòÿ-
øèíÿ òóòàí âÿ çÿùìÿòè, ìààðèôè, åëìè, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè èäåéàëàðûíû ãûçüûí
òÿáëèü åäÿí áèð ðåàëèñò éàçû÷û êèìè ãèéìÿòëèäèð.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
áÿäèè ÿñÿðëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòëè ðîëó îëìóøäóð. Êå÷ìèøèí ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíè
éåíè òàðèõè øÿðàèòäÿ, îðèæèíàë áèð òÿðçäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðÿí Àçÿðáàéúàí
éàçû÷ûëàðû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èðñèíäÿí ÷îõ øåé þéðÿíìèøëÿð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿäÿáèééàòûìûçûí ãûçûë ôîíäóíà äàõèë îëìóø þëìÿç
áÿäèè ÿñÿðëÿðè éàçû÷ûëàðûìûç ö÷öí áèð ñÿíÿò ìÿêòÿáè îëàðàã ãàëìàãäàäûð.

Íàäèð Ìÿììÿäîâ

__________

28
__________
__________
 ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÎËËÀ ÈÁÐÀÙÈÌÕßËÈË
ÊÈÌÉÀÝßÐ

Òÿìñèëè-ãèññåéè-âàãèÿ êè, êåéôèééÿòè äþðä ìÿúëèñäÿ

áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë – êèìéàýÿð, êÿëäÿêëè.1
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä – îíóí øàýèðäè, ñàìóõëó.2
Ä ÿ ð â è ø À á á à ñ – îíóí íþêÿðè, èðàíëû.
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì – çÿðýÿð, íóõóëó.
À ü à Ç à ì à í – ùÿêèì, íóõóëó.
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í – ìÿðùóì Ìîëëà Úÿëèë àëèìèí îüëó, íóõóëó,
ìÿðòóá âÿ ãÿâèùåéêÿë.
Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð – òàúèð, íóõóëó.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é – ìöëêÿäàð, íóõóëó.
Ø å é õ Ñ à ë à ù – õà÷ìàçëû.
Ù à ú û Í ó ð ó – øàèð, íóõóëó.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Íóõó øÿùÿðèíäÿ Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿðèí åâèíäÿ âàãå îëóð ìèí èêè éöç ãûðõ ñÿêêèçèí-
úè èëäÿ,3 áàùàðûí îðòà àéûíäà. Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð, õà÷ìàçëû4 Øåéõ Ñàëàùûí Íóõóéà âàðèä
îëäóüó ñÿáÿáèíäÿí þç åâèíÿ äÿâÿò åäèáäèð: àøíàëàðû Àüà Çàìàí ùÿêèìè âÿ Ìîëëà Ñàë-
ìàíû âÿ Ìÿøÿäè Úàááàð òàúèðè âÿ Ñÿôÿð áÿé ìöëêÿäàðû âÿ ùÿì Øåéõ Ñàëàù õà÷ìàçëûíû.
Àììà Ùàúû Íóðó øàèð èòòèôàãÿí ÷àüûðûëìàìûø ýÿëèáäèð. Òàìàì ÿùëè-ìÿúëèñ þç àäÿòè
ëèáàñëàðûíäà ÿéëÿøèáëÿð. Øåéõ Ñàëàùäàí áàøãà êè, ìöÿììÿìäèð, ÿëèíäÿ óçóí òÿñáåù
÷åâèðèð. Åâ ñàùèáè Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð ÿùëè-ìÿúëèñÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá ìÿòëÿá áàøëàéûð.

Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Ùÿçÿðàò, áèëèðñèíèç êè, ìÿí ñèçè íÿ èøäÿí

þòðö ÷àüûðìûøàì?
Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð ò à ú è ð . Áèç áèð çàä áèëìèðèê.
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì . Ñèçÿ ãÿðèáÿ õÿáÿðèì âàð. Êÿëäÿêëè Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèë, äåéèðëÿð êè, Òèôëèñÿ ýåäèá, ðöñõÿò àëûá, ýÿëèá Õà÷ìàçûí äàüëàðûíäà
÷àäûð ãóðóá, êèìéà ãàéûðûð. Ìÿñÿëÿí, áèð çàä äöðöñò åäèáäèð êè, àäûíà
__________
èêñèð äåéèðëÿð. Áèð ìèñãàë îíäàí áèð áàòìàí ìèñÿ âóðóð, õàëèñ ýöìöø îëóð.
31
 À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìÿí äÿõè åøèòìèøÿì.
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Øåéõ Ñàëàù þç ýþçö èëÿ ýþðöáäöð êè,
ßéëèñ åðìÿíèëÿðè èéèðìè áåø ìèí ìàíàò ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðèá, Ìîëëà Èáðà-
ùèìõÿëèëäÿí ÿëëè ïóò õàëèñ ýöìöø àëûá àïàðûáëàð; áåëÿäèìè øåéõÿíà?!
Ø å é õ Ñ à ë à ù . Áÿëè, îõóäóüóì ùàããû,5 ìÿí ýþçóìëÿ ýþðäöì êè,
Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ ùÿð êÿñ ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðäèñÿ, èêè ÷ÿêèñè áÿðàáÿðè
ñèêêÿñèç õàëèñ ýöìöø àëäû àïàðäû.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Áèç äÿ ýåäÿê, àëàã!
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . ßýÿð÷è íÿãä ïóëóìóç éîõäóð, àììà ìÿí ïóëëó
Ùàúû Ðÿùèì èëÿ äîñòàì, ÿýÿð áèð èëÿ îí-îí èêè ôàéäà âÿ ìþùêÿì ýèðîâ
âåðìÿéÿ ðàçû îëóðñóíóç, ìÿí îíäàí ñèçÿ âÿ þçöìÿ íÿ ãÿäÿð ïóë èñòÿ-
ñÿíèç àëà áèëÿðÿì.
Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð ò à ú è ð . Ìîëëà, ìÿíèì þçöìöí ïóëóì âàð,
àììà òàìàì íèñéÿäèð. Òåçëèêëÿ ÿëÿ ýÿòèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. ßýÿð ìöì-
êöí îëóð èñÿ, ìÿíèì ö÷öí Ùàúû Ðÿùèìäÿí ìèí ìàíàò àë, èêè äöêàíûì
âàð, éàíûíäà ýèðîâ îëñóí.
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, åâèìè
ýèðîâ âåðäèì.
À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, þâðÿòèìèí
áàüûíû ýèðîâ âåðäèì.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, êÿíäèì
ýèðîâ îëñóí.
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (áèìþâãå úèáèíäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðìûø). Ùÿçÿ-
ðàò, áèð éàõøû ÿùâàëàò, éÿíè àâàð ëÿçýèñè àëòìûø èë áóíäàí ÿãäÿì Õàíáó-
òàéûí ñÿðêÿðäÿëèéèëÿ Íóõóíó ýÿëèá ÷àïäûüûíû íÿçì åòìèøÿì. Ùÿëÿ áèð
ãóëàã àñûí, îíó îõóéóì, ýþðöí áó êåéôèééÿòè íåúÿ áÿëàüÿò âÿ ôÿñàùÿòëÿ
áÿéàí åòìèøÿì.
À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Åù, Ùàúû Íóðó, áó ìÿúëèñ íÿ øåèð ìÿúëè-
ñèäèð! Àüçûìûçäà ñþç äàíûøûðûã, ìÿñëÿùÿò åäèðèê, áó äà ýÿëäè êè, ìÿí
àëòìûø èë áóíäàí ÿââÿë îëàí êåéôèééÿòè íÿçì åòìèøÿì. Ëÿçýè áåëÿ
ýÿëäè, áåëÿ ýåòäè, áèçÿ íÿ âÿ áóíóí áèçÿ ôàéäàñû âàð?
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (èíúèìèø). Íåúÿ íÿ ôàéäàñû âàð? Ýþðÿðñèíèç êè, î
âàõò ëÿçýèëÿð íÿ èøëÿð ñèçèí áàáàëàðûíûçûí áàøûíà ýÿòèðèáëÿð, íÿ áèðÿùìëèê
îëàðûí ùàããûíäà åäèáëÿð. Ìÿýÿð êå÷ìèø ýöçàðèøàòû áèëìÿê áèôàéäàäûð?
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð (õîøëóãëà). Ùàúû Íóðó, ùÿëÿ øåèð îõóìàã
âàõòû äåéèë. Áèð þçýÿ ôàðàüàò âàõòäà îõóéàðñàí. Èíäè äå ýþðÿê, Ìîëëà
__________
Èáðàùèìõÿëèëäÿí ýöìöø àëìàüà ýåòìÿéè ñÿí äÿõè ìÿñëÿùÿò áèëèðñÿíìè?
Éÿãèí êè, ñÿíèí äÿõè ÿãëèí ãÿáóë åäÿí èøäèð.
32
 Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (ìöêÿääÿðëèêëÿ). Õåéð!
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Íÿ ñÿáÿá èëÿ?
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Î ñÿáÿáÿ êè, ùÿð êÿñèí þç ñÿíÿòè þçöíÿ èêñèð-
äèð âÿ õîø ýöçÿðàíëûüûíà áàèñäèð; äÿõè íÿ ëàçûìäûð êè, àäàì êèìéàýÿð-
ëÿðèí äàëûñûíúà äöøñöí. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè ìÿí ýþðìÿìèøÿì, àììà
ôÿðàñÿò èëÿ áèëèðÿì êè, ùàðàìçàäàëûã ïÿñòàùàñû à÷ûáäûð. Ùÿð÷ÿíä áèð
íå÷ÿ âàõò áóíäàí èðÿëè, áåëÿ äåéèðëÿð, î, Òèôëèñÿ ýåòìèøäè, àììà îíà
êèìéà ãàéûðìàüà êèì èçèí âåðäè âÿ êèì ýþðäö? Èêñèðèí àëÿìäÿ âöúóäó
éîõäóð. ßýÿð÷è Õà÷ìàçäàí ýÿëÿí áó Øåéõ Ñàëàù ñèçè áèð ìÿðòÿáÿäÿ
èíàíäûðûá âÿ ÿãëèíèçè ÷àøäûðûá êè, ìÿíèì ñþçöìÿ ùÿðýèç åòèìàä åòìÿ-
éÿúÿêñèíèç.
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Èêñèðèí àëÿìäÿ âöúóäó îëìàüûíà äÿëèë
÷îõäóð, åùòèéàúû òÿãðèðÿ éîõäóð. Ùÿëÿ ñÿí áóíó èñáàò åëÿ êè, ùÿð êèøèíèí
þç ñÿíÿòè íåúÿ þçöíÿ èêñèðäèð? Ìÿí êè, çÿðýÿðÿì, éþâìèééÿ õÿðúèì-
äÿí þòðö àúèçÿì.
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíäàí þòðö êè, õàëãûí àðàñûíäà åòèáàðäàí äöøöá-
ñÿí. Ùå÷ êÿñ ñÿíÿ èø òóòäóðìóð. ßâàèëäÿ éàíûíà ÿñáàá ãàéûðìàã ö÷öí
ùÿð íÿ ãÿäÿð ãûçûë âÿ ýöìöø ýÿòèðäèëÿð, íèñôèíäÿí àðòûã îüóðëàäûí, ìèñ
âÿ áöðöíú ãàòûá ñàùèáëÿðèíÿ ðÿää åòäèí, àõûðäà ôèñãèí áöðóç åòäè. Äÿõè
éàíûíà áèð àäàì èø ýÿòèðìèð. ßýÿð äîüðó ðÿôòàð åëÿñÿéäèí, ÿëáÿòòÿ, èíäè
äþâëÿòëè êèìñÿíÿëÿðèí áèðè èäèí.
À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Õóá, ìÿí íèéÿ áèþâçàÿì?
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíäàí þòðö êè, þç ñÿíÿòèíè òÿðê åäèá áèëìÿäè-
éèí èøÿ àéàã ãîéäóí; ùÿêèìëèê ñÿíèí ñÿíÿòèí äåéèë èäè. Ñÿíèí àòàí óñòà
Ðÿùìàí äÿëëÿê, öëýöú-áöëþâ èëÿ ìÿãóë äþâëÿò ãàçàíäû, ñÿí ïó÷ åòäèí.
Ìÿðùóì çÿùìÿò ÷ÿêèá ñÿíÿ ïàêèçÿ äÿëëÿêëèê þéðÿòìèøäè, ñÿí îíà ðàçû
îëìàéûá, Òèôëèñ äÿëëÿêëÿðè êèìè, èñòÿäèí êè, ùÿêèìëèêäÿ äÿõè øþùðÿò
åäÿñÿí. Îäóð, áèð ãÿáèðèñòàíëûã àäàì ãûðäûí, õàëã èøèíäÿí áàøà äöøäö,
òÿðêèíè ãûëäû. Èíäè íÿ äÿëëÿêñÿí, íÿ ùÿêèì... Íå÷ÿ êÿðÿ ìÿí ñÿíÿ äåäèì
êè, ðóñ ùÿêèìèíèí éàíûíà ýåäèá áàðû ãûçäûðìà äàâàñûíû îíäàí þéðÿí;
ãàðïûç ñóéó èëÿ ãûçäûðìàéà ìöàëèúÿ åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿê, ñþçöìÿ ãóëàã
àñìàäûí...
À ü à Ç à ì à í (åòèðàç èëÿ). Ìÿí äåäèëÿð êè, ðóñ ùÿêèìè ãûçäûðìàéà
õëåá-ñîë èëÿ ìöàëèúÿ åäèð. Ðóñ äèëè áèëÿíëÿðäÿí ñîðóøäóì: ñîë íÿäèð?
Äåäèëÿð äóç. Ìöìêöíìöäöð ãûçäûðìàéà ìöàëèúÿ åòìÿê äóç èëÿ?
__________
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í (Àüà Çàìàíûí àüçûíû éóìóá). Êÿñ ñÿñèíè, àëëàùû
ñåâèðñÿí. Ùÿìàãÿòèíè àç áèëäèð, î äóç áàøãà äóçäóð. (Ñîíðà öçöí Ùàúû
33
Íóðóéà òóòóá). Ùàúû Íóðó, ñÿíèí ãèéàñûíà ýþðÿ ìÿí ýÿðÿê Ãàðóí6 îëàé-
äûì; áÿñ íèéÿ áèð ùÿñèð âÿ ëöëÿéèíäÿí ãåéðè áèð çàäà ìàëèê äåéèëÿì?!
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíóí äà ñÿáÿè âàð. Îíäàí þòðö êè, ñÿí ÷îõ
éàõøû ãàòûð÷ûëûüà ëàéèãñÿí; àììà áåéíèíÿ äöøöáäöð êè, ìÿí äÿ ýÿðÿê
ìîëëà îëàì, îíäàí þòðö êè, àòàì ìîëëà èäè. Àòàí îõóìóøäó, êàìàëû âàð
èäè, ìîëëà èäè. Ñÿí êè þç àäûíû äöðöñò éàçìàüà ãàäèð äåéèëñÿí; íÿ ö÷öí
ìîëëà îëóðñàí? Êàìàë àòà êöðêö äåéèë êè, èðñëÿ þâëàäà éåòèøÿ. Î ñÿáÿá-
äÿí õàëã àðàñûíäà ìèãäàðûí éîõäóð; äþâëÿòèí ùàðàäàí îëñóí? ßýÿð
ãàòûð÷ûëûã åòñÿéäèí, áó ãàâàðà âÿ çîð èëÿ èëäÿ ÿëëè ìàíàòà ïóë äåìÿçäèí.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Ìÿíèì íèéÿ äþâëÿòèì éîõäóð?
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Ñÿí ìöëêÿäàðñàí, ñÿíÿ ëàçûì èäè êè, ÿêäèðÿé-
äèí, áè÷äèðÿéäèí âÿ äþâëÿò ãàçàíàéäûí; àììà ñÿí ÿáÿñ éåðÿ þçöíö ñàë-
äûí ãàëìàãàëà, äóðäóí îíóí èëÿ, áóíóí èëÿ äþéöøìÿéÿ, õàëãûí äàëûñûí-
úà éàìàí ñþçëÿð äàíûøìàüà. Öìÿíàéè-äþâëÿòè òÿãñèðëèäÿí, òÿãñèðñèçäÿí
øèêàéÿò åòìÿêëÿ òÿíýÿ ýÿòèðäèí. Àõûðäà íàäèíú àäàì ãÿëÿìèíÿ ýåòäèí.
Ö÷ èë äèâàíà äöøäöí, ö÷ èë ñöðýöíÿ ñöðöëäöí, ýþçÿë þìðöí êå÷äè. Èíäè
èñòÿèéðñÿí êè, áèð éàëàí÷û êèìéàýÿðèí äþâëÿòèíäÿí áèðäÿí ïóëëàíàñàí,
íåúÿ êè, Ìÿøÿäè Úàááàð òÿìÿèíèí ÷îõëóüóíäàí ïóëóíà éåêÿ-éåê ôàéäà
êÿñèá, òàìàì úöñâè òÿíõàùûíû áèðäÿí õàëãà äàüûòäû êè, áèðäÿí ïóëëàíñûí.
Èíäè éàëíûç òÿíõàùûíà äà ðàçûäûð, ÿýÿð ÿëÿ ýÿëÿ...
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Úÿíàá øàèð, áÿðôÿðÿ êè, áèçèì ùÿð áèðè-
ìèçäÿ áèð òÿãñèð âàð êè, ñÿíÿòèíäÿí áÿùðÿéàá îëìóð, áÿñ ñÿí íèéÿ þç
ñÿíÿòèíäÿí õîøýöçÿðàí äåéèëñÿí? Ãûø òàïñàí, éàç òàïìàçñàí; éàç
òàïñàí, ãûø òàïìàçñàí; ñÿíèí ñþçöíëÿ, ñÿíèí ùöíÿðèí, éÿíè øåèð äåìÿê
áÿñ ýÿðÿê áèð áþéöê èêñèð îëàéäû?!
Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Áÿëè, ìÿíèì ùöíÿðèì ôèëùÿãèãÿ èêñèðäèð.
Àììà íåúÿ êè, ñèç äåéèðñèíèç, èêñèðÿ ëàìÿùàëÿ áàøãà ôèëèççàò ëàçûìäûð
êè, îíóí òÿñèðèíè ãÿáóë åäÿ; ùàáåëÿ ìÿíèì ùöíÿðèì ö÷öí äÿõè ÿðáàáè-
çþâã âÿ êàìàë âÿ ìÿðèôÿò ëàçûìäûð êè, äåäèéèì ÿøàðûí ãÿäðèíè áèëÿëÿð.
Çÿìàíè êè, ìÿíèì áÿõòèìäÿí ùÿìøÿùÿðëèëÿðèì äÿ êè, ñèçñèíèç, íÿ
êàìàë âàð, íÿ àüûë âàð, íÿ áåéèí âàð; áó ñóðÿòäÿ ìÿíèì ùöíÿðèìäÿí íÿ
ôàéäà ùàñèë îëàúàã, ìÿíèì øåðèì íÿéÿ ìÿñðÿôäèð?
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Áó íÿ ãÿëÿò åäèð, íÿ éàâà äàíûøûð? Ñÿíè
êèì áó ìÿúëèñÿ ÷àüûðäû? Íÿñèùÿò âåðÿí âàãå îëäó! Ýþðÿñÿí, ùàðàäàí
áó áåëÿ ôèëîñîô îëóáäóð? ×ûõ ýåò, ñÿíèí íÿñèùÿòèí áèçÿ ëàçûì äåéèë!
Ò à ì à ì ÿ ù ë è - ì ÿ ú ë è ñ (áèð éåðäÿí). ×ûõ ýåò, ñÿíèí íÿñèùÿòèí
__________
áèçÿ ëàçûì äåéèë!
34
 Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (òÿëÿñèê øåèð êàüûçûíû ýþòöðöá ãîéíóíà äöðòöá).
Ýåäèðÿì, äîüðó ñþç àúû îëàð (ýåäèð).
Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð (ÿùëè-ìÿúëèñÿ). Ùÿçÿðàò, ñþçöìöç
ñþçäöð. Ýÿðÿêäèð êè, ýÿëÿí ùÿôòÿíèí áàøûíäà ïóëëàð ùàçûð îëà, éîëà
äöøÿê Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ùöçóðóíà, Õà÷ìàç äàüëàðûíà.
Ò à ì à ì ÿ ù ë è - ì ÿ ú ë è ñ (áèð éåðäÿí). Áÿëè ñþçöìöç ñþçäöð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Èêèìúè ìÿúëèñ Õà÷ìàç äàüûíäà âàãå îëóð. Äàüûí äàìÿíÿñèíäÿ áèð ìöñÿòòÿù âÿ
ìöÿòòÿð âÿ ðÿíýàðÿíý ýöë, ýèéàù èëÿ ìöçÿééÿí ÷ÿìÿíäÿ èêè ÷àäûð ãóðóëóáäóð. ßëëè
ãÿäÿì áèð-áèðèíäÿí àðàëû ÷àäûðëàðûí àøàüû òÿðÿôèíäÿ àüàúäàí áèð ÷àðäàã òèêèëèá, è÷èíäÿ
áþéöê áèð ìèñýÿð êöðÿñè âÿ áó êöðÿéÿ ìöíàñèá áèð êþðöê íÿñá îëóá. Êöðÿíèí ÷åâðÿ-
ñèíäÿ ÿíáàð èëÿ ÿçèëìèø ìèñ ïàðàëàðû òþêöëöá, ýóéà òåçëèêëÿ ÿðèíèá ýöìöø îëàñûäûð. ×àäû-
ðûí áèðèñèíèí éàâûüûíäà ýåíÿ àüàúäàí ÷àðäàã ãóðóëóáäóð.
×ÿìÿíèí öñò òÿðÿôè ýåòäèêúÿ óúà, ãàðëû äàüëàðà ìöòòÿñèë îëóð âÿ ãàáàüûíäà áèð äÿðÿ
âàð, è÷èíäÿí áèð áàëàúà ÷àé àõûð. Äÿðÿíèí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ áèòìèø éöçèëëèê ïàëûä âÿ ôûñ-
äûã àüàúëàðûíûí áóäàãëàðû àùÿñòÿ ÿñÿí íÿñèìäÿí ùÿðÿêÿòäÿäèð. ßíâà âÿ ÿãñàì ãóøëàð
àüàúëàðûí áèð áóäàüûíäàí î áèðè áóäàüûíà ãàëõûá, ãîíóá ìþâçóí íÿüÿìàò èëÿ äÿðÿéÿ
ãöëüöëÿ ñàëûðëàð. ×ÿìÿíèí ìöãàáèëèíäÿí áèð áóäàã ñóéó ãàéàäàí àùÿñòÿ âÿ ùÿçèí ñÿñ
èëÿ àõûá äÿðÿéÿ òþêöëöð âÿ àõäûãúà ãÿòÿðàòû ÿòðàôà ñÿïÿëÿíèð. ×ÿìÿíèí ýöíäîüàí òÿðÿôè
ýþç èøëÿìÿéÿí ñÿùðàäûð. Äÿðÿéÿ ýåòäèêúÿ ÷àäûðëàðûí áèðèñèíäÿ ñàêèíäèð Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèë êèìéàýÿð, áèðèñèíäÿ Ìîëëà Ùÿìèä, îíóí øàýèðäè. Áàëàúà ÷àðäàãäà îëóð äÿðâèø
Àááàñ, îíóí õèäìÿòêàðû, þç àëÿò âÿ ÿñáàáè èëÿ.
Ñöáùäÿí èêè ñààò êå÷ìèøäè. Ýöíöí øöàñû äÿðÿäÿí òÿäðèúëÿ ìöòÿñàèä îëàí äóìàíûí
öñòöíäÿ áÿðã âóðóðäó. Áó ùàëäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð þç ÷àäûðûíäàí ÷ûõûá,
øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäèí ÷àäûðû òÿðÿôèíÿ öç ãîéóá Ìîëëà Ùÿìèäè ÷àüûðûð. Ìîëëà Ùÿìèä
÷àäûðäàí ÷ûõûá ãàáàüûíà ýÿëèð, ÿäÿáëè äóðóð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áàøëàéûð îíà äåìÿéÿ.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, Íóõóäàí éîëà äöøÿí

àäàìëàð Øåéõ Ñàëàùûí éàçìàüûíà ýþðÿ, ýÿðÿê áó ýöí èëêèíäè ÷àüû
áóðàéà éåòèøñèíëÿð.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áÿëè, àüà, äÿõè òåç.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, îíëàð ýÿëÿíäÿ ùþðìÿò
åëÿ, ÷àäûðäà ÿéëÿøäèð, ÿùâàëàò õÿáÿð àë, ñîðóø êè, íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëèáëÿð.
ßýÿð äåñÿëÿð êè, ïóë ýÿòèðìèøèê, ýöìöø àëàúàéûã, äå êè, óñòàäûì êå÷ìèø
__________
êöðÿëÿðèí ýöìöøöíö òàìàì ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíÿ âåðèáäèð âÿ áó ÿëäÿêè
35
êöðÿíèí ýöìöøö äÿõè îíëàðà ñàòûëûáäûð âÿ èêèíúè êöðÿíèí èêñèðèíèí òÿê-
ìèë âÿ òàìàì îëìàüûíà áèð àé ãàëûáäûð. Íàùàã éåðÿ ñèç úÿôà ÷ÿêèá
ýÿëèáñèíèç... Óñòàäûì ñèçäÿí íÿ ïóë ãÿáóë åäÿúÿêäèð âÿ íÿ ýöìöø âåðÿ
áèëÿúÿêäèð. ßýÿð ìÿíè ýþðìÿê èñòÿñÿëÿð, äå êè, óñòàäûì ö÷ ýöíöí åòè-
êàôûíà ÿéëÿøèá, èáàäÿòäÿäèð. Áó ö÷ ýöíäÿ àäàìëà ýþðöøìÿê âÿ äàíûø-
ìàã îíà ìöìêöí äåéèë.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Íèéÿ, àüà, áåëÿ áóéóðóðñàí? Áÿëêÿ åëÿ äåäèì,
ïóëëàðû ýþòöðäöëÿð, ýåðè ãàéûòäûëàð.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ãÿðèáÿ ÿùìÿüñÿí, ñÿí íóõóëóëàðû ìÿíÿ
òàíûäûðñàí? Îëàðû þëäöðìÿñÿí, ìÿíè ýþðìÿìèø âÿ ïóëëàðû ìÿíÿ âåðìÿ-
ìèø áóðàäàí ýåòìÿçëÿð. Ñÿíÿ ùÿð íåúÿ äåéèðÿì, åëÿ åéëÿ. (Ýåäèð þç
÷àäûðûíà)
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (äàëûíúà). Áàø öñòÿ, àüà.
Áóíäàí ñîíðà, àõøàìà èêè ñààò ãàëìûø íóõóëóëàð éåòèøèð. Ìîëëà Ùÿìèä ÷àäûðäàí
îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõûð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëà Ùÿìèäÿ). Ñàëàì-ÿëåéêöì!

Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (îíëàðà) ßëåéêöì-ñÿëàì! Õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà
ýÿòèðèáñèíèç. Áóéóðóí ÷àäûðà, ÿéëÿøèí, ðàùàò îëóí!
Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëëà Ùÿìèäÿ). ×îõ ìöøòàãâàð èäèê ñèçè ýþðìÿéÿ.
ßùâàëûíûç éàõøûäûðìû? Äàìàüûíûç ÷àüäûðìû?
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àëëàùà øöêöð, áåëÿ ñÿôàëû éåðäÿ, éàéëàäà äàìàü
÷àü îëìàçìû? Õöñóñÿí Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìè áöçöðýöâàðûí õèä-
ìÿòèíäÿ!..
Í ó õ ó ë ó ë à ð . Áÿëè, áåëÿ ñÿôàëû éåðëÿð ÷îõ òàïûëàð, àììà Ìîëëà
Èáðàùèìõÿëèë êèìè áöçöðýöâàð ÿëÿ äöøìÿç. Àéà, áèç áó ýöí î úÿíàáûí
çèéàðÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëà áèëÿðèêìè?
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Ìþâëàíà ö÷ ýöíöí åòèêàôûíà îòóðóá, èáàäÿòëÿ
ìÿøüóëäóð. Áó ö÷ ýöíäÿ áÿíè-àäÿì èëÿ ìöëàãàò âÿ ìöêàëèìÿ åòìÿê
âÿ áèð òÿðÿôÿ ÷ûõìàã îíà ìöìêöí äåéèë. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà îíó ýþðìÿê
îëàð. Ùÿëÿ áóéóðóí ýþðÿê çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèíèçäÿí ãÿðÿç ìÿùç î úÿíà-
áûí çèéàðÿòèäèð, éà áàøãà áèð ìÿðàìûíûç äÿõè âàð?
Í ó õ ó ë ó ë à ð . ßââÿëÿí, î úÿíàáûí çèéàðÿòè öìäÿ ìÿòëÿáäèð. Ñàíè-
éÿí, ùÿð áèðèìèç áèð òþùôåéè-ùÿãèð õèäìÿòèíÿ ýÿòèðìèøèê, ÿýÿð ãÿáóë
åäèá þç øÿôãÿòèíè áèçÿ øàìèë åäÿ.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áÿëè, àíëàäûì Éÿãèí êè, ïóë ýÿòèðìèøñèíèç, ýöìöø
__________
àëìàã èñòÿéèðñèíèç. Ùÿãèãÿòè – ìÿòëÿá áóäóð êè, ìþâëàíà Ìîëëà Èáðà-
36
ùèìõÿëèë ñèçäÿí ïóë àëìàéàúàãäûð; îíäàí þòðö êè, êå÷ÿí êöðÿíèí âÿ ÿë-
äÿêè êöðÿíèí ýöìöøöíö òàìàì ñèêêÿëè ïóëóí èêè ÷ÿêèñè áÿðàáÿðè ñþâäà
åäèá âåðèáäèð âÿ èêèíúè êöðÿíèí äÿ èêñèðèíèí òàìàì âÿ òÿêìèë îëìàüûíà
áèð àé ãàëûáäûð. Áó ñóðÿòäÿ ìöìêöí äåéèë êè, ìþâëàíà ñèçèí ïóëëàðûíûçû
ãÿáóë åòñèí âÿ ñèçÿ ýöìöø âåðÿ áèëñèí. ßëÿëõöñóñ, ýöìöø õàùèø åäÿíëÿð
áèð ìÿðòÿáÿäÿ ÷îõäóð êè, ùÿð êöðÿíèí ýöìöøöíö áèð àé, èêè àé ïèøÿêè
ñþâäà åäèá àëûðëàð.
Í ó õ ó ë ó ë à ð . Áèçèì èõëàñûìûçûí íèñáÿòè ìþâëàíà Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèëÿ ýþðÿ ñàèð êèìñÿíÿëÿðèí èõëàñûíà áÿíçÿìÿç. ßýÿð áèç þçöíö ýþðÿ
áèëñÿéäèê, ÷îõ éàõøû îëàðäû.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áó ñóðÿòäÿ ö÷ ýöí ýÿðÿê ñÿáð åäÿñèíèç, òàêè
ìþâëàíà ìöääÿòè-åòèêàôûíû èòìàìÿ éåòèðÿ. Ö÷ ýöí ìÿíèì ÿçèç ãîíà-
üûìñûíûç.
Í ó õ ó ë ó ë à ð . ×îõ éàõøû, ÷îõ ýþçÿë.
Áó ùàëäà äÿðâèø Àááàñ, ñèííè îòóç, ñà÷ëàðû ÷èéíèíÿ òþêöëìöø, êÿíäöìýöí, ãûðìà-
ñàããàë, äîëó áûüëû, óúà ãàìÿòëè, áàøûíäà òàú, ÷èéíèíäÿ ïÿëÿíý äÿðèñè, ÿëèíäÿ øàùíÿôèð,
ãîëòóüóíäà áèð ãûðìûçû áþéöê õîðóç þç ìÿíçèëèíäÿí ÷ûõûá ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ “éà ùó, éà
ùÿãã” äåéèá, ÷àäûðëàðûí éóõàðû ñÿìòèíÿ öç ãîéóá, áèð ìöíàñèá éåðäÿ ìûõ ÷àëûá, ö÷ êÿðÿ
øàùíÿôèðè áîçëóéóá, äàüà-äàøà ñÿñ ñàëûá, õîðóçó ìûõà áàüëàéûá, Øåéõ Ñÿäèíèí7 ÿøàðûí-
äàí áó ö÷ ôÿðäè õîø àâàç èëÿ îõóéóð.

ÍßÇÌ
Ðóçè – áÿùàðÿñò õèç, òà áÿ – òÿìàøà ðÿâèì,
Òÿêéÿ áÿð ÿééàì íèñò, òà äèýÿð àéÿä áÿùàð.
Õèç ãÿíèìÿò øöìÿð úöíáöøè – ðÿáè,
Íàëåéè – ìþâçóíè – ìöðü, áóéè – õîøè – ëàëÿçàð,
Áÿðêè-äèðÿõòàíè-ñÿáç äÿð íÿçÿðè-ùóøìÿíä,
Ùÿð âÿðÿãè äÿôòÿðèñò ìÿðèôÿòè êèðäýàð.8
Ýåíÿ ö÷ êÿðÿ øàùíÿôèðè áîçëóéóá, õîðóçäàí îí ãÿäÿì èðàã îòëàðûí öñòöíäÿ ïóñòè
– ïÿëÿíýè ñàëûá, ýåíÿ ãàèì âÿ ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ “éà ùó, éà ùÿãã” ÷àüûðûá, ïóñòè – ïÿëÿíýèí
öñòöíäÿ èêè äèçèí ãóúàãëàéûá îòóðóð. Íóõóëóëàð äÿðâèøèí âÿ øàùíÿôèðèí ñÿñèíäÿí ÿââÿë
ùàëäà ñÿðàñèìÿ ÷àäûðäàí äèøãàðû ñû÷ðàéûá, áó íþâ ùàëÿòè – ãÿðèáÿíèí ìöøàùèäÿñèíäÿí
ìÿäùóøâàð êåéôèééÿòèí àõûðûíàäÿê íèýàðàí îëóá, äàüäàí-äàøäàí àâàçûí ÿêñè êÿñèëèá
ñàêèò îëàíäàí ñîíðà, íÿùàéÿò, òÿÿúúöá èëÿ Ìîëëà Ùÿìèäÿ ìöòÿâÿúúÿù îëóá ìÿãàìè
– ñóàëà ýÿëèðëÿð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëëà Ùÿìèäÿ). Ìîëëà Ùÿìèä, áó äÿðâèø íÿäèð, áó

__________
õîðóç íÿäèð?
37
 Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (ãÿùãÿùÿ èëÿ). Õà-õà-õà-õà-õà-õà! Áÿëè, áó
ñóàëû åòìÿéÿ ùàãã òÿðÿôèíèçÿäèð. ×öíêè ñèç áè÷àðÿëÿð ÿñðàðäàí ãàôèë âÿ
öëìóìè – ùèêìÿò âÿ êèìéàäàí áèõÿáÿð àäàìëàðñûíûç. Àìàí ÿëÿô êè,
èêñèðèí ýöçè-ÿçÿìèäèð âÿ âöúóäó áó äàüëàðäà îëóð âÿ ìþâëàíà Ìîëëà
Èáðàùèìõÿëèëäÿí áàøãà áèð êèìñÿíÿ îíó òàíûìàüà ãàäèð äåéèë, ùöêÿ-
ìàéè – éóíàíûí òÿùãèãèíÿ ýþðÿ õîðóç ñþâòè èëÿ íöìóââ åäÿð; äÿðâèø
Àááàñûí þùäÿñèíÿ ìöãÿððÿðäèð êè, ùÿð àõøàì áó õîðóçó ýÿòèðèá, ùàìàí
ýþðäöéöíöç ðöñóìó úàðè åäèá áèð òÿçÿ éåðäÿ áàüëàñûí. Ýåúÿ-ñàáàùàäÿê
éàòìàñûí, õîðóçó ÷àããàë âÿ òöëêöäÿí ìöùàôèçÿ åòñèí; òàèíêè ýåúÿ õîðóç
áàíëàñûí âÿ îíóí ñÿñè èëÿ ÿëÿôè-èêñèð íöìöââ åòñèí âÿ õîðóçóí õèäÿìÿòè
áÿ-ãåéð ÿç òàéèôåéè äÿðâèø ñàèð ÿñíàôè-õÿëãÿ úàèç äåéèë; íåúÿ êè, êèòàáè
– ßúàèáöë – Ãÿðàèáäÿ ñÿðàùÿòÿí ãåéä îëóíóáäóð.
Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿÿúúöá öçö èëÿ). Àëëàùö ÿêáÿð... Ñöáùàíàëëàù...

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öíúö ìÿúëèñ ýåíÿ ùàìàí éåðäÿ Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ÷àäûðûíäà âàãå îëóð.
Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë, ñàáàù âàõòû ñÿúúàäÿ öñòöíäÿ, áàøûíäà ÿììàìÿ, ÿëèíäÿ óçóí òÿñ-
áåù, äèçè öñòÿ îòóðóá þâðàä9 îõóìàüà ìÿøüóëäóð. Ìîëëà Ùÿìèä, îíóí øàýèðäè, ÿë áàü-
ëàéûá ãàáàüûíäà äóðóáäóð.

Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àüà, áóéóðóðñóíóçìó, ãîíàãëàðû ùöçóðóíóçà

÷àüûðûì?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Éàõøû, ýåò ÷àüûð.
Ìîëëà Ùÿìèä áàø âóðóá ÷àäûðäàí ÷ûõûð. Íóõóëóëàð èëÿ áÿðàáÿð ãàéûäûá Ìîëëà Èáðà-
ùèìõÿëèëèí ùöçóðóíà äàõèë îëóð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (áèð éåðäÿí Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ). Ñÿëàìÿëåéêöì!

Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë òÿáÿññöì èëÿ ùàëÿòèíÿ ÿñëà òÿüéèð âåðìÿìèø, àùÿñòÿ ýàù î
òÿðÿôÿ ýàù áó òÿðÿôÿ éûðüàíìàãäà òÿñáåùèí äÿíÿëÿðèí ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ñÿëàìû ðÿää åäèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . ßëåéêöì-ñÿëàì, õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà

ýÿòèðèáñèíèç. Çÿùìÿò ÷ÿêèáñèíèç (Íóõóëóëàðà éåð ýþñòÿðèð îòóðìàüà).
Í ó õ ó ë ó ë à ð ä à í á è ð è ñ è (îòóðàíäàí ñîíðà). Ñèçèí êèìè áöçöð-
ýöâàðûí çèéàðÿòè ö÷öí ÷ÿêäèéèìèç çÿùìÿò áèçëÿðÿ åéíè ðàùÿò âÿ ñÿàäÿò
__________
ýþðöíäö.
38
 Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (êÿìàëè-èñòèüíà âÿ òÿáÿññöìëÿ). Ìÿíèì
øàýèðäèì Ìîëëà Ùÿìèä, ñèçèí ùöñíè-þâñàôûíûçû ìÿíÿ òÿãèð åäèáäèð. Ìÿí
äÿ ñèçè ýþðìÿéÿ ÷îõ øàèã èäèì. Íÿùàéÿò, áèð ÿìð áàðÿñèíäÿ, âàëëàù, áèë-
ìèðÿì íåúÿ äåéèì, çàùèðÿí ñèçäÿí øÿðìÿíäÿ îëàúàüàì; ÷öíêè Ìîëëà
Ùÿìèäèí òÿãðèðèíäÿí ìÿëóì îëäó êè, ñèç ýóéà áèð ìèãäàð ïóë ýÿòèðèá
ýöìöø õàùèø åäèðñèíèç.
Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿìÿëëöã èëÿ). Áÿëè, àüà, ÿýÿð øÿôãÿòèíèç øàìèë îëñà.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (õîøíóäëóãëà). Âàëëàù, ñèçèí êèìè ÿçèç
ãîíàãëàðäàí øÿðìÿíäÿ îëóðàì. Ýöìöø ìöøòÿðèñè î ãÿäÿðäèð êè, ùÿð êö-
ðÿíèí ýöìöøöíö áèð àé, èêè àé ïèøÿêè àëûá ïóëóí âåðèðëÿð. Êå÷ìèø âÿ ÿë-
äÿêè êöðÿëÿðèí ýöìöøöíö àëûáëàð. Áó àéûí áàøûíäà òàìàì îëàñû èêñèðèí
âÿ êöðÿíèí ýöìöøöíö äÿ Âàðòàøåí éÿùóäèëÿðè éàëâàðûá àëûáëàð. Áó
éàâóã çàìàíäà ýåòäèëÿð ïóë ýÿòèðìÿéÿ. Áó õöñóñäà ìÿí ùÿòòà ùÿëÿ
Ìîëëà Ùÿìèäÿ äÿ äåìÿìèøÿì, ÷öíêè îíóí éÿùóäèëÿðäÿí çÿùëÿñè
ýåäèð. Àììà ìÿíèì îëàðà ðÿùìèì ýÿëäè. ×öíêè îíëàð áó éàâóã êÿíä-
äÿ îëäóãëàðû úÿùÿòäÿí ìÿíÿ ÷îõ ãóëëóã åäèðëÿð.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (ìèéàíè-êÿëàìäà). Àüà, áóíëàð...
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ùÿëÿ éàâàø! Ìöõòÿñÿðè-êÿëàì ýöìöø
õàùèø åäÿíëÿð áèð ìÿðòÿáÿäÿ ÷îõäóð êè, ùÿòòà ìÿíÿ àìàí âåðìèðëÿð êè,
èêñèðèí ìöääÿòèòÿêìèëèíè èòìàìÿ éåòèðÿì. ×öíêè èêñèðèí ÿúçà òÿðêèáè
ýÿðÿê èéèðìè ýöí ìöòòÿñèë êöêöðä ÿðÿãèíäÿ éàòà, ýèëèùèêìÿòäÿí ãàéðûë-
ìûø çÿðôèí è÷èíäÿ âÿ ùÿð ýöí ìèãäàðè-ìöÿééÿíäÿ îíà òÿçÿ ÿðÿãè-êöêöðä
ãàòûëà. Ñîíðà ùÿìèí ÿúçàéè-èêñèð ýÿðÿê îí ýöí ìöòòÿñèë òèçàáèÿðüÿâà-
íèäÿ ãÿðè èíãèáèí è÷èíäÿ ãàëà âÿ ùÿð ýöí êå÷ìèø òèçàá äÿéèøèá òàçÿëÿíÿ.
Áó äþâðåéè-òÿðáèéÿò èòìàìÿ éåòèøÿíäÿí ñîíðà ÿúçàéè-èêñèð ýÿðÿêäèð
ùÿðàðÿòè-íàðèééÿ âàñèòÿñèëÿ þç òÿêìèëèíè èòìàìÿ éåòèðñèí. Ýèëè-ùèêìÿòäÿí
éàïûëìûø áóòÿíèí è÷èíäÿ ö÷ ñàÿòè-íöúóìèíèí ÿðçèíäÿ õàðèúäÿí ñàèð
ÿúçàéè-ÿñðàðèééÿ òÿäðèúèëÿ ìÿõëóò îëóíìàã èìäàäû èëÿ êè, ÿââÿë áèð
úèñìè-ìàéå íÿçÿðÿ ýÿëèð âÿ ñîíðà ìöíúÿìèä îëóá éóìøàã úèñìè-ñàáèò
îëóð. Èêñèð, èêñèð èáàðÿòäèð ùÿìèí áóíäàí êè, ôèëèççàòè-êÿñèôÿíè, ìÿñÿëÿí,
ìèñ êèìè ìèãäàðè-ìöãÿððÿðäÿ ÿðèíÿíäÿí ñîíðà áÿ-ìöúÿððÿäè-ìÿçú
õàëèñ ýöìöøÿ ìöíãÿëèá åäèð. Ìÿíèì èøèì ùÿìèí áóäóð. Àììà ÿùìÿã
õÿëã ÿç ãÿðàðè êè, åøèäèðÿì, ùÿð éåðäÿ øþùðÿò âåðèð êè, ìÿí êÿøô âÿ êÿ-
ðàìÿò ñàùèáèéÿì. Ùÿðýèç áåëÿ äåéèë. Ìÿí äåéèëÿì, ìÿýÿð áèð òÿãâà
ñåâÿí âÿ ùÿñÿíàòà òàëèá àäàì êè, ÿââÿëÿí, úÿíàáàáàðèíèí òþâôèãè èëÿ âÿ
ñàíèéÿí, åëìè-êèìéàäà îëàí áèùÿñð èòòèëààò âÿ òÿòÿááöàòûìûí èìäàäû èëÿ
__________
öëóìèùèêìÿòäÿ ìöääÿòëÿð èëÿ ýþðäöéöì òÿúàðöáöí âàñèòÿñèëÿ àëÿìè-
òÿáèÿòèí ÿñðàðûíà ïåé àïàðûá, èêñèðèí òÿðêèáèíèí êåéôèééÿòèíÿ âàãèô îëìó-
39
øàì. Ùÿð äÿôÿéè-òÿðêèáèíäÿ áèð ïàðà õàðèúè, ìÿíÿâè øÿðàèòè äèããÿòëÿ
ìÿìóë âÿ ìÿëùóç åòìÿê èëÿ êè, èêñèðèí õÿâàññûíûí ìöãòÿçèééàòûíäàäûð.
ßýÿð÷è ñàèð ìöòÿàðèô õàëãà ýþðÿ áó íþâ øÿðàèòè-ìÿíÿâèééÿ áàäèè-
íÿçÿðäÿ ãÿðèáÿ âÿ ÿúèáÿ ýþðöíöð.
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àüà, îíó ÿðç åäèðäèì êè, áóëàð ùàìû ìöñÿëìàí-
äûðëàð, áóíëàðûí òÿðúèùè ìÿëóí úóùóäëàðà âàúèáäèð, ÿýÿð êÿðÿìèíèç îëñà...
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (áèð àç äèêÿëèá). Õåéð, åëÿ äåéèë, ìÿí ñþç
âåðìèøÿì, ìèëéîí ö÷öí þç ñþçöìö äÿéèøìÿíÿì. Áàõ, ìÿíèì õàòèðèìÿ
íÿ ýÿëèð; ùÿëÿ ÿââÿë ñÿí ìÿíÿ äå ýþðöì; áó àéûí êöðÿñèíèí èêñèðè ìöä-
äÿòè-òÿêìèëèíäÿí ñîíðà íå÷ÿ ïóä ìèñè ýöìöøÿ ìöíãÿëèá åòìÿéÿ êèôà-
éÿò åäÿúÿê?
Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóá, ýþçöíö ÷àäûðûí ñÿãôèíÿ
äèêèá, ñàü ÿëèíè áàø áàðìàüû èëÿ ÷ÿíÿñèíÿ òÿêéÿ âåðèá, éàðûì äÿãèãÿ
ìöòÿÿììèë îëóá úàâàá âåðèð). Îòóç èêè ïóä ýöìöøöí èêñèðè ìöðÿòòÿáäèð êè,
îòóç ýöíäÿí ñîíðà òÿêìèëÿ éåòèá, îòóç èêè ïóä ìèñÿ âóðóëóá õàëèñ ìÿùÿê-
äÿí ÷ûõìûø ýöìöø åäÿúÿêäèð. Ñÿí èêè ïóäó äÿõè ìèñèí òîðòàñûíà-çàäûíà
÷ûõ, ýÿëÿí àéûí ÿââÿëèíäÿ îòóç ïóä ýöìöø ìþâúóääóð, íåúÿ êè, èêñèðèí
âÿ ôèëèççàòè-êÿñèôÿíèí ìèãäàðûíû ìöëàùèçÿ åòìÿêäÿí ìöøÿõõÿñ îëóð.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Áó ùÿçÿðàò íÿ ãÿäÿð ïóë ýÿòèðèáëÿð?
Í ó õ ó ë ó ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Áåø ìèí ìàíàò, àüà.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Õóá, Ìîëëà Ùÿìèä, áàõ, ìÿíèì õàòè-
ðèìÿ íÿ ýÿëèð: áó ùÿçÿðàòûí ïóëó úöçâè èìèø. Áóíëàðà îí ïóä ýöìöø
âåðìÿê ëàçûìäûð. Éåðäÿ ãàëûð èéèðìè ïóä, îíó äà éÿùóäèëÿð àïàðñûíëàð
êè, âÿäèì õèëàô îëìàñûí. Ñÿí íåúÿ áèëèðñÿí éàõøû êÿñäèì èøè? Ùÿì ñÿíèí
òÿâÿññöòöí ùÿììÿçùÿáëÿðèí áàðÿñèíäÿ ìÿüáóë îëäó, ùÿì ìÿíèì
ñþçöì ïîçóëìàäû.
Í ó õ ó ë ó ë à ð (áàø âóðóá ðàçûëûã éîëóíäàí). Àëëàù äþâëÿòèíèçè àðòûð-
ñûí. Áóéóðóðñóíóç, ïóëëàðû ùöçóðóíóçà òÿñëèì åäÿê?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (àçúà ãàøûíû ÿéèá àùÿñòÿ, èñòèüíà èëÿ).
Ïóëëàðû ìÿíÿ íÿ ëàçûì òÿñëèì åòìÿê. Ìÿíäÿ ùàíû î ãÿäÿð âàõò âÿ ôöð-
ñÿò êè, ùÿð úöçâèééàòà þçöì ìöáàøèð îëàì. Ñàéûí, òàïøûðûí Ìîëëà
Ùÿìèäÿ, îòóç ýöíäÿí ñîíðà ýåíÿ áóðàéà ýÿëèí, îí ïóä ýöìöøöíöçö
àëûí, àïàðûí. Õóäàùàôèç! Ýöíîðòà íàìàçûíûí âàõòû éåòèøèð.
Í ó õ ó ë ó ë à ð (áàø âóðóá õîøùàëëûã èëÿ). Àëëàù þìöð âÿ äþâëÿòèíèçè
àðòûðñûí.
__________ ×àäûðäàí ÷ûõûðëàð
Ïÿðäÿ ñàëûíûð
40
 ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ
Äþðäöìöíúö ìÿúëèñ ýåíÿ ùàìàí éåðäÿ âàãå îëóð. Íóõóëóëàð âÿäÿ âåðèëìèø îòó-
çóíúó ýöíäÿ ñöáù ÷àüû óçàãäàí ýþðöíöðëÿð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë òåç áåëèíÿ áèð àü ôèòÿ
áàüëàéûð áèëÿêëÿðèíè ÷ûðìàéûð, ìöòÿàðèô åâ ëèáàñûíäà, ÷èò øÿáêöëàù áàøûíäà, ÿììàìÿñèç
÷àäûðûí ãàáàüûíäà äóðóá, øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäè ÷àüûðûð, Ìîëëà Ùÿìèä ãàáàüûíà ýÿëÿí-
äÿí ñîíðà áó íþâ èëÿ îíà áóéðóã âåðèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, ÷àäûðäàí òåç çÿðýÿð êöðÿ-

ñèíè áóòÿñèëÿ êè÷èê êþðöê èëÿ ÷ûõàð ýÿòèð. Êöðÿíè éåðÿ ãîé, êþðöéöí ëöëÿ-
ñèíè îíà êå÷èð, êöðÿéÿ îä ñàë, áóòÿíè öñòöíÿ ãîé. ×àäûðûí äàëûñûíäàí
êþìöð ÷óâàëûíû ýÿòèð, êöðÿíèí éàíûíà òþê. Ýèð ÷àäûðà, áèð ìÿúìÿè è÷èí-
äÿ ö÷ ðÿíý-ðÿíý áàëàúà øöøÿ âàð âÿ ö÷ ðÿíý-ðÿíý áöêöëìöø êàüûç âàð,
ýþòöð ýÿòèð, Ñàðû áöêöëìöø êàüûçû à÷, è÷èíäÿí ÿúçàíè òþê áóòÿéÿ, éàøûë
øöøÿíèí ñóéóíó åíäèð áóòÿíèí è÷èíÿ, îòóð, êþðöéö áàñ.
Áó áóéðóãëàð òàìàì îëàíäàí ñîíðà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë äÿìèð ìàøàéà éàïûøûá áóòÿíè
îä öñòöíÿ áÿðêèäèð. Áó ùàëäà áèðäÿí ÷àäûðûí äàëûñûíäàí, ãûðàãäà àòäàí åíìèø íóõóëóëà-
ðûí áàøëàðû ýþðöêöð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë þç èøèèëÿ ìÿøüóëäóð. Àøàüû ÿéèëèá áóòÿéÿ áàõûð,
íóõóëóëàðû ýþðìöð. Àììà îíëàð Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè áó ùàëÿò èëÿ ýþðìÿêäÿí âÿúä åäèá
øþâãäÿí ãàèì ñþâò èëÿ ÷ûüûðûðëàð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ñÿëàì-ÿëåéêöì...
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (áàøûíû ãîâçóéóá). ßëåéêöìÿññàëàì!
Àõ, ñèç áó ýöí íÿ ö÷öí áóðàéà àéàã áàñäûíûç? Áó íÿ èøäèð êè, ìÿíèì
áàøûìà ýÿòèðäèíèç! Áåëÿ ìöñèáÿò îëìàç êè, ìÿíè ñàëäûíûç! Ìÿí ñèçÿ
éàõøûëûã åòìÿê ôèêðèíäÿéÿì, ñèç ìÿíèì ÿìÿéèìè âÿ úÿôàìû çàéå ôèê-
ðèíäÿñèíèç! Âàé, âàé, âàé! Àõ, àõ, àõ...
Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿùÿééöð èëÿ). Àüà, íÿ âàãå îëäó? Áèçäÿí íÿ òÿãñèð
ñàäèð îëäó? Áèç íåéëÿìèøèê?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (êÿìàëè-éÿñäÿ). Äÿõè áóíäàí àïðòûã íÿ
åëèéÿúÿêñèíèç êè? Áó ýöí èêñèð òàìàì âÿ êàìèë îëàí ñààòäà âÿ ÿúçà
áóòÿäÿ ãàéíàéàí âÿãòäÿ áó éåðÿ àéàã áàñäûíûç. Àõû èêñèðèí õàñèééÿòè
áóäóð êè, áóòÿäÿ ãàéíàäûüû éåðèí äþðä ÿòðàô âÿ ùÿâàëèñèíäÿ áèð àüàúà-
äÿê ÿúíÿáè áÿíè-àäÿì àéàüû ýÿðÿê áàñûëìàñûí. Âÿ èëëà èêñèð þç õàñèé-
éÿòèíè èòèðèá ùàâàéà ãàëõûð âÿ ïó÷ îëóð. Íåúÿ êè, Øÿêêàêè-ìöñÿõõèðè-
ÿúèííÿ áó õöñóñäà òÿêèäàòè-áÿëèüÿ åäèáäèð. Ìÿýÿð ìÿí þç èõòèéàðûìëà
áåëÿ àáàäàíëûãäàí õàðèú õÿëâÿò ýóøÿéÿ þçöìö ÷ÿêìèøÿì?
Í ó õ ó ë ó ë à ð (ùåéðÿòëÿ). Àüà, áèç ñèçèí áóéðóüóíóçà ýþðÿ ýÿëäèê;
__________
îòóç ýöí áó ýöí òàìàìäûð.
41
 Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Àõûð ìÿí äåìèøäèì êè, îòóç ýöíäÿí
ñîíðà. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, îòóç ýöí þòöðöá îòóç áèðèíúè ýöíäÿ
ýÿðÿê ýÿëÿéäèíèç êè, èêñèð ùàçûð îëìóø âÿ ýöìöø êöðÿäÿí ÷ûõìûø
îëàéäû. Ñèç ýÿëäèíèç îòóçóíúó ýöíäÿ, èêñèðèí áóòÿäÿ ãàéíàìàã âÿãòèí-
äÿ. Àõ, àõ, àõ!
Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ùÿëÿ êè, áåëÿ èòòèôàã äöøöáäöð, áèç áèëìÿìèøèê. Èíäè
áóíóí ÷àðÿñè íÿäèð?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Äÿõè ÿñëà ÷àðÿñè éîõäóð, íÿ èêñèð ÿìÿëÿ
ýÿëÿð, íÿ ýöìöø îëàð, ìÿýÿðèíêè ñèç... ßëàú ìöíùÿñèðäèð àíúàã áóíà...
Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ìÿýÿðèíêè... Áèç íÿ åëÿéÿê, àüà? ßëàú íÿéÿ ìöíùÿ-
ñèðäèð?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Äÿõè êè, ýÿëèáñèíèç, ëàìÿùàëÿ ýÿðÿêäèð
êè, èêñèð êöðÿäÿ ãàéíàäûüû éåðäÿí óçàãëàøìàéàñûíûç. Íåúÿ êè, ãàíóíè-
êèìéà òÿãàçà åäèð, áÿøÿðòè êè, ÿýÿð þç õåéðèíèçè àõòàðûðñûíûç âÿ ìÿíèì
ñèçèí ùàããûíûçäà ÷ÿêäèéèì úÿôàíû èòèðìÿçñèíèç, èêñèð áóòÿäÿí ÷ûõûá òàìàì
îëàí çàìàíà ãÿäÿð êè, áèð ñààòäûð áàøëàíûá, èòìàìûíà èêè ñààò ãàëûá, ýÿðÿê-
äèð êè, ìåéìóíó éàäûíûçà ñàëìàéàñûíûç âÿ ìåéìóí øÿêëèíè õàòèðèíèçÿ
ýÿòèðìÿéÿñèíèç. ßëàú áóíà ìöíùÿñèðäèð; âÿ èëëà ùÿìèí èêñèð êè, èíäè áèð
àéäûð ìöòòÿñèë îíóí ïÿðâÿðèøèíäÿ çÿùìÿò ÷ÿêèðÿì, òöðôÿòöë-åéíäÿ ïó÷
îëóá ùàâàéà ãàëõàúàãäûð. Õàñèééÿòè áåëÿäèð, íåúÿ êè, ×óëëó ùÿêèì10
ìöêÿððÿð òÿúðöáÿ åäèá, þç êèìéà êèòàáûíäà ñÿðàùÿòÿí éàçûáäûð.
Í ó õ ó ë ó ë à ð (ÿëàú ñÿùë ýþðöíìÿêäÿí ñåâèíèá áèð éåðäÿ). ×îõ
éàõøû, àüà áó áèð àñàí èøäèð; òÿêè èêñèðèí òÿêìèëè áóíà ìþâãóô îëñóí...
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Áÿëè, ùÿìèí áóíà ìþâãóôäóð. Àëëàù ñèç-
äÿí ðàçû îëñóí, ìÿí ñèçäÿí ðàçû îëäóì. Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñ!..
Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áóòÿíè äÿìèð ìàøà èëÿ ÷åâèðèð,
è÷èíÿ éàíûìäàêû ÿúçàëàðäàí áèðèñèí òþêöð, øöøÿëÿðèí áèðèñèíäÿí äàìûçûð, ýåðè ÷ÿêèëèð.
Ñààòû úèáèíäÿí ÷ûõàðûá áàõûð. Áó ùàëäà Àüà Çàìàí ùÿêèì öçöíö îíà òóòóá.

À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Àüà, áóíäàí áàøãà ÷àðÿ éîõäóðìó?

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Íÿäÿí áàøãà?
À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìåéìóíäàí áàøãà.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Êèøè, íÿ äàíûøûðñàí? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí?
Âàâåéëà!!!
À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Àõû íåúÿ åëÿéèì, àüà? Ìåéìóíó éàäûì-
äàí ÷ûõàðà áèëìèðÿì.
__________
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (äàðûëìûø âÿ ãåéçëÿíìèø). Êèøè, êÿñ
ñÿñèíè!!! Óíóò ôèêðèíäÿêèíè!!
42
 À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Áàø öñòÿ, àüà!
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäÿ ãåéçëÿ). Êþðöéö
áÿðê áàñ! Éàòûðñàí íÿäèð!
ßéèëèð áóòÿéÿ áàõûð, ýåíÿ áèð çàä ýþé áöêöëìöø êàüûçäàí áóòÿéÿ òþêöð. Áó ùàëäà
íóõóëóëàðäàí áèðèñè, éÿíè Ìîëëà Ñàëìàí ïàïàüûíû áàøûíäàí ýþòöðöá.

Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Óô, íÿ èñòèäèð... Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç! Óô, ÿë

÷ÿêìÿçëÿð! ×àðÿ éîõäóð...
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Êèì ëÿíÿòÿ ýÿëñèí? Êèìäèð ÿë ÷ÿêìÿ-
éÿí? Íÿäÿí ÷àðÿ éîõäóð? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí?
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Óô, ÷àðÿ éîõäóð... ßëàú éîõäóð...
Ñ à è ð í ó õ ó ë ó ë à ð . Äîüðóäóð, ùå÷ ÷àðÿ éîõäóð... Ùÿðýèç ìöìêöí
îëìóð.
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (ùàìûñûíà ãåéçëÿ). Íåúÿ ÷àðÿ éîõäóð?
Íåúÿ ÿëàú éîõäóð? Íÿ âàð? Ñèçÿ íÿ îëóá?
Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í (éîëäàøëàðûíûí ùàëÿòèíäÿí âÿ òÿñäèãèíäÿí úöðÿò-
ëÿíèá úàâàáà èãäàì åäèð). Àüà, òàìàì äàüëàðûí ùåéâàíàòû ìåéìóí
øÿêëèíÿ, áþéöê ùÿìäóíÿëÿð ñèôÿòèíÿ äþíöá, óçóí ãóéðóãëàðû èëÿ íÿçÿ-
ðèìäÿ áàñûøûðëàð, öñòöìÿ ùöúóì ýÿòèðèðëÿð. Óô, áèëìèðÿì íåúÿ åäèì,
ùàðà ãà÷ûì! Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ìåéìóíëàð!... Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèíç
ùÿìäóíÿëÿð!
Ñ à è ð í ó õ ó ë ó ë à ð (áàøëàðûíû éóõàðû ãîâçóéóá). Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿ-
ñèíèç, ìåéìóíëàð! Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ùÿìäóíÿëÿð. Áó íÿ èø èäè äöøäöê.
Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë úÿëä áóòÿéÿ áèð çàä òóëëàéûð êè, íóõóëóëàð áàøëàðû éóõàðû ýþð-
ìöðëÿð. Áèðäÿí áóòÿäÿí ýöëëÿ êèìè ãûüûëúûìëàð ñû÷ðàéûá ùÿð òÿðÿôÿ äàüûëûð, áóòÿ ïàðò
åäèð. Èêñèðè-ìþâùóì áàðûò êèìè ùàâàéà ó÷óð. Îä ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíèð, òöñòö ùàâàíû
áàñûð. Ìîëëà Ùÿìèä êþðöéöí äàëûñûíäàí ùþâëíàê ýåðè ñû÷ðàéûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë
èêèÿëëè ñàããàëûíûí òöêöíö éîëóð, ýàù äèçèíÿ ÷ûðïûð âÿ ýàù ôÿðéàä åäèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (íóõóëóëàðà ôÿðéàä èëÿ). Åâèíèçè Àëëàù

éûõñûí! Áó íÿ èø èäè åòäèíèç? Åâèíèçè Àëëàù éûõñûí! Ãàïûíûç ÷ûðïûëñûí!
(Áàøûíûí òöêöíö éîëóð, äèçèíÿ ÷ûðïûð).
Í ó õ ó ë ó ë à ð . Àüà, ñàêèò îë! Àðàì òóò. Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð. Èíäè
áèçèì òÿêëèôèìèç íÿäèð?
Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (øèääÿò äèëòÿíýëèê èëÿ). Ñèçèí òÿêëèôûíèç
íÿäèð? Òÿêëèôèíèç áóäóð êè, èíäè ýöí áàòìàìûø þçöíöçö éàõûí êÿíäëÿðÿ
éåòèðÿñèíèç. Ãàáàãäàêû èêñèðèí ìöääÿòè-òÿêìèëèíÿ ãÿäÿð, éÿíè îòóç áèð
__________
ýöí ýþçÿòëÿéèá, ýåíÿ áóðàéà ãàéûäàñûíûç. Ùÿìèí úöñâè áåø ìèí ìàíàò
43
ïóëëàðûíûç ÿâÿçèíäÿ êè, áèð ïàðà çÿðóðèééàòè-ëàçèìèééÿ ö÷öí áèëêöëëèéÿ
ìÿñðÿô îëóíóáäóð, ýöìöøöíöçö àëûá àïàðàñûíûç. Áÿøÿðòè êè, ìÿí ñèçÿ
ïèø ÿç âÿãò õÿáÿð ýþíäÿðìÿìèø ýÿëìÿêäÿ ñèáüÿò åëÿìÿéÿñèíèç êè,
ìÿáàäà ýöíëÿðèí ñàéûíäà ýåíÿ áèð ýöíÿ ñÿùâ ãûëìàã èëÿ áèìþâãå èêñè-
ðèí òÿêìèëèíäÿí ÿãäÿì áóðàéà ýÿëèá, î èêñèðè äÿ áóíóí êèìè õÿðàá
åòìÿéÿñèíèç... Ñèçäÿí þòðö ìöøÿõõÿñ îëóíàí ýöìöøöí öñòöíäÿ õÿéà-
ëûìäàäûð êè, ïóëëàðûíûçûí ôàéäàñûíû äÿõè èçàôÿ åäÿì, îíäàí þòðö êè, ñèçÿ
áèð ïàð÷à àðòûã ýöìöø âåðìÿê, ìÿíÿ ýþðÿ ùå÷ áèð òÿôàâöò åòìÿç...
Àììà ñèçèí êèìè àøõàñà áèð ùÿááÿ äÿ ïóëäóð. Õóäàùàôèç, éîëà äöøöí,
ýåäèí! Ìÿíèì õÿáÿð ýþíäÿðìÿéèìÿ ìöíòÿçèð îëóí! (Ýåäèð þç ÷àäû-
ðûíà áàøû àøàüû, éàâàø, þç éàíûíäà ñþéëÿéÿ-ñþéëÿéÿ). Öìèä îëóí êè, ìÿí
ñèçÿ õÿáÿð ýþíäÿðÿúÿéÿì. Àëëàù ãîéñà î âàõòàäÿê áèð ÷àðÿ òàïàðàì êè,
áèð äÿ ñèçèí öçöíöçö ýþðìÿéèì.
Íóõóëóëàð ãóðóìóø ìàò ãàëûðëàð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
Òàìàì îëóð

__________

44
ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÖÑÉÞ ÆÎÐÄÀÍ ÙßÊÈÌÈ-ÍßÁÀÒÀÒ
Âß
ÄßÐÂÈØ ÌßÑÒßËÈ ØÀÙ ÚÀÄÓÊÖÍÈ-ÌßØÙÓÐ

Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè äþðä ìÿúëèñäÿ

áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í – ùÿêèìè-íÿáàòàò, ïàðèæëè ãûðõ éàøûíäà.1

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à – Òÿêëÿ-Ìóüàíëû îáàñûíûí áÿéè, ãàðàáàüëû, àëòìûø áåø éàøûíäà.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì – îíóí àðâàäû, ãûðõ áåø éàøûíäà.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì – îíóí áþéöê ãûçû, îí àëòû éàøûíäà
Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ – îíóí êè÷èê ãûçû, äîããóç éàøûíäà.
Ø à ù á à ç á ÿ é – îíóí ãàðäàøû îüëó, áþéöê ãûçûíûí íèøàíëûñû, èéèðìè èêè éàøûíäà.
Õ à í ï ÿ ð è – Øÿðÿôíèñÿ õàíûìûí äàéÿñè, ãûðõ éàøûíäà.
Ä ÿ ð â è ø Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù – úàäóêöíè-ìÿøùóð, èðàíëû, ÿëëè éàøûíäà.
à ó ë à ì ÿ ë è – îíóí øÿéèðäè, èðàíëû, îòóç éàøûíäà.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

ßââÿëèìúè ìÿúëèñ Ãàðàáàü âèëàéÿòèíäÿ ìèí èêè éöç àëòìûø ö÷öìúö èëäÿ2 éàçûí
ÿââÿëèíäÿ, íîâðóç áàéðàìûíäàí áèð ýöí êå÷ìèø Òÿêëÿ-Ìóüàíëûíûí ãûøëàüûíäà âàãå
îëóð. Øÿðÿôíèñÿ õàíûì èêèìúè äàìäà àùÿñòÿ àüëàéà-àüëàéà éóí äàðàéûð, êè÷èê áàúûñû
Ýöë÷þùðÿ éàíûíäà îéíóéóð.

Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ . Àüàáàúû, íèéÿ àüëàéûðñàí?

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (îíóí ÿëèíè òóòóá î éàíà èòÿëÿéèð). Èòèë úÿùÿí-
íÿìÿ!
Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ (øèòÿíýèëèê áàøëàéûá ýåíÿ îíóí òÿðÿôèíÿ ÿëèíè óçàäûð).
Àüàáàúû, ñÿí àëëàù, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (ýåíÿ îíóí ÿëèíè ðÿää åäèá). Èòèë úÿùÿííÿìÿ
äåéèðÿì, ÿëèìäÿ èøèì âàð, ãîé èøèìè òóòóì.
Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ (ýåíÿ ùàìàí ãÿðàð èëÿ). Ñÿí êè, èø òóòìóðñàí, àíúàã
àüëàéûðñàí. Äå ýþðöì, íèéÿ àüëàéûðñàí? Äåìÿçñÿí, ýåäÿðÿì àíàìû
__________
÷àüûððàì. Äè äå ýþðöì, íèéÿ àüëàéûðñàí? (×àðãàòûí áàøûíäàí äàðòûð).
45
 Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (äàðûëìûø îíó áÿðê èòÿëÿéèá). Èòèë úÿùÿííÿìÿ,
ëÿêòÿ, ÿë ÷ÿêìÿç, ãîéìàç èøèìè òóòàì.
Ýöë÷þùðÿ éûõûëûá, äóðóá àüëàéà-àüëàéà àíàñû îëàí äàìà ýåäèð.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (éàëãûç). Àõ, ëÿêòÿ, ýåäèá àíàìà õÿáÿð âåðÿ-

úÿê. Àëëàù, ýÿëèá ñîðóøñà êè, íèéÿ àüëàéûðñàí, íÿ äåéÿúÿéÿì? Åù, ùå÷
âàõò äåéÿ áèëìÿíÿì êè, íÿäÿí þòðö àüëàéûðäûì. Éàõøûñû áóäóð êè, äàíà-
ðàì, äåéÿðÿì êè, ùå÷ àüëàìûðäûì.
Éàéëûüû èëÿ áÿðê-áÿðê ýþçöíö ñèëèð; áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øÿùðÿáàíó õàíûì è÷ÿðè ýèðèð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . À ãûç, áó óøàüû íèéÿ èòÿëÿéèá éûõûáñàí?

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Óøàüû éåðÿ ýèðñèí. Äèíú îòóðóð ìÿýÿð! Ñÿùÿðäÿí
áÿðè ãîéìóéóá êè, èêè ÷ÿíýÿ éóí äàðàéûì; åëÿ øèòÿíýèëèê åäèð: ýàù éóíó
ãàïûá, ýàù ÷àðãàòûìû äàðòûá; àõûðäà ìÿí äÿ úàíà äîéäóì, áèð òèêÿ èòÿëÿ-
äèì î éàíà, àüëàéà-àüëàéà ãà÷ûá öñòöíÿ ýåäèáäèð. Ãàí-ãàí îëìàäû êè?
Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ . Àíà, âàëëàù, éàëàí äåéèð, ùå÷ éóí äàðàìûðäû, åëÿ àüëà-
éûðäû; ìÿí äåéèðäèì êè, àüëàìà, ìÿíè èòÿëÿäè, éûõäû, àðõàì öñòÿ éåðÿ
äÿéäèì. (Ýþçöíö îâõàëàéà-îâõàëàéà àüëàéûð).
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Øÿðÿôíèñÿ, àüëàìàã íÿäèð? Ñÿíÿ íÿ ýÿëèá-
äèð àüëàéûðñàí? Àëëàùà øöêöð, àòàí ñàü, àíàí ñàü. Ýþçÿë-ýþé÷ÿê àäàõëûí
ýþçöí ãàáàüûíäà.Éåìÿéèí áîë, ýåéìÿéèí áîë, äÿõè íèéÿ àüëàéûðñàí?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Âàëëàù, àíà, àüëàìûðäûì. (Ýöë÷þùðÿäÿí áèð
÷èìäèê ýþòöðöá). À éåðÿ ýèðìèø, ìÿí ùà÷àí àüëàéûðäûì?!
Ýöë÷þùðÿ òÿçÿäÿí ëÿëÿ âàé áàøëàéûð, ñîíðà ýåíÿ.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíà, âàëëàù, àüëàìûðäûì! Àëëàùà øöêöð,

àòàì ñàü, àíàì ñàü, äÿõè íÿ âàð êè, àüëàéûì?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ýöëÿ-ýöëÿ). Íèéÿ äåìèðñÿí êè, àäàõëûì äà
ýþçöìöí ãàáàüûíäà?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Àäàõëûì êèìäèð?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Íåúÿ àäàõëûì êèìäèð? Áÿñ ÿìèí îüëó
Øàùáàç áÿé êèìèí àäàõëûñûäûð? Àòàí èéèðìè ýöíäÿí ñîíðà àëëàù ãîéñà
ñèçÿ áèð òîé åäÿúÿêäèð êè, òÿðèôè òàìàì Ãàðàáàüäà ñþéëÿíÿúÿê. Èñðàüà-
úöí àøíàñû çÿðäàáëû Ãóðáàí áÿéÿ êàüûç éàçûðäû êè, Øàìàõû ÷ÿíýèëÿðèíèí
âÿäÿñèíè àëñûí, òîéà ýþíäÿðñèí.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (øÿùàäÿò áàðìàüû èëÿ áàø áàðìàüûíûí àðà-
__________
ñûíäà àëò äîäàüûíû äàðòûá áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóð). Áûé, àíàì íÿëÿð
46
ñþéëöéöð. Øàùáàç áÿé îí ýöíäÿí ñîíðà ÷ûõûá ýåäèð. Áèëìèðÿì àòàì
êèìÿ òîé òÿäàðöêö ýþðöð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). Øàùáàç ýåäèð? Ùàðà ýåäèð?
Øàùáàç êèìèíëÿ ýåäèð? Íÿ äàíûøûðñàí? Àëëàùû ñåâÿðñÿí, þç éàíûíäàí
çàä ãóðàëòìà. Èíäè áèëäèì êè, äîüðóäàí àüëàéûðìûøñàí. Ýÿð÷ÿêäÿí êè,
ãûç óøàüûíûí àüëû îëìàç èìèø, ýþçöíöí éàøû ÿëèíäÿ îëóðìóø. Äå ýþðöì,
ñÿíÿ êèì äåäè êè, Øàùáàç ýåäèð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (áàøûí àøàüû ñàëìûø). Þçö.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, ùàðà ýåäèð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, Ôèðÿíýÿìè, Ïàðèæÿìè, àäû áàòñûí,
äèëèì äÿ éîâóøìóð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, Øàùáàç êèìèíëÿ Ïàðèæÿ ýåäèð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Ãîíàüûìûç ìöñéî Æîðäàí èëÿ.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Î áèçèì ÷þð-÷þï äþøöðÿí ôèðÿíý èëÿ?
Íÿäÿí þòðö? Ôèðÿíýäÿ îíóí íÿ àëûá-âåðÿúÿéè âàð? Ïàðèñäÿ îíóí íÿ èòè
àçûáäûð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, úàùûë óøàãäûð. Ìöñéî Æîðäàí áåé-
íèíÿ ñàëûáäûð êè, Ïàðèæäÿ ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà öçö
à÷ûã îòóðóá äóðóðëàð. Íÿ áèëèì, áàøãà çàäëàð äà ÷îõ äåéèáäèð. Èíäè î äà
äÿëè-äèâàíÿ îëóá êè, ýÿðÿê ýåäÿì áèð Ïàðèæè ýþðÿì... ßââÿë ÿìèìäÿí
ðöñõÿò èñòÿéÿúÿéÿì, ãîéìàñà ýåúÿ àòûìû ìèíèá, Àðàçû î òàéà êå÷èá,
ìöñéþ Æîðäàí èëÿ ýþðöøöá, îíóíëà áÿðàáÿð ýåäèá, Ïàðèæè ýþðöá ñåéð
åäÿúÿéÿì.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òîõóäóüó úîðàáû éåðÿ òóëëàéûá, êè÷èê ãûçûíà
öçöí òóòóá). À ãûç, Ýöë÷þùðÿ, ýåò Øàùáàçû î áèðè äàìäàí áóðà ÷àüûð,
ýþðöì áó íåúÿ ñþçäöð.
Ýöë÷þùðÿ ãà÷ûð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äåäèì, êèøè, Ùàòÿìõàí àüà, áó óøàãëàðûí

òîéóí òåç åëÿ ãóðòàð. Øàùáàçäàí ìÿí ãîðõóðàì, ýöíäÿ ìèí-ìèí õÿéàëà
äöøöð, ãóëàã àñìàäû, îñàëëûã åëÿäè, àõûðäà áåëÿ îëäó.
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øàùáàç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìèäîñòó, íÿ âàð, õåéèð îëà?

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãàøãàáàüûí òþêìöø). Øàùáàç, åøèäèðÿì êè,
__________
Ôèðÿíýÿ, Ïàðèæÿ ýåäèðñÿí? Áó íåúÿ ñþçäöð?
47
 Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëöìñÿíìèø). Ýåäÿíäÿ íÿ îëàð, ÿìèäîñòó? Ýåäÿ-
ðÿì äÿ, ãàéûäàðàì äà, Øÿðÿôíèñÿéÿ ôèðÿíý ãûçëàðû áàøëàðûíà þðòÿí òÿñÿê-
ëÿðäÿí àëûá ñîâãàò ýÿòèððÿì äÿ.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Ôèðÿíý ãûçëàðû áàøëàðûíà þòÿí òÿñÿêëÿð ìÿíÿ
ëàçûì äåéèë; àë Ïàðèæäÿ îëàðûí áàøëàðûíà þðò êè, Ãàðàáàüäàí îëàðûí ùàâà-
ñûíà éåëëÿíèá ó÷óðñàí.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû äåéèð, àëäûüûí òÿñÿêëÿðè þðò ôèðÿíý
ãûçëàðûíûí áàøëàðûíà, Øÿðÿôíèñÿéÿ ëàçûì äåéèë! Ùÿëÿ äå ýþðöì, ñÿí þçáà-
øûíàñàí, éà ñÿíèí àòàí éåðèíäÿ áèð áþéöéöí âàð?
Ø à ù á à ç á ÿ é . ßëáÿòòÿ, ÿìèìäÿí èçèí àëìàìûø êè, ýåäÿ áèëìÿ-
íÿì. Ìöñéþ Æîðäàí þçö îíäàí ðöñõÿòèìè àëàúàãäûð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (àúûãëû). ×îõ éàõøû, ñÿí àçûáñàí, éîëóíäàí-
èçèíäÿí ÷ûõûáñàí, ýåò! Ìÿí áó ñààò äà Ùàòÿìõàí àüàíû ÷àüûððàì,
ýþðöì Ìöñéþ Æîðäàí íÿ÷èäèð êè, îíóí ãàðäàøû îüëóíó òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ
àïàðûð? Âàëëàù, îíà áèð òîâ òóòàðàì êè, ýÿëäèéè éîëó äà àçàð, þçö äÿ
Ïàðèæè óíóäàð. ×îõ éàõøû, ñÿí ýåò, ìÿí áó ñààò Ùàòÿìõàí àüàíû ÷àüûð-
ðàì ýþðöì êè, ñÿíèí èéèðìè ýöí òîéóíà ãàëûá, ñÿí íåúÿ Ïàðèæÿ ýåäèðñÿí?
Ø à ù á à ç á ÿ é . Íåúÿ èéèðìè ýöí ìÿíèì òîéóìà ãàëûáäûð? Ìÿí
ùÿëÿ óøàüàì, ìÿí þç õàùèøèìÿ áó òåçëèêäÿ åâëÿíìÿéÿúÿéÿì. Òîé
åòìÿéÿúÿéÿì, ìÿýÿð ýöú îëà!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Áÿëè, ýöú îëàúàã! ßëáÿòòÿ,
ùÿëÿ èêè èë áóíäàí èðÿëè ýÿðÿê ñÿíÿ òîé îëàéäû, ÿýÿð Øÿðÿôíèñÿ ÷îõ óøàã
îëìàñàéäû. Ñÿíèí êèìè úàùûë óøàãëàð ñóáàé ãàëìàãäàí òàìàì éàìàí
éîëëàðà äöøÿð, îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ãóðøàíàð!
Ø à ù á à ç á ÿ é . Àäàì àúëûüûíäàí, ñóñóçëóüóíäàí îüóðëóüà, ãóë-
äóðëóüà ãóðøàíûð; ìÿíèì, àëëàùà øöêöð, íÿéèì ÿñêèêäèð?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ðèøõÿíä èëÿ). Áÿñ ùàíñû äèëÿí÷èëÿð ýþðÿñÿí
ãóëäóð îëäóëàð, éîëëàð êÿñäèëÿð? Àëëàùû ñåâèðñÿí, àüëûíà çîð âåðìÿ. Ñÿí
ëàï àçûøûáñàí, ýåò èøèíÿ!
Øàùáàç áÿé áàøûíû àøàüû ñàëûá ýåäèð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùàòÿìõàí àüà âÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì þëìöø

èìèøëÿð êè, áèð ôèðÿíýè Øàùáàçû òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ àïàðà! À ãûç, Øÿðÿô-
íèñÿ, éàäûìäàí ÷ûõäû, äå ýþðöì êè, Øàùáàçû î ÷þð-÷þï äþøöðÿí íÿ ñþç-
ëÿð èëÿ òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ àïàðûð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, äåéèáäèð êè, Ïàðèæäÿ òàìàì ýþé-
__________
÷ÿê ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà öçö à÷ûã îòóðóá-äóðóðëàð.
48
 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàøãà íÿ ñþç äåéèáäèð?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, äåéèáäèð êè, ãûçëàð èëÿ, ýÿëèíëÿð èëÿ
îüëàíëàð áèð éåðäÿ îéíàðëàð, äàíûøàðëàð, ýöëÿðëÿð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (äàðûûìûø). Åù, áàøãà íÿ ñþçëÿð äåéèáäèð?
Áó åëÿ ÿââÿëêè ñþçäöð.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áàøãà ñþç ÷îõ äåäè. Î áèðèëÿðè éàäûìäà ãàë-
ìàäû, åëÿ áèð áó éàäûìäà ãàëäû, ìÿí íÿ áèëèì?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (àúûãëàíìûø). Àëëàùó ÿêáÿð! À ãûç, àõû ìÿí
íåúÿ Ùàòÿìõàí àüàéà äåéèì êè, ãàðäàøûí îüëó Øàùáàç áÿé Ãàðàáàüäà
îòóðäóüó éåðäÿ Ïàðèæ ãûçëàðûíà àéàüû éàíûá, ìöñéþ Æîðäàíà ãîøóëóá
ýåäèð? Îí àëòû éàøûíäà ãûçûí Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áóðäàí îðà, Ïàðèæèí ãûçëà-
ðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí õàéûíëûüûí ÷ÿêèá, ùÿëÿ íÿ ýåäÿí âàð, íÿ ýÿëÿí âàð,
ýþçöíöí éàøûí ñåë êèìè àõûäûá éàñ ãóðóáäóð!
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (éåðèíäÿí ãàëõûá). Áûé àëëàù, òîðïàã áàøûìà,
àðâàä íÿëÿð äàíûøûð! Àéàüûìûí àëüûíäàí éåð ãà÷äû, äóðóá ãà÷ûì! (Òåç
äàìäàí ÷ûõûð ýåäèð).
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (öçöí êè÷èê ãûçûíà òóòóá). Ýöë÷þùðÿ, ýåò
àòàí äàìûí äàëûñûíäà ÷îáàíëàð èëÿ äàíûøûð, äå êè, òåç áèð áóðà ýÿëñèí,
âàúèá èø âàð.
Ýöë÷þùðÿ ãà÷ûð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (þç-þçöíÿ). Áó Ôèðÿíýëÿð íåúÿ íàøöêöð

õàëã îëóðìóøëàð. Ùÿ éàõøûëûã áèëìÿçìèøëÿð. Ìÿí àüûëñûç, ýåíÿ òàðûíûí
ùÿð ýöíö íàùàðà ìöñéþ Æîðäàíà ãàéìàã ýÿðÿê, éàü ýÿðÿê, àõøàìà
ïëîâ ýÿðÿê, áîçàðòìà ýÿðÿê êè, ýåäèá þç þëêÿñèíäÿ äåìÿñèí êè, Ãàðà-
áàü åëàòûíûí àðâàäëàðû ìÿðèôÿòñèç îëóðëàð, ãîíàüà ùþðìÿò åëÿìÿê áèë-
ìèðëÿð. Äè ýÿë áóíäàí ñîíðà õàëãà éàõøûëûã åëÿ! Òàìàì éàõøûëûüûì áàäà
÷ûõäû ýåòäè.
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð.

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (è÷ÿðè ýèðèð). Õåéèð îëà, àðâàä, íÿ âàð, òÿëÿñèê

ìÿíè ÷àüûðûáñàí?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãàøãàáàãëû). Íÿ îëàúàã, ýÿë ýþð ÷þð-÷þï
äþøöðÿí, è÷äèðèá, éåäèðèá áÿñëÿäèéèí ãîíàüûí, äåéèðëÿð, ãàðäàøûí îüëóíó
àçäûðûá, þçö èëÿ Ïàðèñÿ àïàðûð.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íåúÿ? Ìöñéþ Æîðäàí Øàùáàçû Ïàðèæÿ àïàðûð?
__________
Êèì äåéèð?
49
 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ìÿí äåéèðÿì! Øàùáàç þçö Øÿðÿôíèñÿéÿ
äåéèáäèð!
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (ãÿùãÿùåéè-ãåéðè-òÿáèè èëÿ). Õà-õà-õà! Øàùáàç
áèëèð êè, ñÿíèí ãûçûíûí öðÿéè êþâðÿêäèð, îíà ñàòàøûáäûð. Éÿãèí êè, Øÿðÿô-
íèñÿ äÿ áó ñþçëÿðäÿí äÿðä åäèð. Õà-õà-õà-õà, àíàëû-ãûçëû èêè ïóëëóã
àüëûíûç éîõäóð. Ùÿð áîø ñþçäÿí þòðö éåðäÿí îëóðñóíóç.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Ñÿí åëÿ ùÿð çàäû áîø òóòàð-
ñàí. Úàùûë óøàãäûð, áÿëêÿ î ôèðÿíýè áèð ïàðà ñþçëÿð äåéèá, àüëûíû îüóðëà-
éûáäûð. Êèøèñÿí, ãàí îëìàç êè, ùÿð èêèñèíè áèð ÷àüûðûá ñîðóøàñàí êè, áó íÿ
èøäèð, íÿ ñþçäöð?
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . ×îõ éàõøû, àðâàä, àëëàùû ñåâèðñÿí, ÷ûüûðìà! Åëÿ
èíäè áó ñààòäà ÷àüûðûá þç éàíûíäà ñîðóøàðàì. Ùþâñÿëÿí äàðàëìàñûí.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Èêèìúè ìÿúëèñ ùàìàí ýöíäÿ ÿââÿëèìúè äàìäà âàãå îëóð. Äàì êèëèì, êÿáÿ èëÿ
ïàêèçÿ ôÿðø îëóá, áèð òÿðÿôäÿ óí ÷óâàëëàðû äöçöëöá, áèð òÿðÿôäÿ éàü äÿðèëÿðè, éóí ìÿô-
ðÿøëÿðè ãîéóëóáäóð. Ùàòÿìõàí àüà îòóðóá äàìûí éóõàðûñûíäà, ôÿðø öñòÿ. Àðâàäû Øÿùðÿ-
áàíó õàíûì ÿðèíèí ñàü áþéðöíäÿ, ÷ÿíÿñèí éàøìàéûá, àü þðïÿê áàøûíäà, ùÿëëàúè, ñàìèò
ÿéëÿøèáäèð. Ùàòÿìõàí àüàíûí ìöãàáèëèíäÿ ãàðäàøû îüëó, Øàùáàç áÿé îòóðóá, õÿíúÿðè-
íèí äÿñòÿñèíÿ ñþéêÿíìèø, ìöíòÿçèðäèð ýþðñöí êè, ÿìèñè íÿ äàíûøàúàã. Éóí ìÿôðÿøëÿðèí
áèðèñèíèí öñòöíÿ áèð õàë÷à ñàëûíûá, Øàùáàç áÿéèí ñîë òÿðÿôèíäÿ ãîéóëóá, öñòöíäÿ ìöñéþ
Æîðäàí ôèðÿíýè ëèáàñûíäà, ãû÷ûí ãû÷û öñòÿ àøûðûá, áàøû à÷ûã, ÿëèíäÿ áàðìàã óçóíëóüóíäà
âÿ éîüóíëóüóíäà áöêöëìöø âÿ ëöëÿëÿíìèø òÿíáÿêè éàðïàãëàðûíû éàíäûðûá ÷ÿêèð. Ùàòÿì-
õàí àüàíûí áþéöê ãûçû Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áóëàðäàí ÿââÿë õÿëâÿòúÿ ýÿëèá, éöê ãàáàüûíäà
àñûëàí êèëèì ýÿðäÿéèí äàëûñûíà ýèðèá ïóñóð êè, ýþðñöí íÿ äàíûøàúàãëàð. Áó ùàëäà Ùàòÿì-
õàí àüà öçöí ìöñéþ Æîðäàíà òóòóá õèòàá åäèð.

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, åøèäèðÿì êè, áèçèì Øàùáàçû Ôèðÿí-

ýèñòàíà àïàðûðñàí, áó íåúÿ ñþçäöð?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Áÿëè, Ùàòÿìõàí àüà, áó ñþçö ìÿí þçöì ñèçÿ
äåéÿúÿêäèì; ÷öíêè ùåéôäèð Øàùáàç áÿé êèìè úàâàí âÿ çèðÿê âÿ ñàùèá
ñàâàä îüëàí ôèðÿíý äèëèíè áèëìèéÿ; ìÿí òÿÿùùöä åäèðÿì êè, îíó Ïàðèæÿ
àïàðûá, ôèðÿíý äèëèíè îíà þéðÿäèá éîëà ñàëàì; ÷öíêè ôèðÿíý äèëèíÿ ÷îõ
__________
øþâãè âàð, òåç þéðÿíÿð. Èíäèè äÿ ìÿíèì èëÿ äóðóá îòóðìàãäàí áèð ïàðà
êÿëèìàòû ùèôç åäèáäèð.
50
 Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (öçöí Øàùáàç áÿéÿ òóòóá). Øàùáàç, äîüðóäóð êè,
Ïàðèæÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Ø à ù á à ç á ÿ é . Áÿëè ÿìè, ÿýÿð ñèçèí ðöñõÿòèíèç îëñà, ìöñéþ Æîðäàí
èëÿ ýåäÿðÿì, ýåíÿ ñîíðà þçöì ãàéûäàðàì, ýÿëÿðÿì.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íÿäÿí þòðö, áàëàì?
Ø à ù á à ç á ÿ é . Ôèðÿíý äèëèíè þéðÿíìÿéÿ, ÿìè!
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ôèðÿíý äèëè íÿéèíÿ ëàçûìäûð, ÿçèçèì! Ñÿíÿ ëàçûì
îëàí ÿðÿá, ôàðñ, òöðêè, ðóñ äèëëÿðèäèð êè, Àëëàùà øöêöð äþâëÿòè-àëèééÿìèçèí
øÿôãÿòèíäÿí à÷ûëàí ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ùàìûñûíû îõóéóá þéðÿíèáñÿí.
Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, ôèðÿíý äèëè ìÿíÿ ÷îõ ëàçûìäûð. Áèëäèð êè, Òèô-
ëèñÿ ìÿíè àðõ ÷ûõàðòìàã ö÷öí èçèí àëìàüà ýþíäÿðìèøäèíèç. Àëëàùâåðäè
áÿéèí îüëó Òàðûâåðäè áÿé Âàðøàâàäà ôèðÿíý äèëè þéðÿíäèéè ö÷öí ùÿð
ìÿúëèñäÿ ìÿíäÿí ùþðìÿòëè èäè. Áàâöúöäè êè, ôèðÿíý âÿ òöðêè äèëèíäÿí
áàøãà þçýÿ äèë áèëìÿçäè.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áàëàì, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí, áó çàäëàð òàìàì
áîøäóð. Èíñàíà àüûë ëàçûìäûð. Áèð äèë àðòûã áèëìÿê èëÿ àüûë àðòìàç. Àäàì
ýÿðÿê ùÿð äèë èëÿ îëñà ôèëúöìëÿ ôÿùì âÿ çÿìàíÿ ÿùëèíèí àäÿò âÿ õÿââà-
ñûíäàí ìöòòÿëå îëñóí; þç èøèí éîëà àïàðñûí.
Ø à ù á à ç á ÿ é . Çÿìàíÿ ÿùëèíèí áèðèñè äÿ Ïàðèæ õàëãûäûð. Ñèçèí ñþçö-
íöçÿ ýþðÿ îíëàðûí àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí õÿáàðäàð îëìàã ëàçûì ýÿëèð.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íÿ åéáè âàð, îíëàðûí àäÿò âÿ õÿââàñûíû áèëýè-
ëÿí, ÿýÿð èñòÿéèðñÿí.
Ø à ù á à ç á ÿ é . Áó ñóðÿòäÿ ÿýÿð Ïàðèæÿ ýåòìÿñÿì, îðàíûí ÿùëèíèí
àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí íåúÿ ìöòòÿëå îëà áèëÿðÿì?
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . ×îõ àñàí. Íåúÿ êè, ìÿí îíëàðû áèëèðÿì, àíúàã
ìöñéþ Æîðäàíû ýþðìÿê èëÿ âÿ ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñìàã èëÿ. ßýÿð÷è Ãàðà-
áàüäàí áàøãà áèð þçýÿ éåð ýþðìÿìèøÿì.
Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, ãàíìûðàì êè, ñèç íåúÿ Ïàðèæ ÿùëèíèí àäÿò âÿ
õÿââàñûíäàí õÿáÿðäàðñûíûç?
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áó ñààòäà ìÿí ñÿíÿ ãàíäûðûì, áàëàì! Ìÿíÿ
éÿãèí ùàñèë îëóáäóð êè, áèçäÿ ùÿð àäÿò âÿ õàñèééÿò âàð èñÿ, ÿêñè Ïàðèæ
ÿùëèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, áèç ÿëèìèçÿ ùÿíà ãîéàðûã, ôèðÿíýëÿð ãîéìàçëàð,
áèç áàøûìûçû ãûðõàðûã, îëàð áàøëàðûíà òöê ãîéàðëàð; áèç ïàïàãëû îòóðàðûã,
îëàð áàøû à÷ûã îòóðàðëàð; áèç áàøìàã ýåéÿðèê, îëàð ÷ÿêìÿ ýåéÿðëÿð; áèç
ÿëèìèç èëÿ õþðÿê éåéÿðèê, îëàð ãàøûã èëÿ éåéÿðëÿð; áèç àøêàðà ïåøêÿø
àëàðûã, îëàð ýèçëèí àëàðëàð; áèç ùÿð çàäà èíàíûðûã, îëàð ùå÷ çàäà èíàíìàç-
__________
ëàð; áèçèì àðâàäëàðûìûç ýþäÿê ëèáàñ ýåéÿð, îëàðûí àðâàäëàðû óçóí ëèáàñ;
áèçäÿ ÷îõ àðâàä àëìàã àäÿòäèð, Ïàðèæäÿ ÷îõ ÿð àëìàã.
51
 Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, áóíó áàøà äöøìÿäèì.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íèéÿ áàøà äöøìÿäèí, áàëàì? ×îõ àðâàä àëìàã
èáàðÿòäèð îíäàí êè, áèð êèøè áèð àðâàäà èêòèôà åòìÿñèí âÿ ÷îõ ÿð àëìàã äà
èáàðÿòäèð îíäàí êè, áèð àðâàä áèð êèøèéÿ èêòèôà åòìÿñèí. ßââÿëêè àäÿò
áèçäÿäèð, ñîíðàêû – Ïàðèæäÿ. Î êèòàáëàðà ýþðÿ êè, ìöñéþ Æîðäàí áó óçóí
ãûø îíëàðûí ìÿçìóíóíó ìöòòÿñèë áèçÿ ùåêàéÿò åäèáäèð, äÿõè ùàìû çàäû
áó ãÿðàð èëÿ ôÿðç åéëÿ, áèôàéäà Ïàðèæÿ ýåòìÿê íèééÿòèíäÿí äöø!
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ðèøõÿíä èëÿ). Õà-õà-õà! Ùàòÿìõàí àüà, òÿÿú-
úöá åäèðÿì êè, ñèçèí êèìè ãÿâàèäè-ìÿíòèãèééÿäÿí ìöòòÿëå, ÿãèëëè âÿ ôÿðà-
ñÿòëè, ìÿðäè-êöùÿíñàë áó çàìàíà ãÿäÿð ìÿøâÿðÿòõàíàëàðûí áèðèñèíäÿ
ÿðêàíè-ìÿøâÿðÿò ñèëêèíÿ äàõèë îëìóéóáñóíóç; ÿýÿð÷è ìÿí ñèç òÿãèð åòäè-
éèíèç ãàèäÿéÿ áèð áÿùñ âàðèä åäÿ áèëìÿíÿì, ëàêèí èñòÿðäèì êè, ìÿí äÿ
áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ÿðç åäÿéäèì, ÿýÿð ðöñõÿòèíèç îëñà.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áóéóðóí, ùÿêèì ñàùèá! Ñèçèí ùÿð ñþçöíöç áèçÿ
õîøäóð.
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (âöãàð èëÿ). Ùàòÿìõàí àüà, ìÿíèì ãÿñäèì áó
èäè êè, Øàùáàç áÿéè Ïàðèæÿ àïàðûá, ÿââÿëÿí, þçöì îíóí òÿðáèéÿñèíÿ ìö-
òÿâÿúúåù îëóá, ôèðÿíý äèëèíè âÿ öëóìóíó áÿ-ãÿäðè ìÿãäóð îíà òÿëèì
åäèá, ñàíèéÿí, îíó êðàëûìûçà òàíûäûá, áóðàäà ìÿíèì ùàããûìäà çàùèð
åòäèéèíèç éàõøûëûãëàðûí âÿ çÿùìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ êðàëäàí îíà áèð áÿõøå-
éèø àëûá ýåðè ãàéòàðàì; ÷öíêè ìÿí êðàëûí ìÿõñóñ âÿ òÿùòè-ùèìàéÿòèíäÿ
îëàí äàðöëåëìèí ùöêÿìà âÿ öëÿìàñûíäàí âÿ î ÿëàùÿçðÿòèí ìöãÿððÿáè
âÿ ìþòÿìÿäèéÿì; àììà ÷öí ñèçèí òÿãðèðàòûíûçäàí ìöøÿõõÿñ îëäó êè,
ñèç ñÿôÿðèí ôÿâàèäèíÿ ìöíêèðñèíèç; îíà áèíàÿí ìÿíÿ ëàçûì îëóð êè,
ñÿôÿðèí ôÿâàèäèíè ìöâàôèãè-âàãå ìÿñÿë èëÿ ñèçÿ èñáàò åäèì. ßýÿð, ìÿñÿ-
ëÿí, ìÿí Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäèì (ÿëèíè óçàäûá úèáèíäÿí áèð äÿôòÿð ÷ûõà-
ðûá, à÷ûá, è÷èíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ äöçöëìöø áèð íå÷ÿ îòëàðû ýþñòÿðèá), ÿýÿð ìÿí
Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäèì, Êèì áèëÿúÿê èäè êè, Ãàðàáàüûí éàéëàãëàðûíäà
áó îòëàð ìþâúóääóð? Áóíäàí ÿââÿë áèçèì ÿòèááà âÿ ùöêÿìàëàðûìûç
úÿíàá Ëèííåé3 âÿ Òóðíåôîð4 âÿ Áåðòðàì5 áåëÿ ýöìàí åòìèøëÿð êè, áó
íÿáàòàò àíúàã Àëï äàüëàðûíäà âÿ Àìåðèêàäà âÿ Àôðèêàäà âÿ Øâåéñàðèéà
äàüëàðûíäà ìþâúóä îëóð. Àììà èíäèè ìÿí áóðàéà ýÿëìÿê ñÿáÿáè èëÿ
Ïàðèæèí äàðöëåëìèíÿ èñáàò åäÿúÿéÿì êè, ìÿçêóð ùöêÿìàëàð áèëêöëëèéÿ
ñÿùâ åäèáëÿð. Áó íÿáàòàò Ãàðàáàüûí äàüëàðûíäà êÿñðÿòëÿ ìþâúóääóð âÿ
áó íÿáàòàòûí ìàùèééÿòèíè, òÿùãèã âÿ õÿâàññûíû òÿúðöáÿ èëÿ ìöøÿõõÿñ
__________
åäèá, î õöñóñäà ÿòòèáàíûí èñòåùçàðû ö÷öí òÿñíèôè-úÿäèä àëÿìäÿ ìÿøùóð
åäÿúÿéÿì. Ìÿñÿëÿí, áó îò êè, ýþðöðñöíöç (ÿëè èëÿ áèð êèéàùà èøàðÿò
52
åäèá) ëàòûíúà áóíóí àäû àãàíòóñäóð êè, ìÿíèì òÿúðöáÿìÿ ýþðÿ ãàðûí
àüðûñûíà ÷îõ ôàéäàñû âàð. Úÿíàá Ëèííåé áóíó ôÿðç åäèð ö÷öìúö äÿðÿ-
úÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó ôÿðç åäèð äþðäöíúö äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí
îíó èêèìúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäÿúÿéÿì âÿ áó îòóí àäû ëàòûíúà ñåðàñòðóì
àëïèíóìäóð êè, ýþç àüðûñûíà íÿùàéÿò ìÿíôÿÿòè âàð. Úÿíàá Ëèííåé áóíó
ôÿðç åäèð éåääèìúè äÿðÿúÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó ôÿðç åäèð àëòûíúû
äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí îíó ôÿðç åäÿúÿéÿì îíóíúó äÿðÿúÿäÿ âÿ áó îòóí
àäû ëàòûíúà ãàìëèíà àôðèãàíàäûð êè, äèø àüðûñûíûí ÿëàúû ìöíùÿñèðäèð áóíà.
Úÿíàá Ëèííåé áóíó ôÿðç åäèð áåøèìúè äÿðÿúÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó
ôÿðç åäèð ö÷öìúö äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí îíó ñÿêêèçèìúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç
åäÿúÿéÿì. Áó îòóí àäû ëàòûíúà ãîìáðåòóìäóð êè, áó çàìàíà ãÿäÿð
Éåâðîïàäà ùÿðýèç ìÿøùóð äåéèëäè, àíúàã îíó Àìåðèêà íÿáàòàòûíäàí
áèëèðäèëÿð. Èíäè ìÿí ÷îõ ñåâèíèðÿì êè, îíó Ãàðàáàüûí äàüëàðûíäà òàïìû-
øàì êè, ñîéóãäÿéìÿ ö÷öí íÿùàéÿòäÿ íàôåäèð; úÿíàá Ëèííåé îíó àëòûíúû
äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäèð, úÿíàá Òóðíåôîð áåøèíúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäèð, àììà
ìÿí îíó äþðäöíúö äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäÿúÿéÿì. Âÿ ùàìû òàïäûüûì íÿáà-
òàòûí âÿ ÿëÿôèééàòûí ìàùèééÿòèíè âÿ õàñèééÿòèíè áó ãÿðàð èëÿ éàçûá
àëÿìÿ áèëäèðÿúÿéÿì. Âÿ ìÿíèì èñìö ðÿñìèì áó úÿùÿòäÿí úÿíàá Ëèí-
íåéèí ùàìèñè Ýåîðã Ãëëèôîðäóí6 èñìö ðÿñìèíäÿí ÿðôÿ âÿ ÿúÿëë âÿ öëóì
ö÷öí ýþñòÿðäèéèì õèäìÿò Ýåðìàíèéàíûí ìÿúìÿéè-öëÿìàñû êàðòîôëó
àçàðûíû àõòàðûá òàïäûãëàðû úÿùÿò èëÿ âÿòÿíëÿðèíÿ ýþñòÿðäèêëÿðè õèäìÿòäÿí
ÿëà âÿ ÿôÿë îëàúàãäûð.7
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, âàëëàù áàøà äöøìÿäèì êè, íÿ
äàíûøäûíûç. Ãëëèôîðä êèìäèð? Ëèííåé êèìäèð? Òóðíåôîð êèìäèð? Íèéÿ
îëàð çÿùìÿò ÷ÿêèá îòëàðà äÿðÿúÿ ãÿðàð âåðèáëÿð? Ýåðìàíû íÿäèð, êàðòîôë
êèìäèð, î íèéÿ àçàðëàìûøäûð, î, íÿ áþéöê øÿõñäèð êè, âÿòÿí áó ìÿðòÿ-
áÿäÿ îíóí åòèäàëû-ìÿçàúûíà âÿ òóëè-þìðöíÿ òàëèáäèð? (Áèð ãÿäÿð ñöêóò
îëóíóð. Ìöñéþ Æîðäàí ýöëöð, ñîíðà ýåíÿ Ùàòÿìõàí àüà). Éîõñà ùàêèì
ñàùèá, áèçèì Øàùáàçû äà àïàðûá áåëÿ òàïìàúàëàðäàí þéðÿäÿúÿêñèíèç?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ùàòÿìõàí àüà, áàüûøëàéûí; äîüðó áóéóðóðñó-
íóç, èíäè áèëäèì êè, ñèçÿ íÿ ãèñèì ýÿðÿê ìèñàë ýÿòèðìÿê; ìÿñÿëÿí, áèð
àé áóíäàí ÿââÿë Ãàðàáàüûí ÿëéåòìÿç äþëöíäÿí êþùëÿí àò àëòûíäà ýÿëèá
ñèçÿ ãîíàã îëàí õîøáÿõò àäàì êè, àäû éàäûìäàí ÷ûõûáäûð, ÿýÿð Ãàðà-
áàüà ýÿëìÿéÿéäè, áó ãÿäÿð äþâëÿòè ùàðäàí ÿëÿ ñàëàðäû?
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, áàõ, áó ñþç íåúÿ àøêàðäûð!
__________
Äîüðó áóéóðóðñóíóç, ÿýÿð î, Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäè, ùå÷ âàõò äþâëÿòÿ
÷àòìàçäû.
53
 Ø à ù á à ç á ÿ é . Áàøûíà äþíöì, ÿìèúàí, ðöñõÿò âåðèí, ìöñéþ Æîðäàí
èëÿ ýåäèì, ÿýÿð ìÿíÿèì õîøáÿõò îëìàüûìû èñòÿéèðñèíèç, ùå÷ âàõò áåëÿ
ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç. Íåúÿ êè, ñÿôÿðèí ôàéäàñûíû ùÿð èêèíèç äÿ èãðàð åòäèíèç.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (áèð àç ôèêèð åäèá). Ùÿêèì ñàùèá, íÿ ìöääÿòÿ
Øàùáàç Ïàðèæÿ ýåäèá ãàéûäà áèëÿð?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Áèð èë ÷ÿêÿð ýåäèá-ýÿëìÿéè, çèéàäÿ ÷ÿêìÿç.
Áèð èëäÿí àç ãàëñà, ýåòìÿéèíäÿí ìÿíçóð îëàí ôàéäà áèëêöëëèééÿ ùöñóëà
ýÿëìÿç; ÷öíêè öìäÿñè ôèðÿíý äèëèíè þéðÿíìÿêäèð.
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (öçöí àðâàäûíà òóòóá). Àðâàä, äÿõè íÿ åëÿéÿê,
ãîé ýåòñèí. Ïàïàüûí ÷åâèðÿðñÿí, èë ýÿëÿð êå÷ÿð. Óøàãäûð, êþíëö èñòÿéèð,
ýåòñèí, Ïàðèæè ýþðñöí. Ùÿêèì ñàùèá äÿ áèð éàõøû àäàìäûð, îíóí ùöçóðóí-
äà áèð ïàðà ìÿðèôÿò êÿñá åäÿð; éàõøû, éàìàíû ýþðÿð. Êðàëäàí áÿõøåéèø
àëàð, èë áàøûíäà Ãàðàáàüäà ùàçûð îëàð, î âàõòàäÿê áèç äÿ îíóí òîé òÿäà-
ðöêöíÿ ìÿøüóë îëëóã, ýÿëÿí êèìè òîéóí áàøëàðûã.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (éåðèíäÿí ãàëõûá ÷ûüûðà-÷ûüûðà). Êèøè, íÿ
äàíûøûðñàí, ñÿíèí ôèêðèí ùàðàäàäûð? Èñòÿìèðÿì îíóí Ïàðèæÿ ýåòìÿéèí äÿ,
ìÿðèôÿò êÿñá åòìÿéèí äÿ, ôèðÿíý êðàëûíäàí áÿõøåéèø àëìàüûí äà! Áó
ñþçëÿð òàìàì áÿùàíÿäèð. Øàùáàç èñòèð ýåòñèí Ïàðèæÿ, ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûí-
úàãëàðäà öçöà÷ûã ýÿçÿí ãûç, ýÿëèíëÿð èëÿ êåô åëÿñèí, äàíûøñûí, ýöëñöí,
âÿññÿëàì!
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (òÿíýÿ ýÿëèá). Àé àðâàä, áÿñäèð, Àëëàùû ñåâèðñÿí,
÷ûüûðìà! Äÿõè ìÿí íÿ èëÿéèì? Áàúàðûðñàí, ãîéìà ýåòñèí! Ýþéäÿ ó÷àí
ãàíàäëû ãóøó ÿéëÿìÿê îëóðñà, Øàùáàçû äà ýöú èëÿ ÿéëÿìÿê îëóð. Ðöñõÿò
âåðìÿñÿì, àòûëàð ìèíÿð àòûíà, ùîïïàíàð Àðàçûí î òàéûíà, ñîíðà ìÿí îíó
ùàðàäàí òàïûì? Ñÿí îíó òàíûìûðñàí ìÿýÿð êè, íåúÿ ùþúúÿòäèð?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (äÿõè äÿ áÿðê ÷ûüûðûá). Ìÿí îííàí äà ùþú-
úÿòÿì! Ãîéìàíàì ýåòñèí! ßýÿð Øàùáàçû Ïàðèæÿ ýåòìÿéÿ ãîéñàì, áó
ëÿ÷ÿê ÷ÿíýèëÿðèí ëÿ÷ÿéè îëñóí! (ßëèíè óçàäûð þðïÿéèíÿ).
Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëÿ-ýöëÿ, àðõàéûí). Àëëàùó ÿêáÿð! ßìèäîñòóì
áèëìèðÿì ùàíñû ãàðàâóëëàðû èëÿ ìÿíè äóñòàã åäÿúÿê?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Ýþðÿðñÿí; ñÿí äÿ þç áèëäè-
éèíäÿí, ìÿí äÿ þç áèëäèéèìäÿí! (Ãàëõûá äàìäàí ÷ûõûð).
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Àðâàäëàðûí èøè õÿòàäûð.
Ìöñéþ Æîðäàí òÿÿúúöá åäèð âÿ Øàùáàç áÿé ãåéçëÿ ñàìèò ãàëûð.

__________ Ïÿðäÿ ñàëûíûð

54
 Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öìúö ìÿúëèñ éåíÿ îðäà âàãå îëóð. Äàìûí áèð òÿðÿôèíäÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì îòó-
ðóáäóð. Áèð òÿðÿôäÿ Øÿðÿôíèñÿ õàíûì éóí äàðàéûð. Áó ùàëäà áèðäÿí ãàïû à÷ûëûð. Øÿðÿô-
íèñÿ õàíûìûí äàéÿñè Õàíïÿðè è÷ÿðè ýèðèð.

Õ à í ï ÿ ð è . Ñÿëàì-ÿëåéê!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . ßëåéêÿññÿëàì! Õàíïÿðè, áèëèðñÿí èø íåúÿ
êå÷äè? (Øÿðÿôíèñÿ õàíûì ãóëàã àñûð). Èø áåëÿ êå÷äè êè, Øàùáàç ýåäèð
Ïàðèæÿ. Èíäè ñÿíè îíäàí þòðö ÷àüûðäûì êè, ÿýÿð áèð ÿëàúûí âàð èñÿ åéëÿ.
Ùàòÿìõàí àüà, þçöí áèëèðñÿí êè, áèð õàìûðàüûç êèøèäèð. ßââÿëäÿí éàõøû
äàíûøäû, àììà ñîíðà áèðäÿí áîøàëäû. Ìöñéþ Æîðäàí âÿ Øàùáàçûí áèð
ïàðà àüûëñûç ñþçëÿðèíäÿí éåðäÿí îëäó. Àììà ìÿí éà ýÿðÿê þëÿì, éà
Øàùáàçû ãîéìàéàì ýåòìÿéÿ. Äîüðóñó, Øÿðÿôíèñÿíè ýþçö éàøëû ýþðÿ
áèëìÿíÿì! Àëëàù ýþòöðÿðìè Øàùáàç ýåòñèí Ïàðèæäÿ êåô åòñèí, îí áåø
éàøûíäà ýöë öçëö óøàüûì àù ÷ÿêñèí, ãàí òöïöðñöí, ñàðàëûá ñàïà äþíñöí,
èíúÿëèá èïÿ äþíñöí?!
Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, ÿëàú îäóð êè, áàéàã ñÿíÿ äåéèðäèì. Íÿ ëàçûìäûð
êè, Ùàòÿìõàí àüàäàí âÿ éà þçýÿñèíäÿí ìèííÿò ÷ÿêÿñÿí. Ýþíäÿð ãîí-
øóëóãäàí, Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿí, Ãûçûëáàøäàí ýÿëÿí äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàùû
ýÿòèðèá íåúÿ êè, ñÿíèí ìóðàäûíäûð, áó èøè åëÿ äöçÿëòñèí. Îíóí úàäóñóí-
äà ìÿí áèð ùèêìÿò ýþðìöøÿì êè, ÿýÿð èñòÿñÿ, áó ñààòäà ìÿíè ãîúàì-
äàí áîøàäàð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, ìÿí äÿ îíóí úàäóñóíóí ýöúöíö
åøèòìèøÿì. Àììà ýåíÿ áèð àç ñÿêñÿêÿëèéÿì; î, åòäèéè èøëÿðäÿí ùå÷
áèëèðñÿíìè? Äå ýþðöì, öðÿéèì äöðöñò ãûçàñûäûðìû? ×öíêè áó èø ÷îõ
÷ÿòèí èøäèð.
Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, àüúàáÿäèëè Êÿðèì êîõàíûí àðâàäû Ñÿëìèíàçû î
áîøàòäûðûá îéíàøûíà âåðäèðìÿäèìè? Ìóüàíëû Ñÿôÿðÿëè êèøèíèí ãûçûíû
ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøäóðìàäûìû? Äÿäÿñèíè êè, ãûçû âåðìÿéÿ ðàçû îëìóðäó,
úàäó èëÿ þëäöðìÿäèìè? Úàâàäëû Êÿðáÿëàéû Ãÿíáÿð ãûçû Øàùñÿíÿìèí
ÿðèíè, áèð èëëèê éîëäàí áàøãà àðâàä àëìàñûí äåéÿ, ãàéòàðûá ýÿòèðìÿäèìè?
Îíóí ÿëèíäÿí ùå÷ çàä ãóðòàðìàç!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ýþçöì Õàíïÿðè, áÿñ òåç îüëóí ßëìÿðäàíû
áó ñààòäà ýþíäÿð Ìÿñòÿëè øàùû Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿí àëûá ýÿòèðñèí!
Äåñèí, õàíûì ÷àüûðûð. Ùÿð íÿ èñòÿñÿ âÿäÿ åëÿñèí. Õöëàñÿ, àõøàì ÷ûðàã
__________
éàíàí âàõòäà ýÿðÿê Ìÿñòÿëè øàù áèçèì åâäÿ ùàçûð îëñóí!
55
 Õ à í ï ÿ ð è . Áàø öñòÿ, õàíûì, áó ñààòäà ýþíäÿððÿì! Àììà ýÿðÿê
Ìÿñòÿëè øàù Ùàòÿìõàí àüàäàí, Øàùáàç áÿéäÿí õÿëâÿò áóðà ýÿëñèí.
Àëëàù åëÿìÿìèø, ÿýÿð Øàùáàç îíó áóðäà ýþðñÿ, îíó äà þëäöðÿð âÿ ìÿíè
äÿ ñàü ãîéìàç.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ìÿí èíäè áó ñààòäà ÷ûõàðàì,
Ùàòÿìõàí àüàíû äà, Øàùáàç áÿéè äÿ èëõûéà áàõìàüà ýþíäÿððÿì âÿ òàï-
øûððàì êè, ýÿëÿíäÿí ñîíðà Øÿðÿôíèñÿíèí åâèíäÿ éûõûëñûíëàð-éàòñûíëàð êè,
ýåúÿ áó äàìäà ñó ãîéóá Øÿðÿôíèñÿíèí áàøûí éóéóá ÷èìäèðÿúÿéÿì. Ñÿí
äóð ýåò, äÿðâèøèí äàëûíúà îüëóíó ýþíäÿð.
Ùÿð èêèñè ýåäèð. Ñîíðà Øÿðÿôíèñÿ õàíûì éàëãûç àéàã öñòÿ.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Óõ, Àëëàù, êÿðÿìèíÿ øöêöð, áèð àç öðÿéèì

äèíúÿëäè. Éîõ îëñóí î þëêÿ êè, îíäà úàäó, ïèòèê îëìàéà! ßýÿð ìÿìÿì
äåéÿí äÿðâèø îëìàñàéäû, øÿêñèç, ìöñéþ Æîðäàí Øàùáàçû àïàðàúàãäû,
ýöíöìö ýþé ÿñêèéÿ äöéÿúÿêäè.
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øàùáàç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . Øÿðÿôíèñÿ, ãàäàí àëûì, áèëèðñÿí êè, ÿìèäîñòóì áó

ýöí íÿ òóôàí åëÿäè? Ìöñéþ Æîðäàíûí éàíûíäà ÿìèìèí öñòöíÿ ÷ûð-÷ûð
÷ûüûðäû, ìÿíè äÿ ùÿäÿëÿäè.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Øöáùÿñèç, ùå÷ þçöí åòäèéèíäÿí õÿáÿðèí
éîõäóð, ÿìèäîñòóíóí ÷ûüûðìàüû ýþçöíÿ ýþðöíöð.
Ø à ù á à ç á ÿ é . Ãàäàí àëûì, Øÿðÿôíèñÿ, ìÿí þçöì íÿ åëÿìèøÿì?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (òåç éåðèéèá, ÿëèí óçàäûá ùàíàñûíûí äàëûñûí-
äàí áèð íå÷ÿ éàðûì ñÿùèôÿ êàüûç ÷ûõàðäûá à÷ûð). Øàùáàç, áó øÿêèëëÿðè áÿñ
ìÿíÿ êèì ýÿòèðäè? Áóíëàðû ñÿí ýÿòèðèá äåìÿäèíìè êè, Ïàðèæ ãûçëàðûíûí,
ýÿëèíëÿðèíèí øÿêèëëÿðèäèð, ýþð Ïàðèæäÿ íåúÿ ýþçÿë ãûçëàð âàð? Áó ãûçëàð,
ýÿëèíëÿð òàìàì öçëÿðè à÷ûã ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà îüëàíëàð èëÿ áèð
éåðäÿ îòóðóá-äóðóðëàð ? Ùÿëÿ ìÿí áó øÿêèëëÿðè óòàíäûüûìäàí ÿìèäîñ-
òóíà ýþñòÿðìÿìèøÿì.
Ø à ù á à ç á ÿ é . Áûé, Øÿðÿôíèñÿ, íåúÿ óøàã-óøàã äàíûøûðñàí? Áó
øÿêèëëÿð ìöñéþ Æîðäàíûí êèòàáëàðûíûí è÷èíäÿ èäè. Ìöñéî Æîðäàí êèòàáëà-
ðûíû à÷ûá áàõàíäà ýþçö áóíëàðà ñàòàøäû, ÷ûõàðäû, ìÿíÿ âåðäè, àïàð àäàõ-
ëûíà ýþñòÿð âÿ äåäè êè, áó èë Ïàðèæèí ãûçëàðû âÿ ýÿëèíëÿðè áåëÿ ïàëòàð ýåéèð-
ëÿð. Êå÷ÿí èë àéðû òþâð ïàëòàðëàðû âàð èäè. Ýÿëÿí èë áèð þçýÿ ãàéäà èëÿ
ïàëòàð ýåéÿúÿêëÿð. Ùÿð èë Ïàðèæäÿ ëèáàñ ýåéìÿê ñàéàüû äÿéèøèëèð. Ìÿí äÿ
__________
ýÿòèðäèì ñÿíÿ âåðäèì; áóíäàí ýÿëÿñè íÿ âàð?
56
 Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áóíäàí ýÿëÿñè î âàð êè, ñÿí áó ãûçëàðûí
ùàâàñûíà éåëëÿíèá ó÷óðñàí, èñòÿéèðñÿí Ïàðèæÿ ýåäÿñÿí!
Ø à ù á à ç á ÿ é . Øÿðÿôíèñÿ, áó íÿ ñþçäöð, äåéèðñÿí? Òàìàì Ïàðèæèí
ãûçëàðû ãóðáàí îëñóí ñÿíèí áèð òöêöíÿ! Ìÿíèì êè, ñÿíèí òÿê ýþçÿë éàðûì
âàð, áåùèøò ùóðèëÿðè ýþçöìÿ ýþðöêìÿç. Ñÿíñèç ìÿíèì áèð ýöíöì îëìàñûí!
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áÿñäèð Àëëàùû ñåâèðñÿí, áó áàçûëàðû áèçÿ àç
ýÿë, ñÿíñèç áèð ýöíöì îëìàñûí äåéÿí îüëàí áóðäàí Ïàðèæÿ ýåòìÿç, ñÿí
ìÿíè ùå÷ ñåâìèðñÿí!
Ø à ù á à ç á ÿ é (óçàíûá îíóí áîéíóíäàí ãóúàãëàéûá þïöð). Øÿðÿô-
íèñÿ, äîüðóäàí, ñÿí ìÿíäÿí áåëÿ áÿäýöìàí îëóáìóøñàí! Ìÿíèì öðÿ-
éèìÿ áèð îõ âóðñàéäûí éàõøûäû êè, áó ñþçöìö öçöìÿ äåäèí. Àõûð áèð
ñîðóø ýþð êè, Ïàðèæÿ íÿ ñÿáÿáÿ ýåäèðÿì?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (àüëàéà-àüëàéà Øàùáàç áÿéèí ÿëèí áîéíóí-
äàí ãîïàðäûá). Íÿ èøèì âàð ñîðóøóì; Ñÿáÿáèíè þçöì ÷îõ éàõøû áèëè-
ðÿì. Ñÿáÿáè áóëàðäûð åé! (Øÿêèë êàüûçëàðûí äèøèí-äèøèíÿ ãûñûá, ÿëèíäÿ
áÿðê-áÿðê þâêÿëÿéèð, ñàëûð àéàüû àëòûíà).
Ø à ù á à ç á ÿ é . Âàëëàù, éîõ, ñÿáÿáè îëàð äåéèë, ñÿí áèëìèðñÿí. Ìÿíèì
òàé-òóøëàðûì òàìàì ìÿðèôÿò ñàùèáè îëóá, ãóëëóã åäèá, ùþðìÿò-èççÿò
òàïûá, õîøáÿõò îëóáëàð. Ìÿí ãàëìûøàì åëÿ áó ãàìûøëûãäà àäñûç, ñàíñûç.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . ßââÿëÿí, áó éàëàíäûð êè, äåéèðñÿí, êèì áèç-
ëÿðäÿí ìÿðèôÿò èëÿ, ãóëëóã èëÿ õîøáÿõò îëóáäóð? Áó ýþðäöéöíöç õîø-
áÿõòëÿð òàìàì þçýÿ éîë èëÿ áÿõòÿ éåòèøèáëÿð. Èêèìúè, ÿýÿð ãóëëóã åòìÿê
èñòÿéèðñÿí, ýåò Òèôëèñÿ, îðäà ãóëëóã åëÿ. Áèð àçäàí ñîíðà ÿýÿð èñòÿéèðñÿí,
ýåò áàøãà øÿùÿðëÿðÿ êè, ÿë ÷àòñûí, öí ÷àòñûí. Ïàðèæÿ áèçëÿðäÿí íÿ ýåäÿí
âàð, íÿ ýÿëÿí âàð!
Ø à ù á à ç á ÿ é . Äîüðó äåéèðñÿí, àììà àäàìûí ùÿð èøäÿ ýÿðÿê
âàñèòÿñè îëñóí. Òèôëèñäÿ âÿ î áèðè øÿùÿðëÿðäÿ ìÿíè òàíûéàí éîõäóð.
Ìÿíÿ êèì âàñèòÿ îëóá ìÿíè ãóëëóüà ãîéäóðàúàã âÿ ùþðìÿò òàïäûðàúàã?
Àììà áó ôèðÿíýè áèð éàõøû àäàìäûð, ìÿíè äÿ ñåâèð, îúàüûìûçû òàíûéûð.
Áó ìÿíè Ïàðèæÿ àïàðûá ôèðÿíý äèëèíè þéðÿòìÿêäÿí âÿ êðàëà òàíûòìàãäàí
ìÿøùóð îëëàì, ãàéûäàíäàí ñîíðà ùÿð éåðäÿ éåðèì îëàð.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áó ñþçëÿð òàìàì ôÿííö ôåëäèð. Ìÿíè àëäàò-
ìàã ö÷öí áÿùàíÿäèð. Íÿ ñþçäöð êè, ñÿíèí êèìè úàâàí, êàìàëëû îüëàí
Òèôëèñäÿ ãóëëóã òàïìàç?
Ø à ù á à ç á ÿ é . Ïàðèæäÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà ýåíÿ ýåäèá Òèôëèñäÿ
__________
ãóëóã åäÿúÿéÿì.
57
 Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (àéàüû èëÿ øÿêèë êàüûçëàðûíû èòÿëÿéèá). Ïàðèæäÿ
ñÿíèí êèìè îüëàí áó ïîøàëàðûí ÿëèíäÿí ñàü ãóðòàðà áèëÿðìè êè, ãàéûäûá
ýÿëÿíäÿí ñîíðà àäàì êèìè äóðóá-îòóðà? Ùå÷ âàõò ñÿí Ïàðèæÿ ýåäÿ áèë-
ìÿçñÿí. Ùà âàõò ýåòñÿí, þéöí!
Áó ùàëäà Ùàòÿìõàí àüà ãàèì ñÿñ èëÿ Øàùáàç áÿéè ÷þëäÿí ÷àüûðûð,
Øàùáàç áÿé òåç äàìäàí ÷ûõûá ýåäèð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ
Äþðäöìúö ìÿúëèñ Ùàòÿìõàí àüàíûí äàìûíäà âàãå îëóð. Áèð òÿðÿôäÿ Øÿùðÿáàíó
õàíûì îòóðóáäóð, áèð òÿðÿôäÿ Øÿðÿôíèñÿ õàíûì, áèð òÿðÿôäÿ îíóí äàéÿñè Õàíïÿðè. Ýå-
úÿäÿí èêè ñààò êå÷èáäèð. Øÿùðÿáàíó õàíûì áàøûí éóõàðû ãîâçóéóá öçöí Õàíïÿðèéÿ òóòóá
äàðûõìûø ñîðóøóð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, íåúÿ îëäó äÿðâèø ýÿëìÿäè.

Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, òÿëÿñìÿ, áó ñààò ýÿëÿð.
Áèðäÿí ãàïû à÷ûëûð. Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð ãàøãàáàüû òþêöëìöø è÷ÿðè ýèðèð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ñÿëàì-ÿëåéêöì!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóá). ßëåéêöìÿññÿ-
ëàì, áàáà äÿðâèø, õîø ýÿëäèí! Ýÿë îòóð.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (îòóðóá). Õàíûì, ìÿíÿ íèñáÿò íÿ ãóëëóüóíóç âàð?
Áóéóðóí, úàí-áàø èëÿ áèòèðìÿêäÿ ìöçàéèãÿ éîõäóð!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, áèð úöçâè, éöíýöë èøäÿí þòðö
ñÿíÿ çÿùìÿò âåðìèøÿì! Ìÿòëÿá áóäóð êè, áèçèì Øàùáàç ëàï éîëóíäàí
àçûá; áèð ôèðÿíýè ãîíàüûìûç âàð, õÿéàëûíäàäûð êè, îíà ãîøóëóá Ïàðèæ
øÿùÿðèíÿ ýåòñèí, ìÿíèì áó îòóðàí, ýöëöçëö óøàüûìû êè, îíóí àäàõëûñû-
äûð, èéèðìè ýöíäÿí ñîíðà òîéó áàøëàíàúàã, àüëàð-ñûçëàð ãîéñóí. Ìÿí âÿ
Ùàòÿìõàí àüà íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûã, ñþéëÿäèê ãóëàã àñìàäû; ýÿðÿêäèð êè,
áèð èø åäÿñÿí êè, áèçèì Øàùáàç Ïàðèæÿ ýåäÿ áèëìÿñèí âÿ ìöñéþ Æîðäàí
îíäàí ÿë ÷ÿêñèí, àïàðìàñûí.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, áó úöçâè, éöíýöë èø äåéèëìèø; áÿëêÿ ÷îõ
áþéöê âÿ ÷ÿòèí èø èìèø. Ýÿðÿêäèð áó èøäÿ ìÿíèì úàäóìóí ÿñÿðè éà
Ïàðèæèí, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áàøûíäà ÷àòëàñûí.
__________
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ìÿí àíëàìàäûì, íåúÿ ýÿðÿê
úàäóíóí ÿñÿðè éà Ïàðèæèí, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áàøûíäà ÷àòëàñûí.
58
 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, ìÿñÿëÿí ÿýÿð Øàùáàç áÿéÿ ÿë âóðñàì,
ëàçûì îëóð êè, îíóí áÿäÿíèíÿ áèð úèí ìöñÿëëÿò åäèì êè, áó ñÿôÿðèí õÿéà-
ëûíû îíóí áàøûíäàí ÷ûõàðñûí. Àììà îëóð êè, áó èøäÿí î ãîðõñóí, àüëûíà
ðÿõíÿ éåòèøñèí, éà àçàðëàñûí, éà ÷îëàã îëñóí, ÷öíêè ÷îõ óøàãäûð, úàâàíäûð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áûé, Àëëàùû ñåâèðñÿí, áàáà äÿðâèø, áåëÿ äà-
íûøìà, áó èøëÿð òàìàì îíäàí þòðöäöð êè, Øàùáàç áèð ýöí ýþçöìöçäÿí
óçàãëàøìàñûí. Íåúÿ îëàð êè, îíóí úàíûíà úèí ìöñÿëëÿò îëìàüà ðàçû îëàã?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áó ñóðÿòäÿ ýÿðÿêäèð êè, äèâëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ ÿìð
åäèì êè, Ïàðèæè õààðá åòñèíëÿð, àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðñèíëÿð êè, Øàùáàç áÿé
äÿõè îðà ýåòìÿê íèééÿòèíäÿí äöøñöí, éàèíêè Ìÿððèõ óëäóçóíà8 ùþêì
åäèì êè, ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíó âóðñóí êè, Øàùáàç áÿéè àïàðàí îëìà-
ñûí. Áó èøèí áóíäàí áàøãà ùå÷ ÷àðÿñè éîõäóð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó íåúÿ ìöìêöí øåéäèð, áàáà äÿðâèø,
áåëÿ èø åëÿìÿê îëàðìû?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ïÿù, áó ìÿíèì èøèìäèð, õàíûì, íÿ øöáùÿ éåðèäèð!
Ìÿýÿð åøèòìÿìèñèíèç êè, áèð íå÷ÿ øÿéàòèíÿ ÿìð åòìèøÿì êè, ùÿìèøÿ
Øèøÿ ãàëàñûíäà öñóëè âÿ øåéõè ìîëëàëàðûíûí àðàñûíäà ôèòíÿ âÿ ôÿñàä ñàëûá
ùå÷ âàõò îëàðû äèíú ãîéìàñûíëàð? Îíäàí þòðö êè, îëàð ìèíáÿðÿ ÷ûõûá
àøêàðà õàëãà âÿç åäèðìèøëÿð êè, úàäóêöíÿ âÿ ñàèðÿ èíàíìàéûí. Àéà,
ìÿí äåéèëÿì êè, Ýèëúàí àäëû èôðèòèí ðóùóíó êè, øåéòÿíÿòäÿ âÿ ìÿçÿððÿò-
äÿ ôÿðäè-ÿñðäèð. Àüà Âÿëè ßëèãóëó îüëóíóí áÿäÿíèíÿ ìöíòÿãèë åäèá
Ñÿëéàí õàëãûíûí úàíûíà ìöñÿëëÿò åòìèøÿì êè, ýåúÿ-ýöíäöç îíóí ãîð-
õóñóíäàí åâëÿðèíäÿ ðàùàò éàòà áèëìÿçëÿð! Ùÿëÿ Ñÿëéàí õàëãûíà àç ãèñàñ
åòìèøÿì. Îíäàí þòðö êè, îëàð áèëäèð ìÿíè Ñÿëéàíà ãîéìàéûá ãîâäóëàð
êè, áóðà äàðöëìþìèíèíäèð. Ñÿí äÿðâèø âÿ úàäóêöíñÿí, áóðà àéàã
áàñìà! Ùàíñû èøëÿðèìè ñþéëÿéèì! Áó èøëÿð éàõûí çàìàíäà åòäèéèì
ÿìÿëëÿðèí ÿëàìÿòèäèð. Îí áèð èë áóíäàí èðÿëè Àðàç ãûðàüûíà ýÿëìèøäèì;
èñòèéèðäèì êè, Íàõ÷ûâàí âÿ Øÿðóð ìàùàëëàðûíûí ãàáàüûíäàí êå÷èá Èðÿ-
âàíà ýåäÿéäèì. Ùÿð èêè ìàùàëûí õàëãû ìÿíÿ ìàíå îëäóëàð êè, ñÿíè ãîé-
ìàðûã áó òîðïàüà êå÷ÿñÿí. Îíäàí þòðö êè, ÿëèíäÿ òÿçêèðÿí éîõäóð.
Íàìÿëóì, òÿçêèðÿñèç àäàìëàðà éîë âåðìÿê, áó òÿðÿôÿ êå÷èðìÿê ãàíóí
èëÿ ãàäàüàíäûð. Áàâöúóäè êè, ÿëëÿì-ãÿëëÿìëÿð þçëÿðè ýåúÿ-ýöíäöç
ãà÷àã ìàëà ýåäÿí òÿçêèðÿñèç àäàìëàðû î éàíà, áó éàíà áÿëÿä îëóá êå÷è-
ðèðëÿðäè. Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì-éàïûøäûì, ñþçöìÿ ãóëàã àñìàäûëàð.
Àøàüû ýåòäèì, îëìàäû; éóõàðû ýåòäèì, îëìàäû; àõûðäà ëàï àúûüûì òóòäó.
__________
ßúèííÿëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åòäèì êè, òàìàì Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð ìàùàë-
ëàðûíûí äàìëàðûíû ãàëäûðûá éåð èëÿ éåêñàí åòäèëÿð êè, çÿðáèíäÿí Àüðû
59
äàüûíûí áèð òÿðÿôè äÿ ãîïóá òþêöëöá Àêóð êÿíäèíè áàòûðäû. Õöëàñÿ, Ìóðîâà
äåñÿì, éåðèíäÿí ãîï, ãîïìàçìû? Àðàçà äåñÿì, àõìà, àõàðìû?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òÿÿúúöáäÿí ÿëèí äîäàüûíà àïàðûá). Àëëàù,
äÿðäèíè ÿñèðýÿ...
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, ýåúÿ êå÷èð, äóðìàã âàõòû äåéèë. Èíäè ñèç
ìÿíÿ áóéóðóí ýþðöì, ìöñéþ Æîðäàí ùà âàõò ýåäÿúÿê?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Îí ýöíäÿí ñîíðà.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ×îõ éàõøû, èíäè ìÿí áó ñààòäà, õàíûì, ñèçèí ýþçö-
íöçöí ãàáàüûíäà Ïàðèæèí ùåéêÿëèí áÿðïà åäèá, áóðäà îíó ïîçàúàüàì.
Âÿ äèâëÿðÿ âÿ èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åäÿúÿéÿì êè, ùàìàí äÿãèãÿ Ïàðèæè éûõ-
ñûíëàð âÿ îí ýöíÿ ãÿäÿð õÿáÿðèíè ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòäûðñûíëàð êè, Øàù-
áàç áÿéè àïàðìàã ôèêðèíäÿí äöøñöí; éàèíêè áèð áþéöê õîðóçó ãàáà-
üûìäà òóòóá àäûí ãîéàúàüàì ìöñéþ Æîðäàí, áó ñààòäà îíóí áîéíóíó
âóðóá Ìÿððèõ óëäóçóíà ÿìð åäÿúÿéÿì êè, áó òþâð èëÿ î äà îí ýöíÿäÿê
ùÿãèãÿòäÿ ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíó âóðñóí; òàêè Øàùáàç áÿé îíäàí
õèëàñ îëñóí. Èíäè áóéóðóí ýþðöì, úÿíàáûíûç Ïàðèæèí õàðàá îëìàüûíìû èñ-
òÿðñèíèç, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíóí âóðóëìàüûí?
Õ à í ï ÿ ð è (òåç ÿëèí éóõàðû ãîâçóéóá, ÷àëûá). Ùÿð èêèñèíè, áàáà,
äÿðâèø! Ôèðÿíýëÿðÿ éàçûüûìûçìû ýÿëÿúÿê?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áûé, àðâàä, ñÿíèí öðÿéèí äàøäûð, íÿäèð?
Áè÷àðÿ ïàðèæëèëÿð áèçÿ íÿ åëÿéèáëÿð êè, åâëÿðèí, èìàðÿòëÿðèí áàøëàðûíà éûõàã,
ìèí-ìèí àäàìûí ãûðûëìàüûíà áàèñ îëàã? Áó ãàëìàãàëà áèçè àíúàã î
÷þð-÷þï äþøöðÿí ìöñéþ Æîðäàí ñàëûáäûð. (Öçöí Ìÿñòÿëè øàùà òóòóá).
Áàáà äÿðâèø, ùÿð íÿ áèëèðñÿí îíà åéëÿ! Áóðàäà õîðóçóí áîéíóíó âóð.
Ìÿððèõ óëäóçóíà ùþêì åò êè, î äà ìöñéþ Æîðäàíûí Àðàçäàí êå÷ÿíäÿí
ñîíðà áîéíóí âóðñóí, Øàùáàç éàëãûç ãàëñûí, ýåíÿ áó òàéà êå÷ñèí, ãàéûò-
ñûí ýÿëñèí. Áèð òÿãñèðëè àäàìûí þëìÿéè ÷îõ éàõøûäûð ìèí-ìèí ýöíàùñûç
õàëãûí ãûðûëìàüûíäàí èñÿ.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Úàí àíà, åëÿ äåìÿ, ìöñéþ Æîðäàí éàçûãäûð!
×îõ éàõøû àäàìäûð. Áó éàéëàã ùÿð ýöí ãÿðèáÿ ýöëëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí
äÿñòÿëÿð áàüëàéûá Øàùáàç áÿéäÿí ìÿíÿ ýþíäÿðèðäè êè, àïàð àäàõëûíà
âåð, ýþðñöí, íå÷ÿ èëäèð áó éàéëàãëàðû ýÿçèðëÿð, ùå÷ áó ýöëëÿðè âÿ ÷è÷ÿê-
ëÿðè ýþðöáäöðìö âÿ ìÿíÿ áèð ýöçýö áàüûøëàéûáäûð êè, Ïàðèæèí ÿúàéèáàò
áàüûíäà áèòÿí Éåíýè Äöíéà ýöëëÿðèíèí ñóðÿòè äàëûñûíäà ÷ÿêèëìèø. Ìÿíè
þç ãûçû êèìè èñòÿðäè. Ìÿí þçöìö þëäöððÿì, ãîéìàðàì ìöñéþ Æîðäàíûí
áîéíó âóðóëñóí! Ïàðèæ äàüûëñûí, áèçÿ íÿ? ßýÿð îðäà ãûçëàð, ýÿëèíëÿð
__________
öçöà÷ûã ýÿçìÿñÿéäèëÿð, Øàùáàç ùå÷ âàõò îðà ýåòìÿçäè. Ïàðèæ éûõûëñûí,
ãûç-ýÿëèíè äÿ ãûðûëñûí!
60
 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Âàëëàù, áèëìèðÿì ùàíñûíà ðàçû îëàì? Àììà
äÿõè íåúÿ åëÿéÿê? Øÿðÿôíèñÿ äÿ äîüðó äåéèð; ìöñéþ Æîðäàí éàçûãäûð,
éàõøû àäàìäûð, åéëÿ áèðúÿ áó èøäÿ òÿãñèðëèäèð êè, Øàùáàçû éîëäàí ÷ûõàðûá
Ïàðèæÿ ýåòìÿéè áåéíèíÿ ñàëûáäûð. Ìÿëóì êè, Ïàðèæäÿ éàìàí àäàìëàð âàð
èìèø. Ãÿçà áó äÿðâèøè áèçÿ éåòèðèáäèð êè, áóíóí úàäóñó èëÿ îðàíû éûõäû-
ðûá õàðàá åòäèðÿê. (Öçöí Ìÿñòÿëè øàùà òóòóá) Áàáà äÿðâèø, áóéóð äèâ-
ëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ Ïàðèæè ãàëäûðûá àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðñèíëÿð!
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áàø öñòÿ, õàíûì! (Öçöí Õàíïÿðèéÿ òóòóá) Õàíïÿðè
õàëà, ÷ûõ ÷þëÿ, ìÿíèì øàýèðäèì Ãóëàìÿëèéÿ äå êè, ìÿíèì õóðúóíóìó
òåç àòûí öñòöíäÿí àëñûí, ýÿòèðñèí ýÿëñèí.
Õàíïÿðè òåç ãàëõûá ÷þëÿ ÷ûõûð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, Ùàòÿìõàí àüà, Øàùáàç áÿé èíäè ùàðàäà-

äûðëàð?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Î áèðè äàìäà. Èëõûäàí ãàéûäûá éàòûðëàð.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, áó ñèðäÿí ýÿðÿê îëàð âÿ éà áàøãà àäàì íÿ
èíäè, íÿ ñîíðà õÿáÿðäàð îëìàñûí ùà! Âÿ èëëàù úàäó ùå÷ ÿñÿð áàüûøëàìàç!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó úÿùÿòäÿí õàòèðúÿì îë, áàáà äÿðâèø!
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð.

à ó ë à ì ÿ ë è (ÿëèíäÿ õóðúóí Õàíïÿðè èëÿ ìÿúëèñÿ äàõèë îëóð).

Ñÿëàì-ÿëåéêöì!
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ßëåéêÿññÿëàì! Õóðúóíó éåðÿ ãîé, àüçûíûí áàüûíû
à÷, è÷èíäÿ, öñòöíäÿ ÿøêàë ÷ÿêèëìèø òàõòà ïàðÿëÿðè ÷ûõàðò!
à ó ë à ì ÿ ë è (ôàðñè äèëè èëÿ êè, îòóðàí öíàñ òàéè-ôÿñè àíëàìàñûí).
Ìèõàùè ÷å áåêîíè?9
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ìèõàùÿì êå, ùåéêÿëå-øÿùðå-Ïàðèæðà áÿðïà íöìóäå,
áåäèâùà âÿ åôðèòùà ùþêì êîíÿì êå, äÿð òöðôÿòöë-åéí çèðö çÿáÿðÿø
êîíÿíä; ìåñëå îí êå ÿëàí äÿð ïèøå ÷åøìå èí õàòóí (ýþçö èëÿ Øÿùðÿáàíó
õàíûìà èøàðÿ åäèð) ìÿí ùåéêÿëÿøðà çèðî çÿáÿð õàùÿì êÿðä.10
à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø) Âàñå ÷è?11
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Âàñå ñÿä äàíå áàúàãëóéå-òàçå êå, ùàëà ÿç èí õàòóí
áÿðàéå ùÿìèí ìÿòëÿá õàùÿì ýåðåôò.12
à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø). Õóá, èí õàòóí áà ïàéòÿõòè-ôèðÿíý âÿ
ÿùëÿø ÷å ÿäàâÿò äàðÿä?13
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Èí ùåêàéÿò õåéëè äåðàçÿñò, òÿãðèðÿø ãöíúàéåøå èí
__________
ìÿãàì íÿäàðÿä, òÿõòÿïàðÿùàðà ÿç õóðúèí áèðóí êîí!14
61
 Ã ó ë à ì ÿ ë è . Ùÿìèí ñàÿò, ÿììà ùè÷ ÿãëÿì áàâÿð íÿìèêîíÿä êå,
èí ÿìðå ìöøêèë ñöðÿòïÿçèð ýÿðäÿä; íÿìèäàíÿì øóõè ìèêîíè, éà íÿ? Äÿð
òöðôÿòöë-åéí Ïàðèæ õÿðàá øÿâÿä, éÿíè ÷è?15
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëöìñÿíìèø). ×åðà éÿíè ÷å, ìÿðäÿêå? Ùàëà èí
õàòóíå-ìöêÿððÿìÿ ñÿä äàíÿ áàúàãëóéè-òàçÿ áÿðàéå èí ìÿòëÿá áå ìÿí
õàùÿä äàä âÿ äÿù ðóç ùÿì ìþùëÿò ùÿñò êå, úàäóéå-ìÿí ÿñÿðå-õîäðà
áåáÿõøÿä âÿ êÿñè ùÿì áåäèí ñåðð âàãèô íèñò âÿ íÿõàùÿä øîä. Áÿä ÿç
ýåðåôòÿíå áàúàãëóùà äÿñòî ïà ãóøàäåÿì. Ìÿýÿð òà äÿù ðóç íÿìèòÿâà-
íÿì êè, õîäðà áå îí òÿðÿôå ßðÿñ áåéÿíäàçÿì, ìÿðà äÿð îíúà êå ïåéäà
õàùÿä êÿðä? Áÿä ÿç ìÿí ùÿð ÷å áàäàáàä! ßýÿð òà äÿù ðóç Ïàðèæ õÿðàá
øÿâÿä áàúàãëóùà áèãèëö ãàë ÿç ùÿçìå-ðàáå õàùÿä ãîçÿøò. Òî ÷å ìèäàíè,
áÿëêå òà èí ìîääÿò áåñàíèùåéè ÿç ñàíèùàò Ïàðèæ õÿðàá øÿâÿä. Ìÿýÿð èí
íþâ ùàäèñàòå-ÿúèáÿ äÿð àëÿì êÿìòÿð âöãó éàôòÿÿñò?16
à ó ë à ì ÿ ë è (òàõòàïàðàëàðû õóðúóíäàí ÷ûõàðûá ýöëöìñÿíìèø). Èí
ôÿãÿðåéè-ÿõèðÿðà ùÿðýåç ÿãëÿì ãÿáóë íÿìèêîíÿä õÿéàëå-õàìÿñò.17
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëöìñÿíìèø). Áÿñ ôÿãÿðåéå-ñàáèãÿðà ÿãëÿò
ãÿáóë íÿìèêîíÿä? Îí ùÿì êå, õÿéàëå õàì íèñò?18
à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø). Àðè, äÿð îí ÷å øÿêêÿñò?19
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õóá, äèýÿð ùÿâÿññÿìðà áà ñóàëùàéå áèôàèäÿ ìÿü-
øóø ìÿêîí. Áåðî ïèøå-ÿñáùà, ìîíòÿçåð áàø. Ìÿí ùÿì áÿä ÿç éåê ñàÿò
ÿìÿëå-õîäðà òÿìàì êÿðäå ìèðÿñÿì, ñÿâàð ìèøÿâèì, áàç ìèêÿðäèì.20
(Ãóëàìÿëè ýåäèð). Õàíïÿðè õàëà, äóð ãàïûíû áÿðê áàüëà! Àäàì-ìàäàì
ýÿëìÿñèí.
Õàíïÿðè äóðóð, ãàïûíû áÿðê áàüëàéûð, ýÿëèð îòóðóð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (þç-þçöíÿ ôàðñè äèëè èëÿ). Èí òàéèôåéè-çÿíàí ÿúÿá

áè÷àðÿ âÿ ñàäÿëþâùÿíä, áåäóíå-òÿñÿââöð âÿ òÿÿììöë áàâÿð ìèêîíÿíä
êå, ìÿí äÿð Ãàðàáàü íåøÿñòå Ïàðèæðà äÿð òîðôÿòöë-åéí çèðö çÿáÿð ìèòÿ-
âàíÿì êÿðä âÿ éà Ìÿððèõÿì äÿð îí òÿðÿôå ßðÿñ ýÿðäÿíè Ìöñéþ Æîð-
äàí ðà âÿãòè ðÿôòÿí ìèòÿâàíÿä çÿä.21
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, íÿ äàíûøûðñûíûç?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ìÿùçÿð îõóéóðàì, õàíûì êè, èøèìèç àâàíä îëñóí.
Äèâëÿð, èôðèòÿëÿð õÿáÿðäàð îëñóíëàð êè, íÿ ôèêèðäÿéÿì. (Áóíäàí ñîíðà
Ìÿñòÿëè øàù ïàëàçû ãîâçóéóá ÿââÿëÿí áèð ìöäÿââÿð úûçûã ÷ÿêèð, äåéèð).
Áó, Ïàðèæ øÿùÿðèíèí äàèðÿñè. (Ñîíðà òàõòà ïàðÿëÿðè áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûá
îí-îí èêè áþéöê, êè÷èê ùöúðÿ âÿ îòàã øÿêëèíäÿ úûçûüûí è÷èíäÿ åâëÿð éàïûá
__________
äåéèð). Áó äà Ïàðèæèí èìàðÿòëÿðèíèí âÿ åâëÿðèíèí øÿêëè. (Ñîíðà öçöí Øÿù-
62
ðÿáàíó õàíûìà ÷åâèðèá). Õàíûì, áóéóðóðñóíóçìó. Ïàðèæè êöíôÿéÿêöí
åòäèðèì, àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðòäèðèì?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, äÿõè íåúÿ åäÿê, Àëëàù ñÿáÿáêàðà
áÿëà âåðñèí! Ãóðóíóí îäóíà éàøëàð äà éàíàúàã, áè÷àðÿ ïàðèæëèëÿð áèçÿ áèð
çàä åòìÿìèøäèëÿð. Áóíóí áàáàëû îëñóí îëàðûí ãûçëàðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí
áîéíóíà êè, ìÿúëèñëÿðäÿ ùÿìèøÿ îüëàíëàð èëÿ, êèøèëÿð èëÿ áèð éåðäÿ öçö
à÷ûã îòóðóá, ñþùáÿòÿ âÿ èõòèëàòà ìÿøüóë îëóá, õàëãû àçäûðûá éîëäàí ÷û-
õàðäûðëàð. Áàáà äÿðâèø, èøèíÿ ìÿøüóë îë.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, äèâëÿðèí ÿë ìóçäóíó, ÿíàìûíû êÿðÿì åäèí!
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, äèâëÿðÿ ÿíàì íÿ ëàçûìäûð?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ïÿù, õàíûì, ìÿýÿð ìÿíèì äèâëÿðèì Èðàí ñÿðáàçû
èäè êè, ìöôòÿ ãóëëóã åäÿëÿð? Ìÿýÿð ìÿí âÿçèð Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû22 èäèì
êè, îëàðà ùå÷ çàä âåðìÿéÿì, àíúàã ñþéÿì, ãîðõóäàì?
Ìà ãóëàìàíè èí ßëè øàùèì,
ßç òÿìàìè çÿìàèð àýàùèì,
Íÿ ìÿâàúèá, íÿ ÷èðÿâö íÿ ÿëèã,
Íîâêÿðè ãöðáÿòÿí ÿëÿëëàùèì.23

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ìÿýÿð Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû

ñÿðáàçëàðà ùå÷ çàä âåðìèðäè? Àíúàã ñþéöá, ãîðõóäóðäó?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, âàëëàù, ìÿí Òåùðàíäà áèð éîë þç ýþçöì èëÿ
ýþðäöì êè, Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû Òîïõàíà ìåéäàíûíäà Ìèðâàðèä òîïóíà
áàõûðäû. Áèðäÿí éåääè éöç ñÿðáàç îíóí äþâðÿñèíè ÷åâðÿéèá áàøëàäû ìÿâà-
úèá èñòÿìÿéÿ. Ùàìàí ñààò Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû ÿéèëèá, àéàüûíäàí áàøìà-
üûíûí áèð òàéûíû ÷ûõàðûá, ÿëèíÿ àëûá, áåø ìèí éàìàí èëÿ, àëûúû ãóø êèìè,
úóìóëäó îëàðûí öñòöíÿ. Ñÿðáàçëàð êÿêëèê ñöðöñö êèìè îíóí ãàáàüûíäàí
äàüûëûá ãà÷äûëàð. Ùå÷ áèðèñèíè òóòà áèëìÿéèá, ãàéûäûá òîïóí éàíûíà ýÿëäè,
öçöí ùöçóðäà äóðàí õàíëàðà òóòóá õèòàá åéëÿäè: “Ùÿçÿðàò, ýþðäöíöç?
Áåëÿ ãîðõàã ãîøóí èëÿ áèëìèðÿì Ùåðàòû íåúÿ àëàúàüàì.24 Éàõøû êè, ìÿí
ùÿëÿ ãûëûíú èëÿ îëàðûí öñòöíÿ úóìóëìàäûì. Îíäà îëàðûí ãà÷ìàüû áèëìè-
ðÿì ùàðàäà äàéàíàúàã èäè. Ôÿÿììà áóíó éàëãûç îëàðûí ãîðõàãëûüûíà
ùÿìë åëÿìÿê îëìàç. Ìÿíèì ðöñòÿìàíÿ25 øöúàÿòèìèí âàùèìÿñèíäÿí êè,
áèðäÿí îëàðà ùÿìëÿ åëÿäèì, îëàð áåëÿ öðêöá äàüûëäûëàð”. Ñÿðêÿðäÿíèí...
úöðÿòèíäÿ ÷îõ ñèðð âàð èäè. Èíäè ñèç, õàíûì, ýöìàí åëÿìÿéèí êè, ìÿí
äèâëÿðèìè ãóðó íàüûë èëÿ áÿñëÿéèðÿì; Áÿëêÿ ìÿí ýÿðÿê áåëÿ èøëÿðäÿí
þòðö îëàðà çèéàôÿò åäÿì, îëàðû îõøàéàì, îéíàäàì, øèùàáè-ñàãèá26 äöøöá
__________
îëàðû ãûðàíàäÿê.
63
 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Íåúÿ øèùàáè-ñàãèá îëàðû ãûðàíàäÿê? Áàáà
äÿðâèø, íÿ äåéèðñÿí? Ìÿýÿð îëàðû ñîíðà øèùàáè-ñàãèá äöøöá ãûðàúàã?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëÿ-ýöëÿ). ßúÿá ôèêèð åäèáñèíèç! Áÿñ äèâëÿð, èôðè-
òÿëÿð íàùàã éåðÿ î ãÿäÿð áèýöíàù õàëãûí ùÿëàêÿòèíÿ áàèñ îëóðëàð âÿ
ýþçÿë øÿùÿðè íàùàã éåðÿ õàðàá åäèðëÿð? Áåëÿ ýöíàùè-ÿçèìèí úÿçàñûíäà
Àëëàùûí ãÿçÿáè îíëàðà éåòèøìÿç?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, áàáà äÿðâèø, ÷öíêè áåëÿäèð, íèéÿ
úàíëàðûíäàí ãîðõìàéûðëàð? Íèéÿ áåëÿ èøÿ àéàã ãîéóðëàð?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ßââÿëÿí, î ñÿáÿáÿ êè, ìÿí áóéóðóðàì, èêèíúè î
ñÿáÿáÿ êè, àõìàãäûðëàð âÿ òÿáèÿòëÿðèíèí òÿüàçàñûäûð. ßýÿð áåëÿ åòìÿñÿ-
ëÿð, äèíúÿëÿ áèëìÿçëÿð. Øÿéàòèí îëìàñàéäû, äöíéàäà ùå÷ áèð éàìàí
ÿìÿë îëìàçäû âÿ áÿíè-àäÿìè éàìàí èøëÿðÿ ùå÷ êÿñ äö÷àð åòìÿçäè.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàáà äÿðâèø! Íÿ ãÿäÿð
ýÿðÿê äèâëÿðÿ ÿíàì âåðÿê?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Àðòûã èñòÿìèðÿì, íÿ ãÿäÿð êè, âÿäÿ åäèáñèíèç,
õàíûì, éöç áàúàãëû.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ÷îõ îëìàçìû?
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õóá, ìèí-ìèí òöìÿíÿ äÿéÿí øÿùÿðè õàðàá åòäè-
ðèðñèíèç, éöç áàúàãëû âåðñÿíèç ÷îõäóð?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (öçöí ãûçûíà òóòóá). Øÿðÿôíèñÿ õàíûì,
áàëàì, ïóë ñàíäûã÷àñûíû áóðà ýÿòèð. (Øÿðÿôíèñÿ õàíûì òåç ãàëõûá éöêäÿí
ïóë ñàíäûã÷àñûí àëûá àíàñûíûí ãàáàüûíà ãîéóð. Øÿùðÿáàíó õàíûì ñàí-
äûã÷àíûí àüçûíû à÷ûð, éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû ÷ûõàðäûð, äåéèð). Áàëàì
Øÿðÿôíèñÿ, òîé õÿðúèíÿ äÿõè ùå÷ ïóë ãàëìàäû.
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íåéëÿéÿê, àíà, áèð-èêè éöç òîüëó ñàòàðûã
ýåíÿ ïóë îëàð.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàëàì, áóðóí-ãóëàã áàøà
ñÿäÿãÿ. (Öçöí ÷åâèðèá) Àë, áàáà äÿðâèø!
Ãûçûëëàðû âåðèð Ìÿñòÿëè øàùà. Äÿðâèø ãûçûëëàðû àëûð, ãîéíóíà ãîéóð, áèëÿêëÿðèí ÷ûð-
ìàûéá õóðúóíäàí áèð êèòàá ÷ûõàðäûð, êèòàáû à÷ûá âÿðÿãëÿéèð, áèð ïàðà íàõûøëû ñÿùèôÿëÿðèíÿ
áàõûð, áàøûí ãîâçóéóð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áÿëè, Ïàðèæ øÿùÿðè ßãðÿá áöðúöíöí27 àëòûíäà âàãå

èìèø, ÿìÿë òàìàìäûð. Áó áöðúöí òÿñèðèíäÿíäèð êè, áó øÿùÿðäÿí ùå÷ âàõò
áÿëà ÿñêèê îëìàç... (Ñîíðà ãàëõûð àéàüà, ÿëèíäÿ áèð äÿéÿíÿê, öçöí Øÿù-
ðÿáàíó õàíûìà âÿ ãûçûíà òóòóá) Õàíûìëàð, ãîðõìóéóí, öðÿéèíèçè áÿð-
__________
êèäèí! (Ñîíðà ýþçëÿðèí ÷åâèðèð, ñóðÿòèí ùåéáÿòëè åäèð, áó ìÿíòÿðè îõóéóð).
64
 Äÿüäÿüÿùà ôÿòÿíäè,
Òöááÿë-êÿðà êÿðÿíäè
Òöááÿë-êöìó êöìóùà,
Áèéÿíäè, éÿíäè, éÿíäè.28

(Ñàüûíà-ñîëóíà öôöðöð, ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ äèâëÿðè, èôðèòÿëÿðÿè àäëàðû èëÿ

÷àüûðûð, áóéðóã âåðèð). Éà Ìÿëèõà, éà Ñÿëèõà, éà Áÿëèõà! Ãàëäûðûí Ïàðèæè
éåðèíäÿí, âóðóí éåðÿ, áó ñààòäà íåúÿ êè, ìÿí áó ùåéêÿëè âóðóá çèðö
çÿáÿð åäèðÿì. (Áèð ãÿäÿð ýåðè ÷ÿêèëèð, äÿéÿíÿê èëÿ úûçûüà öç ãîéóá è÷èí-
äÿêè òàõòàïàðàëàðäàí éàïûëìûø áàëàúà åâëÿðèí âÿ îòàãëàðûí ÿøêàëûíû ÷ûðïûá
äàðáàäàüûí äàüûäûð, ñîíðà áèð ëÿìùÿ äàéàíûá öçöí Øÿùðÿáàíó õàíûìà
òóòóð). Õàíûì, ýþçöíöç àéäûí îëñóí, Ïàðèæ äàüûëäû! Ðàçû îëäóíóçìó?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, áàáà äÿðâèø, ÷îõ ðàçû îëäóì! Àììà
ýÿðÿê Ïàðèæèí äàüûëìà õÿáÿðè òåç ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòà êè, þç áàøûíûí
ùàéûíà ãàëà, Øàùáàçäàí ÿë ÷ÿêÿ. Àììà Ïàðèæäÿí áóðà áó õÿáÿðè òåçëèê-
ëÿ áèëìèðÿì êèì ÷àòäûðàúàã.
Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ãÿùãÿùÿ èëÿ). Õà-õà-õà-õà! Õàíûì, áèð àäàì êè,
áóðàäàí Ïàðèæè ýþç à÷ûá éóìàí ñàÿòäÿ áÿðáàä åäÿ, îíóí õÿáÿðèí áèð
äÿãèãÿäÿ, áèð ñààòäà, áèð ýöíäÿ, îí ýöíÿäÿê áóðà ÷àòäûðà áèëìÿç? Íÿ
õÿéàë åäèðñèíèç?
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàáà äÿðâèø, àììà íÿ
ÿúÿá îëóðäó êè, áó õÿáÿð åëÿ áó ñààòäà ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòàéäû, áàøû-
ìûçäàí îëàéäû.
Áó ùàëäà áèðäÿí äàìûí áàüëàíìûø ãàïûñû òàðàã-òàðàã äþéöëöð. Àç ãàëûð ãàïû ñûíñûí.
Ìöñéþ Æîðäàíûí ñÿñè èçòèðàá ùàëÿòèíäÿ ãàïûíûí äàëûñûíäàí ìÿëóì îëóð. Äÿðâèø Ìÿñòÿëè
øàù úÿëä òàõòà-ïàðàëàðû äþøöðöá òþêöð õóðúóíà, àòûð ÷èéíèíÿ, ýèðèð éöêöí ãàáàüûíäà àñû-
ëàí ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ýèçëÿíèð. Ìöñéþ Æîðäàí ãàïûíû òàðàã-òàðàã äþéöð, àç ãàëûð ãàïûíû
ñûíäûðñûí: ÷àüûðûð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ùàòÿìõàí àüà, Øàùáàç áÿé, ãàïûíû à÷ûí!

Øÿùðÿáàíó õàíûì ñÿðàñèìÿ éåðèíäÿí ãàëõûð, ãîðõó èëÿ ýåäèð ãàïûéà ñàðû. Ãûçû Øÿðÿô-
íèñÿ õàíûì òèð-òèð òèòðÿéèð. Õàíïÿðè äèçèíÿ ÷ûðïûð, éàâàø ñÿñ èëÿ.

Õ à í ï ÿ ð è . Äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé!

Øÿùðÿáàíó õàíûì ãàïûíû à÷ûð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (íÿôÿñè òóòóëà-òóòóëà). Ùàíû Ùàòÿìõàí àüà, ùàíû

__________
Øàùáàç áÿé?
65
 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãîðõà-ãîðõà). Èêèñè äÿ Øÿðÿôíèñÿíèí
äàìûíäà éàòûðëàð. Áó ýöí èëõûéà áàõìàüà ýåòìèøäèëÿð, ÷îõ éîðóëìóøäó-
ëàð. Àõøàìäàí éûõûëûá éàòûáëàð.
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ, òÿíýíÿôÿñ). Õàíûì, ýÿðÿê áó ñààò-
äà îëàð äóðàëàð. Ìÿí ýåäèðÿì, äàéàíà áèëìÿíÿì. Ùåéô ñÿíÿ, Ïàðèæ,
ùåéô ñÿíÿ Òöëéåðè.29 Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë ïàéòàõò, ýþçÿë ñÿëòÿíÿò! Ôðàíñà
áÿäáÿõò îëäó! – Äèìàæ Ïàðèæ! Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!30
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùÿêèì ñàùèá, íÿ âàð, íÿ îëóá?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ïàðèæ äàüûëäû, Òöëéåðè éûõûëäû, Ôðàíñà õàðàá
îëäó. Äèìàæ Ïàðèæ! Äèìàæ Òöëéåðè!71
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð, éÿíè, Àëëàù äÿðäèíè
ÿñèðýÿ!
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ýþçÿë øÿùÿð, ýþçÿë ñÿëòÿíÿò. Áèð òöðôÿòöëåéíäÿ
âèðàí, êÿÿí ëÿì-éÿêöí îëóáäóð. Àüûë êÿñìèð êè, áó íåúÿ èøäèð, áó íåúÿ
ñåùðäèð!? Ñåòåôðå ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!82
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó íåúÿ ñåùðäèð? Ìÿýÿð ñåùð èëÿ Ïàðèæ
éûõûëûá! Íÿ äåéèðñèíèç, ùÿêèì ñàùèá?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ ùþâëíàê). ßëáÿòòÿ, ñåùðäèð, ìàò
ãàëìàëû èøäèð. Áèð òöðôÿòöëåéíäÿ ãÿôëÿòÿí Ïàðèæ õàðàá îëóáäóð.
Áó ñþçëÿðäÿí Øÿðÿôíèñÿ õàíûì äÿõè ãàèì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ, ýþçö äÿðâèø ýèçëÿ-
íÿí ïÿðäÿäÿ.

Õ à í ï ÿ ð è (õûñûí-õûñûí). Äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé!

Áó ùàëäà ãàëìàãàëäàí Ùàòÿìõàí àüà Øàùáàç áÿé éàòäûãëàðû äàìäàí éóõóäàí îé-
íàéûá, äÿñò-ïà÷ÿ, êþéíÿêúÿê ìöñéþ Æîðäàí ñÿñèíÿ éöéöðöðëÿð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (îíëàðû ýþðÿí êèìè). Àõ, ýÿëäèíèç! Ùàòÿìõàí

àüà, Øàùáàç áÿé, ñèçè òàðû òåç ìÿíÿ àò ùàçûð åäèí, ýÿÿðê áó ñààòäà
ýåäÿì, äàéàíà áèëìÿíÿì, þçöíöç äÿ àòëàíûí, ìÿíè Àðàçäàí êå÷èðäèí,
ãàéûäûí!
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (ùåéðÿòëÿ). Ùÿêèì ñàùèá, íÿ âàãå îëóáäóð?
Áåëÿ òÿëÿñèê ýåòìÿéÿ ñÿáÿá íÿäèð?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ). Ïàðèæ äàüûëûá, Òöëéåðè éûõûëûá,
Ôðàíñàíûí ñÿëòÿíÿòè ïîçóëóá, êðàë àâàðà äöøöá. Áó ñààòäà Òÿáðèçäÿ îòó-
ðàí èíýèëèñ êîíñóëóíäàí áó ÿùâàëàòû áèëäèðÿíäÿí ñîíðà éàçûð êè, Ëîí-
__________
äîíà âàúèáè êàüûçëàð èëÿ áó ñààò ÷àïàð ýåäèð. Àðàçûí êÿíàðûíäà ìÿíÿ
66
ìöíòÿçèðäèð. Îí èêè ñààòàäÿê ýÿðÿê ìÿí þçöìö îíà éåòèðÿì. ßýÿð
òÿõèð åòñÿì, ÷àïàð ýåäÿð, ñîíðà ìÿí þçöìö òåçëèêëÿ éàëãûç êðàëà ÷àòäûðà
áèëìÿíÿì. Ëóè Ôèëèïï33 èíýèëèñÿ ãà÷ûáäûð. Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!34
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (òÿùÿééöð èëÿ). Ùÿêèì ñàùèá, Ïàðèæè êèì äàüû-
äûáäûð, êèì éûõûáäûð?
Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (èçòèðàáëà). Øÿéàòèíëÿð, ÿúèííÿëÿð, äèâëÿð, èôðèòÿ-
ëÿð, áÿä ÿìÿëëÿð! Ùàíñûíû äåéèì? Àìàí, Ùàòÿìõàí àüà, àò ùàçûð åäèí.
Äàéàíìàã ìöìêöí äåéèë! Äèìàæ Ïàðèæ! Òöëéåðè! Ìîí äèéþ, ñåòåôðè!35
Áó ñþçëÿðäÿí Ùàòÿìõàí àüà áèð àç ìöòÿùÿééèð ãàëûð. Àììà Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áàø-
ëàéûð ÷îõ áÿðê òèòðÿìÿéÿ. Øàùáàç áÿé îíóí ùàëÿòèíè äóéóð. Òÿÿúúöá åäèá, îíà ñàðû öç
ãîéóð. Éàâûãëàøûá éàâàø ýöëöìñÿíìèø ñîðóøóð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . Ñÿí íèéÿ òèòðÿéèðñÿí, àé ôÿñàä? Éîõñà Ïàðèæè ñÿí

áóéóðóá éûõäûðûáñàí êè, ìÿí äÿõè îðà ýåäÿ áèëìÿéÿì?
Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ, íàçèê ñÿñè èëÿ ýþçö äÿðâèø
ýèçëÿíÿí ïÿðäÿäÿ). Éîõ, âàëëàù, ãóðàí ùàããû, äàéûì úàíûíà, ìÿíèì ùå÷
çàääàí õÿáÿðèì éîõäóð, ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì éîõäóð!
Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëöìñÿíìèø). Áàõ, áàõ, íåúÿ àíä è÷èð! Íåúÿ øèðèí
äèë èëÿ éàõàñûí ãûðàã ÷ÿêèð! Äÿõè íèéÿ òèòðÿéèðñÿí? ßýÿð ñÿí òÿê ïÿðèëÿð
ïàäøàùû Ïàðèæè éûõäûðñà äà ùàëàëäûð.
Áó ñþçäÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì öçöíö ìöñéþ Æîðäàíà òóòóá

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùÿêèì ñàùèá, áèçèì Øàùáàçû äà àïàðûðñû-

íûçìû?
Øàùáàç áÿé àäûíû åøèäèá ýåðè ÷åâðèëèð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Íÿ ñþéëÿéèðñèíèç, õàíûì, þçöì áàøûìû ãîé-

ìàüà éåð òàïìûðàì, Øàùáàçû ùàðà àïàðàúàüàì? Ùàòÿìõàí àüà, àìàí-
äûð, òåç îëóí, àòëàíûí, ìÿíè þòöðöí! Ýÿðÿê ñÿùÿðäÿí Àðàç ãûðàüûíà
÷àòàì. Òöëéåðè! Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!36
Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Øàùáàç, ýÿë ýåäÿê, ýþðÿê íåúÿ åäèðèê, áó íåúÿ
èø èäè îëäó?
Ùÿð èêèñè äàìäàí ÷ûõûð, äàëëàðûíúà ìöñéþ Æîðäàí, îíëàðäàí ñîíðà éàâàø ýÿðäÿêèí
äàëûñûíäàí äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù õóðúóí ÷èéíèíäÿ ÷ûõûð. Áàøû àøàüû, ùå÷ ìÿúëèñäÿ ãàëàí
þâðÿòëÿðÿ ìöòÿâÿúúåù îëìàéûá ãà÷ûð, ýþçäÿí èòèð; ñîíðà
__________
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, ýþðäöí, íåúÿ èø îëäó?
67
 Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, ìÿí ñÿíÿ äåìÿäèì êè, áó äÿðâèøèí ÿëèíäÿí ùå÷
çàä ãóðòàðìàç? Ìÿí ùÿëÿ îíäàí ãîðõóðàì êè, Ïàðèæèí éûõûëìàüûíûí çÿð-
áèíäÿí þçýÿ øÿùÿðëÿð äÿ áÿðáàä îëà.37 Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð ìàùàëëàûíûí
éûõûëìàüûíûí çÿðáèíäÿí Àüðû äàüûíûí áèð ïàð÷àñû ãîïóá òþêöëÿí êèìè,
íåúÿ êè, äÿðâèø äåéèðäè.
Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, áóíäàí ñîíðà áó òÿÿúúöá äåéèë;
òÿÿúúöá îäóð êè, êèøèëÿð ùÿìèøÿ áèçÿ äåéèðëÿð: úàäóéà, ïèòèéÿ èíàíìà-
éûí! Íåúÿ èíàíìàìàã îëóð êè, àäàì ýþçö èëÿ áåëÿ èøëÿð ýþðöð?
Õ à í ï ÿ ð è . Åù, õàíûì, êèøèëÿðèí ÿýÿð àüëû âàð, íèéÿ áèç îëàðû ùÿð
ãÿäÿìäÿ ìèí éîë àëäàäûðûã, þç áèëäèéèìèçè åäèðèê?

Øÿðÿôíèñÿ õàíûì ñàêèò âÿ ñàìèò ãîðõóá ãóðóìóø ìàò ãàëûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
Òàìàì îëóð

__________

68
 ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ

Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè ö÷

ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Äèâàíáÿéè. Âÿëè Õàòóí îüëó.

Ê à ì à ë î â – îíóí äèëìàíúû. Îðóú Íÿñèá îüëó.
Ìÿøÿäè Ãóðáàí. Ñ î í à – Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû.
Ò à ð â å ð ä è – îíóí îüëó. Êîõà.
Ï ÿ ð ç à ä – îíóí ãàðäàøû ãûçû. Ì à ò â å é – êàçàê.
Íÿúÿô. Ô ð à í ñ Ô î õ ò – ùàôèçè – úàíÿâÿðàí.
Íàìàç. Ê ÿ ð è ì – éàñàâóë.
Ç à ë õ à – îíóí àðâàäû. Òÿðÿêÿìÿëÿð âÿ êàçàêëàð.
Á à é ð à ì – úàâàí îüëàí.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð äÿðÿíèí è÷èíäÿ, áèð áþéöê ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ êè,
Ïÿðçàä îòóðóáäóð äàø öñòöíäÿ, éàíûíäà ãûâðàã ýåéèíìèø âÿ éàðàãëàíìûø Áàéðàì ýþçöí
îíà äèêìèø.

Á à é ð à ì . Àõûð êè, áó ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëäó

êè, ñÿíèíëÿ ýþðöøöá, äàíûøûá öðÿéèìè áîøàëäàì. Íèéÿ ýåðè áàõûðñàí?
Ï ÿ ð ç à ä . Àé àìàí, ãîðõóðàì!
Á à é ð à ì . Ãîðõìà, ìÿí ñÿíè ÷îõ ÿéëÿìÿíÿì. Èíäè Ïÿðçàä, ìÿíÿ
äå ýþðöì, ñÿí ýåäÿúÿêñÿí Òàðâåðäèéÿ, áó òàòà1 àðâàä îëàúàãñàí, ñîíðà
ãûçëàð è÷èíäÿ ýöâÿíÿúÿêñÿí êè, ýóéà ñÿíèí äÿ ÿðèí âàð?
Ï ÿ ð ç à ä . Íÿ åëÿéèì, ÿëèìäÿí íÿ ýÿëèð? Àòàì þëöáäöð, áèð àíàì
èëÿ ãàëìûøàì ÿìèìèí èõòèéàðûíäà; ãàðäàøûì éîõ, áèð êþìÿéèì éîõ.
ßìèì èñòÿðìè êè, ìÿíè þçýÿéÿ âåðñèí, àòàìäàí ãàëàí ñöðöíö, èëõûíû
þçýÿéÿ òàïøûðñûí?
Á à é ð à ì . Áÿñ ìÿëóì îëóð êè, ÿìèí ñÿíè àõòàðìûð, àíúàã ñÿíèí
ñöðöí, èëõûí àõòàðûð. Îíóí ö÷öí èñòèð ñÿíè þç îüëóíà, î òÿúèêÿ,2 î ìàé-
__________
ìàüà âåðÿ êè, þìðöíäÿ áèð ñÿð÷ÿ âóðäóüó, áèð ãóçó îüóðëàäûüû éîõäóð?
69
 Ï ÿ ð ç à ä . Íåéëÿéèì, éàçûíû ïîçìàã îëìàç. Ùÿëáÿò ìÿíèì äÿ
ãàáàüûìäà áåëÿ éàçûëìûøìûø êè, ýÿðÿê ìÿí òÿúèê àðâàäû îëàéäûì.
Á à é ð à ì . Éÿíè íÿ äÿðääèð? Òÿúèêÿ àðâàä îëìàãäàíñà, þçöíö áó
ýþëÿ òóëàéûá áîüóëñàí, éåé äåéèëìè?
Ï ÿ ð ç à ä . ßëáÿòòÿ, éöç ãàò áîüóëìàüûì Òàðâåðäèéÿ àðâàä îëìàã-
äàí éåéäèð. Ñÿíäÿí ÷ÿêèíèðÿì. ßýÿð ñÿí ðöñõÿò âåðñÿí, áèð ýöí áó äÿðä
èëÿ þçöìö ñàü ãîéìàíàì!
Á à é ð à ì . Àëëàù åëÿìÿñèí, ñþç ýÿëèøè ìÿí áåëÿ äåéèðÿì. Ñÿí
îëìàéàíäàí ñîíðà äÿõè ìÿí íèéÿ äöíéà öçöíäÿ ýÿçèðÿì? Ñÿíèí þëö-
ìöíÿ ùå÷ âàõò ðàçû îëà áèëìÿíÿì âÿ Òàðâåðäèéÿ äÿ àðâàä îëìàüûíà
òàáëàøìàíàì! Ýöíö ñàáàù áèð ýöëëÿ Òàðâåðäèíèí áþéðÿéèíÿ âóððàì,
ñîíðà þçöìöí äÿ áàøûìà ùÿð íÿ ýÿëñÿ ýÿëñèí.
Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ åëÿäÿ áèð ýöëëÿ äÿ ìÿíÿ âóð, ìÿíè äÿ þëäöð, ñÿíäÿí
ñîíðà ìÿí äÿõè íèéÿ ýÿðÿê äöíéàäà ñàü ãàëàì!
Á à é ð à ì . Ñÿí íÿ ö÷öí ñàü ãàëìàéàñàí? Ñÿí ñàü ãàëàðñàí, ñîíðà
áàðû áèð áàøãà àáûðëû, âóðàí, éûõàí îüëàíà ýåäÿðñÿí, ùå÷ îëìàñà òàé-òóø
òÿíÿñè ÷ÿêìÿçñÿí.
Ï ÿ ð ç à ä . Àé Áàéðàì, Àëëàùû ñåâèðñÿí, ìÿíèì öðÿéèìè Ãàíà äþí-
äÿðìÿ! Ìÿíèì þç äÿðäèì þçöìÿ áÿñäèð. ßýÿð ìÿí âóðàí-éûõàí
îüëàíà íÿñèá îëñàéäûì, ñÿíÿ íÿñèá îëàðäûì.
Á à é ð à ì . Ìÿíÿ íÿñèá îëìàüûí þç ÿëèíäÿäèð, ÿýÿð èñòÿñÿí.
Ï ÿ ð ç à ä . Íåúÿ þç ÿëèìäÿäèð?
Á à é ð à ì . Áåëÿ êè, ìÿíÿ èçèí âåð, ñÿíè ýþòöðöì ãà÷ûì.
Ï ÿ ð ç à ä . Ùàðà?
Á à é ð à ì . Ãàðàáàüà, Èðÿâàíà, áàøãà óçàã éåðÿ.
Ï ÿ ð ç à ä (áèð àç ôèêèð åäèá). Õåéð, àíàì ðàçû îëìàç. Àíàìûí ýþçö-
íöí àüû-ãàðàñû áèð ìÿíÿì. Ìÿíè óçàã àïàðñàí, àíàìûí ýöíö ãàðà îëàð.
Á à é ð à ì . Áÿñ ãîé ñÿíè àïàðûì ìàùàëûìûçûí î áèðè áàøûíà.
Ï ÿ ð ç à ä . Åù, î áîø èøäèð! ßìèì äþâëÿòëè, çîðëó êèøèäèð. Áó éàõûí-
äà ùå÷ âàõò ìÿíè ñÿíèí ÿëèíäÿ ãîéìàç. Áàøûíà éöç ìèí ãàëìàãàë à÷àð,
öñòöíÿ òÿãñèð éûõàð, äèâàíà ñàëàð, íÿ áèëèì, íÿ åëÿð...
Á à é ð à ì . Áÿñ íåúÿ ýÿðÿê îëñóí? Ñÿí ýåäÿñÿí Òàðâåðäèéÿ àðâàä
îëàñàí, ìÿí äÿ ãûðàãäàí áàõàì?!
Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íÿ ãàéûðûì? Áèð éîë ýþñòÿð, ìÿí åëÿ åäèì.
Á à é ð à ì . ×îõ éàõøû, ÿýÿð ìÿí áèð ùèéëÿ ãàéûðàì êè, Òàðâåðäè àðà-
__________
äàí ÷ûõà, ñÿí àçàä ãàëàñàí, îíà ðàçûñàíìû?
Ï ÿ ð ç à ä . Áÿøÿðòè êè, Òàðâåðäèíè þëäöðìÿê îëìàéà.
70
 Á à é ð à ì . Éàõøû þëäöðìÿê îëìàñûí. Áåëÿ îëà êè, Òàðâåðäè áóðäàí
óçàãëàøà, þçýÿ éåðÿ äöøÿ.
Ï ÿ ð ç à ä . Éàõøû, áóíà ìÿí ðàçûéàì.
Á à é ð à ì . Áÿñ äóð ýåò Íàìàç àðâàäû Çàëõàíû áóðà ýþíäÿð ýÿëñèí,
îíóíëà äàíûøûì.
Ï ÿ ð ç à ä . Áó ñààòäà ýþíäÿððÿì (ýåòìÿê èñòÿéèð).
Á à é ð à ì (îíóí ÿëèíè òóòóá). Áèð äàéàí, ñþç äåéèðÿì!
Ï ÿ ð ç à ä . Íÿ äåéèðñÿí?
Á à é ð à ì . À çàëûì, ìÿíèì öðÿéèì îä òóòóá àëûøûð. éàíûð, åëÿ ìÿíè
áåëÿ ãîéóá ýåäèðñÿí?
Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íåúÿ åëÿéèì?
Á à é ð à ì . Áàðû öðÿéèìÿ áèð àç ñó ñÿï ýåò!
Ï ÿ ð ç à ä . Îäóð, ñó ãàáàüûíäà ÷àéäàí àõûð, è÷ íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí.
Á à é ð à ì . Ìÿíèì öðÿéèìèí éàíüûñû ñó èëÿ ñþíÿí éàíüûäûð?
Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íÿ èëÿ ñþíÿð?
Á à é ð à ì . Áèð úöò þïöø èëÿ...
Ï ÿ ð ç à ä (ÿëèíè äàðòûð). Åù, áÿñäèð, ñÿí àëëàù ùÿëÿ çàðàôàò âàõòû
äåéèë; ãîé ýåäèì, èíäè ìÿíèì äàëûìúà ýÿëÿí îëàð.
Áàéðàì îíóí áîéíóí ãóúàãëàéûá áèð úöò þïöø àëûð, áóðàõûð. Ïÿðçàä òóëëàíà-òóëëàíà
îáàéà ãà÷ûð.

Á à é ð à ì (äàëûñûíúà). Çàëõàíû òåç ýþíäÿð, áóðäà ýþçÿòëÿéèðÿì!

(Éàëãûç). Àõ, Òàâåðäè, Òàðâåðäè! Ýöìàí åäèðñÿí êè, Ïÿðçàäû ãîéàúàüàì
ñÿíÿ ýåäÿ? Áó ýÿäÿ ãÿðèáÿ àõìàãäûð! Áèð ôèêèð åëÿìèð êè, àõûð íÿ ùöíÿ-
ðèì âàð ìÿí Áàéðàì èëÿ ìåéäàíà ýèðÿì? Îíóí êèìè àòà áèëìÿíÿì,
âóðà áèëìÿíÿì, èêè àòûí àðïàñûí áþëÿ áèëìÿíÿì, àäûì áèð ãî÷àãëûãäà
ñþéëÿíìÿéèá, áèð ãóëäóðëóãäà ÷ÿêèëìÿéèá, þìðöìäÿ áèð àò îüóðëàìà-
ìûøàì, áèð þêöç ãîâìàìûøàì, ýåúÿ âàõòû ãîðõóäàí àëà÷ûüûí ÷ÿòèíèí-
äÿí áàøûìû äèøãàðû ÷ûõàðà áèëìÿíÿì. Áó öðÿê èëÿ íåúÿ Áàéðàì êèìè
àäàìûí ñåâýèëèñèíÿ ýþç äèêèðÿì. Âàëëàù, ÿýÿð Ïÿðçàä èçèí âåðñÿ, áèð ýöí
îíó ñàü ãîéìàíàì!
Áó ùàëäà Çàëõà äàëûñû òÿðÿôèíäÿí.

Ç à ë õ à . Ñàëàìÿëåéê, Áàéðàì. Êèìëÿ ýàï åéëèéèðñÿí?

Á à é ð à ì (äàëû ÷åâðèëèá). À. Çàëõà, ñÿíñÿí? Êèì èëÿ ýàï åéëÿéè-
ðÿì? Òàðâåðäèíèí ãàðàñûíúà ñþéëÿíèðÿì.
__________
Ç à ë õ à . Òàðâåðäè ñÿíÿ íÿ åëÿéèáäèð?
71
 Á à é ð à ì . Äÿõè íÿ åéëÿéÿúÿêäèð? Ýöíöìö ãàðà åäèá, ñÿáðö ãÿðà-
ðûìû êÿñèáäèð; íÿ ýöíäöç äèíúÿëÿ áèëèðÿì, íÿ ýåúÿ éàòà áèëèðÿì. Àç
ãàëûá äÿëè-äèâàíÿ îëóá Ìÿúíóí êèìè äàüà-äàøà äöøÿì, Êÿðÿì êèìè
àëûøàì, éàíàì!
Ç à ë õ à . Àõûð íèéÿ, íÿ ñÿáÿáëÿ?
Á à é ð à ì . Î ñÿáÿáëÿ êè, áó òÿúèê, áó ìàéìàã èñòèð êè, Ïÿðçàäà ÿð
îëà. Ñÿí àëëàù, Çàëõà, äîüðó ñþéëÿ, Ïÿðçàä êèìè ãûç ùå÷ ðÿâàäûðìû êè,
áåëÿ òÿúèêÿ ýåäÿ?
Ç à ë õ à . Êèì äåéèð êè, Ïÿðçàä Òàðâåðäèéÿ ýåäÿúÿêäèð? Ïÿðçàäûí
öðÿéèí ìÿí áèëèðÿì. Î ñÿíäÿí áàøãà áèð àäàìà þëñÿ äÿ ýåòìÿç. Òàð-
âåðäè îíóí ýþçöíäÿ ÷èáèíúÿ äÿ ýþðöêìöð.
Á à é ð à ì . Áóíäàí íÿ ùàñèë êè, Òàðâåðäè îíóí ýþçöíÿ ÷èáèíúÿ äÿ ýþ-
ðöêìöð? Àììà ÷èáèí øèðèíÿ ùÿðèñ îëàí êèìè, Òàðâåðäè Ïÿðçàäà ùÿðèñäèð!
Áóýöí-ñàáàùäûð, àòàñû Ìÿøÿäè Ãóðáàí êÿáèíèí êÿñäèðèá îíà âåðÿúÿê.
Ç à ë õ à . Ãûçûí êþíëö îëìàñà, íåúÿ îíó ÿðÿ âåðìÿê îëàð?
Á à é ð à ì . Åù, Çàëõà, íÿ äàíûøûðñàí? Àëëàùû ñåâèðñÿí, ãûç óøàüûíûí
ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿúÿê? Îíóí õàùèøèíÿ êèì áàõàúàã? ßââÿëäÿí áèð àç
óô-òóô åëÿð, ñîíðà ÷àðÿñè êÿñèëÿð, òÿí ãÿçàéà âåðÿð, àíúàã ìÿí àù-çàð
èëÿ äÿðäÿ ýèðèôòàð ãàëëàì.
Ç à ë õ à . Áÿñ ñÿíèí ôèêðèí íÿäèð?
Á à é ð à ì . Ìÿíèì ôèêðèì áóäóð êè, èíäèäÿí áàøûìûí ÷àðÿñèíè
ýþðÿì. Òàðâåðäèíè àðàäàí ýþòöðÿì!
Ç à ë õ à . Éÿíè îíó þëäöðÿñÿí?
Á à é ð à ì . Éîõ, îíà Ïÿðçàä ðàçû îëìóð, ìÿí þçöì äÿ ñÿëàù ýþð-
ìöðÿì. Þëäöðìÿêäÿí íÿ ùàñèë? Ìÿí þçöì äÿ ãàíëû-ãà÷àã îëëàì. Ïÿð-
çàä ìÿíèì ÿëèìäÿí äÿ ÷ûõàð.
Ç à ë õ à . Äîüðó äåéèðñÿí. Áÿñ íåúÿ Òàðâåðäèíè àðàäàí ýþòöðìÿê
èñòèðñÿí?
Á à é ð à ì . Áàõ, ìÿí íåúÿ îíó àðàäàí ýþòöðìÿê èñòèðÿì. Î ñèçÿ
÷îõ ýÿëèð, ñÿíèí êèøèí Íàìàç èëÿ ÷îõ ýÿçèð. ßýÿð ñÿí âÿ Íàìàç ìÿíÿ
êþìÿê åäèá áèð èø åëÿñÿíèç, þçöìöí êöðä àòûìû áàüûøëàðàì íàìàçà âÿ
áèð éàíû áóçîâëó èíÿê äÿ ñÿíÿ âåððÿì.
Ç à ë õ à . Äîüðóäàí áèð èíÿê?
Á à é ð à ì . Øÿêñèç, øöáùÿñèç!
Ç à ë õ à . Éàíûíäà äà áóçîâó?!
__________
Á à é ð à ì . Áÿëè, áóçîâó èëÿ, èíàí êè, äîüðó äåéèðÿì.
Ç à ë õ à . Áèç íÿ ýÿðÿê åäÿê?
72
 Á à é ð à ì . Ìÿñÿëÿí, Òàðâåäèíè áèð áÿùàíÿ èëÿ åâèíèçÿ ÷àüûðûí,
èíàíäûðûí êè, Ïÿðçàä ñÿíäÿí þòðö áèèõòèéàðäûð, àììà ñÿíÿ ýÿëìÿéÿ òàé-
òóøóíóí òÿíÿñèíäÿí ãîðõóð; îíäàí þòðö êè, äåéèðëÿð, ñÿí áèð òÿúèê âÿ
ãîðõàã àäàìñàí. Ùàìû áèëèð êè, ñÿíèí ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìÿç; áèð
îüóðëóãäà, áèð ãóëäóðëóãäà, áèð ãî÷àãëûãäà àäûí ÷ÿêèëìÿéèáäèð. Àòìà-
üûí ìÿëóì äåéèë, âóðìàüûí ìÿëóì äåéèë. Ùàíñû ãûç ñÿíèí êèìè îüëàíû
ñåâÿð? Ñÿí äÿ áèð ùöíÿð ýþñòÿð, áèð àäàì ñîé, ïóë ýÿòèð, ïàð÷à ýÿòèð, éà
áèð àò îüóðëà, éà áèð ìàë îüóðëà, äåñèíëÿð êè, ôèëàíêÿñ äÿ áó ùöíÿðèí
ñàùèáèäèð. Îíäàí ñîíðà ãûç äà þéöíñöí êè, ñÿíèí êèìè ÿðè âàð. Òàðâåðäè
àõìàãäûð, áó ñþçëÿðèí ùàìûñûíà èíàíàúàã, ñàðñàãëûã åäèá þçöí ñàëàúàã
õàòà-áàëàéà, Ïÿðçàä ãàëàúàã ìÿíÿ.
Ç à ë õ à . Âàëëàù, éàõøû ôèêèð åäèáñÿí! Ñÿíèí êèìè îüëàíäàí þòðö
ýÿðÿê ÷àëûøàì.
Á à é ð à ì . Äöðöñÿò àíëàäûíìû äåäèéèì ñþçëÿðè?
Ç à ë õ à . Õàòèðúÿì îë!
Á à é ð à ì . Ñîíðà ùÿð íÿ îëñà, ìÿíÿ áèëäèðÿðñÿí?
Ç à ë õ à . Ýåäèá äèâàíáÿéèíÿ õÿáÿð âåðÿúÿêñÿí?
Á à é ð à ì . Éîõ, ÷óüóëëóã ïåøÿñèíèí öñòöìÿ ýþòöðìÿíÿì. Èø þçö þç
áàøûíà à÷ûëàð. Àíúàã ìÿí èñòÿðÿì õÿáÿðäàð îëàì, öðÿéèì áèð àç òîõòèéà.
Ç à ë õ à . ×îõ éàõøû, ñîíðà ùÿð íÿ îëñà, ñÿíÿ áèëäèððÿì. Èíäè ýåäè-
ðÿì, èøèì âàð, ìàë ýÿëÿí âàõòäûð.
Á à é ð à ì . Ýåò, àë áó éàéëûã äà ñÿíÿ ïåøêÿø îëñóí.
Ç à ë õ à . Áà, íÿ éàõøû éàéëûãäûð! È÷èíäÿêè íÿäèð?
Á à é ð à ì . È÷èíäÿêè êèøìèøäèð; îíó äà âåð óøàãëàðûíà.
Ç à ë õ à . À êèøè, îüóë ñÿíèí êèìè îëìàã ýÿðÿê! Ñÿíèí ãàäàí äÿéñèí
Òàðâåðäèíèí áþéðÿéèíÿ! Þìðöìäÿ îíóí ÿëèíäÿí ìÿí áèð ÷öðöê àëìà äà
àëìàìûøàì. Ñàüëûã èëÿ ãàë, ìóðàäûíà éåòèø! (Ýåäèð).
Á à é ð à ì (äàëûñûíúà). Âÿäèíè óíóòìàéàñàí!
Ç à ë õ à (ýåðè äþíöá). Ñÿí äÿ áèð èíÿê äåìèñÿí, ñÿí äÿ óíóòìà!
Á à é ð à ì . Áÿëè, áèð ñöäëö, úèíñ èíÿê êè, ìèñëè îëìàéà!
Ç à ë õ à . Éàíûíäà äà áóçîâó!
Á à é ð à ì . ßëáÿòòÿ, áóçîâ èëÿ!
Ç à ë õ à . À êèøè, ñÿíèí êèìè ãî÷àã îüëàíû ñåâìÿìÿê îëóðìó? Ñàü-
ëûã èëÿ ãàë, øàùáàçûì!
Á à é ð à ì . Ýåò, õîø ýÿëäèí! Àëëàù, èíäè íÿ ãàéûðûì? Ýåäèì äÿðÿäÿ
áàðû îâäàí-çàääàí àõòàðûì, áèð àç ôèêðèìè äàüûäàì.
__________
Áÿçè-òàìàøàõàíà òÿüéèð òàïûá, Íàìàçûí åâèíèí ñóðÿòè áÿðïà îëóð. Íàìàç âÿ Çàëõà.

73
 Í à ì à ç . Ñÿí äåéèðñÿí êè, áó èøäÿí þòðö Áàéðàì þçöíöí êöðä àòûíû
ìÿíÿ áàüûøëàéàúàãäûð?
Ç à ë õ à . Øÿêñèç áàüûøëàéàúàãäûð!
Í à ì à ç . Àüëûì êÿñìèð, Áàéðàìà ÿëëè ãûçûë ìÿíèì éàíûìäà ñàíà-
äûëàð, êöðä àòûíû ñàòìàäû. Îíó ìÿíÿ ïåøêÿø åëÿðìè?
Ç à ë õ à . Ïÿðçàääàí þòðö î èíäè úàíûíäàí êå÷ÿð; àò, ìàë íÿ øåéäèð?
Í à ì à ç . Áÿëêÿ àëëàäà, ñîíðà âåðìÿéÿ?
Ç à ë õ à . Àëäàòìàç, Áàéðàìû òàíûìûðñàí? Îíóí êèìè ýþçÿë, ñþçö
áöòöí îüëàí òàìàì îáàäà âàðìû?
Í à ì à ç . Éàõøû îëäó, ìÿí þçöì äÿ èñòèðäèì êè, Òàðâåðäèíè áèð õàòàéà
ñàëàì. Àòàñû Ìÿøÿäè Ãóðáàí ìÿíÿ áîðú âåðäèéè ïóëóíó öñòöìÿ éàñà-
âóë ãîéäóðóá àëäû, ìÿí äÿ îíà áèð ùàéûô ÷ÿêìÿñÿì öðÿéèì äèíúÿëìÿç.
Ç à ë õ à . Äÿõè íèéÿ äóðóðñàí? Áåëÿ ôöðñÿò îëóðìó? Ùÿìè àò àëàðñàí,
ùÿìè ùàéûô ÷ÿêÿðñÿí. Òàðâåðäè éàõûíäàäûð, ýåò ÷àüûð ýÿëñèí áèçäÿ ÷þðÿê
éåìÿéÿ, ñîíðà ìÿí ùàìû èøè äöçÿëäÿðÿì.
Í à ì à ç . ßúÿá äåéèðñÿí. Âàëëàù ýåäèðÿì (Ýåäèð).
Ç à ë õ à (éàëãûç). Âàëëàù, ÿýÿð Òàðâåðäè ìÿíèì ñþçëÿðèìäÿí ãóë-
äóðëóüà ýåòñÿ, áè÷àðÿíèí ùå÷ òÿãñèðè éîõäóð. Î íåéëÿñèí êè, áó âèðàí
îëìóø þëêÿíèí ãûçëàðû ãóëäóðëóã, îüóðëóã áàúàðìàéàíû ñåâìèðëÿð.
Äèâàíáÿéèíÿ äåéÿí ýÿðÿê êè, áè÷àðÿ ýÿäÿëÿðè íèéÿ îüóðëóãäàí ãóëäóð-
ëóãäàí þòðö èíúèäèðñÿí? Áàúàðûðñàí þëêÿìèçèí ãûçëàðûíà ãàäàüàí åëÿ êè,
ãóëäóð îëìàéàí îüëàíëàðäàí çÿùëÿëÿðè ýåòìÿñèí. Îíäà ìÿí çàìûí êè,
ãóðä ãîéóí èëÿ îòëàéà!
Áó ùàëäà Íàìàç Òàðâåðäè èëÿ è÷ÿðè ýèðèð.

Í à ì à ç . Àé àðâàä, íÿéèí âàð, ýÿòèð ýþðÿê, àúìûøûã!

Ç à ë õ à . Áûé, íÿéèì îëàúàã? Àúìûøäûíûç, íèéÿ Òàðâåðäèýèëäÿ ýåäèá
÷þðÿê éåìÿäèíèç, ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëäèíèç?
Í à ì à ç . Ùÿð íÿéèí âàð, ýÿòèð, óçóí äàíûøìà! (Ýåäèð, åâèí áóúà-
üûíäà éàðàüëàðûíà áàõìàüà ìÿøüóë îëóð).
Ç à ë õ à . Àõøàìà äÿõè áèð çàä ãàëìàéàúàãäûð.
Ò à ð â å ð ä è . Àé Çàëõà, íÿ ãàéûì îëóáñàí?!
Ç à ë õ à . Íèéÿ ãàéûì îëìàéûì? Ñÿíäÿí ìÿí íÿ õåéèð ýþðìöøÿì?
Áàðû áèð äèëèíÿ ýÿòèðÿñÿí êè, òîéóìäà ñÿíÿ áèð çàä áàüûøëàðàì.
Ò à ð â å ð ä è . Íåúÿ òîé?
Ç à ë õ à . Òîé áèëìèðñÿí? Òîéóíäà äå ýþðöì ìÿíÿ íÿ áàüûøëàéà-
__________
úàãñàí?
74
 Ò à ð â å ð ä è . Éàõøû, îíäà ñÿíÿ áèð úöò áàøìàã áàüûøëàðàì; ýþðöðÿì
÷îõäàí àéàãéàëûí ýÿçèðñÿí.
Ç à ë õ à (öçöí êÿíàðà òóòóá). Íåúÿ ìûðäàð, ñàããàò àäàìäûð! (Ãàèì
ñÿñëÿ) Ñàü îë, ÷îõ ðàçûéàì! Òîéóí òåçìè áàøëàíàúàã?
Ò à ð â å ð ä è . Ïàéûçäà.
Ç à ë õ à . Íèéÿ áåëÿ ýåú?
Ò à ð â å ð ä è . Ïÿðçàä éóáàíäûðûð; äåéèð, ùÿëÿ úåùèçè ùàçûð äåéèë.
Ç à ë õ à . Äîüðóäàíìû? Áÿëêÿ áàøãà ñÿáÿá âàð?
Ò à ð â å ð ä è . Íÿ áàøãà ñÿáÿá îëàúàã?
Ç à ë õ à . Áÿëêÿ ãûç ñÿíè ñåâìèð? Öðÿéè þçýÿñèíÿ áàüëûäûð?
Ò à ð â å ð ä è . Åù, áó íÿ äàíûøûð! Ãûç ìÿíè ñåâìèð, ãÿðèáÿ ñþéëÿéèð-
ñÿí! Íåúÿ ãûç ìÿíè ñåâìÿç!
Ç à ë õ à . Éÿíè ñÿí äåéÿíäÿ, ÷îõ çàäñàí! Íèéÿ ýÿðÿê ñÿíè ñåâÿ? Ñÿí
þìðöíäÿ íÿ áèð èø òóòóáñàí, íÿ àä ÷ûõàðûáñàí êè, ãûçëàð ñÿíè ñåâñèíëÿð?
Ò à ð â å ð ä è . Íÿ àä ÷ûõàðìûøàì?
Í à ì à ç . Àðâàä, íÿ äàíûøûðñàí, íÿ èøèí âàð?
Ç à ë õ à . Ñÿñèí êÿñ, ñÿíëèê çàä éîõäóð!
Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, ñÿíëèê çàä éîõäóð, äîüðó äåéèð. Éàõøû, Çàëõà,
ñþéëÿ ýþðÿê, ìÿí íÿ àä ÷ûõàðìûøàì, éÿíè íÿ àä ÷ûõàðäàúàüàì?
Ç à ë õ à . Ùå÷ îüóðëóüà ýåäèáñÿíìè?
Ò à ð â å ð ä è . Õåéð, îüóðëóüà ýåòäèéèì éîõäóð. Íÿäÿí þòðö îüóðëóüà
ýåäÿúÿéÿì? Þçöìöí äþâëÿòèì, ìàëûì àçäûðìû?
Ç à ë õ à . Äþâëÿòèí ÷îõäóð, àììà ãî÷àãëûüûí éîõäóð. Ùå÷ áèð àäàì
ñîéóáñàíìû, ùå÷ áèð àäàì âóðóáñàíìû?
Ò à ð â å ð ä è . Õåéð, íÿ àäàì ñîéìóøàì, íÿ àäàì âóðìóøàì. Ñèáèðÿ
ýåäÿíëÿðè, äàðà ÷ÿêèëÿíëÿðè ýþçöì ýþðìöð?
Ç à ë õ à . Ãî÷àã àäàì ùå÷ çàääàí ãîðõìàç! ×ÿêèíìÿê ãîðõàã àäà-
ìûí èøèäèð. Àõûð îäóð êè, Ïÿðçàä áàúàðìûð ñÿíÿ ýåäÿ. Ùàìû äåéèð: ñÿí
ãîðõàãñàí, òàúèêñÿí!
Ò à ð â å ð ä è . Êèì äåéèð?
Ç à ë õ à . Ùàìû äåéèð. Àðâàäëàð, ãûçëàð, êèøèëÿð, ùÿòòà áàëàúà óøàãëàð
äà! Ùàìû ùàéûôñûëàíûðëàð êè, Òàðâåðäè íåúÿ ýþçÿë îüëàíäûð, ùå÷ òàéû
éîõäóð, àììà ÷èôàéäà, ãîðõàãäûð, éàññàðäûð!
Ò à ð â å ð ä è . Êèì äåéèð ìÿí ãîðõàüàì? Ùå÷ âàõò ãîðõàã äåéèëÿì.
Áèð àç ÷ÿêèíÿí, åùòèéàòëû àäàìàì... éîõñà ìÿíäÿ ãîðõàãëûã ùàðäà èäè?
__________
Í à ì à ç . Àé àðâàä, áÿñäèð, àç äàíûø!
Ç à ë õ à . Ñÿí êÿñ ñÿñèíè, èøèí éîõäóð!
75
 Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ñÿíëèê íÿ âàð? Äèíìÿñÿíÿ, ýþðöì áó àðâàä íÿ
äàíûøûð? Áÿñ áåëÿ, ùÿ? Ïÿðçàä îíóí ö÷öí ìÿíÿ ýÿëìÿê èñòÿðìèð? Äåéèð-
ëÿð êè, ìÿí ãîðõàüàì? Âàëëàù, àúûüûì åëÿ òóòóð êè, èñòèðÿì áó ñààòäà éîëà
äöøÿì, ýåäÿì, àäàì ñîéàì; ùàìûéà áèëäèðÿì êè, ìÿíèì ùàããûìäà
íàùàã ýöìàí åäèáëÿð.
Ç à ë õ à . Ùöíÿðèíè ýþñòÿð ýþðÿê, àäàì äèëèíäÿ ÷îõ çàä äåéÿð.
Ò à ð â å ð ä è . Ñÿí áèð éåð íèøàí âåð, ìÿí áó ñààòäà éîëà äöøöì.
Ç à ë õ à . Äöø Øàìàõû éîëóíà, áåø éöç ñþâäÿýÿð ýÿëèá-ýåäèð, áèðèí,
èêèñèí ñîé, ìàëûí ýÿòèð, ýþðÿê êè, äîüðóäàí ãî÷àãñàí, éà ëîâüàëûã åäèðñÿí?
Ò à ð â å ð ä è . Ýþðÿñÿí ñþâäÿýÿð òàéôàñû éàðàãëû-ÿñáàáëû éîëà ÷ûõûð,
éà åëÿ áîìáîø?
Ç à ë õ à . Áåëÿ òóòàã êè, éàðàãëû-ÿñáàáëû îëàðëàð, ñÿí êè àüàúëà ãàáàã-
ëàðûíà ÷ûõìàéàúàãñàí? ßëáÿòòÿ, ñÿíèí äÿ éàðàã-ÿñáàáûí îëàúàã.
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿëóì êè, îëàúàã. Àììà òÿê ýåòìÿê áèð àç ÷ÿòèí
äåéèëìè?
Ç à ë õ à . Ñÿí äÿ éîëäàø ýþòöð. Áèçäÿ àçìû ãî÷àã îüëàí âàð. Åù, ñÿí
ùàðà, áåëÿ èø ùàðà?!
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ùàðà, áåëÿ èø ùàðà? Âàëëàù, ýþðÿðñÿí êè, äîüðó
äåéèðÿì. Íàìàç, áóðà ýÿë! Ñÿí àëëàù, ìÿíÿ éîëäàø òàï!
Í à ì à ç . Éîëäàøû íåéëèéèðñÿí?
Ò à ð â å ð ä è . Ýÿçìÿéÿ ýåäÿúÿéÿì.
Í à ì à ç . À êèøè, áîø-áîø äàíûøìà, ñÿíäÿí êàðâàí âóðàí îëìàç!
Ò à ð â å ð ä è . Âàëëàù, äîüðó ñþçöìäöð, éîëäàø òàï!
Í à ì à ç . Ñàðñàã ñþéëÿìÿ! Ìÿí ñÿëàù ýþðìöðÿì; ñÿíèí èøèí äåéèë!
Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, íÿ òþâð àäàìñàí? Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ? Ñÿí ìÿíÿ
éîëäàø âåð, ñîíðà ýþð êè, èøèìäèð, éà éîõ?
Í à ì à ç . ×öíêè ÿë ÷ÿêìèðñÿí. Áÿëè Õàòóí îüëóíó, Îðóú Íÿñèá
îüëóíó ÷àüûððûã àïàðàðñàí.
Ò à ð â å ð ä è . Åëÿ èêèúÿñèíè?
Í à ì à ç . Èêèñè áÿñäèð.
Ò à ð â å ð ä è . Äîüðóäàí áÿñäèð. Îëñóí. Äè àäàì ýþíäÿð, îíëàðû
÷àüûðñûí!
Í à ì à ç . Çàëõà, ýåò îëàðû áóðà ÷àüûð!
Ç à ë õ à . À êèøè, ñÿí îíóí ñþçöíÿ íÿ èíàíûðñàí? Òàìàì î ëîâüàëûã
åëÿéèð.
__________
Í à ì à ç . Êÿñ ñÿñèí. Òàðâåäè êèìäÿí ÿñêèê èýèääèð? ßëè-ãîëóìó
þçýÿëÿðèíäÿí êè÷èêäèð?
76
 Ç à ë õ à . Ìÿí îíó òàíûéûðàì, î ùå÷ âàõò áó èøÿ ýèðèøìÿç.
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ýèðèøìÿíÿì? Ýþðÿðñÿí, íåúÿ ýèðèøÿðÿì! Ýåò
îëàðû òåç ÷àüûð, ñîíðà ìÿëóì îëàð.
Ç à ë õ à . Éàõøû ýåäèðÿì. (Öçöí êÿíàðà òóòá) Àõìàã, ùàìû ñþçö-
ìöçÿ èíàíäû. Èíøàëëàù ýåäÿúÿê. (Ýåäèð).
Í à ì à ç (àùÿñòÿ). Áàõ, Òàðâåäè, ÿýÿð áÿõòèí éàð îëñà, ùÿð íÿ ýÿòèð-
ñÿí ýÿðÿê þçöí áÿðàáÿðè ìÿíÿ äÿ ïàé âåðÿñÿí ùà! Àéûáäûð ìÿíäÿí
ýèçëÿìÿê! Ýÿòèðäèéèíèç øåéëÿðèí áàøûí áàòûðìàã, èçèí èòèðìÿê ìÿíèì
áîéíóìà, áÿøÿðòè êè, ùÿð çàääàí ìÿíÿ éàðû ïàé îëñóí.
Ò à ð â å ð ä è . Åù, ìÿ÷èò òèêèëìÿìèø êîð ÿñàñûí äàéàäû. Ùÿëÿ ãîé
ýþðÿê íÿ îëóð!
Í à ì à ç . À êèøè, ñÿíèí ÿëèíäÿí íÿ ýÿëìÿç? Ìÿí àõìàã àðâàä òàé-
ôàñû äåéèëÿì êè, ñÿíè òàíûìàéàì. Ìÿýÿð ñÿí àéû ãûðàí ßìèðàñëàíûí
íÿâÿñè äåéèëñÿí?
Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, ñÿí àëëàù îíóí èøëÿðèíäÿí åøèäèáñÿí êè, íÿëÿð
åäèáäèð?
Í à ì à ç . Íåúÿ åøèòìÿìèøÿì? Ñÿôÿð äàéûì îíóí äîñòó äåéèëäè èäè?
Îíóí èøëÿðèí áèðáÿáèð ìÿíÿ íàüûë åòìÿéèáäèðìè? Èíøàëëàù áèç äÿ îëàð
êèìè áèð-áèðèìèçè ñåâÿúÿéèê. Öìèäèì áóäóð êè, ÿëèíÿ äöøÿí îâó ìÿí-
äÿí ýèçëÿìÿéÿñÿí.
Ò à ð â å ð ä è . Îëñóí, òÿêè áèð ïàðà àäàìëàð ìÿíèì ùàããûìäà ÷öðöê
ñþçëÿð äàíûøìàñûíëàð. Ìÿí åëÿ ùàìûñûíû ñÿíÿ âåððÿì, ìÿí êè, ïóë, ìàë
äÿðäèíäÿ äåéèëÿì.
Í à ì à ç . Ùàìûñûíû ìÿíÿ âåðÿðñÿí? Âàëëàù ÿúÿá äåéèðñÿí! Áàðàêàë-
ëàù! Èíäè áèëäèì êè, äàìàðûíäà ßìèðàñëàí ãàíû âàð. Âÿäèíè óíóòìàéàñàí!
Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ñÿí éîëäàø âåð, àõûðûíà áàõ!
Í à ì à ç . Îäóð, éîëäàøëàðûí ýÿëèðëÿð.
Áó ùàëäà Çàëõà, Âÿëè Õàòóí îüëó âÿ Îðóú Íÿñèá îüëó äàõèë îëóðëàð.

 ÿ ë è â ÿ Î ð ó ú . Ñÿëàì-ÿëåéê!
Í à ì à ç . ßëåéê-ñÿëàì!
 ÿ ë è . Íàìàç, íÿ âàð, õåéèð îëà, áèçè ÿúÿá ÷àüûðäûáñàí?
Í à ì à ç . Òàðâåðäè òÿâÿããÿ åäèð êè, îíóíëà ýÿçìÿéÿ ýåäÿñèíèç.
Î ð ó ú . Íåúÿ ýÿçìÿéÿ?
Í à ì à ç . Äÿõè íÿ ñîðóøìàã? Ýÿçìÿê äåéÿíäÿ þçöí áèëìèðñÿí?
 ÿ ë è . Ìÿí þìðöìäÿ ýÿçìÿéÿ ýåòäèéèì éîõäóð. Ãîéóí-ãóçó
__________
îüóðëóüóíäàí áàøãà ìÿíèì ÿëèìäÿí áèð çàä ýÿëìÿç. Îðóúó áèëìèðÿì.
77
 Î ð ó ú . Ìÿíúèéÿç... éåéÿðÿì. Ìÿíèì ùàâàõò ãóëäóðëóüà ýåòäèéèì
âàð? Ìÿí ùå÷ ãîéóí-ãóçó îüóðëóüó äà áàúàðìàíàì.
Í à ì à ç . Îëàí, íÿ äàíûøûðñûíûç? Ìÿýÿð èýèä äåéèëñèíèç? Òöôÿíý
àòìàã áèëìèðñèíèç?
 ÿ ë è . Òöôÿíý àòìàã áèëèðèê î äà îâà, ãóøà. Àäàìà òöôÿíý àòìàã
íÿ áèçèì èøèìèçäèð?
Í à ì à ç . Êèì ñèçÿ äåéèð êè, àäàìà òöôÿíý àòûí?
Àòëàíàðñûíûç, ÷ûõàðñûíûç ýÿçìÿéÿ, äöøÿðñèíèç ïîøò éîëóíà; Áèðäÿí
ãàáàüûíûçà äÿâÿ êàðâàíû, éà åðìÿíè áÿçèðýàíëàðû ðàñò ýÿëÿð, ýóéà ãîð-
õóòìàã ö÷öí áàøëàðûíûí öñòöíäÿí òöôÿíý áîøàëäàðñûíûç. Áóíäà ùå÷ áèð
çÿðÿð éîõäóð, îëàð ãîðõóá ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ãà÷àúàã. Ìàëëàðû, ïóëëàðû
òþêöëöá ãàëàúàã, éûüûøäûðûá, ýþòöðöá ãàéûäàðñûíûç. Íÿ ÷ÿòèí èøäèð?
 ÿ ë è . Åù, áèç ùàðà, áåëÿ èø ùàðà? Áèç áèð ÷îáàí àäàìûã, áèçÿ ãóë-
äóðëóã íÿ éàðàøàð?
Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, áóðà ýÿë, áèëèðñÿíìè, úÿáð åëÿìÿ. Ýþðöðñÿí êè,
ãîðõóðëàð, äÿõè íèéÿ ãûñíûéûðñàí? Ùàìû ìÿíèì êèìè êè, îëìàéàúàãäûð?
Áóðàõ ýåòñèíëÿð!
Í à ì à ç . Õåéð, ãîé ýþðöì. Âÿëè, àéûá äåéèë áàø ãà÷ûðûðñûíûç? Àðòûã
òèêÿ ìÿýÿð áàø éàðàð? ßââÿëÿí, ìàëûûíç, ïóëóíóç àðòàð, èêèíúè àä-ñàí
÷ûõàðäàðñûíûç.
Î ð ó ú . Ìÿíúèéÿç... éåéÿðÿì! Ìÿíèì íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð àä-ñàí?
 ÿ ë è . Áÿëè, áó êå÷ÿë Îðóúà àä-ñàí ÷îõ ëàçûìäûð!
Í à ì à ç . À ýÿäÿ, íÿ ãåéðÿòñèç àäàìñûíûç! Òàðâåðäè èëÿ äóç-÷þðÿê
äàäìûéûáñûíûçìû? Ìÿýÿð ñèç áèëìèðñèíèç êè, áèçèì îáàìûçäà áóíäàí
äþâëÿòëè àäàì éîõäóð? Ñèçèí ùÿìèøÿ âåúèíèçÿ ýÿëìÿçìè? Àç àäàììû
îíäàí õåéèð ýþðöá?
Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, íèéÿ ãûñíûéûðñàí? Ãîé ýþðÿê, ìÿí þçöì äÿ
ùÿëÿ áèð àç ôèêèð åëÿìÿê èñòÿéèðÿì.
Í à ì à ç . Õåéð, íÿìÿêáÿùðàìëûã åäèðëÿð. Êè÷èê îëàí ýÿðÿê áþéö-
éöí ñþçöíÿ áàõà!
 ÿ ë è . Îðóú, íÿ äåéèðñÿí? Ýåäÿêìè?
Î ð ó ú . Íÿ áèëèì, âàëëàù, ýåäèðñÿí, ýåäÿê!
 ÿ ë è . À êèøè, îëàð êè, áèð àò áàùàñû ÿëèìèçÿ äöøÿ. Èêè èëäèð êè, àò èñòÿ-
éèðÿì àëàì, ïóë òàïìûðàì.
Í à ì à ç . ßëáÿòòÿ, àò áàùàñû äà ÿëèíèçÿ äöøÿð! Áåëÿ õåéèðäÿí àäàì
ãà÷àðìû?
__________
 ÿ ë è . Äÿõè íÿ åéëÿìÿê, ÷öíêè Òàðâåðäè ÷àðÿñèç õàùèø åäèð, îíóí
ñþçö ñûíûíúà, äöøìÿíèí áîéíó ñûíñûí. Ìÿí ùàçûðàì!
78
 Î ð ó ú . Ìÿí äÿ ùàçûðàì! Éîëäàøäàí àéðûëìàã êè, îëìàç.
Ò à ð â å ð ä è . Àììà áèð äöðöñò ôèêèð åäèí...
Í à ì à ç (îíóí ñþçöí êÿñèá). Òàðâåðäè ñèçäÿí ðàçûëûã åäèð âÿ òÿâÿã-
ãå åäèð êè, ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèá, ýåäèá éàðàãëàíûá ýÿëÿñèíèç. Ýÿçìÿê
ö÷öí áåëÿ éàõøû âàõò ÿëÿ äöøìÿç.
 ÿ ë è . Îðóú, ýåäÿê!
Ýåäèðëÿð

Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, áèëèðñÿíìè, áó çàäû ëàï óíóòäóã. Ìÿíèì àòàì

áèð ìÿøÿäè êèøèäèð. Ùå÷ ðàçû îëàðìû êè, ìÿí ãóëäóðëóüà ýåäÿì?
Í à ì à ç . À êèøè, àòàíäàí ðöñõÿò àë, ýåò!
Ò à ð â å ð ä è . ßúÿá äàíûøûðñàí? Àòàìà äåéèì êè, ìÿíÿ ðöñõÿò âåð,
ãóëäóðëóüà ýåäèì?
Í à ì à ç . Åëÿ íèéÿ äåéèðñÿí? Äå êè, àðàíäà òàõûë ñóëàìàüà ýåäèðÿì.
ßëáÿòòÿ, ðöñõÿò âåðÿúÿêäèð; ñîíðà ÷ûõ ïîøò éîëóíà. Äÿõè íÿ âàð áóíäà?
Ò à ð â å ð ä è . Íåúÿ áóíäà íÿ âàð?
Í à ì à ç . Éÿíè áóíäàí àñàí íÿ âàð?!
Ò à ð â å ð ä è . ßúÿá àñàí çàä òàïìûñàí? Ìÿí, âàëëàù, àíúàã àòàìäàí
ãîðõóðàì, î úÿùÿòäÿí áó èø ìÿíÿ ÷îõ ÷ÿòèí ýÿëèð.
Í à ì à ç . Àäàì êè, ãîðõàã îëäó, áó òþâð èëÿ áÿùàíÿ ýÿòèðÿð. Ýåò-
ìèðñÿí, þçöí áèë.
Áó ùàëäà Çàëõà äàõèë îëóð.

Í à ì à ç . Çàëõà, ýåò óøàãëàðà äå êè, äÿõè úÿôà ÷ÿêìÿñèíëÿð, Òàðâåð-

äè ýåðèëÿäè.
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êè, äåìÿäèì ýåðèëÿéèðÿì.
Ç à ë õ à . Ìÿí áó ñààòäà Ïÿðçàä èëÿ ýþðöøäöì. Ùàìû èøè ãóëàüûíà
ïû÷ûëäàäûì. Íåúÿ ñåâèíäè, íåúÿ ñåâèíäè!.. Äåäè êè, èíäè Àëëàùà øöêöð,
äÿõè äåìÿçëÿð êè, Òàðâåðäè ãîðõàãäûð. Áóíäàí ñîíðà ìÿí óòàíìàíàì
äåéèì êè, îíó ñåâèðÿì. Áó âàõòàäÿê òàìàì ãûçëàð ìÿíÿ òÿíÿ åäèðäè,
ùÿð áèðèñèíè ýþðÿíäÿ áàøûìû àøàüû ñàëûðäûì.
Í à ì à ç . Àøêàð çàääûð êè, áèçèì ãûçëàðûìûç ùå÷ áèð îüëàíû ñåâìÿç-
ëÿð êè, àäàì ñîéìàìûø, éîë êÿñìÿìèø îëà, åëÿ áèðèñè áó Çàëõà! Àõûð áó
äà ýþçÿë ñàéûëûðäû!
Ç à ë õ à . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ÿòèìèçè òþêìÿ, àç äàíûø!
Í à ì à ç . Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì, åëÿáèðèñè áó Çàëõà! Ìÿýÿð ìÿíÿ
__________
ÿââÿëäÿí ýÿëÿðäè, ÿýÿð ãóëäóðëóüà ÿë ãîéìàñàéäûì? Àðâàä, áåëÿäèðìè?
79
 Ç à ë õ à . Éàõøû, áÿñäèð, êå÷ÿí èøè èíäè ÷öðöê÷öëöê åéëÿéèá äàíûøìàã
ñÿíÿ ãàëûáäûð?
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ýåòìÿéÿ ìöçàéèãÿ åëÿìèðÿì, àììà öñòöìäÿ
ùå÷ áèð éàðàã éîõäóð. Áèëìèðÿì íåúÿ åäèì. Éàðàã ö÷öí åâÿ ýåòñÿì
àòàì äóéàúàãäûð.
Í à ì à ç . Åâÿ íèéÿ ýåäèðñÿí! Ìÿíèì ãûëûíúûìû, òöôÿíýèìè, òàïàí-
úàìû ýþòöð, õàí÷àë äà êè, þç áåëèíäÿ âàð. Ãîé ìÿí ñÿíè ýåéèíäèðèì,
éàðàãëàíäûðûì. (Áàøëàéûð éàðàãëàðû îíóí öñòöíÿ òàõìàüà).
Ò à ð â å ð ä è . Äÿõè áàøãà íÿ ýþòöðöì?
Í à ì à ç . Îëàí, áÿñäèð, áóëàð èëÿ áèð ãîøóí ãûðìàã îëàð, äÿõè àðòûã
íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð?
Ç à ë õ à . Âàé àìàíÒàðâåðäè, íåúÿ ùåéáÿòëè îëäóí? Ñÿíè ýþðÿí êèìè
àäàìëàð ãà÷àúàãëàð.
Áó ùàëäà Âÿëè âÿ Îðóú äàõèë îëóðëàð

Î ð ó ú . Áèç äÿ ùàçûðûã.
Ò à ð â å ð ä è . Ýåäÿêìè?
Í à ì à ç . Ýåäèí, ýåäèí, óüóðóíóç õåéèð îëñóí! ßëèäîëó ãàéûäàñûíûç!
Ç à ë õ à . Òàðâåðäè, Ïÿðçàä èëÿ ãîøà ãàðûéàñàí! ×îõëó îüóë-ãûç ýþðÿ-
ñÿí! Îüëàíëàðûí äà ñÿíèí êèìè ãî÷àã îëñóí!
Ò à ð â å ð ä è . Ãÿì åëÿìÿ, îëàúàãëàð, øÿêñèç îëàúàãëàð! Éà ñàô àäûìû
áàòûððàì, éà àäàì ñîéìàìûø ãàéûòìàéàúàüàì!
Ýåäèðëÿð.

Í à ì à ç . Çàëõà, áèëèðñÿíìè, ìÿí øÿðòëÿøäèì êè, Òàðâåðäè ùÿð íÿ

ýÿòèðñÿ, éàðûñûí ìÿíÿ âåðñèí.
Ç à ë õ à . Òàðâåðäè éÿíè áèð çàä ýÿòèðÿúÿêäèðìè êè, éàðûñûí ñÿíÿ âåðÿ?
Ñÿí íèéÿ áåëÿ õàì õÿéàë îëóðñàí? Øÿê éîõäóð êè, îíóí ãîë-ãû÷ûíû ÿçèá
éîëà ñàëàúàãëàð.
Í à ì à ç . Õåéèð, êèì áèëèð, îëóð êè, óüóðóíà áèð õåéèð ýÿëÿ. Ãîðõàã
ùÿìèøÿ þçöíäÿí ãîðõàüà ðàñò ýÿëÿð. Àõûðäà èø íåúÿ ãóðòàðñà, áèçèì
õåéðèìèçäèð; áèð òÿðÿôäÿí àò, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ïóë! (Ýåäèð ÿëèí îâóøäóðà-
îâóøäóðà).

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
__________

80
 ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ
Âàãå îëóð Øÿìñÿääèí ìàùàëûíäà, äÿðÿíèí è÷èíäÿ êè, áèð òÿðÿôèíäÿ òÿïÿ äÿõè çàùèðäèð.

Á à é ð à ì (éàëãûç). À êèøè, îâ äà ÿëÿ äöøìöð; íÿ áèð úåéðàí âàð, íÿ

áèð òóðàú âàð; áèð äîâøàí äà áàðû ðàñò ýÿëìèð êè, áèð òöôÿíý àòàì. Öðÿéèì
äàðûõûð. Íÿ éàìàí áÿõòèì âàð èìèø, ìÿíèì! Òóòàëûì êè, Ïÿðçàä ìÿíè
ñåâèð, ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿúÿê? ßìèñèíèí ÿìðèíäÿí ÷ûõàìû áèëÿúÿê, òàìàì
îáàíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿìè áèëÿúÿê? Ãûç òàéôàñûíûí õàùèøèíÿ ìÿýÿð
áèçëÿðäÿ ãóëàãìû àñàðëàð? Öìèä éîõäóð, èãáàëûì ýÿòèðìÿéÿúÿê. Çàëõà
åòäèéè âÿäèíè áèòèðìÿéÿ úöðÿò åäÿ áèëìÿéÿúÿê. Íàìàç áèð òàìàùêàð,
øåéòàíôèêèð àäàìäûð. Ùå÷ âàõòäà Òàðâåðäè êèìè äþâëÿòëè àäàìû ÿëÿ ñàë-
ìàã èñòÿìÿéÿúÿê. Ïÿðâÿðäèýàðà, íåúÿ åäèì, áó äÿðäÿ íåúÿ òàáëàøûì.
Íÿ òþâð ñÿáð åäèì, íåúÿ àðàì òóòóì, íåúÿ áó ãöññÿäÿí äèíúÿëÿ áèëèì?
Àõ, íÿ õûøûëòû ñÿñè ýÿëèð?! Ýÿðÿê êè, áó êîëóí äàëûñûíäàäûð. Úàíàâàð
îëàúàã, ýåäèì áÿëêÿ ýöëëÿ èëÿ âóðà áèëèì, åëÿ áèëèì êè, Òàðâåðäèíèí áþé-
ðÿéèíÿ ýöëëÿ âóðóðàì (Ýåäèð).
Áèð àç ñîíðà Òàðâåðäè éîëäàøëàðû èëÿ éåòèøèá, áåëëÿðèíè ÿéèá, ñèíÿ-ñèíÿ î éàíà-áó
éàíà áàõûðëàð.

Ò à ð â å ð ä è . Òññ... òññ... åùòèéàòëû îëóí, ýÿðÿê êè, éîëäàí ýÿëÿí âàð!

Î ð ó ú . Âàð, âàð. Àò àéàüûíûí òàïïûëòûñû ýÿëèð. Âÿëè, òöôÿíýèí ÷àõìà-
üûí éóõàðû àéàüà ãîâçà êè, ùàìûìûç áèðäÿí òöôÿíýëÿðè áîøàëäàã!
Ò à ð â å ð ä è . Äàéàíûí, äàéàíûí! Áåëÿ áèëèðÿì êè, òöôÿíý àòìàñàã
éàõøûäûð.
 ÿ ë è . Íåúÿ òöôÿíý àòìàñàã éàõøûäûð? Îíäà íåúÿ ñîéìàã îëàð?
Ñîíðà ýÿðÿê ÿëèáîø îáàéà ãàéûäàã, òàìàì õàëãû öñòöìöçÿ ýöëäöðÿê!
Ò à ð â å ð ä è . Íÿ ñÿáÿáÿ õàëã öñòöìöçÿ ýöëÿúÿê? Äåéÿðèê êè, éîëà
÷ûõäûã, ÷îõ ýþçëÿäèê, ùå÷ êÿñÿ ðàñò ýÿëìÿäèê.
 ÿ ë è . Áóíà ùå÷ êÿñ èíàíìàç. Ìÿí áóíó åäÿ áèëìÿíÿì.
Ò à ð â å ð ä è . Åäÿ áèëìÿçñÿí, áÿñ ìÿí äÿ êþìÿêñèç ôÿãèð-ôöãÿðàíûí
öñòöíÿ òþêöëÿ áèëìÿíÿì! Ìÿí áåëÿ ýöíàù èøÿ ãîøóëìàéàúàüàì!
Àäàìäà ðÿùì, ìöðöââÿò éàõøû øåéäèð. Äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí ãàéûäà-
úàüàì. Ìÿí ãàëìûðàì, ýåäèðÿì!
 ÿ ë è . Éàâàø, ÿçèçèì, ÷îõ ýåú áàøà äöøöáñÿí. Àëëàùà àíä îëñóí,
ÿýÿð àéàã ýåðè ãîéàñàí, øåéòàíûíû ÷ÿêèá ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì.
Ñàðñàã áàëàñû, ñàðñàã þçöí éàëâàðûá áèçè áóðà ýÿòèðìèñÿí, èíäè áèçè
__________
ãîéóá ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
81
 Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êè, ñèçè ãîéóá ýåòìÿê èñòÿìèðÿì. Ìÿí ñèçèí
õåéðèíèç ö÷öí äåéèðÿì êè, ýåðè äþíÿê; Áÿëêÿ éîë àäàìû áèçäÿí ÷îõ îëäó-
ëàð, áÿëêÿ áèçèì êèìè ãî÷àã àäàìëàð îëäóëàð; òöêöìöçö òþêöá ãîë-
ãàíàäûìûçû ãûðàðëàð.
 ÿ ë è . Ãóøäàí ãîðõàí äàðû ÿêìÿç. Èíäè áó ôèêèðëÿðè åëÿìÿê âàõòû
äåéèë! Éîëäàí þòÿíëÿðè ýÿðÿê ÿéëèéÿê. Ñÿí äÿ áèçèì èëÿ ýÿðÿê áèð éåðäÿ
îëàñàí; éîõñà, ýþðÿðñÿí! Èñòèðñÿí ñàáàù àëÿìè áèçÿ ýöëäöðÿñÿí? Àéàã ýåðè
ãîéñàí, áöòöí òöôÿíýè ñÿíÿ áîøàëäàúàüàì. (Òöôÿíýè îíà ñàðû ÷åâèðèð).
Ò à ð â å ð ä è . Àëëàùó ÿêáÿð, áèçÿ ãîðõàã äåìÿñèíëÿð äåéèí, ýÿðÿê
þçöìöçö áÿëàéà ñàëàã?! À ãàðäàø, áèðúÿ ãóëàã àñ ìÿíÿ, ýþð íÿ äåéè-
ðÿì; ñÿí ãî÷àãëûüû ëàï ãÿëÿò àíëàéûðñàí, ùå÷ áèëèðñÿíìè ãî÷àãëûã, èýèä-
ëèê íÿäèð? Èýèäëÿðèí áàø÷ûñû Êîðîüëó äåéèáäèð êè, èýèäëèê îíäóð, äîããóçó
ãà÷ìàãäûð, áèðèñè ùå÷ ýþçÿ ýþðöíìÿìÿê. Ìÿí äåéèðÿì êè, áó èêè èøèí
ùàíñûíà ÿìÿë åäèðñèíèç åäèí.
 ÿ ë è . Áÿñäèð, ÷îõ âÿç âåðìÿ! Ýþðöðñÿíìè éóõàðûäà áèð çàä ãàðà-
ëûð? Î, éîëäàí ýÿëÿí îëàúàãäûð.
Ò à ð â å ð ä è (ÿéèëèá áàõûð). Äîüðóäàí ýÿëÿí âàð. Ýþðÿñÿí êèìäèð?
Âàëëàù ýÿëèð! Áèëèðñèíèçìè, ñèç ãàáàüà ýåäèí, ìÿí ñèçèí äàëûíûçû ñàõëûéûì.
 ÿ ë è . Áÿëè, ñÿíÿ ÷îõ öìèä áàüëàìàã îëàð. Îðóú, ãàáàüà ýåäÿê
ýþðÿê, êèìäèð ýÿëÿí. Åé, Òàðâåðäè, âàëëàù ÿýÿð ãà÷àñàí, îáàíûí è÷èíäÿ
äÿ ùàããûíà ôèêèð ÷ÿêÿðÿì, þçöí áèë!
Òàðâåðäè âÿ ñîíðà íåìñÿ Ôîê.

Ò à ð â å ð ä è . Äè ýþð, ñåâýèëèëèéèí àõûðû áåëÿ îëàð! Ùå÷ ôèêðèìäÿí

êå÷ÿðäè êè, ãóëäóð îëàúàüàì, éîë êÿñÿúÿéÿì, àëÿìÿ çÿëçÿëÿ, âÿëâÿëÿ
ñàëàúàüàì? Ïÿðâÿðäèýàðà, ñåâýè íÿ éàìàí îëóðìóø?
Ô î ê . Ìÿí ÷îõ éàõøû åëÿäèì êè, àðàáàäàí äöøäöì, áèð àç ïèéàäà
éåðèäèì, ÷è÷ÿê äÿðäèì. Íÿ éàõøû ÷è÷ÿêäèð, íÿ ýþçÿë ãîõóñó âàð. Áóíó
Ìàðèéà Àäàìîâíàéà ïåøêÿø åäÿúÿéÿì. (Ãÿôëÿòÿí ýþçö Òàðâåðäèéÿ
ñàòàøûá) Àõ, äÿäÿì âàé! Áó êèìäèð? Âàé àìàí! Àëëàù, ñÿí ñàõëà!
Ò à ð â å ð ä è . Ùå÷ áèëìèðÿì íÿ ãàéûðûðëàð; îðäà àðàáàíûí àòûíû ÿéëè-
éèáëÿð; êó÷åð3 ãà÷ûá þçöí êîëëóüà ñàëäû. Áàðàêàëëàù, ãî÷àãëàðûì, íåúÿ èø
ýþðäöê! (Ãÿôëÿòÿí ýþçö Ôîêà ñàòàøûá). Åé âàé, òàðû! Éàìàí éåðäÿ ýöí
àõøàì îëäó! Áó êèìäèð ýþðÿñÿí? Ôîê. Åé âàé áó ãóëäóð îëàúàãäûð!
Éÿãèí ìÿíè þëäöðÿúÿê! (Áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ).
Ò à ð â å ð ä è . Åé, éÿãèí áó àäàì äà ãóëäóðëóüà ÷ûõûáäûð, ÷èéíèíäÿ
__________
òöôÿíýè äÿ âàð. Âàé àìàí, àòñà ìÿíèì èøèì õàðàáäûð. (Î äà áàøëàéûð
òèòðÿìÿéÿ).
82
 Ô î ê . Ìàðèéà Àäàìîâíà, Ìàðèéà Àäàìîâíà. Ñÿí ùàðäàñàí!
Ò à ð â å ð ä è . Éàõøû Ïÿðçàäû àëäûã, éàõøû òîé åëÿäèê, ôàðàüàò, ðàùàò
äóðàúàüûìûç éåðäÿ þçöìöçÿ èø ãàéûðäûã!
Ô î ê . Àëëàù, íåúÿ ùåéáÿòëèäèð!
Ò à ð â å ð ä è . Àëëàù, òöôÿíýè íåúÿ óçóíäóð! Ùå÷ áèð áåëÿ óçóí òöôÿíý
ýþðìÿìèøÿì.
Ô î ê . Éàõøûñû îäóð êè, áèð òÿðÿôÿ ãà÷àì!
Ò à ð â å ð ä è . Áàðû ãà÷ûì, áÿëêÿ åâè éûõûëìûø òöôÿíýè ìÿíÿ äöçÿëäèá
àòäû. Âàõò èêÿí áèð òÿðÿôÿ éàéûíûì.
Ùÿð èêèñè áèðäÿí ãà÷ûðëàð. Ãÿôëÿòÿí áèð-áèðèëÿ òîããóøóðëàð. Ùÿð èêèñè êèñÿñèíè ÷ûõà-
ðûá áèð-áèðèíÿ óçàäûð.

Ò à ð â å ð ä è . Âàëëàù, ìÿíèì âàð-éîõóì áóäóð, àë, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê!

Ô î ê . Âàëëàù áóíäàí àðòûã òàìàì ñÿôÿðèìäÿ áèð çàä ãàçàíìàìû-
øàì; àë, ìÿíè áóðàõ!
Ò à ð â å ð ä è . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ìÿíè ãîé îáàéà ãàéûäûì.
Ô î ê . Àìàíäûð, ìÿíè þëäöðìÿ, éàçûüàì!
Ò à ð â å ð ä è . Áÿñ ñÿí ãóëäóð äåéèëñÿí?
Ô î ê . Ìÿí áèð ôÿãèð íåìñÿéÿì. Ñÿí êèìñÿí?
Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êèìÿì? Ãóðóìñàã? Ýþðìöðñÿí êè, ìÿí ãóëäó-
ðàì! Ìÿíèì êîëëóüóí è÷èíäÿ èêè éöç éîëäàøûì éàòûð! Ñèç íåúÿñèíèç?
Ô î ê . Ìÿí áèðúÿéÿì!
Ò à ð â å ð ä è . Äè áÿñ òåç ãà÷, éîõñà áó ñààòäà ñÿíè þëäöððÿì!
Ô î ê . Äîüðóìó äåéèðñÿí êè, ñÿí éàëãûç äåéèëñÿí?
Ò à ð â å ð ä è . Åøèòìèðñÿí êè, ìÿíèì éîëäàøëàðûìûí ãàëìàãàëû ýÿëèð?
Ô î ê . Àõ, òàðû, òàìàì âàð-éîõóì ãàðÿò îëàúàã! Àõ, Ìàðèéà Àäà-
ìîâíà! Ìàðèéà Àäàìîâíà! Áó íåúÿ áÿäáÿõòëèê èäè öç âåðäè. Áèç áóí-
äàí ñîíðà íåúÿ åäÿúÿéèê? (Àüëàéûð).
Ò à ð â å ð ä è . Éîëäàøëàðûì éàõûíëàøûðëàð, äè èòèë úÿùÿííÿìÿ, òåç ãà÷,
éîõñà áó ñààòäà ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì!
Ô î ê . Àõ, Àëëàùû ñåâèðñÿí, äàéàí, áó ñààòäà ãà÷ûì. (Áàøëàéûð ãà÷-
ìàüà).
Ò à ð â å ð ä è (éàëãûç). Íåúÿ ãîðõóòäóì! Ìÿíèì êèìè çàëûì îëàðìû?
ßýÿð Ïÿðçàä ìÿíè áó ùàëäà ýþðÿ áèëñÿéäè, ãîðõóäàí áàüðû ÷àòëàðäû.
Áó ùàëäà Âÿëè âÿ Îðóú àðàáàéà ãîøóëàí àòû úèëîâóíäàí ÷ÿêèðëÿð, àðàáàäà èêè ñàíäûã âàð.
__________
Ò à ð â å ð ä è . Àé óøàãëàð ùàìûñû ãà÷äûëàðìû?
83
  ÿ ë è . Õàòèðúÿì îë, ùàìûñû ãà÷äûëàð!
Ò à ð â å ð ä è (ýöëÿ-ýöëÿ). Íåúÿ ãîðõàã èìèøëÿð. Áåëÿ àäàìëàð äà âàð
äöíéàäà? Éàõøû, êÿñáèìèç íÿäèð? Àðàáàäà íÿ øåé âàð?
 ÿ ë è . Àðàáàäà èêè áþéöê ñàíäûã âàð êè, ùå÷ òÿðïÿòìÿê îëìàç. Ñÿí,
Òàðâåðäè, òåç îëàðû ñûíäûð, è÷èíèí øåéèí áèð éåðÿ éûü. Ìÿí, Îðóú ýåäÿê,
àðàáàíûí àòëàðûíûí áèðèíÿ ýöëëÿ äÿéèá, èêè éàõøûñû êîëëóüà ãà÷äû òóòàã
ýÿòèðÿê, øåéëÿðè éöêëÿéÿê àïàðàã.
Ò à ð â å ð ä è . ×îõ éàõøû, ñèç ýåäèá àòëàðû ãàéòàðûí, ìÿí áó ñààòäà
ñàíäûãëàðû ñûíäûðûá, øåéëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàì; àììà òåç ãàéûäûí, áóðàäà
÷îõ äàéàíìàã îëìàç, ãîðõóðàì öñòöìÿ àäàì òþêöëÿ, ÿëèìäÿí íàùàã
ãàí ÷ûõà.
 ÿ ë è . Àõìàã äàíûøìà, ñàðñàã! Ñÿí áèð òîéóã þëäöðÿ áèëìÿçñÿí.
Òÿê þçöí ãà÷ìà; àäàì þëäöðìÿéèíè ñÿíÿ áàüûøëàäûã!
Î ð ó ú . Áó ñààòäà ãàéûäàðûã, ôèêèð åëÿìÿ, ñàíäûãëàðû à÷!
Ò à ð â å ð ä è . Áàø öñòÿ.
Âÿëè, Îðóú úÿëä óçàãëàøûðëàð.

Ò à ð â å ð ä è (éàëãûç). Ýåíÿ ìÿí éàëãûç ãàëäûì. Çÿðÿðè éîõäóð.

Êèìäÿí ãîðõàúàüàì? Ìàë éèéÿëÿðèíè ãà÷ûðìûøûã. À ýÿäÿ, íÿ áþéöê
ñàíäûãëàðäûð! Éÿãèí è÷èíäÿêè òàìàì òàôòàäûð. Ïÿðçàä åëÿ éàøû îëäóãúà
òàôòà òóìàí-êþéíÿê ýåéñèí. Ãóðóìñàã Íàìàç éàðûñûíû èíäè ìÿíäÿí
èñòÿéÿúÿê. Ãÿëÿò åëÿéèð! Íÿ ãàéûðûáäûð êè, éàðûñûíû îíà âåðèì! Áÿëêÿ
ñàíäûãëàðûí è÷èíäÿêè òèðìÿ øàëäûð éà ïàäøàùëûã ïóëóäóð? Òåç áèð áàõûì,
ýþðöì íÿ âàð? (Éàâóãëàøûð ñàíäûãëàðà). Ñàíäûãäà äåéÿñÿí áèð çàä
òÿïÿíèð. (Ñàíäûüûí ãàïàüûí ãàëõûçûð, áèðäÿí áèð ìåéìóí ñàíäûãäàí äèø-
ãàðû ñû÷ðàéûð). Àëëàùó ÿêáÿð, áó íÿäèð? Ñàíäûãäà ìåéìóí íÿ ãàéûðûð?
Áåëÿ äÿ ñþâäÿýÿð ìàëû îëóðìó? Áåëÿ çèáèë èëÿ àëûø-âåðèø åäÿí ñþâäÿ-
ýÿðëÿð äÿ äöíéàäà âàðìûø? (Ìåéìóí îíà äèøèí ãûúûäûð). Àõ êþïÿê
îüëóíóí ìàëû, íÿ ìÿíÿ äèøèí ãûúûäûðñàí? (Ìåéìóí îíóí òÿãëèäèí ýÿòè-
ðèð). Áàõ, áàõ ìÿíèì òÿãëèäèìè ýÿòèðèð! Éàõøû îëäó, áóíó Ïÿðçàäà ïåø-
êÿø àïàððàì. Ãîé áóíó ýþðñöí, ñåâèíñèí. Íåúÿ òóòóì? Åé, ìåéìóí,
ãîðõìà, éàõûí ýÿë! (Éåðèéèð ìåéìóíà ñàðû; ìåéìóí ãàáàüûíäàí òóëëà-
íûð). Áàõ, áàõ, êþïÿê îüëóíóí ìàëû, àç ãàëìûøäû ìÿíÿ òîõóíà! Éàâàø,
ìÿí ýþð íåúÿ ñÿíè òóòóðàì! (Ãà÷ûð ìåéìóíóí äàëûñûíúà; ìåéìóí
ãàáàüûíäàí î éàíà-áó éàíà òóëëàíûð; ñîíðà àüàúà ÷ûõûð; áàøëàéûð îíóí
òÿãëèäèíè
__________ ýÿòèðìÿéÿ). Áàõ, áàõ, ôèêðè áóäóð êè, ìÿí îíóí äàëûñûíúà àãàúà
÷ûõàì. Íåúÿ øåéòàí ìåéìóíäóð! Îô, ãÿðèáÿ éîðóëäóì, áó íåúÿ ñàðñàã
84
ñþâäÿýÿð èìèø êè, ìåéìóíó àðàáàéà ãîéóá ýÿçäèðèð? Ìÿí åëÿ áèëäèì,
áó åâè éûõûëìûø àüûëëû-áàøëû ìàë àïàðûð ñàòìàüà, öñòöíÿ äöøöá ñîéäóã.
Ìÿí íÿ áèëèì êè, î áåëÿ íàäöðöñò èìèø êè, áèçèì îõóìóçó áîøà ÷ûõàðò-
äû. Íåúÿ öðÿéèì äàðûõûð! Àììà ÿëèáîø åâÿ ãàéûòìàã îëìàç. Ýþðöì î
áèðèñè ñàíäûãäà íÿ âàð. Àììà áþéöê ñàíäûãäûð, éÿãèí êè, áóíóí è÷èíäÿ
àüûëëû-áàøëû ìàë âàð. Ãàïàüû äà íÿ éåêÿäèð? (Ãàïàüûí ñûíäûðûð) Àõ, ïÿð-
âÿðäèýàðà, íÿ õûðûëòû ýÿëèð! (Ãàïàüû ãàëõûçûð, áèð àéû ÷ûõûá, îíó ñöïöððÿéèð).
Åé âàé, àéû! Àé Íàìàç! Àé Çàëõà! Àé Ïÿðçàä! Åâèì éûõûëäû! Àé ùàðàé,
àé àìàí! Êþìÿê åäèí, àé Àëëàùû ñåâÿí, äàäûìà éåòèøèí! Âàé àìàí,
ãÿëÿò åëÿðÿì, ãóëäóðëóüà äÿõè ÷ûõìàíàì, ùå÷ êèìè ñîéìàíàì! Òþâáÿ
îëñóí, òþâáÿ, òþâáÿ! Îô, Àëàëù, ñÿí ãóðòàð! Àëëàù, ñÿí äàäà éåòèø! Ùå÷
âàõò áåëÿ éîëà äÿõè ýåòìÿíÿì.
Àéû îíóí öçöí úûðûá éûõûð éåðÿ, ñû÷ðàéûð, áåëèíÿ, áàøëàéûð þâêÿëÿìÿéÿ, áîüìàüà.
Áó ùàëäà Áàéðàì òÿïÿíèí öñòöíäÿ çàùèð îëóð.

Á à é ð à ì . Íÿ ñÿñ ýÿëèð? Éÿãèí àéû àäàì áîüóð.

Ò à ð â å ð ä è (ãàèì ñÿñëÿ). Àé Àëëàùû ñåâÿí, êþìÿê åëÿ, ìÿíè ãóðòàð!!
Áàéðàì òöôÿíýè öçöíÿ ýþòöðöá àéûíû íèøàíà åäèð, àòûð. Òöôÿíý áîøàëàíäà ýöëëÿ àéûíû
Òàðâåðäèíèí öñòöíäÿí òóëëàéûð. Àéû òåç ãàëõûá òöñòö ñàðû éöéöðöð, ýèðèð êîëà, ýþçäÿí èòèð.

Ò à ð â å ð ä è (éåðäÿ éûõûëìûø). Àé Àëëàù, ýþðÿñÿí ýöëëÿ ìÿíÿ äÿé-

ìÿäè êè? Õåéð, èíøàëëàù äÿéìÿéèáäèð. Äóðóì ãà÷ûì. (Òåç ãàëõûá ãà÷ûð).
Á à é ð à ì (åíèá, àðàáàéà éàõûí ýÿëèð). Áó íÿ àðàáàäûð? Áó àéû, áó
àäàì áóðà ùàðàäàí äöøìöøäöð? Ìÿí áåëÿ áèëèðÿì êè, àéûíû éàðàëàäûì, ãàí
èç ñàëûáäûð. Àéû ýþðÿñÿí ùàðà ýåòäè? Áÿñ î ãóðòàðäûüûì àäàì íåúÿ îëäó?
Áó ùàëäà äèâàíáÿéè, êàçàêëàð âÿ äèëìàíú ùàçûð îëóðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ýåíÿ ãóëäóðëóüà áàøëàéûáëàð. Àé êàçàêëàð, èêèíèç áó

éåðëÿðÿ áàõûí, èêèíèç àòëàðû òóòóí! Î ãàëàíûíûç áó ãî÷àüû áàüëàñûí!
Á à é ð à ì . Ìÿíè áàüëàñûíëàð! Àëëàùû ñåâèðñÿí, áåëÿ áóéóðìà,
ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì âàð?!
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ òÿãñèðèí éîõäóð? Áÿñ áó ñûíìûø ñàíäûãëàð, ñîéóë-
ìóø àðàáà, òöôÿíý àòûëìàã òÿãñèð äåéèë? Íÿ âàõòàäÿê çàêîíà ìöõàëèôÿò
åäÿúÿêñèíèç, öìÿíàéè-äþâëÿòèí ÿìðèíäÿí ÷ûõàúàãñûíûç? Íÿ ãÿäÿð àüëû-
íûç âÿ ôèêðèíèç àç îëñà äà, áàðû áàøà äöøöí êè, ðóñ äþâëÿòè ñèçè ëÿçýèäÿí
âÿ ãà÷àãëàðäàí ìöùàôèçàò åäèð.4 Áàðû áó èøèí øöêðàíÿñèíÿ íèçàìà òàáå
îëóí, ÿýÿð÷è ùå÷ íèçàìû âÿ çàáèòÿíè àíëàìûðñûíûç? Åù, ñÿíèíëÿ äàíûøìà-
__________
üûí íÿ ôàéäàñû âàð! Ùàíû ñÿíèí éîëäàøëàðûí?
85
 Á à é ð à ì . Ìÿíèì ùå÷ éîëäàøûì éîõäóð!
Ä è â à í á ÿ é è . Áó àðàáàíûí àòëàðû ùàíû?
Á à é ð à ì . Áèëìèðÿì.
Ä è â à í á ÿ é è . Êþùíÿ ïåøÿíèçäèð; áèëìèðÿì, ýþðìÿìèøÿì! Ñÿí
áåëÿ õÿéàë åäèðñÿí êè, “áèëìèðÿì” äåìÿêëÿ úàíûíû ãóðòàðàúàãñàí?
Á à é ð à ì . Àüà, áèð ñþçöìÿ ãóëàã àñ! Ìÿí áó éàõûíëûãäà îâ ýÿçèð-
äèì. Ýþðäöì êè, áèð ÷ûüûðòû ýÿëèð, éàëâàðûð, êþìÿê èñòÿéèð. Éöéöðäöì
éàõûíà, ýþðäöì êè, áèð àéû áèð àäàìû áîüóð, òöôÿíý àòûá àéûíû âóðäóì,
éàðàëàäûì. Ìÿí áóíäàí áàøãà áèð çàä åòìÿìèøÿì.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè, éàõøû äàíûøûðñàí. Èñòÿéèðñÿí êè, áó ñþçëÿð èëÿ
ìÿíè áàøäàí ÷ûõàðàñàí? Èø àøèêàðäûð, ñÿí òóòóëóáñàí òÿãñèð âàãå îëàí
éåðäÿ. Éàõøûñû áóäóð êè, éîëäàøëàðûíû ìÿíÿ äåéÿñÿí!
Á à é ð à ì . Ìÿí ùÿãèãÿòè ÿðç åëÿäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Îüëàí, ìÿíèì ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð. Ýþðöêöð êè, áèð
úàâàí, õîøñóðÿò îüëàíñàí. Áèëèðñÿí êè, éàðàã âÿ ÿñáàáëà òóòóëàí ãóëäóðà
íÿ òÿíáèù, íÿ íÿñÿã âàð?
Á à é ð à ì . ßëáÿòòÿ, áèëèðÿì? Òÿíáèùè äàð àüàúûäûð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè, äàð àüàúûäûð. ßýÿð þçöíÿ éàçûüûí ýÿëìèð, áàðû
àòà âÿ àíàíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ùå÷ áèð àäàìû äöíéàäà ñåâèðñÿíìè?
Áàéðàì. Àíúàã åëÿ îíäàí þòðö òÿøâèøäÿéÿì, àüà êè, áèð ñåâýèëèì âàð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ áîéíóíà ýþòöðöðñÿí?
Á à é ð à ì . Ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì éîõäóð êè, áîéíóìà ýþòöðöì.
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí áåëÿ ìóíêèð àäàì ýþðìÿìèøÿì. Óøàãëàð,
áóíóí ãîëëàðûíû áÿðê äàëûñûíäà áàüëàéûí! Ìóüàéàò îëóí êè, ãà÷ìàñûí,
éîõñà ñèç úàâàá âåðÿúÿêñèíèç! Îüëàí, îáàíûç áóðäàí íÿ ãÿäÿð îëàð?
Á à é ð à ì . Áèð àüàú.
Ä è â à í á ÿ é è . Áèç îðà ýåäèðèê. Ýÿðÿêäèð òåç èøè èñòè èêÿí ùÿãèãÿò
åëÿìÿê; àììà ùÿëÿ ýÿðÿê áèð äÿôòÿðõàíàéà ýåòìÿê. Àëëàùà øöêöð, èø î
ãÿäÿð âàð êè, áèëìèðñÿí ùàíñûíû ãóðòàðàñàí. Äèëìàíú ùàðäàäûð?
Ä è ë ì à í ú . Áóðäàéàì, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è . Ýåäÿê. Àëëàù, áó íåúÿ ãóëëóãäóð? Ýÿðÿê ùàìû çàäà
úàâàá âåðÿñÿí. Ùÿð ýöí úàíûíäàí êå÷ÿñÿí. Àììà áó àõìàãëàð ýåíÿ
àíëàìûðëàð êè, áóëàðäàí þòðö áó ÿçàáû ÷ÿêèðèê. Éàñàâóëëàð, ýÿòèðèí áó îü-
ëàíû ìÿíèì äàëûìúà!
Ùàìûñû ýåäèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà ìÿúëèñ õàëè ãàëûð. Ìåéìóí àüàúäàí åíèð, áàøëàéûð
òóëëàíìàüà, áèð àçäàí ýþçäÿí èòèð.
__________
Ïÿðäÿ ñàëûíûð
86
 Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Øÿìñÿääèí ìàùàëûíäà, îáàäà, àëà÷ûüûí è÷èíäÿ. Òàðâåð-
äè áàøû áàüëû âÿ Êîõà âÿ Ìÿøÿäè Ãóðáàí âÿ Íÿúÿô âÿ Íàìàç âÿ áàøãà òÿðÿêÿìÿëÿð
îòóðóáëàð.

Í ÿ ú ÿ ô . Òàðâåðäè, äå ýþðÿê ñÿíèí áàøûíà íÿ èø ýÿëèá, êèì ñÿíè

éàðàëàéûáäûð?
Ò à ð â å ð ä è . À áàøûíà äþíöì, ìÿí, Âÿëè, Îðóú àðàíà òàõûë ñóëà-
ìàüà ÷ûõìûøäûã. Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ àðàáàéà ðàñò ýÿëäèê. Âÿëè äåäè êè, ìÿí
Îðóú èëÿ áó àðàáàíûí àäàìëàðûíû çàðàôàò åäèá ãîðõóäàúàüàì; òöôÿíý
àòäûëàð, ýóéà àäàìëàð ãà÷äû, àðàáà ãàëäû. Âÿëè, Îðóú ýåòäèëÿð àðàáà àòëàðûíû
ýÿòèðÿëÿð, ìÿí àðàáàäàêû ñàíäûãëàðà éàâóã ýåäÿíäÿ ÿââÿë ãàáàüûìà
áèð ìåéìóí ÷ûõäû, ñîíðà ñàíäûãäàí áèð àéû ãàëõûá ìÿíè áàñäû, þëäöðöð-
äö. Áèðäÿí òöôÿíý àòûëäû. Àéû ìÿíè áóðàõäû. Äóðóá ãà÷äûì. Ñîíðà íÿ
àðàáàäàí, íÿ àòëàðäàí áèð ÿñÿð ýþðìÿäèê; áèëìèðÿì áó íÿ ñèðäèð?!
Í ÿ ú ÿ ô . Íÿ ñèðð îëàúàã! Òàâóñ äÿðÿñè ÿúèííÿ éåðèäèð, øÿéàòèí éûüû-
íàüûíà ðàñò ýÿëèáñèíèç, áàøãà áèð øåé äåéèë. ×àùàðøÿíáÿ ýöíöìö éîëà
÷ûõìûøäûíûç?
Ò à ð â å ð ä è . Áÿëè!
Ò ÿ ð ÿ ê ÿ ì ÿ ë ÿ ð . Øÿêñèç øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Éîõñà,
ìåéìóí, àéû àðàáàäà íÿ ãàéûðûð?
Í ÿ ú ÿ ô . Àììà, Òàðâåðäè, ñÿí éàðàëûñàí, äóð áóðäàí ýåò, äèâàíáÿéè
áóðà ýÿëÿúÿê, ýþðÿê áèçèì èëÿ íÿ ñþçö âàð.
Òàðâåðäè ýåäèð. Áó ùàëäà äèâàíáÿéè éåòèøèð. Ùàìû äóðóð àéàã öñòöíÿ.

Ä è â à í á ÿ é è (êöðñö öñòÿ îòóðóá). Êîõà, ñÿí ðóñ äèëèíè áèëèðñÿí?

Äå ýþðöì, áó àäàìëàð êèìäèð?
Ê î õ à . Áóëàð îáàíûí àäàìëàðûäûð. Áó Íàìàçäûð, áó Íÿúÿôäèð, áó
äà Ìÿøÿäè Ãóðáàíäûð êè, áèð äþâëÿòëè, ùþðìÿòëè êèøèäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . ×îõ ëàçûìäûð îíóí äþâëÿòè! Àëëàù ãîéñà äþâëÿòëèëÿðè
òàíûòìàüà ìÿ ñèçÿ òÿðýèäÿðÿì. (Öçöí äèëìàíúà òóòóá) Êàìàëîâ, áóëàðû
òÿðòèá èëÿ ùÿð êÿñèí ìÿðòÿáÿñèíÿ ýþðÿ úÿðýÿéÿ äöç. Ùàíñûíûí ìÿðòÿáÿñè
àðòûãäûð?
Ä è ë ì à í ú . Àüà, ýÿðÿê áóëàð ùàìûñû åëÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿäèðëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ùàíñû àüûëëû ùåñàá îëóíóð?
__________
Ä è ë ì à í ú . Áåëÿ áèëèðÿì êè, ùàìûñû åëÿ áèð àüûëäà îëìóø îëàëàð.
87
 Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà, àõûð áèðèñè, ÿëáÿòòÿ, î áèðèëÿðèíÿ ýþðÿ
ñþç ãàíàí, äàíûøàí îëàúàãäûð êè, îíà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñþç ñîðóøàì.
Ùàìûñû èëÿ êè, áèðäÿí äàíûøìàã îëìàç!
Ä è ë ì à í ú . Î ñóðÿòäÿ ýÿðÿê Íÿúÿô î áèðèëÿðèíäÿí ñþç ãàíàí, äà-
íûøàí îëñóí, ÷öíêè ðóñèúÿ äÿ áèð àç áèëèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, Íÿúÿôè áàøäà ãîé.
Äèëìàíú Íÿúÿôè áàøäà ãîéóð.

Ä è â à í á ÿ é è . À êèøè, ñþçöí àõûðûíàäÿê ãóëàã àñ, ñîíðà úàâàá âåð.

Í ÿ ú ÿ ô . Áàø öñòÿ, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è (ãîëòóüóíäà áèð êàüûç ÷ûõàðäûá). Ìÿìëÿêÿòè-õàðèúÿ
ÿùëèíäÿí úÿíàá Ôîê ùàôèçè-úàíÿâàðàí,5 ìÿíÿ ÿðèçÿ âåðèáäèð êè, î,
èñðàüà ýöí Òèôëèñ éîëóíäàí þç úàíÿâÿðëÿðè èëÿ ýÿëèðìèø; áèð àç àðàáàäàí
ýåðè ãàëìûø èìèø; èòòèôàãÿí àðàáàíûí öñòöíÿ áèð íå÷ÿ ãóëäóð òþêöëöá,
àðàáàäà áèð Éåíýè Äöíéà àéûñû, áèð Áðàçèë ìåéìóíó, èêè áþéöê êàôòàð
âÿ áàøãà úàíÿâÿðëÿð äÿõè âàðìûø. Ãóëäóðëàð àòäûãëàðû òöôÿíýëÿðèí ýöëëÿ-
ñèíäÿí àðàáà àòûíûí áèðèñè þëöá, Éåíýè Äöíéà àéûñû éàðàëàíûá, ìåéìóí
ãà÷ûá èòèáäèð âÿ ýöìàí ýåäèð êè, àðàáàäà îëàí øåéëÿð äÿ ãàðÿò îëóáäóð.
Àéûíû éàðàëû êîëëóãäàí òàïäûðìûøàì; ãóëäóðëàðäàí áèðèñè äÿ òóòóëóá, èíäè
ñÿðèù õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ ìÿëóì îëóð êè, áó èø èòòèôàã äöøÿí ýöíäÿ ö÷ àòëûíû
éàðàãëû-ÿñáàáëû ñèçèí îáàíûçäàí àøàüû ýåäÿíäÿ ýþðöáëÿð. Áèøÿê îëàð
ñèçèí óøàãëàðäàíäûð. Ýÿðÿê îëàðû áó ñààòäà ìÿíÿ âåðÿñèíèç. Éîõñà ñèçè
áÿäáÿõò åéëÿðÿì.
Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ñÿí áèð àüûëëû àäàìñàí êè, áó éåêÿ ìàùàëû ñÿíÿ òàï-
øûðûáëàð. Äöøìÿíëÿð ñÿíèí ãóëëóüóíà õèëàô ÿðç åäèáëÿð. Ñÿí ýÿðÿê ùå÷
âàõòäà áåëÿ ãóðó íàüûëëàðà èíàíìàéàñàí!
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ ãóðó íàüûë? Ìÿíèì ìàùàëûìûí îðòàñûíäà àø-
êàðà ãóëäóðëóã ãóðó íàüûëäûð?
Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ùÿãèãÿòè ìÿíäÿí ñîðóø, äîüðóëóã èëÿ ÿðç åäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Äå, ìÿí äÿ åëÿ îíó èñòèðÿì.
Í ÿ ú ÿ ô . Áèçèì îáàíûí óøàãëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö
àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåòìèøäèëÿð. Øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Øÿéà-
òèíëÿð àðàáàäà ýåäèðìèøëÿð; áóëàð àõìàãëûã åäèá, àðàáà ñàðû òöôÿíý àòûá-
ëàð êè, úèíëÿð ãîðõóá ãà÷ñûíëàð. Ýÿðÿê èäè áèñìèëëàù äåéÿéäèëÿð, úèíëÿðèí
àúûüû òóòóá, ÷öí ùÿð øÿêëÿ äþíÿ áèëèðëÿð, àéû øÿêëèíÿ äöøöá, áóëàðûí
öñòöíÿ òþêöëöá äèøëÿéèáëÿð. Èíäè áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç áóíó áèð íàüûë
__________
ãàéûðûá, úèíëÿðèí áþéöýöíÿ Ïîã àäûíû ãîéóá, ñÿíè áàøäàí ÷ûçàðäûðëàð.
88
 Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëàíìûø ðóñ äèëèíúÿ). À êèøè, íÿ ãîçãóðóðñàí?
Í ÿ ú ÿ ô (öçöí äèëìàíúà òóòóá). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð?
Ä è ë ì à í ú . Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, ñèçäÿ ãîç, ôûíäûã ÷îõ îëóðìó?
Í ÿ ú ÿ ô (äèëìàíúà). À áàøûíà äþíöì, äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, åëÿ
áó äÿðÿíèí àäûíà Ôûíäûãëû äÿðÿñè äåéèðëÿð. Ãîçóí, ôûíäûüûí ìÿäÿíèäèð.
Àëëàù ãîéñà, ãîç ÷ûðïûëàíäà, ôûíäûã äÿðèëÿíäÿ ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíà
ýÿòèððèê. Äèâàíáÿéèíèí ëàéèãèíúÿ éîëóí ýþðìÿê áèçèì áàøûìûç öñòÿ.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ ðóñèúÿ). Àüà, Íÿúÿô ÿðç åäèð êè, ãîç-ôûíäûã
âàõòû ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿúÿêëÿð âÿ ëàéèãèíúÿ éîëóíóçà
áàõàúàãëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëû). Êèøè, íÿ ïÿðïó÷àò äàíûøûðñàí?! Ãîç-ôûíäûüû
ìÿí íÿ åéëÿéÿúÿéÿì? Ìÿíèì éîëóìóí íÿéèíÿ áàõàúàãñàí? Ìÿíèì
þçöì, ýÿëäèéèì éîëà ñÿíäÿí äÿ éàõøû áàõìûøàì; Áÿëÿäÿ åùòèéàúûì
éîõäóð, ãóëäóðëàðû âåðèí!
Í ÿ ú ÿ ô . Íåúÿ ãóëäóð, àüà?
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ, íåúÿ ãóëäóð? Áèð ñààòäûð ñÿíèíëÿ äàíûøûðàì,
ýåíÿ ñîðóøóðñàí íåúÿ ãóëäóð?
Í ÿ ú ÿ ô . Àõûð ìÿí äÿ ãóëëóüóíà ÿðç åëÿäèì, àüà êè, óøàãëàð ùå÷
êèìèí öñòöíÿ òþêöëìöéöáëÿð, àíúàã øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿí ìÿùç úÿôÿíýèééàò äàíûøûðñàí?
Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ñÿí äöíéà ýþðöáñÿí, ùå÷ àéûíûí, ìåéìóíóí, êàôòàðûí,
÷àããàëûí àðàáàéà ìèíèá øÿùÿðäÿí-øÿùÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèéèíè åøèäèáñÿíìè?
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿýÿð ìÿí äåäèì êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà
ìèíìèøäèëÿð.
Í ÿ ú ÿ ô . Áÿñ ñÿí íåúÿ äåäèí, àüà?
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí äåäèì êè, îëàðûí ùàôèçè ñÿéàùÿò åäèðäè.
Í ÿ ú ÿ ô . Àðàáàäà?
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè.
Í ÿ ú ÿ ô . Éàëãûç?
Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, þç úàíÿâÿðëÿðè èëÿ.
Í ÿ ú ÿ ô . Ìÿýÿð î úàíÿâÿðëÿð ïàäøàùûäûð?
Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿíÿ ëàçûì äåéèë ùÿð ñóàëû åëÿìÿê, àüëûíà çîð âåðìÿê.
Í ÿ ú ÿ ô . Ìÿí àüëûìà çîð âåðìèðÿì, àììà àéû âÿ ìåéìóí àðàáàéà
ìèíèá ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàç! Øÿéàòèí èìèøëÿð, áó øÿêèëäÿ ýþðöêöáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà, áóëàð íåúÿ òàéôàäûðëàð! Äè ýÿë, áóëàðà
ìÿòëÿá ãàíäûð! Áàéðàì áîéíóíà ùå÷ çàä ýþòöðìöð, áóëàð äà ìÿíè
__________
àøêàðà èñòÿéèðëÿð ìöøòÿáåù åòñèíëÿð. Õóá, î øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò
ýÿëÿí óøàãëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðèí!
89
 Í ÿ ú ÿ ô . Íÿ åëÿéÿúÿêñÿí, àüà?
Ä è â à í á ÿ é è . Îëàð ìÿíÿ ëàçûìäûð!
Í à ì à ç . Àüà, äöøìÿíëÿðèí ñþçö èëÿ áèçè áþùòàíà ñàëìà!
Ä è â à í á ÿ é è . Ùàíñû äöøìÿíëÿðèí?
Í à ì à ç . Äþðä ÷åâðÿìèçäÿêè ßìèðëè òàìàì áèçÿ äöøìÿíäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . À úàíûì, àøàüû äöøÿí àòëûëàðûí õÿáÿðèí ìÿíÿ òàòàð-
ëàð âåðìÿéèáëÿð, ìàëàüàíëàð ñþéëÿéèáëÿð.
Í à ì à ç . Ìàëàüàíëàð áèçÿ ùàìûäàí ÷îõ äöøìÿíäèðëÿð. Ùÿìèøÿ
áèçèì èëÿ îëàðûí àðàñûíäà éåð öñòÿ, òîðïàã öñòÿ úÿíýö úÿäÿë îëàúàã. Èíäè
ìÿëóì îëóð êè, áåëÿ óñòàëûã èëÿ ñþç ãàéûðìàã, øåéòàíëûã åëÿìÿê îëàðûí
èøè èìèø. Ìöñÿëìàí áàøûíäà áåëÿ øåéòàí ôèêðè îëìàç. Áóíäàí ñîíðà
ìàëàüàíëàðà òîâ òóòìàã – áàø öñòÿ!
Ä è â à í á ÿ é è . Úÿùÿííÿìÿ, ùÿëÿ èíäè ãóëäóðëàðû Âåðèí, ñîíðà ùÿð
íÿ áèëèðñèíèç åäèí!
Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, éîõ éåðäÿí ãóëäóð êè ãàéûðûá âåðÿ áèëìÿðèê. Áèçèì
óøàãëàð áèð àäàì ñîéìóéóáëàð!
Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, ìÿí íÿ ÷àðÿ åäèì? Äîüðóäàí, áóëàð ìÿí
äåäèéèì ñþçëÿðÿ èíàíìûðëàð?
Ä è ë ì à í ú . Âàëëàù, àüà áèð òöê ãÿäÿðè äÿ èíàíìûðëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êàçàêà òóòóá). Ìàòâåé, ýåò éàñàâóëëàðà äå êè,
î àéûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áóðà ýÿòèðñèíëÿð.
Ê à ç à ê . Áàø öñòÿ. (Ýåäèð).
Ä è â à í á ÿ é è (Íÿúÿôÿ). Ìÿí èíäè èñáàò åäÿðÿì êè, äåäèéèì ñþçëÿð
äîüðóäóð, ìàëàüàíëàð ãàéûðìàéûáëàð.
Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ÿáÿñ éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí! Éîõ çàäûí íÿéèí èñáàò
åäÿúÿêñèíèç?
Áó ùàëäà éàñàâóëëàð àéûíû ýÿòèðèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ, äå êè, áóäóð äÿëèë êè, ìÿí áîø

ñþéëÿìèðäèì.
Ä è ë ì à í ú (àéû òÿðÿôÿ èøàðÿ åäèá). Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, áóäóð
øàùèä êè, ìÿí áîø íàüûë ñþéëÿìèðäèì.
Í ÿ ú ÿ ô . Õóá, áó øàùèä ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Àüà, ÿðç åäèð êè, àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿ-
ñèí ýþðÿê
Ä è â à í á ÿ é è (òöíäëÿøèá). Ìÿýÿð àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð? Ôó,
Êàìàëîâ, ñÿí àõìàã äà áóíó ìÿíÿ äåéèðñÿí? Ìÿýÿð þçöí úàâàá âåðÿ
__________
áèëìèðñÿí? Ìàòâåé, ñÿí òöðêèúÿ áèëèðñÿíìè?
90
 Ê à ç à ê (ãàèì ñþâò èëÿ). Ùÿðýèç áèëìèðÿì, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è . Êàçàêëàðäàí áèëÿí âàðìû?
Ê à ç à ê . Ùÿðýèç áèëÿí éîõäóð. Èéèðìè áèðèíúè íîìåðèí ôþâúöíäÿí
êàçàê Ñîòíèêîâ òöðêèúÿ þéðÿíìÿê èñòèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Êÿñ ñÿñèíè, ÷îõ ëàçûìäûð êè, î þéðÿíìÿê èñòèð. (Öçöí
Íÿúÿôÿ òóòóá). À úàíûì, àéû íåúÿ ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð?
Í ÿ ú ÿ ô . Áèç êè, äåìèðèê, àüà! Ñèç þçöíöç àéûíû áèçèì èëÿ öçäÿøäèð-
ìÿéÿ ýÿòèðäèíèç. Øÿìñÿääèíèí ìåøÿëÿðèíäÿ àéû ÷îõ: ùÿð êÿñ áèðèíè òóòà
áèëÿð. Áóíäàí ëàçûì ýÿëìÿç êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà ìèíèá þëêÿ-
ëÿð ýÿçñèíëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Èíäè ãóëäóðëàðû íèøàí âåðìÿéÿúÿêñèíèç?
Í à ì à ç . Àüà, íåúÿ, ãóëäóï âàð êè, íèøàí âåðÿê?
Ä è â à í á ÿ é è . Ãóëäóðëàðûí èçè à÷ûëûáäûð, ìÿí îëàðû òóòìàüà ÷àðÿ
òàïàðàì. Àììà ñèçèí ö÷öí ÷îõ éàìàí êå÷ÿúÿê.
Í ÿ ú ÿ ô . ßëùþêìö ëèëëàù, òÿãäèðè-ãÿçàäàí ãà÷ìàã îëìàç!
Ä è â à í á ÿ é è . Äè áÿñ èòèëèí ýþçöìöí þíöíäÿí. Áó ãÿäÿð âàõò ÿáÿñ
éåðÿ ñèç èëÿ âàõòûìû èòèðäèì, ìÿí þçöì áèëëÿì êè, íÿ åëÿðÿì.
Ùàìûñû ÷þëÿ ÷ûõûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí íÿ ÷àðÿ åäèì? Çàùèðÿí ýþðöíöð êè, Áàéðàì

ìöãÿññèð äåéèë, ÿýÿð÷è ýöçàðèø îíóí òÿãñèðèíÿ ÷îõ äÿëàëÿò åäèð. Åé
Êîõà, ñÿí î øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû òàíûéûðñàíìû?
Ê î õ à . Òàíûìûðàì, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è . Åøèòìÿìèñÿí êè, êèìäèðëÿð?
Ê î õ à . Áèç òÿðÿêÿìÿ àäàìûã, àüà! Ùàðäàí åøèäÿúÿéèê.
Ä è â à í á ÿ é è . Îëàðû àõòàðûá òàïìàã îëàðìû?
Ê î õ à . Ùàðäàí òàïàúàãñûíûç? Áèçèì óøàãëàð òàìàì ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð òÿãñèðëè äåéèëëÿð, íèéÿ ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð?
Ê î õ à . Àðâàäëàð òàìàì àëà÷ûüûí äàëûñûíäàí ãóëàã àñûðäûëàð. ßëáÿò-
òÿ, õÿáÿð âåðèáëÿð êè, äèâàíáÿéè øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëÿíëÿðè òóò-
ìàã èñòèð. Ãîðõóëàðûíäàí ãà÷ìàçëàðìû?
Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, ñÿí äÿ ýåò! Áó òþâð äàíûøìàã èëÿ ùå÷ áèð çàä
à÷ûëìàç. Ùàìûñû äåéÿúÿêäèëÿð êè, áèð çàä áèëìèðèê, áèð çàä àíëàìûðûã,
ùå÷ áèð òÿðÿôÿ ýåòìÿìèøèê. Íÿ ÷àðÿ åëÿìÿê? Êàçàêëàð, äóñòàüû áóðà
ýÿòèðèí! (Êàçàêëàð Áàéðàìû ãîëó áàüëû ùàçûð åäèðëÿð). Ñÿíèí òÿãñèðñèç
îëìàüûíà íÿ èñáàòûí âàð?
Á à é ð à ì . Àüà, ñèç âèëàéÿò ýþðöáñöíöç, áèð ôèêèð åäèí êè, ìÿí éàë-
__________
ãûç àäàì ñîéìàüà ÷ûõà áèëÿðÿììè?
91
 Ä è â à í á ÿ é è . Äè áÿñ íèéÿ éîëäàøëàðûíû äåìèðñÿí?
Á à é ð à ì . Àõûð ìÿí äåéèðÿì êè, éîëäàøëàðûì éîõäóð!
Ä è â à í á ÿ é è . Âàð èìèø, ñÿíè ãîéóá ãà÷ûáëàð!
Á à é ð à ì . Ùå÷ âàõò åëÿ èø ãóëäóðëóã èëÿ äöç ýÿëìÿç. Àüà, ãóëäóð
÷àðÿñè öçöëÿíÿäÿê éîëäàøëàðûíû áóðàõûá ýåòìÿç. Éîë êÿñÿíäÿí ñîíðà
áèð-áèðëÿðèíäÿí àéðûëìàçëàð. Áèð äÿ, ñèç áóíó ùàðäàí áèëÿúÿêñèíèç? Ñèç,
éÿãèí êè, ùå÷ ãóëäóðëóüà ýåòìÿéèáñèíèç!
Ä è â à í á ÿ é è . Àììà ìÿí ÷îõ ãóëäóð òóòìóøàì, ÿýÿð÷è ãóëäóð-
ëóüà ýåòìÿìèøÿì; áèëèðÿì êè, äîüðó äåéèðñÿí.
Á à é ð à ì . Àüà, ÿýÿð ìÿí òÿãñèðëè îëñàéäûì, áèçèì àäÿòÿ ýþðÿ,
äþéöøìÿìèø òóòóëìàçäûì.
Ä è â à í á ÿ é è . Äîüðó äåéèðñÿí, áÿñ êèìäèð òÿãñèðëè?
Á à é ð à ì . Äöðöñò áèëìèðÿì: ÿýÿð áèëñÿéäèì, äåìÿê ÷îõ ÷ÿòèí îëàðäû.
Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ?
Á à é ð à ì . Îíäàí þòðö êè, àäàì íåúÿ òàé-òóøóíó ÿëÿ âåðÿ áèëÿð?
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ éàëãûç ñÿí áÿäáÿõò îëàúàãñàí? Ìÿíèì ñÿíÿ
éàçûüûì ýÿëèð, àììà ÷àðÿ éîõäóð. Áèð ÿðçèí, ñþçöí âàðäûðìû?
Á à é ð à ì . Àüà, áèð ÿðçèì âàð, ÿýÿð ãÿáóë åäÿñèíèç.
Ä è â à í á ÿ é è . Äå ýþðöì íÿäèð?
Á à é ð à ì . Áèëìèðÿì úöðÿò åäèììè?
Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ úöðÿò åäÿ áèëìèðñÿí? Äå ýþðöì?
Á à é ð à ì . Àüà, ìÿí èñòèðÿì êè, ÿýÿð èçèí âåðÿðñèíèç, ùàëàëëàøàì.
Ä è â à í á ÿ é è . Àòàí èëÿ?
Á à é ð à ì (ãûñûëìûø). Õåéð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ãîùóìëàðûíëà?
Á à é ð à ì . Õåéð, àììà ÿýÿð ìöìêöí îëìàñà, èõòèéàð ñèçèíäèð.
Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êÿíàðà òóòóá). Áó ôÿãèðèí ýþðÿñÿí äÿðäè íÿäèð?
(Ñîíðà Áàéðàìà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ñþç âåð êè, ùÿðýèç ãà÷ìàñàí, ðöñ-
õÿò âåððÿì.
Á à é ð à ì . Àëëàùà àíä îëñóí êè, ùå÷ âàõò ãà÷ìàíàì!
Ä è â à í á ÿ é è . Åé, éàñàâóë Êÿðèì, à÷ áóíóí ãîëëàðûíû, éàíûíäà îòóð
êè, ãà÷ìàñûí. Åé, Êàìàëîâ, ìÿí ýÿðÿê éóðäóìóçà ãàéûäûá ãóëäóðëàðû
àõòàðìàã ö÷öí áèíàýöçàðëûã åäÿì âÿ ëàçûìäûð êè, íåìñÿ Ôîê þçö äÿ
ùàçûð îëñóí!
Ä è ë ì à í ú . Áÿëè, àüà, ýåäÿê!
__________
×ûõûá ýåäèðëÿð, ñîíðà Áàéðàì Êÿðèìÿ
92
 Á à é ð à ì . Äèâàíáÿéè ÿúÿá àäàì èìèø. Àììà áèëìèð êè, ìÿí ñÿ-
íèíëÿ êþùíÿ äîñòàì.
Ê ÿ ð è ì . Éÿíè áóíó äåìÿêäÿí ãÿðÿçèí íÿäèð? Èñòèðñÿí êè, ìÿí
ñÿíè áîøëàéàì ãà÷àñàí?
Á à é ð à ì . Õåéð, ìÿí äèâàíáÿéèéÿ ñþç âåðìèøÿì, ùå÷ éåðÿ ãà÷-
ìàíàì. Àéðû ìÿòëÿáèì âàð.
Ê ÿ ð è ì . Ìÿòëÿáèí íÿäèð?
Á à é ð à ì . Òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, òåç áèð Çàëõàíûí éàíûíà þçöíö ñàëûá
ìÿíèì ÿùâàëàòûìû äåéÿñÿí.
Ê ÿ ð è ì . Íàìàç àðâàäû Çàëõàíûí éàíûíà?
Á à é ð à ì . Áÿëè.
Ê ÿ ð è ì . ßùâàëàòû îíà ñþéëÿéèì?
Á à é ð à ì . Áÿëè.
Ê ÿ ð è ì . Äÿõè áàøãà ñþç?
Á à é ð à ì . Áàøãà áèð ñþç éîõäóð.
Ê ÿ ð è ì . Éàõøû ýåäèðÿì (Öçöí êÿíàðà òóòóá). Ãÿðèáÿ àäàìäûð.
Ãà÷ñà ãà÷àð åé! (Ýåäèð).
Á à é ð à ì (éàëãûç). Àé Àëëàù, Çàëõà àíëàéàúàãäûðìû? Ìÿòëÿáè áàøà
äöøÿúÿêäèðìè? Áèð äÿ Ïÿðçàäûí öçöíö ýþðÿúÿéÿììè? Çàëõà ùèéëÿýÿð
àðâàääûð. Îíà áåë áàüëàìàã îëàðìû? Îõ, Àëëàù, êÿðÿìèíÿ øöêöð! Ïÿð-
çàä ýÿëèð.
Áó ùàëäà Ïÿðçàä è÷ÿðè ýèðèð. Çàëõà óçàãäàí ïóñóð.

Á à é ð à ì . Àõ, ìÿíèì ìàðàëûì, ìÿíèì úåéðàíûì! Áó ñÿíñÿíìè

ýÿëèáñÿí! Ãîé áèð ñÿíè áàüðûìà áàñûì! À áàøûíà äþíöì, ãîé áèð
äîéóíúà ñÿíè ýþðöì. Èíäè êè, ñÿíè ýþðäöì, òàìàì äÿðä-ãÿìèì éàäûì-
äàí ÷ûõäû. À ãàäàí àëûì, íèéÿ àüëàéûðñàí? À ýþçöìöí èøûüû, ìÿíèì
ñàðûäàí éîõñà ãîðõóðñàí? Ãîðõìà, ùàãã àøêàð îëàð, ìÿí ãóðòàððàì.
Ï ÿ ð ç à ä . Ñÿí ãóðòàðàíàäÿê èø èøäÿí êå÷ÿð. Íèéÿ ñÿí òóòóëóáñàí?
Íèéÿ ñÿíÿ òÿãñèðñèç áó ìöñèáÿò öç âåðèáäèð?
Á à é ð à ì . Ìÿíèì áàøãà òÿãñèðèì éîõäóð. Þçýèéÿ ãóéó ãàçàí þçö
äöøÿð. Ìÿí þçýèéÿ ãóéó ãàçäûì, þçöì äöøäöì. Èíäè ñÿí èñòèðñÿíìè êè,
ìÿí þçöìö áÿäíàì åäèá, ÷óüóë÷óëóã àäûíû öñòöìÿ ýþòöðöì? Òàðâåð-
äèíè íèøàí âåðèì?
Ï ÿ ð ç à ä . Íèøàí âåð, ìÿí îíäàí úàíà äîéìóøàì!
Á à é ð à ì . Ùå÷ äÿðä åëÿìÿ! Àëëàù ãîéñà þëìÿñÿì, òåçëèêëÿ ñÿíè
__________
áÿõòÿâÿð åëÿðÿì.
93
 Ï ÿ ð ç à ä . Àõ, Áàéðàì, ìÿíèì äÿõè áÿõòÿâÿð îëìàüûì ýåòäè. Ãàðà
ýöí ÷îõ éàõûíëàøûáäûð.
Á à é ð à ì . Áó íÿ äåìÿêäèð? Ïÿðçàä, íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Íèéÿ àüëà-
éûðñàí? Äå ýþðöì, ñÿí òàðû, íåúÿ ãàðà ýöí éàõûíëàøûáäûð?
Ï ÿ ð ç à ä . Èø-èøäÿí êå÷èáäèð. Òîé òÿäàðöêö ùàçûð îëóáäóð. ßìèìèí
áóéðóüóíó ìÿíÿ áèëäèðèáëÿð. Áèð ýöíäÿí ñîíðà ìÿíèì òîéóì áàøëàíàúàã.
Á à é ð à ì (÷ûüûûðá). Ñÿíè Òàðâåðäèéÿ âåðèðëÿð? Àëëàù, äèâàí åëÿ!
Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íåúÿ èøäèð?! Áó çàëûì ìÿíè ùÿð òÿðÿôäÿí áÿäáÿõò
åäÿúÿê. Âàëëàù, éà îíó þëäöððÿì, éà þçöì þëöìÿ ýåäÿðÿì!
Ï ÿ ð ç à ä . Ìÿí äÿ, øöáùÿñèç, þëÿúÿéÿì; ìÿí ùå÷ âàõò Òàðâåðäèéÿ
àðâàä îëìàíàì.
Áó ùàëäà Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû âÿ áàøãà òÿðÿêÿìÿëÿð äàõèë îëóðëàð.

Ñ î í à (Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû). À ãûç, àé óòàíìàç, ñÿíèí áóðàäà íÿ

èøèí âàð? Ñÿí áó éàä éåðÿ, éàä àäàì éàíûíà íèéÿ ýÿëèáñÿí?! ×ûõ ÷þëÿ,
úþííÿìÿðý îëìóø! ×þëÿ ÷ûõ!
Áó ùàëäà Êÿðèì éåòèøèá

Ê ÿ ð è ì . Àé àðâàä, êÿñ ñÿñèí, ùå÷ âàõò ãîéìàíàì êè, ñÿí î ãûçû

áóðäàí ÷ûõàðäàñàí. Î, Òàðâåðäèíè ñåâìèð, ýöúëÿ îíó ùå÷ âàõò îíà âåðÿ
áèëìÿçñèíèç. Ãûç Áàéðàìûíäûð!
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Ñÿíëèê íÿ âàð êè, áó èøÿ ãîøóëóðñàí? Ñÿí
íÿ÷èñÿí? Î ìÿíèì ãàðäàøûì ãûçûäûð, èõòèéàðû ìÿíäÿäèð, ùÿð êÿñÿ èñòÿ-
ðÿì âåððÿì. Àðòûã-àðòûã ñþéëÿìÿ!
Ê ÿ ð è ì . Ùå÷ âàõò ñÿíèí ùÿääèí éîõäóð êè, î ãûçà áþéöêëöê
åäÿñÿí!
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Ìÿí ñÿíÿ áèëäèððÿì êè, áþéöêëöê åäÿ áèëÿë-
ëÿì, éà éîõ! À ãûç, ýÿë ÷ûõ ÷þëÿ!
Ê ÿ ð è ì . Ýþðöì íåúÿ áèëäèðèðñÿí! À ãûç, òÿðïÿíìÿ, éåðèíäÿ äóð!
Ýþðöì ñÿíè äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëóíóí ÿëèíäÿí êèì àëûá àïàðàúàã!
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Äèâàíáÿéè èëÿ áèçè ãîðõóòìà! Áàüûðñàãëàðûíû
àéàüûíà äîëàøäûððàì.
Õàí÷àëû ñèéèðèð, èðÿëè éåðèéèð. Êÿðèì äÿ õàí÷àë ÷ÿêèð, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ùöúóì
åäèðëÿð. Ãàëìàãàë äöøöð, òÿðÿêÿìÿëÿð àðàëûüà äöøöá àéûðûðëàð. Áó ùàëäà Òàðâåðäè áàøû
ñàðûíìûø éåòèøèð.

Ò à ð â å ð ä è . Ìÿíèì àäàõëûìû êèìèí ùÿääè âàð áóðäà ñàõëàñûí?

__________
Ùàìûíû âàëëàù áóðäà ãûððàì, òèêÿ-òèêÿ äîüðàðàì!
94
 Õàëã îíóí ãàáàüûí ÿéëèéèð.

Ò à ð â å ð ä è . Ãîéóí ìÿíè, âàëëàù, ùàìûíû òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàüàì!

Ê î õ à . À Òàðâåðäè, íÿ äàíûøûðñàí? Äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëóí èñòèð-
ñÿí äîüðàéàñàí?
Ò à ð â å ð ä è . Äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëó íÿ áþéöê àäàìäûð! Ìÿí äè-
âàíáÿéèäÿí äÿ, ãóáåðíàòîðäàí äà, íà÷àëíèêäÿí äÿ ãîðõìóðàì! Îô, éà-
ðàíûí éåðè íÿ ïèñ àüðûéûð, äåéÿñÿí êÿñèðëÿð.
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Àé àðâàäëàð, äÿõè ãàëìàãàë åëÿìÿéèí, ÷ûõûí
÷þëÿ!
Á à é ð à ì (éàâàø Ïÿðçàäà). Ïÿðçàä, ùÿëÿ ñÿí äÿ ýåò, ýþðÿê íåúÿ
åäèðèê. Äèâàíáÿéè ýÿëÿíäÿ ÿðç åäÿúÿéÿì.
Áó ùàëäà äèâàíáÿéè éåòèøèð.

Ä è â à í á ÿ é è (ãàèì ñþâò èëÿ). Ãûëûíúëàðû ãûíûíäàí ÷ûõàðäûí, ùå÷

êÿñè ãîéìóéóí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿ!
Ñöêóò îëóíóð.

Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá Ôîê, éàõûí ýÿë! Áàõ ýþðÿê, î ìåøÿäÿ ñÿíÿ

ðàñò ýÿëÿí àäàìû áóëàðûí è÷èíäÿ òàíûéà áèëÿðñÿíìè?
Ô î ê . Áàø öñòÿ, úÿíàá äèâàíáÿéè, ìÿí áàõûì ýþðöì.
Áàøëàéûð àäàìëàðûí áèð-áèð öçöíÿ áàõìàüà. Òàðâåðäè äàëûñûíû îíà ÷åâèðèð. Ôîê îíóí
ãîëóíäàí éàïûøûð.

Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ìÿíè íèéÿ òóòóðñàí?

Ô î ê . Öçöíö áÿðè ÷åâèð, ÷ÿíÿíè íèéÿ áàüëàéûáñàí?
Ò à ð â å ð ä è . Äèøèì àüðûéûð.
Ô î ê (îíóí öçöíÿ áàõûá). Àüà äèâàíáÿéè, áó ùàìàí àäàìäûð!
Ò à ð â å ð ä è . Àüà, éàëàí äåéèð! Ìÿí èêè àéäûð àçàðëûéàì, ö÷ èëäèð
íà÷àüàì!
Ä è â à í á ÿ é è . Áó ñààòäà ìÿëóì îëàð (îíóí áàøûíäàí äÿñìàëû äàð-
òûá éåðÿ ñàëûð). Öçöíäÿêè éàðà éåðëÿðè íÿäèð?
Ò à ð â å ð ä è . Àüà, ìÿíèì äèøèì àüðûéûð, ùÿúÿìÿò ãîéäóðìóøàì.
Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, ÿçèçèì, áó, àéûíûí äûðíàãëàðûíûí éåðèäèð.
Êàçàêëàð, áàüëàéûí áóíóí ãîëëàðûíû!
Ò à ð â å ð ä è (îíóí àéàüûíà äþøÿíèá). Àüà, âàëëàù, ìÿí áóíäàí ÿââÿë
__________
ùå÷ ãóëäóðëóüà ýåòìÿìèøäèì, äÿõè áóíäàí ñîíðà ùÿðýèç ýåòìÿíÿì.
95
 Êàçàêëàð Òàðâåðäèíèí ãîëóíó áàüëàìàã èñòèðëÿð.

Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Àé àìàí, ãîéìóéóí! Ìÿíèì ýþçöìöí àüû-

ãàðàñû áèð îüëóì âàð!
Òÿðÿêÿìÿëÿð, àðâàäëàð éåðèéèðëÿð Òàðâåðäèíè êàçàêëàðûí ÿëèíäÿí àëìàüà.

Ä è â à í á ÿ é è (òåç òàïàí÷àñûí éóõàðû ãàëõûçûá). Ùÿð êÿñ àéàã èðÿëè

ãîéñà, ãàðíûí òöñòö èëÿ äîëäóðàúàüàì.
Ùàìû òÿðÿêÿìÿëÿð, àðâàäëàð ýåðè ÷ÿêèëèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (êàçàêëàðà). Áàüëàéûí áóíó ãîëëàðûí!

Êàçàêëàð Òàðâåðäèíèí ãîëëàðûíû áàüëàéûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Áàéðàì, ñÿí àçàäñàí!

Á à é ð à ì . Àüà, òÿãñèðëè ìÿíÿì, áèð ÿðçèìÿ ãóëàã àñûí!
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ òÿãñèðëèñÿí? Íÿ äàíûøûðñàí?
Á à é ð à ì . Àüà, Òàðâåðäèíè ìÿí þéðÿäèá ãóëäóðëóüà ýþíäÿðäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ?
Á à é ð à ì . Îíäàí þòðö êè, ìÿíèì ñåâýèëèìè èñòèðäè ÿëèìäÿí àëñûí.
Ä è â à í á ÿ é è . Éîõñà ñÿíèí ñåâýèëèí áóäóð? (Ïÿðçàäà èøàðÿ åäèá)
Á à é ð à ì . Áÿëè, áóäóð, áàøûíà äþíöì!
Ò à ð â å ð ä è . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíè éîëäàí ÷ûõàðòäûëàð. Ìÿí áèð
ôÿãèð, äèíú àäàìàì. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, ãîðõàãñàí; ìÿí äÿ ãîðõóìäàí
êè, ìÿíÿ öðÿêñèç äåìÿñèíëÿð, ãóëäóðëóüà ýåòäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Àõìàã, ñÿíÿ ãîðõàã äåéÿíäÿ íÿ îëàúàã èäè êè,
þçöíö õàòàéà ñàëäûí?
Ò à ð â å ð ä è . À áàøûíà äþíöì, îíäà ìÿíÿ ãûç ýÿëìèðäè. Áó ãûç êè,
ýþðöðñÿí, ìÿíèì ÿìèì ãûçû âÿ ìÿíèì äåéèêëèìäèð. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè,
ÿýÿð áèð ãî÷àãëûã åëÿìÿñÿí, àä ÷ûõàðìàñàí, ùå÷ âàõò áó ãûç ñÿíÿ àðâàä
îëìàéàúàã. Ìÿí äÿ éåðäÿí îëäóì, ãóëäóðëóüà ýåòäèì, ãÿçàäàí êþïÿê
îüëóíóí àéûñûíà ðàñò ýÿëäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Áàéðàì, ñÿí ÷îõ ïèñ èø åëÿéèáñÿí! Àììà ÷öíêè
ìÿðäëèêëÿ òÿãñèðèíè èãðàð åëÿäèí, ìÿí ñÿíèí ýöíàùûíäàí êå÷èðÿì. Àììà
áóíäàí ñîíðà áåëÿ èø åëÿìÿ! Êàìàëîâ, ãûçäàí ñîðóø êè, áó îüëàíëàðûí
ùàíñûíà ýåòìÿê èñòèðñÿí?
__________
Äèëìàíú ãûçäàí ñîðóøóð.

96
 Ï ÿ ð ç à ä (äèëìàíúà). Äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, ìÿí ùå÷ âàõò Òàðâåð-
äèéÿ ýåòìÿíÿì. ßýÿð ìÿíè îíà âåðìÿëè îëñàëàð, øÿêñèç þçöìö þëäöððÿì!
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéÿ). Ãûç Òàðâåðäèíè ñåâìèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ ìÿëóìäóð êè, Áàéðàìà ýåòìÿê èñòèð. Ìÿøÿäè
Ãóðáàí, ÿë ÷ÿê áó ãûçäàí, ãîé ýåòñèí Áàéðàìà! Ýþðöêöð êè, ãî÷àã
îüëàíäûð. Ìÿí äÿ îíó þçöìÿ éàñàâóë åäÿðÿì, ñèçèí äÿ âåúèíèçÿ ýÿëÿð.
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . À áàøûíà äþíöì, èñòÿìÿäèì, ÿë ÷ÿêäèì, òÿêè
ìÿíèì îüëóìó õàòàäàí ãóðòàð.
Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá Ôîê, ðàçûñàíìû áó èøè ñöëù èëÿ ãóðòàðàñàí?
Ô î ê . Íåúÿ ñöëù èëÿ, àüà?
Ä è â à í á ÿ é è . Éÿíè ïóë àëûá áó àäàìäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí.
Ô î ê . Ïóë àëûá ÿë ÷ÿêÿì? Áàø öñòÿ, àüà äèâàíáÿéè, ïóë àëìàüà ðàçû-
éàì. ×îõ ðàçûéàì!
Ä è â à í á ÿ é è (Ìÿøÿäè Ãóðáàíà). Ìÿøÿäè, ñÿíèí îüëóí òÿãñèðëèäèð.
Ìÿí åëÿéÿ áèëìÿíÿì êè, áó èøè þðòÿì, áàñûðàì. Àììà áó íåìñÿíè ñÿí
ðàçû åäÿíäÿí ñîíðà ìÿí áèð áÿùàíÿ ýÿòèðèá, öìÿíàéè-äþâëÿòäÿí òÿâÿããÿ
åäÿúÿéÿì êè, Òàðâåðäèíè áàüûøëàñûíëàð. Áèøÿê áàüûøëàíàð!
Ò à ð â å ð ä è . Àüà, íÿ áÿùàíÿ ýþñòÿðÿúÿêñèíèç?
Ä è â à í á ÿ é è . Éàçàúàüàì êè, àõìàãëûüûí óúóíäàí áó èø ñÿíäÿí
áàø âåðèáäèð.
Ò à ð â å ð ä è (áàø ÿéèá). Áÿëè, àüà, åëÿäèð, áàøûíà äþíöì!
Ä è â à í á ÿ é è . Åé úàìààò, ñèçäÿí þòðö èíäè èáðÿò îëñóí! Äÿõè âàõò-
äûð èíàíàñûíûç êè, ñèç âÿùøè òàéôà äåéèëñèíèç! Ñèçÿ åéáäèð éàìàí èøëÿðÿ
ãîøóëìàã.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
Òàìàì îëóð

__________

97
 ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÂßÇÈÐÈ-ÕÀÍÈ-ËßÍÊßÐÀÍ

Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè äþðä

Ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòèíèí õàíû. À ü à Á ÿ ø è ð – âÿçèðèí íàçèðè.

Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á – îíóí âÿçèðè.
Çèáà õàíûì – âÿçèðèí ÿââÿëèìúè ùÿðÿìè.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì – âÿçèðèí èñòÿêëè èêèìúè
ùÿðÿìè.
Í è ñ ÿ õ à í û ì – Øþëÿ õàíûìûí áàúûñû êè,
ãûçäûð, âÿçèðèí åâèíäÿ îëóð.
Ï ÿ ð è õ à í û ì – Øþëÿ õàíûìûí àíàñû êè, î
äà âÿçèðèí åâèíäÿ îëóð.
Ò å é ì ó ð à ü à – õàíûí ãàðäàøû îüëó êè,
Íèñÿ õàíûìà àøèãäèð.
Ù à ú û Ñ à ë à ù – òàúèð.
Ù å é ä ÿ ð – âÿçèðèí ôÿððàøû.
Ê ÿ ð è ì – âÿçèðèí ìåùòÿðè.
Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä Ã à ð à – âÿçèðèí õàúÿñè.
Ñ ÿ ë è ì á ÿ é – õàíûí åøèê àüàñû.
à ÿ ä è ð á ÿ é Ñ ÿ ë è ì á ÿ é – îíóí íàèáè.
Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é – õàíûí ôÿððàøáàø÷ûñû.
ß ç è ç à ü à – õàíûí ïèøõèäìÿòáàø÷ûñû.
Âÿçèðèí áèð íå÷ÿ áàøãà ôÿððàøëàðû
âÿ áèð íå÷ÿ áÿéëÿð.
Õàíûí áèð íå÷ÿ áàøãà ôÿððàøëàðû.
Áèð íå÷ÿ ÿðèçÿ÷èëÿð õàí èìàðÿòèíäÿ.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

ßââÿëèìúè ìÿúëèñ ÿëëè èë áóíäàí ÿãäÿì.1 äÿðéàéè-Õÿçÿðèí êÿíàðûíäà, Ëÿíêÿðàí

øÿùÿðèíäÿ, âÿçèð Ìèðçÿ Ùÿáèáèí åâèíäÿ âàãå îëóð. Âÿçèð îòóðóáäóð èêèìúè àðâàäûíûí
îòàüûíäà, ãàáàüûíäà ÿë-ÿë öñòÿ, Ùàúû Ñàëàù äóðóáäóð.

 ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, åøèòäèì êè, Ðÿøòÿ2 ýåäèðñÿí äîüðóäóðìó?

Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áÿëè, àüà!
 ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, ñÿíÿ áèð ãóëëóã áóéóðàúàüàì, ýÿðÿêäèð áèòèðÿ-
ñÿí. Îíóí ö÷öí ñÿíè ÷àüûðòìûøàì.
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áóéóð, àüà, úàí-áàø èëÿ áèòèðìÿéÿ ùàçûðàì!
 ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, ýÿðÿêäèð Ðÿøòäÿ áèð íèìòÿíÿ òèêäèðÿñÿí. Éåðè
àáè çÿðáÿôòäÿí êè, ìèñë âÿ áÿðàáÿðè áó âàõòàäÿê Ëÿíêÿðàíäà ýþðöíìÿ-
__________
ìèø îëà; õöëàñÿ –
98
 Áèð íèìòÿíÿ êèì, òà îëà çÿðáÿôòö íèêóòÿð,
Äèáà îíà ìþùòàú.
Ìÿòíèíäÿ òàìàì ðàáèòÿ ìþâçóí ñÿðàñÿð,
Òÿê ùàøèéÿ ãûéãàú,
Öñòöíäÿ îíóí àøèãö ìÿøóã ìöñÿââÿð,
Äèë øþâãöíÿ ìèíùàú.
Óëäóçà øÿáèù íÿãøè, éåðè ýþé êèìè ÿõçÿð,
Íÿççàðÿñè áÿùùàú.
Òèðè-íÿçÿðè ÿùëè-òÿìàøàéà ìöãÿððÿð,
Ùÿð áóòÿñè àìàú.
È÷èíäÿ îíóí øþëÿ âåðÿ òÿëÿòè-äèëáÿð,
Òàáÿíäåéè-âÿùùàú.
Ýþðÿí äåéÿ áó ìàùäûð, îë, ÷ÿðõè-ïöðÿõòÿð,
Éà áÿùðè-ïöðÿìâàú.
Êÿáÿ åâèíèí þðòöéöíÿ òóòà áÿðàáÿð,
Ñèìàñûíû ùöúúàú3.

Åëÿ êè, ùàçûð îëàð, èéèðìè äþðä äàíà äÿõè ãûçûë äöéìÿ òîéóã éóìóð-
òàñûíäàí êè÷èê, ýþéÿð÷èí éóìóðòàñûíäàí áþéöê, çÿðýÿðÿ êÿñäèðèá, éàõà-
ñûíà äöçäöðöá, þçöíëÿ áÿðàáÿð ãàéûäàíäà ýÿòèðÿðñÿí. Áó äà ñÿíÿ ÿëëè
ãûçûë (Ïóëëàðû êàüûçà áöêöëö ãàáàüûíà ãîéóð). ßýÿð ÷àòìàñà, àðòûüûí äà
ãàéûäàíäàí ñîíðà êàðñàçëûã åäÿðèê. Òåçìè ãàéûäàúàãñàí?
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áèð àéàäÿê ãàéûäàðàì, áàøãà áèð èøèì éîõäóð. Íÿãä
ïóë àïàðûðàì, èïÿê àëûá éîëà äöøÿúÿéÿì. Àììà, àüà, íèìòÿíÿíèí þë÷öñö
ìÿëóì îëñà èäè ÷îõ éàõøû îëàðäû. Îðäà òèêäèðäèì, áÿëêÿ äàð îëäó, ýåí
îëäó; éà óçóí îëäó, ýþäÿê îëäó, ãóëëóüóíóçäà ìöãÿññèð îëëàì.
 ÿ ç è ð . Åéáè éîõäóð, áèð àç ýåí âÿ óçóí òèêäèð; ÿýÿð áóðàäà äöç
ýÿëìÿñÿ, äöçÿëäÿðèê.
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Àüà, îëìàçìû ïàð÷àñûí âÿ äöéìÿñèí ýÿòèðäèì,
áóðàäà ùÿð êÿñ êè ýåéÿúÿê, îíóí ÿéíèíÿ ýþðÿ áè÷äèðèá òèêäèðäÿñèíèç?
 ÿ ç è ð . Àõ, ãÿðèáÿ êèøèñÿí! Þðýÿíèáñèíèç ÷îõ äàíûøìàüà êè, þç
ìÿðèôÿòèíèçè áèëäèðÿñèíèç. Ãÿðÿçèí áóäóð êè, ìÿí ìÿòëÿáè âàçåù à÷ûá
ñÿíÿ äàíûøàì? À, êèøè, ùå÷ áèëèðñÿíìè êè, îíó áóðäà áè÷äèðèá òèêäèðñÿì,
íÿ ãàëìàüàëà äöøÿúÿéÿì?
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Õåéð, àüà, ìÿí íÿ áèëèðÿì?
 ÿ ç è ð . Áÿñ ýÿðÿê ïèø ÿç âÿãò ñÿíè ìÿòëÿáäÿí õÿáÿðäàð åäÿì âÿ
__________
èëëà ýåäèá áàçàðäà äåìèéÿí àäàì ãîéìàçñàí êè, âÿçèð ìÿíÿ áåëÿ-áåëÿ
99
ãóëëóã áóéóðóáäóð. Ñîíðà ãóëàã äèíúëèéè áèçÿ ùàðàì îëàð. ßçèçèì, ìÿò-
ëÿá áóäóð êè, Íîâðóç áàéðàìûíà èêè àé ãàëûáäûð. Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, áàé-
ðàìäà áèð ãÿðèáÿ íèìòÿíÿ Øþëÿ õàíûìà áàüûøëàéûì. ßýÿð îíó áóðäà
òèêäèðñÿì, Çèáà õàíûì äà áèð åëÿñèíè èñòÿéÿúÿê. Îíà äà òèêäèðñÿì, èçàôÿ
õÿðúäèð, ÷öíêè îíà éàðàøìàç. Òèêäèðìÿñÿì, áàø àüðûñûíäàí, ãàëìàãàë-
äàí õèëàñ îëìàéàúàüàì!
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Àüà, áàüûøëàéàíäà äà ýåíÿ Çèáà õàíûì áèð åëÿñèíè
èñòÿìÿçìè?
 ÿ ç è ð . Àëëàùó ÿêáÿð, õàòà-áàëàéà äöøäöê! Îëàí, ñÿíëèê íÿ âàð?
Ñÿíÿ ùÿð íÿ áóéóðóðàì, åëÿ åéëÿ!
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áàø öñòÿ, àüà!
 ÿ ç è ð . Áàüûøëàéàíäà ìÿí äåéÿúÿéÿì êè, áàúûì, Ùèäàéÿò õàíûí
àðâàäû áó íèìòÿíÿíè Øþëÿ õàíûìà ñîâãàò ýþíäÿðèáäèð; îíäà Çèáà õàíûì
ìÿíè ìöãÿññèð ýþðìÿç. Áó ñþçëÿðè áóðäà áèð êèìñÿéÿ ñþéëÿñÿí, âàé
ñÿíèí ùàëûíà!
Ù à ú û Ñ à ë à ù . Õåéð, àüà, ìÿíèì íÿ ùÿääèì âàð êè, ñÿíèí ñèððèíè
õàëãà éàéàì?
 ÿ ç è ð . Äè ýåò, ìöðÿõõÿññÿí!
Ùàúû Ñàëàù áàø âóðóá îòàãäàí ÷ûõûð, ñîíðà òåç Çèáà õàíûì îòàüûí î áèðèñè ãàïûñûíû
áÿðê èêèÿëëè à÷ûá ÷ûüûðà-÷ûüûðà è÷ÿðè ýèðèð, âÿçèð ãîðõóá, ñÿêñÿíèá ýåðè áàõûð.

Ç è á à õ à í û ì . Èñòÿêëè àðâàäûíà éàõàñû ãûçûë äöéìÿëè íèìòÿíÿ áó-

éóðóðñàí; áàðàêàëëàù ñÿíèí êèøèëèéèíÿ!.. Äåéÿúÿêñÿí äÿ êè, áàúûí îíó
Øþëÿ õàíûìà ñîâãàò ýþíäÿðèá, áàðàêàëëàù! Áàúûíû ìÿíÿ òàíûäûðñàí?
Ñÿíèí áàúûí õÿñèñëèêäÿí ïÿíèðè øöøÿéÿ ãîéóü ÷þëäÿí ÿïïÿê áàòûðûð, åëÿ
îëäó êè, ÿëëè-àëòìûø òöìÿíëèê íèìòÿíÿ ñÿíèí àðâàäûíà ñîâãàò ýþíäÿðäè?
 ÿ ç è ð . Àðâàä, íÿ äàíûøûðñàí? Íåúÿ íèìòÿíÿ? Íåúÿ ñîâãàò? Äÿëè
îëóáñàí?
Ç è á à õ à í û ì . Ìÿíÿ ôÿíäö ôåë ýÿëìÿ! ßââÿëäÿí àõûðàäÿê Ùàúû
Ñàëàù èëÿ äàíûøûüûíû åøèòìèøÿì. Ùàúû Ñàëàùû ÷àüûðàíäà ñöìöéöì äóé-
ìóøäó; õÿëâÿò ýÿëèá î áèðè ãàïûíûí äàëûñûíäàí ïóñóðäóì. Àëëàù ìöáà-
ðÿê åéëÿñèí, àðâàäûíà éàõàñû ãûçûë äöéìÿëè íèìòÿíÿ... Òåéìóð àüàíûí
ýþçö àéäûí îëñóí êè, ñåâýèëèñèíÿ òÿçÿ íèìòÿíÿ áóéðóëóð êè, ýåéñèí, îíóí
ãàáàüûíäà ñöçñöí.
 ÿ ç è ð . Àðâàä, íÿ éàâà-éàâà äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð ùå÷ óòàíìûðñàí
êè, ìÿíèì öçöìÿ ãàðøû àðâàäûìà áþùòàí äåéèðñÿí? Ìÿíèì íàìóñóìó
__________
áàòûðûðñàí?
100
 Ç è á à õ à í û ì . Ñÿíèí íàìóñóíó ìÿí áàòûðñàéäûì, ìÿí äÿ áèð
îüëàí ñåâÿðäèì. Ñÿíèí íàìóñóíó àðâàäûí Øþëÿ õàíûì áàòûðûð êè, ýåúÿ-
ýöíäöç Òåéìóð àüà èëÿ ãîë-áîéóíäóð. Ãàðàâàøûì íå÷ÿ êÿðÿ ýþçèëÿ
ýþðöáäöð.
 ÿ ç è ð (ðÿíýè òÿüéèð òàïìûø). Ìÿí ùÿðýèç ñÿíÿ âÿ ñÿíèí ãàðàâàøûíà
èíàíìàíàì!
Ç è á à õ à í û ì . Áó ñþçö éàëíûç áèç äåìèðèê. Òàìàì Ëÿíêÿðàí áó
èøè áèëèð. Ñÿíèí ýþçöí þðòöëöá, óéóáñàí áó ÷ÿíýèíèí ìÿêðèíÿ, ôåëèíÿ,
òÿìèç àäûíû-ñàíûíû èòèðèáñÿí.
 ÿ ç è ð . Øþëÿ õàíûì íÿ òàíûéûð Òåéìóð àüàíû? Ùàðäà ýþðöáäöð îíó?
Ç è á à õ à í û ì . Ñÿí þçöí òàíûäûáñàí, þçöí ýþñòÿðèáñÿí!
 ÿ ç è ð (ãàèì ñþâò èëÿ). Ìÿí òàíûòìûøàì? Ìÿí ýþñòÿðìèøÿì?
Ç è á à õ à í û ì . Áÿëè, ñÿí òàíûäûáñàí, ñÿí ýþñòÿðèáñÿí! Ñÿí äåéèë-
ìèäèí êè, îðóú áàéðàìûíäà ýÿëèá àðâàäûíà äåäèí êè, õàí ãàëà ãûðàüûíäà
áÿé óøàãëàðûíû áèð-áèðèëÿ ýöëÿøäèðèð; ñÿí âÿ áàúûí Íèñÿ õàíûì õàúÿ âÿ
ãàðàâàøûíûçëà ýÿëèí ãàëà äèâàðûíûí äàëûñûíäà, ìÿðäðîâäà ôÿðø ñàëäûðûá
îòóðóí, òàìàøà åäèí!? Îëàð äà éîëà äöøöá ýåòäèëÿð. Îðäà Òåéìóð àüà,
èéèðìè áåø éàøûíäà úàâàí, ýþçÿë îüëàí, òàìàì áÿé óøàãëàðûíû áàñûá.
Øþëÿ õàíûì áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ îíà àøèã âÿ ýèðèôòàð îëóá. Àõûð
êèì áèëñèí íÿ ùèéëÿ åäèá îíó ÿëÿ ñàëûáäûð êè, áèð ýöí ýþðìÿñÿ, àðàìû
éîõäóð. Ñÿíÿ äåìÿäèììè, êèøè, áó ÿëëè éàøûíäà éåíýè éåòèøìèø ãûç
àëìàã ñÿíÿ éàðàøìàç? Ñþçöìÿ ãóëàã àñìàäûí, èíäè ÷ÿê, ÿçàáûíäûð!
 ÿ ç è ð . Éàõøû, ÷ûõ ýåò, äÿõè áÿñäèð, èøèì âàð, êàüûç éàçàúàüàì.
Çèáà õàíûì ÷ûõûá ýåäèð.

 ÿ ç è ð (éàëãûç). ßãëèì êÿñìèð êè, Øþëÿ õàíûì áó èøèí ñàùèáè îëà,

àììà ÷îõ åùòèìàëû âàð êè,Òåéìóð àüàíûí ýöúö îíà õîø ýÿëèá, úàùûë ãûç
óøàüûäûð, ñàéìàçéàíà òÿðèôèíè îíóí-áóíóí éàíûíäà äèëèíÿ ýÿòèðèáäèð. Áó
àðâàä õàéûíëûãëà áóíó ñþâýöëöëöéÿ ùÿìë åäèá, áè÷àðÿéÿ ãóéó ãàçûð.
Áÿùÿð-ùàë, ýÿðÿêäèð êè, Øþëÿ õàíûìà èíàíäûðìàã êè, Òåéìóð àüà ÷ÿí-
äàí ýöúëö äåéèë, î áàñäûüû óøàãëàð òàìàì úîëìà-÷îúóã èäèëÿð, áÿëêÿ áó
òÿäáèð èëÿ äÿõè Òåéìóð àüàíûí âÿñôè îíóí äèëèíÿ ýÿëìÿéÿ. Áÿñ äóðóì
ýåäèì õàíûí éàíûíà, ñîíðà ãàéûäûá ýÿëëÿì îòàüûíà, ýþðöì íåúÿ åéëÿ-
ðÿì. (Àéàüà äóðóð, èñòèð ýåòñèí, Çèáà õàíûì ýèðèð è÷ÿðè).
Ç è á à õ à í û ì . Áó ýöí íàùàðà, øàìà íÿ áóéóðóðñàí, ùàçûð åòäèðèì?
 ÿ ç è ð . Çÿùðèìàð, çÿããóì! Ñÿí ìÿíÿ áåëÿ õþðÿê éåäèðèáñÿí êè,
__________
áèð àé äà éåìÿñÿì àúûìàíàì. (Èñòèð ýåäÿ, îòàüûí îðòàñûíäà áèð õÿëáèð
101
äöøìöø èìèø, ýþçö ãàïûäà, ôèêèðëè ýåòäèéè éåðäÿ àéàüûíû õÿëáèðèí ñàüà-
íàüûíûí áèð áàøûíà áàñûð, î áàøû ãàëõûá òàðàã äÿéèð îíóí äèçèíÿ. Óô åäèá
äèçèí òóòóð, ÿéëÿíèð, ãàøãàáàüû òþêöëìöø, öçöí àðâàäûíà òóòóá ÷ûüûðà-
÷ûüûðà). Áó õÿëáèð áóðäà íÿ ãàéûðûð?
Ç è á à õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). Ìÿíèì ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð!
 ÿ ç è ð . Ôÿððàø!
Ùåéäÿð ôÿððàø äÿùëèçäÿí îòàüà äàõèë îëóá, ÿë-ÿëè öñòÿ áàø ÿéèð. Çèáà õàíûì öçöí
þðòöá, ÷ÿêèëèð îòàüûí áèð òÿðÿôèíÿ.

 ÿ ç è ð (àúûãëû). Ùåéäÿð, áó õÿëáèð îòàüûí è÷èíäÿ íÿ ãàéûðûð?

Ô ÿ ð ð à ø . Àüà, ñöáùäÿí ìÿí îòàüû ñöïöðöðäöì. Ìåùòÿð Êÿðèì
ÿëèíäÿ õÿëáèð áóðà ýÿëäè, áèð àç äàíûøäû, ñîíðà ýåòäè, ìÿëóì îëóð õÿëáèðè
áóðäà ãîéóá ýåäèáäèð.
 ÿ ç è ð . Áó ñààòäà ìåùòÿðè áóðàéà ÷àüûð.
Ôÿððàø ýåäèð.

 ÿ ç è ð . Ìåùòÿðèí ìÿíèì îòàüûìäà íÿ èøè âàð? Õÿëáèðè ìÿíèì îòà-

üûìäà íÿ ãàéûðûð? Áó ýöí ùÿð òÿðÿôäÿí ìÿíÿ èíúèêëèê öç âåðèð. Ùÿð âàõò
êè, ìÿí áó õàðàá îëìóø îòàüà ýÿëëÿì, ùå÷ áèð õÿòàäàí õàëè îëìàíàì.
Ç è á à õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, îíäàí þòðö êè, áó îòàãäà Øþëÿ õàíûì
éîõäóð! ×öíêè áåëÿäèð, äÿõè áóðà íèéÿ ýÿëèðñÿí? Ùÿìèøÿ ýåò Øþëÿ õà-
íûìûí îòàüûíà.
Ôÿððàø âÿ ìåùòÿð äàõèë îëóðëàð.

 ÿ ç è ð (àúûãëû). À ýÿäÿ, Êÿðèì, ñÿíèí ìÿíèì îòàüûìäà íÿ èøèí âàð?

Ñÿíèí éåðèí òþéëÿäèð. Ñÿí íÿ úöðÿò åäèá ìÿíèì îòàüûìà àéàã áàñûðñàí?
Ì å ù ò ÿ ð . Àüà, ìÿí áèð äÿãèãÿ ýÿëìèøäèì Ùåéäÿðäÿí ñîðóøàì êè,
úÿíàáûíûç áó ýöí àòëàíàúàãñûíûçìû? Ñîðóøäóì âÿ òåç ÷ûõäûì, ýåòäèì.
 ÿ ç è ð . Áÿñ áó õÿëáèðè áóðà íèéÿ ñàëûá ýåäèðñÿí?
Ì å ù ò ÿ ð . Õÿëáèð ÿëèìäÿ èäè, àòëàðà àðïà õÿëáèðëÿéèá âåðÿúÿêäèì.
Éàäûìäàí ÷ûõûá áóðäà ãàëûáäûð.
 ÿ ç è ð . Ñîíðà íèéÿ ýÿëèá àïàðìàäûí?
Ì å ù ò ÿ ð . Áóðäà ãàëäûüû àüëûìà ýÿëìèðäè, åëÿ èíäèéÿäÿê õÿëáèðè
àõòàðûðäûì.
 ÿ ç è ð (ôÿððàøà). Ñÿíäÿ àüûë ùàðäà èäè, ùàðàìçàäà! Ùåéäÿð, áó
ñààòäà íàçèð Àüà Áÿøèðè áóðà ÷àüûð âÿ ÷óáóã âÿ ôÿëÿããÿ äÿ þçöíëÿ
__________
ýÿòèð, áèð ö÷ íÿôÿð äûøãàðû ôÿððàøëàðà äà äå, áóðà ýÿëñèíëÿð.
102
 Ôÿððàø ýåäèð.

Ì å ù ò ÿ ð (áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ âÿ àüëàìàüà). Àüà, õàíûí áàøûíà

÷åâèð ìÿíè!
 ÿ ç è ð (ãåéçëÿ). Êÿñ ñÿñèíè, èò îüëó èò!
Ì å ù ò ÿ ð (áàøëàéûð þêêöëäÿìÿéÿ). Àüà, ãóðáàíûí îëóì, ãÿëÿò åëÿ-
ìèøÿì, àòàí ýîðóíà áàüûøëà ìÿíè! Àòàì èëÿ, áàáàì èëÿ ãÿëÿò åëÿìèøÿì,
äÿõè ùå÷ âàõò áóðàéà àéàã áàñìàíàì!
 ÿ ç è ð . Ñÿñèí êÿñ, åøøÿê òîõóìó, åøøÿê!
Áó ùàëäà íàçèð Àüà Áÿøèð, Ùåéäÿð ôÿððàø ãîëòóüóíäà áèð äÿñòÿ ÷óáóã, ÿëèíäÿ ôÿ-
ëÿããÿ âÿ áàøãà ö÷ íÿôÿð ôÿððàø äàõèë îëóðëàð, áàø ÿéèðëÿð.

 ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Éûõûí íàçèðè, àéàüûí ñàëûí ôÿëÿããÿéÿ!

Ôÿððàøëàð íàçèðè éûõûðëàð, àéàüûí ôÿëÿããÿéÿ ñàëûðëàð, èêèñè ôÿëÿããÿíè òóòóð, èêèñè
÷óáóã ýþòöðöð.

 ÿ ç è ð . Âóðóí!
Ôÿððàøëàð âóðóðëàð.

Í à ç è ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð?

 ÿ ç è ð (ãåéç èëÿ ÿëèí õÿëáèðÿ ñàðû óçàäûð). Áó õÿëáèð ìÿíèì îòà-
üûìäà íÿ ãàéûðûð?
Í à ç è ð . Íåúÿ õÿëáèð, àüà?
 ÿ ç è ð . ×óáóã äÿéÿíäÿ áèëÿðñÿí íåúÿ õÿëáèð!
Ôÿððàøëàð âóðóðëàð.

Í à ç è ð . Àé ùàðàé, àé äàä! À áàøûíà äþíöì, àõûð ìÿíèì òÿãñèðèì

íÿäèð? À ãóðáàíûí îëóì, áèð òÿãñèðèìè áóéóð, ñîíðà þëäöðöðñÿí þëäöð!
 ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Äàéàíûí! Àüà Áÿøèð, ñÿíèí òÿãñèðèí áóäóð êè,
áó ãàïûäà ãóëëóã åäÿíëÿðèí âÿçèôÿñèíè îëàðà òàíûòìàéûáñàí! Áó ãàïûäà
ãóëëóã åäÿíëÿð ùàìû ñÿíèí èõòèéàðûíäàäûð. Ýÿðÿê ñÿí ùÿð êÿñèí éåðèíè,
èøèíè îíà áèëäèðÿñÿí. Ìåùòÿð ýÿðÿê òþâëÿäÿí áàøãà þçýÿ éåðÿ àéàã áàñ-
ìàñûí; õÿëáèð ýÿðÿê ùå÷ âàõò ìÿíèì îòàüûìà äöøìÿñèí. Áó ýöí ìåù-
òÿð Êÿðèì ÿëèíäÿ õÿëáèð ìÿíèì îòàüûìà ýèðèá, õÿëáèðè áóðäà ãîéóá
ýåäèáäèð. Ãÿôëÿòÿí îíóí ñàüàíàüûíûí áèð òÿðÿôèíè áàñäûãäà, î áèðè òÿðÿôè
ãàëõûá äèçèìÿ áåëÿ òîõóíóáäóð êè, èíäè àüðûäàí ãû÷ûìû ãàëäûðà áèëìè-
ðÿì. Ìÿí áèð áþéöê âèëàéÿòÿ âÿçàðÿò åäèá äîëàíäûðûðàì; ñÿí ýþâäÿí
__________
áèð ìÿíèì åâèìè, ìÿíèì íþêÿðëÿðèìè äîëàíäûðà áèëìèðñÿí!
103
 Í à ç è ð . Àüà, ñÿíèí áàøûíû âÿ àüëûíû Àëëàù áþéöê éàðàäûáäûð; ìÿí
íåúÿ ñÿíÿ òàé îëà áèëÿðÿì?
 ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Âóðóí!
Í à ç è ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, áó ñÿôÿð ìÿíè áàüûøëà, äÿõè áóíäàí
ñîíðà ùå÷ âàõò áåëÿ èø îëìàç.
 ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Ãîéóí ÿëäÿí! Àüà Áÿøèð, áó ñÿôÿð ñÿíè áàüûø-
ëàäûì, ÿýÿð áóíäàí ñîíðà áèð äÿ ìÿíèì îòàüûìäà õÿëáèð ýþðöíñÿ,
þçöíö þëìöø áèë!
Í à ç è ð (äóðóá àéàüà). Áÿëè, àüà, õàòèðúÿì îë.
 ÿ ç è ð . Äè ýåò!
Ì å ù ò ÿ ð (éàâàø). Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð!
Ùàìûäàí èðÿëè õÿëáèðè ãàëäûðûá þçöí ãàïûéà ñàëûð, äàëûíúà äà î áèðèëÿð, ñîíðà äà
âÿçèð ÷ûõûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Èêèìúè ìÿúëèñ Øþëÿ õàíûìûí îòàüûíäà âàãå îëóð. Òåéìóð àüà âÿ Íèñÿ õàíûì
ãàáàã-ãàáàüà àéàã öñòÿ äàíûøûðëàð.

Ò å é ì ó ð à ü à . Äå ýþðöì, áó èøèí ÷àðÿñè íÿäèð? Áó íÿ õÿéàëäûð êè,

âÿçèð äöøöáäöð? Ìÿýÿð ìÿí þëìöøÿì êè, ñÿíè âÿçèð þçýÿñèíÿ âåðÿ
áèëÿ? Àõûð áó ãÿðàáÿòäÿí îíóí ìÿíçóðó íÿäèð?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ìÿíçóðó íÿäèð? Ìÿýÿð þçöí áèëìèðñÿí? ßëáÿòòÿ,
ìÿíçóðó èõòèéàð àõòàðìàã âÿ èççÿòäÿ îëìàãäûð!
Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿýÿð õàí îíà âåðäèéè èõòèéàð âÿ èççÿò áÿñ äåéèë?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Áÿñ îëñà äà, àììà áèåòèáàðäûð: èñòèð êè, ãÿðàáÿò
ñÿáÿáè èëÿ áó èõòèéàð âÿ èççÿò ïàéèäàð îëñóí.
Ò å é ì ó ð à ü à . Ãÿðèáÿ àõìàãäûð. Ìÿýÿð õàí þç éàõûí ÿãðÿáàëà-
ðûíà åòäèéè èøëÿðè ýþçö èëÿ ýþðìöð? Áÿùÿð ñóðÿò èøÿ ÷àðÿ òàïìàã ýÿðÿê-
äèð. Ñÿí ÿáÿñ éåðÿ áó âàõòàäÿê ìÿíè ãîéìàäûí êè, îíó õÿáÿðäàð åäèì;
èíäè ìÿí èñòèðÿì êè, ñàáàù îíóí éàíûíà àäàì ýþíäÿðèá ìÿëóì åäÿì êè,
áó íèééÿòäÿí äöøñöí, éîõñà õåéèð ýþòöðìÿç.
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àìàíäûð, Òåéìóð àüà! Áó ôèêèðäÿí äöø êè, áó èøè
__________
ùÿðýèç âÿçèðÿ áèëäèðìÿê îëìàç; îíäàí þòðö êè, î ùÿìèøÿ äåéèð: õàí ñÿíè
104
þëäöðìÿéÿ áÿùàíÿ àõòàðûð âÿ ìÿí áèëèðÿì êè, áó õöñóñäà âÿçèðëÿ ìöêÿð-
ðÿð ìÿøâÿðÿò åäèáäèð; ÿýÿð âÿçèð áèçèì ìÿùÿááÿòèìèçè àíëàñà, þç õåéðè
âÿ ñÿëàùû ö÷öí ùàìàí ñààò ýåäèá õàíà áèëäèðÿúÿêäèð êè, ñÿí, ýóéà îíóí
íàìèçÿäèíÿ ýþç äèêèðñÿí, õöñóñÿí êè, âÿçèð ñÿíäÿí ÷îõ èíúèêäèð!
Ò å é ì ó ð à ü à . Õàí ìÿíèì àòàìäàí ãàëàí þëêÿíè âÿ õàíëûüû çÿáò
åòäèéèíè éåòèøìÿç, èíäè ìÿíè þëäöðìÿê ôèêðèíÿ äÿ äöøöð? Îíóí õàì
õÿéàëûäûð!
Í è ñ ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ÷öíêè åùòèéàò åäèð êè, ñÿí àòàí ìÿìëÿêÿòè
îíäàí èääèà åäÿñÿí, ñÿíè þçöíÿ ìöõèëë ýþðöð. Ìÿí åøèòìèøÿì êè, àíúàã
åë öçöíÿ ñÿíÿ ùþðìÿò åäèð; ÿýÿð ôöðñÿò òàïñà, áèð ýöí ñÿíè ñàü ãîéìà-
éàúàãäûð.
Ò å é ì ó ð à ü à . Ùå÷ âàõòäà îíóí êèìè õàíëàð ìÿíè þëäöðÿ áèëìÿç!
Áÿéëÿð âÿ õàëãûí ÷îõóñó ìÿíèì àòàìûí éàõøûëûãëàðû ñÿáÿáèíÿ ìÿíÿ
èõëàñêåøäèð. Ìÿí î ãóøëàðäàí äåéèëÿì êè, ÿòèì éåéèëÿ. Õóá, ìÿí âÿçèðÿ
íÿ åéëÿìèøÿì êè, ìÿíäÿí èíúèê îëóáäóð?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ñÿí êþùíÿ âÿçèðèí îüëó Ìèðçÿ Ñÿëèìè ýÿòèðèá
þçöíÿ ìèðçÿ åëÿìèñÿí. Âÿçèð áåëÿ áèëèð êè, ÿýÿð ñÿíèí ÿëèíÿ áèð èõòèéàð
äöøñÿ, Ìèðçÿ Ñÿëèì áèøÿê ãàáàüà ÷ûõàúàã, àòàñûí éåðèí òóòàúàã, èíäè áó
ôèêèðäÿäèð êè, õàíà äåñèí, îíó áó âèëàéÿòäÿí ãîâäóðñóí.
Ò å é ì ó ð à ü à . Îíóí àüçû äåéèë, ìÿíèì ìèðçÿìè ãîâäóðà!
Ìÿíèì àòàìûí ìÿðùÿìÿòëÿðè îíà ùàðàì îëñóí êè, ìÿíèì ùàããûìäà áèð
òþâð áÿäíèééÿò îëóáäóð! Èíøàëëàù òààëà îíóí òÿäáèðëÿðèíèí ùàìûñûíû
ïîçóá þç ìÿòëÿáèìÿ ÷àòàðàì. Àììà äîüðó äåéèðñÿí; ùÿëÿ ýÿðÿê âÿçèð
áèçèì ìÿùÿááÿòèìèçè àíëàìàéà. Øþëÿ õàíûì ùàðäàäûð? Ìÿíèì îíà áèð
ïàðà äåéÿñè ñþçöì âàð.
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíàìûí îòàüûíäàäûð.
Ò å é ì ó ð à ü à . Îëìàçìû ýåäèá îíó áóðàéà ÷àüûðàñàí?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíàì åâäÿ éîõäóð, èêèìèç äÿ ýåäÿê îðà.
Ò å é ì ó ð à ü à . Éàõøû.
Ùÿð èêèñè ÷ûõûá ýåäèðëÿð, ñîíðà Çèáà õàíûì îòàüà äàõèë îëóð.

Ç è á à õ à í û ì . Àé ëÿ÷ÿð, àõûð èøè î éåðÿ éåòèðèáñÿí êè, ìÿíèì ãàðà-

âàøûìû ñþéöá ìÿíèì öñòöìÿ ýþíäÿðèáñÿí? Âÿçèð ñÿíè áåëÿ ãóäóðäóá-
äóð? (Ýþðöð êè, îòàãäà ùå÷ êèì éîõäóð. Î éàíà-áó éàíà áàõûá ñþéëÿ-
éèð). Àõ, ùàðäàäûð áó äèëàðàì ÷ÿíýè? Åâè éûõûëñûí Ìèðçÿ Ùÿáèá âÿçèðèí
êè, áèçèì àõûðûìûçû áó ýöíÿ ÷ûõàðòäû. (Èñòèð ýåðè äþíñöí, êèøè ñÿäàñû
__________
åøèäèð, ñÿêñÿíèð, ÿéëÿíèð). Âàé, éàä êèøèíèí ñÿñè ýÿëèð! Âàé, èíäèúÿ ãàïû-
105
äàí ýèðÿúÿêäèð, ãàïûäàí ÷ûõà áèëìÿíÿì, íåúÿ åäèì? (Î éàíà-áó éàíà
âóðõóíóá ýèðèð ïÿðäÿ äàëûñûíäà ýèçëÿíèð, ñîíðà Òåéìóð àüà èëÿ Øþëÿ
õàíûì è÷ÿðè ýèðèð).
Ò å é ì ó ð à ü à . Àíàí íÿ òåç ùàìàìäàí ãàéûòäû, ãîéìàäû êè, îòàã-
äà äàíûøàã, áóðäà ìöíàñèá äåéèë èäè, ÷öíêè ìÿíèì äàíûøàñû ñþçöì
÷îõäóð, îëóð êè, âÿçèð áóðà ýÿëñèí.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Õàòèðúÿì îë, áó ýöí âÿçèð áóðà ýÿëÿ áèëìÿç.
Ò å é ì ó ð à ü à . Íåúÿ ýÿëÿ áèëìÿç?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Îíäàí þòðö êè, áó ýöí íþâáÿòè Çèáà õàíûìûí îòà-
üûíäàäûð. Îíóí ãàëìàãàëûíûí ãîðõóñóíäàí ùÿðýèç úöðÿò åäèá áóðà àéàã
áàñà áèëìÿç.
Ò å é ì ó ð à ü à . Áó ùåñàáè ñþçäöð, àììà éàëãûç áó åùòèìàë èëÿ
õàòèðúÿì îëìàã îëàìàç; ýåíÿ ýÿðÿê åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàìàã, áÿëêÿ
áèð èòòèôàã èëÿ áóðà ýÿëìÿê èñòÿäè.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ôèêèð åëÿìÿ, Íèñÿ õàíûìà òàïøûðìûøàì êè, äÿùëèç-
äÿí äèøãàðû áèð éåðäÿ îòóðóá ýþçÿòëÿñèí; ßýÿð âÿçèð ýþðöíñÿ, òåç áèçè
õÿáÿðäàð åòñèí. Éîõñà ãîðõóðñàí?
Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿí ãîðõàí àäàì äåéèëÿì, áèð ïàðà ñÿáÿáëÿðÿ
ýþðÿ ìÿí èñòÿìèðÿì êè, âÿçèð ìÿíè áóðäà ýþðÿ, ýåäèá õàíà õÿáÿð âåðÿ.
Áèð íå÷ÿ ôèêðèì âàð; ýÿðÿêäèð ÿââÿë îíëàðû èòìàìÿ éåòèðÿì.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ýÿðÿêäèð âÿçèð áó èøëÿðè áèëìÿéÿ, éîõñà
õàíà áèëäèðÿð, èø áèëêöëëèééÿ ïîçóëàð.
Áó ùàëäà Íèñÿ õàíûì áàøûí è÷ÿðè óçàäûá.

Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àé Àìàí, âÿçèð ýÿëèð!

Øþëÿ õàíûì èçòèðàá ùàëÿòèíäÿ ãàïûäàí äûøãàðû áàõûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àé àìàí, âÿçèð äöçáÿäöç ãàïûéà ñàðû ýÿëèð. Òåé-

ìóð àüà, ñÿí ãàïûäàí ÷ûõà áèëìÿçñÿí!
Ò å é ì ó ð à ü à . Áÿñ ìÿí íåúÿ ýÿðÿê åäèì! Îëóð êè, ìÿíèì áóðäà
îëìàüûìû áèð àäàì îíà õÿáÿð âåðèáäèð. Âàëëàù, ùÿð êÿñ ìÿíèì áóðà
ýÿëìÿéèìè à÷ìûø îëà, áó õÿíúÿðè äÿñòÿñèíÿäÿê öðÿéèíäÿí ÷ûõàúàüàì
(ßëèíè õÿíúÿðèíÿ óçàäûð).
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À êèøè, ñþéëÿìÿê âàõòû äåéèë, ùÿëÿ ýèð áó ïÿðäÿíèí
äàëûñûíà, ýþðöì áèð òþâð èëÿ âÿçèðè ýåðè ãàéòàðà áèëëÿììè?
__________
Òåéìóð àüà ýèðèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ñîíðà âÿçèð ÿëèíäÿ àüàú àõñàéà-àõñàéà îòàüà
äàõèë îëóð.
106
 Â ÿ ç è ð . Øþëÿ õàíûì, íÿ èøäÿñÿí, êåôèí éàõøûäûðìû?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àëëàùà øöêöð, ñÿíèí äþâëÿòèíäÿí êåôèì ùÿìèøÿ éàõ-
øûäûð, ñÿíèí êåôèí éàõøû îëñóí. Íèéÿ ãàøûíû ÿéèáñÿí, íÿ ÿúÿá àõñûéûðñàí?
 ÿ ç è ð . À êèøè, áó ýöí áàøûìà áèð ãÿçèééÿ ýÿëèáäèð êè, ùå÷ ôèêðèì-
äÿí êå÷ìÿçäè. Îâãàòûì ëàï òÿëõ îëóáäóð. Õàúÿ Ìÿñóä, ýåò ìÿíÿ áèð
ãÿùâÿ áèøèð ýÿòèð.
Õàúÿ Ìÿñóä áàø âóðóá ýåäèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Äå ýþðöì, áàøûíà íÿ ãÿçèééÿ ýÿëèáäèð? Àììà îëóð

êè, ñþéëÿìÿéè óçóí ÷ÿêÿ, íÿ ëàçûì çÿùìÿò âåðìÿê!
 ÿ ç è ð . Õåéð, óçóí ÷ÿêìÿç. Èø áóäóð êè, ìÿí áèð íå÷ÿ áÿéëÿð èëÿ
õàíûí ùöçóðóíäà îòóðìóøäóã. Òåéìóð àüàíûí ýöúëöëöéöíäÿí ñþç
äöøäö. Ùàìû áÿéëÿð äåäè êè, òàìàì Ëÿíêÿðàíäà Òåéìóð àüàäàí ýöúëö
áèð êèìñÿíÿ òàïûëìàç; õàí äà òÿñäèã åëÿäè. Ìÿí èíêàð åòäèì êè, Òåéìóð
àüàäà ùå÷ ýöú éîõäóð; ÿýÿð÷è îðóú áàéðàìûíäà áèð íå÷ÿ óøàã áàñäû;
àììà îëàð òàìàì ÷îëìà-÷îúóã èäèëÿð. Òåéìóð àüà äà ùöçóðäà äóð-
ìóøäó. Õàí ìÿíèì ñþçöìö ãÿáóë åòìÿéèá äåäè: “Ñÿí íÿ äÿëèëëÿ áóíó
èñáàò åäèðñÿí?”. Ìÿí úàâàá âåðäèì êè, ÿýÿð ìÿíÿ éàðàøàéäû, áó ÿëëè
éàøûìäà Òåéìóð àüà èëÿ ýöëÿøèá îíóí àðõàñûí éåðÿ ãîéàðäûì. Õàí êè,
ùÿìèøÿ áåëÿ èøëÿðÿ ùÿâÿñè âàð, ùþêìÿí áóéóðäó, ýÿðÿê Òåéìóð àüà èëÿ
ýöëÿøÿñÿí. ×àðÿì êÿñèëèá, àéàüà äóðóá òóòóøäóã, ãåéðÿò ìÿíÿ ÿë âåðèá,
áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿéèá Òåéìóð àüàíû ÷ÿêäèì ïèøëÿíýÿ, äÿõè áèëìèðÿì
íåúÿ éåðÿ âóðìóøàì êè, áè÷àðÿ óøàã áèùèññ éåðäÿ íÿãø áàüëàäû, àíúàã
éàðûì ñààòäàí ñîíðà þçöíÿ ýÿëäè; çîðäàí ìÿíèì äÿ îíáàì áÿðê àüðû-
éûá, èíäè àõñàéûðàì.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì (òÿáÿññöì èëÿ). À êèøè, áó íÿ èøäèð ñÿí åäèáñÿí?
Áÿëêÿ êèøèíèí îüëó þëÿéäè, àíàñûíûí ýöíö ãàðà îëàéäû?
 ÿ ç è ð . Áÿñ þçöì äÿ ÷îõ ïåøìàí îëäóì, àììà ÷èôàéäà, áåëÿ èòòè-
ôàã äöøäö.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À êèøè, áÿñ áè÷àðÿ åëÿ éåðäÿ ãàëäû? Ñÿí ÷ûõäûí ýÿë-
äèí ìÿíÿ ùöíÿðèíè ñþéëÿìÿéÿ?
 ÿ ç è ð . Õåéð, ôÿððàøëàð îíó äàëà ýþòöðöá àïàðäûëàð àíàñûíûí éàíûíà.
Áó ùàëäà Òåéìóð àüà ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà ýöëìÿéèí ñàõçëàéà áèëìÿèéá ïûããûëäàéûð.
Âÿçèð òåç éåðèéèá ïÿðäÿíè ãàëäûðûð. Òåéìóð àüàíû âÿ Çèáà õàíûìû ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà
ýþðöá ìàò ãàëûð âÿ ùàáåëÿ Øþëÿ õàíûì.

 ÿ ç è ð . Ñöáùàíàëëàù, áó íÿ èøäèð? (Ñîíðà öçöí Òåéìóð àüàéà òóòóá

__________
àúûãëû, ãàèì ñþâò èëÿ). Àüà, ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí? (Òåéìóð àüà áàøûí
107
àøàüû ñàëûð). Äå ýþðöì, àõûð ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí? (Òåéìóð àüà úàâàá
âåðìèð, ïÿðäÿäÿí ÷ûõûá áàøû àøàüû èñòèð ýåòñèí. Âÿçèð îíóí ãîëóíäàí
òóòóá). Ãîéìàíàì ýåäÿñÿí, àüà, äå ýþðöì, ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí?
Ò å é ì ó ð à ü à (ãîëóí ÷ÿêèð). ßëäÿí ãîé!
 ÿ ç è ð (îíà áÿðê-áÿðê ñóâàíûá). Ãîéìàíàì ýåäÿñÿí, ìÿíÿ
úàâàá âåð!
Òåéìóð àüà òÿíúÿ ýÿëèá, áèð ÿëèëÿ éàïûøûð îíóí áîéíóíóí àðäûíäàí, áèð ÿëèëÿ ïà÷à-
ñûíäàí ãàëäûðûá òóëëàéûð. Âÿçèð îòàüûí îðòàñûíäà ïàëàç êèìè ñÿðèëèð. Òåéìóð àüà òåç ãàïû-
äàí ÷ûõûá ýåäèð.

 ÿ ç è ð (áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà ùàëà ýÿëèá, öçöí òóòóðó Çèáà õàíûìà).

Àé ëÿ÷ÿð, áó íåúÿ ìÿêðäèð ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðèðñÿí?
Ç è á à õ à í û ì . Ìÿí ñÿíèí áàøûíà ìÿêð ýÿòèðèðÿì? Âàé ñÿíèí
ùàëûíà! Âàé ñÿíèí ùàëûíà êè, ãÿôëÿò ýþçöíö îðòöáäöð!
 ÿ ç è ð . Êÿñ ñÿñèíè, àé ëÿ÷ÿð! Ìÿíè äèëÿ áàñäûðìà, äÿõè ñÿíè òàíû-
äûì; áó ãÿäÿð ôèòíÿ âÿ ôåë òàìàì ñÿíèí èøèí èìèø, Àëëàù ãîéñà ñÿíèí
àõûðûíà ÷ûõàðàì!
Ç è á à õ à í û ì . Àé áè÷àðÿ, áèð äå ýþðöì íÿ ñÿáÿáÿ ìÿíèì àõûðûìà
÷ûõàúàãñàí?
 ÿ ç è ð . Ñÿëèòÿ, äÿõè áóíäàí àðòûã ñÿáÿá îëàð êè, éàä àäàì èëÿ ïÿðäÿ
äàëûñûíà ýèðèá ýèçëÿíèáñÿí?!
Ç è á à õ à í û ì . Àé áè÷àðÿ, áèð àðâàäûí Øþëÿ õàíûìäàí ñîðóøñàíà êè,
éàä àäàì îíóí îòàüûíäà íÿ ãàéûðûð?
 ÿ ç è ð . Àé ëÿ÷ÿð, ùÿëÿ ñÿí áèð þçöí ìÿíÿ úàâàá âåð êè, ñÿí
íàìÿùðÿì èëÿ áèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà íÿ ãàéûðûðñàí?
Ç è á à õ à í û ì . Éàõøû, ìÿí äåéèì. Àðâàäûí Øþëÿ õàíûì ìÿíèì
ãàðàâàøûìà ñþéìöøäö, ìÿí ýÿëìèøäèì îíóí èëÿ äàëàøàì êè, íèéÿ ùÿä-
äèíäÿí ÷ûõûð; èòòèôàãÿí îíó îòàãäà ýþðìÿäèì. Èñòÿéèðäèì ýåðè ãàéûäàì,
ýþðäöì êè, ãàïû òÿðÿôäÿí áèð éàä àäàì Øþëÿ õàíûì èëÿ äàíûøà-äàíûøà
ýÿëèð. Ýèðäèì áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ýèçëÿíäèì; ýþðöì îëàð íÿ ãàéðà-
úàãëàð êè, ñîíðà ñÿíè õÿáÿðäàð åäèì. Õöñóñÿí êè, öçöà÷ûã éàä àäàìà
ýþðöêÿ áèëìÿçäèì. Èòòèôàãÿí ñÿí áóðà ýÿëÿíäÿ î àäàì äà ýèðäè ïÿðäÿ-
íèí äàëûñûíà ýèçëÿíäè.
 ÿ ç è ð . Íèéÿ ÷ûõûá î ñààò ìÿíè õÿáÿðäàð åòìÿäèí, ÿýÿð äîüðó
äåéèðñÿí?
Ç è á à õ à í û ì . Íåúÿ ÷ûõûá õÿáÿðäàð åäÿéäèì êè, õÿíúÿðè äÿñòÿñè-
__________
íÿäÿê öðÿéèìÿ ÷àõàúàã èäè?!
108
 Â ÿ ç è ð (áèð àç òÿÿììöë åäèá, öçöí Øþëÿ õàíûìà òóòóá). Øþëÿ, äîü-
ðóñóíó äå: áó àäàì ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøäè?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ñÿíèí àðâàäûí òóòóãóøó úèíñèäèð; äèë-äèë þòìÿê,
éàëàí äàíûøìàã ïåøÿñèäèð. Î àäàìû ìÿí þìðöìäÿ ýþðìÿìèøÿì âÿ ùå÷
òàíûìàíàì.
 ÿ ç è ð . Íåúÿ òàíûìàçñàí? Òåéìóð àüàíû ñÿí òàíûìûðñàí?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Òåéìóð àüà áóðäà íÿ ãàéðûð? Ìÿýÿð ñÿí Òåéìóð
àüàíû éûõûá àíàñûíûí öñòöíÿ ýþíäÿðìÿìèñÿí?
 ÿ ç è ð . Àé ëÿ÷ÿð, ñÿí ìÿíèì ñþçöìÿ úàâàá âåð, Òåéìóð àüà
ñÿíèíìè éàíûíà ýÿëìèøäè?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Òåìóð àüà ìÿíèì éàíûìà ýÿëñÿéäè, îíó ìÿíèì
èëÿ áèð éåðäÿ ýþðÿðäèí, Çèáà õàíûì áèëèðäè êè, ìÿí áó ýöí ùàìàìà
ýåòäèì; áåëÿ õÿéàë åäèá êè, ìÿíèì îòàüûì õàëèäèð, þç ñåâýèëèñèíè áóðà
÷àüûðûá èñòèðìèø åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëñóí; ÷öíêè áó ýöí ñÿíèí íþâáÿòèí
îíóí éàíûíäà îëìàã ñÿáÿáèëÿ ñåâýèëèñèíè þç îòàüûíà ýÿòèðÿ áèëìÿçäè.
Èòòèôàãÿí ùàìàì ñóéó êÿñèëìÿê ñÿáÿáèëÿ áèç ãÿôëÿòÿí ýåðè ãàéûòäûã.
Îíà áèíàÿí ãà÷à áèëìÿéèá, ùÿð èêèñè ýèðèáëÿð áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíà êè,
áÿëêÿ ìÿí ÷þëÿ-áàéûðà ÷ûõàí çàìàíäà ôöðñÿò òàïûá ãà÷ñûíëàð. Äîüðó
ñþç áóäóð, ÿãëèíè áàøûíà éûü, áó áèùÿéàíûí ìÿêðèíÿ óéóá, ìÿíèì ùàã-
ãûìäà íàùàã áÿäýöìàí îëìà!
Ç è á à õ à í û ì (Øþëÿ õàíûìà ÷ûüûðà-÷ûüûðà). Àé ëÿêòÿ, áó íåúÿ ñþç-
äöð êè, þçöíäÿí ãàéðûðñàí? Þç èøèíè ìÿíèì öñòöìÿ ãîéóðñàí? Âàé,
âàé, ìÿí þçöìö þëäöððÿì!..
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ëÿêòÿñÿí äÿ, ëÿ÷ÿðñÿí äÿ, êîâóëñàí äà! Èñòÿð
þçöíö þëäöð, èñòÿð ãîé, ñÿíèí ìÿêðö ôåëèí òàìàì Ëÿíêÿðàí õàëãûíà
ìÿëóìäóð. ×ûüûðìàã èëÿ þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðà áèëìÿçñÿí! ßðèí ýþçö
âàð, ýþðöð êè, áó èø ñÿíèí èøèíäèð, éà ìÿíèì èøèìäèð?
Ç è á à õ à í û ì . Àé Àìàí, ìÿí þçöìö þëäöððÿì! À êèøè, áó ëÿ÷ÿ-
ðèí àüçûíà íèéÿ âóðìóðñàí êè, ìÿíÿ áåëÿ áþùòàí äåéèð?..
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À ëÿêòÿ, î ìÿíèì àüçûìà íèéÿ âóðóð? ßýÿð î êèøè-
äèð, ýÿðÿê ñÿíè òèêÿ-òèêÿ äîüðàéà êè, éàä îüëàí èëÿ áèð éåðäÿ òóòóáäóð.
 ÿ ç è ð (Çèáà õàíûìà). ßëáÿòòÿ, ñÿíè ýÿðÿê òèêÿ-òèêÿ äîüðàìàã!
Ùÿëÿ ìÿíÿ áèð ìþùëÿò âåð êè, þçöìö õàíûí éàíûíà éåòèðèá ñÿíèí úèéÿð-
ýóøÿí àõûðûíà ÷ûõûì, ñîíðà ñÿíèí ùàããûíäà ôèêèð ÷ÿêÿðÿì. Ñÿí þìðöíö
éàëàí÷ûëûüà ñÿðô åäèáñÿí!
__________
Ç è á à õ à í û ì (àúûãëû). Ìÿí éàëàí÷ûéàì? Äîüðó äàíûøàí ñÿíñÿí?
Íåúÿ êè, ñþéëÿäèéèí íàüûëäàí ìÿëóì îëäó...
109
 Â ÿ ç è ð . Èòèë ýþçöìöí þíöíäÿí, ëÿ÷ÿð! (Çèáà õàíûì îòàãäàí ÷ûõûð).
Øþëÿ äîüðó äå, áó èøäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ìÿí ùÿðýèç áó õöñóñäà òÿãñèðëè äåéèëÿì!
Áó ùàëäà õàúÿ Ìÿñóä ÿëèíäÿ ãÿùâÿ ôèíúàíû äàõèë îëóá âÿçèðèí äàë òÿðÿôèíäÿí ÿðç åäèð.

Õ à ú ÿ . Àüà, ãÿùâÿ áóéóðóðñóíóçìó?

 ÿ ç è ð (ýåðè äþíöá, ÿëèëÿ ãÿùâÿ ôèíúàíûíà âóðóá õàúÿ Ìÿñóäóí
öñòöíÿ äàüûäûð). Èòèë úÿùÿííÿìÿ, ìÿëóí! Áó ùþâñÿëÿìèí äàð âàõòûíäà
íÿ ãÿùâÿ è÷ìÿê éåðèäèð! Ìÿí áó ñààò õàí ãóëëóüóíà ýåäèðÿì.
Õàúÿ Ìÿñóä ýåðè äþíöá äàüûëàí ãÿùâÿíè öñòöíäÿí ñèëÿ-ñèëÿ.

 ÿ ç è ð (êÿñðÿòè-ïÿðèøàíëûãäàí). Áóéóð, òåç ìÿíèì ãûðìûçû úöá-

áÿìè âåðñèíëÿð, êÿùÿð àòûìû éÿùÿðëÿñèíëÿð, åøèòäèíìè?
Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Åøèòäèì, àüà, íåúÿ êè, áóéóðóðñàí ÿìÿëÿ ýÿëÿð.
Îíäàí ñîíðà âÿçèð äÿ ÷þëÿ ÷ûõûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àëëàùó ÿêáÿð, ÿúÿá èøÿ ðàñò ýÿëäèì! Úàíûì ãóðòóë-

äó, Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! (Íèñÿ õàíûì è÷ÿðè ýèðèð) Íèñÿ, ãÿðèáÿ èø èòòèôàã
äöøäö; âÿçèð Çèáà õàíûìû Òåéìóð àüà èëÿ ïÿðäÿ äàëûñûíäà ýþðäö.
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ äàíûøûðñàí? Çèáà õàíûì ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà íÿ
ãàéûðûðäû?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Áèëìèðÿì, åâè éûõûëìûøûí ãûçû ùà÷àí ýÿëèá îðà ýèð-
ìèøäè êè, ìÿíèì úàíûì ãóðòóëäó. Àììà õàí áèøÿê âÿ øöáùÿ Òåéìóð
àüàíû þëäöðÿúÿê! Îíó ãóðòàðìàüà áèëìèðÿì íÿ ÷àðÿ åäÿê?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ãîðõìà, õàí Òåéìóðó þëäöðÿ áèëìÿç! Àììà ýÿðÿê
èäè áó èø îëìàéàéäû; èíäè ìÿòëÿá óçàíàúàãäûð. Àíàì ÷àüûðûð, ýåäÿê
îíóí îòàüûíà âÿ õàúÿ Ìÿñóäó äà ýþíäÿðÿê õàíëûüà, áèð õÿáÿð áèëñèí.
Ùÿð èêèñè ýåäèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

__________

110
 Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öìúö ìÿúëèñ Ëÿíêÿðàí õàíûíûí äèâàíõàíàñûíäà, äÿðéà êÿíàðûíäà âàãå îëóð.

Õàí òàëàðûí ñÿäðèíäÿ, òàõò öñòöíäÿ îòóðóáäóð; ùöçóðóíäà äóðóáäóð Ñÿëèì áÿé åøèê
àüàñû, ÿëèíäÿ ÷îìàã âÿ ùÿð èêè òÿðÿôäÿí Ëÿíêÿðàí áÿéëÿðèíäÿí íå÷ÿëÿðè ñÿô ÷ÿêèáëÿð,
ãàïûíûí àüçûíäà ôÿððàøáàøû Ñÿìÿä áÿé âÿ ïèøõèäìÿòáàøû ßçèç àüà âÿ áèð-èêè úàâàí ïèø-
õèäìÿò ãàèìäèð âÿ òàëàðûí àëòûíäà ÿðèçÿ÷èëÿð, éàíëàðûíäà íàèáè-åøèê àüàñû Ãÿäèð áÿé
ìöíòÿçèðäèðëÿð. Ôÿððàøëàð äà òàëàðûí àøàüûñûíäà, ãàïûíûí äàëûñûíäà îòóðóáëàð.

Õ à í . Áó ýöí ÷îõ õîø ùàâàäûð; äèâàíäàí ñîíðà èñòèðÿì äÿðéà öçöí-

äÿ áèð àç ñåéð åäÿì, êþíëöì à÷ûëà. ßçèç àüà, áóéóð ýÿìè÷èëÿðÿ êè,
äÿðéà êÿíàðûíäà ëþòýÿ ùàçûð åòñèíëÿð!
ß ç è ç à ü à . Áàø öñòÿ.
×þëÿ ÷ûõûð.

Õ à í . Ñÿëèì áÿé, äåíÿí ÿðèçÿ÷èëÿðè ãàáàüà ýÿòèðñèíëÿð.

Å ø è ê à ü à ñ û (òàëàðäàí). Ãÿäèð áÿé, ÿðèçÿ÷èëÿðè íþâáÿò èëÿ ãàáàüà
ýÿòèð.
Ãÿäèð áÿé èêè ÿðèçÿ÷èíè ãàáàüà ýÿòèðèð, ÿðèçÿ÷èëÿð èêèãàò îëóðëàð.

ß ð è ç ÿ ÷ è ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, ÿðçèì âàð!

Õ à í . Êèøè, äå ýþðöì, ÿðçèí íÿäèð?
ß â â ÿ ë è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, áó ýöí àòûìû ÷àéà
ñóâàðìàüà àïàðìûøäûì; áèðäÿí ÿëèìäÿí ãóðòóëäó, ãà÷äû. Áó êèøè ãàáàã-
äàí ýÿëèðäè; ÷àüûðäûì, à êèøè, àëëàù õàòèðè ö÷öí áó àòû ãàéòàð. ßéèëèá éåð-
äÿí áèð äàø ýþòöðöá àòà ñàðû òóëëàäû, äàø àòûí ñàü ýþçöíÿ äÿéèá òþêöëäö.
Èíäè àò ìÿñðÿôäÿí ÷ûõûáäûð; äèéÿñèíè èñòèðÿì,âåðìèð; ìÿíèì èëÿ úÿíýö
úÿäÿë åäèð.
Õ à í (èêèíúè ÿðèçÿ÷èéÿ). À êèøè, áåëÿäèð?
È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð, àììà ìÿí ãÿñäÿí äàø
àòìàìûøàì.
Õ à í . Ïÿðïóú äàíûøìà; ãÿñä îëìàñà íåúÿ äàøû ýþòöðöá àòìàã îëàð.
Ñÿíèí äÿ àòûí âàðìû?
È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Âàðäûð áàøûíà äþíöì.
Õ à í (ÿââÿëèíúè ÿðèçÿ÷èéÿ). À êèøè, ñÿí äÿ ýåò, âóð áóíóí àòûí áèð
ýþçöí ÷ûõàðò! “ßññèíÿ áèññèíèí, âÿë åéíÿ áèë-åéíè, âÿë-úöðóôÿ ãèñàñ”.4
Áó øöáùÿëè èø äåéèë, Ñÿìÿä áÿé, ôÿððàøëàðäàí áèðèíè ãîø ýåòñèí, áóëàðû
__________
ùàãëàøäûðñûí!
111
 Ñÿìÿä áÿé áàø âóðóá àøàüû åíèð, áèð ôÿððàø ãîøóá ÿðèçÿ÷èëÿðè éîëà ñàëûð, ãàéûäûð.

Õ à í . Ñÿëèì áÿé, äå êè, î áèðè ÿðèçÿ÷èëÿð èðÿëè ýÿëñèíëÿð; òåç îëóí, áó

ýöí ñåéðÿ ÷ûõàúàüàì!
Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ãÿäèð áÿé, î áèðèëÿðèíè èðÿëè ýÿòèð!
Ãÿäèð áÿé ýåíÿ èêè íÿôÿð ÿðèçÿ÷èíè èðÿëè ýÿòèðèð.

Õ à í . Àõ, õàíëûã, ñÿíäÿí ÿçàá äöíéàäà íÿ âàð! Ùÿð êÿñ àíúàã þç

ÿùëè-ÿéàëûíûí ãÿìèí ÷ÿêèð, ìÿí ýÿðÿê ìèí-ìèí àäàìûí ãÿìèí ÷ÿêÿì,
äÿðäèíÿ éåòèøÿì. ßââÿë õàíëûüûìäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð ýöí ãà-
ïûìäàí ÿðèçÿ÷èëÿðè ðÿää åòìÿìèøÿì!
Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Áó ãÿäÿð õàëãûí äóàñû ñèçèí ÿúðèíèçäèð. Ùÿãèãÿòäÿ
áó ãÿäÿð õàëã ñèçÿ ÿéàë ùåñàá îëóíóð. Áó, Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòèíèí àáàä-
ëûüû ñèçèí ÿäàëÿòèíèçèí áÿðÿêÿòèíäÿäèð.
ßðèçÿ÷èëÿð áàø ÿéèð.

ß â â ÿ ë è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ãàðäàøûì

íàõîø èäè. Äåäèëÿð êè, áó êèøè ùÿêèìäèð. Ýåòäèì, ö÷ òöìÿí ïóë áóíà
âåðèá ãàðäàøûìûí öñòöíÿ ýÿòèðäèì. Áó öìèä êè, ãàðäàøûìû ñàüàëäàúàã-
äûð. Ýÿëÿí êèìè ãàðäàøûìäàí ãàí àëäû, Ãàíû êÿñèëÿí êèìè ãàðäàøûì
úàíûí òàïøûðäû. Èíäè äåéèðÿì, êèøè, áàðû ïóëóìó þçöìÿ ãàéòàð. Ïóëóìó
âåðìÿäèéè éåòìÿç, ùÿëÿ äåéèð êè, ãàí àëìàñàéäû äÿõè ïèñ îëàúàãäû; ùÿëÿ
ýåíÿ ìÿíäÿí èääèàñû âàð. Äàäûìà éåòèø, áàøûíà äþíöì!
Õ à í (èêèìúè ÿðèçÿ÷èéÿ). Úÿíàá ùÿêèì, íåúÿ ãàí àëìàñàéäûí äÿõè
ïèñ îëàúàãäû?
È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, áóíóí ãàðäàøû ìþùëèê èñ-
òèñãà ìÿðÿçèíÿ ìöáòÿëà èäè. ßýÿð ãàí àëìàñàéäûì, àëòû àéäàí ñîíðà
áèøÿê âÿ øöáùÿ þëÿúÿê èäè; ãàí àëìàãëà áó êèøèíèí àëòû àé îíà áèúà õÿðú
âÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿêäÿí õèëàñ åòìèøÿì.
Õ à í . Úÿíàá ùÿêèì, áÿñ ñÿíèí ùåñàáûíà ýþðÿ ýÿðÿê áó êèøè ýåíÿ
ñÿíÿ àðòûã çàä áàüûøëàñûí?
È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð, ÿýÿð èíñàô åëÿñÿ!
Õ à í (áÿéëÿðÿ öçöí òóòóá). Âàëëàù, áèëìèðÿì êè, áóëàðûí äèâàíûíû
íåúÿ êÿñèì? Ùå÷ áåëÿ ÷ÿòèí äàâàéà ðàñò ýÿëìÿìèøäèì!
Á ÿ é ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . Áàøûíà äþíöì, ùÿêèì òàèôÿñèíèí åùòèðàìû
__________
âàúèáäèð, õàëãûí âåúèíÿ ýÿëèðëÿð. Áóéóð áó êèøèéÿ, îíà áèð õÿëÿò âåðñèí,
îíó ðàçû åòñèí. Õöñóñÿí, áó ùÿêèìè ìÿí òàíûéûðàì, ÷îõ ùàçèã ùÿêèìäèð.
112
 Õ à í . ßýÿð î ñÿíèí àøíàíäûð, ãîé ñÿí äåéÿí êèìè îëñóí. (Öçöí ÿðè-
çÿ÷èéÿ ÷åâèðèð). À êèøè, ýåò ùÿêèìÿ áèð ÷óõà äà âåð, îíó ðàçû åëÿ. Ñÿìÿä
áÿé, áèð ôÿððàø ãîø, ýåòñèí ÷óõàíû àëñûí, âåðñèí ùÿêèìÿ.
Ñÿìÿä áÿé àøàüû åíèð. Áó ùàëäà âÿçèð òþéøöéÿ-òþéøöéÿ è÷ÿðè ýèðèð, ãÿëÿìäàíûí
àïàðûð ãîéóð õàíûí ãàáàüûíà.

 ÿ ç è ð . Ãóðáàíûí îëóì, áÿñäèð äÿõè ìÿíèì âÿçàðÿò åòìÿéèì.

Ìÿíèì ãóëëóãëàðûìûí ÿâÿçè ìÿíÿ éåòèøäè, èíäè âÿçàðÿòè ùÿð êÿñÿ êè,
ëàéèã ýþðöðñÿí, îíà âåð; Ìÿí áàøûìû ýþòöðöá áó âèëàéÿòäÿí äÿðáÿäÿð
îëàúàüàì!
Õ à í (òÿÿúúöáëÿ). Úÿíàá âÿçèð, íÿ âàð, ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Áó íÿ
ùàëÿòäèð?
 ÿ ç è ð . Áàøûíà äþíöì, úÿìè þëêÿëÿðäÿ áó çàìàíàäÿê ñÿíèí ÿäà-
ëÿòèí äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèð, ñÿíèí ãîðõóíäàí ùå÷ áèð êèìñÿíÿ áÿíäÿëÿðèí-
äÿí áèð ôÿãèðèí ìàëûíà âÿ ÿéàëûíà äÿñòäèðàçëûã åäÿ áèëìÿç. Àììà ñÿíèí
ãàðäàøûí îüëó Òåéìóð àüà ýþð íåúÿ ñÿíäÿí áèâàùèìÿäèð êè, ýöíöí
ýöíîðòàñûíäà ìÿíèì êèìè êèøèíèí åâèíÿ ýèðèáäèð êè, þâðÿòèìÿ ÿë óçàòñûí.
Õ à í (ãåéçÿ ýÿëèá). Âÿçèð, íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Òåéìóð áó úöðÿòè åäÿ
áèëÿðìè?
 ÿ ç è ð . Ñÿíèí ÷þðÿéèí ìÿíÿ ãÿíèì îëñóí ÿýÿð õèëàô ÿðç åäèðÿì!
Þçöì ýþçöì èëÿ ýþðäöì; òóòäóì êè, ÿéëèéèá ãóëëóüóíà ýÿòèðÿì, ÿëèì-
äÿí äàðòûíûá ÷ûõûá ýåòäè.
Õ à í . Ñÿìÿä áÿé, áó ñààòäà ýåò Òåéìóðó áóðà ÷àüûð! Àììà áó
õöñóñäà îíà áèð ñþç äåìÿ! (Ñÿìÿä áÿé áàø âóðóá ýåäèð). Âÿçèð, àðàì
òóò, èíäè áó ñààòäà îíà áèð äèâàí åäÿðÿì êè, ìÿúìóè-àëÿìÿ èáðÿò îëàð!
 ÿ ç è ð . Áàøûíà äþíöì, êå÷ÿí ïàäøàùëàð ÿäàëÿòèí èúðàñûíäà þâëàä
âÿ ÿãðàáàëàðûíà òÿðÿùùöì åòìÿéèáëÿð. Õöëÿôàéè-ÿçèìöøøÿí5 þç þâëàä-
ëàðûíà õàëãûí ÿéàëûíà êÿú áàõìàãäàí þòðö áàçõàñòè-øÿäèä åòìèøëÿð. Ñóë-
òàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè6 áó ýöíÿ úöðì ö÷öí ìöãÿððÿáëÿðèíäÿí áèðèñèíèí
áîéíóíó þç ÿëèëÿ âóðäó. Îäóð êè, ìöðóðè-äöùóð ÿäàëÿòëÿðèíèí âÿñôè
àëÿìäÿ ìÿçêóðäóð.
Õ à í . Âÿçèð, èíäè ýþðÿðñÿí êè, ñÿíèí õàíûí äà áó áàáäà õöëÿôàëàð-
äàí âÿ Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèäÿí ÿñêèê äåéèë.
Áó ùàëäà Ñÿìÿä áÿé Òåéìóð àüà èëÿ è÷ÿðè ýèðèð, ùÿð èêèñè áàø ÿéèðëÿð.

__________
Õ à í (Òåéìóð àüàéà). Ìÿí ñÿíÿ áóéóðìàìûøàì êè, ùå÷ âàõò õÿí-
úÿð èëÿ ìÿíèì ùöçóðóìà äàõèë îëìà?!
113
 Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿí õÿíúÿð ãóðøàìàìûøàì!
Õ à í . Ìÿíÿ áåëÿ ýþðöíäö. Õóá, ñÿíèí âÿçèðèí ùÿðÿìõàíàñûíäà èøèí
íÿ èäè? (Òåéìóð àüà áàøûí àøàüû ñàëûð). Ñÿíèí ãÿðÿçèí áóäóð êè, ñÿíèí
êèìè íàäöðöñò ãàðäàø îüëóíäàí þòðö ìÿí âèëàéÿòëÿð è÷èíäÿ áÿäíàì
îëàì? Ìÿí ñÿíèí êèìè ãàðäàø îüëóíó èñòÿìèðÿì! Òÿíàá! (Ùàìàí ñààò
áèð íå÷ÿ ôÿððàø ÿëëÿðèíäÿ òèðìÿ øàë ùàçûð îëóðëàð). Ñàëûí øàëû áóíóí áîé-
íóíà, ñöðöéöí àøàüû!
Ôÿððàøëàð øàëû ñàëìàüà ùàçûðëàíûðëàð, òàìàì áÿéëÿðèí ýþçö äîëóð éàø èëÿ.

Å ø è ê à ü à ñ û â ÿ ò à ì à ì á ÿ é ë ÿ ð . Õàí, ãóðáàíûí îëàã, úàâàí-

äûð, áó ñÿôÿð áàüûøëàéûí áóíóí òÿãñèðèíè!
Õ à í . Áàáàì ÿðâàùûíà, ùÿðýèç áàüûøëàìàíàì. (Öçöí ÷åâèðèá).
Ñàëûí øàëû! (Ôÿððàøëàð áèð úöçâè ùÿðÿêÿò åäèðëÿð; òàìàì áÿéëÿð àüëàìàã-
äàí þçëÿðèíè ñàõëàéà áèëìÿéèá áèèõòèéàð þêêöëäÿìÿéÿ øöðóù åäèá òîð-
ïàüà äöøöðëÿð, éàëâàðûðëàð).
Á ÿ é ë ÿ ð . Àìàíäûð, õàí, áàøûíà ÷åâèð, àíàñûíûí áèðúÿñèäèð. (Þêêöë-
äÿéèðëÿð).
Õ à í . Îëìàç, îëìàç! (Ãåéçëÿ ôÿððàøëàðà öçöí òóòóá). Ñàëûí äåìè-
ðÿì, êþïÿê óøàüû!
Ôÿððàøëàð ÿëëÿðèíäÿ øàë, éàâûãëàøäûãúà Òåéìóð àüà úÿëä ÿëèí óçàäûá äàëûñûíäà ñàí-
úûëìûø òàïàí÷àíû ÷ûõàðäûá ÷åâèðèð ôÿððàøëàðà ñàðû; ôÿððàøëàð ãîðõóäàí ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿ-
íèðëÿð; Òåéìóð àüà àðàëûãäàí ÷ûõûá ýåäèð.

Õ à í (äàëûñûíúà). Àé òóòóí, àé ãîéìóéóí ýåòñèí!

Ùàìû ùÿðÿêÿò åäèð, àììà äàëûñûíúà äöøÿí îëìóð.

Õ à í (àúûãëàíìûø, áÿéëÿðÿ öçöí òóòóá). Ñèçèí ùå÷ áèðèíèç ìÿíèì

ìÿðùÿìÿòëÿðèìÿ ëàéèã äåéèë! Áó úöâÿëëàüûíû íèéÿ ãîéäóíóç ýåòäè?!
(Ùå÷ êÿñ úàâàá âåðìèð). Ñÿìÿä áÿé!
Ñÿìÿä áÿé ãàáàüà éåðèéèð.

Õ à í . Áó ñààòäà ÿëëè íÿôÿð úÿçàèð÷è7 þçöíëÿ ýþòöð, Òåéìóðó ùÿð

éåðäÿ îëñà, àõòàðûá òàïûá òóòóí, ãîëó áàüëû áóðà ýÿòèðèí; òà ìÿí îíó þë-
äöðìÿñÿì, þëêÿ äèíúÿëìÿç!
Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Áàø öñòÿ. (Ãàïûäàí ÷ûõûð).
Õ à í (áÿéëÿðÿ). Äàüûëûí!
__________
Áÿéëÿð äàüûëûðëàð.
114
 Õ à í . ßçèç àüà! (ßçèç àüà ãàáàüà ýÿëèð). Ëþòýÿ ùàçûðäûðìû?
ß ç è ç à ü à . Ùàçûðäûð!
Õ à í (àéàüà äóðóá). Âÿçèð, ñÿí ýåò, àðàì òóò, ãÿì åëÿìÿ, ñÿíèí
ãèñàñûí éåðäÿ ãàëìàç. Àë, áó öçöéö äÿ Íèñÿ õàíûìà âåð, áó ýöí ìÿõ-
ñóñ îíóí ö÷öí çÿðýÿðäÿí ýÿòèðòìèøäèì. Âÿ îíó êþ÷öðìÿê òÿäàðöêöíÿ
ìÿøüóë îë; áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿðÿêäèð òîé áàøëàíñûí!
 ÿ ç è ð . Áÿëè, ôÿðìàíûíûçà ÿìÿë åäÿúÿéÿì.
Áàø âóðóá ÷ûõûð. Ñîíðà äà õàí ßçèç àüà èëÿ ëþòýÿéÿ ìèíèá äÿðéà ñåéðèíÿ ÷ûõûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Äþðäöìúö ìÿúëèñ Øþëÿ õàíûìûí îòàüûíäà âàãå îëóð. Øþëÿ õàíûì âÿ Íèñÿ õàíûì
ãàéÿò íèýàðàíëûãäà îòóðóáëàð.

Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ýþðÿñÿí íÿ âàãå îëäó? Õàúÿ Ìÿñóä ýÿëìÿäè êè,

áèð õÿáÿð ýÿòèðÿ; öðÿéèì ÷îõ èçòèðàáäàäûð.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Íèéÿ èçòèðàáà äöøöðñÿí? Ñÿíèí ñþçöíëÿ õàí Òåé-
ìóð àüàéà áèð çàä åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð.
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Äîüðóäóð êè, áèð çàä åäÿ áèëìÿç àììà ãîðõóðàì
êè, Òåéìóð àüà èëÿ ìÿíèì àðàìà àéðûëûã ñàëà êè, þëöìäÿí áÿäòÿðäèð.
Áó ùàëäà õàúÿ Ìÿñóä ýèðèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Õàúÿ Ìÿñóä, ñþéëÿ ýþðÿê íÿ îëäó!

Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Íÿ îëàúàã! Âÿçèð õàíà ÿðç åëÿäè, õàí Òåéìóð
àüàíû ýÿòèðèá èñòèðäè áîüäóðñóí. Òåéìóð àüà òàïàí÷à ÷ÿêèá ôÿððàøëàðû
äàüûòäû, àðàëûãäàí ÷ûõäû. Õàí äàëûñûíúà ÿëëè àäàì áóéóðäó êè, ùÿð éåðäÿ
òàïñàëàð òóòóá ãîëó áàüëû ýÿòèðñèíëÿð êè, þëäöðñöí. Èíäè òàìàì øÿùÿðè âÿ
åâëÿðè îíäàí þòðö àõòàðûðëàð.
Íèñÿ õàíûì ãöññÿäÿí àù ÷ÿêèð; áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð. Òåéìóð àüà è÷ÿðè ýèðèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì âàé, ñÿí áóðà íåúÿ ýÿëÿ áèëäèí?

Ìÿýÿð Àñëàí öðÿéè éåìèñÿí? Ìÿýÿð úàíûíäàí ãîõìóðñàí?
__________
Ò å é ì ó ð à ü à (òÿáÿññöìëÿ). Íÿ âàð êè, úàíûìäàí ãîðõàì?
115
 Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Íåúÿ íÿ âàð? Õàí ñÿíè àõòàðäûð êè, òóòäóðñóí, þëäöð-
ñöí. Íåúÿ ñÿí àðõàéûí áóðà ýÿëìèñÿí? Õàúÿ Ìÿñóä, ÷ûõ ÷þëÿ, ýþçÿòëÿ!
Ýÿëÿí îëìàñûí!
Õàúÿ Ìÿñóä ÷ûõûð ÷þëÿ.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿíèí õÿéàëûíà ýÿëèð êè, ìÿí þëöì ãîðõóñóíäàí

áó ýöí Íèñÿ õàíûìû ýþðìÿéÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèì? Áó áàøû ãîéìóøàì
îíóí óüðóíäà! Àììà ìÿí èøñèç äÿ ýÿëìÿìèøÿì. Èñòèðÿì, áó ýåúÿ
Íèñÿ õàíûìû ýþòöðöá ãà÷àì. Äÿõè áóíäàí ñîíðà îíó áóðàäà ãîéìàã
îëìàç! Ñÿíèí ÿðèí ìÿíèì èëÿ íÿìÿêáÿùÿðàìëûã áèíàñûíû ãîéóáäóð;
ìÿí äÿõè þç íèøàíëûìû îíóí ÿëèíäÿ ãîéóá, îíäàí ñîíðà áóðà ýÿëèá-
ýåäÿ áèëìÿíÿì?
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ìÿí äÿ áó ÿìðÿ ðàçûéàì. Àììà ýöí-
äöç áóðà ýÿëìÿê õèëàô èäè. Þçöí áèëèðñÿí êè, Çèáà õàíûì éöç éåðäÿí
ïóñãó÷ó ãîéäóðóá êè, áèð ñÿáÿáëÿ ñÿíè þëöìÿ âåðèá, áèçè áÿäíàì åòñèí.
Éàõøûñû áóäóð êè, èíäè áèð òþâð èëÿ áóðàäàí óçàãëàøûá ýåúÿíèí éàðûñûíäà
àò âÿ àäàìëà äàðâàçà äàëûñûíäà ùàçûð îëàñàí. Î ñààòäà ìÿí Íèñÿ õàíûìû
÷ûõàðûá ñÿíèí ÿëèíÿ òàïøûððàì, àïàðàðñàí.
Ò å é ì ó ð à ü à . Íèñÿ õàíûì, ðàçûñàíìû?
Í è ñ ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ ðàçûéàì, äÿõè áóíäàí áàøãà ÷àðÿ ãàëìàéûá.
Áó ùàëäà Õàúÿ Ìÿñóä ãàïûäàí ÷ûüûðûð.

Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Àé àìàí, âÿçèð ýÿëèð!

Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì (ðÿíýëÿðè òÿüéèð òàïìûø). Âàé,
äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé! Àìàíäûð, Òåéìóð àüà, ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà
ýèçëÿí, ýþðÿê áó çàëûìû ãàéòàðà áèëëèêìè?
Ò å é ì ó ð à ü à (ùå÷ ùàëÿòèíÿ òÿüéèð âåðìÿéèá àðàìè-ãÿëá èëÿ). Ìÿí
ùÿðýèç äÿõè î ïÿðäÿíèí äàëûñûíà ýèðìÿéÿúÿéÿì; ãîé ýÿëñèí ìÿíè áóðäà
ýþðñöí!
Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì (îíóí àéàüûíà äöøöá äèçëÿðèí-
äÿí ãóúàãëàéûðëàð, èçòèðàá èëÿ). Àëëàùû ñåâèðñÿí, þçöíö ãàíà ÷àëõàìà!
Áàáàí ýîðó õàòèðè ö÷öí ýèçëÿí ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà!
Ò å é ì ó ð à ü à . Ùå÷ âàõò!
Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä (ýåíÿ áàøûí è÷ÿðè óçàäûá). Àé Àìàí, âÿçèð éåòèøäè!
Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àé áàøûíà äþíöì, áèçÿ ðÿùì
åëÿ, áèçÿ éàçûüûí ýÿëñèí! Âÿçèð áó ñÿôÿð ñÿíè áóðäà ýþðñÿ, áèç áèøÿê
__________
þëöìÿ ýåäÿðèê!
116
 Ò å é ì ó ð à ü à . Ùÿ, àíúàã ñèçäÿí þòðö. (Ýèðèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíà,
áèð ñàíèéÿ êå÷ìèø âÿçèð è÷ÿðè äàõèë îëóð).
 ÿ ç è ð . Éàõøû îëäó êè, ñèç ùÿð èêèíèç áóðäàñûíûç. Ìÿíÿ âàúèá èäè êè,
ñèç èëÿ äàíûøûã åäèì. Ãóëàã àñûí. Øþ ëÿ õàíûì, ùå÷ áèëèðñÿíìè êè, ñÿíèí
áàúûíû õàíà âåðìÿê èëÿ íÿ ãÿäÿð ìÿíèì äÿðÿúÿì âÿ ñÿíèí ðöòáÿí àðòûã
îëàúàãäûð? Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, àéà ñÿíÿ ëàçûì äåéèëìè þç òÿìèç àäûíû
èòèðìÿéÿñÿí âÿ äåìÿñèíëÿð êè, õàí áó þâðÿòèí áàúûñûíû àëûð êè, íàìÿù-
ðÿìëÿð èëÿ ùÿìèøÿ àøíàëûüû âàð.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì (àðàìè-ãÿëá èëÿ). Áóéóð, ýþðÿê, ìÿí ùàíñû íàìÿù-
ðÿìëÿðëÿ àøíàëûã åäèðÿì?
 ÿ ç è ð . Ìÿñÿëÿí, Òåéìóð àüà êè, ñÿíèí îòàüûíäà ýþðäöì.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àðâàäûí Çèáà õàíûìëà áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà?
 ÿ ç è ð . Äîüðóäóð, ìÿí ñÿíèí ùàããûíäà ýöìàíè-áÿä åäÿ áèëìÿíÿì;
îëóð êè, áó òÿãñèð Çèáà õàíûìûí îëà; àììà áó ñþçëÿðè îíäàí þòðö äåéè-
ðÿì êè, åëÿ äóðóá-îòóðìàéàñàí êè, ñÿíèí õöñóñóíäà õàíà áèð éàìàí ñþç
äåéÿëÿð âÿ Íèñÿ õàíûìäàí äà êþíëö ÷ûõà; ÷öíêè áó ñààòäà Íèñÿ õàíûì-
äàí þòðö áèèõòèéàðäûð âÿ ìÿíÿ áóéóðäó êè, áèð ùÿôòÿéÿäÿê îíóí êþ÷ìÿê
òÿäàðöêöíö ýþð! Áóäóð, îíà áèð öçöê äÿ ïåøêÿø ýþíäÿðèáäèð. Àë, Íèñÿ
õàíûì, òàõ áàðìàüûíà! (Öçöéö Íèñÿ õàíûìûí ÿëèíÿ ãîéóð).
Í è ñ ÿ õ à í û ì . Áèð ãûç êè, îíóí áàúûñûíûí ùàããûíäà áÿäýöìàí
îëàëàð, õàíà ëàéèã îëìàç. Áó öçöéö àïàð, õàíà ëàéèã áèð ãûç òàï, îíóí
áàðìàüûíà òàõ! (Öçöéö âÿçèðèí ãàáàüûíäà éåðÿ ãîéóð, ÷þëÿ ÷ûõûð).
 ÿ ç è ð (äàëûñûíúà). Ãûçûì, ìÿí ìÿýÿð ñÿíèí áàúûí ùàããûíäà áÿä-
ýöìàí îëóðàì? Ìÿí áó ñþçëÿðè íÿñèùÿò éîëóíúà îíà äàíûøäûì.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Îëìàçìû áó íÿñèùÿòëÿðè àðâàäûí Çèáà õàíûìà
âåðÿñÿí?
 ÿ ç è ð . ßëáÿòòÿ, ñàáàù îíà áóíäàí ãàèì ñþçëÿð äåéÿúÿéÿì.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Äÿõè ñàáàù íèéÿ, åëÿ áó ñààòäà ýåäÿ áèëìÿçìèñÿí?
 ÿ ç è ð . Äÿõè ñààòäà ÷ÿíäàí ëöçóìó éîõäóð. Îíäàí þòðö êè, Òåéìóð
àüà ôÿðçÿí îíóí ñåâýèëèñè äÿ îëìóø îëà, þç úÿçàñûíà éåòèøäè, éà òàïûëûá
þëöìÿ ýåäÿúÿê, éà äà áó âèëàéÿòäÿí äÿðáÿäÿð äöøÿúÿêäèð. Áóíäàí
ñîíðà áó õöñóñäà ùå÷ çàä äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. Íèñÿ õàíûìûí êþ÷ìÿê
òÿäàðöêöíÿ ýÿðÿê ìÿøüóë îëìàã.
Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ýåò àíàìûí îòàüûíà, áó ñþçëÿðè îíà äàíûø; áó
ìÿíèì èøèì äåéèë.
 ÿ ç è ð . Ýåò àíàíû áóðà ÷àüûð, áóðäà äàíûøàã.
__________
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Ïÿðè õàíûì âÿ Íèñÿ õàíûì è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

117
 Â ÿ ç è ð . ßúÿá îëäó ýÿëäèí. Áóéóð îòóð!
Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, îòóðìàã âàõòû äåéèë, ýåíÿ ÿëèìäÿí
÷ûõûá ýåäÿðñÿí. Ñþçöìÿ ãóëàã àñ. Î ãÿäÿð øöüëóí âàð êè, ñÿíè ýþðìÿê
îëìóð.
 ÿ ç è ð . Áÿëè, ÿëÿëõöñóñ áó ýöíëÿðäÿ ùå÷ áèð ìàúàëûì éîõ èäè. Äå
ýþðöì, àíà, ìÿòëÿáèí íÿäèð?
Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, áèð úöçâè ìÿòëÿáäèð. Ýåòìèøäèì ôàë÷û
Ãóðáàíà äóà éàçäûðìàüà êè, Àëëàù ñÿí ãûçûì Øþëÿ õàíûìäàí áèð îüëàí
êÿðàìÿò åëÿñèí. Ôàë÷û äóàíû éàçûá áóéóðäó êè, ýÿðÿê âÿçèðèí áàøûíûí ö÷
àüûðû áóüäà ñÿìÿíè ãîéóá ôöãÿðàéà ïàéëàéàñàí. Èíäè ýÿðÿê ñÿíèí áàøû-
íûí ö÷ àüûðûíû òóòàì, ñÿìÿíè âàõòû êå÷èð.
 ÿ ç è ð . ßúÿá òÿêëèô åäèðñÿí, àíà! Ìÿíèì áàøûìû íåúÿ ÷ÿêèá àüû-
ðûíû òóòàúàãñàí, ìàäàì êè, áàøûì áÿäÿíèìäÿäèð.
Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, ÷îõ àñàí çàääûð. Ôàë÷û òþâðöíö þéðÿ-
äèáäèð. Áèð äÿðèí ãàá ãîéàðûã áàøûíà, ÿýÿð áàøûí òàìàì îëà ñûüñà, îíóí
äîëóñó áóüäà î áàøûí àüûðûäûð. Íèñÿ õàíûì, î áàäéàíû áóðà ýÿòèð!
Íèñÿ õàíûì ýåäèá ãàïûíûí äàëûñûíäà Õàúÿ Ìÿñóä ùàçûð åëÿìèø áèð êè÷èê áàäéàíû
ýÿòèðèð. Ïÿðè õàíûì òåç àðàìè-ãÿëá èëÿ âÿçèðèí ïàïàüûí ãàëäûðûð.

 ÿ ç è ð . ßýÿð÷è íàìöíàñèá òÿêëèôäèð, àììà ìöçàéèãÿ éîõäóð; íåúÿ

êè, äåéèáëÿð ÿìÿë åëÿ, òàêè Àëëàù Øþëÿ õàíûìûí àðçóñóí áèòèðñèí.
Ï ÿ ð è õ à í û ì . Áÿëè, ãàäàí àëûì. Íèñÿ õàíûì, áàäéàíû ãîé áàøûíà!
Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ýåéäèðèð. Áàäéà âÿçèðèí ãàøûíà ãÿäÿð ýèðèá àøàüû ýåòìèð. Íèñÿ
õàíûì çîð åäèð.

 ÿ ç è ð . Àé àìàí, áóðíóì ÿçèëäè! Íÿ ãàéûðûðñàí, éàâàø! (Èêè ÿëëè

áàäéàíû ãàëäûðûð).
Ï ÿ ð è õ à í û ì (òåç). À ãûç, î áþéöê áàäéàíû ýÿòèð.
Íèñÿ õàíûì éöéöðöá òåç áþéöê áàäéàíû ýÿòèðèð.

 ÿ ç è ð . Àé àíà, Àëëàùû ñåâèðñÿí, îëìàçìû áó èø þçýÿ âàõòà ãàëà?

Èíäè ñÿíèíëÿ âàúèáè äàíûøàñû ìÿòëÿáèì âàð.
Ï ÿ ð è õ à í û ì . Îëìàç, âàõòû êå÷ÿð, à ãàäàí àëûì! Èíúèìÿ, áèð äÿãè-
ãÿëèê èøäèð. Áèç äÿ ñÿíäÿí þòðö ÷àëûøûðûã! (Àüëàìàã ùàëûíäà). Áÿñ áó
àõûð þìðöìäÿ ñÿí ðÿâà ýþðöðñÿí êè, ìÿí Øþëÿ õàíûìûí ãóúàüûíäà îüóë
__________þëöì? (Ýþçöí éàøëà äîëäóðóð, Íèñÿ õàíûìà öçöí òóòóð).
ýþðìÿéèì
À ãûç, ãîé áàäéàíû, ÿââÿëäÿí ýÿðÿê áóíó ýÿòèðÿéäèí.
118
 Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ãîéóð, áàäéà âÿçèðèí ëàï áîüàçûíà êå÷äèêäÿ, Ïÿðè õàíûì òåç Øþëÿ
õàíûìà ïÿðäÿ ñàðû èøàðÿ åäèð. Øþëÿ õàíûì àùÿñòÿ ïÿðäÿíè ãàëõûçûá, Òåìóð àüàíû ÷ûõàðûá
ãàïûéà ñàðû þòöðöð. Òåéìóð àüà ãàïûäàí ðÿää îëäóãäà Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ãàëäûðûð.

 ÿ ç è ð . Àíà, èíäè îòóð ñÿíèíëÿ ñþç äàíûøàúàüàì.

Ï ÿ ð è õ à í û ì . Áàø öñòÿ, îüóë!
Èñòèð îòóðñóí, áó ùàëäà ùÿéÿòäÿ ÷îõ ãàëìàãàë ñÿñè ýÿëèð. Áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿìèø
Òåéìóð àüà ÿëèíäÿ òàïàí÷à îòàüà äàõûë îëóð. Âÿçèð îíó ýþðÿí êèìè áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíèì àòàìûí éàõøûëûãëàðû ñÿíÿ ùàðàì îëñóí!

Àõûð ùå÷ íàùàã éåðÿ ìÿíè þëöìÿ âåðìÿê èñòèðñÿí? Ìÿí ÿââÿë ñÿíè
þëäöðìÿìèø þçöì þëìÿíÿì.
Òàïàí÷àíû ãàëõûçûð âÿçèð òÿðÿôèíÿ. Øþëÿ õàíûì äöøöð îíóí àéàüûíà, éàëâàðûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àìàíäûð, Òåéìóð àüà, òÿÿììöë åò, ÿë ñàõëà!

Òåéìóð àüà ÿë ñàõëàéûð. Áó ùàëäà Ñÿìÿä áÿé áèð íå÷ÿ úÿçàèð÷è èëÿ îòàüà äàõèë îëóð,
ãàïû àüçûíäà äóðóð.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿìÿä áÿé, ãÿðÿçèí íÿäèð?

Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é . Àüà, áèç ñÿíèí àòàí âÿ þçöí íþêÿðèéèê. Áèçèì ùÿä-
äèìèç íÿäèð êè, ñÿíÿ òÿðêè-ÿäÿáëèê åäÿê? Àììà þçöí áèëèðñÿí êè, õàíûí
áóéðóüóäóð, ýÿðÿê ñÿíè îíóí éàíûíà àïàðàã.
Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíè äèðè îíóí éàíûíà àïàðà áèëìÿçñèíèç! Ìÿýÿð
ìÿíèì áàøûìû àïàðàðñûíûç. Áàøûì äà àñàíëûãëà ÿëÿ ýÿëìÿç! Áèñìèëëàù,
ÿýÿð ùöíÿðèíèç âàð, àéàã èðÿëè ãîéóí. (Òàïàí÷àíû éóõàðû ãàëõûçûð).
Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é . Àüà, ôÿðç åëÿ êè, îíóí èëÿ þëäöðäöí áèð àäàìû; ìÿíèì
èëÿ ÿëëè úÿçàèð÷è âàð, áóëàðû êè, ãûðûá ãóðòàðà áèëìÿçñÿí? Áó ùÿðÿêÿòëÿð
íÿ ëàçûìäûð? Èíàíûí êè, õàí ÿùä åäèáäèð ñèçÿ áèð çàä åòìÿñèí.
Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíèì ùÿðýèç îíóí ÿùäèíÿ åòèáàðûì éîõäóð. Î
ùàíñû ÿùäèí öñòöíäÿ äóðóáäóð êè, îíà èíàíìàã îëàð? Ñþç îäóð êè, äåäèì.
Áó ùàëäà ùÿéÿòäÿ äöáàðÿ ãàëìàüàë ãîïóð. Ñÿëèì áÿé åøèê àüàñû, Òåéìóð àüàíûí
ñöä ãàðäàøû Ðèçà èëÿ è÷ÿðè ýèðèð.

Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ñÿìÿä áÿé, ýåðè ÷ÿêèë! Òåéìóð àüà, áàøûí ñàü îëñóí!

ßìèí õàí äÿðéà öçöíäÿ ñåéðÿ ÷ûõìûøäû, ãÿôëÿòÿí áÿðê êöëÿê ÿñèá,
ëþòýÿ ÷åâðèëèá, õàí äÿðéàéà ãÿðã îëóáäóð. Èíäè õàëã õàíëûã èìàðÿòèíèí
__________
ÿòðàôûíà úÿì îëóá þçëÿðèíÿ õàí èñòèðëÿð. Òÿøðèô ýÿòèðèí!
119
 Ò å é ì ó ð à ü à . Ðèçà, áåëÿäèðìè?
Ð è ç à . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð! Áóéóðóí ýåäÿê! (Áó ùàëäà
âÿçèð âÿ Ñÿìÿä áÿé éåðèéèá òîðïàüà äöøöðëÿð, éàëâàðûðëàð). Àüà, áèçè áà-
øûíà ÷åâèð!
Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿìÿä áÿé, ñÿí äóð ýåðè ÷ÿêèë! (Ñÿìÿä áÿé ãàëõûá
ýåðè ÷ÿêèëèð. Òåéìóð àüà âÿçèðÿ). Èíäè ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè, ìÿíèì
ñÿíèí åâèíÿ ýÿëìÿéèì îíäàí þòðö èäè êè, ìÿí ñÿíèí áàëäûçûí Íèñÿ
õàíûìà òÿÿøøöã éåòèðèá Àëëàùûí ÿìðèëÿ îíó àëìàüà òàëèá èäèì. Àììà
÷öíêè ñÿí áèð ïàðà àðçóëàðûí õàòèðè ö÷öí îíó õàíà âåðìÿê ôèêðèíÿ äöø-
ìöøäöí, îíà ýþðÿ áó ÿìðè ñÿíÿ áèëäèðìÿê ìöìêöí îëìóðäó âÿ î
úÿùÿòäÿí ñÿí áèð ïàðà ýöìàíè-áÿä ìÿíèì ùàããûìäà åäèá ìÿíèì þëö-
ìöìÿ ÷àëûøûðäûí! Àììà úàíÿáè-ÿãäÿñè-èëàùè äîüðóéà éàð îëóá, ñÿíèí
ìóðàäûí ÿêñè öç âåðäè. Èíäè ìÿí òÿãñèðèíäÿí êå÷èá ñÿíè áèëêöëëèééÿ
áàüûøëàéûðàì âÿ ÿýÿð÷è ñÿíè þç ñèôÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿõè øöüëè-âÿçàðÿòäÿ
áàãè ãîéà áèëìÿíÿì. Ëàêèí áóíäàí ñîíðà ìöäàìöë-ùÿéàò ìÿíäÿí
âÿçèôÿõàð îëóá, êàìàëè-àñàéèøäÿ ýöçÿðàí åäÿúÿêñÿí. Íèñÿ õàíûìû
êþ÷öðìÿê òÿäàðöêöíÿ ìÿøüóë îë êè, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿðÿêäèð êè, òîé
áàøëàíñûí. Àíàì Ïÿðè õàíûì, áàúûì Øþëÿ õàíûì, õóäàùàôèç!
Ï ÿ ð è õ à í û ì â ÿ Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àüà, Àëëàù ñÿíèí þìöð âÿ äþâ-
ëÿòèíè çèéàä åëÿñèí, éöç èë õàíëûã åäÿñÿí!
Òåéìóð àüà áÿéëÿð èëÿ îòàãäàí ÷ûõûð, âÿçèð ùåéðÿòëÿ áàõìàãäà ãàëûð.

Ú ÿ ç à è ð ÷ è ë ÿ ð (ãûøãûðûð). Òåéìóð õàí ñàü îëñóí!

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
Òàìàì îëóð

__________

120
 ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÌßÐÄÈ-ÕßÑÈÑ
(Ù À Ú Û Ã À Ð À )

Òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè áåø ìÿúëèñäÿ

áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Ùåéäÿð áÿé Î ù à í – ãàðàâóëëàðûí éöçáàøûñû.

ßñýÿð áÿé Ñÿðêèñ, Ãÿùðÿìàí, Êàðàïåò âÿ áàøãà
Ñÿôÿð áÿé àëòû ãàðàâóë.
Ñ î í à õ à í û ì – Ùåéäÿð áÿéèí àäàõëûñû. Ì ê ð ò û ÷ â ÿ À ð à ê å ë – Òóü ÿêèí÷èëÿðè.
Ò å é é è á ÿ õ à í û ì – Ñîíà õàíûìûí àíàñû. Ìóðîâ.
Ù à ú û ã à ð à – ñþâäÿýÿð. Íà÷àëíèê.
Ò ö ê ÿ ç – îíóí àðâàäû. Õ ÿ ë è ë – éöçáàøû, ìóðîâ éàíûíäà.
Á ÿ ä ÿ ë – îíóí îüëó. Ìóðîâóí âÿ íà÷àëíèêèí ÿìÿëÿñè.
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è – îíóí íþêÿðè. Éàñàâóë.
Õ ó ä à â å ð ä è – ìöÿççèí.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Ùåéäÿð áÿéèí îáàñûíäàí êÿíàð áèð áþéöê ïàëûä àüà-
úûíûí äèáèíäÿ, àéäûíëûã ýåúÿäÿ. Ñÿôÿð áÿé ãûâðàã ýåéèíìèø, éàðàãëû-ÿñáàáëû îòóðóá äàø
öñòÿ, Ùåéäÿð áÿé ãàáàüûíäà ùàáåëÿ éàðàãëû-ÿñáàáëû, ãûâðàã ýåéèíìèø ìÿëàë èëÿ äàíûøûð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íåúÿ ÿñðäèð? Áó íåúÿ çÿìàíÿ-

äèð? Íÿ àò ÷àïìàüûí ãèéìÿòè âàð, íÿ òöôÿíý àòìàüûí ùþðìÿòè âàð!
Ñàáàùäàí àõøàìàäÿê, àõøàìäàí ñàáàùàäÿê àðâàä êèìè äóñòàã àëà÷ûüûí
è÷èíäÿ îòóðàñàí. Äþâëÿò äÿõè ùàðäàí îëñóí, ïóë ùàðäàí îëñóí? Àù,
êå÷ÿí ýöíëÿð! Êå÷ÿí äþâðëÿð! Ùÿð ùÿôòÿäÿ, ùÿð àéäà áèð êàðâàí ÷àï-
ìàã îëóðäó, áèð îðäó äàüûòìàã îëóðäó. Èíäè êàðâàí ÷àïìàã îëóð, íÿ
îðäó äàüûòìàã îëóð. Íÿ Ãûçûëáàø äþéöøö âàð, íÿ Îñìàíëû äþéöøö âàð.1
ßýÿð ãîøóíà ýåòìÿê èñòÿñÿí äÿ ýÿðÿê àíúàã ÷ûëïàã ëÿçýèëÿðèí öñòöíÿ
2
ýåäÿñÿí.
__________ ßýÿð éöç ìèí çÿùìÿòëÿ áèðèñèíè äàüëàðûí äÿëèê-äåøèéèíäÿí
÷ûõàðòñàí, áèð äàüàðúûã, áèð êöðêäÿí áàøãà ÿëèíÿ áèð çàä äöøìÿéÿúÿê.
121
Ùàíû Ãûçûëáàø âÿ Îñìàíëû äþéöøö êè, òàìàì Ãàðàáàüû ãûçûë-ýöìöøÿ
áîéàäû? Àñëàíäöçöí ÷àïãûíûíäàí èíäèéÿäÿê äÿ ÷îõ åâëÿð àáàääûð.
ßìèðàñëàí áÿéèí þâëàäû ýåíÿ äöíÿí äÿ Àüúàáÿäè áàçàðûíäà äÿäÿëÿðè
Îñìàíëûäà ãÿñá åòäèéè ýöìöø ðÿõòëÿðäÿí ñàòûðäûëàð. Áèð áåëÿ äþéöø
îëñóí, ùàìûäàí èðÿëè äÿñòÿ áàøûíäà ýåäÿí ìÿí îëëàì! Áèð ùöíÿð ýþñ-
òÿððÿì êè, Ðöñòÿìè-äàñòàí3 äà ýþñòÿðìÿìèø îëà! Ìÿíèì èøèì áóäóð!
Íÿ êè íà÷àëíèê ÷àüûûðá äåéèð: Ùåéäÿð áÿé, ðàùàò äóð-îòóð, ãóëäóðëóã
åòìÿ, éîë êÿñìÿ, îüóðëóüà ýåòìÿ! Ïåøèìàí îëäóì äåäèì êè, íà÷àëíèê,
áèç äÿ áó ÿìðÿ ðàüèá äåéèëèê, àììà ñèçÿ ëàçûìäûð êè, áèçèì êèìè íÿúèá
êèìñÿíÿëÿðÿ áèð ÷þðÿê éîëó ýþñòÿðÿñèíèç. Ãóëàã àñ, ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá
âåðäè: Ùåéäÿð áÿé, úöò ÿê, áàü áåúÿð, àëûø-âåðèø åëÿ. Ýóéà êè, ìÿí
Áàíàçîð åðìÿíèñèéÿì êè, ýÿðÿê ýöíäöç àõøàìàäÿê êîòàí ñöðÿì, éà
ëÿìáÿðàíëûéàì êè, ãóðä áÿñëÿéÿì âÿ éà ëÿêÿì êè, êÿíäëÿðäÿ ÷ÿð÷èëèê
åäÿì. ßðç åëÿäèì êè, íà÷àëíèê, ùå÷ âàõò Úàâàíøèðäÿí êîòàí÷û âÿ
êöì÷ö ýþðöíìÿéèá! Ìÿíèì àòàì Ãóðáàí áÿé îíó åòìÿéèá; ìÿí êè
îíóí îüëó Ùåéäÿð áÿéÿì, ìÿí äÿ åòìÿéÿúÿéÿì! Ãàøãàáàãëû öçöí
÷åâèðèá àòûí ñöðäö.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Áó ñþçëÿðäÿí ôàéäà éîõäóð. Ùÿð êÿñ ùÿð íÿ äåéèð,
äåñèí: Îüóðëóã ÿò éåìÿéèá, àò ìèíìÿéÿíäÿí ñîíðà äöíéàäà ýÿçìÿèéí
íÿ ëÿççÿòè âàð? Ýåúÿ êå÷äè, ßñýÿð áÿé áèëìèðÿì íèéÿ éóáàíäû! Ùà,
îäóð ýÿëèð!
Áó ùàëäà ßñýÿð áÿé éåòèøèð.

ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, ìÿí äÿ ùàçûðàì. Ýåäèðñèíèç, áèñìèëëàù,

éîëà äöøÿê. Íèéÿ áåëÿ ãÿìýèí âÿ ôèêèðëè ýþðöêöðñÿí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, áèëìèðÿì ùàíñû àüçû äàüûíûã íà÷àëíèêÿ
ìÿíè íèøàí âåðèáäèð. Ìàùàëû ýÿçìÿéÿ ÷ûõìûø èìèø. Áó ýöí îáàíûí ãûðà-
üûíäà þòÿíäÿ ìÿíè ÷àüûðûá äåéèð êè, Ùåéäÿð áÿé, ãóëäóðëóã, îüóðëóã
åëÿìÿ!
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Éÿíè àúûíäàí þë!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, åëÿ äåìÿêäèð! Ýóéà êè, áöòöí Ãàðàáàüäà
– äàíà-äîëóã îüðóñó áèð Ùåéäÿð áÿéäèð! ßýÿð î ÿë ÷ÿêñÿ, þëêÿ ôàðàüàò
îëóð. Äàíà-äîëóã îüóðëàìàã äà áèçÿ ÷ÿòèí îëóáäóð. Èíäè ìÿÿòòÿë ãàë-
ìûøàì: ÿýÿð ãûçû ýåäèá ýþòöðñÿê, ãîðõóðàì àòà-àíàñû øèêàéÿò åäÿ:
Ýÿðÿê ýåíÿ òÿçÿäÿí ãà÷àã îëàì.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, òàìàì Ãàðàáàü áèëèð êè, î ãûçû àòà-
__________
àíàñû ñÿíÿ âåðèáëÿð; áèëìèðÿì ýþòöðöá ãà÷ìàüûíà ñÿáÿá íÿäèð?
122
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñÿáÿá îäóð êè, ïóë òàïìûðàì õÿðúèí ÷ÿêèá, òîéóí
åäèá ýÿòèðÿì. Îíäàí þòðö Ñÿôÿð áÿé ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ýþòöðöá ãà÷ûì,
òîé õÿðúè àðàëûãäà èòñèí. Àììà áó èø ìÿíÿ þëöìäÿí áåäòÿð ýþðöíöð êè,
äåéúÿêëÿð: Ãóðáàí áÿéèí îüëó ïóë òàïìàäû òîé åäÿ, íèøàíëûñûíû ýþòöðöá
ãà÷äû. ×öí Ñÿôÿð áÿé äåäè êè, ãîðõóíäàí áó áÿùàíÿíè ýÿòèðèðñÿí, îíóí
ö÷öí àúûüà äöøöá ñÿíè ÷àüûðòäûì êè, ñÿí äÿ ìÿíÿ éîëäàøëûã åäÿñÿí.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ìÿíèì ö÷öí òÿôàâöòö éîõäóð! Ìÿíèì éàíûìäà
óô-òóô åëÿäèí êè, èêè èëäèð àäàõëûíû òîé åäèá ýÿòèðÿ áèëìèðñÿí. Ìÿí äåäèì
êè, èñòèðñÿí ýÿëèì, ýåäÿê ãà÷ûðàã, ýÿòèðÿê! Èíäè þçöí áèë!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, íèééÿòäÿí äöø! Ìÿíÿ áèð îí áåø ýöí
ìþùëÿò âåð, ìÿí ñÿíÿ òîé õÿðúè ùàçûð åäèì; àüûëëû-áàøëû òîé åëÿ, àäàõ-
ëûíû ýÿòèð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Òîé õÿðúèíè ùàðäàí ùàçûð åäÿúÿêñÿí?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Îí áåø ýöíÿäÿê Òÿáðèçÿ ýåäÿðèê, ãàéûäàðûã, ãà÷àã
ìàë ýÿòèððèê, áèðÿ áèð ãàçàíàðûã; îíóí ãàçàíúû èëÿ òîéóíó åëÿðñÿí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àâàçûí éàõøû ýÿëèð, îõóäóüóí ãóðàí îëñà! Ìÿýÿð
Òÿáðèçäÿ ìöôòÿ ìàë òþêöáëÿð, ýåäèá éûüûøäûðûá ýÿòèðÿê, ýÿëÿê?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, ìöôòÿ ìàë ùàðäà èäè; ïóë èëÿ ñàòûí àëëûã.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßúÿá äàíûøûðñàí! Ìÿí ïóëó ùàðäàí àëûì?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ìÿýÿð ìÿíèì þçöìöí ïóëóì âàð? Ìÿí äåäèéèì
áóäóð êè, Ùàúû Ãàðà àüúàáÿäèëèäÿí êè, ñþâäÿýÿð âÿ äþâëÿòëè êèøèäèð, ïóë
ýþòöððöê, ýåäÿðèê, ìàë ýÿòèððèê, ñàòàðûã, îíóí ïóëóíó þçöíÿ ðÿää
åäÿðèê, ãàçàíúû áèçÿ ãàëàð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû Ãàðà, äåéèðëÿð, ÷îõ õÿñèñäèð. Î, àäàìà ïóë
âåðÿð?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ìÿí îíóí þçöíö äÿ òîâëàøäûðûá þçöìöçÿ øÿðèê åäÿ
áèëëÿì. Òàìàùêàð àäàìäûð; îíäàí þòðö áèçÿ äÿ ïóë âåðÿð, þçö äÿ áèçèì
èëÿ ýåäÿð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, ÿýÿð þçöíÿ ýöìàíûí ýÿëèðñÿ, ìÿí ðàçûéàì.
Àììà ýÿðÿêäèð ÿââÿë áèð ãûç èëÿ ýþðöøöá ÿùâàëàòû áèëäèðÿì, ÷öíêè ñþç
âåðìèøÿì, áó ýåúÿ ìÿíè ýþçëöéöð.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ýþçÿë!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè, áÿñ ñèç ýåäèí, ñîíðà ìÿí ýÿëëÿì, ñèçèíëÿ ýþðö-
øÿðÿì, áÿðàáÿð ýåäÿðèê Ùàúû Ãàðàíûí éàíûíà.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ñàëàìàò îë, ýåäèðèê. Àììà ñöáù
__________
òåçäÿí ýÿë (Ýåäèðëÿð).
123
 Áó ùàëäà ìÿúëèñ äÿéèøèëèð. Óçàãäà áèð àëà÷ûã ýþðöíöð. Àëà÷ûãäàí îí ãÿäÿì êÿíàð,
êîëóí äàëäàñûíäà Ñîíà õàíûì ãÿøÿíý ñÿôÿð ïàëòàðûíû ýåéìèø, èïÿê ÷àäèðøÿáè áàøûíäà, î
éàíà-áó éàíà áàõûð, ãàëõûð, îòóðóð.

Ñ î í à õ à í û ì . Àëëàù ýþðÿñÿí ýåíÿ íÿ îëäó, ýÿëìÿäè? Ýåúÿ éàðû-

äàí þòöáäöð, ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ýþðöíìÿéèð. Äàí éåðè àüàðûá, ñàáàù èíäèúÿ
à÷ûëàð, áèëìèðÿì íåúÿ åäèì? Áèð àçàúûã äà ýþçÿòëÿéèì, ÿýÿð ýÿëìÿñÿ,
÷àðÿ éîõäóð, ýÿðÿê àëà÷ûüà ãàéûäàì! (Ãàëõûð àéàüà, î éàíà-áó éàíà
áàõûð). Õåéð ýÿëìÿäè! Éÿãèí êè, äÿõè ýÿëìÿç. Øÿêê éîõäóð êè, ýÿëìÿ-
éÿúÿê! Ýþðÿñÿí ýåíÿ ùàíñû äÿëè ãóäóðìóøà ðàñò ýÿëäè, òîâëàéûá àò, ìàë
îüóðëóüóíà ýþòöðöá ýåòäè, éîõñà áó âàõòàäÿê ýÿðÿê èäè ýÿëÿéäè, þùäÿ-
ñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì. ßýÿð áó ñÿôÿð äÿ òàíûéàëàð, ýÿðÿê ýåíÿ òÿçÿäÿí
ãà÷àã îëà, ìÿíèì ýöíöìö ãàðà åäÿ. Ýåíÿ èêè èë åâäÿ ìÿíè äóñòàã
åéëèéÿ.Âàëëàù, äÿõè ýþçëÿìÿíÿì! Ùå÷ âàõò äÿõè îíóí éîëóíäà áó
ãÿäÿð îòóðìàíàì, ýåäÿðÿì þçýÿñèíÿ! Îíóí ôèêðè áóäóð êè, àòàì åâèí-
äÿ ìÿíèì áèð÷ÿéèìè àüàðäà (Îòóðóð éåðÿ, ñîíðà). Åù, íÿ âÿñâÿñÿëÿð
ýÿëèð êþíëöìÿ! Èíøàëëàù ýåòìÿç, ìÿíÿ àíä è÷èáäèð êè, ñÿíè àïàðàíàäÿê
ùå÷ áèð ãóçó îüóðëóüóíà äà ýåòìÿíÿì. Øÿêñèç, éóáàíìàüûíà áàøãà
ñÿáÿá âàð. Àõ, èíäè áó êîëóí äàëûíäàí ãóëàã àñûá åøèäÿéäè êè, ìÿí
äåéèðÿì, ýåäèðÿì þçýÿñèíÿ, ýþðÿñÿí èíàíàðäûìû? ßëáÿòòÿ, èíàíìàéà-
úàãäûð, ÷öíêè áèëèð éàëàí äåéèðÿì. Ùþâñÿëÿì äàðàëûá, àüçûìà ýÿëÿíè
ñþéëÿéèðÿì. Áûé, øûããûëòû ýÿëèð.
Áó ùàëäà êîëóí äàëûñûíäàí Ùåéäÿð áÿé àòëû öçÿ ÷ûõûð, àòäàí åíèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà õàíûì! Ñîíà õàíûì!

Ñ î í à õ à í û ì . Ùåéäÿð ñÿíñÿí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿíÿì!
Ñ î í à õ à í û ì . Éàëãûçñàí? Áÿñ ùàíû éîëäàøëàðûí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éîëäàøëàðûì éîõäóð, éàëãûç ýÿëìèøÿì.
Ñ î í à õ à í û ì . Áó íÿ ñþçäöð äåéèðñÿí? Éàëãûç íèéÿ ýÿëèáñÿí?
Àòàì äà, ãàðäàøëàðûì äà àëà÷ûãäà éàòûðëàð, áåëÿ êè, ýåú ýÿëèáñÿí, èíäèúÿ
ñàáàù à÷ûëàúàã, ìÿíè àëà÷ûãäà ýþðìÿéèá äóéàúàãëàð, øÿêñèç, äàëûìúà
àòëàíûá, àòûí èçèëÿ ýÿëèá ìÿíè ÿëèíäÿí àëàúàãëàð. Ñîíðà äÿõè ìÿíèì
öçöìö ãèéàìÿòÿäÿê ýþðìÿçñÿí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùÿëÿ ñÿíè àïàðìàüà ýÿëìÿìèøÿì, ãîðõìà!
Ñ î í à õ à í û ì (ãåéç èëÿ). Íåúÿ àïàðìàüà ýÿëìÿìèøÿì? Íÿ ñþé-
ëöéöðñÿí?
__________
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áàøãà ìÿñëÿùÿò âàð, ãóëàã àñ!
124
 Ñ î í à õ à í û ì . Ùå÷ ìÿñëÿùÿò éîõäóð! Àòû áÿðè ÷ÿê, ýåäÿúÿéÿì!
Äÿõè ìÿíè àëà÷ûüà ãàéûäà áèëìÿíÿì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áèð äàéàí, ñþç äåéèðÿì!
Ñ î í à õ à í û ì (àòûí úèëîâóíäàí éàïûøûá). Ãóëàã àñìûðàì. Ùÿëÿ
öçÿíýèíè áàñ, ñþçöíö éîëäà äåéÿðñÿí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (îíóí ãîëóíäàí òóòóá). À ãûç, áèð ýþð íÿ äåéèðÿì!
Àõûð òÿëÿñìÿ!
Ñ î í à õ à í û ì . Ñàáàù à÷ûëûð. Äàéàíìàã âàõòû äåéèë. Ñþçöíö ñîíðà äå!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, áåëÿ ïóë òàïìûøàì! Àüûëëû-áàøëû, åëëÿð àäÿ-
òèíúÿ òîé åäÿúÿéÿì. Äÿõè ñÿíè íèéÿ ýþòöðöì ãà÷ûì? Ñÿíè êè, ÿëèìäÿí
àëàí éîõäóð?
Ñ î í à õ à í û ì . Éàëàí äåéèðñÿí? Ïóë òàïàí áó èêè èëäÿ òàïàðäû. Ìÿí
òîé èñòÿìèðÿì. Åëÿ òîéñóç ýåäÿúÿéÿì. Ãîøóëóá ãà÷àí þëêÿäÿ êè, áèð
ìÿí äåéèëÿì; ýöíäÿ éöçö ãîøóëóá ãà÷ûð. Íÿ àéûá-çàääûð? Èéèðìè ãûç-
äàí áèðèñèíÿ òîé îëìóð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À úàíûì, î ãîøóëóá ãà÷àíëàðûí àòà-àíàñû âåðìèð,
ãûçûí äà ÷àðÿñè êÿñèëèð, ãîøóëóá ãà÷ûð. Àõûð ñÿíèí àòàí-àíàí êè, ñÿíè
ìÿíÿ þçëÿðè âåðèð. Äåìÿçëÿðìè, óòàíìàç, äÿõè áó íÿ ùÿðÿêÿò èäè åòäèí,
áèçè ðöñâàé åëÿäèí? Îíäà íÿ úàâàá âåððÿì?
Ñ î í à õ à í û ì (áèð àç ôèêèð åäèá). Ïóëó ùàðäàí òàïûáñàí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè, áèð éåðÿ îòóð, ãóëàã àñ, äåéèì êè, ùàðäàí
òàïìûøàì.
Ñ î í à õ à í û ì (éåðÿ îòóðóð). Éàõøû, ñþéëÿ ýþðöì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñÿí áèëèðñÿíìè êè, ãà÷àã ìàë íåúÿ áàùàäûð, íåúÿ
ãàçàíúëûäûûð?
Ñ î í à õ à í û ì . Ãà÷àã ìàë èëÿ íÿ àëûá-âåðÿúÿéèí âàð? Ñþâäÿýÿð
êè, äåéèëñÿí, áó ùåñàáëàðû éîõëóðñàí? Äå ýþðöì, íÿ ãÿäÿð ïóë òàïûáñàí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð áèð ãóëàã âåð, ýþð íÿ äåéèðÿì! Ðóñ ôèðÿíý
÷èòèíè ãàäàüàí åäèáäèð; ùå÷ êÿñ ãîðõóäàí ýåäèá ýÿòèðÿ áèëìèð; ìÿýÿð
ùàíäà áèð ðÿøèä âÿ ãî÷àã àäàì úöðÿò åäèá áèð éöê, èêè éöê ÷ûçàðäà áèëèð.4
Ñ î í à õ à í û ì . À êèøè, ìÿíèì íÿ âåúèìÿ êè, ðóñ ôèðÿíý ìàëûíû
ãàäàüàí åäèáäèð? Àëëàù âàðà éåðëè-äèáëè ÷èò ýåéìÿéè õàëãà ãàäàüàí
åäÿ! Ñþçöíö äå ýþðöì; ïóëó êèìäÿí àëäûí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, ãîéìàçñàí, áèð ñþçöìö òàìàì åäÿì? Àììà
áóðàíûí õàëãû áåëÿ ôèðÿíý ÷èòèíÿ ùÿðèñäèð êè, îíó ýþðÿí àë-éàøûëûí öçöíÿ
áàõìûðëàð? ßñýÿð áÿé äåéèð êè, ùÿìè óúóçäóð âÿ ùÿìè ýþé÷ÿêäèð, ùÿìè
__________
äÿ ðÿíýè ñîëìóð. Àðâàäëàð áåëÿ ÷èòëÿðäÿí þòðö áèèõòèéàðäûðëàð. Ùå÷ ðóñ
÷èòèíè òàíûìûðëàð.
125
 Ñ î í à õ à í û ì . Àõûð ìÿíÿ íÿ, ôèðÿíý ÷èòè, éà ðóñ ÷èòè? Èêèñè äÿ
úÿùÿííÿì îëñóí! Ñþçöíö äå!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ, íà÷àëíèêèí àðâàäû äà, äåéèðëÿð, ÿðèíäÿí õÿë-
âÿò ùÿìèøÿ ôèðÿíý ÷èòè àëûð ýåéèð, Ùàúû ßçèç áó éàõûíäà èéèðìè òöìÿíëèê
ôèðÿíý ÷èòè ñàòûáäûð.
Ñ î í à õ à í û ì . Úÿùÿííÿìÿ ñàòñûí, ýîðà ñàòñûí! Áèëìèðÿì ÷èò ñþçö
ùàðàäàí áóíóí áåéíèíÿ äöøöáäöð! Ùåéäÿð, àüëûí ÷àøûá? Íÿëÿð ñþéëöðñÿí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùÿð íÿ èñÿ, áàøà äöøöðñÿíìè êè, áóðäà ôèðÿíý ÷èòè
íåúÿ ÿçèçäèð?
Ñ î í à õ à í û ì . Íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð êè, áàøà äöøöì? Ôèðÿíý ÷èòè àëûá-
ñàòàíàì?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ×îõ éàõøû, äè îíäà ãóëàã àñ. Ìÿí áèð éîë ýåäèá
ôèðÿíý ÷èòè ýÿòèðèá ñþâäÿýÿðëÿðÿ âåðñÿì, èêè òîéóí õÿðúè ÷ûõàð!
Ñ î í à õ à í û ì . Åëÿ áàéàãäàí áÿðè ùûããàíà-ùûããàíà áóíó äåéÿ-
úÿêäèí? Áàðàêàëëàù! Ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, áÿñ îüëàí äîüðóäàí ïóë òàïûá-
äûð. Ôèðÿíý ìàëû äåéÿñÿí ÷þëäÿ èìèø, áó ýåäèá éûüûøäûðûá ýÿòèðÿ! Äóð
àéàüà ýåäÿê, áÿñäèð, èíäèúÿ ñàáàù à÷ûëàð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ïóë òàïìûøàì, éàëàí äåìèðÿì!
Ñ î í à õ à í û ì . Ïóë òàïûáñàí, òîéóíó åëÿ! Äÿõè ôèðÿíý ìàëûíà íèéÿ
âåðèðñÿí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð áîðú àëìûøàì, áó øÿðò èëÿ ìÿíÿ âåðèð êè,
ôèðÿíý ìàëû ýÿòèðÿì, ãàçàíúûíû éàðû áþëÿê. Éîõñà âåðìÿç êè, òîé åäèì!
Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿí åëÿ ãàçàíú èëÿ òîé èñòÿìèðÿì, äóð ýåäÿê!
ßýÿð ôèðÿíý ìàëûíäà áåëÿ ãàçàíú âàð, äÿõè ïóë éèéÿñè ñÿíèíëÿ íèéÿ
áþëöð? Ýåäèá þçö ýÿòèðèá ùàìû õåéðèíè þçö ýþðñöí.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Þçö ñþâäÿýÿð, òàúèð êèøèäèð; ìÿíèì êèìè àäàìà
éàíàøìàñà, íÿêàðÿäèð êè, Àðàçûí î òàéûíà àéàã áàñà áèëÿ? Êàçàêëàð
îíóí òöêöí äèäÿðëÿð.
Ñ î í à õ à í û ì . Êàçàêëàð ñÿíèí äÿ òöêöíö äèäÿ áèëìÿçëÿðìè?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿí îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ýåòìèø àäàìàì. Éöç
òöëêö ôÿííè áèëèðÿì. Êàçàêëàðûí ýþçöíÿ ýþðöêÿðÿììè êè, ìÿíèì òöêö-
ìö äèäÿëÿð?
Ñ î í à õ à í û ì . Ñÿí åëÿ îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà äà ýåäÿíäÿ äåéèðäèí
êè, ìÿíè ýþðÿí, òàíûéàí îëìàç; àììà ýåíÿ ýþðöðäöëÿð, òàíûéûðäûëàð. Èêè
èë ãà÷àã ýÿçèá åâ öçö ýþðìÿäèí. Èíäè öçÿ ÷ûõûáñàí, èñòèéèðñÿí ýåíÿ áèð
__________
èø òóòàñàí, ãà÷àã îëàñàí, ìÿíè àüëûéà-àüëûéà ãîéàñàí? Ìÿí ðàçû äåéè-
ëÿì! Äóð ýåäÿê, ìÿí òîé èñòÿìèðÿì!
126
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äåéÿê êè, òîé èñòÿìÿäèí, àõûð ýÿðÿêìÿç ìÿíèì
áèð ãàçàíú éîëóì îëà? ×þðÿê èñòÿìÿçñÿíìè?
Ñ î í à õ à í û ì . Àëëàù êÿðèìäèð, àú êè ãàëìàéàúàüûã ?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íåúÿ àú ãàëìàíûã? Äåéèðñÿí, îüóðëóüà ýåòìÿ,
ãóëäóðëóüà ýåòìÿ, ÷þðÿê áàúàäàí êè äöøìÿç!
Ñ î í à õ à í û ì . Ñàáàù à÷ûëûð. Ùÿëÿ äóð ýåäÿê! Ìÿíè àïàð åâèíäÿ
ãîé, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà èñòèðñÿí ýåò ãà÷àã ìàëà!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ×öíêè ðöñõÿò âåðèðñÿí, èêè ùÿôòÿ àòàí åâèíäÿ îòóð,
ÿýÿð ñîíðà ñÿíÿ òîé åäèá àïàðìàñàì, ìÿíäÿí ÿñêèê àäàì éîõäóð!
Ñ î í à õ à í û ì . Èñòÿìèðÿì! Èñòÿìèðÿì! Ìÿí èíäè ýåäÿúÿéÿì! Äóð
ýåäÿê! (Ãàëõûð àéàüà).
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ áàøûíà äþíöì, ãàäàí àëûì, àéàüûíäàí þïöì,
éàëâàðûðàì, èêè ùÿôòÿ ñÿáð åò! Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà âàëëàù òîé èëÿ ñÿíè
àïàððàì. Ñÿíè òîéñóç àïàðìàã ìÿíÿ þëöìäÿí áÿäòÿð ýþðöíöð. Àòàí-
àíàí éàíûíäà ìÿíè õÿúèë åëÿìÿ!
Ñ î í à õ à í û ì . Èêè ùÿôòÿ ñÿáð åëÿìÿê úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí àðòûã-
äûð. Äÿõè äàéàíà áèëìÿíÿì, äóð ýåäÿê!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ñþçöìÿ ãóëàã àñ!
Ñ î í à õ à í û ì (áàøëàéûð àüëàìàüà). Ùåéäÿð, ýþðöêöð êè, ìÿíäÿí
ñîéóìóñàí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà õàíûì, öðÿéèìè äàüëàìà! ×öíêè òàáëàøà áèë-
ìèðñÿí, àòû ìèí, ýåäÿê.
Ñîíà õàíûì èñòèð àéàüûí öçÿíýèéÿ ãîéà, áó ùàëäà äàí éåðè àüàðûá. Ñîíà õàíûìûí
àíàñû Òåééèáÿ õàíûì àëà÷ûãäàí ÷ûõûð, ÷àüûðûð.

Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Ñîíà, Ñîíà, Ñîíà ùóé!

Ñ î í à õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì, âàé, àíàì ÷àüûðûð, äÿõè ýåäÿ áèëìÿ-
íÿì (òåç ãûñûëûð éåðÿ).
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, áÿñ ìÿí íåúÿ åäèì?
Ñ î í à õ à í û ì . Äÿõè áóðäà äóðìà, ýåò! Àíàì èíäèúÿ áó òÿðÿôÿ
ýÿëèð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùà âàõò áÿñ ýÿëèì?
Ñ î í à õ à í û ì . Ùå÷ âàõò, ýåò, äÿõè ìÿíè ýþðìÿçñÿí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà, ñþçöíö äÿéèø, éîõñà áó õÿíúÿðè ÷àõàðàì
öðÿéèìèí áàøûíà, þçöìö þëäöððÿì!
Ñ î í à õ à í û ì . Éîõ, éîõ, Àëëàùû ñåâèðñÿí! Ýåò ãà÷àã ìàëà, ñîíðà
__________
ýÿë, òîéóíó åëÿ! Ýåò, ýåò, àíàì ñÿíè ýþðìÿñèí!
127
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (îíóí áîéíóí ãóúàãëàéûá öçöíäÿí þïöð). Áó ñààò-
äà ýåäèðÿì, ãàäàí àëûì, äÿðä åëÿìÿ, áàõ þçöí èçí âåðäèí!
Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . À ãûç, Ñîíà, ùàðäàñàí?
Ùåéäÿð áÿé òåç àòû ìèíèá òÿëÿñèê óçàãëàøûð.

Ñ î í à õ à í û ì . Àé àíà, áóðäàéàì, ýÿëèðÿì.

Ò å é é è á ÿ õ à í û ì (éàõûíëàøûá). À ãûç, ÷þëäÿ íÿ ãàéûðûðñàí áó
ãÿäÿð âàõò?
Ñ î í à õ à í û ì . Àé àíà, ýöíäöç áóðäà õàë÷à ñàëûá îòóðìóøäóì.
Ýåúÿ éàäûìà äöøäö êè, õàë÷à áóðäà ãàëûáäûð. Éåðäÿí ãàëõûá ýÿëäèì ýþ-
òöðöì êè, òåçäÿí ñûüûð÷ûéà, áóçîâ÷óéà ðàñò ýÿëèá àïàðìàñûí. Õàë÷àíû
ýþòöðöá ýÿëèðäèì, áàøìàüûìûí òàéû àéàüûìäàí ñöðöøöá ÷ûõäû, ãàðàíëûã-
äà àõòàðûðàì, òàïìûðàì (ÿéèëèá áàøìàüûí àõòàðûð).
Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Àéàüûûí äöç éåðÿ áàñà áèëìèðñÿí? Ùàíñû òÿ-
ðÿôäÿ äöøäö?
Ñ î í à õ à í û ì . Åëÿ áóðàäàúà äöøäö åé (ÿëèí éåðÿ ñöðòöð).
Ò å é é è á ÿ õ à í û ì (éåðÿ ÿéèëèá). Áÿñ ùàíû, ÿýÿð áóðäà äöøöáäöð?
Ñ î í à õ à í û ì . Áàõ, áóäóð, òàïäûì (Áàøìàüûí òàéûí ÿëèíäÿ ýþñòÿðèð).
Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Äè ýåé àéàüûíà, ýåäÿê!
Ñîíà õàíûì áàøìàüû ýåéèá àíàñû èëÿ ýåäèð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Èêèìúè ìÿúëèñ Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿ âàãå îëóð. Áàçàðûí áèð êöíúöíäÿ òèêèëìèø äöêà-
íûí è÷èíäÿ ãÿäÿêäÿí, áåçäÿí, øèëÿäÿí, àë÷àã ÷èòëÿðäÿí òþêöëöáäöð. Ùàúû Ãàðà éàðûì
àðøûí ÿëèíäÿ áèêåô îòóðóáäóð.

Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù êÿññèí áåëÿ áàçàðû! Áåëÿ àëûø-âåðèøè! Èò îüëó

ãÿäÿê, øèëÿ âåðÿíèí ÿëè ãóðüóøóí èìèø! Ö÷ àéäûð Ãàëàäà5 àëìûøàì, ýÿòè-
ðèá áåø òîï ñàòìàìûøàì! Ùå÷ êÿñ ìàëûí öçöíÿ áàõìûð. Äåéÿñÿí þëÿò-
äÿí ãûðûëàíëàðûí ñîâõàñûäû. Ùå÷ êÿñ éîâóüóíà ýÿëìèð. Áó áàçàð èëÿ ìÿí
áèð èëÿäÿê äÿ áóëàðû ñàòûá ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéÿì. Åâèì éûõûëäû ýåòäè!
__________
Áó íÿ èø èäè ìÿíèì áàøûìà ýÿëäè?! Áåø éöç ìàíàò íÿãä ïóë âåðÿñÿí,
ôàéäàñûíäàí, ãàçàíúûíäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí, ìàéàí äà ÿëèíÿ ýÿëìÿéÿ, áó
128
ùàðäà ýþðöëöáäöð? Åâèí äàüûëñûí ÷èò ñàòàí! Ãàïûí ÷ûðïûëñûí øèëÿ âåðÿí!
×àäðà âåðÿí, ñÿíè ýþðöì ùå÷ óüðóíà õåéèð ýÿëìÿñèí! Ñàü-ñàëàìàò ñàò-
äûüûí ìàëûí ãàçàíúûí éåìèéÿñÿí! Óô, óô! (ßëèí äèçèíÿ ÷ûðïûð). Çàëûì
îüëó, éöç éîë ãóðàíà, ïåéüÿìáÿðÿ àíä è÷äè êè, ÷îõ ðÿâàú ìàëäûð. Àüúà-
áÿäè áàçàðûíäà ö÷ ýöíäÿ ùàìûñûí ñàòàðñàí! Ö÷ ýöí, èíäè ö÷ àé îëóüäóð.
Ö÷ àé äåéèë êè, áó ìàë ö÷ èëÿ äÿ ñàòûëìàç. Éàõøû ìÿíè àëëàòäû. Áó ùåñàá
èëÿ äöç éöç ìàíàò çÿðÿðèì âàð. Áó äÿðä ìÿíè øÿêñèç þëäöðÿúÿê.
Áó ùàëäà Õóäàâåðäè ìöÿççèí éåòèøèá ãÿôëÿòÿí.

Õ ó ä à â å ð ä è . Ñàëàì-ÿëåéê! Ùàúû, àòàíûçûí èñìè-øÿðèôè íÿäèð?

Ù à ú û ã à ð à . ßëåéêÿññÿëàì! Íàøóðóí òîïó íå÷èéÿäèð?
Õ ó ä à â å ð ä è . Õåéð, ìÿí ñîðóøóðàì êè, ìÿðùóì àòàíûçûí àäû íÿäèð?
Ù à ú û ã à ð à . Íÿéèíÿ ëàçûìäûð, ÿçèçèì?
Õ ó ä à â å ð ä è . Íåúÿ íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Àõûð áèð ñóðåéè-úöìÿ îõó-
ìóøàì, èñòÿéèðÿì àòàíûçûí àäûíà òàïøûðàì.
Ù à ú û ã à ð à . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì, ÿçèçèì! Éàõøû, áó õåéèð èø ùàðäàí
ñèçèí õÿéàëè-øÿðÿôèíèçÿ äöøäö?
Õ ó ä à â å ð ä è . Íåúÿ ùàðäàí äöøäö? Áó ýöí ñÿùÿðäÿí áèçèì åâèí
ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ áÿíäÿçàäÿíèçÿ þçöíöç áóéóðìóéóáñóíóç êè,
àòàíà äå, áó ýöí áèð úöìÿ ñóðÿñè ìÿíèì àòàìà îõóñóí, ýÿëñèí áèð
àááàñû âåðèì?
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí? Íåúÿ? Íÿ äàíûøûðñàí, äÿëè îëóáñàí?
Õ ó ä à â å ð ä è . Ùàúû, ùÿëÿ äÿëè îëìàüà áèð ñÿáÿá éîõäóð. Ñÿí
äåéèáñÿí, îüëóì äà ìÿíÿ õÿáÿð âåðèáäèð, ñóðÿíè äÿ îõóìóøàì, èíäè
àááàñûíû âåðìÿñÿí, áÿëêÿ îíäà äÿëè îëàì.
Ù à ú û ã à ð à . Êèøè, þçáàøûíà ñÿíÿ íÿ ëàçûì îëìóøäó, ìÿíèì àòàìà
ãóðàí îõóéóðñàí?
Õ ó ä à â å ð ä è . Ìÿí þçáàøûíà îõóìàìûøàì, ñÿí äåìèñÿí, ìÿí
îõóìóøàì.
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ùå÷ âàõò áåëÿ ñþçö äåìÿíÿì! Áó ùå÷ îëàí èø
äåéèë! Ìÿí ùÿìèøÿ þçöì àòàìà ãóðàí îõóðàì. Ïóë èëÿ ìÿí þìðöìäÿ
ãóðàí îõóòäóüóì éîõäóð!
Õ ó ä à â å ð ä è . Ùàúû, áèð àááàñû íÿ îëàúàãäûð êè, áó ãÿäÿð äàíûøûð-
ñàí? Äåìÿìèø îëñàí äà, áèð àááàñû øÿôÿããÿò åëÿ ýåäèì. ßýÿð÷è îüëóì
íèøàíáÿíèøàí ñÿíè äåéèðäè.
Ù à ú û ã à ð à . ßçèçèì îüëóí éàíûëûáäûð; îëóð êè, þçýÿñè äåìèø îëà,
__________
ýåò, àõòàð, òàï, àááàñûíû àë. Áó êàñàä áàçàðäà ìÿíèì áèð øàùû ãàçàíúûì
129
éîõäóð, àááàñûíû ùàðäàí àëûðàì, ñÿíÿ âåðèì? Àëëàùû ñåâèðñÿí, äóêàíûí
ãàáàüûí êÿñìÿ, ìöøòÿðè ýÿëèð.
Õóäàâåðäè ýåäèð. Áó ùàëäà ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, Ùåéäÿð áÿé éåòèøèðëÿð.

ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿëàì-ÿëåéêöì, ùàúû!
Ù à ú û ã à ð à (áàøûí éóõàðû ýþòöðöá). Âÿÿëåéêöìÿññÿëàì!.. Ùàúû
áåëÿ ñèçèí ãàäàíûçû àëñûí! Áóéóðóí è÷ÿðè, ÿéëÿøèí! (Áÿéëÿð äöêàíà ýèðèá
îòóðóðëàð). Õîø ýÿëäèíèç, àüðûíûçû àëûì, ñÿôà ýÿòèðäèíèç. Áó äöêàí ñèçÿ
ïåøêÿøäèð! ×óáóãìó ÷ÿêèðñèíèç, ãÿëéàíìû èñòèðñèíèç?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãÿëéàí ÷ÿêèðèê!
Ùàúû ãàðà. Áó ñààòäà, ãàäàíûç ìÿíÿ ýÿëñèí! (Òåç ãÿëéàíû äîëäóðóð).
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áàçàðûíûç íåúÿäèð? Àëûø-âåðèø éàõøûäûðìû?
Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí! Àüðûí àëûì, ìàë êè éàõøû îëäó,
áàçàð ùå÷ âàõò êàñàä îëìàç. Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí äöêàíà ïèñ ìàë ãîé-
ìàíàì. Ýöíáÿýöí ñàòûëûð. Äöíÿí äöêàí ëàï áîøàëìûøäû. Ãàëàéà ñèôàðèø
åëÿìèøäèì, ãóëáå÷ÿíèç áó ìàëû òÿçÿ ýþíäÿðèáäèð. Åëÿ áó ýöí éûüûá äîë-
äóðìóøàì. (Ãÿëéàíû âåðèá, ÿëèí óçàäûð ãÿäÿêäÿí, øèëÿäÿí òþêöð áÿéëÿ-
ðèí ãàáàüûíà). Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, ùÿð íÿ ãÿäÿð èñòèðñèíèç ñå÷èí. Ýåò-
äèéèì Êÿ`áåéè-áåéòöëëàù ùàããû,6 ãóð`àíà àíä îëñóí, ïåéãÿìáÿð ùàããû,
îüëóì Áÿäÿëèí òîéóí ýþðìÿéèì, éàëàí äåéèðÿìñÿ, òàìàì Àüúàáÿäèäÿ
áóíäàí éàõøû ãÿäÿê âÿ ÷èò ùå÷ êèìäÿ òàïìàçñûíûç! Áóëàðûí ãóìàøû
þçýÿ ãóìàøäûð. Ìöøòÿðè ìàúàë âåðìèð, ýþéäÿ ýþòöðöð. Ñàáàù áóðà
ýöçàðûíûç äöøñÿ, áóëàðûí áèðèí äÿ äöêàíäà ýþðìÿçñèíèç. Àëûí, àïàðûí!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íÿéèìèçÿ ýÿðÿêäèð, Ùàúû? Çÿùìÿò ÷ÿêèá ïàð÷àëàðû
òþêöá-äàüûòìà!
Ù à ú û ã à ð à (òÿÿúúöá âÿ ìÿëàë èëÿ). Íåúÿ íÿéèíèçÿ ýÿðÿêäèð? Áÿñ
ñþâäÿ åëÿìÿéÿúÿêñèíèç? Áàéðàì àüçûäûð, éàëàâàøëûã èñòÿìÿçñèíèçìè?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Õåéð, Ùàúû, éàëàâàøëûã ö÷öí ýÿëìÿìèøèê, áèð àéðû
ìÿòëÿáèìèç âàð.
Ù à ú û ã à ð à . ßýÿð íÿãä ïóëóíóç éîõ èñÿ, ìÿí éàü èëÿ äÿ ñþâäÿ
åäÿðÿì. Áÿøÿðòè êè, õàëèñ èíÿê éàüû îëà.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, éàü îëñà, þçöìöç éåéÿðèê: íÿ èíÿê éàüû âàð
âÿ íÿ ãîéóí éàüû. Ãóëàã àñ, ýþð ßñýÿð áÿé íÿ äåéèð.
Ù à ú û ã à ð à (ãàøãàáàã èëÿ). Àëëàùû ñåâèðñèíèç, èíäè çÿùìÿò ÷ÿêèí,
ýåäèí, áèð þçýÿ âàõò ýÿëÿðñèíèç, äàíûøàðûã! Ìöøòÿðèíèí ýÿëÿí çàìàíûäûð,
äöêàíûí ãàáàüûí êÿñìÿéèíèç!
__________
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áèð ÷îõ âàúèá èø âàðäûð. Àëûø-âåðèø áèð àç ñîíðà
îëñóí. Àõû áèç ñÿíè äåéèá ýÿëìèøèê!
130
 Ù à ú û ã à ð à . Âàëëàù, èíäè ìàúàëûì éîõäóð. Ñîíðà äàíûøàðûã. Ùÿëÿ
çÿùìÿò ÷ÿêèí, ýåäèí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, áèçè ãîâìàéàúàãñàí êè? Íÿ òþâð àäàìñàí!
Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìÿí êè, ãîâìóðàì. Òÿâÿããÿ
åäèðÿì. Àõûð êàñûá àäàìàì, ñèç ìÿíèì çÿðÿðèìÿ ðàçû ýÿðÿê îëìàéàñû-
íûç! Èíäèéÿäÿê ñèç ýÿëìÿñÿéäèíèç, áåø-îí òîï ÷èò, ãÿäÿê ñàòìûøäûì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé ÿúÿá àäàì éàíûíà ýÿòèðäè áèçè! Äóðóí
ýåäÿê, áóíäàí ôàéäà éîõäóð!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, ñÿí àëëàù, ñÿí äèíìÿ! Ùàúû, èíúèìÿ, áèð
ãÿëéàí âåð ÷ÿêÿê, áó ñààòäà ýåäÿðèê.
Ù à ú û ã à ð à . Îüëóì þëñöí êè, äÿõè êèñÿäÿ òÿíáÿêè éîõäóð. Åëÿ
àõûðû èäè êè, ñèëêÿäèì, äîëäóðäóì. Õîø ýÿëäèíèç!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, äîüðó äåéèðìèøëÿð êè, áèð àäàìäàí àëëàù àëñà,
áÿíäÿ âåðìÿê èëÿ äþâëÿò îëìàç. Ìÿí êè, áèëèðÿì ñÿí Àüúàáÿäèäÿ ö÷
àéäûð ö÷ òîï ÷èò, ãÿäÿê ñàòìàéûáñàí, äÿðéà çÿðÿðèí âàðäûð. Áèç ýÿëìèø-
äèê êè, îí áåø ýöíöí è÷èíäÿ ñÿíÿ éöç ìàíàò õåéèð éåòèðÿê; ÷èôàéäà áÿõ-
òèí èøëÿìÿäè, õóäàùàôèç!
Àéàüà äóðóá ÷åâðèëèðëÿð ýåòìÿéÿ.

Ù à ú û ã à ð à . Áóðà áàõûí ýþðöì, íÿ äåéèðñèíèç? Íåúÿ îí áåø ýöíöí

è÷èíäÿ éöç ìàíàò?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Äÿõè íÿ äåéÿê? Ñÿí êè, ãóëàã àñìàäûí, áèçè àøêàðà
ãîâäóí.
Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, íÿ âàõò ìÿí ñèçè ãîâäóì? Îòóðóí àøàüû, àëëàùû
ñåâèðñèíèç, úÿùÿííÿì îëñóí àëûø-âåðèø! Îòóðóí àøàüû! Ìÿí áèëìÿäèì êè,
ñèç èíúèéÿúÿêñèíèç, éîõñà éöç òöìÿí çÿðÿðÿ äöøñÿéäèì äÿ, ñèçÿ ýåò
äåìÿçäèì. Ìÿíäÿí áèð êèìñÿíÿ ýöëäÿí àüûð ñþç åøèòäèéè éîõäóð!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Èíäè êè, áåëÿäèð, áàø öñòÿ, îòóðàã, äåéÿê êè, ìÿòëÿá
íÿäèð.
Ùàìû òÿçÿäÿí îòóðóðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . Äè ñþéëÿéèí ýþðöì, Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, éöç ìàíàò

õåéèð ùàðäàí éåòèøÿúÿê? Áó õåéðè éåòèðÿí êèìäèð?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áó õåéðè éåòèðÿí Ùåéäÿð áÿéäèð. (Èøàðÿ åäèð Ùåéäÿð
áÿéÿ).
Ù à ú û ã à ð à . Ùàðäàí éåòèðÿúÿê? Áàé ñÿíèí ãàäàí àëûì, Ùåéäÿð
__________
áÿé! Ãÿëéàí äîëäóðóììó, àüðûí ìÿíÿ ýÿëñèí!
131
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Òÿíáÿêè éîõäóð, íÿäÿí äîëäóðàúàãñàí?
Ù à ú û ã à ð à . Òîðáàäà âàð. Ñÿí òÿêè ãÿëéàí ÷ÿê. (Òåç ÿëèí óçàäûá,
òîðáàäàí òÿíáÿêè ÷ûõàðûá, ãÿëéàíû äîëäóðóá Ùåéäÿð áÿéÿ òÿâàçþ åäèð,
óçóí ÷åâèðèð ßñýÿð áÿéÿ). Äè ñþéëÿ ýþðöì, íå÷ÿ éåòèðÿúÿê?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áó ãÿäÿð ìàë êè, áóðà òþêöáñÿí, ùå÷ áèð ãóðóø
áóíäàí ãàçàíú âàðìû?
Ù à ú û ã à ð à . Íÿ áèëèì âàðìû, éîõìó, ñþçöíö äå!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, Ùåéäÿð áÿéèí ãî÷àãëûüûíû ñÿí áèëèðñÿíìè?
Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè, äåéèðëÿð êè, ãî÷àã àäàìäûð!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàìû áèëèð êè, Ãàðàáàüäà Ùåéäÿð áÿéèí àäû ýÿëÿíäÿ
ãóø ãîðõóñóíäàí ãàíàä ñàëûð!
Ù à ú û ã à ð à . Áó çÿìàíÿäÿ ÷îõ ãî÷àãëûãäàí èñÿ àüðûí àëûì, àäà-
ìûí úèáè ïóë èëÿ äîëó îëñà éàõøûäûð.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãî÷àãëûã äà îëìàñà, ïóë îëìàç. Ùàúû, ñþçöìÿ ãóëàã
àñ! Èíäè ôèðÿíý ìàëû ýþðöðñÿíìè íåúÿ áàùà îëóá? Òÿáðèçäÿ àðøûíû áèð
àááàñûéà àëûíàí ÷èò, áóðäà àëòû øàùûéà ñàòûëûð. Ýèðâÿíêÿñè áèð ìàíàòà àëûíàí
÷àé, áóðäà ìàíàò éàðûìà ýþéäÿ ýåäèð, ùå÷ áèëèðñÿíìè áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð?
Ù à ú û ã à ð à . Õåéð, áèëìèðÿì!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿáÿáè îäóð êè, ãàðàáàüëûëàðûí, åðìÿíè éàñàâóëëàðû-
íûí, ýþìðöêõàíà ãàðàâóëëàðûíûí âÿ êàçàêëàðûí ãîðõóñóíäàí ãóø ãóø-
ëóüó èëÿ Àðàçûí î òàéûíà úÿêÿ áèëìèð.
Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, ñèç èñòèðñèíèç êè, ãóøäàí äà çèðÿê îëóá Àðàçûí
î òàéûíà ñÿêÿñèíèç?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, áèçèì Àðàç àøûüûìûçäàíäûð, Êöð òîïóüó-
ìóçäàí! Ùåéäÿð áÿé êè, áèçèì éàíûìûçäà îëà, ãàðàâóë, éàñàâóë áèçÿ íÿ
åéëèéÿ áèëÿð!
Ù à ú û ã à ð à . Îëàí, ãàðàâóëëàðû, éàñàâóëëàðû ãûðàüà ãîé, êàçàêëàð
îëìàñà, âàëëàù, àéäà èêè éîë Òÿáðèçÿ ýåäèá ãàéûäàðàì. Ãàðàâóë, éàñà-
âóë ìÿíÿ íÿ åëèéÿúÿê? Ìÿí Àëëàùûí ëöòôö èëÿ éàëãûç îëàðûí èéèðìèñèíèí
þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðÿì. Äîüðóñó, êàçàêëàðäàí ÷îõ õÿòà âàð!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åù, áèç ÿëëè éîëóí áèëèðèê. Êàçàêëàðû àëäàäûá åëÿ éåð-
äÿí êåúÿðèê êè, èçèìèçè-òîçóìóçó ýþðìÿçëÿð.
Ù à ú û ã à ð à . Áÿñ èíäè ìÿíèì éàíûìà ýÿëìÿêäÿí ãÿðÿçèíèç íÿäèð?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãÿðÿçèìèç îäóð êè, ìèë÷ÿê ýþçöíÿ ãîíà-ãîíà ñÿí
áóðäà íÿ ãàçàíàúàãñàí? Äóð, ÷îõëó ïóë ýþòöð, áèçÿ äÿ âåð, þçöíäÿ äÿ
__________
ñàõëà, ýåäÿê. Áèçèì àëûø-âåðèøäÿí áàøûìûç ÷ûõìàç. Òÿáðèçäÿ ñÿí áèçÿ
äÿ, þçóíÿ äÿ õèðèä åëÿ. Áèç äÿ ñÿíè ñàü-ñàëàìàò ìàëûí èëÿ ýÿòèðÿê áóðà
132
÷ûõàðäàã. Îí áåø ýöíÿ éöç ãûçûëà ÿëëè ãûçûë ãàçàíú îëóð. Áèçÿ âåðäèéèí
ïóëóí ãàçàíúûí áèçÿ âåð, þç ïóëóíóí ãàçàíúûí þçöí ýþòöð.
Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, ñèçÿ âåðäèéèì ïóëóí ôàéäàñû íåúÿ îëñóí?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Àõûð ôàéäàñûíûí ÿâÿçèíÿ áèç äÿ ñÿíÿ éàõøûëûã åäèðèê;
ñÿíè ãóëäóðäàí þòöðöðöê, ãàçàíú éåòèðèðèê, äÿõè àðòûã íÿ èñòèðñÿí? Îí áåø
ýöíÿ áèçäÿí ïóëóíà ôàéäà èñòÿìÿê ñÿíÿ àéûá äåéèëìè? Áèçñèç êè, ñÿí íÿ
ýåäÿ áèëÿðñÿí, íÿ ìàë ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí!
Ù à ú û ã à ð à . Íèéÿ ýåäÿ áèëìèðÿì? Èñòÿñÿì áó ýöí ýåäÿðÿì. Ùå÷
êÿñ äÿ ìÿäÿí áèð ÷þï àëà áèëìÿç! Ìÿí þçöì íå÷ÿ éîë ãóëäóðà ðàñò ýÿë-
ìèøÿì, äàâà åëÿìèøÿì.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . À úàíûì, éöç ÿæäàùà îëàñàí, áó éîëà éàëãûç ýåäèá-
ýÿëÿ áèëìÿçñÿí! Áèç êè, ñÿíèí ðÿøèäëèéèíè äàíìûðûã.
Ù à ú û ã à ð à . Äîüðóñó, ìÿí ôàéäàñûç ïóë âåðìÿéÿ þéðÿíìÿìè-
øÿì. ßýÿð ïóëóìóí ôàéäàñûí ÷ûõàðñàíûç, ñþçöíöçÿ ãóëàã àñàðàì.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Àäàìà éöç ãûçûë âåðñÿí, îí áåø ýöíÿ íÿ ãÿäÿð ôàéäà
èñòÿéÿúÿêñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Áåø ãûçûë éöç ãûçûëà ôàéäà ýþòöððÿì. Àðòûã ùÿð íÿ ãà-
çàíñàíûç ñèçèí îëñóí.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é (Ùåéäÿð áÿéÿ, Ñÿôÿð áÿéÿ öçöí ÷åâèðèá). Éîëäàøëàð,
íÿ äåéèðñèíèç, ðàçûñûíûçìû?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Äÿõè, íÿ åëèéÿê, ðàçûéûã!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, äè ïóë ùàçûð åëÿ!
Ù à ú û ã à ð à . Ùà âàõò ýåäèðñèíèç?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áó àõøàì ýÿðÿê éîëà äöøÿê!
Ù à ú û ã à ð à . ×îõ éàõøû, ïóë ùàçûðäûð. Ýåäèí, ýåéèíèí, àõøàì ýÿëèì
áèçèì åâÿ. Ìÿí äÿ àòûìû, ÿñáàáûìû òÿäàðöê åäèì, éîëà äöøÿê.
Á ÿ é ë ÿ ð (àéàüà äóðóá). Õóäàùàôèç, ùàúû!
Ýåäèðëÿð.

Ù à ú û ã à ð à (äàëëàðûíúà). Õîø ýÿëäèíèç, àõøàì âàõòëû ãàéûäûí!

Á ÿ é ë ÿ ð . Õàòèðúÿì îë.
Óçàãëàøûðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, úàíûì ÷ûõäû äÿõè áó êþïÿê îüëóíóí ìàëûíûí

öñòöíäÿ îòóðìàãäàí! Ãèéàìÿòÿäÿê áó ñàòûëìàéàúàãäûð. Äåéèðëÿð ôèðÿíý
ìàëû àëûá ñàòìà, ñþâäÿýÿðëèê åëèéèðñÿí, ãûçûëáàø, ðóñ ìàëû àë, ñàò. Ìÿí
__________
áàøûìà íÿ êöë òþêöì! Áó ãûçûëáàø, ðóñ ìàëû áÿñ íèéÿ ñàòûëìûð? Õåéð, áèð
133
åëÿ èø îëìàñà, ìÿí áó çÿðÿðè þëöíúÿ þäÿéÿ áèëìÿéÿúÿéÿì! Äóðóì,
ýåäèì åâÿ, òÿäàðöêö ýþðöì. Áèð áåëÿ õåéèð àç ÿëÿ äöøÿð, éîõñà ãöññÿ-
äÿí äÿðäÿúÿð îëëàì.
Äöêàíû éûüûøäûðûá áàüëàéûá ýåäèð. Áó âàõòäà ìÿúëèñèí âÿçè äÿéèøèá. Ùàúû Ãàðàíûí
åâè íÿçÿðÿ ýÿëèð. Ùàúû Ãàðà ÿëèíäÿ à÷àð, ñàíäûüûí àüçûí à÷ûð, òîðáàäàí ãûçûë ÷ûõàðäûð. Ö÷
éöç ãûçûë ñàíûéûá ÿëàùèääÿ êèñÿëÿðÿ ãîéóð, ñîíðà ýåäèð òöôÿíý-òàïàí÷àñûíû, õÿíúÿðèíè,
ãûëûíúûíû ýÿòèðèð, éûüûð ãàáàüûíà. Áó ùàëäà àðâàäû Òöêÿç éåòèøèð.

Ò ö ê ÿ ç . À êèøè, íÿ ãàéûðûðñàí? Áó éàðàã-ÿñáàáû ãàáàüûíà íèéÿ

òþêöáñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Ñÿôÿðèì âàð, éîëà ÷ûõàúàüàì!
Ò ö ê ÿ ç . Äå ýþðöì, ùàðà ýåäÿúÿêñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíÿ äåìÿëè äåéèë!
Ò ö ê ÿ ç . Íåúÿ äåìÿëè äåéèë! Ãóëäóðëóüà ýåòìèðñÿí êè, ìÿíäÿí
ýèçëèðñÿí.
Ù à ú û ã à ð à . Åëÿ, áèð åëÿ çàääûð!
Ò ö ê ÿ ç . Áÿñ åëÿ çàä èñÿ, ùå÷ âàõò ýåäÿ áèëìÿçñÿí! Äóð àéàüà, ýåò
äöêàíûíà, ìàëûíû ñàò! (Éàðàãëàðû éûüûøäûðûð).
Ù à ú û ã à ð à . Äöêàíû àëëàù áàòûðñûí, ìàëû éîõà ÷ûõñûí! Ñàòûëûð
ìÿýÿð! Ãîéìàçñàí áàøûìûí ÷àðÿñèíè ýþðöì?
Ò ö ê ÿ ç . À êèøè, áàøûíà íÿ ýÿëèáäèð, ÷àðÿñèíè ýþðÿñÿí? Íÿ äàíûøûðñàí?
Ù à ú û ã à ð à . Äÿõè íÿ ýÿëÿúÿêäèð! Åâèì éûõûëûá, ýåäèá! Äöç éöç
ìàíàò èíäèéÿäÿê çÿðÿðèì âàð. Áîüàçûìà ÷þðÿê ýåòìèð.
Ò ö ê ÿ ç . Ñÿíè ýþðöì áîüàçûí åëÿ òóòóëñóí êè, ñó äà þòìÿñèí, àé ýþ-
éÿðìèø! Óøàã àøûã éûüàí êèìè, áó ãÿäÿð ïóëó éûüûá íÿ åëÿéÿúÿêñÿí?
Éöç èë þìðöí îëà éèéÿñÿí, ýåéÿñÿí, è÷ÿñÿí, ñÿíèí ïóëóí òöêÿíìÿç.
Éöç ìàíàò çÿðÿðäÿí þòðö íÿ þçöíö þëäöðöðñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Ìèí êÿðÿ ñÿíÿ äåìèøÿì êè, ñÿí àðâàäñàí, ýåò àðâàä-
ëûüûíà, ìÿíÿ þéöä-íÿñèùÿò âåðìÿ! Éàðàãëàðû éåðÿ ãîé! (ßëèíè óçàäûá
òöôÿíý-òàïàí÷àíû äàðòûá àëûð).
Ò ö ê ÿ ç . Éÿíè ñÿí áó éàðàãëàðû ãóðøàíûá îëàð èëÿ àäàì ãîðõóäàúàê-
ñàí? Áó òöôÿíý-òàïàí÷àíûí èéèðìèñèí öñòöíÿ ýþòöðÿñÿí, ìÿí áó àðâàäëû-
üûì èëÿ ñÿíäÿí ãîðõìàíàì! Òîðïàã ñÿíèí áàøûíà (èêèÿëëè áàøûíà ãàðûéûð).
Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíè ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí, àðâàä! Òîõóìóíóç éåð öçöí-
äÿí ýþòöðöëñöí! Èòèë áóðäàí!
Ò ö ê ÿ ç . Êèøè äÿëè îëóáñàí. Ìÿí åâèìäÿí ùàðà èòèëÿúÿéÿì? Äå
__________
ýþðöì, ùàðà ýåäèðñÿí?
134
 Ù à ú û ã à ð à . Úÿùÿííÿìÿ, ýîðà! ßë ÷ÿêìÿçñÿí? Íÿ èñòèðñÿí
ìÿíäÿí?
Ò ö ê ÿ ç . Êàø úÿùÿííÿìÿ, ýîðà èíäèéÿäÿê ýåòìèø îëàéäûí! Î ýöíö
ýþðÿðÿììè òîé-áàéðàì åäÿì? ×èôàéäà, ßçðàèëèí éîëó éóìðóëñóí êè,
ñÿíèí êèìè ìóðäàðû éåð öçöíäÿ ãîéóá ýþçÿë úàâàíëàðû ãàðà òîðïàã
àëòûíà éîëëàéûð.
Ù à ú û ã à ð à . Éåð öçöíäÿ ãàëàí ìóðäàðëàðûí áèðè ñÿí þçöíñÿí êè,
òóýè-ëÿíÿò îëóá êå÷èáñÿí ìÿíèì áîüàçûìà! Ìÿí þìðöìäÿ áèð êèìñÿíè
èíúèòìÿìèøÿì, áèð êèìñÿéÿ áèð çÿðÿð éåòèðìÿìèøÿì! Ìÿí íèéÿ ìóðäàð
îëóðàì?
Ò ö ê ÿ ç . Áèð êèìñÿéÿ çÿðÿð éåòèðìÿìèñÿí, õåéèð äÿ âåðìÿìèñÿí!
Îíäàí þòðö ìóðäàðñàíêè, þç ìàëûíû íÿ þçöí éåéèá-è÷èðñÿí, íÿ ÿéàëûíà
ìÿñðÿô åäèðñÿí. Ñÿí þëñÿí, ùå÷ îëìàçñà àðâàä-óøàüûí äîéóíúà ÷þðÿê
éåéÿð.
Ù à ú û ã à ð à . Àðâàä-óøàã çÿùðèìàð éåñèí!
Ò ö ê ÿ ç . Ñÿíèí åâèíäÿ çÿùðèìàð äà òàïûëìàç; Îëñàéäû, îíó áèçÿ
ãûéûá âåðìÿçäèí!
Áó ùàëäà áÿéëÿð ÷àüûðûð.

Á ÿ é ë ÿ ð . Ùàúû! Ù à úû !
Ù à ú û ã à ð à . Àðâàä, ÷ÿêèë ýåò, àäàìëàð ýÿëèð!
Òöêÿç óçàãëàøûá, ãàïûíû äàëûñûíäàí ãóëàã àñûð.

Á ÿ é ë ÿ ð (ýåéèíìèø è÷ÿðè ýèðèðëÿð). Ñÿëàì-ÿëåéê, Ùàúû!

Ùàúû ãàðà. ßëåéêöìÿññÿëàì. Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, áóéóðóí ÿéëÿøèí.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ùàçûðñàíìû?
Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè áàøûíà äþíöì, ùàçûðàì! Ïóëëàðû äà, áóäóð, àéûð-
ìûøàì; àììà Ùàúû àüðûíû àëñûí, ö÷ éöç ãûçûëû ìÿí þçöì Òÿáðèçäÿ ýþçö-
íöçöí ãàáàüûíäà ÷àéà, ïàð÷àéà âåððÿì, ÿëèíèçÿ òàïøûððàì, ýÿðèðÿðñèíèç!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åëÿ íèéÿ, Ùàúû? Áóðàäà òàïøûðàíäà íÿ îëàð?
Ù à ú û ã à ð à . Î éàõøûäûð, ãàäàí àëûì! Ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åéáè éîõäóð, îëñóí. Äè äóð ýåäÿê!
Ù à ú û ã à ð à . Áèð àç äàéàíûí, ãóëáå÷ÿíèçè ýþíäÿðñìèøÿì àòëàðûìû,
íþêÿðèìè ýÿòèðìÿéÿ.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íå÷ÿ àò ýþòöðöðñÿí Ùàúû!
Ù à ú û ã à ð à . Ö÷ àò, àüðûí àëûì! Áèðèí ãóëáå÷ÿíèç ìèíÿúÿê, áèðèí
__________
þçöì, áèðèíè äÿ éöêëÿðèê, íþêÿð áàøûí ÷ÿêÿð. Ñèç íå÷ÿ àò ýþòöðöðñöíöç?
135
 ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áèçèì äÿ ùÿð áèðèìèçèí èê àòû âàð: áèðè éöê ö÷öí, áèðè
ìèíèê ö÷öí. Áó éàðàã-ÿñáàá ñÿíèíäèð, Ùàúû?
Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ×îõ éàõøû. Äè áÿñ ýåéèí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Âàëëàù, Ùàúû, ñÿíè òàíûìàéàí àäàì îëñà, ýþðÿíäÿ
áàüðû éàðûëàúàã.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Âàëëàù, ìÿíèì Ùàúûéà áó ýöìàíûì éîõ èäè.
Ù à ú û ã à ð à . Àäàì èø âàõòû òàíûëûð, ãàäàí àëûì! Ñèç ìÿíè åëÿ àðøû-
íþë÷ÿí áèëèá ñàéà ñàëìûðñûíûç. Àììà, èíøàëëàù, ýþðÿðñèíèç êè, ìÿí ãîð-
õàãëàðäàí äåéèëÿì! Òÿÿúúöá åäèðÿì áèð ïàðà ãà÷àã÷ûëàðà êè, ùÿð éîëäàí
þòÿíëÿðÿ ìàëëàðûíû âåðèá áîø ãàéûäûðëàð.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ìàë òóòàíëàð áèëìèðñÿí íåúÿ ùèéëÿýÿðäèðëÿð.
Éàñàâóë-ãàðàâóë ëèáàñûíäà êè, àäàìûí ýþçöíÿ ýþðöêìöðëÿð. Ýþðöðñÿí
êè, áÿçè âàõò éà ïàëàíëû àò, éà åøøÿê ìèíèá, áÿçè âàõò ïèéàäà, éàðàãñûç-
ÿñáàáñûç ãàáàüûíà ðàñò ýÿëèðëÿð, íÿ áèëÿñÿí, äåéèðñÿí êè, ôÿãèð éîëäàí
þòÿíäèð. Åëÿ êè, ãàïàãàï éàâóãëàøàíäà, éàðàã-ÿñáàá áèëìèðñÿí êè, ùàðà-
äàí òàïûëäû. Äÿõè ÿë à÷ìàüà ùå÷ ìàúàë îëìóð; ñîéóðëàð, ùÿð íÿéèí âàð
àëûðëàð.
Ù à ú û ã à ð à . Áóëàð òàìàì ãîðõàãëûãäàí âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí àäà-
ìûí áàøûíà ýÿëèð. Ùå÷ êÿñè ýÿðÿê àäàì þçöíÿ éàâóã ãîéìàñûí. Èñòÿð
ùÿð ëèáàñäà îëñà äà. Áèðúÿ ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿëÿð, ýþðÿðëÿð îëàðûí áàøûíà íÿ
ýÿòèððÿì! Ùàìûñûíà òþâáÿëÿìÿ âåððÿì êè, äÿõè ùå÷ ãà÷àã÷ûíûí ãàáà-
üûí êÿñìÿñèíëÿð!
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Áÿëè, äîüðó äåéèðñÿí, àäàì ýÿðÿê ãîðõàã îëìàéà,
åùòèéàòûíû ÿëäÿí ãîéìàéà!
Áó ùàëäà Êÿðÿìÿëè – Ùàúûíûí íþêÿðè âÿ îüëó Áÿäÿë è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àüà, àòëàð ùàçûðäûð. Ùàðà ýåäÿúÿêñÿí?

Ù à ú û ã à ð à . Òÿáðèçÿ!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Òÿáðèçÿ ìÿíè äÿ èñòèðñÿí àïàðàñàí?
Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Íÿäÿí þòðö ýåäèðñÿí, àüà?
Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Íåúÿ âåúèìÿ äåéèë? Àõû äåéèðñÿí, ñÿíè äÿ àïàðûðàì.
Áÿñ áèëìÿéèì êè, ìÿí íÿéÿ ýÿðÿéÿì?
Ù à ú û ã à ð à . Ýåäèðÿì õèðèäÿ. Ìàë àëûá àòà éöêëÿéÿúÿéÿì, ñÿí
__________
÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðÿúÿêñÿí.
136
 Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àé àüà, ùàâàõò áàøáóðò àëäûí êè, Òÿáðèçÿ ýåäèðñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Áàøáóðò ëàçûì äåéèë.
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Åëÿ îëñà, ìÿí ýåòìÿíÿì. Ìÿí áèð éîë áóðäàí Ñÿë-
éàíà áèëèòñèç ýåòìèøäèì, ìóðîâ î ãÿäÿð äþéäöðäö êè, èíäè äÿ àüðûñû
éàäûìäàí ÷ûõìàéûáäûð.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãîðõìà, ìóðîâ ùå÷ âàõò áèçèì ýåòäèéèìèçè áèëìÿç!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Äîüðóñó, ìÿíèì âÿäÿì éàõûíëàøûáäûð, ÷ûõûá þçýÿéÿ
íþêÿð äóðàúàüàì. Ùàúû ÷îõ àç ìóçä âåðèð; áèð äÿ, ãàðíûì äîéìóð.
Ìÿí ýåäÿí äÿ äåéèëÿì.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿí áó ñÿôÿð ýåò. Éîëäà ãàðíûí òóòóíúà áèç ñÿíÿ
÷þðÿê âåððèê. Ùÿð áèðèìñèç äÿ áèð òîï ÷èò áàüûøëàðûã.
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ùàúû äà áàüûøëàðìû?
Ù à ú û ã à ð à . Éöêö ñàü-ñàëàìàò ýÿòèðèá ÷ûõàðñàí, ìÿí äÿ ÷àëûøà-
ðàì ñÿíèí õåéðèí ö÷öí ñÿíÿ âåðèëÿí ÷èòëÿðè ÷îõ áàùà ñàòàðàì!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Îëñóí!
Ù à ú û ã à ð à . Áóéóðóí, ýåäÿê!
Ùàìûñû ÷þëÿ ÷ûõûðëàð. Ñîíðà Òöêÿç ìÿúëèñÿ ýÿëèð, éàëãûç.

Ò ö ê ÿ ç . Âàé, åâèíèçè Àëëàù éûõñûí! Êèøèúèéè òîâëàéûá ãà÷àã ìàëà

àïàðäûëàð. Áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ óøàãúûãëàðûì éåòèì ãàëàúàã! Âàé-âàé
(äèçèíÿ ÷ûðïûð, ýåäèð).

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Àðàçûí êÿíàðûíäà, Ãûçûëáàø ñÿìòèíäÿ. Áÿéëÿð âÿ Ùàúû
Ãàðà Òÿáðèçäÿí ãà÷àã ìàë àëûá ãàéûäûðëàð. Àðàçûí êÿíàðûíà, ïèéàäàëàíûá éûüûøûáëàð
ãûðàüà. Àðàç ãûæùàãûæ àõûð, äóìàíëû ýåúÿäèð, ýàù-ýàù èëäûðûì øàõûð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áóðäàí èíäè êå÷ìÿê îëìàç. Ýÿðÿê áèð äþðò âåðñò

àøàüûäà êöé-ãàëìàãàë ñàëàã, êàçàêëàð òàìàì àøàüû åíñèíëÿð, ñîíðà ãàéû-
äûá áóðäàí êå÷ÿê.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . À êèøè, èíäè áó äóìàíäà, ÷èñêèíäÿ êàçàêëàð òàìàì
äàì àëòûíà éûüûøûáëàð. Àðàçûí ãûðàüûíäà úèí äÿ òàïûëìàç, ýÿëìèøêÿí êå÷ÿê.
__________
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùå÷ âàõò îëìàç! Ìÿí Àðàçäàí áó òàéà ÷îõ îüóð-
ëóüà ýÿëìèøÿì; êàçàêëàðûí ùÿìèøÿ Àðàçûí ãûðàüûíäà áóñãóñó îëóð.
137
 Ù à ú û ã à ð à . Ùåéäÿð áÿé äîüðó äåéèð. Åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàìàã
ýÿðÿê! Î äåéÿí êèìè åäÿê.
Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ùàúûíûí ñþçö äîüðóäóð. Ýåäÿê àøàüûäà êöé ñàëàã.
Ùàúû, ñÿí éöêëÿðèí éàíûíäà ãàë.
Áÿéëÿð óçàãëàøûðëàð àøàüû. Áèð àçäàí ñîíðà êöé, ãàëìàãàë ãîïóð. Éóõàðûäàí êàçàê-
ëàð éàðàãëû-ÿñáàáëû áàøëàéûðëàð áåø áèð, ö÷ áèð àøàüû åíìÿéÿ.

Ê à ç à ê ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Àõ, ìÿëóíëàð! Éÿãèí ãóëäóðäóðëàð, àò

ãîâóá ýÿòèðèá êå÷èðìÿê èñòèðëÿð!
È ê è í ú è ñ è . Ìÿí áåëÿ áèëèðÿì ãà÷àã÷ûäûðëàð!
Ö ÷ ö í ú ö ñ ö . Ùÿð êèì îëñà, ùàããûíà ôèêèð ÷ÿêÿðèê.
Êàçàêëàðûí äàëû êÿñèëèð. Áèð àçäàí ñîíðà ãàëìàãàë ñàêèò îëóð. Áÿéëÿð Ùàúû Ãàðàíûí
éàíûíäà îëóðëàð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè òåç îëóí! Äàéàíìàã âàõòû äåéèë.

Ùàìûñû òþêöëöðëÿð Àðàçà, îðòàñûíäà Ùàúû Ãàðàíûí àòû áöäðöéöð. Ùàúû Ãàðà àòäàí
îéíóéóá äöøöð ñóéà, àõûð, êÿíàðäàí ñóéà óçàíàí ñþéöä àüàúûíûí áóäàüûíà èêèÿëëè éàïû-
øûá ñàëëàíûð, ÷àüûðûð.

Ù à ú û ã à ð à . Àé Àìàí Ùåéäÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, ßñýÿð áÿé, ìÿíèì

äàäûìà éåòèøèí, ìÿí áîüóëäóì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ùàðäàñàí?
Ù à ú û ã à ð à . Áóðäà, ñþéöä àüàúûíà éàïûøûá ñàëëàíìûøàì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé åâèí éûõûëñûí, áèð åëÿ äÿðèí éåðÿ äöøöáñÿí êè,
ñÿíè ÷ûõàðìàã ùå÷ ìöìêöí äåéèë!
Á ÿ ä ÿ ë . À áàøûíûçà äþíöì, ìÿíèì àòàìû ÷ûõàðäûí!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . À ýÿäÿ, ãîé áîüóëñóí, ìàëû äþâëÿòè òþêöëñöí ãàëñûí,
áåø ýöí éåéèí, è÷èí, êåô åäèí! Íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð ãàéäûíà ãàëûðñàí?
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ýÿäÿ, ñàðñàã äàíûøìà! Õóðúóíäàí ñèúèìè ÷ûõàðò,
áóðà âåð!
Êÿðÿìÿëè ñèúèìè òåç ÷ûõàðäûá âåðèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé, òåç ñèúèìè ýÿòèð!

ßñýÿð áÿé ñèúèìè éåòèðèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ñèúèìè àòûðûã, òóò!

Ù à ú û ã à ð à . À ãóðáàíûíûç îëóì, òóòà áèëìÿíÿì. ßëèìè áóäàãäàí
__________
öçñÿì, ñó ýöúëöäöð, ìÿíè àïàðàúàã. Ùàëãà åäèí, àòûí, áåëèìÿ äöøñöí!
138
 Ùåéäÿð áÿé ñèúèìè ùàëãà åäèá òóëëàéûð, äöøöð Ùàúû Ãàðàíûí áîüàçûíà, ÷ÿêèð. Ùàúû
Ãàðà èêèÿëëè ñèúèìäÿí éàïûøûá áîüóëà-áîüóëà ãûðàüà ÷ûõûð, ñóéó ñÿïÿëÿíèð.

Ù à ú û ã à ð à . Åâèí éûõûëñûí ìÿíè áó ýöíÿ ñàëàí! Ãàïûí ÷ûðïûëñûí

ìÿíè äöêàíûìäàí àâàðà ãîéàí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ñÿôÿðäÿ àäàìûí áàøûíà ÷îõ èø ýÿëÿð, ýÿðÿê
äàðûëìàìàã! Ñþéëÿìÿê âàõòû äåéèë, èíäè öñòöìöçÿ òþêöëÿðëÿð. Òåç
ýÿðÿê ãûðàãäàí óçàãëàøàã, ãàìûøëûãäà ýèçëÿíÿê. Ýåúÿ éàðûñû àäàì
éàòàí âàõòäà éîëà äöøÿê.
Ùàìûñû òåç ãûðàãäàí óçàãëàøûá ýþçäÿí èòèðëÿð. Ñîíðà îí íÿôÿð éàðàãëû-ÿñáàáëû
åðìÿíèëÿð áó éàí òÿðÿôäÿí éåòèøèðëÿð.

Î ù à í (åðìÿíèëÿðèí éöçáàøûñû). Ãî÷÷óì Ñÿðêèñ, ãî÷÷óì Êàðàïåò,

ãî÷÷óì Ãÿùðÿìàí, ñèç ìÿíèì éàíûìäà äóðóí, ãàáàãäà òöôÿíýëÿðèíèçè
ùàçûð åäèí, ìÿí ùàâàõò äåéÿðÿì, î ñààòäà àòûí, âóðóí! Ìÿí ñèçè àäáààä
ìóðîâà íèøàí âåðèá èñòÿìèøÿì, ñèç ìÿíèì éàíûìäà îëàíäàí ñîíðà éöç
ãà÷àã÷û äà îëñà, þùäÿñèíäÿí ýÿëëÿì. Àé ãàëàí óøàãëàð, ñèç áèçèì äàëû-
ìûçäà îëóí ãîðõìóéóí. Èíøàëëàù áèçè ýþðÿí êèìè éöêëÿðè òþêöá ãà÷à-
úàãëàð. Ãà÷ìàñàëàð, ÿë à÷ñàëàð, Àëëàù áèëèð, ùàìûñûíû õèíýÿë êèìè äîüðà-
éàúàüàì!
Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, ùàíñû òÿðÿôäÿí ýÿëÿúÿêëÿð?
Î ù à í . Áàõ, åëÿ ãàáàüûìûçäàí ýÿëÿúÿêëÿð. Ãàñèä õÿáÿð ýÿòèðèá êè,
áóðäàí áàøãà ýÿëÿñè éîëëàðû éîõäóð. Ñÿðêèñ, ìóüàéàò îë! Àëëàù ãîéñà,
áó éöêëÿðäÿí àäàìà ÿëëè ìàíàòäàí àðòûã áÿõøåéèø éåòèøÿúÿê!
Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, åëÿ ùàìû éöêëÿðèíè àëàúàãñàí?
Î ù à í . Àëëàù áèëèð êè, õóðúóíëàðûíàäÿê àëàúàüàì!
Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, éàçûã äåéèëëÿðìè? Ùÿð íåúÿ îëñà àõûð ãàðàáàü-
ëûäûðëàð. Áèç îíëàðûí òÿðÿôèí ñàõëàìàñàã, êèì ñàõëàéàúàã? Ýåíÿ ýÿðÿê
áèð çàä þçëÿðèíÿ ãîéàã ãàëñûí; éîõñà áÿä äóà éèéÿñè îëëóã.
Î ù à í . Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí, òÿðÿô ñàõëàìàã áèçÿìè äöøöáäöð?
Òÿðÿô ñàõëàñàí, ãàðàáàüëûëûüûíû ýþçÿòëÿñÿí, áÿä äóàäàí ãîðõñàí, ãóëëóã
éàðàøäûðà áèëìÿçñÿí.
Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, áèð èðÿëè ýåäèì, áàõûì ýþðöì ýÿëèðëÿðìè?
Î ù à í . Éàõøû, åùòèéàòëû îë, ãîðõóäóá ýåðè ãà÷ûðìà!
Ñ ÿ ð ê è ñ . Õåéð, ùå÷ ýþçëÿðèíÿ ýþðöêìÿíÿì!
Ýåäèð.
__________
Î ù à í . Óøàãëàð, ñÿðùåñàá îëóí!
139
 Áàøëàéûð àäàìëàðû äöçìÿéÿ, ñîíðà Ñÿðêèñ ãàéûäûá.
Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, åâèíÿ îä äöøñöí, ãà÷àã÷ûëàð ýÿëèðëÿð! Àììà ãà-
áàãëàðûíúà áèð óúàáîéëó, ãûâðàã ýåéèíìèø, éàðàãëû-ÿñáàáëû îüëàí ýÿëèð
êè, ÷îõ ùåéáÿòëèäèð. Ýþçëÿðèíäÿí ãàí äàìûð.
Î ù à í . Äîüðó äåéèðñÿí?
Ñ ÿ ð ê è ñ . Àëëàù áèëèð êè, äîüðó äåéèðÿì!
Î ù à í . Äå êè, ñÿí þëÿñÿí!
Ñ ÿ ð ê è ñ . Ñÿí þëÿñÿí, ñÿíèí áàøûí ö÷öí!
Î ù à í . Öñòöíäÿ äîüðóäàí òöôÿíý âÿ òàïàí÷à ýþðäöí?
Ñ ÿ ð ê è ñ . Âàëëàù ýþðäöì!
Î ù à í . Íå÷ÿ èäèëÿð?
Ñ ÿ ð ê è ñ . Ùàìûñû ö÷ àäàì íÿçÿðÿ ýÿëäè, àììà î áèð îüëàí ùå÷ áèðè-
ñèíÿ áÿíçÿìÿç.
Î ù à í . Ùå÷ ãîðõó éîõäóð, ãîé ýÿëñèíëÿð. Àììà, Ñÿðêèñ, ÷îõ èðÿëè
äóðìóøóã, áó éåðäÿ ãàïàãàï öñòöìöçÿ ÷ûõàðëàð. Áèð àç ýåðè äóðñàã
éàõøûäûð êè, ñÿðâàõò îëàã.
Àäàìëàðû ýåðè äóðüóçóð. Áó ùàëäà áÿéëÿð ãàáàãúà, äàëëàðûíúà Ùàúû Ãàðà âÿ éóêëÿð
éåòèøèðëÿð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (ßëèíäÿ òöôÿíý èðÿëè éåðèéèð). Åé íÿ àòëûñûíûç? Éîëó

íèéÿ êÿñèáñèíèç? ×ûõûí éîëäàí!
Î ù à í . Áà, îëàí, éîëäàí íèéÿ ÷ûõûðûã? Ñÿí êèìñÿí êè, áåëÿ öðÿêëÿ
äàíûøûðñàí?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, ãàðà ñîðàíñàí, ðàùäàðñàí, áèçèì éîëìóçó
êÿñäèðèáñÿí? Ñÿíÿ íÿ êèìÿì? Äåìèðÿì ÷ûõûí éîëäàí, äîëäóðóììó
ãàðíûíû òöñòö èëÿ! (Òöôÿíý ãàëäûðûð). À ýåäÿ, ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, íèéÿ
äóðóáñóíóç, íèéÿ áóëàðû ãûðìûðñûíûç? Âóðñàíûç áóëàðû éûõûëàëàð
Î ù à í (éîëäàøëàðèëÿ éîëäàí éàí äóðóá). Îëàí, äÿëè îëóáñóíóç,
ãóäóðóáñóíóç? Áèç ãûðûëàñû àäàìëàð äåéèëèê.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, ñèç éÿíè íÿ ãî÷àã àäàìëàðñûíûç êè, ãûðûë-
ìàéûáñûíûç? Àë ýÿëäè! (Òöôÿíýè óçàäûð).
Î ù à í . À áàëàì, äÿëè îëìà! Áàõ, áèç ýåäèðèê. Ýÿë éîëóíëà äöç ÷ûõ
ýåò. Àëëàùû ñåâèðñÿí, íàùàã ãàí éèéÿñè îëìà. Áèçèì ñèçëÿ èøèìèç éîõäóð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Îëìàç, ãûðûøìàë, þéöíìÿ! Ñÿíè þëäöðìÿìèø ãîé-
ìàéàúàüàì!
Î ù à í . À úàíûì, ìÿí ãî÷àãëûãäàí þòðö äåìèðäèì êè, áèç ãûðûëàñû
__________
àäàì äåéèëèê. Ìÿí äåäèéèì îäóð êè, áèçè ìóðîâ ýþíäÿðèá, áèçè þëäöð-
ñÿíèç, ìóðîâà íÿ úàâàá âåðÿðñèíèç?
140
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, þçöìöç áèëëèê ìóðîâà íÿ úàâàá âåððèê;
ñÿíèí íÿ áîðúóíäóð ñîðóøóðñàí? ×ûõûí éîëäàí, éîõñà áó ñààòäà ùàìû-
íûçû éàðïàã êèìè òþêÿðÿì!!
Î ù à í . ×ûõûðûã, ÷ûõûðûã, äàðûõìà áàëàì! Ñàðêèñ, Êàðàïåò. Ãÿùðÿ-
ìàí, äþíöí, ãàéûäûí, áàëàì! Áóëàðäàí ãàí èéèéñè ýÿëèð!
Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, áÿñ ìóðîâà íÿ äåéÿê?
Î ù à í . Îëàí, íÿ äåéÿúÿéèê? Ýþðìöðñÿí áóëàð ãóëäóðäóëàð?
Ãà÷àã÷û áåëÿ îëàð? Ãà÷àã÷û éàðûì àüàúëûãäàí ãàðàëòû ýþðÿíäÿ ìàëûí
òþêöð, ãà÷ûð. Áóëàð ùà áèçè ñîéìàã, ãûðìàã èñòèðëÿð. Ñàðñàã êþïÿê îüëó
ãàñèä, áóëàðû íàùàã éåðÿ ãà÷àã÷û ùåñàá åäèá, õÿáÿð ýÿòèðèáäèð!
Ãàéûäûðëàð.

Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, ìóðîâ ñîðóøñà êè, ùå÷ áèð àäàìà ðàñò ýÿëìÿ-

äèíèçìè, íÿ äåéÿê?
Î ù à í . Äåéÿðèê êè, ùå÷ ãà÷àã÷ûéà ðàñò ýÿëìÿäèê!
Ñ ÿ ð ê è ñ . Áÿñ äåéÿêìè ãóëäóðà ðàñò ýÿëäèê?
Îùàí. Áàëàì, íÿ èøèìèç âàð? Äåéÿðèê: äÿâÿ ýþðäöí, ãûüûí ýþðìÿäèê.
Ê à ð à ï å ò . Õåéð, éöçáàøû, äåéÿðèê ãóëäóðà ðàñò ýÿëäèê, ÷îõ èäèëÿð,
ýèðèøÿ áèëìÿäèê.
Î ù à í . Éàõøû, îíó ñîíðà ôèêèð åäÿðèê, ùÿëÿ ýÿë!
Ñ ÿ ð ê è ñ . Ãîé áèð áóëàðäàí ñîðóøóì êè, ãà÷àã ìàëûíûç âàðìû? (Ýåðè
äþíöð).
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Åðìÿíè, ýåíÿ ýåðè äþíöðñÿí? Âàëëàù, ñèçèí ÿúÿëè-
íèç éåòèá. Ìÿí ñèçè ãûðìàñàì, ñèç áóðäàí èòìÿçñèíèç.
Åðìÿíèëÿðèí öñòöíÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Áó ùàëäà Ñÿðêèñèí ïàïàüû ãà÷äûüû éåðäÿ áàøûí-
äàí äöøöð.

Î ù à í (äèëòÿíý). À ýåäÿ, Ñÿðêèñ, áó éàíà äþí, áèçè Ãàíà ÷àëõàìà!

Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, ïàïàüûì äöøöáäöð, ãîé áèð ÿéèëèì ýþòöðöì.
Î ù à í (äàðûõìûø). À ýÿäÿ, ãîé ýÿë, ãîé ãàëñûí!
Ñÿðêèñ òåç äþíöð, ùàìûñû ýåäèðëÿð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (äàëëàðûíúà). Åé, àòàìûí ýîðó ùàããû, ÿýÿð áèçè ýþð-

äöéöíöçö áèð éåðäÿ äåéÿðñèíèç, õÿáÿð âåðÿðñèíèç, ñîíðà åâèíèçèí è÷èíäÿ
áåøèêäÿêè óøàãëàðûíûçàäÿê òàìàì ýÿëëÿì ãûððàì! Þçöíöç áèëèí!
Î ù à í (óçàãäàí). Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí? Áèð åëëè äåéèëèê, öç-öçÿ
__________
ýÿëìèéÿúÿéèê? Íÿ èøèìèç âàð, õÿáÿð âåðÿê? Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí, áèç ñèçèí
141
öñòöíöçÿ ýÿëìèøäèê? Éàëàíäàí ñèçÿ ñàòàøûðäûã êè, áèçè ìóðîâ ýþíäÿðèá,
ýþðÿê ñèç íÿ äåéèðñèíèç. Áèç ùàäðóòëóéóã, ýÿëìèøäèê øàùñåâÿíëÿðäÿí
úàìûø àëìàüà, ñþâäÿìèç áàø òóòìàäû, ãàéûäûá ýåäèðèê.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, äè ýåäèí! (Ùåéäÿð áÿé ãåéçëÿ àéàüûí éåðÿ
÷ûðïûá). Òåç-òåç ýåäèí!..
Åðìÿíèëÿð ãÿäÿìëÿðèí éåéèí ýþòöðöðëÿð, óçàãëàøûá ýþçäÿí èòèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà
Ùàúû Ãàðà èðÿëè éåðèéèá éîëäàøëàðûíà.

Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, íèéÿ åðìÿíèëÿðè áóðàõäûíûç? Íèéÿ ãîëëàðûí

áàüëàéûá áó ãàìûøëûüà ñàëìàäûíûç?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íÿäÿí þòðö, Ùàúû?
Ù à ú û ã à ð à . Îíäàí þòðö êè, ýåäèá öñòöìöçÿ êàçàê ýÿòèðìÿñèíëÿð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Úàìûø àëàíûí íÿéèíÿ ëàçûìäûð êè, ýåäèá þçöíÿ
çÿùìÿò âåðÿ, öñòöìöçÿ êàçàê ýÿòèðÿ?
Ù à ú û ã à ð à . Ñÿí áèëìèðñÿí, øÿêñèç, áóëàð úàìûø àëàí äåéèëëÿð!
Îëàðûí ñþçöíÿ íåúÿ èíàíìàã îëàð? Åøèòìÿäèí, Ñÿôÿð áÿé äåéèðäè êè,
áóëàðûí éöç ùèéëÿñè îëóð?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ìÿí çàìûí êè, áó ñÿôÿðäÿ áóëàðäàí ñÿíÿ ùå÷
áèð õÿòà éåòèøìÿñèí.
Ù à ú û ã à ð à . Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð åëÿ áó ñÿôÿðäèð? Ýÿðÿê
áåëÿ àäàìëàðûí áèð íå÷ÿñèíÿ òÿíáèù îëóíà êè, ãà÷àã÷ûíûí ãàáàüûíà ÷ûõ-
ìàéàëàð. Ùÿð ãàáàüà ýÿëÿíè àäàì ñàü-ñàëàìàò áóðàõñà, äÿõè áóëàðûí
ÿëèíäÿí ãà÷àüà ýåäèá-ýÿëìÿêìè îëàð? Áóíäàí ñîíðà ùÿðýèç äÿõè áåëÿ
ãàçàíúëû ñÿôÿðäÿí ýåðè ãàëìàéàúàüàì. ×èôàéäà, ìÿí ñÿíÿ àðõàéûí
îëäóì, äàëäà äóðäóì, éîõñà áóëàðà çÿðáè-äÿñòèìè ýþñòÿðèá, áó íàäö-
ðöñòëÿðäÿí ýÿëÿúÿéèíÿ éîëëàðû òÿìèçëÿðäèì!
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, áèð þçýÿ äÿôÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ çÿðáè-äÿñòèíè ýþñ-
òÿðÿðñÿí, èíäè êå÷äè äÿõè.
Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ãîéñà, ñèç äÿ åøèäÿðñèíèç. Äè ñöðöí, äóðìàüà
âàõò éîõäóð; ýÿðÿê áó ýåúÿ Ãàðüàáàçàðûíà éåòèøÿê. Îðäàí ìÿí Áÿäÿëè
ñèçèí éàíûíûçäà ãîéóá ýÿðÿê Êÿðÿìÿëèëÿ þòöì Àüúàáÿäèéÿ êè, ñàáàù
úöìÿ ýöíöäöð, áàçàðà ÷àòàì, ìàëû ñàòàì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, îðàäàí î éàíà éàëíûç ýåäÿ áèëÿðñÿíìè?
Ù à ú û ã à ð à . Îðàäàí î éàíà äÿõè êè êàçàê éîõäóð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Êàçàê éîõäóð, àììà ìóðîâ éàñàâóëóíà òóø ýÿëÿ-
ñÿí, îíäà éàõøû îëìàç.
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí þçöì òàðûäàí èñòèðÿì êè, áèð ìóðîâ éàñàâóëóíà
__________
ðàñò ýÿëÿì, îëàðäàí áèð ãèñàñ àëàì!
142
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áàðàêàëëàù, Ùàúû, ìàøàëëàù ãî÷àã èìèøñÿí!
Ù à ú û ã à ð à . Áèð-èêè éàñàâóë ìÿíÿ ðàñò äöøñöí, îëàðûí áàøûíà áèð èø
ýÿòèðèì êè, ãèéàìÿòÿäÿê äàäû äàìàãëàðûíäàí ýåòìÿñèí; áóíäàí ñîíðà
õàëã îëàð ñàðûäàí ôàðàüàò îëñóíëàð. Òà áó éàñàâóëëàðûí áèð íå÷ÿñèíÿ òîé
òóòóëìàñà, þëêÿ îëàðûí ÿëèíäÿí äèíúÿëìÿç!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßúÿá îëàð, Ùàúû, áèç äÿ ùöíÿðèíè åøèäÿðèê.
Áàøëàéûðëàð ýåòìÿéÿ, áèð àç ýåäèá ýþçäÿí èòèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Äþðäöìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Õîíàøèí äÿðÿñèíäÿ, àéäûíëûã ýåúÿäÿ, èêè åðìÿíè, áèðè
ïèéàäà, áèðè åøøÿê öñòÿ ýÿëèðëÿð.

À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, Àëëàù ãîéñà, áó èë ñÿêñÿí ÷óâàë òàõûëûì îëàð.

Ì ê ð ò û ÷ . Èíøàëëàù îëàð. Ö÷ èëäèð òàõûëûìûçû ÷ÿéèðòêÿ éåéèðäè, àììà
òàðû áó èë î ãÿäÿð âåðèáäèð êè, êå÷ÿí èëëÿðèí äÿ ÿâÿçè ÷ûõàúàã.
À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, íÿ éàõøû äåéèðÿì êè, áèçèì êþùíÿ çàìàíäàí
ãóéóëàðäà òàõûëëàðûìûç ãàëûðìûø, éîõñà áó áàùàëûã èëëÿðäÿ ÷îõ êîðëóã
÷ÿêÿðäèê.
Ì ê ð ò û ÷ . Áèøÿê, áèçèì êÿíäèí òàõûëû îëìàñàéäû, Äèçàã ìàùàëû
àúûíäàí ãûðûëàúàã èäè.
À ð à ê å ë . ßêèí÷èëèéÿ Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. Äöíéàäà îíäàí éàõøû
ïåøÿ éîõäóð.
Ì ê ð ò û ÷ . Àò òàïïûëòûñû ýÿëèð. Äàéàí ýþðÿê êèìäèð.
Äàéàíûðëàð, áó ùàëäà ãàáàãäà Ùàúû Ãàðà ýþðöêöð.

Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Åâèìèç éûõûëäû, àüà, ãàáàãäà èêè àäàì ýþðöðöê.

Äåäèììè, éîëäàøëàðäàí àéðûëìà! Òàìàùûí ýöú ýÿòèðäè, ýÿëäèí äè èíäè
éàõøû Àüúàáÿäè áàçàðûíäà ìàëûíû ñàòàðñàí! Áó ñààòäà éöêö àëàúàãëàð.
Ù à ú û ã à ð à . Ýÿäÿ, íÿ äàíûøûðñàí? Êèìèí ùÿääè âàð ìÿíèì ìà-
ëûìû àëà?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áåëÿ áó ýþðöêÿíëÿð! Áèð èðÿëè äóð, áàõ! Áóëàð, ñÿêñèç,
__________
ìóðîâ éàñàâóëëàðûäûðëàð. Äè ÷àëûø ýþðÿê íåúÿ éöêöíö ñàõëàéàúàãñàí.
143
 Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ãîéñà îëàðà áèð ÷þï äÿ âåðìÿíÿì äèøëÿðèíè
ãóðòëàéàëàð! Ñÿí éöêöí öñòöíäÿ áÿðê îòóð, ãîðõóá éûõûëìà. Ìÿí áóëàðû
ãàáàãëàéûì, ýþðöì ñþçëÿðè íÿäèð? Òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàéûá éûõàúàüàì
äÿðÿéÿ. Òà ìÿí þçöìö áèð íå÷ÿ áåëÿñèíÿ ýþñòÿðìÿñÿì, éîëëàð ÿìèí
îëìàç! Àëëàù ãîéñà áèð èø òóòóì êè, äÿõè ùå÷ êÿñ úöðÿò åäèá ãà÷àã÷û ìà-
ëûíà òàìàù åòìÿñèí.
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí ìûõ êèìè éöêöí öñòöíÿ ãàõûëìûøàì äàðòûá ñàëàí
îëìàñà, éûõûëàí äåéèëÿì.
Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, îòóð èðÿëè! (Åðìÿíèëÿðëÿ ãàáàãëàøûá ÿëèíäÿ
òöôÿíý). Àé àäàì, êèìñèíèç? Äèíèí, éîõñà âóðäóì!
Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, íèéÿ âóðóðñàí? Áèç êè, ñÿíÿ éàìàíëûã åëÿìèðèê?
Éîëäàí ýåäÿíèê!
Ù à ú û ã à ð à . Éàâà-éàâà äàíûøìà! Éîëäàí ÷îõ àäàì ýåäèð. Äîü-
ðóñóí äå ýþðöì, êèìñèíèç? Áó ýåúÿ âàõòû áóðäà íèéÿ ýþðöêöðñöíöç?
Ì ê ð ò û ÷ . Òóüëóéóã, ýåòìèøäèê ÷þëäÿ òàõûëûìûçû áè÷èðäèê. Áè÷èá
ãóðòàðûá åâèìèçÿ ãàéûäûðûã.
Ù à ú û ã à ð à . Áó ñþçëÿð èëÿ ìÿíè àëäàäà áèëìÿçñèíèç. Ìÿí ñèç äåéÿí-
ëÿðäÿí äåéèëÿì. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñèç êèìñèíèç! Òà ìÿí ñèçèí èêèíèçè äÿ
øèë-êöò åòìÿñÿì, þëêÿ ñèçèí ÿëèíèçäÿí äèíúÿëìÿç, ýÿëèá-ýåäÿíëÿð ñèçèí
ÿëèíèçäÿí ãóðòàðìàç!
Ì ê ð ò û ÷ (òÿÿúúöá èëÿ). Àðàêåë, áó íÿ äàíûøûð?!
À ð à ê å ë . Áèð àüûëëû-áàøëû ñîðóø ýþð ñþçö íÿäèð, íÿ èñòèð?
Ì ê ð ò û ÷ . Àé ãàðäàø, áèç ôàüûð ïàäøàù ðÿèééÿòèéèê. Þç êàñûá÷ûëûüû-
ìûç èëÿ áàøûìûçû ñàõëàéàí àäàìûã. Áèç þìðöìöçäÿ áèð êÿñÿ çÿðÿð
éåòèðìÿìèøèê. Éîë êÿñìèðèê, áóíò ñàëìûðûã. Áèç íåéëèðèê êè, þëêÿ áèçèì
ÿëèìèçäÿí äèíúÿëÿ áèëìèð?
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ñèçèí òàìàì ùèéëÿëÿðèíèçäÿí õÿáÿðäàðàì! ßýÿð
ñèç äöðöñò àäàì îëñàéäûíûç, áó ýåúÿ âàõòû áó éîëäà ýþðöêìÿçäèíèç.
Ñèçèí ôèêðèíèç ùÿìèøÿ õàëãà çÿðÿð éåòèðìÿêäèð, õàëãûí åâèí éûõìàãäûð.
Òöôÿíýëÿðèíèçè éåðÿ ñàëûí, éîõñà âóðäóì!
Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, òöôÿíýèìèç ùàðäà èäè êè, éåðÿ ñàëàã! Áèð úöò
îðàãäàí áàøãà áèçäÿ áèð çàä éîõäóð. ßýÿð ãÿðÿçèí áèçè ñîéìàãäûð, îíó
áèëäèð.
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí àäàì ñîéàí äåéèëÿì. Ñèçèí êèìè þçýÿ ìàëûíà
òàìàù åäÿíëÿðèí úàíûíû àëàíàì!
__________
À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, áó íåúÿ ãóëäóðäóð? Ìÿí ùå÷ áóíóí ñþçëÿðèí
áàøà äöøìöðÿì.
144
 Ì ê ð ò û ÷ . Ùå÷ ìÿí äÿ áàøà äöøìöðÿì. Äèíìÿ, ýþðöì íÿ äàíûøûð,
(Ùàúû Ãàðàéà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ãàðäàø, áèç êèìèí ìàëûíà òàìàù åëÿ-
ìèøèê. Áèç áèð ÿêèí÷è õàëãûã. Àëëàùà øöêöð, ïàäøàùà õÿðàú äà, òþéúö äÿ
âåðèðèê. Áèéàðà ýåäèðèê. Áàúàðäûãúà õàëãà äÿ õåéðèìèç äÿéèð. Áó ãûø
áàùàëûãäà òàìàì Ãîíøó ìöñÿëìàí îáàëàðûíà òàõûë áîðú âåðäèê êè, àúëà-
ðûíäàí ãûðûëìàñûíëàð. ßýÿð áó çàìàíàäÿê òóüëó áèð àäàìûí áèð ãóðó-
øóíó éåéèáñÿ, áèçèì ãàíûìûç ñÿíÿ ùàëàëäûð!
Ù à ú û ã à ð à . Ñèçèí ãàíûíûç ÷îõäàí ùàëàëäûð. Àììà áó çàìàíàäÿê
òþêÿí îëìóéóá. Èíäè ñèçè ÿúÿë ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ìÿíÿ äö÷àð åäèáäèð. Þçýÿéÿ
ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð. ×îõ àäàìëàðûí åâèí éûõûáñûíûç. Èíäè úÿçàíûçà
éåòèøÿðñèíèç! Éàðàãëàðûíûçû ñàëûí, éîõñà, âàëëàù, òöôÿíýè áó ñààòäà öðÿ-
éèíèçèí áàøûíà áîøàëäàðàì!
Åðìÿíèëÿð áàøëàéûðëàð ãîðõìàüà.

Ì ê ð ò û ÷ . Àé ãàðäàø, éåð ùàããû, ýþé ùàããû áèçèì éàðàüûìûç éîõäóð!

Àõûð áèçèì òÿãñèðèìèç íÿäèð êè, ñÿíèí áåëÿ ãÿçÿáèí òóòóð?
Ù à ú û ã à ð à . Ñèçèí òÿãñèðèíèç íÿ éåðÿ ñûüûøûð, íÿ ýþéÿ! Ãóðóìñàã
óøàüû, áàøûíûçà ñÿíÿò ãÿùÿò îëóáäóð?
Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, äöíéàäà áèçèì ñÿíÿòèìèçäÿí éàõøû ñÿíÿò
âàðìû? Áèçèì ïåøÿìèç îëìàñà, àëÿì ÷þðÿê òàïìàç.
Ù à ú û ã à ð à . Áàõ, áàõ, úöðÿòèíÿ áàõ, ñÿíÿòèíè òÿðèô äÿ åäèð! Ãûðûø-
ìàë óøàüû, õàëã ÿçàá ÷ÿêñèí, Àëíûíûí òÿðèëÿ ìàë ãàçàíñûí, ñèç ìöôòÿ
éåðÿ ñàùèáëèê åäèí! Áó ùàðäà ýþðöëöáäöð?
Ì ê ð ò û ÷ . À ãàðäàø, Àëëàùû ñåâèðñÿí, áèçè èíúèòìÿ, ãîé þòÿê, ÷ûõàã
ýåäÿê! Ñÿíèí èøèí çàðàôàòà áÿíçèð.
Ù à ú û ã à ð à . Âàëëàù, ÿýÿð àéàã-àéàãäàí òÿðïÿäèáñèíèç, úÿìäÿê-
ëÿðèíèçè éåðäÿ ñÿðèëìèø áèëèí! Ìÿíèì ñþçëÿðèìè çàðàôàò ñàéûðñûíûç? Ãÿðÿ-
çèíèç áóäóð êè, ìÿí ñèçèí êèìè ñàðñàãëàðà àëëàíàì, éàõûí ýÿëèá þç áèë-
äèéèíèçè åäÿñèíèç? Éàðàãëàðûíûçû òóëëóéóí, äåéèðÿì!
Ì ê ð ò û ÷ . Àðàêåë, íÿ åéëèéÿê?
À ð à ê å ë . Âàëëàù, ìÿí þçöì äÿ ìàò ãàëìûøàì.
Ì ê ð ò û ÷ . Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íÿ èø èäè äöøäöê? À úàíûì, èðÿëè ãîé-
ìóðñàí þòÿê, áÿñ ãîé ýåðè ãàéûäûá, áàøãà éîë òàïûá ýåäÿê.
Ù à ú û ã à ð à . Ùå÷ âàõò îëìàç! Àéàã òÿðïÿäÿ áèëìÿçñèíèç, ôèêðèíèç
îäóð êè, ýåäèá ìóðîâà õÿáÿð âåðÿñèíèç, þçö ýÿëèá ìÿíèì öñòöìÿ
òþêöëÿ? Àëëàù ãîéñà, ñèçèí þëöì õÿáÿðèíèç ìóðîâà ÷àòàð! Áóíäàí ñîíðà
__________
ãàëàí éîëäàøëàðûíà èáðÿò îëàð!
145
 Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, ñÿí áèçè êèì ùåñàá åäèðñèíèç êè, áó îéóíó áèçèì
áàøûìûçà ýÿòèðèðñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ñèçè ùåñàá åäèðÿì ãóëäóðà, éîë êÿñÿíÿ, õàëãûí
åâèíè éûõàíà, çàëûìà, ìöôòÿõîðà, äàð àüàúûíà ëàéèã îëàíà!
Ì ê ð ò û ÷ . Áÿñ ñÿí þçöí êèìñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿíè ñèç þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç. Áèëìÿñÿéäèíèç áó
ýåúÿ âàõòû äÿðÿíèí îðòàñûíäà ìÿíè ãàáàãëàðäûíûçìû?
Ì ê ð ò û ÷ . Âàëëàù, áèç þçöìöç äÿ ÷îõ-÷îõ ïåøìàíûã êè, áó éîë èëÿ
ýÿëäèê, ñÿíÿ äö÷àð îëäóã. Áèç ùå÷ ñÿíè òàíûìûðûã âÿ õÿéàëûìûçäàí äà
êå÷ìÿçäè êè, ñÿíè ýþðÿúÿéèê.
Ù à ú û ã à ð à . Áó ñþçëÿð áèð ïóëà äÿéìÿç! Àõûðûíúû ñþçöìäöð, ìÿíè
ìÿÿòòÿë åëÿìÿéèí. Òåç îëóí, éàðàãëàðûíûçû ñàëûí!
Ì ê ð ò û ÷ . Àðàêåë, íÿ ÷àðÿ åäÿê?
À ð à ê å ë . Âàëëàù, éàðàüûìûç éîõäóð! Áó èêè îðàãäàí áàøãà áèçäÿ
áèð êÿñÿð òàïûëìàç; èñòèðñÿí òóëëàéàã, ùà!
Îðàãëàðû ãàáàüà òóëëóéóðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . Òöôÿíýèíèçè, òàïàí÷àíûçû, ãûëûíúûíûçû òóëëóéóí! Éîõñà

îä åëÿäèì!
À ð à ê å ë . À êèøè, ñÿí íåúÿ àäàìñàí? Àëëàù ùàããû, ïåéüÿìáÿð
ùàããû òöôÿíý, òàïàí÷à éîõäóð!
Ù à ú û ã à ð à . Èíàíìàíàì, éàëàí äåéèðñèíèç, ýèçëÿéèáñèíèç, òóëëóéóí.
Ì ê ð ò û ÷ . ×öíêè èíàíìûðñàí, þçöí áèë, ùÿð íÿ åëÿéÿúÿêñÿí åëÿ!
Àëëàù úÿçàíû âåðñèí!
Ù à ú û ã à ð à . Áÿñ áåëÿ? Ýþðöí íÿ åéëÿðÿì! (Áàøëàðûíûí öñòöíäÿí
òöôÿíýè àòûð. Åøøÿê öðêöð, Àðàêåë ãîðõóñóíäàí åøøÿéèí öñòöíäÿí éóì-
áàëàíûð. Ùàúû Ãàðà òàïàí÷àíû ÷ÿêèá áóëàðûí öñòöíÿ éöéöðöð, ÷ûüûðûð).
Òÿðïÿíìÿéèí!
Áè÷àðÿ åðìÿíèëÿðèí áèðè éûõûëìûø, áèðè àéàã öñòÿ.

Ì ê ð ò û ÷ . Àé Àëëàù áÿíäÿñè, áèçè íàùàã éåðÿ íèéÿ þëäöðöðñÿí?

Ù à ú û ã à ð à . Òÿðïÿíìÿéèí! (Ñîíðà öçöí Êÿðÿìÿëèéÿ òóòóá). À ýÿäÿ,
Êÿðÿìÿëè, ìÿí áóëàðû ÿéëÿìèøÿì, òåç ãà÷ ãóðòàð!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àé àüà, ýåðè ãà÷ûì, éà èðÿëè!
Ù à ú û ã à ð à . Ýèú îüëó, ýèú, ýåðèéÿ ùàðà ãà÷àúàãñàí? Ýåíÿ Àðàçà
__________
ãàéûäûá ýåäÿúÿêñÿí? Èðÿëèéÿ ãà÷ ãóðòàð, òåç!
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Éÿíè éöê èëÿ ãà÷ äåìèðñÿíìè?
146
 Ù à ú û ã à ð à . Ôó, ýèú áàëàñû ýèú! ßëáÿòòÿ, éöêñöç íåúÿ ýåäÿðñÿí?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí þçöì äÿ áåëÿ áèëèðÿì.
Àòû ÷óáóãëàéûá ãàáàüà, ýþçäÿí èòèð. Áó ùàëäà Àðàêåë èñòèéèð àéàüà äóðñóí.

Ù à ú û ã à ð à (ãàèì ñþâò èëÿ). Àé òÿðïÿíìÿ, éîõñà âóðäóì!

Àðàêåë ýåíÿ éåðÿ åíèð. Áó ÿñíàäà ìóðîâ, öñòöíúÿ áèð äÿñòÿ àäàì éåòèøèð.

Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (ìóðîâà). Àé àüà, áóðäàäûðëàð, òàïìûøàì, ýÿëèí!

Ì ê ð ò û ÷ . Àé áàøûíûçà äþíöì, ýÿëèí áèçè áó çàëûìûí ÿëèíäÿí ãóðòàðûí!
À ð à ê å ë (àéàüà äóðìóø). Àé ãóðáàíûíûç îëóì, éåòèøèí, áèçÿ áó
ãóëäóðäàí íÿúàò Âåðèí!
Ù à ú û ã à ð à . Ýþçöíöçÿ äþíöì, ùÿð êèìñèíèç, ýÿëèí! Áóëàð ìÿíèì
ãîðõóìäàí òÿðïÿíÿ áèëìèðëÿð. Áóëàðûí ãîëóí áàüëàéûí, ÿéëèéèí, ìÿí
÷ûõûì ýåäèì.
Áó ùàëäà ìóðîâ àäàìëàðû èëÿ áóëàðà òÿðÿô ÷åâðèëèð.

Ì ó ð î â . Ùàðàìçàäàëàð, ìÿíèì ÿëèìäÿí ùàðà ýåäÿúÿêñèíèç? Ñîðà-

üûíûçû àëûá äàëûíûçúà ýÿëìèøÿì! Õÿëèë éöçáàøû, ãîéìà!
Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (èðÿëè éåðèéèá åðìÿíèëÿðÿ). Åé, âàëëàù, òÿðïÿíÿð-
ñèíèç, ùàìûíûçû ãûððûã, éàðàüûíûçû ñàëûí!
Ì ê ð ò û ÷ . Àé áàøûíà äþíöì, áèç ãóëäóð äåéèëèê. Áèçèì öñòöìöçÿ
òþêöëÿí áó êèøèäèð.
Ùàúû Ãàðàéà èøàðÿ åäèð. Õÿëèë éöçáàøû îíóí òÿðÿôèíÿ ÷åâðèëèð.

Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û . À êèøè, òÿðïÿíìÿ, éàðàüûíû ñàë!

Ù à ú û ã à ð à . À ãàðäàø, ìÿí äèíú, ôàðàüàò êÿñá ÿùëèéÿì. Éîëäàí
þòäöéöì éåðäÿ áóëàð ìÿíè ãàáàãëàéûá ÿéëÿéèáëÿð, èñòèðäèëÿð ñîéàëàð,
÷àëûøûá þçöìö ñîéäóðìàìûøàì.
Ì ó ð î â . Õÿëèë éöçáàøû áóéóðóð êè, ùàìûíûç éàðàüûíûçû ñàëûí! Ñîíðà
ùÿð êèì òÿãñèðëèäèð, ìÿëóì îëàð!
Ì ê ð ò û ÷ â ÿ À ð à ê å ë . Àé àüà, âàëëàù, áèçèì éàðàüûìûç éîõäóð.
Èñòèðñÿí, éàõûí ýÿëèí, áàõûí.
Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, ñÿí éàðàüûíû ñàë, ìóðîâ
áóéóðóð!
Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìóðîâ áóðàäàäûð? Áàøûì öñòÿ,
áóäóð ñàëäûì! Ìÿíèì úàíûì âÿ ìàëûì ìóðîâà ïåøêÿøäèð. Àììà áóëàð
__________
éàëàí äåéèðëÿð, éàðàãëàðûí ýèçëÿéèáëÿð.
147
 Éàðàã-ÿñáàáûíû éåðÿ ñàëûð, ñîíðà ìóðîâ þç àäàìëàðû èëÿ éàâóãëàøûá Ùàúû Ãàðàéà.

Ì ó ð î â . À êèøè, ìÿí ñÿíè ö÷ ýåúÿäèð àõòàðûðàì. Õÿëèë éöçáàøû,

áàüëà áóíóí ãîëëàðûí!
Õÿëèë éöçáàøû Ùàúû Ãàðàíûí ãîëëàðûíû áàüëàéûð.

Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð?

Ì ó ð î â . ×îõ äàíûøìà, éîëäàøëàðûíû äå, éîõñà ñàáàù ñÿíè äàð àüà-
úûíäàí àñäûððàì.
Ù à ú û ã à ð à . Àüà, íèéÿ ìÿíè äàð àüàúûíäàí àñäûðûðñàí? Ìÿí ãóë-
äóð äåéèëÿì, éîëêÿñÿí äåéèëÿì. Ãóëäóð, éîëêÿñÿí äàð àüàúûíäàí àñûëûð.
Ì ó ð î â . Íåúÿ ãóëäóð äåéèëñÿí! Áÿñ ñÿí ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóá
èïÿêëÿðèí àïàðàíëàðûí éîëäàøû äåéèëñÿí?
Ù à ú û ã à ð à . Àé àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿí áèð ôàüûð àäàìàì, ïåøÿì
ñþâäÿýÿðëèêäèð. Àäàì ñîéìàã áàúàðìàíàì.
Ì ó ð î â . Áÿñ éàðàãëû-ÿñáàáëû áó ýåúÿ âàõòû áóðäà íÿ ãàéûðûðñàí?
Äöç àäàì áóðäà ýÿçìÿç. Àé óøàãëàð, áóíó áÿðê ñàõëàéûí, ýþðöì áó
àäàìëàð êèìäèð (Öçöí ÷åâèðèð åðìÿíèëÿðÿ). À êèøè, ñèç êèìñèíèç?
Ì ê ð ò û ÷ . À ãóðáàíûí îëóì, áèç òóüëó ôàüûð áè÷èí÷èéèê. ßêèíäÿí
åâèìèçÿ ãàéûòäûüûìûç éåðäÿ áó êèøè áèçè ÿéëèéèá ãîéìóéóá ýåäÿê. Ñÿí
éåòèøìÿñÿéäèí, áóíóí ÿëèíäÿ äóñòàã èäèê.
Ì ó ð î â (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, áóëàðû ñÿí áóðäà ñàõëàìûøäûí?
Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí áóëàðû ñàõëàìûøäûì? Éàëàí èñÿ áóëàðûí åâèíè
àëëàù éûõñûí! À áàøûíà äþíöì, áóëàð ìÿíèì éîëóìó êÿñèá ìÿíè ñîé-
ìàã èñòèðäèëÿð.
Ì ê ð ò û ÷ . Àüà, éàëàí äåéèð, î áèçè ñîéìàã èñòèðäè.
Ù à ú û ã à ð à . Áóëàðäà ÷îõ ùèéëÿ âàð, àüà! Áóëàðà èíàíìà! Äåéèðäè-
ëÿð êè, ýóéà ñèçèí éàñàâóëëàðûíûçäàíäûðëàð. Èíäè þç ñþçëÿðèíè ýèçëèðëÿð.
Ì ê ð ò û ÷ . À àüà, âàëëàù, áó êèøè éàëàí äåéèð! Áóíóí ñþçöíÿ
èíàíìà! Áèç ÿââÿëäÿí àõûðà þçöìöçö òóüëó áè÷èí÷è äåéèá áóíà éàëâàð-
ìûøûã êè, áèçäÿí ÿë ÷ÿêñèí. Áóíóí áèð éîëäàøû äàâàð èäè, ãà÷äû.
Ì ó ð î â . Õÿëèë éöçáàøû, äè ýÿë ãàí êè, áóëàðûí ùàíñû äîüðó äåéèð.
Øåéòàí äà áóëàðûí ñþçöíäÿí áàø à÷à áèëìÿç. Êèì áèëñèí áóëàð íåúÿ
àäàìäûðëàð? Áóëàðûí ö÷öí äÿ ýþòöðöí ýåäèí, ñàáàù íà÷àëíèêÿ ýþñòÿððèê,
ñèëèñò îëóíàð. Ùÿð íåúÿ áóéóðñà, ÿìÿë åäÿðèê.
Õÿëèë éöçáàøû ùàìûñûíû äóñòàã åäèð.

__________
Ù à ú û ã à ð à (áàøëàéûð àüëàìàüà). Åâèí éûõûëñûí ìÿíèì åâèìè
éûõàí! Ãàí ãóñàñàí ìÿíè ãàíà ÷àëõàéàí! Èìàíñûç þëÿñÿí ìÿíè áÿëàéà
148
ñàëàí! Ìÿí ùàðäà, äèâàí ùàðäà! Ìÿí ñèëèñòäÿí ãà÷ûðäûì, ýåíÿ ñèëèñòÿ
äöøäöì! ×èáèíäÿí áèðÿéÿäÿê áàøëàéàúàãëàð ñîðóøìàüà. Äè, ýÿë áîø-
áîø ñóàëëàðà úàâàá âåð! Ýþçëÿ àõûðû éàõøû îëàúàã!
Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . À êèøè, ñÿíè ýþðÿê êþíëöí øàä îëóá,
öçöí ýöëìÿñèí êè, áèçè íàùàã éåðÿ ìöñèáÿòÿ ñàëäûí. Êèì áèëñèí èíäè ñè-
ëèñòäÿí ùàâàõò ãóðòàðàúàüûã! Óðóñóí ñèëèñòè áåø èë ãóðòàðìàç. Òàõûëûìûçû
êèì éûüàúàã, õûðìàíûìûçû êèì äþéÿúÿê. Àõ-àõ!
Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û . À êèøè, àç äàíûøûí, éåðèéèí.
Ùàìû ýåäèðëÿð, ýþçäÿí èòèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÁÅØÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Áåøèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð îáàäà. Ùåéäÿð áÿé àëà÷ûüûí è÷èíäÿ îòóðóáäóð áèð ýöí
èðÿëè òîé åäèá ýÿòèðäèéè ýÿëèíè èëÿ. ×þëäÿ çóðíà-ãàâàë ÷àëûðëàð. Úàùûë óøàãëàð îéíóéóá ñþç
îõóéóðëàð.8

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àëëàù êÿðÿìèíÿ øöêöð! Éóõóäóð, ýþðÿñÿí, éà

çàùèðÿíäèð êè, ìÿí ñÿíèíëÿ ãàáàã-ãàáàüà îòóðìóøàì. Èêè èë ÷þëëÿðäÿ äÿð-
äèíëÿ ýöí êå÷èðèá àõûð êè, àðçóìà éåòèøäèì. Áó íåìÿòèí øöêöðöí éåðèíÿ
éåòèðÿ áèëìÿíÿì.
Ñ î í à õ à í û ì . Ùåéäÿð áÿé, ñÿíè Àëëàùà àíä âåðèðÿì êè, áóíäàí
ñîíðà äÿõè ýÿçìÿéÿ ýåòìÿéÿñÿí! Âàëëàù, äÿõè ìÿíè àéðûëûüà ùÿðýèç
òàáûì éîõäóð. Àëëàù åëÿìÿìèø, ÿýÿð ñÿíèí áàøûíà áèð èø ýÿëÿ, éà ãà÷àã
îëàñàí, éà òóòóëàñàí, ìÿí äöíéàäà ñàü ãàëà áèëìÿéÿúÿéÿì. Áóíäàí
ñîíðà ñÿíè áèð ýöí ýþðìÿñÿì, þëÿúÿéÿì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Õàòèðúÿì îë! Ãóëäóðëóüà, îüóðëóüà, ùÿðýèç ýåòìÿ-
éÿúÿéÿì. Íà÷àëíèê äÿ ìÿíÿ äèëè èëÿ òàïøûðûáäûð. Àììà áèð éàõøû ãàçàíú
éîëó òàïìûøûã. Èíøàëëàù ñÿí þçöí äÿ îíà ìàíå îëìàçñàí. ×öíêè áèð àðòûã
èø äåéèë.
Ñ î í à õ à í û ì . Äå ýþðöì, íåúÿ èøäèð?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Þçöí áèëìèðñÿí? Èéèðìè áåø ýöí áóíäàí èðÿëè ñÿíÿ
äåìÿäèì êè, Ùàúû Ãàðàäàí ïóë ýþòöðöá ãà÷àã ìàëà ýåäèðèê? Îíäà ðàçû
îëìóðäóí. Èíäè õåéðèíè ýþðäöíìö? Ýåäèá ýÿòèðÿí êèìè áèð ýöíäÿ Ãàð-
__________
üàáàçàðûíäà ñàòûá ìàéàñûíû âåðäèê Ùàúû Ãàðàíûí îüëóíà, ãàçàíúûíû ýþòö-
149
ðöá ýÿëäèê. Éîëäàøëàðûì äà áó ñÿôÿð ïàéëàðûíû ìÿíÿ âåðäèëÿð. Îí ýöíöí
è÷èíäÿ õÿðú ÷ÿêèá, åë àäÿòèíúÿ òîé åäèá ñÿíè ýÿòèðäèì. ßýÿð ñÿíèí ñþçöíÿ
áàõûá ýåòìÿñÿéäèì, éà ýÿðÿê ñÿíè ýþòöðöá ãà÷àéäûì, éà èíäèéÿäÿê
ùÿëÿ àòàí åâèíäÿ ãàëàéäûí.
Ñ î í à õ à í û ì . Áÿñ äåéèðëÿð êè, àõûð ãàäàüàíäûð, ýåäèá-ýÿëÿíëÿðÿ
òÿíáèù åäèðëÿð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, àúèçëÿðè ùÿìèøÿ òóòóðëàð. Ìàëûíû àëûá òÿí-
áèù åäèðëÿð. Àììà ìÿíÿ êèì éàâóã ýÿëÿ áèëÿð!
Ñ î í à õ à í û ì . Áÿñ ñÿíèí ãàáàüûíà ÷ûõàí îëìàäû?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íèéÿ îëìàäû? Îíó áèðäÿí ÷ûõäû; ãîõóòäóì, ùàìûñû
ãà÷äû, ýåòäè.
Ñ î í à õ à í û ì . À àìàí, Ùåéäÿð áÿé, áó èø äÿ õàòàëû èøÿ áÿíçÿéèð!
Äîüðóñó, ìÿí áóíà äà ðàçû äåéèëÿì! Ùàúû Ãàðàéà ñèôàðèø åäÿúÿéÿì êè,
äÿõè ñèçÿ ïóë âåðìÿñèí, ñèçè òîâëàøäûðûá àïàðìàñûí.Âàëëàù, áó èøè äÿ
ôèêèð åäÿíäÿ öðÿéèì ÿñèð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, íÿ âàð êè, öðÿéèí ÿñèð? (Ñîíà õàíûìûí áîé-
íóí ãóúàãëàéûá öçöíäÿí þïöð). À ãóðáàíûí îëóì, áÿñ íÿ èøÿ éàïûøûì?
Áÿñ íÿ èëÿ ñÿíè ñàõëàéûì?
Ñ î í à õ à í û ì (áàøëàéûð àüëàìàüà). ßë ÷ÿê. Áó èøäÿí äÿ ÿë ÷ÿê!
Ìÿí àòàì åâèíäÿí ýÿòèðäèéèì úåùèç èëÿ áèð èë éàõøû äîëàííûã. Ñîíðà áèð
éàõøû èø òàïìàñàí, þçöí áèë!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áÿñ ãîé áèð-èêè äÿôÿ äÿ ýåäèì, éîëäàøëàðûìûí áîð-
úóíó âåðèì, ñîíðà äåéÿðñÿí äÿõè ýåòìÿíÿì.
Ñ î í à õ à í û ì (àüëàéà-àüëàéà). Ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ ãîéìàíàì!
Éàðûì äÿôÿ äÿ ãîìàíàì! Ãîé éîëäàøëàðûí ýþçëÿñèíëÿð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð øÿðòèìèç áåëÿ èäè. Ýåòìÿñÿì, ïóëëàðûíû èñòèð-
ëÿð, ýþçëÿìÿçëÿð.
Ñ î í à õ à í û ì . Ñÿíèí èøèí îëìàñûí, àíàìà ñèôàðèø åäÿðÿì, àòàìà
äåéÿð, îëàðû ñàêèò åäÿð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, àììà ìÿí ùå÷ áèëìèðÿì êè, ñÿí íÿäÿí
åùòèéàò åäèðñÿí?
Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿí îíäàí åùòèéàò åäèðÿì êè, ýåíÿ ñÿíèí àäûí
÷ÿêèëÿ, èøÿ äöøÿñÿí, ìÿí ýöíö ãàðà îëàì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áîø-áîø õÿéàë åëÿìÿ. Áó ùå÷ âàõò îëìàç!
Ñ î í à õ à í û ì . ×èôàéäà ìÿí äèíúÿëÿ áèëìèðÿì. Öðÿéèì éàðïàã
êèìè ÿñèð. Åëÿ áèëèðÿì ýåíÿ ñÿíè ÿëèìäÿí àëàúàãëàð.
__________
Áó ùàëäà Ùàúû Ãàðàíûí àðâàäû Òöêÿç è÷ÿðè ýèðèð.
150
 Ò ö ê ÿ ç . À áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ÿðèìè íåéëÿäèíèç? Ìÿíèì ÿðè-
ìèí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè? Ñèç ùàìûíûç ýÿëèáñèíèç, îíóí íÿ þçö âàð, íÿ
íþêÿðè âàð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé àðâàä, ùÿëÿ áó âàõòàäÿê ýÿëèá ÷ûõìàéûáäûð?
Ò ö ê ÿ ç . Õåéð. Àõûð áó íÿ èø èäè åéëÿäèíèç? Êèøèúèéè òîâëóéóá àïà-
ðûá àâàðà ñàëäûíûç? Éîõñà þëöìÿ âåðäèíèç?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé àðâàä, ãîðõìà, ýþðÿñÿí êÿíäëÿðèí ùàíñûíäà
ÿéëÿíèáäèð, ýÿëÿð ÷ûõàð, ôèêèð åëÿìÿ?
Ò ö ê ÿ ç . Êÿíäëÿðäÿ ÿéëÿíìÿç. Èíäèéÿäÿê áàøû ÿëèíäÿ îëñàéäû,
ýÿëÿðäè. Ìÿí ÿðèìè ñèçäÿí èñòèðÿì? Ýÿðÿê ìÿíèì ÿðèìè íåúÿ êè, àïà-
ðûáñûíûç, åëÿ äÿ ìÿíÿ òàïøûðàñûíûç?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áèçÿ ìöùÿññèë âàãå îëäóí? ßðèí óøàã äåéèëäè,
íàáàëèü äåéèëäè, áèç îíó òîâëàéûá àïàðàéäûã. Áèç îíà áèð òÿêëèô åëÿäèê,
þç õåéðèíè éîõëàäû, ãîøóëäó áèçÿ ýåòäè. Ùÿð éåðäÿ ìöüàéÿò îëóá, ãîð-
õóëó éåðëÿðäÿí þòöðöá éîëà ñàëäûã. Äÿõè áèç íÿ åëÿéÿê êè, ýÿëèá ÷ûõìà-
éûáäûð. ×ûõ ýåò, áàøûìû àüðûòìà?
Ò ö ê ÿ ç . Ýåäèðÿì Ìóðîâà, íà÷àëíèêÿ øèêàéÿò åòìÿéÿ. Ìÿíèì
ÿðèìè ñèç èòèðèáñèíèç!
Áó ùàëäà ãûøãûðûã ãîïóð, Ìóðîâ âÿ íà÷àëíèê àäàìëàðû èëÿ àëà÷ûüû ÷åâèðèðëÿð.

Ì ó ð î â . Íà÷àëíèêèí áóéðóüóäóð êè, ùÿð êÿñ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿñèí.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (ãàáàüà ÷ûõûá). Ìóðîâ, íà÷àëíèêèí ãÿðÿçè íÿäèð,
áóéóðñóí ýþðöì! Áóðàäà òÿãñèðëè éîõäóð êè, îííàí ãà÷à.
Ì ó ð î â . Òÿãñèðëè âàð, éà éîõäóð, àíúàã íà÷àëíèê Ùåéäÿð áÿéè ýþð-
ìÿê èñòÿéèð.
Ùåéäÿð áÿé. Ùåéäÿð áÿé ìÿíÿì, ùÿð íÿ ãóëëóüóíóç âàð áóéóðóí!
Í à ÷ à ë í è ê (èðÿëè éåðèéèá). Ùåéäÿð áÿé, ñÿí ìÿíèì íÿñèùÿòèìè
åøèòìÿéèá, ýåíÿ éàìàí èøÿ ãîøóëäóí? Èíäè ýÿðÿê ìÿíèì èëÿ Ãàëàéà
ýåäÿñÿí?
Ñîíà õàíûì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ, àüëàìà.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ñÿí ìÿíÿ áóéóðìóøäóí êè, îüóðëóüà,

ãóëäóðëóüà ýåòìÿ. ßýÿð ìÿí ñÿíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìûøàì, ìÿíèì éåðèì
Ñèáèðäèð.
Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè, ÷ûõûáñàí! Îí ýöí áóíäàí èðÿëè Àðàçäàí áèð àç
éóõàðû ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóá, èïÿêëÿðèíè àëûáñûíûç. Èø àøêàð îëóáäóð.
Éàõøûñû
__________îäóð êè, òÿíáèùèí éöíýöë îëìàã ö÷öí áîéíóíà ýþòöð, éîëäàøëà-
ðûíû íèøàí âåð.
151
 Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áóéóðñàí êè, áó èø àøêàð îëóáäóð. Àììà
ìÿí áèð àäàìû ñîéìàìûøàì. ßýÿð áèð êÿñÿ ìÿíèì öçöìÿ äóðóá áèð
ñþç äåñÿ, ìÿí ãàíûìû ñÿíÿ ùàëàë åëÿäèì.
Í à ÷ à ë í è ê . Éàõøû, Õÿëèë éöçáàøû, î åðìÿíèëÿðè áóðà ÷àüûð!
Õÿëèë éöçáàøû Îùàí éöçáàøûíû þç äÿñòÿñè èëÿ èðÿëè ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Îùàí éöçáàøû, áó èäèìè ñèçÿ ðàñò ýÿëÿí?

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ùÿð áåëÿ ìóæèê ñþçöíÿ åòèáàð åäèá ìÿíè
áÿäáÿõò åòìÿéèí!
Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ìÿí ùÿðýèç ìóæèê äåéèëÿì. Ìÿí èéèðìè
èëäèð âèëàéÿò áþéöêëÿðèíÿ ãóëëóã åäèðÿì. Èéèðìè ðèçàìÿíäëèê êàüûçûì
âàð. Êå÷ÿí èë ìÿíÿ ýöìöø ìåäàë éàçìûøäûëàð! Àëûí áó êàüûçëàðû áèð
îõóéóí, ýþðöí! (Êàüûçëàðû ýþñòÿðèð).
Í à ÷ à ë í è ê . Ùÿëÿ ìÿíÿ ñÿíèí ãóëëóãëàðûíû áèëìÿéÿ âàõò éîõäóð.
Ýþðäöéöí èøè ñþéëÿ!
Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ìÿíèì áÿéëèê ö÷öí øÿùàäÿòíàìÿì âàð!
Àëûí, îõóéóí! (Øÿùàäÿòíàìÿñèíè úèáèíäÿí ÷ûõàðûá óçàäûð íà÷àëíèêÿ)
Í à ÷ à ë í è ê . Îëàí, ñþçöíö äå, íÿúàáÿòèíè èñáàò åëÿìÿê ãîé ñîíðàéà
ãàëñûí!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áó øÿùàäÿòíàìÿëÿðèí éöçö áèð ïóëà
äÿéìÿç. Çàòûíäà øöáùÿ îëàíëàð þç íÿñÿáëÿðè ö÷öí øÿùàäÿòíàìÿ ãàéûð-
äàðëàð.
Î ù à í . Áó ñþçö íà÷àëíèê ùöçóðóíäà äåìÿéèá, áèð þçýÿ éåðäÿ
ìÿíÿ äåñÿéäèí, áó òöôÿíý èëÿ ñÿíÿ úàâàá âåðÿðäèì! (ßëèí óçàäûð òöôÿí-
ýèíÿ, ñîíðà íà÷àëíèêÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá). Áàøûíà äþíöì, ìÿí áó àõû-
ðûíúû íöôóñ äÿôòÿðèíäÿ áÿé éàçûëìûøàì. Èíäè áó ìÿíèì áÿéëèéèìè èñòèð
áàòûðñûí. Ùàãã åëÿ ìÿí áÿäáÿõò îëìóéóì.
Í à ÷ à ë í è ê . Áó ñààòäà áóéóððàì ñÿíÿ ÿëëè ÷óáóã âóðàðëàð. Áÿéëè-
éèíè ëàï óíóäàðñàí, ÿýÿð ñóàëûìà úàâàá âåðìÿñÿí! Ñÿíäÿí ìÿí ñîðó-
øàðàì êè, áó èäèìè ñèçÿ ðàñò ýÿëÿí?
Î ù à í . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áó èäè áèçèì öñòöìöçÿ éîëäàøëàðû èëÿ
òöôÿíý âÿ ãûëûíú ÷ÿêÿí! Èéèðìè éàðàãëû-ÿñáàáëû àòëû èäèëÿð. Áèç àíúàã îí
àäàì èäèê. ßýÿð áèçäÿí ÷îõ îëìàñàéäûëàð, ñèçèí äþâëÿòèíèçäÿí, áóëàðû
òóòàðäûã. Åëÿ êè, áèçäÿí þòöáëÿð, ýåäèá ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóáëàð.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, òàìàì äàíûøäûüû ñþçëÿð áþùòàíäûð!
Í à ÷ à ë í è ê . Òàòàð òàéôàñû òàìàì éàëàí÷û îëàð. Ñÿíäÿ î úöìëÿäÿí-
__________
ñÿí, ñþçöíöçÿ åòèáàð åéëÿìÿê ìöøêöëäöð. Áèðèñè äÿ éàðàãëû-ÿñáàáëû, èêè
152
òóüëó åðìÿíèíè ÿéëÿéèá ñîéóðìóø. Èíäè àøêàðà éàëàí äåéèð êè, ýöéà åð-
ìÿíèëÿð îíó ñîéìàã èñòèðëÿðìèø.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿí áèëèðÿì êè, î, êèøè êèìäèð. Ìÿí Ãàðàáàüûí
òàìàì éàõøû-éàìàí àäàìëàðûíû òàíûéûðàì. Îíó ýþðñÿì áèëëÿì êè,
îíóí ñþçö äîüðóäóð, éà éàëàíäûð. Ñÿíèí áàøûíà àíä îëñóí êè, ùÿãèãÿòèíè
ÿðç åéëÿðÿì!
Í à ÷ à ë í è ê . Õÿëèë éöçáàøû, î òóòóëàí êèøèíè áóðà ýÿòèðèí!
Õÿëèë éöçáàøû ýåäèá Ùàúû Ãàðàíû ùöçóðà ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Äå ýþðöì, áó êèìäèð, íåúÿ àäàìäûð?

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ìÿí áóíó òàíûéûðàì. Ñÿíèí áàøûíà àíä
îëñóí êè, áó àäàìñîéàí äåéèë, åðìÿíèëÿð õèëàô ÿðç åäèáëÿð.
Í à ÷ à ë í è ê . Õÿëèë éöçáàøû, åðìÿíèëÿðè ýÿòèð.
Õÿëèë éöçáàøû òóüëóëàðû ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, îäóð êè, ñÿíèí ñþçöíÿ åòèáàð åòìèðÿì!

Àõûð þçöí áèð ôèêèð åéëÿ: áÿñ áó åðìÿíèëÿð àäàì ñîéàíäûðìû? Àììà áó
êèøè äåéèð êè, ýóéà áóëàð îíó ñîéìàã èñòèðìèøëÿð!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ äåéèë, áó êèøè äÿ éàëàí äàíûøûð.
Í à ÷ à ë í è ê (àúûãëàíìûø). Áÿñ íåúÿ îëìàã ýÿðÿê? Ìÿëóì êè, ùà-
ìûíûç éàëàí äàíûøûðñûíûç! Ùàìûíûç òÿíáèùÿ ëàéèãñèíèç! Ìÿí ýÿðÿê ñÿíè
àïàðàì!
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Èõòèéàð ñÿíèíäèð.
Ñîíà õàíûì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ.

Í à ÷ à ë í è ê (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, ñÿí àõûð áó åðìÿíèëÿðè íÿ ñÿ-

áÿáÿ ÿéëÿìèøäèí?
Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, ìÿí þç êÿñá-êàðûì èëÿ äîëàíàí
àäàìàì. Ùå÷ âàõò éîë êÿñìÿê ìÿíèì èøèì äåéèë. Ùÿìèøÿ àëûø-âåðèø
åéëÿðÿì. Ïàäøàùà ÷îõ ãóëëóãëàð åòìèøÿì.
Í à ÷ à ë í è ê . Ïàäøàùà ñÿí íÿ ãóëëóã åòìèñÿí, à êèøè?
Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, îí áåø èëäèð ïàäøàù ýþìðöéöíÿ èëäÿ
ÿëëè òöìÿí õåéèð âåðèðÿì.
Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè ÷îõ áþéöê ãóëëóãëàð åäèáñÿíìèø. ßëùÿã áþéöê
ìÿðùÿìÿòÿ ëàéèã èìèøñÿí.
Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áó ãóëëóãëàðûìà ýþðÿ ýÿðÿê
__________
ìÿíÿ ãûçûë ìåäàë âåðèëÿéäè, íÿèíêè...
153
 Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè, ñÿíèí êèìè ãóëëóã åäÿíëÿð ÷îõäóð. Âåðäèéèíèç
ïóëëàðû ýÿðÿê âåðèá ãûçûë ìåäàë ãàéûðäàã, ýåíÿ þçöíöçÿ äàüûäàã. Úÿ-
ôÿíýèééàò äàíûøìà! Äå ýþðöì, åðìÿíèëÿðè íèéÿ ÿéëÿìèøäèí?
Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, îëàð ìÿíè ÿéëÿìèøäèëÿð.
Åðìÿíèëÿðèí áèðèñè, éÿíè Ìêðòû÷.

Ì ê ð ò û ÷ . Ãóðáàíûí îëàã, éàëàí äåéèð, áó áèçè ñîéìàã èñòèðäè.

Áó ùàëäà Úàâàíøèð ìóðîâóíóí éàñàâóëó éåòèøèá,

É à ñ à â ó ë (íà÷àëíèêÿ). Àüà, ìóðîâóìóç ÿéëèñëèëÿðè ñîéàí ãóëäóð-

ëàðû òóòóá, òàìàì èïÿêëÿðè àëûá, þçëÿðèíè äóñòàã åäèá. Ìÿíè ãóëëóüóíóçà
ýþíäÿðäè êè, áó õöñóñäà ÿðç åäèì. Äàëûíúà ÿùâàëàòû éàçû èëÿ áèëäèðÿúÿê.
Ì ó ð î â . Éÿãèí êè, ýåíÿ òàòàðäûðëàð.
É à ñ à â ó ë . Áÿëè.
Í à ÷ à ë í è ê . Éîõñà õÿéàë åäèðäèí êè, èíýèëèñ éà ôèðÿíýäèðëÿð?
Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ãóëäóð ùÿìèøÿ òàòàðäàí îëóð. Áèçëÿðäÿí ùå÷
âàõò ãóëäóð îëìàç!
Í à ÷ à ë í è ê . Êÿñ ñÿñèí, áó ñèçèí äîüðóëóüóíóçäàí äåéèë. Îíäàí
þòðö êè, úöðÿò åäÿ áèëìèðñèíèç âÿ áàúàðìûðñûíûç!
É à ñ à â ó ë . Àüà, ìóðîâ áèð ãà÷àã÷û äà éöê èëÿ òóòóá ýþíäÿðèáäèð.
Ùàúû Ãàðàíûí ðÿíýè ãà÷ûð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùàðäàäûð! Ùöçóðà ýÿòèð!

Éàñàâóë ýåäèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, èíäè ñèçÿ ìÿëóì îëäó êè, ìÿí ãóëäóð

äåéèëÿì?
Î ù à í . Àüà, î, òóòóëàí ãóëäóðëàð áèøÿê áóíóí éîëäàøëàðûäûðëàð.
Í à ÷ à ë í è ê . Ùÿãèãÿò îëóíàð.
Áó ùàëäà éàñàâóë Êÿðÿìÿëèíè ùöçóðà ýÿòèðèð. Ùàúû Ãàðà îíó ýþðÿí êèìè “âàé” åäèá
þçöíäÿí ýåäèð.

Í à ÷ à ë í è ê (òÿÿúúöá èëÿ). Áó íåúÿ èøäèð? Áó êèøè íèéÿ þçöíäÿí

ýåòäè! Áóíó àéûëäûí ýþðÿê!
Ìóðîâ ñó òþêöð, Ùåäÿð áÿé, Õÿëèë éöçáàøû ãîëóí áîüóð, Ùàúû Ãàðà ýþçöí à÷ûð.

Í à ÷ à ë í è ê . À êèøè, ñÿíÿ íÿ ýÿëäè þçöíäÿí ýåòäè?

__________
Ùàúû Ãàðàíûí äèëè òóòóëóð.

154
 Í à ÷ à ë í è ê (Êÿðÿìÿëèéÿ). À ýÿäÿ, äîüðóñóí äå, ñÿíè áóðàõàðàì.
Áó êèøè ñÿíè ýþðÿíäÿ íèéÿ þçöíäÿí ýåòäè?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áèëìèðÿì áàøûíà äþíöì!
Í à ÷ à ë í è ê . Ñÿí êèì èëÿ âÿ ùà÷àí ãà÷àã ìàëà ýåòìèøäèí?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí ùå÷ êèì èëÿ âÿ ùå÷ âàõò ãà÷àã ìàëà ýåòìÿìèøäèì.
Í à ÷ à ë í è ê . Íÿ äàíûøûðñàí? Ñÿíè éöêöí öñòöíäÿ òóòóáëàð? Íåúÿ
äàíà áèëÿðñÿí?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿíèì î éöêäÿí ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð.
Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ î ìàë êèìèíäèð?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áèëìèðÿì.
Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ ñÿí àò öñòöíäÿ äåéèëäèí?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áÿëè.
Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ éöêö àòûí öñòöíÿ êèì ãîéóáäóð?
Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Øåéòàí ãîéóáäóð, ìÿíèì îíäàí õÿáÿðèì éîõäóð.
Í à ÷ à ë í è ê . ßçèçèì, áèç øåéòàíû ñÿíäÿí éàõøû òàíûéûðûã. Îíäàí ÷îõ
èø áàø âåðÿð. Àììà ãà÷àã ìàë àëûø-âåðèøè åëÿìÿç. Äîüðóñóíó äå, éîõñà
äÿðèíè ñîéàðàì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèð ÿðçèì âàð.
Í à ÷ à ë í è ê . Äå ýþðöì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãóëëóüóíóçäà ÷îõ-÷îõ ìöãÿññèðÿì, àììà òÿãñè-
ðèìè áîéíóìà ýþòöððÿì. Áó êèøèíè ìÿí èêè éîëäàøûì èëÿ ãà÷àã ìàëû
ýÿòèðìÿéÿ àïàðìûøäûì. Áó òóòóëàí îíóí íþêÿðèäèð. ×öí áó ÷îõ õÿñèñ
îëäóüó ö÷öí ìàëû òóòóëäóüóíäàí þòðö þçöíäÿí ýåòäè. Åðìÿíèëÿðè äÿ
ìàëûíûí ãîðõóñóíäàí éîëäà ÿéëÿìèø èìèø.
Í à ÷ à ë í è ê (Ùåéäÿð áÿéÿ). Ìÿòëÿá ìÿëóì îëäó. Áÿñ éîëäàøëàðûí
êèì èäè?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé.
Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Îëàðû ÷àüûðò, ýÿòèðò.
Ì ó ð î â . Áó ñààòäà.
Ìóðîâ áèð éàñàâóë ýþíäÿðèð.

Í à ÷ à ë í è ê (Ùåéäÿð áÿéÿ). Áÿñ íèéÿ óòàíìàäûí, äåäèí êè, Îùàí

éàëàí äàíûøûð?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Îùàí ùÿãèãÿòäÿ éàëàí äàíûøäû, íà÷àëíèê! Îíäàí þòðö
êè, áèç ùàìû áèð éåðäÿ àëòû àäàì èäèê, ãà÷àã ìàë ýÿòèðèðäèê. Äþðä éöêöìöç
âàð èäè. Áóëàðà ðàñò ýÿëèá, ãîðõóäóá ãîâäóã, ÷ûõûá ýÿëäèê. Ñÿíèí áàøûí
__________
ö÷öí, ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíèí ñîéóëìàüûíäàí áèçèì õÿáÿðèìèç éîõäóð!
155
 Áó ùàëäà áèð éàñàâóë ßñýÿð áÿéè, Ñÿôÿð áÿéè ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, éîëäàøëàðûí áóëàðäûìû?

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áÿëè, áóëàðäûð!
Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, ÿýÿð÷è ãóëäóðëóã úÿùÿòèíäÿí ñÿíèí òÿã-
ñèðèí éîõäóð, àììà ÷öí áàøáóðòñóç ñÿðùÿääÿí î òàéà êå÷èá, ãà÷àã ìàë
ýÿòèðèá, ìóðîâ ýþíäÿðÿí ãàðàâóëëàðûí öñòöíÿ ãûëûíú âÿ òöôÿíý ÷ÿêèáñè-
íèç, çàêîíà ýþðÿ ýÿðÿê ìÿí áó ñààòäà ñèçè äóñòàã åäèá Ãàëàéà àïàðàì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Èõòèéàð ñÿíèíäèð, íà÷àëíèê!
Ñ î í à õ à í û ì (éåðèéèá íà÷àëíèêèí ÿòÿéèí òóòóð). Ãóðáàíûí îëóì,
ìÿíè þëäöð, îíó àïàðìà! Ìÿíè áèñàùèá ãîéìà!
Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, áó êèìäèð?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áó ìÿíèì àðâàäûìäûð. Äöíÿí òîé åäèá
ýÿòèðìèøÿì. Áó áÿäáÿõòëèéèìÿ áàèñ áóäóð!
Í à ÷ à ë í è ê . Íåúÿ ìÿýÿð?
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèç áèð-áèðèìèçè íÿùàéÿòäÿ ñåâèðäèê. Èêè
èë èäè ãîâóøìàã ùÿñðÿòèí ÷ÿêèðäèê. Ïóë òàïìûðäûì òîé åäèì. Àõûð êè,
ãà÷àã ìàë ýÿòèðèá ñàòäûã, ãàçàíúû èëÿ òîé åëÿäèì, áóíó ýÿòèðäèì. Êàø
þëÿéäèì, áó ýöíö ýþðìÿéÿéäèì.
Ñ î í à õ à í û ì . Áàøûíà äþíöì, áèçè ïàäøàùûí áàøûíà ÷åâèð! Ãóë
õàòàñûç îëìàç, àüà êÿðÿìñèç. Éàç áó èøè éóõàðû áèëäèð, áÿëêÿ ìÿíèì ýþç
éàøûìà ðÿùì åëÿéÿëÿð. Ìÿí äèëèìäÿí êàüûç âåððÿì êè, áóíäàí ñîíðà
Ùåéäÿð áÿéè ùå÷ áèð éàìàí èøÿ ãîéìóéóì.
Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ìÿí ùàçûðàì êè, áó òÿãñèðèìè þç ãàíûì
èëÿ Äàüûñòàíäà ïàäøàùûí äöøìÿíëÿðèíèí ãàáàüûíäà éóéàì.
Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Âàëëàù, éàçûüûì ýÿëèð áó áè÷àðÿëÿðè áèð-
áèðèíäÿí àéûðìàüà. Ýþðÿñÿí ìÿí áó èøè éóõàðû áèëäèðÿíÿäÿê áóëàðû
çàìûíà âåðìÿê îëàðìû?
Ì ó ð î â . Îëà.
ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèç äÿ äöøìÿí ãàáàüûíäà ãûëûíú ÷àëìàüà
ùàçûðûã!
Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóëàðû çàìûíà âåð, òà éóõàðûäàí úàâàá
ýÿëèíúÿ.
Ì ó ð î â . Áàø öñòÿ!
Áó ùàëäà Ùàúû Ãàðàíûí àðâàäû Òöêÿç è÷ÿðè ýèðèá, íà÷àëíèêèí àéàüûíà äþøÿíèá.

Ò ö ê ÿ ç . Áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ÿðèìè ìÿíÿ âåð!

__________
Í à ÷ à ë í è ê (Ùàúû Ãàðàéà). Êèøè,äÿõè ãà÷àã ìàëà ýåòìÿçñÿí êè?
156
 Ù à ú û ã à ð à . Òþâáÿ îëñóí, íà÷àëíèê! Òþâáÿ, òþâáÿ! Ýåúÿ-ýöíäöç
ñÿíÿ äóà åäÿúÿéÿì êè, ìÿíè áó ÿìÿëäÿí ãàéòàðäûí!
Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóíó äà çàìûíà âåð.
Ì ó ð î â . Áàø öñòÿ!
Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, áÿñ ìàëûì íåúÿ îëñóí?
Í à ÷ à ë í è ê . Î áàðÿäÿ ñÿáð åëÿ
Ù à ú û ã à ð à . Ãóðáàíûí îëóì, ìàëûì éåòèøìÿñÿ þëëÿì!
Í à ÷ à ë í è ê . Þçöí áèë. Õÿëèë éöçáàøû, Ùàúû Ãàðàíûí íþêÿðèíè âÿ
òóüëóëàðû äà áóðàõ ýåòñèíëÿð. (Áÿéëÿðÿ). Ñèçèí íÿúàáÿòèíèçÿ ùÿðýèç ëàéèã
äåéèë êè, éàìàí ÿìÿëëÿð èëÿ þçöíöçö áÿäíàì åäèá öìÿíàéè-äþâëÿòèí
íÿçÿðèíäÿ õàð âÿ çÿëèë îëàñûíûç. Íåúÿ êè, îüóðëóã, åëÿ äÿ ãà÷àã ìàëà
ýåòìÿê äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàíäûð. Ïàäøàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàí
– Àëëàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàí êèìäèð. Àëëàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàíà î äöíéàäà
ãÿçÿá éåòèøÿð, ïàäøàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàíà áó äöíéàäà; Àëëàùûí ÿìðèíè
áèòèðÿíÿ áÿùèøò âàð, ïàäøàùûí ÿìðèíè áèòèðÿíÿ ìÿðùÿìÿò âÿ øÿôÿããÿò.
Öìÿíàéè-äþâëÿòèí ðÿùìè ÷îõäóð, îëóð êè, ñèçèí áó òÿãñèðèíèçè áàüûøëà-
éàëàð. Àììà áóíäàí ñîíðà ýÿðÿêäèð íèééÿòè-õàëèñ èëÿ äþâëÿòÿ ñÿäàãÿ-
òèíäèø îëóá, ùÿð áèð õöñóñäà, éàìàí õÿéàëëàðû áàøûíûçäàí ÷ûõàðäàñûíûç!
Á ÿ é ë ÿ ð . Úàí-áàø èëÿ íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åäèðèê, íà÷àëíèê.
Í à ÷ à ë í è ê (Ñîíà õàíûìûí ÿëèíäÿí òóòóá). Áàõ, ñÿíèí ýþçÿëëèéèíÿ
âÿ ýþç éàøûíà Ùåéäÿð áÿéè ñÿíäÿí àéûðìàäûì. Îíäàí éàõøû ìóüàéÿò
îë, ýåíÿ áèð ïèñ èø òóòìàñûí, òà éóõàðûäàí úàâàá ýÿëèíúÿ.
Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿíèì áàøûì öñòÿ, íà÷àëíèê! Àðõàéûí îë! Þçöìö
þëäöððÿì êè, îíó éàìàí èøÿ ãîéìàíàì.
Í à ÷ à ë í è ê . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì! Ñÿíèí çàìûíëûüûí ùÿð êÿñèí çàìûí-
ëûüûíäàí åòèáàðëûäûð. Õóäàùàôèñ! (Èñòèð ýåòñèí).
Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, íà÷àëíèê, ìóðîâóí éàñàâóëëàðû ìÿíè
òóòàíäà úèáèìäÿí éàðûì àááàñûìû ÷ûõàðäûáëàð, áóéóð âåðñèíëÿð.
Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóéóð, áó ñààòäà áóíóí ïóëóíó âåðñèíëÿð!
Éàñàâóëëàðûí ýÿðÿê áåëÿ ÿìÿëëÿðè òÿðê îëà!
Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ñÿíèí þìöð âÿ äþâëÿòèíè àðòûã åëÿñèí, àüà! Íÿ
ãÿäÿð áÿäÿíèìäÿ úàíûì âàð, ñÿíèí áó øÿôÿããÿòèíè óíóòìàéàúàüàì!
Íà÷àëíèê óçàãëàøûð, äàëûñûíúà äà àäàìëàð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
__________
Òàìàì îëóð

157
 ÌÖÐÀÔÈß ÂßÊÈËËßÐÈÍÈÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ
(ØßÙÐÈ-ÒßÁÐÈÇÄß)

Òÿìñèëè-ýóçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè ö÷ ìÿúëèñäÿ

áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì – ìÿðùóì Ùàúû Ãàôó- À ü à Ê ÿ ð è ì – ìèéàí÷û, äÿëëàëáàøû.

ðóí áàúûñû, îí ñÿêêèç éàøûíäà, ãûç.
Ý ö ë ñ ÿ á à – îíóí ãàðàâàøû.
ß ç è ç á ÿ é – îíóí ñåâýèëèñè âÿ àäàõëûñû.
Ç å é í ÿ á – Ùàúû Ãàôóðóí ìöòÿ ñèüÿñèëÿ
îëàí àðâàäû.
É å ä ä è à é ë û ã ò è ô è ë – îíóí îüëó.
À ü à À á á à ñ – îíóí ãàðäàøû.
Ç ö á å é ä ÿ – Ñÿêèíÿ õàíûìûí áèáèñè.
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í – òàúèð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í – âÿêèëè-ìöðàôèÿ, ùàë-
âà÷û îüëó.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í – âÿêèëè-ìöðàôèÿ, ÿëÿê÷è
îüëó.
Ä þ ð ä í ÿ ô ÿ ð ñ ÿ ð á à ç – Áÿäÿë âÿ
Ãÿùðÿìàí âÿ Ãÿôôàð âÿ Íÿçÿð àäëû.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è – äàðóýåéè-áàçàðè-
Òÿáðèç, äþðä íÿôÿð ÿìÿëÿñè èëÿ – Ùÿï î
âÿ Øåéäà âÿ Ãóðáàíÿëè âÿ Ùÿíèôÿ àäëû.
Ùàêèìè-øÿð.
Ùàøèéÿíèøèíàíè-ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿ –
Àüà Ðÿùèì âÿ Àüà Úàááàð âÿ Àüà
Áÿøèð âÿ Àüà Ñÿòòàð àäëû.
Ø à ù ç à ä ÿ í è í ô ÿ ð ð à ø û – Íÿñèð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð è í í þ ê ÿ ð è – ßñÿä.
Øàùçàäÿíèí ôÿððàøáàøûñû.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ, Áàüìåøÿ êö÷ÿñèíäÿ, Ùàúû Ãàôóðóí
èìàðÿòèíäÿ. Îíóí áàúûñû Ñÿêèíÿ õàíûì ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà äóðóá, ãàðàâàøû Ýöëñÿáàíè
÷àüûðûð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, Ýöëñÿáà, ùóé!

Ý ö ë ñ ÿ á à (äàõèë îëóð). Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, ùå÷ áèëèðñÿí êè, ìÿíèì áó áèùÿéà ãàð-
äàøûì àðâàäû áàøûìà íÿ èø ýÿòèðèáäèð?
Ý ö ë ñ ÿ á à . Õåéð, õàíûì, áèëìèðÿì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàêèìè-øÿðÿ àäàì ýþíäÿðèá áèëäèðèáäèð êè, ãàð-
__________
äàøûíäàí ãàëàí ïóëëàðû ìÿíÿ âåðìÿñèí êè, ìÿíèì èëÿ îíóí äàâàñû âàð;
158
î ïóë ýÿðÿê îíà éåòèøÿ. Ýöëñÿáà, áåëÿ èø îëóðìó? Âàëëàù, ìÿí áèëìè-
ðÿì êè, òàðû éàíûíäà íÿ ýöíàùûí ñàùèáèéÿì êè, ùÿìèøÿ áèð ñÿáÿá äöøÿð,
ìÿíèì áÿõòèì áàüëàíàð.
Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, íÿ úÿùÿò áåëÿ ýöìàí åäèðñÿí?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí ßçèç áÿéäÿí
þòðö áèèõòèéàðàì. Áè÷àðÿ èêè èë ñÿðàñÿð ìÿðùóì ãàðäàøûìà éàëâàðäû êè,
ìÿíè îíà âåðñèí; âåðìÿäè êè, ÿùëè-çÿëÿìÿ îüëóäóð. Èíäè êè, ãàðäàøûì
þëöá, èõòèéàðûì äöøöá þç ÿëèìÿ; èñòèðäèì êè, ãàðäàøûìäàí ãàëàí ïóëó
àëûá, òÿäàðöêöìö ýþðöá àðçóìà ÷àòàì. Áó áèùÿéà ãàðäàøûìûí àðâàäû
ìÿíÿ ìöääÿè ÷ûõûá, ïóëóí éåòèøìÿéèíè òÿõèðÿ ñàëäû. Ýÿðÿê èíäè äàâà
÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëàì.
Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, ãàðäàøûí àðâàäûíûí ìÿýÿð èðñäÿ ïàéû âàð?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, ùå÷ ïàéû éîõäóð. Î, ãàðäàøûìà êÿáèíëè
àðâàä äåéèëäè êè, èðñ àïàðà. Þâëàäû éîõäó êè, èðñÿ øÿðèê îëà. Ùå÷ áèëìè-
ðÿì êè, íÿ ñÿáÿáÿ ìÿí ìöääÿè ÷ûõûáäûð?
Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, èíøàëëàù áèð èø áàúàðà áèëìÿç. Ìÿíÿ áèð íÿçèð
åëÿ äóà åäèì, Àëëàù òåç ñÿíèí áó èøèíÿ ôåéñÿë âåðñèí, àðçóíà éåòèðñèí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ íÿçèð åäèì?
Ý ö ë ñ ÿ á à . Íÿçèð åëÿ êè, èøèí òàìàì îëóá ïóë éåòèøñÿ, ìÿíèì äÿ
òîé õàðúûìû ÷ÿêèá ÿðÿ âåðÿñÿí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, äóà åëÿ, äàâàìûç òåç ãóðòàðñûí, ñÿíè
äÿ ÿðÿ âåððÿì. Èíäè äóð, ýåò ßçèç áÿéè áóðà ÷àüûð, ýþðöì áó èøÿ íÿ áèíà
ãîéóð. Ùàêèìèøÿð àäàì ýþíäÿðèá ìÿíÿ õÿáÿð åäèáäèð êè, âÿêèë òóòóá
ìöðàôèÿéÿ ýþíäÿðèì. Èíäè ßçèç áÿéäÿí áàøãà ìÿíèì áèð àäàìûì
éîõäóð. Áèç Òÿáðèçäÿ ãÿðèáèê, ÿýÿð÷è, áèð áèáèì âàð; àììà àðâàä òàé-
ôàñûíûí ÿëèíäÿí íÿ èø ýÿëÿúÿê?
Ýöëñÿáà òåç ÷þëÿ ÷ûõûá ýåðè ãàéûäûð.

Ý ö ë ñ ÿ á à . ßçèç áÿé þçö ýÿëèð.

Ñÿêèíÿ õàíûì ïÿíúÿðÿíè ñàëûð, áó ùàëäà ßçèç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

ß ç è ç á ÿ é (òöíä). Ñÿêèíÿ õàíûì, àõûð ìÿíèì ýöíöìö áó éåðÿ

éåòèðäèí!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). ßçèç áÿé, ìÿýÿð íÿ âàãå îëóáäóð
àúûãëàíìûñàí?
ß ç è ç á ÿ é . Ñÿêèíÿ õàíûì, ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí èêè èëäèð ìÿêòÿá-
__________
äÿí ÷ûõûá, ñÿíèí äÿðäè-åøãèíÿ ýèðèôòàð îëóá Òÿáðèçäÿí àéàã áèð éàíà
159
ãîéà áèëìÿìèøÿì! Íÿ ãÿäÿð êè, ñÿíèí ãàðäàøûí ìÿíÿ ñèòÿì åäèá ìÿíè
ñÿíäÿí óçàã åëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû, î ãÿäÿð ìÿíèì ìÿùÿááÿòèì àðòûá,
îíóí úþâð âÿ úÿôàñûíà ñÿáð åäèá äàéàíìûøàì; áó öìèäëÿ êè, ñÿíèí âö-
ñàëûí ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëàúàã. Èíäè êè, âöñëÿò çàìàíû éàõûíëàøûá, àðçóìà
÷àòìàã öìèäèëÿ õÿéàëûìû õîø åäèá àðàì òóòìóøàì, èñòÿéèðëÿð êè, ýåíÿ
ìÿíè áÿäáÿõò åòñèíëÿð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ äàíûøûðñàí? Âàçåù äàíûø ýþðöì ìÿòëÿáèí
íÿäèð? Àíëàìûðàì íÿ äåéèðñÿí?
ß ç è ç á ÿ é . Íåúÿ àíëàìûðñàí? Ìÿýÿð ñÿíèí õÿáÿðèí éîõäóð?
Äöíÿí Àüà Ùÿñÿí òàúèð ìàëèêöòöúúàðûí âÿ êÿíäõóäàíûí âÿ Ìîëëà
Áàüûðûí àðâàäûíû áèáèí éàíûíà åë÷è ýþíäÿðèá, ñÿíè õàñòêàðëûã åäèáäèð âÿ
áèáèí äÿ ñþç âåðèáäèð êè, ñÿíè îíà âåðñèí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèáèì áîø ñþéëÿéèáäèð. Êèìäèð îíóí ñþçöíÿ
áàõàí!
ß ç è ç á ÿ é . Õåéð, áó ñþçëÿð èëÿ ìÿí ñàêèò îëìàíàì. Éà ýÿðÿê áó
ñààòäà áèáèíè ÷àüûðäûá ìÿíèì ãóëàüûì åøèäÿ-åøèäÿ äåéÿñÿí êè, ñÿí Àüà
Ùÿñÿíÿ ýåòìÿéÿúÿêñÿí, éàèíêè ýÿðÿê áó ýöí ìÿí Àüà Ùÿñÿíè þëäö-
ðÿì! Íÿ êàðÿäèð áèð àðøûí þë÷ÿí ìÿíèì àäàõëûìà ýþç òèêÿ! Âàëëàù áó
ñààò ýåäèá áó õÿíúÿð èëÿ îíóí áàüûðñàãëàðûíû àéàüûíà äîëàðàì!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ìÿí áó ñààòäà áèáèìè ÷àüûðäûá
äåéÿðÿì êè, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì. Áèáèì ýÿëÿíäÿ ñÿí ýèð
î áèðè îòàüà, þç ãóëàüûíëà åøèò. Ýöëñÿáà!
Ý ö ë ñ ÿ á à . Áÿëè!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, ýåò áèáèìè áóðà ÷àüûð! (Ýöëñÿáà
ýåäèð). Éàõøû, èíäè äå ýþðöì, áèç êèìè âÿêèë òóòàã?
ß ç è ç á ÿ é . Íÿ èøäÿí þòðö?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íåúÿ íÿ èøäÿí þòðö? Àõûð åøèäèáñÿí êè, ãàðäàøûì
àðâàäû ãàðäàøûìäàí ãàëàí èðñÿ ìöääÿè ÷ûõûá, ìÿíè ìöðàôèÿéÿ ÷àüûðûð.
ß ç è ç á ÿ é . Áÿëè, åøèòìèøÿì! Èíäè àüëûì áàøûìäà éîõäóð, áèáèí
ýÿëñèí ýåòñèí, ñîíðà ìÿí âÿêèë òàïàðàì.
Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé ýèðèð î áèðè îòàüà. Ñÿêèíÿ õàíûìûí áèáèñè
Çöáåéäÿ è÷ÿðè äàõèë îëóð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿëàì-ÿëåéê, áèáè!
Ç ö á å é ä ÿ . ßëåéêÿññÿëàì, Ñÿêèíÿ! Íÿ ãàéûðûðñàí, ÿùâàëûí éàõ-
__________
øûäûðìû?
160
 Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Éàõøû äåéèë, áèáè! Ñÿíÿ ìÿí íÿ çàìàí èçí âåð-
ìèøÿì êè, ìÿíè Àüà Ùÿñÿíÿ âåðÿñÿí? Ìÿíèì áó ñààòäà íÿ àòàì âàð,
íÿ àíàì, íÿ ãàðäàøûì; þçöì þç âÿêèëèìÿì.
Ç ö á å é ä ÿ . Óòàí, óòàí! Ãûç óøàüûíà éàðàøìàç êè, áþéöéöíöí
éàíûíäà áåëÿ äàíûøà! Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ? Ñÿíÿ ÿð ëàçûìäûð, ùÿð êÿñÿ
âåðèðëÿð, îíà ýåäÿðñÿí!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, äàíûøàúàüàì! Äÿõè ìÿí èõòèéàðûìû ÿëäÿí
âåðÿí äåéèëÿì. Ìÿíè ùå÷ êÿñÿ âåðìÿê îëìàç.
Ç ö á å é ä ÿ . Áÿñ, áàëàì, ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿêñÿí?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Éîõ!
Ç ö á å é ä ÿ (òÿáÿññöì èëÿ). ×îõ ñÿíèí êèìèëÿðè “Éîõ” äåéèáäèð,
àììà ýåíÿ ýåäèáäèð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìÿí çàðàôàò åëÿìèðÿì, áèáè! Âàëëàù, ìÿí Àüà
Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Áó íèééÿòëÿðäÿí äöø!
Ç ö á å é ä ÿ . Îëìàç, ÿçèçèì, ãàðäàøûì ãûçû! Òÿáðèçèí ìþòÿáÿð
àäàìëàðûíû áèçÿ äöøìÿí åëÿðñÿí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Úÿùÿííÿìÿ äöøìÿí îëñóíëàð! Àüà Ùÿñÿíäÿí
ìÿíèì çÿùëÿì ýåäèð!
Ç ö á å é ä ÿ . Íèéÿ?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íàäöðöñò àäàìäûð!
Ç ö á å é ä ÿ . Íàäöðöñò àäàìäûð þçýÿëÿðèíÿ. Áèçÿ ýþðÿ éàõøûäûð.
Òèúàðÿòäÿ ñÿðèøòÿñè âàð, äþâëÿòè âàð. Ïóë ãàçàíìàãäà çèðÿêäèð. Òÿáðèçèí
òàìàì ìþòÿáÿðëÿðè èëÿ àøíà, äîñò âÿ ãîùóìäóð. Äÿõè áóíäàí àðòûã ÿðè
ùàðäàí òàïàúàãñàí?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ùÿñÿí èñòèð ìÿíè áàøäàí àéàüàäÿê úàâàð-
ùèðÿ äÿ òóòà, ìÿí îíà ýåäÿí äåéèëÿì. Ýåò îíà áèëäèð êè, áó íèééÿòäÿí
äöøñöí!
Ç ö á å é ä ÿ . Áó ùå÷ âàõò îëàí èø äåéèë! Ñÿí íÿ êàðÿñÿí êè, ìÿíèì
ñþçöìäÿí ÷ûõàñàí? Êèøè Òÿáðèçèí ìöòÿøÿõõèñ àäàìëàðûíûí àðâàäëàðûíû
ìÿíèì éàíûìà ýþíäÿðìèøäè. Ìÿí óøàã äåéèëÿì. Ìÿíèì àüëûì ãÿáóë
åëÿäè êè, îíà ýåòìÿê ñÿíèí ìÿñëÿùÿòèíäèð. Îíà ñþç âåðäèì. Èíäè èñòèð-
ñÿí êè, ìÿíèì Òÿáðèç àðâàäëàðûíûí è÷èíäÿ áèð ïóëëóã åäÿñÿí? Àõûð
ìÿíèì äÿ þçöìÿ ýþðÿ àäûì, àáðûì âàð!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿíèí àäûíà âÿ àáðûíà çÿðÿð éåòèøìÿñèí äåéÿí,
ìÿí ýÿðÿê þìðöì îëäóãúà þçöìö ãàðà ýöíëö åäèì? Ãÿðèáÿ òÿêëèô
__________
åäèðñÿí ìÿíÿ, áèáè! Âàëëàù, èñòÿð àëÿì òóôàíà ýåäÿ, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ
ýåäÿí äåéèëÿì! Ìÿí äåéèðÿì êè, ñÿí îíà áèëäèð êè, áó íèééÿòäÿí
161
äöøñöí! Éîõñà, âàëëàù, þçöì îíó ÷àüûðäûá áåø éöç ñþéöø öçöíÿ ãàðøû
äåéÿðÿì. Îíó èòäÿí áèàáûð åäÿðÿì!
Ç ö á å é ä ÿ (èêèÿëëè öçöíû úûðûá). Áûé, çàìàíàíûç ÷åâðèëñèí, àé ãûçëàð!
Öçëÿðèíäÿ áèð òèêÿ ùÿéà âÿ øÿðì ãàëìàéûáäûð. Ñÿêèíÿ, ìÿí ñÿíèí êèìè
ãûçûë-ãûðìûçû ãûç ýþðìÿìèøÿì. Áèçèì äÿ àõûð ãûçëûã çàìàíûìûç âàð èäè;
ùÿéàäàí áàø ãàëäûðûá áþéöéöìöçöí öçöíÿ áàõà áèëìÿçäèê. Ñèçèí öçö-
íöçöí ñóñóçëóüóíäàíäûðêè, Òÿáðèçäÿ âÿáà âÿ òàóí ÿñêèê îëìóð!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, âÿáà âÿ òàóí ùàðàìçàäÿ êèøèëÿðèí íàäö-
ðöñòëöéöíäÿíäèð. Î íàäöðöñò îüëó àëòìûø ìèí òöìÿí àäûí åøèäèá, îíóí
ö÷öí ìÿíè èñòÿìÿéÿ òàëèá îëóáäóð! Éîõñà î ìÿíè ñåâäèéèíäÿí êè,
àëìàã èñòÿìèð. ßýÿð î ìÿíè àëàí èäè, íèéÿ ãàðäàøûì ñàüëûüû ùå÷ áèð àüûç
à÷ìàäû?
Ç ö á å é ä ÿ . Ãàðäàøûí ñàüëûüû áÿëêÿ àðâàä àëìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäè.
Àëòìûø ìèí òöìÿí íÿãëèí éàõøû éàäûìà ñàëäûí. Àüà Ùÿñÿíÿ ýåòìÿñÿí,
áèëèðñÿíìè êè, àëòìûø ìèí òöìÿí áàòàð?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íèéÿ áàòûð?
Ç ö á å é ä ÿ . Îíäàí þòðö êè, î äà ýåäÿð ãàðäàøûí àðâàäûíà êþìÿê åëÿð.
Äîñòëàðû âÿ ãîùóìëàðû èëÿ îíóí èøèíÿ ÷àëûøàð, ñÿíèí ùàããûíû èòèðÿðëÿð.
Ñÿêèíÿ õàíûì. Éàõøû èìèø. Äÿõè ìÿí áèëìèðÿì êè, áèð ìöòÿ1 íåúÿ
ýÿëèá ìÿíÿ èðñäÿ øÿðèê îëàúàã. Ìÿýÿð þëêÿäÿ ùàãã âÿ ùåñàá éîõäóð?
Ç ö á å é ä ÿ . À áàëàì, õàëãûí ùèéëÿñèíäÿí íÿ áàø à÷ìàã îëóð? Ùàúû
Ðÿùèì àðâàäûíûí Ùàúû Ðÿùèìèí äþâëÿòèíäÿ íÿ ùàããû âàð èäè êè, îí èêè
ìèí òöìÿí ïóë, áèð ùÿììàì îíóí îüëó Àüà Ðçàäàí àëûá î àðâàäà âåð-
äèëÿð? Âÿêèëè ùèéëÿ èëÿ áèð ùèáÿíàìÿ2 äöðöñò åäèá ýþñòÿðäè êè, Ùàúû
Ðÿùèì ñàüëûüûíäà àðâàäûíà îí èêè ìèí òöìÿí, áèð ùÿììàì ùèáÿ åäèá-
äèð. Áåø-àëòû íÿôÿð äÿ áó õöñóñäà øÿùàäÿò åëÿäè. Áè÷àðÿ Àüà Ðçàäàí
÷ûüûðäà-÷ûáûðäà î ãÿäÿð ïóë àëäûëàð, î àðâàäà âåðäèëÿð. Àììà òàìàì
Òÿáðèçÿ ìÿëóì îëäó êè, áó èø ìÿùç ùèéëÿäèð. Ñÿí ìÿýÿð Àüà Ðçàäàí
çîðëóñàí êè, ôÿðéàäû ùå÷ áèð éåðÿ ÷àòìàäû? Òÿáðèçèí øåéòàí ôèêèð âÿêèë-
ëÿðèíèí ùèéëÿñèíäÿí ùå÷ áàø ÷ûõàðìàã îëóðìó?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìÿíèì ùàããûì éåðëè-äèáëè áàòñà äà, ìÿí Àüà
Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Ýåò îíà áèëäèð êè, ãûç ðàçû îëìóð!
Ç ö á å é ä ÿ . Ñÿêèíÿ, íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿí ñÿíèí ôèêðèíè áèëèðÿì! Ñÿíèí
ãÿðÿçèí áóäóð êè, ýåäÿñÿí ßçèç áÿéÿ, î ÿùëè-çÿëÿìÿäÿí3 òþðÿéÿíÿ,
òàìàì þëöëÿðèìèçèí ðóùóíó þçöíÿ ãàðüàäàñàí. Áèçèì ãàíûìûçû ÿùëè-
__________
çÿëÿìÿ ãàíûíà ãàðûøäûðàñàí. Áåëÿ èø ùå÷ áèçèì îúàüûìûçäà ýþðöêöáäöð-
ìö? Ìþìèí âÿ ìöòòÿãè òàúèðèí ãûçû íÿäèð, ÿùëè-çÿëÿìÿéÿ ýåòäè íÿäèð?!
162
 Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàìû Àëëàù áÿíäÿñèäèð. ßçèç áÿéèí äÿäÿñè
ÿùëè-çÿëÿìÿ èäè; Þçö êè, ùÿëÿ äèâàí ãóëëóüóíà ýèðìÿéèáäèð? Íÿ
ìÿëóìäóð êè, î äà ÿùëè-çÿëÿìÿ îëàúàã?
Ç ö á å é ä ÿ . Íÿ òÿôàâöòö? Íöòôÿñè êè, ÿùëè-çÿëÿìÿ íöòôÿñèäèð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿíÿ íÿ ìÿëóìäóð êè, ìÿí ßçèç áÿéÿ ýåäÿúÿ-
éÿì? Íÿ îíà ýåäèðÿì íÿ áàøãàñûíà; îòóðàúàüàì åâèìäÿ. Ñÿí äóð ýåò,
ìÿíèì ñèôàðèøèìè Àüà Ùÿñÿíÿ éåòèð!
Ç ö á å é ä ÿ . Ñÿí ãûç óøàüûñàí, àüëûí áàøûíäà éîõäóð, þç õåéðèíè
àíëàìûðñàí! Ìÿí îíà ýåäèá äåéÿí äåéèëÿì êè, ãûç ðàçû îëìóð. Ñÿíè âåð-
ìèøÿì, ýåäÿúÿêñÿí, àðòûã äàíûøìà! (Äóðóð àéàüà éîëà äöøöð).
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (ñóçíàã). Âàé, äÿäÿì âàé, áó íÿ äàíûøûð!
Çöáåéäÿ ãàïûäàí ÷ûõûð, óçàãëàøûð. ßçèç áÿé î áèðè îòàãäàí è÷ÿðè ýèðèð.

ß ç è ç á ÿ é . Èíäè ýþðäöí ìÿíèì èçòèðàáûì éåðèíäÿ èäè. Éà éîõ?

Ìÿí ýåäèðÿì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàðà?
ß ç è ç á ÿ é . Ýåäèðÿì î íàäöðöñò îüëó Àüà Ùÿñÿíè úÿçàñûíà éåòèð-
ìÿéÿ, äÿõè ìÿíäÿ òàá éîõäóð!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Ñÿí äàéàí, ýåòìÿ, ÿëèíäÿí
õÿòà ÷ûõàð. Ìÿí þçöì áó ñààòäà î íàäöðöñò îüëóíó ÷àüûðûá äåéÿúÿéÿì
êè, áó õÿéàëäàí äöøñöí. Ýöëñÿáà! (Ýöëñÿáà ùàçûð îëóð). Ýöëñÿáà, ýåò
Àüà Ùÿñÿí òàúèðÿ õÿëâÿò äå êè, ñÿíè ÷îõ âàúèá èøäÿí þòðö öíàñ òàéôàñûí-
äàí áèð øÿõñ ÷àüûðûð. Àäûìû íèøàí âåðìÿ. (Ýöëñÿáà ýåäèð). ßçèç áÿé,
âàëëàù, ñÿí ùÿëÿ ëàï óøàãñàí! Áèð ýöçýöéÿ áàõ, ýþð ýþçëÿðèí àúûãäàí
ãàí ÷àíàüûíà äþíöáäöð. Íèéÿ áåëÿ êÿìùþâñÿëÿëèê åäèðñÿí? Áó íàäö-
ðöñò îüëó êè, ìÿíè ýöú èëÿ àëûá àïàðìàéàúàãäûð!
ß ç è ç á ÿ é . Ùàìû ñþçöí äîüðóäóð, àììà ÷èôàéäà öðÿê àðàì òóòìóð.
Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé ýèðèð î áèðèñè îòàüà. Ñÿêèíÿ õàíûì öçöí
áöðöéöð, îòóðóð. Ýöëñÿáà âÿ Àüà Ùÿñÿí è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Ñÿëàì-ÿëåéê.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (àùÿñòÿ). ßëåéêöìÿññÿëàì. Àüà Ùÿñÿí ãàðäàø,
áèëèðñÿí êè, ìÿí êèìÿì?
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õåéð, õàíûì, áèëìèðÿì.
Ñÿêèíÿ õàíûì. Àüà Ùÿñÿí, ìÿí Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñû Ñÿêèíÿéÿì.
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (òÿÿúúöá èëÿ). Áÿëè, õàíûì, òàíûäûì. Ôÿðìàéèøèíè
__________
áóéóð! Ìÿí ñÿíèí áÿíäÿíÿì, ãóëóíàì!
163
 Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, Àüà Ùÿñÿí, ñÿí ìÿíèì íÿ áÿíäÿìñÿí,
íÿ ãóëóìñàí! Ñÿí àõèðÿò äöíéà ìÿíèì ãàðäàøûì îë. Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê!
Ñÿíè áóíäàí þòðö ÷àüûðìûøàì. Ñþçöì ñÿíÿ áóäóð.
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (ùåéðÿòÿ äöøöá). Õàíûì, íèéÿ ìÿíè áÿíäÿëèéÿ ãÿáóë
åòìèðñÿí? Ìÿíäÿí íÿ õÿòà áàø âåðèáäèð?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùå÷ áèð õÿòà áàø âåðìÿéèáäèð. Ñþç à÷ûã ýÿðÿê:
ñÿí ìÿíäÿí þòðö áèáèìèí éàíûíà åë÷è ýþíäÿðèáñÿí, î äà ÿáÿñ éåðÿ ðàçû
îëóá, ñþç âåðèáäèð. Àììà, ÿçèçèì, ìÿí äåéèðÿì êè, ñÿíÿ ýåäÿí äåéè-
ëÿì! Áó õÿéàëäàí äöø, áóíäàí ñîíðà áó ñþçëÿðè àüçûíà àëûá äàíûøìà.
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, áèð ñÿáÿáèíè áèëäèðÿéäèí êè, ìÿí íèéÿ ñèçèí
èëòèôàòûíûçà âÿ ìÿðùÿìÿòèíèçÿ ëàéèã îëìóðàì?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿáÿáè þç éàíûìäàäûð. Àíúàã ñþçöì áóäóð êè,
ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê!
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, íÿ òÿãñèð ìÿíäÿí ñàäèð îëóáäóð êè, ìÿíè
þçöíäÿí óçàã åäèðñÿí?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ãàðäàø, ùå÷ áèð òÿãñèð ñàäèð îëìóéóáäóð. Èíäè
ìÿí þçöì þç âÿêèëèìÿì. Ìÿí ñÿíÿ ýåòìÿê èñòÿìèðÿì! Ìÿí ñÿíè ñåâ-
ìèðÿì! Êþíöëÿ êè, ýöú éîõäóð?
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, áó ñþç ñÿíÿ ÷îõ çÿðÿð ýÿòèðÿð, áåëÿ áóéóðìà!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèëèðÿì íÿ äåéèðñÿí, ùÿð íÿ áèëèðñÿí åëÿ, ÿëèí-
äÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿ! ßñèðýÿñÿí, íàìÿðäñÿí!
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Ñîíðà ïåøìàí îëàðñàí. Áèð ôèêèð åëÿ êè, íÿ ñþçëÿð
ìÿíÿ áóéóðóðñàí...
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ôèêèð éåðè äåéèë. Ýåò áèëäèéèí åëÿ! Åëÿìÿñÿí,
ñÿíäÿí ÿñêèê àäàì éîõäóð.
À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (äàðûëûá). Éàõøû, ñÿíÿ ìÿí áèð îéóí òóòóì êè,
òàìàì äàñòàíëàðäà äåéèëñèí, þëÿíÿäÿê äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí!
(Àéàüà äóðóð).
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýåò, ýåò! Ñÿíäÿí ãîðõàí ñÿíäÿí ÿñêèêäèð!
ßëèíäÿí ýÿëÿíè áåø ãàáà ÷ÿê!
Àüà Ùÿñÿí ýåäèð. Ñÿêèíÿ õàíûì âÿ ßçèç áÿé.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Äè èíäè áèð ôèêèð åëÿ, êèìè âÿêèë åäÿê? Áèð äöø-

ìÿí äÿ þçöìöçÿ àðòûðäûã.
ß ç è ç á ÿ é . Áåëÿ äöøìÿíëÿðäÿí éöçö îëñóí. Éöç ãàðüàéà áèð
ñàïàí äàøû! Áó ñààòäà ýåäÿðÿì, øàùçàäÿéÿ áó ÿùâàëàòû ìöôÿññÿëÿí áèë-
__________
äèððÿì. Þçö áó èøÿ òÿäáèð åëÿñèí.
164
 Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Øàùçàäÿ êè, ìöðàôèÿéÿ ìàíå îëìàç; ýåíÿ
ýÿðÿê áèð âÿêèë îëà.
ß ç è ç á ÿ é . Øàùçàäÿ ìöðàôèÿéÿ ìàíå îëìàç, àììà Àüà Ùÿñÿí
êèìè íàäöðöñòëÿðèí ùèéëÿñèíè âÿ çÿðÿðèíè äÿô åäÿ áèëÿð. Ýÿðÿê áó èøè øàù-
çàäÿéÿ áèëäèðÿì. Ìÿíèì àòàì îíóí éàíûíäà ÷îõ ãóëëóã åäèáäèð. Ìÿíèì
õàòèðèìè èñòÿéèð âÿ âÿäÿ åäèáäèð êè, ìÿíÿ õèäìÿò ðöúó åäèá âÿçèôÿ
ãÿðàðäàä åëÿñèí âÿ àòàìûí òèéóë4 êÿíäëÿðè äÿ ìÿíÿ âàýöçàð åòñèí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿëàù áóäóð êè, ÿââÿë áèð âÿêèë òóòàã, ñîíðà áó
ÿùâàëàòû øàùçàäÿéÿ ìÿëóì åäÿñÿí êè, î äà ùàããà êþìÿê åëÿñèí.
ß ç è ç á ÿ é . ×îõ éàõøû. Âÿêèë êèìè òóòàã?
Áó ùàëäà Ýöëñÿáà è÷ÿðè ýèðèð.

Ý ö ë ñ ÿ á à . Ãàïûäà áèð êèøè äóðóáäóð; äåéèð êè, ìÿí ýÿðÿê Ñÿêèíÿ

õàíûì èëÿ äàíûøàì. Áèð êèøè òàéôàñû âàðìû êè, àðàëûãäà âàñèòÿ îëà, ÷îõ
âàúèá ÿìð âàð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ßúÿá îëäó. ßçèç áÿé äÿ áóðäàäûð. Ýåò ÷àüûð
ýÿëñèí, ýþðÿê íÿ äåéèð.
Ýöëñÿáà ýåäèð.

ß ç è ç á ÿ é . Ùÿð ýÿëÿí ìÿíè ýÿðÿê ñÿíèí éàíûíäà ýþðÿ?

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèðëÿð êè, ñÿí êèìñÿí? Åëÿ ýöìàí åäÿðëÿð
êè, ñÿí ìÿíèì éàõûí ãîùóìóìñàí.
Àüà Êÿðèì è÷ÿðè ýèðèð, Ñÿêèíÿ õàíûì ÷àäèðøÿáÿ áöðöíöð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿëàì-ÿëåéêöì!
ß ç è ç á ÿ é . ßëåéêÿññÿëàì. Õîø ýÿëèáñÿí. Áóéóð ÿéëÿø!
Àüà Êÿðèì áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá ßçèç áÿéÿ ìöòÿâÿúúåù îëóð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìÿõäóì, èñìè-øÿðèôèíèçè áóéóðóí.

ß ç è ç á ÿ é . Ìÿíèì àäûì ßçèç áÿéäèð.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìöáàðÿê àääûð. ßçèç áÿé, ìÿí ñèçèíëÿ ýþôòýó åäèì,
Ñÿêèíÿ õàíûì äà åøèòñèí.
ß ç è ç á ÿ é . Áóéóð, Ñÿêèíÿ õàíûìûí þçö èëÿ äÿ ýþôòêó åäÿ áèëÿð-
ñÿí. Îíó þçýÿ ãûçëàð àéàüûíà àïàðìà. Éåðè ýÿëÿíäÿ î þçö äÿ äàíûø-
ìàãäàí ÷ÿêèíÿí âÿ ãûñãàíàí äåéèë.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, ÷îõ éàõøû åëÿéèð. ßçèç áÿé, ìÿëóì îëà êè,
__________
ìÿíÿ Àüà Êÿðèì äÿëëàëáàøû äåéÿðëÿð. Ìÿí ìÿðùóì Ùàúû Ãàôóð èëÿ ÷îõ
165
äîñò èäèì. Èíäè áó ñààòäà áèð èøäÿí þòðö Àüà Ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëóíóí
éàíûíäà èäèì. Áèðäÿí òàúèð Àüà Ùÿñÿí è÷ÿðè ýèðäè, ñÿëàì âåðèá äåäèè êè,
Àüà Ìÿðäàí, åøèòìèøÿì Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû Çåéíÿáèí âÿêèëèñÿí.
Ìÿíèì áó èøäÿ ñÿíÿ ÷îõ êþìÿéèì äÿéÿúÿê. Èñòèðÿì ñÿíèíëÿ õÿëâÿò
äàíûøàì. Ìÿí ýþðäöì êè, îëàð äàíûøàúàãëàð, ÷þëÿ ÷ûõäûì âÿ áèëäèì êè,
îëàðûí òÿäáèðè Ñÿêèíÿ õàíûìûí ÿäàâÿòè ö÷öíäöð. ×öí Ùàúû Ãàôóð èëÿ
äóç-÷þðÿê éåìèøäèì, î õàòèðÿ ýÿëäèì êè, áó èøäÿí Ñÿêèíÿ õàíûìû
õÿáÿðäàð åäèì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì. Àüà Êÿðèì êè, àøíàëûüû óíóò-
ìóéóá, þç äîñòóíóí áàúûñûíû áåëÿ âàõòëàðäà éàä åäèðñÿí!
À ü à Ê ÿ ð è ì . ßëáÿòòÿ, õàíûì, äîñòëóã áåëÿ âàõòëàðäà ëàçûìäûð.
×öíêè Àüà Ìÿðäàí éåðèí-ýþéöí ùàðàìçàäàñûäûð. Ìÿí þçöìÿ âàúèá
áèëäèì êè, ïèø ÿç âÿãò ñèçè îíóí ùèéëÿýàðëûüûíäàí õÿáÿðäàð åäèì. Éîõñà
èø èøäÿí êå÷ÿð, ñîíðà ÷àðÿ òàïûëìàç.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ìÿðäàí ìÿíÿ íÿ åéëÿéÿúÿê, Àüà Êÿðèì?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ åéëÿéÿúÿê? Àõûð åøèòäèì êè, ãàðäàøûí àðâàäûíà
âÿêèë îëóáäóð, îíóí òÿðÿôèíäÿí ìöðàôèÿéÿ äóðàúàã. Áåëÿ èøëÿðäÿ î, ÷îõ
ìàùèðäèð. Îíóíëà áàúàðìàã ÷îõ ìöøêöëäöð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìöðàôèÿéÿ äóðóá íÿ åëÿéÿúÿê? Ãàðäàøûìûí
þâëàäû éîõäóð êè, ïóëóíà âàðèñ îëà; àðâàäû äà êè, îíà âàðèñ îëà áèëìÿç;
÷öíêè ìöòÿäèð, áåëÿ èøäÿ Àüà Ìÿðäàí âÿ éà áàøãà äöøìÿí ìÿíÿ íÿ
çÿðÿð éåòèðÿ áèëÿúÿê?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Õàíûì, ñèçèí òÿúðöáÿíèç áåëÿ èøëÿðäÿ àçäûð. Àüà
Ìÿðäàí ùÿð íÿ èñòÿñÿ, îíà éîë òàïàð; îíóí ìöãàáèëèíäÿ ýÿðÿê ãÿôëÿò
åëÿìÿìÿê.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íåúÿ åäÿê êè, ãÿôëÿò îëìàñûí?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìÿñÿëÿí, âÿêèëëÿðèíèçè ìÿíÿ òàíûäûí êè, êèìäèð.
Ìÿí îíó Àüà Ìÿðäàíûí áèð ïàðà ùèéëÿñèíäÿí áàøà ñàëëàì. Èøäÿ ùóøéàð
îëàð, ãÿôëÿò åëÿìÿç.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèçèì ùÿëÿ ùå÷ âÿêèëèìèç ìÿëóì äåéèë.
Àüà Êÿðèì. Íåúÿ ìÿëóì äåéèë? Áÿñ áó èøäÿ âÿêèë òóòìóéóáñóíóç?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, áèëìèðèê êèìè âÿêèë òóòàã. Åëÿ þçöìöç äÿ
áó ôèêèðäÿéèê.
ß ç è ç á ÿ é . Äîüðóäàí, Àüà Êÿðèì, ùå÷ áèð àäàì áèëèðñÿíìè êè,
áèçÿ òàíûäàñàí, îíó áó èøäÿ âÿêèë òóòàã?
__________
À ü à Ê ÿ ð è ì . Õåéð, õàòèðèìÿ áèð áåëÿ àäàì ýÿëìèð êè, Àüà Ìÿð-
äàíà ùÿðèô îëà. Áÿñ ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ñèçèí âÿêèëèíèç ùàçûðäûð.
166
 ß ç è ç á ÿ é . Õåéð, ùàçûð äåéèë, àõòàðûðäûã êè, áèð êàìèë àäàì òàïàã
âÿêèë åäÿê. Áèð ôèêèð åëÿ ýþð õàòèðèíÿ áèð àäàì äöøöðìö?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, ùå÷ áèð êàìèë àäàì ôèêðèìÿ ýÿëìèð. Àäàì
÷îõäóð, àììà Àüà Ìÿðäàíà ùÿðèô îëà áèëìÿç. Áà! Áèð àäàì ôèêðèìÿ
äöøäö, ÿýÿð ðàçû îëà; ÷öíêè âÿêèë îëìàãäàí íå÷ÿ çàìàíäûð ÿë ÷ÿêèáäèð.
Àíúàã ìÿýÿð Àüà Ìÿðäàíà î ùÿðèô îëà áèëÿð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Î êèìäèð?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Àüà Ñÿëìàí ÿëÿê÷è îüëó. ßýÿð ðàçû îëñà, îíó âÿêèë
åäèí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Îíóíëà êèì ýþðöøñöí, äàíûøñûí?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Áàøãà àäàì ëàçûì äåéèë, õàíûì. Îíó ÷àüûðäûí áóðà,
þçöíöç äàíûøûí. Îëóð êè, ñèçèí íÿôÿñèíèçèí òÿñèðèíäÿí ðàçû îëà. Öíàñ òàé-
ôàñûíûí íÿôÿñèíäÿ áàøãà òÿñèð îëóð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿñ îëìàçìû îíó áóðà ýþíäÿðÿñÿí, Àüà Êÿðèì?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Õåéð, õàíûì, àéðû àäàì ýþíäÿð. Ìÿí áèð ÷öçè èøäÿí
þòðö îíóíëà êöñöëöéÿì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿñ îíà ñÿí íåúÿ áèð ïàðà çàä òÿëèì åäÿðñÿí?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Þçýÿ âÿêèë îëñàéäû, ìÿíèì òÿëèìèì ëàçûì èäè.
Àììà Àüà Ñÿëìàíà ìÿíèì òÿëèìèì ëàçûì äåéèë. Î þçö øåéòàíà ïàïóø
òèêÿð. Ìÿí ÿýÿð÷è îíäàí íàðàçûéàì, àììà ùöíÿðèíè äàíìàã îëìàç.
Òÿêè ñèçèí èøèíèç ÿìÿëÿ ýÿëñèí.
ß ç è ç á ÿ é . Ìÿíèì þçöì áó ñààòäà ýåäÿðÿì, îíó ÷àüûððàì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, áÿñ ýåò.
ßçèç áÿé âÿ Àüà Êÿðèì àéàüà äóðóá ýåòìÿê èñòèðëÿð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Õóäàùàôèç, õàíûì!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õîø ýÿëäèí, Àüà Êÿðèì. Ìÿí ñÿíèí áó éàõøûëû-
üûíû ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàüàì!
ßçèç áÿé âÿ Àüà Êÿðèì ýåäèðëÿð.

Ñÿêèíÿ õàíûì. Ýöëñÿáà, éåðÿ áèð äþøÿê ñàë, äàëûñûíà áèð ïöøòö ãîé!
Ýöëñÿáà òåç äþøÿéè ñàëûð, ïöøòöíö ãîéóð. Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé
âÿ Àüà Ñÿëìàí è÷ÿðè ýèðèðëÿð. Éóõàðûäà Ñÿêèíÿ õàíûì îòóðóá, Ýöëñÿáà áþéðöíäÿ àéàã
öñòÿ äóðóáäóð.

À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñÿëàì-ÿëåéê!
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ßëåéêÿññÿëàì. Àüà Ñÿëìàí, õîø ýÿëäèí, ñÿôà
__________
ýÿòèðäèí, áóéóð ÿéëÿø!
167
 Èøàðÿ åäèð, äþøÿê öñòÿ Àüà Ñÿëìàí îòóðóð, îíäàí àøàüûäà ßçèç áÿé ÿéëÿøèð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (íàçèê ñÿñ èëÿ). Àüà Ñÿëìàí, ìÿí Ùàúû Ãàôóðóí

áàúûñûéàì. Öìèäèì áóäóð êè, ìÿíè ãûçëûüà ãÿáóë åäèá, ìÿíèì áó äàð
ýöíöìäÿ êþìÿéèíè ìÿíäÿí ÿñèðýÿìÿéÿñÿí.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàíûì, áóéóð ýþðöì ìÿòëÿáèí íÿäèð.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ñÿëìàí, þçöíöçÿ ìÿëóìäóð êè, àëòû-éåääè
àé áóíäàí èðÿëè Òÿáðèçÿ âÿáà äöøìÿê ñÿáÿáèëÿ òàìàì õàëã ãà÷ûá
äàüûëìûøäû. Ãàðäàøûì Ùàúû Ãàôóð áèð òÿâÿêêöëëö àäàì èäè. Äåäè êè,
ìÿí ùå÷ òÿðÿôÿ ýåäÿí äåéèëÿì. Àììà áÿðàè-åùòèéàò òàìàì ïóëóíó êè,
àëòìûø ìèí òöìÿí èäè, ñàíäûãëàð è÷èíäÿ àïàðûá øàùèä âÿ ñöáóò èëÿ
ùàêèìè-øÿðÿ òàïøûðäû êè, ÿýÿð ÿùéàíà ìÿí þëñÿì, áó ïóëó ñîíðà ìÿíèì
ùÿð êÿñ øÿðè âàðèñèì ãàëñà, îíà ðÿää åëÿ. Ùàêèìè-øÿð ùàìàí ìÿáëÿüè
ýþòöðöá, ñàèð õàëã êèìè, î äà øÿùÿðäÿí ÷ûõûá áàøãà éåðÿ ýåòäè. Áèçèì
ãîíøóëàðûìûç äà òàìàì óçàãëàøäûëàð. Áèçèì åâäÿ ãàëäû áèð ãàðäàøûì,
áèð îíóí ìöòÿñè âÿ áèð äÿ ìÿí. Èòòèôàãÿí ãàðäàøûì íàõîø îëäó, áèð
êèìñÿ éîõ èäè, ìÿýÿð øÿùÿðäÿ äèôàí òÿðÿôèíäÿí áèð äÿñòÿ ñÿðáàç ãîé-
ìóøäóëàð êè, ùÿð åâè éîõëàñûíëàð, þëÿíëÿðè ãÿáèðèñòàíà íÿãë åòñèíëÿð. Î
ýöí ñÿðáàçëàðäàí äþðäö áèçèì åâÿ ýÿëäè. Ãàðäàøûì îíëàðà äåäè êè, ìÿí
þëöðÿì, ìÿíèì áèð áàúûìäàí áàøãà äöíéàäà áèð âàðèñèì ãàëìûð. Ìÿí
þëÿíäÿí ñîíðà, ìÿíè ãÿáèðèñòàíà íÿãë åäèí. Ãàðäàøûì àëëàùûí ðÿùìÿ-
òèíÿ ýåòäè. Èíäè ãàðäàøûìûí àðâàäû êè, ìöòÿäèð âÿ îíà ùå÷ èðñ éåòèøìÿç,
èñòèéèð êè, ìÿíèì ãàðäàøûìà âàðèñ îëà, ìÿíèì èëÿ ìöðàôèÿéÿ äóðà. Àüà
ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëó îíà âÿêèë îëóáäóð. Òÿâÿããå åäèðÿì êè, çÿùìÿò
ãÿáóë åäèá áó èøäÿ ñÿí äÿ ìÿíÿ âÿêèë îëàñàí.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñÿêèíÿ õàíûì, ìÿí âÿêèë îëìàãäàí ÿë ÷ÿêìèøÿì.
Äÿõè áèð êèìñÿíÿéÿ âÿêèë îëìóðàì.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ñÿëìàí, áó èø ÷îõ òåç ãóðòàðàñû èøäèð. Àç
ìöääÿòäÿ ìöðàôèÿñè òàìàì îëóð. ßýÿð ãàðäàøûìûí äèëèíäÿí øàùèä ëàçûì
îëñà, î ñÿðáàçëàðû øàùèä ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿí. Òÿâÿããå åäèðÿì êè, ìÿíèì
õàòèðèì ö÷öí áó èøè áîéíóíäàí òóëëàìàéàñàí.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Î ñÿðáàçëàðûí àäû âÿ ìÿêàíû ñèçÿ ìÿëóìäóðìó?
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿëè, ßçèç áÿé êàüûçäà îëàðûí àäëàðûíû âÿ éåð-
ëÿðèíè éàçûá ñÿíÿ òÿñëèì åäÿð.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Èíäè êè òÿâÿããå åäèðñÿí, ãÿáóë åäÿðÿì. Öìèäèì
__________
áóäóð êè, óçóí èø îëìàñûí. Éîõñà ìÿíÿ ÷îõ ìÿÿòòÿë îëìàã ìöìêöí
äåéèë.
168
 Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, èíøàëëàù áèð ýöíäÿ ãóðòàðàúàãäûð. Àüà
Ñÿëìàí, ùÿìèí áó áèð ýöí çÿùìÿòèí ö÷öí ñÿíÿ áåø éöç òöìÿí ùÿããöë-
íÿôÿñ âÿäÿ åäèðÿì.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Îíñóç äà îëàð. Õàíûì, ìÿí ìÿùç ñÿíèí õàòèðèí
ö÷öí áó èøÿ èãäàì åäèðÿì. Òàìàù óúóíäàí äåéèë.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèëèðÿì, Àüà Ñÿëìàí, áó ìÿáëÿüè ìÿí àíúàã
ñÿíèí óøàãëàðûíà úèá õÿðúè âåðèðÿì.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàíûì, èíäè ìÿíè ìöðÿõõÿñ áóéóð, ýåäèì ñÿð-
áàçëàðû ýþðöì. ßùâàëàò õÿáÿð àëûì êè, ìöðÿôèÿ âàõòûíäà øÿùàäÿòëÿðèíè
ÿäà åòñèíëÿð âÿ ñèç äÿ ìÿíèì àäûìà âÿêàëÿòíàìÿ éàçäûðûá ýþíäÿðèí.
Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ùàçûð åäèá ýþíäÿððÿì. Àììà, Àüà
Ñÿëìàí, äåéèðëÿð êè, Àüà Ìÿðäàí ÷îõ ìöùèë àäàìäûð. Îíóí ùèéëÿñèí-
äÿí ãàôèë îëìàéàñàí.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàòèðúÿì îë, îíóí ùèéëÿñè ìÿíÿ êàð åëÿìÿç. ßçèç
áÿé, î ñÿðáàçëàðûí àäëàðûíû âÿ éåðëÿðèíè, éàç, ìÿíÿ ýþíäÿð.
ß ç è ç á ÿ é . ×îõ éàõøû, áèð ñààòäàí ñîíðà éåòèøÿð.
Àüà Ñÿëìàí äóðóá ýåäèð. ßçèç áÿé âÿ Ñÿêèíÿ õàíûì.

ß ç è ç á ÿ é . Ìÿí äÿ äóðóá ýåäèì, ÿùâàëàòû øàùçàäÿéÿ áèëäèðèì.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Îòóð, ñÿðáàçëàðûí àäëàðûí, éåðëÿðèí êàüûçà éàç,
Àüà Ñÿëìàíà ýþíäÿð, ñîíðà ýåò.
ßçèç áÿé îòóðóð éàçìàüà.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ

Èêèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Àüà Ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëóíóí åâèíäÿ.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Ýþðÿñÿí Àüà Êÿðèì íèéÿ ýåú ýÿëäè?

Áÿëêÿ Àüà Ñÿëìàíûí âÿêèëëèê èøè îíó ÿéëèéèáäèð? ßýÿð áó èø ìÿí äåéÿí
êèìè áàø òóòñà, Òÿáðèçäÿ ìÿíèì øþùðÿòèì ÿðøè-ôÿëÿêÿ ÷ûõàúàã! Êöëëè
ïóëà ÷àòäûüûìäàí áàøãà, éÿíè âàãèÿí áó âÿêèëëèê áèð òöêÿíìÿç õÿçèíÿ-
äèð, éîëëàðûíû áèëÿíÿ. ßëùÿìäöëëàù êè, ìÿíèì áó õöñóñäà ãöñóðóì
__________
éîõäóð.
169
 Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëäûð. Àüà Êÿðèì è÷ÿðè ýèðèð.

À ü à Ê ÿ ð è ì (áÿøàøÿò èëÿ). Ñÿëàì-ÿëåéê! Èøëÿðè áèòèðäèì, ìóøòó-

ëóüóìó âåð!
À ü à Ì ÿ ð ä à í (òÿáÿññöì èëÿ). Éÿãèí?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áèð íþâ èëÿ ñÿíè Ùàúû Ãàôóðóí
àðâàäûíûí éàíûíäà íÿçÿðÿ âåðäèì êè, ÿýÿð þçöí äÿ îðäà îëñàéäûí, þç
ùàããûíäà ìöøòÿáåù îëàðäûí. Äåäèì êè, áó ñààòäà ùàêèìè-øÿð éàíûäà
Àüà Ìÿðäàíäàí ìþòÿáÿð êèìñÿíÿ éîõäóð. Îíóí áèð ñþçö èêè îëìàç.
Äÿðõàíÿäÿ äÿ àíúàã î ìÿðóôäóð. Ùÿòòà øàùçàäÿ ùöçóðóíà äà ùÿìèøÿ
áèð ïàðà èøëÿð ö÷öí ýåäèø-ýÿëèøè âàð. Èø áèëìÿêäÿ äÿ ßôëàòóíè-ÿñðäèð.5
Ýÿðÿê î ùÿð íåúÿ äåñÿ, îíóí ñþçöíäÿí ÷ûõìàéàñàí âÿ ùå÷ âàùèìÿ âÿ
åùòèéàò åòìèéÿñÿí êè, àíúàã îíóí òÿäáèðè èëÿ ñÿí Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿ-
òèíÿ ìàëèê îëà áèëÿðñÿí. Éîõñà ñÿíèí áó èðñÿ ùå÷ ùàããûí éîõäóð. Àðâàä
þçö äÿ âÿ ãàðäàøû Àüà Àááàñ äà ðàçû îëäóëàð. Èíäè áó ñààòäà ýÿëÿúÿê-
ëÿð ñÿíèí éàíûíà êè, ùÿð íÿ äåñÿê, îíà ÿìÿë åòñèíëÿð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, Àüà Ñÿëìàíû äà î òÿðÿôÿ âÿêèë åòäèðÿ
áèëäèíìè?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Áÿëè, áó ñààòäà Àüà Ñÿëìàí Ñÿêèíÿ õàíûìûí éàíûí-
äàäûð. Îðäàí ãóðòàðûá áóðà ýÿëÿúÿê.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùÿáà, Àüà Êÿðèì, âàëëàù ñÿíèí äèëèíäÿ úàäó
ÿñÿðè âàð. Õóá, ùÿëÿ áèð äå ýþðöì Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû ýþé÷ÿêäèðìè!
À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ åéëèéÿúÿêñÿí?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Íÿ åéëèéÿúÿéÿì, ýÿëñÿ àëëàì. Ìÿíÿ ýÿëìÿçìè?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ áèëèì, ýÿëÿðìè? Ñÿíèí áèð àç âàõòûí êå÷èáäèð.
Àðâàä úàùûëäûð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, Àüà Êÿðèì, ñÿí þëÿñÿí, ìÿíèì ÷ÿíäÿí
âàõòûì êå÷ìÿéèáäèð. Ìÿí èíäè äöç ÿëëè áèð éàøûíäàéàì.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Áåëÿ áèëèðÿì, éåòìèøäÿ äÿ îëàðñàí.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áèëèðñÿíìè ìÿí ùàâàõò
àíàäàí îëìóøàì? Òÿáðèçèí áþéöê çÿëçÿëÿñèíäÿí áèð èë ñîíðà.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿíèí êè àðâàäûí âàð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿí êè àðâàäñûçëûãäàí èñòÿìèðÿì îíó àëàì.
Äåéèðÿì êè, Àëëàù ãîéñà ÿýÿð áó äþâëÿòè î àðâàäûí àäûíà Ùàúû Ãàôóðóí
áàúûñûíûí ÿëèíäÿí ÷ûõàðñàã, äÿõè àðâàä íèéÿ þçýÿñèíÿ ýåòñèí? Àðâàäû äà
__________
ìÿí àëëàì, äþâëÿòè äÿ ìÿíèì ÿëèìäÿ îëñóí. Åëÿ ñÿíèí ñÿëàùûí äà
áóäóð, þçýÿñèíäÿí ñÿíÿ íÿ õåéèð îëàúàã?
170
 À ü à Ê ÿ ð è ì . ßëáÿòòÿ, áó ñóðÿòäÿ ýþé÷ÿê îëäó, éà îëìàäû, íÿ òÿôà-
âöòö, ãîé îëñóí èôðèòÿ, ýÿëñÿ àëýèëÿí. Àììà éàìàí äåéèë, àüëûì êÿñìèð
êè, ñÿíè áÿéÿíÿ.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éÿíè ìÿí íåúÿéÿì?
À ü à Ê ÿ ð è ì . Þçöí áèëìèðñÿí, ñèð-ñèôÿòèí ÷ÿíäàí ìÿãáóë äåéèë.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . À êèøè, ìÿí ñÿíèí ýþçöíäÿ íåúÿ ýþðöêöðÿì? Ãîé
áèð àéíàéà áàõûì. (Áÿäÿííöìà àéíàéà áàõûð). Àüà Êÿðèì, ñÿí àëëàù,
ìÿíèì ùàðàìäà ñÿí åéèá ýþðöðñÿí? ßýÿð äèøëÿðèìèí òþêöëìÿéèí äåéèð-
ñÿí, íöçöëäÿí òþêöëöáäöð, ãîúàëûãäàí äåéèë. Îâóðäëàðûì áèð àç ÷óõóðà
äöøöáäöð, àììà ÷ÿíäàí äà ìÿëóì îëìóð, ñàããàë öñòöíö þðòöáäöð.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Äè éàõøû, áÿñäèð, îòóð àøàüû, èíäè àðâàä ýÿëÿð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ñÿáð åëÿ, áèð òèðìÿ êöëÿúÿìè ýåéèì, ìàùóä úöá-
áÿìÿ áöðöíöì, ñàããàëûìû äàðûéûì. (Áàøëàéûð äåäèêëÿðèíè åëÿìÿéÿ).
À ü à Ê ÿ ð è ì . À êèøè, íèéÿ ëàçûìäûð áó çàäëàð, îòóð àøàüû.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ÷îõ ëàçûìäûð! Áèçèì àðâàäëàðûìûç ùÿìèøÿ
öçëÿðèíè êèøèëÿðäÿí ýèçëÿðëÿð. Àììà þçëÿðè êèøèëÿðÿ áàõìàüà áèèõòèéàð-
äûëàð. Ìÿíè Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû éàðàøûãëû ýþðñÿ, ÿëáÿòòÿ, àðòûúàã ñàéàð.
Ñþçöìöí àðòûúàã òÿñèðè îëàð. Áÿëêÿ õîøóíà äà ýÿëèì.
Àüà Ìÿðäàí ëèáàñûíû ýåéèá, ñàããàëûíû äàðàéûá îòóðóð. Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð. Ùàúû
Ãàôóðóí àðâàäû Çåéíÿá âÿ ãàðäàøû Àüà Àááàñ è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

À ü à À á á à ñ . Ñÿëàì-ÿëåéêöì!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêöì-ñÿëàì, õîø ýÿëäèíèç, ñÿôà ýÿòèðäèíèç!
Áóéóðóí, ÿéëÿøèí.
Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû öçöí áöðöìöø âÿ ãàðäàøû îòóðóðëàð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Àááàñ, ìÿí ñÿíèíëÿ äàíûøûì, Çåéíÿá õàíûì

äà ãóëàã àññûí, éåðè ýÿëÿíäÿ úàâàá âåðñèí. Ùàúû Ãàôóð þëÿí èíäè àëòû
àéäûð. Ñþç ýÿðÿê áèçèì àðàìûçäà àøêàð îëà. Ùàìû áèëèð êè, Çåéíÿá
õàíûì Ùàúû Ãàôóðóí äàèìè ìÿíêóùÿñè äåéèë, îíóí äþâëÿòèíäÿí èðñ
ùåñàáûíäà ùÿðýèç ùèññÿñè éîõäóð. Àììà ìÿí áó êåéôèééÿòè áèëèá Àüà
Êÿðèìè ñèçèí éàíûíûçà ýþíäÿðäèì âÿ ìÿëóì åëÿäèì êè, ÿýÿð ñèç ìÿ-
íèì ñþçöìäÿí ÷ûõìàñàíûç âÿ ìÿíèì òÿäáèðèìÿ ÿìÿë åëÿñÿíèç, ìÿí
áåëÿ åëÿðÿì êè, áó äþâëÿò Çåéíÿá õàíûìà ÷àòàð. ×öíêè Ùàúû Ãàôóðóí
áàúûñûíûí áèð êþìÿéè âÿ ÿëèíäÿí èø ýÿëÿí ÿãðÿáàñû éîõäóð. Àíúàã î
ãûçûí áèð úàâàí íàìèçÿäè âàð, î äà ìöðàôèÿ èøèíäÿ ìÿíÿ ùÿðèô îëà áèë-
__________
ìÿç âÿ ñèç äÿ ìÿíèì ðÿéèìÿ ðàçû îëóá ùàêèìè-øÿð éàíûíà àäàì ýþí-
171
äÿðèá áèëäèðèáñèíèç êè, Ùàúû Ãàôóð òàïøûðäûüû ïóëó îíóí áàúûñûíà âåðìÿ-
ñèí êè, îíóíëà èääèàíûç âàð. Ùàêèìè-øÿð ïóëó ñàõëàéûá, ñèçÿ âÿ Ùàúû
Ãàôóðóí áàúûñûíà áèëäèðèá êè, âÿêèë òóòóá, ìöðàôèÿéÿ ÿéëÿøèá, äàâàíûçû
òåéé åäÿñèíèç. Èíäè ìÿí þçöì ñèçèí âÿêèëèíèçÿì. Àììà Çåéíÿá
õàíûì ýÿðÿê ìÿíèì ùÿð ñþçöìÿ, ùÿð òÿäáèðèìÿ ÿìÿë åòñèí êè, áó èø
ÿíúàì òàïà.
À ü à À á á à ñ . ßëáÿòòÿ, îíñóç êè, îëìàç. Áóéóðóí ýþðÿê Çåéíÿá
õàíûìà òÿêëèôèí íÿäèð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßââÿëÿí, Çåéíÿá õàíûì ýÿðÿê áó ñààòäà áèð ïàðà
ìÿõàðèú ö÷öí áåø éöç òöìÿí ìÿíÿ ïóë âåðÿ êè, àõûðäà äà ùåñàáà äàõèë
åëÿðèê. Þçö Àüà Êÿðèìÿ áèëäèðèáäèð êè, Ùàúû Ãàôóðóí þëÿíäÿí ñîíðà
ñàíäûãäà ìèí òöìÿí âàð èäè âÿ áàúûñû äà áèëìèðäè, îíó ýþòöðöáäöð.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Ìöçàéèãÿ éîõäóð, áàøãà òÿêëèôëÿðèíè áèëäèð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . èêèíúè òÿêëèô áóäóð êè, ýÿðÿê Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿ-
òèíèí éàðûñûíà ãàíå îëàñàí, éÿíè î äþâëÿòäÿí êè, àëòìûø ìèí òöìÿíäèð,
îòóç ìèí òöìÿí ñÿíèí îëñóí âÿ ãàëàí éàðûñû îòóç ìèí òöìÿí ìÿíèì âÿ
Àüà Êÿðèìèí âÿ áàøãà éîëäàø âÿ êþìÿê÷èìèçèí îëñóí.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàé àìàí, íÿ ÷îõ èñòèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùÿðýèç ÷îõ äåéèë, õàíûì! Áó èðñÿ ñÿíèí ùå÷ ùàã-
ãûí éîõäóð. Áó îòóç ìèí òöìÿí äÿ ìÿí àíúàã ñÿíÿ áàüûøëàéûðàì.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Íåúÿ ùàããûì éîõäóð? Ìÿí èëëÿð èëÿ çÿùìÿò
÷ÿêèá Ùàúû Ãàôóðóí åâèíäÿ îòóðìóøàì. Òàìàì ïóë ñàíäûãëàðûíûí ùà÷àðû
ìÿíèì ÿëèìäÿ îëóðäó. Ùàúû Ãàôóðóí ñàüëûüûíäà îíóí áàúûñûíûí áåø
àááàñû èõòèéàðû ÷àòìàçäû, àììà ìÿí ùÿð íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿéäèì õÿðú
åäÿðäèì. Èíäè íåúÿ îëäó êè, ìÿí ýÿðÿê ãûðàãäà ãàëàì, ïóëëàðû áó äèëà-
ðàì ÷ÿíýè ýþòöðÿ, ýåäÿ áèð ãûçûë-ãûðìûçû îüëàíà, éåéÿ, è÷ÿ, êåô åäÿ?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìöðàôèÿäÿ áó ñþçëÿðÿ ãóëàã àñìàçëàð.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Íåúÿ ãóëàã àñìàçëàð? Ìöðàôèÿ åäÿíèí ìÿýÿð
èíñàôû éîõäóð? Îí èëäÿí àðòûã áó äþâëÿò ìÿíèì ÿëèìäÿ èäè. Èíäè ýÿðÿê
ìÿí îíäàí áèíÿñèá îëàì?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, èíäè ýÿðÿê îíäàí áèíÿñèá îëàñàí. Ñþçöìÿ
ãóëàã àñ, éàðûñûíà ãàíå îë! Éîõñà î äþâëÿòèí áèð ôöëóñóíà äà ùàããûí
éîõäóð. Àüà Àááàñ ìÿòëÿáè áàøà äöøÿð êè, ìÿí äåäèéèì ñþç ùàãäûð.
À ü à À á á à ñ . Éàõøû, ðàçûéûã. Áàøãà òÿêëèôèí íÿäèð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ö÷öìúö òÿêëèôèì áóäóð êè, Çåéíÿá õàíûì ýÿðÿê
__________
ìÿúëèñè-ìöðàôèÿäÿ ùàçûð îëóá îòóðà âÿ ùàêèìè-øÿð ùöçóðóíäà èãðàð åäÿ
êè, Ùàúû Ãàôóðäàí áèð éåääè àéëûã áèð îüëó âàð.
172
 Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì âàé! Àüà Ìÿðäàí, áó ÷îõ ÷ÿòèí
òÿêëèôäèð. Ìÿí éàëàíäàí íåúÿ äåéèì êè, ìÿíèì éåääè àéëûã îüëóì âàð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùå÷ ÷ÿòèí äåéèë. Ùàúû Ãàôóðóí ñàüëûüûíäà ñÿí
ùàìèëÿ èäèí. Þëÿíäÿí áèð àé èðÿëè áèð îüëàí äîüóáñÿí; èíäè éåääè àéëûã-
äûð. Áóíó äåìÿéÿ íÿ âàð ?
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Àüà Ìÿðäàí, ìÿí ñÿíè þçöìÿ àòà áèëèðÿì.
Ñÿíèí ùå÷ ñþçöíäÿí ÷ûõìàüû áàúàðìàíàì. Àììà áó òÿêëèô ÷îõ ìöø-
êöëäöð. Ìÿí óøàã äîüìàìûøàì. Äåìÿçëÿðìè áÿñ óøàüûí ùàíû?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó õöñóñäà ãÿì ÷ÿêìÿ! Óøàã ùàçûðäûð âÿ ñÿí
ùàìèëÿ èäèí, îíó äîüóáñàí. Óøàüû ñÿíèí âÿ Ùàúû Ãàôóðóí ãóúàüûíäà
ýþðÿíëÿð äÿ âàð. Ñÿí áó úÿùÿòäÿí åùòèéàò åëÿìÿ. Ñÿí àíúàã èãðàð åäÿð-
ñÿí, þçýÿëÿðè òÿñäèã åäÿð.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Àëëàùû ñåâèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí, áèð àéðû òÿêëèô
åëÿ! Ìÿí íåúÿ áó éàëàíû èãðàð åäèì? Âàëëàù, ìÿíèì öçöìäÿí ýÿëìÿç
êè, áó ñþçö äåéÿì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ãÿðèáÿ ñþç äàíûøûðñàí! Ùå÷ áèëìèðÿì íèéÿ öçöí-
äÿí ýÿëìèð áó ñþçö äåéÿñÿí? Ùå÷ áèëìèðÿì íÿäÿí óòàíûðñàí? Õóá,
àëÿì áèëèð êè, äîüìàã àðâàä òàéôàñûíûí ïåøÿñèäèð. Óòàíìàã íÿäèð? Áàëûã
èñòÿéÿí ýÿðÿê úàíûí ñîéóã ñóäàí ãîðóìàéà. Ýÿðÿê áó èãðàðû åäÿñÿí,
áàøãà ÷àðÿ éîõäóð.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áó èãðàðäàí ãÿðÿçèí íÿäèð, Àüà Ìÿðäàí?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ãÿðÿçèì îäóð êè, Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòè ñÿíÿ éåòèø-
ñèí. Áó ìÿòëÿáèí ÿíúàìûíà áóíäàí áàøãà ÿëàú òàïûëìàç, îíäàí þòðö êè,
ñÿí îíóí âàðèñè îëà áèëìÿçñÿí. Àììà ñÿíèí îüëóí îíóí øÿðè âàðèñèäèð.
Îüëàí âöúóäóíó ñöáóòà éåòèðÿíäÿí ñîíðà, òàìàì äþâëÿò îíà éåòèøÿð. Î
âàõò äà ìÿí ÷îõ àñàíëûãëà þçöìö îíà ãÿééóì åäÿðÿì. Ñîíðà êè, áèð
áåø-àëòû àé êå÷ÿð, ñþùáÿò ñàëëûã êè, ñÿíèí óøàüûí âÿôàò åòäè. Î ñöðÿòäÿ
òàìàì äþâëÿò øÿðÿí ñÿíÿ ìöíòÿãèë îëàð. Éàðûñûíû ñÿí ýþòöðÿðñÿí âÿ
éàðûñûíû ìÿí.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . À áàøûíà äþíöì, áåëÿ éàëàí èøè éåòèðìÿê
îëàðìû?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éåðèòìÿê îëìàçäû, ÿýÿð Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí
êþìÿéè îëñàéäû. Èíäè îíóí êèìñÿíÿñè éîõäóð êè, áèçèì ãàáàüûìûçäà
ñþç äàíûøà. ßýÿð Àüà Ùÿñÿí òàúèðÿ ýåòñÿéäè, ýåíÿ áó èø ÷ÿòèí èäè. Èíäè
Àüà Ùÿñÿí äÿ âÿ îíóí ýöúëö ÿãðàáàñû äà î ãûçà äöøìÿí îëóáëàð. Ùà-
__________
ìûñû èñòèð êè, áó äþâëÿò îíà ÷àòìàñûí. Ãûç ãàëûá éàëãûç, àíúàã áèð úàâàí
íàìèçÿäèëÿ êè, ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìÿç.
173
 Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áÿñ î äåäèéèí óøàã ùàðäàäûð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó ñààòäà ýþðÿðñÿí. Àüà Êÿðèì, óøàüû î áèðè
îòàãäà äàéÿäÿí àë ýÿòèð.
Àüà Êÿðèì ýåäèð.

Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Óøàüû äàéÿ ÿìèçèð?

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, àíàñû ÿìèçèð. Àììà ñÿíèí äàéÿíäèð äÿõè.
Àüà Êÿðèì óøàã ÿëèíäÿ ãàéûäûð. Àüà Ìÿðäàí óøàüû àëûð, âåðèð Çåéíÿá õàíûìà.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àë, áóäóð ñÿíèí îüëóí! Ýþðöðñÿíìè, ýþçö, ãàøû

ëàï Ùàúû Ãàôóðóí ýþçö, ãàøûäûð.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàëëàù äåéÿñÿí êè, åëÿ îõøóéóð; àììà ãîðõó-
ðàì ìöðàôèéÿ âàõòûíäà äèëèì òóòóëà, äåéÿ áèëìÿéÿì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Çåéíàá õàíûì, ñÿáÿáè îäóð êè, þçöí èíàíìûðñàí
êè, áóíó ñÿí äîüóáñàí. ßââÿëÿí,þçöí ýÿðÿê èíàíàñàí êè, áó ñÿíèí îüëóí-
äóð. Éîõñà, ÿëáÿòòÿ, ìöðàôèéÿ ìÿúëèñèíäÿ êàðûõàðñàí, äèëèí òóòóëàð.
Âàùèìÿ åëÿìÿ, ñþç âåð êè, áåëÿ èãðàð åäÿñÿí.
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áÿëè, ñþç âåðèðÿì, ÿýÿð áàúàðñàì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Èíøàëëàù áàúàðàðñàí. Áÿñ î éàõøûäûð êè, áàëäûçûí
òàìàì äþâëÿòè àïàðûá áèð áûüû áóðìà îüëàíà éåäèðÿ?
Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí. Ñÿêèíÿ õàíûìûí âÿêèëè éàëà-
íûìû ÷ûõàðìûéà.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õà-õà-õà!.. Ýþð êèìäÿí ãîõóð! Åùòèéàò åëÿìÿ!
Î, ùå÷ áèð êÿëìÿ äÿ ñÿíèí õèëàôûíà ñþç äàíûøìàéàúàã. Äóðóí ýåäèí,
âÿêàëÿòíàìÿíè éàçäûðûí, ùàçûð åäèí. Ñàáàù ýÿðÿê ìöðàôèéÿ áàøëàíûá
òàìàì îëà. Ìÿíèì äÿ èíäè áàøãà èøëÿðèì âàð, éàíûìà àäàìëàð ýÿëÿúÿê
âÿ Àüà Êÿðèìè äÿ àïàðûí, îíóíëà áåø éöç òöìÿí ïóë ýþíäÿðèí.
À ü à À á á à ñ . Ïóëëàðû ýÿòèðìèøèê, Àüà Êÿðèì áèëäèðìèøäè.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Äè ãîéóí, ýåäèí.
Àüà Àááàñ ïóëëàðû êèñÿäÿ Àüà Ìÿðäàíûí ãàáàüûíà ãîéóð. Áàúûñû èëÿ àéàüà äóðóá
ýåòìÿê èñòÿéèð. Áó ùàëäà øàùçàäÿíèí ôÿððàøû Íÿñèð äàõèë îëóð.

Í ÿ ñ è ð ô ÿ ð ð à ø . Ñÿëàì-ÿëåéêöì, Àüà Ìÿðäàí! Øàùçàäÿ áóéóðäó

êè, áó àõøàì áèð ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿëñèí êè, áèð âàúèá èøèì âàð, îíà
ðöúó åäÿúÿéÿì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßðç åëÿ êè, áàø öñòÿ!
__________
Ôÿððàø ýåäèð, ñîíðà ùàêèìè-øÿðèí íþêÿðè ßñÿä äàõèë îëóð.
174
 ß ñ ÿ ä (íþêÿðè-ùàêèìè-øÿð). Ñàëàì-ÿëåéêöì, Àüà Ìÿðäàí! Àüà
áóéóðóð êè, áó ýåúÿ Ùàúû Ñÿìèíèí åâèíäÿ áèçèì èëÿ ãîíàãëûüà ýåäÿúÿê-
äèðìè? Âàúèáè èø âàð. Ýÿðÿê îíóíëà îðàäà äàíûøàì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßðç åëÿ êè, ýåäÿúÿéÿì.
Àüà Àááàñ áàúûñû èëÿ ýåäèð, Àüà Êÿðèì.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Áó øàùçàäÿ ôÿððàøû âÿ ùàêèìè-øÿð íþêÿðè ùàðàäàí

òàïûëäûëàð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿí áèëèðäèì êè, àðâàä ìÿíèì òÿêëèôèìäÿí âàùèìÿ
åäÿúÿê. Áóëàðûí ùÿðÿñèíÿ èêè ñàùèá-ãèðàí âåðèá, ïèø ÿç âàõò ùàçûð åëÿ-
ìèøäèì êè, ýÿëèá àðâàäûí éàíûíäà áó ñèôàðèøëÿðè ìÿíÿ åòñèíëÿð. Àðâàä
áèëñèí êè, ìÿí øàùçàäÿ âÿ ùàêèìè-øÿð éàíûíäà ìöãÿððÿáÿì. Áèð àç
öðÿêëè îëñóí, éîõñà ìöðàôèéÿ âàõòûíäà ãîðõóðàì èãðàðà ãàäèð îëìàéà,
ðöñâàé îëàã.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, éàõøû ôèêèðäèð. Àììà õåéð, áèç ìöðàôèÿ
âàõòûíäà ìöëàùèçÿ åëÿðèê, ÿýÿð ìöéÿññÿð îëà, àðâàäûí èãðàðûíû øàùèäëÿð-
äÿí ñîíðàéà ñàëëûã, î âàõò âàùèìÿ åëÿìÿç.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Äè äóð ýåò Ùàúû Ðÿúÿáÿëèéÿ äå êè, øàùèäëÿðè ýÿòèð-
ñèí, ýÿëñèí. Áåø éöç òöìÿí îíóí þçöíÿ âÿäÿ åëÿ. ßëëè òöìÿí íÿüä,
ãàëàíû íèñéÿ. Øàùèäëÿðèí ùÿð áèðèñèíÿ äå îòóç òöìÿí, îí áåøè íÿüä, îí
áåøè íèñéÿ êè, èø òàìàì îëàíäàí ñîíðà âåðèëÿð. Ùàúû Ðÿúÿáÿëè ÿëäÿ
îëìàñà áó èøè àøûðìàã îëìàç. Éîõñà èøèí öñòöíö à÷àð; ÷îõ øåéòàíäûð.
Îíäàí èø ýèçëÿòìÿê ìöìêöí äåéèë.
À ü à Ê ÿ ð è ì . ×îõ éàõøû, ýåäèì. (Àéàüà äóðóð).
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Åé, ñÿí àëëàù, áèð ñþç äåéèðÿì: Ùàúû Ãàôóðóí
àðâàäûíû ýþðÿíäÿ þç éàíûíäàí áèð òþâð èëÿ èøàðÿ åëÿ êè, äàíûøûã àðàñûíäà
ìÿíÿ àòà õèòàá åòìÿñèí; ñÿí þëÿñÿí, öðÿéèíÿ àéðû ôèêèð ýÿëìÿñèí! Åëÿ
õîøóìà ýÿëìÿç êè, àðâàä òàéèôÿñè ìÿíÿ õîøàìÿä ö÷öí àòà ëÿãÿáè âåðÿ.
Íÿ ëàçûì îëóáäóð? Àäûìû äåñèí.
À ü à Ê ÿ ð è ì . Éàõøû, éàõøû, áèëèðÿì ìÿòëÿáèí íÿäèð! Õàòèðúÿì îë,
äÿõè ñÿíÿ àòà äåìÿç.
Ýåäèð, ñîíðà Àüà Ñàëìàí äàõèë îëóð.

À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñàëàì-ÿëåéê!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêÿññÿëàì, íåúÿ îëäó?
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Âÿêèë îëäóì. Èíäè ôèêðèí íÿäèð?
__________
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Èíäè ôèêðèì áóäóð êè, øàùèäëÿð ùàçûð åäèá, ìöðà-
ôèÿéÿ èãäàì åäÿê. Äå ýþðöì, ñÿíÿ íÿ âÿäÿ åëÿäèëÿð?
175
 À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ìÿí äåäèëÿð êè, áåø éöç òöìÿí ñÿíÿ ùÿããöë-
íÿôÿñ âåððèê, ÷öíêè áèçèì øàùèäëÿðèìèç ùàçûðäûð âÿ èø âàçåùäèð. Ìÿí äÿ
ðàçû îëäóì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû åëÿäèí. Èíäè ýþðöðñÿí êè, ùàãã òÿðÿôèí-
äÿí ÷ÿíäàí õåéèð éîõäóð. Àììà Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû îòóç ìèí òöìÿí-
äÿí êå÷èð. Áó îòóç ìèí òöìÿí ñÿíÿ, ìÿíÿ âÿ Àüà Êÿðèìÿ éåòèøÿúÿêäèð.
Øàùèäëÿðèí àäëàðûíû, éåðëÿðèíè þéðÿíäèíìè?
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Þéðÿíìèøÿì. Äþðä íÿôÿð ñÿðáàçäûð; Áÿäÿë, Ãÿù-
ðÿìàí, Ãÿôôàð âÿ Úàááàð. Âÿðúè êö÷ÿñèíäÿ îëóðëàð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ýÿðÿê ìÿí îëàðû áóðà ýÿòèðäèá òîâëàéàì êè, õèëàô
øÿùàäÿò åòñèíëÿð. Ñÿí ýÿðÿê ýåäèá îëàðà òàïøûðàñàí êè, ñÿäàãÿò èëÿ þç
øÿùàäÿòëÿðèíè åëÿñèíëÿð. ×öí ñÿðáàç òàèôÿñè áè÷èçëèêäÿí áèð íþâ ôèðãåéè-
ñóàëà6 äàõèëäèð. Îëàð ùàìàí ñààò ñîðóøàúàãëàð êè, àüà, ñîíðà áèçÿ íÿ
øÿôÿããÿò åäÿúÿêñÿí? Îíäà ñÿí äå êè, óøàãëàðûì, áåëÿ èøëÿðäÿ ìöçä èñòÿ-
ìÿê éàõøû äåéèë. Àëëàù ðèçàñûíà ýÿðÿê øÿùàäÿò åäÿñèíèç. Ãèéàìÿò ýöíö
ñèçÿ ÿúðè-õåéèð éåòèøÿð.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . ×îõ éàõøû!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùå÷ áèëèðñÿíìè ñÿðáàçëàðûí àäÿòè íÿ ãÿðàð öçðÿäèð?
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Áèëèðÿì. Îëàð äåéÿúÿêëÿð êè, áèç Ùàúû Ãàôóðóí
åâèíÿ éåòèøäèê. Èêè ñààò âÿôàòûíäàí èðÿëè. Áèçÿ äåäè êè, ìÿí þëöðÿì,
ìÿíèì äöíéàäà áèð êèìñÿì éîõäóð, ìÿýÿð áèð áàúûì. Ìÿí þëÿíäÿí
ñîíðà ìÿíè äÿôí åäèí.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, ýÿðÿê ñÿðáàçëàð áó ñþçö äÿéèøèá äåéÿ-
ëÿð êè, áèð àéëûã îüëó âàð èäè. Èíäè äóð ýåò!
Àüà Ñÿëìàí äóðóá ýåäèð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Èíøàëëàù èø éàõøû ýÿëèð. Èíäè Àüà Êÿðèì,

øàùèäëÿðè ýÿòèðÿí âàõòäûð.
Ãàïû à÷ûëûð. Àüà Êÿðèì, Ùàúû Ðÿúÿáÿëè, äàðóüÿ âÿ éàíûíäà äþðä íÿôÿð àäàì
äàõèë îëóðëàð.

Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Ñÿëàì-ÿëåéê!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêÿññÿëàì, Ùàúû, òàïäûíûçìû?
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Òàïäûíûçìû?! Ýóéà èòèðìèøäèê òàïàã? Ãÿðèáÿ
ñóàë åäèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí. Áÿñ ìÿëóì êè, ìÿíè ùÿëÿ äöðöñò òàíûìûðñàí.
À ü à Ì ÿ ð ä à í (Àüà Êÿðèìÿ êÿíàðäà). Àüà Êÿðèì, ñÿí äóð ýåò,
__________
Àüà Ñÿëìàí èëÿ ýþðöø. Î íèøàí âåðÿí ñÿðáàçëàðû ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð.
176
(Ñîíðà Ùàúû Ðÿúÿáÿëèéÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ùàúû, ìÿíÿ íèøàí âåð,
ýþðöì êè, áóëàð êèìäèðëÿð?
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Áó Ùåïî ãóìàðáàçäûð êè, äöíÿí ßðäÿáèëäÿí
ýÿëèáäèð. Áó ãÿçâèíëè Øåéäàäûð êè, ýöíäöç ñÿððàôëûã åëÿð, ýåúÿ ÿééàðëûã.
Áó äà Ãóðáàíÿëè ùÿìÿäàíëûäûð êè, ýåúÿ ùÿð èø ÿëèíäÿí ýÿëÿð, àììà
ýöíäöçëÿð áàçàðäà úîðàá ñàòàð. Áó äà ìàðàüàëû Ùÿíèôÿäèð êè, ýöíäöç
ãîëòóãôöðóøëóã åäÿð, ýåúÿëÿð ìÿíèì éàíûìäà îëóð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëùÿìäöëëàù, ùàìûñû éàõøû àäàìëàð èìèø, àììà
Ùåïîíóí ñÿíÿòè áèð àç òþùìÿòëèäèð. Îëàð êè, îíà ýöìàíè-áÿä ýåäÿ.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Ãîðõìà, Ùåïî áèð íàäöðöñòäöð êè, ùÿð ñèôÿòÿ
âÿ ùÿð äîíà ýèðÿ áèëÿð. Èñòèðñÿí áèð-èêè ñààòäàí ñîíðà áèð ìöòÿøÿõõèñ
òàúèð ñèôÿòèíÿ ýèðèá éàíûíà ýÿëñèí êè, ñÿí þçöí äÿ îíóí ùàããûíäà ìöø-
òÿáåù îëàñàí. Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, áó êèìèí íöòôÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá?
Áó, äàáàíûêÿñèê Ùåéäÿðãóëóíóí îüëóäóð êè, ýöíäöç ßùÿðäÿ ýþðöíöá,
ýåúÿ èêè ýöíëöê éîë ïèéàäà ýÿëèá. Òÿáðèçäÿ ìÿðùóì ãàèì-ìÿãàìûí
åâèíäÿí áèð úÿâàùèð ìöúðöñöíö àïàðûá, ýåíÿ åëÿ î ýåúÿ ßùÿðÿ ãàéûäûá;
Ñöáù ÷àüû êàðâàíñàðàäà äàëàíûíäà éàòìûø èìèø. Àëÿì òàìàì ùåéðàí
ãàëìûøäû îíóí áó ÿìÿëèíÿ. Ìÿùç îíóí áó ùöíÿðèíÿ ýþðÿ èø à÷ûëàíäàí
ñîíðà îíó þëäöðìÿéèá àíúàã äàáàíëàðûíû êÿñäèëÿð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . À, äàáíûêÿñèê Ùåéäÿðãóëóíóí îüëó èìèø! ×îõ
éàõøû, àììà àäûíû äÿéèøÿðèê. Áóëàð ìÿñàèëè-øÿðèééÿòëÿðèíÿ àðèôäèðëÿðìè?
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Õàòèðúÿì îë! Òàìàì ÿùëè-ñàâàääûðëàð. Ñÿí
þëÿñÿí, ùàìûñû øåéòàíà ïàïóø òèêÿðëÿð. Íÿ ýöíÿ ãàëûáëàð, äþðäö äÿ ùÿð
ýöí ìÿñúèääÿ úàìààò íàìàçû ãûëûð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, èíäè áèëèðëÿðìè êè, ýÿðÿê íÿ ýöíÿ øÿùà-
äÿò åòñèíëÿð.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Õåéð, ýÿðÿê îíó ñÿí þçöí òÿëèì åäÿñÿí.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, ýÿðÿê äåñèíëÿð êè, Ùàúû Ãàôóðóí âÿôàòûíäàí
áèð ùÿôòÿ èðÿëè áèç äþðäöìöç äÿ àõøàì ÷àüû ÿùëè-ãöáóð çèéàðÿòèíÿ
ýåäèðäèê. Ùàúû Ãàôóðóí ãàïûñûíäàí þòÿíäÿ ýþðäöê äóðóáäóð, ãóúàüûí-
äà áèð ãóíäàã. Ñÿëàì âåðèá ñîðóøäóã êè, Ùàúû, áó óøàã êèìèíäèð? Äåäè
êè, ìÿíèìäèð, ö÷ ùÿôòÿäèð êè, òÿâÿëëöä òàïûáäûð. Áóíäàí áàøãà äÿõè
þâëàäûì éîõäóð.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è (øàùèäëÿðÿ öçöí òóòóá). Àé óøàãëàð, åøèòäèíèçìè?
Ù ÿ ï î . Áÿëè, åøèòäèê!
__________
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó òþâð äåéÿ áèëÿúÿêñèíèçìè?
Ù ÿ í è ô ÿ . ßëáÿòòÿ, íÿ ÷ÿòèí ñþçäöð êè, äåìÿê ìöøêöë îëà!
177
 À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ ðàçûéàì, îüóëëàðûì, Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí!
Ø å é ä à . Àüà Ìÿðäàí, áåëÿ èøäÿí Àëëàù ìÿýÿð ðàçû îëàð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Íèéÿ ðàçû îëìóð, ÿçèçèì! ßýÿð ÿñë èøäÿí õÿáÿð-
äàð îëàñàí, äåéÿðñÿí êè, ðàçû îëàð. Áè÷àðÿ Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû îí èë åâ
âÿ äþâëÿò ñàùèáè îëóáäóð. Èíäè ðÿâàäûðìû åâäÿí, äþâëÿòäÿí ìÿùðóì
îëñóí âÿ áó äþâëÿòè áèð ãûçìûø ãûç ýþòöðöá áèð úþâìÿðè ÿùëè-çÿëÿìÿ
îüëàíà éåäèðñèí? Áó ñÿáÿáÿ êè, îíó ãóúàúàãäûð? ßùëè-çÿëÿìÿ áèçèì
öëÿìàìûçûí ãþâëöíÿ ýþðÿ äÿðýàùè-èëàùèäÿí ìÿðäóääóðëàð.
Ø å é ä à . Áÿëè, äîüðó äåéèðñÿí.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Àüà Ìÿðäàí óøàãëàðûí èúðÿòèíè ìÿëóì åëÿ.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿýÿð Àüà Êÿðèì åéëÿìÿéèáäèð? Ùÿð áèðèñèíÿ
îòóç òöìÿí âÿ ñÿíÿ äÿ ìÿëóìäóð íÿ éåòèøÿúÿêäèð.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Àüà Ìÿðäàí, óøàãëàðûí èúàðÿñèíèí éàðûñû ýÿðÿê
áèøÿêè, éåòèøÿ.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëáÿòòÿ, ñèç ýåäèí; èêè ñààòäàí ñîíðà Àüà Êÿðèì
ñèçÿ ÿëëè òöìÿí âÿ óøàãëàðûí äà èúðÿòëÿðèíèí éàðûñûíû ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿð.
Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . ×îõ éàõøû, õóäàùàôèç.
Ùàìûñû ýåäèðëÿð. Ñîíðà ãàïû à÷ûëûð, äþðä íÿôÿð ñÿðáàç è÷ÿðè ýèðèð Àüà Êÿðèì èëÿ.

Ñ ÿ ð á à ç ë à ð . Ñÿëàì-ÿëåéêöì!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêöìÿññÿëàì. Áóéóðóí, îüëàíëàðûì, ÿéëÿøèí!
Ñèç õîø ýÿëèáñèíèç. Ñèçÿ çÿùìÿò âåðäèì, áàüûøëàéàñûíûç!
Ñ ÿ ð á à ç ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Õåéð àüà, ñÿíèí êèìè ùþðìÿòëè êèìñÿ-
íÿëÿðèí ãóëëóüóíà ýÿëìÿê áèçÿ ÷îõ ôÿõðäèð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùÿáà, îüëóì! ßäÿáëè àäàì äöíéàäà ùÿìèøÿ
ÿçèç îëàð. ×àøò éåéèáñèíèçìè?
Ñ ÿ ð á à ç ë à ð . Õåéð, áóðà ýÿëäèê, ùÿëÿ ìÿúàëûìûç îëìàäû.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Êÿðèì, áèçèì íþêÿðëÿðäÿí áèðèñèíè ýþíäÿð,
áàçàðäàí ÷èëîâïÿçäÿí äþðä íÿôÿð ö÷öí äþðä äöìÿðäè áîøãàáäà, éàíûí-
úà ãÿíäàáû ÷èëîâ ýÿòèðñèí.
Ñ ÿ ð á à ç . Íÿ ö÷öí, àüà, çÿùìÿò ÷ÿêèðñèíèç?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Çÿùìÿò íèéÿ îëóð, ÿçèçèì. Èíäè ÷àøò âàõòûäûð.
Ðÿâàäûðìû ìÿíèì åâèìäÿí àú ýåäÿñèíèç?
Ñ ÿ ð á à ç . Àüà, áèçÿ ãóëëóüóíóç íÿäèð?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Îüëóì, áèð ÷ÿíäàí ãóëëóüóì éîõäóð. Àíúàã
áèðúÿ êÿëìÿ ñþç ñèçäÿí ñîðóøàúàüàì.
__________
Ñ ÿ ð á à ç . Áóéóð, àüà, èêèñèíè ñîðóø!
178
 À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùóì Ùàúû Ãàôóðó ñèçìè äÿôí åòäèíèç?
Ñ ÿ ð á à ç . Áÿëè, àüà.
À ü à Ì ÿ ð ä à í – Ìÿðùÿáà, îüëàíëàðûì, ñèçèí úàâàíìÿðäëèéèíèçÿ!
Ñèçèí âöúóäóíóç ãÿíèìÿòäèð. Íÿèíêè èñëàìûí êþìÿéèñèç, áÿëêÿ äàð ýöíäÿ
õàëãûí âåúèíÿ äÿ àíúàã ñèç ýÿëèðñèç. Âÿáà äöøÿíäÿ áèð ìöòÿíÿôôèñ Òÿá-
ðèçäÿ ãàëìàìûøäû, àììà ñèç þç úàíûíûçäàí êå÷èá øÿùÿðè áóðàõìàäûíûç.
Úÿíàá-ÿãèäÿñè-èëàùè ñèçÿ áþéöê ÿúð âåðñèí! Õóá, îüëàíëàðûì, Ùàúû
Ãàôóðó ñàü ýþðäöíöçìö?
Ñ ÿ ð á à ç . Áÿëè, ýþðäöê, àüà!
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Î âàõòäà îíóí éàíûíäà ãóíäàãäà îíóí áèð àéëûã
òèôèë îüëóíó ýþðäöíöçìö?
Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, ýþðìÿäèê.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Îëóð êè î âàõòäà àíàñûíûí ãóúàüûíäà èìèø.
Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, Ùàúû Ãàôóðäàí áèç ñîðóøäóã êè, îüóëäàí,
óøàãäàí íÿéèí âàð? Äåäè êè, áèð áàúûìäàí áàøãà áèð êèìñÿì éîõäóð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, îëóð êè, îüóë áèð àéëûã òèôèë îëäóüó ö÷öí îíó
ùåñàáà ýÿòèðìÿéèáäèð. Àììà óøàã î âàõòäà àíàñûíûí ãóúàüûíäà èìèø.
Ñèçäÿí áàøãà þçýÿëÿðè óøàüû îíóí ãóúàüûíäà ýþðöáëÿð. Ìÿí åëÿ áèëäèì
êè, áÿëêÿ ñèç äÿ ýþðìöø îëàñûíûç. Åéáè éîõäóð, èíäè áó õöñóñäà íåúÿ øÿùà-
äÿò åäÿúÿêñèíèç? ×öíêè âÿðÿñÿ àðàñûíäà äàâà áÿðìåéèò âàãå îëóáäóð.
Ñ ÿ ð á à ç . Áèç áèëäèéèìèç êèìè øÿùàäÿò åäÿúÿéèê. Áó õöñóñäà Ùàúû
Ãàôóðóí áàúûñûíûí âÿêèëè äÿ áèçäÿí ñîðóøäó, áó ãÿðàð èëÿ úàâàá âåðäèê.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, èíäè ìÿëóì îëäó êè, ñèç íèéÿ áåëÿ äàíûøûðñû-
íûç; ÷öíêè î ùàðàìçàäàíûí, î áèäèíèí àüçû ñèçÿ äÿéèáäèð. Îíóí ö÷öí ñèç
óøàüûí âàðëûüûíà ìöíêèð îëóðñóíóç. Éÿãèí êè, áó õöñóñäà ñèçèí ùÿð áèðè-
íèçÿ èéèðìè òöìÿí âÿäÿ åäèá éàðûñûíû äÿ ïèøÿêè âåðèáäèð.
Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, î áèçÿ áèð ùÿááÿ äÿ âÿäÿ åëÿìÿéèáäèð. Ùÿòòà
áèç îíäàí áèð úöçè õàðúëûã èñòÿäèê, äåäè êè, øàùèä ýÿðÿê áèãÿðÿç îëà, ÿúðè-
íèçè àëëàùäàí èñòèéèí.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àõ, ìÿëóí, ýþð íÿ ìÿðòÿáÿäÿ ãàéûì âÿ õÿñèñ
àäàìäûð! Þçöíäÿí áàøãà èñòÿìèð êè, áèð êèìñÿéÿ áèð ùÿááÿ õåéèð éåòèø-
ñèí. Éàõøû, àëòìûø ìèí òöìÿíèí äàâàñûíäà íàùàã èøÿ øÿùàäÿò åòäèðèð.
Ñèçèí êèìè úàâàíìÿðä óøàãëàðûí ùÿð áèðèíÿ áèð èéèðìè éà îòóç òöìÿí úèá
õàðúûëûüû âåðìÿêëÿ úàí ÷ÿêèð. Âàëëàù, áåëÿúÿ ìÿëóí îëìàç. Àëëàù áÿëà-
ñûí âåðñèí. Èøè íàùàã, þçö ãàéûì âÿ õÿñèñ!
__________
Ñ ÿ ð á à ç . Íåúÿ èøè íàùàãäûð, àüà?
179
 À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áåëÿ íàùàãäûð êè, àøêàðà Ùàúû Ãàôóðóí éåääè
àéëûã îüëóíó èñòèð äàíñûí, áàòûðñûí âÿ àòàñûíäàí ãàëàí äþâëÿòè èñòèð îíóí
áàúûñûíà éåäèðñèí. Ëàêèí áó èøè Àëëàù ýþòöðìÿç. Óøàã áó ñààòäà ùàëè-
ùÿéàòäàäûð. Áóíó íåúÿ äàíìàã îëàð? Ìÿí óøàüûí âÿêèëèéÿì. Îòóç
òöìÿí íÿçð åëÿìèøÿì êè, ùÿð êÿñ áó òèôëèí áàðÿñèíäÿ øÿùàäÿò åòñÿ, îíóí
ãàáàüûíà ñàíûéàì. Ñèçÿ ÷îõ ýöìàíûì ýÿëèðäè. Áåëÿ áèëèðäèì êè, óøàüû
ýþðöáñöíöç, ïóëëàðû äà ñàéûá ùàçûð ãîéìóøäóì. Àììà ÷èôàéäà, ñèç
äåéèðñèíèç óøàã éàäûíûçà ýÿëìèð; àììà îëóð êè, ýþðñÿíèç éàäûíûçà
äöøÿð. Àüà Êÿðèì, åâäÿí î òèôëè àíàñû Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíäàí àë, áèð
áóðà ýÿòèð. (Àüà Êÿðèì ýåäèð, úÿëä î áèðè îòàãäàí éåääè àéëûã ãóíäàüû
ýÿòèðèð). Óøàãëàðûì, áèð äöðöñò ôèêðèíèçÿ ýÿòèðèí, îëìàç êè, ñèç áó óøàüû
ýþðìÿìèø îëàñûíûç! Àëëàùà ìöðâÿòäèð êè, áó éåòèìèí àòàñûíûí ïóëóíó
þçýÿñè éåñèí, áó éåòèì ùÿñðÿò èëÿ ãàïûëàðäà ãàëñûí? Àììà îëóð êè, ñèç
òÿëÿñèêäÿ áóíà ìöëòÿôèò îëìàìûø îëàñûíûç, ÷öíêè î âàõò áèð áåëÿ âàõò èäè
êè, àäàì þç áàøûíû äà óíóäóðäó. Àüà Êÿðèì, áó óøàüûí íÿçèðèíè òàõ÷à-
äàí àë, áóðà ýÿòèð. (Àüà Êÿðèì òåç òàõ÷àäàí äþðä êàüûçà áöêöëìöø ïóë-
ëàðû ýÿòèðèð. Àüà Ìÿðäàíûí ãàáàüûíà ãîéóð). Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àëëàù-
òààëàíûí ÿúðèíäÿí áàøãà êè, áèøÿêè ñèçÿ éåòèøÿúÿê èäè, áó éåòèì áó
êàüûçëàðûí ùÿð áèðèñèíèí è÷èíäÿ ñèçÿ îòóç òöìÿí íÿçð åäèáäèð. Áó, î
ìÿëóí Àüà Ñÿëìàí êèìè äåéèë êè, ùÿìè íàùàã èøÿ òÿêëèô åäÿ âÿ ùÿìè
õèññÿòäÿí ùåñ áèð çàä âåðìèéÿ.
Ñÿðáàçëàðäàí áèðèñè éîëäàøëàðûíäàí áèðèñèíÿ öçöí ÷åâèðèá.

Á ÿ ä ÿ ë . Ãÿùðÿìàí, ìÿíèì áåëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, áèç Ùàúû Ãàôó-

ðóí éàíûíäà îëäóüóìóç ñààòäà áèð óøàã ñÿñè ýÿëäè.
à ÿ ù ð ÿ ì à í . Èíäè ìÿíèì äÿ ôèêðèìÿ äöøöð êè, áóúàãäà áèð àðâàä
îòóðìóøäó, ãóúàüûíäà áèð ãóíäàã âàð èäè.
à ÿ ô ô à ð (ñÿðáàçëàðäàí ö÷öíúöñö). À êèøè, äåéÿñÿí ìÿíèì äÿ
õàòèðèìÿ ýÿëèð êè, Ùàúû Ãàôóð äåäè êè, î ìÿíèì àðâàäûìäûð, î óøàã äà
ìÿíèìäèð. Áèð àéäûð àíàäàí îëóáäóð.
Í ÿ ç ÿ ð (ñÿðáàçëàðäàí äþðäöíúöñö). À êèøè, íåúÿ áó èø áèçèì éàäû-
ìûçäàí ÷ûõûáäûð. Äîüðóäàí, î âàõò àäàì þç áàøûíû äà óíóäàðìûø. Àé
óøàãëàð, Ùàúû Ãàôóð áèçÿ äåìÿäèìè êè, ìÿíèì åâèìäÿí, þç àðâàäûì-
äàí âÿ áó òèôèë óøàüûìäàí ìóüàéàò îëóí? Øÿùÿð õàëãû éûüûëàíàäÿê îüðó
âÿ ÿéðè áóëàðà ÿçèéÿò âåðìÿñèí?
ßââÿëèíúè ñÿðáàç Áÿäÿë âÿ î áèðèëÿðè áèð éåðäÿ.
__________
Áÿëè, àðâàäûíû âÿ îüóë-óøàüûíû äîüðóäàí áèçÿ òàïøûðäû.
180
 À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí, îüëàíëàðûì! Ìÿíèì äÿ
ýöìàíûì áó èäè êè, áó èø ñèçèí ëàìÿùàëà õàòèðèíèçäÿ îëàúàãäûð. Àëûí áó
éåòèìèí íÿçèðèíè þçöíöçÿ õàðúëûã åäèí! Èíøàëëàù ìöðàôèÿ òàìàì îëàíäàí
ñîíðà ýåíÿ ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ îí òöìÿí éåòèøÿúÿêäèð! Äîüðóëóã ùå÷ âàõò
äà èòìÿç. Îüóëëàðûì! Áåëÿ êè, ìÿíÿ ñþéëÿäèíèç, ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿéÿ
äÿõè áó ãÿðàð èëÿ øÿùàäÿò åäèí. Ïóëëàðû ýþòöðöí.
Ñ ÿ ð á à ç ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Àüà, àõûð áèç Àüà Ñÿëìàíà ñþç âåðìè-
øèê êè, îíóí òÿðÿôèíÿ øÿùàäÿò åäÿê. Èíäè îíà äåéÿêìè êè, áèç îíà øÿùà-
äÿò îëà áèëìÿíèê?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ùå÷ îíà äåìÿê ëàçûì äåéèë! Î åëÿ áèëñèí êè,
ñèç îíà øàùèäñèíèç. Ñèçè àïàðñûí ìÿùêÿìÿéÿ, îðàäà íåúÿ êè, èíäè ñþéëÿ-
äèíèç, áó ãÿðàð èëÿ øÿùàäÿò åäèí. Àüà Ñÿëìàíûí ñèçäÿ áèð ùàããû éîõ, áèð
òÿëÿáè éîõ. Äåñÿ êè, íèéÿ áåëÿ øÿùàäÿò åäèðñèíèç, äåéèí êè, áèç áåëÿ áèëè-
ðèê. Ýþòöðöí ïóëëàðû! ×èëîâ ýÿëèáäèð ýåäèí î áèðè îòàüà, ÷àøòûíûçû éåéèí,
ýåäèí. Àììà ñèçäÿí áèðúÿ òÿâÿããÿì âàð; ýÿðÿê ìÿí ñèçè áóðà ÷àüûðäû-
üûìû áèð êèìñÿíÿ áèëìÿéÿ. Áó ñèððè ñàõëàìàã ö÷öí ìÿùç ðèçàÿíëèëëàù
ìÿí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ þçöìäÿí áèð Áóõàðà áþðêö âÿäÿ åäèðÿì.
Ñÿðáàçëàð. Àüà, áó õöñóñäà õàòèðúÿì îë!
Ïóëëàðû ýþòöðöðëÿð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Êÿðèì, óøàãëàðû î áèðè îòàüà àïàð, ÷èëîâ éåñèí-

ëÿð, éîëà ñàë, ýåòñèíëÿð!
Àüà Êÿðèì ñÿðáàçëàðû ýþòöðöá î áèðè îòàüà àïàðûð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Ùÿëÿ áóðàòàí éàõøû ýÿëèð. Èíäè äóðóì

ýåäèì, ìÿùêÿìÿäÿ îëàí ùàøèéÿíèøèíëÿðè ïöõòÿ âÿ àìàäÿ åäèì êè, ñàáàù
ìöðàôèÿ âàõòûíäà áÿãÿäðè-ëöçóì ãóéðóã áóëàñûíëàð. (Äóðóá ýåäèð).

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

__________

181
 Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ

Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿäÿ. Ñÿäðäÿ ÿéëÿøèáäèð ùàêèìè-øÿð,

îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ Àüà Ðÿùèì âÿ Àüà Úàááàð, ñîë òÿðÿôèíäÿ Àüà Áÿøèð âÿ Àüà Ñÿòòàð
êè, äàèìà ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿäÿ ùàøèéÿíèøèíäèðëÿð âÿ áàøãà ñÿìòäÿ îòóðóáäóð Àüà
Ìÿðäàí – Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíûí âÿêèëè.

À ü à Á ÿ ø è ð (ùàêèìè-øÿðÿ ðöúó åäèá). Àüà, ìàøàëëàù ñèçèí çåùíè-

íèçÿ âÿ ôÿðàñÿòèíèçÿ! Áèëèðñèíèçìè êè, äöíÿí øèêàéÿòÿ ýÿëÿí àðâàäûí
ÿìÿëè íÿ èìèø? Î þçö ÿðèíèí úèáèíäÿí ö÷ òöìÿí ÷ûõàðûá ñîíðà ÿðèíè
äþéöá, éàëàíäàí öçöíö ãàíàäûá, áàøûíûí òöêöí éîëóá, ÿðèíäÿí øèêàéÿòÿ
ýÿëìèø èìèø.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìÿí äåìÿäèììè êè, áó çÿèôÿ ìÿíèì íÿçÿðèìÿ
áþùòàí÷û ýÿëèð? Áóíóí øèêàéÿòèíè äöðöñò òÿùãèã åòìÿê ýÿðÿê?
À ü à Á ÿ ø è ð . Àõûð ìÿí äÿ ÿðç åäèðÿì êè, ìàøàëëàù ñèçèí ôÿðàñÿòè-
íèçÿ! Âàëëàù, ñèçèí íÿçÿðèíèç êèìéàäûð. ßùëè-ìÿúëèñäÿí ùå÷ êèì î
çÿèôÿíèí ùàããûíäà ýöìàíè-áÿä àïàðìàäû. Àììà ñèç áèð äÿôÿ íÿçÿð
ñàëìàãëà áóéóðäóíóç êè, ìÿí î çÿèôÿíèí ÿìÿëèíäÿ øöáùÿëèéÿì. Âàãèÿí,
åëÿ áåëÿ èìèø.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìöêÿððÿð, ìÿí áåëÿ èøëÿðäÿ ìöâàôèãè-âàãå ùþêì
åòìèøÿì.
À ü à Á ÿ ø è ð . Äîüðó äåìèøëÿð êè, “ÿðáàáöääöâÿëè ìöëùÿìöíÿ”,7
áó íþâ áÿñèðÿò ÿýÿð èëùàì äåéèë, áÿñ íÿäèð?
À ü à Ð ÿ ù è ì . Àüà Áÿøèð íÿ ÷îõ òÿÿúúöá åäèðñÿí? Úÿíàáè-
ÿãäÿñè-èëàùèíèí êè, áèð áÿíäÿñèíÿ ëöòôè-õàññû îëà, îíó ôÿçèëÿòäÿ áÿðýö-
çèäÿ âÿ ñÿðàìÿäè-ÿùëè-çÿìàíÿ åäÿð. Àüàéà, úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí
ëöòôè-õàññû âàð èø áèëìÿêäÿ. Ñÿí àäûí èëùàì ãîé, ìÿí äåéèðÿì: áó
Àëëàùûí ëöòôè-õàññûäûð.
À ü à Ú à á á à ð . Áÿëè, èõòèéàðûí âàð, ùÿð áèðèñèíè äåìÿê úàèçäèð.
Áåëÿäèðìè, Àüà Ìÿðäàí?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ!
À ü à Ð ÿ ù è ì . Àüà Ìÿðäàí, Ùàúû Ãàôóðóí óøàüû íåúÿäèð?
Àüà Ìÿðäàí. Àëëàùà øöêöð, èíäè ùÿð àäàìû òàíûéûð, ÷àüûðàíäà ýÿëèð.
À ü à Ú à á á à ð . Ýÿðÿê èíäè îíóí éåääè àéû òàìàì îëìóø îëà?
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Íåúÿ, Ùàúû Ãàôóðäàí óøàã ãàëûáäûð? Áÿñ ìÿí åøèò-
__________
ìèøÿì êè, îíóí ùå÷ þâëàäû ãàëìàéûáäûð?
182
 À ü à Á ÿ ø è ð . Õåéð, àüà, ñèçÿ éàëàí ÿðç åäèáäèðëÿð. Áèð áàëàúà òèôèë
ãàëûáäûð, àé ïàð÷àñû êèìè! Äöíÿí áèç íàìàçäàí ãàéûäàíäà ãàïû àüçûí-
äà Àüà Ìÿðäàíûí ãóúàüûíäà ýþðäöê; ýóéà êè, Ùàúû Ãàôóð èëÿ áèð àëìà-
äûð èêèéÿ áþëöíöáäöð.
À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Àüà, Ùàúû Ãàôóðóí ýþçö, ãàøû êè ñèçèí õàòèðèíèçäÿäèð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè, Ùàúû Ãàôóð êè, ÷îõäàí þëìöéöáäöð.
À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Áó óøàüûí äà ýþç-ãàøûíû ìöàéèíÿ åäÿñÿí, Ùàúû
Ãàôóðóí ýþç-ãàøûäûð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìÿí áåëÿ áèëìèðäèì. Õóá, Àüà Ìÿðäàí, ÷öíêè Ùàúû
Ãàôóðäàí îüëàí ãàëûáäûð, äÿõè íÿ ìóðàôèÿ ëàçûìäûð? Àøêàðäûð êè, Ùàúû
Ãàôóðóí ìàëû ýÿðÿê îíà éåòèøÿ, áàøãà ÿãðÿáàñûíà áó ñóðÿòäÿ éîë éîõäóð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í (ãàéÿò ôöðóòÿíëèêëÿ). Àüà, êåéôèééÿòè ÿýÿð ìÿí
ãóëëóüóíóçà ÿðç åëÿñÿì, ãÿðÿç ýþðöíÿð. Àüà Áÿøèð ÿðç åëÿñèí êè, áó
íåúÿ èøäèð.
À ü à Á ÿ ø è ð . Àüà, êåéôèééÿòè ìÿí ãóëëóüóíóçà ÿðç åäèì. Ùàúû
Ãàôóðóí áèð áàúûñû ãàëûá Ñÿêèíÿ õàíûì àäëû âÿ ÿùëè-çÿëÿìÿäÿí áèð úàùûë
îüëàí ñåâèáäèð. ßçèç áÿé àäëû êè, îíäàí þòðö áèèõòèéàðäûð. Èñòèð îíà
ýåòñèí. Îüëàí éàõûð äóðìóð êè, ìàëñûç, ïóëñóç ñÿíè ìÿí íÿ åéëÿéÿúÿ-
éÿì. Èíäè ãûç ÷àëûøûð êè, áÿëêÿ Ùàúû Ãàôóðóí ìàëûíà âàðèñ îëà, áó ñÿáÿáÿ
îüëàí îíó àëà. Áèáèñè èñòÿäè êè, îíó Àüà ùÿñÿí òàúèðÿ âåðÿ êè, ìöòÿøÿõ-
õèñ âÿ äþâëÿòëè àäàìäûð, ýåòìÿäè. Èíäè þçöíÿ âÿêèë òóòóá âÿ øàùèä ùàçûð
åäèá êè, ýóéà Ùàúû Ãàôóðäàí þâëàä ãàëìàéûáäûð âÿ ýÿðÿê îíäàí ãàëàí
àëòìûø ìèí òöìÿí ìÿíÿ éåòèøÿ. Àðâàä òàèôÿñè íàãèñöë-ÿãë áåëÿ õÿéàë
åäèð êè, áó ùèéëÿ âÿ òÿäáèð èëÿ Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòèíÿ ñàùèá îëà áèëÿð.
Àììà õåéð, áèúà ôèêðäèð, íàùàã éåðÿ þçöíö çÿùìÿòÿ ñàëûð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Õóá, áó èø ÷îõ ÷ÿëïÿøèê âÿ óçóí ÷ÿêÿñè èø äåéèë.
Èêè ñààòûí è÷èíäÿ áó èøè ãÿò åëÿìÿê îëàð. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí èääèàëàðû õöñó-
ñóíäà øàùèä âÿ èñáàò ëàçûìäûð.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, àüà, áó ñààòäà øàùèäëÿð ùàçûð îëàð.
À ü à Ñ ÿ ò ò à ð (Ùàêèìè-Øÿðÿ). Àüà, äöíÿí êè ãóëëóüóíóçà èêè
éåòèì óøàã ýÿòèðäèëÿð êè, áèñàùèáäèðëÿð, áóéóðäóíóç êè, áèð äèíäàð àëëàù
áÿíäÿñè òàïàðûã, áóëàðû òàïøûððûã. Ìÿí áåëÿ ñÿëàù ýþðöðÿì êè, îëàðû Àüà
Ìÿðäàíà òàïøûðàñûíûç. Þç þâëàäû êèìè ìöòÿâÿúúåù îëàð; ÷öíêè ùÿìèøÿ
ùÿñÿíàòà òàëèá àäàìäûð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . ×îõ éàõøû, Àüà Ìÿðäàí ãÿáóë åäèðñèíèçìè?
__________
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áàø èëÿ, úàí èëÿ, àüà! Þâëàäûì êèìè ìöòÿâÿúúåù
îëàðàì!
183
 Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì ñÿíÿ ÿúðè-õåéèð âåðñèí!
Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, è÷ÿðè ýèðèð Àüà Ñÿëìàí, éàíûíäà äþðä íÿôÿð ñÿðáàç âÿ ßçèç
áÿé âÿ îëàðäàí ñîíðà äàõèë îëóð Àüà Àááàñ, Ùàúû Ãàôóð àðâàäû Çåéíÿá õàíûì âÿ äþðä
íÿôÿð øàùèä. Çåéíÿá õàíûì áèð òÿðÿôäÿ ÷àäèðøÿáÿ áöðöíöá îòóðóð. Àüà Ñÿëìàí, ßçèç
áÿé, Àüà Àááàñ äà áèð òÿðÿôäÿ äóðóðëàð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Àüà Ñÿëìàí, äåéèðëÿð Ùàúû Ãàôóðóí þâëàäû ãàëûá-

äûð. Ñÿíèí áó ñþçöí õèëàôûíà èñáàòûí âàðìû?
À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Àüà, ìÿíèì, øàùèäëÿðèì âàð êè, Ùàúû Ãàôóð þëÿí-
äÿ èãðàð åäèá êè, ìÿíèì áàúûì Ñÿêèíÿ õàíûìäàí áàøãà áèð âàðèñèì
éîõäóð,
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Øàùèäëÿð ÿäàéè-øÿùàäÿò åòñèíëÿð.
À ü à Ñ ÿ ë ì à í (ñÿðáàçëàðà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Øÿùàäÿòèíèçè åäèí!
Ñ ÿ ð á à ç è - ÿ â â ÿ ë . Àüà, ìÿí éîëäàøëàðûì èëÿ Ùàúû Ãàôóð þëÿíäÿí
áèð ýöí èðÿëè îíó éîëóõìàüà ýÿëäèê âÿ ñîðóøäóã êè, îüëóíäàí óøàãäàí
íÿéèí âàð? Äåäè êè, áèð áàúûì Ñÿêèíÿ õàíûìäàí áàøãà áèð êÿñèì äöí-
éàäà éîõäóð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Äå êè, ÿøùÿäö-áèëëàù áåëÿ åøèòäèì!
Ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù áåëÿ åøèòäèì.
Àüà Ìÿðäàíûí ðÿíýè ãà÷ûð âÿ òÿÿúúöá åäèð. Ùàáåëÿ Àüà Ñÿëìàíûí.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (î áèðè ñÿðáàçëàðà ìöòÿâÿúúåù îëóð). Ñèç íåúÿ åøèò-

äèíèç áèð-áèð äåéèí!
È ê è í ú è ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì.
Ö ÷ ö í ú ö ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì.
Ä þ ð ä ö ì ú ö ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì.
À ü à Ì ÿ ð ä à í (êÿìàëè-äèëòÿíýëèêëÿ). Áÿñ î âàõòà îíóí àðâàäûíûí
ãóúàüûíäà áàëàúà óøàã ýþðìÿäèíèç?
ß â â ÿ ë è ì ú è ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, áàëàúà óøàã þçýÿ éåðäÿ ýþðìöøöê.
Èñòèðñÿí îíó äà äåéÿê.
À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éàõøû ñàêèò îëóí (ùàêèìè-øÿðÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá).
Àüà, ìÿíèì øàùèäëÿðèì âàð êè, áó ñÿðáàçëàð äåéÿí ýöíäÿ Ùàúû Ãàôóðóí
ãóúàüûíäà áèð àéëûã îüëóíó ýþðöáëÿð âÿ ñîðóøóáëàð êè, áó êèìäèð? Äåéèá-
äèð êè, ìÿíèì îüëóìäóð. Øàùèäëÿð áóäóð, ùàçûðäà äóðóáëàð. (Èøàðÿ åäèð
þç øàùèäëÿðèíÿ). Ùÿð áèðèñè ñàùèáè-ñàâàä, ìþòÿáÿð âÿ äèíäàð àäàìäûð.
À ü à Ñ ÿ ò ò à ð (òÿâÿúúåùè-òàìàì èëÿ). Àüà Ìÿðäàí, çàùèðÿí áó
__________
úàâàí Ùàúû Øÿðèôèí îüëóäóð?
184
 À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè.
À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Áÿëè, åëÿ êèøèäÿí øÿêñèç ñàëåù þâëàä ãàëàúàãäûð.
Ùàúû Øÿðèô ÷îõ ñàëåù êèìñÿíÿ èäè.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (øàùèäëÿðÿ öçöí òóòóá). Áèëäèéèíèçè äåéèí!
ß â â ÿ ë è ì ú è ø à ù è ä Ù ÿ ï î . Áèëäèéèìèçè äåéÿê ?
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè.
Ù ÿ ï î . Àüà, äöíÿí Àüà Ìÿðäàí ìÿíè éîëäàøëàðûì èëÿ åâèíÿ ÷àüû-
ðûá ùÿð áèðèìèçÿ îí áåø òöìÿí ïóë âåðäè êè, áó ýöí ýÿëèá ñèçèí ùöçóðó-
íóçäà äåéÿê êè, âÿáà âàõòû áèç Ùàúû Ãàôóðóí ãóúàüûíäà áèð àéëûã
îüëóíó ýþðìöøöê. Ãóìàðáàç áàáà èäèì. Àëäûì, àïàðäûì; ÷öíêè íàùàã
èøäÿí þòðö âåðèëìèøäè, áÿðÿêÿòè äÿ îëìàäû. Áó ýåúÿ îí áåø òöìÿíèí
ùàìûñûíû áèð éåðäÿí óäóçäóì. Áèð éàìàí ùÿðèôÿ ðàñò ýÿëìèøäèì êè,
Ëåéëàú8 îíóí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ éàðàìàç èäè. Áóíäàí áàøãà ìÿí áèð çàä
áèëìèðÿì Àüà, íÿ Ùàúû Ãàôóðó ýþðìöøÿì âÿ íÿ îíó òàíûðàì.
Àüà Ìÿðäàíûí ëàï áîüàçû ãóðóéóð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (î áèðè øàùèäëÿðÿ öç òóòóá). Ñèç íÿ äåéèðñèíèç?

Î á è ð è ø à ù è ä ë ÿ ð (áèð éåðäÿ). Áÿëè, áèç äÿ åëÿ áóíó äåéèðèê, íåúÿ
êè, éîëäàøûìûç òÿãðèð åäèð.
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (ùàøèéÿíèøèíëÿðÿ). Ñèç ìÿíè èíàíäûðäûíûç êè, Àüà
Ìÿðäàí äèíäàð àäàìäûð. Áó äÿëàëÿò åäèð ñèçèí íàäöðöñòëöéöíöçÿ.
À ü à Á ÿ ø è ð . Õåéð, àüà, äÿëàëÿò åäèð áèçèì ñàô âÿ ñàäèãëèéèìèçÿ êè,
îíà èíàíûá òÿãðèðàòûíà ýþðÿ îíó äèíäàð ùåñàá åäèðäèê.
À ü à Ð ÿ ù è ì (éîëäàøû Àüà Ñÿòòàðà àùÿñòÿ). Éàëàí÷ûíûí åâèíÿ îä
äöøñöí! Íàäöðöñò Àüà Áÿøèð ýþð íÿ ñÿáÿá òàïäû öçðõàùëûüà! Àüà äà
ýöìàí åäÿúÿê êè, áèç âàãèÿí ñàô âÿ ñàäèã èìèøèê.
Áó ùàëäà øàùçàäÿíèí ôÿððàøáàøûñû è÷ÿðè äàõèë îëóð.

Ô ÿ ð ð à ø á à ø û (ùàêèìè-øÿðÿ). Àüà, øàùçàäÿ ñîðóøóð êè, Ùàúû Ãàôó-

ðóí áàúûñûíûí âàðèñëèéè ñèçèí éàíûíûçäà ñàáèò îëäóìó?
Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè, ñàáèòäèð. Àììà øàùçàäÿ áèëèðìè íÿ ýöíÿ áó
ñöáóò ùàñèë îëäó?
Ô ÿ ð ð à ø á à ø û . Áÿëè, Ùàúû Ðÿúÿáÿëè, Àüà Ìÿðäàí âÿ Àüà Ñÿëìà-
íûí íèééÿòèíè äóéóá øàùçàäÿéÿ áèëäèðìèøäè âÿ øàùçàäÿ îëàðûí ÿìÿëëÿ-
ðèíèí áöòëàíûíà ëàçûìåéè-òÿäáèð ýþðñÿòäè. Èíäè áó èêè íÿôÿðèí òÿãñèðè
ñöáóòà éåòèøèáäèð âÿ ìÿíÿ ôÿðìàéèø îëóíóáäóð êè, îëàðû áó ñààòäà øàù-
__________
çàäÿ ùöçóðóíà àïàðàì.
185
 Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Àüà Ñÿëìàí äà áó èøäÿ ùèéëÿ åäèðìèø?
Ô ÿ ð ð à ø á à ø û . Áÿëè, áàòèíäÿ î äà Àüà Ìÿðäàíûí øÿðèêè èìèø.
Àüà Ìÿðäàíû âÿ Àüà Ñÿëìàíû ýþòöðöá ýåäèð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . ßçèç áÿé, Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí àäàìû èíäè

ñÿíñÿí. Îíó õÿáÿðäàð åëÿ êè, èêè ñààòäàí ñîíðà Ùàúû Ãàôóðäàí ãàëàí
ìÿáëÿüè ìÿí þçöì ýÿòèðèá íå÷ÿ íÿôÿð øàùèäè-ìþòÿáÿðèí ùöçöðóíäà
îíà òÿñëèì åäÿðÿì.
ß ç è ç á ÿ é . Áÿëè, áàø öñòÿ, àüà, ìöðÿõõÿñ îëóì. (Ìÿúëèñäÿí ÷ûõûð).
À ü à Á ÿ ø è ð . Áàù, áàëàí þëñöí êèøè! Áåëÿ äÿ éàëàí îäóðäó êè, áó
ãàéûðìûøäû? Ïÿðâÿðäèýàðà, äöíéàäà íåúÿ áèäèí àäàìëàð éàðàäûáñàí!
Êèøè éàëàíäàí åëÿ èñòèðìèø Ùàúû Ãàôóðà îüóë ñàáèò åäÿ. À êèøè, áåëÿ äÿ
úöðÿò îëàðìû? Àüà Úàááàð, ñÿí ìÿí àõìàüà äå êè, áó ìÿðòÿáÿäÿ ñàô
âÿ ñàäèãëèê îëàðìû êè, åëÿ ùÿð çàäà èíàíûðñàí?
À ü à Ú à á á à ð (öçöí êÿíàðà òóòóá). Éàëàí÷ûíûí åâè éûõûëñûí! Ñÿí
ñàô âÿ ñàäèãñÿí! (Ãàèì ñþâò èëÿ). À êèøè, äóðóí ýåäÿê, àüàéà ÷îõ çÿù-
ìÿò îëäó. Äÿõè ÷îõ äàíûøìàã íÿ ôàéäà âåðÿð?
ßââÿë ùàêèìè-øÿð ìöòÿôÿêêèð àéàüà äóðóá ýåäèð. Ñîíðà ùàìû àéàüà äóðóá ýåäèð-
ëÿð. Ìÿúëèñ òàìàì îëóð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð
Òàìàì îëóð

__________

186
__________
__________
 ÀËÄÀÍÌÛØ ÊßÂÀÊÈÁ

(ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÉÓÑÈÔ ØÀÙ)

Ñÿôÿâèééÿíèí ßâàèëè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ1 Ãÿçâèí ïàéòÿõò èäè. Ùàäèñàòè-

ìöòÿíÿááèÿíèí âöãóóíäàí ñîíðà Ìÿùÿììÿä øàù Ñÿôÿâè2 ñÿëòÿíÿòè þç
îüëó Øàù Àááàñè-ÿââÿëÿ3 òÿñëèì åòäè. Øàù Àááàñûí úöëóñóíäàí àëòû èë
êå÷èá, éåääèìúè èë áàøëàíìûøäû êè, àøàüûäà çèêð îëóíàí ãÿçèééÿ âàãå
îëäó.
Áàùàðûí ÿââÿëè èäè; íîâðóçäàí ö÷ ýöí êå÷ìèøäè; Øàù Àááàñ ýöíîð-
òàäàí ö÷ ñààò êå÷ìèø ãÿñðäÿ þç ìÿùáóáÿñè Ñÿëìà õàòóí èëÿ îòóðóá ñþù-
áÿòÿ ìÿøüóë èäè êè, õàúÿáàøû õàúÿ Ìöáàðÿê è÷ÿðè ýèðèá, êöðíóø åäèá ÿðç
åëÿäè êè:
– Ìöíÿúúèìáàøû – Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèí ãèáëåéè-àëÿìèí çèéàðÿòèíÿ
ìöøÿððÿô îëìàã èñòÿéèð, áèð âàúèáè èøäÿí þòðö.
Øàù Ñÿëìà õàòóíà èøàðÿ åòäè êè, ùÿðÿìõàíàéà ýåòñèí âÿ õàúÿéÿ
áóéóðäó êè:
– Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèíè ÷àüûð ýÿëñèí!
Ìöíÿúúèìáàøû øàùûí ùöçóðóíà äàõèë îëóá êöðíóøäàí ñîíðà ÿë-ÿë
öñòÿ ãàáàãäà äóðóá, äóà âÿ ñÿíà åòäè.
Øàù ñîðóøäó êè:
– Ìèðçÿ íÿ âàð?
Ìöíÿúúèìáàøû ÿðç åëÿäè êè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áó þâãàò êÿâàêèáèí ñåéðèíäÿí áåëÿ
ìÿëóì îëóð êè, íîâðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Ìÿððèõèí ßãðÿá èëÿ èãòè-
ðàíû âàãå îëàúàã âÿ áó ãèðàíè íÿùñåéíèí òÿñèðè áóäóð êè, ìÿøðè-çÿìèíäÿ
âÿ áèòòÿðúèù ìöëêè-Èðàíäà ñàùèáè-ñÿëòÿíÿòèí âöúóäóíà ñÿäÿìåè-öçìà
éåòèøÿúÿêäèð. Áóíà áèíàÿí ìÿí êè, àñèòàíåéè-ñÿíèééÿíèí ìöõëèñ âÿ úàí-
ñèïàð áÿíäÿñèéÿì, þçöìÿ âàúèá áèëäèì êè, áó êåéôèééÿòè ïèø-ÿçùàäèñÿ
ãèáëåéè-àëÿìÿ ìÿðóç åäèì.
Øàù áó âàõò ÷îõ úàâàí èäè. Þìðöíäÿí àíúàã èéèðìè èêè èë êå÷ìèøäè.4
Ìÿëóìäóð êè, áó ñèííäÿ ùÿéàò íåúÿ øèðèí âÿ ÿçèçäèð. Õöñóñÿí êè, äÿðÿ-
úåéè-öëéàäà âÿ òÿõòè-ñÿëòÿíÿòèí öñòöíäÿ! Áó ñÿáÿáÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí
õÿáÿðè øàùè-úàâàíû ãàéÿòäÿ äÿùøÿòè-öçìàéà ñàëäû. Ùàìàí ñààò ðÿíýè
ãà÷ûá, ýóéà êè, áèùóø îëäó. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà áàøûí ãàëäûðûá Ìèðçÿ
Ñÿäðÿääèíÿ
__________áóéóðäó êè:
– Õóá, ìöðÿõõÿññÿí, ýåò!
189
 Ìöíÿúúèìáàøû êöðíóø åäèá ãàéûòäû. Øàù éàëãûç ãÿñðäÿ éàðûì ñààò
ôèêðÿ ïè÷èäÿ îëóá, ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿêè àâàç åòäè. Õàúÿ ùöçóðà äàõèë
îëäóãäà áóéóðäó êè:
– Ôÿððàø ýþíäÿð, áó ñààòäà âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ ñÿðäàð Çàìàí
õàíû âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿäè ìÿíèì
ùöçóðóìà ÷àüûðñûí!
Õàúÿ ÷ûõûá áèð àç âàõòäàí ñîíðà åùðàç îëóíàí ÿøõàñ ýÿëäèëÿð âÿ
ëàçèìåéè-òÿçèì ÿìÿëÿ ýÿòèðèá ìöíòÿçèðè-ôÿðìàéèø îëäóëàð. Øàù áó-
éóðäó êè:
– Ñèçè áèð ÿìðäÿí þòðö ìÿñëÿùÿòÿ ÷àüûðìûøàì, ýÿðÿê ùàìàí õöñóñ-
äà áèð òÿäáèð ýþñòÿðÿñèíèç. ×öíêè áó ìÿúëèñè-õàñäûð, îíà áèíàÿí ìÿíèì
òÿðÿôèìäÿí èúàçÿò îëóíóð êè, îòóðàñûíûç.
ßøõàñ ôÿðìàéèøè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèëÿð. Øàù ìöíÿúúèìáàøûíûí õÿáÿðèíè
èëãà åòäèêäÿí ñîíðà áóéóðäó êè:
– Àéà ñèçèí ðÿéèíèçÿ ýþðÿ ìÿí íÿ ãèñìè òÿäáèð èëÿ áó ùàäèñÿíè þç
âöúóäóìäàí äÿô åäÿ áèëÿðÿì?
Ùÿçÿðàò úöìëÿñè ùåéðàí ãàëäûëàð. Áèð äÿãèãÿ ñöêóòäàí ñîíðà âÿçèð
Ìèðçÿ Ìþùñöí áàøëàäû äàíûøìàüà:
– Áó áÿíäåéè-êÿìèíÿíèí èõëàñû äþâëÿòè-ÿëèééÿéÿ íèñáÿò áÿäèùèé-
éàòäàíäûð. ßëáÿòòÿ, ãèáëåéè-àëÿìèí õàòèðèíäÿäèð êè, ïåäÿðè-áöçóðýöâàð-
ëàðûíûí ÿééàìè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ áèð ïàðà íàãèñöëÿãë êèìñÿíÿëÿðèí âÿçàðÿòÿ
ìöáàøèðÿòè îëìàã ñÿáÿáèëÿ õÿçèíåéè-àìèðÿ íÿ ìÿðòÿáÿäÿ íöãóääàí
õàëè îëìóøäó5. Áó êåéôèééÿòÿ ùàëè îëäóãäà ìÿí òÿäáèðèíÿ èãäàì åòäèì
âÿ ãÿðàð ãîéäóì êè, ÷àêÿðàíè-äÿðýàùäàí ùÿð êèìñÿ êè, áèð øöüëÿ âÿ éà
áèð âèëàéÿòèí ùþêöìÿòèíÿ ìÿíñóá îëñà, ôÿðàõóðè-ùàëûíà ýþðÿ áèð ìÿá-
ëÿü áåðÿñìè-ïåøêÿø õÿçèíÿéÿ òÿñëèì åòñèí âÿ ÿëàâÿ ùÿð çàìàí êè, ãèá-
ëåéè-àëÿì áèð ÿìèðèí êàøàíÿñèíè òÿøðèôè-ãöäóìó èëÿ ìöáàðÿê åòñÿ,
ñàùèáè-êàøàíà ÿãìèøåéè-íÿôèñÿ ïàéÿíäàç âÿ áèð ìèãäàð ïóë ïåøêÿø
åëÿñèí. Áó íþâ òÿäáèðèí âàñèòÿñèëÿ èíäè êè, ãèáëåéè-àëÿìèí úöëóñóíóí
éåääèìúè èëèäèð, õÿçèíåéè-àìèðÿ ÿëùÿìäö ëèëëàùè-âÿëìèííÿ, íöãóäè-
âàôèðÿäÿí ìàëàìàëäûð. Öìóðè-âÿçàðÿòèí ïèøðÿôòèíäÿ áÿíäåéè-êÿìèíÿ
òÿðÿôèíäÿí áèòÿúðöáÿëèê ãåéðè-ìöòÿñÿââèðäèð, àììà êÿâàêèáèí ìöüà-
áèëèíäÿ òÿäáèð ýþñòÿðìÿéÿ ÿëùÿã àúèçÿì.
Áóíäàí ñîíðà ñÿðäàð Çàìàí õàí øöðó åëÿäè:
– Áó ÷àêÿðè-õàëèñ, ñàããàëûìûí òöêöíö äþâëÿòè-ÿëèéÿíèí õÿäÿìàòûí-
__________
äà èõëàñ âÿ ùöíÿð èëÿ àüàðòìûøàì. Ìÿñÿëÿí, îí èë áóíäàí ÿãäÿì êè,
òàèôåéè-Îñìàíèééÿ Áÿêèð ïàøà Äÿìèð÷èîüëóíóí ñÿðÿñêÿðëèéè èëÿ éåòìèø
190
ìèí íÿôÿðÿ ãÿðèá õàêè-Èðàíÿ ùöúóì ýÿòèðìÿéÿ ìöñÿììÿì îëìóøäó-
ëàð: ãèáëåéè-àëÿìèí ïåäÿðè-áöçóðýöâàðû Èðàí ãîøóíóíóí ñÿðäàðëûüûíû
ìÿíÿ âàýöçàð åòäè. ßýÿð÷è áèçèì ãîøóíóìóç äà ùåñàá âÿ ÿäÿääÿ
òàèôåéè-Îñìàíèééÿäÿí êÿì äåéèëäè, íÿùàéÿò, ìÿíèì ùåéôèì ýÿëäè êè,
ôèðãåéè-íàúèééÿíèí ãîøóíóí êöðóùè-çàëëÿíèí ìöãàáèëèíäÿ òÿëÿôÿ âåðäè-
ðèì. Îíà áèíàÿí ÿìð åòäèì êè, Îñìàíèééÿ ñÿðùÿääèíäÿí òà íÿùàéÿòè-
ìöëêè-Àçÿðáàéúàí òàìàì äÿùàãèíèí çèðàÿòèíè õàðàá åòñèíëÿð âÿ ÷àðïà-
ëàðûíû ãîâóá ýÿòèðñèíëÿð. Êþðïöëÿðè äàüûòñûíëàð âÿ éîëëàðû ïîçñóíëàð.
Âÿãòà êè, Áÿêèð ïàøà ñÿðùÿääèìèçÿ äàõèë îëäó, ÿýÿð÷è ìöãàáèëèíäÿ
áèçèì ãîøóíäàí áèð íÿôÿð ýþðìÿäè, àììà éîëëàð áèð ìÿðòÿáÿäÿ õÿðàá
îëóíìóøäóð êè, ÿñëà þçö èëÿ òîïõàíà ýÿòèðìÿéÿ ãàäèð îëìóéóá, àíúàã
àòëû âÿ ïèéàäÿñèëÿ ÿíâàè-çÿùìÿòäÿ Òÿáðèçÿ âàðèä îëäó âÿ ùÿð òÿðÿôÿ
äÿñòÿ ýþíäÿðèá çàõèðÿ òÿùñèëèíÿ èãäàì åòäè. ßëèíÿ áèð ùÿááÿ âÿ áèð þêöç
âÿ ãîéóí äöøìÿäè. Íà÷àð ö÷ ýöíäÿí ñîíðà öôòàí âÿ õèçàí àú âÿ ÿôñöð-
äÿ Òÿáðèçäÿí êóñè-ðåùëÿò äþéöá ãà÷äû.
Áó òÿäáèð èëÿ ìöëêè-Èðàí òàèôåéè-áèýàíÿíèí ùöúóìóíäàí ìÿùôóç
ãàëäû. Éîëëàðû ïîçìàã âÿ êþðïöëÿðè éûõìàã áèð ìÿðòÿáÿäÿ òÿäáèðè-
ìöôèä ýþðöíäö êè, äþâëÿòè ÿëèééÿ Áÿêèð ïàøà ãà÷àíäàí ñîíðà äÿõè áåëÿ
ñÿëàù ýþðäö êè, îíëàðû ùÿìèøÿ áó ãÿðàðäà áàãè ãîéñóí, äöáàðÿ òàèôåéè-
áèýàíÿíèí ùöúóì ýÿòèðìÿê åùòèéàòû èëÿ. Áó òÿðèã èëÿ äþâëÿòè-ÿëèééÿíèí
ãîøóíóíäàí áèð íÿôÿðèíèí äÿõè áóðíó ãàíàìàéûá, ÿñàêèðè-ìÿíñóðÿíèí
úöìëÿñè ùÿìñàéÿ äöøìÿíëÿðèí âÿùøÿòè ö÷öí ñàëèì ãàëäû.
Áåëÿ èøëÿð õöñóñóíäà àñèòàíåéè-ÿëèééÿíèí ãîúà èòè òÿäáèð ýþñòÿð-
ìÿêäÿí àúèç äåéèë! Àììà êÿâàêèá èëÿ ìöõàëèôÿò åòìÿêäÿ ÿãëèì ùÿð
áèð ÿëàúäàí ãàñèð ýþðöíöð...
Øàùûí âÿùøÿòè ãàéÿòäÿ çèéàäÿëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà ìöñòþâôè
Ìèðçÿ Éÿùéà òÿêÿëëöìÿ ýÿëäè:
– Áó áÿíäåéè-ùÿãèð âÿçèðèí ÿãðÿáè âÿ äÿñò-ïÿðâÿðäÿñè îëäóüóì
ñÿáÿáÿ âÿ îíóí âöúóäó âàñèòÿñèëÿ áó ìÿíñÿáÿ éåòèøäèéèìÿ ýþðÿ, èõëàñ
âÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿêäÿ áèëêöëëèééÿ îíóí íèééÿòè-ùÿñÿíÿñèíÿ âÿ ãàé-
äàñûíà ïåéðÿâèëèê åòìèøÿì. Ìöøÿõõÿñäèð êè, ãîøóíóí âÿ ÿâàñèòè-ñàùèá-
ìÿíñÿáàíûí ìÿâàúèáè ãèáëåéè-àëÿìèí ôÿðìàíû ìóúèáèíúÿ âÿ ìÿíèì
èìçàì èëÿ âèëàéÿòëÿðèí ìÿäàõèëèíäÿí ùÿâàëÿò îëóíóð. ×öíêè õÿçèíÿéè-
àìèðÿäÿ íöãóääàí íþãñàí ýþðñÿíìèøäè, íåúÿ êè, âÿçèð çèêð åëÿäè, îíà
áèíàÿí ìÿí áó úÿùÿòäÿí ãàéÿòäÿ äèëÿôñöðäÿ èäèì. ßýÿð÷è ìÿí ôÿðà-
__________ èìçà åäèá âèëàéÿòëÿðÿ ùÿâàëÿ åòìèøÿì êè, ìÿâàúèáëÿðèí
ìèíè-ìÿâàúèáè
ãÿòè èëÿ äþâëÿòè-ÿëèééÿ õàëãûí íÿçÿðèíäÿ áèåòèáàð ýþðöíìÿñèí; àììà
191
ìÿõôè ùÿð áèð âèëàéÿò ùàêèìèíÿ ïèø ÿç-âÿãò ìÿêòóá ýþíäÿðìèøÿì êè,
ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí úöäàýàíÿ íÿâèøòÿ îëìàìûø ìÿùç ôÿðìàí ìóúèáèëÿ
ìÿâàúèá èúðà åòìÿêäÿí åòèðàç åòñèíëÿð. Ùÿìèí òÿäáèð ñÿáÿáèëÿ õÿçè-
íåéè-àìèðÿíèí ìÿäàõèëè ÷îõ òÿçàéöä áåùÿì åäèáäèð âÿ ãîøóí õàëãû âÿ
ñàùèáìÿíñÿáëÿð ÿýÿð÷è áèâöñóëè-ìÿâàúèá ãàëûáëàð, àììà ñöëù âÿ àñà-
éèø çàìàíû îëìàã ñÿáÿáèëÿ âÿ Èðàíûí êÿìàëè óúóçëóüóíà ýþðÿ, ìÿâà-
úèáÿ çèéàäÿ ìþùòàú îëìàéûáëàð.
Áåëÿ èøëÿð õöñóñóíäà ìÿíèì çåùíè-äÿãèãèì-éÿäè-áåéçà ýþñòÿðèð;
ëàêèí êÿâàêèáèí òÿñèðèíè ðÿää åòìÿê ö÷öí, äîüðóñó, ùå÷ áèð ÷àðÿéÿ
ÿãëèì ÷àòìûð...
Íþâáÿò éåòèøäè ìîëëàáàøûéà; òÿãðèð åëÿäè;
– Úÿíàá ÿãäÿñè-èëàùè ãèáëåéè-àëÿìèí âöúóäè-ìöáàðÿêèíè ÿèì-
ìåéè-ÿòùàð ùþðìÿòèíÿ úÿìèí-àôàòè ñÿìàâèäÿí âÿ ÿðçèíäÿí ìÿùôóç
åòñèí! Áó äàèéè-äÿâàìè-äþâëÿòè-ãàùèðÿíèí èõëàñ âÿ ñÿäàãÿòè, ñèëñèëåéè-
úÿëèëåéè-Ñÿôÿâèééÿéÿ íèñáÿò òþâñèôäÿí õàðèúäèð.
Ãèáëåéè-àëÿìèí ïåäÿðè-áöçöðýöâàðëàðû çàìàíûíäà ìÿíñÿáè-ìîëëà-
áàøûëûüà ñÿðÿôðàç îëäóüóìäà íèñôè-Èðàí, ùÿòòà ïàéèòÿõòèí éàðûñû äÿõè
ñöííè ìÿçùÿá èäè. ßââÿëÿí, ìÿâàèçè-ùÿñÿíÿ âÿ ñàíèéÿí, òÿõâèôàòè-
êÿñèðÿ ñÿáÿáèëÿ òàìàì ñöííè ìÿçùÿáëÿðè ðàùè-ðàñòè-ìÿçùÿáè-èñíà ÿøÿ-
ðèééÿéÿ ùèäàéÿò åòìèøÿì.
Èíäè Àëëàùûí êÿðÿìèíäÿí ñÿôùåéè-Èðàíäà áåø-àëòû íÿôÿðäÿí çèéàäÿ
ñöííè òàïûëìàç. Áó õöñóñäà Èðàí õàëãûíäàí äÿõè êÿìàëè-ðèçàìÿíäëèéèì
âàð êè, áÿìöúÿððÿäè-òÿêëèô ãÿäèìè àòà âÿ áàáàëàðûíûí ìÿçùÿáëÿðèíäÿí
ÿë ÷ÿêèá ùèäàéÿòÿ ðàüèá îëäóëàð.
Ùÿòòà ìÿí èñòÿäèì êè, úöùóäëàðà âÿ åðìÿíèëÿðÿ äÿõè ÿë ãàòûá îëàðû äà
øèÿ ìÿçùÿáèíÿ äþíäÿðèì, àììà áèð ïàðà õåéðÿíäèø êèìñÿíÿëÿð ìÿñëÿùÿò
ýþðìÿäèëÿð êè, ëöçóìè éîõäóð. ×öíêè ùÿð òîðïàãäà úöùóääàí âÿ åðìÿ-
íèäÿí áèð àç âàð, áèçèì òîðïàüûìûçäà äÿõè áèð àç îëìàãëàðû ìÿñëÿùÿòäèð.
ßëàâÿ, ìöøÿõõÿñäèð êè, ÿèììåéè-ÿòùàðûí-ÿùàäèñè-ñÿðèùÿñè ìóúè-
áèíúÿ èñëàì ìöëêöíäÿ òÿõòÿ âÿ òàúà ìàëèê îëàí êèìñÿíÿ çàòè-øÿðèô âÿ
âàúèáöòòàÿò ìÿùñóá îëóíìàç. Çèðà êè, áó äÿðÿúåéè-àëèéÿ èìàìà âÿ éà
îíóí íàèáè ìöúòÿùèäè-ÿëÿìÿ ìöòÿÿëëÿãäèð. Îíà áèíàÿí ìÿí úÿìè
õöòÿáàéà ùþêì éàçäûì êè, òàìàì âèëàéÿòëÿðèí ìÿíàáèðèíäÿ õàëãà åëàì
åòñèíëÿð êè, ùàìàí ÿùàäèñèí ñèëñèëåéè-Ñÿôÿâèéÿéÿ øöìóëó éîõäóð. Çèðà
êè, õàíÿäàíè-íöáöââÿòäÿí âÿ äóäèìàíè-èìàìÿòäÿí çöùóð åäèáëÿð âÿ
__________
âàçåùäèð êè, ÿèììÿ ùàìàí ÿùàäèñè ãåéðèëÿðèíèí ùàããûíäà áóéóðìóøëàð,
íÿ þç þâëàäëàðûíûí.
192
 Áó þâãàò êè, ãèáëåéè-àëÿìèí âöúóäó òÿñèðè-êÿâàêèáäÿí ìÿùÿëëè-
õÿòÿðäÿäèð, ìÿíèì öðÿéèì ãöññÿäÿí, òàáàäàêû áàëûã êèìè áöðéàí îëóð
âÿ ãàñèð ÿãëèìÿ áåëÿ éåòèøèð êè, î ìÿëóí ìöíÿúúèìáàøûíûí þçö áó èøèí
÷àðÿñèíè áèçäÿí àðòûã áèëèð. Î, ãèáëåéè-àëÿìÿ õÿéàíÿò åäèáäèð êè, êÿâà-
êèáèí òÿñèðèíè áèëäèðèá, äÿô èíèí ÿëàúûíû èçùàð åòìÿéèáäèð, ÿëáÿòòÿ, áèð
õÿáèñ ôèêðÿ ýþðÿ íåúÿ îëà áèëÿð êè, çÿùðè ýþñòÿðÿ, íàäçÿùðè ýþñòÿðìÿê-
äÿí þçöíö êÿíàðà ÷ÿêÿ?
Ïåéüÿìáÿð ñÿëÿâàòöëëàùè-ÿëåéù áóéóðóáäóð êè: “êöëëö ìöíÿúúèìèí
êÿççàá!”* Áó ùÿäñè ìÿí îíëàðûí âÿ ÿùâàëûíà èñíàä åäèðÿì, íÿ åëìëÿ-
ðèíÿ. ×öíêè î ìÿëóíëàðûí ÿõáàðû ÿêñÿð þâãàò íÿòèúÿ áàüûøëàéûð, àììà
þçëÿðè éàëàí÷û âÿ áÿäçàòäûðëàð!
Ãèáëåéè-àëÿì îíóí þçöíö ÷àüûðñûí, áó ùàäèñÿíèí äÿôè ö÷öí îíóí
þçöíäÿí ÿëàú èñòÿñèí. ßýÿð öçð ýÿòèðñÿ, áîéíóíó âóðäóðñóí.
Ìîëëàáàøûíûí ìöíÿúúèìáàøû èëÿ ÿäàâÿòè-ñàáèãÿñè âàð èäè. Áó êåé-
ôèééÿò îíóí ö÷öí ÷îõ éàõøû âÿñèëÿ ýþðöíäö êè, îíóí âÿ ñàèð ìöíÿúúèì-
ëÿðèí ýóðè-ïåäÿðèíè éàíäûðñûí.
ßëùÿã, ìöíÿúúèìáàøû äÿõè ýþðöíöð êè, ÷îõ ÿùìÿã èìèø. Íÿ ëàçûì
îëìóøäó êè, áåëÿ âÿùøÿòëè õÿáÿðè øàùà âåðèá áó ãàëìàãàëà ñÿáÿá îëà âÿ
þçöí äÿõè ùÿëàêÿòÿ ñàëà?..
Ìöíÿúúèìáàøûéà ÿâàõèðäÿ áó áÿùñè âàðèä åäèðäèëÿð, úàâàá âåðèðäè êè:
– Ìÿí ãîðõäóì êè, ÿýÿð áó õÿáÿðè øàùà ÿãäÿì éåòèðìÿñÿì, þçýÿ
ìöíÿúúèìëÿð îíó éåòèðÿðëÿð; ìÿí øàùûí íÿçÿðèíäÿ õÿðè-íàäàí ãÿëÿ-
ìèíÿ ýåäÿðÿì, ìÿíñÿáäÿí ìÿçóë îëëàì.
Áåùÿð ñóðÿò, øàùûí ìöíÿúúèìáàøûäàí ùàìàí íàìöáàðÿê õÿáÿðÿ
ýþðÿ çÿùëÿñè ýåòìèøäè. Ìîëëàáàøûíûí òÿùðèêè îëìàìûø äà áó ùàëäà
êÿìàëè-ãåéç îíà öç âåðèá, õàúÿ Ìöáàðÿêè ãàèì ñþâò èëÿ ñÿäà åòäè.
Õàúÿ ùàçûð îëäóãäà, áóéóðäó êè:
– Áó ñààò ôÿððàø ýþíäÿð, ìöíÿúúèìáàøûíû ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿòèðñèí!
Õàúÿ ãàéûäûá, áèð ñààòäàí ñîíðà ìöíÿúúèìáàøû ùàçûð îëäó. Øàù ãÿ-
çÿáëÿíìèø àñëàí êèìè äèçè öñòÿ ÷þêöá õèòàá åòäè:
– Ïåäÿðñöõòÿ, êÿâàêèáèí àôÿòèíäÿí ìÿíè ãîðõóäàðñàí âÿ ÿëàúûíû
ýèçëÿðñÿí?! Úÿëëàä!
Òöðôÿòöë-åéíäÿ úÿëëàäè-ìöùèá áåëèíäÿ õÿíúÿð, ÿëèíäÿ òÿíàá è÷ÿðè
ýèðäè. Áè÷àðÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí ÿðâàùû ó÷óá áàøëàäû éàðïàã êèìè òèòðÿ-
ìÿéÿ. Øàù úÿëëàäà áóéóðäó êè:
– Àïàð áó ñÿýèí áó ñààòäà áîéíóíó âóð!
__________
* Ìöíÿúúèìëÿðèí ùàìûñû éàëàí÷ûäûð.

193
 Ñÿðäàð Çàìàí õàí ÿýÿð÷è ÿùëè-øÿìøèð èäè, àììà ÷îõ ðÿãèãöëãÿëá
àäàì èäè, ìöíÿúúèìáàøûíûí ùàëûíà òÿðÿùùöì åäèá àéàüà äóðäó, ÿðç
åëäÿè êè:
– Òÿñàääöãöí îëóì, áó ñàêèí áîéíó âóðóëàíäàí ñîíðà ùàäèñÿíèí
äÿôè ö÷öí êèìäÿí ÿëàú ñîðóøàúàüûã? Áó áÿíäåéè-çÿëèë, èñòèäà åäèðÿì êè,
ìÿíèì ñàããàëûìûí àü òöêëÿðè ùþðìÿòèíÿ îíóí ãÿòëèíäÿí ýöçÿøò åäèá,
ùàäèñÿíèí ÿëàúû õöñóñóíäà îíäàí òÿäáèð ñîðóøàñûíûç. ßýÿð ìöâàôèãè-
õàùèø úàâàá âåðìÿñÿ, î âàõò ìöãÿññèð âÿ ìöñòþâúèáöë-ãÿòëäèð.
Øàù úÿëëàäà áóéóðäó êè:
– Îíó ãîé ýåò!
Ñîíðà ìöíÿúúèìáàøûéà ðöúó åäèá äåäè êè:
– Ìÿëóí, áó ñààòäà ùàäèñÿíèí äÿôèíÿ ÿëàú ýþñòÿð!
Áè÷àðÿ ìöíÿúúèìáàøû éàìàí ùàëäà èäè. Ùàäèñÿíèí äÿôèíÿ ùå÷ áèð
ÿëàú áèëìÿéèðäè. Àììà þëöì ãîðõóñóíäàí èçùàðûíà èãäàì åäÿ áèëìÿäè;
ÿðç åëÿäè êè:
– Òÿñÿääöãöí îëóì, ùàäèñÿíèí ÿëàúû ìöìêöíäöð. Ìÿíÿ áèð ñààò
ìþùëÿò âåðèí, ýåäèì “Çèúè-Óëóü áÿé”ÿ ìöëàùèçÿ åäèì, ãàéûäûì ÿðç
åëÿéèì.
“Çèúè-óëóü áÿé”äÿ ùÿðýèç áó íþâ ùàäèñÿëÿðèí äÿôè ö÷öí áèð øåé
ìÿðãóì äåéèë, àììà ìöíÿúúèìáàøû èñòÿäè êè, áó áÿùàíÿ èëÿ þçöíö óñ-
òàäû ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíèí éàíûíà ñàëñûí âÿ îíäàí ìÿøâÿðÿò ñîðóøñóí;
÷öíêè îíó íöúóì åëìèíäÿ þçöíäÿí àðòûã òÿúðöáÿëè áèëèðäè.
Øàù ðöõñÿò âåðäè. Ìöíÿúúèìáàøû ÷ûõìàìûø õàúÿ Ìöáàðÿê è÷ÿðè
ýèðèá ÿðç åëÿäè êè:
– Ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí ùöçóðè-ìöáàðÿêÿ ìöøÿððÿô îëìàã èñòÿéèð.
Øàù áóéóðäó:
– ×àüûð ýÿëñèí!
Ìöíÿúúèìáàøûéà äåäè êè:
– Áèð àç ùöçóðäà ãàëë!
Ìþâëàíà îòàüà äàõèë îëóá øàùà ëàçèìåéè-ñèòàéèø ÿìÿëÿ ýÿòèðäè.
Øàùûí èøàðÿñèëÿ îòóðóá ÿðç åëÿäè êè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ÿýÿð÷è áó áÿíäÿ ïèðëèê ñÿáÿáèëÿ äÿðõà-
íÿäÿí êÿíàð îëóá ýóøÿýèðëèê èõòèéàð åòìèøÿì, ëàêèí áó þâãàò, éÿíè íîâ-
ðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Ìÿððèõèí ßãðÿá èëÿ èãòèðàí åòìÿëÿðèíäÿí
ãèáëåéè-àëÿìèí çàòè-ìöáàðÿêèíÿ åùòèìàëè-ñÿäÿìåéè-öçìà îëäóüó
ö÷öí âàúèáàòäàí áèëäèì êè, ùöçóðè-ïöðíóðà øÿðÿôéàá îëóá, ïèø-ÿç-âÿãò
__________
ùàäèñÿíè åëàì åäèá, äÿôèíÿ òÿäáèð ýþñòÿðèì. Áó õàòèðÿ êè, ìÿáàäà áó
êåéôèééÿò úàâàí ìöíÿúúèìëÿðèí áÿñèðÿòèíäÿí ìÿõôè ãàëà!
194
 Øàù íÿùàéÿòäÿ õîøùàë îëóá áóéóðäó êè:
– Ìþâëàíà, áèç åëÿ î õöñóñäà ýþôòýó åäèðäèê. Ùàäèñÿ ìÿëóìäóð.
Òÿäáèðèíè èçùàð åäèí.
Ìþâëàíà ÿðç åëÿäè êè:
– Ãèáëåéè-àëÿì áó ÿééàìè-íöùóñÿòäÿ, éÿíè íîâðóçäàí îí áåø ýöí
êå÷ÿíÿäÿê ýÿðÿê þçöíö ñÿëòÿíÿòäÿí õÿë åäÿ âÿ òÿõòö-òàúû òÿñëèì åé-
ëèéÿ áèð ìöúðèì âÿ âàúèáöëãÿòë êèìñÿíÿéÿ âÿ þçö õÿëãèí íÿçÿðèíäÿí
íàïÿäèä îëà. Î ñóðÿòäÿ êÿâàêèáèí òÿñèðè ùàìàí ìöúðèìèí áàøûíäà ÷àò-
ëàéàúàã; ÷öíêè î âàõò Èðàí ïàäøàùû îäóð.
Åëÿ êè, ùàäèñÿ âàãå îëóð âÿ î ìöúðèì êè, ñàùèáè-òÿõòö òàúäûð, ùÿëà-
êÿòÿ éåòèøèð, î çàìàí ãèáëåéè-àëÿì èõòèôàäàí ÷ûõûá ýåíÿ òÿõòö-òàúà
ìàëèê îëóð âÿ êÿìàëè-èãáàë âÿ àôèéÿòäÿ ñÿëòÿíÿò åäÿð.
Àììà ýÿðÿê õÿëãäÿí áèð êèìñÿíÿ áó òÿäáèðè áèëìèéÿ âÿ çÿíí
åòìèéÿ êè, ãèáëåéè-àëÿì àðèéÿòÿí òÿõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêèð: òà êè, ùàìàí
ìöúðèìè êè, òÿõòÿ ÷ûõàúàãäûð, ìöñòÿãèëëÿí ïàäøàù áèëÿëÿð âÿ ýÿðÿê
ùÿðÿìõàíÿ õàòóíëàðûíûí äà òÿëàüû âåðèëèá êÿáèí êàüûçëàðû éûðòûëâà. Ñîíðà
îëàðà òÿêëèô îëóíà êè, Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà êè, äÿõè ïàäèøàù äåéèë
âÿ áèð ôÿðääèð, ÿôðàäèíàñäàí äöáàðÿ ìÿíêóùÿ îëóá ôÿãð âÿ ãÿíàÿòÿ ðàçû
îëóðëàðìû? Ùÿð áèðèñè êè, ðàçû îëñà, îíà äöáàðÿ Àááàñ Ìÿùÿììÿä
îüëóíà íèêàù îõóíà âÿ êÿáèí êàüûçû éàçûëà âÿ ùÿð áèðè êè, ðàçû îëìàñà,
ùàìàí ñààò áóðàõûëà...
Ìöíÿúúèìáàøû ìÿùëÿêÿäÿí ãóðòàðäû. Øàùûí áÿøÿðÿñèíäÿí áèëêöë-
ëèééÿ ãîðõó ÿñÿðè ðÿô îëäó. Ðÿíýè àüàðûìø èêÿí ãûðìûçûëûüà òÿáäèë òàïäû.
ßôðàäè-ìÿúëèñäÿí ìþâëàíàíûí ÿãë âÿ êÿìàëûíà àôÿðèí ñÿäàñû ñÿãôÿ
áöëÿíä îëäó. Øàù áÿøàøÿò èëÿ ìîëëàáàøûéà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñóàë åòäè êè:
– ßùêàìè-øÿðÿ ìóòàáèã áèð ãàéÿòäÿ ìöúðèì âÿ âàúèáöëãÿòë êèì-
ñÿíÿ íÿçÿðäÿ âàðìû êè, ñÿëòÿíÿòè âÿ òÿõòö-òàúû îíà âàýöçàð åäÿê?
Ìîëëàáàøû úàâàá âåðäè êè:
– Ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì ãèáëåéè-àëÿìÿ þìðè-òÿáèè êÿðàìÿò åòñèí. Áó
øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ áèð íÿôÿð íàáÿêàð ïåéäà îëóáäóð êè, úÿìè-ðóéè-çÿìèíäÿ
îíäàí ìöúðèìòÿð âÿ ãÿòëÿ ìöñòÿùÿã áèð êèìñÿíÿ òàïûëìàç; àäûíà Éóñèô
Ñÿððàú äåéèðëÿð. Ìÿëóì äåéèë êè, ùàðàäà òÿðáèéÿò òàïûáäûð. Àíúàã áó
þâãàò øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ ñàêèí îëäóüó ö÷öí ÿúàìèð âÿ þâáàøäàí þçöíÿ
ìöðèä úÿì åäèá, ùÿìèøÿ öëÿìàéè-ýèðàìûí âÿ õöääàìè-øÿðèÿòè-ãÿððàíûí
çÿðáèíÿ âÿ çÿììèíÿ çÿáàíýöøàäûð.
Áó ìÿëóí ùÿìèøÿ þç ìöðèäëÿðèíÿ ñÿðàùÿòÿí çèêð åäèð êè, ýóéà
__________
öëÿìàéè-ýèðàì ÿâàìÿ ôèðèá âåðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, îíóí ÿãèäÿñèëÿ, ýóéà
195
èúòèùàä ëàçûì äåéèë âÿ õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðìÿê õèëàôäûð âÿ ýóéà
öëÿìà ôþâò îëàí ìöúòÿùèäèí ðÿéèíäÿ ãàëìàüû î úÿùÿòäÿí ÿâàìà úàèç
ýþðìöðëÿð êè, þçëÿðèíèí áàçàðû ðÿâàú îëñóí. Âÿ áóíäàí ÿëàâÿ, äþâëÿòè-
ÿëèééÿéÿ äÿõè áÿùñëÿð âàðèä åäèð, äåéèð êè, êÿòõóäàäàí òóòìóø ïàäøà-
ùàäÿê êöëë ÿðáàáè-ìÿíàñèá ÿùëè-çÿëÿìÿ âÿ ãöòòàöòòÿðèãäèðëÿð, ìöëê âÿ
ìèëëÿòÿ ùÿðýèç áóëàðäàí áèð ìÿíôÿÿò àèä äåéèë, ùÿìèøÿ þç ùÿâàè-íÿôñëÿðè
èëÿ áè÷àðÿ õàëãû úÿðèìÿ âÿ ìöàõèçÿ âÿ ìöàãÿá åäèðëÿð, þç ðÿôòàðëàðûíäà
ùå÷ áèð ãàíóí âÿ ãàéäàéà ìöòÿìÿññèê äåéèëëÿð, áó ýóíÿ ðÿôòàð àíúàã
ÿùëè-çöëìöí âÿ ãöòòàöòòÿðèãëÿðèí ÿìÿëèäèð. Âÿ äÿõè çèêð åäèðëÿð êè,
ìÿçùÿáè-òÿíàñöõÿ ãàèëäèð.
Áó äàèéè-äÿâàìè-äþâëÿòè-ãàùèðÿ áåëÿ ñÿëàù ýþðöðÿì êè, ãèáëåéè-
àëÿì ñÿëòÿíÿòè âÿ òÿõòö-òàúû áó ìÿëóíà òÿñëèì åòñèí êè, êÿâàêèáèí òÿñè-
ðèíäÿí þç úÿçàñûíà éåòèøèá äÿðÿêè-ÿñôÿëÿ âàñèë îëñóí.
ßôðàäè-ìÿúëèñ êöëëÿí áó ðÿéè òÿñäèã åäèá ãàèì ñþâò èëÿ äåäèëÿð êè:
– Éóñèô Ñÿððàú ïåäÿðñöõòÿ áèëêöëëèéÿ ãÿòëÿ ñÿâàð âÿ áÿëàéè-àñèìà-
íèéÿ ìöñòÿùÿãäèð.
Øàù õîøùàë îëóá áóéóðäó êè:
– Ðàçûéàì îíóí ùÿëàêûíà! Ñàáàù áó òÿäáèð òàìàì âÿ êàìàë ìöúðà
îëóíàúàãäûð.
ßôðàäè-ìÿúëèñè ìöðÿõõÿñ åòäè. Ìÿúëèñ äàüûëäû.
Îëóð êè, õàíÿíäÿëÿð áó ýöçàðèøèí âöãóóíäà øöáùÿ åäèá îíó êèçáÿ
ùÿìë åäÿëÿð; áó ñóðÿòäÿ ìÿí îëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, “Òàðèõè-Àëÿì-
Àðà”äà Øàù Àááàñûí úöëóñóíóí éåääèíúè èëèíäÿ ñàäèð îëàí âÿãàéèÿ ìöëà-
ùèçÿ åòñèíëÿð.
Èíäè áèçÿ ëàçûìäûð êè, Éóñèô Ñÿððàúû òàíûäàã êè, êèìäèð?
Øÿõñè-ìÿçêóð Ãÿçâèíèí ãÿðéÿëÿðèíäÿí Êÿðáÿëàéû Ñÿëèì àäëû áèð
äåùãàíûí îüëó èäè. ×öíêè Êÿðáÿëàéû, Ñÿëèì áèð ìþìèí âÿ ìöòòÿãè àäàì
èäè, èñòÿäè êè, îüëó ìîëëà îëóá öëÿìà ñèëêèíÿ äàõèë îëñóí. Îíà áèíàÿí
îíó óøàã èêÿí ýÿòèðèá øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ ìÿêòÿáÿ ãîéäó. Áèð íå÷ÿ èëäÿí
ñîíðà Éóñèô Ñÿððàú êè, ùÿääè-áöëóüà éåòèøèá, àñàðè-ðöøä þçöíäÿ ìöëà-
ùèçÿ åëÿäè, òÿùñèëè-åëì ö÷öí Èñôàùàíà ýåòäè. Îðàäàí äÿõè áèð íå÷ÿ èëäÿí
ñîíðà Êÿðáÿëàéà ðÿâàíÿ îëóá, áþéöê àëèìëÿðèí ìÿúëèñèíäÿ òÿêìèëè-
öëóìÿ øöðó åòäè. Ìöääÿòè-ìÿäèä îðàäà ìÿêñ åäèá òàìàì öëóìè-
èñëàìèééÿéÿ âàãèô îëäó. ×öíêè öëÿìàíûí ÿêñÿðè-öìóðäà òÿãÿëëöáöíö
ìöøàùèäÿ
__________ åäèðäè, îíà áèíàÿí áó ñèíôÿ íèôðÿò áÿùÿì åäèá, èñòÿìÿäè êè,
þçöíö îëàðûí çöìðÿñèíÿ äàõèë åòñèí.
196
 Êÿðáÿëàäàí ãàéûäûá âàðèä îëäó Ùÿìÿäàíà; îðäà óñòà Õÿëèëèí éà-
íûíäà ãûðõ éàøûíäà èêÿí ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè áèð èë ìöääÿòèíäÿ þéðÿíèá
Ãÿçâèíÿ ìöðàúèÿò åòäè. Çèðà êè, áó øÿùÿð ïàéòàõò îëäóüó ö÷öí îíóí
ñÿíÿòèíèí ðÿâàúû áóðàäà àðòûã ýþðöíöðäö.
Ãÿçâèíÿ âàðèä îëàíäàí ñîíðà òÿÿùùöë èõòèéàð åäèá äöêàí à÷äû, þç
êÿñáè èëÿ þçöíö âÿ ÿéàëûíû ñàõëàìàüà ìÿøüóë îëäó.
×öíêè áèð ìÿðäè-ñÿëèìöííÿôñ âÿ íèêóêàð èäè, ùÿìèøÿ öëÿìàíûí âÿ
ÿðáàáè-ìÿíàñèáèí ùÿðÿêÿòè-íàøàéèñòÿñè îíóí õàòèðèíÿ òîõóíóá, îëàðûí
çÿììèíäÿí âÿ çÿðáèíäÿí äèëèíè ñàõëàìàüà ãàäèð îëà áèëìèðäè. ßýÿð÷è
áó íþâ úàíýöäàçëûã îíà ñàäèã âÿ õåéðÿíäèø äîñòëàð áÿùÿì åòäè, íÿùà-
éÿò, àõûðäà áÿäáÿõòëèéèíÿ áàèñ îëäó.
Ñàáàùû ýöí øàùûí áóéðóüó èëÿ ýöíîðòàéà èêè ñààò ãàëìûø òàìàì ÿéàí
âÿ ÿøðàô âÿ ÿðêàíè-äþâëÿò âÿ öëÿìà âÿ ñàäàò âÿ úöìëÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá,
êÿòõóäàäàí òóòìóø âöçÿðàéà äÿê äÿðáàðè-øàùèäÿ ùàçûð îëóá, ùÿð êÿñ þç
éåðèíäÿ äóðóá êÿìàëè-ñöêóò âÿ áèèñòåùçàðëûã èëÿ øàùûí ùöçóðóíà ìöí-
òÿçèð èäèëÿð. Áó ùàëäà øàù áàøûíäà òàú âÿ ÿëèíäÿ úÿâàùèð íèøàí òîïïóç,
ãîëóíäà úÿâàùèð áàçóáÿíäëÿð, áåëèíäÿ êÿìÿð âÿ øÿìøèðè-ìöðÿññÿ
çàùèð îëóá äÿðáàð îòàüûíäà êè, áèð àðøûí éåðäÿí ðöôÿòëè âÿ õàëãà áàõàí
òÿðÿôè áèëìÿððÿ à÷ûã âÿ áèùàèëäè, òÿõòÿ ÷ûõûá îòóðäó âÿ öçöí ùöççàðè-
äÿðáàðà òóòóá õèòàá åëÿäè:
– Úÿìàÿò, èìäè éåääèíúè ñÿíÿäèð êè, ìÿí úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí
ìÿøèééÿòè èëÿ ñèçÿ ïàäèøàùàì âÿ áÿãÿäðè-èìêàí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ íÿâà-
çèø âÿ ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðìèøÿì âÿ ñèçäÿí äÿõè ÷îõ ðàçû âÿ õîøíóäàì;
÷öíêè Ñÿôÿâèééÿ îúàüûíà îëàí èðàäÿò ñÿáÿáè èëÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ èõñàë âÿ
ñÿäàãÿò ýþñòÿðèáñèíèç.
Èíäè áèð ïàðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ êè, êÿøôèíè ìÿí ñèçÿ ëàçûì ýþðìöðÿì,
ìÿí ìÿúáóðàì êè, ñÿëòÿíÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá òÿõòö-òàúû áèð êèìñÿíÿéÿ
âàýöçàð åäèì êè, áó ðöòáÿéÿ ìÿíäÿí ÿëùÿã âÿ øàéèñòÿäèð. Ùàìàí øÿõñè
ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí âÿ âÿçèð âÿ ìöñòþâôè âÿ ìþâëàíà
Úÿìàëÿääèí âÿ ìöíÿúúèìáàøû ñèçÿ ýþñòÿðúÿêëÿð. Ýÿðÿê êöëëÿí ýåäèá
êÿìàëè-øöêóù âÿ òÿíòÿíÿ èëÿ îíó ýÿòèðèá, áó òÿõòèí öñòöíäÿ îòóðäóá,
ìöñòÿãèëëÿí þçöíöçÿ ïàäèøàù áèëÿñèíèç. Âàé î êèìñÿíèí ùàëûíà êè, ìÿíèì
ôÿðìàéèøèìäÿí òÿõÿëëöô åäèá, î øÿõñèí èòàÿòèíäÿ ãöñóð ýþñòÿðÿ!
Øàù áó ñþçëÿðè òàìàì åäèá, òàúû áàøûíäàí ýþòöðöá òÿõòèí öñòöíÿ
ãîéäó âÿ òàìàì ëèáàñè-ôàõèðèíè ñîéóíóá, øÿìøèð âÿ êÿìÿðèíè à÷ûá, áèð
__________
ìöíäÿðèñ ëèáàñ ÿéíèíÿ ýåéäè âÿ õàëãà ìöòÿââÿúúåù îëóá äåäè êè:
197
 – Èíäè ìÿí ÿôðàäè-íàñäÿí áèð ìÿðäè-ôÿãèðÿì: Àááàñ Ìÿùÿììÿä
îüëó. Äÿõè ìÿíè àõòàðìàéûí êè, ýþðÿ áèëìÿçñèíèç! Õóäàùàôèç! – äåéèá,
òÿõòäÿí äöøöá ùÿðÿìõàíàéà ðÿâàíãÿ îëäó.
Ùöççàðè-ìÿúëèñ ùåéðàí ãàëäûëàð. Áèëìÿäèëÿð êè, áó êåéôèééÿòè íÿéÿ
ùÿìë åòñèíëÿð...
Ùÿðÿìõàíÿäÿ úöìëÿ ùÿðÿìëÿð øàùûí ôÿðìàéèøè èëÿ áèð îòàüà ùàçûð
îëóá ãöäóìóíà ìöíòÿçèð èäèëÿð. Øàù ìöíäÿðèñ ëèáàñäà ùàìàí îòàüà
äàõèë îëäó. Õóáàíè-ùÿðÿì îíó áó ùåéÿòäÿ ýþðÿíäÿ àç ãàëäûëàð ãÿù-
ãÿùÿ åòñèíëÿð, àììà øàùûí ìöùèá áàõûøû âÿ ãàøãàáàüû îëàðà áó ùÿðÿ-
êÿòäÿí ìàíå îëäó. Øàù ùàìàí ñààò õàúÿ Ìöáàðÿêÿ áóéóðäó êè:
– Ìîëëà Ðÿñóëó þçöíöí èêè éîëäàøû èëÿ ùöçóðà ýÿòèð!
Ìîëëàëàð äèøãàðûäà ïèø-ÿç-âÿãò ùàçûð îëìóøäóëàð. Ùöçóðà äàõèë îë-
äóãäà øàù îòóðìàüû èøàðÿ åòäè. Ñîíðà öçöí ùÿðÿìëÿðÿ òóòóá õèòàá åëÿäè;
– Ìÿíèì ÿçèç ùÿìôèðàøëàðûì! Ìÿí êÿìàëè-ÿôñóñ èëÿ ìÿúáóðàì êè,
áèð éàìàí õÿáÿð ñèçÿ åëàì åäèì. Ñèçÿ ìÿëóì îëñóí êè, èíäè ìÿí äÿõè
Èðàíûí ïàäèøàùû äåéèëÿì, äÿõè ìÿíèì èìàðÿòèì âÿ äþâëÿòèì éîõäóð êè,
ñèçè çèíÿò âÿ çèâÿðäÿ âÿ àëèøàí îòàãëàðäà ñàõëûéàì. Ìÿí ÿôðàäè-íàñäàí
áèð ôÿãèð âÿ áè÷èç êèìñÿíÿéÿì. Îíà áèíàÿí ëàáöääÿì êè, ñèçèí òÿëàüû-
íûçû âåðèá úöìëÿíèçè àçàä åäèì êè, ùÿð êÿñÿ ìåéëèíèç îëñà, îíó èõòèéàð
åäÿñèíèç.
Ñîíðà öçöí Ìîëëà Ðÿñóëà òóòóá áóéóðäó êè:
– Áóëàðûí ñèüåéè-òÿëàãëàðûíû úàðè åéëÿ!
Ìîëëà Ðÿñóë ùàìûñûíûí òÿëàüûíû éàíûíäàêû ÿäëåéí ùöçóðóíäà
îõóäó.
Õóáàíè-ùÿðÿì ýþðäöëÿð êè, áèð ãÿðèáÿ èø öç âåðäè, ÷îõ õþâôÿ âÿ
èçòèðàáà äöøäöëÿð, ùå÷ êåéôèééÿòäÿí ùàëè îëìàäûãëàðû ö÷öí áèëìÿäèëÿð
êè, áó íåúÿ ãÿçèééÿäèð. Úöìëÿñè ùåéðàí ãàëäû...
Òÿëàã òàìàì îëäóãäà øàùûí áóéðóüó èëÿ îëàðûí êÿáèí êàüûçëàðûíû
õàúÿ Ìöáàðÿê éûðòäû. Øàù äöáàðÿ õóáàíè-ùÿðÿìÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá
äåäè êè:
– ßýÿð ñèçäÿí ùÿð áèðèíèç ôÿãðÿ âÿ ãÿíàÿòÿ ðàçû îëóá, ìÿíè, éÿíè
Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíó ÿðëèéÿ ãÿáóë åäèðñÿ, òÿçÿäÿí áó èáàðÿò èëÿ
îíà ñèüåéè-íèêàù îõóòäóððàì.
Ùÿðÿìëÿðèí êöëëèñè òÿçÿäÿí ðàçû îëäóëàð êè, øàùà ìÿíêóùÿ îëñóíëàð;
÷öíêè øàù ÷îõ úàâàí âÿ ýþé÷ÿê îüëàí èäè âÿ áèð äÿ ùÿðÿìëÿð áó ÿìðè
__________
çàðàôàò êèìè áèð øåé ãèéàñ åäèðäèëÿð âÿ ùÿðýèç ÿãèëëÿðèíÿ ÷àòìûðäû êè, Øàù
Àááàñ ãÿôëÿòÿí áèð Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëó îëà. Àììà îëàðûí úöìëÿ-
198
ñèíäÿí èêè íÿôÿð äèëáÿðè-õóáðó êè, õèëàôè-ðèçàëàðû èëÿ øàùûí ùÿðÿìõàíÿ-
ñèíÿ äöøìöøäöëÿð, ãàéÿò øÿðì èëÿ âÿ àùÿñòÿ ñÿñëÿ ÿðç åòäèëÿð êè:
– Áèç ïàäèøàùà ìÿíêóùÿ îëìóøäóã âÿ þç áÿõòèìèçäÿí âÿ äÿðÿúÿ-
ìèçäÿí ÷îõ õîøíóä èäèê; áó áÿõòÿâÿðëèêäÿí ìÿðùóì îëäóã, Àááàñ
Ìÿùÿììÿä îüëóíà ÿðÿ ýåòìÿéè ãÿáóë åòìèðèê.
Ùàìàí ñààò áó èêè íÿôÿð ìöðÿõõÿñ îëóíäó.Îëàðûí áèðèñè ýöðúö ãûçû
èäè êè, Ýöðúöñòàí âàëèñè øàùà ïåøêÿø ýþíäÿðìèøäè; ùàìàí ýöíöí ñàáà-
ùûñû þç ÿìèñè îüëó èëÿ òàìàì úÿâàùèðàòûí âÿ ìÿëáóñàòûí ýþòöðöá, çèéàäÿ
ïóë èëÿ âÿòÿíèíÿ ìöðàúèÿò åòäè.
Ýöðúöñòàíäà îíóí íÿãëèíÿ áàâÿð åòìÿèéá áåëÿ ôÿðç åäèðäèëÿð êè,
ýóéà î ãà÷ûáäûð âÿ èñòÿéèðäèëÿð êè, îíó ýåðè ãàéòàðñûíëàð. Àììà áèëìè-
ðÿì êè, íÿ ÿìð âàãå îëäó êè, îíó óíóòäóëàð âÿ áó ãûç áèð úàâàí ýöðúöéÿ
ÿðÿ ýåäèá àõûð þìðöíÿäÿê Ýöðúöñòàíäà ãàëäû.
Î áèðèñè äèëáÿð Ãÿçâèí ÿùëèíäÿí áèð òàúèðèí ãûçû âÿ áèð úàâàí âÿ
õîøðó îüëàíà íàìçÿä èäè. Õóáðó îëìàã ö÷öí ãÿôëÿòÿí øàùûí äÿëëàëëàðû-
íûí ÷óüóë÷óëóüó èëÿ àòàñûíäàí ìöòàëèáÿ îëóíóá øàùûí ùÿðÿìõàíÿñèíÿ
äàõèë îëìóøäó; çèêð îëóíàí êåéôèééÿòè þç àðçóñóíà éåòèøìÿéÿ âÿñèëÿ
áèëèá àòàñû åâèíÿ ãàéûòäû âÿ íàìèçÿäèíÿ âàñèë îëäó.
Ñàèð ùÿðÿìëÿðèí íèêàùû ìöúÿääÿäÿí Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà
îõóíóá õàúÿ Ìöáàðÿêÿ ÿìð îëóíäó êè, úöìëÿñèíè ùàìàí ñààò Ãÿçâè-
íèí àëòûíúû êö÷ÿñèíèí áàøûíäà ìöÿééÿí îëóíàí áèð åâÿ ïèéàäÿ ýþòöðöá
éåòèðñèí, þçö äÿðáàðè-øàùèéÿ ãàéûòñûí. Ñîíðà Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëó
ùÿðÿìõàíÿäÿí ÷ûõûá óçàãëàøäû, íàïÿäèä îëäó.
Éóñèô Ñÿððàúûí äöêàíû øàù ìÿñúèäèíèí ìåéäàíûíûí ìÿøðèã ñÿìòèí-
äÿ âàãå èäè. Ýöíîðòàäàí èêè ñààò êå÷ìèøäè. Éóñèô Ñÿððàú ôÿðèçåéè-çþùðö
ÿäà åäèá, îòóðóá, ÿëèíäÿ áèð úèëîâó òèêèá òàìàì åäèðäè, ÷öíêè ìöøòÿðè
òàïøûðìûøäû êè, ýÿðÿê î ýöí ùàçûð îëà. Éàíûíäà äîñòëàðûíäàí èêè íÿôÿð
äÿõè âàð èäè êè, îíóí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñûðäûëàð. Éóñèô Ñÿððàú áàùàëûãäàí
øèêàéÿò åäèðäè êè, áè÷àðÿ ôÿãèð êÿñëÿð ùàìàí èë ÷îõ èçòèðàáà äöøìöøäö-
ëÿð; ÷öíêè êå÷ÿí èë íÿùàéÿòäÿ ãóðàãëûã îëìàã ñÿáÿáèëÿ âÿ Ãÿçâèíèí
ÿòðàôûíäà ñóéóí ãèëëÿòè úÿùÿòèëÿ ÿêñÿðè-ìÿùñóëàò éàíûá ÿìÿëÿ ýÿëìÿ-
ìèøäè. Áó êåéôèééÿò áàùàëûüà áàèñ îëìóøäó. Éóñèô Ñÿððàú äåéèðäè:
– Òÿÿúúöá åäèðÿì áó äþâëÿòäÿí êè, Ãÿçâèíÿ ñó ÷ûõàðìàã ö÷öí ùÿçàð
ýöíÿ èñòèòàÿò ãöäðÿòè âàð, àììà áåëÿ ãÿôëÿòäÿäèð êè, ÿñëà áó ÿìðÿ ìöëòÿôèò
îëìàéûá þç ðÿàéàñûíûí ùàëûíà âÿ ïàéòÿõòèíèí ðþâíÿãèíÿ òÿâÿúúþù åòìèð.
Áó ùàëäà ìåéäàíûí ìÿüðèá ñÿìòèíäÿí áóëóä êèìè òîç ãàëõäû. Éóñèô
Ñÿððàú èéíÿñè ÿëèíäÿ áàøûí éóõàðû ãîâçàäû, ýþðäö êè, áèð ÿñàñ ïåéäà îëäó
__________
âÿ ÿñëà õÿéàëûíäàí êå÷èðìÿäè êè áó ÿñàñ âÿ òÿäàðöê îíóí ö÷öíäöð.
199
 Ãàáàãäà îí èêè øàòûð ãûâðàã ýåéèíìèø, ÷ÿùàðýóøÿ áþðê áàøëàðûíäà,
îíëàðûí äàëûñûíúà îí èêè ÿëÿìäàð ÿëâàí ÿëÿìëÿð ÿëëÿðèíäÿ, ñîíðà äÿñ-
òåéè-ïèøõèäìÿòàí êè, áèðèñèíèí áàøûíäà áèð ìÿúìÿè âàð èäè. Äÿñòÿéè-
ôÿððàø, ÿëëÿðèíäÿ àüàú, îíëàðûí ÿãÿáèíäÿ ìèðàõóð éåäÿéèíäÿ áèðòóðêìÿí
àòû; úÿâàùèð íèøàí éÿùÿð âÿ ÿçáàá öñòöíäÿ, ìöðÿññÿ ðÿõò áàøûíäà, ìèð-
âàðèä ñèíÿáÿíä äþøöíäÿ, çöìðöä ãîòàç áîéíóíäà.
Áóíëàðäàí ñîíðà ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí, âÿçèð âÿ ìöñòþâ-
ôö âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí âÿ ìöíÿúúèìáàøû, öëÿìàéè-ýèðàì âÿ
ñàäàòè-öçàì âÿ ñàèð ÿéàí âÿ ÿøðàô âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá âÿ áèð äÿñòÿ
ïèéàäà âÿ áèð äÿñòÿ àòëû êÿìàëè-øöêóù âÿ àðàì èëÿ ýÿëèðäèëÿð.
Åëÿ êè Éóñèô Ñÿððàúûí äöêàíûíà áÿðàáÿð îëäóëàð, ùàìûñû äàéàíäû.
Ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð èðÿëè äóðóá, Éóñèô Ñÿððàúà êöðíóø åòäèëÿð. Éóñèô
Ñÿððàú àéàüà äóðóá òÿâàçþ åëÿäè, àììà ãàéÿò òÿÿúúöáäÿ. Ñîíðà Ìîë-
ëàáàøû òÿêÿëëöìÿ ýÿëèá äåäè:
– Ãÿçàíûí òÿãäèðèíäÿí, óñòà Éóñèô, áó ýöí ñÿí áèçèì ïàäèøàùûìûç-
ñàí. Èðàíûí ñÿëòÿíÿò òÿõòè áó ùàëäà Øàù Àááàñûí âöúóäóíäàí õàëèäèð.
Áèçëÿðè ñÿðÿôðàç âÿ õîøáÿõò åëÿéèí, äÿðáàðè-øàùèéÿ òÿøðèôôÿðìà îëóí êè,
úöëóñè-ùöìàéóí âàãå îëñóí.
Éóñèô Ñÿððàú êÿìàëè-òÿùÿééöðÿ äöøöá ùå÷ áèëìÿäè êè, áó íÿ âàãèÿ-
äèð. Îíóí ãàáàüûíäà òàìàì ÿðêàíè-äþâëÿò äóðìóøäóëàð. Áó ñþçëÿðè îíà
Ìîëëàáàøû äåéèðäè êè, Èðàíäà áèð ìÿòèí êèìñÿíÿ ùåñàá îëóíóðäó. Àììà
êåéôéèééÿò áèð ìÿðòÿáÿäÿ ãÿðèá èäè êè, Éóñèô Ñÿððàú îíó äîüðó îëìà-
üûíà, áàâöúóäè êè, ýþçö èëÿ ýþðöðäö, ùÿðýèç åòèáàð åäÿ áèëìèðäè. Àãèáÿò
ìÿãàìè-úÿâàáà ýÿëèá äåäè:
– Ìÿíèì ìÿõäóìóì Ìîëëàáàøû, ìÿí úÿíàáûíûçû Èðàíäà ìÿòèí
àäàìëàðäàí ùåñàá åäèðÿì, áèëìèðÿì êè, àéà äÿëè îëóáñóíóç, éà áÿíý
àòûáñûíûç êè, áó ãÿáèë ñþçëÿðè ìÿíèì öçöìÿ äåéèðñèíèç. Ìÿí áèð ôÿãèð
ñÿððàú áàáàéàì. Ìÿí ùàðà, òÿõòö-òàú ùàðà?
Âàëëàù, ìÿí àíëàéà áèëìèðÿì êè, ñèçèí áó ùÿðÿêÿòèíèçè íÿéÿ ùÿìë
åäÿì... Ìàò âÿ ùåéðàí ãàëìûøàì. Òÿâÿããåè-÷àêÿðàíÿ åäèðÿì êè, ìÿíÿ
ñàòàøìàéàñûíûç!
Ñÿðäàð Çàìàí õàí ñþçÿ øöðó åëÿäè:
– Óñòà Éóñèô, ñÿí áó ñààòäà ãèáëåéè-àëÿìñÿí âÿ áèç úöìëÿìèç
ñÿíèí ãóëóí âÿ ñÿýè-àñèòàíÿí âàðûã! Ñÿíÿ ÷àêÿðàíÿ áèçäÿí òÿâÿããÿ
åòìÿê ìöíàñèá äåéèë, ñÿí õöñðîâàíÿ ôÿðìàéèø åòìÿéÿ øàéèñòÿñÿí! Áèç
íÿ äÿëè îëìóøóã âÿ íÿ áÿíý àòìûøûã, úöìëÿìèç ÿãëè-ñÿëèì âÿ øöóðó-
__________
êàìèëäÿ âàðûã, àììà ùÿðçÿòè-áàðèíèí òÿãäèðèíÿ òÿáäèë éîõäóð. Áó ýöí
êöëëè-Èðàí ìöëêöíäÿ ñÿíèí ñÿëòÿíÿòèí ìöñÿëëÿìäèð.
200
 Ìîëëàáàøûíûí ãîâëóíà ýþðÿ, äÿðáàðè-øÿùèéÿ òÿøðèô-ôÿðìà îëóí êè,
úöëóñó-ùóìàéóí âàãå îëñóí.
Ñîíðà öçöí äþðä íÿôÿð ùàçûðäà îëàí ïèøõèäìÿòëÿðÿ òóòóá äåäè êè:
– Õÿëÿòè-øàùàíÿíè ýÿòèðèí, ãèáëåéè-àëÿìè ýåéèíäèðèí!
Ïèøõèäìÿòëÿð ÿëëÿðèíäÿ ìÿúìÿè èëÿ êè, è÷èíäÿ õÿëÿòè-øàùàíÿ ãîéóë-
ìóøäó, äöêàíà àéàã áàñäûëàð, ìÿúìÿèíè éåðÿ ãîéóá øöðó åòäèëÿð Éóñèô
Ñÿððàúûí êþùíÿ ïàëòàðûíû ñîéóíäóðìàüà âÿ õÿëÿòè-øàùàíÿíè îíà ýåé-
äèðìÿéÿ.
Ìöõàëèôÿò áèð éàíà ÷àòìàçäû. Éóñèô Ñÿððàú ìÿãàìè-òÿñëèìäÿ äóðäó
êè, öãÿëà þç õàùèøëÿðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðñèíëÿð. Åëÿ êè, ëèáàñ ýåéèíìÿê
òàìàì îëäó, ìèðàõóð ìöðÿññÿ ðÿõòëè àòû ãàáàüà ÷ÿêäè. Éóñèô Ñÿððàúû
ìèíäèðäèëÿð àòà, ÿñàñ ãÿðàðè-ñàáèã öçðÿ äÿðáàðè-øàùèéÿ ðÿâàíÿ îëäó.
Ôÿððàøëàðûí êö÷ÿëÿðäÿ “Áåðÿâèä! Áåðÿâèä!” ñÿñè ùÿð äÿãèãÿ ÿðøÿ äàéàíäû.
Òàìàì ÿùëè-Ãÿçâèí çöêóðÿí âÿ öíàñÿí, ñÿüèðÿí âÿ êÿáèðÿí ïÿíúÿðÿ-
ëÿðÿ âÿ äàìëàð öñòöíÿ ÷ûõûá íÿççàðÿéÿ ìÿøüóë îëäóëàð âÿ êåéôèééÿòäÿí
ìöõáèð îëìàäûãëàðû ö÷öí úöìëÿñè ùåéðÿòäÿ ãàëäû.
Äÿðáàðè-øàùèíèí ãàïûñíäà ôÿððàøëàð Éóñèô Ñÿððàúû àòäàí äöøöðäöëÿð.
Ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí ãîëóíäàí éàïûøûá êÿìàëè-òÿçèì èëÿ
èìàðÿòèí îòàüûíà äàõèë åòäèëÿð âÿ ñÿëòÿíÿò òÿõòèíèí öñòöíäÿ îòóðòäóëàð.
ßðêàíè-äþâëÿò, öëÿìà âÿ ñàäàò, ÿéàí âÿ ÿøðàô âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá îòà-
üûí ãàáàüûíäà ñÿô ÷ÿêèá ÿë-ÿë öñòÿ äóðäóëàð. Ìîëëàáàøû äóà îõóéóá
òàúè-ñÿëòÿíÿòè ãîéäó Éóñèô Ñÿððàúûí áàøûíà, øÿìøèð âÿ êÿìÿðè-ìöðÿñ-
ñÿèíè áàüëàäû áåëèíÿ, úÿâàùèð áàçóáÿíäëÿðè àñäû ãîëëàðûíäàí, ìöêÿëëÿë
òîïïóçó âåðäè ÿëèíÿ, ýåíÿ áèð äóà îõóéóá, öçöí õÿëãÿ òóòóá äåäè:
– Ìöáàðÿêáàä åäèí!
Ìöáàðÿêáàä ñÿäàñû õàëãäàí àñèìàíÿ áöëÿíä îëäó âÿ áàðýàùûí
èìàðÿòëÿðèíäÿí ÿêñè òÿêðàð òàïäû. Êÿððÿíàéè-øàäèéàíÿ áàøëàíäû ÷àëûí-
ìàüà. Áó ùàëäà ñÿðàéè-øàùèäÿí ýþéÿ áèð ôèøÿíý áóðàõäûëàð. Áó ÿëàìÿòÿ
ýþðÿ, øÿùÿðäÿí õàðèú ãÿëÿ òîïëàðûíäàí éöç îí òèð øÿíëèê òîïó àòäûëàð.
ßýÿð÷è Ñÿäè âÿ Ùàôèçäÿí ñîíðà Èðàíäà øåèð ãàéÿòäÿ òÿíÿççöëÿ
äöøöá øöÿðàíûí ÿøàðû êöëëÿí áèìÿçìóí âÿ ìÿùç ïó÷ ëÿôôàçëûã îëìóø-
äó, àììà ýåíÿ ÿëùÿìäö-ëèëëàù î ùàëäà áèð íå÷ÿ íÿôÿð ñàùèáè-úþâùÿð
øàèð ïåéäà îëäó êè, áÿäàùÿòÿí úöëóñè-ùöìàéóí ö÷öí ãÿñàèäè-ãÿððà èíøà
åäèá, Éóñèô øàùûí òÿõòÿ ÷ûõìàüûíû òÿðèô âÿ þçöíö ùèêìÿòäÿ – Ñöëåé-
ìàíà, ñÿõàâÿòäÿ – Ùàòÿìÿ, øöúàÿòäÿ – Ðöñòÿìÿ, ãöäðÿòäÿ – ãÿçà âÿ
__________
ãÿäÿðÿ òÿøáåù åëÿéèá íÿçÿðäÿí êå÷èðäèëÿð âÿ òàðèõè-úöëóñóíó íöêòÿ-
ñÿíúàíè-Ãÿçâèí áåëÿ òàïäûëàð:
201
 “Øàùè-õóáàí íÿáóä Éóñèôè-ìà,
Ëåéê ó øàùè-ìöëêè-Èðàí øîä”.*

Åëÿ êè, áó ÿìàë òàìàì îëäó, Ìîëëàáàøû õàëãà åëàí åòäè êè:
– Ìöðÿõõÿññèíèç!
Ùàìû äÿðáàðè-øàùèäÿí ÷ûõäû, àíúàã Éóñèô øàù ãàëäû òÿõòèí öñòöíäÿ,
ãàáàüûíäà õàúÿ Ìöáàðÿê, áàøãà áèð íå÷ÿ õàúÿ èëÿ âÿ ßçèì áÿé ïèøõèä-
ìÿòáàøû âÿ áèð íå÷ÿ ïèøõèäìÿò âÿ îòàãäàí äèøðÿ ôÿððàøëàð.
Éóñèô øàù òÿùÿééöð àëÿìèíäÿ ôèêðÿ ïè÷èäÿ îëäó. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ-
äÿí ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿêÿ öçöí òóòóá ñîðóøäó:
– Ñèç êèìñèíèç?
Õàúÿ Ìöáàðÿê úàâàá âåðäè êè:
– Áÿñ ñèçèí ÷àêÿðàíè-ìöõëèñèíèç; õàúÿýàíè-ùÿðÿìèê, ìÿí áóëàðûí
áþéöéö âÿ áóëàð äà ìÿíèì çèðäÿñòëÿðèìäèðëÿð.
Ñîíðà ïèøõèäìÿòëÿðÿ öçöí ÷åâèðèá ñîðóøäó êè:
– Ñèç êèìñèíèç?
ßçèì áÿé ïèøõèäìÿòáàøû úàâàá âåðäè êè:
– Áèç ñèçèí êÿìèíÿ íþêÿðëÿðèíèç, ïèøõèäìÿòëÿðèê, ìÿí áóëàðûí ðÿè-
ñèéÿì, áóëàð äà ìÿíÿ òàáåäèðëÿð.
Éóñèô øàù ñîðóøäó êè:
– Áÿñ î äèøãàðûäà ýþðöêÿíëÿð êèìäèð?
ßçèì áÿé úàâàá âåðäè êè:
– Îëàð äà ôèðãåéè-ôÿððàøäûð êè, ùÿìèøÿ õèäìÿò ö÷öí êÿìÿðáÿñòÿäèðëÿð.
Éóñèô øàù áóéóðäó êè:
– Ñèç äÿõè ÷þëÿ ÷ûõûí. Õàúÿ Ìöáàðÿê, ñÿíèí çèðäÿñòëÿðèí äÿ ÷þëÿ
÷ûõñûíëàð, ñÿí ãàë!
Åëÿ êè, ùàìûñû ãàéèá îëäó, Éó÷èô øàù õàúÿ Ìöáàðÿêè éàíûíà ÷àüûðûá
äåäè êè:
– Ñÿíèí áÿøÿðÿíäÿí ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿí ýÿðÿê éàõøû àäàì îëàñàí.
Ñÿí àëëàù, ìÿíÿ ñþéëÿ ýþðöì êè, áó ãÿçèééÿéÿ ñÿáÿá íÿäèð? ×öíêè ñÿí
ùÿìèøÿ Øàù Àááàñûí ÿíäÿðóíóíäà îëóáñàí, ìöìêöí äåéèë êè, áó
ãÿçèééÿ ñÿíÿ ìÿëóì îëìàñûí.
Õàúÿ Ìöáàðÿê âàãèÿí ÷îõ ñàô âÿ ñàäèã àäàì èäè. Ôèêèð åòäè êè,
ãèáëåéè-àëÿìèí ñóàëûíäà ùÿãèãÿòè ýèçëÿòìÿê úàéèç äåéèë. ×öíêè ùÿìèøÿ
øàù Àááàñ îòóðàí îòàüûí ãàïûñûíûí äàëûíäà äóðóðäó êè, ÷àüûðûëàí ñààò
__________
* Áèçèì Éóñèô ýþçÿëëÿðèí øàùû äåéèëäè,
Àììà Èðàí ìöëêöíöí øàùû îëäó.

202
õèäìÿò ö÷öí ùàçûð îëñóí, îíà áèíàÿí, êå÷ÿí ýöíäÿ âàãå îëàí ýöçàðèøè
âÿ ÿðêàíè-ìÿøâÿðÿòèí ýþôòýóñóíó òàìàì åøèòìèøäè, ÿùâàëàòäàí õÿáÿð-
äàð èäè. Ãÿçèééÿíè èáòèäàäàí èíòèùàéÿäÿê Éóñèô øàùà íÿãë åòäè.
Éóñèô øàù ñîðóøäó êè:
– Áÿñ Øàù Àááàñ ùàðàäàäûð?
Õàúÿ Ìöáàðÿê úàâàá âåðäè êè:
– Áèð ýÿäà ëèáàñû èëÿ ìöëÿááàñ îëóá íàïÿäèä îëäó. Ìÿëóì äåéèë êè,
ùàðäàäûð.
Éóñèô øàù àãèë àäàì èäè. Êÿâàêèáäÿí îíóí ùÿðýèç ãîðõóñó éîõ èäè.
Àíúàã áó íþâ ãåéðè-ìöòÿàðÿô òÿðèã èëÿ òÿðÿããè åòìÿê îíóí öðÿéèíÿ áèð
âÿùøÿò âÿ ãîðõó ñàëûðäû. Íÿùàéÿò, áèð áåëÿ úÿìàÿòèí âöúóäó èëÿ ñÿëòÿíÿò-
äÿí þçöíö êÿíàð òóòìàüà ÿñëà ÷àðÿ ýþðìÿäè. Íà÷àð öìóðè-ñÿëòÿíÿòèí èú-
ðàñûíà èãäàì åòäè. Èáòèäà ôÿððàøáàøû ßñÿä áÿéè åùçàð åëÿäè: áóéóðäó êè:
– Áó ñààòäà îí èêè ôÿððàø þçöíëÿ ýþòöðÿðñÿí, ýåäÿðñÿí Ìîëëàáàøû
Àõóíä Ñÿìÿäè âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàíû âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ
ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ ìöíÿúúèìáàøû Ñÿäðÿääèí âÿ ìþâëàíà
Úÿìàëÿääèíè òóòàðñàí, àïàðàðñàí ñàëàðñàí ßðêäÿ îëàí çèíäàíà, ãàéûäàð-
ñàí ýÿëÿðñÿí, ÿíúàìè-ôÿðìàéèøè ìÿíÿ ÿðç åëÿðñÿí!
ßñÿä áÿé áàø âóðóá ðÿâàíÿ îëäó. Ñîíðà Éóñèô øàù ïèøõèäìÿòáàøû
ßçèì áÿéè åùçàð åäèá áóéóðäó êè:
– Òàïøûð, ìÿíÿ øàì ùàçûð åòñèíëÿð êè, áó ýöí áèð çàä éåìÿìèøÿì.
Ïèøõèäìÿòáàøû ÿðç åëÿäè êè:
– Òàïøûðìûøàì, àøïàçëàð øàì ö÷öí ùàçûð åòìÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð.
Øàù áóéóðäó êè:
– Áÿñ ñÿí âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê ýÿëèí îòàãëàðû âÿ ùÿðÿìõàíÿíè ìÿíÿ
áèð-áèð ýþñòÿðèí âÿ ìÿëóì åäèí êè, ìÿíèì èñòèðàùÿò îòàüûì ùàíñûäûð.
Ïèøõèäìÿòáàøû âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê äöøäöëÿð ãàáàüà, áèð-áèð ÿíäÿðóí
îòàãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ øöðó åòäèëÿð.
ßââÿëèíúè îòàãäà ÿëâàí ôÿðøëÿð äþøÿíèá, ãÿðèáÿ ýöë âÿ ýèéàù èëÿ âÿ
ãóø øÿêèëëÿðè èëÿ äèâàðôû âÿ ñÿãôè ìöíÿããÿø îëìóøäó.
Èêèíúè îòàã äà ùàáåëÿ ôÿðøëÿ äþøÿíìèøäè âÿ äèâàðëàðûíäà Ñÿôÿâèééÿ
íÿñëèíäÿí âÿôàò åäÿí ïàäøàùëàðûí âÿ íàìäàð øàùçàäÿëÿðèí òÿñâèðè ÷ÿêèë-
ìèøäè. Ö÷öíúö îòàüûí äèâàðëàðûíäà Èðàíûí ñàèð ñèëñèëÿäÿí îëàí ïàäøàùëà-
ðûíûí òèìñàëû íÿãø îëóíìóøäó. Äþðäöíúö îòàüûí äèâàðëàðûíäà Øàùíà-
ìÿäÿ éàçûëàí Èðàíûí ãÿäèì ïÿùëÿâàíëàðûíûí âÿ Ìàçÿíäÿðàí äèâëÿðèíèí
ñóðÿòè éàçûëìûøäû êè, áèð-áèðëÿðèëÿ úÿíý åäèðäèëÿð. Äèâëÿð áóéíóçëó âÿ
__________
ãóéðóãëó ÷ÿêèëìèøäè. Áåøèíúè îòàüûí äèâàðëàðûíäà Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâè èëÿ
ñàèðëÿðèí ìàáåéíèíäÿ âàãå îëàí úÿíýëÿðèí ñóðÿòè ðÿãÿì îëóíìóøäó.
203
 Ùÿðÿìõàíÿ îòàãëàðûíûí úöìëÿñèíèí äèâàðëàðûíäà ãûç, îüëàí øÿêëè
éàçûëìûøäû êè, îüëàíëàð ãûçëàðà ýöë äÿñòÿñè òÿàðöô åäèðäèëÿð âÿ ãûçëàð
îüëàíëàðà ïèéàëÿ âåðèðäèëÿð âÿ ùÿð îòàãäà ðÿõòè-õàá ùàçûð èäè.
Éóñèô øàù ùÿðÿìõàíÿ îòàãëàðûíûí áèðèñèíè þçöíöí èñòèðàùÿòè ö÷öí
ìöãÿððÿð åäèá õàúÿ Ìöáàðÿêäÿí ñîðóøäó êè:
– Ùÿðÿìëÿðèí çèéíÿò îòàüû ùàíñûäûð?
Õàúÿ Ìöáàðÿê ÿðç åëÿäè êè:
– Î áàøäàêû îòàãäûð. Àììà àüçû ãûôûëëûäûð. À÷àðû ñàíäûãäàð Àüà
Ùÿñÿíäÿäèð.
Øàùûí áóéðóüó èëÿ ïèøõèäìÿòáàøû ùàìàí ñààò ñàíäûãëàðû ùàçûð åòäè.
Çèéíÿò îòàüûíûí ãàïûñíû à÷äûëàð, øàùà ýþñòÿðäèëÿð: áó áèð áþéöê îòàã èäè:
è÷èíäÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ñàíäûãëàð äöçöëìöø. Ñàäûãëàðûí ãàïàüûíû ýþòöðäö-
ëÿð, ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ çèéíÿò âÿ çèâÿðëÿðè øàùà ýþñòÿðäèëÿð; î úöìëÿäÿí
ýèðàíáàùà êèøìèð, øàëëàðû, ëÿòèô öíàñ ëèáàñëàðû, ïàêèçÿ èïÿê ïàð÷àëàð, úÿâà-
ùèðàòäàí ãàéðûëìûø ýöëëÿð âÿ ýóøâàðÿëÿð âÿ öçöêëÿð âÿ ìöìòàç ìèâà-
ðèääÿí áîéóíáàüûëàð èäè.
Éóñèô øàùûí ö÷ ãûçû âàð èäè: áþéöéö îí äþðä éàøûíäà, îðòàíúûñû îí èêè
éàøûíäà, êè÷èéè ñÿêêèç éàøûíäà âÿ èêè îüëó âàð èäè: àëòû éàøûíäà âÿ äþðä
éàøûíäà Ãûçëàðûíûí ùÿð áèðèíÿ áèð ýöë âÿ áèð ýöò ýóøâàðÿ âÿ áèð öçöê âÿ
áèð áîéóíáàüû âÿ áèð äÿñò ëèáàñ âÿ áèð ðèçàéè øàë âÿ þâðÿòèíÿ áèð äÿñò
ëèáàñ âÿ áèð ðèçàéè øàë àéûðäû, õàúÿ Ìöáàðÿêÿ òÿñëèì åòäè, áóéóðäó êè:
– Áóíëàðû àïàðàðñàí Ãÿçâèíèí èêèíúè êö÷ÿñèíäÿ ìÿíèì ãÿäèìè
åâèìäÿ þâðÿòèìÿ éåòèðÿðñÿí. Äåéÿðñÿí êè, ìÿíèì úÿùÿòèìäÿí ÿíäèøÿ
åòìÿñèí, ñàáàù îüëàíëàðûìû ùöçóðà ýþíäÿðñèí.
Õàúÿ Ìöáàðÿê øåéëÿðè èêè íÿôÿð ôÿððàøà ýþòöðäöá ýåòäè.
Áó âàõò ýöí ãöðóá åòäè. Ïèøõèäìÿòáàøûíûí òÿêëèôè èëÿ øàù ãàéûòäû ÿâ-
âÿëèíúè îòàüà. Ãûçûë øàìäàíëàð éàíìûøäû. Ñöôðÿ äþøÿíìèøäè. Øàù ÿââÿë
âöçó åäèá øàì âÿ õöôòÿí íàìàçûíû ÿäà åòäè, ñîíðà ñöôðÿ öñòöíäÿ îòóðäó.
Ïèøõèäìÿòëÿð ðÿíýàðÿíý òÿàìëàð ùàçûð åòäèëÿð. Øàù éåäè, äîéäó, ñöôðÿ
éûüûëäû. Àáòàáà-ëÿýÿí ýÿëäè, øàù ÿëèíè éóäó. Ãÿùâÿ ýÿòèðäèëÿð, è÷äè.
Ãÿëéàí âåðäèëÿð, ÷ÿêäè.
Áó ùàëäà ôÿððàøáàøû ßñÿä áÿé äàõèë îëóá ôÿðìàéèøè áèòèðäèéèíè ÿðç
åòäè. Øàù áóéóðäó êè:
– ×îõ éàõøû, ìöðÿõõÿññÿí!
Ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿê ãàéûäûá øåéëÿðè éåòèðìÿéèíè ÿðç åëÿäè âÿ äåäè êè:
– Øàùûí þâðÿòè âÿ ãûçëàðû ýþíäÿðèëÿí òþùôÿëÿðäÿí ãàéÿòäÿ âÿúä
__________
åòäèëÿð. Íÿèíêè îíóí úÿùÿòèíäÿí ÿíäèøÿ åòìèðëÿð, áÿëêÿ áó ãÿçèéåéè-
ãåéðè-ìöòÿðÿããèáÿäÿí ÷îõ ñåâèíèðëÿð âÿ øàäëûãäàí òóëëàíûá-äöøöðëÿð.
204
 Øàù þâðÿò-óøàüû òÿðÿôèíäÿí õàòèðúÿì îëäó.
Õàúÿ Ìöáàðÿêäÿí âÿ ïèøõèäìÿòáàøûäàí áèð ïàðà ÿùâàëàò ñîðóøäó.
Ýåúÿäÿí äþðä ñààò êå÷äè. Àéàüà äóðóá õàáýàùûíà ýÿëäè; ðÿõòè-õàáûíû
ñàëäûëàð.
Ïèøõèäìÿòáàøûéà áóéóðäó êè:
– Ãàðàâóë ìöâÿêêèëëÿðèíÿ òàïøûð: ãÿðàðè-ñàáèã öçðÿ ùÿð éåðäÿ ãàðà-
âóë ãîéñóíëàð.
Ñîíðà ðÿõòè-õàáûíà ýèðèá éàòäû. Ïèøõèäìÿòáàøû âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê
÷ûõäûëàð. Ùÿð áèðèñè þç ìÿãàìûíà ýåòäè.
Ñàáàùû ýöí Éóñèô øàù ñàëàì îòàüûíà òÿøðèô ýÿòèðèá Ìîëëà Ðÿìÿçàíû
âÿ Ãóðáàí áÿéè âÿ Ìèðçÿ Úÿëèëè âÿ Ìèðçÿ Çÿêèíè êè, îíóí äîñòëàðûíäàí
èäèëÿð âÿ øàùûí îëàðà ùÿð õöñóñäà âöñóãó âàð èäè, åùçàð åëÿäè, ìÿíñÿáè-
ìîëëàáàøûëûüû âåðäè Ìîëëà Ðÿìÿçàíà, ñÿðäàðëûüû ùÿâàëÿ åëÿäè Ãóðáàí
áÿéÿ, õàíëûã ëÿãÿáèëÿ âÿçàðÿòè òàïøûðäû Ìèðçÿ Úÿëèëÿ, ìöñòþâôèëèéè
Ìèðçÿ Çÿêèéÿ, ìöíÿúúèìáàøûëûã ìÿíñÿáèíè áèëìÿððÿ ìÿòðóê åòäè êè,
äþâëÿòÿ âÿ ìèëëÿòÿ çÿðÿðäÿí áàøãà áèð ôàéäàñû éîõ èäè. Áóéóðäó òàìàì
âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿ åëàìíàìÿ âÿ ùþêìè-ìöÿêêÿä ýþíäÿðèëñèí êè, áó
ýöíäÿí ñîíðà ùÿðýèç úöðÿò åòìÿñèíëÿð êè, áèäóíè-òÿúâèçè-øÿðè-øÿðèô áèð
ìöñÿëìàíû ìþâðèäè-ìöàõèçÿéÿ ýÿòèðñèíëÿð âÿ áàúàðìàñûíëàð êè, ìÿùç
ùÿâàéè-íÿôñëÿðè èëÿ áèð êÿñè úÿðèìÿ åäÿëÿð âÿ éà ãÿòëÿ ýÿòèðÿëÿð âÿ éà
áóðóí-ãóëàüûí êÿñÿëÿð, ýþçöí ÷ûçàðäàëàð âÿ ùþêìäÿí ÿëàâÿ ùÿð âèëà-
éÿòÿ ìþòÿìèä áàõûúûëàð òÿéèí îëäó êè, ýåäèá âèëàéÿòëÿðèí ÿùâàëûíäàí âÿ
õàëãûí ùÿâàèúèíäÿí õÿáÿðäàð îëóá, ýÿëèá ÿðç åòñèíëÿð.
Éóñèô øàù áó áàõûúûëàðû ùöçóðà èñòÿèéá äåäè êè:
– Ùàêèìè âèëàéÿòëÿðÿ ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí åëàì åäÿðñèíèç êè, Àëëàù-
äàí ãîðõñóíëàð íàùàã èø òóòìàñûíëàð, õàëãû òàëàéûá äàüûòìàñûíëàð, ðöøâÿò
àëìàñûíëàð; éÿãèí áèëñèíëÿð êè, áó íþâ ùÿðÿêÿò àõûðäà îëàðûí þçëÿðèíèí
áÿäáÿõòëèéèíÿ âÿ ùÿëàêÿòèíÿ áàèñ îëóð.
Îëàð ìöêÿððÿð ìöøàùèäÿ åäèáëÿð êè, áó íþâ ðÿôòàð èëÿ äþâëÿò úÿì
åäÿí êÿñëÿð àõûðäà áàø âåðèáëÿð âÿ éà êÿìàëè-áÿäáÿõòëèéÿ âÿ çèëëÿòÿ âÿ
ìÿñêÿíÿòÿ äöøöáëÿð. Èðàíäà áó íþâ èëÿ úÿì îëóíàí äþâëÿòèí ùÿðýèç ùå÷
áèð õàíÿäàíäà äàâàìû îëìàéûáäûð. Ùàíû äàìãàíëû Úÿôÿð õàíûí êöðóð-
ëàðû? Ùàíû Ñÿëèì õàí Ãàðàýþçëöíöí äþâëÿòè? Ùàíû øèðàçëû Ìèðçÿ Íàüû-
íûí ÿìëàêû? Ïàäèøàùàíè-Èðàí ùÿìèøÿ âÿãòà êè, áèð ñàùèáè-ìÿíñÿáè ìöëà-
ùèçÿ åäèðëÿð êè, ïóë úÿì åäèá ñÿðâÿòÿ ÷àòûáäûð, ùàìàí ñààò áèð áÿùàíÿ
__________
èëÿ îíó ìÿãàìè-ìöàõèçÿéÿ ýÿòèðèðëÿð, ùÿð íÿ âàðäûð ÿëèíäÿí àëûðëàð,
þçöí ùÿëàê åäèðëÿð âÿ éà çèëëÿòÿ âÿ ìÿñêÿíÿòÿ ñàëûðëàð.
205
 Áó ÿìðäÿ ùàêèìè-âèëàéÿòëÿð øÿáèùäèðëÿð çÿëèëÿðÿ êè, ãàí ñîðóá øèø-
äèêäÿ, ñàùèáè îëàðû ñûõàð, òàìàì ñîðäóãëàðû Ãàíû ãóñàðëàð. Êèìèñè áó
úÿùÿòäÿí þëöð âÿ êèìèñè çÿèô âÿ ëàüÿð îëóð. Ôÿÿììà ÿýÿð ùàêèìëÿð
íèêíÿôÿñ îëóá âÿ þç ùÿëàë ðèçãëÿðèíÿ ãàíå îëàëàð, ùÿìèøÿ þç äÿðÿúÿëÿ-
ðèíäÿ áàãè âÿ õàëã íÿçÿðèíäÿ ìöÿççÿç âÿ ñÿëàòèí íèééÿòèíäÿ ìöêÿð-
ðÿì îëàúàãëàð âÿ ýöíáÿýöí ðöòáÿëÿðè èçäèéàä áåùÿì åäÿúÿê.
Áó ñþçëÿðè òÿëãèí åäÿíäÿí ñîíðà øàù áàõûúûëàðû áóðàõäû. Ñîíðà áó-
éóðäó õèðàú ìÿáëÿüè ìþòÿäèë ìèãäàðàäÿê òÿõôèô òàïñûí âÿ ÿìð åòäè êè,
ùÿð éåðäÿ éîëëàð òÿìèð îëóíñóí âÿ ëàçûì ìÿãàìëàðäà âÿ ìÿíçèëëÿðäÿ,
êþðïöëÿð âÿ êàðâàíñàðàëàð òèêèëñèí âÿ ùÿð âèëàéÿòäÿ øÿôàõàíÿëÿð ãàéðûë-
ñûí âÿ ìÿäðÿñÿëÿð à÷ûëñûí âÿ ñóñóç éåðëÿðÿ ñó ÷ûõàðûëñûí, äóëëàðà âÿ
éåòèìëÿðÿ âÿ øèëëÿðÿ âÿ êîðëàðà èàíÿò âÿ ùèìàéÿò ýþñòÿðèëñèí âÿ âèëàéÿò-
ëÿðäÿ ùÿð áèñÿðöïà þçáàøûíà þçöíö öëÿìà ñèëêèíÿ äàõèë åòìÿñèí, áó
õöñóñäà ìîëëàáàøûäàí èúàçÿò èñòÿñèíëÿð âÿ ñèíôè-öëÿìà ùÿð éåðäÿ õàëãûí
åùòèéàúûíà êèôàéÿò åäÿí ìèãäàðäàí çèéàäÿ îëìàñûí âÿ êöëëè-öëÿìàéà
ýöçÿðàí êèôàôûíúà õÿçèíåéè-àìèðÿäÿí âÿçèôÿ ãÿðÿðäàä åòäè êè, ñÿëòÿ-
íÿòÿ ìþùòàú îëóá ÿðáàáè-ìÿíàñèáè õèäìÿòè-øàùèäÿ ÿùëè-çÿëÿìÿ õèòàá
åòìÿñèíëÿð âÿ ÿìðè-ìöðàôèÿíè êè, ñÿëòÿíÿòèí öìäÿ ëÿâàçèìàòûíäàäûð,
öëÿìàíûí ÿëèíäÿí àëûá ÿðáàáè-ìÿíàñèáèí ñöëÿùàñûíà âàýöçàð åëÿäè êè,
ìèëëÿò ìöðàôèÿ úÿùÿòèíäÿí þçëÿðèíè öëÿìàéà ìþùòàú ýþðöá àíúàã îëàðû
ìÿðúÿ áèëìÿñèíëÿð âÿ ñÿëòÿíÿòäÿí óçàã äöøìÿñèíëÿð âÿ áóéóðäó êè:
âöúóùè-áÿðð ùÿð éåðäÿ ñöëÿùàäàí äþðä íÿôÿðÿ ìöíòÿãèë îëóá âèëàéàòûí
ôöãÿðàñûíà äÿôòÿð öçö èëÿ ñÿðô îëóíñóí âÿ ùåñàáû äèâàíà ýþñòÿðèëñèí; òà
êè, ôöãÿðàíûí áÿçè âöúóùè-áÿððäÿí áÿùðÿéàá îëóá, áÿçèñè ìÿùðóì ãàë-
ìàñûí âÿ ÿìð åòäè êè, õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðèëìÿñèí òà þâëàäè-ðÿñóë-
ÿëåéùöññÿëàì çèëëÿòè-ñóàëäàí àçàä îëóá ñàèð õàëã êèìè þç êÿñáëÿðè èëÿ
âÿúùè-ìÿèøÿò òÿùñèë åòñèíëÿð.
Áó õöñóñäà ìþòÿáÿð öëÿìà Éóñèô øàùà êöòóáè-ôèãùäÿí ôèòâàëàð
÷ûõàðäûá ýþñòÿðäèëÿð. Âÿ âèëàéÿòëÿðÿ åëàìíàìÿëÿð ýþíäÿðäè êè, áóíäàí
ñîíðà áèð êèìñÿíÿ úöðÿò åòìÿñèí êè, øàùà âÿ öìÿíàéè-äþâëÿòÿ âÿ ÷àêÿ-
ðàíè-äÿðýàùà ïåøêÿø âåðñèí âÿ ïàéÿíäàç ñàëñûí âÿ ùå÷ êÿñ ïåøêÿø âàñè-
òÿñèëÿ ùþêóìÿò òàïìàüû òÿìÿííà åòìÿñèí, àíúàã þç èõëàñûíû âÿ ùöñíè-
õèäìÿòèíè áó ìÿòëÿáèí òÿùñèëèíÿ âÿñèëÿ áèëñèí âÿ ìàëèééàòè-äèâàí ùÿð
âèëàéÿòäÿ ÿìèí øÿõñëÿðÿ òÿñëèì îëóíóá õÿçèíÿ èñìèëÿ ùÿð éåðäÿ äóðñóí
âÿ ìÿñàðèôè-ñÿëòÿíÿò äÿôòÿðè öçèëÿ òÿéèí òàïûá ëàçûì îëàí þâãàòäà ùÿð
__________
éåðèí õÿçèíÿñèíÿ ùÿâàëÿ îëóíñóí âÿ ðÿàéà áèëêöëëèééÿ ùÿâàëÿúàòè-
ìÿñàðèôÿäÿí àñóäÿùàë ãàëñûíëàð. Âÿ äÿõè ìÿäàõèëè-ñÿëòÿíÿòèí èçäèéàäè
206
ö÷öí ãÿðàð ãîéäó êè, òàúèðëÿð âÿ áÿéçàäÿëÿð âÿ õàíçàäÿëÿð âÿ øàùçàäÿ-
ëÿð, ùÿòòà öëÿìà âÿ ñàäàò âÿ ñàèð ñèíôè õàëã ìÿäàõèëè-ÿìëàêäàí øÿùÿð-
ëÿðäÿ îíäàí áèð, äåùàòäà èéèðìèäÿí áèð õÿçèíÿéÿ âåðñèíëÿð âÿ ãîøóí
õàëãûíûí âÿ ÿùëè-õèäìÿòèí ìÿâàúèáè ÿñëà ëàâöñóë ãàëìàñûí êè, ñÿëòÿíÿ-
òèí íÿãñèäèð; áÿëêÿ ùÿìèøÿ âèëàéÿò õÿçèíÿëÿðèíäÿí áèëàòÿõèð ìöúðà
îëóíñóí. Âÿ áåé âÿ øÿðà îëóíàí ÿìëàêûí ãèéìÿòèíäÿí äÿõè õÿçèíÿíèí
íÿôè ö÷öí òöìÿíÿ áåø øàùû âÿç îëóíñóí âÿ ãàèäåéè-áåéö-øÿðà òÿðê
îëóíñóí êè, òÿíõàù ñàùèáëÿðè áó ãàéäàíûí âöúóäó èëÿ ðÿùí àëûá áîðú âåð-
ìÿéÿ ìàèë îëìàäûãëàðû ö÷öí ÿðáàáè-ùÿâàèúè ìöçòÿð åäèðëÿð êè, ìöëê âÿ
ìàëëàðûíû ÿäíà ãèéìÿòÿ áåéè-øÿðà åòñèíëÿð, áó öìèä èëÿ êè, âÿäÿ áàøûí-
äà ÿðáàáè-ùÿâàèú ìöëê âÿ ìàëëàðûíûí èñòèðäàäûíäàí àúèç îëàúàãëàð.
×öí Éóñèô øàù áèëèðäè êè, ìèðàõóð éàé ôÿñëè ïàäøàùëûã àòëàðû éàéëàüà
àïàðûá áÿñëÿìÿê áÿùàíÿñè èëÿ ÿòðàô õàëãûíà ÷îõ ÿçèééÿò âÿ úÿôàëàð éå-
òèðèðäè âÿ îëàðû ÷àïûðäû, òàëàéûðäû âÿ ÿìèðè-òîïõàíÿ òîï÷óëàðûí úöìëÿñèíÿ
õÿçèíÿäÿí ìÿâàúèá ýþòöðöá ùå÷ áèðèñèíÿ áèð ùÿááÿ âåðìèðäè âÿ õÿçè-
íÿäàð ïàäøàùëûã ïóëóí è÷èíÿ ÷îõ ãÿëá ïóë ãàòûá õàëãà äàüûäûðäû âÿ Ãÿç-
âèí áÿéëÿð-áÿéèñè õàëãäàí ùÿäñèç ðöøâÿò àëûðäû âÿ äàðóüÿ äþâëÿòëèëÿðÿ
ôöãÿðàíûí ìöãàáèëèíäÿ öç ýþðöðäö, êÿòõóäàëàð Ãÿçâèíèí êö÷ÿëÿðèíè íà-
òÿìèç ñàõëàéûðäûëàð, úöìëÿñèíè ìÿçóë åäèá, éåðëÿðèíÿ þçöíÿ ìÿðóô îëàí
øàéèñòÿ àäàìëàð òÿéèí áóéóðäó.
Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä ßðêèí çèíäàíûíäà çèíäàíáàíäàí åøèòäè êè,
îíóí ìÿíñÿáèíè ùÿì÷åøìè Ìîëëà Ðÿìÿçàíà âåðèáëÿð, ãöññÿñèíäÿí
ôèúÿòÿí ùÿëàê îëäó.
Éóñèô øàù äÿõè ÿìð åòäè êè, Ãÿçâèíèí êö÷ÿëÿðè ýåíÿëñèí âÿ è÷èíäÿ
ùÿð éåðäÿ çàùèð îëàí ãóéóëàð þðòöëñöí êè, ýÿëèá-ýåäÿíëÿð îëàðà äöøìÿê-
äÿí ìÿùôóç îëñóíëàð âÿ õàëãûí ÿðçèíÿ ãóëàã àñìàüà âÿ äàäûíà éåòèø-
ìÿéÿ ãàéäà âÿ ãÿðàð ãîéäó âÿ áóéóðäó êè: Ãÿçâèíèí ôöãÿðàñûíà áàùà-
ëûã úÿùÿòèëÿ ïàäøàùëûã àìáàðûíäàí áóüäà âåðèëñèí âÿ ñàùèáè-âöãóô
àäàìëàðäàí âÿ ìàùèð êÿíêàíëàðäàí áèð ìÿúëèñè-ìÿøâÿðÿò áÿðïà îëóá
Ãÿçâèíÿ ñó ÷ûõàðìàã ö÷öí ýþôòýó îëóíñóí âÿ òÿäáèð âÿ äÿñòóðöëÿìÿë
òÿùðèð îëóíóá íÿçÿðÿ éåòèøñèí.
Áó âàõòäà Ãîëëàíä òàèôÿñèíäÿí áèð ïàðàñû ôàðñ õÿëèúèíèí ãöðáöíäÿ
áèð ìÿùÿëäÿ ñöêíà åòìèøäèëÿð. Áó ýöíëÿðäÿ îðàäàí áèð åë÷è ÿìÿëÿñè èëÿ
Ãÿçâèíÿ âàðèä îëäó êè, Èðàí äþâëÿòè èëÿ ìàáåéíëÿðäÿ òèúàðÿò ö÷öí øöðóò
áàüëàñûíëàð. Åë÷èíèí ÿìÿëÿñè èëÿ Éóñèô øàùûí ùöçóðóíà éåòèðäèëÿð.
__________
Îíóí íÿâàçèøàòûíäàí âÿ ÿãë âÿ ôÿðàñÿòèíäÿí âÿ üàèäåéè-úàùàíäàð-
ëûüûíäàí åë÷è âÿ ÿìÿëÿñè âÿúä åòäèëÿð. Áèëêöëëèééÿ ìÿðàìëàðûíà íàèë
207
îëóá òöùÿô âÿ ùÿäàéà èëÿ ìöðÿõõÿñ îëäóëàð âÿ êÿìàëè-ðèçàìÿíäëèêäÿ
ìóàâèäÿò åëÿäèëÿð.
Éóñèô øàùûí úöëóñóíäàí áèð ùÿôòÿ êå÷äè. Ùÿð ýöí îíóí ùÿñÿíàòûí-
äàí âÿ ÿäàëÿòèíäÿí íþâ-íþâ ÿëàìÿòëÿð õàëãà çàùèð îëóðäó. Èðàí ö÷öí
ÿééàìè-ôèðóçëóã, ÿééàìèñÿàäÿò âÿ èãáàë öç âåðäè. Ëàêèí ÷èôàéäà, áÿíè-
íþâè-áÿøÿð ùå÷ âàõò éàõøû ýöíÿ äþçìÿç. Áèçèì áàáàìûç Àäÿìÿ âÿ
àíàìûç Ùÿââàéà úÿííÿòäÿ íÿ ÿêñèê èäè êè, ýåíÿ Àëëàùûí ÿìðèíè ñûíäûð-
äûëàð âÿ úÿííÿòäÿí ãîâóëäóëàð? Èíñàí áåëÿäèð!
ßùëè-Ãÿçâèí ùÿð ýöí ãÿëÿ ãàïûëàðûíäàí àäàì øàããàëàðûíû àñûëìûø
ýþðìÿäèëÿð âÿ øàù ìåéäàíûíäà úÿëëàäëàðûí àäàì øàããàëàìàãëàðûíû âÿ
äàðäàí àñìàãëàðûíû âÿ ýþç ÷ûõàðìàãëàðûíû ìöøàùèäÿ åòìÿäèëÿð. Áó
êåéôèééÿò îëàðà õåéëè ãÿðèá ýþðöíäö. ßââÿë äåäèëÿð êè:
“Ýþðöíöð áó òÿçÿ ïàäøàù ÷îõ ðÿùìëè âÿ ùåëìëè àäàìäûð!”
Ñîíðà îíóí ðÿùìèíÿ âÿ ùåëìèíÿ áÿùñëÿð âàðèä åòäèëÿð. Áóíó ñöñò-
ðÿéëèéÿ âÿ çÿèôöëìèçàúëûüà ùÿìë ãûëäûëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ äÿõè Éóñèô
øàùäà ùåçàð ýóíÿ þçýÿ åéáëÿð òàïäûëàð. Ìöõòÿñÿðè-êÿëàì áèð áåëÿ çèéàäÿ
ðÿùìëè ïàäøàùûí òÿùòè-ÿìðèíäÿ çèíäÿýàíëûã åòìÿê íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ
ìÿëàë-ÿôçà ýþðöíäö.
Öìÿíàéè-ìÿçóë õàëãûí áó íþâ íèééÿòèíè èñòèíáàò åòäèëÿð âÿ îíó ãÿ-
íèìÿò áèëìÿéÿ ôöðñÿòè ôþâò åòìÿäèëÿð.
Ùÿð áèðèñèíèí áàøûíà øóðèø âÿ òóüéàí õÿéàëû äöøäö âÿ òåçëèêëÿ Ãÿç-
âèíäÿ øóðèøè-ÿçèì áÿðïà îëäó. Øóðèøèí ÿââÿëèìúè ñÿáÿáè ìÿçóë ìèðàõóð
èäè êè, êö÷ÿäÿ êþùíÿ õÿçèíÿäàðà ðàñò ýÿëèá, îíà éîëäàø îëóá ñîðóøäó:
– Ñÿí àëëàù, Ìèðçÿ Ùÿáèá, äå ýþðöì õàëã áèçèì òÿçÿ ïàäøàùûìûçûí
ùàããûíäà íÿ äàíûøûð?
Ìèðçÿ Ùÿáèá úàâàá âåðäè êè:
– Õàëãûí òÿçÿ ïàäøàùäàí çÿùëÿñè ýåäèð. Îíó ñöñòðÿé âÿ áèêàðÿ áèëèðëÿð.
Ìèðàõóð:
– Âàëëàù, Ìèðçÿ Ùÿáèá, õàëã áèçäÿí ÿãèëëèäèð. Äîüðó äåéèðëÿð. Ñÿí
àëëàù, áó íå÷ÿ ÿùìÿãëèê èäè êè, áèç åëÿäèê? Áèð ñÿððàúè-áèðöòáÿíè ýÿòè-
ðèá þçöìöçÿ ïàäøàù ãàéûðäûã, áàøûìûçà áÿëà à÷äûã. Ãóëëóüóìóçóí âÿ
èõëàñûìûçûí ÿâÿçèíäÿ ìÿíñÿáèìèçè äÿ ÿëèìèçäÿí àëäû. Èíäè âèëàéÿò è÷èí-
äÿ áèð èòúÿ àáðóìóç éîõäóð. Âàëëàù, áåëÿ ðöñâàéëûã îëìàç êè, áèç
òóòäóã...
Õÿçèíÿäàð:
__________
– Ìÿýÿð áèç îíó ïàäøàù åëÿäèê! Øàù Àááàñ áåëÿ áóéóðäó; ÷àðÿìèç
íÿ èäè?
208
 Ìèðàõóð:
– Õóá, Øàù Àááàñ î âàõò ïàäøàù èäè. Ùþêìö áèçÿ ðÿâàí èäè. Èíäè êè,
Øàù Àááàñ éîõäóð àéà áèçÿ íÿ ìàíåäèð êè, áó ìÿëóí âÿ áèäèíè êè,
äåéèðëÿð òÿíàñöõè ìÿçùÿáäèð, òÿõòäÿí àøàüû ñàëàã, òÿëÿô åäÿê, ñîíðà
Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí áèð øàùçàäÿíè òÿõòÿ îòóðäàã êè, áàðè íÿúàáÿòèíÿ
ýþðÿ òÿõòö-òàúà ñÿçàâàð îëñóí?!
Õÿçèíÿäàð:
– ×îõ éàõøû äàíûøûðñàí! Áó õöñóñäà áèëêöëëèééÿ ìÿí ñÿíèíëÿ
ìöâàôèãÿì. Àììà áèç èêè àäàìûí ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿð? Ýåäÿê ÿìèðè-
òîïõàíÿíèí éàíûíà, îíóí ðÿéèíè äÿõè ùàñèë åäÿê. Àõû, î äà áèçèì êèìè
ìÿçóëëàðäàíäûð.
Ùÿð èêèñè ýåòäèëÿð ÿìèðè-òîïõàíÿíèí îòàüûíà. ßìèðè-òîïõàíÿ îëàðûí
ýÿëìÿéèíäÿí ÷îõ õîøùàë îëäó. Ãàéÿò øþâã èëÿ ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñäû.
Áèëêöëëèééÿ îëàð èëÿ øóðèø õöñóñóíäà ìöòòÿôèã îëóá äåäè êè:
– Áó èø ñöâàðèëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè Áàüûð õàíûí ðèçàñû îëìàìûø ñöðÿò
òàïìàç.
ßìèðè-òîïõàíÿ:
– Áàüûð õàí ìÿíèì èëÿ ÷îõ éåýàíÿ äîñòäóð. Ìÿí áîéíóìà ÷ÿêèðÿì
êè, îíó áó ÿìðäÿ þçöìöçÿ éîëäàø åäÿì. Îíà äåéÿúÿéÿì êè, áó áèäèí
Éóñèô øàùûí ÿééàìè-ñÿëòÿíèíäÿ ëàìÿùàëÿ áèçèì áàøûìûçà ýÿëÿí ãÿçèé-
éÿ îíóí äà áàøûíà ýÿëÿúÿê. Âàõò èêÿí ÿëàúûíû åëÿìÿê ýÿðÿê. Éÿãèíèì-
äèð êè, áó ñþç Áàüûð õàíà ÿñÿð åäÿúÿê, ÷öíêè äöíÿí ñÿëàìè-àììäÿ øàù
îíà ãÿçÿáíàê îëóá ñÿðçÿíèø åäèáäèð êè, ÷àõûð è÷èá, ìÿñò îëóá, íàìàç
ãûëìàüà, ìÿñúèäÿ äàõèë îëóáäóð.
ßýÿð Áàüûð õàí áó ÿìðÿ ðàçû îëñà, ïèéàäÿëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè Ôÿðÿú
õàí äÿõè ðàçû îëàúàã. ×öíêè Ôÿðÿú õàí Áàüûð õàíûí ÿìèñè îüëó âÿ
äàìàäûäûð. Ùå÷ áèð ÿìðäÿ îíóí ðÿéèíÿ ìöõàëèôÿò åòìÿç. Àììà ñèç
äóðóí, ýåäèí Ãÿçâèíèí êþùíÿ áÿéëÿðáÿéèñèíèí éàíûíà. Îíó äÿõè ðàçû
åäèí, áîéíóíà ãîéóí êè, ìÿçóë äàðóüÿ âÿ êÿíäõóäàëàðëà áó õöñóñäà
ýþôòýó åòìÿéè âÿ îíëàðûí ðÿéèíè ÿëÿ àëìàüû òÿÿùùöä åòñèí.
Ìöôÿòòèíëÿð áèð-áèðëÿðèíäÿí àéðûëäûëàð. Ùÿð áèðèñè ýåòäè èø ýþðìÿéÿ.
Ìÿòëÿá ÷îõ òåç ùàñèë îëäó.
Ö÷-äþðä ýöíöí ìöääÿòèíäÿ ùàìû ìöíòÿõÿá îëóíàí êÿñëÿð ýþðöí-
äö âÿ ùàìûñû øóðèøÿ ìåéë âÿ àìàäÿëèê ýþñòÿðäèëÿð. Ìöôÿòòèíëÿð ãÿðàð
ãîéäóëàð êè:
– Øÿíáÿ ýöíö ñöáùäÿí ïàäøàùëûã ñàðàéûíû ÿùàòÿ åòñèíëÿð âÿ è÷ÿðè
__________
äàõèë îëóá Éóñèô øàùû òÿõòäÿí éåðÿ ñàëûá ùÿëàê åëÿñèíëÿð. Ñîíðà þçëÿðèíÿ
Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí áèð òÿçÿ ïàäøàù òèêñèíëÿð.
209
 Ìöãÿððàð îëóíàí ýöíöí ñöáù ÷àüûíäà êè, ùÿëÿ ïàäøàùëûã ñàðàéûíûí
ãàïûëàðû à÷ûëìàìûøäû, êöëëè ñöâàðè âÿ ïèéàäÿ òàìàì ìöñÿëëÿù îíóí
ÿòðàôûíû áöðöäöëÿð...
Éóñèô øàù êåéôèééÿòäÿí õÿáÿðäàð îëóá áóéóðäó êè:
– Ñàðàéûí ãàïûëàðûíû à÷ìàñûíëàð. Áó ýöíÿ íàìöíàñèá ùÿðÿêàòû Éóñèô
øàù ìîëëàáàøèéè-ñàáèã Àõóíä Ñÿìÿäèí, ñÿðäàð Çàìàí õàíûí âÿ âÿçèð
Ìèðçÿ Ìþùñöíöí âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíûí âÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí
âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíèí òÿðÿôèíäÿí êè, ÿøõàñè-ñàùèá ãöäðÿò âÿ àøêàðà
îíóí áÿäõàùëàðû èäèëÿð, ìÿíçóð åäèðäè. Îíà áèíàÿí úöëóñóíóí èáòèäà-
ñûíäà åùòèéàò éîëóíäàí ëàçûì áèëèá îëàðû ùÿáñÿ ñàëäûðäû. Àììà ìÿùëÿêÿ
þçýÿ òÿðÿôäÿí à÷ûëäû.
Áó ùàëäà Éóñèô øàùûí äÿõè ùÿâàõàùëàðû õÿáÿðäàð îëóá ìöñÿëëÿù âÿ
êÿñðÿò âÿ èçäèùàì èëÿ ñÿðàéè-øàùèéÿ àíÿí-ôÿàíÿí öç ãîéìàüà áàøëàäû-
ëàð. Ìöôÿòòèíëÿð èëÿ ìöãàáèë äóðóá íÿñèùÿò âÿ ìþâèçÿéÿ øöðó åòäèëÿð êè,
áó ùÿðÿêÿòè òÿðê åòñèíëÿð; ôàéäà-ïÿçèð îëìàäû; èø èñëàù âÿ ìöäàðàäàí
êå÷äè; áàøëàäûëàð áèð-áèðëÿðè èëÿ àòûøìàüà âÿ úÿíý åòìÿéÿ. Ãèéàìÿò
áÿðïà îëäó. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí áàø âÿ úàíäàí êå÷ìÿéÿ ìöçàéèãÿ åòìÿ-
äèëÿð. Èø àòûøìàãäàí þòöá øÿìøèð âÿ õÿíúÿð èëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ùÿìëÿ
åòìÿéÿ ÷àòäû. Ãàí ñó éåðèíÿ àõäû.
Ö÷ ñààò éàðûì êÿìàëè-øèääÿòëÿ úÿíý òóë òàïäû. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ àëòû
ìèí íÿôÿðÿ ãÿðèá ùÿëàê âÿ çÿõìäàð îëäó. Àãèáÿò àñàðè-çÿô âÿ èíêèñàð
Éóñèô øàùûí ùÿâàùàõëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöøàùèäÿ îëóíäó; ÷öíêè ùÿãíàøè-
íàñ õàëã ïåéäÿðïåé øÿùÿðäÿí ÷ûõûá, ìöôÿòòèíëÿðèí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëóá
êÿñðÿò âÿ ãöââÿëÿðèíÿ áàèñ îëäóëàð. Îíà áèíàÿí Éóñèô øàùûí ùÿâàõàù-
ëàðû øèêÿñò òàïûá ùÿð êÿñ áèð íþâ èëÿ áàøûí ìÿðÿêÿäÿí ãûðàã ÷ÿêäè, úàíûí
ãóðòàðäû.
Ìöôÿòòèíëÿð ùöúóì åäèá ñàðàéè-øàùèíèí ãàïûëàðûí ñûíäûðäûëàð, è÷ÿðè
äàõèë îëóá Éóñèô øàùû àõòàðäûëàð, òàïìàäûëàð. Éóñèô øàù èòêèí îëäó. Êèìè
ñþéëÿäè êè, úÿíý çàìàíûíäà þç ùÿâàõàùëàðûíûí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëóá þçö-
íöí ùöçóðèëÿ îëàðû úÿíýÿ äÿëèð åäèðäè, ÿñíàéè-úÿíýäÿ ìÿãòóë îëäó; êèìè
äåäè êè, ýèçëÿíèá, àðàëûãäàí ÷ûõûá, ýþçäÿí Èòêèí äöøäö.
Õöëàñÿ, ìÿãòóëëàðûí àðàñûíäà îíóí íÿøè ýþðöíìÿäè. Ôÿÿììà áèð
áàøãà éåðäÿ äÿõè áó ýöíäÿí ñîíðà îíó íèøàí âåðÿí îëìàäû. Ìöôÿòòèí-
ëÿð ñÿðàéè-øàùèíè ãàðÿò åòäèëÿð. Îðàäàí ÷ûõûá úöùóä âÿ åðìÿíè êö÷ÿëÿ-
ðèíÿ àøäûëàð: ùàìûñûíûí åâèíè äàüûäûá òàðàú åòäèëÿð, ÿíâà-ÿíâà áèÿíäà-
çÿëèê âÿ øÿðàðÿò ÿìÿëÿ ýÿòèðäèëÿð.
210
 Ýöí áàòäû. Ùÿð êÿñ þç åâèíÿ âÿ ìÿíçèëèíÿ ãàéûòäû. Øóðèø âÿ ãîâãà
ñàêèò îëäó.
Ñàáàùû ýöí ðöÿñàéè-øóðèø òåçäÿí ßðêÿ ðÿâàíÿ îëäóëàð. Ñÿðäàð
çàìàí õàíû âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ
ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíè âÿ ìöíÿúúèìáàøûíû ùÿáñäÿí ÷ûõàðäûá, ýöçàðèøè
íÿãë åäèá ñîðóøäóëàð:
– Èíäè Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí ùàíñû øàùçàäÿíè òÿõòö-òàúà ñÿçàâàð
ýþðöðëÿð?
Ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí äåäè êè:
– Ñèç àëëàù, äåéèí ýþðöì áó ýöí àéûí íå÷ÿñèäèð?
Ìèðàõóð úàâàá âåðäè êè:
– Áó ýöí íîâðóçäàí îí àëòû ýöí êå÷èáäèð.
Ìþâëàíà áÿøàøÿò çàùèð åäèá äåäè êè:
– Äÿõè ãÿì ÷ÿêìÿéèí, øóðèø äöíÿí âàãå îëóáäóð. Ìÿëóìäóð êè,
àôÿò êå÷èáäèð âÿ Ñÿôÿâèééÿ øàùçàäÿëÿðèíèí ùå÷ áèðèñè ñÿëòÿíÿòÿ øàéèñòÿ
äåéèë: òàìàì êÿìÿíäèø âÿ êîðäóðëàð. Áèð ïàðàñûíû Øàù Èñìàéûë ñàíè êîð
åäèáäèð, áèð ïàðàñûí Øàù Àááàñ þçö:6 îëàð ìÿñðÿôäÿí ÷ûõûáäûð, áèð çàäà
éàðàìàçëàð. Áèçèì ïàäøàùûìûç ýÿíÿ Øàù Àááàñäûð!
Ìèðàõóð äåäè êè:
– Áèç îíóí ïàäøàùëûüûíà ÷îõ øàäûã. Îíóí äþâðöíäÿ áèçèì ùàìû-
ìûçà ÷îõ õîø êå÷èðäè. ×èôàéäà, íÿ åëèéÿê êè, î òÿõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêèá
ýþçäÿí èòèáäèð. Èíäè áèëìèðèê êè, ùàðàäàäûð.
Ìþâëàíà ýöëäö, äåäè êè:
– Îíóí òàõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêìÿéèíèí ñÿáÿáè âàð èäè. Èíäè î ñÿáÿá ðÿô
îëóáäóð. Áèç áèëèðèê êè, î, ùàðàäà ýèçëÿíèáäèð. Ýåäÿê ýÿòèðÿê, èìàðÿòèíÿ
éåòèðÿê!
Ùàìñû àéàüà äóðóá ýÿëäèëÿð Øàù Àááàñ ýèçëÿíÿí åâÿ. Îíó îðàäàí
÷ûõàðäûá éåòèðäèëÿð ñÿðàéè-øàùèéÿ, òÿõòö-òàúûíà ÿââÿëêè êèìè ìàëèê
îëäó. Ùÿð èø ãÿðàðè ñàáèã öçðÿ ñöðÿò òàïäû, ýóéà êè, ùå÷ áèð ùàäèñÿ âàãå
îëìàìûøäû.
Áó êÿâàêèáèí ùÿìàãÿòèíÿ ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì êè, íåúÿ áèëìÿäèëÿð
èðàíèëÿð îëàðû àëäàäûðëàð? Éóñèô Ñÿððàú ùÿðýèç Èðàíûí øàùû äåéèë èäè. Èðà-
íèëÿð îíó ùèéëÿ öçöíäÿí ïàäøàùè-ìÿñíó åëÿìèøäèëÿð. Áåëÿ ñàäÿëèê
îëóðìó êè, êÿâàêèá þçëÿðèíè èðàíèëÿðÿ àëäàäûá áè÷àðÿ âÿ áèòÿãñèð Éóñèô
Ñÿððàúû áÿäáÿõò åòäèëÿð? Øàù Àááàñû êÿíàð ãîéóá ãûðõ èë ñÿðàñÿð îíóí
__________
ñÿôôàãëûüûíà âÿ úÿááàðëûüûíà áèåòèíà íàçèð îëäóëàð?
211
 Øàù Àááàñ úÿááàðëûüûíûí ÿäíà ÿëàìÿòè áó èäè êè, áèð îüëóíó þëäöð-
äö, èêèíúèñèíèí äÿõè ýþçöíö ÷ûõàðòäû. Äÿõè îüëó éîõ èäè íÿâÿñè îíà âàðèñ
îëäó. Àììà êÿâàêèáè âÿ ãûíàìàã [éåðè] éîõäóð. Øàù Àááàñûí õóäè-
øÿõñèíÿ íèñáÿòÿí êÿâàêèáèí áèð ÿäàâÿòè éîõ èäè. Îëàðà ëàçûì èäè êè, íîâ-
ðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Èðàí ñÿëòÿíÿòèíèí òÿõòèíäÿí áèð øÿõñè àøàüû
ñàëûá áÿäáÿõò åòñèíëÿð. Áó âàõò äà Èðàí ñÿëòÿíÿòèíèí òÿõòèíäÿ îòóðìóøäó
Éóñèô Ñÿððàú. Îíà áèíàÿí êÿâàêèá îíó àøàüû ñàëûá áÿäáÿõò åòäèëÿð.
Êÿâàêèáèí ùÿðýèñ õÿéàëûíäàí õöòóð åòìÿçäè êè, èðàíèëÿð îëàðû àëäàäà-
úàãëàð, ïàäøàùè-ùÿãèãèíèí ÿâÿçèíÿ ïàäøàùè-ìÿñíóó îëàðûí ñÿäÿìÿñè-
íèí àëòûíà ñàëàúàãëàð...
Âàëëàù, ãÿðèáÿ ÿùìÿãäèðëÿð áó èíýèëèñ òàéôàñû êè, áåëÿ õÿòÿðëè ìèëëÿò
èëÿ àç ãàëìûøäûð úÿíý áàøëàéàëàð.7

__________

212
__________
__________
 ÇßÌÀÍßÄßÍ ØÈÊÀÉßÒ

Ôÿñàä èëÿ äîëó ýþéëÿð åäÿðêÿí òÿðñèíÿ äþâðàí,

Òöêÿíìÿç ãÿìäÿí îëìóøäó êþíöë-äÿðäëè, öðÿê-íàëàí.
Øÿðàáûì – ãàíëû ýþç éàøû, ýþçöí ïåéìàíÿñè – áàäÿì,
Éåðèì áèð êöëõÿí îëìóøäó, ÿíèñèì àù èëÿ ÿôãàí.
Êèìÿ ìÿí öíñ èëÿ áàõäûì, ìÿíè òÿñùèôè éàíäûðäû.
Êèìÿ ãÿëáèìäÿ éåð âåðäèì, ìÿíè ãîâäó êÿíàðûíäàí.
Êèìÿ ìÿí éàð äåäèì äÿðùàë ìÿíÿ î äþíäö íàð îëäó.
Âÿôà óìäóìñà ùÿð êÿñäÿí úÿôà åòäè ìÿíÿ ùÿð àí.
Ùÿð ùàíñû ãàïûíû äþéäöì, ìÿíè ðÿää åòäèëÿð äÿðùàë,
Ùàðàíû ìÿíçèë åòäèìñÿ, î ìÿíçèë îëäó áèð çèíäàí.
Öìèäëÿ áàõäûüûì äîñòëàð ìÿíÿ õîð áàõäûëàð, ÿôñóñ!..
Òÿñÿëëè àõòàðàí ãÿëáèì áóíà ùå÷ òàïìàäû èìêàí.
Êèìÿ ìÿí äîñò äåäèì, ýþðäöì äþíöá þç äöøìÿíèì îëäó.
Êèìÿ ìÿí ðàì îëäóìñà, äþíöá ìàð îëäó áèèìàí.
Ùÿéàòäàí áóíúà áåçäèì êè, ýÿëèá òÿíýÿ äåäèì: “àé êàø,
Áó äþðä öíñöð ÿçÿë ýöíäÿí îëàéäû õàê èëÿ éåêñàí”.
Êè áèðäÿí äàõèëè áèð ñÿñ äåäè: “ñÿùâ åòìÿ, àé àãèë,
Ñàãûí ñÿí, ãàôèë îëìà, ãà÷, óçàø áó ãÿì éóâàñûíäàí.
Ìÿýÿð áèëìèðìèñÿí ùÿð êèì ýåäÿðñÿ Òèôëèñÿ øÿêñèç
Îëàð ùÿð áèð ôöëóñó çÿð, ïàëàçû ÿòëÿñè-ÿëâàí.
Õöñóñèëÿ âÿôàäàðëûã, òÿâàçþ, åùòèðàì, ùÿì äÿ
Éàìàí ýöíäÿ äàäà ÷àòìàã îðàíûí øÿíèíÿ øàéàí.
Éàøàð îðäà áèëèêëè áèð ôÿçèëÿò ñàùèáè àëèì,
Êè, àëÿì è÷ðÿ éîõäóð ùå÷ îíóí ìèñëèíäÿ áèð èíñàí1
Ùàìû îíäàí ãàëàð ðàçû, ùàìû äèäàðûíà ìàéèë,
Àëàð ùÿð êÿñ êþìÿê îíäàí, ôÿãèðëÿð äÿðäèíÿ äÿðìàí,
Ãÿäÿð ÿìðèíäÿ áèð ãóëäóð, ôÿëÿêëÿð ùþêìöíÿ òàáå.
Ãÿçà ùÿãäÿí ýÿòèðìèøäèð îíà ãàçèëèéÿ ôÿðìàí.
Î ùÿð áèð ñèððÿ àðèôäèð, ñþçöí éàãóòèíÿ ñÿððàô.
Áèëèêëÿðëÿ äîëàí ãÿëáè úàùàí íóð ñà÷ûð õÿíäàí.
Ýþðöøäÿ Ðóìèäÿí2 àðòûã, ìÿãàìû Øÿìñäÿí3 éöêñÿê,
Áèëèêäÿ, ôÿííè-ùèêìÿòäÿ áþéöêäöð Èáí Ñèíàäàí.4
Îíóíëà Òèôëèñèí õàëãû ýþçÿëëèêäÿ îëóá ìÿøùóð,
__________
Íåúÿ ýöëøÿíäÿ ýöë ãÿäðè îëàð áöëáöëëÿ úàâèäàí.
Äåéÿíäÿ èíúÿ ñþçëÿð, éà ôÿñàùÿò ýþñòÿðÿí äÿìäÿ,
215
 Ãîéàð Ñÿùáàíû5 õèúëÿòäÿ, åäÿð Õàãàíèíè6 ùåéðàí.
Áöòöí ãàçèëÿð îíäàí áèë, àëàðëàð òÿôñèðèí äÿðñèí,
Îíà Ãàçèééè-Áåéçàâè7 îëàð øàýèðä-ÿëèô, áåéõàí”.
Ñÿáóùèíèí äèëè àúèç îíó âÿñô åòìÿê èñòÿðêÿí,
Ýÿðÿêäèð öçáÿöç äóðìàã, ñîðà éàçìàã îíà äàñòàí,
Ìÿíÿ ùàòèô äåäè: “ðóùóì, éàðàøìàç êè, áó èäðàêëà,
Î úöð äèëäàðÿ ÷àòìàã÷ûí ñÿíÿ ìàíå îëà ùèúðàí.
Áèëèê äöíéàñûíà ùàêèì, âÿôàäà ìèñëè éîõäóð ùå÷,
Îíóí èäðàêû ÷îõ éöêñÿê, îíóí òÿðèôè áèïàéàí”.

À.Ñ.ÏÓØÊÈÍÈÍ ÞËÖÌÖÍß ØßÐà ÏÎÅÌÀÑÛ

Ýåúÿ åòäèì óéãóìó êÿíàð,

Ñîðäóì:
“Åé ñèð ÷åøìÿñè-öðÿéèì, íÿ âàð?
Íÿäÿí þòìÿç áàü÷àíûí øåéäà áöëáöëö,
Íÿäÿí ãûëìàç íèòãèíèí òóòèñè ýþôòàð?
Øåèð éîëóí, ñþç éîëóí éîõñà êÿñèëìèø.
Ùàíû õÿéàë ãàñèäèí, î éöíýöë ÷àïàð?
Éàç ýÿëìèø; ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ÿìÿí ãûçëàðû,
Áÿçÿíèá, úàìàëûíû åòìèø àøèêàð.
×åâðèëìèø ÷àéûð, ÷ÿìÿí áÿíþôøÿëèéÿ
Áàüäà îäëó ãþí÷ÿëÿð à÷ìûø áóäàãëàð.
×þë ýÿëèíè áÿçÿíìèø; äàüëàð îíóí÷öí
ßòÿê-ÿòÿê ÷è÷ÿêäÿí úÿâàùèð ñà÷àð.
Áàøûíû òàú ãîéóá äà øöêóôÿëÿðäÿí,
Îòóðìóø àüàúëàðûí øàùû ïöðâöãàð.
Ñöñÿí, çàíáàã è÷èðëÿð æàëÿ øÿðàáäàí.
Ëàëÿ ãÿäÿùëÿðèíäÿ òÿêðàð...òÿêðàð...
Ýþé ÷ÿìÿíè éàñÿìÿí þéëÿ äîíàòìûø,
Íÿðýèçèí ñöçýöí ýþçö áàõñà ãàìàøàð.
Äèìäèéèíäÿ òþùôÿñè-ýöë éàðïàüûíäàí
– Õîø ýÿëäèí, äåéÿ áöëáöë þòÿð áÿõòèéàð.
Áÿñòÿêÿìÿð áóëóäëàð ñóëàð ýöëøÿíè.
__________ ßòèðëè äàí éåëëÿðè îëìóø áèð ÿòòàð.
Éóìøàã ñÿñëÿðëÿ ãóøëàð äåéèð ñÿáçÿéÿ;
216
 – Ýþòöð òîðïàã ïÿðäÿíè öçöíäÿí, åé éàð!
Ùÿïñèíèí ÿëè äîëó, ùÿïñè ñåâäàëû,
Áó áàçàðäà íÿ äöðëö ìÿòà äåñÿí âàð.
Êèìè ýþçÿëëèéèëÿ úèëâÿ ýþñòÿðèá,
Êèìè ôÿüàíëà åéëÿð åøãèíè èçùàð.
Êå÷èðìÿêäÿ âàõòûíû øÿíëèêëÿ ùÿïñè,
Ùÿïñè ãÿìäÿí, ãöññÿäÿí åéëÿìèø ôÿðàð.
Áó øàäëûãäàí, åé êþíöë, íÿñèáñèç ãàëûá,
Ñÿíñÿí àíúàã îëìàéàí óéãóäàí áèäàð.
Öðÿéèíäÿ ùÿâÿñ éîõ, áàøûíäà ñåâäà,
Äîëàøûðñàí øþùðÿòäÿí, õÿéàëäàí êÿíàð.
Ñþéëÿ, ñÿí ùàìàí êþíöë äåéèëìèñÿí êè,
Äöð ñþçëÿð÷èí ôèêèðëÿð áÿùðèíÿ úóìàð.
Ìÿíà ýþçÿëëÿðèíäÿí þòðö éàïàðäûí,
Èíúè äöçöìëÿðèíäÿí çèíÿòè-ðöñõàð?
Áÿñ ìÿëàìÿò íÿäèð, áó ìÿëàë íÿäèð,
Íÿäèð âàðëûüà ãàðøû áóíúà èüáèðàð?..
Êþíëöì äåäè:
“Åé ìÿíèì òÿêëèê éîëäàøûì,
Âàð, ýåò, áèð äÿ òîõóíìà ùèññèìÿ çèíùàð!..
×ÿìÿí ãûçëàðû êèìè, ìÿí áèëìÿìèøäèì
Éàç éåëèíèí äàëûíúà ïàéûç éåëè âàð.
Ñþç àòûíû ãîâóá äà, ãûëûíú äèëèìëÿ
Àäûíäàí ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ÿêÿúÿéÿì úàð.
Áèçèì àõûðûìûç äà áÿëëèäèð áó ýöí
Áó âÿôàñûç äþâðàíà éîõäóð åòèáàð.
Àüûëñûçäûð î ãóø êè, òîðäàí ÷ûõàðêÿí,
Äàíÿé÷èí îëóð éåíÿ òîðà ýèðèôòàð.
Áó íÿ øàíäûð êè, áèëìÿì ýöúëö ñÿäàñû
Ñÿìà áîøëóãëàðûíäà øèääÿòëÿ ýóðëàð.
Áàøãà õÿéàë åòìÿ êè, áÿëëèäèð, ôÿëÿê
ßùëèéëÿ äàèì åéëÿð òÿðñèíÿ ðÿôòàð.
Åé äöíéàäàí õÿáÿðñèç, åøèòìÿäèíìè
Ñþç îðäóñó áàø÷ûñû Ïóøêèíäÿí ÿõáàð?
Î Ïóøêèí êè, íöêòÿéÿ áàøëàéàí çàìàí
__________ Ùÿð áóúàãäàí ãîïàðäû úîøüóí àëãûøëàð?
Î Ïóøêèí êè, êàüûç äà ãàðàëàíûðäû,
217
 Ãÿëÿìè åòñèí äåéÿ, öñòöíäÿí ýöçàð?
Õÿéàëû, òàâóñ êèáè, áÿðëè-áÿçÿêëè,
Ñþçäÿí ãÿðèá íàõûøàëð åéëÿðäè èçùàð?
Ùÿçì åâèíè ñöñëÿéÿí Ëîìîíîâäó.1
Îðäà Ïóøêèí õÿéàëû îëäó áÿðãÿðàð.
Äåðæàâèí2 òóòìóøäóñà ñþçöí ìöëêöíö,
Éåðèíäÿ Ïóøêèí îëäó íÿçìèëÿ ìóõòàð.
Úàìÿ áèëèê ìåéèíè òþêäö Êàïàìçèí3
Ïóøêèíÿ ãèñìÿò îëäó î úàìè-ýöëíàð.
×àð êèáè, ×èíäÿí òóòóá Òàòàðà ãÿäÿð
Äîëàøûðäû øþùðÿòè äèéàðáÿäèéàð.
Øèìàëûí ýþéëÿðèíäÿ – Øÿðã ùèëàëû òÿê –
Áàðìàüû áèð èøàðÿ åéëÿðäè èõòàð.
Áó äèëäÿ, áó çÿêàäà áèð îüóë ùÿëÿ
Ýþðìÿìèø “éåääè” àòà, “äþðä” àíà çèíùàð.
Òÿÿúúöáëÿ äèíëÿ êè, áþéëÿ âàëèäåéí
Ñÿðò äàâðàíûá, åòìÿäè áó ñÿðòëèêäÿí àð.
Îíó ÿúÿë îõóíà íèøàí ãîéóá äà,
Âàðëûüûíû åéëÿäè þëöì òàðèìàð.
Çöëì, ãàðà áóëóäëàðäàí äîëó éàüäûðûá,
Òþêäö þìöð áàðûíû åòäè õàêèñàð.
Ñþíäöðäö ÿúÿë éåëè ÷ûðàã ðóùóíó.
Ñóñãóí ýåúÿëÿð êèìè, úèñìè îëäó òàð.
Åë áàüûíäà, ÿëèíäÿ ñèòÿì êöëöíýö
Úàâàí áåëèíè ãûðäû çàëèì ðóçèýàð.
Èíúèëè ìÿíàëàðûí ìÿõçÿíè áèð áàø
Îëìóø èëàí ìÿñêÿíè, áèð õàðàáàçàð.
Úèñìèíèí éóâàñûíäàí ó÷äó úàí ãóøó,
Áþéöê, êè÷èê ãÿìèíäÿí ÷ÿêäè àùó-çàð.
Áöëáöë, òÿáèíÿ ùÿìäÿì – ãþí÷ÿ êþíëöíäÿí
Õÿáÿð âåðìÿç òîðïàãäàí áàø ÷ûõàðñà õàð.
Ðóñ òîðïàüû éàñ òóòóá, ôÿüàí ãûëûð êè.
– Åé ãàòèëëÿð ÿëèëÿ þëÿí íàìèäàð.
Ãóðòóëìàäûí çàìàíûí ãàíëû øÿðèíäÿí,
Òèëñèìèí äÿ îëìàäû ñÿÿí ùÿâàäàð.
__________ Ñÿí êè, ÷ûõäûí äîñòëàðûí ÿëèíäÿí, áóðàã,
Öñòöíäÿ ùàãã ðÿùìÿòè îëñóí ñàéÿäàð.
218
 Òîðïàüûíà ñà÷ìàüà èêè ýöë ÿòðè,
Ãîïàð Áàõ÷àñàðàéäàí áèð èíúÿ ðöçýàð,
Òóòóëóá áó õÿáÿðäÿí àü ñà÷ëû Ãàôãàç
Ñÿáóùèíèí øåðèëÿ éàñûíû ñàõëàð.

ÒßÚÍÈÑ
ßñèðèéÿì áèð äèëáÿðèí êè, ÿýÿð
Õÿíúÿðëÿ øàí-øàí î éàðà ìÿíè,1
Âèñàëûíäàí áóëëàì ùÿéàòè-òàçÿ
Éÿãèí áèë, þëäöðìÿç î éàðà ìÿíè.2
ßìÿí ìÿìÿí íåéëÿð úÿííÿòèí íàðûí?
Äöçÿõÿ áÿíçÿòìÿì ôèðãÿòèí íàðûí,3
Ðèøòåéè-úàí îëìóø òåëèíäÿí íàðûí4
Äèëÿð åëäÿí: éåòèð î éàðà ìÿíè.5
Äÿðäÿ êèìèí âàðäûð ìÿí òÿê äàâàìû.6
Åøãèí ìÿðèçèéÿì, ñÿí âåð äÿâàìû.7
Ùÿð àøèãèí úàíäûð åøãèíäÿ âàìû,8
Ýþñòÿðìÿñèí ìàëû î éàðà ìÿíè.9
Ðÿãèáëÿðäÿí ýÿëëÿì ñÿíÿ äèâàíÿ,10
Ýþñòÿðìÿ ðöõñàðûí ñÿí áó äèâàíÿ.11
Éîëóíäà áèë ùÿð àãèëö äèâàíÿ.12
Ñàëñà ÷ÿòèí äàüû î éàðà ìÿíè.13
Úèéÿðäÿíäèð ýþçöìäÿí òþêäöéöì ùÿð äÿì,14
Àòÿøè-ñóçàíäûð ÷ÿêäèéèì ùÿð äÿì,15
Úàí ãóøóíó àâàç åäÿíäÿ ùÿð äÿì,16
Îõóð çöëôöíäÿéÿì, î éàðà ìÿíè.17

ÒßÚÍÈÑÈ-ÄÈÝßÐ
×ûõûá ýöë ôÿñëèíäÿ ñåéðÿ íèýàðûì,
Ñÿíàëàð åéëÿðÿì áàùàðö éàéÿ.1
__________ Äîéóíúà ýþð ãÿääèí, ýþçöì, áó ãÿìëÿ
Þìð ÷àòìàç áèð äÿõè èëÿ âÿ àéÿ.2
219
 Äåäèì: äèëáÿð, ìÿíäÿí ýÿçìÿ äÿõè äóð,3
Éîëóíäà ïàéÿíäàç áàø èëÿ úàí äóð.4
Äåäè: ÷öí îõøàòäûí, ìÿíäÿí óçàã äóð,5
Ãÿìçÿìè ïåéêàíÿ, ãàøûìû éàéÿ.6

Ñþéëÿ, ñÿáà, éàðÿ, ÿñèá î éàíà,7

Îëóðìó áèð ÿùâàëûìà î éàíà,8
Ñÿùÿð êè, õàáûíäàí ñÿðõîø îéàíà,10
Áÿíþôøÿ òÿê öçäÿ òåëèíè éàéÿ.11

ßúÿë ñàãèñèíäÿí àëëàì ïåéìàíÿ.12

Âÿôà ýÿð åòìÿñÿí ÿùäö ïåéìàíÿ,13
Ìÿñòóðÿ òÿëÿòèí úàùàí ïåéìàíÿ,14
Íÿ íèñáÿòè îíóí õóðøèäÿ, éàéÿ.15

Ñÿê ðÿãèáèí, éà ðÿá, áàøûíà ãàðÿ.16

Áàõìàñûí áèð äÿ î ñèíÿñè ãàðÿ.17
Ìÿíÿ êè, ðÿùì åòìÿç î áàüðû ãàðÿ,18
Îõóñàí éöç îíà ùÿäèñö àéÿ.19

ÌßÄÙÈÉÉß

Êàïèòàí Èãðàíîâè÷ ùàããûíäà

Øàùè-øàùàí èìïåðàòîð, õîñðîâè-êåéâàí ñÿðèð,

Ïàäèøàùàíè-úàùàí îëìóø îíóí÷óí äÿñòýèð.
ßäëèëÿ òóòìóø úàùàíû ïÿðòþâè-õóðøèä òÿê,
Ùÿð êÿìèíÿ ÷àêÿðè ÿôëàêÿ ãîéìóøäóð ñÿðèð.
Ãóááåéè-õÿðýàùû äîããóç ÷ÿðõè-ìèíàäÿí êå÷èá,
Äàäè-ìÿçëóìó ñöòóí ãàëìûø ÿäàëÿòè úÿðèð.
Õîñðîâè-ñÿééàðÿ áàø à÷ìûø öôöãäÿí ùÿð ñÿùÿð.
Àñèòàíè-ÿðø ñèìàñûíäà ãóëëàð òÿê ùÿãèð.
×àäèðè-íèëè ÷ÿêèá áàøûíà ÷ÿðõè-ëàúèâÿðä,
Òöððåéè-øÿáðÿíýÿ âóðìóø øàíÿ áó áÿäðè-ìóíèð.
__________ Áèð êÿíèçè-ìÿòáÿõè ãûëìûø þçöí èõëàñ èëÿ.
Åéëÿéèá úèñìè-ëÿòèôèí áàðûýàùûíäà ùÿñèð.
220
 Éåääè ýþéëÿð úÿáùÿñèí ìèíà ãûëûá ÿíúöì áåëÿ.
Áîéíóíà çÿíúèð ñàëìûø êÿùêÿøàíäàí ÷ÿðõè-ïèð.
Áóãåéè-ùÿð õàêÿ òÿéèí åéëÿìèø áèð ñÿðôÿðàç.
Ùÿð áèðè Èñêÿíäÿðè-ñàíè úàùàíäà áèíÿçèð.
Ñÿðùÿäè-Èðàíà ãîéìóø êàïèòàí Èãðàíîâè÷.
×åøìè-ýÿðäóí ýþðìÿìèø äåâðàíäà áèð áåéëÿ ÿìèð.
Ðÿøêè-ôèðäîâñè-áÿðèí ãûëìûø Ìóüàíû ñÿðáÿñÿð,
Øàùñåâÿí éåêñÿð îëóáäóð õàêè-ïàéûíäà ÿñèð.
Åòìÿéèá äöíéà ãóëàüûíà êÿëàìû òÿê êÿëàì,
Ýþðìÿéèá ÷åøìè-ôÿëÿê áèð áåéëÿ ùöøéàðö áÿñèð.
Ùÿð êèìèí ãÿëáèíäÿ áèð ñèððè-íèùàí îëìóø îëà.
Èñèéè-Ìÿðéÿì êèìè ÿñðàðÿ îëìóøäóð õÿáèð.
Äöøìÿíè-áÿäõó ÿéÿð êÿíäóñóíà ãàðøû äóðà,
Ðóáÿù-àñà òèòðÿð ÿçàñû ýþðöá ýóéà êè, øèð.
ßíúöì-ÿôëàêû ìöùèò åòìèø úöíóäè-ðóñ òÿê.
Éåð öçöí òÿõñèð ãûëìûø ÿäë èëÿ Ïåòðè-Êÿð,
Íàâÿêè-äèëäóçó øèðè-÷ÿðõäÿí ïÿððàí êå÷èá,
Åéëÿ êèì àñàí êå÷ÿð êÿðáàñäàí ãÿððàí òèð.
Ìåùðè õàâÿð áÿäðè-ÿíâÿð ÷ÿðõè-ÿòëÿñ, ñöáùö-øàì.
Õàíè-ìÿòáÿõõàíÿñèúöí äÿùð åäèá èêè, ôÿòèð.
Çàêîíè-Èñàíû åùéà åéëÿìèøäèð íåúÿ êèì,
Åéëÿéèáäèð çèíäÿ ÿíâàòû Ìÿñèùóëëàùè-ïèð.
Òþâñÿíè-òÿáèì ýåíÿ “Èãðàíîâè÷èí ìÿäùèíè,
Õèíýè-ýÿðäóí òÿê ñÿðèóññåéð äÿð-âÿãòè-ìÿñèð.
Õèäìÿòèíäÿ áàø à÷ûáäûð áèð ìöòÿðúèì ñöáùö øàì,
Åéëÿ êèì ýöí ãàðøûñûíäà áàø à÷ûá áÿäðè-ìóíèð.
Àäûíà Ìèðçÿ Èáàäóëëàù äåéÿð ÿùëè-úàùàí
Ãàìÿòè õîø õÿòòè äèëêåø, éîõ îíóí÷öí áèð íÿçèð.
Ìàäÿðè-ýÿðäóí îíóí òÿê äîüìàéûáäûð áèð úàâàí.
Ñÿôùåéè-äþâðàíäà éàä åòìÿç îíóí òÿê äÿùð ïèð,
Õÿòòè êàüûç öñòÿ ìöøêè-×èí òÿêäèð äèëôèðèá,
Äóäåéè-êèëêè-ëÿòèôè ýóèéà âàðäûð ÿáèð.
Ìèð Ôÿòòàù Ìèð Íèçàì îüëó ñÿíÿ ìÿääàùäûð,
Áèð êÿðÿì ãûë, ãîéìà ãàëñûí äÿùð àðà õàðö ùÿãèð.
Çÿùìÿòè ìÿùçè-ðèçàéè-ùÿãã ö÷öíäöð, øàù ö÷öí,
__________
Åéëÿìÿç áèð éîë òÿìÿííà ùè÷ êÿñäÿí áó ÿìèð.
221
 Ùÿì ìöòÿðúèì, ùÿì þçö âÿãô åéëÿéèá úàíûí øÿùÿ,
Ýåúÿ-ýöíäöç éàòìàéûá ùå÷ áèðèñè áèð ëÿùçÿ ñèð.
×îõ êÿñÿ úèáè-ìöáàðÿêäÿí âåðèð àëòóíö çÿð,
×îõëàðûí ôÿðéàäûíà éåòìèø áó ãàïäàí, åé áÿñèð!

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈÍÈÍ ØÀÍËÛ ÂßËÈßÙÄ ßËÀÙßÇÐßÒÈÍ

ÒßÐÈÔÈÍß ÉÀÇÄÛÜÛ ÃßÑÈÄß

Åé Ýöðúöñòàí òîðïàüû, ôÿõð åò êè, øàùëàð øàùûíûí îüëó,

Äÿíèç âÿ ãóðó öçÿðèíäÿ ñöðÿòëÿ âÿ àñàí ñÿéàùÿò åòìèøäèð.
Öçÿðèíÿ ãÿäÿì ãîéóá ñÿíÿ éåíèäÿí ùÿéàò âåðäè,
Ùèíäèñòàí þëêÿñè áó ýöí ñÿíèí øþùðÿòèíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèð.
Î, èíäè øèìàëäàí ïàðëàéûá çöùóð åòäèñÿ äÿ,
Ñÿí, îíà äöíéàíû áÿñëÿéÿí ïàðëàã ýöíÿø äå!
Øàäëûüà ùàçûðëàø, ùÿð úöð ãÿìäÿí àçàä îë
Êè, áó ïàäøàù íÿ Àááàñäûð, íÿ äÿ Òåéìóð Êóðàêàíäûð.
Ìèñèëñèç ùÿçðÿòèí èëòèôàòûíäàí õîøáÿõò îëàí
Àòàñûíûí âÿëèÿùäè, ïàäøàùëàð òàõòûíûí áÿçÿéèäèð.
Îíóí èêè àäàøëàðûíäàí áöòöí äöíéàíû òÿñëèì åäÿí áèðèíúèñè
Äöíéàäà éóíàí õàëãûíûí ÷ûðàüûíû èøûãëàíäûðäû.
Îíóí ïàðëàìàñûíûí úÿëàëûíû àðòûðäû, îíà èççÿò éîëó ýþñòÿðäè,
Íÿ ãÿäÿð ÿãèëëè áèð ùàêèì, íåúÿ áèð áàø÷ûëàð áàø÷ûñû.
Îíóí áàøãà àäàøû îëàí ìöáàðÿê ãÿäÿìëè, éàõøû ÿìÿëëè õàãàí,
Éåâðîïà ïàäøàùëàðûíû Íàïîëåîíäàí ãóðòàðäû.
Þç ìÿìëÿêÿòèíÿ ÿìíèééÿò, þç èøèíÿ áÿçÿê âåðäè.
Îíóí àäû ßíóøèðÿâàíûí àäû êèìè äöíéà äóðäóãúà éàøàäû.
Îíà äà î áèðèñè êèìè äöíéàíûí àäëû-ñàíëûñû îëìàã ëàéèãäèð,
×öíêè, Íèêîëàéûí Ôèëåãîñà ãÿäÿð ñîíñóç ôÿðã âàð,
Áó äà îíóí êèìè øàùëàðà ìèííÿò ãîéìàüà ëàéèãäèð.
×öíêè, áó îíóí ñàðàéûíäàí îíóí òàõòûíà âàðèñäèð.
Îíóí úÿëàëû ö÷öí áó êèôàéÿòäèð êè, òàëåèíèí ùóìàéû
Ïàðëàã àéûí âÿ ýöíÿøèí öçÿðèíäÿ ùÿìèøÿëèê äþâð åäèð.
Åé Ýöðúöñòàí òîðïàüû, èíäè ñÿíè áó ìöáàðÿê öçëö,
Äöíéàíûí àëëàùûíûí ÿìðè èëÿ áó ýöð øÿðÿôëÿíäèðìèøäèð.
__________
Áó àëëàù êþëýÿñèíèí êþëýÿñè àëòûíäà ìöòëÿã ãöäðÿò ñàùèáèíèí
ëöòôö èëÿ
222
 ×îõëó àñàéèø âÿ øþùðÿòëÿð ýþðÿúÿêñÿí.
Îíóí äþâðöíäÿ þçöí ö÷öí áîëëóã èëëÿðè ýþðÿúÿêñÿí.
Îíóí çàìàíûíäà èëëÿð óçóíó õîøáàõò îëàúàãñàí.
Ñÿíèí êþíöë à÷àí ôÿçàí Èðÿì áàüû îëàúàãäûð.
Ðóì âÿ Èðàí þëêÿëÿðè ùÿìèøÿ ñÿíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿúÿêëÿð,
Ýÿëÿúÿê ùàããûíäàêû áó ôàëûí ùÿãèãèëèéèíè þç ýþçöìëÿ ýþðöðÿì.
Áóíëàð äþâëÿòèí ðöêíö îëàí Âîðîíñîâóí áàðÿñèíäÿ ñöáóò
åäèëìèøäèð.
Îíóí ôåéç âÿ åùñàí áóëóäóíäàí ñó è÷äèéè çàìàíäà,
Ñÿõàâÿò ÷èñêèíè èëÿ ïàðëàäûüûí êèìè ïàðëàéàúàãñàí.
Ñÿíèí úàâàíëàðûí ìöáàðÿê ýöíöíö õàòûðëàðêÿí,
Òÿøÿêêöðëÿ þç úàí íÿãäëÿðèíè õèäìÿòèíäÿ ñÿðô åäÿðëÿð.
Øîòà Ðóñòàâåëè âÿ Áèñðéàí õàëãûíûí îüóëëàðû,
Îíà ýöðúö øåèðëÿðèíäÿ òÿðèô îõóéàðëàð,
Îíóí äþâëÿòèíèí ùÿìèøÿ ãàëìàñûíûí àðçóñó èëÿ
Íÿñèìè êèìè þç ñþçëÿðèíäÿí îíóí ñàðàéûíà òþùôÿëÿð éåòèðÿðëÿð.

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ

Ãàñûì áÿé, åøèòäèì éàõûí îëóáñàí

Õàí ãûçûíà, àõûð íÿäèð áó ðÿôòàð?
Åäèáñÿí õóáëàðû éöç éîë èìòàùàí,
Åéëÿðñÿí îíëàðà éåíÿ åòèáàð?

Éåéèá îòàüûíäà øàìö íÿùàðûí,

Êÿñäèðèáñÿí éàñäûüûíûí êÿíàðûí,
Åøèäèðñÿí øèðèí-øèðèí ýþôòàðûí,
Êèøè, ñÿíèí, âàëëàù, ÿúÿá èøèí âàð!

Äåäèéèí ãàôèéÿ îíà õîø ýÿëèá,

Ãà÷àí áÿõòèí èíäè ñÿíÿ òóø ýÿëèá,
Ñþâäàëû áàøûíà òÿçÿ ùóø ýÿëèá,
Òÿÿúúöá åéëÿðÿì áöñéàð, áöñéàð!

__________ Ñÿíè ïÿðèâÿøëÿð ñàëûá áó ùàëÿ,

Äþíäÿðèáëÿð ÿëèô ãÿääèíè äàëÿ;
223
 ×ÿêÿðäèí îíëàðäàí ùÿìèøÿ íàëÿ,
Íÿäèð éåíÿ äèëäÿ ÿçáÿð îëóá éàðëû?!

Õàí ãûçû ìÿùâÿøäèð, áèð åë, àëÿì,

Ìÿùâÿøëÿð àòÿøäèð, áèçèê ÿãëè êÿì;
Éöç èë õèäìÿò åäÿ îäà áèð àäÿì,
Éåíÿ äöøÿí äÿìäÿ îíà, áèë, éàíàð.

Õóäàäàí èñðÿòÿì âåðñèí ìöðàäûí,

Éàìàíëûüà ùÿðýèç ÷ÿêìÿðÿì àäûí.
Éîëóíäà çÿùìÿòèí, ðÿíúè-çèéàäûí,
Ìÿí ÷ÿêäèì, î åòäè ìÿíè øÿðìñàð.

Þçýÿ úÿôàëàðûì äóðñóí êÿíàðÿ,

Íÿ ëàçûì ùÿð áèðèí ñàëìàã øöìàðÿ,
Õåéð èøèíÿ îíóí ìÿí î äèéàðÿ,
Øàäö õöððÿì ýåòäèì, ãàéûòäûì áÿñ õàð.

Î ãàôèéÿí ìÿíÿ ÷îõ åòäè ÿñÿð,

Ãàëìàäû êþíëöìäÿ îíäàí áèð êÿäÿð.
Íþâúàâàíäûð, òÿêäèð, èéçÿäè-äàâÿð,
Åéëÿñèí þìðöíäÿí îíó êàìýàð.

Ðÿâàäûðìû ÷ÿêÿ áèÿñóðäö áèõàá...

Áÿñòÿðè-ìþùíÿòäÿ áó ãÿäÿð ÿçàá?!
Äóàéè-õåéðèíÿ åéëèéèí øèòàá,
Ñèç äÿ ìÿíèì êèìè ùÿð ëåéëö íàùàð.

Áåëÿ ïÿðèðóéóí, ùå÷ ñÿíè òàðû,

Ðÿâàäûðìû ãÿìäÿí ñîëà öçàðû?
Ùÿì õÿëÿôäÿí õàë îëà êÿíàðû?
Îëñóí îíà ìþâëàì éàâÿðö ãÿìõàð?

Ìÿíèì äÿ âàð ýÿð÷è áèð àç ýöíàùûì,

Ñÿí ýåò ùöçóðóíà îë öçðõàùûì,
__________ Ñþéëÿ êè, åé øàùûì, åé ãèáëÿýàùûì,
Èíúèìÿ, ýÿð åòäèì øèêàéÿò èçùàð!
224
 ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ

Åé Ãàñûì áÿé, ÿúÿá äþâðàíÿ ÷àòäûã,

Ìÿðäÿ èíäè îëìàç áàøö úàí ýÿðÿê!
Ãî÷ èýèäëÿð äþéöø ýöíö ìåéäàíäà,
Äöøìÿíèíÿ ãàíëàð àüëàäàí ýÿðÿê!

Éàïàëàã îñìàíëû,1 áÿðè áàõ, êèøè,

Èñòÿéèð éåðèñèí øàùáàç éåðèøè!
Ñûíàð ïÿðö áàëû, ïîçóëàð èøè,
Ãóëëóüóìóç ðóñÿ íöìàéàí ýÿðÿê.

Îñìàíëûéà éîëäàø îëóáäóð ôèðÿíý,2

Áèð äÿ þçöí ñàíàí äÿðéàäà íÿùÿíý.3
“Åäÿ áèëëèê, – äåðëÿð, – óðóñ èëÿ úÿíý”
Áåëÿ èøÿ óðóñ øàäèìàí ýÿðÿê!

Êè÷èê Íàïîëéîí4 äà ýþðÿúÿê, áèëóí,

Î ýöíö êè, ýþðäö áþéöê Íàïîëéîí!5
Èíýèëèñÿ ÿýÿð áèç âåðìÿñÿê óí,
Îíóí ÿùâàëûíà àüëàéàí ýÿðÿê!

Ñþç ìöõòÿñÿð, äöíÿí éåòèøäè õÿáÿð;

Èìïåðàòîð éÿíè åäèá ìöãÿððÿð,
Äóíàé ÷àéûí êå÷èá áèð áþëöê ÿñýÿð,
Þòÿ-àøà êóùè-Áàëàêàí ýÿðÿê!

Áóíäà øöáùÿ åäÿí ýÿðÿê îëà ýèú,

Àøìàäûìû ÿãäÿì î äàüû Äèáè÷?6
Àëìàäûìû ßðçðóìó Ïàñêåâè÷?7
Ôÿòùè-ðóñÿ àðòûã íÿ áöðùàí ýÿðÿê?

Èíäè Ãàðàáàüûí èýèäëÿðèíÿ,

Êèìäèð øöúàÿòäÿ îëà ãÿðèíÿ?
__________ Éåòèøÿúÿê ùÿð áèðè äöøìÿí ñÿðèíÿ,
Äå êè, áàéäàã éûõûá, òîï àëàí ýÿðÿê.
225
 Êþùëÿí àò öñòöíäÿ, ãûëûíú áåëèíäÿ,
Ìåéäàíà öç ãîéóá òöôÿíý ÿëèíäÿ,
Ýàù ñàüûíà õÿñìèí, ýàùè ñîëóíäà,
×ûõàðäà íàëåéè-ÿëàìàí ýÿðÿê!

Äîüìàìûø Ãàôãàçäà àíàëàð ãîðõàð

Áèçÿ äþéöø ýÿðÿê, íÿ áè÷èí-áàøàã?
Éåíÿ Ïåòåðáóðãà ñèçëÿðäÿí áàéäàã,
Áó èë äÿ èñòÿðèê àïàðàí ýÿðÿê!

ÒßÐÈÔÍÀÌß

Åé Êåéãóáàä òàõòûíäà ÿéëÿøÿí!

Øàùëûüûí îíäà ùÿìèøÿëèê îëñóí.
Ìÿíèì áó ÿìÿéèìÿ òÿðÿô íÿçÿð ñàë,
Êè, áó ìÿíèì ñÿðìàéÿ âÿ õÿçèíÿìäèð.
Çÿìàíÿ øàùûíûí àñòàíàñûíà ëàéèã
ßýÿð÷è òþùôÿì ÷îõ êè÷èêäèð,
Îíäàí áàøãà òþùôÿì éîõäóð.
Àíúàã ñÿäàãÿòäÿ ùå÷ êÿñäÿí ÿñêèê äåéèëÿì.
Äöíéàíûí, ùàäèñÿëÿðè îëàí áó íàìÿäÿ,
Áèð øàùû ñÿäàãÿòëÿ ùÿìèøÿëèê áÿéÿíäèì,
Êè, Èðàí îíäàí áÿçÿê òàïäû,
Áöòöí èøëÿð èíòèçàì âÿ òÿðòèá òàïäû.
Åëÿ êè, ôÿðìàíâåðèúèëèê òàõòûíà ÿéëÿøäè,
Þç ãÿùðåäèúè ãöââÿñè èëÿ ìÿìëÿêÿòäÿ ôèòíÿ
ãàïûñûíû áàüëàäû.
Çèðÿêëèêëÿ ýÿëÿúÿéèí ôèêðèíè åòäè.
ßäàëÿò âÿ ñÿõàâÿòëÿ þç àäûíû äèðèëòäè.
Òàõòà ÿéëÿøäèéè âàõòäàí, ðóñ ïàäøàùû èëÿ
Äîñòëóã ðÿñìëÿðèíè ñàõëàìûøäûð.
Åé øàù, áèë êè, ìÿíèì áó êèòàáûì
Ñÿíèí ýþçÿë èøëÿðèíè äöíéàéà íèøàí âåðÿð.
Áàõûøëàðûíû Èðàíûí ÿòðàôûíà òèêÿðÿê,
__________ Î þëêÿíèí õÿáÿðëÿðèíè éûüàðàã,
Óúà ñÿñ èëÿ äöíéàéà îõóéàð.
226
 Íàñèðÿääèí ÷îõ ùþðìÿòëè øàùäûð.
Õîøáÿõò âÿ ìÿëÿê ñèôÿòëè ïàäøàùäûð.
Õàñèééÿòè èëÿ òàú âÿ òàõòû éöêñÿëäÿí
Òÿäáèðè èëÿ ùÿð èøÿ êè, áàøëàéûð,
Àéäûí èðàäÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Åé ïàäøàù, ñÿíèí ìÿìëÿêÿòèíèí õÿáÿðëÿðè,
Ñÿíèí èøëÿðèíè àøêàð åäèð.
Ùÿìèøÿ ñÿíè òÿðèô åäÿí êèòàáûì
Áó éàõøû èøäÿ îíäàí éàðäûì àëäû.
Øàùà ëàéèã ñàéñûç èíúèëÿðè.
Áèð öçöúö êèìè î äÿíèçäÿí ÷ûõàðûð,
Ùÿð âàõò îíëàðû àäàìëàðà áàüûøëàéûð.
Ãàôãàç óúãàðûíäàí ïîëéàê éóðäóíà ãÿäÿð,
Äöíéàíû áàøäàí-áàøà ñÿíèí äþâðöíäÿ,
Ñÿíèí àäûíûí øþùðÿòè èëÿ äîëäóðóð.
Áöòöí áÿøÿð òàéôàëàðû áèëñèíëÿð êè,
Åé ÿäàëÿòëè, ñÿíèí áó ýþçÿë äþâðöíäÿ,
Èðàí ñÿíèí ñàéÿíäÿ íÿ ãÿäÿð ðàùàòäûð,
Åé òàú ñàùèáè, áó ìÿñíÿâè èëÿ ñÿíÿ òÿðèô éàçäûì.
ßýÿð êè, åòèáàðúà
Îíóí ãèéìÿòè ùàããûíäà ëîâüàëàíìàüà äÿéìÿç.
Àíúàã îíó ñÿìèìè ñÿäàãÿòèìèí ÿëàìÿòè ùåñàá åò!
Ðóñëàðäàí áèð êè÷èê øàèðÿì,
Ùÿçðÿòèíèçÿ ñÿäàãÿò áÿñëÿéèðÿì.
Öìèäèì âàðäûð êè, áó íå÷ÿ áåéò
Êè, ãàðàíëûã õàòèðèìäÿ íÿãø áàüëàäû.
Øàùûí ìÿðùÿìÿò ýöíÿøèíèí èøûüûíäàí
Àé ýöíÿøäÿí èøûãëàíäûüû êèìè, èøûãëàíàúàãäûð.
Ñÿõàâÿòèíëÿ ìÿíè äÿ áàøû óúà åò!
Øàäëûã ãàïûñûíû öçöìÿ à÷!
Ôèêðè àéäûí áèëèúèëÿð íÿ ýþçÿë äåìèøäèð:
“Øàùëàðûí êþëýÿñè êþíöëäÿí ãÿìè àïàðàð!”

__________

227
 ÌÖÕßÌÌßÑ

Çèâÿð íÿ ñÿçàäûð ñÿíÿ åé äèëáÿðè-çèáà!

Áèíÿãñ éàðàòìûø ñÿíè îë õàëãè-éåêòà!
Äåø áàüðûíû äöðäàíÿëÿðèí, áîéíóíà àñìà!
Åò âÿñìÿéÿ ñÿí ãàøö ãàáàã, åé ãÿäè ìèíà!
Éóì ýþçöíö ùÿì ñöðìÿäÿí, åé ýþçëÿðè øÿùëà!

Êèðøàí, ñÿíÿìà, àéèíåéè-ðóéóí åäÿð òàð

Ãîé ùÿñðÿòè-âÿúùèíäÿ ÿðèñèí îíó çèíùàð.
Ýÿð ãàçÿ äÿõè ìåéëè-ðöõóí åéëÿñÿ èçùàð,
Òþê ãàíûíû þç äÿñòèí èëÿ, åé áöòè-ÿééàð!
Àõûð íÿ÷èäèð âÿñëèíè î åäÿ òÿìÿííà?!

Ùöñíöí ñþçö ùÿð ôèðãÿéÿäèð òöðôÿ ôÿñàíÿ,

Ñàëìûø áó çàìàí ìåùðè-ðöõóí øþëÿ úÿùàíÿ.
Äþíäÿðäè ñÿíèí ðÿøêè-ëÿáèí áàäÿíè ãàíÿ,
Äöøñöí òîðà, éà ðÿá, ýèðÿ ýÿð çöëôöíÿ øàíÿ,
Îíóí íÿ ðÿâàäûð äöøÿ áàøûíà áó ñþâäà?!

ßíýöøòÿðèíèí ýþçöíÿ áàðìàã îëà ùÿð äÿì,

Ýÿð ìåéë ãûëà êèì îëà äÿñòèíäÿ ìöêÿððÿì,
ßëáÿòòÿ åäÿðñÿí êÿìÿðèí ãàìÿòèíè õÿì,
Áóíäàí ñîðà òà åäÿ ìèéàíûí ùÿâÿñèí êÿì,
Ëöòôö íÿçÿðèí êÿñìÿ âÿôàäàðäàí ÿììà!

Òèôëèñ ìöñÿõõÿð ñÿíÿ, åé äöõòÿðè-òÿðñà!

Àøèãëÿðèíÿ ìÿáÿä îëóá äåéðö êÿëèñà!
Ìÿíäÿí ñÿíÿ âÿñô èñòÿäè øûõëû ßëè Àüà,
Äåäèì: ñÿíè âÿñô åòìÿéÿ ìàíÿíäè-Ìÿñèùà
Ðóùöëãöäöñ èìäàäû ýÿðÿê íèòãè-Ìÿñèùà.

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ

Ñÿëàì îëñóí ìÿíäÿí ñÿðêàð õàíà,

Ìîëëàëàðäàí áèð àç åäèì øèêàéÿò.
__________ Ìöíêèðäèðëÿð ÿùàäèñÿ, ãóðàíà,
×èôàèäÿ ýåúäèð ùÿëÿ ãèéàìÿò!
228
 Éåòìèøÿì áóëàðäàí ãÿëÿä1 úàíà,
Ùå÷ áèðèñè éîõäóð ýÿëÿ èìàíà.
Ýþðìÿìèøÿì áåëÿ ÿñðö çàìàíà,
Áóëàð ñàðû íàùÿãã åòäèê ñèéàùÿò!

Èñòÿìÿíèê äåðëÿð õÿòòè-úÿäèäè,2

ßáÿñ éåðÿ äþéìÿ ñîéóã ùÿäèäè,
Öøòöðè-áèíîõòà ùÿðýèç áöäèäè?
Áèçëÿðäÿ íþãòÿñèç îëìàç êèòàáÿò!

Ãÿçÿá åòñèí òàíðû áåëÿ ìèëëÿòÿ!

Ðÿâà äåéèë áóëàð ýèðÿ úÿííÿòÿ,
Íÿ âàúèáÿ ãàèë, íÿ äÿ ñöííÿòÿ,
Ýþðìÿñèíëÿð ïåéüÿìáÿðäÿí øÿôàÿò!..

Áèðè ñþéëÿð: “Íÿäèð áó íóíè-ñÿüèð?

Ëàçûì äåéèë áèçÿ íÿ çÿáÿð, íÿ çèð!
Éàçàúàüûã åëÿ áåýèðè Áÿêèð!
Ñÿí ùà ÷ûüûð-áàüûð åëÿ ìÿëàìÿò!”

Áèð íå÷ÿñè öçäÿ ìöñÿääèã îëóð,

Ãàèá îëóð ìÿíäÿí, ìöíàôèã îëóð.
Ìèðçÿ ßëè àíúàã êè, ñàäèã îëóð,
Éåðäÿ ãàëàí úöìëÿ òàïûð çÿëàëÿò!

Áèëìèðÿì êè, íÿäèð áó èøÿ ÷àðÿ!

Ýÿëèììè ìÿí Ãàðàáàüà äöáàðÿ?
Îëìàñà ýÿð õàíäàí úöçè èøàðÿ,
ßëèôáåé ñàðûäàí îëìàíàì ðàùÿò!

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ

Ùàúû ãóëó ñÿíäÿí, åé òàúè-ñÿðèì,

Çèéàäÿ-çèéàäÿ õöððÿì îëóáäóð!
__________ Ñþç âåðèáäèð ñèçÿ Ãðóçåíøòåðí,1
Ïî÷îòíèêëèê èøè ìþùêÿì îëóáäóð.
229
 Äöíÿí ýöçàð åòìèø èäè áó éàíà,
×îõ ñþùáÿò åéëÿäè Ñöëåéìàí õàíà,
Ýóéà áó ìöæäÿäÿí îëóá äèâàíà,
Ïàïàã âÿ ñàããàëû ïöôíÿì îëóáäóð.

Ùÿìèøÿ ñèçëÿðäÿí åéëÿðäè ãåéáÿò,

Äåéÿðäè, âåðìÿçñèç ãÿäðèíÿ ãèéìÿò.
Ùàíû îíäà èíäè ÿââÿëêè ùàëÿò?
Áèð ÿúàèá ìÿääàù àäÿì îëóáäóð!

Áóíäàí ÿãäÿì îí ïóò ãÿäðè ùÿëâèéàò,

Ìèð Ïÿíúÿéÿ ñèçäÿí îëóáäóð ñþâãàò.
Äþøöéÿíäÿ Ùàúû ãóòóéà ãàò-ãàò,
Íèñôèíäÿí àðòûúàã, áèë, êÿì îëóáäóð!

Äåäè: “Ýÿð÷è åòäèì îíäà áó èøè,

Èíäè äÿéèøìèøÿì áåëÿ ðÿâèøè.
Ìÿí îëìóøàì õàíà èõëàñëû êèøè,
Êþùíÿ íèééÿòëÿðèì áÿðùÿì îëóáäóð”.

Ïÿíàù õàí íÿñëèíäÿí äÿõè áèð àäÿì,

Òþâáÿ åòäè, àëäàòìàéàì äÿìàäÿì.
Ùàúèéè-ìþùòÿðÿì, åé ãèáëÿýàùÿì,
Ýóéà Èáðàùèìè-ßäùÿì îëóáäóð!

Áóíäàí áåëÿ îëñóí ñèçÿ áÿøàðÿò,

Ùàúû îëóá èíäè ÿùëè-êÿðàìÿò.
Ýÿðÿê îëà îíà ùÿð éåðäÿ ùþðìÿò,
Úÿíàáè-äþâëÿòäÿí ÿêðÿì îëóáäóð!

Ãðóçåíøòåðíÿ ñèçäÿí áèð íàìÿ,

Ýÿðÿêäèð éàçûëà, éåòÿ ÿíúàìÿ.
Éÿãèíäèð éåòèðèð èøèí èòìàìÿ,
Çÿõìèíÿ âÿäÿñè ìÿðùÿì îëóáäóð!

__________

230
 ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ ÌßÊÒÓÁ

Ñÿáÿá íÿäèð êèì, éàçäûüûì êàüûçà,

Ùå÷ úàâàá éåòèøìÿç áèçèì äèéàðà?
Ëöòôè-õàí êÿì îëóá éÿãèí êè, ìÿíäÿí,
ßéëÿøèá êþíëöìÿ áèð áåëÿ ãàðà.

Îòóðóá åéëÿðÿì ôèêèð ùÿð çàìàí:

Íÿ ö÷öí áèð êàüûç éàçìàç ìÿíÿ õàí?
Éÿãèí êè, áèçëÿðäÿí îëìóø áÿäýöìàí,
Êÿñèëäè éîë, áåëÿ áàüëàíäû àðà.

Ëàçûì îëìóø ìÿíÿ êèì, éàçûì ÿùâàë,

Íÿ ýóíÿ êå÷èíèð êåéôèééÿòè-ùàë.
ßââÿë êè, ãàð òóòóá äàüû ñàëáÿñàë
Òàãÿòäÿí äöøöáäöð ùÿì ìàëö ãàðà.

Áàøûìûçà ýÿëäè äàüäà ýþð íÿ èø:

Ýåúÿ-ýöíäöç éàüûð ïåéäÿðïåé éàüûø.
Áèëìÿê îëìàç éàçäûð, éà ïàéûç, éà ãûø,
Íàùàã ãàëäûã áó èë ùÿñðÿò áàùàðà.

Àíëàéûáñûíûç êè, áó õàëãûí ïèñ èøè,

Ãîéìàéàúàã ýÿëñèí ÷ÿéèðòêÿ ãóøè,
Þéðÿòäèíèç ìîëëà îõóñóí äàøû,
Òóôàí ñàëñûí øÿùðÿ, ÷þëÿ, äàüëàðà.

Èêèíúè òÿãÿððöð îëóíàí õèäìÿò,

Èíøàëëàù äöçÿëèð, ýÿð îëñà ôöðñÿò.
Ãàëàéà ýÿëÿíäÿ åéëÿðèê ñþùáÿò,
Åòäèéèì ÿìÿëëÿð îëóð àøêàðà...

Ñûíäûðäûí áàëûí âÿ ïÿðèí Úÿìàëûí,

×ûõàðòäûí ÿëèíäÿí éåðèí Úÿìàëûí.
__________ Áèð èøÿ ñàëûáñàí ñÿðèí Úÿìàëûí,
ßëèíèçäÿí ìÿýÿð þëÿ, ãóðòàðà!..
231
 Áó éåðäÿí þòÿðè, áèð ïàðà ÿùâàë,
Õèäìÿòèíÿ éàçûá åòìèøÿì èðñàë,
Úàâàáûíû òåç éàçäûðûá éîëà ñàë,
Áó èø äÿ äöçÿëñèí âàð èêÿí ÷àðà.

×ÅØÌß ÊÈÒÀÁßÑÈ

Áèð ÿúÿá ÷åøìÿ ßëàèääèí ðÿâàí åòìèø èäè,

Ìÿñúèäè-Áàòóì úèâàðèíäÿ íÿçèðè-ñÿëñÿáèë.
Éàíäû öñòöíäÿ îíóí ïÿù-ïÿù ÿúàéèá ñàéÿáàí,
Ùöñíè-ÿõëàãèëÿ ìÿìäóùó êÿðÿìäÿ áèÿäèë
Éÿíè Çöííóðåéí ùÿì íàìû îëóð Øþâãè ëÿãÿá,
Øèìäè Ëàçèñòàíàäûð ãàèììÿãàìè-áèáÿäèë,
Ñÿëñÿáèë Îñìàíè, Øþâãèéÿ èíàéÿò åéëÿéÿ,
Úÿííÿòöë-ìÿâàäÿ ôÿðäà ùÿçðÿòè-ðÿááè-úÿëèë.
Èñòÿñÿí îë ñàéÿáàí òàðèõè ìÿëóìóí îëà,
Ìèñðÿè-ðàáèäÿêè ö÷ êÿëìÿäÿí àë åé àãèë!
Éàçäû áó òàðèõè òöðôÿ øåðèíè Ôÿòùè-ßëè
Ìöíòÿçèðêÿí âàïîðà Áàòóìäàäûð àéÿíäÿ éèë.

ÑßÈÄß ÕÈÒÀÁ

Ñÿèäà, íóðè-÷åøìèì, áèð íÿñèùÿò äàõû ìÿíäÿí àë!

Öëóìÿ ñÿðôè-ñÿé åò, áóëùÿâÿñëèê éîëóíà âàðìà!
Îõó òöðêö ÿðÿá, ôöðñö ôèðÿíý äèëëÿðèíè þéðÿí,
Òÿëÿá åò ùöñíè-èíøàíû âÿ ùöñíè-õÿòòè àõòàðìà!
Ìöãÿôôàâö ìöñÿúúÿ éàçìàüû áèëìÿððÿ òÿðê åéëÿ,
Êÿëàìûí âàçåù îëñóí, ìÿòëÿáè òÿêðàð èëÿ éàçìà!
Òÿêÿëëöìäÿ âÿ âÿç èëÿ ñþëÿðñÿí ìÿòëÿáè ñàäÿ,
Øó âÿçè ùèíè-òÿùðèðèíäÿ äàõû éàääàí àïàðìà!

__________

232
 ÔÓÀÄ ÏÀØÀÍÛÍ ÌßÄÙÈÍÄß

Ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùëè-èñëàìÿ áó ýöí òÿáøèðäèð.

Êèì Ñóëåéìàí øàùÿ Àñÿôâÿø âÿçèðö ìèðäèð.
Øöêð ëèëëàù àëè-Îñìàí äþâëÿòèíäÿ áó çàìàí,
Çèíÿò ÿôçàéè-ñÿäàðÿò ñÿäðè-ïóð-òÿäáèðäèð.
Øþùðÿòèí òóòìóø úàùàíû, ÿãëäÿ, ùÿì åëìäÿ,
Çèêð õåéðèí, Àñÿôà, ìÿçêóðè-áöðíà, ïèðäèð.
×öíêè áèëìèø õîñðîâè-çèìÿðùÿìÿò áó ÿñðäÿ,
Ìÿìëÿêÿò ùèôçèíäÿ ðÿéèí áåùòÿð ÿç-øÿìøèðäèð,
Èíòèõàá åòìèø ñÿíè áó ðöòáåéè-öçìàéÿ îë,
Ìöñëèìèíÿ áó ñÿàäÿò ùÿããäÿí òÿãäèðäèð.
Ìÿí äÿõè öììèäâàðàì áó ñÿàäÿòäÿí îëàì,
Áÿùðÿéàá, ÿììà ìóðàäûì õàðèú ÿç-òÿãðèðäèð.
Ãåéðÿòè-Èñëàìäàí ìÿìëó êþíöë áèðëÿ áó äÿì,
Öç ÷åâèðäèì äÿðýÿùöçÿ, çóääóð éà äèðäèð.
Ñèç áèëèðñèíèç äÿôòÿð è÷ðÿ ÿðçèìè øÿðù åòìèøÿì.
Ñÿäðè-äþâðàí ÿìðè þâñàôûíäà çó òÿñèðäèð.
Ãûë ùèìàéÿò ñÿí äÿõè Ôÿòùè-ßëèéÿ íåúÿ êèì,
Ôàòèùè-Õåéáÿð ñÿíÿ ùàìèééö äÿñòýèðäèð.

ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌßÍÇÓÌß

Áó äàèìè îëìàéàí äöíéàäà ìÿíèì þìðöì,

Ùÿñðÿò âÿ ãöññÿ èëÿ áàøà ÷àòäû.
Âÿòÿí ñåâýèñè öçöíäÿí,
×îõ òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòäûì.
Àíúàã ñÿéèì áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè,
Áó ÿñðäÿ áèð êþíöë ñàùèáè ýþðìÿäèì.
Òöðêëÿðèí âÿ Èðàí òîðïàüûíû áþéöêëÿðè
Ùàìûñû ×èí õàëãû êèìè éàòìûøäûëàð.
Úàâàíëûüûì ýåòäè, ãöââÿì ïó÷ îëäó,
Çþâãëö âÿ åùòèðàñëû áèð úàâàí ýþðìÿäèì.
Äÿíèç éîëó èëÿ Ðóìà ñÿôÿð åòäèì,
__________ Éåíè ÿëèôáàíû î þëêÿäÿ
Áöòöí äþâëÿò áàø÷ûëàðûíà ýþñòÿðäèì.1
233
 Õÿéàëûì ÷èé äåéèëäè, ÷îõ ïèøêèí èäè.
Áèðÿð-áèðÿð ìÿíÿ “Éöç ñàü îë!”äåäèëÿð.
Äöíéà ýþçöìäÿ áåùèøò áàüûíà äþíäö,
Ìÿíÿ áþéöê úÿëàë äöçÿëòäèëÿð,
Øàùà ëàéèã ïåøêÿøëÿðëÿ ÿçèçëÿäèëÿð.
Äöíéà ìóðàäûìúà èäè, ôÿëÿê ìåùðèáàíäû.
Î äÿãèãÿäÿ ñÿàäÿò ìÿíèìëÿ ùÿìíÿôÿñäè.
Áèðäÿí áèð ñàðû öçëö êèøèúèê
Ìÿíèì àðçó ïèéàëàìà çÿùÿð äàìûçäûðäû.
Îíóí âÿçèðëÿðèí éàíûíà éîëó âàðäû,
Ìÿíè äèíèí âÿ äþâëÿòèí äöøìÿíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðäè.2
Î íàòÿìèç êèøè, áó èòòèùàì èëÿ,
Ìÿíè ùÿð êÿñèí éàíûíäà õàòûðëàéûðäû.
Î, òöðêëÿðè äÿùøÿòÿ ñàëäû,
Äþâëÿò øóðàñû áàø÷ûëàðûíû ãîðõóòäó.
“Îíèëëèê çÿùìÿòèì îíóí ñàéÿñèíäÿ ùå÷ îëäó,
Éåðäÿí ñûçûëòûìû ýþé åøèòäè.
Ïàê Àëëàù ìÿíèì êþìÿéèìÿ ÷àòñûí,
Ãèéàìÿòäÿ îíäàí ìÿíèì ãèñàñûìû àëñûí”.
Åøèòäèì êè, îíóí àòàñû óøàãëûãäà,
Ãÿçâèíäÿ öçö òöêñöçëÿðäÿí áèðè èìèø.
Î àé öçëö áèð ÷îõ èëëÿð óçóíó,
Ùàìàìëàðäà êèñÿ ÷ÿêÿí îëóáìóø,
Àçàäÿ øàùÿíøàùûí äþâðöíäÿ3
Ùåéèô êè, áèð... âÿçèð îëìóøäóð,
Åé Èðàí úÿìàÿòè, ëàéèã äåéèë êè,
Ìÿôóëóí áèðèñè áåëÿ ôÿàë îëñóí!
×àðÿñèç Ðóì òîðïàüûíäàí ãàéûòäûì,
Îðäà ãàëìàã ìÿíèì ö÷öí óüóðñóç èäè,
Áó íÿòèúÿñèç ýåäèá ýÿëìÿê ùàããûíäà,
Îðàäàí Òåùðàíà õÿáÿð ýþíäÿðäèì.
Åëìëÿð âÿçèðèíèí àäûíà éîëäàí,
Öðÿêñåâÿí áèð ìÿêòóá éàçäûì,
Éåíè ÿëèôáàíû îíà íèøàí âåðäèì,
Îíóí ö÷öí áåùèøòÿ éåíè ãàïû à÷äûì.
__________Áèëìèðÿì îíóí ùèììÿòèìè àë÷àã èäè,
Éà î, ýåúÿ-ýöíäöç ñÿðõîø èäè,
234
 Áó âÿçèð ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäè,
Ìÿãñÿäèì ö÷öí ÿë òóòìàäû.
Áàøãà áèð âÿçèð äÿ äîäàãëàðûíû òÿðïÿòìèøäè.
Áó ìÿñÿëÿ ùàããûíäà þç ôèêðèíè äåìèøäè
Êè, áèç Èðàí õàëãû êè÷èêäÿí áþéöéÿ ãÿäÿð,
Àòÿøïÿðÿñòäÿí, õðèñòèàíäàí, ôàðñäàí òöðêÿ ãÿäÿð,
Ùàìûìûç çèðÿê âÿ ìÿðèôÿò ñàùèáëÿðèéèê.
Çÿêà öçöíäÿí ùÿìèøÿ ôèêèðäÿéèê.
Éàçûíûí ÷ÿòèíëèéèíäÿí ãîðõóìóç éîõäóð,
×àëà-÷óõóðäàí ÷ûõìàã ö÷öí, êîðëàðà éîë ýþñòÿðÿí
ëàçûìäûð.
Ùå÷ êÿñäÿí éåíè éàçû ãÿáóë åòìÿðèê.
Áèçèì þç éàçûìûç âÿ þç ôèêðèìèç êèôàéÿòäèð.
Ñîíðà áó ôèêðè èëÿ ýöâÿíìèøäè,
ßëèíèí è÷è èëÿ ñàããàëûíû òóìàðëàìûøäû.
Î ìÿúëèñäÿ ñûðà èëÿ îòóðàíëàðûí ùàìûñû
Îíà äåìèøäè: “Ñàü îë, åé ôèêèð äåéÿí!
Äîüðó ñþçöíÿ ìèí àôÿðèí îëñóí,
Ùèêìÿòäÿ ñÿíÿ ùå÷ êÿñ áÿðàáÿð îëà áèëìÿç,
Ãÿëáèí èøûãëûäûð, ñþçöí ñàüëàìäûð,
Îíó ðÿää åòìÿê ö÷öí ßðÿñòó áåëÿ úàâàá òàïìàç”.
Òÿÿññöô êè, ýþçÿë õàñèééÿòëè øàùÿíøàùûí
Âÿçèðëÿðèí àõìàãëûüûíäàí õÿáÿðè éîõäóð,
Ùåéèô êè, ôÿðàñÿòëè âÿ ùóøëó øàùÿíøàù
Ùåéâÿðÿëÿðèí èøèíäÿí ñàêèò îòóðóð.
Ùåéèô êè, ÿäàëÿòëè ùþêì âåðÿí
Áó ÿëèôáàíû áàøäàí-áàøà ýþðìÿäè,
Ùåéèô êè, îíóí ïàðëàã äþâðöíäÿ
Àáûðëû áèð âÿçèð ýþðìÿäèê.
Ùàìûñû òþìÿêàð, ùöíÿðñèç, àüûëñûçäûðëàð,
Êèì îíëàðûí àäûíû éàõøûëûãëà ÷ÿêÿð?
Ùÿð÷ÿíä îíóí äþâðöíöí áàøëàíüûúûíäà Øÿðãäÿ
Èëäûðûì êèìè áèð âÿçèð ïàðëàäû,4
Àíúàã î, ðóñëàð þëêÿñèíäÿ âÿçèðëèê åäÿí
Áîðèñ5 êèìè áèð âÿçèð èäè.
__________Áöòöí èøëÿðè øàùûí ãàðûøàúàüû îëìàäàí ýþðäöéö ö÷öí,
Þìðö Áîðèñ êèìè çàé îëäó.
235
 Áó ðÿìçè áó ïàäøàù àíëàðñà
Îíóí þìðö ýöíÿø âÿ àé êèìè îëñóí.
Êè, äþâëÿò ìèëëÿòèí ïÿðÿñòàðû îëìàëûäûð.
Ìèëëÿò äþâëÿòèí ïÿðÿñòàðû îëìàìàëûäûð.
Åé Êåéãóáàäûí6 òàõòûíäà ÿéëÿøÿí,
Îíóí öçÿðèíäÿ øàùëûüûí äàèìè îëñóí!
Åøèòäèíìè êè, ðóñ þëêÿñèíäÿ,
Ùèììÿòëÿ, ãåéðÿòëÿ, íàìóñëà
Àëåêñàíäð7 ðóñ ìèëëÿòèíÿ íÿ éàõøûëûã åòäè
Àä ÷ûõàðìàãäà äöíéàäà êèøè îëäó.
Åøèòäèíìè, êè, Ïàëìåðòñîí8
Áðèòàíèéàëûëàð ö÷öí íÿëÿð åòäè?
Ñÿí Âèëùåëìè,9
Î àüûëëû, åëì ñàùèáè êðàëû åøèòäèíìè?
Çÿùìÿò âÿ ÷àëûøìàãäàí áèð àí áåëÿ ðàùàòëàíìûð,
Îíà ýþðÿ äÿ äþâðöíäÿ ìöëêö áåùèøò êèìèäèð.
Ñÿí Áèñìàðêû10 åøèòäèíìè
Êè, áàøûíû ýþéëÿðÿ éöêñÿëòäè.
Îíóí ôèêðèíäÿí íÿ úöð òÿäáèðëÿð áàø âåðäè?
Âÿòÿíè óüðóíäà ìöùàðèáÿ åòäè.
Åøèòäèíìè êè, èíèøèë, Ùàðèáàëäè11
Þç àé öçëö àðâàäû èëÿ
Íÿ êèìè úÿñàðÿòëè ìöùàðèáÿëÿð åòäè,
Âÿòÿíèíè éàäëàðäàí òÿìèçëÿäè.
Ùÿð éåðäÿ êè, î äþéöøëÿ ìÿøüóë èäè.
Àðâàäû àðõàñûíäà îíà êþìÿê èäè.
Ñÿí Ëèíêîëíó,12
Úàíûíû ìèëëÿòÿ íåúÿ ãóðáàí åòäèéèíè åøèòäèíìè?
Òéåðè13 åøèäèáñÿíìè êè, èíäè
Îíóí þìðöíäÿí ñÿêñÿí èë êå÷èð.
Âÿòÿíè ö÷öí ùÿìèøÿ êÿäÿðëèäèð,
Î, ïóë âÿ ðàùàòëûã ãàéüûñûíäà äåéèëäèð.
Åé ïàäøàù, âÿçèðëÿðèí íÿ åòìèøëÿð?
Îíëàðûí èøèíÿ þçöí øàùèä îë!
Âÿçèðëÿðèí íþãñàíñûç áèð èø ýþðìÿìèøëÿð,
__________Îíëàð ýàù ãàðûíëàðûíûí äÿðäèíäÿäèðëÿð, ýàù
êèñÿëÿðèíèí.
236
 Åëÿ èñÿ îíëàð áèð àðïàéà äÿéìÿçëÿð.
Åé øàùëàð øàùû, îíëàðû ãàïûíäàí ãîâ!
Åëìëè, äöøÿíúÿëè âÿçèðëÿð àõòàð,
Íÿúàáÿòè áóðàõ, áàúàðûã àõòàð
Êè, ìÿìëÿêÿòÿ éåíÿ áÿçÿêëÿ
Èñòÿäèéèí ãÿäÿð áÿçÿíñèí.
Éåíè ÿëèôáàíû èøÿ ñàëñûíëàð.
Õîøáàõòëûã àüàúûíû ìåéâÿëÿíäèðñèíëÿð.

(ßÇÈÇ ÄÎÑÒÓÌ ÐÓÙÓËÃÖÄÑß ÕÈÒÀÁ)

×îõ øèêàéÿò åòäèì, ñþç óçàíäû,

Âàç êå÷äèì, áèð äàùà ñÿíè ýþðìÿéÿúÿéÿì.
Áó èøè, áó çÿùìÿòè âÿ ÿçèééÿòè áàøà ÷àòäûðìàüû
Ýÿëÿúÿê íÿñëÿ òàïøûðäûì.

ÙßÚÂÈ-ßÁÄÖÐÐßÑÓË ÕÀÍ

Äöíÿí Èðàíûí ïàéòàõòûíäàí

Àðàã äöøêöíö, ïÿðèøàí áèð ãîúà ýÿëäè;
Íÿúàáÿòäÿ ÿëëàô íÿâÿñè îëóá,
Ùÿáÿííÿãÿ êèìè àõìàüûí áèðè èäè.
Äåäè: “Ôèðÿíýèñòàíà äþâëÿò ìÿìóðóéàì.”
Àëëàùà àíä îëñóí, áó õÿáÿðäÿí éàíûá òþêöëäöì!
ßëèàüà,1 ìÿíÿ áèð è÷èì ñó âåð
Êè, éàíüûì äÿô îëñóí!
Àé öçëö ýöðúö ãûçûíû
Î àõìàã þïìÿê èñòÿäè,
Î ñààò àðàãäàí îíó ãóñìàã òóòäó.
Ýöúö ÷àòäûãúà àüçûíäàí
Î ãûçûí öñòöíÿ...
Òÿñàäöôÿí éàüëû ìÿðÿê éåìèøäè.
Ãûç òåç àéàüà ãàëõàðàã äåäè:
__________ “Ñÿíÿ éöç äÿôÿ Àëëàùûí ëÿíÿòè ýÿëñèí.”
Òèôëèñäÿí î àéàãéàëûí,
237
 Ìöõòÿñÿðúÿ äåéèì êè, ÷ûëïàã ýåòäè.
Äåäè: “Ìÿí ñîéóãäàí ãîðõìóðàì!
Ìÿí íÿ áöðöíúÿê àëàúàüàì, íÿ äÿ õÿç äÿðèñè.”
Åé ßëèàüà, íÿ ñÿâàá îëàð êè,
Îíà áèð àðõàëûã ýþíäÿðÿñÿí!
Ãàôèéÿ äàð ýÿëäè, éîõñà ìÿí
Îíó ÷îõ ëàéèãèíúÿ ÷óëëàðäûì.

ÌÎËËÀ ßËÈ

Ìîëëà ßëè, ñÿíÿ îëñóí ìöáàðÿê.

Øàèðëèéèí “ãóë óùèéÿ òÿáàðÿê”*
“Éà ÿééöùÿë ìöçÿììèëö ìöäñèð”**
Ãÿíèì îëñóí ñÿíÿ áÿíäåéè-êàôèð.
Ñÿíñÿí áó ýöí êÿôôàðÿòöë êàôèðóí,
Óíóäóáñàí “âÿ èëÿéùè òöðúÿóí***
Èøïèéîíëóã áèíàñûíû ãîéóáñàí,
Øåéòàíè-ìÿðèäÿ ÿúÿá óéóáñàí.
Ìÿíäÿí õóäàâÿíäÿ ãåéáÿò åäèðñÿí,
Þçöí ýóéà ñàáàù Ùÿúúÿ ýåäèðñÿí.
Ïàøà ãÿòëèí, áàëàì, øÿùðè-Íÿúÿôäÿ,
Ìÿíìè äàíäûì, éîõñà ñÿí, êå÷ÿí ùÿôòÿ?
Øàìàõûäà íåôòèí êöïäÿí äàøìàüûí
Ñåéèä Ùöñåéí àéàüûíäàí áàøìàüûí
×ûõàðäûáàí àéàã éàëûí áèð äÿñòÿ
Ìöðèä èëÿ ýåäèá ùàìàí êöï öñòÿ,
Þç ñàðûüûí íåôòÿ áóëàøäûðìàüûí,
Ìÿíìè äàíäûì, éîõñà ñÿí, åé ñöõÿí÷èí?
Ñÿí äåéèëäèí ìÿýÿð êàðâàíñàðàäà
×èðàüáàíÿ ìàíå îëóá îðàäà
Õàëãà äåéÿí: áèúà ñÿðô åòìÿéèí ïóë,
Áó èøëÿðäÿí îëìàç õåéèðëè áèð éîë?
__________
* Áèç âÿùé åëÿäèê, äåéèëÿí ìöáàðÿê îëñóí.
** Åé þðòöëìöø âÿ ñóñàí.
*** Àõûðäà îíà ãàéûäàúàãñûíûç.

238
 Íå÷öí îëìàç, áàëàì, ýåòäèí ìåðàúà
Ïåéüÿìáÿð åéëÿäè ôÿðç ùöúúàúà.
Îíóí ÿðøäÿí äàð äóðóð éîëó,
×èðàüáàíäàí íå÷öí îëìóð áèð ïóëó?
Ñÿíèí ôèêðèí áóäóð êè, õÿëãè-òàðû,
Éîë òàïñûíëàð àíúàã öç ùÿúúÿ ñàðû.
Õåéð èëÿ íÿùñè ãîé ìÿãàìÿ, áàëàì,
Ñÿí ýåò, áèð äÿ Àüà Ðÿñóë, âÿññàëàì!

***
Éåíÿ èíñö úèí àðàñûíäà áó íÿ ãàðûøûãëûãäûð?!
Ñàíêè, ìÿðñèéÿõàíûí éåìèíäÿí áèð-èêè áàòìàí ÿñêèêäèð.
Îíóí ïóë ö÷öí åòäèéè ôÿðéàä, áèçèì äöíéàäà,
Ñóð ÷àëûíìàäàí ýþéöí ÿí éöêñÿê ãàòûíà ÷àòìûøäûð.
Åéâàé, ïóë èñòÿèéð. Îíà ýþðÿ äÿ èíäè
Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ øóëóãëóãäóð.
Îíóí òÿìÿêàðëûüûíäàí òÿê áèç ôÿüàí åòìèðèê.
Áöòöí ìÿëÿêëÿðèí áàøû ãÿì äèçèíäÿäèð.
Áèð òÿðÿôäÿí ãûòëûã âÿ àúëûã,
Áèð òÿðÿôäÿí ìîëëà ùÿéÿúàí ñàëìûøäûð, – èø ùÿð
éåðäÿ ïîçüóíäóð.
Ùÿð þëêÿäÿ, õöñóñÿí, áÿëà èëÿ äîëó Èðàíäà,
Áó äèëÿí÷è àäÿòëè òàéôàíûí ÿëèíäÿí éàñäûð.
Î äöíéàäà áèð äÿôÿ ãèéàìÿò îëàð.
Áó òàéôàíûí öçöíäÿí áèçÿ ùÿð ìÿùÿððÿì àéû ãèéàìÿòäèð

***
Îíëàðûí òÿãëèäè, åëìè áÿðáàä åòäè.
Àõ, áó òÿãëèäÿ èêè éöç ëÿíÿò îëñóí!
Úÿùàëÿòè èúòèùàä áèçèì ãàïûìçà ýÿòèðäè,
Åé àüûëëû, èúòèùàääàí ãà÷!
Äöíéàíûí áöòöí áó ãîðõóñó âÿ ãîâüàñû,
Áöòöí èðàíëûëàðûí èõòèëàôëàðû,
Ùÿì òÿãëèääÿíäèð, ùÿì èúòèùàääàí.
Ñèíÿìèçè ÷àê åäèá, ùÿð èêèñèíäÿí äàä ÷ÿêèðèê.
__________ Òÿãëèä åòìÿê áèçÿ åéá îëñóí,
Õöñóñè èëÿ åøøÿê òÿáèÿòëè (ùóä)óí òÿãëèäè.
239
 ***
Ìÿí àä âÿ øþùðÿò àõòàðàðàã
Áåùèøòèí ùóðèñèíäÿí âàç êå÷äèì.
Íÿ ö÷öí ùÿð ýöí “âÿçÿââèúíè”* îõóéóðñàí?
×ÿòèí êè, ùóðèäÿí êàì àëàñàí.
Ìÿí êþíëöìö ÷ÿðÿí-ïÿðÿíÿ áàüëàìàäûì;
Íàìàç âÿ îðóúóí ÿçèééÿòèíäÿí çÿùëÿì ýåäèð.
Ìÿðèôÿò àëÿìèíÿ ãÿäÿì ãîé!
Áó ñÿíèí ö÷öí ùóðèéÿ ÷àòìàãäàí éàõøûäûð.
Î, àüûëëûëàðûí ðóùóíóí ëÿççÿòèäèð.
Áó, úàùèëëÿðèí íÿôñèíèí ëÿççÿòèäèð.

ØÀÙÌÀÒ ÎÉÓÍÓ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Áèðè øàù, áèðè âÿçèð âÿ èêèñè ôèëäèð,
Èêè àò âÿ èêè ãàëà øàùà êÿôèëäèð.
Èðÿëèäÿ ýåäÿí ïèéàäà èêèíúè ñÿôäÿäèð,
Àëòû âÿ èêè (éÿíè ñÿêêèç õàíÿ) ÿäÿäèí ùÿð áèðè
øàùà äÿëèëäèð.
Àëòìûø äþðä õàíÿëèê øàùìàò îéóíó ìÿúëèñè,
Úöìëÿñè àü âÿ ãàðà ðÿíýäÿäèð.
Øàù áèð õàíÿäÿí àðòûã ñû÷ðàéà áèëìÿç,
Èðÿëèéÿ âÿ ýåðèéÿ ãèëö ãàëñûç ùÿðÿêÿò åäÿð.
Âÿçèðèí ùÿðÿêÿòè ùÿì äöç âÿ ùÿì äÿ ÷ÿï îëóð.
Îíóí ìåéäàíû ýåíèø âÿ óçóíäóð.
Ôèëëÿðèí ùÿðÿêÿòè äàèìà ÷ÿï îëàð.
Ãàëàëàð èñÿ îíëàðûí ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäÿðëÿð.
Àò èêè õàíÿäÿí àðòûã èðÿëèëÿéÿ áèëìÿç,
Ùÿìèøÿ äöç ýåäèá éàí òÿðÿôÿ äþíÿð – îíóí
ùÿðÿêÿòè áåëÿäèð.
Ìöõàëèôè ãàðøûñûíäà ýþðöíúÿ
Áóíëàðûí ùÿð áèðè îíà ÿçðàéûë îëàð.
Ïèéàäà òÿê àääûìëà äöç ùÿðÿêÿò åäÿð,
Þç ùÿðèôè èëÿ éàíàøû îëäóãäà ìöòëÿã âóðóëàð.
ßýÿð äöøìÿíèí ñàùÿñèíè êå÷ÿðñÿ
Úÿëàëëû âÿçèð îëàð.
__________
* Ìÿíè åâëÿíäèð.

240
 ßýÿð øàù êþìÿêñèç âÿ òÿê ãàëàðñà
Äöøìÿí îíà ùöúóìà êå÷ÿð.
Î àðòûã ÿñèðäèð, ñÿí øàùû ìàò ñàé,
×öíêè îíóí þëöì ýöíöäöð!

ÂÀÍÄÀ

Ìöñÿëìàíëàð! Îðäà-áóðäà àç äàíûøûí éàëàíû,

Ýÿëèí ùÿããè óíóòìàéûí, èíñàô åéëÿéèí áèð àç!
Äåéèðñèíèç – ÷îõäàí êå÷ìèø õàðèãÿëÿð çàìàíû
Ïåéüÿìáÿðëÿí ñîíðà áèð äÿ ìþúöçÿëÿð éàðàíìàç –
Áó ñþçëÿðÿ êèì àíàíàð, áèð ÿôñàíÿäèð áóíëàð,
Þç ôèêðèìè èñáàò ö÷öí ìÿíèì äÿëèëëÿëÿðèì âàð:
Éåòìèø àëòûíúû èëëÿðäÿ Ïîëøàäàí ýÿëÿí êèìè
Òèôëèñÿ áèð ýöíÿø äîüäó, áó ìþúöçÿ äåéèëìè?
Úàâàá âåðñèí áóðäàí àõàí, äöíéà ýþðìöø äÿëè Êöð,
Áóýöíÿ òÿê êèì Òèôëèñäÿ èêè ýöíÿø ýþðìöøäöð?
Àäû Âàíäà, þçö ìÿëÿê, éàíàãëàðû íàð êèìè,
Îíàëòûíúû áàùàðûíäà éåòèøäè áàùàð êèìè.
Ãûçûí ìåùðèáàí àòàñû áèð ìþòÿáÿð êèøèäèð,
Îíóí ÿçèç õàòèðèíè ùàìû ñåâèð, èñòÿéèð.
Ýþéöí îäëó ýöíÿøèíÿ ÷îõ áàõàíëàð êîð îëóð
Ëàêèí, áó éåð ýöíÿøèíäÿí çÿèô ýþçëÿð íóð àëûð.
Âàõò îëóð êè, ýöíöí öçö áóëóäëàðëà þðòöëöð,
Àíúàã, ìÿíèì ýöíÿøèìèí öçö à÷ûãäûð, ýöëöð.
Êîïåðíèê äÿ ñþéëÿìèøäè ýöíÿø äàèì ñàáèòäèð,
Ëàêèí, Âàíäà äþâð åéëÿéèð, êþíöëëÿðÿ úàí âåðèð.
Ùàíñû úÿííÿò ìÿëÿéèíäÿ áåëÿ êàìàë, úàìàë âàð,
Ùàíñû úÿííÿò ùóðèñèíäÿ áó ýþçÿëëèê òàïûëàð?
Ìÿëÿêëÿðÿ òàé åòìÿðÿì áó ôöñóíêàð äèëáÿðè,
Ëèñòè ÷àëà áèëÿðìè ùå÷ áåùèøòèí ùóðèëÿðè?
Ìÿëÿêëÿð ùå÷ áèëèðëÿðìè àéðû-àéðû äèëëÿðè?
Ýþðöí íåúÿ äèë áèëèð áó éåð öçöíöí öëêÿðè.
__________ Ùå÷ ìÿëÿêëÿð îõóìóøìó ìöõòÿëèô êèòàáëàðû?
Ýþðöí íåúÿ îõóìóøäóð Ïîëøàíûí ôöñóíêàðû.
241
 Êþëÿëèéè ëÿüâ åòäèëÿð âóðóøàðàã ýöðúöëÿð.
Áó ãûëûíúëàð, áó ãûðüûíëàð, ùåéô âåðìÿäè ñÿìÿð –
Âàíäà Êöðöí êÿíàðûíäà ìàðàë êèìè ýÿçÿðêÿí
Áèð áàõûøëà ýöðúöëÿðè ÿñèð åòäè éåíèäÿí.
Ñÿáóùè êè, ÿéèëìÿçäè øàùëàðûí ãàáàüûíäà.
Ýþçÿëëèéÿ ÿñèð îëäó áó èõòèéàð ÷àüûíäà...
Âàíäàéà úàí ñàüëûüûäûð øàèðèí òÿìÿííàñû
Ãîé îíóíëà ôÿõð åëÿñèí õîøáÿõò àòà-àíàñû.

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÑÅÉÉÈÄ ßËßÌ ÑßËÉÀÍÈ

Ñÿëéàíäà âàð èäè áèð Ñåééèä ßëÿì,

ßëÿìäÿí îëìóøäó ìÿðäè-ìþùòÿðÿì.
Éÿíè ìÿùÿððÿìäÿ ÿëÿì ýÿçäèðèá,
Ùÿð àäàìûí öñòÿ îíó ñöçäöðöá,
Äåéèðäè: “Âàð íÿçðèí ñÿíèí, åé àäÿì!
Ñÿíÿ ñàðû ýÿëìÿç áèñÿáÿá ÿëÿì”.
Êèìäèð êè, îëìàñûí þìðöíäÿ íÿçðè?
Ùå÷ êèìèí îëìàçäû îíà áèð öçðè;
×ûõàðäûá úèáèíäÿí áèð ìàíàò ùÿð êÿñ,
Äåéèðäè Ñåééèäÿ “Àë, ýåò, ñÿñèí êÿñ!”
Õàëãà, íÿçèð âåðìÿê ýóéà áàú èäè,
Ëàêèí Ñåééèä ýåíÿ åëÿ àú èäè.
Éàëàí èëÿ ãÿíè îëìàç áèð êèìñÿ,
Òàòàð îëà, ôèðÿíý îëà, éà íåìñÿ.
Áîðú åäÿðäè Ñåééèä ùÿð èë ñÿðàñÿð,
Áîðúóíà îëóðäó àõûðäà ìöíêÿð.
Áèð ÿòòàðà ìÿãðóç èäè îí òöìÿí,
Âÿäÿ áàøû èíêàð åéëÿäè áèðäÿí.
ßòòàð îíó ÷ÿêäè ãàçû éàíûíà,
Íåéëÿñèí, ñàëìûøäû àòÿø úàíûíà.
Äåäè: “Ãàçè, èíñàô åëÿ, äàä åëÿ,
Ïåéüÿìáÿðè, èìàìëàðû éàä åëÿ!
Áó Ñåééèäÿ ìÿí éàõøûëûã åéëÿäèì,
Áèëäèì êè, äîüðóäóð “ëèìÿí ÿùñÿíòöì”,*
__________
* Ýþçÿëëÿðäÿíäèð.

242
Îí òöìÿí ïóëóìó åéëÿéèð èíêàð,
Öçöíäÿ íÿ øÿðìè, íÿ ùÿéàñû âàð”.
Ãàçè äåäè: “Ñåééèä, íÿäèð úàâàáûí?
Áåëÿ äåéöð êèøè: ãûôûëëû áàáûí!”
Ñåééèä äåäè: “Åé ãàçèéè-ìþòÿìÿí,
Ùå÷ ýþðöáñÿí ìÿíè òÿðàôåäÿ ñÿí?”
Àäèë èìèø ãàçè, õåéëè áàìÿçÿ,
Èñòÿäè Ñåééèäèí áèð áóðíóí ÿçÿ.
Äåäè: “×îõ ýþðìöøÿì, ñóàë íÿ ùàúÿò?
Úàâàá èñòÿð ñÿíäÿí êèøè áó ñàÿò”.
Ñåééèä äåäè: “Ùà÷àí? Áó íåúÿ ñþçäöð?”
Ãàçè äåäè: “Ýåúÿ äåéèë, ýöíäöçäöð!”
Ìåùðèíè ñÿí áîøàäûüûí õàíûìà,
Âåðìèðäèí, ýÿëìÿäèíìè éàíûìà,
Òÿðàôå åòìÿéÿ, àüàéè-ÿêðÿì?
Ñþç ìöõòÿñÿð: “Îëìàäûíìû ñÿí ìöëçÿì?”
Ñåééèä äåäè: “Éàõøû êÿñäèí ñþçöìö,
Áóíäàí áàøãà ùå÷ ýþðöáñÿí öçöìö?”
Ãàçè äåäè: “×îõ ýþðìöøÿì, àé àüà!
Íèéÿ óíóäóáñàí, äåéèëñÿí ÷àüà!
Áèð äÿ Ìèðçÿ Ðÿùèì ñÿíè, åé ìÿõäóì,
Ýÿòèðìèøäè øÿðÿ, öçöíö ýþðäöì,
Áàü íÿãëèíäÿ; óçóí îëìàñûí êÿëàì,
Áàü éåòèøäè îíà ñÿí îëäóí íàêàì”.
Ñåééèä äåäè: “Éàõøû, äÿõè áàøãà éîë,
Ùå÷ ýþðöáñÿí?” Ãàçè äåäè: “Ñàêèò îë!
Áèð äÿ ãàìûø äàâàñûíäà êå÷ÿí èë,
Ýÿìè÷èëÿð èëÿ åäèá ãàëö-ãèë,
Ýÿëìèø èäèí øÿðÿ, óòàíìàç êèøè!
Ìîëà ßêáÿð äÿõè áèëèð áó èøè”.
Ñåééèä äåäè: “Äÿõè áÿñäèð, åé ãàçè!
×îõ ýÿëìèøÿì øÿðÿ çÿìàíè-ìàçè,
Äåìèøÿììè àéà ùÿðýèç áèð éàëàí
Ìÿí þìðöìäÿ? Èíäè áó ìÿí, áó Ãóðàí!”
Ãàçè äåäè: “Ñåééèä, åòìÿ ùÿðàðÿò!
×ÿêÿðñÿí ñþçöíäÿí þçöí õÿúàëÿò.
Íÿ ëàçûìäûð áó èääèàéÿ ãÿñÿì?
Éàëàíûíà ñÿíèí øàùèääèð ÿëÿì.
243
 Éàëàí äåéÿí àäÿì äåéÿð àùÿñòÿ,
Éà þðòöëö, éà äà ýèçëèí, éà ïÿñòÿ.
ßëÿì èëÿ ñÿí äåéèðñÿí éàëàíû,
Áåëÿ éàëàí äåìÿç êöðäè-êîëàíû!
Äåéÿðñÿí àøèêàð õàëãà, åé çàëèì,
Áèëèí ÿëÿì îëóð ùÿð ãåéáÿ àëèì.
Éàëàí äåéèë ìÿýÿð, áó ñþç íàèíñàô?
Áÿñäèð äÿõè âóðìà ñÿäàãÿòäÿí ëàô!”
Ñåééèä ãÿìýèí áàøûí àøàüû ñàëäû,
Àúèç îëóá ëàï ãóðóéóá ìàò ãàëäû.
Ðÿùì åéëÿäè ãàçè îíóí ùàëûíà,
Ìöääÿèéÿ äåäè: “Õöìñ ìàëûíà,
Ùåñàá åëÿ òÿëÿáèíè åéñàíäûð,
Áàüûøëà Ñåééèäÿ, ÷îõ íàòÿâàíäûð”.
ßòòàð ãÿáóë åòäè ãàçèíèí ñþçöí,
Ùàìàí ñààò éóìäó ïóëóíäàí ýþçöí.
Ñåééèä ßëÿì îëäó ÷îõ øàäö-õöððÿì,
Õöñóñÿí êè, òåç éåòèøäè ìöùÿððÿì.
Éîõ èäè îíà ùå÷ áàøãà áèð ïåøÿ,
Äöøäö éàëàí÷ûëûã òÿçÿäÿí èøÿ.
Ñåééèä îëàí àäÿì éàëàí÷û îëóð,
Éàëàí÷û éîõ, áÿëêÿ äèëÿí÷è îëóð.
×öíêè, áèïåøÿäèð úÿìèè ñàäàò,
Åäÿðëÿð èääèà êÿøôè-êÿðàìàò.
Áèðè äåéÿð: “Ìÿí ñàùèáè-íÿôÿñÿì,
Äóàñû ìöñòÿúàá îëàí áèð êÿñÿì”
Áèðè äåéÿð: “Îúàüûìà ùÿð íà÷àã,
Ýÿëñÿ, òàïàð ñÿôà, îëóð ñàïïàñàã”.
Éàëàí èëÿ äàèì êå÷ÿð ýöíëÿðè,
Çèëëÿòäÿäèð îíëàð ùèúðÿòäÿí áÿðè.
×ÿíýèç äåäè: “ßãäÿì áåø-àëòû éöç èë,
Ìÿùÿììÿä åëÿéèá þâëàäûí çÿëèë”.
Ñåééèä îëìà, úàíûì, îëìà ìöôòÿõîð!
Õàëãûí ýþçöíäÿ îë øèðèí, îëìà øîð!
Òàï áèð ìöðøèä, ñàëìà íÿçÿð êþâíåéíÿ,
__________ Òÿðÿããè åéëÿ, ÷àò ãàáè-ãþâñåéíÿ!
Ñÿí óíãàñÿí, úèñìèí ãÿôÿñäèð,
244
 Ãÿôÿñ è÷ðÿ àðòûã ãàëìàüûí áÿñäèð.
Ñÿí þçöíö áèëìÿ áèð úöðìè-ÿñãÿð,
Ýèçëÿíãèáäèð ñÿíäÿ Àëÿìè-ÿêáÿð.
Àíëà, íÿäèð “ôÿíà”, áàõ áèð áàëàéÿ,
Ñåéð åò öðóú åéëÿ ÿðøè-ÿëàéÿ.
Ýþðÿúÿêñÿí îíäà ôèðàâàí äÿðéà,
Áèëÿúÿêñÿí êèìäèð Ôèðîíö Ìóñà.
Áèð ãÿòðÿäèð î äÿðéàäàí ùÿð áèðè,
Ùàâàéà úÿçá îëìóø, áîø ãàëìûø éåðè.
Ñåéð åéëÿéèá áóëóä è÷ðÿ áèð çàìàí,
Þâä åäÿúÿê ýåíÿ î äÿðéàéà, ãàí!
Úöìëÿ Ôèðîí, Ìóñà, ßëè éà Þìÿð,
Áèð ãÿòðÿäèð î äÿðéàäàí ìöõòÿñÿð.
Ìöøÿõõÿñäèð Þìÿð ãÿòðÿ ùàëûíäà
Ìöÿééÿíäèð ßëè þç ìÿãàëûíäà.
Òÿÿééöíöí ðÿôèí åéëÿñÿí èñáàò,
Ùÿð èêèñè îíäà îëàúàã áèð çàò.

***
Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð,
Îëñàéäû ìÿíèì, ìÿí îíó ìåéõàíÿ åäÿðäèì.
Ìèíáÿð éåðèíÿ áèð íå÷ÿ ïåéìàíÿ äöçÿðäèì,
Ìåùðàá è÷èíè ìöòðöáÿ êàøàíÿ åäÿðäèì.
Âàèç éåðèíÿ òàð íÿâàçÿäÿ ãîéàðäûì,
Òàÿò éåðèíÿ úèëâÿéè-ìÿñòàíÿ åäÿðäèì,

Ðÿãñ åéëÿðäèì ìÿñúèä àðà ñÿúäÿ éåðèíÿ,

Åøã àòÿøèíÿ þçöìö ïÿðâàíÿ åäÿðäèì.

Ùÿð øàìö ñÿùÿð áàäÿéè-ýöëýöí è÷ÿðäèì,

Íÿðäè ÿâÿçè-ñÿáùÿéè-ñÿääàíÿ åäÿðäèì.

Éöç íÿüìÿ èëÿ üöëüöëÿ ÿôëàêÿ, ñàëàðäûì,

Ìèí òÿíÿ î äÿì ãàðåè-Ãóðàíÿ åäÿðäèì.

__________ Éöç ñÿí êèìè úàùèëëÿðè çàùèä áåëÿ éåðäÿ,

Áèð ñàüÿðè-ñÿùáà èëÿ ôÿðçàíÿ åäÿðäèì.
245
 ÈÇÀÙËÀÐ

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí éåíè ö÷úèëäëèê “ßñÿð-

ëÿðè”íèí áèðèíúè úèëäèíÿ ÿäèáèí áÿäèè ÿñÿðëÿðè – àëòû êîìåäèéàñû, “Àëäàíìûø
êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ øåèðëÿðè äàõèë îëóíìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû èëê äÿôÿ ðóñ äèëèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð.
Îíëàð 1851-1856-úû èëëÿðäÿ ìöÿëëèôèí þç òÿðúöìÿñèíäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòè
ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð. 1853-úö èëäÿ èñÿ îíóí áåø êîìåäèéàñû ðóñ
äèëèíäÿ, Òèôëèñäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí ìÿòáÿÿñèíäÿ “Êîìåäèè Ìèðçû
Ôåòü-Àëè Àõóíäîâà” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà áèð òîïëó ùàëûíäà íÿøð åäèëìèøäèð.
Ùÿìèí ïéåñëÿð 1855-úè èëäÿ éàçûëìûø “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè” êîìåäèéàñû,
1857-úè èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ “Ôåùðèñòè-
êèòàá” àäëû ýèðèø ìÿãàëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ áèëàâàñèòÿ ìöÿëëèôèí þç òÿøÿááöñö âÿ
ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà, 1859-úó èëäÿ Òèôëèñäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí ìÿòáÿÿñèí-
äÿ, “Òÿìñèëàòû-êàïèòàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ” áàøëûüû àëòûíäà, Àçÿð-
áàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. ßäèáèí ñàüëûüûíäà øåèðëÿðèíäÿí éàëíûç
èêèñè íÿøð öçö ýþðìöøäöð. Îíóí äàùè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèíèí õàòèðÿñèíÿ ùÿðñ
îëóíìóø “À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû” íûí ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè,
1837-úè èëäÿ “Ìîñêîâñêèé íàáëþäàòåëü” æóðíàëûíûí ÕÛ êèòàáûíäà,
1853-1854-úö èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Çàêèðÿ ìÿêòóá”
øåðè èñÿ 1854-úö èëäÿ, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 29-úó íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóí-
ìóøäóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí òÿíãèä÷èñè âÿ ÿäÿáèééàòøö-
íàñû Ô.Êþ÷ÿðëè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿ-
òèëÿ, íÿøð åòäèðäèéè “Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ” òÿíãèäè-áèîãðàôèê î÷åðêèíäÿ, îíóí
Ã.Çàêèðÿ éàçäûüû áèð íå÷ÿ ìÿíçóì ìÿêòóáóíó âÿ ôàðñúà ãÿëÿìÿ àëäûüû
“Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà ìÿíçóìÿ” øåðèíè âåðìèøäèð.
Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû èëê äÿôÿ
1926-úû èëäÿ, ùÿð áèðè àéðûúà áèð êèòàá÷à ùàëûíäà ÷àï îëóíìóøäóð. Áþéöê
ðåàëèñò éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðèí àíàäàí îëìàñûíûí 125 èëëèê éóáèëåéè ìöíà-
ñèáÿòèëÿ, 1938-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí áèð ãðóïó îíóí ÿñÿðëÿðè êöë-
ëèéàòûíû ö÷ úèëääÿ íÿøð åòäèðìèøäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíèí ö÷úèëäëèê
êöëëèééàòû òÿêìèëëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ èêèíúè äÿôÿ 1949-1955-úè èëëÿðäÿ
(1949-úó èëäÿ áèðèíúè úèëä, 1951-úè èëäÿ èêèíúè úèëä, 1955-úè èëäÿ ö÷öíúö
úèëä), ö÷öíúö äÿôÿ èñÿ, 1958-1962-úè èëëÿðäÿ (áèðèíúè úèëä 1958, èêèíúè úèëä
1961, ö÷öíúö úèëä 1962-úè èëäÿ) òÿêðàð íÿøð îëóíìóøäóð. Ùÿð ö÷ íÿøðèí
áèðèíúè úèëäèíÿ ÿäèáèí êîìåäèéàëàðû, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ øåèð-
ëÿðè ñàëûíìûøäûð (Òÿðòèá÷èëÿð – Ô.Ãàñûìçàäÿ âÿ Ù.Àðàñëû).
__________
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 175 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ, íÿøð
îëóíàí ÷îõúèëäëèê ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäè îíóí ö÷úèëäëèê ÿñÿðÿëÿðèíèí ñîí
246
íÿøðè (áèðèíúè úèëä, 1958) ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàêèí òÿðòèá÷è éàçû÷ûíûí
êîìåäèéàëàðûíûí âÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ìÿòíèíè “Òÿìñèëàò”ëà
äèããÿòëÿ òóòóøäóðìóø, àøêàð åòäèéè ñÿùâëÿðè, òÿùðèôëÿðè òÿñùèù åòìèø âÿ
ÿñÿðëÿðÿ ýåíèø øÿðù éàçìûøäûð.

“ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÎËËÀ ÈÁÐÀÙÈÌÕßËÈË ÊÈÌÉÀÝßД

(ñÿù.31-44)
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí èëê ïéåñè “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð”
êîìåäèéàñûäûð. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí òàðèõè äÿ ìÿùç áó êîìå-
äèéà èëÿ áàøëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø
ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ âÿ “Òÿìñèëàò”äà áó ïéåñèí, åëÿúÿ äÿ “Ùåêàéÿòè-
ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð”
êîìåäèéàñûíûí éàçûëìà òàðèõè ùèúðè 1267-úè èë ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó èë ìèëàäè
òàðèõëÿ 1850-1851-úè èëëÿðÿ óéüóí ýÿëèð. Áóíà ýþðÿ Àõóíäçàäÿ
àðàøäûðûúûëàðûíûí áèð ãèñìè, ùÿìèí êîìåäèéàëàðûí éàðàíìà òàðèõèíè 1850-úè
èë, áàøãà ãðóïó èñÿ, 1851-úè èë ùåñàá åòìèøëÿð. Ëàêèí ÿëèìèçäÿ îëàí áÿçè
ôàêòëàð ùÿð èêè êîìåäèéàíûí éàçûëìà òàðèõèíè äöðöñò ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ
âÿ ôèêèð èõòèëàôûíà ñîí ãîéìàüà èìêàí âåðèð.
Ìÿëóìäóð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èëê äÿôÿ “Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí
ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð” êîìåäèéàñûíûí
ðóñúà òÿðúöìÿñèíè, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1851-úè èë, 23, 27 ôåâðàë âÿ 2 ìàðò
òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú åòäèðèá. Êîìåäèéàíûí 1851-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
÷àï îëóíìàñû àéäûí ýþñòÿðèð êè, ìöÿëëèô îíó, øÿêñèç, 1850-úè èëäÿ éàçìûø,
ùÿìèí èëèí ñîíóíäà, éàõóä 1851-úè èëèí éàíâàðûíäà ðóñúàéà ÷åâèðèá,
“Êàâêàç” ãÿçåòèíÿ òÿãäèì åäèáäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ùÿì 1853-úö èëäÿ
ðóñúà íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíèí, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”ûí
“Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð”ëÿ áàøëàíìàñû èñÿ, áåëÿ áèð ãÿòè
ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿéÿ èìêàí âåðèð êè, î, “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”
êîìåäèéàñûíäàí ÿââÿë, ìÿùç 1850-úè èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.
“Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñû èëê äÿôÿ ìöÿë-
ëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ ðóñ äèëèíäÿ, 1851-úè èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 12,15 èéóí
òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ (¹44, 45) äÿðú îëóíìóøäóð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíûí
ñöæåòèíèí ÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ, þç äîüìà âÿòÿíè Øÿêè (Íóõà – Í.Ì.)
øÿùÿðèíäÿ ùÿãèãÿòÿí áàø âåðìèø ðåàë áèð ùàäèñÿäÿí ýþòöðìöøäöð. ßñÿðèí
__________
áàø ãÿùðÿìàíû Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð äÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûí-
äà Øÿêèäÿ éàøàìûø, ðåàë áèð øÿõñèééÿòäèð. Áó áàðÿäÿ èëê ìÿëóìàò ìààðèô÷è
247
äðàìàòóðã Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâèí (1863-1943) ÿäèá ùàããûíäà õàòèðÿëÿ-
ðèíäÿ âåðèëìèøäèð.
×àð ùþêóìÿòè Çàãàôãàçèéàíûí Ðóñèéàéà èëùàãûíû áàøà ÷àòäûðäûãäàí âÿ
Èðàí, ùÿì÷èíèí Òöðêèéÿ èëÿ àïàðûëàí ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí ñîíðà,
éåíè èñòèëà åòäèéè òîðïàãëàðäàí, áèð õàììàë ìÿíáÿè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê
ö÷öí, ìöÿééÿí ùàçûðëûã èøëÿðè ýþðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áó ìÿãñÿäëÿ, î, áèð
ãðóï ìöòÿõÿññèñè – ìöùÿíäèñ, èãòèñàä÷û, åòíîãðàô âÿ æóðíàëèñòëÿðè áóðàéà
åçàìèééÿòÿ éîëëàìûøäû. ×àð ìÿìóðëàðûíû ÿí ÷îõ Çàãàôãàçèéàíûí ôàéäàëû
ãàçûíòûëàðû ìàðàãëàíäûðûðäû. Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâèí âåðäèéè ìÿëóìàòà
ýþðÿ, áó çàìàí “Íóõà” ãÿçàñûíäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë àäëû áèð àôåðèñò çÿð-
ýÿð, êèìéà õöëéàñûíà ãàïûëàðàã éàëíûç àâàì õàëãû äåéèë, ÷àð ùþêóìÿòèíèí
éåðëè èø÷èëÿðèíè äÿ àëäàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäó.
Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áèð ãÿäÿð ýöìöøö ãóìëó òîðïàüà ãàòûá, ñÿðäàð äÿô-
òÿðõàíàñûíà ýÿòèðèð. Áèð ÿðèçÿ èëÿ ñÿðäàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, Õà÷ìàç äàüëà-
ðûíäà ýöìöø ìÿäÿíè òàïäûüûíû áèëäèðèá, ùÿìèí ìÿäÿíè èøëÿòìÿéÿ èúàçÿ
èñòÿéèð âÿ ùþêöìÿòäÿí ìàääè éàðäûì òÿëÿá åäèð. Ñÿðäàð, Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèëèí ýÿòèðäéè ãàðûøûã òîðïàüû ìöàéèíÿ ö÷öí Ïåòåðáóðãà ýþíäÿðèð. Ìöàéèíÿ
íÿòèúÿñèíäÿ òîðïàüûí è÷ÿðèñèíäÿ ÿëëè ôàèç ýöìöø îëäóüó àéäûíëàøäûüûíäàí,
ùàìàí ìÿäÿíè èøëÿòìÿê ö÷öí ùþêóìÿò Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ èúàçÿ âÿ äþðä
ìèí ìàíàò äà ïàðà âåðèð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë èúàçÿ àëäûãäàí ñîíðà ýåäèá, áèð
ìöääÿò Õà÷ìàç äàüëàðûíäà ÷àäûð ãóðóá îòóðóð. Ùÿð òÿðÿôäÿí ïóëëó òàúèðëÿð
áóíóí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë èñÿ éàíûíà ñà÷ëû-íà÷àãëû áèð äÿð-
âèø àëûá, èêñèð èëÿ òîðïàüû ýöìöøÿ äþíäÿðìÿê ùàããûíäà ìþâùóìàòëàð éàéûá,
õàëãûí áàøûíû ãàðûøäûðûðäû. Áåëÿëèêëÿ, àç áèð çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ, Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèë ÷îõ ïàðà éûüäû. (Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâ. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ùàããûíäà áèëäèê-
ëÿðèì âÿ åøèòäèêëÿðèì. – “Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò” æóðíàëû, 1928, ¹3).
Ýþðêÿìëè ÿäèá âÿ äðàìàòóðã ß.Ùàãâåðäèéåâ äÿ “Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ, áó ôàêòûí äöðöñò îëìàñûíû òÿñäèã
åòìèøäè: “Ìÿí äåìÿëèéÿì êè, Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíäàêû òèïëÿð óéäó-
ðóëìàìûøäûð, áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí ýþòöðöëìöøäöð. Êîìåäèéàëàðäà âåðèëÿí
øÿõñëÿð ùÿãèãÿòÿí ùÿéàòäà éàøàìûøëàð. Ùàúû Ãàðàíûí íÿâÿëÿðè èíäè äÿ Àüäàì
ãÿçàñûíûí Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿ éàøàéûðëàð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿðèí
íÿâÿñè èëÿ ìÿí Òèôëèñäÿ òàíûø îëìóøàì. Î, îðàäà ùÿâÿñêàð àðòèñò èäè” (Áàõ:
Àçÿðáàéñàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ÿõáàðû”, 1928-úè èë, ÛÛÛ úèëä, ñÿù. 12).
Ñîí çàìàíëàðäà ÿëäÿ åäèëìèø ìàòåðèàëëàð Ð.ßôÿíäèéåâèí âÿ ß.Ùàãâåð-
äèéåâèí ìöëàùèçÿëÿðèíèí äöçýöí îëäóüóíó àéäûí ñöáóò åäèð.
Ýöðúöñòàí Äþâëÿò àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí áèð ñÿíÿääÿ Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë
__________
ùàããûíäà ìöôÿññÿë ìÿëóìàò ìþâúóääóð. Áó ñÿíÿääÿí àéäûí îëóð êè, õà÷-
ìàçëû Èáðàùèìõÿëèë 1831-úè èëäÿ Òèôëèñÿ ýÿëèá, Õà÷ìàç äàüëàðûíäà ýöìöø
248
ìÿäÿíè òàïìàñû ùàããûíäà Ãàôãàçûí áàø ùàêèìèíèí äÿôòÿðõàíàñûíà éàçûëû ìÿ-
ëóìàò âÿ òÿðêèáèíäÿ ýöìöø îëàí áèð ãÿäÿð òîðïàã òÿãäèì åäèð. “Ùÿìèí òîðïàã
Èáðàùèìõÿëèëèí èøòèðàêû èëÿ òÿäãèã îëóíóð. Êèìéÿâè àíàëèç ýþñòÿðèð êè, áó òîð-
ïàãäà ÷îõ àç ìèãäàðäà ýöìöø âàðäûð âÿ ìÿäÿí èñòèñìàð ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèë-
äèð” (ÃÈÀ Ãðóçèíñêîé Ðåñïóáëèêè, ôîíä 2, Ì.I, ä. 2633, 1831-1832).
1850-úè èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åäèëìèø áèð ìÿãàëÿäÿ äÿ Ìîëëà
Èáðàùèìõÿëèëèí ðåàë áèð øÿõñèééÿò îëìàñû ôàêòûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ãàôãàçäà ôàé-
äàëû ãàçûíòûëàðûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí êÿøôèééàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿ-
ëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ìÿãàëÿäÿ áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðèëèð êè, Ãàôãàçûí
ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíûí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ, ðóñ ìöòÿõÿññèñëÿðè ãûçüûí êÿøôèé-
éàò èøëÿðè àïàðäûãëàðû çàìàí, éåðëè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿí áèð íå÷ÿ øÿõñ (ìÿãà-
ëÿäÿ ùÿìèí àäàìëàðûí àäû ÷ÿêèëèð – òÿðòèá÷è) Ãàôãàçûí áàø ùàêèìèíèí äÿô-
òÿðõàíàñûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, ìèñ âÿ ýöìöø ìÿäÿíëÿðè òàïäûãëàðûíû áèëäèð-
ìèøäèëÿð. Ùÿìèí àäàìëàðäàí áèðè äÿ Èáðàùèìõÿëèë àäëû áèð íÿôÿð îëìóøäóð.
Ãÿçåòäÿ îíóí áàðÿñèíäÿ áó ñÿòèðëÿð éàçûëìûøäûð: “Ýÿëäÿê âÿ Äàøàçûëû
êÿíäëÿðè êå÷ìèø Øàìàõû ÿéàëÿòèíäÿ, èíäèêè Øÿêè ãÿçàñûíäàäûð (Ùÿìèí
êÿíäëÿð èíäè Îüóç ðàéîíóíà äàõèëäèð-òÿðòèá÷è). Áó ãÿçàíûí Àðìéàíèò êÿí-
äèíèí ñàêèíè Èáðàùèìõÿëèë Àáäóëëà Ðÿùèì îüëó 1831-úè èëäÿ Ýöðúöñòàíûí
àëè áàø êîìàíäàíëûüûíà õÿáÿð âåðèð êè, î, àäëàðû ÷ÿêèëÿí êÿíäëÿðèí éàõûíëû-
üûíäàêû äàüëàðäà ýöìöø ìÿäÿíè òàïìûøäûð. Áó áàðÿäÿ äàü åêñïåäèñèéàñûíà
ìÿëóìàò âåðèëìèø, ëàêèí èøäÿí ýþðöíöð êè, ùÿìèí ìÿäÿíèí òÿäãèãè ñàùÿ-
ñèíäÿ åêñïåäèñèéà î çàìàí ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìÿìèøäèð; ìÿäÿíèí ñîíðàëàð
äà áèð êÿñ òÿðÿôèíäÿí òÿòãèã îëóíìàñû áàðÿäÿ, áóðàäà ùå÷ áèð ìÿëóìàò
éîõäóð (Áó áàðÿäÿ áàõ: “Êàâêàç”, 1850, ¹39, 41, 42, 43).
Òÿáèèäèð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ðåàë ùàäèñÿíè îëäóüó êèìè, ùå÷ áèð
äÿéèøèêëèê åòìÿäÿí ÿñÿðèíÿ êþ÷öðìÿìèøäèð. Î, áó ùàäèñÿ öçÿðèíäÿ éàðà-
äûúû èø àïàðìûø, ùÿéàò ùÿãèãÿòèíè áþéöê óñòàëûãëà áÿäèè ñÿíÿò ùÿãèãÿòèíÿ
÷åâèðìÿéÿ íàèë îëìóø âÿ îíóí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíûí ýåíèø ðåàë
ìÿíçÿðÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí, äÿðèí èúòèìàè ìÿçìóíà ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð
êîìåäèéà éàðàòìûøäûð.
1
Êÿëäÿê – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.
2
Ñàìóõ – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.
3
Áó èë, ìèëàäè òàðèõëÿ 1832-úè èëÿ äöøöð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øÿõñÿí þçö
1853-úö èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ âåðäèéè
ãåéääÿ, áó òàðèõè ìàé 1832-úè èë ýþñòÿðìèøäèð.
4
Õà÷ìàç – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.
5
Ìöñÿëìàíëàðûí ìöãÿääÿñ êèòàáû Ãóðàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
6
__________
Ãàðóí – Áÿíí-Èñðàèëäÿ âàð-äþâëÿòè èëÿ ìÿøùóð îëìóø áèð øÿõñ. Øÿðã
ÿäÿáèééàòûíäà î, áþéöê äþâëÿò, ñÿðâÿò ñàùèáè, ñèìâîëó êèìè èøëÿíìèøäèð.
249
 7
Øåéõ Ñÿäè (1184-1291) – êëàññèê ôàðñ ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìà-
éÿíäÿñèäèð.
8
“Òÿìñèëàò”äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö Ñÿäèíèí øåðèíè àøàüûäàêû êèìè òÿð-
úöìÿ åòìèøäèð.
Áàùàð ýöíöäöð, ãàëõ, òàìàøàéà ýåäÿê.
Äöíéàéà åòèáàð éîõäóð: êèì áèëèð, áèð äÿ áàùàð ýÿëÿúÿêìè?
Ãàëõ, áàùàð êöëÿéèíèí ùÿðÿêÿòèíè, ãóøóí
Ìþâçóí íÿüìÿñèíè, ëàëÿçàðûí õîø ãîõóñóíó ãÿíèìÿò áèë.
Éàøûë àüàúëàðûí éàðïàãëàðû àüûëëû øÿõñèí íÿçÿðèíäÿ
Àëëàùûí âàðëûüûíà áèðÿð äÿôòÿð ñÿùèôÿñèäèð.
9
Þâðàä – ÿçáÿðäÿí äóàíû, Ãóðàí àéÿëÿðèíè òÿêðàð-òÿêðàð îõóìàã.
10
“×óëëó ùÿêèì” ðåàë áèð øÿõñèééÿò îëóá. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿìñèëàò”û
ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿí úÿíóáè àçÿðáàéúàíëû Ìèðçÿ Ìÿììÿä Úÿôÿðÿ
1871-úè èë ìàðòûí 25-äÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà îíóí ùàããûíäà àøàüûäàêû
ìÿëóìàòû âåðìèøäèð: “ùÿêèì ÷óëëó”... “áèéàáàíè” (÷þëëö) äåìÿê äåéèëäèð.
×óë òöðê äèëèíäÿ àòûí áåëèíÿ ñàëûíàíà äåéèðëÿð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, 90 èë áóíäàí
ÿââÿë äÿðâèøòÿáèÿòëè ùÿêèì ñÿéàùÿò ìÿãñÿäèëÿ Èðàíäàí Íóõàéà (èíäèêè
Øÿêèéÿ) ýÿëìèø âÿ áèð ìöääÿò áó øÿùÿðäÿ ãàëìûøäû. Îíóí òÿáàáÿòäÿ âÿ áèð
ñûðà ãÿðèáÿ åëìëÿðäÿ, ýóéà, òàì ìÿùàðÿòè âàðìûø. Îíóí àäû áó øÿùÿðäÿ âÿ
îíóí ÿòðàôûíäà ìÿøùóðäóð. Ùÿìèøÿ ÷óëà áöðöíäöéöíÿ ýþðÿ “×óëëó ùÿêèì”
àäû èëÿ øþùðÿò òàïìûøäûð. Éÿíè ÷óë âÿ éà êÿïÿíÿê ýåéèíÿí ùÿêèì. Íóõà
úàìààòû ùÿëÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿìèí ùÿêèìè êèìéà ñèðëÿðèíè áèëÿí áèð àäàì
êèìè çÿíí åäèðëÿð” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, Áàêû, 1962, ÛÛÛ úèëä, ñ. 245).

“ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÖÑÉÞ ÆÎÐÄÀÍ ÙßÊÈÌÈ-ÍßÁÀÒÀÒ Âß

ÄßÐÂÈØ ÌßÑÒßËÈ ØÀÙ ÚÀÄÓÊÖÍÈ-ÌßØÙÓД
(ñÿù.45-68)
“Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí, ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù,
úàäóêóíè-ìÿøùóð” êîìåäèéàñûíûí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ âÿ “Òÿìñè-
ëàò”äà îíóí éàçûëìà òàðèõè ùèúðè 1267-úè èë ýþñòÿðèëìèøäèð. Ãåéä åòäèéèìèç
êèìè, áó èë ìèëàäè òàðèõèëÿ 1850-1851-úè èëëÿðÿ ìöâàôèã ýÿëèð. Ëàêèí êîìå-
äèéàíûí ðóñúà òÿðúöìÿñèíèí “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1851-úè èë, 23, 27 ôåâðàë
âÿ 2 ìàðò òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìàñûíà ÿñàñÿí äåìÿê îëàð êè, î,
1850-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð.
“Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”
__________
êîìåäèéàñû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ñÿùíÿäÿ îéíàíûëìûø èëê äðàì ÿñÿðèäèð. Î,
1852-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ïåòåðáóðãäà åâ òåàòðëàðûíäàí áèðèíäÿ ùÿâÿñêàð
250
àðòèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Òàìàøà ÷îõ óüóðëà êå÷ìèøäèð.
Êîìåäèéàíûí òàìàøàéà ùàçûðëàíìàñû âÿ ìöâÿôôÿããèééÿòëÿ êå÷ìÿñè áàðÿäÿ
“Áèáëèîòåêà äëÿ ÷òåíèÿ” æóðíàëûíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ïéåñëÿðèíÿ ùÿñð
åäèëìèø ìÿãàëÿëÿðäÿ äöðöñò ìÿëóìàò ìþâúóääóð (Áàõ: “Áèáëèîòåêà äëÿ
÷òåíèÿ”, 1851, úèëä ¹10, áþëìÿ ÂÛ, íîéàáð, ñÿù.15-21; Éåíÿ îðàäà, 1852,
úèëä 112, áþëìÿ ÂÛ, àïðåë, ñÿù. 214-239).
1
Ìöñéþ Æîðäàí ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿòäèð. Àëåêñèñ Æîðäàí (1814-1879)
ùÿãèãÿòÿí ýþðêÿìëè ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè îëìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ðåàë ïðîòîòèï ÿñàñûíäà Ãÿðáè Àâðîïà àëèìëÿðèíèí áÿäèè
îáðàçûíû éàðàòìûøäûð.
2
Ìèí èêè éöç àëòìûø ö÷öíúö èë ìèëàäè òàðèõëÿ 1847-1848-úè èëëÿðÿ
äöøöð. 1853-úö èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö áó òàðèõè 1848-úè èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Áó ùÿãèãÿòÿ
äàùà óéüóíäóð, ÷öíêè ÿñÿðäÿ Ìÿñòÿëè øàùûí ýóéà Ïàðèñè äàüûòìàñû ÿùâàëàòû
1848-úè èë, ôåâðàë èíãèëàáû ýöíëÿðèíäÿ áàø âåðèð.
3
Êàðë Ëèííåé (1707-1778) – ìÿøùóð Èñâå÷ òÿáèÿòøöíàñû âÿ íàòóðàëèñòèäèð.
4
Æîçåô Ïèòòîí äå Òóðíåôîð (1656-1708) – ýþðêÿìëè ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè
âÿ ñÿééàùûäûð. Î, Ïàðèñ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí öçâö îëìóøäóð.
5
Áåðòðàì Äæîí – ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè Àìåðèêà íÿáàòàò
àëèìëÿðèíäÿí áèðèäèð.
6
Ýåîðã Ãëëèôîðä – Èíýèëòÿðÿíèí Ùîëëàíäèéàäà ñÿôèðè îëìóøäóð. Î.Ëèííåéè
þç ùèìàéÿñè àëòûíà àëìûøäû.
7
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà Àëåêñèñ Æîðäàíûí íÿáàòàò åëìè ñàùÿñèíäÿ
ôÿàëèééÿòèíèí äöðöñò, îáéåêòèâ ãèéìÿòèíè âåðìèøäèð. Ùÿãèãÿòÿí, êå÷ÿí
ÿñðèí îðòàëàðûíäà À.Æîðäàí ÿñÿðëÿðèíäÿ àäëàðûíû ÷ÿêäèéè áó òÿáèÿòøöíàñ
àëèìëÿðëÿ ìöáàùèñÿ àïàðìûø âÿ áèòêèëÿðèí íþâö ùàããûíäà éåíè íÿçÿðèééÿ
èðÿëè ñöðìöøäöð. Îíóí áó íÿçÿðèééÿñè Ôðàíñàäà äåéèë, áöòöí Àâðîïà þëêÿ-
ëÿðèíäÿ áèð ìöääÿò ýåíèø éàéûëìûøäû. “Æîðäàíèçì” àäû àëòûíäà ìÿøùóð îëàí
áó íÿçÿðèééÿ, ñîíðàëàð ìàòåðèàëèñò òÿáèÿòøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí èäåàëèñò áèð
áàõûø êèìè, úèääè òÿíãèä îëóíóáäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìèíèí åëìè ôÿàëèééÿòèíèí
äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ýþñòÿðèð êè, î, áó èëëÿðäÿ áþéöê ñÿéëÿ òÿáèÿòøö-
íàñëûã åëìëÿðèíè þéðÿíèðìèø.
8
Ìÿððèõ – Ìàðñ ïëàíåòè. Ãûðìûçû ãàí ðÿíýèíäÿ ýþðöíÿí Ìÿððèõ
(Ìàðñ)ãÿäèì ìèôîëîýèéàäà “ìöùàðèáÿ èëàùÿñè” ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø ïéåñëÿðè ìÿúìóÿñèíäÿ (1853)
Ìÿððèõ óëäóçó ñþçöíÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèá: “Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ áó óëäóç
__________
ÿëèíäÿ ñèéèðìÿ ãûëûíú òóòìóø àäàì øÿêëèíäÿ òÿñÿââöð îëóíóð. Úàäóýÿðëÿð
îíäàí þç áÿä ÿìÿëëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð”.
251
 9
Òÿðúöìÿñè: “Íÿ åòìÿê èñòÿéèðñèíèç?”
10
Òÿðúöìÿñè: “Ïàðèæ øÿùÿðèíèí ùåéêÿëèíè ãóðìàã èñòÿéèðÿì êè, äèâ-
ëÿðÿ âÿ èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åäèì, áó ãàäûíûí ýþçö ãàáàüûíäà áó ùåéêÿëè
àëò-öñò åäèíúÿ Ïàðèæ øÿùÿðèíè äÿ ýþç ãûðïûíúà àëò-öñò åòñèíëÿð”.
11
Òÿðúöìÿñè: “Íÿ ñÿáÿáÿ?”
12
Òÿðúöìÿñè: “Éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû ñÿáÿáèíÿ êè, èíäè áó õàíûì-
äàí áó èøäÿí þòðö àëàúàüàì”.
13
Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû, áó õàíûìûí Ôðàíñà ïàéòàõòû âÿ õàëãû èëÿ íÿ
äöøìÿí÷èëèéè âàð?”.
14
Òÿðúöìÿñè: “Áó ùåêàéÿò ÷îõ óçóíäóð, èíäè äàíûøìàã éåðè äåéèë,
òàõòà-ïàðàëàðû õóðúóíäàí ÷ûõàðò!”
15
Òÿðúöìÿñè: “Áó ñààò, àììà àüëûìà ñûüìûð êè, áó ÷ÿòèí èø äöçÿëÿ,
áèëìèðÿì, çàðàôàò åäèðñÿí éà éîõ. Ýþç ãûðïûíúà Ïàðèæ õàðàá îëà, íÿ äåìÿêäèð?”
16
Òÿðúöìÿñè: “À êèøè, íåúÿ éÿíè, íÿ?! ßëàí áó áþéöê õàíûì áó èø
ö÷öí ìÿíÿ éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû âåðÿúÿêäèð âÿ îí ýöí äÿ úàäóíóí ÿñÿð åò-
ìÿñè ö÷öí âàõò âàð. Áèð àäàì äà áó ñèððè áèëìèð âÿ áèëìÿéÿúÿê äÿ. Áàúàãëû-
ëàðû àëàíäàí ñîíðà ÿë-àéàã à÷ìûøàì – îí ýöíÿ ãÿäÿð þçöìö Àðàçûí î òàéûíà
ñàëà áèëÿðÿììè? Ìÿíè îðàäà êèì òàïàúàãäûð? Ìÿíäÿí ñîíðà ùÿð íÿ îëóðñà-
îëñóí. Îí ýöíÿ Ïàðèæ õàðàá îëñà, äàíûøûãñûç áàúàãëûëàð ùÿçìè-ðàáåäÿí êå÷ÿúÿê-
äèð. Ñÿí íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ î âàõòàäÿê áÿçè ñÿáÿáëÿðäÿí Ïàðèæ õàðàá îëà.
Ìÿýÿð áåëÿ ãÿðèáÿ èøëÿð äöíéàäà àç òþðÿìèøäèð?”.
17
Òÿðúöìÿñè: “Áó àõûðûíúû ôÿãÿðÿíè ãÿòèééÿí àüëûì ãÿáóë åòìèð,
õàì õÿéàëäûð”.
18
Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû êå÷ìèø ôÿãÿðÿíè àüëûí ãÿáóë åäèðäèìè? Î äà
õàì õÿéàë äåéèëäèìè?”.
19
Òÿðúöìÿñè: “Áÿëè, îíäà íÿ øöáùÿ âàð!”
20
Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû ùèññÿëÿðèìè ôàéäàñûç ñóàëëàðëà ãàðûøäûðìà! Àò-
ëàðûí éàíûíà ýåò, ýþçëÿ! Ìÿí äÿ áèð ñààò ñîíðà èøèìè ãóðòàðûá ýÿëÿðÿì,
ìèíèá ãàéûäàðûã”.
21
Òÿðúöìÿñè: “Áó ãàäûí òàéôàñû íÿ éàçûã âÿ ñàäÿëþâùäöðëÿð, äöøö-
íöá äàøûíìàäàí èíàíûðëàð êè, ìÿí Ãàðàáàüäà îòóðóá Ïàðèæè áèð àíäà àëò-öñò
åäÿúÿéÿì âÿ éà ìÿíèì Ìÿððèõèì Àðàçûí î áèðè òÿðÿôèíäÿ Ìöñéþ Æîðäà-
íûí áîéíóíó âóðà áèëÿð”.
22
Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû – ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ, Ìÿùÿììÿä øàùûí
ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ (1834-1848) Èðàíäà ñÿäðÿçÿì, áàø íàçèð îëìóøäóð.
Î, Èðàí òàðèõèíäÿ ìöðòÿúå ðîë îéíàéàí ìöñòÿáèä, ìÿùäóä äöøöíúÿëè, àúýþç,
ôàíàòèê áèð äþâëÿò íöìàéÿíäÿñè êèìè òàíûíìûøäûð. Ìÿùÿììÿä øàù âÿôàò åäÿí
__________
(1848) êèìè âÿçèôÿäÿí êÿíàð åäèëìèø âÿ Àááàñàáàä øÿùÿðèíÿ ãà÷ìûøäûð.
252
 23
Òÿðúöìÿñè: “Áèç áó ßëè øàùûí ãóëëàðûéûã,
Áöòöí ñèððëÿðèíÿ áÿëÿäèê.
Íÿ ìààø, íÿ úèðÿ, íÿ éåì èñòÿéèðèê,
Àëëàùà éàõûí îëìàã ö÷öí íþêÿðèê”.
24
ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ Èðàíëà Ùåðàò õàíëûüû, åëÿúÿ äÿ Ùåðàò
øÿùÿðè öñòöíäÿ Èðàíëà ßôãàíûñòàí âÿ Èðàíëà Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà êîíôëèêò áàø
âåðìèø, ìöùàðèáÿ ýåòìèø âÿ Èíýèëòÿðÿíèí ìöäàõèëÿñè ñàéÿñèíäÿ áó ìöùàðè-
áÿëÿð Èðàí ö÷öí óüóðñóç îëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ äÿðâèøèí äèëè èëÿ
áóíà èøàðÿ åòìèøäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åäèðèê êè, ÿäèá “Àëäàíìûø êÿâà-
êèá” ïîâåñòèíèí ñîíóíäà äà áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìóøäóð (Áó áàðÿäÿ “Àëäàí-
ìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè ùàããûíäà øÿðùëÿðäÿ áÿùñ îëóíàúàãäûð – òÿðòèá÷è).
25
Ðöñòÿì – Èðàíûí ãÿäèì òàðèõè-ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíû. Êëàññèê Èðàí
ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Ôèðäîâñè þç ìÿøùóð “Øàùíàìÿ”
ïîåìàñûíäà îíóí ãÿùðÿìàíëûüûíû òÿðÿííöì åòìèøäèð.
26
Øèùàáè-ñàãèá – àõàí óëäóç, ìåòåîðèò. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þçö êîìå-
äèéàñûíû ðóñ äèëèíäÿ äÿðú åòäèðÿðêÿí áó ñþçÿ áåëÿ áèð øÿðù âåðìèøäèð.
“Ìöñÿëìàí õàëãëàðû ó÷àí óëäóçëàðû “Øèùàáè-ñàãèá” àäëàíäûðûðëàð. Îíëàðûí
ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, î, éåðÿ äöøÿí çàìàí Àëëàù èðàäÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõàí øåéòàí âÿ
úèíëÿðè ìÿùâ åäèð” (Áàõ: “Êàâêàç” ãÿçåòè, 1851, ¹17).
27
ßãðÿá áöðúö – êå÷ìèø àñòðîíîìèéà åëìèíÿ ýþðÿ, ýöíÿø äàèðÿñè îí
èêè ùèññÿéÿ, áöðúÿ – óëäóçëàð òîïëóñóíà áþëöíöð. ßãðÿá áöðúö áóíëàðäàí
ñÿêêèçèíúèñèäèð. Øÿðã àñòðîëîãëàðûíûí ôèêðèíÿ ýþðÿ, áó áöðú ùàíñû éåðÿ éàõûí
îëàðñà, ìöòëÿã îðàäà ôÿëàêÿò áàø âåðÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðâèøèí áó ñþç-
ëÿðè èëÿ Ôðàíñàäà òåç-òåç èíãèëàá áàø âåðìÿñèíÿ èøàðÿ åòìèøäèð.
28
Áó ïàð÷à äÿðâèøëÿð âÿ úàäóýÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí îõóíóð, ìÿíàñûíû òÿéèí
åòìÿê ìöìêöí îëìàäû.
29
Òöëéåðè – Ôðàíñà êðàëûíûí ñàðàéû, áóðàäà äþâëÿò ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð.
30
Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè! Èëàùè, èëàùè!”.
31
Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè!” “Åé Òöëéåðèí õàòèðÿñè!”
32
Òÿðúöìÿñè: “Áó ôàúèÿäèð, èëàùè, èëàùè!”
33
Ëóè Ôèëèïï (1779-1850) – Ôðàíñà êðàëû, 1848-úè èë èíãèëàáû çàìàíû
ùàêèìèééÿòäÿí ñàëûíìûøäûð.
34
Òÿðúöìÿñè: “Èëàùè, èëàùè!”
35
Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè!” “Òöëéåðè! Èëàùè áó ôàúèÿäèð!”
36
Òÿðúöìÿñè: “Òöëéåðè! Èëàùè, èëàùè!”
37
__________
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Õàíïÿðèíèí äèëè èëÿ Ôðàíñà èíãèëàáûíûí áàøãà þëêÿ-
ëÿðÿ òÿñèðè ìÿñÿëÿñèíÿ èøàðÿ åòìèøäèð.
253
 “ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ”
(ñÿù.69-97)
“Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äþð-
äöíúö äðàì ÿñÿðè ùåñàá åäèëèá, îíóí ñîâåò äþâðöíäÿ íÿøð îëóíìóø ö÷úèëä-
ëèê ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíÿ, åëÿúÿ äÿ ùÿì Àçÿðáàéúàí, ùÿì äÿ ðóñ
äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø “Ñå÷èëìèø áÿäèè ÿñÿðëÿðè”íÿ “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿ-
ðàí”äàí ñîíðà ñàëûíìûøäûð. Ëàêèí ìöÿëëèô þçö êîìåäèéàëàðûíûí, ùÿì
1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíäÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”äà îíó “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ
äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”äàí ñîíðà âÿ “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”äàí
ÿââÿë âåðìèøäèð. Ñîí èëëÿðèí àðàøäûðìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áó äîëàøûãëûüû äîüó-
ðàí ñÿáÿá äÿãèã àéäûíëàøäûðûëìûøäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Òÿìñèëàò”äà “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäè-
éàñûíûí éàçûëìà òàðèõèíè, ùèúðè 1268-úè èë ýþñòÿðìèøäèð. Ïéåñèí Àçÿðáàéúàí
ÅÀ Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàð Ôîíäóíäà îëàí ÿëéàçìàëàðûíäà èñÿ áó òàðèõ
äàùà äà äöðöñòëÿøäèðèëìèø, îíóí ùèúðè 1268, ìèëàäè òàðèõëÿ èñÿ, 1852-úè èëèí
17 éàíâàðûíäà òàìàìëàíäûüû ýþñòÿðèëìèøäèð. Òÿðòèá÷èëÿð äÿ áó òàðèõè ÿñàñ
ýþòöðöá, îíó ùÿð ö÷ íÿøðèí áèðèíúè úèëäèíäÿ, 1851-úè èëäÿ éàçûëìûø “Ñÿðýö-
çÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäàí ñîíðà âåðìèøëÿð. Ëàêèí
“Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí ðóñ äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè ùÿëÿ
1851-úè èëäÿ, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 3 îêòéàðáð, 2, 9, 27 âÿ 30 íîéàáð (¹83,
84, 86, 90, 91) íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíóá. Áó àøêàð ýþñòÿðèð êè, Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ êîìåäèéàíû 1851-úè èëèí áèðèíúè éàðûñíäà éàçìûø âÿ îíó ðóñ äèëèíÿ ÷å-
âèðÿðÿê, “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ î, áó
ïéåñèíè ùÿì äðàì ÿñÿðëÿðèíèí ðóñúà íÿøðèíÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”à “Ñÿðýö-
çÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäàí ÿââÿë äàõèë åòìèøäèð. Áó
íÿçÿðÿ àëûíàðàã éåíè íÿøðäÿ äÿ “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû,
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ö÷öíúö äðàì ÿñÿðè êèìè âåðèëìèøäèð.
Òÿðòèá÷è åéíè çàìàíäà “Õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû èëÿ áàüëû îëàí
èêèíúè áèð ìöùöì ìÿñÿëÿíè äÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðìàüû âàúèá ñàéìûøäûð.
“Õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóí-
ìóø íöñõÿñèíè, îíóí ùÿì 1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”à
ñàëûíìûø íöñõÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ àøêàð åäèëìèøäèð êè, îíëàð àðàñûí-
äà ÷îõ úèääè ôÿðãëÿð âàðäûð. ßñëèíäÿ “Êàâêàç”äà ÷àï îëóíàí íöñõÿ ÿñÿðèí
èëê, áèðèíúè âàðèàíòûäûð. Îíóí íÿ ðóñ äèëèíäÿ, íÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
ÿëéàçìàñû ùÿëÿëèê òàïûëìàìûøäûð. Êèòàá íÿøðëÿðèíÿ ñàëûíìûø íöñõÿëÿð èñÿ,
êîìåäèéàíûí
__________ èêèíúè âàðèàíòûäûð. Ùÿìèí âàðèàíòûí ðóñúà íÿøðèíèí (1853)
ÿââÿëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèëìèøäèð êè, êîìåäèéà ñÿùíÿ ö÷öí ãðàô Â.À.Ñîëëî-
254
ãóá òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèëìèøäèð. Ðóñ ëèáåðàë ÿäèáëÿðèíäÿí îëàí Ñîëëîãóá áó èë-
ëÿðäÿ Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíûí äèðåêòîðó âÿçèôÿñèíè èôà åäèðäè.
“Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí ùÿð èêè âàðèàíòûíûí áèðèíúè
âÿ èêèíúè ïÿðäÿëÿðè ÿñàñÿí áèð-áèðèíÿ òàì óéüóí ýÿëèð. Ãàëàí ö÷ ïÿðäÿ àðà-
ñûíäà èñÿ êÿñêèí ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Áó ôÿðãëÿðèí Àõóíäçàäÿíèí äðàì
éàðàäûúûëüûíû þéðÿíìÿê ö÷öí, áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëà-
ðàã êîìåäèéàíûí èëê âàðèàíòûíûí 3-úö, 4-úö âÿ 5-úè ïÿðäÿëÿðèíèí òÿðúöìÿñè
éåíè íÿøðäÿ òàì âåðèëèð. Òÿðúöìÿúè Íàäèð Ìÿììÿäîâäóð.

“ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ”
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí òÿìñèëè

ÛÛÛ
Ìÿúëèñ èêè ýöí ñîíðà, éåíÿ Íàìàçûí åâèíäÿ áàø âåðèð. Ýåúÿíèí éàðûñûäûð. Ñöäëö
ïëîâ îúàüûí öñòöíäÿäèð. Çàëõà ÿðè èëÿ îòóðóáäóð.

Ç à ë õ à . Íàìàç, Òàðâåðäèíè ãûçûøäûðûá ãóëäóðëóüà éîëà ñàëäûã. Ãîðõó-

ðàì êè, îíó þëäöðÿëÿð, áèç äÿ áÿëàéÿ äöøÿê.
Í à ì à ç . Àé çàëûì ãûçû! Íèéÿ ÿââÿëúÿäÿí öðÿéèíÿ ãîðõó äöøìÿäè?
Èíäè èø-èøäÿí êå÷èá, ãîðõìàüà áàøëàìûñàí?
Ç à ë õ à . Èíÿéÿ òàìàùëàíäûì, àüëûìà ýÿëÿíè ñþéëÿäèì, úàâàí îüëàíû
àëäàäûá ãóëäóðëóüà éîëëàäûì. Èíäè åëÿ áèë éóõóäàí àéûëìûøàì.
Í à ì à ç . Ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äàíûøìà! Äóð ýåò, Áàéðàìû áóðà ÷àüûð, ÿýÿð áó
ýåúÿ Òàðâåäè ãàéûòìàñà, ýþðÿê íÿ åäèðèê (Çàëõà ýåäèð. Íàìàç éàëãûç
þç-þçöíÿ äåéèð). ßúÿá èøÿ äöøäöê! Óøàãëàð òÿúðöáÿñèçäèðëÿð, îëà áèëñèí êè,
òóòóëñóíëàð âÿ äåñèíëÿð êè, îíëàðû ãóëäóðëóüà ìÿí ñþâã åòìèøÿì. Îíäà êöðä
àòû áèð éàíà ãàëñûí, þç ìàë-ãàðàì äà ÿëèìäÿí ÷ûõàð. Àòàëàð äîüðó äåéèáëÿð:
÷îõ èñòÿéÿí àçäàí äà îëóð.
Áàéðàì âÿ Çàëõà äàõèë îëóðëàð.

Á à é ð à ì . Íàìàç, êèì àçäàí äà îëàð?

Í à ì à ç . Ìÿí.
Á à é ð à ì . Íèéÿ àõû?
Í à ì à ç . Áàõ áåëÿ. Êöðä àòûíäàí þòÿðè Òàðâåðäèíè, Âÿëèíè âÿ Îðóúó
__________
ãûçûøäûðûá ãóëäóðëóüà éîëëàäûì. ßýÿð ÿëÿ êå÷ñÿëÿð, øÿêñèç, ìÿíè äÿ èøÿ
ñàëàúàãëàð, ìÿíè òóòàúàãëàð, ìàë-ãàðàì äà ÿëèìäÿí ÷ûõàúàã.
255
 Á à é ð à ì . Áîø øåéäÿí þòÿðè ôèêèð åëÿìÿ. Ñÿíèí öçöíÿ øàùèä äóðñàëàð
äà, ùÿð øåéè áîéíóíäàí àòàðñàí. Ñöáóò, äÿëèë îëìàäàí ñÿíè íåúÿ ùÿáñ åäÿ
áèëÿðëÿð? Ãîðõìà!
Í à ì à ç . Ùÿ, äöç äåéèðñÿí.
Á à é ð à ì . Áèð äÿ, ùàðàäàí áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ ìàë-äþâëÿòëÿ ãàéûòäûëàð.
Í à ì à ç . Àüëûì êÿñìèð, ö÷öíöí äÿ ÿëèíäÿí áèð øåé ýÿëìÿç; ÿýÿð
òóòóëìàñàëàð, ÿëèáîø ãàéûäàúàãëàð.
Á à é ð à ì . Ôÿðãè éîõäóð, ùÿð èêè ùàëäà áèç ìÿãñÿäèìèçÿ ÷àòàúàéûã!
Áèðäÿí èò ùöðöøìÿñèíèí, àò êèøíÿìÿñèíèí ñÿñè åøèäèëèð.

Í à ì à ç . Çàëõà, ÷ûõ áàõ ýþð, ýÿëÿíëÿð óøàãëàðäûðìû?

Ç à ë õ à (Åâäÿí ÷ûõûð âÿ òåç ãàéûäûð). Íàìàç! Ýÿëèðëÿð, ýÿëèðëÿð.
Í à ì à ç . Áàéðàì, òåç éöêöí äàëûíäà ýèçëÿí.
Áàéðàì éöêöí äàëûíäà ýèçëÿíèð, Âÿëè âÿ Îðóú äàõèë îëóðëàð. Îíëàð éàðàíëàíìûø Òàð-
âåðäèíè äÿ þçëÿðè èëÿ ýÿòèðèðëÿð.

Í à ì à ç . Áó íÿ äåìÿêäèð? Éîõñà Òàðâåðäè éàðàëàíûáäûð?

 ÿ ë è . Þçöí ýþðöðñÿí äÿ.
Í à ì à ç . Çàëõà, òåç ýåò, Ìîëëà Øàáàíû áóðà ÷àüûð. Î, éàðà ñàüàëòìàüû
áàúàðûð. Ãîé ýÿëèá Òàðâåðäèíèí éàðàñûíà áàõñûí. ßìèì îüëó Íÿúÿôè äÿ áóðà
÷àüûð. (Çàëõà ýåäèð).
Í à ì à ç . Âÿëè, Îðóú, äàíûøûí ýþðÿê áàøûíûçà íÿ èø ýÿëèá?
 ÿ ë è . Ãîé, Òàðâåðäè þçö äàíûøñûí.
Í à ì à ç . Òàðâåðäè, äàíûø ýþðöì, ñÿíè êèì éàðàëàéûá? Áàøûíà íÿ èø ýÿëèá?
Ò à ð â å ð ä è . Éîðóëìóøàì, ãîé áèð áàëàúà íÿôÿñèìè àëûì.
Í à ì à ç . Ýöëëÿ èëÿ éàðàëàíìûøñàí, éà ãûëûíúëà.
Ò à ð â å ð ä è . Íÿ ýöëëÿ èëÿ, íÿ äÿ ãûëûíúëà!
Í à ì à ç . Áÿñ íÿ èëÿ?
Ò à ð â å ð ä è . ßùâàëàò ëàï ãÿðèáÿäèð. Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí êè, áèð Àëëàù
áÿíäÿñèíèí áàøûíà áåëÿ áèð èø ýÿëñèí! ßýÿð äàíûøñàì, òÿÿúúöáäÿí ìàò
ãàëàúàãñûíûç!
Í à ì à ç . Àëëàùû ñåâèðñÿí, òåç äàíûø ýþðÿê áàøûíà íÿ èø ýÿëèá?
Ìîëëà Øàáàí, Íàìàç âÿ Çàëõà äàõèë îëóðëàð.

Ì î ë ë à Ø à á à í . Ñàëàì-ÿëåéêöì. Íÿ âàð Íàìàç, Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá?

Í à ì à ç . Ñèçäÿí íÿ ö÷öí ýèçëÿéÿê. Úàâàíëûãäà àäàìû øåéòàí òåç éîë-
__________
äàí ÷ûõàðäûð. Òàðâåðäè, Âÿëè âÿ Îðóú ìÿíäÿí õÿáÿðñèç – ÿëáÿòòÿ, ÿýÿð ìÿí
áèëñÿéäèì, ùå÷ âÿúùëÿ îíëàðû ãîéìàçäûì – áó ùÿôòÿ ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö
256
àðàíà ãóëäóðëóüà ýåòìèøäèëÿð, èíäè, Àëëàùà øöêöð, ìàëñûç-ïóëñóç ãàéûäûá-
ëàð, àíúàã äåéÿñÿí Òàðâåðäè íÿ èëÿñÿ éàðàëàíûá, áàøûíà ÷îõ ãÿðèáÿ áèð
ÿùâàëàò ýÿëèá, ùÿëÿ ìÿíÿ äàíûøìàéûáäûð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Àé Òàðâåðäè, ñÿí èìàì ãÿáðèíè çèéàðÿò åòìèø áèð
Ìÿøÿäè îüëóñàí, ùå÷ ñÿíÿ áåëÿ èøëÿð òóòìàã éàðàøàðìû? Éàõøû, äàíûø ýþðÿê,
áàøûíà íÿ èø ýÿëèá, ñîíðà ñÿíèí áàøûíà ìÿí àüûë ãîéàðàì.
Ò à ð â å ð ä è . ×àùàðøÿíáÿ ýöíö áèç Òàâóç äÿðÿñèíäÿ ïîøò éîëóíóí
öñòöíÿ ýåòìèøäèê, êîëëóãäà ãàðàíëûã äöøÿíÿ ãÿäÿð ýþçëÿäèê. Ïîøò éîëóíà
÷ûõàíäà éåíèúÿ êå÷ìèø àðàáà òÿêÿðèíèí èçèíÿ ðàñò ýÿëäèê. Áèðäÿí Òèôëèñ òÿ-
ðÿôäÿí ýÿëÿí àðàáàíûí ñÿñè åøèäèëäè, î ñààò ÷àõìàüû ùàçûðëàäûã, àðàáà áèçÿ
éàõûíëàøàíäà òöôÿíýëÿðèìèçèí òÿòèéèíè ÷ÿêäèê âÿ àðàáàíûí öñòöíäÿí ýöëëÿ
àòäûã. ×îõ ãÿðèáÿäèð, àòûí áèðèíÿ ýöëëÿ äÿéäè, àðàáà äàéàíäû, áèð àäàì
îíäàí äöøöá ãà÷äû, àðàáà÷û äà êîëëóãäà ýþçäÿí èòäè. Îðóú àòëàðû òóòäó, ìÿí
Âÿëè èëÿ òåç ÿëäÿ ãûëûíú àðàáàéà ùöúóì ÷ÿêäèê, îíóí öñòöíÿ ÷ûõäûã, ãàðàí-
ëûãäà ýþçöìöçÿ èðè áèð ñàíäûã ñàòàøäû. Áèç îíó éåðÿ ñàëäûã. Ìÿí Âÿëèéÿ
äåäèì êè, ñÿí àðàáàäàêû øåéëÿðè éûü, þçöì äÿ ãûëûíúëà ñàíäûüûí ãàïàüûíû
ñûíäûðìàüà áàøëàäûì. Áèð íå÷ÿ çÿðáÿäÿí ñîíðà ñàíäûüûí ãàïàüû áèð òÿðÿôÿ
äöøäö, î äÿãèãÿ-àé àëëàù, èíäè äÿ éàäûìà äöøÿíäÿ òöêëÿðèì áèç-áèç îëóð!
– Î äÿãèãÿ áþéöê áèð àéû ìÿíèì éàõàìäàí éàïûøäû, òóòäó âÿ éåðÿ éûõäû.
Ñîíðà áèëìèðÿì, áàøûìà íÿ èø ýÿëäè, ãîé äàëûíû Âÿëè äàíûøñûí.
Ç à ë õ à , Í à ì à ç , Í ÿ ú ÿ ô (áèð àüûçäàí). Áþéöê Àëëàù, ãàäèð Àëëàù!
Áó íÿ ñèððäèð? Âÿëè, äàíûø ýþðÿê.
 ÿ ë è . Àõûðû áåëÿ îëäó. Òàðâåðäè ñàíäûüûí ãàïàüûíû ñûíäûðàíäà, ìÿí
òÿçÿäÿí àðàáàéà ÷ûõäûì, éåíÿ áèð ñàíäûüà òîõóíäóì. ßëèìè àòäûì êè, ñàí-
äûüû éåðÿ òóëëàéûì, ÿëèì áèðäÿí åëÿ áèë äÿìèð ìÿíýÿíÿéÿ êå÷äè; àé àìàí,
áàðìàãëàðûìû íÿ èñÿ åëÿ áÿðê äèøëÿäè êè, àüðûäàí àç ãàëäû öðÿéèì ýåòñèí!
Àðàáàäà åëÿ áèð ùàé-êöé ãàëõäû êè, àç ãàëäû ãîðõóäàí äÿëè îëàì. Ñîíðà áèð
òÿùÿð ÿëèìè õèëàñ åäèá, àðàáàäàí äöøäöì âÿ äàëûìà áàõìàäàí, ãà÷ìàüà
áàøëàäûì. Áèð àç ãà÷äûãäàí ñîíðà áèð òÿùÿð þçöìö ÿëÿ àëäûì âÿ ãóëàã àñ-
ìàüà áàøëàäûì, ýþðÿê Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá: íÿ ñÿñ âàð, íÿ ñÿìèð. Þçöìö
òîõäàäûá, îíóí éàíûíà ãàéûòäûì. Íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð? Î, þëö êèìè òèð-òàï
éåðÿ ñÿðèëìèøäèð, íÿôÿñè ýÿëìèð. Ôèò ÷àëûá Îðóúó ÷àüûðäûì, Òàðâåðäèíè éåð-
äÿí ãàëäûðûá, àòûí öñòöíÿ îòóðòäóì, ñîíðà äÿðÿ èëÿ ýåðè ãàéûòäûì. Àðòûã ìÿíè
íÿ àðàáà, íÿ äÿ ìàë-äþâëÿò ìàðàãëàíäûðûðäû. Ñÿùÿðÿ éàõûí éàðàëû Òàðâåðäè
ãàí-òÿð è÷èíäÿ àéûëäû. Ýöíäöç êþùíÿ ãàëàíûí öñòöíäÿ áèð àç éîðüóíëóüó-
ìóçó àëäûã, àõøàì àòëàíûá áöòöí ýåúÿíè éîë ýÿëäèê, íÿùàéÿò áóðà ýÿëèá
__________
÷ûõäûã. Áèçèì áàøûìûçà ýÿëÿí ÿùâàëàò áóäóð.
Í à ì à ç . Íÿúÿô, áó ÿùâàëàòäàí íÿ áàøà äöøäöí?
257
 Í ÿ ú ÿ ô . Ãîé ìîëëà äåñèí ýþðÿê áó íÿ ñèððäèð? Ìÿí áèð øåé áàøà äöøÿ
áèëìÿäèì. Íÿ ö÷öí àéû àðàáàäà ñàíäûüûí è÷èíäÿ îëñóí. Þçö äÿ áèð àéû éîõ.
Éÿãèí êè, ùÿð ñàíäûãäà áèð àéû âàðìûø. Éîõ, áóíó äà äåìÿê ÷ÿòèíäèð: ÿýÿð
éîë÷ó òàúèð èìèøñÿ, îíäà áÿñ îíóí ìàëû éàëãûç àéûëàðäàí èáàðÿò èìèø? Áó
ùàðäà ýþðöíöáäöð? Ãîé ìîëëà äåñèí, ýþðÿê áó íÿ ñèððäèð?
Ì î ë ë à Ø à á à í (òÿêÿááöðëÿ). Àé ñÿôåùëÿð, íÿ âàõòà ãÿäÿð íàäàí îëóá
ãàëàúàãñûíûç? Íÿ âàõòà ãÿäÿð áåëÿ ÿùâàëàòëàð ñèçÿ áèð ñèðð îëàðàã ãàëàúàã-
äûð. Áóíó àüûëëû áèð óøàã äà áàøà äöøÿ áèëÿð. Ìÿýÿð, ñèç áó äèéàðûí êå÷ìèø
ñàêèíëÿðè îëà-îëà áèëìèðñèíç êè, ßëè Ñóëòàíûí âàõòûíäàí, Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ
øÿéàòèíëÿð éóðä-éóâà ñàëìûøëàð. ßýÿð ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö áèð ìöñÿëìàíûí
àéàüû îðà äöøñÿ – áó ýöí îíëàðûí éûüûíàüû îëóð – îíäà îíëàð àäàìëà çàðà-
ôàòëàøìàüû äàùà ÷îõ ñåâèð âÿ áàøûíà áèð ãÿçèééÿ à÷ìàäàí áóðàõìûðëàð.
Òàðâåðäè âÿ îíóí éîëäàøëàðûíûí áàøûíà äà áåëÿ áèð èø ýÿëèáäèð; îíëàð ÷àùàð-
øÿíáÿ ýöíö Òàâóç äÿðÿñèíÿ ýåòìèø, àðàáà, ìåéìóí øÿêëèíÿ äöøìöø øÿéàòèí
éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëìèøëÿð. Øÿéàòèíëÿð äÿ îíëàðûí áàøûíà áó îéóíó à÷ìûøëàð.
Èíäè ýÿðÿê Òàðâåðäèéÿ äóà éàçàì, éîõñà îíóí áàøûíà ùàâà ýÿëÿ áèëÿð.
Í à ì à ç . À ìîëëà, øÿéàòèíëÿð áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ î ãÿäÿð àéûíû ùàðà-
äàí òàïäûëàð êè, áèçèì óøàãëàðà ýþðöêöáëÿð?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ùà, ùà, ùà! Áàõ, áèñàâàä îëìàã áåëÿ øåéäèð... Íÿ
ÿúÿá áó âàõòà ãÿäÿð áèð äÿôÿ äÿ îëñà åøèòìÿìèøñèíèç êè, øÿéàòèíëÿð ìÿëÿêëÿð
êèìè ùÿð øÿêëÿ: àäàì, ìåéìóí, òöëêö, ùÿòòà äîíóç âÿ èò øÿêëèíÿ äöøÿ
áèëÿðëÿð, àíúàã ìÿëÿêëÿð äîíóç âÿ èòÿ ÷åâðèëÿ áèëìÿçëÿð.
Í à ì à ç . Øÿêñèç-øöáùÿñèç, áåëÿäèð, àíúàã ìÿí ãîðõóðàì êè, äèâàíáÿéè
áó ÿùâàëàòû åøèòñèí, óøàãëàðûí àéû øÿêëèíÿ äöøìöø øÿéàòèíëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿñèíÿ
èíàíìàñûí âÿ áîø éåðäÿí ýÿëèá ñîðüó-ñóàë àïàðñûí, Òàðâåðäè áàðÿäÿ èø à÷ñûí.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð øÿéàòèíëÿð ýåäèá øèêàéÿò åäÿ-
úÿêëÿð êè, Òàðâåðäè îíëàðà ùöúóì ÷ÿêèá?
Í à ì à ç . Øÿéàòèíëÿð éîõ, àíúàã îëà áèëñèí êè, áèð àäàì Òàðâåðäèíèí
áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàíû îíà äàíûøñûí, î äà áó áîø äàíûøûãäàí áèð èø ÷ûõàðòñûí.
Ìÿýÿð ñèç áèëìèðñèíèç êè, äèâàíáÿéèëÿð áèçè ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðóéóðëàð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãîé ýÿëñèí, ìÿí ÿùâàëàòû íåúÿ âàðñà äàíûøàðàì. Î
äà ñàêèò îëóá ãàéûäàð. Áèð äÿ çÿíí åòìèðÿì êè, î, áó ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿðäàð
îëñóí. Áÿëè, éîëäà ñèçÿ áèð àäàì ðàñò ýÿëäèìè?
 ÿ ë è . Ãàéûäàí áàø áèç ö÷ ÿìèðëèéÿ ðàñò ýÿëäèê. Îíëàð ñóàë åòäèëÿð êè, ùàð-
äàí ýÿëèðèê âÿ íÿ ö÷öí Òàðâåðäè ãàí-òÿð è÷èíäÿäèð? Îðóú äåäè êè, ñèçèí íÿéè-
íèçÿ ýÿðÿê. ßýÿð ñîðóøñàëàð êè, äÿâÿ ýþðäöíöç, äåéèí êè, ãûüûíû äà ýþðìÿäèê.
__________
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ýÿðÿê áó úöð úàâàá âåðìÿéÿéäèíèç. Éàõøû, çèéàí éîõ-
äóð, ãîé äèâàíáÿéè åøèäèá ýÿëñèí, ìÿí ùÿãèãÿòè äàíûøûá îíó ñàêèò åäÿðÿì.
258
 Í à ì à ç . Äèâàíáÿéè ñèçèí ñþùáÿòèíèçÿ, äîüðó ñþçöíöçÿ èíàíàúàãìû?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Àëëàùûí êþìÿéè èëÿ ìÿí îíó èíàíäûðàðàì, ÿýÿð î, î
ãÿäÿð ñàäÿëþâù äåéèë, áåëÿ øåéëÿðäÿí áàø ÷ûõàðäûð.
Í à ì à ç . Î, àüûëñûç àäàì äåéèë, àíúàã äåéèðëÿð êè, áèð àç êàðäûð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Êàðëûã ùÿãèãÿòè áàøà äöøìÿéÿ ìàíå îëìàç.
Áèðäÿí Ëà÷ûí Êîõà äàõèë îëóð.

Ê î õ à . Ñàëàì-ìÿëåéê, àüàëàð! Äèâàíáÿéè äèëìàíúëà âÿ êàçàêëàðëà áó

ñààò îáàéà ýÿëäèëÿð. Áöòöí êèøèëÿðè éàíûíà ÷àüûðûð. Ìÿí äåäèì êè, êÿíääÿ
úàâàíëàðäàí áàøãà ö÷-äþðä êèøè âàð, ãàëàíëàðû àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåò-
ìèøëÿð. Î, ÿìð åòäè êè, êÿíääÿ îëàí áöòöí êèøèëÿð îíóí éàíûíà ýÿëñèíëÿð.
Ýÿëèí îðà, ìÿí Ìÿøÿäè Ãóðáàíà äà äåìèøÿì. Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá, íàõîø-
ëàìàéûá êè?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Éîõ, íàõîø äåéèë, àíúàã øÿéàòèíëÿð Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ
îíóí áàøûíà îéóí à÷ìûøëàð.
Ê î õ à . Éàõøû, ýåäèí.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Àé, àé! Ìÿí âàõòûíäà Òàðâåðäèéÿ äóà éàçà áèëìÿ-
äèì, îíóí áàøûíà áÿëà ýÿëÿúÿê. Âÿëè, Îðóú, ùÿëÿëèê àïàðûí îíó àíàñûíûí
éàíûíà, ãîé éàòñûí. Êîõà, ýåäÿê.
Òàðâåðäèíèí ãîëóíà ýèðèá àíàñûíûí éàíûíà àïàðûðëûð. Ñîíðà Ìîëëà Øàáàí, Íÿúÿô âÿ
Êîõà ÷ûõûðëàð. Áóíäàí ñîíðà Áàéðàì éöêöí äàëûíäàí ÷ûõûð. Îíóí ðÿíýè àüàðìûøäûð,
ýþçëÿðè ïàðûëäàéûð.

Á à é ð à ì . Íàìàç! Áó íÿ ãÿðèáÿ ñèððäèð?

Í à ì à ç . Áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Èíäè äàíûøìàã âàõòû äåéèë, ìÿí äÿ
ýåäèðÿì (ýåäèð).
Á à é ð à ì . Øåéòàíëàð äà ìÿíèì ìÿùÿááÿòèìÿ êþìÿê åäèðëÿð.

ÛÂ
Ìÿúëèñ éöçáàøû Ëà÷ûí êîõàíûí åâèíäÿ âàãå îëóð. Äèâàíáÿéè Ðåäêèé êöðñöäÿ ÿé-
ëÿøìèøäèð; îíóí éàíûíäà äèëìàíú Êàìàëîâ, êöíúäÿ êàçàê Ìàòâåé äàéàíìûøëàð. Êÿíä-
ëèëÿð äàõèë îëóá áàø ÿéèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (Êîõàéà). Êîõà, ñÿí ðóñ äèëèíè áèëèðñÿí. Äå ýþðöì áó

àäàìëàð êèìäèð?
Ê î õ à (ÿëè èëÿ áèð-áèð ýþñòÿðÿðÿê óúàäàí). Áó Ìîëëà Øàáàíäûð, îáàíûí
__________Áó Íàìàçäûð, áó Íÿúÿôäèð, áó äà Ìÿøÿäè Ãóðáàíäûð êè, áèð
ðóùàíèñèäèð.
äþâëÿòëè, ùþðìÿòëè êèøèäèð.
259
 Ä è â à í á ÿ é è . ×îç ëàçûìäûð ìÿíÿ îíóí äþâëÿòè! Ñèç ÿââÿëêè äèâàíáÿ-
éèëÿðÿ þç àäàìëàðûíûçû áó úöð òÿãäèì åòìÿéÿ þéðÿíìèøñèíèç. Ìÿí îíëàð-
äàí äåéèëÿì. Áó àäÿòè ìÿí ñèçÿ òÿðýèäÿðÿì... Ùàíñû øåéòàí áóíó ñèçÿ
þéðÿòìèøäèð.
Ê î õ à . Âàëëàù, ìÿí êàñûá àäàìàì, ùå÷ áèð øåéòàí-çàä òàíûìûðàì.
Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð áèð àç þç àäàìëàðûíûçû áó úöð òÿãäèì åòñÿí, ìÿí
ñÿíè øåéòàíûí éàíûíà ýþíäÿððÿì.
Ê î õ à . ßìð ñèçèíäèð.
Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Áóíëàðû òÿðòèá èëÿ ùÿð êÿñèí ìÿðòÿáÿñèíÿ
ýþðÿ úÿðýÿéÿ äöç. Ùàíñûíûí ìÿðòÿáÿñè àðòûãäûð?
Ä è ë ì à í ú . Àüà ýÿðÿê áóëàð ùàìûñû åëÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿäèðëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ùàíñû àüûëëû ùåñàá îëóíóð?
Ä è ë ì à í ú . Áåëÿ áèëèðÿì êè, ùàìûñû åëÿ áèð àüûëäà îëìóø îëàëàð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà! Àõûð áèðèñè, ÿëáÿòòÿ, î áèðèëÿðèíÿ ýþðÿ ñþç
ãàíàí, äàíûøàí îëàúàãäûð êè, îíà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñþç ñîðóøàì. Ùàìûñû èëÿ
êè, áèðäÿí äàíûøìàã îëìàç!
Ä è ë ì à í ú . Î ñóðÿòäÿ ýÿðÿê Ìîëëà î áèðèëÿðèíäÿí ñþç ãàíàí, äàíûøàí
îëñóí; ÷öíêè ðóñèúÿ äÿ áèð àç áèëèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ìîëëàíû áàøäà ãîé. (Äèëìàíú ÿìðè éåðèíÿ éåòèðèð)
Ìîëëà, ñþçöí àõûðûíàäÿê ìÿíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñ, ñîíðà úàâàá âåð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Áàø öñòÿ!
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿìëÿêÿòè-õàðèúÿ ÿùëèíäÿí úÿíàá Ôîê ùàôèçè-úàíÿâà-
ðàí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðè ñÿéàùÿò åäèðìèø. Î, êå÷ÿí ìàðò àéûíûí 16-äà Òèôëèñÿ
ýÿëèð, ö÷ àé áóðàäà éàøàäûãäàí ñîíðà ö÷ àëìàí àðàáàñû òóòóð, þç ùåéâàíëà-
ðûíû áó àðàáàëàðà äîëäóðóð âÿ Éåëèçàâåòîïîë éîëó èëÿ Øàìàõûéà éîëëàíûð.
Ýåúÿ èêÿí Òàâóñ èëÿ Ùÿñÿíñó ñòàíñèéàëàðû àðàñûíäàêû äÿðÿäÿ àðàáàëàðäàí
áèðè áåø âåðñò ýåðè ãàëûð. Áó çàìàí ö÷ ãóëäóð àðàáàéà àòÿø à÷ûðëàð. Ãóëäóð-
ëàðûí àòäûãëàðû òöôÿíýëÿðèí ýöëëÿñèíäÿí àðàáà àòûíûí áèðè þëöá, àðàáà÷û Ôðàíñ
àüûð ñóðÿòäÿ àéàüûíäàí éàðàëàíûá, îòóç èë ñàùèáèíÿ õèäìÿò åäÿí áèð ãîúà
ìåéìóí ùÿëàê îëóá. Àðàáà äàéàíûð, àðàáà÷û èñÿ êîëëóüà ãà÷ûð. Àðàáà÷ûíûí
ñþéëÿäèéèíÿ ýþðÿ, ãóëäóðëàð ÿëäÿ ãûëûíú ôóðãîíóí öñòöíÿ úóìóáëàð. Îíëà-
ðûí ÿëèíÿ ÿââÿëúÿ è÷èíäÿ Éåíýè Äöíéà àéûñû îëàí ñàíäûã äöøöá; ãóëäóðëàð
ñàíäûüû éåðÿ àòûð, ãûëûíúëà îíóí ãàïàüûíû ñûíäûðûðëàð. Ùèðñëÿíìèø àéû ãÿôèë-
äÿí ãóëäóðëàðûí áèðèíèí öñòöíÿ àòûëûð. Áèëìèðÿì, áó èø íåúÿ ãóðòàðûá. Ëàêèí
ãóëäóðëàð ãà÷ûáëàð. Äàøûí öñòöíäÿ ãàí èçè ãàëûáäûð. Àéû êîëëóüà òÿðÿô éîë-
ëàíûáäûð. Ôîê ùàäèñÿäÿí õÿáÿð òóòóð âÿ ñòàíñèéàäà ãàëàðàã î ýåúÿ áó
__________
ìÿñÿëÿíè ìÿíÿ õÿáÿð âåðèð. Ìÿí î ñààò àäàìëàðû ìöõòÿëèô éåðëÿðÿ ýþíäÿð-
ìèø, àéûíû òàïäûðìûøàì. Èíäè ñÿðèù õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ, ìÿëóì îëóð êè, áó èø
260
èòòèôàã äöøÿí ýöíäÿ ö÷ àòëûíû, éàðàãëû-ÿñáàáëû ßëè-Ìÿðäàíëû îáàñûíäàí àøàüû
ýåäÿíäÿ ýþðöáëÿð. Áèøÿê, îíëàð ñèçèí óøàãëàðäàíäûð. Ýÿðÿê ãóëäóðëàðû áó
ñààòäà ìÿíÿ âåðÿñèíèç. Éîõñà, ñèçèí ùàìûíûçû áÿäáÿõò åëÿðÿì.
Ì î ë ë à Ø à á à í (áÿðêäÿí). Àüà, ñÿí áèð àüûëëû àäàìñàí êè, áó éåêÿ
ìàùàëû ñÿíÿ òàïøûðûáëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê). Ìÿíèì àüëûìëà ñÿíèí íÿ èøèí
âàð? Ñóàëà úàâàá âåð!
Ì î ë ë à Ø à á à í . Äöøìÿíëÿð ñÿíèí ãóëëóüóíà õèëàô ÿðç åäèáëÿð. Ñÿí
ýÿðÿê ùå÷ âàõò áåëÿ ãóðó íàüûëëàðà èíàíìàéàñàí!
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ ãóðó íàüûë? Ìÿíèì ìàùàëûìûí îðòàñûíäà àøêàðà
ãóëäóðëóã ãóðó íàüûëäûð?
Ìîëëà Øàáàí. Àüà, ùÿãèãÿòè ìÿíäÿí ñîðóø, äîüðóëóã èëÿ ÿðç åäèì.
Ä è â à í á ÿ é è . Äå, ìÿí äÿ åëÿ îíó èñòÿéèðÿì.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Áèçèì îáàíûí óøàãëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè ÷àùàðøÿíáÿ
ýöíö àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåòìèøäèëÿð. Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèí éûüûíàüûíà
ðàñò ýÿëèáëÿð. Øÿéàòèíëÿð àðàáàäà ýåäèðìèøëÿð; Áóëàð àõìàãëûã åäèá, àðàáà
ñàðû òöôÿíý àòûáëàð êè, úèíëÿð ãîðõóá ãà÷ñûíëàð. Ýÿðÿê èäè áèñìèëëàù äåéÿé-
äèëÿð; úèíëÿðèí àúûüû òóòóá, ÷öí ùÿð øÿêëÿ äþíÿ áèëèðëÿð, àéû øÿêëèíÿ äþíöá,
áóëàðûí öñòöíÿ òþêöëöá äèøëÿéèáëÿð. Èíäè áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç áóíó áèð
íàüûë ãàéûðûá, úèíëÿðèí áþéöýöíÿ Ïîã àäûíû ãîéóá ñÿíè áàøäàí ÷ûõàðäûðëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëà). À êèøè ñÿí íÿ ãîçãóðóðñàí?
Ìîëëà Øàáàí (öçöíö äèëìàíúà òóòóá). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð?
Ä è ë ì à í ú . Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, ñèçäÿ ãîç-ôûíäûã ÷îõ îëóðìó?
Ì î ë ë à Ø à á à í (Íàìàçà). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð?
Í à ì à ç . Éÿãèí äèâàíáÿéè ãîç-ôûíäûüû ÷îõ ñåâèð.
Í ÿ ú ÿ ô . À, à! Áó èøàðÿäèð... Íåúÿ éÿíè áàøà äöøìöðñöíöç; ìÿýÿð
áóíñóç èø êå÷ÿð?
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Ìîëëà, äå êè, áèç äèâàíáÿéèéÿ ãóëëóã åòìÿéÿ
ùàçûðûã.
Ì î ë ë à Ø à á à í . À áàøûíà äþíöì, äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, åëÿ áó äÿ-
ðÿíèí àäûíà Ôûíäûãëû äÿðÿñè äåéèðëÿð. Ãîçóí, ôûíäûüûí ìÿäÿíèäèð. Àëëàù
ãîéñà, ãîç ÷ûðïûëàíäà, ôûíäûã äÿðèëÿíäÿ ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíà ýÿòèððèê.
Äèâàíáÿéèíèí ëàéèãèíúÿ éîëóí ýþðìÿê áèçèì áàøûìûç öñòÿ.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéÿ ðóñèúÿ). Àüà, ìîëëà ÿðç åäèð êè, ãîç, ôûíäûã âàõòû
÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿúÿêëÿð âÿ ëàéèãèíúÿ éîëóíóçà áàõàúàãëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëà Ìîëëà Øàáàíà). Êèøè, íÿ ïÿðïó÷àò äàíûøûðñàí?!
__________
Ãîç, ôûíäûüû ìÿí íÿ åëÿéÿúÿéÿì? Ìÿíèì éîëóìóí áàõûëìàñûíà åùòèéà-
úûì éîõäóð, ãóëäóðëàðû âåðèí!
261
 Ì î ë ë à Ø à á à í . Íåúÿ ãóëäóð?
Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ, íåúÿ ãóëäóð? Áèð ñààòäûð ñÿíèíëÿ äàíûøûðàì, ýåíÿ
ñîðóøóðñàí íåúÿ ãóëäóð?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Àõû ìÿí äÿ ÿðç åëÿäèì êè, óøàãëàð ùå÷ êèìèí öñòöíÿ
òþêöëìÿéèáëÿð, àíúàã øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿí ìÿùç úÿôÿíýèéàò äàíûøûðñàí!
Ì î ë ë à Ø à á à í . Àüà, ñèç äöíéà ýþðöáñöíöç, ùå÷ àéûíûí, ìåéìóíóí,
ãóðäóí, ÷àããàëûí àðàáàéà ìèíèá øÿùÿðäÿí-øÿùÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèéèíè åøè-
äèáñèíèçìè?
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿýÿð ìÿí äåäèì êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà
ìèíìèøäèëÿð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Áÿñ íÿ äåäèíèç?
Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí äåäèì êè, îíëàðûí ùàôèçè ñÿéàùÿò åäèðäè.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ôàéòîíäà?
Ä è â à í á ÿ é è . Éîõ, àðàáàäà.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Éàëãûç?
Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, þç úàíÿâÿðëÿðèëÿ.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿýÿð î úàíÿâÿðëÿð ïàäøàùûäûð?
Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿíÿ ëàçûì äåéèë, ùÿð ñóàëû åëÿìÿê, àüëûíà çîð âåðìÿê!
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿí àüëûìà çîð âåðìèðÿì, àììà àéû âÿ ìåéìóí
àðàáàéà ìèíèá ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàç! Øÿéàòèí èìèøëÿð, áó øÿêèëäÿ ýþðöêöáëÿð.
Ñèç àüûëëû áèð àäàìñûíûç, ýÿðÿê áèçèì óøàãëàðûí òÿãñèðñèç îëìàëàðûíà øöáùÿ
åëÿìÿéÿñèíèç. Îëàð øÿéàòèí éûüíàüûíà äöøöáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, î øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû ìÿíÿ
ýþñòÿðèí.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Îëàð ñèçèí íÿéèíèçÿ ýÿðÿêäèð?
Ä è â à í á ÿ é è . Îëàð ìÿíÿ ëàçûìäûð!
Ì î ë ë à Ø à á à í . Äöøìÿíëÿðèí ñþçö èëÿ áèçè áþùòàíà ñàëìà!
Ä è â à í á ÿ é è . Ùàíñû äöøìÿíëÿðèí?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Äþðä ÷þâðÿìèçäÿêè ÿìèðëèëÿð áèçèì äöøìÿíëÿðèìèçäèð.
Ä è â à í á ÿ é è (òÿðúöìÿ÷èéÿ). Êàìàëîâ, ñÿí Àëëàù, áóíà áàøà ñàë êè,
àøàüû äöøÿí àòëûëàðûí õÿáÿðèíè ìÿíÿ ÿìèðëèëÿð âåðìÿéèáëÿð, ìàëàüàíëàð
ñþéëÿéèáëÿð.
Ä è ë ì à í ú (àçÿðáàéúàíúà). Ìîëëà! Ñèç íàùàã éåðÿ ÿìèðëèëÿðäÿí øöá-
ùÿëÿíèðñèíèç. Ãóëäóðëàð ùàãäà õÿáÿðè ìàëàüàíëàð ñþéëÿéèáëÿð. Ãóëäóðëàðû
âåðèí, éîõñà äèâàíáÿéè, âàëëàù, ñèçèí ùàìûíûçû áÿäáÿõò åäÿúÿêäèð.
__________
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìàëàüàíëàð áèçÿ ãîíøó îëàíäàí ðàùàòëûã áèçè òÿðê
åäèáäèð. Îëàð áèçÿ ùàìûäàí ÷îõ äöøìÿíäèðëÿð. Ùÿìèøÿ áèçèì èëÿ îëàðûí
262
àðàñûíäà éåð öñòÿ, òîðïàã öñòÿ úÿíýö-úÿäÿë îëàúàã. Èíäè ìÿëóì îëóð êè,
áåëÿ óñòàëûã èëÿ ñþç ãàéûðìàã, øåéòàíëûã åëÿìÿê îëàðûí èøè èìèø. Ìöñÿëìàí
áàøûíäà áåëÿ øåéòàí ôèêðè îëìàç.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ ðóñèúÿ). Ìîëëà ÿðç åäèð êè, ìàëàüàíëàð îíëàðûí
ãàòû äöøìÿíëÿðèäèð âÿ îíëàð àðàñûíäà ùÿìèøÿ úÿíýö-úÿäÿë îëàúàã.
Ä è â à í á ÿ é è . Úÿùÿííÿìÿ, ãîé âóðóøñóíëàð! Ùÿëÿ èíäè ãóëäóðëàðû
âåðñèíëÿð! Êàìàëîâ, äåéÿñÿí, äîüðóäàí áóëàð ìÿí äåäèéèì ñþçëÿðÿ èíàí-
ìûðëàð, áîø íàüûë ùåñàá åäèðëÿð?
Ä è ë ì à í ú . Âàëëàù, àüà, áèð òöê ãÿäÿð äÿ èíàíìûðëàð.
Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êàçàêà òóòóá). Ìàòâåé, ýåò, èêè êàçàêà äå êè, î
àéûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áóðà ýÿòèðñèíëÿð. (Êàçàê ýåäèð).
Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ, äå êè, ìÿí èíäè èñáàò åäÿðÿì êè,
íàüûë ñþéëÿìèðÿì.
Ä è ë ì à í ú (àçÿðáàéúàíúà). Äèâàíáÿéè áó ñààò èñáàò åäÿúÿêäèð êè, î,
ùÿãèãÿòè ñþéëÿéèð, íàüûë äåìèð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãîé ÿáÿñ éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿñèí, éîõ çàäûí íÿéèí
èñáàò åäÿúÿêäèð.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Ìîëëà éåíÿ èíàíìûð. (Áó ùàëäà êàçàêëàð
áþéöê áèð àéûíû åâÿ ýÿòèðèðëÿð)
Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Äå êè, áóäóð äÿëèë êè, ìÿí áîø ñþéëÿìèðäèì.
Ä è ë ì à í ú (àéûéà èøàðÿ åäèá, òàòàðúà). Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, áóäóð
øàùèä êè, ìÿí áîø íàüûë ñþéëÿìèðäèì.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Õóá, áó øàùèä ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê.
Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Àüà, ÿðç åäèð êè, àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí
ýþðÿê.
Ä è â à í á ÿ é è (òöíäëÿøèá). Ìÿýÿð àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëèð? Ôó,
Êàìàëîâ, ñÿí àõìàã äà áóíó ìÿíÿ äåéèðñÿí! Ìÿýÿð þçöí úàâàá âåðÿ áèë-
ìèðñÿí? Ìàòâåé, ñÿí òöðêè äèëèíè áèëèðñÿíìè?
Ê à ç à ê (ãàèì ñþâò èëÿ). Ùÿðýèç, áèëìèðÿì, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è . Êàçàêëàðäàí áèëÿí âàðìû?
Ê à ç à ê . Ùÿðýèç, áèëÿí éîõäóð. Éåääè éöç ÿëëè èêèìúè íîìåðèí ôþâúöí-
äÿí êàçàê Ñîòíèêîâ òöðêèúÿ þéðÿíìÿê èñòèð.
Ä è â à í á ÿ é è . À úàíûì, àéû íåúÿ ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Áèç êè, äåìèðèê, àüà! Ñèç þçöíöç àéûíû áèçèì èëÿ öçëÿø-
äèðìÿéÿ ýÿòèðäèíèç. Øÿìñÿääèíèí ìåøÿëÿðèíäÿ àéû ÷îõ; ùÿð êÿñ áèðèíè òóòà
áèëÿð. Áóíäàí ëàçûì ýÿëìÿç êè, àéûëàð àðàáàéà ìèíèá þëêÿëÿðè ýÿçñèíëÿð.
__________
Ä è â à í á ÿ é è . À÷ûã äå, èíäè ãóëäóðëàðû íèøàí âåðìÿéÿúÿêñèíèç?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãóëäóð âàð êè íèøàí âåðÿê?
263
 Ä è â à í á ÿ é è . Ãóëäóðëàðûí èçè à÷ûëûáäûð, ìÿí îëàðû òóòìàüà ÷àðÿ òàïà-
ðàì. Àììà ñèçèí ö÷öí ÷îõ éàìàí êå÷ÿúÿê.
Ì î ë ë à Ø à á à í . ßëùþêìö ëèëëàù, òÿãäèðäè-ãÿçàäàí ãà÷ìàã îëìàç!
Ä è â à í á ÿ é è . Äè, ýåäèí. Àðòûã ìÿí ñèçèíëÿ ñþùáÿò åòìÿê èãòèäàðûíäà
äåéèëÿì.
Ìîëëà Øàáàí, îíóí àðäûíúà Íàìàç áàø ÿéèðëÿð. Ñîíðà Íÿúÿô äÿ áàø ÿéìÿê èñòÿéèð
âÿ áó çàìàí òÿñàäöôÿí Ìÿøÿäè Ãóðáàíû èòÿëéèð. Î, ýåðè ÷ÿêèëÿí çàìàí éåðäÿ óçàíìûø
àéûéà òîõóíóð âÿ éåðÿ éûõûëûð. Àéû àíãûðìàüà áàøëàéûð. Ìÿøÿäè Ãóðáàí úÿëä ãàëõûð âÿ
äèâàíáÿéèéÿ áàø ÿéÿðÿê åâäÿí ÷ûõûð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ãÿðèáÿ õàëãäûð! Îëàðëà íåúÿ ðÿôòàð åòìÿê ëàçûìäûð êè,
ñÿíÿ ñîíðà ñàü îë äåñèíëÿð. (Êÿíäëèëÿð ýåäèð, éàëíûç êîõà ãàëûð).
Ä è â à í á ÿ é è (êîõàéà). Åé Êîõà, ñÿí ãóëäóðëàðû òàíûéûðñàíìû?
Ê î õ à . Áèçäÿ ãóëäóð éîõäóð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ, î øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû òàíûéûðñàíìû?
Ê î õ à . Îëàðäàí áèðèíè òàíûéûðàì.
Ä è â à í á ÿ é è . Êèìäèð î?
Ê î õ à . Áó éûõûëàí êèøèíèí îüëóäóð. Àäû Òàðâåðäèäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Èíäè îíó òóòìàã îëàðìû?
Ê î õ à . Ùàðäàí òàïàúàãñûíûç? Áèçèì óøàãëàð òàìàì ãà÷ûá ìåøÿäÿ
ýèçëÿíèáëÿð.
Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð òÿãñèðëè äåéèëëÿð, íèéÿ ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð?
Ê î õ à . Áó äöçäöð, àíúàã àðâàäëàð òàìàì àëà÷ûüûí äàëûñûíäàí ãóëàã
àñûðäûëàð. ßëáÿòòÿ, îíëàð õÿáÿð âåðèáëÿð êè, äèâàíáÿéè øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò
ýÿëÿíëÿðè òóòìàã èñòèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, ñÿí äÿ ýåò. (Êîõà ýåäèð).
Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ! Áèç èíäè åâÿ ãàéûòìàëû îëàúàüûã. Àõøàì
÷îõëó êàçàê ýþòöðöá, ãÿôëäÿí áóðà ýÿëÿðèê âÿ éûõûëàí êÿíäëèíèí åâèíè ìö-
ùàñèðÿéÿ àëûá ãóëäóðó òóòàðûã. Éÿãèí êè, î ýåúÿ åâäÿ éàòàúàãäûð.
Ä è ë ì à í ú . Äöç áóéóðóðñóíóç, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è . Îíóí åâèíèí ùàðàäà îëäóüóíó þéðÿí.
Ä è ë ì à í ú . Ìÿí îíóí åâèíè òàíûéûðàì, êÿíäèí ëàï àõûðûíäàäûð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áó êàüûçû (úèáèíäÿí ÷ûõàðäûð) éàñàâóë Ìóñàéà âåð êè,
òåç Çÿéÿìÿ ýåäèá ãÿçà ùÿêèìè Òðåçâèíÿ ÷àòäûðñûí. Áó øÿðòëÿ êè, î, ùÿêèì-
ëÿ áèðëèêäÿ áó îáàéà ãàéûòñûí.
Ä è ë ì à í ú . Áèð ñààòà ýþíäÿððÿì, éàñàâóë Ìóñà éàðûì ñààòëûã áèð èø
äàëûíúà ýåòìèøäèð.
__________
Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, èíäè ýåäÿê. Ìàòâåé, êàçàêëàðà äå êè, àòëàðû ýÿ-
òèðñèíëÿð.
264
 Â
Ìÿúëèñ âàãå îëóð Ìÿøÿäè Ãóðáàíûí åâèíäÿ. Ýåúÿíèí éàðûñûäûð. Ìÿøÿäè Ãóðáàí,
îíóí àðâàäû Ñÿíÿì, ãàðäàøû Ùÿìçÿ âÿ îüëó Òàðâåðäè éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòûðëàð. Áèðäÿí
Òàðâåðäè âÿùøè áèð ñÿñëÿ ãûøãûðàðàã éåðèíäÿí ãàëõûð.

Ò à ð â å ð ä è . Àéû! Øåéòàí! ßúèííÿ!

Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í (éóõóäàí àéûëàðàã). Àðâàä, èøûüû éàíäûð. (Òàð-
âåðäèíè òóòàðàã) Òàðâåðäè! Îüëóì, ñÿíÿ íÿ îëóáäóð?
Òàðâåðäè úàâàá âåðìèð âÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð. Ñÿíÿì èøûüû éàíäûðûð. Îíëàð Òàðâåðäèíèí
öçöíäÿ äÿùøÿòëè áèð äÿéèøèêëèê ýþðöðëÿð: îíóí ýþçëÿðè ãàíëà äîëìóøäóð. Î, ùå÷ êèìè òà-
íûìûð; Ìÿøÿäè Ãóðáàí âÿ Ñÿíÿì îíó áó ùàëäà ýþðöá äÿùøÿòÿ ýÿëèðëÿð.

Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í (ãàðäàøûíà). Ùÿìçÿ! Òåç, Ìîëëà Øàáàíûí äàëûíúà ýåò.

Ñ ÿ í ÿ ì (öçöíö úûðìàãëàéàðàã). Îüëóì! Ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Îüëóì!
Ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Âàé!!! Áàøûìà êöë îëñóí, îüëóìó úèí âóðóáäóð.
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Îüëóì, Àëëàùà äóà åò.
Ò à ð â å ð ä è (ýöúëÿ ãà÷ìàã èñÿòéèð). Àéû! Øåéòàí! Àéû! Øåéòàí!
Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í (àüëàéà-àüëàéà îíó ñàõëàéûð). Âàé, îüëóì!
Ìÿíèì åâèì âèðàí îëäó, îúàüûì ñþíäö... Âàé, âàé!
Ñÿñÿ Ñîíà âÿ îíóí ãûçû Ïÿðçàä ýÿëèðëÿð. Îíëàð äà áó äÿùøÿòëè ñÿùíÿíè ýþðÿðÿê
àüëàìàüà áàøëàéûðëàð.

Ñ ÿ í ÿ ì . Ñîíà! Îüëóì ÿëèìäÿí ýåòäè. Áàøûìà êöë îëñóí. Òàâóç äÿðÿ-

ñèíè ýþðöì âèðàí îëñóí!
Ìîëëà Øàáàí, Êîõà, Íàìàç âÿ îíóí àðâàäû Çàëõà åâÿ äàõèë îëóðëàð.

Ì î ë ë à Ø à á à í . Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøàðàã äóà îõóéóá, ö÷ äÿôÿ îíóí

öçöíÿ öôöðöð âÿ îíó Òàðâåðäè äåéÿ ÷àüûðûð. Òàðâåðäè úàâàá âåðìèð. Î, ùå÷
êèìÿ ìÿùÿë ãîéìóð âÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð. Àòàñû îíó ñàõëàéûð.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Äèâàíáÿéèíèí ýþðöì åâè éûõûëñûí. Ýÿëèá áîø èøäÿí
þòðö ñîðüó-ñóàëà áàøëàäû âÿ ãîéìàäû êè, âàõòûíäà Òàðâåðäèéÿ äóà éàçàì.
Ìÿí äåäèéèì êèìè, èíäè î, äÿëè îëóá.
Ñ ÿ í ÿ ì . Âàé, Òàðâåðäè, îüëóì! Âàé, âàé! Þçöìö þëäöðÿúÿéÿì, äÿëè
îëóá äàüëàðà äöøÿúÿéÿì. Àìàí! Àìàí!!! (Ùàìû, î úöìëÿäÿí Ïÿðçàä
àüëàéûð).
Ç à ë õ à (ñàêèò ñÿñëÿ ÿðèíÿ). Î, íèéÿ àüëàéûð?
Í à ì à ç (î äà ñàêèò ñÿñëÿ). Êÿñ ñÿñèíè!
__________
Ãÿôèëäÿí èòëÿð ùöðöøöð, åâèí äàëûíäàí ñÿñ ãàëõûð. Äèâàíáÿéè êàçàêëàðà áÿðêäÿí
ÿìð âåðèð.

265
 Ä è â à í á ÿ é è . Àëòû êàçàê ÿëäÿ ãûëûíú åâè äþâðÿéÿ àëñûí. Ùÿð êèì åâÿ
ýèðìÿéÿ úÿùä åòñÿ âÿ éà åâäÿí ÷ûõìàã èñòÿñÿ, îíó ùÿáñ åäèí. Àëòû êàçàê
äà ìÿíèìëÿ åâÿ äàõèë îëñóí! Êàìàëîâ, äàëûìúà ýÿë.
Îíëàð ÿëäÿ ãûëûíú åâÿ äàõèë îëóðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Éåðèíèçäÿí òÿðïÿíìÿéèí.
Ùå÷ êèì îíà ôèêèð âåðìèð. Ùàìû àüëàéûð âÿ àùó-çàð åäèð. Ãàäûíëàð þçëÿðèíè äþéöð-
ëÿð. Òàðâåðäè éåíÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð âÿ ÿââÿëêè êèìè àéû, øåéòàí, ÿúèííÿ äåéÿ ãûøãûðûð.
Äèâàíáÿéè òÿÿúúöáäÿí ìàò ãàëûð. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà î, Ìîëëà Øàáàíû ñÿñëÿéèð. Ìîëëà
Øàáàí éàõûíëàøûá áàø ÿéèð.

Ä è â à í á ÿ é è . Áó íÿ äåìÿêäèð? Íÿ îëóáäóð?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Áó úàâàí Òàâóç äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèíëÿðÿ ðàñò ýÿëèá,
ãîðõóäàí äÿëè îëóáäóð.
Ä è â à í á ÿ é è . Àðòûã áÿñäèð, àé ìÿëóí, íàüûë äàíûøäûí! Øåéòàí íÿäèð...,
ðóùëàð íÿäèð. Íèéÿ àõû î, äÿëè îëñóí?!
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿíÿ èíàíìûðñûíûçñà, îíäà þçöíöç áàõûí.
Äèâàíáÿéè Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøûð âÿ îíóí ãÿðèáÿ áàõûøûíû ýþðöá òÿÿúúöáëÿíèð.

Ê à ç à ê (áàéûðäàí). Àüà, ãÿçà ùÿêèìèíè è÷ÿðè áóðàõûììû?

Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, îíó òåç áóðà ÷àüûð. (Êàìàëîâ ÷ûõûð âÿ ùÿêèì-
ëÿ áèðëèêäÿ ýåðè ãàéûäûð).
Ù ÿ ê è ì . Èâàí Èâàíîâè÷ÿ ñàëàìëàð îëñóí! Ìÿí ñèçèí êàüûçûíûçû àëàí
êèìè òÿëÿñèê áóðàéà ýÿëäèì. Áó åâèí éàíûíäà êàçàêëàðà ðàñò ýÿëäèì. Îíëàð
äåäèëÿð êè, ñèç áóðàäàñûíûç. Ëàêèí èúàçÿíèç îëìàäàí ìÿíè ùå÷ âÿúëÿ îòàüà
áóðàõìàäûëàð. Áó íÿ äåìÿêäèð?
Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá äîêòîð, ñèçèí ýÿëèøèíèç ëàï éåðèíÿ äöøöáäöð. Ñèç
àëëàù, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áó úàâàíà áàõûí, ýþðÿê îíà íÿ îëóáäóð?
Ùÿêèì Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøûá äèããÿòëÿ îíà áàõûð, ñîíðà îíóí íÿáçèíè éîõëàéûá äè-
âàíáÿéèéÿ äåéèð.

Ù ÿ ê è ì . Îíóí áÿðê ãûçäûðìàñû âàðäûð, áàõûøû äà éàõøû äåéèë. Äåéÿñÿí,

ãîðõóäàí îíóí áåéíè ñàðñûëìûøäûð... Áóíëàðäàí ñîðóøóí, ýþðÿê î, íÿäÿí
ãîðõóáäóð?
Ä è â à í á ÿ é è . Ñîðüó-ñóàëà íÿ åùòèéàú âàð. Áó ôèëîñîô (ìîëëàíû ýþñòÿðèð)
îíó èíàíäûðûáäûð êè, î, Òàâóç äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèí éûüíàüû èëÿ ðàñòëàøûáäûð. Î
__________
äà áåëÿ ýöìàí åäèáäèð êè, ÿúèííÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèáäèð. Èíäè ãîðõóäàí äÿëè îëóá.
Ù ÿ ê è ì . Äåìÿê, î, ùÿãèãÿòÿí äÿëè îëóá.
266
 Ä è â à í á ÿ é è . Ñèç áóíà ãÿòè ÿìèíñèíèçìè?
Ù ÿ ê è ì . Áÿëè.
Ä è â à í á ÿ é è . Îíäà áó ùàãäà ýÿðÿê ìÿíÿ àðàéûø âåðÿñèíèç.
Ù ÿ ê è ì . Áàø öñòÿ.
Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ! Áó äÿëè ìÿíèì íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð.
Éàõøû îëàð êè, áó èøëÿð ùàããûíäà íà÷àëíèêÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò ýþíäÿðèì âÿ
îíóí éîëäàøëàðûíû òóòìàã ö÷öí òÿäáèð ýþðöì.
Ä è ë ì à í ú . Äöç áóéóðóðñóíóç, àüà!
Ä è â à í á ÿ é è (ìîëëàéà). Ìÿí èíäè áó úàâàíû ùÿáñ åòìèðÿì, àíúàã
íà÷àëíèêÿ éàçàúàüàì êè, îíóí äÿëè îëìàñûíà áàèñ ñÿíñÿí.
Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿí äÿ ñÿíäÿí øèêàéÿò éàçàúàüàì êè, áîø éåðÿ
ýÿëèá áóðäà ñîðüó-ñóàë àïàðäûíûç âÿ ìÿíÿ âàõòûíäà îíà äóà éàçìàüà
ìàíå îëäóíóç. Îíà ýþðÿ î, äÿëè îëóáäóð.
Ä è â à í á ÿ é è . Ãÿðèáÿäèð! Îíó þç ÿãèäÿñèíäÿí äþíäÿðìÿê ìöìêöí
äåéèë... Ùÿêèì, ýåäÿê...
Áó çàìàí Òàðâåðäè ãÿôèëäÿí àòàñûíûí ÿëèíäÿí ÷ûõûð âÿ ãàïûéà òÿðÿô ãà÷ûð. Äèâàí-
áÿéè ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã äàéàíûð. Íàìàçäàí áàøãà áöòöí êèøèëÿð Òàðâåðäèíè òóòìàã
ö÷öí îíóí äàëûíúà ãà÷ûðëàð. Áó çàìàí Çàëõà þç ÿðèíÿ äåéèð.

Ç à ë õ à . Íàìàç, Áàéðàì þç èñòÿêëèñèíÿ ÷àòàúàãäûð.

Í à ì à ç . Ñÿíÿ äÿ èíÿê ãèñìÿò îëàúàã. (Ãàïû äàëûíäàí ñÿñ) Ñÿí äÿ,
Íàìàç, êöðä àòûíû àëàúàãñàí.
Áèðäÿí ÷þëäÿí ñÿñ ýÿëèð âÿ êàçàêëàð Áàéðàìû äàðòà-äàðòà è÷ÿðè ýÿòèðèðëÿð.

Ê à ç à ê ë à ð . Àüà, áó àäàì ÷þëäÿí ãóëàã àñûðäû, áèç äÿ òóòóá îíó è÷ÿðè

ýÿòèðäèê.
Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, ñîðóø ýþðÿê, î, íÿ èñòÿéèð.
Ä è ë ì à í ú . Åé, äå ýþðöì, íèéÿ ãóëàã àñûðäûí?
Á à é ð à ì (þçöíö èòèðìèø). Ìÿí?.. Ìÿí áóðà ýÿëìèøäèì... Ìÿí îíà
ýþðÿ ýÿëìèøäèì êè... Ìÿí Íàìàçû âÿ îíóí àðâàäû Çàëõàíû ÷àüûðìàã èñòÿ-
éèðäèì.
Ä è ë ì à í ú (Íàìàçû âÿ Çàëõàíû ýþñòÿðÿðÿê). Î, áó êèøèíè âÿ îíóí
àðâàäûíû ÷àüûðìàã èñòÿéèðäè.
Ä è â à í á ÿ é è . Íÿ ö÷öí?
Ä è ë ì à í ú . Íÿ èøäÿí þòðö îíëàð ñÿíÿ ëàçûì èäè?
Á à é ð à ì . Íÿ èøäÿí þòðö... (úàâàá òàïìûð).
__________
Ä è â à í á ÿ é è . Íÿ èñÿ, ÷îõ øöáùÿëèäèð. Êîõà! (Êîõà éàõûíëàøûð).
Î àäàì êèìäèð?
267
 Ê î õ à . Áèçèì êÿíäëèäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Î, íåúÿ àäàìäûð? Îüóðëóãëà ìÿøüóë îëóðìó? (Êîõà
ñóñóð). Äöçöíö äå, éîõñà ñÿíè ãóëëóãäàí ãîâàðàì.
Ê î õ à . Áèð ãÿäÿð ÿëè òÿìèç äåéèë.
Ä è â à í á ÿ é è . Äåìÿëè, ìÿøùóð îüðó âÿ ãóëäóðäóð... Îíóí àäû íÿäèð?
Ê î õ à . Áàéðàì.
Ä è â à í á ÿ é è . À! Áó àä ìÿíÿ ÷îõ òàíûø ýÿëèð. Îíóí ùàããûíäà ìÿíÿ
øèêàéÿò éàçìûøëàð... Îíóí êöðä àòû âàðìû?
Ê î õ à . Âàð.
Ä è â à í á ÿ é è . Êÿùÿð àò, àëíûíäà äà àü õàëû.
Ê î õ à . Áÿëè.
Ä è â à í á ÿ é è (áÿðêäÿí). Î þçöäöð! (Êàçàêëàðà öç òóòàðàã) Óøàãëàð,
îíóí ãîëëàðûíû áÿðê-áÿðê áàüëàéûí (êàçàêëàð äÿðùàë îíóí ÿìðèíè éåðèíÿ
éåòèðèðëÿð). Êàìàëîâ, åëàí åò êè, áó éàðàìàç Àõàëñèê ãÿçàñûíäà áèð êÿíäè
éàíäûðûá, îðäà ÷àõíàøìà ñàëìûø âÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá áèð áÿéèí àòûíû
îüóðëàìûøäûð. Áèð ùÿôòÿäèð êè, ìÿí îíó òóòìàã ö÷öí ÿìð àëìûøàì. Áàøãà-
ëàðûíà èáðÿò ö÷öí áåø ýöíäÿí ñîíðà î, ìöòëÿã äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãäûð.
Ä è ë ì à í ú . Åé, ãóëàã àñûí! Áó àäàì áþéöê íàäöðöñòäöð. Î, Àõàëñèê-
äÿ áèð êÿíäè éàíäûðûá áèð áÿéèí êöðä àòûíû îüóðëàéûáäûð. Áåø ýöíäÿí ñîíðà
î, ñèçèí ýþçöíöç ãàáàüûíäà äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãäûð.
Áó äÿùøÿòëè õÿáÿðäÿí ñîíðà Çàëõà ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòàãäàí ÷ûõûð. Ïÿðçàä ãÿøø åäèð,
àäàìëàð îíà éàõûíëàøûðëàð. Îíóí àíàñû Ñîíà éåðäÿ îòóðóð âÿ àüëàéàðàã þçöíö äþéìÿéÿ
áàøëàéûð. Òàðâåðäèíè ñàõëàéàí Ìÿøÿäè Ãóðáàíäàí ñàâàéû áöòöí êèøèëÿð Ïÿðçàäà éàõûí-
ëàøûð, îíóí éàíûíäà ÿëëÿøèð âÿ öçöíÿ ñó ñÿïèðëÿð. Ìîëëà Øàáàí äóà îõóéóð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ìîëëà Øàáàí, îíà íÿ îëìóøäóð?

Ì î ë ë à Ø à á à í . Áó ãûçûí öðÿéè ýåäèáäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ?
Ì î ë ë à Ø à á à í . Äèâàíÿ îëìóø àäàõëûñûíà öðÿéè áÿðê éàíäûüû ö÷öí.
Ä è â à í á ÿ é è . Äîüðóäàíìû, áóíà ýþðÿ?
Ì î ë ë à Ø à á à í . ßëáÿòòÿ, áóíà ýþðÿ. Ìÿí øÿõñÿí îíëàðû àäàõëàìû-
øàì. Ãûç äÿëèúÿñèíÿ îíó ñåâèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ íèéÿ îíóí öðÿéè èíäè ýåòäè! Áó âàõòà ãÿäÿð êè, ùÿð
áèð òÿüéèð ùèññ åäèëìèðäè? Ëàêèí áóðàäà íÿ äåñÿí îëà áèëÿð! Ùÿêèì, áó
ýþçÿë ãûçà êþìÿê åòìÿê èñòÿìÿçñèíèçìè?
Ù ÿ ê è ì . Áóíëàð áèçÿ èíàíìûðëàð. Áóíëàðûí èøèíÿ ãàðûøìàüà äÿéìÿç.
__________
Ä è â à í á ÿ é è . Îíäà ýåäÿê. Éîõñà áèç äÿ áó ãÿðèáÿ ÿùâàëàòëàðäàí äÿëè
îëà áèëÿðèê.
268
 Áèðäÿí áàøäàí-àéàüà ãÿäÿð ñèëàùëàíìûø äþðä àäàì îòàüà äàõèë îëóð.
Áóíëàð Áàéðàìûí ãàðäàøëàðûäûð. Îíëàð úÿñàðÿò âÿ ùÿäÿ èëÿ äèâàíáÿéèäÿí
òÿëÿá åäèðëÿð êè, Áàéðàìû àçàä åòñèí. Äèâàíáÿéè ÿëèíäÿ òàïàí÷à îíëàðà éà-
õûíëàøûð âÿ êàçàêëàðà ÿìð åäèð.
Ä è â à í á ÿ é è . Óøàãëàð! Èðÿëè! Âóðóí éàðàìàçëàðû!
Êàçàêëàð Áàéðàìûí ãàðäàøëàðûíûí öçÿðèíÿ ùöúóì ÷ÿêèðëÿð. Îíëàð ùàé-êöéëÿ ãà÷ûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è (Áàéðàìûí éàíûíäà äàéàíìûø êàçàêëàðà). Óøàãëàð, îíó

âÿ Íàìàçû þçöíöçëÿ ýþòöðöí. Êîõà, ñàáàù Íàìàçûí àðâàäû Çàëõàíû äà
ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð. Éÿãèí êè, î, áóðàäàí ñàêèòúÿ ÷ûõûá Áàéðàìûí ãàðäàø-
ëàðûíà õÿáÿð âåðìèøäèð. Ñàáàù ìÿí îíëàðëà ùåñàáëàøàðàì! Ùÿêèì, ýåäÿê!

Òàìàì îëäó.

“Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû (èêèíúè âàðèàíò) Ì.Ô.Àõóíä-

çàäÿíèí Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóø èëê êîìåäèéàñûäûð. Î,
1852-1853-úö èëèí òåàòð ìþâñöìöíäÿ îéíàíûëìûøäûð. “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ
äÿðú îëóíìóø òåàòð ðåñåíçèéàëàðûíäà ãåéä åäèëìèøäèð êè, òàìàøà áþéöê
óüóðëà êå÷ìèøäèð.
1
Òàò – ôàðñ äèëè ãðóïóíà ìÿíñóá îëàí õàëãëàðäàíäûð. Òàòëàð ÿñàñ åòèáàðû
èëÿ òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Áóðàäà òàò ÿñë ìÿíàñûíäà
äåéèë, ìÿúàçè ìÿíàäà, òÿùãèð êèìè èøëÿäèëèð.
2
Òÿúèê ñþçö äÿ áóðàäà, òàéôà, õàëã ìÿíàñûíäà äåéèë, ãîðõàã, ÿúèç,
áàúàðûãñûç àäàì ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð.
3
Êó÷åð – àðàáà÷û, àðàáà ñöðÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà èøëÿ-
íèëìèø èëê ðóñ ñþçëÿðèíäÿíäèð.
4
Êå÷ÿí ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ, àéðû-àéðû ëÿçýè äÿñòÿëÿðè òåç-òåç
Àçÿðáàéúàíûí ðàéîíëàðûíà ùöúóì åäèá, øÿùÿðëÿðè, êÿíäëÿðè òàëàéûðäûëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äèâàíáÿéèíèí äèëè èëÿ áóíà èøàðÿ åòìèøäèð.
5
Ùàôèçè-úàíÿâàðàí – ùåéâàíëàðû ìöùàôèçÿ åäÿí.

“ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÂßÇÈÐÈ-ÕÀÍÈ-ËßÍÊßÐÀÍ”
(ñÿù.98-120)
Êîìåäèéà ùèúðè 1267-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Áó ìèëàäè òàðèõèëÿ
1850-1851-úè èëëÿðÿ äöøöð. Ëàêèí ìöÿëëèôèí îíó “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóð-
__________
áàñàí”äàí ñîíðà ðóñúà íÿøð åäèëìèø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíÿ (1853) âÿ
“Òÿìñèëàò”à ñàëìàñû ýþñòÿðèð êè, ÿñÿð 1851-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð.
269
 Êîìåäèéàíûí èëê àäû “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ñÿðàá”äûð. Áó ñÿðëþâùÿ
àëòûíäà î, 1853-úö èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ (¹7, 9), ùÿìèí èëäÿ ðóñúà ÷ûõ-
ìûø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ âÿ “Òÿìñèëàò”äà äÿðú îëóíìóøäóð. Êîìåäè-
éàíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ äÿ áó áàøëûã èøëÿíìèøäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí 1874-úö èëäÿ ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäè-
éàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ èñÿ, ÿñÿð èëê äÿôÿ “Ùåêàéÿòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”
àäû èëÿ ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Áóíà ÿñàñëàíàðàã áèð ñûðà Ãÿðáè Àâðîïà øÿðãøö-
íàñëàðû áåëÿ ùåñàá åòìèøäèëÿð êè, ÿñÿðèí àäûíû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäè-
éàëàðûíû ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿí, úÿíóáè àçÿðáàéúàíëû Ìèðçÿ Ìÿììÿä-
úÿôÿð Ãàðàúàäàüû äÿéèøäèðìèøäèð. Áó ìöëàùèçÿ óçóí çàìàí Àçÿðáàéúàí
àõóíäîâøöíàñëûüûíäà äà ùþêì ñöðìöøäöð. Ëàêèí ñîí èëëÿðäÿ àéäûíëàøìûø-
äûð êè, Ìèðçÿ Ìÿììÿäúÿôÿð Ãàðàúàäàüû áèëàâàñèòÿ ìöÿëëèôèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ
Ñÿðàá ñþçöíö Ëÿíêÿðàíëà äÿéèøäèðìèøäèð. Áóíà ñÿáÿá î îëìóøäóð êè,
êîìåäèéàäà ÿùâàëàò äÿíèç ñàùèëè øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ âàãå îëóð âÿ
òàìàìëàíûð, Ñÿðàá èñÿ äÿíèçäÿí óçàã áèð ãÿñÿáÿäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö
ñîíðàëàð áó óéüóíñóçëóüó ùèññ åäÿðÿê ÿñÿðèíèí àäûíû äÿéèøäèðìÿéè âàúèá
ñàéìûøäûð. Áó ùàãäà ìÿëóìàòà îíóí Èðàíëû äîñòó, ìààðèô÷è çèéàëû Ìèðçÿ
Éóñèô õàíà ýþíäÿðäèéè, 1870-úè èë, 17 äåêàáð òàðèõëè, ìÿêòóáóíäà òÿñàäöô
åäèðèê. Áó ìÿêòóáäà ÿäèá þç äîñòóíà äþíÿ-äþíÿ òàïøûðûðäû. “ßçèç ìöòÿð-
úèìÿ äåéèíèç êè, “Ñÿðàá õàíûíûûí ùåêàéÿòè”íè ùÿð éåðäÿ “Ëÿíêÿðàí õàíû-
íûí ùåêàéÿòè” èëÿ ÿâÿç åòñèí... Ñÿðàá ñÿùâäèð Ëÿíêÿðàí éàçûëìàëûäûð. ×öíêè
Ñÿðàá éàíûíäà äÿíèç éîõäóð” (Áàõ: Àõóíäçàäÿ Ì.Ô. ßñÿðëÿðè. – Áàêû,
1962, ÛÛÛ ú., ñ.220). Ìèðçÿ Éóñèô õàí äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí õàùèøèíè òÿð-
úöìÿ÷èéÿ ÷àòäûðìûø âÿ î äà ìöÿëëèôèí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðÿðÿê êîìåäè-
éàíûí àäûíû äÿéèøäèðìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà êîìåäèéà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
áöòöí íÿøð îëóíìóø êèòàáëàðûíäà “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” àäû
àëòûíäà äÿðú îëóíìóøäóð.
“Ùåêàéÿòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñû äà 1852-1853-úö èëëÿ-
ðèí òåàòð ìþâñöìöíäÿ Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàìàøàéà
ãîéóëìóøäóð. Î, Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ äÿ îéíàíûëìûø èëê äðàì ÿñÿðèäèð.
Êîìåäèéà Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáèíèí ðÿùáÿðëèéè âÿ Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí ôÿàë
èøòèðàêû èëÿ, 1873-úö èëèí 10 (22) ìàðòûíäà (“Êàâêàç “ãÿçåòè,1873, 25 ìàðò),
áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí òàðèõè äÿ
ìÿùç áó òàìàøà èëÿ áàøëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ âåðèë-
ìèø ìöõáèð ìÿêòóáóíäàí áó áàðÿäÿ õÿáÿð òóòìóø âÿ Ù.Çÿðäàáèéÿ ýþí-
äÿðäèéè ìÿêòóáäà þç ñåâèíúèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð: “Ìÿí ãîúàëìûøàì âÿ
__________
éàõûí âàõòëàðäà þëöìöìö ýþçëÿéèðäèì. Ëàêèí áó õÿáÿð ìÿíèì þìðöìö
îí èë àðòûðäû”.
270
 1
Êîìåäèéàäà ùàäèñÿëÿð 1800-1801-úè èëëÿðäÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí
Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿìèøäÿí ÿââÿë, þëêÿäÿ êè÷èê ôåîäàë äþâëÿòëÿðè
– õàíëûãëàð ìþâúóä îëäóüó èëëÿðäÿ úÿðÿéàí åäèð.
2
Ðÿøò – Èðàíûí øèìàëûíäà, Õÿçÿð äÿíèçè éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí èðè
øÿùÿðëÿðäÿí áèðèäèð.
3
Øåèð ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèíäèð (1717-1797).
4
“ßññèíÿ áèññèííè, âÿë åéíÿ áèë-åéíè, âÿëúöðóùÿ ãèñàñ” èñëàì äèíèíèí
úÿçà ãàíóíëàðûíäàí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿñè: “Äèø ÿâÿçíÿ äèø,
ýþç ÿâÿçèíÿ ýþç, éàðà ÿâÿçèíÿ éàðà”.
5
Õöëàôàéè-ÿçèìöøøÿí – éöêñÿê, áþéöê ðöòáÿëè õÿëèôÿëÿð. Ìÿùÿììÿääÿí
ñîíðà ÿðÿá õÿëèôÿëÿðè îëàí ßáóáÿêð, Þìÿð, Îñìàí âÿ ßëè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
6
Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè – Èðàíäà ÛÕ-Õ ÿñðëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø
Ãÿçíÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùþêìäàðû.
7
Úÿçàèð÷è – ïèéàäà îðäó ÿñýÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö êîìåäèéàëàðûíûí
1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíäÿ áó ñþçÿ áåëÿ øÿðù âåðìèøäèð: “Õàíëàðûí ïèéàäà
îðäóñó áåëÿ àäëàíûðäû”.

“ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÌßÐÄÈ-ÕßÑÈÑ” (ÙÀÚÛ ÃÀÐÀ)

(ñÿù.121-157)
“Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàì éàðàäûúûëûüûíûí
øàù ÿñÿðè, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí ýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Ìöàñèðëÿðèíèí éàçìàëàðûíà ýþðÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó êîìåäèéàíû þçöíöí
ÿí éàõøû äðàì ÿñÿðè ñàéìûøäûð. Êîìåäèéà ÿäÿáèééàòûìûçäà îíóí áàø êîìèê
ãÿùðÿìàíû Ùàúû Ãàðàíûí àäû èëÿ ìÿøùóðäóð.
“Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñû ùèúðè 1269-úó èëäÿ, ìèëàäè òàðèõëÿ 1852-úè
èëäÿ éàçûëìûøäûð. Î, èëê äÿôÿ ìöÿëëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ 1853-úö èëäÿ “Êàâêàç”
ãÿçåòèíèí 15, 18, 25, 29, àïðåë âÿ 2 ìàé òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ (¹28, 29, 30,
31, 32) äÿðú îëóíìóøäóð.
“Ùàúû Ãàðà” Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ òàìàøàéà
ãîéóëìóø èêèíúè äðàì ÿñÿðèäèð. Áó êîìåäèéàäà áèëàâàñèòÿ Ù.Çÿðäàáèíèí
ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà âÿ Í.Âÿçèðîâóí ôÿàë èøòèðàêû èëÿ, 1873-úö èëèí àïðåë àéû-
íûí 17-äÿ (ñîí âàõòëàðà ãÿäÿð áó òàðèõ ñÿùâ îëàðàã èéóí àéû ùåñàá åäèëèðäè
– òÿðòèá÷è) ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ îéíàíûëìûø âÿ òàìàøà÷ûëàðûí ðÿüáÿòèíè ãàçàí-
ìûøäûð (“Êàâêàç” ãÿçåòè, 1873, 25 àïðåë, ¹13).
“Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí ìþâçóñó ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíäÿí àëûí-
__________
ìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1852-úè èëäÿ Èðàíäàí ãà÷àã ìàë êå÷èðÿí êîíòðà-
áàíäà÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí, ñÿðùÿä ðàéîíëàðûíà ýþíäÿðèëìèø
271
ïîäïîëêîâíèê Ìåéåðèí òÿðúöìÿ÷èñè îëìóø âÿ áó çàìàí ãà÷àã ìàë êå÷èðÿí
äÿñòÿëÿðèí ñÿðýöçÿøòëÿðèíè áèëàâàñèòÿ ìöøàùèäÿ åòìèøäè. ×îõ ýöìàí êè, î
þç áåøèíúè êîìåäèéàñûíûí ñöæåòèíèí ÿñàñûíà, áèëàâàñèòÿ øàùèäè îëäóüó ùàäè-
ñÿëÿðäÿí áèðèíè ãîéìóøäóð.
1
“Íÿ ãûçûëáàø äþéöøö âàð, íÿ îñìàíëû äþéöøö âàð” – ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè
÷ÿðÿéèíäÿ Çàãàôãàçèéàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè äþâðöíäÿ, Ðóñèéà èëÿ
Èðàí âÿ Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ìÿëóìäóð êè, áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ êþíöëëö Àçÿðáàéúàí ñöâàðè àëàéëàðû äà
ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð.
2
Áó èëëÿðäÿ Øåéõ Øàìèëèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà Äàüûñòàí õàëãëàðû èëÿ Ðóñèéà
àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
3
Äàùè Èðàí øàèðè Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” åïîïåéàñûíûí ÿôñàíÿâè ãÿù-
ðÿìàíû Ðöñòÿì íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
4
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ùåéäÿð áÿéèí áó ñþçëÿðèëÿ äþâðöíöí ìöùöì áèð
èãòèñàäè-ñèéàñè ùàäèñÿñèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð.
ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿ ìàíóôàêòóðà
ñÿíàéåñè ýåíèø èíêèøàô òàïìûøäû. Ëàêèí ðóñ òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíèí ìàëëàðû,
êåéôèééÿò áàõûìûíäàí èíêèøàô åòìèø Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ìàëëàðûíäàí
àøàüû ñÿâèééÿäÿ èñòåùñàë îëóíóð, õàðèúè ðÿãàáÿò òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèð,
íÿèíêè Ðóñèéàíûí äàõèëè áàçàðëàðûíäà, ùÿòòà éåíè òóòóëìóø óúãàð ðàéîíëàð-
äà áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ ñàòûëûðäû. Áåëÿ áèð èãòèñàäè ÷ÿòèíëèéÿ äöøÿí ÷àð ùþêóìÿòè
þç ìèëëè áóðæóàçèéàñûíûí ìÿíàôåèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê, õàðèúäÿí ìàíóôàêòóðà
ìàëëàðûíû ýÿòèðìÿéè îëäóãúà ìÿùäóäëàøäûðìûøäû. Áó òÿäáèð éåðëè òàúèðëÿðÿ
áþéöê çèéàí âóðìóø, îíëàðûí àðàñûíäà úèääè íàðàçûëûã äîüóðìóøäó. Áó
÷ÿòèíëèêäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí, éåðëè òàúèðëÿð ãàíóíñóç ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòûð,
ãà÷àã, êîíòðàáàíä÷û äÿñòÿëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûá, Èðàíäàí Ôðàíñûç ìàíóôàê-
òóðà ìàëëàðû ýÿòèðäèð âÿ ýèçëè ñóðÿòäÿ ñàòûðäûëàð. ×àð ùþêóìÿòè äÿ þç íþâáÿ-
ñèíäÿ Èðàíäàí ýèçëè õàðèúè ìàë êå÷èðÿí ãà÷àã, êîíòðàáàíä÷û äÿñòÿëÿðÿ ãàðøû
úèääè ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç êîìåäèéàñûíäà áÿéëÿðèí âÿ
Ùàúû Ãàðàíûí äèëè èëÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿ áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìóøäóð.
5
Øóøà øÿùÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
6
Ìöñÿëìàíëàðûí ìöãÿääÿñ øÿùÿðè Ìÿêêÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
7
Èðàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
8
Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè
àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíàí ÿëéàçìàëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, î, “Ùàúû Ãàðà”
êîìåäèéàñûíûí áåøèíúè ïÿðäÿñèíèí ðåìàðêàñûíû ýåíèøëÿíäèðìèø âÿ îíó ÿñÿ-
ðèíÿ ÿëàâÿ åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëìóøäóð. Ðóñ äèëèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí þç
__________
õÿòòè èëÿ éàçûëàí âÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ öçö ÷ûõàðûëàí ÿëéàçìàëàðûíäà “Ùàúû Ãàðà”
êîìåäèéàñûíûí áåøèíúè ìÿúëèñè áåëÿ áàøëàíûð:
272
 Áåøèíúè ìÿúëèñ
Áó ìÿúëèñ òàòàð (Àçÿðáàéúàí – ðåä.) òîéó èëÿ áàøëàéûð. Ùåéäÿð áÿé òîé
ïàëòàðûíäà õàë÷à öçÿðèíäÿ îòóðìóøäóð. Îíóí éàíûíäà ñàüäèøè âÿ ñîëäèøè,
ÿòðàôûíäà èñÿ ãîùóìëàð âÿ äîñòëàð ÿéëÿøìèøëÿð.
Àøûã ñàç âÿ éà çóðíà ÷àëûð. Î áèðè çöé òóòóð, ö÷öíúöñö îõóéóð. Áèð äÿãè-
ãÿäÿí ñîíðà ñÿùíÿ àðõàñûíäà çóðíà ñÿñè âÿ “àé øàáàø, àé øàáàø” – äåéÿ
÷ûüûðòûëàð åøèäèëèð. Áó, ýÿëèíèí éàõûíëàøìàñûíà èøàðÿäèð. Íÿùàéÿò, ÿòðàôûíû
÷îõëó úàâàí îüëàí âÿ ãûç áöðöìöø ýÿëèí ýþðöíöð. Îíóí äà ñàü âÿ ñîëóíäà
éåíýÿëÿð âàðäûð. Àäàìëàð Ùåéäÿð Áÿéè äóðüóçóðëàð. Î, ýÿëèíèí ãàðøûñûíäà
ö÷ äÿôÿ áàø ÿéèð. Àðàñûêÿñèëìÿç çóðíà ñÿñè àëòûíäà ùàìû ñÿùíÿíè äþâð åäèð.
Ðÿãñ áàøëàíûð. Îüëàíëàð âÿ ãûçëàð ðÿãñ åäèðëÿð. Ñîíðà ýÿëèíè îíóí ö÷öí
àéðûëìûø îòàüà àïàðûðëàð. Ðÿãñ ãóðòàðûð. Ãîíàãäàð òîé ìÿúëèñèíè òÿðê åäèð-
ëÿð. Ùåéäÿð áÿé ýÿëèí îòàüûíà êå÷èð.

“ÌÖÐÀÔÈß ÂßÊÈËËßÐÈÍÈÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ”

(ñÿù.158-186)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Òÿìñèëàò”äà “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè”
êîìåäèéàñûíûí éàçûëìà èëèíè ùèúðè òàðèõëÿ 1272-úè èë, ìèëàäè òàðèõëÿ 1855-úè
èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. ßñÿð èëê äÿôÿ ìöÿëëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ 1856-úû èëäÿ,
“Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 23, 24, 25 íîéàáð âÿ 6 äåêàáð òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ
(¹93, 94, 95, 96) “Âîñòî÷íûå àäâîêàòû” áàøëûüû àëòûíäà äÿðú îëóíìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿââÿëêè êîìåäèéàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã “Ìöðàôèÿ
âÿêèëëÿðè”íäÿ ùàäèñÿëÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ úÿðÿéàí
åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, áó êîìåäèéàäàí åòèáàðÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿêñÿð
ÿñÿðëÿðèíèí ìþâçóñóíó Èðàí ùÿéàòûíäàí àëìûøäûð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè
ìöÿëëèôèí þç éàõàñûíû ÷àð ñåíçîðóíóí òÿãèáëÿðèíäÿí ãóðòàðìàã ìÿãñÿäè
îëìóøäóð. Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíäÿ ìÿñóë âÿçèôÿäÿ ÷àëûøàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ,
ìÿùêÿìÿëÿðèí âÿ ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðûíûí åéèáëÿðèíè à÷ûã âÿ êÿñêèí òÿí-
ãèä åäÿ áèëìÿçäè. Îäóð êè, ñîíóíúó äðàì ÿñÿðèíäÿ î, ùàäèñÿëÿðè Òÿáðèçÿ
êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó. Ëàêèí ÿñÿðäÿ ìöÿëëèô äîëàéû éîëëà éåðëè ìÿù-
êÿìÿëÿðèí ãàíóíñóçëóüóíó, þçáàøûíàëûüûíû âÿ ðöøâÿòõîðëóüóíó äà êÿñêèí
ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòóðäó.
1
Ìöòÿ – ìöâÿããÿòè êÿáèí. Øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, âÿðÿñÿëèê ùöãóãëà-
ðûíà éàëíûç êèøèíèí ãàíóíè, êÿáèí êÿñèëìèø àðâàäû ìàëèê îëóð. Ñèãÿ, ìöòÿ éîëó
__________
èëÿ àëûíìûø àðâàäëàð èñÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãëàðûíäàí ìÿùðóì åäèëèðëÿð.
2
Ùèáÿíàìÿ – âÿêàëÿòíàìÿ.
273
 3
ßùëè-çÿëÿìÿ – ìöñÿëìàí øèÿ ðóùàíèëÿðè äþâëÿò ìÿìóðëàðûíû ÿùëè-
çÿëÿìÿ àäëàíäûðûð, îíëàðà ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Îíëàðà ýþðÿ,
äþâëÿò øèÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí ùÿãèãè âàðèñëÿðè ñàéûëàí ðóùàíèëÿðÿ ìÿíñóá
îëìàëûäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ Çöáåéäÿíèí äèëè èëÿ Èðàí äþâëÿò ìÿìóðëàðû-
íûí çöëì, èñòèáäàä ÿùëè êèìè òÿíãèä åäèðäè.
4
Àòàìûí òèéóë êÿíäëÿðèíè – âàõòèëÿ øàù òÿðÿôèíäÿí àòàìà âåðèëìèø
êÿíäëÿð.
5
ßôëàòóíè-ÿñð – ÿñðèí ßôëàòóíó. ßôëàòóí – Ïëàòîí åðàìûçäàí ÿââÿë,
ö÷öíúö ÿñðäÿ éàøàìûø ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôóäóð. Îíóí ïîåòèêà, åòèêà, ñèéà-
ñÿò, òàðèõ âÿ ñàèð åëìëÿðÿ àèä ÿñÿðëÿðè âàðäûð.
6
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç ìÿíôè ãÿùðÿìàíûíûí äèëèíäÿ èøëÿòäèéè “ôèðãåéè-
ñóàë” ñþçëÿðè èëÿ Èðàí ÿñýÿðëÿðèíèí êàñûá âÿçèééÿòäÿ éàøàìàëàðûíà, äèëÿí÷è
êèìè ÿë à÷ûá éåðëè ÿùàëèäÿí êþìÿê èñòÿìÿëÿðèíÿ âÿ îíëàðûí ÿùàëèíèí äèëÿí-
÷è äÿñòÿñèíÿ ìÿíñóá îëìàëàðûíà èøàðÿ åòìèøäèð. ßñÿðèíèí ðóñúà òÿðúöìÿ-
ñèíäÿ î, “ôèðãåéè-ñóàë” ñþçöíö äèëÿí÷èëÿð (íèùèå) êèìè òÿðúöìÿ åäèáäèð.
7
“ßðáàáöääöâÿëè ìöëùÿìöíÿ” – ãåéðè àäè, èëàùè, Àëëàù òÿðÿôèíäÿí òÿê-
òÿê àäàìëàðà áÿõø åäèëÿí èñòåäàäà, èëùàìà ìàëèê îëàí àëè äþâëÿò ùàêèìè,
ìÿìóðó. Àüà Áÿøèð áó ñþçëÿðëÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìè ãàðøûñûíäà éàëòàãëàíûð,
îíó ÿëÿ àëìàüà ÷àëûøûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó äèàëîãó äàõèëè áèð êèíàéÿ èëÿ
Àüà Áÿøèðèí äèëèíäÿ èøëÿòìèø âÿ áóíóíëà ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí ñÿôåù, áàøû-
áîø, ñàäÿëþâù áèð ùàêèì îëäóüóíà áèð èøàðÿ åòìèøäè.
8
Ëåéëàú – Éàõûí Øÿðãäÿ ÿôñàíÿâè øàùìàò, íÿðä îéóí÷óñó, ìàùèð ãó-
ìàðáàç ñèìâîëó.

“ÀËÄÀÍÌÛØ ÊßÂÀÊÈÁ” ÏÎÂÅÑÒÈ

(ñÿù.189-212)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè 1857-úè èëäÿ éàçìûø-
äûð. ßñÿð èëê äÿôÿ “Òÿìñèëàò”äà äÿðú îëóíìóøäóð. ßäèá “Êàâêàç” ãÿçå-
òèíäÿ ÷àï åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ, îíó 1857-úè èëèí èéóí àéûíäà ðóñ äèëèíÿ
òÿðúöìÿ åòìèø (áó áàðÿäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàç-
ìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí ðóñúà òÿðúöìÿñèíèí ÿëéàçìàñûíäà ìöÿëëèôèí
õöñóñè ãåéäè âàðäûð), ëàêèí ìÿãñÿäèíÿ éàëíûç 1864-úö èëäÿ íàèë îëìóøäóð
(“Êàâêàç” ãÿçåòè, 1864-úö èë, ¹25, 27, 30 âÿ 31).
“Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ìþâçóñó, ÿñàñ ñöæåòè Øàù Àááàñûí êàòèáè âÿ
òàðèõ÷èñè Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí “Òàðèõå-Àëÿì-àðàéå-Àááàñè” ÿñÿðèíäÿí
__________
ýþòöðöëìöøäöð. ßäèá þçö ÿñÿðèíèí áèð éåðèíäÿ áó ùàãäà àéäûí ìÿëóìàò
âåðìèøäèð: “Îëóð êè, õàíÿíäÿëÿð áó ýöçàðèøèí âöãóóíäà øöáùÿ åäèá ýèçáÿ
274
ùÿìë åäÿëÿð, áó ñóðÿòäÿ ìÿí îëàðäàí òÿâÿããå åäèðÿì êè, “Òàðèõè-Àëÿì-
àðà”äà Øàù Àááàñûí úóëóñóíó éåääèíúè èëèíäÿ ñàäèð îëàí âÿãàèÿéÿ ìöëà-
ùèçÿ åòñèíëÿð”.
Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí òàðèõè ÿñÿðèíäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ÿñàñ
ñöæåò õÿòòèíè õàòûðëàäàí áó ñÿòèðëÿð éàçûëìûøäûð: “...Ùÿìèí èë (1595-úè èë íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóð – Í.Ì.) ìöíÿúúèìëÿð õÿáÿð âåðäèëÿð êè, àøàüû âÿ éóõàðû
óëäóçëàðûí ùÿðÿêÿòè âÿ áèð-áèðè èëÿ éàõûíëàøìàñû ýöíÿøÿ ìÿíñóá îëàí àëè
ðöòáÿëè áèð øÿõñèí (øàù íÿçÿðäÿ òóòóëóð – Í.Ì.) ìÿùâè âÿ åäàìû èëÿ íÿòè-
úÿëÿíÿúÿêäèð. Ùÿì äÿ åùòèìàë åäèðäèëÿð êè, áó ùàäèñÿ Èðàíäà áàø âåðÿ
áèëÿð. Ìöíÿúúèìëÿðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿéÿ ýþðÿ, ïàäøàùûí òàëå óëäóçó çÿâàëÿ
óüðàìàã ÿðÿôÿñèíäÿ èäè. Áó éöêñÿê åëìäÿ çàìàíûí ãàáàãúûëû îëóá, íöúóì
åëìè ùþêìëÿðèíÿ ÿñàñÿí, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàãäà þç ìöàñèðëÿðèíäÿí èðÿëè ýåäÿí
Ìþâëàíà Úÿëàëÿääèí Ìÿùÿììÿä Ìöíÿúúèì Éÿçäè î óüóðñóçëóüó áó òÿä-
áèðëÿ àðàäàí ãàëäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè êè, ÿëàùÿçðÿò áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿí èêè
óëäóçóí éàõûíëàøìàñû òÿñèðèíèí ÿí ýöúëö îëäóüó ö÷ ýöíöí ÿðçèíäÿ þçöíö
ïàäèøàëûãäàí êÿíàð åäèá, ãÿòëè âàúèá îëàí úàíèëÿðäÿí áèðèíè ïàäøàùëûüà
òÿéèí åòñèí. Áåëÿ êè, ùÿìèí ö÷ ýöíöí ÿðçèíäÿ ãîøóí âÿ ðÿèééÿò îíóí ÿìð-
ëÿðèíÿ òàáå îëóá, ïàäèøàùûí ùþêìö êèìè ñþçñöç èúðà åòñèíëÿð âÿ ö÷ ýöíäÿí
ñîíðà î úàíè, óëäóçëàðûí éàõûíëàøìàñûíûí áþéöê äàðüàñûíà âÿ çàìàí ùàäè-
ñÿëÿðè úÿëëàäûíà òàïøûðûëñûí êè, ãÿòëÿ éåòèðñèí. Ùàìû áó òÿäáèðè áÿéÿíäè âÿ
ãóðÿ (ïóøê) äèíñèçëèêäÿ þç éîëäàøëàðûíäàí äàùà èòè ýåäÿí óñòà Òÿðêÿøäóç
Éóñèôèí àäûíà äöøäö. Áóíà ýþðÿ äÿ, ãåéä îëóíàí äèíñèçëÿð äÿñòÿñèíÿ ìÿí-
ñóá îëàí ùÿìèí Éóñèôè, îðäó ãÿðàðýàùûíà ýÿòèðäèëÿð. ßëàùÿçðÿò þçöíö øàù-
ëûãäàí ÷ûõàðûá, ïàäøàùëûã àäûíû î ÿúÿëè ÷àòìûøà ÿòà åòäèëÿð âÿ øàùëûã òàúûíû
îíóí áàøûíà ãîéóá, ýþçÿë ïàëòàð ýåéèíäèðäèëÿð. Êþ÷ ýöíö îíó éÿùÿð âÿ
úèëîâó ãèéìÿòëè úÿâàùèðàòëà áÿçÿäèëìèø Áÿðäÿ ãàòûðûíà ìèíäèðèá, ïàäøàùëûã
áàéðàãëàðûíû îíóí öñòöíÿ ãàëäûðäûëàð. Áöòöí ÿìèðëÿð, ÿéàíëàð, õèäìÿò÷èëÿð
ãîøóí èëÿ îíóí ÿòðàôûíäà õèäìÿòÿ ùàçûð âÿçèééÿòäÿ äóðàðàã, àïàðûá ìÿí-
çèëÿ ÷àòäûðûð âÿ øàù äèâàíõàíàñûíà ýÿòèðèá éåìÿê-è÷ìÿê ùàçûðëàéûðäûëàð.
Ýåúÿ èñÿ ãàëèá ãîøóí âÿ éöêñÿê ðöòáÿëè ãîð÷óëàð (õöñóñè ãâàðäèéà ùèññÿñè
– Í.Ì.) êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð...
Õöëàñÿ, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà îíóí ùÿéàòûíûí áèðîâóç ïàëòàðû ñîéóíäó âÿ
òàõòû òàáóòà ÷åâðèëäè. Ãåéä îëóíàí ùàäèñÿäÿí ñîíðà ÿëàùÿçðÿò éåíèäÿí ñÿë-
òÿíÿò òàõòûíà ÿéëÿøäèëÿð...*
__________
* Áàõ: Ùÿñÿíîâ À.Ã., Îíóëëàè Ñ.Ì. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ÿñÿðèíäÿêè ñóðÿòëÿðèí
ïðîòîòèïëÿðè ùàããûíäà. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí åëìè ÿñÿðëÿðè. Äèë âÿ ÿäÿ-
áèééàò, ñåð., 1968, ¹6, ñ.70
275
 Ëàêèí ÿäèá òàðèõè ÿñÿðäÿ òÿñâèð îëóíàí áó ùàäèñÿíè êîðòÿáèè, îëäóüó
êèìè, ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê àïàðìàäàí ÿñÿðèíäÿ ãÿëÿìÿ àëìàìûøäûð. Î, òàðèõè
ùàäèñÿíè éàðàäûúûëûã ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìèø, ýåíèøëÿíäèðìèø, éåíè ùàäèñÿ-
ëÿðëÿ, åïèçîäëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèø, îíà éåíè áèð ìÿíà âåðìèø, òàì éåíè áèð
èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Ìöÿëëèôèí ÿñàñ óñòàëûüû îíäà îëìóøäóð êè,
î, áó ãåéðè-àäè, íàüûëâàðû ùàäèñÿíèí ÿñàñûíäà äÿðèí èúòèìàè-ñèéàñè ìÿçìóíà
âÿ éöêñÿê áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð ïîâåñò éàðàòìûøäûð.

1
Èðàíäà 1502-1722-úè èëëÿð àðàñûíäà ùþêìðàíëûã åäÿí Ñÿôÿâèééÿ ñöëà-
ëÿñèíèí ÿñàñû, ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè âÿ øàèð Øàù Èñìàéûë Õÿòàè (1486-1524)
òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð.
2
Ìÿùÿììÿä øàù Ñÿôÿâè (?-1587), 1578-1587-úè èëëÿðäÿ Èðàíäà
ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Îíóí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Èðàí àüûð èãòèñàäè-ñèéàñè
áþùðàíà óüðàìûøäû. 1587-úè èëäÿ î, øàùëûãäàí ÿë ÷ÿêèá, ùàêèìèééÿòè Øàù
Àááàñà òÿùâèë âåðìèøäè.
3
Û Øàù Àááàñ (1557-1629), 1587-1629-úó èëëÿðäÿ Èðàí ùþêìäàðû îëóá.
4
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà ñÿùâ åäèð. Øàù Àááàñ ùàêèìèééÿò áàøûíãà
(1587) 30 éàøûíäà ýÿëìèøäèð. Äåìÿê, ïîâåñòäÿ òÿñâèð îëóíàí ÿùâàëàò áàø
âåðÿíäÿ îíóí 36-37 éàøû îëóá.
5
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áàø âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíöí äèëè èëÿ, Øàù Àááàñûí
àòàñû Ìÿùÿììÿä øàùûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ, Èðàíûí àüûð èãòèñàäè-ñèéàñè
èôëàñà óüðàìàñûíà èøàðÿ åòìèøäèð.
6
Øàù Àááàñ ùÿãèãÿòÿí îüëó Ñÿôè Ìèðçÿíè îíà ãÿñä åòìÿêäÿ øöáùÿëÿ-
íèá þëäöðìöø âÿ èêè îüëóíóí èñÿ ýþçöíö ÷ûõàðòìûøäû.
7
ÕÛÕ ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ, Èðàíëà Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà Ùåðàò öñòöíäÿ
äÿôÿëÿðëÿ èõòèëàô öç âåðìèø, 1856-úû èëäÿ èñÿ ìöùàðèáÿ áàøëàíìûøäû. Èíýèëèñ
ãîøóíëàðû Èðàíûí Õàðã âÿ Áóøàð àäàëàðûíû òóòìóø âÿ þëêÿíèí äàõèëèíÿ äîüðó
èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàìûøäû. Èðàí èñòèëà îëóíìàã òÿùëöêÿñè àëòûíà äöøìöøäö.
Ëàêèí, áèð òÿðÿôäÿí, Ùèíäèñòàíäà Èíýèëòÿðÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíÿ ãàðøû àçàä-
ëûã ùÿðÿêàòûíûí ãöââÿòëÿíìÿñè âÿ èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, Ôðàíñà âÿ Ðóñèéàíûí
áó èõòèëàôà ãàðûøìàñû ñàéÿñèíäÿ, Èíýèëòÿðÿ Èðàíëà 1857-úè èëäÿ, ìàðò àéûíûí
4-äÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Áåëÿëèêëÿ, Èðàí áèð ñûðà
ýöçÿøòëÿðÿ ýåòñÿ âÿ Ùåðàòäàí ÿë ÷ÿêñÿ äÿ, òàì èñòèëà åäèëìÿê òÿùëöêÿñèí-
äÿí õèëàñ îëìóøäó. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ñîí úöìëÿñèíäÿ Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè áóíà èøàðÿ åòìèøäè.
__________

276
 ÇßÌÀÍßÄßÍ ØÈÊÀÉßÒ
(ñÿù.215-216 )
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê øåðèäèð. ßñÿð ôàðñ äèëèíäÿ
éàçûëìûøäûð. Î, óçóí ìöääÿò ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ìÿëóì îëìàìûøäûð. Øåðè
èëê äÿôÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øÿõñè àðõèâèíäÿí àøêàð åäÿí âÿ ôàðñ äèëèíäÿí
Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâèðèá íÿøð åòäèðÿí ÿäÿáèééàòøöíàñ Ìÿììÿäàüà Ñóë-
òàíîâ îëìóøäóð (Áàõ: Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìÿðóçÿëÿðè,
Áàêû, 1954, úèëä Õ). Øåðèí ÿëéàçìàñûíäà îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ùå÷
áèð ãåéä éîõäóð. Ëàêèí Ìÿììÿäàüà Ñóëòàíîâ ÿñÿðèí ìÿçìóíóíà ÿñàñëà-
íàðàã áåëÿ áèð ôèêèð èðÿëè ñöðìöøäöð êè, î, Àõóíäçàäÿíèí Øÿêèäÿí Òèôëèñÿ
ýÿëìÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ, òÿõìèíÿí 1832-1833-úö èëëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.
Áó ìöëàùèçÿ ñîíðàëàð Àõóíäçàäÿ èðñèíèí àðàøäûðûúûëàðû òÿðÿôèíäÿí éåêäèë-
ëèêëÿ ãÿáóë îëóíìóøäóð.

1
ßäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç áåëÿ áèð ìöëàùèçÿ ñþéëÿéèðëÿð êè, Àõóíäçà-
äÿíèí þç ÿñÿðèíäÿ òÿðèô åòäèéè çèéàëû, áó èëëÿð Òèôëèñäÿ ðÿñìè äþâëÿò èäàðÿ-
ñèíäÿ õèäìÿò åäÿí, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ àëèìè Àááàñãóëó àüà
Áàêûõàíîâäóð (1794-1847).
2
Ðóìè Úÿëàëÿääèí (1207-1263) – Êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòû âÿ ôÿëñÿôÿ-
ñèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿíäèð.
3
Øÿìñ Òÿáðèçè – Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä èáí-ßëè èáí-Ìÿëèê – ÕÛÛÛ
ÿñðäÿ éàøàìûø, Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Î,
Ú. Ðóìèíèí ìöðøèäè îëìóø âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ñóôè ýþðöøëÿðè òÿáëèü åòìèøäèð.
4
Èáí-Ñèíà-ßáó-ßëè-Ñèíà (980-1083) – ìÿøùóð Øÿðã àëèìè âÿ øàèðè.
Èáí-Ñèíà ðèéàçèééàò, ýåîìåòðèéà, àñòðàíîìèéà, ìÿíòèã, òèáá, ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè
ñàùÿñèíäÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûø, íÿèíêè Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ, ùÿòòà áöòöí
äöíéàäà ýåíèø øþùðÿò òàïìûøäûð.
5
Ñþùáàíè-Âàèë – Àááàñèëÿð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Ùàðóíÿððÿøèäèí äþâðöíäÿ
éàøàìûø ìÿøùóð ÿðÿá àëèìèäèð. Î, íÿñð ñàùÿñèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð.
Êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè øåèð ñàùÿñèíäÿ þçëÿ-
ðèíè èñëàì äèíè âÿ äþâëÿòèíèí áàíèñè Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí äþâðöíäÿ
ýåíèø øþùðÿò òàïìûø øàèð Ùÿñÿí èáí Ñàáèòÿ, íÿñð ñàùÿñèíäÿ èñÿ Ñþùáàíè-
Âàèëÿ áÿíçÿòìèøëÿð.
6
Õàãàíè Øèðâàíè (1126-1191) – Àçÿðáàéúàí âÿ öìóìÿí êëàññèê Øÿðã
ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè.
__________
7
Ãàçèéè-Áåéçÿâè – ÕÛÕ ÿñðäÿ éàøàìûø, ýþðêÿìëè Øÿðã àëèìè âÿ òàðèõ÷èñè.
277
 À.Ñ.ÏÓØÊÈÍÈÍ ÞËÖÌÖÍß ØßÐà ÏÎÅÌÀÑÛ
(ñÿù.216-219)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø, èêèíúè ïîåòèê ÿñÿðèäèð. Ïîåìà
äàùè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèíèí (1799-1837) þëöìö ìöíàñèáÿòèëÿ, áàùàðûí èëê
äþâðöíäÿ, òÿõìèíÿí ôåâðàëûí ñîíó âÿ ìàðòûí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð.
Ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðèíèí ÿíÿíÿëÿðè öñëóáóíäà éàçûëìûø áó ïîå-
ìàíû, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðùàë þçö íÿñðëÿ ðóñ äèëèíÿ ñÿòðè òÿðúöìÿ åòìèø âÿ
áó òÿðúöìÿíè ùÿìèí èëëÿðäÿ îíóíëà åéíè èäàðÿäÿ õèäìÿò åäÿí äîñòó, ðóñ
øàèðè È.Ñ.Êëåìåíòéåâÿ òÿãäèì åòìèøäè. Êëåìåíòéåâ ïîåìàíû îõóéóá
âÿúäÿ ýÿëìèø âÿ îíóí ñÿòðè òÿðúöìÿñè öçÿðèíäÿ, ÷îõ ýöìàí êè, ìöÿééÿí òÿñ-
ùèù èøëÿðè àïàðûá, ÷àï îëóíìàã ö÷öí êè÷èê ìÿêòóáëà “Ìîñêîâñêèé íàáëþ-
äàòåëü” æóðíàëûíà ýþíäÿðìèøäè. “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû” òåçëèê-
ëÿ æóðíàëûí 1837-úè èë ÕÛ íþìðÿñèíäÿ (ìàðò) ÷àï îëóíìóøäóð. Ðåäàêñèéà
ïîåìàéà ÿëàâÿ åòäèéè êè÷èê ýèðèø ìÿãàëÿñèíäÿ Àõóíäçàäÿíèí ïîåìàñûíà
éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèøäèð: “Úÿíàá Êëåìåíòéåâèí ùèññëÿðèíÿ øÿðèê ÷ûõàðàã
âÿ Èðàí øàèðèíèí (È.Ñ.Êëåìåíòéåâèí àðäûíúà æóðíàë Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíè ñÿùâÿí
Èðàí øàèðè àäëàíäûðìûøäû – òÿðòèá÷è) ÿëè èëÿ Ïóøêèíèí ãÿáðè öñòöíÿ áÿõø åäèë-
ìèø ýþçÿë ýöëö áèçÿ ýþíäÿðìÿñèíÿ ýþðÿ öðÿêäÿí òÿáðèê åäÿðÿê, ñÿìèìè
ãÿëáäÿí ýþçÿë èñòåäàä ñàùèáèíÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð àðçóëàéûðûã. ßñÿðäÿí áèç
àéäûí ýþðöðöê êè, î, ðóñ òÿùñèëèíÿ ãûçüûí ðÿüáÿò ùèññè áÿñëÿéèð”.
Ùÿìèí èëèí ìàé àéûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí éàõûí äîñòó, Ãàôãàçäà ñöð-
ýöíäÿ îëàí äåêàáðèñò éàçû÷û À.À.Áåñòóæåâ-Ìàðëèíñêè “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ
Øÿðã ïîåìàñû”íûí ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ òàíûø îëìóø âÿ îíóí öçÿðèíäÿ áèð ñûðà
òÿñùèù èøëÿðè àïàðìûøäûð. Ïîåìàíûí ñÿòðè òÿðúöìÿñèíèí åéíè âàðèàíòûíû, óçóí
èëëÿð Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ éàõûíäàí ÿìÿêäàøëûã âÿ äîñòëóã åòìèø ýþðêÿìëè
øÿðãøöíàñ àëèì Àäîëô Áåðæå 1874-úö èëäÿ äÿðú îëóíìàã ö÷öí “Ðóññêàÿ
ñòàðèíà” æóðíàëûíà ýþíäÿðìèøäè. Òÿðúöìÿ ùÿìèí èëäÿ æóðíàëûí 9-úó íþì-
ðÿñèíäÿ (ñåíòéàáð) äÿðú åäèëìèøäèð.
“Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”íûí ôàðñúà îðèæèíàëû èíãèëàáà ãÿäÿð
ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ìÿëóì îëìàìûøäûð. Îíóí ÿëéàçìàñûíû 1936-úû èëäÿ
ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ ßçèç Øÿðèô ìåéäàíà ÷ûõàðìûø âÿ áó ùàãäà
“ßäÿáèééàò” ãÿçåòèíäÿ (1936, ¹33) ìÿëóìàò âåðìèøäèð. ßñÿð èñòåäàäëû
øàèðëÿðìèçäÿí ÿââÿë, Ì.Ìöøôèã, ñîíðà èñÿ Áþéöêàüà Ãàñûìçàäÿ, Úÿôÿð
Õÿíäàí âÿ Ì.Ñîëòàí òÿðÿôèíäÿí àíà äèëèìèçÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Áóðàäà
Ì.Ìöøôèãèí òÿðúöìÿñè âåðèëèð.
1
Ëîìîíîñîâ Ì.É. (1711-1765) – ìÿøùóð ðóñ øàèðè âÿ àëèìè.
2
Äåðæàâèí Ã.Ð. (1743-1816) – ðóñ ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿí-
äÿëÿðèíäÿí áèðè.
278
 3
Êàðàìçèí Í.Ì. (1766 – 1826) – ýþðêÿìëè ðóñ éàçû÷ûñû âÿ òàðèõ÷èñè,
ðóñ ÿäÿáèééàòûíäà ñåíòèìåíòàëèçìèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè.

ÒßÚÍÈÑ
(“ßñèðèéÿì áèð äèëáÿðèí êè, ÿýÿð”)
(ñÿù.219)
Òÿúíèñ ùèúðè 1257-úè, ìèëàäè òàðèõëÿ 1841-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Áó øåèð
Àõóíäçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê áÿäèè ÿñÿðëÿðèí-
äÿíäèð. Àõóíäçàäÿ þçö øåèðäÿêè úèíàñëàðà ôàðñ äèëèíäÿ øÿðùëÿð âåðìèøäèð.
Áóðàäà øÿðùëÿðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè âåðèëèð.
1 10
Éàðàëàð. Øèêàéÿò.
2 11
Î éàðà. Î äèâëÿðÿ.
3 12
Îä, àòÿø. Äÿëè.
4 13
Íàçèê. Î éàð ìÿíè äàüà ñàëñà.
5 14
Äàâàì ýÿòèðìÿê. Ãàí.
6 15
Î éàðà (ñåâýèëèéÿ). Íÿôÿñ.
7 16
Äÿðìàí, äàâà. Àí.
8 17
Áîðúó. Çöëôöíö éîë, àõòàð ìÿíè.
9
Ñöðö.

ÒßÚÍÈÑÈ-ÄÈÝßÐ
(“×ûõûá ýöë ôÿñëèíäÿ ñåéðÿ íèýàðûì”)
(ñÿù.219-220)
Òÿúíèñèí ÿëéàçìàñûíûí ñîíóíäà îíóí éàçûëìà òàðèõèíè, Àõóíäçàäÿ
ùèúðè 1257-úö èë ýþñòÿðìèøäèð êè, ìèëàäè òàðèõëÿ 1841-úè èëÿ äöøöð. Áó òÿú-
íèñäÿ äÿ èøëÿäèëÿí úèíàñëàðà ìöÿëëèô þçö ôàðñ äèëèíäÿ øÿðùëÿð éàçìûøäûð êè,
îíëàðûí àçÿðáàéúàíúà òÿðúöìÿñè áåëÿäèð:
1 10
Éàé ôÿñëè. Îéàíà (îéàíìàã).
2 11
Èë âÿ àé. Äàüûäà, éàéà.
3 12
Óçàã. Ïèéàëÿ.
4 13
Úàíäûð. ßùä.
5 14
Ýåò, óçàã äàéàí. Äöíéàíû ýÿçÿí äåéèëäèð.
6 15
Éàéà (êàìàíà). Ýöíÿøÿ âÿ éà àéà.
7 16
Î òÿðÿôÿ. Áàøûíà ãàðàìàã.
8 17
Éàíà (éàíìàã). Ãàð êèìè àü ñèíÿ.
9 18
__________
Áó êÿëìÿ ÿââÿë “ñöáùäÿí” Öðÿéè ãàðà.
19
éàçûëûá, ñîíðà äöçÿëäèëìèøäèð. Ùÿäèñ âÿ àéÿ.
279
 ÌßÄÙÈÉÉß
(ñÿù.220-222)
Ìÿäùèééÿäÿí àéäûí ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 50-úè èëëÿðèí ÿââÿë-
ëÿðèíäÿ, Ìèð Ôÿòòàù Ìèð Êàçûì îüëóíóí õàùèøè èëÿ éàçìûøäûð. Øåèð Èðàí ñÿð-
ùÿääèíäÿ êîíòðàáàíä÷ûëàðà, ãà÷àãëàðà âÿ ñÿðùÿäè ãàíóíñóç êå÷ÿí áàøãà
öíñöðëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí, ðóñ ñÿðùÿäè ãîøóíëàðûíûí ðÿèñè êàïèòàí
Èãðàíîâè÷ÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Øåðÿ ÿñàñÿí áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, Ìèð
Ôÿòòàù Ìèð Êàçûì îüëó êàïèòàí Èãðàíîâè÷èí éàíûíäà éà òÿðúöìÿ÷è, éà äà
êþìÿê÷è ñèôÿòè èëÿ ãóëëóã åòìèøäèð. Ìÿäùèééÿíèí ÿëéàçìàñû Àçÿðáàéúàí
ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øÿõñè àðõèâèíäÿäèð.

ÃßÑÈÄß
(ñÿù.222-223)
XIX ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Ðóñèéà ÷àðëûüûíûí âÿëèÿùäè, ÷àð Û
Íèêîëàéûí îüëó ÛÛ Àëåêñàíäð Ãàôãàçà ýÿëìèøäèð. ×îõ ýöìàí êè, Ãàôãàçûí
úàíèøèíè êíéàç Ìèõàèë Ñåìéîíîâè÷ Âîðîíñîâóí õöñóñè òàïøûðûüû èëÿ,
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ âÿëèÿùäèí Ãàôãàçà ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ôàðñ äèëèíäÿ áó
ãÿñèäÿíè éàçìûøäûð. Ãÿñèäÿíèí ÿëéàçìàñû Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð
Èíñòèòóòóíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíóð. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè
òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ
(“Ãàñûì áÿé, åøèòäèì éàõûí îëóáñàí”)
(ñÿù.223-224)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó øåðè òÿðòèá åòäèéè Ã.Çàêèðèí “Äèâàí”ûíûí (Áó
“Äèâàí” Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
øÿõñè àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíóð) 319-320-úè ñÿùèôÿëÿðèíÿ êþ÷öðìöøäöð. Øåðèí
ÿââÿëèíäÿ, îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ìöÿëëèô áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð.
“Èáòèäàè ìöùÿððÿìöëùÿðàìäà ñÿíÿéè 1271 (ìèëàäè 1854) Ìèðçÿ Ôÿòÿëè òÿðÿ-
ôèíäÿí, Ãàñûì áÿéÿ, Ìåùäèãóëó õàí Ãàðàáàüëûíûí ãûçû Õóðøóä Áàíó Áÿéèì
ùàããûíäà éàçûëàí ãàôèéÿäèð”.

__________

280
 ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ
(“Åé Ãàñûì áÿé, ÿúÿá äþâðàíà ÷àòäûã”)
(ñÿù.225-226)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1853-54-úö èëëÿð, ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ
Ã.Çàêèðÿ ìÿíçóì ìÿêòóá éàçàðàã, îíó ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ
“Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1854-úö èë, 29-úö íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. Îíó
äà õàòûðëàäûðûã êè, Ã.Çàêèð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí öíâàíûíà áó
ìþâçóäà ìÿíçóì ìÿêòóá éàçûá ýþíäÿðìèøäèð. Ùÿìèí øåèð äÿ ñÿòðè òÿðúö-
ìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð.
1
Òöðêèéÿ äþâëÿòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
2
Ôðàíñà íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
3
Èíýèëòÿðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
4
Êè÷èê Íàïîëåîí – Íàïîëåîí ÛÛÛ (Ëóè Íàïîëåîí Áîíàïàðò 1808-1873)
íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Î, Íàïîëåîí Áîíàïàðòûí ãàðäàøû îüëóäóð. 1852-1870-úè
èëëÿð àðàñûíäà Ôðàíñàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. Ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ÿìè-
ñèíèí ñèéàñè õÿòòèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Î, ôðàíñûç èðè áóðæóàçèéàñûíûí âÿ
êàòîëèê êèëñÿñèíèí ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê, 1848-úè èë èíãèëàáûíäàí
ñîíðà ðåñïóáëèêà òÿðÿôäàðëàðûíà äèâàí òóòìóø, ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ôÿàë
ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ëóè Íàïîëåîí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ àðàìñûç èñòèëà÷û
ìöùàðèáÿëÿð åòìèøäèð. 1870-úè èë ôðàíñûç èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ òàõòäàí ñàëû-
íàí Ëóè Íàïîëåîí Èíýèëòÿðÿéÿ ìöùàúèðÿò åòìèøäèð.
5
Áþéöê Íàïîëåîí – Û Íàïîëåîí Áîíàïàðò (1769-1820) 1789-1794-úö èë
Áþéöê Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûãäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòè
ÿëÿ êå÷èðìèø âÿ Ôðàíñàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíè èñòèëà åäÿí Û Íàïîëåîí, 1812-úè èëäÿ Ðóñèéàéà
ùöúóì åòìèø âÿ Ìîñêâàíû àëìàüà íàèë îëñà äà, ñîíðà àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ
óüðàìûø, 1814-úö èëäÿ èñÿ ùàêèìèééÿòäÿí ñàëûíìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ
øåðèíäÿ Íàïîëåîíóí Ðóñèéàäàêû ìÿüëóáèééÿòèíÿ èøàðÿ åäèð.
6
Äèáè÷ Çàáàëêàíñêè, Èâàí Èâàíîâè÷ (1785-1831) – ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè
èëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí òàíûíìûø ýåíåðàëëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 1828-1829-úó
èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ èéèðìè ìèíëèê ãîøóíëà Áàëêàí þëêÿëÿðèíè
êå÷èá, Àäðèàíîïîë øÿùÿðèíè òóòìóøäó.
7
Ïàñêåâè÷, Èâàí Ôéîäîðîâè÷ (1782-1856) – ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ
ðóñ îðäóñóíóí ýåíåðàë-ôåëäìàðøàëû îëìóøäóð. Î, 1806-1812-úè èëëÿð ðóñ-
òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ èøòèðàê åòìèø, 1826-úû èëäÿ Ãàôãàçûí Áàø èäàðÿñèíèí
ðÿèñè òÿéèí îëóíìóø âÿ 1826-1828-úè èëëÿð Ðóñ-Èðàí ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ Ãàô-
ãàç ðóñ îðäóñóíóí Ãàôãàçäàêû ßëàùèääÿ êîðïóñóíóí ðÿèñè îëìóøäóð.
__________ èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ îíóí áàø÷ûëûüû èëÿ ðóñ îðäóñó
1828-1829-úó
Êàðñ, Àõàëêÿëÿê, Àõàëñûê âÿ ßðçóðóì øÿùÿðëÿðèíè ôÿòù åòìèøäèð.
281
 ÒßÐÈÔÍÀÌß
(ñÿù.226-227)
Øåðèí Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà,
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ áèð íå÷ÿ ÿëéàçìà íöñõÿñè âàðäûð. Áó íöñõÿ-
ëÿðèí áèðèíäÿ, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè øåðèí ñÿðëþâùÿñèíäÿ, áåëÿ áèð ãåéä âåðèáäèð:
“1271-úè èëäÿ Âåðäåðåâñêè àäëû áèð äîñòóìóí òÿðÿôèíäÿí ÿëàùÿçðÿò Èðàí
øàùÿíøàùûíà”. Øåðèí áàøãà áèð ÿëéàçìà íöñõÿñèíèí ÿââÿëèíäÿ èñÿ î, øåðèí
éàçûëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ áåëÿ áèð ìöôÿññÿë øÿðù éàçìûøäûð: “Âåðäåðåâñêè áèð
íÿôÿð ðóñ øàèðè êè, Òèôëèñäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí êàòèáè âÿ ìÿíèìëÿ äîñò èäè.
1271-úè èëäÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòèíèí òÿðèôëÿðè ùàããûíäà éàçûëìûø ãÿçåòëÿðäÿêè
ìàòåðèàëëàðäàí áèð êèòàá÷à òÿðòèá åäèá, ùÿäèééÿ îëàðàã Èðàí øàùÿíøàùûíà
ýþíäÿðäè. Ìÿíäÿí õàùèø åòäè êè, îíóí ùàìàí êèòàá÷à ìöíàñèáÿòèëÿ, î ÿëà-
ùÿçðÿòèí òÿðèôèíäÿ äåäèéè ìèñðàëàðû ôàðñ äèëèíäÿ øåðÿ ÷ÿêÿì, áóíà ýþðÿ
îíóí õàùèøèíè ãÿáóë åäèá, áó áåéòëÿðè éàçäûì âÿ êèòàá÷àíûí è÷èíäÿ Òåùðàíà
ýþíäÿðäèì.”
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó ãåéäëÿðèíäÿí àéäûí ýþðöíöð êè, áó øåðè êå÷ÿí
ÿñðèí ÿëëèíúè èëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ éàøàéàí âÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ ÿìÿêäàø-
ëûã åäÿí ðóñ øàèðè Âåðäåðåâñêè ùèúðè 1271-úè (ìèëàäè 1855-úè) èëäÿ, ðóñ äèëèíäÿ
éàçìûø, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èñÿ, îíó ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Øåðèí áèð
éåðèíäÿ äÿ áó áàðÿäÿ àéäûí èøàðÿ ìþâúóääóð:

Åé òàú ñàùèáè, áó ìÿñíÿâè èëÿ ñÿíÿ òÿðèô éàçäûì.

Îíóí ãèéìÿòè ùàããûíäà ëîâüàëàíìàüà äÿéìÿç.
Àíúàã îíó ñÿìèìè ñÿäàãÿòèìèí ÿëàìÿòè ùåñàá åò!
Ðóñëàðäàí áèð êè÷èê øàèðÿì,
Ùÿñðÿòèíèçÿ ñÿäàãÿò áÿñëÿéèðÿì.

Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèá.

ÌÖÕßÌÌßÑ
(“Çèâÿð íÿ ñÿçàäûð ñÿíÿ, åé äèëáÿðè-çèáà”)
(ñÿù.228)
Ìöõÿììÿñ 1857-úè èëäÿ ãîøóëìóøäóð. Î, Àüà Ìÿñèù Øèðâàíèíèí

__________ Åé øþâãè-ðóõèí ýöí êèìè ÿøéàéÿ ìöúÿëëà,

Öøøàãÿ òÿìàøàéè-úÿìàëûí ôÿðÿùÿôçà –
282
 Áåéòè èëÿ áàøëàíàí ìöõÿììÿñèíÿ íÿçèðÿäèð. Áóðàäà éåðè ýÿëìèøêÿí
õàòûðëàäàã êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àüà Ìÿñèù Øèðâàíèíè Âàãèô, Çàêèð êèìè
éöêñÿê èñòåäàäëû Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí áèðè ñàéìûøäûð (Áàõ:
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÛÛ úèëä. – Áàêû, 1961, ñ.203).

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ
(“Ñÿëàì îëñóí ìÿíäÿí ñÿðêàð õàíà”)
(ñÿù.228-229)
Áó ìÿíçóì ìÿêòóáó Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1859-úó èëäÿ Øóøàäà îëàðêÿí,
Ãàðàáàüûí àäëû-ñàíëû ÿéàíëàðûíäàí âÿ äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí
Úÿôÿðãóëó õàíà éàçìûøäûð. Î, Ãàðàáàü õàíëûüûíûí ÿñàñûíû ãîéìóø Ïÿíàù
õàíûí íÿâÿñè, Èáðàùèì õàíûí ãàðäàøû îüëóäóð. Áþéöê ìàëèêàíÿñè, äþâëÿòè,
êÿíäëÿðè îëàí Úÿôÿðãóëó õàí Ãàðàáàüäà ÷àð õèäìÿòèíäÿ îëìóø âÿ îíà
ýåíåðàë ðöòáÿñè âåðèëìèøäèð. Ã.Çàêèð âÿ Á. Øàêèð áèð ñûðà øåèðëÿðèíäÿ îíó
þçáàøûíàëûüû, ãàíóíñóç, ÿäàëÿòñèç ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðìÿñè öñòöíäÿ êÿñêèí
ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòìóøäóëàð. Úÿôÿðãóëó õàí “Íÿâà”, “Àðèô” òÿõÿëëöñëÿðè èëÿ
øåèð éàçìûøäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè õàëã øåðè öñëóáóíäà éàçäûüû áó ìÿíçóì ìÿêòóáóíó ùà-
çûðäà Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí êîìåäèéàëàðû
òîïëóñóíóí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíèí áèðèíèí ñîíóíà ÿëàâÿ åòìèøäèð. Áóðàäà î,
øåðèí ÿââÿëèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð: “1859-úó èëèí éàíâà-
ðûí ÿââÿëèíäÿ Øóøà ãàëàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ñÿðêàð Úÿôÿðãóëó õàíà éàç-
äûüû øåèð”. Øåðèí ñîíóíäà èñÿ Úÿôÿðãóëó õàíûí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ éàçäûüû
ìÿíçóì ìÿêòóáó âåðèëìèøäèð.
1
Øóøà øÿùÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
2
Éåíè ÿëèôáà íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Øåèðäÿí áåëÿ ìÿëóì êè, Àõóíäçàäÿ áèð
ãðóï Øóøà ðóùàíèëÿðèíè òÿðòèá åòäèéè éåíè ÿëèôáà èëÿ òàíûø åäèá, îíëàðäàí þç
òÿøÿááöñöíö ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí êþìÿê èñòÿìèøäèð. Ëàêèí ôàíàòèê Øóøà
ðóùàíèëÿðè îíóí èñëàùàòûíû êÿñêèí òÿíãèäëÿ ãàðøûëàìûøäûëàð.

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ
(“Ùàúû Ãóëó ñÿíäÿí, åé òàúè-ñÿðèì”)
(ñÿù.229-230)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øÿõñè êèòàáõàíàñûíäà îëàí “Çàêèð” äèâàíûíûí
__________
287-289-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè àâòîãðàôûíäà Úÿôÿðãóëó õàíà ýþíäÿðèëìèø áó
ìÿíçóì ìÿêòóáóí éàçûëìà òàðèõèíè 1860-úû èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Øåèð èëê
283
äÿôÿ Àõóíäçàäÿíèí éàõûí äîñòó îëàí ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñû Àäîëô Áåðæå-
íèí 1868-úè èëäÿ Àëìàíèéàíûí Ëåéïñèã øÿùÿðèíäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Àçÿðáàé-
úàí øàèðëÿðèíèí øåèðëÿðè ìÿúìóÿñè”íäÿ äÿðú îëóíìóøäóð.
1
Ãðóçåíøòåðí À.Ô. – Øåðèí éàçûëäûüû èëëÿðäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéè áàø èäà-
ðÿñèíèí ðÿèñè îëìóøäóð.

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ ÌßÊÒÓÁ

(“Ñÿáÿá íÿäèð êèì, éàçäûüûì êàüûçà”)
(ñÿù.231-232)
Øåðèí ÿëéàçìàñûíäà îíóí íÿ âàõò éàçûëìàñû áàðÿäÿ ãåéä âåðèëìÿìèø-
äèð. ×îõ ýöìàí êè, Úÿôÿðãóëó õàíà ýþíäÿðèëìèø áó ìÿêòóá äà 50-úè èëëÿ-
ðèí ñîíó âÿ 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð.

×ÅØÌß ÊÈÒÀÁßÑÈ
(ñÿù.232)
Áó øåðèí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
àðõèâèíäÿ áèð íå÷ÿ ÿëéàçìà íöñõÿëÿðè âàðäûð. Áó íöñõÿëÿðäÿí áèðèíèí ÿââÿ-
ëèíäÿ ìöÿëëèô áó ñþçëÿðè éàçìûøäûð: “1280-úè èë ìÿùÿððÿìäÿ, ðóñ âàïîðóí-
äà Áàòóì ãàèììÿãàìû Îñìàí Øþâãè ßôÿíäèéÿ”. Áó ãåéääÿí äöðöñò
ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 1863-úö èëäÿ òÿðòèá åòäèéè, éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿ-
ñèíè Òöðêèéÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðìÿéÿ ýåäÿðêÿí, Áàòóìèíèí ãàèììÿãàìû
(ïîëêîâíèê, øÿùÿðèí ðÿèñè) Øþâãè ßôÿíäèíèí åâèíäÿ ãîíàã ãàëìûø âÿ áó
øåðèíè îíà èòùàôÿí éàçìûøäûð.

ÑßÈÄß ÕÈÒÀÁ
(ñÿù.232)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó øåðèíè äÿ 1863-úö èëäÿ Áàòóìèäÿ îëàðêÿí éàçìûø-
äûð. Øåèð Áàòóìè øÿùÿðèíèí ðÿèñè Îñìàí Øþâãè ßôÿíäèíèí îüëó Ìöòè áÿéÿ
íÿñèùÿòäÿí èáàðÿòäèð. Ñîíðàëàð ìöÿëëèô Ìöòè áÿé ñþçöíö Ñÿèäëÿ ÿâÿç åòìèø
âÿ îíà ñîíóíúó áåéòè àðòûðìûøäûð.

ÔÓÀÄ ÏÀØÀÍÛÍ ÌßÄÙÈÍÄß

(ñÿù.233)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè ìöçàêèðÿ åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ,
1863-úö èëäÿ Èñòàìáóëäà îëàðêÿí, áó øåðè éàçìûøäûð. Î, øåðèíè áó èëëÿðäÿ
Òöðêèéÿíèí
__________áàø íàçèðè îëàí Ôóàä ïàøàéà èòùàô åòìèø âÿ îíó òÿðèô åäÿðÿê,
ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí êþìÿê èñòÿìèøäèð.
284
 ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
(ñÿù.233-237)
Øåèð ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð. Îíóí ÿââÿ-
ëèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þçö áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð: “Ìÿíçóìåèñò êè, Êîëåíåë
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ ìîòåðúåìå-úàíåøèíå-Ãàôãàç äÿ âÿñôå-ùàëå-õîä
ãîôòåÿñò äÿð ñÿíàéå – 1284” (Òÿðúöìÿñè: “Ãàôãàç úàíèøèíèí ìöòÿðúèìè
Êîëîíåë Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí 1284-úö èëäÿ þç âÿñôè-ùàëûíà äàèð
äåäèéè ìÿíçóìÿäèð”). Áó ìèëàäè òàðèõèëÿ 1867-úè èëÿ äöøöð. Àõóíäçàäÿ
ÿñÿðèíèí áèð éåðèíäÿ éàçûð êè, î, îí èëäèð éåíè ÿëèôáà óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ
àïàðûð. Ìÿëóìäóð êè, ÿëèôáà èñëàùàòû öçðÿ ôÿàëèééÿòÿ Àõóíäçàäÿ 1857-úè
èëäÿ áàøëàìûøäûð. Áó, áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, øåèð 1867-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð.
Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.
Èðàí øàùû Íàñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø áó ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëèôáà èñëàùàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã àïàðäûüû ìöáàðèçÿñèíè
âÿ ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíè òÿñâèð åòìèøäèð. Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ôèðèäóíáÿé
Êþ÷ÿðëè, îíóí áó øåðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí ýþñòÿðìèøäèð êè, “Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
áó ìÿíçóì øèâÿíö íàëÿñè, Ôèðäîâñè ÿëåéùèððÿùìÿíèí Ñóëòàí Ìàùìóä
Ãÿçíÿâè ùàããûíäà éàçäûüû ùÿúâÿ áÿíçÿéèð. Ùÿð èêè êÿëàìûí ìÿíáÿè áèäàä-
ëûã âÿ ÿäàëÿòñèçëèêäÿí íÿøÿò åäÿí íàëÿëÿðäèð. Àõóíäçàäÿ óñòàäè-êàìèë
ìÿãàìûíäà îëàí Ôèðäîâñèéè-øèðèíêÿëàìà ïåéðÿâèëèê åòìÿêäÿ, àðòûã äÿðÿ-
úÿäÿ ìÿùàðÿò áöðóç åòìèøäèð. Èðàíçÿìèí âÿçèðëÿðèíÿ åëÿ áèð ãàðà ëÿêÿ âÿ
ùÿúâ ñèêêÿñè âóðóáäóð êè, ãèéàìÿòÿäÿê áàãè ãàëàúàãäûð, éóìàã âÿ ãàçûìàã
èëÿ ýåòìÿéÿúÿêäèð.” (Áàõ: Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû.
– Áàêû, 1978, Û ú., ñ.433-434).
1
1863-úö èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Òöðêèéÿéÿ ýåäèá, éåíè ÿëèéáà ëàéèùÿ-
ñèíè Èñòàìáóëäà, Úÿìèééÿòè-Åëìèéåéè-Îñìàíèééÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðèð.
Àêàäåìèéà, åëÿúÿ äÿ Òöðêèéÿíèí áÿçè àëè äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè Àõóíä-
çàäÿíèí ÿëèôáà èñëàùàòûíû ñþçäÿ áÿéÿíèð âÿ îíó Òöðêèéÿíèí éöêñÿê îðäåíè
èëÿ òÿëòèô åäèðëÿð. Ëàêèí ÿëèôáàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð ÿìÿëè èø
ýþðöëìöð âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òöðêèéäÿí ÷îõ ïåøìàí ãàéûäûð. Øåèðäÿ áóíà
èøàðÿ îëóíóð.
2
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè Òöðêèéÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðäèéè
âàõòäà ùàìûäàí ÷îõ îíà Èðàíûí Òöðêèéÿäÿêè ñÿôèðè Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí
ìàíå îëóð. Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí ÿââÿëëÿð Èðàíûí Òèôëèñäÿ êîíñóëó âÿçèôÿñèí-
äÿ ÷àëûøìûø âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè èëÿ éàõûíäàí äîñòëóã åòìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäçà-
äÿíèí ìÿêòóáëàðûíäàí þéðÿíèðèê êè, Èñòàìáóëäà îëàðêÿí î, ÿëëè ýöí Ùöñåéí
__________
õàíûí ãîíàüû îëìóø, ëàêèí Èðàí ñÿôèðèíèí áÿä ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ îíóí åâèíè
285
òÿðê åòìèø âÿ îíóíëà ÿëàãÿíè êÿñìèøäè. “Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà” øåðèíèí éà-
çûëäûüû èëäÿ èñÿ, Ùöñåéí õàí Èðàíäà íàçèð âÿçèôÿñèíè èôà åäèðäè. Àõóíäçàäÿ
ÿñÿðèíäÿ Ùöñåéí õàíûí áÿäõàùëûüûíû õàòûðëàéûð âÿ îíó èãòèñàäè-ìÿäÿíè
òÿðÿããè èäåéàëàðûíäàí áèõÿáÿð îëàí áèð äþâëÿò íöìàéÿíäÿñè êèìè êÿñêèí
òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóðäó.
3
Áóðàäà Èðàíûí ùþêìäàðû Íàñèðÿääèí øàù íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Î, Èðàíûí
ìöðòÿúå, ôàíàòèê øàùëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. Íàñèðÿääèí øàùûí ùàêèìèééÿòè
èëëÿðèíäÿ Èðàí äþâëÿòèíèí èäàðÿñè, Èðàí õàëãûíûí òàëåéè íàäàí, õóäáèí, ùÿð úöð
òÿðÿããè ìåéëëÿðèíÿ ãàòû äöøìÿí ìóíàñèáÿòè áÿñëÿéÿí ôàíàòèê øÿõñëÿðÿ òàïøû-
ðûëìûø, Èðàíûí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðû, äþâëÿò õàäèìëÿðè, ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê
âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè àìàíñûç òÿãèá îëóíìóøäóð.
60-úû èëëÿðäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàëàðûíà äÿðèí èíàì áÿñëÿéÿí Àõóíäçàäÿ,
øåðèíäÿ Íàñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îíó àõìàã âÿçèðëÿðè, ùàêèìëÿðè
ãîâóá, îíëàðûí éåðèíè Èðàí äþâëÿòè âÿ õàëãûíûí òÿðÿããèñè ùàããûíäà äöøöíÿí
àüûëëû, áàúàðûãëû, íàìóñëó àäàìëàðà òàïøûðìàüà âÿ Èðàíû äÿðèí èãòèñàäè-
ñèéàñè áþùðàíäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí, ýåíèø èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ ÷àüûðûðäû.
4
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà ìöòÿðÿããè Èðàí äþâëÿò õàäèìè, 1848-1852-úè
èëëÿðäÿ Èðàíûí áàø âÿçèðè îëàí Ìèðçÿ Òàüû õàí ßìèð Íèçàìû (1805-1852)
õàòûðëàéûðäû. Î, Èðàí äþâëÿòèíè äÿðèí áþùðàíäàí õèëàñ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ þë-
êÿíèí èãòèñàäè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áèð ñûðà èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ
áàøëàìûøäû. Ëàêèí, áèð òÿðÿôäÿí, Èðàíûí ìöðòÿúå ùàêèì äèíè-ôåîäàë ãöââÿ-
ëÿðèíèí, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, õàðèúè þëêÿëÿðèí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ, Ìèðçÿ Òàüû
õàí áàø íàçèð âÿçèôÿñèíäÿí óçàãëàøäûðûëûð, ñöðýöí åäèëèð âÿ íÿùàéÿò, þëäöðöëöð.
5
Áîðèñ Ôéîäîðîâè÷ Ãîäóíîâ (1551-1605) Ðóñèéàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò
õàäèìëÿðèíäÿíäèð. Î, áàúûñûíûí ÿðè ÷àð Ôéîäîð Èâàíîâè÷ äþâðöíäÿ îí èëäÿí
àðòûã, ôàêòèêè îëàðàã Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí áàø÷ûñû îëìóøäóð. Áîðèñ Ãîäóíîâ
÷àðà òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí ôåîäàë êíéàçëàðûíà ãàðøû ñÿðò, àüûð ìöáàðèçÿ
àïàðàðàã, Ðóñèéàäà ãöââÿòëè ìÿðêÿçëÿøìèø áèð äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ
áþéöê èø ýþðìöøäöð. 1598-úè èëäÿí Ðóñèéàíûí ÷àðû îëìóøäóð. Àõóíäçàäÿ
ÿñÿðèíäÿ Áîðèñ Ãîäóíîâóí Ðóñèéàäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã
ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû ìöáàðèçÿéÿ âÿ ÷ÿêäèéè ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðÿ èøàðÿ åäèð,
îíóí òàëåéè èëÿ Ìèðçÿ Òàüûíûí òàëåéè àðàñûíäà áèð éàõûíëûã ýþðöðäö.
6
Êåéãóáàä – Èðàíûí ÿôñàíÿâè øàùëàðûíäàíäûð.
7
ÛÛ Àëåêñàíäð 1855-1881-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð.
Ðóñèéàíûí Êðûì ìöùàðèáÿñèíäÿ áèðëÿøìèø òöðê, èíýèëèñ âÿ ôðàíñûç ãîøóíëàðû
òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûüû áèð äþâðäÿ, ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèøäè. Áó
__________ ÷àð ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíèí ÷öðöêëöéöíö, çÿèôëèéèíè à÷ûã
ìÿüëóáèééÿò
íöìàéèø åòäèðèð, þëêÿäÿ áþéöê íàðàçûëûã ùèññè äîüóðóð. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿ-
286
ñèíäÿ, õöñóñÿí êÿíäëèëÿðèí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûðëàøûð, èìïåðèéàíûí ùÿð áèð
éåðèíäÿ ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ, òÿùêèì÷èëèéÿ ãàðøû êÿíäëè öñéàíëàðû
áàø ãàëäûðûð. Ðóñèéàäà èíãèëàáè ñèòóàñèéà éàðàíûð. ×àð ÛÛ Àëåêñàíäð þç äöí-
éàýþðöøö áàõûìûíäàí ìöòëÿãèééÿò ãóðóëóøóíóí ãûçüûí òÿðÿôäàðû îëñà äà î,
êÿíäëè öñéàíëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ 1861-úè èëèí 19 ôåâðàëûíäà,
þëêÿäÿ èñëàùàò êå÷èðèð âÿ òÿùêèì÷èëèê ùöãóãëàðûíû ëÿüâ åòäèðèð. Áó èñëàùàò
íÿòèúÿñèíäÿ ìöëêÿäàðëàð òÿùêèì÷è êÿíäëèëÿðèí òîðïàãëàðûíûí áþéöê ùèññÿ-
ñèíè ÿëÿ êå÷èðèá, îíëàðûí âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðìûøäûëàð. Êÿíäëè
èñëàùàòû Ðóñèéàäà êàïèòàëèçìèí èíêèøàôûíà úèääè òÿêàí âåðäè.
Ðóñ ëèáåðàë òàðèõ÷èëÿðè âÿ ïóáëèñèñòëÿðè ÛÛ Àëåêñàíäðûí èñëàùàòëàðûíû ùÿä-
äèíäÿí àðòûã òÿðèôëÿìèø, øèøèòðìèøäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ áó òàðèõ÷è âÿ
ïóáëèñèñòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà þç øåðèíäÿ ÛÛ Àëåêñàíäðûí èñëàùàòëàðûíû òÿãäèð
åäèðäè.
8
Ïàëìåðòñîí Ùåíðè Úîí Òåìïë (1784-1865) – Èíýèëòÿðÿíèí äþâëÿò
õàäèìëÿðèíäÿíäèð. 1807-úè èëäÿí öìóìè ïàëàòàíûí öçâö ñå÷èëìèøäèð. Ïàë-
ìåðòñîí óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè, äàõèëè èøëÿð
íàçèðè âÿ áàø íàçèðè (1855-1858 âÿ 1859-1865-úè èëëÿðäÿ) îëìóøäóð. Èíýè-
ëèñ áóðæóà ñèíôèíèí ìÿíàôåéèíèí ãûçüûí ìöäàôèÿ÷èñè îëàí Ïàëìåðòñîí, Èíýèë-
òÿðÿäÿ áóðæóà öñóëè-èäàðÿñèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè, ãàòû ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñè-
éàñÿòèíèí ýåíèø âöñÿò òàïìàñû âÿ èíýèëèñ êàïèòàëûíûí õàðèúè þëêÿëÿðÿ íöôó-
çóíóí ãöââÿòëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. ×îõ ùèéëÿýÿð
äþâëÿò õàäèìè îëàí Ïàëìåðòñîí, èíýèëèñ áóðæóàçèéàñûíûí òÿúàâöçêàðëûã ñèéà-
ñÿòèíè ëèáåðàë ñþçëÿðëÿ ïÿðäÿëÿéèðäè. Ê.Ìàðêñ Ïàëìåðòñîíóí èúòèìàè-ñèéàñè
ôÿàëèééÿòèíèí ÿñë ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðìèø, îíóí ùèéëÿýÿðëèéèéíè, èêèöç-
ëöëöéöíö êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ïàëìåðòñîíóí èíýèëèñ áóðæóà äþâëÿòèíèí ìþùêÿìëÿí-
ìÿñè ñàùÿñèíäÿ ðîëóíäàí áÿùñ åäÿðêÿí, àëóäÿ÷èëèéÿ éîë âåðìèø, îíóí ñèéà-
ñÿòèíèí ùÿãèãè ìàùèééÿòèíè äöçýöí òÿéèí åäÿ áèëìÿìèøäè.
9
Û Âèëùåëì (1797-1888) – 1861-1888-úè èëëÿðäÿ Ïðóññèéàíûí êðàëû âÿ
1871-1888-úè èëëÿðäÿ èñÿ Àëìàíèéàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. Àëìàí áóðæóà
òàðèõè ÿäÿáèééàòû, îíóí Àëìàíèéàäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã
ñàùÿñèíäÿêè ðîëóíó îëäóãúà øèøèðòìèø âÿ îíó “Áþéöê Âèëùåëì” àäëàíäûð-
ìûøëàð. Ôàêòèêè îëàðàã èñÿ Û Âèëùåëìèí äþâðöíäÿ Ïðóññèéàíû, ñîíðà èñÿ Àëìàí
èìïåðèéàñûíû Áèñìàðê èäàðÿ åäèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øåðèíäÿ Û Âèëùåëìèí,
åëÿúÿ äÿ Áèñìàðêûí Àëìàíèéàäà âàùèä ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã
ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòèíè òÿãäèð åäèðäè.
10
__________
Áèñìàðê, Îòòî ôîí Øéîíùàóçåí (1815-1898) – Ïðóññèéà âÿ Àëìàíè-
éàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿí, éóíêåð-áóðæóàçèéà àëìàí èìïåðè-
287
éàñûíûí áàíèëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ô.Åíýåëñ îíó “Áþéöê ïðàêòèêè àüëà âÿ ãåéðè-
àäè ÷åâèê õàðàêòåðÿ ìàëèê îëàí” áèð äþâëÿò õàäèìè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìèø-
äèð. 60-úû èëëÿðäÿ Àëìàíèéàíûí ÿââÿë íàçèð-ïðåçèäåíòè âÿ ñîíðà õàðèúè èøëÿð
íàçèðè îëàí Áèñìàðê, Àëìàíèéàäà ãöââÿòëè îðäó òÿøêèë åòìèø âÿ ÿñàñÿí
ìöõòÿèëèô ùèéëÿýÿð, ÷åâèê äèïëîìàòèê òÿäáèðëÿðëÿ âàùèä, ìÿðêÿçëÿøìèø
àëìàí äþâëÿòè éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê èø ýþðìöøäöð. Â.È.Ëåíèí Áèñ-
ìàðêûí ôÿàëèééÿòèíÿ ãèéìÿò âåðÿðêÿí ýþñòÿðìèøäè êè, “Àëìàíèéàíûí áèð-
ëÿøäèðèëìÿñè çÿðóðè èäè... Àëìàíèéàíû èíãèëàáè éîëëà áèðëÿøäèðìÿê ìöìêöí
îëìàäûãäà, Áèñìàðê áóíó ÿêñèíãèëàáè éîëëà éóíêåð öñóëó èëÿ åòäè”.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ øåðèíäÿ, éóõàðûäà äåäèéèìèç êèìè, ìÿùç Áèñìàð-
êûí, åëÿúÿ äÿ Àëìàí èìïåðàòîðó Û Âèëùåëìèí Àëìàíèéàäà ãöââÿòëè âàùèä
áèð äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿêè ðîëóíó òÿãäèð åäèðäè.
11
Úöçåïïå Ùàðèáàëäè (1802-1882) – Èòàëèéàíûí õàëã ãÿùðÿìàíû. Èòàëèéà
èíãèëàáè-äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿí-
äÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ùàðèáàëäè óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ Èòàëèéàíûí õàðèúè
èñòèëà âÿ çöëìäÿí àçàä îëìàñû, ïàð÷àëàíìûø äèíè-ôåîäàë Èòàëèéà äþâëÿòëÿðè-
íèí âàùèä áèð äþâëÿò ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðèëìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð.
Î, ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñè âÿ äèíè êàòîëèê èðòèúà ÿëåéùèíÿ ÷ûõìûø,
çÿùìÿòêåø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åòìèøäèð.Ùÿðáè ñÿôÿðëÿð
âÿ äþéöøëÿð çàìàíû Ùàðèáàëäèíèí àðâàäû ùÿìèøÿ ÿðè èëÿ îëìóø, áèëàâàñèòÿ
äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìèøäè. Àõóíäçàäÿ äÿ ÿñÿðèíäÿ Ùàðèáàëäèíèí Èòàëèéàíû
éàäåëëè èñòèëà âÿ çöëìäÿí õèëàñ åòìÿê âÿ þëêÿäÿ ãöââÿòëè ìÿðêÿçëÿøäèðèë-
ìèø äþâëÿò éàðàòìàã óüðóíäà àïàðäûüû ìöáàðèçÿñèíè òÿðÿííöì åäèðäè.
12
Àâðààì Ëèíêîëí (1809-1865) – Àìåðèêàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè,
1861-1865-úè èëëÿðäÿ ÀÁØ-ûí ïðåçèäåíòè îëìóøäóð. Î, 1854-úö èëäÿ Àìå-
ðèêàäà ðåñïóáëèêà÷ûëàð ïàðòèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíäà ôÿàë ðîë îéíàìûø, îíóí
ëèäåðëÿðèíäÿí áèðè îëìóø âÿ áó ïàðòèéàíûí íöìàéÿíäÿñè êèìè 1860-úû èëäÿ
Àìåðèêàíûí ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèøäèð.
À.Ëèíêîëí Àìåðèêàäà ãóëäàðëûüà ãàðøû ÷ûõìûø, çÿíúèëÿðèí àçàä åäèë-
ìÿñèíèí òÿðÿôäàðû îëìóø, Àìåðèêà áóðæóàçèéàñû âÿ ôåðìåðëÿðèíèí ìÿíàôå-
éèíè ãûçüûí ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Ïðåçèäåíò ñå÷èëÿí êèìè Àìåðèêàíûí ãàòû ãóë-
äàðëûã ñèñòåìè ùþêì ñöðÿí úÿíóá øòàòëàðûíäà öñéàí áàø âåðìèø, þëêÿíèí
øèìàë ÿéàëÿòëÿðè èëÿ úÿíóá ÿéàëÿòëÿðè àðàñûíäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè áàøëàí-
ìûøäû. Áèð íå÷ÿ èë äàâàì åäÿí áó ìöùàðèáÿäÿ áóðæóà øèìàë ÿéàëÿòëÿðè ãÿòè
ãÿëÿáÿ ÷àëûð âÿ Àìåðèêàäà ãóëäàðëûã ñèñòåìè ëÿüâ åäèëèð. 1865-úè èëèí
9 àïðåëèíäÿ Ëèíêîëí úÿíóá ïëàíòàòîðëàðûíûí âÿ Íéó-Éîðê áàíêèðëÿðèíèí
__________
àýåíòè òÿðÿôèíäÿí àüûð éàðàëàíûð. Ïðåçèäåíòèí âÿôàòû Àìåðèêà õàëãû òÿðÿôèí-
äÿí áþéöê èòêè êèìè ãàðøûëàíûð. Ëèíêîëí Àìåðèêàíûí òàðèõèíäÿ ìöòÿðÿããè
288
ðîë îéíàìûø äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿíäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ Ëèíêîëíóí Àìå-
ðèêà òàðèõèíäÿ ðîëóíó éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð. Íàñèðÿääèí øàùû îíäàí èáðÿò
àëìàüà ÷àüûðûð.
13
Àäîëô Òéåð (1797-1877) – Ôðàíñàíûí äþâëÿò õàäèìè âÿ òàðèõ÷èñèäèð.
Íàïîëåîíóí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà î, Ôðàíñàäà áÿðïà åäèëìèø ôåîäàë-
ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ ãàðøû ìöõàëèôÿòäÿ îëàí áóðæóà ïàðòèéàñûíà
ãîøóëìóø, áó ïàðòèéàíûí ãûçüûí òÿáëèüàò÷ûñû âÿ èäåîëîãëàðûíäàí áèðè îëìóø-
äóð. 1830-úó èëèí èéóë àéûíäà Ôðàíñàäà áóðæóà èíãèëàáû ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí âÿ
þëêÿäÿ áóðæóà ìîíàðõèéàñû ãóðóëäóãäàí ñîíðà ìöõòÿëèô íàçèð âÿçèôÿëÿðèí-
äÿ ÷àëûøàí Òéåð, ðåñïóáëèêà÷ûëàðà ãàðøû ÷ûõìûø âÿ 1834-úö èëäÿ Ïàðèñäÿ âÿ
Ëèîíäà áàø ãàëäûðìûø ðåñïóáëèêà öñéàíëàðûíûí éàòûðûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê
åòìèøäèð. 60-úû èëëÿðäÿ Òéåð Èêèíúè èìïåðèéà âÿ èìïåðàòîð Ëóè Íàïîëåîíà
ãàðøû ÷ûõìûø âÿ ìþòÿäèë ëèáåðàë áóðæóà ïàðòèéàñûíà ãîøóëìóøäóð. Èêèíúè
èìïåðèéà éûõûëäûãäàí ñîíðà èñÿ, î, èðòèúà÷û áóðæóà ïàðòèéàñûíûí áàø÷ûñû îëìóø
âÿ 1871-úè èë Ïàðèñ Êîììóíàñûíûí éûõûëìàñûíäà, êîììóíàðëàðà äèâàí òóòóë-
ìàñûíäà âÿ þëêÿäÿ èðòèúà÷û áóðæóà ùàêèìèééÿòèíèí áÿðïà îëóíìàñûíäà ôÿàë
èøòèðàê åòìèøäèð.
Ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ êÿñêèí òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿ-
éÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç øåðèíäÿ Òéåðèí Ôðàíñàäà ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò
öñóëè-èäàðÿñèíèí äåâðèëìÿñè âÿ áóðæóà ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû ñàùÿñèí-
äÿêè ÷îõèëëèê ãûçüûí ôÿàëèééÿòèíè òÿãäèð åäèðäè.

ÙßÚÂÈ-ßÁÄÖÐÐßÑÓË ÕÀÍ
(ñÿù.237-238)
Áó ùÿúâè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1868-úè èëäÿ Èðàíûí Òèôëèñäÿ êîíñóëó îëàí
ßëè õàíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíà ÿëàâÿ îëàðàã éàçìûøäû, Øåðèíäÿ î, Èðàíûí
Ôðàíñàäà êîíñóëó îëàí ßáäöððÿñóë õàíûí éîëöñòö Òèôëèñäÿ îëàðêÿí, ýöíëÿ-
ðèíè åéø-èøðÿòëÿ êå÷èðìÿñèíè, õàíûí àëè äþâëÿò ãóëëóüóíà ùå÷ áèð ëÿéàãÿòè
îëìàìàñûíû èôøà åòìèøäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äîñòó âÿ ìÿñëÿêäàøû Ìèðçÿ Éóñèô
õàíà 1869-úó èëèí àâãóñòóíäà éàçäûüû ìÿêòóáóíäà øåðèí éàçûëìàñû ñÿáÿ-
áèíè áåëÿ èçàù åòìèøäèð.
“Éàçûëàñû òÿçÿ áèð ÿùâàëàò éîõ èäè. Àíúàã áóíó áèëäèðèðÿì êè, 2-3 àé
áóíäàí ÿââÿë, Òåùðàíäàí Òèôëèñÿ ßáäöððÿñóë õàí àäëû áèð êèøè ýÿëìèøäè. Î
âàõòëàð äà ìÿí ÿëèôáà ùàããûíäà Òåùðàíà áÿçè éàçûëàð ýþíäÿðìèøäèì. Áóíà
ýþðÿ äÿ îíóí ýÿëäèéèíè åøèäÿí êèìè ýþðöøöíÿ ýåòäèì. Èðàí êîíñóëó ßëè
__________
õàíûí åâèíäÿ ìÿíçèë åòìèøäè. Ùÿð òÿðÿôäÿí ñþùáÿò äöøäö. Íÿùàéÿò, ñþç
ìÿíèì ÿëèôáà ùàããûíäà Òåùðàíà éàçûá ýþíäÿðìèø îëäóüóì ìÿñÿëÿëÿðÿ
289
ýÿëèá ÷àòäû. Ùÿìèí øÿõñ ÷îõ èñðàðëà ìÿíäÿí õàùèø åòäè êè, ùÿìèí éàçûëàðûí
ñóðÿòèíè ñàáàùûñû ýåúÿ ýÿòèðèá, îíóí ö÷öí îõóéàì. Ìÿí îíóí õàùèøèíè
ãÿáóë åòäèì âÿ ñàáàùûñû àõøàì éàçûëàðû ýÿòèðäèì âÿ îíà îõóìàüà áàøëà-
äûì. Ëàêèí ùÿìèí øÿõñ ôþâðÿí, ãàáàüûíà áèð øöøÿ àðàã ãîéóá, íîüóë-ìÿçÿ
äÿ ýÿòèðòäèðèá, äàëáàäàë àðàã è÷ìÿêëÿ ìÿøüóë îëäó. Áåëÿ êè, áèð-èêè äÿãèãÿ
ÿðçèíäÿ àüëû áàøûíäàí ýåòäè. Ìÿí ãÿëáÿí ÷îõ èíúèäèì, ëàêèí èíúèêëèéèìè
öçÿ âóðìàäûì âÿ î ãÿäÿð äþçäöì êè, êîíñóëóí íþêÿðëÿðèíäÿí áèðè îòàüà
äàõèë îëóá äåäè êè: “ßáäöððÿñóë õàíû áèð íÿôÿð î áèðè îòàãäà ÷àüûðûð”.
ßáäöððÿñóë õàí áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè äÿðùàë äèê àòûëûá, ýåòäè. Ìÿí
áèëäèì êè, îíóí ö÷öí ôàùèøÿ ýÿòèðìèøëÿð. Ùàëáóêè, êîíñóëõàíà ÿäàëÿò ìÿù-
êÿìÿñèäèð âÿ áèð íþâ ìöãÿääÿñ éåð ñàéûëûð. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ áèð éåðÿ ùÿð
ýåäèá-ýÿëÿí ö÷öí ôàùèøÿ ýÿòèðìÿê ìÿíèì ôèêðèìúÿ, ÿúíÿáè õàëãëàð ýþçöí-
äÿ ÷îõ ÷èðêèí ÿìÿëëÿðäÿí ñàéûëûð.
Ùÿð ùàëäà, ìÿí éàçûëàðû îõóìàüû äàéàíäûðûá, ÿñÿáè ùàëäà îòóðäóì. Áèð
ãÿäÿð ñîíðà ßáäöððÿñóë õàí ïÿðèøàí âÿ øàøãûí ùàëäà ãàéûäûá äåäè: “Ôèëàí-
êÿñ, éàçûëàðûíû îõó, ãóðòàð!”.
Ìÿí äåäèì: “Ìÿí éàçûëàðûìû àíúàã åëÿ áèð àäàìà îõóéàðàì êè, áàøûí-
äà àüëû îëà, ãÿëáèíäÿ àðàìû. Ñèçèí èñÿ èíäè è÷äèéèíèç àðàüûí òÿñèðèíäÿí íÿ
áàøûíûçäà àüûë âàð, íÿ äÿ ôàùèøÿíèí ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëáèíèçäÿ àðàì”.
Êîíñóë ßëè õàí äåäè: “Ôèëàíêÿñ, ùàãëûñûíûç! Éàçûëàðû îõóìàã áàøãà áèð
àñóäÿ÷èëèê âàõòà ãàëñûí. ßáäöððÿñóë õàíà èúàçÿ âåðèí, àéúàìàëëû ýöðúö
ãûçûíûí éàíûíà ýåòñèí!”
Ìÿí äåäèì: “Áóéóðñóí!..”
ßáäöððÿñóë õàí äÿðùàë ãàëõûá, òÿðñà ãûçûíûí éàíûíà ýåòäè. Áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿäÿí ñîíðà îíëàðûí îëäóüó îòàãäàí ãàëìàãàë ñÿñè åøèäèëäè. Ìÿëóì
îëäó êè, “øÿíè éöêñÿê îëàí” õàí ãûçûí öñòöíÿ ãóñìóø âÿ îíóí ïàëòàðûíû áó-
ëàìûøäûð. Ãûç øèêàéÿòÿ áàøëàìûø âÿ ìèí úöð áþéöê âÿ íÿëàéèã ñþçëÿðëÿ
îíóí éàíûíäàí ãà÷ìûøäûð. Õàíûí èñÿ íÿ þçöíäÿí õÿáÿðè âàð, íÿ äÿ ãûçäàí.
Ñÿðõîø âÿ àüëû èòìèø ùàëäà þëö êèìè îòàüûí ôÿðøèíÿ äöøöá ãàëìûøäû. Åëÿ êè,
ìÿí áó ÿùâàëàòû ýþçöìëÿ ýþðäöì âÿ åâÿ ãàéûòäûì; ùÿìèí ýåúÿ áó áåéò-
ëÿðè ßáäöððÿñóë õàíûí âÿñôèíäÿ éàçäûì.” (Áàõ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ßñÿðëÿðè.
– Áàêû, 1962, ÛÛÛ ú., ñ.177-178).
Áóðàäà øåðèí ôàðñúàäàí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.
1
ßëèàüà áó èëëÿðäÿ Èðàíäà éàøàìûø ðåàë áèð øÿõñèééÿòäèð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçäûüû ùÿìèí ìÿêòóáóíäà, îíóí ùàããûíäà áåëÿ
áèð ìÿëóìàò âåðìèøäè: “Õÿëÿú àëàéûíûí êîìàíäèðè ñÿðùÿíý Ìàùìóäàüàíûí
__________
ãàðäàøû Êèðìàí àëàéûíûí êîìàíäèðè ñÿðùÿíý ßëèàüà äà Òåùðàíäà áó àäàìû
òöðêúÿ ùÿúâÿ ãîéìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ, áÿçè ìèñðàëàðäà ßëèàüàéà õèòàá
290
îëóíóð. Îíóí ùÿúâèíäÿêè áÿçè ìèñðàëàðûí ìÿçìóíó ìöíàñèáÿòèëÿ áó ìèñ-
ðàëàð ýþñòÿðèëÿí øÿðù èëÿ Òÿáðèçäÿ âÿ Òåùðàíäà ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿúÿêäèð...”
(ÛÛÛ ú., ñ.178)

ÌÎËËÀ ßËÈ
(ñÿù.238-240)
Áó ùÿúâèí éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. ×îõ ýöìàí êè, Ìîëëà ßëè
ñèìàñûíäà ðóùàíèëÿðèí èêèöçëöëöéöíö, ðèéàêàðëûüûíû òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòàí áó
øåðèíè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíóíäà éàçìûøäûð.

“Éåíÿ èíñö úàí àðàñûíäà áó íÿ ãàðûøûãëûãäûð”.

(ñÿù.239)
Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áó øåðèí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ÿëäÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàò
éîõäóð. Øåðèí ìÿçìóíóíäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, î äà êå÷ÿí
ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ éàçûëûá. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

“Îíëàðûí òÿãëèäè åëìè áÿðáàä åòäè”.

(ñÿù.239)
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áó øåðè äÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Îíóí éàçûëìà òà-
ðèõè äöðöñò ìÿëóì äåéèëäèð. Ëàêèí øåðè äèããÿòëÿ îõóäóãäà, àéäûí ùèññ îëó-
íóð êè, î äà êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíóíäà ãÿëÿìÿ àëûíûá. Áóðàäà
øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

“Ìÿí àä âÿ øþùðÿò àõòàðàðàã”.

(ñÿù.240)
Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áó øåðèí äÿãèã éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèë. Ëàêèí îíóí
ìÿçìóíóíäàí áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, 60-úû èëëÿðèí ñîíóíäà éàçûëûá.

ØÀÙÌÀÒ ÎÉÓÍÓ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

(ñÿù.240-241)
Ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû áó øåðèíè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç êèòàáõàíàñûíäà ñàõ-
__________
ëàäûüû “Ãàìóñè-Ôèðóçàáàäè” àäëû êèòàáûíûí ÿââÿëèíÿ þç ÿëè èëÿ êþ÷öðìöøäöð.
×îõ ýöìàí êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó øåðè 1864-úö èëäÿ Ãîúóð éàéëàüûíäà éàçûá.
291
 ÂÀÍÄÀ
(ñÿù.241-242)
Øåðèí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí ÿëéàçìà
íöñõÿñèíäÿ îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ôàðñ äèëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèë-
ìèøäèð: “Áó ãÿñèäÿíè ïîëêîâíèê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ, þç äîñòó ýåíå-
ðàë Áåðæåíèí çàùèøè èëÿ, 1876-úû èëäÿ Âàíäà àäëû ïîëøàëû áèð ãûçûí òÿðèôèíÿ
ùÿñð åòìèøäèð”. Ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûø áó øåèðäÿ Òèôëèñÿ êîíñåðò âåðìÿéÿ
ýÿëìèø ýÿíú ïèàíî÷ó ïîëéàê ãûçûíûí ýþçÿëëèéè âÿ ñÿíÿòêàðëûüû òÿðÿííöì
îëóíìóøäóð. Áóðàäà øåðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè âåðèëèð. Òÿðúöìÿ
åäÿíè Îñìàí Ñàðûâÿëëèäèð.

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÑÅÉÉÈÄ ßËßÌ ÑßËÉÀÍÈ

(ñÿù.242-245)
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1876-úû èëèí éàéûíäà Ãîúóð éàéëàüûíäà îëàí áàüûíäà
èñòèðàùÿò åäÿðêÿí, äàùè Øÿðã øàèðè Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí “Ìÿñíÿâè”ñèíè
îõóìóø âÿ þçöíöí ìÿøùóð “Ìîëëàéè-Ðóìè âÿ îíóí òÿñíèôè áàáûíäà” àäëû
òÿíãèäè ìÿãàëÿñèíè, åéíè çàìàíäà, îíóí òÿñèðè àëòûíäà áèð íå÷ÿ øåèð éàçìûø-
äûð. ßäèá ìÿãàëÿñèíè âÿ øåèðëÿðèíè ùÿìèí èëèí èéóë àéûíûí 8-äÿ êè÷èê áèð
ìÿêòóáëà Øåéõöëèñëàìà ýþíäÿðìèøäè. Ìÿêòóáäà Àõóíäçàäÿ øåèðëÿðèí éà-
çûëìà ñÿáÿáèíè áó úöð èçàù åòìèøäè: “Ìîëëàéè-Ðóìèíè ñèçÿ ìöøàùèäÿòÿí
ìÿðóô åòìÿê ö÷öí, ìÿí äÿõè ö÷ ìÿñÿë òöðêè äèëèíäÿ íÿçìÿ ýÿòèðèá, ýþí-
äÿðäèì; ÿììà îíóí êèìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿäÿ áèëìÿäèì. Âàãèÿí Ìîë-
ëàéè-Ðóìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿìÿêäÿ óñòàäè-êàìèë âÿ ùÿðèôè-áèìèñëäèð.
Ìÿñÿëëÿðèí áÿùðè ìÿñíÿâè áÿùðèíäÿí áèð ÿëèô ÿêñèêäèð, ÷öíêè êàìèë
ìÿñíÿâè áÿùðè òöðê äèëèíÿ ìöòÿàðèô äåéèë...”
Îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí “Ùåêàéÿòè-Ñåééèä ßëÿì Ñÿëéàíè” ùÿìèí ö÷
øåèðäÿí áèðèäèð.

ÃßÇßË
(“Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð...”)
(ñÿù.245)
Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ ßæäÿð ßëÿñýÿðçàäÿ 1938-úè èëäÿ, Àçÿðáàé-
úàí ÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè àðõèâèíäÿ
__________
òÿäãèãàò èøè àïàðàðêÿí, áóðàäà ùèôç îëóíàí “Áóðùàíè-ãàòå” ëöüÿòèíèí úèëä-
ëÿðèíèí è÷ öçöíäÿ îíóí þç äÿñòè-õÿòòè èëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø èêè
292
ãÿçÿëèíÿ òÿñàäöô åòìèø âÿ îíëàðû ùÿìèí èëäÿ “Ðåâîëþöèÿ è êóëüòóðà”
æóðíàëûíäà (1938, ¹6-7, ñÿù.150) äÿðú åòäèðìèøäèð. Àðàøäûðìàëàð ñàéÿñèí-
äÿ ßæäÿð ßëÿñýÿðçàäÿ áåëÿ ýöìàí åòìèøäèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áó ãÿçÿë-
ëÿðè áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè Ñåéèä ßçèì Øèðâàíèíèí:

ßë ÷àòñà ôÿäà úàíûìû úàíàíÿ åäÿðäèì,

Øÿìè-ðöõöíÿ êþíëöìö ïÿðâàíÿ åäÿðäèì.

Áåéòè èëÿ áàøëàíàí ãÿçÿëèíÿ íÿçèðÿäèð.

Ôèëîëîæè åëìëÿð äîêòîðó Ñàäûã Ùöñåéíîâ Ñåéèä ßçèìÿ ùÿñð îëóíìóø
òÿäãèãàò ÿñÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ âÿ Ñ.ß.Øèðâàíè àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð ìÿñÿ-
ëÿñèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê, áó ãÿçÿëëÿð öçÿðèíäÿ ìöôÿññÿë äàéàíìûø âÿ áåëÿ áèð
ôèêèð ñþéëÿìèøäèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãÿçÿëëÿðèíäÿí áèðè íÿçèðÿ éîõ, Ñåéèä
ßçèìèí òÿñèðè àëòûíäà éàçûëìûø îðèæèíàë áèð øåèðäèð (Áàõ: Ñàäûã Ùöñåéíîâ.
Ñåéèä ßçèì Øèðâàíèíèí éàðàäûúûëûã éîëó. – Áàêû, 1977, ñ.110-111). Ìèðçÿ
Ôÿòÿëèíèí ãÿçÿëèíè Ñåéèä ßçèìèí ãÿçÿëè èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ, àéäûí ýþðö-
íöð êè, Ñàäûã Ùöñåéíîâóí ôèêðèíè ùÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó ãÿçÿëè îíóí êöëëèéàòûíäà èëê äÿôÿ íÿøð îëóíóð.

__________

293
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ùÿéàòû âÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüû . . . . . . . . . . .4

Êîìåäèéàëàð

Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ
Äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ (Ùàúû Ãàðà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

Ïîâåñò

Àëäàíìûø êÿâàêèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

Øåèðëÿð

Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215

À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216
Òÿúíèñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
Òÿúíèñè-äèýÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
Ìÿäùèééÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øàíëû âÿëèÿùä ÿëàùÿçðÿòèí
òÿðèôèíÿ éàçäûüû ãàñèäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
Çàêèðÿ ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
Çàêèðÿ ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
Òÿðèôíàìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226
Ìöõÿììÿñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
Úÿôÿðãóëó õàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
__________
Úÿôÿðãóëó õàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
294
Úÿôÿðãóëó õàíà ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231
×åøìÿ êèòàáÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Ñÿèäÿ õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Ôóàä ïàøàíûí ìÿäùèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà ìÿíçóìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Ùÿúâè-ßáäöððÿñóë õàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Ìîëëà ßëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238
Øàùìàò îéóíó ùàãããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240
Âàíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Ùåêàéÿòè-Ñåééèä ßëÿì Ñÿëéàíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
“Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245

Èçàùëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246

__________

295
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ

Êîððåêòîð: Åëìèðà Òåéìóðîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 30.09.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 29.03.2005.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 18,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 64.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

__________