Biologjia

10 – 11
Për klasën e dhjetë dhe njëmbëdhjetë, gjimnaz
Pjesa e parë
Përktheu dhe përshtati:
Prof. Dr. Ethem Ruka

Ron Pickering
Titulli: Biologjia 10 - 11
Titulli i origjinalit: Complete Biology for Cambridge IGCSE

Autor: Ron Pickering

© W.R. Pickering 2014
Complete Biology for Cambridge IGCSE was originally published in English in 2014.
This translation is published by arrangement with Oxford University Press.

Biologji 10 - 11 është botuar fillimisht në gjuhën angleze në vitin 2014.

Ky tekst i përkthyer botohet për herë të parë në gjuhën shqipe në marrëveshje me
Oxford University Press.

Përktheu dhe përshtati: Prof. Dr. Ethem Ruka

Drejtuese botimi: Anila Bisha
Redaktore shkencore: Prof. Dr. Tefta Rexha
Redaktore teknike: Laureta Shkoza
Redaktore gjuhësore: Elona Qose
Ilustrimet: Oxford University Press
Dizajni për botimin shqip: Elzana Agolli
Foto e kopertinës: Gary Yim

Shtëpia Botuese Mediaprint

ISBN E KOLANËS 978-9928-08-243-5
ISBN 978-9928-08-244-2
Botimi i parë, 2016
Ribotim i përmirësuar, 2017

Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint

 Hyrje
Biologjia është shkenca që studion jetën dhe organizmat e gjalla.
Gjatë qindvjeçarëve të fundit, fokusi i shkencës së biologjisë ka
ndryshuar, nga ndërtimi i organizmave të gjalla (duke
ekzaminuar organizma të vdekura) te mënyra se si funksionojnë
ato. Gjatë gjithë kësaj kohe kemi zbuluar shumë për shëndetin
dhe sëmundjet, për ndërveprimet midis organizmave të ndryshme
në zinxhirët ushqimorë, për gjenet që kontrollojnë aktivitete të
trupit tonë dhe për mënyrën se si njerëzit mund të kontrollojnë
jetën e organizmave të tjera. Këto avancime në njohuritë
biologjike shtrojnë çështje të tjera. Ne duhet të kuptojmë se si
veprimtaria jonë ndikon në mjedis, se si njerëzit mund të marrin
përgjegjësitë për shëndetin dhe mirëqenien e tyre dhe se si ne
duhet të hartojmë ligje të përshtatshme për përdorimin e
informacionit tonë gjenetik.
Në librin e biologjisë do të studioni një shumëllojshmëri
gjallesash, proceset jetësore që ato kryejnë, ndikimin që këto
procese jetësore mund të kenë mbi shëndetin tonë dhe
përgjegjësitë që ne kemi në drejtim të organizmave të tjera.
Ky libër është programuar që t`ju ndihmojë të gjeni
informacionin shpejt dhe me lehtësi. Çdo mësim jepet në dy faqe.
Secili mësim trajton një temë që është pjesë e programit të
biologjisë dhe temat janë grupuar në kapituj. Gjithashtu, në fund
të librit jepen informacione që do t’ju ndihmojnë të përgatitni
vlerësimet praktike. Mësuesi do t`ju ndihmojë të lidhni mësimet
me pjesët e programit.
Çdo njeri ka mënyrën e vet të të mësuarit, por këto këshilla mund
t`ju ndihmojnë të merrni sa më shumë informacion nga ky libër:
 Shfrytëzoni përmbajtjen e tekstit! Kjo faqe do të sigurojë
informacion mbi temat e gjata, si reflekset ose ndotja e ujit.

 Përdorni indeksin! Kjo rubrikë do t`ju ndihmojë të orientoheni

për faqen ku gjendet koncepti, p.sh. pranë termit “neuron”
janë vënë numrat e faqeve ku gjendet ky koncept.

Përdorimi i pyetjeve është mënyra më e mirë për të kontrolluar

nëse e keni mësuar apo kuptuar materialin në secilën faqe. Pyetjet
gjenden në pjesën më të madhe të faqeve dhe në fund të secilit
kapitull. Pyetjet e nivelit të lartë shoqërohen me simbolin .

Simboli i është informacion plotësues.

Përmbajtja
2.12 Bimët dhe mineralet 48
1 Pyetje për fotosintezën dhe ushqyerjen e
gjallë
bimëve 50
1.1 Biologjia, shkenca që studion jetën dhe 2.13 Ushqimi dhe dieta ideale: sheqernat,
organizmat e gjalla 2 yndyrat dhe proteinat 52
1.2 Shumëllojshmëria e jetës 4 2.14 Ushqimi dhe dieta ideale: vitaminat,
1.3 Bimët 8 54

1.4 Kafshët jovertebrore 10 2.15 Ushqimi si burim energjie për proceset

jetësore 58
1.5 Kafshët vertebrore: pesë klasa 12
2.16 Balanca mes energjisë së ushqimit dhe
Pyetje për veçoritë e organizmave të
energjisë që shpenzohet: kequshqyerja 60
14
2.17 Ushqyerja e kafshëve i shndërron molekulat
1.6 Ndërtimi qelizor i organizmave 16
e ushqimeve në formë të përdorshme 62
1.7 Ndërtimi i organizmave të gjalla 18
2.18 Marrja e ushqimeve nëpërmet gojës 64
Pyetje për qelizën dhe ndërtimin e
2.19 Tretja përgatit molekulat për ripërthithje 66
organizmave të gjalla 20
2.20 Përthithja dhe asimilimi e bëjnë ushqimin
të vlefshëm 70
Ndërtimi dhe funksionet e
2 Pyetje për ushqyerjen e kafshëve dhe
organizmave të gjalla shëndetin 72
2.1 Transporti përmes membranës qelizore: 2.21 Kapja e ujit dhe mineraleve nga rrënjët 74
difuzioni (shpërhapja) 22
2.22 Sistemet e transportit bimor 76
2.2 Transporti përmes membranës qelizore:
osmoza 24
2.23 Transpirimi: lëvizja e ujit te bimët 78

2.3 Të gjitha organizmat e gjalla janë të

2.24 Gjethja dhe humbja e ujit 80
ndërtuara nga molekula organike 28 2.25 Gjaku si mjedis qarkullimi për sistemet e
transportit te kafshët 82
2.4 Provat për zbulimin e lëndëve biokimike 30
2.5 Roli i enzimave në kontrollin e reaksioneve
2.26 Sistemi i qarkullimit 86
biokimike të organizmave të gjalla 32 2.27 Kapilarët: shkëmbimi i lëndëve mes
gjakut e indeve dhe formimi i lëngut
2.6 Eksperimente me enzimat dhe metoda
indor 88
shkencore 34
Pyetje për enzimat dhe molekulat
2.28 Zemra është pompa e sistemit të
qarkullimit 90
biologjike 36
2.7 Fotosinteza dhe ushqyerja e bimëve 38
2.29 Sëmundja koronare e zemrës 92
Pyetje për qarkullimin 94
2.8 Shpejtësia e fotosintezës 40
2.9 Ndërtimi i gjethes dhe fotosinteza 42
2.30 Shëndeti dhe sëmundjet 96

2.10 Rregullimi i fotosintezës 44

2.31 Patogjenët, organizmat që shkaktojnë
sëmundje 98
2.11 Fotosinteza dhe mjedisi 46
2.32 Parandalimi i sëmundjeve: ushqimi i 2.43 Ekskretimi: largimi i mbetjeve nga
shëndetshëm 99 organizmi 124
2.33 Lufta ndaj sëmundjeve bëhet 2.44 Dializa dhe trajtimi i pamjaftueshmërisë së
bashkërisht: nga individi dhe komuniteti 100 veshkës 126
2.34 Lufta kundër infeksioneve: gjaku dhe 2.45 Homeostaza: ruajtja e qëndrueshmërisë 128
mbrojtja kundër sëmundjeve 102
2.46 Kontrolli i temperaturës së trupit 130
2.35 Antitrupat dhe përgjigjja imunitare 104
Pyetje për ekskretimin dhe homeostazën 133
2.36 Energjia për jetën sigurohet nga
2.47 Koordinimi: sistemi nervor 136
frymëmarrja qelizore 106
2.48 Harku refleks, një shembull i punës së
2.37 Tkurrja e muskujve ka nevojë për
përbashkët të neuroneve 138
energjinë e çliruar gjatë frymëmarrjes 108
2.49 Integrimi përmes sistemit nervor
2.38 Matja e frymëmarrjes 110
qendror 140
2.39 Shkëmbimi i gazeve siguron oksigjenin
2.50 Receptorët dhe organet e shqisave: syri
për frymëkëmbimin 112
si organ shqisor 142
2.40 Ajrosja e mushkërive përmes
Pyetje për receptorët dhe shqisat| 146
frymëkëmbimit 114
2.51 Sistemi endokrin 148
Pyetje për shkëmbimin e gazeve 118
2.52 Drogat dhe çrregullimet e sistemit
2.41 Pirja e duhanit dhe sëmundjet 120
nervor 152
2.42 Si ta dimë që pirja e duhanit shkakton
2.53 Ndjeshmëria dhe lëvizja te bimët:
sëmundje? 122
tropizmat 156

Përgjigjet dhe indeksin i gjeni në pjesën e dytë të librit.

 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË
Biologjia, shkenca që studion jetën
1.1
dhe organizmat e gjalla
R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
 të kuptojmë ndryshimin mes organizmave të gjalla dhe
sendeve pa jetë;
 të jemi në gjendje të radhitim veçoritë e organizmave të
gjalla;
 të kuptojmë se energjia mund të shfrytëzohet për
jetesën.
Shfaqja e jetës
Shkencëtarët besojnë se Toka u formua nga
një re e madhe gazesh rreth 5 miliardë vite më
parë. Kushtet atmosferike ishin të ashpra (për
shembull, nuk kishte oksigjen molekular),
mjedisi ishte i paqëndrueshëm dhe kushtet
për jetën, siç i njohim sot, të papërshtatshme.
Shumë shkencëtarë mendojnë se organizmat
e para të gjalla dhe padyshim më të thjeshtat u
shfaqën rreth 2.8 miliardë vite më parë. Këto
organizma, me shumë mundësi, ushqeheshin
me molekulat e një lloj “supe” (supa
primordiale), që mbushte detet e cekëta të
Tokës së asaj kohe. Një ndër pyetjet që ka
intriguar shkencëtarët, filozofët dhe liderët
fetarë është: Çfarë i dallonte organizmat e para
të gjalla nga molekulat e “supës primordiale”?
Me fjalë të tjera, çfarë është jeta?
Veçoritë e jetës
Dallimi mes një kali, që është qenie e gjallë
dhe një traverse metalike, që është një send
pa jetë është i qartë. Megjithatë, jo gjithmonë
është e lehtë të dallosh nëse diçka është e gjallë
ose jo e gjallë. Një farë e thatë dhe një pjesëz
virale janë të gjalla apo jo? Për t´iu përgjigjur
një pyetjeje të tillë, biologët përdorin një listë
veçorish, që u përkasin organizmave të gjalla.
Organizmat e gjalla:
• marrin frymë;
• nxiten (kanë ndjeshmëri ndaj mjedisit
të tyre) dhe lëvizin;
• ushqehen vetë;
• rriten dhe zhvillohen;
• ekskretojnë;
• riprodhohen.
Në vijim ju do të mësoni më shumë detaje
rreth veçorive të jetës.
2 Për të mbajtur mend këto veçori mjafton të kujtoni
këtë emër FURREN, ku çdo shkronjë përfaqëson
një prej këtyre veçorive. Kështu, p.sh. shkronja
F simbolizon frymëmarrjen, R, riprodhimin e
kështu me radhë. Ju mund të sajoni një emër
tjetër, mjafton që ai t’u lehtësojë mbajtjen mend.
Një flokë dëbore ose një kristal kuarci
janë koleksione të organizuara molekulash
të njëjta. Organizmat e thjeshta të gjalla
përbëhen nga shumë lëndë të ndërlikuara, të
cilat organizohen në struktura të veçanta.
Organizmat e gjalla janë të larmishme.
Pasardhësit e tyre jo vetëm që shpesh
ndryshojnë nga njëri-tjetri, por ndryshojnë
edhe nga prindërit e tyre. Kjo larmi është e
rëndësishme si për përshtatjen ndaj mjedisit,
ashtu edhe për procesin evolutiv.
Veçoritë e jetës varen nga njëra-
tjetra
Çdo veçori e jetës është lidhur me veçoritë
e tjera. Kështu për shembull, organizmat e
gjalla mund të rriten vetëm nëse ushqehen.
Pasi marrin lëndët ushqyese nga mjedisi ku
jetojnë, ato prodhojnë mbetje, të cilat duhet të
ekskretohen. Për t’u përgjigjur ndaj mjedisit,
organizmat e gjalla duhet të organizojnë
qeliza dhe inde të caktuara, të cilat mund
ta përmbushin këtë funksion. Riprodhimi i
organizmave ka karakter të rastësishëm, ndaj
dhe brezat që rrjedhin prej tyre kanë gjasa të
jenë të larmishëm në raport me njëri-tjetrin.
Varësia ndaj energjisë
Organizmi i qenieve të gjalla dhe aftësia e tyre
për të përmbushur proceset jetësore varet nga
furnizimi me energji. Shumë nga biologët e
ditëve të sotme e përkufizojnë jetën si një tërësi
procesesh, të cilat rrjedhin nga organizimi i
lëndës dhe varen nga shpenzimi i energjisë.
Në këtë libër ne do të shikojmë:
• si lirohet energjia nga molekulat
ushqimore dhe si kapet ajo në formën e saj
të përdorshme;
• si organizohen molekulat në strukturat e
organizmave të gjalla;
• si e shfrytëzojnë energjinë organizmat e
gjalla për të përmbushur proceset jetësore.
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Frymëmarrja: reaksionet kimike, që

zbërthejnë molekulat e ushqimeve të
organizmave të gjalla, lirojnë energji nga
proceset metabolike. Forma e
frymëmarrjes që liron më shumë energji
shfrytëzon oksigjenin. Shumë organizma
kanë sistem shkëmbimi të gazeve,
funksioni i të cilit është të furnizojë
qelizat me oksigjenin e mjedisit.

Nxitshmëria (ose ndjeshmëria) është

aftësia për të zbuluar ose ndijuar
ndryshimet në mjedisin e brendshëm
ose të jashtëm dhe për t'u përgjigjur në
mënyrën e duhur ndaj tyre. Ndryshimet
mjedisore quhen nxitje. Përgjigjet
shpesh realizohen me anë të lëvizjeve
(veprim i një organizmi ose e një pjese
të tij që shkakton ndryshim pozicioni
ose vendi).

Ushqyerja është marrja e produkteve

që na shërbejnë për energji, rritje dhe
zhvillim. Për përgatitjen e ushqimit
gjatë fotosintezës bimët kanë nevojë
për dritë, dioksid karboni, ujë dhe
jone. Kafshët kanë nevojë për
përbërje organike, jone dhe ujë. Ato e
marrin ushqimin të gatshëm duke e
ngrënë atë.
Rritja dhe zhvillimi janë procese përmes
të cilave një organizëm ndryshon
madhësinë dhe formën e vet. Kështu,
për shembull, një kafshë e vogël
zmadhon përmasat (rritet), si dhe
ndryshon madhësinë relative të
pjesëve trupore (zhvillimi). Rritja është
një proces i vazhdueshëm i përmasave
dhe lëndës së thatë. Ajo realizohet
përmes rritjes së numrit të qelizave
ose rritjes së madhësisë së tyre.
Ekskretimi është largimi nga organizmi i
lëndëve helmuese, i mbetjeve të
prodhuara gjatë metabolizmit
(reaksionet kimike që ndodhin në
qeliza, duke përfshirë edhe
frymëmarrjen), si dhe i lëndëve të
tepërta.

Riprodhimi është procesi i prodhimit

të organizmave të të njëjtit lloj ose lindja
e pasardhësve. Një organizëm mund të
ndahet thjesht më dysh. Në organizma
të tjerë riprodhimi është më i ndërlikuar
dhe realizohet përmes pllenimit.
Riprodhimi krijon mundësinë e formimit
të pasardhësve të të njëjtit lloj me
prindërit. Kjo varet nga një tërësi
informacionesh kimike (informacioni
gjenetik), që i përmban çdo organizëm i
gjallë.
Pyetje
1. Afërsisht sa vite kaluan që nga formimi i Tokës deri në
shfaqjen e organizmave të para të gjalla?
2. Çfarë lloj molekulash mendoni se gjendeshin në “supën
primordiale”?
3. “Ringer” është një fjalë që ju ndihmon të kujtoni veçoritë e
organizmave të gjalla. Mendoni për një fjalë tuajën që ju
ndihmon të kujtoni këto veçori.
4. Sugjeroni dy mënyrat kryesore të riprodhimit të organizmave
të gjalla.
3
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.2 Shumëllojshmëria e jetës

R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
 të mësojmë se organizmat mund të klasifikohen mbi
bazën e karakteristikave të përbashkëta;
 të vlerësojmë se pse klasifikimi është i domosdoshëm;
 të kuptojmë përdorimin e një çelësi;
 të aftësohemi në emërtimin e pesë mbretërive dhe të
përshkruajmë veçoritë e tyre dalluese;
 të kuptojmë hierarkinë e klasifikimit;
 të mësojmë se pse është i vlefshëm sistemi binomial i
nomenklaturës.
Nevoja për klasifikimin e
organizmave të gjalla
Evolucioni është fryt i llojshmërisë dhe
përzgjedhjes natyrore. Evolucioni dhe izolimi
i popullatave çuan në shfaqjen e llojeve të
reja (shikoni faqen 58, pjesa e dytë). Çdo lloj
ka veçoritë e veta. Disa prej këtyre veçorive
mund të trashëgohen në brezat vijues të çdo
lloji. Shkencëtarët i shfrytëzojnë veçoritë
trashëguese për t’i ndarë organizmat në
kategori të veçanta. Shkenca që shfrytëzon
veçoritë trashëguese për vendosjen e
organizmave në kategori të veçanta quhet
taksonomi. Në natyrë ka një numër shumë
të madh organizmash të gjalla (llojshmëri
e madhe e jetës). Studimi i tyre do të ishte i
pamundur nëse nuk do të vendosnim rregull
përmes klasifikimit.
Ky lloj çelësi, që mundëson dy përgjigje për
një pyetje (në këtë rast Po ose Jo) quhet çelës
dikotomik (dichotomous, i degëzuar).
Për shkak të formës, ai mund të quhet
çelës i degëzuar ose në formë
merimange:
1. A ka ky organizëm qeliza me bërthamë të përcaktuar?
PO
Kështu, klasifikimi është i rëndësishëm për:
 mbrojtjen e organizmave - shkencëtarët
kanë nevojë të identifikojnë organizmat e
ndryshme të një habitati, sepse kështu ata
mund të kujdesen për to dhe të kontrollojnë
programet e mbarështimit të tyre;
 zbulimin e lidhjeve evolutive -
organizmat që ndajnë më shumë veçori
të përbashkëta e kanë origjinën nga një
paraardhës i përbashkët. Sa më shumë
veçori të ndajnë organizmat e ndryshme,
aq më vonë janë ndarë nga njëra-tjetra
gjatë evolucionit.
Çelësi i klasifikimit
Taksonomistët (biologët që studiojnë
klasifikimin) i ndajnë organizmat në grupe.
Për të bërë klasifikimin e organizmave ata
shtrojnë pyetje rreth veçorive të tyre. Të tilla
pyetje mund të ishin: A kryen një organizëm
fotosintezë? A përmban shumë qeliza një
organizëm? Një seri pyetjesh të tilla është
quajtur çelës klasifikimi. Një shembull të
një çelësi të tillë mund ta shikoni më poshtë
dhe në faqen përballë.
Veçoritë e organizmave të gjalla, që
shfrytëzohen për të ndërtuar çelësa klasifikimi,
tradicionalisht janë mbështetur te morfologjia
dhe anatomia (forma dhe ndërtimi i
organizmave), meqenëse veçori të tilla janë
lehtësisht të vëzhgueshme dhe të matshme.
Të gjitha organizmat e gjalla.
Pesë mbretëritë:
Prokariotët;
Protistët;
Bimët;
Kërpudhat;
JO Kafshët

2. A është i ndërtuar ky organizëm nga qeliza të ndryshme?

Është prokariot.
JO PO

3. A është organizëm heterotrof?

Është protist.
PO JO
Çelësat e degëzuar janë të lehtë në
4. A kanë mure qelizat e këtij organizmi dhe a ushqehet
përdorim, por kërkojnë shumë vend për
ai përmes tretjes së jashtme?
t’u vizatuar. Për këtë arsye përdoret
Është bimë.
çelësi dikotomik në formë liste. Ai është
PO JO paraqitur në faqen përballë dhe
praktikohet për klasifikimin e organizmave
4 Është kërpudhë. Është kafshë. jashtë laboratorit.
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

PO Shko te pyetja 2.
1. A ka ky organizëm qeliza me bërthamë të përcaktuar?
JO Është prokariot.
PO Shko te pyetja 3.
2. A është i ndërtuar ky organizëm nga qeliza të ndryshme?
JO Është protist.
PO Shko te pyetja 4.
3. A është organizëm heterotrof?
JO Është bimë.
4. A kanë mure qelizat e këtij organizmi dhe a ushqehet PO Është kërpudhë.
ai përmes tretjes së jashtme? JO Është kafshë.

 Çelësi përdoret për të vendosur një organizëm në një nga pesë mbretëritë.

Pesë mbretëritë Ju mund të dalloni që çdo grupi të klasifikuar

i jepet një emërtim. Kështu për shembull,
Duke përdorur çelësin ne mund ta vendosim
luanët i takojnë klasës së gjitarëve dhe rendit
një organizëm në një nga pesë grupet shumë
karnivora. Sipas një marrëveshjeje botërore,
të mëdha. Këto grupe, që dallohen mes tyre
dy grupet e fundit (gjinia dhe lloji) shkruhen
prej veçorish morfologjike dhe anatomike
në italics*. Kështu, në gjuhën Swahili që
shumë të dukshme, formojnë pesë mbretëri.
flitet në Kenia, luanin e quajnë simbia; në
Çdonjëra prej këtyre mbretërive përfshin një
spanjisht leon; në rumanisht leu, ndërsa
numër shumë të madh llojesh të ndryshme.
sipas terminologjisë shkencore Panthera leo.
Çelësi mund të përdoret edhe për vendosjen
Të gjithë biologët e këtyre vendeve e njohin
e çdo lloji në grupe të ndryshme brenda një
luanin me këtë emër shkencor. Emërtimi
mbretërie. Figura e mëposhtme tregon emrat
i llojeve me dy emra (të gjinisë dhe llojit)
e këtyre grupeve dhe mënyrën se si një luan
ishte ide e biologut suedez Karl Lineu. Nisur
është klasifikuar në mbretërinë shtazore.
tërësisht nga ndërtimi trupor, ai mundësoi
emërtimin shkencor të çdo organizmi të
Hierarkia dhe klasifikimi* njohur nga shkenca. Ky sistem binomal i
Vijimësia nga mbretëria te filumet, klasat, nomenklaturës përdoret ende në ditët tona
rendet, familjet, gjinitë e deri te llojet quhet (binomal = dy emra).
hierarki e klasifikimit.
* Lloj shkrimi

Të gjitha kafshët janë

Mbretëria (kafshë) heterotrofe dhe ushqehen
Duke lëvizur nga lart-poshtë duke e kapur ushqimin.
në hierarkinë e grupeve
ju mund të dalloni se... Filumi (vertebrorë) Filume të tjerë Të gjithë kordatët kanë
notokordë (e cila shndërrohet në
Klasa (gjitarë) Klasa të tjera shtyllë kurrizore).

Më shumë ngjashmëri Të gjithë gjitarët kanë gëzof dhe

dhe më pak Gjinia (mishngrënës) Gjini të tjera gjëndra qumështi (gjinj).
ndryshime
mes anëtarëve. Të gjithë karnivorët
Familja (e maceve) Familje të tjera
(mishngrënësit) janë të pajisur
me dhëmbë prerës për mishin.
ë!
Gjinia (Panthera) Gjini të tjera roj
gë
uun Të gjithë felidët kanë kthetra
Hu të kthyera.
Lloji Lloje të tjera
Panthera leo Shikoni! Një kafshë Të gjitha panterat (mace
heterotrofe me shtyllë të mëdha) mund të
kurrizore, që ushqehet duke hungërijnë, por nuk mund
e gëlltitur ushqimin. Ajo ka të gërhasin.
dhëmbë për copëtimin e
mishit dhe kthetra të Të gjithë luanët i takojnë
kthyera mbrapsht dhe të njëjtit lloj.
është gati të…
Anëtarët e të njëjtit lloj
mund të çiftohen dhe
të lindin pasardhës pjellorë.

5
 Klasifikimi hierarkik i luanit
 1.2 Shumëllojshmëria e jetës
Sot llojet e reja mund të klasifikohen përmes
veçorive të tilla, si: struktura e proteinave,
numri i kromozomeve ose renditja e gjeneve
(ADN ose ARN). Në kohën e Lineut nuk dihej
asgjë për këto veçori. Çdo organizëm, madje
edhe një i vetëm, ka profilin e vet të ADN-së.
Sot shkencëtarët mund të krahasojnë profilet
e ADN-së të llojeve të ndryshme.
Si ndihmojnë këto makromolekula në
klasifikim?
 Struktura proteinike: Organizmat që
kanë afërsi me njëra-tjetrën (që kanë të
përbashkët paraardhësin më të ri) kanë
renditje të ngjashme të aminoacideve në
proteina, siç është hemoglobina.
 Struktura e ADN-së: Organizmat shumë
të afërta kanë renditje të ngjashme të
bazave të ADN-së (shikoni faqen 38, pjesa
e dytë). Këto organizma, duke pasur më
pak “kohë evolutive”, kanë pësuar më
pak mutacione. Mutacionet mundësojnë
ndryshimin e renditjes së bazave.
Organizmat e afërta kanë profil ADN-je shumë të
ngjashëm. Kështu për shembull, njeriu dhe shimpanzeja
ndajnë 98.6% të gjeneve të tyre.
6
Viruset
Kur bota e gjallë u klasifikua në pesë mbretëri
u kuptua se një grup organizmash, të
quajtura viruse, nuk mund të përfshiheshin
në asnjë prej tyre. Arsyeja është se viruset
nuk shfaqin asnjë veçori të së gjallës, si për
shembull ushqyerja dhe riprodhimi, veçori
që mund të shfaqen vetëm nëse viruset
ndodhen brenda qelizave të organizmave
të tjera të gjalla. Me fjalë të tjera, të gjithë
viruset janë parazitë e për pasojë shkaktojnë
dëmtime te bujtësit e tyre. Disa taksonomistë
kanë sugjeruar një mbretëri të gjashtë, ku të
përfshihen viruset. Megjithëse viruset kanë
llojshmëri të madhe, ata kanë disa tipare të
të përbashkëta. Struktura e një virusi tipik
tregohet në figurën më poshtë.
Materiali gjenetik mund
të jetë ADN ose ARN.
Në të dyja rastet, acidet
nukleike kanë një zinxhir
të vetëm.
Mbulesa proteinike mbron
zinxhirin e vetëm nukleik.
Ajo është e përbërë nga
shumë nënnjësi.
Zgjatimet mund të
kontaktojnë dhe të
njohin qelizat që infektojnë.
 Një virus tipik ka material gjenetik dhe mbulesë proteinike,
por nuk mund të kryejë funksione jetësore. Ai nuk përmban
citoplazmë.
Shumë viruse shkaktojnë sëmundje. Ato
mund të infektojnë njeriun, kafshët dhe
bimët. Mos i ngatërroni viruset me bakteret!
Ndërtimi i bakterit si dhe rëndësia e tij për
njeriun do të shpjegohen në faqen 86, pjesa e
dytë.
Në faqen vijuese do të shpjegohen veçoritë
që dallojnë organizmat e gjalla të disa prej
filumeve dhe klasave më të rëndësishme.
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Pyetje
1. Emrat shkencorë të llojeve të nuselalave janë: Mustela nivalis dhe Mustela
vision. Të dy këto lloje, ashtu si dhe dhelpra (Vulpes vulpes) e vidërza
(Lutra lutra), i përkasin rendit Carnivora (mishngrënësit). Vidërza dhe
nuselalat i përkasin familjes Mustelidae.
a. Çfarë karakteristike të përbashkët kanë këto organizma për t’u
përfshirë në rendin Carnivora?
b. Cilat nga këto kafshë kanë afërsi më të madhe mes tyre?
c. Cila nga këto kafshë është më e ndryshme nga të tjerat?
d. Sugjeroni një veçori, që shërben për t´i përfshirë këto organizma në
mbretërinë e shtazorëve (kafshëve).
2. Emri shkencor i njeriut është Homo sapiens. Provoni të gjeni kuptimin e
këtij emërtimi.
3. Pse është i vështirë klasifikimi i viruseve në një nga pesë mbretëritë e
organizmave të gjalla?
4. Figura e mëposhtme tregon pesë lloje të ndryshme algash deti.

Lloji 2
Lloji 1

Lloji 3

Lloji 4

Lloji 5

a. Përshkruani një veçori të çdo lloj alge që nuk takohet në llojet e tjera.
b. Nisuni nga përgjigjja e pikës a për të ndërtuar një çelës dikotomik, i cili
do të përdorej për të dalluar pesë llojet e algave të detit.

7
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.3 Bimët
R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T: katër grupe kryesore (filume): algat, myshqet,
fieret dhe bimët me fara.
 të kujtojmë se të gjitha bimët, si organizma autotrofe, Algat dhe myshqet nuk rriten shumë larg
kanë aftësi të absorbojnë energjinë dritore dhe ta mjediseve ujore, ndërsa fieret dhe bimët me
shfrytëzojnë atë për fotosintezën; lule (angjiospermet) janë përshtatur më mirë
 të kuptojmë disa nga hapat që mundësojnë përshtatjen për jetën në tokë.
e bimëve në toka të thata;
 të sjellim ndërmend veçoritë e katër grupeve kryesore të Fieret
bimëve. Fieret janë përshtatur më mirë për jetën në tokë
sesa myshqet dhe algat. Fieret kanë rrënjë,
Bimët janë autotrofe kërcej, gjethe të ndërlikuara dhe inde përçuese.
Fieret prodhojnë spore, të cilat mundësojnë
Bimët, si organizma autotrofe, i përgatitin përhapje të madhe. Megjithatë, ata nuk kanë
molekulat e thjeshta ushqimore përmes kutikulë të trashë dhe mund të mbijetojnë
fotosintezës, duke u nisur nga burime vetëm në hije dhe në zona me lagështi. Gametët
joorganike, si energjia e dritës. Të gjitha bimët e fiereve, ashtu si edhe ato të myshqeve, për të
përmbajnë një pigment që përthith dritën i mbërritur në vendin e pllenimit duhet të notojnë
cili quhet klorofil (ose molekula të ngjashme përmes një shtresëze të hollë uji. Shembulli i një
që kryejnë të njëjtin funksion). Klorofili fieri është përshkruar më poshtë.
ndodhet brenda qelizave bimore, të cilat vishen
me një mur qelizor të përbërë nga celuloza. Angjiospermet (farëveshura)
Përshtatja për jetën në mjedis tokësor Angjiospermet ose bimët me lule janë ndër
bimët me zhvillimin më të suksesshëm.
Bimët e para jetonin në ujë, por duke evoluar, Ato kanë evoluar në shumë lloje dhe
ashtu si të gjitha organizmat e tjera, ato u kanë kolonizuar pothuajse çdo habitat të
përshtatën edhe me jetesën në tokë. Klasifikimi mundshëm. Më shumë se 80% e bimëve i
i bimëve në grupe mbështetet në këtë vijimësi përkasin angjiospermeve (bimë që prodhojnë
evolutive. Mbretëria bimore mund të ndahet në fara të veshura). Shumë nga veçoritë jetësore
të bimëve me lule do të trajtohen më vonë në
Këto sporangje janë përdorur si barna këtë libër (shikoni fq. 38-49,
mjekësore, për të shkaktuar lëvizshmëri 74- 81, 156 pjesa I dhe fq. 2-11,
(peristaltikë) të madhe të zorrëve të njeriut.
Përdorimi i tyre ka qenë një nga mënyrat për
Grup pjesa II). Figura në krye të faqes
sporangjesh përballë përmbledh këto veçori
largimin e krimbave parazitarë nga zorrët.
që prodhojnë
dhe lirojnë spore. dhe nënvizon përshtatshmëritë
e suksesshme të bimëve me
lule, duke përfshirë edhe rritjen
Frondet, gjethe në habitatet e nxehta.
të ndërlikuara që
përmbajnë gypa
përçues.
Kërcejtë përmbajnë
tufa përçuese
floemë dhe ksilemë.
Frondet e reja
janë gjithmonë të përdredhura.

Rrënjët e vërteta e Rizoma, kërcell nëntokësor

të thjeshta, që shërbejnë që mund të mbijetojë
për fiksimin dhe përthithjen. edhe kur frondet thahen.
 Çdo pjesëz me ngjyrë kafe që ndodhet
 Fieret kanë gjethe të ndërlikuara, ind enëzor dhe rrënjë të vërteta.
poshtë gjethes përbëhet nga shumë
8 Ato riprodhohen nëpërmjet sporeve. sporangje. Sporangjet prodhojnë dhe lirojnë
spore.
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Dy grupet e angjiospermeve quhen monokotiledone. Bimët e grupit tjetër

Angjiospermet ndahen në dy nëngrupe kanë dy kotiledone. Ato quhen dykotiledone
madhore. Bimët e njërit grup kanë vetëm një (eudikotiledonet). Mes njëkotiledoneve dhe
kotiledon të farës (shikoni faqen 8 pjesa II). Ato dykotiledoneve ka edhe ndryshime të tjera, të
cilat mund t´i shikoni në figurë.
Veçoritë e angjiospermeve, që sigurojnë përshtatjen e bimës për jetën në tokë të thatë

Lulet: ngjyra, forma, aroma ose nektari i Vezorja mbron ovulat (vezëzat) dhe embrionin në
lules tërheqin insektet, shpendët zhvillim, veçanërisht nga tharja (“angjiosperme” do të
dhe gjitarët. thotë me farë të veshur).

Sipërfaqja e madhe e gjethes Frutat formohen nga pjekja e vezoreve. Forma e tyre e
mundëson rendiment më të lartë të veçantë, ngjyra, aroma dhe struktura e sipërfaqes së tyre
fotosintezës. Ky proces siguron ndihmojnë në shpërndarjen e farave me anë të erës, ujit dhe
energjinë e nevojshme për rritjen kafshëve.
dhe prodhimin e frutës. Megjithatë,
humbja e ujit përmes gojëzave me
anë të avullimit dhe difuzionit është
e lartë.
Gojëzat me “qelizat roje” rregullojnë humbjen e avujve të ujit,
shkëmbimin e gazeve oksigjen dhe dioksid karboni mes bimës dhe
atmosferës.

Tufat përçuese transportojnë ujin, jonet dhe tretësirat organike.

Sistemi rrënjor shërben për fiksimin e pjesës mbitokësore të bimës

dhe për përthithjen e ujit dhe të joneve.

Dy grupet e angjiospermeve (bimët me lule): monokotiledonet dhe dikotiledonet (eudikotiledonet)

Fara Filizi Gjethja e rritur

Një gjethe

Monokotiledone, Një Nervurat

për shembull misri kotiledon paralele

Dikotiledone (eudikotiledone) Dy Dy gjethëza Nervura

kotiledone të farës të degëzuara

Pyetje
1. Në ç’mënyrë janë përshtatur fieret për jetën në tokë?
2. Bimët me fara janë përshtatur mirë për të jetuar dhe
riprodhuar në mjedis të thatë. Cila përshtatje madhore u
mundëson atyre riprodhimin në tokë të thatë?

9
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.4 Kafshët jovertebrore

Anelidët (krimbat rruazorë)
R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
Anelidët, siç është krimbi i tokës, kanë trup
 të mësojmë ndryshimet mes kafshëve vertebrore dhe
të gjatë të segmentuar dhe të pajisur me keta
atyre jovertebrore;
(qime lëvizëse).
 të aftësohemi në përshkrimin e veçorive kryesore të
katër grupeve të jovertebrorëve: anelidëve, nematodëve,
Një segment
molusqeve dhe artropodëve;
Goja mund të
 të aftësohemi për të dalluar klasat e ndryshme të kafshojë copëza
artropodëve; gjethesh të rëna.

 të kuptojmë rëndësinë e metamorfozës tek insektet.

Anusi

Vertebrorët dhe jovertebrorët Ketat (qimëza të forta), që gjenden

në çdo segment, shërbejnë për
Të gjitha kafshët kanë një veçori të lëvizjen.
përbashkët: ato ushqehen me molekula Prerje tërthore e
krimbit, ku duken Trupi i gjatë e cilindrik
organike (shikoni faqen 28). Bazuar në ketat. mbulohet nga një shtresë
mukusi, që shërben për mbrojtjen
praninë e shtyllës kurrizore si pjesë e skeletit nga tharja.
kockor të brendshëm, kafshët e mbretërisë
shtazore ndahen në dy grupe: kafshët me
shtyllë kurrizore quhen vertebrorë, ndërsa Molusqet
ato pa shtyllë kurrizore quhen jovertebrorë.
Molusqet kanë një guaskë të fortë, që u
Më poshtë do të përshkruajmë katër grupet e
mbron trupin e butë pa këmbë.
jovertebrorëve.
Guaska mbron trupin e butë të
kërmillit nga grabitqarët dhe
Nematodët (krimbat e rrumbullakët) tharja.
Ankilostomatët janë nematodë, trupi i të
cilëve është specializuar për proceset e
ushqyerjes dhe riprodhimit. Shpesh ata Syri në majë të tentakulës.

parazitojnë brenda zorrës së një kafshe tjetër.

Aparati i gojës shërben

për të brejtur bimët.
Këmba muskulore mbulohet nga një lëndë
Goja me pjesët e saj thithëse
ngjitëse, e cila mundëson zvarritjen në sipërfaqe.
shërbejnë për pirjen e gjakut.

Muskuj gjatësorë për Anelid, nematod apo molusk?

lëvizje përdredhëse.
Anelid Nematod Molusk
Mbulesa E fortë, pak e E butë, e E butë. Guaska
Trupi i gjatë dhe i hollë pengon
daljen nga zorra.
trupore përshkueshme papërshkueshme pengon humbjen e
për ujin. për ujin. ujit.
Segmente Po Jo Jo
Lëndë jargore (mukusi) mbrojnë të
trupin nga lëngjet tretëse të bujtësit.
dukshme.
Lëvizja Përdor ketat Përdridhet, por Rrëshqet me anë të
për të lëvizur jeton në të këmbës nga një
nga një vend njëjtin vend. vend në tjetrin.
në tjetrin.
Anusi Mënyra e Barngrënës. Kryesisht Kryesisht
të parazit. barngrënës, disa
10 ushqyerit mishngrënës.
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Artropodët (këmbënyjëtuarit) Insektet

Artropodët përfshijnë jo vetëm numrin më të Si shembull për insektet mund të marrim
madh të llojeve, por edhe numrin më të madh mizën e shtëpisë ose mushkonjën.
të individëve brenda të njëjtin lloj. Insektet
janë artropodët që kanë fituar përshtatshmëri Trupi i segmentuar: segmentet grupohen në:
segmente të kokës, gjoksit (toraksit) dhe
interesante të ciklit të tyre jetësor. Ky barkut (abdomenit).
cikël quhet metamorfozë. Ai mundëson
Sytë e përbërë
shfrytëzimin maksimal të burimeve që zbulojnë ushqimin Dy çifte krahësh
ofrojnë habitatet ku jetojnë. Përveç insekteve, dhe shërbejnë për fluturim
për shmangien
filumi i artropodëve përfshin edhe tri klasa të Antenat e grabitqarëve.
tjera: ndijojnë
lëndët kimike
të mjedisit.
Krustacet
Aparati i gojës,
Gaforret duken pak si të pazakonta, sepse Miza e mishit
i specializuar
është përshtatur
shumë prej segmenteve të tyre fshihen në për ushqyerjen,
për lëvizjen
për shembull
dhe riprodhimin.
pjesën e poshtme të trupit. pickimi i
mushkonjës.
Masha të forta e të dhëmbëzuara që shërbejnë për Tre çifte këmbësh
të kapur. Ato mund të mbajnë ushqimin Metamorfoza (ndryshimi i formës
e rrëshqitshëm dhe të thyejnë guaskat e hapura të molusqeve. së trupit), mundëson kalimin në
Këmbë të artikuluara, Sytë janë organe të rëndësishme
disa stade të ciklit jetësor, të cilat:
që janë fleksibël dhe shqisore në mjedisin ujor.
nuk garojnë për të njëjtat
ndihmojnë burime ushqimore;
ushqyerjen. janë të specializuara për
funksione të ndryshme. Larva
është përshtatur për t’u ushqyer
Karpaksi është një guaskë e dhe rritur, ndërsa forma e rritur
Velëza poshtë fortë dhe e trashë, që
për lëvizje dhe riprodhim.
guaskës, që shërben për mbrojtjen
mundësojnë kapjen nga grabitqarët.
e oksigjenit të ujit.

Araknidet
Miriapodët
Koka dhe gjoksi janë bashkuar në Nofulla të forta dhe
Antena është një organ shqisor Aparati i gojës me pjesë të një pjesë të vetme trupore. copëtuese. Të gjithë
i rëndësishëm i forta për copëtimin e araknidët janë grabitqarë.
Sytë e thjeshtë (më shumë se një
njëmijëkëmbëshve për ushqimeve bimore çift) ndihmojnë për të zbuluar
orientim në (njëqindkëmbëshit) prenë.
mjedisin e errët ose kafshëve të tjera Katër palë çifte këmbësh
dhe të lagësht. (njëmijëkëmbëshit). mundësojnë kapjen e presë ose
mbajtjen në rrjetë.
Skeleti i jashtëm është i Barku
fortë dhe shërben për
Shumë segmente mbrojtje nga grabitqarët. Pjesët tjerrëse prodhojnë
trupore, trup fleksibël fijeza mëndafshi të holla e
Këmbët mundësojnë lëvizjen
që mundëson lëvizjen të gjata. (Fjala “araknid”
në sipërfaqe të ashpër.
dhe rrotullimin poshtë vjen nga emri i perëndisë Mëndafshi i merimangës, i fortë dhe i
ose rreth gjetheve greke Arachne, që dinte të hollë, është përdorur për përgatitjen e
dhe gurëve. tirrte.) rrjetave të dylbive të pushkëve spajper.
Mbulesa trupore është e
papërshkueshme për ujin
dhe mundëson jetesën
në tokë.

Pyetje
1. Kopjoni dhe plotësoni këtë paragraf. insektet.
Të gjitha kafshët kanë një karakteristikë të c. Krahasoni insektet dhe merimangat për
përbashkët.......... numrin e këmbëve, pjesëve trupore, krahëve
Jovertebrorët janë kafshë pa..................... dhe llojin e syve.
janë kafshët me numrin më të madh. 3. Insektet janë gjallesat më të përhapura në
2. Artropodët ndahen në katër klasa: insektet, tokë. Shumë prej tyre kanë fituar një
araknidët, krustacet dhe miriapodët. përshtatshmëri që quhet metamorfozë. Çfarë
a. Listoni tre veçori që takohen në të gjitha kuptoni me këtë term dhe si ndihmon ai që të
klasat. kuptohet numri i madh i insekteve?
b. Listoni tre veçori që takohen vetëm tek 11
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.5 Kafshët vertebrore: pesë klasa

R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
Peshku
 të njohim veçoritë e vertebrorëve;
 të kuptojmë se si klasat e ndryshme të vertebrorëve Luspat Vija anësore përmban organe
të mbuluara me mukus që zbulojnë dridhjet.
kanë shfaqur përshtatshmëri gjithmonë e më të mira për ndihmojnë në lehtësimin e notimit.
jetën në tokë;
 të njohim pesë klasat e vertebrorëve dhe të sjellim
shembuj për secilën prej tyre.

Nëse na kërkohet të emërtojmë një kafshë,

me shumë mundësi i pari që na vjen në
mend është emri i një kafshe gjitare. Kjo Operkulumi (kapaku mbulues) mbulon
velëzat (branshitë): sipërfaqja e madhe Pendët shërbejnë për lëvizje
ndodh sepse ato janë më familjare për ne. e velëzave mundëson shkëmbimin dhe qëndrueshmëri.
Gjitarët janë vetëm një klasë e filumit të e gazeve.
kordatëve (Chordata). Kordatët shpesh quhen Amfibët
vertebrorë, por, për të qenë të saktë, jo të
gjithë kordatët janë vertebrorë. Shumë pak Vrimat e hundës
që komunikojnë
prej tyre nuk kanë vertebra. Shtylla kurrizore me mushkëritë
e tyre përbëhet prej kockash të ndara, që shërbejnë për Lëkura e lagur
shkëmbimin shërben gjithashtu
quhen vertebra. Ato u mundësojnë gjitarëve e gazeve. për shkëmbimin
lëvizje të shpejta. e gazeve.
Vertebrorët ndahen në pesë klasa, të cilat, Goja e madhe: Katër këmbë, ku
ashtu si në rastin e klasave të mbretërisë amfibët e rritur gishtat e gjymtyrëve
janë të gjithë të prapme janë të
bimore, paraqesin përshtatshmëri graduale mishngrënës. pajisura me një
për jetën në tokë. Këto klasa janë: peshqit, membranë notuese.
amfibët, reptilët (zvarranikët), shpendët Ato shërbejnë për
kërcim dhe notim.
dhe gjitarët.

Vertebrorët

Të gjithë kanë shtyllë kurrizore

A kanë ata lëkurë të lëmuar?

PO JO

Peshq Reptilë Gjitarë

Kanë luspa në lëkurë?

Amfibë
PO JO

Kriteri bazë për Peshq Reptilë Shpendët Gjitarët

ndarjen e
vertebrorëve në
klasa është lëkura. A kanë luspa të thata? Pendë apo lëkurë?

PO JO PO JO

12
Reptilë Peshq Shpendë Gjitarë
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Reptilët (zvarranikët)
Luspat e thata të lëkurës mbrojnë trupin
nga humbja e ujit.  Krokodili ka luspa të thata,
Bishti, si në rastin e
krokodilëve, mund të që janë tipike për reptilët. Sytë
përdoret për notim. ai i ka në pjesën e përparme të
Gjymtyrët
kokës. Dhëmbët i ka të mprehtë
shërbejnë për zvarritje e me majë dhe shërbejnë për
dhe ngjitje.
kapjen e presë në ujë.
Goja ka dhëmbë
ose pjesë të forta
që përdoren për ushqyerje.

 Çafka e përhimët është një

shpend tipik që ka sqep dhe
pendë. Ajo është përshtatur për
kapjen e peshqve dhe
bretkosave. Për këtë
kontribuojnë sytë e mëdhenj, që
mundësojnë zbulimin e presë,
sqepi i gjatë për kapjen e saj, si
dhe këmbët e gjata për të ecur
Çafka e përhimët në një mjedis të butë e me
baltë.
Shpendët
Gjitarët janë vertebrorë endotermikë (e ruajnë
Gjymtyrët e Vrimat e hundës janë të lidhura të pandryshueshme temperaturën e trupit),
përparme shndërruar me mushkëritë dhe shërbejnë
në krahë. për këmbimin e gazeve. veçoritë e të cilëve janë paraqitur në figurën e
mëposhtme. Numri i madh i përshtatshmërive
u ka mundësuar gjitarëve të kolonizojnë
habitate të larmishme, që fillojnë nga Poli i
Veriut e deri në shkretëtirën arabike.
Sqepi është shumë i lehtë,
sepse nuk ka as dhëmbë
Pendët dhe puplat
shërbejnë për fluturim
dhe as kocka. Njerëzit janë gjitarë
dhe ruajtjen
e nxehtësisë trupore Njeriu ka veçoritë tipike të gjitarëve, si:
(ato shërbejnë si izolues qimet, gjëndrat e qumështit, diafragmën etj.
të shkëlqyer kundër Këmbët e ndihmojnë për të
nxehtësisë). qëndruar në degë.
Njerëzit janë të veçantë nga të gjitha qeniet
e tjera shtazore, sepse falë përshtatshmërive
kanë mundur të ndryshojnë mjedisin që
Gjitarët kanë prodhuar. Në këtë mënyrë, njerëzit,
Llapa e veshit mund të lëvizë Mustaqet janë të si asnjë lloj qenie tjetër shtazore, kanë
për të rritur në maksimum ndjeshme ndaj mundur të jetojnë dhe punojnë në shumë
efektin zbulues të zërit. prekjes dhe
dridhjeve. habitate. Përshtatshmëritë njerëzore kanë
ndihmuar në zhvillimin e mëtejshëm të
Gëzofi mbulon trurit, si dhe të gjithë veprimtarive të tjera
trupin dhe shërben
për ruajtjen e që bashkërendohen prej tij. Truri njerëzor
nxehtësisë, duke është shumë i ndjeshëm ndaj ndryshimit të
kontribuar në
ruajtjen e
temperaturës. Përshtatshmëritë njerëzore
qëndrueshmërisë përfshijnë edhe mekanizmat e rregullimit të
së temperaturës
trupore.
temperaturës trupore (shikoni faqen 130).
Goja përmban dhëmbë, të
cilët u mundësojnë
Ndër veçoritë e tjera që e bëjnë njeriun një
shfrytëzimin e një llojshmërie gjitar krejt të veçantë janë: qëndrimi i drejtë
të madhe ushqimesh.
vertikal, lirimi i duarve për të kryer lëvizje
të ndërlikuara, duke përfshirë këtu edhe
Penisi është organi mashkullor, që
mundëson pllenimin e brendshëm.
përdorimin e veglave.
13
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Pyetje për veçoritë e organizmave të

gjalla dhe klasifikimin
1. Në këtë figurë tregohen gjashtë artropodë. 2. a. Sistemi dyemëror i emërtimit shkencor
Secili prej tyre mund të shkaktojë sëmundje të përdoret për përcaktimin e të gjitha qenieve
caktuara në organizma të tjera. të gjalla. Sipas këtij klasifikimi, emri
A C
shkencor i elefantit indian është Elephas
maximus. Cila pjesë e këtij emërtimi tregon
gjininë dhe cila llojin?
b. Lista e mëposhtme jep emrat në shqip
B dhe ata dyemërorë të tetë llojeve:
F
Rrëqebulli amerikan – Lynx rufus
Gepardi – Acinonyx jubatus
Jaguari – Panthera onca
Rrëqebulli europian – Lynx lynx
D
E
Leopardi – Panthera pardus
Luani – Panthera leo
Rrëqebulli iberik – Lynx pardinus
Tigri – Panthera tigris
i . Tregoni se cilat lloje i takojnë të njëjtës
gjini.
ii. Cila është gjinia që ka një lloj të vetëm.
Çelësi
Artropod 3. a. Çfarë jeni ju? Ndiqni majat e degëzimeve
1. (a) Krahë të pranishëm. Shko te 2.
të 1, 3, 4, 8, 9 dhe 11 të faqes tjetër për të
(b) Krahët mungojnë. Shko te 4. përcaktuar veten si gjitar.
2. (a) Krahë më të gjatë se barku. Shko te 3. b. Përmendni dy veçori të tjera të gjitarëve.
(b) Krahë më të shkurtër se barku. Musca c. Pse njerëzit konsiderohen si gjitarë të veçantë?
(Miza)
3. (a) Barku i gjatë dhe i ngushtë. Anopheles
(b) Barku i shkurtër dhe i gjerë. Periplaneta
4. (a) Ka tre çifte këmbësh. Shko te 5.
(b) Ka katër çifte këmbësh. Ornithodorus
5. (a) Një çift këmbësh më i shkurtër se të tjerët. Pulex
(b) Të gjitha çiftet e këmbëve të barabarta. Pediculus
Shfrytëzoni çelësin për të përcaktuar secilin
prej artropodëve. Shkruani emrin e çdo
artropodi në kutinë e duhur të tabelës. Duke
punuar me çelësin, vendosni shenjën () në
kutitë e tabelës për të parë se si e përcaktuat
çdo artropod. Për të pasur një ide më të saktë
shikoni tabelën ku janë vendosur këto shenja
për artropodin A.

1 (a) 1 (b) 2 (a) 2 (b) 3 (a) 3 (b) 4 (a) 4 (b) 5 (a) 5 (b) Emri i
artropodit
A    Pediculus
B
C
D
E
F

14
 ORGANIZMAT E GJALLA Çelësit dhe klasifikimi Një çelës përdoret për përcaktimin e një organizmi
përmes vëzhgimit të veçorive të tij. Nga vëzhgimi
1 Pesë mbretëritë lindin një sërë pyetjesh (skajet e degëzimeve të këtij
çelësi) që kërkojnë përgjigje, të cilat eventualisht
Përbëhet nga një Përbëhet nga çojnë te përcaktimi i organizmit të marrë në studim.
qelizë e vetme. shumë qeliza.
2 3

Qelizat kanë
Qelizat Qelizat kanë Qelizat nuk
mur qelizor.
nuk kanë bërthamë të kanë mure
12
bërthamë. dallueshme. qelizore. KAFSHËT*
Qelizat përmbajnë Qelizat nuk përmbajnë
PROKARIOTET* PROTISTËT* klorofil në kloroplaste (në këtë mënyrë klorofil (organizma që
p.sh. Salmonela p.sh. Plasmodium organizmi ushqehet nga ushqehen me përthithje).
fotosinteza). BIMËT*

KËRPUDHAT*
4 13
6 7
Organizëm me skelet Trup i Trup i butë Organizëm me skelet të Pa rrënjë të degëzuara, Kërcell, gjethe, Kërcell, gjethe
të jashtëm të fortë, segmentuar pa gjymtyrë, i mbuluar brendshëm, trup i pa kërcell dhe por pa rrënjë dhe rrënjë
këmbë të nyjëtuara, me keta me guaskë pasegmentuar pa gjethe
trup i segmentuar VERTEBRORËT MYSHQE
ARTROPODËT ANELIDËT, MOLUSQET, ALGA
p.sh. krimbi i tokës p.sh. kërmilli 14

Prodhues Prodhues
5 8 sporesh farash

FIERE BIMËT ME FARA,

Tre segmente trupore Dy çifte Dy segmente trupore Pa mbulesë në Lëkurë e mbuluar
(koka, gjoksi dhe barku). antenash (kokë-gjoks, bark). lëkurë (e butë p.sh. lisi
Tre çifte këmbësh. Katër çifte këmbësh. dhe lëkurë e lagësht)
Dy çifte krahësh. Pa krahë
Antena AMFIBËT, 9
p.sh. bretkosa
Luspa në lëkurë Pa luspa në lëkurë
INSEKTET, KRUSTACET, MERIMANGAT,
10 11
p.sh. mushkonja p.sh. gaforrja p.sh. tarantula
Lëkurë e thatë E lagësht
Pendë, Gëzof, qime,
REPTILE sqep, gjëndra qumështi
p.sh. hardhuca krahë
GJITARËT
PESHQIT SHPENDËT p.sh. njerëzit
p.sh. krapi p.sh. shqiponja
VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

15
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.6 Ndërtimi qelizor i organizmave

R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
 të mësojmë se njësia bazë e organizmave të gjalla është
qeliza;
 të mësojmë se të gjitha qelizat kanë disa karakteristika
të përbashkëta, megjithatë mes qelizave bimore dhe
shtazore ka ndryshime;
 të kuptojmë se për studimin e qelizës nevojitet
mikroskopi.
Njësia bazë e ndërtimit të të gjitha qenieve
të gjalla quhet qelizë. Megjithëse qelizat
specializohen për të kryer funksione të
veçanta, ato kanë disa veçori të përbashkëta.
Këto veçori do t´i shikoni në faqen vijuese
përballë. Qelizat shtazore dhe bimore kanë
membranë qelizore, citoplazmë dhe një
bërthamë. Këto tri veçori mund t´i dalloni në
foton e mëposhtme, ku tregohet një qelizë e
Mikroskopi me dritë
i
Meqenëse qelizat nuk mund të shihen me
sy të lirë, studimi i tyre mund të bëhet me
anë të mikroskopit. Drita e dukshme kalon
përmes një përgatese të përshtatshme e në
vijim një seri lentesh zmadhojnë imazhin e
formuar. Një mikroskop me dritë mund të
realizojë një zmadhim rreth 400 herë, çka do
të thotë se imazhi i vërejtur është 400 herë më
i madh sesa përgatesa reale. Kontrasti mes
strukturave të ndryshme të imazhit mund të
përmirësohet duke përdorur ngjyrues. Kështu
për shembull, bërthama e një qelize shtazore
duket mirë kur përdoret një ngjyrues që quhet
blu metilen. Qelizat bimore bëhen më të
dukshme kur si ngjyrues përdoret tretësira e
jodit.
Këtu shikohet imazhi

mëlçisë. Qelizat bimore kanë gjithashtu mur

Seri lentesh, të cilat zmadhojnë
qelizor prej celuloze, një vakuolë, por mund dhe qartësojnë imazhin
të kenë edhe kloroplaste. Këto veçori mund
t´i vini re në foton e mëposhtme, ku tregohet
një qelizë e mezofilit të gjethes. Përgatesa (e gjallë ose e
përgatitur) vendoset mbi një
xham objektivi

Burimi i dritës së
dukshme

Një qelizë tipike shtazore ka një diametër

sa një e dyzeta e milimetrit. Shkencëtarët
përdorin njësi edhe më të vogla se milimetri.
Një metër ka 1000 milimetra (mm) dhe një
milimetër ka 1000 mikrometra (µm). Në
 Një qelizë e brendshme e  Qeliza të mezofilit të
këtë mënyrë, një qelizë tipike shtazore ka një
mëlçisë, e vëzhguar me gjethes, të vëzhguara me
diametër rreth 25 µm.
mikroskop me dritë (zmadhimi mikroskop me dritë (zmadhimi
x 1500 herë). X 500 herë).
Madhësia e një strukture ose e një organizmi matet me njësi si mm ose m. Kur bëhet një diagram ose merret një
fotografi nuk është e lehtë të dallosh madhësinë reale të tyre. Madhësia e saktë (e vërtetë) e një organizmi mund të
përllogaritet duke përdorur një kombinim të matjes aktuale dhe zmadhimit të përdorur.
Madhësia e matur
Zmadhimi 5 _______________ Le të marrim shembullin e farës së lulëkuqes.
Gjatësia aktuale
Gjatësia e matur 5 1
ose Gjatësia aktuale (e vërtetë) 5 Gjatësia aktuale 5 ___ 5 ___ 5 0.1 mm Zmadhimi 3 50
shkallë/zmadhimi 50 10
Për të vlerësuar zmadhimin mund të nisemi edhe
Këshilla
nga shkalla e zmadhimit që tregohet në figurë në
formën e një vije. 1. Bëni kujdes që matja dhe gjatësia aktuale të jepen në të njëjtën
1 mm madhësi.
i matur 10 2. Mbani mend këtë formulë: Zmadhimi = madhësia e matur/gjatësia
Zmadhimi 5 5 5x10
aktual 1 aktuale.
16 3. Ju mund të përdorni si njësi matëse milimetrin ose mikrometrin.

Fshikëzat sekretore
përmbajnë prodhime
qelizore. Hormonet dhe
enzimat janë më të
zakonshmet në
qelizat shtazore.
Veçoritë e qelizës shtazore
varen nga mënyra
heterotrofike e të ushqyerit,
si dhe veprimtaria e lartë
metabolike
(për shembull, qeliza e mëlçisë).
Qelizat bimore e shtazore
kanë karakteristika të
përbashkëta, të cilat janë
të domosdoshme për
përmbushjen e funksioneve
jetësore.
Veçoritë e qelizës bimore
varen nga mënyra autotrofike
e të ushqyerit (për shembull,
qelizat e mezofilit të gjethes).
Kloroplastet përmbajnë
pigmentin klorofil (shërben
për përthithjen e dritës), si
dhe enzimat e domosdoshme
për prodhimin e glukozës gjatë
fotosintezës.
 Veçoritë e qelizave bimore dhe shtazore qëndrojnë në themel të proceseve të tyre jetësore.
Ndryshimet mes qelizave bimore dhe shtazore i detyrohen mënyrës së jetesës së organizmave
bimore e shtazore, si dhe mënyrës së të ushqyerit të tyre.
VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË
Citoplazma e qelizave shtazore
është më e dendur dhe
përmban shumë organele
dhe lëndë të tretura.
Membrana qelizore rrethon
citoplazmën dhe shërben
për të ndarë përmbajtjen
qelizore nga ajo e rrethinës
së saj. Membrama kontrollon
hyrjen dhe daljen e lëndëve
të tretura në të.
Vakuolat e mëdha, gjithmonë
të pranishme, përmbajnë ujin
që siguron presionin e turgorit,
si dhe jone e molekula
të ndryshme.
Vakuolat janë të vogla
dhe të përkohshme. Ato
mund të luajnë rol në tretje
(për shembull gjatë
fagocitozës) ose në ekskretim
(vakuolat tkurrëse largojnë
ujin e tepërt).
Citoplazma përmban ujë dhe
lëndë të tretura, si sheqeri
dhe kripërat. Reaksionet kimike
zhvillohen në organele.
Kështu për shembull, proteinat
sintetizohen në ribozomet e
rrjetit të ashpër endoplazmatik,
ndërsa energjia lirohet në
mitokondri. Numri i madh i
mitokondrive tregon se
rendimenti i metabolizmit
është i lartë.
Niseshteja (në citoplazmë
ose kloroplaste) është forma
e depozituar e sheqernave.
Glikogjeni është forma
e depozituar e
sheqernave.
Forma e qelizave shtazore
është shumë e çrregullt
për shkak të mungesës
së murit qelizor. Madhësia
e qelizave shtazore
është e vogël meqenëse
edhe sasia e citoplazmës
së tyre është po ashtu e
vogël. Ato kanë një
diametër rreth 25 μm.
Bërthama përmban materialin
gjenetik (kromozomet ku
ndodhet ADN-ja që përmban
gjenet). Ky material kodon
informacionet që kontrollojnë
veprimtarinë dhe veçoritë e
qelizës. Kromozomet bëhen
të dukshme vetëm
gjatë ndarjes qelizore.
Forma e rregullt e qelizave
bimore i detyrohet pranisë
së celulozës në murin qelizor.
Prania e vakuolave e rrit
madhësinë e qelizave bimore.
Diametri i këtyre qelizave
shpesh arrin deri në 60 μm
(0.06 mm).
Muri qelizor prej celuloze
siguron mbështetje strukturore
(presioni i qelizës shkakton gjendjen
e turgorit). Ai e mbron qelizën nga
dëmtimet si pasojë e marrjes së
tepërt të ujit përmes osmozës.
Muri qelizor përshkohet lirisht
nga uji dhe lëndët e tretura në të.
17
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

1.7 Ndërtimi i organizmave të gjalla

R E Z U LT A T E T E T Ë N X Ë N I T:
 të kuptojmë se organizmat e gjalla janë struktura shumë
të organizuara;
 të kuptojmë se qelizat, indet dhe sistemet përbëjnë një
shkallë në rritje të organizimit të qenieve të gjalla.
Lloji i qelizës Pamja
Specializimi qelizor
Organizmat e mëdha janë shumëqelizore.
Pra, ato përbëhen nga shumë qeliza. Qelizat
e llojeve të ndryshme kanë struktura të
veçanta, të cilat mundësojnë kryerjen e
funksioneve të ndryshme. Kjo do të thotë se
qelizat janë të specializuara. Disa shembuj
qelizash të specializuara, si dhe funksionet
që ato kryejnë, janë treguar në tabelën e
mëposhtme.
Funksioni dhe përshtatja

Qelizat bimore

Rruazë e kuqe gjaku (faqja Transporti i oksigjenit nga muskujt drejt indeve gjatë frymëmarrjes
82) aerobe. Citoplazma është e mbushur me pigmentin hemoglobinë, që
shërben për transportin e oksigjenit. Qelizat nuk kanë bërthamë, duke i
krijuar më shumë hapësirë hemoglobinës. Rruazat e kuqe të gjakut
janë shumë të lakueshme. Ato mund të përshkojnë edhe enët më të
vogla të gjakut.

Qeliza muskulore (faqe 108) Tkurrja ndryshon gjatësinë e muskulit duke e bërë më të shkurtër.
Qelizat muskulore janë të gjata dhe përmbajnë proteina fijezore në
citoplazmë. Nëse ka energji, fijezat mund të shkurtojnë gjatësinë e
qelizës muskulore.

Qelizat qerpikore (faqe 114) Ato kanë një shtresë qerpikësh të hollë (cilie), të cilët shërbejnë për të
lëvizur dhe shtyrë mukusin (lëndën jargore) nga një vend në tjetrin.
Bashkë me mukusin transportohen edhe mbetjet dhe mikrobet e
kapura në to.

Qelizat nervore lëvizore (faqe Tejçojnë impulset nervore. Qelizat kanë një zgjatim të gjatë që
138) quhet akson, përmes të cilit tejçohen impulset. Aksoni, i veshur me një
izolues elektrik, përfundon me disa mbaresa të degëzuara që
shërbejnë për kontakte me qeliza të tjera.

Qeliza të tjera shtazore të specializuara janë gametët mashkullorë (spermatozoidet) dhe femërorë (vezët) (faqe 14, pjesa e dytë)

Qelizat bimore

Qelizat e qimeve thithëse të Përthithin ujin dhe mineralet nga toka. Qelizat kanë zgjatime të
rrënjëve gjata (qimet thithëse), të cilat rritin sipërfaqen përthithëse për lëndët.

Tufat përçuese të ksilemës Transportojnë ujin dhe sigurojnë mbështetjen e bimës. Qelizat
nuk kanë citoplazmë (uji lëviz lirisht), nuk kanë mure qelizore në skaje
(kështu shumë qeliza formojnë një gyp të vazhdueshëm), por kanë
mure të forcuara me një lëndë të papërshkueshme për ujin, që quhet
linjinë.
18

Një lloj tjetër qelizash të specializuara janë edhe qelizat palisade (qeliza në formë gardhi) të mezofilit të gjethes (shikoni faqen 42, pjesa e parë).
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Indet si kombinim qelizash të

specializuara
Qelizat me ndërtim dhe funksion të njëjtë
bashkohen për të formuar indet. Disa nga
indet bimore dhe shtazore janë paraqitur në
tabelën e mëposhtme.

Indet shtazore Funksioni kryesor Indi bimor Funksioni kryesor

Indi epitelial Vesh gypat, si për shembull atë tretës, si dhe Epiderma Mbron nga humbja e ujit dhe mund të
sipërfaqet, si për shembull lëkurën. përfshihet në përthithjen e ujit dhe
Indi lidhor Lidh dhe forcon inde të tjera, si për shembull joneve.
tendinët e kockave. Mezofili Kryhet fotosinteza
Gjaku Transporton lëndët në trup dhe siguron Parenkima Mbush hapësirat mes indeve të tjera
mbrojtje kundër sëmundjeve. bimore dhe mund të shërbejë si depo (si
Indi kockor Mbështet e ruan indet e buta, si dhe për shembull, zhardhoku i patates).
mundëson lëvizjen. Tufat përçuese Transporton lëndët në organizmin bimor.
Indi nervor Lind dhe tejçon impulse nervore në Indi i forcimit Mbështet bimët.
organizëm.
Indi muskulor Shkakton tkurrjen e muskujve dhe mundëson
lëvizjen e organizmit. Qeliza epiteliale Qeliza muskulore të lëmuara
Qeliza të
Organet si kombinim indesh specializuara

Organet formohen nga kombinimi i disa Kjo masë qelizash bashkohet për Kjo masë qelizash bashkohet për të
indeve. Një organ, si për shembull zorra e të formuar indin epitelial formuar indin muskulor të lëmuar
hollë që tregohet në të djathtë, kryen një Muskujt

funksion të caktuar.
Sistemet si kombinim organesh
Organi
Shumë organe të organizmave të ndërlikuara
punojnë së bashku për të kryer një funksion
të caktuar. Ato formojnë një sistem organesh.
Zorra
Megjithëse çdo qelizë, ind dhe organ i një
organizmi kryen një funksion të caktuar
(ndarja e punës), aktiviteti i tyre ka nevojë të
bashkërendohet.

Qelizë epiteliale Indi epitelial

që vesh zorrën vesh zorrën
Zorra e hollë

Qelizë
Indi: Organi:
grup qelizash me grup indesh, që punojnë
strukturë të ngjashme, së bashku për të kryer
të cilat punojnë së bashku një funksion të caktuar.
për të kryer një funksion
të caktuar
Sistemi
Sistem organesh:
Mitokondri tretës
grup organesh me funksion
të përafërt, të cilët punojnë
Organelë së bashku për të kryer një
Organizmi funksion të caktuar
të organizmit.

19
Njeriu
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË

Pyetje për qelizën dhe ndërtimin

e organizmave të gjalla
1. Bimët dhe kafshët janë të ndërtuara prej 5. Kopjoni dhe plotësoni tabelën duke vendosur
qelizash, indesh dhe organesh. Lista e mëposhtme shenjën  për strukturat e pranishme dhe x nëse
përmban disa lloje qelizash, indesh dhe organesh: ato mungojnë.

Fagocite, spermatozoide, epiderma, ksilema, Struktura Qeliza të Qeliza palisade të

mëlçia, gjaku, zemra, gjethja, vezorja, neuroni, mëlçisë mezofilit
truri. Membrana
Bëni një tabelë si kjo më poshtë: qelizore
Kloroplaste
Qeliza Inde Organe
Citoplazmë
Mure qelizore prej
celuloze
Bërthama
Kokrriza
niseshteje
Kokrriza glikogjeni
Vakuola të mëdha
Secilën prej strukturave të listës vendoseni në dhe të
kolonat e duhura të kësaj tabele. përhershme

2. Renditni termat e mëposhtëm biologjikë sipas
madhësisë (nga më i vogli te më i madhi):
organ; qelizë; organizëm; organele; ind; sistem.
3. Renditni këto njësi matëse sipas madhësisë,
duke filluar nga njësia më e madhe deri tek ajo më
e vogël:
kilometër; mikrometër; metër; milimetër.
Një qelizë mesatare bimore është 50 mikrometra
e gjatë. Sa qeliza bimore duhen rreshtuar për
të dhënë një gjatësi prej një milimetri? Tregoni
punën tuaj.
4. Tabela e mëposhtme tregon përqindjen e
qelizave të ndryshme në trupin e njeriut.
A. Plotësoni tabelën për të parë proporcionin e
qelizave të tjera të organizmit.
B. Shfrytëzoni të dhënat e tabelës për të ndërtuar
një grafik në formë rrethore, ku mund të dalloni
më mirë përqindjen e këtyre qelizave.
C. Trupi i njeriut përmban rreth 100 000 000 000
000 qeliza. Përllogaritni numrin e rruazave të
kuqe të gjakut. Tregoni punën tuaj.
6. Librat e biologjisë thonë se struktura e një
qelize është e lidhur ngushtë me funksionin
që kryen. Komentoni vlefshmërinë e kësaj
thënieje, duke sjellë shembuj nga qelizat
bimore dhe shtazore.
7. Lista e mëposhtme e veçorive të organizmave të
gjalla mund të përkojë me një seri përkufizimesh
të këtyre veçorive. Çiftoni të dyja listat që
përmbajnë veçoritë dhe përkufizimet.
Veçoritë: frymëmarrja; ndjeshmëria; rritja;
riprodhimi; të ushqyerit; ekskretimi; zhvillimi.
Përkufizimet:
ndryshime në madhësi;
lirimi i energjisë;
molekula organike;
lindja e të vegjëlve;
aftësia për të zbuluar ndryshimet e mjedisit;
ndryshimi në madhësi dhe formë;
furnizimi me ushqim;
largimi i mbetjeve;
prodhime metabolike.

8. Nisur nga përshkrimet, përcaktoni se për cilat

Lloji i qelizës Përqindja në organizëm
struktura qelizore bëhet fjalë:
Qeliza kockore 23 a. struktura që përmbajnë klorofil;
Rruaza të kuqe gjaku 13 b. zgavra që takohen vetëm në qelizat bimore;
Rruaza të bardha gjaku 0.5 c. struktura që përmbajnë celulozë dhe rrethojnë
Qeliza muskulore 24 qelizat bimore;
d. lëndë në trajtë veshtullore, që mbush pjesën më
Qeliza nervore 8
të madhe të qelizës;
20 Qeliza të lëkurës 11 e. fijeza të ngjyrosura që takohen brenda
Qeliza vezë 0.1 bërthamës;
 VEÇORITË DHE KLASIFIKIMI I BOTËS SË GJALLË
f. vendi i frymëmarrjes qelizore;
g. kontrollon hyrjen dhe daljen e lëndëve;
h. mbart informacionin gjenetik dhe kontrollon
aktivitetin qelizor.
Strukturat qelizore: membrana qelizore, muri
qelizor, kloroplaste, kromozome, citoplazma,
mitokondri, bërthama, vakuola.
9. Çiftoni këto qeliza me përshtatshmëritë dhe/ose
funksionin e tyre.
Qelizat: rruazat e kuqe të gjakut; rruazat e
bardha të gjakut; qelizat që veshin bronkiolat
e mushkërive; qelizat me fije thithëse; gypat e
floemës së lënguthit të bimëve; spermatozoidet;
qelizat vezë.
Përshtatshmëritë:
a. kanë zgjatime të gjata që rritin sipërfaqen e
përthithjes së ujit dhe mineraleve;
b. përmbajnë hemoglobinë për transportin e
oksigjenit;
c. bartin informacionin gjenetik mashkullor, që
duhet për pllenim;
d. transportojnë sheqerin në organizmin bimor;
e. janë zgjatime të gjata, të cilat tejçojnë
informacione nga sistemi nervor për në muskuj;
f. kanë qerpikë (cilie) për kapjen dhe lëvizjen e
mukusit dhe kokrrizave të huaja;
g. përmbajnë enzima të fuqishme që tretin
bakteret;
h. mbartin materialin gjenetik femëror dhe
përmbajnë lëndë ushqyese në citoplazmën e
tyre;
i. përmbajnë shumë kloroplaste.
10. Tregoni se cila prej këtyre strukturave
është: organele; ind; organ; sistem organesh
ose organizëm:
a. stomaku;
b. mitokondria;
c. macja;
d. bulbi i qepës;
e. bima e karotës;
f. kloroplasti;
g. neuroni;
h. mushkëria;
i. truri;
j. zemra dhe qarkullimi;
k. ksilema;
l. veshja e mushkërive.
11. Në figurën e qelizës së mëlçisë
identifikoni:
a. strukturën përgjegjëse për frymëmarrjen
aerobe;
b. strukturën që kontrollon lëvizjen e
kripërave në qelizë;
c. strukturën që mbart gjenet;
d. veçorinë që rrit sipërfaqen e qelizës;
e. strukturën që shërben për ruajtjen e
lëndëve ushqimore.
C
B
D
E
A
12. Përdorni fjalët e kësaj liste për të plotësuar
paragrafët. Fjalët mund të përdoren një herë, më
shumë se një herë ose asnjëherë:
qelizat e mezofilit; epiderma; ind; sistem ekskretor
i specializuar; qeliza; gjaku; veshka; kloroplaste;
gjethe; rruaza të kuqe të gjakut; ndarje pune;
ksilemë; floemë; nervor; sistem; endokrin; organ.
a. Një numër i madh ……………. që kanë të
njëjtin ndërtim dhe grupohen së bashku për
të formuar një ………… , si për shembull
…………… Disa inde të veçanta mund të
bashkohen për të formuar një…………….,
i cili, si një strukturë e ndërlikuar, kryen
me efikasitet një funksion të caktuar. Në
organizmat më të zhvilluara këto struktura
të ndërlikuara punojnë bashkërisht
në një ……………, si për shembull në
………………………….., që eliminon mbetjet
metabolike nga organizmi i njeriut.
b. Ndërtimi i qelizave mund të përshtatet
përsosmërisht për përmbushjen e
një funksioni. Me fjalë të tjera, qeliza
është………………. Një shembull i shkëlqyer
është ai i ……………….., të cilat janë
specializuar saktësisht për transportin e
oksigjenit në gjakun e gjitarëve. Nëse qelizat e
ndryshme, indet dhe organet e një organizmi
shumëqelizor kryejnë funksione të ndryshme,
atëherë themi se ato kanë bërë………………..
Një nga pasojat e kësaj dukurie shtron nevojën
për bashkërendim mes organeve të ndryshme.
Ky funksion bashkërendues realizohet nga
sistemi ……………. dhe sistemi………… i
gjitarëve.
c. Një shembull i specializimit të lartë te bimët
ka të bëjë me realizimin e fotosintezës
te………………….., të cilat përmbajnë shumë
kloroplaste. Këto qeliza ndodhen në një organ
që quhet………… Ajo ka gjithashtu një ind që
quhet………………., e cila pengon humbjen e
ujit. Uji dhe mineralet transportohen deri te
gjethet me anë të……………….
21
Çmimi: 400 Lekë

Çmimi: 416 Lekë