LALKA - BOLESŁAW PRUS (ALEKSANDER GŁOWACKI)

INFORMACJE WSTĘPNE
1) Data wydania:
a) 1890 - jako książkę,
b) 1887-1889 - dziennik „Kurier Codzienny”.

2) Powieść jest efektem dziennikarskich doświadczeń oraz zainteresowania Prusa

społeczeństwem. Sam autor mówił, że chciał ukazać idealistów na społecznym tle. Zainspirował
go też odbywający się w Wiedniu proces o kradzież lalki.

3) Znaczenia tytułu „Lalka”:

a) lalka jako Izabela Łęcka,
b) odniesienie do procesu o lalkę, który baronowa Krzeszowska wytoczyła Helenie Stawskiej,
c) odwołanie do marionetek pojawiających się w scenie ustawiania zabawek na wystawie
przez Rzeckiego - porównuje on ruch lalek do zachowania ludzi - theatrum mundi.

4) Rodzaj: epika.
5) Narratorzy:
a) wszystkowiedzący trzecioosobowy,
b) subiektywny pierwszoosobowy (Rzecki w Pamiętnikach starego subiekta),

6) Gatunek: powieść realistyczna:

a) ściśle określony czas akcji (1878 - 10.1879 i retrospekcje Rzeckiego),
b) ściśle określone miejsce akcji (Warszawa, Paryż, Zasławek, Zasław),
c) obecność narratora trzecioosobowego,
d) wielowątkowość:
- wątki główne: Wokulski (jego losy, miłość), Rzecki,
- wątki poboczne,
e) zindywidualizowane postaci o oryginalnej psychice,
f) panorama społeczna,
g) zasada prawdopodobieństwa wydarzeń i postaci przez dokładne opisy oparte na
obserwacjach autora
h) indywidualizacja języka/ stylizacja językowa:
- Minclowie - język niemiecki,
- własny język Żydów,
- oficjalny język - arystokracja,
- poetyzacja języka - Wokulski,

7) Język ezopowy - gdy Prus pisze o np. kwestiach historycznych, stosuje niedomówienia,
metafory, itp., które są zrozumiałe dla czytelnika, a nie dla cenzora.

8) Powieść ma zakończenie otwarte, nie wiemy ostatecznie co się stało z głównym bohaterem.
Wokulski miał zamiar popełnić samobójstwo, jednak autor nie zdecydował się na „uśmiercenie
go”. Być może miał to być wyraz optymizmu, sugestia, że z każdej sytuacji może być wyjście.
 STANISŁAW WOKULSKI - główny bohater

- ma 45 lat podczas rozpoczęcia właściwej akcji powieści, urodził się w latach 30. XIX w.
- charakter: - wygląd:
~ porywczy, nie ma rozsądku, ~ postawny i przystojny,
~ ambitny, inteligentny, ~ ma wąsy,
~ hojny, uczciwy, rzetelny, ~ pali papierosy,
~ roztargniony, ~ ma czerwone ręce (po odmrożeniach
~ skryty, wrażliwy, na Syberii),
~ zdecydowany,
~ złośliwy,
~ dumny, pewny siebie.

- losy bohatera:

Gdy rodzina Wokulskich zubożała, Stanisław poszedł do pracy, aby zarobić na

kształcenie. Przyjęto go do winiarni Hopfera. Później wstąpił do Szkoły Przygotowawczej,
następnie do Szkoły Głównej. Po roku przerwał naukę aby wziąć udział w powstaniu
styczniowym, przez co został zesłany na Syberię (Irkuck).
Gdy wrócił do Warszawy miał kłopoty ze znalezieniem posady. Został przyjęty do sklepu
Jana Mincla. Po śmierci pracodawcy ożenił się z jego żoną (znacznie starszą kobietą).
Związek ten bardzo go męczył. Szybko owdowiał (Minclowa umarła przez zatrucie
kremem) i odziedziczył spory majątek, to jednak nie przywróciło mu sił życiowych. Stało się
to dopiero, gdy zakochał się od pierwszego wejrzenia w Izabeli Łęckiej, którą zobaczył w
teatrze. To dla niej wyjechał do Bułgarii na wojnę rosyjsko-turecką - chciał zdobyć znaczny
majątek, aby móc konkurować o jej rękę. Dorobił się ogromnych pieniędzy na dostawach
żywności dla wojska. Jego majątek zwiększył się ośmiokrotnie (30 tys. rubli -> 250 tys.
rubli).
Gdy wrócił do Warszawy jako zamożny kupiec, starał się zdobyć ukochaną - uruchomił
nowy sklep, powołał do życia spółkę handlową z udziałem arystokracji, spełniał prośby
Izabeli. Pomagał także najbiedniejszym warstwom społecznym (prostytutka Marianna,
Węgiełek).
Kiedy jego starania o Izabelę nie przynosiły spodziewanych rezultatów, wyjechał do
Paryża, gdzie spotkał profesora Geista, z którym chciał pracować naukowo. Nie mógł
jednak zapomnieć o ukochanej i wystarczył list od prezesowej Zasławskiej, aby natychmiast
powrócić do kraju. W wyniku licznych zabiegów stał się narzeczonym Izabeli, ale podczas
jednej z wspólnej podróży odkrył (podsłuchując rozmowę w języku angielskim), że Izabela
najpewniej prowadzi romans z Kazimierzem Starskim, swoim kuzynem.
Jego losy zakończyły się nagłym zniknięciem. Jedni twierdzili, że bohater popełnił
samobójstwo (w ruinach zasławskiego zamku), drudzy z kolei - że wyjechał do Paryża i
rozpoczął pracę naukową z Geistem, a jeszcze inni, że za granicą Stanisław rozpoczął
całkiem nowe życie.
 - Wokulski jako:

1
ROMANTYK: POZYTYWISTA:

-> nieszczęśliwie zakochany - idealizuje
swoją wybrankę,
-> jest samotny, nie rozumieją go inni kupcy;
ma majątek, ale nie należy do arystokracji,
-> kieruje się emocjami, jest wrażliwy,
-> jest postacią tragiczną - musi wciąż
dokonywać wyboru pomiędzy różnymi
wartościami (miłość a praca),
-> zaangażowany w powstanie styczniowe,
zesłany na Sybir,
->jego losy kończą się tajemniczo,
TRZY POKOLENIA IDEALISTÓW
-> fascynuje się nauką i techniką (pomaga
finansowo Geistowi i Ochockiemu),
-> praca stanowi dla niego wartość (pracuje
od dzieciństwa),
-> awansuje społecznie,
-> pomaga innym w sposób bezinteresowny,
-> kieruje się rozumem, jest przedsiębiorczy,
-> pieniądze uważa za ważny środek w
życiu,
-> dba o kompetencje zawodowe,
-> realizuje hasła pozytywistyczne
(asymilacja Żydów, praca u podstaw, praca
organiczna),

Idealista - osoba wierząca w wyniosłe idee, które zazwyczaj są niemożliwe do spełnienia.

Wyznacza ona sobie zasady i kieruje się nimi w życiu codziennym. Jest to również marzyciel,
człowiek, który idealizuje świat i nie zauważa jego wad.

Pierwotnym tytułem utworu Prusa miał być tytuł „Trzy pokolenia”, co stanowi nawiązanie do
ukazanych przez autora trzech pokoleń idealistów.

IGNACY RZECKI - idealista minionej epoki.

- kawaler, - we współczesnym świecie jest
- zakochany w Helenie Stawskiej, anachronizmem (czymś starym,
- uważany za dziwaka, samotnik, odstającym od obecnej rzeczywistości),
- oddany przyjaciel i wspólnik Stanisława, - od 40 lat związany ze sklepem, miał 4
- skrupulatny, rzetelny, uczciwy, lata przerwy (brał udział w Wiośnie
- naiwny, dziecinny, Ludów i był w więzieniu),
- nie lubi zmian, sceptyczny wobec postępu, - od 25 lat mieszka przy sklepie,
- umiera z powodu ataku serca z poczuciem żalu do świata,
-> idealista pracy: praca jako wartość, ceni wartości pozamaterialne, przychodzi pierwszy i
wychodzi ostatni, u Szlagbauma pracuje za darmo.
-> idealista polityki: wierzy w ideał wolności i powszechnego braterstwa, wierzy, że
potomkowie Napoleona radykalnie zmienią sytuację w Europie, najważniejszym celem jest
odzyskanie przez Polskę niepodległości (brał udział w spisku powstania styczniowego)
 STANISŁAW WOKULSKI - idealista miłości:
- daje się obezwładnić przez ideę jednej, jedynej miłości, której trzeba poświęcić wszystko,
- ideał kobiety to Izabela Łęcka, robi dla niej wszystko,
- był zaślepiony, nie widział wad miłości,
- przegrywa jako romantyk wierzący w miłość,
-> idealista pracy: dzięki ciężkiej pracy można osiągnąć wymarzone cele, uważa, że aby był
ład na świecie potrzeba pracy dla każdego.
JULIAN OCHOCKI - idealista nauki:
- kuzyn Łęckiej,
- wykształcony, młody arystokrata nie wyznający arystokrackich wartości,
- oddany nauce marzy o odkryciu wynalazków, które przysłużą się ludzkości (maszyna
latająca),
- nie ma pieniędzy i warunków do nauki,
- nie zważa na szczęście osobiste,

Wszyscy trzej idealiści ponoszą klęskę, odpowiedzialne jest za to polskie społeczeństwo, które
zrobiło z nich dziwaków.

CHARAKTERYSTYKA POZOSTAŁYCH BOHATERÓW

a) Izabela Łęcka:
Arystokratka przekonana o szczególnej roli swojej klasy, córka Tomasza Łęckiego, piękna i dumna
kobieta, nie znała problemów realnego świata, wiodła wygodne życie, estetka, kokietka, próżna,
zimna i bezmyślna, nie kochała Wokulskiego, ale zgodziła się za niego wyjść, kończy jako
nieszczęśliwa zakonnica.

b) Tomasz Łęcki:
Ojciec Izabeli, stary, niewysoki, dumny i pewny siebie szlachcic, naiwny arystokrata, bankrut,
wdowiec, traktuje Wokulskiego tak jak Izabela.

c) Profesor Geist:
Naukowiec mieszkający w Paryżu, poświęcił pracy majątek i życie, wynalazł metal lżejszy od
wody, konsekwentny, samotny, myśliciel, proponuje Wokulskiemu współpracę.

d) Kazimierz Starski:
Młody „ubogi” szlachcic, bankrut, flirciarz (romansuje z Eweliną Janocką, najpewniej Izabelą,
zaleca się do Kazimiery Wąsowskiej), człowiek o wątpliwej moralności.

e) Michał Szuman:
Żyd, lekarz, bogaty, leczy za darmo; myśliciel.

f) Maruszewicz:
Potomek arystokratów, hazardzista, oszust, współpracuje z Krzeszowskim.
 g) Baronowa Krzeszowska:
Arystokratka, rozpacza po śmierci swojej kilkuletniej córki, choć od zdarzenia minęło już sporo
czasu, wytacza proces Helenie Stawskiej o kradzież lalki, toczy wojnę ze studentami
zamieszkującymi jej kamienicę.

h) Baron Krzeszowski:
Arystokrata, bankrut, toczy ciągłe spory ze swoją małżonką, pojedynkuje się z Wokulskim i
przegrywa.

i) Kazimiera Wąsowska:
Arystokratka, wdowa, która nie kochała męża, kobieta samodzielna, bogata, interesująca i
przebiegła, sympatyzuje z Wokulskim, choć często toczy z nim potyczki słowne.

j) Prezesowa Zasławska:
Arystokratka, starsza, mądra i wrażliwa kobieta, patriotka, społeczniczka, umiejętnie zarządza
swoim majątkiem, dba o potrzebujących, za młodu kochała stryja Wokulskiego, dlatego darzy
Stanisława dużą sympatią, umiera na kartach książki.

k) Baron Dalski i Ewelina Janocka:

Narzeczeni (chorowity starzec i jego młoda wybranka); Ewelina zdradza barona z Kazimierzem
Starskim, co wychodzi na jaw.

l) pani Meliton:
Na zlecenie zamożnych pośredniczy w załatwianiu delikatnych spraw, np. dostarcza
Wokulskiemu informacje o porach spacerów Izabeli Łęckiej.

m) Helena Stawska:
Piękna, pracowita i uczciwa kobieta, jej mąż Ludwik zaginął, a potem odnalazł się w Albanii za
pomocą Wokulskiego, baronowa Krzeszowska wytacza jej proces o kradzież lalki.

n) pani Misiewiczowa:
-

Matka Heleny, darzy sympatią i wdzięcznością Wokulskiego oraz Rzeckiego.

o) Suzin:
Przyjaciel Stanisława, Wokulski robił z nim lukratywne interesy.

p) subiekci w sklepie Wokulskiego:

- Mraczewski (flirciarz, na koniec książki żeni się z Helena Stawską),
- Klein (socjalista),
- Zięba (łatwo zaprzyjaźnia się z innymi),
- Lisiecki (antysemita),
- Henryk Szlangbaum (Żyd, przyjaciel Wokulskiego z Syberii, czuje się Polakiem, ma
5 dzieci, przejmuje interesy Wokulskiego).
 r) Minclowie:
Rodzina, w której sklepie doświadczenie kupieckie zdobywał Wokulski, potem Stanisław ożenił
się z owdowiałą Malgorzata Mincel (kobieta szybko zmarła).

s) studenci medycyny:
Oryginały i osoby o wyraźnych poglądach, zajmują mieszkanie nad baronową Krzeszowską i gdy
ta wychyla głowę przez okno, oblewają ją wodą (humor).

t) przedstawiciele ludu:
- Marianna (kobieta lekkich obyczajów),
- Wysocki (furman) i jego brat dróżnik,
- Węgiełek (rzemieślnik, żeni się z Marianną).

OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA

↓
:
·

·
 OBRAZ MIAST

WARSZAWA:
- fotograficzna dokładność w opisie ulic i kamienic,
- Prus oddaje klimat miasta, czytelnik może mieć wrażenie, że razem z narratorem je
przemierza,
- oddanie obyczajowości miasta: stroje, zabawy, wyścigi konne, procesy,
- opis konkretnych miejsc i budynków (sklepu Wokulskiego, kamienicy Łęckich, kościół św.
Krzyża),
- Warszawa miastem kontrastów, Prus ukazuje, że np. Powiśle zamieszkuje biedota, zaś
Łazienki są miejscem spotkań i spacerów śmietanki towarzyskiej,
- opinie o Warszawie:
~ Wokulski - uważa to miasto za pełne dwuulicowych ludzi bez zapału i chęci do pracy,
~ Łęcka - zna tylko styl życia arystokracji, nie lubi Warszawy,
~ Rzecki - kocha Warszawę, ma do niej sentyment,
~ Ochocki - widzi zastój społeczny.

PARYŻ:
- opis topografii Paryża prezentuje hasło pozytywistyczne (organicyzm)
- tętni życiem i energią,
- jest pełny chaosu,
- jest kolebką cywilizacji, miastem nieograniczonych możliwości,
- opinie o Paryżu:
~ Wokulski - zaczarowany Paryżem, uważa to miasto za najbardziej rozwiniętą stolicę.

REALIZACJA ZAŁOŻEŃ POZYTYWIZMU

SCJENTYZM to zespół poglądów filozoficznych głoszących zaufanie do rozumu ludzkiego

i naukowego poznania. Społeczeństwo polskie w „Lalce” nie realizuje postanowień scjentyzmu.
a) Stanisław Wokulski - wyśmiewają się z niego, jest cenionym naukowcem na Syberii, ale nie
w Polsce,
b) profesor Geist - ludzie uważają go za wariata,
c) Julian Ochocki - musi wyjechać z Warszawy, aby się rozwijać.

PRACA ORGANICZNA polega na pojmowaniu całego społeczeństwa jako jednego organizmu,

który ma konieczność pracy w celu poprawienia sytuacji kraju. Społeczeństwo polskie w „Lalce”
nie realizuje postanowień pracy organicznej, ponieważ jest ono podzielone, nie chce współpracy,
zajmuje się wyłącznie sobą.
a) Stanisław Wokulski,
b) prezesowa Zasławska,
c) Książę.
PRACA U PODSTAW miała na celu pokazanie konieczności edukowania najniższych klas, aby
te mogły przyczynić się do stworzenia silnego państwa. Społeczeństwo polskie w „Lalce” nie
realizuje postanowień pracy u podstaw, stosują ją tylko jednostki.
a) Stanisław Wokulski,
b) prezesowa Zasławska.

EMANCYPACJA KOBIET to ruch społeczny dążący do prawnego i społecznego zrównania

kobiet z mężczyznami. Społeczeństwo polskie w „Lalce” nie realizuje postanowień emancypacji
kobiet, ponieważ propagują ją jedynie jednostki, a w tekście pojawiają się stereotypy.
a) pani Zasławska,
b) pani Wąsowska.

ASYMILACJA polega na integracji różnorodnych grup kulturowych, ich mieszaniu. W

„Lalce” głoszone hasło asymilacji Żydów jest tylko złudnym marzeniem niedostosowanym do
rzeczywistości.
a) Szlangbaumowie,
b) doktor Szuman,
c) pomniejsi lichwiarze.

„Lalka” to powieść realizmu krytycznego, co świadczy o tym, że idee pozytywizmu nie są

realizowane. Kult pracy w Polsce nie istnieje - arystokracja nie uznaje pracy, a jednostki nie są
w stanie pomóc najbiedniejszym, społeczeństwo traktuje naukowców jak wariatów, a kobiety
traktuje stereotypowo.
MOTYWY
a) społeczeństwo:
- ukazanie rozwarstwienia społeczeństwa - kontrast między bogatymi a biednymi,
- krytyka poszczególnych warstw społecznych (np. próżniactwa arystokracji, lenistwa
mieszczaństwa polskiego, niezaradności „starej szlachty"),
- awans społeczny (przenikanie z jednej warstwy do drugiej i zdobycie akceptacji jest
trudne lub wręcz niemożliwe),
b) miłość i małżeństwo:
- uczucie Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej,
- miłość barona Dalskiego do Eweliny Janockiej,
- relacja prezesowej Zasławskiej ze stryjem Stanisława,
- małżeństwo Węgiełka i Marianny,
- uczucie Rzeckiego do Heleny Stawskiej,
- wspomnienie doktora Szumana o swoim uczuciu z młodości,
c) zdrada:
- Ewelina zdradza barona Dalskiego z Kazimierzem Starskim,
- Izabela najpewniej zdradza Stanisława Wokulskiego z Kazimierzem Starskim,
d) patriotyzm:
- Wokulski poświęca naukę dla walki za ojczyznę, pragnie rozwoju ojczyzny,
- Rzecki staje się patriotą przez jego ojca - żołnierza, sam walczy w Wiośnie Ludów,
śledzi sytuację polityczną w Europie, marzy o odzyskaniu niepodległości,
e) idealizm, wiara w idee:
- idealista polityczny - Ignacy Rzecki,
- idealista nauki - Julian Ochocki (motyw nauki, wynalazku, naukowca),
- idealista miłości - Stanisław Wokulski,
f) praca:
- dla Rzeckiego stanowi wartość, definiuje go jako człowieka,
- dla Wokulskiego jest sposobem na zdobycie pieniędzy koniecznych do realizacji
planów, niekiedy ucieczkę od miłosnych kłopotów, ale czasem go też nużącym
obowiązkiem,
- arystokraci nie pracują zawodowo (Łęcka postrzega pracę jako karę za grzechy),
- biedota chciałaby pracować, ale potrzebuje pomocy z zewnątrz,
g) pieniądze:
- środek do celu (dla Wokulskiego), forma pomocy najbiedniejszym (Wokulski pomaga
np. Węgiełkowi),
- dobro zaspokajające kaprysy i pozwalające na odpowiedni styl życia (dla Izabeli),
- gwarancja dobrego ożenku (wysokość posagu),
- szansa na zmianę całego życia (Marianna),
h) kobieta:
- jej wyidealizowany obraz (kobieta jako anioł),
- pustota płci pięknej (słowa prezesowej Zasławskiej o Ewelinie Janockiej),
- różne wizerunki kobiet (rozsądna i doświadczona prezesowa, inteligentna Kazia
Wąsowska, niedojrzała Ewelina, przekonana o własnej wyjątkowości Izabela,
rozhisteryzowana baronowa)
- emancypacja ukazana na przykładzie Heleny Stawskiej,
i) miasto:
- Warszawa opisana z fotograficzną dokładnością (przedstawienie prawdziwych wydarzeń,
np. wyścigi konne; oddanie obyczajów miasta, opis konkretnych miejsc),
- kontrast między poszczególnymi częściami miasta (Powiśle a Krakowskie Przedmieście),
- Paryż - dokładny opis, łącznie z wyglądem mieszkańców,
j) tradycje:
- liczne zakazy i nakazy, których przestrzega arystokracja (np. zachowanie przy stole),
- potępienie mezaliansu - małżeństwa z osobą niższego stanu, ale często ciche przyzwolenie
na romanse,
- zwyczaje ukazujące szacunek warstw niższych do arystokracji (choćby pozorny),
- konsekwencje obrazy honoru (pojedynek),
k) historia:
- odwołania do powstania styczniowego (mowa ezopowa),
- kult Napoleona uprawiany przez Rzeckiego (i jego patriotyzm),
- wspomnienia Rzeckiego z udziału w powstaniu węgierskim,
- odniesienia do współczesnej bohaterom utworu rzeczywistości politycznej,
l) podróż:
- po upadku powstania węgierskiego i śmierci przyjaciela Rzecki tuła się po Europie,
- Wokulski wyjeżdża do Paryża w celu uwolnienia się od miłości,
- Wokulski wyjeżdża z Izabelą, jej ojcem i Starskim pociągiem do Krakowa, gdzie
dowiaduje się o zdradzie,
m) marzenia i pragnienia:
- Wokulski marzy o związku z Izabelą,
- Rzecki pragnie urlopu (po cichu też wzdycha do Heleny Stawskiej), do końca życia
czeka na powrót Wokulskiego,
- Izabela marzy o uwielbieniu, miłości idealnej,
- Ochocki pragnie rozwoju naukowego,
- Geist chce wynaleźć metal lżejszy od powietrza,
n) samotność, tęsknota, cierpienie:
- Wokulski (nieszczęśliwa miłość, brak wsparcia w społeczeństwie),
- Rzecki (brak szerokiego grona przyjaciół)
- Łęcka (niepokój o byt rodziny, tęsknota do ideałów),
- Geist (odrzucenie jego tez przez innych uczonych),
- baronowa Krzeszowska (rozpacz po śmierci dziecka),
o) starość:
- Rzecki - niewiele starszy od Wokulskiego ale wydaje się jakby dzieliło ich wiele lat,
- Łęcki (około 60 lat),
- prezesowa Zasławska,
- profesor Geist - „stary niemiec”,
p) śmierć, samobójstwo:
- scena śmierci Ignacego Rzeckiego,
- Wokulski próbuje się zabić,
- śmierć prezesowej Zasławskiej,
- samobójstwo Augusta Katza,
r) Żydzi: spotyka ich antysemityzm - potępia go Ignacy Rzecki,
s) dziecko i dzieciństwo:
- zmarła córeczka baronowej,
- Helenka Stawska,
- opowieści o dzieciństwie Wokulskiego,
t) hazard (Baron Krzeszowski, Tomasz Łęcki),
u) komizm - zachowanie studentów, którzy dręczą baronową Krzeszowską.
w) sklep (u Mincla -> u Szlangbauma),
x) lalka,