Διαφωτισμός νεοελληνικός.

Ο όρος "διαφωτισμός" η "αιώνας των φώτων" ή "αιώνας της λογικής"

χρησιμοποιήθηκε στους νεότερους χρόνους (στους δύο τελευταίους αιώνες),
για να χαρακτηρίσει ορισμένο πνευματικό κίνημα (πρώτα οικονομικό,
κοινωνικό, πολιτικό, ιδεολογικό), που εκδηλώθηκε και ωρίμασε στη δυτική
Ευρώπη και βοήθησε ιδεολογικά την αστική τάξη στη διεκδίκηση της
εξουσίας. Γενικότερα, ως φαινόμενο κοινωνικής διαμαρτυρίας και
ανανέωσης ο διαφωτισμός εμφανίζεται κάθε φορά που η κατεστημένη
κοινωνική τάξη αμφισβητείται, ως άδικη και κοινωνικά βλαπτική, από μια
νέα κοινωνική ομάδα ή τάξη, που αισθάνεται ικανή να διεκδικήσει την
πολιτική εξουσία και υπόσχεται ότι αυτή θα εξασφαλίσει κοινωνική
δικαιοσύνη. Στις περιπτώσεις αυτές η νέα κοινωνική τάξη επικαλείται τον
ανθρώπινο λόγο -κτήμα κοινό όλων των ανθρώπων, εξ ορισμού- τα φυσικά
δικαιώματα, που ανήκουν σε όλους τους ανθρώπους, την κοινωνική ισότητα
και δικαιοσύνη και επιχειρεί να ανατρέψει όλα τα προνόμια που έχει
περιβληθεί η κατεστημένη κοινωνική τάξη. Από την άποψη αυτή κάθε
διαφωτισμός αρνείται παραδοσιακές αξίες και επικρίνει θεσμούς που εν-
σαρκώνουν και κατοχυρώνουν προνόμια. Και συνήθως οι διαφωτισμοί
επικρίνουν το εκκλησιαστικό κατεστημένο που συμμαχεί ιδεολογικά με την
κατεστημένη κοινωνική τάξη για τη νομή της εξουσίας και τη διανομή της
λείας. Ο διαφωτισμός προϋποθέτει ή αποδέχεται την αισιόδοξη άποψη ότι
όλοι οι άνθρωποι είναι βελτιώσιμοι με την εκπαίδευση και όλα τα αν-
θρώπινα προβλήματα μπορούν να λυθούν με τη λογική.
Με το νόημα αυτό οι ειδικοί μελετητές ονόμα-
σαν "Νεοελληνικό Διαφωτισμό" το πνευματικό (πρώτα οικονομικό,
κοινωνικό, ιδεολογικό, εκπαιδευτικό) κίνημα, που από τα μέσα του 18ου
αιώνα πρόβαλε το αίτημα για παιδεία επιστημονική (κοσμική και λαϊκή) σε
αντιδιαστολή προς την παραδοσιακή εκκλησιαστική, για γλώσσα δημώδη,
λαϊκή (σε αντιδιαστολή προς την αρχαία ή αρχαΐζουσα), για ανεξιθρησκεία,
νια απελευθέρωση εθνική (από τον ξένο κατακτητή), για απελευθέρωση
κοινωνική και πολιτική (από το κοινωνικό και εκκλησιαστικό κατεστημένο
της εθνικής κοινωνίας). Κυρίαρχο σύνθημα ήταν το: "η παιδεία θα φέρει
ελευθερία". αλλά υπήρχαν πολλές παραλλαγές ως προς το περιεχόμενο του
όρου παιδεία και τους στόχους του όρου ελευθερία.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπως κάθε διαφωτισμός, είναι
έκφραση μιας κοινωνίας σε ορισμένη στιγμή της ιστορίας της, μέσα σε ορι-
σμένες οικονομικές συνθήκες και γενικότερες περιστάσεις ευνοϊκές. Ποιοι
τον ενστερνίστηκαν ή τον πολέμησαν, τι πέτυχε;
α. Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι κατά τον 18ο αιώνα ο Ελληνισμός
παρουσίασε οικονομική ακμή και πνευματική - ιδεολογική δραστηριότητα
τόσο στον μητροπολιτικό χώρο όσο και στις παροικίες. Ευνοϊκές συγκυρίες
ήταν: 1) η παρακμή του οθωμανικού κράτους, 2) το τέλος των
ενετοτουρκικών πολέμων και η ειρήνευση στον ελληνικό χώρο, 3) οι
περισπασμοί του οθωμανικού κράτους από τις παρεμβάσεις της τσαρικής
Ρωσίας, 4) οι ευνοϊκές για την ελληνική εμποροναυτική δραστηριότητα
ρήτρες των ρωσοτουρκικών συνθηκών (Κιουτσούκ Καιναρτζή, 1774, και
μεταγενεστέρων), 5) η Γαλλική Επανάσταση και οι ναπολεόντειοι πόλεμοι,
που ανέκοψαν για δεκαετίες (1790-1815) το αγγλογαλλικό εμπόριο στη
Μεσόγειο.
β. Παράλληλα, ο γαλλικός Διαφωτισμός από πολλούς δρόμους
επηρέαζε τα πνεύματα των Ελλήνων που ζούσαν στις παροικίες ή σπούδαζαν
στη Δύση η είχαν εμποροναυτικές επαφές. Και, όπως οι γάλλοι διαφωτιστές
πρέσβευαν ότι με την παιδεία θα αναπλάσουν την κοινωνία, έτσι και οι
Έλληνες διαμόρφωσαν το αξίωμα - προσδοκία ότι η παιδεία θα φέρει ε-
λευθερία. «Και εξ εκείνης της ώρας», γράφει ο Κοραής, «οι Έλληνες
αποθεμένοι την ματαιοφροσύνην προέλαβον σχήμα και στάσιν λαού
παρασκευαζομένου όπως καταστεί έθνος».
γ. Είχαν τώρα (β' μισό του 18ου αιώνα) λόγους οι Έλληνες να
ευελπιστούν ότι μπορούν να κατακτήσουν και την παιδεία και την ελευθερία,
γιατί: είχαν αρκετά ανθηρή οικονομία σε σύγκριση προς τους Οθωμανούς·
είχαν και διοικητικές αρμοδιότητες μέσα στο οθωμανικό κράτος· ήταν
κληρονόμοι μιας μεγάλης πολιτισμικής κληρονομιάς, που τους γέμιζε
περηφάνια και φιλοδοξία· ένιωθαν ότι μπορούσαν και να δανειστούν παιδεία
από τη «φωτισμένη Ευρώπη», που κι αυτή άλλοτε είχε δανειστεί από την
πλούσια ελληνική κληρονομιά.
Και επιδόθηκαν με ζήλο στις σπουδές και στην ίδρυση σχολείων για
να μεταδώσουν τα «φώτα» σε πλατιά στρώματα λαού. Και οι κοινολαϊτες
που δε γνώριζαν γράμματα ένιωθαν κι αυτοί ότι ανασυνδέονται με την
ελληνική πολιτισμική κληρονομιά, ονοματίζοντας τα παιδιά τους (οι
καραβοκύρηδες τα πλοία τους) με ονόματα αρχαία· οι αγιογράφοι έμπασαν
τους αρχαίους συγγραφείς στους ναούς, τους ζωγράφισαν ως αγίους.
δ. Μερικά προβλήματα δίχασαν τους Έλληνες του Διαφωτισμού και
τους χώρισαν σε νεωτεριστές και παραδοσιακούς η και αντιδραστικούς.
Τέτοια προβλήματα ήταν: 1) Η γλώσσα της διδασκαλίας (αρχαία ή νέα,
δημώδης, κοινή;). 2) Οι φυσικές - πειραματικές επιστήμες (οι συντηρητικοί
και εκκλησιαστικοί κύκλοι ένιωθαν ότι με τέτοιες μαθήσεις κλονίζεται ο
δογματισμός και η αυθεντία τους, δηλαδή η πνευματική και κοινωνική
επιβολή τους, και γι' αυτό αντέδρασαν σε τέτοιους νεωτερισμούς). 3) Το
περιεχόμενο των φιλολογικών - κοινωνικών σπουδών οι παραδοσιακοί και,
κυρίως, οι εκκλησιαστικοί αρκούνταν στη θρησκευτική παιδεία και στη
γραμματική ανάλυση των αρχαίων κειμένων και ίσως στον φιλολογικό σχο-
λιασμό τους, οι νεωτερικοί αυτά τα θεωρούσαν πνευματοκτόνα. Ο Αθαν.
Ψαλίδας (Καλοκινή-ματα, 25) ειρωνεύεται πολλά «διδασκαλάκια, όσα
ευγενίζουν» (μιμούνται τη μεγαλορρημοσύνη του Ευγένιου Βούλγαρη*),
γιατί «κομπάζουν θέλοντες να ονομάζονται φιλόσοφοι οι ανόητοι, δια τα
λεξείδια οι λεξιθήραι».
ε. Φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έγιναν όσοι επιδίωκαν
απελευθέρωση της πατρίδας και βελτίωση της κοινωνίας: εμποροναυτικό
κύκλοι, σπουδαστές ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, βιοτέχνες, κατώτεροι
κληρικοί, καπεταναίοι της κλεφτουριάς, κοινολαϊτες· απ' αυτούς τους
κύκλους προέρχονται ο Οικονόμου, ο Μπαλης (που πρωτοστάτησαν στην
επανάσταση της Ύδρας και της Άνδρου, αντίστοιχα), ο Ανδρούτσος, ο
Καραϊσκάκης, ο Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας, ο «Ανώνυμος» συγγρα-
φέας της Ελληνικής Νομαρχίας, οι πιο πολλοί Φιλικοί.
Το κοινωνικό κατεστημένο, αντίθετα, αντέδρασε στην κίνηση του
Διαφωτισμού με πολλούς τρόπους και σε πολλές φάσεις. Οι κοτζαμπάσηδες,
ο ανώτερος κλήρος και το Πατριαρχείο ειδικότερα, οι Φαναριώτες αποτέλε-
σαν ιερή συμμαχία αντίδρασης σε όλα τα επίπεδα. Πιο συγκεκριμένα:
1) Η επίσημη Εκκλησία, αφότου διαπίστωσε (ύστερα από το 1789, έτος
έναρξης της Γαλλικής Επανάστασης) ότι η προσφερόμενη από τους
διαφωτιστές νέα παιδεία ξέφευγε από τα δικά της ιδεολογικά πλαίσια,
εγκατέλειψε τον προγενέστερο θρησκευτικό ανθρωπισμό της και στράφηκε
ενάντια στους νεωτεριστές' το οπλοστάσιο της περιλάμβανε: κατατρεγμό
των δασκάλων, αφορισμό λογίων, κάψιμο ή απαγόρευση βιβλίων,
προσπάθεια επιβολής ενός συστήματος γενικευμένης λογοκρισίας και
πνευματικής κηδεμονίας, βίαιες επεμβάσεις σε σχολεία που παρέκκλιναν
οπό τα δικά της συντηρητικά σχήματα. Με εγκύκλιο του πατριάρχη
Νεόφυτου (1793) καταδικάζονται οι δοξασίες του Χριστόφορου Παμπλέκη*·
διώκεται τον ίδιο καιρό για τη διδασκαλία του ο Βενιαμίν ο Λεσβίος*, όπως
παλαιότερα ο Μεθόδιος Ανθρακίτης* (G. Ρ. Henderson, Η αναβίωση του
Ελληνικού Στοχασμού, σελ. 59-61). Η αντιδιαφωτιστική δραστηριότητα του
Πατριαρχείου εντείνεται τις μέρες του Γρηγορίου του Ε'. Το 1798 ζητεί με
εγκύκλιο του να παρεμποδιστεί η διάδοση της Νέας Πολιτικής Διοίκησης του
Ρήγα, γιατί το έργο αυτό «πλήρες υπάρχει σαθρότητος». Το 1819 με άλλη
εγκύκλιο του στρέφεται ενάντια στις νεωτερικές επιστήμες (φυσική και
μαθηματικά) και στην κοινή και δημώδη γλώσσα, που τη χαρακτηρίζει
«υβρίστριαν και αχάλινον». Και τελειώνει την ποιμαντορική αυτή γραφή με
λόγια αξιομνημόνευτα: «Υπαγορεύομεν πατρικώς και ε-ντελλόμεθα και
αποφαινόμεθα... να μισητέ και να αποστρέφεσθε αυτούς... (τους
νεωτερικούς)... Η δε του θεού χάρις... είη μετά πάντων υμών».
Το 1797 κυκλοφόρησε στην Πόλη, πιθανότητα από κύκλους του
πατριαρχείου (Κ. θ. Δημαρά, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 364-65), η
Πατρική Διδασκαλία, έργο που δίδασκε την εθελοδουλεία, ειδικότερα την
υποταγή στον Σουλτάνο. Το έργο αυτό προκάλεσε την οργισμένη απάντηση
του Κοραή με την Αδελφική Διδασκαλία του (1798). Και η περίπτωση του
Γρηγορίου Ε' δεν φαίνεται ότι ήταν η εξαίρεση υπερσυντηρητικού ιεράρχη,
πολέμιου του φωτισμού. Το ανώτερο ιερατείο επέδειξε πολλή διάθεση ή
ευκολία συνεργασίας με τον κατακτητή. "Ο πασσάς και ο δεσπότης είχαν
κοινά συμφέροντα και ο μεν εβοήθει τον δε... και τανάπαλιν", σημειώνει ο Π.
Πιπινέλλης, (Πολιτική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνα, 1927,
σελ. 43).
2) Άλλη ομάδα του κοινωνικού κατεστημένου, οι κοτζαμπάσηδες,
επικουρούμενοι και από τους Φαναριώτες, επιδίωξαν να αναχαιτίσουν την
ορμή του Διαφωτισμού, κυρίως να εμποδίσουν έργα συγκεκριμένα· και, όταν
πια άρχισε ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας χωρίς τη θέληση τους, επιχείρησαν
και πέτυχαν να ρυμουλκήσουν τον αγωνιζόμενο για εθνική και κοινωνική
απελευθέρωση λαό προς λύσεις που εξυπηρετούσαν τα δικά τους ταξικά
συμφέροντα. Είναι γνωστή η σκληρή μεταχείριση που αντιμετώπισε ο
Παπαφλέσσας στη συνέλευση της Βοστίτσας τον Ιανουάριο του 1821, όταν
εμφανίστηκε εκεί ως απόστολος της Φιλικής. Κοτζαμπάσηδες και ιερατείο
τον αντιμετώπισαν με έκδηλη εχθρότητα, γιατί διέβλεπαν τον κίνδυνο να
χάσουν τη δοτή από τον τύραννο εξουσία. «Αν ο ραγιάς πάρει τα όπλα, δε
θα μας ακούει και δε θα σέβεται πια εμάς τους άρχοντες», παρατήρησε ο
προεστός Χαραλάμπης (Η Επανάσταση του Εικοσιένα, πρακτικά συμποσίου,
έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», Αθήνα, 1981, σελ. 86-88).
στ'. Όλες οι συντηρητικές δυνάμεις εργάστηκαν ενάντια στον Νεοελληνικό
Διαφωτισμό κι ενάντια στην Ανάσταση του Γένους. Κι αφού δεν μπόρεσαν
να εμποδίσουν τον Αγώνα του '21. ρίχτηκαν με όλα τα μέσα και με σατανική
εφευρετικότητα: να ιδιοποιηθούν για λογαριασμό τους τη διαχείριση της
επαναστατικής εξουσίας· να εμποδίσουν την ανάδειξη λαϊκών ηγετών να
διαχειριστούν τα δάνεια για σκοπούς ανενδοίαστα ιδιοτελείς' να οδηγήσουν
τον λαό ακόμη και σε εμφύλιο σπαραγμό, προκειμένου να επιπλεύσουν
αυτοί· να οδηγήσουν τη χώρα κάτω από ξένη «προστασία», για να έχουν το
προνόμιο της εκπροσώπησης· να σβήσουν τα «φώτα» του Διαφωτισμού, όσα
θαμπόφεγγαν ακόμη ύστερα από τις θυσίες του Αγώνα (γιατί είναι αλήθεια
ότι στους ωραίους αγώνες δαπανώνται συνήθως οι ωραίες ψυχές). Τελευταία
τους πράξη ενάντια στον Διαφωτισμό ήταν η δίωξη του Θεόφιλου Καίρη*
και ο κατατρεγμός του ως τη φυλάκιση και τη φυσική εξόντωση του. Και
πάλι συνέργησαν, με αγαστή σύμπνοια, σαν σε «ιερή συμμαχία», το
συντηρητικό κράτος και η αντιδιαφωτιστική εκκλησία (1839-1853).
Σημαντικότεροι εκπρόσωποι του νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι οι:
Θεόφ. Κορυδαλλεύς*, Μεθ. Ανθρακίτης*, Ευγ. Βούλγαρης*. Ιώσ.
Μοισιόδαξ*. Αθ. Ψαλίδας*, Βενιαμίν Λεσβίος*, Ρήγας Φεραίος*, Αδ.
Κοραής*, Θεόφ. Καίρης*, Νεοφ. Δούκας*' στα πλαίσια αυτού του διαφω-
τισμού θα πρέπει να εντάξουμε και την Ελληνική Νομαρχία του Ανωνύμου*
του Έλληνος.

Βιβλιογραφία. Κ. θ. Δημαρά. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός.-του ίδιου Ο

Νεοελληνικός Ρομαντισμός.- G. P. Henderson Η Αναβίωση του Ελληνικού
Στοχασμού.- Φ. Κ. Βωρος . Δοκίμιο Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη
ιστορία. σελ. 130-167 (Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός),- του ίδιου Ο
Θεόφιλος Καίρης: η εκπαιδευτική του δράση και η δίωξη του (περιοδικό
"Διαβάζω", τεύχος 106. σελ. 27-30),- Γ. Διζικιρικη. Ο Νεοελληνικός
Διαφωτισμός και το Ευρωπαϊκό Πνεύμα 1750-1821. Αθήνα, 1984.- Παν.
Κονδύλη. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αθήνα. 1988.
Φ. Κ.
Βώρος