Mathematical Analysic, CH 1

Keflaio 8
DIPLA KAI TRIPLA

OLOKLHRWMATA
Σημειώσεις Γ. Γεωργίου, ΜΑΣ 1 .
8.1 Dipl oloklhr¸mata
8.1.1 Diplì olokl rwma se orjog¸nio
y Ορίζουμε πρώτα το διπλό ολοκλήρωμα

(double integral),
R=[a,b]X[c,d] ∫
d f (x, y) dA
R
πάνω σ’ένα ορθογώνιο

c
R = [a, b] × [c, d]
το οποίο ϕαίνεται στο διπλανό σχήμα.

a b x
Ορισμός - Διπλό ολοκλήρωμα πάνω σε ορθογώνιο

΄Εστω η συνάρτηση f : R → R, όπου R=[a, b] × [c, d]. Θεωρούμε μια διαμέριση του R τάξης n:
a = x0 < x1 < · · · < xn = b , c = y0 < y1 < · · · < yn = d
1
mas033/notes/Ch8integrals/chap8.tex
1
2 KEFALAIO 8. DIPLA KAI TRIPLA OLOKLHRWMATA
με
b−a d−c
∆x = xj+1 − xj = , ∆y = yk+1 − yk = ,
n n
και το αντίστοιχο άθροισμα Riemann:
∑ n−1
n−1 ∑
Sn = f (cjk ) ∆x∆y ,
j=0 k=0
όπου cjk ∈ Rjk = [xj , xj+1 ] × [yk , yk+1 ]. Αν η ακολουθία {Sn } συγκλίνει σε ένα όριο S όταν n → ∞
και το όριο S είναι το ίδιο για οποιαδήποτε επιλογή σημείων cjk στα ορθογώνια Rjk , τότε λέμε ότι η f
είναι ολοκληρώσιμη πάνω στο R και γράϕουμε
∫ ∫ ∑ n−1
n−1 ∑
f (x, y) dxdy = lim f (cjk ) ∆x∆y = S . (8.1)
R n→∞
j=0 k=0
Θεώρημα Fubini
΄Εστω f συνεχής συνάρτηση με πεδίο ορισμού το R=[a, b] × [c, d]. Τότε ισχύει
∫ b∫ d ∫ d∫ b ∫
f (x, y) dydx = f (x, y) dxdy = f (x, y) dA . (8.2)
a c c a R
Απόδειξη
Θα δείξουμε μόνο τη μια ισότητα,
∫ b ∫ d ∫
I = f (x, y) dydx = f (x, y) dA ,
a c R
αϕού η άλλη αποδεικνύεται με παρόμοιο τρόπο.
΄Εστω c = y0 < y1 < · · · < yn = d μια κανονική διαμέριση του [c, d]. ΄Εχουμε τότε:
∫ b [∫ d ] ∫ b [n−1
∑ ∫ yk+1
]
I = f (x, y) dy dx = f (x, y) dy dx .
a c a k=0 yk
Επειδή η f είναι συνεχής, από την ολοκληρωτική εκδοχή του Θεωρήματος Μέσης Τιμής, υπάρχει Yk (x) ∈
[yk , yk+1 ] τέτοιο ώστε ∫ yk+1
f (x, y) dy = f (x, Yk (x)) (yk+1 − yk ) .
yk
΄Αρα [n−1 ]
∫ b ∑
I = f (x, Yk (x)) (yk+1 − yk ) dx .
a k=0
Εκϕράζοντας το τελευταίο ολοκλήρωμα ως όριο αθροίσματος Riemann, έχουμε
∑ n−1
n−1 ∑
I = lim f (Pj , Yk (Pj )) (yk+1 − yk ) (xj+1 − xj )
n→∞
j=0 k=0
8.1. DIPLA OLOKLHRWMATA 3
όπου a = x0 < x1 < · · · < xn = b μια διαμέριση του [a, b] και Pj ∈ [xj , xj+1 ]. Θέτοντας cjk =(Pj , Yk (Pj )) ∈
Rjk όπου Rjk =[xj , xj+1 ] × [yk , yk+1 ], έχουμε
∑ n−1
n−1 ∑ ∫
I = lim f (cjk ) (yk+1 − yk ) (xj+1 − xj ) = f (x, y) dA .
n→∞ R
j=0 k=0
Παρατήρηση: Το Θεώρημα του Fubini μας επιτρέπει να αλλάξουμε τη σειρά ολοκλήρωσης. Αυτό, σε
αρκετές περιπτώσεις, διευκολύνει τον υπολογισμό του ολοκληρώματος.
Παράδειγμα 1
Υπολογίστε το ολοκλήρωμα ∫
4x2 y 2 dA
R
όπου R=[−1, 1] × [−2, 2].

Λύση:
∫ ∫ 1 ∫ 2 ∫ 1 ∫ 2 [ ]1 [ ]2
2 2 2 2 2 2 x3 y3 128
4x y dA = 4x y dy dx = 4 x dx y dy = 4 =
R −1 −2 −1 −2 3 −1 3 −2 9
Δείξτε ότι
1 ∑∑ j+k
n−1 n−1
lim e n = (e − 1)2
n→∞ n2 j=0
k=0
Λύση:
Θεωρούμε τη συνάρτηση
f (x, y) = ex + y
στο τετράγωνο R=[0, 1] × [0, 1] και την κανονική διαμέριση του R σε n × n τετράγωνα:
0 = x0 < x1 < · · · < xn = 1 , 0 = y0 < y1 < · · · < yn = 1 ,
΄Εχουμε τότε
j k 1 1
xj = , yk = , ∆x = , ∆y = .
n n n n
Επιλέγοντας το cjk = (xj , yk ) ∈ Rjk = [xj , xj+1 ] × [yk , yk+1 ] έχουμε το άθροισμα Riemann:
∑ n−1
n−1 ∑ ∑ n−1
n−1 ∑ j+k 1 1 ∑∑ j+k
n−1 n−1
Sn = f (cjk ) ∆x∆y = e n = e n .
j=0 k=0 j=0 k=0
n2 n2 j=0
k=0
Από τη θεωρία γνωρίζουμε ότι

∫ ∫ ∫ ∫ ∫
1 1 1 1 [ ]1 [ ]1
lim Sn = ex + y dxdy = ex + y dxdy = ex dx ey dy = ex 0 ey 0 = (e − 1)2 .
n→∞ R 0 0 0 0
Από τις πιο πάνω σχέσεις έχουμε τελικά:
1 ∑∑ j+k
n−1 n−1
lim e n = lim Sn = (e − 1)2
n→∞ n2 j=0 n→∞
k=0
Δείξτε ότι
1 ∑∑
n−1 n−1
j k
lim sin sin = (1 − cos 1)2
n→∞ n2 j=0 n n
k=0
Λύση:
f (x, y) = sin x sin y
στο τετράγωνο R=[0, 1] × [0, 1] και την κανονική διαμέριση του R σε n × n τετράγωνα:
0 = x0 < x1 < · · · < xn = 1 , 0 = y0 < y1 < · · · < yn = 1 ,
΄Εχουμε τότε
j k 1 1
xj = , yk = , ∆x = , ∆y = .
n n n n
Επιλέγοντας το cjk = (xj , yk ) ∈ Rjk = [xj , xj+1 ] × [yk , yk+1 ] έχουμε το άθροισμα Riemann:
∑ n−1
n−1 ∑ ∑ n−1
n−1 ∑ j k 1 1 ∑∑
n−1 n−1
j k
Sn = f (cjk ) ∆x∆y = sin sin = sin sin .
j=0 k=0 j=0 k=0
n n n2 n2 j=0 n n
k=0
Από τη θεωρία γνωρίζουμε ότι

∫ ∫ 1 ∫ 1
lim Sn = sin x sin y dxdy = sin x sin y dxdy
n→∞ R 0 0
∫ 1 ∫ 1
1 1
= sin x dx sin y dy = [− cos x]0 [− cos y]0 = (1 − cos 1)2 .
0 0
Από τις πιο πάνω σχέσεις έχουμε τελικά:
1 ∑∑
n−1 n−1
j k
lim sin sin = lim Sn = (1 − cos 1)2
n→∞ n2 j=0 n n n→∞
k=0
8.1.2 Dipl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa
Από τις σημειώσεις του μαθήματος, διακρίνουμε τα χωρία τύπου 1, τύπου 2 και τύπου 3. Τα τελευταία
είναι αυτά που είναι και τύπου 1 και τύπου 2.
Υπολογίστε τον όγκο που βρίσκεται κάτω από το γράϕημα της
f (x, y) = x2 + 4y 2
και πάνω από το ορθογώνιο R=[−1, 1] × [0, 2].

Λύση:
∫ 1 ∫ 2 ∫ [
1 ]y=2 ∫ 1( ) [ 3 ]1
4y 3 32 2x 32 68
V = (x2 +4y 2 )dydx = x2 y + dx = 2x2 + dx = + x =
−1 0 −1 3 y=0 −1 3 3 3 −1 3
Υπολογίστε το διπλό ολοκλήρωμα:
∫ 1 ∫ 1 √
√
1 + y 3 dy dx .
0 x
Λύση:
Το αρχικό χωρίο ολοκλήρωσης είναι τύπου 1:

y
√
0≤x≤1, x≤y ≤1.
√ Επειδή δεν είναι εύκολο να ολοκληρώσουμε, αλ-

1 y= x ή x=y 2
λάζουμε τη σειρά ολοκλήρωσης και θεωρούμε
το χωρίο ως χωρίο τύπου 2:
0≤y ≤1, 0 ≤ x ≤ y2 .
1 x
΄Εχουμε λοιπόν για το ολοκλήρωμά μας:

∫ 1 ∫ 1 √ ∫ 1 ∫ y2 √
I = √
1 + y 3 dy dx = 1 + y 3 dx dy
0 x 0 0
∫ 1 √ ∫ 1 √
y2
= 1 + y 3 [x]0 dy = y2 1 + y 3 dy
0 0
∫
1 1 √ 1 2 [ ]1 2 ( √ )
= 1 + y 3 d(1 + y 3 ) = (1 + y 3 )3/2 = 2 2−1
3 0 3 3 0 9
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα ∫
I = x2 y dxdy
D
όπου { }
x2 y2
D = (x, y) ∈ R2 | x2 + y 2 ≤ a2 , + ≥ 1 , y > 0 , a > b > 0
a2 b2
Λύση:
Το χωρίο D είναι το χωρίο που περιέχεται με-

√ ταξύ της έλλειψης
y
y = a − x2
b√ 2
√ Ψ1 (x) = a − x2
y = ab a2 − x2 a
b
και του κύκλου
√
Ψ2 (x) = a2 − x2
−a a x
με −a ≤ x ≤ a. ΄Εχουμε λοιπόν ένα χωρίο
τύπου 1.
∫ ∫ a ∫ Ψ2 (x)
I = x2 y dxdy = x2 y dy dx
D −a Ψ1 (x)
∫ [ ]√a2 −x2 ∫ []
a
x2 y 2 x2 (a2 − x2 ) b2 x2 (a2 − x2 )
a
= √
dx = − dx
−a b2 a2 −x2 −a 2 2a2
∫ a [ ]a
a
3
1 1 2x x5
= (a − b )
2 2
x (a − x ) dx =
2 2 2
(a − b ) a
2 2
−
2a2 −a 2a2 3 5 −a
2 3 2
= a (a − b2 )
15
(α) Σχεδιάστε το χωρίο
{ }
D = (x, y) ∈ R2 | x ∈ [0, π/2], sin x ≤ y ≤ 1 .
(β) Υπολογίστε το
∫ π/2 ∫ 1
sin x dydx
0 sin x
(γ) Υπολογίστε το πιο πάνω ολοκλήρωμα αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης.

Βοηθητικά ολοκληρώματα
∫ ∫ √
sin 2x x x√ 1
sin2 x dx = − + και 1 − x2 dx = 1 − x2 + sin−1 x
4 2 2 2
Λύση:
(α) { }
D = (x, y) ∈ R2 | x ∈ [0, π/2], sin x ≤ y ≤ 1 .
1 y=1
D y = sinx
π/2 x
(β) Το D λαμβάνεται σαν χωρίο τύπου 1.

∫ ∫ ∫ ∫
π/2 1 π/2
1
π/2 ( )
I = sin x dydx = [sin x y]sin x dx = sin x − sin2 x dx
0 sin x 0 0
[ ]π/2
sin 2x x π
= − cos x + − = 1 −
4 2 0 4
(γ) Θεωρούμε τώρα το D σαν χωρίο τύπου 2:

{ }
D = (x, y) ∈ R2 | y ∈ [0, 1], 0 ≤ x ≤ sin−1 y .
Αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης παίρνουμε:

∫ ∫ sin−1 y ∫ ∫
1 1
sin−1 y
1 [ ]
I = sin x dxdy = [− cos x]0 dy = − cos(sin−1 y) + cos 0 dy
0 0 0 0
∫ [ √ ] [ ]1
1
y√ 1 π
= 1 − 1 − y 2 dy = y − 1 − y 2 − sin−1 y = 1 −
0 2 2 0 4
Βρείτε τον όγκο του στερεού που βρίσκεται κάτω από το παραβολοειδές z=3x2 +y 2 και πάνω από το
χωρίο που περικλείεται από τις x=y και x=y 2 -y.
Λύση:
x=y 2 − y Βρίσκουμε τα σημεία τομής των x=y και x=y 2 -

2 y:
}
x=y
1 =⇒ y 2 − 2y = 0
x=y x = y2 − y
D
Οι καμπύλες τέμνονται στα y=0 και y=2.
2 x
Το D είναι χωρίο τύπου 2:

{ }
D = (x, y) ∈ R2 | y ∈ [0, 2], y 2 − y ≤ x ≤ y .
Επειδή z=3x2 +y 2 ≥0 για όλα τα x και y, έχουμε για τον ζητούμενο όγκο:
∫ 2∫ y ∫ 2
2 2
[ 3 ]y
V = (3x + y ) dxdy = x + y 2 x y2 −y dy
0 y 2 −y 0
∫ ∫
2 [ 3 ] 2 ( 6 )
= 2y − (y 2 − y)3 − y 2 (y 2 − y) dy = −y + 3y 5 − 4y 4 + 4y 3 dy
0 0
[ 7 ]2
y y6 4 5 144
= − + − y + y 4
=
7 2 5 0 35
Δίνουμε τώρα το θεώρημα μέσης τιμής για διπλά ολοκληρώματα.
Θεώρημα Μέσης Τιμής για Διπλά Ολοκληρώματα

Υποθέτουμε ότι η f : D → R είναι συνεχής και το D είναι ένα στοιχειώδες χωρίο στο επίπεδο. Τότε για
κάποιο σημείο (x0 , y0 ) ∈ D ισχύει
∫
f (x, y) dA = f (x0 , y0 ) A(D) , (8.3)
D
όπου A(D) το εμβαδόν του D: ∫

A(D) = dA .
D
Δείξτε ότι ∫
1 dA 1
≤ ≤ ,
6 D y−x+3 4
όπου D το τρίγωνο με κορυϕές (0, 0), (1, 1) και (1, 0).
Λύση:
Η συνάρτηση f (x, y)=y − x + 3 ορίζει μια επί-
πεδη επιϕάνεια και παίρνει τη μέγιστη και την
y6 ελάχιστη τιμή της στις κορυϕές του τριγώνου
D. Επειδή,
f (0, 0) = 3
(1, 1)
f (1, 1) = 3
D f (1, 0) = 2
-
(1, 0) x στο D ισχύει
2 ≤ f (x, y) ≤ 3 .
΄Αρα ∫ ∫ ∫
1 1 1 dA dA dA
≤ ≤ =⇒ ≤ ≤ =⇒
3 f (x, y) 2 D 3 D y−x+3 D 2
∫
1 dA 1
A(D) ≤ ≤ A(D) .
3 D y−x+3 2
Επειδή A(D)=1/2, έχουμε τελικά ∫
1 dA 1
≤ ≤ .
6 D y−x+3 4
Δείξτε ότι ∫
2
+y 2
4e5 ≤ ex dA ≤ 4e25
[1,3]×[2,4]
Λύση:
Είναι ϕανερό ότι στο [1, 3] × [2, 4] η
2
+y 2
f (x, y) = ex
παίρνει την ελάχιστή της τιμή στο (1, 2) και την μέγιστή της στο (3, 4). ΄Αρα
∫ ∫ ∫
2 2 2 2
e5 ≤ ex +y ≤ e25 =⇒ e5 dA ≤ ex +y dA ≤ e25 dA =⇒
[1,3]×[2,4] [1,3]×[2,4] [1,3]×[2,4]
∫
2
+y 2
4e5 ≤ ex dA ≤ 4e25
[1,3]×[2,4]
αϕού ∫
A([1, 3] × [2, 4]) = dA = 4 .
[1,3]×[2,4]
Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι πιο θεωρητικά.
Δείξτε ότι
∫ x ∫ d ∫ d ∫ x ∫ d
d
f (x, y, z) dzdy = f (x, x, z) dz + fx (x, y, z) dzdy . (8.4)
dx a c c a c
Λύση:
1ος τρόπος
Χρησιμοποιούμε τον κανόνα της αλυσίδας και το θεμελιώδες θεώρημα του ολοκληρωτικού λογισμού.
∫ x ∫ d
F (x, w) = f (w, y, z) dzdy
a c
όπου w=w(x). Από τον κανόνα της αλυσίδας έχουμε
dF ∂F ∂F dw
= + =⇒
dx ∂x ∂w dx
∫ x ∫ d ∫ x ∫ d ∫ x∫ d
d ∂ ∂ dw
f (w, y, z) dzdy = f (w, y, z) dzdy + f (w, y, z) dzdy
dx a c ∂x a c ∂w a c dx
∫ d ∫ x∫ d
dw
= f (w, x, z) dz + fw (w, y, z) dzdy
c a c dx
Θέτοντας w=x βρίσκουμε τη ζητούμενη σχέση.
2ος τρόπος
Χρησιμοποιούμε τον ορισμό της παραγώγου.
∫ ∫ [∫ ∫ ∫ ∫ ]
x d x+∆x d x d
d 1
f (x, y, z) dzdy = lim f (x + ∆x, y, z) dzdy − f (x, y, z) dzdy .
dx a c ∆x→0 ∆x a c a c
Χωρίς βλάβη της γενικότητας υποθέτουμε ότι ∆x > 0, οπότε

∫ x ∫ d
d
A = f (x, y, z) dzdy
dx a c
[∫ ∫
x d
1
= lim f (x + ∆x, y, z) dzdy
∆x→0 ∆x a c
∫ ∫ ∫ ∫ ]
x+∆x d x d
+ f (x + ∆x, y, z) dzdy − f (x, y, z) dzdy
x c a c
[∫ ∫
x d
1
= lim {f (x + ∆x, y, z) − f (x, y, z)} dzdy
∆x→0 ∆x a c
∫ ∫ ]
x+∆x d
+ f (x + ∆x, y, z) dzdy
x c
∫ ∫
x
f (x + ∆x, y, z) − f (x, y, z)
d
= lim dzdy
a c ∆x→0 ∆x
∫ x+∆x ∫ d
1
+ lim f (x + ∆x, y, z) dzdy
∆x→0 ∆x x c
∫ x∫ d ∫ x+∆x ∫ d
1
= fx (x, y, z) dzdy + lim f (x + ∆x, y, z) dzdy
a c ∆x→0 ∆x x c
Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι

∫ x+∆x ∫ d ∫ d
1
I = lim f (x + ∆x, y, z) dzdy = f (x, x, z) dz
∆x→0 ∆x x c c
Από το θεώρημα μέσης τιμής υπάρχει ξ ∈ [x, x + ∆x] τέτοιο ώστε

∫ x+∆x ∫ d ∫ d
f (x + ∆x, y, z) dzdy = f (x + ∆x, ξ, z) dz (∆x)
x c c
Επειδή ξ → x καθώς ∆x → 0 βρίσκουμε ότι

∫ d ∫ d
1
I = lim f (x + ∆x, ξ, z) dz (∆x) = f (x, x, z) dz
∆x→0 ∆x c c
και η πρόταση έχει αποδειχθεί.

Αν η F είναι συνεχής στο [0, ∞) δείξτε ότι
∫ x [∫ t ] ∫ x
F (u)du dt = (x − u) F (u)du (8.5)
0 0 0
Λύση:
u=t Το δοσμένο ολοκλήρωμα,

∫ x [∫ t ]
I = F (u)du dt ,
0 0
u=0 είναι ολοκλήρωμα πάνω σε χωρίο τύπου 1 όπως

ϕαίνεται στο σχήμα.
x t
u
Αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης θεωρούμε
t=u το χωρίο ως χωρίο τύπου 2 και έχουμε
x ∫ x [∫ x ] ∫ x
x
I= F (u)dt du = [F (u)t]u du =⇒
0 u 0
t=x
∫ x [∫ t ] ∫ x
F (u)du dt = (x − u) F (u)du
0 0 0
x t
8.2. TRIPLA OLOKLHRWMATA 13
8.2 Tripl oloklhr¸mata
8.2.1 Triplì olokl rwma se orjog¸nio parallhlepÐpedo
Ορίζουμε πρώτα το τριπλό ολοκλήρωμα (triple integral),

∫
f (x, y) dV
B
πάνω σ’ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο
B = [a, b] × [c, d] × [u, v] .
Ορισμός - Τριπλό ολοκλήρωμα πάνω σε ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο

΄Εστω η συνάρτηση f : B → R, όπου B=[a, b] × [c, d] × [u, v]. Θεωρούμε μια διαμέριση του B τάξης n:
a = x0 < x1 < · · · < xn = b , c = y0 < y1 < · · · < yn = d , u = z0 < z1 < · · · < zn = v ,
με
b−a d−c u−v

∆x = xj+1 − xj = , ∆y = yk+1 − yk = , ∆z = zi+1 − zi = ,
n n n
και το αντίστοιχο άθροισμα Riemann:
∑ n−1
n−1 ∑ n−1
∑
Sn = f (cijk ) ∆x∆y∆z ,
i=0 j=0 k=0
όπου cijk ∈ Bijk = [xj , xj+1 ]×[yk , yk+1 ]×[zi , zi+1 ]. Αν η ακολουθία {Sn } συγκλίνει σε ένα όριο S όταν
n → ∞ και το όριο S είναι το ίδιο για οποιαδήποτε επιλογή σημείων cijk στα ορθογώνια παραλληλεπίπεδα
Bijk , τότε λέμε ότι η f είναι ολοκληρώσιμη πάνω στο B και γράϕουμε
∫ ∫ ∫ ∑ n−1
n−1 ∑ n−1
∑
f (x, y, z) dxdydz = lim f (cijk ) ∆x∆y∆z = S . (8.6)
B n→∞
i=0 j=0 k=0
Αν οι f , g και h είναι συνεχείς στα [a, b], [c, d] και [u, v] αντίστοιχα, δείξτε ότι
∫ b∫ d∫ v [∫ ] [∫ ] [∫ ]
b d v
f (x) g(y) h(z) dzdydx = f (x) dx g(y) dy h(z) dz . (8.7)
a c u a c u
Λύση:
Αν F , G και H είναι οι αντιπαράγωγοι των f , g και h αντίστοιχα, από το Θεμελιώδες Θεώρημα του
Ολοκληρωτικού Λογισμού έχουμε:
∫ b ∫ d ∫ v
f (x) dx = F (b) − F (a) , g(y) dy = G(d) − G(c) , h(z) dz = H(v) − H(u) .
a c u
Θα δείξουμε λοιπόν ότι

∫ b ∫ d ∫ v
I = f (x) g(y) h(z) dzdydx = [F (b) − F (a)] [G(d) − G(c)] [H(v) − H(u)] .
a c u
Ολοκληρώνοντας διαδοχικά έχουμε:

∫ b ∫ d
v
I = [f (x) g(y) H(z)]u dydx
a c
∫ b ∫ d
= f (x) g(y) [H(v) − H(u)] dydx
a c
∫ b
d
= [H(v) − H(u)] [f (x) G(y)]c dx
a
∫ b
= [H(v) − H(u)] f (x) [G(d) − G(c)] dx
a
∫ b
= [G(d) − G(c)] [H(v) − H(u)] f (x) dx
a
= [F (b) − F (a)] [G(d) − G(c)] [H(v) − H(u)] .
∫ 1 ∫ 2 ∫ 3 [∫ 1 ] [∫ 2 ] [∫ 3 ]
x 3 x 3
e sin y z dzdydx = e dx sin y dy h(z)z
0 1 1 0 1 1
[ ]3
1 2 z4
= [ex ]0 [− cos y]1
4 1
( )
( ) 81 − 1
= e − e
1 0
(− cos 2 + cos 1)
4
= 20 (e − 1) (cos 1 − cos 2) .
8.2.2 Tripl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa
Από τις σημειώσεις του μαθήματος, διακρίνουμε τα χωρία τύπου 1, τύπου 2 και τύπου 3.
Να υπολογισθεί ο όγκος του στερεού που περικλείεται από τον κύλινδρο x2 + y 2 =9 και τα επίπεδα z=1
και x + z=5.
Λύση:
z
x+z=5
Το στερεό Ω καθώς και η προβολή του D στο

επίπεδο xy ϕαίνονται στο διπλανό σχήμα.
x 2 + y 2= 9
z=1
D y
x 2 + y 2= 9
2
x
Για τον όγκο του στερεού έχουμε:

∫∫∫ ∫ ∫ √ ∫ ∫ ∫ √
3 9−x2 5−x 3 9−x2
V (Ω) = dV = √ dzdydx = √ (4 − x) dydx
−3 − 9−x2 1 −3 − 9−x2
∫ ∫ √ ∫ ∫ √
3 9−x2 3 9−x2
= 4 √ dxdy − √ x dxdy = 4 A(D) − 0 = 36π
−3 − 9−x2 −3 − 9−x2
Χρησιμοποιήσαμε το γεγονός ότι το δεύτερο ολοκλήρωμα μηδενίζεται λόγω συμμετρίας. Αν δεν δούμε
τη συμμετρία, μπορούμε να το υπολογίσουμε εύκολα εργαζόμενοι σε πολικές συντεταγμένες με x=r cos θ
και y=r sin θ:
∫ 3 ∫ √
9−x2 ∫ 2π ∫ 3 ∫ 2π [ ]3
r3 81 2π
I = √ x dxdy = r cos θ r drdθ = cos θ dθ = [sin θ]0 = 0
−3 − 9−x2 0 0 0 3 0 3
Υπολογίστε το τριπλό ολοκλήρωμα:

∫ ∫ ∫
x y z dx dy dz ,
S
όπου S το χωρίο που ορίζεται από τις:
x≥0, y ≥0, z ≥0, x2 + y 2 + z 2 ≤ 1 .
Λύση:
1 √
z= 1 − x2 − y 2 Το χωρίο S είναι τύπου 1 και ορίζεται από τις:
0≤x≤1
1 √
1 y 0 ≤ y ≤ 1 − x2
√ √
y= 1 − x2 0 ≤ z ≤ 1 − x2 − y 2
΄Εχουμε λοιπόν για το ολοκλήρωμά μας:

∫ ∫ ∫ ∫ 1 ∫ √
1−x2 ∫ √1−x2 −y2
I = x y z dx dy dz = x y z dz dy dx
S 0 0 0
√
∫ 1 ∫ √
1−x2 [ ] 1−x2 −y2 ∫ ∫ √1−x2
z2 1 1
= xy dy dx = x y (1 − x2 − y 2 ) dy dx
0 0 2 0 2 0 0
∫ ∫ √ ∫ 1 [ ]√1−x2
1 1[ 1−x2 ] 1 y 2
y 4
= (1 − x2 ) x y − x y 3 dy dx = (1 − x2 ) x − x dx
20 0 2 0 2 4 0
∫ [ ] ∫
1 1 (1 − x2 ) (1 − x2 )2 1 1
= (1 − x2 ) x − x dx = x (1 − x2 )2 dx
2 0 2 4 8 0
∫ 1 [ ]1
1 1 (1 − x2 )3 1
= − (1 − x2 )2 d(1 − x2 ) = − = .
16 0 16 3 0 48
Παράδειγμα 3:
(α) Σχεδιάστε πρόχειρα το χωρίο ολοκλήρωσης και υπολογίστε το ολοκλήρωμα
∫ 1 ∫ √
x
(x + 2y 3 ) dydx
0 0
(β) Σχεδιάστε πρόχειρα το χωρίο ολοκλήρωσης και υπολογίστε το ολοκλήρωμα
∫ 1 ∫ √
x
(x + 2y 3 ) dydx
0 x
(γ) Υπολογίστε το ολοκλήρωμα στο (β) αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης.

Λύση:
(α)
∫ 1 ∫ √x
I = (x + 2y 3 ) dydx
y 0 0
[ ∫ ]y=√x
1
y4
= xy + dx
0 2 y=0
∫ 1( )
√ √ x2
y= x = x x + dx
0 2
[ ]1
2 5/2 x3 17
= x + =
5 6 0 30
1 x
(β)
∫ 1 ∫ √
x
I = (x + 2y 3 ) dydx
y 0 x
∫ [ 1 ]y=√x
y4
= xy + dx
0 2 y=x
∫ 1( )
√ √ x2 x4
y1 = x = x x + − x2 − dx
0 2 2
[ ]1
2 5/2 x3 x5 2
y=x = x − − =
5 6 10 0 15
1 x
(γ)
Αντιμετωπίζουμε τώρα το χωρίο σαν τύπου 2:
0≤y≤1 και y2 ≤ x ≤ y
y
΄Εχουμε τώρα για το ολοκλήρωμά μας:

∫ 1 ∫ y
I = (x + 2y 3 ) dxdy
x1 = y 2 0 y2
∫ 1 [ ]x=y
x2
= + 2y 3 x dy
x=y 0 2 x=y 2
∫ 1( 2 )
1 x y 3 4
= + y − 2y 5
dy
0 2 2
[ 3 ]1
y 3 5 y6 2
= + y − =
6 10 3 0 15
8.3. ALLAGH TWN METABLHTWN 19
8.3 Allag twn metablht¸n
Ορισμός: Ιακωβιανή στον R3

΄Εστω T : W ⊂ R3 → R3 μια C 1 συνάρτηση που ορίζεται από τις
x = x(u, v, w) , y = y(u, v, w) , z = z(u, v, w) . (8.8)
Η Ιακωβιανή του μετασχηματισμού T είναι η ορίζουσα:

∂x ∂x ∂x
∂u ∂v ∂w
∂(x, y, z) ∂y ∂y ∂y
= (8.9)
∂(u, v, w) ∂u ∂v ∂w
∂z ∂z ∂z
∂u ∂v ∂w
Μετασχηματισμός από κυλινδρικές σε καρτεσιανές συντεταγμένες

Γνωρίζουμε ότι
x = r cos θ , y = r sin θ , z = z,
οπότε
∂x ∂x ∂x
∂r ∂θ ∂z
cos θ −r cos θ 0
∂(x, y, z) ∂y ∂y ∂y
= = sin θ r cos θ 0 = r (cos2 θ + sin2 θ) = r .
∂(r, θ, z) ∂r ∂θ ∂z
0 0 1
∂z ∂z ∂z
∂r ∂θ ∂z
Επειδή
∂(x, y, z) ∂(r, θ, z)
= 1
∂(r, θ, z) ∂(x, y, z)
έχουμε επίσης
∂(r, θ, z) 1
= .
∂(x, y, z) r
Θεώρημα αλλαγής των μεταβλητών για διπλά ολοκληρώματα

΄Εστω D και D∗ στοιχειώδη χωρία στο επίπεδο τέτοια ώστε T (D∗ )=D, όπου η απεικόνιση T : D∗ → D
είναι C 1 και ένα-προς-ένα στο D∗ . Για κάθε ολοκληρώσιμη συνάρτηση f : D → R ισχύει
∫ ∫
∂(x, y)
f (x, y) dxdy = f (x(u, v), y(u, v)) dudv (8.10)
D D ∗ ∂(u, v)
Θεώρημα αλλαγής των μεταβλητών για τριπλά ολοκληρώματα

΄Εστω W και W ∗ στοιχειώδη χωρία στο χώρο τέτοια ώστε T (W ∗ )=W , όπου η απεικόνιση T : W ∗ → W
είναι C 1 και ένα-προς-ένα στο W ∗ . Για κάθε ολοκληρώσιμη συνάρτηση f : W → R ισχύει
∫ ∫
∂(x, y, z)
f (x, y, z) dxdydz = f (x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w)) dudvdw (8.11)
W D∗ ∂(u, v, w)
Να υπολογισθεί το εμβαδόν του χωρίου που ορίζεται από τις
x2 + y 2 ≥ 4 , x2 + y 2 ≤ 4x , y≥0
με τη χρήση διπλού ολοκληρώματος.

Λύση:
y
θ = π/3
x 2 + y 2= 4 r= 4 cos θ
D x 2 + y 2 = 4x
θ
1 2 4 x
Το χωρίο ολοκλήρωσης D ϕαίνεται στο σχήμα. Θα εργαστούμε σε πολικές συντεταγμένες. Βρίσκουμε

το σημείο τομής των δύο κύκλων:
√
4 = 4x =⇒ x = 1 και y = 3.
√
Σε καρτεσιανές συντεταγμένες, το σημείο τομής είναι λοιπόν το (1, 3). Σε πολικές συντεταγμένες
(r, θ), αυτό γίνεται (2, π/3). Τα όρια της ολοκλήρωσης είναι
π
0≤θ≤ και 2 ≤ r ≤ r(θ) .
3
Το r(θ) μπορούμε να το βρούμε με τον νόμο των ημιτόνων:
r(θ) 2 sin 2θ
= =⇒ r(θ) = 2 =⇒ r(θ) = 4 cos θ
sin(π − 2θ) sin θ sin θ
Για το εμβαδόν του χωρίου D έχουμε

∫ ∫ ∫ π/3 ∫ 4 cos θ ]4 cos θ
∫ π/3 [
r2
A(D) = dxdy = r drdθ = r drdθ = dθ
D D∗ 0 2 0 2 2
∫ π/3 ∫ π/3 ∫ π/3
1
= (16 cos2 θ − 4) dθ = 2 (4 cos2 θ − 1) dθ = 2 (1 + 2 cos 2θ) dθ
2 0
(
0
) ( √ )
0
π/3 π 2π π 3 1 √
= 2 [θ + sin 2θ]0 = 2 + sin = 2 + = (2π + 3 3) .
3 3 3 2 3
(α) Σχεδιάστε το τρισδιάστατο χωρίο
{ }
T = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 ≤ 9, x ≥ 0, y ≥ 0, z ≥ 0
(β) Σχεδιάστε το χωρίο T ∗ που προκύπτει μετασχηματίζοντας το T σε σϕαιρικές συντεταγμένες με
x = r cos θ sin ϕ , y = r sin θ sin ϕ , z = r cos ϕ .
(γ) Υπολογίστε το ολοκλήρωμα ∫
(x + 2y) dxdydz
T
Λύση:
(α) Το T είναι το μέρος σϕαίρας με κέντρο την αρχή και ακτίνα ίση με 3 το οποίο βρίσκεται στο πρώτο
οκτημόριο, όπως ϕαίνεται στο σχήμα.
z ϕ
x2 + y 2 + z 2 =9 π/2
3
T T∗
3 y π/2 θ
3
3
x r
(β) Τα όρια των r, θ και ϕ είναι

π π
0≤r ≤3,, 0≤ϕ≤ . 0≤θ≤
2 2
Το T ∗ είναι ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο όπως ϕαίνεται στο σχήμα.
(γ)
∫ ∫
I = (x + 2y) dxdydz = [x(r, θ, ϕ) + 2y(r, θ, ϕ)] |J| drdθdϕ
T T∗
∫ 3 ∫ π/2 ∫ π/2
= (r cos θ sin ϕ + 2r sin θ sin ϕ) r2 sin ϕ dθdϕdr
0 0 0
∫ 3 ∫ π/2 ∫ π/2
= r3 sin2 ϕ (cos θ + 2 sin θ) dθdϕdr
0 0 0
[ [ ]
4 3
]π/2
r ϕ sin 2ϕ π/2
= − [sin θ − 2 cos θ]0
4 0 2 4 0
81 π 243
= (1 − 0 − 0 + 2) = π
4 4 16
(α) Σχεδιάστε το τρισδιάστατο χωρίο
{ √ }
T = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 ≤ 9, z ≥ x2 + y 2
(β) Σχεδιάστε το χωρίο T ∗ που προκύπτει μετασχηματίζοντας το T σε σϕαιρικές συντεταγμένες με
x = r cos θ sin ϕ , y = r sin θ sin ϕ , z = r cos ϕ .
(γ) Υπολογίστε το ολοκλήρωμα

∫
(x2 + y 2 ) dxdydz
T
Λύση: √
(α) Το T ϕράσσεται από σϕαίρα με κέντρο την αρχή και ακτίνα ίση με 3 και τον κώνο z= x2 + y 2
όπως ϕαίνεται στο σχήμα:
z ϕ
x2 + y 2 + z 2 =9
3
π/4
√
T ϕ z= x2 + y 2
T∗
y 2π θ
θ
3
x r
(β) Είναι ϕανερό ότι το r παίρνει τιμές από το 0 (κορυϕή του κώνου) √μέχρι 3 (ακτίνα της σϕαίρας) και
ότι το θ παίρνει τιμές από 0 έως 2π. Επειδή η γενέτειρα του κώνου z= x2 + y 2 σχηματίζει ως γνωστό
γωνία π/4 με τον άξονα των z, η γωνία ϕ παίρνει τιμές από 0 έως π/4. ΄Αρα τα όρια των r, θ και ϕ είναι:
π
0≤r ≤3, 0 ≤ θ ≤ 2π , 0≤ϕ≤ .
4
Το T ∗ είναι ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο όπως ϕαίνεται στο σχήμα.

(γ)
∫ ∫
I = 2 2
(x + y ) dxdydz = [r2 cos2 θ sin2 ϕ + r2 sin2 θ sin2 ϕ] |J| drdθdϕ
T T∗
∫ 3 ∫ π/4 ∫ 2π ∫ 3 ∫ π/4 ∫ 2π
= r2 sin2 ϕ r2 sin ϕ dθdϕdr = r4 (1 − cos2 ϕ) sin ϕ dθdϕdr
0 0 0 0 0 0
[ ]3 [ ]π/4
r5 cos3 ϕ 81π √
= 2π −cosϕ + = (8 − 5 2)
5 0 3 0 10
Να υπολογισθεί το ολοκλήρωμα ∫∫∫
z dxdydz ,
Ω
όπου Ω το χωρίο που ορίζεται από τις
x2 + y 2 + z 2 ≤ a2 , x2 + y 2 + z 2 ≤ 2az , a>0.
Λύση:
z
x2 + y 2 + (z − a)2 =a2
2a
Το χωρίο Ω περικλείεται από δύο σϕαίρες με α-
κτίνα a και κέντρα τα (0, 0, 0) και (0, 0, a), όπως
ϕαίνεται στο σχήμα. Οι σϕαίρες τέμνονται στο
επίπεδο z=a/2 και η τομή τους είναι περιϕέρεια
a κύκλου με ακτίνα
√ ( a )2 √
3
R R = a − 2 = a.
a/2 2 2
Τα όρια της ολοκλήρωσης σε καρτεσιανές συν-
y τεταγμένες είναι:
R
−R ≤ x ≤ R ,
√ √
− R 2 − x2 ≤ y ≤ R 2 − x2 ,
√ √
x2 + y 2 + z 2 =a2 a − a2 − x2 − y 2 ≤ z ≤ a2 − x2 − y 2 .
Είναι όμως προτιμότερο να εργαστούμε σε κυ-
x λινδρικές συντεταγμένες αϕού στο επίπεδο xy
η ολοκλήρωση γίνεται σε κύκλο.
Σε κυλινδρικές συντεταγμένες, τα όρια της ολοκλήρωσης είναι:

√
3 √ √
0 ≤ θ ≤ 2π , 0 ≤ r ≤ R = a , a − a2 − r2 ≤ z ≤ a2 − r2 .
2
΄Εχουμε λοιπόν
∫∫∫ ∫∫∫ ∫ ∫ ∫ √
2π R a2 −r 2
I = z dxdydz = z J dθdrdz = = √ zr dθdrdz
Ω Ω∗ 0 0 a− a2 −r 2
∫ R ∫ √
a2 −r 2 ∫ R [ 2
]√a2 −r2
z
= 2π r dr √ z dz = 2π √
r dr
0 a− a2 −r 2 0 2 a− a2 −r 2
∫ R [(√ )2 ( √ ) ]
2
= π a2 − r2 − a − a2 − r2 r dr
0
Με τον μετασχηματισμό
√
u = a2 − r2 =⇒ r dr = −u du
√
και τα όρια ολοκλήρωσης γίνονται u=a για r=0 και u=a/2 για r=R= 3/(2a). ΄Ετσι,
∫ ∫ [ ]a
a/2 [ ] a
2u3 u2
I = −π u2 − (a − u)2 u du = π a (2u − a) u du = π a −
a a/2 3 2 a/2
( )
2 1 2 1 5πa4
= π a4 − − + =
3 2 24 8 24
(α) Να βρεθεί ο όγκος του χωρίου R που ϕράσσεται από τις επιϕάνειες
√
z = 4 − (x2 + y 2 ) και z = 3 x2 + y 2
(β) Υπολογίστε το
∫
(x2 + y 2 ) dV
R
(γ) Να βρεθεί ο όγκος του χωρίου R′ που ϕράσσεται από τις επιϕάνειες
√ 1
z = 4 − (x2 + y 2 ) , z = 3 x2 + y 2 και x2 + y 2 =
4
Λύση:
(α)
Βρίσκουμε την τομή των δύο επιϕανειών:
√
z 4 − (x2 + y 2 ) = 3 x2 + y 2 =⇒
z =4 - (x2 + y 2 ) √
(x2 + y 2 ) + 3 x2 + y 2 − 4 = 0 =⇒
√ √
( x2 + y 2 + 4) ( x2 + y 2 − 1) = 0 =⇒
x2 + y 2 = 1 .
√ Το στερεό που σχηματίζεται ϕαίνεται στο διπλα-
z =3 x2 + y 2 νό σχήμα. Εργαζόμενοι σε κυλινδρικές συντε-
ταγμένες έχουμε:
∫ 2π ∫ 1 ∫ 4−r 2
y
V (R) = r dz dr dθ
x2 + y 2 =1 0 0 3r
∫ 2π ∫ 1
= r (4 − r2 − 3r) dr dθ
0 0
[ ]1
r4 3π
= 2π 2r −
2
− r 3
=
x 4 0 2
(β) Εργαζόμαστε πάλι σε κυλινδρικές συντεταγμένες:

∫ ∫ 2π ∫ 1 ∫ 4−r 2 ∫ 2π ∫ 1 [ ]1
r6 r5 7π
2 2
(x +y )dV = 2
r rdzdrdθ = r (4−r −3r)drdθ = 2π r −
3 2 4
− =
R 0 0 3r 0 0 6 5 0 15
(γ)
z z =4 - (x2 + y 2 )
Το στερεό που σχηματίζεται ϕαίνεται στο δι-

πλανό σχήμα.
∫ 2π ∫ 1/2 ∫ 4−r 2
x2 + y 2 = 14 ′
V (R ) = r dz dr dθ
0 0 3r
√ ∫ 2π ∫ 2
z =3 x2 + y 2
= r (4 − r2 − 3r) dr dθ
0 0
[ ]1/2
y r4 27π
= 2π 2r2 − − r3 =
4 0 32
x
Στα παραδείγματα που ακολουθούν χρησιμοποιούμε ειδικούς μετασχηματισμούς συντετατγμένων ανάλογα

με την περίπτωση.
Να υπολογισθεί το διπλό ολοκλήρωμα
∫∫ 2 y2
− x2 − 2
e a b dxdy ,
D
όπου D ο ελλειπτικός τόπος

x2 y2
+ ≤1, a, b > 0 .
a2 b2
Λύση :
y θ
2π
b
D D*
a x 1 r
Θεωρούμε τον μετασχηματισμό:

x = a r cos θ , y = b r sin θ ,
η Ιακωβιανή του οποίου είναι η
∂(x, y) a cos θ −a r sin θ
J = = = ab r .
∂(r, θ) b sin θ b r cos θ
Με τον πιο πάνω μετασχηματισμό
x2 y2
+ = r2 (cos2 θ + sin2 θ) = r2 .
a2 b2
΄Οπως ϕαίνεται και στο σχήμα, τα όρια ολοκλήρωσης στις πολικές συντεταγμένες (r, θ) είναι:
0 ≤ θ ≤ 2π και 0≤r ≤1.
Για το ολοκλήρωμά μας έχουμε τώρα
∫∫ 2 y2 ∫ ∫ ∫ ∫ 1
− x2 − 2 2π 1
ab 2π
e−r ab r drdθ = e−r dr2
2 2
e a b dxdy = dθ
2 0
D 0
[
0
( ) 0
2 ]1 1
= ab π −e−r = ab π 1 −
0 e
Αν D το χωρίο στο πρώτο τεταρτημόριο που ορίζεται από τις
x2 − y 2 = 1 , x2 − y 2 = 9 , xy = 2 , xy = 4 ,
υπολογίστε το ολοκλήρωμα: ∫∫
(x2 + y 2 ) dxdy .
D
Λύση:
u = x2 − y 2 , v = xy
οπότε
1≤u≤9 και 2≤v ≤4.
΄Ετσι, το χωρίο D του επιπέδου xy απεικονίζεται στο χωρίο D∗ του επιπέδου uv.
y
x2 -y 2 =1 x2 -y 2 =9 v
4
D D*
2
xy =4
xy =2
1 3 x 1 9 u
Για την Ιακωβιανή του μετασχηματισμού έχουμε

∂u ∂u
∂(u, v) ∂x ∂y 2x −2y
= = = 2 (x2 + y 2 )
∂(x, y) ∂v ∂v y x
∂x ∂y
οπότε /
∂(x, y) ∂(u, v) 1
= 1 = .
∂(u, v) ∂(x, y) 2 (x + y 2 )
2
Για το ολοκλήρωμα έχουμε:

∫∫ ∫∫ ∫ 4 ∫ 9
2 2 2 ∂(x, y)
2 1
(x + y ) dxdy = (x + y ) dudv = dudv = 8
D D∗ ∂(u, v) 2 1 2
΄Εστω D το χωρίο στο πρώτο τεταρτημόριο που ορίζεται από τις καμπύλες
y = ax , y = bx , b>a>0
xy = c , xy = d , d>c>0.
(α) Υπολογίστε το εμβαδόν A(D) το χωρίου D.
(β) Υπολογίστε τη μέση τιμή της
y2
f (x, y) =
x2
στο χωρίο D.
Λύση:
y
u = , v = xy
x
οπότε
a≤u≤b και c≤v ≤d.
y
y =bx v
y =ax d
D D*
c
xy =d
xy =c
1 3 x a b u
∂u ∂u
∂x ∂y y 1
∂(u, v) − 2 x y
= = x = −2 = −2 u
∂(x, y) ∂v ∂v y x x
∂x ∂y
οπότε /
∂(x, y) ∂(u, v) 1
= 1 = − .
∂(u, v) ∂(x, y) 2u
(α) Για το εμβαδόν του χωρίου D έχουμε:

∫∫ ∫∫ ∫ b ∫ d
∂(x, y) 1 1 b
A(D) = dxdy = dudv = dvdu = (d − c) ln .
D D∗ ∂(u, v) a c 2u 2 a
(β) Η μέση τιμή της f στο D είναι

∫∫
1 y2 1
f¯ = dxdy = I.
A(D) D x2 A(D)
Βρίσκουμε λοιπόν το I:
∫∫ ∫∫ ∫∫ ∫ ∫
y2 2 ∂(x, y) 2 1 1 b d
I = 2
dxdy = u dudv = u dudv = u dvdu
D x D∗ ∂(u, v) D∗ 2u 2 a c
∫ b
1 1
= (d − c) u du = (d − c) (b2 − a2 ) .
2 a 4
΄Αρα
1 b2 − a2
f¯ = .
2 ln b
a
΄Εστω P το παραλληλόγραμμο με κορυϕές τα σημεία:
A(0, 0), B(4, 1), C(5, 2) και D(1, 1)
(α) Αν P ∗ είναι το μοναδιαίο τετράγωνο με κορυϕές τα
(0, 0), (1, 0), (1, 1) και (0, 1)
να βρεθεί 1-1 μετασχηματισμός T : R2 → R2 τέτοιος ώστε
P = T (P ∗ )
(β) Υπολογίστε τη μέση τιμή της
f (x, y) = x2 − y 2
στο χωρίο P .
Λύση:
(α) Το παραλληλόγραμμο μετασχηματίζεται σε παραλληλόγραμμο με γραμμικό μετασχηματισμό της
μορϕής
T (u, v) = (au + bv, cu + dv)
Βρίσκουμε τις σταθερές a, b, c, d απαιτώντας οι κορυϕές του P ∗ να απεικονίζονται στις κορυϕές του P
όπως ϕαίνεται στο σχήμα.
y
T(u,v)
v
D C(1,1)
C(5,2)
D(1,1)
P P*
B(4,1)
B
A x A u
A: T (0, 0) = (0, 0)
B: T (1, 0) = (4, 1) =⇒ (a, c) = (4, 1) =⇒ a = 4 και c = 1
D: T (0, 1) = (1, 1) =⇒ (b, d) = (1, 1) =⇒ b = 1 και d = 1
΄Αρα ο ζητούμενος μετασχηματισμός είναι ο
T (u, v) = (4u + v, u + v) , (u, v) ∈ [0, 1] × [0, 1]
(β) Για την Ιακωβιανή του μετασχηματισμού έχουμε
∂u ∂u
∂(u, v) ∂x ∂y 4 1
J = = = = 3
∂(x, y) ∂v ∂v 1 1
∂x ∂y
Βρίσκουμε πρώτα το εμβαδόν του χωρίου P έχουμε:

∫ ∫ ∫ 1 ∫ 1
A(P ) = dxdy = |J| dudv = 3 dudv = 3 .
P P∗ 0 0
Η μέση τιμή της f στο P είναι

∫ ∫ ∫
1 1 1 1[ ]
f¯ = (x − y ) dxdy =
2 2
(4u + v)2 − (u + v)2 |J| dudv
A(P ) P 3 0 0
∫ ∫ ∫ 1∫ 1
1 1 1
= (5u + 2v) (3u) 3 dudv = 3 (5u2 + 2uv) dvdu
3 0 0 0 0
∫ 1 ∫ 1 [ 3 ]1
[ 2 ]v=1 u u2 13
= 3 5u v + uv 2 v=0 du = 3 (5u2 + u) du = 3 5 + =
0 0 3 2 0 2
Παράδειγμα 5 √
Να υπολογισθεί ο όγκος του στερεού που περικλείεται από την επιϕάνεια z= x2 + 4y 2 και το επίπεδο
z=3.
Λύση:
z
Το στερεό Ω ϕαίνεται στο διπλανό σχήμα. Για
να βρούμε το επίπεδο χωρίο
√ D βρίσκουμε την
z=3 τομή της επιϕάνειας z= x2 + 4y 2 με το επίπε-
δο z=3:
3 √
3 = x2 + 4y 2 =⇒ x2 + 4y 2 = 9 .
√
z= x2 + 4y 2 Το D είναι το ελλειπτικό χωρίο που ϕαίνεται
στο σχήμα. Για τον όγκο του στερεού έχουμε:
D ∫∫∫
3/2 y
3 V (Ω) = dV
x2 + 4y 2 =9 Ω
∫∫ ∫ 3
= √ dz dA
D x2 +4y 2
∫∫ ( √ )
= 3 − x2 + 4y 2 dydx
D
x
Το διπλό ολοκλήρωμα δεν μπορεί να υπολογιστεί εύκολα σε καρτεσιανές συντεταγμένες. Θεωρούμε τον
μετασχηματισμό:
x = 3 r cos θ , y = 3/2 r sin θ ,
με Ιακωβιανή την
∂(x, y) 3 cos θ −3 r sin θ 9
J = = = r.
∂(r, θ) 3/2 sin θ 3/2 r cos θ 2
Με τον πιο πάνω μετασχηματισμό
x2 + 4y 2 = 9r2 (cos2 θ + sin2 θ) = 9r2 .
΄Οπως ϕαίνεται και στο σχήμα, τα όρια ολοκλή-

y θ
ρωσης στις πολικές συντεταγμένες (r, θ) είναι:
2π
3/2
0 ≤ θ ≤ 2π και 0≤r ≤1.
D D*
3 x 1 r
Για το ολοκλήρωμά μας έχουμε τώρα

∫∫ ∫ ∫ [ 2 ]1
27 2π 1 r r3 9π
V (Ω) = (3 − 3r) |J| drdθ = (1 − r) r drdθ = 27π − =
D∗ 2 0 0 2 3 0 2
Αν D το χωρίο στο πρώτο τεταρτημόριο που ορίζεται από τις
x2 + y 2 = 1 , x2 + y 2 = 4 , y = 2x2 , y = 3x2 ,
υπολογίστε το ολοκλήρωμα: ∫ ( )
x y
+2 dxdy .
D y x
Λύση:
y
u = x2 + y 2 , v =
x2
οπότε
1≤u≤4 και 2≤v ≤3.
y
y =3x2
y =2x2
v
3
D*
D 2
1 2 x 1 4 u

∂u ∂u
∂(u, v) ∂x ∂y 2x −2y x2 + 2y 2
= = y 1 = 2
∂(x, y) −2 3 x3
∂v ∂v x x2
∂x ∂y
οπότε /
∂(x, y) ∂(u, v) x3
= 1 = .
∂(u, v) ∂(x, y) 2 (x + 2y 2 )
2
Για το ολοκλήρωμα έχουμε:

∫ ( ) ∫ ( ) ∫ 4∫ 3 2
x y x y ∂(x, y) x + 2y 2 x3
+2 dxdy = +2 dudv = dvdu
D y x D∗ y x ∂(u, v) 1 2 xy 2 (x2 + 2y 2 )
∫ ∫ ∫ ∫
1 4 3 x2 1 4 31 1 4 3 3 3
= dvdu = dvdu = [u]1 [ln v]2 = ln
2 1 2 y 2 1 2 v 2 2 2
8.5 Efarmogèc dipl¸n kai tripl¸n oloklhrwmtwn
8.5.1 Efarmogèc diploÔ oloklhr¸matoc
Το D είναι επίπεδο χωρίο. Σε καρτεσιανές συντεταγμένες (x, y),

∫
f (x, y) dxdy
D
ενώ σε πολικές συντεταγμένες (r, θ)

∫
f (x(r, θ), y(r, θ)) r drdθ .
D
1. Υπολογισμός όγκου στερεού που ορίζεται από την επιϕάνεια z=f (x, y) και βρίσκεται πάνω από
το επίπεδο xy:
z
z=f(x,y)
∫
V = f (x, y) dxdy (8.12)
D
x
8.5. EFARMOGES DIPLWN KAI TRIPLWN OLOKLHRWMATWN 35
2. Υπολογισμός εμβαδού επίπεδου χωρίου:

y
∫
A(D) = dxdy (8.13)
D D
O x
3. Υπολογισμός της μέσης τιμής της f (x, y) πάνω στο επίπεδο χωρίο D:
∫ ∫
¯ f (x, y) dxdy
D ∫ 1
f = = f (x, y) dxdy (8.14)
D
dxdy A(D) D
4. Μάζα επίπεδου σώματος με επιϕανειακή πυκνότητα ρ(x, y):

∫
M = ρ(x, y) dxdy (8.15)
D
5. Κέντρο μάζας K(x̄, ȳ) επίπεδου σώματος με επιϕανειακή πυκνότητα ρ(x, y):
∫ ∫
x ρ(x, y) dxdy 1
x̄ = D ∫ = x ρ(x, y) dxdy (8.16)
D
ρ dxdy M D
∫ ∫
y ρ(x, y) dxdy 1
ȳ = D ∫ = y ρ(x, y) dxdy (8.17)
D
ρ dxdy M D
Σημείωση: Αν η πυκνότητα είναι σταθερή οι πιο πάνω εξισώσεις μας δίνουν το γνωστό κέντρο
βάρους ή κεντροειδές.
6. Ροπή αδράνειας ως προς την αρχή O επίπεδου σώματος με επιϕανειακή πυ-
κνότητα ρ(x, y): ∫
I0 = (x2 + y 2 ) ρ(x, y) dxdy (8.18)
D
7. Ροπές αδράνειας ως προς τους άξονες Ox και Oy επίπεδου σώματος με επι-

ϕανειακή πυκνότητα ρ(x, y):
∫ ∫
Ix = y 2 ρ(x, y) dxdy και Iy = x2 ρ(x, y) dxdy (8.19)
D D
8. Ογκομετρική παροχή ρευστού με ταχύτητα u(x, y) σε αγωγό διατομής D:

∫
Q = u(x, y) dydx (8.20)
D
8.5.2 Efarmogèc tou triploÔ oloklhr¸matoc
Το W είναι τρισδιάστατο χωρίο. Σε καρτεσιανές συντεταγμένες (x, y, z)

∫
f (x, y, z) dxdydz ,
W
σε κυλινδρικές συντεταγμένες (r, θ, z)

∫
f (x(r, θ), y(r, θ), z) r drdθdz
W
και σε σϕαιρικές συντεταγμένες (r, θ, ϕ):

∫
f (x(r, θ, ϕ), y(r, θ, ϕ), z(r, θ, ϕ)) r2 sin ϕ drdθdϕ
W
1. Υπολογισμός όγκου τρισδιάστατου χωρίου W :

∫
V (W ) = dxdydz (8.21)
W
2. Υπολογισμός της μέσης τιμής της f (x, y, z) στο W :

∫ ∫
¯ f (x, y, z) dxdydz
W ∫ 1
f = = f (x, y, z) dxdydz (8.22)
W
dxdydz V (W ) w
3. Υπολογισμός μάζας σώματος με πυκνότητα ρ(x, y, z):

∫
M = ρ(x, y, z) dxdydz (8.23)
W
4. Υπολογισμός κέντρου μάζας K(x̄, ȳ, z̄)) σώματος με πυκνότητα ρ(x, y, z):
∫
1
x̄ = x ρ(x, y, z) dxdydz (8.24)
M W
∫
1
ȳ = y ρ(x, y, z) dxdydz (8.25)
M W
∫
1
z̄ = z ρ(x, y, z) dxdydz (8.26)
M W
5. Ροπές αδράνειας ως προς τους άξονες Ox, Oy και Oz σώματος με πυκνότητα
ρ(x, y, z): ∫
Ix = (y 2 + z 2 ) ρ(x, y, z) dxdydz (8.27)
W
∫
Iy = (x2 + z 2 ) ρ(x, y, z) dxdydz (8.28)
W
∫
Iz = (y 2 + x2 ) ρ(x, y, z) dxdydz (8.29)
W
8.5. EFARMOGES DIPLWN KAI TRIPLWN OLOKLHRWMATWN 37
6. Ροπές αδράνειας ως προς τα επίπεδα xy, yz και xz σώματος με πυκνότητα

ρ(x, y, z): ∫
Ixy = z 2 ρ(x, y, z) dxdydz (8.30)
W
∫
Iyz = x2 ρ(x, y, z) dxdydz (8.31)
W
∫
Ixz = y 2 ρ(x, y, z) dxdydz . (8.32)
W

Mathematical Analysic, CH 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mathematical Analysic, CH 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Keflaio 8

DIPLA KAI TRIPLA

8.1 Dipl oloklhr¸mata

8.1.1 Diplì olokl rwma se orjog¸nio

y Ορίζουμε πρώτα το διπλό ολοκλήρωμα

πάνω σ’ένα ορθογώνιο

το οποίο ϕαίνεται στο διπλανό σχήμα.

Ορισμός - Διπλό ολοκλήρωμα πάνω σε ορθογώνιο

a = x0 < x1 < · · · < xn = b , c = y0 < y1 < · · · < yn = d

αϕού η άλλη αποδεικνύεται με παρόμοιο τρόπο.

Εκϕράζοντας το τελευταίο ολοκλήρωμα ως όριο αθροίσματος Riemann, έχουμε

όπου R=[−1, 1] × [−2, 2].

0 = x0 < x1 < · · · < xn = 1 , 0 = y0 < y1 < · · · < yn = 1 ,

Από τη θεωρία γνωρίζουμε ότι

Από τις πιο πάνω σχέσεις έχουμε τελικά:

0 = x0 < x1 < · · · < xn = 1 , 0 = y0 < y1 < · · · < yn = 1 ,

Από τη θεωρία γνωρίζουμε ότι

Από τις πιο πάνω σχέσεις έχουμε τελικά:

8.1.2 Dipl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa

και πάνω από το ορθογώνιο R=[−1, 1] × [0, 2].

Το αρχικό χωρίο ολοκλήρωσης είναι τύπου 1:

√ Επειδή δεν είναι εύκολο να ολοκληρώσουμε, αλ-

΄Εχουμε λοιπόν για το ολοκλήρωμά μας:

Το χωρίο D είναι το χωρίο που περιέχεται με-

(γ) Υπολογίστε το πιο πάνω ολοκλήρωμα αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης.

(β) Το D λαμβάνεται σαν χωρίο τύπου 1.

(γ) Θεωρούμε τώρα το D σαν χωρίο τύπου 2:

Αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης παίρνουμε:

x=y 2 − y Βρίσκουμε τα σημεία τομής των x=y και x=y 2 -

Το D είναι χωρίο τύπου 2:

Δίνουμε τώρα το θεώρημα μέσης τιμής για διπλά ολοκληρώματα.

Θεώρημα Μέσης Τιμής για Διπλά Ολοκληρώματα

όπου A(D) το εμβαδόν του D: ∫

Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι πιο θεωρητικά.

όπου w=w(x). Από τον κανόνα της αλυσίδας έχουμε

Θέτοντας w=x βρίσκουμε τη ζητούμενη σχέση.

Χωρίς βλάβη της γενικότητας υποθέτουμε ότι ∆x > 0, οπότε

Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι

Από το θεώρημα μέσης τιμής υπάρχει ξ ∈ [x, x + ∆x] τέτοιο ώστε

Επειδή ξ → x καθώς ∆x → 0 βρίσκουμε ότι

και η πρόταση έχει αποδειχθεί.

u=t Το δοσμένο ολοκλήρωμα,

u=0 είναι ολοκλήρωμα πάνω σε χωρίο τύπου 1 όπως

8.2 Tripl oloklhr¸mata

8.2.1 Triplì olokl rwma se orjog¸nio parallhlepÐpedo

Ορίζουμε πρώτα το τριπλό ολοκλήρωμα (triple integral),

πάνω σ’ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο

B = [a, b] × [c, d] × [u, v] .

Ορισμός - Τριπλό ολοκλήρωμα πάνω σε ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο

a = x0 < x1 < · · · < xn = b , c = y0 < y1 < · · · < yn = d , u = z0 < z1 < · · · < zn = v ,

b−a d−c u−v

Θα δείξουμε λοιπόν ότι

Ολοκληρώνοντας διαδοχικά έχουμε:

8.2.2 Tripl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa

Το στερεό Ω καθώς και η προβολή του D στο

Για τον όγκο του στερεού έχουμε:

Υπολογίστε το τριπλό ολοκλήρωμα:

όπου S το χωρίο που ορίζεται από τις:

x≥0, y ≥0, z ≥0, x2 + y 2 + z 2 ≤ 1 .

΄Εχουμε λοιπόν για το ολοκλήρωμά μας:

(β) Σχεδιάστε πρόχειρα το χωρίο ολοκλήρωσης και υπολογίστε το ολοκλήρωμα

(γ) Υπολογίστε το ολοκλήρωμα στο (β) αλλάζοντας τη σειρά ολοκλήρωσης.

Αντιμετωπίζουμε τώρα το χωρίο σαν τύπου 2:

Keflaio 8

8.1 Dipl oloklhr¸mata

8.1.2 Dipl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa

8.2 Tripl oloklhr¸mata

8.2.2 Tripl oloklhr¸mata se pio genik qwrÐa

8.5 Efarmogèc dipl¸n kai tripl¸n oloklhrwmtwn