Path Integrals Green Stokes

Διανυσματικός Λογισμός 3
Κεφάλαιο 3
Επικαμπύλια Ολοκληρώματα
3.1. Επικαμπύλια Ολοκληρώματα Πρώτου Είδους
Ορισμός 1.1. Επικαμπύλιο ολοκλήρωμα
΄Εστω Γ μια κατά τμήματα λεία καμπύλη με παραμέτρηση −

→
r : [a, b] → Rn και έστω F : U → R
n
μια συνεχής συνάρτηση, όπου U ⊂ R ανοικτό. Τότε, ορίζουμε ως επικαμπύλιο ολοκλήρωμα
της F κατά μήκος της καμπύλης − →
r το ολοκλήρωμα
Z Z b
F dσ(Γ) := (F ◦ −
→
r )(t) · k−
→
r ′ (t)k dt. (3.1)
Γ a
Θεώρημα 1.1.
΄Εστω Γ μια κατά τμήματα λεία καμπύλη με παραμέτρηση − →r : [a, b] → Rn μια κατά τμήματα
λεία καμπύλη και έστω F : U → R μια συνεχής συνάρτηση, όπου U ⊂ Rn ανοικτό. ΄Εστω
φ : [c, d] → [a, b] μια παραγωγίσιμη 1-1 και επί συνάρτηση συνεχής συνάρτηση με φ′ (t) 6=
0, ∀t ∈ [c, d]. Τότε, Z Z
F dσ(Γ) = F ◦ φ dσ(Γ(φ)). (3.2)
Γ Γ◦φ
1.1 Οι περιπτώσεις n = 2, 3
• Αν →
−
r : [a, b] → R2 με →
−
r (t) = (x(t), y(t)), x ∈ [a, b], τότε το δεξιό μέλος της (3.1) γίνεται
s
Z b 2 2
dx dy
F (x(t), y(t)) + . (3.3)
a dt dt
Αν η →
−
r είναι το γράφημα της συνάρτησης y = φ(x), x ∈ [a, b], τότε
Z Z b p
F dσ(U ) = F (x, φ(x)) 1 + [φ′ (t)]2 dx.
U a
Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 13

Συγκεκριμένα, το μήκος L(−

→
r ) της →
−
r δίνεται από την
Z b p
L(→
−
r)= 1 + [φ′ (t)]2 dx.
a
Πολικές συντεταγμένες ΄Εστω →

−
r μια καμπύλη στην R2 με παραμέτρηση
x(t) = r(t) cos θ(t)

y(t) = r(t) sin θ(t).
Τότε, s 2 2 s 2
2
dx dy dr 2
dθ
+ = +r .
dt dt dt dt
Συνεπώς, το μήκος L(→
−
r ) μιας καμπύλης −→r παραμετρημένης με πολικές συντεταγμένες δίνεται από τη
σχέση s
Z b Z b 2 2
→
− −
→ ′ dr 2
dθ
L( r ) = k r (t)k dt = +r dt. (3.4)
a a dt dt
Ειδικότερα, αν t = θ, τότε ο πιο πάνω τύπος γίνεται
s
Z b 2
dr
L(−
→
r)= + r2 dθ (3.5)
a dθ
• Αν →
−
r : [a, b] → R3 με →
−
r (t) = (x(t), y(t), z(t)), x ∈ [a, b], τότε το δεξιό μέλος της (3.1) γίνεται
s 2 2
Z b 2
dx dy dz
F (x(t), y(t), z(t)) + + . (3.6)
a dt dt dt
Θα δούμε τώρα πως το στοιχείο μήκους k→

−
r ′ (t)k στην (3.6) εκφράζεται κάτω από κυλινδρικές και
σφαιρικές συντεταγμένες:
1. Κυλινδρικές:
x(t) = r(t) cos θ(t)

y(t) = r(t) sin θ(t)
z(t) = z(t), t ∈ [a, b]
Τότε, εύκολα βλέπουμε οτι

s 2 2 s 2 2 2
2
dx dy dz dr 2
dθ dz
+ + = +r + .
dt dt dt dt dt dt
2. Σφαιρικές:
x(t) = r(t) cos θ(t) sin φ(t)

y(t) = r(t) sin θ(t) sin φ(t)
z(t) = r(t) cos φ(t), t ∈ [a, b].
14 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

Τότε, εύκολα βλέπουμε οτι

s 2 2 2 s 2 2 2
dx dy dz dr dθ dφ
+ + = + r2 sin φ(t) + r2 .
dt dt dt dt dt dt
Παραδείγματα
R 1
1. Θα υπολογίσουμε το C x−y dσ(C) όπου C είναι το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τα σημεία
A(0, −2) και B(4, 0). Θεωρούμε λοιπόν μια παραμέτρηση του C, έστω την
−
→
r (t) = tB + (1 − t)A = (4t, 2t − 2), t ∈ [0, 1]
Τότε,
Z Z 1
√
1 (3.2) 42 + 22
dσ(C) = dt
C x−y 0 4t − (2t − 2)
√ Z 1 √
20 1 20
= dt = [ln |t + 1|]10
2 0 t + 1 2
√
20
= ln 2.
2
R
2. Θα υπολογίσουμε το C x4 y dσ(C) όπου C είναι η καμπύλη η οποία ορίζεται από την εξίσωση
x2 + y 2 = 9 προσανατολισμένη κατά τη φορά των δεικτών του ωρολογίου. Παρατηρούμε οτι η
καμπύλη C παριστάνει τον κύκλο με κέντρο το (0, 0) και ακτίνα r = 3. Θεωρούμε λοιπόν την
αντίστοιχη παραμέτρηση της C με πολικές συντεταγμένες
x(t) = 3 cos t, y(t) = 3 sin t, t ∈ [0, 2π].
Τότε,
s
2 2
Z Z 2π
(3.1) dx dy
x4 ydσ(C) = x4 (t)y(t) + dt
C 0 dt dt
Z 2π p
= 34 cos4 t3 sin t 9 sin2 t + 9 cos2 t dt
0
Z 2π
6
= 3 cos4 t sin t dt
0
Z 2π
6
= −3 cos4 t(cos t)′ dt
0
36
= − [cos5 t]2π
0 = 0.
5
2 2 2
3. Θα υπολογίσουμε το μήκος της καμπύλης C η οποία δίνεται από την εξίσωση x 3 + y 3 = a 3 , (a >
0). Η εξίσωση της πιο πάνω καμπύλης γράφεται ισοδύναμα ως
2 2 2
(x 3 )2 + (y 3 )2 = (a 3 )2 .

Συνεπώς, θεωρούμε τις αντίστοιχες πολικές συντεταγμένες

1 1 1 1
x 3 (t) = a 3 cos t, y 3 (t) = a 3 sin t
δηλ.
x(t) = a cos3 t, y(t) = a sin3 t.
Τότε,
Z 2π q
(3.5)
L(−
→
r) = [a3 cos2 t(− sin t)]2 + [a2 sin2 t cos t]2 dt
0
Z 2π
= 3a cos t sin t dt = 12a.
0
4. Θα υπολογίσουμε το μήκος της καμπύλης C η οποία δίνεται από την εξίσωση →

−
r (t) = (|t|, |t −
t
1|, e ), t ∈ [−1, 2]. Είναι
t ∈ [−1, 0] ⇒ −→
r (t) = (−t, 1 − t, et ) : C1
−
→
t ∈ [0, 1] ⇒ r (t) = (t, 1 − t, et ) : C2
t ∈ [1, 2] ⇒ −
→
r (t) = (t, t − 1, et ) : C3 .
Τότε, C = C1 ∪ C2 ∪ C3 και άρα

→
− −
→ −
→ −
→
L( C ) = L(C1 ) + L(C2 ) + L(C3 ).
Είναι
Z 0 Z 0
−
→ p
2 2 2t
p
L(C1 ) = (−1) + (−1) + e dt = 2 + e2t dt
−1 −1
Z1p Z 1
−
→ p
L(C2 ) = 12 + (−1)2 + e2t dt = 2 + e2t dt
0 0
Z 2 Z 2
−
→ p p
L(C3 ) = 12 + 12 + e2t dt = 2 + e2t dt.
1 1
R√ √
Το 2 + e2t dt υπολογίζεται θεωρώντας το μετασχηματισμό u = 2 + e2t .
R
5. Να υπολογιστεί το C xdσ(c) σε κάθε μια από τις πιο κάτω περιπτώσεις:
→
−
I C (t) = t2 , t ∈ [−1, 1].
→
−
II C το ευθύγραμμο τμήμα από το σημείο A(−2, 2) στο σημείο B(2, 2).
΄Εχουμε
Z Z 2π
(3.6) p
f (x, y, z)dσ(c) = et cos2 t + (− sin t)2 dt
C 0
√ Z 2π √ 2π
= 2 et dt = 2(e − 1).
0

→
−
III C το ευθύγραμμο τμήμα από το σημείο A(2, 2) στο σημείο B(−2, 2).
΄Εχουμε
Z Z 3
(3.6) p
f (x, y, z)dσ(c) = 3t · 2t t′ + (3t)′ + (2t)′ dt
C 1
√ Z 3 √ √
= 2 14 2t2 dt = 2 14[t3 ]31 = 52 14.
1
R
6. Να υπολογιστεί το C
f (x, y, z)dσ(c) σε κάθε μια από τις πιο κάτω περιπτώσεις:
→
−
I f (x, y, z) = ez και C (t) = (sin t, cos t, t), t ∈ [0, 2π].
→
−
II f (x, y, z) = yz και C (t) = (t, 3t, 2t), t ∈ [1, 3].
Καμπύλη Παραμέτρηση (+) Παραμέτρηση (-)

2 2 2
(x − x0 ) + (y − y0 ) = r x = x0 + r cos t x = x0 + r cos t
y = y0 + r sin t, t ∈ [0, 2π] y = y0 − r sin t, t ∈ [0, 2π] y = y0 − r sin t, t ∈ [0, 2π].
(x − x0 )2 (y − y0 )2
+ x = x0 + a cos t x = x0 + a cos t
a2 b2
y = y0 + b sin t, t ∈ [0, 2π] y = y0 − b sin t, t ∈ [0, 2π]
−
→
r : A ֒→ B →
−
r (t) = Bt + (1 − t)A →
−r (t) = Bt + (1 − t)A

3.2. Επικαμπύλια Ολοκληρώματα Δευτέρου Είδους
Ορισμός 2.1. Επικαμπύλιο Ολοκλήρωμα Δευτέρου είδους
΄Εστω C μια λεία τάξεως C 1 καμπύλη στον Rn και έστω − →r : [a, b] → Rn μια παραμέτρησή της
→
− →
− →
−
με r ′ (t) 6= 0, ∀t ∈ [a, b]. ΄Εστω F : r ([a, b]) → Rn συνεχής. Τότε, ορίζουμε ως επικαμπύλιο
→
−
ολοκλήρωμα της F κατά μήκος της C την ποσότητα
Z Z b
− −
→ → →
−
F · d→
r = (F ◦ −
r )(t) · ∇−
→
r (t) dt. (3.7)
C a
R −→ →
Σημείωση: Το ολοκλήρωμα στην C F ·d− r αναφέρεται και ως το έργο W που παράγει η (μη σταθερή)
→
−
δύναμη F στην κίνησή της κατά μήκος της καμπύλης C.
2.1 Οι περιπτώσεις n = 2, 3
• Στην περίπτωση που C μια λεία τάξεως C 1 καμπύλη στον R2 με −→
r : [a, b] → R2 , −
→ r (t) = (x(t), y(t))
→
− ′ → −
− → 2
μια παραμέτρησή της τέτοια ώστε r (t) 6= 0, ∀t ∈ [a, b], και F : r ([a, b]) → R ένα συνεχές δ.π.,
→
−
F = (P, Q), τότε, η σχέση (3.7) γίνεται ολοκλήρωμα της
Z Z b
−
→ → →
−
F · ∇−
→
r (t)d−
→
r = (F ◦ −
r )(t) · ∇−
→
r (t)dt (3.8)
C a
Z b
−
→ dx dy
= F (x(t), y(t)) · , dt
a dt dt
Z b
dx dy
= P (x(t), y(t)) · + Q(x(t), y(t)) · dt. (3.9)
a dt dt
• Στην περίπτωση που C μια λεία τάξεως C 1 καμπύλη στον R3 με − → r : [a, b] → R3 , − →

r (t) =
→
− →
− →
−
(x(t), y(t), y(t)) μια παραμέτρησή της τέτοια ώστε r ′ (t) 6= 0, ∀t ∈ [a, b], και F : r ([a, b]) → R3
→
−
ένα συνεχές δ.π., F = (P, Q, R), τότε, η σχέση (3.7) γίνεται ολοκλήρωμα της
Z Z b
−
→ → →
−
F · ∇−
→
r (t)d−
→
r = (F ◦ −
r )(t) · ∇−
→
r (t) (3.10)
C a
Z b
−
→ dx dy dz
= F (x(t), y(t), z(t)) · , , dt
a dt dt dt
Z b dx dy
= P (x(t), y(t), z(t))
+ Q(x(t), y(t), z(t)) +
a dt dt
dz
+R(x(t), y(t), z(t)) dt. (3.11)
dt
dx dy dz
Συμβολικά: = x′ (t), = y ′ (t), = z ′ (t).
dt dt dt

1. Θα υπολογίσουμε το έργο που παράγεται από την επίδραση της δύναμης

−
→ 1 3
F (x, y) = , 2
x + y x + y2
2 2
κατά τη μετακίνηση ενός σωματιδίου κατά μήκος των ευθυγράμμων τμημάτων (1, 1) → (2, 2) και
από το (2, 2) → (4, 2). Είναι
Z Z Z
− −
→ − −
→ − −
→
΄Εργο = F ·→
r (t) = F ·→
r (t) + F ·→
r (t),
C C1 C2
όπου C1 = (1, 1) → (2, 2) και C2 = (2, 2) → (4, 2). αντίστοιχα. Θεωρούμε τις παραμετρήσεις
−
→
r1: −
→
r 1 (t) = (t + 1, t + 1), t ∈ [0, 1]
→
−
r2: →
−
r 2 (t) = (t, 2), t ∈ [2, 4]
των C1 και C2 αντίστοιχα. Τότε,

Z Z 1
− −
→ (3.11) 1 3
F ·→
r (t) = (1 + t)′
+ (1 + t)′
dt
C1 0 (t + 1)2 + (t + 2)2 (t + 1)2 + (t + 2)2
Z 1 1
dt 2
= 2 2
=− =1
0 (t + 1) t+1 0
και ομοίως,
Z Z 4
− −
→ (3.11) 1 3
F ·→
r (t) = ′
(1 + t) + ′
(1 + t) dt
C2 2 (t + 1)2 + (t + 2)2 (t + 1)2 + (t + 2)2
Z 4 Z 4 4
1 1 t
= 4 dt = 4 dt = 4 arctan
t 2+4 t 2 2
2 2
2 +1 2
= 4 [arctan(2) − arctan(1)] = 4 arctan(2) − π
→
−
2. ΄Εστω το διανυσματικό πεδίο F (x, y) = x2−y x 2
+y 2 , x2 +y 2 . ΄Εστω C(0, r) := {y ∈ R : |y| =
r}, (r > 0) και η παραμέτρηση
x ≡ x(t) = r cos t
y ≡ y(t) = r sin t, t ∈ [0, 2π]
αυτού. Τότε,
Z Z2π
−ydx + xdy (3.11) (−r sin t)(−r sin t) + (r cos t)(r cos t)
= dt
x2 + y 2 (r sin t)2 + (r cos t)2
C(0,r) t=0
Z2π
= dt = 2π.
t=0

R
3. Θα υπολογίσουμε το επικαμπύλιο ολοκλήρωμα C x2 dx + xydy, όπου C είναι το σύνορο του
τετραγώνου με κορυφές τα σημεία A(0, 0), B(0, 1), C(1, 0) και D(1, 1) με θετικό προσανατολισμό
την αντίθετη φορά των δεικτών του ωρολογίου. Γράφουμε το C: C = c+ + − −
1 ∪ c2 ∪ c3 ∪ c4 , όπου
+ + − −
c1 , C2 , C3 , C4 είναι τα ευθύγραμμα τμήματα A → B, B → C, C → D και D → A αντίστοιχα.
Θεωρούμε τις παραμετρήσεις των:
c+
1 : x(t) = t, y(t) = 0, t ∈ [0, 1]
c+
2 : x(t) = 1, y(t) = t, t ∈ [0, 1]
−
c3 : x(t) = 1 − t, y(t) = 1, t ∈ [0, 1]
c−
4 : x(t) = 0, y(t) = 1 − t, t ∈ [0, 1].
΄Ετσι,
Z Z
x2 dx + xydy = x2 dx + xydy
C c+ +
1 ∪c2 ∪c3 ∪c4
− −
Z Z Z Z !
= + + + x2 dx + xydy
c+
1 c+
2 c−
3 c−
4
Z 1 Z 1
(3.11) 2 ′ ′
= [t (1) + 1t(1) ]dt + [12 (t)′ + 1t(1)′ ]dt +
0 0
Z 1 Z 1
2 ′ ′
+ [(1 − t) 1 + (1 − t)1(1) ]dt + [02 (1 − t)′ + 0(1 − t)(1 − t)′ ]dt
0 0
Z 1 1
t3 4
= (t2 + 1)dt = +t = .
0 3 0 3
Παρατηρηση Είναι Z Z
−
→ −
→
− F · dσ(C) = F · dσ(C). (3.12)
C− C+

Τώρα θα δούμε κάτι ανάλογο του 1ου Θεμελιώδους Θεωρήματος του Απειροστικού Λογισμού.
Ορισμός 2.2. Συντηρητικύ δ.π.
→
−
΄Ενα διανυσματικό πεδίο F στον Rn λέγεται συντηρητικό αν υπάρχει μια συνάρτηση φ τάξεως
→
−
C 1 τέτοια ώστε ∇φ = F .
Θεώρημα 2.1.
→
−
΄Εστω F ένα διανυσματικό πεδίο στον Rn . Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα:
→
−
1. Το F είναι συντηρητικό.
2. Το επικαμπύλιο ολοκλήρωμα C F ·d− →
R
r εξαρτάται μόνο από τα άκρα της καμπύλης C. Δηλ.
είναι ανεξάρτητο της επιλογής καμπύλης.
3. Είναι Z
F · d−
→
r =0
C
για κάθε κλειστή καμπύλη Jordan C.
Απόδειξη. (i) → (ii) Προκύπτει εύκολα από τον κανόνα της αλυσίδας και το 1ο ΘΘΑΛ. Θα το κάνουμε
στην περίπτωση n = 3. Πράγματι, έστω οτι η καμπύλη − →r είναι η −→
r (t) = (x(t), y(t), z(t)), t ∈ [a, b].
Τότε,
Z Z b
→
− ∂F ′ ∂F ′ ∂F ′
∇F · d r = x (t) + y (t) + z (t)
C a ∂x ∂y ∂z
Z b
d
= (F ◦ −
→r )dt
a dt
= F (− →r (b)) − F (−→
r (a)). (3.13)
(ii) → (iii) ΄Εστω C μια κλειστή καμπύλη Jordan. Επιλέγουμε δύο σημεία a, b, a 6= b πάνω στη C.
Τότε, σπάμε την καμπύλη C στην ένωση των δύο καμπύλων C1 από το a στο b και στη C2 από το b
στο a. Οι δύο αυτές καμπύλες είναι ίδιες αλλά με αντίθετο προσανατολισμό. Από υπόθεση είναι
Z
F · d−
→
r = 0,
C
όπου →
−
r : [a, b] → Rn μια παραμέτρηση της C. Αλλά,
Z Z Z Z b Z b
F · d−
→
r = F · d−
→
r + F · d−
→
r = F · d−
→
r − F · d−
→
r = 0.
C C1 C2 a a
(iii) → (ii) ΄Εστω C1 , C2 δύο καμπύλες με άκρα τα σημεία a και b. ΄Εστωσαν − →r 1, −

→
r 2 : [a, b] → Rn
παραμετρήσεις των C1 και C2 αντίστοιχα. Με −C2 συμβολίζουμε την καμπύλη C2 με αντίστροφη φορά,
δηλ. από το b στο a. Τότε, η καμπύλη C1 ∪ (−C2 ) είναι μια κλειστή καμπύλη και άρα από την υπόθεση,
Z
F · d−
→r = 0. (3.14)
C1 ∪(−C2 )

Αλλά,
Z Z Z
F · d−
→
r = F · d−
→
r1 + F · d−
→
r2
C1 ∪(−C2 ) C1 −C2
Z Z
= F · d−
→
r1 − F · d−
→
r2 . (3.15)
C1 C2
Από τις (3.13) και (3.14) έπεται οτι

Z Z
F · d→
−
r1 = F · d−
→
r2 .
C1 C2
(iii) → (i)
Θεώρημα 2.2.
→
−
Κάθε συντηρητικό διανυσματικό πεδίο F στον Rn είναι αστρόβιλο.
→
−
Απόδειξη. Το αποδεικνύουμε στην περίπτωση n = 3.Αφού το F είναι συντηρητικό, τότε υπάρχει μια
→
−
συνάρτηση φ τάξεως C 1 τέτοια ώστε ∇φ = F , δηλ. ∂φ ∂φ ∂φ
∂x , ∂y , ∂z = (F1 , F2 , F3 ). Τότε,

→
− →
− ∂ ∂φ ∂ ∂φ →
− ∂ ∂φ ∂ ∂φ →
−
curl F = ∇ × F = − i + − j +
∂y ∂z ∂z ∂y ∂z ∂x ∂x ∂z

∂ ∂φ ∂ ∂φ →
−
+ − k
∂z ∂y ∂y ∂x
= 0,
από το Θεώρημα του Schwarz, αφού η φ είναι τάξεως C 1 .
Παρατηρηση
→
−
1. Υπενθύμιση: ΄Ενα διανυσματικό πεδίο F (x, y) = (P (x, y), Q(x, y)) στον R2 είναι αστρόβιλο
∂Q ∂P
⇔ ∂x = ∂y .
2. Το αντίστροφο του πιο πάνω Θεωρήματος δεν ισχύει εν γένει. Για παράδειγμα, έστω το διανυ-
σματικό πεδίο
→
− −y x
F (x, y) = , , ((x, y) ∈ R2 \ {(0, 0)}) (3.16)
x2 + y 2 x2 + y 2
| {z } | {z }
P (x,y) Q(x,y)
∂Q −
→
στον R2 . Είναι ∂x = ∂P
∂y = 0 και άρα το F είναι αστρόβιλο. ΄Ομως αυτό δεν είναι συντηρητικό
→
−
γιατί αν ήταν, τότε θα υπήρχε μια συνάρτηση φ τάξεως C 1 τέτοια ώστε ∇φ = F και άρα
Z Z
2π = P (x, y)dx + Q(x, y)dy = ∇φ(x, y) = 0,
C(0,1) C(0,1)
άτοπο.

→
−
Από τους πιο πάνω υπολογισμούς, για να είναι ένα δ.π. F = (P, Q, R) στον R3 συντηρητικό,
αναγκαίες συνθήκες είναι οι
∂Q ∂P ∂R ∂P ∂R ∂Q
= , = , = , (3.17)
∂x ∂x ∂x ∂z ∂y ∂z
→
−
ενώ για ένα δ.π. F = (P, Q) στον R2 αναγκαίες συνθήκες είναι οι
∂P ∂Q
= . (3.18)
∂y ∂y
Στην περίπτωση που το δ.π. είναι ομαλό, τότε το αντίστροφο του Θεωρήματος (2.2) ισχύει:
Πρόταση 2.1.
→
− →
− →
− →
−
΄Εστω F : Rn → Rn ένα C 1 τάξεως δ.π.. Αν το F είναι αστρόβιλο, δηλ. curl F := ∇ × F = 0,
τότε αυτό είναι συντηρητικό.
Ορισμός 2.3. Συνεκτικό και απλά συνεκτικό σύνολο
1. ΄Ενα U ⊆ Rn λέγεται συνεκτικό αν δεν μπορεί να γραφτεί ως ξένη ένωση δύο ή περισσο-
τέρων μή κενών ανοικτών συνόλων.
2. ΄Ενα U ⊆ Rn συνεκτικό λέγεται απλά συνεκτικό αν κάθε καμπύλη Jordan C στο U αν
υπάρχει μια συνεχής απεικόνιση φ : Rn × [0, 1] → U τέτοια ώστε για κάθε x ∈ Rn και για
κάθε y ∈ U,
φ(x, 0) = x, φ(x, 1) ∈ U, φ(y, 1) = y.
1. Ο R2 και ο R3 είναι απλά συνεκτικά σύνολα.

2. Το σύνολο
R3 \ {0} = {(x, y, z) ∈ R3 : (x, y, z) 6= (0, 0, 0)}
είναι απλά συνεκτικό.
R3 \ {x ∈ R3 : |x|2 = 1} = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 6= 1}
είναι απλά συνεκτικό.
B2 (0, r) = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < r}
καθώς και το σύνορό του
S2 (0, r) = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 = r}, (r > 0)
είναι απλά συνεκτικά.

5. Το σύνολο R2 \ ℓ, όπου ℓ είναι μια οποιαδήποτε ευθεία στον R2 είναι απλά συνεκτικό.
R2 \ {0} = {(x, y) ∈ R2 : (x, y) 6= (0, 0)}
ΔΕΝ είναι απλά συνεκτικό.
R3 \ {x − άξονα} = {(x, y, z) ∈ R3 : y 2 + z 2 6= 0}
ΔΕΝ είναι απλά συνεκτικό.
→
−
Θεώρημα 2.3. ΄Εστω U ⊆ R3 ανοικτό και απλά συνεκτικό. ΄Εστω F : U → R3 ένα συνεχές δ.π..
−
→ →
−
Αν το F είναι αστρόβιλο, (δηλ. curl F = 0), τότε αυτό είναι συντηρητικό (στο U ).
Παρατηρήσεις
1. Συνεπώς, στα απλά συνεκτικά χωρία, οι έννοιες συντηρητικό και αστρόβιλο ταυτίζονται. Αν το
χωρίο δεν είναι συντηρητικό, τότε δεν μπορούμε μόνο με τη συνθήκη του αστρόβιλου να αποφαν-
θούμε οτι ένα δ.π. είναι και συντηρητικό. Χρειαζόμαστε περαιτέρω ανάλυση. Για παράδειγμα, το
δ.π.
→
− x y
F (x, y) = , , (x, y) ∈ R2 \ {(0, 0)} (3.19)
x2 + y 2 x2 + y 2
είναι ορισμένο σε μη απλά συνεκτικό σύνολο αλλά είναι συντηρητικό.
Ας βρούμε
ένα δυναμικό
του, δηλ. μία συνάρτηση φ τάξεως C 1 τέτοια ώστε F = ∇φ, δηλ. ∂φ , ∂φ
∂x ∂y = x y
x2 +y 2 , x2 +y 2 .
΄Εχουμε:
Z
∂φ x x p
= 2 2
⇒ φ(x, y) = 2 2
dx + h(y) = ln x2 + y 2 + h(y)
∂x x +y x +y
∂φ y
⇒ = 2 + h′ (y). (3.20)
∂y x + y2
΄Ετσι, από την (3.20) και τη δεύτερη συνθήκη ∂φ x ′

∂y = x2 +y 2 , έχουμε οτι h (y) = 0 και άρα μπορούμε
να πάρουμε για h οποιαδήποτε σταθερά συνάρτηση. ΄Ετσι, για c = 0, έχουμε ότι την
p
φ(x, y) = ln x2 + y 2 , (x, y) 6= (0, 0)
η οποία είναι (ένα) δυναμικό του δ.π..

2. Το γεγονός ότι το σύνολο R2 \ {(0, 0)} δεν είναι απλά συνεκτικό αντανακλάται στο ότι το δ.π.
(3.16) δεν είναι συντηρητικό. Στις 3 διαστάσεις, το αντίστοιχο σύνολο είναι το R3 \ {(0, 0, 0)}
το οποίο είναι απλά συνεκτικό, καθώς στον R3 έχουμε αρκετό χώρο να κινηθούμε γύρω από το
(0, 0, 0). Αν όμως αφαιρέσουμε μια ολόκληρη ευθεία, όπως π.χ. κάποιον από τους άξονες, τότε
αυτό παύει να είναι απλά συνεκτικό. Τότε, μπορούμε εύκολα να κατασκευάσουμε ένα δ.π. το
οποίο να μην είναι συντηρητικό. Για παράδειγμα, το

→
− −y x
F (x, y, z) = , , 0 ,
x2 + y 2 x2 + y 2
ορισμένο στο σύνολο
U = R3 \ {z − άξονα} = {(x, y, z) ∈ R3 : xy 6= 0}.

Μπορούμε εύκολα να δούμε οτι Z

−
→
F · dσ(C) = 2π
C
για C οποιαδήποτε κλειστή καμπύλη γύρω από τον z−άξονα, π.χ. C = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 +
y 2 + z 2 = 1} ∩ {z = 0}.
→
−
1. ΄Εστω το δ.π. F (x, y, z) = (y, x2 , 0) στον R3 . Θεωρούμε την προβολή του δ.π. στον R2 , δηλ. το
→
− →
−
δ.π. G (x, y) = (y, x2 ). Θέτουμε P (x, y) = y και Q(x, y) = x2 . Το G είναι ορισμένο σε όλο το
2
R . ΄Ομως δεν είναι συντηρητικό. Πράγματι, αφού
∂P ∂Q
= 1 6= 2x = , ∀(x, y) ∈ R2 .
∂y ∂x
→
−
2. ΄Εστω το δ.π. F (x, y) = (2xy 3 , 3y 2 x2 ) στον R2 . Θέτουμε P (x, y) = 2xy 3 και Q(x, y) = 3y 2 x2 .
→
−
Το Το F είναι ορισμένο σε όλο το R2 και άρα, αφού
∂P ∂Q
= 6xy 2 = , ∀(x, y) ∈ R2 ,
∂y ∂x
έπεται οτι είναι αστρόβιλο και άρα από το Θεώρημα (2.3) είναι και συντηρητικό. ΄Ενα δυναμικό
του είναι η συνάρτηση
8 2 3
φ(x, y) = x y ,
27
→
−
όπως εύκολα μπορούμε να δούμε: ψάχνουμε μια φ τάξεως C 1 τέτοια ώστε ∇φ = F . Ισοδύναμα,
∂φ
= 2xy 3 (3.21)
∂x
και
∂φ
= 3y 3 x2 . (3.22)
∂y
΄Εχουμε
Z
∂φ ∂φ x2 y 2
= 2xy 3 ⇒ φ(x, y) = 2xy 3 dx + h(y) = x2 y 3 + h(y) ⇒ = + h′ (y). (3.23)
∂x ∂y 3
Από τις (3.22) και (3.23) έχουμε οτι

Z
2 2 x2 y 2 8 8 8 2 3
3x y = + h′ (y) ⇒ h′ (y) = x2 y 2 ⇒ h(y) = x2 y 2 dy + c = x y + c, c ∈ R.
3 9 9 27
R −
→ →
Για c = 0 έχουμε φ(x, y) = 27 x y . ΄Ως εφαρμογή, θα υπολογίσουμε το C F · d−
8 2 3
r , όπου
→
− 3 2 2
F (x, y) = (2xy , 3x y ) και C το ευθύγραμμο τμήμα από το σημείο A(0, 1) στο σημείο B(2, −2).
Είναι Z Z B(2,−2)
→ −
− → 25 35
F ·dr = ∇ · d−
→
r = φ(B) − φ(A) = − .
C A(0,1) 27

R −
→ → →
−
3. Θα υπολογίσουμε το C F ·d− r , όπου F (x, y, z) = ydx+(x+ez )dy +yez dz και C το ευθύγραμμο
τμήμα από το σημείο A(1, 1, 0) στο σημείο B(a, b, c), όπου a, b, c ∈ R και (a, b, c) 6= (1, 1, 0).
→
−
Θέτουμε P (x, y, z) = y, Q(x, y, z) = x + ez και R(x, y, z) = yez . Το F είναι συνεχές και άρα
για να είναι συντηρητικό αρκεί να είναι αστρόβιλο, δηλ. να ισχύουν οι σχέσεις (3.17), οι οποίες
επαληθεύονται εύκολα. Θα βρούμε ένα δυναμικό του, δηλ. μια φ τάξεως C 1 στον R3 τέτοια ώστε
→
−
∇φ = F , δηλ.
∂φ
= y (3.24)
∂x
∂φ
= x + ez (3.25)
∂y
και
∂φ
= yez . (3.26)
∂z
΄Εχουμε
∂φ ∂φ
= y ⇒ φ(x, y, z) = xy + h1 (y, z) ⇒ = x + h′1 (y, z). (3.27)
∂x ∂y
Από τις (3.26) και (3.27) έχουμε οτι
∂h1 ∂h1
x+ = x + ez ⇒ = ez ⇒ h1 (y, z) = yez + h2 (z). (3.28)
∂y ∂y
και άρα από τις (3.27) και (3.28) έχουμε οτι
∂φ
φ(x, y, z) = xy + yez + c2 (z) ⇒ = yez + h′2 (z). (3.29)
∂z
΄Ετσι, από τις (3.26) και (3.29) έχουμε οτι
yez = yez + h′2 (z) ⇒ h′2 (z) = 0 ⇒ h2 (z) = c ∈ R.
΄Αρα, για c = 0, ένα δυναμικό είναι η φ(x, y, z) = xy + yez . Συνεπώς,

Z Z
→ −
−
F · d→ ∇φ · d−
→ (a,b,c)
r = r = [xy + yez ](1,1,0) = ab + bec − 2.
C C
Ορισμός 2.4. Καμπύλη Jordan
΄Εστω Γ μια καμπύλη και →

−
r : [a, b] → Rn μια παραμέτρησή της. Η Γ λέγεται καμπύλη Jordan
αν
1. Ο περιορισμός της Γ στο (a, b) είναι 1-1, δηλ. για κάθε t1 , t2 ∈ (a, b) με t1 6= t2 , είναι
→
−
r (t1 ) 6= −
→
r (t2 ).
2. Είναι κλειστή, δηλ. →
−
r (a) = −
→
r (b).
3. Είναι συνεχής.

κλειστές καμπύλες ανοικτές καμπύλες
καμπύλες Jordan
καμπύλες όχι Jordan
Θεώρημα 2.4. Stokes
΄Εστω S μια προσανατολισμένη ομαλή επιφάνεια η οποία είναι φραγμένη από μια θετικά προσα-
→
−
νατολισμένη καμπύλη Jordan C. ΄Εστω −
→r μια παραμέτρηση της C. ΄Εστω F ένα διανυσματικό
πεδίο. Τότε, Z ZZ
→ −
− → →
−
F ·dr = ∇ × F · dσ(S). (3.30)
C+ S
Παρατηρήσεις
• Αν S χωρίο στο επίπεδο (προσανατολισμένο προς τα πάνω) με σύνορο ∂S μια Jordan καμπύλη και
→
−
F = (P, Q) συνεχές διανυσματικό πεδίο στο S, τότε
ZZ ZZ
→
− → →
−
∇ × F · dσ(S) = (∇ × F ) · −
n dA(S)
S S
→
− →
−
όπου −
→n είναι το μοναδιαίο κάθετο διάνυσμα στην καμπύλη C + ≡ ∂S και αφού curl F = ∇ × F , ο
τύπος (3.30) γίνεται Z ZZ
→ −
− → → −
−
F ·dr = curl F · →
n dA(S). (3.31)
C+ S
Το ολοκλήρωμα στο αριστερό μέλος της πιο πάνω εκφράζει τη συνολική ροή που εισέρχεται ή εξέρχεται
→
−
εντός του χωρίου S ανα μονάδα χρόνου υπο την επίδραση της δύναμης F . Είναι ουσιαστικά η μορφή
του Θεωρήματος του Green που εκφράζει ακριβώς τη ροη αυτή. ΄Ετσι, το Θεώρημα του Green (στο
επίπεδο) είναι συνέπεια του (γενικότερου) Θεωρήματος του Stokes.
→
−
• Αν S ⊂ R2 με σύνορο ∂S μια Jordan καμπύλη και F = (P, Q) συνεχές διανυσματικό πεδίο στο S,
τότε ο τύπος (3.30) γίνεται
Z ZZ
∂Q ∂P
P dx + Qdy = − dxdy. (3.32)
∂S + S ∂x ∂y

→
−
Χρησιμοποιώντας τον τελευταίο τύπο σε συνδυασμό με το ότι ένα διανυσματικό πεδίο F = (P, Q)
στον R2 είναι αστρόβιλο ⇔ ∂Q ∂P
∂x = ∂y μπορούμε να αποδείξουμε ότι η ανεξαρτησία του επικαμπυλίου
→
− →
−
ολοκληρώματος είναι συνέπεια της συνθήκης curl F = 0, δηλ. ότι το δ.π. F είναι αστρόβιλο: πράγματι,
έστω C1+ και C2+ δυο παραμετρήσεις της κατα τμήματα ομαλής απλής καμπύλης C στο επίπεδο με αρχή
→
−
το σημείο A και τέλος το σημείο B. Τότε αφού η καμπύλη C1+ ∪ C2− είναι κλειστή και curl F = 0, από
τον (3.32) έχουμε ότι Z
→ −
−
F · d→
r =0
C1+ ∪C2−
και αρα Z Z
− −
→ − −
→
F · d→
r + F · d→
r =0
C1+ C2−
δηλ. Z Z
− −
→ − −
→
F · d→
r − F · d→
r =0
C1+ C2+
δηλ. Z Z
− −
→ − −
→
F · d→
r = F · d→
r
C1+ C2+
• Ο τύπος (3.30) γράφεται και ως

Z ZZ
− −
→ →
−
F ·→
n dσ(S) = ∇ · F dxdy (3.33)
∂D+ D
→
− →
−
ή (αφού div F = ∇ · F ) Z ZZ
− −
→ →
−
F ·→
n dσ(S) = div F dxdy (3.34)
∂D+ D
όπου →
−
n είναι το μοναδιαίο κάθετο διάνυσμα στην καμπύλη D.
• Το θεώρημα του Stokes σε συνδυασμό με την έννοια του συντηρητικού πεδίου, μας δίνει έναν εύκολο
τρόπο να υπολογίζουμε επικαμπύλια ολοκληρώματα. Για παράδειγμα, στο επίπεδο, έστω οτι μας δίνεται
το Z
P dx + Qdy,
C
∂Q ∂P
όπου C μια καμπύλη Jordan. Αν είναι ∂x = ∂y και αν οι P, Q ορίζονται και είναι συνεχείς στο
εσωτερικό της C, τότε Z
P dx + Qdy = 0.
C
Αν υπάρχει τουλάχιστον
R ένα σημείο στο εσωτερικό της C για το οποίο δέν ορίζεται μια τουλάχιστον από
τις P, Q, τότε το C P dx + Qdy είναι το ίδιο για οποιαδήποτε καμπύλη που περιέχει το ανώμαλο σημείο
→
− R
στο εσωτερικό της. Για παράδειγμα, έστο το δ.π. F της (3.16). Είδαμε οτι C(0,1) P dx + Qdy = 2π.
Θα δείξουμε οτι το ολοκλήρωμα θα ισούται με 2π ανεξάρτητα από την επιλογή καμπύλης. ΄Εστω λοιπόν

C1 μια άλλη καμπύλη για την οποία το σημείο (0, 0) ανήκει στο εσωτερικό της. Τότε, αν D το χωρίο
που ευρίσκεται μεταξύ των C1 και C(0, 1), θα είναι ∂D = C1− ∪ C(0, 1) και τότε
Z ZZ
(3.32)
[P dx + Qdy] = (Py − Qx ) = 0.
C1− ∪C(0,1) D
΄Ομως, Z Z Z
[P dx + Qdy] = [P dx + Qdy] − [P dx + Qdy]
C1− ∪C(0,1) C(0,1) C1−
και οι δύο τελευταίες σχέσεις μας δίνουν ότι

Z Z
[P dx + Qdy] = [P dx + Qdy] = 2π.
C(0,1) C1−
Εφαρμογή: Τύπος ολοκλήρωσης κατα μέρη
΄Εστω D ⊂ R2 και έστω f, g : D → R συναρτήσεις τάξεως C 2 . Τότε,

ZZ Z ZZ
g∆f dxdy = →
−
(g∇f ) · n dS − ∇f · ∇g dxdy. (3.35)
D C D
Απόδειξη. Από τον τύπο (3.33) έχουμε:

Z ZZ
→
−
(g∇f ) · n dS = ∇ · (g∇f ) dxdy (3.36)
C D
Από γνωστή μας ταυτότητα1 έχουμε
∇ · (g∇f ) = ∇g · ∇f + g(∇ · (∇f ))
και αφού ∇ · (∇f ) = ∇2 f ≡ ∆f, η (3.36) δίνει

Z ZZ ZZ
(g∇f ) · −
→
n dS = g∆f dxdy + ∇f · ∇g dxdy
C D D
δηλ. ZZ Z ZZ
g∆f dxdy = (g∇f ) · −
→
n dS − ∇f · ∇g dxdy.
D C D
→
−
1. Θα επαληθεύσουμε τη σχέση (3.32) για το δ.π. F (x, y) = (−y 3 + x, x3 + y) στο χωρίο D =
2 2 2
{(x, y) ∈ R : 1 ≤ x + y ≤ 4}. Το χωρίο D είναι ο δακτύλιος που βρίσκεται μεταξύ των
κύκλων C(0, 1) και C(0, 2). Θεωρούμε ως θετικό προσανατολισμό την αντίθετη φορά των δεικτών
ωρολογίου. Οι δύο αυτές καμπύλες έχουν αντίθετο προσανατολισμό. ΄Ετσι, ∂D = C(0, 1)+ ∪
C(0, 2)− . Θεωρούμε την παραμέτρηση x(t) = 2 cos t, y(t) = 2 sin t, t ∈ [0, 2π] και x(t) =
1∇ →
− →
− →
−
· (φ F ) = (∇φ) · F + φ(∇ · F )

cos t, y(t) = sin t, t ∈ [0, 2π] των C(0, 1)+ και C(0, 2)− αντίστοιχα. Τότε, αν P (x, y) = −y 3 + x
και Q(x, y) = x3 + y,
Z Z
−
→
F (x, y) · dσ(D+ ) = [P (x, y)dx + Q(x, y)dy]
∂D+ +
Z∂D Z
= [P (x, y)dx + Q(x, y)dy] − [P (x, y)dx + Q(x, y)dy] .
C(0,1)+ C(0,2)−
| {z } | {z }
I1 I2
Είναι
Z 2π
I1 = [(− sin3 t + cos t)(− sin t)dt + (cos3 t + 2 sin t)(cos t)dt]
0
3π
= −
2
και
Z 2π
I2 = [(−8 sin3 t + 2 cos t)(−2 sin t) + (8 cos3 t + 2 sin t)(2 cos t)]dt
0
= 32π.
Συνεπώς,
Z
−
→ 61π
F (x, y) · d−
→
r (t) = .
∂D+ 2
∂Q ∂P
Τώρα, αν έχουμε οτι ∂x − ∂y = 3(x2 + y 2 ) και άρα
ZZ ZZ Z 2π Z 2
∂Q ∂P 2 2 61π
− dxdy = 3 (x + y )dxdy = 3 r2 rdrdt = .
D ∂x ∂y D 0 1 2
2
+
D
1
0
−3 −2 −1 0 1 2
−1
−2
−3
2. Θα υπολογίσουμε το
Z
I= [P (x, y)dx + Q(x, y)dy],
Γ

όπου P (x, y) = y 2 + sin(x2 ), Q(x, y) = cos y 2 − x και Γ = ∂([0, 1] × [0, 1]). Είναι Γ = Γ+ +
1 ∪ Γ2 ∪
− −
Γ3 ∪ Γ4 , οπου
Γ+
1 : (0, 0) 99K (1, 0)
+
Γ2 : (1, 0) 99K (1, 1)
Γ−
3 : (1, 1) 99K (0, 1)
Γ−
4 : (0, 1) 99K (0, 0).
Παρατηρούμε οτι παραμετρώντας το Γ+

1 : x = t, y = 0, t ∈ [0, 1], έχουμε οτι
Z Z 1
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = sin(t2 )dt,
Γ+
1 0
το οποίο δεν υπολογίζεται. Ομοίως και τα υπόλοιπα ολοκληρώματα. Αλλά, με τη βοήθεια του
τύπου (3.32), το I μπορεί να υπολογιστεί:
Z ZZ
∂Q ∂P
I = [P (x, y) dx + Q(x, y) dy] = − dxdy
Γ [0,1]×[0,1] ∂x ∂y
ZZ Z 1Z 1
= (−1 − 2y)dxdy = (−1 − 2y) dxdy
[0,1]×[0,1] 0 0
= −2.
Γ−
3
(0, 1) (1, 1)
Γ−
4 D Γ+
2
(0, 0) Γ+ (1, 0)
1
3. (Το παράδειγμα είναι από τη σελίδα Open Stax CNX)

→
−
Θα επαληθεύσουμε το Θεώρημα του Stokes για το δ.π. F (x, y, z) = (y, 2z, x2 ) και την επιφάνεια
S = {x2 + y 2 = 4 − z}.
Η S είναι ενα μονόχωνο παραβολοειδές. Θεωρούμε την παραμέτρηση r της S
r(x, y) = (u(x, y), u(x, y), w(x, y)) := (x, x, 4 − x2 − y 2 ), (x, y) ∈ [−2, 2] × [−2, 2].
΄Εχουμε

−
→ →
− ∂(x2 ) ∂(2z) −
→ ∂(y) ∂(x2 ) −
→ ∂(2z) ∂(y) −
→
curl F = ∇ × F = − i + − j + − k
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
= (−2, −2x, −1)

Επίσης,
−
→ −
→ −
→ − −
→ → −
→
i j k i j k

∂u ∂v

∂w

rx × ry =
∂x ∂x ∂x
=
1 0 −2x = (2x, 2y, 1)

∂u ∂v ∂w 0 1 −2y
∂y ∂y ∂y
και αρα
ZZ ZZ
−
→ →
−
curl F · dS = curl F · (rx × ry ) dA
S S
ZZ
= (−2, −2x, −1) · (2x, 2y, 1) dA
[−2,2]×[−2,2]
ZZ
= (−4x − 4xy − 1) dA
[−2,2]×[−2,2]
Z Z √
2 4−x2
= √ (−4x − 4xy − 1) dxdy
−2 − 4−x2
Z 2 p p
= −2 (4x 4 − x2 + 4 − x2 ) dx = 4π
−2
Από την άλλη, θεωρώντας την παραμέτρηση → −

r (t) = (2 cos t, 2 sin t, 0), t ∈ [0, 2π] της καμπύλης
C η οποία φράσσει την επιφάνεια S, έχουμε
Z Z 2π
− −
→
F · d→
r = (2 cos t, 0, 4 cos2 t) · (−2 sin t, 2 cos t, 0) dt
C 0
Z 2π
= −2 sin2 t dt = −4π
0
΄Αρα, Z ZZ
− −
→ →
−
F · d→
r = curl F · dS.
C S

Ασκήσεις
1. Αν f μια συνάρτηση το R2 τέτοια ώστε ∇2 f = 0, να δείξετε οτι

Z
∂f ∂f
dx − dy = 0,
∂D ∂y ∂x
όπου D ⊂ R2 απλό χωρίο.

∂2 f ∂2f
Λύση Η υπόθεση ∇2 f = 0 είναι ισοδύναμη με την ∂x2 + ∂y 2 = 0. ΄Εχουμε τότε,
Z ZZ
∂f ∂f (3.32) ∂ ∂f ∂ ∂f
dx − dy = − − f dxdy
∂D ∂y ∂x D ∂x ∂x ∂y ∂y
ZZ 2
∂ f ∂2f
= − 2 − 2 dxdy
D ∂x ∂y
ZZ 2
∂ f ∂ 2f
= − + dxdy
D ∂x2 ∂y 2
= 0.
2. Αν f (x, y) και g(x, y) δύο συναρτήσεις για τις οποίες υπάρχουν όλες οι μερικές παράγωγοι δευ-
τέρας τάξεως και οι οποίες (μερικές παράγωγοι) είναι συνεχείς, να δείξετε οτι
Z ZZ
∂g ∂g
−f dx + f dy = [f ∇2 g + (∇f · ∇g)]dxdy,
∂D ∂y ∂x D
όπου D ένα κυρτό και φραγμένο σύνολο στον R2 . Αν επιπλέον, ∇2 f = 0 στο D και f = 0 στο
∂D, να δείξετε οτι f = 0 στο D.
Λύση ΄Εχουμε
Z ZZ
∂g ∂g (3.32) ∂ ∂g ∂ ∂g
−f dx + f dy = f − −f dxdy
∂D ∂y ∂x D ∂x ∂x ∂y ∂y
ZZ
∂f ∂g ∂2g ∂f ∂g ∂2g
= · +f 2 + · + f 2 dxdy
D ∂x ∂x ∂x ∂y ∂y ∂y
ZZ
∂2g ∂2g ∂f ∂f ∂g ∂g
= f + 2 + , · , dxdy
∂x2 ∂y ∂x ∂y ∂x ∂y
Z ZD
= [f ∇2 g + (∇f · ∇g)]dxdy.
D
2
Αν
RR επιπλέον, ∇ f = 0 στο RR D και f = 0 στο ∂D, τότε η σχέση που μόλις αποδείξαμε μας δίνει
2
D ∇f · ∇f dxdy = 0, δηλ. D k∇f k dxdy = 0 και άρα, από γνωστό Θεώρημα του Α.Λ., έπεται
οτι ∇f = 0. Συνεπώς, η f είναι σταθερή στο D και αφού ο περιορισμός της στο ∂D είναι =0,
έπεται οτι η f είναι =0 παντού (στο D.)

Θεώρημα 2.5. Απόκλισης του Gauss

→
−
΄Εστω D ⊆ Rn συμπαγές με κατά τμήματα ομαλό σύνορο ∂D. Τότε αν F είναι ενα συνεχώς
διαφορίσιμο διανυσματικό πεδίο σε μια περιοχή του D,
Z Z
→ −
− →
−
F ·→ v dσ(x) = div F dx.
∂D D
Εφαρμογή 1 Θα υπολογίσουμε το
Z
x21 dσ(x).
Sn−1
΄Εστω D := {x ∈ Rn : |x| < 1}. Τότε, ∂D := {x ∈ Rn : |x| < 1} = {x ∈ Rn : |x| = 1} = Sn−1 .

→
−
΄Εστω το διανυσματικό πεδίο F = (x1 , 0, . . . , 0). ΄Εστω η επιφάνεια που ορίζεται από την εξίσωση
ρ(x1 , x2 , . . . , xn ) = x21 + x22 + . . . x2n − 1 = 0. ΄Εχουμε τότε
▽ρ(x1 , x2 , . . . , xn ) = (2x1 , 2x2 , . . . 2xn )
και
−
→ ▽ρ
V = (x1 , x2 , . . . , xn ) = (x1 , x2 , . . . xn )
| ▽ ρ|
→
−
και τέλος div F = 1. Συνεπώς, απ΄το Θεώρημα Απόκλισης του Gauss, έχουμε
Z Z Z
− −
→ →
−
x21 dσ(x) = F ·→
v dσ(x) = div F dx
∂D
Sn−1 D
Z
2π n/2
= 1 dx = Vol(Bn−1 ) = .
nΓ(n/2)
D
Εφαρμογή 2 Θα υπολογίσουμε το
Z
x41 dσ(x).
Sn−1
΄Εστω D := {x ∈ Rn : |x| < 1}. Τότε, ∂D := {x ∈ Rn : |x| < 1} = {x ∈ Rn : |x| = 1} = Sn−1 .

→
−
΄Εστω το διανυσματικό πεδίο F = (x31 , 0, . . . , 0). ΄Εστω η επιφάνεια που ορίζεται από την εξίσωση
ρ(x1 , x2 , . . . , xn ) = x1 + x2 + . . . x2n − 1 = 0. ΄Εχουμε τότε
2 2
▽ρ(x1 , x2 , . . . , xn ) = (2x1 , 2x2 , . . . 2xn )
και
−
→ ▽ρ
V = (x1 , x2 , . . . , xn ) = (x1 , x2 , . . . xn )
| ▽ ρ|
και τέλος
→
−
div F = 3x21 .

΄Εχουμε
Z Z Z
− −
→ →
−
F ·→
Gauss
x41 dσ(x) = v dσ(x) = div F dx
∂D
Sn−1 D
Z Z Z
= 3x21 dx = 3x21 dx = 3 x21 dx
D Bn Bn
 
Z1 Z
Πολικές
(ry1 )2 dσ(y) rn−1 dr
 
= 3 
r=0 y∈Sn−1
   
Z1 Z
rn+1 y12 dσ(y)
 
= 3 dr · 
r=0 y∈Sn−1
n/2
πρίν 3 2π
= · .
n + 2 nΓ(n/2)
Με όμοιους υπολογισμούς βρίσκουμε οτι

Z
5 3 2π n/2
x61 dσ(x) = · · .
n + 4 n + 2 nΓ(n/2)
Sn−1
R
Τα ολοκληρώματα xk1 dσ(x) = 0, για 1 ≤ k ≤ n περιττό είναι ίσα με μηδέν διότι η συνάρτηση
Sn−1
x 7→ xk1 , είναι περιττή και η Sn−1 πάνω στην οποία ολοκληρώνουμε είναι συμμετρική.

Ασκήσεις
R →− −
1. Να υπολογιστεί το C F · d→
r σε κάθε μια από τις πιο κάτω περιπτώσεις:
→
−
I F (x, y) = (x2 , xy) και C η καμπύλη με παραμέτρηση
−
→r (t) = (2 cos t, 2 sin t), t ∈ [0, π].

−
→ x y
II F (x, y) = 3 , 3 και C η καμπύλη με παραμέτρηση
(x2 +y 2 ) 2 (x2 +y ) 2
2
−
→
r (t) = (et sin t, et cos t), t ∈ [0, 1].
→
−
III F (x, y, z) = (z, x, y) και C η καμπύλη με παραμέτρηση
−
→
r (t) = (sin t, 3 cos t, sin2 t), t ∈ [0, π/2].
2. Δείξτε οτι το δ.π.

−
→ −y x
F (x, y) = , , ((x, y) ∈ R2 \ {x > 0})
x2 + y 2 x2 + y 2
είναι συντηρητικό και ακολούθως υπολογίστε ένα δυναμικό του.
3. Υπολογίστε το Z
xy − x2 dx + x2 ydy,
C
όπου C είναι το σύνορο του τριγώνου με κορυφές τα σημεία A(0, 0), B(0, 1) και C(1, 1).
Λύσεις
1. I ΄Εχουμε
Z Z π
− −
→ (3.11)
F · d→
r = [(2 cos t)2 (2 cos t)′ + (2 cos t)(2 sin t)(2 sin t)′ ] dt
C 0
Z π
= [−8 cos2 t · sin t + 8 cos2 t sin t] dt = 0.
0
II ΄Εχουμε

− →
→ x(t) y(t)
(F ◦ −
r )(t) = 3 , 3
(x2 t + y 2 (t)) 2 (x2 t + y 2 (t)) 2
t
e sin t et cos t
= ,
e3t e3t

sin t cos t
= , .
e2t e2t
΄Ετσι,
Z Z 1
− −
→ (3.11) sin t t cos t t
F · d→
r = ′ ′
(e sin t) + 2t (e cos t) dt
C 0 e2t e
Z 1
dt 1
= t
dt = 1 − .
0 e e

III ΄Εχουμε
Z Z π
− −
→ (3.11) 2
F · d→
r = [sin2 t(sin t)′ + sin t(3 sin t)′ + 3 sin t(sin2 t)′ ] dt
C 0
Z π
2
= [7 sin2 t cos t + 3 sin2 t] dt.
0
Τα πιο πάνω ολοκληρώματα υπολογίζονται από τους τύπους

Z Z
2 sin3 t t 1
sin t cos t dt = +c και sin2 t dt = − sin(2t) + c.
3 2 4
→
−
IV Το δ.π. F (x, y) = (2xy 3 , 3x2 y 2 ) είναι ορισμένο σε όλο το R2 το οποίο είναι και απλά
συνεκτικό. ΄Ετσι, αυτό είναι συντηρητικό. Θα βρούμε
ένα δυναμικό του, δηλ. μία συνάρτηση
→
− ∂φ ∂φ
1
φ τάξεως C τέτοια ώστε F = ∇φ, δηλ. ∂x , ∂y = (2xy 3 , 3x2 y 2 ). ΄Εχουμε:
Z
∂φ ∂φ x2 y 2
= 2xy 3 ⇒ φ(x, y) = 2xy 3 dx + h(y) = x2 y 3 + h(y) ⇒ = + h′ (y). (3.37)
∂x ∂y 3
∂φ
Αλλά, ∂y = 3x2 y 2 και άρα από την (3.37) έχουμε
x2 y 2 8 2 3
3x2 y 2 = + h′ (y) ⇒ h(y) = x y .
3 27
’ρα, τελικά,
8 2 3 35 2 3
φ(x, y) = x2 y 3 + x y = x y .
27 27
Τέλος,
Z Z B(2,−2) 5
− −
→ 2 35
F ·→
r = ∇φ d−
→
r = φ((2, −2)) − φ((0, 1)) = − .
C A(0,1) 27
2. Το πεδιό ορισμού του δ.π. είναι το D := R2 \ {x > 0} το οποίο είναι απλά συνεκτικό. ΄Ετσι, από
το Θεώρημα (2.2), αυτό είναι συντηρητικό.
Θα βρούμε
ένα δυναμικό του, δηλ. μία συνάρτηση φ
→
−
τάξεως C 1 τέτοια ώστε F = ∇φ, δηλ. ∂φ , ∂φ
∂x ∂y = −y x
x2 +y 2 x2 +y 2 . ΄Εχουμε:
,
Z y
∂φ −y −y
= 2 ⇒ φ(x, y) = dx + h(y) = arctan + h(y)
∂x x + y2 x2 + y 2 x
∂φ x
⇒ = 2 + h′ (y). (3.38)
∂y x + y2
΄Ετσι, από την (3.38) και τη δεύτερη συνθήκη ∂φ x

∂y = x2 +y 2 , μπορούμε να πάρουμε για h οποια-
δήποτε σταθερά συνάρτηση. ΄Ετσι, για c = 0, έχουμε ότι την
y
φ(x, y) = arctan , (x, y) ∈ D
x
η οποία είναι (ένα) δυναμικό του δ.π..

3. Είναι C = C1+ ∪ C2− ∪ C3− , όπου ου τετραγώνου με κορυφές τα σημεία A(0, 0), B(0, 1), C(1, 0)
και D(1, 1) με θετικό προσανατολισμό την αντίθετη φορά των δεικτών του ωρολογίου. Γράφουμε
το C: C = c+ + − − + + −
1 ∪ c2 ∪ c3 ∪ c4 , όπου c1 , C2 , C3 είναι τα ευθύγραμμα τμήματα A → B, B → C
και C → D αντίστοιχα. Θεωρούμε τις παραμετρήσεις των:
c+ −
→
1 : r 1 (t) = (t, t), t ∈ [0, 1]
−c− →
−
2 : r 2 (t) = (t, 1), t ∈ [0, 1]
−c− →
−
3 : r 1 (t) = (0, t), t ∈ [0, 1].
΄Ετσι,
Z Z 1 Z 1
1
I1 = xy − x2 dx + x2 ydy = [(t · t − t2 ) · 1 + t2 t · 1]dt = t3 dt = ,
C1+ 0 0 4
Z Z
(3.12)
I2 = xy − x2 dx + x2 ydy = − xy − x2 dx + x2 ydy
C2− −C2−
Z 1
= − [(t · 1 − 12 ) + t2 · 1 · 0]dt
0
Z 1
1
= − (t − 1)dt = ,
0 2
Z Z 1
2 2 (3.12)
I3 = xy − x dx + x ydy = − [(0 · t − 02 )0′ + 02 · t · t′ ]dt
C3− 0
= 0
και άρα Z
1 1 3
xy − x2 dx + x2 ydy = I1 + I2 + I3 = + = .
C 2 4 4

Path Integrals Green Stokes

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Path Integrals Green Stokes

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Διανυσματικός Λογισμός 3

3.1. Επικαμπύλια Ολοκληρώματα Πρώτου Είδους

Ορισμός 1.1. Επικαμπύλιο ολοκλήρωμα

΄Εστω Γ μια κατά τμήματα λεία καμπύλη με παραμέτρηση −

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 13

Συγκεκριμένα, το μήκος L(−

Πολικές συντεταγμένες ΄Εστω →

x(t) = r(t) cos θ(t)

Θα δούμε τώρα πως το στοιχείο μήκους k→

x(t) = r(t) cos θ(t)

Τότε, εύκολα βλέπουμε οτι

x(t) = r(t) cos θ(t) sin φ(t)

14 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

Τότε, εύκολα βλέπουμε οτι

x(t) = 3 cos t, y(t) = 3 sin t, t ∈ [0, 2π].

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 15

Συνεπώς, θεωρούμε τις αντίστοιχες πολικές συντεταγμένες

4. Θα υπολογίσουμε το μήκος της καμπύλης C η οποία δίνεται από την εξίσωση →

Τότε, C = C1 ∪ C2 ∪ C3 και άρα

16 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

Καμπύλη Παραμέτρηση (+) Παραμέτρηση (-)

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 17

3.2. Επικαμπύλια Ολοκληρώματα Δευτέρου Είδους

Ορισμός 2.1. Επικαμπύλιο Ολοκλήρωμα Δευτέρου είδους

• Στην περίπτωση που C μια λεία τάξεως C 1 καμπύλη στον R3 με − → r : [a, b] → R3 , − →

18 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

1. Θα υπολογίσουμε το έργο που παράγεται από την επίδραση της δύναμης

των C1 και C2 αντίστοιχα. Τότε,

= 4 [arctan(2) − arctan(1)] = 4 arctan(2) − π

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 19

20 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

(iii) → (ii) ΄Εστω C1 , C2 δύο καμπύλες με άκρα τα σημεία a και b. ΄Εστωσαν − →r 1, −

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 21

Από τις (3.13) και (3.14) έπεται οτι

από το Θεώρημα του Schwarz, αφού η φ είναι τάξεως C 1 .

22 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

Ορισμός 2.3. Συνεκτικό και απλά συνεκτικό σύνολο

1. Ο R2 και ο R3 είναι απλά συνεκτικά σύνολα.

S2 (0, r) = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 = r}, (r > 0)

είναι απλά συνεκτικά.

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 23

΄Ετσι, από την (3.20) και τη δεύτερη συνθήκη ∂φ x ′

η οποία είναι (ένα) δυναμικό του δ.π..

U = R3 \ {z − άξονα} = {(x, y, z) ∈ R3 : xy 6= 0}.

24 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

Μπορούμε εύκολα να δούμε οτι Z

Από τις (3.22) και (3.23) έχουμε οτι

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 25

και άρα από τις (3.27) και (3.28) έχουμε οτι

yez = yez + h′2 (z) ⇒ h′2 (z) = 0 ⇒ h2 (z) = c ∈ R.

΄Αρα, για c = 0, ένα δυναμικό είναι η φ(x, y, z) = xy + yez . Συνεπώς,

Ορισμός 2.4. Καμπύλη Jordan

΄Εστω Γ μια καμπύλη και →

26 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

κλειστές καμπύλες ανοικτές καμπύλες

Θεώρημα 2.4. Stokes

Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com 27

• Ο τύπος (3.30) γράφεται και ως

28 Ιωακείμ Ιωάννης | yiannis.ioakim.math@gmail.com | Ιστοσελίδα https://ioakimioannis.com

και οι δύο τελευταίες σχέσεις μας δίνουν ότι

Εφαρμογή: Τύπος ολοκλήρωσης κατα μέρη

΄Εστω D ⊂ R2 και έστω f, g : D → R συναρτήσεις τάξεως C 2 . Τότε,

Απόδειξη. Από τον τύπο (3.33) έχουμε:

Από γνωστή μας ταυτότητα1 έχουμε