Untitled

Òàæâèä
³îèäàëàðè
“Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè”

íàøðè¸ò-ìàòáàà áèðëàøìàñè
Òîøêåíò-2011
ÓÄÊ: 297
ÁÁÊ:86.38
Ò15
Òàæâèä ³îèäàëàðè / Çè¸âóääèí Ðàµèì, Îäèëõîí ³îðè Þíóñõîí
´²ëè; ìóµàððèð Á. Ýðàëèåâ. – Ò.: “Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè”
íàøðè¸ò-ìàòáàà áèðëàøìàñè, 2011. - 152 á.
ÁÁÊ 86.38
Ìóñàííèôëàð: Çè¸âóääèí Ðàµèì,
Îäèëõîí ³îðè Þíóñõîí ´²ëè
(Øàéõîíòàµóð òóìàíè áîø èìîì õàòèáè, Øàéõ Çàéíèääèí æîìåú
ìàñæèäè èìîìè)
Òà³ðèç÷èëàð: Àáäóëàçèç Ìàíñóð
(¤çáåêèñòîí ìóñóëìîíëàðè èäîðàñè
ðàèñè ìóîâèíè)
Ò. Ø. £îäèðîâ (ôèëîëîãèÿ ôàíëàðè íîìçîäè)
Í. Ì. Îðèôõ´æàåâ (Òîøêåíò Äàâëàò øàð³øóíîñëèê èíñòèòóòè
êàòòà ´³èòóâ÷èñè)
Èëìèé-òàä³è³èé ìàâçóäàãè “Òàæâèä ³îèäàëàðè” ðèñîëàñè àñîñàí

£óðúîíè êàðèì ëàôçëàðèíè ò´²ðè ´³èø ³îèäà âà µóêìëàðèãà áà²èøëàíãàí.
Óøáó ðèñîëà òàæâèä èëìèãà ³èçè³³àí áàð÷à ´³óâ÷èëàðíè áåôàð³
³îëäèðìàéäè, äåãàí óìèääàìèç.
Ìóñàííèôëàð ðóõñàòèñèç óøáó êèòîáíè ÷îï ýòèø âà ñîòèø

øàðúàí µàðîì âà ³îíóíàí ìàí ýòèëàäè! Èëì é´ëèäà è³òèáîñ îëèø
æîèç.
Óøáó êèòîá ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð Ìàµêàìàñè

µóçóðèäàãè Äèí èøëàðè ³´ìèòàñèíèíã 2011 éèë 17 èþíäàãè 1204-
ðà³àìëè òàâñèÿñè áèëàí ÷îï ýòèëäè.
ISBN 978-9943-390-26-3 © “Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè”

íàøðè¸ò-ìàòáàà áèðëàøìàñè, 2011
© Çè¸âóääèí Ðàµèì
Òàæâèä ³îèäàëàðè
Ìó³àääèìà
Áàíäàëàðèãà ì´úæèçàâèé Êèòîáèíè íîçèë ³èëèá, Óíè
òàæâèä ³îèäàëàðèãà ìîñ µîëäà ´³èø, £óðúîí àµêîìëàðèãà
àìàë ³èëèøíè àìð ýòãàí µàìäà èòîàòëè áàíäàëàðèãà áåµè-
ñîá àæð-ìóêîôîòëàð âàúäà ³èëãàí Àëëîµ òàîëîãà ÷åêñèç µàìäó
ñàíîëàð àéòàìèç!
Áèçëàðãà £óðúîíè êàðèìíè ³àé òàðçäà ´³èøíè òàúëèì
áåðãàí ìóàëëèì Ïàé²àìáàðèìèç Ìóµàììàä Ìóñòàôîãà ñàëà-
âîò âà ñàëîìëàð á´ëñèí!
Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìäàí £óðúîííè
³àáóë ³èëèá, ´çèäàí êåéèíãè àâëîäëàðãà ´òèøèãà ñàáàá÷è
á´ëãàí ñàµîáàè êèðîìëàð, òîáåúèíëàð âà òàáàà òîáåúèíëàð-
ãà, øóíèíãäåê òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø îñîí á´ëèøè ó÷óí
áó ñîµàäà ê´ïëàá êèòîáëàð ¸çèá ³îëäèðãàí ìóµòàðàì óëàìî-
ëàðèìèçãà Àëëîµíèíã ðàµìàòè âà ìà²ôèðàòè ¸²èëñèí!
Àëëîµ òàîëîãà áåàäàä øóêðëàð àéòàìèçêè, ³´ëèíãèçäàãè
óøáó êèòîá îð³àëè Àëëîµíèíã ìó³àääàñ Êàëîìè, µàð áèð
ñ´çè ÷åêñèç ìàúíî µàìäà µèäîÿò ìàíáàè á´ëãàí áóþê Êèòîá
– £óðúîíè êàðèìíèíã ò´²ðè ´³èø ³îèäàëàðèíè ´ðãàíàìèç,
èíøààëëîµ!
Àçèç áèðîäàðëàð! £óðúîíè êàðèìíè ´³èø, ´ðãàíèø âà
óíãà àìàë ³èëèø îëèé ñàîäàò. Áó ñàîäàòãà ýðèøèø ó÷óí
ýíã áèðèí÷è áîñ³è÷ £óðúîíè êàðèìíè ò´²ðè ´³èø ³îèäà-
ëàðèíè ´çëàøòèðèø ñàíàëàäè. Àëëîµ òàîëî áèçëàðãà
£óðúîííè ´³èøíè, ´³èãàíäà µàì òàäàááóð, õóøóú-õóçóú
áèëàí òèëîâàò ³èëèøíè àìð ³èëãàí. ¤ç-´çèäàí ìàúëóì-
êè, òàæâèä ³îèäàëàðèãà àìàë ³èëèá ´³èø êèøèíè òà-
äàááóð âà òàôàêêóðãà óíäàéäè, ³àëáèäà èìîí íóðëàðèíè
þêñàëòèðàäè. Øó ìà³ñàääà ñèç àçèçëàðãà “Òàæâèä ³îèäà-
ëàðè” íîìëè ÿíãè êèòîáíè òà³äèì ýòìî³äàìèç. Ìà³ñàä
3
– äèíäîøëàðèìèçíè òàæâèä èëìèãà òàð²èá ³èëèø, èëî-
æè áîðè÷à îñîí âà åíãèë é´ë áèëàí óëàðãà óøáó èëìèíè
´ðãàòèø, óëàðíè óëó² àæð-ñàâîáëàðãà øåðèê ³èëèø. Àëëîµ
òàîëî óøáó îæèçîíà µàðàêàòëàðèìèçíè ìóíîñèá òà³äèðëà-
ñèí, áàð÷àëàðèìèçíè ¤çèíèíã Êàëîìèíè ò´²ðè âà áåõàòî
´³èøãà ìóøàððàô àéëàñèí!
Òàæâèä âà ³èðîàò èëìèíèíã ³èñ³à÷à
òàðèõè
Òàæâèä èëìèíèíã òàìàë òîøè ³èðîàò ñîµàñè ìóòàõàñ-
ñèñëàðè âà òèëøóíîñ îëèìëàð òîìîíèäàí ³´éèëãàí1. Áàúçè-
ëàð óíèíã àñîñ÷èñè Õàëèë èáí Àµìàä, äåñà, ÿíà áàúçèëàð
Àáóë Àñâàä àä-Äóâàëèé, äåá êåëòèðèøàäè. Áó æàðà¸í Èñ-
ëîì ´ëêàëàðèíèíã µóäóäè êåíãàéèá, ê´ïëàá àæàì õàë³ëàðè
Èñëîìíè ³àáóë ³èëèøëàðè áèëàí áîøëàíäè. Ñàáàáè – àæà-
ìèé âà àðàáèé òèëëàð áèð-áèðè áèëàí àðàëàøèá, ³èðîàòäà
êàì÷èëèê âà íó³ñîíëàð ê´çãà òàøëàíäè. Áóíè ´ç âà³òèäà ïàé-
³àãàí ìàñúóë êèøèëàð Àëëîµ òàîëîíèíã Êèòîáèíè ñîô µîëè-
äà àñðàø, òóðëè õèë õàòîëàðäàí ñà³ëàíèø ìà³ñàäèäà £óðú-
îíè êàðèì µàðôëàðè óñòèãà íó³òà âà òóðëè øàêëëàð ³´éèø-
íè æîðèé ³èëäèëàð. Óñìîíèé Ìóñµàô áóíäàé íó³òàëàðäàí
õîëè á´ëãàí. Ìàñàëàí, µàðôëàðèíèíã íó³-
òàëàðè ³´éèëìàãàí. ×óíêè, ó äàâðäà àêñàðèÿò êèøèëàð £óðú-
îííè ¸ä áèëãàí, êåéèí÷àëèê ýñà, þ³îðèäà òàúêèäëàá ´òãà-
íèìèçäåê, µàðôëàð óñòè ¸êè îñòèãà íó³òà âà áåëãèëàð ³´éèø-
ãà ýµòè¸æ ñåçèëãàí. Øó òàðè³à ñåêèí-àñòà £óðúîíè êàðèì-
íè ´³óâ÷è µàð áèð áàíäà àìàë ³èëèøè ëîçèì á´ëãàí òàæâèä
³îèäàëàðè àìàëãà òàòáè³ ³èëèíà áîøëàíäè.
Òàæâèä èëìèãà îèä èëê êèòîá Àáó Ìóµîçèì àë-Õî³îíèé-
ãà òåãèøëèäèð. Ìàçêóð êèòîá µèæðèé ó÷èí÷è àñðíèíã îõèð-
ëàðèäà ¸çèëãàí.
Òóðëè õèë ³èðîàòëàðíèíã ïàéäî á´ëèøè
Áèç £óðúîíè êàðèì Àëëîµ òàîëî òîìîíèäàí åòòè µàðôäà
íîçèë á´ëãàíèäàí õàáàðäîðìèç. Õ´ø, óøáó åòòè µàðô íèìà-
íè àíãëàòàäè âà óíäàí ê´çëàíãàí ìà³ñàä íèìà? Øó âà øóíãà
´õøàø ñàâîëëàðãà ³óéèäà æàâîá áåðàìèç.
4
Èáí ¥îøèì àéòàäè: “£óðúîííèíã åòòè õèë ³èðîàòäà
´³èëèøèãà ñàáàá ³óéèäàãèëàðäèð: õàëèôà Óñìîí ðîçèéàë-
ëîµó àíµó äàâðèäà £óðúîíè êàðèì Ìóñµàô øàêëèãà êåëòè-
ðèëãà÷, óíãà áèð ³îðè ñàµîáèé ³´øèá, òóðëè ´ëêàëàðãà æ´íà-
òèëãàí âà ´øà þðò âàêèëëàðè ìàçêóð ñàµîáèéäàí £óðúîííè
´ðãàíà áîøëàãàíëàð. ¤øà äàâðäà £óðúîí µàðôëàðè óñòè âà
îñòèãà íó³òà µàìäà µàð õèë áåëãèëàð ³´éèëìàãàí ýäè. Øó
ñàáàá, µàð áèð þðò âàêèëè £óðúîííè ´çëàðèãà þáîðèëãàí
ñàµîáèéäàí ýøèòãàíëàðèäåê ´³èãàíëàð âà ´ðãàíãàí ³èðîàò-
ëàðèãà õèëîô êåëàäèãàí áîø³à ³èðîàòëàðíè òàðê ³èëãàí-
ëàð. Óëàð áóíè £óðúîííè ýµòè¸òëàø, õàòîëèêëàðäàí ñà³ëà-
íèø ìà³ñàäèäà ³èëãàíëàð. Øó çàéë òóðëè þðò ³èðîàòëàðè
´ðòàñèäà ôàð³ëàð ê´çãà òàøëàíà áîøëàäè”2.
£óðúîíè êàðèìäàãè ìàçêóð ôàð³ëàð áèð-áèðèãà çèä ýìàñ,
çåðî, Àëëîµ òàîëîíèíã ñ´íããè âà ì´úæèçàêîð Êèòîáè á´ëìèø
£óðúîí áóíäàé êàì÷èëèê âà íó³ñîíëàðäàí õîëè. Áó ôàð³ëàð
ôà³àòãèíà áàúçè áèð ñ´çëàðäà ó÷ðàéäè. ¤ç ´ðíèäà áó Àëëîµ
òàîëîíèíã ì´ìèí áàíäàëàðèãà ³èëãàí êåíãëèãè âà ðàµìàòè
íèøîíàñèäèð.
£óðúîí ³èðîàòèäàãè òóðëè õèëëèê ñàµîáàëàð Ðàñóëóëëîµ
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã ´çëàðèäàí ´ðãàíãàí íàð-
ñàãà àìàë ³èëèá ´³èøëàðè î³èáàòèäà þçàãà êåëãàí, äåñàê
õàòî ³èëìàãàí á´ëàìèç. Þ³îðèäà òàúêèäëàíãàíèäåê, õàëè-
ôà Óñìîí ðîçèéàëëîµó àíµó òóðëè øàµàðëàðãà Ìóñµàôíèíã
íóñõàñèíè þáîðèáãèíà ³îëìàé, áàëêè óíãà ³´øèá ìîµèð
³îðè ñàµîáàëàðíèíã áèð ³àí÷àñèíè µàì æ´íàòãàí. ¤ç-´çèäàí
òóðëè ðèâîÿòëàð çàìèðèäà òóðëè ³èðîàòëàð ïàéäî á´ëäè. Ìà-
ñàëàí, £óðúîíè êàðèìíèíã ¥óæóðîò ñóðàñè, 6-îÿòèäàãè
ñ´çèíè îëàìèç. Àëëîµ òàîëî àéòàäè:
Áó åðäàãè ñ´çèíè íó³òàñèç µîëèäà äåá

´³èø ìóìêèí. Óøáó ñ´çëàðíèíã èêêèñè µàì “òåêøèðèá
ê´ðèíãëàð” ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè. Äåìàê, Ïàé²àìáàðèìèç
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì ñàµîáàëàðãà ìàçêóð ñ´çíè èêêè
5
õèë ³èðîàòäà ´³èøíè òàúëèì áåðãàíëàð. ¥îçèðäà µàð áèð
þðò ³àéñè ñàµîáèé ¸êè ðîâèéäàí òàúëèì îëãàí á´ëñà, ´øà
³èðîàò á´éè÷à £óðúîíè êàðèìíè ´³èéäè. Àéíè ïàéòäà Èñ-
ëîì îëàìèäà èêêè õèë ³èðîàò ìàøµóð: áèðèí÷èñè, Èìîì
¥àôñ ðèâîÿòè áèëàí Èìîì Îñèì ³èðîàòè. Èêêèí÷èñè, Èìîì
Âàðø ðèâîÿòè áèëàí Èìîì Íîôåú ³èðîàòè. Áèçíèíã äè¸ðäà
áèðèí÷è ³èðîàò àñîñèäà £óðúîí ´³èëàäè.
£óðúîííèíã åòòè õèë µàðôäà íîçèë á´ëèøè
£óðúîíè êàðèì åòòè µàðôäà íîçèë ³èëèíãàíè µà³èäà Ðà-
ñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìäàí ñàµèµ µàäèñëàð
âîðèä á´ëãàí. Èáí Àááîñ ðîçèéàëëîµó àíµó Íàáèé ñîëëàë-
ëîµó àëàéµè âà ñàëëàìäàí ðèâîÿò ³èëàäè: “Æàáðîèë ìåíãà
(£óðúîííè) áèð µàðôäà ´³èá áåðàðäè. Áàñ, ìåí óíäàí òî
åòòè µàðôãà åòãóíè÷à çè¸äà ³èëèøíè ñ´ðàéâåðäèì” (Ìóòòà-
ôà³óí àëàéµ).
Áóíäàí êåëèá ÷è³àäèêè, Ïàé²àìáàðèìèç ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàì ´ç óììàòëàðèãà åíãèëëèê, êåíãëèê âà ðàµ-
ìàò á´ëèøè ó÷óí Àëëîµ òàîëîäàí £óðúîííè áèð íå÷à µàðô-
äà íîçèë ³èëèøèíè ñ´ðàãàí ýêàíëàð. Øó çàéë £óðúîí åòòè
µàðôäà íîçèë á´ëäè.
Óìàð èáí Õàòòîá ðîçèéàëëîµó àíµó øóíäàé ðèâîÿò ³èëà-
äè: “Ìåí Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì µà¸òëèê
ïàéòëàðèäà ¥èøîì èáí ¥àêèìíèíã Ôóð³îí ñóðàñèíè ´³èãà-
íèíè ýøèòãàí ýäèì. Óíèíã ³èðîàòèãà ³óëî³ òóòñàì, Ðàñó-
ëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì ìåíãà ´ðãàòìàãàí áîø-
³à óñëóáäà ´³èÿïòè. Øóíäà ìåí íàìîçäà ´òèðãàí µîëèäà óíèíã
¸³àñèäàí òóòìî³÷è á´ëäèì, àììî ñàáð ³èëèá, íàìîçèíè
òóãàòèá îëèøèíè êóòäèì. Ó ñàëîì áåðèá, íàìîçäàí ÷è³³à÷,
¸³àñèäàí îëèá: “¥îçèð ìåí ýøèòãàí ³èðîàòíè ñåíãà êèì
´ðãàòäè?” – äåäèì3. Ó á´ëñà: “Ðàñóëóëëîµíèíã ´çëàðè ´ðãàò-
ãàíëàð”, – äåá æàâîá áåðäè. Ìåí: “¨ë²îí àéòÿïñàí! ×óíêè,
Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì ìåíãà ñåí ´³èãàí-
äàí áîø³à÷à (³èðîàò)íè ´ðãàòãàíëàð”, – äåäèì-äà, óíè Ðà-
ñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã µóçóðëàðèãà îëèá
áîðäèì âà: “Ìåí ìàíàâè Ôóð³îí ñóðàñèíè áîø³à÷à óñëóáäà
´³èãàíèíè ýøèòäèì, Ñèç óíè ìåíãà ´ðãàòìàãàí ýäèíãèç”,
– äåäèì. Øóíäà Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì
ìåíãà ³àðàòà: “Óíè ´ç µîëèãà ³´é!” – äåäèëàð. Ñ´íãðà ¥èøîì-
6
ãà: “Ýé ¥èøîì, ´³è!” – äåäèëàð. ¥èøîì Ðàñóëóëëîµ ñîë-
ëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà ìåí ýøèòãàí óñëóáäà ³èðîàò ³èëèá
áåðäè. Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì: “Áó (ñóðà)
øóíäàé íîçèë ³èëèíãàí”, – äåá àéòäèëàð. Ìåí µàì Ðàñó-
ëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà ´çëàðè ´ðãàòãàíëàðè-
äåê ³èðîàò ³èëèá áåðäèì. Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà
ñàëëàì: “Áó (ñóðà) øóíäàé íîçèë ³èëèíãàí. Äàðµà³è³àò,
£óðúîí åòòè µàðôäà íîçèë ³èëèíãàí. Áàñ, óíäàí ³îäèð á´ëãà-
íèíãèç÷à ´³èíãëàð!”4 äåäèëàð. (Èìîì Áóõîðèé âà Èìîì Ìóñ-
ëèì ðèâîÿòè)
¥àäèñäàãè “åòòè µàðô”äàí ìóðîä íèìà ýêàíè áîðàñèäà
óëàìîëàð ´ðòàñèäà èõòèëîôëàð áîð. Àáó ¥îòèì èáí ¥èááîí
óøáó ìàâçóãà äîèð ´òòèç áåø ³àâëíè êåëòèðèá ´òãàí. Èáí
Àðàáèé àéòàäè: “Áóíäàí ìóðîä íèìà ýêàíëèãè µà³èäà áè-
ðîí ðèâîÿò ¸êè õàáàð êåëìàãàí”. Õàëèë èáí Àµìàä: “Åòòè
µàðôäàí ìóðîä åòòè ³èðîàòäèð”, – äåãàí. Àéòèëàäèêè: “Åòòè
µàðô àðàáëàðíèíã åòòè ³àáèëàñèíè àíãëàòàäè”. Áó ôèêðíè
Àáó Óáàéä âà Ñàúëàá àéòãàíëàð. Ìóµàììàä èáí Àëè Øàâêî-
íèé àéòàäè: “¥àäèñäàãè åòòè µàðôäàí ìóðîä àðàáëàðíèíã
òèëëàðèäèð. Çåðî, àðàáëàðíèíã åòòè õèë òèëè ìàâæóä. Óøáó
òèëëàð áàúçè ñ´çëàðäà áèð-áèðèäàí ôàð³ ³èëàäè, àììî àê-
ñàðèÿò ³èñìè áèð-áèðèãà ìóâîôè³”.
Ê´ï÷èëèê óëàìîëàð Èìîì Àáóëôàçë àð-Ðîçèéíèíã áó
áîðàäà áèëäèðãàí ôèêðèíè ìàú³óëëàãàíëàð. Ó µàì á´ëñà,
áàúçè ´çãàðèø âà òóðëè õèëëèêëàðäà ê´çãà òàøëàíàäè. Óëàð
³óéèäàãèëàð:
Áèðèí÷èñè: èñìëàðíèíã áèðëèê, èêêèëèê, ê´ïëèê5, ìó-
çàêêàð (ðóñ÷à “ìóæñêîé ðîä”), ìóàííàñ (ðóñ÷à “æåíñêèé
ðîä”)äà ôàð³ëàíèøè. Ìàñàëàí:
Áó åðäàãè áèðëèê øàêëäà êåëãàí ¸n¿ (“ìèñêèéí”) ñ´çè

ê´ïëèê øàêëèäà · Bn¿ (“ìàñáêèéí”) á´ëèá µàì ´³èëàäè.
7
Èêêèëèêäàãè Á¸Í ÌaC (“àõîâàéêóì”) ñ´çè ê´ïëèê øàêëè-
äà Á¸M ÌaG (“èõâàòèêóì”) äåá µàì ´³èëèøè ìóìêèí.
Îÿòäàãè ½J´Í (“éó³.áàëó”) ñ´çè ìóçàêêàð æèíñèäà á´ëèá,

ó ìóàííàñ øàêëäà ½J´M (“òó³.áàëó”) òàðçèäà µàì ´³èëàäè.
Èêêèí÷èñè: ôåúëëàðíèíã ´òãàí (ìîçèé) ¸êè µîçèðãè-êå-
ëàñè çàìîí (ìóçîðèé), áóéðó³ ìàéëè (àìð)äà òóñëàíèøèäà-
ãè òóðëè õèë øàêëëàð. Ìàñàëàí:
Øóíèíãäåê, áó ñ´ç ªÌ¡Í (éàòòîââà-úó) äåá µîçèðãè-êå-

ëàñè çàìîíäà µàì ´³èëèøè ìóìêèí.
Áó åðäà ´òãàí çàìîíäàãè ¾ B³ (“³óëà”) ôåúëè áóéðó³ ìàé-

ëèäà ½³ (“³óë”) äåá µàì ´³èëàäè.
Ó÷èí÷èñè: ýúðîá, ÿúíè µàðôëàð µàðàêàòèíèíã òóðëè õèë-
ëèãè. Ìàñàëàí:
Áó åðäàãè ¾DnM Ü (“ëá òóñúàëó”) ñ´çè æàçìäà ¾DnM Ü (“ëá

òàñúàë”) äåá µàì ´³èëàäè.
Ò´ðòèí÷èñè: áàúçè µàðôëàðíèíã òóøèá ³îëèøè ¸êè çè¸-
äàëàøèøè. Ìàñàëàí:
8
Îÿò áîøèäàãè AÌ§iBm Ë (“âà ñáðè-úóâ”) ñ´çè îëäèäàãè “âîâ”
µàðôè òóøèá ³îëèá, AÌ§iBm (“ñáðè-úóâ”) äåá µàì ´³èëàäè.
Áåøèí÷èñè: áàúçè ñ´çëàðíèíã ´ðèí àëìàøèíèøè, ÿúíè
îëäèíãà ¸êè îð³àãà ´òèøè. Ìàñàëàí:
Óøáó îÿòäà AÌ¼MB³ (“³óòàëóâ”) ñ´çè îëäèí, AÌ¼N³ (“³óòè-

ëóâ”) êåéèí êåëìî³äà. Øóíèíãäåê, AÌ¼N³ (“³óòèëóâ”) àâ-
âàë, ñ´íã AÌ¼MB³ (“³óòàëóâ”) ´³èëèø øàêëè µàì ìàâæóä.
Îëòèí÷èñè: µàðôëàðíèíã ´ðèí àëìàøèíèøèäàãè òóðëè
õèëëèê. Ìàñàëàí:
Îÿòäàãè AÌ¼JM (“òàá.ëóâ”) ñ´çè èêêè “òá” áèëàí AÌ¼NM (“òàò-

ëóâ”) äåá µàì ´³èëèøè ìóìêèí.
Åòòèí÷èñè: ëàµæàëàðäàãè òóðëè õèëëèêëàð, ÿúíè àðàá ëàµ-
æàëàðèäà áàúçè ñ´çëàð òàëàôôóçèíèíã áèð-áèðèäàí ôàð³ëà-
íèøè ìàâæóä. Ìàñàëàí, ñ´çèíè “õóòóâáò” ¸êè
“õóòâáò” äåá ´³èø ìóìêèí. Øóíèíãäåê, ñ´çè “áóéóâ-

òóí” ¸êè “áèéóâòóí” äåá ´³èëàäè . 6
Þ³îðèäà êåëòèðèëãàí ìèñîëëàð µà³èäàãè ò´ëè³ðî³ ìàú-

ëóìîòíè Øàéõ Àëè èáí Ìóñòàôîíèíã “Ìóµàççàáó òàôñè-
ðèë-æàëàëàéí” íîìëè êèòîáèäàí îëèøèíãèç ìóìêèí.
£óðúîíè êàðèìíèíã åòòè µàðôäà íîçèë ³èëèíèøèäàí
ê´çëàíãàí µèêìàò
£óðúîíè êàðèìíè åòòè µàðôäà íîçèë ³èëèíèøèäàãè µèê-
ìàò øóêè, óøáó Êèòîá àðàá òèëèäà òóøèðèëãàí. Ìàúëóìêè,
àðàáëàðíèíã ëàµæàëàðè òóðëè÷à á´ëèá, óëàðíèíã àñîñè áèð.
Àãàðäà Àëëîµ òàîëî £óðúîííè áèð óñëóáäà, áèð µàðôäà íî-
çèë ³èëãàíèäà, áó íàðñà óììàòãà ìàøà³³àò òó²äèðãàí á´ëàðäè.
Øó ñàáàá Ìåµðèáîí Àëëîµ òàîëî áàíäàëàðèãà ¤ç Äèíèíè
îñîí ³èëãàíè êàáè, Êèòîáèíè µàì áèç ì´ìèíëàð ¸äëàøè-
ìèç, ´³èá àìàë ³èëèøèìèç ó÷óí åíãèë ³èëèá ³´éäè, ¥àáèáè
9
Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà óíè åòòè µàðôäà ³èðî-
àò ³èëèøãà èçí áåðäè7.
Øóíèíãäåê, áóíèíã ÿíà áèð µèêìàòè øóêè, Ðàñóëóëëîµ
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã ðîñò ïàé²àìáàð ýêàíëèê-
ëàðèíè òàñäè³ëîâ÷è ì´úæèçà ñèôàòèäà £óðúîí ó êèøèãà
øó çàéëäà íîçèë á´ëäè. Çåðî, ôà³àò £óðàéø ëàµæàñèíèãèíà
áèëàäèãàí áèð êèøèíèíã áîø³à ëàµæàëàðäà èëîµèé õàáàð-
ëàðíè êåëòèðèøè ì´úæèçà á´ëìàé íèìà àõèð!?
Èìîì Îñèìíèíã òàðæèìàè µîëè
Èñìè: Îñèì èáí Àáóí-íàæóä Àñàäèé àë-Êóôèé. Êóíÿñè
– Àáó Áàêð. Àéòèëèøè÷à, îòàñèíèíã èñìè Àáäóëëîµ á´ëãàí.
Òóòãàí ìàâ³åè: Ó Êóôàäàãè ³îðèëàð øàéõè, åòòè ³èðîàò
ñîµèáëàðèäàí áèðè, ìàøµóð òîáåúèíëàðäàí ýäè. Òàìèìèé
âà ¥îðèñ èáí ¥àññîí àë-Áàêðèéëàðíèíã ñóµáàòèäà á´ëãàí.
Îñèì ôàñîµàò, áàëî²àò âà òàæâèä èëìëàðèíè ÷ó³óð áèë-
ãàí. £óðúîí ´³èøäà îâîçè ýíã ÷èðîéëè êèøèëàðäàí áèðè
ýäè. Àáäóðàµìîí Ñóëàìèéäàí ñ´íã ó Êóôàäà ³èðîàò ñîµàñè-
äàãè ýíã ïåø³àäàì êèøèëàðäàí ñàíàëãàí. £èðîàò èëìèäàí
äàðñ îëèø ó÷óí óíèíã µóçóðèãà òóðëè ´ëêàëàðäàí ê´ïëàá
òîëèáè èëìëàð êåëèøàðäè.
Àáó Áàêð èáí È¸ø àéòàäè: “Ìåí Àáó Èñµî³ Ñóáàéúèé-
íèíã: “Îñèì èáí Àáóí-íàæóääàí µàì ê´ðà £óðúîííè ÿõøè-
ðî³ ´³óâ÷è áèðîí êèøèíè ê´ðìàäèì. Ó ñóííàò – µàäèñ ñî-
µàñèíèíã òèë, íàµâ (ãðàììàòèêà) âà ëó²àò á´éè÷à áèëèìäî-
íè ýäè”, äåá àéòãàíèíè ê´ï áîðà ýøèòãàíìàí”.
Ìàíî³èáè (õóñóñèÿò âà ôàçèëàòëàðè): Èìîì Îñèìíèíã
ÿõøè õèñëàò âà ôàçèëàòëàðè ê´ï á´ëãàí. Àáäóëëîµ èáí Àµìàä
èáí ¥àíáàë àéòàäè: “Ìåí îòàìäàí Îñèì µà³èäà ñ´ðàäèì.
Îòàì: “Ó æóäà ñîëèµ, êèøèëàðãà ê´ï ÿõøèëèê ³èëóâ÷è âà
èøîí÷ëè îäàì ýäè”, äåäè. Ñ´íãðà ìåí óíäàí: “Ñèç ó÷óí
³àéñè ³èðîàò àôçàë?” äåá ñ´ðàäèì, “Ìàäèíà àµëèíèíã ³èðî-
àòè”, äåá æàâîá áåðäè îòàì. Ìåí: “Ìàäèíà àµëèäàí ñ´íã
³àéñè ³èðîàò ýíã ñåâèìëè?” äåá ñ´ðàãàíèìäà, ó: “Îñèì-
íèíã ³èðîàòè”, äåá æàâîá ³èëäè.
Àáó Áàêð Øóúáà èáí È¸ø øóíäàé äåéäè: “Ìåí Îñèìíèíã
µóçóðèãà êèðñàì, ´ëèìè ÿ³èíëàøèá ³îëãàí ýêàí, ó á´ëñà
10
ßúíè, “Ñ´íãðà (áàíäàëàð) µà³è³èé Õîæàëàðè – Àëëîµãà

³àéòàðèëóðëàð” (Àíúîì, 62) îÿòèíè õóääè íàìîçäàãèäåê
ìàðîìèãà êåëòèðèá ³èðîàò ³èëà¸òãàí ýêàí. ¥à, óíèíã òèëè
£óðúîííè òàæâèä áèëàí ´³èøãà îäàòëàíèá êåòãàíäè”.
Àéòèëèøè÷à, Èìîì Îñèì µèæðèé 127 éèëè Êóôàäà âà-
ôîò ýòãàí âà Øîìãà äàôí ýòèëãàí.
Ðèâîÿòè: Èìîì Îñèìäàí £óðúîíè êàðèìíè ñîí-ñàíî³ñèç
êèøèëàð ðèâîÿò ³èëèøãàí. Óëàðíèíã ýíã ìàøµóðëàðè Èìîì
¥àôñ èáí Ñóëàéìîí âà Àáó Áàêð Øóúáà èáí È¸øëàðäèð.
Øóíèíãäåê, ¥àììîä èáí Ñàëàìà, Ñóëàéìîí èáí Ìàµðîí
Àúìàø, Àáóëìóíçèð Ñàëîì èáí Ñóëàéìîí, Ñàµë èáí Øóú-
àéá âà áîø³àëàð ðèâîÿò ³èëãàíëàð.
Èìîì Îñèì ³èëãàí ðèâîÿò ñàíàäèíèíã Íàáèé ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàìãà÷à áî²ëàíèøè.
£èðîàòäà Èìîì Îñèì ðèâîÿòèíèíã ñàíàäè Ðàñóëóëëîµ
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã ñàµîáàëàðèäàí á´ëìèø Àëè
èáí Àáó Òîëèá âà Àáäóëëîµ èáí Ìàñúóä ðîçèéàëëîµó àíµó-
ìîëàðäà òóãàéäè. Èìîì Îñèì ðàµìàòóëëîµè àëàéµ Àáó Àáäó-
ðàµìîí Ñóëàìèéäàí ³èðîàò èëìèíè ´ðãàíãàí. Ñóëàìèé ýñà,
Àëè èáí Àáó Òîëèá ðîçèéàëëîµó àíµó ³´ëèäà ´³èãàí. Àëè
ðîçèéàëëîµó àíµó ´ç íàâáàòèäà Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè
âà ñàëëàìäàí ³èðîàòíè ´ðãàíãàí.
Øóíèíãäåê, Èìîì Îñèì Çèðð èáí ¥óáàéø àë-Àñàäèé-
äàí µàì ³èðîàò èëìèíè ´ðãàíãàí. Çèðð ýñà, Àáäóëëîµ èáí
Ìàñúóä ðîçèéàëëîµó àíµóäàí, Àáäóëëîµ èáí Ìàñúóä Ðàñó-
ëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìäàí ³èðîàò èëìèíè òàú-
ëèì îëãàí.
Èìîì Îñèì ðàµìàòóëëîµè àëàéµ Ñóëàìèéíèíã ðèâîÿòè-
íè ¥àôñãà, Çèðð èáí ¥óáàéøíèíã ðèâîÿòèíè Øóúáàãà òàú-
ëèì áåðàð ýäè.
Èìîì ¥àôñíèíã òàðæèìàè µîëè
Èñìè: ¥àôñ èáí Ñóëàéìîí èáí Ìó²èéðà èáí Àáó Äîâóä
àë-Àñàäèé àë-Êóôèé àë-Áàççîç. Ó Îñèìíèíã øîãèðäè, ³àðèí-
äîøëèê æèµàòèäàí ³àéèí èíèñè á´ëãàí. Êóíÿñè – Àáó Óìàð.
11
Èìîì ¥àôñ Èìîì Îñèìäàí ìóøîôàµà8 é´ëè áèëàí äàðñ
îëãàí âà áó ñîµàäà åòóê, ìóêàììàë èëì ñîµèáè äàðàæàñèãà
åòèøãàí. Áóíãà ´ç äàâðèíèíã óëàìîëàðè µàì ãóâîµëèê áå-
ðèøãàí. Èìîì Øîòèáèé ó µà³èäà øóíäàé äåéäè: “¥àôñ
£óðúîííè ìóêàììàë ¸ä îëèø âà µàðôëàðèíè òàëàôôóç
³èëèøäà ýíã àôçàë êèøè ýäè”.
Øó ñàáàá óíèíã ðèâîÿòè òåçäà ìàøµóð á´ëèá, ê´ïãèíà
èìîìëàð óíäàí èëì îëà áîøëàäèëàð. ¥àôñ Èìîì Îñèìíèíã
ýíã ìàøµóð øîãèðäëàðèäàí á´ëãàíè ó÷óí µàì óíèíã âàôîòè-
äàí ñ´íã óçî³ âà³ò êèøèëàðãà ³èðîàòäàí äàðñ áåðãàí.
ßµ¸ èáí Ìóèúéí àéòàäè: “Èìîì Îñèìäàí ³èëèíãàí ýíã
èøîí÷ëè âà ò´²ðè ðèâîÿò Àáó Óìàð ¥àôñ èáí Ñóëàéìîííè-
êèäèð”.
Òóòãàí ìàâ³åè: Àáó ¥èøîì Ðóôàèúé àéòàäè: “¥àôñ ´ç
³èðîàòè áèëàí Îñèìíèíã ýíã áèëèìäîí øîãèðäè á´ëãàí. Ó
Øóúáàãà ³àðàãàíäà µàðôëàðíè ìàõðàæëàðèäàí àíè³ ÷è³à-
ðèø á´éè÷à óñòóí ýäè”.
Çàµàáèé øóíäàé äåãàí: “Ó ³èðîàò ñîµàñèäà èøîí÷ëè âà
ìóñòàµêàìäèð”.
Ðèâîÿòè: Èìîì ¥àôñäàí ê´ï êèøèëàð ³èðîàò èëìèíè
´ðãàíäèëàð. Óëàðäàí ¥óñàéí èáí Ìóµàììàä Ìàðâàçèé, Àìð
èáí Ñàáîµ, Óáàéä èáí Ñàáîµ, Ôàçë èáí ßµ¸ àë-Àìáîðèé âà
áîø³àëàðíè êåëòèðèø ìóìêèí.
Èìîì ¥àôñ µèæðèé 90 éèëäà òó²èëèá, µèæðèé 180 éèëè
âàôîò ýòãàí9.
Òàæâèä èëìè µà³èäà
Áàð÷àëàðèìèçãà ìàúëóìêè, Èñëîì óììàòè ³àäèìäàí òàæ-
âèä èëìèãà êàòòà àµàìèÿò áåðèá êåëãàí. Ñàëàô óëàìîëàð áó
é´ëäà ´çëàðèíèíã áåìèííàò õèçìàòëàðèíè ê´ðñàòèá, ê´ïëàá
êèòîáëàð ¸çãàíëàð.
Àââàë òàúêèäëàá ´òãàíèìèçäåê, £óðúîíè êàðèìíèíã áèç
ì´ìèí-ìóñóëìîíëàð óñòèäàãè µà³ëàðè áîð. Óëàðäàí áèðè
£óðúîííè ò´²ðè, òàæâèä ³îèäàëàðèãà ìîñ µîëäà òèëîâàò
³èëèøäèð. Ìà³ñàä – Àëëîµíèíã Êàëîìèíè òàäàááóð ýòèø,
óíèíã ìàúíîëàðèíè ò´²ðè ôàµìëàá åòèø âà àìàë ³èëèø. Áó
íàðñà òàæâèä èëìèíè ìóêàììàë ýãàëëàãàí óñòîçëàðäàí òàú-
ëèì îëèø é´ëè áèëàí àìàëãà îøèðèëàäè. ¥àììà ´ç èìêîíè-
12
ÿòèãà ³àðàá áèð óñòîç òîïèøè âà òàæâèä èëìèíè àíà ´øà
óñòîç ¸ðäàìèäà ýãàëëàøè ëîçèì.
Ýíäè áåâîñèòà òàæâèä èëìè µà³èäà ò´õòàëèá ´òàìèç. £óðú-
îíè êàðèì áèçãà÷à èøîí÷ëè ðîâèéëàð òîìîíèäà íà³ë ³èëè-
íèá êåëèíãàí âà óíèíã òàúëèìè ìóøîôàµà é´ëè áèëàí àìàëãà
îøèðèëàäè. Áàð÷à ³îðèëàð ñèëñèëàñè Íàáèé ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàìãà áîðèá òà³àëàäè. Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè
âà ñàëëàì ýñà, ´ç íàâáàòèäà, £óðúîííè Æàáðîèë àëàéµèñ-
ñàëîì âîñèòàñèäà ³àáóë ³èëãàíëàð. Æàáðîèë àëàéµèñ ñà-
ëîìãà Àëëîµ òàîëî òîìîíèäàí óøáó Êèòîáíè Ðàñóëóëëîµ ñîë-
ëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà åòêàçèø îìîíàòè òîïøèðèëãàí10.
£óðúîíè êàðèì áèçëàðãà Îëàìëàð Ïàðâàðäèãîðè òàðàôè-
äàí òàæâèäëè µîëèäà íîçèë ³èëèíãàí á´ëèá, ´ç íàâáàòèäà
áèçëàð ´øà àñëèÿòíè ñà³ëàá ³îëèøãà ³´ëèìèçäàí êåëãàíè-
÷à µàðàêàò ³èëèøèìèç êåðàê.
“Òàæâèä” ñ´çè ëó²àòäà “áèðîí íàðñàíè ÿõøèëàá, ñèôàò-
ëè âà ìóêàììàë µîëäà áàæàðèø” ìàúíîñèíè àíãëàòàäè. Èñ-
òèëîµäà ýñà, £óðúîíäàãè ñ´çëàðíèíã µàð áèðèíè ´ç ìè³äî-
ðè âà ñèôàòèäà òàëàôôóç ³èëèø, èñòåúëî âà èñòåôîëà µàðô-
ëàðèíè áèð-áèðèäàí ôàð³ëàá, òàôõèì, òàð³è³, èä²îì, èç-
µîð µàìäà øó êàáè ³îèäàëàðãà àìàë ³èëèá ´³èøíè òàúëèì
áåðóâ÷è èëìäèð.
Òàæâèä èëìèíèíã ìà³ñàäè – µàð áèð £óðúîí ´³óâ÷è
êèøèãà ò´²ðè âà ÷èðîéëè ´³èø, µàð õèë îµàíãëàðäàí ñà³ëà-
íèøíè òàúëèì áåðèø µàìäà äóí¸þ Îõèðàòäà áàíäàíè Àë-
ëîµíèíã ðîçèëèãèãà ýðèøòèðèø.
£óðúîíè êàðèìíè òàæâèä áèëàí ´³èø £óðúîí ´³óâ÷è
µàð áèð ìóñëèì âà ìóñëèìà ó÷óí ôàðçè àéí µèñîáëàíàäè.
Êèøè õîµ íàìîçäà, õîµ íàìîçäàí òàø³àðèäà á´ëñèí òèëîâà-
òèíè äóðóñò ³èëèøè ëîçèì.
Àëëîµ òàîëî Ïàé²àìáàðèìèç ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàë-
ëàì µàìäà ó êèøèíèíã óììàòëàðèãà øóíäàé àìð ³èëãàí:
“£óðúîííè òàðòèë áèëàí òèëîâàò ³èëèíã!” (Ìóççàììèë, 4).

“Òàðòèë” ñ´çè áèðîí íàðñàíè øîøìàñäàí, î÷è³-îéäèí âà
òóøóíàðëè ³èëèá àéòèø ìàúíîñèãà ýãà. Èáí Àááîñ óøáó îÿò-
íè “¥àììà òóøóíàäèãàí ³èëèá ´³èíã”, Çàµµîê ýñà “¥àðôìà-
µàðô, îÿòíè äîíà-äîíà ³èëèá ´³èíã”, äåÿ òàôñèð ³èëèøãàí.
13
Àáó Èñµî³: “Òàðòèë ³èðîàòäà øîøèëìàñëèêäèð. Áó µàð
áèð µàðôíè ´ç ìàõðàæèäàí ÷è³àðèá, óëàðíè áèð-áèðè áè-
ëàí àðàëàøòèðèá þáîðìàé ´³èø îð³àëè á´ëàäè”, äåá àéò-
ãàí.
ßíà áèð îÿòè êàðèìàäà Àëëîµ òàîëî ¤çèíèíã Êèòîáèíè
ò´²ðè òèëîâàò ³èëàäèãàí áàíäàëàðèíè ìà³òàá øóíäàé äåéäè:
“Áèç Êèòîá àòî ýòãàí çîòëàð (îðàñèäà) óíè ò´²ðè òèëîâàò

³èëàäèãàí êèøèëàð (µàì áîð)äèðêè, àíà ´øàëàð (£óðúîíãà)
èìîí êåëòèðóðëàð. Âà êèìäà-êèì óíãà (ÿúíè, £óðúîíãà) êî-
ôèð á´ëñà, ´øàëàð çè¸í ê´ðãóâ÷èëàðäèð” (Áà³àðà, 121).
Óøáó îÿòäà Àëëîµ òàîëîíèíã Êèòîáèíè ò´²ðè ´³èìàéäè-
ãàí, òàæâèä ³îèäàëàðèãà àìàë ³èëìàéäèãàí ýúòèáîðñèç êè-
øèëàð ìàçàììàò (ìàëîìàò) ³èëèíìî³äà.
Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì øóíäàé äåãàíëàð:
“£óðúîííè òà²àííèé ³èëìàãàí îäàì áèçäàí ýìàñ!” (Áóõî-
ðèé ðèâîÿòè.)
Èìîì Øîôåúèé: “Óøáó µàäèñíèíã ìàúíîñè ³èðîàòäà
îâîçíè ÷èðîéëè âà ìàéèí ³èëèøäèð”, äåá àéòãàí.
Òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø ôàçèëàòè
Àáäóëëîµ èáí Ìàñúóä ðîçèéàëëîµó àíµó Ðàñóëóëëîµ ñîë-
ëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìäàí ðèâîÿò ³èëàäè: “Êèìêè Àë-
ëîµíèíã Êèòîáèäàí áèð µàðô ´³èñà, óíãà áèð µàñàíà (ÿõ-
øèëèê, ñàâîá) ¸çèëàäè. Ó ñàâîá (Àëëîµ äàðãîµèäà) ´í áàðî-
áàð çè¸äà ³èëèíàäè. Ìåí: “Àëèô, ëáì, ìèéì”íè áèð µàðô,
äåá àéòìàéìàí, áàëêè “àëèô” áèð µàðô, “ëáì” áèð µàðô âà
“ìèéì” áèð µàðôäèð” (Òåðìèçèé ðèâîÿòè. ¥àäèñíèíã ñàíà-
äè µàñàí-ñàµèµ-²àðèá).
ßúíè, Àëëîµ òàîëî £óðúîíè êàðèìíè èõëîñ áèëàí, òàæ-
âèä ³îèäàëàðèãà àìàë ³èëèá òèëîâàò ³èëóâ÷è ³îðèãà µàð
áèð µàðôíè ´³èãàíè ó÷óí ´íòà ñàâîá âà ÿõøèëèê àòî ³èëàäè.
Áó åðäà Àëëîµíèíã Êèòîáèíè òèëîâàò ³èëèø ôàçèëàòëè àìàë-
ëàðäàí ýêàíëèãè àéòèëìî³äà. Àëëîµ òàîëî áàíäàëàðèãà ¤ç
Êèòîáèíè ´³èø îð³àëè ê´ïëàá àæð âà ìóêîôîòëàðãà ýðè-
øèø èìêîíèÿòèíè áåðèá ³´éãàí. ¤ç ´ðíèäà, áó èìêîíèÿò-
14
äàí µàð áèðèìèç óíóìëè ôîéäàëàíèøèìèç êåðàê. Áóíèíã
ó÷óí £óðúîíè êàðèìíè ´³èø ³îèäàëàðè µèñîáëàíìèø òàæ-
âèä èëìèäàí äàðñ ³èëèø µàìäà óíè ïóõòà ´çëàøòèðèá îëèø
êåðàê. £óðúîíè êàðèìíèíã µàð áèð µàðôèíè ´³èãàíëèê ó÷óí
´íòà ñàâîá îëèø óíè òàæâèä ³îèäàëàðèãà ìîñ µîëäà ´³èø
áèëàí á´ëàäè. Ò´²ðè, £óðúîííèíã áîø³à òèëëàðãà ³èëèíãàí
òàðæèìàëàðèíè ´³èø µàì ñàâîáëè èø, ëåêèí µàäèñäà êåë-
ãàí âàúäàëàð àéíàí òàæâèä èëìè òàëàáëàðèãà ìóâîôè³ òàðçäà,
ñîô àðàá òèëèäà òèëîâàò ³èëãàí êèøèëàðãàãèíà òààëëó³ëèäèð.
¥àäèñëàðíèíã ÿíà áèðèäà ´çàðî éè²èëèøèá, £óðúîííè
òèëîâàò ³èëèø âà òàæâèä ³îèäàëàðèíè ´ðãàíèø æóäà ôà-
çèëàòëè àìàë ýêàíè òàúêèäëàíãàí. Àáó ¥óðàéðà ðîçèéàëëîµó
àíµó Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã øóíäàé
äåãàíëàðèíè ðèâîÿò ³èëàäè: “Àãàð áèðîí ³àâì Àëëîµíèíã
óéëàðèäàí áèð óéäà (ÿúíè, ìàñæèääà) éè²èëèá, Àëëîµíèíã
Êèòîáè (£óðúîíè êàðèì)íè ´³èñàëàð, óíè ´çàðî äàðñ ³èëèá
´ðãàíñàëàð, àëáàòòà óëàðíèíã óñòèëàðèãà ñàêèéíà òóøàäè,
ðàµìàò ´ðàá îëàäè âà ôàðèøòàëàð µàì óëàðíè ³àíîòëàðè
áèëàí ´ðàá îëàäèëàð µàìäà Àëëîµ óëàðíè ¤ç äàðãîµèäàãè-
ëàð ³îøèäà çèêð ³èëàäè” (Ìóñëèì, Àáó Äîâóä âà áîø³àëàð
ðèâîÿòè).
Áó åðäàãè “ñàêèíà”äàí ìóðîä òèí÷ëèê, õîòèðæàìëèê,
ñàëîìàòëèê, áàõò-ñàîäàò âà èáîäàòëàðíèíã µóñíè ³àáóë ³èëè-
íèøèäèð.
Îèøà ðîçèéàëëîµó àíµî ðèâîÿò ³èëàäè: Ðàñóëóëëîµ ñîë-
ëàëëîµó àëàéµè âàñàëëàì áóíäàé äåäèëàð: “£óðúîííè ìàµî-
ðàò áèëàí òèëîâàò ³èëóâ÷è ³îðè óëó² ôàðèøòàëàð áèëàí
áèð ìà³îìäàäèð, òèëè ³èéíàëèá òèëîâàò ³èëóâ÷èãà ýñà èêêè
áàðîáàð ê´ï àæð á´ëàäè” (Áóõîðèé âà Ìóñëèì ðèâîÿòè).
£óðúîíè êàðèìíè ìàµîðàò áèëàí, µå÷ ³èéíàëìàé ´³èé
îëèø ´çèãà õîñ ôàçèëàò á´ëñà, òèëè µàðôëàðíè òàëàôôóç
³èëèøãà ³èéíàëàäèãàí êèøèëàðíèíã äàðàæàñè óëàðäàí
þ³îðèðî³äèð. ×óíêè ³èéèí÷èëèê áèëàí á´ëñà-äà, Ðàááèì-
íèíã Êèòîáèíè ´³èéìàí, óíãà àìàë ³èëàìàí, äåãàí áàíäà-
íè Àëëîµ òàîëî ê´ïðî³ ÿõøè ê´ðàäè. Øóíèíãäåê, òèëè îÿò-
ëàðíè ´³èøãà óí÷àëèê µàì êåëèøìà¸òãàí êèøèíèíã ñàáð
³èëèá, òèëîâàòäà áàðäàâîì á´ëèøè ³èéèí èø. Øó ñàáàá
àäîëàòëè Çîò á´ëãàí Àëëîµ òàîëî áóíè µàì èíîáàòãà îëèá
15
áàíäàíèíã µàðàêàòëàðèíè ìóíîñèá òà³äèðëàéäè. ¤ç íàâáà-
òèäà áèçëàð òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø ¸êè Êàëîìóëëîµíè
´³èø äàâîìèäà áèðîí ìàøà³³àòãà äó÷ êåëñàê, ñàáð ³èëè-
øèìèç, Àëëîµíèíã áàíäàëàðèãà áåðàäèãàí áåµèñîá àæðëà-
ðèíè õà¸ëäàí ´òêàçèøèìèç êåðàê.
ßíà áîø³à áèð µàäèñäà øóíäàé äåéèëàäè: “Ñèçëàðíèíã
ÿõøèëàðèíãèç £óðúîííè ´ðãàíèá, ñ´íã óíè (áîø³àëàðãà)
´ðãàòóâ÷èëàðèíãèçäèð” (Áóõîðèé ðèâîÿòè).
Áó åðäà óìóìàí £óðúîí èëìëàðèíè ´ðãàíèø íàçàðäà òó-
òèëìî³äà. £óðúîí èëìëàðèãà îÿòëàðíèíã íîçèë á´ëèø ñà-
áàáëàðè (àñáàáóí-íóçóë), ìàêêèé âà ìàäàíèé ñóðàëàð, íî-
ñèõ âà ìàíñóõ îÿòëàð, ìóµêàì âà ìóòàøîáèµ îÿòëàð, ³îëà-
âåðñà, òàæâèä èëìè µàì êèðàäè. Äåìàê, óøáó èëìëàðíè ´ðãà-
íèá, êåéèí óíè áîø³àëàðãà òàúëèì áåðèø áàíäàíèíã Àëëîµ
äàðãîµèäàãè ìàðòàáàñè îøèøèãà ñàáàá á´ëàäè.
Õóëëàñ, µàð áèðèìèç Àëëîµíèíã Êàëîìè á´ëìèø £óðú-
îíãà µóðìàò áèëàí ³àðàøèìèç âà òèëîâàòäà òàæâèä ³îèäà-
ëàðèãà àìàë ³èëèá áîðìî²èìèç òàëàá ýòèëàäè.
Ñàâîë âà òîïøèðè³ëàð:
1) Òàæâèä èëìèíèíã òàðèõè µà³èäà ò´õòàëèá ´òèíã.
2) Èìîì Îñèì âà Èìîì ¥àôñëàðíèíã µà¸òè µà³èäà ìàú-
ëóìîò áåðèíã.
3) Åòòè õèë ³èðîàòäàí ìóðîä íèìà?
4) £óðúîíè êàðèìíè åòòè õèë ³èðîàòäà òóøèðèëèøèäàí
ê´çëàíãàí µèêìàò íèìà?
5) “Òàæâèä” ñ´çèíèíã ìàúíîñè íèìà?
6) Òàæâèä èëìèäà íèìàëàð ´ðãàíèëàäè?
7) Íèìà ñàáàáäàí òàæâèä èëìèãà óëàìîëàð òîìîíèäàí
àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèá êåëèíàäè?
8) Òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø ôàçèëàòëàðè µà³èäà ò´õòà-
ëèá ´òèíã âà ó ì´ìèí µà¸òèäà ³àíäàé àµàìèÿò êàñá ýòàäè?
16
Ëàµí âà óíèíã òóðëàðè
£óðúîíè êàðèìíè ´³óâ÷è µàð áèð êèøèãà òàæâèä ³îèäà-
ëàðèãà àìàë ³èëèø âîæèá ýêàí, ó µîëäà ³èðîàòäà ëàµí
³èëèø µàðîì, òàµðèô ýñà, ãóíîµäèð.
“Ëàµí” ñ´çè ëó²àòäà “ñ´ç ¸êè æóìëàíè íîò´²ðè òàëàôôóç
³èëèø” ìàúíîñèíè àíãëàòàäè.
“Òàµðèô” ýñà, “áèðîí µàðô ¸êè ñ´çíè ´ç ìàúíîñèäàí
´çãàðòèðèø”íè áèëäèðàäè.
£óðúîí ´³óâ÷è ³îðè áó èëëàòëàðäàí óçî³ëàøèø ó÷óí,
àââàëî, ëàµí íèìà ýêàíëèãèíè ÿõøè áèëèá îëèøè ëîçèì.
Ëàµííèíã òóðëàðè
Ëàµí èêêè ³èñìãà: æàëèé (î÷è³-îéäèí) âà õàôèé (ÿøè-

ðèí; ìàõôèé)ëàðãà á´ëèíàäè.
Áèðèí÷è ³èñì: æàëèé. Áó µîëàò ñ´çëàðäà ê´çãà òàøëàíèá,
ó ñ´çíèíã òóçèëèøèíè áóçàäè. Áó õèë ëàµííèíã æàëèé äåá
àòàëèøèãà ñàáàá øóêè, ó êàòòà õàòî á´ëèá, óíè µàììà –
òàæâèä ñîµàñèíè ÿõøè áèëãàí óëàìîëàð µàì, îääèé õàë³
µàì áèëàäè. Ìàñàëàí, æóìëàñèäàãè “òá” µàð-
ôèíèíã µàðàêàòèíè êàñðà (“àí-àúìòè”) ¸êè çàììà (“àí-úàì-
òó”) äåá ´³èø, äàãè “µá”íèíã µàðàêàòèíè çàì-

ìà áèëàí (“àëµàìäó ëèëëàµó”) äåá ´³èø. Øóíèíãäåê, µàðô
¸êè µàðàêàòíèíã ´ðíèíè àëìàøòèðèá ´³èø. Ìàñàëàí, “òó”-
íè “äáë” ¸êè “òá” ³èëèá ´³èø âà áîø³àëàðíè êåëòèðèø
ìóìêèí.
Æàëèé ëàµííèíã µóêìè – óëàìîëàð èæìîñèãà ê´ðà µàðîì.
Æóìëàäàí, àãàð ³îðè àòàéëàá ¸êè ýúòèáîðñèçëèê áèëàí øóí-
äàé ´³èñà, áó µóêìíèíã òàúêèäè ÿíàäà îøàäè.
17
Èêêèí÷è ³èñì: õàôèé. Áó µîëàò µàì ñ´çëàðäà ê´çãà òàøëà-
íàäè, àììî ó ñ´ç òóçèëèøèíè ´çãàðòèðìàéäè, ôà³àòãèíà
³èðîàò òàëàáëàðèãà æàâîá áåðìàéäè, õîëîñ. Áó òóðäàãè ëàµí-
íèíã õàôèé äåéèëèøèãà ñàáàá – óíè ôà³àòãèíà òàæâèä èë-
ìèíèíã ìóòàõàññèñëàðè ñåçàäèëàð, áîø³àëàð áóíãà óí÷àëèê
ýúòèáîð áåðìàéäè. ßúíè, áèð êèøè àãàð ³èðîàòèäà èä²îìãà
ýúòèáîð áåðìàñà, áóíè ôà³àòãèíà òàæâèä èëìèäàí õàáàðè
áîð îäàìãèíà áèëàäè, áîø³àëàð ýñà óíèíã õàòî ´³è¸òãàíè-
íè ñåçèøìàéäè.
Õàôèé ëàµíãà èçµîð, èä²îì, èõôî ³îèäàëàðèãà àìàë ³èë-
ìàñëèê ìèñîë á´ëà îëàäè. Óìóìàí îëãàíäà, õàôèé ëàµí ãàð-
÷è æóìëàíè ò´²ðè ´³èñà-äà, óíäà òàæâèä ³îèäàëàðèãà àìàë
³èëìàñëèêäèð.
Õàôèé ëàµííèíã µóêìè µàì µàðîìäèð, áàúçèëàð óíè ìàê-
ðóµ, äåéèøãàí.
Õàôèé ëàµíãà øóíèíãäåê, ìàäëàðãà áåýúòèáîð á´ëèø,
óëàðíè êàì ¸êè îðòè³ ìè³äîðäà ÷´çèø, µàðôëàðíèíã ´ç ìàõ-
ðàæëàðèäàí ÷è³èøèãà ïàðâî ³èëìàñëèê, “ðó” µàðôèíè ´òà
òàêðèð ³èëèá ´³èø, òàð³è³ëè µîëàòäà “ëîì”íè é´²îí ´³èø
âà µîêàçîëàðíè µàì êèðèòàäèëàð.
Èìîì Èáí Æàçàðèé “Àí-íàøð”äà øóíäàé äåéäè: “Áó ñî-
µàäà êèøèëàð ó÷ òóðãà á´ëèíàäèëàð: àæð îëóâ÷è, ãóíîµêîð
âà óçðëè êèøèëàð. Êèìêè Àëëîµ òàîëîíèíã Êàëîìèíè ò´²ðè,
ôàñîµàò áèëàí ´³èøãà ³îäèð á´ëà òóðèá, óíè àòàéëàá áóçèá
´³èñà ¸êè µàð õèë îµàíããà ñîëñà, øóáµàñèç, ó ãóíîµêîðäèð.
Àììî, êèìêè òèëèíè ³èðîàòãà µå÷ êåëèøòèðà îëìàñà ¸êè
ò´²ðè ´³èø ³îèäàëàðèíè ñ´ðàø ó÷óí îëèìíè òîïà îëìàñà, ó
óçðëè µèñîáëàíàäè. Çåðî, Àëëîµ áèðîí íàôñíè ´ç òî³àòèäàí
þ³îðè íàðñàãà óíäàìàéäè”.
Øóíè µàì àéòèá ´òèø ëîçèìêè, ìóñóëìîí áàíäà Àëëîµ-
íèíã ðîçèëèãèíè òîïèø, ê´ïëàá àæð-ñàâîáëàðãà íîèë á´ëèø
ó÷óí £óðúîíè êàðèìíè ò´²ðè ´³èøãà áîð èìêîíèÿòèíè ñàðô-
ëàá, ³àòòè³ æèääó æàµä ³èëèøè êåðàê. Àíà øóíäàãèíà ê´ç-
ë àí ã à í ìà³ñàä µîñèë á´ë àäè.
18
Àñîñèé ³èñì
Êèòîáíèíã èñòèëîµè
1) £îèäàëàðãà êåëòèðèëãàí áàúçè ìèñîëëàðíèíã ´³èëè-
øè11 êðèëë àëèôáîñèäà êóðñèâ µàðôëàð áèëàí áåðèëäè.
Ôà³àò àðàá òèëèãàãèíà õîñ á´ëãàí µàðôëàð ³óéèäàãè÷à
ôàð³ëàíäè. (Áó åðäà ³è¸ñ ó÷óí ´çáåê òèëèäà ìàâæóä µàðô-
ëàð µàì êåëòèðèëäè):
ò – îääèé “òá” (‫)ﺕ‬
µàðôè. Óøáó µàðô òàëàôôóçè ´çáåê
òèëèäàãè “ò”íèêèãà ìóâîôè³.
ò – “òó” (‫ )ﻁ‬µàðôè. Ìàõðàæè12 – òèë ó÷è âà îëäèíãè
èêêè òèø òóáè.
ñ – “ñá” (‫)ﺙ‬
µàðôè. Ìàõðàæè – òèëíèíã èêêè òàðàôè âà
îëäèíãè èêêè óñòêè òèøëàð îðàñè.
ñ – “ñèéí” (‫)ﺱ‬ µàðôè. ¤çáåê òèëèäàãè “ñ” êàáè òàëàô-
ôóç ³èëèíàäè.
ñ – “ñóä” (‫ )ﺹ‬µàðôè. Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè
èêêè òèø òóáè.
µ – “µá” (‫)ﺡ‬
µàðôè. Áó µàðô “µîéè µóòèé” äåá µàì àòà-
ëàäè. Ìàõðàæè – µàë³óì ´ðòàñè.
õ – “õó” (‫)ﺥ‬ µàðôè. Ìàõðàæè – õàë³óìíèíã ýíã þ³îðè
³èñìè.
µ – þìøî³ “µá” (‫ )ﻩ‬µàðôè. Ìàõðàæè – µàë³óìíèíã ýíã
³óéè ³èñìè.
ç – “çá” (‫)ﺯ‬ µàðôè. ¤çáåê òèëèäàãè “ç” êàáè òàëàôôóç
³èëèíàäè.
ç – “çáë” (‫)ﺫ‬
îëäèíãè èêêè óñòêè òèøëàð îðàñè.
ç – “çó” (‫)ﻅ‬
îëäèíãè èêêè óñòêè òèøëàð îðàñè. Óøáó µàðôíèíã “çáë”äàí
19
ôàð³è øóêè, “çó”íèíã òàëàôôóçèäà òèë òåïà òèø òîìîí
áèð îç ê´òàðèëàäè.
äç – “äçóä” (‫)ﺽ‬ µàðôè. Ìàõðàæè – òèëíèíã ´íã âà ÷àï
¸íëàðè áèëàí îñòêè µàìäà óñòêè îçè³ òèøëàð îðàñè.
2) Ìèñîëëàðäà ó÷ðàéäèãàí “ú” áåëãèñè àðàá òèëèäàãè
‫ﻉ‬
“ ” (“úàéí”) µàðôèíè àíãëàòàäè:
òàúëàìó – ; æóâúóí – ; úèëìóí –
Àãàð “úàéí” µàðôèäàí ñ´íã àëèô êåëñà, ó ³óéèäàãè øàêëäà
áåðèëäè:
“úáëèìóë-²îéáè...” –
‫ﺽ‬
3) “ ” µàðôè “äçóä”, ÿúíè “ä” âà “ç” µàðôëàðè áèðãà-
ëèêäà ò´³ ³îðà ðàíãäà µàìäà òàãèãà ÷èçè³÷à òîðòèëãàí µîëäà
áåðèëäè:
“âà âàæàäàêà äçîîîîîîëëàí-ôàµàäá”

4) ¥àìçà (‫)ﺀ‬ ñóêóí µàðàêàòèíè îëñà ¸êè µàìçàäàí îë-
äèíãè µàðô ñóêóíëè á´ëñà, ó “ú” áåëãèñè áèëàí èôîäàëà-
íàäè:
éàúòèé – ; øàéúóí – ; éàíúàâíà –
“úàéí” âà µàìçà µàðàêàòèíè èôîäàëàø ó÷óí áèð áåëãè
îëèíãàí, óëàðíèíã ôàð³è “úàéí” µàðôè òàãèãà ÷èçè³ òîð-
òèëàäè, µàìçàíèêèäà ýñà é´³.
5) “³óô”, “òó”, “áá”, “æèéì”, “äáë” µàðôëàðèäàí ñ´íã
íó³òà ³´éèëñà, áó ´øà åðäà ³àë³àëà ³èëèø, ÿúíè òåáðàòèá
´³èø ëîçèìëèãèíè áèëäèðàäè:
âà ëà³îä. – ; ìàñàä. – ; òóá.ðèó –
6) Èõôî ³îèäàñèãà áåðèëãàí ìèñîëëàð ³óéèäàãè÷à êåë-

òèðèëäè:
ëèíàí-çóðî – ; ìèí-ôàäçëèµ – ;
20
àí-êáíà – ; ñóí-äóñèí –
Áó åðäà ñóêóíëè “íóâí” ´çèäàí êåéèí êåëà¸òãàí µàðô
ìàõðàæèãà ÿøèðèá ´³èëàäè. Øóíèíãäåê, ñóêóíëè “ìèéì”-
íèíã “áá” µàðôèãà èõôî á´ëèøè µàì øó òàðçäà áåðèëäè:
“èííà ðîááàµóì-áèµèì” –
7) Ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí “áá” µàðôèãà é´ëè³³àí-
äà, ó “ìèéì”ãà àëèøòèðèá, è³ëîá áèëàí ´³èëàäè. Ìàçêóð
µîëàò ìèñîëëàðäà ³óéèäàãè÷à áåðèëäè:
“çàâæèì-áàµèèèèèéæ.” –
Áó åðäàãè òàãèãà ÷èçè³÷à òîðòèëãàí “ìèéì”(“ì”)äà èêêè
µàðàêàò ìè³äîðèäà óøëàá òóðèëàäè.
8) Øóíèíãäåê, ²óííàëè èä²îì µàðôëàðè µèñîáëàíìèø
“íóâí”, “ìèéì”, “âáâ” µàìäà “éá” (“í”, “ì”, “â”, “é”)ëàð-
íèíã îñòèãà ÷èçè³÷à ³´éèëãàí á´ëñà, áó ´øà µàðôëàðäà µàì
èêêè µàðàêàò ìè³äîðèäà óøëàá òóðèø ëîçèìëèãèíè àíãëà-
òàäè:
“ëàí-íàä.õóëàµá” –
“ìèì-ìàñàä.” –
“ìèâ-âàðîîîîîèµèì” –
“ëèìàé-éàõøá” –
9) Áàúçè àðàáèé ìèñîëëàðíèíã òàãèãà ÷èçè³÷à òîðòèëãàí.
Áó óíäàí îëäèí êåëãàí ³îèäà àéíàí ´øà áåëãèëàíãàí ñ´ç
¸êè µàðôëàðäà àêñ ýòãàí, äåãàíèäèð. Ìàñàëàí, “ô” âà “â”
µàðôëàðèíè áèð-áèðèäàí àæðàòèá, àëîµèäà òàëàôôóç ³èëèø
ëîçèìëèãèãà îèä ìèñîëëàð ³óéèäàãè÷à êåëòèðèëãàí:
(Îëè Èìðîí, 167)
21
10) “á” áåëãèñè “à” óíëèñèíè èêêè µàðàêàò, ÿúíè áèð
àëèô ìè³äîðèäà ÷´çèø êåðàêëèãèíè áèëäèðàäè13:
êèòááóí –
“è” âà “ó” óíëèëàðèäà “è”äàí ñ´íã “é” µàðôè, “ó”äàí
ñ´íã ýñà “â” µàðôè êåëòèðèø áèëàí èôîäàëàíäè,
òèéíèí – ; µóâðóí –
11) “àààà”; “ààààà”, “óóóó”; “óóóóó”, “èèèè”; “èèèèè”
áåëãèëàðè ìàäëàðíè ò´ðò ¸êè áåø µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèø
ëîçèìëèãèíè àíãëàòàäè:
“âà æàààà-à áè-úèæëèí-ñàìèèèèéí”

12) “àààààà”, “óóóóóó”, “èèèèèè” áåëãèëàðè ýñà, ôà³àò
ëîçèì ìàäëàðäàãèíà á´ëèá, ó ìàä µàðôëàðíè îëòè µàðàêàò
ìè³äîðèäà ÷´çèø âîæèáëèãèíè áèëäèðàäè. Èñòåúëî µàðô-
ëàðèäà ôàòµà “îîîîîî” òàðçèäà áåðèëäè:
“ñîâààààààôô” –
“âà ëá æààààààíí” -
“âà ëàäç-äçîîîîîîëëèèèèèéí” –
13) “ââ”, “éé”, “ââââ”, “éééé”, “ââââââ”, “éééééé” áåë-
ãèëàðè ëèéí µàðôëàðèíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè á´ëèá, áó íàðñà
óëàðíè èêêè, ò´ðò ¸êè îëòè µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèø ëî-
çèìëèãèãà äàëîëàò ³èëàäè:
“âàñ-ñîéééééô” –
“úàëàéµàë-ìàââââò” –
“ úàééééééí-ñèèèèèèéí-³îîîîîîô” –
22
14) Àêñàð µîëëàðäà àðàá÷à ìèñîëëàðíèíã ´³èëèøè àðàá
µàðôëàðè îð³àëè µàì áåðèëäè. Ìàñàëàí:
Áèðèí÷è äàðñ
Àðàá àëèôáîñè
Òàæâèä èëìè µàðôëàð àñîñèãà ³óðèëãàí. Òàæâèä èëìè-
íèíã èëê áîñ³è÷è µàðôëàð òàëàôôóçèíè ïóõòà ´çëàøòèðèá
îëèøäèð. Øó ñàáàá àââàë àðàá òèëèäàãè µàðôëàð âà óëàð-
íèíã òàëàôôóçèíè áèðìà-áèð ê´ðèá ÷è³àìèç.
Àðàá àëèôáîñèäà 29 òà µàðô áîð14. Óíäàãè µàð áèð µàðô
àëîµèäà, ñ´ç áîøèäà, ´ðòàñèäà âà îõèðèäà êåëãàí øàêëëàð-
ãà ýãà. ¥àð áèð µàðôíèíã ¸çèëèøè óíèíã ³àíäàé âàçèÿòäà
òóðãàíèãà áî²ëè³. ¥àðôëàðíèíã àêñàðèÿò ³èñìè (23 òàñè)
µàð èêêè òîìîíäàí áîø³à µàðôëàðãà ³´øèá ¸çèëàäè. £îëãàí
6 òà µàðô ýñà ôà³àò áèð òîìîíäàí ³´øèá ¸çèëàäè15.
Ê´ï÷èëèê µàðôëàð èìëî íó³òàè íàçàðèäàí áèð-áèðèãà
´õøàø øàêëëàðãà ýãà á´ëèá, óëàðíè ôàð³ëàéäèãàí áåëãè
óñò ¸êè òàãèãà ³´éèëóâ÷è íó³òàëàðäèð. Íó³òàëàð ñîíè áèð,
èêêè ¸êè ó÷òà á´ëèøè ìóìêèí.
Àðàá àëèôáîñèäà µàðôëàð áîø³à ê´ïãèíà õàë³ëàðíèêèäà
á´ëãàíè êàáè áîø âà êè÷èê øàêëëàðãà ýãà ýìàñ. Àëèôáîäàãè
µàðôëàð ³óéèäàãèëàð16:
‫ﺍ‬ ‫ﺀ‬
- àëèô(óí), - µàìçà(òóí), ‫ﺏ‬
- áá(óí), ‫ﺕ‬
- òá(óí), - ‫ﺙ‬
ñá(óí), ‫ ﺝ‬- æèéì(óí), ‫ ﺡ‬- µá(óí), ‫ ﺥ‬- õó(óí), ‫ ﺩ‬- äáë(óí), ‫ ﺫ‬-
çáë(óí), ‫ ﺭ‬- ðó(óí), ‫ ﺯ‬- çá(óí) ¸êè çáé, ‫ ﺱ‬- ñèéí(óí), ‫ ﺵ‬-
øèéí(óí), ‫ ﺹ‬- ñóä(óí), ‫ ﺽ‬- äçóä(óí), ‫ ﻁ‬- òó(óí), ‫ ﻅ‬-
17
çó(óí), ‫ ﻉ‬- úàéí(óí), ‫ ﻍ‬- ²îéí(óí), ‫ ﻑ‬- ôá(óí), ‫ ﻕ‬- ³óô(óí),

‫ ﻙ‬- êáô(óí), ‫ ﻝ‬- ëáì(óí), ‫ ﻡ‬- ìèéì(óí), ‫ ﻥ‬- íóâí(óí), ‫ ﻩ‬-
µá(óí), ‫ ﻭ‬- âáâ(óí), ‫ ﻯ‬- éá(óí)
¥àð áèð òèë ´ç íóò³ òèçèìèãà ýãà. Àðàá âà ´çáåê òèëëàðè-
äà µàð èêêè òèë ó÷óí õîñ á´ëãàí, áèð õèë òàëàôôóç ³èëè-
23
íàäèãàí òîâóøëàð áîð. Àéíè ïàéòäà µàð áèðèíèíã ´çèãàãèíà
õîñ, áîø³àñèäà ó÷ðàìàéäèãàí òîâóøëàðè µàì áîð. Áèç ´ç
îíà òèëèìèçäà òàëàôôóç ê´íèêìàñèíè ã´äàêëèãèìèçäàí
µîñèë ³èëãàíìèç. Áèðî³, ´çáåê÷à ñ´çëàøèø ê´íèêìàñè àðàá
òèëèäà ãàïèðèø ¸êè àðàá÷à ìàòííè ´³èé îëèø ó÷óí êèôîÿ
³èëìàéäè. Àðàá÷à µàðôëàðíè ò´²ðè òàëàôôóç ³èëèø ó÷óí
áàúçè áèð ÿíãè ê´íèêìàëàðíè µîñèë ³èëèø êåðàê á´ëàäè.
Àëèô (‫)ﺍ‬
Àëèô – àëèôáîíèíã äàñòëàáêè µàðôè. Ó ´çè àëîµèäà áè-
ðîí òîâóøíè áèëäèðìàéäè. Àëèôíèíã ¸çóâ òèçèìèäàãè âà-
çèôàñè óíèíã îëäèäàãè, óñòèäà ¸êè òàãèäàãè áåëãè âà µàðà-
êàòëàðãà áî²ëè³ á´ëàäè. Àãàð àëèôäàí îëäèí ôàòµà êåëñà,
÷´çè³ “á” (àà) òàðçèäà ´³èëàäè. Øóíèíãäåê, àëèôíèíã óñòè
¸êè îñòèäà µàìçà á´ëñà, ó àíà ´øà µàìçà ó÷óí òàÿí÷ âàçèôà-
ñèíè ´òàéäè. Àëèô ôà³àò ´í òîìîíäàí áîø³à µàðôëàðãà áè-
ðèêòèðèëèøè ìóìêèí. Ìèñîëëàð18:
Àãàð àëèôäàí îëäèíãè µàðô é´²îí ´³èëóâ÷è (òàôõèì)

á´ëñà, ó µîëäà àëèô “à” ýìàñ, áàëêè “î”, äåá ´³èëàäè:
“³óëà; ôèë-²óáèðèéí; àç-çóëèìè... ; õîëà³î;

ìèíàñ-ñóëèµèéí”
£óðúîíè êàðèìäà àëèô µàðôèíèíã ìè³äîðè 38285 òàíè
òàøêèë ³èëàäè.
¥àìçà (‫)ﺀ‬
Ìàõðàæè – µàë³óìíèíã ýíã ³óéè ³èñìè. ¥àìçà òîâóø ïàé-
÷àëàðèäà ïàéäî á´ëàäèãàí æàðàíãñèç, øîâ³èíëè, ïîðòëîâ-
÷è óíäîø. Óíèíã òàëàôôóçèäà òîâóø ïàé÷àëàðè ´çàðî æèïñ-
ëàøèá, âóæóäãà êåëòèðãàí æóäà ³èñ³à ò´õòàëèø íàòèæàñè-
äà ò´ñèëãàí µàâîíèíã ñèðòãà èíòèëèøè êó÷èäàí àæðàëàäè.
Ïîðòëàá îòèëãàí µàâî î²èç á´øëè²èãà ´òàäè âà øó àñíîäà
24
åíãèë òîìî³ ³èðèëèøèíè ýñëàòóâ÷è òîâóø òàëàôôóç ³èëè-
íàäè. Þìøî³ òàíãëàé ê´òàðèëãàí, áóðóí á´øëè²èãà ´òèø
é´ëè ¸ïè³ á´ëàäè.
¤çáåê òèëèäà áóíäàé òîâóø é´³. Áèðî³ óíãà ÿ³èí òîâóø-
íè àðàá òèëèäàí ´çëàøãàí áàúçè ñ´çëàðíèíã òàëàôôóçèäà
ó÷ðàòèø ìóìêèí. Ìàñàëàí: “ìóàððèõ”, “ìàñúóë”, “ìàúìóð”...
£óðúîíè êàðèìäàãè µàìçà óíäîøèíèã ìè³äîðè 28718 òà-

äèð.
Áá (‫)ﺏ‬
“Áá” µàðôè ëàá ´ðòàñè óíäîøè, æàðàíãëè. Òàëàôôóç æà-
ðà¸íèäà èêêè ëàá áèð-áèðèãà ¸ïèøèá òóðàäè. Áó òîâóø ´çáåê
òèëèäàãè “á” êàáè òàëàôôóç ³èëèíàäè. Áèðî³, àðàá òèëèäà-
ãè “á” ´çáåê òèëèäàãè êàáè ñ´ç ´ðòàñè âà îõèðèäà æàðàíã-
ñèçëàøìàéäè, ÿúíè “ï”ãà àéëàíìàéäè. Ìàñàëàí:
£óðúîíè êàðèìäà “áá” µàðôè 11490 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
Òá(‫)ﺕ‬
Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè èêêè òèø òóáè. “Òá” òàíã-
ëàé îëäè òîâóøè, òèø îðòèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè, æàðàíã-
ñèç. ¤çáåê òèëèäàãè “ò” êàáè òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ìèñîë:
£óðúîíè êàðèìäàãè “òá” µàðôèíèíã ìè³äîðè 12864 òàíè

òàøêèë ýòàäè.
25
Ñá(‫)ﺙ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã èêêè òàðàôè âà îëäèíãè èêêè óñòêè
òèøëàð îðàñè. Òàíãëàé îëäè ñèð²àëóâ÷èñè, æàðàíãñèç, øîâ-
³èíëè. Ó óñòêè âà îñòêè òèøëàð ´ðòàñèäà òàëàôôóç ³èëèíà-
äè. Áóíäàé òîâóø µîçèðãè çàìîíàâèé ´çáåê òèëèäà é´³. Óíè
òàëàôôóç ³èëèøäà òèë ó÷è òèøëàð îðàñèãà æîéëàøòèðèëà-
äè âà ó þ³îðèäàãè òèøëàðãà ìàµêàì æèïñëàøèá òóðàäè.
Øóíäà òèë ó÷è áèëàí ïàñòêè òèø îðàñèäà êè÷èê òèð³èø
³îëàäè. Íóò³ àúçîëàðèíèíã øóíäàé µîëàòèäà “ñá” êó÷ áèëàí
òàëàôôóç ³èëèíàäè19. Ìàñàëàí:
“Ñá” µàðôèíèíã £óðúîíè êàðèìäàãè ìè³äîðè 1414 òà-

äèð.
Æèéì (‫)ﺝ‬
Ìàõðàæè – òèë ´ðòàñè âà óíèíã ð´ïàðàñèäàãè òàíãëàé.
“Æèéì” òàíãëàé âà òèë îëäè óíäîøè, æàðàíãëè, øîâ³èí-
ëè òîâóø. Ó ´çáåê òèëèäàãè “æ” µàðôèíèíã òàëàôôóçèãà ò´ëè³
ìîñ êåëàäè. Ìàñàëàí:
£óðúîíè êàðèìäà óøáó µàðô 3317 ìàðòà òàêðîðëàíèá êåë-

ãàí.
¥á (‫)ﺡ‬
Ìàõðàæè – µàë³óì ´ðòàñè. “¥á” µàðôè á´²èçíèíã µàë³óì
³èñìèäà ïàéäî á´ëóâ÷è æàðàíãñèç, øîâ³èíëè, ñèð²àëóâ÷è
óíäîø. Óíèíã òàëàôôóçèäà á´²èç ìóøàêëàðè òàðàíãëàøèá,
áèð-áèðèãà ÿ³èíëàøèá êåëàäè. Óëàð æóäà òè²èçëàøàäè âà
26
íàòèæàäà ´ðòàäà òîð é´ëàê µîñèë á´ëàäè. Òàø³àðèãà îòèëà-
¸òãàí µàâî àíà ´øà òîð é´ëàêäàí ´òà òóðèá, ìóñêóëëàð óñòè-
äàí “ñèð²àíàäè”. Íàòèæàäà æàðàíãñèç øîâ³èí òàðçèäà “µá”
óíäîøè òàëàôôóç ³èëèíàäè. Áóíäà òîâóø ïàé÷àëàðè ìóñ-
òàµêàì, þìøî³ òàíãëàé ê´òàðèëãàí, áóðóí á´øëè²èãà îëèá
áîðóâ÷è é´ë áåðê á´ëàäè. Õóëëàñ, óøáó µàðôíè òàëàôôóç
³èëèø æàðà¸íèäà áàð÷à íóò³ àúçîëàðè òàðàíãëàøãàí µîëàò-
äà á´ëàäè.
¤çáåê òèëèäà áóíäàé òîâóø é´³. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “µá” µàðôè 4138 ìàðòà òàêðîðëàíãàí.

Õó (‫)ﺥ‬
Ìàõðàæè – µàë³óìíèíã ýíã þ³îðè ³èñìè. “Õó” øîâ³èí-
ëè, æàðàíãñèç, ÷ó³óð òàíãëàé îð³à òîâóøè. Áó óíäîø òàëàô-
ôóçè ´çáåê òèëèäàãè ³àòòè³ “õ”ãà ò´ëè³ ìîñ êåëàäè. Ìàñà-
ëàí: “õàáàð”, “õîñ”, “õà¸ë”...
Ìàçêóð µàðô £óðúîíè êàðèìäà æàìè 2492 ìàðòà òàêðîð-

ëàíèá êåëãàí.
Äáë (‫)ﺩ‬
Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè èêêè òåïà òèøíèíã òóáè.
Ìàçêóð µàðô òàíãëàé îëäè òîâóøè á´ëèá, òèø îðòèäà òà-
ëàôôóç ³èëèíàäè, æàðàíãëè. Ó ´çáåê òèëèäàãè êàáè æàðàíã-
27
ñèçëàð òàúñèðè îñòèäà ´ç æàðàíãèíè é´³îòìàéäè. Áèíîáà-
ðèí, óíèíã “ò”ëàøóâè þç áåðìàéäè. Ìàñàëàí:
£óðúîíè êàðèìäàãè “äáë” µàðôèíèíã ìè³äîðè 5991 òàíè

Çáë (‫)ﺫ‬
òèøëàð îðàñè. Ó òàíãëàé îëäè ñèð²àëóâ÷èñè, øîâ³èíëè,
æàðàíãëè óíäîø µèñîáëàíàäè. Óíè ò´²ðè òàëàôôóç ³èëèø
ó÷óí íóò³ àúçîëàðèíè “ñá”(‫)ﺙ‬ µàðôèíèíã òàëàôôóç ³èëè-
íèøè êàáè µîëàòãà îëèá êåëèíàäè. Òàëàôôóçäàãè ÿãîíà ôàð³
– òîâóøíèíã èøòèðîêè. Ìó³îáèë òîâóø µîçèðãè çàìîíàâèé
´çáåê òèëèäà ìàâæóä ýìàñ. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “çáë” µàðôè 4932 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
28
Ðó(‫)ﺭ‬
Àðàá òèëèäà áèòòà òèòðîâ÷è µàðô ìàâæóä. Ó “ðó” µàðôè-
äèð. Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà ³èñìàí òèë ´ðòàñè. Ìàçêóð µàðô
òèë ó÷èíèíã ³àòòè³ òàíãëàéãà ìóíòàçàì óðèëèá òóðèøè æà-
ðà¸íèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè, ÿúíè “ðó”íèíã òàëàôôóçèäà
òèë ó÷è òèòðàéäè. Óøáó µàðô òàëàôôóçè ´çáåê òèëèäàãè
“ð”íèêèãà ìîñ êåëñà-äà, áèðî³ àðàá òèëèäàãè “ðó” ´çáåê
òèëèäàãèãà ³àðàãàíäà àí÷à ³àòòè³ òàëàôôóç ³èëèíèøè áè-
ëàí àæðàëèá òóðàäè âà àðàá òèëèäàãè “ðó”íèíã òàëàôôóçè-
äà òèë ó÷è ê´ïðî³ òèòðàéäè. Ìàñàëàí:
“Ðó” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà æàìè 12401 ìàðòà òàêðîð-

ëàíãàí.
Çá ¸êè çáé
Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè èêêè þ³îðè µàìäà ïàñò-
êè òèøëàð îðàñè. “Çá” øîâ³èíëè, æàðàíãëè óíäîø. Ó òàíã-
ëàé îëäèäà ïàéäî á´ëàäèãàí îääèé òèø îðòè ñèð²àëóâ÷èñè-
äèð. Óøáó óíäîø ´çáåê òèëèäàãè “ç” µàðôè êàáè òàëàôôóç
ýòèëàäè. Ìàñàëàí:
Óøáó µàðôíèíã £óðúîíè êàðèìäàãè àäàäè 1599 òàíè òàø-

êèë ³èëàäè.
29
Ñèéí (‫)ﺱ‬
Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè èêêè þ³îðè µàìäà ïàñò-
êè òèøëàð îðàñè. Ó øîâ³èíëè, æàðàíãñèç óíäîø µèñîáëàíà-
äè. Óøáó µàðô òèøëàð îðòèíèíã ôàîë èøòèðîêè áèëàí ïàé-
äî á´ëàäèãàí îääèé òàíãëàé îëäè ñèð²àëóâ÷èñèäèð. “Ñèéí”
µàðôèíèíã òàëàôôóçè ´çáåê òèëèäàãè “ñ”íèêèãà ìîñ êåëàäè.
£óðúîíè êàðèìäàãè “ñèéí” µàðôèíèíã óìóìèé ìè³äîðè

6010 òàäèð.
Øèéí (‫)ﺵ‬
Ìàõðàæè – òèë ´ðòàñè. “Øèéí” øîâ³èíëè µàìäà æàðàíã-
ëè óíäîø. Ó òèë îëäèäà òàëàôôóç ³èëèíóâ÷è òàíãëàé îëäè
òîâóøè. Ìàçêóð µàðô ´çáåê òèëèäàãè “ø” êàáè òàëàôôóç
³èëèíàäè. Ìèñîëëàð:
“Øèéí” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 2421 ìàðòà òàêðîðëà-

íèá êåëãàí.
Ñóä (‫)ﺹ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã ó÷è âà îëäèíãè èêêè òèø òóáè. “Ñóä”
òàíãëàé îëäèäà òàëàôôóç ³èëèíóâ÷è òèø îðòè ñèð²àëóâ÷è-
ñè, øîâ³èíëè, æàðàíãëè óíäîø. Óíèíã òàëàôôóçèäà òèë
ó÷è ïàñòêè òèø òèçìàñèíèíã è÷êè òîìîíèãà áèð îç òåãèá
òóðàäè. Òèëíèíã ´ðòàñè ³àòòè³ òàíãëàéãà ³àðàá ê´òàðèëàäè
30
âà µàâî ´òèøè ó÷óí òîð òèð³èø µîñèë á´ëàäè. Àúçîëàðíèíã
àíà øóíäàé µîëàòèäà µàâî ñèð²àëèøè áèëàí “ñóä” µàðôè
òàëàôôóç ³èëèíàäè. Áèðî³, øóíè ýñäàí ÷è³àðìàñëèê êå-
ðàêêè, èòáî³ (ýìôàòèê, ÿúíè êó÷ëè òàëàôôóç ³èëèíàäè-
ãàí) òîâóøëàðäà îääèé µàðôëàðäàãèãà íèñáàòàí µàâî ´òèø
é´ëè àí÷à òîð á´ëàäè, òèë âà áîø³à áàð÷à àúçîëàð íèµîÿòäà
òàðàíãëàøàäè, µàâî ñèð²àëèá êó÷ áèëàí òàø³àðèãà îòèëàäè.
“Ñóä” òîâóøè ´çáåê òèëèäà ìàâæóä ýìàñ. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäàãè “ñóä” µàðôèíèíã ìè³äîðè 2072 òàäèð.

Äçóä (‫)ﺽ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã ´íã âà ÷àï ¸íëàðè áèëàí îñòêè µàìäà
óñòêè îçè³ òèøëàð îðàñè. Òàíãëàé îëäè òîâóøè, øîâ³èíëè,
æàðàíãëè, òèø îðòè ïîðòëîâ÷èñè. Ó áàð÷à ñèôàòëàðè áèëàí
“ä” µàðôèãà ìîñ êåëãàíè µîëäà, áèðãèíà ôàð³ áîð. Ó µàì
á´ëñà, “äçóä”íèíã òàëàôôóçèäà àúçîëàðíèíã êó÷ áèëàí òà-
ðàíãëàøóâèäèð. ßúíè, òèë ó÷è òàíãëàé îëäèãà òîðòèëèá,
³àòòè³ æèïñëàøàäè. Òèë îð³àñè þìøî³ òàíãëàéäàí óçî³ëà-
øèá, µàâî î³èìè øèääàò áèëàí òàø³àðèãà îòèëàäè âà “äçóä”
òàëàôôóç ³èëèíàäè. Òàëàôôóç ³èëèø æàðà¸íèäà áóðóí
á´øëè²èíè òàíãëàé áèëàí áî²ëîâ÷è òèð³èø ¸ïè³ á´ëàäè.
Øó ñàáàá µàâî î³èìè ôà³àòãèíà î²èç á´øëè²è îð³àëè òàø-
³àðèãà ÷è³àäè. “Äçóä” µàðôèíè òèëíèíã ´íã òîìîíèäàí ÷è-
³àðèø íèñáàòàí îñîíðî³ ñàíàëàäè.
Áóíäàé òîâóø ´çáåê òèëèäà é´³. Ìèñîëëàð:
31
* * *
£óðúîíè êàðèìäà “äçóä” µàðôè 1687 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
Òó (‫)ﻁ‬
Ìàõðàæè – òèë ó÷è âà îëäèíãè èêêè òèø òóáè. Ó øîâ³èí-
ëè, æàðàíãñèç, òèø îðòè ñèð²àëóâ÷èñè. Óíèíã òàëàôôóçè
“äçóä” µàðôèíèêèãà ò´ëè³ ìîñ á´ëãàíè µîëäà, æàðàíãíèíã
é´³ëèãè áèëàí ôàð³ëàíàäè. Íóò³ àúçîëàðèíèíã µîëàòè îä-
äèé òèø îðòè æàðàíãñèç ïîðòëîâ÷èñè “ò”íèíã òàëàôôóçè
êàáèäèð. Ôàð³ øóêè, òèë ó÷è òàíãëàé îëäèãà òîðòèëãàíäà
³àòòè³ æèïñëàøàäè. Òèë îð³àñè þìøî³ òàíãëàéäàí óçî³ëà-
øàäè âà øó ëàµçàäà µàâî î³èìè øèääàò áèëàí îòèëèá ÷è³à-
äè. Óøáó µàðôíè òàëàôôóç ³èëèø ÷î²èäà áóðóí á´øëè²è-
íèíã é´ëàãè ¸ïè³ á´ëàäè. Øó ñàáàáëè µàâî î³èìè ôà³àò
á´²èç á´øëè²è îð³àëè ò´²ðè ñèðòãà é´ë îëàäè.
Áóíäàé òîâóø ´çáåê òèëèäà ìàâæóä ýìàñ. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “òó” µàðôè 1276 ìàðòà òàêðîðëàíèá êåë-

ãàí.
Çó(‫)ﻅ‬
òèøëàð îðàñè. Òàíãëàé îëäè óíäîøëàðèäàí, øîâ³èíëè, æà-
ðàíãëè òèø îðòè ñèð²àëóâ÷èñè. Òàëàôôóç ³èëèíèø óñëóáè
“ñóä” òîâóøèíèêè áèëàí ò´ëè³ ìîñ êåëàäè. Áèðãèíà ôàð³ –
“çó” æàðàíãëè, “ñóä” ýñà æàðàíãñèç óíäîøëàð µèñîáëàíàäè.
32
Ìàçêóð óíäîø µàì ´çáåê òèëèäà ìàâæóä ýìàñ. Ìèñîëëàð:
“Çó” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 850 ìàðòà êåëãàí.

úàéí (‫)ﻉ‬
Ìàõðàæè – µàë³óì ´ðòàñè. Ó ïîðòëîâ÷è óíäîøäèð. Ìàç-
êóð µàðô á´²èçíèíã íèµîÿòäà òàðàíãëàøèá æèïñëàøãà÷, áèð
ëàµçà ò´õòàøèäàí ñ´íã áèðäàíèãà á´øàøóâè î³èáàòèäà íà-
ôàñ êó÷è áèëàí òàø³àðèãà îòèëãàí ïàéòäà òàëàôôóç ³èëè-
íàäè. Áóíäà òîâóø ïàé÷àëàðè ò´ë³èíëàíèá µàðàêàòãà êåëàäè.
Þìøî³ òàíãëàé ê´òàðèëèá, áóðóí á´øëè²èãà ´òèø é´ëè ¸ïè³
á´ëàäè.
Áóíäàé òîâóø ´çáåê òèëèäà é´³. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “úàéí” µàðôè 9405 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
¢îéí (‫)ﻍ‬
Ìàõðàæè – µàë³óìíèíã ýíã þ³îðè ³èñìè. Øîâ³èíëè,
æàðàíãëè, ÷ó³óð òàíãëàé îð³à òîâóøè. Áó µàðôíèíã òàëàô-
ôóçè ´çáåê òèëèäàãè “²”ãà ò´ëè³ ìîñ êåëàäè. Ìàñàëàí:
33
“¢îéí” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 1221 ìàðòà òàêðîðëàíèá
êåëãàí.
Ôá (‫)ﻑ‬
Ìàõðàæè – îëäèíãè èêêè óñòêè òèø ó÷è âà îñòêè ëàá-
íèíã òàø³è òàðàôè. “Ôá” øîâ³èíëè, æàðàíãñèç óíäîø. Ó
ëàá âà òèø ´ðòàñèäà ïàéäî á´ëàäè. ¤çáåê òèëèäàãè “ô” µàðôè
áèçãà àðàá òèëèäàí êèðãàíëèãè áîèñ ê´ïèí÷à óøáó µàðô
“ï” á´ëèá òàëàôôóç ³èëèíàäè. Øó ñàáàá £óðúîíè êàðèìíè
òèëîâàò ³èëãàíäà áóíãà ýúòèáîð ³àðàòèø ëîçèì. Ìàñàëàí,
ê´ï µîëëàðäà “ôèé ñàáèéëèë-ëáµè” æóìëàñè “ïèé ñàáèéëèë-
ëáµè”, “àôâáæá” ñ´çè ýñà “àïïáæá” òàðçèäà õàòî òàëàôôóç
³èëèíàäè. Øó ñàáàá “ô” µàðôèíè ìàõñóñ ìàø³ëàð îð³àëè
ïóõòà ´çëàøòèðèá îëèø êåðàê.
£óðúîíè êàðèìäàãè “ôá” µàðôèíèíã ìè³äîðè 8746 òàíè

òàøêèë ³èëàäè.
£óô (‫)ﻕ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã òóáè áèëàí þ³îðè òàíãëàé. Áóíäà ó
µàë³óìãà ÿ³èíðî³ á´ëàäè. £îô ÷ó³óð òàíãëàé îð³àñè óíäî-
øè, æàðàíãñèç, òèë ´çàãèíèíã èøòèðîêè áèëàí òàëàôôóç
³èëèíàäè. Ó ´çáåê òèëèäàãè “³” óíäîøè êàáè òàëàôôóç ³èëè-
íàäè. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “³óô” µàðôèíèíã àäàäè 7034 òàíè òàø-

êèë ýòàäè.
34
Êáô (‫)ﻙ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã òóáè áèëàí þ³îðè òàíãëàé. “Êáô”
µàðôèíèíã ìàõðàæè “³óô”íèêèãà ³àðàãàíäà åíãèëðî³, ó òèë
´ðòàñèãà ÿ³èí, µàë³óìäàí óçî³. Óøáó µàðô òàíãëàé ´ðòàñè
óíäîøè, æàðàíãñèç. “Êáô” µàðôè µàì ´çáåê òèëèäàãè “ê”
µàðôè êàáè òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ìèñîëëàð:
£óðúîíè êàðèìäà “êáô” µàðôè 10497 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
Ëáì (‫)ﻝ‬
Ìàõðàæè – òèëíèíã ´ðòàñèäàí ó÷èãà÷à á´ëãàí æîé. “Ëáì”
òèø îëäè òàíãëàé óíäîøèäèð. Óíèíã òàëàôôóçèäà òèë ó÷è
òàíãëàé îëäèãà ¸ïèøèá òóðàäè âà èêêè ¸íäà ³îëãàí òîð òèð-
³èøëàð îð³àëè µàâî î³èìè ´òèá òóðàäè, íóò³ àúçîëàðè òà-
ðàíãëàøìàéäè. Àðàá òèëèäàãè “ëáì” ´çáåê òèëèäàãè “ë” µàð-
ôèãà íèñáàòàí þìøî³ðî³ òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ôà³àò “Àëëîµ”
ñ´çè áóíäàí ìóñòàñíî20. Ìèñîëëàð:
“Ëáì” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 14707 ìàðòà òàêðîðëàíèá

êåëãàí.
35
Ìèéì (‫)ﻡ‬
Ìàõðàæè – èêêè ëàá îðàñè. Áóðóí (²óííà) òîâóøè, áó
óíäîø èêêè ëàá ´ðòàñèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè. Óíèíã òàëàô-
ôóçèäà íóò³ àúçîëàðè òàðàíãëàøìàéäè, õóääè “áá”íèêèäà-
ãè ñèíãàðè èêêè ëàá áèð-áèðèãà ¸ïèøèá òóðàäè. Ìàçêóð µàðô
´çáåê òèëèäàãè “ì” êàáè òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ìèñîëëàð:
“Ìèéì” µàðôèíèíã £óðúîíè êàðèìäà ìè³äîðè 25732 òàíè

Íóâí(‫)ﻥ‬
Ìàõðàæè – òèë ó÷èíèíã ³óéè ³èñìè. “Íóâí” òàíãëàé îëäè
òîâóøè á´ëèá, òèë îëäèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè. Óíèíã òà-
ëàôôóçèäà µàì íóò³ àúçîëàðè òàðàíãëàøìàéäè. Àðàá òèëèäà
“ìèéì” âà “íóâí” µàðôëàðè ñèð²àëóâ÷è áóðóí (ÿúíè, ²óííà)
òîâóøëàðè µèñîáëàíàäè.
“Íóâí” µàðôè ´çáåê òèëèäàãè “í” ñèíãàðè òàëàôôóç ³èëè-
íàäè. Ìàñàëàí:
£óðúîíè êàðèìäà “íóâí” µàðôè 27269 ìàðòà òàêðîðëà-

íèá êåëãàí.
¥á (‫)ﻩ‬
Ìàõðàæè – µàë³óìíèíã ýíã ³óéè ³èñìè. “¥á” (óøáó µàðô
µîéè µàââàç, äåá µàì þðèòèëàäè) æàðàíãñèç, øîâ³èíëè,
ñèð²àëóâ÷è óíäîø. Ó á´²èçäà, òîâóø ïàé÷àëàðèíèíã ´çàðî
ÿ³èíëàøãàí âà åíãèë òàðàíãëàøãàí µîëàòèäà òàëàôôóç ³èëè-
íàäè. Òàëàôôóç ïàéòèäà þìøî³ òàíãëàé ê´òàðèëãàí, áóðóí
á´øëè²èãà ´òèø é´ëè ¸ïè³ òóðàäè. Øóíèíãäåê, òîâóø ïàé-
36
÷àëàðèíèíã ÿ³èíëàøóâèäàí ïàéäî á´ëãàí òèð³èø îð³àëè
ñèðòãà é´íàëà¸òãàí µàâî î³èìè óëàðäà áèð îç ³àðøèëèêêà
ó÷ðàéäè. “¥á” òîâóøè òàëàôôóçèäà íóò³ àúçîëàðè ýðêèí âà-
çèÿòäà á´ëàäè. Áóíäàé òîâóø ´çáåê òèëèäà ìàâæóä. Ìàñàëàí:
“µàðãèç”, “µàçèë”, “µàâî” ñ´çëàðèäàãè “µ” âà àðàá àëèôáî-
ñèäàãè “µá” òîâóøè áèð-áèðèãà àéíàí ´õøàø. Ìèñîëëàð:
Ýñëàòìà: ñ´çëàðèäàãè “µá” µàðôèíè

“úàéí” òàúñèðèäà µîéè µóòèéãà àëèøòèðèá þáîðìàñëèê ëî-
çèì. Áóíèíã ó÷óí óøáó ñ´çëàðíè øîøèëìàñäàí, äîíà-äîíà
³èëèá òàëàôôóç ³èëèø òàëàá ýòèëàäè.
£óðúîíè êàðèìäà “µá” óíäîøè 14849 ìàðòà êåëãàí.
Âáâ (‫)ﻭ‬
Ìàõðàæè – èêêè ëàá îðàñè21. “Âáâ” èêêè ëàá ´ðòàñèäà
ïàéäî á´ëóâ÷è æàðàíãëè, ñèð²àëóâ÷è òîâóø. Óíèíã òàëàô-
ôóçè ´çáåê òèëèäàãè “â”ãà ìîñ êåëàäè, ôà³àò áèð îç ôàð³-
ëèðî³ (áó µà³äà ³óéèäà ò´õòàëàìèç). Ìàñàëàí:
“Âáâ” £óðúîíè êàðèìäà 24816 ìàðòà òàêðîðëàíãàí.

Éá (‫)ﻯ‬
Ìàõðàæè – òèë ´ðòàñè . “Éá” µàðôè ´ðòà òàíãëàé ñèð²à-
22
ëóâ÷è òîâóøèäèð. Óøáó µàðô òàëàôôóçè µàì ´çáåê òèëèäà-

ãè “é”ãà ìîñ êåëàäè. Ìàñàëàí:
37
£óðúîíè êàðèìäà “éá” µàðôè 21964 ´ðèíäà êåëãàí.

Èêêèí÷è äàðñ
¥àðôëàðíèíã õóñóñèÿòëàðè
Àðàá òèëèäà µàðôëàðíè áèð-áèðèäàí àæðàòèá òóðàäèãàí
àëîµèäà õóñóñèÿòëàðè ìàâæóä. Áóëàðäàí ýíã ìóµèìëàðè:
Øèääàò âà ðàõîâàò
(ïîðòëîâ÷è âà ñèð²àëóâ÷è óíäîøëàð)
Øèääàò µàðôëàðè òàëàôôóçèäà òîâóø ò´ñè³³à ó÷ðàá, êó÷-
ëè, øèääàòëè ÷è³àäè. Øóíèíã ó÷óí óëàð øèääàò, ÿúíè ïîðò-
ëîâ÷è, êó÷ áèëàí òàëàôôóç ³èëèíóâ÷è µàðôëàð äåéèëàäè.
Øèääàò µàðôëàðè ³óéèäàãèëàð:
Ìàçêóð µàðôëàð ³óéèäàãè æóìëàäà ´ç àêñèíè òîïãàí:
Ðàõîâàò µàðôëàðè øèääàòíèíã àêñè. Áóíäà µàðôëàð êó÷-

ñèç òàðçäà ñèð²àëèá ÷è³àäè. Óøáó µàðôëàð ³óéèäàãèëàð:
Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðè

Èñòåúëî – µàðô òàëàôôóçèäà òèëíèíã îð³à òàíãëàé îõè-
ðè òîìîí ê´òàðèëèøèäèð. Øóíèíã ó÷óí áó é´²îí, áàëàíä
´³èëóâ÷è µàðô äåéèëàäè. Èñòåúëî µàðôëàðè ³óéèäàãèëàð:
38
Óëàð óøáó æóìëàäà ´ç àêñèíè òîïãàí:

Èñòåúëî µàðôëàðèíèíã µàðàêàòè çàììà, ôàòµà ¸êè êàñðà
á´ëèøèäàí ³àòúè íàçàð óëàð é´²îí ´³èëàâåðàäè. Ìàçêóð µàð-
ôëàðíèíã çàììà âà ôàòµà µàðàêàòèíè îëãàí øàêëè ìèñîë-
ëàðäà ê´ï ó÷ðàéäè. Áèç áó åðäà èñòåúëî µàðôëàðíèíã µàðàêà-
òè ôà³àò êàñðà á´ëãàí µîëàòèíè êåëòèðèá ´òàìèç:
Þ³îðèäà ñàíàá ´òèëãàí åòòè µàðôäàí áîø³à áàð÷àñè èñ-

òèôîëà µàðôëàðè äåéèëàäè. Èñòèôîëà µàðôëàðèíè òàëàô-
ôóç ³èëèøäà òèë ïàñòêè æà² òîìîí òóøàäè. Èñòèôîëà µàðô-
ëàðè ³óéèäàãèëàð:
Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðè áèð ñ´çäà ¸íìà-¸í êåë-

ñà, óëàðíè áèð-áèðèäàí ôàð³ëàá òàëàôôóç ³èëèøãà àëîµè-
äà ýúòèáîð ³àðàòèø ëîçèì. Ìàñàëàí:
“ðîçà³îêóì; âàòòàõîçóâ; è³.òàðîáà; ìó³.òàñèä. ; ìóõ-

ëàñó ; õîðî³îµá ; ôàí-òîëà³ó ; òàñáèðó; ôàõòàëàòî áèµ”
* * *
39
Óøáó îÿòäà “³óô” âà “òó” µàðôëàðè îðàñèäà êåëãàí “ñèéí”-

íè èñòåúëî òàúñèðèäà “ñóä” µàðôèãà àéëàíòèðèá þáîðìàñ-
äàí äîíà-äîíà ³èëèá, áèð-áèðèäàí àæðàòèá òàëàôôóç ³èëèø
êåðàê.
Òàôàøøèé
(îâîçíè ¸éèø)
Òàôàøøèé – µàðôíè òàëàôôóç ³èëèø ÷î²èäà µàâîíèíã
¸éèëèá ÷è³èøèíè áèëäèðàäè. Áó µîäèñà ôà³àòãèíà “øèéí”
µàðôèäàãèíà êóçàòèëàäè:
Óøáó µîëàòäà òîâóø î²èç è÷èäà ò´õòàëàäè âà µàâî þ³îðè

òàíãëàéãà åòèá áîðìàé, î²èç ´ðòàñèäàí ñèð²àëèá ÷è³àäè.
Òàêðîð
Òàêðîð – òàëàôôóçäà òèë ó÷èíèíã òèòðàøè. Áó ôà³àò
“ðó” µàðôèãà õîñäèð. Áóíäà òèòðàøíè ê´ïàéòèðèá, ´òà òàê-
ðèð ³èëèá þáîðìàñëèê êåðàê. Øó æèµàòè áèëàí “ðó” áîø³à
µàðôëàðäàí àæðàëèá òóðàäè. Ìèñîëëàð:
Ñîôèéð
Àãàð áèç µàðôëàðèíè òàëàôôóç ³èëñàê,

õóääè õóøòàêêà ´õøàø îâîçíè ýøèòàìèç. Ñîôèéð (ÿúíè,
“ñóä”, “øèéí” âà “çáé”) µàðôëàðè òàëàôôóçèäà µàâî èø³à-
ëàíèá, ñèð²àëèá ÷è³àäè. Áó òàæâèä èëìèäà µàìñ, äåá µàì
àòàëàäè.
40
£àë³àëà
£àë³àëà ìàúëóì µàðôëàð ñóêóíëè á´ëãàíäà, óëàðíè òåá-
ðàòèá ´³èøäèð. £àë³àëà µàðôëàðè ³óéèäàãèëàð:
Áó µàðôëàð óøáó æóìëàäà æàìëàíãàí:
“éà³.òóëóóóóóâí; ìóµèèèèèéò. ; ëàµàá. ;

ìàñàä. ; ìóò.ìàèíí”
£àë³àëà µàðôëàðè ëîçèì ¸êè îðèç ñóêóíëàðãà é´ëè³èøè
ìóìêèí. (Ëîçèì ñóêóí äîèìî ´ç ´ðíèäà òóðàäèãàí ñóêóí, îðèç
ñóêóí ýñà âà³ô ³èëèø íàòèæàñèäà ïàéäî á´ëàäèãàí ñóêóí
µèñîáëàíàäè). Èêêàëà µîëàòäà µàì ³àë³àëà µàðôëàðè òåáðà-
òèá ´³èëàâåðàäè. Ìèñîëëàð:
“£óô” µàðôèãà:
“Òó” µàðôèãà:
“Áá” µàðôèãà:
41
“Æèéì” µàðôèãà:
“Äáë” µàðôèãà:
Àãàð ³àë³àëà µàðôëàðèäàí áèðè òàøäèäëè á´ëèá, ´øà

µàðô èøòèðîê ýòãàí ñ´çäà âà³ô ³èëèíñà, ó µîëäà òàøäèäíè
áèëäèðèá âà³ô ³èëèø ëîçèì. Ìàñàëàí:
“âàë-µàææ. (Áà³àðà, 189); âà òàáá. (Ìàñàä, 1);

áèë-µà³³. (Àµ³îô, 34)”
Àãàð òàøäèä µàðàêàòèíè îëãàí ³àë³àëà µàðôëàðè ñ´ç ´ðòà-
ñèäà êåëèá, ´çèäàí êåéèíãè æóìëàãà óëàá ´³èëñà, ó µîëäà
³àë³àëà ³èëèíìàéäè. Ìàñàëàí:
Ýñëàòìà: áàúçè êèòîáëàðäà µàðôëàðè èñòåú-
ëî µàðôëàðèäàí á´ëãàíè ó÷óí ³àë³àëàñè çàììàãà ÿ³èíðî³
42
³èëèá, ýñà, èñòèôîëà µàðôëàðè á´ëãàíè ñà-

áàá ³àë³àëàñè êàñðàãà ÿ³èíðî³ ³èëèá ´³èëàäè, äåá àéòèë-
ãàí. Ëåêèí, øóíè òàúêèäëàá ´òèø ëîçèìêè, àãàð ³àë³àëà
µàðôëàðè ³îèäàãà ìóâîôè³ òåáðàòèá ´³èëàäèãàí á´ëñà,
“³óô” âà “òó” µàðôëàðè çàììàãà, “áá”, “æèéì” âà “äáë”
µàðôëàðè êàñðàãà ìîéèë á´ëèá òàëàôôóç ³èëèíàâåðàäè. Óëàð-
íè àòàéëàá çàììà ¸êè êàñðàãà ÿ³èíðî³ ³èëèá ´³èø øàðò
ýìàñ. Àêñ µîëäà ñóêóí ´ðíèãà çàììà ¸êè êàñðà µàðàêàòè êå-
ëèá ³îëèøè ìóìêèí. Ìàñàëàí:
àò.âáðó (ò´²ðè) – àòóâáðó (õàòî) :
è³.òàðîáà (ò´²ðè) – è³óòàðîáà (õàòî):
ðîä.ìá (ò´²ðè) – ðîäèìá (õàòî):
àæ.ðóí úàçèèèèèéì (ò´²ðè) – àæèðóí úàçèèèèèéì (õàòî)
àá.òàð (ò´²ðè) – àáèòàð (õàòî):
1) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà ³àë³àëà µàðôëàðèíèíã ëîçèì âà
îðèç ñóêóí áèëàí òóãàøèãà ýúòèáîð áåðèíã.
Áèðèí÷è ìèñîë:
Èêêèí÷è ìèñîë:
43
Ó÷èí÷è ìèñîë:
Ò´ðòèí÷è ìèñîë:
Îëòèí÷è ìèñîë:
Åòòèí÷è ìèñîë:
2) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà ³àë³àëà µàðôëàðè òàøäèä áè-

ëàí òóãàãàí. Áó µîëäà óëàðíèíã ´³èëèøèãà ýúòèáîð áåðèíã.
44
¢óííà
¢óííà µàðô òàëàôôóçèäà òîâóøíèíã áóðóíäàí ÷è³èøè-
äèð. “Ìèéì” âà “íóâí” ²óííàëè µàðôëàð µèñîáëàíèá, àãàð
óëàð òàøäèäëè á´ëñà, èêêè µàðàêàò ìè³äîðèäà óøëàá òóðè-
ëàäè:
¢óííà µîëàòè áåø ´ðèíäà ñîäèð á´ëèøè ìóìêèí:
1. Ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí “éà”, “ìèéì”, “íóâí” âà
“âáâ” µàðôëàðè áèëàí èä²îì á´ëãàíèäà:
2. Ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí ´í áåø µàðôíèíã áèðèãà

é´ëè³èá, èõôî áèëàí ´³èëãàíèäà:
Ýñëàòìà: ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí é´²îí ´³èëàäèãàí

èõôî µàðôëàðèãà23 äó÷ êåëãàíèäà, ²óííà µàì é´²îí ´³èëàäè.
É´²îí ´³èëàäèãàí èõôî µàðôëàðè ³óéèäàãèëàð:
Ìèñîë:
Ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí þ³îðèäàãè áåø µàðôäàí áîø³à

èõôî µàðôëàðèãà é´ëè³ñà, óëàðíèíã ²óííàñè èíãè÷êà (òàð³è³
áèëàí) ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
45
3. Ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “áá”ãà èõôî á´ëãàíèäà:
4. Ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “ìèéì”ãà èä²îì ìèñëàéí á´ëãà-

íèäà:
5. “Íóâí” âà “ìèéì” µàðôëàðè òàøäèäëè á´ëãàíèäà:
Ó÷èí÷è äàðñ
Áàúçè áèð ´õøàø µàðôëàð ´ðòàñèäàãè
ôàð³ëàð
“Çáë” âà “çá” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³
“Çáë” µàðôè òàëàôôóçèäà òèë ´ðòàñè îëä òèøëàð þ³îðè
³èñìèíèíã ó÷ òîìîíèãà ¸ïèøèá òóðàäè. Øóíèíãäåê, áó µîëàò-
äà òèëíèíã ¸í òîìîíè µàì èøòèðîê ýòàäè. “Çá”äà ýñà òèë ó÷è
þ³îðè òèøëàðíèíã ïàñòêè ³èñìèãà ÿ³èíëàøòèðèëàäè:
46
“Ñá” âà “ñèéí” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³
Óøáó ôàð³ õóääè “çáë” âà “çá” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³

êàáèäèð. “Ñèéí” µàðôè “çá”íèíã ìàõðàæèäàí ÷è³èá, ñî-
ôèéð (ñèð²àëóâ÷è, æàðàíãëèëèê) õóñóñèÿòèãà ýãà:
“Ñá” µàðôè ýñà “çáë”íèíã ìàõðàæèäàí ÷è³àäè âà ó ïîðò-

ëîâ÷è óíäîøëàð ñèðàñèãà êèðàäè. Ìèñîëëàð:
“Øèéí” âà “ æèéì” µàðôëàðè

´ðòàñèäàãè ôàð³
“Øèéí” âà “æèéì” µàðôëàðèíèíã èêêàëàñè µàì òèë ´ðòà-
ñèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè. Óëàð ´ðòàñèäàãè ÿãîíà ôàð³ øóêè,
“øèéí” êó÷ñèç òàëàôôóç ³èëèíàäè, “æèéì” ýñà æàµð, ÿúíè
êó÷ëè, æàðàíãëè òàëàôôóç ³èëèíàäèãàí µàðôäèð. Øóíèíã-
äåê, “øèéí”äà µàâî ¸éèëèá, òèë þ³îðè òàíãëàéãà ¸ïèø-
ìàéäè, áàëêè µàâî òèë âà òàíãëàé ´ðòàñèäàí ÷è³àäè:
“Æèéì” µàðôèäà ýñà, òèë þ³îðè òàíãëàéãà òåãèá òóðàäè

âà êó÷ áèëàí òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ìàñàëàí:
47
“Äçóä” âà “ çó” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³

“Äçóä” µàðôè òèëíèíã ¸í òîìîíèäàí ÷è³àäè, “çó” µàðôè
òàëàôôóçèäà ýñà, òèë ó÷è òèøëàðíèíã þ³îðèñèãà òåãèá òó-
ðàäè. Óøáó èêêè µàðô òàëàôôóçèäà µàâî æóäà ñè³èëèá ÷è-
³àäè. Ìàõðàæ æèµàòèäàí “äçóä” µàðôè “òó”ãà, “çó” µàðôè
ýñà, “ñóä”ãà ìîñ êåëàäè. Ìèñîëëàð:
“àí-³îäçî çîµðîê” , (Øàðµ, 3) –
“èííà áàúäçîç-çîííè èñì” , (¥óæóðîò, 12)
“éà-úóäç-äçóç-çóëèìó...” , (Ôóð³îí, 27) –
“Òá” âà “òó” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³

Îääèé “òá” µàðôè òàëàôôóçèäà àúçîëàð àí÷à á´ø µîëàòäà
á´ëàäè. “Òó” µàðôèäà ýñà, “òá”äàãèãà íèñáàòàí òèë ó÷è òàíã-
ëàé îëäèãà òîðòèëèá, ³àòòè³ æèïñëàøàäè. Òèë îð³àñè þìøî³
òàíãëàéäàí èìêîí áîðè÷à óçî³ëàøàäè âà µàâî òàø³àðèãà êó÷
áèëàí îòèëèá ÷è³àäè. “Òá” èñòèôîëà, “òó” ýñà, èñòåúëî µàð-
ôèäèð. Ìèñîëëàð:
48
Ìèñîëëàð:
“Âáâ” âà “ôá” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³

“Âáâ” µàðôè èêêè ëàáíèíã æóôòëàøèøèäàí µîñèë á´ëà-
äè, ÿúíè ó ëàá-ëàá òîâóøèäèð. “Ôá”äà ýñà, þ³îðèãè òèø-
ëàð ïàñòêè ëàáíèíã óñòèäà òóðàäè, ó ëàá-òèø òîâóøè µèñîá-
ëàíàäè. Àñîñàí ìàíà øó æèµàòèãà ýúòèáîð áåðèëñà, óøáó
èêêè áèð-áèðèãà ´õøàø µàðôëàð îðàñèäàãè ôàð³ ÿ³³îë íà-
ìî¸í á´ëàäè. Ìàñàëàí, “êóôôàí àµàä” ýìàñ, áàëêè “êóôó-
âàí àµàä.” á´ëàäè:

Ìèñîëëàð:
49
“Äçóä” âà “äáë” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³

Ìàçêóð µàðôëàð òàëàôôóçè áèð-áèðèãà æóäà ÿ³èí. Ôà-
³àòãèíà “äçóä” êó÷ áèëàí òàëàôôóç ³èëèíàäè, “äçóä” èñ-
òåúëî, “äáë” èñòèôîëà âà ³àë³àëà µàðôèäèð. ”Äçóä”íèíã
òàëàôôóçèäà µàâî î³èìè î²èçíèíã èêêè òàðàôèäàí ÷è³àäè:
Óøáó µàðôëàð ñóêóíëè á´ëãàíèäà, “äáë” ³àë³àëà ³èëèá,

òåáðàòèá, “äçóä” ³àë³àëàñèç, òåáðàòìàé ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
50
“Äáë”íè ³àë³àëà ³èëèá, “äçóä”íè ýñà, ³àë³àëàñèç ´³èøíè

³óéèäàãè ìèñîë îð³àëè ÿíàäà àíè³ðî³ ê´ðèøèìèç ìóìêèí:
“³îîîîîîäç” (³àë³àëàñèç)
“µààààààä.” (³àë³àëà áèëàí)

Àðàá òèëèäàãè “âáâ” µàðôè
Àðàá òèëèäàãè “âáâ” µàðôè ´çáåê òèëèäàãè “â”ãà ìîñ
êåëãàíè µîëäà, óíäàí áèð îç ôàð³ ³èëàäè. ßúíè, àðàá òèëè-
äàãè “âáâ” µàðôè îëäèäàí áèëèíàð-áèëèíìàñ “ó” óíëèñè
òàëàôôóç ýòèëàäè. Áó µîëàòäà “âáâ” èíãëèç òèëèäàãè “w”
(“äîáë éó”) µàðôèãà ´õøàá êåòàäè. Ìàñàëàí:
World (óâîëä), what (óâîò), window (óâèíäîâ), which (óâè÷)
Àðàá òèëèäàãè ýíã ÷èðîéëè òàëàôôóç ³èëèíàäèãàí µàðô-
ëàðäàí áèðè µàì, àéíàí “âáâ” µàðôè ñàíàëàäè. Óøáó µàðô-
íèíã ñîô àðàáèé óñëóáäà òàëàôôóç ³èëèøãà òàæâèä èëìèäà
àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèø ëîçèì:
“µóâàë-ëàçèé õîëà³îñ-ñàìáóâáòè óâàë-àðäç”

Áó åðäà “âáâ”íèíã îëäèäà êåëãàí “ó” óíëèñè ò´ëè³ òà-
ëàôôóç ³èëèíìàéäè, áàëêè “âáâ” µàðôèíèíã è÷èãà ñèíãäè-
ðèá þáîðèëàäè.
1) Àðàá àëèôáîñè µà³èäà óìóìèé ìàúëóìîò áåðèíã.
2) Àðàá àëèôáîñèäàãè µàðôëàð òèçèìè áîø³à àëèôáîäàãè
µàðôëàðäàí ôàð³ëè òîìîíè íèìàëàðäà íàìî¸í á´ëàäè?
3) Àðàá âà ´çáåê òèëëàðèãà õîñ á´ëãàí µàðôëàðíè àëîµè-
äà àæðàòèá ê´ðñàòèíã.
4) Ôà³àòãèíà àðàá òèëèãà õîñ á´ëèá, ´çáåê òèëèäà ìàâ-
æóä á´ëìàãàí µàðôëàðíè àíè³ëàá, óëàðíèíã òàëàôôóçèíè
ïóõòà ´çëàøòèðèá îëèíã.
51
5) Àðàá òèëèäàãè ´çàðî áèð-áèðèãà ´õøàø µàðôëàðíè
ôàð³ëàøãà µàðàêàò ³èëèíã.
6) Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðèíèíã áèð-áèðèäàí àæ-
ðàòèá òóðàäèãàí àñîñèé õóñóñèÿòëàðè íèìàëàðäàí èáîðàò?
Ìèñîëëàð êåëòèðèíã.
7) Øèääàò (ïîðòëîâ÷è) óíäîøëàð âà ³àë³àëà µàðôëàðè
´ðòàñèäà ³àíäàé áî²ëè³ëèê áîð?
8) ¢óííà íèìà âà ó ³àíäàé µîëàòëàðäà þç áåðàäè? ¢óííà
µàðôëàðèíè ê´ðñàòèá ´òèíã âà óëàðãà ìèñîëëàð êåëòèðèíã.
9) Àðàá òèëèäàãè “âáâ” µàðôèíèíã ´çèãà õîñ ³àíäàé õó-
ñóñèÿòëàðè áîð?
Ò´ðòèí÷è äàðñ
¥àðàêàòëàð
Àðàá àëèôáîñèäà áàð÷à óíäîø òîâóøëàð âà ÷´çè³ óíëè-
ëàðíèãèíà èôîäàëàø ìóìêèí. £èñ³à óíëèëàð ýñà, ¸çóâäà ´ç
àêñèíè òîïìàãàí.
¤³èøäà æóäà àíè³ëèê òàëàá ³èëóâ÷è ìàíáàëàð – £óðúî-
íè êàðèì, äàðñëèêëàð âà ëó²àòëàðäàí ôîéäàëàíèøíè îñîí-
ëàøòèðèø ìà³ñàäèäà ³èñ³à óíëèëàðíè èôîäàëàø ó÷óí
³´øèì÷à áåëãèëàð – µàðàêàòëàð ³´éèëàäè.
¥àðàêàò – ìàúëóì ´ðèíäàãè óíäîøäàí êåéèí ³àíäàé óíëè
òàëàôôóç ³èëèíèøèíè áèëäèðóâ÷è áåëãè. ¥àðàêàòëàð µàðô
óñòè ¸êè îñòèãà ³´éèëàäè.
Àðàá òèëèäà ³èñ³à óíëè “à” ôàòµà µàðàêàòè áèëàí
èôîäàëàíàäè. Ôàòµà ³àéñè µàðôäàí ñ´íã òàëàôôóç ýòèëñà,
´øà µàðôíèíã óñòèãà ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
£èñ³à óíëè “ó” çàììà µàðàêàòè áèëàí èôîäàëàíàäè.

Çàììà µàì µàðô óñòèãà ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
£èñ³à óíëè “è” êàñðà µàðàêàòè áèëàí èôîäàëàíàäè.

Êàñðà µàðô îñòèãà ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
52
Ñóêóí
Ñ´ç òàðêèáèäàãè àéðèì óíäîøëàðäàí ñ´íã µå÷ ³àíäàé óíëè
òàëàôôóç ³èëèíìàñëèãè µàì ìóìêèí. Áóíäàé µîëàòäà ´øà
µàðô óñòèãà ìàõñóñ ñóêóí µàðàêàòè ³´éèëàäè. Ñóêóíëè
µîëàò àðàá òèëèäà ñ´ç ´ðòàñè âà îõèðèäà ð´é áåðèøè ìóì-
êèí. Ìàñàëàí:
Àðàá òèëèäà ñ´ç áîøèäà ñóêóíëè (ÿúíè, óíëèñèç) µîëàò-

íèíã êåëèøè êóçàòèëìàéäè. ×óíêè, áó òèëãà íî³óëàéëèê
òó²äèðàäè.
Òàøäèä
Àðàá òèëèäà áàúçè µàðàêàòëàðíèíã óñòèãà òàøäèä µàðà-
êàòè ³´éèëàäè. Áó ´øà µàðôíè èêêèëàíòèðèá ´³èø ëîçèì-
ëèãèíè áèëäèðàäè. Ìàñàëàí:
1) Àðàá òèëèäàãè ³èñ³à óíëèëàð ³àíäàé èôîäàëàíàäè?
2) Àðàá òèëèäà íå÷òà ³èñ³à óíëè áîð? Óëàðíèíã íîìëà-
ðèíè àéòèíã.
3) Ñóêóí íèìà âà ó ñ´ç òàðêèáèäà ³àéñè ´ðèíëàðäà êåëà-
äè?
4) Òàøäèä µàðàêàòèíèíã âàçèôàñè íèìà?
53
Áåøèí÷è äàðñ
Ñóêóíëè “íóâí” âà òàíâèí
Ñóêóíëè “íóâí” µàðàêàòñèç “íóâí” µàðôèäèð, ÿúíè ôàò-
µà, çàììà, êàñðàëàðäàí õîëè á´ëèá, óñòèãà ñóêóí áåëãèñè
³´éèëãàí “íóâí”. Ìàñàëàí:
Øóíèíãäåê, àðàá òèëèäà ê´ïãèíà ñ´çëàð òàíâèí äåá àòà-

ëóâ÷è “óí”, ”èí” âà “àí” ³´øèì÷àëàðè áèëàí òóãàéäè.
Ñ´çíèíã áîø êåëèøèêäàãè øàêëè “óí” á´ëèá, ó òàíâèí
çàììà, äåéèëàäè. Õóääè µàðàêàòëàð êàáè òàíâèíëàð µàì àëèô-
áîäà ´ç àêñèíè òîïìàãàí. Øó òóôàéëè óëàð ³´øèì÷à áåëãè-
ëàð ñèôàòèäà èëîâà ³èëèíàäè. ”Óí” òàíâèíè ñ´çíèíã îõèðãè
µàðôè óñòèãà ³´éèëàäè. Áîø³à òàíâèíëàð µàì øóíäàé. Ìèñîë:
“Èí” ³´øèì÷àñè òàíâèí êàñðà µàðàêàòè áèëàí áåðèëà-

äè. Ìèñîë:
“Àí” ³´øèì÷àñè òàíâèí ôàòµà µàðàêàòè áèëàí èôîäà-

ëàíàäè. Áó ³´øèì÷à (òîéè ìàðáóòà) µàðôè áèëàí òóãàãàí
ñ´çëàðãà ³´øèëãàíèäà, ìàçêóð µàðàêàòíèíã ´çè êèôîÿ ³èëà-
äè. Ìàñàëàí:
Àãàð ñ´ç (òîéè ìàðáóòà)äàí áîø³à µàðôëàð áèëàí

òóãàãàí á´ëñà, ñ´ç îõèðèãà (àëèô), àéðèì ñ´çëàðäà ýñà
(àëèô ìà³ñóðà) ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
54
Àðàá òèëèäà ñóêóíëè “íóâí” µàðôëàðäà
èñìëàðäà âà ôåúëëàðäà
ó÷ðàøè ìóìêèí. Ëåêèí òàíâèí µàðàêàòè ôà³àòãèíà

èñìëàðäà (ÿúíè, îò, ñèôàò, ñîí, ñèôàòäîø êàáè ñ´ç áèðèê-
ìàëàðèäà) ó÷ðàéäè.
Ñóêóíëè “íóâí” âà òàíâèíäà ò´ðòòà ³îèäà áîð. Áóëàð: èç-
µîð, èä²îì, è³ëîá (¸êè ³îëá) âà èõôî.
Èçµîð
“Èçµîð” ñ´çè ëó²àòäà “ê´ðñàòèø, ýúëîí ³èëèø, íàìî-
éèø ýòèø, áèëäèðèø, òóøóíòèðèø” êàáè ìàúíîëàðíè, èñ-
òèëîµäà ýñà, ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí îëòèòà µàðôíèíã
áèðèãà é´ëè³³àíäà, ”íóâí”íè áèëäèðèá, ²óííàñèç ´³èøíè
àíãëàòàäè. Ìàçêóð îëòè µàðô ³óéèäàãèëàð:
£óéèäà èçµîð µàðôëàðèíèíã µàð áèðèãà ìèñîëëàð êåëòè-

ðèá ´òàìèç:
“ìàí áìàíà; ìàí àúòó ; èí àðîòòóì; éàíúàâíà”
55
“ìàí µàäàëëóµó; ìèí µàààààä. ; ìàí µàëàêà; àë-àíµààààð“
“èí úàìèëòóì; ìàí úàìèëà; ìèí úàëà³. ; àí-úàìòà”
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
56
* * *
* * *
* * *
Èä²îì
“Èä²îì” ñ´çè ëó²àòäà “áèð íàðñàíè áîø³à áèð íàðñà-
íèíã è÷èãà êèðãèçèø” ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè. Àðàá òèëèäà
îòíèíã î²çèãà þãàííè êèðãèçèø ìàúíîñèäà µàì óøáó ñ´ç
³´ëëàíèëàäè. Èñòèëîµäà, ñóêóíëè “íóâí” ¸êè òàíâèí ìàú-
ëóì µàðôëàðãà é´ëè³³àíäà, óíè ´çèäàí êåéèíãè êåëãàí µàðô
è÷èãà êèðãèçèá, òàøäèä áèëàí ´³èøíè áèëäèðàäè. Ìàçêóð
µàðôëàð îëòèòà:
Óøáó µàðôëàð ñ´çèäà ´ç èôîäàñèíè òîïãàí.

Áóëàðäàí ò´ðòòà µàðô ²óííàëè, ³îëãàí
ýñà, ²óííàñèç ´³èëàäè. ¢óííà, ÿúíè µàðôëàðèäà
îâîç äèìî² îð³àëè òàø³àðèãà ÷è³àäè. Ìàñàëàí:
57
“ìàí éàúìàë – ìàé-éàúìàë; ìèí âàëàä. –

ìèâ-âàëàä. ; àí ëàâ – àë-ëàâ”
“õîéðîí éàðîµ – õîéðîé-éàðîµ;

³îâëóí ìàúðóóóóâô – ³îâëóì-ìàúðóóóóâô”
Ýíäè èä²îì µàðôëàðèíèíã µàð áèðèãà àëîµèäà ìèñîëëàð
êåëòèðèá ´òàìèç:
“èé-éàêóâíóâ; ìàé-éàøààààú; ìèé-éàâìèµèì;

ëàé-éà³.äèðî...”
“ìèâ-âàààà³. ; ìàâ-âàæàä.íá; ìèâ-âàëàä. ;

ìèâ-âàðîñàòè...”
* * *
* * *
* * *
58
* * *
* * *
* * *
Ýñëàòìà: ³óéèäàãè ó÷ µîëàòäà ñóêóíëè “íóâí”íè èçµîð

³èëèá ´³èø ëîçèì:
Áèðèí÷è µîëàò (¨ñèí, 1-2):
“éá ñèèèèèéí âàë-³óðúáíèë-µàêèèèèèéì”

Êèøè õîµëàñà, “éá ñèèèèèéí”, äåá âà³ô ³èëèá, ñ´íãðà
êåéèíãè îÿòíè ´³èøè ìóìêèí.
Èêêèí÷è µîëàò (£àëàì, 1):
“íóóóóóâí âàë-³îëàìè âà ìá éàñòóðóóóóóâí”

Áó åðäà µàì “íóóóóóâí”äàí ñ´íã âà³ô ³èëèá, ñ´íãðà “âàë-
³îëàìè âà ìá éàñòóðóóóóóâí” òàðçèäà äàâîì ýòòèðèø µàì
ìóìêèí.
59
Ó÷èí÷è µîëàò (£è¸ìàò, 27):
“âà ³èéëà ìàí (ñàêòà) ðîîîîî³.” –
Áó åðäà ñóêóíëè “íóâí”äàí êåéèí ñàêòà ³èëèíèøè ëî-
çèì. Øó ñàáàá µàì “íóâí” µàðôè “ðó”ãà èä²îì ³èëèíìàéäè.
Ìóòàìîñèë âà ìóòàæîíèñ µàðôëàðíèíã ³îèäàëàðè

Àðàá òèëèäà æóìëàëàð òàðêèáèäà èêêè ñ´ç áèð-áèðèãà
é´ëè³èá, àââàëãèñè ñóêóíëè á´ëãàíèäà ó ìóòàìîñèë, ìóòà-
æîíèñ, ìóòà³îðèá ¸êè ìóòàáîèä ³îèäàëàðèäàí áèðèãà ìàíñóá
á´ëàäè.
Ìóòàìîñèë: èñì âà ìàõðàæäà áèð á´ëãàí èêêè µàðôíèíã
àââàëãèñè ñóêóíëè á´ëãàíèäà, óíè ´çèäàí êåéèí êåëàäèãàí
µàðôíèíã è÷èãà êèðãèçèá ´³èø. Ìàñàëàí:
“âà ³îääàõîëóâ” , ( Ìîèäà, 61)
“èçµàááèêèòááèé µáçá” , (Íàìë, 28)
“êàëëá áàëëá òóêðèìóâíàë-éàòèèèèéì”, (Ôàæð, 17)
“ôà ìá ðîáèµàòòèæáðîòóµóì” , (Áà³àðà, 16)
“ìá ëàì òàñòàòèú-úàëàéµè ñîá.ðó” , (Êàµô, 78)

Ýñëàòìà: ìàä µàðôëàðè á´ëìèø “âáâ” âà “éá” ´ç æèíñèãà
äó÷ êåëãàíèäà, èä²îì ³èëèíìàéäè. Áàëêè, áó µîëäà èçµîð
³èëèá ´³èø âîæèáäèð. ×óíêè, èä²îì ³èëèíàäèãàí á´ëñà,
ìàçêóð µàðôëàðíèíã ìàäëèê õóñóñèÿòè é´³îëàäè. Ìàñàëàí:
(¨ñèí, 26)
60
(Áà³àðà, 25)
£à÷îíêè óøáó µàðôëàð ëèéí á´ëèá êåëñà, ÿúíè ìàçêóð
µàðôëàðäàí îëäèí ôàòµà µàðàêàòè á´ëñà, ó µîëäà, áàð÷à ³îðè-
ëàð ôèêðè÷à, èä²îì ³èëèø âîæèá á´ëàäè. Ìàñàëàí:
(Áà³àðà, 61)
Ýíäè, ¥àà³³î ñóðàñèíèíã 28-îÿòèäàãè ñ´çèíèíã

´³èëèøèãà ò´õòàëèá ´òàìèç:
¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, ìàçêóð ñ´çíè èçµîð ¸êè èä²îì ³èëèá

´³èø æîèç:
1) èçµîð áèëàí ´³èëñà (áó åðäà ñàêòà ³èëèíàäè):
2) èä²îì áèëàí ´³èëñà:
Ýíã àôçàë øàêë “µá”äà ñàêòà ³èëèá, óøáó èêêè ñ´çíè

èçµîð áèëàí ´³èøäèð.
Ýñëàòìà: ¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, èñì âà ìàõðàæäà áèð
á´ëãàí èêêè õèë µàðàêàòãà ýãà á´ëãàí µàðô ¸íìà-¸í êåëñà,
óëàð èçµîð ³èëèá ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
(Ôîòèµà, 3-4)
(Áà³àðà, 200)
Ôà³àòãèíà èêêè ñ´ç áóíäàí ìóñòàñíî:
1. Þñóô ñóðàñèíèíã 11-îÿòèäàãè ñ´çè.
61
Óøáó ñ´ç àñëèäà á´ëèá, ó ðàâì ¸êè èøìîì24

áèëàí ´³èëèøè ìóìêèí;
2. Êàµô ñóðàñèíèíã 95-îÿòèäàãè ñ´çè.
Ìàçêóð ñ´ç µàì àñëèäà òàðçèäà á´ëèá, ¥àôñ áó

ñ´çäàãè áèðèí÷è “íóâí”íè èêêèí÷è “íóâí”íèíã è÷èãà êèð-
ãèçèá, èä²îì áèëàí ´³èãàí.
Øóíèíãäåê, Çóìàð ñóðàñèíèíã 64-îÿòèäàãè
ñ´çè µàì øó òàðòèáäà ´³èëàäè. Óøáó ñ´ç àñëèäà

øàêëèãà ýãà. Áó åðäà èêêèòà ¸íìà-¸í êåëãàí “íóâí” èä²îì
áèëàí ´³èëàäè.
Ìóòàæîíèñ: ìàõðàæäà áèð, àììî èñìäà ôàð³ëè á´ëãàí
èêêè µàðôíèíã àââàëãèñè ñóêóíëè á´ëãàí µîëäà óíè ´çèäàí
êåéèí êåëàäèãàí µàðô è÷èãà êèðãèçèá ´³èø. Áóíãà
µàðôëàðè êè-
ðàäè. Ìàñàëàí:
Ìèñîëíèíã ´³èëèøè (Ñîôô, 14):
* * *
“âà ìàµµàòòó ëàµóâ òàìµèéäá” , (Ìóääàññèð, 14)
“³óëà ³îä. óæèéáàä-äàúâàòóêóìá” , (Þíóñ, 89)
(Àúðîô, 176), “èç-çîëàìòóì” –
62
(Çóõðóô, 39), “éàëµàç-çáëèêà” –
“éá áóíàééàðêàì-ìà-úàíá” , (¥óä, 42)

Ýñëàòìà: ñóêóíëè “áá” µàðôè “ìèéì”ãà é´ëè³³àíäà, ó
ò´ëè³ “ìèéì” µàðôèãà àëèøòèðèá ´³èëñà-äà, ëåêèí ñóêóí-
ëè “ìèéì” µàðôè “áá”ãà äó÷ êåëãàíèäà èõôî áèëàí ´³èëà-
“èííà ðîááàµóì-áèµèì...” –
Ìóòàìîñèë âà ìóòàæîíèñ µàðôëàð áèð-áèðèãà èä²îì

³èëèá (êèðãèçèá) ´³èëàäè. Ôà³àòãèíà “íóâí” âà “ìèéì”
µàðôëàðè ²óííàëè, ³îëãàíëàðè ýñà, ²óííàñèç ´³èëàäè. Ìà-
ñàëàí:
Ìóòà³îðèá: ìàõðàæäà áèð-áèðèãà ÿ³èí, èñìäà òóðëè÷à

á´ëãàí èêêè µàðôíèíã àââàëãèñè ñóêóíëè
á´ëñà, ìàçêóð µàðô ´çèäàí êåéèíãè µàðô è÷èãà êèðãèçèá
´³èëàäè. Ìàñàëàí:
“âà ³óð-ðîááè çèä.íèé úèëìá (Òîµà, 114);

àëàì íàõëóêêóì-ìèì-ìààààèì-ìàµèèèèéí” (Ìóðñàëîò, 20)
Ýñëàòìà: ñóêóíëè “ëáì” µàðôèäàí êåéèí “ðó” êåëñà, áó
µîëàòäà þ³îðèäà òàúêèäëàíãàíèäåê, “ëáì” µàðôè “ðó”íèíã
è÷èãà êèðãèçèá ´³èëàäè, àììî ñóêóíëè “ðó” µàðôè “ëáì”ãà
é´ëè³³àí µîëëàðäà èçµîð ³èëèá ´³èëèøè ëîçèì. Ìàñàëàí:
63
Ìóòàáîèä: Èñìäà µàì, ìàõðàæäà µàì áèð-áèðèäàí óçî³

á´ëãàí èêêè µàðô áèðãà êåëèá, àââàëãèñè ñóêóíëè á´ëñà,
óëàð èçµîð ³èëèá ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
Áó åðäà ñóêóíëè “äáë” µàðôè “ñèéí”ãà, ñóêóíëè “ìèéì”

µàðôè “àëèô”ãà âà ñóêóíëè “çáë” µàðôè ýñà “òá” µàðôëàðè-
ãà äó÷ êåëãàí, óëàð èñìäà âà ìàõðàæäà áîø³à-áîø³à á´ëãàí-
ëèãè ó÷óí µàì èçµîð ³èëèá ´³èëàäè.
Ýñëàòìà: îäàòäà ñóêóíëè “íóâí” µàðôëàðèãà äó÷

êåëñà, óíèíã è÷èãà êèðãèçèá, èä²îì ³èëèá ´³èëàð ýäè. Àììî,
£óðúîíè êàðèìäà ò´ðòòà ñ´ç áó ³îèäàäàí ìóñòàñíî. Óëàð ³óéè-
äàãèëàð:
Óøáó ³îèäà ìóòëî³ èçµîð äåéèëàäè. “Äóí-éá” âà “áóí-

éáí” ñ´çëàðèäà ñóêóíëè “íóâí” µàðôè “éá”ãà äó÷ êåëãàí. Óëàð
àñëèäà “äóééá”, “áóééáí” äåá ´³èëèøè ëîçèì ýäè. Ëåêèí,
³îèäàãà õèëîô òàðçäà èçµîð áèëàí ´³èø òàëàá ³èëèíàäè.
”£èí-âáí” µàìäà “ñèí-âáí” ñ´çëàðèäà ýñà, ñóêóíëè “íóâí”
µàðôè “âáâ”ãà é´ëè³³àí. Óëàð µàì àñëèäà ³îèäàãà ìóâîôè³
“³èââáí”, “ñèââáí” òàðçèäà òàëàôôóç ýòèëèøè êåðàê ýäè.
Ëåêèí, àéíàí ìàçêóð ñ´çëàðäà èçµîð áèëàí ´³èëàäè.
ñ´çè £óðúîíè êàðèìíèíã ê´ïëàá ´ðèíëàðèäà ó÷-

ðàéäè.
ñ´çè Ñîôô ñóðàñèíèíã 4 îÿòèäà, Êàµô
ñóðàñèíèíã 21 âà Ñîôôîò ñóðàñèíèíã 97 îÿòëàðèäà,

ñ´çè Òàâáà ñóðàñèíèíã 109 îÿòèäà, ñ´çè ýñà, Òàâáà
ñóðàñèíèíã 110 âà Íàµë ñóðàñèíèíã 26 îÿòëàðèäà êåëãàí.
64
ñ´çè Àíúîì ñóðàñèíèíã 99-îÿòèäà êåëãàí:
ñ´çè Ðàúä ñóðàñèíèíã 4-îÿòèäà êåëãàí:
È³ëîá
“È³ëîá” ñ´çè ëó²àòäà “áèðîí íàðñàíèíã þ³îðèñèíè ïàñ-
òèãà, ´íãèíè ÷àïèãà, è÷èíè òàø³àðèñèãà ´ãèðèá ³´éèø”
ìàúíîñèíè àíãëàòàäè. Èñòèëîµäà ýñà, ñóêóíëè “íóâí” ¸êè
òàíâèí “áá” µàðôèãà é´ëè³³àíäà, “íóâí”íè “ìèéì”ãà àë-
ìàøòèðèá, ²óííà áèëàí ´³èøäèð. Ìàñàëàí:
“ìàí áàõèëà – ìàì-áàõèëà; àíáà-àêà – àì-áà-àêà;
Èõôî
“Èõôî” ñ´çè ëó²àòäà “ÿøèðèø, áåðêèòèø, ñèð ñà³ëàø”
ìàúíîëàðèíè àíãëàòàäè. Èñòèëîµäà ýñà, ñóêóíëè “íóâí” ¸êè
òàíâèí ´í áåø µàðôíèíã áèðèãà é´ëè³³àíäà, “íóâí”íè ´øà
µàðôíèíã è÷èãà (ÿúíè, ìàõðàæèãà) ÿøèðèá ´³èø. Èõôî
65
áèëàí ´³èø èçµîð âà èä²îì îðàëè²èäà á´ëàäè. Øóíèíãäåê,
áó åðäà ²óííà ñà³ëàíàäè. Ìàçêóð ´í áåø µàðô ³óéèäàãèëàð:
Ìèñîëëàð:
“ìàí-òááà; âà èí-òàòàâàëëàâ; êóí-òóì;

àí-òóì; íèúìàòèí-òóæ.çá”
“ìàí-ñà³óëàò; ìèí-ñàìàðîòèí; ìàí-ñóâðó ; àë-óí-ñá ;
* * *
* * *
* * *
* * *
66
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
67
* * *
* * *
1) Ñóêóíëè “íóâí” íèìà?
2) Òàíâèí íèìà?
3) Ñóêóíëè “íóâí” ³àíäàé ñ´ç òóðêóìëàðè áèëàí êåëàäè,
òàíâèí-÷è?
4) Ñóêóíëè “íóâí” âà òàíâèíãà õîñ íå÷à õèë ³îèäà áîð,
óëàð ³àéñèëàð?
5) Èçµîð íèìà? Ìèñîëëàð êåëòèðèíã. Èçµîð µàðôëàðè
³àéñèëàð?
6) Èä²îì íèìà, ìèñîëëàð áèëàí òóøóíòèðèíã. Èä²îì
µàðôëàðè ³àéñèëàð? Èä²îì íå÷à õèë á´ëàäè?
7) Èä²îì ³îèäàëàðèäàí µèñîáëàíãàí ìóòàìîñèë, ìóòà-
æîíèñ, ìóòà³îðèá µàðôëàðè µà³èäà ò´õòàëèíã âà ìèñîëëàð
êåëòèðèíã.
8) È³ëîá íèìà? È³ëîá µàðôè íå÷òà? Ìèñîëëàð áèëàí
èçîµëàíã.
9) Èõôî ³îèäàñèãà òàúðèô áåðèíã. Èõôî µàðôëàðè íå÷-
òà? Óëàðíè ñàíàá ´òèíã. Èõôî ³îèäàñèäà àñîñàí íèìàãà
ýúòèáîð áåðèø êåðàê?
10) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà ñóêóíëè “íóâí” âà òàíâèíëàð-
ãà µàìäà ´çèäàí êåéèí ³àéñè µàðô êåëà¸òãàíèãà ýúòèáîð
áåðèíã. Óëàðíè èçµîð, èä²îì, è³ëîá âà èõôî òóðëàðèãà àæ-
ðàòèíã.
68
Áåøèí÷è ìèñîë:
69
Ñàêêèçèí÷è ìèñîë:
Ò´³³èçèí÷è ìèñîë:
¤íèí÷è ìèñîë:
¤í áèðèí÷è ìèñîë:
70
Îëòèí÷è äàðñ
Ñóêóíëè “ìèéì”
Ñóêóíëè “ìèéì”
äà ó÷òà ³îèäà áîð. Áóëàð: èä²îì ìèñëàéí, èõôî øàôàâèÿ,

èçµîð øàôàâèÿ.
Óëàðíèíã µàð áèðè øàôàâèé (ÿúíè, ëàá-ëàá óíäîøè)
äåéèëàäè.
1. Ñóêóíëè “ìèéì”íèíã èä²îìè (èä²îì ìèñëàéí):
Èä²îì ìèñëàéí ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “ìèéì”ãà é´ëè³-
³àíäà, àââàëãèñèíè êåéèíãè “ìèéì”íèíã è÷èãà êèðãàçèá
´³èøäèð. Ìàñàëàí:
“àì-ìàí; âà ìèíµóì-ìàé-éà³óâëó;
âà êàì-ìèì-ìàëàêèí; ëàµóì-ìà²ôèðîòóí”
2. Ñóêóíëè “ìèéì”íèíã èõôîñè (èõôî øàôàâèÿ):
Èõôî øàôàâèÿ ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “áá”ãà é´ëè³³àí-
äà, “ìèéì”íè “áá”íèíã è÷èãà êèðãàçèá ²óííà (äèìî²) áè-
ëàí ´³èø. Ìàñàëàí:
“µóì-ááðèçóâíà; êàëáóµóì-ááñèòóí;
èííà ðîááàµóì-áèµèì”
71
3. Ñóêóíëè “ìèéì”íèíã èçµîðè (èçµîð øàôàâèÿ):
Èçµîð øàôàâèÿ ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “ìèéì” âà “áá”äàí
òàø³àðè éèãèðìà îëòè µàðôãà é´ëè³³àíäà, “ìèéì”íè áèë-
äèðèá ´³èø. Ìàñàëàí:
* * *
* * *
Ýñëàòìà: øóíè òàúêèäëàá ´òèø ëîçèìêè, ñóêóíëè “ìèéì”

µàðôè “ôá” âà “âáâ” µàðôëàðèãà é´ëè³³àíäà, “ìèéì”íè èç-
µîð ³èëèá ´³èøãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèø êåðàê. Ìàñàëàí:
Òàøäèäëè “ìèéì” âà “íóâí”

Àðàá òèëèäà òàøäèäëè “ìèéì” âà “íóâí” µàðô, èñì âà
ôåúëëàð òàðêèáèäà êåëèøè ìóìêèí.
Òàøäèäëè “ìèéì” âà “íóâí” ²óííàëè ´³èëàäè, èêêè µàðà-
êàò ìè³äîðèãà óøëàá òóðèëàäè âà ñ´íãðà êåéèíãè ñ´çãà ´òè-
ëàäè. Ìèñîëëàð:
¥àðôëàðäà êåëèøè:
Èñìëàðäà êåëèøè:
Ôåúëëàðäà êåëèøè:
72
1) Ñóêóíëè “ìèéì”ãà õîñ íå÷òà ³îèäà áîð, óëàð ³àéñè-
ëàð?
2) Ñóêóíëè “ìèéì” µàðôè “ìèéì”ãà é´ëè³³àíäà, óøáó
èêêè ñ´ç ³àéñè ³îèäà àñîñèäà ´³èëàäè?
3) Èõôî øàôàâèÿ íèìà?
4) Èçµîð øàôàâèÿãà ³àéñè µàðôëàð êèðàäè?
5) “Ìèéì” âà “íóâí” µàðôëàðè òàøäèä µàðàêàòèíè îëãà-
íèäà ³àíäàé ´³èëàäè? Ìèñîëëàð êåëòèðèíã.
6) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà ñóêóíëè “ìèéì”íèíã êåëèø
µîëàòëàðèãà ýúòèáîð áåðèíã. Óëàðíèíã ´³èëèøèíè òóøóí-
òèðèíã.
73
Åòòèí÷è äàðñ
“Ðî” µàðôèãà õîñ ³îèäàëàð
Àðàá òèëèäà “ðî” µàðôè èêêè õèë õóñóñèÿòãà ýãà. ßúíè, ó
µîëàòèãà ³àðàá òàôõèì (é´²îí) ¸êè òàð³è³ (èíãè÷êà) ³èëèá
´³èëàäè.
£óéèäàãè µîëàòëàðäà “ðî” òàôõèìëè (é´²îí) ´³èëàäè:
– “Ðî” µàðôèíèíã µàðàêàòè çàììà ¸êè ôàòµà á´ëñà:
– “Ðî” ñóêóíëè á´ëèá, óíäàí îëäèíãè µàðôíèíã µàðàêà-

òè çàììàëè ¸êè ôàòµàëè á´ëñà:
– “Ðî” ñóêóíëè âà ´çèäàí êåéèíãè µàðô èñòåúëî á´ëèá,

èêêèñè áèð ñ´çäà êåëñà. Áóíäàé µîëàòäà ãàð÷è “ðî”äàí îë-
äèíãè µàðô µàðàêàòè êàñðà á´ëñà µàì, “ðî” òàôõèìëè ´³èëà-
äè. £óðúîíè êàðèìäà áóíäàé ñ´çëàð áåø ´ðèíäà ó÷ðàéäè:
74
(Àíúîì, 7) ,
(Òàâáà, 122; 107)
(Íàáàú, 22) , (Ôàæð, 14)
– “Ðî” àñëèé ñóêóí á´ëèá, óíäàí îëäèíãè êàñðà îðèç

á´ëñà ¸êè óíäàí àââàëãè ñ´çäà êåëãàí á´ëñà:
– Ñóêóí áèëàí ò´õòàëãàí “ðî”äàí àââàëãè µàðô èñòåúëî

á´ëèá, óíèíã µàðàêàòè µàì ñóêóíëè á´ëñà. Áóíäàé ñ´çíè £óðú-
îíè êàðèìäà áèðãèíà ´ðèíäà, ñ´çèäà êóçàòèø
ìóìêèí. Ìàñàëàí:
Ìàçêóð ñ´çíè èêêè õèë ´³èø æîèç. Àãàð “³èò.ð” ´çèäàí

êåéèíãè ñ´çãà óëàíñà, ó µîëäà “ðî” òàð³è³ëè (èíãè÷êà)
Àãàð þ³îðèäàãè µîëàò þç áåðèá, “³èò.ð” ñ´çèäà âà³ô

³èëèíñà, óíäà “ðî” òàôõèìëè (é´²îí) ´³èëàäè25.
Øóíèíãäåê, ñ´çè µà³èäà µàì áàúçè ìóµèì æè-

µàòëàðíè àéòèá ´òèø ëîçèì. Ìàçêóð ñ´ç £óðúîíè êàðèìíèíã
ò´ðò ´ðíèäà êåëàäè. Áóëàð:
(Þíóñ, 87)
75
(Þñóô, 99)
Óøáó ñ´ç µàì èêêè õèë – òàôõèì âà òàð³è³ëè ´³èëèøè

ìóìêèí. É´²îí ´³èëèøèãà ñàáàá “ðî”íèíã ôàòµà µàðàêàòè-
íè îëà¸òãàíè âà ´çèäàí îëäèí èñòåúëî µàðôè òóðãàíèäèð.
ñ´çè é´²îí ´³èëèøè ó÷óí ó ´çèäàí êåéèíãè ñ´çãà
óëàá êåòèëèøè ëîçèì. Áóíäà èñòåúëî µàðôèäàí àââàë êåëà-
¸òãàí êàñðà èíîáàòãà îëèíìàéäè.
Àãàð ñ´çèäà âà³ô ³èëèíñà, ó µîëäà èñòåúëî µàð-

ôèäàí îëäèí êàñðà òóðãàíëèãè áîèñ, “ðî” èíãè÷êà ´³èëà-
äè26.
– Îðèç ñóêóí áèëàí ò´õòàëãàí “ðî”äàí àââàëãè µàðô µàì
ñóêóíëè á´ëèá, óíäàí îëäèíãè µàðôíèíã µàðàêàòè çàììàëè
¸êè ôàòµàëè á´ëñà:
£óéèäàãè ´ðèíëàðäà “ðî” òàð³è³ëè (èíãè÷êà) ´³èëàäè:

– Ñ´ç áîøè, ´ðòàñè âà îõèðèäà êåëèøèäàí ³àòúè íàçàð,
àãàð “ðî”íèíã µàðàêàòè êàñðà á´ëñà:
– Êàñðàëè “ðî”äàí êåéèíãè µàðô èñòåúëî á´ëñà-äà, “ðî”

òàð³è³ëè ´³èëàäè:
(Òàâáà, 72)
– “Ðî” ñóêóíè àñëèé á´ëèá, ´çèäàí îëäèíãè µàðô µàðà-

êàòè êàñðàëè á´ëñà:
76
– Âà³ô òóôàéëè ïàéäî á´ëãàí ñóêóíëè “ðî” µàðôèäàí

îëäèí ÷´çè³ “éá” ¸êè ëèéí µàðôè (þìøî³ òàëàôôóç ýòèëà-
äèãàí µàðô) êåëñà:
– Îðèç ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèíãàí “ðî”äàí îëäèíãè

µàðô µàì ñóêóíëè á´ëèá, óíäàí àââàëãè µàðôíèíã µàðàêàòè
êàñðà á´ëñà:
(Ôàæð, 5)
“Ðî” µàðôè £óðúîíè êàðèìäàãè áèðãèíà ´ðèíäà âà³ô

³èëãàíäà ¸êè óëàá ´³èëãàíäà µàì òàôõèìëè, µàì òàð³è³ëè
´³èëèøè ìóìêèí. Áó ñ´çèäèð:
(Øóàðî, 63)
Óøáó ñ´çíèíã èêêè õèë ´³èëèøèãà ñàáàá – “ðî” ñóêóíëè

á´ëèá, ´çèäàí àââàëãè µàðô µàðàêàòè êàñðà, “ðî”äàí ñ´íã
ýñà, èñòåúëî µàðôè á´ëãàí “³îô” µàðôè áîð. Àììî, óíèíã
µàì µàðàêàòè êàñðà. Óëàìîëàð “ôèð³èí” ñ´çèíè òàð³è³ ³èëèá
´³èø àôçàë, äåá àéòèøãàí.
Ñàêêèçèí÷è äàðñ
“Ëîì” µàðôèãà õîñ ³îèäàëàð
£óðúîíè êàðèìäà êåëãàí “ëîì” µàðôè ñóêóíëè ¸êè µàðà-
êàòëè á´ëàäè. Ñóêóíëè “ëîì”ãà õîñ ³îèäàëàð ñèðàñèãà èç-
µîð âà èä²îì, µàðàêàòëè “ëîì”ãà ýñà, òàôõèì âà òàð³è³ëàð
êèðàäè.
Àñëèäà “ëîì” äîèìî èíãè÷êà (òàð³è³ ³èëèá ) ´³èëàäè,
÷óíêè ó èñòèôîëà µàðôèäèð. Áóíäàé µîëàòäà óíèíã µàðàêàòè
ôàòµà, êàñðà ¸êè çàììà á´ëèøèíèíã ôàð³è é´³. Ìàñàëàí:
77
Ôà³àòãèíà “Àëëîµ” ñ´çèíèíã “ëîì”èäà èêêè õèë µîëàò

ìàâæóä:
1. Òàôõèìëè µîëàò: ÿúíè “Àëëîµ” ñ´çèäàãè “ëîì” µàðôè-
íèíã µàðàêàòèíè é´²îí ³èëèá “ó”, äåá ´³èø. Áóíäàé µîëàò
“Àëëîµ” ëàôçèäàí îëäèíãè ñ´çíèíã µàðàêàòè ôàòµà ¸êè çàì-
ìà á´ëãàíäàãèíà þç áåðàäè. Ìàñàëàí:
³óëàëëóµó – ; ðîñóâëàëëóµè –
úàá.äóëëóµè – ; ³îëóëëóµóììà –
2. Òàð³è³ëè µîëàò: àãàð “Àëëîµ” ñ´çèäàí àââàëãè ñ´çíèíã

µàðàêàòè êàñðà á´ëñà, ó µîëäà “ëîì”íèíã µàðàêàòè ´ç µîëè-
÷à, ÿúíè “á” äåá ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
ëèëëáµè – ; áèñìèëëáµè –
³óëèëëáµóììà – ; áèëëáµè –
“Àë”íèíã “ëîì”è (Èçµîð ³àìàðèÿ, èä²îì øàìñèÿ)

Àðàá òèëèäà ôåúë ¸êè ¸ðäàì÷è ñ´ç òóðêóìëàðèäàí áîø³à
îò, ñèôàò, ñîí, ñèôàòäîøëàð îëäèäàí ê´ï µîëëàðäà “àë”
àíè³ëèê àðòèêëè êåëàäè. Áó àðòèêë ¸çóâäà øàêëèäà á´ëèá,
áèðèí÷è µàðô âàñëàëè µàìçà µèñîáëàíàäè.
Àðàá òèëèäàãè 28 µàðô (µàìçà áèëàí 29 òà) èêêè ãóðóµãà
á´ëèíàäè:
1) £àìàðèé µàðôëàð, óëàð 14 òà:
Áóëàð àðàá òèëèäà äåéèëàäè. £àìàðèé
µàðôëàðíèíã ìàæìóè ³óéèäàãè æóìëàäà ´ç àêñèíè òîïãàí:

78
Ñ´ç ³àìàðèé µàðôëàðíèíã áèðîíòàñè áèëàí áîøëàíãàí-

äà, àíè³ëèê àðòèêëè “àë” óíèíã îëäèãà ³´éèëãà÷, ´çèäàí
êåéèíãè µàðô ò´ëà µîëèäà, èçµîð ³èëèá, ÿúíè áèëäèðèá
Ýñëàòìà: “áááóë-èôòèáúë” âàçíèäàãè “ëîì” µàðôè áèëàí

áîøëàíóâ÷è ôåúëëàðíè èñì áèëàí àäàøòèðèá þáîðìàñëèê
êåðàê. “Àë” àíè³ëèê àðòèêëè ôà³àòãèíà èñì (ÿúíè, îò, ñè-
ôàò, ñîí...)ëàðãà ³´øèëàäè. Ôåúëëàðäà àíè³ëèê àðòèêëè
á´ëìàéäè. Áóíè àðàá á´ëìàãàí õàë³ëàðãà òàúêèäëàá ´òèø
ëîçèì. Àðàáëàð ¸êè àðàá òèëèäàí õàáàðè áîð êèøèëàð ýñà,
áóíäàé µîëàòëàðäà ³àéñè ñ´ç èñì, ³àéñè ñ´ç ôåúë ýêàíèíè
ÿõøè àæðàòà áèëàäèëàð. Ìèñîëëàð:
“âàëòàôôàòèñ-ñá³ó áèñ-ñààààà³.” , (£è¸ìàò, 29)
“ôàëòà³îòîµóóóóó áëó ôèðúàâíà ëèéàêóâíà

ëàµóì úàäóââàâ-âà µàçàíá” , (£àñàñ, 8)
2) Øàìñèÿ µàðôëàðè, óëàð µàì 14 òà:
Áóëàð àðàá òèëèäà äåá àòàëàäè. Àãàð

ñ´ç øàìñèÿ µàðôëàðèíèíã áèðè áèëàí áîøëàíèá, óíèíã
îëäèãà “àë” ³´øèëñà, ó µîëäà èä²îì þç áåðàäè âà àðòèêëäà-
ãè “ëîì” ´ç µàðàêàòèíè é´³îòèá, ´çèäàí êåéèíãè µàðôãà
“ñèíãèá” êåòàäè. Óíèíã ´ðíèãà øàìñèÿ µàðô èêêèëàíòèðèá
òàøäèä áèëàí ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
79
Øàìñèÿ µàðôëàðèäà ñ´çíèíã áèðèí÷è µàðôè “ëîì” á´ëãà-

íèäà µàì èêêèòà “ëîì” µàðôè ¸íìà-¸í ¸çèëàäè, “àë”íèíã
“ëîì”è òóøèðèá ³îëäèðèëìàéäè. Ìàñàëàí:
Ëåêèí, áóíäàé ñ´çëàð îëäèäàí (ó÷óí, -ãà) ïðåäëîãè

³´øèëãàíäà àðòèêëäàãè àëèô µàðôè òóøèá ³îëàäè. Ìàñà-
ëàí:
1) £àéñè æèµàòèãà ê´ðà “ðî” µàðôè é´²îí ¸êè èíãè÷êà
´³èëàäè?
2) “Ðî” ³àíäàé µîëàòäà é´²îí ´³èëàäè? Ìèñîëëàð áèëàí
òóøóíòèðèíã.
3) “Ðî”íèíã èíãè÷êà ´³èëèøèãà ñàáàá á´ëàäèãàí µîëàò-
ëàðíè ñàíàá ´òèíã.
4) Ñóêóíëè “ëîì” µàðôèäà íå÷òà ³îèäà áîð? ¥àðàêàòëè
“ëîì”äà÷è?
5) £àéñè µîëàòëàðäà “ëîì” é´²îí ´³èëàäè. Óíèíã é´²îí
´³èëèøè µàììà ñ´çëàðãà õîñìè?
6) “Àëëîµ” ñ´çèíèíã ´³èëèøè µà³èäà ò´õòàëèá ´òèíã.
7) £àìàðèé âà øàìñèé µàðôëàð µà³èäà ìàúëóìîò áåðèíã.
8) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà “ðî” âà “ëîì” µàðôëàðèíèíã
³àéñè ´ðèíäà òàð³è³ ¸êè òàôõèìëè ´³èëèøèíè àéòèíã.
80
81
Ò´³³èçèí÷è äàðñ
Ìàä
“Ìàä” ñ´çè ëó²àòäà “÷´çèø, óçàéòèðèø” ìàúíîëàðèíè àíã-
ëàòàäè. ¤çáåê òèëèäàãè “ìóääàò” ñ´çè µàì àñëèäà øó ´çàê-
äàí ÿñàëãàí. Èñòèëîµäà ìàä – ìàúëóì µàðôëàð áèëàí îâîçíè
÷´çèøíè áèëäèðàäè. Ìàä µàðôëàðè ó÷òà: ôàòµàäàí ñ´íã ñó-
êóíëè àëèô27 êåëñà , êàñðàäàí ñ´íã ñóêóíëè “éá” êåë-
ñà , çàììàäàí ñ´íã ñóêóíëè “âáâ” êåëñà .

Óøáó µàðôëàð òàáèèé ìàä µàðôëàðè µèñîáëàíèá, áèð
àëèô (èêêè µàðàêàò) ìè³äîðèäà ÷´çèëàäè.
¤ç íàâáàòèäà ìàä èêêè ³èñìãà á´ëèíàäè: àñëèé (òàáèèé)
ìàä âà ôàðúèé ìàä.
Àñëèé ìàä: ìàä µàðôëàðè á´ëìèø (àëèô, éà,

âàâ)ëàðäàí ñ´íã µàìçà âà ñóêóí (ÿúíè, ñàáàá ìàä) êåëìàñà,
áóíäàé ìàä àñëèé á´ëàäè. Þ³îðèäà àéòèá ´òèëãàíèäåê, ó
áèð àëèô ìè³äîðèäà ÷´çèëàäè. £óðúîíè êàðèìäà ýíã ê´ï
ó÷ðàéäèãàí ìàä òóðè µàì àñëèé ìàä µèñîáëàíàäè. Ìèñîë:
Àñëèé ìàä òàáèèé ìàä, äåá µàì þðèòèëàäè.

Ôàðúèé ìàä: ìàä µàðôëàðèäàí ñ´íã µàìçà ¸êè ñóêóí êåë-
ñà, ó µîëäà áóíäàé ìàä ôàðúèé á´ëàäè âà ó ³àéñè òóðãà
ìàíñóáëèãèãà ³àðàá ò´ðò, áåø ¸êè îëòè µàðàêàò ìè³äîðèäà
÷´çèëèøè ìóìêèí28. Ôàðúèé ìàä òàðêèáèäà ñàáàá ìàä èøòè-
ðîê ýòàäè.
Ñàáàá ìàä ìàä µàðôíèíã áèð àëèôäàí îðòè³ ìè³äîðäà
÷´çèëèøèãà ñàáàá á´ëóâ÷è áåëãèäèð. Ñàáàá ìàä µàìçà
82
âà ñóêóí µèñîáëàíàäè. ¤ç íàâáàòèäà ñóêóí èêêè õèë:

îðèç âà ëîçèì ñóêóíëàðãà á´ëèíàäè.
Ëîçèì ñóêóí àââàëäàí á´ëèá, äîèìî ´ç ´ðíèäà òóðàäèãàí
ñóêóíäèð. Ìàñàëàí:
“âà ëàäç-äçîîîîîîëëèèèèéí” –
Áó åðäàãè “ëîì” µàðôèíèíã óñòèäàãè ñóêóí äîèìî ìàâ-
æóä á´ëàäè, ó µå÷ ³à÷îí µàðàêàòãà ýãà á´ëìàéäè. Øó ñàáàá
µàì ëîçèì, ÿúíè µàìèøà òóðèøè ëîçèì á´ëãàí ñóêóí äåéè-
ëàäè.
Îðèç ñóêóí ýñà, âà³ô ³èëèø òóôàéëè ïàéäî á´ëàäèãàí
ñóêóíäèð. Àãàð ñ´ç ´çèäàí êåéèíãè æóìëàãà óëàá ´³èëñà, óíäà
óøáó ñ´ç ´ç µàðàêàòèãà áèíîàí ´³èëàâåðàäè. Ìàñàëàí:
“ìèí µààààä. ; ìèí ³èò.ìèèèèéð”
“èííàëëóµà úàëèéìóì-áèìá éàñíà-úóóóóóâí”
Ìàäíèíã òóðëàðè
83
Þ³îðèäà ìàä àñëèé âà ôàðúèé ìàäëàðãà á´ëèíàäè, äåá

àéòèëãàí ýäè. Ôàðúèé ìàä ýñà, ÿíà áèð íå÷à òóðëàðãà á´ëè-
íàäè:
1) ¥àìçà ñàáàáèäàí á´ëàäèãàí ôàðúèé ìàä:
– Ìóòòàñèë ìàä (“Ìóòòàñèë” ñ´çè “³´øèëãàí, óëàíãàí”
ìàúíîëàðèíè àíãëàòàäè):
Ìàä µàðôè ñ´íããèäàí êåëãàí ñàáàá ìàä µàìçà á´ëèá, èê-
êèñè áèð ñ´çäà êåëñà, ó ìóòòàñèë ìàä äåéèëàäè. Ìàñàëàí:
“æàààà-à; øàààà-à; æèèèèà” ¸êè

“æààààà-à; øààààà-à; æèèèèèà”
“ñèèèèà; ³óðóóóóú; âàë-ìàëààààèêàµ”
“óëààààèêà µóìóë-ôààààèçóóóóâí;
ìèíàñ-ñàìààààè ìàààà-á”
84
Ìóòòàñèë ìàä ò´ðò ¸êè áåø µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèëè-
øè âîæèá.
– Ìóíôàñèë ìàä (“Ìóíôàñèë” ñ´çè “àæðàòèëãàí, àëîµè-
äà” êàáè ìàúíîëàðíè àíãëàòàäè):
Ìàä µàðô ñ´íãèäàí êåëãàí ñàáàá ìàä µàìçà á´ëèá, ó ´çè-
äàí êåéèíãè ñ´çäà êåëãàí á´ëñà, ìóíôàñèë ìàä á´ëàäè. Ìà-
ñàëàí:
“èííàààà àâµàéíàààà èëàéêà;

éàààà àééóµàð-ðóñóëó; áèìàààà óí-çèëà”
“³óóóóó àí-ôóñàêóì; óä.úóâíèèèè àñòàæèá. ëàêóì”
“àíèéáóóóó èëá ðîááèêóì; ³óâëóóóóó áìàííá”

Ìóíôàñèë ìàä èêêè µàðàêàòäàí ò´ðò ¸êè áåø µàðàêàòãà-
÷à ÷´çèëèøè æîèç.
2) Ñóêóí ñàáàáèäàí á´ëàäèãàí ôàðúèé ìàä:
– Ëîçèì ìàä: Ìàä µàðô ñ´íãèäàí êåëãàí ñàáàá ìàä ëîçèì
ñóêóí á´ëñà, ìàä µàì ëîçèì á´ëàäè. Ìàñàëàí:
“àòóµààààààææóóóóóóííèé; ñîâààààààôô; ààààààëúáíà”
“âà ëá æààààààíí; áèäçîîîîîîððèéíà áèµ”
“³îîîîîîô; ñîîîîîîä.” –
85
“µá , ìèèèèèèéì; àëèô ëààààààì-ìèèèèèèéì”

Ëîçèì ìàä îëòè µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèëèøè âîæèá.
– Îðèç ìàä: Ìàä µàðôäàí êåéèí êåëãàí ñàáàá ìàä îðèç
ñóêóí á´ëñà, ó µîëäà ìàä µàì îðèç á´ëàäè. Ìàñàëàí:
Þ³îðèäà òàúêèäëàãàíèìèçäåê, ñ´çíèíã îðèç ñóêóíãà

é´ëè³èøèãà ñàáàá âà³ô ³èëèíèøèäèð. Àãàð âà³ô ³èëèíìà-
ñà, ó ´çèäàí êåéèíãè ñ´çãà ³´øèá ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
***
“áèúñàë-ìàñèèèèéð; òàúëàìóóóóâí; ëèë-àíààààì”
Îðèç ìàä èêêè µàðàêàòäàí îëòè µàðàêàòãà÷à ÷´çèëèøè

ìóìêèí.
Áàäàë ìàä: áèð ñ´çäà èêêè µàìçà êåòìà-êåò êåëèá, áèðèí-
÷èñè µàðàêàòëè âà èêêèí÷èñè ñóêóíëè á´ëãàí µîëèäà, èê-
êèí÷èñèíè áèðèí÷è µàìçàíèíã è÷èãà êèðãèçèá, óíè ìàäãà
àëèøòèðèá ´³èø áàäàë ìàä, äåéèëàäè. (“Áàäàë” ñ´çè µàì
“àëèøòèðèø, ´çãàðòèðèø” ìàúíîëàðèíè èôîäàëàéäè). Ìà-
ñàëàí:
86
“áìàíóêóì – àúìàíóêóì ; óâòèéà – óúòèéà ;

èéìáíá – èúìáíá”
Áàäàë ìàä èêêè µàðàêàò (áèð àëèô) ìè³äîðèäè ÷´çèëà-

äè.
Áóíäàí òàø³àðè ìàäíèíã ëèéí ëîçèì ìàä âà ëèéí îðèç
ìàä òóðëàðè µàì ìàâæóä.
“Âáâ” âà “éá” µàðôëàðèäàí îëäèíãè µàðàêàò ôàòµàëè
á´ëñà, (áó µîëäà óøáó èêêè µàðôíèíã ëîçèì ¸êè îðèç ñóêóí-
ëè á´ëèøèäàí ³àòúè íàçàð), ó µîëäà óëàð ëèéí á´ëàäè. (“Ëèéí”
ñ´çè “þìøî³” ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè). Àðàá òèëèäà “âáâ”
âà “éá” ëèéí µàðôëàðè µèñîáëàíàäè.
Ëèéí ëîçèì ìàä: àãàð ëèéí µàðôëàðäàí áèðè ëîçèì ñó-
êóíãà é´ëè³ñà, ëèéí ëîçèì ìàä á´ëàäè. Áó µîäèñà £óðúîíè
êàðèìíèíã áàúçè ñóðàëàðè áîøèäà êåëóâ÷è µóðóôè ìó³àò-
òîàú (êåñèëãàí µàðôëàð)äàãèíà ó÷ðàéäè. Ìàñàëàí:
“êààààààô µá éá úàééééééí-ñîîîîîîä.” , (Ìàðÿì, 1)
“µá ìèèèèèèéì, úàééééééí-ñèèèèèèéí-³îîîîîîô” (Ø´ðî, 1-2)

87
Ëèéí ëîçèì ìàä îëòè µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèëèøè âî-
æèá.
Ëèéí îðèç ìàä: ëèéí µàðôëàðè á´ëìèø “âáâ” âà “éá”
îðèç ñóêóíãà äó÷ êåëñà, ó µîëäà ëèéí îðèç
ìàä á´ëàäè. Ìàñàëàí:
“úàëàéµèì äààààèðîòóñ-ñàââââú; ìèí-øàééééú”
“³óðîééééø; âàñ-ñîéééééô”
* * *
* * *
* * *
Ëèéí îðèç ìàä èêêè µàðàêàòäàí îëòè µàðàêàòãà÷à ÷´çè-

ëèøè ìóìêèí.
1) Ìàä ñ´çèíèíã ìàúíîñè? Óíèíã èñòèëîµäàãè òàúðèôè
³àíäàé?
2) Ìàä µàðôëàðè íå÷òà âà ³àéñèëàð?
3) Ìàäíèíã òóðëàðè?
4) Ñàáàá ìàä íå÷à õèë á´ëàäè. Íèìà ó÷óí ó ñàáàá ìàä
äåéèëàäè?
88
5) Ñóêóííèíã íå÷à õèë òóðè ìàâæóä. Óíèíã ìàä ñîäèð
á´ëèøèäàãè âàçèôàñè?
6) ¥àìçà ñàáàáèäàí íå÷à õèë ôàðúèé ìàä á´ëàäè?
7) Ñóêóí ñàáàáèäàí íå÷à õèë ôàðúèé ìàä á´ëàäè?
8) Ëèéí ëîçèì ìàä âà ëèéí îðèç ìàäëàðãà òàúðèô áå-
ðèíã µàìäà ìèñîëëàð áèëàí òóøóíòèðèíã.
9) Áàäàë ìàäíèíã þçàãà êåëòèðóâ÷è ñàáàáëàðíè àéòèíã.
10) ¥àð áèð ìàä òóðèíèíã ³àí÷à ìè³äîðäà ÷´çèëèøèíè
ýñëàá ³îëèíã.
11) Óøáó ìèñîëëàðäà ìàäëàðíèíã ³àéñè òóðëàðè èøòè-
ðîê ýòãàíèíè àéòèíã âà óëàðíè òóðëàðãà àæðàòèíã.
89
Ñàêêèçèí÷è ìèñîë:
Ò´³³èçèí÷è ìèñîë:
¤íèí÷è äàðñ
¥îóë-êèíîéà
(Çàìèéð µà³èäà)
“Êèíàéàòóí” ñ´çè àðàá òèëèäà “áèðîí íàðñàãà èøîðà
³èëèø, áèðîí íàðñàíèíã áåëãèñèíè àéòèá ´òèø” êàáè ìàú-
íîëàðíè áèëäèðàäè. Íàµâ âà ñàðô (ãðàììàòèêà) èëìèäà
ó÷èí÷è øàõñ (ìóçàêêàð âà ìóàííàñ), áèðëèêäàãè ýãàëèê
îëìîøèãà µîóë-êèíîéà äåá àéòèëàäè. ×óíêè, óøáó îëìîø
îð³àëè êèìãàäèð èøîðà ³èëèíàäè. ¥îóë-êèíîéà ñ´ç òàðêè-
áèäà µàðô, èñì ¸êè ôåúëëàð áèëàí êåëèøè ìóìêèí. Ìàñà-
ëàí:
¥àðôëàð áèëàí êåëèøè:

Èñìëàð áèëàí êåëèøè:
90
Ôåúëëàð áèëàí êåëèøè:
Óøáó îëìîø ³àé µîëàòäà êåëèøèãà ³àðàá ³èñ³à ¸êè ÷´çè³

´³èëàäè.
Àãàð âà îëìîøëàðèäàí îëäèíãè âà êåéèíãè
µàðô µàðàêàòëè á´ëñà, äàí êåéèí áèð “âáâ”, äàí

êåéèí áèð “éá” ÷è³àðèá, èêêè µàðàêàò ìè³äîðèäà ÷´çèá
Àãàð ìàçêóð îëìîø ìàä áèëàí ´³èëàäèãàí âàçèÿòäà ´çè-

äàí êåéèíãè ñ´çäà ñàáàá ìàä á´ëìèø µàìçà êåëñà, ó µîëäà
óíèíã µóêìè ìóíôàñèë ìàä á´ëàäè (áó ³îèäà “ìàääó ñèëà-
òèë êóáðî” äåá µàì þðèòèëàäè) âà óíè èêêè µàðàêàòäàí
áåø µàðàêàòãà÷à ÷´çèá ´³èø ìóìêèí. Ìàñàëàí:
“²îéáèµèèèè àµàäá” , (Æèí, 26)
“äóâíèµèèèèè áëèµàµ” , (Êàµô, 15) –
Ýñëàòìà: £óðúîíè êàðèìäà âà

ñ´çëàðèíèíã “µá”ñè àñëèäà µîóë-êèíîéà á´ëìàãàíëèãè ó÷óí
ó ìàä ³èëèíìàéäè, áàëêè ³èñ³à ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
91
Áèðèí÷è ìèñîë (Ìàðÿì, 46):
Èêêèí÷è ìèñîë (Àëà³, 15):
Ó÷èí÷è ìèñîë (¥óä, 91):
£óðúîíè êàðèìäàãè áèðãèíà ´ðèíäà µîóë-êèíîéà ³îèäà-

äàí ìóñòàñíî òàðçäà ³èñ³à ´³èëàäè. Áó µîëàò Çóìàð ñóðàñè-
íèíã 7-îÿòèäàãè ñ´çèäà êóçàòèëàäè:
£óéèäàãè µîëàòëàðäà µîóë-êèíîéà äîèì ³èñ³à ´³èëàäè:

– ´çèäàí îëäèí ¸êè êåéèíãè µàðô µàðàêàòè ñóêóí á´ëñà:
– ´çèäàí îëäèíãè µàðô µàðàêàòëè á´ëñà-äà, êåéèíãè µàðô

ñóêóí êåëñà:
¥îóë-êèíîÿ àñëèäà äîèìî çàììà µàðàêàòè áèëàí ´³èëàäè.

£à÷îíêè óíèíã îëäèäàí ñóêóíëè “éà” ¸êè êàñðà êåëñà, µîóë-
êèíîéàíèíã µàðàêàòè êàñðàãà àéëàíàäè. Ëåêèí, ¥àôñ ðèâîÿòèãà
ê´ðà, £óðúîíè êàðèìäàãè èêêè ´ðèíäà ³îèäàãà õèëîô òàðç-
äà ´³èëàäè. Áóëàð:
1. Êàµô ñóðàñèíèíã 63-îÿòèäàãè ñ´çè:
92
2. Ôàòµ ñóðàñèíèíã 10-îÿòèäàãè ñ´çè:
£îèäàãà áèíîàí, ´çèäàí îëäèí ñóêóí êåëñà, µîóë-êèíîéà

(çàìèéð) ³èñ³à ´³èëàð ýäè. Ëåêèí £óðúîíè êàðèìäàãè áèð-
ãèíà ´ðèíäà, ÿúíè Ôóð³îí ñóðàñèíèíã 69-îÿòèäà µîóë-êè-
íîéà ³îèäàãà õèëîô òàðçäà “ôèéµèé” äåá, ÷´çèá òàëàôôóç
³èëèíàäè:
Óøáó îÿòíèíã ìàúíîñè ³óéèäàãè÷à: “£è¸ìàò êóíèäà óíèíã

ó÷óí àçîá áèð íå÷à áàðîáàð ³èëèíóð âà ó æîéäà õîðëàíãàí
µîëèäà ìàíãó ³îëóð”.
“¥àôñ ìàçêóð îÿòíè øó òàðçäà ´³èãàí. Ìà³ñàä – âàèúéä
îÿòèíè ÿíàäà á´ðòòèðèø, ìàúíîñèíè êó÷àéòèðèø á´ëãàí.
Àðàáëàð îäàòäà, óøáó µàðôíè ìóáîëà²à ìàúíîñèäà ÷´çèá
´³èøàäè” (“Òàôñèéðóí-Íàñàôèé”, 3-æóçú, 175-áåò).
Ìàçêóð îÿòäà “ôèéµèé”, ÿúíè “ó æîéäà” áèðèêìàñè òàú-
êèä áèëàí ´³èëàäè.
1) ¥îóë-êèíîéà íèìà âà ó æóìëà òàðêèáèäà ³àéñè ñ´ç
òóðêóìëàðè áèëàí êåëàäè?
2) ¥îóë-êèíîéà ³àéñè µîëàòëàðäà ÷´çè³ ¸êè ³èñ³à ´³èëà-
äè?
3) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà µîóë-êèíîéàíèíã ´³èëèøèãà
ýúòèáîð áåðèíã, óëàðíèíã íèìà ó÷óí ³èñ³à ¸êè ÷´çè³ ´³èëà-
¸òãàíèíè èçîµëàíã.
93
4) £óéèäà µîóë-êèíîéàãà êåëòèðèëãàí ìèñîëëàð ³àéñè

ìàä òóðèãà îèä?
94
¤í áèðèí÷è äàðñ
Âà³ô
“Âà³ô” ñ´çè ëó²àòäà “òóðèø, ò´õòàø, áèð ò´õòàá îëèø”
êàáè ìàúíîëàðíè áèëäèðàäè. Èñòèëîµäà ýñà, âà³ô äåá îÿò-
ëàð îðàñèäà ò´õòàá, íàôàñ îëèøãà àéòèëàäè.
Ñóííàòãà ìóâîôè³, µàð áèð îÿò ñ´íãèäà ò´õòàá, íàôàñ
ðîñòëàíàäè âà ñ´íãðà êåëàñè îÿòãà ´òèëàäè. Íàáèé ñîëëàë-
ëîµó àëàéµè âà ñàëëàì øóíäàé òèëîâàò ³èëàð ýäèëàð. Ó çîò
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì , äåá
ò´õòàð, êåéèí , äåá ÿíà âà³ô ³èëèá,
ñ´íãðà , äåðäèëàð âà µàìèøà øó çàéëäà

òèëîâàò ³èëàðäèëàð. Ëåêèí, µàììà îÿòëàðíè µàì îõèðèãà÷à
áèð íàôàñäà ´³èø èìêîíèÿòè é´³. Øó ñàáàá, áàúçè îÿòëàð
îðàñèäà, õóñóñàí óçóí îÿòëàðäà âà³ô ³èëèø æîðèé ³èëèí-
ãàí.
Êèøè îÿòëàð ´ðòàñèäà âà³ô ³èëãàíèäà ³óéèäàãèëàðãà
ýúòèáîð ³àðàòèøè ëîçèì:
– Âà³ô ³èëèíãàí æóìëàíèíã ìàúíîäîðëèãè ñà³ëàíèøè:
Àãàð óøáó îÿòäàãè ñ´çèäà âà³ô ³èëèíñà,

äóðóñò á´ëàäè. ×óíêè, ìàíà øó µîëäàãèíà ìàúíî òóãàë µèñîá-
ëàíàäè. Áóíäàé µîëàòäà µàð áèð îÿò îðàñèäà ¸êè ò´õòàø æîèç
á´ëãàí ´ðèíëàðäà âà³ô ³èëèíñà, ìà³ñàäãà ìóâîôè³ á´ëàäè.
– Àãàð îÿò îõèðèãà÷à ¸êè âà³ô áåëãèñèãà÷à åòèá áîðèë-
ìàñà, ìàúíî òóãàë æóìëà áèëàí âà³ô ³èëèíèá, ñ´íãðà óíè
´çèäàí êåéèíãè æóìëàãà ³´øèá ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
95
Óøáó îÿòäà “óâëààààèêà ëàµóì æàííáòó úàä.íèí-òàæ.ðèé

ìèí-òàµòèµèìóë-àíµáðó éóµàëëàâââââí, (äåá âà³ô ³èëèíñà,
ñ´íããè ñ´ç ÿíà ³àéòàðèá ´³èëàäè) éóµàëëàâíà ôèéµá ìèí àñá-
âèðî ìèí-çàµàáèâ-âà éàëáàñóóóóâí, (äåá âà³ô ³èëèíñà, ñ´íããè
ñ´ç ÿíà ³àéòàðèá ´³èëàäè) âà éàëáàñóâíà ñèéááàí õóäçðîì-
ìèí-ñóí-äóñèâ-âà èñòàá.ðî³èì-ìóòòàêè-úèèèèéí, (äåá âà³ô
³èëèíñà, ñ´íããè ñ´ç ÿíà ³àéòàðèá ´³èëàäè) ìóòòàêèúèéíà
ôèéµá úàëàë-àðîîîîèê (âà³ô), íèúìàññàâááó âà µàñóíàò ìóð-
òàôà³ó” (Êàµô, 31).
Õóëëàñ, îÿòëàð ´ðòàñèäà âà³ô ³èëèø ìàñàëàñèãà æèä-
äèé ýúòèáîð áåðèø ëîçèì. Àêñ µîëäà, ìàúíî áóçèëèøè,
£óðúîí îÿòèäàí èðîäà ³èëèíãàí ìàúíî èôîäàëàíìàé ³îëè-
øè ìóìêèí. ¤ç íàâáàòèäà àéòèá ´òèø êåðàêêè, £óðúîí îÿò-
ëàðèíè ìóíîñèá ´ðèíëàðäà áîøëàø ¸êè âà³ô ³èëèø ìàëà-
êàñèíè µîñèë ³èëèø ó÷óí îÿòëàðíèíã ìàúíîëàðèíè òóøó-
íèá åòìî³ ëîçèì. Âà³ô ´ðèíëàðèíè áèëèø òàôñèð èëìèãà
àñîñëàíàäè.
Âà³ô àëîìàòëàðè
£óðúîíè êàðèìíèíã ìàúëóì ñ´çëàðè óñòèãà êè÷èê µàæì-
äàãè áàúçè µàðôëàð ³´éèëãàí á´ëàäè. Ìàäèíàè ìóíàââàðàäà
íàøð ýòèëãàí £ó ðúîíè êàð èìäà
áåëãèëàðè ìàâæóä. Áîø³à íóñõàëàðäà ýñà,
µàðôëàðèíè ó÷ðàòèøèìèç ìóì-

êèí. £óéèäà ìàçêóð áåëãèëàðíè áèðìà-áèð ê´ðèá ÷è³àìèç.
– âà³ô ³èëèø ëîçèìëèãèíè àíãëàòóâ÷è áåëãè. Ìà-
ñàëàí:
96
Áó îÿòäà “èííàìá éàñòàæèéáóëëàçèéíà éàñìà-úóóóóâí, (äåá
ò´õòàø ëîçèì. Ñ´íãðà) âàë-ìàâòá éàá.úàñóµóìóëëóµó ñóììà
èëàéµè éóðæà-úóóóóâí”, äåá îÿò ÿêóíëàíàäè.
Óøáó îÿòíèíã ìàúíîñè ³óéèäàãè÷à: “Àëáàòòà ýøèòà îëà-
äèãàí çîòëàðãèíà (Ñèçíèíã äàúâàòèíãèçíè ) ³àáóë ³èëóðëàð.
¤ëèêëàðíè ýñà, (£è¸ìàò êóíèäà ) Àëëîµ òèðèëòèðóð. Ñ´íãðà
¤çèãà ³àéòàðèëóðëàð” (Àíúîì, 36).
Áó åðäà ëîçèì âà³ô áåëãèñè á´ëãàí “ìèéì” µàðôè
ÿúíè, “ýøèòà îëàäèãàí” áèðèêìàñèäàí êåéèí

³´éèëãàí. Àãàð áó åðäà âà³ô ³èëèíìàñà, óøáó ñ´ç ´çèäàí
êåéèíãè æóìëàãà àòô á´ëèá (áî²ëàíèá), îÿòíèíã ìàúíîñè
áóçèëàäè, ÿúíè “Àëáàòòà ýøèòà îëàäèãàí çîòëàð âà ´ëèêëàð
(Ñèçíèíã äàúâàòèíãèçíè) ³àáóë ³èëóðëàð. Óëàðíè (£è¸ìàò
êóíèäà) Àëëîµ òèðèëòèðóð”ãà àéëàíèá ³îëàäè.
– óøáó µàðô òóðãàí æîéäà âà³ô ³èëèø ìóìêèí ýìàñ.
Ìàçêóð µàðô îëäèäà êåëãàí ñ´ç ´çèäàí êåéèíãè æóìëàãà
³´øèá ´³èëèøè ëîçèì. Ìàñàëàí:
Áó åðäà ñ´çèíè ãà óëàá ´³èëàäè. ßúíè,

“àëëàçèéíà òàòàâàôôáµóìóë-ìàëààààèêàòó òîééèáèéíà éà-
³óâëóâíà ñàëáìóí úàëàéêóìóä.õóëóë-æàííàòà áèìá êóí-òóì
òàúìàëóóóóóâí” (Íàµë, 32), òàðçèäà òèëîâàò ³èëèíàäè.
– âà³ô ³èëèø µàì, óëàá ´³èø µàì áèð õèë äàðàæà-
äà, èêêèñèíèíã ôàð³è é´³. Áèð òàðàôäàí óëàá ´³èø ÿõøè
á´ëñà, áîø³à òàðàôäàí âà³ô ³èëèøíèíã µàì çàðàðè é´³.
Áóíäàé µîëàòäà ³îðè õîµëàñà âà³ô ³èëàäè, õîµëàñà óëàá
´³èéäè. Ìèñîë:
97
Óøáó æóìëàíè “íàµíó íà³óññó úàëàéêà íàáà-àµóì-áèëµà³³.”,
äåá âà³ô ³èëèá, ñ´íãðà, “èííàµóì ôèòéàòóí áìàíóâ áèðîá-
áèµèì âà çèä.íáµóì µóäá” òàðçèäà ´³èø ¸êè “íàµíó íà³óññó
úàëàéêà íàáà-àµóì-áèëµà³³è èííàµóì ôèòéàòóí áìàíóâ áè-
ðîááèµèì âà çèä.íáµóì µóäá” (Êàµô, 13) òàðçèäà óëàá ´³èø
æîèç.
– óøáó µàðôäà âà³ô ³èëèø æîèç á´ëñà µàì, ëåêèí
óëàá ´³èø àôçàëðî³ ñàíàëàäè. Ìàñàëàí:
Ìàçêóð îÿòíè “éá éàµéá õóçèë-êèòááà áè³óââàµ”, äåá âà³ô

³èëèá, ñ´íãðà “âà áòàéíáµóë-µóêìà ñîáèééá” (Ìàðÿì, 12)
òàðçèäà ´³èø æîèç á´ëñà µàì, àììî, “éá éàµéá õóçèë-êèòá-
áà áè³óââàòèâ-âà áòàéíáµóë-µóêìà ñîáèééá”, äåá ´³èëãàíè
ÿõøèðî³.
– âà³ô ³èëèø æîèçëèãèíè áèëäèðóâ÷è áåëãè. Óøáó
âà³ô áåëãèñè êåëãàíèäà óíè êåéèíãè æóìëàãà óëàá ´³èø
µàì ìóìêèí, àììî âà³ô ³èëèíãàíè ÿõøèðî³ ñàíàëàäè. Ìà-
ñàëàí:
Áó îÿòäà “èëëá ³îëèéëóí-ôàëá òóìáðè ôèéµèì...” (Êàµô,

22), äåá ´³èø æîèç, ëåêèí “èëëá ³îëèèèèèéë”äàí ñ´íã âà³ô
³èëèá, ñ´íãðà “ôàëá òóìáðè ôèéµèì...” òàðçèäà ³èðîàò
³èëèíãàíè àôçàë.
– óøáó áåëãè îÿòíèíã èêêè ´ðíèäàí áèðèäà
ò´õòàø æîèçëèãèíè áèëäèðàäè. Àãàð áèðèí÷èñèäà âà³ô
³èëèíñà, èêêèí÷èñèäà âà³ô ³èëèíìàéäè ¸êè àêñèí÷à, áè-
ðèí÷èñèäà âà³ô ³èëèíìàñà, èêêèí÷èñèäà âà³ô ³èëèíàäè.
Àììî, µàì óíèñèäà, µàì áóíèñèäà âà³ô ³èëèø æîèç ýìàñ.
Ìàñàëàí:
98
Áó îÿòíè “çáëèêàë-êèòááó ëá ðîééééééá. (âà³ô), ôèéµè
µóäàë-ëèë-ìóòòà³èèèèéí”, äåá ¸êè “çáëèêàë-êèòááó ëá ðîé-
áà ôèèèèèéµ (âà³ô), µóäàë-ëèë-ìóòòà³èèèèéí” (Áà³àðà, 1)
òàðçèäà ´³èø ìóìêèí. Èêêàëà µîëàòäà µàì ìàúíî ò´ëè³ èôî-
äàëàíàäè. Îäàòäà, èêêèí÷è ìèñîëäàãè ³èðîàò òóðè ê´ï÷è-
ëèê îðàñèäà êåíã òàð³àëãàí. Àììî, “çáëèêàë-êèòááó ëá
ðîéééééá.”, äåá âà³ô ³èëèá, “ôèèèèèéµ”äà ÿíà âà³ô ³èëèø
ìóìêèí ýìàñ.
Áîø³à Ìóñµàôëàðäà ó÷ðàéäèãàí ãà,
ãà, ãà ò´²ðè êåëàäè. ßúíè, óëàðíèíã âàçèôàñè
áèð õèë µèñîáëàíàäè.
Îÿòëàð ´ðòàñè ¸êè îõèðèäà âà³ô ³èëèíãàíèäà, ñ´ç ³àí-
äàé µàðô áèëàí òóãàøèãà ³àðàá óëàð ó÷ ãóðóµãà á´ëèíàäè:
– ñóêóíëè “µá” µàðôè áèëàí âà³ô ³èëèø;
– àëèô áèëàí âà³ô ³èëèø;
– îðèç ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèø.
Àãàð âà³ô ³èëèíàäèãàí ñ´çíèíã îõèðè (òîéè ìàðáó-

òà) áèëàí òóãàãàí á´ëñà, ó µîëäà óøáó ñ´ç ñóêóíëè “µá”
áèëàí âà³ô ³èëèíàäè. Ìàñàëàí:
Ýñëàòìà: áàúçè ñ´çëàðäà (òîéè ìàðáóòà) îðèç ñóêóí

áèëàí µàì òóãàøè ìóìêèí. Áó µîëäà ´çèäàí àââàë àëèô êå-
ëàäè âà óíèíã µóêìè îðèç ìàä á´ëàäè. Áóíäà ó èêêè µàðàêàò-
äàí îëòè µàðàêàòãà÷à ÷´çèëèøè ìóìêèí. Àììî, òîéè ìàðáó-
òàíèíã µîéè µàââàçãà àéëàíèø ³îèäàñè ´çãàðìàéäè. Ìàñà-
ëàí:
“òó³îîîîîµ” , (Îëè Èìðîí, 28)
“òàâðîîîîîµ” , (Ôàòµ, 29)

99
“çàêààààààµ” , (Áàééèíà, 5)
Âà³ô ³èëèíàäèãàí ñ´çíèíã îõèðèäà òàíâèí ôàòµà ,
àëèô ¸êè àëèô ìà³ñóðà á´ëñà, ñ´ç

àëèô áèëàí âà³ô ³èëèíàäè (ôà³àòãèíà òîéè ìàðáóòàäàí
òàø³àðè, àãàð òîéè ìàðáóòà òàíâèí áèëàí òóãàñà, ó µàì ñó-
êóíëè “µá” µàðôè áèëàí âà³ô ³èëèíàäè). Ìàñàëàí:
(Ì´úìèíóí, 44)
Àãàð âà³ô ³èëèíà¸òãàíäà þ³îðèäàãè ñàíàá ´òèëãàíëàð-

äàí áîø³à µîëàò þç áåðñà, óíäà îðèç ñóêóí áèëàí âà³ô
³èëèíàäè. Ìàñàëàí:
“âà µóâà õîéðóð-ðóçè³èéíà – ðóçè³èèèèéí” 29
Îðèç ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèíãàí ñ´ç àãàð òàøäèäëè á´ëñà,

óíäà ´øà µàðôíèíã èêêèòà ýêàíëèãè áèëäèðèá ´³èëàäè.
Ìàñàëàí:
(Àíúîì, 50), “èëàéé”
100
“ñáìèðèéé” , (Òîµà, 83)
“ìóäçèëë” , (Çóìàð, 37)

Àãàð âà³ô ³èëèíà¸òãàí ñ´çíèíã îõèðè ñóêóíëè “ìèéì”
¸êè “íóâí” áèëàí òóãàñà, ó µîëäà óøáó µàðôëàðäà èêêè µàðà-
êàò ìè³äîðèäà óøëàá òóðèëèá, ñ´íãðà âà³ô ³èëèíàäè. ßúíè,
áó åðäà ²óííàíè áèëäèðèø øàðò. Ìàñàëàí:
Ëåêèí, ñ´ç “ìèéì” âà “íóâí” µàðôëàðè áèëàí òóãàá, óëàð-

äà òàøäèä á´ëìàñà, óøáó µàðôëàðíè ²óííà ³èëèá þáîðìàñ-
ëèê êåðàê. Ìàñàëàí:
(Ôîòèµà, 6)
(Ìóµàììàä, 7)
(Ðàµìîí, 8)
Êèøèëèê îëìîøëàðè µèñîáëàíãàí ñ´çëàðè µàì

³èñ³à óíëè áèëàí òóãàãàí á´ëèá, àãàð ìàçêóð ñ´çëàð áèëàí
âà³ô ³èëèíñà, (µóâà-µóâ), (µèéà-µèé)
òàðçèäà ´³èëàäè.
Àãàð ñ´ç µàìçà áèëàí òóãàá, óíäàí îëäèíãè µàðô àëèô
á´ëñà âà µàìçàíèíã µàðàêàòè òàíâèí ôàòµà îëñà, ó µîëäà
101
µàìçà áèð àëèô ìè³äîðèäà ÷´çèá, ìàä áèëàí âà³ô ³èëèíà-
äè. Áó åðäà µàìçàäàí ñ´íã àëèô ³´éèëìàéäè. Ìàñàëàí:
“íèäààààà-á” , (Áà³àðà, 171)
“íèñààààà-á” , (Íèñî, 1)
“èí-øààààà-á” , (Âî³åà, 35)
Ñàêòà
“Ñàêòà” ñ´çè ëó²àòäà “ò´õòàø, áàñ ³èëèø” ìàúíîëàðèíè
áèëäèðàäè. Èñòèëîµäà ýñà, £óðúîí îÿòëàðèíèíã ìàúëóì
æîéëàðèäà ò´õòàá, íàôàñ îëìàé ÿíà äàâîì ýòòèðèá êåòèø-
ãà àéòèëàäè. Áóíäà ñàêòà èêêè µàðàêàò ìè³äîðèäà óøëàá òó-
ðèëàäè.
¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, £óðúîíè êàðèìäàãè ò´ðò ´ðèíäà
ñàêòà ³èëèø âîæèá. Áóëàð:
1) Òàíâèí ôàòµàãà ñàêòà ³èëèø:
Áó åðäà “âà ëàì éàæ.úàë-ëàµóâ úèâàæá”, äåá íàôàñ îë-

ìàé áèð îç (ÿúíè, èêêè µàðàêàò ìè³äîðèäà) ò´õòàá òóðèëà-
äè, ñ´íãðà “³îééèìàë-ëèéóí-çèðî áàúñàí-øàäèéäàì-ìèëëàäóí-
µó âà éóáàøøèðîë-ìóúìèíèèèèéí...” (Êàµô, 1-2), äåá äàâîì
ýòòèðèëàäè. ×óíîí÷è, “úèâàæá”íèíã òàíâèíè “³îééèìàë”ãà
èõôî ³èëèíìàéäè.
2) Àëèôãà ñàêòà ³èëèø:

102
“³óëóâ éá âàéëàíá ìàì-áà-úàñàíá ìèì-ìàð³îäèíá (ñàêòà) µáçá

ìá âà-úàäàð-ðîµìáíó âà ñîäà³îë-ìóðñàëóóóóóâí” (¨ñèí, 52).
3) “Íóí”ãà ñàêòà ³èëèø:
“âà ³èéëà ìàí (ñàêòà) ðîîîîî³. (âà³ô) âà çîííà àííàµóë-

ôèðîîîîî³.” (£è¸ìàò, 27).
Áó åðäà “ìàí”íèíã “íóâí”è “ðîîîîî³.”³à èä²îì ³èëèí-
ìàéäè.
4) “Ëîì”ãà ñàêòà ³èëèø:
“êàëëá áàë (ñàêòà) ðóíà úàëá ³óëóâáèµèì-ìá êáíóâ éàêñèáóó-

óóóâí” (Ìóòàôôèôóí, 14)
Áó åðäà ýñà, “áàë”íèíã ñóêóíëè “ëîì”è “ðóíà”íèíã “ðî”-
ñèãà èä²îì ³èëèíìàéäè.
Áàð÷à ñàêòà ³îèäàëàðè áèðèí÷è ìèñîëäà ê´ðñàòèëãàíè-
äåê àìàëãà îøèðèëàäè.
Ìóñµàôè øàðèôäà ñàêòà ³èëèíèøè ëîçèì á´ëãàí ñ´ç óñ-
òèãà êè÷èê µàðôè ³´éèëàäè. Áó ñ´çèíèíã ³èñ³àðò-
ìà øàêëèäèð.
Øóíèíãäåê, ¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, ÿíà èêêè æîéäà ñàê-
òà ³èëèø æîèç. Áóëàð:
Áèðèí÷èñè: “Àíôîë” âà “Áàðîàò” ñóðàëàðèíèíã ´ðòàñèäà:
Àíôîë ñóðàñèíèíã îõèðãè 75-îÿòè á´ëìèø
103
“âà óëóë-àðµáìè áàúäçóµóì àâëá áèáàúäçèí-ôèé êèòááèë-
ëàààààµ (âà³ô), èííàëëóµà áè êóëëè øàéúèí úàëèèèèéì”, äåá
´³èëãà÷, îðàäà ñàêòà ³èëèíèá, ñ´íãðà
“áàðîîîîàòóì-ìèíàëëóµè âà ðîñóâëèµèé èëàëëàçèéíà úáµàò-

òóì-ìèíàë-ìóøðèêèèèèéí” òàðçèäà äàâîì ýòòèðèëàäè.
Èêêèí÷èñè: “¥î³³à” ñóðàñèíèíã 28 îÿòèäàãè “µîéè µàâ-
âàç” óñòèäà:
“ìààààà à²íá úàííèé ìáëèéàµ (ñàêòà) µàëàêà úàííèé ñóë-

òóíèéàµ” (¥î³³à, 28-29).
1) Íèìà ñàáàáäàí £óðúîíè êàðèì îÿòëàðè ´ðòàñèäà âà³ô
³èëèíàäè?
2) Âà³ô àëîìàòè á´ëãàí µàðôèíèíã âàçèôàñè íèìà-
äàí èáîðàò?
3) áåëãèñè íèìàíè àíãëàòàäè?
4) Àãàð áèðîí ñ´ç óñòèäà êè÷èê µàðôè òóðãàí á´ëñà,

óíäà ³àíäàé âà³ô ³èëèíàäè?
5) µàðôëàðèíèíã áèðèêìàñè á´ëãàí àëîìàò áîð åðäà
âà³ô ³èëèø ìóìêèíìè?
6) àëîìàòèíè òóøóíòèðèíã. Áóíäàé µîëàòäà âà³ô ³èë-
ãàí ÿõøèìè ¸êè óëàá ´³èãàíìè?
7) Ó÷ íó³òàëè âà³ô àëîìàòè êåëãàí æîéäà ³àíäàé é´ë
òóòèëàäè? Ìèñîëëàð áèëàí òóøóíòèðèíã.
8) Àãàð £óðúîíè êàðèì ñ´çëàðèíèíã áèðèäà âà³ô ³èëèí-
ñà, íå÷à õèë µîëàò þç áåðàäè?
9) £àéñè µîëàòëàðäà ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèíàäè?
10) Àëèô áèëàí âà³ô ³èëèø ó÷óí ñ´çíèíã îõèðè ³àíäàé
µàðàêàò ¸êè µàðô áèëàí òóãàøè ëîçèì?
11) Ñàêòà ñ´çèíèíã ìàúíîñè íèìà âà ó ³àíäàé àìàëãà
îøèðèëàäè?
104
12) £óðúîíè êàðèìíèíã íå÷òà ´ðíèäà ñàêòà ³èëèø âî-
æèá? Óëàðíè ñàíàá ´òèíã.
13) ßíà íå÷òà ´ðèíäà ñàêòà ³èëèø æîèç?
14) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà âà³ô àëîìàòëàðèãà àµàìèÿò
³èëèá, ³àåðäà ò´õòàá, ³àåðäà ò´õòàø ìóìêèí ýìàñëèãèíè
àéòèíã.
105
¤í èêêèí÷è äàðñ
Âàñëàëè µàìçà
Àðàá òèëèäà èêêè õèë µàìçà ìàâæóä:

1) £àòúèé µàìçà: ÿúíè òàëàôôóç ³èëèíàäèãàí µàìçà, ó
äîèì ´ç ´ðíèäà òóðàäè. £àòúèé µàìçà ¸çóâäà “‫”ﺀ‬ áåëãèñè
áèëàí èôîäàëàíàäè âà ó ´çè àëîµèäà, áàúçàí

µàðôëàðèäàí áèðè óñòèãà ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
* * *
* * *
2) Âàñëàëè µàìçà: ÿúíè òàëàôôóç ³èëèíìàéäèãàí µàìçà

òîâóøè. Âàñëàëè µàìçà ¸çóâäà âàñëà áåëãèñè áèëàí àëèô
óñòèãà ³´éèëàäè. Ìàñàëàí:
106
Âàñëàëè µàìçà áèëàí áîøëàíãàí ñ´ç ãàïíèíã áîøèäà òóð-

ãàí á´ëñà ¸êè ´çè àëîµèäà îëèíãàíäà, ó áèðîí ³èñ³à óíëè
¸ðäàìèäà ³àòúèé µàìçàãà àéëàíàäè âà ìàúëóì µàðàêàòíè ³àáóë
³èëàäè. Ìàñàëàí:
Àãàð âàñëàëè µàìçà áèëàí áîøëàíãàí ñ´ç ãàïíèíã ´ðòàñè

¸êè îõèðèäà êåëñà, óíäà èêêè ñ´ç áèð-áèðèãà ³´øèá ´³èëà-
£óðúîíè êàðèìäà âàñëàëè µàìçà èñì, ôåúë âà µàðôëàð-

äà ó÷ðàéäè.
Ôåúëëàðäàãè âàñëàëè µàìçà
Àãàð ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè30 êàñðà á´ëñà, ó µîëäà óíèíã
áîø µàðôè “è” ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
Íî³èñ ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè êàñðà á´ëñà, ³óéèäàãè÷à

òóñ îëàäè:
(Ñîä, 6)
(Àµ³îô, 4)
Ìàçêóð ñ´çíèíã ´³èëèøèãà äîèð èêêè õèë µîëàò ìàâ-
æóä:
Àãàð “ôèñ-ñàìáâàààààò” äåá âà³ô ³èëèíñà, ó µîëäà óøáó

ñ´ç “èéòóíèé” òàðçèäà äàâîì ýòòèðèëàäè. Àãàð “ôèñ-ñàìáâà-
ààààò”äàí ñ´íã âà³ô ³èëèíìàñà, ó µîëäà “àì ëàµóì øèð-
107
êóí-ôèñ-ñàìáâáòèúòóíèé áèêèòááèì-ìèí-³îá.ëè µáçá” òàðçè-
äà ´³èëàäè. ßúíè:
1. “ñàìáâàààààò” ñ´çèäà âà³ô ³èëèíñà:
2. óëàá ´³èëñà:
(Ñîôôîò, 97)
(Þíóñ, 71 )
Óøáó ôåúëëàðíèíã àñëè

ê´ðèíèøèãà ýãà.
Àãàð ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè ôàòµà á´ëñà µàì, âàñëàëè
µàìçàíèíã µàðàêàòè “è” á´ëàäè. Ìàñàëàí:
Àãàð ´ðòà ´çàê çàììà á´ëñà, âàñëàëè µàìçà µàì çàììà

áèëàí ´³èëàäè. Ìàñàëàí:
108
Èñìëàð òàðêèáèãà êèðóâ÷è âàñëàëè µàìçà äîèì êàñðà

µàðàêàòèíè îëàäè. Óëàð ó÷, áåø ¸êè îëòè ´çàêëè á´ëèøè
ìóìêèí.
Áåø âà îëòè ´çàêëè èñìëàðãà ìèñîëëàð:
Ýíäè, £óðúîíè êàðèìäàãè óøáó åòòè ñ´çíè ê´ðèá

÷è³àìèç:
£óéèäà ìàçêóð ñ´çëàðíèíã µàð áèðèãà àëîµèäà ìèñîëëàð

êåëòèðàìèç:
(Ñîôô, 14)
109
(Òàµðèì, 12)
(£àñàñ, 27)
(Íèñî, 176)
(Ñîôô, 6)
(Íàµë, 51)
(Áà³àðà, 60)
Èñì òàðêèáèãà êèðóâ÷è íèñáèé îëìîøëàð ôàòµà µàðàêà-
òèíè îëàäè. Ìàñàëàí:
110
Àãàð ñ´ðî³ þêëàìàñè á´ëãàí µàìçà (-ìè?) áèëàí âàñ-
ëàëè µàìçà áèð ñ´çäà êåëñà, ó µîëäà âàñëàëè µàìçà òóøèá
³îëàäè. Áó µîäèñà £óðúîíè êàðèìäàãè åòòè ñ´çäà ó÷ðàéäè:
(Áà³àðà, 80)
(Ìàðÿì, 78)
(Ñàáàú, 8)
(Ñîôôîò, 153)
(Ñîä, 63)
(Ñîä, 75)
Óøáó ñ´çëàðäàãè ñ´ðî³ þêëàìàñè á´ëãàí ³àòúèé µàìçà

µèñîáëàíèá, ó ñ´ç òàðêèáèäàí µå÷ ³à÷îí òóøèá ³îëìàéäè.
£à÷îíêè ñ´ðî³ þêëàìàñè áèëàí âàñëàëè µàìçà áèð ñ´çäà
êåëèá, âàñëàëè µàìçàäàí êåéèí “ëîì” µàðôè á´ëñà, óíäà
âàñëàëè µàìçà òóøèá ³îëìàéäè. Áóíäàé ñ´çëàð ¥àôñ âà áîø-
³à ³îðèëàð ôèêðè÷à èêêè õèë óñóëäà ´³èëàäè:
– âàñëàëè µàìçàíè “àëèô”ãà àëìàøòèðèá (ÿúíè, èáäîë
³èëèá), óíè ò´ëè³ ìàä áèëàí ´³èø;
– µàìçà âà àëèô ´ðòàñèäà òàñµèë ³èëèá, åíãèë ´³èø.
Áóíäàé µîäèñà £óðúîíè êàðèìíèíã îëòè æîéèäàãè ó÷
ñ´çäà êóçàòèëàäè:
(Àíúîì, 143; 144) “ààààààç-çàêàðîéíè...” –
(Þíóñ, 51; 91), “ààààààëúáíà” –
“ààààààëëóµó àçèíà ëàêóì”, (Þíóñ, 59)

111
“ààààààëëóµó õîéðóí àììá éóøðèêóóóóâí” , (Íàìë, 59)

Þ³îðèäàãè ñ´çëàð óøáó µîëàòäà ëîçèì ìàä ³îèäàñèãà
ìóâîôè³ êåëàäè, ÷óíêè ìàä µàðô á´ëìèø àëèôäàí ñ´íã
ëîçèì ñóêóí êåëìî³äà. Óëàð îëòè µàðàêàò ìè³äîðèäà ìàä
³èëèíèøè âîæèá.
Àãàð ñ´ðî³ þêëàìàñè âà âàñëàëè µàìçà òàñµèë ³èëèá
´³èëñà, ³óéèäàãè÷à ê´ðèíèø êàñá ýòàäè:
“áëëóµó” – ; “áëúáíà” – ;
“áççàêàðîéíè...” –
1) Àðàá òèëèäà íå÷à õèë µàìçà ìàâæóä? Óëàð ³àéñèëàð?
2) Âàñëàëè µàìçà ³àéñè µîëàòëàðäà ³àòúèé µàìçàãà àéëà-
íàäè?
3) Ôåúëëàðäà êåëóâ÷è âàñëàëè µàìçàãà ìèñîëëàð êåëòè-
ðèíã.
4) Ôåúëëàðäà âàñëàëè µàìçàíèíã µàðàêàòè ³àíäàé àíè³-
ëàíàäè?
5) £àéñè µîëëàðäà ñ´ðî³ þêëàìàñè âà âàñëàëè µàìçà áèð
ñ´çäà êåëñà µàì âàñëàëè µàìçà òóøèá ³îëìàéäè? Áóíäàé µîëàò
£óðúîíè êàðèìäà íå÷òà ñ´çäà ìàâæóä?
6) £óéèäàãè ìèñîëëàðäà ³àòúèé âà âàñëàëè µàìçàíèíã
êåëèø µîëàòëàðèãà ýúòèáîð áåðèíã.
112
¤í ó÷èí÷è äàðñ
Èñòèîúçà (òààââóç)
“Èñòèîúçà” ñ´çè ëó²àòäà “èëòèæî ³èëèø, ïàíîµ ñ´ðàø,
´çèãà µèìîÿ èñòàø” ìàúíîëàðèãà ýãà. Èñòèëîµäà, áàíäàíèíã
Àëëîµ òàîëîãà èëòèæî ³èëèá, ´çèíè øàéòîí ìàêð-µèéëàëà-
ðèäàí ñà³ëàøèíè ñ´ðàøèäèð.
£èðîàò àââàëèäà èñòèîúçà àéòèøíè óëàìîëàð òàúêèäëàá
´òãàíëàð. Áó áîðàäà òóðëè õèë ôèêðëàð ìàâæóä. Àêñàðèÿò
óëàìîëàð èñòèîúçàíè ìóñòàµàá, ÿúíè àéòñà ÿõøè, àéòìàñà
çàðàðè é´³, äåãàíëàð. Àëëîµ òàîëî ¤ç Êàëîìèäà:
113
“(Ýé ì´úìèí áàíäàì), ³à÷îíêè £óðúîí òèëîâàò ³èëñàíã,
àëáàòòà, ìàëúóí øàéòîí (âàñâàñàñè)äàí Àëëîµ ïàíîµ áåðèøè-
íè ñ´ðàãèí!” (Íàµë, 98), – äåá àìð ³èëãàí.
Èñòèîú çàíèíã ýíã àôçàë, äå á áèëèíãàí øàêëè
äåéèøäèð. ×óíêè, ìàíà øó

æóìëà £óðúîí îÿòèäàãè ìàòíãà ìîñ êåëàäè. Øóíèíã-
äåê, ¸êè
äåá àéòñà µàì

á´ëàäè.
Ýñëàòìà: ñ´çèíè òàëàôôóç ³èëèøäà êèøèäàí àëî-

µèäà ýúòèáîð òàëàá ýòèëàäè. Áóíäà àââàë µàìçà, ñ´íãðà “úàéí”
µàðôè òàëàôôóç ³èëèíèøè êåðàê. Ê´ï µîëëàðäà µàìçà µàðôè
“úàéí”íèíã òàðêèáèãà ³´øèá ´³èëàäè. Áó íîò´²ðèäèð. Àñëè-
äà µàìçà âà “úàéí” àëîµèäà, áèð-áèðèäàí àæðàòèá ´³èëèøè
ëîçèì. Øóíèíãäåê, “çáë” µàðôè µàì “úàéí”íèíã òàúñèðèäà
“äçóä”ãà àéëàíèá ³îëìàñëèãè êåðàê. Àêñ µîëäà ìàúíî ³´ïîë
äàðàæàäà áóçèëàäè. ôåúëè “ïàíîµ ñ´ðàìî³,

¸ðäàìãà ÷à³èðìî³” êàáè ìàúíîëàðíè èôîäàëàéäè. Àãàð óøáó
ñ´çäàãè “çáë” µàðôè “äçóä” ³èëèá ´³èëñà,
ôåúëèãà àéëàíèá, “àëìàøòèðìî³, ´çãàðòèðìî³” ìàúíîñèãà
ýãà á´ëàäè. Áóíäàé µîëäà ê´çëàíãàí ìà³ñàäãà òåñêàðè á´ëãàí
ìàúíî êåëèá ÷è³àäè. Øó ñàáàá ñ´çèíè òàëàôôóç

³èëèøãà ÿõøè àµàìèÿò áåðèø òàëàá ³èëèíàäè.
£èðîàò àââàëèäà èñòèîúçà àéòèøíèíã èêêè µîëàòè áîð:
– æàµðèé (îâîç ÷è³àðèá) àéòèø;
– ìàõôèé (è÷èäà) àéòèø.
Èêêè õèë ´ðèíäà ³èðîàòäàí àââàë èñòèîúçàíè æàµðèé
àéòèø ÿõøè ñàíàëàäè:
114
1. £îðè îâîç ÷è³àðèá ³èðîàò ³èëà¸òãàí á´ëèá, óíèíã àò-
ðîôèäà òèíãëîâ÷è êèøèëàð µàì ìàâæóä á´ëñà;
2. £îðè £óðúîí ´³è¸òãàí æàìîàò îðàñèäà á´ëèá, ó ³èðî-
àòíè àââàë áîøëàñà.
Ò´ðò ´ðèíäà èñòèîúçàíè è÷èäà, îâîç ÷è³àðìàé àéòèø
ìàµáóá ñàíàëàäè:
1. Àãàð êèøè ³èðîàòíè îâîç ÷è³àðìàé ³èëà¸òãàí á´ëñà;
2. £óðúîííè îâîç ÷è³àðèá ´³èñà-äà, àòðîôèäà òèëîâàòèãà
³óëî³ òóòàäèãàí áèðîí êèøè á´ëìàñà;
3. Àãàð êèøè ³èðîàòíè íàìîçäà (õóñóñàí, òèëîâàòè æàµ-
ðèé ´³èëàäèãàí áîìäîä, øîì âà õóôòîí íàìîçëàðèäà) ³èëà-
¸òãàí á´ëñà;
4. Àãàð ³îðè áèðîí æàìîàò îðàñèäà ³èðîàò ³èëà¸òãàí
á´ëñàþ, àììî ó ³èðîàòíè áèðèí÷è á´ëèá áîøëàìàñà.
Àãàð êèøè óçðëè µîëàòëàð ñàíàëãàí àêñè óðèø, é´òàëèø ¸êè
³èðîàòãà òåãèøëè á´ëãàí áèðîí ñ´çíè àéòèø ó÷óí ³èðîàòèíè
ò´õòàòñà31, èñòèîúçàíè ³àéòàäàí àéòìàéäè.
¤í ò´ðòèí÷è äàðñ
Áàñìàëà (òàñìèÿ)
“Áàñìàëà” ñ´çè ÿúíè, “Ìåµðè-

áîí âà Ðàµìëè Àëëîµ íîìè áèëàí (áîøëàéìàí)” æóìëàñè-
äàí ³èñ³àðòèðèá îëèíãàíäèð. Øóíèíãäåê, µàñáàëà “µàñáèé-
àëëóµó âà íèúìàë âàêèéë” âà µàâ³àëà “ëá µàâëà âà ëá ³óââàòà
èëëá áèëëáµ” æóìëàëàðèäàí ³èñ³àðòèðèá îëèíãàí ñ´çëàð
µèñîáëàíàäè.
Áàñìàëà ñ´çèíèíã ìàòíè £óðúîíè êàðèìäà Íàìë ñóðàñè-
íèíã 30-îÿòèäà êåëòèðèëãàí:
Åòòè ³èðîàò ñîµèáëàðè £óðúîíè êàðèìíèíã Áàðîàò ñó-

ðàñèäàí áîø³à µàììà ñóðàëàð àââàëèäà áàñìàëà áîðëèãèãà
èòòèôî³ ³èëèøãàí. Áàðîàò ñóðàñèäà “áèñìèëëîµ”íèíã àé-
òèëìàñëèãèãà ³óéèäàãè ñàáàáëàð êåëòèðèëàäè. Ìàçêóð ñóðà
´çèäà óðóø, àµäíè áóçèø, âàèúéä, òàµäèä âà øó êàáè ìàú-
115
íîëàðíè æàìëàãàí. Èáí Àááîñ ðîçèéàëëîµó àíµó àéòàäè: Ìåí
Àëè ðîçèéàëëîµó àíµóäàí: “Íèìà ñàáàá Áàðîàò ñóðàñèíèíã
àââàëèäà áàñìàëà ¸çèëìàäè?” äåá ñ´ðàäèì. Ó: “×óíêè, “áèñ-
ìèëëîµ” îìîíëèêäèð. Áàðîàòäà óíäàé ýìàñ, ó æàíã-æàäàë
µà³èäà íîçèë á´ëäè. Îìîíëèê áèëàí óðóø áèð-áèðèãà ìóíî-
ñèá ýìàñ”, äåÿ æàâîá áåðäè32.
“Áàðîàò”äàí áîø³à ñóðàëàð àââàëèäàí ´³èìî³÷è á´ëãàí
³îðè ³óéèäàãè ò´ðò µîëàòäàí áèðèãà àìàë ³èëèøè ìóìêèí:
1. Áàð÷àñèäà âà³ô ³èëèá, àëîµèäà ´³èø. ßúíè, èñòèîúçà-
íè áàñìàëàäàí, áàñìàëàíè ñóðà àââàëèäàí àæðàòèá ´³èø. Áó
ýíã ÿõøè µîëàòäèð. Ìàñàëàí:
äåá âà³ô ³èëèá,
äàí ñ´íã ÿíà ò´õòàá, êåéèí áè-

ðîí-áèð ñóðàíè áîøèäàí áîøëàø.
2. Èñòèîúçàíè àëîµèäà ´³èá, áàñìàëàíè ñóðàíèíã áîøè-
ãà óëàø. Ìàñàëàí:
äåá ò´õòàá,
äåá äàâîì ýòòè-

ðèø.
3. Èñòèîúçà âà áàñìàëàíè áèð-áèðèãà óëàá, ñóðà áîøèíè
àëîµèäà ´³èø. Ìàñàëàí:
äåá
ò´õòàá, ñ´íãðà ñóðàíè áîøëàø.

4. Áàð÷àñèíè óëàá ´³èø. Ìàñàëàí:
òàðçèäà ´³èø.
116
Àãàð Áàðîàò ñóðàñèíèíã àââàëèäàí áîøëàá ´³èëñà, ³óéè-
äàãè èêêè µîëàò þçàãà êåëàäè:
1. Èñòèîúçàäà ò´õòàá, áàñìàëàñèç, ñóðàíèíã àââàëèäàí
áîøëàø. ßúíè:
äåá âà³ô ³èëèá, ñ´íãðà
òàðçèäà äàâîì ýòòèðèø.

2. Èñòèîúçàíè áàñìàëàñèç, ñóðàíèíã àââàëèãà ³´øèá ´³èø.
ßúíè:
äåá ´³èø.
Àãàð ³îðè Áàðîàò ñóðàñèäàí áîø³à áèðîí ñóðà ´ðòàñèäàí
³èðîàò ³èëàäèãàí á´ëñà, èêêè óñóëíè ³´ëëàøè ìóìêèí:
Áèðèí÷èñè: áàñìàëàíè àéòèø. Áóíäà þ³îðèäà àéòèá ´òèë-
ãàí µàð áèð ñóðà áîøèäà þçèãà êåëàäèãàí ò´ðò µîëàòäàí áè-
ðèãà àìàë ³èëèíàäè.
Èêêèí÷èñè: áàñìàëàíè àéòìàñëèê. Áóíäà ôà³àòãèíà èêêè
õèë µîëàò þçàãà êåëàäè:
1. Èñòèîúçàäà âà³ô ³èëèá, ñ´íãðà îÿòíè áîøëàø;
2. Èñòèîúçàíè îÿòãà ³´øèá ´³èø.
Áàðîàò ñóðàñèíèíã ´ðòàñèäàí òèëîâàò ³èëèø áîðàñèäà
óëàìîëàð òóðëè ôèêðëàðíè áåðèøãàí. Áàúçèëàð: “Áàðîàò ñó-
ðàñèíèíã àââàëèäà áàñìàëà àéòèëìàãàíè êàáè, óíèíã ´ðòà-
ñèäà µàì àéòèëìàéäè”, äåéèøãàí. Áóíäà ³óéèäàãè÷à µîëàò
þçàãà êåëàäè:
1. Èñòèîúçàäà âà³ô ³èëèø;
2. Èñòèîúçàíè îÿòíèíã áîøèãà óëàá ´³èø.
ßíà áàúçè òîèôà óëàìîëàð Áàðîàò ñóðàñèíèíã ´ðòàñèäà
áàñìàëà àéòèø æîèç, äåéèøãàí.
117
Èêêè ñóðà ´ðòàñèäàãè áàñìàëà
Àãàð ³îðè ñóðàíèíã îõèðèíè êåéèíãè ñóðàãà óëàá ´³èñà
(Áàðîàò ñóðàñèäàí òàø³àðè), ó÷ õèë µîëàò þçàãà êåëàäè:
1. Áàð÷àñèíè àëîµèäà, áèð-áèðèäàí óçèá ´³èø. ßúíè, ñó-
ðàíèíã îõèðèäà âà áàñìàëàäàí êåéèí âà³ô ³èëèø;
2. Ñóðàíèíã îõèðèäà âà³ô ³èëèá, áàñìàëàíè êåéèíãè ñó-
ðàãà óëàá ´³èø;
3. Áàð÷àñèíè ³´øèá ´³èø. ßúíè, ñóðàíèíã îõèðèíè áàñ-
ìàëàãà, áàñìàëàíè ýñà, êåéèíãè ñóðàíèíã àââàëèãà óëàø.
Ýñëàòìà: øóíè óíóòìàñëèê ëîçèìêè, ñóðàíèíã îõèðèíè
áàñìàëàãà óëàá, êåéèíãè ñóðà àââàëèíè àëîµèäà áîøëàø
ìóìêèí ýìàñ. ×óíêè, áó µîëàòäà áàñìàëà ³óðúîíèé îÿòëàð
ñèðàñèãà êèðèá ³îëàäè!
Àíôîë ñóðàñèíèíã îõèðè Áàðîàò ñóðàñèíèíã áîøèãà óëàá
´³èëñà, ó÷ õèë µîëàò þç áåðàäè:
1. Àíôîë ñóðàñèíèíã îõèðèäà íàôàñ ðîñòëàá, ò´õòàø;
2. Íàôàñ îëìàé, èêêè ñóðà îðàñèäà åíãèë ñàêòà ³èëèø;
3. Àíôîë ñóðàñèíèíã îõèðèíè Òàâáà ñóðàñèíèíã áîøèãà
óëàá ´³èø. Áóíäà àââàë òàúêèäëàá ´òãàíèìèçäåê, áàñìàëà
àéòèëìàéäè.
Èìîì ¥îêèìíèíã “Ìóñòàäðàê” êèòîáèäà Èáí Àááîñ
ðîçèéàëëîµó àíµóäàí ³óéèäàãè÷à ðèâîÿò ³èëèíàäè: Íàáèé
ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà òîêè “áèñìèëëáµèð-ðîµìá-
íèð-ðîµèéì” íîçèë á´ëìàãóíè÷à, ó çîò ñóðàëàðíèíã òóãàãà-
íèíè áèëà îëìàñ ýäèëàð” (Àëáîíèé µàäèñíèíã ñàíàäèíè
ñàµèµ, äåãàí).
¥àð áèð ñóðà áîøèäà áàñìàëà àéòèø ñóííàòäèð. Ñóðàëàð
´ðòàñèäà áàñìàëà àéòèø ¸êè àéòìàñëèê ³îðèíèíã èõòè¸ðè-
ãà áî²ëè³. Àììî äîèì áàñìàëàíè àéòèø ìàú³óë.
1) “Èñòèîúçà” ñ´çèíèíã ìàúíîñè?
2) Èñòèîúçà àéòèø µà³èäà £óðúîíè êàðèìäà íèìà äå-
éèëãàí?
3) “Áàñìàëà” ñ´çèíèíã ìàúíîñè íèìà?
4) Áàñìàëà àéòèøíèíã µóêìè ³àíäàé?
118
¤í áåøèí÷è äàðñ
Òèëîâàò ñàæäàñè
Àëëîµ òàîëî àéòàäè:
“Àëáàòòà Áèçíèíã îÿòëàðèìèçãà ôà³àò ³à÷îí ó (îÿòëàð) çèêð

³èëèíñà, (´øà îÿòëàð áèëàí ïàíä-íàñèµàò ³èëèíãàíèäà òàú-
ñèðëàíãàíëèêëàðè ñàáàáëè) ñàæäà ³èëãàí µîëëàðèäà éè³èëà-
äèãàí âà êèáð-µàâî ³èëìàãàí µîëëàðèäà µàìäó ñàíî àéòèø áè-
ëàí Ïàðâàðäèãîðëàðèíè (µàð õèë àéáó íó³ñîíëàðäàí) ïîê,
äåá áèëàäèãàí çîòëàðãèíà èìîí êåëòèðóðëàð” (Ñàæäà, 15).
Ìàçêóð îÿòè êàðèìàäà ñàæäà îÿòëàðèíè ýøèòãà÷, ìóòà-
êàááèðëèê ³èëìàé, ñàæäàãà áîðèø µà³è³èé ì´ìèíëàðíèíã
ñèôàòè ýêàíëèãè àéòèá ´òèëìî³äà.
Èáí Óìàð ðîçèéàëëîµó àíµó ðèâîÿò ³èëàäè: “Íàáèé ñîë-
ëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì ñàæäà îÿòè áîð ñóðàíè òèëîâàò
³èëèá, ñ´íãðà ñàæäà ³èëàð âà áèçëàð µàì ó çîò áèëàí áèðãà
ñàæäà ³èëàð ýäèê. ¥àòòî, áèçëàðäàí áèðîí êèøè (ñàæäà
³èëèø ó÷óí ) ïåøîíàñèíè ³´éèøãà æîé òîïà îëìàé ³îëàð-
äè” (Ìóòòàôà³óí àëàéµ).
Þ³îðèäà êåëòèðèëãàí îÿò âà óøáó µàäèñäàí µàì áèëèá
îëàìèçêè, ñàæäà îÿòèíè ´³èñà ¸êè ýøèòñà, õîµ ó àðàáèé
ìàòí õîµ òàðæèìà á´ëñèí, µàð áèð ì´ìèí áèð ìàðîòàáà ñàæäà
³èëèøè êåðàê. ×óíêè, òèëîâàò ñàæäàñèíèíã ´çèãà õîñ ôàçè-
ëàòè áîð. Àáó ¥óðàéðà ðîçèéàëëîµó àíµó Íàáèé ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàìäàí ðèâîÿò ³èëàäè: “Àãàð îäàì áîëàñè ñàæ-
äà (îÿòè)íè ´³èá êåòèäàí ñàæäà ³èëñà, øàéòîí éè²ëàãàí µîëèäà
óíäàí óçî³ëàøèá, øóíäàé äåéäè: Ýµ, óíèíã µîëèãà âîé á´ëñèí
(øàéòîí áó åðäà ´çèíè íàçàðäà òóòìî³äà)! Îäàì áîëàñè ñàæäà-
ãà áóþðèëèá, ñàæäà ³èëäè. Øó ñàáàá óíãà æàííàò á´ëäè. Ìåí
µàì ñàæäàãà áóþðèëãàíèìäà, óíè èíêîð ³èëäèì. Î³èáàòäà ìåíãà
ä´çàõ á´ëäè!” (Èìîì Ìóñëèì ðèâîÿòè).
Õîµ íàìîçäà, õîµ ñàæäà îÿòèäà á´ëñèí, áàíäàíèíã ´ç Ðàá-
áèãà á´éèí ýãèøè, òàúçèì áèëàí ñàæäà ³èëèøè óíèíã æàí-
íàòãà êèðèøèãà ñàáàá á´ëàäè. Õóñóñàí, òèëîâàò ñàæäàñè ôà-
119
çèëàòëè àìàëëàðäàí áèðè µèñîáëàíèá, áó èø áèð òîìîíäàí
áàíäàíè Àëëîµãà ÿ³èíëàøòèðñà, áîø³à òàðàôäàí øàéòîí-
íè ìàµçóí àµâîëãà ñîëàäè. Øó ñàáàá µàð áèðèìèç ñàæäà îÿò-
ëàðèíè ´³èñàê ¸êè ýøèòñàê, óíèíã êåòèäàí äàððîâ ñàæäà
³èëèá ³´éèøãà µàðàêàò ³èëèøèìèç ëîçèì.
Òèëîâàò ñàæäàñè êèìëàðãà âîæèá?
Óìàð, Àëè, Àáäóëëîµ èáí Ìàñúóä, Àáäóëëîµ èáí Àááîñ
âà Àáäóëëîµ èáí Àìð ðîçèéàëëîµó àíµóìëàð: “Òèëîâàò ñàæ-
äàñè £óðúîííè òèëîâàò ³èëãàí âà ýøèòãàí êèøèëàðãà âî-
æèá”, äåéèøãàí.
Òèëîâàò ñàæäàñèíè àðàá÷à ¸êè áîø³à òèëëàðãà ´ãèðèëãàí
òàðæèìàñèíè ´³èéäèìè, áàðèáèð ñàæäà ³èëèø âîæèá á´ëà-
âåðàäè. Àãàð àðàá òèëèíè áèëìàéäèãàí êèøèíèíã îëäèäà òè-
ëîâàò ñàæäàñè ´³èëñà, ó îÿòíèíã ìàúíîñèãà òóøóíìàñà µàì
ñàæäà ³èëèøè êåðàê. Áó ôèêðíè Àáó ¥àíèôà áèëäèðãàí.
Íàìîç èáîäàòè êèìëàðãà ôàðç á´ëñà, òèëîâàò ñàæäàñè µàì
´øà òîèôà êèøèëàðãà âîæèá á´ëàäè. ßúíè, òèëîâàò ñàæäàñè
âîæèá á´ëèøè ó÷óí áàíäà ìóñóëìîí, î³èë, áàëî²àòãà åòãàí,
à¸ë êèøè á´ëñà µàéç âà íèôîñäàí ïîê á´ëèøè ëîçèì. Çåðî,
êîôèð, áàëî²àòãà åòìàãàí ¸ø áîëà, à³ëè çàèô êèøèëàð, µàéç
âà íèôîñäàãè à¸ëëàðãà òèëîâàò ñàæäàñè âîæèá ýìàñ. ×óíêè,
óëàð íàìîç ôàðç á´ëãàí êèøèëàð ³àòîðèãà êèðìàéäè. Òèëîâàò
ñàæäàñè òàµîðàòè é´³ âà æóíóá á´ëãàí êèøè ó÷óí âîæèá. Óëàð
ïîêëàíãàíëàðèäàí ñ´íã òèëîâàò ñàæäàñèíè áàæàðàäèëàð.
Øóíèíãäåê, òèëîâàò ñàæäàñèíè ýøèòèø áîðàñèäà êèì-
äàí ¸êè íèìàäàí ýøèòèøãà ³àðàëàäè. Àãàð ñàæäà îÿòè àêñ
ñàäî ñèôàòèäà êåëñà ¸êè ìàæíóí òîìîíèäàí òèëîâàò ³èëèí-
ñà, ñàæäà ³èëèø âîæèá á´ëìàéäè. ×óíêè, àêñ ñàäî îð³àëè
êåëãàí òèëîâàò µà³è³èé òèëîâàò ñàíàëìàéäè. Ìàæíóí ýñà,
íàìîç ôàðç á´ëãàí êèøèëàð òîèôàñèãà êèðìàéäè µàìäà óíèíã
òèëîâàòè ñàµèµ òèëîâàò µèñîáëàíìàéäè.
Òèëîâàò ñàæäàñè ³àíäàé àìàëãà îøèðèëàäè?
Àáäóëëîµ èáí Óìàð ðîçèéàëëîµó àíµó ðèâîÿò ³èëàäè:
“Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì áèçëàðãà £óðúîí ´³èá
áåðàð, ³à÷îí ñàæäà (îÿòè)äàí ´òñàëàð, àââàë òàêáèð àéòèá,
ñ´íã ñàæäà ³èëàð ýäèëàð âà áèç µàì ó çîò áèëàí ñàæäà ³èëàð-
äèê” (Àáó Äîâóä ðèâîÿòè).
120
Òèëîâàò ñàæäàñè íàìîçäàí òàø³àðèäàãè ñàæäà µèñîáëà-
íàäè. Øó áèëàí áèðãà, íàìîçäà íèìà øàðò á´ëñà, òèëîâàò
ñàæäàñè ó÷óí µàì øó íàðñà øàðòäèð. ×óíêè, ñàæäà íàìîç
àðêîíëàðèäàí áèðè ñàíàëàäè. ßúíè, òèëîâàò ñàæäàñèíè áà-
æàðà¸òãàí êèøè òàµîðàòëè, êèéèì-áîøè, ñàæäà ³èëàäèãàí
´ðíè ïîê, ³èáëàãà þçëàíãàí á´ëèøè ëîçèì. Ôà³àòãèíà áó
µîëäà ðóêóú ³èëèíìàé, òàêáèð àéòèá ò´²ðè ñàæäàãà áîðèëà-
äè. Ñàæäàäà ó÷ ìàðîòàáà “ñóáµáíà ðîááèéàë- àúëá” àéòèëàäè.
Òèëîâàò ñàæäàñèíè àäî ýòãà÷, ³óéèäàãè äóî ´³èëàäè:
“Þçèì óíè ÿðàòèá, êó÷-³óââàò áèëàí ê´ç âà ³óëî²èíè

î÷ãàí Çîòãà ñàæäà ³èëäè, ýíã ã´çàë ßðàòóâ÷è (ÿúíè, é´³äàí
áîð ³èëãóâ÷è á´ëìèø) Àëëîµ Áàðîêàòëè – Áóþêäèð”33 (Òåð-
ìèçèé, Èìîì Àµìàä âà ¥îêèì ðèâîÿòè. ¥îêèì ðèâîÿò ñàíà-
äèíè ñàµèµ, äåãàí).
Òèëîâàò ñàæäàñèíèíã µóêìè âà àäàäè
Àêñàðèÿò óëàìîëàð òèëîâàò ñàæäàñèíè àäî ýòèø ñóííàò-
äèð, äåá àéòãàíëàð. Áóíãà Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàë-
ëàìäàí âîðèä á´ëãàí ñàµèµ µàäèñëàðíè äàëèë ³èëèá êåëòè-
ðàäèëàð. Èáí Óìàð ðîçèéàëëîµó àíµó µàì: “Àëëîµ áèçãà ñàæ-
äàíè (ÿúíè, òèëîâàò ñàæäàñèíè) ôàðç ³èëìàäè, àììî õîµ-
ëàñàê ³èëàìèç”, äåãàí.
Ëåêèí, ¥àíàôèé óëàìîëàð, õóñóñàí Àáó ¥àíèôà ñàæäà
îÿòëàðèäà êåëãàí ³àòúèé àìðëàðíè èíîáàòãà îëèá, òèëîâàò
ñàæäàñè âîæèá äåãàí ³àðîðãà êåëãàí. Èìîì Øîôåúèé ýñà,
ìóñòàµàá, äåãàí.
¥à³è³àòàí, ñàæäà îÿòëàðèíèíã ìàúíîëàðèãà ýúòèáîð
³àðàòñàê, óøáó îÿòëàðäà ñàæäà ³èëèø áóþðèëãàí (ãàð÷è îÿòè
êàðèìà ìàúíîñè õàáàð øàêëèäà êåëãàí á´ëñà µàì, ó áóéðó³
ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè). Ìàñàëàí:
121
“Îñìîíëàð âà åðäàãè áàð÷à æîíçîò õîµ èñòàñèíëàð, õîµ

èñòàìàñèíëàð, øóíèíãäåê, óëàðíèíã ñîÿëàðè µàì ýðòàþ êå÷
ôà³àò Àëëîµãàãèíà ñàæäà ³èëàäèëàð” (Ðàúä, 15).
“£à÷îí (ìóøðèêëàðãà): “ Ðàµìîíãà ñàæäà ³èëèíãëàð”, äå-

éèëñà, óëàð: “Íèìà ó Ðàµìîí? Ñåí áóþðãàí íàðñàãà ñàæäà
³èëàâåðàìèçìè!?” äåéèøàð âà áó (ñ´ç) óëàðíè ÿíàäà (èìîí-
äàí) éèðî³ëàøòèðàð” (Ôóð³îí, 60).
Þ³îðèäàãè îÿòè êàðèìàëàðäàí µàì ê´ðèíèá òóðèáäèêè,
ñàæäà îÿòèäàí ñ´íã òèëîâàò ñàæäàñèíè àäî ýòèø µàð áèðè-
ìèçäàí òàëàá ³èëèíàäèãàí íàðñàäèð.
£óðúîíè êàðèìäà òèëîâàò ñàæäàñè îÿòëàðèíèíã àäàäè ´í
ò´ðòòà. Ìàçêóð ñàæäà îÿòëàðè ³óéèäàãèëàð:
1) Àúðîô, 206; 2) Ðàúä, 15; 3) Íàµë, 48; 4) Èñðî, 107;
5) Ìàðÿì, 58; 6) ¥àæ, 18; 7) Ôóð³îí, 60; 8) Íàìë, 25; 9)
Ñàæäà, 15; 10) Ñîä, 24; 11) Ôóññèëàò, 37; 12) Íàæì, 63;
13) Èíøè³î³, 21; 14) Àëà³, 19
£óðúîíè êàðèìäàãè ó÷ ñàæäà îÿòè áîðàñèäà óëàìîëàð
èõòèëîô ³èëèøãàí:
1. ¥àíàôèé ìàçµàáèãà ê´ðà, ¥àæ ñóðàñèäà áèòòà ñàæäà
îÿòè áîð. Øîôåúèéëàðäà èêêèòà, äåéèëãàí. Áàúçèëàð ¥àæ
ñóðàñèíèíã 77-îÿòèäà µàì òèëîâàò ñàæäàñè áîð, øó áèëàí
òèëîâàò ñàæäàñèíèíã ìè³äîðè ´í áåøòà á´ëàäè, äåãàí ôèêð-
íè áåðèøãàí. Àììî, ¥àíàôèé óëàìîëàð ìàçêóð îÿòäàãè
æóìëàñèäàí êåëèá
÷è³èá, áó åðäà ðóêóú âà ñàæäà áèðãà çèêð ³èëèíìî³äà. Øó

ñàáàá, ó òèëîâàò ñàæäàñè ýìàñ, áàëêè íàìîç ´³èøãà àìð-
äèð, äåá àéòãàíëàð.
122
2. ¥àíàôèé îëèìëàðíèíã àéòèøè÷à, Ñîä ñóðàñèäà òèëî-
âàò ñàæäàñè ìàâæóä. Áó Øîôåúèéëàðäà øóêð ñàæäàñè ñèôà-
òèäà îëèíãàí.
3. ¥àíàôèé ìàçµàáèãà ê´ðà, ìóôàññàë (ÿúíè, “£îô”äàí
“Íîñ”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð)äà ó÷òà ñàæäà îÿòè áîð. Áó Íàæì
ñóðàñèíèíã 63-îÿòè, Èíøè³î³ ñóðàñèíèíã 21-îÿòè âà Àëà³
ñóðàñèíèíã 19-îÿòëàðèäèð. Ìîëèêèéëàð ìàôàññàëäà ñàæäà
îÿòè é´³, äåá àéòèøãàí.
Àëè ðîçèéàëëîµó àíµó àéòàäè: “£óðúîíè êàðèìäàãè òàú-
êèäëàíãàí ñàæäà îÿòëàðè ò´ðòòà. Áóëàð: “Àëèô, ëáì, ìèéì
òàíçèéë...” (Ñàæäà ñóðàñèíèíã 15-îÿòè), “µá ìèéì àñ-ñàæäà”
(Ôóññèëàò ñóðàñèíèíã 37-îÿòè), Íàæì (ñóðàñèíèíã 63-îÿòè)
âà “è³.ðîú áèñìè ðîááèê” (Àëà³ ñóðàñèíèíã 19-îÿòëàðè)äèð”.
Òèëîâàò ñàæäàñèãà îèä áàúçè µóêìëàð
Êèìêè áèð ´òèðèøäà òèëîâàò ñàæäàñèíè áèð íå÷à áîð
´³èñà, óíãà áèð ìàðîòàáà ñàæäà ³èëèøè êèôîÿ ³èëàäè.34
×óíêè, Æàáðîèë àëàéµèñ ñàëîì Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàìíèíã µóçóðëàðèãà âàµèé îëèá òóøèá, ñàæäà
îÿòèíè ´³èá áåðãà÷, Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì
óíè ýøèòèá, ñèíãäèðèá îëàð, ñ´íãðà ñàµîáàëàðãà ´³èá áåðàð-
äèëàð. Áóíèíã ó÷óí áèð ìàðòàãèíà ñàæäà ³èëãàíëàð, õîëîñ.
Àáó Ìóñî Àøúàðèé ðîçèéàëëîµó àíµó µàì áîëàëàðãà £óðú-
îííè òàúëèì áåðà¸òèá, ñàæäà îÿòèíè ê´ï ìàðîòàáà ³àéòà-
ðàð, êåéèí áèð ìàðòà ñàæäà ³èëàðäè.
Êèøè ñàæäà îÿòèíè áèð íå÷à ìàðòà ´³èá, êåéèí ñàæäà
³èëèøè ¸êè áèð ìàðòà ´³èãà÷, êåòèäàí ñàæäà ³èëèá, ÿíà
´øà ñàæäà îÿòèíè ´³èãà÷, òèëîâàò ñàæäàñèíè ³èëìàñëèãè
æîèç. ×óíêè, áóíäà ìàêîí ´çãàðìàäè. Àãàð þðèá êåòà¸òãàí
µîëàòèäà ñàæäà îÿòèíè òèëîâàò ³èëñà, ó µîëäà µàð áèð òè-
ëîâàòè ó÷óí àëîµèäà ñàæäà ³èëèø êåðàê á´ëàäè. Ñàáàáè –
áó µîëàòäà ñàæäà îÿòè ´³èëà¸òãàí æîé ´çãàðäè. ¥àð áèð ìà-
êîí ó÷óí àëîµèäà ñàæäà ³èëèíèøè çàðóð.
Àãàð óëîâ ìèíãàí µîëèäà êåòà¸òèá ñàæäà îÿòèíè áèð íå÷à
ìàðîòàáà òèëîâàò ³èëñà µàì, µàð áèð òèëîâàòèãà ñàæäà ³èëèø
ëîçèì. Ëåêèí, êåìàäà êåòà¸òèá øóíäàé ³èëñà, óíãà áèð ìàðòà
ñàæäà ³èëèø êèôîÿ ³èëàäè.
Àãàð ñàæäà îÿòè òèëîâàò ³èëèíèá, ñ´íãðà îðàäà òàîì åéèë-
ñà, è÷èìëèê è÷èëñà, áèðîí íàðñàãà ñóÿíèá ¸òèëñà ¸êè ê´ï
123
þìóø ³èëèíñà, ñ´íãðà êåëèá ñàæäà îÿòè ÿíà ´³èëñà, èêêà-
ëàñè ó÷óí àëîµèäà ñàæäà ³èëèø ëîçèì. ×óíêè, ìàçêóð èø-
ëàð áèëàí ìàêîí ´çãàðàäè.
Ìàáîäî, ñàæäà îÿòè òèëîâàò ³èëèíèá, îðàäà áèð ëó³ìà
òàîì åéèëñà, áèð-èêêè ³óëòóì ñóâ è÷èëñà ¸êè åíãèë èø-
ëàðíè îç ôóðñàòäà áàæàðèá, ÿíà ñàæäà îÿòèíè òèëîâàò ³èëñà,
áóíäàé êèøèãà áèð ìàðòà ñàæäà ³èëèø åòàðëè á´ëàäè.
Òèëîâàò ñàæäàñèíèíã âà³òè µà³èäà ò´õòàëàäèãàí á´ëñàê,
òèëîâàò âà ñàæäà ´ðòàñèäàãè âà³ò ÷´çèëèá êåòìàñëèãè ëî-
çèì. Êèøè ñàæäà îÿòèíè ´³èøè áèëàí ñàæäà ³èëèøè òàëàá
ýòèëàäè. Àãàð òèëîâàò âà ñàæäà îðàñèäàãè âà³ò óçàéèá êåòñà,
áó ³àçîãà ´òèá, ´ç âà³òèäàí êå÷èêòèðãàíè áîèñ áàíäà ãóíîµãà
³îëàäè. Øó ñàáàá, ñàæäà îÿòëàðèíè ´³èñàê ¸êè ýøèòñàê, äàð-
ðîâ Àëëîµ òàîëîãà ñàæäà ³èëèøãà øîøèëèøèìèç êåðàê.
1) Òèëîâàò ñàæäàñèíèíã ôàçèëàòè µà³èäà íèìàëàðíè áè-
ëàñèç?
2) Òèëîâàò ñàæäàñè ³àé òàðçäà àìàëãà îøèðèëàäè?
3) Òèëîâàò ñàæäàñèíèíã µóêìèíè àéòèíã?
4) £óðúîíè êàðèìäà íå÷òà òèëîâàò ñàæäàñè áîð? Óëàð
³àéñèëàð?
¤í îëòèí÷è äàðñ
Àëîµèäà ³îèäàëàð
Òàíâèí µàðàêàòè áèëàí òóãàãàí ñ´çäàí ñ´íã âàñëàëè µàìçà
êåëñà, ó µîëäà ñóêóíëè “íóâí” êàñðà (“è”) µàðàêàòè áèëàí
´³èëàäè. Áó ³îèäà ³óéèäàãè âàçèÿòëàðäà þçàãà êåëàäè:
1. “àë” àðòèêëè îëãàí èñìäàí îëäèí íîàíè³ µîëàòäàãè
èñì òàíâèí áèëàí êåëñà. Ìàñàëàí:
(õîéðîí + è + ë-âàñèééàòó) –
124
( æàçàààà-àí + è + ë-µóñíá) –
(Ôóð³îí, 26),
(éàâìàèçèí + è + ë-µà³³ó) –
(Ñîôôîò, 6),
(áèçèéíàòèí + è + ë-êàâáêèá.) –
Ýñëàòìà: àãàð Èõëîñ ñóðàñèíèíã áèðèí÷è îÿòèäàãè
ñ´çè èêêèí÷è îÿòäàãè ñ´çèãà óëàá ´³èëñà,
äåá òèëîâàò ³èëèíàäè. Àãàð ñ´çèäà âà³ô ³èëèíñà, “äáë”

µàðôèäà ³àë³àëà ³èëèíàäè.
2. Âàñëàëè µàìçà á´ëèá êåëãàí èñì ¸êè ôåúëëàðäàí îëäèí
òàíâèíëè èñì êåëñà. Ìàñàëàí:
(Òàâáà, 30),
(úóçàéðóí + è + á.íó) –
(¥óä, 42),
(íóâµóí + è + á.íàµóâ) –
(Ìàðÿì, 7),
(áè²óëáìèí + è + ñìóµóâ) –
125
Óøáó îÿòè êàðèìàäà þ³îðèäà àéòèá ´òèëãàí ³îèäàãà òå-

ãèøëè èêêèòà ìèñîë êåëòèðèëãàí:
(¥àæ, 11)
(õîéðóí + è + ò.ìà-àííà áèµ; ôèòíàòóí + è + í-³îëàáà)
(ëàµâàí + è + í-ôàäç-äçóâ) –
(õîáèéñàòèí + è + æ.òóññàò) –
3. Íèñáèé îëìîøëàðíèíã áèðèäàí àââàë òàíâèíëè èñì

êåëñà. Ìàñàëàí:
(Àúðîô, 158) –
(æàìèéúàí + è + ëëàçèé) –
(úàä.íèí + è + ëëàòèé) –
126
* * * * * * *
¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, £óðúîíè êàðèìäàãè áàúçè ñ´çëàð-
íè ³óéèäàãè òàðòèáäà ´³èø òàëàá ýòèëàäè:
1) Ôîòèµà ñóðàñèäàãè ñ´çè, ôà³àò “ñóä”

µàðôè áèëàí ´³èëàäè. Óøáó ñ´çíè áîø³à ðèâîÿòëàðäà “ñèéí”
áèëàí µàì ´³èøàäè:
Èçîµ: ñ´çè, àñëèäà øàêëèäà á´ëèá, àë-

Ôàððîíèíã àéòèøè÷à, £óðàéø ³àáèëàñèíèíã òèëèäà óøáó
ñ´ç “ñóä” áèëàí èøëàòèëàäè. Ëåêèí, àðàáëàðíèíã àêñàðèÿò
³èñìè óíè “ñèéí” áèëàí ´³èøàäè. (Ëèñàíóë-àðîá, 3-æóçú,
1993-áåò.)
Ìàçêóð ñ´çíè Èáí Êàñèð, Íîôåú, Àáó Àìð, Èáí Îìèð,
Îñèì âà Êèñîèéëàð “ñóä” áèëàí, ßú³óá35 ýñà, “ñèéí” áèëàí
´³èãàí. Áóíèíã ñàáàáèíè ó ³óéèäàãè÷à èçîµëàéäè: “Óøáó
ñ´çäàãè “ñóä”, àñëèäà “ñèéí” á´ëèá, ó “òó”íèíã òàúñèðèäà
èñòåúëî µàðôèãà àéëàíãàí. ×óíêè, óëàðíèíã ìàõðàæè áèð-
áèðèãà ÿ³èí”. Æàâµàðèé ñ´çèíè ¸êè

øàêëëàðèäà µàì ³´ëëàø ìóìêèíëèãèíè àéòãàí. (Ëèñàíóë-
àðîá, 4-æóçú, 2432-áåò.)
2) Àãàð àëèôíèíã óñòèãà ñóêóíãà ´õøàø äóìàëî³ áåëãè
³´éèëãàí á´ëñà, ó àãàð ´çèäàí êåéèíãè ñ´çãà ³´øèëñà, àëèô-
ñèç, ìàçêóð ñ´çäà âà³ô ³èëèíñà, áèð àëèô ìè³äîðèäà ìàä
áèëàí âà³ô ³èëèø ëîçèìëèãèíè àíãëàòàäè. Ìàñàëàí:
Áèðèí÷è ìèñîë ( Þñóô, 45):
Èêêèí÷è ìèñîë (Êàµô, 38):
127
Ó÷èí÷è ìèñîë (Àµçîá, 10):
Ìèñîëíèíã ´³èëèøè:
1. Âà³ô ³èëèíãàíäà:
2. Óëàá ´³èëãàíäà:
Ò´ðòèí÷è ìèñîë (Àµçîá, 66):
Áåøèí÷è ìèñîë (Àµçîá, 67):
Îëòèí÷è ìèñîë (Èíñîí, 4):
128
Îÿòíèíã ´³èëèøè:
Àãàð ñ´çè ´çèäàí êåéèíãè ñ´çãà óëàá ´³èëñà,

“ëîì”íèíã µàðàêàòè òàíâèíñèç ôàòµà á´ëàäè. Áóíè þ³îðè-
äàãè ìèñîëäà ê´ðèá ´òäèê.
Àãàð óøáó ñ´çäà âà³ô ³èëèíñà, èêêè õèë óñóëäà ´³èëè-
øè ìóìêèí:
a) “Ëîì”äà àëèô áèëàí âà³ô ³èëèø:
“ñàëáñèëá” –
b) “Ëîì”äà ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèø:
“ñàëáñèë” –
Åòòèí÷è ìèñîë (Èíñîí, 15-16):
3) ¥óä ñóðàñèíèíã 41-îÿòèäàãè ñ´çèäàãè “ðó”

µàðôè èìîëà ³èëèá, ÿúíè ôàòµàäàí êàñðàãà, “àëèô”äàí
“éá”ãà ìîéèë ³èëèá36, “ìàæ.ðéµá” äåá ´³èëàäè (à – è = å):
129
4) ¥àôñ ðèâîÿòèãà ê´ðà, Ôóññèëàò ñóðàñèíèíã 44-îÿòè-
äàãè ñ´çè òàñµèë ³èëèíèá, (“à-àúæàìèé-
éóí”) òàðçèäà ´³èëàäè:
5) Áà³àðà ñóðàñèäàãè âà Àúðîô ñóðàñèäàãè

ñ´çëàðèäà “ñîä” µàðôèíèíã óñòèãà êè÷èê “ñèéí” µàðôè
³´éèëãàí. Áó ìàçêóð ñ´çëàðäàãè “ñîä”íè “ñèéí” ³èëèá ´³èø
ëîçèìëèãèíè àíãëàòàäè.
Áèðèí÷è ìèñîë (Áà³àðà, 245):
Èêêèí÷è ìèñîë (Àúðîô, 69):
Àãàð “ñîä”íèíã îñòèãà êè÷èê “ñèéí” µàðôè ³´éèëãàí

á´ëñà, áó ´øà µàðôíè µàì “ñîä”, µàì “ñèéí” ³èëèá ´³èø
æîèçëèãèíè áèëäèðàäè. Áóíäàé ñ´ç Òóð ñóðàñèíèíã 37-îÿòè-
äà êåëãàí:
Îÿòíèíã îõèðèäà êåëãàí ñ´çíè (“ìóñîéòèðó-
óóóóâí”) ¸êè “ñèéí” áèëàí (“ìóñàéòèðóóóóóâí”),

äåá ´³èø ìóìêèí.
¢îøèÿ ñóðàñèíèíã 22-îÿòèäàãè ñ´çè ôà³àòãèíà
“ñîä” µàðôè áèëàí òàëàôôóç ³èëèíàäè:
6) Íàìë ñóðàñèíèíã 36-îÿòèäàãè ñ´çè ³óéèäàãè

ê´ðèíèøãà ýãà:
130
1. Àãàð óøáó ñ´ç ´çèäàí êåéèíãè ñ´çãà ³´øèá ´³èëñà,
“éá”íèíã µàðàêàòè ôàòµà îëàäè:
“ôàìá áòáíèéàëëóµó” –
2. Àãàð ìàçêóð ñ´çäà âà³ô ³èëèíñà, èêêè õèë óñóëäà ´³èëà-
äè:
a) “Íóâí”ãà “éà”íè ³´øèá ´³èø:
“ôàìá áòáíèé” –
b) “Éà”íè òóøèðèá ´³èø:
“ôàìá áòàààààí” –
Ýíäè, óøáó ³îèäàãà ìóâîôè³ îÿòè êàðèìàíè ´³èøãà µàðà-
êàò ³èëèíã:
7) ¥óæóðîò ñóðàñèäàãè ñ´çè óøáó ñ´çäàí áîø-

ëàá ´³èëãàíäà, ³óéèäàãè÷à ê´ðèíèø êàñá ýòàäè:
1. “¥àìçà”íè ôàòµà, “ëîì”íè êàñðà âà “ñèéí”íè ñóêóí
³èëèá ´³èø:
“àëèñìóë-ôóñóâ³ó áàúäàë-èéìàààààí”
2. Âàñëàëè µàìçàíè òóøèðèá ³îëèá, “ëîì”íè êàñðà, “ñèéí”-
íè ñóêóí ³èëèá ´³èø:
“ëèñìóë-ôóñóâ³ó áàúäàë-èéìààààí”
Óøáó èêêè µîëàòäà “ëîì”äàí êåéèí µàìçà ìàâæóä ýìàñ.
Àãàð ñ´çè ´çèäàí îëäèíãè ñ´çãà ³´øèá ´³èëñà,

³óéèäàãè÷à á´ëàäè:
131
“áèúñà ëèñìóë-ôóñóâ³ó áàúäàë-èéìàààààí”

8) Ðóì ñóðàñèíèíã 54-îÿòèäà êåëãàí ôåúëèäàí
ÿñàëãàí ó÷ ñ´çäàãè “äçóä”íèíã µàðàêàòèíè µàì ôàòµà, µàì
çàììà áèëàí, ÿúíè ¸êè òàðçèäà ´³èø ìóì-

êèí37:
9) £óéèäàãè ñ´çëàð àãàð ³´øèá ´³èëñà, “íóâí” áèëàí,

âà³ô ³èëèíñà, “àëèô” áèëàí ´³èëàäè:
a) Þñóô ñóðàñèíèíã 32-îÿòèäàãè ñ´çè. Àãàð ³´øèá

´³èëñà “ ëàéàêóâíàì...” äåá ´çèäàí êåéèíãè “ìèéì”ãà èä²îì
³èëèíàäè. Óøáó ñ´çäà âà³ô ³èëèíñà “ëàéàêóâíá”, äåá ò´õòà-
ëèíàäè. Íàôàñ ðîñòëàíãà÷, ÿíà ´øà óñëóáäà ´³èëàäè, ÿúíè “
ëàéàêóâíàì...” äåá ´çèäàí êåéèí êåëà¸òãàí “ìèéì”ãà èä²îì
³èëèíàäè. Ìèñîëíè ê´ðñàòèëãàí òàðòèáäà ´³èøãà µàðàêàò
³èëèá ê´ðèíã:
b) Àëà³ ñóðàñèíèíã 15-îÿòèäàãè ñ´çè. Àãàð ìàç-

êóð ñ´ç óëàá ´³èëñà, ´çèäàí ñ´íã êåëà¸òãàí “áá” µàðôèãà
è³ëîá ³èëèíàäè âà “ëàíàñôà-úàì-áèí-íáñèéàµ” òàðçèäà ´³èëà-
äè. Óøáó ñ´çäà âà³ô ³èëèíãàí µîëàòäà, “ëàíàñôà-úá”, äåá
ò´õòàá, êåéèí óøáó ñ´ç ÿíà òàêðîðëàíèá, îÿòíèíã îõèðèãà-
÷à ÿêóíëàíàäè:
132
c) Èñðî ñóðàñèíèíã 76-îÿòèäàãè ñ´çè. Óøáó ñ´ç

µàì õóääè þ³îðèäà êåëòèðèëãàí ìèñîëëàðäà ê´ðñàòèëãàí òàð-
òèáäà ´³èëàäè:
Áó åðäà “âà èí-êáäóâ ëàéàñòàôèççóâíàêà ìèíàë-àðäçè ëè-

éóõðèæóâêà ìèíµá âà èçá (äåá âà³ô ³èëèíñà, óøáó ñ´ç ÿíà
òàêðîðëàíàäè) âà èçàë-ëá éàëáàñóâíà õèëáôàêà èëëá ³îëèéëá”.
10) Ìóðñàëîò ñóðàñèíèíã 36-îÿòèäàãè ñ´çè-

íèíã ´³èëèøè áîðàñèäà èêêè õèë ôèêð áîð:
1. “£îô” µàðôèíè “êàô”íèíã è÷èãà ò´ëè³ èä²îì ³èëèø.
Áóíäà “³îô”íèíã õóñóñèÿòè áóòêóë é´³îëàäè.
2. “£îô”íè “êàô”íèíã è÷èãà íî³èñ (ÿðèì) èä²îì ³èëèø.
Áóíäà “³îô”íèíã èñòåúëîëèê ñèôàòè ³îëèá, ³àë³àëàëèê
õóñóñèÿòè é´³îëàäè.
Èìîì Èáí Æàçàðèé “Êèòàáóò-òàìµèéä”äà óøáó èêêè µàðô-
íè áèð-áèðèãà ò´ëè³ èä²îì ³èëèø àôçàë38, äåãàí ôèêðíè
áèëäèðãàí.
Ýíäè, ìàçêóð îÿòè êàðèìàíè èêêè õèë óñóëäà ´³èá
ê´ðèíã:
1) Àãàð ñ´çíèíã îõèðè òàíâèíëàð (òàíâèí ôàòµà, òàíâèí
çàììà âà òàíâèí êàñðàëàð) áèëàí òóãàá, óíèíã êåòèäàí “àë”
àíè³ëèê àðòèêëè îëãàí ñ´ç ¸êè âàñëàëè µàìçà áèëàí êåëãàí
ôåúë á´ëñà, ó µîëäà áóíè ³àíäàé ´³èø ìóìêèí. Ìèñîëëàð
êåëòèðèíã.
2) Àãàð ñîä µàðôèíèíã óñòè ¸êè îñòèãà ñèéí µàðôè ³´éèë-
ãàí á´ëñà, óíè ³àíäàé ´³èëàäè?
3) £óéèäà êåëòèðèëàäèãàí ìèñîëëàðäàãè ìàúëóì ñ´ç âà
æóìëàëàðíèíã ´³èëèøèíè ýñëàíã. Óëàðíèíã ³àé òàðòèáäà
´³èëèøèãà ýúòèáîð áåðèíã!
133
£óðúîíè êàðèì µà³èäà óìóìèé ìàúëóìîò

£óðúîíè êàðèì Ðàìàçîí îéèíèíã Ëàéëàòóë ³àäð êå÷àñè-
äà íîçèë ³èëèíãàí. Áó µà³èäà Àëëîµ òàîëî øóíäàé õàáàð
³èëàäè:
“(Ó ñàíî³ëè êóíëàð) Ðàìàçîí îéèäèðêè, áó îéäà îäàìëàð

ó÷óí µèäîÿò âà Ôóð³îí (µà³ áèëàí áîòèëíè àæðàòóâ÷è)íèíã
î÷è³ îÿòëàðè á´ëèá £óðúîí íîçèë ³èëèíäè” (Áà³àðà, 185).
134
“¥à, ìèéì. Î÷è³-ðàâøàí êèòîá – £óðúîíãà ³àñàìêè, àë-

áàòòà Áèç óíè áèð ìóáîðàê-áàðîêàòëè êå÷àäà íîçèë ³èëäèê.
Äàðµà³è³àò, Áèç (èíñîíëàðíè óøáó £óðúîí áèëàí Îõèðàò
àçîáèäàí) îãîµëàíòèðãóâ÷è á´ëäèê” (Äóõîí, 1-3).
Äóõîí ñóðàñèíèíã 1-3 îÿòëàðè òàôñèðèäà ³óéèäàãè ôèêð
êåëòèðèëãàí: “Óøáó îÿòäà Àëëîµ òàîëî £óðúîíè êàðèìíè
ìóáîðàê êå÷àäà, ÿúíè Ëàéëàòóë ³àäð êå÷àñèäà íîçèë ³èë-
ãàíè µà³èäà õàáàð áåðìî³äà” (Èáí Êàñèð òàôñèðè, 4-æóçú,
148-áåò).
Áó ìàúíî ³óéèäàãè îÿòäà µàì òàúêèäëàíãàí:
“Àëáàòòà Áèç ó (£óðúîí)íè £àäð êå÷àñèäà íîçèë ³èëäèê”

(£àäð, 1).
Ìàçêóð îÿòëàðíèíã ìàúíîñè øóêè, £óðúîíè êàðèì Ëàé-
ëàòóë ³àäð êå÷àñèäà Àëëîµ òàîëî äàðãîµèäàí äóí¸ îñìîíèãà
íîçèë ³èëèíãàí. Êåéèí éèãèðìà ó÷ éèë äàâîìèäà Ïàé²àìáà-
ðèìèç ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà ñåêèí-àñòà, áîñ³è÷ìà-
áîñ³è÷ òóøèðèëãàí.
Èëê áîðà íîçèë ³èëèíãàí îÿò Àëà³ ñóðàñèíèíã àââàëãè
îÿòëàðè ýäè.
£óðúîíè êàðèìäà 114 ñóðà, 6236 îÿò âà 323671 µàðô ìàâæóä.
Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìãà âàµèé òóøàð ýêàí,
ìàõñóñ êîòèáëàð óíè äîèìèé òàðçäà ó çîò ñîëëàëëîµó àëàéµè
âà ñàëëàìíèíã èìëî âà ê´ðñàòìàëàðèãà áèíîàí òåêèñ õóðìî
øîõëàðè, µàéâîí ñóÿêëàðè ¸êè âàðà³, òåðè, ìàòî âà øóíãà
´õøàø íàðñàëàðãà ¸çèá áîðàð ýäèëàð. Óëàðíèíã ýíã àââàëèäà
Çàéä èáí Ñîáèò, ò´ðò õóëàôîè ðîøèäèéí âà Ìóîâèÿ èáí
Àáó Ñóô¸í ðîçèéàëëîµó àíµóìëàð òóðèøàðäè. Øó áèëàí áèðãà
Àëëîµíèíã ìó³àääàñ Êàëîìè ñàµîáàè êèðîìëàð ³àëáëàðèãà
µàì ìóõðëàíèá áîðàðäè.
Ñàµîáàëàð è÷èäàãè ýíã ìàøµóð ³îðèëàðäàí Óáàé èáí
Êàúá, Çàéä èáí Ñîáèò, Àáäóëëîµ èáí Ìàñúóä, Àáó Ìóñî
àë-Àøúàðèé, Ìóîç èáí Æàáàë âà Àáó ¥óçàéôàíèíã ìàâëîñè
135
Ñîëèì ðîçèéàëëîµó àíµóìëàðíè ìèñîë ³èëèá êåëòèðèø
ìóìêèí.
Èëê áîðà £óðúîíè êàðèìíè ìóñµàô µîëèäà æàìëàãàí
çîò Àáó Áàêð Ñèääè³ ðîçèéàëëîµó àíµóäèð. Ñ´íãðà óíäàí
Óñìîí èáí Àôôîí ðîçèéàëëîµó àíµó îëòè ìóñµàôíè ê´÷èð-
ìà ³èëäèðãàí âà áó íóñõà Ìóñµàôè Óñìîíèé íîìè áèëàí
ìàøµóð á´ëãàí.
£óðúîíè êàðèì Íàáèé ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàìíèíã
äàâðëàðèäà åòòè µèçáãà àæðàòèëãàí:
Áèðèí÷è–µèçá Ôîòèµà, Áà³àðà, Îëè Èìðîí âà Íèñî ñó-
ðàëàðè;
Èêêèí÷è–µèçá “Ìîèäà”äàí “Òàâáà”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð;
Ó÷èí÷è µèçá–“Þíóñ”äàí “Íàµë”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð;
Ò´ðòèí÷è µèçá–“Èñðî”äàí “Ôóð³îí”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð;
Áåøèí÷è µèçá–“Øóàðî”äàí “¨ñèí”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð;
Îëòèí÷è µèçá–“Ñîôôîò”äàí “¥óæóðîò”ãà÷à á´ëãàí ñó-
ðàëàð;
Åòòèí÷è µèçá–“£îô”äàí “Íîñ”ãà÷à á´ëãàí ñóðàëàð. Åò-
òèí÷è µèçáãà êèðóâ÷è ñóðàëàð “µèçáóë-ìóôàññàë” ¸êè “ìó-
ôàññàë” äåéèëàäè.
£óðúîí ´òòèç æóçú (ïîðà)ãà, ´ç íàâáàòèäà µàð áèð æóçú
èêêè µèçáãà á´ëèíàäè. Äåìàê, £óðúîí îëòìèø µèçáäàí èáî-
ðàò. ¥àð áèð µèçá ýñà ò´ðò ³èñìãà á´ëèíàäè. ßúíè, £óðúîí
èêêè þç ³èð³ ³èñìäàí èáîðàòäèð.
£óðúîí òèëîâàòè îäîáëàðè
– £óðúîíè êàðèìíè òèëîâàò ³èëóâ÷è êèøè àââàëî òàµî-
ðàò îëèøè øàðò. (Áó åðäà £óðúîíè êàðèìíè ³´ëãà îëèá ´³èø
µà³èäà ãàï êåòìî³äà. Î²çàêè òèëîâàò ó÷óí òàµîðàòëè á´ëèø
øàðò ýìàñ);
– Òèëîâàòíè áîøëàìàñäàí àââàë òààââóç àéòèø ìóñòàµàá
àìàëëàðäàíäèð;
– ¥àð áèð ñóðà áîøèäà, õóñóñàí Ôîòèµà ñóðàñèäàí îë-
äèí áàñìàëàíè àéòèø ñóííàò µèñîáëàíàäè.
Áàúçèëàð áèðîí ñóðàíè áîøèäàí áîøëàñàëàðãèíà áàñìà-
ëàíè àéòèá, ñóðàíèíã ´ðòàñèäàí òèëîâàò ³èëãàíëàðèäà óíè
òàðê ³èëàäèëàð. Àñëèäà, µàð ³àíäàé µîëàòäà áàñìàëàíè àé-
òèá, ñ´íãðà ³èðîàò ³èëèø àôçàë;
136
– £óðúîí ´³óâ÷è ³îðè âà óíè ýøèòóâ÷èëàð õóøóú µàìäà
îäîáíè ñà³ëàé áèëèøëàðè òàëàá ýòèëàäè. Òèëîâàò ïàéòèäà
ãàïëàøèø, îâîçíè áàëàíä ê´òàðèá, øîâ³èí-ñóðîí ñîëèø
ìóìêèí ýìàñ;
– Êèøè ³èðîàòäà µàð õèë íà²ìà âà îµàíãëàðäàí ñà³ëàí-
ãàí µîëäà èìêîíè áîðè÷à îâîçèíè ÷èðîéëè ³èëèøãà µàðà-
êàò ³èëàäè. £´øè³³à ´õøàòèá, £óðúîííè áèðîí îµàíããà ñî-
ëèø ³àòúèÿí ìàí ³èëèíàäè;
– £óðúîííè ´³èãàíäà ¸êè ýøèòãàíäà, êèøè èëîæè áî-
ðè÷à óíèíã ìàúíîëàðèíè ôàµìëàøãà, òàäàááóð ³èëèøãà µàðà-
êàò ³èëñèí. ×óíêè, Àëëîµ òàîëî øóíäàé õèòîá ³èëàäè:
“Àõèð óëàð £óðúîííè òàäàááóð ³èëìàéäèëàðìè?!” (Íèñî, 82);

– £óðúîííè ´³óâ÷è äîèìî óíãà àìàë ³èëèøè, £óðúîíãà
õèëîô á´ëãàí õàòòè-µàðàêàòëàðíè ñîäèð ýòèøäàí òèéèëè-
øè êåðàê. Àêñ µîëäà, £óðúîí Îõèðàò êóíè áàíäàíèíã çàðà-
ðèãà ãóâîµëèê áåðàäè. Ñàëàôëàðíèíã áàúçèëàðè: “£óðúîí
´³óâ÷èëàð è÷èäà øóíäàé êèøèëàð áîðêè, £óðúîí óëàðíè
ëàúíàòëàéäè (ÿúíè, £óðúîííè ´³èá, óíãà àìàë ³èëìàãàíëèê-
ëàðè áîèñ £óðúîí óëàðãà ëàúíàò àéòàäè)”, äåéèøãàí;
– Ñóííàòãà ìóâîôè³ µàð êóíè áèð ïîðàäàí ´³èø ÿõøè
îäàòëàðäàíäèð. Àãàð áóíãà ³îäèð á´ëìàñà µàð êóíè ´í îÿò-
äàí ´³èñà µàì á´ëàäè. Øóíäà ó ²îôèëëàð ³àòîðèäàí ÷è³àäè.
Êå÷àñè Áà³àðà ñóðàñèíèíã îõèðãè èêêè îÿòèíè ´³èø µàì
áàíäà ó÷óí êèôîÿ ³èëàäè. Áó µà³èäà ñàµèµ µàäèñëàð âîðèä
á´ëãàí;
– £óðúîííè áîøèäàí îõèðèãà÷à ò´ëè³ ´³èá ÷è³³à÷, ´çè
õîµëàãàí íàðñàíè Àëëîµ òàîëîãà äóî-èëòèæî ³èëèá ñ´ðàéäè.
Áóíäà îèëà àúçîëàð µàì ³àòíàøñàëàð ÿõøè. ×óíêè, ìàçêóð
ïàéò äóîëàð ³àáóë á´ëàäèãàí âà³òëàðäàíäèð;
– £óðúîí ´³óâ÷è óíè ôà³àòãèíà Àëëîµíèíã ðîçèëèãè
ó÷óí òèëîâàò ³èëèøè ëîçèì. £óðúîíè êàðèìíè òèëîâàò ³èëèø
ýíã áóþê èáîäàò. Áàð÷à èáîäàòëàð ßêêàþ ¨ë²èç Àëëîµ òàîëî
ó÷óí ³èëèíàäè. £èðîàòè áèëàí ðè¸ ³èëãóâ÷è ³îðèëàðãà µàäèñè
øàðèôëàðäà ³àòòè³ âàèúéäëàð ³èëèíãàí. Øó ñàáàá µàì, áàíäà
ðè¸ âà ñóìúà (îäàìëàð ýøèòñèí, äåá àìàë ³èëèø)äàí áóò-
êóë ÷åòëàíèøè êåðàê;
137
– £óðúîí µà³èäà òîðòèøèø âà æàíæàëëàøèø ³àòòè³
µàðîì ³èëèíãàí. Àãàð êèøèãà ³èðîàò àñíîñèäà áèðîí îÿò
¸êè ñ´ç òóøóíàðñèç á´ëèá ³îëñà, ó êèòîáëàðãà ¸êè óëàìî-
ëàðãà ìóðîæààò ýòèá, óíèíã å÷èìèíè òîïàäè. Àãàð èêêè êèøè
£óðúîí µà³èäà òîðòèøèá ³îëñà, äàððîâ óøáó áàµñíè ò´õòàò-
ñèíëàð. Çåðî, Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì:
“£óðúîí µà³èäà òîðòèøìàíãëàð. ×óíêè, ó µà³èäà òîðòèøèø
êóôðäèð” (Èìîì Àµìàä ðèâîÿòè), äåÿ áàð÷àëàðèìèçíè ñåð-
ãàê á´ëèøãà ÷à³èðãàíëàð. Ïàé²àìáàðèìèç ñîëëàëëîµó àëàéµè
âà ñàëëàì ÿíà øóíäàé äåãàíëàð: “£óðúîííè ³àëáëàðèíãèç
óíãà îøíî (¸êè ìîéèë) á´ëãàí µîëèíãèçäà ´³èíãëàð. Àãàð
óíäà áèðîí èõòèëîôãà äó÷ êåëñàíãèç, áàñ, äàððîâ ³èðîàòíè
ò´õòàòèíãëàð” (Áóõîðèé ðèâîÿòè);
£óðúîíè êàðèìíè òèëîâàò ³èëèø îäîáëàðè µà³èäà
“£óðúîíè êàðèì ôàçèëàòè âà îäîáëàðè” íîìëè êèòîáèìèç-
äà áàòàôñèë ò´õòàëãàíìèç. Áó åðäà ôà³àòãèíà ýíã çàðóð îäîá-
ëàð ñàíàá ´òèëäè.
£èðîàò òóðëàðè
Êèøè £óðúîíè êàðèìíè ó÷ õèë óñëóáäà ´³èøè ìóìêèí.
Áóëàð: òàðòèë, òàäâèð âà µàäð.
Òàðòèë – £óðúîíè êàðèìíè øîøìàé, µàðôëàðèíè äîíà-
äîíà ³èëèá, îÿòëàð ìàúíîñèíè òàäàááóð ³èëãàí µîëäà, òàæ-
âèä ³îèäàëàðèãà ðèîÿ ³èëèá ´³èø. Òàðòèë ýíã ÿõøè ³èðîàò
òóðè ñàíàëàäè. Àëëîµ òàîëî ¤ç Ïàé²àìáàðè ñîëëàëëîµó àëàéµè
âà ñàëëàìãà £óðúîíè êàðèìíè õóääè ìàíà øóíäàé ³èëèá
´³èøíè àìð ³èëãàí: “...âà £óðúîííè òàðòèë áèëàí òèëîâàò
³èëèíã!” (Ìóççàììèë, 4.)
Òàðòèëäà ìàäëàðíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè ³óéèäàãè÷à:
1. Ëîçèì ìàä âà ëèéí ëîçèì ìàä – îëòè µàðàêàò;
2. Ìóòòàñèë ìàä – áåø µàðàêàò;
3. Ìóíôàñèë ìàä – áåø µàðàêàò;
4. Îðèç ìàä âà ëèéí îðèç ìàä – îëòè µàðàêàò;
5. Òàáèèé âà áàäàë ìàä – èêêè µàðàêàò.
Òàäâèð – òàæâèä ³îèäàëàðèãà àìàë ³èëãàí µîëäà £óðúî-
íè êàðèìíè ´ðòà÷à òåçëèêäà ´³èø. Ó àôçàëëèêäà òàðòèëäàí
êåéèíãè ´ðèíäà òóðàäè.
Òàäâèðäà ìàäëàðíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè ³óéèäàãè÷à:
138
2. Ìóòòàñèë ìàä – ò´ðò µàðàêàò;
3. Ìóíôàñèë ìàä – ò´ðò µàðàêàò;
4. Îðèç ìàä âà ëèéí îðèç ìàä – ò´ðò µàðàêàò;
¥àäð – òàæâèä ³îèäàëàðèãà àìàë ³èëãàí µîëäà £óðúîíè
êàðèìíè òåç ´³èø.
¥àäðäà ìàäëàðíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè ³óéèäàãè÷à:
2. Ìóòòàñèë ìàä – ò´ðò µàðàêàò;
3. Ìóíôàñèë ìàä – èêêè µàðàêàò;
4. Îðèç ìàä âà ëèéí îðèç ìàä – èêêè µàðàêàò;
Êèøè óøáó ³èðîàò òóðëàðèäàí ³àéñèíèñèíè ìàú³óë
ê´ðñà, ´øà á´éè÷à £óðúîíè êàðèìíè òèëîâàò ³èëèøè ìóì-
êèí. Òàæâèä èëìè óëàìîëàðè ³èðîàòíèíã ò´ðòèí÷è òóðè ñè-
ôàòèäà òàµ³è³íè êåëòèðàäèëàð. Áó £óðúîííè òàðòèëäàí µàì
ñåêèíðî³ ´³èøäèð. Ìàçêóð óñëóá £óðúîíè êàðèìíè òàúëèì
áåðèøäà ³´ë êåëàäè. Ëåêèí, øóíè óíóòìàñëèê êåðàêêè,
òàµ³è³ áèëàí ´³èøäà µàðàêàòëàðíè ´ç ìè³äîðèäàí îðòè³÷à
÷´çèø µàìäà èôðîòãà é´ë ³´éèøäàí ýµòè¸ò á´ëèø ëîçèì.
Òàæâèä ´ðãàíóâ÷èëàð ó÷óí ôîéäàëè
ìàñëàµàòëàð
Òàæâèä èëìèíè ´çëàøòèðèøäà ýíã áèðèí÷è áîñ³è÷ êèøè
íóò³èíè àðàáèé µàðôëàð òàëàôôóçèãà ´ðãàòèøäèð. ¥àðôëàð
òàëàôôóçèíè ò´ëè³ ´çëàøòèðãà÷, êåéèí ñåêèí-àñòà ³èðîàò
³îèäàëàðè ´ðãàíèëàäè.
Øóíè ýñëàòèá ´òèø ëîçèìêè, êèøè µàðôëàðíè ò´²ðè òà-
ëàôôóç ³èëìàñà, ó µîëäà óíèíã íàìîçè µàì, íàìîçäàí òàø-
³àðèäàãè ³èðîàòè µàì äóðóñò á´ëìàéäè. Áàíäà ò´²ðè ´³èøãà
³îäèð á´ëà òóðèá, µàðôëàðíè íîò´²ðè òàëàôôóç ³èëñà ¸êè
îµàíããà ñîëèá, õàòî ³èðîàò ³èëñà, áóíèíã ó÷óí ãóíîµêîð
á´ëàäè.
Òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø çàðóðàòè íàìîçíè àäî ýòèø âà
ì´ìèí áàíäà £óðúîííè äîèìî òèëîâàò ³èëèá þðèøè ëî-
çèìëèãèäàí êåëèá ÷è³³àíäèð. Çåðî, òàæâèäñèç íàìîçíè ðè-
ñîëàäàãèäåê ´³èø ìóìêèí ýìàñ. Øó ñàáàá, µàð áèð ì´ìèí
139
áàíäà ´ç èìêîíèÿòè äàðàæàñèäà óøáó èëìíè ´çëàøòèðèøãà
³àòòè³ æóääó æàµä ³èëèøè êåðàê39.
Þ³îðèäà àéòèá ´òãàíèìèçäåê, òàæâèä èëìèäàãè ýíã áè-
ðèí÷è áîñ³è÷ – µàðôëàðíèíã ìàõðàæëàðè âà òàëàôôóçèíè
ìóêàììàë ´çëàøòèðèø, òèëíè óíãà ´ðãàòèøäèð. Øó é´ë
áèëàí áàúçè ´õøàø µàðôëàð îðàñèäàãè ôàð³ëàð ê´çãà òàø-
ëàíàäè, óëàðíè áèð-áèðèäàí àæðàòèø îñîíëàøàäè.
Èêêèí÷è áîñ³è÷ – íóò³íèíã ôàñîµàòè áèëàí áî²ëè³. Áó,
àââàëî µàðôëàðíè ñîô àðàáèé óñóëäà òàëàôôóç ³èëèø µàìäà
èä²îì, èõôî, ìàä, òàð³è³, òàôõèì âà øó êàáè ³îèäàëàðíè
àìàëäà ³´ëëàø áèëàí á´ëàäè.
Ñ´íããè áîñ³è÷ – òàæâèä èëìèíè ìóêàììàë ýãàëëàãàí,
ìîµèð ³îðèëàð áîñ³è÷è. Áó íàðñà âà³ô àëîìàòëàðèíè áè-
ëèø âà îÿòëàð ìàúíîñèãà ³àðàá òèëîâàò ³èëèøäà íàìî¸í
á´ëàäè.
£óðúîííè ìóêàììàë ´³èøãà ¸ðäàì áåðàäèãàí íàðñàëàð-
äàí áèðè, àââàëàìáîð, ³èðîàò èëìèäàí äàðñ ³èëèøäèð. Àãàð
êèøè ³èðîàò èëìèíè ÿõøè ýãàëëàãàí á´ëñà, óíèíã ó÷óí òàæ-
âèä èëìèíè ´çëàøòèðèø íèñáàòàí îñîí êå÷àäè. Æóìëàäàí,
áèç ñèçëàðãà òà³äèì ³èëà¸òãàí óøáó êèòîáíè ÿõøè ´çëàø-
òèðèø ó÷óí µàì àðàá òèëèäàí õàáàðäîð á´ëèø òàëàá ýòèëà-
äè. ¥îçèðãè ïàéòäà áèçäà “Ìóàëëèìóñ-ñîíèé”, “Ìàáäàóë-
³èðîàò” âà “Øèôîµèééà” êàáè ´³èø êèòîáëàðè ìàâæóä. Àãàð
ìàçêóð êèòîáëàð àââàë ´³èá òóãàòèëãàíäàí ñ´íã òàæâèä èë-
ìèãà êèðèøèëñà, áó íàðñà êèøèãà ôà³àòãèíà åíãèëëèê òó²-
äèðàäè. Àéíè³ñà, “Øèôîµèééà” êèòîáè æóäà µàì ôîéäàëè.
Òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèøäà èíñîíäàí òàëàá ³èëèíàäèãàí
àñîñèé íàðñà äîèìî, ìóòòàñèë ðàâèøäà íóò³è âà òàëàôôó-
çèíè ÿõøèëàøãà ³àðàòèëãàí ìàõñóñ ìàø³ëàðíè áàæàðèá
þðèøèäèð. Øó é´ë áèëàí ó ìóêàììàë ³èðîàò ³èëèø äàðà-
æàñèãà ýðèøàäè.
£óðúîí ´³èøíè ´ðãàíèøãà ìîñëàíãàí ìàø³ëàð èêêè õèë
óñóëäà îëèá áîðèëèøè ìóìêèí:
1) Ò´²ðè ´³èëãàí ³èðîàòíè ýøèòèø. Áóíäà ó ìîµèð ³îðè-
ëàðíèíã áèðèãà ³óëî³ òóòàäè µàìäà Ìóñµàôãà ³àðàá, óíèíã
êåòèäàí ñ´çìà-ñ´ç êóçàòèá áîðàäè âà óíãà òà³ëèä ³èëèá,
µàðôëàðíè ðèñîëàäàãèäåê òàëàôôóç ³èëèøãà µàðàêàò ³èëà-
äè. Ìèñîë òàðè³àñèäà, ìàøµóð ìóæàââèä ³îðèëàðäàí µèñîá-
140
ëàíìèø Õàëèë ¥óñîðèé, Ìèíøàâèé, Àáäóëáîñèò âà Àëè
èáí Àáäóððîµìàí àë-¥óçàéôèéëàðíèíã ³èðîàòèíè îëèø
ìóìêèí. ×óíêè, ìàçêóð ³îðèëàð (àéíè³ñà àë-¥óçàéôèé) áîø-
³àëàðãà ³àðàãàíäà òàæâèä èëìèãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðãàí
µîëäà òèëîâàò ³èëàäèëàð. Àëëîµãà µàìäëàð àéòàìèç, áèçäà
óøáó ³îðèëàðíèíã òèëîâàòè ¸çèëãàí äèñê âà êàññåòàëàð ìàâ-
æóä. Áóíäàí òàø³àðè, £óðúîíè êàðèì òèëîâàòèíè ´ðãàòóâ-
÷è ìàõñóñ ýëåêòðîí äàðñëèêëàð ¸êè óñòîç-øîãèðä ìàø²ó-
ëîòëàðè µàì äèñê âà êàññåòàëàð øàêëèäà ÷è³àðèëãàí. Àíà
´øàëàðíè îëèá, ôîéäàëàíèø ìóìêèí40;
2) ¥àðôëàðíè ³àíäàé òàëàôôóç ³èëèíèøèíè ´çëàøòèð-
ãà÷, óíè ÿíàäà ìóêàììàëðî³ áàæàðèøãà µàðàêàò ³èëèá, ìóí-
òàçàì øó íàðñà óñòèäà øó²óëëàíèø. Áóíäà òèëãà ³èéèí á´ëãàí
µàðôëàð, áèðîí æóìëà ¸êè îÿòíè àëîµèäà ³î²îçãà ¸çèá îëèá,
óëàðíè ê´ïðî³ òàëàôôóç ³èëèø âà òàêðîðëàø µàì ÿõøè íà-
òèæà áåðàäè. Ìàø³ëàð äàâîìèäà êèøèíèíã òèëè òèëîâàòãà
êåëèøìàñëèãè, ³èéèí÷èëèêêà ó÷ðàøè òàáèèé, àëáàòòà. Àíà
øóíäàé µîëëàðäà ì´ìèí áàíäà Ïàé²àìáàðèìèç ñîëëàëëîµó
àëàéµè âà ñàëëàìíèíã “Òèëè ³èéíàëèá ´³óâ÷èãà èêêè áàðî-
áàð ê´ï àæð áåðèëàäè” äåãàí µàäèñëàðèíè ýñãà îëñà, ³àëáè-
äà òàñêèíëèê òîïèá, øèæîàòè ÿíà îøàäè. Øóíèíãäåê, àãàð
òèë ³èðîàòãà êåëèøìàñà, Ìóñî àëàéµèññàëîìíèíã ³óéèäà-
ãè äóîñèíè ´³èø µàì ÿõøè íàòèæà áåðàäè:
“Ïàðâàðäèãîðèì, ¤çèíã ³àëáèìíè êåíã ³èëãèí. Èøèìíè

îñîí ³èëãèí. Òèëèìäàí òóãóííè-äóäó³ëèêíè å÷èá þáîðãèí.
(Òîêè ³àâìèì) ñ´çèìíè àíãëàñèíëàð” (Òîµà, 25-28).
Ëåêèí, òèëèì ³èðîàòãà µå÷ êåëèøìàÿïòè, äåá µàð õèë
áàµîíàëàð ³èëèø, òàæâèä èëìèãà áåýúòèáîð á´ëèø ÿõøè
ýìàñ. ×óíêè, Àëëîµ òàîëî àéòàäè:
“Äàðµà³è³àò, Áèç £óðúîííè çèêð-ýñëàòìà îëèø ó÷óí îñîí

³èëèá ³´éäèê. Áàñ, áèðîí ýñëàòìà-èáðàò îëóâ÷è áîðìè?”
(£àìàð, 17, 22, 40).
141
Áàíäà íèÿòèíè ïîêëàá, èõëîñ áèëàí òàæâèä èëìèíè ýãàë-
ëàøãà êèðèøñà âà Àëëîµãà äóî ³èëèá, óíãà îñîí ³èëèøèíè ñ´ðà-
ñà, àëáàòòà Àëëîµ áó áàíäàíèíã é´ëèíè åíãèë ³èëàäè, óíè £óðú-
îííè ò´²ðè ´³èøëèêêà ìóâàôôà³ ýòàäè, ³óëôè äèëèíè î÷àäè.
Àëëîµ òàîëî áàð÷àëàðèìèçíè ¤çèíèíã Êàëîìèíè ò´²ðè âà òàæ-
âèä ³îèäàëàðèãà ìîñ µîëäà òèëîâàò ³èëèá, óíãà ÷èðîéëè àìàë
³èëàäèãàí áàíäàëàðäàí ³èëñèí!
Îõèðãè äóîéèìèç øóêè, µàìäó ñàíîëàð Îëàìëàð Ðàááè – Àëëîµ
òàîëîãàãèíà õîñäèð, Ïàé²àìáàðèìèç Ìóµàììàäãà, Ó êèøèíèíã
àµëè îèëàëàðè âà ñàµîáàè êèðîìëàðèãà ñàëàâîò âà ñàëîìëàð á´ëñèí!
Èçîµëàð
1
£óðúîíè êàðèì Àëëîµ òàîëî òîìîíèäàí òàæâèäëè µîëèäà íîçèë
³èëèíãàíè µàììàìèçãà ìàúëóì. Áó åðäà òàæâèäíèíã èëì ñèôàòèäà
äóí¸ãà êåëèøèãà ñàáàá á´ëãàí êèøèëàð µà³èäà ñ´ç êåòìî³äà.
2
Äîêòîð Ìóµàììàä Ðàøîä Õàëèôà, “Àë-³èðîàòóë-ìóòàâàòèðî”,
36-áåò.
3
Áó åðäà Óìàð ðîçèéàëëîµó àíµóíèíã øèæîàòè, ìóíêàð èøëàðãà
³àòòè³ ³àðøè òóðèøè âà èñëîìíè ñîô µîëèäà ñà³ëàøãà ³èëãàí
æóääó æàµäè ÿ³³îë èôîäàëàíìî³äà. Ó êèøè ¥èøîìíèíã ³èðîàòèíè
ýøèòèá, ó £óðúîííè íîò´²ðè ´³èÿïòè, äåá áóíèíã îëäèíè îëìî³÷è
á´ëãàí.
4
ßúíè, ³àéñè óñëóáíè îñîí, äåá áèëñàíãèç, ´øà óñëóáäà ´³èíã,
äåäèëàð.
5
Àðàá òèëèäàãè èñì (ÿúíè, îò, ñèôàò, ñîí, îëìîø) âà ôåúëëàð
´çáåê òèëèäàãèäàí ôàð³ëè ´ëàðî³ áèðëèê, èêêèëèê âà ê´ïëèê
ñîíäà á´ëàäè. ¤çáåê òèëèäà ýñà, èêêèëèê ñîí ìàâæóä ýìàñ.
6
Øàéõ £îçèé, “Êèòàáóë-âîôèé”, 7-áåò.
7
¤øà ìàíáà, 7-8 áåòëàð.
8
“Ìóøîôàµà” àðàá÷à ñ´ç á´ëèá, “þçìà-þç ãàïëàøìî³; ñ´ç ¸êè
ãàïíè áèðîí êèøèíèíã î²çèäàí ýøèòìî³” êàáè ìàúíîëàðíè
èôîäàëàéäè. £óðúîíè êàðèìíè ìóøîôàµà é´ëè áèëàí òàúëèì îëèø
ýñà, µàð áèð îÿòíèíã ´³èëèøèíè óñòîç î²çèäàí ýøèòèá, ñ´íã óíè
¸ä îëèøíè àíãëàòàäè.
9
“Òàðèõóë-³óððîèë-úàøð âà ðèâàéàòóµóì”, Øàéõ Àáäóëôàòòîµ
£îçè.
10
Áó µà³èäà £óðúîíè êàðèìäà øóíäàé äåéèëãàí:
142
“(Ýé Ìóµàììàä, óëàðãà) ó (£óðúîí)íè Ðóµóë-£óäóñ (ÿúíè,
Æàáðîèë) Ïàðâàðäèãîðèíãèç òàðàôèäàí èìîí êåëòèðãàí çîòëàðíè
ñîáèò³àäàì ³èëèø ó÷óí, ìóñóëìîíëàðãà ¥èäîÿò âà Õóøõàáàð ³èëèá
µà³³è-ðîñò íîçèë ³èëãàíèíè àéòèíã!” (Íàµë, 102).
11
£óéèäà êåëòèðèëàäèãàí ìèñîëëàðíèíã ´³èëèøè ôà³àòãèíà
´³óâ÷èëàðèìèçãà, ò´²ðèðî²è, òàæâèä èëìèíè ÿíãè áîøëîâ÷èëàðãà
áèð îç á´ëñà-äà, åíãèëëèê, îñîíëèê òó²äèðèø ìà³ñàäèäà áåðèëäè.
Ëåêèí, øóíè µàì óíóòìàñëèê ëîçèìêè, áóíäà àéíàí ´øà µàðôëàð
âîñèòàñèäà áåðèëãàí òðàíñêðèïöèÿëàðãà ñóÿíèá ³îëìàñëèê êåðàê.
Àñëèäà, £óðúîíè êàðèì îÿò âà ñóðàëàðèíèíã ´³èëèøèíè êèðèëë
¸êè áîø³à µàðôëàð îð³àëè èôîäàëàø ³àòúèÿí ìóìêèí ýìàñ. ×óíêè,
áîø³à òèëäàãè µàðôëàð îð³àëè àðàá òèëèäàãè áàð÷à µàðôëàðíè
(ìàñàëàí, âà øó êàáèëàðíè) èôîäàëàøíèíã
èìêîíè é´³. Áó µà³äà ìàõñóñ êèòîáëàð µàì òàúëèô ýòèëãàí. Ìàñàëàí,
Ñîëèµ Àëè àë-Àâäíèíã “Òàµðèéìó êèòàáàòèë ³óðúàíèë êàðèéì
áèµóðóôèí ²îéðè àðîáèééà àâ ëàòèíèééà” íîìëè êèòîáè øó ìàâçóãà
áà²èøëàíãàí. ßíà òàúêèäëàá àéòàìèçêè, êåëòèðèëãàí ìèñîëëàðíèíã
´³èëèøè áîøëîâ÷èëàð ó÷óí ³óëàéëèê òó²äèðèø, óëàðãà áèð îç
á´ëñà-äà, åíãèëëèê ÿðàòèø ó÷óíãèíà áåðèëäè, õîëîñ. Èëòèìîñèìèç
øóêè, àðàá÷à ñàâîäè áîð êèøèëàð áó íàðñàãà ýúòèáîð áåðìàé,
ñîô àðàáèé µàðôëàð àñîñèäà ´³èñèíëàð. Áîøëîâ÷èëàð µàì áèð îç
ñàâîäëàðè ÷è³³à÷, ìèñîëëàðíè àðàá µàðôëàð àñîñèäà ´³èøãà
µàðàêàò ³èëñèíëàð.
12
“Ìàõðàæ” ñ´çè àðàá÷à “õîðîæà-éàõðóæó” ôåúëèäàí îëèíãàí
á´ëèá, áèðîí íàðñàíèíã ÷è³àäèãàí æîéèíè áèëäèðàäè. Òàæâèä
èëìèäà ìàõðàæ –µàð áèð µàðôíèíã òàëàôôóç ³èëèíàäèãàí ´ðíèíè
àíãëàòàäè.
13
Òàáèèé ìàä òóðè áèð àëèô ìè³äîðèäà ÷´çèá ´³èëàäè, áèð
àëèô èêêè µàðàêàòãà òåíã. ¥àðàêàò ýñà, ¸ïè³ áàðìî³íè ´ðòà÷à
ñóðàòäà î÷èø ¸êè î÷è³ áàðìî³íè ¸ïèø áèëàí ´ë÷àíàäè.
14
Áàúçèëàð àðàá àëèôáîñèäàãè µàðôëàð ñîíèíè éèãèðìà
ñàêêèçòà, äåá êåëòèðàäèëàð. Óëàð áó µîëàòäà µàìçàíè µàðô ³àòîðèãà
êèðèòìàéäèëàð.
15
Áèç óøáó êèòîáèìèçäà àðàá òèëèäàãè µàðôëàðíèíã ôà³àòãèíà
àëîµèäà ê´ðèíèøèíè êåëòèðäèê. ¥àðôëàðíèíã ñ´ç áîøèäà, ñ´ç
´ðòàñè âà îõèðèäà êåëàäèãàí øàêëëàðèíè áîø³à êèòîáëàðäàí,
ìàñàëàí Ìóíàââàðà Àëèõ´æà Ýøîí £èçèíèíã “£óðúîí ´³èø
³îèäàëàðè” íîìëè êèòîáèíèíã 8-29-áåòëàðèäàí îëèøèíãèç ìóìêèí.
Òîøêåíò.: Ìîâàðîóííàµð íàøðè¸òè, 2003.
143
16
¥àðô âà ñ´çëàðíèíã ´³èëèøè áåðèëãàíäà, àñëèÿò èíîáàòãà
îëèíäè. Áèíîáàðèí, “áå” ¸êè “òå” ýìàñ, “áá” , “òá” äåá, èñòåúëî
µàðôëàð ôàòµà µàðàêàòèíè îëãàíèäà “à” ýìàñ, “î” òàðçèäà
êåëòèðèëäè. Áó óñóë ãàð÷è òèëãà áèð îç ³èéèíðî³ á´ëñà-äà, ëåêèí
àñëèÿòãà ÿ³èíäèð.
17
Áèç áó µàðôíè ìàçêóð ê´ðèíèøäà êåëòèðèøèìèçãà ñàáàá,
óøáó µàðôíèíã “ä” áèëàí “ç” µàðôëàðè ´ðòàñèäà òàëàôôóç
³èëèíèøèäèð. “Äçóä” µàðôèíèíã òàõìèíàí 70% “ä”, 30% “ç”
µàðôèäàí èáîðàò. Áó µîëàòäà “ä” âà “ç” àëîµèäà ýìàñ, áàëêè óøáó
èêêè µàðô áèð-áèðèãà êèðãèçèëèá òàëàôôóç ³èëèíàäè. Áóíè
ÿõøèðî³ òóøóíèø ó÷óí ³óéèäà áåðèëãàí ìàõðàæëàðãà ìóðîæààò
³èëèøèíãèç ìóìêèí.
18
¥àðôëàð òàëàôôóç ³èëèíèøèãà êåëòèðèëàäèãàí ìèñîëëàðíèíã
äåÿðëè áàð÷àñè £óðúîíè êàðèìäàí îëèíãàí.
19
¥àðôëàðíè òàëàôôóç ³èëèøíè ´çëàøòèðèøäà ê´çãó âà òåõíèê
æèµîçëàðäàí ôîéäàëàíèø ÿõøè íàòèæà áåðàäè.
20
“Àëëîµ” ñ´çèíèíã ´³èëèøèãà äîèð ³îèäàëàð ³óéèäà áà¸í
³èëèíàäè.
21
“Âáâ” µàðôè ó÷ õèë: àñëèé “âáâ”, ìàäëè “âáâ” âà ëèéí
“âáâ”ëàðãà á´ëèíàäè. Àñëèé “âáâ” çàììà, ôàòµà ¸êè êàñðà
µàðàêàòëàðèäàí áèðèíè îëàäè. Ìàäëè “âáâ”íèíã ìàõðàæè µàë³óì
áèëàí î²èç îðàñèäàãè á´øëè³äèð. Ìàäëè “âáâ”äàí àââàëãè µàðô
µàðàêàòè çàììà á´ëàäè. Ëèéí “âáâ” ýñà, èêêè ëàá ´ðòàñèäà òàëàôôóç
³èëèíàäè, ëåêèí îðàäà áèðîç î÷è³ æîé ³îëàäè. Ëèéí “âáâ”äàí
îëäèíãè µàðô ôàòµà µàðàêàòèíè îëàäè.
22
“Éá” µàðôè µàì ó÷ õèë: àñëèé “éá”, ìàäëè “éá” âà ëèéí “éá”
á´ëàäè. Àñëèé “éá” áèðîí µàðàêàò (çàììà, ôàòµà ¸êè êàñðà)ãà ýãà
á´ëàäè. Ìàäëè “éá”íèíã ìàõðàæè – µàë³óì áèëàí î²èç îðàñèäàãè
á´øëè³. Ìàäëè “éá”äàí îëäèíãè µàðô µàðàêàòè êàñðà á´ëàäè. Ëèéí
“éá” ýñà, òèë ´ðòàñèäà òàëàôôóç ³èëèíàäè. Ëèéí “éá”äàí àââàëãè
µàðô µàðàêàòè ôàòµà á´ëàäè.
23
È ñòå úë î µàðôëàðèäàí è õôî,
ýñà èçµîð µàðôëàðè ñàíàëàäè.
24
Ðàâì – ÿ³èíäàãè êèøè ýøèòàäèãàí ³èëèá, îâîçíè µàðàêàò
áèëàí ïàñàéòèðèøäèð. Áàúçèëàð: “Ðàâì – ÿ³èí àòðîôäàãè îäàì
ýøèòàäèãàí äàðàæàäà ñ´çíèíã ó÷èí÷è µàðôè µàðàêàòèíè áèð îç
áèëäèðèá ´³èø”, äåá àéòèøãàí.
Èøìîì ýñà, áèðîí ñ´çäà ò´õòàøäàí àââàë çàììàãà èøîðàò ³èëèø
ìà³ñàäèäà èêêè ëàáíè áèðëàøòèðèøäèð. Ðàâì âà èøìîì ³îèäàëàðè
ôà³àòãèíà óñòîç ¸ðäàìèäà ìóøîôàµà é´ëè áèëàí ´çëàøòèðèëàäè.
144
25
Àòèééà £îáèë Íàñð, “¢îéàòóë-ìóðèéä ôèé úèëìèò-òàæâèéä”,
163-164 áåòëàð.
26
¤øà ìàíáà, 165-áåò.
27
Ñóêóíëè àëèô, äåãàíäà çàììà, ôàòµà âà êàñðà µàðàêàòëàðèäàí
õîëè á´ëãàí àëèô íàçàðäà òóòèëàäè.
28
¥îçèð áèçäàãè òàäâèæ èëìèãà îèä êèòîáëàðíèíã àêñàðèÿòèäà
ìàäëàðíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè èêêè ¸êè ò´ðò àëèô, äåá
êåëòèðèëãàí. Àñëèäà ýñà, ìàäëàðíèíã ÷´çèëèø ìè³äîðè “µàðàêàò”
áèëàí ´ë÷àíàäè. Ôà³àòãèíà òàáèèé ìàäíè áèð àëèô (ÿúíè, èêêè
µàðàêàò) ìè³äîðèäà ÷´çèëàäè, äåá àéòèø æîèç. £îëãàí ìàä
òóðëàðèíèíã áàð÷àñè (ò´ðò, áåø ¸êè îëòè) µàðàêàò áèëàí
áåëãèëàíàäè. Þ³îðèäà µàì àéòèá ´òèëäèêè, áèð µàðàêàò ¸ïè³ òóðãàí
áàðìî³íè ´ðòà÷à òàðçäà î÷èø ¸êè î÷è³ áàðìî³íè ¸ïèø áèëàí
´ë÷àíàäè.
29
Îðèç ñóêóí áèëàí âà³ô ³èëèíãàí ñ´çäàí àââàëãè µàðô ìàä
µàðôëàðèäàí á´ëñà, óíèíã µóêìè îðèç ìàä á´ëèá, èêêè µàðàêàòäàí
îëòè µàðàêàòãà÷à ÷´çèø æîèç µèñîáëàíàäè.
30
Àðàá òèëèäà ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè äåéèëãàíäà µîçèðãè-êåëàñè
çàìîí µîëàòèíèíã ´ðòà µàðô µàðàêàòè òóøóíèëàäè. Áó ëó²àòëàðäà
áåðèëàäè. Ìàñàëàí, ôåúëèíèíã ´ðòà ´çàãè “è”äèð, ÿúíè óøáó
ôåúë µîçèðãè-êåëàñè çàìîíäà øàêëèäà, óíèíã áóéðó³ ìàéëè
ýñà, á´ëàäè. Ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè ìàíà øó íàðñàíè
àíãëàòàäè. Ñàðô âà íàµâ èëìèäà ôåúëëàðíèíã ´ðòà ´çàãè
âàçíèäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà “úàéí áîáè”, äåá àòàëàäè.
31
Áóíäàé µîëàò àñîñàí £óðúîíè êàðèìíè òàúëèì áåðèø æàðà¸íèäà
ñîäèð á´ëèøè ìóìêèí.
32
Øàéõ Àáäóëôàòòîµ £îçè, “Êèòàáóë-âàôèé”, 38-áåò.
33
Ì´úìèíóí ñóðàñè, 14 îÿò.
34
Áóíäàé µîëàò £óðúîíè êàðèìíè òàúëèì áåðèøäà ¸êè ¸ä îëèøäà
êóçàòèëàäè. £óðúîííè ¸äëà¸òãàí êèøè áèð ´òèðèøäà íå÷à ìàðîòàáà
´³èñà µàì áèð ìàðîòàáà ñàæäà ³èëñà, êèôîÿ ³èëàäè. Øóíèíãäåê,
òàäàááóð ³èëèø ó÷óí ñàæäà îÿòèíè òàêðîð-òàêðîð ´³èãàí êèøè
µàì øóíäàé é´ë òóòàäè.
35
Áó åðäà ´í ³èðîàò èìîìëàðèäàí áàúçèëàðèíèíã íîìëàðè çèêð
³èëèíìî³äà.
36
Áó µîëàòäà ê´ïðî³ êàñðà âà “éá”ãà ìîéèë ³èëèá ´³èëàäè.
37
×óíêè, óøáó ôåúëäàí âàçíèäàãè ìàñäàðëàð ÿñàëàäè.
38
ßúíè, “íàõëóêêóì” äåá ´³èø ÿõøèðî³.
145
39
Òàæâèä èëìè á´éè÷à ìóòàõàññèñ á´ëìàãàíëàð òèëîâàò
³îèäàëàðèíè íàçàðèé æèµàòäàí, íîììà-íîì áèëèøëàðè øàðò ýìàñ.
Àñîñèéñè, àìàëèé æèµàòäàí ³îèäàëàðíè ïóõòà ´çëàøòèðèá,
£óðúîíè êàðèìíè ò´²ðè ´³èé îëèø ìàëàêàñèãà ýðèøñàëàð, óëàð
ó÷óí øóíèíã ´çè êèôîÿ ³èëàäè.
40
Ìàñàëàí, “Al-Qori ” (Sound Vision) ýëåêòðîí äàðñëèãè
ôîéäàëàíèø ó÷óí æóäà ³óëàé. Óíäà µàðôëàðíèíã òàëàôôóç
³èëèíèø µîëàòëàðè ÿõøè òóøóíòèðèëãàí µàìäà ´õøàø µàðôëàð
îðàñèäà ôàð³ëàð ðàñìëàð îð³àëè èçîµëàíãàí. Øóíèíãäåê, óíäà 30
ïîðà £óðúîí òèëîâàòè µàì ìàâæóä. “Al-Qori ” äàñòóðèäàí êîìïþòåð
îð³àëè ôîéäàëàíèø ìóìêèí.
Ôîéäàëàíèëãàí ìàíáàëàð ð´éõàòè:
1. “Àë-£óðúàíóë-êàðèéì”. – Ìàäèíà, 1417 µ.é. – 604 á.
2. “Ìóñµàôóò-òàæâèéä”. – Ñóðèÿ.: Ìàòáàóñ-ñóðîééà, 1424
µ. é. – 604 á.
3. Àáóëôèäî Èñìîèë èáí Êàñèð. “Òàôñèéðóë-£óðúàíèë-
úàçèéì”. 4 æóçú. – Áàéðóò-Ëèâàí.: Äàðóë-Ìàúàðèô, 1989.
4. Àáäóëëîµ èáí Àµìàä èáí Ìàµìóä àí-Íàñàôèé. “Òàô-
ñèéðóí-íàñàôèé”, 4 æóçú. 1988.
5. Øàéõ Àëè èáí Ìóñòàôî. “Ìóµàççàáó òàôñèéðèë-æàëà-
ëàéí”. – Äàìàø³, 2002. – 604 á.
6. Àëîóääèí Ìàíñóð. “£óðúîíè êàðèì”. / ¤çáåê÷à èçîµëè
òàðæèìà. – Áèøêåê.: Ýðêèí-Òîî, 2001. – 767 á.
7. Àáäóëàçèç Ìàíñóð. “£óðúîíè êàðèì ìàúíîëàðèíèíã òàð-
æèìàñè”. – Òîøêåíò.: Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè íàø-
ðè¸òè, 2001. – 617 á.
8. Àáóòòîééèá Ñèääè³ ¥àñàí Àëè àë-¥óñàéíèé àë-Áóõî-
ðèé. “Àâíóë-áîðèé ëè µàëëè àäèëëàòèë áóõîðèé”. 5 æóçú.
– ¥àëàá-Ñóðèÿ, 1984.
9. Ìàñúóä àë-Êîñîíèé àë-¥àíàôèé. “Áàäîúåóñ-ñàíîåú”, 4
æóçú.
10. Àòèééà £îáèë Íàñð. “¢îéàòóë-ìóðèéä ôèé úèëìèò-
òàæâèéä”. – Ðè¸ç.: Ìàêòàáàòóë-µàðîìàéí. 1410 µ.é. – 296 á.
11. Èáðîµèì Àáäóðàççî³ Àáó Àëè, Àáäóëáîñèò Àáäóëìà-
æèä Áàøèð. “Àµêàìóò-òàæâèéä”. – Ñàóäèÿ Àðàáèñòîíè.:
Äàðó Óêàç, 1987. – 162 á.
146
12. Ôàòµèé Àµìàä àë-Õîâëèé. “£îâàèäóò-òàíçèéë”. – Æèä-
äà, 1410 µ.é. – 15 á.
13. Àáó Îñèì Àáäóëúàçèç èáí Àáäóëôàòòîµ àë-£îðèú. “Àò-
òàæâèéäóë-ìàéàññàð” (ýëåêòðîí äàðñëèê).
14. Ìóµàììàä Ñîäè³ £àìµîâèé. “Àë-Áóðµàí ôèé òàæâèé-
äèë-£óðúàí”. – Ìèñð, 1968. – 46 á.
15. Ìóµàììàä èáí Ìóêàððîì èáí Ìàíçóð àë-Èôðè³èé àë-
Ìèñðèé. “Ëèñàíóë-úàðîá”. 6 æóçú. – Äàðóë-ìàúàðèô.
16. “Àë-ìóúæàìóë ôèµðèñò ëè àëôàçèë £óðúàí”. – Èñ-
òàìáóë.: Äàðóä äàúâà, 1990. – 782 á.
17. Øàéõ Ìóµàììàä Ñîäè³ Ìóµàììàä Þñóô. “¥àäèñ âà
¥à¸ò”. – Òîøêåíò.: Øàð³, 2004. – 5 æóçú. – 415 á.
18. Àáäóëëîµ Ñàëîµèääèí, Ðàµìàòóëëîµ Ìèðçà³îñèì. “Òàæ-
âèä”. – Òîøêåíò.: Ìîâàðîóííàµð, 2005. – 94 á.
19. ¥àñàíîâ Á. “£óðúîí èëìëàðè: £óðúîíè êàðèì, ³èðîàò
èëìè, òàæâèä èëìè”. – Òîøêåíò.: Ìîâàðîóííàµð, 2000. –
32á.
20. Àáäóë³àþì ¥èêìàò. “Òàæâèä ³îèäàëàðè”. – Òîøêåíò.:
Ìîâàðîóííàµð, 2000. – 48 á.
21. Çè¸âóääèí Ðàµèì, Ñåâàðà Àáäóëëîµ ³èçè. “£óðúîíè
êàðèì ôàçèëàòè âà îäîáëàðè”. – Òîøêåíò.: Ìîâàðîóííàµð,
2005. – 59 á.
22. Íåúìàòóëëîµ Èáðîµèìîâ, Ìóµàììàä Þñóïîâ. “Àðàá
òèëè ãðàììàòèêàñè”. – Òîøêåíò.: ¤çá. ìèë.ýíöê., 1997. -1
æóçú. – 453 á.
23. Òàëàáîâ Ý. “Àðàá òèëè”. – Òîøêåíò.: ¤çáåêèñòîí, 1993.
– 406 á.
24. Ðóñòàìîâà. Ñ. “Àðàá òèëè ôîíåòèêàñè”. – Òîøêåíò.:
ÒîøÄØè.êè÷.áîñì., 2000. – 48 á.
Òàæâèä èëìèãà îèä ÿíà ³óéèäàãè
ìàíáàëàðãà ìóðîæààò ³èëèø ìóìêèí:
1. “Àë-èò³îí ôèé úóëóìèë-£óðúàí”. ¥îôèç Æàëîëèääèí
àñ-Ñóþòèé
2. “Ìàáîµèñ ôèé úóëóìèë-£óðúàí”. Øàéõ Ìàííîú £àòòîí
3. “Àë-æàçàðèéÿ”, “Àí-íàøð”. Èìîì Ìóµàììàä èáí Æà-
çàðèé
147
4. “¥èðçóë-àìîíèé”, “À³ëèéÿòó àòðîáèë-³àñîèä ôèé ðîñ-
ìèë-ìàñîµèô”. Èìîì Àáóë³îñèì Øîòèáèé.
5. “Òàëõèéñóë-ôàâîèä øàðµó à³ëèéÿòè àòðîáèë-³àñîèä”.
Àáóëáà³î Àëè èáí Óñìîí àë-£îñèµ.
6. “Àð-ðèàúÿ”. Èìîì Èáí Àáó Òîëèá £àéñèé.
7. “Øàðµóë-æàçàðèéÿ”. Øàéõ Ìóëëà Àëè £îðè.
8. “Øàðµóë-æàçàðèéÿ”. Øàéõ Õîëèä Àçµàðèé.
9. “Àë-èçîà”. Øàéõ Àëè Ìóµàììàä Çîááàú.
10. “Òàµ³è³îò ôèé úèëìèò-òàæâèéä”. Øàéõ Àáäóëôàòòîµ
£îçè.
11. “Àë-èìëàú ìà ìàííà áèµèð-ðîµìàí”. Øàéõ Îìèð
Ñàééèä Óñìîí.
12. “Àµêàìó ³èðîàòèë-£óðúàí”. Øàéõ Ìàµìóä àë-¥óñîðèé.
13. “Òóµôàòóë-èõâàí”. Øàéõ ¥àñàí Èáðîµèì àø-Øàèð.
14. “Ôàòµóë-ìàæèéä”. Øàéõ Ìóµàììàä Àëè èáí Õàëàô
¥óñàéíèé.
15. “¥èäàÿòóë-ìóñòàôèéä”. Øàéõ Ìóµàììàä Ìàµìóä.
16. “¥à³³óò-òèëàâà”. Øàéõ ¥óñíèé Øàéõ Óñìîí.
17. “Ìèôòàµóò-òàæâèéä”. Øàéõ Àáäóëëîµ èáí Èáðîµèì
Ñàíîðèé.
18. “Íèµàéàòóë-áàÿí ôèé úóëóìèë-£óðúàí”. Øàéõ Çàôàð Àëè.
19. “Àë-ìàðæàúóë-âàôèé”, “Æàìèúóë-áàéàí”, “Òàéñèé-
ðóë-³èðîà”, “Àçâàóë-áàéàí ôèé àñàíèéäè ³èðîàòèë-³óðú-
àí”, “Àò-òàòáèé³óë-úèëìèé ëè àµêàìèò-òàæâèéä”. Èáðî-
µèì Àáäóððîçè³ Àáó Àëè.
20. “Àò-òàìµèéä ôèé úèëìèò-òàæâèéä”, “Àë-ìó³àääàìà-
òóë-æàçàðèééà ôèé òàæâèéäè àÿòèë-£óðúàíèééà”, Àí-
íàøð ôèé ³èðîàòèë-úàøð”. Èìîì Ìóµàììàä èáí Ìóµàì-
ìàä ( Ó Èáí Æàçàðèé íîìè áèëàí ìàøµóð).
21. “Èðøàäóë-ìóðèéä øàðµóø-øàòèáèééà”. Øàéõ Àëè
Ìóµàììàä Çîááàú.
22. “Òàðèõóë-³óððîèë-úàøð âà ðèâàÿòóµóì”. Øàéõ
Àáäóëôàòòîµ £îçè.
23. “Àë-úàìèéä ôèé úèëìèò-òàæâèéä”. Øàéõ Ìàµìóä Àëè
Áàññà.
24. “£îâàèäóò-òàæâèéä”. Äîêòîð Àáäóëàçèç £îðè.
25. “Ìààúë-£óðúàíèë-êàðèéì”. Øàúáîí Ìóµàììàä Èñìîèë.
26. “Àë-³èðîàòóë-ìóòàâàòèðî”. Ìóµàììàä Ðàøîä Õàëèôà.
148
Ìóíäàðèæà
Ìó³àääèìà ....................................................................... 3
Òàæâèä âà ³èðîàò èëìèíèíã ³èñ³à÷à òàðèõè ...................... 4
Òóðëè õèë ³èðîàòëàðíèíã ïàéäî á´ëèøè ............................ 4
£óðúîííèíã åòòè õèë µàðôäà íîçèë á´ëèøè ...................... 6
£óðúîííèíã åòòè µàðôäà íîçèë
³èëèíèøèíèíã µèêìàòè ......................................................... 9
Èìîì Îñèìíèíã òàðæèìàè µîëè .......................................... 10
Èìîì ¥àôñíèíã òàðæèìàè µîëè .......................................... 11
Òàæâèä èëìè µà³èäà .............................................................. 12
Òàæâèä èëìèíè ´ðãàíèø ôàçèëàòè ..................................... 14
Ëàµí âà óíèíã òóðëàðè ........................................................... 17
Àñîñèé ³èñì
Êèòîáíèíã èñòèëîµè ........................................................ 19
1-äàðñ. Àðàá àëèôáîñè ..................................................... 23
2-äàðñ. ¥àðôëàðíèíã õóñóñèÿòëàðè .................................... 38
Øèääàò âà ðàõîâàò ................................................................. 38
Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðè ........................................... 38
Òàôàøøèé ............................................................................... 40
Òàêðîð ...................................................................................... 40
Ñîôèéð .................................................................................... 40
£àë³àëà .................................................................................... 41
¢óííà ........................................................................................ 45
3-äàðñ. Áàúçè áèð ´õøàø µàðôëàð ´ðòàñèäàãè
ôàð³ëàð ........................................................................... 46
“Çáë” âà “çá” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ............................ 46
“Ñá” âà “ñèéí” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ........................ 46
“Øèéí” âà “æèéì” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ................ 47
“Äçóä” âà “çó” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ......................... 47
“Òá” âà “òó” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ............................ 48
“Âáâ” âà “ôá” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ........................... 48
“Äçóä” âà “äáë” µàðôëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ ....................... 50
Àðàá òèëèäàãè “âáâ” µàðôè ................................................... 51
4-äàðñ. ¥àðàêàòëàð ............................................................ 52
5-äàðñ. Ñóêóíëè “íóâí” âà òàíâèí ..................................... 54
Èçµîð ........................................................................................ 55
149
Èä²îì ....................................................................................... 57
Ìóòàìîñèë âà ìóòàæîíèñ µàðôëàðèíèíã
³îèäàëàðè ................................................................................ 60
È³ëîá ....................................................................................... 65
Èõôî ......................................................................................... 65
6-äàðñ. Ñóêóíëè “ìèéì” .................................................. 71
Òàøäèäëè “ìèéì” âà “íóâí” ................................................ 73
7-äàðñ. “Ðî” µàðôèãà õîñ ³îèäàëàð .................................. 74
8-äàðñ. “Ëîì” µàðôèãà õîñ ³îèäàëàð ................................ 77
“Àë”íèíã “ëîì”è ................................................................... 78
9-äàðñ. Ìàä ...................................................................... 82
Ìóòòàñèë ìàä ......................................................................... 84
Ìóíôàñèë ìàä ........................................................................ 85
Ëîçèì ìàä ................................................................................ 85
Îðèç ìàä .................................................................................. 86
Áàäàë ìàä ................................................................................ 86
Ëèéí ëîçèì ìàä ...................................................................... 87
Ëèéí îðèç ìàä ........................................................................ 88
10-äàðñ. ¥îóë-êèíîéà (Çàìèéð µà³èäà) .................................. 90
11-äàðñ. Âà³ô .................................................................. 95
Âà³ô àëîìàòëàðè ................................................................... 96
Ñàêòà ...................................................................................... 102
12-äàðñ. Âàñëàëè µàìçà ...................................................106
13-äàðñ. Èñòèîúçà (òààââóç) ................................................. 113
14-äàðñ. Áàñìàëà (òàñìèÿ) .................................................... 115
15-äàðñ. Òèëîâàò ñàæäàñè ................................................119
Òèëîâàò ñàæäàñè êèìëàðãà âîæèá ...................................... 120
Òèëîâàò ñàæäàñè ³àíäàé àìàëãà îøèðèëàäè .................... 120
Òèëîâàò ñàæäàñèíèíã µóêìè âà àäàäè ............................... 121
Òèëîâàò ñàæäàñèãà îèä áàúçè µóêìëàð .............................. 123
16-äàðñ. Àëîµèäà ³îèäàëàð ...............................................124
£óðúîíè êàðèì µà³èäà óìóìèé ìàúëóìîò .........................134
£óðúîí òèëîâàòè îäîáëàðè ................................................. 136
£èðîàò òóðëàðè ..................................................................... 138
Òàæâèä ´ðãàíóâ÷èëàð ó÷óí ôîéäàëè ìàñëàµàòëàð ..............139
Èçîµëàð .................................................................................. 142
Ôîéäàëàíèëãàí ìàíáàëàð ð´éõàòè ..................................... 146
150
Ìóñàííèôëàðäàí:
¥èæðèé 1426 éèë, ìóáîðàê Ðàìàçîí îéèíèíã èëê êóíëàðèäàí òàñíèô
ýòèëà áîøëàíãàí óøáó êèòîá, ìàíà ýíäè ñèç àçèç ´³óâ÷èëàðèìèç µóêìè-
ãà µàâîëà ³èëèíìî³äà. Êèòîáíèíã òàñíèô ýòèëèøèäà ê´ïëàá èíñîíëàð-
íèíã ìåµíàòëàðè ñèíãäè. ¤ç ´ðíèäà, òàñíèô âà òà³ðèç èøëàðèäà ÿ³èíäàí
¸ðäàì áåðãàí óñòîçëàðèìèç, áó åðäà íîìè çèêð ýòèëìàãàí ³îðèé áèðî-
äàðëàðèìèçãà ìèííàòäîð÷èëèê áèëäèðèá, óëàðäàí Àëëîµ òàîëî ðîçè á´ëè-
øèíè ñ´ðàéìàí!
Óøáó êèòîáäàí íåêè ÿõøèëèê âà ìàíôààò òîïñàíãèç, áó – Àëëîµ
òàîëîíèíã ôàçëè âà ìàðµàìàòè, íåêè êàì÷èëèê âà ³óñóðëàð á´ëñà, áó
áàíäàè îæèçíèíã õàòîëàðèäèð.
Àëëîµ òàîëî áàð÷àëàðèìèçãà óøáó êèòîáíè ìóáîðàê ³èëñèí! Óíèíã
ìàíôààòèíè £è¸ìàòãà ³àäàð áî³èé àéëàá, íîìàè àúìîëèìèçãà ñàâîá ¸çè-
ëèá òóðèøèãà ñàáàá á´ëàäèãàí ñîëèµ àìàëëàð ³àòîðèäà ³àáóë ýòñèí!
Àìèéí!
151
Òàæâèä
³îèäàëàðè
Ìóñàííèôëàð:
Çè¸âóääèí Ðàµèì,
Îäèëõîí ³îðè Þíóñõîí ´²ëè
Ìóµàððèð:
Áîáîìóðîä Ýðàëèåâ
Ìóñàµµèµ:
Óìèäà Èíñîíáîåâà
Ñàµèôàëîâ÷èëàð:
Èëüíóð Êàðàäæàåâ,
Çóëõóìîð Óëó²áåêîâà
Áîñèøãà 2011 éèë 17 èþíäà ðóõñàò ýòèëäè.

Áîñìàõîíàãà 2011 éèë 10 îêòÿáðäà òîïøèðèëäè.
£î²îç áè÷èìè 60õ84 1/16
Áîñìà òàáî²è 8,83 Íàøð òàáî²è 8,79 Àäàäè 3000 íóñõà.
Áàµîñè êåëèøèëãàí íàðõäà. 104-ñîíëè áóþðòìà.
«Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè»

íàøðè¸ò-ìàòáàà áèðëàøìàñè.
700011, À. £îäèðèé ê´÷àñè, 11-óé.

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Òàæâèä

“Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè”

Èëìèé-òàä³è³èé ìàâçóäàãè “Òàæâèä ³îèäàëàðè” ðèñîëàñè àñîñàí

Ìóñàííèôëàð ðóõñàòèñèç óøáó êèòîáíè ÷îï ýòèø âà ñîòèø

Óøáó êèòîá ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð Ìàµêàìàñè

ISBN 978-9943-390-26-3 © “Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè”

ñ´çèíè îëàìèç. Àëëîµ òàîëî àéòàäè:

Áó åðäàãè ñ´çèíè íó³òàñèç µîëèäà äåá

Áó åðäàãè áèðëèê øàêëäà êåëãàí ¸n¿ (“ìèñêèéí”) ñ´çè

Îÿòäàãè ½J´Í (“éó³.áàëó”) ñ´çè ìóçàêêàð æèíñèäà á´ëèá,

Øóíèíãäåê, áó ñ´ç ªÌ¡Í (éàòòîââà-úó) äåá µîçèðãè-êå-

Áó åðäà ´òãàí çàìîíäàãè ¾ B³ (“³óëà”) ôåúëè áóéðó³ ìàé-

Áó åðäàãè ¾DnM Ü (“ëá òóñúàëó”) ñ´çè æàçìäà ¾DnM Ü (“ëá

Óøáó îÿòäà AÌ¼MB³ (“³óòàëóâ”) ñ´çè îëäèí, AÌ¼N³ (“³óòè-

Îÿòäàãè AÌ¼JM (“òàá.ëóâ”) ñ´çè èêêè “òá” áèëàí AÌ¼NM (“òàò-

“õóòâáò” äåá ´³èø ìóìêèí. Øóíèíãäåê, ñ´çè “áóéóâ-

Þ³îðèäà êåëòèðèëãàí ìèñîëëàð µà³èäàãè ò´ëè³ðî³ ìàú-

ßúíè, “Ñ´íãðà (áàíäàëàð) µà³è³èé Õîæàëàðè – Àëëîµãà

“£óðúîííè òàðòèë áèëàí òèëîâàò ³èëèíã!” (Ìóççàììèë, 4).

“Áèç Êèòîá àòî ýòãàí çîòëàð (îðàñèäà) óíè ò´²ðè òèëîâàò

Ëàµí èêêè ³èñìãà: æàëèé (î÷è³-îéäèí) âà õàôèé (ÿøè-

òó”) äåá ´³èø, äàãè “µá”íèíã µàðàêàòèíè çàì-

“âà âàæàäàêà äçîîîîîîëëàí-ôàµàäá”

âà ëà³îä. – ; ìàñàä. – ; òóá.ðèó –

6) Èõôî ³îèäàñèãà áåðèëãàí ìèñîëëàð ³óéèäàãè÷à êåë-

(Îëè Èìðîí, 167)

“âà æàààà-à áè-úèæëèí-ñàìèèèèéí”

çó(óí), ‫ ﻉ‬- úàéí(óí), ‫ ﻍ‬- ²îéí(óí), ‫ ﻑ‬- ôá(óí), ‫ ﻕ‬- ³óô(óí),

Àãàð àëèôäàí îëäèíãè µàðô é´²îí ´³èëóâ÷è (òàôõèì)

“³óëà; ôèë-²óáèðèéí; àç-çóëèìè... ; õîëà³î;

£óðúîíè êàðèìäàãè µàìçà óíäîøèíèã ìè³äîðè 28718 òà-

£óðúîíè êàðèìäà “áá” µàðôè 11490 ìàðòà òàêðîðëàíèá

£óðúîíè êàðèìäàãè “òá” µàðôèíèíã ìè³äîðè 12864 òàíè

“Ñá” µàðôèíèíã £óðúîíè êàðèìäàãè ìè³äîðè 1414 òà-

£óðúîíè êàðèìäà óøáó µàðô 3317 ìàðòà òàêðîðëàíèá êåë-

£óðúîíè êàðèìäà “µá” µàðôè 4138 ìàðòà òàêðîðëàíãàí.

Ìàçêóð µàðô £óðúîíè êàðèìäà æàìè 2492 ìàðòà òàêðîð-

£óðúîíè êàðèìäàãè “äáë” µàðôèíèíã ìè³äîðè 5991 òàíè

£óðúîíè êàðèìäà “çáë” µàðôè 4932 ìàðòà òàêðîðëàíèá

“Ðó” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà æàìè 12401 ìàðòà òàêðîð-

Óøáó µàðôíèíã £óðúîíè êàðèìäàãè àäàäè 1599 òàíè òàø-

£óðúîíè êàðèìäàãè “ñèéí” µàðôèíèíã óìóìèé ìè³äîðè

“Øèéí” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 2421 ìàðòà òàêðîðëà-

£óðúîíè êàðèìäàãè “ñóä” µàðôèíèíã ìè³äîðè 2072 òàäèð.

£óðúîíè êàðèìäà “äçóä” µàðôè 1687 ìàðòà òàêðîðëàíèá

£óðúîíè êàðèìäà “òó” µàðôè 1276 ìàðòà òàêðîðëàíèá êåë-

“Çó” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 850 ìàðòà êåëãàí.

£óðúîíè êàðèìäà “úàéí” µàðôè 9405 ìàðòà òàêðîðëàíèá

£óðúîíè êàðèìäàãè “ôá” µàðôèíèíã ìè³äîðè 8746 òàíè

£óðúîíè êàðèìäà “³óô” µàðôèíèíã àäàäè 7034 òàíè òàø-

£óðúîíè êàðèìäà “êáô” µàðôè 10497 ìàðòà òàêðîðëàíèá

“Ëáì” µàðôè £óðúîíè êàðèìäà 14707 ìàðòà òàêðîðëàíèá

“Ìèéì” µàðôèíèíã £óðúîíè êàðèìäà ìè³äîðè 25732 òàíè

£óðúîíè êàðèìäà “íóâí” µàðôè 27269 ìàðòà òàêðîðëà-

Ýñëàòìà: ñ´çëàðèäàãè “µá” µàðôèíè

“Âáâ” £óðúîíè êàðèìäà 24816 ìàðòà òàêðîðëàíãàí.

ëóâ÷è òîâóøèäèð. Óøáó µàðô òàëàôôóçè µàì ´çáåê òèëèäà-

£óðúîíè êàðèìäà “éá” µàðôè 21964 ´ðèíäà êåëãàí.

Ìàçêóð µàðôëàð ³óéèäàãè æóìëàäà ´ç àêñèíè òîïãàí:

Ðàõîâàò µàðôëàðè øèääàòíèíã àêñè. Áóíäà µàðôëàð êó÷-

Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðè

Óëàð óøáó æóìëàäà ´ç àêñèíè òîïãàí:

Þ³îðèäà ñàíàá ´òèëãàí åòòè µàðôäàí áîø³à áàð÷àñè èñ-

Èñòåúëî âà èñòèôîëà µàðôëàðè áèð ñ´çäà ¸íìà-¸í êåë-

Áó åðäàãè áèðëèê øàêëäà êåëãàí ¸n¿ (“ìèñêèéí”) ñ´çè