KTÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

SU KAYNAKLARI 2
 
DERS NOTLARI
VE ÖRNEKLERİ

PROF.DR.ÖMER YÜKSEK

YRD.DOÇ.DR.OSMAN ÜÇÜNCÜ

YRD.DOÇ.DR. MURAT KANKAL

ÖĞR.GÖR.DR.HÜLYA BOĞUŞLU ÖZTÜRK

TRABZON, 2016
 1. SU GETİRME

1.1. GENEL BİLGİLER

Su kaynakları II dersi, "Su Getirme" (Su Temini) ve "Kanalizasyon" (Atık Sular) şeklinde iki ana bölümden
oluşmaktadır. Su getirme bölümünde çeşitli maksatlarla kullanılacak suların derlenmesi, iletilmesi,
depolanması ve dağıtımı; kanalizasyon bölümünde ise, çeşitli atık suların ve yağış sularının yerleşim
bölgesinden uzaklaştırılması konusu üzerinde durulacaktır.

1.1.1. SU TEMİNİ VE ÇEVRE SAĞLIĞI TESİSLERİ:

İçme, sulama, temizlik, sanayi vb maksatlarla kullanılacak su; çeşitli yer altı ve yer üstü kaynaklarından
derlenerek (kaptaj), gerek görülüyorsa arıtıldıktan sonra bir iletim (isale) hattı ile depolara ve oradan da
tüketileceği yerleşim birimlerine getirilir ve içme suyu şebekeleriyle dağıtılır (Şekil 1.1.1.). Yerleşim
biriminde kirlenen atık sular ile bu bölgeye düşen yağış suları, beraber veya ayrı kanallarla toplanıp
arıtıldıktan sonra bir alıcı ortama boşaltılır (deşarj edilir) (Şekil 1.1.2).

1.1.2. SU İHTİYACI

1.1.2.1. Su İhtiyacındaki Değişimler (Salınımlar):

Suyun tüketimine göre birkaç çeşit salınım meydana gelmektedir:

a. Yıllık Salınımlar: Bu salınımlar iklim şartlan ile ilgilidir. Serin ve yağışlı yıllarda toplam içme suyu
sarfiyatı (tüketimi) daha az, sıcak ve kurak geçen yıllarda ise daha fazladır.

b Aylık Salınımlar: Bu salınımlar; hava şartları, turist miktarı, fabrikaların sezona göre çalışma durumları v.b
ile yakından alakalıdır. Mesela, orta büyüklükteki bir şehirde yıllık tüketimin ortalama %7'si şubat ayında,
%10'u ise temmuz ayında tüketilir.
c. Günlük Salınımlar: Günlük salınımlar ise oldukça farklıdır. Pazar günleri en düşük, diğer günler ise
oldukça düzensizdir.
d. Saatlik Salınımlar: 00.00-06 saatleri arası en az su tüketilen zaman aralığıdır. 06.00-18.00 saatleri
arasında günlük suyun büyük bir kısmı sarf edilir. Gece yarısına kadar da sarfiyat tedricen azalır. Maksimum
saatlik su sarfiyatı, ortalama günlük sarfiyatın 1.5-2.4 katı kadardır.

1
 Şekil 1.1.1. Su Temini Projesi Şematik Planı

Şekil 1.1.2. Su Temini ve Çevre Sağlığı Tesisleri

1.1.2.2. Birim Su Debisi:

Su temini projesinin ilk adımı, su ihtiyacının belirlenmesidir. İçme ve kullanma suyu ihtiyacı; toplumun gelir
seviyesine, gelişmişlik düzeyine, kültür ve eğitim durumuna, yerleşim biriminde içme suyu ve kanalizasyon
şebekesi olup olmamasına bağlı olarak 100-400 lt/gün/kişi arasındadır. îçme suyu projesinin 30 yıl süreyle
hizmet edeceği öngörüldüğünden (büyük baraj ve kanallarda proje süresi 50 yıl olarak planlanır), proje
hizmete girdikten sonraki 30 yıl sonrasının nüfusu tahmin edilerek su ihtiyacı buna göre belirlenmelidir.
Ayrıca, 30 yıl sonrasındaki sanayi, hayvancılık gibi sektörlerin durumu da tahmin edilerek bunlar için
gerekli olan su da ihtiyaç debisine eklenmelidir. 1 kişinin tüketeceği birim su debisi (sarfiyatı) için 3 farklı
tanım yapılır:
Qt
a. Ortalama Günlük Sarfiyat (lt/gün/kişi): qort = (1.la)
365 N

b. Maksimum Günlük Sarfiyat (lt/gün/kişi): qm = l.5qort (1.1b)

2
 1.5q m 2.25q ort
c. Maksimum Saatlik Sarfiyat(lt/saat/kişi): qmax = = (1.1c)
24 24

Burada; Qt, lt/yıl olarak su tüketimi, N ise nüfustur. Yerleşim bölgelerindeki (meskûn bölge) kişi başına
düşen günlük maksimum su ihtiyacı, yerleşim bölgesinin nüfusuna bağlı olarak İl Bank AŞ. tarafından
Tablo 1.1.1'deki gibi verilmektedir. Ara değerler için doğrusal enterpolasyon yapılır. Müstakbel nüfusun
200 000'den fazla olması durumunda su ihtiyacı, yerel yönetim ve projeyi yapan idare arasındaki anlaşmaya
göre belirlenir.
Tablo 1.1.1 Maksimum Günlük Su İhtiyacı

MÜSTAKBEL NÜFUS MAKSİMUM

(Nm, kişi) GÜNLÜK SU
İHTİYACI (qm, lt/g/k)
Nm < 3 000 90
3 000 < Nm < 5 000 90 - 100
5 000 < Nm < 10 000 100 - 120
10 000 < Nm < 30 000 120 - 150
30 000 < Nm < 50 000 150 - 180
50 000 Nm < 100 000 180 - 250
100 000 Nm < 200 000 250 - 300

1.1.2.3 Müstakbel Nüfus Hesabı:

Bir yörenin müstakbel nüfusu, eski yıllara ait nüfus verileri kullanılarak tahmin edilir. Bu maksatla
kullanılan başlıca yöntemler şunlardır: Aritmetik Artış Yöntemi, Geometrik Artış Yöntemi, Karşılaştırma
(Benzer Şehirler) Yöntemi ve En Küçük Kareler Yöntemi. Burada sadece, Ülkemizde İl Bank AŞ. tarafından
uygulanan Geometrik Artış Yöntemi hakkında bilgi verilecektir. Bu yönteme göre müstakbel nüfus şöyle
tahmin edilir:

 P 
30  n
 Ny 
Nm = Ny 1   , P = 100*  a 1 (1.2)
 100   Ne 
 

Burada Ny ve Ne: sırasıyla en son ve daha önceki yıllara ait nüfus; a: Ny ile Ne sayımları arasındaki yıl sayısı,
n: son nüfus sayımı ile proje yapımı arasındaki yıl sayısı, P:Nüfus artış hızıdır. Nüfus artış hızı ile ilgili 3
durumla karşılaşılabilir:

P<1 ise P=l; 1<P<3 ise P=P; P>3 ise P=3 alınır.

1.1.2.4. İletim Debisi Hesabı:

Bir yerleşim yerinin iletim debisi (Qi, lt/sn) şöyle hesaplanır:

Qi=(Qm+Qh+Qz+Qe)(1+X) (1-3a)

Burada Qm, Qh, Qz ve Qe sırasıyla; insan, hayvan, ziraat ve endüstri için gerekli debiler (lt/sn), X ise su
getirme sisteminde çeşitli sebeplerle (boruların çürümesi, ek yerlerinden kayıplar, kaçak su kullanılması vb)
meydana gelecek kayıpların (kaçakların) oranıdır; (0.05 ≤ X ≤ 0.15).

3
 N m qm 100 N bb  30 N kb Aq M e qe
Qm = , Qh = , Qz = z z , Qm = (1.3b)
86400 86400 86400 86400

Burada; Nbb ve Nkb: Büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları, Az: Sulama yapılacak alan (m2), Qz: Zirai
ihtiyaç birim debisi (0.15 ≈ 3 lt/gün/m2), Me: Endüstriyel üretim miktarı (kg/gün), qe: Birim endüstri
debisidir (lt/kg). qe değerleri, süt işleme tesisi için 5, şeker fabrikası için 20, çamaşır yıkama fabrikası için 60
olarak alınabilir. Ayrıca, her bir çalışan için olmak üzere; alış-veriş merkezlerinde 200-500, fırınlarda 150-
200, kasaplarda 250-400, okullarda 20-50, resmi dairelerde 40-60, kışlalarda 250-350, otellerde ve
hastanelerde her bir yatak için 200-500 lt/gün ve kesimhanelerde (mezbaha) her bir büyük baş hayvan için
300-400 lt/gün suya ihtiyaç vardır.

1.1.3. SU KAYNAKLARI

Bir yerleşim yerinin ihtiyacını karşılayabilecek tatlı su kaynakları şöyle sınıflandırılabilir:

a. Yer altı Suları: Membalar (pınarlar), kuyular, galeriler.

b. Yüzey Suları: Tabii veya suni göller (gölet veya baraj gölü), akarsular.

c. Yağmur suları: Sarnıçlar.

Kaynakların seçiminde tercih sırası şöyledir:

1. Bakteriyolojik, fiziksel ve kimyasal özellikleri bakımından arıtma gerektirmeyen ve yerçekimi ile

(cazibeli olarak) iletilebilen su kaynakları,

2. Arıtma gerektirmeyen, fakat cazibeli olarak iletilemeyip terfi (pompaj) gerektiren su kaynakları,

3. Basit arıtma gerektiren cazibe ile iletilebilen su kaynakları,

4. Hem arıtma hem de terfi gerektiren su kaynakları.

1.1.4. SULARIN ÖZELLİKLERİ

İçme, gıda, temizlik vb maksatlarla kullanılacak suyun hem miktar olarak yeterli olması, hem de belirli kalite
standartlarını sağlaması gerekir. Bu maksatla, suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak gerekli olan
şartları sağlayıp sağlamadığı araştırılmalıdır.

1.1.4.1. Fiziksel Şartlar:

Suyun fiziksel olarak incelenmesinde önemli parametreler sıcaklık, tat, koku, renk ve berraklıktır. İçme
suyunda istenen sıcaklık (5-15) °C (sınır değerleri) arasındadır. En uygun sıcaklık ise (8-12)°C (istenen
değerler)'dir. Çok soğuk suyun içilmesi zaman içerisinde sağlık bozulmalarına neden olur. Sıcak su ise, tat
olarak uygun olmadığından arzu edilmez. Suyun mümkün olduğunca kokusuz olması istenir. Kokunun
başlıca kaynakları humus, demir ve hidrojen sülfürdür. İçme suyu renksiz ve berrak (bulanıklıktan uzak)
olmalıdır.

4
1.1.4.2. Kimyasal Şartlar:

Suyun kimyasal olarak sağlaması gereken başlıca şartlar, pH değeri, sertliği ve ihtiva ettiği çeşitli
elementlerle ilgilidir. Su asit veya baz özelliği göstermemelidir; tavsiye edilen pH değeri 7'dir. Suyun
sertliği, su içerisinde bulunan kalsiyum (Ca) ve magnezyum (Mg) bileşiklerinden meydana gelir. Suyun
içerisinde ağır metallerden kurşun, arsenik, cıva ve bazı zehirli maddelerin bulunması halinde böyle sular
kesinlikle içme suyu olarak kullanılmamalıdır.

1.1.4.3. Biyolojik Şartlar:

Biyolojik şartlar, suyun içinde yaşayan ve ölü halde bulunan organizmaların bulunmasıyla ilgili olup; suyun
temin edileceği bölgenin şartlarına bağlı olarak değişir. Bazı küçük çaplı su temini tesislerinde solucan gibi
küçük canlılara rastlanılır. Bunlar doğrudan bir tehlike arz etmezler; fakat estetik olarak hoş görünmezler ve
tehlikeli hastalık taşıyıcıları olabilirler. Suda bunlardan başka planktonlar, bitkisel veya hayvansal
organizmalar da bulunabilir. Biyolojik ve bakteriyolojik araştırmalar, suda mikrop ve bakteri
araştırmalarının da yapılmasını da şart koşar. Türkiye'de kabul edilen içme suyu standartları Tablo 1.1.2'de
sunulmaktadır.

Tablo 1.1.2. Türkiye'de Kabul Edilen İçme Suyu Standartları (TS-266)

5
1.2. SULARIN DERLENMESİ (KAPTAJI)

1.2.1. MEMBA (PINAR) SULARININ KAPTAJI

Membalar (pınarlar), yer altı sularını taşıyan tabakanın herhangi bir şekilde yeryüzüne çıkması sonucu
meydana gelir.

1.2.1.1. Membaların Sınıflandırılması:

Membalar, serbest naplı (adi) ve basınçlı (artezyen) membalar olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
a. Serbest Naplı Membalar: Bu membalar da dört gruba ayrılır:
aı. Yamaç Membaları: Yamaç membaları, geçirimsiz tabakanın çok derinde olması halinde, akiferin bir vadi
tabanı veya bir çukur ile kesişmesi sonucu oluşur. Özellikle kurak zamanlarda su tabakasının (tablasının)
küçük bir azalması (alçalması) halinde kuruduklarından bu membalar güvenli değildir (Şekil 1.2.1).

Şekil 1.2.1. Yamaç Membaı

a2. Tabaka Membaları: Tabaka membaları, geçirimsiz tabakanın üst yüzeyinin topoğrafik yüzeyi (araziyi)
kesmesi sonucu meydana gelir. Su tablasının biraz alçalması durumunda bile, akiferdeki su tamamen
kuruyuncaya kadar membadan su alınabildiğinden, bu membalar yamaç membalarına göre daha güvenlidir.
Heyelan sonucu oluşan şev döküntüsünün gerçek membayı kapatarak oluşturduğu yalancı membadan
itibaren kazı (hafriyat) yapılarak gerçek membaya ulaşılmalı ve kaptaj (derleme) yapısı gerçek membada
yapılmalıdır (Şekil 1.2.2).

Şekil 1.2.2. Tabaka Membaı

6
a3. Savak Membaları: Su tablası ile geçirimsiz tabakanın ters eğimli olması durumunda ortaya çıkan savak
membaları iki ana gruba ayrılır. Dolu savak membalarında su tablasındaki küçük bir azalma savağın
kurumasına yol açarken, dip savak membalarında böyle bir durum söz konusu olmadığından bu membalar
daha güvenlidir (Şekil 1.2.3).

Şekil 1.2.3. Savak Membaı

a4. Damar (Drenaj) Membaları: Bu membalar, yer altındaki birbiriyle bağlantılı çatlak ve boşlukların
içindeki suyun yeryüzüne bir çıkış noktası bulması ile meydana gelir (Şekil 1.2.4).

Şekil 1.2.4. Damar Membaı

b. Basınçlı (Artezyen) Membalar:

bı. Normal Artezyen Membalar: İki geçirimsiz tabaka arasında kalan basınçlı akiferdeki suyun çatlaklardan
yeryüzüne çıkmasıyla oluşan membalardır. Eğer yer altı suyu bir fay çatlağı boyunca yüzeye çıkarsa bu
membaya fay membaı adı verilir. Normal artezyen membalardaki suyun sıcaklığı 10-20°C arasındadır.

Şekil 1.2.5. Normal Artezyen Memba

b2. Termal Artezyen Membalar: Yer altı sularının sıcak tabakalardan geçerken ısınmasıyla oluşan bu
membalardaki suyun sıcaklığı 40-80°C'dir ve bu sular çeşitli madensel tuzlar ihtiva ederler.
7
1.2.1.2. Memba Debileri:

Membalar, debilerine göre yedi gruba ayrılır:

Q ≥ 10 m3/sn=> 1. Dereceden memba, 1 m3/sn < Q < 10 m3/sn => 2. Dereceden memba
0.1 m3/sn<Q< 1 m3/sn => 3. Dereceden memba, 10 lt/sn<Q<100 lt/sn => 4. Dereceden memba
1 lt/sn<Q<10 lt/sn => 5. Dereceden memba, 0.1 lt/sn < Q < 1 lt/sn => 6. Dereceden memba
10 ml/sn<Q< 100 ml/sn => 7. Dereceden memba

Membaların debilerini etkileyen başlıca parametreler şunlardır: Akiferin porozitesi; zeminin permeabilite
(geçirimlilik) ve sızdırma kapasiteleri; membanın morfolojik yapısı; beslenme havzasının büyüklüğü,
topoğrafik durumu, bitki örtüsü vb özellikleri. Su temini bakımından en uygun membalar, debileri
mevsimlere göre fazla değişmeyen, Qmax/Qmin< 8 olan membalardır.

Membaların debisini ölçmek için çeşitli yöntemler kullanılabilir: Membaın tahmini debisi 1 lt/sn'den az ise,
ölçekli bir kap (şişe, bidon vb) üç kere doldurulur ve debilerin ortalaması alınır. Tahmini debi 1-10 lt/sn
arasında ise 0.5*0.5*1.0 m ebadındaki bir tahta sandıkla debi ölçülür.

Tahmini debinin 10 lt/sn'den büyük olması durumunda debiler üçgen veya dikdörtgen savaklarla ölçülür. Bu
yapılarda, suyun ortalama akış hızı ve kesit alanı ölçülerek debi bulunur (Şekil 1.2.6). Genellikle debi-
derinlik ilişkisi (anahtar eğrisi) elde edilerek sadece derinlik ölçümü yardımıyla debi değeri tahmin edilir.
Debi ile derinlik arasında Q  CLH 1.5 şeklinde bir denklem yardımıyla debi tahmin edilir. Burada Q m3/sn
olarak debi, h m olarak su derinliği, C boyutsuz savak katsayısı ve L m olarak savak boyudur.

Şekil 1.2.6. Dikdörtgen ve Üçgen Savaklar

Ortalama akış hızını arazide ölçmek mümkün değilse, kanalın üst kısmındaki hız (Vüst) köpük gibi yüzen bir
cisim yardımıyla ölçülür, Vort = aVüst eşitliğiyle (0.7<a<0.8) ortalama hız tahmin edilir. Diğer bir yöntem:
Kanalın eğimi ve pürüzlülük katsayısı bilinirse Manning Formülü yardımıyla hız ve debi bulunur.

1.2.1.3. Pınar (Memba) Kaptajı Tesisleri:

a. Başlıca Elemanlar:
Pınar kaptajı tesisleri; suyun alttan, yandan veya hem alttan ve hem yandan gelmesine göre farklı tiplerde
yapılır. Kaptaj yapısının tipine karar vermeden önce; pınarın jeolojik durumu, su kalitesi ve verimi (debisi)
bakımından iyi incelenmesi gerekir. Kaptaj tesisleri; kirlenmeye, donmaya ve ısınmaya karşı iyi
korunmalıdır. Bir kaptaj tesisi; su toplama odası, savak odası ve vana odası olmak üzere başlıca üç bölümden
oluşur. Bir pınar kaptajı tesisinin başlıca elemanları şunlardır (Şekil 1.2.7):

8
Su Toplama Odası: Oluşacak hidrostatik basınçla suyun geri tepmesini önlemek için, su toplama odasındaki
su yüksekliği 1 m'yi geçmemelidir. Yer altı suyu çok miktarda kum taşıyorsa (sürüklüyorsa), su toplama
odasının önünde kum tutucu yapı yapılmalıdır.

Havalandırma Bacası: Kaptaj odasındaki hava basıncının atmosfer basıncına eşit olması ve ayrıca suyun
havalandırılması için yapılır. Yüzey sularının kaptaj odasına girmesini önlemek için bacanın yüksekliği
toprak dolgunun 70 cm üzerinde olmalıdır.

Barbakan (Büz): Su toplama odasındaki maksimum su seviyesinden 5-6 cm yukarıda bırakılan boşluklardır.
Yer altı suyu bu boşluklardan su toplama odasına girer.

Dip ve Dolu Savaklar: Dip savak, kaptajdaki suyun tamamının tahliye edilmesi, dolu savak ise su toplama
odasındaki su seviyesinin 1 m'yi aşmaması için yapılan tesislerdir. Su toplama odasından gelen sular dolu
savağa girerek, dip savaktaki tahliye (deşarj) borusundan tahliye edilir (boşaltılır). Dolu savak üst kotu, su
toplama odası su kotuna (1 m), suyun nap yüksekliği ilave edilerek bulunur. Tahliye borusunun uç kısmına,
kurbağalık konmalıdır.

Krepin: İletim borusu girişinde, yabancı maddelerin girişini önlemek için 1 mm genişliğinde deliklerden
yapılmış bakır veya alüminyum süzgeçtir. Deliklerin toplam alanı (cm2), 2Qiletim (lt/sn) şeklinde hesaplanır.

Kafa (Çevre) Hendeği: Kaptaj girişinin yüzeysel sulardan korunması için yapılan kanaldır.
Dolgular: Suyun aşırı ısınmasını ve donmasını önlemek için 80 cm yüksekliğinde toprak dolgu, toprak
dolgudan sızan suların filtre dolgusuna geçip kirletmesini önlemek kil dolgu ve su toplama odasına giren
suları süzmek ve temizlemek için filtre dolgu yapıları inşa edilir.

b. Ana Boyutlar:

Dış Duvar Kalınlığı a : Kaptaj yüksekliği hm < 2.00 m ise 0.25m beton veya 0.50m taş duvar. hm>2m ise,
duvar kalınlığı statik hesapla bulunmalıdır.

Vana Odası Uzunluğu b : Kaptaj tesisinin büyüklüğüne göre 0.80-1.50 m arasında seçilir.

Vana ve Su Toplama Odası Ayırma Duvarı c : 0.20m beton veya 0.50m taş duvar yapılır.

Su Toplama Odası Uzunluğu d : Yandan beslenen kaptajda 1.2-1.5 m, dipten beslenen kaptajda pınar
genişliği kadardır.

Vana Odası Genişliği e : 0.80-1.30m arasında seçilir.

Vana Odası ile Savak Odası Ayırma Duvarı Kalınlığı f: 0.20m beton duvar yapılır.

Savak Odası Genişliği L : Hesapla bulunur, L = 0.50 - 1.5 m arasındadır.

Q = CLH1.5 , C = 1.8 => Q = l.8LH1.5 => L = Q/(l.8H1.5) olarak bulunur. Q:lt/sn, L :m, H=cm.

Nap yüksekliği (H) ve savak odası genişliği (L), debiye bağlı olarak aşağıda verilmiştir:

Q (lt/sn): 10 20 30 40 50 75 100 125 150 175 200 250

H(cm) : 3 5 7 8 9 12 15 17 19 22 24 30
L(m) : 1.07 0.99 0.96 0.98 1.02 1.00 0.96 0.97 1.00 0.94 0.94 0.85

Su Toplama Odası Genişliği m = e + f + L

9
Tavan ve Taban Döşemesi Kalınlıkları tü = ta = 0.15-0.20 m seçilir.
Taş Blokaj Kalınlığı tb = 0.20-0.30 m yapılır.
Dıştan Dışa Boyutlar:

Uzunluk: A = 2a + b + c + d, Genişlik B = 2a + e + L + f, Yükseklik C = hm + tü + ta + tb

NOT: Dipten beslenen pınarların kaptaj tesisinde su toplama odasının tabanı betonla kaplanmayıp tabii
halinde bırakılmalı; kil dolgu ve filtre dolgusu ile planda kanat duvarı bulunmamalıdır.

Şekil1.2.7. Yandan Beslemeli Pınar Kaptajı

10
1.2.2. YER ALTI SULARININ DERLENMESİ

Yer altı sularını taşıyan akiferin yüzeye yakın ve kalınlığının az olması halinde yer altı suyu; drenaj boruları
ve galeriler gibi yatay tesislerle; derinde bulunması halinde ise kuyular gibi düşey tesislerle alınır. Her iki tür
tesislerle suyun alınmasındaki akım, Dupuit tarafından incelenmiş ve gerekli formül ve eşitlikler
çıkarılmıştır.

1.2.2.1. Drenaj Kaptajları:

Yer altı suyunun 3-5 m gibi sığ derinliklerde bulunması durumunda suyu derlemek için akifer içinde drenaj
hendeği açılır. Akiferde sızıntı şeklinde hareket eden sular, hendek içine aralıklarla yerleştirilen (döşenen) ve
filtre dolguyla korunan drenaj borularının (büzler) aralarından girmek suretiyle bir toplama odasında
toplanarak iletim hattına verilir. Drenaj hendeğinin bir ya da iki taraftan beslenmesine bağlı olarak, sızıntı
suları bir veya iki taraftan büzlere akabilir (Şekil 1.2.8).

a. Başlıca Elemanlar:

Drenaj Hendeği: Drenaj borularının yerleştirilmesi için trapez şeklinde açılan hendeğin büyüklüğü, drenaj
borusunun yanı sıra gerekli dolgu tabakasını da kapsayacak şekilde seçilir.

Drenaj Boruları (Büzler): Yer altı sularının içinden aktığı mecralar olan büzler, genellikle 50 cm boyunda ve
betondan yapılır ve 2-3 cm aralıklarla drenaj hendeğine yerleştirilir. Çapları ihtiyaç debisine ve sızan suyun
miktarına bağlı olarak 10-100 cm arasında değişir. Ortalama akış hızı 0.2-0.5 m/sn arasında olmalıdır.
Borulardaki akış serbest yüzeyli (açık kanallardaki gibi) akımdır. Boru kesitlerinin zamanla daralması, yer
altı suyu debisinin zamanla değişmesi vb sebeplerle emniyet açısından drenaj boruları genellikle yarı dolu
akışa göre boyutlandırılır.

Dolgular: Tabii zemin yüzeyinin altına 40-60 cm yüksekliğinde tabii zemin (toprak) dolgu yapılır ve bu
dolgunun içine, yüzeyden sızan suları toplayan bir büz konur. Toprak dolgunun altına da toprak dolgudan
sızan suların filtre dolgusuna geçip kirletmesini önlemek kil dolgu yerleştirilir. Kil dolgunun içine tekrar
tabii zemin dolgu yerleştirildikten sonra, yaklaşık 15'er cm kalınlığında, içe doğru giderek irileşen çaptaki
malzemeden filtre tabakası teşkil edilerek, zemin daneciklerinin büzlerin aralıklarından içlerine girmesi
önlenir. En içteki malzeme çapı (15-30 mm), büz aralıklarından (2-3 cm) ince olmamalıdır.

Drenaj Bacaları: Tüm önlemlere rağmen büzlerin içine giren silt gibi ince malzemeyi tutmak ve temizlemek
için 50-100 m aralıklarla ve ayrıca drenaj hattının kırılma (büküm) noktalarına yerleştirilen bacaların
boyutları, içine kolaylıkla girilebilmesi için l*lm seçilmeli; iki baca arasındaki büz hattı mutlaka düz
olmalıdır. Bacaların tabanları, bacaya giren ve çıkan büzlerin alt kenarından 5-10 cm aşağıda yapılarak
çökeltim havuzcukları teşkil edilmeli; bacaların üst kısmında kapak (rögar) teşkil edilerek bacaya giriş
imkanı sağlanmalıdır.

11
 Şekil 1.2.8. Tek Taraflı Beslemeli Drenaj Kaptajı

b. Debi Hesabı:

Drenaj borularına gelecek debinin hesabı, akiferin serbest yüzeyli veya basınçlı olmasına, ayrıca drenaj
hattının tek veya çift taraftan beslenmesine bağlı olarak değişmektedir.

b1. Serbest Yüzeyli (Naplı) Akiferde Drenaj:

Tek taraflı beslenme halinde: Q=


KL H 2  h 2  (1.4a)
2R

Çift taraflı beslenme halinde: Q =


KL H 2  h 2  (1.4b)
R

12
 Şekil 1.2.9. Serbest Yüzeyli Akiferde Drenaj Şekil 1.2.10. Basınçlı Akiferde Drenaj

b2. Basınçlı Akiferde Drenaj:

KLeH  h 
Tek taraflı beslenme halinde: Q= (1.4c)
R

2 KLeH  h 
Çift taraflı beslenme halinde: Q = (1.4d)
R
Bu eşitliklerde:

h: Drenaj borusundaki su yüksekliği, H: Yer altı suyu kalınlığı, S=H-h: Yer altı suyundaki alçalma,
K: Zeminin geçirimlilik (permeabilite) katsayısı (hidrolik iletkenlik),
L: Drenaj hattının uzunluğu, e: Basınçlı akiferin kalınlığı, R: Tesir yarıçapıdır.

Hazen Formülü: K = Cdw2 (1.5a)

Burada K (m/sn) olarak geçirimlilik katsayısı, C zemin cinsine bağlı bir katsayı (Hazen katsayısı) olup
kumlu killerde C = 0.0045, kumda C = 0.0l42'dir, ortalama bir değer olarak C = 0.0116 kullanılır. dw: Etkin
dane çapı (mm, üniformluluk katsayısı U=d60/d10< 5 olması halinde dw = dı0 alınır.

K=0.0116d102 (1.5b)

Tesir yarıçapı (R) için gözlem değerleri verilmemişse R değeri şöyle hesaplanır:

R = 3000S K (1.6)

1.2.2.2. Kuyular:

a. Genel Bilgiler ve Sınıflandırma:

Kuyular, en genel bir tanım olarak, 5 m'den daha derinde bulunan yer altı suyunu yer yüzüne çıkarmak için
açılmış düşey boşluklar olarak tanımlanır. Kullanım maksadına, sağlanacak debiye, yer altı suyunun (YAS)
derinliğine ve jeolojik ve ekonomik şartlara bağlı olarak çeşitli tipte kuyular seçilip inşa edilebilir. Kuyular,
dört ana gruba ayrılır:
13
a1. Deney Kuyuları:
a2. Hazneli Kuyular: Hazneli kuyular; sadece tabandan beslenen, sadece yandan beslenen, hem tabandan ve
hem yandan beslenen kuyular olmak üzere üç gruba ayrılır.
a3. Borulu Kuyular: Borulu kuyular; sığ borulu ve derin borulu kuyular şeklinde iki gruba ayrılır.
a4. Yatay Filtreli Kuyular.

b. Deney Kuyuları: Esas kuyu açılmadan önce yer altı suyunun ve akiferin kalite, derinlik, kalınlık,
permeabilite gibi özelliklerini belirlemek için açılan bu kuyulara gözlem kuyuları da denir.

c. Hazneli Kuyular: Yer altı suyu derinliğinin 20 m'den az olması durumunda el aletleri veya kazı makineleri
ile 1-10 m çapında açılan hazneli (basit) kuyuların cidarları, göçme olmaması için beton kaplamayla (iksa)
kaplanır. Bu kuyuların debisi, 2500 - 7500 m3/gün arasındadır.

cı. Tabandan Beslenen Hazneli Kuyular: Kuyu tabanının kum olması halinde kuyunun alt kısmına çakıl filtre
yapılarak kumun kuyuya girmesi önlenir. Kuyu debisi derinlikle değişmez.

K
2
Q = πr 15 (1.7a)

a- Kuyu Kesiti b- Debi – Derinlik İlişkisi

Şekil 1.2.11 Tabandan Beslenen Hazneli Kuyu

c2. Yandan Beslenen Hazneli Kuyular: Beton kaplamada boşluklar bırakılarak kuyuya su girişi sağlanır. Su
derinliği (h) arttıkça debi de artar.

K
Q = 2πhα (1.7b)
15

c3. Hem Tabandan Hem Yandan Beslenen Hazneli Kuyular:

K K K  2h 
2
Q = πr 15  2rh  r 2
1   (1.7c)
15 15  r 
Bu eşitliklerde: h: Kuyudaki su derinliği (dinamik derinlik), r: Kuyu yarıçapı, α ≈ l/4 ≈ l/5: Kuyunun yan
cidarlarındaki boşlukların toplamının, kuyu yan yüzeyine oranıdır.

14
 a- Kuyu Kesiti b- Debi – Derinlik İlişkisi
Şekil 1.2.12 Yandan Beslenen Hazneli Kuyu

Şekil 1.2.13 Tabandan ve Yandan Beslenen Hazneli Kuyu

d. Borulu Kuyular: Borulu kuyular, birbirine ekli çelik boru parçaları zemine indirilerek oluşturulur. Kuyular
ya çakılarak (sığ kumlu zeminlerde) ya burgu veya enjeksiyonla (killi zeminlerde) veya darbeli ya da döner
sondajla (her türlü zeminde, istenilen derinliğe kadar) açılır. YASS'e kadarki kısım "muhafaza borusu"
olarak adlandırılır ve zeminin göçmesini engeller; YASS'nin altındaki boru kısımları delikli inşa edilerek
(filtre borusu) kuyuya suyun girişi sağlanır. Borulu kuyuların inşaları kolay ve çapları küçüktür (10-50 cm);
derin tabakalardan su alındığından kirlenme tehlikesi çok azdır ve debileri mevsimlere göre fazla değişiklik
göstermez. Borulu kuyulardan elde edilecek debiler, akiferin serbest yüzeyli ve basınçlı olmasına göre
değişir:
Serbest yüzeyli akiferde açılan borulu kuyunun debisi:
H 2  h2 H h
Serbest yüzeyli akiferde Q = K , basınçlı akiferde Q = 2Ke (1.8)
ln R r  ln R r 
Bu eşitliklerde H: Serbest yüzeyli akiferde akiferin kalınlığı, basınçlı akiferde piyezometre kotu ile taban
arasındaki kot farkı, h: Kuyudaki dinamik su derinliği, e: Basınçlı akiferin kalınlığıdır.
e. Yatay Filtreli Kuyular: Yer altı su tabakası kalınlığının az olması durumunda, özellikle akarsu
kenarlarındaki yerleşim yerleri veya sanayi tesislerinin suyunun karşılanmasında yatay filtreli kuyular
yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu kuyular, 2-5 m çapındaki düşey bir betonarme esas kuyu gövdesi ile, bu
gövdenin tabanından 1-2 m yukarıda, zemine yatay olarak yerleştirilmiş 15-20 cm çapındaki delikli yatay
filtre borularından oluşur. Filtre borularındaki deliklerin toplama alanı, filtre borusunun yanal alanının %15-
20'si arasındadır. Yeraltı suyu, deliklerden girerek cazibeli olarak kuyuya ulaşır. Filtre borularının kuyu
girişinde su girişi vanalarla kontrol edilir. Kuyuda biriken su, pompa ile terfi ettirilerek iletim hattına verilir.
15
30-100 m boyundaki filtre borularının sayı, boy ve kuyu çevresinde yerleştirilme şekilleri, ihtiyaç debisini
karşılayacak şekilde belirlenir. Ortalama olarak toplam debi değerleri 15 000 - 30 000 m3/gün arasındadır.
Yatay filtreli kuyuların en önemli avantajı, uygun hidrolik şartlara sahip olmalarıdır. Düşey borulu
kuyulardan elde edilecek debi, su yüzeyi seviyesinin alçalmasına bağlı olmasına karşın, yatay filtreli
kuyularda böyle bir kısıtlama yoktur. Bu kuyularla, yer altındaki suyun %70-80'i alınabilirken borulu
kuyularda bu oran ancak %20-25 civarındadır. Yatay filtreli borularla alınabilecek toplam debi şöyle
hesaplanır:

4rKH o
Q= (1.9)
ln2 R L 

Burada H0 = (H + h)/2 ortalama su seviyesi, H ve h: Statik ve dinamik su seviyeleri, L: Toplam filtreli boru
uzunluğu,L = Σl, 1: bir filtre borusunun uzunluğu, r: Kuyu yarıçapı ve R: Tesir yarıçapıdır.

Şekil 1.2.14 Yatay Filtreli Kuyu

f. Kuyu Pompaları: Artezyen kuyu durumu dışında kuyulardaki sular pompalarla terfi ettirilerek iletim
hattına verilir. Çeşitli tipte pompalar üretilmektedir. Pompa seçimine etki eden faktörler şunlardır: Pompa
kapasitesi, kuyu çapı ve derinliği, pompa seviyesinin derinliği, kuyu suyundaki katı madde konsantrasyonu,
toplam pompaj yüksekliği (manometrik yükseklik), pompa çalışma süresi, maliyet.
Kuyu pompalan üç ana gruba ayrılır:

f1. Basit Pompalar (Tulumbalar): Dinamik su seviyesinin zemin yüzeyinden itibaren 6-8 m derinde olması
halinde kullanılan bu pompalarda, pompa ve motor, kuyu başlık hücresinde teşkil edilir.

f2. Derin Kuyu Pompalan: Dinamik su seviyesinin 8-30 m derinde olması halinde kullanılan bu pompalarda
motor, kuyu başlık hücresinde, pompa ise kuyu içersinde bulunur. Pompa, yukarıdan inen düşey bir mil
yardımıyla çalıştırılır.

f3. Dalgıç Kuyu Pompaları: Dinamik su seviyesinin 30 m'den derinde bulunması halinde kullanılan bu
pompalarda, motor ve pompa kuyu içinde konumlandırılır.
16
1.2.3. YÜZEY SULARININ DERLENMESİ (KAPTAJI)

Memba ve yer altı suları, kalite olarak oldukça iyi durumda olmalarına karşılık, genellikle miktar olarak
yeterli olmamaktadır. Yerleşim merkezlerinin nüfusuna paralel olarak artan su ihtiyaçlarının
karşılanabilmesi için, kirlenmeye daha fazla maruz kalabilen ve genelde arıtılması gereken yüzeysel suların
kullanılması zorunlu hale gelmiştir. Yüzeysel su kaynaklan; tabii veya yapay göller (göletler ve baraj
gölleri= rezervuarlar) ile nehir sularından oluşmaktadır.

1.2.3.1. Göl Sularının Derlenmesi:

Tabii veya yapay göllerden su alınmasında, göl sularının kirlenme durumu ve kirleten kaynaklar, göldeki
akıntı durumu, hakim rüzgarların yönü ve varsa gemi trafiği gibi çeşitli faktörler göz önünde
bulundurulmalıdır. Mümkün olduğunca sahilden uzakta ve derinden su alınmalıdır. Su alma yerinin
derinliğinin en az 20m olması tercih edilir. Daha sığ bölgelerden alınan suların kirlenme riski fazladır ve bu
sular arıtıldıktan sonra iletim hattına verilmelidir. Su alma boruları, zeminin sağlam olması durumunda
direkt olarak zemine oturan beton ağırlıklar üzerine, zeminin zayıf olması halinde ise kazıklardan oluşan
konstrüksiyon üzerine monte edilir. Boruların ek yerleri korozyona karşı korunmalıdır.

Şekil 1.2.15 Göl Sularının Derlenmesi

1.2.3.2. Nehir Sularının Derlenmesi:

Akarsulardan alınan sular mutlaka arıtılmalıdır. Su alma yeri (priz); yerleşim bölgeleri, sanayi tesisleri ve
ziraat alanlarından gelen kirli (atık) suların memba tarafında ve yeterince uzakta, su derinliğinin büyük
olduğu bir yerde inşa edilmelidir. Akarsu kenarında, yatağında, ortasında ve tabanının altında inşa edilecek
tesisler Şekil 1.2.15-1.2.18'de şematik olarak verilmiştir.

Şekil 1.2.16 Akarsu Kenarında (Şevinde) Kaptaj Tesisi

17
 Şekil 1.2.17 Akarsu Yatağında Kaptaj Tesisi

Şekil 1.2.18 Akarsu Ortasında Kaptaj Tesisi

Şekil 1.2.19 Akarsu Tabanının Altında Kaptaj Tesisi

1.2.3.3. Yüzeysel Su Kaynaklarının Kirlenmesi:

Su kaynaklarının kirlenmesi; tabii su kalitesinin, insan faaliyetleri veya doğal olaylar sonucunda bozulması
olarak tanımlanabilir. Çeşitli atık suların arıtılmadan yüzeysel su kaynaklarına deşarj edilmesi sonucu oluşan
kirlenme, su kaynaklarının direkt olarak kullanılmasını sınırlayabilir veya tamamen imkansız hale getirebilir.
Zehir ve diğer yabancı maddeler halk sağlığı için tehlike oluşturur. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için
kirlenen sular, kirlenmenin derecesine ve kirliliğin cinsine göre fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik olarak
arıtılmalıdır.

18
1.3. SULARIN İLETİLMESİ (İSALESİ)

1.3.1. GENEL BİLGİLER

Suları, derlendiği yerden ihtiyaç bölgelerine götüren tesislere iletim (isale) hattı adı verilir. iletim hattı genel
olarak suyu taşıyan bir eleman (boru, açık kanal, su köprüsü=akedük, tünel vb) ile gerekli işletme
organlarından meydana gelir. Su mühendisliğinin gelişmesinde atılan en önemli adımlardan biri, suların
basınçla iletilebilmesini sağlayan tesislerin geliştirilmesidir. Böylece, hem iletim hattını kısaltmak mümkün
olmuş, hem de kirlenme riski oldukça azalmıştır. Bu sebeple, suyu taşıyan eleman olarak çoğu defa basınçlı
borular kullanılmaktadır. Basınçlı iletim hatları; cazibeli (yerçekimiyle çalışan), terfili ve karma olmak üzere
üç ana gruba ayrılır. Su derleme (alma) yerinin su deposundan yeterince yüksek bir kotta bulunması halinde
su depoya yerçekimi ile (cazibeli olarak) iletilir. Aksi halde sular terfi ettirilerek depoya iletilir. Karma
iletimde ise hattın bir kısmı cazibeli, bir kısmı terfilidir.

1.3.1.1. Cazibeli (Yerçekimli) İletim Hattı:

İletim hattı borusunun cazibe ile çalışması tercih edilir. Böylece; hem motor-pompa ve elektrik
maliyetlerinden sakınılmış ve hem de su şebekesinin pompa arızalarından, boru ve diğer elemanların da
pompaj sırasında oluşacak su darbelerinden etkilenmesi önlenmiş olur. Cazibeli iletimde en önemli husus,
depo (hazne) yerinin ve kotunun belirlenmesidir. Depo yeri seçilirken, şebekenin kısa yoldan ve rahatlıkla su
alabilmesine; kot belirlenirken de şebekede 20-80 m arasında basınç olmasına dikkat edilmelidir.

Piyezometre çizgisi boru hattını kesmemelidir, aksi halde borudaki basınç sıfır olacağından akım olmaz;
piyezometre çizgisi ile arazi yüzeyi arasında en az 3 m basınç olmalıdır. Depo girişinde yersel yük
kayıplarını karşılamak üzere 2-5 m işletme basıncı olmalıdır. İşletme basıncının 5 m'den büyük olması
durumunda ise deponun tabanına çökelen silt malzeme çalkalanıp suyu bulandırır. Uygulamada işletme
basıncı ortalama bir değer olarak 3 m alınmaktadır.

19
1.3.1.2. Terfili (Pompajlı) İletim Hattı:

Terfîli iletim hatlarında, elektrik kesilmesi, arıza vb sebeplerle pompanın aniden durması sonucu, iletim
hattındaki su aniden duramaz (eylemsizlik prensibi) ve pompa-depo arasında salınım yaparak su darbesi
oluşturur. Gerekli önlemler alınmazsa pompa parçalanabilir.

Şekil 1.3.2 Terfili İletim Hattı Boy kesiti

1.3.1.3. Karma İletim Hattı:

Karma iletim hatanın bir kısmı cazibeli, bir kısmı terfili hattan oluşur.

Şekil 1.3.3 Karma İletim Hattı Boy kesiti

1.3.1.4. Hidrolik Esaslar:

İletim hatlarında ortalama akış hızı 0.6-1.8 m/sn arasında olmalıdır. Hızın 0.6 m/sn'den küçük olması halinde
burularda çökelmeler, 1.8 m/sn'den büyük olması halinde ise boru cidarlarında (çeperlerinde) aşınmalar olur.
İstisnai hallerde bu değerler 0.3-5 m/sn arasında olabilmektedir. Minimum basınç 3 m'dir; maksimum basınç
ise boru cinsine göre değişmektedir. Minimum boru çapı 100 mm olup; genellikle 300 mm'den küçük
çaplarda çelik, font, PVC ve galvanizli saç borular, daha büyük çaplarda ise çelik ve betonarme borular
kullanılır. Asbestli çimento borularda asbest liflerinin kansere yol açması riski olduğundan bu borular
kullanılmamalıdır.
20
Boru çapları; boru cinsine, iletim debisine ve hidrolik eğime bağlı olarak hesaplanır. Teorik eğim, hidrolik
yükün (∆H) boru boyuna (L) oranıdır:

Jteorik=∆H/L (1.10a)

∆H = KPK-DPK = KPK-(DSK+İB) (1.10b)

Burada KPK: Kaptaj Piyezometre Kotu = Kaptaj Su Kotu,

DPK: Depo Piyezometre Kotu = Depo Su Kotu + İşletme Basıncı'dır.

1.3.2. İLETİM HATLARINDA KULLANILAN İŞLETME ELEMANLARI

İletim hatlarında kullanılan başlıca işletme elemanları şunlardır:

a. Vantuzlar: Basıncın azaldığı tepe noktalarında (Şekilde 3 noktası) hava sıkışması olur. Bu havanın
dışarıya atılmaması halinde borudaki akımda kesiklikler ve boruda tıkanmalar meydana gelir. Biriken
(sıkışan) havanın dışarı atılması için bu noktalar "vantuz" denen cihazlar konur. Vantuzlar ayrıca, suların ani
olarak boşaltılması durumunda meydana gelebilecek negatif basınçları (vakum) önlemek için iletim hattına
hava girişini sağlarlar.

Şekil 1.3.4 Vantuz ve Tahliye Vanası

b. Tahliye ve Tevkif Vanaları: İletim hattının düşük kotlu noktalarına (Şekilde 2 noktası), arıza ve onarım
zamanlarında suyu boşaltmak ve ayrıca iletim hatlarında biriken katı maddeleri tahliye etmek için konan
vanalara "tahliye vanası" denir. Büyük çaplı iletim hatlarında su kaybını önlemek için tahliye vanasının iki
yanına "tevkif (kapatma) vanaları" konur. Ayrıca, su kaybını önlemek ve boşalma süresini azaltmak için
ortalama her 1 km'de bir tevkif vanası yerleştirilmelidir.

c. Maslaklar: Kaptaj ile depo arasındaki basıncın fazla olması halinde kullanılan boralar bu basınca
dayanamaz ve kırılır. Bu durumda basınç, "maslak" denen basınç kırıcı tesisler yardımıyla düşürülür.
Maslaklar, üstünde atmosfer basıncı bulunan küçük depo şeklindeki yapılardır.

Şekil 1.3.5 İletim Tesisinde Maslaklar

21
1.3.3. İLETİM HATLARINDA KULLANILAN BORULAR

Basınçlı iletim hatlarında kullanılacak borular; en derin noktadaki su basıncına ve boruların döşeneceği
zeminin özelliklerine göre seçilir. En çok kullanılan boru türleri şunlardır:

1.3.3.1. Font Borular:

İletim hatlarında eskiden beri kullanılmakta olan font borular uzun ömürlü ve korozyona ve basınca
dayanıklı olmakla beraber kırılgandır. Boyları maksimum 7 m kadar olabilir. İki türleri vardır.

a. Savurma Dökümlü Karabük Boruları: İç çaplan Φ 60, 75, 80,100, 125, 150, 175, 200,250, 300, 350,
400,450,500, 550,600, 650, 700, 750, 800, 850, 900, 950, 1000 rnm'dir. Kalınlık sınıfına göre LA Tipleri 8
atm, A Tipleri 10 atm ve B Tipleri de 16 atm basınca dayanabilir (1 atmosfer basınç = 10 mSS basınç = 10
t/m2 basınç).

b. Düşey Dökümlü Karabük Boruları: iç çaplan Φ 75, 100, 125, 150, 175, 200, 250, 300, 350, 400, 450, 500,
550, 600, 700, 800, 900 ve 1000 mm'dir. Kalınlık sınıfına göre A Tipleri 4 atm, B Tipleri 8 atm, C Tipleri 12
atm ve D Tipleri de 16 atm basınca dayanabilir.

Font boraların bağlantıları (birleşimleri) üç farklı şekilde olabilir:

i Flanşlı Bağlantı: Uçları dairesel plak şeklinde flanşlı olarak üretilen borular, karşılıklı cıvatalar
sıkıştırılarak bağlanır. İki flanş araşma sızdırmazlık ve esneklik için lastik conta konur.

ii. Mutlu Bağlantı: Sızdırmazlık, katranlı ip veya kurşunla sağlanır. Özel ustalık gerektirir ve günümüzde pek
kullanılmamaktadır.

iii. Tayton Bağlantı: Muf içinde lastik halka için özel bir yuva bulunan tayton bağlantılarda, lastik bastırılıp
muf içine sokularak bağlantı sağlanır.

Şekil 1.3.6 Flanşlı Bağlantı Şekil 1.3.7 Muflu Bağlantı

1.3.3.2. Çelik Borular:

Boyları daha uzun (16m) olduğundan ek yerleri daha azdır. Basınca dayanıklı olmaları ve taşınıp
döşenmelerinin kolay olması gibi avantajlarının yanında en önemli sakıncaları korozyona karşı emniyetli
olmamalarıdır. İç ve dış çeperler bitümlü maddelerle kaplanarak bu sorun ortadan kaldırılabilir. Birleşimleri
mufla yapılabilirse de en çok kullanılan birleşim şekli kaynaktır. Standart iç çaplan Φ 40, 60, 70, 75, 80, 90,
100, 125, 150, 175, 200, 225, 250, 275, 300, 325, 350, 375, 400, 450, 475, 500, 550 ve 600 mm'dir. Kalınlık
sınıfına göre A Tipleri 35 atm, B Tipleri 30 atm ve C Tipleri de 25 atm basınca dayanabilir.

22
1.3.3.3. Plastik Borular:

Poli vinil klorür (PVC) veya poli etilen (PE) şeklinde imal edilebilen plastik borular hafif olduğundan
taşınma ve döşenmeleri kolaydır; pürüzlülükleri az olduğundan enerji kayıpları azdır; korozyona karşı
dayanıklıdırlar. Piyasadaki plastik boruların çoğu PVC'dir. Birleşimleri muflu, yapıştırmalı veya taytonlu
olabilir. Standart iç çapları Φ 80, 100 ,110, 125, 150, 175, 200, 225, 250, 300, 350, 400, 450, 500, 550, 600,
650, 700, 750, 800, 850, 900, 950, 1000 mm'dir. İşletme basınçları 6,10 ve 16 atmosferdir.

1.3.3.4. Betonarme Borular:

Boyları 6 m ve çapları 600 mm'den büyük olan betonarme boruların sızdırmazlığını sağlamak oldukça
zordur. Maksimum işletme basınçları 10 atmosferdir.

1.3.4. BORULARIN DÖŞENMESİ

Borular el aletleri veya makineyle kazılan kanalın (hendeğin) içine iplerle bağlanarak elle veya vinçle
indirilir. Tabanda uygun yasaklama ve boru birleşimleri yapılarak boruların üzerinde don derinliği (hd) kadar
toprak dolgu yapılır. 0-600m kotlu yerlerde hd = l.50m, 600-1200m kotlarda hd=1.25m ve 1200m'den yüksek
kotlu yerlerde hd=1.50m alınmalıdır. Minimum hendek genişliği 60cm, minimum hendek derinliği ise
120cm'dir. Borunun alt kısmına 10-15cm kalınlığında (ht) bir kum tesfiye tabakası (yastık) teşkil edilir.

Şekil 1.3.8 Boruların Döşendiği Bir Hendek Enkesiti

1.3.5. CAZİBELİ İLETİM HATTININ TEŞKİLİ

1.3.5.1. İletim Hattı Güzergâhının Belirlenmesi ve Çizimi:

Kaptaj kotunun depo giriş kotundan yeteri kadar büyük olması halinde sular cazibe ile iletilir. Topoğrafik (eş
yükseltili) harita üzerinde, kaptaj-depo arasındaki iletim hattı güzergâhı belirlenir (Şekil 1.3.9). Bu
belirlemede; iletim hattının kısa olmasına, piyezometre çizgisinin boru hattını kesmemesine ve depo
girişinde gerekli işletme basıncının sağlanmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca, tahliye ve vantuz
gerektirmemesi için iletim hattının aynı eş yükselti (tesviye=düzeç=münhani) eğrisini birden fazla
kesmemesi ekonomik olmaktadır. Bu belirlemede, su temini sisteminin tüm elemanları (kaptaj-iletim hattı-
depo-şebeke) bir arada değerlendirilmelidir.
23
Planda her 100 m'de bir ve ayrıca güzergâh hattı ile eş yükselti eğrilerinin kesiştiği noktalarda birer kazık
yeri belirlenir ve her bir kazık noktasının kaptaja olan uzaklığı ve noktanın kotu plan üzerinde gösterilir. Bu
planda ayrıca depo ve şebeke de gösterilmelidir. En uygun güzergâhın belirlenmesinde, çeşitli alternatifler
için bir ekonomik analiz yapılmalı ve optimum çözüm bulunmalıdır. En ekonomik çözüm tespit edilirken,
sadece ilk yatırım maliyetinin değil, ilk yatırım maliyeti + işletme, bakım ve onarım maliyetleri toplamının
minimum olmasına dikkat edilmelidir.

İşaretlenen güzergâh planı yardımıyla önce zemin (arazi) profili, sonra da yüzeyden hendek derinliği kadar
aşağıdan boru profili (iletim hattı boy kesiti) çizilir (Şekil 1.3.10). Bu çizimde, düşeyde ve yatayda farklı
ölçekler kullanılır (örneğin düşeyde 1/250, yatayda 1/2500). Gerekiyorsa, çukurlara tahliye vanası, tepe
noktalarına vantuz konur. İletim hattı boy kesitinin altına gerekli bilgiler yazılır.

1.3.5.2. Boru Çaplarının Hesabı:

Mevcut hidrolik yüke, iletim hattının uzunluğuna, hidrolik eğime, iletim debisine ve boru cinsine bağlı
olarak; formül, abak ve/veya tablolar yardımıyla gerekli boru çapı bulunur. Ancak, bulunan teorik çap
genelde piyasada bulunan çap ile aynı olmadığından, teorik çapın bir küçük ve bir büyük çaplarını
kullanmak gerekir. Önce büyük çaplı (D1), sonra da küçük çaplı (D2) boru döşenir. Çünkü, küçük çaplı
borunun hızı ve dolayısıyla hidrolik eğimi daha fazla olduğundan, piyezometre çizgisinin iletim hattını
kesmesi riski vardır. Teorik eğim, (l.l0.a) ve (1.10b) eşitliklerinden belirlenir. Boru boyları ise şu
eşitliklerden hesaplanır:

L1+L2=L (1.11a)

L1J1+ L2J2 = ∆H1, + ∆H2 = ∆H (1.1 lb)

Burada Lı, L2, Jı ve J2 sırasıyla, büyük ve küçük çaplı boruların boyları ve hidrolik eğimleridir.

Boruların hidrolik hesaplarında Darcy-Weisbach, Prandtl-Colebrook ve Williams-Hazen vb formül ve

eşitlikler kullanılabilir. Yaygın olarak kullanılan Williams-Hazen Formülü şöyledir:

V = 0.85CRo63J0.54 (1.12a)

Burada V m/sn olarak ortalama hız; R m olarak hidrolik yarıçap (borularda R=D/4); J hidrolik eğim; C boru
cinsine bağlı bir katsayıdır.

Boru cinsi: Font Greseramik Çelik Asbestli çimento Plastik (PVC)

C : 95 97 118 140 150

(1.12a) eşitliğinden ve süreklilik denkleminden (Q=VA=VΠD2/4) aşağıdaki eşitlik elde edilir:

Q= 0.85CR0.63]0.54(VπD2/4)=0.27875CD2.63J0.54 (1.12b)

Örneğin Font Boru için C=95 alınarak V = 0.85*95R0.63J0.54 = 80.75>(D/4))0.63J0.54 = 33.717D0.63J0.54

Q = 0.27875CD2.63Ja54 = 0.27875*95D2.63J054 = 26.481D2.63J0.54 elde edilir. Bu eşitliklerden,

J = [Q/(26.481D2.63)]0.54 = [V/(33.717D0.63)]1/0.54, D = [Q/(26.481J054)]1/2.63

denklemleri yazılabilir. Diğer boru türleri için de benzer denklemler geliştirilebilir.

24
25
26
27
1.3.6. TERFİLİ İLETİM

1.3.6.1. Pompa Çeşitleri:

Kaptajdaki su kotunun depo su kotundan aşağıda olması halinde sular pompalarla terfi ettirilir. Bu tür iletime
"terfili" (pompajlı) iletim" adı verilir. Terfili iletimde kullanılan pompalar, iki ana gruba ayrılır.

a. Pistonlu Pompalar: Bu pompaların emme yüksekliği fazla ve randımanı yüksektir. Basılan (terfi
ettirilen)su miktarı (Q)t terfi yüksekliği ile (H) değişmez (Şekil 1.3.11a). Terfi yüksekliğinin fazla,
debinin az olması durumunda kullanılan pistonlu pompalar, pahalıdır ve çok yer kaplarlar.

b. Santrifüj Pompalar: Bu pompaların emme yükseklikleri daha az,verimleri daha düşüktür. Terfi yüksekliği
arttıkça terfi ettirilecek su miktarı azalır (Şekil 1.3.11b). Büyük debilerde santrifüj pompalar tercih
edilmektedir.

Terfi yüksekliği ve debiye bağlı olarak pompa seçimi Şekil 1.3.1 lc'de verilmiştir.

1.3.6.2. Pompa Gücü:

Suların terfi ettirilmesi için gerekli olan pompanın gücü şöyle hesaplanır.

QH o QH o
N= (BB) veya N = (Kw) (1.13a)
75 102
28
 a. Pistonlu Pompada H-Q İlişkisi b. Santrifüj Pompada H-Q İlişkisi c. Kullanım Şartlan '

Şekil 1.3.11 Pistonlu ve Santrifüj Pompaların Özellikleri ve Kullanım Şartlan

Burada: N, pompanın gücü; Q, terfi ettirilecek suyun debisi (lt/sn); Ho, manometrik yükseklik (manometrik
basma yüksekliği)(m); μ.=μpμm toplam randıman; μp pompa randımanı (≈0.75); μm motorun randımanı
(≈0.85)'tir. Bu değerler yazılırsa, μ≈0.75*0.85≈0.64 elde edilir. Manometrik yükseklik, şöyle hesaplanır:

H0 = Hg+GB + ∆Hb 1.13b)

Burada: Hg geometrik yükseklik (motopomp ile depo su seviyesi arasındaki kot farkı); GB, depo giriş
basıncı; ∆Hb=JLb basma borusundaki sürekli yük kaybı; J, hidrolik eğim; Lb basma borusu uzunluğudur.
Depo giriş basıncı (GB), basma borusu boyuna (Lb) bağlı olarak şöyle seçilir:

Lb ≤500 m ise GB=4m, 500m<Lb<2000m ise GB=6m, Lb>2000m ise GB= 10m
Pompanın manometrik emme yüksekliği (ho) şöyle hesaplanır:
ho= hg + ∆Ho (1.13c)
Burada: hg, geometrik emme yüksekliği (pompa ekseni ile kaptaj dinamik su seviyesi arasındaki kot farkı),
∆Ho = JLo, ise emme borusundaki sürekli yük kaybı, Lo, emme borusu uzunluğudur. Kaptaj su kotuna ve su
sıcaklığına bağlı olarak ho değerleri Tablo 1.2'de verilmiştir.

Tablo 1.2. Manometrik emme yüksekliği Değerleri (m)

1.3.6.3. Terfi Merkezi için Yer ve Pompa Seçimi:

a. Yer Seçimi: Terfi merkezinin yeri seçilirken aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:

• Tesisin bulunduğu yere kolayca ulaşılabilmelidir; bu maksatla yol kenarları tercih edilmelidir.
• Tesis yeri taşkın (feyezan) bölgesinin dışında bulunmalıdır.
• Sağlam zeminli yerler tercih edilmelidir.
• YASS fazla yüksek olmamalıdır. Aksi halde, yağışlı zamanlarda YASS yükseleceğinden, pompa yeri su
altında kalabilir (bataklık oluşabilir).
29
 Şekil 13.12 Terfili İletim Hata Boykesiti ve Çeşitli Yükseklikler

b. Pompa Seçimi: Her terfi merkezi için, biri asıl biri yedek olmak üzere en az iki pompa seçilir. Aynı
karakterli pompalar dönüşümlü olarak çalıştırılır. Pompaların sayısı, tüketim (sarfiyat) değişimlerine göre
belirlenir. Bunun için iki farklı durumla karşılaşılabilir:

• Qmax=2Qmin olması durumunda, Qmin debisini sağlayacak 3 pompa seçilir. Bunların biri yedek olarak
bekletilir. Bir tanesi Qmin„ debisinde çalıştırılır. Sarfiyatın maksimum olması durumunda iki pompa birlikte
kullanılır.

• Qmax=3Qmin olması durumunda, Qmin„ debisini sağlayacak 4 pompa seçilir. Bunların biri yedek olarak
bekletilir. Bir tanesi Qmin debisinde, iki tanesi ortalama sarfiyatta çalıştırılır. Sarfiyatın maksimum olması
durumunda üç pompa birlikte kullanılır.

1.3.6.4. Ekonomik Boru Çapı:

Terfili iletim hatlarında (ve tüm tesislerde) toplam maliyet; inşaat (ilk yatırım) maliyeti ile işletme (bakım ve
onarım) maliyetinin toplamına eşittir. Boru çapı büyüdükçe ilk yatırım maliyeti artar. Buna karşılık, enerji
kaybı ve dolayısıyla pompa güçleri ve tüketilen enerji miktarı, ayrıca arıza ihtimali azalacağından bakım ve
onarım maliyetleri ve sonuç olarak işletme maliyeti azalır. Çeşitli çaplar için ilk yatırım maliyeti ile tahmini
işletme maliyeti hesaplanarak toplam maliyet eğrisi elde edilir (Şekil 1.3.13). Terfili iletim hatlarında,
toplam maliyeti minimum yapan boru çapma "ekonomik boru çapı" (De) denir.

Şekil 1.3.13. Ekonomik Boru Çapının Belirlenmesi

30
Bresse Formülü: Ekonomik boru çapının belirlenmesinde ampirik bir formül olan Bresse Formülü yaklaşık
bir değer vermektedir:

De = a(Q20)0.5 (1.14)

Burada; De, ekonomik boru çapı (m); Q20, 20 yıl sonraki müstakbel nüfus için iletim debisi (m3/sn), a ise terfi
sisteminin bir günde çalışma süresine (t, saat) bağlı bir katsayıdır. t==24s için a=1.5, t= 16 s için a=1.4 ve
t=10s için a=1.35'tir. Bu eşitlikten bulunan teorik çapa en yakın standart (piyasada mevcut olan) boru çapı
ile, bir alt ve bir üstündeki boru çapları (en az üç boru çapı) için çap-maliyet analizi yapılarak en ekonomik
çap belirlenir.

1.3.6.5. Su Darbeleri ve Denge (Hava) Kazanları:

Pompaların ani olarak durması sonucu terfi borusunda "su darbesi" adı verilen ve mutlaka önlenmesi veya
azaltılması gereken yüksek basınç şokları meydana gelir. Atalet etkisi sebebiyle, pompanın aniden
durmasıyla birlikte su kütlesi aniden duramaz ve bir süre daha hareketine devam eder; pompanın yakınındaki
boru kısımlarında "depresyon" adı verilen ani basınç düşmeleri oluşur. Bu depresyon dalgası, sesin su
içindeki hızına eşit bir hızda (selerite) boru içersinde ilerler. Selerite; suyun ve borunun elastisite modülüne,
boru çapına ve borunun et kalınlığına bağlıdır. Depoya kadar gelen depresyon dalgası buradan yansıyıp geri
dönerek "sürpresyon" denen ani basınç artışıma yol açar. Depresyon ve sürpresyon değerleri (∆h), mutlak
değer olarak birbirine eşittir ve şöyle hesaplanır.

Pompanın ani durması halinde (T<2L/a) → ∆h = 0.80aVo/g (1.15a)

Pompanın yavaş durması halinde (T>2L/a) → ∆h = 2LVo/(gT) (1.15b)

Bu eşitliklerde: a, dalganın yayılma hızı (selerite) (m/sn); Vo, pompa durmadan önceki su hızı (m/sn); g,
yerçekimi ivmesi (m/sn2); T, pompanın durması veya vananın kapanması için geçen süre (sn) ve L, iletim
hattı boyudur (m). Selerite değeri şöyle hesaplanır:

9900
a= (1.15c)
48.3  kD e

Burada; D ve e, boru çapı ve et kalınlığı (m); k, boru cinsine bağlı katsayıdır ve aşağıda verilmiştir:

Boru cinsi: Çelik Betonarme Font Asbest Kurşun Beton Ahşap PVC
k : 0.50 0.50 1.00 4.40 5.00 5.00 10.00 33.30

Depresyon anındaki minimum basınç ile sürpresyon anındaki maksimum basınç miktarları, sırasıyla,
manometrik yükseklik ile depresyon (veya sürpresyon) miktarlarının farkına ve toplamına eşittir:

Pd = Ho - ∆h = Pmin, Ps= Ho + ∆h = Pmax (1.16)

Bu şekilde hesaplanan Hmax ve Hmin, basınçlarına ve borunun dayanabileceği maksimum basınç miktarına
(Pmax) göre aşağıdaki değerlendirmeler yapılır:

Hmax<Pmax ise sürpresyon tehlikesi yok ve Hmin> 0 ise depresyon tehlikesi yok => Tedbire gerek yoktur,
Hmax>Pmax ise sürpresyon tehlikesi var veya Hmin<0 ise depresyon tehlikesi var =>Tedbire gerek vardır.
31
 Şekil 1.3.14 Su Darbeleri, Depresyon ve Sürpresyon Dalgaları

Su darbesini azaltmak için aşağıdaki tedbirler alınabilir

a. Akış hızım (Vo) azaltmak: Bunun için boru çapı büyütülebilir; ancak bu da pahalı olabilir. Kesin karar
vermek için ekonomik analiz yapılmalıdır.

b. Daha esnek bora kullanmak: (1.15c)eşitliğindeki k değeri büyütülerek selerite azaltılabilir.

c. Pompanın aniden durmasını önlemek için motora "volan" denen tertibatı monte etmek. Ancak bu tedbir,
1000 m'den kısa iletim hatları için uygun olmaktadır.

d. Hava kazanları yapmak: Su darbesini önlemenin en iyi yolu hava (denge) kazanları yapmaktır. Bu
kazanlar, motopompun hemen çıkışına yerleştirilen ve içinde hava ve su bulunan kazanlardır. Depresyon
(düşük basınç) anında kazandaki su boruya, sürpresyon (yüksek basınç) anında ise borudaki su kazana
girerek depresyon ve sürpresyonun olumsuz etkileri önemli ölçüde azaltılır. Gerekli olan hava kazanının
hacmi şöyle hesaplanır:

 6400Vo  V 2 
Vk = D   1 veya Vk = 0,01QL (1.17)
 P 2 

Burada: Vk, kazan hacmi (m3); V0 ve V, motor durmadan önceki ve durduktan sonraki su hızları
(V ≈ 0); ∆P = Hmax – Pmax; Q, iletim debisi (m3/sn) ve L terfi hattı uzunluğudur (m).

32
1.4. SU DEPOLARI

1.4.1. GENEL BİLGİLER

Kaptajdan alınıp isale hattı ile taşınan sular, bir depoda biriktirilerek, dağıtım şebekeleri yardımıyla sarfiyat
(tüketim) yerlerine dağıtılır. Depolar, iletim hattı ile şebeke arasında birer düzenleme ve dengeleme
yapılarıdır. İletim hattı hesaplarına başlanabilmesi için, depo yerinin ve kotunun belirlenmesi gerekir. Bunun
için de, şebekenin en yüksek ve en alçak noktalarının kotları bilinmelidir. Bu noktalar arasındaki kot farkının
50m'den fazla olması halinde şebeke katlara ayrılarak, her şebeke katı için bir ayrı depo yapılır. Şebekenin
birden fazla depo ile beslenmesi halinde, depoların bir kısmı diğerleri için kaptaj vazifesi görür. Özet olarak;
depo ve şebeke beraberce planlanmalıdır. Su depolarının (haznelerinin) görevleri şöyle özetlenebilir:

a. Su sarfiyatlarının dengelenmesi: Gün içinde, su tüketim miktarı sabit olmayıp, bazı saatlerde (sabah, öğle
ve akşam saatlerinde) maksimuma (pike) ulaşır; gece saatlerinde ise minimuma iner. Oysa, iletim hattından
gelen debi yaklaşık olarak sabittir. Bu nedenle, suyun az tüketildiği saatlerde su depoda biriktirilerek,
tüketimin fazla olduğu saatlerde harcanır.
b. İşletme emniyetinin sağlanması,
c. Gerekli basıncın sağlanması,
d. Yerleşim bölgesindeki yangın suyunun sağlanması,
e. Memba ve ara depo olarak vazife görmesi.

1.4.2. DEPOLARIN ÇEŞİTLERİ

Depolar, çeşitli kriterlere göre sınıflandırılabilir:

a.Malzeme Yönünden Sınıflandırma: 1000 m3'ten küçük depolar taştan, 1000-5000 m3 depolar
betonarmeden, daha büyük depolar öngerilmeli betondan yapılır.
b. Hacmi Yönünden Sınıflandırma: 500 m3,ten küçük depolar küçük depolar, 500-5000 m3 arasındaki
depolar orta büyüklükte, 5000 m3'ten büyük depolar ise büyük depolar olarak adlandırılır.
c. Deponun Zemindeki Yerine Göre Sınıflandırma: Gömme depolar (tamamen zemine gömülü) ve ayaklı
depolar diye iki kısma ayrılır.

1.4.3. DEPO KOTUNUN BELİRLENMESİ

Depodaki minimum su kotu, şebekenin en yüksek noktasının kotu, bu noktada istenen minimum işletme
basıncı (20m) ve depo ile şebeke giriş noktası arasındaki ana borudaki yük (enerji) kayıpları dikkate alınarak
hesaplanır. Bu değere, depodaki su derinliği ilave edilerek maksimum su kotu belirlenir. Şebekenin en düşük
kotlu yerinde statik su basıncı 80m'yi geçmemelidir. Aksi halde, sızma kayıpları ve boru maliyetleri artar,
kullanım konforu düşer. Bu şekilde belirlenen depo kotuna göre şebekenin herhangi bir noktasındaki basınç
80m'yi aşarsa, şebeke katlara ayrılarak her kat için uygun bir depo yeri ve kotu belirlenir.
33
HDMAX = Hşmax + MİB + Σ∆H + hsu (1.18)

Burada: HDMAX, maksimum depo su kotu; Hşmax maksimum şebeke kotu; MİB, minimum işletme basıncı
(20m); Σ∆H, ana borudaki sürekli yük kaybı ve hsu, depo su derinliğidir. Deponun minimum su kotu (taban
döşemesi kotu) ise, maksimum su kotundan, su derinliği çıkarılarak bulunur.

Depodaki su derinliği (hsu ,m), depo hacmine (V, m3) göre aşağıdaki gibi belirlenir:

V 50-450 500 600-800 900-1000 1000<

hsu 3.00 3.75 4.00 4.50 özel projeye göre

Yukarıdaki tabloda yer almayan ara değerler için enterpolasyon yapılmayıp, bir üst değer alınmalıdır.
Mesela, V=550 m3 için hsu = 4.00 m alınmalıdır.

1.4.4. DEPOLARIN DONANIMI

Şekil 1.4.1 İki Gözlü Bir Depo Planı

34
Depolar, esas itibarıyla, giriş ve çıkış boruları, bypass ve vanalar gibi çeşitli işletme elemanlarının
bulunduğu bir manevra odası ile, suyun depo edileceği iki gözden oluşur (Şekil 1.4.1). İkinci göz, arıza ve
bakım durumlarında kullanılmak için tedbir olarak mutlaka yapılmalıdır.

Suyun bulanmaması için şebekeden giriş borusu, depo gözünün en uzak köşesine yerleştirilir. Her iki gözde
de birer havalandırma bacası ile dip ve dolu savaklar bulunur. Deponun ekonomiklik şartı, lx / ly =3/4
olmasını gerektirmektedir.

Manevra odasındaki vanalarla yapılan ayarlamalarla, depo beş değişik durumda çalıştırılabilir:

I.1,2, 5,6 nolu vanalar açık; 3,4,7 nolu vanalar kapalı: Her iki gözün giriş ve çıkış boruları normal işletmede
çalışır ve şebeke beslenir.

II. Yukarıdaki durumda, 3 vanası açılırsa 1. göz, 4 vanası açılırsa 2. göz, her ikisi birden açılırsa her iki göz
boşaltılarak gerekli bakım ve onarım yapılır.

III. 1,2,4 nolu vanalar açık; 3, 5, 6, 7 nolu vanalar kapalı: Şebeke 1. gözden beslenirken 2. göz boşaltılarak
bakım ve onarım yapılır.

IV, 3, 5, 6 nolu vanalar açık; 1, 2, 4, 7 nolu vanalar kapalı: Şebeke 2. gözden beslenirken 1. göz boşaltılarak
bakım ve onarım yapılır.

V. 1,2, 5, 6 nolu vanalar kapalı; 7 nolu vana (bypass vanası) açık: Bypass vanası çalışır, su depoya girmeden
bypass (kısa devre) ile şebekeye gider.

1.4.5. DEPO HACMİNİN HESABI

Ülkemizde halen yürürlükte bulunan İl Bank AŞ. Talimatnamesi'ne göre, depo hacmi, günlük su ihtiyacının
1/3'ü ile 1/4' lük kısmını ve yangın suyu ihtiyacını biriktirecek miktarda olmalıdır. Cazibeli iletimde depo
hacmi genelde günlük tüketimin 1/3'ü kadar yapılır. Terfili iletimde ise, pompaların çalışma zamanı ve süresi
ile şebeke sarfiyatı değişimine bağlı olmakla beraber, depo hacmi genelde günlük tüketimin 1/4'ü kadar
yapılmaktadır. Depo hacmi, 50m3'ten küçük yapılamaz.

Gömme depo hacmi şöyle hesaplanır:

Vd = Vg/3 + Vy + Vk (1.19)

Ayaklı depolarda ise Vg/3 yerine Vg/4 alınmaktadır. Burada: Vd depo hacmi (m3); Vg=86400Qi/1000 değeri
günlük su ihtiyacı (m3); Qi, iletim debisi (lt/sn); Vy, yangın suyu ihtiyacı ve Vk kayıp hacmidir. Müstakbel
nüfusun 10000'den az olması halinde Vy=36 m3, 10000-50000 arasında Vy=72 m3 ve 50000’den fazla olması
halinde ise Vy= 360 m3 alınmalıdır (ara değerler için enterpolasyon yapılmamalıdır). Kayıp hacmi ise depo
büyüklüğüne göre 2-5 m3 arasında (ortalama 3 m3) alınır.

35
1.5. DAĞITIM ŞEBEKELERİ

1.5.1. GENEL BİLGİLER

1.5.1.1. Giriş:

İsale hattı ile depolara getirilen suları, tüketim yerlerine dağıtan boru sistemine "içme suyu şebekesi veya
"dağıtım şebekesi adı verilir. İçme suyu şebekesi, bütün cadde ve sokaklara hizmet verecek ve her binada
yeteri kadar basınçlı su sağlayacak şekilde planlanır. Şebeke boruları devamlı su ile dolu ve basınç altında
bulunmalıdır. Aksi halde kirlenme tehlikesi artar. Şebeke boruları, evsel ihtiyaçların yanı sıra, sanayi,
yangın, bahçe sulaması ve diğer genel ihtiyaçları da karşılayacak bir kapasitede olmalıdır.

1.5.1.2. Şebekenin Katlara Ayrılması:

Yüksek binaların üst katlarına suyun ulaşabilmesi için şebekede minimum basınç yüksekliği 20m olmalıdır.
Yersel ve sürekli yük kayıpları da dikkate alınarak ve musluk, şofben vb cihazların rahatlıkla çalışabilmesi
için bu değer, yüksek binaların bulunduğu yerleşim birimlerinde daha büyük seçilmelidir. Küçük yerleşim
birimlerinde genellikle bir depodan beslenen tek bir su şebekesi yeterlidir. Büyük yerleşim birimlerinde ise
çeşitli kaynaklardan beslenen farklı bölgeler olabilir. Kot farkları büyük olan şehirlerin bir depodan
beslenmeleri halinde borular büyük basınçlara maruz kalabilir. Arıza olmaması ve kullanım konforunun ve
sızdırmazlığın sağlanması için, şebekelerde maksimum statik basmç 80 m'yi geçmemelidir. Bu sebeple, bu
gibi durumlarda şebeke, çeşitli katlara ayrılır ve her şebeke kademesi ayrı bir depodan beslenir. Şebeke
katlara ayrılırken, katların en üst ve en alt noktaları arasındaki kot farkı 50 m'yi geçmemelidir.

Örnek olarak seçilen ve en yüksek ve en düşük noktalarının kotlan sırasıyla 170 m ve 20 m olan Şekil
1.5.1'deki yerleşim birimindeki şebeke, şekildeki gibi 3 kademeye ayrılır. 1. kademe 170-120 m, 2. kademe
120 - 70 m, 3. kademe ise 70 - 20 m kotlan arasında kalan bölgedir. Su, cazibeli olarak 1 nolu hazneye
(depoya, Hı) getirilebilirse, Hı haznesi hem 1. kademeyi hem de 2. hazneyi (H2); H2 haznesi hem 3 numaralı
hazneyi (H3) hem de 2. kademeyi; H3 haznesi ise sadece 3.
Kademeyi besler.

1. kat şebekede; kot farkı 170-120=50m, √

Basınçlar, en üst noktada 200-170= 30-hk>20m, en alt noktada 200-120=80-hk<80m, √

2. katta; kot farkı 120-70=50m, √

Basınçlar en üst kısımda 150-120=30-hk>20m, en alt bölgede 150-70=80-hk<80m, √

3. katta kot farkı 70-20=50m, √

Basınçlar en üstte 100-70=3 0-hk>20m, en alt kotta 100-20=80-hk<80 m olur. √

İsalenin terfili olması durumunda ise çalışma şekli farklıdır. Cazibeli durumda olduğu gibi toplam ihtiyaç Hı
haznesine basılır ve oradan diğer haznelere ve şebekeye besleme yapılabilir; ancak bu pahalı bir yöntemdir.
Şebeke kademeleri birkaç şekilde beslenebilir:
36
 Şekil 1.5.1 Şebekenin Katlara Ayrılması

a. Birinci kademenin debisi Qı, ikinci kademenin debisi Q2, üçüncü kademinin debisi Q3 ile gösterilirse, Qı
+ Q2+ Q3 debileri H3’e terfi ettirilir Qı+Q2 debisi H3’ten H2'ye ve Qı de H2'den Hı'e terfi ettirilir. Genel
olarak bu şekilde yapılacak bir çözüm en ucuz çözümdür. Ancak kesin karar verebilmek için Qı, Q2 ve Q3
debi değerlerinin bilinmesi şarttır.

b. Eğer Q3 debisi Qı ve Q2'ye oranla çok küçük ise; Qı+Q2+Q3 toplamı H2 haznesine terfi ettirilir. Q3 cazibe
ile H3 haznesine akar. Qı de Hı'e terfi ettirilir. Bu çözüm tarzı bazen daha uygun ve ekonomik olabilir.

c. Şayet Q2 debisi Qı ve Q3'e göre küçük ise; Qı + Q2 + Q3 toplamı önce H3’e terfi ettirilir. Sonra Qı+ Q2, Hı
haznesine basılır. Q2 debisi H2 haznesini cazibe ile besler.

d. Şayet boru boyları uzun olmaz ise her bir hazne ana pompa istasyonundan ayrı ayrı beslenir. Yani Qı
debisi Hı haznesine, Q2 debisi H2 haznesine, Q3 debisi de H3 haznesine terfi ettirilir.

e. Bazen de Q1+ Q2+ Q3 debileri H3 haznesine basılır. Q2 debisi H2 haznesine ve Qı debisi de Hı haznesine
ayrı ayrı terfi ettirilir.

Bu durumlardan ve diğer mümkün çözüm yollarından hangisinin en ekonomik çözüm olabileceği araştırılır.
Bu araştırmada, terfili iletimde kullanılacak elemanların ilk yatırım ve işletme maliyetleri ayrı ayrı
irdelenerek, en uygun (optimum) çözüm bulunur. Şebekenin daha fazla katlara ayrılması çözüm sayısını
artırır. Bu şekilde yapılacak olan çözümlerde bilgisayarlardan yararlanılmaktadır.

1.5.1.3. Şebeke Teşkili ve Tipleri:

Şebeke planı, yerleşim biriminin 1/2000 veya yerine göre hassas noktaların ön plana çıkarılması için daha
büyük (1/1000 veya 1/500) ölçekli yerleşim planı üzerinde çizilir. Şebeke planları; dal sistemi, esas boruları
dal şeklinde olan ağ sistemi ve esas boruları kapalı bir göz oluşturan ağ sistemi olmak üzere üç şekilde
olabilir (Şekil 1.5.2). Depo (hazne) ile yerleşim biriminin başlangıcı arasındaki ana borudan su tüketimi
olmaz. Ana boru, büyük caddelerde esas borulara, esas borular da ara sokaklarda tali borulara ayrılır.

37
 a. Dal Sistemi b. Dal Şeklinde Ağ Sistemi c. Kapalı Göz Oluşturan Ağ Sistemi

Şekil 1.5.2 Şebeke Tipleri

a. Dal Sistemi: Bu sisteme dal sistemi denilmesinin sebebi, boruların bir ağacın dallan gibi birbiri ile
birleşmeden meskûn bölgede dağıtılmış olmasıdır. Ana boru önce yan kollara (esas boru), sonra da
caddelerin sayı ve uzunluğuna göre tekrar dallara (tali boru) ayrılmaktadır. Sahil kesimlerinde, yamaç ile
deniz arasında sıkışıp kalmış alanlarda veya kenar semtlerde, ana cadde ve sokakları takip eden lineer
büyümüş olan yerleşim bölgelerinde vb yerlerde; mimariden veya başka sebeplerden dolayı, sokakların
birbiri ile kesişmemesi nedeniyle boruların birleşerek ağ oluşturması mümkün olamayabilir ve bu
durumlarda dal sisteminde şebeke teşkil edilir.

Bu sistemde borular tek yönlü olarak beslenir. Borulardan birinin kırılması halinde, bu noktanın
mansabındaki yerleşim birimleri susuz kalır. Kör tapaların bulunduğu boru hatlarının uç kısımlarında su
durgun olduğundan suyun kalitesi azalır, soğuk havalarda suyun donma riski artar. Yeni yerleşimlere su
temin edilmek istendiği zaman borulardaki basınçlar düşer. Bu dezavantajlarına karşın, boru sayısı az ve
boru boyları kısa olduğundan maliyeti düşüktür. Zorunlu olmadıkça bu sistem seçilmemelidir.

b Esas Boruları Dal Şeklinde Olan Ağ Sistemi: Dal sistemi ile ağ sisteminin ortak özelliklerini taşır.

c. Ağ Sistemi: Bu sistemde boru uçları birbirine bağlandığından şebeke iki yönden beslenir. Ağ sistemi,
işletme emniyeti yüksek olan daha esnek bir sistemdir. Çünki, boruların kırılması halinde, karılan bölgenin
memba ve mansabındaki vanalar kapatılarak kırılan bölge tecrit edilir ve sadece küçük bir kısım susuz kalır;
diğer kısımlara su verilir. Ayrıca, Sarfiyat salınımlarına (değişimlerine) veya ani olarak artan su ihtiyaçlarına
çok rahat ve kolaylıkla cevap verir. Buna karşılık, boru sayısı fazla ve boyları uzun olduğundan ve çok
sayıda boru özel parçasına ihtiyaç olduğundan pahalı bir sistemdir. Bu dezavantajına karşılık, işletme
emniyeti sağlaması sebebiyle çok tercih edilmektedir.

Şebeke planı çizilirken, önce ana boru, sonra esas borular, daha sonra da tali borular çizilir. Kapalı gözler
oluşturulurken, bir kapalı gözü oluşturan esas boruların toplam uzunluğunun 1.2-2 km, esas borulardan
dallanıp ara sokaklara döşenen tali boruların toplam uzunluğunun ise 1.8-4 km arasında olmasına dikkat
edilmelidir.

1.5.1.4. Hidrolik Esaslar:

Şebekede kullanılacak minimum boru çapı 100 mm'dir. Akış hızı, 0.60-1.20 m/sn arasında ve tercihen 1.0
m/sn civarında olmalıdır. 0.60 m/sn'den düşük hızlarda boru içinde katı madde çökelmesi olmakta, 1.20
m/sn'den büyük hızlarda ise borular aşınmaktadır. Şebekedeki basınçlar 20-80 m arasında olmalı ve tercihen
40-50 m'yi aşmamalıdır.
38
1.5.1.5. Şebeke Donanımı:

Şebekelerde borulardan başka aşağıdaki işletme elemanları da bulunur:

a. Yangın Muslukları: İki yangın musluğu arasında en fazla 150 m mesafe olmalı, ayrıca her kavşak
noktasında bir yangın musluğu bulunmalıdır.

b. Tevkif (Kapatma) Vanaları: Tamir ve bakım için suyun zaman zaman kesilmesi gerekir. Bu maksatla,
kavşak noktalarına ve en fazla 300-500 m aralıklarla tevkif vanaları konmalıdır.

c. Tahliye Vanaları: Zamanla biriken çökeltileri temizlemek için, şebekenin en düşük kotlu noktalarına ve
boru sonlarına tahliye vanaları yerleştirilmelidir.

d. Şebeke Düğüm Noktalar ve Özel Parçaları: Birden fazla borunun bağlandığı düğüm noktalarında boruları
bağlamak veya ayrımları yapmak için, boru cinsine göre özel parçalar kullanılır. Şebekenin tüm düğüm
noktalarının detaylan rakor şemaları şeklinde gösterilir.

1.5.2. ŞEBEKE HESAP PLANININ ÇİZİMİ VE HESAP ESASLARI

Şebeke hesapları, bir hesap tablosu düzenlenip bu tablo doldurulmak suretiyle yapılır. Bu tabloda; boru no,
uzunluklar, debiler, boru çapları, hız, eğim ve yük kayıpları ile arazi ve piyezometre kotları ve borulardaki
basınçlar gibi bilgiler verilir.

Şebeke hesap tablosunun doldurulması için, şebeke hesap planının hazırlanması gerekir. Bu maksatla, ilgili
yerleşim biriminin 1/2000, 1/1000 veya 1/500 ölçekli ve tesviye eğrili imar planı üzerinde, her sokaktan
geçecek boru hatları; esas borular için kalın ve tali borular için ince çizgilerle çizilir. Her borunun boyu (L)
ile yoğunluk (kesafet) katsayısı (bu katsayı, sokaktaki binaların kat adedi ve sokağın bir veya iki tarafında
inşaat olmasına bağlıdır) ve düğüm noktalarının kotlan yazılır. Esas borulardan oluşan her kapalı göz için bir
"ölü nokta" teşkil edilir. Ölü noktalar, suyun her iki koldan dağılarak tükendiği varsayılan, gerçekte mevcut
olmayan, fakat şebeke hesabının dengelenmesi için kabul edilmiş hayali noktalardır. Her kapalı göz için bir
ölü nokta belirlendikten sonra, depodan itibaren düğüm noktalan numaralandırılır. Akış yönlerini gösteren
oklar her borunun üzerine konur.

Hidrolik hesaplar yapılarak şebeke hesap tablosu doldurulur. Bu maksatla, debi belli olduğundan borulardaki
hız 1 m/sn kabul edilerek teorik boru çapı hesaplanarak buna en yakın piyasadaki çap boru çapı olarak
belirlenir. Hidrolik eğim hesaplanarak boru boyu ile çarpılır ve borudaki yük kaybı hesaplanıp boru üzerinde
yazılır. Depodan başlayarak, yük kayıpları yardımıyla her noktadaki piyezometre çizgisi değeri hesaplanır;
bu değerden arazi kotu çıkarılarak o noktadaki basınç bulunur. Örnek olarak seçilen 3 gözlü bir ağ şeklindeki
şebekenin hesap tablosu Tablo 1.5.1'de, şebeke hesap planı Şekil 1.5.3.a'da, inşaat planı da Şekil 1.5.3.b'de
görülmektedir.

39
1.5.3. ŞEBEKE BORULARININ HESABI

İçme suyu şebekelerindeki boruların debi, hız, çap, basınç vb parametrelerinin hesabı için başlıca 4 yöntem
uygulanmaktadır: Ölü Noktalar Yöntemi (klasik yöntem), Hardy-Cross Yöntemi, Newton-Raphson Yöntemi
ve Lineer Teori Yöntemi. Burada sadece, en basit olan ve en yaygın olarak kullanılan "Ölü Noktalar
Yöntemi" incelenecektir.

Dal sistemiyle oluşturulan şebekelerin hesabı oldukça basit olmalarına karşılık, daha önce de belirtildiği gibi
işletme emniyeti açısından genellikle ağ şebekeleri tercih edilmektedir. Ağ şebekelerinin hesabı da, ölü
noktalar yöntemiyle dal şebekesi hesabına dönüştürülerek basitleştirilir. Bu sistemde, her kapalı göz için bir
ölü nokta seçilir. Bu noktalardaki debiler, teorik olarak sıfırdır. Ölü noktalardan başlayarak depoya doğru
hesaplar yapılır. Hesap sırası aşağıdaki gibidir (Tablo 1.5.1):

a. İzafi Boru Boylarının Bulunması: Şebekedeki tüm borular için izafi boru boyu L’=kL eşitliğiyle
hesaplanır. Burada k nüfus kesafet (yoğunluk) katsayısı; L ise boru boyudur. Yoğunluk katsayısı, Tablo
1.5.2'de verilmiştir. Depo ile şebeke başlangıcı arasındaki ana boruda su tüketimi olmadığından k=0'dır.

Tablo 1.5.2. Yoğunluk Katsayıları

Kat Adedi 1 2 3 4 4<
Tek Taraflı inşaat 0.5 1 1.5 1.75 2
Çift Taraflı inşaat 1 2 3 3.5 4

b. Ölü Noktaların Teşkil Edilmesi: Cadde ve büyük sokaklardan geçen esas borulardan oluşan şebekede, her
kapalı göz için bir ölü nokta seçilir. İlk yaklaşım olarak, ölü noktanın kapalı gözün yaklaşık ortalarında
seçilmesi uygundur.

c. Birim Boy Debisinin Bulunması: Şebekenin birim boy debisi (lt/sn/m) şu eşitlikle hesaplanır:

Qşebeke 1.5Qiletim
q=  (1.20)
L '
 L'
Şebeke debisi hesabında, günün çeşitli saatlerinde farklı miktarda su kullanılacağından, fazla su tüketilen
saatlerde de şebekenin çalışabilmesi için Qşebeke=l.5Qiletim (lt/sn) alınmaktadır.

d. Debilerin Hesaplanması: Her boru için üç farklı debi hesaplanır:

Uç debisi: Borunun başlangıç noktasındaki debidir. Ölü noktalarda Quç = 0 'dır. Düğüm noktalarındaki uç
debisi, bu noktaların mansabındaki boruların baş debilerinin toplamına eşittir.
Baş debisi: Borunun bitimindeki debidir ve şöyle hesaplanır:

Qbaş=Quç+qL' (1.21)

Hesap debisi: Borunun çap ve hızının hesaplanmasında kullanılan debidir ve şöyle hesaplanır:

QHesaP=0.55qL'+Quç+Qyangın (1.22)

Yangın debileri, Tablo 1.5.3'te verilmektedir.

40
 Tablo 1.5.3. Yangın Debileri

Müstakbel Nüfus Yangın Debisi (lt/sn)

Nm(Kişi) Ana Boru Esas Boru Tali Boru
< 10 000 5 5 2.5
10 000-50 000 10 5 2.5
> 50 000 20 10 5

e. Hidrolik Hesapların Yapılması: İlk yaklaşım olarak borudaki hız 1 m/sn seçilerek teorik boru çapı, debi
değeri olarak hesap debisi alınarak süreklilik eşitliğinden bulunur. Bulunan bu çapa en yalan (alt veya üst)
piyasadaki çap seçilerek gerçek hız bulunur. Williams-Hazen Formülü (1.12.a veya 1.12b formülleri)
yardımıyla hidrolik eğim (J) hesaplanarak hk =JL eşitliğiyle borudaki toplam yük kaybı hesaplanır
(hesaplarda yersel yük kayıpları ihmal edilmektedir). Depodan başlayarak, her noktadaki piyezometre kotu,
bir önceki noktanın piyezometre kotundan yük kaybı çıkarılarak bulunur. Piyezometre kotundan da arazi
kotu çıkarılarak o noktadaki basınç bulunur.
f. Kontrollerin Yapılması: Şebeke hesaplarında üç farklı kontrol yapılmaktadır:
Hız kontrolü: Tüm borularda hız değeri (0.6-1.2) m/sn arasında olmalıdır.
Basınç kontrolü: Her noktadaki basınç, (20-80) m arasında olmalıdır.
Ölü nokta kontrolü: Her ölü noktada, gözün iki tarafından gelinerek bulunacak basınç (yük kaybı veya
piyezometre kotu) değerleri arasındaki fark, 1 m'den fazla olmamalıdır. Ölü nokta kontrolü sağlamazsa
aşağıdaki işlemlerden biri yapılır ve hesaplar tekrarlanır:

• Boru çaplan değiştirilir: Yük kaybının az olduğu taraftaki boru çapı küçültülerek bu borunun yük
kaybı artırılır. Ancak hız sınırlarına dikkat edilmelidir. Yük kaybının fazla olduğu taraftaki boru
çapını büyüterek yük kaybını azaltmak ise ekonomik değildir.

• Ölü noktanın yeri değiştirilir: Ölü nokta, yük kaybının fazla olduğu tarafa doğru

h
x= (1.23)
J1  J 2

kadar ötelenir. Burada; ∆h ilk hesapta çıkan yük kaybı farkı; Jı ve h J2 ise her iki taraftaki boruların hidrolik
eğimleridir.

1.5.4. RAKOR ŞEMASI

Boruların birleştiği düğüm noktalarının ayrıntıları çizilerek inşaatı gerçekleştirecek kişilere verilmelidir.
Örnek detaylar Şekil 1.5.4'te verilmiştir. Düğüm noktalarında kullanılan vana, dirsek, redüksiyon, kör tapa,
A, B, E, ve F parçaları vb elemanlar, boru cinsine göre farklı şekillerde gösterilir. Düğüm noktalarında giriş
ve çıkış borularının çaplan (giriş borusu çapı/çıkış borusu çapı) şeklinde (örneğin 100/120, giriş borusu çapı
100 mm, çıkış borusu çapı 120 mm) şeklinde, dönüşlerde kullanılan dirsek veya deveboynu parçalarında
dönüş açıları şöyle gösterilir:

1/4 => 90°, 1/8 => 45°, 1/16 => 22.5°, 1/32 => 11°. Örneğin, 1/8 + 1/32 => 45° +11° = 56°'dir.
Örnek olarak font ve PVC borularının elemanları Tablo 1.5.4 ve 1.5.5'te verilmiştir.
41
42
43
44
45
Tablo 1.5.4 En Çok Kullanılan Font Boru Özel Parçaları

46
Tablo 1.5.5 En Çok Kullanılan PVC Boru Özel Parçaları

47
 ÖRNEK PROBLEMLER
1.1. MÜSTAKBEL NÜFUS VE İLETİM DEBİSİ HESABI:

Örnek 1.1.1. Müstakbel Nüfus Hesabı: Bir yörenin 1975-2010 yılları arasındaki nüfusları aşağıda
verilmiştir. Proje 2013 yılında yapılmıştır. Yörenin müstakbel nüfusunu; a. 1975 ile 2010 yıllarındaki
nüfusları dikkate alarak, b. 2010 yılı ve diğer bütün yıllardaki nüfus sayılarını ayrı ayrı göz önüne alarak,
bulunan nüfus artış hızı değerlerinin en büyüğüne göre hesaplayınız.
YIL 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010
NÜFUS 4897 5461 5684 6400 6963 7650 8400 9188
Çözüm:

Örnek 1.1.2. İletim Debisi Hesabı: Müstakbel nüfusu 70 000 kişi olan bir beldede, 1 ton ham deri için 100
m3 su sarf eden, günde 10 ton ham deri işleyen bir deri fabrikası planlanmaktadır. Beldenin iletim debisini
hesaplayınız. Kaçak (kayıp) olmadığı varsayılacaktır.
Çözüm:

Örnek 1.1.3. Müstakbel Nüfus ve İletim Debisi Hesabı: Bir yerleşim biriminde günde 8ton deri ve 10ton
kağıt üreten iki fabrika, 7ha sulanacak alan ve 4 000 küçük baş ve 6000 büyük baş hayvan bulunmaktadır.
Yerleşim bölgesinin 1985 ve 2010 yılı nüfusları 20 000 ve 32 800 kişidir. Müstakbel nüfusu hesaplayınız.
Arazi sulaması için qz = 1.5 lt /g /m2, 1 kg deri için 100lt ve 1kg kağıt için 300lt su gerektiğine ve %20 kayıp
(kaçak) olması öngörüldüğüne göre, iletim debisini hesaplayınız. Proje 2013 yılında yapılmıştır.
 N   32800 
Çözüm: P =  a Y  1 *100   25 
 20000  *100  1.9985 , 1< P < 3  P = P = 1.9985,
 1
 Ne   
mn 30  3
 P   1.9985 
Nm = Ny  1   =32800 1   =63018 kişi  qm = 198.225 lt / g / kişi
 100   100 
İnsan su ihtiyacı: Qm = 63018 x 198.225 / 86400 = 144.58 lt /sn,
Hayvan su ihtiyacı: Qh = (30x4000 + 100 x 6000) / 86400 = 8.333 lt /sn
Ziraat su ihtiyacı: Qz = (7x10000 x 1.5 ) / 86400 = 1.215 lt /sn
Endüstri su ihtiyacı: Qe = (8x1000x100 + 10x1000 x 300) / 86400 = 43.981 lt /sn
Qil = ( Qm + Qh+ Qz + Qe )(1 + X) = ( 144.58 + 8.333 + 1.215 + 43.981 ) ( 1 + 0.20 ) = 237.73 lt/sn.
48
1.2. SULARIN DERLENMESİ (KAPTAJI):

Örnek 1.2.1. Serbest Yüzeyli Drenaj Borusu Hesabı:

Verilenler: N1960 = 4300, N2010 = 13500, Proje yılı 2011, kaçak %30, Dren borusunda hız Vd = 0.5m/sn,
beton büz yarı dolu akışta, k= 1/n = 50, taban malzemesi çapları d60 = 0.90mm, d10 = 0.36mm, akiferin
kalınlığı H = 3.0m, dren borusu tek taraftan besleniyor, dren borusu minimum çapı 20cm, çaplar 5’er cm
aralıklarla artıyor.
İstenenler: a. İletim debisi, b. Değişken çaplı dren borularının çap, boy ve taban eğimlerini hesaplayınız.
Çözüm:

49
Örnek 1.2.2. Tek Kollu,Tek Taraftan Beslemeli, Serbest Yüzeyli Drenaj Borusu Hesabı:
Verilenler: Debi 41 lt/sn, drenaj borusunda yer altı suyu alçalması 3m, akış hızı 0.36 m/sn, tesir yarıçapı
800 m, minimum boru çapı 20cm, boru çapları 5’er cm aralıklarla artmaktadır.
İstenenler: Malzemenin %10’unun geçtiği elek çapı, drenaj borularının çap ve boyları.
Çözüm:

50
Örnek 1.2.3- Değişken Çaplı Drenaj Sisteminin Boyutlandırılması: Plan ve kesiti şekilde verilen drenaj
sistemi, bir bölgenin 35 lt/sn’lik su ihtiyacını karşılayacaktır. R = 100m, K = 0.001 m/sn, dren boruları yarı
dolu akışta, akış hızı 0.4 m/sn seçilerek ( 0.2 ~ 0.5 m/sn arasında ) drenaj sistemini değişken çaplı olarak
boyutlandırınız. Piyasadaki en küçük çap 10 cm olup 5 cm aralıklarla artmaktadır. ( 10, 15, 20 cm,….)

Çözüm:
KL( H 2  h 2 )
H = 48 – 46 = 2 m, Tek taraflı beslemede Q  , h = D/2, her bir drenaj kolunda yarı dolu
2R
akışta Q = VA, Q/2 = 0.035 / 2 = (A /2) x V = (π x D2 / 8 ) x 0.4  D = 0.334 m ( teorik çap)  0.35 m
(standart çap)
Bu çap debinin maksimum olduğu, drenaj sisteminin sonundaki ( mansaptaki ) çaptır. Sistemin memba
taraflarında debi daha küçük olacağından, boru çapları da daha küçük olacaktır. ( olmalıdır.)

D = 0.35 m  h = D / 2 = 0.175 m, Her bir drenaj kolundaki debi Q / 2 = 0.0175 m3 /sn,

0.0175 = 0.001 x L1 ( 22 – 0.1752 ) / ( 2 x 100 )  L1 = 882  880 m, L = 2L1 = 1760 m,
Birim boy debisi q = Q / ∑L = 0.035 / 1760  2x10-5 m3/sn/m = 0.02 lt/sn/m,

Her standart çap ( Di ) için debi Qi = (Ai/2)xV = ( π Di2 /8 ) x 0.4 = 0.157Di2

Her çaptaki borunun başlangıca mesafesi ∑Li = Qi / q ,

51
 D = Dmin = 10 cm = 0.10 m  Q10 = 0.157 x 0.12 = 0.00157 m3 /sn = 1.57 lt/sn,
∑L10 = 1.57 lt/sn / 0.02 lt/sn/m  78.5 m,

Benzer hesaplar, piyasadaki diğer çaplar için (10, 15, 20, 25, 30 ve 35cm ) yapılıp tabloda verilmiştir.

Di (cm) 10 15 20 25 30 35
Qi (lt/sn) 1.57 3.53 6.28 9.81 14.13 19.23
∑Li (m) 78.5 176.6 314 491 707 880
Li (m) 78.5 98.1 137.4 177 216 173

35cm
30cm
25cm
20cm
15cm
10cm
Başl. Son
menba (mansap)

78.5 98.1 137.4 177 216 173

L1 = 880 m

Örnek 1.2.4. Serbest Yüzeyli Akiferde Açılan Kuyu:

12 m kalınlığındaki serbest yüzeyli bir akiferin etkin dane çapı d10 = 0.2mm, statik su seviyesi düşüsü (azalması)
S = 3 m’dir. Akiferde açılan r = 0.15 m yarıçapındaki borulu kuyudan sağlanacak günlük debiyi hesaplayınız.

52
Örnek 1.2.5. Basınçlı Akiferde Açılan Kuyu:
Yapılan bir sondaj neticesinde, basınçlı (su napı) taşıyan akifer tabakasının, tabii zemin yüzeyinden 100 ila
120 m kotları arasında olduğu belirlenmiştir. Napın statik su seviyesi zemin yüzeyinden 10 m yukarıda ve
permeabilitesi 30 m/gün olan akiferde açılan 0.3 m çaplı borulu kuyudan su alınırken su seviyesinin 20 m
alçaldığı ve tesir yarıçapının R = 250m olduğu belirlendiğine göre kuyudan alınacak debiyi hesaplayınız.
Çözüm:

Örnek 1.2.6. Yatay Filtreli Kuyu Hesabı:

Bir yörenin 275 lt/sn’lik debisi, akarsu kenarında yapılacak yatay filtreli bir kuyudan sağlanacaktır. Kuyunun
çapı 3m, zeminde k = 0.001 m/sn, YAS tabakası kalınlığı H = 6 m, kuyuda dinamik SS h = 4 m, tesir
yarıçapı R = 94 m, bir filtre borusunun uzunluğu ℓ = 33.4 m, filtre borularında ortalama akış hızı V = 1
m/sn, filtre boruları kuyunun membaında yarı çevresine yerleştirilecektir.
a. Filtre borusu sayısını b. Filtre borusu çapını hesaplayınız.

Çözüm:

53
1.3. SULARIN İLETİLMESİ (İSALESİ):

Örnek 1.3.1. Cazibeli İletim Hattı Hesabı:

Bir cazibeli iletim hattında, 20 lt/sn’lik debi, 3000 m uzunluğundaki font borudan akıtılacaktır. Kaptaj-Depo kot
farkı 43 m, depo giriş basıncı 3 m alarak çift çaplı boruların çap ve boylarını hesaplayarak iletim hattı profilini
şematik olarak çiziniz.
Çözüm:

Örnek 1.3.2. Cazibeli İletim Hattı Hesabı:

Aşağıdaki iletim hattında N noktasındaki vantuzun çalışabilmesi için bu noktada en az 5 m basınç olmalıdır.
N’nin kotu 16.33 m, D’de işletme basıncı 3 m, KN arası 2000 m, ND arası 1000 m, Q = 20 lt/sn, font boru, çap
ve boyları hesaplayınız, K-N arası tek, N-D arası çift çap olacaktır.
Çözüm:

54
55
Örnek 1.3.3. Cazibeli İletim Hattı Hesabı:
Verilenler: 1970 ve 2010 nüfusları 32 000 ve 60 000, % 10 kaçak, PVC boru, proje yılı 2011, depoda işletme
basıncı 3 m, maslakta işletme basıncı 2 m, Pmax = 10 atmosfer, Pmin = 5 m, Vmax = 4.5 m/sn, K – T1 = 2500 m,
T1 – V = 1000 m, V – T2 = 3000 m, T2 – D = 500 m,
İstenenler : a. Qiletim, b.K – D arasını çift çaplı olarak boyutlandırınız,
c. T1, V ve T2 noktalarında basınç kontrolü yaparak maslak gerekli olup olmadığını belirleyiniz. Gerekiyorsa
maslak yerlerini belirleyip sistemi yeniden boyutlandırınız.

300

275
V 247

T1
200
D

T2

Çözüm:
 N   60000 
a. P =  a Y  1 *100   40 
 32000  1 *100  1.5839 , 1< P < 3  P = P = 1.5839,
 Ne   
mn 30 1
 P   1.5839 
Nm = Ny  1   =60000 1   = 97661 kişi  Enterpolasyonla tablodan qm = 246.73 lt / g / kişi
 100   100 
Qil = ( Qm)(1 + X) = [( 97661 x 246.73 ) / 86400 ] x ( 1 + 0.10 ) = 307 lt/sn = 0.307 m3/sn

b. PVC boru  C = 150,

V = 0.85 x 150 x ( D / 4)0.63 x J0.54  V = 53.237 x D 0.63 x J0.54  J = [ V / ( 53.237 x D0.63 )]1.8519

Q = V x A = 53.237 x D 0.63 x J0.54 x π x ( D / 2 )2  Q = 41.8122 x D2.63 x J0.54


 D  Q /(41.8122 xJ 0.54 ) ( 0.3802 )

h 500  (247  3)
Jt =   0.0357
L 2500  1000  3000  500


Dt  0.307 /(41.8125 x0.0357 0.54 ) 
( 0.3802 )
 0.306m  306mm  D1  350mm, D2  300mm

V1 = Q / (πD12/4) = 0.307 / [π x ( 0.350 / 2 )2] = 3.191 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 4.5 m/sn√,

56
V2 = Q / (πD22/4) = 0.307 / [π x ( 0.300 / 2 )2] = 4.343 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 4.5 m/sn√,

J1 = [ 3.191 / ( 53.237 x 0.350.63 )]1.8519 = 0.01855, J2 = [ 4.343 / ( 53.237 x 0.300.63 )]1.8519 = 0.0393,

0.01855 L350 + 0.0393 L300 = 500 - 250 = 250 ……..(1), L350 + L300 = ΣL = 7000 ……(2)

(1) ve (2)’den L350 = 1210 m, L300 = 5790 m bulunur.

c. T1 noktasında basınç kontrolü , 1 atmosfer basınç  10 m su sütunu = 10 t / m2

P = 500 – 1210 x 0.01855 – ( 2500 – 1210 ) x 0.0393 – 275 = 151.9m > 10 atm = 100m 

K – T1 arasında maslak gereklidir. Nerede?

K – T1 arasında 2500 m’de 500 – 275 = 225 m kot azalıyor. 1 m’de 225 / 2500 = 0.09 m kot azalıyor. (arazi

eğimi 0.09 ) Maslak yeri olarak kaptajdan itibaren, mesela,1000m seçilsin, Maslak arazi kotu

500 – 1000 x 0.09 = 410 m olur. M – D arası: L = 7000 – 1000 = 6000 m, Jt = ( 410 – 250 ) / 6000 = 0.02667,


Dt  0.307 /(41.8125 x0.02667 0.54 ) 
( 0.3802 )
 0.325m  325mm  D1  350mm, D2  300mm

V1 = Q / (πD12/4) = 3.191 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 4.5 m/sn√,

V2 = Q / (πD22/4) = 4.343 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 4.5 m/sn√,

J1 = [ 3.191 / ( 53.237 x 0.350.63 )]1.8519 = 0.01855,

J2 = [ 4.343 / ( 53.237 x 0.300.63 )]1.8519 = 0.0393,

0.01855 L350 + 0.0393 L300 = Δh = 410 - 250 = 160… (1), L350 + L300 = ΣL = 6000…(2)

(1) ve (2)’den L350 = 3653 m, L300 = 2347 m bulunur.

500m

K 410
L = 3653
J = 0.01855

300 L = 2347
M
J = 0.0393

275 V 250

T1

200
D

T2

57
T1’ de basınç kontrolü
P = 410 – 1500 x 0.01855 – 275 = 107.175 m > Pmax = 100 m X maslak kotu düşürülmeli,
Bu halde V ( vantuz) üzerindeki basınç 410 – 2500 x 0.01855 – 300 = 63.625 > 5 m √
V de basınç açısından sorun yok.
T1’de 107.175 – 100 = 7.175 m basınç fazlası var. Maslak kotu 15 m daha açığa çekilirse mesele hal olabilir!
Yeni maslak kotu 410 – 15 = 395 m,
Maslak yeri K – M arası (500 – 395) / 0.09 = 1167 m olur. M - T1 = 2500 – 1167 = 1333 m
500m

K 395

1167

300
M
1000
1333 275
V 3000 247

T1
500
200
D

T2

K – M Arası : Jt = [ 500 – ( 395 + 2 ) ] / 1167 = 0.0883


Dt  0.307 /(41.8125 x0.08830.54 ) 
( 0.3802 )
 0.254m  254mm  D1  300mm, D2  250mm

V1 = Q / (πD12/4) = 4.34 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 4.5 m/sn√,

V2 = Q / (πD22/4) = 6.25 m/sn, > 0.6 m/sn √, >4.5 m/sn X, Bu hız çok fazladır.

Muhtemel tedbirler:

Birden fazla maslak olsa  Arazi dik, aynı problem olur. Daha pürüzlü boru kullanılarak hız azaltılabilir.

Misal : Çelik boru kullanılabilir. C = 118, V = 0.85 x 118 x ( D / 4)0.63 x J0.54 

V = 41.88 x D 0.63 x J0.54  J = 0.0883,

Q = V x A = 41.88 x D 0.63 x J0.54 x π x ( D / 2 )2  Q = 32.8925 x D2.63 x J0.54


Dt  0.307 /(32.8925 x0.08830.54 )  ( 0.3802 )
 0.278m  278mm  D1  300mm, D2  275mm

V1 = 4.34 m/sn, V2 = 5.17 m/sn > 4.5 X

Daha da pürüzlü boru kullanılmalı font boru, C = 95,


Dt  0.307 /(26.4812 x0.08830.54 )  ( 0.3802 )
 0.302m  302mm  D1  350mm, D2  300mm

V1 = 3.191 m/sn, V2 = 4.343 m/sn < 4.5 m/sn √

58
J1 = [ 3.191 / ( 33.717 x 0.350.63 )]1.8519 = 0.0432, J2 = 0.0916,

0.0432 L350 + 0.0916 L300 = Δh = 500 – ( 395 + 2 ) = 103…..… (1),

L350 + L300 = 1167…..…(2)

(1) ve (2)’den L350 = 81 m, L300 = 1086 m bulunur.

M – D Arası: = 7000 – 1167 = 5833 m,

Jt = ( 395 – 250 ) / 5833 = 0.02486, PVC boru,


Dt  0.307 /(41.8125 x0.02485 0.54 ) 
( 0.3802 )
 0.330m  330mm  D1  350mm, D2  300mm

V1 = 3.191 m/sn, 0.6 > √, < 4.5 m/sn √ , J1 = 0.01855,

V2 = 4.343 m/sn 0.6 > √, < 4.5 m/sn √ , J1 = 0.0393,

0.01855 L350 + 0.0393 L300 = 395 – 250 = 145…..… (1), L350 + L300 = 5833…..…(2)

(1) ve (2)’den L350 = 4060 m, L300 = 1773 m bulunur.

Basınç kontrolleri:

T1’de P = 395 – 1333 x 0.01855 – 275 = 95.27 m < 100 m √,

V’de P = 395 – (2333 x 0.01855) – 300 = 51.72 m > 5 m √,

T2’de P = 395 – 4060 x 0.01855 – ( 1773 – 500 ) x 0.0393 – 200 = 69.66 m < 100 m √,

Sonuç: Kaptajdan itibaren L = 1167 m mesafede ve 395 m kotunda bir maslak yapılmalı,

K – M arası: Font boru, D1 = 350 mm, L1 = 81 m, D2 = 300 mm, L2 = 1088 m,

M – D arası: PVC boru, D1 = 350 mm, L1 = 4060 m, D2 = 300 mm, L2 = 1773 m,

Font
D=0.350
500m L=81 Font
D=0.300
L=1086

K 395
PVC , D = 0.350 m,
L = 4060 m

P=95.27 PVC, D = 0.300,

M P=51.72 300 L = 1773 m
275
V 247

P=69.66 3m
T1
200
D

T2

59
Örnek 1.3.4. Cazibeli İletim Hattının Boyutlandırılması:
PVC boru, 150 lt/sn, minimum ve maksimum hızlar 0.6 m/sn ve 3.5 m/sn, minimum ve maksimum basınçlar
5 m ve 80 m, Arazi kotları ( m ): K: 550, A: 450, M: 500, B: 460, C: 350, D: 420, mesafeler ( m ):
K – A: 2000, A – M: 500, M – B: 1000, B – C: 1000, C – D: 2000,
İşletme basınçları M ( maslak ) ve D’de 3.0 m
İstenenler: K – M ve M – D arası çift çaplı olarak boyutlandırılıp gerekli kontrolleri yapınız (kontroller
sağlamıyorsa alınabilecek önlemler gerekmez.).
Çözüm:

500
K

460 420
M
450
B
A
D
350

60
Örnek 1.3.5. Terfili İletim Hattı Hesabı:
Verilenler: Kuyu kotu 300m, depo kotu 380m, 1960 yılı nüfusu 8200, 2010 nüfusu 14600, projenin 2011'de
yapıldığını varsayarak, %30 kayıp ve kaçak, pompa günde 16 saat çalışacak, pompanın randımanı μp = 0.75,
motorun randımanı μm = 0.85, su sıcaklığı 20oC, çelik boru, emme borusu uzunluğu Le = 50m, basma borusu
uzunluğu Lb = 800m.
İstenenler: a. Ekonomik boru çapı, b. Pompanın gücü
Çözüm:

61
Örnek 1.3.6. Terfili İletim Hattı Hesabı:
Verilenler: Bir yerleşim biriminin 27 lt/sn’lik debisi, bir kuyudan depoya pompalanan su ile sağlanacaktır.
Motopomp eksen kotu 1000m, depo su kotu 1031.7m, iletim hattı uzunluğu 2500m, font boru, µp = 0.75,
µm = 0.85, pompa 24 saat çalışacaktır.
İstenenler: a. De, b. N,
Çözüm:

62
Örnek 1.3.7. Terfili İletimde Su Darbesi Hesabı:
Verilenler: PVC boru, et kalınlığı e = 20mm, Pmax = 60m, Ho = 43.33m (manometrik yüksekliği), basma borusu
boyu Lb = 3000m, Q = 21 lt/sn, boru çapı D = 0.225m,
İstenenler: Pompanın durma süresinin a. T = 4 sn, b. T = 30 sn olması durumlarında hava kazanının gerekli olup
olmadığını belirleyerek gerekirse kazan hacmini hesaplayınız.
Çözüm:

63
Örnek 1.3.8. İletim Hattı Hesabı: Debi 400 lt / sn, işletme basıncı 3 m, KD = 5000 m, Çelik boru, maksimum
basınç 150 m, maksimum hız: 3.0 m/sn, Kotlar; K : 600 m, D: 530 m,
600
İstenenler: a.Su K’dan D’ye akıyor. K – D arasını çift çaplı
olarak boyutlandırıp gerekli kontrolleri yapınız ( kontroller
K sağlamıyorsa alınacak önlemler gerekmez.)
530 b.Su D’den K’ya terfi ettiriliyor, boru çapı 500 mm, et
kalınlığı 10 mm, pompa 5 saniyede durursa depresyon
ve/veya sürpresyon meydana gelip gelmeyeceğini
D
belirleyiniz (meydana geliyorsa alınacak önlemler
gerekmez.)

Çözüm:
a. Jt = ( 600 – 533 ) / 5000 = 0.0134,


Dt  0.40 /(32.8925 x0.01340.54 ) 
( 0.3802 )
 0.453m  453mm  D1  475mm, D2  450mm
V1 = Q / (πD12/4) = 0.40 / [π x ( 0.475 / 2 )2] = 2.257 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.0 m/sn√,
V2 = Q / (πD22/4) = 0.40 / [π x ( 0.450 / 2 )2] = 2.515 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.0 m/sn√,
J1 = [ 2.257 / ( 41.88 x 0.4750.63 )]1.8519 = 0.01067, J2 = [ 2.515 / ( 41.88 x 0.4500.63 )]1.8519 = 0.01389,
0.01067 L475 + 0.01389 L450 = 600 – (530 + 3) = 67 ….(1), L475 + L450 = ΣL = 5000 …(2)
(1) ve (2)’den L475 = 760 m, L450 = 4240 m bulunur.

b.V0 = Q / (πD2/4) = 0.40 / [π x ( 0.50 / 2 )2] = 2.037 m/sn, L = 5000 m  GB = 10 m,

J = [ 2.037 / ( 41.88 x 0.500.63 )]1.8519 = 8.313 x 10-3,
∆Hb = 8.313 x 10-3 x 5000 = 41.57, H0 = ( 600 – 530 ) + 41.57 + 10 = 121.57 m,
9900
a=  1156m / sn , 2L/a = 2 x 5000 / 1156 = 8.64 sn > T = 5 sn  Ani durma hali
500
48.3  0.5
10
0.80aVo 0.80 x1156 x 2.037
∆h = = = 192.03 m
g 9.81
Pd = Ho - ∆h = 121.56 – 192.03 = -70.47 m < 0  depresyon tehlikesi var.
Ps= Ho + ∆h = 121.56 + 192.03 = 313.59 m  sürpresyon tehlikesi var.

Örnek 1.3.9. Terfili İletim Hattı Hesabı:

1970 ve 2010 yılı nüfusları 85 000 ve 140 000 kişi olan bir yerleşim biriminin suyu, 300 m kotlu pompa
tesisiyle 380 m kotlu depoya 3000 m uzunluğundaki çelik boruyla terfi ettirilecektir. Maksimum su tüketimi
300 lt /kişi/gün, kayıp ve kaçak oranı %25, proje 2011 yılında yapılacaktır. Boru çapları 40, 60, 70, …550, 600,
650,…1450, 1500 mm’dir. Pompa ve motorun randımanları 0.70 ve 0.80’dir. Pompa günde 16 saat çalışacaktır.
Ekonomik boru çapını belirleyerek gerekli motorun gücünü hesaplayınız.
Çözüm:

64
Örnek 1.3.10. Cazibeli İletim Hattı Hesabı:
Verilenler : KA=AB=BC=CD=1000 m, debi 800 lt/sn, çelik boru, Vmin = 0.6 m/sn, Vmaks. = 3.5 m/sn, Pmin = 5 m,
Pmaks. = 100 m, işletme basıncı 3 m, kotlar ( m ): K: 500, A: 480, B: 380, C: 440, D: 430. Boru çapları 40, 60, 70,
…550, 600, 650, …1450, 1500 mm’dir.
İstenenler: K – D arasını çift çaplı olarak boyutlandırarak, A, B ve C’de basınç kontrollerini yapınız,
piyezometre çizgisini çiziniz.
500

K
480
A
440 430
C

380
D
B

Çözüm: Jt = ( 500 – 433 ) / 4000 = 0.01675,


Dt  0.80 /(32.8925 x0.016750.54 ) 
( 0.3802 )
 0.564m  564mm  D1  600mm, D2  550mm
V1 = Q / (πD12/4) = 0.80 / [π x ( 0.600 / 2 )2] = 2.829 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.5 m/sn√,
V2 = Q / (πD22/4) = 0.80 / [π x ( 0.550 / 2 )2] = 3.367 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.5 m/sn√,
J1 = [ 2.829 / ( 41.88 x 0.6000.63 )]1.8519 = 0.01234, J2 = [ 3.367 / ( 41.88 x 0.5500.63 )]1.8519 = 0.01886,
0.01234 L600 + 0.01886 L550 = 500 – (430 + 3) = 67 ….(1), L600 + L550 = ΣL = 4000 …(2)
(1) ve (2)’den L600 = 1295 m, L550 = 2705 m bulunur.
Basınç Kontrolleri:
A : P = 500 – 0.01234 x 1000 – 480 = 7.66 m > 5 m √,
B : P = 500 – 0.01234 x 1295 – ( 2000 – 1295 ) x 0.01886 – 380 = 90.72 m < 100 m√ ,
C : P = 500 – 0.01234 x 1295 – ( 3000 – 1295 ) x 0.01886 – 440 = 11.86 m > 5 m √.

500 0.01234, 1295m,

600mm
0.01886, 2705m,
K 550mm
480
A
440 430
3m
C

380
D
B

65
Örnek 1.3.11. Terfili İletim Hattı Hesabı:
Verilenler: Motopomp eksen kotu 660 m, depo kotu 720 m, terfili boru boyu 2500 m, PVC boru, debi 200 lt/sn,
çap 400 mm, pompanın ve motorun verimleri %75 ve %80, boru et kalınlığı 10 mm, maksimum basınç 150 m.
İstenenler: Pompanın gücü,pompa 5 saniyede durduğuna göre depresyon ve/veya sürpresyon tehlikesi var mıdır?
Çözüm: V = Q / (πD2/4) = 0.20 / [π x ( 0.40 / 2 )2] = 1.592 m/sn,
J = [ 1.592 / ( 53.239 x 0.4000.63 )]1.8519 = 0.00438, hk = 0.00438 x 2500 = 10.95,
L = 2500 m  GB = 10 m, Hg = 720 – 660 = 60 m, H0 = 60 + 10 + 10.95 = 80.95 m,
200 x80.95 200 x80.95 9900
N=  360 BB =  265 KW, a =  266.5m / sn ,
75 x0.75 x0.80 102 x0.75 x0.80 400
48.3  33.3
10
0.80aVo 0.80 x 266.5 x1.592
2L/a = 2 x 2500 / 266.5 = 18.8 sn > T = 5 sn  Ani durma hali , ∆h = = = 34.65 m
g 9.81
Pmaks = Ho + ∆h = 80.95 + 34.6 = 115.55 m < 150 m  sürpresyon tehlikesi yok.
Pmin= Ho - ∆h = 80.95 – 34.6 = 46.35 m > 0  depresyon tehlikesi yok.

Örnek 1.3.12. Cazibeli İletim Hattı Hesabı:

Verilenler:Kotlar:A Kaptajı: 500m, B: 410m, C: 460 m, D: 400 m, boru boyları AB = 1000 m, BC = CD = 800m
DE = 400 m, çelik boru, maksimum basınç 80 m, minimum basınç 5 m, maksimum hız 3.0 m/sn, debi 170 lt/sn.
Depoda işletme basıncı 3 m’dir.
İstenenler: AE arasını çift çaplı olarak boyutlandırıp hız ve basınç kontrollerin yapınız ( kontroller sağlamazsa
önlem almaya gerek yoktur).
500

A 446
460
C
410

B 400 E
D

Çözüm: Jt = ( 500 – 449 ) / 3000 = 0.017,


Dt  0.17 /(32.8925 x0.0170.54 ) 
( 0.3802 )
 0.312m  312mm  D1  325mm, D2  300mm ,
V1 = Q / (πD12/4) = 0.170 / [π x ( 0.325 / 2 )2] = 2.049 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.0 m/sn√,
V2 = Q / (πD22/4) = 0.170 / [π x ( 0.300 / 2 )2] = 2.405 m/sn, > 0.6 m/sn √, < 3.0 m/sn√,
J1 = [ 2.049 / ( 41.88 x 0.3250.63 )]1.8519 = 0.0139, J2 = [ 2.405 / ( 41.88 x 0.3000.63 )]1.8519 = 0.0205,
0.0139 L325 + 0.0205 L300 = 500 – (446 + 3) = 51 ….(1), L325 + L300 = ΣL = 3000 …(2)
(1) ve (2)’den L325 = 1591 m, L300 = 1409 m bulunur.
Basınç Kontrolleri:
PB = 500 – 0.0139 x 1000 – 410 = 76.1 m < 80 m √,
PC = 500 – 0.0139 x 1591 – ( 1800 – 1591 ) x 0.0205 – 460 = 13.6 m > 5 m√ ,
PD = 500 – 0.0139 x 1591 – ( 2600 – 1591 ) x 0.0205 – 400 = 57.2 m < 80 m √.
Tüm kontroller sağlamıştır.
66
1.4. SU DEPOLARI:

Örnek 1.4.1. Gömme Depo Hesabı:

Müstakbel nüfusu 60 000 kişi olan bir yerleşim biriminde yapılacak gömme deponun hacmini, kayıp hacmini

2m3 alarak hesaplayınız ve deponun boyutlarını hesaplayınız.

Çözüm: Nm = 60 000kişi  Vyangın = 360m3,

Tablo 1.1.1’den qm = 194 lt/kişi/gün

Qi = 60 000*194 / 86 400 = 134.72 lt/sn Vg = 134.72 * 86 400 / 1000 = 11 640m3,

Vd = 11 640 / 3 + 360 + 2 = 4242m3  Vd = 4242m3, hsu = 5.0m

Lx / Ly = 0.75………..(1) , 2LxLy*hsu = 10LxLy = 4242……..(2)

(1) ve (2)’den Lx = 17.8m, Ly = 23.8m bulunur.

Örnek 1.4.2. Ayaklı Depo Hesabı:

Verilenler: Nm = 20 000kişi, Vk = 3m3,

İstenenler: Vd, Lx, Ly hesaplayınız.

Çözüm: Nm = 20 000kişi  Vyangın = 72m3,

Tablo 1.1.1’den qm = 135 lt/kişi/gün

Qi = 20 000*135 / 86 400 = 31.25 lt/sn,

Vg = 31.25 * 86 400 / 1 000 = 2 700m3,

Vd = 2 700 / 4 + 72 + 3 = 750m3  Vd = 750m3, hsu = 4.0m ,

Lx / Ly = 0.75………..(1) , 2LxLy*hsu = 8LxLy = 750……..(2)

(1) ve (2)’den Lx = 8.4m, Ly = 11.2m bulunur.

67
1.5. DAĞITIM ŞEBEKELRİ:

Örnek 1.5.1. Şebekede Debi Hesabı: Şebeke debisi Qş = 1.5Qi = 110 lt/sn, yangın debisi Qy = 5 lt/sn
İstenenler: Boruların uç, baş ve hesap debileri.

Boru No D-1 1-2 2-M 1-M

D
1 Yoğ.Kat. k 0 2 2 3
Boru boyu (m) 500 100 150 200

2 M

Çözüm: Toplam izafi boru uzunluğu; ΣL' = Σ Lk = 0*500 + 2*100 + 2*150 + 3*200 = 1100m
Birim boy debisi q = Qş / Σ L' = 110 / 1100 = 0.1 lt / sn / m
Qbaş = Quç + q L', Qhesap = 0.55qL' + Quç + Qyangın
Hesaplara daima ölü noktalardan başlanır. Debi hesabı sırası suyun akış yönüne ters yöndedir.
M-1 Borusu: Quç = 0, Qbaş = 0+0.1*3*200 = 60 lt/sn, Qhesap = 0.55*0.1*3*200 + 0 + 5 = 38 lt/sn
M-2 Borusu:Quç = 0, Qbaş = 0+0.1*2*150 = 30 lt/sn, Qhesap = 0.55*0.1*2*150 + 0 + 5 = 21.5 lt/sn
2-1 Borusu: Quç=( Qbaş)M-2=30lt/sn, Qbaş = 30 + 0.1*2*100 = 50 lt/sn, Qhesap = 0.55*0.1*2*100 + 30 + 5 = 46lt/sn
1-D Borusu: Quç = ( Qbaş)M-1 + ( Qbaş)2-1 = 60 + 50 = 110 ltsn = Qş, Qbaş = 110 + 0 = 110 lt/sn,
Qhesap = 0 + 110 + 5 = 115 lt/sn

Örnek 1.5.2. Şebekede Hız, Basınç ve Ölü Nokta Kontrolleri:

(250) BORU D-1 1-2 2-3 3-M 1-4 4-M

D L(m) 500 300 400 100 400 150
J*(10-3) 2.641 3.142 3.513 5.183 3.425 7.013
V(m/sn) 1.039 0.981 0.918 0.877 0.905 1.033

(200)
1 Parantez içinde arazi kotları verilen şebekede hız, basınç
ve ölü nokta kontrolleri yapınız.

(180) 2 4 (185) Çözüm: Her borudaki enerji ( yük) kayıpları

hk = J*L şeklinde bulunur, sonra depodan (D) başlanarak;

piyezometre kotu = Depo su kotu – enerji kaybı,
M
(170) Bir sonraki piyezometre kotu =
3 Bir önceki piyezometre kotu – yük kaybı
(160)
Basınç = Piyezometre kotu – Arazi kotu hesapları yapılır.

68
Kontroller: a. Hız kontrolleri: Tüm borularda 0.6m/sn< V < 1.2m/sn √
b. Basınç Kontrolleri: 3 Noktasında P = 86.33m > Pmax = 80m X , Diğer borularda 20m < P < 80m √
Ölü nokta kontrolü: ∆P = 76.26 – 75.81 = 0.45m < 1m √

BORU NO D-1 1-2 2-3 3-M 1-4 4-M

BORU UCU 1 2 3 M 4 M
hk =JL(m) 1.321 0.943 1.405 0.518 1.370 1.052
PİY.KOTU(m) 248.68 247.74 246.33 245.81 247.31 246.26
BASINÇ(m) 48.68 67.74 86.33 75.81 62.31 76.26

Örnek 1.5.3. Şebeke Hesabı:

BORU D-1 1-2 2-3 3-M 1-4 4-M

(250) L(m) 500 300 400 100 400 150
k 0 1.0 1.5 2.0 1.0 2.0
D
Qş = 1.5Qi = 90 lt/sn, C = 140, Boru
çapları 90, 100, 125, 150 + 25’er mm
(200) aralıklarla, Qy = 10 lt/sn ( tüm borularda)
1
İstenenler: a. Debi, çap, hız ve basınçlar,
2 b. Kontroller, Kontroller sağlamazsa
4
alınabilecek tedbirler.
(180)
(185)
Çözüm:
a. Hesaplar:
M
(170)
3
(160)

69
BORU L Quç Qb Qh D V J hk UÇ Piy. Arazi Basınç
(m) (lt/sn) (lt/sn) (lt/sn) (mm) (m/sn) (10-3) (m) Kotu Kotu (m)
(m) (m)
M-3 100
3-2 400
2-1 300
M-4 150
4-1 400
1-D 500

b. Kontroller:

70
Örnek 1.5.4. İki Gözlü Şebeke Hesabı:
BORU D-1 1-M1 1-M2 1-2 2-M1 2-M2
k 0 1.5 2.0 2.0 1.5 1.0
L(m) 500 300 350 250 150 125
(500)
Çelik boru, Qi = 100 lt/sn, Qy = 10 lt/sn (tüm
D
borularda) gerekli hesap ve kontrolleri yapınız.
(445)

1
2.Göz M2
(430)
1.Göz

2
M1 (425)
(432)

Çözüm:

Debi Hesapları:

Hidrolik Hesaplar:

71
BORU k L DEBİLER(lt/sn) HİDROLİK HESAPLAR UÇ KOTLAR
(m) Quç Qb Qh D V J hk PİY. ARAZİ BAS.
(mm) (m/sn) (10-3) (m) (m) (m) (m)
M1-1
M1-2
M2-1
M2-2
2-1
1-D

Kontroller:

72
 2. KANALĠZASYON
2.1. GENEL BĠLGĠLER

2.1.1. GĠRĠġ VE KONUNUN ÖNEMĠ

Toplamların ihtiyacı olan içme ve kullanma suları ile ziraat (tarım) ve endüstri için gerekli olan sular, su
getirme tesisi ile söz konuĢa ihtiyaç yerlerine iletilip, buralarda kullanıldıktan sonra çeĢitli Ģekillerde
kirlenerek atık (kullanılmıĢ) su haline dönüĢür. Böylece oluĢan evsel, tarımsal ve endüstriyel atık sular ile
yerleĢim birimlerine düĢen yağmur suları, kanalizasyon sistemi ile toplanıp, gerekirse arıtıldıktan sonra
çevreye zarar vermeyecek Ģekilde alıcı ortama (deniz, göl, akarsu, arazi parçası vb) verilmelidir (deĢarj
edilmelidir). Genellikle aynı yüzeysel su kütlesi, hem su temini için bir kaynak, hem de atıksular için bir
alıcı ortamdır. Bu sebeple, her iki sistem için de çevre sağlığı tedbirleri alınmalıdır.

Kanalizasyon tesislerinin bulunmadığı yerlerde tifo, kolera, dizanteri vb suyla geçen salgın hastalıklar sıkça
görülmektedir. Kanalizasyon tesislerinin bulunduğu yerleĢim birimlerinde; zeminin, yüzey ve yer altı
sularının ve kısmen de havanın kirlenmesi önlenerek hastalık görülme riski ya çok azaltılır veya tamamen
ortadan kaldırılır.

Kanallardaki akımın cazibeli olması tercih sebebi olmakla beraber, zorunlu hallerde pompajlı sistem de
kullanılabilir. Hidrolik bakımdan, ayrık sistemin atıksu kanatları kısmen dolu, yağmur suyu ve birleĢik
sistem kanalları ise en fazla tam dolu, basınçsız (serbest yüzeyli) akım olarak hesaplanır.
Kanalizasyon sistemleri, atıksuların zararsız hale geleceği yere kadar iletilir. Atıksular burada arıtıldıktan
sonra bir yüzeysel suya verilir. Bu iĢleme, "atıksuların seyreltme suretiyle zararsız hale getirilmesi" adı
verilir. Uygun yüzeysel su bulunmadığı takdirde, atıksular arazi üzerine verilir. Bu iĢleme de, "atıksuların
süzülme veya sulama suretiyle zararsız hale getirilmesi" denir.

2.1.2. ATIKSULARIN KAYNAKLARI VE ÖZELLĠKLERĠ

Atıksular, dört ana gruba ayrılır:

• YerleĢim bölgelerinden gelen evsel atık sular,
• Endüstri bölgelerinden gelen endüstriyel (sınai) atık sular,
• Tarım alanlarında gelen tarımsal (zirai) atık sular,
• YerleĢim birimlerine düĢen yağıĢ (yağmur, kar ve dolu) suları.
Ancak, zirai atık suların miktarı diğerlerine göre çok az olduğundan, bu sular genellikle projelendirmede
dikkate alınmaz.
73
a. Evsel Atık Sular: Mutfak, banyo, çamaĢırhane, WC, döĢeme ağızlıkları vb yerlerden kanallara ulaĢan bu
sular, büyük miktarda organik madde, sabun, kir, deterjan, kağıt parçaları ve mutfak artıklarını ihtiva eder.
YaklaĢık olarak 2/3'ü organik, 1/3'ü ise inorganik olan bu maddelerin bir kısmı asılı (süspansiye) bir kısmı
da çözülmüĢ halde bulunur. Özellikle organik maddeler, aerobik (oksijenli) ve anaerobik (oksijensiz)
ayrıĢma yoluyla çoğalarak çevresel sorunlara yol açmaktadır.

b. Endüstriyel Atık Sular: Bu suların özellikleri, kaynaklandıkları sanayi tipine bağlıdır. Alıcı ortama
doğrudan verilebilecek derecede temiz olanların yanında; kanalizasyona ve hatta arıtma tesisine doğrudan
verilemeyecek kadar aĢındırıcı, patlayıcı, parlayıcı ve zehirli veya çok yoğun kirlilik taĢıyanları da vardır.
Yün ve pamuk lifleri, yarı mamul deri parçaları vb atıkları taĢıyan endüstriyel atık sular kanalları tıkayabilir.
Asitli ve hidrojen sülfürlü (H2S) sular, beton ve metal boru ve kanalları aĢındırabilir. 40-50°C'den daha sıcak
sular kanalları tahrip eder. Petrol kökenli maddeler kanallarda patlamalara sebep olabilir. Hastane ve
karantina bölgelerinin suları, hastalık virüsü taĢıdığından Ģehir kanalizasyon ağına verilmemelidir. Bu sular,
ya kendi kaynağında arıtıldıktan sonra alıcı ortama verilmeli veya ön arıtmadan sonra kanal ağına
bağlanmalıdır.

c YağıĢ Suları: Bunlar, binaların çatılarından, cadde, park ve bahçelerden gelen yağmur, kar ve dolu
sularıdır. Bu sular, kum, silt ve çakıl gibi inorganik maddeler ile yaprak ve çöp atıkları gibi organik
maddeleri de beraberlerinde taĢırlar.

2.1.3. KANALĠZASYON SĠSTEMLERĠ

Bir yerleĢim biriminin atık su ve yağıĢ sularını toplayan kanalizasyon sistemleri; ayrık sistem, birleĢik sistem
ve karma sistem kanalizasyon (kanal ağı) olmak üzere üç Ģekilde teĢkil edilebilir.

2.1.3.1. Ayrık Sistem Kanal Ağı (Kanalizasyon):

Ayrık sistem kanal ağında, evsel ve endüstriyel atık suları toplayıp yerleĢim birimi dıĢına uzaklaĢtırmak için
bir atık su kanal ağı; yağıĢ sularını toplayıp en kısa yoldan alıcı ortama ulaĢtırmak için de bir yağmur suyu
kanal ağı olmak üzere iki ayrı kanal ağı tesis edilir (ġekil 2.1.1). Bu sistemde atık sular ile yağıĢ suları
birbirine karıĢmaz. Cadde kanallarından toplama kanallarına ve toplama kanallarından ana kanala gittikçe
debiler artar. Cazibeli akıĢ sağlayabilmek için ana kanalın kotu diğer kanalların kotundan düĢük olmalıdır.

ġekil 2.1.1. Ayrık Sistem Kanal Ağı

74
2.1.3.2. BirleĢik Sistem Kanal Ağı (Kanalizasyon):

BirleĢik sistem kanal ağında, evsel ve endüstriyel atık sular ile yağıĢ sularını birlikte toplayıp arıtma tesisine
veya alıcı ortama ileten bir tek birleĢik sistem kanal ağı vardır (ġekil 2.1.2). ġiddetli yağıĢlarda, atıksu ve
yağmur suyu toplam debisinin belli bir değeri aĢması halinde, karıĢım suyunun bir kısmı, ana kanal üzerinde
yapılan bir veya birkaç dolu savakla alıcı ortama verilir. Dolu savağın görevleri; mansap taraftaki kanal
boyutunu küçültmek ve arıtma tesisinin yükünü azaltmaktır.

ġekil 2.1.2. BirleĢik Sistem Kanal Ağı

2.1.3.3. Karma Sistem Kanal Ağı (Kanalizasyon):

Topoğrafik sebeplerle veya diğer zorlayıcı etmenlerden dolayı veya eski yerleĢim birimlerin bazı
bölgelerinde ayrık, bazı bölgelerinde ise birleĢik sistem kanal ağı inĢa edilebilir. Bazen de, bir yerleĢim
biriminin bütün bölgelerindeki atıksuyun tamamı ile yağmur suyunun bir kısmı (mesela bina çatılarından
gelen yağmur suyu) bir kanal ağı ile; kaldırım ve diğer alanlardan gelen yağıĢ suları ise ayrı bir kanal ağı ile
toplanıp uzaklaĢtırılabilir. Bu sistemlere "karma sistem kanal ağı" denir (ġekil 2.1.3).

ġekil 2.1.3 Karma Sistem Kanal Ağı

75
2.1.3.4. Kanalizasyon Sistemlerinin KarĢılaĢtırılması ve Seçimi:

Ayrık ve birleĢik sistem kanal ağlarından birinin seçiminde, teknik, ekonomik ve ekolojik kurallar göz önüne
alınmalıdır. Sistem seçimindeki temel faktörler; yerleĢim yoğunluğu, yerleĢim biriminin topoğrafik durumu
ve alıcı ortamın özellikleridir.

a. Ayrık Sistemin Tercih Edildiği Durumlar:

1. Atıksuların deĢarj edileceği alıcı ortamın kendi kendini temizleme kapasitesinin çok az olması
durumunda, birleĢik sistemin sağanak kanallarından alıcı ortama verilecek atık sular önemli ölçüde çevre
kirliliğine yol açacağından, ayrık sistem tercih edilmelidir.

2. Düz arazili (ovalık) yerlerde, birleĢik sistem kanallarında minimum akıĢ Ģartlarından (akıĢ hızı ve akıĢ
yüksekliği) daha düĢük değerlerle karĢılaĢılması ihtimali fazla olduğundan ayrık sistem seçilmelidir.

3. Atıksuların terfi ettirilmesi gerekiyorsa ayrık sistem uygundur.

4. Kanalizasyona acil olarak ihtiyaç var, fakat mali kaynaklar yetersiz ise, önce atıksu kanalları yapılarak,
daha az kirlilik taĢıyan yağmur sularının uzaklaĢtırılması ertelenebilir.

5. Sık sık Ģiddetli taĢkınların olduğu ve bodrum katlı binaların bulunduğu yerleĢim birimlerinde, birleĢik
sistem kanallarındaki kirli sular bodrum katlarına geri teperek ve cadde ağızlıklarından sokaklara taĢarak
çevre sağlığı ve ekonomik bakımdan sakıncalar doğurur; böyle durumlarda ayrık sistem tercih edilmelidir.

6. YağıĢların çok az olduğu yarı kurak ve kurak yerlerde birleĢik sistem uygun değildir. Çünkü, uzun süreli
kurak mevsimlerde kanallarda çökelme ve dolayısıyla kokuĢma olabilir; biriken bu malzemeler yağıĢlı
günlerde yıkanıp dolu savaktan taĢarak alıcı ortamda ani ve yoğun kirlenmelere yol açabilir.

b. BirleĢik Sistemin Tercih Edildiği Durumlar:

Yoğun yerleĢimin bulunduğu yörelerde, topoğrafik Ģartlar birleĢik sistemin minimum akıĢ Ģartlarını
sağlamak için uygun ise; tek kanalla yapılan birleĢik sistem, çift kanallı ayrık sistemden daha ekonomiktir.
Özellikle dar sokaklarda ayrık sistemdeki çift kanal hattı, yol altındaki çeĢitli tesislerin (telefon ve elektrik
hattı vb) tertibi bakımından güçlük göstermektedir.

Sonuç olarak; modern kanalizasyon sistemlerinin ayrık sistemde yapılması önerilmektedir.

76
2.2 KANALĠZASYON TESĠSATININ ELEMANLARI

2.2.1. BAĞLANTI BORUSU VE BĠNA ĠÇ TESĠSATI

Binalarda oluĢan atıksular, bina iç tesisatı ile toplanıp bina bağlantı kanalı vasıtasıyla en yakın Ģehir cadde
kanalına bağlanır. Sular, birleĢik sistemde bir, ayrık sistemde iki bina bağlantı borusuyla cadde kanallarına
verilir. Çatı ve alanlardan gelen yağmur suları, cadde arklarına veya kanallarına akar ve cadde ağızlıklarına
giren sular bir bağlantı borusuyla cadde kanalına dökülür.

a. Plan b. A-A Kesiti

ġekil 2.2.1 Cadde Bağlantıları ve Elemanları

2.2.2. KANALLAR

a. Cadde Kanalları: Geçtiği caddenin civarındaki bağlantı borularından atık suları toplayan ve kendinden
daha büyük kesitli toplama kanalına veren cadde kanalları, genellikle daire kesitli yapılır.
b. Toplama Kanalları: Cadde kanallarından ve kendi civarındaki binaların bağlantı borularından gelen atık
suları toplar ve ana kanallara verirler. Genellikle daire veya yumurta kesitli yapılırlar.

c. Ana Kanallar: Toplama kanallarının sularını alıp yerleĢim biriminin en düĢük kotlu noktalarından geçerler.
Dairenin yanı sıra, yumurta, oluklu yumurta ve açık ağız gibi basık kesitler kullanılabilir.

2.2.3. BACALAR VE CADDE AĞIZLIKLARI

a. Bacalar. Kanalların kavĢak yerleri ile, eğim, yön ve kesit değiĢiminin olduğu yerlerde; ayrıca düz
kısımlarda kanal çapına bağlı olarak 50-120m aralıklarla yerleĢtirilen bacalar, kanalların kontrol, temizlenme
ve havalanmasında yardımcı olurlar. Ġki baca arasındaki kanal kısmı düz olmalıdır.
b. Cadde Ağızlıkları: Çatılardan kaldırımlara inen, cadde ve diğer alanlara düĢen yağmur suları, cadde
kenarlarındaki arklardan akarak, cadde ağızlıktan ve ızgaralar vasıtasıyla cadde kanallarına ulaĢır. Cadde
ağızlıkları, 35-70m aralıklarla cadde arklarına veya bordur taĢının yan tarafına yerleĢtirilir.
77
2.2.4. YIKAMA VE HAVALANDIRMA ELEMANLARI

Özellikle atıksu kanallarının yukarı kısımlarında yetersiz akıĢlardan meydana gelen çökeltilerin bol su ile
yıkanarak temizlenmesi ve akıtılması gerekir. Bu maksatla, bu tür kanalların baĢlangıç kısımlarında yıkama
kanalları teĢkil edilir. Kanalların havalandırılması, caddelerdeki baca ve yağmur suya ağızlıkları ile bina iç
tesisat boralarının çatı üzerine uzatılmasıyla sağlanır.

2.2.5. KANAL AĞININ ÖZEL YAPILARI

a. Sifonlar ve Ters Sifonlar. Kanalların akarsu, yol, tünel vb bir engelle karĢılaĢmaları halinde kesiĢme
yerinde kanalı engelin üstünden (sifon) veya altından (ters sifon) geçirmek için yapılırlar.

b. Dolu Savaklar ve Sağanak Kanalları: BirleĢik sistem kanallarında, hem arıtma tesisinin aĢırı yüklenmesini
önlemek ve hem de ana kanalın boyutunu makul bir seviyede tutmak için, Ģiddetli yağıĢlarda ana kanaldan
akan suların bir kısmı, uygun yerlerde teĢkil edilen bir veya daha fazla dolu savaktan taĢırılıp bir sağnak
kanalı ile en kısa yoldan alıcı ortama verilir.

c. Su Tutma Hazneleri: BirleĢik sistem kanal ağında, Ģiddetti yağıĢlarda biriktirdiği suyu, yağmurun
dinmesinden sonra yavaĢ yavaĢ ana kanala veya arıtma tesisine veren haznelerdir.

d. Terfi Tesisleri: Derindeki bir kanaldaki suyun daha yukarıdaki bir kanala verilmesi için santrifüj veya
salyangoz pompalar kullanılır.

e. Arıtma Tesisi ve Tahliye Kanalı: Atıksular, alıcı ortama verilmeden önce arıtılmalıdır. Arıtma tesisinden
çıkan sular alıcı ortama tahliye (deĢarj veya boĢaltma) kanalı ile verilir.

f. Mansap (Dökülme Yeri): Tahliye kanalı ile akıtılan sular, bu kanalın sonunda teĢkil edilen mansap
yerinden alıcı ortama bırakılır.

2.3. KANAL AĞI ġEKĠLLERĠ (MODELLERĠ)

Kanal ağını oluĢturan cadde kanallarının, toplama kanallarının ve ana kanalın birbirlerine ve alıcı ortama
göre plandaki durumunu gösteren Ģekillere "kanal ağı Ģekli" denir. Kanal ağının Ģekli; bölgenin
topografyasına, jeolojisine, arıtma tesisine uzaklığına ve arıtmanın tipine, yerine ve iskan durumuna bağlıdır.
Tesisin ekonomik olması ve iyi bir iĢletilebilmesi için, atık sular en kısa yollardan cazibeli akıtılmalı ve
mansap yerleri iyi seçilmelidir. Kanal ağı Ģekilleri altı gruba ayrılır: Dikey, ana kanalı sahile paralel, katlı
paralel, yelpaze Ģeklinde, ıĢınsal (radyal)ve çevresel kanal ağı.

78
2.3.1. DĠKEY KANAL AĞI ġEKLĠ

YerleĢim bölgesinin bir akarsu, göl veya deniz kenarında bulunması halinde uygulanabilen bu kanal ağı
Ģeklinde atıksular, sahile dik olan toplama kanalları ile en kısa yoldan alıcı ortama iletilir. Cadde kanalları
sahile paraleldir, ana kanal yoktur. Çok ekonomik olan bu kanal ağı Ģekli, ancak akıntılı denizler veya büyük
akarsu kenarlarındaki küçük yerleĢim birimleri için düĢünülebilirse de, sahilin birçok noktada kirlenmesi
sebebiyle çevre sağlığa açısından sakıncalıdır.

ġekil 2.3.1. Dikey Kanal Ağı Sekli

2.3.2. ANA KANALI SAHĠLE PARALEL KANAL AĞI ġEKLĠ

Dikey kanal ağına benzer Ģekilde sahile dik inen toplama kanalları, sularını, yerleĢim bölgesinin en düĢük
kotlu yerlerinden geçen sahile paralel ana kanala iletirler. Örneğin; bir nehrin iki yakasıda iki ana kanal
uzanıyorsa, bu kanallar Ģehrin dıĢında bir ters sifonla birleĢerek sularını arıtma tesisine verirler. Ayrık
sistemin yağmur suyu kanalları en kısa yoldan alıcı ortama akıtılır. BirleĢik sistemde, ana kanalın gereken
yerlerinde teĢkil edilen dolu savaklar yardımıyla, sağanak yağıĢlarda belirli bir değerin üzerindeki gelen
sular savaklanarak sağanak kanallarıyla alıcı ortama verilerek ana kanalın boyutları ve arıtma tesisinin yükü
makul bir seviyede tutulmuĢ olur.

ġekil 2.3.2. Ana Kanalı Sahile Paralel Kanal Ağı ġekli

79
2.3.3. KATLI PARALEL KANAL AĞI ġEKLĠ

Bu kanal Ģeklinde, yerleĢim birimi, topografyası gereği çeĢitli yükseklik (kot) bölgelerine ayrılır ve her
bölgenin suyu, sahile az çok paralel ayrı bir toplama ağına verilir. Toplama kanalları da birleĢerek suları ana
kanal ile toplama yerine veya mansap yerine verir. Böylece, suların terfi ettirilmesi gerekiyorsa pompaların
yükü azaltılmıĢ olur. Çünkü genellikle üst bölgelerin suları cazibeli olarak akabilir ve sadece alçak
bölgelerin suları pompajla terfi ettirilir.

ġekil 2.3.3 Katlı Paralel Kanal Ağı ġekli

2.3.4. YELPAZE ġEKLĠNDE KANAL AĞI ġEKLĠ

Özellikle düz yerleĢim bölgelerinde uygulanan bu Ģekilde, toplama kanalları bir yerde birleĢir ve gerekiyorsa
sular terfi ettirilerek basınçlı bir ana kanal ile arıtma tesisine veya alıcı ortama iletilir.

ġekil 2.3.4 Yelpaze ġeklinde Kanal Ağı ġekli

80
2.3.5. IġINSAL (RADYAL) KANAL AĞI ġEKLĠ

Bir veya birkaç tepe etrafında kurulmuĢ büyük yerleĢim bölgelerinde uygulanır. Böyle durumlarda Ģehir, su
ayrım çizgilerinin belirlediği akıĢ kısımlarına ayrılmıĢtır. Her akıĢ alanının atık suları ayrı ayrı toplanarak
farklı alıcı ortamlara veya arıtma tesislerine verilir.

ġekil 2.3.5 IĢınsal (Radyal) Kanal Ağı ġekli

2.3.6. ÇEVRESEL KANAL AĞI ġEKLĠ

Ana kanal Ģehrin çevresi boyunca uzanır. Toplama kanalları en kısa yollardan geçerek sularını ana kanala
akıtır. Ana kanal,en düĢük kotlu yerlerden geçerek alıcı ortama veya arıtma tesisine bağlanır.

ġekil 2.3.6 Çevresel Kanal Ağı ġekli

81
2.4. KANAL AĞININ PLANLANMASI

2.4.1. GĠRĠġ

Kanalizasyon projelerinin hazırlanmasında, teknik ve ekonomik bakımdan en uygun çözümün bulunmasının

yanı sıra, çevre sağlığının korunması bakımından da kusursuz olmasına dikkat edilmelidir. Projeler, söz
konusu yerleĢim biriminin 30 veya 50 yıl sonraki nüfusunu iskan edebilecek imar planına göre yapılır.
Planlanan kanal ağı, mevcut meskûn bölgelerdeki ve ileride Ġskanı planlanmıĢ yerlerdeki tüm binalar ile her
cadde ve sokağa hizmet edebilmelidir. Projesi yapılacak bölgenin topografyası, nüfus dağılıĢı ve endüstri
durumu ile civardaki yüzeysel suların taĢkın ve kurak hava seviyeleri iyice incelenmelidir. Gerekli minimum
potansiyel enerjiden daha fazla enerjinin bulunması halinde arıtma tesisine veya mansap yerine kadar bütün
enerji tüketilecek Ģekilde maksimum hızlar kullanılabilir. Buna rağmen hala fazla potansiyel enerji kalıyorsa
bu enerji düĢülü (Ģütlü) bacalarla harcanır. Düz ve ovalık bölgelerde, potansiyel enerjiyi israf etmemek için
türbülanstan sakınılmalı, baca ve dirsekler akım çizgisine uydurulmalı, gereksiz düĢülerden kaçınılmalı, dolu
savaklar, sifon ve ters sifonlar, minimum enerji kaybedecek Ģekilde projelendirilmelidir. Projenin yapımına
geçilmeden önce, yerel bilgilere ve incelemelere göre ilk etüt raporu hazırlanır. Bu raporda Ģu bilgilere yer
verilmelidir:

1. Hangi kanalizasyon sisteminin (ayrık veya birleĢik) seçildiği, seçim sebepleri, diğer sistemin olumlu ve
olumsuz yönleri açıklanır.
2. Kanal ağı Ģeklinin nasıl olacağı, ana kanal geçkisi ve dolu savakların yerleri belirtilir.
3. Arıtma tesisinin yeri, tipi ve yöntemi ile bunların tercih sebepleri belirtilir.
4. Atıksuların pompajı gerekiyorsa pompajın sebepleri açıklanır.
5. Seçilen sisteme uygun olarak hesap esasları belirtilir.
Bu Ģekilde tamamlanan ilk etüt raporunda, Ģehrin civarını da içine alan 1/25000, küçük kasabalar için
1/10000 ölçekli ve tesviye eğrili genel harita üzerinde; varılan neticeler ve düĢünülen tesisler, su toplama
havzalarının sınırları, ana kanal, pompa ve arıtma tesisinin yeri ve mansap yerleri gösterilir. Daha sonra,
Ģehrin mevcut ve gelecekte planlanan geliĢme durumlarını gösteren 1/2000 veya 1/5000 ölçekli imar planı
üzerine kanal ağı Ģekli çizilir ve dolu savaklar, su tutma hazneleri, ters sifonlar gibi özel yapıların ve arıtma
tesisinin yeri iĢaretlenir; sokak ve kavĢak yerlerinde ve eğimin değiĢtiği noktalarda zemin kotları yazılır;
kanalların üzerinde akıĢ yönleri gösterilir.

Kanal ağı mevcut olan bölgeler ile çeĢitli aĢamalarda inĢa edilebilecek kısımlar farklı iĢaretlerle belirtilir.
Kanal ağı bölge Ģartlarına uygun olmalıdır. Maliyetin ucuz ve iĢletmenin kolay olabilmesi için, atıksular en
kısa yoldan akıtılmalı ve mansap yerleri iyi seçilmelidir. Ayrıca; caddelerin trafik durumu, binaların bodrum
derinlikleri, yer altı su seviyesi ve yollardaki diğer alt yapı tesisleri de planlama aĢamasında göz önünde
bulundurulmalıdır. Arıtma tesisinin yeri, pompajı gerektirmeyecek ve tahliye kanalının mümkün olduğu
kadar kısa olmasını sağlayacak Ģekilde seçilmelidir.

82
2.4.2. ġEHRĠN BÖLGELERE AYRILMASI VE KANAL GEÇKĠSĠNĠN BELĠRLENMESĠ

2.4.2.1. Genel Bilgiler:

Bir yerleĢim bölgesi, kanalizasyon ağı bakımından aĢağıdaki kriterlere göre bölgelere ayrılır:

Su ayrım çizgilerinin sınırladığı akıĢ alanlarına,

Sık ve seyrek meskun bölgeler, sayfiyeler, ticaret ve endüstri yerlerine ve
Atıksuların pompaj zorunluluğuna.

Bu bölgelerin her birinin kanalları için tabii akıĢ yönleri ve suların toplanma yerleri ve buna göre de ana
kanalların yerleri belirlenir. Gerekiyorsa pompaj istasyonlarının yerleri seçilir. Tesviye eğrili plandaki su
ayrım çizgileri yardımıyla bölgelerin sınırları tespit edilir. Düz yerlerde su ayrım çizgileri belli
olmadığından, inĢaat ve kullanımı en uygun geçki belirlenir.

Kanal geçkileri, bütün bölgelerin sularım mümkünse cazibe ile en kısa yoldan ve en kısa surede arıtma
tesisine veya mansap yerine ulaĢtıracak Ģekilde belirlenmelidir.

2.4.2.2. Ana Kanalların Geçkileri:

Ana kanallar, yerleĢim biriminin tamamının sularını cazibe ile akıtabilecek Ģekilde geçirilir. Bu sebeple, ana
kanallar Ģehrin en düĢük kotlu noktalarından geçer. Ayrıca; pompajın gerekmediği ve sifon ve ters sifon gibi
yapıların bulunmadığı veya az olduğu çözüm bulunmaya çalıĢılmalıdır.

2.4.2.3. Cadde Kanallarının Geçkileri:

Cadde kanallarının geçkileri, iskan durumuna göre üç farklı Ģekilde olabilir:

a. Bina Adalarını Dört Taraftan Çevreleyen Cadde Kanalları: Yoğun iskan bölgelerinde ve bitiĢik nizam
yerleĢmelerinde bu Ģekil uygulanır. Burada dikkat edilecek husus Ģudur: Bir bacaya birden
fazla kanal gelebilir, fakat bir bacadan sadece bir kanal çıkıĢı olabilir.

ġekil 2.4.1 Bina Adalarını Dört Taraftan Çevreleyen Cadde Kanallarının Geçkileri

b. Bina Adalarının Sadece Bir Tarafından Geçen Cadde Kanalları: Eğimli arazide teĢkil edilen bahçeli
nizamdaki bina adalarında bu Ģekil uygulanır. Buradaki kanalların boyları, a Ģıkkındakilerden %20-40 daha
kısadır (ekonomiktir).
83
 ġekil 2.4.2 Bina Adalarının Bir Tarafından Geçen Cadde Kanallarının Geçkileri

c. Kadastro Adalarından Geçen Cadde Kanalları: Bahçeli nizamda yapılmıĢ kooperatif evleri, otel veya
kampus lojmanlarında ya da büyük bina bloklarından oluĢan yerleĢim birimlerinde bu Ģekil uygulanır.
Kanallar, bina bloklarının sadece aĢağı taraflarından geçirilir. Bu Ģekildeki kanal boyları, a Ģıkkındakilerden
%30-50 daha kısa olmaktadır.

ġekil 2.4.3 Kadastro Adalarından Geçen Cadde Kanallarının Geçkileri

2.4.2.4. Cadde Kanallarının Yeri ve Sayısı:

Kaldırım ve cadde altlarında, kanalizasyon, içme suyu, gaz, elektrik ve telefon hatları gibi çeĢitli boru ve
kablo hatları vardır. Bunların, tekniğine uygun olarak yerleĢtirilmesi gerekir. Bu esaslar, T.S. 1097'de
belirtilmiĢtir.

Trafik Ģeridi geniĢliği 5.5m'ye kadar olan caddelerde kanal, bordur taĢının dıĢ tarafına; trafik Ģeridinin daha
geniĢ olması halinde ise trafik Ģeridinin ortasına yerleĢtirilmelidir. Atıksu kanalları, içme suyu borularının en
az 30cm derinde ve planda ĢaĢırtmalı olarak yerleĢtirilmelidir, Ġçme suyu borusunun üzerinde de en az don
derinliği (hd) kadar dolgu olmalıdır. Yörenin kotuna bağlı olarak, 600m'den düĢük kotlu yerlerde hd=1.0m,
600-1200m kotlu yerlerde hd=1.25m ve 1200m'den yüksek yerlerde ise hd=1.5m alınmalıdır.

Ayrık sistemde kanalların aynı anda inĢası mümkün ise, iki kanalın ortak bir hendeğe döĢenmesi
ekonomiktir. Bu durumda, atıksu kanalları yağmur suyu kanallarından daha derinde bulunur ve üzerinde en
az don derinliği kadar dolgu olmalıdır. Yağmur suyu ve atıksu kanallarının boyutlarına göre, her iki kanalın
yerleĢtirme boyutları Tablo 2.4.1 'de verilmiĢtir.
84
 a. Plan b. Kesit
ġekil 2.4.4 Ġçme Suyu ve Kanalizasyon Borularının YerleĢtirilmesi

ġekil 2.4.5 Ayrık Sistem Kanallarının YerleĢtirilmesi

2.4.2.5. Kanal Bacalarının Yapıldığı Yerler:

Kanallarda baca yerleĢtirilmesi gereken yer ve durumlar Ģöyledir:

a. Kanalların birleĢim (kavĢak) yerlerinde,

b. Kanalların yönlerinin değiĢtiği yatay dönüĢlerde,

c. Eğimlerin değiĢtiği düĢey dönüĢlerde,

d. Kanal çaplarının (veya boyutlarının) değiĢtiği yerlerde,

e. Dik caddelerde: Maksimum hıza tekabül eden maksimum eğimden daha fazla eğimdeki arazilerde, kanal
maksimum eğimde döĢenir ve düĢülü (Ģütlü) bacalar inĢa edilir.

f. Düz kısımlarda, kanal çapına bağlı olarak belli aralıklarda:

Kanal Çapı (cm) Baca Aralığı ( Ls, m)

Atıksu Kanalları Yağmur Suyu ve
Birl. Sistem Kanal
20-30 50 60
3S-45 60 70
50-60 75 85
>60. 00 100

85
Tablo 2.4.1.Ayrık Sistem Kanallarının YerleĢtirme Boyutları

86
a. KavĢak noktalarında b. Yön DeğiĢimlerinde c. Eğim DeğiĢimlerinde

d. Çap DeğiĢim Yerlerinde e. Dik Caddelerde DüĢülü Bacalar

f. Düz Kısımlarda Belli Aralıklarla

ġekil 2.4.6 Kanal Bacalarının Yapıldığı Yerler

Uygulamada, bacalar kavĢak yerlerine konur. KavĢaklar arasındaki mesafe, Ls ‘den büyük ise, bu aralığı (Ls)
geçmeyecek Ģekilde ve eĢit aralıklarla baca konur.

2.4.3. KANALLARDA HENDEK DERĠNLĠĞĠ VE GENĠġLĠĞĠ

a. Hendek Derinliği: Tesis maliyetini etkilediğinden, kanal hendek derinliği gereğinden fazla olmamalıdır.
Bu derinliğin belirlenmesinde, binaların bodrum derinliği ve mansap su seviyesine göre bağlantı imkanları
göz önünde bulundurulur. Minimum hendek derinliği, don derinliğine, varsa trafik yüküne ve kanal çapına
göre belirlenir. Bu derinliğe, bina bağlantı borusunun eğiminden kaynaklanan kot farkı eklenir. Genellikle,
bina bağlantı borusunun çapı 20cm ve eğimi 1/100 olarak alınır. Ayrıca, bodrum döĢeme ağızlıklarındaki
sifonlardan ve bodrum döĢemesi alandaki bağlantı kiriĢlerinin alandan geçme mecburiyetinden dolayı,
30cm'lik ilave bir derinlik dikkate alınmalıdır. Buna göre; bodrum derinliği hb =1.5m, döĢeme kalınlığı
20cm, kiriĢ yüksekliği 30cm ve bina ile kanal arası l0m kabul edilerek, kanallardaki minimum dolgu
yüksekliği (kanal sırt derinliği)

Hmin= 1.5 + 0.2 + 0.3 +10*1/100 = 2.1m

87
Ģeklinde bulunur. Minimum hendek derinliği ise bu değere, kanalın çapı (D,m) ve kanalın altında l0cm
yastık yüksekliği eklenerek 2.1 + D + 0.1 = 2.2. + D Ģeklinde hesaplanır. Kanalizasyon Ģebekesinde
Dmin = 20cm'dir. Bu durumda minimum kanal derinliği Hmin = 2.2 + 0.2 = 2.4m olur. Bodrum katının
bulunmaması halinde ise minimum sırt derinliği 2. 1 m yerine 1.5m alınır.

Hmin= 1.5 +0.1 +0.2 = 1.8m . Kanallarda maksimum dolgu (sırt) hendek derinliği ise 6.0 m'dir. Daha derin
hendek açılması ise hem ekonomik değildir hem de hendeğin açılması zordur. Bu durumda maksimum
hendek derinliği ise Hmax = 6.0 + D + 0.1 = 6.1 + D Ģeklinde hesaplanır.

b. Hendek GeniĢliği: Minimum hendek geniĢliği, kanalın iki tarafında kanal ile hendek arasında en az 30'ar
cm mesafe kalacak Ģekilde bmin = 0.3 + D + 0.3 = 0.6 + D Ģeklinde bulunur. Dmin = 0.2m alınarak bmin = 0.6 +
0.2 = 0.8m bulunur.

2.4.4. KANALLARDA HĠDROLĠK ġARTLAR

Kanal enkesiti, eğimi ve pürüzlülüğü sabit kalmasına karĢılık, atıksu debisindeki değiĢimler (salınımlar)
sebebiyle akıĢ kesiti, yüksekliği ve hızı değiĢir. Özellikle birleĢik sistem kanallarında, kurak hava akıĢı ile
Ģiddetli yağıĢlarda oluĢan akıĢ arasında bu salınım çok daha etkin hale gelir. Bu durumda, debiye bağlı
olarak minimum ve maksimum akıĢ hız ve yükseklikleri oluĢur.

Atıksu içersindeki katı maddelerin kanal tabanına çökelmemesi minimum akıĢ hızı (Vmin) Ģöyledir:
Kısmi akıĢta (atıksu kanallarında) Vmin= 0.5m/sn,
Dolu akıĢta (birleĢik sistem ve yağmur suyu kanallarında) Vmin= 0.6m/sn

Minimum hıza karĢılık gelen eğime minimum eğim denir ve kanallar minimum eğimden daha
düĢük bir eğimde döĢenemez.

Atıksu içersindeki katı maddelerin ve atıksuyun kanal çeperlerini aĢındırmaması için maksimum akıĢ hızı
(Vmax) Ģöyledir:

Atıksu ve birleĢik sistem kanallarında Vmax = 2.5m/sn,

Yağmur suyu kanallarında Vmax = 4.0m/sn

Maksimum hıza karĢılık gelen eğime maksimum eğim denir ve kanallar maksimum eğimden daha büyük bir
eğimde döĢenemez.

Kanallarda minimum akıĢ yüksekliği hmin = 2cm'dir.

2.4.5. KANAL BOYKESĠTLERĠ

Kanal eğimleri, cadde eğimine (Jc) ve gerekli minimum (Jmin ve maksimum eğime (Jmax) bağlı olarak
belirlenir ve aĢağıdaki durumlarla karĢılaĢılabilir:

2.4.5.1. JC<Jmin ve H1 ≥ Hmin Olması Durumu:

Kanallar minimum eğimde (J = Jmin) döĢenerek, kanal sırt derinliğinin 6m'ye ulaĢtığı yerde atıksular
pompajla terfi ettirilir ve kanallar yine minimum eğimde döĢenmeye devam edilir.

Hmin = 1.5m ve H2 = Hmax = 6.0m seçilerek pompaya kadar olan kanal boyu Ģöyle bulunur:
88
Lp = (H2 – Hmin) / ( Jmin – Jc) = 4.5 ( Jmin –Jc) (2.4.1)

Düz kanallarda (Jc =0)→ Lp = 4.5 / Jmin, ters eğimli kanallarda ise Lp = 4.5/(Jmin+Jc) olur.

ġekil 2.4.7 Cadde Eğiminin Minimum Eğimden Küçük Olması Halinde Kanal Boykesiti

Terfi yükseldiği ise Hp = Hmax - Hmin = 6.0 -1.5 = 4.5m Ģeklinde hesaplanır. Muayene bacası aralık sayısı

m = Lp / Ls Ģeklinde hesaplanır (Ls, standart muayene baca aralığı, bakınız bölüm 2.4.2.5), ara muayene
bacası sayısı m-1, toplam muayene bacası sayısı m+1 , baca aralığı x = Lp /m eĢitlikleriyle hesaplanır.

2.4.5.2. Jc>Jmax Olması Durumu:

Kanallar maksimum eğimde döĢenerek (J = Jmax) gerekli erlerde düĢülü bacalar teĢkil edilir.

ġekil 2.4.8 Cadde Eğiminin Maksimum Eğimden Büyük Olması Halinde Kanal Boykesiti

89
Toplam düĢü yüksekliği Ģöyle bulunur:

Σ∆H = (Jc-Jmax)L (2.4.2)

Muayene bacası aralık sayısı m = L/Ls, düĢülü baca sayısı n = Σ∆H/∆Hmax, ∆Hmax maksimum düĢü
yüksekliği (2-4m),

m ≥n ise düĢüm yüksekliği ∆H = Σ∆H/m, düĢülü baca aralığı sayısı x = L/m,

n>m ise ∆H = Σ∆H/n ve x=L/n Ģeklinde bulunur.m ve n'den büyük olanı seçilir.

Her bir bacanın giriĢ (Hg) ve çıkıĢındaki (Hç) hendek derinlikleri Ģöyle belirlenir:

Hg=Hmin+D, Hç = H1 + D + ∆H = Hg + ∆H

2.4.5.3. Jmax> Jc>Jmin Olması Durumu:

Cadde eğiminin minimum ve maksimum eğimler arasında olması halinde iki farklı durumla karĢılaĢılabilir:

a. Cadde baĢlangıcında kanal sırt derinliği minimum derinlikte (H1 = Hmin) ise baĢlangıç kanalı minimum
derinlikte seçilir ve kanal caddeye paralel olarak döĢenir.

b. Cadde baĢlangıcındaki sırt derinliği minimum derinlikten büyük (H1 > Hmin) ise kanal derinlikleri
küçültülebilir. Bu durumda, kanal sırt derinliği cadde sonunda minimum olacak Ģekilde ve Jk ≥Jmin olmak
Ģartıyla bir eğim seçilerek kanal döĢenir. Kanal boyunun çok uzun olması halinde ise kanal baĢlangıcında JK
= Jmin seçilerek minimum sırt derinliğine kadar bu eğimle gidilir, bu noktadan sonra kanal caddeye paralel
olarak döĢenir (Jk =Jc).

a. Kanal Boyu Kısa Ġse b. Kanal Boya Uzun Ġse

ġekil 2.4.9 Cadde Eğiminin Min.ve Maks. Eğimler Arasında ve H1> HMĠN. Olması Halinde Boykesit

90
2.5. KANAL AĞININ PROJELENDĠRMESĠ

2.5.1. ATIK SU KANAL AĞININ PROJELENDĠRĠLMESĠ

2.5.1.1. Genel Bilgiler:

Bir atık su kanal ağı projesi aĢağıdaki kısımlardan oluĢur: Üzerinde kanal ağının ve iĢletme elemanlarının
iĢaretlendiği bir genel vaziyet planı; kanal ağı hesap tablosu; kanal boy kesitleri; iĢletme organlarının detaylı
çizimleri; önerilen sistem hakkında geniĢ bir rapor; metraj ve keĢif hesapları ile teknik Ģartnameler. Genel
vaziyet planında Ģu bilgiler bulunmalıdır:

1/2000 ölçekli imar planı üzerinde kanal ağı çizilerek her bir kanala su veren su toplama alanları belirlenir
(ha) ve yazdır; kanalların baca numaraları ve kanal boyları (m) vaziyet planında belirtilir. Kanal ağının
geçkisi, akıĢ yönleri, kanalların eğim ve boyutları, bacaların zemin ve kanal kotları gibi bilgiler de vaziyet
planında bulunmalıdır.

Bölgenin en üst kotundaki kanalın baĢlangıcındaki bacadan baĢlanarak bacalar numaralandırılır. Bir kanalın
baĢlangıcındaki baca numarasının, sonundakinden küçük olmasına dikkat edilmelidir. Büyük kanalizasyon
Ģebekelerinde çok sayıda baca numarası oluĢmaması için, kavĢak yerlerindeki bacalar dıĢındaki bacalar ayrı
ayrı numaralandırmak yerine, harflerle belirtmek daha uygundur (ġekil 2.5.1). Bir bacaya birden fazla kanal
su verebilir, ancak bir bacadan sadece bir kanal çıkıĢ yapabilir; bu hususa dikkat edilmelidir.

2.5.1.2. Su Toplama Alanları:

Su toplama alanlarının, ardıĢık tüm bacalar arasındaki bölgeler arasında gösterilmesi gereklidir. Ancak,
kolaylık olması açısından, sadece kavĢaklardaki bacalar arasındaki bölgelere ait su toplama alanlarını
göstermek yeterlidir. Bu durumda, her kanala su veren alanlar, caddeler arasındaki bina adalarının açı
ortayları yardımıyla bulunur (ġekil 2.5.2).

Su toplama alanına, bu alanın suyunun verildiği bacanın numarası verilir. Her kanal, hem kendi su toplama
alanından ve hem de yukarısındaki bacadan gelen debiyi taĢıyacak Ģekilde boyutlandırılır. Mesela, Ģekilde 3-
4 kanalı 4 alanından gelen, 4-6 kanalı ise hem 4 bacasından gelen ve hem de 6 alanından gelen suları
taĢıyacak Ģekilde boyutlandırılır.

YerleĢim yerinin en yüksek kotundan baĢlanarak kanalın boy kesiti çizilir. Bu çizimde genellikle düĢeyde ve
yatayda farklı ölçekler kullanılır (mesela düĢey ölçek 1/200, yatay ölçek 1/1000). Boykesitin altında
düzenlenen tabloda zemin kotu, kanal taban kotu, kanal çapı, eğimi, malzeme cinsi vb bilgiler yer alır.

2.5.2. YAĞMUR SUYU KANAL AĞININ PROJELENDĠRĠLMESĠ

2.5.2.1. Genel Bilgiler:

Yağmur suyu kanalları, suları en kısa yoldan civardaki yüzeysel suya verecek Ģekilde planlanmalıdır. Bütün
sokaklara yağmur suyu kanalı döĢenmesine gerek yoktur; 80 m'den daha uzun caddelere kanal döĢenir ve
kanallar caddenin baĢından itibaren değil, 40-50 m aĢağıdan baĢlayabilir.
91
Yağmur suyu kanal ağının projelendirilmesinde aĢağıdaki sıra takip edilir:

ġekil 2.5.1. Kanal Bacalarının Numaralandırılması

ġekil 2.5.2 Su Toplama Alanlarının Belirlenmesi

1. Su toplama alanları ve cadde ağızlıkları için en uygun yerler belirlenir. Cadde ağızlıklarının yerleri
belirlenirken, yağmur sularının yaya ve taĢıtlara en az zarar verecek Ģekilde toplanıp kanala ulaĢmasının
sağlanmasına dikkat edilmelidir. Genel olarak cadde ağızlıklarının, kavĢak köĢelerinin 2-3 m gerisinde
yapılması uygun olmaktadır. KavĢaklardan baĢka, cadde boyunca gerekli aralıklarda yağmur suyu ağızlığı
konmalıdır. Ağızlık aralıkları belirlenirken, her bir giriĢ yerine 300-800 m2'lik bir su toplama alanının su
vereceği Ģekilde veya 5-10 lt/sn'lik bir debiye göre veya daha pratik olarak 50-80 m aralarla da cadde
ağızlıkları yerleĢtirilmelidir.

2. Cadde ağızlıklarının sularını almak üzere bacalar yerleĢtirilip kanal ağı planı çizilir; baca ve su toplama
alanları numaralandırılır.

3. Su toplama alanlarından kanallara gelen akıĢ miktarı ve kanalların debileri belirlenir.

4. Boy kesitler çizilerek kanalların eğim ve çaplan hesaplanır.

92
2.5.2.2. Su Toplama Alanları:

Su toplama alanları belirlenirken, her bir cadde ağızlığına su verecek alanlar uygun olarak tespit edilmelidir.
Su ayrım çizgileri; atıksu kanallarındaki gibi caddeler arasındaki bina adalarının açıortaylarına göre değil;
arazinin ve yaya kaldırımının eğimine, bahçe duvarlarının yerine vb bağlı olarak yerel Ģartlara göre
belirlenmelidir. Su ayrım çizgileri her caddenin ortasından geçer; binalarda ise, topografyaya ve yerleĢim
durumuna göre ve yerel Ģartlara bağlı olarak tespit edilir. Böylece belirlenen su toplama alanları, atık su
kanal ağında olduğu gibi, baca numarasına göre numaralandırılır ve her kanalın taĢıyacağı debi benzer
Ģekilde hesaplanıp kanal boyutlandırılır.

2.5.3. BirleĢik Sistem Kanal Ağının Projelendirilmesi:

BirleĢik sistem kanal ağlarında, atık sular ile yağmur suları birlikte akar. Kanalların debilerinde etkin olan
eleman yağmur suyudur. Cadde ağızlıklarının yerleĢtirilmesi ve yağıĢ sularının toplanması yağmur suyu
kanallarındaki gibidir.

2.6. ENKESĠT ġEKĠLLERĠ VE MALZEME CĠNSLERĠ

2.6.1. ENKESĠT ġEKĠLLERĠ

Kanal kesitinin seçiminde etkin olan faktörler kanal debisi ve eğimidir. Atık suların olumsuz çevresel etkileri
(koku, hastalık, estetiklik vb) sebebiyle genel olarak kapalı kesitli kanallar kullanılmaktadır. Kanalların kaba
maddeler tarafından tıkanmaması için minimum çaplan Ģöyledir: Bina ve yağmur suyu ağızlık bağlantı
borularında 15 cm, atık su kanallarında 20 cm, yağmur suyu ve birleĢik sistem kanallarında 25 cm. Çapı 50
cm'ye kadar olan kanallar genelde daire kesitli yapılır. Daha büyük çaplı kanallar yumurta ve oluklu yumurta
Ģekillerinde de yapılabilir (ġekil 2.6.1).

Hidrolik açıdan en uygun kesit daire kesittir. Ancak, özellikle birleĢik sistem kanallarında, kurak
mevsimlerde gerekli minimum akıĢ Ģartlarını (hız ve akıĢ yüksekliği) sağlamak için, taban eğrilik yarıçapının
daha küçük olduğu yumurta ve oluklu yumurta kesitlere ihtiyaç olmaktadır.

Yağmur sularının uzaklaĢtırılmasında dikdörtgen, trapez veya üçgen kesitli açık kanallar da kullanılabilir.
YerleĢim birimleri dıĢındaki birleĢik sistem kanalları açık kanal olarak teĢkil edilebilir, özellikle heyelan
riski olan yerlerde, kapalı kanalların kırılması tehlikesi vardır ve buralarda açık kanal yapılması tercih
edilmektedir.

2.6.2. MALZEME CĠNSLERĠ:

Atık su kanalları genellikle betondan teĢkil edilir. Ancak, endüstriyel atık suların aktığı kanallar, bu suların
aĢındırmayacağı baĢka malzemelerden (asbestli çimento, seramik veya plastik) de yapılabilir. Yağmur suyu
kanalları ise genellikle betondan teĢkil edilir. Beton kanallar donatısız olarak yapılır; ancak trafik yükünün
çok fazla olması halinde donatılı beton (betonarme) veya ön gerilmeli beton kullanılabilir.

93
Beton kanalların bileĢiminde sızdırmazlığın iyi sağlanmaması halinde atık sular zemine sızarak yeraltı
sularının kirlenmesine sebep olur. Öte yandan, yeraltı sularının kanallara girmesi halinde ise, hem kanalın
çevresindeki zemin yıkanarak boĢluklar meydana gelir ve kanallar kırılabilir; hem de yeraltı sulan kanal
kesitlerini doldurarak kesitlerin yetersiz hale gelmesine yol açabilir. Beton kanalların birleĢiminde
sızdırmazlığı sağlamak için kullanılacak malzemeler, devamlı olarak elastik kalabilmeli; ağaç ve bitki
köklerinin birleĢim yerlerinden kanala girmesini önlemelidir. Muflu (ağızlıklı) kanallarda kullanılan kauçuk
halkalar iyi bir çözüm sağlar. Bundan baĢka, çimento harcıyla da sızdırmadık sağlanabilir.

Basıklık Oranı: b/h = 2r/2r = l

Islak Alan: A = nr2
Islak Çevre: U = 2nr
Hidrolik Yarıçap: R = 0.5r
Dolu AkıĢ Yüksekliği: hd=h = D = 2r
AkıĢ Derinliği: hs

a. Daire Kesit

Basıklık Oranı: b/h = 2r/3r = 2/3

Islak Alan: A = 4.59r2
Islak Çevre: U = 7.93r
Hidrolik Yarıçap: R = 0.579r

b. Yumurta Kesit

Basıklık Oranı: b/h = 0.75r

Islak Alan: 3.92r2
Islak Çevre: U = 7.57r
Hidrolik Yarıçap: R = 0.518r

c. Oluklu Yumurta Kesit

ġekil 2.6.1. Kanalların Enkesit ġekilleri ve Hidrolik Özellikleri
94
2.7. KANALLARIN HĠDROLĠK HESABI
2.7.1. KULLANILAN FORMÜLLER

Hidrolik bakımdan atık su kanalları kısmen dolu, yağmur suyu ve birleĢik sistem kanalları ise kısmen veya
tam dolu fakat serbest yüzeyli (basınçsız) olarak hesaplanır. Bu maksatla çeĢitli formüller kullanılmakla
beraber, Ülkemizde en yaygın olarak kullanılan formül Kutter Formülü'dür. Buna göre kanal kesitindeki
ortalama hız Ģöyle hesaplanır:

100 R
V= J (2.7.1.)
m R

Burada; V olarak ortalama hız (m/sn), R hidrolik yarıçap (ıslak alan/ıslak çevre) (m), J kanal eğimi, m ise
kanal cinsine bağlı bir katsayıdır. Beton kanallarda m=0.35'tir.

100 R
k1 = yazılırsa V = k1 J (2.7.2)
m R

elde edilir. Q = VA süreklilik denkleminden Q = k1 JA (m3/sn) veya Q = 103 k1 J A (lt/sn) elde

edilir. Burada A kesit alanıdır (m2).

k2 =103k1A değiĢken dönüĢümüyle Q = k2 J (2.7.3)

eĢitliği bulunur. Bu denklemde Q debisinin birimi lt/sn' dir. Daire, yumurta ve oluklu yumurta kesitli beton
100 R
kanallarda m=0.35 alınarak çeĢitli çaplar için k1 = ve k2 =103k1A değerleri hesaplanıp Tablo
m R
2.1.2.2 ve 2.3'te verilmektedir. Teorik olarak bulunan boyutta kesit mevcut değilse, bir üst boyuttaki kesit
seçilir. Örnek: Dt=41.2 cm ise D=45 cm seçilir.

Tablo 2.1. ÇeĢitli Çaptaki Dairesel Kanallar Ġçin Hız ve Debi Katsayıları

Örnek: J=0.01, D=50 cm ise, V= k1 J =17.8 0.01 =1.78 m/sn, Q = k2 J =3489 0.01 =348.9 lt/sn olur.
95
 Tablo 2.2. ÇeĢitli Boyuttaki Yumurta Kesitli Kanallar Ġçin Hız ve Debi Katsayıları

Tablo 2.3 ÇeĢitli Boyuttaki Oluklu Yumurta Kesitli Kanallar için Hız ve Debi Katsayıları

2.7.2. KANALLARDA KISMEN DOLU AKIġ

BirleĢik sistem kanalları ile ayrık sistemin yağmur suyu kanalları tam dolu akıĢa göre boyutlandırılır; ancak
hesapta esas alınan debi yılda ancak birkaç kere meydana geldiğinden, bu kanallarda tam dolu akıĢa nadiren
rastlanmaktadır. Benzer Ģekilde; kullanılmıĢ (atık) su kanallarında da tam dolu akıĢ Ģartlarıyla günün en fazla
su tüketilen birkaç saatinde karĢılaĢılmaktadır. Ayrıca, kanalların boyutlandırılması kanalın sonundaki
debiye göre yapıldığından, kanalın yukarı (memba) taraflarındaki debi, hesap debisinden daha azdır. Diğer
taraftan, teorik olarak bulunan çapın bir üst çapı seçilmekte; ayrıca atık su kanallarında gaz oluĢumu için bir
alan bırakılması gerekmektedir. Tüm bu sebeplerden dolayı, kanallardaki akım çoğu defa tam değil kısmen
dolu (kısmi) akıĢtır ve bu akıĢa ait akım karakteristiklerinin (hız, alan ve yükseklik) bilinmesi gerekir. Bu
maksatla, çeĢitli kesitlerdeki (daire, yumurta ve oluklu yumurta) için kullanılan doluluk grafiklerinde
(abakları) akıĢ yüksekliği/kesit yüksekliği (h/D) (doluluk oranı) değerlerine bağlı olarak, kısmi akıĢtaki
hız/dolu akıĢtaki hız (V/Vd) ve kısmi akıĢtaki debi/dolu akıĢtaki debi (Q/Qd) değerleri verilmektedir(ġekil
2.6.2). Uygulamada ya h/D değeri bilinerek V/Vd ve Q/Qd değerleri bulunur veya Q/Qd değerleri bilinerek,
h/D ve V/Vd değerleri bulunur. Dolu akıĢtaki yükseklik (D), hız (Vd) ve debi (Qd) değerleri yardımıyla
kısmen dolu (kısmi) akıĢtaki bilinmeyen değerler (h, V, Q) hesaplanır. Daire kesitli, yumurta ve oluklu
yumurta kanallar için çeĢitli doluluk oranlan (h/D) için V/Vd ve Q/Qd değerleri Tablo 2.4'te verilmiĢtir.

Örnek: Tam dolu akıĢtaki hızı 1.5 m/sn ve debisi 250 lt/sn olan 40 cm çapındaki bir dairesel kanalda, akıĢ
yüksekliğinin 10 cm ve 30 cm olması durumlarında hızı ve debiyi hesaplayınız. Çözüm:D=40 cm, h=10 cm
→h/D = l0/40=0.25→V/Vd=V/1.5=0.70→V=0.70*1.5=1.05m/sn, Q/Qd=Q/250=0.140→ Q=0.140*250=35.0
lt/sn bulunur. D=40 cm, h=30 cm → h/D=30/40=0.75→ V/Vd=V/1.5=1.08→V=1.08*1.5=1.62 m/sn,
Q/Qd=Q/250=0.870→ Q=0.870*250=217.5 lt/sn bulunur.
96
 ġekil 2.6.2. Daire Kesit için Doluluk Abağı

Tablo 2.4. ÇeĢitli Kesitli Kanallar Ġçin Doluluk Oranlan

2.7.3. ATIK SU KANALLARININ HESABI

2.7.3.1. Proje Kriterleri:

Atık su kanalları en fazla %60 dolulukta akacak Ģekilde boyutlandırılmalıdır. Ġçme suyu ile yerleĢim
birimine verilen suyun bir kısmı park, bahçe ve caddelerin sulanma ve yıkanmasında kullanıldığından, atık
su kanallarına gelen su miktarında bir azalma olur. Ortalama bir rakam olarak, atık su kanallarında akan su,
içme suyu ile verilenin %70-85'i kadardır. Günlük maksimum su tüketimi miktarları, müstakbel nüfusa göre
90—300 lt/gün/kiĢi arasındadır. ÇeĢitli iĢletme ve kuruluĢlardan gelen atık suların hesabında eĢdeğer nüfus
değerleri kullanılır, örneğin; lokantalarda 3 oturum yeri, büro ve iĢyerlerinde çalıĢan 3 kiĢi, yatılı olmayan
okullarda 10 öğrenci, spor tesisleri ve tiyatrolarda 30 oturma yeri 1 nüfusa; hastanelerde ise 1 yatak yeri 2.5
nüfusa eĢdeğer olarak alınmaktadır.
97
Birim alandan gelen atık su debisine, "birim atık su debisi" denir ve Ģöyle hesaplanır:

nq m N m qm
q= = (2.7.4)
43200 43200 A

Burada; q birim atık su debisi (lt/sn/ha), n=Nm/A nüfus yoğunluğu (kiĢi/ha), Nm müstakbel nüfus, A alan (ha)
ve qm günlük maksimum su tüketim miktarıdır (lt/gün/kiĢi).

Her bir kanalın su toplama alanı, o alana gelen birim atık su debisi ile çarpılarak (Q=Aq) kanalın kendi su
toplama alanından gelen atık su debisi bulunur. Bu kanala yukarıdan baĢka kanallar bağlı ise, bu kanalların
debileri ile kendi alanından gelen debi toplanarak bu kanalın proje debisi olarak dikkate alınır.

Ġçme suyunda olduğu gibi, atıksu tüketiminde de saatlik ve günlük salınımlar (değiĢimler) olur. Genellikle en
fazla tüketim saat 12 civarında olup, saat 6 ve 18 dolaylarında da tüketim ortalamanın üzerindedir. Hesaplar,
maksimum tüketime göre yapılmalıdır.

2.7.3.2. Sanayi Atık Sularının Hesabı:

Sanayiden gelen atık su miktarı, birim ham madde veya birim üretim basma oluĢan atık suya bağlıdır. Bazı
sanayi kollarının birim üretim basma su oluĢan atık su miktarları Ģöyledir:

• Konserve fabrikası: 1 ton ham madde için 10-30 m3 ,

• ġeker pancarı fabrikası: 1 ton pancar için 12-14 m3 ,

• Süt fabrikası: 1 m3 süt için 2-3 m3,

• Mezbaha: Büyük baĢ hayvan kesimi için 4-6 m3, küçük baĢ hayvan kesimi için 2-3 m3,
•
Kağıt fabrikası: 1 ton kağıt üretimi için 100-150 m3

• Deri fabrikası: 1 ton deri iĢlenmesi için 60-100 m3

2.7.4. YAĞMUR SUYU KANALLARININ HESABI

Ayrık sistemin yağmur suyu kanallarının ve birleĢik sistem kanallarının boyutlandırılmasında ilgili yöreye
düĢen yağıĢ ve bu yağıĢın meydana getireceği debi tahmin edilmelidir. YağıĢ kavramı yağmur, kar ve doluyu
beraber kapsamakla birlikte, etkin olan yağıĢ yağmur olduğundan hesaplar yağmura göre yapılır.

2.7.4.1. Temel Kavramlar:

Yağmur Süresi (t): Yağmurun baĢlaması ile bitimi arasındaki süredir (dk, saat).

Yağmur ġiddeti (i): Birim zamanda yağan yağmur yüksekliğidir (mm/saat, cm/saat).

Yağmur Verimi (r):l hektara (10 000 m2) 1 saniyede düĢen yağmurun oluĢturacağı akıĢ miktarıdır (lt/sn/ha).
Yağmur Ģiddeti bilinirse verimi Ģöyle hesaplanır:

r = 166.7 i , (i, mm/dk) veya r = 2.778i (i, mm/s) (2.7.5)

Misal: ġiddeti i=10 mm/s olan yağmurun verimi r =2.778* 10=27.78 lt/sn/ha olur.
98
Yağmur Frekansı (n): Aynı süre ve Ģiddetteki yağmurların 1 yıldaki tekerrür (yinelenme) sayısıdır (n=l/T, T
tekerrür süresi, yıl). Misal n=2, yılda 2 kere yağan yağmur (T=0.5 yıl); n=0.2, yılda 0.2 kere veya 5 yılda 1
kere meydana gelen yağmur (T=5 yıl) demektir. Frekansı küçük (tekerrür süresi büyük) yağmurlar daha
Ģiddetlidir (i==f(n)=f (l/T)).

Yağmur Ģiddeti, frekansın yanı sıra yağmur süresi ile de iliĢkilidir. Kısa süreli yağıĢların Ģiddeti daha fazladır
(i=f(l/t)). Ülkemizdeki çeĢitli yerleĢim birimlerinin çeĢitli süreli (t) ve tekerrürlü (T) yağıĢ Ģiddeti değerleri
(mm/s) Tablo 2.5'te verilmiĢtir. Süresi t (dk) ve frekansı n olan yağmur Ģiddeti i(t;n) ve yağmur verimi de
r(t;n) Ģeklinde gösterilir.

Tablo 2.5. ÇeĢitli Yerlerdeki YağıĢ ġiddetleri (mm/s)

2.7.4.2. Debi Hesabı:

Yağmur suyu kanallarına gelen debinin hesabında çeĢitli yöntemler kullanılır. Burada, en çok kullanılan
yöntem olan rasyonel yöntem açıklanacaktır. Rasyonel yönteme göre bir kanalın debisi Ģöyle hesaplanır:

Q = CrA =2.778CiA (2.7.6)

Bu eĢitlikte Q debi (lt/sn), C akıĢ katsayısı, r yağmur verimi (lt/sn/ha), A kanala su veren alan (su toplama
alanı) (ha) ve i yağıĢ Ģiddetidir (mm/s). AkıĢ katsayısı, yerleĢim biriminin nüfus yoğunluğuna göre aĢağıdaki
gibi alınabilir:

• Çok yoğun yerlerde (nüfus yoğunluğu 400-800 kiĢi/ha) C=0.60-0.85,

• Yoğun yerlerde (nüfus yoğunluğu 250-400 kiĢi/ha) C=0.50-0.65,

• Orta yoğunluktaki yerlerde (nüfus yoğunluğu 200 kiĢi/ha) C=0.40-0.50

• Az yoğun yerlerde (nüfus yoğunluğu 100-150 kiĢi/ha) 0=0.25-0.40

• Bahçeli evlerde (nüfus yoğunluğu 60-100 kiĢi/ha) C=0.20-0.25

• Bahçe ve spor alanlarında C=0.05-0.20

• Park ve ormanlarda 00.01-0.05

99
2.7.4.3. Hesap Yağmuru:

Yağmur suyu kanallarının hidrolik hesabında dikkate alınan yağmura "hesap yağmuru" denir. Hesap
yağmurunun Ģiddet ve veriminin hesabında, ilgili yörede gözlenen t=15 dk süreli ve n=l frekanslı yağmurun
Ģiddeti ve verimi dikkate alınır. Farklı t süreli ve n frekanslı yağmurların Ģiddet ve verimleri zaman katsayısı
yardımıyla (φ) hesaplanır:

24
r(t;n) = φ (t;n)*r(15;1)= * r (15;1) (2.7.7a)
t  9n 0.35

i(t;n) = φ (t;n)*i(15;l) = 24 (2.7.7.b)

* i (15;1)
t  9n 0.35
Misal: Bir yörenin 15 dk süreli ve n=l yıl frekanslı yağmur Ģiddeti i(15;l)=40 mm/s olduğuna göre, 1 saat=60
dk süreli ve 5 yılda 1 meydana gelen (n=l/5=0.2) yağmurun Ģiddet ve verimini hesaplayınız.

Çözüm: i(60;0.2) = 24
* 40 = 24.44mm / s, r(60;5) = 2.778 * 24.44 = 67.9 lt/s/ha.
60  90.2 0.35
Yukarıda da ifade edildiği gibi, yağmur Ģiddeti ve verimi, hem yağmur süresine (t) ve hem de frekansına (n)
bağlıdır. Bu durumda, hesaplarda hangi süreli ve frekanslı yağmurun dikkate alınacağı sorusuyla
karĢılaĢılmaktadır.

Büyük yerleĢim birimlerinde kanal kesitlerinin yetersiz olması durumunda su baskınlarında hasar oluĢma
riski daha fazla olduğundan, daha düĢük frekanslı (daha büyük tekerrür süreli) yağıĢların dikkate alınması
gerekir. Bu konuda kesin bir rakam verilememekle beraber, yağmur frekansının Ģöyle alınması tavsiye
edilmektedir:

• Kırsal Yerlerde n=2 (T=0.5 yıl),

• Kasabalarda n=(0.5-l) (T=1-2 yıl),

• Küçük ġehirlerde n=(0.2-0.5) (T=2-5 yıl),

• Büyük Ģehirlerde n=(0.05-0.2) (T=5-20 yıl.

Hesap yağmurunun süresinin seçiminde ise asıl faktör, yağmur sularının kanala ulaĢana kadar geçen süredir
(toplanma süresi). Toplanma süresi (tt), en uzak noktadaki yağmur damlacığının kanal baĢlangıcına kadar
geçen süre (giriĢ süresi, tg) ile suyun kanaldaki akıĢ süresinin (ta) toplamına eĢittir (tt = tg + ta). GiriĢ
süresinde en etkin faktör arazinin eğimi olup, aĢağıdaki değerlerin alınması tavsiye edilmektedir.

• Eğimin 1/20'den büyük olması halinde tg=5 dk,

• (1/20-1/50) eğimlerde tg=10 dk

• Eğimin 1/50'den küçük olması halinde tg=15 dk.

AkıĢ süresi ise, kanal uzunluğu/akıĢ hızı Ģeklinde hesaplanır.

100
Kanal boyutlandırma hesabına baĢlamadan önce bir hesap yağmuru süresi (t) seçilir. Buna göre akıĢ süresi
hesaplanıp eğime göre seçilen giriĢ süresi ile toplanarak toplanma süresi bulunur. Bu toplanma süresinin
seçilen hesap yağmuru süresinden küçük veya ona eĢit olması durumunda; yağmur, en uzak noktadaki
yağmur damlası hesap kesitine ulaĢtıktan sonra sona ereceğinden debide gecikme sebebiyle bir azalma
olmaz ve hesap yağmuru süresi seçilen süre olarak alınarak hesaplara devam edilir. Aksi halde (toplanma
süresinin seçilen hesap yağmuru süresinden fazla olması durumunda), en uzaktaki yağmur damlası kesite
ulaĢmadan yağmur sona ermiĢ olacağından, gecikme sebebiyle debide bir azalma olur. Bu durumda debi
hesabında, süresi toplanma süresine eĢit olan (daha az Ģiddetli) yağmur dikkate alınır. Kısaca,

• tt <t ise t = t

• tt > f ise t = tt olur.

Burada t hesap yağmuru süresi, tt ise toplanma süresidir (tt=tg+ta)

Misal: Hesap yağmurunun süresi 20 dk seçilmiĢtir. GiriĢ süresi 5 dk, akıĢ hızı 1.25 m/sn ve kanal boyu 750
m ise, akıĢ süresi 750/1.25=600 sn = 10 dk, toplanma süresi 5+10=15 dk<20 dk (hesap yağmuru süresi)
olduğundan hesaplar 20 dk süreli yağmura göre yapılır. Aynı problemde akıĢ hızı 0.5 m/sn olsa akıĢ süresi
750/0.5=1500 sn = 25 dk ve toplanma süresi 5+25=30 dk > 20 dk (hesap yağmuru süresi) olduğundan
hesaplar 30 dk süreli yağmura göre yapılır. Bu durumda hesap yağmurunun süresi arttığından yağmurun
Ģiddeti ve dolayısıyla verimi azalır.

Debi hesabı yapılacak olan kesitin membaında birden fazla kanal varsa, hesaplarda akıĢ süresi en büyük olan
kanalın akıĢ süresi dikkate alınır.

2.7.5. BĠRLEġĠK SĠSTEM KANALLARININ HESABI

BirleĢik sistem kanallarına gelen toplam debi (Qt), atik su kanal debisi (Qa) ile yağmur suyu kanal debisinin
(Qy) toplamına eĢittir.

Qt=Qa+Qy (2.7.8)

Özellikle baĢlangıç kanallarında, yağmur yağmadığı kurak zamanlarda debi değerleri küçük değerlere
düĢtüğünden, akıĢ için gerekli minimum Ģartlar (minimum akıĢ hızı 0.6 m/sn ve minimum akıĢ yüksekliği 2
cm) daire kesitlerde genellikle sağlamamaktadır. Bu durumda, yumurta ve oluklu yumurta gibi özel kesitler
kullanılmalıdır. Hesaplarda hem kurak hava tahkiki (KHT), hem de yağıĢlı hava tahkiki (YHT) yapılmalıdır.

101
 ÖRNEK PROBLEMLER
2.4. KANAL AĞININ PLANLANMASI:

Örnek 2.4.1. Kanal Boykesiti Hesabı:

ġekildeki atıksu kanalizasyon kanallarının çapları 60cm, minim ve maksimum eğimleri J min = 0.020,
Jmaks = 0.030, maksimum düĢü yüksekliği ∆Hmaks = 2.5m, minimum ve maksimum Kanal sırtı yükseklikleri
Hmin = 1.8m, Hmaks = 6m’dir. Kanal boy kesitleri için gerekli hesapları yapınız.

(115) [1]
0+000 (100) [2]
(92)
0+300
1+100
Çözüm:

102
Örnek 2.4.2. Minimum Eğimde DöĢenen Kanal Boykesiti ve Terfi Hesabı:
Eğimi JC = 9*10-4, boyu 1780m, baĢlangıç ve sonundaki sırt derinlikleri H1 = 1.75m ve H2 = 1.6m olan bir
caddeye, D = 100cm çapında atıksu kanalı döĢenecektir. Minimum hıza karĢılık gelen minimum eğim
Jmin = 3.3*10-3, maksimum sırt derinliği Hmaks = 6m olduğuna göre gerekli pompa istasyonu sayısını ve
yerlerini, terfi yüksekliklerini ve muayene bacası aralık ve sayısını hesaplayarak kanal boy kesitini çiziniz.
Çözüm:

JC = 9*10-4

H1 = 1.75m H2 = 1.6m

Jk = 33*10-4
1m HP = 4.4m

0.1m D =100cm

LP = L = 1780m

103
Örnek 2.4.3. Maksimum Eğimde DöĢenen Kanal Boy Kesiti ve DüĢü Hesabı:
GiriĢ ve çıkıĢtaki zemin üst kotları 60m ve 53m, uzunluğu 250m olan bir caddeye döĢenecek D = 70cm
çapındaki atıksu kanalının maksimum hıza karĢılık gelen maksimum eğimi Jmaks = 0.020, maksimum düĢü
yüksekliği 2m ve minimum dolgu (sırt) yüksekliği 1.5m’dir. Gerekli bacaların sayısı, aralık ve derinliklerini
hesaplayıp kanalın boy kesitini çiziniz.

Çözüm: JC = ( 60 – 53 ) / 250 = 0.028 > Jmaks = 0.020  DüĢülü baca gerekir.

Toplam düĢü yüksekliği Σ∆H = ( JC-Jmaks)*L = ( 0.028-0.02)*250 = 2m,
DüĢülü baca sayısı n = Σ∆H / ∆Hmaks = 2 / 2 = 1 , D = 70cm, atıksu kanalı  Ls = 90m,
Muayene bacası aralığı sayısı m = L / Ls = 250 / 90 = 2.8  3
m > n olması halinde m’ye göre hesaplar yapılır .
Her bir bacadaki düĢü yüksekliği ∆H = Σ∆H / m = 2 / 3 = 0.67m
Baca aralık mesafeler x = L / m = 250 / 3 = 83.3m
Bacaların giriĢteki hendek derinliği Hg = Hmin + D + 0.1= 1.5 + 0.7 + 0.1 = 2.3m,
Bacaların çıkıĢlarındaki hendek derinliği Hç = Hg + ∆H = 2.3 + 0.67 = 2.97m

[1]
60m Zemin üst kotu

[1A]
Hg=2.3 1.5
JC = 0.028
0.7 [1B]

1/35.7
Hç=2.97 [2]
0.57
0.1 53m

yastık
1.5m

BACA NO (1) (1A) (1B) (2)

ZEMĠN KOTU(m) 60 57.7 55.3 53
HENDEK
DERĠNLĠĞĠ (m)
2.30
2.97

2.30
2.97

2.30
2.97

2.30

HENDEK TABAN
57.03

54.73

52.33
57.7

55.4

53.0

50.7

KOTU (m)

ARA MESAFE (m) 83.3 83.3 83.3

KANAL EĞĠMĠ 0.020 (1/50)
KANAL ÇAPI Φ70cm
KANAL CĠNSĠ BETONARME
104
2.7. KANALLARIN HĠDROLĠK HESABI:

Örnek 2.7.1. Atıksu Kanalının Boyutlandırılması:

Nüfus yoğunluğu n = 250 kiĢi/ha ve maksimum su tüketimi qm = 300lt/gün/kiĢi olan 30 ha’lık bir bölgenin
atık sularını toplayan J = 0.003 eğimli ve maksimum %60 dolulukta akması istenen daire kesitli atıksu
kanalını boyutlandırarak akıĢ Ģartlarını tahkik (kontrol) ediniz.
Çözüm:

105
Örnek 2.7.2. Atıksu Kanal Ağının Boyutlandırılması:

AĢağıdaki Ģekilde, bir yerleĢim bölgesinin atıksu kanal ağının bir kısmı görülmektedir. Müstakbel nüfus
Nm = 30 000 kiĢi, günlük maksimum tüketim qm = 150 lt/g/k’dir. Atıksu debisi, bölgenin ortalama nüfus
yoğunluğuna göre yapılacaktır. [13] nolu bacaya, 108 ha’lık bir alanın atıksuyu akmaktadır. Dairesel kesitli
kanal ağını maksimum %60 dolulukta boyutlandırarak gerekli kontrolleri yapınız.

[14] (207.0)

L=160m A=2.5ha

[13] [16]
L=385m [15] L=520m

AbaĢ=108ha A=6ha A=10ha

(208.0) (206.0) (169.6)

Çözüm:

106
107
108
Örnek 2.7.3. Atıksu Kanal Ağının Boyutlandırılması:
Qe
3
n1=260, A1=5ha
1 (50)
n2=170, A1=3ha n1=280, A1=6ha n=250, A=16ha
n2=140, A2=7ha
2
n3=75, A3=6ha,
4
L = 200
n1=240, A1=15ha
(49)
n2=165, A2=20ha, 5
L = 250

(48)

qm= 172.8 lt /gün/kiĢi, 3 bacasına, günde 200 ton Ģeker pancarı iĢleyen ve 1 ton Ģekerpancarı için 10 m3 atık
su üreten bir fabrikanın atık suları akmaktadır. 2 – 4 ve 4 – 5 kanallarını maksimum %70 dolulukta
boyutlandırınız ve gerekli kontrolleri yapınız.
Çözüm: Bütün kanallar önce daire kesitli olarak boyutlandırılır, gerekli akıĢ Ģartları, özellikle minimum akıĢ
hızı, sağlamazsa önce yumurta, o da sağlamazsa oluklu yumurta kesit irdelenir.

qm  n qm 172.8 n A n
(2.7.4)  q   qi   ni   ni  i , Qi  qi  Ai  Qi  i i ,
43200 43200 43200 250 250
1
2 – 4 Kanalı: Q  Q1 2  Q2  4 ; Q1 2  (260  5  170  3)  7.24lt / sn,
250
1
Q2  4  (280  6  140  7  75  6)  12.44lt / sn, Q  7.24  12.44  19.68lt / sn,
250

J k  J c  (50  49) / 200  0.005, h hd = 0.70 (T.2.4) Q/Qd=0.82  Qd= Q/0.82 = 19.68 / 0.82 = 24 lt /sn

Qd = 24lt/sn = k2 x 0.005 k2 = 24 / 0.005  339.4  D  25cm,

D= 25 cm  k1 = 10.4 Vd = 10.4 0.005 = 0.735m/sn, k2 = 511  Qd = 511 0.005 = 36.13 lt/sn

Q/Qd = 19.68 / 36.13 = 0.54 (T.2.4)  V / Vd = 1.02  V = 1.02 x 0.735 = 0.75 m/sn > 0.5m/sn, < 2.5m/sn

h / hd = 0.53  h = 0.53 x 25 = 13.25cm > 2cm√, Sonuç: D = 25 cm daire kesit uygundur.

4 – 5 Kanalı: Qe  200  10  1000 / 86400  23.15lt / sn

1 1
Q  Q2  4  Qe  Q4 5  Q3 4  19.68  23.15  (240  15  165  20)  (250  16)  86.43lt / sn,
250 250

J  (49  48) / 250  0.004, h/hd = 0.70 (T.2.4) Q/Qd = 0.82  Qd = Q / 0.82 = 86.43 / 0.82 = 105.4 lt /sn

k2 = Qd / J  105.4 / 0.004  1666.6  D  40cm , D = 40 cm  k1 = 15 Vd=15  0.004 = 0.949 m/sn,

k2 = 1886  Qd = 1886 x 0.004  119.28lt / sn,

Q / Qd = 86.43 / 119.28 = 0.72  V / Vd = 1.07  V = 1.07 x 0.949 = 1.015 m/sn > 0.5m/sn, < 2.5m/sn
h / hd = 0.63  h = 0.63 x 40 = 25.2 cm > 2cm√ Sonuç : 40cm çaplı daire kesit uygundur.

109
Örnek 2.7.4. Yumurta Kesitli Atıksu Kanalının Boyutlandırılması:
Debisi 700 lt/sn ve eğimi 1/600 = 1.667 x 10-3 olan yumurta kesitli bir kanalı maksimum % 60 dolulukta
boyutlandırarak gerekli kontrolleri yapınız.
Çözüm:

Örnek 2.7.5. Yağmur ġiddeti ve Verimi Hesabı:

t = 30dk süreli ve T = 5 yıl tekerrürlü yağmurun Ģiddetinin 41.0 mm/s olduğu bir yörede, 15 dk süreli ve
yılda 1 görülen ve ayrıca, 10 dk süreli ve 10 yılda bir görülen yağmurların Ģiddet ve verimlerini hesaplayınız.
Çözüm:

110
Örnek 2.7.6. Yağmur Suyu Kanal Ağının Boyutlandırılması:

(245)
(250) C=0.65, L=500, A=15 C=0.50, L=1600, A=25 (235)

[1] [2] [3]

Hesap Yağmuru Ģiddeti i(15;1) = 25.2 mm/sa; hesaplar, 25 dk süreli ve 10 yıl tekerrürlü yağmura göre
yapılacaktır. [1] nolu bacaya, toplanma süresi 20 dk ve debisi 300 lt/sn olan bir kanalın suyu akmaktadır. 1-2
ve 2-3 kanallarını boyutlandırarak gerekli kontrolleri yapınız.
Çözüm:

111
112
Örnek 2.7.7. Yağmur Suyu Kanal Ağının Boyutlandırılması:

[2] (197)

L=200, A=2

(196) (193) (189)

∑t=13dk L=300, A=5 L=600, A=3

A=10
[1] [3] [4]

15 dk süreli ve yılda 1 tekerrürlü yağmur Ģiddeti 50.4 mm/saat, hesaplar 12 dk süreli ve 2 yıl tekerrürlü
yağmura göre yapılacaktır. Bütün bölgede akıĢ katsayısı C = 0.50, baĢlangıç kanalında ( 2~3), giriĢ süresi 5
dk’dır. Kanalları boyutlandırarak kontrol ediniz.
Çözüm:

113
114
115
Örnek 2.7.8. Yağmur Suyu Kanal Ağının Boyutlandırılması:

[2] [4] (197)

(199)
L=150, A=2.2
L=140, A=2

[1] (198.5) (196) (194)

L=220 L=380, A=5.9 L=510, A=7.5 [6]

(200) A=4.7 [3] [5]

L=200, A=3.5

[7] (193.5)

ġekildeki yağmur suyu kanal ağının bulunduğu bölgede, 15 dk süreli ve yılda 1 kere tekerrür eden yağmurun
Ģiddeti 1 mm/dk, ortalama akıĢ katsayısı 0.60, baĢlangıç kanallarında giriĢ süreleri 10 dk’dır.
Projelendirmede 10 dk süreli ve yılda 1 kere tekerrür eden yağmur dikkate alınacaktır. Yağmur suyu
kanallarını boyutlandırarak kontrol ediniz.

Çözüm: φ(10;1) = 24 / [ ( 9 + 10 ) x 10.35 ] = 1.263

i(15;1) = 1 x 60 = 60mm/s, r(15;1) = i(15;1) x 2.778 = 60 x 2.778 = 166.7 lt/sn/ha
r(10;1) = 1.263 x 166.7 = 210.57 lt/sn/ha

1 – 3 Kanalı: Q(15;1) = CrA = 0.6 x 166.7 x 4.7 = 470 lt/sn, t = tg = 10 dk = t = 10 dk  Gecikme yok,

Q(10;1) = 470 x 1.263 = 594 lt/sn, J = 1.5 / 220 = 6.818 x 10-3, J  0.0826,

k2 = Q / J = 594 / 0.0826 = 7194  D = 70 cm, D = 70cm, k1 = 22.8  Vd = 1.88 m/sn,

k2 = 8766  Qd = 724 lt/sn ,
Q / Qd = 594 / 724 = 0.82, V / Vd = 1.08  V = 1.08 x 1.88 = 2.03 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = tg + ta = 10 + 220 / ( 60 x 2.03 ) = 11.81 dk > t = 10 dk  gecikme var,
Hesaplar r(11.81;1)’ e göre yapılacaktır.
φ(11.81;1) = 24 / [( 9 + 11.81 ) x 10.35 ] = 1.153, Q = 1.153 x 470 = 542 lt/sn ,
k2 = Q / J = 542 / 0.0826 = 6564  D = 65 cm, D = 65 cm  k1 = 21.6  Vd = 1.78 m/sn,
k2 = 7160  Qd = 591 lt/sn Q / Qd = 542 / 591 = 0.92, V / Vd = 1.06  V = 1.06 x 1.78 = 1.89 m/sn
Σt = tg + ta = 10 + 220 / ( 60 x 1.89 ) = 11.94 dk  t = 11.81 dk  yukarıdaki hesaplar geçerlidir.
V = 1.89 m/sn, > 0.6m/sn √, < 4.0m/sn √  D = 65cm çaplı daire kesit uygundur.

2 – 3 Kanalı: Q(15;1) = 166.7 x 0.6 x 2 = 200 lt/sn, tg = 10 dk = t √ , Q (10;1) = 1.263 x 200 = 253 lt/sn,
J = 0.5 / 140 = 3.571x10-3, J = 0.0598, k2 = Q / J = 253 / 0.0598 = 4233  D = 55 cm,
D = 55 cm,  Vd = 1.14 m/sn, Qd = 271 lt/sn, Q / Qd = 253 / 271 = 0.93,
V / Vd = 1.06  V = 1.06 x 1.14 = 1.21 m/sn
Σt = tg + ta = 10 + 140 / ( 60 x 1.21 ) = 11.93 dk > t = 10 dk  gecikme var, Hesaplar
r(11.93;1)’e göre yapılacaktır.
116
φ(11.93;1) = 24 / [( 9 + 11.93 ) x 10.35 ] = 1.147, Q = φ(11.93;1) x Q(15;1) = 1.147 x 200 = 229 lt/sn ,
k2 = Q / J = 229 / 0.0598 = 3832  D = 55 cm (aynı kesit),
Q / Qd = 229 / 271 = 0.85  V / Vd = 1.08  V = 1.08 x 1.14 = 1.23 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = 10 + 140 / ( 60 x 1.23 ) = 11.89 dk  11.93 dk√
D = 55cm çaplı daire kesit uygundur.

3 – 5 Kanalı:

Q(15;1) = Q1-3(15;1) + Q2-3(15;1) + CrA = 470 + 200 + 0.6 x 166.7 x 5.9 = 1260 lt/sn,
tg(1-3) = 11.94 dk, tg(2-3) = 11.89 dk büyük olanı seçilir. tg = 11.94 dk
φ(11.94;1) = 24 / [( 9 + 11.94 ) x 10.35 ] = 1.146  Q(11.94;1) = 1.146 x 1260 = 1444 lt/sn

J = 2.5 / 380 = 6.579x10-3, J = 0.0811, k2 = 1444 / 0.0811 = 17803  D = 100 cm,

D = 100 cm,  k1 = 29.4  Vd = 2.385 m/sn, k2 = 23100  Qd = 1874 lt/sn
Q / Qd = 1444 / 1874 = 0.77  V / Vd = 1.08  V = 1.08 x 2.385 = 2.576 m/sn
Σt = tg + ta = 11.94 + 380 / ( 60 x 2.576 ) = 14.40 dk > t = 10 dk  gecikme var,
φ(14.40;1) = 24 / [( 9 + 14.40 ) x 10.35 ] = 1.026, Q = φ(14.40;1) x Q(15;1) = 1.026 x 1260 = 1292 lt/sn ,
k2 = Q / J = 1292 / 0.0811 = 15933  D = 90 cm
D = 90 cm  k1 = 27.3  Vd = 2.214 m/sn, k2 = 17364  Qd = 1408 lt/sn
Q / Qd = 1292 / 1408 = 0.92  V / Vd = 1.07  V = 1.07 x 2.214 = 2.37 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = 11.94 + 380 / ( 60 x 2.37 ) = 14.61 dk  14.40 dk√
D = 90cm çaplı daire kesit uygundur.

4 – 5 Kanalı: Q(15;1) = 0.6 x 2.2 x 166.7 = 220 lt/sn, tg = 10 dk = t = 10 dk √

Q (10;1) = φ(10;1) x Q(15;1) = 1.263 x 220 = 278 lt/sn,

J = 1 / 150 = 6.67x10-3, J = 0.0816, k2 = Q / J = 278 / 0.0816 = 3405  D = 50 cm,
D = 50 cm,  k1 = 17.8  Vd = 1.453 m/sn,  k2 = 3489  Qd = 285 lt/sn
Q / Qd = 278 / 285 = 0.98  V / Vd = 1.0  V = 1.0 x 1.453 = 1.453 m/sn
Σt = tg + ta = 10 + 150 / ( 60 x 1.453 ) = 11.72 dk > t = 10 dk  gecikme var,
φ(11.72;1) = 24 / [( 9 + 11.72 ) x 10.35 ] = 1.158, Q = φ(11.72;1) x Q(15;1) = 1.158 x 220 = 255 lt/sn ,
k2 = Q / J = 255 / 0.0816 = 3121  D = 50 cm (aynı kesit),
Q / Qd = 255 / 285 = 0.89  V / Vd = 1.07  V = 1.07 x 1.453 = 1.555 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = 10 + 150 / ( 60 x 1.555 ) = 11.61 dk  11.72 dk√
D = 50cm çaplı daire kesit uygundur.

117
5 – 6 Kanalı:

Q(15;1) = Q3-5(15;1) + Q4-5(15;1) + CrA = 1260 + 220 + 0.6 x 166.7 x 7.5 = 2230 lt/sn,
tg(3-5) = 14.61dk, tg(4-5) = 11.61 dk büyük olanı seçilir. tg = 14.61 dk
φ(14.61;1) = 24 / [( 9 + 14.61 ) x 10.35 ] = 1.017  Q(14.61;1) = 1.017 x 2230 = 2267 lt/sn

J = 2 / 510 = 3.922x10-3, J = 0.0626, k2 = 2267 / 0.0626 = 36201  D = 120 cm,

D = 120 cm,  k1 = 33.4  Vd = 2.092 m/sn, k2 = 37795  Qd = 2367 lt/sn
Q / Qd = 2267 / 2367 = 0.96  V / Vd = 1.02  V = 1.02 x 2.092 = 2.134 m/sn
Σt = tg + ta = 14.61 + 510 / ( 60 x 2.134 ) = 18.59 dk > t = 10 dk  gecikme var,
φ(18.59;1) = 24 / [( 9 + 18.59 ) x 10.35 ] = 0.87, Q = φ(18.59;1) x Q(15;1) = 0.87 x 2230 = 1940 lt/sn ,
k2 = Q / J = 1940 / 0.0626 = 30973  D = 120 cm ( aynı kesit )
Q / Qd = 1940 / 2367 = 0.82  V / Vd = 1.09  V = 1.09 x 2.092 = 2.28 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = 14.61 + 510 / ( 60 x 2.28 ) = 18.34 dk  18.59 dk√
D = 120 cm çaplı daire kesit uygundur.

6 – 7 Kanalı:

Q(15;1) = Q5-6(15;1) + CrA = 2230 + 0.6 x 166.7 x 3.5 = 2580 lt/sn, tg = 18.34 dk, φ(18.34;1) = 0.878,
Q (18.34;1) = φ(18.34;1) x Q(15;1) = 0.878 x 2580 = 2265 lt/sn,
J = 0.5 / 200 = 0.0025, J = 0.05, k2 = Q / J = 2265 / 0.05 = 45300  D = 130 cm,
D = 130 cm,  k1 = 35.3  Vd = 1.765 m/sn,  k2 = 46885  Qd = 2344 lt/sn
Q / Qd = 2265 / 2344 = 0.97  V / Vd = 1.01  V = 1.01 x 1.765 = 1.783 m/sn
Σt = tg + ta = 18.34 + 200 / ( 60 x 1.783 ) = 20.21 dk > t = 18.34 dk  gecikme var,
φ(20.21;1) = 24 / [( 9 + 20.21 ) x 10.35 ] = 0.822,
Q = φ(20.21;1) x Q(15;1) = 0.822 x 2580 = 2120 lt/sn ,
k2 = Q / J = 2120 / 0.05 = 42400  D = 130 cm (aynı kesit),
Q / Qd = 2120 / 2344 = 0.90
V / Vd = 1.07  V = 1.07 x 1.765 = 1.889 m/sn > 0.6m/sn, < 4.0m/sn
Σt = 18.34 + 200 / ( 60 x 1.889 ) = 20.11 dk  20.21 dk√
D = 130cm çaplı daire kesit uygundur.

Sonuç:

Kanal 1-3 2-3 3-5 4-5 5-6 6-7

Çap (cm) 65 55 90 50 120 130

118