– 1397 –

Ekler üzerine bir deneme

Bu çal›flmada Prof. Dr. Muharrem Ergin’in Türk Dil Bilgisi ve Prof. Dr.
Tahsin Banguo¤lu’nun Türkçe’nin Grameri kitaplar› esas al›nm›flt›r.
Misalli Büyük Türkçe Sözlük’teki örneklerle zenginlefltirilmifltir.

¯g›ç / ¯giç / ¯guç / ¯güç

L‹STE 1: ‹simden isim yapma ekleri L ‹ S T E 2 : ‹simden fiil yapma ekleri ¯g›n / ¯gin / ¯gun / ¯gün / ¯k›n / ¯kin / ¯kun /
¯aç / ¯eç ¯a¯ / ¯e¯ ¯kün

¯ak / ¯ek ¯al¯ / ¯el¯ ¯› / ¯i / ¯u / ¯ü

¯al / ¯el ¯ar¯ / ¯er¯ ¯›c› / ¯ici / ¯ucu / ¯ücü

¯an / ¯en ¯da¯ / ¯de¯ / ¯ta¯ / ¯te¯ ¯›fl / ¯ifl / ¯ufl / ¯üfl

¯ar / ¯er ¯›¯ / ¯i¯ / ¯u¯ / ¯ü¯ ¯k

¯ay / ¯ey ¯k¯ ¯l

¯ca / ¯ce / ¯ça / ¯çe ¯k›r¯ / ¯kir¯ / ¯kur¯ / ¯kür¯ ¯m

¯ca¤›z / ¯ce¤iz ¯l¯ ¯ma / ¯me

¯cak / ¯cek / ¯çak / ¯çek ¯la¯ / ¯le¯ ¯maca / ¯mece

¯c› / ¯ci / ¯cu / ¯cü / ¯ç› / ¯çi / ¯çu / ¯çü ¯lan¯ / ¯len¯ ¯maç / ¯meç

¯c›¤az / ¯ci¤ez / ¯cu¤az / ¯cü¤ez ¯lafl¯ / ¯lefl¯ ¯mak / ¯mek

¯c›k / ¯cik / ¯cuk / ¯cük / ¯ç›k / ¯çik / ¯çuk / ¯msa¯ / ¯mse¯ ¯man / ¯men
¯çük ¯r¯ ¯maz / ¯mez
¯c›l / ¯cil / ¯cul / ¯cül / ¯ç›l / ¯çil / ¯çul / ¯çül ¯rga¯ ¯m›k / ¯mik / ¯muk / ¯mük
¯c›lay›n / ¯cileyin ¯sa¯ / ¯se¯ ¯m›fl / ¯mifl / ¯mufl / ¯müfl
¯c›n / ¯cin / ¯cun / ¯cün / ¯ç›n / ¯çin / ¯çun / ¯s›¯ / ¯si¯ / ¯su¯ / ¯sü¯ ¯n
¯çün ¯nç
¯ç ¯nt› / ¯nti / ¯ntu / ¯ntü
¯dam / ¯dem / ¯tam / ¯tem ¯r
L ‹ S T E 3 : Fiilden isim yapma ekleri
¯dafl / ¯defl / ¯tafl / ¯tefl ¯sal / ¯sel
¯d›r›k / ¯dirik / ¯duruk / ¯dürük ¯a / ¯e ¯t
¯ga / ¯ge ¯acak / ¯ecek ¯tay
¯gan / ¯gen ¯acan / ¯ecen ¯t› / ¯ti / ¯tu / ¯tü
¯k ¯aç / ¯eç ¯v
¯l ¯a¤an / ¯e¤en ¯z
¯lak / ¯lek ¯ak / ¯ek
¯lay›n / ¯leyin ¯al / ¯el
¯l› / ¯li / ¯lu / ¯lü ¯alak / ¯elek
L ‹ S T E 4 : Fiilden fiil yapma ekleri
¯l›k / ¯lik / ¯luk / ¯lük ¯alga / ¯elge
¯m ¯am / ¯em ¯ala¯ / ¯ele¯
¯man / ¯men ¯amaç / ¯emeç ¯ar¯ / ¯er¯
¯ms› / ¯msi / ¯msu/ ¯msü ¯amak / ¯emek ¯dar¯ / ¯der¯
¯mt›rak ¯an / ¯en ¯d›r¯ / ¯dir¯ / ¯dur¯ / ¯dür¯ / ¯t›r¯ / ¯tir¯ / ¯tur¯ /
¯nc› / ¯nci / ¯ncu / ¯ncü ¯anak / ¯enek ¯tür¯

¯rak / ¯rek ¯ar / ¯er ¯ga / ¯ge

¯sal / ¯sel ¯as› / ¯esi ¯›¯ / ¯i¯ / ¯u¯ / ¯ü¯

¯s› / ¯si / ¯su / ¯sü ¯ay / ¯ey ¯k¯

¯s›l / ¯sil / ¯sul / ¯sül ¯az / ¯ez ¯l¯

¯s›z / ¯siz / ¯suz / ¯süz ¯ca / ¯ce ¯ma¯ / ¯me¯

¯flar / ¯fler ¯cak / ¯cek ¯msa¯ / ¯mse¯

¯fl›n / ¯flin ¯ç ¯n¯

¯t ¯d›k / ¯dik / ¯duk / ¯dük / ¯t›k / ¯tik / ¯tuk / ¯p¯

¯t› / ¯ti / ¯tu / ¯tü ¯tük ¯r¯

¯z ¯ga / ¯ge / ¯ka / ¯ke ¯fl¯

¯gaç / ¯geç ¯t¯
¯gan / ¯gen / ¯kan / ¯ken ¯z¯
¯g› / ¯gi / ¯gu / ¯gü / ¯k› / ¯ki / ¯ku / ¯kü
 – 1398 –
L ‹ S T E 1 . ‹simden isim yapma ekleri
-aç / -eç
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Benzetme ve ilgi fonksiyo-
nu vard›r.
a) Somut isim yapar: Bakraç (< bak›r+aç).
b) Soyut isim yapar: Bozaç "boza çalan", k›raç.
c) Hem somut hem soyut isim yapar: Topaç.
-ak / -ek
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu Eski
Türkçe’de canl› bir ek olan +gak / +gek küçültme ekinden gelmifl oldu-
¤unu ve daha sonra ifllekli¤ini kaybetti¤ini söylemektedir. Çeflitli fonk-
siyonlar› vard›r:
a) Benzerlik ifåde eder: Topak, solak, baflak, benek.
b) Küçültme ifåde eder: Çanak, o¤lak (< o¤ul+ak), yolak, k›srak (< k›-
s›r+ak "döl vermemifl genç at").
-al / -el
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Ayn› zamanda isimden s›-
fat da yapmaktad›r.
a) Somut isim yapar: Çepel (< çöp+el).
b) Soyut isim ve s›fat yapar: Gövel (< gök+el), güzel.
Kartala kaçmak deyimindeki kartal (< kart+al) kelimesi de bu ekle ya-
p›lm›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ekle yeni kelimeler ve te-
rimler türetilmifltir: Sözel, tüzel, yanal, genel, özel, cinsel, tümel, üstel,
ulusal.
-an / -en
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Çeflitli fonksiyonlar› vard›r:
a) Küçültme ifåde eder: K›zan, sapan, köken.
b) Çokluk, topluluk ifåde eder: O¤lan (< o¤ul+an), eren.
Bu ekle günümüz Türkiye Türkçesi’nde yeni kelime de türetilmifltir: Kö-
ken.
-ar / -er
‹fllek olan bir isimden isim yapma ekidir. Say›larda kullan›l›r. As›l say›
isimlerinden sessiz harfle bitenlere getirilerek da¤›tma (ülefltirme) say›
isimleri yapar: Birer, üçer, dörder (< dört+er), befler, sekizer, dokuzar,
onar, altm›flar, yüzer.
Bu ek say›lar d›fl›nda azar ve kaçar kelimelerinde de görülmektedir.
-ay / -ey
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Kolay kelimesinde bulun-
maktad›r. Yeni kelime yap›m›nda canland›r›lm›flt›r. Çeflitli fonksiyonla-
r› vard›r:
a) Somut isim yapar: Yüzey, birey, aday.
b) Soyut isim ve s›fat yapar: Dikey, düzey, güney, kuzey.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu kelimelerden bir k›sm› terim olarak
da kullan›lm›flt›r. Dikey mat. "baflka bir do¤ru ile kesiflti¤inde onunla
birlikte dik aç› oluflturan (do¤ru çizgi)", birey mant›k. "bir türün kapsa-
m› içine giren somut varl›k", psiko. "insan topluluklar›n› oluflturan, in-
sanlar›n benzer yanlar›n› kendinde tafl›makla birlikte, kendine özgü ay›-
r›c› özellikleri de bulunan ten, can, fert", yüzey mat. "bir cismi uzaydan
ay›ran d›fl ve yayg›n bölüm, sat›h", efley biyo. “cinsiyet”.
-ca / -ce / -ça / -çe
Asl›nda bir çekim eki olan bu ek, kal›plaflarak veya fonksiyon de¤ifltire-
rek eskiden beri yap›m eki hålinde de kullan›lmaktad›r. Eski Türkçe’de
sådece ç’li flekilleri mevcuttu. Eski Anadolu Türkçesi’nden sonra c’li fle-
killer ortaya ç›km›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde her ikisi de kul-
lan›lmaktad›r.
Çekim eki ve yap›m eki olarak çeflitli fonksiyonlar› bulunmaktad›r. Çe-
kim eki olarak bafll›ca fonksiyonu isimlere "gibi, göre, ile, kadar, birlik-
te" anlamlar› katmakt›r: Dostça, alaca, ac›ca, büyükçe, karaca "rengi ka-
raya yak›n olan", akça "rengi beyaza yak›n olan".
S›fatlardan küçültme s›fatlar› yapar: Solukça, esmerce, sar›fl›nca, sertçe,
eskice, yenice.
Yap›m eki olarak daha fazla fonksiyonu oldu¤unu görüyoruz:
a) S›fat ve isimlere gelerek cins (tür) adlar› yapar: Alaca "bir kumafl cin-
si", delice "bu¤day aralar›nda biten siyah ac› bir bitki", karaca "yaban
keçisi", k›z›lca "bu¤day cinsi", gökçe "güvercin".
b) Yer adlar› yapar: Yenice, Kanl›ca, Düzce, Çatalca, Do¤anca, Derince,
Çaml›ca, Küplüce, Sütlüce.
c) Kifli adlar› yapar: Gökçe, Çak›rca, Karaca.
d) Hastal›k adlar› yapar: K›z›lca "k›zam›¤a benzer bir cilt hastal›¤›", su-
luca "yüzde ç›kan sulu bir ç›bandan kaynaklanan rahats›zl›k", akarca
"ak›nt›l› hastal›k", sivilce (< si¤ilce).
e) Kavim isimlerinden dil, lehçe ve fl^ve isimleri yapar: Almanca, Türk-
çe, Frans›zca, Çuvaflça, K›rg›zca, Türkmence vb.
f) Birleflik cins ve yer ad› yapmada s›fat olarak kullan›l›r: Akçaa¤aç, sa-
r›caar›, Akçada¤, K›z›lcahamam, Alacahöyük.
Bu ekle yeni kelimeler de türetilmifltir: Dilekçe, gerekçe, yanarca
"mefl’ale".
Yanl›fl türetilmifl kelimelere de rastlamaktay›z: Göreceli "izåf^". Türk-
çe’de tak›dan sonra yap›m eki getirilemez. Bu kelimede ise göre tak›s›n-
dan sonra yap›m eki olan ¯ce’nin getirildi¤ini görmekteyiz.
-ca¤›z / -ce¤iz
‹fllek olarak kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Muharrem Ergin’e
göre ¯cak/¯cek ile ¯c›¤az/¯ci¤ez/¯cu¤az/¯cü¤ez’den son zamanlarda orta-
ya ç›km›fl görünmektedir. Genellikle c’li söylenir. Kal›n flekli daha çok
kullan›l›r. ‹nce kelimelere bile kal›n flekli getirilebilmektedir: Beyca¤›-
z›m, efendica¤›z›m gibi.
Ekteki "z" sessizi bir mübåla¤a ve kuvvetlendirme unsurudur.
Fonksiyon olarak küçültme, sevgi ve zavall›l›k ifåde eder. Zavall›l›k
ifådesi daha kuvvetlidir: Çocukca¤›z, adamca¤›z, k›zca¤›z, kad›nca¤›z,
köyce¤iz, evce¤iz vb.
Yer ismi olarak Beyce¤iz kelimesinde vard›r.
Ek, zamirlere n yard›mc› sesi ile getirilmektedir: Bunca¤›z, flunca¤›z, on-
ca¤›z.
-cak / -cek / -çak / -çek
Türkçe’de eskiden beri kullan›lan fakat ifllekli¤i gittikçe azalan bir isim-
den isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ek ¯çak/¯çek fleklindeydi. Eski
Anadolu Türkçesi’nden sonra c’li flekilleri ortaya ç›km›flt›r: Arucak.
Yap›m eki olarak bafll›ca fonksiyonu küçültme ve sevgi ifåde etmektir:
Kuzucak, yavrucak, büyücek (< büyük+cek), küçücek (< küçük+cek), halk
a¤z›nda gökçek "güzel, sevimli" (ç’li flekli bu misalde yaflamaktad›r). Ay-
r›ca ¯d›k/¯dik/¯duk/¯dük partisip eki ile sevdice¤im (< sev¯dik¯cek¯i¯m)
kelimesinde farkl› bir kullan›l›fl mevcuttur. Di¤er fonksiyonlar› flunlar-
d›r:
a) ‹sim yapar: Oyuncak, kolçak, bilekçek halk a¤z›. "kelepçe".
b) S›fat yapar: Yal›ncak "ç›plak, yoksul".
c) Yer ad› yapar: Kuyucak, Göynücek (< Göynük+cek).
-c› / -ci / -cu / -cü / -ç› / -çi / -çu / -çü
Türkçe’de eskiden beri kullan›lan çok ifllek bir isimden isim yapma eki-
dir. Eski Türkçe’de ekin sådece ¯ç›/¯çi flekilleri vard›. Eski Anadolu Türk-
çesi’nin bafllar›nda da ¯ç›/¯çi flekillerinin mevcut oldu¤unu görüyoruz.
Bekçi, okç›, gözçi. Eski imlåda ç’lerin genellikle c ile yaz›lmas› sebebiy-
le ekin c’li flekillerinin ne zaman ortaya ç›kt›¤› tam olarak belli de¤ildir.
Muhtemelen Eski Anadolu Türkçesi’nin sonlar›nda, Osmanl›ca’n›n bafl-
lar›nda ortaya ç›km›flt›r. Ekin sesli harfler bak›m›ndan çok flekillili¤i de
Osmanl›ca’n›n son devirlerinde oluflmufltur. Günümüz Türkiye Türkçe-
si’nde sesli ve sessiz uyumuna ba¤l› olarak çok flekillilik devam etmek-
tedir. Ekin fonksiyonlar› çeflitlilik gösterir:
a) Meslek ve u¤raflma ile ilgili isimler yapar. Bu ekle yap›lan isimler mes-
leklerini, u¤raflma sahalar›n› bildirerek flah›slar› ifåde eder. fiah›slar›n
meslek s›fat ve isimlerini yaparlar: Avc›, arabac›, eskici, oyuncu, sözcü,
kömürcü, demirci, boyac›, sucu, kap›c›, sütçü, ekmekçi, çöpçü, bal›kç›.
b) Adlara ve båz› s›fatlara gelerek kiflinin bir fleye olan al›flkanl›¤›n› gös-
teren s›fatlar yapar: Yalanc›, do¤rucu, flakac›, kavgac›, inatç›, dalgac›, ak-
flamc›, dedikoducu. Bir isme gelerek onu seveni ådet edineni gösterir: Pi-
lavc›, uykucu.
c) Bir düflüncenin, inan›fl›n veya såhibinin tarafl›lar›n› gösteren s›fatlar
yapar: Ülkücü, milliyetçi, ak›lc›, kaderci, maddeci, Hitlerci, Atatürkçü.
d) Yer adlar› yapar: Sabuncu, Bostanc›, Cebeci, Ayranc›.
 – 1399 –
Arapça ve Farsça båz› ekleri ve kelimeleri Türkçelefltirmekte bu ekten
yararlan›lm›flt›r.
a) Farsça’da fåil ad› yapan ¯kår/¯ger ekini karfl›lar: Bestekår/besteci, sa-
natkår/sanatç›, kimyåger/kimyåc›.
b) Farsça ¯dår såhiplik adlar› yapan ekle türetilmifl kelimelerin bir k›s-
m›n› karfl›lar: Kindår/kinci.
c) Arapça ¯^ nispet s›fatlar›yla yap›lm›fl kelimelerin bir k›sm›n› karfl›lar:
Kemån^/kemanc›, hesåb^/hesapç›.
d) Arapça isim¯fiillerin ço¤u bu ekle Türkçelefltirilmifltir: Mukallit/taklit-
çi, mümessil/temsilci, nåflir/yay›mc›, muharip/savaflç›.
Bu ekle yanl›fl türetilmifl kelimelere de rastlamaktay›z: Görecilik "izåfi-
ye". Türkçe’de tak›dan sonra yap›m eki getirilemez. Bu kelimede ise gö-
re tak›s›ndan sonra ¯ci yap›m eki getirilmifltir.
-c›¤az / -ci¤ez / -cu¤az / -cü¤ez
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Muharrem Ergin’e göre
¯çuk/¯çük’ten ç›kt›¤› anlafl›lmaktad›r. Eski Anadolu Türkçesi’nde ¯çu-
¤az/¯çü¤ez fleklinde idi: K›zçu¤az, gözçü¤ez. Daha sonra c’li flekilleri or-
taya ç›km›flt›r. A¤›zlardan özellikle Rumeli ve Bat› Türkçesi’nin do¤u
a¤›zlar›nda çok kullan›lmaktad›r. Fonksiyon olarak küçültme, sevgi,
merhamet, flefkat, ac›ma ve zavall›l›k ifåde eder.
Sonralar› ifllekli¤ini kaybederek yerini ¯ca¤›z/¯ce¤iz’e b›rakm›flt›r: Ha-
n›mc›¤az / han›mca¤›z, beyci¤ez / beyce¤iz, yavrucu¤az / yavruca¤›z.
-c›k / -cik / -cuk / -cük / -ç›k / -çik / -çuk / -çük
Son zamanlarda iflleklik kazanm›fl bir isimden isim yapma ekidir. Eski
Türkçe’de ¯c›k/¯cik/¯cuk/¯cük eki yoktu. Muharrem Ergin’e göre Türk-
çe’de eskiden beri görülen ve kendisinin bir efli olan ¯cak/¯cek ekinden
türemifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ek bafllang›çta ç’li idi veya ç’li flekilleri
de muhtemelen vard›. Eski Anadolu Türkçesi’nin sonlar›nda ekin båzen
c’li båzen ç’li yaz›ld›¤›na bak›l›rsa bafllang›çta ç’li oldu¤unu, c’li flekille-
rin ise devrenin sonunda ortaya ç›kt›¤›n› söyleyebiliriz: Kuyucuk, düz-
çük. Osmanl›ca’n›n son devirleri ile Türkiye Türkçesi’nde sådece c’li fle-
killeri kullan›lm›flt›r. Eski Anadolu Türkçesi’nde ekin yaln›z yuvarlak fle-
killeri vard›: Depecük, kar›ncuk. Osmanl›ca’n›n son devirleri ile Türkiye
Türkçesi’nde ek sesli uyumuna ba¤l› olarak çok flekilli olarak kullan›l-
m›flt›r ve bu kullan›m devam etmektedir.
Fonksiyonlar› bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Küçültme, ac›ma, flefkat ve sevgi ifåde eden isimler yapar: Babac›k,
anac›k, yavrucuk, toruncuk, tosuncuk, köprücük, kulakç›k, bådemcik, kap-
ç›k, ba¤c›k, gelincik, k›z›lc›k.
Ekin sevgi fonksiyonu özellikle hitaplarda sonuna iyelik eki getirilerek
daha belirginleflmektedir: Anneci¤im, ablac›¤›m, kardeflçi¤im gibi.
Kifli adlar›nda küçültme anlam› kuvvetlidir: Ayflecik, Mehmetçik, Osman-
c›k.
S›fatlar›na gelince küçültme anlam› kuvvetlenir: K›sac›k, incecik, ufac›k
(< ufak+c›k), küçücük (< küçük+cük), minicik.
b) Hastal›k adlar› yapar: H›yarc›k, arpac›k, y›lanc›k, kabarc›k, k›zam›k-
ç›k.
c) Hayvan adlar› yapar: Yusufçuk, Süleymanc›k, tatarc›k.
d) Yer adlar› yapar: Gölcük, Ç›narc›k, Kalecik, Ayvac›k, Kuzguncuk.
Båz› misallerde kelime ile ek aras›na vokal girmifltir: Biricik, darac›k, az›-
c›k.
Arapça’da küçültme anlam› tafl›yan kelimeler Türkçe’de bu ekle karfl›-
lanm›flt›r: Nüveyt / çekirdekçik, cüseym / cisimcik, uzeyn / kulakç›k.
-c›l / -cil / -cul / -cül / -ç›l / -çil / -çul / -çül
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ¯ç›l/¯çil flek-
linde idi: Yagmurç›l, tüpüçil. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde sesli uyu-
muna ba¤l› olarak çok flekillilik gösterir. Ekin c’li ve ç’li flekilleri birlikte
kullan›l›r. Çeflitli fonksiyonlar› vard›r:
a) Bir fleye düflkünlük belirten s›fatlar yapar: Evcil, bencil, anac›l, baba-
c›l, adamc›l, insanc›l, kurakç›l, tuzcul, sucul, ça¤c›l "ça¤›n yeniliklerine
düflkün".
b) Benzetme ifåde eden s›fatlar yapar: Akç›l, k›rç›l, gökçül.
c) Hayvan adlar› yapar: Bal›kç›l, tavflanc›l, y›lanc›l.
d) Sådece ölümcül kelimesinde di¤erlerinden farkl› bir fonksiyonu var-
d›r. "Ölüm hålinde, ölümle sona eren" anlam›na gelmektedir.
Terim yapma konusunda ifllektir: Etçil zoo. "etle beslenen", böcekçil zo-
o. "böcek yiyen hayvan veya bitki", çürükçül biyo. "do¤al olarak hayvan
ve bitki kal›nt›lar›n›n üzerinde yaflayan ve onlar›n çürümesine yol açan
bitki ve organizmalar, saprofit", kumcul bota. "kumlu topra¤› seven", ot-
çul zoo. "otla beslenen hayvan", tanecil zoo. "tah›lla beslenen", nemcil
bota. "nemli yerden hofllanan bitki, hidrofil", öncül mant›k. "k›yas iflle-
minde kendilerinden sonuç ç›karmak için kullan›lan önermelerden her
biri", dilb. "merci".
-c›lay›n / -cileyin
Nådir olarak kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Anadolu
Türkçesi’nde çok yayg›nd›. Bu devrede ek ç’li idi: Bençileyin, bunç›lay›n.
Daha sonra sådece c’li flekilleri kullan›lm›flt›r. Muharrem Ergin’e göre
¯c›/¯ci (¯ç›/¯çi/¯çu/¯çü < ¯ça/¯çe) eki ile ¯lay›n/¯leyin ekinin birleflmesin-
den oluflmufltur.
Ek zamirlere gelir ve "gibi", "kadar" anlam›n› tafl›r: Bencileyin, bizcileyin.
Eski Anadolu Türkçesi’nde zamirlerde bir eflitlik çekim eki görevini üst-
lenmifltir.
Vokalle biten zamirlerde araya bir n yard›mc› sesi almaktad›r: Bunculay›n.
-c›n / -cin / -cun / -cün / -ç›n / -çin / -çun / -çün
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Birkaç kelimede bulun-
maktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle genellikle kufl ve böcek adlar› yapmakta kullan›l-
m›flt›r: Bal›kç›n "perde ayakl›lardan uzunca gagal›, uzun ve çatal kuyruk-
lu, deniz k›y›lar›nda yaflayan bir kufl cinsi, deniz k›rlang›c›", kafl›kç›n "ör-
dekgillerden gagas› kafl›k biçiminde, tüyleri ak, kara, kahve rengi, ayak-
lar› k›rm›z› bir kufl", gümüflçün "püskül kuyruklular tak›m›ndan, kitap
sayfalar›nda, tahta aralar›nda, kiler, bodrum gibi nemli yerlerde yafla-
yan, k夛t, tahta, yün ve flekerli maddeleri kemirerek beslenen, uzun
gövdesini örten küçük pullar sebebiyle sedefimsi veya gümüfl^ görünüfl-
lü, kanats›z, ince yumuflak böcek".
-ç
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’den günümüz
Türkiye Türkçesi’ne kadar hiç de¤iflmemifl hep ç olarak kalm›flt›r.
Månåy› kuvvetlendirme fonksiyonu vard›r: Anaç, babaç, ataç "büyüklük
gösteren çocuk".
Bu ekle yap›lan ortaç kelimesi terim de¤eri kazanm›flt›r. Ortaç dilb.
“isim-fiil”.
-dam / -dem / -tam / -tem
Türkçe’de böyle bir isimden isim yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak
son zamanlarda bu ekle gündem ve yöntem kelimeleri türetilmifltir. Bun-
lar› yanl›fl türetme olarak kabul etmek yerinde olacakt›r.
-dafl / -defl / -tafl / -tefl
Türkçe’de eskiden beri görülen bir isimden isim yapma ekidir. ‹flleklik
sahas› genifl olmamas›na ra¤men verimli bir ektir. Tahsin Banguo¤lu bu
ekin bir birleflik oldu¤unu belirtir: ¯da+efl.
Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi’nde ek ¯dafl/¯defl/¯tafl/¯tefl fleklin-
de idi: Kar›ndafl, ayaktafl, sözdefl, koldafl. Eski Anadolu Türkçesi’nden
sonra çok flekillili¤ini kaybetmifl ve son zamanlara kadar ¯dafl olarak
kullan›lm›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde ise sesli ve sessiz uyumu-
na ba¤l› olarak çok flekillilik gösterir.
Fonksiyonu ^tibår›yle efllik, ortakl›k, mensbiyet ve ba¤l›l›k ifåde eden
isimler yapar. Ekin as›l fonksiyonu efllik, ortakl›k bildirmektir. Mensbi-
yet ve ba¤l›l›k ifådesi sonradan ortaya ç›km›flt›r: Arkadafl, yoldafl, vatan-
dafl, meslektafl, soydafl, ›rktafl, kar›ndafl (> kardafl > kardefl), addafl > adafl,
s›rdafl, dindafl, yandafl, åfl›ktafl, ülküdafl; halk a¤z›nda. evdefl.
Bu ekle yeni kelimeler de türetilmifltir: Yurttafl, ça¤dafl, duygudafl, türdefl.
Båz› dilbilgisi terimleri de bu ekle yap›lm›flt›r: Anlamdafl "efl anlaml›",
sestefl¯sestafl "efl sesli".
-d›r›k / -dirik / -duruk / -dürük
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre
durmak fiilinden "tutan" anlam›nda bir birleflikten meydana gelmifl ol-
mas› muhtemeldir.
Fonksiyonu ^tibåriyle ålet, organ isimleri ve nesne isimleri yapar. Eski
Türkçe’de gömüldürük "at koflumunda eyerin geriye kaymamas› için
hayvan›n gö¤süne ba¤lanan enli kay›fl", o¤ulduruk "döl yata¤›", e¤indirik
"çabuk eskimemesi için elbise ve gömlek yakalar›na konan astar". Eski
Anadolu Türkçesi’nde burunduruk "burunluk" kelimeleri mevcuttur. Gü-
nümüz Türkiye Türkçesi’nde boyunduruk, halk a¤z›nda çi¤indirik "omuz-
luk" ve cibindirik "cibinlik" kelimeleri bulunmaktad›r.
Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi’nde kullan›lan kelimeleri de bu-
gün halk a¤z›nda görmekteyiz.
-ga / -ge
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de bu ekle ya-
p›lm›fl dizge "dizin alt›na veya üstüne ba¤lanan çorap ba¤›" kelimesi
mevcuttur ve günümüzde halk a¤z›nda yaflamaktad›r.
Muharrem Ergin’e göre bu ekin kökün d›fl›ndakini ifåde fonksiyonu var-
d›r. Özge "baflka".
Yabanc› kelimelere karfl›l›k olarak yeni kelimeler türetilmifltir: Duyarga
"istakoz, karides, yengeç gibi hayvanlar›n ve böceklerin bafllar›n›n ön
 – 1400 –
k›sm›nda bulunan bir veya iki çift boynuz durumunda duyu organ›, an-
ten, låmise", genelge "bir konu hakk›nda bütün ilgililere gönderilen yaz›,
tåmim", imge "hayal, düfl, imaj".
-gan / -gen
Türkçe’de böyle bir isimden isim yapma eki yoktur. Yunanca gønia "kö-
fle" kelimesinden geldi¤i düflünülmektedir. Ayr›ca ekin Türkçe as›ll› ol-
mad›¤› ses uyumuna ba¤l› olmay›fl›ndan da bellidir. Ancak dilimizde bu
ekle yanl›fl olarak türetilmifl kelimeler vard›r: Alt›gen, beflgen, sekizgen,
üçgen, çokgen.
-k
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Fonksiyonu ^tibåriyle kü-
çültme ifåde eder. Bebek (< bebe¯k), topuk (< top¯u¯k) kelimeleri bu ekle
yap›lm›flt›r.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ekle terimler de türetilmifltir: Alt›k
mant›k. "konu ve yüklemi ayn› olup nitelikte de¤il fakat nicelikte de¤i-
flen, yani biri tümel, öteki tikel olan iki önerme aras›ndaki iliflki, mü-
tedåhil", ba¤›fl›k t›p. "båz› mikroplara karfl› direnç kazanm›fl olan, muaf".
-l
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Muharrem Ergin’e göre
¯s›l/¯sil ekinden gelmektedir. Tahsin Banguo¤lu ise ¯g›l/¯gil ekinden gel-
mifl olabilece¤ini söylemektedir.
Fonksiyonu ^tibåriyle benzerlik ifåde eder ve yeni kelime türetmede çok
kullan›lm›flt›r:
a) ‹simden isim yapar: Dördül, buzul, tafl›l.
b) ‹simden s›fat yapar: Yeflil (< yafl¯›¯l), anayasal, diflil, eril, ikil, ikincil,
üçüncül, birincil, ›s›l, do¤al, nesnel.
c) Hem isim hem s›fat yapar: Tekil, ço¤ul.
Bunlardan bir k›sm› terim olarak kullan›lm›flt›r: Dördül edeb. "rubå^", di-
flil dilb. "müennes", eril dilb. "müzekker", tekil dilb. "müfret", ço¤ul
dilb. "cemi", ›s›l fizik. "›s›yla ilgili".
Birleflik kelime fonksiyonunda terimler de yap›lm›flt›r: Ana erkil sosyo.
"måderflåh^", ata erkil sosyo. "pederflåh^".
Bu ekle yanl›fl olarak türetilmifl nicel, nitel ve öncel kelimeleri vard›r.
Zarftan s›fat yap›lamayaca¤› için bunlar do¤ru türetme de¤ildir.
-lak / -lek
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre
¯le¯ isimden fiil yapma eki ile ¯ik ekinin birleflmesiyle oluflmufltur. ¯ik
ekindeki i sesi düflmüfltür.
Fonksiyonlar› çeflitlidir:
a) Organ ismi yapar: G›rtlak.
b) S›fat yapar: Çaylak.
c) Afla¤›lama belirten s›fat yapar: Ödlek, torlak "terbiye görmemifl".
-lay›n / -leyin
Eskiden çekim eki olarak kullan›lan daha sonra kal›plaflarak yap›m eki
håline gelmifl bir isimden isim yapma ekidir. ‹simden fiil yapma eki olan
¯la¯/¯le¯ ile ¯›/¯i gerundium ekinin birleflmesi ve daha sonra ¯n instru-
mental ekinin de ilåvesiyle ¯lay›n/¯leyin fleklini alm›flt›r. ¯y¯ yard›mc› ses-
tir. Eski Türkçe’de gerundiumun ¯u/¯ü flekliyle, ¯layu/¯leyü olarak kulla-
n›lm›flt›r. Daha sonra buna ¯n instrumental eki de ilåve edilmifl ve ek
sesli uyumuna ba¤lanm›flt›r.
Eski Anadolu Türkçesi’nde "gibi" ve "göre" anlam›nda bir çekim eki ola-
rak kullan›lm›flt›r: Sulay›n, elmalay›n. Yine bu devrede buyru¤›nlay›n ke-
limesinde ekin iyelik ekinden sonra da gelebildi¤ini görmekteyiz. Os-
manl› Türkçesi’nde benzerlik ifådesi için kullan›lm›flt›r: Bülbülleyin. Sa-
y› isimleriyle kullan›ld›¤›nda "¯nci olarak ¯nci defa" anlam› verirdi: ‹kile-
yin "ikinci defa". Bat› Türkçesi’nde ek çekim eki olmaktan ç›km›fl, birkaç
örnekte kal›plaflarak sadece bir yap›m eki olarak kalm›flt›r: Sabahleyin,
ö¤leyin (< ö¤le¯leyin), akflamleyin, geceleyin, gündüzleyin. Günümüz Tür-
kiye Türkçesi’nde y sesinin etkisiyle ekin yaln›zca ince flekilleri kullan›l-
maktad›r.
-l› / -li / -lu / -lü
Çok ifllek olan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’den beri yay-
g›n olarak kullan›lm›flt›r. Bu devrede ek ¯l›g/¯lig/¯lug/¯lüg fleklindeydi. Ba-
t› Türkçesi’ne geçerken, Eski Türkçe’deki iki ve daha çok heceli kelime-
lerin sonunda bulunan g’ler düfltü¤ü için bu ekin sonundaki g sesi de
düflmüfltür. Düflme neticesinde ekin sesli harfi yuvarlaklaflm›flt›r: Yafllu,
dikenlü, kaygulu, evlü, a¤r›lu. Bu yuvarlaklaflma kal›plaflm›fl olarak günü-
müzde düz sesli bulunan båz› kelimelerde de görülmektedir: Devletlü,
haflmetlü, izzetlü vb. Ekin düz flekilleri daha sonra Osmanl› Türkçesi için-
de ortaya ç›km›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde ek çok flekillidir.
Ekin as›l fonksiyonu vas›f isimleri yapmakt›r. S›fat eki olarak da adland›r›l›r.
a) ‹simlerden kendinde bulundurma, kapsama ifåde eden såhiplik isim-
leri yapar: Bafll›, boyal›, düflünceli, kilitli, sulu, köpüklü, anlay›fll›, güçlü,
öfkeli, varl›kl› vb.
b) Yer, kurulufl, flehir vb. isimlerinden ba¤l›l›k isimleri yapar: Ankaral›,
köylü, flehirli, liseli, Osmanl›, mektepli vb.
Birbirine yak›n veya z›t iki kelimede çift olarak kullan›lan bu ek bir ara-
da bulunma ifåde eder: ‹rili ufakl›, sa¤l› sollu, büyüklü küçüklü vb.
Yabanc› kelimelerin eklerinin ve kendilerinin Türkçeleflmesinde kulla-
n›lm›flt›r. Arapça ön tak›lar tafl›yan kelimelerin bir k›sm› bu ekle Türkçe-
lefltirilmifltir: K›ymetli "z^k›ymet", nüfuzlu "z^nüfuz", canl› "z^hayat" vb.
Arapça nispet eki de genellikle bu ekle karfl›lanm›flt›r: Èranl› "Èrån^", Selçuk-
lu "Selçk^", kas›tl› "kasd^", yat›l› "leyl^", yerli "mahall^", sözlü "flifåh^" vb.
Båz› Arapça kelimeler yine bu ekle Türkçelefltirilmifltir: Elemli "el^m",
zararl› "muz›r", rahmetli "merhum", suçlu "mücrim", istekli "tålip", öfke-
li "gazup" vb.
Farsça ¯kår, ¯dår ve ¯ger eklerinden bir k›sm› bu ekle karfl›lanm›flt›r:
Azimli "azimkår", vefål› "vefakår", sevdål› "sevdåger", naml› "namdar",
månål› "månidar", ilgili "alåkadar" vb.
Bu ekle yanl›fl olarak türetilmifl göreli "izåf^, rölatif" kelimesi vard›r.
Türkçe’de tak›dan sonra yap›m eki getirilemez. Ancak kelime kabul gör-
müfltür ve kullan›lmaktad›r.
-l›k / -lik / -luk / -lük
‹fllek olan ve yayg›n olarak kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Es-
ki Türkçe’de ek dört flekilli idi. Eski Anadolu Türkçesi’nde sådece düz
flekilleri kullan›lm›flt›r: Yazl›k, günlik vb. Osmanl› Türkçesi’nde ek yine
dört flekilli olmufltur. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde de ¯l›k / ¯lik / ¯luk
/ ¯lük olarak kullan›lmaktad›r.
Fonksiyon ^tibåriyle çeflitlilik gösterir.
a) Soyut isimler yapar: Güzellik, çirkinlik, küçüklük, derinlik, han›ml›k,
ba¤l›l›k, uyuflukluk, ikilik, iyilik, kötülük vb. Ekin as›l fonksiyonu budur.
Di¤er fonksiyonlar› sonradan ortaya ç›km›flt›r.
b) Somut isimler yapar: Yolluk, harçl›k, korkuluk vb.
c) Yer isimleri yapar: Kitapl›k, samanl›k, kömürlük, odunluk vb. Bir nes-
nenin bol bulundu¤u yeri gösteren isimler yapar: Tafll›k, a¤açl›k, orman-
l›k, güllük vb. Memleket, semt vb. isimleri yapar: Arnavutluk, Ayval›k, Et-
lik vb.
d) Ålet ve eflya isimleri yapar: Bafll›k,kulakl›k, gözlük, günefllik, gecelik,
tuzluk, ya¤murluk vb.
e) Bir özelli¤i, bir niteli¤i ortaya ç›karan isimler yapar: Anal›k, evlatl›k,
kardefllik, erkeklik, kad›nl›k, bekårl›k vb.
f) Topluluk isimleri yapar: Gençlik, Türklük, insanl›k vb.
g) ‹simlerden s›fat yapar: Günlük, ayl›k, dolmal›k, kiral›k, odal›k, bayram-
l›k, hediyelik vb.
h) Meslek isimleri yapar: Doktorluk, ebelik, esnafl›k vb.
›) Rütbe ve makam isimleri yapar: Muhtarl›k, imaml›k, vålilik vb.
i) ¯ci ekiyle birlikte siyås^ ve felsef^ ak›m ve inan›fl isimlerini yapar: Mil-
liyetçilik, Türkçülük, ›rkç›l›k, maddecilik vb.
Bu ek båz› misallerde çekim ekinden sonra gelmektedir: Gündelik, ondal›k.
Yabanc› kelime ve eklerin Türkçeleflmesinde kullan›lm›flt›r: Elçilik
"sefåret", azl›k "k›llet", çokluk "kesret", yararl›k "liyåkat", delilik "cinnet" vb.
Arapça ¯iyyet ekini ve bu ekle yap›lm›fl båz› kelimeleri Türkçelefltirmekte
kullan›l›r: Kiflilik "flahsiyet", kesinlik "kat’iyyet", bolluk "mebzl^yyet", mu-
afl›k "muafiyyet", memnunluk "memnniyyet", meflruluk "meflruiyet" vb.
Arapça nispet ekini ve bu ekle yap›lm›fl båz› kelimeleri Türkçelefltirmek-
te kullan›l›r: Günlük "yevm^", y›ll›k "senev^", özlük "zåt^", afla¤›l›k "süfl^",
dünyål›k "dünyev^", fazlal›k "fuzl^" vb.
Bu ekle yanl›fl olarak türetilen görelik "izåfet" kelimesi vard›r. Türkçe’de
tak›dan sonra yap›m eki getirilemez. Ancak kelime kabul görmüfltür ve
kullan›lmaktad›r.
-m
Türkçe’de böyle bir isimden isim yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak
son zamanlarda bu ekle birim, ba¤›ml›, ba¤›ms›z, ›fl›n›m, ortam ve yüküm
"mükellefiyet" kelimeleri türetilmifltir. Bunlar› yanl›fl türetme olarak ka-
bul etmek yerinde olacakt›r.
-man / -men
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir.
Fonksiyonu ^tibåriyle benzerlik ve mubalå¤a ifåde eder: Karaman "çok
kara", Türkmen "çok kuvvetli koca Türk", dikmen "sivri tepe", kocaman,
kölemen "kölelerden kurulan asker s›n›f›", küçümen (< küçük¯men), ak-
man, gökmen halk a¤z›. "gö¤e benzer, mavi gözlü kimse", sarman (< sa-
r›¯man).
 – 1401 –
-ms› / -msi / -msu / -msü
‹flleklik sahas› sonradan genifllemifl olan bir isimden isim yapma ekidir.
¯s›/¯si ekinin m sesi ile birleflmesinden oluflmufltur. Eski Anadolu Türk-
çesi’nde sadece düz flekilleri vard›r. Daha sonra sesli uyumuna ba¤lan-
m›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde dört flekli de kullan›lmaktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle "benzerlik, gibilik" ifåde eder: A¤ac›ms›, duvar›m-
s›, ketenimsi, kulübemsi vb.
a) Ço¤unlukla renk isimlerine getirilir: K›rm›z›ms›, sar›ms›, yeflilimsi, mo-
rumsu, måvimsi, pembemsi vb.
b) Tat bildiren kelimelerde de kullan›ld›¤›n› görmekteyiz: Ac›ms›, tatl›m-
s›, ekflimsi, tuzlumsu.
-mt›rak
Bat› Türkçesi’nin sonlar›nda ortaya ç›km›fl olan bir isimden isim yapma
ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde kullan›lan ¯mt›/¯mti veya ¯mt›k/¯mtik
ile ¯rak/¯rek ekinin birleflmesinden oluflmufltur. Günümüz Türkiye Türk-
çesi’nde ekin sadece kal›n flekli kullan›lmaktad›r.
Fonksiyonu bak›m›ndan "benzerlik, gibilik" ifåde eder:
a) Ço¤unlukla renk isimlerine getirilir: K›rm›z›mt›rak, sar›mt›rak, yeflilim-
t›rak, beyaz›mt›rak vb.
b) Tat bildiren kelimelerle de kullan›lmaktad›r: Ac›mt›rak, ekflimt›rak vb.
-nc› / -nci / -ncu / -ncü
Eskiden beri kullan›lan ve ifllek olan bir isimden isim yapma ekidir. Es-
ki Türkçe’de ek ¯nç fleklindeydi: Biflinç "beflinci", alt›nç, üçünç vb. Bat›
Türkçesi’nde sonuna i sesi eklenmifl ve ¯nçi olmufltur. Bu i sesi, iyelik
ekinin kal›plaflmas›yle ve ikinti "ikinci" kelimesinin sonundaki i’nin etki-
siyle ortaya ç›km›flt›r. Her iki flekil de Eski Anadolu Türkçesi’nde kulla-
n›lm›flt›r (¯nç, ¯nçi). Daha sonra sedal›laflma sonucunda ek ¯nci fleklini
alm›flt›r. Osmanl› Türkçesi’nin sonlar›na kadar i sesi aynen muhafaza
edilmifl hatta yard›mc› sesi de dåima düzlefltirmifltir: Dördinci, üçinci
vb. Daha sonra yard›mc› ses ve ekte bulunan i sesi düzlük yuvarlakl›k
uyumuna ba¤lanm›flt›r.
Ek, sesli harfle biten say› isimlerine do¤rudan do¤ruya, sessiz harfle bi-
tenlere ise yard›mc› sesle ba¤lan›r: ‹kinci, üçüncü vb.
Fonksiyonu ^tibåriyle as›l say› isimlerinden s›ra, derece ifåde eden say›
isimleri yapar: Birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beflinci, onuncu, yüzün-
cü, alt›nc›, yedinci, sekizinci, dokuzuncu vb.
Say› isimleri d›fl›nda sonuncu ve soru ifåde eden kaç›nc› kelimelerinde
bulunmaktad›r.
-rak / -rek
Eskiden ifllek olan, Bat› Türkçesi’nde ise bu ifllekli¤ini kaybetmifl bir
isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi’nde
yayg›n olarak kullan›lm›flt›r: Artukrak "daha fazla", görklürek "daha gü-
zel", yahfl›rak "daha iyi", yigrek "daha iyi" vb.
Eski Anadolu Türkçesi’nde ekin kal›n fleklindeki k sesi zaman zaman h
ve ¤’ye çevrilmifltir: Yahfl›rah, artukra¤.
Fonksiyon ^tibåriyle çokluk ifåde eden bir karfl›laflt›rma ekidir. Ancak
günümüzde daha çok benzerlik, gibilik ifådesiyle halk a¤z›nda yaflamak-
tad›r: Yigrek kelimesi günümüz Türkiye Türkçesi’nde ye¤rek olarak ayn›
anlamda karfl›laflt›rma ifådesiyle kullan›lmaktad›r. Ac›rak "ac› gibi", afla-
¤›rak, tezrek, ufarak (< ufak+rak), küçürek (< küçük+rek), siyahrak, sar›-
rak, eksirek, k›sarak.
-sal / -sel
Eskiden ifllek olmayan daha sonralar› ifllek håle gelen bir isimden isim
yapma ekidir.
Fonksiyonu ^tibåriyle çeflitlilik gösterir:
a) Yer ifåde eden isim yapar: Kumsal.
b) Åitlik, ilgili olma ifåde eden s›fatlar yapar. Nispet eki fonksiyonunda
kullan›l›r: Duygusal, fiziksel, içsel, kimyasal, küresel, ifllevsel, dinsel, fliir-
sel, dåiresel, geleneksel vb.
-s› / -si / -su / -sü
Eski Türkçe’den beri var olan günümüzde ifllek olarak kullan›lan bir
isimden isim yapma ekidir. Muharrem Ergin’e göre Eski Türkçe’deki
¯s›g/¯sig ekinden ¯g düflmesiyle oluflmufltur. Tahsin Banguo¤lu da isim-
den fiil yapan ¯si¯ eki ile ¯ig ekinin birleflmesinden olufltu¤unu belirtir.
Daha sonra ¯g sesi düflmüfltür. Eski Anadolu Türkçesi’nde ekin sådece
düz flekilleri vard›r: Ayruks› (ayruhs›), artuks›.
Fonksiyonu ^tibåriyle benzerlik ifåde eden s›fatlar yapar: Kad›ns›, çocuk-
su, erkeksi, hayvans›, maymunsu, üzümsü vb.
Nispet eki alm›fl kelimeleri Türkçelefltirmekte kullan›lm›flt›r: Örümceksi
"ankebt^", kalkans› "derek^", flekersi "sükker^", a¤s› "flebekev^", mantar-
s› "kem’ev^", kirpiksi "hedeb^", kozalaks› "sanavber^" vb.
Båz› ifådeleri Türkçelefltirmekte de yine bu ekten yararlan›lm›flt›r: Ter-
liksi "mütesåviyülehdab".
-s›l / -sil / -sul / -sül
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Fonksiyonu ^tibåriyle ben-
zerlik, ilgi ifåde eden isimler yapar: Yoksul, vars›l.
-s›z / -siz / -suz / -süz
‹fllek olan bir isimden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ek dört flekilli
idi. Eski Anadolu Türkçesi’nde ise sådece yuvarlak flekilleri vard›: Sen-
süz, kardaflsuz, ragbetsüz, cansuz vb. Osmanl› Türkçesi’nde yine dört fle-
killi olarak kullan›lm›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde de ek dört fle-
killidir.
Fonksiyonu ^tibåriyle olumsuzluk ifåde eden isim ve s›fatlar yapar. ¯l› /
¯li / ¯lu / ¯lü eki alm›fl kelimelerin olumsuzu bu ekle yap›l›r:
a) ‹simlere gelerek s›fat yapar: Kolsuz, tats›z, çoraps›z, iflsiz, duygusuz, iç-
kisiz, görgüsüz, sonsuz, mant›ks›z, ölçüsüz, kans›z, korkusuz vb.
b) S›fatlara gelerek yine s›fat yapar: Uygunsuz, hoflnutsuz, halk a¤z›.
mümkünsüz.
c) Hem s›fat hem de isim olarak kullan›lan kelimeler yapar: Öksüz, evsiz.
d) ‹kilemeler yapar: Anas›z babas›z, uçsuz bucaks›z, tats›z tutsuz, ipsiz
saps›z, iflsiz güçsüz vb.
Ekin Eski Anadolu Türkçesi’nde ve günümüz Türkiye Türkçesi’nde iye-
lik ekinden sonra da gelebildi¤ini båz› örneklerde görüyoruz: Buyru¤›n-
suz, babams›z, annemsiz.
Båz› Arapça eklerin (lå¯, bilå¯) ve båz› Farsça eklerin (b^¯, nå¯) bu ekle
Türkçelefltirildi¤ini görüyoruz: Ölümsüz "låyemut", ücretsiz "b^laücret",
yetersiz "nåkåfi", tarafs›z "b^taraf" vb.
Arapça gayr kelimesiyle yap›lan tamlamalar ve terimler bu ekle Türkçe-
lefltirilmifltir: S›n›rs›z "gayr›mahdut", düzensiz "gayr›muntazam", bak›-
fl›ms›z mat. "gayr›münenåz›r, asimetrik".
Båz› yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Olumsuz
"menf^", sessiz "såmit, consonne", belirsiz "nekre, indéfini" vb.
Yeni kelimelerde de olumsuzluk ifådesiyle kullan›lm›flt›r: Eflitsiz, geçer-
siz, yarars›z, tutuksuz vb.
-flar / -fler
Say›larda kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Bu ek asl›nda ¯ar/¯er
fleklinde idi. ¯flar/¯fler flekli ise hece bölünmesiyle ortaya ç›km›flt›r
(befl¯er, be¯fler). Eski Türkçe’de ek ¯ar/¯er/¯rar/¯rer olarak kullan›l›yordu.
Bu ¯rar/¯rer eki de hece bölünmesiyle oluflmufltur. Sonradan yerini
¯flar/¯fler ekine b›rakm›flt›r. Sesli harfle biten say›lara getirilir.
Fonksiyonu ^tibåriyle say› isimlerinden ülefltirme say› isimleri yapar: ‹ki-
fler, alt›flar, yedifler, ellifler vb.
-fl›n / -flin
Renklerde kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. ‹fllek de¤ildir.
Fonksiyonu ^tibåriyle benzerlik ifåde eder: Gökflin, akfl›n, karafl›n, sar›fl›n.
-t
‹fllek olmayan bir isimden isim yapma ekidir. Fonksiyonu ^tibåriyle
denklik ifåde eder: Yafl›t, eflit.
Bu ekle farkl› fonksiyonlarda yeni kelimeler de türetilmifltir: Somut, dö-
lüt "cenin", karfl›t, boyut. Boyut kelimesi Arapça buud kelimesine benze-
tilerek türetilmifltir.
-t› / -ti / -tu / -tü
Tabiat taklidi isimlerle kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Eski
Türkçe’de ve Eski Anadolu Türkçesi’nde sadece ¯d›/¯di flekilleri vard›.
Daha sonra t’li flekiller ortaya ç›km›fl ve ekin sesli harfi de uyuma ba¤-
lanm›flt›r. d’li flekilleri günümüzde kullan›lmamaktad›r: Gümbürtü, c›v›l-
t›, fl›r›lt›, horultu, pat›rt›, par›lt›, p›r›lt›, gürültü, flang›rt›, homurtu vb.
-z
Say›larda kullan›lan bir isimden isim yapma ekidir. Sesli harfle biten sa-
y›lara do¤rudan do¤ruya, sessiz harfle bitenlere de yard›mc› ses ilåve-
siyle getirilir. Yard›mc› ses eskiden beri sesli uyumuma ba¤l› olarak kul-
lan›lm›flt›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle say› isimlerinden topluluk say› isimleri yapar.
On’dan sonraki say›lara getirilmez. Topluluk ifådesi olmayaca¤› için bir
say›s›nda ve sonlar› z sesiyle bitti¤i için sekiz ve dokuz say›lar›nda kul-
lan›lmaz. Dört say›s›nda iki sesli harf aras›nda kalan t sessizi d sessizi-
ne dönüflür: Dördüz. Bu ekle yap›lm›fl di¤er say›lar, ikiz, üçüz, dördüz,
befliz, alt›z, yediz, onuz’dur.
 – 1402 –

L ‹ S T E 2 . ‹simden fiil yapma ekleri

-a- / -e- -k›r- / -kir- / -kur- / -kür-

Fazla ifllek olmayan ve båz› kelimelerde görülen bir isimden fiil yapma
ekidir. Türkçe’de bafllang›çtan beri vard›r ve hiç de¤iflmemifltir. Eski
Türkçe’de daha ifllek durumda idi. Sonradan örnekleri azalm›flt›r. ‹sim-
lerden olma veya yapma ifåde eden fiiller yapar: Kanamak, kapamak (<
kap›g+a¯mak), tünemek, boflamak, adamak (< at+a¯mak) türemek, buna-
mak, k›namak, denemek (< ten¤+e¯mek), benzemek (< beñiz+e¯mek), oy-
namak (< oyun+a¯mak), u¤ramak (< u¤ur+a¯mak), yarl›gamak (< yar-
l›k+a¯mak) vb.
Bu ek Arapça kelimelere de nådir olarak gelmektedir: Harcamak gibi.
-al- / -el-
Eskiden beri kullan›lan ve ifllek olmayan isimden fiil yapma eklerinden-
dir. Genellikle s›fatlardan fiil yapar. Tahsin Banguo¤lu’na göre bu birle-
flik, ¯e¯ fiilllerinden edilgen fiiller anlat›m›n› tafl›maktad›r. Bu ekte de
bafllang›çtan beri hiç bir de¤ifliklik olmam›flt›r.
Bu ekle yap›lan fiiller yaln›zca olma ifåde ederler: Dikelmek, bunalmak,
boflalmak, azalmak, düzelmek, daralmak, sertelmek, sa¤almak, kartal-
mak, gencelmek, dincelmek, dinelmek, yönelmek, körelmek, flenelmek,
ço¤almak (< çok+al¯mak) vb.
-ar- / -er-
Türkçe’de eskiden beri görülen ve ifllek olmayan bir isimden fiil yapma
ekidir. Muharrem Ergin, Eski Türkçe’de bu ekin yan›nda bir de
¯gar¯/¯ger¯ eki oldu¤unu, Bat› Türkçesi’nde g sesinin düflmesiyle
¯ar¯/¯er¯ fleklini ald›¤›n› ve bu iki ekin kar›flarak tek ek oldu¤unu söyle-
mektedir. Tahsin Banguo¤lu ise, ¯e¯ fiillerine ettirgen görünüflü veren
¯ir¯ ekinin kaynaflmas›yle meydana gelmifl bir birleflik say›labilece¤ini
ifåde eder. Daha çok renk isimlerinden fiil yapmakta kullan›l›r. Renk
isimlerinden yaln›z olma ifåde eden, di¤er isimlerden ise båzan olma,
båzan yapma ifåde eden fiiller yapar:
a) Renk isimleriyle: A¤armak (< ak+ar¯mak), bozarmak, morarmak, ye-
flermek (< yafl+ar¯mak), sararmak (< sar›g+ar¯mak), kararmak (< ka-
ra+ar¯mak) gö¤ermek (< gök+er¯mek).
b) Di¤er isimlerle: Yaflarmak, suvarmak (<suv+ar¯mak), otarmak, ever-
mek, baflarmak, tozarmak, pusarmak.
Eski Anadolu Türkçesi’nde ve a¤›zlarda r¯l de¤iflmesi yüzünden saral-
mak, karalmak flekilleri oluflmufltur.
Bu ekle son zamanlarda önermek, önerti ve önerge kelimeleri türetilmifltir.
-da- / -de- / -ta- / -te-
Türkçe’de eskiden beri görülen bir isimden fiil yapma ekidir. Ses taklidi
(yans›ma) kelimelerden fiil yapmakta ifllek olarak kullan›lmaktad›r. Di-
¤er isimlerden fiil yapmakta ise canl›l›¤›n› kaybetmifltir ve çok az örne-
¤i vard›r. Eski Türkçe’de ekin hem d’li hem t’li flekilleri mevcuttu. t’li
flekli Bat› Türkçesi’nde sådece istemek fiilinde yaflamaktad›r. Ancak fi-
ilin asl› iz¯de¯mek’tir. Dolay›s›yle ek de ¯te¯ de¤il ¯de¯’dir. Günümüz Tür-
kiye Türkçesi’nde yaln›zca d’li flekilleri kullan›lmaktad›r.
Ses taklidi (yans›ma) kelimelerden olma ifåde eden fiiller yapar: Horul-
damak, gürüldemek, çat›rdamak, f›s›ldamak, flak›rdamak, gümbürdemek,
fl›r›ldamak, par›ldamak.
Di¤er isimlerden yapma ifåde eden fiiller yapar: Aldamak "al: hile, çåre;
aldamak: hile yapmak" [halk a¤z›nda yaflamaktad›r] ba¤damak "birkaç
fleyi birbirine geçirerek ba¤lamak", istemek (< iz¯de¯mek), ündemek
"seslenmek" [halk a¤z›nda yaflamaktad›r].
-›- / -i- / -u- / -ü-
Eski Türkçe’den beri kullan›lan ancak ifllek olmayan bir isimden fiil yap-
ma ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde bay›mak "zenginleflmek" kelimesi
mevcuttur.
Fonksiyonu itibåriyle olma veya yapma ifåde eder: Tafl›mak, a¤r›mak (<
a¤›r¯›¯mak), sak›nmak (< sak¯›¯n¯mak), berkitmek (< berk¯i¯t¯mek) "sa¤lam-
laflt›rmak", pekiflmek (< pek¯i¯fl¯mek) ve ses taklidi kelimelerle flak›mak.
-k-
‹fllek olmayan bir isimden fiil yapma ekidir. Eski Türkçe’deki tar›kmak
"s›k›lmak" kelimesinde bu ek vard›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle olma ifåde eden fiiller yapar: Ac›kmak (<
a篛¯k¯mak), gecikmek (< geç¯i¯k¯mek), birikmek (< bir¯i¯k¯mek), gözük-
mek (< göz¯ü¯k¯mek).
Ses taklidi kelimelerden fiil yapan bir ektir. Tahsin Banguo¤lu’na göre
¯ir¯ isimden fiil yapma ekinin iki heceli bir ismin sonuna gelen ¯k ile bir-
leflmesiyle meydana gelmifl olmal›d›r: Sümkürmek (< sümük¯ür¯mek).
Fonksiyonunda olma veya yapma ifådesi vard›r: Hayk›rmak, h›çk›rmak,
çemkirmek, f›flk›rmak, püskürmek, tükürmek vb.
-l-
Eski Türkçe’den beri kullan›lan bir isimden fiil yapma ekidir. Muharrem
Ergin, fiilden fiil yapma eki olan ¯l¯ ile isimden fiil yapma eki ¯l¯’nin kar›fl-
m›fl olabilece¤ini belirtir. Fiilden fiil yapma eki olan ¯l¯, benli¤ini kaybe-
derek båz› örneklerde isimden fiil yapma eki fleklinde kalm›fl olabilir,
demektedir. Ancak Türkçe’de bafllang›çtan beri isimden fiil yapma eki
¯l¯’nin bulundu¤unu da ifåde eder.
Fonksiyonu ^tibåriyle, båz› s›fatlardan olma ifådesi tafl›yan fiiller yapar:
K›salmak, kocalmak, incelmek, sivrilmek.
-la- / -le-
En ifllek olan isimden fiil yapma ekidir. Eski Türkçe’den beri kullan›lm›fl-
t›r. Eski Anadolu Türkçesi’nde tanlamak "flaflmak", günülemek "dediko-
du yapmak" fiillerinde vard›r. ‹fllekli¤i son zamanlarda çok artm›flt›r. Çe-
kim s›ras›nda ekin sesli harfi de¤iflmektedir: Bafll›yor, kilitliyor vb. An-
cak bu de¤ifliklik ekin bünyesi ile ilgili de¤ildir.
Fonksiyonu ^tibåriyle çeflitlilik gösterir:
a) Genel olarak yapma veya olma ifåde eden fiiller yapar: Bafllamak, tafl-
lamak, avlamak, yavrulamak, karfl›lamak, kilitlemek, tuzlamak, gecele-
mek, gözlemek, sabunlamak vb.
b) Türkçe’ye yabanc› dillerden geçmifl kelimelerden fiiller yapar: Mufltu-
lamak, flartlamak, kefenlemek, sabahlamak, haklamak, vidalamak, gaz-
lamak, ferahlamak vb.
c) Ses taklidi kelimelerden fiiller yapar: Çatlamak, patlamak, f›rlamak,
hoplamak, hortlamak, havlamak, g›daklamak, üflemek, v›zlamak vb.
d) Mecaz anlaml› fiiller yapar: ‹plemek, sepetlemek, çuvallamak, kaz›kla-
mak vb.
e) S›fatlardan da fiil yapar: A¤›rlamak, serinlemek, temizlemek, hafifle-
mek, genifllemek vb.
Dar sesliyle biten iki heceli köklere geldi¤inde orta hece düflmesi mey-
dana gelir ve ek tek heceli bir köke getirilmifl gibi görünür: S›z›lamak >
s›zlamak, inilemek > inlemek.
Ayr›ca k›flla, yayla kelimelerinde sondaki g sesinin düflmesiyle isimden
isim yapma eki gibi görünmektedir: k›flla (< k›fl¯la¯g), yayla (<
yay(z)¯la¯g).
Bu ekle yap›lan båz› fiiller kökün anlam›ndan uzaklaflm›flt›r: Atlamak,
yoklamak, saplamak.
Yard›mc› fiil alarak dilimize yerleflmifl båz› Arapça kelimelerin Türkçelefl-
tirilmesini sa¤lar: Yorumlamak "tefsir etmek", çözümlemek "halletmek",
yay›mlamak "neflretmek", bölümlemek "tasnif etmek", aç›klamak "^zah
etmek", sorgulamak "istintak etmek", belgelemek "tevsik etmek" vb.
Bu ekle yanl›fl olarak türetilmifl yinelemek fiili vard›r. Yine kelimesi zarf
oldu¤u ve zarftan sonra isimden fiil yapma eki gelemeyece¤i için do¤ru
bir türetme de¤ildir.
-lan- / -len-
‹fllek olarak kullan›lan bir isimden fiil yapma ekidir. Ek hakk›nda iki fark-
l› görüfl bulunmaktad›r. Muharrem Ergin ¯la¯/¯le¯ isimden fiil yapma
ekiyle yap›lan båz› fiillerin bu flekilleriyle kullan›lmad›klar›n›, sonlar›na
bir fiilden fiil yapma eki (¯n¯) ald›klar›n› ve tek bir ekmifl gibi göründük-
lerini belirtir. Tahsin Banguo¤lu ise isimlerden do¤rudan do¤ruya edil-
gen anlam› tafl›yan fiiller yap›lmak istendi¤inde kullan›lan bir isimden fi-
il yapma eki oldu¤unu ve ¯la¯/¯le¯ ekiyle ¯lan¯/¯len¯ ekinin ayn› olmad›¤›-
n› ifåde eder.
Fonksiyonlar› çeflitlidir:
a) "‹le donanmak" anlam›n› veren fiiller yapar: Yafllanmak, kar›ncalan-
mak, öfkelenmek, kuflkulanmak, canlanmak, kuvvetlenmek, çiçeklenmek
vb.
b) "Bir fleye såhip olmak" anlam›n› veren fiiller yapar: fiöhretlenmek, ara-
balanmak, adlanmak, giyimlenmek vb.
c) "Gibi davranmak, gibi görünmek" anlam›n› veren fiiller yapar: Büyük-
lenmek, huysuzlanmak, horozlanmak, yi¤itlenmek, bilmezlenmek, åciz-
lenmek vb.
 – 1403 –
Yard›mc› fiillerle kullan›lan båz› Arapça kelimeler bu ekle Türkçelefltiril-
mifltir: Ayd›nlanmak "tenevvür etmek", yararlanmak "intifå etmek", bil-
mezlenmek "tecåhül etmek", yaltaklanmak "müdåhene etmek" vb.
-lafl- / -lefl-
‹fllek olarak kullan›lan bir isimden fiil yapma ekidir. Bu ek hakk›nda da
iki farkl› görüfl vard›r. Muharrem Ergin ¯la¯/¯le¯ ekiyle yap›lan båz› fiille-
rin bu flekilleriyle kullan›lmad›klar› için sonlar›na ¯fl¯ ekini ald›klar›n› ve
bunun tek bir ekmifl gibi göründü¤ünü ifåde eder. Tahsin Banguo¤lu ise
birleflmenin çok eski devirlerde meydana geldi¤ini ve ekin ¯lafl¯/¯lefl¯ ol-
du¤unu ileri sürer. ‹simlerden do¤rudan do¤ruya dönüfllü anlaml› fiiller
yapmak için kullan›lmaktad›r.
Fonksiyonlar› çeflitlidir:
a) "Bir fleyin karfl›l›kl› yap›lmas›" anlam›n› tafl›yan fiiller yapar: Sözleflmek,
antlaflmak, haberleflmek, mektuplaflmak, dertleflmek, helalleflmek vb.
b) "Olmak" anlam›nda fiiller yapar: Güçleflmek, irileflmek, s›klaflmak, sey-
rekleflmek, güzelleflmek, cidd^leflmek, modernleflmek vb.
c) "Gibi davranmak" anlam›n› tafl›yan fiiller yapar: Huysuzlaflmak, do-
muzlaflmak, züppeleflmek, çocuklaflmak, al›klaflmak vb.
¯lan¯/¯len¯ ve ¯lafl¯/¯lefl¯ ekleri anlam bak›m›ndan yak›n olduklar› için bå-
zen birbirlerinin yerine kullan›l›rlar: Aksilenmek / aksileflmek, huysuz-
lanmak / huysuzlaflmak vb.
Yard›mc› fiille kullan›lan båz› Arapça kelimeler bu ekle Türkçelefltiril-
mifltir: Birleflmek "ittihat etmek", bollaflmak "infisah etmek", baflkalafl-
mak "istihåle etmek", yo¤unlaflmak "tekåsüf etmek" vb.
-msa- / -mse-
‹fllek olmayan bir isimden fiil yapma ekidir. Fiilden fiil yapma eki ¯msa¯
/ ¯mse¯’den benzetme yoluyla olufltu¤u veya kendisinin as›l oldu¤u ve fi-
ilden fiil yapan ¯msa¯ / ¯mse¯ ekini oluflturdu¤u fleklinde iki farkl› görüfl
vard›r. ¯sa¯/¯se¯ fiilden fiil yapma eki ile m sesinin veya fiilden isim ya-
pan ¯im ekinin birleflmesiyle oluflmufltur.
Fonksiyon ^tibåriyle "yapma, olma" anlam› tafl›yan fiiller yapar: Az›msa-
mak, benimsemek, iyimsemek, kötümsemek, iyimser, kötümser.
-r-
Eskiden beri kullan›lan ancak ifllek olmayan bir isimden fiil yapma eki-
dir: Kaygurmak (< kaygu+r¯mak) gibi.
Fonksiyonu ^tibåriyle olma ifåde eden fiiller yapar: Delirmek.
L ‹ S T E 3 . Fiilden isim yapma ekleri
-a / -e
‹fllek olmayan, ancak birkaç kelimede bulunan bu ek kal›plaflarak sonra-
dan fiilden isim yapma eki durumuna girmifltir. Genellikle zarf¯fiil eki ¯a,
¯e’nin kal›plaflmas›yla ortaya ç›km›flt›r. Eski Türkçe’de kofl¯a (git¯), çek¯e
(götür¯) gibi flekillerde zarf¯fiil olarak kullan›lmas›n›n yan› s›ra yine bu
devrede eklendi¤i fiil ile isim meydana getirecek flekilde kaynaflt›¤› gö-
rülmektedir (Öge "medih, flöhret", Kutada "kad›n ismi"). Eski Anadolu
Türkçesi’nde ise tut¯a "sara hastal›¤›", çevir¯e > çevr¯e "etraf" kelimeleri
ile karfl›l›yoruz. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ek fonksiyonu bak›-
m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Yap›lan nesne veya yeri ifåde eder: Oya, çevre.
b) Soyut s›fat ve isimler yapar: Sapa, karmafla, süre, vere (vire) "bir ka-
lenin veya tahkim edilmifl bir yerin tesl^mi".
c) Somut isim yapar: Yara.
d) Kad›n ismi yapar: A¤›zlarda s›kça kullan›lmaktad›r. Döne.
Bu ekle yeni kelimeler de türetilmifltir. M›srå anlam›nda dize, doz anla-
m›nda düze kelimeleri kullan›lmaktad›r. Tabiat anlam›na gelen do¤a ke-
limesi de dilimizde yayg›nl›k kazanm›flt›r.
-acak / -ecek
Esåsen Eski Anadolu Türkçesi’nin sonlar›nda ortaya ç›km›fl ifllek bir
isim¯fiil eki olup båz› kelimelerde kal›plaflarak fiilden isim yapma eki hå-
line gelmifltir. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde say›lar› az olmakla birlik-
te fonksiyon aç›s›ndan çeflitlilik arzeder. Fiille ilgili her türlü nesneyi
gösterir:
a) Araç, gereç, ålet isimleri yapar: Açacak, çekecek, silecek, tutacak, ya-
kacak, s›kacak, giyecek. Halk a¤z›nda savacak "de¤irmen suyunu baflka
yöne çevirmek için oluk önüne konulan tahta", yonacak "taflç› kalemi,
nalbant b›ça¤›", delecek "z›mba".
Ses taklidi kelimelerden fiiller yapar: Üfürmek, hapfl›rmak, an›rmak, ök-
sürmek (< öküs¯ü¯r¯mek), t›ks›rmak (< t›k›s¯›¯r¯mak).
-rga-
‹fllek olmayan bir isimden fiil yapma ekidir. Örnekleri azd›r. Eski Türk-
çe’de az›rganmak fiili bulunmaktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle "benzerlik, gibi saymak, gibi davranmak" anlam›
tafl›yan fiiller yapar: Yad›rgamak, bas›rganmak "üzerine a¤›rl›k bas›p
s›k›lmak", gücürgenmek halk a¤z›. "bir ifli güçlükle isteksiz yapmak",
tafl›rganmak halk a¤z›. "çok yol yürüyen hayvanlar›n t›rnaklar›n›n tafla
çarpmas›, ac›mas›".
-sa- / -se-
‹fllek olmayan bir isimden fiil yapma ekidir. Eski Türkçe’de ve Eski
Anadolu Türkçesi’nde yayg›n olarak istek ifådesiyle kullan›lm›flt›r: Suv-
samak "susamak", bugasamak "ine¤in bo¤a istemesi", ayg›rsamak "k›s-
ra¤›n ayg›r istemesi", bugursamak "difli devenin erkek deve istemesi".
Bu kelimeler halk a¤z›nda hålen yaflamaktad›r.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde fonksiyonu ^tibåriyle olmak, bulmak
veya saymak anlam›nda fiiller yapar: Garipsemek, mühimsemek, önem-
semek, umursamak, örneksemek, çirkinsemek halk a¤z›. "çirkin bul-
mak", hafifsemek, çoksamak halk a¤z›. "çok bulmak", darsamak halk
a¤z›. "dar bulmak", uzaksamak, büyüksemek.
‹stek ifådesiyle susamak fiilinde yaflamaktad›r. Kan›ksamak (<
kan¯›¯k+sa¯mak) kelimesinde ise farkl› bir anlam kazanm›flt›r. "Bir fleye
çok tekrarlanmas›ndan dolay› al›fl›p art›k tepki göstermez olmak; b›k-
k›nl›k getirmek, usanmak" månås›ndad›r.
-s›- / -si- / -su- / -sü-
‹fllek olmayan, zaman zaman isimden fiil yapma eki ¯sa¯/¯se¯ ile kar›fl-
t›r›lan bir ektir.
Fonksiyon ^tibåriyle sanmak, saymak anlam›nda fiiller yapar: Yüksün-
mek, ›raks›nmak (< ›rak+s›¯n¯mak) halk a¤z›. "uzak sanmak", ay›ps›n-
mak halk a¤z›. "ay›p saymak", zahmetsinmek halk a¤z›. "zahmet say-
mak", güçsünmek halk a¤z›. "güç sanmak".
Ayr›ca istek ifådesiyle düvesimek "Bo¤an›n düve (iki üç yafl›nda do¤ur-
mam›fl difli s›¤›r) istemesi" kelimesinde yaflamaktad›r.
Bu ekle yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Yabans›mak "isti¤-
rap etmek", yads›mak "inkår etmek".
b) Somut isimler yapar: Alacak, içecek, verecek, yiyecek. Halk a¤z›nda
çalacak "yo¤urt mayas›", bakacak "gözetleme yeri, balkon, pencere".
c) Soyut isim yapar: Gelecek.
Bu ekle yap›lan ålet isimleri birleflik flekillerde de görülmektedir: K夛t
kesece¤i, flifle açaca¤›, ceviz k›raca¤› gibi.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ekle yeni kelimeler de türetilmifltir:
Olacak "olmas›, yap›lmas› uygun olan, olma, gerçekleflme ihtimåli bulu-
nan fley, olmas›n›n önüne geçilemeyen durum", koyacak "içine öteberi
koymaya yarayan fley", ç›kacak "hamamlarda d›flar›ya ç›karken kullan›l-
mak üzere verilen havlu", çizecek "a¤ac› çizmeye yarayan, çember ke-
sitli, ucu sivri ve a¤aç sapl› el arac›".
-acan / -ecen
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Çok az örne¤i vard›r. Fonk-
siyonu ^tibåriyle soyut s›fatlar yapar. Eski Türkçe’deki ivecen "aceleci",
halk a¤z›ndaki sinecen "ürkek, çekingen", bilecen "her fleyi bilen, çok bi-
len, bilgiçlik taslayan" ve günümüz Türkiye Türkçesi’nde yayg›n olarak
kullan›lan sevecen kelimeleri bu ekle yap›lm›flt›r.
-aç / -eç
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre,
Eski Türkçe’de canl› ve birleflik bir ek olma ihtimåli kuvvetli ¯geç ekin-
den damak sesinin düflmesiyle oluflmufltur. Bir s›fat olan güleç, ölçü bi-
rimi olarak kulaç (< kol¯aç) ve ålet ismi olup halk a¤z›nda kullan›lan dö-
veç kelimesi eskiden beri dilimizde yaflamaktad›r.
Bu ek sonradan iflleklik kazanm›fl ve günümüz Türkiye Türkçesi’nde ye-
ni kelimeler türetilmifltir. Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Ålet isimleri yapar: ‹fllek olarak kullan›lm›flt›r. Sayaç, sarkaç, büyülteç
"foto¤raf ve resim büyülten ålet", büyüteç, kald›raç, üreteç, so¤utaç "so-
 – 1404 –
¤utucu", yükselteç, bakaç "dürbün", boflaltaç "hava boflaltma makinesi",
donduraç "derin dondurucu", püskürteç "s›v› ve gazlar› püskürtmeye ya-
rayan ålet", tutaç "laboratuvar maflas›", tutturaç "tutturmaya yarayan
"ålet", vuraç "raket", yürüteç.
b) Soyut isimler yapar: Ay›raç "parantez", belirteç "zarf", do¤aç "fliir ve-
ya sözü birdenbire söyleme", koflaç "isim cümlelerinde özne ile yüklemi
birlefltiren ¯d›r / ¯dir eki veya de¤il kelimesi", süreç.
c) Somut isimler yapar: Duraç "heykel, sütun gibi fleylerin üzerine konul-
du¤u ayak, taban, kπide", dikeç "ba¤ çubuklar›n› dikmek için delik açma-
ya yarayan demir", dokunaç "hareketli uzant› (omurgas›z hayvanlarda),
dokungaç", döneç "motorlarda hareketli bölüm", kurutaç "kurutma kab›".
-a¤an / -e¤en
Türkçe’de eskiden beri görülen ve ifllek olmayan bir fiilden isim yapma
ekidir. Tahsin Banguo¤lu, fiilden berkitme yapan ¯ge > ¯e¯ eki ile eski bir
¯gen isim¯fiilinin birleflmesinden olufltu¤unu belirtir (tep¯ge¯gen >
tep¯egen). Jean Deny ise ¯gan/¯gen’in geliflimi oldu¤unu söylemektedir.
Ek, Eski Türkçe’de ¯agan/¯egen fleklinde idi (‹vegen, biflegen). Eski Ana-
dolu Türkçesi’nde olagan ve yiyegen kelimeleri mevcuttur. Daha sonra-
lar› g yumuflayarak ¤ sesine dönüflmüfltür. Ancak günümüz Türkiye
Türkçesi’nde ¯agan/egen fleklindeki kullan›l›fl› da görmekteyiz: Küsegen,
buragan, gezegen.
Bu ek günümüzde fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir. Genel ola-
rak bir ifli afl›r› ve devaml› yapan veya olan› karfl›layan isim ve s›fatlar
yapar: Kese¤en "devaml› diflleriyle bir fley kesen, fåre", geze¤en "çok ge-
zen kimse", kaça¤an "çok kaçan, firår^", ivegen "aceleci", biflegen > pifle-
¤en "çabuk piflen", halk a¤z›nda çala¤an "sald›r›p ›s›ran, ›s›rgan otu; at-
maca", küse¤en "çok küsen, al›ngan kimse", bura¤an "tad› çok buruk
olan armut".
a) Herhangi bir alana veya bilim dal›na has terimler yapar: Yata¤an
"namlusu kavisli, iki yan› da kesici bir tür savafl b›ça¤›", gele¤en "ana ›r-
ma¤a kar›flan akarsu", gezegen "günefl çevresinde dolaflan ve ondan al-
d›klar› ›fl›¤› yans›tan gök cisimlerinin ortak ad›", küsegen bota. "küstüm
otu", buragan "güçlü esen rüzgår".
Halk a¤z›nda da bu ekle yap›lm›fl kaya¤an "da¤dan h›zla kay›p inen sel;
döfleme için kullan›lan kara tafl" kelimesi mevcuttur.
b) Soyut s›fatlar yapar: Ola¤an, dura¤an.
c) Hem somut hem soyut isim ve s›fatlar yapar: Gezegen (geze¤en), kü-
se¤en, bura¤an.
-ak / -ek
Eskiden beri ifllek olan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu
ekin eski fleklinin ¯gak/¯gek oldu¤unu, daha sonra damak sesinin düfle-
rek ¯ak/¯ek hålini ald›¤›n› söylemektedir: (kaç¯gak > kaç¯ak, or¯gak >
or¯ak). Muharrem Ergin ise, örneklerin ço¤unun Bat› Türkçesi’nde orta-
ya ç›km›fl olmas›ndan dolay› muhtemelen ¯gak/¯gek eki ile ilgisinin ol-
mad›¤›n› ifåde eder.
Eski Türkçe’de terin¯ek > dernek, bitek "verimli toprak", kesek "kesik
parça", kötek "dayak" ve teng¯ek > tengek "hava" kelimeleri mevcuttur.
Ek fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Ço¤u küçültücü bir anlam tafl›yan isim ve s›fatlar yapar: Kaçak, kor-
kak, dönek, ürkek, atak "düflüncesizce her ifle at›lan", yedek, salak.
b) Yer isimleri yapar: Durak, yatak, sapak, konak, oturak, kavuflak > kav-
flak "iki nehrin veya yolun kavufltu¤u yer", çatak "iki da¤ yamac›n›n ke-
siflmesiyle oluflan dere yata¤›", sancak, dernek, bar›nak, korunak, s›¤›-
nak, kayd›rak "tomruklar›n da¤dan kayd›r›ld›¤› yer", sunak "tap›naklar-
da üzerinde kurban kesilen, d^n^ tören yap›lan tafl masa", batak "üzeri-
ne bas›nca çöken çamurlaflm›fl toprak", tap›nak, bitek "bol ve iyi bitki
yetifltiren verimli toprak".
c) Ayg›t, organ ve araç isimleri yapar. Ayr›ca fiilin gösterdi¤i hareketle
yap›lan fleyi belirtir: Ölçek "tah›l ölçmeye yarayan kap", binek, b›çak, sü-
zek, uçak, orak, yutak, kayd›rak, oturak, tutak "tutacak", kayak.
d) Halk a¤z›nda da båz› kelimelerde yaflamaktad›r: Ç›kak "ç›k›lacak yer",
gezek "toplant›", koyak "vådi", s›zak "küçük p›nar", sürek "satmak için
pazara götürülen hayvan sürüsü", yonak "marangoz keseri", gömek "ça-
murlu, batakl›k yer", yunak "hamam".
e) Somut isimler yapar: Çökelek "bir çeflit peynir, ekflimik; tortu", kucak,
kesek, saçak, halk a¤z›nda savak "de¤irmen suyunu baflka yöne ak›tmak
için yap›lan düzen, bu sebeple aç›lan ikinci su yolu, bir baraj›n fazla su-
yunu ak›tmak için yap›lan düzen".
f) Soyut isim yapar: Gezek.
g) Hem somut hem soyut isimler yapar: Durak, kaçak "kaçan kimse; giz-
lice", ölçek, sürek "süren zaman; hayvan sürüsü", dayanak.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ekle türetilmifl båz› kelimelerin te-
rim de¤eri de kazand›¤›n› görüyoruz: Ölçek co¤. "bir harita veya resim-
de görülen uzakl›klarla bunlar›n iflåret etti¤i, karfl›land›¤› gerçek uzun-
luklar aras›ndaki oran", fizik. "bir ölçü åletinin üzerinde çizgilerle ayr›l-
m›fl bölüm", dayanak fels. "kendisine bir fley yüklenilen, temel", ç›kak
dilb. "bo¤umlanma noktas›", uyak edeb. "kπfiye", ödenek hukuk. "dev-
let harcamalar›n›n yap›labilmesi için her y›l›n bütçesiyle yürütme orga-
n›na verilen harcama izni", tak›nak psiko. "fluura tak›larak korku ve bu-
nal›m yaratan, kiflinin kurtulamad›¤› düflünce", durak edeb. "hece ölçü-
süyle yaz›lm›fl, fliirlerde ölçü kal›plar› içindeki durma yerleri", mus. "bir
ölçü uzunlu¤unda susma; bir çeflit ilåhi", dilb. "konuflmada anlam›n ge-
rektirdi¤i biçimde kelimeler aras›ndaki ses kesintisi".
Bunlar›n d›fl›nda türetilmifl yeni kelimeler de vard›r: Uçak, tap›nak, erek
"eriflmek istenilen fley, amaç", güdek "amaçlanan sonuç, güdülen fley".
-al / -el
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Çok az örne¤i vard›r. Orta
Türkçe devresinde çatal "bir av åleti" kelimesi mevcuttur.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Ålet ismi yapar: Çatal "dirgen; yemek yerken kullan›lan ålet".
b) Yer ismi yapar: Çatal "yol, a¤aç gibi kollara ayr›lan fleylerin ayr›lma yeri".
c) Somut isim yapar: Çökel "taflan bir suyun çekildikten sonra b›rakt›¤›
tortu".
d) Soyut isim ve s›fatlar yapar: Kural, dural "statik", sanal "varsay›lan".
Yeni kelime olarak kural, yabanc› kelimeye karfl›l›k olarak da dural keli-
meleri türetilmifltir. Ayr›ca çökel ve sanal kelimeleri terim de¤eri kazan-
m›flt›r. Çökel kimya. "çökelti", sanal mat. "1. gerçekte yeri olmay›p zi-
hinde tasarlanan, mevhum, faraz^, tahm^n^. 2. negatif bir say› üzerinde
al›nan ve ikinci kuvvetten bir kök tafl›yan cebirsel anlat›m".
-alak / -elek
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Çok az örne¤i vard›r. Yata-
lak, asalak ve halk a¤z›nda kullan›lan gezelek "gezinti yeri", kasalak "ki-
birli, kendini be¤enmifl, kas›nt›" kelimeleri bu ekle yap›lm›flt›r.
-alga / -elge
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Birleflik bir ek oldu¤u söy-
lenmektedir. Ayr›ca Türkçe’de böyle bir fiilden isim yapma eki olmad›-
¤› fleklinde de görüfller mevcuttur.
Eski Türkçe’de günümüzde halk a¤z›nda da kullan›lan konalga "konak
yeri, göçebe ve yolcular›n konaklad›¤› otlu ve sulu yer" kelimesi mev-
cuttur.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde ise fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik
gösterir:
a) Yer ismi yapar: Göçelge halk a¤z›. "göçülen yer".
b) Somut isim yapar: Çizelge "çizgilerle ayr›lm›fl k夛t, cetvel".
c) Soyut isim yapar: Bitelge "topra¤›n bitki yetifltirme gücü".
-am / -em
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu muhteme-
len ¯ge¯ > ¯e¯ ile uzat›lm›fl bir berkitme fiilinden yap›lm›fl bir ¯im ismin-
den kopma bir birleflik oldu¤unu söylemektedir (dol¯a¯m > dol¯am). Bir
defåda, birden yap›lan bir ifli veya onun sonucunu, konusunu belirtir.
Eski Anadolu Türkçesi’nde tutam ve yordam (< yort¯am[?]) kelimeleri
mevcuttur.
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Ölçü birimi anlam› tafl›yan kelimeler yapar: Tutam "avuç içi ve par-
mak uçlar›yla tutulabilen miktar", çekem "kuyudan bir çekimlik su", ko-
flam (< koç¯am) halk a¤z›. "iki avuç dolusu".
b) Soyut isim yapar: Dönem.
Terim de¤eri kazanm›fl kelimeler yapar: Kuram fels. "nazariye", biçem
edeb. "üslp", dizem edeb. ve mus. "ritm", düzem kimya. "dozaj".
-amaç / -emeç
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu berkitme
fiillerine gelmifl ¯meç ekinin bir birlefli¤i olabilece¤ini söylemektedir
(tut¯a¯maç > tut¯amaç).
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Az say›da yer ve ålet ismi yapar: Sekemeç halk a¤z›. "evlerin önüne
yaz›n oturmak için yap›lan set; balkon; koridor", güdemeç halk a¤z›.
"okurken sat›rlar› tåkip etmede kullan›lan araç".
b) Somut isim yapar: Tutamaç "bir fleyin tutmaya yarayan k›sm›, kulp".
-amak / -emek
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre
bir berkitme fiiliyle bir isim fiilin kaynaflm›fl eklerinden gelmifl olabilece-
¤i düflünülebilir (t›k¯a¯mak > t›k¯amak).
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Yer ve ålet isimleri yapar: Kaçamak "kaçacak yer", basamak, sekemek
halk a¤z›. "do¤al set, merciven basama¤›", aflamak halk a¤z›. "geçit
yeri; merdiven", gezemek halk a¤z›. "avlu; merdiven", geçemek halk
 – 1405 –
a¤z›. "dar geçit", güdemek halk a¤z›. "okurken sat›rlar› tåkip etmede
kullan›lan ålet".
b) Somut isimler yapar: Tutamak "kulp, kabza, sap", oturamak halk a¤-
z›. "minder, kanape, sandalye".
Bu ekle yap›lan basamak kelimesi terim de¤eri kazanm›flt›r. Basamak
mat. "on kural›na göre yaz›lm›fl bir say›n›n her rakam›n›n bulundu¤u s›-
ra", basamak mat. "bir tam denklemde bulunan bilinmeyenin en yüksek
kuvveti".
-an / -en
Esåsen çok kullan›lan bir isim¯fiil eki olup båz› kelimelerde kal›plaflarak
fiilden isim yapma eki håline gelmifltir. Eski Türkçe’de ¯gan/¯gen fleklin-
de idi (yal¯gan > yalan). Daha sonralar› ekin bafl›ndaki g sesinin düflme-
siyle ¯an/¯en flekli ortaya ç›km›flt›r. Eski Türkçe’de geçmifl zaman isim¯fi-
ili iken günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu anlam genifllemifl, genel bir
hal alm›flt›r. Ek, kal›plaflt›¤› ve fiilden isim yapma eki vasf›n› kazand›¤›n-
da da bu genel anlam› tafl›maktad›r. Kal›c› isimler yapmaktad›r.
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Somut isimler yapar: Kapan, ça¤layan, belleten (Fr. bulletin’e benze-
tilerek) "dergi".
b) Soyut isimler yapar: Geçen "zaman anlatan sözlerle kullan›l›r", k›ran
"salg›n hastal›k", yaradan "Allah".
Yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Gönderen "mürsil",
bakan "vekil", çeviren "mütercim", uyaran "münebbih".
Terim yap›m›nda ifllek olarak kullan›lm›flt›r: Açan anat. "oynak kemikle-
rin aras›ndaki aç›lar› geniflletmeye yarayan kaslar›n genel ad›", belirten
yeni dilb. "tamlayan", belirtilen yeni dilb. "tamlanan", benzeflen dilb.
"ünlü veya ünsüz benzeflmelerinde etki alt›nda kalan ünsüz veya ünlü",
bileflen fizik. "bir bileflke oluflturan kuvvetlerin her biri", büken anat.
"oynak kemikleri aras›ndaki aç›lar› daraltan kaslar›n genel ad›", bilinen
yeni mat. "bir denklemde de¤eri say›ca belli olan nicelik, målm", bölen
yeni mat. "bir bölmede bölünen say›n›n kaç eflit parçaya ayr›ld›¤›n› gös-
teren say›, k›s›m", bölünen yeni mat. "bir bölmede eflit k›s›mlara ayr›la-
cak olan (say›), maksum" çarpan yeni mat. "bir çarpma iflleminde çar-
p›lan›n kaç kere büyütülece¤ini gösteren say›", çarp›lan yeni mat. "bir
çarpma iflleminde çarpan kadar tekrarlanan say›", eriten kimya. "içinde
kat› bir madde eriyebilen veya kat› bir maddeyi eritebilen (s›v›)", eksi-
len yeni mat. "bir ç›karma ifllemindeki iki say›dan ilkinin ad›", gelen fi-
zik. "bir ›fl›k kayna¤›ndan ç›k›p bir aynan›n yüzüne veya saydam bir cis-
min yüzeyine düflen (›fl›n)", gösteren dilb. "gösterilenle birleflerek gös-
tergeyi oluflturan ses veya sesler bütünü", gösterilen dilb. "göstergenin
kavram yönü, gösterenle birleflerek göstergeyi oluflturan içerik", kalan
mat. "büyük bir say›dan küçük bir say› ç›kar›ld›¤›nda elde edilen say›-
n›n ad›; bir bölme iflleminin sonunda bölenden daha küçük oldu¤u için
artan say›", kesen mat. "bir flekli kesen do¤ru, özellikle bir üçgenin ke-
narlar›n› kesen do¤ru", kald›ran anat. "båz› organlar› yukar›ya do¤ru k›-
m›ldatan kaslara verilen ad", tamlanan dilb. "tamlamalarda anlam› be-
lirtilen ve isim olan ikinci unsur", tamlayan dilb. "tamlamalarda tamla-
nan›n månås›n› belirten birinci unsur".
-anak / -enek
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de buganak –
bo¤anak "fliddetli ya¤mur", Eski Anadolu Türkçesi’nde degenek > de¤-
nek kelimesi mevcuttur.
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Yer isimleri yapar: Ekenek "ekilen yer, mezraa", geçenek "koridor", bi-
çenek halk a¤z›. "otlak", gezenek halk a¤z›. "gezinti yeri; koridor; salon".
b) Ålet isimleri yapar: Degenek "de¤nek", itenek "piston".
c) Somut isimler yapar: Tutanak, yazanak "rapor", kesenek "devlet gö-
revlilerinin ayl›klar›ndan her ay belli oranda kesilen para", bakanak
halk a¤z›. "ayna", sa¤anak.
d) Soyut isimler yapar: Gelenek, görenek, olanak, yetenek, takanak "ta-
k›nt›".
e) Hem soyut hem somut olabilen isimler yapar: Seçenek, düzenek.
Bu ekle yap›lm›fl örtenek kelimesi terim de¤eri kazanm›flt›r: Örtenek
anat. "hayvanlar›n vücdunu örten deri, k›l, tüy, pul gibi dokular›n bü-
tünü; båz› organlar› örten zarlara verilen ad".
-ar / -er
Esåsen Eski Türkçe’den beri kullan›lan bir isim¯fiil eki olup båz› kelime-
lerde kal›plaflarak fiilden isim yapma eki håline gelmifltir. Eski Türk-
çe’de uçar "uçucu, kufl", Orta Türkçe’de konar "misåfirhåne", açar
"anahtar" ve Osmanl› Türkçesi’nde keser, göçer "göçebe" kelimeleri bu-
lunmaktad›r.
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Bir kiflinin özelli¤ini belirten isimler yapar: Yazar, sanat sever, yurt se-
ver, vatan sever.
b) Ålet isimleri yapar: Biçer döver, alkol ölçer, gaz ölçer, bilgisayar, uçak
savar.
c) Somut isimler yapar: Çapar "atl› haberci", döner, çakar halk a¤z›.
"ufak fener", yüzer "yüzmekte olan", akar halk a¤z›. "akan, ak›c›", çeker
"çekici araç".
d) Soyut isim ve s›fatlar yapar: Geçer "be¤enilen", batar halk a¤z›. "san-
c›", de¤er, umar halk a¤z›. "çåre".
e) Hem somut hem soyut isim ve s›fat yapar: Uyar halk a¤z›. "uygun; efl
olan kimse".
f) Yan›ndaki kelimeyi niteleyerek isimler ve terimler yapar: Döner kap›,
döner sermåye, döner kebap, döner kule, döner sahne, akar su, yanar
da¤, çalar saat, güler yüz, bakar kör, gider ayak, koflar ad›m spor. "hafif
tempolu koflu", atar damar, yazar kasa, akar yak›t, geçer akçe.
Ayr›ca bir çok yabanc› kelimeye bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Tutar
"para miktår›", gider "masraf", yazar "muharrir", eder "fiyat", ç›kar "men-
faat", yeter "kifåyet, kåfi".
‹kileme de yapmaktad›r: Yanar döner, yazar bozar, konar göçer, yazar çizer.
-as› / -esi
Esåsen bir isim¯fiil eki olup çok az kelimede kal›plaflarak fiilden isim
yapma eki håline gelmifltir. Tahsin Banguo¤lu’na göre, Eski O¤uzca’da
gelecek kipini (bugünkü dilek kipi) teflkil eden ¯e isim¯fiili üzerine ¯si iye-
lik ekinin gelmesiyle geliflmifl olmal›d›r.
Eski Türkçe’de ve Eski Anadolu Türkçesi’nde giyesi > giysi "giyecek, el-
bise", halk a¤z›nda alas› "alacak", çalas› "yo¤urt mayas›" kelimeleri mev-
cuttur.
Ayr›ca bu ekle yap›lm›fl båz› kelimeler bedduå sözü olarak kullan›lmak-
tad›r: Y›k›las›, patlayas›, geberesi, k›r›las›.
Bu ekle yeni kelime de türetilmifltir: Olas› "mümkün, muhtemel".
-ay / -ey
Türkçe’de fiilden isim ve s›fat yapan ¯ay/¯ey eki olmamas›na ra¤men
yanl›fl türetilmifl olay, yapay, düfley, bükey ve yatay kelimeleri mevcuttur
ve yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
Yatay kelimesi terim de¤eri de kazanm›flt›r: Yatay mat. "durgun bir su
yüzeyine paralel, düfley do¤rultusuna dikey olan, ufk^".
-az / -ez
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Günümüz Türkiye Türkçe-
si’nde bu ekle yap›lm›fl çömez ve yalaz kelimeleri bulunmaktad›r.
-ca / -ce
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ö¤rence "bir
fleyi ö¤renmek için deneme olarak yap›lan ilk ifl" kelimesi bulunmakta-
d›r. E¤lence kelimesi de eskiden beri kullan›lmaktad›r.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde bu ekle yabanc› kelimelere karfl›l›k ola-
rak yeni kelimeler türetilmifltir: Düflünce "fikir", dinlence "tåtil", inanca
"tem^nat", söylence "efsåne", sak›nca "mahzur", övünce "mefharet", im-
rence "magbut, herkesçe imrenilen fley veya kimse", güvence "tem^nat,
garanti", izlence "program".
-cak / -cek
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde
gülüncek "maskara", halk a¤z›nda emcek "meme" ve Åzer^ Türkçesi’nde
erincek "tembel, üflenen" kelimelerinde bu ek bulunmaktad›r. Erincek
kelimesi halk a¤z›nda da yaflamaktad›r.
-ç
‹fllek ve eskiden beri görülen bir fiilden isim yapma ekidir. Genellikle
dönüfllü fiil köklerine ve gövdelerine getirilmektedir: ‹nanç, kazanç,
usanç. Fonksiyonunda bir afl›r›l›k ifådesi vard›r. Yapt›¤› isimler, yapan›,
yap›lan› veya hareket hålini gösterir: Sevinç, ilenç, k›vanç, övünç, utanç,
k›skanç, i¤renç, gülünç.
Yeni türetilmifl kelime ve terimlerde genellikle ekin dönüfllü fiil kök ve-
ya gövdesine getirilmedi¤ini görüyoruz: Toplaç fizik. "dinamo vb. elekt-
rik üreticilerinde, sarg›larda oluflan elektri¤i biriktirip flebekeye veren
düzenek, kollektör", ba¤laç dilb. "efl görevli kelimeleri veya önermeleri
birbirine ba¤layan kelime türü", kaynaç jeo. "volkan bölgelerinde belli
aral›klarla su ve buhar f›flk›rtan s›cak kaynak, gayzer", bilinç psiko. "flu-
ur", erinç "huzur", üfleç "hamlaç".
-d›k / -dik / -duk / -dük / -t›k / -tik / -tuk / -tük
Esåsen isim¯fiil eki olup kal›plaflma ile meydana gelmifl bir fiilden isim yap-
ma ekidir. Önceleri sådece ¯duk/¯dük flekli vard›. Eski Türkçe’de umduk
"ümit", konduk "ikamet" ve Eski Anadolu Türkçesi’nde aflduk "afl›lan yer"
kelimeleri mevcuttur. Ek, sesli uyumuna Osmanl›ca içinde ba¤lanm›flt›r.
Daha sonra t’li flekilleri de ortaya ç›km›flt›r. Günümüz Türkiye Türkçe-
si’nde fiilden isim yapma eki olarak bildik, tan›d›k, sidik < siy¯dik; halk a¤-
z›nda da yanduk "dikenli ot", bast›k "pestil", güvendik "birisine s›¤›narak
meydan okuma", bilindik "bilinen fley" kelimelerinde bulunmaktad›r.
 – 1406 –
-ga / -ge / -ka / -ke
Eski Türkçe’de yayg›n bir flekilde kullan›lan daha sonra ifllekli¤ini kay-
beden bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre eski bir
¯ge¯g birlefli¤inden gelmifl olmas› muhtemeldir. Bu ek sert sessizlerden
sonra geldi¤inde damak sesini kaybeder: K›sga > k›sa, yumurtga > yumur-
ta gibi. Yumuflak (sedål›) sessizlerden sonra geldi¤inde ise damak sesi-
ni korumufltur: Dalga, bilge vb.
Eski Anadolu Türkçesi’nde ekin dalga, bilge, yorga "binicisini yormayan
bir at yürüyüflü" kelimelerinde bulundu¤unu görüyoruz.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) ‹fli, hareketi yapan› gösterir: Bilge, yorga "binicisini yormayacak flekil-
de yürüyen binek hayvan›".
b) Yap›lan ifl, hareket sonucunda olan› gösterir: Yonga "yontulan birfley-
den ç›kar›lan iri parça, talafl", kavurga "yenmek için kavrulmufl bu¤day,
m›s›r vb.", dalga.
c) Araç ismi yapar: Süpürge.
Bu ekle Arapça, Farsça veya bat› menfleli kelimelere karfl›l›klar türetil-
mifltir: Bildirge "beyannåme", de¤ifltirge "tådil", önerge "takrir", sömürge
"müstemleke, koloni", çizge "grafik", bölge "m›nt›ka", de¤iflke "canl›da
d›fl flartlar›n etkisiyle meydana gelen ve ›rs^ olmayan de¤ifliklik, modifi-
kasyon", bileflke¯birleflke "kuvve¯i muhassala".
Terim yapmada da kullan›lm›flt›r: Dizge fels. "bir ilkeye veya dünya gö-
rüflüne göre düzenlenmifl düflünceler, bilgiler, ö¤retiler bütünü", göster-
ge fizik. "bir arac›n ifllemesiyle ilgili båz› ölçümlerin sonucunu kendili-
¤inden gösteren araç, endikatör".
-gaç / -geç
Eski Türkçe devresinden beri görülen fakat ifllek olmayan bir fiilden
isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre fiile ek ¯ge’nin ¯eç küçült-
me ekiyle uzat›lm›fl› olabilir. Sesli harf ile biten köklere geldi¤i zaman
araya n sessizini al›r: Solungaç, patlangaç "flenlik fifle¤i, tabanca sesi ve-
ren pistonlu çocuk oyunca¤›".
Fonksiyonu ^tibår›yle yapan veya yap›lan nesneleri karfl›layan isimler
yapar: Süzgeç, delgeç.
Yapan› karfl›layan s›fatlar yapar: Utangaç, üflengeç.
Bu ekle yeni kelimeler türetilmifltir: Yüzgeç, geçgeç "televizyon kanalla-
r›n› tarama".
Terim yapmada kullan›lm›flt›r: Çevirgeç fizik. "elektrik ak›m›n› aç›p ka-
pama ve de¤ifltirme iflini yapan araç, flalter, komütatör", de¤ifltirgeç fi-
zik. "bir cismin veya bir gücün biçimini de¤ifltirmeye yarayan ålet, kon-
vertisör", burgaç co¤. "anafor, girdap", ilgeç yeni dilb. "tak›".
-gan / -gen / -kan / -ken
‹fllek olan ve eskiden beri kullan›lan bir fiilden isim yapma ekidir. Genel-
likle iki heceli gövdelere getirilir. Eski Türkçe’de eringen, Eski Anadolu
Türkçesi’nde: dalaflgan, iriflgen, gömülgen ve yaratgan kelimeleri mev-
cuttur.
Bu ekin fonksiyonu ¯an/¯en partisip ekinin fonksiyonunun anlam bak›-
m›ndan kuvvetlisidir. Genellikle çok yapan veya olan› karfl›layan isimler
ve s›fatlar yapar: Çal›flkan, unutkan, al›ngan, giriflken, s›k›lgan, sokulgan,
dövüflgen, konuflkan, çekingen, s›r›tkan, somurtkan, do¤urgan, sömürgen,
üretken, devingen.
Nådir olarak farkl› fonksiyonlar gösterir:
a) Yer ismi yapar: Sergen halk a¤z›. "eflyålar›n sergilendi¤i vitrin, came-
kån, raf".
b) Hayvan ve bitki isimleri yapar: Sürüngen, 盤›rtkan, ›s›rgan, kemirgen.
c) Nesne ismi yapar: Yap›flkan.
Bu ekle günümüz Türkiye Türkçesi’nde yabanc› kelimelere karfl›l›klar tü-
retilmifltir: Sald›rgan "mütecåviz", belirtken "amblem", özengen "amatör".
Ender olarak ekin tek heceli fiillere getirildi¤ini görüyoruz: Ergen, kay-
gan, sergen, büzgen.
Terim yapmada ifllek olarak kullan›lm›flt›r: Yal›tkan fizik. "elektrik ilet-
kenli¤i s›f›r veya çok zay›f olan (cisim veya madde), izolatör", indirgen
kimya. "oksit durumundaki cisimlerin oksijenini alma veya daha düflük
bir oksitleme derecesine indirme özelli¤i olan (madde)", de¤iflken mat.
"de¤iflik say› de¤erleri alabilen nicelik", ak›flkan fizik. "kendilerine özgü
bir biçimleri olmay›p içinde bulunduklar› kab›n biçimin alan ve y›¤›n
oluflturmayan s›v› veya gaz, seyyal", ›s›rgan bota. "›s›rgangillerden her
taraf› sert tüylerle kapl›, tüyleri k›r›l›nca kar›nca asidi denilen çok kafl›n-
d›r›c› bir madde ç›kartan bir ot", korugan asker. "atefl etmeye imkån ve-
recek flekilde haz›rlanm›fl delik ve mazgallar› bulunan yer", sürüngen
zoo. "sürüngenlerden olan hayvan", bota. "yere yatay olarak uzanan
sap veya kök", iletken fizik. "elektrik ak›m›n›, ›s›, gaz vb.ni bir yerden
baflka bir yere aktaran (madde, fley)", büzgen anat. "kas›larak vücutta-
ki herhangi bir deli¤i açan veya kapayan çember biçimindeki kaslar›n
genel ad›".
Ayr›ca bu ekle yeni kelime de türetilmifltir: Erigen "çabuk eriyip da¤›lan".
-g› / -gi / -gu / -gü / -k› / -ki / -ku / -kü
Eskiden beri görülen ve ifllek olan fiilden isim yapma eklerindendir. Da-
ha çok tek heceli fiil köklerine gelmektedir. Eski Türkçe’de b›çgu, Eski
Anadolu Türkçesi’nde sevgü, yargu kelimelerinde bu ek vard›r. Eski
Türkçe’de ¯gu/¯gü fleklinde olan ek son zamanlarda sesli ve sessiz
uyumlar›na ba¤lanm›flt›r.
Genellikle yapma ifåde eden fiillerden isim yapar:
a) Soyut isimler yapar: Bilgi, görgü, duygu, bask›, coflku, sorgu, övgü, sev-
gi, sayg›, sövgü, yazg›, yengi, yergi, katk›, ilgi, biçki, uyku (uyu¯ku <
uy›¯ku).
b) Somut isimler yapar: Çizgi, dizgi, büzgü.
c) Yer ismi yapar: Sergi.
d) Ålet isimleri yapar: Delgi, silgi, süzgü, burgu, gergi, ask›, açk›, b›çk›,
keski, sürgü, çalg›.
e) Nesne isimleri yapar: Yayg›, çözgü, sarg›, içki, vergi, atk›, örgü, çatk›,
bitki.
Ekteki g sessizinin båz› kelimelerde ¤’ye dönüfltü¤ünü görüyoruz: Da¤-
la¤›, bile¤i.
Nådiren iki heceli köklere de gelmektedir: Görüngü, yan›lg›, yenilgi, çelifl-
ki, iliflki.
Bu ekle yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Dergi "mecmua",
bask› "tab", sergi "meflher", tepki "reaksiyon", bitki "nebat", bilgi
"målmat", duygu "tahassüs", katk› "ilåve", yetki "selåhiyet", övgü "met-
hiye", varg› "istiblål", tutku "ihtiras", seçki "antoloji".
Terim yapmada ifllek olarak kullan›lm›flt›r: Bulgu t›p. "vücuttaki ifllevsel
bir bozuklu¤un, hastal›¤›n belirlenmesine yarayan olgu veya olay, åraz,
semptom", alg› psiko. "bir fleye dikkati yönelterek o fleyin bilincine var-
ma, idrak", sorgu hukuk. "istimtak", olgu fels. "gerçekleflmifl olan, olmufl
olan, våk›a", sezgi fels. "gerçe¤in deneye veya akla vurmadan do¤rudan
do¤ruya kavranmas›", dolgu måden. "cevher al›nmas›ndan sonra olu-
flan boflluklar›n doldurulma iflleminde kullan›lan tafl, toprak vb. malze-
me", salg› biyo. "ifraz", astro. "güneflten d›flar› do¤ru madde f›rlamas›",
kurgu sinema. "montaj", fels. "spekülasyon", vurgu dilb. "konuflma ve-
ya okuma s›ras›nda bir hece veya kelimenin di¤erlerinden daha bask›l›
söylenmesi", durgu mus. "bir müzik eserinde bitifl etkisi yapan armonik
zincirlemeler bütünü".
-g›ç / -giç / -guç / -güç
Eskiden beri görülen bir fiilden isim yapma ekidir. ‹fllek de¤ildir. Tahsin
Banguo¤lu’na göre Eski Türkçe’deki ¯geç adlar›n›n bir de¤ifli¤i gibi görü-
nürler. Önceleri sådece yuvarlak sesli alm›fl flekilleri vard›. Eski Anado-
lu Türkçesi’ndeki dalguç kelimesi gibi. Son zamanlarda sesli uyumuna
ba¤lanm›flt›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle yapan, olan veya yap›lan nesneleri karfl›layan
isimler yapar. Bir büyültme månås› vard›r. Dalg›ç, delgiç "ucu sivri de-
mirli, a¤açtan tutacak yeri olan ve tütün dükmeye yarayan araç", bafllan-
g›ç, bilgiç, halk a¤z›nda süzgüç, ezgiç "boyalar› ezmeye yarayan demir
veya porselen ålet".
-g›n / -gin / -gun / -gün / -k›n / -kin / -kun / -kün
Türkçe’de eskiden beri kullan›lan ve ifllek olan bir fiilden isim yapma
ekidir. Genellikle tek heceli fiil köklerine getirilir. Eski Türkçe’de kaçg›n,
tutgun, Eski Anadolu Türkçesi’nde ise sådece yuvarlak flekilli olarak k›z-
gun, azgun, basgun, k›rgun, dutgun kelimeleri mevcuttur. Günümüz Tür-
kiye Türkçesi’nde ek sesli uyumuna ba¤l› çok flekillilik göstermektedir.
K’li flekilleri de sonradan ortaya ç›km›flt›r. Ekin fonksiyonlar›nda çeflitli-
lik vard›r:
a) Çok yapan veya olan anlam›nda s›fatlar yapar: Dalg›n, azg›n, bezgin,
durgun, olgun, geçkin, coflkun, küskün, yayg›n, bitkin, k›zg›n, flaflk›n, uy-
gun, ang›n halk a¤z›. "çok an›lm›fl, ünlü" vb.
b) Ayn› anlamda isimler yapar: Bilgin, gezgin, sürgün "ishali çok fliddet-
li olan kimse".
c) Fiziksel fliddet veya felåket anlam› tafl›yan isimler yapar: Bozgun, bas-
k›n, soygun, yang›n, salg›n, taflk›n, vurgun, k›rg›n "bulafl›c› hastal›k".
d) Yer ismi yapar: Sürgün.
e) Nesne ismi yapar: Düzgün "eskiden han›mlar›n ciltlerinin güzel görün-
mesi için yüzlerine sürdükleri s›v› madde".
Ek çok heceli fiil gövdelerine nådir olarak getirilir: Yetiflkin, eriflkin, al›flk›n.
Terim yapar: Aflk›n fels. "tecrübe s›n›rlar›n› aflan, deney üstü", küskün
bota. "küstüm otu", düzgün mat. "kenar veya ayr›tlar› ile aç›lar› birbiri-
ne eflit olan (biçim)", eriflkin biyo. "vücdunun geliflimi tamamlanm›fl
olan", yetiflkin psiko. "geliflimin herhangi bir yönünde veya tümünde
duraklama düzeyine eriflmifl olan".
Yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Üzgün "müteessir", yayg›n
"flåyi", k›zg›n "mütehevvir", uygun "muvåf›k", seçkin "mümtaz", düflkün
"müptelå", al›flk›n "me’lf", taflk›n "seylåb", bozgun "hez^met", etkin "fa-
al", yetkin "kåmil", iliflkin "müteallik", belirgin "mütebåriz", bilgin "ålim".
 – 1407 –
-› / -i / -u / -ü
‹fllek bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’deki ¯g fiilden isim yap-
ma ekinin Bat› Türkçesi’nde düflmesi yüzünden yard›mc› sesin fiilden
isim yapma eki håline gelmesiyle oluflmufltur: Yaz¯› (< yaz¯›¯g), öl¯ü (<
öl¯ü¯g). Ayr›ca gerundium fleklinin kal›plaflmas› (dolu) ve ¯gu/¯gü ekinin
g’sinin düflmesi bu fiilden isim yapma ekini ortaya ç›karm›flt›r (korku /
kork¯gu). Eski Anadolu Türkçesi’nde de koku, ölü, tapu, saçu, yapu keli-
melerinde oldu¤u gibi sadece u seslisiyle mevcuttur.
Bat› Türkçesi’nde ¯› / ¯i / ¯u / ¯ü ekinin yeni bir ek gibi kullan›ld›¤›n› gör-
mekteyiz. Fonksiyonu ^tibår›yle yapan, olan veya yap›lan çeflitli nesne-
leri karfl›lar: Soru, gezi, çeki, tart›, s›k›, çektiri, e¤ri, ça¤r›.
Yer isimleri yapar: Do¤u, bat›.
Bu ekle yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Sald›r› "hücum, taar-
ruz", bildiri "tebli¤, tebl^gat", duyuru "^lan, anons", güldürü "komedi", gös-
teri "nümåyifl", baflar› "muvaffakiyet", çeviri "tercüme", ileti "mesaj", be-
¤eni "zevk", aç› "zåviye", an› "håt›ra", duyu "hasse", veri "done".
Terimler yap›lm›flt›r: Art› mat. "toplanacak iki say› aras›na konan iflåret
ad›", çarp› mat. "birbiriyle çarp›lacak iki say› aras›na konan iflåretin ad›",
güdü fels. "insan› harekete geçiren, ak›l taraf›ndan da onaylanabilen se-
bep", kat› fizik. "içinde bulundu¤u kab›n veya yerin fleklini almayan".
-›c› / -ici / -ucu / -ücü
Eski Türkçe’den beri kullan›lan, ifllek bir fiilden isim yapma ekidir. Mu-
harrem Ergin, ekin Eski Türkçe’deki fiilden isim yapma ekleri ¯g ve
¯gu/¯gü ile isimden isim yapma eki ¯ç›/¯çi’den olufltu¤unu (¯›¯gç›/¯i¯gçi ve
¯guç›/¯güçi) belirtmektedir. Tahsin Banguo¤lu’na göre ise canl› bir ¯güçi
birleflik isim¯fiil ekinden gelmektedir. Bat› Türkçesi’nde eklerin sonun-
daki ve bafl›ndaki g’nin düflmesi ve ç’nin sedål›laflmas›yla Eski Anadolu
Türkçesi’nde ¯›c› / ¯ici / ¯uc› / ¯üci flekline girmifltir: Bilici, öldürici, kor-
kuc›, sat›c›. Eski Anadolu Türkçesi’nden sonra yuvarlak sesli düzleflmifl
(¯›c›/¯ici), son zamanlarda ise sesli uyumuna ba¤lanarak çok flekilli ol-
mufltur.
Fonksiyonu ^tibåriyle çokluk, afl›r›l›k, devaml›l›k belirtir:
a) S›fatlar ve isimler yapar: Gezici, bölücü, at›c›, yüzücü, koflucu, binici,
y›rt›c›, üzücü, çekici, yorucu, kal›c›, doland›r›c›, izleyici vb.
b) Meslek isimleri yapar: Bak›c›, sat›c›, sunucu, sürücü, örücü.
c) Ayg›t, araç isimleri yapar: Al›c›, ar›t›c›, çözücü, gösterici, ›s›t›c›, kurutu-
cu, patlay›c›, susturucu, yap›flt›r›c›, verici.
d) Nesne ismi yapar: Uyuflturucu.
Birleflik kelime yap›m›nda kullan›lm›flt›r: Gönül aç›c›, ara bulucu, can s›-
k›c› vb.
Yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Kurucu "müessis", k›flk›rt›c›
"muharrik", koruyucu "håmi", dinleyici "såmi", okuyucu "kπri", yönetici
"müdür", üretici "müstahsil", tüketici "müstehlik", geçici "muvakkat", bu-
lafl›c› "såri", uyar›c› "münebbih", tutucu "muhafazakår".
Terim yapmakta kullan›lm›flt›r: Verici t›p. "baflkas›na aktar›lmak üzere
kan, doku veya organ veren kimse", tafl›y›c› t›p. "kendisi hastal›¤a yakalan-
maks›z›n o hastal›¤›n sebebi olan mikrobu tafl›yan (kimse veya hayvan)".
-›fl / -ifl / -ufl / -üfl
‹fllek bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ¯fl fleklinde idi. Bu dev-
reden günümüz Türkiye Türkçesi’ne gelen båz› isimlerde ek yaflamakta-
d›r. Alkamak’tan alk›fl (< alk›¯fl), karg›mak’tan karg›fl (< karg›¯fl), tan›fl (<
tan›¯fl) kelimesi de bu fiilden isim yapma ekinin eski flekliyle (¯fl) olufl-
mufltur. Eski Anadolu Türkçesi’nde eki ¯›fl/¯ifl olarak görmekteyiz: Dep-
renifl, tog›fl.
Genel fonksiyonu ^tibåriyle hareket ve ifl isimleri yapar: Al›fl, gelifl, söy-
leyifl, oturufl, yürüyüfl vb. Ayr›ca;
a) Kal›plaflarak nitelik, kavram, eflya gibi nesne isimleri yapar: Anlay›fl,
gösterifl, bulufl, durufl vb.
b) Nådir olarak s›fat yapar: Yanl›fl, i¤difl.
c) Soyut isimler yapar: Ba¤›r›fl, anlat›fl, aldan›fl, yan›l›fl vb.
d) Somut isimler yapar: Dikifl, kurulufl, bulufl.
e) Yer isimleri yapar: Girifl, ç›k›fl.
Ek sesliyle biten kök ve gövdelere getirilirse hece düflmesi meydana ge-
lir: Oynafl (< oyna¯fl¯›fl), ba¤dafl (< ba¤da¯fl¯›fl), dolafl (< dola¯fl¯›fl).
Birleflik isim yapar: Al›flverifl.
Dilimizdeki yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Gidifl "azi-
met", bulufl "^cat", art›fl "tezåyüt", aç›l›fl "küflat", uyan›fl "intibah", kurtulufl
"halas", davran›fl "tav›r", görüfl "noktainazar", kavray›fl "telakk^", anlay›fl
"zihniyet", olufl "tekevvün", k›l›fl "amel", kurulufl "teflk^låt", çekilifl "kefl^de".
-k
Eskiden beri kullan›lan ve çok ifllek olan bir fiilden isim yapma ekidir.
Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi’nde ¯uk/¯ük fleklinde idi: Açuk, de-
lük, katuk. Bat› Türkçesi’nde önündeki sesli harfin yard›mc› ses say›lma-
s›yla ek ¯k olarak kabul edilmifltir.
Fonksiyonu ^tibåriyle genellikle fiilin gösterdi¤i harekete måruz kalan, o
hareketten do¤mufl olan veya o hareketi yapan anlam›ndaki kelimeleri
karfl›lar.
a) ‹sim yapar: Tükürük, delik, elek, bölük, adak vb.
b) S›fat yapar: Çekik, yat›k, sönük, uçuk, büyük, uyan›k, tutuk, aç›k, çö-
kük, burufluk, bat›k vb.
c) Hem isim hem de s›fat olma özelli¤i tafl›yan kelimeler yapar: Düflük,
çürük, ezik, yuvarlak, toparlak vb.
d) Hastal›k ismi yapar: Öksürük.
Yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir. Tan›k "flåhit", san›k
"maznun", çeliflik "mütenåk›z", birleflik "müttehit".
Halk a¤z›nda da ölük "halsiz", sinik "sinmifl" vb. kelimelerde yaflamaktad›r.
Terim yapmada da kullan›lm›flt›r: Bölük mat. "On kural›na göre yaz›lan
bir tam say›n›n sa¤dan sola do¤ru üçer üçer ayr›lan basamaklar›ndan
her bir üçlü tak›m›", çekinik biyo. "birkaç kuflak sonra ortaya ç›kan ve
o zamana kadar aradaki döllerde gizli kalan soya çekim nitelikleri için
kullan›l›r", e¤ik mat. "dik veya paralel olmayan do¤ru".
Cavlak, toparlak, yuvarlak, adak kelimelerinde ekin yard›mc› ses alma-
dan fiile getirildi¤ini görmekteyiz. Sesli harfle biten fiil kök ve gövdele-
rinde bu durum geçerlidir.
-l
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde
dükel (< tüke¯l) "bütün" kelimesinde bu ek vard›r. Çapul "ya¤ma" ve halk
a¤z›ndaki yaral (< yara¯l) "yarayan" kelimesinde bulunmaktad›r.
‹sim olarak kullan›lan Ifl›l kelimesinde bu ek vard›r. An›l ve Sevil de bu
ekle yap›lm›fl gibi görünmekle birlikte üçüncü tekil flah›s istek çekimi ol-
mas› ihtimali daha kuvvetlidir.
Yeni kelimeler türetilmifltir: Kurul, koflul.
Okul kelimesi, okumak fiilinden ¯l ekiyle yap›lm›fl fleklinde aç›klanabilir-
se de Frans›zca ecole kelimesine benzetilerek türetilmifl olmas› daha
mant›kl›d›r.
-m
Çok ifllek bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçeden beri kullan›lmak-
tad›r: Togum "do¤um", istem "istek". Sonu sesli harfle biten fiillere do¤-
rudan, sessiz harfle bitenlere ise yard›mc› ses almak sretiyle gelebilir.
Fonksiyonlar› bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Fiille ilgili bir durumu, bir ifli belirten isimler yapar: Al›m, sat›m, ekim,
verim, do¤um, çözüm, ölüm vb.
b) Fiilin belirtti¤i iflle ilgili, o iflten do¤an hal, varl›k, eflya, mal, olay vb.
belirten isimler yapar: Seçim, giyim, bo¤um, tak›m, yat›r›m, deprem, kav-
ram, bölüm, biçim, tutum, anlam, kapsam, devrim (< devir¯i¯m), bunal›m,
ifllem vb.
c) Ölçü belirten isimler yapar: Yudum, içim, piflirim, tafl›m, at›m, dilim vb.
d) Yer belirten isimler yapar: Uçurum, kald›r›m.
e) S›fat yapar: Sa¤lam.
Dilimize Arapça, Farsça ve bat› dillerinden girmifl kelimelerin Türkçelefl-
tirilmesinde kullan›lm›flt›r: Do¤um "tevellüt", tüketim "istihlåk", ölüm "ve-
fat", üretim "istihsål", durum "vaziyet", bas›m "tipografya", bölüm "fas›l",
sürüm "revaç", tan›m "tårif", oturum "celse", yap›m "^målat", yay›m "neflri-
yat", onar›m "tåmirat", e¤itim "maårif", ö¤retim "tedr^sat", indirim "tenz^-
lat", güdüm "idåre", donat›m "teçhizåt", yorum "tefsir", ünlem "nidå" vb.
Bu ek terim yap›m›nda da kullan›lm›flt›r: Ak›m co¤. "debi", uzam fels.
"alg›lanan nesnelerin temel niteli¤i", ifllem mat. ve kimya. "muamele",
devinim fizik. "dura¤an bir noktaya göre devinmekte olan bir nesnenin
durumu", fels. "bir ruh durumundan baflka bir ruh durumuna geçifl".
-ma / -me
Çok ifllek olan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Anadolu Türkçesi (dit-
reme) ve daha sonraki dönemlerde iflleklik kazanm›flt›r.
Genel fonksiyonu ^tibåriyle ifl isimleri yapar: Gelme, gitme, alma, düflün-
me, koflma, yüzme, bilme, sorma, yazma, geçme vb.
a) Eflya isimleri yapar: Kaplama, yazma "kitap; yemeni", basma, sürme,
uçurtma vb.
b) Yiyecek isimleri yapar: Dolma, ezme, dondurma, flekerleme, kavurma,
açma, hafllama vb.
c) Alet ismi yapar: Kazma.
d) Kiflilerin özelliklerini belirten isimler yapar: Yanaflma, besleme, dönme.
e) Bitki ismi yapar: Asma.
Arapça ve Farsça’dan dilimize girmifl kelimelerin Türkçelefltirilmesinde
çok kullan›lm›flt›r: Düflme "sukut", geçme "mürur", okuma "k›raat", övme
"sitåyifl", okflama "nevåzifl", ç›karma "ihraç", boflaltma "tahliye", geçirme
"tefly^", üreme "tenåsül" vb.
S›fatlar›n Türkçelefltirilmesinde de kullan›lm›flt›r: Karma "muhtelit",
 – 1408 –
yapma "sun’^", seçme "müntehap", takma "müstear", çevirme "müter-
cem" vb.
Terim yap›m›nda da kullan›lm›flt›r: ‹vme fizik. "hareket eden nesnenin
küçük bir zaman içinde h›z›nda oluflan de¤iflmenin bu zamana oran›",
karfl›laflt›rma edeb. "roman, hikåye vb. eserlerin birbiriyle mukπyese
ederek de¤erlendirme", s›v›laflma fizik. "bir gaz›n s›v› durumuna düfl-
mesi", yasama hukuk. "genel, objektif kurallar koyma", yürütme hukuk.
"kπnunlar› uygulama ifli", ç›karma mat., bölme mat., önerme mant›k.
"bir durumu dile getiren cümle", sa¤lama mat., koparma, savurma, silk-
me, sarma spor., bezeme tezhip. "süsleme" vb.
-maca / -mece
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. ¯ma/¯me fiilden isim yapma
eki ile ¯ca/¯ce ekinin birleflmesinden oluflmufltur.
Fonksiyonlar› bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Hastal›k ismi yapar: Bo¤maca.
b) Hayvan ismi yapar: Atmaca.
c) Hareketli ve hareketsiz oyun isimleri yapar: Koflmaca, bulmaca, bul-
durmaca, bilmece.
d) Eflya ismi yapar: Çekmece.
e) Soyut isimler yapar: Aldatmaca, kand›rmaca, yutturmaca.
Yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Gülmece "mizah",
yan›ltmaca "mugålåta".
-maç / -meç
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu ¯me s›fat-
lar›n›n ¯eç küçültme ekiyle birleflmesinden meydana gelmifl olabilece¤i-
ni belirtir. Eski Türkçe’de k›ymaç, kavurmaç kelimeleri bulunmaktad›r.
Fonksiyon bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Yemek ismi yapar: Ovmaç "hamuru ovalayarak yap›lm›fl k›r›nt›larla
yap›lm›fl çorba".
b) Ålet isimleri yapar: Delgeç, kurutmaç, kazmaç, kan›rtmaç "bir tür kal-
d›raç", tutmaç, y›rtmaç "y›rtmaya yarayan ålet", çalmaç halk a¤z›. "ka-
fl›k çal›nacak tahta kap".
c) Soyut isimler yapar: Yan›ltmaç "yan›ltmak üzere düzenlenmifl söz",
kat›flmaç "farkl› maddelerden oluflmufl bütün".
d) Somut isim yapar: Y›rtmaç "ço¤unlukla k›yafetlerde etek, paça veya
kol yeninde dikilmemifl uzunca aç›kl›k".
Yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: S›kmaç "kompre-
sör", almaç "ahize, reseptör", ay›rmaç "fårika", ça¤›rtmaç "tellal", e¤meç
"kavis", emmeç "aspiratör", karmaç "mikser", yakmaç "brülör".
Yeni kelime türetilmifltir: Demeç.
-mak / -mek
Çok ifllek olan bir fiilden isim yapma ekidir. Mastar eki olarak adlan-
d›r›l›r. Eski Türkçe’den beri kullan›l›r. Eski Anadolu Türkçesi’nde de bu
ekle yap›lm›fl virmek, düriflmek "çal›flmak", azdurmak, kaçmak vb. pek
çok kelime vard›r.
Genel fonksiyonu ^tibåriyle fiillerin hareket isimlerini yapar: Açmak, bil-
mek, görmek, sevmek, koflmak, tutmak, yazmak, inmek, gelmek, içmek,
bafllamak, yakmak, almak vb.
Kal›plaflma sonucu somut isimler yapar: Çakmak, yemek, ilmek "ilmik,
ilik", kaymak, bo¤mak halk a¤z›. "bo¤um yeri".
-man / -men
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Fonksiyonu bak›m›ndan
çeflitlilik gösterir:
a) Meslek ismi yapar: Ö¤retmen.
b) Yer belirten isim yapar: Sekmen "basamak".
c) Fiilin belirtti¤i iflten, durumdan etkileneni gösteren isimler yapar: fiifl-
man, azman.
d) Ålet, araç ve eflya isimleri yapar: De¤irmen, e¤irmen "iplik e¤irmede
kullan›lan araç", çekmen "flifle çekmekte kullan›lan araç", sokman halk
a¤z›. "bir çeflit uzun konçlu çizme".
Bu ekle yeni kelimeler türetilmifltir: Çevirmen, e¤itmen, elefltirmen,
dan›flman, sayman, seçmen, göçmen, katman, gözetmen, etmen, yazman.
-maz / -mez
Esåsen bir isim¯fiil eki olup båz› kelimelerde kal›plaflarak fiilden isim
yapma eki håline gelmifltir. ¯ma¯/¯me¯ fiilden fiil yapma eki ile ¯z ekinin
birleflmesinden oluflmufltur.
Genel fonksiyonu ^tibåriyle olumsuzluk bildiren isim ve s›fatlar yapar:
Tükenmez, ç›kmaz, yaramaz, görmez halk a¤z›. "kör".
Kifli isimleri yapar: Solmaz, Korkmaz, Y›lmaz.
Birleflik kelime fonksiyonunda isim yapar: Çakar almaz "çakmak".
‹kilemeler yapar: Düflmez kalkmaz, olur olmaz, bilir bilmez.
Bu ekle yeni kelimeler türetilmifltir: Tafl›nmaz "gayr›menkul", kaç›n›l-
maz, açmaz.
-m›k / -mik / -muk / -mük
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir.
Fonksiyonu ^tibåriyle küçültme belirten isimler yapar: K›ym›k, ilmik,
kusmuk, kesmik "kesilmifl sütün koyu bölümü", soymuk halk a¤z›. "çam
a¤ac›n›n gövdesindeki kabu¤un soyulmas›yla aç›lan k›s›m", çi¤nemik
"a¤›zda çi¤nenip ç›kar›lan parça, yemek".
-m›fl / -mifl / -mufl / -müfl
Esåsen bir isim¯fiil eki olup båz› kelimelerde kal›plaflarak fiilden isim
yapma eki håline gelmifltir.
Fonksiyonlar› çeflitlidir:
a) Somut isimler yapar: Yarat›lm›fl, ermifl, yemifl.
b) Soyut isim yapar: Geçmifl.
c) Araç ismi yapar: Dolmufl.
d) S›fat yapar: Bilmifl.
e) Erkek ismi yapar: Durmufl, Sat›lm›fl, Toktam›fl.
f) fiehir ismi yapar: Ödemifl.
Bu ekle terim yap›lm›flt›r. Doymufl fizik. ve kimya. "doyma durumuna
gelmifl, gaz, s›v› veya elektrom›knat›s".
Deyim yap›lm›flt›r: Güngörmüfl "hayat tecrübesi olan".
-n
Eskiden beri kullan›lan bir fiilden isim yapma ekidir.
Fonksiyonu bak›m›ndan fiilin gösterdi¤i hareketi yapan›, olan› ve daha
çok yap›lan› belirten kelimeler yapar: Tütün, y›¤›n, ak›n, sökün, gelin,
›fl›n, ekin vb.
Yabanc› kelimelere bu ekle karfl›l›klar türetilmifltir: Bas›n "matbuat",
yay›n "neflriyat", sorun "mesele", yaz›n "edebiyat", dizin "indeks", esin
"ilham".
-nç
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Dönüfllülük eki ¯n¯ ile fiilden
isim yapan ¯ç ekinin birleflmesiyle oluflmufltur. Eski Türkçe’de bu ekle
yap›lm›fl kak›nç "öfke" kelimesi vard›, günümüzde bu kelime halk a¤z›n-
da bafl›na kakmak anlam›nda "bafl›na kak›nç etmek" ifådesinde
yaflamaktad›r.
Fonksiyonu bak›m›ndan fiilin, hareketin ortaya ç›kard›¤› fleyi ifåde eden
isimler yapar, bunlar ayn› zamanda yabanc› kelimelere karfl›l›k olarak
türetilmifltir: Bas›nç "tazyik", ezinç "azap".
S›fatlar yapar: Ürkünç, korkunç.
Bu ekle yap›lm›fl ilginç kelimesi yanl›fl türetmedir. ‹lgimek fiili yoktur, il-
gi ismine bu ek getirilmifl, isimden isim yapma eki özelli¤ini kazanm›fl-
t›r. Türkçe’de böyle bir isimden isim yapma eki yoktur.
-nt› / -nti / -ntu / -ntü
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Dönüfllülük eki ¯n¯ ile fiilden
isim yapan ¯t›/¯ti ekinin birleflmesiyle oluflmufltur.
Fonksiyonu bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:
a) Da¤›n›kl›k, eksiklik ifåde eden isimler yapar: Ak›nt›, kesinti, esinti,
çisenti, s›z›nt› vb.
b) Bir bütünün parçalar›n› ifåde eden isimler yapar: K›r›nt›, k›rp›nt›,
saç›nt›, serpinti vb.
c) Duygu, his belirten isimler yapar: B›k›nt›, buruntu vb.
d) Küçültücü, afla¤›lay›c› isim ve s›fat yapar: Bozuntu, kas›nt› vb.
e) Fiilin belirtti¤i hareketi yapan nesneleri gösteren isimler oluflturur:
Sark›nt› "sarkan fley".
Bu ekle yabanc› kelimelere karfl›l›klar türetilmifltir: Üzüntü "teessür",
y›k›nt› "haråbe", kesinti "kat’iyat", kuruntu "evham", sars›nt› "tezelzül",
ürküntü "tevahhufl".
-r
Esåsen isim¯fiil eki olup, kal›plaflma ile meydana gelmifl bir fiilden isim
yapma ekidir. Gelir, yat›r, okur, düflünür, ister "^cap", çözünür "eriye-
bilen", kötümser, iyimser, tafl›n›r kelimelerinde bulunmaktad›r.
Yan›ndaki kelimeyi niteleyerek terim yapar: Bilir kifli hukuk. "ehlihibre".
 – 1409 –
-sal / -sel
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Uysal kelimesinde bulun-
maktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle isimden isim yapma eki ¯sal/¯sel gibi åitlik, ilgili ol-
ma ifåde eden s›fatlar yapar: Görsel, iflitsel kelimeleri yeni türetilmifltir.
-t
‹fllek olmayan ancak Eski Türkçe’den beri kullan›lan bir fiilden isim yap-
ma ekidir. Muharrem Ergin’e göre ek Eski Türkçe’de ¯ut/¯üt fleklinde idi.
Eski Anadolu Türkçesi’nde de båz› kelimelerde bir süre böyle kullan›l-
m›flt›r: Geçüt, aflut "afl›lacak yer". Daha sonra ekteki sesli harf yard›mc›
ses durumunu alarak sesli uyumuna ba¤lanm›flt›r: Geçit. Tahsin Ban-
guo¤lu bu ekin geçmifl zaman ekini (geçmifl kipini) meydana getirmifl
olabilece¤ini ifåde eder: (Geç¯it¯im > geçtim).
Fonksiyonu ^tibåriyle çeflitlilik gösterir:
a) Araç ismi yapar: Tafl›t, binit.
b) Somut isimler yapar: Yaz›t, yap›t, sark›t, dikit.
c) Soyut isimler yapar: Umut, ay›rt, soyut.
d) Hem somut hem soyut isimler yapar: Kesit, kan›t, yak›t.
e) Erkek ismi yapar: Korkut.
f) Yiyecek ismi yapar: Yo¤urt.
-tay
Türkçe’de böyle bir fiilden isim yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak son
zamanlarda bu ekle say›fltay dan›fltay ve çal›fltay kelimeleri türetilmifltir.
Bunlar› yanl›fl türetme olarak kabul etmek yerinde olacakt›r.
-t› / -ti / -tu /-tü
‹fllek olarak kullan›lan bir fiilden isim yapma ekidir. Eski Türkçe’de ve
L ‹ S T E 4 . Fiilden fiil yapma ekleri
-ala- / -ele-
‹fllek ve canl› bir fiilden fiil yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre da-
mak sesi düflmesiyle ¯ekle¯ ekinden gelmifl olmal›d›r. Fonksiyonu ^tibå-
riyle tekerrür bildiren fiiller yapar: Kovalamak, ovalamak (< o¤alamak),
silkelemek, eflelemek, flaflalamak, duralamak, itelemek, gevelemek, ka-
kalamak, sepelemek, çalkalamak (< çalka¯ala¯mak).
Bu ekle yeni kelime de türetilmifltir: Çabalamak.
-ar- / -er-
Eskiden beri kullan›lan, fakat ifllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir.
Tahsin Banguo¤lu, bu ekin eski ¯gar¯/¯ger¯ ekinden gelmifl olabilece¤ini
söylemifl, bunun yan›s›ra Eski Türkçe devresinde ekin ¯ar¯/¯er¯ fleklinde
görüldü¤ünü de ifåde etmifltir. Faktitif ekidir (Fiilden ettirgen çat› türe-
tir). Örnekleri azd›r: Koparmak, ç›karmak, gidermek (< git¯er¯mek), onar-
mak, yakarmak.
-dar- / -der-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. ¯d›r¯/¯dir¯ ekinin bir baflka
fleklidir. Muharrem Ergin’e göre ekin oluflumu hakk›nda iki ihtimal ileri
sürülebilir: ¯dur¯/¯dür¯’ün düzleflmesiyle ortaya ç›km›fl olabilir veya
göndermek fiilinin Eski Türkçe’deki flekline (köndger¯ [< kön¯d¯ger¯]) ba-
k›larak eski ¯gar¯/¯ger¯ ekinin g’sinin düflmesiyle olufltu¤u söylenebilir.
Eski Anadolu Türkçesi’nde ve båz› a¤›zlarda görülür: Döndermek "dön-
dürmek", göndermek.
Günümüz Türkiye Türkçesi’nde göndermek fiili yayg›n olarak kullan›l-
makta, döndermek ise a¤›zlarda yaflamaktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle faktitif (ettirgen) ekidir. Kendisinden sonra ¯t¯ fak-
titif ekini de alabilmektedir: Göndertmek.
-d›r- / -dir- / -dur- / -dür- / -t›r- / -tir- / -tur- / -tür-
Türkçe’de eskiden beri görülen ve ifllek olarak kullan›lan bir fiilden fiil
yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre iki ettirgen çat› ekinin, ¯it¯ ile
¯ür¯ eklerinin üst üste gelmesinden do¤mufl bir birlefliktir. Eski Türk-
çe’de ¯tur¯/¯tür¯/¯dur¯/¯dür¯ olarak sådece yuvarlak flekilleri vard›. Bun-
lardan ¯tur¯/¯tür¯ en eski flekildir: Keltürmek (> getirmek), olturmak (>
oturmak). Eski Anadolu Türkçesi’nde ekin sådece d’li ve yuvarlak flekil-
leri kullan›lm›flt›r: Azdurmak, daldurmak, bildürmek. Ek sesli ve sessiz
uyumuna son zamanlarda ba¤lanm›flt›r, günümüz Türkiye Türkçesi’nde
Eski Anadolu Türkçesi’nde ¯d›/¯di olarak kullan›l›yordu. Daha sonra t’li
flekilleri ortaya ç›km›fl ve ekteki sesli harf uyuma ba¤lanm›flt›r. Ekin d’li
flekilleri günümüzde kullan›lmamaktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle çeflitlilik gösterir:
a) Fiilin belirtti¤i iflten oluflan nesneleri ifåde eden isimler yapar: Bölün-
tü "bölünen fley, parça".
b) Fiilin belirtti¤i iflin sonucunda oluflan hareketi ifåde eden isimler
yapar: Sallant›, bulant›, gezinti.
c) Fiilin belirtti¤i ifli gösteren isimler yapar: Özenti. Bu kelime halk a¤-
z›nda herkese ve herfleye özenen ve bu özelli¤i hofl karfl›lanmayan
kifliler için kullan›l›r.
Bu ek, n sesi ile biten fiil kök ve gövdeleri d›fl›nda baflka fiil kök ve göv-
delerine de gelebilmektedir: Ba¤›rt›, ça¤›rt›, karart›, ürperti, k›zart›, belir-
ti, buyurultu vb.
-v
Türkçe’de böyle bir fiilden isim yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak son
zamanlarda bu ekle saylav, s›nav, ödev ve türev kelimeleri türetilmifltir.
Bunlar› yanl›fl türetme olarak kabul etmek yerinde olacakt›r.
-y
Türkçe’de böyle bir fiilden isim yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak son
zamanlarda bu ekle onay, uzay ve deney kelimeleri türetilmifltir. Bunlar›
yanl›fl türetme olarak kabul etmek yerinde olacakt›r.
-z
‹fllek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. T›k›z, a¤laz ve bo¤az (<
bo¤¯u¯z) kelimelerinde yaflamaktad›r.
sekiz flekli de kullan›lmaktad›r.
Bir oldurma ve yapt›rma ekidir. Faktitif ekleri içinde en çok kullan›lan›-
d›r. Sesli ile biten tek heceli fiillerle, sessizle biten bütün fiil kök ve göv-
delerine getirilir: Yedirmek, açt›rmak, vuruflturmak, sevindirmek, düflürt-
türmek.
Bu ekten önce fiilden fiil yapma eklerinden ¯n¯, ¯fl¯ ve ¯t¯ faktitif eki gele-
bilmektedir.
Bu faktitif ekiyle yap›lm›fl båz› fiiller, ettirgen anlat›m›n› bir kullan›flta
veya tamåm›yle kaybetmifl, basit taban anlam›na ya da baflka bir üreme
anlama dönmüfllerdir: Sald›rmak, bast›rmak, sard›rmak, döktürmek, sök-
türmek, dald›rmak.
Båz› fiillerde de ettirgen anlat›m› sådece "imkån vermek, irådesizce se-
bep olmak" anlam›na dönmüfltür: Öptürmek, çald›rmak, kapt›rmak, sez-
dirmek, küstürmek, and›rmak.
-ga- / -ge-
Türkçe’de böyle bir fiilden fiil yapma eki bulunmamaktad›r. Ancak son
zamanlarda bu ekle indirgemek, yükseltgemek kelimeleri türetilmifltir.
Bunlar› yanl›fl türetme olarak kabul etmek yerinde olacakt›r.
-›- / -i- / -u- / -ü-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Tahsin Banguo¤lu’na göre Es-
ki Türkçe’de canl› bir ¯ik¯ edilgen çat› eki ile ilgilidir. Berkitme anlam› ta-
fl›maktad›r: Kaz›mak, sürümek, bürümek (< bür¯i¯mek), sanc›mak "sanc›
vermek".
-k-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde bu
ekle yap›lm›fl durukmak "duraklamak", sürükmek "sürülmek" kelimeleri
vard›r. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde k›rkmak (< k›r¯k¯mak), kalkmak
(< kal¯›¯k¯mak) ve sarkmak (< sar¯k¯mak) fiillerinde yaflamaktad›r.
-l-
Eskiden beri kullan›lan ve ifllek olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Günü-
müz Türkiye Türkçesi’nde sesli harfle veya l ile biten fiil kök ve gövde-
lerine getirilememektedir. Eski Türkçe’de sesli harfle biten fiil kök ve
 – 1410 –
gövdelerine getiriliyordu: Yelmek (< ye¯l¯mek) "yenilmek (yemek)". Ayr›-
ca sessiz harfle biten fiil ve kök gövdelerinde önündeki sesli harfi (yar-
d›mc› sesi) bünyesine dåhil etmifl, sesli uyumuna ba¤l› olarak çok flekil-
lilik göstermifltir. Eski Anadolu Türkçesi’nde ise bu yard›mc› sesin düz
flekilleri kullan›lm›flt›r: Düzilmek (< düz¯il¯mek), tut›lmak (< tut¯›l¯mak).
Nådiren sesli harfle biten fiil kök ve gövdelerine de bu flekilde getirilmifl-
tir: Diyilmek (< di¯y¯il¯mek). Eski Anadolu Türkçesi’nden sonra l’nin
önündeki sesli harf yard›mc› ses olarak kabul edilmifl ve sesli harfle ve-
ya l ile biten fiil kök ve gövdelerine bu ek getirilmemifltir.
Fonksiyonu ^tibåriyle pasiflik ve meçhul ifåde eden fiiller yapar. Türk-
çe’deki as›l pasiflik ve meçhul eki ¯l¯’dir.
Olma ifådesi tafl›yan fiillerden meçhul fiiller yapmaktad›r. Bunlarda fåil
bulunmaz: Durulmak, gidilmek, düflülmek, yat›lmak, korkulmak, susul-
mak vb.
Yapma ifåde eden fiillerden pasif fiiller yapar. Bu fiillerde fåil vard›r, fa-
kat pasiftir. Hareketi kendisi yapmaz, harekete måruz kal›r veya hareket
baflkas› taraf›ndan yap›l›r: Yap›lmak, kesilmek, aç›lmak, görülmek, uçu-
rulmak, gezdirilmek, ürkütülmek vb.
Båz› fiillerde kendi kendine olma ifådesi, pasiflik månås›n› ortadan kald›r-
m›fl ve pasiflik eki, dönüfllülük eki gibi olmufltur. Üzülmek, s›k›lmak vb.
Bu ekle yap›lan bütün fiiller geçiflsizdir.
-ma- / -me-
Çok ifllek olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Eskiden beri de¤iflmeden kul-
lan›lmaktad›r. imek fiili d›fl›nda bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebil-
mektedir. Fiillerin çekimli flekillerinde båzen y sesinin etkisiyle ve orta
hece durumunda kald›¤› için ekteki sesli harf de¤iflebilmektedir: Gelmi-
yor, olmuyor, alm›yor, görmüyor. Gelecek zaman çekiminde ve ¯an/¯en
isim¯fiil ekini ald›¤›nda oluflan de¤ifliklikler (gelmiyecek, alm›yan) yaz›-
da yer almamaktad›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle fiillere olumsuzluk anlam› kazand›r›r. Olmama,
yapmama ifåde eder: Bafllamamak, gelmemek, dikmemek, söylememek,
almamak, satmamak, koflmamak, tutmamak, açmamak, bilmemek, kat›l-
mamak, düzelmemek vb.
-msa- / -mse-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Fiilden fiil yapan ¯se ekinin fi-
ilden isim yapma eki ¯im veya m sesi ile birleflmesiyle meydana gelmifl-
tir. Tahsin Banguo¤lu’na göre isimden fiil yapan ¯msa¯/¯mse¯ eki buna
benzetilerek oluflmufltur. Muharrem Ergin ise bu ekin, isimden fiil ya-
pan ¯msa¯/¯mse¯’den geldi¤ini belirtir.
Türkçe’de ¯se ve ¯si¯ istek ve benzerlik fiilleri kar›flt›¤› için ¯msa¯/¯mse¯
kullan›l›fl›n›n yan›nda ¯ms›¯/¯msi¯ flekli de ortaya ç›km›flt›r: A¤lamsamak
/ a¤lams›mak, k›namsamak / k›nams›mak.
Fonksiyonu ^tibåriyle "benzerlik, gibi yapma" anlam› tafl›yan fiiller ya-
par: Gülümsemek.
Halk a¤z›nda a¤lamsamak, durumsamak "duraklamak, sözü a¤z›ndan al-
mak", k›namsamak ve k›namsar kelimeleri yaflamaktad›r.
Bu ekle yeni türetilmifl çekimsemek, çekimser kelimeleri bulunmaktad›r.
-n-
Eskiden beri kullan›lan çok ifllek bir fiilden fiil yapma ekidir. Fiildeki ha-
reketi, o hareketi yapan nesnenin üzerine döndürdü¤ü için dönüfllülük
eki de denilmektedir. ¯n¯ eki sesli harfle biten fiillere do¤rudan do¤ruya,
sessiz harfle bitenlere de yard›mc› sesle getirilir. Eski Türkçe’de bu yar-
d›mc› sesler sesli uyumuna ba¤l›yd›. Ancak Eski Anadolu Türkçesi’nde
sådece düz flekilleri kullan›lm›flt›r: Bul›nmak, görinmek, bürinmek, soy›n-
mak vb. Daha sonra tekrar sesli uyumuna ba¤lanm›flt›r: Tutunmak, dö-
vünmek vb.
Fonksiyonu ^tibåriyle kendi kendine yapma veya olma ifåde eden fiiller
yapar: Al›nmak, gezinmek, dolanmak, bulunmak, kaç›nmak, söylenmek,
saklanmak vb.
Bu ekle yap›lm›fl fiillerin båz›lar› gönüfllülük de¤il, pasiflik ve meçhul ifå-
de eder. Türkçe’de as›l pasiflik ve meçhul eki ¯l¯’dir. Ancak ¯l¯ sonu ses-
li harfle ve ¯l¯ ile biten fiillere getirilememektedir. Bu sebeple ¯n¯ kulla-
n›lmaktad›r: Bafllanmak, yenmek, denmek, bilinmek, süslenmek, aran-
mak, silinmek vb.
¯n¯ eki n sessizi ile biten fiil köklerine getirilememektedir.
Dönüfllülük eki olan ¯n¯ ile pasiflik ve meçhul eki olan ¯n¯’yi kullan›ld›k-
lar› yere göre anlamak ve ay›rmak mümkün olabilir: Süslenmek (kendi
kendine süslenmek), süslenmek (araba süslenmek); silinmek (kendi ken-
dine silinmek), silinmek (duvarlar silinmek) vb.
-p-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Serpmek, k›rpmak kelimelerin-
de bulunmaktad›r.
-r-
Eskiden beri kullan›lan ve ifllek olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Faktitif
eklerindendir. Eski Türkçe’de ve Eski Anadolu Türkçesi’nde ekten önce
gelen yard›mc› ses yuvarlakt›r: Ölürmek, degürmek "de¤dirmek", irür-
mek "ulaflt›rmak", dururmak vb. Daha sonra ek sesli uyumuna tåbi ol-
mufltur.
¯r¯, sesli harfle biten fiillere getirilemez. Sessiz harfle biten fiillerin båz›-
lar›na getirilir. Tek heceli fiil köklerine eklenebilir.
Kendisinden önce ¯z¯ fiilden fiil yapma eki d›fl›nda baflka bir fiilden fiil
yapma eki alamaz (< em¯i¯z¯i¯r¯mek > emzirmek). Kendisinden sonra ise
sadece ¯l¯, ¯t¯ ekleri ve olumsuzluk eki gelebilir: Ka篛¯r¯ma¯mak,
iç¯i¯r¯i¯l¯mek, flafl¯›¯r¯t¯mak vb.
Fonksiyonu bütün faktitif ekleri gibi geçifllilik ve baflkas›na yapt›rmad›r:
Geçirmek, kaç›rmak, içirmek, göçürmek, uçurmak, afl›rmak, tafl›rmak, dü-
flürmek, flafl›rmak, piflirmek, bitirmek vb.
-fl-
‹fllek olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Sesli harfle biten fiillere do¤rudan
do¤ruya, sessiz harfle bitenlere ise yard›mc› sesle eklenir. Eski Türk-
çe’de bu yard›mc› sesler sesli uyumuna ba¤l›yd›. Eski Anadolu Türkçe-
si’nde sadece düz flekilleri kullan›lm›flt›r: Uy›flmak (< uy¯›¯fl¯mak), gülifl-
mek (< gül¯i¯fl¯mek). Daha sonra tekrar uyuma ba¤lanm›flt›r.
Fonksiyonu ^tibåriyle ortakl›k ve olufl bildiren fiiller yapar:
a) Ortakl›k bildiren fiiller yapar. Üç flekilde yap›l›r:
(1) Karfl›l›kl› yap›lma bildirir: Dövüflmek, kucaklaflmak, sözleflmek, at›fl-
mak, vuruflmak vb.
(2) Birlikte yap›lma bildirir: Uçuflmak, bölüflmek, gülüflmek, a¤laflmak,
kofluflmak vb.
(3) Hem karfl›l›kl› yap›lma hem de birlikte yap›lma bildiren fiiller de var-
d›r: Kap›flmak.
b) Olufl bildiren fiiller yapar: Geliflmek, giriflmek, bulaflmak, eriflmek, zor-
laflmak, iyileflmek, a¤›rlaflmak, ulaflmak, güzelleflmek vb.
Bu ekle yap›lan båz› fiiller hem olufl hem de ortakl›k ifådesi tafl›r: S›k›fl-
mak "el s›k›flmak; bir yerde s›k›flmak", tutuflmak "karfl›l›kl› tutmak; yan-
mak".
Båzen ¯n¯ dönüfllülük ekinden ve ¯l¯ pasiflik ekinden sonra da gelebilir:
Dayan›flmak, da¤›l›flmak vb.
-t-
‹fllek olarak kullan›lan bir fiilden fiil yapma ekidir. Eski Anadolu Türk-
çesi’nde båzen çekim s›ras›nda iki sesli harf aras›nda bulundu¤u zaman
sedål›laflm›flt›r: Ak›dur, a¤ladan. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde halk
a¤z›nda da bu sedål›laflma mevcuttur.
Fonksiyonu ^tibåriyle fiillerden oldurma ve yapt›rma ifåde eden fiiller
yapar. Faktitif eklerindendir: Aratmak, düzeltmek, sark›tmak, korkut-
mak, yükseltmek, benzetmek, dar›ltmak, yükletmek, ak›tmak, yürütmek,
yan›ltmak, azaltmak, söyletmek, ça¤›rtmak vb.
Di¤er faktitif eklerinden sonra da gelebilmektedir: Sürdürtmek, kofldurt-
mak, sildirtmek, geçirtmek, kaç›rtmak, flafl›rtmak vb.
-z-
‹fllek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Eski Türkçe’de ve Eski
Anadolu Türkçesi’nde daha çok kullan›lm›flt›r: Utuzmak "kumarda,
oyunda kaybettirmek", tamz›rmak (< tam¯›¯z¯›¯r¯mak) "damlatmak",
emizmek "emzirmek".
Fonksiyonu ^tibåriyle oldurma veya yapt›rma ifåde eder. Faktitif eklerin-
dendir. Günümüz Türkiye Türkçesi’nde emzirmek (< em¯i¯z¯i¯r¯mek) ve
halk a¤z›nda utuzmak kelimelerinde bulunmaktad›r.
 – 1411 –

Türkçe’de olmad›¤› halde kelime türetilmifl ekler Tek örne¤i bulunan di¤er ekler
(tek örnekli)
‹simden isim yapma ekleri ‹simden isim yapma ekleri
¯em: Önem ¯n: Zorunlu
¯et: Özet ¯sik: Yüksük (< yik+sik)
¯ge: ‹mge ¯fl: Yokufl (< yok+u+fl)
¯gü: Özgü ¯tem: Yöntem
¯gün: Özgün ¯t›rak: Yabant›rak "bir tür dereotu"
¯kin: ‹çkin ¯tuk: Koltuk
¯lem: ‹kilem ¯vafl: Karavafl
¯tay: Yarg›tay ¯y: Ortay
¯z: Topuz

Fiilden isim yapma ekleri Fiilden isim yapma ekleri

¯ceme: Sürünceme ¯ev: Görev
-et: Te¤et ¯k›ç: Bask›ç "merdiven"
¯fl: Ülefl "pay" ¯mer: Katmer
¯mur: Ya¤mur
¯pak: Kaypak
¯sak: Savsak
¯van: Yayvan

Fiilden fiil yapma ekleri

¯sa¯: Ç›karsama