Yeni Dünya Düzeninde Özbekistan PDF

Yeni Dünya Düzeninde
ÖZBEKİSTAN
Editör
Hakan Arıdemir
YENİ DÜNYA DÜZENİNDE
ÖZBEKİSTAN
Editör
Doç. Dr. Hakan Arıdemir
ÜLKE ARAŞTIRMALARI
YAYIN NO: 2022 - 12
İSTANBUL, 2022
İTO Çağrı Merkezi
444 0 486
İTO Yayın Kurulu

Mehmet Develioğlu
Münir Üstün
Prof. Dr. Nihat Alayoğlu
Erhan Çardaklı
Hasan Uluç Hacıhasanoğlu
A. Erdem Kiracı
Tolunay Dayı Yalçın
Odamız yayınlarına internet sitemizden ulaşabilirsiniz.

www.ito.org.tr
Editör
Yazarlar
Doç. Dr. Cengiz Buyar
Doç. Dr. Adil Akıncı
Doç. Dr. Esra N. Kılcı
Dr. Öğr. Üyesi M. Sadık Akyar
Dr. Öğr. Üyesi Aykut Acar
Dr. Alp Yüce Kavas
Öğr. Grv. Kadir Kürşat Yılmaz
Murat Palavar
Grafik ve Kapak Tasarım

Özge Dane
Yayına Hazırlık ve Baskı

Filiz Kitabevi Basım Yayın Dağıtım Petrol Ürünleri Sanayi ve Tic. Ltd. Şti.
Molla Hüsrev Mah. Cemal Yener Tosyalı Cad. No: 57/A (113) Fatih / İstanbul
Sertifika No: 48596
ISBN: 978-605-137-871-8 (Basılı)

ISBN: 978-605-137-872-5 (Elektronik)
1. Baskı: Aralık 2022, İstanbul
Copyright © İTO (İstanbul Ticaret Odası)

Tüm hakları saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü, yazarın ve İTO’nun önceden yazılı izni
olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir şekilde çoğaltılamaz.
Bu eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla
yazarın adı ve İTO belirtilerek bilgisi dahilinde kullanılabilir.
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ................................................................................................................................... 7
ORTA ASYA'NIN KALBİ.......................................................................................................9
ÖN SÖZ................................................................................................................................. 11
BİRİNCİ BÖLÜM
ÖZBEKİSTAN
ÖZBEKİSTAN TARİHİ............................................................................................ 13
Erken Dönem....................................................................................................... 13
İslâmî Dönemin Başlaması............................................................................... 15
Bölgenin Türkleşmesi ve Türklerin Hâkimiyeti............................................ 16
Moğol Dönemi......................................................................................................17
Timur Dönemi...................................................................................................... 18
Özbeklerin Hâkimiyeti....................................................................................... 19
Rus Hâkimiyeti ve Sovyetler Birliği Dönemi................................................ 21
Bağımsızlık Dönemi.......................................................................................... 22
COĞRAFÎ KOŞULLAR...........................................................................................22
İDARÎ YAPI.............................................................................................................24
SİYASÎ YAPI...........................................................................................................26
Özbekistan’ın Devlet Sembolleri....................................................................27
Bayrak....................................................................................................................27
Devlet Arması..................................................................................................... 28
Millî Marş.............................................................................................................. 30
NÜFUS YAPISI....................................................................................................... 31
KÜLTÜR TARİHİ.....................................................................................................34
Özbekistan’da Tatil Günleri............................................................................. 35
DİNÎ YAPI...............................................................................................................36
ÖZBEKİSTAN EĞİTİM SİSTEMİ...........................................................................37
KAYNAKÇA............................................................................................................42
İnternet Kaynakları ............................................................................................44
İKİNCİ BÖLÜM
ÖZBEKİSTAN EKONOMİSİ
ÖZBEKİSTAN EKONOMİSİNDE MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER...........45
Özbekistan Ekonomisinin Temel Makroekonomik Değişkenler

Bazında Genel Görünümü .............................................................................. 46
Özbekistan Kamu Maliyesinin Genel Görünümü...................................... 52
Bölüm İçi Değerlendirme................................................................................. 54
ÖZBEKİSTAN’IN MAKRO-FİNANSAL GÖRÜNÜMÜNE İLİŞKİN BİR

DEĞERLENDİRME ................................................................................................55
Seçili Makroekonomik ve Finansal Göstergeler,

Güçlü ve Zayıf Taraflar .....................................................................................57
Sermaye Piyasaları, Parasal Büyüklükler, Rezervler ................................ 60
Reel Ekonominin Yatırımcılara Sunduğu Fırsatlar..................................... 70
Bölüm İçi Değerlendirme...................................................................................71
KAYNAKÇA ...........................................................................................................72
İnternet Kaynakları ............................................................................................73
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ÖZBEKİSTAN’IN DIŞ POLİTİKASI

SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE ÖZBEKİSTAN DIŞ POLİTİKASI ......... 77
Kerimov Dönemi Özbekistan Dış Politikası.......................................................80
Devletin Kuruluş Sürecini Tamamlama ve Kerimov’un İktidarını

Sağlamlaştırma Hamleleri................................................................................ 80
Komşularla İlişkiler.............................................................................................. 81
Küresel Aktörlerle İlişkiler................................................................................ 84
Özbekistan-Türkiye İlişkileri ........................................................................... 88
Kerimov Dönemi’nin Genel Değerlendirmesi............................................. 91
Mirziyoyev Dönemi Özbekistan Dış Politikası..................................................92
Komşularla İlişkiler............................................................................................. 95
Küresel Aktörlerle İlişkiler................................................................................ 99
Türkiye ile İlişkiler ............................................................................................105
Mirziyoyev Döneminin Genel Değerlendirmesi....................................... 107
Bölüm İçi Değerlendirme................................................................................108
MİRZİYOYEV DÖNEMİNDE ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA

ULUSLARARASI ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLERİ..................................................... 109
ÖZBEKİSTAN’IN SON DÖNEM İÇ SİYASİ VE EKONOMİK YAPISI İLE

YENİ DIŞ POLİTİKA DOKTRİNİNE GENEL BAKIŞ............................................110
ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA ULUSLARARASI ÖRGÜTLER İLE

İLİŞKİLERİNİ ÜÇ FARKLI KURAMSAL PERSPEKTİFTEN DEĞERLENDİRMEK ...116
Yeni Realist Pencereden Bakış......................................................................116
Liberal Kurumsalcı Pencereden Bakış......................................................... 117
İnşacı Pencereden Bakış.................................................................................118
ÖZBEKİSTAN’IN BAŞLICA ULUSLARARASI ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLERİNDE

GÜNCEL DURUM................................................................................................ 120
Özbekistan’ın Küresel Bir Örgüt Olan Birleşmiş

Milletler ile İlişkileri...........................................................................................120
ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA BÖLGESEL ÖRGÜTLERLE

GÜNCEL İLİŞKİLERİ............................................................................................ 123
Özbekistan’ın Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ile İlişkileri............123

Özbekistan’ın Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütüyle
(AGİT) İlişkileri ...................................................................................................124
Özbekistan’ın Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ile İlişkileri....................... 127
Barış için Ortaklık Programı (BİO) Kapsamında Özbekistan’ın Kuzey
Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ile İlişkileri.........................................128
Özbekistan’ın Türkçe Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi
(Türk Keneşi-Konseyi) ile İlişkileri ve Türk Devletleri
Teşkilatı Süreci..................................................................................................129
Özbekistan’ın Asya Kalkınma Bankası (AKB) ile İlişkileri......................... 131
Bölüm İçi Değerlendirme................................................................................ 133
ORTA ASYA GÜVENLİĞİNİN KİLİDİ; ÖZBEKİSTAN........................................ 135
ÖZBEKİSTAN’IN ORTA ASYA GÜVENLİĞİNDEKİ YERİ.................................. 136
Tarihî Süreç ve Teorik Yaklaşım................................................................... 137

Sınır Çatışmaları ve Özbekistan....................................................................138
Andican Olayları................................................................................................140
ÖZBEKİSTAN’IN GÜVENLİK MİMARİSİNDE
ULUSLARARASI AKTÖRLER..............................................................................141
Varşova Paktı...................................................................................................... 141
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)............................................................142
Kollektif Güvenlik Anlaşması (KGA) ve Kollektif Güvenlik Anlaşması
Örgütü (KGAÖ)...................................................................................................142
Özbekistan - NATO İlişkileri........................................................................... 143
Özbekistan - AGİT İlişkileri ............................................................................ 144
Özbekistan - ABD Askerî İlişkileri ................................................................145
Özbekistan - Türkiye Askerî İlişkileri ..........................................................145
ÖZBEKİSTAN’IN GÜVENLİK POLİTİKALARINDA ÖNÜMÜZDEKİ

DÖNEMDE GÜNDEME GELEBİLECEK KONULAR ......................................... 146
Afganistan’daki Gelişmeler ve Özbekistan................................................146

İklim Değişikliğinin Özbekistan’ın Güvenliğine Etkisi.............................148
Silahlı Kuvvetlerin Reformu............................................................................149
Bölüm İçi Değerlendirme................................................................................149
ÖZBEKİSTAN ÜZERİNE NOTLAR...................................................................... 153
Özbekistan, Tarihi Ulusal Reform Gündeminin İkinci Aşamasına

Geçmeye Hazırlanıyor.....................................................................................154
YENİ DÖNEMDE ÖZBEKİSTAN’IN EKONOMİK VE JEOPOLİTİK

STRATEJİSİ: “AÇIK DENİZLERE ULAŞMA” PROJESİ...................................... 157
KAYNAKÇA ......................................................................................................... 160
İnternet Kaynakları...........................................................................................162
EKLER................................................................................................................... 177
SUNUŞ
Özbekistan, bağımsızlık sonrası devletin kuruluş felsefesini siyasî, ekonomik ve
askerî olarak tam bağımsızlık üzerine oturtmuştur.
Ülkeyi 27 yıl boyunca yöneten ilk Cumhurbaşkanı İslam Kerimov'un Eylül

2016'da vefat etmesi üzerine aynı yıl aralık ayında yapılan erken seçimin
ardından 2016 yılında devlet başkanı olan Mirziyoyev, “Yeni Özbekistan” paro-
lası ile bir önceki dönemden farklı olarak daha ılımlı bir siyaset izlemeyi tercih
etmiştir. Rusya, Çin, ABD ve AB gibi ülkelerle dengeli ilişkiler kurmuştur.
Mirziyoyev’in uzlaşmacı tavrı komşu ülkelerle ilişkilerine de yansımıştır. İlişkilerin

gelişmesini engelleyen sınır sorunları ve su kaynaklarının paylaşımı gibi prob-
lemlerin çözümünde büyük bir ilerleme kaydedilmiştir. Yine Türkiye ile iyi iliş-
kiler geliştirilmiş, Keneş gibi Türk dünyası kuruluşlarına katılımı gerçekleşmiştir.
Aktif ve uzlaşmacı bir siyaset izleyen Mirziyoyev’in aynı zamanda Semerkant ve
Buhara gibi tarihî şehirlerin inanç-kültür turizminin geliştirilmesi ve ekonomiyi
canlandırma adına birçok ülkeye vize kolaylığı tanıması sayesinde Özbekis-
tan’ın dış dünyaya açılımı hızlandırdığı söylenebilir.
Mirziyoyev’in Özbekistan siyasetinde ortaya koyduğu bu değişim hem Özbe-

kistan’ın kendi sorunlarını hem de bölgesel sorunların çözümüne büyük katkı
sağlamaktadır. Bu çabalar, Özbekistan’ın olduğu gibi bölge ülkelerinin de geliş-
mesi ve kalkınmasının gidişatını belirleyecektir.
Özbekistan’ın bağımsızlık sonrası siyasî, ekonomik ve uluslararası ilişkilerinin

mercek altına alındığı bu çalışmanın alanında önemli bir boşluğu dolduracağı
kanaatindeyiz.
İstanbul Ticaret Odası
7
ORTA ASYA'NIN KALBİ
İstanbul Ticaret Odası’nın desteğiyle bölgenin uzmanı seçkin bir akademik
yazar kadrosu tarafından hazırlanan bilimsel içerikli bu çalışma, Türk kamuoyu-
nun bilgilendirilmesi bakımından ciddi bir boşluğu doldurmaktadır. Özbekistan’ı
tarihî, siyasî, iktisadî ve ictimaî açılardan inceleyen yazarlar, bu ülkeye ilgi du-
yanlara başvuru niteliğinde bir eser sunmaktadır.
Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle beraber, zengin siyasî, ekonomik ve kültürel

birikime sahip dost ve kardeş halklar bağımsızlıklarına kavuşmuş ve aramızdaki
70 yıllık hasret sona ermiştir. Bu heyecanla Türkiye 16 Aralık 1991 tarihinde Öz-
bekistan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olmuş, 4 Mart 1992 tarihinde iki ülke
arasında diplomatik ilişkiler tesis edilmiş ve Taşkent’teki ilk büyükelçilik Türkiye
tarafından açılmıştır.
Türkistan medeniyetinin öncülüğünü yapmış Özbek halkının, Orta Asya’nın için-

den geçmekte olduğu siyasî, ekonomik ve kültürel dönüşüm sürecinde kilit bir
rolü bulunmaktadır. Kadim medeniyetlere evsahipliği yapan ve tarihî İpek yo-
lu’nun merkezinde bulunan Özbekistan bugün de Avrasya coğrafyasında çok
önemli bir yere sahiptir. Köklü tarihî geçmişi ve devlet geleneği, Orta Asya nüfu-
sunun yaklaşık yarısına tekabül eden 34 milyonu aşkın genç ve dinamik nüfusu,
Asya’nın kalbindeki jeo-stratejik konumu, zengin doğal kaynakları ve bereketli
topraklarıyla Özbekistan bölgesinde ve ötesinde önemli rol oynamaya mukte-
dir bir ülkedir.
Bu itibarla, Özbekistan’la aramızda mevcut köklü bağlara dayanan ikili ilişkile-

rimizin, 21. yüzyılda da hak ettiği düzeye ulaşabilmesi için olarak son beş yılda
güçlü bir ivme yakalanmış olması özellikle memnuniyet vericidir. Cumhurbaşka-
nı Sayın Mirziyoyev’in 2017 yılında ülkemize gerçekleştirdikleri ziyaretle “stra-
tejik ortaklık” düzeyine yükselen ilişkilerimiz, Cumhurbaşkanımız Sayın Recep
Tayyip Erdoğan’ın 2018 yılında Özbekistan’a yaptıkları ziyaretle taçlanmış ve
ülkelerimiz arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İş Birliği Konseyi (YDSK) mekaniz-
ması tesis edilmiştir. Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’in 2020 yılının Şubat ayındaki
Türkiye ziyaretleriyle YDSK mekanizmasının ilk toplantısı iki ülke Cumhurbaş-
kanlarının riyasetlerinde düzenlenmiştir. Sözkonusu mekanizmanın müteakip
toplantısı da Taşkent’te gerçekleştirilerek devamlı bir işbirliği mekanizması
devreye alınacaktır. Bugün “kardeşlik hukukuna dayanan stratejik ortaklık”
olarak tanımladığımız ilişkilerimiz karşılıklı güven ortamında her alanda giderek
daha da kök saldığını görmek bizlere ayrı bir mutluluk veriyor.
9
YENİ DÜNYA DÜZENİNDE ÖZBEKİSTAN
Siyasî alanda süratle atılan adımlar, ticaret ve yatırımlar alanına da kısa süre-
de yansımıştır. Cumhurbaşkanları tarafından belirlenen 5 milyar dolarlık ticaret
hedefine en hızlı şekilde ulaşmak istiyoruz. Küresel salgının olumsuz etkileri-
nin en ağır şekilde hissedildiği 2020 yılını artı büyümeyle tamamlayan iki ül-
kenin ticaret hacmi 2021 yılının ilk 10 ayında ise 3 milyar ABD dolarını aşmış-
tır. İthalat ve ihracat rakamlarının birbirine oldukça yakın düzeyde seyretmesi
ticari ilişkilerimizin birbirini tamamlayıcı ve destekleyici mahiyette olduğunu
göstermektedir. Bu bağlamda, 2022 yılı ve devamında da ikili ticarette yeni
rekorlara imza atılacağına inancım tamdır. Müteşebbis iş insanlarımızın Özbe-
kistan’da imza attığı projeler, bizler için bir iftihar vesilesi olmalarının yanı sıra
ikili ticaretimizin de itici gücünü teşkil etmektedir. Taşkent Büyükelçiliği olarak
biz de iş insanlarımızı her platformda desteklemenin ve önlerindeki engelleri
kaldırmanın gayreti içerisinde olmaya devam edeceğiz.
Stratejik ortağımız olan kardeş Özbekistan, Orta Asya’nın kalbinde bölgedeki

diğer kardeş ülkelerle kararlı bir işbirliği gündemi etrafında ilişkilerini geliştir-
mektedir. Barış, istikrar ve refah havzası olarak her gün daha fazla güçlenmesi
ve gelişmesi bizleri mutlu etmektedir. Türkiye, “Asya Yüzyılı”nda kadim kıtayla
ilişkilerini “Yeniden Asya” sloganıyla ve daha nitelikli bir yaklaşımla ele almak-
tadır. Bu dönemde kardeş Özbekistan’la ilişkilerimizin her alanda derinleştiril-
mesini bir tercihten ziyade aramızdaki özel bağların ve tarihin omuzlarımıza
yüklediği bir sorumluluk olarak görmekteyiz.
Özbekistan’ın 2019 yılında Türk Devletleri Teşkilatına üye olması tarihî bir adım
olmuştur. Türk dili konuşan ülkeler arasında 30 yıldır ikili düzeyde gelişen
işbirlikleri, teşkilatımız ile çok taraflı ve kurumsal bir boyut kazanmaktadır. Öz-
bekistan’ın 2023’te Türk Devletleri Teşkilatının dönem başkanlığını ilk defa üst-
lenecek olması ise ayrı bir heyecan kaynağıdır.
Kardeş Özbekistan’la geleceğimizi birlikte inşa etme gayretimizin tüm insanlığa

esenlik getireceğine inanıyoruz. Bu kutlu yolu birlikte kat eden iki kardeş ülke
olarak Türkiye ve Özbekistan arasındaki işbirliğinin hayati ve stratejik önemde
olduğu aşikardır. Enerjiden tarıma, sanayiden kültüre, gençlikten çevreye pek
çok başlıkta, siyasî, iktisadî, askerî ve içtimaî boyutlarıyla ortak çıkar ve karşılıklı
saygı ilkeleri çerçevesinde derinleşen işbirliğimizin aynı ivmeyle gelişmeye de-
vam etmesi temennisiyle bu kıymetli eserin kaleme alınmasında emeği geçen
herkesi tebrik ediyorum.
Dr. Olgan Bekar

Taşkent Büyükelçisi
10
ÖN SÖZ
21. yüzyılın ilk çeyreğini yaşadığımız şu zamanda Türk Devletleri Teşkilatı’nın
kuruluşunun ilan edilmesiyle birlikte Türk coğrafyasında yaşanan gelişmeler
dünya kamuoyunda yakından takip edilmektedir. Merkezinde Türk toplulukla-
rının yer aldığı bu bölgenin jeopolitik ve stratejik önemi her geçen gün art-
maktadır. “Türk” markasına olan yatırım geçtiğimiz yüzyıllara oranla bir yükseliş
göstermektedir.
Bölgesel düzeyde Çin tarafından Bir Kuşak Bir Yol projesinin önemli bir güzer-
gahı olarak ele alınan Türk coğrafyası, küresel düzeyde de ABD-NATO-AB gibi
ülke ve örgütler tarafından dikkatle takip edilmektedir. Türk coğrafyasının mer-
kez ülkelerinden bir tanesi de Sır Derya ve Amu Derya nehirleri arasındaki Mâ-
verâünnehir olarak adlandırılan, kuzeyde Aral Gölü’nden güney doğuda Fer-
gana Vadisi’nin doğusuyla sınırlandırılan Özbekistan’dır. Böylesine önemli bir
jeopolitik konuma sahip olan Özbekistan, bağımsızlığından bugüne geçirdiği
30 yıllık sürede hem bölgesel hem de küresel dengeleri doğru değerlendirerek
önemli gelişmeler kaydetmiş bir devlettir. Gelecekte ise hem kendi bölgesinde
hem de uluslararası sistemin bütününde önemli roller beklemektedir.
Özbekistan konusunda Türk kamuoyundaki bilgi eksikliğini gidermek ve

bölgeye dönük çalışmalara referans düzeyinde bir katkı sağlamak amacıyla
bu çalışma hazırlanmıştır. Özbekistan’ın tarihî, ekonomik ve siyasî açılardan
fotoğrafı çekilmiş, teorik düzeyde çatışma ve işbirliği ayrımına gidilmeden
bölgesel bir aktör olarak oluşumu ve değişimi süreçleri incelenmiştir.
Çalışma 3 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Doç. Dr. Cengiz Buyar tara-
fından kaleme alınmıştır. Özbekistan tarihi incelenmiş ve erken dönem Özbek
tarihi, İslâmî dönem ve bölgenin Türkleşmesi süreci anlatılmıştır. Sonrasında ise
Moğol ve Timur dönemi, Özbeklerin Hâkimiyeti, Rus ve Sovyetler Birliği döne-
mi ve ardından bağımsızlığa giden dönem ayrı ayrı incelenmiştir. Ayrıca yazar
tarafından Özbekistan’ın coğrafî, idarî, siyasî, nüfus, kültür, dinî yapıları ile eği-
tim sistemi ana hatlarıyla verilmiştir. İkinci bölüm Doç. Dr. Adil Akıncı ve Doç.
Dr. Esra N. Kılcı tarafından yazılmıştır. Özbekistan’ın ekonomik yapısı, güncel
makro ekonomik göstergeler çerçevesinde ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir.
Çalışmanın yakın dönem Özbekistan dış politikasına ayrılmış üçüncü bölümü
ise Yrd. Doç. Dr. M. Sadık Akyar, Dr. Alp Yüce Kavas, Dr. Öğr. Üyesi Aykut Acar ve
Öğr. Grv. Kadir Kürşat Yılmaz ortak bir araştırmanın ürünüdür. Soğuk savaş son-
rası dönemde Özbekistan dış politikası incelenmiş, bağımsızlıktan günümüze
Özbekistan’ın bölgesel, küresel, ikili ve çok taraflı uluslararası ilişkileri mercek
altına alınmıştır. Çalışmanın ”Özbekistan Üzerine Notlar” başlığını taşıyan bölü-
münde Özbekistan Haber Genel Yayın Yönetmeni, Araştırmacı Gazeteci-Yazar
11
Murat Palavar Özbekistan’ın sıcak gündemine ilişkin güncel değerlendirmeler-

de bulunmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise “Yeni Dönemde Özbekistan’ın
Ekonomik ve Jeopolitik Stratejisi: “Açık Denizlere Ulaşma” Projesi” başlığı ile
tarafımızca kısa bir değerlendirmeye yer verilmiştir.
Eserin hazırlanması ve yayınlanmasında desteklerini esirgemeyen İstanbul Ti-

caret Odası yöneticilerine ve çalışanlarına şükranlarımızı sunuyoruz.
Doç. Dr. Hakan ARIDEMİR
12
ÖZBEKİSTAN
BİRİNCİ BÖLÜM
ÖZBEKİSTAN
"Dünya Medeniyetlerinin Kavşağındaki Orta Asya” *1
ÖZBEKİSTAN TARİHİ
Cengiz BUYAR2**
Özbek tarihi, günümüzde teritoryal yani ülke topraklarının tarihiyle birlikte yazıl-
maktadır. Bu gelenek Sovyetler Birliği döneminde başlamış olup ve günümüz-
de de bu şekilde devam etmektedir. Özbek tarihî coğrafyası büyük oranda Sır
Derya ve Amu Derya nehirleri arasındaki Mâverâünnehir olarak adlandırılan,
kuzeyde Aral Gölü’nden güney doğuda Fergana Vadisi'nin doğusuyla sınır-
landırılan coğrafî alanı kapsamaktadır. Bu bölümde Özbek tarihi teritoryal tarih
yaklaşımının başlıkları ile ele alınmıştır.
Erken Dönem
Özbekistan toprakları, Türkistan coğrafyasındaki en eski yaşam alanlarının gö-

rüldüğü bölgelerden biridir. Andican yakınlarındaki Obi Rahmat, Teşik Taş ilk
tespit edilen yaşam alanlarındandır. Fergana Vadisi, Taşkent Vahası, Surhan-
derya Vadisi, Semerkant Vahası gibi bölgelerde yapılan arkeolojik kazılar neti-
cesinde bölgede MÖ 5.-3. bin yıllarda Kaltaminar olarak adlandırılan medeni-
yetin varlığı yine milattan önce III. ve II. bin yıllarda Mâverâünnehir’de yerleşim
yerlerinin kurulduğu da tespit edilmiştir. (Muhammedcanov, 2007: 111)
Mâverâünnehir ve çevresi MÖ 8-6 yüzyıllarda İskitlerin hâkimiyetine gir-

miştir. Perslerin bölgeye yaptıkları seferlerin ardından günümüz Özbekistan
* Kavram, 2020 yılında Birleşmiş Milletler toplantısında Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev
tarafından kullanılmıştır.
** Doç. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Bişkek, Kırgızistan. cengiz.
buyar@manas.edu.kg, ORCID: 0000-0002-0549-4463
13
topraklarının güney doğu bölgeleri, Kazakistan’ın güneyi, Tacikistan’ın kuzeyi

ve Kırgızistan’ın doğu bölgeleri hariç tamamı MÖ 6. yüzyıldan itibaren Soğdlar
olarak adlandırılan ve Soğdca yani Farsça’nın bir kolunu konuşan İranî halkların
yerleşim alanı olmuştur. Yaşadıkları şehirleri Semerkant ve Buhara’dır. “Soğd
kültürü batıda Marginya, kuzeyde Hârizm ve Kızılkum Çölü, doğuda Fergana,
güneyde Baktriya-Tohâristan ile sınırlanan kesimlerde ve özellikle Zerefşân ve
Kaşkaderya ırmakları boyunca gelişmiştir. ...Orta Farsça dönemi dillerinden biri
olan Soğdca ise coğrafî ve siyasî sınırların çok ötesinde, bir ara bütün İpek yolu
güzergâhında konuşulan uluslararası bir dil halini almıştır.” (Taşağıl, 2009: 349)
MÖ 5. yüzyılda Baktriya, Soğd ve Toharların hâkim olduğu Mâverâünnehir

çevresinde Çin’in Batı ile ipek ticaretini geliştirmesi ile Özbekistan ve İran
bölgesindeki şehirler, İpek yolu üzerindeki önemli birer ticaret merkezi haline
geldiler. Doğu Türkistan ve Mâverâünnehir’deki şehirler, bu ticaret ağının en
önemli şehirleri oldular. İpek yolunun canlanması ile Çinli, İranlı, Batılı ve bil-
hassa Soğdlu tüccarların bu bölgede yoğun ticarî faaliyetler içerisine girdikleri
ve zengin oldukları görülür. Buhara ve Semerkand bir süre sonra bölgenin en
büyük kültür, ticaret ve idare merkezi haline gelir. Her geçen gün zenginleşen
Mâverâünnehir şehirleri için bölgedeki güçler zamanla büyük mücadeleler ve-
receklerdir. Kuzeyde kurulan büyük devletler kadar, Çin ve Fars bölgesinde ku-
rulan devletler de Mâverâünnehir’i ele geçirmek için savaşacaklardır. MÖ 328’e
gelindiğinde ise çok uzaklardan gelen bir güç yani Büyük İskender’in ordusu
bölgeye girecek ve burayı kısa bir süreliğine hâkimiyeti altına alacaktır. (Lubin,
1996: 385-386) Büyük ticarî kabiliyete sahip olan Soğdlar, MS 4. yüzyıldan
itibaren bölgede daha etkili olmaya başlamışlardır. Taşkent (Çaç), Yedisu, Doğu
Türkistan ve Çin’e doğru İpek yolu üzerinde ticari örgütlenmeler kurmuşlardır.
MÖ 2. yüzyıldan MS 10. yüzyıla kadar İpek yolundaki ticareti ellerinde tutmuş-
lardır. (Eker, 2012: 78-79)
MÖ 209 yılında Hunların başına Maotun’un (Mete) geçmesinden sonraki yıllar-

da Soğd bölgesi, Hunların eline geçmiştir. Hun Devleti’nin yıkılmasından son-
ra Yüeçilerin, milattan sonraki üç yüzyıl boyunca Kuşan İmparatorluğu’nun, 4.
yüzyılın ikinci yarısından sonra Hionitlerin (Kidarit Hunları), 5. yüzyılın ortasında
Akhunlar’ın (Eftalitlerin) hâkimiyetine girmiştir. (Taşağıl, 2009: 349)
MÖ 3.-2. yüzyıllarda Mâverâünnehir’de Kang Hakanlığı, güneyinde Kuşan Dev-

leti, Fergana Vadisi’nde Dâvân devletleri hüküm sürmüştür. MS 4.-6. yüzyıllarda
ise Akhunlar, Kidârîler bölgeye hâkim olmuşlardır. Bu dönemlerde halk şehir
ve köylerde yaşıyor; ticaret, tarım, hayvancılık, ziraat ve zanaat ile yaşamı-
nı sürdürüyordu. Soğd (Zerefşân ve Kaşkaderya vadileri) ve Çaç’ta Zerdüşt-
lük’ün, Doğu Türkistan bölgesinde Budizm’in, şehirlerde Yahudi ve Nestûrîliğin
yayıldığı bilinmektedir. Yerli halk arasında Soğdca’nın, konargöçerler arasında
Türkçe’nin yaygın olarak konuşulduğu söylenebilir. (Muhammedcanov, 2007: 111)
14
ÖZBEKİSTAN
552 yılında Türk (Göktürk) Kağanlığı’nın kurulmasından sonra 558 yılında Soğ-
diana, kağanlığın batı kanadının hâkimiyeti altına girmiştir. Bu dönemde Mâ-
verâünnehir’de çeşitli konfederasyonlar mevcut idi. Zerefşân ve Kaşkaderya
vadilerinde hüküm süren Soğd Konfederasyonu bunlardan en güçlüsü olarak
kabul edilmektedir. (Muhammedcanov, 2007: 111) Bölge, Göktürk döneminde
de Orta Asya’nın ekonomi, kültür merkezi olmuştur. Bu dönemde Göktürklerin
hâkimiyeti altına giren İpek yolunda Soğdlar, Çin’den İtalya’ya kadarki ticareti
kontrolleri altına almışlardır. Ayrıca bugün Moğolistan’ın Çeçerleg şehrindeki
Arhangay Aymak Müzesi’nde bulunan 582 tarihli, Göktürk hükümdarlarından
bahseden Bugut yazıtı da Soğd alfabesiyle yazılmıştır. Bu dönemde Soğdların
Türk sosyal, siyasî, kültürel ve ekonomik hayatında büyük roller oynadığı gö-
rülür. Ayrıca Soğdların Çin ile yakın ilişkilerinden ve Çin diplomasisindeki etkili
rollerinden dolayı Türklerin elçileri olarak Çin’e gittikleri biliniyor. Yine Sâsânîle-
re karşı Türk-Bizans ittifakı da Soğdların girişimleri ile kurulmuştur. (Çetinkaya,
2018) II. Göktürk Kağanı Kapgan, (692-716) Çin’den esir Türklerle birlikte esir
Soğdları da geri göndermesini istemiştir. Bunun yanında Çin’de bu dönemde
imtiyazlı Soğd tüccar zümresinin de oluştuğu anlaşılmaktadır. (Taşağıl, 2009: 349)
Göktürk Devleti’nin yıkılmasının ardından bir süre sonra Türgişler’in de

bölgeden çekilmesi ile Çinliler Mâverâünnehir’deki kadar müdahale imkânı bul-
dular. Bu süreçte İslâm orduları ile bölgedeki Çinli yönetim arasında çekişmeler
oldu. Ancak 751 Talas Savaşı’nın ardından Çinliler bölgeden tamamen çekilmek
zorunda kaldılar. (Özgüdenli, 2003: 178)
Genel olarak değerlendirildiğinde Soğdların yoğun ve siyasî olarak etkili olduk-

ları Mâverâünnehir bölgesi, zamanla kaynaklarda Sogdiana olarak anılmaya
başlanmıştır. Soğdlar, bölgede zaman zaman bağımsız devletler ve konfede-
rasyonlar kurmuşlardır. Bununla birlikte bölgeye hâkim olan diğer devletlerin
yönetimi altında MS 12. yüzyıla kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Soğd-
lar, Moğol istilası sonrasında batıya ve güneye doğru göç etmişlerdir. Soğd-
lar Özbekistan’ın büyük kısmında yüzyıllar boyu, İskitlerin ardından Perslerin,
Greklerin, Hunların, Yüeçilerin, Kuşanların, Kitarilerin, Eftalitlerin, Göktürklerin,
Türgişler’in hâkimiyetinde kalmışlardır. Özbekistan’ın territoriyal tarihinde ve
sosyo-kültürel gelişiminde önemli yer edinmişlerdir. Özbekistan toprakları
Arapça tarihî kaynaklarda Mâverâünnehir, Farsça tarihî kaynaklarda Turan, Batı
kaynaklarında da Transoksiyana olarak adlandırılmıştır.
İslâmî Dönemin Başlaması
8. yüzyılın başında Amu Derya’yı geçen Kuteybe bin Müslim komutanlığındaki

İslâm orduları, 706-715 yılları arasında Mâverâünnehir’deki fetihlerinin ardından
buraya yerleştiler. Emevilerin yönetim anlayışlarına karşı ilk dönemlerde bölge-
15
de birkaç ayaklanma olmakla birlikte Buhara, Semerkant, İştiha, Pencikent, Va-

rahşa, Kobudan, Maymurg, Beykend, Keş, Soğd gibi şehirlerin tamamı zamanla
Müslümanların eline geçti. Bölgede Müslümanlardan oluşan askerî garnizonlar
teşkil edilmeye başlandı. Sosyo-kültürel ve ekonomik yapıya, para sistemine
ve Soğdca’nın resmî dil olarak kullanılmasına müdahale edilmemiştir. Divan
defterleri Farsça’dan Arapça’ya çevrilmiştir. (Özgüdenli, 2003: 178)
İslâm´ın bölgede hâkim olmasından sonra bölgeden ayrılan Soğdlu Mani rahip-
lerinin etkisiyle Uygur Kağanı Bögü, 764 yılında Maniheizm’i kabul etmiştir. Uy-
gurlar, bir müddet sonra Soğd alfabesini kullanmaya başladılar ve Soğdca’dan
da Uygurca’ya birtakım kelimleler geçti. İslam sonrası süreçte de Soğdlu tüc-
carlar İpek yolu üzerindeki etkilerini devam ettirdiler. İslâm’ın bölgede hâkim
olmasından sonraki süreçte bölgenin Soğd olarak adlandırılması daha dar bir
alan için kullanılmaya başlanmıştır. Kâşgarlı Mahmud, Buhara ile Semerkant ara-
sının Soğd olarak adlandırıldığını ifade etmektedir (Taşağıl, 2009: 349) “Günü-
müzde yalnız Yagnubi’de Soğdca’nın bir lehçesi konuşulmakta ve sadece Se-
merkant dolaylarında Zerefşân Irmağı’nın kollarından Karaderya ile Akderya
arasında kalan adaya Yarım (Nîmî) Soğd, Akderya’nın kuzeyine de Büyük Soğd
denilmektedir.” (Taşağıl, 2009: 349)
Bölgenin Türkleşmesi ve Türklerin Hâkimiyeti
9. yüzyılda Sâmânîler Devleti’nin (819-999) kurulması ile Soğdlar en parlak dö-

nemini yaşamışlardır. Sâmânîlerin son döneminde Mâverâünnehir tamamen
Türkleşmiştir. (Taşağıl, 2009: 349) “IX-X. yüzyıllarda Sâmânî Devleti’nin en par-
lak devrinde Mâverâünnehir yoluyla İslâm dünyasına giren Türkler’in büyük
bir kısmı, Abbâsî halifelerinin ve eyaletlerdeki Arap ve İranlı valilerin hizmetin-
de asker veya muhafız olarak hizmet görmekteydiler. Bu sırada Büveyhîler ve
Sâmânîler mahallî kuvvetlerin yanında ordularında Türk askerlerini kullanma-
ya başlamışlardı. Nitekim 912 yılından sonra Sâmânî Devleti’nde Türk vali ve
kumandanlarına rastlanmaktadır. Merkezî hükümetin otoritesi zayıflayınca bu
Türk kumandanları devlet yönetimini ele geçirerek yarı bağımsız bir şekilde
hüküm sürüyorlardı.” (Merçil, 1996: 480)
Moğolistan’dan Hazar Denizi’ne kadar uzanan coğrafyada yaşayan Türkler bil-

hassa Oğuz boyları dokuzuncu yüzyılda Mâverâünnehir’e göç etmeye başla-
dılar. Bu bölgeye göç edenler zamanla İslâm’ı kabul ettiler. Bir kısmı Sâmânî,
Abbâsî ve Fars ordularında asker, komutan, vali olarak görev almaya başladılar.
Onuncu yüzyılın sonuna doğru Sâmânîler, Mâverâünnehir ve kuzeydoğu üze-
rindeki kontrollerini kaybetmeye başladılar. Sâmânîlerin zayıflaması ve bölge-
deki Türk yönetici grubun gittikçe güçlenmesiyle birlikte Türk boyları daha da
yoğun bir şekilde Mâverâünnehir’e göç ettiler. (Lubin, 1997: 387-388)
16
ÖZBEKİSTAN
Buhara ve Semerkant şehirleri başta olmak üzere Mâverâünnehir bölgesi, Kara-

hanlı Devleti’nin (840-1212) kurulmasından sonra Sâmânî-Karahanlı mücadele-
sinin yaşandığı en önemli bölgelerden biri oldu. Her iki devlet de buraya hâkim
olmak için mücadeleler verdi. (Bkz. Özaydın, 2001: 404-412) 963 yılında Gazne
merkez olmak üzere kurulan ve Amu Derya’nın güneyindeki topraklara hükme-
den Gazneli Devleti (963-1186), bilhassa Sultan Mahmud döneminde İran, Afga-
nistan ve kuzey Hindistan’ın birçok bölgesini de fethetmiştir. Bu fetihlerle bir-
likte batıya doğru yapılan Türk göçleri artarak devam etmiştir. Batıya göç eden
bu gruplar Karahanlıların hâkimiyetini kabul eden gruplardı. Bu durum Gazne
Devleti’nin idarî otoritesini olumsuz etkileyecektir. Selçuklular doğudan gelen
bu yoğun göçleri doğru bir şekilde kanalize ederek daha batıya doğru yönlen-
dirdiler. Selçuklular 11. yüzyılda Mâverâünnehir’i de hakimiyetleri altına aldılar.
12. yüzyılın sonundan itibaren Moğol baskısı neticesinde önce Harezmşahların
bölgesine daha sonra da Harezm ve İran’ın içlerine doğru olan Türk göçleri
devam etti. Böylece Mâverâünnehir’den batıya doğru olan bölgenin büyük
oranda Türkleşmesi gerçekleşmiştir. (Lubin, 1997: 388)
Karahanlılar ile Gazneliler (963-1186), Karahıtaylar (1130-1211) ve Harzemşahlar

(1097-1231) bölgeye hâkim olmak için mücadeleler yapmışlar ve dönem dönem
de hakimiyetleri altına almışlardır. 1066 yılında Selçuklu Sultanı Alpaslan (1063-
1072), ardından Sultan Melikşah da (1072-1092) Mâverâünnehir’e seferler yap-
mış ve bölgeyi hâkimiyet altına almıştır. Sultan Sancar (1119-1157) Karahıtaylar ile
yaptığı savaşı kaybetmiş ve bunun sonucunda da Mâverâünnehir’e Karahıtay-
lar’ın; Sultan Alaeddin Muhammed Tekiş (1200-1220) döneminde 1210 yılında
da Harezmşahlar’ın yönetimi altına girmiştir. (Özgüdenli, 2003: 177-180)
Sâmânî, Karahanlı ve Gazneli devletleri döneminde İslâm’ın bölgede hızla yayıl-

ması ile oluşan kültürel sentez ve İslâmî kurumların yaygınlaşması sonrasında
bölgede bilim, kültür, sanat, ticaret, mimarî ve diğer birçok alanda âdeta bir
rönesans dönemi başlamıştır. Genel itibariyle İslâm’ın kabulünden sonraki tarihî
süreçte Mâverâünnehir ve çevresinde tıp, astronomi, trigonometri, optik, sanat,
kaligrafi, felsefe, fıkıh, matematik, geometri, edebiyat gibi birçok alanda dünyaca
ünlü bilim insanları yetişecektir. Ferganî, Hârizmî, Fârâbî, Bîrûnî, İbn Sînâ, İmam
Buhârî, Tirmizî, Merginânî gibi bilginler bunların bazılarıdır. (Muhammedcanov,
2007: 112)
Moğol Dönemi
1220 yılında Otrar kuşatması sonrasında Cengiz Han, Mâverâünnehir’e doğru

harekete geçti. Zernuk, Nur, Buhara şehirlerini ele geçirerek yağmaladı. 1220-
1221 yıllarında bölge, Cengiz Han’ın başında bulunduğu Moğollar’ın istilâsına
17
uğradı. Onlara karşı direnen Buhara, Semerkant, Ürgenç, Hucend ve Tirmiz gibi
şehirler tamamen tahrip ve yağma edildi. Moğollar 13.-14. yüzyıllar boyunca böl-
gede hâkimiyetlerini sürdürdüler. (Güler, 2017: 20-28; Muhammedcanov, 2007:
112)
Moğol istilası, Türkistan tarihindeki önemli dönüm noktalarından birini oluşturur.

Bu istila, yirminci yüzyıla kadar bölgede tesirlerini devam ettirmiştir. Moğollar
bölgede kalıcı etkiler bırakmışlardır. Hatta bir dönem Orta Asya’da kurulan dev-
letlerin hükümdarlarının meşruiyeti için Cengiz Han soyundan gelmesi gelene-
ği oluşmuştur. Cengiz Han soyundan olmayanların kabul edilebilir, meşru yö-
neticiler olamayacağı anlayışı yerleşmiştir. 1219'dan 1225'e kadar gerçekleşen
Orta Asya'nın Moğollar tarafından işgali, Mâverâünnehir’in nüfusunda köklü bir
değişikliğe yol açmıştır. Moğol istilasından etkilenen Türk boyları Mâverâünne-
hir’e ve daha batıya doğru göç etmişlerdir. Bununla birlikte bu durum bölgedeki
Türkleşme sürecini hızlandırmıştır. Moğol ordularına zamanla Türk komutan ve
Türk askerleri dâhil edilmiştir. Bu süreçte Soğdlar büyük oranda bölgeden batı-
ya ve güneye doğru göç ettiler ve sonucunda bölgedeki Soğd kültürü kaybol-
maya başladı. Moğol istilasının en önemli zararlarından biri bölgedeki yerleşim
yerlerine oldu. Hemen hemen bütün yerleşim yerleri yağmalandı ve sulama
kanalları tahrip edildi. Bölgenin en önemli şehirleri Buhara, Semerkant ve Ha-
rezm tamamen yakıldı ve tahrip edildi, halkı büyük bir kırıma uğradı. Moğolların
yaptığı tahribat yüzyıllarca giderilemedi. (Lubin, 1997: 388-389)
Cengiz Han’ın 1227’de ölümü üzerine Ögedey, Moğolların başına geçti. Cen-
giz Han hâkimiyet kurduğu toprakları Cuci (1185-1227), Çağatay (1183-1242) ve
Ögedey (1186-1241) arasında paylaştırmıştı. Doğu Türkistan’dan Mâverâünne-
hir’in batısına kadarki bölge Çağatay’ın hissesine düşmekle birlikte bölgedeki
şehirleri doğrudan büyük hana bağlı valiler yönetiyordu. Çağatay Han’ın ölü-
münden ancak yirmi yıl sonra Algu Han tarafından müstakil bir yönetime sahip
olan Çağatay Hanlığı kurulmuştur. (Yuvalı, 1993: 176-177; Yuvalı, 1993: 177-178)
Bundan sonra bölgede Çağatay soyundan gelen hanlarla diğer bölgelerdeki
hanların hâkimiyet mücadeleleri yaşanacaktır.
Timur Dönemi
14. yüzyılın başında Çağatay Hanlığı’nın zayıflamasıyla birlikte Mâverâünne-

hir’de yönetim boy beylerinin eline geçmiş durumda idi. İlk defa 1360 yılında
kaynaklarda kendisinden bahsedilen boy beyi Timur (1336-1405) bölgedeki
hâkimiyet mücadelelerine katıldı. Gücünü arttırmak için bölgenin ileri gelenleri
ile stratejik ilişkiler kurdu. Yönetici olarak bölgede meşruiyetini kabul ettirmek
için Cengiz Han soyundan gelen Bibi Hanım ile evlendi. 1370 yılında Semerkant
18
ÖZBEKİSTAN
ve etrafında yönetimi eline aldı. Stratejik ve askerî zekaya, acımasız ve tavizsiz

bir karaktere sahip olan Timur, 1400’lere gelindiğinde Türkistan’dan Kafkaslara,
Anadolu’ya, Kıpçak bozkırlarından Hindistan’a kadar güçlü ve büyük bir dev-
let kurdu. (Aka, 2012: 173-177) Timur’un 1405 yılında ölümünden sonra varisleri
Şâhruh, Uluğ Bey, Ebülkasım Bâbür, Ebû Said ve Sultan Hüseyin tarafından yak-
laşık yüzyıl boyunca Timurluların hükümranlığı devam etmiştir.
Türkistan ve özel olarak da Mâverâünnehir bölgesi açısından Timur dönemi

büyük önem taşır. Uzun süren mücadeleler, tahrip ve yağmalamaların ardın-
dan bölge bu dönemde baştan aşağı imar edilmiştir. Onlarca han, kervansaray,
medrese ve benzeri binalar yapılmıştır. Bilhassa başkent Semerkant, Anado-
lu’dan, İran’dan ve başka birçok bölgeden getirilen mimarlarla yeniden inşa
edilmiştir. Bölgedeki kavimler uzun sürenin ardından bir bayrak altında toplan-
mıştır. Bölgede tarım, kültür, bilim, sanat ve ticaret bu dönemde yeniden canlan-
mış, o güne kadarki gelişimin zirvesine ulaşılmıştır.
Özbeklerin Hâkimiyeti
Türk tarihinin büyük bilgini Ebülgazi Bahadır Han’a göre Özbek adı Altın Orda
hükümdarı Özbek’ten gelmektedir. 1313-1340 yılları arasında Altın Orda tahtına
Özbek Han’ın geçmesiyle birlikte bütün Cuci iline Özbek ili denilmiştir. (Bkz.
Gündoğdu, 2002: 608-609)
Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci’ye verilen bölgede çok sayıda Türk boyları ya-
şamaktaydı. Bu boylar arasında yaşayan Moğollar sayıca az olmalarından dolayı
Türk boyları arasında Türkleşmişlerdir. “Bozkırda genellikle tanınmış bir idareci-
nin veya kumandanın başında bulunduğu grubun zamanla onun adını taşıma-
sı geleneği uyarınca Cuci’nin haleflerinden Özbek Han’ı liderleri olarak kabul
eden Cuci ulusunun dört şubesi onun ismini kendilerini tanımlamak üzere kul-
lanmaya başlamış, böylece Özbekler denen topluluk ortaya çıkmıştır. Özbek
ulusunun bağımsız bir il haline gelişi, İbrahim Ayba’nın torunu ve Tuğlu Şeyh’in
(Devlet Şeyh) oğlu Ebülhayr Han zamanında (1428-1468) gerçekleşmiştir.” (Al-
pargu, 2007: 119)
Ebülhayr Han Batı Sibirya’da Tura Irmağı’nın boyunda 1428 yılında Özbek
ulusunun hükümdârı ilan edilmiştir. 1447 yılına kadar Sırderya boyundaki Sığ-
nak’tan Özkent’e kadarki alan Özbeklerin eline geçmiştir. O, Timurlu şehza-
deleri arasındaki taht kavgalarında da etkili olmuştur. Ebulhayr Han kısa süre
içerisinde Özbekler’i hayli güçlendirmiştir. Onun bölgede hızla güçlenmesi Altın
Orda beylerinin, Sibir hanlarının ve Nogay mirzalarının ona karşı tavır almalarına
ve saldırılarına sebep olmuştur. Oyratlarla mücadelesi ve 1456 yılındaki savaşta
büyük kayıp vermesi ve siyasî hataları onu zayıflatmış, Özbeklerin bir bölümü
19
ana kitleden ayrılarak Moğolistan hanı Esen Buga’nın hâkimiyeti altına girmiştir.
Ebülhayr’ın ölümünün ardından Özbek boyları çeşitli bölgelere göç etmişlerdir.
Ayrılan bu boyların bir kısmı daha sonra Kazakları teşkil edecektir. (Alpargu,
2007: 119; Gömeç, 2011: 244)
Bu arada Ebülhayr’dan sonra Özbek ulusunun başına geçen Şeyh Haydar,

Kazak Kerey ve Canıbek’in ordusu tarafından 1470/71 yılında ortadan kaldırıl-
mış ve Deşt-i Kıpçak’ta Kazak Hanlığı kurulmuştur. Bu dönemde Türkistan’da
çok sayıda hanlık kurulmuştu. Güneyde son dönemlerini yaşayan Timurlular,
güneydoğuda Çağataylar, batıda Astarhan Hanlığı ve Nogaylar, en doğuda
Kalmuk boyları bulunuyordu. 15. yüzyılda kuzeyde Sibir Hanlığı ile daha son-
ra Mâverâünnehir’de Şeybânîler bir güç olarak ortaya çıkmaya başlıyorlardı.
(Yorulmaz, 2021: 21-22)
Kıpçak bozkırlarından göç eden Özbekler, Mâverâünnehir ve Aral Gölü çevre-

sini sınırları içine alan Şeybânîler (1500-1599) ve Hazar Denizi’nin kuzey böl-
gelerine hâkim olan Astarhanlılar (1466-1556) olmak üzere iki hanlık kurdular.
Muhammed Şeybânî Han’ın (1500-1510) tahta geçmesiyle Özbek boyları yeni-
den bir araya getirildi. Muhammed Şeybânî, Timurlular sahasını ele geçirerek
güneye doğru yerleşmeye başladı. Bu arada Altın Orda hükümdarları ve Ka-
zak Türkleriyle de mücadeleler yaptı. 1495’te Mâverâünnehir’e girdi ve bölgeyi
hakimiyeti altına almaya başladı. 1500 yılında Buhara ve Semerkant’ı aldı. Bir
süre sonra Bâbür, Semerkant’a saldırarak burayı ele geçirdi. Bunun üzerine
bölge halkı Özbeklere karşı ayaklandı. Buhara’da bulunan Şeybânî Han birkaç
ay sonra ordusunu yeniden düzene soktu ve Semerkant üzerine yürüdü ve
Bâbür´ü büyük bir yenilgiye uğrattı. (Alpargu, 2007: 119; Gömeç 2011: 244-245)
Şeybânî Han 1505’te Ürgenç, 1507’de Horasan bölgesini aldı. 1508’de Şah İsma-
il ile mücadeleye girdi. Bu mücadelesinde Osmanlı Devleti’nden de destek aldı.
1510 yılında Şah İsmail ile Mahmudâbâd’ta yaptığı savaşta öldü. Şeybânîlerin
zayıflaması ile birlikte Mâverâünnehir’de Semerkant, Buhara, Kaşkaderya, Sur-
handerya vilayetleri ve güney Tacikistan topraklarına hâkim olan Buhara Han-
lığı (1500-1785) daha sonra Mangıt boyunun yönetiminde etkili olduğu Buhara
Emirliği (1785-1920), Yadigaroğulları ve Kongrat hanedanının yönetimde olduğu
Amu Derya’nın aşağı bölgesinde hâkim olan Hîve Hanlığı (1512-1920) ve daha
sonra da Hokand merkez olmak üzere Fergana Vadisi, Taşkent ve Siriderya
vilayetleri, Kırgızistan, Kazakistan’ın güney bölgesine hâkim olacak Hokand
Hanlığı (1710-1876) kurulmuştur. Bundan sonra bölgenin tarihinde bu hanlıklar
önemli rol oynayacaktır. Bu hanlıklar batıda ortaya çıkan Safevîler’e karşı Os-
manlılarla 16. yüzyıldan itibaren ilişki kurdular ve bundan sonra da bu hanlıklar
yıkılana kadar ilişkiler devam etti. İran ile hanlıkların mücadeleleri 19. yüzyılın
ilk çeyreğine kadar devam etti. Bununla birlikte hanlıklar arasındaki mücade-
leler de devam etti. (Gömeç, 2011: 246-247; Alpargu, 2007: 119; Muhammed-
20
ÖZBEKİSTAN
canov, 2007: 112) Hanlıklar kendi bölgelerinde sulama kanallarını inşa ediyor,
ticareti geliştiriyorlar, ülkelerinin huzur ve refahını arttırmaya gayret ediyorlardı.
Ancak 19. yüzyılda kuzeyde Ruslar Mâverâünnehir’e doğru ilerliyor, güneyde
de İngilizler Afganistan’a kadar gelmişlerdi. Rusya ile İngiltere arasında “büyük
oyun” başlamıştı. Bununla birlikte birbirleri arasındaki mücadeleler, Türkistan’ı
sömürmek üzere harekete geçen Rus Çarlığıńın işgalci askerî birliklerinin böl-
genin iç kısımlarına kadar hızlı bir şekilde ilerlemelerine sebep oldu. Böylece
Ruslar, İngilizlerden önce bölgeyi kontrolleri altına aldılar.
Rus Hâkimiyeti ve Sovyetler Birliği Dönemi
19. yüzyılın başından itibaren Rus ordusu Türkistan’ı işgal etmek üzere harekete
geçmişti. 1865 yılında Taşkent’i işgal ettiler. Bölgeyi yönetmek üzere Türkis-
tan Genel Valiliği adıyla idarî ve askerî bir yapı kuruldu. 1868’de Buhara ve
1873’te Hîve Hanlığı, Rus bölge yönetiminin müstemlekesi haline geldi. 1876
yılında da Hokand Hanlığı işgal edilerek hanlığa son verildi. Böylece bugünkü
Özbekistan’ın tamamı Rusya tarafından işgal edilmiş oluyordu. Rusya’nın böl-
geyi işgalindeki temel hedefi bölgedeki hammadde kaynaklarını ele geçirmek,
sömürmek ve kendi ürettiği ürünler için bir pazar yapmak idi. Bu doğrultuda
hızla bölgeye demir yolu hatları inşa edildi. Bölgeye Rusların yerleştirilmesi,
kaynakların sömürülmesi, Türkistanlıların zulme uğraması, Rus idarecilerin keyfi
uygulamaları neticesinde bölgede çeşitli ayaklanmalar oldu. 1893’te Taşkent’te,
1898’de Andican’da Dukçi İşan ve 1916’da da Taşkent, Mergilan, Cizzah ve Tür-
kistan genelinde büyük ayaklanmalar olmuştur. Ateşli ve otomatik silahlara
sahip Rus ordusu, bu isyanları büyük katliamlar yaparak bastırmıştır. (Muham-
medcanov, 2007: 112) Bu süreçte Rus sömürgesinden kurtulmak isteyen Türkis-
tanlılar arasında çeşitli çalışmalar ve kurumlar oluşturuldu. Ceditçilik hareketi
de bu bu çalışmaların sonucunda ortaya çıktı ve yayıldı. Bu hareket bölgenin
Ruslara karşı direnişinde önemli bir rol oynamıştır.
Bolşevikler tarafından 1 Kasım 1917 tarihinde Taşkent merkez olmak üzere çıka-
rılan ayaklanma ile Türkistan bölgesine Sovyetler hâkim olmaya başladılar. 1918
yılının Nisan ayında Türkistan Genel Valiliği yapılanması lağvedildi. Ardından
Taşkent merkez olmak üzere Türkistan Özerk Cumhuriyeti kurulmuştur. 1920 yı-
lında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti ve Hîve'de Hârizm Halk Cumhuriyeti ku-
rulmuştur. 1918 yılının Haziran ayında Taşkent’te Bolşevikler tarafından ilk bölge
toplantısı gerçekleştirilmiştir. Türkistan Komünist Partisi kurulmuş ve Rusya Bol-
şevik Partisi’nin bir parçası olarak kabul edilmiştir. 1924 yılında Özbekistan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1936’da Karakalpakistan Otonom Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyeti, Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içine dahil
edilmiştir. Komunist Parti bölgenin tamamındaki cumhuriyetlerde kurulacak ve
21
1991 yılına kadar bölge ülkelerinin tarihinin şekillenmesinde birinci derecede

etkili olacaktır. Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan, Rusya’nın başta pamuk
olmak üzere birçok alanda hammadde kaynağı olarak sömürülmeye devam et-
miştir. Stalin döneminde meşhur Özbek edebiyatçılar Çolpan, Abdullah Kadirî,
Abdürraûf Fıtrat gibi aydın ve 40 bin civarında ileri gelen insan katledilmiştir.
Genel olarak Sovyetler Birliği döneminde ülkede sanayi başta olmak üzere
birçok alanda gelişmeler yaşanmıştır. Ancak Sovyetler Birliği’nin 1970’li yılların
sonundan itibaren gerilemesiyle birlikte ülke, modern dünyanın gerisinde kal-
mıştır. (Muhammedcanov, 2007: 112)
Bağımsızlık Dönemi
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsız

Özbekistan Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edilmiştir. 20 Aralık’ta referandum
ile İslam Kerimov ilk cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir. 8 Aralık 1992 tarihinde
Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası kabul edilmiştir. Özbekistan, 2 Mart 1992’de
Birleşmiş Milletlere üye oldu. 1 Temmuz 1994 tarihin de de milli parası sum te-
davüle girmiştir. (Muhammedcanov, 2007: 113) İslam Kerimov 2016 yılındaki ölü-
müne kadar ülkenin başkanı olarak görevde kalmıştır. Onun ardından Şavkat
Mirziyoyev seçimle ülkenin yeni başkanı olmuştur.
COĞRAFÎ KOŞULLAR
Amu Derya ile Sır Derya arasında yer alan Özbekistan’ın yüzölçümü 448.978
km² dir. Ülkenin doğusu ile batısı arasındaki mesafe 1425 km, kuzeyi ile güneyi
arasındaki mesafe de 930 kilometredir. Özbekistan’ın güneyde Afganistan ile
137 km, doğuda ve kuzey doğuda Kazakistan ile 2203 km, doğuda Kırgızistan
ile 1099 km, doğuda Tacikistan ile 1161 km, batıda Türkmenistan ile 1621 km
sınırı bulunmaktadır. (https://www.gov.uz/ru/pages/territory) Özbekistan’ın ve
komşularının denize sınırı bulunmamaktadır. Özbekistan’ın kendi sınırları dışın-
da dört ekslavı; kendi sınırları içerisinde de Tacikistan’ın Sarvak, Kırgızistan’ın
da Barak adlı anklavları bulunmaktadır. Ekslav ve anklavlar bu ülkeler arasında
çeşitli problemlere neden olmaktadır. Bu problemlerle ilgili olarak Tacikistan ve
Kırgızistan ile görüşmeler devam etmektedir. İlerleyen süreçte bu konu çözüme
kavuşturulacaktır.
Özbekistan genel itibari ile Amu Derya ile Sır Derya nehirlerinin arasında kalan
düzlük bir coğrafyaya sahiptir. Ülkenin beşte dördü yaklaşık %80’i çöl, step, pla-
to ve diğer düzlük alanlardan oluşmaktadır. Aral Gölü’nün güney kısmında ül-
22
ÖZBEKİSTAN
kenin en büyük düzlüklerinden biri olan Turan Platosu yer alır ve güneyde Kızıl-
kum Çölü ile birleşir. Bu alan Üstyurt Platosu olarak adlandırılmaktadır. Ülkenin
yaklaşık ortasında bulunan Kızılkum Çölü yaklaşık 300 bin km2’lik bir alanı teşkil
eder. Kuzeyden itibaren Turan, Hîve, Buhara, Semerkant, Taşkent, Fergana ova-
ları belli başlı ovaları ve yerleşim alanlarını teşkil etmektedir.
Ülkenin doğu ve kuzeydoğu sınırlarında Tanrı Dağları ve güneydoğu sınırların-

da ise Pamir Dağları’nın uzantılarının bulunduğu dağlık alanların arasında ve-
rimli vadiler bulunur. Bunların başında Türkistan coğrafyasının en verimli vadisi
olan Fergana gelir. Bu vadinin uzunluğu 370 km’ye, genişliği ise 190 km’ye ka-
dar ulaşmaktadır.
Deniz ve okyanuslardan uzak olan Özbekistan’da karasal iklim özellikleri gö-

rülmektedir. Yazları sıcak ve kuru, kışları ise soğuktur. Gece gündüz ve yaz kış
sıcaklık farkları yüksektir. Ortalama sıcaklık ocak ayında +9, –8, temmuz ayında
+26, + 35°C’dir. Bununla birlikte sıcaklığın kışın -38°C indiği, yazın da +40°C’yi
geçtiği görülür. Düzlük alanlarda yıllık ortalama yağış 90-580 mm, dağlık alan-
larda ise 460-910 mm arasındadır. Yağışların yeterli oranlarda olmaması tarım
alanlarının kanallar yoluyla düzenli bir şekilde sulanmasını gerektirmektedir.
Amu Derya’nın Özbekistan sınırları içerisindeki deltasının etrafında yoğun yer-
leşim alanları bulunmaktadır. Amu Derya’nın uzunluğu 1437 km, ülkenin kuzey
doğu tarafındaki Sır Derya’nın uzunluğu ise 2137 km’dir. Bu nehirler ülkenin ku-
zeyindeki Aral Gölü’ne dökülmektedir. Aral Gölü, buraya dökülen Sır Derya ve
Amu Derya’nın pamuk tarlalarını sulamak için Sovyetler Birliği döneminde aşırı
derecede kullanımı gibi yanlış sulama uygulamaları sonucunda 1960’lı yıllar-
dan itibaren kurumaya başlamıştır. Küresel ısınmanın etkisiyle de günümüzde
büyük oranda kurumuş ve çekilmiş durumdadır. Aral, Dengizköl, Aydarköl ve
Sarıkamış ülkenin en büyük gölleridir. Özbekistan’da 56 baraj gölü bulunmakta
olup bunlar sulama ve elektrik enerjisi elde etme amacıyla kullanılmaktadır.
Özbekistan topraklarında yüze yakın değerli maden kaynağı bulunmaktadır.

Bunların 60’a yakını çıkarılarak çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Altın, uranyum,
bakır, doğal gaz, volfram, potasyum, bizmut, fosforit, kaolin, lityum, gümüş, kur-
şun, kömür gibi madenlerin tespit edilen rezervleri açısından Özbekistan sade-
ce BDT'de değil tüm dünyada ilk sıralarda yer almaktadır. Özbekistan altın re-
zervleri bakımından dünyada dördüncü, altın üretimi bakımından yedinci, bakır
rezervleri bakımından onuncu, uranyum rezervi bakımından yedinci ve üretimi
bakımından onbirinci sırada yer almaktadır. Kızılkum çölünün güney batısında
yer alan Muruntau, dünya genelindeki en büyük altın rezervi alanlarından
birini teşkil etmektedir. Özbekistan dünyadaki en önde gelen altın ihracatçısı
ülkelerden biridir. İhracatta birinci sırada pamuk ardından altın gelmektedir.
(http://uzembassy.kz/ru/page/informaciya-ob-uzbekistane)
23
Özbekistan’da tahmini olarak 1,86 trilyon m3 doğalgaz rezervi bulunmaktadır.

Bu rezervler büyük oranda Surhanderya, Andican, Kaşkaderya ve Buhara böl-
gelerindedir. Petrol rezervleri de yine büyük oranda bu bölgelerde yer almakta
ve çıkarılmaktadır. Özbekistan’ın pertrol rezervleri 80 milyon ton civarındadır.
Yine Angren ile Tirmiz yakınlarındaki Baysun ve Şargun ocaklarından yıllık 8
milyon ton civarında kömür çıkarılmaktadır. Halkın büyük kısmı kırsal alanda ya-
şamakta olup tarım temel geçim kaynağını teşkil etmektedir. Tarım arazilerinde
pamuk, buğday, pirinç, sebze ve meyve üretimi gerçekleştirilmektedir. Tarımda
sulamanın önemi büyüktür. İpek böcekçiliği de her geçen gün gelişen bir daldır.
Yine hayvancılık ve bilhassa koyun yetiştiriciliği ön plandadır. Pamuk üretimine
bağlı olarak ülkede tekstil sanayi hayli gelişmiştir.
İDARÎ YAPI
Özbekistan’ın idari yapılanması üç kademeli olarak düzenlenmiştir. Bu idari

yapılanma büyük oranda eski idarî yapılanma çerçevesinde şekillendirilmiştir.
Temel idarî yapılanma 1 özel statülü şehir yani Taşkent, 12 vilayet yani bölge ve
1 özerk cumhuriyet yani Karakalpak Cumhuriyeti şeklindedir.
24
ÖZBEKİSTAN
Tablo 1. Özbekistan İdari Yapısı
İdarî Birimler: Vilayet

Sayı (Bölge), Şehir ve Özbekçe Yazımı Merkez
Özerk Cumhuriyet
Taşkent (Özel Statülü

1 Toşkent shahri Taşkent
Şehir, Başkent)
2 Andican Bölgesi Andicon Andican

3 Buhara Bölgesi Buhoro Buhara
4 Fergana Bölgesi Farg’ona Fergana
5 Cizzak Bölgesi Cizzah Cizzah
6 Nemengan Bölgesi Namangan Namangan
7 Nevai Bölgesi Navoiy Navoiy
8 Kaşkaderya Bölgesi Qashqadaryo Karşi
9 Semerkand Bölgesi Samarqand Semerkand
10 Sirderya Bölgesi Sirdaryo Guliston
11 Surhanderya Bölgesi Surhondaryo Termiz
12 Taşkent Bölgesi Toşkent Taşkent

13 Harezm Bölgesi Horazm Ürgenç
Karakalpakistan Qoraqalpog’iston Nukus
14
Cumhuriyeti Respublikasi
Özbekistan’da 12 bölge (oblast), 174 rayon (alt bölge), 119 şehir, 1085 ilçe, 11017
köy bulunmaktadır. Bunların idarî yapılanması üç kademe şeklindedir. Bunları
bir, bölgeler, özel statülü şehir ve Karakalpakistan cumhuriyeti, iki tümenler ve
üçüncü olarak da bunlara bağlı ilçe ve köyler şeklinde belirtebiliriz.
25
Şema 1. Özbekistan’ın İdarî ve Bölgesel Yapısı
Özbekistan’da bilhassa Şavkat Mirziyoyev’in göreve gelmesinden sonraki

süreçte, ülkede ciddî reformlar yapılmaktadır. Bunların başında devletin idarî
yapılanmasının günümüz taleplerine cevap verecek, ülkenin gelişmesini hız-
landıracak şekilde düzenlemeler içeren reformlar gelmektedir. Özbekistan’ın
idarî alandaki reform sürecini hayli başarılı bir şekilde yürüttüğü görülmekte-
dir. “Özbekistan, son yıllarda kamu yönetiminin etkinliğini artırmak için bir dizi
reform gerçekleştirmiştir. İdari Reform Konseptińin uygulanması kapsamında
12 yeni devlet kurumu oluşturulmuş, 20 bakanlık ve dairenin faaliyetleri kökten
dönüştürülmüştür. Son üç yılda, orta ve uzun vadede sosyo-ekonomik alanın
öncelikli alanlarının hızlandırılmış gelişimi için 30'dan fazla konsept ve strate-
ji benimsenmiştir. Önümüzdeki beş yıl boyunca yüksek ekonomik büyümeyi
gerçekleştirmek, endüstrilerin ve sosyal alanın gelişmesini sağlamak, gayrisafi
yurtiçi hasılayı 58'den 100 milyar dolara yani yaklaşık iki katına çıkarmak ve
yaşam standartlarını yükseltmek için önemli hedefler belirlendi. Etkili bir kamu
yönetimi olmaksızın reformların gerçekleştirilmesi mümkün değildir.” (Rahimo-
va, 2021)
SİYASÎ YAPI
Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası'nın 11. maddesine göre Özbekistan

Cumhuriyeti'nin devlet yönetim sistemi, yasama, yürütme ve yargının birbirinden
bağımsız olduğu kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanmaktadır. Özbekistan’ın
kuruluşunun ilk yıllarından itibaren demokratik bir hukuk devleti kurma stratejik
hedefi belirlenmiştir. 2017 yılından sonraki süreçte bu çalışmaların reel, hızlı ve
26
ÖZBEKİSTAN
geniş çaplı bir şekilde hayata geçirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu hedefin

gerçekleştirilmesi doğrultusunda idarî yapılanma ile kamu yönetiminin liberal-
leştirilmesi, modernizasyonu ve demokratikleştirilmesi çalışmaları yürütülmek-
tedir.
1 Eylül 1991 tarihi itibariyle bağımsızlığını ilan eden Özbekistan, Başkanlık sis-
temi ile yönetilmektedir. Ülkenin ilk başkanı İslam Kerimov, 1991 yılından 2016
yılına kadar devleti yönetmiştir. 4 Aralık 2016 tarihinde yapılan seçimde Şavkat
Mirziyoyev %88,6 oy alarak devlet başkanlığı görevini üstlenmiştir. Günümüzde
de bu görevini devam ettirmektedir.
Özbekistan’da Adalet bakanlığına kayıtlı, Özbekistan Liberal Demokratik Par-

ti, Millî Tiklaniş Demokratik Partisi, Özbekistan Halk Demokratik Partisi, Adolat
Sosyal Demokratik Parti ve Özbekistan Ekoloji Partisi bulunmakta ve seçimlere
katılmaktadır. 24 Ekim 2021 tarihindeki Başkanlık seçimine beş parti de ken-
di adayı ile katılmıştır. Liberal Demokrat Parti adayı Şavkat Mirziyoyev oyların
%80,1 birini alarak başkanlık seçimini kazanmış ve ikinci defa devlet başkanı
olmuştur.
Özbekistan Birleşmiş Milletler (BM), Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Bağımsız

Devletler Topluluğu (BDT), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT),
Uluslararası Para Fonu (IMF), Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Asya
Kalkınma Bankası (ADB), İslâm Konferansı Örgütü (İKÖ), Gıda ve Tarım Örgütü
(FAO), Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT), Dünya Bankası gibi Uluslararası örgüt,
kurum ve kuruluşlara da üyedir.
Özbekistan’ın Devlet Sembolleri
Bayrak
Özbekistan’ın bağımsızlığından sonra bayrak, arma ve millî marş devletin

bağımsızlık sembolü olarak kabul edilmiştir. "Uzbek Respublikasining davlat
bayrogi" yani Özbek Cumhuriyeti’nin devlet bayrağı ülkenin resmî devlet ve
bağımsızlık sembolüdür. Ülkenin bağımsızlığından iki ay sonra, 18 Kasım 1991
tarihinde bugünkü şekliyle onaylanmıştır. Bayrak yatay şekilde mavi, beyaz ve
açık yeşil renkli üç şeritten oluşup dikdörtgen şeklindedir. Bayrağın kullanım
ölçüsü 250 cm x 125 cm şeklindedir. Mavi, beyaz ve yeşil şeritlerin genişliği 40
cm olup beyaz şeridin alt ve üst kısmında 2.5 cm’lik kırmız şerit yer almaktadır.
Bayrağın solt üst köşesinde 75 cm x 30 cm’lik alanında hilal ay ve ön kısmında
beş uçlu 6 cm’lik 12 yıldız bulunmaktadır. Bu yıldızlar alt kısımdan yukarı doğru
beş, dört ve üç yıldız şeklinde düzenlenmiştir.
27
Özbek Cumhuriyeti’nin Devlet Bayrağı
Özbekistan bayrağı, ülke coğrafyasında geçmişten günümüze kurulan devletleri

ve güçlü devletçilik geleneğini, coğrafî hususiyetleri, millî ve kültürel değerleri
sembolize eder. Bayrağın üst kısmındaki mavi şerit, mavi gökyüzünü ve temiz
suyu temsil eder. Emir Timur’un bayrağının renginin de mavi olması Özbekis-
tan bayrağı için tarihî bir referans olarak gösterilmektedir. Beyaz şerit, barış ve
saflığın sembolü olarak kabul edilmekte olup bağımsız Özbekistan devletinin
geleceğe uzanan yolunun açık, temiz ve parlak olmasını temsil eder. Yeşil şerit
ise bereketli, verimli vatan topraklarını ve tabiatın sembolü olarak anlamlandırı-
lır. Bayraktaki kırmızı çizgiler ise her canlıdaki yaşamın temel unsurlarından biri
olan damarlardaki kanı yani hayatı, hayat enerjisini temsil etmektedir.
Hilal, Özbekistan’ın yüzyıllardır varlığını süren millî manevî geleneklerinin, yıl-

dızlar ise açık gökyüzünü temsil eder. Bayraktaki 12 yıldız, olgunluğu, mükem-
melliği ifade etmektedir. (https://www.gov.uz/uz/pages/symbols)
Devlet Arması
Devlet arması, 2 Temmuz 1992 tarih ve 616-XII sayılı "Özbekistan Cumhuriyeti

Devlet Arması Hakkında Kanun” ile onaylanmıştır.
Özbekistan Cumhuriyeti'nin devlet arması, sağda buğday başaklarından,

solda açık pamuk kozaları bulunan pamuklu dallardan oluşan bir çelenkle
çevrili olup, dağların, nehirlerin ve çiçekli bir vadinin üzerinde yükselen
güneşten oluşmaktadır. Armanın üst kısmında cumhuriyetin kuruluşunun
işaretini simgeleyen gök mavisi sekizgen ve bunun içinde de beyaz ay ile
yıldız bulunmaktadır. Armanın ortasında mutluluk ve özgürlük sevgisinin bir
sembolü olan kanatları açılmış Hümâ kuşu tasviri vardır. Armanın alt kısmındaki
Özbekistan bayrağını simgeleyen kurdelenin üzerinde ”O´zbekiston” yazısı bu-
lunur.
28
ÖZBEKİSTAN
Özbekistan Cumhuriyeti devlet armasının renkli görüntüsünde Hümâ kuşu ve

nehirler gümüş renginde; güneş, başaklar, açık kozaların kökü ve O'zbekiston
yazısı altın renklidir. Dallar, pamuk yaprakları, dağlar ve vadiler yeşil; açık
pamuklar beyaz renklidir. Armanın her iki yanında Özbekistan Cumhuriyeti
devlet bayrağı şeklinde dört kurdele; altın bir kenarlıkla çerçevelenmiş
iç kısmı gök mavisi sekizgen ve bunun içinde de beyaz renkli hilal ile yıldız
bulunmaktadır. (https://www.gov.uz/ru/pages/symbols)
Armanın ortasında, mutluluk ve özgürlük sevgisinin bir sembolü olarak kanatları

açılmış Hümâ kuşu tasvir edilmiştir. Armanın üst kısmında devleti simgeleyen
sekizgen, iç kısmında ise Türk ve İslâm dünyasının nişânesi yıldızlı hilal yer al-
maktadır.
Güneşin görüntüsü, devletin geleceğe uzanan yolunun parlak bir ışıkla aydın-
latılması dileğidir. Hümâ kuşunun arkasında dağlar ve nehirler ülkenin kendine
özgü doğal ve iklim koşullarına işaret etmektedir.
Başaklar ekmeğin, bereketin, yaşamın bir simgesidir. Açılan pamuk kozaları ile
saplar ülkeyi tüm dünyada ünlü yapan bu ekonomik zenginliği göstermektedir.
Devlet bayrağının kurdelesine dolanmış buğday başakları ve kozalar, ülkede
yaşayan halkların birliğini sembolize etmektedir. (https://www.standart.uz/ru/
page/view?id=124)
29
Millî Marş
Özbekistan’da bağımsızlık sonrasında devletin önemli sembollerinden biri

olarak kabul edilen millî marşın yazılması çalışması yapılmıştır. Bu çalışma
sonucunda günümüzdeki millî marş "Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Marşı
Hakkında Kanun" ile Özbekistan Cumhuriyeti Yüksek Kurulunun on birinci otu-
rumunda 10 Aralık 1992 tarihinde kabul edilmiş olup bestesini Mutal Burhanov,
güftesini de Abdulla Aripov yapmıştır. Marş, “Özbekistan Cumhuriyeti Devlet
Marşı” olarak adlandırılmıştır. Marşın sözleri şu şekildedir:
Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Marşı
Güneşli, hür ülkem, halka baht, kurtuluş,

Sen kendin dostlara yoldaş, şefkatli!
Gelişir ebediyen bilim ve fen, sanat,
Şöhretin parlasın var oldukça cihan!
Altın bu vadiler, can Özbekistan,

Ataların kahraman ruhu sana yar!
Ulu halk kudreti coştuğu zaman,
Alemi büyüleyen diyar!
Göğsü geniş Özbek’in gitmez imanı,

Özgür, genç evlatlar sana güçlü kanat!
İstiklâl meşalesi, barış bekçisi,
Haksever, ana yurt, ebediyen ol abat
Altın bu vadiler, can Özbekistan,

Ataların kahraman ruhu sana yar!
Ulu halk kudreti coştuğu zaman,
Alemi büyüleyen diyar!
30
ÖZBEKİSTAN
NÜFUS YAPISI
En son nüfus sayımının 1989 yılında yapıldığı Özbekistan’da bağımsızlık sonra-

sında resmî olarak nüfus sayımı yapılmamış olup 2023 yılında ilk nüfus sayımı-
nın yapılması planlanmaktadır. Bununla birlikte Özbekistan İstatistik Kurumu-
nun verilerine göre Özbekistan’ın nüfusu 2021 yılı itibariyle 35 milyonu geçmiş
durumdadır. (https://stat.uz/uz/59-foydali-ma-lumotlar/5859-o-zbekiston-aholi-
si-3) Ancak uluslararası nüfus veri sistemlerine göre 34 milyon 100 bin civarın-
dadır. (https://countrymeters.info/ru/Uzbekistan) Diğer kaynaklardaki bilgilerde
göz önünde bulundurulduğunda ülkenin tam nüfus rakamlarıyla ilgili verilerin
net olmadığı ifade edilebilir. Bununla birlikte kaynaklardaki verilerden hareketle
nüfus artışının dinamik bir yapıya sahip olduğu ülkedeki yıllık nüfus artış oranı
2021 yılı itibariyle %1,5 civarındadır. 1950 yılında 6 milyon 367 bin 904 olan
nüfus, 1995 yılına kadar yıllık ortalama %3’lük bir artış göstermiş, daha sonra-
ki yıllarda ise bu artış oranı ortalama %1,5 civarında seyretmiştir. Günümüzde
Özbekistan’da ortalama yaşam süresi 75 yıl civarındadır.
Grafik 1. 1950 Yılından 2019 Yılına Kadar Özbekistan’ın Nüfus Artışı Durumu
Kaynak: https://countrymeters.info/ru/Uzbekistan
Ülkede kadın erkek nüfus oranları genel olarak dengeli bir şekildedir. Kadınla-
rın genel nüfusa oranı %50,3, erkeklerin oranı ise %49,7’dir.
31
Grafik 2. 2020 Yılı Verilerine Göre Özbekistan’daki Kadın-Erkek Oranı
Özbekistan 2020
Fazla erkek oranı
Erkek
Fazla kadın oranı
Kadın
400.000 300.000 200.000 100.000 0 100.000 200.000 300.000 400.000
Kaynak: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Uzbekistan_single_age_populati-
on_pyramid_2020.png
Fergana Vadisi bölgesinde yoğunlaşmış bir nüfus vardır. Vadideki Namangan,

Andican, Fergana’nın yanında Taşkent, Semerkant, Buhara, Karşı, Nukus, Ür-
genç gibi şehirler ülkenin en yoğun nüfusuna sahip şehirleridir. Nüfus yoğun-
luğu ülkenin orta ve batı bölgelerindeki çöl alanlarında en düşük orandadır.
Nüfusun yarıya yakını şehirlerde yaşamakla birlikte kırsal nüfus oranı daha yük-
sektir. Genç ve çalışabilir nüfus oranı yüksektir.
Özbekistan’da değişik etnik gruplara mensup halklar bulunmaktadır. Bu etnik

yapı çeşitliliği büyük oranda Sovyetler Birliği dönemindeki nüfus politikalarının
da bir sonucudur. Özbekistan İstatistik Kurumunun verdiği bilgilere göre
Özbekistan’da Özbeklerden sonra en kalabalık etnik grup Taciklerdir. Daha
sonra sırasıyla Kazaklar, Karakalpaklar, Ruslar, Kırgızlar, Türkmenler, Tatarlar, Ko-
reliler, Ukraynalılar, Azerbaycanlılar, Belaruslar ve diğer milletlere mensup olan
insanlar Özbekistan’daki etnik nüfusu teşkil etmektedir. (https://www.gazeta.
uz/oz/2021/08/19/population/)
32
ÖZBEKİSTAN
Tablo 2. Özbekistan’daki Etnik Yapı ve Sayıları
Etnik Gruplar Nüfus

Özbekler 29,2 milyon
Tacikler 1,7 milyon
Kazaklar 821,2 bin
Karakalpaklar 752,7 bin
Ruslar 720,3 bin
Kırgızlar 291,6 bin
Türkmenlar 206,2 bin
Tatarlar 187,3 bin
Koreliler 174,2 bin
Ukraynalılar 67,9 bin
Azerbaycanlılar 41,2 bin
Belaruslar 18,5 bin
Diğer milletler 426,4 bin
2019 yılında Özbekistan’da 815 bin çocuk doğmuş olup son 10 senede ortala-
ma yıllık doğan çocuk sayısı 554 bin civarındadır. Bu ortalama dikkate alındığın-
da ülkedeki doğum oranının bir müddet daha bu şekilde devam edeceği, 2050
yılında ülkenin nüfusunun 50 milyonu bulacağı öngörülmektedir. Doğum oran-
larının bu şekilde artışının Özbekistan’daki ekonomik gelişme ve siyasî istikrar
ile doğru orantılı olduğu değerlendirilmektedir. (https://cabar.asia/ru/trete-des-
yatiletie-nezavisimosti-kak-rastet-naselenie-tsentralnoj-azii)
33
KÜLTÜR TARİHİ
Özbekistan çok zengin bir kültüre sahip olup bu zenginlik kaynağını
Özbekistan’ın tarihinden almaktadır. Dünya üzerindeki en eski yerleşim alan-
ları da aynı zamanda bu bölgededir. Mâverâünnehir bölgesi âdeta günümüze
kadar insanları çeken önemli bir kültür coğrafyasıdır. Semerkand, Hîve, Buhara
şehirleri bu kültürel coğrafyanın merkezleridir.
Özbekistan coğrafyasındaki insan yerleşimi sonrasında Gisar Sıra Dağları

arasındaki Zaraut say ve Semerkand eyaletindeki İlansay bölgesinde bulunan ve
günümüze ulaşan en eski kültür eserleri petroglifler yani kaya üstü resimlerdir.
Bu resimlerin mezolit ve neolit çağlarına ait olduğu belirtilmektedir. Bu kaya
üstü resimlerde av sahneleri yer almaktadır. Kaya üstü resimlerinde at üzerinde
elinde mızrağı, yayı, hançeri olan avcılar ile dağ keçisi, ceylan, geyik, köpek,
yılan, at, deve, koyun gibi görseller yer almaktadır. (Suharev, 1938: 62-64)
İskitlerin ardından Perslerin bölgeye seferleri ve Soğdların bölgede yayılması

sonra da Büyük İskender’in 328 yılında bölgeye hâkim olması yeni kültü-
rel dönemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Soğdlar bölgede yerleşik
medeniyeti, şehirciliği ve ticareti geliştirdiler. İpek yolu üzerinde ticaret kolonileri
kurdular. Soğdlar, Çin’den Avrupa’ya kadar bir iletişim ve etkileşim ağı da oluş-
turmuş oldular. Bu dönemlerde bölgede aynı zamanda sulama kanalları yaygın-
laştırıldı, üretim arttı, yeni şehirler kuruldu. Bu dönemde Zoroastrizm'in bölgede
yayıldığı görülmektedir.
Yüeçiler ve Kuşan Devleti’nin etkili olduğu döneme ise bölgede Budizm’in

yayıldığı görülür. 1.-3. yüzyılda bölge şehirleri birer yönetim, kültür, ticaret ve
üretim merkezi haline gelmiştir. Bununla birlikte İpek yolu üzerindeki en önemli
güzergahlar da bu bölgedeki şehirlerden geçmekte olup bu güzergahlar yolun
fonksiyonelliğine büyük katkı sağlamıştır. Orta Çağ’da bölgenin şehircilik, mi-
marî, süsleme, el sanatları, sulama sistemleri ve birçok alanda hayli geliştiği gö-
rülmektedir. O dönemden günümüze ulaşmış çok sayıda eser bulunmaktadır.
8. yüzyıldan itibaren İslâm´ın bölgede yayılmasıyla birlikte yeni bir kültürel

dönem başlamıştır. Bu dönemde bölge her yönüyle adeta bir rönesans dönemi
yaşamıştır. Hârizmî (783-850), Bîrûnî (973-1048), Mahmut Kâşgarî (1008-1105),
Buhârî (810-870), Tirmizî (824-892), Mâtürîdî (öl. 944), Bahâeddin Nakşibend
(1318-1389), Nesefî (1223-1310), Zemahşerî (1075-1144), Ahmed Yesevî (1093-
1166), İbn Sînâ (980-1037) gibi çok sayıda büyük âlim bu dönemde yetişmişlerdir.
Karahanlılar döneminde Mâverâünnehir Türkleşmesi ve İslâmlaşması hızlanmış-

tır. Timur, Mâverâünnehir’deki şehirlerde ve bölgedeki kutsal alanlarda geniş
bir imar faaliyeti yürütmüştür. Bölge adeta yeniden inşa edilmiştir. Semerkant,
34
ÖZBEKİSTAN
Buhara, Taşkent ve Fergana’daki şehirler hızla büyümüştür. Bu döneme daha

sonra Timur Rönesans’ı dönemi de denilmiştir. Şeybânîler ve Hanlıklar döne-
minde bölgenin eğitim, kültür, mimarî açıdan geliştiği bir dönem olmuştur. Mîr
Arap (1530), Barak Han Medresesi (1540) ile medrese, cami ve kütüphaneler
gibi günümüze kadar varlığını muhafaza edebilmiş birçok eser bu dönemlerde
yapılmıştır.
Günümüz Özbek kültürü, Özbekistan’ın tarihi boyunca oluşan kültürel mozai-

ğin, zenginliğin ürünüdür. Bu bağlamda seramik, maden, ağaç işlemeciliği, el
sanatları ve motifleri, millî resim sanatı, millî dans ve oyunlar, halıcılık, ipekçilik,
altın ve gümüş işlemeciliği, millî giysiler, millî yemekler bu zengin kültürün ürün-
lerini ortaya koymakta ve göstermektedir.
Özbek kültüründe bayramların ayrı bir yeri bulunmaktadır. Günümüzde bayram-

ların adlandırılışı ve kutlanma şekli yakın dönem Özbek tarihi ile bağımsızlık
sonrası dönüşümün de bir göstergesidir. Özbekistan’da dinî ve millî bayram
günleri aynı zamanda resmî tatil günleridir.
Özbekistan’da Tatil Günleri
1 Ocak, Yeni Yıl

14 Ocak, Vatanı Koruma Günü
8 Mart, Dünya Kadınlar Günü
21 Mart, Nevruz
1 Mayıs, İşçi Bayramı
9 Mayıs, Anma ve Şeref Günü
1 Eylül, Bağımsızlık Günü
1 Ekim, Öğretmenler ve Üstadlar Günü
18 Kasım, Bayrak Günü
8 Aralık, Anayasa Günü
Ramazan Bayramı
Kurban Bayramı
Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (SAV)’in Dünyaya Teşrifleri- Mevlid Kandili
35
DİNÎ YAPI
Özbekistan nüfusunun %97’si Müslümandır. Çok farklı etnik gurupların yaşadığı

ülkede diğer dinlere mensup farklı etnik kökene sahip insanlar da yaşamakta-
dır. Hristiyanlık ve Yahudilik de ülkede inanılan dinlerdendir. Bunların haricinde-
ki diğer dinlere inananların sayısı çok azdır. Rus nüfus Ortodoks Hristiyan’dır.
Ayrıca Buhara Yahudileri de en bilinen dinî zümrelerden biridir.
Mâverâünnehir tarih boyunca çok farklı halklara ve dinlere ev sahipliği yapmış-

tır. Zerdüştlük, Maniheizm, Zoroastrizm, Budizm, Yahudilik, Hristiyanlık ve son
olarak da İslâm’ın bu bölgede kabul edilen ve yaşanılan dinler olduğu söylene-
bilir.
707-715 yılları arasında Kuteybe bin Müslim komutasındaki İslâm orduları ta-
rafından Harezm ve Mâverâünnehir bölgesi fethedilmiştir. Bundan sonraki sü-
reçte İslâm, Türkistan bölgesinde yayılmaya başlamıştır. İslâm´ın yayılmasıyla
birlikte bölgede başta mescid, cami, medrese, kütüphane, rasathane gibi ku-
rumlar da kurulmaya ve yaygınlaşmaya başlamıştır. Sâmânîlerle birlikte İslâm,
bölgede çok geniş bir şekilde yayılma imkânı bulmuştur. Karahanlılar, Timur-
lular döneminde Türk İslâm sentezi neticesinde bölge bir kültür, medeniyet ve
bilim merkezine dönüşmüştür. Bölgede İslâmî eğitim kurumlarının gelişmesi
ile tasavvuf, hadis, fıkıh, kelam, tefsir, felsefe, astronomi, tıp gibi birçok alanda
ekoller oluşturacak Buharî, Tirmizî, Mâtürîdî, Bahaeddin Nakşibend, Nesefî, Ze-
mahşerî, Ahmed Yesevî, İbn Sînâ, Hârizmî, Bîrûnî gibi çok sayıda âlim yetişmiştir.
Bunların yanında başta Nakşibendilik gibi tasavvuf anlayışları da geniş kitleler
arasında kabul görmüş ve yayılmıştır.
Sovyetler Birliği döneminde devlet ateizmi resmî bir politika idi. Dinî kurumlara
ait mülkiyet kamulaştırılmıştır, basın yayın yoluyla dine karşı propaganda ya-
pılması devlet politikası olarak devam ettirilmiştir. Sovyetler Birliği’nin başlan-
gıç döneminde İslâm’a fazla müdahale edilmemiştir, 1927’den itibaren İslâm’a
saldırı başlamıştır. 1937-1938 repressiya*3yıllarında kollektifleştirme, korkutma,
baskı ile sindirme politikaları yürütülmüş; ikinci dünya savaşından sonraki yıllar-
da bilhassa Stalin sonrası dönemde Müslümanlar, nispeten üzerlerindeki yoğun
baskıdan kurtulmuşlardır. (Sartori, 2010: 317-318) Orta Asya ve Kazakistan Müs-
lümanlarının Ruhanî İdaresi (Taşkent Müftülüğü), Taşkent’teki İsmail el-Buhârî
ve Buhara’daki Mîr Arap gibi bazı dinî kurumların varlığının sembolik olarak de-
vam etmesine müsaade edilmiştir. Ancak buralara giden ve görev yapanlar sıkı
bir şekilde devlet kontrolü altında tutulmuştur. Böylece ülkedeki Müslümanların
faaliyetlerini de kontrol altında tutmak hedeflenmiştir. 1970’lerin sonuna gelin-
*
Repressiya: Ceza-baskı-şiddet-hapis-sürgün-ölüm, anlamlarını taşımaktadır.
36
ÖZBEKİSTAN
diğinde Özbekistan’da dinin dış tezahürleri büyük oranda ortadan kaldırılmıştır.

1980’li yıllarla birlikte Özbekistan’da dinî faaliyetler yeniden canlanmaya baş-
lamıştır. Bağımsızlığın ilk yıllarından itibaren hızlı bir İslâmî faaliyetler canlan-
mıştır. Bağımsızlık sonrasında İslâm´ın tezahürü, devletin belirlediği sınırlar çer-
çevesinde gelişme göstermiştir. Ülkede Nakşibendiyye, Kübreviyye, Kadiriyye,
Kalenderiyye gibi tasavvuf kolları yaygındır. Bunun yanında Buhârî, Mâturîdî,
Nakşibend, Şah-ı Zinde, Ubeydullah Ahrâr, Zengi Ata, Çor Bakr başta olmak
üzere ülke genelinde 200’den fazla türbe, ziyaretgâh ve benzeri kutsal mekân
mevcuttur. (Bkz. Er: 2020; Çaman ve Dağcı, 2014: 8-20)
ÖZBEKİSTAN EĞİTİM SİSTEMİ
Özbekistan tarihin en eski dönemlerinden beri Türkistan coğrafyasının bilim

merkezi konumundadır. Çinli seyyah Süyan Tszan’a göre 7. yüzyılın başında
Semerkant’ta 5 yaşından itibaren erkek çocuklara yazı yazma ve matematik
öğretiliyor, ayrıca eğitim-öğretimlerini geliştirmek üzere kervanlarla başka böl-
gelere gönderiliyorlardı. Bîrûnî, Hârezmî gibi bilginlerin çalışmalarından da Orta
Asya’da İslâm öncesi dönemde eğitim-öğretim sisteminin varlığını göstermek-
tedir. İslâm´ın kabulü ve yayılması ile genelde mescit ve camilerin etrafında
mekteplerin ve daha sonra da medreselerin kurulmaya başlandığı görülmek-
tedir. İslâm´ın ve böylece eğitim kurumlarının yaygınlaşmasıyla birlikte bölge-
de, Buhara’da İbn Sînâ (980-1037), matematikçi Hârezmî (9. yy.), yine Hârezmli
Bîrûnî (973-1048), Ferganî (öl. 839) ve daha birçok uluslararası bilim insanı ye-
tişmiştir. İbn Sînâýa göre Buhara’da çalışmalarını yürüttüğü kütüphanenin tek
rakibi Şiraz’daki saray kütüphanesi idi. (Bendrikov, 1960: 12-14) Bölgedeki bili-
nen en eski eğitim kurumlarının tarihi 8. yüzyıla kadar gitmektedir. (Cumanazar,
2017: 44)
Tarihte Semerkant, Buhara, Taşkent, Hîve, Hokand, Andican, Fergana gibi

şehirler Özbekistan’ın birer bilim, kültür, eğitim merkezleri olmuştur. Yine Ti-
mur döneminde Semerkant bir bilim merkezi olmuştur. Başta Semerkant ve
Türkistan’ın diğer şehirlerinde her bakımdan büyük gelişmeler yaşanmıştır. Ti-
mur’un ölümünden sonraki yıllarda Fergana Vadisi ve Hokand’da mektep ve
medrese eğitimi hayli gelişmiştir. 1409-1449 yıllarında yöneticilik yapan aynı za-
manda büyük bir bilgin olan Uluğ Bey döneminde Türkistan’da bilim alanında
çok ileri derecede gelişmeler olmuştur. (Bendrikov, 1960: 16-17; Somuncuoğlu,
2006: 40) Semerkant Registan meydanındaki Uluğ Bey (1420), Şir Dâr (1619),
Tillâkârî (1646), Buhara’daki Mîr Arab (1536) ve Abdullah Han (1590), Taşkent’te-
ki Kukeldaş (1590) medreseleri Özbekistan’daki en eski medreselerden bazı-
larıdır.
37
19. yüzyılda Özbekistan’ın ileri gelen şehirleri başta olmak üzere genelinde
7860 mektep ve medresenin olduğu bilinmektedir. Bu eğitim öğretim kurum-
larında okuyan öğrenci sayısı 71 bin civarındadır. (Bendrikov, 1960: 36-59)
1831-1833’te sadece Buhara’da 336 medrese vardı. Yine Buhara’da 19. yüzyıl-
da 60 yeni medrese yapılmıştır. Hokand Hanlığı döneminde de Fergana böl-
gesinde 200 civarında medrese inşa edilmiştir. 19. yüzyılın başında Buhara
Emirliği’nde 336, Hîve Hanlığı’nda 132 ve Türkistan’ın diğer bölgelerinde
348 medrese bulunmaktaydı. Bu medreselerde Farsça, Arapça, Bilime Giriş,
Mantık, Felsefe, Fıkıh, Hukuk, Genel Eğitim, Matematik ve Geometri dersleri
okutulmaktaydı. (Uzbeki, 2011: 502)
Türkistan’da uzun yıllar süren çatışmalar ile ekonomik, siyasî, kültürel prob-
lemler ve Rus işgalleri sonucunda 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başında İdil
bölgesi, Kırım, Azerbaycan ve Türkistan genelinde her alanda ciddi krizler
ortaya çıkmıştır. Bu problemlerin çözümünü eğitim ve öğretim sisteminin ye-
nilenmesiyle aşılabileceğini düşünen Türkistanlı aydınlar tarafından 1870’li
yıllarda Cedîdizm olarak adlandırılan hareket başlamıştır. Bu hareket İsmail
Gaspıralı’nın çalışmaları ile yaygınlaşmış, 1884’te açtığı Cedîd okulu ile so-
mutlaşmıştır. İsmail Gaspıralı 1893 yılında da Semerkant’ta bir Usûl-i cedîd
okulu açmıştır. (Djuraev, 2017: 14) 1901’de Münevver Karî tarafından Taş-
kent’te, 1903 yılında da Mahmud Hoca Behbûdî tarafından Semerkant’ta
Usûl-i cedîd okulu açarak harekete destek vermiştir. Bu hareket başta eğitim,
kültür, yönetim olmak üzere Türkistan’ı her yönden ileri götürmeyi amaçla-
mıştır. Ancak Rusların bölgeyi işgali ile bu hareketin çalışmaları sona ermiştir.
(İstoriya Uzbekskoy SSR, 1967: 307; Kubatova, 2018) Sovyet döneminde ör-
gün eğitime geçilerek Özbekistan’ın bütün bölgelerinde ilköğretim zorunlu
hale getirilmiştir.
Bağımsızlık sonrası Özbekistan’da her alanda olduğu gibi eğitim alanında

da millî bir eğitim sisteminin oluşturulmasına gayret edilmiştir. 1991 yılında
başlayan eğitim ile ilgili kanun çalışmaları 21 Aralık 1995 yılında kabul edilen
Eğitim Kanunu ile resmî olarak şekillendirilmiştir. 24 Eylül 2020’de yayım-
lanan yeni kanunla eğitim sistemi, modern çağın ihtiyaçlarını karşılayacak
ve değişimlere cevap verecek bir hale getirilmeye çalışılmıştır. (https://lex.
uz/docs/5013009) Bu kanunun 4. maddesine göre eğitimin temel ilkeleri şu
şekilde belirtilmektedir:
38
ÖZBEKİSTAN
1. Eğitim önceliğinin tanınması,

2. Eğitim biçimini seçme özgürlüğü,
3. Eğitim alanında ayrımcılığın kabul edilemezliği,
4. Eğitim için fırsat eşitliğinin sağlanması,
5. Eğitim ve yetiştirmede milli ve evrensel değerlerin öğretilmesi,
6. Eğitim ve öğretimin insancıl, demokratik olması,
7. Eğitimin aksatılmaması ve devamlılığı,
8. Altı ila yedi yaş arası çocuklar için ilk öğretime bir yıllık hazırlık ve on bir
yıllık zorunlu eğitim,
9. Devlet eğitim standartları ve eğitim talepleri çerçevesinde eğitime
genel erişilebilirlik,
10. Eğitim programlarının seçiminde birlik ve farklılıkların olması,
11. Hayat boyu eğitim,
12. Toplumda öğretmenlerin sosyal korunması garantisi,
13. Eğitim sisteminde laiklik,
14. Eğitimin, zekanın ve yeteneğin teşvik edilmesi,
15. Eğitim sisteminde devlet ve kamu yönetiminin birlikte hareket etmesi,
16. Eğitim faaliyetleri alanında açıklık ve şeffaflık.
Özbekistan’da cinsiyetine, ırkına, milletine, diline, dinine, sosyal kökeni-

ne, inançlarına, kişisel ve toplumsal statüsüne bakılmaksızın herkesin eği-
tim ve öğretim hakkı kanunla devletin garantisi altındadır. Yabancı uyruk-
lu vatandaşlar, uluslararası anlaşmalar ve mevzuat uyarınca Özbekistan
Cumhuriyeti'nde eğitim görme hakkına sahiptir. (Eğitim Kanunu, Madde 5)
Özbekistan’da eğitim türleri şöyledir:
• Okul öncesi eğitim ve yetiştirme,

• Genel ortaöğretim ve orta uzmanlık eğitimi,
• Profesyonel (meslek) eğitim,
• Yüksek öğretim,
• Lisansüstü eğitim,
• Kadroların yeniden eğitimi ve ileri eğitimi,
• Okul dışı eğitim.
39
Şema 2. Özbekistan Eğitim Sistemi
Yaş Öğretim Türleri ve Kurumları Öğretim Düzeyi

Doktorantura
29+
(En az 3 yıl) Lisansüstü
Aspiratura Öğretim
26-28
(En az 3 yıl)
Yüksek Lisans
(En az 2 yıl)
Yükseköğretim
Meslekî Programlar Genel
20-25 Yükseköğretim Yüksek Öğretim
(Tıp Fakülteleri en az
12 yıl) Programları
(Lisans, en az
4 yıl)
Meslekî Kolej
Akademi Lisesi Orta Uzmanlık
(Kasb-hunar
16-19 (Akademik Litsey) ve Meslekî
kolleji)
(3 yıl) Öğretim
(3 yıl)
Genel Orta Okul
11-16
(5 yıl, 4-9. sınıf) Genel Orta
İlkokul Öğretim
6(7)- (10)11
(4 yıl, 1.-4 sınıflar)
4 ve 6-7 Anaokulu Okul öncesi
2-4 Kreş Öğretim
Kaynak: Gül, 2019: 112
2021 yılında hazırlanan yeni Devlet Dili Kanunu’nun 6. maddesine göre Öz-
bekistan’da eğitim Özbekçe ve diğer dillerde yapılabilmektedir. Özbekçe’nin
genel ortaöğretim ve meslek okullarında öğretimi ücretsizdir. (https://www.lex.
uz/acts/121433)
Özbekistan’da eğitim alanında uluslararası iş birliği Eğitim Kanunu’nun 65., 67.

ve 68. maddeleri doğrultusunda Özbekistan Cumhuriyeti'nin uluslararası an-
laşmaları ve mevzuatına uygun olarak yürütülmektedir. Burada Özbekistan ile
yapılacak eğitim anlaşmalarında eğitim kanununun iyi incelenmesi gerektiğini
de belirtmek gerekir.
40
ÖZBEKİSTAN
1 Ocak 1992'den sonra yabancı bir devlette alınan eğitime ilişkin bir belge, ta-
nıma prosedürünü geçtikten sonra Özbekistan Cumhuriyeti topraklarında yasal
güce sahip olarak tanınır. Yabancı bir ülkede alınan eğitim belgesinin tanınması
Eğitim Müfettişliği tarafından yapılır. Yabancı bir ülkede alınan eğitimle ilgili bir
belgenin tanınmasına ilişkin prosedür, Özbekistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu
tarafından belirlenir. (Eğitim Kanunu, Madde 60)
1991 sonrasında Özbekistan’ın, eğitim-öğretim politikalarını büyük oranda

millileştirmeye çalıştığı görülmektedir. Bilhassa sosyal alandaki ders kitaplarının
tamamı Özbek yazarlar tarafından hazırlanmıştır. İlköğretim programına Millî
İstiklal Düşüncesi adlı bir ders de dahil edilmiştir. Bu derste öğrencilerin millî
ve manevî duygularının geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Derste vatanseverlik,
milliyetçilik, millî semboller, tarihî şahsiyetleri ve eserleri gibi konular anao-
kulundan itibaren işlenmektedir. Bu ders kitapları zamanın ihtiyaçlarına göre
devamlı olarak yenilenmektedir. Fen bilgisi ders kitaplarının hazırlanmasında
ise büyük oranda Sovyet dönemi kitaplarından faydalanıldığı görülmektedir.
Bunun yanında fizik, matematik gibi ders kitaplarının içerikleri sadeleştirilmiş-
tir. Özbekistan’da eğitim alt yapısının büyük oranda tamamlandığı ve yenilikçi
yaklaşımlarla bu çalışmaların daha da geliştirildiği söylenebilir. Bilhassa yüksek
öğretim kurumlarında son dönemlerde Avrupa ve Amerika’daki programların
yakından takip edildiği, başta İngilizce ve Türkçe olmak üzere dil öğrenimine
büyük önem verildiği de görülmektedir.4 (Obrazovaniye v Uzbekistane, 2007
/2008).
4 Şubat 2021'de Özbekistan Hükümeti aşamalı olarak Latin alfabesine geçilmesine ilişkin kararı onaylamıştır.
Karara göre 1 Ocak 2023'ten itibaren ülkedeki tüm kurum ve kuruluşların faaliyetleri ile resmi yazışmaları Latin
alfabesiyle yapılacaktır. Özbekistan'daki devlet kurumlarında halen resmi yazışmalar Kiril alfabesiyle yürütülür-
ken ülkedeki okullarda ise Latin alfabeli Özbekçe kitaplar üzerinden eğitim verilmektedir.
41
KAYNAKÇA
Aka, İsmail, “Timur”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 41, İstanbul 2012.
Alpargu, Mehmet, “Özbekler”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul 2007.
Bendrikov, Kirmak, Efimoviç, Oçerki po istorii narodnogo obrazovaniya v Tur-

kestane (1865-1924 godı), Moskva, 1960.
Çaman, Efe- DAĞCI, Kenan, “Özbekistan’da İslam, Siyasi Sistem ve Radika-

lizm”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Yalova 2014.
Çetinkaya, “Berke, Antik Çağın Tüccarları: Soğdlar”, https://www.tarihakli.com/

antik-cagin-tuccarlari-sogdlar/, Erişim Tarihi: 14.09.2021.
Djuraev, D. U., “İz istorii stanovleniya narodnogo obrazovaniya v Turkestane

(konets xıx-naçalo xx veka)”, Zamonaviy Talim / Sovremennoye obrazovaniye,
Nu: 1, 2017.
Er, Pınar Demir, Bağımsızlık Sonrası Özbekistan’da İslam, Ankara Üniversitesi

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
Gömeç, Saadettin, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, 4. Baskı, Ankara

2011.
Gül, Yavuz Ercan, Günümüzde Türk Devletlerinde Örgün Eğitim, Ankara 2019.
Güler, Nagehan, “Cengiz Hân’ın Mâverâünnehir’i Zaptı (1220)”, Anasay Dergisi,

Sayı 1, Erzurum 2017.
Gündoğdu, Abdullah, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”,

Türkler, Cilt 8, Ankara 2002.
İstoriya Ozbekskoy SSR, Taşkent 1967.
Kubatova, Ayida, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Aktaran: Ali

Ünal, Ankara 2018.
42
ÖZBEKİSTAN
Lubin, Nancy, Uzbekistan, Kazakstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan and

Uzbekistan: country studies, ed. Glenn E. Curtis, Washington, 1997, s. 375-468.
Merçil, Erdoğan, “Gazneliler”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, İstanbul 1996.
Muhammedcanov, Abdullah, “Özbekistan: Tarih”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 34.

Cilt, İstanbul 2007.
Obrazovaniye v Uzbekistane, 2007/2008.
Özaydın, Abdülkerim, “Karahanlılar”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul

2001.
Özgüdenli, Osman Gazi, “Mâverâünnehir”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 28,

Ankara 2003.
Rahimova, “Dilfuza, Evalutsiya gosudarstvennogo upravleniya v Uzbekistane”,

https://review.uz/post/evolyuciya-gosudarstvennogo-upravleniya-v-uzbekista-
ne, 07.04.2021.
Sartori, P., “Towards a History of theMuslims Soviet Union: A Viewfrom Central

Asia”, Die Weltdes Islams, 50, 2010.
Somuncuoğlu, B. Tümen, Türkistan’da Eğitim (1865-1917) ve Çarlık Rusya’sının

Sosyopolitik Açıdan Eğitime Yaklaşımı, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006.
Suharev, İ. A., “Naskalnıye izobrajeniya İlyan Saya”, Sovyetskaya nauka i teh-

nika, No: 8, 1938.
Taşağıl, Ahmet, “Soğd”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 37, İstanbul 2009.
Uzbeki, Red. Z. H. Arifhanova, S. N. Abaşin, D. A. Alimova, Moskova 2011.

Yuvalı, Abdülkadir, “Çağatay Han”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul
1993.
Yuvalı, Abdülkadir, “Çağatay Hanlığı”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul

1993.
Zakon ob obrazovanii, Madde: 5, 60.
43
İnternet Kaynakları
http://uzembassy.kz/ru/page/informaciya-ob-uzbekistane
https://cabar.asia/ru/trete-desyatiletie-nezavisimosti-kak-rastet-nasele-
nie-tsentralnoj-azii
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Uzbekistan_single_age_population_
pyramid_2020.png
https://countrymeters.info/ru/Uzbekistan
https://lex.uz/docs/5013009
https://nic.gov.ru/ru/inworld/countries/Uzbekistan
https://stat.uz/uz/59-foydali-ma-lumotlar/5859-o-zbekiston-aholisi-3
https://www.gazeta.uz/oz/2021/08/19/population/
https://www.gov.uz/ru/pages/territory
https://www.gov.uz/uz/pages/symbols
https://www.lex.uz/acts/121433
https://www.standart.uz/ru/page/view?id=124
44
İKİNCİ BÖLÜM
“Bir adam köprü kurar, bin adam geçer.”

Özbek Atasözü
ÖZBEKİSTAN EKONOMİSİNDE MAKROEKONOMİK

GÖSTERGELER
Adil AKINCI*5
1991 yılında siyasî bağımsızlığını ilan eden Özbekistan, siyasî bağımsızlığını
kazanmadan önce ekonomik olarak yaklaşık 70 yıl kadar merkezî planlama
sistemi altında kalmıştır. Merkezî planlama sisteminde piyasa mekanizmasının
olmaması nedeniyle siyasî bağımsızlık süreci sonrasında piyasa ekonomisine
geçiş çalışmaları hız kazanmıştır. Özbekistan, tarım sektörünün ağırlıklı oldu-
ğu bir ekonomik yapıya sahiptir. Bu nedenle geçiş sürecinde zorluklar ortaya
çıksa da Özbekistan yönetimi, Sovyet tipi ekonomi mirasından kurtulabilmek
için kademeli bir geçiş sistemini öngörmüştür. Bu çerçevede ihracat ve tarım
sektörüne dayalı öncelikli temel ekonomik strateji benimsenmiştir. Diğer sanayi
kollarını da destekleyerek sanayileşme sürecini hızlandırmak, bazı stratejik mal
ve hizmetlerde kendi kendine yeterliliği sağlayabilme yetisi kazanmak ve yeni
kurulmuş sanayi kollarında korumacı politika izlemek hedeflenmiştir. Özbekis-
tan yönetimi, merkezî planlama sisteminden piyasa mekanizmasına geçiş sü-
recinde ekonomiyi siyasetin üzerinde tutarak devletin temel reformcu kimliğini
güçlendirmiştir. Hukukun üstünlüğünü baz alarak düşük gelirli grupların sosyal
haklarını korumak ve piyasa ekonomisine kademeli geçmek gibi beş temel hu-
sus çerçevesinde planlama yapmıştır. (Mirzayev, 2016: 214-215). Özbekistan
ekonomisi 1990’lı yıllarda IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası finansal ku-
ruluşlarla iş birliğinden uzak olsa da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
(SSCB) dağılmasında sonra ortaya çıkan devletler içerisinde ekonomik olarak
en iyi performans gösteren ülkelerin başında gelmektedir. 1992-1994 yılları ara-
sındaki reformların temelini; fiyatların kademeli olarak serbestleştirilmesi, döviz
piyasalarının birleştirilmesi, yeni vergilerin yürürlüğe girmesi, ithalat tarifelerinin
düşürülmesi ve özelleştirme çalışmaları gibi bir dizi faaliyetler oluşturmuştur.
*
Doç. Dr., Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Maliye Bölümü, adil.akinci@bilecik.edu.tr, ORCID: 0000-0002-2181-6952
45
Yeni vergi olarak “Katma Değer Vergisi” ve “Kazanç Vergisi” gibi yeni vergiler
ihdas edilmiştir. Her ne kadar hükûmet liberalleşme sürecini başlatmış olsa da
ilerleyen süreçte Sovyet modelinde olduğu gibi ulusal ekonomik planlama kul-
lanıldı. Temkinli bir şekilde ilerleyen hükûmet politikalarının neticesi olarak ithal
ikame sistemi benimsendi (Lord, 2005: 5).
Bu bölümde Özbekistan ekonomisinin temel makroekonomik göstergeleri ile

kamu maliyesi göstergelerine ait istatistikler üzerine genel bir değerlendirme
yapılacaktır. Bu kapsamda nüfus, millî hasıla, ekonomik büyüme, sektörel bü-
yüklükler, işsizlik oranı, dış ticaret açığı, enflasyon, kamu harcamaları, kamu
gelirleri, bütçe dengesi, doğal kaynak gelirleri gibi değişkenler hakkında bilgi
sunulacaktır.
ÖZBEKİSTAN EKONOMİSİNİN TEMEL MAKROEKONOMİK

DEĞİŞKENLER BAZINDA GENEL GÖRÜNÜMÜ
Özbekistan ekonomisinin genel değerlendirmesinden önce nüfus ve işgücü

istatistiklerinin sunumu genel değerlendirme için daha verimli olacaktır. Tablo
1’den de görülebileceği üzere Özbekistan nüfusu 1991 yılında 20.952.000
kişiyken 2020 yılına geldiğinde 34.232.050 kişiye yükselmiştir. Özbekistan
nüfusunun yıllık bazda ortalama artış oranı %1,70 olarak hesaplanmıştır.
Tablo 1. Nüfus İstatistikleri
Nüfus Sayısı Nüfus Sayısı

Yıl Yıl
(kişi) (kişi)
1991 20.952.000 2006 26.488.250
1992 21.449.000 2007 26.868.000
1993 21.942.000 2008 27.302.800
1994 22.377.000 2009 27.767.400
1995 22.785.000 2010 28.562.400
1996 23.225.000 2011 29.339.400
1997 23.667.000 2012 29.774.500
1998 24.051.000 2013 30.243.200
1999 24.311.650 2014 30.757.700
2000 24.650.400 2015 31.298.900
2001 24.964.450 2016 31.847.900
46
2002 25.271.850 2017 32.388.600

2003 25.567.650 2018 32.956.100
2004 25.864.350 2019 33.580.350
2005 26.167.000 2020 34.232.050
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-g
Nüfus içerisindeki kadın-erkek oranları incelendiğinde ise kadınların toplam nü-

fus içerisindeki oranlarının erkek nüfusu oranına göre daha fazla olduğu görül-
mektedir. Grafik 1’de yer alan verilerden de görülebileceği üzere 1991-2020
döneminde kadınların toplam nüfus içerisindeki oranının azalma eğiliminde ol-
duğu, buna mukabil erkek nüfusun ise toplam nüfus oranı içerisindeki oranının
artış eğilimine girdiği görülmektedir.
Grafik 1. Kadın-Erkek Nüfus Oranları (%)
50,6
50,4
50,2
50
49,8
49,6
49,4
49,2
49
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Erkek Nüfus Oranı Kadın Nüfus Oranı
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-h
Özbekistan 1991 yılında bağımsızlığı kazandığında 13,5 milyar dolarlık gayrisafi

yurtiçi hâsılaya sahip bir ülke durumundayken günümüzde ise 57 milyar
dolar gayrisafi yurtiçi hâsılaya sahip bir ülke konumuna gelmiştir. 1991-2020
döneminde Özbekistan gayrisafi yurtiçi hâsılasının çeşitli ekonomik ve siyasî
gelişmelere bağlı olarak artış ve azalış eğilimi gösterdiği görülmüştür.
47
Tablo 2. Özbekistan Gayri Safi Yurtiçi Hâsılası ($)
Yıllar Tutar Yıllar Tutar

1991 13.677.622.222 2006 17.330.833.853
1992 12.941.297.376 2007 22.311.393.928
1993 13.099.013.836 2008 29.549.438.884
1994 12.899.156.991 2009 33.689.223.673
1995 13.350.468.917 2010 46.679.875.794
1996 13.948.892.216 2011 56.516.280.748
1997 14.744.603.774 2012 63.628.854.499
1998 14.988.971.211 2013 68.997.168.338
1999 17.078.465.982 2014 76.658.542.757
2000 13.760.513.969 2015 81.847.410.182
2001 11.401.421.329 2016 81.779.012.351
2002 9.687.788.513 2017 59.159.945.321
2003 10.134.453.435 2018 50.392.607.758
2004 12.030.023.548 2019 57.726.542.785
2005 14.307.509.839 2020 57.707.189.945
Kaynak: Dünya Bankası, 2021
Özbekistan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından 1991 yılı ve sonrasındaki

ekonomik büyüme oranları Şekil 1’de sunulmuştur. Şekil 1’de yıllar itibariyle
ekonomik büyüme oranları incelendiğinde Özbekistan ekonomisinin yıllık
olarak ortalama %4,28 büyüdüğü tespit edilmiştir. 1991-1995 yılları arasında
ekonomik büyüme oranı negatif gerçekleşmiş olsa da takip eden yıllarda
Özbekistan ekonomisinin büyüme oranı pozitif olarak gerçekleşmiştir.
Özbekistan ekonomisi 2007 yılında %9.47 büyüyerek en fazla büyüme oranını
gerçekleştirmiştir.
48
Şekil 1. Ekonomik Büyüme Oranları (%)
15
10
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
-5
-10
-15
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-a
Özbekistan ekonomisinin sektörel dağılımı incelendiğinde ise bağımsızlık

döneminin ilk yıllarında tarım sektörü gayrisafi yurtiçi hâsıla içerisinde en
yüksek paya sahipken sonraki yıllarda hizmet sektörünün payının arttığı ve
1996 yılından sonraki tüm yıllarda gayrisafi yurtiçi hâsıla içerisinde en yüksek
paya sahip olduğu görülmüştür. Tarım sektörünün payının başlangıçta yüksek
olmasının nedeni, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin Özbekistan’ı tarım
ve yarı mamul alanında uzmanlaşmaya zorlamış olmasıdır. Tarım ürünlerinden
özellikle pamukta, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kendi ihtiyacını karşı-
layabilmek amacıyla Özbekistan’ı uzmanlaştırmıştır. Günümüzde ise kademeli
olarak pamuk üretiminin düşürülmesi ve devletin pamuk alımındaki kotasının
azaltılması planlanmaktadır (Karluk ve Gencer, 2016: 222). Şekil 2’den de gö-
rülebileceği üzere Özbekistan ekonomisi içerisinde tarım sektörünün payı son
yıllarda sanayi ve hizmetler sektörünün altına düşmüştür. Sanayi sektörünün
payının ise arttığı görülmektedir. Özbekistan ekonomisinde sanayinin geliş-
mesi, ülkenin rekabet avantajı oluşturacak işgücü, maddi ve entelektüel kay-
naklar gibi unsurlara sahip olmasından kaynaklanmaktadır (Kurt, 2019:47). Bu
fırsatların makul bir şekilde kullanılmasıyla cumhuriyet endüstrisi daha hızlı ve
daha iyi gelişebilir ve bu da ülkenin daha yüksek bir seviyeye yükselmesine
katkıda bulunabilir.Sanayinin gelişmesinde en önemli faktör petrol, gaz üretimi,
rafinaj, mühendislik, otomotiv, tekstil gibi temel endüstrilere yatırım ve devlet
desteği olmuştur. Temel üretimdeki oranı artmakta olan yabancı yatırımlar
ülkeye getirilmiştir.
49
Şekil 2. Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın Sektörel Dağılımı (%)
45
40
35
30
25
20
15
10
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Sanay i Hizmet Tarım
Kaynak: Dünya Bankası, 2-b
Özbekistan ekonomisinde işsizlik oranları Şekil 3’te incelendiğinde ise en yüksek

oranının 1998-1999 yıllarında %13,3 oranıyla gerçekleştiği görülmektedir. Bu
yıllarda yaşanan yüksek işsizlik oranının Asya krizinin Özbekistan ekonomisini
olumsuz etkilemesiyle ortaya çıkmıştır. Genel olarak işsizlik oranı ortalamasının
%6,96 olduğu tespit edilmiştir. 2010 yılından sonra işsizlik oranının azalış eğili-
minde olduğu ancak pandemi sürecinin olumsuz etkileri nedeniyle düşük oran-
da da olsa 2020 yılında arttığı görülmektedir.
Şekil 3. İşsizlik Oranları (%)

14
12
10
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Kaynak: Knoema, 2021
50
Şekil 4’ten de görülebileceği üzere Özbekistan ekonomisi, 2000-2017 yılları

arasında cari fazla vermiştir. Önemli ihracat maddeleri olan petrol ve doğal gaz
gibi kaynaklar sayesinde bu gerçekleşmiştir.
Şekil 4. Dış Ticaret Açığının Gayrisafi Yurtiçi Hâsılaya Oranı (%)

10
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
-2
-4
-6
-8
Kaynak: Fred Economic Data, 2021
2017 yılından sonra petrol ve benzeri ürünlerin fiyatlarında meydana gelen dü-
şüşler nedeniyle Özbekistan ekonomisinde cari açık oluşmuştur. Özbekistan
ekonomisinde cari fazla en fazla 2006 yılında %7,7 oranıyla gerçekleşmiştir.
Cari açık ise en fazla -%7,09 oranıyla 2018 yılında gerçekleşmiştir.
Özbekistan ekonomisinin 2000-2021 döneminde ortalama enflasyon oranı

%13,79 olarak gerçekleşmiştir. Enflasyonun genel olarak Şekil 5’ten de görü-
lebileceği üzere 2002 yılından sonra düşüş eğiliminde olduğu görülmektedir.
2018 yılında ekonomik gelişmelere bağlı olarak enflasyonun artış eğilimi gös-
terdiği ancak daha sonra tekrar düşüşe geçtiği görülmektedir.
Şekil 5. Tüketici Fiyat Endeksi Oranı (%)

30,00
25,00
20,00
15,00
10,00
5,00
0,00
00
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
Kaynak: Fred Economic Data, 2021
51
ÖZBEKİSTAN KAMU MALİYESİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ

Özbekistan ekonomisinin kamu maliyesi göstergeleri kamu harcamaları, kamu
gelirleri ve bütçe dengesi göstergeleri üzerinden incelenecektir. Özbekistan
ekonomisinde kamu harcamalarının gayri safi yurtiçi hâsıla içerisindeki payı Şe-
kil 6’da sunulmuştur.
Şekil 6. Kamu Harcamalarının GSYİH İçerisindeki Payı (%)

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-c
Özbekistan’ın bağımsızlığı kazandığı dönemde ekonomide merkezi planlama

sisteminin uygulanması nedeniyle 1992 yılında kamu harcamalarının gayrisafi
yurtiçi hâsıla içerisindeki payı oldukça yüksektir. Bağımsızlığın kazanılmasından
ardından ise ekonomide liberalleşme süreci başlamış ve kamu ekonomisinin
payı ekonomi içerisinde küçülmeye başlamıştır. Özellikle 2000 yılından sonra
kamu harcamalarının gayrisafi yurtiçi hâsıla içerisindeki payında azalma olduğu
görülmektedir. 1992-2020 kurumsal döneminde Özbekistan ekonomisinde
kamu harcamalarının ekonomi içerisindeki ortalama payının kurumsal payı
%19,32'dir. Bu pay 2012 yılında %12,74 olarak en düşük seviyede gerçekleş-
miştir.
Şekil 7. Vergi Gelirlerinin GSYİH İçerisindeki Payı (%)

16
14
12
10
0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-d
52
Şekil 7’de Özbekistan ekonomisinde vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hâsıla

içerisindeki payı sunulmuştur. Dünya Bankası veri tabanından ilgili veriye 2011
yılından itibaren erişilebilmektedir. Elde edilen istatistiklere göre Özbekistan
ekonomisinde vergi gelirlerinin payının ortalama olarak %13,84 olduğu görül-
mektedir. Özbekistan ekonomisinde vergi gelirleri dışındaki önemli kamu gelir-
lerinden birisini de petrol satışından elde edilen gelirler oluşturmaktadır.
Şekil 8. Petrol Gelirlerinin GSYİH İçerisindeki Payı (%)

9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-e
Petrol gelirlerinin 1991-2019 döneminde ekonomi içerisindeki payı ortala-

ma %3,69 olmuştur. 2005 yılında petrol gelirlerinin ekonomi içerisindeki payı
%8.55 oranıyla en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 1998 yılında ise %0,98 oranıyla
petrol gelirlerinin ekonomi içerisindeki payı en düşük seviyede kalmıştır. Öz-
bekistan ekonomisi için bir diğer önemli kamu geliri olan doğal gaz gelirleri
de Şekil 9’da sunulmuştur. Doğal gaz gelirlerinin ekonomi içerisindeki payının
1991-2019 döneminde %9,97 olmuştur. 2001 yılında doğal gaz gelirinin ekonomi
içerisindeki payı %22,41 oranıyla en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 1999 yılında
ise %1.58 oranıyla en düşük seviye kalmıştır. Petrol ve doğal gaz gelirlerinde
1998 ve 1999 yıllarında en düşük seviyelerin görülmesinin nedeni Asya krizinin
olduğu söylenebilir.
Şekil 9. Doğal Gaz Gelirlerinin Gayrisafi kurumsal Yurtiçi Hâsıla İçerisindeki

Payı (%)
25
20
15
10
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
Kaynak: Dünya Bankası, 2021-f
53
Özbekistan bütçe açığı incelendiğinde ise 1992-2005 döneminde bütçe

dengesinin sağlanamadığı ve açık verdiği Şekil 10’dan görülebilmektedir. Bu
dönemde en yüksek bütçe açığı 1993 yılında %11,95 oranıyla gerçekleşmiştir.
2006 ve sonrasındaki yıllarda ise bütçe dengesi sağlanarak 2015 ve 2019 yılları
dışındaki tüm yıllarda bütçe fazlası verilmiştir. 2020 yılında ise Covid-19 pande-
misinin etkisiyle bütçe açığı ortaya çıkmıştır.
Şekil 10. Özbekistan Bütçe Dengesi (%)
10 Şekil 10: Bütçe Açığının Gayri Safi Yurtiçi Hâsılaya Oranı (%)
0
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
-5
-10
-15
Kaynak: www.countryeconomy.com, 2021
Bölüm İçi Değerlendirme
Özbekistan uzun yıllar boyunca totaliter bir rejime sahip olan Sovyetler
Birliği’nin yönetimi altında kalmış ve iktisadi olarak kamu planlamasına
dayalı sosyalist ekonomi sistemi ile yönetilmiştir. Özbekistan bağımsızlığını
kazanmasının ardından piyasa ekonomisine geçiş yaparak farklı bir ekonomik
modele geçmiştir. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde ortaya koyduğu
yapısal reformlar ile bu geçiş sürecini hem hızlandırmış hem de kurumsal hale
getirmeye çalışmıştır. Özbekistan ekonomisi şeffaflık, hesap verebilirlik ve
veri üretme süreçlerinde gerekli adımları atarak piyasa ekonomisinin önemli
gerekliliklerinden birisini de yerine getirmiş olacaktır. Güçlü doğal kaynakları
ve beşerî sermaye yapısı ile kurumsal gelişmesini tamamladığında Özbekistan
ekonomisi, siyasî gelişmelere bağlı olarak da dünya ekonomisi ile bütünleşme
içerisine girerek ekonomik ilerleyişini hızlı bir şekilde sürdürecektir. Özellikle
petrol, doğal gaz ve diğer yer altı kaynaklarından elde ettiği gelirlerin yöne-
tilmesi hususunda, modern bir varlık yönetim fonu kurulması bu çalışmanın
politika önerisi olarak sunulmaktadır. Kaynakların hem bugünkü nesil hem de
gelecekteki nesiller tarafından kullanılabilmesi, ekonomik istikrarın sağlanması
ve uluslararası bütünleşme sürecinde varlık fonu büyük katkılar sağlayacaktır.
54
ÖZBEKİSTAN’IN MAKRO-FİNANSAL GÖRÜNÜMÜNE

İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME
Esra N. KILCI *6
Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından yaşanan toparlanma sonrasında Öz-

bekistan ekonomisi, COVID-19 salgını nedeniyle çok şiddetli bir krizle ve ge-
lir kaybıyla karşı karşıya kalmış; ülke refah seviyesi belirgin bir şekilde zarar
görmüştür. Bununla beraber 2020 yılı itibariyle 34,2 milyon nüfusa ve 57,7 mil-
yar USD düzeyinde gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH)’ya sahip olan Özbekistan,
COVID-19 salgınının oluşturduğu krize rağmen piyasa ekonomisine geçişin ilk
aşamalarında gerçekleştirilen reformların 2020 yılında büyümeyi desteklemesi
neticesinde, Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesinde pozitif büyüme oranına sa-
hip birkaç ülkenin içerisinde yer almıştır. Ancak salgın döneminde iş kayıplarına
paralel olarak gelirlerde yaşanan azalışlar, yoksul nüfusun oranında şiddetli bir
artış yaşanmasına yol açmış ve 1 milyona yakın insan, yoksulluk eşiğinin altına
gerilemiştir (World Bank, 2021).
Geçtiğimiz son beş yıllık dönemde, Özbekistan, önemli bir reform sürecini baş-
latmış ve ekonomisini güçlendirmeye yönelik önemli adımlar atmıştır. Bu çer-
çevede 2020 yılında Özbekistan hükûmeti, kamu kurumlarını reforme etmek,
hukukun üstünlüğünü esas almak, bankacılık ve finansal sistemi güçlendirmek,
yatırımları teşvik edebilmek için mülkiyet haklarını temin etmek ve kamunun
finansal sistemdeki ağırlığını azaltmak amacıyla yeni bir kalkınma stratejisi
başlattığını açıklamıştır. (Heritage Organization, 2021). Asya Kalkınma Bankası
(ADB)- Özbekistan ortaklık stratejisi (2019-2023), ülkenin daha güçlü bir özel
sektöre ve piyasa odaklı bir ekonomiye sahip olmasına yönelik reformları des-
teklemektedir. ADB resmî sitesinden sağlanan verilere göre Özbekistan ekono-
misinin 2021 yılı itibariyle 4% ve 2022 yılı itibariyle 5% büyümesi beklenmekte-
dir. Söz konusu yıllar için tahmin edilen enflasyon oranları ise sırasıyla 10% ve
9%’dur. Şekil 1, Özbekistan ekonomisine ilişkin GSYİH, enflasyon, kişi başına
düşen GSYİH ve cari açık göstergeleri için 2019 ve 2020 yılı gerçekleşen de-
ğerleri ve 2021 ve 2022 yılı beklentilerini göstermektedir.
* Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, SABİF, Sağlık Ekonomisi Ana Bilim Dalı, esra.kilci@iuc.edu.tr, OR-
CID: 0000-0002-2239-4560.
55
Şekil 1: GSYİH, Enflasyon, Kişi Başına Düşen GSYİH ve Cari Açık: 2019-2022
GSYİHGSYİH Enflasyon
Kişi Başına
Kişi Başına DüşenDüşen
GSYİ GSYİ CariCari
AçıkAçık
Kaynak: Asian Development Bank (2021)
Bu bölümün amacı Özbekistan’ın ithalat-ihracat, istihdam, faiz oranları, rezerv-

ler ile, bankacılık sektörü kredi büyümesi gibi seçili makroekonomik ve finansal
göstergelerine ilişkin genel bir değerlendirme yapmaktır. Aynı zamanda ülke
ekonomisinin güçlü yanları ve kırılganlıkları işaret ederek gelecek döneme iliş-
kin bir durum değerlendirmesi sunmaktır. Bu amaçla Özbekistan’ın ekonomik
görünümü, başlatılan reform süreci ve ülkenin güçlü-zayıf tarafları kısaca açık-
lanacaktır. Sonrasında ise sermaye piyasaları, parasal göstergeler, doğrudan
yabancı yatırımlar ve rezervler üzerinde durulacaktır. Özbekistan’ın ekonomik
ve finansal görünümüne ilişkin genel bir değerlendirme yapılacaktır.
56
SEÇİLİ MAKROEKONOMİK VE FİNANSAL GÖSTERGELER,

GÜÇLÜ VE ZAYIF TARAFLAR
1990’lı yıllarda Özbekistan ekonomisini güçlü hale getiren önemli emtia pamuk-
tur. Pamuktan sağlanan gelirlerin büyük bir kısmından faydalanan Özbekistan
hükûmeti diğer Orta Asya ülkelerine göre sosyal hizmetlerin daha yüksek bir
olmasını sağlamıştır. Ayrıca söz konusu dönemde uluslararası finans kurumları
(IMF ve Dünya Bankası) tarafından önerilen hızlı reform paketine kısmen direnç
göstermesine rağmen birçok gösterge açısından Özbekistan, Sovyetleri Birli-
ği’nden ayrılan ülkeler içerisinde en iyi performans gösteren ülke olmuştur. Bu-
nunla beraber 1996 yılında pamuk fiyatlarındaki sert düşüşler, hükûmetin döviz
konvertibilitesine ilişkin taahhüdünü bırakmasına ve katı döviz kontrollerini uy-
gulamaya koymasına yol açmıştır. Küresel talepte izleyen on yıllık dönemde ya-
şanan bozulma ile hükûmetin döviz kontrollerini sıkılaştırması, belirgin bir kara
borsanın oluşmasına neden olmuştur. Hükûmetin verimli çalışmaması, ülkede
işsizlik dahil birçok göstergeyi olumsuz etkilemiş bu da büyüme ve kalkınmanın
önündeki majör faktörlerden biri olmuştur (Tsereteli, 2018).
İhracatın Özbekistan ekonomisine belirgin bir katkısı bulunmaktadır.

Özbekistan’ın başlıca ihracat kalemlerinin altın, petrol ve bakır olduğu; İsviçre,
Birleşik Krallık, Rusya, Çin ve Kazakistan’ın ise önemli ihracat noktaları olduğu
görülmektedir. 2019 yılı verilerine göre altının ihracat içerisindeki payı 37.3%
iken petrolün payı ise 16.3%’dür. Diğer yandan ithalat açısından Çin, Rusya,
Güney Kore, Kazakistan ve Türkiye önemli ülkelerdir. Başlıca ithalat kalemlerinin
4,43%’lük oranı araç parçaları, 2.29%’lük oranı ise uçak ve helikopterler olduğu
görülmektedir. (OEC; 2021). Tablo 1’de, Özbekistan ekonomisinin güçlü ve zayıf
taraflarına yer verilmektedir.
57
Tablo 1. Özbekistan Güçlü ve Zayıf Tarafları
Güçlü Taraflar Zayıf Taraflar
1- Orta Asya’da yer alan diğer ülkelere 1- Özellikle ticari ilişkilerde Rusya ve
göre dış şoklara karşı daha dayanıklı bir Çin’e olan yüksek bağımlılık önemli
ekonomiye sahiptir. bir zayıflıktır.
2- Doğalgaz, altın, bakır gibi yeterli 2- Emtialara olan yüksek ihtiyaç

doğal kaynağa sahiptir. önemli bir risktir. Tarım için elverişsiz
iklim koşulları söz konusudur.
3- 30 yaşın altında 50%’lik bir oranla 3- Üretim faaliyetleri halen sınırlı

oldukça genç bir nüfusa sahiptir. görünmektedir. GSYİH'nın %15'ine
tekabül etmektedir.
4- Uluslararası finansal destek

almaktadır.
5- Liberalizasyon, özelleştirme ve 4- Piyasa yapılarında düşük rekabet
çeşitlendirme alanlarında ekonomik vardır. Kilit sektörlerde yoğunlaşma
reformlar yapmaktadır. söz konusudur. Özel sektörün
GSYİH’ya katkısı halen 50%’nin
altındadır.
6- Sağlık, ulaşım ve elektrik alanlarında

doğrudan yatırımları özendirmeye
yönelik kamu yatırımlarına ağırlık
verilmektedir.
7- Türkiye, Singapur ve Güney Kore gibi 5- Yüksek işsizlik, düşük yaşam
ülkelerle karşılıklı ilişkileri güçlendirmeye standartları ve büyük ölçekte kırsal
yönelik ticaret anlaşmaları ve nüfusun varlığı diğer zayıflıklardır.
Avrupa Birliği ile iş birliği anlaşmaları
yapılmaktadır.
8- Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’ne

katılmak için görüşmeler
sürdürülmektedir.
9- Orta Asya ülkeleri ile ilişkiler 6- Kurumsal süreçlerde etkin
güçlendirilmekte; Avrupa, Rusya ve olmayan yapı iş ortamı açısından
Çin ile diplomatik ilişkiler iyileştirilmeye tehdit oluşturmaktadır.
çalışılmaktadır.
Kaynak: Coface for Trade (2021)
58
Burunciuc ve diğ. (2018), 2017 yılında başlatılan geniş ölçekli ve piyasa odaklı
reform programının ülkenin yeni fırsatları yakalayabilmesine olanak sağlaması
için istihdam, girişimler, ihracat ve enerji verimliliği alanlarında ilerleme sağla-
ması gerekliliğine işaret etmiş ve aşağıdaki değerlendirmelerde bulunmuştur.
Buna göre Özbekistan, hızla büyüyen genç bir nüfusa sahiptir ve büyümenin
teşvik edilmesinde bu işgücünden faydalanılabilecektir. 2017 yılında Özbekis-
tan, 23 milyona yakın bir çalışabilir nüfusa sahiptir; bu büyüklük, ülke nüfusu-
nun 72%’sine denk gelmektedir. 2030 yılına kadar işgücünün 4 milyon artarak
Özbekistan’ın Doğu ve Orta Asya (ECA) bölgesinde ilk beş ekonomiye girebi-
leceği tahmin edilmektedir. Çalışma alanlarının tarım ve hizmetler sektöründe
yoğunlaştığı ve kamu iktisadi teşebbüslerinin piyasalara hâkim olduğu görül-
mektedir. Çalışanların büyük bir oranının bu teşebbüslerde istihdam edilmesi
nedeniyle küçük-orta ölçekli ve hızlı büyüme potansiyeline sahip girişimler pi-
yasaya girememektedir. Ayrıca Özbekistan’ın ihracat alanında sahip olduğu re-
kabet gücü geçtiğimiz on yıllık dönemde zayıflamıştır. Zayıf iş ortamı ve küresel
piyasalara olan uzaklık, Özbekistan’ın küresel değer zincirlerine hızlı bir şekilde
entegre olmasına engel teşkil etmektedir. Asya’da hızla büyüyen bir tüketici
kitlesinin varlığı göz önünde bulundurulduğunda Özbekistan’ın zayıflayan reka-
bet gücü önemli fırsat kayıplarını beraberinde getirmektedir. Son olarak enerji
etkinliği konusunda Özbekistan’ın performansı başarılı görünmemektedir. Kim-
ya ve petrokimya sektörlerindeki etkinsizlik nedeniyle enerji israfı, su kullanımı
ve GSYİH birim başına CO2 emisyonu belirgin derecede yüksektir. Düşük ener-
ji fiyatları aşırı tüketime yol açarak özellikle kış döneminde enerji kısıntılarına
neden olmaktadır. Bu kısıtlara rağmen Burunciuc ve diğ. (2018), Özbekistan’ın,
özel sektör için yeni fırsatlar sunmakta olduğunu vurgulamıştır.
2016 yılında Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’in öncülüğünde başlatılan

reform süreciyle döviz kurlarında ve ticarette liberalizasyon hedefli ekonomik
reformların yanı sıra kamu iktisadi teşebbüslerinde ve bankacılık sektöründe
de kurumsal reformlar başlatılmıştır. Özbekistan, bu reform paketi çerçevesin-
de aynı zamanda iş ortamını güçlendirmeyi, para ve maliye politikasını etkin
hale getirmeyi amaçlamaktadır. Sermaye piyasaları güçlendirilerek tüm sektör-
ler için sermaye daha erişilebilir hale gelebilecektir. Kamu borç tavanları, kamu
ve kamu garantili borç taahhütlerindeki yıllık limitler ve kamu yatırımlarındaki
koordinasyonu arttırmaya yönelik önlemler, Özbekistan’da özellikle COVID-19
salgının yarattığı olumsuz atmosferde borç stresinin azalmasına katkıda bulun-
muştur. Aynı zamanda kamu iktisadi teşebbüslerinin ve kamu-özel ortaklıkları-
nın borçlarını karşılamak için koşula bağlı borçlar ve finansal risk değerlendir-
mesi uygulamaları güçlendirilmiştir. Uluslararası piyasalardan yararlanabilmek
amacıyla 2019 yılında 1 milyar USD’lik ilk Eurobond ihracını gerçekleştiren Öz-
bekistan, izleyen dönemde söz konusu ihraçlara devam ederek yabancı ya-
tırımcıları sermaye piyasalarına çekmeyi hedeflemiştir. Temin edilen fonların
etkinliğini, şeffaflığını geliştirmek ile işlemlerin nihai etkilerini ölçebilmek için
Maliye Bakanlığı ile Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) arasında bir
uzlaşma belgesi imzalanmıştır (Global Capital, 2021).
59
SERMAYE PİYASALARI, PARASAL BÜYÜKLÜKLER,

REZERVLER
Özbekistan sermaye piyasalarının gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerin

başında, kamunun finansal sistemdeki ağırlığı gelmektedir. Düşük likidite ile
aşırı bürokrasinin varlığı gibi kurumsal yapıdaki sıkıntılar, ekonomik birimlerin
finansal okuryazarlık düzeyinin oldukça düşük olması, uzun yıllardır ülkede
sermaye piyasalarının arzu edilen seviyeye gelmesini engellemiştir. Aynı za-
manda mülkiyet haklarının korunmasına yönelik düzenlemelerin yetersizliği,
takas sistemindeki eksiklikler, yabancı yatırımcıların ülkeye bakış açılarını olum-
suz etkilemiştir. Buradan yola çıkarak 2019 yılı başında Özbekistan hükûmeti,
Başkanlık Kararnamesi ile sermaye piyasalarının mevcut durumunun, küresel
finansal piyasalardaki fırsatlardan yararlanılması ve uzun dönemli yatırımların
ülkeye gelmesi açısından engel teşkil eden sistemik problemlerden biri olduğu
belirtilmiştir. Yatırımcı tavanının genişletilmesi ve çeşitlendirilmesinin yanı sıra
finansal okuryazarlığın artırılması amacıyla ilgili dökümanda aşağıdaki hususlar
vurgulanmaktadır (Abrau Capital, 2021);
• Ekonomik birimlerinin, kamu ve yabancı kurumların ihraç ettiği menkul

kıymetleri almasını sağlamak,
• Özel emeklilik fonlarının kurulması için gerekli ortamı oluşturmak,
• Sigorta şirketlerinde uluslararası finansal raporlama ve risk tabanlı yöne-

tim standartlarının uygulanmasını sağlamak,
• Yatırım fonlarının kurulması ile ilgili düzenlemeleri esnekleştirmek,
• Gelecek nesiller için finansal kaynakları arttırabilmek, maliye politikasının

sürdürülebilirliğini temin edebilmek ve makroekonomik istikrarı sağlaya-
bilmek amacıyla Ulusal Varlık Fonu’nun kurulmasını sağlamak.
Aris (2021), 1994 yılında Taşkent hisse senedi piyasası kurulduğunda piyasanın
çok sığ olduğunu, hisse senedi piyasasının toplam değerinin 2 milyar USD ile
ülke GSYİH’nın 5%’inin altında bir orana tekabül ettiğini belirtmektedir. Bunun-
la beraber borsaya kayıtlı şirketlerin büyük bir kısmı kamu iştiraki olup yatırım
bankası sayısı oldukça düşüktür. Son yıllarda hisse senedi piyasasına yatırımcı
girişimi hızlanmıştır. Ana endeksin 90%’unun düşük bir likiditeye sahip olmakla
birlikte piyasanın gelişime açık olduğu görülmektedir. Şekil 2, Özbekistan hisse
senedi piyasasının 2011 yılındaki 64,4 milyar seviyesinden 2016 yılındaki 299,8
milyar seviyesine olan hacimsel artışını göstermektedir. Khujamurodov (2018),
bu artıştaki temel nedenin kota şartlarının gevşetilerek borsaya kote olan ano-
nim şirket sayısının artması olduğunu belirtmektedir.
60
Şekil 2. Taşkent Hisse Senedi Piyasasının Yıllar İtibariyle İşlem Hacmi

(Milyar USD)
Kaynak: Khujamurodov (2018)
IMF’in teknik desteğiyle Özbekistan’da 2017 yılında başlatılan reform süreci,

ekonomik liberalizasyon ve makroekonomik görünümün iyileştirmesine odak-
lanmıştır. Söz konusu reformlar aşağıdaki altı başlıklarda sıralanmaktadır (Inter-
national Monetary Fund, 2021);
• Ticaret ve döviz kurlarında liberalizasyon,

• Fiyat liberalizasyonu,
• Vergi reformları,
• Kamu maliyesi alanında reformlar,
• Para politikası ve finansal sektörde yapılan reformlar,
• Zirâî alanda reformlar.
Para politikası ve finansal sektörde yapılan reformlar çerçevesinde 2019 yılında

yürürlüğe giren yeni Merkez Bankası Kanunu ile fiyat istikrarı ve finansal istikrar
asli amaçlar olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda enflasyonun 2021 yıl sonunda
10%’un altına ve 2023 yılına kadar 5% seviyesine düşürülmesi amaçlanmakta-
dır. Kredi faiz oranları belirlenirken Merkez Bankası politika faiz oranı referans
alınacaktır. 2019 yılında yeni bir bankacılık kanunu ile 2020 yılında bankacılık
sektörü reform programı anons edilerek kamunun bankacılık sistemi içerisin-
deki ağırlığının azaltılması hedeflenmiştir. Profesyonel ve bağımsız denetleyici
kurul üyelerinin atanmasına yönelik düzenlemeler ile kamu bankalarının yöne-
timinin iyileştirilmesine çalışılmaktadır.
61
Grafik 1. Özbekistan Gösterge Faiz Oranı: 1995-2020
Kaynak: Trading Economics (2021).
Özbekistan’da, 1990’lı yıllarda 80%’lerin üzerinde olan faiz oranlarında belirgin

bir düşüş yaşanmıştır. Grafik 1, Özbekistan gösterge faiz oranının 1995-2020
dönemindeki düşüş trendini göstermektedir. 2020 Eylül ayında Özbekistan
Merkez Bankası tarafından faiz oranları %14 seviyesine indirilmiştir. Enflasyon
oranında yaşanan düşüş bunda etkili olmuştur. Ayrıca salgın döneminde eko-
nomik aktivitenin desteklenmesi için de indirime gidildiği belirtilmiştir. Faiz ora-
nı halen %14 seviyesinde tutulmaktadır.
Grafik 2. Doğrudan Yatırımlar Yurt İçi Yatırımlar GSYİH Artış Oranı:

2010-2021
Grafik 2: DDI, YIYI ve GSYİH artış oranı (%): 2010-2019
Kaynak: Kobilov ve diğ. (2020)
62
Grafik 2, 2010-2021 döneminde ülkeye giren doğrudan yatırımlar, yurtiçi yatı-

rımlar ve GSYİH artış oranını göstermektedir. Özbekistan’ın, uzun yıllar boyunca
dışa kapalı bir ekonomiye sahip olması ve bununla ilgili mevzuat, yatırımcıların
ülkeye olan bakışını olumsuz etkilemiştir. Doğrudan yatırım girişi de benzer ül-
kelere göre düşük kalmıştır. Petrol ve gaz endüstrisinde yoğunlaşan doğrudan
yatırım girişi, 2010-2019 döneminde 19 milyar USD civarındadır. Yabancı yatı-
rımcıların karşılaştığı bariyerlere örnek olarak döviz konvertibilitesindeki kısıt-
lamalar ile elde edilen karların ülkesine geri dönmesinde yaşanan karmaşıklık,
hukuksal uyuşmazlıklar, yüksek vergi oranları ve vergi rejimindeki karmaşıklık
ile gümrük prosedürlerindeki standart olmayan uygulamalar verilebilmektedir.
Özbekistan hükûmeti tarafından yatırımcılar açısından ülkeyi cazip hale getir-
meye yönelik gerçekleştirilen olumlu reformlar, 2019 yılında sonuç vermeye
başlamıştır. Bir önceki yıla göre doğrudan yatırım düzeyi 300% artmıştır. Yaban-
cı yatırımlar için bağımsız bir bakanlığın kurulması ile Özbekistan büyükelçileri-
nin, yatırım potansiyelinin arttırılması için görevlendirilmesi tarım, hizmetler, tu-
rizm ve inşat alanlarında doğrudan yatırım girişini hızlandırmıştır. Son dönemde
Kazakistan ve Türkmenistan’dan sonra Orta Asya’da üçüncü sıraya yükselen
Özbekistan’a, önümüzdeki on yıllık dönemde 65 milyar USD düzeyinde doğru-
dan yatırım girişi olacağı tahmin edilmektedir (Kobilov ve diğ., 2020).
COVID-19 salgını ve küresel ekonomik yavaşlama, diğer ülkelere benzer şekil-

de Özbekistan ekonomisini olumsuz etkilemiştir. Kamu sağlığı ve sosyal destek
konusu, Özbekistan hükûmetinin önceliği haline gelmiştir. Kaynakların salgı-
nın olumsuz etkilerinin giderilmesi amacıyla kullanılması söz konusu olmuştur.
2020 yılının zorluklarına rağmen 2019 yılında 9,3 milyar dolar seviyesinde bulu-
nan doğrudan yabancı yatırımlar (FDI), 2020 yılında 6,6 milyar doların üzerinde
gerçekleşmiştir. Salgın öncesi dönemde başlatılan reformlar hizmet, perakende
ve bankacılık sektörüne doğrudan yabancı yatırımların sürmesinde önemli biri
role sahiptir. Doğrudan yabancı yatırımların teşvik edilmesinin en önemli he-
deflerinden biri olduğunu belirten Özbekistan hükûmeti, özel sektörün payının
artmasının ekonomik büyümenin arttırılması, yüksek işsizlik ve yoksulluk oran-
larının yol açtığı sosyal sıkıntıların giderilmesi açısından büyük önem arz ettiğini
vurgulamaktadır. Bu doğrultuda 2020 yılında Özbekistan hükûmeti, iş ortamını
iyileştirmek için salgından etkilenen şirketlere vergi teşvikleri sağlamış, eko-
nomide devletin müdahalesini azaltma çabalarını sürdürmüş ve kamu-özel or-
taklık projelerini desteklemiştir. Şeffaflık ve özel mülkiyet haklarının korunması
konusundaki sıkıntılar, uluslararası yatırımcıların Özbekistan’a olan şüphelerinin
kısmen sürmesine yol açmaktadır. Nitekim Uluslararası Şeffaflık Örgütü 2020
Yolsuzluk Algı Endeksi’nde 26 puanla 146. sırada (180 üzerinden) ve 2020 İş
Yapma Olaylığı Endeksi’nde 69,9 puanla 69. Sıradadır. Yasal olarak yabancı
yatırımcıların Özbekistan’da faaliyet gösteren her sektöre girebilmesinde bir
kısıt olmamasına rağmen Özbekistan hükûmetinin enerji, telekomünikasyon,
63
ulaşım ve madencilik gibi önemli sektörleri kontrol etmesi yabancı yatırımcıların

üzerinde olumsuz etkiye sahip olmaktadır. Ayrıca Özbekistan hükûmeti, majör
endüstrilerde sermaye akımlarını kontrol ederek ithal ikame ve ihracata yönelik
projelere ilişkin önceden ilan edilen listede yer alan projeleri desteklemektedir.
Bu durumda ithalata yönelik projeler yeterli desteği alamamaktadır (U.S De-
partment of State, 2021).
Özbekistan bankacılık sistemi, COVID-19 salgını döneminde güçlü görünümü-

nü sürdürmüştür. Sermaye tamponlarının yeterli olmasıyla birlikte Merkez Ban-
kasının bankacılık sektörünün temettü ödemelerini ertelemesine izin vermesi
gibi faktörler, sektörün güçlü kalmasında etkili olmuştur. Bununla beraber son
yıllarda yaşanan hızlı kredi büyümesinden kaynaklanan riskler göze çarpmak-
tadır. Bankacılık sektörünün bu kredileri döviz cinsinden borçlanma ile finanse
etmesi, döviz kuru riskini arttırmaktadır. Resmî geri dönmeyen kredi oranı (NPL)
düşük görünürken muhasebe standartları halen yeterli değildir (IMF, 2021).
Şekil 3. Geniş Para Arzı ve Kredi Büyümesi
64
Şekil 4. Özel Sektör: Kredi, Mevduat ve Dış Borç Büyüklüğünün GSYİH’ya Oranı
Kaynak: International Monetary Fund (2021)
Kredi portföylerinin yüksek yoğunlaşma ve kur riski barındırması ile kredi kalite-
sinin göründüğünden daha kötü olması ilerleyen dönemde ödeyememe prob-
lemlerini beraberinde getirebilecektir. IMF’ye (2021) göre kredi büyümesinin
yükselmesi ve bu büyümenin döviz cinsinden borçlanma ile finanse edilmesi
önemli bir risktir. Bankacılık sektöründe kamu bankalarının belirgin ağırlığının
olması finansal aracılığı olumsuz etkilediği ve yüksek dolarizasyonun parasal
aktarım mekanizmasının işleyişine zarar verdiği özellikle vurgulanmaktadır. Şe-
kil 3 ve 4, kredi büyümesi ile özel sektör kredi-mevduat gelişimini göstermek-
tedir.
Bakoeva ve Ibodullaev (2021) Özbekistan Merkez Bankası tarafından uygula-

nan zorunlu karşılık oranlarının ticari bankaların likiditesini olumsuz etkilediğine
işaret etmektedir. Diğer yandan Şekil 5’te görüleceği üzere enflasyon oranın-
da 2018-2020 döneminde yaşanan gerileme, Merkez Bankasının refinansman
oranını düşürmesine olanak sağlamaktadır.
65
Şekil 5: Yıllık Enflasyon Oranı ve Özbekistan Merkez Bankası Refinansman

Oranı (%)
Kaynak: Bakoeva ve Ibodullaev (2021)
Gelişmekte olan ülkelerde uluslararası rezervlerin optimal seviyesi ve etkin

yönetimi konusu büyük önem arz etmektedir. Rezervlerin yetersiz olması ve
doğru bir şekilde yönetilmemesi ekonomik anlamda ciddi problemleri bera-
berinde getirmektedir. Son yıllarda global olarak tüm dünyada yaşanan eko-
nomik bozulma, Özbekistan’ın da içerisinde olduğu birçok ülkeyi uluslararası
rezervlerini arttırmaya sevk etmiştir. Özbekistan Merkez Bankası verilerine göre
Temmuz 2020 itibariyle uluslararası rezervlerin 60.3%’si altın ve 38.6%’si döviz
cinsinden varlıklardan oluşmaktadır. Şekil 6, milyar USD cinsinden uluslararası
rezerv büyüklüğüne yer vermektedir. Buna göre 2013-2020 döneminde Özbe-
kistan uluslararası rezervlerinde hemen hemen 50% seviyesinde bir artış oldu-
ğu görülmektedir. Bu artış büyük ölçüde, cari işlemler dengesindeki fazladan
ve altın fiyatlarındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Şekilde görülen 2017-2018
yılında yaşanan azalmada ise serbest kur sistemi ve ticaret rejimine geçişte ile
Özbekistan ulusal parasında meydana gelen değer kaybı rol oynamıştır. Diğer
yandan altın fiyatlarındaki artış, 2018 sonrası dönemde uluslararası rezervlerin
artmasına katkıda bulunmuştur.
66
Şekil 6: Uluslararası Rezervler (Milyar USD)

40,0
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Kaynak: Ismailov ve Kakinaka (2020)
Tablo 2 ise Özbekistan’ın rezervlerinin yeterliliğine ilişkin indikatörlere yer ver-

mektedir. 2020 yılı itibariyle, Özbekistan’ın 34,9 milyar USD düzeyindeki ulusla-
rarası rezervleri, hemen hemen 15 aylık ithalatını karşılamakta olup; IMF tarafın-
dan rezerv yeterliliğinin tespit edilmesinde kullanılan geleneksel yöntemlerden
biri olan, uluslararası rezervlerin çeyrek dönemlik ithalatı karşılaması şeklinde
belirlenen kriteri, fazlasıyla karşıladığı anlaşılmaktadır. Bir diğer kriter olan, re-
zerv miktarının para arzı ile karşılaştırılması esasına dayanan kritere göre ise
para arzının toplam rezervlere oranı 51.28% olup; gerekli oranının (20%) olduk-
ça üzerindedir. Benzer şekilde, kısa vadeli dış borcun toplam rezervlere oranı
Tablo 2’ye göre, 2020 yılı itibariyle 1.21% olup, herhangi bir finansal şoka karşı
yeterli görünmektedir.
67
Tablo 2. Rezerv Yeterliliğine İlişkin Göstergeler
Yıllar 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Uluslararası
Rezervler, 22.50 24.20 24.29 26.28 28.07 27.08 29.17 34.90
(Milyar USD)
Toplam
rezervlerin
ithalatı 14.00 17.00 19.00 20.00 19.00 13.00 12.00 15.00
karşılama
oranı
Geniş para
arzının
60.20 58.50 65.20 64.40 49.30 36.70 35.30 51,28
rezervlere
oranı (%)
Kısa vadeli
dış
borcun
1.80 2.00 2.80 2.30 3.00 2.70 2,31 1,21
toplam
rezervlere
oranı (%)
Kaynak: Ismailov ve Kakinaka (2020), Özbekistan Merkez Bankası (2021), CEIC Data
(2021).
Özbekistan’ın ekonomik görünümünde son beş yıllık dönemde görülen

iyileşme, uluslararası yatırımcıların ülkeye girişini desteklemedir. Yabancı
yatırımcıların ülkeye girişlerini demotive eden önemli bir problem, döviz
kurlarındaki dalgalanma ve kara borsanın varlığıydı. Özellikle yüksek hacimdeki
yabancı paraları Özbekistan ulusal parasına çevirmekte karşılaşılan güçlükler,
2017 yılında konvertibilitenin sağlanması ile hem yerli hem yabancı yatırımcıların
ülkeye olan ilgisini arttırmıştır. Döviz kurlarında yaşanan liberalizasyon,
ekonominin dışa açık hale gelmesine yönelik reformları hızlandırmış; şeffaflığın
ve yatırım ortamının artmasına katkıda bulunmuştur. İş yapma kolaylığı açısından
Dünya Bankası İndeksinde 141. sıradan 69. sıraya yükselmiştir. Bu beş yıllık
dönemde vergilerdeki azalma, bütçe verilerinin yayınlanmasındaki şeffaflık,
komşu ülkelerle ticaretin geliştirilmesi, mortgage ihraçlarının başlaması,
uluslararası derecelendirme kuruluşlarının notlarındaki olumu güncellemeler,
Eurobond ihraçları ve geniş kapsamlı özelleştirme programı başlatılması,
68
ülkenin yabancı yatırımcılar nezdindeki görünümünün olumlu değişmesine

katkıda bulunan önemli gelişmelerdir. 2021 yılı Eylül ayı itibariyle doğrudan
yabancı yatırım seviyesi 1,7 milyar USD seviyesindedir ve büyük bir kısmı yeşil
enerji alanındadır. Ayrıca Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, ülkede kümülatif
olarak 3 milyar USD seviyesinde yatırıma sahiptir. Bununla beraber kişi başı-
na düşen GSYİH’nın düşük olması, Özbekistan ekonomisi açısından ciddi bir
sorundur. S&P ve Moody’s gibi uluslararası derecelendirme kuruluşlarının not-
larının daha olumlu hale gelmesini engelleyerek yatırım potansiyelini sınırlan-
dırmaktadır (Financial Times, 2021). Grafik 2, Özbekistan ulusal para biriminin
değerini göstermektedir. Kasım 2021’de tarihî zirvesini görmüştür.
Grafik 2. Özbekistan Ulusal Para Birimi (SOM): 2014-2021
Kaynak: Trading Economics (2021)
69
REEL EKONOMİNİN YATIRIMCILARA SUNDUĞU FIRSATLAR
2009’da gerçekleşen yüksek ekonomik büyüme oranı ile katı karantina sınır-
lamalarına rağmen 2020 yılında 1.6% seviyesinde gerçekleşen ekonomik bü-
yüme oranı, 2008-09 küresel finansal kriz ve 2020 COVID-19 salgını kaynaklı
krize karşı Özbekistan ekonomisinin oldukça dayanıklı kaldığını göstermekte-
dir. 2016-2020 dönemini kapsayan beş yıllık periyodda, hizmetler sektörü hızlı
bir büyüme sergilemiştir. Özellikle 2017 yılına kadar hizmetler sektörü GSYİH’ya
en büyük katkıyı sağlayan sektördür. GSYİH içerisindeki ağırlığı 40%’ın üze-
rindeyken son birkaç yılda inşaat ve sanayi sektörünün büyümeye katkısında
önemli bir artış yaşanmıştır. Bu doğrultuda inşaat sektörünün ekonomik büyü-
meye katkısı 10% seviyesinden 25%’e yükselerek en büyük artışın yaşandığı
alan olmuştur. Aynı zamanda önceki yıllarda GSYİH’ya katkısı 14%’den 12%ye
düşen sanayi sektörünün 2017-2020 döneminde ekonomik büyümeye katkı-
sı 17% seviyesine yükselmiştir. Büyük ölçekli yatırım projelerinin bu artışa yol
açtığı düşünülmektedir (Sathaye, 2021).
Özbekistan ekonomisinin tarıma yüksek bir bağımlılığı bulunmaktadır. Ülke

nüfusunun 27%’si tarım alanında istihdam edilirken tarım sektörü GSYİH’nın
28%’ini oluşturmaktadır. İhracatın en yüksek olduğu tarımsal ürün pamuk olup
yıllık üretimi 700.000 tonun üzerindedir. 2020 yılında Özbekistan ekonomisine
79 milyon USD seviyesinde bir katkısı olmuştur. COVID-19 salgını nedeniyle
ticarette yaşanan sıkıntılara rağmen Özbekistan tarım sektörünün güçlü kaldığı
görülmektedir. Diğer ülkelerin aksine söz konusu sektörün gücünü korumasın-
da, tarım teknolojilerinin iyileştirilmesinin ve ihracata yönelik piyasanın geliştiril-
mesinin önemli bir rolü bulunmaktadır. 2021 Ağustos ayında, tarım sektörünün
dönüşümünün sağlanmasına yönelik olarak A.B.D Uluslararası Kalkınma Ajansı
ile bir ortaklık programı başlatılmıştır. Bu kalkınma programı ile tarım sektörün-
de çalışan nüfus için kaynakların ve iş imkanlarının arttırılması planlanmaktadır.
Ayrıca Dünya Bankası ile uzun yıllardır süregelen iş birliği ile tarımda rekabetin
ve modernizasyonun arttırılması ve piyasa odaklı tarım sistemine geçiş hedef-
lenmektedir. (Mulvihill, 2021).
İlaç ve otomotiv endüstrileri, son yıllarda hızla gelişen diğer sektörlere örnek
olarak verilebilir. Otomotiv sektörü Ermenistan, Azerbaycan, Rusya, Gürcistan,
Kazakistan, Moldovya, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekis-
tan’dan oluşan Bağımsız Devletler Topluluğu (CIS) içerisinde Rusya’dan sonra
ikinci en yüksek üretime sahiptir. Otomotiv sektörünün teşvik edilmesine yöne-
lik olarak vergilendirilebilir kazançların düşürülmesi, KDV ve gümrük vergilerin-
de imtiyazlar, kurumlar vergisinde teşvikler gibi düzenlemeler yapılmıştır. Ana
üretim noktaları Taşkent, Semerkand ve Harezm olmak üzere Fergana Vadisi,
son yıllarda önemli bir üretim noktası haline gelmiştir. Özbekistan, Mirziyoyev’in
70
başkan olarak seçilmesini takiben yasal ve kurumsal alanlarda reformlar hız ka-
zanmıştır. Uluslararası yatırımcılar açısından oldukça cazip hale gelmiştir. Sch-
neider Group tarafından hazırlanan Temmuz 2018 tarihli rapora göre doğrudan
yatırımların sektörlere olan dağılımı incelendiğinde petrol ve gaz endüstrisinin
60%’a yakın bir ağırlığı olduğu; bunu 13%’lük bir ağırlıkla imalat endüstrisinin
izlediği ve bilgi-iletişim sektörünün ise 10% düzeyinde bir ağırlığa sahip olduğu
görülmektedir. 2017 yılı itibariyle doğrudan yabancı yatırımlar 4,2 milyar USD
seviyesindedir ve yatırım yapan başlıca ülkeler A.B.D, Türkiye, Güney Kore, Al-
manya, Rusya ve Japonya’dır. Otomotiv sektöründe General Motors, MAN ile
ilaç sektöründe Ülker Grubu’nun bir girişimi olan Nobel İlaç Sanayinin önemli
yatırımları bulunmaktadır. Ayrıca Mitsubishi, Coca-Cola, Nestle, Gazprom, Bri-
tish American Tobacco gibi güçlü yabancı şirketlerin yatırımları dikkati çekmek-
tedir (Schneider Group, 2021).
Sovyetler Birliği’nden ayrılmasını takip eden otuz yıllık dönemde Özbekistan

milli gelir, yaşam standardı ve işgücü verimliliği gibi göstergeler açısından çok
olumlu bir görünüme sahip olmamasına rağmen serbest piyasa mekanizmasına
odaklı bir gelişimi hedeflemiştir. Bu doğrultuda 2017 yılından itibaren özellikle
ekonomik ve finansal sistemde yapısal reformlara dayalı kalkınma stratejisini
uygulamaya koymuştur. 2017-2021 dönemini kapsayan kalkınma programı-
nın temel odak noktaları; kamu yönetiminin reforme edilmesi, ekonominin li-
beralize edilmesi, yasal sistemin güçlendirilmesi, gelir düzeyinin ve istihdam
seviyesinin arttırılmasına yönelik sosyal reformların yapılması ve son olarak
dengeli ve yapıcı bir dış politikanın benimsenmesidir. Bu reformların sonucu
olarak Özbekistan, belirgin bir ilerleme kaydetmiştir. Özbekistan hükûmetinin
kurumsal yapıyı güçlendirme, fiyat ve ticaret liberalizasyonunu etkin bir şekilde
gerçekleştirme, doğrudan yatırımları teşvik etme, komşu ülkelerle ilişkileri güç-
lendirme yönündeki motivasyonunu sürdürmesi beklenmektedir. Bu durumda
kısa dönemde makro ekonomik ve finansal görünümün güçlenmesine, uzun
dönemde ise milli, gelir, istihdam gibi indikatörler açısından daha olumlu sonuç-
lar elde edilmesi mümkün olacaktır.
71
KAYNAKÇA
Bakoeva, G. & Ibodullaev, S. (2021). Current Issues of The Banking Sys-

tem Development of The Republic of Uzbekistan, Society and Innovations,
Special Issue-2(2021), 179-186.
International Monetary Fund (2021). Republic of Uzbekistan, IMF Country Re-

port No: 21/85, 1-84.
Ismailov, S. & Kakinaka, M. (2020). Should Uzbekistan Use International Reser-

ves for the Infrastructure Projects, Society and Innovations, 1(1), 53-60.
Karluk, S.R. ve Hiç Gencer, A. (2016), “Orta Asya’da Oluşturulan Ekonomik ve

Siyasi Entegrasyonlar Kapsamında Türkiye Özbekistan İlişkileri”, International
Conference on Eurasia Economies, 29-31 Ağustos 2016, Kaposvâr-Macaristan,
ss. 220-227
Khujamurodov, A. (2018). Trends of Development of the Uzbekistan Stock Mar-

ket and Analysis of Influencing Factors. Bulletin of Science and Practice, 4(1),
242-247. UDC 336.114:332.021.8:33 4.021.1
Kobilov, A. E., Kurbanov, O. A., Amirov, A. M. & Usmanova, D. K. (2020). The

Impact of Investment on the Economic Development of Uzbekistan, Journal
of Advanced Research in Dynamical & Control Systems, 12(7), DOI: 10.5373/
JARDCS/V12SP7/20202317
Kurt, D. (2019), “Özbekistan’ın Geçiş Döneminde Uyguladığı Politikaların

Makroekonomik Performansa Etkisi”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir.
Mirzayev, B. (2016), “Doğrudan Yabancı Yatırım Politikaları ve Hukuki Dayanak-

ları (Türkiye ve Özbekistan Karşılaştırması)”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Dış
Ticaret Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
72
Abrau Capital (2021). Uzbekistan Blog. https://abraucapital.com/en/detail/31/

blog adresinden ulaşılmıştır. (Erişim tarihi: Ağustos 2021)
Aris, B. (2021). Uzbekistan’s Stock Market Coming to Life, April 2021. https://
www.intellinews.com/uzbekistan-s-stock-market-coming-to-life-208739/ adre-
sinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Eylül 2021)
Asian Development Bank (2021). Economic Indicators for Uzbekistan. https://

www.adb.org/countries/uzbekistan/economy adresinden ulaşılmıştır. (Erişim
Tarihi: Ağustos 2021)
Brusselstimes (2021). Uzbekistan’s Economy in Independent Development,

October 2021. https://www.brusselstimes.com/180272/uzbekistans-econom-
y-in- independent-development/ adresinden ulaşılmaktadır. (Erişim Tarihi: Eylül
2021).
Burunciuc, L., Fengler, W., Schloemer, W. & Taglioni, D. (2018). How Uzbekistan
Is Transforming into An Open Economy, December 2018. https://www.broo-
kings.edu/blog/future-development/2018/12/20/how-uzbekistan-is-transfor-
ming-into-an-open-economy/ adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Eylül 2021)
Coface for Trade (2021). Economic Studies – Uzbekistan, Major Macro Econo-
mic Indicators. https://www.coface.com/Economic-Studies-and-Country-Risks/
Uzbekistan adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Ağustos 2021)
Dünya Bankası (2021), https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?-

locations=UZ, (Erişim Tarihi: 01.09.2021)
Dünya Bankası (2021-a), https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.

KD.ZG?end=2020&locations=UZ&start=1988&view=chart, (Erişim Tarihi: 09.09.
2021)
Dünya Bankası (2021-b), https://data.worldbank.org/indicator/NV.SRV.TOTL.

ZS?locations=UZ, https://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.TOTL.ZS?locati-
ons=UZ, https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS?locations=UZ,
(Erişim Tarihi: 09.09.2021)
Dünya Bankası (2021-c), https://data.worldbank.org/indicator/NE.CON.GOVT.

ZS?locations=UZ, (Erişim Tarihi: 09.09.2021)
73
Dünya Bankası (2021-d), https://data.worldbank.org/indicator/GC.TAX.TOTL.

GD.ZS?locations=UZ, (Erişim Tarihi: 09.09.2021)
Dünya Bankası (2021-e), https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PETR.

RT.ZS?locations=UZ, (Erişim Tarihi: 10.092021)
Dünya Bankası (2021-f), https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.NGAS.

RT.ZS?locations=UZ, (Erişim Tarihi: 10.09.2021)
Dünya Bankası (2021-g), https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?lo-

cations=UZ, (Erişim Tarihi: 05.11.2021)
Dünya Bankası (2021-h), https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL.

MA.ZS?locations=UZ, (Erişim Tarihi 06.11.2021)
Financial Times (2021). Uzbekistan’s Rapid Growth Draws International In-

vestors, Special Report for Modern Uzbekistan. https://www.ft.com/content/
966c86e5-288f-4ce8-ba7a-5208c7069422 adresinden ulaşılmıştır. (Erişim
Tarihi: Ekim 2021)
Fred Economic Data (2021), https://fred.stlouisfed.org/series/UZBBCAGDPG-

DPPT, (Erişim Tarihi: 11.09.2021)
Fred Economic Data (2021), https://fred.stlouisfed.org/series/UZBPCPIPCHPT,

(Erişim Tarihi: 11.09.2021)
Global Capital (2021). Capital Markets and Sustainability Key Pillars of Uzbe-
kistan’s Growth and Development Plan, July 2021. https://www.globalcapital.
com/asia/article/28wqfgdlbyibw8l76pvy9/emerging-markets/capital-mar-
kets-and-sustainability-key-pillars-of-uzbekistans-growth-and-develop-
ment-plan adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Ağustos 2020)
Heritage Organization (2021). 2021 Index of Economic Freedom. – Uzbekistan.

https://www.heritage.org/index/country/uzbekistan adresinden ulaşılmıştır. (Eri-
şim Tarihi: Ağustos 2021)
Knoema (2021), https://knoema.com/atlas/Uzbekistan/Unemployment-rate, (Eri-

şim Tarihi: 06.11.2021)
Lord, M. J. (2005), “Economic Growth in Uzbekistan: Sources and Potential”,

https://www.researchgate.net/publication/281459257_Economic_Growth_in_
Uzbekistan_Sources_and_Potential, (Erişim Tarihi: 06.11.2021)
74
OEC (2021). Uzbekistan. https://oec.world/en/profile/country/uzb adresinden

ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Ağustos 2021)
Trading Economics (2021). Uzbekistan Interest Rate. https://tradingeconomics.

com/uzbekistan/interest-rate adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Eylül 2021)
Trading Economics (2021). Uzbekistan Som. https://tradingeconomics.com/uz-

bekistan/currency adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Kasım 2021)
Transparency International (2021). Corruption Perceptions Index. https://www.

transparency.org/en/cpi/2020/index/uzb adresinden ulaşılmaktadır. (Erişim Ta-
rihi: Kasım 2021)
Tsereteli, M. (2018). The Economic Modernization of Uzbekistan, Silk Road

Paper, April 2018. https://silkroadstudies.org/resources/pdf/SilkRoadPaper-
s/2018-04-Tsereteli-Uzbekistan.pdf adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Ağus-
tos 2021)
U.S Department of State (2021). 2021 Investment Climate Statements: Uzbe-

kistan. Bureau of Economic and Business Affairs. https://www.state.gov/report-
s/2021-investment-climate-statements/uzbekistan adresinden ulaşılmıştır. (Eri-
şim Tarihi: Kasım 2021)
World Bank (2021). Ease of Doing Business Rankings. https://www.doingbusi-

ness.org/en/rankings?incomeGroup=upper-middle-income adresinden ulaşıl-
maktadır. (Erişim Tarihi: Kasım 2021)
World Bank (2021). The World Bank in Uzbekistan – Overview. https://www.

worldbank.org/en/country/uzbekistan/overview adresinden ulaşılmıştır. (Erişim
Tarihi: Ağustos 2021)
www.countryeconomy.com, (2021), https://countryeconomy.com/deficit/uzbe-

kistan, (Erişim Tarihi:12.09.2021)
Özbekistan Merkez Bankası (2021). İstatistikler. https://cbu.uz/en/statistics/ ad-

resinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi: Aralık 2021)
CEIC Data (2021). Uzbekistan Statistics. https://www.ceicdata.com/datapage/

en/search?search_query=Uzbekistan adresinden ulaşılmıştır. (Erişim Tarihi:
Aralık 2021)
75
76
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
"Komşunuz müreffehse müreffehsinizdir."

Özbek Atasözü
SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE ÖZBEKİSTAN DIŞ

POLİTİKASI
Aykut ACAR7*
Kadir Kürşat YILMAZ8**
İpek yolunun güzergâhının önemli uğrak noktalarından biri olmasının yanı sıra
önemli su kaynaklarının suladığı verimli arazilere ve bozkırlara sahip olması,
bölge hakimiyeti için Orta Asya’daki merkezi konumu, el sanatları ve kültürel fa-
aliyetlerin yoğun yaşandığı önemli tarihî şehirlere ev sahipliği yapması gibi hu-
suslar Özbekistan’ı değerli kılan özelliklerin başlıcalarıdır. Bu durum Özbekistan
topraklarında önemli devletlerin kurulmasına ve aynı zamanda da çeşitli istila
hareketlerine maruz kalmasına yol açmıştır. Orta Çağ ve Timur Devleti zamanın-
da yaşanan altın dönemin sonunda meydana gelen parçalanma ile Özbekistan
toprakları önce hanlıklara bölünmüştür. Hanlıklar arasında da eksik olmayan re-
kabet ve savaşlar ise Rus Çarlığı’nın bölgeye girmesini kolaylaştırmıştır. Çarlık
Rusya'sının ve sonrasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin
kontrolünde olan Özbekistan, SSCB’nin dağılması ile beraber 1 Eylül 1991’de
bağımsızlığını ilan etmiştir.
Bağımsızlık sonrası yaşanan ekonomik sıkıntılar ve yeni devlet kurulmasının

zorlukları her ne kadar aşılamamış olsa da Özbekistan coğrafî konumu, nüfusu,
tarihi ve kültürel mirası ile Türk dünyasının en önemli devletlerinden biri olmaya
devam etmiştir. Diğer taraftan Özbekistan liderlerinin politika tercihleri de böl-
* Dr. Öğr. Üyesi Aykut ACAR, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, İİBF Kamu Yönetimi Bölümü, aykut.acar@dpu.edu.
tr, ORCID: 0000-0001-7859-8979
** Öğr. Gör., Doktora Öğrencisi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Söğüt Meslek Yüksekokulu, kadirkursat.yil-
maz@bilecik.edu.tr, ORCID: 0000-0002-3108-3545
77
genin barışı ve ekonomik kalkınması üzerinde belirleyici olmuştur. Dolayısı ile

bölge sorunlarının çözümü Özbekistan’sız oldukça zordur.
Özbekistan’ın kilit konumda bulunmasının diğer bir sebebi de komşu ülkelerde

bulunan Özbek nüfusudur. Özbek nüfusu Afganistan dahil olmak üzere tüm
komşu devletlerde yaşamaktadır. Radikal gruplarla işbirliği yapma ihtimalinden
dolayı özellikle Kerimov döneminde komşu ülkelerde bulunan Özbek nüfus
tehdit olarak algılanmıştır. Tehdit algılamasının yanı sıra komşu ülkelerin iç iş-
lerine karışmama ilkesinden dolayı Özbek nüfusla ilgili bir politika yürütülme-
miştir. Bu yönde geliştirilen politikalar Özbek halkı açısından olumsuz olarak
değerlendirilse de bölgedeki diğer ülkelerin istikrarına olumlu katkı vermiş ve
iç çatışmalarına da azaltıcı bir etki sağlamıştır.
Sınır sorunları Özbekistan’ın komşu ülkelerle en temel sorunlarından biridir.

Yüzyıllardır iç içe yaşayan bölge insanı, SSCB döneminde oluşturulan suni
sınırlara sahip devletler içinde parçalara ayrılmıştır. Böylelikle akraba olan
birçok aile, farklı devlet sınırları içinde yaşamak zorunda bırakılmıştır. SSCB
sonrası yaşanan sınır problemlerinin oluşturduğu gerginlikler sonucu giriş-çı-
kışların zorlaşması veya sınır kapılarının kapatılması ile akraba ailelerin iletişim
kurması da güçleşmiştir. Sınır sorunları içinde değinilmesi gereken bir diğer
problem ise anklav va eksklav meselesidir. Bir ülkenin başka bir ülke tarafın-
dan kuşatılmış toprak parçası anlamında kullanılan anklav topraklar, özellikle
Özbekistan-Kırgızistan sınır sorunlarının çözümünü daha da zorlaştırmıştır.
Örneğin Özbekistan'da bir Kırgız anklavı (Barak) ve Kırgızistan'da dört Özbek
anklavı (Soh, Şahimerdan, Jani-Ayil / Jhangail ve Çon-Kara / Kalaça) bulunmak-
tadır. Dolayısı ile anklav ve eksklav meselesi de karşılıklı diyalog ve işbirliğini
zorunlu kılmaktadır.
Sınır sorunlarının çözümünde katı tavırları ile işbirliğini zorlaştıran Kerimov, ülke-
sinin su kaynaklarını azaltacağı iddiası ile Kırgızistan ve Tacikistan’ın baraj inşa-
atlarına karşı çıkmıştır. Baraj yapımı konusunda ısrar edildiği takdirde saldırı dü-
zenleme tehdidinde bulunmuştur. Bu gerginliklere radikal grupların Kırgızistan
ve Tacikistan üzerinden Özbekistan’a geçmesi de eklenince Kerimov yönetimi
her iki ülke ile ilişkilerini en alt seviyeye indirmiştir.
Kerimov, ABD ve Çin ile ilişkileri geliştirerek Rusya’nın hegemonik politikaların-

dan kurtulmaya çalışmıştır. Ancak 2004 yılında Soros Vakfı’nın kapatılması ve
2005 yılındaki Andican olayları sonrası ABD’nin söylem ve tutumundan rahat-
sız olan Kerimov, ABD üslerini kapatmış ve Rusya’ya yakınlaşma politikasına
geçmişse de bu durum da fazla uzun sürmemiştir. Avrasya Ekonomi Topluluğu
(AET) gibi kendi kontrolünde olan yapılanmalar üzerinden Rusya’nın nüfuzunu
artırmak istediğini ileri süren Kerimov, Rusya ile yakınlaşmaktan kaçınmıştır. Ke-
rimov döneminin en önemli dış politika kazancının ise Çin, özellikle de Güney
Kore ile devamlılığı olan ve kazan kazan esasına dayalı işbirliğinin olduğunu
söylemek yanlış olmayacaktır.
78
Kerimov ekonomik reformlardan kaçındığı, insan hakları ihlalleri yaptığı ve in-

sanların zorla tarım alanlarında çalıştırılması gibi eleştirilerde bulunan devletle-
re olduğu gibi benzer eleştirilerde bulunan uluslarararası kuruluşlara da mesa-
feli bir yaklaşım sergilemiştir. Bu sebeple bağımsızlığın ilk yıllarında Uluslararası
Para Fonu (IMF), Dünya Bankası (DB) gibi kuruluşlarla olan diyalog ve işbirliği
sürekli bir şekilde zayıflamıştır.
Mirziyoyev ise iktidara gelir gelmez “Yeni Özbekistan” söylemi ile uluslararası
topluma kapalı ve ekonomiden siyasete her alanda devlet nüfuzunun görüldü-
ğü Özbekistan’ı daha ileri bir noktaya taşımak istediğini ortaya koymuştur. Bu
durum Özbekistan’ın iç politikasında olduğu gibi dış politikasında da belirgin
değişimler meydana getirmiştir.
İç politikada gerekli yasal düzenlemeler yapılarak uluslararası toplumdan gelen

eleştirilerin önüne geçilmeye çalışıldığı gibi halkı tekrar kazanmaya yönelik po-
litikalar geliştirilerek iç huzurun sağlanmasına katkı sunulmuştur. Dış politikada
ise Kerimov’un sert politikaları yerine daha ılımlı politikalar izleyen Mirziyoyev,
birçok sorunun da çözümünü kolaylaştırmıştır. Kırgızistan ve Tacikistan ile de-
vam eden sınır ve su kaynaklarının paylaşımı sorunları büyük oranda çözüme
kavuşturularak her iki ülkeyle ikili ilişkiler geliştirilmiştir. Aynı zamanda ulaşım
konusunda da büyük ilerlemeler yaşanmış ve komşu ülkelerle karşılıklı kara
ve hava trafiğinin geliştirilmesinin önü açılmıştır. Böylelikle komşu ülkelerle
olan güven sorunu da ortadan kalkmıştır. Diğer taraftan uluslararası kuruluş-
larla ilişkiler tekrar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Dünya Ticaret Örgütüne (DTÖ)
katılım için çalışmalar başlatılmıştır. Türkiye ile yeni bir sayfa açılarak ikili ilişki-
lerin gelişmesine güç verilmiştir. Özbekistan’ın Türk dünyası kuruluşlarında var-
lık göstermeye başlaması ve Türkiye’ye yönelik vize muafiyeti sağlanması ise
Özbekistan-Türkiye ilişkilerinin geleceği adına umut verici gelişmeler olmuştur.
Türkiye’nin yanı sıra ülkenin dış ticaretini yükseltmek için Pakistan ile geliştirilen
ilişkiler de dikkat çekmektedir. Bu bağlamda Güney koridorunun açılabilmesi
için Afganistan ile ilişkilerin geliştirilmesine önem verilmektedir. ABD’nin Afga-
nistan’dan çekilme kararı alması ve sonrasında Tâliban ile başlattığı barış görüş-
melerine Özbekistan da aktif katılım sağlamıştır. Özbekistan, ABD’nin çekilmesi
sonrası Afganistan’da hakimiyeti sağlayan Tâliban'ın geçici hükümetini tanıya-
cağını ilan etmiş, Afganistan’a insanî yardım yapan ilk ülkelerden biri olmuş ve
Afganistan’ın dondurulan hesaplarının Afgan halkının kullanımı için serbest bı-
rakılmasını teklif etmiştir.
Devletin kuruluş süreci içinde olması, Tacikistan ve Afganistan’da yaşanan iç

savaş, ülkedeki muhalefetin güçlenme eğilimi ve sert yapısının da etkisi ile Ke-
rimov döneminde iç ve dış politikanın realist kurallara göre yürütüldüğü göz-
lemlenmiştir. Birçok sorunu çözülmüş Özbekistan’ı miras alan Mirziyoyev’in ise
daha ılımlı bir dış politika izlemeye başladığı görülmektedir. Kerimov ve Mir-
ziyoyev karşılaştırmasından ziyade ılımlı politikaların Özbekistan’ın ve bölge
79
sorunlarının çözümüne daha fazla katkı yaptığı görülmektedir. Bu sebeple kök-

lü tarihe, kültürel mirasa ve bölgesinde en büyük nüfusa sahip olmanın yanı sıra
bölge ülkelerindeki Özbek nüfusunun varlığı ve bölgeye hakim olmasını sağ-
layabilecek jeopolitik konumu Özbekistan’a büyük bir avantaj getirmektedir.
Ancak bu avantajların her an dezavantaja dönüşme tehlikesi de bulunmaktadır.
Bu yüzden Özbekistan dış politikasının nasıl oluştuğu, hangi esaslar üzerine
kurulduğu ve nasıl yürütüldüğü Özbekistan için ulusal anlamda olduğu kadar
bölgesel ve küresel anlamda da büyük önem taşımaktadır.
Kerimov Dönemi Özbekistan Dış Politikası
Devletin Kuruluş Sürecini Tamamlama ve Kerimov’un İktidarını

Sağlamlaştırma Hamleleri
Özbekistan’ın bağımsızlığını kazanması ile ilk devlet başkanı olan Kerimov, muh-
temel çatışmaları önleyerek öncelikle ülkede bütünlüğü sağlamak amacıyla ha-
reket etmiştir. Kendi iktidarını ise devletin egemenliği ve birliği ile eş değerde
görmüş, kurucu iktidar olarak iç ve dış politikada bağımsız politikalar izleyebi-
lecek bir devlet inşa etmeye çalışmıştır. İktidarının ilk yıllarında vatandaşların
İslâmcı ve milliyetçi söylemlere verdiği desteği görerek buna göre davranmıştır.
Ancak milliyetçi ve İslâmcı partilerin güçlenmeye başlaması ile beraber çeşitli
gerekçelerle bu partiler kapatılmıştır.
Ülke bütünlüğünü tehdit etmesi muhtemel gruplaşmalara ve bölgesellik gibi

kavramlara savaş açan Kerimov yönetimi, Özbekçe ve Özbeklik temeline daya-
lı ulus devlet inşa etmeye çalışmıştır. “Sovyet iktidarının, millî özellikleri “'bey-
nelleştirme'ye ve eşitleştirmeye çalışması da etnik birlikler arasında ve hat-
ta halklar arasındaki parçalanmanın son bulmasına değil tersine yenilerinin
meydana gelmesine sebep olmuştur” (Kerimov, 2002:998) ifadeleri ile SSC-
B’nin milliyetler politikasını eleştiren Kerimov, devletin inşa sürecinde herkesin
üzerinde birleşmesi muhtemel bir Özbek kimliği oluşturmaya gayret etmiştir.
Bu hedef doğrultusunda ırkçılık, bölgecilik ve kabilecilik yapılmasının da önüne
geçilmek istenmiştir. Kerimov, her ne kadar beklenen noktaya ulaşamasa da
Rusya’nın etkisini azaltmak için Kiril alfabesinden kademeli olarak tıpkı 1927-
1938 yılları arasında olduğu gibi tekrar Latin alfabesine geçiş sürecini başlat-
mıştır. Alfabe dışında Özbekçe’nin gelişmesi ve kullanımı artırmak için Rus-
ça’ya anayasal bir statü verilmemiştir. Özbekistan Anayasası’nın 4. maddesi,
Özbekistan Cumhuriyeti'nin devlet dilinin Özbek dili olduğu ve devletin kendi
ülkesinde yaşayan millet ile halkların dil, adet ve geleneklerine saygı gösterip
onların gelişmesine ortam hazırlayacağı hükümleriyle düzenlenmiştir (TURKPA,
2012:146). Böylelikle faklı etnik gruplara saygı duyulmakla beraber Özbekçe’nin
bütünleştiriciliği anayasada da yerini almıştır.
80
Laiklik üzerine kurulan inşa sürecinde olduğu gibi ekonomik yapı da devlet
kontrolünde tesis edilmiştir (Zanca, 2002:1085). Devlet eliyle ekonomik kalkın-
mayı gerçekleştirmeye çalışan Kerimov, kendi kendine yetecek bir ekonomik
sistem arzusunda olmuştur. Örneğin SSCB döneminde tarımdan sanayiye kay-
nak aktarma politikasının kurbanı (Somuncuoğlu, 2002:1095) olan Özbekistan,
tekstil sanayisi olmayan ama verimli arazilerinin büyük bir kısmında pamuk
yetiştirilen bir ülkeye dönüştürülmüştür. Bu sebeple buğday gibi temel tarım
ürünleri konusunda bile dışa bağımlı hale gelmiştir. Ekonomik kalkınmayı “yeni
ev kurmadan eskisini yıkmamak” ilkesi üzerine kuran Kerimov (Somuncuoğlu,
2002:1096) özelleştirme, liberalizasyon gibi ekonomik kavramlarla zaman kay-
betmek yerine kendi ekonomik politikalarını izleyerek sanayileşmiş ve gelişmiş
bir ülke olma hedefiyle yol almıştır. Kerimov’un ekonomi politikaları ve uygu-
lamaları, SSCB sonrası birçok devlette yaşanan ekonomik krizlerin Özbekis-
tan’da yaşanmasının önüne geçmiş, buğday gibi dışardan ithal edilen ürünlerin
üretiminde de önemli artışlar yaşanmıştır. Böylelikle Kerimov’un ekonomi uy-
gulamalarına ve buğday alanlarının artırılmasına karşı çıkan IMF’nin tahminleri
tutmamış, Özbekistan ekonomisi bağımsızlığını kazanan diğer SSCB ülkeleri
arasında 1990-1996 döneminde sınai üretimde reel artış sağlayan tek ülke ol-
muştur. Ayrıca buğday üretiminde de IMF’nin öngördüğü verimliliğin çok daha
üstünde verimlilik sağlamıştır.
Kerimov iç politikada devlet kontrolünde kendi kendine yeter bir ülkenin inşasına
çalışırken dış politikada da ülke bağımsızlığını sağlamlaştırmaya çalışmıştır. Bir
başka ülkenin müdahale girişimlerini sert bir şekilde eleştiren Kerimov, hiçbir
ülke ile hareket alanını daraltacak bir ittifak oluşumuna sıcak bakmamıştır. Do-
layısıyla küresel güçlerin nüfuz alanlarını genişletmek için Özbekistan’ı kullan-
malarına izin verilmemiştir. Uluslararası ve bölgesel örgütlerle ilişkiler de küre-
sel aktörlerle ilişkilere göre şekillenmiştir. Türkiye ile ilişkilerde de benzer bir
durum karşımıza çıkmaktadır. Türkiye kaynaklı tehdit algılaması, ikili ilişkilerin
seyrinde ani ve keskin değişimlere yol açmıştır. Komşularla ilişkilerde ise dev-
letlerin bağımsızlığına saygı duyulmuş ve iç işlerine müdahaleden kaçınılmış
ancak muhtemel kazanımların maksimuma çıkarılmaya çalışılması ve işbirliği
imkânlarının bir türlü oluşturulamaması ikili ilişkilerin gelişmesini engellemiştir.
Komşularla İlişkiler
Kerimov döneminde, Türkmenistan ve Kazakistan ile yaşanan sorunların büyük

oranda çözüme kavuşturulması sonucu ikili ilişkilerde belli bir ilerleme yaşan-
mıştır. Ancak sınır sorunundan su kaynaklarına, uyuşturucu trafiğinden radi-
kal grupların geçiş güzergâhı olarak kullandıkları rotalara kadar birçok sorun
Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan ile ikili ilişkilerin gelişmesini engellemiştir.
Diğer taraftan yaşanan sorunların ardından Kerimov yönetiminin vermekte ol-
duğu doğalgaz (Podrobno.uz, 2021a) üzerinden Tacikistan ve Kırgızistan’ı baskı
altına almaya çalışması da gerginliklerin artmasına yol açmıştır.
81
Özbekistan-Türkmenistan ilişkileri, diğer komşu ülkelerle ilişkilerine nazaran

daha fazla gelişme göstermiştir. Ülke liderleri zaman zaman bir araya gelerek
ikili ilişkileri geliştirmenin yollarını aramıştır. Görüşmelerde genel olarak arala-
rındaki sınır sorunlarının çözümü, ikili ticaretin geliştirilmesi, su kaynaklarının
kullanımı -HES projeleri-, Afganistan kaynaklı ve bölgesel sorunların çözümü ko-
nularına yoğunlaşılmıştır (Türkmenistan.ru, 2012). Özbekistan, sınır sorunlarının
çözümü konusunda Türkmenistan ile 2000 yılında bir anlaşma imzalamış, 2004
yılında her ne kadar çözüldüğü açıklansa da sınır sorunu konusu Mirziyoyev dö-
nemine miras kalmıştır (Batur, 2019). Buna karşın Kerimov döneminde Özbekis-
tan-Türkmenistan ilişkilerinin genel anlamda ılımlı bir seyir izlediği söylenebilir.
Özbekistan, 1946’dan 1992’ye kadar Kazakistan’dan Bagıs bölgesini kiralamış

ancak süre dolduğunda iade etmek istememiştir. Bagıs bölgesinin bağımsızlık
ilanına kadar varan anlaşmazlıklar, Özbekistan’ın toprakları iade etme kararı al-
ması sonrası çözüme kavuşturulmuştur. 1 Temmuz 2021 tarihinde Khabar NEWS
YouTube kanalında yayınlanan belgesel filmde, Özbekistan ile Kazakistan ara-
sında sınırların nasıl düzenlendiğine de değinen Nazarbayev, Kerimov ile gö-
rüşmelerin oldukça zorlu geçtiğine vurgu yapmıştır (Хабар NEWS, 2021). Su
kaynaklarının paylaşımı ve Özbekistan’ın iç talebi karşılama bahanesiyle zaman
zaman Güney Kazakistan’a vermekte olduğu doğalgazı kesmesi gibi sorunlar
bulunmakla birlikte özellikle sınır sorunlarında yaşanan olumlu gelişmeler, Öz-
bekistan-Kazakistan ikili ilişkilerinin daha iyiye gitmesini sağlamıştır.
11 Eylül sonrası ABD’nin Afganistan’a müdahale etmesi ile terör saldırılarının

kesilmesi, Özbekistan ve Kırgızistan’da üs kurması Özbekistan-Kırgızistan
ilişkilerinde güvenlik kaynaklı sorunların çözülmesine katkı yapmıştır. Ancak
sınır bölgelerinde zaman zaman yaşanan silahlı çatışmalar ve Kırgızistan’ın ba-
raj projelerine başlaması ikili ilişkilerin tekrar gerginleşmesine yol açmıştır. Ay-
rıca Kırgızistan’ın güney bölgelerinde kullanılmakta olan Özbek doğalgazının
çeşitli sebeplerle zaman zaman kesintine uğraması ve Kırgızistan’da özellikle
milliyetçi grupların Kerimov aleyhinde gerçeği yansıtmayan beyanlarda bulun-
ması –Örneğin Kerimov’un Oş’u işgal edeği iddiası- Kırgızistan’da Özbekistan
aleyhinde olumsuz bir havanın oluşmasına neden olmuştur.
Radikal grupların geçiş güzergâhları ve sığındıkları köylere karşı düzenlenen sı-

nır ötesi operasyonlar dışında Kerimov, genel anlamda diğer ülkelerin iç işlerine
karışmama konusunda en dikkatli davranan liderlerden biri olmuştur. Kerimov,
90’lı yıllarda olduğu gibi 2010 yılındaki Özbek-Kırgız gerginliklerinin yaşandı-
ğı dönemde koşulların uygun olmasına rağmen olaylara müdahil olmamıştır.
Büyümesi mümkün olan bu olayların kısa sürede sona ermesinde Kerimov’un
olaylara müdahil olmamasının önemli katkısı olduğu göz ardı edilmemelidir.
Sonuç olarak Özbekistan-Kırgızistan ilişkilerinin karşılıklı yanlış anlamalar, dip-
lomasinin yeterli şekilde kullanılamaması ve çıkarların uzlaştırılamaması gibi
sebeplerle gelişme gösteremediği anlaşılmaktadır.
82
Tacik, Özbek, Türkmen, Hakas Türklerinin varlığıyla birlikte Özbekistan ile

ilişkileri geliştirmeye müsait birçok tarihsel ve kültürel ortak nokta bulunmasına
karşın Afganistan’da huzurun bir türlü sağlanamaması Özbekistan-Afganistan
ilişkilerinin gelişmesini engellemiştir. SSCB’ye karşı savaşan gruplar, SSCB’nin
1989 yılında Afganistan’ı boşaltması ile bu kez kendi aralarında savaşmaya baş-
lamış ve savaşan grupların en güçlüsü olan Tâliban bile Afganistan’da yakın
zamana kadar bir hakimiyet kuramamıştı. Diğer taraftan Tâliban komşu ülkeler-
den gelen radikal gruplara kucak açmış ve bu gruplar üzerinden komşu ülke-
lerde de İslâm Devleti kurma çabası içine girmiştir. Tâliban’ın bu politikalarından
en fazla Özbekistan olumsuz etkilenmiştir. Radikal grupların yoğun Afganistan
trafiği ve rejimi devirmek için Özbekistan’a sızarak birçok terör saldırısı ger-
çekleştirmesi büyük bir güvenlik tehdidi oluşturmuştur. Denize kıyısı olmayan
Özbekistan, güvenlik sorunları ile karşı karşıya kaldığı gibi güney sınırlarından
yani Afganistan üzerinden dünyaya açılma şansını da kaybederek önemli bir
ticaret koridorundan mahrum kalmıştır.
Güvenlik sorunlarını aşmak için SSCB’nin Afganistan’dan çekilmesi ile başlayan

ve Kerimov ile devam eden, Afganistan sınırında Afgan Özbeklerinden oluşan
bir güvenlik koridoru kurulmaya çalışılmasına karşın Afganistan kaynaklı gü-
venlik tehditlerinin önüne geçilememiştir. Özellikle 1998 yılında Tâliban güçle-
rinin Afganistan’da artan hakimiyetine paralel olarak Özbekistan’da da radikal
grupların düzenledikleri saldırılarda büyük bir artış olmuştur. Afganistan ile bir
diğer önemli sorun uyuşturucu trafiğidir. Rusya’ya giden uyuşturucunun Özbe-
kistan-Kırgızistan sınırlarından geçirilmeye çalışılması ve Özbekistan’da artan
uyuşturucu kullanımı (Kodaman ve Birsen, 2006:422) gibi sebepler de iki ülke
ilişkilerinin gelişmesini engellemektedir.
Kerimov komşularla ilişkileri geliştirme adına bazı projelerde de yer almaya ça-
lışmıştır. Özbekistan ve Kazakistan devlet başkanları arasında 10 Ocak 1994
tarihinde iki ülke arasında bir ekonomik bölge kurulmasını öngören Ekonomik
Birlik Antlaşması imzalanmış ve 24 Ocak 1994 tarihinde Kırgızistan da bu anlaş-
maya dahil olmuştur. Bununla beraber toplam 9 milyon dolar sermaye ile Orta
Asya İşbirliği ve Kalkınma Bankasının kurulması dışında somut bir adım atıla-
maması beklenen işbirliğinin gelişmesini engellemiştir. Kazakistan, Özbekistan
ve Kırgızistan liderleri 9-10 Ocak 1997 tarihlerinde Bişkek’te tekrar bir araya
gelmişler, üç ülke arasında “Ebedi Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” ile birlikte
çok uluslu kuvvetlerin katılımıyla gerçekleştirilecek olan Orta Asya Taburu tatbi-
katının hazırlık ve düzenlemesiyle ilgili belgeye imza koymuşlardır. Anılan tabu-
run katılımıyla 15-25 Eylül 1997 tarihleri arasında Kazakistan ve Özbekistan’da
NATO ile Avrupa ve eski SSCB ülkeleri arasında güven oluşturmak amacıyla
NATO tarafından geliştirilmiş olan Barış İçin Ortaklık (BİO) programı çerçeve-
sinde “CENTRASBAT 1997” tatbikatı gerçekleştirilmiştir (Erol, 2002: 1009-1010).
Ancak 1992 yılında Tacikistan'da patlak veren iç savaş, Türkmenistan'ın “taraf-
sız ülke” statüsü kazanma arzusu ve komşu ülkelerin kendi aralarında yaşadık-
83
ları sorunlar işbirliği ortamının gelişmesini engellemiştir. Bu bağlamda Nazar-

bayev’in 2007 yılında beş uluslu bir “Orta Asya Birliği”nin kurulması önerisi de
karşılık bulmamıştır (Kıdırali, 2021).
Kerimov’un, Özbekistan dışındaki Özbekleri siyasî malzeme yapmaması, iç

meselelerine ve toprak bütünlüğüne gösterdiği saygı komşularla ilişkilerin ge-
liştirilmesinin önünü açmıştır. Ancak komşu ülkelerle yaşanan sorunlara genel
olarak realist tepkiler vermiş olması yani "ya ben kazanırım ya onlar" yaklaşımı,
müzakere edilerek çözülmesi mümkün sorunların çözümünü daha da zorlaştı-
rarak muhtemel işbirliğini engellemiştir. Komşu ülkelerden gelecek tehlikelere
karşı sınır bölgelerinde alınan yoğun önlemler ile Özbekistan’a giriş ve çıkışların
zorlaştırılması (Kodaman ve Birsen, 2006:424) hatta zaman zaman tamamen
durdurulması komşu ülkeleri birbirinden daha da uzaklaştırmıştır.
Küresel Aktörlerle İlişkiler
Kerimov, bilinenin aksine her ülke ile ilişkilerini geliştirme eğiliminde olmuştur.
Ancak ülke menfaatlerinin korunması üzerine kurulu dış politika, komşu ülke-
lerle olduğu gibi küresel aktörlerle de sıkıntıların yaşanmasına yol açmıştır. Yani
zayıf olan komşu ülkelere sert, küresel aktörlere ise daha yumuşak bir dış poli-
tika izlenmemiştir. Her ne kadar küresel aktörler ve komşular ile farklı sorunlar
yaşansa da Kerimov yönetimi için temel prensip, ülke menfaatlerini maksimum
kılacak realist bir dış politika olmuştur. Küresel aktörlerle ilişkilerin, egemenlik
haklarını kısıtlayacak hiçbir ittifaka girmemek ve çeşitli gerekçelerle devletin
iç meselelerine müdahale edilmesini önlemek üzerine kurulduğunu söylemek
mümkündür. Kerimov yönetiminin bu öncelikleri ortaya konunca neden bazen
Rusya’ya bazen de ABD’ye yaklaştığı daha anlaşılır olacaktır. Bu sebeple Keri-
mov’un dış politika uygulamaları üzerinde realist çıkarlar dışında ne bir devletin
müdahale korkusu ne de bir başka devletin ekonomik teklifleri vb. etkili olmuş-
tur.
Bağımsızlığın ilk yıllarında Rusya ile daha yakın ilişkiler kuran ve Rusya destekli
hemen hemen tüm organizasyonlarda yer almaya çalışan Kerimov, zaman için-
de Rusya ile ilişkilerinde belirgin bir rahatsızlık duymuştur. Rusya’nın ekonomik
ve siyasî anlamda Özbekistan’da önemli bir etki alanına sahip olmasına kar-
şın etkisini daha da artıracak yeni girişimlerde bulunması (Kodaman ve Birsen,
2006:425), Kerimov’un Rusya’ya her zaman mesafeli davranmasına yol açan en
temel faktördür. Rusya ise kendisi için de tehdit olan radikal gruplarla mücadele
ve ekonomik ilişkileri daha da geliştirme adına kendi hegemonik üstünlüğünde
kurulan güvenlik ve ekonomi alanlarındaki yapılanmalara Özbekistan’ı katılma-
ya sürekli olarak davet etmiştir. Bağımsızlığın ilk yıllarında bazı yapılanmalara o
günkü koşullar gereği katılım gerçekleştirilse de Kerimov, ülkesinin egemenlik
haklarını daraltacağı gerekçesi ile genel olarak bu tekliflere sıcak bakmamış ve
84
Rusya’nın etki alanını genişletme girişimlerine karşı bir yandan Çin diğer yan-
dan ABD ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır.
Rusya ile ilişkilerinin seyri, Özbekistan’ın Rusya öncülüğünde kurulan bölge-

sel-küresel örgütlerle ilişkilerine de yansımıştır. En istikrarlı varlığını kurucula-
rından olduğu Bağımsız Devletler Topluluğunda sürdüren Özbekistan, 1992’de
imzalanarak 1994’de yürürlüğe giren Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütünün
(KGAÖ) de kurucu üyelerindendir. Ancak 5 yılda bir uzatılması gereken anlaş-
mayı örgütün üye ülkelere askerî müdahale yapabilecek hale gelmesini eleş-
tirerek 1999 yılında imzalamamış ve üyelikten çekilmiştir. KGAÖ’den çekilmesi
sonrası Özbekistan, ABD desteğiyle 1997’de Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan
ve Moldova tarafından bölgedeki Rus etkisine karşı kurulan GUAM’a 1999 yılın-
da üye olmuştur. Özbekistan'ın üye olması ile örgüt GUUAM adını almıştır.
Özbekistan’ın, Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütünden ayrılır ayrılmaz GUAM

örgütüne katılması ile Rusya sadece Türkistan’daki tek üstün güç olma özelli-
ğini yitirmekle kalmamış aynı zamanda Sovyet topraklarında Rusya Federasyo-
nu’ndan başka hiçbir gücün etkin olamayacağını öngören “Yakın Çevre” politi-
kası da iflas etmiştir. (Kodaman ve Birsen, 2006:432). GUAM’a katılım dışında,
11 Eylül terör saldırısı sonucu Afganistan’a müdahale etme kararı alan ABD’nin
Özbekistan’a üs kurma teklifine olumlu cevap verilmesi ise Özbekistan ve
Rusya arasındaki mesafeyi daha da açmıştır (Kodaman ve Birsen, 2006:426-
427). Özbekistan’ı kaybeden Rusya, böylelikle arka bahçesi olarak gördüğü
Türkistan coğrafyasında ABD ile artık daha sıkı rekabete girmek zorunda kal-
mıştır.
Soros Vakfının kapatılması ve akabinde yaşanan Mayıs 2005 Andican olayları

ise ABD’yi bölgeden uzaklaştırmaya çalışan Rusya’ya aradığı fırsatı sunmuştur.
Özbekistan-ABD arasında 2004 yılında başlayan gerginliklerin Andican olay-
ları sonrası zirveye çıkması, Kerimov yönetiminin ABD üslerini kapatma kararı
almasına yol açmış ve Özbekistan-Rusya ile ilişkilerinin tekrar normalleşmesi-
ne zemin hazırlamıştır. Rusya’nın ise bu fırsatı iyi değerlendirdiği söylenemez.
2006’da KGAÖ’ye tekrar katılım sağlayan Özbekistan, Rusya’nın KGÖA üzerin-
den etki alanını genişletme amacından vazgeçmemesi üzerine 2012’de tekrar
üyelikten çekilmiştir. KGAÖ’ye katılım dışında bugünkü Avrasya Ekonomik Birli-
ği’nin (AEB) öncül yapılanmalarından biri olarak 2000 yılında kurucu anlaşması
yapılıp 2001’de yürürlüğe giren AET’ye de Ocak 2006’da üye olmuştur. Ancak
KGAÖ’de yaşanan benzer problemlerin bu örgüt içinde de yaşanması sonrası
Kerimov yönetimi Kasım 2008’de geçici olarak bu örgütten çıkma kararı almış-
tır. Benzer gerekçelerle Kerimov, 2014 yılında yapılan anlaşmalar neticesinde 1
Ocak 2015’de resmen yürürlüğe giren AEB’ye de katılmak istemediğini “ekono-
mik bağımsızlık olmadan siyasi bağımsızlık olur mu?” ifadeleriyle net bir şekilde
ortaya koymuştur (Duran ve Yılmaz, 2020:37-39).
85
Kerimov yönetiminin Rusya dış politikasında büyük bir uyum vardır. Rusya ile
ilişkiler kurulurken egemenlik haklarının daha iyi korunması temel önceliktir.
Bu önceliğin gerçekleştirilmesinin akabinde güvenlik ve ekonomik alanlarda
işbirliğinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Ancak Rusya’nın nüfuzunu artırma
eğilimini sürdürmesi Özbekistan’ı Rusya’dan uzaklaştırmaktadır. Bu sebeple
Özbekistan, daha büyük bir tehdit ortaya çıkmadığı sürece Rusya’ya mesafeli
yaklaşmıştır.
ABD, Rusya’nın kendi sorunları ile uğraşması sebebi ile bölgeye olan ilgisizli-
ğinden yararlanarak bağımsızlıklarının ilk yıllarında Orta Asya ülkelerini kendi
tarafına çekme hususunda başarılı olmuştur. Ticarî ilişkilerin geliştirilmesi, ya-
tırım ve maddî yardımlar ve “anti-demokratik” politikalara göz yumulması gibi
faktörler bölge ülkelerini ABD’ye yaklaştırmış olsa da kısa bir süre sonra durum
tersine dönmüştür (Kamalov, 2011:63). Bu durum ABD ve Özbekistan ilişkileri-
nin Rusya-Özbekistan ilişkileri gibi iyi başlayıp sonrasında da inişli çıkışlı seyir
izlemesinden anlaşılmaktadır. Dolayısıyla ABD politikalarındaki değişimler ve
Kerimov’un radikal politika değişiklikleri yapmaktan korkmaması, Özbekistan-
ABD ilişkilerinin gidişatına yön vermiştir.
İnsan hakları ihlalleri ile suçlanması, Batılı uluslararası kuruluşların önerilerini

dikkate almaması, ekonomik ve siyasi reformlardan kaçınması gibi sebeplerle
sürekli eleştirildiği AB ve ABD ile ilişkilerini geliştiremeyen Kerimov’a, 11 Ey-
lül olayları sonrası ortaya çıkan konjonktür aradığı fırsatı sunmuştur. ABD’nin
Afganistan’a lojistik destek sağlamak için Türkistan coğrafyasında daha aktif
olmak istemesi, Özbekistan’dan üs talebinde bulunması ve radikal grupların
ortak düşman olması ABD-Özbekistan ilişkilerinin gelişmesine yol açmıştır.
Özbekistan, böylelikle Rusya’nın nüfuzunu artırma girişimlerini ABD ile den-
geleyebilme, potansiyel radikal İslam tehdidinden ve uyuşturucu trafiği soru-
nundan kurtulma umutları ile ABD askerlerine topraklarını açmıştır (Kodaman
ve Birsen, 2006:422). Bu işbirliği yıllardır Batı tarafından yapılan eleştirileri de
sona erdirmiş (Kodaman ve Birsen, 2006:429) ve kesilen ABD yardımları tek-
rar verilmeye başlanmıştır. Kerimov, 2004’e kadar ABD ve AB’den büyük bir
destek görmüş ve Rusya ile yakınlaşma gereği duymamıştır. Ancak 2004’de
Soros Vakfının kapatılması sonrası başlayan ABD eleştirileri, Mayıs 2005’de ya-
şanan Andican olayları sonrası daha da sertleşmiştir. Bu durumu iç işlerine mü-
dahale olarak algılayan Kerimov, ABD’den üsleri kapatmasını istemiş ve ABD
ile ilişkiler kopma noktasına gelmiştir. Sonraki yıllarda çeşitli görüşmeler yapılsa
da iki ülke arasında 2001 yılındaki gibi bir iletişim bir daha kurulamayacaktır.
AB kurumsal olarak ABD eleştirilerine destek vermesine karşın AB üyesi olan
Almanya’nın ABD ve AB’nin eleştirileri yerine daha yapıcı açıklamalarda bulun-
muş olması dikkat çekicidir. Böylelikle Almanya, Andican olayları sonrasında
Özbekistan’daki mevcut durumunu koruyabilen hatta geliştiren birkaç devlet-
ten birisi olmuştur.
86
Özbekistan, ABD ile ilişkilerindeki hassasiyetini ABD öncülüğünde kurulan

uluslararası örgütlerde de göstermiştir. Özbekistan’ın kendi ekonomik prog-
ramını uygulamaya başlaması sonrası bağımsızlığın ilk yıllarında yoğun olan
IMF ile ilişkiler gerilemeye başlamıştır. 1995’de DB’na üye olan Özbekistan,
DTÖ’de ise gözlemci olarak yer almıştır (DTÖ, 2021). Kerimov bu örgütlerin
eleştirileri ve tavsiyelerini kendi politikalarına uygunluğu ölçüsünde dikkate
almıştır. Benzer durum GUAM ve sivil toplum örgütleri için de geçerlidir. Ar-
tan Rusya etkisine karşı GUUAM’a üye olan Özbekistan (Kodaman ve Birsen,
2006:432) Nisan 2005’de örgütün oluşturmayı planladığı serbest ticaret bölge-
leri ve barış gücü gibi hedeflerinde ilerleme yaşanmadığı gerekçesi ile bu kez
GUUAM’dan ayrılma kararı almıştır. Bu gerekçelerden ziyade ayrılığın gerçek
sebebi esasen 2004 yılında Soros Vakfının kapatılması (Hürriyet, 2004) sonrası
ABD ile ilişkilerinde başlayan soğukluğun Mayıs 2005 Andican olayları ile zirve-
ye çıkmış olmasıdır. Andican olaylarının sorumlusu olarak gösterilen ABD, Öz-
bekistan’da aktif olan sivil toplum örgütlerinin ve askerî üssünün kapanmasını
önleyememiş, aynı zamanda Rusya’ya karşı kazanmış olduğu avantajlı duru-
munu da kaybetmiştir. Rusya’nın Mayıs 2005 Andican olaylarında Kerimov’u
destekleyen açıklamaları ise Özbekistan-Rusya ilişkilerini hızlandırmış ve Rusya
kısmen de olsa 11 Eylül 2001 sonrası sınırlarına kadar yaklaşan düşmanını daha
gerilere itmeyi başarmıştır.
İkili görüşmelerin yanı sıra ABD’nin bölge ülkelerini de kapsayan çoklu yön-lü
politikalar üzerinden de Özbekistan ile ilişkilerini geliştirmeye çalıştığı görül-
mektedir. Örneğin Orta Asya ülkeleriyle küresel ile bölgesel sorunları görüşmek
ve işbirliği alanlarını genişletmek için ABD Dışişleri Bakanı John Kerry’nin giri-
şimleri ile 26 Eylül 2015 tarihinde C5+1’in temelleri atılmıştır. İlk C5+1 toplantısı 1
Kasım 2015 tarihinde Semerkant’da düzenlenmiştir (Çetin, 2016). ABD’nin, Orta
Asya’daki varlığını güçlendirmek amacıyla kurulmasına öncülük ettiği C5+1 giri-
şiminin de Özbekistan ile ilişkilerinde beklenen ilerlemeyi sağladığını söylemek
zordur.
1991 yılında SSCB’nin dağılması sonrası Türkistan coğrafyasında doğan boşluk,

Çin’in kısa sürede bölgede aktif olmasına imkân vermiştir. Türkistan coğrafyası,
Doğu Türkistan bölgesi ile sınırdır ve Çin’in Batı’ya açılan kapısıdır. Çin’i böl-
ge ülkeleriyle ticarî ve ekonomik işbirliğine çeken diğer bir boyut ise bölgenin
önemli yeraltı kaynaklarına sahip olmasıdır. Bölgedeki terörün ve diğer istikrar-
sızlıkların ortadan kaldırılması ya da olabildiğince minimuma indirilmesi sonra-
sında bölgede sağlanacak huzur ortamı sayesinde kendi güvenliğini ve böl-
gedeki ekonomik çıkarlarını korumak Çin’in tüm bölge ülkeleri ile olduğu gibi
Özbekistan ile ilişkilerinde temel hedeftir. Bu sayede mega projelerinin hayata
geçme ihtimali de artacaktır. Doğal kaynaklar üzerindeki Rusya egemenliğinin
kırılması ve ABD’nin bölgede aktif olmasının önüne geçmek Çin’in diğer hedef-
leri olarak sıralamak mümkündür (Ekrem, 2011:6-7).
87
Kerimov yönetiminin bir yandan bölgede varlığını artırmaya yönelik ABD politi-
kalarını diğer yandan bölgedeki hakim konumunu daha da geliştirmeye çalışan
Rusya’nın yeni girişimlerini egemenlik haklarına saldırı olarak değerlendirmesi
Özbekistan-Çin ilişkilerinin önünü açmıştır. Çin’in daha çok ekonomik ilişkilere
yoğunlaşmakta olması, Batı devletler gibi demokrasi, insan hakları, otoriterizm
eleştirisi yapmaması, Kerimov yönetiminin temel kriteri olan egemenlik hakları
meselesine saygılı olması Özbekistan-Çin ilişkilerinin derinleşmesine katkı su-
nan faktörler olmuştur.
Özbekistan-Çin ilişkilerinde güven arttıkça Çin’in de içinde bulunduğu uluslara-

rası-bölgesel örgütlere katılım konusunda Kerimov yönetiminin tereddütleri or-
tadan kalkmıştır. Örneğin Özbekistan 1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan
ve Tacikistan tarafından kurulmuş olan Şanghay Beşlisi -Şanghay Paktı-
örgütüne 2000 yılında gözlemci olarak ve Haziran 2001’de de 6. üye olarak ka-
tılmıştır (TC Dışişleri Bakanlığı, 2021). Özbekistan’ın katılımı ile Şanghay İşbirliği
Örgütü (ŞİÖ) yeniden bir yapılanma geçirmiş, 9 Haziran 2017'de Nur-Sultan'da
gerçekleştiren zirvede Hindistan ve Pakistan'ın örgüte katılımı gerçekleşmiştir.
Kerimov yönetiminin ŞİÖ’nün kuruluşunda yer almayarak sonradan katılım ka-
rarı alması, Özbekistan-Çin ilişkilerinin seyrini daha net ortaya koymuştur.
2001 yılı içinde ŞİÖ’ye katılımın gerçekleşmesi ve Özbekistan topraklarında

ABD üssüne izin verilmesi; ABD ve Çin’in bölgede daha aktif olmasına imkan
tanırken Rusya’nın etki alanını daraltmıştır. Bölgedeki aktör sayısının artması ise
Özbekistan ve bölge üzerinde tek bir ülkenin mutlak hakimiyetini engelleme
üzerine kurulu olan Kerimov dış politikasının temel hedefine ulaştığını ortaya
koymaktadır. Bu sebeple bölgesel-uluslararası örgütler içinde Özbekistan’ın en
aktif ve sürekli varlık gösterdiği organizasyonun ŞİÖ olması daha anlaşılır hale
gelmektedir.
Özbekistan-Türkiye İlişkileri
Türkiye, Özbekistan'ı tanıyan ve büyükelçilik açan ilk ülke olmuştur. Karşılık-

lı ziyaretler ve yapılan işbirliği anlaşmaları sonucu iki ülke arasında ilişkiler
hızlı bir gelişme göstermiştir. Özbekistan, Türkçe (Türk Dili) Konuşan Ülkeler
Devlet Başkanları Zirvesi’ne en üst düzey katılımlar gerçekleştirmiş ve Türk
dünyasının işbirliği için yeni kuruluşların kurulmasına katkılar yapmıştır. Ancak
Özbek muhalefet liderlerinden Muhammed Salih’in Türkiye’de bulunmasına
göz yumularak Özbekistan’a iade taleplerine cevap verilmemesi (Amirbek vd.,
2017:174-175), Türkiye’de bulunan muhalif kişi ve grupların Kerimov karşıtı faali-
yetlerini artırması ve son olarak da 1999’da Kerimov’a yönelik bombalı saldırının
arkasında Türkiye’nin olduğuna yönelik Özbekistan yetkililerinin suçlamaları
ikili ilişkilerin kopmasına yol açmıştır. Bu olaylar sonrası Kerimov, Türkiye’deki
öğrencileri geri çağırmış, Türk işadamlarına çeşitli gerekçelerle baskıyı artırmış
88
(Amirbek vd., 2017:177-178) ve Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zir-
vesi’ne de katılmayarak ikili ilişkilerin gelişme olanaklarını tıkamıştır. İkili ilişki-
leri geliştirme adına Türkiye tarafında yapılan girişimler ise sonuç vermemiştir.
2000 yılında Cumhurbaşkanı Sezer’in, 2003’de de Başbakan Erdoğan’ın Öz-
bekistan ziyaretleri de beklenen olumlu havayı oluşturmaya yetmemiştir. Mayıs
2005 Andican olayları sonrası BM’de Özbekistan karşıtı bildiriye Türkiye’nin
de Özbekistan aleyhine oy kullanması Özbekistan’ı Türkiye’den iyice uzaklaş-
tırmıştır. Soçi-2014 Kış Olimpiyat Oyunları’nda Erdoğan-Kerimov görüşmesi ve
Temmuz 2014’de Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun Özbekistan ziyareti de ikili iliş-
kilerin yumuşamasına yetmemiştir.
Kerimov’un Türk dünyasının işbirliğini amaçlayan yapılanmalara bakış açısı

da Özbekistan-Türkiye ilişkilerine göre değişim göstermiştir. Örneğin 1992
yılından 2010 yılına kadar belirli aralıklarla on zirve olarak gerçekleştirilen ve
2011 yılından itibaren Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi (Türk Keneşi,
Türk Konseyi) adıyla gerçekleştirilen Türkçe (Türk Dili) Konuşan Ülkeler Dev-
let Başkanları zirveleri üzerinden iki ülke ilişkilerinin gidişatını değerlendirmek
mümkündür (Türk Devletleri Teşkilatı, 2021a). İlk üç zirve Türk Zirvesi olarak
anılmışken IV. zirve "Türk Cumhuriyetleri Devlet Başkanları Zirvesi" olarak ve
V. zirve ile beraber ise "Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvesi"
olarak isim değişikliği göstermiştir. Bu durum bile zirvelerin önemi konusun-
da görüş birliğinin oluşmadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca katılımcı devletlerin
farklı beklentilere sahip olmalarının da zirvelerin başarılı olmasını engellediği
söylenebilir. Zirvelerde yaşanan bu duruma ilave olarak Türkiye ile yaşanan
sorunların da eklenmesi ile Özbekistan, III. zirve ile başlayarak artan dozda zir-
velerden duyduğu tepkiyi dile getirmiş ve VII. zirve ile önce Meclis başkanı
düzeyinde temsil edilme kararı almış, sonraki zirvelerde ise hiç temsil edilme-
miştir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2021a). Dolayısıyla Türk dünyası örgütlerinin çatı
kuruluşu olarak düşünülen ve 1993’deki kuruluşunda yer aldığı TÜRKSOY’un
da bağlandığı 2009 Nahçıvan zirvesinde düşünülen Türk Keneşinde (Türk Kon-
seyi, Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi) yer almamıştır. Türk Keneşi,
2008’de kurulan TÜRKPA (Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi),
2011’de kurulan Türk İş Konseyi, 2012’de kurulan Türk Akademisi ile Türk Kültür
ve Miras Vakfını bünyesinde toplamıştır. Böyle bir kuruluşta Özbekistan’ın ol-
maması önemli bir boşluk oluşmuştur.
Özbekistan-Türkiye ilişkilerinin gelişmemesinin sebebini tek bir tarafa yüklemek

yerine mevcut eleştirilerdeki hata ve eksik yönleri de dikkate alarak daha
kapsayıcı açıklamaların yapılması gerekmektedir. Örneğin Türkiye’ye yapılan
eleştiriler; "abilik" rolü oynamaya çalışması, SSCB’nin dağılmasına hazır olma-
ması, Turancılık fikirlerinin etkisinde kalması etrafında dönmektedir. Bu eleş-
tiriler doğruluk içermekle birlikte yeterli açıklayıcılığa sahip değildir. Örneğin
Rusya, ABD ve Çin’in aktif olduğu bir bölgede güç unsurlarını göz ardı ederek
Türkiye’nin başarısızlığını abilik rolü oynamasına bağlamak doğru değildir. Bu
89
sebeple Türkiye abilik rolü oynamasının neticesinde değil imkânları ölçüsünde

başarılı ya da başarısız olmuştur, demek daha doğru bir değerlendirme ola-
caktır. Yine Özal’ın “21. asır Türk asrı olacaktır” ve Demirel’in “Adriyatik’ten Çin
Seddine kadar” söylemleri üzerinden Rusya’nın verdiği tepkilere paralel bir şe-
kilde Turancılık eleştirisinin yapılması da doğru değildir. Çünkü sonraki yıllarda
İslâmcı ve milliyetçi partileri kapatacak olan Kerimov, iktidarının ilk yıllarında
çeşitli gerekçelerle İslâmcı ve milliyetçi açıklamalarda bulunmuştur. Bu açıkla-
malar üzerinden nasıl Kerimov’u İslâmcı ve milliyetçi olarak nitelendirilemeye-
cekse iktidarları boyunca Turancı fikirlerin savunuculuğunu yapmayan Özal ve
Demirel’in söylemleri üzerinden Türkçülük-Turancılık eleştirisi yapmak da yanlış
olacaktır. Dolayısı ile her ne kadar dış politika hakkında olsa da bu söylemlerin
gerçekte iç politika malzemesi olarak yani milliyetçi grupları tatmin etmek üze-
re dile getirildiğini ifade etmek daha isabetli olacaktır. SSCB’nin dağılmasına
hazır olunmaması eleştirileri de yetersizdir. Çünkü en hazırlıklı olan veya olması
gereken ABD’nin bile Özbekistan ile ilişkileri sorunlu olmuştur. Bu sebeple ha-
zırlıklı olup olmama durumunu Özbekistan ile ikili ilişkileri başarılı kılacak bir
kriter olarak görmek yerine Özbekistan’ın iç, dış siyasetindeki değişimlerin iyi
analiz edilmemesi ve bu değişimlere göre esnek bir dış politika izlenmemesi-
nin Özbekistan ile ikili ilişkilerin gelişmesini engellediği şeklinde bir açıklama
daha doğru olacaktır. Türkiye’ye yönelik bu eleştiriler dışında daha önemli olan
başka konulara ve eleştirilere de değinilebilir. Örneğin Kerimov’un kişisel ola-
rak yeterli analiz edilmemesi, çevresinde gelişen olayların Özbekistan’ın iç ve
dış siyasetindeki etkilerinin yeterli ele alınmaması, Özbekistan’ın siyasî yapısı
hakkındaki gerçeklerin görülmek istenmemesi, Rusya’nın bölgedeki gücünün
gereğinden fazla abartılması, duruma göre değişen etkin profesyonel bir dış
politika izleme konusundaki yetersizlik, ekonomik ilişkilerin de dış politika uy-
gulamalarındaki gibi ülkenin durumuna göre yürütülmesi konusunda yeterli
bilgiye geç vakıf olunması, Türkiye’de Özbekistan devlet yapısına, insanına ve
kültürüne yönelik bilginin eksik olmasının oluşturduğu yanlışlar, Türkiye’nin iyi
bir imaj oluşturamaması, Türkiye’nin kendisinin bile yıllardır çözmekte zorlandı-
ğı benzer problemleri Özbekistan’ın kısa bir sürede çözebileceği beklentisinde
olması vb. olarak bu eleştirileri çoğaltmak mümkündür. Aradan geçen onca yıla
karşın bu eleştirilerden bazılarının hala geçerli olması ise hatırı sayılır bir ilerle-
menin olmadığını ortaya koymaktadır.
Kerimov yönetimine Türkiye ile ikili ilişkileri geliştirme konusunda yapılabilecek

eleştiriler ise Türkiye’nin iyi niyetli girişimlerinden bile şüphe duyulması, Rusya
ve ABD gibi ülkelere karşı duyulan güvensizliğin Türkiye’ye karşı da bulunması,
çözüme kavuşturulması mümkün olayların çıkmaza girmesine katkı yapılması
gibi başlıklar etrafında toplanabilir.
Özbekistan’da iş yapmanın zorluklarına, siyasî alanda yaşanan sıkıntılar neti-

cesinde zaman zaman Türkiye’den giden yatırımcılara çıkarılan zorluklara ve
iki ülke imkânlarının yeteri kadar kullanılmamasına rağmen Özbekistan-Türkiye
90
arasındaki dış ticaret hacmi oldukça yüksek olarak nitelendirilebilir. 2015 yılı
sonunda Özbekistan-Türkiye dış ticaret hacminin 1.2 Milyar $’ı aşmıştır (Al Ja-
zeera, 2016)
Türkiye, Rusya, AB, ABD ile ilişkilerinde çeşitli sebeplerle kopukluklar meydana
gelmiş olsa bile bölgedeki etkisi ve özellikle radikal gruplarla güçlü mücadelesi
Özbekistan’ı her zaman değerli kılmıştır. Ayrıca Kerimov’un politika tercihleri
de bölgedeki nüfuz mücadelesinde bulunan aktörler üzerinde etkili olmuştur.
Kerimov Dönemi’nin Genel Değerlendirmesi
Laikliği benimsemiş bir ulus-devlet inşa etmeye çalışan Kerimov, kurulan sis-
temin varlığı ile kendi iktidarını birleştirmiştir. Bu yüzden kendi iktidarına karşı
yapılan herhangi bir saldırı aynı zamanda rejime yapılmış olarak değerlendiril-
miştir. Küresel aktörlerle ilişkilerinde olduğu gibi rejim karşıtı gruplara verdiği
sert tepkiyi bu açıdan değerlendirmek daha doğru olacaktır.
Ulus vurgusu ise diğer milletleri yok sayma değil bölgeselcilik ve kabilecilik
gibi ayrımcılık doğurabilecek yapılara karşı ülke bütünlüğünü korumayı ifade
etmektedir. Bu hedef doğrultusunda ulusun tamamlayıcı unsuru olarak Özbek
dilinin yaygınlaşması ve gelişmesi hedeflenmiştir. Kurulmakta olan devletin ulu-
sal egemenliğini, ekonomik bağımsızlıkla taçlandırmak adına milli bir ekonomi
politikası izlenmiştir. Bu çalışmalar yapılırken dış politikada da diğer ülkelerle
eşit ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır. Rusya, ABD veya Çin gibi ülkeler arasında
herhangi bir tercih yapılmamış tam tersine bu ülkelerin iç işlerine karışmasına
ya da bağımsızlığa aykırı oluşum ve söylemlerine her zaman büyük tepki veril-
miştir. Özellikle Batılıların muhalefet partilerin varlığına izin verilmemesi, insan
hakları ihlalleri, yolsuzluk, örgütlü suçlar ve uyuşturucu kaçakçılığının güvenlik
unsurlarının bilgisi dahilinde yürütüldüğü ve çok sayıda insanın işlemedikleri
suçlarla itham edilerek keyfi olarak gözaltına alındığı eleştirileri de iç mese-
lelere müdahale olarak değerlendirilmiştir (Kodaman ve Birsen, 2006:429). 11
Eylül sonrası kesilen bu eleştirilerin 2004’de Soros Vakfının ve Andican olayları
sonrası 2005’de de diğer birçok sivil toplum örgütünün kapatılması ile tekrar
başlaması ise aslında Kerimov’un bu örgütleri kapatma kararı almasının tutarlılık
itibariyle isabetli olduğu değerlendirilmiştir.
Devletleşme aşamasında Özbekistan’a büyük avantaj sağlamış olan SSCB geç-

mişi aynı zamanda komşularla ilişkilerin gelişmesini engelleyen birçok proble-
mi de miras bırakmıştır. Bu problemlerin çözümünde Kerimov yönetimi, ülke
menfaatleri konusunda taviz olarak görülebilecek eylemlerden kaçınmış ve
bu ülkelerden gelebilecek muhtemel saldırılara karşı gerektiğinde sınır ötesi
operasyon kararı almıştır. Sınır ötesi operasyonlar komşu ülkelerin egemenlik
haklarına bir saldırı değil radikal grupların geçişinin önlenmesine yönelik olsa da
91
komşu ülkelerin tepkisine yol açmıştır. Kerimov’un küresel aktörlerle ilişkilerde

olduğu gibi komşu ülkelerle olan ilişkilerde de uygulamış olduğu bu realist dış
politika yani ülke menfaatlarini koruma adına askeri gücünü sürekli artırması ve
bu gücü kullanmaktan kaçınmaması komşularla ilişkilerini olumsuz etkilemiştir.
Böylelikle komşu ülkeler de askeri güçleri artırma eğilimine girmenin yanısıra
ABD, Çin ve Rusya gibi ülkelerle daha fazla işbirliğine yönelerek güvenlikleri-
ni sağlamaya çalışmıştır. Diğer vurgulanması gereken nokta ise 1924’de Orta
Asya’da devlet sınırlarının kaldırılması ile komşu devletler içinde etnik yapıların
birbirine geçmiş olması (Abazov, 2002:1071) ve devam eden ulus devlet inşa
süreçlerinin sınır sorunları dışında etnik gerginliklere de yol açabilmesidir. 1989
yılında Özbekistan’da Özbekler ile Ahıska Türkleri arasında yaşanan gergin-
liklerin (Işık, 2002:1031) benzeri 2010 yılında Kırgızistan’da yaşanmıştır. Ancak
Kerimov’un genel olarak Özbekistan dışındaki Özbekler üzerinden bölgedeki
nüfuzunu artırma eğiliminde olmamasının bölgede barışın sağlanmasına büyük
katkı yaptığı ileri sürülebilir.
Bölgesel ve uluslararası örgütlerle ilişkiler Özbekistan’ın ikili ilişkilerinin gidi-

şatına göre şekillenmiştir. Rusya destekli örgütlerle ilişkiler genelde Rusya-Öz-
bekistan ilişkilerinin iyi olduğu dönemlerde yoğunlaşırken tersi bir durumda
ise ABD-AB destekli kuruluşlarla işbirliği gelişmiştir. Dolayısıyla Özbekistan-
Türkiye ilişkilerinin seyrini de Özbekistan’ın Türk dünyası kuruluşlarına bakışı
belirlemiştir.
Özbekistan’ı birçok konuda kendi kendisine yeterli hale getiren ve iç politikada

yaşanması muhtemel siyasî karmaşa ve ekonomik krizleri önleme konusunda
hassasiyet geliştiren Kerimov’un, 1995 sonrası iç ve dış politikadaki gelişmelerin
etkisi ile mevcut durumu koruma eğilimine girdiği söylenebilir. Mevcut durumu
koruma eğilimi ise beklenen ekonomik kalkınmayı yavaşlatmış, radikal gruplar-
la işbirliği yapma ihtimaline karşı sıradan insanlar üzerindeki baskıyı artırmış,
Rusya’ya göçün artmasına ve böylelikle Rusya’daki krizlerin Özbekistan’da
daha güçlü bir şekilde hissedilmesine neden olmuştur. Bu gelişmelerin sonu-
cunda işsizliğin artması ve benzer problemler yaşayan komşu ülkelerden bile
daha düşük hale gelen işçi ücretleri, kızlarının-damatlarının siyaset ve ekonomi
üzerindeki baskın rollerinin Kerimov’u bile rahatsız edecek boyutlara varması
(BBC, 2016) ve halk nezdinde de tepkilere yol açması gibi hususlar Kerimov’a
duyulan güveni azaltmıştır. Yaşanan bu sorunlar Kerimov’un Özbek kimliği etra-
fında birleşme politikalarını da olumsuz etkilemiştir.
Mirziyoyev Dönemi Özbekistan Dış Politikası
Kerimov’un 2 Eylül 2016 tarihindeki vefatı sonrası Özbekistan anayasasına göre

cumhurbaşkanlığına vekâlet etmesi gereken Senato Başkanı Nigmatulla Yol-
daşev'in bu görevi üstlenmek istememesi üzerine 8 Eylül 2016 tarihinde Tem-
92
silciler Meclisi ve Senato tarafından Şavkat Mirziyoyev’in cumhurbaşkanlığına

vekâlet etmesine onay verilmiştir. Mirziyoyev, 4 Aralık 2016 tarihinde gerçek-
leşen seçimleri kazanmasıyla da Özbekistan’ın ikinci devlet başkanı olmuştur.
Mirziyoyev seçimler sonrası "Yeni Özbekistan" söylemi ile 11-12. yy. ve Timur
sonrası 3. Rönesans dönemini başlattığını ilan ederek yeni politikalar geliştire-
ceğinin de işaretlerini vermiştir (СНГ, 2021a). Kerimov’un realist politikalarının
komşularla, küresel aktörlerle ilişkilerin gelişmesini ve iç meselelerin çözümü-
nü zorlaştırması Mirziyoyev’in yeni politikalar izlemesine yol açmıştır. Böyle-
likle Mirziyoyev’in ülkenin temel sorunlarını çözerek kalkınmaya odaklanmak
istediği ileri sürülebilir. Bu noktada Kerimov zamanında ülkenin inşa sürecinde
belirgin bir ilerlemenin yaşanmış ve ülkede dengelerin oturmuş olmasını Mirzi-
yoyev açısından büyük bir avantaj olarak değerlendirmek mümkündür. Örne-
ğin Kerimov’un sık sık tekrarladığı gibi “yeni ev kurmadan eskisini yıkmamak”
ilkesi (Somuncuoğlu, 2002:1096) Kerimov dönemi için geçerli ve önemli iken
Mirziyoyev’in gerekli değişimleri başlatabilmesi için şartlar daha uygun hale
gelmiştir. Çünkü Kerimov artıları ve eksileri ile Özbekistan’ı belirli bir seviyeye
getirmiş, devlet otoritesi ve sistemi oturmuştur. Kerimov’un iktidar olduğu za-
manlardaki sorunlarla karşılaşmayan Mirziyoyev bu sebeple ilk iş olarak ülkenin
en çok eleştirilen alanları olan ekonomi, insan hakları ve uzlaşma yollarını tıka-
yan katı, realist bir dış politika gibi sorunlu alanlarda geniş çaplı reformlar ger-
çekleştirerek yeni Özbekistan’ı kurma imkânına ulaşmıştır. Bu sebeple Kerimov
döneminde pek rastlanmayan halkın nabzını ölçmeye yönelik kamuoyu yokla-
malarına başvurulmaya başlanmıştır. Örneğin AET’ye katılım konusunda tartış-
ma ortamına izin verilmesi yeni Özbekistan’ın inşasında kamuoyunun fikirlerine
değer verildiğini ve kamuoyunda katılım konusunda net bir sonucun çıkmaması
üzerine de AET’ye gözlemci olarak katılma kararı alınması ise Mirziyoyev’in sa-
mimiyetini ortaya koymuştur (Duran ve Yılmaz, 2020:37-39).
Mirziyoyev’in uygulamaya başladığı reformların ardından radikal İslâmcı gruplar

dışında normal vatandaşlar üzerindeki baskı azalmış, birçok tutukluya af ge-
tirilmiş, zorunlu pamuk toplatılması uygulamalarından vazgeçilmiştir. (Modern
Diplomacy, 2017), Dış ticareti engelleyen sıkı para politikaları, kotalar, döviz
transferindeki güçlükler ve en önemlisi yapılan düzenlemelerle vergi kanun-
larında iyileştirmeler yapılmıştır. Ekonomik faaliyetlerin yanı sıra dünya turizm
gelirlerinden hak ettiği payı alabilmek adına Türkiye dahil olmak üzere birçok
ülkeye vize muafiyeti getirilmiştir (MİLLİYET, 2018). Bu gelişmeler halk ile dev-
letin barışmasını, uluslararası ve bölgesel anlamda da Özbekistan’a olan ilgiyi
artırmıştır. Bu durumun sonucunda önemli oranda yabancı yatırımcı Özbekis-
tan’a gelmiş ve dış ticaret hacminde belirgin artışlar yaşanmaya başlamıştır
(NTV, 2021).
İç politikada devam eden reform çalışmaları dışında Mirziyoyev, gücü önceleyen

ve işbirliği olasılıklarını en aza indiren katı realist dış politika uygulamaları yerine
gücü öncelemeyen ve işbirliğine açık idealist bir dış politika tercihinde bulun-
muştur. Bunun Rusya, ABD, Türkiye ve komşularla olan ilişkilerine de olumlu
93
yansıdığı görülmektedir. Böylelikle Rusya ve ABD ile iyi ilişkiler kurulurken di-
ğer yandan Türkiye ile uzun yıllar kopuk olan ilişkiler tekrar geliştirilmiştir. Bir
yandan komşularla yıllardır yaşanan sınır sorunu ve su kaynaklarının paylaşımı
gibi konular karşılık anlayışla çözüme kavuşturulurken diğer taraftan bölgesel
sorunların çözümü için birçok uluslararası toplantıya katılım gösterilmekte ve ev
sahipliği yapılmaktadır. Yine bölgesel işbirliğini artırmak için çeşitli demir yolu
ve kara yolu projeleri ile karşılıklı ticaretin daha da geliştirilmesi hedeflenmek-
tedir.
Mirziyoyev, her ne kadar iç ve dış politikada gerçekleştirdiği reform boyutun-

daki uygulamalarla yeni Özbekistan’ı inşa etmekte olsa da Kerimov’un ege-
menlik hakları konusundaki keskin çizgisini ve "Laiklik-Özbekçe-Özbeklik"
temelleri üzerine kurulan ulus devlet inşa sürecini devam ettirmektedir. Örneğin
Özbekçe’nin beklenen ivmeyi yakalaması üzerine 2019 yılında 21 Ekim “Özbek
Dili Bayramı” kabul edilmiş, 2020-2030 yılları arasında Özbekçe’nin geliştiril-
mesi için bir yol haritası belirlenmiş ve Nisan 2020’de ise devlet dilinde (Özbek-
çe) çalışmayan devlet yetkililerine ceza verilmesini öngören yasa tasarısı hazır-
lanmıştır. Yine 10 Şubat 2021’de alınan bir karar neticesinde 1 Ocak 2023’den
itibaren tüm kurum ve kuruluşlar resmi yazışmalarını sadece Latin alfabesiyle
yapacaktır (TRTHABER, 2021a). Ancak Rusya’ya gidip gelen milyonlarca Özbek
işçi için Rusça'nın gerekliliği, Rusça'nın gayriresmî durumunun devam etmesini
isteyen entelektüel bir grubun olması, farklı milletlerin Özbekçe ve Özbeklik ko-
nusuna mesafeli yaklaşmaları ile yapılmakta olan her türlü reformu İslâma aykırı
bularak reddeden güçlü muhafazakâr ve radikal grupların varlığı ulus-devlet
çalışmalarının başarılı olmasının önündeki engeller olarak sıralanabilir. AET’ye
katılım konusunda olduğu gibi Özbekçe’nin kullanımını artırmaya yönelik ça-
lışmalara da halkın dahil edilmesi ile toplumla devletin birbirine yakınlaşması
bu engellerin aşılması adına umut vericidir. Mirziyoyev’in, Eylül 2020’de ger-
çekleştirilen BM’nin 75. Genel Kurulu'na video mesaj yoluyla hitabında ilk defa
Rusça yerine Özbekçe'yi tercih etmesi ve 21 Mart 2021 tarihinde Kırgızistan
Cumhurbaşkanı Sadır Caparov’un, Özbekistan ziyaretinde iki liderin kendi dille-
rinde konuşması da Özbekçe’nin kullanımını artıracak önemli gelişmeler olarak
gösterilebilir (Yenişafak, 2021).
Mirziyoyev’in iç ve dış siyasette idealist politikalar izlemesi ve sorunlara daha

olumlu yaklaşması çözülemez görülen birçok sorunun çözümüne katkı yapmış-
tır. Kırgızistan ile sınır sorunları büyük oranda çözülmüş ve Taciklerle gerilimli
konularda uzlaşma sağlanarak kara ve hava ulaşımının açılması konularında
anlaşılmıştır. Afganistan üzerinden Pakistan’a ilk dış ticaret gerçekleştirilmiş ve
Afganistan ile ilişkiler en üst noktaya taşınarak bölgede istikrara katkı sunul-
maya çalışılmıştır. Yaşanan bu gelişmelerin güvenlik kaygılarının azalmasına ve
ekonominin gelişmesine katkı yapması ile Özbekistan’ın, Afganistan’dan Hin-
distan’a ve İran’a, Kazakistan’dan Rusya’ya, Türkmenistan’dan Hazar Denizi’ne,
Azerbaycan’a ve Avrupa’ya kadar geniş bir hareket alanına sahip olması muh-
temeldir.
94
Komşularla İlişkiler
Mirziyoyev’in en önemli hedefleri arasında komşularla sorunların çözümü ve

bölgesel işbirliğinin artırılması yer almaktadır. Mirziyoyev’in yanı sıra Özbekis-
tan Dışişleri Bakanı Kamilov da sık sık bu hususu ifade etmektedir (DUNYO,
2021a). Bu sebeple komşu ülkelere hem devlet başkanı hem de diğer heyetler
düzeyinde yoğun bir ziyaret trafiği yaşanmaktadır. Mirziyoyev’in ziyaretleri son-
rası komşu ülke liderleri ve heyetlerinin de Özbekistan ziyaretlerinde önemli
bir artış yaşanmaktadır. İki taraflı ilişkilerin geliştirilmesi dışında Mirziyoyev, çok
taraflı işbirliğini de geliştirmek için bölge ülkelerin liderlerini bir araya getirme
çabası içinde olmuştur. Örneğin 2017’de gerçekleştirilen BM Genel Kurulunun
72. Oturumu’nda Orta Asya ülkeleri devlet başkanlarının bir araya gelerek böl-
gesel sorunları görüşmelerini önermiştir. Bu öneriye diğer liderlerden de olum-
lu cevap gelmesi ile 2018 yılında 1.Orta Asya ülkeleri devlet başkanları istişare
toplantısı Astana’da yapılmıştır (Suvonov, 2020). Böylelikle bölge sorunlarının
çözümü konusunda ortak çalışmalar yapılması ihtimali ve bölge ülkeleri arasın-
da dostluk ilişkileri artmıştır.
Özbekistan dış politikasındaki bu değişim, komşu ülkelerin dış politikalarına

da olumlu yansımıştır. Kerimov yönetiminin güçlü bir ordu kurma girişimleri ve
tehditkâr söylemleri komşu ülkelerin güvenlik kaygılarını artırmışken, Mirziyo-
yev’in uyguladığı dış politikanın komşu ülkelerle ilişkilerin geliştirilmesi üzerine
inşa edilmiş olması komşu ülkelerin güvenlik kaygılarını ortadan kaldırmıştır. Bu
durum da kronikleşmiş olan sorunların çözümü için gerekli güven ortamının
doğmasına yol açmıştır. Mirziyoyev yönetimi ile beraber Özbekistan’ın bölgesel
barış ve işbirliğinin gelişmesine öncülük yapmaya başladığını söylemek müm-
kündür.
Mirziyoyev’in, 30 Şubat 2017’de seçimleri kazanan Türkmen lideri kutlamak

için Türkmenistan’a bir ziyaret gerçekleştirmesinin ardından 6 Mart 2017’de
ilk resmi yurtdışı gezisini de Türkmenistan’a yapması iki ülke ilişkilerini daha
ileri bir seviyeye taşımış ve gezi esnasında önemli anlaşmalara imza atılmıştır.
Türkmenistan ve Özbekistan arasındaki Stratejik Ortaklık Anlaşması’nın imza-
lanmasına, demir yolu sektöründeki iş birliğinin daha da geliştirilmesine, Orta
Asya elektriğini Güney Asya’ya taşıyacak “Türkmenistan-Özbekistan-Afganis-
tan-Pakistan” projesi kapsamındaki iş birliğinin artırılmasına karar verilmiştir.
Özellikle“Özbekistan-Türkmenistan-Hazar Denizi-Güney Kafkasya” güzergâhı
üzerinden Özbekistan'ın Gürcistan, Türkiye ve Romanya limanlarına açılması-
na ilişkin ulaşım koridorunun oluşturulmasına yönelik ortak proje hazırlanması
gündeme alınmıştır. (TRTHABER, 2017).
Sınır sorunlarının çözümü konusunda Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan

heyetlerinin 10 Kasım 2017 tarihinde Semerkant’da yaptıkları toplantılar başarılı
geçmiş ve sınır sorunlarının çözüme kavuşturulduğu ilan edilmiştir (AA, 2017a).
95
Devlet başkanlarının yanı sıra heyetler arası ziyaretler neticesinde artan kar-
şılıklı güven duygusunun ikili ilişkilerin gelişmesini sağlayarak sınır meseleleri
gibi diğer sorunların da çözümünü kolaylaştırdığı ortadadır.
Mirziyoyev’in Türkmenistan ile beraber en fazla ziyaret gerçekleştirdiği ülke

Kazakistan’dır. Mirziyoyev kalabalık bir heyetle Türkmenistan’dan sonra ikinci
resmi ziyaretini Mart 2017’de Kazakistan’a gerçekleştirmiş ve yapılan açıklama-
larda 1 milyar $ değerinde 75 anlaşmanın imzalandığı ifade edilmiştir. 16 Eylül
2017’de Nazarbayev’in Özbekistan ziyaretinde ise 2018 yılının Kazakistan’da
Özbekistan yılı, 2019 yılının ise Özbekistan’da Kazakistan yılı ilan edilmiştir.
Ayrıca ulaşım, medya ve bölgesel işbirliği gibi alanlarda ikili anlaşmalar imza-
lanmıştır. Nazarbayev başta olmak üzere diğer Kazakistan heyetlerinin de Öz-
bekistan’a ziyaretlerinde yaşanan artış iki ülke ilişkilerinin geldiği noktayı gös-
termesi açıdan önemlidir. Nazarbayev sonrasında da ikili ilişkilerin gelişiminin
devam ettiği görülmektedir.
Kerimov döneminde Özbekistan-Kırgızistan ilişkileri genel olarak sorunlu olmuş-

tur. 2010 yılında Kırgızistan’da yaşanan olaylar sonrası Kerimov, sınır kapılarını
Kırgızistan’a tamamen kapatarak ikili ilişkileri minimuma indirmişti. Kırgızistan
Devlet Başkanı Atambayev, 24 Aralık 2016 tarihinde Özbekistan’a resmi ziyaret
gerçekleştirmiş ve Devlet Başkanlığı seçimlerini kazanan Mirziyoyev’i ziyaret
eden ilk devlet başkanı olmuştur. Atambayev’in ziyareti sonrası Mirziyoyev de
5-6 Eylül 2017 tarihinde Kırgızistan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Kırgızis-
tan’a 17 yıl sonra gerçekleşen ilk devlet ziyareti olma özelliği taşıyan ziyarette
Özbekistan-Kırgızistan Devlet Sınırı Anlaşması imzalanmıştır. Anlaşmaya göre
2010 yılından beri belirli saatlerde çalışan ve davetiye zorunluluğu olan sınır
kapılarından giriş-çıkış yapılabilmek için sadece kimlik yeterli olacaktır (Mynet,
2017). 13 Aralık 2017 tarihinde Kırgızistan Cumhurbaşkanı Jeenbekov’un Özbe-
kistan ziyaretinde de sınır kapılarındaki yoğunluğu azaltmak üzere yeni çalış-
maların yapılmasına karar verilmiştir.
Kırgızistan Devlet Başkanı Caparov, 11-12 Mart 2021’de Özbekistan’a resmi zi-
yaret gerçekleştirmiştir. Yapılan görüşmelerde son 4 yılda 5 kat artarak 900
milyon $’a ulaşan dış ticaret hacminin yakın zamanda 2 kat daha artırılmasına,
200 milyon $’lık Özbekistan-Kırgızistan Yatırım Fonu oluşturulmasına ve yapıl-
ması planlanan Özbekistan-Kırgızistan-Çin demir yolu projesinde iş birliği yapıl-
masına karar verilmiştir. Orta Asya’nın su-enerji kaynaklarının ortak ve verimli
kullanımından yana olduklarını belirten Mirziyoyev ve Caparov, 2017’de imzala-
nan anlaşmaya ilişkin henüz uzlaşma sağlanamayan sınırın kalan kısmının belir-
lenmesi konusunda ortak komisyon kurulmasını kararlaştırmışlardır (TRTAVAZ,
2021a). Caparov’un Özbekistan ziyaretinde Kırgızistan-Özbekistan arasındaki
tartışmalı sınır noktalarının 3 ay içinde çözüme kavuşturulması konusunda
anlaşmaya vardıkları açıklanmıştır (TRTHABER, 2021b). 23-25 Mart 2021 tarihle-
rinde Taşkent’de yapılan sınır konulu müzakerelerde ise Kırgızistan-Özbekistan
96
sınır sorunlarının karşılıklı arazi değişimiyle tamamen çözüme kavuşturulduğu

açıklanmıştır (TRTAVAZ, 2021b).
2019’da Taşkent’deki caddelerin birine dünyaca ünlü Kırgız yazarı Cengiz

Aytmatov’un isminin verilmesi, Kırgızistan’ın baraj projelerini savaş sebebi sa-
yan Kerimov yönetiminin aksine Mirziyoyev’in kazan-kazan üzerine kurulu bir
yaklaşım sergileyerek baraj projelerinin ortak yürütülmesi teklifinde bulunması,
sınır sorunlarının çözüme kavuşturulduğunun açıklanması ve Çin’i, Kırgızistan
üzerinden Özbekistan’a bağlayan “Bir Kuşak Bir Yol” projesinin önemli bir ayağı
olan Taşkent-Oş-Kaşgar ticaret yolunun tam faaliyete geçmesi Özbekistan-Kır-
gızistan arasındaki toplumsal, siyasî, ekonomik vb. birçok alanda işbirliğinin
daha da artmasını sağlayacaktır.
Su-enerji kaynaklarının kullanımı ve tartışmalı sınır noktaları hususunda anlaş-

mazlıklar sonucu Özbekistan-Tacikistan arasında 2001 yılında karşılıklı vize uy-
gulaması başlatılmış, kara-demir yolu taşımacılığı büyük oranda durdurulmuş
ve bazı gümrük kapıları da kapatılmıştı. Yaşanan gerginlikler neticesinde yak-
laşık 18 yılın ardından Tacikistan’a ilk üst düzey ziyaret Özbekistan Başbakanı
Abdulla Aripov tarafından 10-11 Ocak 2018’de yapılmıştır. Aripov’un ziyaretinde,
20 yıl aradan sonra Tacikistan ve Özbekistan arasında karşılıklı kültür günleri
düzenlenmesi kararlaştırılmıştır. İlişkilerde yumuşamanın devam etmesi ile 1992
yılından bu yana yapılamayan Taşkent-Duşanbe uçak seferleri 2017 yılında tek-
rar başlamıştır.
Mirziyoyev, 9-10 Mart 2018’de Tacikistan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirerek iki
ülke arasındaki sorunların çözümü konusunda birçok başarılı anlaşmaya imza at-
mıştır. Yapılan görüşmeler neticesinde imzalanan ortak bildiri ile Özbekistan-Ta-
cikistan sınırı büyük oranda resmileşmiş, sınır kapılarının tekrar açılmasına karar
verilmiştir. Ayrıca karşılıklı 30 gün vize muafiyeti getirilmiş, Kerimov döneminde
savaş sebebi olarak görülen Rogun Barajı HES projesine Özbekistan’ın da kat-
kı sunması ve projede ortak hareket edilmesi kararlaştırılmıştır. Sonuç olarak
ticari, ekonomik, ulaşım ve taşımacılık, transit, tarım, su-enerji, vergi, gümrük,
turizm, bilim-teknik, sağlık, kültür, güvenlik ve suçlarla mücadelede iş birliğini
içeren 27 anlaşma imzalanmıştır. Liderler, 12 milyon $’dan kısa süre içinde 240
milyon $’a çıkan iki ülke ticaret hacminin önce 500 milyon $’a daha sonra da 1
milyar $’a çıkarılması konusunda görüş birliğine varmıştır.
Tacikistan’a son yıllarda en çok insanî yardım yapan ülkeler arasında Özbekis-
tan da yer almaktadır. Mart 2017’de meydana gelen çığ felaketinden etkilenen-
lere 60 ton insani yardım gönderen Özbekistan, insanî yardımlarını sürdürmeye
devam etmektedir (AA, 2017b).
Özbekistan ve Tacikistan, aralarındaki sorunların çözümünde ilerlemeler

kaydettikten sonra bölge sorunlarının çözümü konusunda da işbirliği yap-
maya başlamıştır. Özellikle ABD’nin Afganistan’dan çekilme kararı alması ile
97
Özbekistan-Tacikistan arasındaki görüşmelerin, Afganistan’daki mevcut duru-

mun bölge için oluşturacağı tehditlerin nasıl önleneceği üzerine yoğunlaştığı
görülmektedir. 2017 yılında başlayan ve 6 Ağustos 2021’de Türkmenistan’da
üçüncüsü yapılan Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantıları (Kıdırali,
2021), Şangay İşbirliği Örgütü ve Bağımsız Devletler Topluluğu görüşmelerinin
yanı sıra uluslararası-bölgesel konuların ele alındığı çeşitli toplantılarda iki ülke
liderlerinin ve heyetlerinin bir araya gelmesi ilişkilerin geliştirilmesine katkı sun-
maktadır.
Mirziyoyev, Afganistan ile ilişkilere de büyük önem vermektedir. Afganistan

resmî hükûmeti ile ikili ilişkiler geliştirilirken ABD’nin Tâliban ile yaptığı görüş-
melere katılım sağlanmıştır. Tâliban yetkilileri ile görüşmeler yapılmış ve Tâliban
temsilcilerinin Özbekistan’da yapılan Afganistan konulu konferanslara katılımı-
na destek verilmiştir (Gazeta.uz, 2020). ABD’nin Afganistan çekilmesi sonrası
Tâliban'ın kurduğu geçici hükümetle de iyi ilişkilerin kurulması bu politikaların
bir devamı olduğunu göstermektedir.
ABD-Tâliban görüşmelerine dahil olan, yurtdışındaki Afganistan konulu birçok

toplantıya katılan Özbekistan aynı zamanda Afganistan konusunda gerçek-
leştirilen birçok programa da ev sahipliği yapmıştır. Örneğin 2018 yılında Taş-
kent’de gerçekleştirilen Afganistan konulu üst düzey barış konferansında Mirzi-
yoyev, Afganistan’ın güvenliğinin Özbekistan’ın güvenliği olduğunu ifade etmiş
ve Afganistan’ı Türkistan coğrafyasının ayrılmaz bir parçası olarak gördüğünü
ortaya koymuştur. Dışişleri Bakanı Kamilov ise diğer bölge ülkeleri gibi Afganis-
tan ile ilişkilerde de pragmatik davrandıklarını ve sıfır toplamlı oyunlara dahil ol-
mayacaklarını ifade etmiştir (Gazeta.uz, 2020). 2019 yılında Taşkent’de gerçek-
leşen 2. Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantısı'nda da Afganistan’da
her şeyden önce şiddetin durdurulması, diyalog ve uzlaşma ortamın gelişmesi
gerektiğini ifade etmiştir (KUN.UZ, 2019). Yine 15-16 Temmuz 2021 tarihlerinde
Taşkent’de gerçekleştirilen “Orta ve Güney Asya: Bölgesel Karşılıklı Bağımlılık:
Tehditler ve Fırsatlar” konulu konferans Afganistan üzerine yoğunlaşmıştır. Kon-
feransta konuşma yapan Mirziyoyev, Orta ve Güney Asya’da modern, verimli
ve güvenli bir ulaşım ve lojistik altyapısı oluşturmanın önemine değinerek Ter-
mez-Mezarı Şerif-Kabil-Peşaver demir yolu ağı gerçekleştirildiğinde bölgenin
kalkınmasında yapı taşı olacağını vurgulamıştır. 2 Şubat 2021’de Taşkent’de 4.8
milyar $ maliyeti olan ve 5 yıl sürmesi beklenen Özbekistan’ı Afganistan üzerin-
den Pakistan’a bağlayacak olan demir yolunun inşası için bir yol haritası belir-
lenmiştir. (TRTAVAZ, 2021c). Bu projenin hayata geçmesi ile Pakistan’dan Özbe-
kistan’a malların taşınmasının 35 gün yerine 3-5 gün süreceği öngörülmektedir.
Ancak bu ve başka projelerin hayata geçmesinin Afganistan’da huzur ve is-
tikrarın sağlanması ile mümkün olacağı ortadadır. Bu sebeple Mirziyoyev’in
yürütmekte olduğu çok yönlü Afganistan politikasının yerinde olduğu düşünü-
lebilir. Bu husus, Mirziyoyev yönetiminin Afganistan politikasını ağırlıklı olarak
güvenlik üzerine oluşturan Kerimov yönetiminden farkını da göstermiştir.
98
Tâliban öncesi iktidarla da iyi ilişkiler kuran Mirziyoyev, ABD’nin Afganistan’dan

çekilme kararı alması ile Tâliban ile temaslarını artırmıştır. Zaman zaman kesin-
tiye uğrayan ABD ile Tâliban temsilcileri arasındaki barış görüşmelerine Öz-
bekistan Dışişleri bakanın da katılması ve Özbekistan’da Afganistan konulu
konferanslara Tâliban temsilcilerinin katılımının sağlanması Özbekistan’ın ABD
sonrası Afganistan’da ortaya çıkacak duruma hazırlandığını ortaya koymaktadır
(Gazeta.uz, 2020). ABD’nin tamamen çekilmesi sonrası Tâliban’ın kısa sürede
Afganistan’da hakimiyeti sağlaması sonrası Özbekistan, Tâliban yetkilileriyle
görüşmelerde bulunmuş, geçici hükümeti tanıyacağını ifade etmiş, Afganistan’a
ilk insanî yardım yapan ülke olmuş ve Afganistan’ın dondurulan para kaynakla-
rının serbest bırakılması çağrısında bulunarak Afganistan’daki yeni duruma ha-
zırlıklı olduğunu göstermiştir (KUN.UZ, 2021). Kerimov zamanında Afganistan’ın
kuzeyinde oluşturulmaya çalışılan tampon bölge girişimleri yerine Tâliban ile
ilişkilerin geliştirilmesi, gelinen noktada Mirziyoyev’in dış politikasının etkinliği-
nin bir göstergesi olmuştur.
Tâliban'ın Afganistan’da yönetimi ele geçirmesi sonrası kurulan geçici hükû-

metle Kabil’de görüşme gerçekleştiren ilk ülkelerden biri Özbekistan olmuştur.
Dışişleri Bakanı Kamilov, 7 Ekim 2021 tarihinde Afganistan’a bir ziyaret gerçek-
leştirmiş (Fergana Media, 2021a), 16 Ekim’de de geçici hükûmetin Başbakan
Yardımcısı Vekili Abdulselam Hanefi'yi Özbekistan’da ağırlanmıştır (Gazeta.
uz, 2021a). Yapılan görüşmeler, ikili ilişkilerin geliştirilmesi, Afganistan’ın borç-
larının ödenmesi ve demir yolu başta olmak üzere daha önce kararlaştırılmış
projelerin hayata geçirilmesi gösteriyor ki Özbekistan, Afganistan'ın bu zorlu
dönemden çıkması için elinden geleni yapacaktır. Diğer taraftan Özbekistan,
Afganistan’ın iç meselesine taraf olmamak adına Tâliban'dan kaçan Afganlıları
geri gönderme eğiliminde olmasına (Euronews, 2021a) karşın uluslararası ca-
mianın tepkisini çekmemek adına iade etmekten vazgeçmiştir. Afgan pilotları
meselesinde olduğu gibi üçüncü bir ülkeye sınır dışı etme kararı almıştır (Euro-
news, 2021b). Sonuç olarak Mirziyoyev yönetimi Afganistan kaynaklı sorunlarla
uğraşmak yerine bölgede sağlanan barış ile iki devletin de kazançlı çıkacağı
bir ortam oluşturmak istemekte ve bunun için Tâliban ile görüşmelerini sürdür-
mektedir. Görüşmelerin başarısına göre Özbekistan’ın, Afganistan ile ilişkilerini
geliştirerek en büyük güvenlik sorunundan kurtulması ve yıllarca kapalı olan
güney rotasının açılmasını sağlaması muhtemeldir. Bu sebeple Özbekistan-
Tâliban ilişkileri iki ülkenin geleceğinde önemli bir yer tutacaktır.
Küresel Aktörlerle İlişkiler
Mirziyoyev’in reform çalışmaları ve aktif bir dış politika izlemesi özellikle Batılı
devletler tarafından olumlu karşılanmıştır. Batı basınında Özbekistan hakkında
yapılan haber ve analiz sayılarındaki artış da bu durumu ortaya koymaktadır.
Karşılıklı ziyaretler ve uluslararası örgütlerde Özbekistan’ın reform çalışmalarını
99
ve aktif dış politikasını takdir eden raporlar her geçen gün artmaktadır. Örneğin
yıllarca insan hakları konusunda eleştirilen Özbekistan, BM İnsan Hakları Kon-
seyinin 2021-2023 dönemi için üye seçilmiştir (Cumabayev, 2020). Dolayısıyla
komşularla iyi ilişkiler kuran Mirziyoyev, küresel aktörlerle de iyi ilişkiler kurma-
sının meyvelerini almaya başlamıştır.
Kerimov'a kıyasla Mirziyoyev döneminde Özbekistan-Rusya ilişkileri oldukça

büyük bir gelişme göstermiştir. Kerimov’un ölümünden dört gün sonra Putin,
Çin’de düzenlenen G-20 Liderler Zirvesi’ne katılmasının ardından 6 Eylül
2016’da Semerkant’a gelerek Kerimov’un kabrini ziyaret etmiştir (TRTHABER,
2016). Ziyareti esnasında Rusya-Özbekistan arasındaki stratejik ortaklığa deği-
nen Putin’in yıllardır başbakanlık görevinde bulunan Mirziyoyev ile görüşmesi-
nin Mirziyoyev’in devlet başkanlığına giden yolda rakiplerinden bir adım daha
öne geçmesine katkı yaptığı söylenebilir. Putin’in ziyaretinin zamanlaması ve
Mirziyoyev’e yakınlığı ile bilinen Özbek asıllı Rus işadamı Alişir Usmanov’un Ke-
rimov’un vefatı sonrası Özbekistan ziyaretlerini artırması değerlendirildiğinde
Rusya’nın Mirziyoyev’in adaylığına karşı olmadığı izlenimi oluşturmuştur.
Mirziyoyev, Türkmenistan ve Kazakistan’dan sonra 6 Nisan 2017’de Rusya’yı

ziyaret etmiştir. Yapılan görüşmeler neticesinde 16 milyar $ değerinde onlarca
anlaşmaya imza atılmıştır. Böylelikle nükleer santral yapımından tarım makine-
lerinin üretilmesine, Özbek askerlerin Rusya’daki askeri akademilerde eğitim
almasına, vagon ticaretine (Podrobno.uz, 2021b) ve yer altı kaynaklarının çıka-
rılıp üretilmesine kadar birçok alanda Özbekistan-Rusya ilişkilerinde ilerleme
katedilmiştir.
Putin, 18 Ekim 2018’de Özbekistan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirmiştir (Krem-

lin, 2018). Mirziyoyev’in Eylül 2016’dan bu yana Putin ile altıncı görüşmesi olan
bu ziyarette 25 milyar $’ı bulan 800 ticaret ve yatırım anlaşması imzalanmış
ve daha önce yapımı kararlaştırılmış olan Özbekistan’ın ilk nükleer santralinin
temsili temelleri atılmıştır (Каткова, 2018). Rusya’nın sağladığı kredilerle 10 Mil-
yar $ maliyeti olması beklenen ve 2022 yılında başlanması planlanan santral
inşaatının 2028 yılında bitirilmesi öngörülmektedir (Taraqqıyot TV, 2018). Nük-
leer santralın hayata geçmesi ile Özbekistan elektrik üretiminde yoğun olarak
kullandığı doğalgazı daha verimli alanlarda kullanma imkânına kavuşacaktır.
Putin’in ziyareti esnasında Rusya-Özbekistan Bölgelerarası İşbirliği Forumu
düzenlenmiştir. Forumun kapanışına Mirziyoyev ve Putin de katılmıştır (Риа,
2020). Bölgelerarası işbirliği forumu, Özbekistan-Rusya ilişkilerinin geldiği nok-
tayı göstermesi açısından önemlidir.
İkili ilişkilerdeki bu ilerlemeye rağmen zaman zaman Rusya tarafından yapılan

açıklamaların buna gölge düşürdüğü görülmektedir. Rusya Federasyonu Kon-
seyi Başkanı Matviyenko’nun Ekim 2019’da gerçekleştirdiği Özbekistan ziyare-
tinde Özbekistan’ın AEB’ye katılma kararı aldığını ima eden konuşması (Novosti
100
Uzbekistana, 2019) sonrası Oliy Meclis’in üst kanadı olan Senato’nun Birinci
Başkan Yardımcısı Sadyk Safayev, AEB’ye giriş ile ilgili bir soruya verdiği cevap-
ta AEB’ye katılım için henüz somut bir kararın alınmadığını ifade ederek bir an-
lamda Matviyenko’nun açıklamalarına tepki göstermiştir (Sputnik Узбекистан,
2019a). Özbekistan’ın AEB’ye gözlemci olarak katılması kısmen bu tartışma-
ları sona erdirmiş görünmekle beraber Rusya tarafının Özbekistan’ın tam üye
olması beklentisinin devam ettiği söylenebilir. Özellikle Rus basın mensupla-
rının imkân buldukları her ortamda Özbek yetkililere AEB’ye katılım konusun-
da Özbekistan’ın neden temkinli davrandığı sorusunu yöneltmelerinin altında
yatan gerçeğin bu beklenti olduğu ileri sürülebilir (СНГ, 2021b).
Nisan 2020’de Özbekistan Adalet bakanlığının resmî devlet yetkililerinin

devlet dilinde iş görmemesi durumunda para cezası verilmesine yönelik ha-
zırladığı yasa tasarısı (Podrobno.uz, 2021c), Rusya’da tepki ile karşılanmış ve
14 Mayıs 2020’de Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya Zaharova tarafın-
dan eleştirilmiştir (Podrobno.uz, 2020). Bu durum Özbekistan’ı rahatsız etmiş
ve Özbekistan Dışişleri bakanlığı Zaharova’nın açıklamaları sonrası yabancı
devletleri Özbekistan’ın dil meselesine müdahale etmemeye çağırmıştır (Kom-
mersant, 2020). 22 Ekim 2021’de Devlet başkanlığı seçimi için Özbekistan’da
bulunan Rus basınına konuşan Dışişleri Bakanı Kamilov’un, Rusçanın Özbekis-
tan’da etnik gruplar arası iletişimin dili olmaya devam ettiğini ifade etmesi ise
Rusya’dan gelen tepkilerin azaltılmaya çalışıldığı izlenimi oluşturmaktadır (Снг,
2021b).
ABD’nin çekilmesi ile artan Tâliban tehdidine karşı Özbekistan’ın KGÖA’ya ka-
tılması konusunun sürekli gündeme getirilmesi de Özbekistan’ı rahatsız eden
diğer bir boyuttur. Son olarak Dışişleri Bakanı Kamilov, Özbekistan’ın KGAÖ’ye
katılmasını gerektiren bir durumun olmadığını dile getirmiştir (ТАСС, 2021).
Mirziyoyev, tekrar Devlet başkanı seçilmesinden sonra 12 Kasım 2021 tarihinde

İstanbul’da gerçekleşen 8. Türk Keneşi toplantısına katılmasının akabinde ilk
resmi ziyaretini 19 Kasım 2021’de Rusya’ya gerçekleştirmiştir. Şubat 2020’de
gerçekleştirilmesi planlanan bu ziyaret pandemi sebebi ile ertelenmişti (Kom-
mersant, 2021). Mirziyoyev’in ziyareti öncesinde Moskova’da 17 Kasım 2021’de
düzenlenen 2. Rusya-Özbekistan Bölgelerarası İşbirliği Forumu’nda 9 milyar
$’lık anlaşmalar imzalanmıştır. Putin-Mirziyoyev görüşmelerinde de Afganistan
ve uluslararası-bölgesel meselelerin yanı sıra Rusya-Özbekistan ilişkilerinin ge-
liştirilmesi üzerinde durulmuştur. Ayrıca çeşitli kredi ve yatırım konuları ağırlık-
lı olmak üzere 18 işbirliği belgesi imzalanmıştır. Liderler konuşmalarında artan
diplomatik ilişkilere, Rus üniversitelerinin Özbekistan’da açtıkları şubelere ve iki
ülke arasında yürütülmekte olan 14 milyar $’lık projelere vurgu yapmıştır (Pre-
sident.uz, 2021).
101
Mirziyoyev, ülkenin ekonomik kalkınması adına bütün devletlerle ilişkilerini ar-

tırmaktadır. Bu bağlamda Rusya’dan doğrudan yatırımların artması, Rus Sputnik
V aşısının Özbekistan’da üretimi (Bednyakov, 2021), petrol-doğal gaz boru hat-
larının elden geçirilmesi için çeşitli kredi anlaşmaları (Fergana Media, 2021b),
nükleer santral inşaatından eğitim ve kültürel işbirliğine kadar Özbekistan-Rus-
ya ilişkilerinin gelişmekte olması Mirziyoyev politikalarına uygun görünmekte-
dir. Ancak egemenlik haklarına saygı duyulması hem Mirziyoyev hem de halk
nezdinde en önemli öncelikler arasındadır. Özbekistan ile ilişkileri geliştiren
Rusya’nın, Özbekistan’da nüfuzunu artırma ve Özbekistan’ın iç meselelerine
karışma eğilimine girmesi halinde ikili ilişkilerin tekrar kopması mümkündür. Ay-
rıca Özbekistan-Tâliban ilişkilerinin seyri, radikal grupların Özbekistan’da etki
alanını artırma ihtimali ve olası bir güven kaybının Özbekistan-Rusya ilişkilerini
farklı noktalara taşıması mümkündür.
Andican olayları sonrası Özbekistan-ABD ilişkilerinde ilerleme sağlanamamıştır.

2014 yılında ABD, Özbekistan’ı tehlikeli ülkeler listesinden çıkararak işbirliğini
geliştirme istediğini ortaya koyduysa da beklenen ivme yakalanamamıştır.
Mirziyoyev’in iktidara gelmesi ile ilişkilerde belirgin bir ilerleme yaşanmakta-
dır. Özellikle yabancı yatırımların içinde ABD yatırımlarının önemli bir paya sa-
hip olması bu durumu ortaya koymaktadır. Özbekistan’da ABD yatırımlarının
artmakta olmasının Rusya’nın da dikkatini çektiği görülmektedir. Özbekistan’a
2018 yılının ilk çeyreğinde yapılan yabancı yatırımın %28’nin ABD kaynaklı ol-
masına karşın Rus yatırımlarının sadece %6’da kalmış olması, Putin’in 2018 yılın-
daki Özbekistan ziyaretinde gündeme gelmiş ve Putin Rus yatırımcılarının daha
fazla çalışması gerektiğine vurgu yapmıştır (Каткова, 2018).
Eylül 2017’de ABD merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW) temsilcilerinin,
7 yıllık aranın ardından Özbekistan’a girişine izin veren Mirziyoyev, Trump ile 21
Mayıs 2017’de Suudi Arabistan’da ve sonrasında 21 Eylül 2017’de New York’da
BM toplantısında bir araya gelse de iki ülke arasında belirgin bir ilerleme Mir-
ziyoyev’in ABD ziyaretinde gerçekleşmiştir (Timeturk, 2018). Mirziyoyev, 15-17
Mayıs 2018 tarihinde gerçekleştirdiği ABD ziyaretinde Trump ile de görüşmüş
ve 4.8 milyar $ değerinde tarım, iklim değişikliği, ticaret ve eğitimle ilgili 20
anlaşma imzalanmıştır. Trump, Afganistan ile ilgili projelerde ve Özbekistan’ın
DTÖ’ye katılımı konusunda da destek vermeye hazır olduklarını ifade etmiştir
(Forbes.kz, 2018). Ayrıca DB ile 940 milyon $’lık kredi anlaşması imzalanmıştır
(Игумнова, 2018). 1995’de DB’ye üye olan Özbekistan’a, banka tarafından bu-
güne kadar yaklaşık 4-5 milyar dolarlık kredi sağlanmış, Mirzayoyev’in reform
sürecini desteklemek için yeni kredilerin de verilmesi gündeme alınmıştır (Ora-
sam, 2021). DB ile artan ilişkilerin yanı sıra DTÖ’de gözlemci olan Özbekistan
Mirzayoyev dönemi ile beraber DTÖ’ye katılım çalışmalarını da hızlanmıştır.
Özbekistan’ın DTÖ’ye katılımı konusunda Trump’ın destek sözüne rağmen Öz-

bekistan’da AET’ye katılım konusu tartışılırken ABD Ticaret Sekreteri (Bakanı)
102
Wilbur Ross’un Özbekistan’ın AEB’ye katılmasının DTÖ’ye katılmasına bir engel

oluşturabileceğini ileri sürmesi (Ross, 2019) tepki ile karşılanmıştır. Ayrıca ABD
basınında sık sık ABD’nin, Afganistan’dan çekilmesinin ardından bölgeye yakın
olmak için Özbekistan’a ya da Tacikistan’a asker konuşlandırmak istediği yer
almaktadır (Ekrem, 2021). Özbekistan’daki Amerikan büyükelçisinin Özbekis-
tan’daki bir üssün zaman zaman Amerikan kuvvetlerince kullanıldığını açıkla-
ması da ABD tarafının böyle isteği olduğunu veya en azından Özbekistan’da
bir üsse ihtiyacı olduğunu ortaya koymaktadır (Amerikaninsesi, 2008). Ancak
Mayıs 2021’de Özbekistan Savunma bakanlığının açıklamasında olduğu gibi 22
Aralık 2021’de Rus basınına verdiği röportajda da Kamilov, ABD ordusuna ihti-
yaçları olmadığını tekrar etmiştir (РИА, 2021). Dolayısıyla Özbekistan’ın yabancı
bir ülkeye askerî üs izni vermek istemediği görülmektedir.
ABD’li yetkiler, Tâliban'ın Afganistan’a hakim olması sonrası ABD ile işbirliği ya-
pan Afganlıların komşu ülkelere transferi konusunu bölge ülkeleri ile müzakere
etseler de başarılı olamamışlardır. Kamilov’un 1 Temmuz 2021’deki ABD ziyare-
tinde de aynı konu gündeme gelmiş ancak Özbekistan yine olumlu cevap ver-
memiştir. Bu durumu Özbekistan-ABD ilişkileri açısından ziyade Özbekistan’ın
Afganistan’ın iç meselelerinde taraf olmama eğiliminin bir sonucu olarak değer-
lendirmek doğru bir yaklaşım olacaktır.
ABD’li yetkililerin zaman zaman gereksiz açıklamalarda bulunmaları, ABD ba-

sınında gündeme gelen üs konusu ve Afganistan meselesinde olduğu gibi Öz-
bekistan’ı taraf seçmeye zorlayan ABD politikaları Özbekistan tarafını rahatsız
etmektedir. Diğer yandan Özbekistan, ekonomik gelişimi sürdürmek için ABD
yatırımlarını çekmek istemekte, küresel ticaretten hakettiği payı almak için
DTÖ’ye katılma talebini devam ettirmekte ve DB ile ilişkilerini yoğunlaştırmak-
ta hatta Kuzey Atlantik Paktı (NATO) ile de dirsek temasında bulunmaktadır
(Eur-Asia Daily, 2021). Özbekistan’ın ABD politikasını pragmatizm üzerine kur-
duğu ve ekonomik ağırlıklı olduğu görülmektedir. ABD’nin rahatsızlık duyulan
konulara saygı göstererek Özbekistan ile ekonomik faaliyetlerini yoğunlaştır-
ması ikili ilişkileri daha da geliştirecektir. Aksi bir eylem ise Özbekistan-ABD iliş-
kilerinin tekrar kopmasına neden olabilecektir. Diğer taraftan iki ülke yetkilileri-
nin görüşmelerini sürdürmekte olması Özbekistan-ABD ilişkilerinin geliştirilmesi
adına girişimlerin devam ettiğini ortaya koymaktadır. 13 Aralık 2021 tarihinde
Taşkent’de bir araya gelen iki ülke heyetleri “Stratejik Ortaklık Diyaloğu”nun
ilk toplantısını yapmıştır. Toplantıda diplomasi, ekonomik kalkınma, güvenlik,
insanî boyut, kültürel ilişkiler, uluslararası kuruluşlar ve finans kurumları içindeki
ilişkilerin yanı sıra ikili ve bölgesel işbirliği konuları ele alınmıştır. Ayrıca C5+1
mekanizmasının daha aktif olması gerektiği konusu üzerinde de durulmuştur
(DUNYO, 2021b).
Özbekistan’daki yatırımlarını artıran ABD aynı zamanda Afganistan’dan çekil-

mesi ile Afganistan’a komşu ülkelerde varlığını güçlendirmek istemektedir. Bu
103
durumun Özbekistan’a dolayısı ile Mirziyoyev’in yürütmekte olduğu çok yönlü

dış politikasına olumlu katkı yapması muhtemeldir. Özbekistan-ABD arasında
yapılmakta olan görüşmelerin olumlu sonuçlanması ve alınacak kararların kâğıt
üzerinde kalmayarak uygulamaya geçtiği takdirde Özbekistan-ABD ilişkilerinin
daha da gelişmesi beklenebilir.
Kerimov zamanında gelişen Özbekistan-Çin ilişkileri, Mirziyoyev ile daha da ile-

ri seviyelere taşınmıştır. Türkmenistan, Kazakistan ve Rusya’dan sonraki resmî
ziyaretini 11-15 Mayıs 2017’de Çin’e gerçekleştiren Mirziyoyev, ilki yapılan "Ku-
şak ve Yol Projesi Forumu”na da katılmış ve bir konuşma yapmıştır. Mirziyo-
yev’in ziyaretinde birçok alanda işbirliğini kapsayan anlaşmaların toplam de-
ğeri 20 milyar $’ı aşmıştır (Центр-1, 2017). Mirziyoyev, “2. Kuşak ve Yol Projesi
Forumu”na katılmak için 24-27 Nisan 2019’da tekrar Çin’e resmi bir ziyaret
gerçekleştirmiştir. Bu ziyaret esnasında da iki ülke arasındaki ticaret hacminin ve
Özbekistan’a yapılacak Çin yatırımlarının artması gibi ekonomik ağırlıklı konular
ele alınmıştır (Хабар.uz, 2019). 26 Ağustos 2019’da Çin’e ziyaret gerçekleşti-
ren Başbakan Aripov da Özbekistan’ın en yakın ortağı olarak Çin’i göstermiştir
(Хашимова, 2019). Bu ziyaret esnasında ayrıca 1 milyar $’lık Özbekistan-Çin
Yatırım Fonu’nun kurulması kararlaştırılmıştır (Sputnik Узбекистан, 2019b).
Özbekistan, Çin’den sağladığı ekonomik yardımların yanı sıra Özbekistan’a

yatırım yapmak isteyen Çinli yatırımcıların önünü açarak en büyük problem
olan ekonomik kalkınma konusunda ilerleme sağlamaya çalışmaktadır. Aynı za-
manda eskiyen teknolojisinin modernizasyonunu sağlamak (Stanradar, 2017)
ve bölgesel sorunların çözümüne Çin’in de katkı sunmasını hedeflemektedir.
Çin açısından ise Batı pazarına ulaşmasını sağlayacak demir yolu ve kara yolu
projeleri için ihtiyaç duyduğu Özbekistan, aynı zamanda bölgesel güvenliğin
sağlanmasında da kilit bir ülkedir.
Çin-Kırgızistan-Özbekistan kara ve demir yolu hattı projeleri, Özbekistan’a

kaynak aktarımı, Çinli yatırımcıların Özbekistan’a yatırım yapmasının teşvik
edilmesi ve son dönemde de Afganistan’da yaşanan olaylardan duyulan kaygı
iki ülke ilişkilerinde öne çıkan temel konular olarak göze çarpmaktadır. Diğer
taraftan Çin’in, Özbekistan’ın iç meselelerine karışmaması, ülke bağımsızlığına
ve egemenliğine saygı göstererek ekonomik ağırlıklı bir politika izlemesi ikili
ilişkileri geliştiren en büyük etken olarak görülebilir. Çeşitli kredi anlaşmaları
ve Çinli yatırımcılar dışında Özbekistan dış ticaretindeki rakamlara bakıldığında
da Çin’in Özbekistan ekonomisi için ne kadar önemli olduğu görülmektedir.
Dolayısı ile iki ülkenin ortak çıkarları ve ekonomik ağırlığa sahip ikili ilişkilerin
gelişerek artması beklenmektedir.
104
Türkiye ile İlişkiler
Mirziyoyev’in iktidara gelmesi ile Özbekistan-Türkiye ilişkileri Kerimov döne-

mine göre hayal edilemeyecek bir gelişme göstermiştir. Ülke liderleri başta
olmak üzere resmî heyetlerin, işadamlarının, sivil toplum kuruluşlarının, sanayi
ve ticaret odalarının yanı sıra üniversite yetkililerinin karşılıklı ziyaretleri sonu-
cunda ticarî, kültürel, toplumsal, eğitim vb. alanlarda birçok ortak faaliyetlerin
gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. İlişkilerdeki iyileşmeler sonucu son beş
yıllık dönemde Özbekistan’a en fazla yabancı yatırım yapan ülkelerden biri de
Türkiye olmuştur. Bu gelişmeler dış ticaret rakamlarında da yansımasını bulmuş-
tur. Kerimov dönemi sonunda 1.2 milyar $ civarında olan iki ülke ticaret hacmi
2016’dan sonra büyük bir sıçrama yaşamasına karşın pandemi sebebi ile 2020
yılında 2 milyar $’a gerilemiştir. 2021 Ocak-Ekim döneminde 2.7 Milyar $’ı bulan
iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi (Star, 2021) yıl sonunda ilk defa 3 milyar
$ sınırını aşmıştır. 2023 yılında 5 milyar $ hedefine ulaşması beklenmektedir
(Yeniakit, 2021). Türkiye’nin 2020’de olduğu gibi 2021 Ocak-Ekim döneminde
de Özbekistan’da en çok şirket kuran yabancı ülke olması pandemi kaynaklı
sorunlara rağmen iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin gelişmeye devam
ettiğini göstermektedir.
Kerimov’un vefatı sonrasında Erdoğan, Özbekistan’a resmi ziyarette bulun-

muştur. Bu ziyaret aynı zamanda Türkiye’den Cumhurbaşkanı düzeyinde 18 yıl
aradan sonra gerçekleşmiş ilk resmî ziyaret olması açısından büyük bir öneme
sahiptir. 18 Kasım 2016 tarihinde gerçekleşen ziyarette Erdoğan, Mirziyoyev ile
görüşmüş ve Türkiye-Özbekistan ilişkilerinin hızlı bir şekilde geliştirilmesi ka-
rarı alınmıştır (Sabah, 2016). Erdoğan’ın ziyareti sonrasında iki ülke heyetleri
Özbekistan’da ve Türkiye’de birçok toplantıda bir araya gelerek ikili ilişkilerin
ilerlemesi adına alınan kararları hayata geçirmeye çalışmıştır.
Mirziyoyev’in 25 Ekim 2017’deki Türkiye ziyareti de 20 yıl aradan sonra Özbe-

kistan’dan Türkiye’ye Cumhurbaşkanı düzeyinde gerçekleşen ilk ziyaret olarak
tarihe geçmiştir. Bu ziyaret sırasında ekonomiden savunma sanayiine, sağlıktan
tarıma, eğitimden kültüre pek çok alanda 24 anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca iki
ülke ilişkileri ilk defa stratejik ortaklık düzeyine çıkarılmıştır (Vectornews, 2017).
10 Şubat 2018’de yayınlanan kararname ile Özbekistan’ın Türk vatandaşlarına

yönelik vize muafiyetini yürürlüğe koyması anlaşmaların hayata geçmekte ol-
masını göstermesi açısından önemli bir hamle olmuştur.
30 Nisan 2018 tarihinde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Özbekistan ziyaretinde iki

ülke arasında 3 milyar $’ı aşan 50 yeni yatırım için mutabakata varılması ve 25
anlaşmanın imzalanması ile stratejik ortaklık daha da güçlendirilmiştir (Sputnik
Türkiye, 2018). Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından Millet Kütüphanesinin açılış
törenine onur konuğu olarak davet edilmesi hasebiyle Mirziyoyev, 20 Şubat
105
2020 tarihinde Türkiye gelmiş ve işbirliğini geliştirmeye yönelik birtakım anlaş-

maların imzalanmasına devam edilmiştir.
İkili ilişkilerdeki yaşanan ilerleme, Özbekistan’ın yıllardır mesafeli durduğu Türk

dünyası kuruluşlarına üyeliğini aktifleştirmesine katkı yapmıştır. Özbekistan 30
Nisan 2018'de Türk Keneşine (Türk Konseyi) katılma talebinde bulunmuş ve 14
Eylül 2019’da tam üye olmuştur (TİMETURK, 2019). 15 Ekim 2019 tarihinde Ba-
kü’de düzenlenen Türk Keneşinin 7. Zirvesi’ne tam üye olarak katılım gerçek-
leştirilmiştir (TÜRKSOY, 2019). Özbekistan Türk Keneşine üye olduktan sonra
Keneşin alt organlarında da varlığını artırmaktadır. 1993 yılındaki kuruluş aşa-
masında yer almış olduğu TÜRKSOY’a da tekrar aktif şekilde katılan Özbekis-
tan’ın, 2008 yılında kurulmuş olan TÜRKPA’ya katılımı konusunda da ilerlemeler
yaşanmakta ve yakın zamanda katılımın gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu ge-
lişmeler sonrasında her yıl TÜRKSOY tarafından belirlenen Türk Dünyası Kül-
tür Başkenti organizasyonu 2020 yılı için Hîve'yi Türk Dünyası Kültür Başkenti
seçmiştir. Yine 24 Haziran 2021 tarihinde Özbekistan’ın Kokand şehrinde ger-
çekleştirilen Türk Konseyi Turizm Bakanları 6. Toplantısı’nda, Özbekistan Turizm
bakanının teklifi ile Kokand, Türk Konseyinin ilk turizm başkenti olmuştur (Türk
Devletleri Teşkilatı, 2021b).
Mirziyoyev’in, 24 Ekim 2021’de gerçekleşen devlet başkanlığı seçimlerini ka-

zanması (Gazeta.uz, 2021b) sonrası ilk yurtdışı ziyaretini İstanbul’da 11-12 Ka-
sım 2021’de gerçekleşen Türk Keneşinin 8. Zirvesi’ne katılmak için Türkiye’ye
gerçekleştirmiş olması da Özbekistan’ın Türkiye ve Türk dünyası kuruluşlarına
verdiği değeri göstermesi açısından önemlidir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2021c).
Türk Keneşinin 8. Zirvesi’nde kısa ve orta vadeli planlamaların yanı sıra "Türk
Dünyası 2040 Vizyonu" da kabul edilmiştir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2021d).
Ayrıca Türk Keneşinin isminin Türk Devletleri Teşkilatı olarak değiştirilmesine
ve yeni isimle 2022 yılındaki ilk zirvenin Özbekistan’da düzenlenmesine karar
verilmiştir (Podrobno.uz, 2021d).
Mirziyoyev'in daveti üzerine Cumhurbaşkanı Erdoğan, dört yıl sonra 29-30 Mart
2022’de Özbekistan ziyareti gerçekleştirmiştir. Taşkent’te ikinci düzenlenen
Türkiye-Özbekistan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi'nin toplantısına da
katılan Erdoğan; savunma sanayisinde işbirliği başta olmak üzere yeni 10 anlaş-
manın imzalandığını, 3,6 milyar $’a ulaşan ticaret hacminin daha önce belirle-
nen 5 milyar $ hedefine kısa sürede ulaşmasını beklediklerini ve yeni hedefin
de birkaç yıl içerisinde 10 milyar $’ı yakalamak olduğunu ifade etmiştir. İki ülke
ilişkilerinin kapsamlı stratejik ortaklık seviyesine yükseltilmesinin dışında ziya-
retin diğer bir önemi ise YÖK Başkanı Özvar’ın Ocak 2022’de gerçekleştirdiği
Özbekistan ziyaretinde Özbek-Türk Üniversitesi kurulmasına dair imzalanmış
protokolden sonra liderlerin de Özbek-Türk Üniversitesi hakkında yaptıkları
açıklamalardır. Dolayısı ile planlanan ortak üniversitenin yakın bir zamanda açıl-
masının hedeflendiği görülmektedir. Böylelikle Türkiye, son yıllarda birçok ya-
bancı üniversitenin açıldığı Özbekistan’da eğitim konusunda önemli bir yatırım
gerçekleştirmiş olacaktır.
106
Liderlerin görüşmeleri dışında diğer kamu ve özel sektör heyetlerinin yoğun-

laşan karşılıklı ziyaretleri, uluslararası örgütlerde ve Türk dünyası kuruluşların-
da ortak çalışmaların artması, vizelerin kaldırılması, zırhlı muharebe araçlarının
Özbekistan’da üretilmesine karar verilmesi, 7 Mart 2021 tarihinde Semerkant’da
Türkiye başkonsolosluğunun açılması, Türk Hava Yollarının yeni güzergâhlar-
da uçuşlar gerçekleştirmeye başlaması ve sefer sayısını artırması, Türkiye’nin
Özbekistan’a yaptığı yatırımlarda yaşanan büyük artış, T.C. Ziraat Bankasının
yatırımlarını artırması, üniversiteler ve ticaret odalarının anlaşmaları, Türk İşbir-
liği ve Kalkınma Ajansı-TİKA'nın başta Türkistan coğrafyasında ilk ve tek kemik
iliği nakil merkezi olan Hematoloji ve Kan Nakli Bilimsel Araştırma Enstitüsü-
nün açılmasına yaptığı katkılar olmak üzere diğer çalışmaları, serbest ekono-
mik bölge oluşturma girişimleri, taşımacılık ve lojistik hizmetlerinin geliştirilmesi
çalışmaları ve savunma sanayi alanındaki işbirliği iki devlet arasındaki ilişkileri
güçlendirmektedir.
Sonuç olarak iki ülke ilişkilerinin gelişmeye devam etmesi beklenmektedir. An-
cak Özbekistan’ın iç ve dış politika dinamiklerini görmezden gelerek atılacak
bir adım, Özbekistan-Türkiye ilişkilerinde sıkıntı üretebilir. Türkiye açısından Ke-
rimov döneminde iki ülke arasında yaşanan ilişkilerden elde edilen tecrübeler
bu ilişkilerin günümüzde ve gelecekte yürütülmesi konusunda önemli bir yol
gösterici olacaktır.
Mirziyoyev Döneminin Genel Değerlendirmesi
Dış ticaret hacminin yükselişte olması ve yabancı yatırımcıların sayısındaki ar-

tış, iktidara geldikten sonra "Yeni Özbekistan" sloganıyla önemli reformlar ya-
pan ve aktif bir dış politika izleyerek Özbekistan’ı dış dünyaya açmaya çalışan
Mirziyoyev’in yavaş yavaş izlediği politikaların meyvelerini almaya başladığını
göstermektedir. Ancak pandemi kaynaklı sıkıntıların üzerine Afganistan kay-
naklı problemlerin eklenmiş olması Mirziyoyev’in politikalarının başarısı önünde
temel engeller olarak durmaktadır.
Mirziyoyev yönetimi, reformlar sonrasında halk ve uluslararası desteğin de

artması ile komşu ülkelerle sorunlarını daha rahat çözme imkânı bulmuş diğer
taraftan da bölge ve dünya barışının sağlanmasına yönelik diplomatik girişim-
lerini artırmıştır. Mirziyoyev başta olmak üzere Özbekistan devlet temsilcilerinin
ABD’den, Rusya, Türkiye, AB, Katar, BAE, Çin, Pakistan, Afganistan, Malezya
ve Endonezya’ya kadar yoğun bir diploması yürütmekte olması Özbekistan’ın
sadece bölgede değil küresel anlamda da ağırlığını her geçen gün artırmasına
katkı yapmaktadır.
Yapılan reformlar memnuniyetle karşılanmakla beraber reformların devamının

sağlanması ve ekonomik kalkınmanın artması halkın üzerinde durduğu temel
107
konulardır. Ekonomik anlamda beklenen ilerlemenin yavaş olması, artan ticaret

hacminin sürekli Özbekistan aleyhine açık vermesi ve artan dış borç. Mirziyoyev
yönetiminin çözmesi gereken temel problemler olarak kendini göstermektedir.
Bu sebeple seçimleri kazanan Mirziyoyev’in yeni dönemde ekonomik kalkınma
üzerinde daha fazla durması ve Afganistan kaynaklı güvenlik tehditlerini berta-
raf etmek için bölgesel ve uluslararası diplomasi trafiğini artırması beklenmek-
tedir. Elde edilecek muhtemel başarılar muhakkak ki Özbekistan’ın kaderini
değiştirecektir. Başarısızlık ise siyasî ve ekonomik nitelikli olanlar başta olmak
üzere birçok sorunu da beraberinde getirebilecektir. Dolayısı ile Mirziyoyev’in
yürüttüğü politikaların başarılı olması için ülke içinde olduğu kadar bölgesel ve
uluslararası desteğe de ihtiyaç bulunmaktadır.
Kurucu iktidar olarak Kerimov yönetimi, devletin varlığı ile kendi iktidarını eşde-
ğerde tutmuştur. Bu sebeple devlete tehdit oluşturan oluşumlara olduğu gibi
kendi iktidarını tehdit eden yapılanmalara da güçlü tepkiler verilmiştir. Bu katı
uygulamalar iç politikayı şekillendirdiği gibi dış politikaya da yön vermiş ve ikili
ilişkilerin gelişmesini engellemiştir. Bu sebeple Kerimov, döneminde uygulanan
politikalar sadece ülke içinde değil komşular ve uluslararası aktörlerde de hoş-
nutsuzluklara neden olmuştur. Sonuç olarak Kerimov, ülkesinin gelişmesi ve
kalkınması adına gayret göstermiş ve gerektiğinde radikal kararlar almaktan
çekinmemiştir. Ülke içinde ve dışında yapılan eleştirilere ve memnuniyetsizlik-
lere karşın Kerimov, ülkeyi yeniden inşa konusunda önemli bir noktaya taşımış
ve kendisinden sonraki yönetime daha güçlü bir Özbekistan bırakmıştır.
Mirziyoyev, devletin kuruluş dönemindeki sıkıntıların artık yaşanmayacağı an-

lamı da taşıyan "Yeni Özbekistan" söylemi ile Kerimov’un temellerini attığı ve
şekil verdiği Özbekistan’ı daha ileri taşıma hedefinde olacağını ortaya koy-
muştur. Mirziyoyev, yaptığı reformlarla halkın sıkıntılarını hafifletmeye çalışmış
diğer yandan da komşularla problemleri çözerek bölgesel barışın sağlanma-
sına katkı sunmuştur. Küresel aktörlerle kurulan çok yönlü ilişkiler ağı, her ne
kadar aksi gibi görünse de gerçekte Kerimov politikaları ile uyumludur. Diğer
yandan Türkiye’yi tehdit olarak algılamayan Mirziyoyev yönetimi, ikili ilişkilerin
hızla artmasına çaba göstermiştir. Pandemi sürecinin yaşanması, ABD’nin Af-
ganistan’dan çıkma kararı alması ve Tâliban'ın Afganistan’da hakimiyet kurma-
sı beklenen ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesini engellemiştir. Afganistan
kaynaklı tehditlerin tekrar gündeme gelmesi ve radikal grupların Özbekistan’da
faal hale gelme ihtimali büyük bir güvenlik riski oluşturmakla beraber ikinci kez
Devlet başkanı seçilen Mirziyoyev’in reformları sürdürmesi ve ekonomik kalkın-
madaki başarı seviyesini yukarılara taşıması beklenmektedir. Ancak Afganistan
kaynaklı sorunların bölgeye ve Özbekistan’a taşma riskinin doğuracağı sonuç-
lar, ekonomik kalkınmayı engelleyebileceği gibi Mirziyoyev’in hareket alanını
daraltarak mevcut politikalarda köklü değişikliklere yol açması da ihtimal dahi-
lindedir.
108
MİRZİYOYEV DÖNEMİNDE ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE

OLDUĞU BAŞLICA ULUSLARARASI ÖRGÜTLERLE
İLİŞKİLERİ
Alp Yüce KAVAS9*
Özbekistan Cumhuriyeti SSCB’nin resmî olarak dağıldığı 1991 sonundan
bu yana bağımsız bir devlet olarak uluslararası toplumda yerini almış ve
çeşitli uluslararası örgütlerle kaçınılmaz bir etkileşim içerisine girmiştir. Orta
Asya**10cumhuriyetleri içerisinde yüzölçümü olarak Kazakistan ve Türkmenis-
tan’ın ardından üçüncü, nüfus olarak ise ilk sırada yer alan Özbekistan özellikle
son yıllarda bölgesel oyuncu olma hedefini daha belirgin biçimde ortaya koy-
maya başlamış, bu noktada uluslararası örgütlerle olan ilişkileri önem kazanmış
görünmektedir. Bu bağlamda; Özbekistan’ın son dönem dış politikasının şekil-
lenmesinde bağımsızlık sonrası üye olduğu, bölgesel ve küresel ölçekte faali-
yet gösteren uluslararası örgütlerin ne ölçüde etkide bulunduğu değerlendiril-
melidir. Ülkenin uluslararası toplum içerisindeki etkinliği noktasında söz konusu
örgütlerin rol ve işlevleri tespit edilmesi gerekir.
Özbekistan’ın üye olduğu başlıca uluslararası örgütlerle ilişkilerinin ele

alınmasından önce ülkenin iç siyasî-idarî ve ekonomik yapılarına genel olarak
değinmenin yararlı olacağı görüşündeyiz. Özellikle Şavkat Mirziyoyev’in, selefi
ve bağımsızlık sonrası ülkenin ilk cumhurbaşkanı olan İslam Kerimov’un ardın-
dan makamı devralması sonrası başlattığı reformist sürecin ana hatlarıyla ince-
lenmesi ve Özbekistan’ın çeşitli ülkelerle ikili ilişkilerinin tek tek ayrıntılı biçimde
ele alınmasıyla birlikte konu bütünlüğü açısından yeni dönemdeki dış politika
doktrininin genel analizi ortaya çıkacaktır. Ülkenin özellikle Mirziyoyev döne-
miyle birlikte genel ekonomik görünümüne de yine bu kapsamda ışık tutmaya
çalışacağız. Özbekistan’ın üye olduğu çeşitli uluslararası örgütlerle ilişkilerini
irdelerken uluslararası ilişkiler disiplini bünyesinde yer alan başlıca kuramların
da söz konusu ilişkileri yorumlamada zenginlik katacağını düşündük. Burdan
hareketle liberal kurumsalcı ve inşacı perspektiflerden de konuya pencere aç-
mayı tercih etik. Günümüzde ulus-devletlerin çıkarları doğrultusunda uluslara-
rası toplumdaki konumlarını etkinleştirme çabalarında rekabet, iş birliği ve sa-
hip oldukları temel niteliklerinin önemi dikkate alındığında tercihimizin önemli
olduğu görülecektir.
* Dr., alpyucekavas@gmail.com, ORCID: 0000-0001-5686-026X
“* "Orta Asya” bölgesi olarak; Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistan topraklarından
oluşan coğrafî alanı kastetmekteyiz. A.Y.K.
109
Bu bölümün ana konusunu oluşturan Özbekistan’ın üye olduğu başlıca ulus-

lararası örgütlerle güncel (2017-2021 arası) ilişkilerinin irdelenmesi ilerleyen
bölümlerde ifade edilecektir. Küresel bir örgüt olan Birleşmiş Milletler (BM) ve
diğer bölgesel ölçekte faaliyet gösteren örgütlerle ilişkilerin irdelenmesiyle bir-
likte Özbekistan’ın son yıllarda daha aktif bir dış politikaya yönelmesinin ulus-
lararası arenaya yansımaları değerlendirilecektir. Bu bağlamda Özbekistan’ın
söz konusu örgütlerle ilişkilerinde nasıl bir yol takip ettiği, sınırlılıkları ve onla-
ra sunabileceği potansiyel katkılar da ele alınacaktır. Öte yandan incelenecek
uluslararası örgütler içerisinde Özbekistan’a yönelik algı ve beklentilerde mey-
dana gelen/gelebilecek değişimlerin de gözlemlenmesi mümkün olabilecektir.
Söz konusu ilişkiler incelenirken Özbekistan’ın özellikle Türk Konseyi-Keneşi
bünyesindeki faaliyetlerinin Türk dünyası açısından özel önemi dikkate alınma-
lıdır.
ÖZBEKİSTAN’IN SON DÖNEM İÇ SİYASİ VE EKONOMİK

YAPISI İLE YENİ DIŞ POLİTİKA DOKTRİNİNE GENEL BAKIŞ
Özbekistan’ın SSCB’den bağımsızlığı sonrası ilk cumhurbaşkanı seçilen İslam

Kerimov’un ülkedeki iktidar süreci aslında 1989 yılında Özbekistan Komünist
Partisinin Genel Sekreterliğine getirilmesiyle başlamış, 2016 yılındaki vefatına
değin devam etmiştir. Kerimov döneminde iç politika tercihi olarak liberal de-
mokrasi ve serbest piyasa ekonomisine mesafeli bir otoriterlik anlayışının ege-
men olduğu söylenebilir. Kerimov’un ani vefatıyla birlikte ülke kısa süreli bir şok
yaşasa da halefinin belirlenmesi ve ülke yönetimini devralması süreci devletin
devamlılığı esası gereği hemen başlatılmıştır.
Özbekistan Anayasası’nın 96. maddesinde yer alan “Cumhurbaşkanının

görevini devam ettiremediği durumlarda yetkileri, üç ay içerisinde seçime
gidilmesi koşuluyla Senato’ya devredilir.” ifadesi Kerimov sonrası iktidarın o
dönem Özbekistan Senatosu Başkanı konumundaki Nigmatilla Yuldaşev’e
devredileceği biçiminde yorumlanmış ancak Yuldaşev sürpriz bir biçimde
dönemin Başbakanı Şavkat Mirziyoyev’i kendi yerine önermiştir (Bodio,
2020:14). 2003 yılından beri başbakanlığı yürüten Mirziyoyev’in siyasî-bürok-
ratik deneyime sahip bir isim olması iki meclisli parlamentodan "Geçici Cum-
hurbaşkanı” statüsüyle onay almasını kolaylaştırmıştır. Mirziyoyev de 2016 yılı
sonunda seçime gitme kararı almıştır (Köksal, 2020:89). 4 Aralık 2016’da ger-
çekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Mirziyoyev oyların ezici bir çoğun-
luğunu elde etmiş, birkaç gün ise sonra Anayasa gereği başbakanlıktan istifa
ederek yeni görevine başlamıştır (Bodio, 2020:15).
110
Mirziyoyev yönetimi, seçimlerde elde ettiği açık zaferin getirdiği özgüvenle bir-
likte ülkede siyasî, ekonomik ve toplumsal alanlarda reformlar yapma yolunu
tercih etmiştir. İç siyasî-idarî ve toplumsal alanda gerçekleştirilmesi amaçlanan
temel reformlar şu şekilde sıralanabilir (Köksal, 2020:90):
• İdari işlerde hesap verilebilirliğin öne çıkması, denetim mekanizmalarının

hızla etkinleştirilmesi,
• Bürokratik hantallığın önüne geçilerek, e-devlete geçiş sürecinin

hızlandırılması,
• Parlamentonun ülkedeki siyasî sorunların çözümünde etkinliğinin

artırtılması,
• Siyasî çoğulculuğu sağlayabilmek noktasında siyasî partilerin rekabet

edebilir kılınması,
• Hakimlerin*11ve belediye başkanlarının atamayla değil seçimle işbaşına

gelmelerinin önünün açılması,
• Sivil toplumun güçlendirilmesi,
• Dindar yurttaşlara yönelik önyargı ve kısıtlamaların ortadan kaldırılması,
Şubat 2017’de Mirziyoyev yönetimi, hedeflediği temel reformları hayata

geçirmek noktasında önemli bir adım sayılan bir program ortaya koymuştur.
Buna göre kamu yönetimi, hukukun üstünlüğü ve yargı sistemi, serbest
piyasa ekonomisine geçiş, toplumsal düzenlemeler, enerji güvenliği ve askerî
güvenlik ile dış politika alanlarında reform gerçekleştirilmesinin elzem olduğu
belirtilmiştir (Strategic Comments, 2018). Mirziyoyev öncesi Özbekistan’ın iç
siyasî yapısında hemşehrilik ilişkileri ve bir çeşit “babadan miras” (patrimon-
yal) yönetim anlayışı vardı. Bu idare düşüncesi, askerî-bürokratik karakterdeki
otoriterlikle sentezlenerek ciddi ölçekli siyasî, ekonomik ve toplumsal dönü-
şüm girişimlerine kapalı bir görünüm sergileyerek varlığını sürdürme olanağı
elde etmiştir (Gallo, 2021:346). Bu durumun farkında olan Özbekistan’ın yeni
cumhurbaşkanı, bürokratlara ve yerel yöneticilere seçkincilikten uzaklaşılarak
halkla diyalog kapısının açık tutulması gerektiğini vurgulamış, bu kapsamda hü-
kümet yazılı ve görsel medyada totaliter rejimlerde görülen kişi kültü temelli
yaklaşımları yasaklamış, şeffaf ve kolay erişilebilirlik esaslı dijital dönüşüm baş-
latılmıştır (Bodio, 2020:19).
* Özbekistan idari yönetiminde “hakim”, vilayeti Cumhurbaşkanı adına yöneten valiye eşdeğer konumdadır.
A.Y.K.
111
Yeni iktidarın ortaya koyduğu reformist tavrın ülke siyasî ve bürokratik yapısın-
da babadan mirasçı geleneği bütünüyle ortadan kaldıracağına ve rejimin liberal
demokratik bir niteliğe dönüşeceğine yönelik beklentiler için henüz erkendir.
Batılı ülkeler nezdinde ise Özbekistan’ın demokratikleşmeye yönelik çabaları
yetersiz görünmektedir. Nitekim Birleşik Krallık’ta yayınlanan liberal eğilimli The
Economist dergisinin 2021 yılında yayınladığı "Küresel Demokrasi Endeksi"n-
de Özbekistan 2,2 puan alarak 155. sırada yer alabilmiş ve “otoriter ülkeler”
arasında gösterilmiştir (The Economist, 2021). ABD merkezli sivil toplum ku-
ruluşu Freedom House ise Özbekistan’ı 2021’de “özgür olmayan” ülke olarak
nitelendirmeyi tercih etmiş, ülkedeki COVID-19 vakaları konusunda halkın
şeffaf biçimde bilgilendirilmemesi ile iş dünyası ve gazetecilere yönelik iktidar
baskısını söz konusu nitelendirmedeki temel gerekçeler olarak göstermiştir
(Freedom House, 2021). Diğer taraftan Özbekistan yurttaşlarının, siyasî uzman
ve akademisyenlerin genel olarak yeni yönetimin gerçekleştirdiği reformların
somut sonuçlarını görebilmek için zaman gerektiğine yönelik temkinli bir iyim-
serliği koruduğu söylenebilir (Blackmon, 2021:187).
Mirziyoyev yönetiminin göreve geldikten kısa bir süre sonra başlattıkları re-
formların en önemli bölümünü ise ekonomik dönüşüm hedefine dönük olan-
lar teşkil etmektedir. Kerimov döneminde görev alan idarî-bürokratik seçkinler,
1991 sonrası eski Sovyet coğrafyasında popülerleşen neo-liberal ekonomi mo-
deline karşı ithal ikameci sanayileşmeye (İİS) dayalı devletçi-korumacı anlayışı
sürdürmekte beis görmemiştir (Gallo, 2021:342). Şavkat Mirziyoyev’in cumhur-
başkanı seçilmesiyle birlikte Özbekistan ekonomisinin İİS temelli karma eko-
nomi modelinden neo-liberalizme geçiş süreci başlamıştır. Mirziyoyev yönetimi
aşağıdaki konularda ekonomik-malî reformları uygulamaya koymuştur/koymayı
hedeflemektedir (Beijing Review, 2021:40; Bodio, 2020:24; Gallo, 2021:350;
Köksal, 2020:91-92; Strategic Comments, 2018):
• Serbest kur politikasına geçiş,

• Doğrudan yabancı yatırımların ülkeye çekilmesi,
• İhracat potansiyelinin artırılması ve bu amaçla özellikle çevre ülkelerle
serbest ticaret anlaşmalarının imzalanması,
• Makroekonomik istikrarı sağlamaya yönelik politikalar geliştirilmesi,
• Vize alımlarının kolaylaştırılması,
• Kamu ve özel sektörler arasındaki rekabet ve iş birliği olanaklarının artı-
rılması,
• Dünya Ticaret Örgütüne (DTÖ) üye olunması,
• Ekonomik etkinliğini kaybetmiş kamu iktisadi teşekküllerinin (KİT) özel-
leştirilmesi,
• Bankacılık ve tarım sektörlerinin modernizasyonu,
• 2030 yılına kadar “yeşil ekonomiye” geçiş.
112
Neo-liberal ekonomi modeline geçişi amaçlayan Özbekistan hükûmeti, Keri-

mov döneminin mirası olan bürokratik yapının yeni sürece adaptasyonunun re-
formların başarıya ulaşması için elzem olduğunun bilincindedir. Özbekistan’ın
ulusal haber alma kuruluşu Devlet Güvenlik Hizmeti (DGH) Başkanı Rüstem İn-
yatov’un Cumhurbaşkanı Mirziyoyev tarafından 2018 başında görevden alınma-
sını bu açıdan değerlendirmek yerinde görünmektedir (Bodio, 2020:22). Mirzi-
yoyev yönetiminin, 1990’lı yıllarda Rusya’nın neo-liberalizme ani geçiş sürecinin
meydana getirdiği sosyoekonomik ve sosyopsikolojik sarsıntıların bilincinde
olarak çalışanların özlük haklarının gözetilmesi, sınai üretim kapasitesinin ve
verimliliğinin artırılması ile ekonomide sektörel çeşitliliğe gidilmesi konularına
özel önem atfettiği görülmektedir (Gallo, 2021:351).
Ekonomi ve malî alanda planlanan, bir bölümü de uygulamaya konulan reform-

lara karşın ülke ekonomisindeki olumlu seyrin en azından şimdilik sınırlı bir dü-
zeyde kaldığı söylenebilir. Nitekim Dünya Bankası verilerine göre 2017-2020
yılları arasında ülke gayrisafi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yıllık ortalama büyüme
oranı ortalama yaklaşık %4,3 olmuştur. Söz konusu oran genel anlamda olumlu
sayılabilecek bir ekonomik büyümeye işaret etse de Kerimov iktidarına denk
gelen 2007-2015 yılları arasındaki yıllık ortalama %7,93’lük GSYİH büyüme
oranının belirgin biçimde altında bir performans sergilenmiştir (Dünya Bankası,
2021). 2020 yılında patlak veren küresel ölçekli COVID-19 salgınının ekono-
mik etkilerinin bunda kuşkusuz payı bulunmaktadır. Neo-liberalizme geçişle
birlikte serbest kur politikasına geçilmesinin ardından yıllık enflasyon oranla-
rında da belirgin bir artış gözlemlenmiştir. Nitekim Kerimov iktidarının son yılı
olan 2016’da yıllık enflasyon %5 civarındayken 2018’de dört kat artarak %20
’nin üzerine çıkmış, sonraki iki yılda ise %10-15 arasında seyretmiştir (Trading
Economics, 2021). Ayrıca neo-liberalizme geçiş süreciyle birlikte Kerimov döne-
minde titizlikle uygulanan iktisadi korumacılığın bir yana bırakılması sonucunda
Özbekistan ekonomisi dış etkenlere karşı daha kırılgan bir yapıya dönüşmüştür
(Strategic Comments, 2018).
Öte yandan Mirziyoyev’in neo-liberal ekonomi modeline geçiş programı

Uluslararası Para Fonu (IMF) tarafından övgüyle karşılanmış, özellikle kambiyo
politikalarındaki değişimin ülkeye malî kaynak sağlayabileceği ve istihdam
sorunun çözümüne katkı sağlayabileceği belirtilmiştir (Blackmon, 2021:289). BM
Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından hazırlanan 2020 Dünya
Yatırım Raporuna göre 2019 yılında Özbekistan’a doğrudan yabancı yatırım
miktarı 2,3 Milyar $ seviyesine ulaşarak bir önceki yıla göre neredeyse üçe
katlanmıştır (UNCTAD World Investment Report, 2020). Aşağıda ayrıntılarına
değineceğimiz Mirziyoyev iktidarı sonrası diğer Orta Asya cumhuriyetlerine
yönelik ciddi dış politika değişimi, Özbekistan’ın bu ülkelerle olan toplam
dış ticaret hacminin 2017-2020 arasında iki kattan fazla artarak 5 Milyar $
seviyesine ulaşması sonucunu doğurmuştur (Beijing Review, 2021). Özbekistan
113
halkının çoğunluğu Mirziyoyev yönetiminin siyasî ve ekonomik reformları dev-

reye sokmasından memnun olduğunu belirtirken eğitimli genç işsizlik, özellikle
kırsal kesimde gözlemlenen fakirlik, konut ve altyapı eksikliği gibi kronikleşmiş
sosyoekonomik sorunlardan hala şikayetçi gözükmektedir (Bodio, 2020: 25-
27). Bu çalışma kaleme alınırken devam etmekte olan COVID-19 küresel sal-
gını mevcut sorunları daha da ağırlaştırırken Özbekistan hükûmeti 2020-2021
Ekonomik İyileşme Programını devreye sokulmuştur. İlgili programda küresel
salgının sosyoekonomik olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması, iş dünyasının
yatırım ve dış ülkelerle iş olanaklarının düzeltilmesi ile ekonomik reformların
sürdürülebilmesi için gerekli koşulların oluşturulması hedeflenmiştir (Beijing
Review, 2018).
Mirziyoyev iktidarının ciddi anlamda dönüşümü başlattığı ve konumuz açısın-

dan kritik önemi haiz unsur ise Özbekistan’ın yeni dış politika anlayışıdır. Bu
bağlamda öncelikle Kerimov dönemindeki dış politika doktrinine kısaca göz
atmak, değişimin ve devamlılığın hangi noktalarda meydana geldiğini tespit
etmenin yararlı olacağı düşüncesindeyiz. Kerimov yönetimi bağımsızlık son-
rası dış politikasında genel olarak çok eksenli bir yönelime sahip olmuş, ge-
rek Batılı ülkeler (özellikle ABD) gerek ise Rusya ve Çin ile ilişkilerini belirli bir
dengede tutmayı tercih etmiştir. Söz konusu denge politikasına somut örnekler
vermek gerekirse Özbekistan, Batılı ülkeler tarafından desteklenen GUAM’dan
2002’de, Rusya öncülüğünde oluşturulan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgü-
tü’nden (KGAÖ) 1999 ve 2012’de iki kez ayrılırken Avrasya Ekonomik Toplulu-
ğundaki (EurAsEc) üyeliğini de 2008 yılında askıya almakta çekince görmemiş-
tir. 2005 yılında Özbekistan’ın Andican kentinde çıkan olaylar sonrası Rusya
ile yakınlaşmaya yönelen Kerimov yönetimi, 2011 yılında bu kez Brüksel’de AB
ve Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü (NATO) yetkilileri ile ilişkilerin geliştirilmesi için
memorandum imzalamıştır (Budulgan, 2020:176).
Kerimov dönemi Özbekistan dış politikasını en iyi yansıtan belge ise 2012 Öz-
bekistan Dış Politika Konsepti'dir. Resmî adı “Özbekistan Cumhuriyeti’nin Dış
Politika Faaliyet Konsepti” olan ilgili belge, Ağustos 2012’de Oliy Meclis’te (Par-
lamento) kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Konsepte göre Özbekistan ulusal
çıkarlarına göre dış politikasını şekillendirmeli, ülke topraklarında yabancı üsle-
re izin vermemeli, herhangi bir askerî-siyasî ittifak içerisinde yer almamalı ve de
hiçbir ülkenin içişlerine müdahalede bulunmamalıdır (Tolipov, 2012). Bir önceki
yıl Atlantik Bloğu ile yakın ilişkiler geliştirmek üzere memorandum imzalayan
Özbekistan’ın bu konsept ile hiçbir ittifakta yer almamayı yükümlenmesi ilk ba-
kışta dikkat çekici bir çelişki olarak karşımıza çıksa da Kerimov iktidarında titiz-
likle yürütülen tarafsızlığa dayalı, çok eksenli ve pragmatist dış politikanın bir
uzantısı olarak değerlendirilebilir.
114
2012 konsepti günümüzde geçerliliğini korunmakla birlikte yeni yönetim kendi

dış politika doktrinini geliştirmekte gecikmemiştir. Şubat 2017’de Oliy Meclis ta-
rafından onanarak yürürlüğe giren “2017-2021 Kalkınma Strateji Belgesi”, 2012
konseptinin temel ilkelerini benimsemekle birlikte reformist eğilimleri bünye-
sinde taşımakla ondan kısmen ayrışmaktadır. İlgili belgede aşağıdaki temel he-
deflere değinilmektedir (Weitz, 2020:10):
• Demokratik ülkeler arasında yer almak,
• Özbekistan’ın yakın çevresinde güvenlik, istikrar ve iyi komşuluğa esas

edinmiş bir kuşak oluşturmak,
• Özbekistan’ın uluslararası platformda daha nesnel biçimde tanıtımının

sağlanması,
• Özbekistan’ın diğer ülkelerle gerçekleştireceği siyasî ve ekonomik işbirlik-

lerinin yasal zeminini güçlendirmek,
• Ülke sınırlarını belirginleştirerek komşularla sınır anlaşmazlıklarını çözüme

kavuşturmak.
Şavkat Mirziyoyev’in iktidara gelmesinin ardından Özbekistan’ın dış politika-

sındaki en belirgin değişim Orta Asya ülkelerine yönelik yaklaşımında olmuş-
tur. Özbekistan yeni cumhurbaşkanı 2017 ve 2018’de tüm komşu Orta Asya
cumhuriyetlerine resmi ziyaret gerçekleştirmiştir. (Bodio, 2020:29). 2016-2020
yılları arasında Özbekistan’ın diğer Orta Asya ülkeleriyle dış ticaret hacmi yak-
laşık 2 kat artarak 5 Milyar $ seviyesine ulaşmış, bölgedeki iş hacminin kar-
şılıklı olarak gelişmesi yönünde girişimler başlatılmıştır (Beijing Review, 2021).
Kerimov döneminde sınırı aşan nehirler nedeniyle sorunlu ilişkilerin yaşandığı
Tacikistan ve Kırgızistan’la ikili ilişkilerde bahar havası estiği söylenebilir. Nite-
kim Kerimov döneminde Tacikistan ile Vahş Nehri üzerinde inşa edilen Rogun
Barajı nedeniyle sorun yaşan Özbekistan, bu ülkeyle sorunun çözümü için iş
birliğine gideceğini açıklamış, Kırgızistan’a ise Kambarata Hidroelektrik Sant-
rali inşası ise için ortak girişim teklifinde bulunmuştur. (Weitz, 2020:13) Mirziyo-
yev döneminde Orta Asya ülkelerine yönelik temel eğilimin rekabet-çatışma
yerine iş birliğine yöneldiği buradan açıkça görülmektedir (Bodio, 2020:30).
Özbekistan’ın Orta Asya politikalarındaki dönüşüm çeşitli uluslararası örgütlere
yönelik yaklaşımlarına da ayna tutmaktadır.
115
ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER İLE İLİŞKİLERİNİ
ÜÇ FARKLI KURAMSAL PERSPEKTİFTEN
DEĞERLENDİRMEK
Yeni Realist Pencereden Bakış
Yapısalcı realizm olarak da adlandırılan yeni realizmin isim babası, konumuz açı-
sından da temel alacağımız ünlü kuramcı Kenneth Waltz’dur. 1979 yılında yaz-
dığı Uluslararası Politika Kuramı (Theory of International Politics) adlı eserinde
Waltz, klasik realizmin zamanın değişen şartları içerisinde yanıt bulmakta zor-
landığı konularda yeni yaklaşımlar sergilemeyi amaçlamaktadır. Klasik realistler
uluslararası sistemdeki birimlerin (ulus-devletlerin) davranışlarının ve bunların
meydana getirdiği etkileşimlere bakarak bütünle (sistemle) ilgili öngörülerde
bulunan indirgemeci yaklaşımı benimserken Waltz, sistemin kendisini merkeze
alan sistemik yaklaşım biçimini ortaya koymuştur (Ersoy, 2014:173). Buna göre
uluslararası sistemin alt birimini oluşturan ulus-devletlerin karakteri ve araların-
daki etkileşim, uluslararası sistemin yapısını şekillendirmez aksine uluslararası
sistemin mevcut yapısında birimlerin davranış biçimlerini kısıtlayıcı bir işleve
sahiptir (Donnelly, 2013:56). Başka bir deyişle uluslararası sistemin ana oyuncu-
ları (aktörleri) olmaya devam eden ulus-devletler uluslararası sistemin yapısını
dikkate alarak stratejik kararlar vermek ve politikalarını şekillendirmek duru-
mundadırlar.
Waltzçu yeni realizm uluslararası örgütleri de uluslararası bir sistemin parçası

olarak benimser. Nitekim Waltz’ın ünlü eserini kaleme aldığı dönemde uluslara-
rası politikaların salt ulus-devletlerin tek taraflı iradesiyle şekillendiğini iddia et-
mek gerçekçi gözükmemektedir. Bununla birlikte Waltz ve diğer yeni realist ku-
ramcılar için ulus-devletler uluslararası sistemde hala ana oyuncudur ve düzen
koyucu bir üst mekanizmanın var olmayışına dayanan anarşik karakteri aynen
korunmaktadır. Bu perspektiften bakıldığında uluslararası örgütler uluslararası
sisteme yön veren ana oyuncuların çıkar ve beklentileri yönünde araçsallaştır-
dıkları oluşumlardır. Ulus-devletleri bu örgütler çatısı altında iş birliğine yönelten
ana etken güvende olma ve bu yolla barışı tesis etme dürtüsüdür (Charette ve
Sterling-Falker, 2014:95).
O halde Özbekistan’ın konumuza dahil olan uluslararası örgütlerle ilişkilerini

yeni realist perspektiften bakarak nasıl açıklayabiliriz? Burada öncelikle ulus-
lararası sistemin karakterinin anarşik olduğunu kabul etmemiz gerekir. Küresel
bir örgüt olan BM’nin yürütme erki olarak kabul edilen Güvenlik Konseyinin
116
(BMGK) beş daimî üyesinin*12aldığı kararların esaslarını yerine getirmeyen ül-

kelere karşı her zaman etkili bir yaptırım mekanizmasının olmayışından dolayı
uluslararası sistemin hiyerarşiden çok anarşik bir yapıyı çağrıştırdığını rahatlıkla
söyleyebiliriz. İkinci olarak uluslararası sistemin hangi ana oyuncu(lar) tarafın-
dan şekillendirildiği sorunsalı ortaya çıkmaktadır. Burada belirtmemiz gerekir-
se ABD’nin 1991 sonrası küresel hegemonyasını bir şekilde sürdürmeyi devam
ettiğine ya da aksine yeni binyılla birlikte bu durumun açıkça değişerek yeri-
ni pek yeni ana oyuncunun çıkışına bağlı olarak çok kutupluluğa bıraktığına
yönelik görüş bildirmek zor görünmektedir. Bu nedenle uluslararası sistemin
yapısının an itibarıyla “muğlak” karaktere sahip olduğu düşüncesindeyiz. Söz
konusu “muğlaklık” Özbekistan’ın bağımsızlıktan itibaren çok eksenli bir dış
politikayı sürdürmesine olanak tanıyan bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.
Özbekistan’ın son dönemde yakın çevresinde barış ve istikrar adası oluşturma
stratejisini, bu kapsamda bölgesel örgütlerde daha aktif biçimde yer alma
politikalarını ve tehdit algılamalarını, güvende hissetme dürtüsüyle açıklamak
mümkündür. Özbekistan’ın uluslararası sistemin yapısına bağlı olarak salt
güvenlik arayışıyla uluslararası örgütlere yönelik politikalara yönelip yöneldiğini
incelemek açısından diğer iki başlıca uluslararası ilişkiler kuramına da göz
atmakta yarar görünmektedir.
Liberal Kurumsalcı Pencereden Bakış
Bir ülkenin uluslararası örgütlerle ilişkilerinin yorumlanmasında yeni liberalizm

olarak da isimlendirilen liberal kurumsalcı yaklaşımın da faydalı olabileceği dü-
şüncesindeyiz. Bu noktada söz konusu kuramın fikir babaları olan Joseph Sa-
muel Nye ve Robert Owen Keohane’nin yaklaşımlarını ağırlıklı biçimde temel
alacağız. Nye ve Keohane’e göre uluslararası sistemde devletler yine çıkarları
gereği iş birliklerine yönelirken uluslararası kurumlara üyelikle birlikte onların
kurallarına tabi olma, bu yolla çıkarlarının ulusal kalıptan çıkarak bölgesel (hatta
belki uzun vadede küresel) bir niteliğe dönüşmelerinin yolunu açarlar (Burchill,
2013:92). Nye ve Keohane ayrıca karmaşık karşılıklı bağımlılık kuramını da
ortaya koyarak ülkelerin günümüz ilişkilerinde yöneldikleri siyasî, ekonomik ve
ticarî iş birliklerinin onları birbirlerine bağımlı kıldığı, bu yolla çatışmaları engel-
leyebilme olanaklarının arttığını savunur (Özpek, 2014:149).
Bu açıklamalardan yola çıkarsak uluslararası sistemde, tıpkı yeni realistlerde ol-

duğu gibi ana oyuncu karakterini koruyan ulus-devletler bu kez bölgesel/küre-
sel ölçekte faaliyet gösteren uluslararası örgütlere üye olarak onların kurumsal
işleyişinin bir parçası olurlar ve çatışma yerine kalıcı iş birliklerine yönelmenin
* BMGK daimi üyesi ülkeler; ABD, Rusya, Çin, Birleşik Krallık ve Fransa’dır. A.Y.K.
117
son tahlilde çıkarları için daha uygun olduğunu kabul ederler. Başka bir deyişle
ulus-devletler çıkarlarını maksimize etme noktasında egemenlik haklarının
bir kısmını bölgesel/küresel kurumsalcılık adına feda etmeyi göze alırlar. Son
yıllarda yaşadığı bazı sorunlara karşın Avrupa Birliğini (AB) bu durumun somut
bir örneği olarak görmekteyiz.
Liberal kurumsalcılığın, diğer tüm liberalizm temelli yaklaşımlarda olduğu gibi

genel anlamda iyimser bir nitelik taşıdığını söyleyebiliriz. Nitekim liberal kurum-
salcı yaklaşıma göre ulus-devletler katıldıkları uluslararası örgütlerin kurumsal
işleyişinden faydalanarak hem aralarındaki iş birliği olanaklarını derinleştirme
ve kalıcı hale getirme olanağı bulmakta hem de güven sorununun büyük ölçüde
aşılmasıyla birlikte askerî harcamalarını azaltmaktadırlar (Forsythe, 2014:120).
Yine liberal kuramsalcılar ulus-devletler herhangi bir iş birliği ve bütünleşme
hareketine yöneldiklerinde diğerlerinin kayıplarının ne olabileceğini hesapla-
maktan ziyade kendi kazançlarını artırmaya odaklanacaklar böylelikle “mutlak
kazanç” ortamı sağlanabilecektir (Burchill, 2014:94).
Tüm bu açıklamaları konumuz açısından değerlendirmek gerektiğinde ise

Özbekistan’ın üye olduğu başlıca uluslararası örgütlerle ilişkilerinde örgüt içi
kurumsallaşmanın meydana getireceği etkilere karşı hazırlıklı olup olmadığını,
öteki üyelerle iş birliğini kalıcı ve herkes için kazanç temeline oturtmayı gerçek-
te ne kadar amaçladığını sorgulamamız gerekir. Nitekim Kerimov döneminde
Özbekistan, bölgesel nitelikli uluslararası örgütlerle ilişkilerinde genel olarak
istikrarlı bir görünüm vermemiş, çıkarlarıyla uyuşmadığını düşündüğü noktada
söz konusu örgütlerle ilişkilerini askıya almakta veya sonlandırmakta tereddüt
etmemiştir. Mirziyoyev’in ülke içinde siyasî, ekonomik ve toplumsal alanlarda
hedeflediği reformlara ve yeni dış politika anlayışına bakıldığında ise uluslara-
rası alanda daha kalıcı ve herkesin kazanç sağlayabileceği iş birliği olanaklarına
sıcak baktığına dair güçlü sinyaller mevcuttur. Bu tutum ülkeye kalıcı yabancı
doğrudan yatırımların gelebilmesi açısından da akılcı bir tercih gibi gözükmek-
tedir.
İnşacı Pencereden Bakış
İnşacı kuramın uluslararası ilişkiler disiplininde kendisine yer bulması 1980’li

yıllardan itibaren gerçekleşmiştir. 1990’lı yılların başında akılcı (rasyonalist)
yöntemle uluslararası ilişkileri açıklamaya çalışan yeni realizm ve yeni
liberalizmin, Soğuk Savaş'ın sona ermesi ve SSCB’nin yıkılmasını öngörmekteki
başarısıyla beraber yıldızı parlamıştır (Küçük, 2014:334; Reus-Smit, 2013:289;
Hall, 2014:149). İnşacı perspektifin, uluslararası ilişkiler disiplininin kuramsal
düzlemine getirdiği en önemli yenilik uluslararası ilişkilerin şekillenmesinde
118
yer alan maddi unsurların bütünüyle reddedilmeksizin bunlara, “toplumsal”

boyutun da eklenmesidir. Bu bağlamda topluma mal olmuş düşünsel-fikirsel
unsurların kurucu rolüne vurguda bulunulmuştur. (Küçük, 2014:335). Başka bir
deyişle yeni realist ve liberal kuramcılar son tahlilde uluslararası sistemin ana
oyuncuları konumundaki ulus-devletlerin maddi (siyasî, ekonomik-malî ve as-
kerî) kapasitelerini dikkate alırken inşacılar fikirsel-inançsal kapasitelerin (top-
lumsal kimlikler ve değerler) gerçek politika yapıcı-şekillendirici etkisi üzerinde
durmaktadır (Reus-Smit, 2013:290).
İnşacı kuramın uluslararası örgütlere yönelik yaklaşımında yine yeni realist ve

liberal kurumsalcı perspektiflerden farklılık dikkat çekicidir. Uluslararası örgüt-
lerin kurumsallaşma süreci, inşacılar açısından toplumsal değerlerin bürokratik
bir şekle bürünmesinden ibarettir (Hall, 2014:150). Bu anlayışa göre herhangi
ulus-devletlerin bir bölgesel/küresel ölçekte faaliyet gösteren uluslararası ör-
güte üye olmaları durumunda aralarındaki etkileşim, kural ve normların ortaya
çıkmasının ve şartlara göre yeniden şekillenmelerinin yolunu açacaktır. Burada
kaçınılmaz olarak uluslararası örgütler, üye ülkelerin ortak kimlikleri-değerleri
üzerinden normatif ilkeler oluşturacak ve süreç içerisinde bağımsız unsurlara
dönüşerek otoritelerini üyelere kabul ettirecektir (Hall, 2014:151).
Özbekistan’ın üye olduğu başlıca uluslararası örgütlerle ilişkilerini inşacı

perspektiften incelersek söz konusu örgütlerin oluşumdaki toplumsal boyuta
dikkate çekmemiz gerekir. Özbekistan’ın bu bölümde incelenen uluslararası
örgütlere üyeliğinde toplumsal etkenlerin mi yoksa yönetici seçkinlerin özerk
iradesinin mi öne çıktığı sorunsalı karşımıza çıkmaktadır. Mirziyoyev dönemiy-
le birlikte Özbek toplumunda demokratikleşme ve temel hak ve özgürlüklerin
korunması konularında belirgin bir talep ortaya çıkmıştır. Ancak bunların Öz-
bekistan’ın uluslararası örgütlerle ilişkilerindeki rolünün sınırlı kaldığı düşünce-
sindeyiz. Eğer Kerimov dönemindeki değişken ve görece yalnızcı dış politika,
halefi tarafından da sürdürülseydi toplumsal talep ve beklentilerin bunu değiş-
tirmek için ne derece etkisi olabileceğinin cevabı bizce net değildir. Bununla
birlikte Mirziyoyev yönetiminin yeni reformlar yoluyla ülkenin demokratikleşme
ve insan haklarına saygı hususlarında Batılı ülkeler başta olmak üzere uluslara-
rası toplumu ikna edebilme noktasında üye olduğu bölgesel/küresel örgütlerin
kurucu metinlerinde belirtilen temel ilkeleri görmezden gelemeyeceği açıktır.
Ayrıca Özbekistan’ın Türkçe Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyine üye olmasın-
da salt siyasî-ekonomik çıkarların değil, Özbek toplumu tarafından çoğunlukla
benimsenen, ortak tarihî, etnokültürel ve dinsel kimliklerin de belirgin bir rol
oynadığını görmekteyiz.
119
ÖZBEKİSTAN’IN BAŞLICA ULUSLARARASI

ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLERİNDE GÜNCEL DURUM
Özbekistan’ın Küresel Bir Örgüt Olan Birleşmiş Milletler ile İlişkileri
Özbekistan BM’ye 2 Mart 1992’de egemen ve bağımsız bir devlet olarak üye
olmuş, ertesi yıl başkent Taşkent’te resmi BM ofisi hizmete girmiştir. Günümüzde
BM’nin Özbekistan’da 25 kuruluşu ve özellikle “2030 Sürdürülebilir Kalkınma
Hedefleri Projesi” kapsamında desteklediği pek çok fon ve program bulunmak-
tadır. İlgili proje 17 temel hedefe*13dayandırılırken 2021 yılı için bunlardan beşi-
ne aktarılan fonlar öne çıkmıştır (UN, “The Sustainable Development Goals in
Uzbekistan”, 2021): İyi ve Sağlıklı Yaşam (5,2 Milyon $), Barış, Adalet ve Güçlü
Kurumlar (3,3 Milyon $), Hedefler için Ortaklık (3 Milyon $), Kaliteli Eğitim (2
Milyon $) ve İklim Hareketi (1,7 Milyon $). Görüldüğü üzere BM, özellikle küresel
COVİD-19 salgının toplum sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmek ga-
yesiyle sağlıklı yaşam hedefine başat önem atfetmektedir. Kuşkusuz Özbekis-
tan’ın BM ile ilişkileri yalnızca 2030 yılına kadar sürdürülebilir kalkınmayı sağla-
maya dönük projelerden oluşmamaktadır. Bu noktada Mirziyoyev yönetiminin
uluslararası topluma kendini ifade etmekte BM’den ne ölçüde yararlanmaya
çalıştığının incelenmesi önem kazanmaktadır.
Öncelikle Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’in BM bünyesinde

yapmış olduğu konuşmaların değerlendirilmesini yapmayı uygun görmekteyiz.
19 Eylül 2017’de New York’ta gerçekleştirilen BM Genel Kurulu 72. Oturumunda
Mirziyoyev, cumhurbaşkanı seçildikten sonra uluslararası topluma ilk kez ses-
lenme ve ülkede gerçekleştirmek istediği reformları anlatma olanağı elde et-
miştir.*14Bu bağlamda Mirziyoyev, devletin halka hizmet etmesi gerekliliğinin al-
tını çizmiş, 2017’nin Özbekistan’da “Halkla Diyalog ve İnsan Çıkarları Yılı” olarak
ilan edildiğini açıklamıştır. Ülkesinin demokratikleşmesi ve de serbest piyasa
ekonomisine sorunsuz geçişi için uygulamaya konacak reformlardan bahset-
miştir. Mirziyoyev’in söz konusu konuşmasında konumuz açısından daha fazla
* Söz konusu hedefler şunlardır: Sıfır yoksulluk, sıfır açlık, iyi ve sağlıklı yaşam, kaliteli eğitim, cinsiyet eşitliği;
temiz su ve hıfzıssıhha, temiz ve hesaplı enerji, insana yakışır iş ve ekonomik büyüme, sanayi, yenilik ve
altyapı, azaltılmış eşitsizlikler, sürdürülebilir şehir ve topluluklar, sorumlu tüketim ve üretim, iklim hareketi,
toprakta yaşam, barışi adalet ve güçlü kurumlar ve hedefler için ortaklık. Ayrıntılar için bkz. United Nations,
“Our Work on the Sustainable Development Goals in Uzbekistan”, https://uzbekistan.un.org/en/sdgs, Erişim:
05.09.2021.
* Şavkat Mirziyoyev’in BM Genel Kurulu 72. Oturumunda yaptığı konuşmanın İngilizce tam metni için bkz. The
Permenant Mission of the Republic of Uzbekistan to the United Nations,
120
önem taşıyan kısım ise BM’nin aşamalı bir reformdan geçmesi gerekliliğine, bu
bağlamda BM Güvenlik Konseyinin üye sayısının artırılmasına, yönetim yapısın-
da yapılacak değişikliklere tam destek verileceğine yönelik vurgulamalarıdır.
Başka bir deyişle Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, BM Güvenlik Konseyinin mevcut
yapısıyla uluslararası sorun ve krizlerin çözümünde etkin bir rol üstlenemedi-
ğini savunmuştur. Mirziyoyev ayrıca çocuk işçilik ile modern kölecilik anlamına
gelen zorla çalıştırmanın, BM’nin alt uzman kuruluşu olan Uluslararası İş Örgü-
tünün de (ILO) iş birliğiyle Özbekistan'da kaldırıldığını açıklamıştır. Tüm dünyada
küreselleşme ve bilgi çağına ayak uyduracak bir genç nesil yetiştirme amacıyla
BM bünyesinde Gençlik Hakları Sözleşmesinin oluşturulmasını önermiştir.
23 Eylül 2020 tarihinde BM Genel Kurulu 75. Oturumu, küresel COVİD-19 sal-
gını nedeniyle ilk kez telekonferans formatında gerçekleştirilmiştir. Özbekistan
Cumhurbaşkanı Mirziyoyev bu oturumda görüntülü olarak konuşmasını gerçek-
leştirmiştir.*15Özbek lider, küresel salgının yıkıcı etkilerini azaltabilmek ve sal-
gına karşı etkin mücadele kapasitesini artırmak noktasında BM’nin alt uzman
kuruluşu olan Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) statüsünün ve yetkilerinin artırıl-
masını önermiş, sosyal güvenlik ve halk sağlığı politikalarının küresel salgınla
mücadelede başat önem taşıdığının altını çizmiştir. BM Genel Kurulu 72. Otu-
rumunda ülkesinde gerçekleştirilen/gerçekleştirilmesi hedeflenen reformlara
kısaca değinmişken Mirzioyev, bu kez Genel Kurul’a daha somut öneriler sun-
muştur. İlgili konuşmada BM çatısı altında gerçekleştirilmesi önerilen reformlar
şu şekilde sıralanmıştır:
• 72. Oturumda da dile getirdiği BM Gençlik Hakları Sözleşmesinin kabulü,
• Genel Kurulda alınacak kararla üye ülkelerin ulusal parlamentolarının

sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşılması ve insan haklarının göze-
tilmesi konularında daha etkin rol üstlenmelerinin sağlanması,
• Orta Asya ülkelerine yönelik BM nezdinde “Bölgesel Ulaşım ve İletişim

Geliştirme Merkezi” kurulması,
• BM desteğiyle “Bölgesel (Orta Asya) Strateji Ortak Planı” çerçevesinde

10 yıllık sonuçları ve gelecekteki beklentileri için uluslararası konferans
düzenlenmesi,
* Şavkat Mirziyoyev’in BM Genel Kurulu 75. Oturumunda görüntülü olarak yaptığı konuşmanın İngilizce tam
metni için bkz. The Permenant Mission of the Republic of Uzbekistan to the United Nations, “Speech by
the President of the Republic of Uzbekistan H.E. Mr. Shavkat Mirziyoyev at the 75th Session of UN General
Assembly”, https://www.un.int/uzbekistan/news/speech-president-republic-uzbekistan-he-mr-shavkat-mirzi-
yoyev-75th-session-united-nations, Erişim: 05.09.2021.
121
• BM’nin bir başka alt uzman kuruluşu BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü
(UNESCO) nezdinde Özbekistan’ın Hîve kentinde “Dünya Uygarlıklarının
Kavşağında Orta Asya” isimli uluslararası forum düzenlenmesi,
• Özbekistan’ın komşusu Afganistan’daki siyasî ve toplumsal sorunların

çözümü için kalıcı bir BM Afganistan Komisyonunun oluşturulması,
• BM Genel Kurulunun, Aral Gölü'ndeki çevresel sorunların çözülmesi ve

bu kapsamda yeni teknolojilerden faydalanılması konusunda alacağı ka-
rara Özbekistan’ın öncülük etmesi.
Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, söz konusu önerileriyle sadece ülke çapında değil

küresel ölçekte de reformist bir turum sergilediğini göstermiştir. Özbek lider
geçmişe oranla Özbekistan’ın dünya sahnesinde daha fazla ve daha belirgin
bir biçimde yer almasını amaçlamakta, BM’yi de bu amacını gerçekleştirme-
de en uygun ve etkili uluslararası örgüt olarak değerlendirmektedir. Mirziyoyev
ayrıca çoğunlukla Batı kökenli STKlar tarafından kendi yönetim yapısına karşı
yöneltilen “keyfi otoriterlik” ve “insan hakları ihlalleri” türünde suçlamaların ber-
taraf edilmesi için takındığı reformist tutumunu BM’ye de aksettirmenin süreç
içerisinde olumlu geri dönüşleri olacağını hesaplamaktadır.
Özbekistan’ın Mirziyoyev dönemiyle birlikte BM ile olan ilişkilerinde en önemli

kazanımlarından birisi, 14 Ekim 2020’de gerçekleştirilen BM Genel Kurulunda
oy çokluğuyla alınan kararla 2021-2023 BM İnsan Hakları Konseyi üyesi
seçilmesidir (The Permenant Mission of Uzbekistan, 2021). Kerimov döneminde
insan hakları karnesi hiç de olumlu gözükmeyen bir ülkenin kısa bir süre
içerisinde İnsan Hakları Konseyine seçilmesi kuşkusuz yeni yönetimin kendisini
uluslararası toplumda tanıtma ve reformların içtenliğine ikna etme girişimlerinde
belirli oranda başarıya ulaştığının somut göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Diğer taraftan Mirziyoyev yönetiminin Batılı ülkeleri Özbekistan'daki değişim
sürecinin istikrarlı bir zemine oturtulacağına ikna etmekte ne ölçüde başarılı
olabileceğini zaman gösterecektir.
122
ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA BÖLGESEL

ÖRGÜTLERLE GÜNCEL İLİŞKİLERİ
Özbekistan’ın Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ile İlişkileri
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ni (SSCB) resmi olarak sona erdiren Al-
ma-Ata Protokolü'nü 1991’in son günlerinde imzalayan ülkeler arasında Öz-
bekistan da yer almıştır. İlgili protokolle aynı zamanda Bağımsız Devletler
Topluluğunun da (BDT) hukuki temelleri atılmıştır. BDT günümüzde daha çok
hükümetlerarası bir forum görünümündedir ancak Sovyet sonrası bölgesel bir
alanı tanımlamada çok kez atıfta bulunulan bir örgüt haline gelmiştir. Kerimov
yönetimi aslında Avrasya merkezli bölgesel örgütlerle ilişkilerinde genelde de-
ğişken bir tutum izlemeyi tercih etmiştir. Nitekim Özbekistan; 1994’te üye oldu-
ğu Orta Asya Birliğinden 2004’te, 1994 ve 2006’da iki kez üye olduğu Kolektif
Güvenlik Antlaşması Örgütünden (KGAÖ) sırasıyla 1999 ve 2012’de ayrılmıştır.
Yeni binyıl başında kurucu ülkelerden olduğu halde Avrasya Ekonomik Toplu-
luğu (EurAsEc) üyeliğini 2008 yılında askıya almıştır. Bu durum Özbekistan’ın
diğer bölge ülkeleri nezdindeki imajını olumsuz etkilemiştir. Diğer taraftan Ke-
rimov öteki BDT ülkeleriyle diyaloğu ve ikili ilişkileri koparmamak için örgütü
önemli bir araç olarak görmüş ve ondan ayrılmama yolunu tercih etmiştir. Keri-
mov döneminde Özbekistan’ın BDT ile ilişkilerdeki en önemli adım olarak 2013
sonunda BDT Alanında Serbest Ticaret Antlaşması'nın imzalanması ve bunun
2014 başında parlamentoda onaylayıp yürürlüğe konmasını gösterebiliriz (Inter-
national Trade Administration, 2021).
Şavkat Mirziyoyev’in cumhurbaşkanlığı döneminde de Özbekistan’ın BDT’ye

yönelik yaklaşım ve politikalarında belirgin bir değişiklik an itibarıyla gözlem-
lenmemektedir. BDT’nin örgüt içi kurumsallaşmayı derinleştirmeyerek üye ül-
kelerin egemenlik haklarından doğan özerk iç ve dış politikalar oluşturabilme-
sine imkân tanımasının da bunda büyük rolü olduğu düşüncesindeyiz. 2019’da
Tacikistan’ın başkenti Aşkabat’ta gerçekleştirilen BDT Devlet ve Hükümet
Başkanları Zirvesi'nde Özbekistan’ın 2020 yılındaki dönem başkanlığı kabul
edilmiştir. Cumhurbaşkanı Mirziyoyev ilgili zirvede yaptığı konuşmada Özbekis-
tan’ın dönem başkanlığı süresince 2030 yılına değin BDT’in gelecekteki kalkın-
ma konseptinin ve ekonomik kalkınma stratejisinin ivedilikle hazırlanması için
çaba göstereceğini açıklamıştır (Özbekistan Cumhurbaşkanlığı Resmî Sitesi,
2019). 2020 sonbaharında BDT üyesi ülkelerin genelkurmay başkanları ve BDT
İcra Komitesi yetkilileri, COVİD-19 küresel salgını şartlarına bağlı olarak tele-
konferans yöntemi ile görüşmüş ve BDT alanında terörizmle ortak mücadele ve
askerî güvenlik doktrini geliştirme kararı almıştır (TRT Avaz, 2020).
123
Özbekistan’ın BDT’yi, üye ülkelerle diyaloğun sürdürülmesi ve geliştirilmesiyle

birlikte, siyasî, ekonomik ve askerî alanlarda ortak iş birliği ve tehdit unsurlar-
la mücadele için yardımcı bir platform olarak değerlendirdiğini söyleyebiliriz.
Diğer taraftan BDT’nin özellikle COVID-19 küresel salgını sonrası üye ülkelerin
bozulan ekonomilerini ve bunların meydana getirdiği/getirebileceği toplumsal
sorunların çözümünde etkisiz bir görüntüde olduğu pek çok siyasî analist ta-
rafından dile getirilmektedir (Shaik, 2021). Bu durumda Özbekistan’ın örgüte
atfettiği önemin sınırlı bir çerçeveye dönüştüğü açıktır.
Özbekistan’ın Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütüyle (AGİT) İlişkileri
1995 yılında son şeklini alan ve günümüzde 57 ülkenin katılımıyla faaliyetlerini

sürdüren Avrasya Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) söz konusu ülkeler ara-
sında silahsızlanma, güvenlik inşası, insan ve azınlık hakları, demokratikleşme,
ekonomi ve çevresel faaliyetler konularında ortak tavır alınmasını amaçlamak-
tadır (AGİT Resmî Sitesi, 2021). AGİT’in bu bağlamda Özbekistan ile ilişkileri
demokratikleşme, insan hakları, serbest ve adil seçim talebi çerçevesinde şe-
killenmektedir. Mirziyoyev’in ekonomik, siyasî ve toplumsal alanlarda bir dizi
reformlar gerçekleştirmeye yönelmesiyle birlikte ülkesinin AGİT ile ilişkilerinde
de değişim beklentisi oluşmuştur. Söz konusu beklentinin gerçekçiliğinin sor-
gulanabilmesi için AGİT’in son dönemde Özbekistan’daki siyasî ve ekonomik
yaşama dönük algılamalarına göz atmak yararlı olacaktır.
4 Aralık 2016’da Özbekistan’da gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimle-

rinde gözlemci olarak görev yapan AGİT ile ona bağlı Demokratik Kurumlar
ve İnsan Hakları Ofisi (DKİHO) bir rapor yayınlayarak seçimlerdeki çoğunluk-
la olumsuz hususları açıklamışlardır. İlgili rapora göre Özbekistan’da seçimle-
rin adil biçimde gerçekleştirilmesinden ve hukukî denetiminden sorumlu olan
Merkezi Seçim Komisyonu (MSK) ve onun yerel düzeydeki temsilcileri, seçimle
ilgili usulsüzlüklerin beyan ve şikayetleri uluslararası standartlara uygun biçim-
de işleme koyacak mekanizmalardan yoksun durumdadır. Ayrıca yurttaşların
oy verdikleri sandıklarda şeffaf ve güven verici bir biçimde denetim yapılması
AGİT standartları ölçü alındığında neredeyse imkansızdır (OSCE-ODIHR Electi-
on Observation Mission Final Report, 2017: 18-19). Rapor oy verme işlemi sona
erdikten sonra sandıkların açılması, oyların şeffaf biçimde sayılması ve kesin
sonuçların ilanı aşamalarında bazı usulsüzlüklere işaret edilirken MSK’nın ye-
terince şeffaf ve güven verici bir rol üstlenemediği belirtilmiştir. (OSCE-ODIHR
Election Observation Mission Final Report, 2017: 20-22). İleride bu tip sorunla-
rın yaşanmaması için raporda başlıca şu önerilerde bulunulmuştur (OSCE-O-
DIHR Election Observation Mission Final Report, 2017: 22-23):
124
• STKlara yönelik ayrımcı yasal sınırlamalar sona erdirilmelidir.
• Yasal güvenilirliği artırmak amacıyla seçim süreciyle ilgili düzenlemeler

parlamentodan çıkan yasalarla güvenceye alınmalıdır.
• Tüm yasa ve kararnamelerin toplanma ve ifade özgürlüğüne uygunluğu

gözden geçirilmeli, bu bağlamda evrensel demokratik ilkelerle uyumlu
kılınmalıdır.
• Seçilme hakkıyla ilgili kısıtlamalardan AGİT standartlarıyla uyumlu olma-

yanlar kaldırılmalıdır.
• Yetkililer, "Parti Devleti" görünümü vermekten uzaklaşarak iktidardaki

siyasî parti ile devlet kurumları arasında kesin bir ayrışmaya gidilmelidir.
• Seçime giremeyecek adaylarla ilgili düzenlemeler keyfî değil, mantıklı ve

anayasal çerçeveye uygun biçimde olmalıdır.
• Seçimlerin daha şeffaf, adil ve AGİT standartlarına uyumlu biçimde ger-

çekleştirilmesi bakımından herhangi bir siyasî partiye üye olmayan yurt-
taşların sandık denetiminin önü açılmalıdır.
• Seçim usulsüzlüklerinin cezalandırılmasında daha etkin ve caydırıcı yap-

tırımların uygulanması gerekmektedir.
2016 Cumhurbaşkanlığı seçimleriyle ilgili düzenlemelerin Kerimov iktidarı za-

manında gerçekleştirildiği dikkate alındığında AGİT’in seçilecek yeni cumhur-
başkanına ülkedeki siyasî yapının demokratikleştirilmesinde yol haritası çizme-
yi amaçladığı bu raporda açıkça görülmektedir. Burada AGİT temsilcilerinin yeni
Özbekistan Cumhurbaşkanı seçilen Şavkat Mirziyoyev’in meşruluğunu sorgu-
lamaktan ziyade kendisine “geçmişteki eksiklik ve hataları tekrarlamaması” için
rehberlik görevini üstlendiklerini söyleyebiliriz.
22 Aralık 2019’da gerçekleştirilen Özbekistan Genel Seçimlerinde AGİT tem-

silcileri pek çok diğer yabancı gözlemciyle birlikte yer almış ve söz konusu se-
çimlere büyük bir önem atfetmiştir. Nitekim söz konusu seçimler Mirziyoyev
yönetiminin başlattığı siyasî, ekonomik ve toplumsal reformların sınanması an-
lamına gelmekteyken %71,1 gibi yüksek sayılabilecek bir katılım halkın büyük
ölçüde reformları desteklediği biçiminde yorumlanmıştır (Abdurkerimov, 2019).
Seçimlerde 5 siyasî partiden 750 aday Oliy Meclis’in alt kanadı olan Yasama
Meclisi ile Belediye Meclisi üyesi olabilmek için yarışmıştır. Seçimler sonrası
AGİT ve DKİHO Parlamenterler Asamblesi'ne sunmak üzere bir ön değerlendir-
125
me raporu hazırlayarak seçim süreci ve unsurlarıyla ilgili geniş bir değerlendir-

mede bulunmuş ancak bir önceki raporun aksine tavsiyelerde bulunma yoluna
gitmemiştir. Söz konusu değerlendirme ve eleştiriler arasında dikkat çekici bul-
duğumuz bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz (OSCE and ODIHR, International
Election Observation Mission, Republic of Uzbekistan, Parliamentary Elections,
2019:13-15):
• Seçim usulsüzlüklerine dair iddia ve şikayetlerin MSK tarafından açıkça

ilan edilmesine yönelik zorlayıcı bir kanun bulunmamakta, şikayetlerin
yerel mahkemelerce değerlendirilip karara bağlanması uzun bir zaman
alabilmektedir.
• İlk kez sandık denetiminde seçimlere katılan siyasî parti temsilcileri ve

yabancı gözlemcilerin dışında mahalle komitelerinin üyeleri de yer almış
ancak hala parti dışından yurttaşların denetimine izin verilmemiştir.
• Seçimler genel olarak sakin bir ortamda geçmiş ancak bazı seçim nokta-
larında kimliksiz oy kullanımına izin verilebildiği tespit edilmiştir.
• Bazı sandıklardaki oyların sayımı sırasında yeterince şeffaf davranılma-

dığı ve oy sayma süreci tamamlanmadan sonuçların ilan edildiği görül-
müştür.
Rapordaki eleştiriler dikkate alındığında bir önceki raporda belirtilen usulsüz-

lüklere oranla kısmi iyileşme gözlemlenmekle birlikte liberal demokrasi ilkeleri-
ne uygun seçim standartlarına uyum sağlamakta hala ciddi sorunlar yaşandığı
söylenebilir. Mirziyoyev iktidarının reformlar sürecinde bu eleştiri ve uyarıları
dikkate alması, dünyaya demokratikleşme girişimlerinde içten ve kararlı oldu-
ğunu göstermekte kuşkusuz önemli bir etkendir.
AGİT, Özbekistan’da gerçekleştirilen seçimlerle ilgili bazı olumsuz eleştiri ve

değerlendirmelerine karşın ülkedeki son dönem yürürlüğe konan reformlar sü-
recini genel olarak olumlu karşılamaktadır. Nitekim AGİT Avrupa Masası Başka-
nı ve İsveç Dışişleri Bakanı Ann Linde, Nisan 2021’de Özbekistan’ın başkenti
Taşkent’i ziyaret etmiştir. Yeni yönetimin demokratikleşme, sosyoekonomik
iyileşmeye dönük reformlar ve Orta Asya ülkeleriyle istikrar ve iyi komşuluk
ilişkileri temelli politikalarını desteklediğini açıklamıştır (Avrasya İncelemeleri
Merkezi, 2021). AGİT aynı zamanda demokratikleşme, insan hakları, terörle mü-
cadele, hukukun üstünlüğü, çevre politikaları, iyi yönetişim ve özgür medya gibi
konularda Özbekistan hükûmetiyle iş birliği yapmak, ülkede çeşitli toplantı ve
konferanslar düzenlemek amacıyla Proje Koordinasyon Merkezi oluşturmuştur
(OSCE Project Co-Ordinator in Uzbekistan, 2021).
126
Özbekistan’ın Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ile İlişkileri
2001 yılında Şanghay İşbirliği Örgütü resmen kurulduğunda Özbekistan da ku-

rucu ülkeler arasında yerini almıştır. ŞİÖ’nün kuruluş ilkelerinin başında gelen
üye ülkelerin içişlerine müdahale edilmemesi Kerimov iktidarı döneminde örgü-
te karşı genel anlamda olumlu bir yaklaşım sergilenmesini sağlamış ve üyeliğini
askıya almak veya sonlandırmak hususunda bir adım atmak ihtiyacı hissetme-
miştir. Mirziyoyev dönemiyle birlikte hem iç hem de politikada değişim süreci
başlayınca Özbekistan’ın ŞİÖ ile ilişkilerinin seyri biraz daha önem kazanmış
görünmektedir. ŞİÖ’nün 2010’lu yıllardan itibaren ilk genişleme hareketine yö-
nelmiş olması da söz konusu önemi artırıcı bir etken olarak karşımıza çıkmak-
tadır.
Mirziyoyev’in cumhurbaşkanı seçilip göreve başlamasının ardından, ŞİÖ’nün

tarihindeki ilk genişleme hareketinin bir parçası olarak 2017’deki Kazakistan’ın
başkenti Astana’da (bugün Nursultan) gerçekleştirilen Devlet Başkanları Zir-
vesi'nde Hindistan ve Pakistan da yer almıştır. Özbekistan iki ülkenin üyeliğe
alınmasına oldukça olumlu yaklaşmış, örgütün malî ve insan kaynaklarının art-
ması, nüfuz alanının genişlemesi ve kurumsal niteliğinin derinleşmesi açısından
yararlı görmüştür (Weitz, 2020:20). Taşkent ayrıca iki önemli bölgesel oyun-
cunun üyeliğiyle birlikte güney komşusu Afganistan’daki askerî-siyasî krizin
ve derin sosyoekonomik sorunların çözümlenmesi için gerekli şartların oluş-
turulması için örgüte ciddi katkı sağlayacağını açıklamıştır (Saud, 2018:27). Aynı
zirvede Mirziyoyev eğitim, teknoloji, aşırıcılık ve terörizmle mücadele konula-
rında ŞİÖ ülkelerinin yakın iş birliği içerisinde olması gerektiğini vurgulamış,
Özbekistan’ın Semerkant kentinde kurulan İmam Buhari Uluslararası Bilimsel
Araştırmalar Merkezi bünyesinde sosyokültürel etkileşim ve diyalogların
artırılmasını önermiştir (Weitz, 2020:21).
COVİD-19 küresel salgını nedeniyle telekonferans biçiminde gerçekleştirilen

2020 ŞİÖ Devlet Başkanları Konseyi’nde Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, ŞİÖ’nün
artık salt askerî güvenlik temelli yaklaşımlardan ekonomik ajandayı öne çıkaran
bir dönüşüme yönelmesi gerektiğini, bu kapsamda üye ülkeler arasında güm-
rük duvarlarının kaldırılması ve yatırım olanaklarının arttırılmasını savunmuştur
(Hashimova, 2020). Özbek liderin bu yaklaşım biçimi, ekonomide neo-libera-
lizme geçiş hedefiyle tutarlıdır ve örgütü hem ülkesinin hem de Orta Asya’nın
sosyoekonomik gelişimi için önemli bir araç olarak değerlendirdiğini ortaya
koymaktadır. Nitekim Aralık 2020’de Oliy Meclis’te yaptığı konuşmasında Mir-
ziyoyev, ülkesinin önemli dış politika yönelimlerinden birisinin ŞİÖ ile iş birliğini
pek çok alanda geliştirmek olduğunu açıklamıştır (Beijing Review, 2021).
2021’de Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de gerçekleştirilen ŞİÖ Devlet Baş-

kanları Konseyi'nde Mirziyoyev ülkesinin yakın çevresinde meydana gelen kriz
127
ve tehdit unsurlarına değinmiş, bunlara çözüm aramakta siyasî ve ekonomik iş

birliklerinin, kültürel ve insani etkileşimlerin artırılmasının başat önemine dikkat
çekerek yine askerî yöntemleri öncelemediğini göstermiştir (Uz Daily, 2021).
Özbek lider Afganistan’daki son gelişmelere de konuşmasında yer vermiş,
ŞİÖ’nün burada koordineli bir yaklaşım sergileyebileceğini ve ülkedeki yeni fiili
(de facto) yönetimle diyalog kurulmasının yararlı olabileceğini belirtmiştir (Eura-
sianet, 2021). 2021-2022 dönem başkanlığını Özbekistan’ın üstlenecek olması
ve 2022 yılında ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi'nin Semerkant’ta düzenleneceği
dikkate alındığında Mirziyoyev’in açıklamaları daha fazla anlam kazanmıştı.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da onur konuğu olarak katıldığı 15-16 Eylül 2022

tarihleri arasında Semerkant’ta gerçekleştirilen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)
Liderler Zirvesi, her ne kadar Rusya-Ukrayna arasında yaşanan savaşın gölge-
sinde kalsa da Özbekistan-Çin ilişkilerinin gelişimini göstermesi adına önemli
bir toplantı olmuştur. Zirveye katılan Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’e Mirziyoyev
tarafından Üst Düzey Dostluk Nişanı takdim edilmiş ve toplam değeri 15 milyar $
olan ticaret, ekonomi ve yatırım işbirliğini içeren toplam 15 belge imzalanmış-
tır. Ayrıca Özbekistan ile Çin arasındaki iş birliğinin geliştirilmesine ilişkin ortak
bildiriye imza atılmış olması iki ülke ilişkilerinin daha da ileri taşınacağını ortaya
koymaktadır (TRTAVAZ, 2022).*16
Barış için Ortaklık Programı (BİO) Kapsamında Özbekistan’ın Kuzey Atlantik

Antlaşması Örgütü (NATO) ile İlişkileri
Özbekistan’ın Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ile ilişkileri 1992’de

eski Sovyet cumhuriyetlerinin liberal demokrasi rejimini ve serbest piyasa
ekonomisi modelini benimsemiş ülkelerle bütünleşmelerini kolaylaştırmak için
kurulan Kuzey Atlantik İş Birliği Konseyine*17 üye olmasıyla başlamıştır (NATO
Resmî Sitesi, 2019). Özbekistan’ın 1994 yılında oluşturulan ve üyelerin bir bölü-
münün NATO’ya tam üye olduğu Barış İçin Ortaklık Programına (BİO) katılma-
sıyla birlikte örgütle olan ilişkileri yeni bir boyut kazanmıştır. Konumuz açısından
Kerimov dönemdeki karşılıklı ilişkilere değinilmeyecektir ancak günümüzdeki
ilişkilerin şekillenmesinde 1992-2016 dönemdeki inişi çıkışlı sürecin kayda
değer etkileri bulunmaktadır. Yukarıda kısaca bahsettiğimiz Andican olayları
sonrası Batılı ülkelerle ilişkileri bozulan ve Rusya’ya siyasî, ekonomik ve askerî
* TRT Avaz, (2022), “Çin ve Özbekistan liderleri Şanghay İşbirliği Örgütü Zirvesi’nde görüştü”, https://www.
trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/cin-ve-ozbekistan-liderleri-sanghay-isbirligi-orgutu-zirvesinde-gorus-
tu/6323161001a30a1ce8eacca1, (19.19.2022).
* Söz konusu oluşum 1997’de adını Avro-Atlantik Ortaklık Konseyi (Euro-Atlantic Partnership Council-EAPC)
olarak değiştirmiştir ve günümüzde daha çok hükümetlerarası forum işlevi görmektedir. A.Y.K.
128
alanlarda yakınlaşmaya yönelen Kerimov yönetiminin, BİO ve NATO kapsamın-

daki diğer programlardan kopmamasının altında yatan faydacı (pragmatik) tav-
rın halefi tarafından da sürdürülmesi tesadüf değildir.
Mirziyoyev’in cumhurbaşkanı seçilmesinden birkaç gün sonra Türkmenistan’ın

başkenti Aşkabat’ta NATO Orta Asya İrtibat Bürosu tarafından Afganistan ve
Orta Asya cumhuriyetlerinden uzmanların katılımıyla organize edilen “Bağım-
sızlığın 25. Yılı: Orta Asya ve Ötesinde Enerji Sorunları” isimli konferans düzen-
lenmiştir. Konferansta üzerinde durulan en dikkat çekici nokta, bölgedeki enerji
kaynaklarının-altyapılarının güvenliği olmuştur. Ve gerektiğinde yeni petrol ve
doğalgaz boru hatları inşası için uygun ortamın sağlanmasının önemi vurgu-
lanmıştır (NATO Resmî Sitesi, 2017). Bölgedeki enerji kaynaklarının güvenliği
için bölge ülkelerinin siyasî, ekonomik ve askerî alanlarda istikrarlı bir ortam
oluşturmaları gerekliliğine yönelik vurgunun Mirziyoyev tarafından da sıklıkla
dile getirildiğini hatırlatmakta yarar gözükmektedir. 2018’de Mirziyoyev’in
Washington’ı ziyareti sırasında Özbekistan ile ABD arasında imzalanan beş
yıllık askerî iş birliği planının, 2016’da Özbekistan ile Rusya arasında imzalanmış
askerî ve teknik işbirliği anlaşmasının dengelenmesi rolünü üstlendiği söylene-
bilir (Omelicheva, 2019:2). Bazı Özbek subayların ABD’de NATO savaş taktik ve
stratejilerine uygun modern bir eğitim almalarına karşın Özbekistan Silahlı Kuv-
vetlerinin (ÖzSK) tümüyle Batı-NATO standartlarına uyumlulaştırıldığını elbette
söyleyemeyiz. Bununla birlikte Mirziyoyev yönetimi, NATO ile askerî eğitim ve
modernizasyon konularında iş birliğini ve bu kapsamda BİO programını sür-
dürmeyi tercih ederek Moskova’ya askerî alanda bütünüyle bağımlı olmama
politikasını selefinin izinden giderek başarıyla sürdürmektedir.
1952’den bu yana NATO üyesi olan Türkiye de dost ve kardeş ülke Özbekis-
tan’a askerî anlamda yardım ve desteğini esirgememektedir. Türkiye ve Öz-
bekistan 2020’de Askerî-Malî İş Birliği Anlaşması ve Nakdî Yardım Protokolü
imzalayarak aralarındaki ekonomik ve askerî iş birliğini somut bir zemine oturt-
muştur (Global Savunma, 2020). Mart 2021’de Özbekistan’ın Tirmiz kentinde
Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) ve ÖzSK bünyesindeki özel kuvvetler tarafından
gerçekleştirilen ortak tatbikatta Özbek asker ve subaylara TSK tarafından veri-
len eğitimin etkinliğinin boyutlarının görülmesi açısından önemli bir gelişmedir
(Abdulkerimov, 2021).
Özbekistan’ın Türkçe Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi (Türk Keneşi-

Konseyi) ile İlişkileri ve Türk Devletleri Teşkilatı Süreci
Kısaca “Türk Keneşi-Konseyi” biçiminde adlandırılan Türkçe Konuşan Ülkeler İş

Birliği Konseyi, 2009’da Nahcivan’da yapılan toplantıda Türkiye, Azerbaycan,
129
Kazakistan ve Kırgızistan tarafından Türkçe konuşan ülkeler arasındaki diyalo-

ğu artırmak ve iş birliğini derinleştirmek amacıyla kurulan bölgesel hükûmet-
lerarası bir örgüttür. 12 Kasım 2021 tarihinde gerçekleştirilen 8. Türk Devletleri
Teşkilatı İstanbul Zirvesi'nde örgütün adı Türk Devletleri Teşkilatı olarak değişti-
rilmiş ve Türkmenistan gözlemci olarak teşkilata dahil olmuştur.
2019’da Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de gerçekleştirilen 7. Türk Keneşi Zirve-

si'nde Özbekistan’ın tam üye olarak katılımı kararlaştırılmıştır (Türk Keneşi-Kon-
seyi Resmî Sitesi, 2021). Özbekistan’ın örgüte katılımıyla birlikte ilk genişleme
hareketi de başarıyla gerçekleştirilmiştir. Burada konumuz açısından önemli
olan husus ise Özbekistan’ın Türk Keneşi’ne katılımındaki temel amaç ve moti-
vasyonun ortaya konulmasıdır.
Mirziyoyev dönemiyle birlikte yukarıda değindiğimiz Orta Asya ülkelerine yöne-

lik yeni dış politika anlayışının uzantısı olarak Özbekistan’ın Türk Keneşi-Konse-
yi özel bir önem atfettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Türk Keneşi’nin kurucu metni
olan Nahçıvan Antlaşması'nın 2. maddesine göre “taraflar arasında karşılıklı gü-
venin, dostluk ve iyi komşuluğun güçlendirilmesi, bölgede ve dünya genelinde
barışın tesisi, güvenlik ve emniyetin güçlendirilmesi” örgütün temel amaç ve
görevleri arasında sayılmıştır (Nahçıvan Antlaşması, 2009). Söz konusu amaç-
lar, Özbek liderin bölge ülkeleriyle geliştirmek istediği iş birliği ve bütünleşme
hedefleriyle uyumludur.
Her ne kadar Türk Keneşi’nin ekonomik ve malî konularda kurumsallaşma

çalışmaları emekleme döneminde görünse de Özbekistan hükûmeti mevcut
üyelikle birlikte turizm, mal, hizmet ve emeğin serbest dolaşımı ile gümrük ta-
rifelerin basitleştirilmesi, bankacılık-finans hizmetlerinin uyumlulaştırılması gibi
konularda iyileşme beklentisi içinde olduğunu açıklamıştır (Hashimova, 2019).
Bu noktada belirtmemiz gerekir ki Türkiye de Özbekistan’ın örgüte katılımı için
yoğun bir çaba göstermiş ve ikili ekonomik, malî ve sosyokültürel ilişkileri geliş-
tirme, Özbekistan’da yeni yatırım olanakları sağlama açısından önemli bir fırsat
olarak değerlendirmiştir (Kurmanbekova, 2020). Bizce de Özbekistan’ın Türk
Keneşi’ne katılımı bağımsız Türk cumhuriyetlerinin bölgesel ölçekte ve ulus-
lararası hukuk normlarına uygun biçimde ekonomik ve siyasî bütünleşmeyi
gerçekleştirmesi hedefi açısından değerli bir kazanımdır.
Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’in iç ve dış politikadaki reformist tutumunu Türk Ke-

neşi’ne de yansıttığı görülmektedir. Cumhurbaşkanı Mirziyoyev 2018’de Kırgı-
zistan’ın Çolpan-Ata kentinde düzenlenen 6 Türk Keneşi Zirvesi'nde henüz o
dönem tam üye olmamasına karşın, Taşkent’te geniş katılımlı Türk Dünyası İş ve
Yatırım Forumu düzenlenmesini önermiş, Türk Keneşi Genel Sekreteri Bağdat
Amreyev ilgili öneriyi değerlendirmeye almıştır (Türk Keneşi Resmî Sitesi, 2019).
Yine Mart 2021’de Özbek lider örgüt bünyesinde kalkınma bankası kurulması-
nın Türkçe konuşan ülkeler arasında ticaret ve yatırım olanaklarının geliştiril-
130
mesinin yanı sıra sınai kalkınmaya ve dijitalleşme sürecine de oldukça olumlu

katkılar sağlayacağını belirtmiştir (Central Asia News, 2021). Özbekistan’ın Hîve
kentinin 2020’de “Türk Dünyası Kültür Başkenti” ilan edilmesi de Özbekistan’ın
Türk dünyasının bütünleşmesinin sosyokültürel ayağına yaptığı katkıların somut
bir örneğini teşkil etmektedir.
Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları 9. Zirvesi, Özbekistan'ın tarihi Semer-

kant şehrinde, Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev'in ev sahipliğinde 2022 yılı
Kasım ayında gerçekleştirilmiştir. Etkinliğin teması "Türk Medeniyeti için Yeni
Dönem: Ortak Kalkınma ve Refaha Doğru" olarak belirlenmiştir. Ev sahibi Özbe-
kistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev Zirve'nin açılış konuşmasında,
"Türk dünyamız kıskanılacak büyük bir tarihe, büyük ecdatlar ve eşsiz bir zen-
ginliğe sahip ve inanıyorum ki, Türk dünyasını harika bir gelecek bekliyor. Se-
merkant Zirvesi, Türk dünyası tarihinde yeni bir büyüme evresini başlatacaktır."
demiştir.
Zirvede 2023 yılı Türk Medeniyetinin ‘Yükseliş Yılı’ olarak ilan edilmiştir. Kuzey
Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Türk Devletleri Teşkilatı’na gözlemci üye olarak kabul
edilmiştir.
Türk Devletler Teşkilatı ortak bir dil, kültür ve dayanışma temelinde inşa edilmiş-
tir. Teşkilat ilk olarak güvenlik konularını öne alarak terörizm, aşırılık ve bölücü
akımlarıyla mücadeleye odaklanmıştır. Ticari-ekonomik potansiyeli artırmak ve
kültürel ilişkileri geliştirmek diğer önemli gündem noktaları olarak öne çıkmıştır.
Ticaretin Kolaylaştırılması Strateji Belgesi, Basitleştirilmiş Gümrük Koridoru ve
Uluslararası Kombine Yük Taşımacılığı Anlaşmaları yapılmıştır.
Semerkant antik kentindeki zirve, modern tarihte Türk dünyası medeniyetinin

gelişmesinde yeni bir aşamanın başladığını bize göstermektedir. Siyaset, gü-
venlik, ticaret, ulaştırma, enerji, sağlık ve daha pek çok alanda iş birliği bu zir-
vede pekiştirilmiştir.
Özbekistan’ın Asya Kalkınma Bankası (AKB) ile İlişkileri
1966’da kurulan Asya Kalkınma Bankası (AKB), büyük ölçüde Dünya Banka-
sı modelinden esinlenmiş, başta Güneydoğu Asya ülkeleri olmak üzere dün-
yadaki pek çok gelişmekte olan ülke ekonomilerine ve toplumsal kalkınmaya
malî katkı sağlamayı hedefleyen bir uluslararası kalkınma bankasıdır. Özbekis-
tan AKB’ye 1995 yılında üye olmuştur. Bununla birlikte 2000 yılından itibaren
AKB ile ortak projelere yönelmiş, 2000-2020 yılları arasında AKB Özbekistan’a
40’tan fazla yatırım ve teknik yardım amaçlı proje için yaklaşık 6,2 milyar $ tuta-
131
rında kredi desteği sağlamıştır (Asian Development Bank, Member Fact Sheet,
2021). 11 Eylül sonrası süreçte Özbekistan’ın Batılı ülkelerle ilişkisini geliştirme-
ye başlamasıyla birlikte AKB ile ortak projelere girişmesi de dikkat çekici bir
gelişme olarak karşımıza çıkmaktadır. Mirziyoyev yönetiminin serbest piyasaya
geçiş sözü vererek bu yönde reformlara girişmeye başlamasıyla birlikte AKB’nin
Özbekistan’a yönelik ilgisinin arttığı söylenebilir.
Mirziyoyev’in cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından yukarıda değindiğimiz neo

liberal ekonomi modeline geçiş için belirlenen hedeflerin gerçekleşebilmesi
için ülke içindeki enerji, altyapı, eğitim, sağlık ve tarım gibi pek çok alanda ya-
tırımların malî açıdan desteklenmesi zorunlu görünmektedir. Bu noktada Özbe-
kistan hükûmeti söz konusu ülkenin ekonomik ve malî yükünü azaltabilmek için
AKB’nin finansal desteğine ihtiyaç duymaktadır. AKB de söz konusu reformların
başarıyla uygulanmasıyla birlikte Özbekistan’ın ekonomik ve malî açıdan güç-
lenmesinin kendi çıkarları açısından oldukça uygun olacağının bilincindedir. Bu
bağlamda AKB ve Özbekistan Mayıs 2019’da dört yıllık (2019-2023) Ekonomik
Dönüşüme Destek Programı'na dayalı bir “Ülke Ortaklık Stratejisi” (ÜOS) ge-
liştirme kararı almıştır. ÜOS kapsamında Özbekistan’ın serbest piyasa ekono-
misine geçiş kararı desteklenmekte, ülke ekonomisinin mevcut alt-orta gelir
grubundan üst-orta gelir grubuna yükseltilmesi için gerekli malî desteğin AKB
tarafından sağlanacağı belirtilmiştir.*18 Ayrıca üç stratejik alanda AKB danışman-
lık, malî destek ve yatırım sözü vermektedir:
• Özel sektörün geliştirilmesi,
• Ekonomik ve toplumsal eşitsizliklerin azaltılması,
• Bölgesel iş birliği ve bütünleşme hareketlerinin teşvik edilmesi.
Görüldüğü üzere AKB Özbekistan’ın küresel kapitalizmle bütünleşme girişimle-

rine destek sözü vermekte, bu şekilde gelecekte daha fazla ortak yatırım proje-
lerine yönelmeyi hedeflemektedir. Öte yandan Mirziyoyev yönetimi de AKB’den
ülke içindeki sosyoekonomik açıdan sorunlu bölgelerde ekonomik-malî çözüm
sağlamak açısından yararlanmayı amaçlamaktadır. Nitekim 2005’te ciddi top-
lumsal olaylara sahne olan Fergana Vadisi’nde AKB, ekonomik ve ticarî kalkın-
mayı sağlamak amacıyla Pap-Namangan-Andican arasındaki 145 kilometrelik
demir yolunun elektriklendirilmesi ve modernizasyonu projesinin tamamlanma-
sı için 2020 yılında 121 milyon $ tutarında ek kredi aktarılmasını onaylamıştır
(Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı Resmî Sitesi, 2020). AKB’nin 2020 yılı
* Asya Kalkınma Bankası’nın 2019-2023 yılları arasında Özbekistan ile oluşturdukları Ülke Ortaklık Strateji-
si İngilizce metni için bkz. Asian Development Bank, Country Partnership Strategy, Uzbekistan 2019-2023
Supporting Economic Transformation, May 2019, https://www.adb.org/sites/default/files/institutional-docu-
ment/510251/cps-uzb-2019-2023.pdf, Erişim: 05.10.2021.
132
içerisinde Özbekistan’a gerçekleştirdiği toplam 1,1 milyar $ tutarındaki kredi

desteği sağladığı başlıca kamu projelerini şu şekilde sıralayabiliriz (Asian Deve-
lopment Bank, Member Fact Sheet, 2021):
• COVİD-19 küresel salgınıyla etkin mücadele için sağlık kuruluşlarıyla

KOBİ'lerin desteklenmesi, test cihazlarının iyileştirilmesi,
• Talimercan ve Takhiataş elektrik santrallerinin modernizasyonu,
• 240 kilometre uzunluğundaki Guzar-Buhara-Nukus-Beyneu otoyolunun

yeniden inşası,
• Taşkent yakınlarındaki su arıtma tesislerinin modernizasyonu ve yeni su

kaynaklarının inşası,
• Konut sorununun çözümüne yönelik ipotek (mortgage) reformuna malî

destek sağlama.
Özbekistan an itibarıyla AKB ile oldukça yapıcı ve karşılıklı güvene dayalı bir
ilişki yürütüyor görünmektedir. Mirziyoyev yönetiminin AKB tarafından sağla-
nan kredi desteğini altyapı, enerji, eğitim, sağlık gibi ekonomik ve toplumsal
alanlarda değerlendirmesi hem beklenen hem de akılcı bir tercih olarak göze
çarpmaktadır. Bununla birlikte tercih edilen neo-liberal ekonomi modelinin
sosyoekonomik sorunlara ne ölçekte çare üretebileceği ya da Özbekistan hü-
kümetinin ekonomi ve malî alanlarda gerçekleştireceği reformlara karşın he-
deflerine ulaşamaması durumunda AKB’nin mevcut yapıcı tutumunu sürdürüp
sürdürmeyeceği henüz belirsizdir.
Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’in 2017 yılından itibaren libe-

ral demokrasi rejimine ve serbest piyasa ekonomisine geçiş yönünde attığı
adımlar ile dış politikada daha aktif bir görüntü sergilemesi selefinden açıkça
daha farklı bir siyasî yol takip edeceğini göstermektedir. Bu bağlamda Özbek
lider sadece kendi ülke sınırları içerisinde değil üye olduğu başlıca bölgesel
örgütler bünyesinde de reformist bir tutum izlemesiyle dikkat çekmektedir. Her
ne kadar Türk Keneşi hariç tutulduğunda bu bölüme konu olan BM ve başlıca
bölgesel örgütlere Özbekistan’ın üyelikleri İslam Kerimov’un cumhurbaşkanlığı
döneminde başlatılmış olsa da Mirziyoyev’in bunları Özbekistan’ın uluslararası
toplumda daha olumlu bir imaja sahip olması amacıyla kullandığını gözlemle-
mekteyiz. Diğer taraftan Mirziyoyev yönetiminin reformist tutumunu kararlılık-
la sürdürmesine karşın gerek AGİT gerekse Batılı STKlar ve siyasî uzmanlar
tarafından demokratikleşme, insan hakları ve hukukun üstünlüğü gibi liberal
133
demokrasiler için önem teşkil eden konularda olumsuz biçimde değerlendiril-

meye devam etmektedir.
Özbekistan’ın özellikle öteki Orta Asya cumhuriyetlerine yönelik izlediği

dış politikadaki önemli dönüşüm ve de sorunları diyalog ile yapıcı iş birlikle-
rine yönelerek çözmeye çalışması yakın geçmişteki hayli değişken ve bu
nedenle pek de güven vermeyen görünümün hızla değişmeye başladığını
göstermektedir. Mirziyoyev yönetiminin başlıca bölgesel örgütlerle ilişkilerinde
hem kendi ülkesinin hem de yakın çevre ülkelerinin ekonomik ve toplumsal
kalkınmasını amaçlaması geçmişe oranla ülkeye daha fazla doğrudan yabancı
yatırımın gelmesinin önünü açmaktadır. Özbekistan’ın BM İnsan Hakları Konse-
yi üyeliğine seçilmesini ise bu konuda Batılı ülkelerden olumsuz eleştiriler al-
maya devam eden Mirziyoyev yönetiminin önemli bir dış politika başarısı olarak
değerlendirmek gerekir. Özbekistan Türk Keneşi’ne üye olarak Türk dünyası
ile de daha yakın ekonomik, sosyokültürel ve siyasî bir bütünleşme hareketine
yönelirken Mirziyoyev, örgütün kurumsallaşma çabalarına katkı sağlama nokta-
sında yapıcı ve samimi bir tutum sergilemektedir.
Tüm bu olumlu göstergelere karşın Özbekistan’da liberal demokrasi rejimine

geçebilmesi ya da serbest piyasa ekonomisini tercih etmesiyle birlikte ülkedeki
sosyoekonomik refah seviyesini yükseltme hususunda başarının sağlanacağı-
na dair bir yorumda bulunmak için vaktin henüz erken olduğu görülmektedir.
Mirziyoyev yönetimi göreve geldiği andan itibaren gerek iç gerekse dış politi-
kada kökleşmiş sorunları düzeltmeye yönelik çabalara girişmiş ve uluslararası
örgütlerle ilişkilerini bu çerçevede daha yapıcı ve aktif bir pozisyona taşımayı
amaçlamıştır. Özbekistan’ın yakın geçmişe oranla uluslararası örgütlerle olum-
lu ve yapıcı çizgide iş birliklerini sürdürmesinin önemini daha fazla anlamaya
başladığı söylenebilir. Siyasî, ekonomik ve toplumsal açıdan istikrarlı bir Özbe-
kistan, bölgesel barış ve güvenliğin tesisi açısından tartışmasız bir gerekliliktir.
Bu bağlamda ülkenin hem BM ile hem üye olduğu diğer başlıca bölgesel örgüt-
lerle yapıcı ve kalıcı iş birliklerini sürdürebilmesi Orta Asya’nın gerçek anlamda
“güvenli ada” haline gelebilmesi için oldukça önemli bir adımdır.
134
ORTA ASYA GÜVENLİĞİNİN KİLİDİ; ÖZBEKİSTAN

M. Sadık AKYAR1
Özbekistan Orta Asya’da bulunduğu jeopolitik konum nedeniyle dikkat çeken

bir ülkedir. Orta Asya’nın tam kalpgahında yer almaktadır. Çünkü Orta Asya’daki
tüm ülkeler ile sınırı vardır. Bölgenin stratejik ülkelerinden biri olan Özbekistan
hem kuzey-güney hem de doğu-batı yönünde bir geçiş güzergâhı üzerinde-
dir. Bu nedenle bölgede anahtar bir konuma sahiptir. Bölgenin stratejik önemi-
nin yanı sıra sahip olduğu yer altı ve yer üstü zenginlikleri Özbekistan’ı dikkat
çeken ülkelerden biri haline getirmiştir. SSCB’nin dağılması ile bağımsızlığını
kazanan Özbekistan gerek Rusya gerek Çin ve gerekse ABD’nin stratejik, eko-
nomik ve askerî olarak hâkimiyet veya ilişki kurmak istediği bir ülke durumuna
gelmiştir (Budulgan, 2020).
Özbekistan, Sovyetler Birliği’nin 1979 yılında Afganistan işgali ve 1989 yılında

geri çekilmesiyle birlikte müteakip Afganistan harekâtları için önemli bir konuma
sahip olduğunu dünyaya göstermiştir. Özbekistan’ın sahip olduğu bu jeopolitik
durum, ABD’nin 2003 yılında Afganistan’a başlattığı “Sonsuz Özgürlük”
harekâtı nedeniyle daha da artmıştır. Özbekistan bu tarihten itibaren başta
ABD, NATO ve Batı ile ilişkilerini artırırken Rusya ile ilişkilerini de sürdürmüş
ancak iç politikada başta Andican olayları olmak üzere bazı gelişmeler ile karşı
karşıya kalmıştır. Yine bu tarihten itibaren ülke içerisinde radikal dinî akımlar
artmaya başlamıştır. Daha sonra Fergana Vadisi’nde sınırı bulunan Kırgızistan
ve Tacikistan ile sınır sorunları tekrar gündeme gelmiştir. Ülkeyi uzun yıllar yö-
neten İslam Kerimov’un vefatının ardından yapılan seçimler ile işbaşına gelen
Şavkat Mirziyoyev ülkede hemen her alanda reform ve iyileştirme faaliyetine
başlamıştır. Mirziyoyev’in bu konudaki gayretleri halen devam etmektedir. Bu
reformlardan birisi de güvenlik alanında olmasına rağmen ülke için adeta atbaşı
rolüne soyunan Özbekistan Silahlı Kuvvetlerinde olmaktadır.
Bu bölümün amacı Özbekistan’ın Orta Asya güvenliğindeki rolünü, güvenlik

konusunda tarihî gelişimini ve uluslararası aktörler ile ilişkilerini incelemek;
Özbekistan’ın yeni dönemde maruz kalabileceği tehditlerin neler olabileceği-
ni tespit etmek, ülkenin uluslararası topluma entegrasyonundaki rolünü ortaya
koymaktır.
1 Yrd.Doç.Dr., Girne Amerikan Üniversitesi (GAU) Siyasal Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, GAU
Uluslararası Diplomasi Okulu ve Güv. Arş. Mrk. Direktörü, Girne, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, sadikakyar@
gau.edu.tr, ORCID: 0000-0001-9485-5488
135
Türkiye’de Özbekistan güvenlik boyutunda ele alındığında genel olarak Andi-

can olayları ve Afganistan’a yakın olmasından dolayı bu ülke ile ilgili konular
akla gelmektedir. Ancak Özbekistan hem coğrafî konumu hem de Orta Asya
politikasındaki yeri nedeniyle çok boyutlu ve dinamik bir güvenlik algılamasına
sahiptir.
ÖZBEKİSTAN’IN ORTA ASYA GÜVENLİĞİNDEKİ YERİ

Özbekistan’ın Orta Asya Güvenlik kimliğindeki yerini anlamak için ülke
içerisindeki güvenlik mimarisini ortaya koymak gerekir. Özbekistan Anayasası-
nın 93. maddesinin 20. bendine göre*cumhurbaşkanı aynı zamanda başkomu-
tandır. Genelkurmay başkanı ve kuvvet komutanlarını atamaktadır. Silahlı kuv-
vetler; genelkurmay başkanlığı ile kara, hava ve hava savunma kuvvetlerinden
oluşmaktadır. Özbekistan silahlı kuvvetlerinin mevcudu ve envanterdeki silah
sistemlerinin sayıları ile ilgili sayısal bilgiler aşağıda olduğu gibidir.
Bölge Ülkeleri Savunma Güç Mukayesesi2

S.N. KONULAR ÖZBEKİSTAN TACİKİSTAN KIRGIZİSTAN AÇIKLAMA
Genel
1 51/140 99/140 93/140
Sıralama
Askerî Bütçe 4 Milyar 700 Milyon 21 Milyon
2
(USD) (18/140) (125/140) (137/140)
3 Nüfus 30.565.411 8.873.669 5.964.897
4 Aktif Mevcut 700.000 16.500 21.000
5 Tnk 420 253 150 Toplam Sayı
6 Zh.Araç 1215 400 400
Kundağı
7 K/M Top 80 0 30
Motorlu
8 Çekili Top 60 80 159
9 Roket Sis. 98 125 21
10 Hava Araçları 194 25 7 Toplam Sayı
Tabloya bakıldığında Özbekistan’ın bölge ülkeleri ile güç mukayesesinde her

bakımdan üstün olduğu görülmektedir. Tabloda belirtilen sayıların dışında Öz-
bekistan Silahlı Kuvvetlerinin silah ve teçhizatı diğer ülkelere göre daha mo-
dern sistemlere sahiptir.
2 Tablo https://www.globalfirepower.com/ sitesindeki bilgiler esas alınarak düzenlenmiştir. Erişim Tarihi: 05 Ekim
2021
136
Tarihî Süreç ve Teorik Yaklaşım
Soğuk savaş ve sonrasında dünyada dengeler değişse de realist yaklaşımda

fazla bir değişiklik olmamıştır. Soğuk savaş esnasında çift kutuplu, sonrasında
tek kutuplu ve şu anda çok kutuplu olarak evirilen dünyada realizmin aktörleri
hep aynı kalmıştır. Büyük güçler, güç dengeleri ve güç dengeleri ile birlikte
hareket eden ülkeler (Linklater, Burchill, Devetak, Donnelly, 2005:34). Özbekis-
tan soğuk savaş esnasında, güç dengesi olan S.S.C.B.nin bir parçasıydı. Belki
kendisi güç dengesi ile birlikte hareket etmekten daha çok, güç dengesinin
içerisinde hareket ediyordu. Ancak bu Özbekistan’ın “büyük güç” olduğu anla-
mına gelmemekteydi. Soğuk Savaş süresince bu şekilde devam etti.
Soğuk Savaş sonrasında Özbekistan yine Rusya Federasyonu ile birlikte an-
cak müstakil bir devlet olarak hareket etmiştir. Özbekistan’ın bu durumu rea-
lizmde büyük güçler ile hareket eden “bandwagoneer- wagon ülke” yaklaşımı
ile açıklanabilir (Linklater, Burchill, Devetak, Donnelly, 2005:35). Yani lokomotif
nereye giderse vagonlar da oraya gidecektir. Özbekistan’ın bu dönemde yani
ABD’nin başını çektiği dünyanın tek kutuplu kabul edildiği bu süreçte Rusya
Federasyonu ile birlikte hareket etmesinin diğer bir analizi ise “bağımlılık
teorisi” ile açıklanabilir. S.S.C.B.’nin 1991’de dağılmasından sonra Özbekistan
Rusya ile her alanda işbirliğine devam etmiştir. Aslında bu dönemde tüm eski
Sovyet cumhuriyetleri bu şekilde hareket etmiştir. Çünkü buna bir yerde mec-
bur kalmışlardır. Bağımlılık teorisine göre bağımlılık; politik, ekonomik, askerî,
sosyal ve ekolojik alanda olabilir. Ayrıca burada sadece büyük güçlere bağlılık-
tan bahsedilemez. Bazen bağımlılık, asimetrik ve çok boyutlu olarak da tezahür
edebilir (Keohane, Nye, 2012:8). Sovyetler zamanında sadece merkezi otorite
ile cumhuriyetler arasında değil birliği oluşturan ülkelerin birbirleri ile sıkı eko-
nomik işbirlikleri vardı. Örnek olarak Enerji sektörü Azerbaycan, Kazakistan ve
Türkmenistan gibi ülkelerde; silah sanayii ve tarım Ukrayna’da gelişmişti. Bu
nedenle Özbekistan da diğer cumhuriyetler gibi Rusya Federasyonu ile ilişkile-
rini devam ettirmek zorundaydı. Bu bağımlılık güvenlik anlamında da sürerken
Özbekistan, Rusya yanlısı politikalar izlemeye devam etti. Bu normal ve anlaşı-
labilir bir durum idi.
2000’li yıllara gelindiğinde dünyada bazı paradigmalar değişmeye başlamıştı.

ABD’nin 2001 yılında Afganistan’a müdahalesinden sonra Özbekistan, Rusya
Federasyonu ile birlikte hareket etmesine rağmen ABD ve NATO ile de ilişki-
lerini geliştirmişti. Bunlara, gelişen Özbekistan –Türkiye ilişkileri ile Rusya’nın
tekrar kutup ülke olarak uluslararası sistemde yerini almasını ilave etmek ge-
rekir. Çin’in Orta Asya’ya ilgisi nedeniyle Özbekistan'ın dış ilişkileri çok kutuplu
ve çok taraflı bir zemine doğru kaymaya başlamıştır. Aslında çok kutupluluk
ve çok taraflılık terimleri uluslararası ilişkilerde son yıllarda yaygın olarak kul-
lanılmaya başlansa da kavramsal yönü halen gelişim içerisindedir. Çok kutup-
luluk özellikle Çin’in güçler dengesinde yerini almasıyla ortaya çıkan bir kav-
137
ram olarak kabul edilmektedir. Post-Covid 19 döneminin bu gelişmeyi daha

da tetiklediği söylenebilir. Özellikle ABD’nin Afganistan’daki 20 yıllık işgali
sonrası Afganistan’dan ayrılması, bu teorik ve kavramsal yaklaşımın uluslararası
ilişkilerde somut bir olay ile bağlantısının açıklanması bakımından önemlidir.
Aslında uluslararası ilişkilerde bir veya iki yılın çok önemli olmadığı göz önünde
bulundurulduğunda dünyanın çok kutupluluğa evirilmesini post-Covid-19 ve
ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi ile birleştirilmesi çok da yanlış olmayabilir.
Çok taraflılık ise doktrinel olarak çok kutupluluğun bir alt yaklaşımı olarak ele
alınabilir. Çok taraflılık büyük güçlerin dışında kalan, ancak güç ve etki olarak
bölgesel güce erişmiş veya değişik kutuplar ile etkili ilişkiler içerisinde bulunan
ülkelerin birbirleri ile yaptıkları politik, askerî, ekonomik ilişki olarak belirtile-
bilir. Şimdi bu teorik açıklamalardan sonra Özbekistan’ın Güvenlik kimliğinin
uluslararası arenada gelişimi ve ilişkilerin perspektifi ele alınacaktır.
Sınır Çatışmaları ve Özbekistan
Fergana Vadisi, Orta Asya ile bağlantılı çoğu olayda adı geçen coğrafî bir bölge
olarak dikkat çekmektedir. Dikkat çekmesinin nedeni Özbekistan’a ait Andican
şehrinde çıkan olaylar ile ilgilidir. Bu nedenle Fergana Vadisi’nin ismi Özbekis-
tan ile adeta özdeşleşmiştir. Ancak Fergana Vadisi Özbekistan, Kırgızistan ve
Tacikistan sınırlarının bir bölümünü ihtiva eden yaklaşık 20.000 km'lik bir alan
ve İsrail’in yüzölçümüne yakın bir bölgedir.3
Doğal olarak Özbekistan-Kırgısiztan ve Tacikistan arasındaki sınır olayları ve

anlaşmazlıkları da bu bölgede meydana gelmektedir. Bu bölgedeki problemle-
rin temeline baktığımızda asıl nedenin, Sovyetler Birliği zamanına kadar uzan-
dığı görülmektedir. Çünkü burada sınırların doğal yollarla oluşturulması yerine,
etnik ve siyasî oluşumlar göz önünde bulundurulmadan yapay yollarla oluştu-
rulduğu anlaşılmaktadır. Eksklav; bir ülkenin kendi sınırları dışarısında, başka
bir ülkenin sınırları içerisinde bulunan toprak parçasıdır (Yalçinkaya, Abidzha-
nov-2020:2654-2677). Yani eksklavlarda yaşayan halkın, siyasî olarak bağlı
bulunduğu ülkeye coğrafî olarak fiziki bir bağlantısının olmaması durumudur.
Fergana Vadisi bölgesinde dokuz adet eksklav bulunmaktadır. Özbekistan’ın
Kırgızistan’da Soh, Şahimerdan, Taş-Döbö, Çon Kara, Tayan olmak üzere beş
eksklavı, Kırgızistan’ın Özbekistan’da Barak eksklavı, Tacikistan’ın Özbekis-
tan’da Sarvan, Kırgızistan’da ise Voruh ve Batı Kalacha eksklavları bulunmak-
tadır.4
3 Fergana Vadisi için https://geohistory.today/osh-fergana-valley/ Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
4 Fergana Vadisi’nde eksklavlar https://www.aa.com.tr/tr/analiz/fergana-vadisinde-sinir-problemleri-ve-eksklav-

lar/1432575 Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
138
Özbekistan’da İslam Kerimov’un ölümünden sonra yapılan seçimlerde işbaşına

gelen Şavkat Mirziyoyev, uluslararası alanda Özbekistan’ın görünümünü artır-
mak için bir dizi reform sayılabilecek düzenlemelere başlamıştı. Bunlardan birisi
de Özbekistan’ın komşuları ile olan sınır anlaşmazlıklarının sona erdirilmesi ko-
nusuydu. Mirziyoyev’in 2017 Eylül’ünde Kırgızistan’a yaptığı resmi ziyaret ile bu
alanda da olumlu gelişmeler olmuş, 2010 yılından beri kapalı olan sınır kapıları
açılmış, sınır sorunları ile ilgili olumlu gelişmeler yaşanmıştır.
Mirziyoyev aynı adımları Tacikistan için de atmıştır. Mart 2018’de bu ülkeyi zi-
yaret ederek sınır problemleri konusunda bir hayli yol alınmasını sağlamıştır.
Bunun sonucunda Patar-Andarha sınır kapısı açılmış, bir iyi niyet ve çabası gös-
tergesi olarak iki ülke vatandaşları için 30 günlük vize muafiyeti getirilmiştir.
Bu bölgede şiddetli çatışmalar Kırgızistan ve Tacikistan arasında 2019 yılında

meydana gelmiştir. Hatta bu sorun Fergana Vadisi’nin “Aşil Tendonu” olarak
dahi adlandırılmaktadır.5
Fergana Vadisinde bulunan her üç ülke sınır problemlerinin sona erdirilmesi

için olumlu adımlar atmaya hazır gibi durmaktadır. Ancak bu bölgede yaşa-
nan sınır problemlerini, klasik sınır anlaşmazlıklarının dışında değerlendirmek
gerekir. Bu nedenle çözüm yollarında da alışagelmiş metotların dışına çıkmak
gerekebilir. Çünkü buradaki asıl sorun bölgeye özgü olan eksklavlardan kay-
naklanmaktadır. Burada çözüm için bazı düzenlemeler üzerinde geliştirilmeye
çalışılmaktadır.
Bunlardan birincisi takas usulü ile eksklavların düzenlenmesidir. Ancak bu du-

rumda eksklavlar üzerinde yaşayan halkın zorunlu göçe tabi tutulması konusu,
en baştan yeni problemleri doğurabilecektir.
Diğer bir çözüm eksklavların birer koridor ile esas ülkeye bağlanması konusu-
dur. Bu durumda açılacak olan yeni toprak koridorları, yeni problemler oluştu-
rabilir.
Uygulamaya sokulması düşünülen diğer bir çözüm ise Fergana Vadisi’nin bu üç

ülkesinin Avrupa Birliği örneğinde olduğu gibi halkın serbest olarak bir ülkeden
diğer ülkeye giriş çıkış yapmalarıdır. Bu seçenek belki şu anda pek mümkün
gibi görünmese de önümüzdeki dönemde, mikro (Sadece eksklavları kapsaya-
cak) ve makro (her üç ülkeyi kapsayacak) düzeylerde uygulama alanı bulabilir.
5 Ankara Kiriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) https://www.ankasam.org/fergana-vadisinin-asil-to-

pugu-tacik-kirgiz-sinir-sorunu/ Erişim Tarihi 01 Ekim 2021
139
Andican Olayları
Andican Özbekistan’ın Fergana Vadisi bölümünde bulunan bir şehirdir. Şehirde

2005 yılında Andican olayları olarak bilinen bazı çatışmalar yaşanmıştır. Hü-
kümete göre olaylarda yaklaşık 200 teröristin öldüğü bildirilmiştir. Bazı insan
hakları örgütleri ve sivil halka göre ise rakam doğru olmakla birlikte öldürü-
lenlerin çoğunun sivil vatandaşlar olduğu açıklanmıştır. Bugün dahi olayların
gelişimi ve sonucu ile ilgili bilinmeyenler bir hayli fazladır. En azından kamuoyu
ile paylaşılanlar sınırlıdır. Olayların gelişimi ile ilgili belirtilenler şu şekildedir. Öz-
bek hükûmetine göre mahkemeye çıkarılan bazı teröristlerin yargılanmasını
protesto için mahkeme binalarına saldırılmış, bazı devlet kurumlarının binalarını
ele geçirilmeye başlanmıştır. Bu nedenle Özbek Ordusu, hükûmetin emriyle
olaylara müdahil olmuş ve sonuç olarak 200’den fazla kişi hayatını kaybetmiştir.
Ordunun orantısız güç kullandığı bugün dahi belirtilmektedir. Özbekistan’da bu
esnada Kerimov hükûmeti işbaşındaydı. Kerimov, Sovyet ekolünden gelen bir
liderdi. Ayrıca aynı tarihlerde Kırgızistan’da hükümeti devirmek için gösteriler
de başlamıştı. “Sarı Devrim” olarak adlandırılan bu olayların Özbekistan’a da
sıçramasından endişe edilmekteydi. Bazı analistlere göre (Peimani-2009) bu
husus, o zaman işbaşında olan Kerimov’un tehdit algılamasının bir değerlen-
dirmesiydi. Bu tehdit algılamasının, hükûmetin Andican olaylarını bastırmak için
çok sert tedbirleri almasına yol açtığı belirtilmektedir. Olayların bastırılmasını
müteakip Kerimov, olaylardan ABD’yi sorumlu tuttu ve Özbekistan’daki ABD
üslerini kapattı. Tabii bu olay Özbekistan ve Rusya Federasyonu ilişkilerinin art-
masına, ABD ilişkilerinin gerilemesine yol açtı.
Andican olayları bugün bile bazı konularda gizemini korumaktadır. Yani en azın-
dan kamuoyu için bu algı geçerlidir. Özbekistan Başsavcı Yardımcısı Svetlana
Artukova6 2020 yılında yaptığı açıklamalarda o zaman için bazı hataların ya-
pılmış olabileceğini, ordudaki lider personelin bir türlü fazla güç kullandığını
ve benzer olayların bir daha yaşanmaması için olayların neden ve sonuçlarının
aydınlatılması gerektiğini belirtmiştir.
Özbekistan hükûmeti uygulamaya soktuğu demokrasi ve reform uygulamaları

ile önümüzdeki dönemde Andican olayları ile ilgili bilinmeyenleri kamuoyu ile
paylaşmak için atılacak gerekli adımları muhakkak düşünmektedir.
6 Başsavcı Yrd. açıklamaları https://qha.com.tr/haberler/ozbek-yetkililer-ilk-defa-andican-katliami-hakkinda-ko-

nustu-hata-yaptik/161414/ Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
140
ÖZBEKİSTAN’IN GÜVENLİK MİMARİSİNDE

ULUSLARARASI AKTÖRLER
Rusya Özbekistan’ın güvenliğinde geçmişte ve günümüzde önemli bir yer tut-
maktadır. Dolayısıyla hemen hemen her bölümde Rusya ile ilgili konulara deği-
nilmekte ve daha özel konular müstakil olarak incelenmektedir.
Varşova Paktı
Özbekistan 1955 yılında SSCB’nin bir parçası olarak Varşova Paktı (Em-
bel-2019)’nın kuruluşunda yer almıştır. Varşova Paktı, ABD’nin öncülüğünde
1949 yılında kurulan NATO’ya bir cevap için oluşturulmuştu. Her ne kadar Var-
şova Paktı, NATO’yu dengelemek için kurulduysa da daha çok bu dengelemeyi
Avrupa harekât alanında yapmaktaydı. SSCB, 1979 yılında Varşova Paktı’nın bir
üyesi olarak Afganistan’ı işgal ettiğinde Özbekistan Sovyet birliklerinin Afga-
nistan’a yaptığı harekâtta adeta bir çıkış arazisi7 vazifesi görmüştü. Özbekistan
havaalanları ise işgal süresince ileri ikmal noktası olarak kullanıldı. Bu havaa-
lanları ve Afganistan’da daha sonra ABD tarafından da kullanılan Bagram Hava
Üssü arasında bir hava köprüsü kurulmuştu. Afganistan’ın 1979 yılında işgali
esansında Özbekistan topraklarının aktif olarak kullanılmasının yanında şöy-
le bir ikilem de vardı. Sovyetlerin Afganistan işgal birliklerinin içerisinde diğer
cumhuriyetlerden olduğu gibi Türk ve Özbek asıllı Müslüman askerler vardı.
Ayrıca yine aynı şekilde Afganistan’daki direnişçilerin arasında da Türk ve Öz-
bek asıllı direnişçiler vardı. Çünkü yıllar boyunca Özbekistan ve Kuzey Afga-
nistan arasında sürekli bir iletişim ve insan hareketleri bulunmaktaydı. Sonuç
olarak Özbekistan, bir Varşova Paktı üyesi olan SSCB’nin içerisinde bulunan bir
cumhuriyet olarak 1979’da Afganistan’ın işgali ve 1989 yılında da birliklerin geri
çekilmesinde önemli bir rol oynamıştır. SSCB 40. Ordu komutanı General Boris
V. Gromov 15 Şubat 1989’da Ceyhun Nehri üzerinde bulunan ve Afganistan’ı
Özbekistan’a bağlayan, Dostluk Köprüsü üzerinden Özbekistan’a geçen son
Sovyet askeriydi (K. Han,2011:57-96).
7 Çıkış Arazisi: Askeri harekâtta, harekâtın müteakip safhaları için birliklere kolaylık sağlayan, yığınaklanmanın
yapıldığı, harekâtı destekleyen lojistik tesislerin yerleştiği, harekât alanının dışında kalan ve giriş çıkış için
emniyet sağlayan araziye (coğrafî formasyon) denir.
141
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)
BDT, 1991 tarihinde kurulmuştur. Özbekistan da eski Sovyet cumhuriyeti ola-

rak topluluğun kuruluşunda kurucu üye olarak yer almıştır. BDT her ne kadar
ekonomik bir topluluk amacıyla kurulmuş olsa da Rusya bu örgütün siyasî ve
güvenlik yönünü artırmak istemişti. Çünkü Rusya’da başlangıçta bu örgütün o
tarihlerde olmasa da daha sonraki yıllarda acaba yine birliğe dönülebilir mi?
düşüncesi mevcuttu. Ancak Gürcistan ve Ukrayna’daki gelişmeler Rusya’nın bu
politikasın engelledi. Özbekistan BDT içerisinde başta Rusya olmak üzere diğer
ülkeler ile ilişkilerine devam etmektedir (Huseynov 2003:387-401).
Kollektif Güvenlik Anlaşması (KGA) ve Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü

(KGAÖ)
SSCB’nin dağılmasından sonra Orta Asya’da bulunan eski cumhuriyetler Af-

ganistan merkezli tehditlere maruz kalmışlardır. Ayrıca bu ülkelerin komşuları
ile de tarihî olarak bazı problemleri bulunmaktaydı. Bu tehdit ve gelişmelere
karşı gerekli politikalar üretmek için Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te 15 Ma-
yıs 1992 tarihinde Kollektif Güvenlik Anlaşması (KGA) imzalanmıştı. Üye ülkeler;
Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan, Özbekistan ile Rusya Federasyonu ve Erme-
nistan’dan oluşmaktaydı (Kydyralieva, Abdibaitova, 2018:93-109) Örgüte daha
sonra sırasıyla Azerbaycan (1993), Gürcistan (1993) ve Beyaz Rusya (1994) katıl-
mıştır. Aslında bu örgüt, Rusya’nın BDT örneğinde olduğu gibi eski Sovyet cum-
huriyetleri ile Varşova Paktı benzeri bir örgüt düşünülerek hayata geçirilmişti.
Çünkü KGA’nın ortaya çıkışı da BDT kapsamında kurulması düşünülen merkezi
bir güvenlik mekanizması düşüncesinden doğmuştu. Ancak KGA zaman içeri-
sinde etkisiz bir hale gelmişti.
2000 yılında Putin’in iktidara gelmesi, ABD’nin Afganistan harekâtını başlat-

ması, Orta Asya’da özellikle radikal dinî akımların artması nedeniyle Rusya
müşterek bir güvenlik mekanizmasının kurulması yönünde çabalarını daha da
artırmıştır. Rusya’nın bu çabasının arkasında, Orta Asya merkezli tehditlerin art-
masıyla birlikte ABD’nin Afganistan harekâtını bahane ederek Orta Asya ülke-
lerine nüfuz etme gayretleri gösterilebilir. Moskova’da 14 Mayıs 2002 tarihinde
yapılan toplantı ile KGA, Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'ne (KGAO) dönüş-
müştür (Kydyralieva, Abdibaitova, 2018:93-109).
Özbekistan, 1999 yılında KGA’dan çıkmıştır. Özbekistan bu dönemde, ABD ile

ilişkilerini de artırmıştır. Ancak 2005 yılında Andican olaylarında ABD’nin etki-
sinin olduğunu düşünerek tekrar yeni adıyla KGAÖ’ne katılmıştır. Özbekistan
2012 yılında Devlet başkanı Kerimov’un açıklaması ile KGAÖ’de faaliyetlerini
142
durdurduğunu açıklamıştır. Özbekistan örgütten tamamen çıkma yerine örgüt

kapsamında faaliyetlerini durdurduğunu ve askıya aldığını açıklamıştır.8. Özbe-
kistan’ın bu kararının arkasında, ileride özellikle Afganistan kaynaklı tehditle-
re karşı KGAÖ’nün desteğine ihtiyaç duyabileceği ihtimalini düşünerek yaptığı
yönünde değerlendirmeler mevcuttu. Bu değerlendirmelerin, Afganistan’daki
gelişmeler göz önünde bulundurulduğunda doğru bir yaklaşım olduğu anlaşıl-
maktadır.
Özbekistan’ın KGAÖ kapsamındaki son zamanlarda en anlam taşıyan faaliyeti

Rusya Federasyonu ve Tacikistan ile yaptığı tatbikattır. Ağustos 2021’de
Afganistan sınırına yakın bölgelerde bu kapsamda bir tatbikat yapmışlardır.9
Yapılan açıklamalarda tatbikatın amacının Afganistan’da yaşanacak muhtemel
gelişmelerin BDT ve Özbekistan topraklarına sıçramasını önlemek için alınacak
askerî tedbirlerin koordinesi olarak açıklanmıştır. Bu kapsamda tatbikatın se-
naryosunun da Özbekistan’a giren silahlı çetelerin geriye püskürtülmesi olarak
belirtilmiştir. Rusya bu tatbikat ile hem sınırlarını ileriden korumak hem de top-
raklarına sızacak radikal teröristleri en uç noktada durdurmayı amaçlamaktadır.
Tatbikatın üstü kapalı amacının da Rusya’nın Afganistan’da yaşanabilecek ge-
lişmelerde, bir güç merkezi olduğunu taraflara göstermek olarak da belirtilebilir.
Özbekistan KGAÖ faaliyetlerini askıya aldığını açıklasa da Afganistan’da yaşa-
nan gelişmeler karşısında Rusya ile böyle bir tatbikatı yaparak Afganistan’da
ülkeyi ele geçiren Tâliban yönetimine karşı durumunu güçlendirmiş, sınırlarını
koruma isteğini göstermiştir.
Özbekistan - NATO İlişkileri
Özbekistan, bağımsızlığını kazandıktan sonra batı ülkeleri ile ilişkilerini artırmıştır.

Bununla birlikte başta ABD, NATO ve AB, eski Sovyet Cumhuriyetlerini kendi
saflarına çekmek için gayretlerini de artırmış ve bu amaçla bazı mekanizmalar
geliştirmişlerdi. Bunlardan birisi NATO bünyesinde geliştirilen Barış İçin Ortaklık
(BİO- Partnership for Peace (PfP))10 programıdır. Özbekistan’ın NATO ile
tanışması 1992 yılında Kuzey Atlantik Konseyine katılması ile başlamıştır. Daha
sonra 1994 yılında BİO programına katılmıştır.11 BİO programı eski Sovyetler
8 Özbekistan KGAÖ üyeliğini askıya alması https://www.files.ethz.ch/isn/159610/KE-4_2013_Yesevi.pdf Erişim

Tarihi: 02 Ekim 2021
9 Özbekistan-Rusya-Tacikistan Tatbikat bilgisi https://www.aa.com.tr/tr/dunya/afganistan-siniri-yakininda-rus-

ya-ozbekistan-tacikistan-uclu-askeri-tatbikati-basladi/2325182 Erişim Tarihi: 27 Eylül 2021
10 BİO Programı https://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50349.htm Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
11 Özbekistan NATO İlişkileri https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_22839.htm Erişim Tarihi 01 Ekim 2021
143
Birliği ülkelerinin NATO işleyiş ve süreçlerine entegrasyonunu amaçlayan bir

programdır. Özbekistan bu kapsamda, güvenlik ve savunma ile ilgili eğitim
programlarının düzenlenmesini öngören “Defence Education Enhencement
Programme (DEEP)” programda da bulunmaktadır. Özbekistan ayrıca NATO
BİO Planlama ve Gözden Geçirme Süreci mekanizmasının da üyesidir. Özbe-
kistan 1997 yılından itibaren Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC) üyesidir.
Özbekistan ayrıca 1993 yılından itibaren Science for Peace and Security (SPS
programına da katılmaktadır.12
Özbekistan NATO’nun ISAF harekâtında, özellikle hava yoluyla transit geçiş

desteği vermiştir. Bu kapsamda ISAF personel ulaştırması Almanya-Özbekistan
arasında gerçekleşmiştir. Buradan askerî personel, askerî uçaklar ile Kabil’e
taşınmıştır.13
Özbekistan - AGİT İlişkileri
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatının (AGİT) süreci, 1970’li yıllarda Avrupa’yı

etkisi altına alan yumuşama döneminde Batı’nın “karşılıklı ve dengeli kuvvet
indirimleri” müzakerelerine başlanması yönündeki önerisinin Doğu Bloku tara-
fından kabul edilmesiyle başladı. 1973 yılında Helsinki’de başlayan görüşmele-
rin sonucunda Helsinki Nihai Senedi’nin 33 Avrupa ülkesi ile ABD ve Kanada
tarafından 1975 yılında imzalanmasıyla AGİK kurulmuştur.14 Örgüt, özellikle So-
ğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından kapsamlı bir insan hakları mükteseba-
tı geliştirmiş, insanî boyuttaki yükümlülüklerin hayata geçirilmesinde katılımcı
devletlere destek sunmak üzere AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları
Ofisi, Milli Azınlıklar Yüksek Komiseri ve Medya Özgürlüğü Temsilcisi kurumla-
rını oluşturmuştur.
AGİT 2005 yılında aldığı bir karar ile 1 Ocak 2006’dan itibaren AGİT ve Öz-
bekistan arasındaki ilişkileri kuvvetlendirmek, oluşturulacak projeleri daha iyi
yönetebilmek için Taşkent’te Proje Koordinatörlüğü Ofisi kurmuştur. Buna göre
Proje Koordinatörlüğü:
- Özbekistan hükûmetine terörizm, radikal akımlar, güvenlik ve istikrarın sağ-

lanması, yasadışı uyuşturucu ticareti ve diğer tehditlere karşı mücadelesinde
yardım etmek,
12 NATO PSP programı ve Özbekistan https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_22839.htm Erişim Tarihi: 01 E-

kim 2021
13 ISAF Özbekistan Hava üssü kullanımı https://www.refworld.org/docid/54e1a4804.html Erişim Tarihi: 01 Ekim

2021
14 AGİT kuruluşu https://www.mfa.gov.tr/turkiye-ve-avrupa-guvenli-ve-isbirligi-teskilati-_agit_.tr.mfa Erişim Tarihi:
144
- Özbekistan’ın sosyoekonomik gelişmesine katkı sunmak, bu gelişmenin çev-

re ile uyumlu olmasını sağlamak,
- Sivil toplumun gelişmesini AGİT prensiplerine göre yürütülmesin sağlamak

için Özbekistan hükûmetine gerekli desteği sağlamak amacını gütmektedir.15
AGİT Özbekistan’da halen sınır yönetimi, insan kaçakçılığı ile mücadele, eko-
nomik hayatın canlandırılması, çevre koruma politikaları, devlet idarî yapısı ve
mekanizmasının iyileştirilmesi, basın özgürlüğü, hukukun üstünlüğünün sağlan-
ması, seçimlerin güvenli bir ortamda yapılması konularında projeler geliştirmek-
te, Özbekistan hükûmetine gerekli desteği sağlamaktadır. Şu anda Taşkent’te
bulunan Proje Koordinatörlüğü Ofisinin Başında İsviçreli diplomat Büyükelçi Dr.
Pierre von Arx bulunmaktadır.16
Özbekistan - ABD Askerî İlişkileri
Özbekistan ABD ilişkileri daha çok insan hakları temelinde 1994’ten itibaren
gelişmeye başlamıştır. Güvenlik ile ilgili konular daha çok NATO kapsamında
yürütülmüştür. Özbekistan ABD’nin Afganistan harekâtına koşulsuz destek
vermiş, ülkenin güneydoğusunda bulunan Karsh-ı Khanabad (K2) hava üssünü
ABD’nin kullanımına tahsis etmiştir. Rusya ile ilişkilerin gelişmesini müteakip
2005 yılında bu anlaşmayı sonlandırmıştır (Peimani-2009). Eski Devlet Baş-
kanı Kerimov, ABD ile ilişkileri belirli bir seviyede tutmuştu. Özellikle Andican
olaylarında ABD’yi sorumlu tutarak Rusya’ya biraz daha yaklaşmıştı. Şimdiki
Cumhurbaşkanı Mirziyoyev ise son yıllarda, ABD ile ekonomi, insan hakları
ve demokrasi konularında işbirliğine hazır olduklarını belirten açıklamaları her
platformda dile getirmektedir.17
Özbekistan - Türkiye Askerî İlişkileri
Türkiye ve Özbekistan arasındaki askerî ilişkiler 15 Temmuz 1992 tarihinde im-

zalanan Askerî Eğitim ve İşbirliği Anlaşması18 ile başlamıştır. Bu kapsamda Tür-
15 Özbekistan işbirliği konuları https://www.osce.org/files/f/documents/0/f/19717.pdf Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
16 AGİT Özbekistan Koordinatörlüğü https://www.osce.org/project-coordinator-in-uzbekistan Erişim Tarihi: 01 E-

kim 2021
17 Mirziyeyev ABD ziyareti ve açıklamaları https://www.kazakistan.kz/mirziyoyevin-tarihi-abd-ziyareti-basladi/ E-

rişim Tarihi: 01 Ekim 2021
18 Özbekistan- Türkiye Askeri İşbirliği Anlaşması https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/993807 Erişim

Tarihi: 01 Ekim 2021
145
kiye’de Özbekistan Silahlı Kuvvetlerine mensup bir çok askerî personel eğitim
almış ve halen de almaya devam etmektedir. Ayrıca NATO kapsamında An-
kara’da bulunan Barış İçin Ortaklık (BİO) Eğitim Merkezinde oluşturulan mobil
timler ile Özbekistan’da eğitimler verilmiştir. Türkiye ve Özbekistan arasında 27
Ekim 2020 tarihinde Taşkent’te imzalanan “Askerî Malî İşbirliği Anlaşması ve
Nakdî Yardım Uygulama Protokolü”19 20 Mart 2021’de Özbekistan’ın da onayla-
masıyla yürürlüğe girmiştir. Bu nedenle önümüzdeki günlerde başta eğitim ve
tatbikat olmak üzere bir çok faaliyette artış beklenmektedir.
Özbekistan ve Türkiye arasında savunma sanayii alanında 2017 yılında hafif

zırhlı araç üretimi ile ilgili bazı adımlar atılsa da çeşitli nedenler ile projede arzu
edilen ilerleme sağlanamamıştır. Bu nedenle önümüzdeki dönemde buna ben-
zer adımların devlet garantili ve kontrolünde atılmasının iki ülkenin de yararına
olacağı öngörülmektedir.
ÖZBEKİSTAN’IN GÜVENLİK POLİTİKALARINDA

ÖNÜMÜZDEKİ DÖNEMDE GÜNDEME GELEBİLECEK
KONULAR
Afganistan’daki Gelişmeler ve Özbekistan
ABD yaklaşık 20 yıllık bir işgal ve çatışma sürecini müteakip 31 Ağustos 2021
tarihi itibarıyla Afganistan’dan çekilmiştir. ABD ve NATO’nun çekilmesini mü-
teakip Tâliban hem ülkeyi hem de yönetimi ele geçirmiştir. Tâliban'ın hükûmet
olma yönündeki gayretleri tüm dünya tarafından ilgiyle takip edilmektedir. Öz-
bekistan geçmişte olduğu gibi önümüzdeki dönemde de bulunduğu jeopolitik
konum itibarıyla Afganistan ile ilgili yeni roller üstlenebilir.
Afganistan’da bulunan Hindikuş dağlarının bir bölümü genel olarak ülkeyi ba-
tı-doğu istikametinde ikiye bölmektedir. Kuzey ve güney istikametinde geçişler
yol, tünel, geçit ve dağ silsilesinin nispeten alçaldığı batıdaki bölgeye bağlıdır.
Bu nedenle Afganistan’ın kuzeyi, her zaman için güneyinden müstakil bir du-
rumda bulunuyor, izlenimi vermektedir. Etnik olarak bakıldığında da bu bölge
Özbek, Tacik, Hazara ve Türkmenler’den oluşmaktadır (Kara-2006). Bu bölge
Özbekistan sınırına da yakındır. Geleneksel olarak Afganistan’da önemli sayıda
bulunan Peştunlar, Tâliban ve yönetim anlayışına sürekli karşı bir duruş göster-
19 Türkiye Özbekistan Askeri Mali işbirliği Protokolü https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ozbekistan-turkiye-ile-as-

keri-mali-is-birligi-anlasmasi-ile-nakdi-yardim-uygulama-protokolunu-onayladi/2182248 Erişim Tarihi: 01 Ekim
2021
146
miştir. Hatırlanacağı üzere ABD 2001 yılında Afganistan'a başlattığı harekâtta

Özbek General Raşit Dostum ve Şah Mesut liderliğindeki Kuzey İttifakı (Akyar,
2016:111-132) da bu bölgede etkili olmuştu. Dolayısıyla önümüzdeki dönemde,
Tâliban yönetimine karşı bu bölgede başlayabilecek bir karşı koyma sonucun-
da bölgede özerk bir yapı veya bir devlet ortaya çıkabilir. Ortaya çıkacak bu olu-
şumun varlığını sürdürmesi de yine büyük oranda Özbekistan’a bağlı olacaktır.
Özbekistan’ın Afganistan ile ilgili olarak etkilenebileceği diğer bir konu ise
Afganistan’da artacak terör hareketleri, iç çatışma ve bunun sonucunda
meydana gelebilecek göç ve bağlı nedenlerdir. ABD’nin Afganistan’dan
çekilmesinin son günlerinde, Ağustos 2021’de Kabil’de havaalanı yakınında
bombalar patlamış ve yaklaşık 100 den fazla sivil ile 13 ABD askeri hayatını kay-
betmiştir.20 Patlamanın sorumluluğunu o zamana kadar ismi pek duyulmayan
DAESH- Horasan (DAESH-H; ISIS- Khorasan- ISIS-K) adlı terör örgütü üstlendi.
Özbekistan'ın yakın ve orta vadede ülke içerisinde ve güney sınırlarında DA-

ESH-K kaynaklı terör olayları ile meşgul olması muhtemeldir. Ayrıca DAESH-K,
Afganistan içinde ve dışında Tâliban yönetimi ile ilişkide bulunan ülke vatan-
daşları ve tesislerine saldırılarda bulunabilir.
Tâliban'ın Afganistan’da hızlı bir şekilde ilerlemesi sonucunda Afgan Milli Ordu-
su (AMO) umulmayan bir şekilde dağılmıştır. AMO’nun bazı birlikleri kuzeyde
Özbekistan’a, batıda ise İran’a silah ve araçları ile birlikte kaçmış veya sığın-
mıştır. Özbekistan’a ayrıca çeşitli tipte 46 AMO hava aracının iniş yaptığı Öz-
bekistan makamlarınca açıklanmıştır.21 Dolayısıyla önümüzdeki dönemde Öz-
bekistan ve Tâliban yönetimi arasında ilişkileri belirleyecek önemli konulardan
birisi, Özbekistan’da bulunan AMO personeli ile kara ve hava harp araçlarının
durumudur.
Afganistan’daki gelişmeler ile ilgili paylaşılan bilgilere göre önümüzdeki dö-

nemde Afganistan’da öncelikle Çin, daha sonra da Rusya’nın etkin bir rol oy-
nayacağı anlaşılmaktadır. Özbekistan, Afganistan işgalinde Rusya ile birlikte
hareket etmiştir. Dolayısıyla bundan sonra da Rusya ile beraber hareket
edeceği öngörülmektedir. Aslında yakın ve orta vadede Özbekistan’ın önünde
başka bir opsiyon da pek gözükmemektedir. Çünkü ABD ve NATO bölgeden
ayrılmıştır. Doğal olarak Çin’in Afganistan’da özellikle kuzey bölgesinde yapa-
cağı reform ve alt yapı faaliyetlerinde Rusya kanalıyla Özbekistan yine önemli
roller üstlenebilir.
20 DAESH-K Kabil saldırısı https://theconversation.com/what-is-isis-k-two-terrorism-experts-on-the-group-be-

hind-the-deadly-kabul-airport-attack-and-its-rivalry-with-the-taliban-166873 Erişim Tarihi 05 Ekim 2021
21 Afganistan’ın 46 hava aracı https://www.ndtv.com/world-news/46-afghan-aircraft-forcibly-landed-in-countr-

y-says-uzbekistan-2511949 Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
147
İklim Değişikliğinin Özbekistan’ın Güvenliğine Etkisi
Dünya, küresel ısınmayla birlikte bir iklim değişikliği sorunu ile karşı karşıyadır.
Bu nedenle iklim değişikliğinin oluşturduğu sorunlar, ülkelerin konuyu ulusal
güvenlik sorunu olarak ele almasına yol açmaktadır. Özellikle buna bağlı ola-
rak yaşanan suyun paylaşımı ve gıda güvenliği konuları ön plana çıkmaktadır.
İklim değişikliği ülkelerin ekonomik durumlarını etkilediği için refah seviyelerini
de etkilemektedir. Bu etkileşimlerin sonucunda ülkede karışıklık ve çatışmalar
yaşanabilir. Buna örnek olarak 2008’de Suriye’de yaşanan kuraklık sonucunda,
kırsal kesimden şehirlere göç başlamış ve zamanla bu göç çatışmaların fitilini
ateşlemiştir.22 İklim değişikliğinin diğer bir sonucu da doğal afet ve felaketleri
artırmasıdır. Dünyada genel bir anlayış olarak silahlı kuvvetler geniş çaplı doğal
afetler ile ilgili mücadelede yer almaktadır. Bu nedenle silahlı kuvvetler son za-
manlarda Covid-19 benzeri salgın ve geniş çaplı doğal afetler ile gerekli müca-
deleyi yapabilmek için organizasyon, teçhizat, doktrin ve eğitimlerinde gerekli
değişiklikleri yapmaktadır.
Özbekistan’ın iklim değişikliği ile ilgili önemli bir çıkmazı pamuk üretimi ve buna
bağlı olarak su ihtiyacının artmasıdır. Pamuk çok su isteyen bir bitkidir. Hatta
kimi analistlere göre Aral Gölü’nün 1960’ların ortasından itibaren kurumasının
ana nedenlerinden birisinin, Sovyetlerin pamuk üretimini artırma çabalarına
bağlayanlar bulunmaktadır.23 Dolayısıyla önümüzdeki günlerde iklim değişikliği
ile bağlantılı olarak kuraklık ve bunun sonucunda da tarıma bağlı ekonomisinde
etkilenmeler olabilir. Özbekistan belki bu sorunu, yeni sulama teknikleri ve ürün
çeşitleri kullanarak aşabilir.
Özbekistan'ın bu konuda karşılaşabileceği diğer bir sorun ise Tacikistan ile ya-
şadığı su sorunu (ÖNCÜ-2018). Tacikistan, Özbekistan’dan kullandığı su için üc-
ret dahi talep etmektedir. Dolayısıyla Orta Doğu için sürekli gündeme gelen “su
savaşları”24 tehlikesinin Orta Asya için de bir dereceye kadar geçerli olabileceği
öngörülmektedir. Bölgede kültürel ve tarihî olarak birbirleri ile yakın bağı olan
bu ülkelerin su sorununu diplomatik yoldan, karşılıklı anlayış ve “kazan-kazan”
yoluyla çözmeleri kendilerinin ve bölgenin yararınadır. Özbekistan bu konunun
çözüme kavuşması için bölgede inisiyatif alabilir, çünkü bu potansiyele sahiptir.
22 Gleick Peter H.(2014), Water, Drought, Climate Change, and Conflict in Syria, Weather, Climate and Society
July 2014, Volume 6, page 331-340, DOI: http://dx.doi.org/10.1175/WCAS-D-13-00059.1
23 İklim Değişikliği ve Aral Gölü https://www.intellinews.com/uzbekistan-grapples-with-urgent-climate-chan-

ge-problems-217031/ Erişim tarihi:01 Ekim 2021
24 Duyar Metin, Küresel iklim değişikliği su kaynaklarını savaş hatlarına dönüştürüyor. https://www.aa.com.tr/
tr/analiz/kuresel-iklim-degisikligi-su-kaynaklarini-savas-hatlarina-donusturuyor/2326513 Erişim tarihi: 01 Ekim
2021
148
Silahlı Kuvvetlerin Reformu
Özbekistan hükûmeti silahlı kuvvetlerin eğitim ve öğretim seviyesini yükseltmek

için 2016’dan itibaren yoğun çaba içerisindedir. Bu tarihte göreve gelen Cum-
hurbaşkanı Mirziyoyev, bu konuya önem verdiğini bir çok kez belirtmiştir. Öz-
bekistan’ın silahlı kuvvetlerinin eğitim ve öğretimi için en fazla katkıyı Rusya ve
eski cumhuriyetler vermiştir. Bu anlaşılabilir bir durumdur. O ülkelerden sonra
en önemli katkıyı Türkiye’nin sağladığı ve sağlamaya devam edeceği öngörül-
mektedir. Çünkü Türkiye, bu katkıyı hem milli hem de NATO şemsiyesi altın-
da yapmaktadır. Özbekistan, bu konuda özellikle Rusya ve Rus ekolü dışından
gelen ülkelerden katkı almak istemektedir. Buna ülkenin vizyonu olarak bakı-
labilir. Çünkü Özbekistan, Covid-19 pandemisi sonrası başta komşuları olmak
üzere tüm ülkeler ile uluslararası normlar esasında ilişki kurmak istemektedir.
Özbekistan hükûmeti, bu çabaların en önemli unsurunun silahlı kuvvetlerde
yapılacak eğitim ve öğretim reformu25 ile olacağına inanmaktadır. Ülkede 9
Ocak 2028’de kabul edilen yeni Savunma Doktrini'ne26 göre bu reformlar ger-
çekleştirilmektedir. Bu doktrine göre Özbekistan Silahlı Kuvvetleri; uluslararası
ilişkiler ve dünyadaki dönüşüme göre kendisini adapte edecek, diğer devlet
kurumları ile koordineli ve müşterek çalışarak projeler geliştirecek, Özbekis-
tan’ın siyasî hedeflerinin yerine getirilmesinde belirleyici bir rol alabilecektir. As-
lında bu doktrin ilk anda, silahlı kuvvetlerin diğer siyasî kurumlara göre ön plana
çıktığı için eleştirilebilir. Ancak Özbekistan’ın bu yaklaşımı dünyada son yıllarda,
her hangi bir çatışma veya krizin milli gücün tüm unsurları ile ele alınmasını
öngören “etki odaklı harekât”27 doktrini göz önünde bulundurulduğunda anlaşı-
labilir olduğu öngörülmektedir. Ayrıca Özbekistan’ın kendine münhasır şartları
da silahlı kuvvetleri diğer kurumlara göre biraz daha ön plana çıkarmaktadır.
Özbekistan jeopolitik konumu nedeniyle Sovyetler Birliği ve müteakiben Rusya

Federasyonu, ABD, Çin tarafından işbirliği yapılacak ülke olarak görülmüş ve
görülmeye de devam etmektedir. Dolayısıyla bu güçler bölgede birbirlerine
karşı üstünlük kurmak için bu işbirliğini her geçen gün artırmaya çalışacaklar-
dır. Bu husus Özbekistan’ı çok kutuplu politikalar izlemeye kanalize edebilir.
25 Silahlı kuvvetler reformu https://perconcordiam.com/defense-reform-and-professional-military-educati

on-in-uzbekistan/ Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021
26 Özbekistan yeni savunma doktrini, https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=102814 Erişim Tarihi: 01

Ekim 2021
27 Toptaş Ergüder, (2009) “Dördüncü Nesil Savaş ve Etki Odaklı Harekât”, Ankara, Silahlı Kuvvetler Dergisi, Ge-
nelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 392, ss. 58-77., Ankara
149
Tarihsel süreçte Sovyetler Birliği ve Rusya Federasyonu ile daha yakın ilişki
içerisinde olan Özbekistan, ABD’nin Afganistan’dan çekilmesini müteakip
Rusya ile daha yakın ilişki kurmaya ve dolayısıyla Çin ile de Afganistan özelinde
bazı işbirlikleri yapması beklenebilir. Önümüzdeki dönemde Özbekistan’ın
Afganistan ile ilişkileri hem büyük güçler ile hem de bölge için önemli bir
mihenk taşı olarak durmaktadır. Çünkü Afganistan’daki olumlu ve olumsuz
gelişmelerde Özbekistan belirleyici bir rol oynayacaktır.
Özbekistan, Orta Asya’daki ülkeler özellikle bölgenin güneyindeki ülkeler (Kır-

gızistan, Tacikistan ve Afganistan) ile mukayese edildiğinde askerî gücü dikkat
çekecek bir büyüklüktedir. Silahlı kuvvetlerindeki silah ve teçhizatın sayısal üs-
tünlüğü yanında, modern harp silah vasıtalarına sahip olması nedeniyle bölge-
nin en önemli askerî gücü konumundadır.
Fergana Vadisi, etnik yapısı ve barındırdığı sorunlar nedeniyle istikrar problemi

ile karşı karşıyadır. Vadide istikrar, bölge ülkelerinin sorunlara bakışı, işbirliği ile
azalabilir veya artabilir.
Radikal dinî terör önümüzdeki dönemde sadece Özbekistan için değil tüm Orta
Asya ve hatta Rusya anakarası için de tehdit oluşturabilir. Afganistan’daki Tâli-
ban yönetiminin ülkeye hakim olma durumu bu hususta belirleyici rol oynaya-
caktır.
Devlet Başkanı Şavkat Mirziyoyev seçildiğinden itibaren uyguladığı reform ka-

rarları ve ABD ile Rusya’ya karşı uyguladığı denge politikalarıyla dikkat çek-
miştir. Böylelikle kendisi Özbekistan halkına gerekli katkıyı sağlamış, halk da
kendisine destek vermiştir. 24 Ekim 2021’de Özbekistan Cumhurbaşkanlığı
seçimlerini kazanan Mirziyoyev reformlarını, istikrar ve denge politikasını sür-
dürmeye devam edecektir.
ABD’nin Afganistan’dan çekilmesiyle birlikte Özbekistan -Türkiye askerî ilişki-

lerinde artışlar gözlemlenmiştir. Zaten iyi bir seviyede olan ilişki ve işbirliklerin
önümüzdeki dönemde artarak devam edeceği görülmektedir. Türkiye’nin sa-
vunma sanayiinde katetmiş olduğu mesafe ve seviye göz önünde bulundurul-
duğunda Özbekistan ile bu alanda yeni işbirlikleri yapılabilir. Geçmişten elde
edilen tecrübeler göz önüne alındığında, devlet ve hükûmetlerin gözetiminde
yapılacak işbirlikleri her iki ülkenin yararına da olacaktır.
Özbekistan’ın önümüzdeki dönemde güvenliğini etkileyecek yeni tehditlerden

bazıları iklim değişikliğinin şiddetine bağlı olarak gelişecektir. Bunlar su ve gıda
güvenliği alanlarında olabilir. Bu nedenle komşuları özellikle Tacikistan ile var
olan su sorununu, sınır problemleri ile de birleştirerek “kazan-kazan” formülü
ile çözmesi beklenebilir. Çünkü bu konu, aniden yönetilemeyecek bir güvenlik
sorunu haline gelebilir.
150
Özbekistan, silahlı kuvvetlerini geliştirmeye ve eğitim öğretim seviyesini yük-

seltmeye önümüzdeki dönemde de devam edecektir. Zaten bu konuda belirli
bir seviyeye gelmiştir. Eğitim ve öğretim ile birlikte silah ve teçhizatını “etki
odaklı harekât” prensipleri ve “hibrid savaş”a hazır olacak şekilde projeler ge-
liştirmelidir. Örnek olarak Covid-19 benzeri salgınlara hazır olmak için mobil
sağlık sistemleri ve KBRN koruyucu ekipmanlarının tedariki sağlanabilir. Türki-
ye’nin bu alanda sağlayabileceği diğer bir katkı da Özbekistan Silahlı Kuvvetle-
rinin geliştirebileceği bu ve benzer projelerde olacaktır. Özellikle NATO’nun da
kullandığı Savunma-Planlama-Bütçeleme (Defense Planning Programming and
Budgeting- DPPB) konusunda Türkiye gerekli desteği sağlayabilir.
Sonuç olarak Özbekistan, önümüzdeki yakın ve orta vadede Orta Asya ve gü-
ney bağlantı jeopolitiğindeki önemini korumaya, güçlü silahlı kuvvetleri ile böl-
gede söz sahibi olmaya devam edecektir.
151
152
ÖZBEKİSTAN ÜZERİNE NOTLAR

Murat PALAVAR*28
Özbekistan; Amerika, Çin ve Rusya arasında devam eden “Yeni Soğuk Savaş”ta
bir jeostratejik dengeleme eylemini ustaca uygulamaktadır. Bu durum, bölge
ülkelerinin izleyeceği “model bir yaklaşım” olarak ortaya çıkmaktadır.
Taşkent, Moskova ile askeri koordinasyonu güçlendirmesine ve Pekin'i en iyi

ticaret ortağı olarak tutmasına rağmen Washington'un İslâmâbâd ve Kabil ile
yeni kurduğu dörtlü bloğa katıldı. Başka bir deyişle Özbekistan, ABD ile işbirliği
yapmanın diplomatik yararlarını görüyor. Afganistan'dan kaynaklanan bölgesel
tehditlere ortaklaşa karşı koymak için Rusya ile askerî işbirliği yapıyor. Çin'in
Kuşak ve Yol Girişimi'ne (BRI) katılmanın önemli olduğunu düşünüyor ve yeni
ticarî işbirlikleri peşinde. İlginç bir şekilde üç büyük güçten hiçbiri, aralarında
seçim yapması için Özbekistan’a baskı yapmıyor gibi görünüyor.
Her ülke böyle kıskanılacak bir jeostratejik konumda değildir. Özbekistan'ın

önemi her geçen gün artıyor. Bunlardan en önemlisi, Cumhurbaşkanı Şavkat
Mirziyoyev'in “Yeni Özbekistan” stratejik bakışı. Öncelikli olarak komşular ile
uzlaşmayı önemsiyor. Kırgızistan ve Tacikistan ile ekonomik entegrasyonu ge-
liştirmek için çalışıyor. Mirziyoyev, İslam Kerimov'un izolasyoncu vizyonu ola-
rak nitelendirdiği politikadan farklı bir siyaset uyguluyor. Mirziyoyev bunu önce
komşularından başlatıyor.
Özbekistan bölgenin en kalabalık ülkesi ve en güçlü ordusuna sahip.
Cumhurbaşkanı Mirziyoyev liderliğindeki Özbekistan, Rusya liderliğindeki Av-

rasya Ekonomik Birliğine (AEB) gözlemci olarak giriş yaptı. Bu, gelecekte Çin'e
bağımlılığı önleyebilecek çok kurnazca bir hareketti. Ülke, Çin’in en önemli
enerji ortaklarından biri. Bunun yanında Türkmenistan'ın Çin'e giden boru hattı
için de bir transit devlet. Pekin, Özbekistan'ı bölgesel bir üretim merkezi haline
getirmeye yardımcı olacak reel sektörüne yatırım yapıyor.
Amerika'ya gelince Özbekistan'ın jeostratejik potansiyelini anlıyor. Ülkenin

Avrasya'nın kalbi olarak Orta Asya'nın tam ortasında yer aldığı gerçeğini göz
önünde bulunduruyor. Tıpkı Rusya ve Çin gibi Amerika da Özbekistan ile eko-
nomik işbirliğini artırma konusunda çok şey vaat ediyor. Ancak onlardan farklı
* Araştırmacı Gazeteci-Yazar, Özbekistan Haber Genel Yayın Yönetmeni
153
olarak Pakistan, Afganistan, Özbekistan (PAKAFUZ) üçlü demir yolu projesiyle

gelişmiş ticaret bağlarını güçlendiriyor. ABD geri çekilirken Afganistan yeniden
istikrarsızlaşıyor. Ortam Özbekistan'ın harekete geçmesi için uygun görünüyor.
Özbekistan, Orta Asya'da baskın güç olarak yeni girişimlerde bulunabilir.
Özbekistan'ın denize sınırı olmayan Orta Asya'yı Güney Asya'ya ve uluslararası

ticaret sistemine daha yakından bağlama hayalleri var. Hint Okyanusu'na yeni
ticaret yolları sağlama hedefinde. Orta ve Güney Asya arasındaki bölgesel bağ-
lantıyı güçlendirme süreci uzun süredir devam eden bir hedef. Karayla çevrili
Orta Asya, güneydeki pazarlara ve ticaret yollarına erişim kazanırken Güney
Asya ise kuzeydeki kaynaklara ve fırsatlara erişim elde edecek. Ancak Hint Ok-
yanusu'na yeni ticaret yolları sağlama hedefi, Afganistan'ın geleceğine ilişkin
artan belirsizlik nedeniyle karmaşık hale geldi.
Taşkent’te “Orta Asya ve Güney Asya 2021: Bölgesel Bağlantı Zorlukları ve Fır-
satları” konulu uluslararası konferans düzenlendi. Etkinliğe Çin, Rusya, Amerika
Birleşik Devletleri ve Avrupa Birliği dahil olmak üzere yaklaşık 50 ülke ve 30'dan
fazla uluslararası kuruluş katıldı. Toplantı belki de ekonomik entegrasyonu teş-
vik eden en büyük toplantıydı. Mirziyoyev, komşularla bağları güçlendirmenin
karşılıklı çıkarlara dayalı yapıcı işbirliğine ilgi duyan ve taahhütte bulunan Öz-
bekistan için en önemli öncelik olduğunu söyledi. Ortak tarih ve değerleri ifade
edem Mirziyoyev, daha yakın ortaklıklar çağrısında bulundu. Mirziyoyev, "Daha
sıkı ilişkiler ve ekonomik bağlantı olmadan dünyanın bu bölümünü ve Avrasya
kıtasını, istikrarlı ve müreffeh bir alana dönüştüremeyiz." şeklinde konuştu.
Dönemin Pakistan Başbakanı İmran Han, Özbekistan ile ticaret, transit, vize,
güvenlik ve kültürel işbirliğini kapsayan 500 milyon dolar değerinde anlaşma-
ların imzalandığını söyledi. İmran Han, "Büyük nüfusları ve zengin doğal kay-
naklarıyla Orta ve Güney Asya, dev bir ürün ve hizmet pazarı oluşturabilir." dedi.
Ortaklık, enerji ihracatını kolaylaştırırken denize kıyısı olmayan Orta Asya'yı li-
manlara ve 1,5 milyardan fazla insanın bulunduğu Güney Asya tüketici pazarına
erişim sunabilir.
Özbekistan, Tarihi Ulusal Reform Gündeminin İkinci Aşamasına Geçmeye

Hazırlanıyor
Göreve geldikten sonra 25 yıllık Sovyet sonrası izolasyona son veren Cumhur-
başkanı Shavkat Mirziyoyev, döviz kontrollerini serbestleştirdi, uluslararası vize
şartlarını gevşetmeye başladı ve yatırımcılara cazip bir dizi vergi değişikliğini
duyurdu. Daha sonra özel sektöre yer açmak için devleti küçültme sürecini baş-
lattı. Ancak bunlar kolay olmadı.
154
Dünya Bankasına göre birçok Özbekistanlı aile için bir can simidi olan uluslar-
arası işçi dövizleri, 2019'da GSYİH'nın yaklaşık %15'i olan 8,5 milyar dolardan
yaklaşık %20 kayıp yaşadı. Dahası yaklaşık 600.000 gurbetçi işini kaybetmek
zorunda kalarak evlerine gönderildi.
İşsizlik, bir dizi acil kredi ve işverenlere yapılan yardımlar ile enerji, teknoloji
ve tarımdaki diğer reformlara rağmen çok az da olsa %6'ya yükseldi. Pandemi
birçok sorunu beraberinde getirdi ancak bu zor koşullarda bile ülkenin GSYİH'sı
2020'de %1,6 arttı. 2021'de %7'lik büyümeyle şu anda güçlü bir toparlanma
yaşanıyor.
Özbekistan'da eğitime ve gençliğe sürekli vurgu yapılmaktadır. 2021 yılında

yeni okullar ve eskilerinin tadilatı için 186 milyon dolar bütçe kullanıldı. Nitelikli
öğretmenlere uzak bölgelerde çalışmak için ikramiye teklif edildi. Özel okulları
desteklemek için yeni bir sübvansiyon sistemi kuruldu. Bu yıl, kimya, biyoloji,
matematik ve bilgi teknolojisi alanlarında uzmanlaşmış 200'e yakın okulun
işbirliğinde on elit “Başkanlık” okulu kuruluyor. En iyi öğrencileri uluslararası
üniversitelere göndermeyi amaçlayan bir program başlatıldı. Son birkaç yılda
ise iki düzineden fazla uluslararası üniversite Özbekistan'da şubeler açtı. Hükû-
met, bu yıl yeni işletmeler için 9 milyar dolardan fazla devlet yardımı tahsis ede-
rek binlerce küçük işletmenin ticarete ve üretime başlaması için uygun ortam
sağladı. Yeni mezunlar için kendi işlerini kurmak için başlangıç finansman prog-
ramı başlatıldı. Toprak reformu, yeni tarım ve işletmelerin kurulmasını sağladı.
Özbekistan'ın devasa özelleştirme planları dünya çapında ses getirdi. Ancak

yerel özel işletmelerin büyümesi kritik öneme sahiptir. Buna göre ülkenin ticaret
fırsatlarını genişletmek için ticaret ateşeleri görevlendirildi. Avrupa Birliği ile
yaklaşık 6.000 Özbekistan ürünü için gümrüksüz giriş sağlayan yeni bir GSP+
anlaşması imzalandı.
Kuzey-güney ekseninde daha da iddialı planlar şekilleniyor. ABD ve müttefik

askerî güçlerin geri çekilmesinin ardından komşu Afganistan'daki süreç belir-
sizliğini koruyor. Ancak barış veya en azından bir tür istikrar hüküm sürerse Öz-
bekistan, Afganistan üzerinden güneyde bir kara yolu ve demir yolu koridoru
açmak için çalışmalarını sürdürüyor. Pakistan limanlarına ulaşabilmek için Orta
Asya'ya öncülük ediyor. Bu proje Özbekistan malları için hem Güney Asya'da
hem de ötesindeki yepyeni pazarların açılması demektir.
Uzun zamandır beklenen özelleştirmeler, iki devlet bankası Poytaxt Bank ve

Uz Agro Export Bank'ın 2021 yılı içinde ihaleye çıkmasıyla başladı. Devlete ait
işletmeler şu anda Özbekistan ekonomisinin yaklaşık %55'ini temsil ediyor.
Hedef, 2025 yılına kadar devlet işletmelerinin sayısında %75'lik bir azalmadır.
COVID-19'un etkisini hafifletmesiyle birlikte 2022, reform gündemi için kritik bir
yıl olacağa benziyor.
155
Orta Asya'nın merkezi olan Özbekistan doğu ve batı, kuzey ve güney arasında
köprü görevi görecek büyük bir potansiyele sahiptir. Özbek hükûmetinin son
dönemdeki hamleleri bu bağlamda değerlendirilmelidir. Temmuz 2021'de yapı-
lan uluslararası "Orta ve Güney Asya: Bölgesel Bağlantı. Zorluklar ve Fırsatlar"
konferansı, Özbekistan'ın Orta ve Güney Asya'da ulaşım altyapısını sağlayarak
daha iddialı bir rol oynama isteğini ortaya koyuyor.
156
YENİ DÖNEMDE ÖZBEKİSTAN’IN EKONOMİK VE

JEOPOLİTİK STRATEJİSİ: “AÇIK DENİZLERE ULAŞMA”
PROJESİ*29
Hakan ARIDEMİR *
Dünya üzerinde kırk dört devletin denize kıyısı bulunmamaktadır. Bu devletler-

den sadece ikisi, denize çıkış için birden fazla komşu ülkeye bağımlıdır. Özbe-
kistan ve Lihtenştayn. Başka bir değişle Özbekistan, kendi ülkesel yetki sınırları
dâhilinde denize doğrudan çıkışı olmayan bir devlettir. Özbekistan Cumhur-
başkanı Şavkat Mirziyoyev döneminde ülkenin denizlere ulaşması hedefiyle
alternatif rotalar üzerinde çalışılmaktadır. Bu konuda birbirini izleyen birçok
adım atılmıştır. Amaç Özbekistan’ı sıkışan coğrafyasında ticarî ve ekonomik öz-
gürlüğüne kavuşturmaktır. Stratejinin diğer ayağında jeopolitik denklem vardır.
Bölgesinde güçlü bir proxy gücüne sahip Özbekistan, denizlere ulaşarak bir
anlamda dünya jeopolitiğinde etkili bir güce kavuşmak istemektedir.
Her ne kadar Özbekistan bir zamanlar dünyanın üçüncü büyük gölü olan ve
Aral Denizi diye de bilinen Aral Gölü’ne kıyısı olan bir devlet olsa da bu durum
onun açık denizlere ulaşmada coğrafî açıdan elverişsizliğini değiştirmemekte-
dir.
Özbekistan uzun yıllar Rusya üzerinden açık denizlere ulaşırken son yıllarda
yeni ticaret rotaları elde etme hedefi içindedir. Böylelikle Rusya rotasının hâkim
etkisinin kırılmasının yanında yeni pazarların bulunması ve pazarlık gücünün de
artırılması amaçlanmaktadır. Aralık 2017’de Devlet Başkanı Mirziyoyev, 2018-
2022 yılları için ticarî malların taşınmasında “dış ticaret yollarının çeşitlendiril-
mesi programı”na onay vererek bu hedef doğrultusunda çalışılmasının önünü
açmıştır.
Son dönemde Özbekistan’ın Dünya Ticaret Örgütüne üyelik çalışmalarının

başlaması, AB dahil çeşitli bütünleşmiş kuruluşlarla ilişkilerin artması, komşu
ülkelerle ulaşım hatları konusunda ortak çalışmaların yapılması, Afganistan’da
çatışmaları sonlandırmaya yönelik projelere aktif katılım, Pakistan ve Hindistan
ilişkilerine verilen önem, açık denizlere ulaşmak için belirlenen hedeflere uy-
gun dış politika yürütüldüğünü ortaya koymaktadır.
Özbekistan’ın Hazar Denizi-Karadeniz bağlantısı üzerinden açık denizlere ve

limanlara ulaşması için SSCB’den miras kalan demir ve kara yolu altyapısı, Rusya
rotasının en önemli avantajını oluşturmaktadır. Yine Rusya’nın önemli bir ticari
* Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, hakan.aridemir@dpu.
edu.tr, ORCID: 0000-0002-2119-4508
157
ortak olması ve 3 milyonu aşan Özbek göçmen işçilerinin Rusya’daki varlığı ile
bu işçilerin Rusya’ya ulaşmak için havayolunun yanı sıra demir ve karayollarını
aktif kullanması bu rotanın önemini artırmaktadır. Bu rotanın iyi işlemesi ise Rus-
ya’nın yanısıra Kazakistan ile iyi ilişkiler kurulmasını gerektirmektedir.
Türkmenistan-İran üzerinden Basra Körfezi'ne ve Hint Okyanusu'na ulaşma he-

definde olan Özbekistan, ve İran ile transit kargo taşımacılığı konusunda an-
laşma yaptı. Bu rotayı da kullanacak olan Özbekistan, açık denizlere ulaşma
konusunda başarılı bir girişim gerçekleştirmiştir. İran rotası açısından bu işbirliği
Özbekistan-Türkmenistan ilişkilerini daha önemli hale getirmektedir. Mirziyoyev
dönemiyle birlikte iki ülke arasında oluşan olumlu hava, İran rotasının işlemesi
açısından ümit vadetmektedir. Yine Afganistan üzerinden İran’a açılmak için de-
mir yolu hattı başta olmak çeşitli girişimler devam etmektedir.
Güvenlik açısından tehlikeli olması sebebi ile Afganistan üzerinden yeni ulaşım
rotalarının geliştirilmesinin zorluğu, Özbekistan’ın hareket sahasını sınırlamak-
tadır. Bu durum bölgesel güvenliğin sağlanması için Özbekistan’a önemli bir rol
yüklemektedir. Bu sebeple ulaşım konusundaki sınırlılıklarını aşmak için bölge-
sel barışın sağlanmasına ihtiyacı olan Özbekistan, mevcut sorunların çözümüne
ve güvenliği artırıcı çalışmalara büyük önem vermektedir. Özbekistan açısından
komşu Afganistan, İran rotası için gerekli olduğu kadar Pakistan ve Hindistan’a
ulaşmak için de kilit bir ülkedir. Afganistan’da kalıcı çözüm arayışlarına katkıda
bulunması ve Hindistan ile Pakistan ilişkilerinin artmakta olması Özbekistan’ın
açık denizlere güney ulaşım rotalarından umudunu kesmediğini göstermekte-
dir.
Bölgesinde Rusya’nın ekonomik gücünü kıran Çin’in Batı pazarına ulaşmak için
yaptığı girişimler, Özbekistan’ın aradığı fırsatları sunmaktadır. Rusya’nın ekono-
mik hegemonyasının kırılması yeni fırsatlar oluşturmakla beraber bu defa Çin’in
bölgedeki varlığı güçlenmektedir. Özellikle Özbekistan’ın açık denizlere ulaş-
ma çabası ile Çin’in Batıya açılma politikasının uyuştuğunu söylemek mümkün-
dür. Türkiye gibi Kuşak-Yol projesinin Orta Koridor olarak adlandırılan kısmında
bulunan Özbekistan bu proje sayesinde Batı ile arasındaki coğrafî engelleri
aşabilecektir. 900 km olan Çin-Kırgızistan-Özbekistan kara yolunun da aktif
hale gelmesi büyük bir heyecana yol açmıştır. Kara yolu dışında demir yolu bağ-
lantısının da kurulmasına yönelik çalışmalar meyvelerini vermeye başlamıştır.
Azerbaycan, Gürcistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan yetkililerinin
katılımıyla 19-20 Aralık 2019 tarihinde Taşkent’te yük taşımacılığının geliştirilme-
si konulu toplantıda önemli kararlar alınmıştır. Bu eksende Ocak 2020’de Kırgı-
zistan’dan ilk yük trenlerinin Özbekistan üzerinden Batum’a ulaşması koridorun
işlerliğini deneme şansı sunmuştur. Önümüzdeki dönemde Özbekistan’ın bu
hattı yoğun kullanması beklenmektedir.
158
Asya’nın kalbinde yer alan Özbekistan, coğrafyanın sınırlılıklarını aşmaya çalış-

maktadır. İki ülke üzerinden denizlere inme zorunluğunun bulunması öncelikle
komşularla daha sonra ise denize sınırı olan ikinci ülkelerle iyi ilişkilerin ku-
rulmasını gerektirmektedir. Yine bölgesel güvenliğin yanısıra ikinci ülkelerdeki
istikrar da Özbekistan açısından önemli hale gelmektedir.
Sonuç olarak Özbekistan bir yandan açık denizlere ulaşım rotalarını farklılaştır-
maya çalışırken diğer yandan da uluslararası ticaret için gerekli mal-hizmetlerin
çeşitliliği ve kaliteli üretimi de artırmaya çalışmaktadır. İhraç ürünlerinin çeşit-
lendirilmesi, yüksek teknolojiye dayalı ürün üretimi gibi konularla da çalışmalar
yapmaktadır. Bu çalışmalarla birlikte ulaşım konusundaki sorunların çözülmesi
ile beklenen refah artışının sağlanması mümkün olabilecektir.
159
KAYNAKÇA
Abazov, R. (2002), “Bağımsız Özbekistan'da Göç ve Demografik Değişimler”,
(Ed.) Güzel, H. C., Çiçek, K. Ve K, S., Türkler, C.19., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Amirbek, A., Anuarbekuly, A., Ve Makhanov, K. (2017), “Türk Dili Konuşan Ülke-
ler Entegrasyonu: Tarihsel Geçmişi ve Kurumsallaşması”, Bölgesel Araştırmalar
Dergisi, 1(3): 164-204.
Beıjıng Revıew (2021). “Uzbekistan Celebrates İts 30th Anniversary Of Inde-

pendence With Historic Achievements”, 27 Mayıs.
Blackmon, P. (2021). “After Karimov And Nazarbayev: Change İn Uzbekistan

And Kazakhstan?”, 40(2): 179-196.
Bodıo, T. (2020). “Uzbekistan: A State Undergoing Total Reconstruction”, Po-

lish Political Science Yearbook, 49(2): 11-40.
Budulgan Seyit Ali, (2020) Asya Araştırmaları Dergisi/ Sayı: 2/ Cilt: 4/ ISSN:
2667-6419.
Budulgan, S.A. (2020). “Özbekistan’ın Jeopolitik Önemi”, Asya Araştırmaları

Dergisi, 4(2): 167-183.
Burchıll, S. (2013). “Liberalizm”, (Ed.) Burchıll, S. Vd., (Çev.) Aslan A. Ve Ağcan

M.A., Uluslararası İlişkiler Teorileri, Küre Yayınları, İstanbul.
Charette, J. Ve Sterling-Folker, J. (2014). “Realism”, (Ed.) Weiss T.G. Ve Wilkinson

R., International Organization And Global Governance, Routledge, London And
New York.
Donnely, J. (2013). “Realizm”, (Ed.) Burchill, S. Vd., (Çev.) Aslan A. Ve Ağcan M.A.,
Uluslararası İlişkiler Teorileri, Küre Yayınları, İstanbul.
Erol, M., S. (2002), “Özbekistan Cumhuriyeti”, (Ed.) Güzel, H. C., Çiçek, K. Ve K,

S., Türkler, C.19., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Ersoy, E. (2014). “Realizm”, (Ed.) Gözen R., Uluslararası İlişkiler Teorileri, İletişim
Yayınları, İstanbul.
Forsythe, D.P. (2014)., “Neoliberal Institutionalism”, (Ed.) Weıss T.G. Ve Wılkın-

son R., International Organization And Global Governance, Routledge, London
And New York.
160
Gallo, E. (2021). “Globalisation, Authoritarianism And The Post-Soviet State in

Kazakhstan And Uzbekistan”, Routledge, Europe-Asia Studies, 73(2): 340-363.
Hall, R. B. (2014). “Constructivism”, (Ed.) Weıss T.G. Ve Wılkınson R., Internatio-

nal Organization And Global Governance, Routledge, London And New York.
Işık, N., A. (2002), “Özbekistan Cumhuriyeti”, (Ed.) Güzel, H. C., Çiçek, K. Ve K,

S., Türkler, C.19., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Keohane O Robert, And NYE.S Joseph Jr. (2012), Power of Interdependence,

(Fourth Edition), Pearson, Ilinois.
Kerimov, İ. (2002), “Bölgecilik ve Uruğ Oymakçılık”, (Ed.) Güzel, H. C., Çiçek, K.

Ve K, S., Türkler, C.19., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Kodaman, T. ve Birsen, H. (2006), “Bağımsızlık Sonrası Özbekistan ve Dış

Politikası”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(2): 412-442.
Köksal, P. (2020). “Özbekistan’da Başkan Şavkat Mirziyoyev Dönemi”, Avrasya

Dünyası, 4(7): 89-96.
Küçük, M. (2014). “Uluslararası İlişkilerde Sosyal İnşacılık”, (Ed.) Gözen R., Ulus-
lararası İlişkiler Teorileri, İletişim Yayınları, İstanbul.
Özpek, B.B. (2014), “Liberalizm ve Uluslararası İlişkiler”, (Ed.) Gözen R., Ulusla-
rarası İlişkiler Teorileri, İletişim Yayınları, İstanbul.
Reus-Smıt, C. (2013), “Konstrüktivizm”, (Ed.) Burchıll, S. Vd., (Çev.) Aslan A. Ve

Ağcan M.A., Uluslararası İlişkiler Teorileri, Küre Yayınları, İstanbul.
Somuncuoğlu, A. (2002), “Geçiş Döneminde Özbekistan Ekonomisi”, (Ed.) Gü-

zel, H. C., Çiçek, K. Ve K, S., Türkler, C.19., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Toptaş Ergüder, Ergüder Toptaş (2009) “Dördüncü Nesil Savaş ve Etki Odaklı
Harekât”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, Genelkurmayaskerî Tarih ve Stratejik Etüt
Başkanlığı, 392, Ss. 58-77., Ankara.
Turkpa, (2012), Türk Cumhuriyetleri Anayasaları, TÜRKPA Yayınları, N:4, Ankara.
Zanca, R. (2002), “Sovyet Sonrası Özbekistan'da Kırsal Kesimde Özbek Kimli-

ğinin Yeniden Şekillenişi”, (Ed.) Güzel, H. C., Çiçek, K. Ve K, S., Türkler, C.19., Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara.
161
AA, (2017a), “Orta Asya Ülkeleri Arasında Sınır ve İşbirliği Anlaşması Yapıldı”,
Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/Dunya/Orta-Asya-Ulkeleri-Arasinda-Sinir-Ve-
İsbirligi-Anlasmasi-Yapildi/961906, (20.09.2021).
AA, (2017b), “Özbekistan'dan Tacikistan'a İnsani Yardım”, Https://Www.Aa.Com.

Tr/Tr/Dunya/Ozbekistandan-Tacikistana-İnsani-Yardim/765250, (04.09.2021).
Abdurkerımov, B. (2019). “Özbekistan’da Halk Genel Seçimler İçin Sandık Ba-

şında”, Anadolu Ajansı, 22 Aralık, Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/Dunya/Ozbekis-
tanda-Halk-Genel-Secimler-İcin-Sandik-Basinda/1680592, (07.09.2021).
Abdurkerımov, B. (2021). “Özbekistan ve Türkiye Özel Kuvvetler Ortak Tatbikatı

Sona Erdi”, Anadolu Ajansı 25 Mart, Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/Dunya/
Ozbekistan-Ve-Turkiye-Ozel-Kuvvetler-Ortak-Tatbikati-Sona-Erdi/2188191,
(10.09.2021).
AGİT Kuruluşu Https://Www.Mfa.Gov.Tr/Turkiye-Ve-Avrupa-Guvenli-Ve-Isbirli-

gi-Teskilati-_Agit_.Tr.Mfa (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
AGİT Özbekistan Koordinatörlüğü Https://Www.Osce.Org/Project-Coordina-

tor-In-Uzbekistan E(Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
AGİT Özbekistan Işbirliği Konuları Https://Www.Osce.Org/Files/F/Docu-

ments/0/F/19717.Pdf (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Akyar M. Sadık, Afganistan; Suriye İçin Bir Rol Model Olabilir Mi? (2016), Gazi
Üniversitesi Akademik Ortadoğu Dergisi, Cilt 11, Sayı 1 Http://Www.Akade-
mikortadogu.Com/Belge/Ortadogu21makale/Sadik_Akyar.Pdf (Erişim Tarihi: 02
Ekim 2021)
Amerikanin Sesi, (28.03.2008), “ABD Özbekistan'da Bir Üssü Kullanıyor”, Ht-

tps://Www.Amerikaninsesi.Com/A/A-17-2008-03-28-Voa5-88134642/870654.
Html, (20.02.2021).
Ankara Kiriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) Https://Www.Anka-

sam.Org/Fergana-Vadisinin-Asil-Topugu-Tacik-Kirgiz-Sinir-Sorunu/ (Erişim Tari-
hi: 01 Ekim 2021)
162
Asian Development Bank (2019). “Country Partnership Strategy, Uzbekis-

tan 2019-2023 Supporting Economic Transformation”, Https://Www.Adb.Org/
Sites/Default/Files/İnstitutional-Document/510251/Cps-Uzb-2019-2023.Pdf,
(05.10.2021).
Asian Development Bank (2021). “Member Fact Sheet, Uzbekistan”, Ht-

tps://Www.Adb.Org/Sites/Default/Files/Publication/27811/Uzb-2020.Pdf,
(05.10.2021).
Avrasya Araştırmaları Merkezi (2021). “Agit Dönem Başkanı Linde, Özbekis-

tan’ın Demokratik Dönüşüm ve Ekonomik Reformlarını Desteklediklerini Belirt-
ti”, 15 Nisan, Https://Avim.Org.Tr/Tr/Bulten/Agıt-Donem-Baskanı-Lınde-Ozbekıs-
tan-In-Demokratık-Donusum-Ve-Ekonomık-Reformlarını-Destekledıklerını-Be-
lırttı, (07.09.2021).
Başsavcı Yrd. Açıklamaları Https://Qha.Com.Tr/Haberler/Ozbek-Yetkililer-İlk-De-

fa-Andican-Katliami-Hakkinda-Konustu-Hata-Yaptik/161414/ E (Erişim Tarihi: 01
Ekim 2021)
Batur, O. (2019), “Özbekistan ve Türkmenistan, Sınır Problemlerini Sonlandırmak

Için Bir Araya Geldi”, Https://Qha.Com.Tr/Haberler/Ozbekistan-Ve-Turkme-
nistan-Sinir-Problemlerini-Sonlandirmak-İcin-Bir-Araya-Geldi/136929/,
(08.09.2021).
Bednyakov, P. (2021), “Özbekistan, Rusya'yla Ortak Sputnik V Üretimine Baş-

ladı”, Https://Tr.Sputniknews.Com/20211008/Ozbekistan-Rusyayla-Ortak-Sput-
nik-V-Uretimine-Basladi-1049632198.Html, (22.11.2021).
BİO Programı Https://Www.Nato.Int/Cps/En/Natolive/Topics_50349.Htm

(Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
C4DEFENCE, (10.05.2021), “Özbekistan, ABD’nin Askeri Üs Kurma Talebini

Reddetti”, Https://Www.C4defence.Com/Ozbekistan-Abdnin-Askeri-Us-Kur-
ma-Talebini-Reddetti/, (09.06.2021).
Çaman Efe ve DAĞCI Kenan (2014), Özbekistan’da Sistem, Siyasi İslam ve Radi-
kalizm, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 8 Https://Dergipark.Org.Tr/Tr/
Pub/Yalovasosbil/İssue/21791/615814 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Central Asia News (2021). “President Of Uzbekistan Proposes Creation Of In-

vestment Fund”, 2 Nisan, Https://Centralasia.News/9117-President-Of-Uzbekis-
tan-Proposes-Creation-Of-İnvestment-Fund.Html, (13.09.2021).
163
Daesh-K Kabil Saldırısı Https://Www.Aljazeera.Com/News/2021/8/26/Explo-

sion-At-Kabul-Airport-Appears-To-Be-Suicide-Attack-Official (Erişim Tarihi: 05
Ekim 2021)
DTÖ, (2021), “Members And Observers”, Https://Www.Wto.Org/English/Thew-

to_E/Whatis_E/Tif_E/Org6_E.Htm, (20.09.2021).
Duran, H. Ve Yilmaz K.K. (2019). “Özbekistan’da Avrasya Ekonomik Birliği

Tartışmaları”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 5 (9):35-48. Htt-
ps://Dergipark.Org.Tr/Tr/Download/Article-File/989622, (28.09.2021).
Duyar Metin, Küresel İklim Değişikliği Su Kaynaklarını Savaş Hatlarına Dönüştü-

rüyor. Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/Analiz/Kuresel-Iklim-Degisikligi-Su-Kaynakla-
rini-Savas-Hatlarina-Donusturuyor/2326513 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Ekrem, E. (2011), “Çin’in Orta Asya Politikaları”, (Ed.) Yılmaz, M., Hoca Ahmet
Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ankara. Http://Www.Ayu.Edu.Tr/
Static/Kitaplar/Cin_Ortaasya_Raporu.Pdf, (08.07.2021).
Embel Ersin, Varşova Paktı (2019), Varşova Paktı, Embel, Er-

sin, “Varşova Paktı”, Güvenlik Yazıları Serisi, No.9, Eylül 2019. Ht-
t p s : / / Tr g u v e n l i k p o r t a l i . C o m / Wp - C o n t e n t / U p l o a d s / 2 0 1 9 / 1 0 / Va r -
s o v a p a k t i _ E r s i n e m b e l _ V. 2 . Pd f D O I : 1 0.1 3 1 4 0 / R G . 2 . 2 .1 7 7 8 7. 8 7 8 4 9
(Https://Www.Researchgate.Net/Publication/336496221_Varsova_Pakti (Erişim
Tarihi: 02 Ekim 2021)
Eurasia Daily, (2021), “Узбекистан И НАТО Обсудили Перспективы

Сотрудничества 26 Октября 2021”, Https://Eadaily.Com/Ru/News/2021/10/26/
Uzbekistan-İ-Nato-Obsudili-Perspektivy-Sotrudnichestva, (21.11.2021).
Eurasıa Net (2021). “Csto, Sco Summits Presage Policy Of Wary Tolerance Of
Taliban Regime İn Afghanistan”, September 17th, (20.09.2021).
EURONEWS, (2021a), “Özbekistan’a Kaçan Afgan Pilotları Taliban'a İade Edilme

Korkusuyla Yaşıyor”, Https://Tr.Euronews.Com/2021/09/04/Ozbekistan-A-Ka-
can-Afgan-Pilotlar-Taliban-A-İade-Edilme-Korkusuyla-Yas-Yor, (18.10.2021).
Euronews, (2021b), “Özbekistan, Taliban'dan Kaçan Afgan Pilotları Üçüncü Bir

Ülkeye Sınır Dışı Etti”, Https://Tr.Euronews.Com/2021/09/13/Ozbekistan-Tali-
ban-Dan-Kacan-Afgan-Pilotlar-Ucuncu-Bir-Ulkeye-S-N-R-D-S-Etti, (27.10.2021).
164
Fergana Medıa, (2021a), “Глава Мида Узбекистана Посетил Кабул”, Https://

Fergana.Media/News/123271/?Fbclid=Iwar1y66kjmios2aa2qpyxjuncr6tmmc-
1lods95utnl-Lgphyz5ajyot-9O2M, (21.11.2021).
Fergana Medıa, (2021b), “«Узтрансгаз» Займет У Газпромбанка $300 Млн На

Капремонт Газопроводов”, Https://Fergana.Media/News/123322/, (21.11.2021).
Fergana Vadisi Için Https://Geohistory.Today/Osh-Fergana-Valley/ (Erişim Tari-

hi: 01 Ekim 2021)
Ferganan Vadisi’nde Ekslavlar Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/Analiz/Fergana-Va-

disinde-Sinir-Problemleri-Ve-Eksklavlar/1432575 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Forbes.KZ, (2018), “Визит Мирзиёева В США: Что Пообещал Трамп

Узбекскому Президенту”, Https://Forbes.Kz/Finances/İntegration/Vizit_
Mirzieeva_V_Ssha_Chto_Poobeschal_Tramp_Uzbekskomu_Prezidentu/,
(27.03.2021).
Gazeta.UZ, (2021a),” Термизда Афонистон Делегацияси Билан Музокаралар

Бошланди”, Https://Www.Gazeta.Uz/Uz/2021/10/16/Termiz/,(10.11.2021).
Gazeta.UZ, (2021b), “Шавкат Мирзиёев Переизбран С 80,1% Голосов”, Htt-

ps://Www.Gazeta.Uz/Ru/2021/10/25/Results/,(12.11.2021).
Gleick Peter H. (2014), Water, Drought, Climate Change, And Conflict in Syria,
Weather, Climate and Society July 2014, Volume 6, Page 331-340, DOI: Http://
Dx.Doi.Org/10.1175/WCAS-D-13-00059.1 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Global Savunma (2020). “Türkiye ve Özbekistan Arasında Askeri Mali İşbirli-

ği Anlaşması İmzalandı”, 27 Ekim, Https://Www.Globalsavunma.Com.Tr/Tur-
kiye-Ve-Ozbekistan-Arasinda-Askeri-Mali-İsbirligi-Anlasmasi-İmzalandi.Html,
(10.09.2021).
Hashımova, U. (2019). “Uzbekistan Joins The Turkic Council”, The Diplomat,

September 23rd, Https://Thediplomat.Com/2019/09/Uzbekistan-Joins-The-Tur-
kic-Council/, (13.09.2021).
Hashımova, U. (2020). “Uzbekistan Nudges Sco İn Economic Direction”, The

Diplomat, Nobember 16th, Https://Thediplomat.Com/2020/11/Uzbekistan-Nud-
ges-Sco-İn-Economic-Direction/, (08.09.2021).
165
Huseynov Fuad (2003), Bağımsız Devletler Topluluğu'nun Oluşumunun Hukuki

Boyutları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 52, Sayı 4, S:387-
401 Https://Dergipark.Org.Tr/En/Pub/Auhfd/İssue/42654/514299 (Erişim Tarihi:
02 Ekim 2021)
İklim Değişikliği ve Aral Gölü Https://Www.İntellinews.Com/Uzbekistan-Grapp-

les-With-Urgent-Climate-Change-Problems-217031/ (Erişim Tarihi: 01 Ekim
2021)
Internatıonal Trade Admınıstratıon (2021). “Uzbekistan Country Commercial

Guide, Trade Agreements”, Https://Www.Trade.Gov/Country-Commercial-Gui-
des/Uzbekistan-Trade-Agreements, (07.09.2021).
ISAF Özbekistan Hava Üssü Kullanımı Https://Www.Refworld.Org/Doci-

d/54e1a4804.Html (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
İstanbul Reina Saldırısı Https://Www.Amerikaninsesi.Com/A/Dha-Reina-

Saldirgani-Yakalandi/3678641.Html (Erişim Tarihi: 05 Ekim 2021)
K. Han Ahmet (2011), Sovyet İşgali ve Sürekli Özgürlük: Afganistan’da Süpergüç

Müdahalelerinin Uluslararası Sisteme Etkileri Üzerine Karşılaştırmalı Bir
Jeopolitik İnceleme, Middle Eastern Studies, Cilt 2, Sayı 2, Sayfa 57-96 Https://
Dergipark.Org.Tr/En/Pub/Ortetut/Issue/22573/241146 (Erişim Tarihi: 02 Ekim
2021)
Kamalov, İ. (2011), “Rusya’nın Orta Asya Politikaları”, (Ed.) Yılmaz, M., Hoca Ah-
met Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ankara. Https://Www.Ayu.Edu.
Tr/Static/Kitaplar/Rusya_Ortaasya_Raporu.Pdf, (08.09.2021).
Kara Hasan, Orta Asya Ülkelerindeki Etnik Yapının Bölge Güvenliğine Etkileri,
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, Sayfa 103-111 Https://Dergipark.
Org.Tr/Tr/Download/Article-File/406237 (Erişim Tarihi: 02 Ekim 2021)
Kıdırali, D. (2021), “Orta Asya Bütünleşmesinde Yeni Dönem”, Https://Www.

Aa.Com.Tr/Tr/Dunya/Orta-Asya-Butunlesmesinde-Yeni-Donem/2338831,
(08.11.2021).
Kommersant, (2020), “МИД Узбекистана Призвал «Официальных Лиц

Зарубежных Государств» Не Вмешиваться В Языковой Вопрос”, Https://
Www.Kommersant.Ru/Doc/4349021, (27.05.2021).
Kommersant, (2021), “Второй Визит Важнее Первого”, Https://Www.Kommer-

sant.Ru/Doc/5080232, (28.11.2021).
166
Kremlin, (2018), “Государственный Визит В Узбекистан”, Http://Www.Kremlin.

Ru/Catalog/Countries/UZ/Events/58851, (21.11.2021).
Kurmanbekova, A. (2020). “Cooperation Council Of Turkic-Speaking States

As An Instrument Of Turkey’s Geopolitics İn Central Asia”, Https://Cabar.Asia/
En/Cooperation-Council-Of-Turkic-Speaking-States-As-An-İnstrument-Of-Tur-
key-S-Geopolitics-İn-Central-Asia, (13.09.2021).
Kydyralıeva Saltanat, Abdıbaıtova Burulkan (2018), Kolektif Güvenlik Anlaşması

Örgütü’nün Merkezî Asya’daki Etkinsizliği, Bilge Strateji, Cilt 10, Sayı 18 Https://
Dergipark.Org.Tr/Tr/Download/Article-File/677998 (Erişim Tarihi: 02 Ekim 2021)
Lınklater Andrew, Burchill Scott, D.E.V.E.T.A.K. Richard, Donnelly Jack, Paterson

Matthew, REUS-SMIT Christian, TRUE Jacqui (2005), Theory of International
Relations (Third Edition) New York, A.B.D., Palgrave Macmillan.
Milliyet, (2018), “Özbekistan, Türkiye’ye Vizeyi Kaldırdı!”, Https://Www.Milliyet.

Com.Tr/Ekonomi/Ozbekistan-Turkiye-Ye-Vizeyi-Kaldirdi-2603272, (09.09.2021).
Mirziyoyev ABD Ziyareti ve Açıklamaları Https://Www.Kazakistan.Kz/

Mirziyoyevin-Tarihi-Abd-Ziyareti-Basladi/ (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Modern Diplomacy, (2017), “Uzbekistan Ends Systematic Use Of Child La-

bour And Takes Measures To End Forced Labour”, Https://Moderndiplomacy.
Eu/2017/12/18/Uzbekistan-Ends-Systematic-Use-Of-Child-Labour-And-Takes-
Measures-To-End-Forced-Labour/, (20.06.2021).
Mynet, (2017), “Kırgızistan ile Özbekistan İlişkilerinde Yeni Dönem”, Https://Www.

Mynet.Com/Kirgizistan-İle-Ozbekistan-İliskilerinde-Yeni-Donem-110103244717,
(11.11.2021).
NATO PSP Programı ve Özbekistan Https://Www.Nato.Int/Cps/En/Natohq/Topi-

cs_22839.Htm (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021).
North Atlantıc Treaty Organızatıon (Nato) (2017). “Central Asian Experts Discuss
Energy Security Issues”, January 16th, Https://Www.Nato.İnt/Cps/En/Natohq/
News_140021.Htm?Selectedlocale=En, (10.09.2021).
North Atlantıc Treaty Organızatıon (Nato) (2019). “Relations With Uzbekis-

tan”, March 27th, Https://Www.Nato.İnt/Cps/En/Natohq/Topics_22839.Htm,
(10.09.2021).
167
Novostı Uzbekıstana, (2019), “Узбекистан Прорабатывает Вопрос

Вступления В ЕАЭС Валентина Матвиенко”, Https://Www.Gazeta.Uz/
Ru/2019/10/02/Eeu/ , (19.10.2021).
NTV, (2021), “Özbekistan Ekonomik Alanda Büyük Bir Dönüşüm Gerçekleş-

tirdi”, Https://Www.Ntv.Com.Tr/Ekonomi/Ozbekistan-Ekonomik-Alanda-Bu-
yuk-Bir-Donusum-Gerceklestirdi,Sssv5tcihkgnschzs42wgg, (20.09.2021).
Omalıcheva, M. (2019). “The United States And Uzbekistan: Military-To-Military

Relations İn A New Era Of Strategic Partnership”, Ponars Eurasia, July 31st,
Https://Www.Ponarseurasia.Org/The-United-States-And-Uzbekistan-Militar-
y-To-Military-Relations-İn-A-New-Era-Of-Strategic-Partnership/, (10.09.2021).
Öncü Semanur (2018), Kırgızistan ile Özbekistan Arasındaki Potansiyel Çatış-

ma Alanları: Su Paylaşımı ve Sınır Güvenliği, Journal Of Peace Research And
Conflict Resolution, Cilt 6, Sayı 2, Sayfa 64-90 Https://Dergipark.Org.Tr/En/
Pub/Yalovabaccd/İssue/51261/667169.
Orasam, (2021), “Özbekistan ve Dünya Bankası 1,7 Milyar Dolarlık

Projeler Gerçekleştirecek”, Http://Orasam.Manas.Edu.Kg/İndex.Php/Tr/
Ozbekistan/4368-Zbekistan-Ve-D-Nya-Bankasi-1-7-Milyar-Dolarlik-Projeler-
Ger-Ekle-Tirecek, (29.06.2021).
Organızatıon For Securıty And Co-Operatıon In Europe (Osce) (Agit Resmi İnter
Https://Www.Osce.Org/Files/F/Documents/C/2/306451.Pdfnet Sitesi) (2021).
“Who We Are”, Https://Www.Osce.Org/Whatistheosce, (07.09.2021).
Osce (2016). “Republic Of Uzbekistan, Early Presidential Election, December

4th, Osce/Odıhr Election Observation Mission Final Report Https://Www.Osce.
Org/Files/F/Documents/C/2/306451.Pdf, (07.09.2021).
Osce (2019). “International Election Observation Mission, Republic Of Uzbekis-

tan, Parliamentary Elections, December 22nd, Https://Www.Oscepa.Org/En/
Documents/Election-Observation/Election-Observation-Statements/Uzbekis-
tan/Statements-31/3944-2019-Parliamentary-3/File, (07.09.2021).
Osce (2021), “Osce Project Co-Ordinatior İn Uzbekistan”, Https://Www.Osce.

Org/Project-Coordinator-İn-Uzbekistan, (07.09.2021).
Özbekistan Anayasası Https://Constitution.Uz/En/Clause/Index#Section23

(Erişim Tarihi: 25 Eylül 2021).
Özbekistan NATO İlişkileri Https://Www.Nato.Int/Cps/En/Natohq/Top-

ics_22839.Htm (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021).
168
Özbekistan- Türkiye Askeri İşbirliği Anlaşması Https://Dergipark.Org.Tr/Tr/

Download/Article-File/993807 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021).
Özbekistan Yeni Savunma Doktrini, Https://Cis-Legislation.Com/Document.

Fwx?Rgn=102814 (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021).
Özbekistan, (2004), “Soros’un Açık Toplum Vakfı’nı Yasakladı”, Https://

Www.Hurriyet.Com.Tr/Ekonomi/Ozbekistan-Soros-Un-Acik-Toplum-Vakfi-Ni-
Yasakladi-218976, (10.09.2021).
Özbekistan-Rusya-Tacikistan Tatbikat Bilgisi Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/

Dunya/Afganistan-Siniri-Yakininda-Rusya-Ozbekistan-Tacikistan-Uclu-Askeri-
Tatbikati-Basladi/2325182 (Erişim Tarihi: 27 Eylül 2021).
Podrobno.UZ, (2020), “Мария Захарова Прокомментировала Ситуацию С

Русским Языком В Узбекистане”, Https://Podrobno.Uz/Cat/Obchestvo/Mari-
ya-Zakharova-Prokommentirovala-Situatsiyu-S-Russkim-Yazykom-V-Uzbekista-
ne-/, (13.06.2021).
Podrobno.UZ, (2021a), “Узбекистан Планирует Прекратить Продажу Газа

За Рубеж, Развивая Его Переработку Внутри Страны – Мирзиёев”, Htt-
ps://Www.Podrobno.Uz/Cat/Economic/Uzbekistan-Planiruet-Prekratit-Pro-
dazhu-Gaza-Za-Rubezh-Razvivaya-Ego-Pererabotku-Vnutri-Strany-Mirzi/,
(10.11.2021).
Podrobno.UZ, (2021b), “Российский "Трансмашхолдинг" Отправил В

Ташкент Новую Партию Вагонов Для Метро”, Https://Podrobno.Uz/Cat/
Uzbekistan-İ-Rossiya-Dialog-Partnerov-/Rossiyskiy-Transmashkholding-Otpra-
vil-V-Tashkent-Novuyu-Partiyu-Vagonov-Dlya-Metro-/?Fbclid=Iwar3ehpkpsct-,
(18.11.2021).
Podrobno.UZ, (2021c), “Минюст Предложил Ввести Штрафы За То, Что В

Госорганах Делопроизводство Ведут Не На Государственном Языке”, Ht-
tps://Podrobno.Uz/Cat/Obchestvo/Minyust-Predlozhil-Vvesti-Shtrafy-Za-To-Ch-
to-V-Gosorganakh-Deloproizvodstvo-Vedut-Ne-Na-Gosudarstven/, (05.09.2021).
Podrobno.UZ, (2021d), “Первый Саммит Новой Организации, Которая

Заменила Тюркский Совет, Пройдет В 2022 Году В Узбекистане”, Https://
Podrobno.Uz/Cat/Politic/Pervyy-Sammit-Novoy-Organizatsii-Kotoraya-Za-
menit-Tyurkskiy-Sovet-Proydet-V-2022-Godu-V-Uzbekistane-/?Fbclid=Iwar-
1nıoypwpvt7sfazuecqkkkuyslk1shg-Boog5z6d0ieslmn5m1196i3kc, (21.11.2021).
Presıdent Of The Republıc Of Uzbekıstan (Özbekistan Cumhurbaşkanlığı Resmi

Sitesi) (2019). “Uzbekistan To Preside İn The Cıs İn 2020”, Ekim 10, Https://Pre-
sident.Uz/En/Lists/View/2927, (07.09.2021).
169
President.UZ, (2021), “Ўзбекистон-Россия Стратегик Шериклик Ва Иттифо

чилик Муносабатларини Янада Муста камлашга Интилиш атъий Экани
Тасдиланди”, Https://President.Uz/Uz/Lists/View/4770?Fbclid=Iwar1akfjbeu-
kolskvfq7lkeetqar5orpeoj6nytocanw3swm4hu-Vrewhqdw, (23.11.2021).
Ross, W. L. (2019). “Remarks By Commerce Secretary Wilbur L. Ross At The

American-Uzbekistan Chamber Of Commerce Annual Business Forum”, Https://
Www.Commerce.Gov/News/Speeches/2019/10/Remarks-Commerce-Secre-
tary-Wilbur-L-Rossamerican-Uzbekistan-Chamber-Commerce, (22.11.2021).
Sabah, (2016),” Cumhurbaşkanı Erdoğan Özbekistan'da”, Https://Www.Sa-

bah.Com.Tr/Gundem/2016/11/18/Cumhurbaskani-Erdogan-Ozbekistanda,
(23.07.2021).
Shaık, Z. (2021). “9 Member Commonwealth Of Independent States Vouch

For Easing Restrictions”, Anadolu Ajansı, 30 Mayıs, Https://Www.Aa.Com.Tr/
En/Analysis/Analysis-9-Member-Commonwealth-Of-İndependent-States-Vou-
ch-For-Easing-Restrictions/2258620, (07.09.2021).
Silahlı Kuvvetler Reformu Https://Perconcordiam.Com/Defense-Reform-And-

Professional-Military-Education-In-Uzbekistan/ (Erişim Tarihi: 01 Ekim 2021)
Sputnik Türkiye, (2018), “Erdoğan: Özbekistan'la Uzun Bir Yolculuğa Çıkı-

yoruz”,Https://Tr.Sputniknews.Com/20180430/Erdogan-Ozbekistan-Ziyare-
ti-1033244328.Html, (15.06.2021).
Sputnık Узбекистан, (2018), “Новая Эра, Или Как Шавкат Мирзиёев Слетал
За Океан И С Чем Вернулся Из США”, Https://Uz.Sputniknews.Ru/20180518/
Kak-Shavkat-Mirziyoev-Sletal-V-Ssha-8248261.Html, (26.02.2021).
Sputnık Узбекистан, (2019a), “Мирзиёев Не Та Личность, Чтобы Прогибаться:

Сафаев О Переговорах По ЕАЭС”, Https://Sptnkne.Ws/9Xfe , (04.11.2021).
Sputnık Узбекистан, (2019b), “Абдулла Арипов Достиг Выгодных

Договоренностей В Китае”, Https://Uz.Sputniknews.Ru/20190828/Abdulla-Ari-
pov-Dostig-Vygodnykh-Dogovornnostey-V-Kitae-12317286.Html, (20.01.2021).
Stanradar, (2017), “Китайский Вояж Мирзиёева”, Https://Stanradar.Com/News/

Full/24993-Kitajskij-Vojazh-Mirzieeva-.Html, (21.07.2021).
Star, (2021), “Türkiye, Özbekistan'la Dış Ticaret Hacmini En Çok Artıran İkinci Ülke
Oldu”, Https://Www.Star.Com.Tr/Ekonomi/Turkiye-Ozbekistanla-Dis-Ticaret-Hac-
mini-En-Cok-Artiran-İkinci-Ulke-Oldu-Haber-1669428/, (29.11.2021).
170
Strategıc Comments (2018). “Reforms İn Uzbekistan”, (Ed.) Stevenson J., 24(29).
Tablo Https://Www.Globalfirepower.Com/ Sitesindeki Bilgiler Esas Alınarak Dü-

zenlenmiştir. (Erişim Tarihi: 05 Ekim 2021)
Taraqqıyot TV, (2018), “O’zbekıstonda Atom Elektr Stansıyası 2028 Yılgacha Ishga
Tushırıladı”, Https://Www.Youtube.Com/Watch?V=On18EcK1Or8, (28.06.2021).
T.C. Dışişleri Bakanlığı (2021), “Şanhay İş Birliği Örgütü (ŞİÖ)”, Https://Www.Mfa.

Gov.Tr/Sanghay-İsbirligi-Orgutu.Tr.Mfa, (22.11.2021).
The Economist (2021). “Global Democracy Has A Bad Year”, Https://Www.Eco-

nomist.Com/Graphic-Detail/2021/02/02/Global-Democracy-Has-A-Very-Bad-Year,
(02.09.2021).
The Freedom House (2021). “The Freedom İn The World, Uzbekistan”, Https://
Freedomhouse.Org/Country/Uzbekistan/Freedom-World/2021, (02.09.2021).
The Permenant Mıssıon Of The Republıc Of Uzbekıstan To Unıted Natıons (2021).

“Uzbekistan Elected To Un Human Rights Council For The Period 2021-2023”, Ht-
tps://Www.Un.İnt/Uzbekistan/News/Uzbekistan-Elected-Un-Human-Rights-Coun-
cil-Period-2021-2023, (05.09.2021).

“Speech By The President Of The Republic Of Uzbekistan H.E. Mr. Shavkat Mir-
ziyoyev At The 75th Session Of Un General Assembly”, Https://Www.Un.İnt/Uz-
bekistan/News/Speech-President-Republic-Uzbekistan-He-Mr-Shavkat-Mirziyo-
yev-75th-Session-United-Nations, (05.09.2021).

“Adress By H.E. Mr. Shavkat Mirziyoyev, The President Of Uzbekistan At The
Unga-72”, Https://Www.Un.İnt/Uzbekistan/Statements_Speeches/Address-He-M-
r-Shavkat-Mirziyoyev-President-Republic-Uzbekistan-Unga-72, (05.09.2021).
Timeturk, (2018), “Mirziyoyev’in ABD Ziyareti Öncesi Özbek-ABD İlişkileri”, Ht-

tps://Www.Timeturk.Com/Mirziyoyev-İn-Abd-Ziyareti-Oncesi-Ozbek-Abd-İliski-
leri/Yazar-895890, (24.04.2021).
Tolipov, F. (2012). “Uzbekistan’s New Foreign Policy Concept: No Base, No Blo-

cs But National Interests First”, The Central Asia-Caucasus Analyst, Http://Www.
Cacianalyst.Org/Publications/Analytical-Articles/İtem/12557-Analytical-Artic-
les-, (03.09.2021).
171
Tradıng Economıcs (2021). “Uzbekistan Inflation Rate”, Https://Tradingeconomi-

cs.Com/Uzbekistan/İnflation-Cpi#:~:Text=Inflation%20rate%20in%20uzbekis-
tan%20averaged,Percent%20in%20march%20of%202008, (02.09.2021).
Trt Avaz (2020). “Bdt Ülkelerinin Askeri Yetkilileri Özbekistan’da Toplandı”,

30 Ekim, Https://Www.Trtavaz.Com.Tr/Haber/Tur/Avrasyadan/Bdt-Ulkeleri-
nin-Askeri-Yetkilileri-Ozbekistanda-Toplandi/5f9c639101a30a279472f752,
(07.09.2021).
TRT Avaz, (2021a), “Özbekistan ile Kırgızistan, Ticaret Hacmini 2 Kat Artırma
Konusunda Anlaştı”, Https://Www.Trtavaz.Com.Tr/Haber/Tur/Avrasyadan/
Ozbekistan-İle-Kirgizistan-Ticaret-Hacmini-2-Kat-Artirma-Konusunda-Anlasti/6
04a54d201a30a3aac195011, (12.09.2021).
TRT Avaz, (2021b), “Kırgızistan ile Özbekistan Arasındaki Sınır Sorunu Karşılıklı
Arazi Değişimiyle Çözüldü”, Https://Www.Trtavaz.Com.Tr/Haber/Tur/Avrasya-
dan/Kirgizistan-İle-Ozbekistan-Arasindaki-Sinir-Sorunu-Karsilikli-Arazi-Degisi-
miyle/605dee2101a30a30782dbc9f, (07.10.2021).
TRT Haber, (2017), “Mirziyoyev, İlk Ziyaretini Türkmenistan'a Yaptı”, Https://

Www.Trthaber.Com/Haber/Dunya/Mirziyoyev-İlk-Ziyaretini-Turkmenistana-Yap-
ti-302556.Html, (10.11.2021).
TRT Haber, (2021a), “Özbekistan Aşamalı Olarak Latin Alfabesine Geçiyor”, Ht-
tps://Www.Trthaber.Com/Haber/Dunya/Ozbekistan-Asamali-Olarak-Latin-Alfa-
besine-Geciyor-598218.Html, (20.10.2021).
TRT Haber, (2021b), “Kırgızistan ve Özbekistan Sınır Sorunlarını 3 Ay İçinde Çö-

zecek”, Https://Www.Trthaber.Com/Haber/Dunya/Kirgizistan-Ve-Ozbekistan-Si-
nir-Sorunlarini-3-Ay-İcinde-Cozecek-564130.Html, (20.09.2021).
Türk Devletleri Teşkilatı, (12.11.2021b), “Türk Devletleri Teşkilatı Sekizinci Zirvesi

İstanbul'da Düzenlendi”, Https://Www.Turkkon.Org/Tr/Haberler/Turk-Devletle-
ri-Teskilati-Sekizinci-Zirvesi-İstanbulda-Duzenlendi_2394, (21.11.2021).
Türk Devletleri Teşkilatı, (13.11.2021c), “Türk Dünyası 2040 Vizyonu”, Https://

Www.Turkkon.Org/Tr/Haberler/Turk-Dunyasi-2040-Vizyonu_2396, (21.11.2021).
Türk Devletleri Teşkilatı, (2021a), “Zirveler”, Https://Www.Turkkon.Org/Tr/Zirve-

ler, (24.11.2021).
Türk Keneşi-Konseyi Resmi İnternet Sitesi (2019). “Özbekistan Cumhuriye-

ti Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev Türk Konseyi Genel Sekreteri Baghdad
Amreyev'i Kabul Etti”, 4 Ekim, Https://Www.Turkkon.Org/Tr/Haberler/Ozbekis-
172
tan-Cumhuriyeti-Cumhurbaskani-Sevket-Mirziyoyev-Turk-Konseyi-Genel-Sek-
reteri-Baghdad-Amreyevi-Kabul-Etti_1896, (13.09.2021).
Türk Keneşi-Konseyi Resmi İnternet Sitesi (2021). “Türk Konseyi Hakkında”, Htt-
ps://Www.Turkkon.Org/Tr/Turk-Konseyi-Hakkinda (13.09.2021).
Türkçe Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin Kurulmasına Dair Nahçıvan Ant-

laşması (2009), Https://Www.Turkkon.Org/Assets/Pdf/Temel_Belgeler/Nahci-
van_Anlasmasi_Turkce_20140417_193951.Pdf, (13.09.2021).
Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı (2020). “Asya Kalkınma Bankası’ndan

Özbekistan’a 121 Milyon Dolar Kredi”, 12 Kasım, Https://Ticaret.Gov.Tr/Blog/Ul-
kelerden-Ticari-Haberler/Ozbekistan/Asya-Kalkinma-Bankasinndan-Ozbekis-
tana-121-Milyon-Dolar-Kredi, (05.10.2021).
Türkiye Özbekistan Askeri Mali İşbirliği Protokolu Https://Www.Aa.Com.Tr/Tr/

Dunya/Ozbekistan-Turkiye-İle-Askeri-Mali-İs-Birligi-Anlasmasi-İle-Nakdi-Yar-
dim-Uygulama-Protokolunu-Onayladi/2182248 (Erişim Tarihi: 1 Ekim 2021)
Türkmenistan.RU, (2012), “Подведены Итоги Визита Президента

Узбекистана В Ашхабад”, Http://Www.Turkmenistan.Ru/Ru/Articles/37867.
Html, (08.10.2021).
Türksoy, (2019), “Türk Konseyi 7. Zirvesi”, Https://Www.Turksoy.Org/Tr/News

/2019/10/16/Turk-Konseyi-7-Zirvesi, (23.05.2021).
Unctad (2020). “World Investment Report 2020”, 1-268, Https://Unctad.Org/

System/Files/Official-Document/Wir2020_En.Pdf, (03.09.2021).
Unıted Natıons, Uzbekıstan (2021). “Our Work On The Sustainable Develop-

ment Goals İn Uzbekistan”, Https://Uzbekistan.Un.Org/En/Sdgs, (05.09.2021).
Uz Daıly (2021), “Sco Chairmanship Passed To Uzbekistan”, September 17th,

Http://Www.Uzdaily.Uz/En/Post/68113, (20.09.2021).
Vectornews, (2017), “Özbekistan-Türkiye İlişkileri Stratejik Ortaklık Düzeyine

Çıkarıldı”, Http://Tr.Vnews.Agency/News/World/3963-Ozbekistan-Turkiye-İliki-
leri-Stratejik-Ortaklk-Duzeyine-Ckarld.Html, (07.03.2021).
Weıtz, R. (2020). “Uzbekistan’s New Foreign Policyç Change And Continuity

Under New Leadership”, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies
Program, 1-55, Http://Www.Silkroadstudies.Org/Resources/Pdf/Silkroadpaper-
s/1801weitz.Pdf, (03.09.2021).
173
Yalçınkaya Alaeddin, Khusan Abidzhanov (2020), Özbekistan ve Kırgızistan'daki

Anklav/Eksklav Alanlarının Çözüm Süreci, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Cilt 9, Sayı 4 Https://Dergipark.Org.Tr/En/Download/Article-File/1084403
Yeniakit, (2021), “Cumhurbaşkanı Yardımcısı Oktay, Özbekistan-Türkiye İş Fo-

rumu'nda Konuştu”, Https://Www.Yeniakit.Com.Tr/Haber/Cumhurbaskani-Yar-
dimcisi-Oktay-Ozbekistan-Turkiye-İs-Forumunda-Konustu-1552810.Html,
(23.09.2021).
Каткова, E. (18.10.2018), “Торговый Маршрут: Путин Взял Ташкент

Инвестициями”, Https://Www.Gazeta.Ru/Business/2018/10/19/12027277.Sh-
tml, (06.11.2021).
Риа, (2021), В МИД Узбекистана Не Видят Необходимости Размещать В

Стране Военных США, Https://Ria.Ru/20211022/Uzbekistan-1755813539.
Html, (09.11.2021).
Риа, (23.06.2020), “Межгосударственные Отношения России И Узбекис

тана”, Https://Ria.Ru/20200623/1573372132.Html, (20.05.2021).
Снг, (2021a), “Большое Интервью Президента Ш.Мирзиёева –

«Новый Узбекистан Становится Страной Демократических Перемен,
Больших Возможностей И Практической Работы»”, Https://E-Cis.İnfo/
News/566/94096/, (25.10.2021).
Снг, (2021b), “Глава МИД Узбекистана Абдулазиз Камилов Дал Интервью

Российским Журналистам”, Https://E-Cis.İnfo/News/566/95676/, (29.10.2021).
ТАСС, (2021), “Глава МИД Узбекистана Заявил, Что Ташкент Не Видит

Необходимости В Возвращении В ОДКБ”, Https://Tass.Ru/Mezhdunarodnaya-
Panorama/12738765, (17.11.2021).
Хабар News, (2021), “Документальный Фильм «Штрихи К Портрету.

Начало»”, Https://Www.Youtube.Com/Watch?V=D011sbd6njg, (08.11.2021).
Хабар.UZ, (2019), “Шавкат Мирзиёев Встретился С Главой Китая”, Https://

Xabar.Uz/Ru/Siyosat/Shavkat-Mirziyoyev-Xitoy, (25.03.2021).
Хашимова, У. (2019), “Узбекистан Все Чаще Обращается К Китаю За

Кредитами На Цели Развития”, Https://Jamestown.Org/Program/Uzbekis-
tan-İncreasingly-Turns-To-China-For-Development-Loans/, (23.09.2021).
174
Центр-1, (2017), “Итоги Визита Мирзиёева В Китай: Миллиардные Контракты

И Дебют Первой Леди”, Https://Centre1.Com/World/İtogi-Vizita-Mirziyoeva-V-
Kitaj-Milliardnye-Kontrakty-İ-Debyut-Pervoj-Ledi/, (20.02.2021).
Al JAZEERA, (2016), “Özbekistan’la inişli-çıkışlı ilişkiler”, http://www.aljazeera.

com.tr/haber/ozbekistanla-inisli-cikisli-iliskiler, (09.12.2021).
BBC, (2016), “İslam Kerimov: Demir yumruklu Özbek lider”, https://www.bbc.

com/turkce/haberler-turkiye-37244956, (13.12.2021).
SUVONOV, L. (2020), “Zamonaviy dunyoda O’zbekiston tashqi siyosatining

kun tartibi”, https://yuz.uz/uz/news/zamonaviy-dunyoda-ozbekiston-tashqi-si-
yosatining-kun-tartibi, (11.12.2021).
KUN.UZ, (2019), “Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari Toshkentdagi uchrashuv-

da nimalarga kelishib olishdi?”, https://kun.uz/uz/news/2019/11/30/markaziy-o-
siyo-davlatlari-rahbarlari-toshkentdagi-uchrashuvda-nimalarga-kelishib-olishdi,
(14.12.2021).
“Министр Абдулазиз Камилов: Важнейшей задачей Узбекистана является

дальнейшее укрепление отношений добрососедства и стратегического
партнерства, прежде всего со странами Центральной Азии”, https://
dunyo.info/ru/site/inner/ministr_abdulaziz_kamilov_vazhneyshey_zadac-
hey_uzbekistana_yavlyaetsya_dalyneyshee_ukreplenie_otnosheniy_dobro-
sosedstva_i_strategicheskogo_partnerstva_prezhde_vsego_so_stranami_
tsentralynoy_azii-zLA, (17.12.2021).
YENİŞAFAK, (2021) “İlk kez Türkçe konuştular”, https://www.yenisafak.com/

dunya/ilk-kez-turkce-konustular-3603679, (15.12.2021).
TRTAVAZ, (2021c), “Özbekistan, Afganistan ve Pakistan "Mezarı Şerif-Kabil-

Peşaver" demir yolu inşaatına başlıyor”, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/
avrasyadan/ozbekistan-afganistan-ve-pakistan-mezari-serif-kabil-pesaver-de-
mir-yolu-insaa/601981f401a30ae3a8a036d9, (16.12.2021).
GAZETA.UZ, (2020), “Kamilov afg‘on masalasida katta intervyu berdi”, https://

www.gazeta.uz/oz/2020/02/29/komilov/, (12.12.2021).
KUN.UZ, (2021), “Камилов рассказал, почему он посетил Кабул и встретился

с талибами”, https://kun.uz/ru/news/2021/10/08/kamilov-rasskazal-poche-
mu-on-posetil-kabul-i-vstretilsya-s-talibami, (17.12.2021).
175
CUMABAYEV, D. (2020), “Özbekistan, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulundaki

oylamada, İnsan Hakları Konseyi'ne seçildi”, https://www.iha.com.tr/haber-oz-
bekistan-bm-insan-haklari-konseyine-secildi-871657/, (18.12.2021).
TRTHABER, (2016), “Putin, Kerimov'un mezarını ziyaret etti”, https://www.trt-

haber.com/haber/dunya/putin-kerimovun-mezarini-ziyaret-etti-270283.html,
(15.12.2021).
DUNYO, (2021b), “Toshkentda O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi Strategik

sheriklik muloqotining birinchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi”, https://dunyo.info/uz/site/
inner?slug=toshkentda_o%E2%80%98zbekiston_va_aqsh_o%E2%80%98r-
tasidagi_strategik_sheriklik_muloqotining_birinchi_yig%E2%80%98ilis-
hi_bo%E2%80%98lib_o%E2%80%98tdi-ioX&fbclid=IwAR2EVGYZFFUc-
z30JH52sPnqzp1jAsQTfD1PDlx7QaxMleoc61PfVkqFnSO4, (18.12.2021).
ÇETİN, K. (2016), “ABD’NİN ORTA ASYA’DAKİ GİRİŞİMİ: C5+1”, https://avim.org.

tr/tr/Yorum/ABD-NIN-ORTA-ASYA-DAKI-GIRISIMI-C5-1, (09.12.2021).
TİMETURK, (2019), “Özbekistan'ın Türk Konseyine katılması”, https://www.

timeturk.com/ozbekistan-in-turk-konseyine-katilmasi/haber-1206601,
(16.12.2021).
TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI, (2021b), “Türk Konseyi Genel Sekreteri, Öz-

bekistan'ın Kokand şehrinin “Türk Dünyası Turizm Başkenti” ilan edilmesi
vesilesiyle düzenlenen Gala Konserine katıldı”, https://www.turkkon.org/tr/
haberler/turk-konseyi-genel-sekreteri-ozbekistanin-kokand-sehrinin-turk-dun-
yasi-turizm-baskenti-ilan-edilmesi-vesilesiyle-duzenlenen-gala-konserine-ka-
tildi_2282, (10.12.2021).
MİLLİYET, (2022), Cumhurbaşkanı Erdoğan Özbekistan'da duyurdu: 10 anlaşma

imzaladık, https://www.milliyet.com.tr/siyaset/son-dakika-cumhurbaskani-erdo-
gan-ozbekistanda-duyurdu-10-anlasma-imzaladik-6727796, (07.04.2022).
ABDÜLKERİMOV, B. (2022), YÖK Başkanı Özvar, Özbek-Türk Üniversitesi

kurmayı planladıklarını söyledi, https://www.aa.com.tr/tr/egitim/yok-baska-
ni-ozvar-ozbek-turk-universitesi-kurmayi-planladiklarini-soyledi/2483855,
(07.04.2022).
176
EKLER
EKLER
Türk Devletleri Teşkilatı Semerkant Zirvesi 11 Kasım 2022
10 Kasım 2022 tarihinde Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev tarafın-

dan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a Özbekistan'ın en önemli nişanla-
rından birisi olan Yüksek Düzeyli İmam Buhari Nişanı takdim edilmiştir.
177
Buhara’nın İncisi Poi Kalyan Külliyesi
Poi Kalyan Mimari Kompleksi (Poi-Kalon Ensemble)
Özbekistan’ın Buhara kentinde yeralıyor. Eser Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ-

SCO)’nün Sekiz Harikaları listesinde yeralıyor. Poi-Kalyan’ın külliyesi Kalyan
Minaresi'nin çevresindeki bölgeyi kapsıyor. Külliye, XII-XIV. Yüzyıllara ait 3 bi-
nadan oluşuyor: Kalyan Minaresi, Kalyan Camii ve Mîr Arap Medresesi. Kalyan
Minaresi 1127 yılında Arslan Han tarafından yaptırılmıştır ve yaklaşık 900 yıldır
onarım görmemiştir. Yüksekliği 46,5 metredir. Kalyan Camii, Orta Asya’daki en
büyük ikinci camidir. Ubeydullah Han döneminde cami, Karahanlı Camii’nin ye-
rine yeniden inşa edildi. Yapım işi 1514 yılında tamamlanmıştır. Mîr-Arab Medre-
sesi, 1535-1536 yıllarında Ubeydullah Han döneminde kuruldu.
178
EKLER
Buhara Mîr Arap Medresesi
Özbekistan’ın Buhara kentindeki Mîr Arap Medresesi, yaklaşık 5 asırdır ayakta.

Mescid-i Kalan tam karşısında yer alır. Rivayete göre Şeyh Abdullah yahut diğer
adıyla Mîr Arap, Yemenli bir şehzadedir. Hazreti Muhammed (S.A.V.) neslinden
olduğu da söylenir. Sultan-ı Enbiyâ Efendimizin rüyada verdiği bir işaret üzeri-
ne Buhara’ya gelmiştir. Burada emirle tanışan Şeyh Abdullah, emirden büyük
hürmet görmüş hatta medreseyi de onun isteği üzerine Ubeydullah Han kendi
parasıyla yaptırmıştır. Aralarında büyük bir dostluk oluşmuş ve vefatlarında ikisi
aynı türbeye defnedilmiştir. Türbe, medrese içindedir.” Geleneksel Orta Asya
mimarisine göre inşa edilen medrese kapalı avlulu, iki katlı medreselerden biri-
dir. Kur'ân-ı Kerîm'deki 114 sûreyi temsil eden 114 oda yapılmıştır. Bu şekliyle 150
civarında öğrenci kapasitesine sahiptir ve halen kullanılmaktadır.
179
Buhara İpek Yolunun Tarih Kokan Kenti
Tarihî ve kültürel dokusuyla Özbekistan’ın en eski şehirlerinden Buhara, ziya-

retçilerini manevi atmosferiyle kuşatır.
Buhara diğer Mâverâünnehir şehirleri gibi defalarca yakılıp yıkılmasına rağmen

yeniden inşa edilmiştir. Orta Asya şehirlerinin çoğunda olduğu gibi İslâm coğ-
rafyacıları Buhara şehrinin de kale (Kuhendiz), asıl şehir (Şehristan) ve dış ma-
hallelerden (Rabaz) meydana geldiğini ifade eder.
180
EKLER
Buhara Ark Kalesi
Orta Asya’nın en eski, yerleşim yerlerinden Buhara, önemli eserlere ev sahipliği

yapıyor. Ark Kalesi, Buhara’nın sabır, azim, titizlik ve estetik güzelliğini ortaya
seriyor.
4 hektar genişliğinde, 20 metre yüksekliğindeki Ark Kalesi, geçmişte hem bir

karargah hem de kentin emirlerinin sarayı olarak kullanıldı. Kale 9 ve 10’uncu
asırlarda yeniden inşa edildi. İlk yapımında balçık kullanıldığı belirtiliyor. İkinci
inşasından sonra Cengiz Han’ın askerlerinin istilasında ciddi zarar gören kale,
son şeklini ise 16’ncı yüzyılda aldı.
Kalede, dönemin üst düzey yöneticilerine ait çalışma odası da bulunuyor. Kale-
nin tam ortasındaki avluda resmi heyetlerin kabul edildiği Selamlama Meydanı-
na ulaşılıyor. Üç tarafı revakla çevrili bu avluya girildiğinde tam karşıda, oldukça
yüksekte tahtın kurulduğu mekan yer alıyor.
İçindeki ahşap bir caminin yer aldığı kalede ayrıca arkeoloji ve tarihî eserlerin
yeraldığı müze gezilebiliyor. Müzede geçmişte kullanılan elbiseler, günlük eş-
yalar, askerî malzemelerin yanı sıra sikkeler, tablolar sergileniyor.
Ark Kalesi, Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafın-
dan 1993’te Dünya Mirası Listesine dahil edilen Buhara’nın, tarihî merkezinin en
eski yapısı olarak biliniyor.
181
Buhara’da oyuncak bebeklerden oluşan muhteşem kukla atölye-müzesini bu-

labilirsiniz. Müze, neredeyse unutulmuş olan geleneksel görsel sanatını yeni-
den canlandırıyor. Müze İskender Khakimov tarafından kurulmuştur.
Buhara dansı ve geleneksel kıyafet
182
EKLER
Taşkent
Ünlü İpek yolu üzerinde bulunur ve 2.200 yıllık bir geçmişe sahiptir. Bugünün
Özbekistan’ı bu eski 6.000 km uzunluğundaki ticaret yolunun tam ortasındadır.
Yüzyıllar boyunca Özbekistan, Çin ile Avrupa arasında bağlantı oldu.
Taşkent Kükeltaş Medresesi
183
Taşkent Metrosu
Ali Şir Nevai İstasyonu
Özbekistan’ın başkenti Taşkent, dünyanın en iyi ve en etkileyici metro ağ-

larından birine ev sahipliği yapar. İçinde etkileyici tasarıma sahip platform-
lar, sütunlar ve tüneller yeralır. Ziyaretçiler için gerçek bir mücevherdir.
Taşkent Metrosu
Yunus Recebi İstasyonu
184
EKLER
Taşkent TV Kulesi
Orta Asya’nın en yüksek yapısı olma ünvanını elinde tutan Taşkent Televizyon
Kulesi, 365 metre yüksekliğe sahiptir. Kulenin inşaatına 1978 yılında başlanmış-
tır. Kule, radyo ve televizyon yayıncılığının yanı sıra gerek seyir terası gerekse
45 dakikada bir tur atarak dönüşünü tamamlayan “Kainat restoranı” ile 33 yıldır
ziyaretçilerinin uğrak yerlerinden biridir. Dünyanın en yüksek kuleleri arasında
12. sırada yer alan yapı, Taşkent’in tam merkezinde ve en yüksek noktasında
yer alıyor. Her gün yüzlerce insanın ziyaret ettiği kule, özellikle Taşkent’i görün-
tülemek isteyen fotoğrafçıların tercih ettiği mekanların başında geliyor.
185
Taşkent Saat Kulesi
186
EKLER
Semerkant Şah-ı Zinde Külliyesi
Semerkant Uluğ Bey Rasathanesi
187
Semerkant Gûr-ı Emîr Külliyesi Giriş Kapısı
Gûr-ı Emîr Külliyesi, Timurlu mimarisinin en güzel ve en önemli eserlerinden

biri olup İslâm türbe mimarisinin başta gelen örneklerindendir. 1405’te ölen
Timur’un mezarı Gûr-ı Emîr Türbesi’nde bulunuyor. Çok sayıda altın kapla-
ması olan türbede dünyanın en büyük yeşim taşlarından biri de kullanılmıştır.
Semerkant Bibi Hanım (Bibi Hatun) Camii
188
EKLER
Hîve Şehri İçhan Kalesi
Binlerce yıllık geleneklerini hala koruyan insanların yaşadığı çölün kapısı Hîve
şehri, İpek yolu üzerindeki en önemli duraklardan birisidir. Hîve'de UNESCO
tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınan büyüleyici güzellikteki İçhan Kalesi
yeralır. Hîve'nin kalbi olan tarihî İçhan Kalesi, çok iyi korunmuş, yaklaşık 2.200
metre uzunluğundaki güçlü kerpiç surlarla çevrilidir. Günümüzde toprak rengi
ve kızılın hakim olduğu bu kale, yeşil ve mavi çinilerle kaplı medreseler, camiler
ve türbeleriyle zamanın durduğu Orta Asya’nın en büyük açık hava müzesidir.
İç kalenin burçları ve dört ana kapısı bulunmaktadır; güneyde Taş Kapı, batıda
Ata Kapı, kuzeyde Bahçe Kapı ve doğudaki Pehlivan Kapı.
189
Gulistan Şehri
Kokand Şehri
Orta Asya’nın en ünlü ve antik şehirlerinden biridir. Kentten 10. yüzyıldan iti-
baren yazılı kaynaklarda bahsedilirken çevresindeki arkeolojik eserler kentin
MS I. yüzyılda oluştuğunu göstermektedir. Kokand, elverişli coğrafi konumu,
nispeten ılıman iklimi ve zengin doğal kaynakları nedeniyle uzun zamandır ilgi
odağı olmuştur.
190
EKLER
Muynak Şehri Gemi Mezarlığı
Muynak bir dönem Aral Gölü’ndeki en büyük limana sahip yerleşim yeriydi.
Şimdilerde ise adeta gemi mezarlığı. Muynak sakinleri bir zamanlar Aral Gö-
lü’nde balık avlayarak geçimlerini sağladılar. Fakat zamanla gölün kurumasıyla
kendisini bekleyen kaderleriyle yüzleşmek zorunda kaldılar. Balıkçı tekneleri
bir zamanlar deniz tabanı olan kuma terk edildi. Şehirdeki işletmeler kapılarını
kapattı ve sakinler iş bulmak için yer değiştirmek zorunda kaldılar.
Margilan Şehri Tatil Parkı
191
Riştan Şehri Özbekistan’ın Seramik Merkezi
Antik çağlardan beri Özbekistan’ın sahip olduğu seramik zanaatı nesilden ne-
sile aktarılmış, bölgesel farklılıklarla gelişimini sürdürmüştür. Günümüzde hala
geleneksel üretimini devam ettiren Fergana Vadisi'ndeki Riştan bölgesi Özbe-
kistan’ın en önemli çömlekçilik merkezlerinden biridir. Özbekistan, İpek yolu
boyunca önemli bir el sanatları merkezi oldu.
Zaamin Şehri Milli Tabiat Parkı Özbekistan’ın İsviçre’si olarak adlandırılıyor. Bu

bölge uzun zamandır eşsiz doğası ile bir çekim merkezidir.
192
EKLER
Arashan Gölü
Gissarak Rezervuarı
193
Özbekistan mutfağında çay için özel yapılmış çaydanlık ile büyükçe kulpsuz
"piyale" adı verilen seramik kaplar kullanılır.
Ekmek (Naan)
Özbekistan’da ekmekler estetik görünüşe sahiptir. Herbiri göze de hitap eder.

Geleneksel delikli tasarımları olan ve "çekiç" adı verilen metal ekmek damgaları
ile hamurun ortasına vurularak ekmekler hamur halindeyken şekillendirilir.
194
EKLER
Dutar
Orta Asya`nın birçok yerinde kullanılan dutar, Özbekistan ve Türkmenistan halk-

larıyla adeta özdeşleşmiştir. Tar, tel anlamına gelir ki dutar iki telli, setar üç telli,
çahar tar dört telli saz demektir. Dutar`ın gövde ve sap uzunluğu 100-120 cm
kadardır. Dombra gibi asıl gövde, armudi biçimde ağaç oyma veya yapıştırma
olabilir. Anadolu`da buna benzer "iki telli" adında bir saz vardır.
195
Özbekistan’da Bahar
Özbekistan çarşıları, saf pamuk ve ipekten (ikat ve suzani) yapılan güzel kumaş-
larla doludur.
196
Yeni Dünya Düzeninde
ÖZBEKİSTAN
Türkistan medeniyetinin öncülüğünü yapmış Özbek halkının, Orta
Asya’nın içinden geçmekte olduğu siyasî, ekonomik ve kültürel
dönüşüm sürecinde kilit bir rolü bulunmaktadır. Kadim medeniyetlere
ev sahipliği yapan ve tarihî İpek Yolu’nun merkezinde bulunan Özbekis-
tan bugün de Avrasya coğrafyasında çok önemli bir yere sahiptir. Köklü
tarihî geçmişi ve devlet geleneği, Orta Asya nüfusunun yaklaşık
yarısına tekabül eden 34 milyonu aşkın genç ve dinamik nüfusu,
Asya’nın kalbindeki jeo-stratejik konumu, zengin doğal kaynakları ve
bereketli topraklarıyla Özbekistan bölgesinde ve ötesinde önemli rol
oynamaya muktedir bir ülkedir.
978-605-137-872-5
871 8
9 786051 378718

Yeni Dünya Düzeninde Özbekistan PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni Dünya Düzeninde Özbekistan PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yeni Dünya Düzeninde

İTO Yayın Kurulu

Odamız yayınlarına internet sitemizden ulaşabilirsiniz.

Grafik ve Kapak Tasarım

Yayına Hazırlık ve Baskı

ISBN: 978-605-137-871-8 (Basılı)

1. Baskı: Aralık 2022, İstanbul

Copyright © İTO (İstanbul Ticaret Odası)

ÖZBEKİSTAN EĞİTİM SİSTEMİ...........................................................................37

ÖZBEKİSTAN EKONOMİSİNDE MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER...........45

Özbekistan Ekonomisinin Temel Makroekonomik Değişkenler

ÖZBEKİSTAN’IN MAKRO-FİNANSAL GÖRÜNÜMÜNE İLİŞKİN BİR

Seçili Makroekonomik ve Finansal Göstergeler,

İnternet Kaynakları ............................................................................................73

ÖZBEKİSTAN’IN DIŞ POLİTİKASI

Kerimov Dönemi Özbekistan Dış Politikası.......................................................80

Devletin Kuruluş Sürecini Tamamlama ve Kerimov’un İktidarını

MİRZİYOYEV DÖNEMİNDE ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA

ÖZBEKİSTAN’IN SON DÖNEM İÇ SİYASİ VE EKONOMİK YAPISI İLE

ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA ULUSLARARASI ÖRGÜTLER İLE

ÖZBEKİSTAN’IN BAŞLICA ULUSLARARASI ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLERİNDE

Özbekistan’ın Küresel Bir Örgüt Olan Birleşmiş

ÖZBEKİSTAN’IN ÜYE OLDUĞU BAŞLICA BÖLGESEL ÖRGÜTLERLE

Özbekistan’ın Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ile İlişkileri............123

ÖZBEKİSTAN’IN ORTA ASYA GÜVENLİĞİNDEKİ YERİ.................................. 136

Tarihî Süreç ve Teorik Yaklaşım................................................................... 137

ÖZBEKİSTAN’IN GÜVENLİK POLİTİKALARINDA ÖNÜMÜZDEKİ

Afganistan’daki Gelişmeler ve Özbekistan................................................146

ÖZBEKİSTAN ÜZERİNE NOTLAR...................................................................... 153

Özbekistan, Tarihi Ulusal Reform Gündeminin İkinci Aşamasına

YENİ DÖNEMDE ÖZBEKİSTAN’IN EKONOMİK VE JEOPOLİTİK

KAYNAKÇA ......................................................................................................... 160

Ülkeyi 27 yıl boyunca yöneten ilk Cumhurbaşkanı İslam Kerimov'un Eylül

Mirziyoyev’in uzlaşmacı tavrı komşu ülkelerle ilişkilerine de yansımıştır. İlişkilerin

Mirziyoyev’in Özbekistan siyasetinde ortaya koyduğu bu değişim hem Özbe-

Özbekistan’ın bağımsızlık sonrası siyasî, ekonomik ve uluslararası ilişkilerinin

İstanbul Ticaret Odası

Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle beraber, zengin siyasî, ekonomik ve kültürel

Türkistan medeniyetinin öncülüğünü yapmış Özbek halkının, Orta Asya’nın için-

Bu itibarla, Özbekistan’la aramızda mevcut köklü bağlara dayanan ikili ilişkile-

Stratejik ortağımız olan kardeş Özbekistan, Orta Asya’nın kalbinde bölgedeki

Kardeş Özbekistan’la geleceğimizi birlikte inşa etme gayretimizin tüm insanlığa

Dr. Olgan Bekar

Özbekistan konusunda Türk kamuoyundaki bilgi eksikliğini gidermek ve

Murat Palavar Özbekistan’ın sıcak gündemine ilişkin güncel değerlendirmeler-

Eserin hazırlanması ve yayınlanmasında desteklerini esirgemeyen İstanbul Ti-

Doç. Dr. Hakan ARIDEMİR

"Dünya Medeniyetlerinin Kavşağındaki Orta Asya” *1

Özbekistan toprakları, Türkistan coğrafyasındaki en eski yaşam alanlarının gö-

Mâverâünnehir ve çevresi MÖ 8-6 yüzyıllarda İskitlerin hâkimiyetine gir-

topraklarının güney doğu bölgeleri, Kazakistan’ın güneyi, Tacikistan’ın kuzeyi

MÖ 5. yüzyılda Baktriya, Soğd ve Toharların hâkim olduğu Mâverâünnehir

MÖ 209 yılında Hunların başına Maotun’un (Mete) geçmesinden sonraki yıllar-

MÖ 3.-2. yüzyıllarda Mâverâünnehir’de Kang Hakanlığı, güneyinde Kuşan Dev-

Göktürk Devleti’nin yıkılmasının ardından bir süre sonra Türgişler’in de

Genel olarak değerlendirildiğinde Soğdların yoğun ve siyasî olarak etkili olduk-

İslâmî Dönemin Başlaması

8. yüzyılın başında Amu Derya’yı geçen Kuteybe bin Müslim komutanlığındaki

de birkaç ayaklanma olmakla birlikte Buhara, Semerkant, İştiha, Pencikent, Va-

Bölgenin Türkleşmesi ve Türklerin Hâkimiyeti

9. yüzyılda Sâmânîler Devleti’nin (819-999) kurulması ile Soğdlar en parlak dö-

Moğolistan’dan Hazar Denizi’ne kadar uzanan coğrafyada yaşayan Türkler bil-

Buhara ve Semerkant şehirleri başta olmak üzere Mâverâünnehir bölgesi, Kara-