Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka
 Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

ISBN PDF-a: 978-83-8223-122-9

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

SPIS TREŚCI
Spis treści

Spis treści

Wykaz skrótów �������������������������������������������������������������������������������������  25

Przedmowa �������������������������������������������������������������������������������������������  29

Rozdział I
Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym ��������������������������  33
1. Zdolność postulacyjna. Przymus adwokacko­‍‑radcowski
oraz rzeczników patentowych �������������������������������������������������������  33
2. Przedstawiciele ustawowi ���������������������������������������������������������������  36
3. Pełnomocnicy procesowi ���������������������������������������������������������������  40
3.1. Uwagi ogólne ���������������������������������������������������������������������������  40
3.2. Pełnomocnictwo adwokata ���������������������������������������������������  48
3.3. Pełnomocnictwo radcy prawnego ���������������������������������������  48
3.4. Pełnomocnictwo substytucyjne �������������������������������������������  50
3.5. Pełnomocnictwo rzecznika patentowego ���������������������������  53
3.6. Pełnomocnictwo prawnika zagranicznego �������������������������  55
3.7. Pełnomocnictwo osoby sprawującej zarząd majątkiem
lub interesami strony oraz osoby pozostającej ze stroną
w stałym stosunku zlecenia ���������������������������������������������������  56
3.8. Pełnomocnik ustanowiony przez sąd �����������������������������������  60
3.9. Odpowiedzialność odszkodowawcza zawodowego
pełnomocnika z tytułu niezachowania należytej
staranności zawodowej �����������������������������������������������������������  70
4. Pełnomocnictwo procesowe �����������������������������������������������������������  72
4.1. Rodzaje pełnomocnictwa �������������������������������������������������������  72
4.2. Zakres pełnomocnictwa ���������������������������������������������������������  74
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6 Spis treści

4.3. Forma pełnomocnictwa, podpis na pełnomocnictwie,

uwierzytelnianie pełnomocnictwa i dokumentów �����������   78
4.4. Prostowanie, odwoływanie oraz zatwierdzanie
oświadczeń i czynności pełnomocnika �����������������������������   83
4.5. Wygaśnięcie i wypowiedzenie pełnomocnictwa �������������   84
5. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa �������������������������������������   88
5.1. Materialnoprawna i procesowa konstrukcja
reprezentacji Skarbu Państwa ���������������������������������������������   88
5.2. Oznaczenie Skarbu Państwa jako strony
w postępowaniu sądowym ���������������������������������������������������   93
5.3. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane
przez Prokuratorię Generalną RP ���������������������������������������   96
5.3.1. Rodzaje zastępstwa ���������������������������������������������������   96
5.3.2. Współdziałanie podmiotów i organów
reprezentujących Skarb Państwa z Prokuratorią
Generalną �������������������������������������������������������������������  100
5.3.3. Koszty zastępstwa procesowego wykonywanego
przez Prokuratorię Generalną ���������������������������������  104
5.3.4. Wskazanie przez Prezesa Prokuratorii Generalnej
organu właściwego do reprezentowania Skarbu
Państwa �����������������������������������������������������������������������  105

Rozdział II
Sprawność postępowania sądowego ���������������������������������������������  110
1. Obowiązek sądu przeciwdziałania przewlekłości postępowania.
Ciężar wspierania postępowania przez strony �����������������������������  110
2. Nadużycie prawa procesowego ���������������������������������������������������  112
2.1. Przeciwdziałanie nadużyciu prawa procesowego
w orzecznictwie przed uchwaleniem art. 41 k.p.c. �����������  112
2.2. Definicja oraz przejawy nadużycia
prawa procesowego ���������������������������������������������������������������  114

Rozdział III
System gromadzenia materiału procesowego �����������������������������  123
1. System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego �����  123
2. System koncentracji materiału procesowego ���������������������������  131
2.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������������������  131
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści7

2.2. Przepisy intertemporalne �����������������������������������������������������  132

2.3. Postępowanie przygotowawcze �������������������������������������������  133
2.3.1.  Uwagi wstępne ���������������������������������������������������������  133
2.3.2.  Czynności przewodniczącego oraz stron
po wpłynięciu pozwu ���������������������������������������������  134
2.3.3.  Pouczenia udzielane stronom co do czynności
procesowych �������������������������������������������������������������  135
2.3.4.  Pouczenie stron o prawdopodobnym wyniku
sprawy �����������������������������������������������������������������������  137
2.3.5.  Uprzedzenie stron o możliwości podjęcia
rozstrzygnięcia na innej podstawie �����������������������  139
2.3.6.  Skutki zaniedbań sądu w zakresie obowiązku
udzielenia pouczeń �������������������������������������������������  142
2.3.7.  Pisma przygotowawcze �������������������������������������������  144
2.3.8.  Posiedzenie przygotowawcze ���������������������������������  146
2.3.9.  Plan rozprawy ���������������������������������������������������������  151
2.3.10. Skutki procesowe biernego zachowania
pozwanego ���������������������������������������������������������������  155
2.3.11. Przytaczanie twierdzeń i dowodów ���������������������  156
2.3.12. Pominięcie spóźnionych twierdzeń i dowodów �����  160
2.3.13. Utrata prawa do powoływania się na uchybienia
procesowe sądu �������������������������������������������������������  161

Rozdział IV
Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa �������������  172
1. Uwagi ogólne ���������������������������������������������������������������������������������  172
2. Niedopuszczalność drogi sądowej ����������������������������������������������  175
3. Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej ���������������  182
3.1. Zdolność sądowa �������������������������������������������������������������������  182
3.1.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  182
3.1.2. Podmioty, którym przysługuje zdolność
sądowa �������������������������������������������������������������������������  183
3.1.2.1. Osoby fizyczne ��������������������������������������������  184
3.1.2.2. Osoby prawne ���������������������������������������������  185
3.1.2.3. Podmioty samodzielne niebędące
osobami prawnymi, a mające zdolność
prawną ���������������������������������������������������������  186
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8 Spis treści

3.1.2.4. Podmioty niesamodzielne, które mają

samodzielną pozycję w postępowaniu
sądowym, wynikającą ze szczególnej
zdolności sądowej ���������������������������������������  189
3.1.3. Skutki procesowe braku zdolności sądowej ���������  202
3.2. Zdolność procesowa �������������������������������������������������������������  206
3.2.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  206
3.2.2. Zdolność procesowa osób fizycznych ���������������������  209
3.2.3. Zdolność procesowa podmiotów niebędących
osobami fizycznymi. Podmiot nieistniejący ���������  210
3.2.4. Ustanowienie kuratora procesowego ���������������������  212
4. Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej �������������������������������  214
4.1. Zawisłość sporu ���������������������������������������������������������������������  214
4.2. Powaga rzeczy osądzonej �����������������������������������������������������  215
5. Legitymacja procesowa �����������������������������������������������������������������  220

Rozdział V
Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania �������������������  224
1. Właściwość sądu ���������������������������������������������������������������������������  224
1.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  224
1.2. Właściwość rzeczowa �����������������������������������������������������������  227
1.3. Wartość przedmiotu sporu (zaskarżenia) �������������������������  231
1.3.1. Wartość przedmiotu sporu w razie żądania
zasądzenia odsetek ���������������������������������������������������  234
1.3.2. Orzecznictwo dotyczące wartości przedmiotu
sporu w wybranych sprawach ���������������������������������  236
1.4. Właściwość miejscowa ���������������������������������������������������������  242
1.4.1. Właściwość ogólna, przemienna i wyłączna ���������  242
1.4.2. Szczególne regulacje �������������������������������������������������  248
2. Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania ���������  248
2.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  248
2.2. Rozpoznanie sprawy w trybie procesu z zastosowaniem
przepisów o postępowaniu odrębnym �������������������������������  251

Rozdział VI
Skład sądu. Wyłączenie sędziego ���������������������������������������������������  257
1. Skład sądu ���������������������������������������������������������������������������������������  257
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści9

2. Wyłączenie sędziego ���������������������������������������������������������������������  265

2.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������������������  265
2.2. Czynności sędziego ���������������������������������������������������������������  270
2.3. Czynności sądu ���������������������������������������������������������������������  271
2.4. Wyłączenie referendarza sądowego, ławnika,
prokuratora oraz innych organów sądowych �������������������  274

Rozdział VII
Doręczenia �����������������������������������������������������������������������������������������  278
  1. Zasada oficjalności doręczeń �����������������������������������������������������  278
  2. Doręczenie właściwe �������������������������������������������������������������������  279
  3. Doręczenie zastępcze �����������������������������������������������������������������  281
  4. Doręczenie na adres skrytki pocztowej �����������������������������������  283
  5. Doręczenie awizowane ���������������������������������������������������������������  283
  6. Domniemanie doręczenia ���������������������������������������������������������  286
  7. Warunki skuteczności doręczenia pism sądowych ���������������  287
  8. Doręczenie elektroniczne �����������������������������������������������������������  290
  9. Doręczenie dla osoby prawnej oraz organizacji niemającej
osobowości prawnej �������������������������������������������������������������������  292
10. Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego do Centralnej
Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej �������������  292
11. Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego do rejestru
sądowego ���������������������������������������������������������������������������������������  292
12. Doręczenie dla osób reprezentujących podmiot wpisany
do Krajowego Rejestru Sądowego, likwidatorów,
prokurentów, członków organów lub osób uprawnionych
do powołania zarządu �����������������������������������������������������������������  293
13. Doręczenie osobie mającej pełnomocnika procesowego
lub osobę upoważnioną do odbioru pism �������������������������������  294
14. Doręczenie kuratorowi ���������������������������������������������������������������  296
15. Doręczenie pism sądowych osobom korzystającym
z immunitetu oraz stronom, które mają miejsce
zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę
za granicą �������������������������������������������������������������������������������������  300
16. Doręczenie bezpośrednie między zawodowymi
pełnomocnikami �������������������������������������������������������������������������  302
17. Doręczenie w sekretariacie sądu �����������������������������������������������  305
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

10 Spis treści

18. Doręczenie pierwszego pisma procesowego przez

komornika �����������������������������������������������������������������������������������  305
19. Doręczenie w razie odmowy przyjęcia korespondencji
oraz w razie zaniedbania obowiązku zawiadomienia
o zmianie miejsca zamieszkania �����������������������������������������������  308
20. Potwierdzenie odbioru pisma ���������������������������������������������������  309
20.1. Potwierdzenie pisemne �����������������������������������������������������  309
20.2. Potwierdzenie odbioru pisma dokumentem
uzyskanym z systemu teleinformatycznego �����������������  310

Rozdział VIII
Terminy procesowe ���������������������������������������������������������������������������  312
1. Pojęcie i rodzaje terminów �����������������������������������������������������������  312
2. Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania
terminów �����������������������������������������������������������������������������������������  315
2.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  315
2.2. Wpływ wniosku o ustanowienie pełnomocnika
z urzędu na bieg terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej oraz zażalenia do Sądu Najwyższego �������������  319
3. Uchybienie terminowi �������������������������������������������������������������������  321
4. Wniosek o przywrócenie terminu �����������������������������������������������  322
5. Zaskarżalność zarządzenia oraz postanowienia
w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu �������������������  329
6. Wzór wniosku o przywrócenie uchybionego terminu �����������  333

Rozdział IX
Pisma procesowe. Pozew. Powództwo �������������������������������������������  335
1. Pisma procesowe ���������������������������������������������������������������������������  335
1.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  335
1.2. Skutki niezachowania wymagań formalnych pism
procesowych ���������������������������������������������������������������������������  340
2. Pozew a powództwo ���������������������������������������������������������������������  349
2.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  349
2.2. Pismo niebędące pozwem ���������������������������������������������������  356
2.3. Powództwo oczywiście bezzasadne �����������������������������������  357
2.4. Obligatoryjne składniki pozwu �������������������������������������������  359
2.4.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  359
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści11

2.4.2. Dokładne określenie żądania �����������������������������������  360

2.4.2.1. Powództwo o zasądzenie świadczenia �����  361
2.4.2.2. Powództwo o ustalenie istnienia
albo nieistnienia stosunku prawnego
lub prawa �����������������������������������������������������  364
2.4.2.3. Powództwo o ukształtowanie stosunku
prawnego lub prawa �����������������������������������  380
2.4.2.4. Żądanie zasądzenia odsetek ���������������������  381
2.4.3. Przytoczenie faktów uzasadniających żądanie �����  384
2.4.4. Podanie informacji o próbie pozasądowego
rozwiązania sporu �����������������������������������������������������  385
2.4.5. Oznaczenie wartości przedmiotu sporu
w sprawach majątkowych �����������������������������������������  385
2.4.6. Przytoczenie w miarę potrzeby okoliczności
uzasadniających właściwość sądu ���������������������������  385
2.5. Fakultatywne składniki pozwu �������������������������������������������  388
2.6. Wzór pozwu z żądaniem alternatywnym �������������������������  390
2.7. Wzór pozwu z żądaniem ewentualnym ���������������������������  391
2.8. Pozew i odpowiedź na pozew w postępowaniu
odrębnym w sprawach gospodarczych �����������������������������  393
3. Skutki wytoczenia powództwa ���������������������������������������������������  395
4. Częściowe dochodzenie świadczenia. Kumulacja roszczeń ���  397
5. Skutki doręczenia pozwu �������������������������������������������������������������  401
6. Odrzucenie pozwu �����������������������������������������������������������������������  403
6.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������������������  403
6.2. Wniosek o odrzucenie pozwu ���������������������������������������������  404
7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia �����������������������������  407
8. Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa �����������������  415
8.1. Zmiana przedmiotowa powództwa �����������������������������������  415
8.2. Zmiana podmiotowa powództwa ���������������������������������������  423

Rozdział X
Obrona pozwanego ���������������������������������������������������������������������������  428
1. Odpowiedź na pozew oraz pismo przygotowawcze �����������������  428
2. Skutki procesowe biernego zachowania pozwanego ���������������  429
3. Zarzuty pozwanego �����������������������������������������������������������������������  430
3.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  430
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

12 Spis treści

3.2. Zarzut braku legitymacji procesowej ���������������������������������  434

3.3. Zarzuty nieistnienia roszczenia, przedwczesności
powództwa, przedawnienia roszczenia, upływu terminu
zawitego ���������������������������������������������������������������������������������  434
3.4. Zarzut zrzeczenia się roszczenia �����������������������������������������  437
3.5. Zarzut sprawy ugodzonej �����������������������������������������������������  437
3.6. Zarzut potrącenia �����������������������������������������������������������������  437
4. Uznanie powództwa ���������������������������������������������������������������������  442
5. Powództwo wzajemne �������������������������������������������������������������������  444

Rozdział XI
Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja �������������  452
1. Ugoda sądowa �������������������������������������������������������������������������������  452
1.1. Istota ugody sądowej �����������������������������������������������������������  452
1.2. Wzór ugody sądowej �����������������������������������������������������������  455
1.3. Uchylenie się od skutków prawnych ugody sądowej ���������  456
2. Postępowanie pojednawcze ���������������������������������������������������������  462
2.1. Charakter postępowania pojednawczego �������������������������  462
2.2. Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej.
Właściwość sądu �������������������������������������������������������������������  463
2.3. Ugoda w postępowaniu pojednawczym ���������������������������  464
2.4. Koszty postępowania pojednawczego �������������������������������  465
3. Mediacja �����������������������������������������������������������������������������������������  466
3.1. Istota mediacji �����������������������������������������������������������������������  466
3.2. Podstawy wszczęcia mediacji ���������������������������������������������  467
3.2.1. Umowa o mediację ���������������������������������������������������  467
3.2.2. Orzeczenie sądu przekazujące sprawę
do mediacji �����������������������������������������������������������������  468
3.3. Wniosek o wszczęcie mediacji.
Wszczęcie i zakończenie mediacji �������������������������������������  469
3.4. Ugoda zawarta przed mediatorem �������������������������������������  470
3.5. Mediator ���������������������������������������������������������������������������������  473
3.6. Koszty mediacji ���������������������������������������������������������������������  474

Rozdział XII
Koszty postępowania �����������������������������������������������������������������������  476
1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu ���������  476
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści13

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego

oraz o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu �����������������������������������������������������������������������  485
2.1. Wynagrodzenie adwokata (radcy prawnego)
ustanowionego przez stronę �����������������������������������������������  485
2.2. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej dla adwokata
(radcy prawnego) ustanowionego przez sąd ���������������������  492

Rozdział XIII
Czynności w postępowaniu dowodowym �����������������������������������  496
1. Przedmiot i ciężar dowodu ���������������������������������������������������������  496
2. Wniosek dowodowy ���������������������������������������������������������������������  502
3. Wniosek o zabezpieczenie dowodu �������������������������������������������  504
4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe �����������  505
4.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������������������  505
4.2. Dowód z dokumentu �����������������������������������������������������������  507
4.2.1. Dokument w rozumieniu Kodeksu cywilnego �������  507
4.2.2. Dokument jako dowód w postępowaniu
cywilnym ���������������������������������������������������������������������  508
4.2.3. Dowód z dokumentu oraz forma czynności
prawnej �����������������������������������������������������������������������  511
4.2.4. Ograniczenia dowodowe w razie niezachowania
zastrzeżonej formy czynności prawnej �������������������  514
4.2.5. „Dowód z akt” �����������������������������������������������������������  521
4.2.6. Zasada prymatu dowodu z dokumentu
nad innymi dowodami w postępowaniu
w sprawach gospodarczych �������������������������������������  522
4.3. Dowód z zeznań świadków �������������������������������������������������  523
4.3.1. Zeznania złożone ustnie �������������������������������������������  523
4.3.2. Zeznania złożone na piśmie �������������������������������������  524
4.3.3. Dowód z zeznań świadków w postępowaniu
w sprawach gospodarczych �������������������������������������  527
4.4. Dowód z opinii biegłego �����������������������������������������������������  529
4.5. Dowód z oględzin �����������������������������������������������������������������  532
4.6. Dowód z grupowego badania krwi �����������������������������������  534
4.7. Dowód z przyrządów utrwalających
albo przenoszących obrazy lub dźwięki ���������������������������  536
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

14 Spis treści

4.8.  Dowód z innych środków �������������������������������������������������  539

4.9.  Dowód z przesłuchania stron �������������������������������������������  539
4.10. Prywatna ekspertyza – środek niebędący
dowodem �����������������������������������������������������������������������������  542
4.11. Umowa dowodowa w postępowaniu w sprawach
gospodarczych ���������������������������������������������������������������������  543
5. Dopuszczenie dowodu z urzędu �������������������������������������������������  548
6. Postępowanie dowodowe przed sądem drugiej
instancji �������������������������������������������������������������������������������������������  554

Rozdział XIV
Czynności w postępowaniu zabezpieczającym ���������������������������  559
1. Istota i charakter postępowania zabezpieczającego �����������������  559
2. Legitymacja w postępowaniu zabezpieczającym
oraz wniosek o udzielenie zabezpieczenia ���������������������������������  562
3. Tryb rozpoznania wniosku ���������������������������������������������������������  564
4. Sposoby zabezpieczenia ���������������������������������������������������������������  568
4.1. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych �������������������������������  568
4.2. Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych �������������������������  575
4.3. Zabezpieczenie w sprawach o alimenty oraz roszczeń
wymienionych w art. 7531 k.p.c. �����������������������������������������  577
4.4. Zabezpieczenie przyszłych roszczeń alimentacyjnych
związanych z ustaleniem ojcostwa �������������������������������������  580
5. Postępowanie zabezpieczające w sprawach rodzinnych
(art. 445–4451 k.p.c.) oraz w sprawach pieczy
nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem
(art. 7561 k.p.c.). �����������������������������������������������������������������������������  581
5.1. Postępowanie zabezpieczające w sprawach
rodzinnych �����������������������������������������������������������������������������  581
5.2. Postępowanie w sprawach pieczy nad małoletnimi
dziećmi i kontaktów z dzieckiem ���������������������������������������  585

Rozdział XV
Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku �����������������������  587
1. Wniosek o sprostowanie wyroku �����������������������������������������������  587
2. Wniosek o uzupełnienie wyroku �������������������������������������������������  592
3. Wniosek o dokonanie wykładni wyroku �����������������������������������  599
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści15

Rozdział XVI
Nieważność postępowania ���������������������������������������������������������������  602
1. Uwagi ogólne ���������������������������������������������������������������������������������  602
2. Pozbawienie strony możności obrony jej praw �������������������������  603
3. Wadliwy skład sądu �����������������������������������������������������������������������  606
4. Wyłączenie sędziego ���������������������������������������������������������������������  614
5. Inne przyczyny nieważności postępowania �������������������������������  614

Rozdział XVII
Środki zaskarżenia ���������������������������������������������������������������������������  615
1. Uwagi ogólne ���������������������������������������������������������������������������������  615
2. Środki zaskarżenia szczególne �����������������������������������������������������  622
2.1. Sprzeciw od wyroku zaocznego �����������������������������������������  622
2.1.1. Istota i przesłanki dopuszczalności sprzeciwu �����  622
2.1.2. Obligatoryjne składniki sprzeciwu �������������������������  629
2.1.3. Fakultatywne składniki sprzeciwu �������������������������  630
2.1.4. Wniosek o zawieszenie rygoru natychmiastowej
wykonalności �������������������������������������������������������������  634
2.1.5. Czynności przy ponownym rozpoznaniu sprawy �����  636
2.2. Sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu
upominawczym ���������������������������������������������������������������������  638
2.2.1. Istota i przesłanki dopuszczalności sprzeciwu �����  638
2.2.2. Obligatoryjne składniki sprzeciwu �������������������������  643
2.2.3. Fakultatywne składniki sprzeciwu �������������������������  644
2.2.4. Czynności w postępowaniu po wniesieniu
sprzeciwu �������������������������������������������������������������������  645
2.2.5. Postanowienie stwierdzające utratę mocy nakazu
zapłaty �������������������������������������������������������������������������  646
2.3. Sprzeciw od nakazu zapłaty w elektronicznym
postępowaniu upominawczym �������������������������������������������  647
2.3.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  647
2.3.2. Pełnomocnictwo. Podpis elektroniczny �����������������  650
2.3.3. Oświadczenie zawierające sprzeciw �����������������������  651
2.3.4. Postępowanie po wniesieniu sprzeciwu �����������������  652
2.4. Sprzeciw od nakazu zapłaty w europejskim
postępowaniu nakazowym �������������������������������������������������  653
2.4.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  653
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

16 Spis treści

2.4.2. Pismo zawierające sprzeciw �������������������������������������  654

2.4.3. Postępowanie w sprawie gospodarczej
po wniesieniu sprzeciwu �����������������������������������������  656
2.4.4. Odrzucenie sprzeciwu �����������������������������������������������  656
2.5. Zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym ���������������������������������������������������������������������������  657
2.5.1. Istota i przesłanki dopuszczalności zarzutów �������  657
2.5.2. Obligatoryjne składniki pisma zawierającego
zarzuty �������������������������������������������������������������������������  661
2.5.3. Fakultatywne składniki pisma zawierającego
zarzuty �������������������������������������������������������������������������  662
2.5.4. Czynności w postępowaniu po wniesieniu
zarzutów ���������������������������������������������������������������������  663
2.6. Odwołanie do sądu od zarządzenia przewodniczącego
w przedmiocie sprostowania lub uzupełnienia
protokołu posiedzenia jawnego oraz zarządzeń
wydanych w toku rozprawy �������������������������������������������������  665
2.6.1. Protokół posiedzenia jawnego ���������������������������������  665
2.6.2. Odwołanie do sądu od zarządzenia
przewodniczącego w przedmiocie wniosku
o sprostowanie lub uzupełnienie protokołu
posiedzenia jawnego �������������������������������������������������  669
2.6.3. Odwołanie do sądu od zarządzeń
przewodniczącego wydanych w toku rozprawy ���  671
2.7. Skarga na orzeczenie referendarza sądowego �������������������  671
2.8. Zastrzeżenie do zarządzenia asystenta sędziego �������������  673
2.9. Skarga na czynności komornika �����������������������������������������  674
2.9.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������  674
2.9.2. Zwykłe wymagania formalne oraz wymagania
konstrukcyjne skargi �������������������������������������������������  678
2.9.3. Fakultatywne składniki skargi ���������������������������������  680
2.9.4. Właściwość sądu. Termin do wniesienia skargi
oraz termin do rozpoznania skargi �������������������������  681
2.9.5. Forma skargi ���������������������������������������������������������������  683
2.9.6. Odrzucenie skargi. Zastosowanie
art. 759 § 2 k.p.c. �������������������������������������������������������  684
2.9.6.1. Nadzór judykacyjny �����������������������������������  685
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści17

  2.9.6.2. Nadzór administracyjny �������������������������  692

  2.9.6.3. Nadzór judykacyjny i administracyjny
a nadzór samorządowy ���������������������������  693
2.9.7.  Czynności związane z merytorycznym
rozpoznaniem skargi �����������������������������������������������  693
2.9.8.  Zaskarżalność postanowień rozstrzygających
skargę �������������������������������������������������������������������������  697
2.9.9.  Stosowanie art. 132 k.p.c. ���������������������������������������  698
2.9.10. Wzór skargi na czynność komornika �������������������  699
2.10. Skarga na udzielenie przybicia �������������������������������������������  701
2.11. Środki zaskarżenia przeciwko planowi podziału sumy
uzyskanej z egzekucji �����������������������������������������������������������  703
2.11.1. Rodzaje planów podziału ���������������������������������������  703
2.11.2. Zarzuty przeciwko planowi podziału �������������������  705
2.11.2.1. Kognicja sądu �����������������������������������������  708
2.11.2.2. Zaskarżalność postanowień
rozstrzygających o zarzutach ���������������  710
2.11.3. Skarga na plan podziału sporządzony
przez zarządcę przymusowego �����������������������������  711
3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze) ���������������������������  711
3.1. Apelacja ���������������������������������������������������������������������������������  711
3.1.1. Istota postępowania apelacyjnego ���������������������������  711
3.1.2. Dopuszczalność apelacji �������������������������������������������  716
3.1.2.1. Wymagania formalne i konstrukcyjne
apelacji ���������������������������������������������������������  725
3.1.2.2. Kontrola dopuszczalności apelacji
w sądzie drugiej instancji. Odrzucenie
apelacji lub nadanie jej dalszego biegu �����  729
3.1.3. Merytoryczna treść konstrukcyjnych wymagań
apelacji �������������������������������������������������������������������������  732
3.1.3.1. Wskazanie orzeczenia i zakresu
zaskarżenia ���������������������������������������������������  732
3.1.3.2. Przedstawienie zarzutów apelacyjnych
i ich uzasadnienie ���������������������������������������  737
3.1.3.2.1. Zarzut przekroczenia przez
sąd granic swobodnej oceny
dowodów �����������������������������������  740
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

18 Spis treści

3.1.3.2.2. Zarzut niewyjaś­nienia sprawy

oraz sprzeczności istotnych
ustaleń sądu z treścią
zebranego w sprawie
materiału �����������������������������������  746
3.1.3.2.3. Zarzut nierozpoznania istoty
sprawy �����������������������������������������  748
3.1.3.2.4. Powołanie nowych faktów
i dowodów ���������������������������������  752
3.1.4. Wniosek apelacyjny ���������������������������������������������������  754
3.1.5. Wniosek o rozpoznanie postanowień sądu
pierwszej instancji, które nie podlegały
zaskarżeniu �����������������������������������������������������������������  756
3.1.6. Wniosek o rozpoznanie sprawy na rozprawie.
Posiedzenia sądu �������������������������������������������������������  758
3.1.7. Wzór apelacji �������������������������������������������������������������  759
3.1.8. Odpowiedź na apelację ���������������������������������������������  763
3.1.9. Zakres przedmiotowy i podmiotowy
rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji �� �  763
3.1.9.1. Granice apelacji �������������������������������������������  763
3.1.9.2. Zakres zaskarżenia oraz zakaz
reformationis in peius ���������������������������������  766
3.1.9.3. Zakaz rozszerzania żądania �����������������������  772
3.1.9.4. Czynności dowodowe przed sądem
drugiej instancji. Uzasadnienie wyroku
sądu drugiej instancji ���������������������������������  774
3.2. Apelacja w postępowaniu uproszczonym �������������������������  782
3.2.1. Uwagi ogólne o postępowaniu �������������������������������  782
3.2.2. Odrębności apelacji i postępowania apelacyjnego  785
3.2.3. Wzór apelacji �������������������������������������������������������������  787
3.3. Apelacja w europejskim postępowaniu w sprawie
drobnych roszczeń ���������������������������������������������������������������  789
3.3.1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������  789
3.3.2. Szczególne cechy apelacji i postępowania
apelacyjnego ���������������������������������������������������������������  790
3.3.3. Wzór apelacji �������������������������������������������������������������  791
3.4. Zażalenie ���������������������������������������������������������������������������������  792
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści19

3.4.1. Zażalenie w postępowaniu rozpoznawczym.

Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������  792
3.4.1.1. Zasady uzasadniania i doręczania
postanowień oraz regulacje szczególne �����  798
3.4.1.2. Zażalenie do sądu drugiej instancji na
postanowienie sądu pierwszej instancji �����  801
3.4.1.3. Zażalenie do innego składu sądu
pierwszej instancji �������������������������������������  811
3.4.1.4. Zażalenie do Sądu Najwyższego ���������������  813
3.4.1.5. Zażalenie do innego składu sądu
drugiej instancji �����������������������������������������  821
3.4.1.6. Zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki
w postępowaniu �����������������������������������������  826
3.4.2. Zażalenie w postępowaniu zabezpieczającym �������  827
3.4.3. Zażalenie w postępowaniu o nadanie tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności �����������������  829
3.4.3.1. Klauzula wykonalności �����������������������������  829
3.4.3.2. Zakres kognicji sądu rozpoznającego
wniosek o nadanie klauzuli
wykonalności �����������������������������������������������  836
3.4.3.3. Przerwanie biegu przedawnienia
wskutek wszczęcia postępowania
klauzulowego �����������������������������������������������  838
3.4.3.4. Odmowa nadania klauzuli
wykonalności �����������������������������������������������  838
3.4.3.5. Postępowanie zażaleniowe �������������������������  844
3.4.4. Zażalenie w postępowaniu egzekucyjnym �������������  851
3.4.4.1. Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia
w postępowaniu egzekucyjnym ���������������  851
3.4.4.2. Szczególne cechy zażalenia �����������������������  854
3.4.4.3. Dopuszczalność zażalenia �������������������������  856
3.4.4.4. Rodzaje zażaleń �������������������������������������������  859
3.4.4.4.1. Zażalenie na postanowienia
sądu kończące postępowanie
egzekucyjne (art. 394 § 1
in principio w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c.) �����������������������������������  859
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

20 Spis treści

3.4.4.4.2. Zażalenie na postanowienia
wymienione w części
enumeratywnej art. 394
§ 1 oraz art. 3941a k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
tj. niekończące postępowania
egzekucyjnego, jeżeli
przewidziane w nim przypadki
są aktualne w postępowaniu
egzekucyjnym ���������������������������  864
3.4.4.4.3. Zażalenie na postanowienia
wymienione w przepisach
Kodeksu postępowania
cywilnego w części dotyczącej
postępowania egzekucyjnego ����  865
3.4.4.4.4. Zażalenie w postępowaniu
dotyczącym wykonalności
orzeczenia sądu zagranicznego
lub rozstrzygnięcia innego
organu oraz ugody zawartej
przed takim sądem lub organem
(art. 11511 § 2 k.p.c.) �������������������  910
4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne �����������������������������������������������  911
4.1. Skarga kasacyjna �������������������������������������������������������������������  911
4.1.1. Istota postępowania kasacyjnego ���������������������������  911
4.1.2. Dopuszczalność skargi kasacyjnej ���������������������������  914
4.1.2.1. Uwagi wstępne �������������������������������������������  914
4.1.2.2. Orzeczenia podlegające zaskarżeniu �������  914
4.1.2.3. Termin do wniesienia skargi kasacyjnej �����  919
4.1.2.4. Podmioty uprawnione do wniesienia
skargi kasacyjnej �����������������������������������������  921
4.1.2.5. Przymus adwokacko­‍‑radcowski ���������������  922
4.1.2.6. Wymagania formalne zwykłe oraz
wymagania konstrukcyjne skargi
kasacyjnej �����������������������������������������������������  924
4.1.2.7. Treść zwykłych wymagań formalnych
skargi kasacyjnej �����������������������������������������  925
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści21

4.1.2.8.  Treść konstrukcyjnych wymagań skargi

kasacyjnej ���������������������������������������������������  928
  4.1.2.8.1. Zakres zaskarżenia �����������������  928
  4.1.2.8.2. Podstawy kasacyjne i ich
uzasadnienie ���������������������������  931
  4.1.2.8.3. Wniosek o przyjęcie skargi
kasacyjnej do rozpoznania �����  940
  4.1.2.8.4. Wniosek kasacyjny �����������������  948
4.1.2.9.  Fakultatywne składniki skargi
kasacyjnej. Wniosek o wstrzymanie
wykonania zaskarżonego orzeczenia �����  950
4.1.2.10. Odpowiedź na skargę kasacyjną �������������  952
4.1.2.11. Orzeczenia rozstrzygające skargę
kasacyjną ���������������������������������������������������  954
4.1.2.12. Wzór skargi kasacyjnej ���������������������������  957
4.2. Skarga nadzwyczajna �����������������������������������������������������������  959
4.2.1. Uwagi ogólne �������������������������������������������������������������  959
4.2.2. Dopuszczalność skargi ���������������������������������������������  961
4.2.2.1. Orzeczenia podlegające zaskarżeniu
skargą i jej podstawy ���������������������������������  961
4.2.2.2. Termin do wniesienia skargi ���������������������  963
4.2.2.3. Podmioty uprawnione do wniesienia
skargi �������������������������������������������������������������  963
4.2.2.4. Wymagania formalne i konstrukcyjne
skargi �������������������������������������������������������������  963
4.2.3. Odpowiedź na skargę �����������������������������������������������  966
4.2.4. Rozpoznanie skargi ���������������������������������������������������  968
4.2.4.1. Odrzucenie skargi ���������������������������������������  968
4.2.4.2. Orzeczenia merytoryczne �������������������������  970
4.2.5. Konkurencja skargi nadzwyczajnej ze skargą
o wznowienie, skargą kasacyjną oraz skargą
o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia ���������������������������������������  972

Rozdział XVIII
Skarga o wznowienie postępowania ���������������������������������������������  975
1. Charakter skargi o wznowienie postępowania �������������������������  975
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

22 Spis treści

2. Pełnomocnictwo procesowe w postępowaniu

wznowieniowym �������������������������������������������������������������������������   978
3. Dopuszczalność skargi ���������������������������������������������������������������   979
3.1. Uwagi wstępne ���������������������������������������������������������������������   979
3.2. Orzeczenia podlegające zaskarżeniu �������������������������������   980
3.3. Właściwość sądu i termin do wniesienia skargi �����������   981
3.4. Wymagania formalne zwykłe oraz konstrukcyjne
skargi �������������������������������������������������������������������������������������   984
3.5. Podstawy wznowienia �������������������������������������������������������   984
3.6. Fakultatywne składniki skargi �������������������������������������������   993
4. Przebieg postępowania wznowieniowego �������������������������������   994
5. Zaskarżalność orzeczeń wydanych w następstwie
rozpoznania skargi ���������������������������������������������������������������������   999
6. Wzór skargi o wznowienie postępowania
(z przyczyny nieważności) ���������������������������������������������������������  1001

Rozdział XIX
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia �����������������������������������������������������������  1003
1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną
przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie
przy wykonywaniu władzy publicznej �������������������������������������  1003
1.1. Uwagi ogólne �����������������������������������������������������������������������  1003
1.2. Podmioty odpowiedzialne oraz poszkodowany �������������  1006
1.3. Ogólne przesłanki odpowiedzialności �����������������������������  1007
1.4. Szczególne przesłanki odpowiedzialności �����������������������  1009
1.4.1. Uwagi wprowadzające ���������������������������������������������  1009
1.4.2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
działaniem bądź zaniechaniem legislacyjnym �����  1011
1.4.3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
niewydaniem orzeczenia lub decyzji
administracyjnej �����������������������������������������������������  1012
1.4.4. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
wydaniem orzeczenia lub decyzji
administracyjnej �����������������������������������������������������  1013
2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia ���������������������������������������������������������  1015
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Spis treści23

2.1. Pojęcie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia �����������������������������������������������������������������������������  1015
2.2. Dopuszczalność skargi �������������������������������������������������������  1018
2.2.1. Uwagi wprowadzające ���������������������������������������������  1018
2.2.2. Orzeczenia objęte skargą ���������������������������������������  1019
2.2.3. Podmioty uprawnione do wniesienia skargi �������  1021
2.2.4. Termin do wniesienia skargi. Przymus
adwokacko­‍‑radcowski ���������������������������������������������  1022
2.2.5. Wymagania formalne zwykłe oraz konstrukcyjne
skargi �������������������������������������������������������������������������  1024
2.2.5.1. Uwagi ogólne ���������������������������������������������  1024
2.2.5.2. Zwykłe wymagania formalne skargi
i skutki ich niezachowania ���������������������  1024
2.2.5.3. Konstrukcyjne wymagania skargi
i skutki ich niezachowania ���������������������  1029
2.3. Przyjęcie i odmowa przyjęcia skargi do rozpoznania �����  1035
2.4. Uwzględnienie oraz oddalenie skargi �����������������������������  1036
2.5. Wzór skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia �����������������������������������������������  1038

Rozdział XX
Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki ���������  1041
1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������������������������  1041
2. Strony postępowania. Właściwość sądu �����������������������������������  1043
3. Charakter skargi ���������������������������������������������������������������������������  1044
4. Obligatoryjne i fakultatywne składniki skargi �����������������������  1044
5. Pojęcie przewlekłości postępowania �����������������������������������������  1045
6. Postępowanie sprawdzające �������������������������������������������������������  1048
7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę �����������������  1049
8. Wzór skargi na przewlekłość postępowania ���������������������������  1059

Rozdział XXI
Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego
świadczenia lub o przywrócenie stanu poprzedniego
(restytucja) ���������������������������������������������������������������������������������������  1061
1. Wniosek restytucyjny – uwagi ogólne �������������������������������������  1061
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

24 Spis treści

2. Charakter prawny przepisów o restytucji �������������������������������  1064

3. Termin do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia
restytucyjnego. Właściwość sądu ���������������������������������������������  1066
3.1. Wniosek złożony na podstawie art. 338 k.p.c. ���������������  1066
3.2. Wniosek zgłoszony w postępowaniu wywołanym skargą
o wznowienie postępowania ���������������������������������������������  1067
3.3. Wniosek zgłoszony w postępowaniu wywołanym skargą
kasacyjną �����������������������������������������������������������������������������  1068
3.4. Dochodzenie w osobnym procesie naprawienia szkody
poniesionej wskutek wydania lub wykonania
wyroku ���������������������������������������������������������������������������������  1070

Rozdział XXII
Czynności procesowe związane z postępowaniem przed
sądem polubownym �����������������������������������������������������������������������  1073
1. Uwagi wstępne �����������������������������������������������������������������������������  1073
2. Zapis na sąd polubowny �������������������������������������������������������������  1075
3. Podstawowe czynności procesowe podejmowane
przed sądem państwowym w związku
z postępowaniem przed sądem polubownym �������������������������  1078
4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego ���������������������  1080
5. Wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności
wyroku sądu polubownego lub ugody zawartej
przed tym sądem �������������������������������������������������������������������������  1088
6. Wzór umowy o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie
sądu polubownego (zapis na sąd polubowny) �����������������������  1090
7. Wzór skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego �����������  1092
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

WYKAZ SKRÓTÓW
Wykaz skrótów

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

instr. sąd. – zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z  12.12.2003  r.

w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów
sądowych oraz innych działów administracji sądowej
(Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) – utraciło moc
k.c. – ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r.
poz. 1145 ze zm.)
k.k. – ustawa z  6.06.1997  r. – Kodeks karny (Dz.U. z  2019  r.
poz. 1950 ze zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z  2.04.1997  r.
(Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.)
k.p. – ustawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2019 r.
poz. 1040 ze zm.)
k.p.a. – ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania admini‑
stracyjnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 256 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilne‑
go (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.)
k.r.o. – ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz.U. z 2019 r. poz. 2086 ze zm.)
k.s.h. – ustawa z  15.09.2000  r. – Kodeks spółek handlowych
(Dz.U. z 2019 r. poz. 505 ze zm.)
o.p. – ustawa z  29.08.1997  r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U.
z 2019 r. poz. 900 ze zm.)
pr. adw. – ustawa z  26.05.1982  r. – Prawo o  adwokaturze (Dz.U.
z 2019 r. poz. 1513 ze zm.)
pr. bank. – ustawa z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2019 r.
poz. 2357 ze zm.)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

26 Wykaz skrótów

pr. not. – ustawa z  14.02.1991  r. – Prawo o  notariacie (Dz.U.

z 2019 r. poz. 540 ze zm.)
pr. pras. – ustawa z 26.01.1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. z 2018 r.
poz. 1914)
pr. up. – ustawa z  28.02.2003  r. – Prawo upadłościowe (Dz.U.
z 2019 r. poz. 498 ze zm.)
p.u.s.p. – ustawa z  27.07.2001  r. – Prawo o  ustroju sądów po‑
wszechnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 365 ze zm.)
r.d.p.s. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12.10.2010 r.
w  sprawie szczegółowego trybu i  sposobu doręcza‑
nia pism sądowych w  postępowaniu cywilnym (Dz.U.
z 2015 r. poz. 1222 ze zm.) – utraciło moc
reg. sąd. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.06.2019 r.
– Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U.
poz. 1141)
rozp.czyn.kom. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 9.03.1968 r.
w  sprawie czynności komorników (Dz.U. Nr  10,
poz. 52 ze zm.) – uchylone
rozporządzenie – rozporządzenie (WE) nr  805/2004 Parlamentu Europej‑
nr 805/2004 skiego i  Rady z  21.04.2004  r. w  sprawie utworzenia Eu‑
ropejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspor‑
nych (Dz.Urz. UE L 143 z 30.04.2004, s. 15, ze zm.)
rozporządzenie – rozporządzenie (WE) nr  1896/2006 Parlamentu Euro‑
nr 1896/2006 pejskiego i Rady z 12.12.2006 r. ustanawiające postępo‑
wanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz.
UE L 399 z 30.12.2006, s. 1, ze sprost. i późn. zm.)
rozporządzenie – rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europej‑
nr 861/2007 skiego i Rady z 11.07.2007 r. ustanawiające europejskie
postępowanie w  sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz.
UE L 199 z 31.07.2007, s. 1, ze zm.)
rozporządzenie – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 1215/2012 nr  1215/2012 z  12.12.2012  r. w  sprawie jurysdykcji
i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania
w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE L 351
z 20.12.2012, s. 1, ze zm.)
rozporządzenie – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 606/2013 nr  606/2013 z  12.06.2013  r. w  sprawie wzajemnego
uznawania środków ochrony w  sprawach cywilnych
(Dz.Urz. UE L 181 z 29.06.2013, s. 4)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Wykaz skrótów27

u.g.n. – ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami

(Dz.U. z 2020 r. poz. 65 ze zm.)
u.k.s. – ustawa z 22.03.2018 r. o komornikach sądowych (Dz.U.
z 2020 r. poz. 121)
u.k.s.c. – ustawa z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 755 ze zm.)
u.k.w.h. – ustawa z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(Dz.U. z 2019 r. poz. 2204)
u.r.pr. – ustawa z  6.07.1982  r. o  radcach prawnych (Dz.U.
z 2020 r. poz. 75)
ustawa nowelizująca – ustawa z  16.09.2011  r. o  zmianie ustawy – Kodeks po‑
z 16.09.2011 r. stępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 233, poz. 1381)
ustawa nowelizująca – ustawa z  10.07.2015  r. o  zmianie ustawy – Kodeks cy‑
z 10.07.2015 r. wilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1311 ze zm.)
u.PG – ustawa z 8.07.2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa (Dz.U. z 2016 r. poz. 1313 ze zm.) – uchylona
u.PGRP – ustawa z  15.12.2016  r. o  Prokuratorii Generalnej Rze‑
czypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2020 r. poz. 762)
ustawa o RPO – ustawa z 15.07.1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich
(Dz.U. z 2020 r. poz. 627)
ustawa o skardze – ustawa z  17.06.2004  r. o  skardze na naruszenie prawa
strony do rozpoznania sprawy w  postępowaniu przy‑
gotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez
prokuratora i  postępowaniu sądowym bez nieuzasad‑
nionej zwłoki (Dz.U. z 2018 r. poz. 75 ze zm.)
ustawa o SN – ustawa z  8.12.2017  r. o  Sądzie Najwyższym (Dz.U.
z 2019 r. poz. 825 ze zm.)
ustawa z 4.07.2019 r. – ustawa z  4.07.2019  r. o  zmianie ustawy – Kodeks po‑
stępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. poz. 1469)
u.w.l. – ustawa z 24.06.1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2020 r.
poz. 532 ze zm.).

2. Czasopisma i publikatory

Biul. SN – Biuletyn Sądu Najwyższego

IC – Izba Cywilna. Biuletyn Sądu Najwyższego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

28 Wykaz skrótów

MoP – Monitor Prawniczy

M.P. – Monitor Polski
NP – Nowe Prawo
ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSAiSN – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego
OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Administracyj‑
na, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna (od
1995 r.)
OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna, Ad‑
ministracyjna, Pracy i  Ubezpieczeń Społecznych (od
1964 r. do 1994 r.)
OSNC-ZD – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna –
Zbiór Dodatkowy
OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez‑
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.)
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
PiP – Państwo i Prawo
PPC – Polski Proces Cywilny
Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo
PS – Przegląd Sądowy

3. Inne skróty

ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka

LEX – System informacji prawnej Wolters Kluwer
Metodyka... – H.  Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w  sprawach
cywilnych, wyd. 7, Warszawa 2014
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
SA – sąd apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
TK – Trybunał Konstytucyjny
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

PRZEDMOWA
Przedmowa

Przedmowa

Sprawy cywilne są rozpoznawane według przepisów o postępowaniu

cywilnym, uregulowanym w  zasadzie przepisami Kodeksu postępo‑
wania cywilnego. Istotnym elementem tego postępowania są czyn‑
ności procesowe jego uczestników, a szczególnie stron postępowania
cywilnego. Prawo postępowania cywilnego w  przypadku niektórych
czynności dokonywanych przez pełnomocników zawodowych stawia
wysokie wymagania profesjonalne (np. czynności objęte przymusem
adwokacko­‍‑radcowskim). W  spełnieniu tych wymagań ma pomóc
niniejsza książka, której tematyka została przedstawiona w  sposób
praktyczny, z  pominięciem rozważań teoretycznych i  w  zasadzie –
zachowując określone ramy opracowania – bez cytowania poglądów
przedstawicieli nauki.

Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w  sprawach cywil‑

nych to publikacja przygotowana dla praktyków – adwokatów, radców
prawnych, radców Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej,
rzeczników patentowych, aplikantów adwokackich i  radcowskich,
występujących przed sądami w  sprawach cywilnych. Przydatna jest
dla sędziów i  ich asystentów, referendarzy i  aplikantów sądowych,
a także innych prawników zajmujących się stosowaniem prawa. Służy
również studentom i  uczestnikom seminariów uniwersyteckich,
poszukującym wiedzy wykraczającej poza standardowy podręcznik
z postępowania cywilnego.

W  książce zostały omówione najistotniejsze czynności dotyczące

wszczęcia procesu, dochodzenia roszczeń i ich zabezpieczenia, obrony
pozwanego, terminów procesowych, a  także czynności związane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

30 Przedmowa

z  wydanymi przez sąd orzeczeniami merytorycznymi i  formalnymi

(wnioski o uzupełnienie, sprostowanie i wykładnię orzeczeń) oraz ich
zaskarżeniem. Komplementarny charakter wobec niniejszego opraco‑
wania ma książka mojego autorstwa Metodyka pracy sędziego w spra‑
wach cywilnych, Warszawa 2014, której treść, mimo zmieniającego się
stanu prawnego, w niemałym zakresie nadal jest aktualna. Czynności
procesowe omówiono w ujęciu praktycznym, ze wskazaniem przykła‑
dów czynności podejmowanych w  określonych sytuacjach proceso‑
wych, a w przypadku niektórych pisemnych czynności procesowych
zaprezentowano wzory. Ich pełny zakres Czytelnik odnajdzie w publi‑
kacji Wzory pism procesowych w  sprawach cywilnych, gospodarczych
i  rejestrowych, Warszawa 2016, opracowanej przez D.  Bugajnę­
‍‑Sporczyk, H. Pietrzkowskiego i T. Żyznowskiego, stanowiącą konty‑
nuację dotychczasowych dziewięciu wydań tego opracowania.

Książka w obecnym – szóstym – wydaniu, podobnie jak w poprzed‑

nich, objaśnia krok po kroku postępowanie cywilne z punktu widze‑
nia obowiązków i  uprawnień zawodowego pełnomocnika proce‑
sowego. W  wielu fragmentach została rozbudowana i  znacznie
zmieniona w  związku z  koniecznością przystosowania jej treści do
nowego stanu prawnego, ukształtowanego zwłaszcza przez ustawę
z  4.07.2019  r. o  zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469), która weszła w życie
7.11.2019 r. W szóstym wydaniu dodano rozdział „Sprawność postę‑
powania sądowego”, w którym omówiono m.in. zagadnienia związane
z  przewlekłością postępowania, ciężarem wspierania postępowania
przez strony oraz dotyczące instytucji nadużycia prawa proceso‑
wego, ze wskazaniem regulacji umożliwiających przeciwdziałanie
nadużywaniu przez strony przepisów określających ich uprawnienia
procesowe. W  innym, także nowym rozdziale „System gromadzenia
materiału procesowego” zwrócono uwagę na sposób prezentowania
materiału procesowego przez strony w  systemie koncentracji mate‑
riału procesowego, wskazując na uregulowania w  tym systemie, ich
odmienny charakter w  stosunku do reguł prekluzji procesowej oraz
dyskrecjonalnej władzy sędziego. Omówiono skutki procesowe wyni‑
kające z  niedostosowania czynności procesowych stron do zmienio‑
nej procedury. Komentarzem objęto nowe przepisy dotyczące postę‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Przedmowa31

powania przygotowawczego, pism przygotowawczych, posiedzenia

przygotowawczego, planu rozprawy, reguł przytaczania przez strony
twierdzeń i  dowodów z  omówieniem skutków przytoczeń spóźnio‑
nych. Wskazując na obowiązek sądu udzielania stronom pouczeń
odnośnie do czynności procesowych, a także – stanowiącym novum
w krajowej procedurze cywilnej – obowiązku pouczenia o prawdopo‑
dobnym wyniku sprawy oraz uprzedzeniu stron o  możliwości pod‑
jęcia rozstrzygnięcia na innej podstawie prawnej, omówiono skutki
zaniedbań sądu w  tym zakresie, z  jednoczesnym wskazaniem na
zaniedbania stron powodujące utratę prawa do powoływania się na
uchybienia procesowe sądu.

W  znacznej części uległa zmianie treść rozdziałów poświęconych

zdolności sądowej, legitymacji procesowej, reprezentacji Skarbu Pań‑
stwa jako strony procesowej, właściwości i  składu sądu, instytucji
wyłączenia sędziego, a także postępowania dowodowego. W rozdziale
o pełnomocnikach procesowych omówiono zmiany w zakresie kosz‑
tów postępowania oraz wynagrodzenia pełnomocników zawodowych,
natomiast rozdział poświęcony pełnomocnictwu procesowemu został
wzbogacony o  tematykę substytucji jako dalszego pełnomocnictwa
procesowego. Tematykę w  zakresie pozwu i  powództwa poszerzono
uwagami dotyczącymi pisma niebędącego pozwem oraz powództwa
oczywiście bezzasadnego. Wskazano – w kontekście systemu preklu‑
zji dowodowej, obowiązującej w  postępowaniu w  sprawach gospo‑
darczych – na odrębne regulacje dotyczące pozwu i  odpowiedzi na
pozew, powództwa wzajemnego, przedmiotowej i podmiotowej zmia‑
nie powództwa, a także ograniczeń dowodowych związanych z prze‑
widzianą w  tym postępowaniu możliwością zawarcia przez strony
umowy dowodowej. Odrębne regulacje obowiązujące w tym postępo‑
waniu umiejscowiono w odpowiednich rozdziałach książki.

W  rozdziale poświęconym środkom zaskarżenia omówiono zmiany

w  przepisach o  apelacji oraz nowe i  liczne rozwiązania dotyczące
zażalenia. Obecnie w postępowaniu rozpoznawczym wyróżnić można
aż 6 rodzajów zażalenia (zażalenie do innego składu sądu pierwszej
instancji, zażalenie do sądu drugiej instancji na postanowienie sądu
pierwszej instancji, zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

32 Przedmowa

zażalenie zwykłe oraz tzw. kasatoryjne do Sądu Najwyższego oraz zaża‑

lenie wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu). Nowe regulacje
prawne uwzględnione zostały w rozdziałach poświęconych szczegól‑
nym środkom zaskarżenia, jakimi są sprzeciw od wyroku zaocznego,
zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym oraz sprzeciw
od nakazu zapłaty w  postępowaniu upominawczym. Nie pominięto
omówienia zmian wprowadzonych do przepisów dotyczących zaża‑
lenia w  postępowaniu o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności oraz środków zaskarżenia w  postępowaniu egzekucyj‑
nym. Liczne zmiany ustawodawcze, wprowadzone w 2019 r., wymu‑
siły opracowanie na nowo podrozdziałów poświęconych skardze na
czynności komornika w kontekście sprawowanego przez sąd z urzędu
nadzoru judykacyjnego nad komornikiem, a  także skargom na plan
podziału sumy sporządzony przez zarządcę przymusowego, skargę
na udzielenie przybicia oraz zarzuty przeciwko planowi podziału
sumy uzyskanej z  egzekucji. Omówiono nowy nadzwyczajny środek
zaskarżenia, jakim jest skarga nadzwyczajna, ze wskazaniem na rela‑
cje zachodzące między tym środkiem zaskarżenia oraz skargą kasa‑
cyjną, skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia oraz skargą o wznowienie postępowania.

Do licznie powołanych orzeczeń Sądu Najwyższego zostały dodane

nowe, wydane w  latach 2017–2020, mające istotne znaczenie dla
przebiegu postępowania w sprawach cywilnych.

W książce, zważywszy na konieczność zachowania wyznaczonych dla

niej ram, podobnie jak w poprzednich wydaniach, co do zasady, nie
jest powoływana literatura. Nieliczne wyjątki w  tym zakresie doty‑
czą instytucji, których praktyczne omówienie wymagało odesłania
do opracowań doktrynalnych. Powołano także wybrane artykuły
omawiające nowe regulacje wprowadzone przez wspomnianą ustawę
z 4.07.2019 r.

Opracowanie uwzględnia stan prawny oraz orzecznictwo Sądu Naj‑

wyższego na czerwiec 2020 r.

Henryk Pietrzkowski
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział I

REPREZENTACJA STRON
W POSTĘPOWANIU CYWILNYM
Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

1.  Zdolność postulacyjna. Przymus adwokacko­

‍‑radcowski oraz rzeczników patentowych 1.  Zdolność postulacyjna. Przymus adwokacko­‍‑radcowski oraz rzeczników...

Strona (jej organ lub przedstawiciel ustawowy) może działać w postę‑

powaniu sądowym osobiście, bez konieczności korzystania z  peł‑
nomocnika. Okoliczność, że strona (uczestnik postępowania) ma
zdolność procesową (zob. rozdział IV pkt 3.2.), nie przesądza o moż‑
liwości osobistego dokonywania czynności procesowych. Strona musi
być dodatkowo wyposażona w  zdolność postulacyjną. Zdolność
postulacyjna to zdolność do samodzielnego dokonywania czynności
procesowych. Brak tej zdolności może wynikać z  okoliczności fak‑
tycznych (np. nieznajomość języka urzędowego sądu) bądź z przepi‑
sów prawa nakazujących korzystanie z zastępstwa pełnomocnika.

Z  mocy prawa przymus korzystania z  zastępstwa pełnomocnika

obejmuje:
1) zastępstwo w postępowaniu przed Sądem Najwyższym przez adwo‑
katów lub radców prawnych, a w sprawach własności przemysło‑
wej także przez rzeczników patentowych (art. 871 § 1 k.p.c.);
2) zastępstwo przez adwokatów lub radców prawnych, a  w  spra‑
wach własności przemysłowej także przez rzeczników patento‑
wych, w  zakresie czynności procesowych związanych z  postę-
powaniem przed Sądem Najwyższym podejmowanych przed
sądem niższej instancji (art. 871 § 1 k.p.c.), a więc w tzw. postę‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

34 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

powaniu międzyinstancyjnym wywołanym przez wniesienie – za

pośrednictwem sądu niższej instancji – środka zaskarżenia do
Sądu Najwyższego. Lege non distinguente trzeba przyjąć, że hipo‑
teza normy wyrażonej w  art.  871 §  1  k.p.c. obejmuje zarówno
czynności zmierzające bezpośrednio do zaskarżenia prawo‑
mocnego orzeczenia sądu drugiej instancji skargą kasacyjną,
jak i  czynności podejmowane we wszystkich postępowaniach
incydentalnych związanych z  zaskarżaniem orzeczeń do Sądu
Najwyższego jakimkolwiek środkiem prawnym, w  tym rów‑
nież sporządzenie wniosku o  przywrócenie terminu do wnie‑
sienia skargi kasacyjnej (zob.  postanowienia SN: z  6.04.2006  r.,
IV CZ 30/06, LEX nr 1104887, oraz z 4.12.2013 r., II CZ 82/13,
LEX nr 1405155); we wskazanych sytuacjach art. 871 § 1 k.p.c. nie
stosuje się, gdy stroną, jej przedstawicielem ustawowym lub peł‑
nomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub
doktor habilitowany nauk prawnych, a  także gdy stroną lub jej
przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub
radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej; przy‑
musu adwokacko­‍‑radcowskiego nie stosuje się także, gdy zastęp‑
stwo procesowe Skarbu Państwa albo państwowej osoby prawnej
jest wykonywane przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej
Polskiej, co oznacza, że wymienione osoby (podmioty) z  oczy‑
wistych względów mogą samodzielnie podejmować te czynności;
art.  871 §  1  k.p.c. nie stosuje się w  postępowaniu o  zwolnienie
od kosztów sądowych oraz o  ustanowienie adwokata lub radcy
prawnego;
3) zastępstwo pełnomocnika do doręczeń; zgodnie z art. 11355 k.p.c.
strona, która nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu
albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie
członkowskim Unii Europejskiej, jeżeli nie ustanowiła pełno‑
mocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Rzeczypospo‑
litej Polskiej, jest obowiązana wskazać pełnomocnika do dorę-
czeń w  Rzeczypospolitej Polskiej (§  1). W  razie niewskazania
pełnomocnika do doręczeń przeznaczone dla tej strony pisma
sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia.
Stronę należy o tym pouczyć przy pierwszym doręczeniu. Strona
powinna być również pouczona o możliwości złożenia odpowie‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Zdolność postulacyjna. Przymus adwokacko­‑radcowski oraz rzeczników...35

dzi na pismo wszczynające postępowanie i wyjaśnień na piśmie

oraz o  tym, kto może być ustanowiony pełnomocnikiem (§  2).
Z przytoczonej regulacji wynika, że gdy strona z innego państwa
członkowskiego Unii Europejskiej nie wywiąże się z powinności
ustanowienia pełnomocnika do doręczeń, sąd nie może pozosta‑
wić przeznaczonego dla niej pisma w  aktach ze skutkiem dorę‑
czenia, lecz zobligowany jest do przekazania celem doręczenia
korespondencji do państwa członkowskiego, w  którym strona
ma miejsce zamieszkania albo siedzibę. Innymi słowy, obowią‑
zek ustanowienia pełnomocnika wyłączony jest względem stron,
które nie mają miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu albo
siedziby nie tylko w  Polsce, ale także w  jakimkolwiek innym
państwie członkowskim Unii Europejskiej.

Obowiązek ustanowienia pełnomocnika do doręczeń może wynikać

także z postanowień szczególnych, takich jak: art. 62612 § 1 i 2 k.p.c.,
dotyczący postępowania wieczystoksięgowego, art.  6103  k.p.c., doty‑
czący spraw o przepadek rzeczy, art. 380 ust. 2 pr. up., stanowiący, że
wierzyciel, który nie ma miejsca zamieszkania, zwykłego pobytu albo
siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie członkow‑
skim Unii Europejskiej, jeżeli nie ustanowił w  Rzeczypospolitej Pol‑
skiej pełnomocnika do prowadzenia sprawy, jest obowiązany wskazać
pełnomocnika do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej.

Poza wskazanymi przypadkami, w  których zdolność postulacyjna

została ograniczona, strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi
mogą działać osobiście, mogą też ustanowić pełnomocnika spośród
osób wskazanych w ustawie. Sąd Najwyższy w uchwale z 28.11.2012 r.,
III  CZP 75/12 (OSNC 2013/4, poz.  48), stwierdził, że sędzia sądu
powszechnego nie może być na podstawie art.  87 §  2  k.p.c. pełno‑
mocnikiem procesowym sądu jako jednostki organizacyjnej Skarbu
Państwa, zaznaczając, że uchwała ta w  razie przejęcia do szerszej
praktyki działa prospektywnie, natomiast w uchwale z 22.05.2013 r.,
III  CZP 17/13 (OSNC 2013/11, poz.  123), Sąd Najwyższy uznał, że
pełnomocnikiem procesowym w  sprawach o  dokonanie wpisu
w  księdze wieczystej może być wyłącznie osoba spełniająca wyma‑
gania przewidziane w art. 87 k.p.c., także wtedy, gdy wniosek o wpis
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

36 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

został zamieszczony przez notariusza w akcie notarialnym na podsta‑

wie art. 92 § 4 pr. not. Sąd Najwyższy zastrzegł, że przekazanie przez
notariusza wniosku sądowi uważa się – zgodnie z art. 6264 in fine k.p.c.
– za złożenie wniosku przez samego uprawnionego, czyli stronę czyn‑
ności prawnej, a  nie przez pełnomocnika, zatem dla skuteczności
złożenia wniosku nie ma żadnego znaczenia to, iż pełnomocnik nie
mieścił się w  kręgu osób (podmiotów) określonych w  art.  87  k.p.c.
W  uchwale z  24.07.2013  r., III  CZP 45/13 (OSNC 2014/3, poz.  26),
Sąd Najwyższy uznał, że prokurent – podobnie jak organ przedsię‑
biorcy – może ustanawiać pełnomocników procesowych spośród
wszystkich osób wymienionych w art. 87 k.p.c., a także samodzielnie
pełnić tę funkcję w konkretnej sprawie, nie ma zatem wątpliwości, że
jako pełnomocnik procesowy jest uprawniony do udzielenia dalszego
pełnomocnictwa (tzw.  substytucji) wszystkim osobom spełniającym
kryteria określone w  art.  87  k.p.c., a  więc również pracownikom
przedsiębiorcy. Wniosek, że prokurent – nie będąc pełnomocnikiem
procesowym w  konkretnej sprawie – może ustanowić pełnomoc‑
nikiem każdą osobę wymienioną w  art.  87  k.p.c., a  działając jako
pełno­mocnik, może substytuować, zgodnie z art. 91 pkt 3 k.p.c., tylko
adwokata lub radcę prawnego, jest wnioskiem logicznie fałszywym,
bezzasadnie ograniczającym mocną pozycję prokurenta.

Występowanie w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która

nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania
powodujący nieważność postępowania – art. 379 pkt 2 k.p.c. (uchwała
SN (7) z 8.07.2008 r., III CZP 154/07, OSNC 2008/12, poz. 133).

Brak w zakresie zdolności postulacyjnej nie podlega ocenie z punktu

widzenia braków formalnych pisma wniesionego przez stronę pozba‑
wioną tej zdolności. Środki zaskarżenia wniesione z  naruszeniem
art. 871 § 1 k.p.c. podlegają odrzuceniu a limine.

2.  Przedstawiciele ustawowi 2.  Przedstawiciele ustawowi

Przedstawicielstwo ustawowe wynika albo z  braku zdolności proce-

sowej, albo z innych przyczyn przewidzianych przepisami prawa.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Przedstawiciele ustawowi37

Jeżeli strona nie może działać osobiście z  powodu braku zdolności

procesowej, działa za nią przedstawiciel ustawowy. Brak zdolności
procesowej może dotyczyć tylko osoby fizycznej (zob.  rozdział  IV
pkt 3.2.2). Za osoby niemające takiej zdolności w ich imieniu działają
(podejmują czynności procesowe) przedstawiciele ustawowi, którymi
mogą być: rodzice, opiekun, kurator, doradca tymczasowy.

Reprezentacja rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka

została uregulowana w art. 98 k.r.o. Zgodnie z tym przepisem rodzice
są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich wła‑
dzą rodzicielską. W  praktyce sądowej najczęściej mamy do czynie‑
nia z  reprezentacją małoletniego, który – mając zdolność sądową –
jest powodem w  sprawie o  alimenty przeciwko jednemu z  rodziców.
W  imieniu i  na rzecz małoletniego powoda, który nie ma zdolności
procesowej, działa drugie z  rodziców jako przedstawiciel ustawowy.
W  takiej sprawie w  pozwie i  dalszych pismach procesowych jako
powoda należy wskazać małoletnie dziecko z zaznaczeniem, że jest ono
reprezentowane przez przedstawiciela ustawowego, tj.  tego z  rodzi‑
ców, który wniósł pozew, natomiast pozwanym jest drugie z rodziców.
Gdy żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego
pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez
sąd opiekuńczy (art.  99  k.r.o.). Pełnomocnictwo procesowe udzielone
w imieniu małoletniego dziecka przez jego przedstawiciela ustawowego
nie wygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletności (uchwała
SN z 11.10.1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996/1, poz. 17).

Opiekun jest ustanawiany przez sąd opiekuńczy, gdy żadnemu z rodzi‑

ców nie przysługuje władza rodzicielska albo gdy rodzice są nieznani
(art.  94 §  3  k.r.o.). Sąd opiekuńczy ustanawia także opiekuna dla
osoby pełnoletniej ubezwłasnowolnionej całkowicie (art. 13 § 2 k.c.).
Zakres opieki regulują art. 159 k.r.o. oraz art. 99 w zw. z art. 155 § 2
i art. 157 k.r.o.

Kurator, którego ustanawia sąd opiekuńczy (art.  70 oraz 568–5781

k.p.c.), jest przedstawicielem ustawowym:
1) osoby ubezwłasnowolnionej częściowo (por. art. 16 § 2 k.c. oraz
art. 181 § 1 k.r.o.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

38 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

2) małoletniego w  sytuacjach przewidzianych w  art.  99, 102 i  109

§ 3 k.r.o.;
3) osoby pozostającej pod opieką w  wypadkach określonych
w art. 99, 102 i 109 § 3 w zw. z art. 155 § 2 i art. 157 k.r.o.;
4) dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego (por. art. 182 k.r.o.
w zw. z art. 927 § 2 k.c. i art. 509 k.p.c.).

Przedstawicielstwo ustawowe, oprócz sytuacji wynikających z  braku

zdolności procesowej, zachodzi także w innych wypadkach, a miano‑
wicie w razie ustanowienia kuratora dla:
1) osoby nieobecnej (art. 184 k.r.o. w zw. z art. 601 k.p.c.), właściwy
jest sąd opiekuńczy;
2) osoby prawnej, która nie może prowadzić swoich spraw
z  braku powołanych do tego organów (art.  42 §  1  k.c. w  zw.
z art. 603 k.p.c.), właściwy jest sąd rejestrowy.

Kurator może występować w  procesie nie tylko jako przedstawiciel

ustawowy, lecz także jako np.  kurator spadku (art.  666 §  1  k.p.c.) –
wtedy ustanawia go sąd spadku, albo jako kurator w sprawie o unie‑
ważnienie małżeństwa – wtedy ustanawia go sąd rejonowy (art.  447
i 448 k.p.c.).

W  postępowaniu w  sprawach o  ubezwłasnowolnienie (art.  544–5601

k.p.c.), jeżeli wniosek dotyczy osoby pełnoletniej, sąd rozpoznający
taką sprawę (sąd okręgowy – art. 544 § 1 k.p.c.) może ustanowić dla
niej doradcę tymczasowego, który pełni funkcję przedstawiciela usta‑
wowego, do którego stosuje się przepisy o kuratorze osoby częściowo
ubezwłasnowolnionej (por. art. 548–551 k.p.c.).

W  postępowaniu egzekucyjnym dla dłużnika, którego miejsce

pobytu nie jest znane, kuratora ustanawia sąd egzekucyjny (art.  143
i 802 k.p.c.).

Ustanowienie kuratora procesowego na podstawie art. 69 k.p.c. przez

sąd orzekający następuje:
1) na wniosek strony przeciwnej dla strony niemającej zdolności
procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego, dla strony
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Przedstawiciele ustawowi39

będącej osobą prawną, gdy w  jej organie zachodzą braki unie‑

możliwiające jej reprezentację, albo dla strony będącej jednostką
organizacyjną, o  której mowa w  art.  64 §  11  k.p.c. (niebędącej
osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną), gdy
brak jest osób uprawnionych do jej reprezentowania;
2) z  urzędu w  uzasadnionych przypadkach sąd orzekający może
ustanowić kuratora dla osoby prawnej lub jednostki organizacyj‑
nej, o której mowa w art. 64 § 11 k.p.c. W takim przypadku sąd
orzekający niezwłocznie zawiadamia właściwy sąd rejestrowy
o  ustanowieniu kuratora dla strony wpisanej do Krajowego
Rejestru Sądowego. W  sytuacji, gdy sąd rejestrowy na podsta‑
wie art. 603 § 5 k.p.c. zawiadomi sąd orzekający o ustanowieniu
kuratora na podstawie art. 42 § 1 k.c. (tzw. kurator materialno‑
prawny), sąd orzekający odwołuje kuratora przez siebie ustano‑
wionego. W  miejsce odwołanego kuratora procesowego wstę‑
puje kurator materialnoprawny. Czynności odwołanego kuratora
pozostają w mocy.

Ubezwłasnowolniony może udzielić pełnomocnictwa do zaskarżenia

postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (art. 560 k.p.c.) (postanowienie
SN z 24.01.1968 r., I CR 631/67, OSNCP 1968/8–9, poz. 153). Osoba
z  zaburzeniami psychicznymi, mająca zdolność procesową, może
udzielić pełnomocnictwa procesowego (uchwała SN z  26.02.2015  r.,
III CZP 102/14, OSNC 2015/12, poz. 139).

Przedstawiciel ustawowy ma obowiązek wykazać swoje umocowanie

przy pierwszej czynności procesowej. Udowodnienie umocowania –
jak stanowi art.  68  k.p.c. – musi mieć formę dokumentu. Może to
być np.  postanowienie sądu o  powołaniu opiekuna, wyciąg z  właś‑
ciwego rejestru, wyciąg z  protokołu posiedzenia, na którym została
podjęta uchwała stanowiąca podstawę umocowania. Dokument pod‑
lega badaniu w  zakresie prawdziwości oraz zgodności z  prawdą na
ogólnych zasadach (art.  252  k.p.c.) i  powinien zostać złożony przez
przedstawiciela ustawowego przy pierwszej czynności procesowej.
Niezłożenie takiego dokumentu nie stanowi – jak w przypadku nie‑
złożenia pełnomocnictwa – braku pisma procesowego, nie podlega
więc procedurze przewidzianej w art. 130 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

40 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Uzupełnienie tego braku następuje zgodnie z art. 70 i 71 k.p.c. W razie

wystąpienia sytuacji przewidzianej w  tych przepisach usprawiedli‑
wiony jest wniosek o tymczasowe dopuszczenie przez sąd osoby nie‑
mającej należytego ustawowego umocowania oraz wyznaczenie odpo‑
wiedniego terminu w  celu uzupełnienia tego braku i  zatwierdzenia
dokonanych czynności. W  razie niewykonania postanowienia sądu
uwzględniającego taki wniosek sąd wyda postanowienie o zniesieniu
postępowania w zakresie, w jakim dotknięte ono było wspomnianymi
brakami (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Nie ma przeszkód do kontynuowania
postępowania, jeżeli braki w zakresie należytego ustawowego umoco‑
wania nie będą już występować. Gdyby się okazało, że uzupełnienie
tych braków nie jest możliwe, należy żądać – w  zależności od etapu
postępowania – odrzucenia pozwu (art.  199 §  1 pkt  3  k.p.c.) bądź
umorzenia postępowania (art. 355 k.p.c.).

3.  Pełnomocnicy procesowi 3.  Pełnomocnicy procesowi

3.1.  Uwagi ogólne

Kodeks postępowania cywilnego w art. 86, 87, 465 § 1, art. 47929 § 3,
art. 47951, 47962 i 47973 określa krąg podmiotów, które mogą być peł‑
nomocnikami procesowymi.

W każdej sprawie pełnomocnikami procesowymi mogą być: adwo‑

kat lub radca prawny, współuczestnik sporu, małżonek, rodzeństwo,
zstępni lub wstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w  sto‑
sunku przysposobienia (art. 87 § 1 k.p.c.).

W  niektórych sprawach, szczegółowo określonych w  przepisach

Kodeksu postępowania cywilnego i  w  innych ustawach, pełnomoc‑
nikiem – poza adwokatem i radcą prawnym – mogą być także nastę‑
pujące osoby:
1) rzecznik patentowy – w  sprawach własności przemysłowej
(art. 87 § 1 k.p.c.);
2) osoba posiadająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego –
w sprawach restrukturyzacji i upadłości (art. 87 § 1 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi41

3) przedstawiciel organizacji, do której zadań statutowych należą

sprawy popierania własności przemysłowej i udzielania pomocy
twórcom projektów wynalazczych – może być pełnomocnikiem
twórcy projektu wynalazczego w sprawach związanych z ochroną
własności przemysłowej (art. 87 § 6 k.p.c.);
4) osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony –
w  sprawach dotyczących tego majątku lub interesów (art.  87
§ 1 k.p.c.);
5) osoba pozostająca ze stroną w  stałym stosunku zlecenia, jeżeli
przedmiot sprawy wchodzi w  zakres tego zlecenia (art.  87
§ 1 k.p.c.);
6) pracownik osoby prawnej lub przedsiębiorcy, a także pracownik
organu nadrzędnego takiej jednostki (art. 87 § 2 k.p.c.);
7) przedstawiciel właściwego w  sprawach z  zakresu pomocy spo‑
łecznej organu jednostki samorządu terytorialnego oraz organi‑
zacji społecznej mającej na celu udzielanie pomocy rodzinie –
w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz
o roszczenia alimentacyjne (art. 87 § 3 k.p.c.);
8) przedstawiciel organizacji zrzeszającej rolników indywidualnych,
której rolnik jest członkiem – w sprawach związanych z prowa‑
dzeniem gospodarstwa rolnego (art. 87 § 4 k.p.c.);
9) przedstawiciel organizacji, do której zadań statutowych należy
ochrona konsumentów – w  sprawach związanych z  ochroną
praw konsumentów (art. 87 § 5 k.p.c.);
10) przedstawiciel związku zawodowego lub inspektor pracy albo
pracownik zakładu pracy, w  którym mocodawca jest lub był
zatrudniony, a  jako pełnomocnik ubezpieczonego także przed‑
stawiciel organizacji zrzeszającej emerytów i rencistów – w spra‑
wach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń (art. 465 § 1 k.p.c.);
11) pracownik Urzędu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów –

może być pełnomocnikiem prezesa tego urzędu w postępowaniu
wywołanym odwołaniem do Sądu Ochrony Konkurencji i Kon‑
sumentów (art. 47929 § 3 k.p.c.);
12) pracownik Urzędu Regulacji Energetyki – może być pełno‑

mocnikiem prezesa tego urzędu w  postępowaniu wywołanym
odwołaniem do Sądu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów
(art. 47951 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

42 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

13) pracownik Urzędu Komunikacji Elektronicznej – może być peł‑

nomocnikiem prezesa tego urzędu w postępowaniu wywołanym
odwołaniem do Sądu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów
(art. 47962 k.p.c.);
14) pracownik Urzędu Transportu Kolejowego – może być pełno‑
mocnikiem prezesa tego urzędu w  postępowaniu wywołanym
odwołaniem do Sądu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów
(art. 47973 k.p.c.);
15) prokurent (art. 1091 k.c.);
16) prawnik zagraniczny (art. 3 ustawy z 5.07.2002 r. o świadczeniu
przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w  Rzeczypo‑
spolitej Polskiej, Dz.U. z 2016 r. poz. 1874 ze zm.).

Prokurator powszechnej jednostki prokuratury może być pełno‑

mocnikiem procesowym Skarbu Państwa reprezentowanego przez
organ właściwej jednostki organizacyjnej prokuratury (art.  87
§  2 w  zw.  z  art.  67 §  2  k.p.c.) (uchwała SN (7) z  18.06.2019  r.,
III CZP 101/18, OSNC 2019/11, poz. 106).

Należyte umocowanie pełnomocnika do działania w postępowaniu

cywilnym w imieniu strony stanowi jedną z bezwzględnych przesła‑
nek procesowych, a brak należytego umocowania pełnomocnika skut‑
kuje nieważnością postępowania. W judykaturze Sądu Najwyższego
prezentowany jest pogląd, zgodnie z  którym wymaganie należytego
umocowania pełnomocnika procesowego pod rygorem nieważności
ustanowione jest w interesie tej strony, która z tego pełnomocnictwa
korzysta (wyrok SN z 25.03.1999 r., III CKN 209/98, LEX nr 707899).
Tylko zatem ta strona może powołać się na nieważność postępowania
z powodu nieprawidłowości w udzieleniu pełnomocnictwa oraz tylko
na korzyść tej strony podlega rozważeniu przez sąd z  urzędu zarzut
nieważności postępowania z  powodu nienależytego umocowania jej
pełnomocnika. Strona skarżąca zatem nie może ani w  apelacji, ani
w skardze kasacyjnej lub innym środku prawnym podnieść skutecznie
zarzutu nieważności postępowania z powodu niewłaściwego umoco‑
wania pełnomocnika strony przeciwnej (wyroki SN: z  21.12.2000  r.,
IV  CKN 209/00, LEX nr  707911; z  7.04.2004  r., IV  CK 661/03,
LEX nr  500178). W  opozycji do tego stanowiska pozostają orzecze‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi43

nia Sądu Najwyższego, w  których przyjmuje się, że uprawnienie do

powołania się na brak właściwego umocowania pełnomocnika przy‑
sługuje obu stronom (wyrok SN z  16.02.2012  r., III  CSK 195/11,
OSNC 2013/3, poz. 49; uzasadnienie uchwały SN (7) z 15.05.2014 r.,
III CZP 88/13, OSNC 2014/11, poz. 108).

Pojęcie pełnomocnictwa ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze,

oznacza pochodzące od mocodawcy umocowanie pełnomocnika do
działania w imieniu mocodawcy. Po drugie, oznacza dokument obej‑
mujący (potwierdzający) to umocowanie. Trzeba odróżnić kwestię
udzielenia pełnomocnictwa (nie jest konieczne zachowanie formy
pisemnej) od kwestii wykazania pełnomocnictwa przed sądem
(ustawa wymaga formy pisemnej). Dokument pełnomocnictwa nie
ma więc znaczenia konstytutywnego. Znaczenie takie ma samo udzie‑
lenie umocowania procesowego, które następuje w drodze czynności
materialnoprawnej (postanowienie SN z  23.03.2006  r., II  CZ 11/06,
LEX nr 196611). Osoba z zaburzeniami psychicznymi mająca zdolność
procesową może udzielić pełnomocnictwa procesowego (uchwała SN
z 26.02.2015 r., III CZP 102/14, OSNC 2015/12, poz. 139).

W  sytuacji gdy pełnomocnik procesowy ma wykazać swoje umo‑

cowanie do działania, spełnienie tego wymagania może nastąpić
przez przedstawienie dokumentów, z których wynika istnienie jego
prawa do działania za mocodawcę. Pełnomocnik jest obowiązany
przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy peł‑
nomocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełno‑
mocnictwa wraz z  odpisem dla strony przeciwnej. W  toku sprawy
pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posiedzeniu sądu
przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do protokołu
(art. 89 § 1 i 2 k.p.c.).

W sytuacjach typowych, gdy mocodawcą jest osoba fizyczna, wystar‑

czające jest złożenie dokumentu pełnomocnictwa wraz z  odpisem
strony przeciwnej. Gdy składa je zawodowy pełnomocnik (adwokat,
radca prawny, rzecznik patentowy lub radca Prokuratorii Generalnej
RP), istnieje możliwość złożenia uwierzytelnionego przez takiego
pełnomocnika odpisu dokumentu pełnomocnictwa oraz innych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

44 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

dokumentów wykazujących ich umocowanie (art. 89 § 1 zdanie dru‑

gie k.p.c.). Szerzej – zob. pkt 4.3 niniejszego rozdziału.

W sytuacji gdy mocodawcą jest osoba prawna działająca przez swoje

organy, wykazanie umocowania jedynie za pomocą dokumentu
pełnomocnictwa nie jest możliwe. W  takim wypadku wykazanie
umocowania może nastąpić tylko przez jednoczesne przedstawienie
dokumentu pełnomocnictwa oraz innych stosownych dokumen‑
tów z  właściwego rejestru w  celu wykazania, że osoby udzielające
pełnomocnictwa mogły reprezentować osobę prawną (np.  dwaj
członkowie zarządu spółki z  ograniczoną odpowiedzialnością) i  są
uprawnione do działania za mocodawcę (np.  spółkę z  ograniczoną
odpowiedzialnością). Sąd Najwyższy w  uchwale z  8.11.2007  r.,
III  CZP 92/07 (OSNC 2008/11, poz.  126), uznał, że do wykazania,
iż osoby działające jako organ osoby prawnej są uprawnione do
udzielenia pełnomocnictwa procesowego, nie jest konieczne, aby
aktualny bądź zupełny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego był
sporządzony według stanu na dzień wystawienia dokumentu peł-
nomocnictwa procesowego, natomiast w  uchwale z  21.12.2010  r.,
III  CZP 98/10 (OSNC 2011/9, poz.  92), Sąd Najwyższy stwierdził,
że kopia odpisu z  Krajowego Rejestru Sądowego, poświadczona za
zgodność z  oryginałem przez pełnomocnika wnioskodawcy będą‑
cego radcą prawnym, może stanowić podstawę nadania klauzuli
wykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela na podstawie
art. 788 § 1 k.p.c.

Zgodnie z  art.  89  k.p.c., złożenie dokumentu wykazującego umoco‑

wanie lub jego uwierzytelnionego odpisu nie jest wymagane, jeżeli
stwierdzenie przez sąd umocowania jest możliwe na podstawie
wykazu lub innego rejestru, do którego sąd ma dostęp drogą elek‑
troniczną. Wskazanych w  art.  89 §  1 zdanie drugie  k.p.c. wymagań
w zakresie wykazania umocowania nie stosuje się do czynności pro‑
cesowej dokonanej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego,
w przypadku gdy przepis szczególny przewiduje, że czynności można
dokonać wyłącznie za pośrednictwem tego systemu. W  takiej sytu‑
acji pełnomocnik powołuje się na pełnomocnictwo, wskazując jego
zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi45

Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do

wykonywania czynności zastępstwa procesowego jest legitymacja
służbowa, która zawiera w szczególności imię i nazwisko oraz stano‑
wisko służbowe radcy Prokuratorii Generalnej (art. 33 ust. 2 ustawy
o PGRP).

Niedołączenie odpisu dokumentu pełnomocnictwa należy kwalifi‑

kować jako brak formalny podlegający usunięciu w trybie przepisów
określających sposób usuwania i  skutki nieusunięcia takich braków
(np.  art.  130  k.p.c.). Liczbę odpisów dokumentu pełnomocnictwa
wyznacza liczba podmiotów występujących po stronie przeciwnej.

Przedstawienie dokumentu pełnomocnictwa substytucyjnego oraz

dokumentu w  postaci pełnomocnictwa udzielonego osobie, która
udzieliła pełnomocnictwa substytucyjnego, powinno nastąpić przy
pierwszej czynności procesowej (art. 89 § 1 k.p.c.). Jeżeli jest to czyn‑
ność w  postaci składanego pisma procesowego, to złożenie obydwu
dokumentów kwalifikować należy – zważywszy na wymagania wyni‑
kające z  art.  126 §  3  k.p.c. – jako warunek formalny pisma proce‑
sowego. Niedochowanie tego warunku uzasadnia, w przypadku zwy‑
kłego pisma, zastosowanie art.  130  k.p.c., w  odniesieniu natomiast
do środków zaskarżenia mają zastosowanie przepisy regulujące tryb
usuwania braków formalnych takich pism (np. art. 504 k.p.c. w przy‑
padku sprzeciwu wobec nakazu zapłaty).

Obowiązek wykazania zdolności pełnienia funkcji pełnomocnika

dotyczy wszystkich osób wymienionych w art. 87 k.p.c. Jeśli przeciw‑
nik strony podniesie zarzut braku zdolności pełnienia przez osobę
ją reprezentującą funkcji pełnomocnika procesowego, obowiązkiem
sądu jest zobowiązanie takiej osoby do przedstawienia stosownych
dokumentów. Nieprzedstawienie w wyznaczonym terminie dokumen‑
tów legitymujących udział pełnomocnika w sprawie należy kwalifiko‑
wać jako wadę pełnomocnictwa uniemożliwiającą udział w  sprawie
(wyrok SN z 18.03.2008 r., III CSK 582/07, niepubl.).

Skutkiem procesowym takiej sytuacji będzie postanowienie o  nie-

dopuszczeniu pełnomocnika do udziału w  sprawie. Jest ono nie‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

46 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

zaskarżalne. Powinno zostać wpisane do protokołu rozprawy. Gdyby

się okazało, że niedopuszczenie pełnomocnika było nietrafne, strona
będzie mogła powoływać się na naruszenie przepisów postępowania,
które – w konkretnych okolicznościach sprawy – mogło mieć wpływ
na wynik sprawy. Błędna decyzja sądu o niedopuszczeniu do działa‑
nia określonej osoby jako pełnomocnika procesowego nie pozbawia
strony możności obrony jej praw, nie może zatem oznaczać, że postę‑
powanie było nieważne (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

W doktrynie i judykaturze kontrowersje budzi także kwestia dopusz-

czalności następczego potwierdzania przez stronę lub w jej imieniu
przez pełnomocnika – ze skutkiem procesowym ex tunc – czynno-
ści procesowych dokonanych przez osobę działającą w charakterze
pełnomocnika, ale bez należytego umocowania w  chwili dokony-
wania tych czynności.

W uchwale z 23.01.2009 r., III CZP 118/08 (OSNC 2009/6, poz. 76),

Sąd Najwyższy, rozstrzygając także tę kwestię, uznał, że brak formalny
pisma procesowego w postaci nienależytego umocowania pełnomoc‑
nika może być usunięty potwierdzeniem dokonanych przez niego
czynności przez stronę. W  tym celu sąd powinien wyznaczyć stro‑
nie odpowiedni termin. Podkreślić należy, że chodzi o potwierdzenie
czynności dokonanych przez nienależycie umocowanego pełnomoc‑
nika, którym była osoba mogąca być pełnomocnikiem. Potwierdze‑
nie przez stronę czynności dokonanych przez pełnomocnika, którym
była osoba niemogąca być pełnomocnikiem, nie jest skuteczne.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego, pod wpływem głosów krytyki

poglądów wyrażonych w uchwałach SN z 20.12.1968 r., III CZP 93/68
(OSNCP 1969/7–8, poz.  129), oraz z  18.09.1992  r., III  CZP 112/92
(OSNCP 1993/5, poz.  75), przeważa stanowisko, że występowanie
w sprawie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może
być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania ze skut‑
kami przewidzianymi w art. 379 pkt 2 k.p.c., w związku z czym uchy‑
bienie to nie może być usunięte w drodze zatwierdzenia przez stronę
czynności dokonanych przez tę osobę (uchwała SN z  28.07.2004  r.,
III  CZP 32/04, OSNC 2006/1, poz.  2). Stanowisko to potwierdził
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi47

Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 8.07.2008 r., III CZP 154/07 (OSNC

2008/12, poz. 133).

Na każdym etapie postępowania sąd powinien czuwać, aby czynności

procesowych dokonywał tylko pełnomocnik należycie umocowany,
działanie bowiem pełnomocnika nienależycie umocowanego stanowi
przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Po wniesieniu pozwu, tj. w toku postępowania, sąd może dopuścić

tymczasowo osobę, która nie złożyła pełnomocnictwa, do podjęcia
naglącej czynności procesowej. Na podstawie art.  97  k.p.c. można
zatem złożyć wniosek o treści: „Wnoszę o dopuszczenie tymczasowo
do udziału w  sprawie jako pełnomocnika pozwanego i  wyznacze‑
nie siedmiodniowego terminu do przedstawienia pełnomocnictwa
lub zatwierdzenia czynności przez stronę – pod rygorem pominię‑
cia dokonanych czynności procesowych”. Postanowienie wydane
w przedmiocie takiego wniosku jest niezaskarżalne.

Niezłożenie pełnomocnictwa w  wyznaczonym terminie (niezatwier‑

dzenie czynności) spowoduje, że sąd na posiedzeniu niejawnym lub
na najbliższej rozprawie wyda postanowienie, na podstawie którego
postanowi „pominąć czynności procesowe adwokata J.W.  działa‑
jącego bez pełnomocnictwa pozwanego”. W  postanowieniu tym,
uwzględniając wniosek przeciwnika (powoda), sąd może zasądzić na
jego rzecz od pełnomocnika działającego bez pełnomocnictwa zwrot
kosztów spowodowanych jego tymczasowym dopuszczeniem (art. 97
§ 2 k.p.c.). Będą to np. koszty, jakie powód poniósł, wykonując posta‑
nowienie dowodowe podjęte przez sąd na wniosek pełnomocnika
pozwanego. Artykuł 97 §  2  k.p.c. nie dotyczy kosztów procesu, lecz
tylko kosztów spowodowanych czynnościami osoby nieumocowa‑
nej (postanowienie SN z 19.03.1969 r., I CZ 106/68, OSNCP 1970/1,
poz. 8).

Przewidziana w art. 97 § 2 k.p.c. sankcja pominięcia czynności osoby

nieumocowanej nie powoduje upadku postępowania, lecz tylko to, że
dalsze postępowanie toczy się z udziałem samej strony lub jej pełno‑
mocnika już należycie umocowanego, jeśli strona go ustanowi. Gdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

48 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

brak należytego umocowania pełnomocnika strony doprowadza do

nieważności postępowania (art.  379 pkt  2  k.p.c.), to dalsze postępo‑
wanie nie może się toczyć. Wydanie wyroku w  tej sytuacji staje się
niedopuszczalne. Niedopuszczalność ta pociąga za sobą – w  myśl
art. 355 § 1 k.p.c. – umorzenie postępowania.

3.2.  Pełnomocnictwo adwokata

Status adwokata określa ustawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokatu‑

rze (Dz.U. z 2019 r. poz. 1513 ze zm.). Adwokatem jest osoba posiada‑
jąca kwalifikacje wskazane w art. 65 pr. adw., wpisana na listę adwo‑
katów zgodnie z  art.  68 pr. adw. Adwokat może wykonywać zawód
tylko w warunkach określonych w art. 4a pr. adw., a więc w kancelarii
adwokackiej, w  zespole adwokackim oraz w  spółce cywilnej, jawnej,
partnerskiej lub komandytowej, lub komandytowo­‍‑akcyjnej. Wspól‑
nikami w  spółce cywilnej, jawnej i  partnerskiej oraz komplemen­
tariuszami w spółce komandytowej mogą być wyłącznie adwokaci lub
adwokaci i radcowie prawni, rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi,
a także prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie
ustawy z 5.07.2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych
pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej. Wyłącznym przedmio‑
tem działalności takich spółek jest świadczenie pomocy prawnej.

3.3.  Pełnomocnictwo radcy prawnego

Status radców prawnych reguluje ustawa z  6.07.1982  r. o  radcach

prawnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 75). Radcą prawnym jest osoba, która
posiada kwalifikacje wymagane przez ustawę, została wpisana na listę
radców prawnych i  złożyła ślubowanie (art.  23 i  24 u.r.pr.). Radca
prawny wykonuje zawód w  ramach stosunku pracy, na podstawie
umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego oraz w spółce
cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej lub komandytowo­
‍‑akcyjnej. Wspólnikami w spółce cywilnej, jawnej i partnerskiej oraz
komplementariuszami w  spółce komandytowej mogą być wyłącznie
radcowie prawni lub radcowie prawni i  adwokaci, rzecznicy paten‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi49

towi, doradcy podatkowi, a  także prawnicy zagraniczni wykonujący

stałą praktykę na podstawie ustawy z  5.07.2002  r. o  świadczeniu
przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w  Rzeczypospoli‑
tej Polskiej. Wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest
świadczenie pomocy prawnej. Zakres pomocy prawnej świadczonej
przez radcę prawnego został wskazany w  art.  4, 6 i  8 u.r.pr. Pomoc
prawną określono w  ustawie jako czynności polegające w  szczegól‑
ności na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych,
opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed
sądami i urzędami. Pomoc prawna polegająca na występowaniu przez
radcę prawnego w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa
i  przestępstwa skarbowe może być świadczona w  ramach wyko‑
nywania przez niego zawodu na podstawie umowy cywilnopraw‑
nej, w  kancelarii radcy prawnego oraz we wspomnianych spółkach,
pod warunkiem że radca prawny nie pozostaje w  stosunku pracy.
Zakaz zatrudnienia nie dotyczy pracowników naukowych i naukowo­
‍‑dydaktycznych.

W zakresie zasad świadczenia pomocy prawnej znajduje także zasto‑

sowanie ustawa z 5.07.2002 r. o świadczeniu przez prawników zagra‑
nicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej.

Radca prawny ma prawo do sporządzania poświadczeń odpisów

dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem w zakresie okreś‑
lonym odrębnymi przepisami. Poświadczenie powinno zawierać
podpis radcy prawnego, datę i oznaczenie miejsca jego sporządzenia,
a na żądanie również godzinę dokonania czynności. Jeżeli dokument
zawiera cechy szczególne (dopiski, poprawki lub uszkodzenia), radca
prawny stwierdza to w  poświadczeniu (art.  6 ust.  3 u.r.pr.). Według
art. 129 § 2 k.p.c. zamiast oryginału dokumentu strona może złożyć
jego odpis, jeżeli jego zgodność z  oryginałem została poświadczona
przez notariusza albo przez występującego w  sprawie pełnomocnika
strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patento‑
wym lub radcą Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto zawarte w  odpisie dokumentu poświadczenie zgodności
z  oryginałem przez występującego w  sprawie pełnomocnika strony
będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

50 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

radcą Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej ma charakter

dokumentu urzędowego (art. 129 § 3 k.p.c.).

Radca prawny przedsiębiorstwa państwowego nie ma obowiązku wystę‑

powania w charakterze pełnomocnika procesowego dyrektora w spo‑
rze z  radą pracowniczą (uchwała SN z  12.05.1988  r., III  PZP  56/87,
OSNCP 1989/4, poz.  58, oraz uchwała SN (7) z  22.03.1988  r.,
III PZP 63/87, OSNCP 1988/11, poz. 150).

3.4.  Pełnomocnictwo substytucyjne

W  Kodeksie postępowania cywilnego przewidziane jest dalsze peł‑

nomocnictwo procesowe (art.  91 pkt  3  k.p.c.), określane w  praktyce
sądowej jako pełnomocnictwo substytucyjne. Substytucja, stanowiąca
synonim dalszego pełnomocnictwa, to przeniesienie pełnomocnic‑
twa procesowego na inną osobę. Ustanowienie substytuta (dalszego
pełnomocnika) powoduje, że stronę może reprezentować – obok
pełnomocnika głównego – także pełnomocnik substytucyjny. Wobec
tego, że udzielenie substytucji jest wyjątkiem od obowiązku osobi‑
stego reprezentowania strony przez pełnomocnika, należy uznać, że
pełnomocnictwo substytucyjne powinno być ograniczone do pro‑
wadzenia poszczególnych spraw albo do niektórych tylko czynności,
a  więc nie powinno przybierać postaci pełnomocnictwa ogólnego
(por. art. 88 k.p.c. oraz uwagi w pkt 4.1.).

Od kwestii, komu można udzielić pełnomocnictwa substytucyjnego

(adwokatowi lub radcy prawnemu), odróżnić należy kwestię, kto
może udzielić takiego pełnomocnictwa. Udzielając odpowiedzi na
tak postawione pytanie podkreślić należy, że każdy pełnomocnik
procesowy może ustanowić substytuta, pełnomocnictwo proce‑
sowe obejmuje bowiem z samego prawa umocowanie do udzielenia
dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy praw‑
nemu (art. 91 pkt 3 k.p.c.), natomiast udzielenie dalszego pełnomoc‑
nictwa procesowego (substytucji) jest udzieleniem pełnomocnictwa
substytutowi przez samą stronę, a nie przez jej pełnomocnika, który
ustanowił substytuta. Na skutek ustanowionej substytucji substytut
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi51

staje się pełnomocnikiem strony, a nie pełnomocnika strony, który

udzielił substytucji. Przy ocenie, czy w  takiej sytuacji procesowej
postępowanie jest dotknięte nieważnością, nie bez znaczenia jest
powszechna praktyka sądów, według której w  razie złożenia przez
adwokata lub radcę prawnego dokumentu nazwanego „substytucją”,
na podstawie którego dalszym pełnomocnikiem strony ustanowiony
zostaje adwokat lub radca prawny, nie przywiązuje się szczególnej
wagi do konkretnych sformułowań tego dokumentu i  uznaje się
go za prawidłowe umocowanie dalszego pełnomocnika do zastę‑
powania strony w  procesie (por.  postanowienie SN z  7.11.2006  r.,
I  CZ  78/06, LEX nr  276382, oraz wyrok SN z  21.01.2009  r.,
III CSK 195/08, LEX nr 527252).

Katalog osób, które mogą być pełnomocnikiem procesowym, jest

zamknięty, i  został wskazany w  Kodeksie postępowania cywilnego
(art.  87 §  1–3, art.  465, art.  47929 §  3, art.  47951, 47962, 47973, 6915)
oraz w  innych ustawach (zob.  K.  Markiewicz, Zastępstwo procesowe
w  świetle projektowanych zmian Kodeksu postępowania cywilnego
[w:]  Reforma postępowania cywilnego w  świetle projektów Komi‑
sji Kodyfikacyjnej, red.  K.  Markiewicz, Warszawa 2011, s.  57  i  n.).
Zob. też pkt 3.1–3.3 oraz 3.5.–3.7 niniejszego rozdziału. Adwokat lub
radca prawny ustanowiony przez sąd (pełnomocnik z urzędu) może –
podobnie jak adwokat lub radca prawny z wyboru – udzielić dalszego
pełnomocnictwa.

Pełnomocnikiem substytucyjnym może być adwokat lub radca

prawny (art.  91 pkt  3  k.p.c.). Według uchwały SN z  14.10.2005  r.,
III  CZP 70/05 (OSNC 2006/7–8, poz.  120), adwokat będący pełno‑
mocnikiem procesowym w  postępowaniu cywilnym może udzielić
dalszego pełnomocnictwa nie tylko innemu adwokatowi, lecz także
radcy prawnemu (również radca prawny może udzielić substytucji
adwokatowi, co wynika z  przepisów ustawy o  radcach prawnych).
Od pełnomocnika substytucyjnego należy odróżnić zastępcę adwo‑
kata, radcy prawnego oraz rzecznika patentowego. Zgodnie z art. 77
ustawy z  26.05.1982  r. – Prawo o  adwokaturze (Dz.U. z  2019  r.
poz. 1513 ze zm.), art. 21 i 351 ustawy z 5.07.1982 r. o radcach praw‑
nych (Dz.U. z 2020 r. poz. 75 ze zm.) oraz art. 36 ustawy z 11.04.2001 r.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

52 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

o  rzecznikach patentowych (Dz.U. z  2019  r. poz.  1861) zastępcą

odpowiednio adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego
może być aplikant. Po sześciu miesiącach aplikacji może zastępować
adwokata (radcę prawnego) przed sądem rejonowym, a po roku i sze‑
ściu miesiącach ma prawo ich zastępować także przed innymi sądami,
z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Rzecznik patentowy może udzielić pełnomocnictwa substytucyj‑
nego innemu rzecznikowi patentowemu, a aplikantowi – po upływie
18  miesięcy od rozpoczęcia aplikacji – może udzielić upoważnienia
do zastępowania go we wszystkich czynnościach. Za czynności wyko‑
nywane przez aplikanta odpowiedzialność ponosi rzecznik patentowy
kierujący aplikacją.

Aplikant, który został ustanowiony zastępcą (adwokata, radcy

prawnego), nie ma statusu pełnomocnika, nie jest ich substytutem.
Między zastępcą pełnomocnika i stroną, która udzieliła pełnomocnic‑
twa adwokatowi lub radcy prawnemu, nie powstaje stosunek prawny,
mimo że czynności zastępcy wywołują skutek wobec strony. Apli‑
kant ponosi odpowiedzialność wobec adwokata (radcy prawnego),
który ustanowił go zastępcą, a  za skutki czynności aplikanta odpo‑
wiedzialność wobec strony ponosi adwokat (radca prawny). Zgodnie
z uchwałą SN z 28.06.2006 r., III CZP 27/06 (OSNC 2007/3, poz. 42)
aplikant radcowski nie może zastępować adwokata w  postępowaniu
cywilnym.

Dalszy pełnomocnik (substytut) jest umocowany do podejmowania

wszystkich czynności procesowych określonych w art. 91 k.p.c., łącz‑
nie z  udzieleniem dalszej substytucji, chyba że zakres w  pełnomoc‑
nictwie głównym lub substytucyjnym postanowiono inaczej. Usta‑
nowienie substytuta nie uszczupla (nie może też rozszerzać) zakresu
czynności, jakich może dokonywać pełnomocnik główny. Oznacza
to, że strona ma dwóch pełnomocników (głównego i  substytuta),
z  takimi samymi kompetencjami procesowymi. Zgodnie z  art.  141
§ 3 k.p.c. pisma sądowe doręcza się jednemu z nich; w praktyce adre‑
satem takich pism będzie pełnomocnik główny, chyba że sąd zostanie
powiadomiony, że należy doręczać pisma substytutowi. Strona może
ograniczyć zakres umocowania substytuta, może to uczynić sam
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi53

pełnomocnik główny (np.  udzielić substytucji do reprezentowania

strony na jednym z posiedzeń sądowych). Pełnomocnictwo substytu‑
cyjne (odmiennie niż zastępstwo wykonywane przez aplikanta) pod‑
lega takiej samej opłacie kancelaryjnej, jak pełnomocnictwo główne.
Wygaśnięcie pełnomocnictwa głównego powoduje wygaśnięcie peł‑
nomocnictwa substytucyjnego.

3.5.  Pełnomocnictwo rzecznika patentowego

Status rzeczników patentowych został określony w  ustawie

z 11.04.2001 r. o rzecznikach patentowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1861).
Rzecznikiem patentowym może być osoba, która posiada kwalifi‑
kacje określone w  tej ustawie, została wpisana na listę rzeczników
patentowych i  złożyła ślubowanie. Zawód rzecznika patentowego
polega na świadczeniu pomocy w  sprawach własności przemysło‑
wej, na warunkach określonych w ustawie, w kancelarii patentowej
lub na rzecz pracodawcy, a także na podstawie umów cywilnopraw‑
nych. Rzecznik patentowy wykonujący zawód w  ramach stosunku
pracy zajmuje samodzielne stanowisko podległe bezpośrednio
kierownikowi jednostki organizacyjnej, a  jeżeli jednostka organi‑
zacyjna zatrudnia dwóch lub więcej rzeczników patentowych, jed‑
nemu z nich powierza się koordynację pracy świadczonej przez nich
w tej jednostce.

Kancelaria patentowa może być utworzona i prowadzona:

1) indywidualnie przez rzecznika patentowego na własny rachunek
w ramach działalności gospodarczej;
2) jako spółka cywilna lub jawna, w której wspólnikami są rzecznicy
patentowi lub rzecznicy patentowi i adwokaci, radcowie prawni,
prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie
przepisów ustawy z 5.07.2002 r. o świadczeniu przez prawników
zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub
doradcy podatkowi, o ile wykonują swój zawód wspólnie z rzecz‑
nikami patentowymi w kancelarii patentowej;
3) jako spółka partnerska, w której partnerami są rzecznicy paten‑
towi lub rzecznicy patentowi i  adwokaci, radcowie prawni,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

54 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie

przepisów ustawy z 5.07.2002 r. o świadczeniu przez prawników
zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub
doradcy podatkowi, o ile wykonują swój zawód wspólnie z rzecz‑
nikami patentowymi w kancelarii patentowej;
4) jako spółka komandytowa lub komandytowo­‍‑akcyjna, w  której
komplementariuszami są rzecznicy patentowi lub rzecznicy
patentowi i  adwokaci, radcowie prawni, prawnicy zagraniczni
wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy
z  5.07.2002  r. o  świadczeniu przez prawników zagranicznych
pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub doradcy podat‑
kowi, o ile wykonują swój zawód wspólnie z rzecznikami paten‑
towymi w kancelarii patentowej;
5) jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna
spełniająca następujące warunki:
a) większość udziałów (akcji) posiadają rzecznicy patentowi,
b) większość głosów na zgromadzeniu wspólników (walnym
zgromadzeniu) oraz w organach nadzoru przysługuje rzecz‑
nikom patentowym,
c) większość członków zarządu stanowią rzecznicy patentowi,
d) w spółce akcyjnej wydawane są wyłącznie akcje imienne,
e) zbycie udziałów lub akcji albo ustanowienie na nich zastawu
wymaga zezwolenia udzielonego przez zarząd spółki.

Kancelaria patentowa może być utworzona i prowadzona, gdy co naj‑

mniej połowę wspólników w  spółce cywilnej lub jawnej, partnerów
w  spółce partnerskiej lub komplementariuszy w  spółce komandyto‑
wej lub komandytowo­‍‑akcyjnej stanowią rzecznicy patentowi. Przed‑
miotem działalności kancelarii patentowej jest świadczenie pomocy
w sprawach własności przemysłowej.

Zgodnie z art. 87 § 1 k.p.c. rzecznik patentowy może być pełnomoc‑

nikiem procesowym w sprawach własności przemysłowej, tj. w spra‑
wach wskazanych w ustawie z 30.06.2000 r. – Prawo własności prze‑
mysłowej (Dz.U. z 2020 r. poz. 286 ze zm.). W sprawie o zwalczanie
nieuczciwej konkurencji, której przedmiotem jest także roszczenie
dotyczące naruszenia majątkowych praw autorskich do utworu,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi55

pełnomocnikiem procesowym może być także rzecznik patentowy

(uchwała SN z 26.07.2017 r., III CZP 26/17, OSNC 2018/4, poz. 37).
W  postępowaniu przed Sądem Najwyższym w  sprawach własności
przemysłowej obowiązuje zastępstwo stron przez rzeczników paten‑
towych (art. 871 § 1 k.p.c.).

3.6.  Pełnomocnictwo prawnika zagranicznego

Status prawników zagranicznych uprawnionych do świadczenia

pomocy prawnej w Polsce został uregulowany w ustawie z 5.07.2002 r.
o  świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej
w  Rzeczypospolitej Polskiej, która weszła w  życie 1.05.2004  r., po
przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej.

Przez pojęcie prawnika zagranicznego należy rozumieć zarówno

prawników z Unii Europejskiej, jak i prawników spoza państw Unii,
uprawnionych do wykonywania zawodu z użyciem jednego z tytułów
zawodowych uzyskanych w  państwie członkowskim, a  w  przypadku
prawników spoza UE (niebędących obywatelami państw członkow‑
skich UE) – uprawnionych do wykonywania zawodu przy użyciu
jednego z  tytułów zawodowych określonych w  ustawie. Pojęciem
prawnika zagranicznego objęte są także osoby, które ze względu na
uzyskanie tytułu zawodowego w  państwie niebędącym członkiem
UE są uprawnione do wykonywania zawodu odpowiadającego – pod
względem wykształcenia i  uprawnień – zawodowi adwokata i  radcy
prawnego.

Prawnicy zagraniczni z  Unii Europejskiej mogą wykonywać stałą

praktykę w  Polsce po wpisaniu na listę prawników zagranicznych
prowadzoną przez okręgowe rady adwokackie lub rady okręgowych
izb radców prawnych. Praktyka takiego zagranicznego prawnika
powinna odpowiadać zakresowi zawodu, jaki wykonuje adwokat
lub radca prawny, i  być wykonywana w  formie przewidzianej dla
tych zawodów. Zakres tej praktyki zależy więc od tego, na którą listę
(adwokatów czy radców prawnych) prawnik zagraniczny z Unii Euro‑
pejskiej został wpisany.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

56 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Prawnicy spoza Unii Europejskiej wpisani na listę prawników

zagranicznych prowadzoną przez organ samorządu adwokackiego lub
radcowskiego mogą – w ramach wykonywania stałej praktyki – tylko
udzielać porad prawnych i sporządzać opinie prawne dotyczące prawa
państwa macierzystego lub prawa międzynarodowego w  zakresie
odpowiadającym zawodowi adwokata lub radcy prawnego (w  zależ‑
ności od tego, na którą listę są wpisani). Nie mają zatem uprawnień
do wykonywania zastępstwa sądowego. Mogą ponadto świadczyć
usługi transgraniczne pod warunkiem wzajemności.

Prawnik zagraniczny świadczący usługi transgraniczne, zgłaszając

swój udział w  sprawie, powinien przy pierwszej czynności przed‑
stawić – oprócz pełnomocnictwa – dokument stwierdzający zareje‑
strowanie go w  państwie macierzystym jako osoby uprawnionej do
wykonywania zawodu oraz dowód zawiadomienia dziekana okręgo‑
wej rady adwokackiej lub dziekana rady okręgowej izby radców praw‑
nych, właściwej ze względu na siedzibę sądu, o podjęciu świadczenia
usługi transgranicznej.

3.7.  Pełnomocnictwo osoby sprawującej zarząd

majątkiem lub interesami strony oraz osoby
pozostającej ze stroną w stałym stosunku zlecenia
Zarząd majątkiem lub interesami strony, stanowiący – w  świetle
art.  87 §  1  k.p.c. – przesłankę pełnomocnictwa procesowego osoby
sprawującej taki zarząd, w istocie odnosi się do czynności prawnych
i nie może ograniczać się do prowadzenia sprawy sądowej.

W orzecznictwie przez zarząd rozumie się wydawanie poleceń, wyko‑

nywanie czynności administracyjnych, co z reguły wiąże się z kiero‑
waniem działalnością innych osób. Pełnomocnictwo procesowe jest
zatem w tym przypadku uzupełnieniem zakresu działań zarządcy,
wskazanego w stosunku podstawowym (np. umowie o zarządzanie,
umowie o  administrowanie). Zarząd majątkiem nie może być rozu‑
miany jako wyłącznie reprezentacja procesowa. Osobą sprawującą
zarząd majątkiem lub interesami jest osoba, która funkcje te pełni
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi57

stale, a nie tylko przejściowo lub dorywczo, zaś zarząd nie musi roz‑
ciągać się na cały majątek strony, wystarczy, że odnosi się on do części
tego majątku, jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres majątku obję‑
tego zarządem. Zarząd majątku lub interesów, w  rozumieniu art.  87
§ 1 k.p.c., polega na odnoszących się do nich czynnościach prawnych
i faktycznych o różnym charakterze; nie może ograniczyć się jedynie
do prowadzenia sprawy sądowej, tj. sprowadzać się jedynie do zastęp‑
stwa w  procesie w  konkretnej sprawie. Pełnomocnictwo procesowe
dla osoby sprawującej zarząd majątkiem lub interesami strony jest
zatem wtórne do stosunku podstawowego, jakim jest sprawowanie
wymienionego zarządu. Rzeczą zarządcy, występującego jako pełno‑
mocnik, jest więc wykazanie, że obok zastępstwa sądowego sprawuje
także inne funkcje i  wykonuje inne czynności dotyczące konkret‑
nych spraw z zakresu zarządu majątkiem lub interesami mocodawcy
(postanowienie SN z 13.04.2017 r., I CSK 279/16, LEX nr 2297406).

Istotą unormowania zawartego w  art.  87 §  1  k.p.c., stanowiącego

ustawowy wyjątek od ustawowej zasady profesjonalnego zastępstwa
procesowego, jest zapewnienie rzeczywistego związku między spra‑
wowaniem zarządu i pełnomocnictwem. Zarząd majątkiem lub inte-
resami musi być zatem trwały i  rzeczywisty. Jeżeli został on powie‑
rzony przez stronę jedynie w  celu dochodzenia skonkretyzowanych
roszczeń, dopuszczenie do udziału w postępowaniu nie jest możliwe.
Przez sprawowanie zarządu majątkiem lub interesami strony należy
rozumieć stałe sprawowanie zarządu odnoszące się do jakiegokolwiek
majątku lub interesu strony, jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres
tego zarządu. Ciężar wykazania, że oprócz podejmowania czynno‑
ści procesowych w  imieniu mocodawcy zarządca sprawuje także
inne funkcje dotyczące spraw zarządu, spoczywa na tym podmiocie
(postanowienie SN z 22.10.2015 r., IV CZ 40/15, LEX nr 1943858).

Osoba prawna sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony może

być jej pełnomocnikiem procesowym (uchwała SN (7) z 23.09.1963 r.,
III CO 42/63, OSNCP 1965/2, poz. 22).

Sąd Najwyższy wyjaśnił też, że zarząd nie musi rozciągać się na

cały majątek strony, lecz wystarczy, że odnosi się do części majątku,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

58 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres majątku objętego zarządem

(por. orzeczenie z 30.08.1971 r., III CRN 118/71, niepubl.).

Nie wszystkie sprawy mogą wchodzić w  zakres pełnomocnictwa

opartego na „zarządzie majątkiem lub interesami strony” – wyłą‑
czone są sprawy rodzinne, zwłaszcza dotyczące statusu osobowego
małżonków, a  także sprawy niemajątkowe, np.  sprawa o  uchylenie
uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni w  sprawie niemajątko‑
wej (por. uchwała SN z 25.07.1978 r., III CZP 43/78, OSNCP 1979/3,
poz. 46).

Nie może być pełnomocnikiem procesowym osoba, której strona

powierzyła zarząd majątkiem lub interesami jedynie w  celu docho‑
dzenia określonego roszczenia (uchwała SN z  21.05.1991  r.,
III CZP 41/91, OSNCP 1992/2, poz. 28).

Zarząd majątkiem lub interesami strony – aby mógł stanowić pod‑

stawę pełnomocnictwa procesowego – powinien mieć charakter stały,
a  nie jedynie przejściowy lub dorywczy (por.  postanowienie NSA
z 1.06.1995 r., IV SA 357/95, ONSA 1996/2, poz. 92). Można jednak
spotkać – budzący zastrzeżenia – pogląd, oparty wyłącznie na grama‑
tycznej wykładni art. 87 § 1 k.p.c., że skoro określenie „stały” odnosi
się do zlecenia, to zarząd majątkiem lub interesami strony nie musi
być stały. Zarząd „stały” nie znaczy „długotrwały” – wystarczy, że
zostanie wykazane, że ma cechy ciągłości z  zamiarem wykonywania
także w  przyszłości. Status osoby sprawującej zarząd majątkiem lub
interesami strony może wynikać nie tylko z umowy stron, lecz także
z orzeczenia sądu lub innego organu (np. art. 203 i 269 k.c., art. 931
§ 2 i art. 106410 k.p.c.).

W praktyce sądowej powstają wątpliwości co do skuteczności pełno‑

mocnictwa opartego na stałym stosunku zlecenia, zwłaszcza że nie
może budzić wątpliwości to, że stały stosunek zlecenia nie musi ozna‑
czać stosunku długotrwałego. Umowa stałego zlecenia może stanowić
podstawę udzielenia pełnomocnictwa procesowego zarówno wtedy,
gdy obejmuje dokonanie określonej czynności prawnej, tj.  w  przy‑
padku zawarcia umowy zlecenia, o której stanowi art. 734 § 1 k.c., jak
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi59

również wtedy, gdy obejmuje dokonanie określonej czynności fak‑

tycznej lub usługi na rzecz mocodawcy, co ma miejsce w przypadku
zawarcia umowy, do której stosuje się odpowiednio przepisy o zlece‑
niu (art. 750 k.c.). Istotne jest, aby umowa stałego zlecenia określała,
jakie czynności prawne, faktyczne lub usługi ma dokonać przyjmu‑
jący zlecenie dla dającego zlecenie. Stała umowa zlecenia może stano‑
wić bowiem podstawę do udzielenia przez mocodawcę pełnomocnic‑
twa procesowego tylko wtedy, gdy przedmiotem sprawy są określone
w tej umowie czynności prawne, faktyczne lub usługi, które przyjmu‑
jący zlecenie miał dokonać dla dającego zlecenie (wyrok SN z  dnia
17.09.2015  r., II  CSK 783/14, OSNC 2016/7–8/91). Pełnomocnik
może więc powołać się na umowę stałego stosunku zlecenia, obej‑
mującego przedmiot sprawy, zawartą na kilka dni przed rozprawą,
na którą z  takim pełnomocnictwem stawił się zleceniobiorca. Bada‑
nie takiego pełnomocnictwa powinno nastąpić przez odwołanie się
m.in. do znaczenia pojęcia stałego zlecenia.

Przykładowo w  prawie handlowym w  zakres stałego zlecenia nie

wchodzi działanie sporadyczne lub jednorazowe ani takie, które nie
przynosi stałego źródła utrzymania. Sąd powinien zbadać, czy istnieje
stosunek materialnoprawny będący źródłem tego pełnomocnictwa.
W przypadku stwierdzenia, że stosunek taki nie istnieje, a udzielone
pełnomocnictwo w istocie stanowi próbę obejścia przepisów o pełno‑
mocnictwie, pełnomocnik zawodowy – reprezentujący stronę prze‑
ciwną – powinien żądać, aby sąd wydał postanowienie, na podstawie
którego nie dopuści danej osoby do działania w  sprawie w  charak‑
terze pełnomocnika procesowego. Wnioski w  omawianym zakresie
należy składać, mimo że sąd z urzędu bada kwestię właściwego umo‑
cowania pełnomocnika strony. W  przypadku nienależytego umoco‑
wania pełnomocnika zachodzi nieważność postępowania (art.  379
pkt 2 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w  uchwale z  23.09.2010  r., III  CZP 52/10 (OSNC

2011/5, poz. 51), uznał, że umowa zlecenia obejmująca stałe prowa‑
dzenie obsługi prawnej mocodawcy, w tym reprezentowanie go przed
sądem, może być podstawą pełnomocnictwa procesowego tylko wtedy,
gdy przedmiot sprawy obejmuje czynność prawną, faktyczną lub
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

60 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

usługę określoną w tej umowie, natomiast w wyroku z 12.01.2010 r.,

I  UK 209/09 (LEX nr  577814), stwierdził, że stanowiący podstawę
pełnomocnictwa stosunek zlecenia musi być stosunkiem zlecenia sta‑
łego, o czym decydują wzajemnie powiązane elementy czasu trwania
tego stosunku i  powtarzalności czynności stanowiących jego treść.
Takiej kwalifikacji nie daje umowa, która tylko ze swej nazwy jest
umową stałego stosunku zlecenia.

Umowa zlecenia stałego prowadzenia spraw i obsługi prawnej, obej‑

mująca również reprezentowanie zleceniodawcy przed sądami, nie
stanowi podstawy ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem pro‑
cesowym (art. 87 § 1 k.p.c.) w sprawie o pozbawienie zleceniodawcy
prawa prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji
(art.  373 ust.  1 pr. up.) (uchwała SN z  27.06.2008  r., III  CZP 51/08,
OSNC 2009/7–8, poz. 104).

3.8.  Pełnomocnik ustanowiony przez sąd

Strona, a  więc osoba fizyczna, jak też osoba prawna lub inna jed‑
nostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową,
może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Usta‑
nowienia adwokata lub radcy prawnego może domagać się zarówno
strona zwolniona w  całości lub w  części od kosztów sądowych,
jak i  strona niezwolniona od kosztów sądowych. W  tym drugim
przypadku osoba fizyczna powinna złożyć oświadczenie, z  którego
wynika, że nie jest w  stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwo‑
kata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego
dla siebie i  rodziny, natomiast osoba prawna lub inna jednostka
organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, powinna
wykazać, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów
wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Wniosek o ustanowie‑
nie adwokata lub radcy prawnego należy zgłosić wraz z  wnioskiem
o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie
do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się
toczy. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie
tego sądu, może złożyć wniosek o  ustanowienie adwokata lub radcy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi61

prawnego we właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania

sądzie rejonowym, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi
właściwemu (art. 117 § 1–4 k.p.c.).

Jeżeli wniosek o  ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składa

osoba fizyczna niezwolniona od kosztów sądowych, do wniosku
powinna dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim
stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Nato‑
miast gdy wniosek osoby fizycznej składany jest łącznie z wnioskiem
o zwolnienie od kosztów sądowych, dołącza się tylko jedno oświad‑
czenie. Sporządza się je według wzoru ustalonego w rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości z 15.04.2010 r. w sprawie określenia wzoru
oświadczenia o  stanie rodzinnym, majątku, dochodach i  źródłach
utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o  ustanowienie adwokata
lub radcy prawnego (Dz.U. z  2015  r. poz.  526). Zgodnie z  §  3 tego
rozporządzenia wzór druku oświadczenia udostępnia się nieodpłat‑
nie w budynkach: sądów rejonowych i ich wydziałów zamiejscowych,
sądów okręgowych oraz ich ośrodków zamiejscowych i  wydziałów
zamiejscowych, sądów apelacyjnych, a  także na stronie internetowej
www.ms.gov.pl. Wniosek o  ustanowienie adwokata lub radcy praw‑
nego złożony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę
prawnego bez dołączenia oświadczenia przewodniczący zwraca bez
wzywania do uzupełnienia braków.

Sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o treści wskaza‑

nej w art. 1171 § 2 k.p.c.; poucza wtedy, że stronę, która uzyskała usta‑
nowienie adwokata lub radcy prawnego na podstawie podania świa‑
domie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże na grzywnę w kwocie
do 3000  zł, niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia
adwokata lub radcy prawnego (art.  1171 §  2, art.  120 §  4 i  art.  163
§ 1 k.p.c.).

Zarówno przed rozpoznaniem wniosku o  ustanowienie adwokata

lub radcy prawnego, jak i po takim ustanowieniu sąd może zarządzić
stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub
oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywi‑
stego stanu majątkowego strony, dla której ma być ustanowiony lub
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

62 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

został ustanowiony adwokat lub radca prawny z urzędu. Jeżeli okaże

się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały
lub przestały istnieć, sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy
prawnego. W takich wypadkach strona obowiązana jest uiścić wyna‑
grodzenie ustanowionego dla niej adwokata lub radcy prawnego.
Ponadto w  wypadku gdy okoliczności, na podstawie których przy‑
znano ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, przestały istnieć,
sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosow‑
nie do zmiany, jaka nastąpiła w  jej stosunkach. W  razie stwierdze‑
nia, że strona uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego
na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd
skaże ją na grzywnę w  kwocie do 3000  zł (art.  163 §  1  k.p.c.), nie‑
zależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adwokata lub
radcy prawnego (art. 1191–120 k.p.c.).

Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego zgłoszony

po raz pierwszy w  postępowaniu kasacyjnym lub postępowaniu
ze skargi o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego
orzeczenia sąd przekazuje do rozpoznania sądowi pierwszej instan‑
cji, chyba że uzna wniosek za uzasadniony.

Postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy praw‑

nego lub ich odwołanie jest zaskarżalne zażaleniem do innego składu
sądu pierwszej instancji (art.  3941a §  1 pkt  1  k.p.c.). Postanowienie
o  ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy
prawnego może wydać także referendarz sądowy (art. 123 § 2 k.p.c.).
Na postanowienie referendarza sądowego o  odmowie ustanowienia
adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołania przysługuje skarga
(art. 39822 § 1 w zw. z art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c.).

Doręczenia dokonuje się tylko stronie, która złożyła wniosek o usta‑

nowienie adwokata lub radcy prawnego. Podstawą oddalenia wniosku
nie może być skorzystanie przez osobę fizyczną z nieodpłatnej pomocy
prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o  których
mowa w ustawie z 5.08.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nie‑
odpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (Dz.U.
z 2019 r. poz. 294 ze zm.). W razie oddalenia wniosku o ustanowienie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi63

adwokata lub radcy prawnego strona nie może ponownie domagać się
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, powołując się na te same
okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku.

Ponowny wniosek o  ustanowienie adwokata lub radcy prawnego

oparty na tych samych okolicznościach:
1) jako niedopuszczalny, pozostawia się go w  aktach sprawy bez
żadnych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych
z jego wniesieniem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych
z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz –
przy złożeniu pierwszego pisma (art. 1172 § 2 k.p.c.);
2) nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarże‑
nia (art. 124 § 5 k.p.c.).

Odmowa ustanowienia dla strony adwokata (radcy prawnego)

z  urzędu nie usprawiedliwia zarzutu nieważności postępowania
wskutek pozbawienia strony możności obrony swych praw. Nieważ‑
ność postępowania z  powodu pozbawienia strony możności obrony
swych praw zachodzi bowiem wówczas, gdy strona wbrew swojej woli
została faktycznie pozbawiona możności działania. Samo więc złoże‑
nie przez stronę wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy praw‑
nego nie obliguje sądu do jego uwzględnienia. Wniosek taki podlega
uwzględnieniu wówczas, gdy w  ocenie sądu udział profesjonalnego
pełnomocnika procesowego jest potrzebny (art. 117 § 5 k.p.c.). Sytu‑
acja taka może zachodzić wtedy, gdy nieporadność strony prowadzi
do tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy
nie jest ona w  stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidło‑
wego jej prowadzenia. Orzecznictwo Sądu Najwyższego we wskaza‑
nym zakresie jest jednolite i utrwalone oraz oparte na tezie, że pozba‑
wienie strony możliwości obrony swych praw (art.  379 pkt  5  k.p.c.)
zachodzi tylko wówczas, gdy z  powodu wadliwości procesowych
sądu lub czynności strony przeciwnej, będących skutkiem narusze‑
nia konkretnych przepisów postępowania, strona nie mogła brać
i  nie brała udziału w  postępowaniu lub jego istotnej części, a  skutki
tych wadliwości nie zostały usunięte przed wydaniem orzeczenia
(por.  m.in.  orzeczenia SN: z  6.03.1998  r., III  CKN 34/98, Prok. i  Pr.
1999/5, poz.  41; z  10.05.2000  r., III  CKN 416/98, OSNC 2000/12,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

64 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

poz. 220; z 6.05.2003 r., I CZ 43/03, LEX nr 1632149; z 17.09.2003 r.,

IV  CK  216/03, LEX nr  1632153, oraz wyroki SN: z  12.09.2007  r.,
I  CSK 199/07, LEX nr  461625; z  2.03.2005  r., III  CK 533/04,
LEX  nr  197647). Jednak jednoczesne oddalenie przez sąd drugiej
instancji apelacji oraz zażalenia strony na postanowienie o odmowie
ustanowienia adwokata może prowadzić do nieważności postępowa‑
nia z  powodu pozbawienia możliwości obrony jej praw (wyrok SN
z 11.07.2012 r., II CSK 657/11, OSNC 2013/4, poz. 49).

W postanowieniu z 5.04.2012 r., II CSK 575/11 (OSNC-ZD 2013/D,

poz.  68), Sąd Najwyższy uznał, że przewidziana w  art.  48 ustawy
z  19.08.1994  r. o  ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z  2018  r.
poz.  1878  ze  zm.) możliwość ustanowienia adwokata z  urzędu bez
wniosku uczestnika jest obowiązkiem sądu, jeżeli uczestnik postę‑
powania, ze względu na stan zdrowia, nie jest w stanie samodzielnie
bronić swoich praw przed sądem.

Sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego

w  sprawie uzna za potrzebny (np.  sprawa jest skomplikowana, strona
jest nieporadna). Przy ocenie zasadności wniosku o ustanowienie peł‑
nomocnika z urzędu należy badać nie tylko faktyczną zdolność strony
do własnego działania w  toczącym się postępowaniu, ale i  stopień
skomplikowania sprawy. Dlatego nieprzyznanie fachowego pełnomoc‑
nika z  urzędu – w  sytuacji gdy strona swoim zachowaniem wykazuje
nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność prowadzącą do
tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy nie
jest w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej pro‑
wadzenia – może być kwalifikowane jako zaniechanie sądu powodu‑
jące nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony możności
obrony jej praw. Dotyczy to zwłaszcza przypadku, gdy strona nie jest
w stanie podjąć racjonalnej obrony swych praw w postępowaniu sądo‑
wym ze względu na stan zdrowia psychicznego, przy uwzględnieniu
całokształtu okoliczności faktycznych i prawnych danej sprawy (wyrok
SN z 14.04.2016 r., III UK 102/15, LEX nr 2086106).

Postanowienie o ustanowieniu adwokata (radcy prawnego) nie pod‑

lega zaskarżeniu, zostanie zatem doręczone bez uzasadnienia (art. 357
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi65

§ 1 i 2 k.p.c.). W razie uwzględnienia wniosku o ustanowienie adwo‑

kata (radcy prawnego) sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady
adwokackiej lub okręgowej izby radców prawnych o  wyznaczenie
adwokata (radcy prawnego) i  powiadomienie o  tym sądu. Wska‑
zane organy samorządu adwokackiego i  radcowskiego powinny nie‑
zwłocznie, nie później niż w terminie dwóch tygodni, wskazać adwo‑
kata (radcę prawnego) z podaniem adresu do doręczeń i powiadomić
o  tym sąd. Adwokat (radca prawny) wyznaczany jest z  listy prowa‑
dzonej przez organy samorządu adwokackiego i radcowskiego. Jeżeli
strona we wniosku wskazała adwokata lub radcę prawnego, właściwa
okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych
w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub
radcą prawnym wyznaczy adwokata lub radcę prawnego wskazanego
przez stronę (art. 1173 § 1 k.p.c.).

Z  ważnych przyczyn adwokat lub radca prawny może wnosić

o  zwolnienie z  obowiązku zastępowania strony w  procesie. Sąd,
zwalniając adwokata lub radcę prawnego, zwraca się jednocześnie
do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby
radców prawnych o  wyznaczenie innego adwokata lub radcy praw‑
nego. Jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony przez sąd ma
podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego, sąd, na uzasad‑
niony wniosek ustanowionego adwokata lub radcy prawnego, zwróci
się w  razie potrzeby do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub
rady okręgowej izby radców prawnych o  wyznaczenie adwokata lub
radcy prawnego z innej miejscowości. W obu sytuacjach ponowiona
zostaje procedura wskazania adwokata lub radcy prawnego (art. 1173
§ 2 k.p.c.).

Ustanowienie adwokata (radcy prawnego) jest równoznaczne z udzie‑

leniem pełnomocnictwa procesowego. Adwokat lub radca prawny
ustanowiony przez sąd jest obowiązany zastępować stronę do pra-
womocnego zakończenia postępowania, chyba że z  postanowienia
sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej.
Zasada wynikająca z  art.  91 pkt  1  k.p.c., zgodnie z  którą pełnomoc‑
nictwo procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do wszyst‑
kich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

66 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

skargi o  wznowienie postępowania i  postępowania wywołanego jej

wniesieniem, a  także czynności dotyczących egzekucji, nie ma więc
zastosowania w przypadku pełnomocnictwa mającego źródło w usta‑
nowieniu adwokata lub radcy prawnego z urzędu.

Przyjęte przez Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  5.06.2008  r.,

III  CZP 142/07 (OSNC 2008/11, poz.  122), mającej moc zasady
prawnej, stanowisko, zgodnie z którym pełnomocnictwo procesowe
nie obejmuje z  samego prawa umocowania do wniesienia skargi
kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym, ma odpowiednie
zastosowanie w  przypadku pełnomocnictwa wynikającego z  ustano‑
wienia adwokata lub radcy prawnego z  urzędu. Z  chwilą uprawo‑
mocnienia się orzeczenia kompetencje takiego pełnomocnika zostają
wyczerpane. Samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego
postępowanie w sprawie jednak nie stanowi przeszkody do tego, aby
ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania
związane z fazami postępowania poprzedzającymi uprawomocnie-
nie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopusz‑
czalne, mieszczące się z  mocy samego prawa w  zakresie pełnomoc‑
nictwa procesowego, jest zatem dokonywanie przez ustanowionego
w postępowaniu przed sądem pierwszej lub drugiej instancji adwokata
lub radcę prawnego czynności – w sensie czasowym – już po upra-
womocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie,
ale – w  sensie merytorycznym – dotyczących jego wcześniejszych
faz. Przykładowo, ustanowiony adwokat lub radca prawny może
złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy wniosek o  wyda‑
nie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek o  sporządzenie
i  doręczenie uzasadnienia, które podlega zaskarżeniu skargą kasa‑
cyjną, albo wniosek o  przywrócenie terminu do dokonania czynno‑
ści procesowej itp. Taki pełnomocnik nie może jednak wnieść skargi
kasacyjnej, chyba że na potrzeby postępowania kasacyjnego zostanie
ponownie ustanowiony przez sąd.

Skoro ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd jest rów‑
noznaczne z  udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art.  118
§  1  k.p.c.), to należy przyjąć, że w  kwestiach nieuregulowanych
do pełnomocnictwa urzędowego mają odpowiednie zastosowanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi67

przepisy dotyczące pełnomocnictwa, którego źródłem jest umowa

zawarta między adwokatem (radcą prawnym) a  mocodawcą. Prze-
pisy o wypowiedzeniu pełnomocnictwa przez mocodawcę (art. 94
§  1  k.p.c.) mają więc odpowiednie zastosowanie do wypowiedze-
nia pełnomocnictwa adwokatowi (radcy prawnemu), którego
dla strony ustanowił sąd (por.  postanowienie SN 19.10.2011  r.,
II  CSK 85/11, LEX nr  1147739). Po wypowiedzeniu pełnomocnic‑
twa strona nie może skutecznie żądać ustanowienia innego adwokata
(radcy prawnego). Stronie przysługuje prawo do wyznaczenia przez
organ samorządu zawodowego adwokata lub radcy prawnego (nie
mylić z  ustanowieniem pełnomocnika przez sąd) innego adwokata
(radcy prawnego) tylko w  przypadku, gdy wcześniej wskazany peł‑
nomocnik sporządził – bez zachowania zasad należytej staranności
– opinię o braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej lub skargi
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia
(art. 118 § 6 k.p.c.).

Pełnomocnictwo procesowe wynikające z  ustanowienia dla strony

adwokata w  postępowaniu kasacyjnym nie obejmuje umocowania
do reprezentowania strony w  sprawie wywołanej skargą o  wznowie‑
nie postępowania. Pełnomocnictwo procesowe wynikające z  usta‑
nowienia adwokata w  postępowaniu kasacyjnym dotyczy wyłącznie
tego postępowania (postanowienie SN z  18.11.2009  r., II  CZ 52/09,
OSNC-ZD 2010/C, poz. 75).

Jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony w  związku z  postę‑

powaniem kasacyjnym lub postępowaniem ze skargi o  stwierdzenie
niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia nie stwierdza
podstaw do wniesienia skargi, jest obowiązany niezwłocznie zawia‑
domić na piśmie o  tym stronę oraz sąd, nie później niż w  terminie
dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go o wyznaczeniu. Do zawia‑
domienia adwokat lub radca prawny powinien dołączyć sporządzoną
przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi. Opinia nie
jest załączana do akt sprawy i nie jest doręczana stronie przeciwnej.

W  razie sporządzenia opinii z  naruszeniem zasad należytej staran‑

ności sąd zawiadomi o tym właściwy organ samorządu zawodowego,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

68 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

do którego należy adwokat lub radca prawny. W  takim przypadku

właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby rad‑
ców prawnych wyznaczy innego adwokata lub radcę prawnego
(art.  118  k.p.c.). W  świetle przytoczonych regulacji straciła aktual-
ność uchwała z 21.09.2000 r., III CZP 14/00 (OSNC 2001/2, poz. 21),
w której Sąd Najwyższy stwierdził, że adwokat ustanowiony dla strony
przez sąd może odmówić sporządzenia kasacji, jeżeli byłaby ona nie‑
dopuszczalna lub oczywiście bezzasadna. Wskutek zmiany art.  124
§  2–4  k.p.c., który określa wpływ wniosku o  ustanowienie pełno‑
mocnika z urzędu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia
(skargi kasacyjnej) lub środka odwoławczego (zażalenia) w  sytuacji,
w  której w  braku zdolności postulacyjnej strona nie może dokonać
tej czynności samodzielnie, nieaktualne stało się także postanowienie
SN z 16.10.2002 r., IV CKN 424/01 (OSNC 2004/3, poz. 39), zgod‑
nie z  którym odmowa sporządzenia skargi kasacyjnej przez pełno‑
mocnika ustanowionego przez sąd nie jest okolicznością uzasadnia‑
jącą przywrócenie terminu do jej wniesienia, a także uchwała SN (7)
z 17.02.2009 r., III CZP 117/08 (OSNC 2009/7–8, poz. 91), stwierdza‑
jąca, że przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasa‑
cyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie,
w  którym ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż
z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowie‑
niu pełnomocnikiem.

Według aktualnego brzmienia art.  124 §  3  k.p.c. w  razie ustano-

wienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek zgłoszony przed
upływem terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę,
która prawidłowo zażądała doręczenia orzeczenia z  uzasadnieniem,
sąd doręcza ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu orze‑
czenie z uzasadnieniem z urzędu, a termin do wniesienia skargi kasa‑
cyjnej biegnie od dnia doręczenia pełnomocnikowi orzeczenia z uza‑
sadnieniem. Analogiczne rozwiązanie przewiduje art.  124 §  2  k.p.c.,
który dotyczy wpływu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy
prawnego na bieg terminu do wniesienia zażalenia. Zgodnie z tym
przepisem w  razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na
wniosek zgłoszony przed upływem terminu do wniesienia zażalenia,
dla sporządzenia którego ustawa wymaga zastępstwa prawnego przez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi69

adwokata lub radcę prawnego, a więc zażalenia wnoszonego do Sądu

Najwyższego (art.  871  k.p.c.), sąd doręcza ustanowionemu adwoka‑
towi lub radcy prawnemu odpis postanowienia z  urzędu, a  termin
do wniesienia zażalenia na postanowienie biegnie od dnia doręcze‑
nia go pełnomocnikowi. Jeżeli strona prawidłowo zażądała doręcze‑
nia postanowienia z uzasadnieniem, odpis postanowienia doręcza się
pełnomocnikowi z uzasadnieniem.

W  razie oddalenia wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy

prawnego, zgłoszonego w  czasie biegu terminu do wniesienia
skargi kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, termin do
ich wniesienia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia
o  odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, a  jeżeli
postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego
ogłoszenia. Nie budzi także wątpliwości – w świetle aktualnych ure‑
gulowań – kwestia rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, gdy strona w przepi-
sanym terminie wniosła zażalenie na postanowienie o  oddaleniu
wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W  takiej
sytuacji termin do złożenia obu środków biegnie od dnia doręczenia
stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie
sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od
dnia jego ogłoszenia.

W  innych sytuacjach zgłoszenie wniosku o  ustanowienie adwokata

lub radcy prawnego, jak również wniesienie środka odwoławczego od
odmowy ich ustanowienia, nie wstrzymuje biegu toczącego się postę‑
powania, chyba że chodzi o ustanowienie adwokata lub radcy praw‑
nego dla powoda na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed
wytoczeniem powództwa. Sąd jednak może wstrzymać rozpoznanie
sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku i  w  związku
z tym nie wyznaczać rozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub
odroczyć (art. 124 § 1 k.p.c.).

Przewidziane w  art.  124 §  2 i  4  k.p.c. terminy do wniesienia zażale‑

nia nie mają zastosowania do strony, której w  postępowaniu przed
Sądem Najwyższym nie obowiązuje zastępstwo przez adwokatów lub
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

70 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

radców prawnych (postanowienie SN z  16.05.2013  r., V  CZ 151/12,

OSNC-ZD 2014/B, poz. 28).

Pełnomocnictwo urzędowe (ustanowienie adwokata lub radcy

prawnego przez sąd) wygasa ze śmiercią strony, która je uzyskała.
Jednakże na zasadzie tego ustanowienia adwokat lub radca prawny
strony podejmuje czynności niecierpiące zwłoki (art. 119 k.p.c.).

Na temat kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez

adwokata lub radcę prawnego ustanowionego z  urzędu – zob.  roz‑
dział XII pkt 2.2.

3.9.  Odpowiedzialność odszkodowawcza

zawodowego pełnomocnika z tytułu
niezachowania należytej staranności zawodowej
Umowa o zastępstwo procesowe należy do kategorii umów o świad‑
czenie, do których stosuje się odpowiednio, na podstawie odesłania
zawartego w art. 750 k.c., przepisy o zleceniu, w zakresie nieuregu‑
lowanym przepisami dotyczącymi funkcjonowania adwokatów lub
radców prawnych. Nienależyte wykonywanie przez adwokata (radcę
prawnego) obowiązków procesowych może prowadzić do odpowie‑
dzialności cywilnej. Sąd Najwyższy jednolicie przyjmuje, że adwo‑
kat i  radca prawny odpowiadają za szkody wyrządzone mocodawcy
wskutek własnych zaniedbań i  błędów prowadzących do przegrania
sprawy, której wynik byłby korzystny dla strony, gdyby pełnomocnik
zachował należytą staranność, ocenioną przy uwzględnieniu profesjo‑
nalnego charakteru ich działalności (por.  wyroki SN: z  2.12.2004  r.,
V  CK 297/04, LEX nr  222184; z  29.11.2006  r., II  CSK 208/06, LEX
nr 233061, oraz postanowienia SN: z 26.03.2003 r., II CZ 26/03, OSNC
2004/6, poz.  95, i  z  26.01.2007  r., V  CSK 292/06, LEX nr  232807).
Zachowanie adwokata prowadzące do powstania odpowiedzialności
odszkodowawczej powinno być oceniane z punktu widzenia tego, czy
w toku postępowania sądowego zachował on odpowiednią staranność
zawodową (art.  355 §  2  k.c.). W  zakresie odpowiedzialności za nie‑
należyte wykonanie zobowiązania wynikającego z  łączącej adwokata
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Pełnomocnicy procesowi71

(radcę prawnego) z mocodawcą umowy zlecenia obejmującej świad‑

czenie pomocy prawnej polegającej na reprezentacji w  postępowa‑
niu sądowym zastosowanie mają ogólne zasady odpowiedzialności
odszkodowawczej za niewykonanie zobowiązań umownych przewi‑
dziane w  art.  471  i  n.  k.c., w  tym także w  art.  472 w  zw.  z  art.  355
§  2  k.c. W  sprawie o  naprawienie szkody wynikłej z  zaniechań lub
zaniedbań pełnomocnika procesowego podejmowanych w  postępo‑
waniu sądowym sąd bada, czy takie działania lub zaniechania wystą‑
piły i jaki był ich wpływ na wynik sprawy. Wobec tego, że rozbieżności
w wykładni i stosowaniu norm prawnych są możliwe, przyjęcie przez
zawodowego pełnomocnika w konkretnym stanie faktycznym jednego
z  wariantów, przy braku w  piśmiennictwie i  orzecznictwie utrwalo‑
nej i  jednolitej wykładni norm prawnych, nie może być uznane za
niedołożenie należytej staranności, nawet podwyższonej, wymaganej
w art. 355 § 2 k.c., jeśli dokonany wybór nie narusza obowiązujących
reguł (por.  uzasadnienie wyroku SN z  8.03.2012  r., V  CSK 104/11,
OSNC-ZD 2013/C, poz. 58).

Nie można wykluczyć sytuacji, w  której pełnomocnik procesowy

dopuści się zaniedbania noszącego znamiona czynu niedozwolo-
nego, wtedy podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej za
takie zaniedbanie jest art. 415 k.c.

  Wybrane orzeczenia

1. Nie można czynić zarzutu nadużycia prawa poprzez wytoczenie

powództwa o  naprawienie szkody wyrządzonej nienależytym wyko‑
naniem obowiązków procesowych przez ustanowionego adwokata,
nawet w sytuacji, w której mocodawcą jest osoba wykonująca zawód
radcy prawnego i nawet wówczas, gdy możliwe stało się wykorzystanie
innego środka prawnego, który mógł doprowadzić do zmniejszenia
szkody (wyrok SN z  19.12.2012  r., II  CSK 219/12, OSNC 2013/7–8,
poz. 91).

2.  Należyta staranność adwokata nie jest zachowana, gdy wniesiona

przez niego skarga kasacyjna nie spełniała wymagań konstrukcyj‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

72 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

nych i  z  tej przyczyny została odrzucona (art.  3986 §  2  k.p.c.). Tak

samo należy ocenić sytuację, w  której skarga kasacyjna nie została
przyjęta do rozpoznania (art. 3989 § 2 k.p.c.) z powodu przedstawie‑
nia w niej motywacji w sposób ewidentnie nieodpowiadający prze‑
słankom przewidzianym w  art.  3989 §  1  k.p.c. Obie wspomniane
sytuacje mogłyby prowadzić do powstania szkody dla reprezen‑
towanej przez adwokata strony. Szkoda taka mogłaby m.in.  obej‑
mować koszty poniesione wszczęciem wspomnianych postępowań
kasacyjnych. Adekwatny związek przyczynowy pomiędzy powsta‑
niem takich kosztów a  działaniem adwokata nie mógłby wówczas
budzić wątpliwości (art.  361 §  1  k.c.) (wyrok SN z  25.04.2013  r.,
V CSK 210/12, OSNC 2014/2, poz. 14).

4.  Pełnomocnictwo procesowe 4.  Pełnomocnictwo procesowe

4.1.  Rodzaje pełnomocnictwa

Według art.  88  k.p.c. pełnomocnictwo może być albo pełnomocnic‑

twem procesowym, albo pełnomocnictwem do niektórych tylko
czynności procesowych.

Pełnomocnictwo procesowe może być pełnomocnictwem ogólnym

bądź pełnomocnictwem do prowadzenia poszczególnych spraw. Peł‑
nomocnictwo ogólne oznacza umocowanie do prowadzenia wszyst‑
kich spraw w imieniu strony procesowej (np. pełnomocnictwo udzie‑
lone zatrudnionemu radcy prawnemu), natomiast pełnomocnictwo
do prowadzenia poszczególnych spraw oznacza umocowanie do pro‑
wadzenia tylko tych spraw, które są wymienione w treści pełnomoc‑
nictwa (np. pełnomocnictwo udzielone adwokatowi do prowadzenia
sprawy z powództwa X przeciwko Y o zapłatę kwoty 30 000 zł). Oby‑
dwa rodzaje pełnomocnictwa upoważniają do działania w  imieniu
mocodawcy w  całym postępowaniu rozpoznawczym, zabezpieczają‑
cym i egzekucyjnym. Pracodawca może udzielić pełnomocnictwa do
zastępstwa we wszystkich sprawach z zakresu prawa pracy toczących
się z jego udziałem (art. 88 k.p.c.) (postanowienie SN z 14.06.2002 r.,
I PZ 51/02, LEX nr 55707).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe73

Precyzyjne określenie sądu, wydziału i  nadanej sprawie sygnatury

może być odczytane tylko jako intencja ograniczenia zakresu umoco‑
wania do postępowania pierwszoinstancyjnego (uzasadnienie posta‑
nowienia SN z 28.07.2005 r., I CZ 77/05, LEX nr 187010).

Członek zarządu spółki z  ograniczoną odpowiedzialnością, upraw‑

niony umową spółki do jej reprezentowania łącznie z  drugim
członkiem zarządu, może być ustanowiony pełnomocnikiem do
poszczególnych spraw (uchwała SN z  23.08.2006  r., III  CZP 68/06,
OSNC 2007/6, poz. 82).

Określenie sprawy w  treści pełnomocnictwa może polegać na ozna‑

czeniu stron i przedmiotu postępowania, na wskazaniu sygnatury akt,
jak też na jakimkolwiek innym oznaczeniu, które pozwala na identy‑
fikację sprawy w  jej technicznoprocesowym znaczeniu (postanowie‑
nie SN z 3.02.2012 r., I CZ 147/11, OSNC-ZD 2013/B, poz. 38).

Pełnomocnikiem procesowym w sprawach o dokonanie wpisu w księ‑

dze wieczystej może być wyłącznie osoba spełniająca wymagania
przewidziane w art. 87 k.p.c., także wtedy, gdy wniosek o wpis został
zamieszczony przez notariusza w  akcie notarialnym na podstawie
art. 92 § 4 ustawy z 14.02.1991 r. – Prawo o notariacie (obecnie tekst
jedn.: Dz.U. z  2019  r. poz.  540  ze  zm.) (uchwała SN z  22.05.2013  r.,
III CZP 17/13, OSNC 2013/11, poz. 123).

W  niektórych sprawach nie wystarcza pełnomocnictwo ogólne,

lecz konieczne jest udzielenie pełnomocnictwa do danej sprawy
(np.  w  sprawach małżeńskich – art.  426  k.p.c., oraz w  sprawach ze
stosunków między rodzicami a dziećmi – art. 458 § 1 k.p.c.). W spra‑
wach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wymagane jest
także pełnomocnictwo szczególne do odbioru należności zasądzonych
na rzecz pracownika lub ubezpieczonego; pełnomocnictwo takie może
być udzielone po powstaniu tytułu egzekucyjnego (art. 465 § 2 k.p.c.).

Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia ponadto pełnomocnic-

two do niektórych tylko czynności procesowych, które powinny być
wymienione w jego treści.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

74 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

4.2.  Zakres pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo procesowe upoważnia do działania w imieniu moco-
dawcy w  całym dwuinstancyjnym postępowaniu rozpoznawczym
oraz zabezpieczającym i  egzekucyjnym. Z  mocy samego prawa
obejmuje ono umocowanie w  granicach określonych w  art.  91  k.p.c.,
gdy osoby uczestniczące w  akcie umocowania złożyły oświadczenie
o udzieleniu i przyjęciu pełnomocnictwa bez oznaczenia jego zakresu.
Mocodawca może ograniczyć lub rozszerzyć zakres pełnomocnictwa.
Ocena zakresu, czasu trwania i skutków umocowania następuje według
treści pełnomocnictwa, a więc przy zastosowaniu dyrektyw językowo-
logicznych oraz przepisów prawa cywilnego procesowego (w szczegól‑
ności art. 91 pkt 1 k.p.c., zgodnie z którym pełnomocnictwo procesowe
obejmuje z  samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się
ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wza‑
jemnego, skargi o  wznowienie postępowania i  postępowania wywoła‑
nego ich wniesieniem, jak również wniesieniem interwencji głównej
przeciwko mocodawcy), w  tym w  szczególności zasad dotyczących
wykładni oświadczeń woli (wyrok SN z 15.03.2018 r., III CSK 378/16,
LEX nr  2486124). Nie ma uzasadnienia dla rozszerzającej wykładni
skutków pełnomocnictwa procesowego wyznaczonych zakresem okreś‑
lonym w art. 91 k.p.c., zwłaszcza gdy pozew i treść pełnomocnictwa są
redagowane przez zawodowego pełnomocnika. Od zawodowego peł‑
nomocnika trzeba wymagać profesjonalizmu w  formułowaniu pozwu
i pełnomocnictwa w tych przypadkach, gdy pozew, który jest kwalifiko‑
wanym pismem procesowym, a jego wniesienie czynnością procesową,
ma obejmować także czynność prawną o  charakterze materialnym.
Wówczas w pozwie należy wyraźnie wyodrębnić elementy wskazujące
także na odwołanie darowizny i okoliczności faktyczne, na których jest
ono oparte. Natomiast dokument pełnomocnictwa powinien zawierać
jednoznaczne umocowanie do dokonania także i tej czynności o skutku
materialnoprawnym (wyrok SN z  25.09.2019  r., III  CSK 189/17,
LEX nr 2734425).

Źródłem rozbieżnych poglądów doktryny oraz niejednolitej praktyki

sądowej dotyczącej stosowania art.  91  k.p.c., określającego zakres
pełnomocnictwa procesowego, są różne rozumienie pojęcia sprawy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe75

a także odmienne zapatrywania na charakter i istotę środków praw‑

nych, spośród których w  art.  91  k.p.c. wymieniono tylko skargę
o  wznowienie postępowania. W  judykaturze kwestię tę rozstrzy‑
gnął Sąd Najwyższy w  uchwale (7) – mającej moc zasady prawnej –
z  5.06.2008  r., III  CZP 142/07 (OSNC 2008/11, poz.  122), w  której
stwierdził, że pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z  samego
prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i  udziału
w postępowaniu kasacyjnym.

Sąd Najwyższy, objaśniając pojęcie sprawy występujące w art. 91 k.p.c.,

uznał, że chodzi tu o „sprawę” w znaczeniu technicznoprocesowym;
w  tym sensie stanowi ją zespół czynności procesowych stron i  sądu
rozpoczętych wniesieniem pozwu lub wniosku, podejmowanych
w celu merytorycznego rozstrzygnięcia o zasadności żądania objętego
treścią pozwu lub wniosku, a  więc w  zasadzie zakończonych wyda‑
niem prawomocnego wyroku lub postanowienia co do istoty sprawy.
Uzyskanie przez orzeczenie rozstrzygające istotę sprawy przymiotu
prawomocności oznacza zakończenie sprawy poddanej pod osąd
(por. np. uzasadnienie uchwały SN (7) z 6.10.2000 r., III CZP 31/00,
OSNC 2001/2, poz.  22). W  konsekwencji z  chwilą uprawomocnie‑
nia się tego orzeczenia dochodzi także do wyczerpania kompeten‑
cji pełnomocnika procesowego strony. W  świetle tej uchwały zawo‑
dowy pełnomocnik, który reprezentował mocodawcę przed sądami
pierwszej lub drugiej instancji, składając skargę kasacyjną, powinien
dołączyć do niej pełnomocnictwo do podejmowania czynności pro‑
cesowych przed Sądem Najwyższym, chyba że z treści pełnomocnic‑
twa złożonego wcześniej (w  sądzie pierwszej lub drugiej instancji)
wynika, że został umocowany także do działania przed Sądem Naj‑
wyższym. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że także w spra‑
wie o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzecze‑
nia umocowanie adwokata lub radcy prawnego do reprezentowania
strony skarżącej nie może wynikać z  treści pełnomocnictwa udzie‑
lonego temu pełnomocnikowi w  sprawie zakończonej prawomoc‑
nym orzeczeniem kwestionowanym w  skardze (postanowienie SN
z 23.03.2007 r., V CZ 18/07, LEX nr 274243). Jeżeli pełnomocnictwo
zawiera upoważnienie do występowania przed sądami, bez określenia,
o jakie sądy chodzi, to takie sformułowanie użyte w pełnomocnictwie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

76 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

powinno być rozumiane jako umocowanie do występowania rów‑

nież przed Sądem Najwyższym (postanowienie SN z  13.02.2018  r.,
II  PZ 32/17, LEX nr  2455721). Wskazanie w  dokumencie, że jest to
umocowanie do reprezentacji „we wszystkich instancjach” wskazuje
na te sądy, które działają w  toku instancji. Sąd Najwyższy, rozstrzy‑
gający skargę kasacyjną, nie działa jako sąd trzeciej instancji, a więc
jako kolejny sąd badający prawidłowość ciągle nieprawomocnego
rozstrzygnięcia (postanowienie SN z  27.10.2017  r., IV  CZ 64/17,
LEX nr 2408328).

Należy podzielić stanowisko Sądu Najwyższego, że o  uzupełnieniu

bądź nieuzupełnieniu braku formalnego skargi kasacyjnej – pole‑
gającego na niedołączeniu pełnomocnictwa wskazującego, że umo‑
cowaniem objęta jest także czynność w  postaci sporządzenia skargi
kasacyjnej – decyduje treść pełnomocnictwa załączonego w  ramach
uzupełnienia skargi, nie zaś data jego wystawienia (postanowienie
SN z  4.09.2008  r., IV  CZ 68/08, LEX nr  508856). Takie stanowisko
odpowiada istocie czynności uzupełnienia braków formalnych pism
procesowych. Czynność ta dokonywana jest w  okresie biegu ter‑
minu wyznaczonego do uzupełnienia, nie można więc wymagać, aby
w  ramach uzupełnienia braku formalnego skargi kasacyjnej pełno‑
mocnik strony skarżącej przedstawił pełnomocnictwo wystawione
najpóźniej w dacie sporządzenia skargi kasacyjnej.

Skoro pojęcie sprawy – jako zespołu czynności procesowych stron

i  sądu – rozciąga się między wniesieniem pozwu (wniosku) a  upra‑
womocnieniem się orzeczenia co do istoty lub w  inny sposób koń‑
czącego postępowanie, to należy uznać, że do zakresu pełnomocnic‑
twa procesowego – którym zgodnie z art. 91 pkt 1 in principio k.p.c.
objęte są „wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe” – nie
wchodzą czynności procesowe podejmowane po uprawomocnieniu
się orzeczenia, a  ściślej: czynności dotyczące postępowania, które
może się toczyć po uprawomocnieniu się orzeczenia.

Jednakże samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postę‑

powanie w  sprawie nie stanowi przeszkody, aby ustanowiony w  niej
pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z  fazami
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe77

postępowania poprzedzającymi uprawomocnienie się orzeczenia

kończącego postępowanie jako całość.

Dopuszczalne, mieszczące się z  mocy samego prawa w  zakresie peł‑

nomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie czynności przez
umocowanego w  sprawie pełnomocnika – w  sensie czasowym – już
po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w spra‑
wie, ale – w sensie merytorycznym – dotyczących wcześniejszych jego
faz. Przykładowo pełnomocnik może w ramach umocowania określo‑
nego w art. 91 k.p.c. złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy
wniosek o  wydanie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek
o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia albo wniosek o przywrócenie
terminu do dokonania czynności procesowej. W art. 91 k.p.c. przewi‑
dziano jeden wyjątek od zasady, że do zakresu pełnomocnictwa pro‑
cesowego nie wchodzą czynności procesowe podejmowane po upra‑
womocnieniu się orzeczenia w znaczeniu wyżej opisanym – zakresem
pełnomocnictwa została bowiem objęta skarga o  wznowienie postę-
powania. Takie uregulowanie jest zrozumiałe i uzasadnione ze względu
na istotę i charakter tego środka prawnego (szerzej – por. uzasadnienie
przywołanej uchwały SN (7) z 6.10.2000 r., III CZP 31/00).

Pełnomocnictwo procesowe wynikające z  ustanowienia dla strony

adwokata w  postępowaniu kasacyjnym nie obejmuje umocowania
do reprezentowania strony w  sprawie wywołanej skargą o  wznowie‑
nie postępowania (postanowienie SN z  18.11.2009  r., II  CZ 52/09,
OSNC-ZD 2010/C, poz. 75).

Zgodnie z  art.  92  k.p.c. zakres, czas trwania i  skutki umocowania

szerszego niż pełnomocnictwo procesowe, jak również umocowanie
do poszczególnych czynności procesowych ocenia się według treści
pełnomocnictwa oraz przepisów prawa cywilnego.

Przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania z mocy ustawy nie

uprawnia pełnomocnika procesowego do złożenia materialno­
prawnego oświadczenia o  potrąceniu. Oświadczenie woli moco‑
dawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia
jednak może być złożone w  sposób dorozumiany (wyrok SN
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

78 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

z  20.10.2004  r., I  CK 204/04, OSNC 2005/10, poz.  176, zob.  też:

uchwały SN: z  14.10.1993  r., III  CZP 141/93, OSNC 1994/5, poz.  2;
i  z  27.03.2001  r., III  CZP 54/00, OSNC 2001/10, poz.  145, a  także
wyrok SN z 15.02.2019 r., II CSK 723/17, LEX nr 2621120).

Jeżeli po wezwaniu do udziału w  sprawie w  charakterze pozwa‑

nych nowych podmiotów postępowanie przeciwko dotychczaso‑
wemu pozwanemu zostało umorzone, to w  celu skutecznej repre‑
zentacji w  dalszym postępowaniu pełnomocnik powoda powinien
zostać umocowany do działania przeciwko nowym pozwanym. Brak
takiego umocowania powoduje nieważność postępowania (wyrok SN
z 6.12.2007 r., IV CSK 277/07, OSNC-ZD 2008/C, poz. 93).

4.3.  Forma pełnomocnictwa, podpis

na pełnomocnictwie, uwierzytelnianie
pełnomocnictwa i dokumentów
Pojęcie pełnomocnictwa ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze,
oznacza pochodzące od mocodawcy umocowanie pełnomocnika
do działania w  imieniu mocodawcy. Po drugie, oznacza dokument
obejmujący (potwierdzający) to umocowanie. Trzeba zatem odróżnić
kwestię udzielenia pełnomocnictwa (nie jest konieczne zachowa‑
nie formy pisemnej) od kwestii wykazania pełnomocnictwa przed
sądem (ustawa wymaga formy pisemnej). Dokument pełnomocnic‑
twa nie ma więc znaczenia konstytutywnego. Znaczenie takie ma
samo udzielenie umocowania procesowego, które następuje w  dro‑
dze czynności materialnoprawnej (postanowienie SN z 23.03.2006 r.,
II CZ 11/06, LEX nr 196611).

Przy pierwszej czynności (z  reguły jest to wniesienie pozwu lub

wniosku) pełnomocnik obowiązany jest dołączyć do akt sprawy pełno‑
mocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomoc‑
nictwa wraz z odpisem dla strony przeciwnej. Zaniechanie dołączenia
odpisu dokumentu pełnomocnictwa dla strony przeciwnej uzasad‑
nia zastosowanie art.  130  k.p.c. (postanowienie SN z  24.10.2018  r.,
II CZ 58/18, LEX nr 2578425).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe79

Szczególna forma pełnomocnictwa polegająca na tym, że powinno

ono być sporządzone na piśmie z  podpisem urzędowo poświadczo‑
nym, przewidziana jest dla:
1) pełnomocnictwa od wykonawcy testamentu udzielonego w celu
złożenia przez pełnomocnika oświadczenia o odmowie przyjęcia
przez wykonawcę testamentu tego obowiązku (art. 664 k.p.c.);
2) pełnomocnictwa do udziału w przetargu nieruchomości (art. 977
k.p.c.).

Za stronę, która nie może podpisać pełnomocnictwa, podpisuje je

osoba upoważniona, z wymienieniem przyczyny, z jakiej strona sama
się nie podpisała.

Przez pojęcie formy pełnomocnictwa procesowego należy rozu‑

mieć jedynie – aczkolwiek istotne i  zazwyczaj konieczne, a  poza
tym zagrożone sankcją zwrotu lub odrzucenia złożonego pisma –
wymaganie dotyczące potwierdzenia (ucieleśnienia) oświadczenia
woli mocodawcy. Oznacza to, że dokument pełnomocnictwa nie ma
znaczenia konstytutywnego. Takiego charakteru nie ma też wydanie
tego dokumentu, skoro nie stanowi ono udzielenia pełnomocnic‑
twa. Konstytutywne znaczenie ma zatem samo udzielenie umoco‑
wania procesowego (postanowienie SN z 23.03.2006 r., II CZ 11/06,
LEX nr 196611).

W  wypadku pełnomocnictwa sporządzonego na piśmie pełnomoc‑

nika i  mocodawcę należy określić w  sposób pozwalający na jedno‑
znaczną identyfikację, przy czym podpis mocodawcy – własnoręczny,
ale niekoniecznie czytelny – musi obejmować co najmniej nazwisko.
Stanowisko takie uwzględnia wymaganie w  zakresie identyfikacji
mocodawcy i  pełnomocnika oraz nie nakłada – niemającego opar‑
cia w przepisach – obowiązku podpisywania pełnomocnictwa w spo‑
sób czytelny. Pogląd taki usprawiedliwia art.  89 §  1 in  fine  k.p.c.,
zgodnie z  którym sąd może w  razie wątpliwości zażądać urzędo‑
wego poświadczenia podpisu strony. Jest oczywiste, że wątpliwo‑
ści mogą dotyczyć zarówno podpisu czytelnego, jak i  niemającego
takiej cechy (por. postanowienie SN z 17.08.2000 r., II CKN 894/00,
Biul. SN 2000/10, s. 14).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

80 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Trzeba odróżnić pojęcie parafy od skrótu podpisu. Parafa w ścisłym

tego słowa znaczeniu – jeśli chodzi o  formę – oznacza znak ręczny
składający się z inicjałów. Z kolei skrót podpisu to podpis skrócony
przez pominięcie niektórych liter w  celu uczynienia go krótszym.
Parafę odróżnia od podpisu przede wszystkim funkcja. Parafa sta‑
nowi sposób sygnowania dokumentu mający świadczyć o tym, że jest
on przygotowany do złożenia podpisu. Nawet wówczas, gdy parafu‑
jący zamiast inicjałów zamieści na dokumencie swój pełny podpis,
jego znak zachowa jedynie znaczenie przygotowania dokumentu
do złożenia na nim podpisu (por.  uchwała SN (7) z  30.12.1993  r.,
III CZP 146/93, OSNCP 1994/5, poz. 94).

Odtworzony mechanicznie na piśmie procesowym wzór podpisu nie

czyni zadość wymaganiu przewidzianemu w art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.

W toku sprawy pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posie‑

dzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do
protokołu.

Odnośnie do pełnomocnictwa w  elektronicznym postępowaniu

upominawczym – zob. rozdział XVII pkt 2.3.2.

Zgodnie z  art.  89 §  1 zdanie pierwsze  k.p.c. pełnomocnik jest obo‑

wiązany przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy
pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis peł‑
nomocnictwa wraz z odpisem dla strony przeciwnej. Adwokat, radca
prawny, rzecznik patentowy, a  także radca Prokuratorii Generalnej
Rzeczypospolitej Polskiej mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego
im pełnomocnictwa oraz odpisy innych dokumentów wykazujących
ich umocowanie. Złożenie dokumentu wykazującego umocowanie lub
jego uwierzytelnionego odpisu nie jest wymagane, jeżeli stwierdzenie
przez sąd umocowania jest możliwe na podstawie wykazu lub innego
rejestru, do którego sąd ma dostęp drogą elektroniczną. Wskazanych
w  art.  89 §  1 zdanie drugie  k.p.c. wymagań w  zakresie wykazania
umocowania nie stosuje się do czynności procesowej dokonanej za
pośrednictwem systemu teleinformatycznego, w przypadku gdy prze‑
pis szczególny przewiduje, że czynności można dokonać wyłącznie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe81

za pośrednictwem tego systemu. W  takim przypadku pełnomocnik

powołuje się na pełnomocnictwo, wskazując jego zakres oraz okolicz‑
ności wymienione w art. 87 k.p.c.

Straciła na aktualności uchwała SN (7) z 23.01.2009 r., III CZP 118/08

(OSNC 2009/6, poz.  76), w  której stwierdzono, że adwokat, radca
prawny lub rzecznik patentowy będący dalszym pełnomocnikiem nie
może uwierzytelnić odpisu pełnomocnictwa podstawowego. W prze‑
pisach ustaw: z  26.05.1982  r. – Prawo o  adwokaturze, z  6.07.1982  r.
o  radcach prawnych, z  11.04.2001  r. o  rzecznikach patentowych,
z  8.07.2005  r. o  Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa – zmienio‑
nych ustawą z 23.10.2009 r. o zmianie ustaw w zakresie uwierzytel-
niania dokumentów (Dz.U. Nr 216, poz. 1676 ze sprost.) – adwoka‑
towi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu, radcy Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa (obecnie Prokuratorii Generalnej  RP)
zostało przyznane prawo do sporządzania poświadczeń odpisów
dokumentów za zgodność z  okazanym oryginałem „w  zakresie
określonym odrębnymi przepisami”. Poświadczenie powinno zawie‑
rać podpis wymienionych pełnomocników, datę i  oznaczenie miej‑
sca jego sporządzenia, a  na żądanie – również godzinę dokona‑
nia czynności. Jeżeli dokument zawiera cechy szczególne (dopiski,
poprawki lub uszkodzenia), wskazani pełnomocnicy stwierdzają to
w poświadczeniu.

W  Kodeksie postępowania cywilnego przepisy odrębne zawarte

są w  art.  129; stanowią one, że strona powołująca się w  piśmie
na  dokument obowiązana jest na żądanie przeciwnika złożyć ory‑
ginał dokumentu w  sądzie jeszcze przed rozprawą (§  1). Zamiast
oryginału dokumentu strona może złożyć odpis dokumentu, jeżeli
jego zgodność z oryginałem została poświadczona przez notariusza
albo przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego
adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub radcą
Prokuratorii Generalnej RP (§  2). Zawarte w  odpisie dokumentu
poświadczenie zgodności z oryginałem przez występującego w spra‑
wie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym,
rzecznikiem patentowym lub radcą Prokuratorii Generalnej RP ma
charakter dokumentu urzędowego (§  3). Jeżeli jest to uzasadnione
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

82 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

okolicznościami sprawy, sąd, na wniosek strony albo z  urzędu,

zażąda od strony składającej odpis dokumentu, o  którym mowa
w § 2, przedłożenia oryginału tego dokumentu (§ 4). Elektroniczne
poświadczenie odpisu dokumentu przez występującego w  sprawie
pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecz‑
nikiem patentowym lub radcą Prokuratorii Generalnej Rzeczypo‑
spolitej Polskiej następuje z chwilą wprowadzenia przez tego pełno‑
mocnika dokumentu do systemu teleinformatycznego (§ 21).

Sąd Najwyższy w  uchwale z  30.11.2011  r., III  CZP 70/11 (OSNC

2012/6, poz.  73), stwierdził, że sposób sporządzania przez radcę
prawnego poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z  okaza‑
nym oryginałem, określony w  art.  6 ust.  3 zdanie drugie u.r.pr., ma
zastosowanie również do uwierzytelniania odpisu pełnomocnictwa
(art.  89 §  1  k.p.c.). Oznacza to, że poświadczenie powinno zawierać
podpis radcy prawnego, datę i  oznaczenie miejsca jego sporządze‑
nia, a  na żądanie – również godzinę dokonania czynności. W  uza‑
sadnieniu uchwały podkreślono, że poświadczeniu, o którym mowa
w art. 89 k.p.c., nie nadano jednak charakteru dokumentu urzędo-
wego, co jest zrozumiałe, jeżeli zważyć, że poświadczenie dokumentu
pełnomocnictwa i dalszych dokumentów wykazujących umocowanie
przez osobę, której to umocowanie dotyczy, niesie w sobie niebezpie‑
czeństwo braku bezstronności. Tymczasem czynności o  podwyższo‑
nym stopniu wiarygodności, a  do takich należy sporządzenie doku‑
mentów urzędowych, powinny być wykonywane przez osoby, których
czynności te w żaden sposób nie dotyczą (por. art. 84 pr. not.). Różny
charakter prawny nadany poświadczeniu w  przepisach art.  129 §  2
i 3 oraz w art. 89 § 1 k.p.c. nie uprawnia jednak do wniosku, że tylko
w pierwszym wypadku poświadczenie stanowi realizację uprawnienia
przewidzianego w art. 6 ust. 3 u.r.pr., natomiast do uwierzytelniania
pełnomocnictw i  innych dokumentów wykazujących umocowanie
nie ma on zastosowania. W obydwu wypadkach podejmowana przez
radcę prawnego czynność ma tożsamy charakter – stwierdzenie, że
odpis lub kopia są identyczne z  oryginałem – i  dokonywana jest na
potrzeby postępowania cywilnego. W konsekwencji należy przyjąć –
podkreślił Sąd Najwyższy – że przewidziane w  art.  6 ust.  3 u.r.pr.
reguły określające konieczną treść dokumentu poświadczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe83

odnoszą się do wszystkich wypadków, w których radca prawny ma

prawo do poświadczania odpisów dokumentów.

Zgodnie z art. 89 § 1 k.p.c. pełnomocnik jest obowiązany przy pierw‑

szej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo
z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz
z  odpisem dla strony przeciwnej. Adwokat, radca prawny, rzecznik
patentowy, a  także radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej
Polskiej mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomoc‑
nictwa oraz odpisy innych dokumentów wykazujących ich umocowa‑
nie. Złożenie dokumentu wykazującego umocowanie lub jego uwie‑
rzytelnionego odpisu nie jest wymagane, jeżeli stwierdzenie przez sąd
umocowania jest możliwe na podstawie wykazu lub innego rejestru,
do którego sąd ma dostęp drogą elektroniczną, a dodany § 11 stanowi,
że przepisu § 1 nie stosuje się do czynności procesowej dokonanej za
pośrednictwem systemu teleinformatycznego, w przypadku gdy prze‑
pis szczególny przewiduje, że czynności można dokonać wyłącznie
za pośrednictwem tego systemu. W  takim przypadku pełnomocnik
powołuje się na pełnomocnictwo, wskazując jego zakres oraz okolicz‑
ności wymienione w art. 87 k.p.c.

4.4.  Prostowanie, odwoływanie oraz zatwierdzanie

oświadczeń i czynności pełnomocnika
Czynność dokonana przez pełnomocnika w  granicach umocowa‑
nia pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla zainteresowanego, co
oznacza, że wiąże mocodawcę od chwili dokonania (art. 95 § 2 k.c.).
Zasada ta nie dotyczy sytuacji, w  której mocodawca stawający jed‑
nocześnie z  pełnomocnikiem niezwłocznie sprostował lub odwołał
oświadczenie pełnomocnika (art.  93  k.p.c.). Przepis ten należy więc
traktować jako wyjątek od zasady przewidzianej w  art.  95 §  2  k.c.
Strona może też odwoływać oświadczenia i wnioski swego pełnomoc‑
nika zawarte w  jego piśmie procesowym. Określenie „niezwłocznie”
oznacza wówczas najbliższe po wniesieniu pisma posiedzenie sądowe.
Odwołanie oświadczenia na podstawie art. 93 k.p.c. nie może stano‑
wić uzasadnienia (podstawy) środka odwoławczego od orzeczenia,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

84 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

które zostało wydane na skutek czynności dyspozycyjnych podjętych

przez pełnomocnika strony (por.  postanowienie SN z  17.08.2000  r.,
II CKN 888/00, OSNC 2001/1, poz. 17).

W  nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego – pod wpływem

krytyki poglądów wyrażonych w  uchwałach SN z  20.12.1968  r.,
III  CZP  93/68 (OSNCP 1969/7–8, poz.  129), oraz z  18.09.1992  r.,
III  CZP 112/92 (OSNCP 1993/5, poz.  75) – przeważa stanowisko,
że występowanie w  sprawie w  charakterze pełnomocnika strony
osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego
umocowania ze skutkami przewidzianymi w  art.  379 pkt  2  k.p.c.,
w  związku z  czym uchybienie to nie może być usunięte w  drodze
zatwierdzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę
(uchwała SN z  28.07.2004  r., III  CZP 32/04, OSNC 2006/1, poz.  2;
wyrok SN z  20.08.2001  r., I  PKN 586/00, OSNP 2003/14, poz.  335).
Pogląd ten potwierdził Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  8.07.2008  r.,
III CZP 154/07 (OSNC 2008/12, poz. 133).

Brak w  zakresie pełnomocnictwa, powstały wskutek sporządzenia

skargi kasacyjnej przez adwokata nieumocowanego do jej wniesienia,
nie może być uzupełniony przez zatwierdzenie tej czynności proceso‑
wej przez stronę (por. postanowienie SN z 7.03.2000 r., IV CZ 12/00,
OSNC 2000/9, poz. 165).

4.5.  Wygaśnięcie i wypowiedzenie pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo procesowe wygasa w razie:

1) osiągnięcia celu, dla którego zostało udzielone (np. zakończenie
sprawy);
2) śmierci mocodawcy, a  gdy jest nim strona niebędąca osobą
fizyczną – w razie utraty zdolności sądowej (ustania); pełnomoc‑
nik ma obowiązek działać do czasu zawieszenia postępowania
(art. 96 i 174 § 1 pkt 1 k.p.c.);
3) śmierci pełnomocnika (art. 175 k.p.c. i art. 101 § 2 k.c.);
4) utraty przez pełnomocnika zdolności procesowej albo utraty
kwalifikacji (np. skreślenie z listy adwokatów);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe85

5) wypowiedzenia pełnomocnictwa przez mocodawcę (z  chwilą

dowiedzenia się o tym pełnomocnik nie może działać w imieniu
mocodawcy) lub pełnomocnika (adwokat lub radca prawny ma
obowiązek działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba
że zostanie z tego obowiązku zwolniony przez mocodawcę).

Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  12.04.2013  r., IV  CZ 20/13

(OSNC-ZD 2014/A, poz. 19), stwierdził, że w razie doręczenia odpisu
wyroku z  uzasadnieniem byłemu pełnomocnikowi po zawiadomie‑
niu sądu o  wypowiedzeniu pełnomocnictwa doręczenie to jest nie‑
skuteczne, choćby wysłanie odpisu wyroku z uzasadnieniem byłemu
pełnomocnikowi nastąpiło przed zawiadomieniem sądu o  wypowie‑
dzeniu pełnomocnictwa.

Śmierć pełnomocnika wywołuje różne skutki w  zależności od tego,

czy zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest, czy
nie jest obowiązkowe. Takie rozróżnienie jest konieczne w  świetle
art. 1751 k.p.c.

Śmierć pełnomocnika procesowego powoduje wygaśnięcie pełnomoc‑

nictwa. Kodeks postępowania cywilnego przyjmuje jako zasadę, że
wygaśnięcie pełnomocnictwa procesowego w toku postępowania nie
może stanowić przeszkody do rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy.
W  art.  174  k.p.c. określone są przyczyny zawieszenia postępowania,
lecz nie zalicza się do nich śmierci pełnomocnika. Wychodząc z tego
założenia, należy stwierdzić, że w razie śmierci pełnomocnika usta-
nowionego przez stronę w sprawie, w której zastępstwo stron przez
adwokatów lub radców prawnych nie jest obowiązkowe, postępowa‑
nie toczy się nadal, a sąd na podstawie art. 175 w zw. z art. 214 k.p.c.
odroczy posiedzenie, jeżeli śmierć pełnomocnika zostanie ujawniona
na tym posiedzeniu pod nieobecność strony procesowej. Odroczenie
przez sąd posiedzenia ma na celu wezwanie strony procesowej do
wzięcia osobistego udziału w  sprawie i  równoczesne zawiadomienie
jej o  zdarzeniu powodującym w  przypadku śmierci pełnomocnika
wygaśnięcie pełnomocnictwa. W  przypadku wygaśnięcia pełnomoc‑
nictwa strona procesowa decyduje, czy będzie działała w  dalszym
ciągu osobiście, czy też ustanowi nowego pełnomocnika. Jeżeli zaś
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

86 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

strona stawiła się na posiedzenie sądowe, to wówczas – mimo ujaw‑

nienia faktu śmierci pełnomocnika – odroczenie posiedzenia nie jest
konieczne, gdyż, co należy podkreślić, określony w art. 175 k.p.c. obo‑
wiązek sądu wezwania strony odnosi się tylko do wezwania strony
nieobecnej na posiedzeniu sądowym. Trzeba jednak z  całą mocą
podkreślić, że jeśli strona złoży wniosek o  odroczenie rozprawy, to
sąd powinien ten wniosek – jako uzasadniony ważną przyczyną –
uwzględnić (art. 156 k.p.c.).

Zupełnie inaczej – ze względu na szczególną regulację przyjętą

w  art.  1751  k.p.c. – należy określić skutki śmierci pełnomocnika,
który zastępował stronę w sprawie, w której zastępstwo stron przez
adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe. W takiej sytu‑
acji śmierć adwokata lub radcy prawnego stanowi podstawę obligato‑
ryjnego zawieszenia postępowania z urzędu (art. 1751 k.p.c.). Zawie‑
szając postępowanie, sąd powinien wyznaczyć odpowiedni termin do
wskazania innego adwokata lub radcy prawnego i  po upływie tego
terminu podjąć postępowanie (np.  „Postanowienie... Sąd postanowił
zawiesić postępowanie. Zarządzenie wykonawcze – wobec śmierci
adwokata Jana Walczaka wyznaczyć powodowi 2 tygodnie do wskaza‑
nia innego adwokata, a po upływie wyznaczonego terminu przedsta‑
wić akta sprawy w celu podjęcia zawieszonego postępowania”). Jeżeli
w sprawie, w której obowiązuje przymus adwokacko­‍‑radcowski, zmarł
adwokat (radca prawny) ustanowiony z  urzędu, sąd powinien także
zawiesić postępowanie (art. 1751 k.p.c.), powiadomić stronę o śmierci
pełnomocnika (art.  175 w  zw.  z  art.  1751 in fine  k.p.c.) oraz zwrócić
się do właściwego organu samorządu zawodowego, do którego nale‑
żał zmarły, o  wskazanie w  wyznaczonym terminie innego adwokata
(radcy prawnego). Tak samo powinien postąpić sąd w  przypadku
skreślenia zastępcy procesowego z listy adwokatów lub radców praw‑
nych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności
procesowej (art. 1751 k.p.c.).

Śmierć pełnomocnika procesowego (adwokata – członka zespołu

adwokackiego) nie wywołuje skutków przewidzianych dla sytuacji
związanej z zawieszeniem postępowania, w tym – wobec braku wyraź‑
nego przepisu – skutków określonych w art. 179 § 2 i 3 k.p.c. (posta‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Pełnomocnictwo procesowe87

nowienie SN z  30.11.1999  r., I  CZ 105/99, OSP 2000/12, poz.  185).

Śmierć pełnomocnika procesowego nie stanowi przyczyny zawiesze‑
nia postępowania cywilnego, może natomiast stanowić ważną przy‑
czynę odroczenia posiedzenia sądowego (wyrok SN z  3.04.2000  r.,
I CKN 572/98, OSNC 2000/10, poz. 184).

Wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego odnosi skutek prawny

w  stosunku do sądu z  chwilą zawiadomienia go o  tym (doręczenie
pełnomocnikowi korespondencji sądowej po wypowiedzeniu, a  przed
powiadomieniem o tym sądu, będzie skuteczne), natomiast w stosunku
do przeciwnika i  innych uczestników – z  chwilą doręczenia im tego
zawiadomienia przez sąd (art. 94 § 1 k.p.c.). Okoliczność, że w czasie
biegu terminu do wniesienia środka odwoławczego mocodawca wypo‑
wiedział pełnomocnictwo procesowe, o czym sąd został zawiadomiony
po upływie tego terminu, nie stwarza obowiązku doręczenia stronie
odpisu orzeczenia z pouczeniem o sposobie jego zaskarżenia.

  Wybrane orzeczenia

1. Nieważność postępowania zachodzi także wówczas, gdy sąd

przed wydaniem wyroku nie został powiadomiony o  śmierci strony
(art. 379 pkt 2 k.p.c.). Na podstawie art. 96 k.p.c. wszystkie działania
podjęte przez pełnomocnika po śmierci strony są bezprawne z wyjąt‑
kiem czynności zmierzających do zawieszenia postępowania (wyrok
SN z 11.12.2001 r., II UKN 657/00, OSNP 2003/18, poz. 448).

2.  Doręczenie odpisu wyroku sądu pierwszej instancji z  uzasadnie‑

niem byłemu pełnomocnikowi strony po zawiadomieniu sądu przez
mocodawcę o  wypowiedzeniu pełnomocnictwa (art.  94 §  1  k.p.c.)
jest nieskuteczne i  nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do
wniesienia apelacji (postanowienie SN z  2.07.2002  r., I  PZ 58/02,
OSNP 2004/10, poz. 173).

3.  Z chwilą ogłoszenia upadłości mocodawcy wygasa udzielone przez

niego pełnomocnictwo prawa materialnego i procesowego (postano‑
wienie SN z 7.11.2003 r., I CZ 127/03, OSP 2004/10, poz. 123).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

88 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

4. Jeżeli po utracie przez spółkę jawną zdolności procesowej

w  wyniku jej wykreślenia z  rejestru (art.  84 §  2  k.s.h.) nie poja‑
wia się kwestia następstwa prawnego takiej spółki i  tym samym –
potrzeba zawieszenia postępowania, to z  chwilą utraty zdolności
procesowej przez tę spółkę gaśnie ustanowione przez nią wcześniej
pełnomocnictwo procesowe i nie ma podstaw do stosowania art. 96
zdanie drugie k.p.c. (postanowienie SN z 12.05.2006 r., V CZ 30/06,
LEX nr 200923).

5.  Adresatem wypowiedzenia pełnomocnictwa procesowego jest peł‑

nomocnik, jednak jego skuteczność zależy od zawiadomienia sądu,
a następnie – przeciwnika i innych uczestników postępowania (posta‑
nowienie SN z 13.09.2017 r., IV CZ 50/17, LEX nr 2390752).

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa 5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa

5.1.  Materialnoprawna i procesowa konstrukcja

reprezentacji Skarbu Państwa
Skarb Państwa z mocy art. 33 k.c. jest osobą prawną. Według art. 34 k.c.
Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw
i  obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do
innych państwowych osób prawnych. Przepisy ustaw, powołujące
do  życia osoby prawne lub regulujące działalność jednostki organi‑
zacyjnej innej niż osoba prawna, określają organ lub osoby upoważ‑
nione do działania. Reguła ta nie może dotyczyć szczególnej osoby
prawnej, jaką jest Skarb Państwa, skoro nie ma ona siedziby ani orga‑
nów, a przede wszystkim inna jest jej materialnoprawna konstrukcja.
Kodeks cywilny nie zawiera uregulowań w  zakresie pojęcia „repre‑
zentacja Skarbu Państwa”; brak w  Kodeksie cywilnym przepisów,
w  których zawarte byłoby stwierdzenie, że Skarb Państwa występuje
w stosunkach cywilnoprawnych przez jednostki organizacyjne Skarbu
Państwa (stationes fisci). Skarb Państwa jako osoba prawna działa
w sferze dominium (wykonuje zadania o charakterze gospodarczym)
i imperium (jako władza działająca na podstawie prawa konstytucyj‑
nego i ustaw o charakterze ustrojowym, niebędących normami prawa
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa89

cywilnego). Skarb Państwa, będąc substratem państwa, jest jednolitą

i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot niemający odrębnych
organów.

W  związku z  tym w  doktrynie przedstawione zostało stanowisko,

według którego reprezentowanie Skarbu Państwa w zakresie czynno‑
ści materialnoprawnych należy wyprowadzać z dwóch źródeł:
1) po pierwsze – z konstrukcji art. 67 § 2 k.p.c., w którym przyjęto,
że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ pań‑
stwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej;
2) po drugie – z przepisów dotyczących przedmiotu i zakresu dzia‑
łania poszczególnych państwowych jednostek organizacyjnych.

Z  punktu widzenia reprezentacji materialnoprawnej Skarbu Pań-

stwa istotne są rozwiązania zawarte w:
1) art. 34 i 441 k.c., zgodnie z którymi Skarb Państwa jest w stosun‑
kach cywilnoprawnych podmiotem praw i  obowiązków, które
dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych pań‑
stwowych osób prawnych (art.  34  k.c.). Własność i  inne prawa
majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi
Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. Upraw‑
nienia majątkowe Skarbu Państwa względem państwowych osób
prawnych określają odrębne przepisy, w szczególności regulujące
ich ustrój (art. 441 § 1 i 2 k.c.);
2) art. 6 ustawy z 6.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem pań‑
stwowym, dalej: „u.z.z.m.p.” (Dz.U. z  2020  r. poz.  735  ze  zm.),
który określa kategorie podmiotów uprawnionych do wykony‑
wania materialnoprawnej reprezentacji Skarbu Państwa.

Podmiotami, o  których mowa w  art.  6 u.z.z.m.p., są: organy pań‑

stwowej jednostki organizacyjnej, z  której działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie (art.  6 ust.  2 i  5), organy władzy publicznej
– zgodnie z  ich właściwością i  w  zakresie określonym w  przepisach
odrębnych (art. 6 ust. 1 i 4), inne podmioty niebędące organami wła‑
dzy publicznej ani organami państwowych jednostek organizacyjnych
bez osobowości prawnej (art. 6 ust. 1).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

90 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Z  punktu widzenia procesowej konstrukcji reprezentacji Skarbu

Państwa podstawowe znaczenie ma art. 67 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.,
który stanowi, że do podejmowania czynności procesowych w imieniu
Skarbu Państwa uprawniony jest odpowiedni organ tej państwowej
jednostki organizacyjnej, z  której działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie (tzw.  statio fisci) lub odpowiedni organ jednostki nadrzęd‑
nej. W  zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czyn‑
ności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej
Polskiej (art.  67 §  2 zdanie drugie  k.p.c.). Zakres ten został określony
w  ustawie z  15.12.2016  r. o  Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej
Polskiej, dalej „u.PGRP” (Dz.U. z 2020 r. poz. 762 ze zm.). Przepis art. 7
tej ustawy stanowi, że Prokuratoria Generalna wykonuje zastępstwo
Skarbu Państwa reprezentowanego przez organy i podmioty, o których
mowa w art. 6 u.z.z.m.p. Na skutek przyjętego w art. 7 u.PGRP unor‑
mowania (dotyczącego reprezentacji procesowej), które odsyła do art. 6
u.z.z.m.p., wskazującego reprezentantów materialnoprawnych Skarbu
Państwa, osiągnięta została spójność między zasadami reprezentacji
materialnoprawnej i  procesowej Skarbu Państwa, na co trafnie zwró‑
cono uwagę w doktrynie (szerzej M. Dziurda, Procesowa reprezentacja
Skarbu Państwa a  reprezentacja materialnoprawna, „Studia Iuridica”
2018/75, passim; M.  Dziurda, Prokuratoria Generalna  RP. Komentarz,
red. nauk. L. Bosek, M. Dziurda, Warszawa 2019, s. 97).

Z  przytoczonych uregulowań wynika, że na gruncie reprezentacji

procesowej Skarbu Państwa „organami państwowej jednostki orga‑
nizacyjnej, z  której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie”
(art. 67 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.) są:
1) po pierwsze, organy państwowej jednostki organizacyjnej, z której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, o których mowa
w art. 6 ust. 2 i 5 u.z.z.m.p.,
2) po drugie, organy władzy publicznej – zgodnie z  ich właściwo‑
ścią i w zakresie określonym w przepisach odrębnych, o których
mowa w  art.  6 ust.  1 i  4 u.z.z.m.p. (organy władzy publicznej
wykonują swoje działania przy pomocy państwowej jednostki
organizacyjnej, tj. urzędu). Do organów władzy publicznej należą
nie tylko organy państwowe, ale także samorządowe. Szczególne
zadania w  tym zakresie spełnia starosta (szerzej G.  Bieniek,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa91

H. Pietrzkowski, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek samo‑

rządu terytorialnego, Warszawa 2013),
3) po trzecie, „inne podmioty”, niebędące organami władzy publicz‑
nej ani organami państwowych jednostek organizacyjnych bez
osobowości prawnej. Uprawnienia takich innych podmiotów
do podejmowania za Skarb Państwa czynności w  postępowa‑
niu sądowym wynikają z  przepisów szczególnych w  stosunku
do art. 67 § 2 k.p.c. (tak trafnie M. Dziurda, Zastępstwo Skarbu
Państwa przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej
w postępowaniu cywilnym, PPC 2017/3, s. 363 i n.).

Z przytoczonych regulacji wynika, że procesowego pojęcia statio fisci

nie można ograniczać do „państwowych jednostek organizacyjnych”.
Należy przyjąć, że w  postępowaniu sądowym Skarb Państwa może
być reprezentowany także przez jednostki samorządu terytorialnego,
których organy podejmują czynności procesowe. Oznacza to, że art. 67
§  2  k.p.c. nie jest jedynym przepisem, który reguluje sposób repre‑
zentacji Skarbu Państwa przed sądem. Okoliczność, że Skarb Państwa
nie ma organów, oznacza, że nie może mieć do niego zastosowania
art. 67 § 1 k.p.c., zgodnie z którym osoby prawne dokonują czynności
procesowych przez organy uprawnione do działania w  ich imieniu.
Z  kolei reguła, przewidziana w  art.  67 §  2  k.p.c., według której za
Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej
jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, miała i  nadal ma zasto‑
sowanie do jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości
prawnej, działających w  formie jednostek budżetowych. Współcze‑
śnie jednostek takich jest coraz mniej; w trwających od 1989 r. pro‑
cesach prywatyzacji i komunalizacji zostały one bowiem sprywatyzo‑
wane, skomunalizowane bądź zlikwidowane albo uzyskały osobowość
prawną, czego najlepszym przykładem są dawne państwowe szpitale.

W celu określenia kręgu „państwowa jednostka organizacyjna” i wska‑

zania ich organów, które za Skarb Państwa mogą podejmować przed
sądami czynności procesowe, niezbędne jest zdefiniowanie takich
pojęć jak: „organy władzy publicznej”, „organy administracji rządo‑
wej”, „organy kontroli państwowej i ochrony prawa” (zob. M. Dziurda,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

92 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Reprezentacja Skarbu Państwa w  procesie cywilnym, Kraków 2005,

s.  58–73). Zagadnienie to jest istotne chociażby z  tego względu, że nie
należą do rzadkości spory kompetencyjne między poszczególnymi
państwowymi jednostkami organizacyjnymi co do tego, która z  nich
jest właściwa w  zakresie reprezentacji Skarbu Państwa, czyli „z  której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie” (art.  67 §  2  k.p.c.). Ze
szczególnym nasileniem występuje to przy wszelkich reformach, których
następstwem są zmiany kompetencyjne państwowych jednostek organi‑
zacyjnych (szerzej zob. Metodyka..., rozdział VII pkt 4.4, s. 184–189).

Wskazanie państwowej jednostki organizacyjnej niemającej osobowo‑

ści prawnej, z której działalnością wiąże się dochodzenie roszczenia,
należy do powoda występującego z roszczeniem przeciwko Skarbowi
Państwa. Jako ugruntowane należy uznać stanowisko, że prawidłowe
oznaczenie strony, którą jest Skarb Państwa, powinno zawierać okreś‑
lenie „Skarb Państwa” i wskazywać właściwą – w rozumieniu art. 67
§ 2 k.p.c. – państwową jednostkę organizacyjną. Wskazanie w pozwie
kilku państwowych jednostek organizacyjnych nie zmienia faktu,
że stroną pozwaną jest Skarb Państwa, a  nie wskazane jednostki
(por.  wyrok SN z  10.01.1962  r., 4 CR 373/62, NP 1962/12, s.  1680,
oraz wyrok SN z  11.05.1999  r., I  CKN 1148/97, OSNC 1999/12,
poz.  205). Niekiedy określona jednostka jest od strony strukturalnej
jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej
przedsiębiorcą wykonującym także zadania z  zakresu administracji
publicznej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 i po skre‑
śleniu art.  4797  k.p.c. podmiot taki będzie zawsze występował tylko
jako statio fisci Skarbu Państwa. Pamiętać ponadto należy o  art.  460
§ 1 k.p.c., w świetle którego w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez‑
pieczeń społecznych, jeśli państwowa jednostka organizacyjna wystę‑
puje w  charakterze pracodawcy, to podejmuje czynności procesowe
w  postępowaniu sądowym jako samodzielny podmiot, a  nie repre‑
zentant Skarbu Państwa.

Jeśli zatem przykładowo Sąd Okręgowy w Łodzi (budżetowa jednostka

organizacyjna Skarbu Państwa) ponosi odpowiedzialność w  sto‑
sunku do osoby wezwanej w charakterze świadka oraz w stosunku do
pracownika sądu za szkodę wyrządzoną wypadkiem wskutek nieza‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa93

bezpieczenia na korytarzu sądowym prac porządkowych, to w sprawie

z powództwa osoby, która uległa wypadkowi jako świadek wezwany do
sądu, pozwanym będzie Skarb Państwa – Sąd Okręgowy w Łodzi, nato‑
miast w  sprawie z  powództwa poszkodowanego wypadkiem pracow‑
nika sądu pozwanym będzie Sąd Okręgowy w Łodzi (pracodawca).

5.2.  Oznaczenie Skarbu Państwa jako strony

w postępowaniu sądowym
Materialnoprawna konstrukcja jednolitości Skarbu Państwa jako osoby
prawnej wywołuje w sferze przepisów proceduralnych ten skutek, że
określenie w pozwie jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa (statio
fisci) nie wpływa na oznaczenie osoby pozwanego (powoda), którym
zawsze pozostaje Skarb Państwa. Stanowisku temu Sąd Najwyższy
dawał wielokrotnie wyraz w  publikowanych orzeczeniach (przykła‑
dowo: wyrok SN z 13.04.1983 r., IV CR 66/83, OSNCP 1984/1, poz. 5;
wyrok SN z 11.05.1999 r., I CKN 1148/97, OSNC 1999/12, poz. 205).
Jeśli Skarb Państwa jest powodem lub pozwanym (wnioskodawcą
lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego), to powinien być
reprezentowany przez wskazany jeden lub nawet kilka podmiotów,
z  których działalnością wiąże się roszczenie będące przedmiotem
postępowania sądowego. Należyta reprezentacja strony w postępowa‑
niu cywilnym wymaga, aby sąd wyjaśnił i ustalił, która z państwowych
jednostek organizacyjnych jest właściwą statio fisci. Dał temu wyraz
Sąd Najwyższy w wyroku z 22.09.1967 r. (I CR 188/67, PUG 1968/6,
s. 222), stwierdzając, że wadliwe określenie przez powoda państwowej
jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
od Skarbu Państwa roszczenie (tzw. statio fisci), nie może prowadzić
do oddalenia powództwa, lecz czyni niezbędnym ustalenie właściwej
jednostki organizacyjnej i wezwanie jej do udziału w sprawie. Podob‑
nie w  wyroku z  15.10.1971  r. (I  CR 393/71, PUG 1972/8–9, s.  300)
Sąd Najwyższy stwierdził, że konieczne jest ustalenie, której z takich
jednostek (jako tzw. stationes fisci) odpowiedzialność ta dotyczy, gdyż
ustalenie takie potrzebne jest do obciążenia zasądzoną należnością
odpowiedniego budżetu, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia
zasad rozrachunku gospodarczego i dyscypliny finansowej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

94 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Okoliczność, że sąd z  urzędu czuwa nad tym, aby Skarb Państwa był
w  postępowaniu sądowym reprezentowany w  sposób prawidłowy, nie
oznacza, że powód, pozywając Skarb Państwa, może nie wskazać statio
fisci. Jeżeli powód nie wskaże w pozwie żadnej jednostki reprezentu-
jącej Skarb Państwa, jest to brak formalny w rozumieniu art. 130 k.p.c.,
uzasadniający zastosowanie tego przepisu. Sąd może sprostować ozna‑
czenie statio fisci Skarbu Państwa. Sprostowanie z  istoty swojej może
dotyczyć tylko nieścisłości lub niedokładności w oznaczeniu jednostki
reprezentującej Skarb Państwa. Sprostowanie jest zatem możliwe, jeśli
w  nazwie danej jednostki zachodzą pewne niedokładności, nie może
natomiast prowadzić do zastąpienia wskazanej jednostki zupełnie
inną państwową jednostką organizacyjną. Skoro oznaczoną w  pozwie
stroną jest Skarb Państwa jako osoba prawna, to niewłaściwe wskazanie
państwowej jednostki organizacyjnej jest tylko mylnym oznaczeniem
w  zakresie reprezentacji; tym samym brak jest podstaw do oddalenia
z tego powodu powództwa. W orzeczeniu z 30.01.1957 r. (1 CR 931/55,
OSPiKA 1958/1, poz. 26) Sąd Najwyższy zawarł wskazania co do postę‑
powania sądu w  razie ustalenia, że Skarb Państwa nie jest reprezen‑
towany przez właściwą jednostkę organizacyjną, uznając, że w  takiej
sytuacji sąd powinien postąpić zgodnie z art. 60, 61 i 207 d.k.p.c. (obec‑
nie art. 69, 70 i 199 § 2 k.p.c.).

W  sytuacji, gdy powód, pozywając prawidłowo Skarb Państwa,

wadliwie określa podmiot, z  którego działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie, a  w  sprawie powinien występować inny
podmiot, uzupełnienie braku w  zakresie prawidłowego określenia
strony pozwanej nie powinno nastąpić w trybie wezwania do wzięcia
udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c.), lecz w płaszczyźnie właściwej
reprezentacji (art.  67 §  2  k.p.c.), przy czym sąd powinien z  urzędu
czuwać nad tym, aby Skarb Państwa był w  postępowaniu sądowym
reprezentowany w  sposób prawidłowy (wyrok SN z  11.01.1974  r.,
II CR 685/73, OSNCP 1975/1, poz. 10). Poprawności tego stanowiska
nie można zakwestionować, zważywszy że przepisy o podmiotowym
przekształceniu procesu cywilnego odnoszą się do różnych osób, a nie
do różnych stationes fisci tej samej osoby prawnej. Tym obowiązkiem
sąd obciążony jest także wtedy, gdy Skarb Państwa występuje w  roli
powoda. Wymaganie określenia w  procesie właściwego podmiotu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa95

reprezentującego Skarb Państwa bowiem wynika nie tylko z koniecz‑

ności oznaczenia właściwości miejscowej sądu (art. 29 k.p.c.) i skon‑
kretyzowania tego podmiotu w orzeczeniu dla celów egzekucji sądo‑
wej (art. 1060 k.p.c.), lecz także przede wszystkim służy zapewnieniu
należytej reprezentacji Skarbu Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.), niezależnie
od tego, po której stronie procesowej występuje. Skoro występowanie
w  sprawie właściwego podmiotu Skarbu Państwa należy do kwestii
związanej z reprezentacją prawidłowo wskazanego powoda lub pozwa‑
nego, to uzupełnienie braku w zakresie właściwego określenia (ozna‑
czenia) Skarbu Państwa jako powoda lub pozwanego (wnioskodawcy,
uczestnika postępowania nieprocesowego) powinno nastąpić nie
w trybie wezwania do wzięcia udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c.),
lecz w zakresie właściwej reprezentacji (art. 67 § 2 k.p.c.). Działaniem
takim sąd nie doprowadza do podmiotowej zmiany powództwa, lecz
tylko do prawidłowego określenia (uściślenia) strony procesowej.

Sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako stronę powo-
dową, gdy żądanie oparte jest na twierdzeniu, że podmiot wskazany
jako strona powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Pań-
stwa (por. uchwałę SN z 19.04.2001 r., III CZP 10/01, OSNC 2001/10,
poz. 147). Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postę‑
powania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, lecz
także zasada zakazująca sądowi narzucanie komukolwiek roli powoda.
Podmiot, który sobie przypisuje status strony powodowej, powinien
zatem wykazać, że ma zdolność sądową pozwalającą na przeprowadze‑
nie z jego udziałem, jako strony procesowej, ważnego procesu. Gdy nie
jest w stanie wykazać tego przymiotu, powinien jako stronę powodową
określić Skarb Państwa, a  siebie oznaczyć tylko jako podmiot repre‑
zentujący Skarb Państwa. Jeśli tego nie uczyni, sąd powinien odrzucić
pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. W wyroku z 9.01.2009 r.
(I CSK 304/08, OSNC-ZD 2009/D, poz. 96) Sąd Najwyższy stwierdził,
że w świetle art. 67 § 2 i art. 68 k.p.c. organ państwowej jednostki orga‑
nizacyjnej podejmujący czynności za Skarb Państwa obowiązany jest
wykazać przy pierwszej czynności procesowej swoje umocowanie sto‑
sownym dokumentem, jakim jest akt powołania lub inny akt równo‑
rzędny potwierdzający powierzenie określonej osobie pełnienie funkcji
organu państwowej jednostki organizacyjnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

96 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Wadliwość w  zakresie reprezentacji Skarbu Państwa jest nie tylko

uchybieniem procesowym, lecz także w  wyjątkowych sytuacjach
może być uznana za przyczynę nieważności postępowania na podsta‑
wie art. 379 pkt 5 k.p.c. Jeżeli tak, to mając na względzie fakt, że sąd
bierze z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania (por. art. 378
§ 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.), nie można zwolnić sądu orzekającego z obo‑
wiązku czuwania z  urzędu nad właściwą reprezentacją Skarbu Pań‑
stwa w  procesie cywilnym. Decydujący argument wynika z  art.  202
zdanie trzecie k.p.c. Przepis ten wyraźnie stwierdza, że brak należytej
reprezentacji strony, rozumiany m.in.  jako niedziałanie za stronę –
także za Skarb Państwa – organu uprawnionego lub osób upoważ‑
nionych do działania za ten organ (w odniesieniu do Skarbu Państwa
– niedziałanie organu państwowej jednostki organizacyjnej, z  której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie) – sąd bierze pod roz‑
wagę z urzędu w każdym stanie sprawy.

W sprawach, w których zastępstwo procesowe wykonuje Prokuratoria

Generalna, w razie wątpliwości co do kwestii, który z podmiotów lub
organów powinien reprezentować Skarb Państwa, a zwłaszcza w sytu‑
acji powstania tzw. sporu kompetencyjnego, polegającego na kwestio‑
nowaniu przez organy państwowych jednostek organizacyjnych ich
kompetencji w zakresie reprezentacji procesowej Skarbu Państwa, pre-
zes Prokuratorii Generalnej z urzędu lub na wniosek sądu wskazuje,
który organ jest właściwy do podejmowania czynności procesowych
za Skarb Państwa (art. 24 u.PGRP). Zob. uwagi niżej w pkt 5.3.4.

5.3.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa

wykonywane przez Prokuratorię Generalną RP
5.3.1.  Rodzaje zastępstwa

Organy i  podmioty, reprezentujące Skarb Państwa, o  których

mowa w  art.  6 u.z.z.m.p. nazwane zostały w  art.  7 ust.  1u.PGRP
„podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa” i  one reprezentują
Skarb Państwa przed sądami. Prokuratoria Generalna nie zastę-
puje tych podmiotów, lecz jako instytucjonalny pełnomocnik
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa97

procesowy zastępuje Skarb Państwa, jako osobę prawną, będącą

stroną postępowania sądowego. Podmiotem reprezentującym
Skarb Państwa nadal pozostaje wskazane w  pozwie statio fisci,
np. organ władzy publicznej, organ państwowej jednostki organiza‑
cyjnej niemającej osobowości prawnej, jednostka samorządu tery‑
torialnego (np.  starosta), której powierzono wykonywanie zadań
z  zakresu administracji publicznej na podstawie ustawy lub poro‑
zumienia. W  sprawach, w  których Prokuratoria Generalna wyko‑
nuje zastępstwo procesowe, oznaczenie strony powinno oprócz
określenia „Skarb Państwa” zawierać nazwę właściwego od strony
materialnoprawnej podmiotu (statio fisci) reprezentującego Skarb
Państwa, np.  „Skarb Państwa – Wojewoda Łódzki”. Innymi słowy,
sposób oznaczenia Skarbu Państwa jako strony procesowej, za którą
czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna, powinien
być taki sam, jak sprawach z  udziałem Skarbu Państwa, w  których
Prokuratoria Generalna zastępstwa procesowego nie wykonuje. Nie
jest prawidłowe oznaczanie w pozwie strony przez wpisanie Proku‑
ratorii Generalnej w miejsce podmiotu reprezentującego Skarb Pań‑
stwa („Skarb Państwa – Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej
Polskiej”). Nie ma też potrzeby zaznaczenia, że Skarb Państwa jest
zastępowany przez Prokuratorię Generalną (np.  „Skarb Państwa –
Wojewoda Łódzki, zastępowany przez Prokuratorię Generalną Rze‑
czypospolitej Polskiej”). Skoro przy oznaczeniu jako strony innej
osoby prawnej nie wskazuje się pełnomocnika, tak samo nie ma
podstaw do wskazywania w  pozwie (orzeczeniu sądowym) insty‑
tucjonalnego pełnomocnika procesowego Skarbu Państwa, jakim
jest Prokuratoria Generalna (zob.  H.  Pietrzkowski [w:]  G.  Bieniek,
H.  Pietrzkowski, Reprezentacja Skarbu Państwa..., s.  137). Wyjąt‑
kiem jest wniosek i treść orzeczenia sądowego dotyczącego kosztów
zastępstwa procesowego na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii
Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, ale to wynika z  wyraźnego
przepisu art. 32 u.PGRP.

Zastępstwo procesowe wykonywane przez Prokuratorię Generalną –

pomijając zastępstwo przed sądami administracyjnymi oraz zastęp‑
stwo Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i  innymi
organami orzekającymi w  stosunkach międzynarodowych, a  także
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

98 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

przed Trybunałem Konstytucyjnym – przewidziane jest w  trzech

grupach spraw, rozpoznawanych przed:
1) sądami powszechnymi i polubownymi, w których Skarb Państwa
jest reprezentowany przez organy i  podmioty zwane „podmio‑
tami reprezentującymi Skarb Państwa” (art. 7 ust. 1 u.PGRP),
2) sądami powszechnymi i  polubownymi, w  których zastępstwo
dotyczy innych niż Skarb Państwa osób prawnych, osób praw‑
nych z  udziałem Skarbu Państwa oraz osób prawnych z  udzia‑
łem państwowych osób prawnych (art. 12 ust. 1 u.PGRP),
3) Sądem Najwyższym.

Ad 1) W  ramach pierwszej grupy spraw zastępstwo procesowe

Skarbu Państwa można podzielić na obowiązkowe względne i fakul-
tatywne.

Zastępstwo procesowe obowiązkowe względne wykonywane jest

w czterech kategoriach spraw: 1) w sprawach rozpoznawanych w pierw‑
szej instancji przez sąd okręgowy; 2) w sprawach: a) o uzgodnienie tre‑
ści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, b) o stwierdze‑
nie zasiedzenia – jeżeli wartość przedmiotu sprawy przekracza kwotę
1 000 000  zł; 3)  w  sprawach rozpoznawanych przez sądy polubowne,
niezależnie od tego, czy miejsce postępowania przed tym sądem znaj‑
duje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, czy poza jej granicami
lub nie jest oznaczone; 4) w sprawach o uchylenie wyroku sądu polu‑
bownego oraz uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu
polubownego lub ugody przed nim zawartej. Względny charakter
zastępstwa obowiązkowego w tych sprawach wynika z tego, że Proku‑
ratoria Generalna może przekazać na podstawie art. 8 ust. 1 u.PGRP
wykonywanie zastępstwa podmiotowi reprezentującemu Skarb Pań‑
stwa, jeżeli ze względu na charakter sprawy zastępstwo Skarbu Państwa
przez Prokuratorię Generalną nie jest konieczne. Naruszenie zastęp-
stwa obowiązkowego wywołuje skutek w  postaci nieważności postę‑
powania z  powodu nienależytego umocowania pełnomocnika (posta‑
nowienie SN z 12.09.2019 r., IV CZ 65/19, LEX nr 2740951).

Fakultatywny charakter zastępstwa procesowego wykonywanego

przez Prokuratorię Generalną w  pierwszej grupie spraw wynika
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa99

z przyjętego uregulowania w art. 7 ust. 5 i 6 u.PGRP, zgodnie z którym

Prokuratoria Generalna może przejąć zastępstwo Skarbu Państwa
w  każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub
interesów Skarbu Państwa. Przejęcie zastępstwa Skarbu Państwa może
nastąpić w  każdym stadium postępowania. Stanowisko Prokuratorii
Generalnej w  przedmiocie przejęcia albo odmowy przejęcia zastęp‑
stwa Skarbu Państwa jest wiążące. Prokuratoria Generalna zawiada‑
mia sąd o  przejęciu zastępstwa Skarbu Państwa. Do zawiadomienia
Prokuratoria Generalna załącza jego odpisy dla stron lub uczestników
postępowania.

Zasady przejmowania przez Prokuratorię Generalną zastępstwa

Skarbu Państwa oraz zasady przekazywania wykonywania tego
zastępstwa podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa zostały
określone w art. 7 ust. 5 i 6 oraz art. 8 u.PGRP.

Ad 2) W  drugiej grupie spraw, w  których stroną jest państwowa

osoba prawna (art. 12 ust. 1 pkt 1 u.PGRP), osoba prawna z udzia‑
łem Skarbu Państwa (art. 12 ust. 1 pkt 2 u.PGRP) lub osoba prawna
z udziałem państwowej osoby prawnej (art. 12 ust. 1 pkt 3 u.PGRP),
zastępstwo procesowe takich osób jest wykonywane przez Proku‑
ratorię Generalną przed: 1)  sądami powszechnymi – w  sprawach
cywilnych rozpoznawanych w  pierwszej instancji przez sąd okrę‑
gowy, 2)  sądami polubownymi – w  sprawach – w  których wartość
przedmiotu sprawy przekracza kwotę 5 000 000 zł.

Prezes Rady Ministrów na podstawie art. 12 ust. 3 u.PGRP wydał roz‑

porządzenie z 11.05.2017 r. w sprawie osób prawnych zastępowanych
przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej oraz opłat ponoszo‑
nych za usługi prawne świadczone przez Prokuratorię Generalną
Rzeczypospolitej Polskiej, a także opłat za przeprowadzenie postępo‑
wania przed Sądem Polubownym przy Prokuratorii Generalnej Rze‑
czypospolitej Polskiej (Dz.U. z  2019  r. poz.  702  ze  zm.). W  załącz‑
nikach do tego rozporządzenia podana jest lista osób prawnych,
których zastępstwo wykonuje Prokuratoria Generalna. Zastępstwo
w  przypadku państwowych osób prawnych jest obowiązkowe, nato‑
miast w przypadku osób prawnych z udziałem Skarbu Państwa oraz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

100 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

osób prawnych z  udziałem państwowych osób prawnych jest wyko‑

nywane za zgodą, która ma charakter generalny.

Ad 3) W trzeciej grupie spraw, a więc rozpoznawanych przed Sądem

Najwyższym, zastępstwo procesowe wykonywane przez Prokurato‑
rię Generalną jest obowiązkowe i  ma charakter wyłączny. Zgodnie
z  art.  8 ust.  6 u.PGRP w  przypadku przekazania podmiotowi repre‑
zentującemu Skarb Państwa wykonywania zastępstwa, zastępstwo
przed Sądem Najwyższym wykonuje Prokuratoria Generalna.

5.3.2.  Współdziałanie podmiotów i organów

reprezentujących Skarb Państwa z Prokuratorią
Generalną

Prokuratoria Generalna, będąc instytucjonalnym pełnomocnikiem

Skarbu Państwa, powinna posiadać wiedzę konieczną do podejmowa‑
nia działań wchodzących w zakres zastępstwa procesowego, które jest
wykonywane, powinno lub może być wykonywane. W związku z tym
przepisy ustawy nakładają na podmioty reprezentujące Skarb Pań-
stwa obowiązek współdziałania z Prokuratorią Generalną. Współ‑
działaniem objęte są informacje niezbędne do wykonywania zastęp‑
stwa, informacje konieczne do wszczęcia postępowania sądowego lub
czynności procesowych. Zakres i tryb udzielania Prokuratorii Gene‑
ralnej informacji niezbędnych do wykonywania zastępstwa proce‑
sowego jest uzależniony od charakteru zastępstwa procesowego. We
wszystkich sprawach objętych zastępstwem procesowym Skarbu Pań‑
stwa podmiot reprezentujący Skarb Państwa składa wnioski w przed‑
miocie wszczęcia postępowania, przedstawia stanowisko w  sprawie,
a ponadto przekazuje wszelkie informacje i dokumenty niezbędne do
wykonywania przez Prokuratorię Generalną zastępstwa procesowego
(art. 30 ust. 1 u.PGSP). Prokuratoria Generalna nie jest związana tymi
wnioskami, z wyjątkiem wniosków w przedmiocie wszczęcia postępo‑
wania, cofnięcia pozwu lub wniosku, uznania roszczenia lub wniosku,
zrzeczenia się roszczenia, ograniczenia roszczenia lub zawarcia ugody
sądowej, a  zatem czynności, które ograniczają roszczenia albo pro‑
wadzą do rezygnacji z  roszczeń przysługujących podmiotowi repre‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa101

zentującemu Skarb Państwa (art.  30 ust.  2 u.PGRP). Jeżeli podmiot

reprezentujący Skarb Państwa, pomimo żądania Prokuratorii Gene‑
ralnej, nie składa w  określonym terminie wniosku w  przedmiocie
wszczęcia postępowania ani wniosków co do czynności procesowych
w sprawie, Prokuratoria Generalna jest zobowiązana podjąć te czyn‑
ności według swego uznania, zawiadamiając o  tym podmiot repre‑
zentujący Skarb Państwa, chyba że podjęcie takich czynności nie jest
konieczne do zachowania terminów wynikających z przepisów prawa
albo ustalonych przez sąd, trybunał lub inny organ orzekający (art. 30
ust. 3 u.PGRP).

W  sprawie, w  której zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez

Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe, podmiot reprezentujący
Skarb Państwa jest zobligowany na podstawie art. 29 ust. 1 u.PGRP do
niezwłocznego zawiadomienia Prokuratorii Generalnej o stanie praw‑
nym lub faktycznym związanym z działalnością tego podmiotu oraz
przekazania informacji i dokumentów, w świetle których uzasadnione
jest wszczęcie w  imieniu Skarbu Państwa postępowania sądowego.
W przypadku, gdy zastępstwo Prokuratorii Generalnej jest wyłączne,
podmiot reprezentujący Skarb Państwa, niezwłocznie po powzięciu
wiadomości o  zaistnieniu okoliczności, które czynią dopuszczalnym
podjęcie czynności przed Sądem Najwyższym, przekazuje Prokuratorii
Generalnej informacje i dokumenty zgromadzone w sprawie wraz ze
swoim stanowiskiem co do potrzeby podjęcia czynności przed Sądem
Najwyższym (art.  29 ust.  2 u.PGRP). Okolicznością taką jest wyda‑
nie przez sąd drugiej instancji niekorzystnego dla Skarbu Państwa
orzeczenia podlegającego zaskarżeniu do Sądu Najwyższego skargą
kasacyjną, zażaleniem, skargą o  stwierdzenie niezgodności prawo‑
mocnego orzeczenia z prawem. Jest nią także doręczenie podmiotowi
reprezentującemu Skarb Państwa odpisu środka zaskarżenia wniesio‑
nego przez stronę przeciwną, umożliwi to bowiem Prokuratorii Gene‑
ralnej udzielenie odpowiedzi na skargę kasacyjną lub inny wniesiony
środek zaskarżenia. Okolicznością taką jest również przedstawienie
Sądowi Najwyższemu przez sąd drugiej instancji zagadnienia praw‑
nego na podstawie art. 390 k.p.c. Powiadomienie o tym Prokuratorii
Generalnej stworzy możliwość przedstawienia stanowiska prawnego
w  imieniu występującego w  sprawie Skarbu Państwa. Wobec tego,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

102 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

że zakresem przymusu adwokacko­‍ ‑radcowskiego, przewidzianego

w  art.  871  k.p.c., nie jest objęty – jak przyjmuje się w  judykaturze –
wniosek o  doręczenie stronie orzeczenia wraz z  uzasadnieniem na
podstawie art. 387 § 3 k.p.c., należy przyjąć, że tzw. zapowiedzi skargi
kasacyjnej może dokonać samodzielnie, i niekoniecznie przez adwo‑
kata lub radcę prawnego, podmiot reprezentujący Skarb Państwa.

Z mającego charakter ustrojowy art. 4 ust. 1 pkt 1 u.PGRP (podobnie

jak z art. 4 ust. 1 pkt 1 nieobowiązującej już ustawy z 8.07.2005 r. o Pro‑
kuratorii Generalnej Skarbu Państwa, dalej „u.PG” (Dz.U.  Nr  169,
poz.  1417  ze  zm.), wynika także norma o  charakterze procesowym
przyznająca zdolność postulacyjną przed Sądem Najwyższym wyłącz‑
nie Prokuratorii Generalnej i  pozbawiająca jednocześnie tej zdolno‑
ści adwokatów i  radców prawnych. Przepis art.  871 §  3  k.p.c. należy
zatem interpretować w  ten sposób, że w  sprawach, w  których obo-
wiązuje wyłączne zastępstwo Skarbu Państwa przez Prokuratorię
Generalną, nie jest dopuszczalne zastępowanie go przez jakikol-
wiek inny podmiot. Obejmuje to także czynności związane z postę‑
powaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowane przed sądem
niższej instancji, takie jak wniesienie skargi kasacyjnej. Stanowisko
podmiotu współdziałającego co do potrzeby podjęcia czynności przed
Sądem Najwyższym odnosi się w  szczególności do treści orzeczenia
sądu drugiej instancji, skargi kasacyjnej wniesionej przez inną stronę
(uczestnika) postępowania albo zagadnienia prawnego przedstawio‑
nego Sądowi Najwyższemu. Do stanowiska dołącza się całość mate‑
riałów zgromadzonych w sprawie (akta podręczne).

Czynności zastępstwa przed sądami, trybunałami i innymi organami

orzekającymi wykonują wyłącznie radcowie Prokuratorii General‑
nej, mogą je wykonywać również Prezes i  wiceprezesi Prokuratorii
Generalnej. Tylko wyjątkowo, a  mianowicie w  sprawach wymaga‑
jących znajomości prawa obcego albo procedur lub instytucji mię‑
dzynarodowych, Prokuratoria Generalna może powierzyć zastępstwo
procesowe przed sądami, trybunałami lub innymi organami orzeka‑
jącymi adwokatowi, radcy prawnemu lub innej osobie uprawnionej
do występowania w  charakterze pełnomocnika procesowego, zawie‑
rając z taką osobą umowę cywilnoprawną, bez konieczności stosowa‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa103

nia przepisów ustawy z 29.01.2004 r. – Prawo zamówień publicznych

(Dz.U. z 2019 r. poz. 1843) (art. 34 u.PGRP).

Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do

wykonywania czynności zastępstwa jest legitymacja służbowa
(art.  33 u.PGRP). Należy przyjąć, że uregulowanie przewidziane
w  art.  33 ust.  2 u.PGRP jest szczególnym w  stosunku do art.  126
§ 3 k.p.c. Oznacza to, że radca Prokuratorii Generalnej, podejmując
czynności procesowe, nie składa pełnomocnictwa procesowego.

Sąd Najwyższy w wyroku z 2.02.2011 r. (II CSK 368/10, LEX nr 785877)

uznał, że naruszenie art.  8 ust.  1 u.PG w  zw.  z  art.  67 §  2  k.p.c. nie
powoduje nieważności postępowania z przyczyny określonej w art. 379
pkt  2  k.p.c. W  uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że niezapew‑
nienie udziału w sprawie Prokuratorii Generalnej, jako obligatoryjnego
zastępcy procesowego Skarbu Państwa, może być oceniane jedynie przez
pryzmat przesłanki nieważności postępowania określonej w  art.  379
pkt  5  k.p.c., tj.  pozbawienia strony możności obrony swoich praw.
Wystąpienie tej ostatniej przyczyny nieważności postępowania zależy
jednak od oceny konkretnych okoliczności postępowania (por. wyrok
SN z 13.12.2005 r., IV CK 244/05, LEX nr 399735). Poszukując argu‑
mentów wspierających pogląd zaprezentowany przez Sąd Najwyższy
w  powołanym wyroku z  2.02.2011  r., należałoby podnieść, że nie‑
ważność postępowania, o  której mowa w  art.  379 pkt  2 in fine  k.p.c.
(pełnomocnik strony nie był należycie umocowany), zachodzi, gdy
wada dotyczy umocowania pełnomocnika, nie zaś w  przypadku, gdy
właściwie umocowany pełnomocnik nie powinien – zważywszy na
obowiązkowe, aczkolwiek niemające charakteru wyłącznego zastęp‑
stwo procesowe wykonywane przez Prokuratorię Generalną – repre‑
zentować strony, tj.  Skarbu Państwa. Sąd Najwyższy wskazał, że prze‑
pisy o nieważności postępowania mają charakter szczególny, podlegają
więc ścisłej wykładni. Z  tej przyczyny naruszenia art.  8 ust.  1 u.PG
w  zw.  z  art.  67 §  1  k.p.c. nie można zakwalifikować jako nieważności
postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 2 k.p.c. W tej sprawie pod‑
miot, będący materialnoprawnym reprezentantem Skarbu Państwa, był
reprezentowany przez pełnomocnika właściwie umocowanego przez
ten podmiot, a zatem przesłanka nieważności postępowania w postaci
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

104 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

„nienależycie umocowanego pełnomocnika strony” – można twierdzić

– nie została spełniona. Zważyć ponadto trzeba, że w  postępowaniu,
w którym zastępstwo procesowe Prokuratorii Generalnej ma charakter
obligatoryjny, nie jest wykluczone przekazanie sprawy do prowadze‑
nia podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa (wtedy podmiot taki
może reprezentować Skarb Państwa nawet przed Sądem Najwyższym
– art. 8b ust. 1 i 5 u.PG).

Można bronić stanowiska przeciwnego, wyrażonego w  wyroku Sądu

Najwyższego z 10.01.2013 r. (IV CSK 403/12, OSP 2013/11, poz. 111),
przyjmując, że w  opisanej sytuacji mamy do czynienia z  wadliwie
umocowanym pełnomocnikiem. Prezentując taki pogląd, należałoby
przyjąć założenie, że w  przypadku obowiązkowego pełnomocnictwa
procesowego wykonywanego przez Prokuratorię Generalną Skarbu
Państwa, właściwie umocowanego pełnomocnika podmiotu repre‑
zentującego Skarb Państwa należy traktować jako osobę, która nie
może być pełnomocnikiem, co oznacza, że nie mógłby przez analogię
mieć zastosowania art.  97 §  2  k.p.c., na podstawie którego istnieje
możliwość zatwierdzenia czynności podjętych przez osobę wadli‑
wie umocowaną. Pamiętać bowiem należy, że usanowane mogą być
tylko czynności procesowe dokonane przez osobę, która może być
pełnomocnikiem (por.  uzasadnienie uchwały SN (7) z  8.07.2008  r.,
III CZP 154/07, OSNC 2008/12, poz.  133). Przyjmując jednak moż‑
liwość stosowania per analogiam art. 97 § 2 k.p.c., należałoby uznać,
że zatwierdzenia czynności dokonywałaby Prokuratoria Generalna
Skarbu Państwa (aktualnie Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej
Polskiej), nie zaś materialnoprawny reprezentant Skarbu Państwa.

5.3.3.  Koszty zastępstwa procesowego wykonywanego

przez Prokuratorię Generalną

Koszty postępowania w  sprawie, w  której Prokuratoria Generalna

wykonuje zastępstwo procesowe Skarbu Państwa, ponosi podmiot
reprezentujący Skarb Państwa, którego dotyczy przedmiot tego
postępowania, z  wyjątkiem kosztów zastępstwa procesowego wyko‑
nywanego przez Prokuratorię Generalną (art. 32 ust. 1 i 2 u.PGRP).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa105

Wobec tego, że Skarb Państwa nie ma obowiązku uiszczania opłat,

podmiot reprezentujący Skarb Państwa ponosi w  toku postępowa‑
nia tylko wydatki, a  ponadto w  razie przegrania sprawy poniesie
koszty postępowania strony przeciwnej – zgodnie z  zasadami rozli‑
czania kosztów, zawartymi w  art.  98–110 i  520  k.p.c. (art.  32 ust.  3
i  4 u.PGRP). Według art.  32 ust.  3 i  4 u.PGRP koszty zastępstwa
procesowego zasądzone lub przyznane Skarbowi Państwa w sprawie,
w  której zastępstwo Skarbu Państwa lub zastępstwo Rzeczypospoli‑
tej Polskiej wykonuje Prokuratoria Generalna, przysługują Skarbowi
Państwa – Prokuratorii Generalnej. Koszty te są egzekwowane przez
Skarb Państwa – Prokuratorię Generalną na podstawie tytułu egze‑
kucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności wydaną na rzecz
Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej w zakresie rozstrzygnięcia
o  kosztach zastępstwa procesowego. Na podstawie tego uregulowa‑
nia oraz art.  99  k.p.c., który stanowi, że: „Skarbowi Państwa repre‑
zentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa zwraca
się koszty w  wysokości należnej według przepisów o  wynagrodze‑
niu adwokata”, należy uznać, że: po pierwsze – gdy Skarb Państwa,
jako strona przegrywająca, zobowiązany jest ponieść wszelkie koszty
postępowania, to wszelkie koszty – w tym koszty zastępstwa proceso‑
wego – powinny być zasądzone od podmiotu reprezentującego Skarb
Państwa, nigdy zaś od Prokuratorii Generalnej; po drugie – gdy Skar‑
bowi Państwa, jako stronie wygrywającej, należy się zwrot kosztów
postępowania, to koszty zastępstwa procesowego powinny być zasą‑
dzane nie na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, lecz na
rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej, pozostałe zaś koszty
przysługują podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa. W  roz‑
strzygnięciu (tenorze) wyroku Prokuratoria Generalna może zatem
zostać wskazana jedynie w  zakresie kosztów zastępstwa proceso-
wego zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa (art. 32 u.PGRP).

5.3.4.  Wskazanie przez Prezesa Prokuratorii Generalnej

organu właściwego do reprezentowania Skarbu Państwa

Wobec tego, że regulacje dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa

pozostały poza ustawą o  Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

106 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

Polskiej, to odpowiedzi na pytanie, która jednostka w  konkretnej

sprawie powinna reprezentować Skarb Państwa, nadal należy poszu‑
kiwać w przepisach dotyczących przedmiotu i zakresu ich działania.
Jednostki te określone zostały w  ustawie jako „podmioty reprezen-
tujące Skarb Państwa” (art. 7 ust. 1 u.PGRP). Pojęciem tym objęte są
na przykład: organy władzy publicznej, państwowe jednostki organi‑
zacyjne niemające osobowości prawnej, organy jednostek samorządu
terytorialnego i  inne podmioty, którym powierzono wykonywanie
zadań publicznych na podstawie ustaw lub porozumień, organy
administracji rządowej i  inne podmioty uprawnione na podstawie
odrębnych przepisów do reprezentowania Skarbu Państwa.

W  razie wątpliwości co do kwestii, który z  podmiotów lub orga‑

nów powinien reprezentować Skarb Państwa, a  zwłaszcza w  sytuacji
powstania tzw.  sporu kompetencyjnego, polegającego na kwestio‑
nowaniu przez organy państwowych jednostek organizacyjnych ich
kompetencji w  zakresie reprezentacji procesowej Skarbu Państwa,
prezes Prokuratorii Generalnej z  urzędu lub na wniosek sądu
wskazuje, który organ jest właściwy do podejmowania czynności
procesowych za Skarb Państwa (art. 24 u.PGRP).

  Wybrane orzeczenia

1.  Oddalenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa, reprezento‑

wanego przez określoną jednostkę organizacyjną, powoduje skutek
powagi rzeczy osądzonej w stosunku do jakiejkolwiek innej jednostki
organizacyjnej (wyrok SA w Warszawie z 17.10.1996 r., I ACr 846/96,
OSA 1998/9, poz. 41).

2.  Jeżeli w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Pań‑

stwa reprezentowany był tylko przez część jednostek organizacyjnych,
z  których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, to pomi‑
nięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania nie‑
ważności postępowania z  przyczyn wymienionych w  art.  379 pkt  2
i 5 k.p.c. (wyrok SN z 14.04.1999 r., III CKN 1239/98, OSNC 1999/11,
poz. 191).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa107

3. Stosownie do art.  33 i  34  k.c. Skarb Państwa stanowi jednolity

podmiot; niezależnie od wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu
sądowym państwowych jednostek organizacyjnych (art. 67 § 2 k.p.c.),
stroną jest zawsze Skarb Państwa, a  nie wskazane jednostki (wyrok
SN z 11.05.1999 r., I CKN 1148/97, OSNC 1999/12, poz. 205).

4.  Gdy stroną w  procesie jest Skarb Państwa, prawidłowe oznacze‑

nie strony pozwanej powinno zawierać określenie „Skarb Państwa”
i  wskazywać właściwą państwową jednostkę organizacyjną, z  której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Obowiązek właści‑
wego oznaczenia strony pozwanej spoczywa na powodzie, jednakże
w  praktyce za ukształtowany uważany jest pogląd, iż sąd orzekający
powinien czuwać nad tym, by Skarb Państwa był reprezentowany
w  procesie przez właściwą jednostkę. Sąd musi w  ramach podstawy
faktycznej powództwa wyjaśnić i ustalić powiązanie między strukturą
organizacyjną i  zakresem działania danej jednostki a  dochodzonym
roszczeniem. Skarb Państwa, mając osobowość prawną (art.  33  k.c.
i art. 64 § 1 k.p.c.), ma zdolność sądową, czyli zdolność do samodziel‑
nego występowania w procesie. Jednakże czynności za Skarb Państwa
dokonuje organ właściwej jednostki organizacyjnej. W związku z tym
trzeba ustalić umocowanie organu właściwej jednostki do reprezen‑
towania Skarbu Państwa (wyrok SN z 22.02.2001 r., III CKN 295/00,
LEX nr 52382).

5.  Sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony powo‑
dowej wówczas, gdy żądanie oparte zostało na twierdzeniu, że jed‑
nostka wskazana jako strona powodowa jest podmiotem odrębnym
od Skarbu Państwa (uchwała SN z  19.04.2001  r., III  CZP 10/01,
OSNC 2001/10, poz. 147).

6.  Jeżeli pozew został skierowany przeciwko jednostce organizacyjnej

bez oznaczenia, że jest to statio fisci, a następnie w toku postępowania
dochodzi do takiego oznaczenia, to nie ma żadnej zmiany w zakresie
reprezentacji. Organ pozwanej jednostki organizacyjnej bowiem –
z mocy art. 67 § 2 k.p.c. – uprawniony jest do reprezentowania Skarbu
Państwa. Przekształcenie podmiotowe na podstawie art. 194 § 1 k.p.c.
może nastąpić przed sądem pierwszej instancji. Na mocy wyraźnego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

108 Rozdział I. Reprezentacja stron w postępowaniu cywilnym

art.  391 §  1  k.p.c. jest ono wyłączone w  postępowaniu apelacyjnym

(postanowienie SN z 6.06.2001 r., V CZ 34/01, IC 2002/4).

7.  Za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy Komitetu do Spraw

Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego
odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa reprezentowany przez Mini‑
stra Spraw Wewnętrznych i  Administracji (wyrok SN z  29.11.2001  r.,
V CKN 1725/00, OSNC 2002/9, poz. 114).

8. Reprezentantem pozwanego Skarbu Państwa po dniu 1  stycznia

1998  r. powinien być organ administracji rządowej, który w  drodze
przekształcenia zlikwidował dotychczasową jednostkę Skarbu Pań‑
stwa i  utworzył – z  wyodrębnionego organizacyjnie zespołu osób
i środków majątkowych stanowiących podstawę istnienia tej jednostki
– samodzielną, odrębną od Skarbu Państwa, osobę prawną (wyrok
SN z 20.03.2002 r., V CKN 909/00, Prok. i Pr. 2003/2, poz. 39).

9. Starosta nie może skutecznie przypisywać sobie statusu strony

(uczestnika postępowania) w  postępowaniu sądowym. Starosta, aby
nie narazić się na odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), powi‑
nien jako stronę powodową wskazać Skarb Państwa, a siebie oznaczyć
tylko jako statio fisci Skarbu Państwa, wykazując, że dochodzi rosz‑
czenia w  ramach zadań z  zakresu administracji rządowej (postano‑
wienie SN z 3.10.2002 r., I CKN 448/01, OSP 2003/7–8, poz. 99).

10.  W  sprawach o  zwrot mienia, którego przepadek lub konfiskatę

orzeczono na rzecz Skarbu Państwa, w wypadku stwierdzenia nieważ‑
ności tego orzeczenia zgodnie z  art.  10 ust.  1 ustawy z  23.02.1991  r.
o  uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjono‑
wanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(Dz.U. Nr  34, poz.  149  ze  zm.), Skarb Państwa jest reprezentowany
przez państwową jednostkę organizacyjną, w  której władaniu jest
mienie podlegające zwrotowi. Jeżeli nie sposób ustalić takiej jed‑
nostki lub jednostka, której to mienie przekazano do dysponowa‑
nia w  wyniku orzeczenia sądu o  przepadku mienia lub konfiskacie
nie jest już w jego posiadaniu z przyczyn faktycznych lub prawnych,
w sprawie o zapłatę równowartości tego mienia Skarb Państwa repre‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa109

zentuje ta jednostka, której mienie przekazano do dysponowania

w wyniku orzeczenia sądu. Jeżeli brak takiej jednostki lub jednostki,
która przejęła jej zadanie, w  sprawie o  zasądzenie równowartości
mienia Skarb Państwa jest reprezentowany przez ministra właściwego
do spraw Skarbu Państwa (wyrok SN z 22.01.2003 r., II CKN 1103/00,
IC 2003/10).

11.  Za szkodę wyrządzoną przed dniem 1 stycznia 1999 r. przez funk‑

cjonariuszy administracji (zarządów) dróg publicznych odpowiada
Skarb Państwa, a  nie obecni zarządcy (jednostki samorządu teryto‑
rialnego) (wyrok SN z  19.03.2003  r., I  CKN 104/01, OSNC 2004/6,
poz. 91).

12.  W świetle art. 67 § 2 i art. 68 organ państwowej jednostki orga‑

nizacyjnej podejmujący czynności za Skarb Państwa obowiązany jest
wykazać swoje umocowanie stosownym dokumentem przy pierwszej
czynności procesowej; stosownym dokumentem wykazującym to
umocowanie jest akt powołania lub inny akt równorzędny potwier‑
dzający powierzenie określonej osobie pełnienie funkcji organu
państwowej jednostki organizacyjnej (wyrok SN z  9.01.2009  r.,
I CSK 304/08, OSNC-ZD 2009/D, poz. 96).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział II

SPRAWNOŚĆ POSTĘPOWANIA
SĄDOWEGO
Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

1.  Obowiązek sądu przeciwdziałania

przewlekłości postępowania. Ciężar wspierania
postępowania przez strony 1.  Obowiązek sądu przeciwdziałania przewlekłości postępowania...

Tylko czynności właściwe i odpowiednie na określonym etapie postę‑

powania, sprawnie podejmowane przez sąd z  należytą starannością,
mogą zapewnić obywatelowi prawo do rozpatrzenie jego sprawy
w rozsądnym terminie (art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie 4.11.1950 r., Dz.U.
z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), a według art. 45 Konstytucji RP –
prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Zgodnie
z  art.  6 §  1  k.p.c. sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postę‑
powania i  dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierw‑
szym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaś­nienia
sprawy. Szybkość działania w celu sprawnego rozpoznania sprawy nie
może jednak, co wynika z wyraźnego zastrzeżenia zawartego w art. 6
§ 1 k.p.c., wpływać niekorzystnie na wyjaśnienie sprawy.

W  świetle tego uregulowania na organach procesowych, jakimi

są przewodniczący i  sąd, ciążą obowiązki określone w  przepisach
procedury cywilnej. Aktualny ustawodawca, na podstawie noweli
do Kodeksu postępowania cywilnego z  4.07.2019  r., wprowadził –
w  miejsce przepisów funkcjonujących w  systemie dyskrecjonalnej
władzy sędziego – rozwiązania zawarte w  przepisach poświęconych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Obowiązek sądu przeciwdziałania przewlekłości postępowania...111

nowej organizacji postępowania sądowego. Mają one zapewnić, przez

właściwą koncentrację materiału procesowego, sprawny przebieg
postępowania sądowego.

We współczesnym procesie cywilnym okoliczność, że na sądzie spo‑

czywa odpowiedzialność za koncentrację materiału procesowego, nie
uwalnia strony od ciężaru wspierania postępowania sądowego. Strona
– zgodnie z  zasadą vigilantibus iura sunt scripta – jest zobowiązana
do dbałości o swoją sprawę. Doświadczenie sędziowskie wskazuje, że
zbyt duże ułatwienia i  pomoc ze strony sądu sprzyjają powstawaniu
zjawiska demobilizacji stron i  braku troski o  własne interesy, nato‑
miast rygorystyczne egzekwowanie od stron i  ich pełnomocników,
zwłaszcza zawodowych, ciążących na nich obowiązków procesowych
stanowi skuteczny sposób zwalczania apatii procesowej, prowadzącej
z  reguły do przewlekłości postępowania. Tę oczywistą prawdę coraz
częściej dostrzegają przedstawiciele nauki prawa procesowego, trafnie
wskazując, z odwołaniem się do doktryny państw Unii Europejskiej,
że proces cywilny typu opiekuńczego a priori nie może być procesem
sprawnym i dobrze zorganizowanym, tylko bowiem tam, gdzie strony
odpowiadają za przebieg procesu, nie dochodzi do jego przewlekłości.
Strony procesu, a  zwłaszcza ich zawodowi pełnomocnicy, powinny
pamiętać, że ustanawianie terminów, stawianie wymagań formalnych
czy wreszcie dyscyplinowanie stron i  organów procesowych należy
do istoty postępowania sądowego i stanowi jego immanentną cechę.
Dochodzenie przez powoda swych racji oraz obrona podejmowana
przez pozwanego muszą odbywać się według reguł przyjętych w pra‑
wie procesowym. Takie rozwiązanie stwarza jednolitą pozycję stron
postępowania oraz taki sam zakres przysługujących im środków pro‑
cesowych, realizuje więc najistotniejszą regułę procesu kontradykto‑
ryjnego oraz prawo do sprawiedliwego i rzetelnego procesu.

Zasada aktywności stron, której wyrazem jest art.  3  k.p.c., ma na

względzie przede wszystkim ochronę praw przysługujących stronie,
trudno więc byłoby wyprowadzić z  niej obowiązek takiego zacho‑
wania stron, które zapewniałoby koncentrację materiału proceso‑
wego i sprzyjałoby sprawnemu rozpatrzeniu sprawy. Artykuł 3 k.p.c.,
mimo że został zmieniony przez ustawę nowelizującą z 16.09.2011 r.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

112 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

i  stanowi, że strony i  uczestnicy postępowania obowiązani są dawać

wyjaś­nienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zataja‑
nia czegokolwiek oraz przedstawiać dowody, a przede wszystkim – co
zostało dodane przez wspomnianą nowelę – „dokonywać czynności
procesowych zgodnie z  dobrymi obyczajami”, nie zawiera normy
prawnej, z  której dla stron wynikałby obowiązek wspierania postę‑
powania sądowego. Ustawodawca, mając świadomość dużego zna‑
czenia, jakie dla koncentracji materiału procesowego i  zapewnienia
szybkości postępowania mają działania stron, wypełnił brak regulacji
w tym zakresie, dodając § 2 do art. 6 k.p.c. o treści: „Strony i uczest‑
nicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie okoliczności
faktyczne i  dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być prze‑
prowadzone sprawnie i  szybko” (nowelą z  4.07.2019  r. w  miejsce
„okoliczności faktyczne” wpisano „fakty”). Normatywne ujęcie tej
powinności procesowej sprawia, że sąd nie jest osamotniony w działa‑
niach, mających na celu koncentrację materiału procesowego. Wspar‑
cie stron w  tym zakresie kwalifikowane jest jako ciężar wspierania
postępowania przez strony. W  praktyce jest ono realizowane przez
ciężar przytoczenia faktów i  dowodów (art.  126 §  1 pkt  5, art.  187
§ 1 pkt 2 i art. 210 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.), ciężar ustosunkowania
się do twierdzeń strony przeciwnej (art.  210 §  2  k.p.c.) oraz ciężar
dowodu w znaczeniu formalnym (art. 126 § 1 pkt 3, art. 210 § 1 zda‑
nie pierwsze i  art.  232 zdanie pierwsze  k.p.c.). Ustawa nowelizująca
z 4.07.2019 r. wprowadziła wiele rozwiązań dodatkowych, stanowią‑
cych normatywny wyraz dyrektywy wspierania postępowania przez
strony (por. uwagi niżej w pkt 3).

2.  Nadużycie prawa procesowego 2.  Nadużycie prawa procesowego

2.1.  Przeciwdziałanie nadużyciu prawa

procesowego w orzecznictwie przed uchwaleniem
art. 41 k.p.c.
Praktyka sądowa dostarcza przykładów takich zachowań stron, które
pod pozorem korzystania z  przysługujących uprawnień proceso‑
wych podejmowane są nie w  celu uzyskania ochrony prawnej, lecz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Nadużycie prawa procesowego113

– najczęściej – w celu destabilizowania przebiegu postępowania sądo‑

wego i  odwleczenia rozstrzygnięcia sprawy. Sąd Najwyższy, inter‑
pretując art.  3  k.p.c. jeszcze przed dodaniem do Kodeksu postępo‑
wania cywilnego art.  41, uznał – w  postanowieniu z  13.06.2017  r.,
III  SPP  24/17 (LEX nr  2329016) – że nadużycie prawa proceso‑
wego mieści się w  zakresie pojęciowym postępowania sprzecznego
z  dobrymi obyczajami, o  którym mowa w  art.  3  k.p.c. („obowiązek
dokonywania czynności procesowych zgodnie z  dobrymi obycza‑
jami”). W  tamtym okresie zastosował określoną sankcję, odwołując
się do stwierdzonego nadużycia przez stronę (uczestnika postępowa‑
nia) uprawnień procesowych w następujących orzeczeniach:

W  uchwale z  11.12.2013  r., III  CZP 78/13 (OSNC 2014/9,

poz.  87) Sąd Najwyższy stwierdził, że nie ma podstaw do
odroczenia rozprawy z  powodu nieobecności strony spowodowanej
długotrwałą chorobą, jeżeli w  okolicznościach sprawy wniosek o  jej
odroczenie stanowi nadużycie praw procesowych. W  uzasadnieniu
tego wyroku został wyrażony pogląd, że zasada rzetelnego procesu
nie ma charakteru jednostronnego, obowiązuje bowiem także strony,
co wynika z  art.  3  k.p.c. Sąd Najwyższy wywiódł przy tym, że choć
wymieniony przepis nie został obwarowany żadną sankcją, to jednak
jeżeli strona nie wywiązuje się z nałożonego na nią „ciężaru proceso‑
wego”, powinna się liczyć z  niekorzystnymi skutkami procesowymi.
Jako przykład naruszenia zasad rzetelnego procesu przez stronę Sąd
Najwyższy wskazał czynności przewidziane przez ustawę i formalnie
dopuszczalne, ale w okolicznościach sprawy wykorzystywane w spo‑
sób nieodpowiadający ich rzeczywistemu celowi, a  w  szczególności
w sposób naruszający prawo drugiej strony do uzyskania efektywnej
ochrony prawnej. Sąd rozpoznający sprawę powinien przeciwdziałać
takim czynnościom, uwzględniając obiektywne kryteria oceny wyni‑
kające z porównania celu uprawnienia procesowego przysługującego
stronie ze sposobem wykorzystania go w określonych okolicznościach
w konkretny sposób.

Sąd może oddalić wniosek o  nadanie klauzuli wykonalności

aktowi notarialnemu, w  którym dłużnik złożył oświadczenie
o poddaniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych, jeżeli z treści aktu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

114 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

oraz oświadczenia dłużnika w  sposób oczywisty wynika, że zostało

ono złożone w  celu obejścia prawa. Przesądzając, że dopuszczalne jest
nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu obejmującemu
oświadczenie dłużnika o  poddaniu się egzekucji świadczeń alimenta‑
cyjnych, Sąd Najwyższy zastrzegł, że w  sytuacjach wyjątkowych albo
w okolicznościach nadzwyczajnych uzasadnione jest odejście od zasady,
iż w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności nie bada się kwestii
merytorycznych związanych z istnieniem obowiązku świadczenia. Cho‑
dzi w  szczególności o  przypadki, w  których dłużnik – wykorzystując
ustalony w  art.  1025  k.p.c. porządek zaspokajania wierzyciela z  kwoty
uzyskanej z  egzekucji – poddaje się egzekucji w  akcie notarialnym
wyłącznie w celu pozbawienia możliwości zaspokojenia innych wierzy‑
cieli, usytuowanych w dalszej kolejności. Brak reakcji sądu klauzulowego
w takiej sytuacji oznaczałby sprowadzenie go do roli organu „pieczętują‑
cego” nadużywanie przez stronę przysługujących jej praw procesowych
(uchwała SN z 4.12.2013 r., III CZP 85/13 (OSNC 2014/3, poz. 28).

Wielokrotne zgłaszanie w  toku sprawy wniosków o  wyłącze‑

nie sędziego (sędziów) może w  konkretnych okolicznościach
sprawy stanowić nadużycie praw procesowych, prowadzące do uzna‑
nia kolejnego wniosku za bezskuteczny (wyrok SN z  25.11.2015  r.,
II  CSK 752/14, LEX nr  1943239; por.  też: postanowienie SN
z 16.06.2016 r., V CSK 649/15, OSNC 2017/3, poz. 37).

Złożenie wniosku o  zawezwanie do próby ugodowej wyłącznie

w  celu przerwania biegu przedawnienia stanowi – jako czynność
procesowa sprzeczna z dobrymi obyczajami – nadużycie prawa pro‑
cesowego (art.  3  k.p.c.). (wyrok SN z  27.07.2018  r., V  CSK 384/17,
LEX nr 2525421).

2.2.  Definicja oraz przejawy nadużycia prawa

procesowego
W doktrynie przez nadużycie prawa procesowego rozumie się każdy
przypadek takiego skorzystania przez stronę (uczestnika postępowa‑
nia) z postępowania cywilnego, które służy innym celom niż uzyskanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Nadużycie prawa procesowego115

ochrony praw podmiotowych. „Korzystanie z prawa procesowego” to

z kolei wszelkie działania lub zaniechania, które mają wpływ na bieg
lub wynik postępowania sądowego. Do nadużycia prawa procesowego
najczęściej dochodzi przez podjęcie określonej czynności procesowej.
Czynności (zachowania) stron, mające cechy nadużycia prawa proceso-
wego, są podejmowane na podstawie i  w  granicach prawa proce-
sowego (np.  uprawnienia do wytoczenia powództwa, do wniesienia
zażalenia); nie zmierzają jednak do osiągnięcia celu, w którym odpo‑
wiednie instytucje procesowe zostały ustanowione. Cel obowiązywa-
nia danej instytucji procesowej stanowi zatem punkt wyjścia przy
określeniu istoty nadużycia uprawnienia procesowego. Innymi
słowy, sąd czy też zawodowy pełnomocnik, podnosząc zarzut nad‑
użycia przez przeciwnika procesowego prawa procesowego, doko‑
nuje oceny w tym zakresie przez pryzmat ustalenia celu, który strona
chce osiągnąć przez podjęcie danej czynności procesowej. Nadużycie
prawa procesowego może polegać nie tylko na skorzystaniu z  danej
instytucji procesowej, która nie służy osiągnięciu celu, dla którego
została ustanowiona. Może być nim (nadużyciem) także inne zacho‑
wanie, mające wpływ na przebieg postępowania sądowego (np. wielo‑
krotne niestawiennictwo na rozprawę z powodu przewlekłej choroby,
usprawiedliwiane zwolnieniami lekarskimi wystawianymi akurat na
dzień wyznaczonej rozprawy).

W  tak ujętej definicji nadużycia prawa procesowego brakuje sank‑

cji procesowej, co w  nauce prawa procesowego tłumaczy się tym,
że w  przypadku tego rodzaju nadużycia chodzi o  naruszenie zasady
prawnej (nieskodyfikowanej), nie zaś reguły postępowania. Skoro
zakaz nadużywania przez strony (uczestników postępowania) praw
procesowych jest nieskodyfikowaną zasadą prawa, to – jak wskazuje
się w literaturze – rozważania nad możliwością zastosowania ogólnej
sankcji za naruszenie tej zasady są bezprzedmiotowe. W  grę wcho‑
dzą jedynie sankcje przewidziane w  przepisach regulujących postę‑
powanie sądowe. Wyjątkiem jest art. 103 k.p.c., który w § 1 stanowi,
że: „Niezależnie od wyniku sprawy sąd może włożyć na stronę lub
interwenienta obowiązek zwrotu kosztów, wywołanych ich niesu‑
miennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem”, a  według
§ 2 tego artykułu dotyczy to zwłaszcza kosztów powstałych wskutek
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

116 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych

z  prawdą, zatajenia lub opóźnionego powołania dowodów, a  także
oczywiście nieusprawiedliwionej odmowy poddania się mediacji.
Konkludując, tylko w razie nadużycia praw procesowych, wyrażonych
w normach stanowiących reguły postępowania, podmiot naruszający
te reguły powinien liczyć się z konsekwencjami procesowymi.

Ustawodawca, mając zapewne na względzie takie rozumienie naduży‑

cia prawa procesowego, nie zdefiniował tego pojęcia i  nie posługi‑
wał się – aż do uchwalenia noweli z  4.07.2019  r. – terminem „nad‑
użycie prawa procesowego”. We wspomnianej nowelizacji pojęcie to
zostało jednak zdefiniowane w dodanym art. 41 k.p.c., który stanowi:
„Z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom
i  uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego
z  celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa proceso‑
wego)”. Termin „nadużycie prawa procesowego” ponadto pojawił się
w art. 2262 § 1 i 2 k.p.c., który określa sankcje za jego nadużycie.

Mimo zdefiniowania i  wprowadzenia do kodeksu pojęcia „nadużycie

prawa procesowego”, ustawodawca nie określił jednolitej sankcji za nad‑
użycie prawa procesowego, którą mogłaby być narzucająca się prima
facie sankcja bezskuteczności czynności podjętej z  nadużyciem prawa
procesowego (por.  postanowienie SN z  21.07.2015  r., III  UZ  3/15,
LEX nr  1925809; oraz wyrok SN z  27.07.2018  r., V  CSK 384/17,
LEX nr  2525421). Ustawodawca uznał, nie bez racji, za niemożliwe
określenie jednolitej sankcji dla każdego przypadku, w którym będzie
miała zastosowanie klauzula generalna przyjęta w  art.  41  k.p.c. Przy‑
znając zasadność takiego założenia, nie można zapominać, że nie tylko
czynność procesowa podjęta przez stronę może być oceniona za nad‑
użycie prawa procesowego i  przez to uznana jako bezskuteczna. Za
nadużycie prawa procesowego może być uznane także inne zachowa‑
nie strony, do którego sankcja bezskuteczności byłaby niemożliwa do
zastosowania. Z  tych względów – pozostawione do dyspozycji sądu
– sankcje określone w  art.  2262 §  2 pkt  1, 2, 3a i  3b  k.p.c. – mają
różny charakter. Przyjąć należy, że wymierzenie grzywny, o  czym
mowa w  pkt  1 tego artykułu, podlega ograniczeniu przewidzianemu
w art. 163 § 1 k.p.c. Przepisy, określające pozostałe sankcje wymienione
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Nadużycie prawa procesowego117

w  pkt  2, 3a i  3b, nie budzą wątpliwości. Wysokość kosztów, którymi

strona nadużywająca prawa procesowego może zostać dodatkowo
obciążona niezależnie od wyniku sprawy, nie powinna przekraczać
kwoty maksymalnej, jaką byłaby obciążona w razie przegrania procesu
(pkt 2); w przypadku sankcji polegającej na obciążeniu kosztami pro-
cesu podwyższonymi odpowiednio do spowodowanego nadużyciem
zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy,
koszty te mogą być podwyższone co najwyżej dwukrotnie (pkt  3a),
natomiast stopa odsetek, o których mowa w pkt 3b, może zostać pod‑
wyższona maksymalnie dwukrotnie.

W  przepisach dodanych przez nowelę do Kodeksu postępowania

cywilnego z  4.07.2019  r. ustawodawca wskazał czynności, których
podjęcie grozi odpowiednimi sankcjami. Czynności te stanowią
przejaw nadużycia procesowego, a polegają na złożeniu:
1) jako pozwu, pisma niezawierającego żądania rozpoznania sprawy
sądowej,
2) powództwa oczywiście bezzasadnego,
3) wielu wniosków o wyłączenie sędziego,
4) kolejnych zażaleń w tym samym lub zbliżonym przedmiocie,
5) wielu wniosków o  sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię
wyroku,
6) kolejnych wniosków o ustanowienie adwokata (radcy prawnego)
z urzędu.

Ad 1) W doktrynie za ugruntowany pozostaje pogląd, że pozew jest

formą żądania (powództwa) skierowanego do sądu. W  przypadku
pisma niezawierającego żądania rozpoznania sprawy sądowej,
choćby nazwane zostało pozwem, należy je – zgodnie z art. 1861 k.p.c.
– „zwrócić wnoszącemu bez żadnych dalszych czynności”. Wskazane
w tym przepisie zastrzeżenie „chyba że wyjątkowe okoliczności uza‑
sadniają nadanie mu dalszego biegu” nie może oznaczać, że pismu
takiemu zostanie nadany bieg procesowy w  sądzie. Jeśli pismo nie
jest pozwem, to żadne „wyjątkowe okoliczności” nie mogą uzasad‑
niać nadania takiemu pismu biegu, mającemu na celu uczynienia
z  tego pisma pozwu. Jeśli pismo będące pozwem (zawierające żąda‑
nie) dotknięte jest brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

118 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

mu dalszego biegu, przewodniczący lub referendarz sądowy prze‑

prowadzają na podstawie odpowiednio art. 130 lub 1305 k.p.c. postę‑
powanie, w  ramach którego dostrzeżone braki mogą być usunięte
(zob. rozdział VIII pkt 1 i 2).

Przez „wyjątkowe okoliczności”, o  których mowa w  art.  1861  k.p.c.,

należy rozumieć podane w piśmie niebędącym pozwem i jego załącz‑
nikach takie okoliczności, które usprawiedliwiają „nadanie pismu
dalszego biegu” w sądzie w ramach skargowego postępowania admi‑
nistracyjnego, albo mogą stanowić podstawę wszczęcia z  urzędu
sprawy w sądowym postępowaniu nieprocesowym lub egzekucyjnym.
Za wątpliwy uznać należy pogląd, że przez „nadanie pismu dalszego
biegu” z  powodu wyjątkowych okoliczności należy rozumieć prze‑
słanie pisma organowi administracji publicznej lub samorządowej
czy też jakiejkolwiek organizacji pozasądowej. „Dalszy bieg” pisma
oznacza bieg w  sądowych jednostkach organizacyjnych. Przema‑
wia za tym chociażby okoliczność, że w  razie bezzasadnego zwrotu
pisma wnoszącemu przysługuje zażalenie (art.  394 §  1 pkt  1  k.p.c.),
natomiast w przypadku przekazania pisma organowi pozasądowemu
wnoszący pismo pozbawiony jest takiego zaskarżenia. Wobec tego, że
zwrot pisma wniesionego jako pozew, z  którego nie wynika żądanie
rozpoznania sprawy jest przedmiotem – co expressis verbis wynika
z art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. – zarządzenia przewodniczącego, na które
przysługuje zażalenie, nie może budzić wątpliwości, że takiego zarzą‑
dzenia nie może wydać asystent sędziego na podstawie art. 472 k.p.c.

Ad 2) Za powództwo oczywiście bezzasadne należy uważać takie,

którego ocena na podstawie treści pozwu (sformułowanego żądania
i  jego uzasadnienia), załączonych załączników, faktów powszechnie
znanych lub znanych sądowi z urzędu pozwala stwierdzić, bez głęb‑
szej analizy prawnej, że będzie musiało być oddalone. W  literaturze
wskazuje się na powództwa spekulacyjne, pozorne, jako oczywiście
bezzasadne. Ich celem nie jest poddanie rzeczywistego sporu cywilno‑
prawnego pod osąd sądu, lecz zainicjowanie swego rodzaju spektaklu
sądowego na potrzeby osobiste, gospodarcze, polityczne podmiotu
wytaczającego takie powództwo. Do tej kategorii powództw należy
zaliczyć zgłoszenie żądań wynikających z  zobowiązań o  charakterze
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Nadużycie prawa procesowego119

moralnym czy też towarzyskim. W przypadku zgłoszonych roszczeń

z  zobowiązań niezupełnych, na przykład wynikających z  gier lub
zakładów, które nie są prowadzone na podstawie stosownego zezwo‑
lenia organu państwowego – art.  413  k.c., ocena, że powództwo jest
oczywiście bezzasadne, musi wynikać z  treści pozwu, co wydaje się
mało prawdopodobne, bowiem powód w pozwie nie będzie informo‑
wał, że roszczenie przysługuje mu z gry lub zakładu nielegalnego.

Powództwa oczywiście bezzasadnego nie można utożsamiać z „powódz‑

twem bezzasadnym”. Bezzasadność powództwa może wynikać z braku
legitymacji procesowej czy też interesu prawnego przy powództwie
o ustalenie, a także z braku roszczenia. W przywołanych przykładach
bezzasadność powództwa sąd stwierdza po dokonaniu merytorycznej
oceny wskazanych przesłanek (legitymacja procesowa, interes prawny)
czy też merytorycznej oceny w  zakresie przysługiwania roszczenia.
Nie można kwalifikować powództwa jako oczywiście bezzasadnego,
gdy z powodu zaistnienia negatywnej formalnej przesłanki procesowej
pozew podlega odrzuceniu (art. 199 k.p.c., zob. rozdział VIII pkt 6).

Powództwo oczywiście bezzasadne sąd wyrokiem oddala na posiedzeniu

niejawnym, bez uprzedniego sprawdzania wartości przedmiotu sporu,
wezwania do uiszczenia opłaty, bez doręczania odpisu pozwu pozwa‑
nemu. Wyrok z uzasadnieniem podlega doręczeniu powodowi z urzędu.

W  sprawach, w  których powództwo zostało oddalone jako oczy‑

wiście bezzasadne, postępowanie apelacyjne ma charakter uprosz‑
czony. Odnośnie do możliwości zaskarżenia skargą kasacyjną
wyroku sądu drugiej instancji wydanego w takich sprawach zob. roz‑
dział XVII pkt 4.2.

Ad 3) Nadużycie prawa procesowego w  przypadku zgłoszenia

wniosku o wyłączenie sędziego polega na tym – jak stanowi art. 531
§ 1 k.p.c. – że:
1) pretekstem pozbawionego podstaw wniosku są okoliczności
związane z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach,
2) kolejny wniosek dotyczy tego samego sędziego z  powołaniem
tych samych okoliczności.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

120 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

Sankcją takiego wniosku, a  także pism związanych z  jego wniesie‑

niem jest ich pozostawienie w  aktach sprawy bez dalszego biegu,
o  czym sąd powiadamia stronę tylko raz – przy złożeniu pierw‑
szego pisma. W  razie wniesienia wniosku ustnie do protokołu
sankcja przybiera formę powiadomienia strony przez przewodni‑
czącego o  bezskuteczności wniosku o  wyłączenie sędziego. Wnio‑
sek rozpoznaje sąd na posiedzeniu niejawnym w  składzie jednego
sędziego, po złożeniu wyjaśnień przez sędziego, którego wniosek
dotyczy. Wniosek podlega rozpoznaniu bez takich wyjaśnień, jeżeli
nie zostały złożone w terminie dwóch tygodni od daty jego wpływu
do sądu, bądź usunięcia braków, którymi wniosek był dotknięty
(art. 52 § 2 k.p.c.).

Z  instytucją wniosku o  wyłączenie sędziego wiąże się nowa –

wprowadzona przez nowelę z  4.07.2018  r. – regulacja, przyjęta
w art. 481 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, gdy sędzia jest wyłączony
z mocy samej ustawy ze względu na osobiste zainteresowanie sprawą
(przypadki określone w  art.  48 §  1 pkt  1–4  k.p.c.), jej rozpoznanie
podlega innemu sądowi równorzędnemu, wyznaczonemu przez sąd
przełożony nad sądem, do którego sprawa wpłynęła, jako właściwego.
Przepisu art.  481  k.p.c. nie stosuje się w  sprawach rozpoznawanych
w postępowaniu wieczystoksięgowym i w postępowaniu rejestrowym,
a także w sprawach z zakresu prawa spadkowego, z wyjątkiem spraw
o  stwierdzenie nabycia spadku i  przedmiotu zapisu windykacyjnego
oraz o dział spadku. Ustawodawca uznał, że wprowadzenie szczegól‑
nych gwarancji zachowania bezstronności sędziego w  sprawach –
objętych wskazanym wyjątkiem – nie jest konieczne, skoro ich istota
sprowadza się do odnotowywania faktów prawotwórczych (art.  508
§ 4 k.p.c.).

Ad 4) Zgodnie z art. 3943 k.p.c. za zażalenie wniesione jedynie dla

zwłoki uważa się:
1) drugie i  ewentualnie kolejne zażalenie wniesione przez tę samą
stronę na to samo postanowienie,
2) zażalenie wniesione na postanowienie wydane w  wyniku czyn‑
ności wywołanych wniesieniem przez tę samą stronę wcześniej‑
szego zażalenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Nadużycie prawa procesowego121

Okoliczności sprawy mogą wskazywać, że taką ocenę należy wykluczyć,

czemu ustawodawca dał wyraz w § 1 in fine art. 3943 k.p.c. Takich zaża‑
leń sąd nie odrzuca, bowiem na odrzucenie zażalenia przysługuje zaża‑
lenie do innego składu sądu pierwszej instancji (art. 3941a pkt 12 k.p.c.),
lecz pozostawia je w aktach sprawy bez dalszych czynności na podsta‑
wie – mającego techniczny charakter – zarządzenia sędziego sprawoz‑
dawcy, które nie podlega zaskarżeniu ani nie jest doręczane stronom.
Sąd jedynie zawiadamia stronę, która wniosła zażalenie, o pozostawie‑
niu go w aktach sprawy bez dalszych czynności.

Kontrola instancyjna zasadności pozostawienia zażalenia bez dal‑

szych czynności może być przeprowadzona przez sąd drugiej instan‑
cji w  trybie odpowiednio zastosowanego art.  380  k.p.c., a  więc na
wniosek strony zgłoszony we wniesionej apelacji.

Ad 5) Kolejne wnioski, a  więc z  wyjątkiem pierwszych, o  sprosto-

wanie, uzupełnienie i wykładnię co do tego samego wyroku również
zostały objęte nową regulacją dotyczącą nadużycia prawa proceso‑
wego (art.  3501 §  1, 2, 4  k.p.c.). Okoliczności sprawy mogą wskazy‑
wać, że taką ocenę należy wykluczyć, czemu ustawodawca dał wyraz
w art. 3501 § 2 in fine k.p.c. Sankcją przewidzianą dla takich wniosków
i pism z nimi związanych jest ich pozostawienie w aktach sprawy bez
dalszego biegu, o czym sąd powiadamia stronę tylko raz – przy złoże‑
niu pierwszego pisma (art. 3501 § 3 k.p.c.).

Ad 6) Za nadużycie uprawnień procesowych wymagające przeciw‑

działania ustawodawca uznał w  ustawie z  4.07.2019  r. ponawiane
przez strony wnioski o  ustanowienie pełnomocnika z  urzędu
oparte na tych samych okolicznościach, które już zostały negatyw‑
nie zweryfikowane przez sąd po złożeniu pierwszego wniosku. Sank‑
cją przewidzianą dla takich wniosków i pism z nimi związanych jest
ich pozostawienie w  aktach sprawy bez dalszego biegu, o  czym sąd
powiadamia stronę tylko raz – przy złożeniu pierwszego wniosku
(art. 1172 § 2 k.p.c.).

O  nadużyciu prawa procesowego cywilnego zob.  Ł.  Błaszczak,

Nadużycie prawa procesowego w  postępowaniu arbitrażowym,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

122 Rozdział II. Sprawność postępowania sądowego

Warszawa 2018; A.  Kubas, Nadużycie prawa procesowego – próba

oceny ostatnich zmian legislacyjnych, „Palestra” 2019/11–12,
s.  168–180; K.  Weitz, Nadużycie „prawa” procesowego cywilnego,
PPC 2020/1(38), s.  7  i  n. i  powołaną w  artykule literaturę. Pełny
wykaz literatury i orzecznictwa do art. 41 k.p.c. zawiera opracowanie
z  cyklu „GUDI-LEX” J.  Gudowskiego, Kodeks postępowania cywil‑
nego. Orzecznictwo. Piśmiennictwo, t. I, Warszawa 2020.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział III

SYSTEM GROMADZENIA MATERIAŁU

PROCESOWEGO
Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

1.  System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej

władzy sędziego 1.  System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego

W  nauce prawa postępowania cywilnego wyróżnia się, gdy mowa

o sposobach koncentrowania materiału procesowego, system preklu‑
zji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego. Na podstawie noweli
z  4.07.2019  r. do Kodeksu postępowania cywilnego został dodany –
w  księdze pierwszej, tytule VI, dziale II  – rozdział  2a zatytułowany
„Organizacja postępowania”. Przepisy tego rozdziału regulują sposób
gromadzenia materiału procesowego, posiłkując się regułami właści‑
wymi zarówno dla systemu prekluzji, jak i  systemu dyskrecjonalnej
władzy sędziego. Tworzą hybrydowy system, który można określić
jako system koncentracji materiału procesowego.

Zasada prekluzji polega na tym, że ustawa w sposób wyraźny zakre‑

śla chwilę, do której można gromadzić materiał procesowy, powo‑
łując fakty, dowody i  zarzuty nawet w  sposób ewentualny tylko na
wypadek, gdyby przedstawione w  pierwszej kolejności okazały się
nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez sąd – pod rygorem
utraty możliwości późniejszego ich powoływania. W systemie preklu‑
zji obrona pozwanego, który dysponuje kilkoma zarzutami, podej‑
mowana jest – pod rygorem utraty niezgłoszonych zarzutów – w taki
przykładowo sposób: „Wnoszę o  oddalenie powództwa z  braku po
stronie pozwanego biernej legitymacji procesowej, ponadto – w razie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

124 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

uznania, że pozwany ma tę legitymację – roszczenie podlega odda‑

leniu jako całkowicie bezzasadne, a  gdyby uznać je za usprawiedli‑
wione co do zasady, kwestionuję jego wysokość, ponadto zgłaszam
zarzut potrącenia przysługującej mi wierzytelności w wysokości pro‑
wadzącej do umorzenia wierzytelności powoda, niezależnie od tego
podnoszę zarzut przedawnienia”.

Na podstawie noweli do Kodeksu postępowania cywilnego z 24.05.2000 r.

zasada prekluzji obowiązywała w sprawach gospodarczych (art. 47912 § 1,
art. 47914 § 2, art. 47914a, 47918 § 3 k.p.c.), w postępowaniu nakazowym
(art. 495 § 3 k.p.c.), w postępowaniu uproszczonym (art. 5055 k.p.c.) oraz
w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 50519 § 2 k.p.c.).

Przepisy o  postępowaniu odrębnym w  sprawach gospodarczych,

a  także inne przepisy, w  których zasada prekluzji znajdowała swój
wyraz, zostały uchylone przez kolejną nowelizację procedury cywil‑
nej na podstawie ustawy z  16.09.2011  r. W  modelu przyjętym w  tej
noweli dominowała zasada władzy dyskrecjonalnej sędziego, a więc
władzy uznaniowej. Jej istota polega na tym, że o czasowych granicach
gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd, mając na wzglę‑
dzie przepisy regulujące sposób gromadzenia materiału procesowego.
W  okresie obowiązywania tej zasady pominięcie danego przytocze‑
nia strony następowało więc nie z  mocy ustawy, jak ma to miejsce
w systemie prekluzji, lecz na podstawie decyzji sądu. Spoczywająca na
sądzie odpowiedzialność za koncentrację materiału procesowego nie
uwalniała strony od ciężaru wspierania postępowania sądowego.

Ustawa nowelizująca z  16.09.2011  r. w  istotny sposób zmieniła

art. 207 k.p.c., którego znaczenie w systemie dyskrecjonalnej władzy
sędziego oraz ciężaru wspierania przez strony postępowania sądo‑
wego było pierwszoplanowe. W  przepisie tym została utrzymana
zasada fakultatywności odpowiedzi na pozew (art.  207 §  1  k.p.c.).
Możliwość zarządzenia przez przewodniczącego wniesienia odpo‑
wiedzi na pozew nie była jednak ograniczona do spraw zawiłych lub
rozrachunkowych, lecz istniała w każdej sprawie (art. 207 § 2 k.p.c.).
Odpowiedź na pozew złożona z  naruszeniem art.  207 §  2  k.p.c.
podlegała zwrotowi (art.  207 §  7  k.p.c.). Pominięcie spóźnionych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego125

twierdzeń i dowodów było przewidziane w art. 207 § 6, art. 217 § 2

i 3, art. 344 § 2 zdanie drugie, art. 493 § 1 zdanie trzecie i art. 503
§ 1 zdanie trzecie k.p.c. Przesłanką pominięcia było „spóźnione” ich
przedstawienie. Odpowiadając na pytanie, kiedy mamy do czynie‑
nia ze spóźnionymi twierdzeniami i  dowodami niepowołanymi:
w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowaw‑
czym (art. 207 § 6 k.p.c.), sprzeciwie od wyroku zaocznego (art. 344
§  2 zdanie drugie  k.p.c.), zarzutach od nakazu zapłaty w  postępo‑
waniu nakazowym (art. 493 § 1 zdanie trzecie k.p.c.), sprzeciwie od
nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 503 § 1 zdanie
trzecie  k.p.c.), bądź powołanymi na rozprawie w  celu uzasadnienia
swoich wniosków lub odparcia wniosków i  twierdzeń strony prze‑
ciwnej, które wbrew art.  217 §  2  k.p.c. nie zostały zgłoszone „we
właściwym czasie”, należało przyjmować, że spóźnione są takie oko‑
liczności faktyczne i  dowody, które zostały przytoczone ze zwłoką
(wnioskowanie a  contrario z  treści art.  6 §  2  k.p.c., stanowiącego,
że wszystkie twierdzenia i dowody należy przytaczać „bez zwłoki”).
Spóźnienie następowało więc wtedy, gdy strona, mimo że powinna
była, jednak nie powołała faktu lub dowodu w pozwie, odpowiedzi
na pozew, sprzeciwie od wyroku zaocznego, zarzutach od nakazu
zapłaty w  postępowaniu nakazowym lub sprzeciwie od nakazu
zapłaty w  postępowaniu upominawczym. W  odniesieniu do twier‑
dzeń i dowodów przedstawianych na rozprawie w celu uzasadnienia
swoich wniosków lub odparcia wniosków i  twierdzeń strony prze‑
ciwnej przyjmowano, że o  tym, czy strona powinna była powołać
twierdzenie lub dowód już wcześniej, decyduje to, czy twierdzenie
lub dowód pozostaje w  logicznym związku z  uzasadnieniem jej
żądania lub jej obroną przed żądaniem przeciwnika bądź z  twier‑
dzeniami lub dowodami przez nią wcześniej powołanymi. Przykła‑
dowo pozwany, który w  odpowiedzi na pozew powołał się na fakt
dokonania przed wszczęciem procesu potrącenia, musiał nie tylko
powołać fakt złożenia odpowiedniego oświadczenia woli, ale także
wszystkie fakty, które dotyczą istnienia jego wierzytelności, którą
potrącił. Gdyby poprzestał w  odpowiedzi na pozew na prostym
powołaniu faktu złożenia oświadczenia woli o potrąceniu, a następ‑
nie dopiero na rozprawie próbował powołać fakty związane z  ist‑
nieniem jego wierzytelności, oznaczałoby to, że powołanie tych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

126 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

faktów było spóźnione, gdyż pozwany mógł i powinien był powołać

je w odpowiedzi na pozew (K. Weitz, System koncentracji materiału
procesowego według projektu zmian Kodeksu postępowania cywilnego
[w:]  Reforma postępowania cywilnego w  świetle projektów Komisji
Kodyfikacyjnej, red. K. Markiewicz, Warszawa 2011, s. 27–28).

W systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego rygor pominięcia spóź‑

nionych twierdzeń i  dowodów nie ma charakteru bezwzględnego.
Sąd, w razie stwierdzenia, że opóźnienie w powołaniu twierdzeń lub
dowodów nastąpiło bez winy strony lub uwzględnienie spóźnionych
twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy
albo wystąpią inne wyjątkowe okoliczności, nie powinien pominąć
spóźnionych twierdzeń lub dowodów. Przesłanka „braku winy”
podlegała ocenie według kryteriów i przy uwzględnieniu utrwalonej
w  doktrynie i  judykaturze wykładni pojęcia braku winy, występu‑
jącego w przepisach art. 162 i 348 k.p.c., szczególnie zaś w art. 168
§  1  k.p.c., który przewiduje przywrócenie terminu do dokonania
czynności procesowej, jeżeli strona uchybiła terminowi „bez swojej
winy”. Przyjmowano, że druga z  wymienionych przesłanek, a  mia‑
nowicie niespowodowanie zwłoki w  rozpoznaniu sprawy, zostaje
spełniona, jeśli uwzględnienie spóźnionych twierdzeń lub dowodów
nie zakłóci dalszego przebiegu postępowania w  tym sensie, że nie
powoduje jego wydłużenia, nie stwarza ryzyka konieczności powtó‑
rzenia przeprowadzonych czynności dowodowych bądź możliwości
zgłoszenia przeciwdowodu przez stronę przeciwną.

   rzykładowo, jeśli dowód z zeznań świadka, mimo że mógł być zgłoszony

P
w odpowiedzi na pozew, został zgłoszony dopiero na rozprawie, na której
świadek – ze względu na przyjętą przez sąd kolejność czynności dowodo‑
wych – nie byłby przesłuchiwany, nawet gdyby dowód z jego zeznań został
złożony w odpowiedzi na pozew, to należy przyjąć, że wniosek o dopusz‑
czenie dowodu z zeznań tego świadka nie spowoduje zwłoki w rozpozna‑
niu sprawy. Podobnie należałoby ocenić sytuację, gdy na rozprawie został
zgłoszony spóźniony dowód z zeznań świadka – obecnego w gmachu sądu.
Wprawdzie jego nieplanowane przesłuchanie wydłuży rozprawę, jednak
nie aż w takim stopniu, aby miało to „spowodować zwłokę w rozpoznaniu
sprawy”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego127

Przyjmowano ponadto, że zakresem przesłanki „inne wyjątkowe okolicz‑

ności” nie są objęte sytuacje, które kwalifikują się do przesłanek pierw‑
szej lub drugiej, wymienionych w powołanych przepisach. Obie należało
kwalifikować jako „wyjątkowe okoliczności”, skoro ustawodawca przewi‑
dział w  tych przepisach trzecią przesłankę uwzględnienia spóźnionych
twierdzeń lub dowodów w postaci także „innych” okoliczności mających
wyjątkowy charakter.

Przepisy funkcjonujące w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego

były wykorzystywane – ze względu na treść art. 13 § 2 k.p.c. – także
w postępowaniu nieprocesowym. W tym postępowaniu – zważywszy
że zasada kontradyktoryjności, której wyrazem jest ograniczenie roli
sądu w  przeprowadzeniu postępowania dowodowego, ma mniejsze
znaczenie niż w  procesie – stosowanie, nota bene tylko „odpowied‑
nio” reguł przewidzianych w  art.  207 i  217  k.p.c. było ograniczone.
Wynikało to także z  tego względu, że w  wielu przepisach ustawo‑
dawca nałożył na sąd obowiązek działania z  urzędu bez względu na
inicjatywę dowodową uczestników postępowania.

Sąd Najwyższy w  orzecznictwie, które jest nadal aktualne,

wypowiadając się odnośnie do kwestii kontradyktoryjności
w postępowaniu nieprocesowym, stwierdził, że postępowanie odwo‑
ławcze od orzeczeń wydanych w trybie nieprocesowym nadal zacho‑
wuje specyfikę wynikającą z  konieczności uwzględnienia przepisów
nakładających na sądy orzekające szczególne obowiązki działania
z  urzędu w  postępowaniu dowodowym. Wymaga to odpowiedniego
– poprzez art. 13 § 2 k.p.c. – uwzględnienia tych przepisów również
przy wykładni art.  381  k.p.c., który dotyczy możliwości pominięcia
dowodów zgłaszanych w  postępowaniu apelacyjnym (postanowienie
z  21.09.2011  r., I  CSK 672/10, LEX nr  1102839). W  postanowieniu
z  5.11.2009  r., I  CSK 95/09 (LEX nr  1413475) Sąd Najwyższy pod‑
kreślił, że dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu uzasadnia interes
publiczny przejawiający się w prawidłowym funkcjonowaniu rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych. W  sprawach rozpoznawanych
w postępowaniu nieprocesowym, jeśli sąd rozpoznaje sprawę na pod‑
stawie przepisów nakładających na sąd obowiązek działania służącego
rozstrzygnięciu sprawy, „odpowiednie” – jak stanowi art. 13 § 2 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

128 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

– stosowanie przepisów o procesie polega na tym, że przepisy nakazu‑

jące sądowi pominięcie spóźnionych twierdzeń i dowodów (art. 207
§  6  k.p.c.) oraz twierdzeń i  dowodów niezgłoszonych we właściwym
czasie (art.  217 §  2 w  zw.  z  art.  6 §  2  k.p.c.) nie będą mogły mieć
zastosowania. Jeśli natomiast uczestnikowi przysługuje określone
roszczenie, które podlega rozstrzygnięciu na wyraźne żądanie uczest‑
nika postępowania, to nie ma przeszkód, aby w zakresie tego roszcze‑
nia sąd stosował te przepisy bez żadnych modyfikacji, a więc wprost.
Jako przykład można wskazać, pozostające w ścisłym związku, prze‑
pisy art. 45 § 1 k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c. Według pierwszego z tych
przepisów „każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady
poczynione z  majątku wspólnego na jego majątek osobisty”, prze‑
pis przyznaje ponadto małżonkowi uprawnienie („może żądać”) do
„zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku oso‑
bistego na majątek wspólny”, natomiast drugi z wymienionych prze‑
pisów stanowi, że „sąd rozstrzyga (...) o tym, jakie wydatki, nakłady
i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego
lub odwrotnie podlegają zwrotowi”. Z  przepisów tych wynika, że
wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek oso‑
bisty sąd uwzględnia bez osobnego żądania uczestników postępowa‑
nia. Ponadto należy zauważyć, że zgodnie z art. 684 k.p.c., który ma
odpowiednie zastosowanie w  sprawie o  podział majątku wspólnego
(art. 567 § 2 k.p.c.), „skład i wartość spadku ulegającego podziałowi
ustala sąd”. Sąd jest zatem zobligowany do ustalenia składu i wartości
majątku wspólnego podlegającego podziałowi, a to oznacza, że – bez
względu na aktywność uczestników postępowania – musi ustalić
wartość nakładów poczynionych z  tego majątku na majątek osobi‑
sty. Takim obowiązkiem sąd nie jest obciążony w przypadku zgłosze‑
nia żądania zwrotu wydatków i  nakładów, które zostały poczynione
z  majątku osobistego na majątek wspólny. W  takim duchu wypo‑
wiedział się Sąd Najwyższy, interpretując art.  207 §  3  k.p.c. w  daw‑
nym brzmieniu, a  więc przepis, który niewątpliwie wyrażał zasadę
dyskrecjonalnej władzy sędziego, podejmując uchwałę stwierdzającą,
że w  sprawie o  podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczy‑
nionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżon‑
ków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  System prekluzji oraz system dyskrecjonalnej władzy sędziego129

(uchwała SN z 21.02.2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009/2, poz. 23).

W  postanowieniu z  22.05.2013  r., III  CSK 293/12 (OSNC 2013/12,
poz.  148) Sąd Najwyższy wskazał, że w  sprawach dotyczących treści
aktów stanu cywilnego – rozpoznawanych w  postępowaniu niepro‑
cesowym – sąd powinien w  szerszym zakresie niż w  postępowaniu
procesowym korzystać z własnej inicjatywy przy ustalaniu stanu fak‑
tycznego, a także dopuszczać dowody niewskazane przez uczestników
(art. 232 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Kwestię zakresu obowiązywania zasady kontradyktoryjności w  spra‑

wach rozpoznawanych w  postępowaniu nieprocesowym można
zobrazować nadal aktualnym orzecznictwem wydanym w  sprawach
o  zasiedzenie (art.  610  k.p.c.), nabycie spadku (art.  670 i  677  k.p.c.)
oraz w sprawach o dział spadku (art. 684 k.p.c.).

  Wybrane orzeczenia

Sprawy o zasiedzenie

1. W  postępowaniu o  stwierdzenie zasiedzenia sąd nie jest zwią‑

zany żądaniem wniosku w zakresie określenia podmiotu, który nabył
własność rzeczy przez zasiedzenie, daty tego nabycia, ewentual‑
nie stwierdzenia nabycia tej rzeczy w  mniejszym niż wnioskowany
zakresie, natomiast jest związany wskazanym we wniosku przedmio‑
tem zasiedzenia oraz określeniem prawa, jakie w  wyniku zasiedze‑
nia zostało nabyte (postanowienie SN z 13.10.2010 r., I CSK 582/09,
LEX nr 661498).

2.  W świetle art. 609 i 610 k.p.c. sąd orzekający o zasiedzeniu powi‑

nien uwzględnić rzeczywisty stan prowadzący do zasiedzenia i stwier‑
dzić zasiedzenie zgodnie z tym stanem, bez względu na treść wniosku
o  stwierdzenie zasiedzenia (postanowienie SN z  17.12.2009  r.,
IV CSK 247/09, LEX nr 1619968).

3.  W sprawach o zasiedzenie sąd z urzędu prowadzi ustalenia doty‑

czące kręgu uprawnionych i prawidłowej daty nabycia prawa własności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

130 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

(postanowienia SN: z  12.02.2010  r., I  CSK 315/09, LEX nr  583725,

oraz z 8.09.2006 r., II CSK 87/06, LEX nr 1087231).

4.  Z  art.  609 §  2 i  3 w  zw.  z  art.  610 §  1 i  art.  677  k.p.c. wynika,
że sąd z  urzędu, niezależnie od wniosków i  twierdzeń zaintereso‑
wanych, bada, czy i  ewentualnie na czyją rzecz nastąpiło zasiedze‑
nie własności (postanowienie SN z  21.09.2011  r., I  CSK 672/10,
LEX nr 1102839).

5. Stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości może nastą‑

pić tylko na rzecz osoby wskazanej przez wnioskodawcę lub
innego uczestnika postępowania (uchwała SN (7) z  11.06.2015  r.,
III CZP 112/14, OSNC 2015/11, poz. 127).

Sprawy o stwierdzenie nabycia spadku

6.  W  postępowaniu o  stwierdzenie nabycia spadku przepis art.  232

zdanie pierwsze  k.p.c. znajduje pełne zastosowanie (w  związku
z  art.  13 §  2  k.p.c.), gdyż art.  670  k.p.c. nie zwalnia uczestników od
obowiązku wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których
wywodzą skutki prawne. Konsekwentnie na uczestniku postępowa‑
nia, który podniósł fakt lub zarzut, spoczywa także ciężar udowod‑
nienia jego prawdziwości (art. 6 k.c.). Te same zasady – korygowane
przepisem art. 381 k.p.c. – dotyczą także postępowania apelacyjnego
(postanowienie SN z 21.04.2004 r., III CSK 420/02, niepubl.).

7. W  postępowaniu o  stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest

determinowana ustawowym nakazem działania z urzędu, a rozstrzyg‑
nięcie zapada niezależnie od wniosków i  stanowiska stron, lecz sto‑
sownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa
materialnego mających zastosowanie w  danym stanie faktycznym.
Jeżeli sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są wystarczające dla wypeł‑
nienia wynikającego z  art.  670  k.p.c. obowiązku sądu spadkowego,
może nałożyć na uczestnika określone obowiązki dowodowe, egze‑
kwować ich wykonanie i ewentualnie zastosować konsekwencje pro‑
cesowe ich niewykonania. Jednakże przede wszystkim sąd obowiązany
jest określić konieczny zakres okoliczności podlegających badaniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego131

w  stanie faktycznym sprawy (postanowienie SN z  24.09.2009  r.,

IV CSK 129/09, LEX nr 602302).

8.  Art.  670 §  1  k.p.c. nakłada na sąd obowiązek badania z  urzędu,

kto jest spadkobiercą. Dotyczy to także dokonania z  urzędu ustaleń
w oparciu o wymagane dowody w postaci dokumentów urzędowych,
które powinny być złożone przez wnioskodawcę albo pozyskane
w ramach czynności podjętych przez sąd z urzędu (postanowienie SN
z 20.01.2009 r., II CSK 426/08, LEX nr 738099).

Sprawy działowe

9.  W  sprawie o  podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności

majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczy‑
nionych z  majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z  mał‑
żonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępo‑
wania (uchwała SN z  21.02.2008  r., III  CZP 148/07, OSNC 2009/2,
poz. 23).

10.  Sąd orzeka o zwrocie wydatków i nakładów z majątku odrębnego

(obecnie osobistego) na majątek wspólny tylko na wniosek. Okolicz‑
ność, że orzekanie o  takich roszczeniach następuje w  postępowaniu
nieprocesowym, nie uzasadnia stosowania do reguł rządzących ich
rozstrzyganiem zasad odmiennych od tych, jakie rządzą rozstrzyga‑
niem takich roszczeń w  procesie (postanowienie SN z  1.12.2011  r.,
I CSK 78/11, LEX nr 1129066).

2.  System koncentracji materiału procesowego 2.  System koncentracji materiału procesowego

2.1.  Uwagi wstępne

Na podstawie noweli z 4.07.2019 r. w dziale II „Postępowanie przed

sądami pierwszej instancji” dodany został rozdział  2a „Organi‑
zacja postępowania”, w  którego przepisach (art.  2051–2262  k.p.c.)
zawarta została istota nowego sposobu gromadzenia materiału pro‑
cesowego. Organizacja postępowania przed sądem – zgodnie z tymi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

132 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

przepisami – jest oparta na następujących rozwiązaniach: 1) postę‑

powanie sądowe podlega planowaniu, a podstawą planu jest znajo‑
mość stanowisk stron pozwalająca na ustalenie harmonogramu pro‑
cedowania w  sprawie, ze wskazaniem terminu zakończenia sprawy
w  sądzie pierwszej instancji; 2)  strony włączone w  planowanie
czynności sądu ponoszą razem z  nim odpowiedzialność za sposób
oraz czas rozpoznania sprawy; 3) rozpoznanie sprawy następuje na
jednym terminie posiedzenia, poprzedzonym postępowaniem przy‑
gotowawczym, mającym na celu zakończenie sporu bez rozprawy;
4)  rozprawa, odciążona od czynności organizacyjno­‍‑technicznych,
jest prowadzona tylko w razie rzeczywistej potrzeby; 5) rozpoznanie
sprawy na rozprawie powinno nastąpić na jednym terminie posie‑
dzenia; 6)  istotne znaczenie ma aktywny udział sądu w  procesie
mediacji między stronami.

Zmiany wprowadzone wspomnianą ustawą są w doktrynie kontesto‑

wane i przyjmowane jako „powrót do instytucji prekluzji dowodowej
z  nielicznymi i  nieprzemyślanymi modyfikacjami pod wątpliwymi
hasłami przyspieszenia i  usprawnienia postępowań” (zob.  K.  Gajda­
‍‑Roszczynialska, System koncentracji materiału procesowego po
zmianach wprowadzonych na mocy ustawy z  4.07.2019  r. o  zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
w postępowaniu zwyczajnym, PPC 2020/1(38), s. 68–77).

2.2.  Przepisy intertemporalne

Zgodnie z  podstawową zasadą intertemporalną przyjętą w  noweli

z 4.07.2019 r., po jej wejściu w życie (7.11.2019 r.) do spraw wszczętych
i niezakończonych przed tym dniem (sprawy w toku) stosuje się prze‑
pisy Kodeksu postępowania cywilnego w  nowym brzmieniu (zasada
aktualności), z  zastrzeżeniem, że w  takich sprawach zachowują moc
czynności dokonane zgodnie z przepisami w brzmieniu dotychczaso‑
wym (art. 9 ust. 1 i 2 ustawy). Oznacza to, że prawo dotychczasowe
jest właściwe do oceny skutków procesowych, które wystąpiły pod
rządem dotychczasowego prawa i nie jest dopuszczalne powtarzanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego133

czynności dokonanych przed wejściem w  życie wspomnianej nowe‑

lizacji. Jeśli czynność podjęta była pod rządem starego prawa, pod‑
lega ona ocenie – po wejściu w  życie noweli z  4.07.2019  r. – na
podstawie przepisów dotychczasowych. Pozostałe regulacje między­
czasowe, zawarte w art. 9 ust. 3 – art. 17 ustawy z 4.07.2019 r. zostały
omówione szczegółowo i  wyczerpująco w  doktrynie (M.  Dziurda,
M. Sieńko [w:] Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz do zmian,
red. nauk. T. Zembrzuski, Warszawa 2019).

2.3.  Postępowanie przygotowawcze

2.3.1.  Uwagi wstępne

Postępowanie przygotowawcze ma na celu ustalenie istoty sporu,

służy poznaniu stanowiska stron, zwłaszcza zapoznaniu się z  ich
twierdzeniami, zgłoszonymi wnioskami dowodowymi oraz zarzu‑
tami umożliwiającymi oddzielenie faktów istotnych od nieistotnych
dla rozstrzygnięcia sprawy, faktów spornych od niespornych między
stronami, a  także ewentualnemu pozyskaniu od stron argumentacji
prawnej. Postępowanie przygotowawcze stanowi fazę postępowania,
w  ramach którego przewodniczący: 1)  obligatoryjnie zarządza dorę‑
czenie pozwu pozwanemu, zobowiązując go do złożenia odpowie‑
dzi na pozew; jednocześnie powiadamia powoda o  wydaniu takiego
zarządzenia; 2)  poucza strony o  przysługujących im uprawnieniach
procesowych oraz obciążających strony obowiązkach i  skutkach ich
niedopełnienia; 3)  fakultatywnie zarządza wymianę przez strony
pism przygotowawczych; 4) wyznacza termin pierwszego posiedzenia
przygotowawczego, na który wzywa strony.

Wskazany zakres czynności przewodniczącego nie wyczerpuje przed‑

miotu postępowania przygotowawczego. Strony, które są adresatami
tych czynności, a  ponadto sąd na etapie prowadzonego posiedzenia
przygotowawczego, podejmując stosowne czynności – wyznaczają
zakres badania sprawy podlegającej rozstrzygnięciu bądź zakończenia
sporu w drodze ugody zawartej przed sądem lub mediatorem.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

134 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

2.3.2.  Czynności przewodniczącego oraz stron

po wpłynięciu pozwu

Pisma procesowe składane są w celu wszczęcia postępowania (pozew,

wniosek) lub w toku postępowania (np. odpowiedź na pozew, wnio‑
sek dowodowy, pismo przygotowawcze). Jeżeli pismo procesowe
dotknięte jest brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie mu
dalszego biegu, przewodniczący (art.  130  i  n.  k.p.c.) lub referendarz
sądowy (art.  1305  k.p.c.) przeprowadzają postępowanie (nazywane
przez praktyków „naprawczym”), w ramach którego braki pisma pro‑
cesowego (pozwu) mogą być usunięte (zob. rozdział IX pkt 1.1). Jeżeli
w następstwie czynności procesowych przewodniczącego (referenda‑
rza sądowego) nie nastąpił zwrot pozwu (zob.  rozdział  IX pkt  1.2)
ani też sąd nie przekazał sprawy innemu sądowi, jako rzeczowo lub
miejscowo właściwemu, ani też nie odrzucił pozwu (zob. rozdział IX
pkt 6), ani też nie oddalił powództwa jako oczywiście bezzasadnego
(zob. pkt 3 niniejszego rozdziału), to przewodniczący podejmuje dal‑
sze czynności w  ramach postępowania przygotowawczego, mające
na celu przygotowanie sprawy do rozstrzygnięcia. Przewodniczący
zarządza doręczenie odpisu pozwu pozwanemu, a  na dalszym eta‑
pie tego postępowania ewentualnie zarządza wymianę przez strony
pism przygotowawczych. Doręczenie pozwu pozwanemu jest waż‑
nym momentem procesu, powoduje bowiem wiele skutków, można je
podzielić na materialnoprawne i procesowe (zob. rozdział IX pkt 5).
Przewodniczący w  zarządzeniu o  doręczeniu pozwu wzywa pozwa‑
nego do złożenia odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie nie
krótszym niż dwa tygodnie (art. 2051 § 1 k.p.c.). Skoro jest to termin
wyznaczony przez przewodniczącego, a ustawodawca jedynie ograni‑
czył swobodę w określeniu jego minimalnej długości, to należy przy‑
jąć, że jest to termin sądowy, może więc być przedłużony (zob.  roz‑
dział V). W postępowaniu nieprocesowym, zważywszy na niesporny,
co do zasady, charakter spraw rozpoznawanych w  tym trybie oraz
odpowiednie, nie zaś wprost stosowanie przepisów o procesie (art. 13
§ 2 k.p.c.), uznać należy, że złożenie odpowiedzi na wniosek jest obli‑
gatoryjne tylko wtedy, gdy tak zarządzi przewodniczący, kierując się
oceną co do potrzeby poznania stanowisk innych uczestników, opartą
na całokształcie okoliczności sprawy (art. 5112 § 1 k.p.c.). Powodowi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego135

doręcza się zawiadomienie, że zarządzono doręczenie pozwu pozwa‑

nemu. Te zarządzenia mają charakter obligatoryjny.

Odpowiedź na pozew złożona z uchybieniem wyznaczonemu termi‑

nowi podlega zwrotowi (art.  2051 §  2  k.p.c.), natomiast niezłożenie
odpowiedzi na pozew w  wyznaczonym terminie może być uznane
przez sąd – zgodnie z art. 230 w związku z art. 229 k.p.c. – za przy‑
znanie przez pozwanego twierdzeń co do faktów przytoczonych
w pozwie i w konsekwencji spowodować wydanie wyroku zaocznego
na posiedzeniu niejawnym (art. 339 § 1 k.p.c.).

2.3.3.  Pouczenia udzielane stronom co do czynności

procesowych

O  rygorach związanych z  uchybieniem terminowi do wniesie‑

nia odpowiedzi na pozew, w  tym o  możliwości wydania wyroku
zaocznego na posiedzeniu niejawnym, sąd poucza pozwanego wraz
z  doręczeniem odpisu pozwu i  wezwania do złożenia odpowiedzi
(art. 2052 k.p.c.). Zakres przedmiotowy tych pouczeń jest bardzo sze‑
roki i  niezwykle istotny dla stron; obejmuje m.in.  pouczenie o  obo‑
wiązku udziału w  posiedzeniu przygotowawczym i  przedstawienia
wszystkich twierdzeń i dowodów na tym posiedzeniu, a w razie nie‑
spełnienia tego obowiązku – możliwości wydania przez sąd wyroku
zaocznego na posiedzeniu niejawnym oraz pominięcia spóźnionych
twierdzeń i dowodów, możliwości złożenia odpowiedzi na pozew. Ze
względu na wagę pouczeń udzielanych na tym etapie postępowania
doręcza się je bezpośrednio stronom, nawet gdy są reprezentowane
przez pełnomocnika. Nie dotyczy to strony, która mając domicyl
poza Unią Europejską, nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia
sprawy ani pełnomocnika do doręczeń (art. 11355 § 1 k.p.c.). Zgodnie
z art. 2052 § 3 k.p.c. nie doręcza się pouczeń pełnomocnikom będą‑
cym adwokatami, radcami prawnymi lub rzecznikami patentowymi
ani Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Należy ponadto
pamiętać, że we współczesnym europejskim cywilnym procesie sądo‑
wym, opartym na zasadzie kontradyktoryjności, istotnego znaczenia
nabiera – ze względu na wprowadzoną instytucję europejskiego tytułu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

136 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

egzekucyjnego – kwestia zapewnienia pozwanemu, jako ewentual‑

nemu przyszłemu dłużnikowi, minimalnych standardów procedu‑
ralnych. Jednym z  wymagań jest należyte poinformowanie dłużnika
o niezbędnych czynnościach proceduralnych w celu zakwestionowa‑
nia roszczenia.

Adresatem pouczeń są wyłącznie strony występujące przed sądem

bez zawodowego pełnomocnika procesowego. Mają one charakter
fakultatywny (art. 5, 212, 1561 k.p.c.) lub obligatoryjny (art. 125 § 3,
art. 210 § 21 w związku z art. 162 § 1, art. 1562, art. 20512 § 2, art. 229
i  art.  230, art.  327 §  1, art.  343, art.  357 §  2, art.  477, art.  6102 §  1,
art. 761 § 3, art. 791 § 3, art. 881 § 3, art. 1046 § 9 k.p.c.).

Z  art.  5  k.p.c. wynika, że „w  razie uzasadnionej potrzeby” sąd może

stronom i  uczestnikom postępowania występującym w  sprawie bez
adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub niezastąpio‑
nych przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej udzielić
niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. Są to pouczenia
niezbędne, a więc takie, które zapewniają stronie wiedzę pozwalającą
na podjęcie czynności procesowej w  celu ochrony jej praw proceso‑
wych. Podobnym zakresem objęte zostały pouczenia, jakich może
udzielać przewodniczący w  toku prowadzenia rozprawy. Zgodnie
z art. 212 § 2 k.p.c., który dotyczy tzw. informacyjnego wysłuchania
stron, „w razie uzasadnionej potrzeby” przewodniczący może udzie‑
lić stronom „niezbędnych pouczeń”, a  stosownie do okoliczności
zwraca uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika proceso‑
wego. Z tego przepisu wynika, że sąd i przewodniczący kierujący roz‑
prawą udzielają pouczeń w ramach przyznanego przez ustawodawcę
uprawnienia, nie zaś nałożonego obowiązku, przy czym z uprawnie‑
nia tego mogą skorzystać, jeśli powstanie „uzasadniona potrzeba”
(np.  strona jest nieporadna), ponadto mogą to być tylko pouczenia
„niezbędne”. Prawidłowa realizacja tego uprawnienia, z którego prze‑
wodniczący może skorzystać, przesłuchując informacyjnie strony
(art. 212 k.p.c.), a sąd na każdym etapie postępowania (art. 5 k.p.c.),
daje gwarancję, że przewodniczący (sąd) nie popadnie w  konflikt
z  pozycją bezstronnego arbitra. Pouczenia powinny być ograni‑
czone do niezbędnego minimum. Innymi słowy, mogą mieć miejsce
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego137

tylko wtedy, gdy strona – wskutek nieskorzystania z przysługujących

jej uprawnień procesowych bądź zaniedbując obowiązki wynikające
z  przepisów procesowych – mogłaby zostać dotknięta niekorzyst‑
nymi skutkami procesowymi. Przykładowo, przewodniczący w  toku
informacyjnego przesłuchania może pouczyć stronę, że na twier‑
dzoną przez nią okoliczność, która usprawiedliwiałaby jej żądanie
bądź obronę, może zgłosić dowód z zeznań osoby, którą powoływała
w toku informacyjnego wysłuchania.

Ustalenie faktów na podstawie powszechnej znajomości (notoryj-

ności) nie wymaga uprzedzenia stron, natomiast gdy sąd zamierza
dokonać ustaleń na podstawie faktów, o  których informacja jest
powszechnie dostępna, a  także na podstawie notoryjności sądo‑
wej, a  więc znajomości faktu wynikającej z  działalności urzędowej
(np. fakt znany z innej sprawy), sąd powinien na nie zwrócić uwagę
stron (art. 228 § 1 i 2 k.p.c.), umożliwiając im wypowiedzenie się co
do niego, a nawet przeprowadzenie dowodu przeciwnego.

O  obligatoryjnych pouczeniach obowiązujących w  postępowa‑

niu w  sprawach gospodarczych zob.  uwagi w  rozdziale IX pkt  2.8.
Zob. także uwagi w pkt 2.3.7, 2.3.11 i 2.3.12 niniejszego rozdziału.

2.3.4.  Pouczenie stron o prawdopodobnym wyniku

sprawy

Przepis art.  1561  k.p.c. został dodany przez ustawę z  4.07.2019  r.

Wcześniej w  orzecznictwie Sądu Najwyższego podnoszono potrzebę
– w ramach funkcji informacyjnej sądu – zwrócenia uwagi stron na
prawdopodobne rozstrzygnięcie, nie tylko w sprawach prowadzonych
w  procesie, (zob.  m.in.  wyroki SN: z  2.12.2011  r., III  CSK 136/11,
LEX nr  1131125; z  19.03.2015  r., IV  CSK 368/14, LEX nr  1657598;
z  27.04.2016  r., II  CSK 324/15, LEX nr  2071199; z  27.04.2016  r.,
II CSK 556/15, OSNC 2017/3, poz. 34; z 13.04.2017 r., I CSK 270/16,
LEX nr 2288106; z 14.12.2017 r., V CSK 121/17, LEX nr 2460480, oraz
uchwała SN z 17.02.2016 r., III CZP 108/15, OSNC 2017/2, poz. 14), jak
również w  postępowaniu nieprocesowym. Obowiązek informacyjny
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

138 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

sądu wobec uczestników sądowego postępowania nieprocesowego,

wymagający zwrócenia przez sąd uwagi na potrzebę zmodyfiko‑
wania wniosku w  celu uniknięcia jego oddalenia, wskazany został
w  postanowieniu Sądu Najwyższego z  19.10.2017  r., III  CZP  49/17
(OSNC 2018/7–8, poz. 71). Sąd Najwyższy dał temu wyraz także we
wcześniejszej uchwale (7) z  11.06.2015  r., III  CZP 112/14 (OSNC
2015/11, poz. 127). Ustawodawca – zapewne pod wpływem wskaza‑
nego orzecznictwa – a przede wszystkim mając na względzie zasady
rzetelnego procesu, któremu obce powinno być zaskakiwanie stron
rozstrzygnięciem odmiennym od wyznaczonego treścią twierdzeń
i  dowodów, zgłoszonych w  przekonaniu stron jako wystarczających
do osiągnięcia spodziewanego celu, uznał za konieczne wprowadze‑
nie do postępowania cywilnego art. 1561 k.p.c. Przepis ten nie powi‑
nien być odczytywany jako nałożenie również na sąd obowiązków,
które ciążą na stronach, a  wynikają z  art.  3 i  6 §  2  k.p.c. Konstruk‑
cja art.  1561 oznacza, że przewodniczący powinien udzielić poucze‑
nia o  treści odpowiadającej aktualnemu przebiegowi sprawy przy
zachowaniu podstawowych zasad postępowania cywilnego. Poucze‑
nie o  prawdopodobnym wyniku sprawy odnosi się do podstawo‑
wych rozważań sądu, odpowiadających wyłącznie przedstawionym
przez strony twierdzeniom i faktom. Innymi słowy, sąd nie powinien
wydawać niespodziewanych rozstrzygnięć, opartych na stanowisku
prawnym, którego strona nie brała pod uwagę i  na które sąd nie
zwrócił uwagi stron w  toku postępowania. Pouczenie, przewidziane
w  art.  1561  k.p.c., powinno być udzielane stronom przez przewod‑
niczącego, niezależnie od tego, czy strony są reprezentowane przez
profesjonalnych pełnomocników, czy też nie. Wprawdzie przepis nie
wskazuje czasowych ograniczeń w udzielaniu pouczenia o prawdopo‑
dobnym wyniku sprawy, jednak przyjąć należy, że ma ono usprawied­
liwienie na etapie zapoznania się przez sąd z  treścią pozwu i  odpo‑
wiedzią na pozew, a  także w  toku posiedzenia przygotowawczego,
a gdy nie zostało ono wyznaczone – we wstępnej fazie rozprawy. Na
tym etapie uświadamianie stronom, że ich kierunek działania obcią‑
żony jest błędnymi założeniami odnośnie do celów, jakie mają być
spełnione przy wykorzystaniu podanych faktów i dowodów, nie godzi
w  zasadę równego traktowania stron. Jeżeli strona miałaby korzy‑
stać z pouczenia, o którym mowa w art. 1561 k.p.c., w dalszym toku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego139

postępowania, w końcowej jego fazie, a zwłaszcza po przeprowadzeniu

dowodów, wspomniana zasada może zostać naruszona. Do przyjęcia
tej tezy skłania wykładnia gramatyczna tego przepisu, który stanowi,
że przewodniczący może pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku
sprawy „w  świetle zgłoszonych do tej chwili twierdzeń i  dowodów”,
a  więc twierdzeń i  dowodów „zgłoszonych”, nie zaś przeprowadzo‑
nych. Pouczenie o  prawdopodobnym wyniku sprawy przez udziela‑
nie informacji, które fakty wynikające z przeprowadzonych dowodów
powinny być zwalczane przez strony w  celu uzyskania korzystnego
dla siebie rozstrzygnięcia, stanowiłoby zaprzeczenie prawa stron
do rozpoznania sprawy przez sąd respektujący wspomnianą zasadę
równego traktowania stron. Pamiętać poza tym należy, że tylko
prawidłowe dokonanie pouczenia nie może stanowić przyczyny wyłą‑
czenia sędziego.

2.3.5.  Uprzedzenie stron o możliwości podjęcia

rozstrzygnięcia na innej podstawie

Sąd nie może wymagać od powoda – ani w ramach postępo‑

wania wszczętego na podstawie art. 130 k.p.c., ani na jego póź‑
niejszym etapie – wskazania podstawy prawnej powództwa (prze‑
pisów prawnych usprawiedliwiających żądanie), nawet gdy autorem
pozwu jest profesjonalny pełnomocnik. Powód ma obowiązek
przytoczyć fakty uzasadniające zgłoszone roszczenie, natomiast kwa‑
lifikacja prawna stanu faktycznego należy do sądu (da mihi factum,
dabo tibi ius – udowodnij fakt, a  przyznam ci prawo). Reguła ta nie
pozbawia sądu, zwłaszcza w sprawach nietypowych, o złożonym cha‑
rakterze prawnym, w  których występują zawodowi, profesjonalni
pełnomocnicy, możliwości rozpytania stron o podstawę prawną zgło‑
szonego żądania czy też podjętej obrony. Odmowa wskazania przez
strony (ich pełnomocników) przepisów prawa nie może pociągać za
sobą żadnych niekorzystnych skutków procesowych. Przepis art. 127
§  2  k.p.c. stanowi, że w  pismach przygotowawczych strony mogą
wskazywać podstawy prawne swoich żądań lub wniosków, według
natomiast art. 1562 k.p.c., który – podobnie jak art. 1561 k.p.c. – został
dodany przez ustawę z 4.07.2019 r., „jeżeli w toku posiedzenia okaże
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

140 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

się, że o  żądaniu lub wniosku strony można rozstrzygnąć na innej

podstawie prawnej, niż przez nią wskazana, uprzedza się o tym strony
obecne na posiedzeniu”. Przed dodaniem art. 1562 k.p.c., Sąd Najwyż‑
szy w  uchwale z  17.02.2016  r., III  CZP 108/15 (LEX nr  1977618),
podkreślił, że jeżeli powód wskazał podstawę prawną roszczenia,
sąd, przewidując możliwość orzeczenia na innej podstawie, powinien
uprzedzić o tym strony. Uzasadnieniem takiego stanowiska jest oko‑
liczność, że wprawdzie zakres rozpoznania sprawy wyznaczają zgło‑
szone żądanie i przytoczone okoliczności faktyczne, a rzeczą sądu jest
dokonanie kwalifikacji prawnej w oparciu o możliwe do zastosowania
podstawy, jeżeli jednak powód sprecyzował podstawę prawną swo‑
jego żądania i do niej wyłącznie dopasował argumentację, wynikający
z art. 2 i 45 ust. 1 Konstytucji RP obowiązek informacyjny sądu obej‑
muje uprzedzenie stron o  możliwości rozpoznania sprawy na innej
podstawie prawnej. Obowiązek ten stanowi realizację prawa strony
do przewidywalności rozstrzygnięcia i  umożliwienia wszechstron‑
nego zbadania okoliczności sprawy przez sąd i służy zagwarantowaniu
rzeczywistej realizacji prawa do sprawiedliwego rozpoznania sprawy
(por.  wyrok TK z  22.10.2013  r., SK 14/11, OTK-A  2013/7, poz.  101,
i powołane w nim orzecznictwo, a także uzasadnienie uchwały SN (7)
z 11.06.2015 r., III CZP 112/14, OSNC 2015/11, poz. 127).

Dodanie do procedury cywilnej art. 1562 k.p.c. to – jak się wydaje –

reakcja na brak jednolitej w orzecznictwie oceny odnośnie do skutków
nieuprzedzenia stron o  możliwym rozstrzygnięciu przez sąd sprawy
na innej podstawie prawnej, niż wskazana przez stronę. Na powstanie
skutku w  postaci nieważności postępowania z  powodu pozbawienia
strony możności obrony jej praw (art.  379 pkt  5) wskazał Sąd Naj‑
wyższy w  wyroku z  2.12.2011  r., III  CSK 136/11 (LEX nr  1131125)
oraz w  wyroku z  19.03.2015  r., IV  CSK 368/14 (LEX nr  1657598).
Pogląd ten został zakwestionowany w  wyrokach Sądu Najwyższego
z 25.06.2015 r., V CSK 528/14 (LEX nr 1771395), z 27.04.2016 r., II CSK
556/15 (OSNC 2017/3, poz. 34), z 30.11.2016 r., III CSK 351/15 (LEX
nr 2195659), a także w wyroku z 14.12.2017 r., V CSK 121/17 (LEX
nr  2460480). Podzielając pogląd wyrażony w  drugiej grupie powo‑
łanych orzeczeń, który pozostaje aktualny także po wprowadzeniu
art. 1562 k.p.c., wskazać należy, że jego znaczenie polega na tym, że sąd,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego141

o ile nie miał dotychczas, to obecnie ma obowiązek uprzedzić strony

obecnie na posiedzeniu o  możliwości rozstrzygnięcia o  żądaniu lub
wniosku strony na innej podstawie, niż wskazała strona. Obowiązek
ten aktualizuje się szczególnie w sprawach, w których zachodzi zbieg
podstaw odpowiedzialności. W  sprawach, w  których zachodzi
zbieg podstaw odpowiedzialności ex contractu i  ex delicto, powód
powinien – z przysługującego mu roszczenia o odmiennych podsta‑
wach prawnych – dokonać wyboru przez wskazanie faktów, na których
zostało oparte żądanie odszkodowawcze. Fakty te, w  przypadku ich
potwierdzenia w  postępowaniu dowodowym, tworzą podstawę fak‑
tyczną zaskarżonego wyroku. Innymi słowy, jeśli z  niekwestionowa‑
nego stanu faktycznego sprawy wynika, że szkoda powstała z zacho‑
wań pozwanych, które naruszały obowiązki wynikające z  łączącej
ich z  powodem umowy, a  jednocześnie stanowiły czyny niedozwo‑
lone, to w  takiej sytuacji zachodzi zbieg podstaw odpowiedzialności
ex contractu i ex delicto, wymagający rozstrzygnięcia, na której z tych
podstaw – kontraktowej czy deliktowej – powód opiera roszczenie
o  naprawienie szkody. Abstrahując od rozwiązań, które uwzględ‑
niają prymat odpowiedzialności deliktowej (art. 437 w zw. z art. 435
i  436  k.c.) lub kontraktowej (art.  443 in fine  k.c. i  art.  473 §  2  k.c.),
w  takich sytuacjach decydujące będzie stanowisko powoda. Innymi
słowy, jeśli w sprawie przeciwko dwóm pozwanym z zebranego mate‑
riału będzie wynikało, że niewykonanie przez nich umowy stano‑
wiło jednocześnie czyn niedozwolony, to sąd musi dowiedzieć się od
powoda, czy żąda od nich – tytułem odszkodowania – zasądzenia
dochodzonej kwoty w  częściach równych (pro parte rata) na pod‑
stawie odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c.), czy solidarnie
na podstawie odpowiedzialności deliktowej (art. 415 k.c.). W przyto‑
czonym przykładzie zastosowanie art. 1562 k.p.c. nie powinno budzić
wątpliwości. Stawianie takiego wymagania powodowi nie wydaje
się konieczne, aczkolwiek wskazane w  sprawie przeciwko jednemu
pozwanemu w  sytuacji, gdy sąd na wniosek powoda zebrał materiał
dowodowy wskazujący na nienależyte wykonanie umowy, stanowiące
jednocześnie popełnienie czynu niedozwolonego. W  takiej sytuacji
żądanie powoda ma usprawiedliwienie w  obu podstawach faktycz‑
nych. Istotne zatem jest, na jakiej podstawie faktycznej powód opiera
żądanie. Sąd nie może uwzględnić roszczenia, opierając się na innej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

142 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

podstawie faktycznej niż podana w  pozwie lub skorygowana przez

powoda po pouczeniu przez sąd w  trybie art.  1562  k.p.c. W  wyroku
z  18.03.2005  r. (II  CK 556/04, OSNC 2006/2, poz.  38) Sąd Najwyż‑
szy uznał, że oparcie wyroku na podstawie faktycznej niepowołanej
przez powoda jest orzeczeniem ponad żądanie w rozumieniu art. 321
§ 1 k.p.c., natomiast w wyroku z 28.02.2002 r. (III CKN 182/01, LEX
nr  54471) Sąd Najwyższy stwierdził, że aczkolwiek z  art.  187 §  1
pkt  2  k.p.c. wynika, że powód ma obowiązek wskazania tylko oko‑
liczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu i  nie musi
przytaczać jego podstawy prawnej, to jednak podanie tej podstawy
przez profesjonalnego pełnomocnika w  pozwie lub piśmie przygo‑
towawczym (art.  127 §  2  k.p.c.) niewątpliwie ukierunkowuje całe
postępowanie w sprawie. To ukierunkowanie nie może jednak ozna‑
czać formalnego związania sądu wskazaną podstawą prawną żąda‑
nia. Należy zatem uznać, że przyjęcie przez sąd innej kwalifikacji
prawnej dochodzonego roszczenia niż podana w pozwie nie narusza
art.  321 §  1  k.p.c. (por.  wyrok SN z  19.01.2000  r., II  CKN 686/98,
LEX nr 1214914; podobnie wyrok SN z 27.04.2016 r., II CSK 324/15,
LEX nr  2071199). Zastosowanie innej od wskazanej przez powoda
podstawy prawnej uwzględnienia powództwa nie jest naruszeniem
art. 321, ale tylko wówczas, gdy wskazywana przez powoda podstawa
faktyczna żądania mogła być kwalifikowana według różnych mate‑
rialnoprawnych podstaw (wyrok SN z  25.06.2015  r., V  CSK 528/14,
LEX nr 1771395). Gdy zatem stan faktyczny ustalony w sprawie daje
możliwość skorzystania z różnych roszczeń, wówczas tylko uwzględ‑
nienie roszczenia na innej podstawie niż wskazana przez powoda nie
stanowi naruszenia art.  321 (wyrok SN z  1.12.2010  r., I  CSK 64/10,
LEX nr 811813).

2.3.6.  Skutki zaniedbań sądu w zakresie obowiązku

udzielenia pouczeń

Z  punktu widzenia skutków zaniedbań sądu w  zakresie udzielenia

stronom pouczeń istotnego znaczenia nabiera wspomniany podział
na przepisy, które nakładają na sąd obowiązek udzielenia poucze‑
nia (pouczenia obligatoryjne) oraz przepisy przewidujące jedynie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego143

uprawnienie sądu do udzielenia stronom (uczestnikom postępowa‑

nia) stosownego pouczenia (pouczenia fakultatywne).

O  zaniedbaniu sądu w  zakresie udzielania stronom pouczeń można

mówić tylko w przypadku zaniechania pouczenia, do udzielenia którego
sąd jest zobowiązany (pouczenie obligatoryjne). Należy je kwalifikować
w kategoriach popełnionego przez sąd uchybienia procesowego, które
może spowodować różnego rodzaju skutki procesowe. Inaczej ocenić
należy sytuację powstałą wskutek nieskorzystania przez sąd z  upraw‑
nienia do udzielenia stronom pouczenia (pouczenie fakultatywne).
Okoliczność, że sąd mógł, ale nie udzielił stronie pouczenia, nie może
stanowić podstawy formułowania zarzutu procesowego. Sąd, który nie
skorzystał z uprawnienia, nie popełnia uchybienia procesowego.

W judykaturze rozważana była kwestia, czy brak pouczenia o dopusz‑

czalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, a także
obowiązku jego opłacenia powoduje, że termin do jego wniesienia nie
rozpoczyna biegu. Zagadnienie to nie jest jednolicie rozstrzygane. Za
przyjęciem stanowiska, że w takiej sytuacji termin nie biegnie, wypo‑
wiedział się Sąd Najwyższy w  uchwale z  3.05.1966  r., III  CO 12/66
(OSNCP 1966/11, poz.  182), oraz w  postanowieniu z  15.05.1997  r.,
I  PZ 18/97 (OSNAPiUS 1998/11, poz.  333). W  nurt tych orze‑
czeń wpisuje się postanowienie Sądu Najwyższego z  13.02.1997  r.,
I  CKN  73/96 (LEX nr  50572), w  którym stwierdzono, że terminy
ustawowe i  sądowe do dokonania czynności procesowych mają tę
wspólną cechę, że nie mogą rozpocząć biegu, gdy sąd nie wskaże
stronie ich „długości”. Stanowisko przeciwne wyraził Sąd Najwyższy
w postanowieniach: z 30.09.1998 r., I CKN 375/98 (LEX nr 351191);
z  5.08.1999  r., II  CKN 342/99 (LEX nr  351193); z  11.03.2003  r.,
V CZ 16/03 (LEX nr 351197), oraz z 19.08.2004 r., V CZ 79/04 (LEX
nr 351195), uznając, że brak pouczenia bądź błędne pouczenie doty‑
czące środka zaskarżenia nie usprawiedliwia nadania biegu takiemu
środkowi złożonemu po terminie, może natomiast stanowić istotny
argument przy rozpoznawaniu wniosku o  przywrócenie terminu do
jego wniesienia. Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale
połączonych Izb Cywilnej oraz Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych
i  Spraw Publicznych z  22.11.2011  r., III  CZP 38/11 (OSNC 2012/5,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

144 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

poz.  56), stwierdzającej, że „niepouczenie albo błędne pouczenie

strony działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika paten‑
towego o  dopuszczalności, terminie i  sposobie wniesienia środka
zaskarżenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu terminu do wnie‑
sienia tego środka”. Przychylając się do drugiego z zaprezentowanych
stanowisk, wskazać należy, że warunkiem rozpoczęcia biegu ter‑
minu do zaskarżenia orzeczenia jest skuteczne jego doręczenie, nie
zaś zakres, prawidłowość czy też wadliwość udzielonego przez sąd
pouczenia co do terminu i  sposobu jego wniesienia, obejmującego
także informację dotyczącą obowiązku uiszczenia opłaty sądowej.

2.3.7.  Pisma przygotowawcze

Ocena w  zakresie zarządzenia wymiany przez strony pism przygo‑

towawczych należy do przewodniczącego jako organu przygoto‑
wującego sprawę do rozpoznania i  powinna być ograniczona tylko
ogólnym wymaganiem zasadności, zapobiegającym nadużywaniu tej
instytucji, na co wskazuje treść art. 2053 § 1 k.p.c. („W uzasadnionych
przypadkach, w  szczególności w  sprawach zawiłych lub obrachun‑
kowych...”). Zarządzając wymianę pism przygotowawczych, prze‑
wodniczący oznacza porządek (kolejność) składania pism, terminy
do ich złożenia, i  okoliczności, które mają być wyjaśnione (art.  2053
§  1  k.p.c.). Przewodniczący może zobowiązać stronę, by w  piśmie
przygotowawczym podała wszystkie twierdzenia i  dowody istotne
dla rozstrzygnięcia sprawy, pod rygorem utraty prawa ich powoływa‑
nia w toku dalszego postępowania (art. 2053 § 2 k.p.c.). Twierdzenia
i dowody zgłoszone z naruszeniem tego obowiązku podlegają pomi‑
nięciu, chyba że – jak stanowi art.  2053 §  2 in fine  k.p.c. – „strona
uprawdopodobni, że ich powołanie w  piśmie przygotowawczym nie
było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później”. Rygor
pominięcia spóźnionych twierdzeń i  dowodów nie ma więc charak‑
teru bezwzględnego. Przytoczona nowa regulacja, która zastąpiła –
uchylone przez nowelę z 4.07.2019 r. – przepisy art. 207 i 2017 k.p.c.,
oparta jest na rozwiązaniach zawartych w  tych przepisach wyraża‑
jących zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego. Zmienione zostały
tylko przesłanki, według których sąd pomija spóźnione twierdzenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego145

i  dowody (por.  uwagi w  pkt  1 i  2). Omawianą regulację komplikuje

unormowanie przyjęte w art. 2053 § 3 k.p.c., zgodnie z którym „póź‑
niejsze wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego nie powoduje
otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowodów”. Oba
przepisy mogą być odczytywane jako pozostające w  kolizji, skoro
pierwszy z nich (art. 2053 § 2 k.p.c.) pozwala sądowi w ramach dyskre‑
cjonalnej władzy sędziego na niepominięcie „w toku dalszego postępo‑
wania” twierdzeń i dowodów zgłoszonych z naruszeniem obowiązku
ich podania w piśmie przygotowawczym, do którego złożenia strona
została zobowiązana, natomiast drugi z tych przepisów o charakterze
prekluzyjnym (art. 2053 § 3 k.p.c.) pozbawia stronę możliwości zgła‑
szania nowych twierdzeń i dowodów w dalszym toku postępowania,
stanowiąc, że późniejsze wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego,
a  więc „w  toku dalszego postępowania” nie powoduje – jak stanowi
przepis – „otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowo‑
dów”. Mając na względzie wszystkie przepisy zawarte w rozdziale 2a
„Organizacja postępowania”, a zwłaszcza treść art. 20512 § 1 i 2 k.p.c.,
umożliwiającego stronie przytaczanie twierdzeń i dowodów do chwili
zatwierdzenia planu rozprawy (sytuacja, gdy wyznaczono posiedzenie
przygotowawcze), a  nawet aż do zamknięcia rozprawy z  zastrzeże‑
niem niekorzystnych skutków przewidzianych w tym przepisie (sytu‑
acja, gdy nie wyznaczono posiedzenia przygotowawczego), przyjąć
należy, że uregulowanie przewidziane w art. 2053 § 3 k.p.c. ma jedynie
na celu pozbawienie strony możliwości zgłaszania twierdzeń i dowo‑
dów w  pismach przygotowawczych, do których strona nie została
zobowiązana. Innymi słowy, ustawodawca pozbawił strony możliwo‑
ści wysyłania do sądu pism przygotowawczych w  dowolnym czasie,
zawierających dowolną treść. W  świetle aktualnych regulacji pisma
przygotowawcze składane są przez strony zgodnie z ustalonym przez
przewodniczącego porządkiem i w wyznaczonym przez niego termi‑
nie, a ich treść powinna odnosić się do „okoliczności, które mają być
wyjaśnione” (art. 2053 § 1 k.p.c.). Pojęcie pism przygotowawczych, co
oczywiste, nie obejmuje załącznika do protokołu (art. 161 k.p.c.).

Wymianę pism przygotowawczych można zarządzić na tych samych

zasadach nie tylko we wstępnej fazie postępowania (postępowanie
przygotowawcze), lecz także w jego dalszym toku.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

146 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

Stronę zastąpioną przez zawodowego pełnomocnika przewodniczący

może zobowiązać do wskazania w  piśmie przygotowawczym także
podstaw prawnych jej żądań i  wniosków, w  miarę potrzeby ograni‑
czając zakres tego wskazania (art. 2053 § 4 k.p.c.).

Wskazane zmiany nie pozostały bez wpływu na określenie pojęcia

(definicji) pisma przygotowawczego. W  poprzednim stanie prawnym
pismem przygotowawczym było pismo procesowe mające na celu
przygotowanie rozprawy, natomiast zgodnie z aktualnym brzmieniem
art. 127 k.p.c. jest nim pismo procesowe mające na celu przygotowanie
sprawy do rozstrzygnięcia (rozstrzygnięcie co do istoty sprawy nie musi
już zapaść na rozprawie), co obliguje stronę składającą takie pismo do
określenia stanowiska co do faktów przedstawionych przez stronę prze‑
ciwną przez odniesienie się do każdego faktu indywidualnie.

2.3.8.  Posiedzenie przygotowawcze

Posiedzenie przygotowawcze jest istotnym etapem postępowania przygo-

towawczego (art. 2055–2058 k.p.c.). Wyznaczenie posiedzenia przygoto‑
wawczego – co do zasady obligatoryjne – następuje po złożeniu odpo‑
wiedzi na pozew, a także gdy odpowiedź na pozew nie została złożona,
a wyrok zaoczny nie został wydany (art. 2054 § 1 k.p.c.).

Czynności sądowe na etapie poprzedzającym posiedzenie przygoto‑

wawcze powinny mieć taki przebieg, aby termin pierwszego posiedze‑
nia przygotowawczego przypadł nie później niż dwa miesiące po dniu
złożenia odpowiedzi na pozew albo ostatniego pisma przygotowaw‑
czego złożonego w wykonaniu zarządzenia przewodniczącego, a jeżeli
odpowiedź na pozew albo pismo przygotowawcze nie zostały złożone
– nie później niż dwa miesiące po upływie terminu do złożenia tych
pism (art. 2054 § 2 k.p.c.). Dotyczy to pism złożonych w wykonaniu
zarządzenia przewodniczącego. Termin pism (odpowiedź na pozew,
pismo przygotowawcze) wniesionych bez zarządzenia przewodniczą‑
cego jest bez znaczenia dla wyznaczenia terminu posiedzenia przy‑
gotowawczego, z  tego chociażby względu, że pisma takie podlegają
zwrotowi (art. 2052 pkt 6 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego147

Posiedzenie przygotowawcze służy rozwiązaniu sporu bez potrzeby

prowadzenia dalszych posiedzeń, zwłaszcza rozprawy. Posiedzenie
przygotowawcze odbywa się według przepisów o posiedzeniu niejaw‑
nym. W toku posiedzenia przygotowawczego zachowanie szczegóło‑
wych przepisów postępowania nie jest konieczne, jeżeli przyczyni się
to do osiągnięcia celów tego posiedzenia. Jeżeli jednak z okoliczności
sprawy wynika, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego –
zważywszy na charakter zgłoszonego roszczenia opartego np. na fak‑
tach wynikających z dokumentów bądź przedsądowej korespondencji
między stronami itp. – nie przyczyni się do sprawniejszego rozpozna‑
nia sprawy, przewodniczący może nadać sprawie inny właściwy bieg
przewidziany przez przepisy, w szczególności skierować ją do rozpo‑
znania, także na rozprawie.

Do udziału w  posiedzeniu przygotowawczym są obowiązane strony

i ich pełnomocnicy. Skuteczne usprawiedliwienie nieobecności stron,
jak również ich pełnomocników wymaga przedstawienia zaświad‑
czenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub
zawiadomienie sądu, wystawionego przez lekarza sądowego. Tego
wymagania, przewidzianego w  art.  2141 §  1 i  2  k.p.c., nie stosuje się
do osób pozbawionych wolności, których usprawiedliwianie niesta‑
wiennictwa z powodu choroby regulują odrębne przepisy.

Przewodniczący może zwolnić stronę od obowiązku stawienia się na

posiedzenie przygotowawcze, jeżeli z  okoliczności sprawy wynika,
że udział pełnomocnika będzie wystarczający. W  takiej sytuacji cały
ciężar udziału na posiedzeniu przygotowawczym spoczywa na pełno­
mocniku strony, co wiąże się z  koniecznością właściwego przygoto‑
wania oraz dysponowania pełnym zakresem pełnomocnictwa proce‑
sowego.

Posiedzenie przygotowawcze może przebiegać według dwóch

odrębnych procedur.

Według pierwszej procedury, która dotyczy tylko powoda i  zostaje

uruchomiona jego wnioskiem złożonym przed rozpoczęciem posie‑
dzenia, którym sąd jest związany, będzie ono prowadzone bez udziału
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

148 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

powoda. W  takim przypadku w  posiedzeniu może nie uczestniczyć

pełnomocnik powoda bez ryzyka zastosowania rygoru umorzenia
postępowania i innych konsekwencji w przepisach. Wniosek powoda
o przeprowadzenie posiedzenia bez jego udziału nie podlega cofnię‑
ciu, a  zastrzeżenie warunku lub terminu uważa się za nieistniejące.
W takim przypadku niestawiennictwo powoda na posiedzeniu przy‑
gotowawczym nie prowadzi do umorzenia postępowania, plan roz‑
prawy sporządza się bez udziału powoda, a ustalenia zawarte w pla‑
nie rozprawy wiążą powoda w dalszym toku postępowania (art. 2055
§ 4 k.p.c.). Taka regulacja oznacza, że w posiedzeniu nie jest wyma‑
gana także obecność pełnomocnika powoda. Na skutek złożonego
wniosku powód unika umorzenia postępowania oraz obciążenia go
kosztami, a taki byłby skutek, gdyby bez usprawiedliwienia nie stawił
się na posiedzenie (art. 2055 § 4 k.p.c.).

Według drugiej procedury (nazwijmy ją zwykłą), która dotyczy

obu stron, udział stron i  ich pełnomocników w  posiedzeniu jest
obowiązkowy, jednak przewodniczący może zwolnić stronę od obo‑
wiązku stawienia się na posiedzenie przygotowawcze, jeżeli z okolicz‑
ności sprawy wynika, że udział pełnomocnika będzie wystarczający
(art.  2055 §  3  k.p.c.). W  takiej sytuacji nieobecność pełnomocnika
wywoła takie same skutki, jakie powstają wskutek nieobecności
powoda usprawiedliwionej oraz nieusprawiedliwionej.

Regulacje dotyczące obowiązku stawiennictwa stron i ich pełnomoc‑

ników, przebiegu posiedzenia, nieusprawiedliwionego niestawien‑
nictwa powoda oraz niestawiennictwa pozwanego mają restrykcyjny
charakter i  mogą – w  razie zaniedbania obowiązków procesowych
nałożonych na strony – wywołać w  zasadzie nieodwracalne nieko‑
rzystne skutki zarówno dla powoda, jak i dla pozwanego.

Z  unormowania przewidzianego w  art.  2055 §  5  k.p.c. wynika, że

w  przypadku nieobecności powoda sąd umarza postępowanie oraz
rozstrzyga o  kosztach jak przy cofnięciu pozwu, chyba że sprzeciwi
się temu obecny na tym posiedzeniu pozwany. Sprzeciw pozwanego
odpowiada oświadczeniu pozwanego o braku jego zgody (zezwolenia),
o  którym mowa w  art.  203 §  1 i  3  k.p.c. Skuteczność sprzeciwu nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego149

jest uzależniona od spełnienia jakichś przesłanek. Przysługująca mu

na podstawie art.  203 §  1 i  3  k.p.c. zgoda (zezwolenie) bądź jej brak
na cofnięcie pozwu przez powoda, a także przysługujący na podstawie
art.  2055 §  5  k.p.c. sprzeciw uniemożliwiający umorzenie postępowa‑
nia, oparte są na założeniu, że pozwany może mieć interes prawny lub
faktyczny, aby sąd o  roszczeniu powoda rozstrzygnął merytorycznie,
wydając wyrok. W  razie usprawiedliwionej nieobecności pozwanego
zastosowanie znajdzie art.  203 §  2  k.p.c. umożliwiający pozwanemu
złożenie – w terminie dwóch tygodni od zawiadomienia sądu – sprze‑
ciwu bądź oświadczenia, że sprzeciwu nie zgłasza. Przyjąć należy, że
sąd zawiadomi pozwanego po zamknięciu posiedzenia przygotowaw‑
czego i w zależności od wskazanych oświadczeń pozwanego albo wyda
na posiedzeniu niejawnym postanowienie o umorzeniu postępowania
i rozstrzygnięciu o kosztach, albo nada sprawie dalszy bieg, wyznacza‑
jąc rozprawę. Umorzenie postępowania nie pozbawia powoda moż‑
liwości ponownego wytoczenia powództwa, natomiast ewentualny
prawomocny wyrok oddalający powództwo korzysta z  powagi rzeczy
osądzonej. Jeżeli powód w  terminie tygodnia od dnia doręczenia mu
postanowienia o  umorzeniu postępowania usprawiedliwi swe niesta‑
wiennictwo, sąd uchyli to postanowienie i nada sprawie właściwy bieg.
Przepisu art. 2055 § 5 k.p.c. nie stosuje się w przypadku kolejnego nie‑
usprawiedliwionego niestawiennictwa powoda.

Usprawiedliwiona nieobecność powoda (nie mylić z  nieobecnością

powoda związaną z  jego wnioskiem o  przeprowadzenie posiedze‑
nia bez jego udziału) uzasadnia odroczenie posiedzenia przygoto­
wawczego.

W  przypadku nieobecności pozwanego plan rozprawy jest sporzą‑

dzany bez jego udziału. Ustalenia zawarte w planie rozprawy wiążą tę
stronę w  dalszym toku postępowania. Gdy jest to nieobecność nie‑
usprawiedliwiona, sąd zastosuje art. 103 § 3 k.p.c.; może zatem, nie‑
zależnie od wyniku sprawy, włożyć na pozwanego obowiązek zwrotu
kosztów w części wyższej, niż nakazywałby to wynik sprawy, a nawet
zwrotu kosztów w  całości. Takim samym rygorom podlega strona
(a zatem i powód i pozwany), która stawiła się na posiedzenie przygo‑
towawcze, lecz nie bierze w nim udziału (art. 2055 § 7 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

150 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

Posiedzenie przygotowawcze w obu przypadkach (zarówno pierwszej,

jak i drugiej procedury) odbywa się w sposób właściwy dla posiedze‑
nia niejawnego. W  jego toku zachowanie szczegółowych przepisów
postępowania nie jest konieczne, przy zachowaniu jednak gwarancji
i zasad procesowych. W uzasadnieniu projektu ustawy z 4.07.2018 r.
pojawiła się nawet sugestia, by miejscem posiedzenia przygotowaw‑
czego nie była sala rozpraw.

Na posiedzeniu przygotowawczym sędzia określa przedmiot sporu,

także w  zakresie aspektów prawnych sporu, natomiast strony pre‑
cyzują swoje stanowiska procesowe (żądanie powoda oraz zarzuty
pozwanego). Na tym etapie postępowania istotna jest aktywność
sędziego, zwłaszcza w  zakresie inicjowania prób pojednania stron.
Z tego względu skierowanie stron do mediacji oraz możliwość zawar‑
cia przez strony ugody znalazły się wśród przyczyn odroczenia posie‑
dzenia przygotowawczego.

W art. 2057 § 1–3 k.p.c. przewidziano pięć wyjątków od reguły, że odro-

czenie posiedzenia przygotowawczego jest niedopuszczalne. Obligato‑
ryjne odroczenie posiedzenia do czasu zakończenia mediacji następuje,
gdy sąd skierował strony do mediacji, natomiast fakultatywne odrocze‑
nie posiedzenia na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzy miesiące, prze‑
widziane jest „w razie potrzeby” z przykładowym podaniem (przez uży‑
cie terminu „zwłaszcza”) czterech przypadków. Są nimi: 1)  gdy istnieją
widoki ugodowego rozwiązania sporu; 2)  gdy zajdzie potrzeba wyjaś­
nienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy; 3) w przypadku
usprawiedliwionego niestawiennictwa strony; 4)  na zgodny wniosek
stron. W ostatnim przypadku posiedzenie przygotowawcze można odro‑
czyć „po raz drugi – na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzy miesiące”
(art.  2057 §  3  k.p.c.). Wobec tego, że w  art.  2057 §  4  k.p.c. zawarte jest
zastrzeżenie, że „poza przypadkami, o których mowa w § 1–3, odracza‑
nie posiedzenia przygotowawczego jest niedopuszczalne”, wydaje się, że
w  praktyce sądowej podane w  tych przepisach przyczyny odroczenia
fakultatywnego będą traktowane jako wyczerpujące.

Nie można wykluczyć, że zwłaszcza w  sprawach o  skomplikowa‑

nym stanie faktycznym i  prawnym sąd – bez naruszenia przepisów
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego151

ograniczających możliwość odroczenia posiedzenia przygotowaw‑

czego – odroczy takie posiedzenie aż pięciokrotnie (trzykrotnie
z  powodu poszczególnych podstaw odroczenia oraz dwukrotnie na
zgodny wniosek stron). Możliwość takiego przebiegu posiedzenia
przygotowawczego jest tylko teoretyczna. W praktyce trudno byłoby
znaleźć sprawę, w  której usprawiedliwione byłoby takie procedo‑
wanie. W  razie kilku odroczeń posiedzenia przygotowawczego nie
można odroczyć na czas dłuższy niż trzy miesiące.

Z  przebiegu posiedzenia przygotowawczego protokół sporządza

się pisemnie. W protokole tym nie zamieszcza się oświadczeń stron
złożonych w  ramach prób ugodowego rozwiązania sporu. Oświad‑
czeń tych nie zamieszcza się w protokole; zastosowanie ma art. 1834
§  3  k.p.c., zgodnie z  którym powoływanie się na takie oświadczenia
w późniejszym toku postępowania jest bezskuteczne. Protokół powi‑
nien być sporządzony tylko w  formie pisemnej (bez nagrywania).
Przewodniczący może odstąpić od zamieszczenia innych wzmianek,
których wymaga art.  158  k.p.c., jeżeli może to ułatwić rozwiązanie
sporu bez rozprawy. Przebieg posiedzenia przygotowawczego w części
obejmującej próbę ugodowego rozwiązania sporu nie podlega utrwa‑
leniu w  sposób przewidziany w  art.  91  k.p.c., nie podlega więc pry‑
watnemu utrwaleniu. W  razie zawarcia ugody – w  zależności od
objętości dokumentu obejmującego jej treść – wpisuje się ją do pro‑
tokołu posiedzenia przygotowawczego albo zamieszcza się w  odręb‑
nym dokumencie, który wtedy stanowi załącznik do tego protokołu
(art. 2058 § 2 k.p.c.). Nic nie stoi na przeszkodzie przygotowaniu tego
dokumentu przez strony.

2.3.9.  Plan rozprawy

Jeżeli nie udało się rozwiązać sporu w  toku posiedzenia przygoto‑

wawczego, sąd z  udziałem stron na posiedzeniu przygotowawczym
sporządza sui generis dokument, jakim jest plan rozprawy (art.  2055
§  1  k.p.c.). Plan rozprawy stanowi załącznik do protokołu posiedze‑
nia przygotowawczego. Stosuje się do niego odpowiednio przepisy
o zarządzeniu. Plan rozprawy zawiera jeden element obligatoryjny,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

152 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

jakim jest rozstrzygnięcie w  przedmiocie zgłoszonych przez strony

wniosków dowodowych. W  tym zakresie zastępuje postanowienie
dowodowe zarówno negatywne, jak i pozytywne. Zgodnie z art. 2059
§ 1 k.p.c. przepisy art. 236 i art. 2432 k.p.c. stosuje się odpowiednio.
Oznacza to, że w tej części planu sąd, uwzględniając wniosek dowo‑
dowy, oznaczy środek dowodowy i fakty, które mają nim zostać wyka‑
zane. Jeżeli sąd dopuścił dowód zgłoszony przez stronę, wystarczy
powołać się na treść jej wniosku. Zlecając przeprowadzenie dowodu
sędziemu wyznaczonemu albo sądowi wezwanemu, sąd oznaczy
tego sędziego albo ten sąd. Jeżeli nie oznaczono terminu lub miej‑
sca przeprowadzenia dowodu, oznaczy je sędzia wyznaczony albo sąd
wezwany. Dokumenty znajdujące się w  aktach sprawy lub do nich
dołączone stanowią dowody bez potrzeby rozstrzygania o tym w pla‑
nie rozprawy. Tylko w razie pominięcia dowodu z takiego dokumentu
należy w  planie dać temu wyraz przez odpowiednie rozstrzygnięcie.
Z przytoczonych regulacji oraz art. 20512 § 1 k.p.c. wynika, że strony
są obowiązane do wskazania już na posiedzeniu przygotowawczym
wszystkich dowodów oraz faktów, które mają zostać nimi wykazane,
pod rygorem pominięcia ich w  dalszym toku postępowania (szerzej
zob. pkt 2.3.11. Przytaczanie twierdzeń i dowodów).

Składnikami fakultatywnymi planu rozprawy, których wprowadzenie

do planu nastąpi na wniosek stron lub z inicjatywy sądu, są: 1) dokładne
określenie przedmiotów żądań stron, w  tym rozmiar dochodzonych
świadczeń wraz z  należnościami ubocznymi; 2)  dokładnie określone
zarzuty, w tym formalne; 3) ustalenie, które fakty i oceny prawne pozo‑
stają między stronami sporne; 4) terminy posiedzeń i innych czynności
w sprawie; 5) kolejność i termin przeprowadzenia dowodów oraz roz‑
trząsania wyników postępowania dowodowego; 6) termin zamknięcia
rozprawy lub ogłoszenia wyroku; 7) rozstrzygnięcia innych zagadnień,
o ile są niezbędne do prowadzenia postępowania.

W  celu wypełniania właściwej treści planu rozprawy w  zakresie

fakultatywnych jego składników, o  których mowa w  art.  2059 §  2
pkt  1–3  k.p.c., strony powinny dokładnie określić przedmiot swych
żądań, w tym rozmiar dochodzonych świadczeń wraz z należnościami
ubocznymi oraz dokładnie określić zarzuty merytoryczne i formalne.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego153

Przy udziale sędziego strony powinny ustalić, czy i  które fakty lub
oceny prawne pozostają między nimi sporne, sporządzając w ten spo‑
sób swoisty protokół rozbieżności.

Do planu rozprawy należy wpisać ustalony ze stronami harmono-

gram czynności w  sprawie (art.  2059 §  2 pkt  4–6  k.p.c.). Przy jego
układaniu odpowiednie zastosowanie znajdą – zgodnie z  art.  2059
§ 4 k.p.c. – reguły określone w art. 206–2061 k.p.c.

Jeżeli przyjęte w art. 2061 k.p.c. założenie, że sprawa powinna zostać

rozstrzygnięta na pierwszym posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę
nie będzie możliwe do spełnienia ze względu na duży zakres mate‑
riału dowodowego i  charakter zgłoszonych dowodów, w  harmono‑
gramie planu powinny być podane kolejne terminy rozprawy, najle‑
piej w krótkich odstępach czasu.

Przy planowaniu czynności dużą rolę do spełnienia mają zawodowi

pełnomocnicy stron, zwłaszcza przy określaniu czasu niezbędnego na
przeprowadzenie dowodu z  zeznań świadków oraz stron, a  także ust‑
nej opinii biegłych, których zakres wyznaczają nie tylko pytania sądu,
lecz także zawodowych pełnomocników obeznanych – na podstawie
kontaktów ze stronami, które reprezentują – z okolicznościami faktycz‑
nymi wymagającymi wyjaś­nienia za pomocą wskazanych świadków.
Nie można jednak wymagać od stron (ich pełnomocników), aby przy
planowaniu czynności ujawniali wszystkie okoliczności (np.  zastrze‑
żenia do opinii pisemnej biegłego, które miałyby zostać mu przeka‑
zane przed planowanym przesłuchaniem), albo w przypadku dowodu
z  zeznań świadków – zgłaszania do planu rozprawy tezy dowodowe,
w  stopniu tak szczegółowym, że pozwalałoby to na ustalenie przewi‑
dywanych pytań, na które świadkowie będą odpowiadać przed sądem.
Przy osobowych źródłach dowodowych element zaskoczenia przy prze‑
słuchaniu bywa nierzadko przydatny dla oceny wiarygodności zeznań
czy też zasadności (fachowości) opinii biegłego.

Plan rozprawy nie wymaga powtarzania oświadczeń i stanowisk stron

zawartych w pismach procesowych; wystarczające jest odwołanie się
do konkretnego pisma (art. 2059 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

154 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

Sporządzony z udziałem stron w toku posiedzenia przygotowawczego

plan rozprawy strony przyjmują do wiadomości i akceptują go przez
podpisanie dokumentu. Odmowę podpisania należy odnotować
w  tym dokumencie. Zatwierdzenie planu przez przewodniczącego
następuje przez jego podpisanie. Podpisany plan rozprawy dołącza
się do protokołu posiedzenia przygotowawczego i  doręcza stronom,
a jeżeli są reprezentowane przez pełnomocników, to zgodnie z ogól‑
nymi zasadami – pełnomocnikom. Doręczenie planu rozprawy zastę‑
puje zawiadomienie stron o terminach posiedzeń i innych czynności
objętych planem. Gdy w planie są przewidziane obowiązki, podlega‑
jące wykonaniu przez stronę osobiście, w szczególności osobiste sta‑
wiennictwo na określonej czynności, plan doręcza się także bezpo‑
średnio stronie, a  jego doręczenie zastępuje także wezwanie strony
do tego stawiennictwa bądź do wykonania tych obowiązków, o czym
strona powinna zostać pouczona (art. 20510 § 1–5 k.p.c.).

Po zatwierdzeniu planu rozprawy, na skutek nieprzewidzianych oko‑

liczności, może powstać konieczność sporządzenia nowego planu
rozprawy albo tylko zmiany planu rozprawy. Według art.  20511
§ 3 k.p.c. „w razie istotnej potrzeby można sporządzić nowy plan roz‑
prawy”. Przyjąć należy, że w  przesłance „istotnej potrzeby” mieszczą
się tylko takie zdarzenia i  okoliczności, które powodują, że sporzą‑
dzony plan rozprawy praktycznie nie będzie mógł być realizowany
w całości. W takiej sytuacji posłużenie się przez ustawodawcę okreś­
leniem „można” sporządzić nowy plan, nie oznacza fakultatywno‑
ści sporządzenia nowego planu, lecz jest wskazaniem na możliwość
rozpoznawania sprawy nie na podstawie pierwotnie sporządzonego
planu, lecz w  oparciu o  nowy plan. W  takim przypadku następuje
obligatoryjne wyznaczenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego
z zobowiązaniem stron do stawiennictwa w celu sporządzenia nowego
planu rozprawy. Pierwotny plan traci moc w  części, w  której nowy
plan jest odmienny. Sporządzenie nowego planu stanie się konieczne
w przypadku zmian podmiotowych lub przedmiotowych w procesie.

Inne powstałe niedogodności (np. usprawiedliwienie przez strony, ich

pełnomocników, świadków, biegłych nieobecności na wyznaczonych
terminach rozprawy) nie stanowią podstawy do sporządzenia nowego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego155

planu rozprawy, lecz mogą usprawiedliwiać potrzebę dokonania jego

zmiany. Przesłanką zmiany planu rozprawy jest okoliczność, że
„stał się nieaktualny”. Przyjąć jednak należy, że plan rozprawy nie
staje się nieaktualny w  takich przypadkach, jak opóźnienie złożenia
opinii, niestawiennictwo jednego świadka ani nawet odwołanie jed‑
nego z  kilku terminów posiedzeń, o  ile w  granicach sporządzonego
planu dalsze prowadzenie postępowania jest możliwe. Dezaktuali‑
zacją planu będzie dopiero istotne zaburzenie lub całkowite rozbicie
zaplanowanego toku czynności, np.  przewidywana seria nieobecno‑
ści którejś z  osób uczestniczących w  postępowaniu (pełnomocnika,
sędziego), wynikła np.  z  dłuższej choroby czy wypadku losowego.
Skoro w przepisach art. 20511 § 1 zdanie drugie oraz § 2 zdanie dru‑
gie k.p.c. jest mowa o „wysłuchaniu stron” oraz sprzeciwie chociażby
jednej z nich odnośnie do zamierzonej zmiany planu, powodującym
wyznaczenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego, to nie ulega
wątpliwości, że wydanie postanowienia o  zmianie planu musi być
poprzedzone wyznaczeniem posiedzenia przygotowawczego. W razie
zgłoszenia sprzeciwu co do zmiany polegającej tylko na wyznaczeniu
dodatkowych terminów przesłuchania objętych planem świadków,
biegłych lub stron, wyznaczenie i  przeprowadzenie kolejnego posie‑
dzenia przygotowawczego nie jest konieczne. Ani zmiana planu roz-
prawy, ani wyznaczenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego
nie powodują otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń
i dowodów.

W  sprawach, w  których plan nie został sporządzony, zastosowa‑

nie ma instytucja informacyjnego wysłuchania stron, przewidziana
w art. 212 § 1 k.p.c. Zmiany w tym przepisie, dokonane przez nowelę
z 4.07.2019 r., mają charakter kosmetyczny.

2.3.10.  Skutki procesowe biernego zachowania

pozwanego

Bezczynność pozwanego może spowodować wydanie wyroku zaocz‑

nego. Według stanu prawnego obowiązującego do chwili wejścia
w życie noweli z 4.07.2019 r. przesłankami dopuszczalności wydania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

156 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

wyroku zaocznego, zgodnie z  art.  399 §  1  k.p.c., były: niestawien‑

nictwo pozwanego na posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę albo
niebranie przez niego udziału w rozprawie mimo stawienia się. Przyj‑
muje się, że pozwany nie bierze udziału w rozprawie mimo stawien‑
nictwa, gdy nie wdaje się w  spór co do istoty sprawy, innymi słowy
nie zajmuje stanowiska wobec żądań wysuniętych przez powoda, przy
jednoczesnym niezłożeniu wyjaśnień poza rozprawą (art. 340 k.p.c.).

Zmiany wprowadzone do obu przepisów na podstawie wspomnianej

noweli z 4.07.2019 r. zmieniły okoliczności, które należy poczytywać za
bierność pozwanego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 399 k.p.c. sąd
może wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany
w  wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew. W  takim
przypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenia powoda o faktach,
zawarte w pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwanemu
przed posiedzeniem, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo
zostały przytoczone w  celu obejścia prawa. Konsekwencje z  bierności
pozwanego mogą zatem powstać już na wczesnym etapie postępowa‑
nia. Jednak nie powstaną na tym etapie postępowania, jeżeli sąd mimo
niezłożenia odpowiedzi na pozew sprawę skieruje do rozpoznania na
rozprawie. W  takim przypadku niestawiennictwo pozwanego stanowi
podstawę wydania wyroku zaocznego, tym razem obligatoryjnego.
Wyznaczenie rozprawy będzie z  reguły podyktowane potrzebą wery‑
fikacji twierdzeń powoda. Wyrok zaoczny zostanie zatem wydany po
pozytywnej weryfikacji tych twierdzeń (art. 340 § 1 k.p.c.). Przymiotu
zaoczności nie ma wyrok wydany w nieobecności pozwanego, a także
wydany na posiedzeniu niejawnym w  trybie art.  1481 §  1  k.p.c., gdy
pozwany złożył wyjaś­nienia ustnie lub na piśmie, albo gdy żądał prze‑
prowadzenia rozprawy w swej nieobecności (art. 340 § 2 k.p.c.).

Zob. też uwagi w rozdziale XVII pkt 2.1.

2.3.11.  Przytaczanie twierdzeń i dowodów

W  systemie koncentracji materiału procesowego, który zastąpił sys‑

tem dyskrecjonalnej władzy sędziego, reguły przytaczania przez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego157

strony twierdzeń o  faktach uzasadniających ich żądania oraz dowo‑

dów na poparcie twierdzeń (tzw. przytoczenia) zostały przystosowane
do – charakteryzującego system koncentracyjny – wielowariantowego
sposobu rozpoznawania sprawy. Z tego względu obowiązujące w sys‑
temie dyskrecjonalnej władzy sędziego proste reguły w zakresie przy‑
taczania twierdzeń i dowodów (art. 207 i 217 k.p.c.) zostały uchylone
nowelą z 4.07.2019 r. (zob. pkt 2.1).

Wskazując na – wynikające z  aktualnych regulacji – ograniczenia

w  zakresie możliwości przytaczania twierdzeń i  dowodów, należy
mieć na względzie, zważywszy na wspomniany wielowariantowy spo‑
sób rozpoznania sprawy, cztery sytuacje:

Pierwsza sytuacja – gdy w sprawie wyznaczone zostało posiedzenie

przygotowawcze, strony mogą przytaczać twierdzenia i  dowody na
uzasadnienie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i  twier‑
dzeń strony przeciwnej – do chwili zatwierdzenia planu rozprawy
(art. 20512 § 1 k.p.c.).

Druga sytuacja – gdy przewodniczący wyznaczył rozprawę, rezy‑

gnując z  posiedzenia przygotowawczego, strona może – jak stanowi
art. 20512 § 2 k.p.c. – przytaczać twierdzenia i dowody aż do zamknię‑
cia rozprawy z  zastrzeżeniem niekorzystnych skutków, które według
przepisów kodeksu mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub
niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i  postanowień
sądu. Wskazane zastrzeżenie pozostaje w  ścisłym związku z  regula‑
cjami przyjętymi w art. 2053 § 2 i art. 2352 § 1 pkt 5 k.p.c.

Możliwość przytaczania twierdzeń i dowodów aż do zamknięcia roz‑

prawy doznaje ograniczeń w dwóch przypadkach:
1) gdy przewodniczący we wstępnej fazie postępowania wydał
zarządzenie zobowiązujące stronę, by w  piśmie przygotowaw‑
czym podała wszystkie twierdzenia i  dowody istotne dla roz‑
strzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powo‑
ływania w  toku dalszego postępowania. W  takim przypadku
terminem zamykającym zgłaszanie twierdzeń i  dowodów jest
złożenie pisma przygotowawczego w wykonaniu odpowiedniego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

158 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

zarządzenia przewodniczącego. Twierdzenia i dowody zgłoszone

z naruszeniem tego obowiązku podlegają pominięciu; nie zostaną
jednak pominięte, gdy strona uprawdopodobni, iż ich powołanie
w  piśmie przygotowawczym nie było możliwe albo że potrzeba
ich powołania wynikła później (art. 2053 § 2 k.p.c.);
2) gdy zgłoszone twierdzenia i dowody zmierzają jedynie do prze‑
dłużenia postępowania. Możliwość pominięcia z  tej przyczyny
dowodu wynika expressis verbis z art. 2352 § 1 pkt 5 k.p.c. Przy‑
jąć należy, że pominięcie dowodu implicite zawiera w sobie także
pominięcie twierdzeń, które miały być wykazane pominiętym
dowodem.

Trzecia sytuacja – gdy sprawa jako gospodarcza rozpoznawana

jest według przepisów o  postępowaniu w  sprawach gospodarczych
(art. 4581–45813 k.p.c.). W takim przypadku obowiązuje – w zakresie
zgłaszania twierdzeń i  dowodów – odrębna regulacja przewidziana
w  art.  4585 §  1 i  2  k.p.c. Nie znajduje usprawiedliwienia zgłoszony
w  literaturze zarzut niespójności obu przepisów przez to, że w  §  1
przewidziany został dla powoda i  pozwanego obowiązek powoła‑
nia – odpowiednio w  pozwie i  odpowiedzi na pozew – wszystkich
twierdzeń i  dowodów, natomiast z  §  2 wynika, że przewodniczący
wzywa stronę, udzielając stosownych pouczeń, aby w  wyznaczonym
terminie, nie krótszym niż tydzień, powołała wszystkie twierdzenia
i dowody pod rygorem pominięcia twierdzeń i dowodów zgłaszanych
w dalszym toku postępowania. Ustawodawca, mając świadomość, że
strony procesu toczącego się przed sądem gospodarczym z  reguły
są reprezentowane przez zawodowych pełnomocników, obciążył
powoda i  pozwanego ciężarem powołania w  pozwie oraz odpowie‑
dzi na pozew wszystkich twierdzeń i  dowodów. Jeżeli jednak pozew
wniesiony zostanie przez powoda osobiście lub przez pełnomocnika
niebędącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym
lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej, przewodni‑
czący – stosownie do art. 4584 § 1 i 2 w zw. z art. 4581 § 1 i 2 k.p.c. –
doręczając pouczenie o ciążącym na powodzie obowiązku powołania
wszystkich twierdzeń i  dowodów, udzieli powodowi wspomnianego
terminu w  celu umożliwienia wykonania tego ciężaru procesowego.
Okoliczność, że pozew został skutecznie złożony, nie usuwa ciążącego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego159

na przewodniczącym obowiązku doręczenia wspomnianego poucze‑

nia, bowiem pouczeń – jak stanowi art. 4584 § 2 k.p.c. – „udziela się
stronie niezwłocznie po złożeniu pierwszego pisma procesowego...”.
Ten sam tryb postępowania z  tych samych względów zastoso‑
wany zostanie wobec pozwanego. Przy takim sposobie procedowa‑
nia zachowana zostaje symetria działania sądu wobec stron, to jest
powoda, który złożył pozew osobiście oraz pozwanego, co do którego
nie wiadomo, czy złoży pozew osobiście, czy przez umocowanego
pełnomocnika zawodowego.

Zgodnie z art. 4585 § 4 k.p.c. twierdzenia i dowody powołane z naru‑

szeniem wskazanych reguł podlegają pominięciu. Jeżeli jednak strona
uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba
ich powołania wynikła później, dalsze twierdzenia i  dowody na ich
poparcie powinny być powołane w terminie dwóch tygodni od dnia,
w  którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich
powołania. Taka konstrukcja przywołanego przepisu jest charaktery‑
styczna dla reguł obowiązujących w  systemie prekluzji. Uchybienie
zatem dwutygodniowemu terminowi umożliwiającemu późniejsze
powołanie twierdzeń i  dowodów powoduje, że ulegają one spreklu‑
dowaniu, bez względu na okoliczności odnoszące się do przesłanki
„uprawdopodobnienia”. Zob. uwagi w rozdziale IX pkt 2.8.

Czwarta sytuacja – gdy został wydany wyrok zaoczny, pozwany

w  piśmie zawierającym sprzeciw powinien zgłosić między innymi
twierdzenia i dowody (art. 344 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.). Po doręcze‑
niu sprzeciwu powodowi przewodniczący – jak stanowi art. 345 k.p.c.
– „nadaje sprawie bieg, w razie potrzeby podejmując czynności prze‑
widziane w przepisach o organizacji postępowania”. Czynnością taką
będzie wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego, o którym mowa
w  art.  20512 §  1  k.p.c. Do odpowiedniego stosowania zdania dru‑
giego tego przepisu odsyła z  kolei art.  344 §  2 zdanie drugie  k.p.c.
Oznacza to, że w  razie wyznaczenia posiedzenia przygotowawczego
w  stosunku do pozwanego stosuje się regułę pominięcia twierdzeń
i  dowodów zgłoszonych po zatwierdzeniu planu rozprawy, chyba że
uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo potrzeba
ich powołania wynikła później (art. 20512 § 1 zdanie drugie k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

160 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

2.3.12.  Pominięcie spóźnionych twierdzeń i dowodów

Z  punktu widzenia przebiegu postępowania dowodowego, które

w istotny sposób rzutuje na sprawność postępowania, ważne znacze‑
nie ma właściwa interpretacja art.  20512 §  1, art.  2053 §  2 i  art.  4585
§  4  k.p.c. Znaczenie tych przepisów zostało omówione wyżej
w  pkt  2.3.7. Zgodnie z  nimi twierdzenia i  dowody niezgłoszone na
określonym etapie postępowania „podlegają pominięciu”, z zastrzeże‑
niami wskazanymi w  tych przepisach. Takie uregulowanie wymaga
wyjaś­nienia, czy, a jeżeli tak, to w jakiej formie następuje „pominię‑
cie twierdzeń i  dowodów”. Forma „pomijania dowodu” z  przyczyn
przykładowo podanych w § 1 art. 2532 k.p.c. określona została w § 2
tego artykułu, który stanowi: „pomijając dowód, sąd wydaje postano‑
wienie, w  którym wskazuje podstawę prawną tego rozstrzygnięcia”.
Wprawdzie wśród podanych w sześciu punktach w art. 2532 § 1 przy‑
czyn pominięcia dowodu brakuje przyczyny polegającej na zgłosze‑
niu dowodu spóźnionego (niezgłoszonego na odpowiednim etapie
postępowania), mając jednak na względzie, że wyliczenie przyczyn
w  tym przepisie jest przykładowe („w  szczególności”), nie powinno
budzić wątpliwości, że również w  przypadku dowodu spóźnionego
sąd, pomijając go, wydaje – zgodnie z  art.  2532 §  2  k.p.c. – posta‑
nowienie, w którym wskazuje podstawę prawną tego rozstrzygnięcia.
W  omawianym przypadku podstawą tą będą przepisy art.  20512 §  1,
art.  2053 §  2 i  art.  4585 §  4  k.p.c. Strona w  celu zachowania upraw‑
nienia do kwestionowania w apelacji takiego postanowienia powinna
– w  świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego – zgłosić zastrzeżenie
do protokołu na podstawie art.  162  k.p.c. (szerzej zob.  pkt  2.3.9.).
W  odniesieniu do „pomijanych twierdzeń” takich regulacji nie ma
i  są one zbędne. Nie powinna bowiem budzić zastrzeżeń logicznych
teza, że pominięcie dowodu, który zgłoszony został w celu udowod‑
nienia określonego twierdzenia, implicite zawiera w sobie także pomi‑
nięcie twierdzenia, które miało być wykazane pominiętym dowodem.
Nie ma zatem podstaw ani prawnych, ani logicznych do tego, aby sąd
w  razie pominięcia twierdzenia strony wydawał postanowienie. Sąd
dopiero w  uzasadnieniu orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy
wyjaśni powody pominięcia twierdzeń strony, jeśli postanowienie
o pominięciu dowodu okazałoby się niewystarczające. Poza tym sąd,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego161

wskazując w uzasadnieniu wyroku podstawę faktyczną i prawną roz‑

strzygnięcia oraz ocenę dowodów w zakresie wskazanym w art. 3271
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c., ze względu na ewentualne związki między twier‑
dzeniami pominiętymi i  tymi, które były przedmiotem dowodzenia,
będzie mógł (musiał) odnieść się do kwestii twierdzeń pominiętych.

Skoro pominięcie twierdzeń przedstawionych przez stronę nie jest

przedmiotem procesowej wypowiedzi sądu, ewentualne zgłoszenie
przez stronę zastrzeżenia w  trybie art.  162  k.p.c. jest bezprzedmio‑
towe. Zastrzeżenie, o którym mowa w tym przepisie, powinno zostać
zgłoszone w  odniesieniu – jak już podkreślono – do postanowienia
dowodowego, na podstawie którego sąd pominął spóźnione dowody.
Zob. też rozdział XIII.

2.3.13.  Utrata prawa do powoływania się na

uchybienia procesowe sądu

Zgodnie z  art.  162 §  1  k.p.c. – w  brzmieniu nadanym przez nowelę

z  4.07.2019  r. – strona powinna w  toku posiedzenia, najpóźniej na
kolejnym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądu na uchybienie przepisom
postępowania, wnosząc o  wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Tą
powinnością procesową strona jest obciążona niezależnie od tego, czy
działa samodzielnie lub przez niezawodowego pełnomocnika (w tym
przypadku sąd, zgodnie z  art.  210 §  21  k.p.c., poucza stronę o  treści
art.  162 §  1  k.p.c.), czy też zastępowana jest przez zawodowego peł‑
nomocnika. Okoliczność ta ma istotne znaczenie dla przewidzianego
w  tym przepisie skutku niezgłoszenia zastrzeżenia, jakim jest utrata
prawa powoływania się w dalszym toku postępowania na popełnione
przez sąd uchybienie przepisom. Rygor ten nie dotyczy strony działają‑
cej samodzielnie lub przez niezawodowego pełnomocnika, natomiast
stronie, zastępowanej przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika
patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej,
która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania
się na uchybienia przepisom postępowania w dalszym toku postępo‑
wania. Skutku tego nie niweczy wypowiedzenie lub cofnięcie pełno‑
mocnictwa. Strona zastępowana przez zawodowego pełnomocnika,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

162 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

mimo niezgłoszenia zastrzeżenia do protokołu o popełnionych przez

sąd uchybieniach przepisom postępowania, może się powoływać
na uchybienia procesowe w  dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy
popełnione zostały uchybienia, które sąd powinien wziąć pod roz‑
wagę z urzędu. Będą to zatem takie uchybienia, które powodują nie‑
ważność postępowania (art. 379 i 1099 k.p.c.), a także inne wskazane
w art. 202 k.p.c. Drugim przypadkiem objęta jest sytuacja, gdy strona
nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy. Brak winy musi być upraw‑
dopodobniony. Strona zastąpiona przez zawodowego pełnomocnika,
który uczestniczył w  posiedzeniu, na którym zostały popełnione
przez sąd uchybienia procesowe, praktycznie pozbawiona jest moż‑
liwości uprawdopodobnienia, iż nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej
winy. Jeśli bowiem strona wyraziła zgodę na prowadzenie posiedzenia
mimo usprawiedliwionej nieobecności jej pełnomocnika, to niezgło‑
szenie zastrzeżenia nie usuwa rygoru przewidzianego wobec strony
zastąpionej przez zawodowego pełnomocnika procesowego. W przy‑
padku rozpoznania sprawy tylko na jednym posiedzeniu zastrzeżenie
powinno być zgłoszone na tym posiedzeniu.

Zachowanie uprawnienia do powoływania się na uchybienia przepi‑

som postępowania wymaga – poza dochowaniem obowiązku zgło‑
szenia zastrzeżenia na określonym etapie postępowania – wskazania
spostrzeżonego przez stronę uchybienia z wyczerpującym przytocze‑
niem naruszonych przepisów postępowania wraz z wnioskiem o wpi‑
sanie tak sformułowanego zastrzeżenia do protokołu. Niewpisanie
zastrzeżenia do protokołu powoduje utratę podnoszonych zarzu-
tów (por.  uzasadnienie wyroku SN z  10.08.2006  r., V  CSK 237/06,
Biul. SN 2006/11, s. 17). W takim przypadku rzeczą strony, a zwłasz‑
cza jej zawodowego pełnomocnika, jest zgłoszenie wniosku o sprosto‑
wanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy. Nieskorzystanie z tego
uprawnienia procesowego powoduje, że zgłaszany później w apelacji
bądź w skardze kasacyjnej zarzut dotyczący treści protokołu nie może
być uznany za usprawiedliwiony (por.  wyrok SN z  14.09.1998  r.,
I PKN 322/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 641). W innym orzeczeniu
Sąd Najwyższy podkreślił, że stronie, której nie doręczono odpisów
załączników do pisma procesowego strony przeciwnej, nie przysługuje
prawo do powoływania się na naruszenie art. 128 k.p.c., jeżeli przed
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego163

końcem posiedzenia następującego bezpośrednio po tym uchybie‑

niu nie zgłosiła stosownego zastrzeżenia na podstawie art. 162 k.p.c.
(wyrok SN z 20.08.2001 r., I PKN 580/00, OSNP 2003/14, poz. 332).

Celem art. 162 k.p.c. jest nie tylko ożywienie inicjatywy stron w kie‑

runku doraźnego, bezzwłocznego usuwania popełnianych przez sąd
uchybień, lecz także zapewnienie prawidłowego przebiegu postępo‑
wania przez eliminację przyczyn, które mogłyby stać się w przyszło‑
ści podstawą skutecznego zarzutu apelacyjnego. Chodzi więc także
o  przyspieszenie postępowania oraz podwyższenie jego sprawno‑
ści. Cel ten byłby trudny do osiągnięcia przy założeniu, że strona,
która we właściwym czasie nie zgłosiła odpowiedniego zastrzeżenia,
może powołać się na uchybienie procesowe we wniesionym środku
zaskarżenia od wydanego orzeczenia rozstrzygającego sprawę. Należy
zatem przyjąć, że prekluzja przewidziana w  art.  162  k.p.c. obej-
muje także te uchybienia, które miały wpływ na wynik postępowa-
nia i  mogły być przedmiotem zarzutów apelacyjnych (por.  wyrok
SN z  10.12.2004  r., III  CK 90/04, OSP 2006/6, poz.  69; uchwała SN
z 27.10.2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006/9, poz. 144). W uchwale
z 27.06.2008 r., III CZP 50/08 (OSNC 2009/7–8, poz. 103), Sąd Naj‑
wyższy podniósł, że strona nie może skutecznie zarzucać w  apelacji
uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania
dotyczącego wydania – na podstawie art. 47914 § 2 i art. 47918 § 3 k.p.c.
– postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów,
jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie (art.  162  k.p.c.). We
wcześniejszej uchwale (7), mającej moc zasady prawnej z 31.01.2008 r.,
III  CZP 49/07 (OSNC 2008/6, poz.  55), Sąd Najwyższy podniósł, że
nie ma żadnego powodu ani rzeczowej potrzeby, aby sąd drugiej
instancji z  urzędu kontrolował i  weryfikował wszystkie uchybienia
procesowe popełnione przez sąd pierwszej instancji; niektóre z  nich
„dezaktualizują się”, a  inne zostają „pochłonięte” lub „naprawione”
w  trakcie ponownego rozpoznania sprawy. Przykładowo uchybienia
sądu pierwszej instancji w  zakresie prowadzenia dowodu mogą być
usunięte przez ponowienie tego dowodu w  postępowaniu apelacyj‑
nym, a uchybienia, na które nie zwrócono uwagi przed sądem pierw‑
szej instancji (art. 162 i 239 k.p.c.), uchylają się – jak podkreślił Sąd
Najwyższy – spod jakiejkolwiek kontroli instancyjnej. Bezpowrotna
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

164 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

utrata zarzutu naruszenia przez sąd przepisów postępowania działa

także w postępowaniu zażaleniowym i kasacyjnym.

Przepis art. 162 k.p.c. w okresie obowiązywania zasady prawdy obiek‑

tywnej oraz obowiązku działania sądu z  urzędu w  celu jej wykrycia
(szerzej zob. Metodyka..., rozdział I pkt 2) nie miał tak istotnego zna‑
czenia jak współcześnie, aczkolwiek Sąd Najwyższy zwracał uwagę
na zawartą w  nim regulację. W  wyroku z  12.01.1976  r., II  CR 689/75
(LEX nr 7790), Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli strona nie wykorzy‑
sta możliwości zwrócenia uwagi na uchybienia (art. 239 k.p.c.), to nie
może opierać rewizji na zarzucie tych uchybień procesowych. Nie doty‑
czy to oczywiście wadliwości, które są brane pod rozwagę przez sąd
z urzędu. W tym zakresie bowiem przy wykładni art. 239 k.p.c. należy
mieć na względzie treść art. 162 k.p.c. Gdyby zatem strona np. została
pozbawiona możności obrony swych praw, wówczas nie miałoby zna‑
czenia to, że nie zwróciła uwagi na uchybienia procesowe popełnione
w  postępowaniu przed sądem wezwanym lub sędzią wyznaczonym.
W wyroku z 3.05.1973 r., I PR 86/73 (MoP 2007/5, s. 259), Sąd Najwyż‑
szy wskazał, że bez znaczenia dla wyniku sprawy w postępowaniu rewi‑
zyjnym jest okoliczność, że powodowi nie doręczono odpisu odpowie‑
dzi na pozew wraz z załączonymi doń odpisami dokumentów, bowiem
uchybienie to nie zostało przez stronę wytknięte (art. 162 k.p.c.) przed
sądem pierwszej instancji, a  powód, mimo ewentualnego uchybienia
sądu, nie został pozbawiony możności zapoznania się z treścią przed‑
łożonych przez stronę przeciwną pism i dokumentów. W postępowa-
niu kontradyktoryjnym art.  162  k.p.c. nabrał istotnego znaczenia.
Przyjęta w  nim regulacja zapobiega nielojalności procesowej przez
zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie
uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i nie‑
dopuszczenie do tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem
późniejszego wykorzystania ich w  środkach odwoławczych. Przepis
ten służy pobudzeniu inicjatywy stron w doprowadzeniu do szybkiego
usunięcia dostrzeżonych przez nie naruszeń przepisów postępowania
i umożliwienie sądowi niezwłocznego naprawienia błędu.

Jako szczególny przypadek należy potraktować sytuację,

w  której naruszenie przepisów postępowania znajduje wyraz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego165

w  wydanym przez sąd postanowieniu. Należy pamiętać, że część

postanowień podlega zaskarżeniu zażaleniem, inne zaś postanowie‑
nia mogą być podważane przy wykorzystaniu art.  380  k.p.c. Z  tych
względów należy wyróżnić trzy kategorie postanowień. Pierwszą
kategorię stanowią postanowienia, które są zaskarżalne zażaleniem
(art.  394–3942  k.p.c.). Do takich postanowień art.  162  k.p.c. nie ma
zastosowania, bowiem istnieje odrębny, odwoławczy tryb ich kwe‑
stionowania i  wzruszania. Do drugiej grupy należy zaliczyć posta‑
nowienia, które wprawdzie nie podlegają odrębnemu zaskarżeniu
zażaleniem, ale wiążą sąd, który je wydał (art.  359  k.p.c.). Postano‑
wienia te mogą być zmieniane jedynie w  razie zmiany okoliczności.
W stosunku do tych postanowień art. 162 k.p.c. też nie działa, skoro
sąd „w  danych okolicznościach” jest związany swoim postanowie‑
niem. Wytykanie ewentualnych uchybień w niezmienionych okolicz‑
nościach nie mogłoby odnieść skutku. Postanowienie „wiążące sąd”
strona może podważać w apelacji, jeśli miało wpływ na wynik sprawy
(art. 380 k.p.c.). Do trzeciej kategorii należy zaliczyć te postanowienia,
które nie podlegają oddzielnemu zaskarżeniu, nie wiążą sądu i mogą
być zmieniane stosownie do okoliczności sprawy. Jedynie do tych
postanowień odnosi się art. 162 k.p.c. Podobne stanowisko wyraził Sąd
Najwyższy w uchwale z 27.10.2005 r., III CZP 55/05 (OSNC 2006/9,
poz.  144) i  wyroku z  15.06.2007  r., II  CSK 96/07 (LEX nr  347245).
Do tej ostatniej grupy należą postanowienia dowodowe. Zalicza się
do nich postanowienia: o dopuszczeniu dowodu, o odmowie dopusz‑
czenia dowodu, o zmianie i uchyleniu postanowienia o dopuszczeniu
bądź odmowie dopuszczenia dowodu, o  uzupełnieniu postępowania
dowodowego, o  przesłuchaniu jednej tylko strony (art.  302  k.p.c.),
o pominięciu dowodu spóźnionego (art. 20512 § 1 k.p.c.), o pominię‑
ciu dowodu z przyczyn wskazanych w art. 2352 § 1 k.p.c.

W  doktrynie dokonuje się podziału postanowień dowodo-

wych na:
1) postanowienia dowodowe wadliwe, tj.  takie, które zostały
wydane z naruszeniem przepisów postępowania (np. dopuszcze‑
nie dowodu z  przesłuchania osoby w  charakterze strony, mimo
że osoba taka powinna być przesłuchana w charakterze świadka,
przeprowadzenie dowodu bez wydania postanowienia dowo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

166 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

dowego albo na podstawie postanowienia nieokreślającego tezy

dowodowej);
2) postanowienia dowodowe błędne, tj. nieprawidłowo rozstrzyga‑
jące wniosek dowodowy (np. oddalające zasadny wniosek dowo‑
dowy bądź uwzględniające bezzasadny wniosek dowodowy).

Wskazany podział postanowień dowodowych służy wykazaniu, że

tylko do postanowień z  pierwszej grupy (postanowień wadliwych)
ma zastosowanie art.  162  k.p.c., bowiem tylko w  przypadku takich
postanowień istnieje sens zwrócenia przez stronę uwagi na uchybie‑
nia przepisom w zakresie trybu wydawania bądź formy postanowień
dowodowych. W  przypadku postanowień z  drugiej grupy (posta‑
nowień błędnych) brak jest takich możliwości. Postanowienia takie
mogą być zakwestionowane wraz z zaskarżeniem orzeczenia rozstrzy‑
gającego istotę sprawy, dlatego nie stosuje się do nich art.  162  k.p.c.
Takie rozumowanie nie jest pozbawione racji. Można bronić tezy, że
sąd, oddalając zasadny wniosek bądź uwzględniając bezzasadny wnio‑
sek, nie popełnia żadnego uchybienia procesowego, postanowienia
rozstrzygające o  zgłoszonym wniosku dowodowym wydaje bowiem
w  następstwie dokonanej oceny z  punktu widzenia przydatności
zgłoszonego dowodu, celowości jego przeprowadzenia, adekwatno‑
ści środka dowodowego do okoliczności podlegającej udowodnieniu
itp. Nierzadko ocena w przedmiocie zgłoszonego dowodu jest podej‑
mowana w  następstwie oceny dotychczasowego materiału dowodo‑
wego, której sędzia nie ujawnia w  toku rozpoznawania sprawy. Do
nierzadkich przypadków oddalenia wniosku dowodowego dochodzi
wskutek uznania przez sąd, że okoliczności, na które dowód został
zgłoszony, wprawdzie są sporne i  istotne, ale – w  przekonaniu sądu
– zostały wyjaśnione za pomocą innych środków dowodowych zgod‑
nie z  twierdzeniem strony zgłaszającej dowód. W  takiej sytuacji od
strony, której wniosek dowodowy został oddalony ze wskazanych
przyczyn, a których strona nie zna, nie można wymagać, aby w trybie
art. 162 k.p.c. zwracała sądowi uwagę na uchybienia przepisom postę‑
powania. Mogłoby się okazać, że strona kwestionuje zasadność posta‑
nowienia dla niej korzystnego. Innymi słowy, tylko w  odniesieniu
do postanowień dowodowych, które zostały wydane z  naruszeniem
procedury (wadliwe), ma zastosowanie art. 162 k.p.c., natomiast gdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego167

postanowienie dowodowe zostało wydane na skutek oceny dokonanej

przez sąd odnośnie do zasadności, celowości, przydatności danego
dowodu, adekwatnym sposobem kwestionowania tej oceny jest zgło‑
szenie stosownych zarzutów w apelacji.

Na gruncie nowych przepisów, dodanych przez ustawę nowelizacyjną

z  4.07.2019  r., wskazane kryterium podziału postanowień dowodo‑
wych i wynikające z tego konsekwencje odnośnie do możliwości sto‑
sowania (niestosowania) art. 162 k.p.c. należy ocenić następująco:
1) w  przypadku postanowienia wydanego na podstawie art.  20512
§  1  k.p.c. o  pominięciu spóźnionego dowodu wskutek uznania
(dokonanej przez sąd oceny), że strona nie uprawdopodobniła,
iż powołanie dowodu nie było możliwe albo potrzeba jego powo‑
łania wynikła później, stosowanie art.  162 §  1  k.p.c. nie znaj‑
duje usprawiedliwienia. Sędziowska ocena w takim zakresie nie
stanowi uchybienia przepisom postępowania, na które można
zwracać uwagę sądu;
2) w  przypadku postanowień wydanych na podstawie art.  2352 §  1
pkt  1–6  k.p.c. kwestia stosowania (niestosowania) art.  162  k.p.c.
może wywoływać w  praktyce rozbieżne oceny. Wydaje się, że
postanowienia o  pominięciu dowodu z  przyczyn wskazanych
w pkt 1 i 6 objęte są możliwością zgłoszenia zastrzeżenia na pod‑
stawie art.  162  k.p.c. Jeśli bowiem pominięcie dowodu nastąpiło
z  tego powodu, że jego przeprowadzenie wyłącza przepis (pkt  1)
albo z tej przyczyny, że braki formalne wniosku dowodowego nie
zostały usunięte (pkt  6), to takie postanowienia nie są efektem
sędziowskiej oceny, lecz wadliwego (niewadliwego) zastosowania
przez sąd przepisów, które wyłączają przeprowadzenie dowodów,
czy też określają wymagania wniosku dowodowego. Postanowienia
o  pominięciu dowodu, o  których mowa w  pkt  2–5, są natomiast
efektem podjętej przez sąd oceny co do tego, czy określony fakt,
który miałby podlegać dowodzeniu, jest sporny czy niesporny,
istotny czy nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy, czy został już
udowodniony zgodnie z  twierdzeniem wnioskodawcy, czy też
zgłoszony dowód jest przydatny czy nieprzydatny do wykazania
danego faktu bądź jest dowodem możliwym czy niemożliwym do
przeprowadzenia, czy zgłoszony dowód zmierza czy nie zmierza
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

168 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

jedynie do przedłużenia postępowania. Są to zatem – według wska‑

zanego kryterium podziału – postanowienia dowodowe błędne,
tj.  rozstrzygające wniosek dowodowy nieprawidłowo wskutek
błędnej oceny, nie zaś naruszenia przepisów postępowania.

Sąd Najwyższy w  dotychczasowym orzecznictwie nie dokonywał –

z  punktu widzenia stosowania bądź niestosowania art.  162  k.p.c. –
podziału na postanowienia dowodowe wadliwe oraz postanowienia
błędne (por. powołane niżej orzecznictwo).

  Wybrane orzeczenia

1.  Nieskorzystanie przez stronę z wniosku o sprostowanie bądź uzupeł‑

nienie protokołu rozprawy przed sądem pierwszej instancji powoduje, że
zarzut dotyczący treści protokołu nie może być uznany za usprawiedli‑
wioną podstawę kasacji (art. 3931 pkt 2 w zw. z art. 162 i 160 k.p.c.; wyrok
SN z 14.09.1998 r., I PKN 322/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 641).

2.  Stronie, której nie doręczono odpisów załączników do pisma pro‑

cesowego strony przeciwnej, nie przysługuje prawo powoływania się
na naruszenie art. 128 k.p.c., jeżeli przed końcem posiedzenia nastę‑
pującego bezpośrednio po tym uchybieniu nie zgłosiła stosownego
zastrzeżenia na podstawie art.  162  k.p.c. (wyrok SN z  20.08.2001  r.,
I PKN 580/00, OSNP 2003/14, poz. 332).

3.  Strona nie może skutecznie zarzucać w  apelacji uchybienia przez

sąd pierwszej instancji przepisom postępowania polegającego na
wydaniu postanowienia, które może być zmienione lub uchylone sto‑
sownie do okoliczności, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchy‑
bienie w  toku posiedzenia, a  w  razie nieobecności – na najbliższym
posiedzeniu, chyba że niezgłoszenie zastrzeżenia nastąpiło bez jej
winy (art.  162  k.p.c.) (uchwała SN z  27.10.2005  r., III  CZP 55/05,
OSNC 2006/9, poz. 144).

4. Zarzut uchybienia art.  246  k.p.c. może być skutecznie podniesiony

w kasacji tylko wówczas, gdy strona zwróciła na nie uwagę na podstawie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego169

art. 162 k.p.c., chyba że uprawdopodobni, że nie uczyniła tego bez swojej

winy (wyrok SN z 10.12.2005 r., III CK 90/04, OSP 2006/6, poz. 69).

5. Sąd apelacyjny jest uprawniony na podstawie art.  380  k.p.c. do

kontroli prawidłowości przywrócenia przez sąd pierwszej instancji
terminu do wniesienia sprzeciwu od wyroku zaocznego, na skutek
którego doszło do wydania zaskarżonego wyroku. Przeprowadzenie
tej kontroli nie jest uzależnione od wykorzystania przez zaintereso‑
waną stronę mechanizmu przewidzianego w  art.  162  k.p.c., przepis
ten bowiem nie ma zastosowania do postanowień zaskarżalnych zaża‑
leniem (art. 394 k.p.c.) i postanowień, które wprawdzie nie podlegają
odrębnemu zaskarżeniu zażaleniem, ale wiążą sąd, który je wydał
(art. 359 k.p.c.), a postanowienie o przywróceniu terminu do wniesie‑
nia sprzeciwu należy do tej drugiej grupy (wyrok SN z 15.06.2007 r.,
II CSK 96/07, LEX nr 347245).

6. Sąd Najwyższy podniósł, że strona nie może skutecznie zarzu‑

cać w  apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom
postępowania dotyczącego wydania – na podstawie art.  47914 §  2
i  art.  47918 §  3  k.p.c. – postanowienia oddalającego wniosek o  prze‑
prowadzenie dowodów, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchy‑
bienie (art.  162  k.p.c.) (uchwała SN z  27.06.2008  r., III  CZP 50/08,
OSNC 2009/7–8, poz. 103).

7. Jeśli sąd wyda postanowienie o  oddaleniu wniosków dowodo‑

wych, uczestnik postępowania, w  celu skutecznego powoływania się
w dalszym toku postępowania na zarzuty z  tym związane, powinien
zgłosić do protokołu zastrzeżenia. Jeśli jednak postanowienie takie
nie zostało wpisane do protokołu, nie można strony, która nie zgło‑
siła zastrzeżeń, pozbawiać prawa do formułowania zarzutów co do
przebiegu postępowania dowodowego. Artykuł 162 k.p.c. nie ma więc
zastosowania w  sytuacji, w  której sąd pominie dowód bez wydania
postanowienia oddalającego wniosek o jego przeprowadzenie (wyrok
SN z 24.09.2009 r., IV CSK 185/09, OSNC-ZD 2010/B, poz. 65).

8. Zastrzeżenie, o  którym mowa w  art.  162  k.p.c., może dotyczyć

jedynie takich uchybień popełnionych przy dokonywaniu czynności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

170 Rozdział III. System gromadzenia materiału procesowego

procesowych przez sąd, których podjęcie zostało stronom zakomuni‑

kowane przez wydanie postanowienia lub zarządzenia.

Przepisy art.  47912 §  1, art.  47914 §  3  k.p.c. (także art.  495 §  3

i  art.  503  k.p.c.) dotyczą postępowania dowodowego przed sądem
pierwszej instancji, znaczenie art. 162 k.p.c. zaś realizuje się w postę‑
powaniu odwoławczym. Ujmując rzecz inaczej, należy stwierdzić, że
w  postępowaniu w  sprawach gospodarczych, nakazowym i  upomi‑
nawczym sąd ma obowiązek pominięcia sprekludowanych twierdzeń,
zarzutów i  dowodów, jeśli jednak tego nie uczyni, strona może sku‑
tecznie podnieść taki zarzut w  apelacji pod warunkiem, że uprzed‑
nio zwróciła uwagę sądu na to uchybienie zgodnie z  art.  162  k.p.c.,
w  przeciwnym zaś razie obowiązkiem sądu jest co do zasady pomi‑
nięcie takiego zarzutu (wyrok SN z 3.02.2010 r., II CSK 286/09, OSNC
2010/9, poz. 125).

9.  Celem regulacji zawartej w  art.  162  k.p.c. jest m.in.  zapobieganie
nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na
bieżąco uwagi sądu na uchybienia procesowe w  celu ich niezwłocz‑
nego wyeliminowania i  niedopuszczenie do celowego tolerowania
przez strony takich uchybień z  zamiarem późniejszego wykorzysta‑
nia ich w środkach odwoławczych. Zarzut naruszenia art. 47914b k.p.c.
przez przeprowadzenie przez Sąd Apelacyjny dowodu z  przesłucha‑
nia stron (ograniczony do przesłuchania pozwanego) nie jest uza‑
sadniony w  przypadku, gdy w  postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji został zgłoszony, bez uchybienia terminowi prekluzyjnemu,
wniosek o przeprowadzenie tego dowodu (wyrok SN z 10.02.2010 r.,
V CSK 234/09, OSNC-ZD 2010/D, poz. 102).

10.  Prekluzja przewidziana w art. 162 k.p.c. odnosi się tylko do uchy‑

bień popełnionych przez sąd przy podejmowaniu czynności proce‑
sowych. Do uchybień takich można by więc zaliczyć pominięcie
przez sąd dowodu zgłoszonego przez stronę, jeżeli znalazło to wyraz
w  wydaniu postanowienia oddalającego wniosek o  przeprowadzenie
dowodu, gdyż dopiero wówczas możliwe jest zgłoszenie zastrzeżeń,
mogących prowadzić do zmiany stanowiska sądu. Zgodnie bowiem
z  art.  240 §  1  k.p.c. sąd nie jest związany swoim postanowieniem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  System koncentracji materiału procesowego171

dowodowym i „stosownie do okoliczności” może je uchylić lub zmie‑

nić. Inaczej ma się rzecz, jeżeli sąd pomija wniosek dowodowy bez
wydania postanowienia, ponieważ w  takim wypadku nie dochodzi
do ogłoszenia stanowiska sądu, które mogłoby być poddane kontroli
i  w  razie potrzeby zweryfikowane; innymi słowy, nie dochodzi do
podjęcia przez sąd czynności procesowej. Gdyby przyjąć, że preklu‑
zja zarzutów odnosi się również do tego rodzaju uchybień, konieczne
byłoby wyprzedzające zwracanie uwagi na niepopełnione jeszcze
uchybienia, co nie wydaje się rozwiązaniem prawidłowym, a  przede
wszystkim zgodnym z  celem regulacji zawartej w  art.  162  k.p.c.
(wyrok SN z 17.04.2013 r., I CSK 447/12, LEX nr 1341647).

11.  Obowiązek wniesienia zastrzeżenia na podstawie art.  162  k.p.c.

dotyczy tylko strony, której wniosek dowodowy został oddalony,
a  nie strony przeciwnej (wyrok SN z  7.11.2013  r., V  CSK 579/12,
LEX nr 1394100).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział IV

DOPUSZCZALNOŚĆ POWÓDZTWA.
LEGITYMACJA PROCESOWA
Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

1.  Uwagi ogólne 1.  Uwagi ogólne

Jurysdykcja krajowa, dopuszczalność drogi sądowej, zdolność sądowa

i procesowa stron oraz właściwość sądu są pozytywnymi przesłankami
procesowymi, od których wystąpienia zależy dopuszczalność powódz‑
twa. Z  kolei zawisłość sporu, powaga rzeczy osądzonej, zapis na sąd
polubowny, niezłożenie kaucji aktorycznej przez powoda będącego
cudzoziemcem oraz powoda będącego wspólnikiem spółki z  ograni‑
czoną odpowiedzialnością albo spółki akcyjnej są negatywnymi prze‑
słankami procesowymi, które – jeśli wystąpią – powodują, że powódz‑
two jest niedopuszczalne. Obowiązkiem zawodowego pełnomocnika
jest zatem – zważywszy na skutki procesowe wystąpienia negatywnych
przesłanek bądź braku pozytywnych przesłanek – sprawdzenie tych
okoliczności przed skierowaniem sprawy do sądu. Brak bowiem prze‑
słanki pozytywnej albo istnienie przesłanki negatywnej stanowi prze‑
szkodę do przyjęcia powództwa i wywołuje następujące skutki:
1) gdy sąd jest niewłaściwy – sąd stwierdzi swą niewłaściwość
i przekaże sprawę sądowi właściwemu (art. 200 § 1 k.p.c.);
2) gdy droga sądowa jest niedopuszczalna – nastąpi odrzucenie
pozwu (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.);
3) gdy brak jurysdykcji krajowej – sąd odrzuci pozew, z zastrzeże‑
niem art. 1104 § 2 lub art. 1105 § 5 k.p.c. (art. 1099 k.p.c.);
4) w  razie stwierdzenia braku zdolności sądowej jednej ze stron
albo braku zdolności procesowej powoda, gdy nie działa za
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Uwagi ogólne173

niego przedstawiciel ustawowy albo jeżeli w  składzie organów

jednostki organizacyjnej będącej powodem zachodzą braki unie‑
możliwiające jej działanie – nastąpi odrzucenie pozwu (art. 199
§ 1 pkt 3 k.p.c.);
5) w  razie istnienia zapisu na sąd polubowny – sąd, w  razie pod‑
niesienia zarzutu takiego zapisu, odrzuci pozew (art.  1165
§ 1 k.p.c.);
6) jeżeli o  to samo roszczenie między tymi samymi stronami
sprawa jest w  toku (lis pendens) albo została już prawomocnie
osądzona (res iudicata) – nastąpi odrzucenie pozwu (art. 199 § 1
pkt 2 k.p.c.);
7) w  razie niezłożenia kaucji aktorycznej przez powoda będącego
cudzoziemcem lub powoda będącego wspólnikiem spółki z ogra‑
niczoną odpowiedzialnością albo spółki akcyjnej – sąd odrzuci
pozew (art. 1124 § 3 k.p.c. oraz art. 295 i 486 k.s.h.).

Zasygnalizowania wymaga także kwestia immunitetu parlamentar-

nego, jeśli bowiem pozwany skorzysta z  niego, powoduje to ograni‑
czenie drogi sądowej.

Zagadnienie ochrony opartej w  postępowaniu cywilnym na

immunitecie parlamentarnym było przedmiotem wypowiedzi
Sądu Najwyższego w  wyroku z  13.04.2007  r., I  CSK 31/07 (OSNC
2008/5, poz.  48), który stwierdził, że objęta immunitetem parla‑
mentarnym „inna działalność związana nieodłącznie ze sprawowa‑
niem mandatu” w  rozumieniu art.  6a w  zw.  z  art.  6 ust.  2 ustawy
z 9.05.1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (obecnie tekst
jedn.: Dz.U. z  2018  r. poz.  1799) to działalność, która bezpośrednio
i wprost wynika z funkcji parlamentarzysty, a jej związek ze sprawo‑
waniem mandatu nie budzi wątpliwości.

Sąd Najwyższy wskazał, że przywołana ustawa o wykonywaniu man‑

datu posła i senatora, która w art. 6 ust. 1 określa zakres immunitetu
materialnego, stanowi, że poseł lub senator nie może być pociągnięty
do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres spra‑
wowania mandatu ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu,
z  zastrzeżeniem art.  6a; za taką działalność odpowiada tylko przed
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

174 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Sejmem lub Senatem. Z  zawartej w  art.  6 ust.  2 tej ustawy definicji

pojęcia „działalności wchodzącej w  zakres sprawowania mandatu”
wynika, że działalność ta obejmuje zgłaszanie wniosków, wystąpienia
lub głosowania na posiedzeniach Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia
Narodowego oraz ich organów, na posiedzeniach klubów, kół i zespo‑
łów poselskich, senackich lub parlamentarnych, a także inną działal‑
ność związaną nieodłącznie ze sprawowaniem mandatu. Artykuł 6a
ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora reguluje tzw. immu‑
nitet formalny i stanowi, że poseł lub senator, który podejmując dzia‑
łania wchodzące w zakres sprawowania mandatu, narusza prawa osób
trzecich, może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko
za zgodą Sejmu lub Senatu. Artykuł 7b tej ustawy określa tryb uzy‑
skiwania tej zgody.

W świetle tej regulacji należy stwierdzić, że parlamentarny immunitet

materialny nie rozciąga się na sytuacje, w których poseł lub senator,
podejmując działania wchodzące w  zakres sprawowania mandatu,
narusza prawa osób trzecich. Za takie naruszenie ponosi odpowie‑
dzialność sądową, jednak tylko za zgodą Sejmu lub Senatu, co jest
określane jako immunitet formalny, wyłączający dopuszczalność
drogi sądowej do czasu uzyskania zgody właściwej izby parlamentu.
Z  powyższych przepisów wynika jednocześnie, że poseł i  senator
ponoszą w  pełni i  bez jakichkolwiek ograniczeń odpowiedzialność
sądową za naruszenie praw osób trzecich, jeżeli dopuścili się go dzia‑
łaniami niewchodzącymi w zakres sprawowania mandatu, tj. w czasie
działalności innej niż określona w art. 6 ust. 2 ustawy o wykonywaniu
mandatu posła i senatora – nie na forum parlamentu ani niezwiązanej
nieodłącznie ze sprawowaniem mandatu (szerzej zob. T. Wiśniewski,
Immunitet parlamentarny z punktu widzenia przepisów kodeksu postę‑
powania cywilnego [w:] Aurea praxis aurea theoria. Księga pamiątkowa
ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red.  J.  Gudowski, K.  Weitz,
t. 1, Warszawa 2011).

Poniżej zostaną omówione najczęściej występujące w praktyce sądo‑

wej przypadki związane z  pierwotną niedopuszczalnością powódz‑
twa, tj.:
1) niedopuszczalność drogi sądowej,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Niedopuszczalność drogi sądowej175

2) braki w zakresie zdolności sądowej i procesowej,

3) powaga rzeczy osądzonej i zawisłość sporu.

Niewłaściwość sądu omówiona została w rozdziale V.

2.  Niedopuszczalność drogi sądowej 2.  Niedopuszczalność drogi sądowej

Zagadnienie niedopuszczalności drogi sądowej pozostaje w  ścisłym

związku z  badaniem przedmiotu procesu i  w  jego ramach. Od tego
zatem, jak profesjonalny pełnomocnik procesowy, któremu sprawa
została powierzona przez mocodawcę, pojmuje przedmiot procesu,
będzie uzależniona ocena, czy sprawę należy skierować do sądu
powszechnego, administracyjnego, czy też do organu pozasądo-
wego. Badanie sprawy pod kątem dopuszczalności drogi sądowej
powinno sprowadzać się do kwestii, czy prawo podmiotowe, którego
istnienie jest objęte twierdzeniem powoda, wchodzi w zakres pojęcia
sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c.

Na tle unormowania przyjętego w art. 1 k.p.c. należy rozróżnić

dwa rodzaje spraw cywilnych:
1) w  znaczeniu materialnym – są to sprawy wynikające ze sto‑
sunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego,
a także prawa pracy;
2) w znaczeniu formalnym – są to sprawy, które uchodzą tylko za
sprawy cywilne ze względu na to, że ich rozpoznanie odbywa się
według Kodeksu postępowania cywilnego – z  mocy przepisów
zawartych bądź w tym kodeksie (np. sprawy z zakresu ubezpie‑
czeń społecznych – art.  459 i  4778  k.p.c., z  zakresu przepisów
o  przedsiębiorstwach państwowych i  samorządzie załogi przed‑
siębiorstwa państwowego – art.  6911  k.p.c.), bądź też w  innych
ustawach (np.  ustawa z  28.11.2014  r. – Prawo o  aktach stanu
cywilnego, Dz.U. z 2020 r. poz. 463 ze zm.).

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienia SN:

z  22.04.1998  r., I  CKN 1000/97, OSNC 1999/1, poz.  6, oraz
z 10.03.1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999/9, poz. 161) pojęcie sprawy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

176 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

cywilnej (art. 1 k.p.c.) rozumiane jest szeroko. W obydwu orzeczeniach

wydanych w sprawach, w których chodziło o skutki działań władczych
administracji publicznej, trafnie podkreślono, że sprawami cywilnymi
w rozumieniu art. 1 k.p.c. są nie tylko sprawy ze stosunków cywilno‑
prawnych w  świetle art.  1  k.c. Działaniem lub zaniechaniem, którego
skutki mogą być rozpoznawane na drodze sądowej, jest – oprócz zda‑
rzeń cywilnoprawnych regulowanych w Kodeksie cywilnym, takich jak
czynność prawna czy też czyn niedozwolony – także akt administra-
cyjny wywołujący skutki w  zakresie prawa cywilnego. Gdy ponadto
uwzględni się koncepcję, według której dopuszczalność drogi sądowej
zależy od twierdzeń powoda (stanu faktycznego), na których opiera on
w  pozwie swoje roszczenie, nie jest natomiast uwarunkowana wyka‑
zaniem istnienia roszczenia oraz stosunku prawnego łączącego strony,
nasuwa się uzasadniony wniosek, że jeśli roszczenie oparte jest na
zdarzeniach prawnych wywołujących konsekwencje cywilnoprawne,
droga sądowa – choćby powołane zdarzenia w  rzeczywistości nie
wywoływały skutków cywilnoprawnych – jest dopuszczalna (por. uza‑
sadnienie wyroku TK z 10.07.2000 r., SK 12/99, OTK 2000/5, poz. 143,
z powołaną tam literaturą i orzecznictwem Sądu Najwyższego). Trybu‑
nał Konstytucyjny w  przywołanym wyroku podkreślił, że nie można
z  góry wykluczyć możliwości powstania stosunku cywilnoprawnego
między podmiotami związanymi stosunkiem administracyjnopraw‑
nym. Roszczenia cywilnoprawne bowiem wynikają z tak różnych źró‑
deł, iż nie sposób przyjąć, że źródło przesądza o charakterze stosunku
prawnego. Między osobami pozostającymi w stałym stosunku cechują‑
cym się brakiem równorzędności może także dojść do ukształtowania
więzi, w której podmioty te mają równy status.

W  judykaturze Sądu Najwyższego zwieńczeniem wskazanej linii

orzeczniczej jest uchwała (7) z  12.03.2003  r., III  CZP 85/02 (OSNC
2003/10, poz. 129), stwierdzająca, że droga sądowa w sprawie, w której
Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na podstawie art. 527 k.c.
ochrony należności z  tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jest
dopuszczalna. Ewolucja orzecznictwa dotyczącego dopuszczalności
drogi sądowej w sprawach, w których przedmiotem sporu jest należność
publicznoprawna, spowodowała, że straciły na aktualności orzeczenia
Sądu Najwyższego wyrażające pogląd przeciwny (postanowienia SN:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Niedopuszczalność drogi sądowej177

z 24.06.1999 r., II CKN 298/99, OSNC 2000/1, poz. 15; z 1.10.1999 r.,

II  CKN 710/99, LEX nr  1632174; z  21.12.1999  r., II  CKN 789/99,
LEX nr 1425656; z 30.07.2002 r., IV CKN 1246/00, LEX nr 80270).

Stwierdzenie dopuszczalności drogi sądowej z oczywistych względów

nie przesądza o skuteczności roszczenia dochodzonego na tej drodze.
Na konieczność rozróżnienia obu kwestii zwrócił uwagę Sąd Naj‑
wyższy w wyroku z 28.10.2010 r., II CSK 227/10 (OSNC-ZD 2011/A,
poz. 23), podkreślając, że dopuszczalność drogi sądowej w określonej
sprawie oraz możliwość uzyskania w postępowaniu sądowym ochrony
prawnej to dwie różne kwestie. W sprawie tej, w której przedmiotem
sporu było roszczenie o  ochronę na podstawie art.  527  k.c. należ‑
ności podatkowej ustalonej w  postępowaniu administracyjnym, Sąd
Najwyższy jednak zaznaczył, że jeśli wierzytelność, której źródłem
jest decyzja administracyjna, może być przedmiotem rozpoznania
na drodze sądowej, to nie powinno być przeszkód w  sięganiu przy
jej rozpatrywaniu do przepisów prawa materialnego zapewniającego
powodowi efektywną ochronę prawną. Rozumowanie przeciwne two‑
rzyłoby iluzję w  zakresie prawa do drogi sądowej i  w  efekcie naru‑
szałoby zasady demokratycznego państwa prawnego w takim samym
stopniu jak ograniczanie drogi sądowej.

W świetle przedstawionych uwag należy przyjąć, że droga sądowa jest

dopuszczalna, jeśli:
1) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym
i brak przepisu szczególnego, który przekazywałby jej rozpozna‑
nie do właściwości innego organu niż sąd powszechny (art.  1
oraz 2 § 1 i 3 k.p.c.);
2) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym.

Z niedopuszczalnością drogi sądowej mamy natomiast do czynienia

wtedy, gdy:
1) sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej ani w  znaczeniu
materialnym, ani w znaczeniu formalnym;
2) sprawa ma wprawdzie charakter sprawy cywilnej w  znaczeniu
materialnym, ale na podstawie szczególnego przepisu została
przekazana do właściwości innego organu niż sąd powszechny.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

178 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Niedopuszczalność drogi sądowej jest okolicznością, którą sąd bierze

pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zdanie trze‑
cie  k.p.c.). W  przypadku stwierdzenia, że droga sądowa jest niedo‑
puszczalna, sąd wyda na rozprawie (art. 148 § 1 k.p.c.) lub na posie‑
dzeniu niejawnym (art. 199 § 3 k.p.c.) postanowienie, którym odrzuci
pozew (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Zarzut niedopuszczalności drogi sądowej może zostać zgłoszony

w  każdym stanie sprawy (zarówno przez sądem pierwszej i  drugiej
instancji, jak i  przed Sądem Najwyższym). Sąd pierwszej instancji
powinien go rozpoznać i orzec przez wydanie jednego z trzech posta‑
nowień, w których:
1) „odmawia odrzucenia pozwu” – postanowienie takie, jako podjęte
w  następstwie oddalenia zarzutu, którego uwzględnienie uzasad‑
niałoby odrzucenie pozwu, powinno być wydane oddzielnie; sąd
może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy aż do uprawomoc‑
nienia się tego postanowienia (art.  222 zdanie pierwsze  k.p.c.),
dając temu wyraz w jego treści (np. „odmawia odrzucenia pozwu
i  wstrzymuje dalsze rozpoznanie sprawy do uprawomocnienia
się niniejszego postanowienia”); sąd z  reguły odmawia odrzuce‑
nia pozwu, jeśli nie podziela zarzutu, że droga sądowa w sprawie
jest niedopuszczalna; sąd wyda także postanowienie o  odmowie
odrzucenia pozwu, jeśli zarzut niedopuszczalności drogi sądo‑
wej wprawdzie będzie zasadny, ale pozew nie będzie mógł zostać
odrzucony, właściwy bowiem do rozpoznania sprawy organ admi‑
nistracji publicznej lub sąd administracyjny wcześniej uznają się
w tej sprawie za niewłaściwe (art. 1991 k.p.c.);
2) „odrzuca pozew”;
3) „przekazuje sprawę właściwemu organowi” w sprawach z zakresu
prawa pracy i  ubezpieczeń społecznych wniesioną przez pra‑
cownika lub ubezpieczonego, chyba że organ ten uprzednio
uznał się za niewłaściwy (art.  464 §  1 i  art.  4777  k.p.c.); jeśli
jednak sprawa nie należy do drogi sądowej, a  zarazem nie ma
organu właściwego do jej rozpoznania, sąd odrzuca pozew
(por.  postanowienie SN z  23.04.1975  r., I  PZ 11/75, OSPiKA
1975/11, poz. 243).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Niedopuszczalność drogi sądowej179

Postanowienie o odrzuceniu pozwu jest postanowieniem kończącym

postępowanie w  sprawie – niezależnie od tego, czy zostało wydane
z  urzędu, czy w  następstwie uwzględnienia zarzutu niedopuszczal‑
ności drogi sądowej – jest więc zaskarżalne (art.  394 §  1 in princi‑
pio k.p.c.). Zaskarżalne jest także postanowienie o odmowie odrzuce‑
nia pozwu (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie

na postanowienie o  odrzuceniu pozwu, jako mającego charakter
postanowienia kończącego postępowanie w  sprawie, przysługuje
skarga kasacyjna, natomiast nie przysługuje ona od postanowie‑
nia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie
o  odmowie odrzucenia pozwu, to ostatnie postanowienie bowiem
nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w  sprawie
(art. 3981 k.p.c.).

Postanowienie o  przekazaniu sprawy innemu organowi podlega

zaskarżeniu w drodze zażalenia jako kończące postępowanie w spra‑
wie (art.  394 §  1  k.p.c.). Od postanowienia sądu drugiej instancji
jednak skarga kasacyjna nie będzie przysługiwała, skoro nie jest to
postanowienie „w przedmiocie odrzucenia pozwu” (art. 3981 k.p.c.).

  Wybrane orzeczenia

1.  Droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód opiera swoje roszcze‑
nia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków
cywilnoprawnych (postanowienie SN z 22.04.1998 r., I CKN 1000/97,
OSNC 1999/1, poz. 6).

2. Dopuszczalność drogi sądowej zależy od okoliczności faktycz‑

nych przytoczonych przez powoda jako podstawa roszczenia, nie
jest natomiast warunkowana wykazaniem istnienia tego roszczenia;
nie jest także uzależniona od zarzutów pozwanego ani zastosowa‑
nego przez niego sposobu obrony (postanowienie SN z 10.03.1999 r.,
II CKN 340/98, OSNC 1999/9, poz. 161).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

180 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

3.  O dopuszczalności drogi sądowej nie decyduje obiektywne istnie‑

nie prawa podmiotowego. Do wytoczenia procesu bowiem wystarcza
twierdzenie powoda o  istnieniu tego prawa (roszczenie procesowe)
(wyrok SN z 31.03.2000 r., II CKN 768/98, LEX nr 51067).

4.  Art. 1 k.p.c. rozumiany w ten sposób, iż w zakresie pojęcia „sprawa

cywilna” nie mogą mieścić się roszczenia dotyczące zobowiązań pie‑
niężnych, których źródło stanowi decyzja administracyjna, jest nie‑
zgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (wyrok TK
z 10.07.2000 r., SK 12/99, OTK 2000/5, poz. 143).

5.  Sąd – odrzucając pozew z powodu niedopuszczalności drogi sądo‑

wej – nie może poprzestać na stwierdzeniu, że sprawa przedstawiona
do rozstrzygnięcia nie jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c.,
lecz zobowiązany jest w  uzasadnieniu postanowienia wskazać sąd,
dla którego właściwości rozpoznanie tej sprawy zostało ustawowo
zastrzeżone (art.  45 ust.  1 i  art.  177 Konstytucji  RP) (postanowienie
SN z 21.05.2002 r., III CK 53/02, OSNC 2003/2, poz. 31).

6.  Droga sądowa w  sprawie, w  której Zakład Ubezpieczeń Społecz‑

nych domaga się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu
składki na ubezpieczenie społeczne, jest dopuszczalna (uchwała SN
(7) z 12.03.2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003/10, poz. 129).

7. Dopuszczalna jest droga sądowa w  sprawie, w  której właściciel

rzeczy ruchomej, nabytej w  drodze licytacji publicznej w  admini‑
stracyjnym postępowaniu egzekucyjnym, żąda jej wydania od osoby,
pod której dozorem rzecz się znajduje (uchwała SN z  8.10.2003  r.,
III CZP 66/03, OSNC 2004/12, poz. 190).

8. Roszczenie członka stowarzyszenia o  ochronę jego członkostwa

przed niezgodnym z  prawem lub statutem wykreśleniem ze stowa‑
rzyszenia podlega rozpoznaniu na drodze sądowej (uchwała SN
z 6.01.2005 r., III CZP 75/04, OSNC 2005/11, poz. 188).

9.  Niedopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia przez Skarb

Państwa od gminy zwrotu nierozliczonej dotacji z  budżetu państwa
(wyrok SN z 14.02.2006 r., II CSK 84/05, Biul. SN 2006/5, s. 12).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Niedopuszczalność drogi sądowej181

10. Droga sądowa jest dopuszczalna w  sprawie z  zakresu ubezpieczeń

społecznych o przekazanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych części
składki na ubezpieczenie emerytalne do otwartego funduszu emerytal‑
nego. Ubezpieczony, na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy z 13.10.1998 r.
o  systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr  137, poz.  887  ze  zm.),
jest uprawniony do wystąpienia do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o wydanie decyzji w tym przedmiocie (uchwała SN (7) – zasada prawna
z 5.04.2006 r., III CZP 121/05, OSNC 2006/11, poz. 178).

11. Nie jest dopuszczalna droga sądowa do dochodzenia przez

komornika należności z  tytułu kosztów egzekucyjnych ustalonych
prawomocnym postanowieniem komornika, wydanym przeciwko
dłużnikowi egzekwowanemu w  stosunku do osób trzecich, które
zobowiązały się je pokryć w  drodze przejęcia długu (uchwała SN
z 20.04.2006 r., III CZP 20/06, OSNC 2007/2, poz. 25).

12.  Nie jest dopuszczalna droga sądowa przed sądem cywilnym do

dochodzenia przez osobę godną zaufania (w  rozumieniu art.  228
§  1  k.p.k.) wynagrodzenia za przechowanie rzeczy oddanej jej na
przechowanie w  trybie określonym w  tym przepisie (uchwała SN
z 9.02.2007 r., III CZP 161/06, Biul. SN 2007/2, s. 8).

13.  Dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia przez właści‑

ciela gruntu dotkniętego szkodliwym wpływem zmiany stanu wody
roszczeń o ochronę własności, z wyjątkiem roszczeń o przywrócenie
stanu poprzedniego i o wykonanie urządzeń zapobiegającym szkodom
(art. 29 ust. 3 ustawy z 18.07.2001 r. – Prawo wodne, Dz.U. z 2005 r.
Nr 239, poz. 2019 ze zm.) (uchwała SN z 27.06.2007 r., III CZP 39/07,
OSNC 2008/7–8, poz. 85).

14. Dopuszczalna jest droga sądowa w  sprawie o  odszkodowanie

za szkodę poniesioną na skutek wydania przed dniem 1  września
2004  r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwier‑
dzona ostateczną decyzją administracyjną po tym dniu (uchwała SN
z 6.11.2008 r., III CZP 101/08, Biul. SN 2008/11, s. 7).

15. W  sprawie z  powództwa gminy o  zapłatę kwoty z  tytułu

dodatkowej opłaty rocznej ustalonej decyzją podjętą na podstawie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

182 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

art.  63 ustawy z  21.08.1997  r. o  gospodarce nieruchomościami

(Dz.U. z  2004  r. Nr  261, poz.  2603  ze  zm.) droga sądowa jest nie‑
dopuszczalna (uchwała SN z  18.12.2008  r., III  CZP 116/08,
Biul. SN 2008/12, s. 6).

16. Stwierdzona w  uchwale SN z  19.06.2007  r., III  CZP 47/07

(OSNC 2008/7–8, poz. 80) niedopuszczalność drogi sądowej w spra‑
wie o  zapłatę należności za przechowywanie pojazdu, którego włas‑
ność przeszła na rzecz Skarbu Państwa z  mocy prawa na podstawie
art. 130a ust. 10 ustawy z 20.06.1997 r. – Prawo o ruchu drogowym
(Dz.U.  z  2005  r. Nr  108, poz.  908  ze  zm.), zachodzi także w  przy‑
padku dochodzenia takich należności za okres poprzedzający
przejście pojazdu na własność Skarbu Państwa (postanowienie SN
z 11.02.2009 r., V CSK 332/08, LEX nr 515452).

17. Sprawy o  ochronę dóbr osobistych, w  których powód domaga

się usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego przez nakazanie
usunięcia jego danych osobowych ze zbioru danych strony pozwa‑
nej, należą do drogi sądowej (postanowienie SN z  15.02.2013  r.,
I CSK 684/12, OSNC 2013/10, poz. 118).

3.  Brak zdolności sądowej.

Brak zdolności procesowej 3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej

3.1.  Zdolność sądowa

3.1.1.  Uwagi wstępne

Zawodowy pełnomocnik procesowy przed wytoczeniem powództwa

w imieniu swego mocodawcy powinien wyjaśnić, czy powód, którego
będzie reprezentował, ma zdolność sądową. Obowiązek taki obciąża
go także w przypadku, gdy jego mocodawca jest pozwanym. Zdolność
sądowa bowiem jest jedną z przesłanek procesowych, której istnienie
decyduje o  możności przyjęcia powództwa przez sąd w  celu rozpo‑
znania i rozstrzygnięcia sprawy przedstawionej w powództwie. Zdol‑
ność sądowa oznacza również przymiot danej jednostki pozwalający
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej183

na przeprowadzenie z jej udziałem jako strony ważnego postępowa‑

nia sądowego. Wytoczenie zatem przez zawodowego pełnomocnika
powództwa w  imieniu powoda niemającego zdolności sądowej
bądź niepodniesienie zarzutu braku zdolności sądowej po stronie
pozwanego świadczy o braku profesjonalizmu.

Przyjęta w art. 64 § 1 k.p.c. definicja zdolności sądowej jako zdolności

do tego, aby móc występować w procesie jako strona, budzi zastrze‑
żenia nie tylko z  tego powodu, że nie obejmuje – poza procesem –
innych rodzajów postępowania, lecz także z tego względu, że z prze‑
pisów Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw wynika, iż
– nie mając zdolności sądowej – można zająć w postępowaniu sądo‑
wym pozycję strony. Zdolność sądową zatem należy definiować sze‑
rzej, przyjmując, że oznacza ona przymiot danego podmiotu (osoby
fizycznej, jednostki organizacyjnej) pozwalający na przeprowadzenie
z  jego udziałem – jako strony, interwenienta ubocznego, uczestnika
postępowania nieprocesowego, podmiotu postępowania egzekucyj‑
nego, zabezpieczającego, upadłościowego i  naprawczego – ważnego
postępowania sądowego (zob. też pkt 3.1.2 poniżej).

3.1.2.  Podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa

Zdolność sądową rozumie się jako atrybut zdolności prawnej. Zdol‑

ność prawna, występująca w  prawie materialnym, to zdolność bycia
podmiotem praw i  obowiązków cywilnoprawnych – mają ją osoby
fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa
w  art.  331  k.c. Podmioty mające zdolność prawną, a  więc podmioty,
którym przysługują pewne prawa i  które obciążone są określonymi
obowiązkami, muszą mieć możliwość obrony swych praw i realizacji
obowiązków. Czyniąc to na drodze sądowej, muszą one być wypo‑
sażone w  zdolność sądową. Między zdolnością sądową a  zdolnością
prawną zachodzi więc ścisły związek. Każdy podmiot, który ma zdol‑
ność prawną, ma również zdolność sądową.

Według definicji kodeksowej, zawartej w art. 64 § 1 i art. 64 § 11 k.p.c.

zdolność sądową mają trzy grupy podmiotów: 1)  każda osoba
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

184 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

fizyczna, 2)  osoba prawna, 3)  jednostki organizacyjne niebędące

osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (jed‑
nostki organizacyjne określone w art. 331 k.c.). Podmioty z wymienio‑
nych grup są podmiotami samodzielnymi. Przysługuje im zdolność
sądowa zdefiniowana w  kodeksie, którą można określić zdolnością
sądową ogólną.

Ustawodawca przyznaje jednak zdolność sądową także pewnym

podmiotom niesamodzielnym, które nie są wyposażone w  zdolność
prawną. W odniesieniu do takich przypadków w doktrynie i orzecz‑
nictwie wyodrębniona została tzw. szczególna zdolność sądowa.

Należy wyróżnić cztery grupy podmiotów, którym przysłu‑

guje zdolność sądowa (ogólna lub szczególna):
1) osoby fizyczne (art. 64 § 1 k.p.c.),
2) osoby prawne (art. 64 § 1 k.p.c.),
3) podmioty samodzielne niebędące osobami prawnymi, a  mające
zdolność prawną (art. 64 § 11 k.p.c.),
4) podmioty niesamodzielne, które mają samodzielną pozycję
w postępowaniu sądowym, wynikającą z tzw. zdolności sądowej
szczególnej.

3.1.2.1.  Osoby fizyczne

Zgodnie z  art.  8 §  1  k.c. każda osoba fizyczna ma zdolność prawną

od chwili urodzenia. Wprawdzie przepis ten nie stanowi tego wyraź‑
nie, jednak o nabyciu zdolności prawnej przez osobę fizyczną można
mówić tylko w  przypadku urodzenia się dziecka żywego. Od chwili
narodzin osoba fizyczna ma zdolność sądową odpowiadającą pełnej
zdolności prawnej, jaką z tym momentem uzyskuje. Według art. 9 k.c.
istnieje domniemanie, że dziecko przyszło na świat (urodziło się)
żywe. Dziecko poczęte, a jeszcze nieurodzone (nasciturus), ma zdol‑
ność prawną w  zakresie dziedziczenia (art.  927 §  2 i  art.  972  k.c.,
art. 75 k.r.o.) oraz w zakresie żądania naprawienia szkód doznanych
przed urodzeniem (art.  4461  k.c.), uzależnioną od tego, czy urodzi
się żywe. Oznacza to, że nasciturus, mając w  zakresie wskazanych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej185

praw warunkową zdolność prawną, ma również warunkową zdolność

sądową, uzależnioną od tego, czy urodzi się żywy. Ustanowienie kura‑
tora dla niego reguluje art. 599 k.c.

3.1.2.2.  Osoby prawne

Zgodnie z  przyjętą w  prawie polskim metodą normatywną oso‑

bowość prawną, poza Skarbem Państwa, który został wymieniony
w art. 33 k.c., mają tylko takie jednostki organizacyjne, którym prze‑
pisy szczególne osobowość tę przyznają. Przyjęcie normatywnej
koncepcji osoby prawnej spowodowało, że żadne przepisy nie wska‑
zują cech konstytutywnych pojęcia osoby prawnej (metoda ogólnego
formułowania cech osób prawnych). W  celu przyznania osobowości
prawnej wymagane jest nazwanie danej jednostki organizacyjnej
osobą prawną, nie wystarczy więc uregulowanie odpowiedniego pod‑
miotowego stosunku prawnego. Kodeks cywilny ustanawia jedną
osobę prawną, o  specjalnym statusie – Skarb Państwa. Inne kate-
gorie osób prawnych są ustanawiane przez ustawy szczególne. Do
najważniejszych z  nich należą: spółki kapitałowe – spółka akcyjna
i  spółka z  ograniczoną odpowiedzialnością (Kodeks spółek handlo‑
wych), spółdzielnia (Prawo spółdzielcze), przedsiębiorstwo państwowe
(ustawa o  przedsiębiorstwach państwowych), jednostki samorządu
terytorialnego: gmina, powiat, województwo (ustawy o  samorządzie
gminnym, o  samorządzie powiatowym i  o  samorządzie wojewódz‑
twa), Kościół oraz związek wyznaniowy i poszczególne ich jednostki
organizacyjne, np. diecezje, parafie, organizacje kościelne itp. (ustawy
regulujące status poszczególnych wyznań), uczelnia (Prawo o  szkol‑
nictwie wyższym i  nauce), fundacja (ustawa o  fundacjach), pań‑
stwowa lub samorządowa instytucja kultury (ustawa o organizowaniu
i  prowadzeniu działalności kulturalnej), instytut badawczy (ustawa
o instytutach badawczych), partia polityczna (ustawa o partiach poli‑
tycznych), stowarzyszenie rejestrowe (Prawo o  stowarzyszeniach),
samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (ustawa o działalno‑
ści leczniczej), związek zawodowy (ustawa o związkach zawodowych),
organizacja pracodawców (ustawa o  organizacjach pracodawców),
Polski Związek Łowiecki (Prawo łowieckie), koło łowieckie wpisane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

186 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

do rejestru prowadzonego przez właściwy zarząd okręgowy Polskiego

Związku Łowieckiego (Prawo łowieckie), koło gospodyń wiejskich
(ustawa o kołach gospodyń wiejskich).

Nie są osobami prawnymi między innymi: jednostka organizacyjna

nieposiadająca osobowości prawnej wyposażona w zdolność prawną,
na przykład spółki osobowe: spółka jawna, spółka partnerska, spółka
komandytowa, spółka komandytowo­‍‑akcyjna, stowarzyszenie zwykłe,
wspólnota mieszkaniowa, oddział osoby prawnej.

Osoby prawnej nie należy również mylić z  przedsiębiorcą i  z  zakła‑

dem pracy lub pracodawcą. Zakresy tych pojęć się krzyżują – można
być przedsiębiorcą, pracodawcą lub zakładem pracy, nie będąc osobą
prawną, i odwrotnie.

3.1.2.3.  Podmioty samodzielne niebędące osobami

prawnymi, a mające zdolność prawną

Przepisy regulujące status prawny jednostek, o których mowa w art. 64

§ 11 k.p.c. – a więc jednostek samodzielnych niebędących osobami
prawnymi, do których zgodnie z art. 331 § 1 k.c. stosuje się odpo-
wiednio przepisy o  osobach prawnych (tzw.  osoby ustawowe) –
z reguły formułują zdolność prawną przez stwierdzenie, że określony
podmiot może nabywać prawa i  zaciągać zobowiązania, a  ponadto
zawierają wskazanie, że jednostki te mogą pozywać i  być pozywane.
Przykładem takiej konstrukcji jest art. 6 u.w.l. Zawarte w tym przepisie
wskazanie: „wspólnota mieszkaniowa [...] może pozywać i być pozy‑
wana”, jest zbędnym superfluum, skoro bowiem określony podmiot
ma przyznaną zdolność prawną („może nabywać prawa i  zaciągać
zobowiązania”), to ma zdolność sądową („może pozywać i być pozy‑
wanym”). Sporne w doktrynie i judykaturze zagadnienie podmioto-
wości prawnej wspólnot mieszkaniowych zostało podjęte w uchwale
SN (7) z  21.12.2007  r., III  CZP 65/07 (OSNC 2008/7–8, poz.  69),
stwierdzającej, że wspólnota mieszkaniowa, działając w  ramach
przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać prawa i  obowiązki
do własnego majątku. Sąd Najwyższy uznał podmiotowość prawną
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej187

wspólnoty mieszkaniowej tylko w zakresie praw i obowiązków związa‑

nych z  zarządzaniem (administrowaniem) nieruchomością wspólną,
zaznaczając, że jako podmiot stosunków cywilnoprawnych wspólnota
mieszkaniowa może posiadać majątek odrębny od majątków właści‑
cieli lokali (majątek własny). Podmiotowość wspólnoty mieszkanio‑
wej nie jest zatem tożsama z podmiotowością prawną innych niepeł‑
nych osób prawnych, których zdolność prawną wyznaczają właściwe
im ustawy ustrojowe, a tym bardziej z podmiotowością prawną osób
prawnych. Konsekwentnie należy uznać, że wskazany zakres zdolno‑
ści prawnej wspólnoty mieszkaniowej wyznacza zdolność sądową tej
jednostki organizacyjnej.

Przepisy dotyczące omawianej grupy podmiotów niekiedy poza wska‑

zaniem na możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań pod‑
kreślają prawo do nabywania własności nieruchomości i innych praw
rzeczowych. W taki sam sposób – ze wskazaniem również na możli‑
wość pozywania i bycia pozwanym – skonstruowany jest art. 11 k.s.h.,
określający status prawny spółek kapitałowych w organizacji, a także
art.  8  k.s.h., określający status prawny spółek handlowych osobo‑
wych, a  więc: spółki jawnej (art.  22–85  k.s.h.), spółki partnerskiej
(art. 86–101 k.s.h.), spółki komandytowej (art. 102–124 k.s.h.) i spółki
komandytowo­‍‑akcyjnej (art. 125–150 k.s.h.).

Jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, którą ustawo‑

dawca wyposażył – według podobnego schematu – w zdolność prawną,
jest główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń. Według
art.  179 ust.  1 ustawy z  11.09.2015  r. o  działalności ubezpieczeniowej
i reasekuracyjnej (Dz.U. z 2020 r. poz. 895) główny oddział może naby‑
wać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywany.

Stowarzyszenie zwykłe, będące uproszczoną formą stowarzysze‑

nia, nieposiadające osobowości prawnej, jest ułomną osobą prawną
w  rozumieniu art.  331  k.c. Zgodnie bowiem z  art.  40 ust.  1a ustawy
z 7.04.1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2019 r. poz. 713)
stowarzyszenie zwykłe może we własnym imieniu nabywać prawa,
w tym własność i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozy‑
wać i być pozywane.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

188 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Jednostkami organizacyjnymi, o  których mowa w  art.  64 §  11  k.p.c.,

są wyłącznie jednostki samodzielne w  tym sensie, że nie wchodzą
w skład osoby prawnej. Kryterium tego nie spełniają oddziały spółki
kapitałowej będące jednostkami organizacyjnymi osoby prawnej ani
państwowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej,
ponieważ wchodzą w  skład osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa,
ani tym bardziej organy państwowe, które wszak nie mają statusu jed‑
nostek organizacyjnych. Jednostki takie nie są więc objęte regulacją
przewidzianą w art. 64 § 11 k.p.c. Zdolność sądowa takich jednostek
może wynikać z przepisu szczególnego.

Ustawodawca uznał ponadto, że nie ma potrzeby wyodrębniania

organizacji pozarządowych jako odrębnej kategorii podmiotów,
którym przysługuje zdolność sądowa, organizacje te, niebędące
bowiem osobami prawnymi – zgodnie z art. 64 § 11 k.p.c. – uzys­
kują przymiot zdolności sądowej tylko wówczas, gdy ustawa przy-
znaje im zdolność prawną. Zgodnie z  art.  62  k.p.c. do organizacji
pozarządowych wytaczających powództwo na rzecz osób fizycznych
stosuje się odpowiednio przepisy o  prokuratorze wytaczającym
powództwo na rzecz oznaczonej osoby, z  wyjątkiem art.  58 zdanie
drugie  k.p.c. Oznacza to, że strona, na której rzecz, za jej zgodą,
wytoczone zostało powództwo przez organizację pozarządową, nie
korzysta – mimo że ma status niebiorącej udziału w  sprawie strony
w znaczeniu materialnym – z dodatkowego, przewidzianego w art. 58
zdanie drugie  k.p.c., mechanizmu chroniącego ją przed niekorzyst‑
nym orzeczeniem. Innymi słowy, w sprawach o roszczenia majątkowe
prawomocne ich rozstrzygnięcie pozbawia osobę fizyczną, na której
rzecz organizacja pozarządowa wytoczyła powództwo, uprawnienia
do dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której
nie zostały one zasądzone. Takie rozwiązanie uzasadnione jest tym, że
organizacja pozarządowa, odmiennie niż prokurator, może wytoczyć
powództwo na rzecz osoby fizycznej wyłącznie za jej zgodą. Rodzaje
spraw, w  których organizacje pozarządowe mogą wytaczać powódz‑
two na rzecz osoby fizycznej, wymienione zostały w art. 61 k.p.c.

Organizacje pozarządowe mogą również przystąpić do strony w toczą‑

cym się postępowaniu. Do przystąpienia organizacji pozarządowej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej189

do strony stosuje się odpowiednio przepisy o  interwencji ubocznej,

do której nie mają odpowiedniego zastosowania przepisy o  współ‑
uczestnictwie jednolitym (tzw.  interwencja uboczna niesamoistna).
Organizacja pozarządowa powinna dołączyć do pozwu lub swego
przystąpienia do strony wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej.
Dołączenie takiej zgody stanowi warunek formalny pisma proceso‑
wego, którego brak podlega usunięciu zgodnie z art. 130 k.p.c. Trze‑
cią formą udziału organizacji pozarządowych w postępowaniu sądo‑
wym, poza możliwością wytoczenia powództwa oraz przystąpieniem
do strony w  toczącym się postępowaniu, jest przedstawienie sądowi
istotnego dla sprawy poglądu wyrażonego w uchwale lub oświadcze‑
niu ich należycie umocowanych organów.

3.1.2.4.  Podmioty niesamodzielne, które mają samodzielną

pozycję w postępowaniu sądowym, wynikającą
ze szczególnej zdolności sądowej

W  obrocie cywilnoprawnym występują także podmioty niesamo-

dzielne, którym przepisy szczególne przyznają zdolność sądową,
czyniąc je samodzielnymi podmiotami w  postępowaniu sądowym.
Obowiązują także przepisy dotyczące jednostek organizacyjnych Skarbu
Państwa oraz organów państwowych, które mimo braku jednoznacznej
w  nich regulacji odnośnie do zdolności sądowej takich jednostek lub
organów należy uznać – w drodze interpretacji – za przepisy przyzna‑
jące zdolność sądową jednostkom Skarbu Państwa lub organom pań‑
stwowym (zob.  H.  Pietrzkowski, Zdolność sądowa według przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisów szczególnych [w:] Aurea
praxis aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Ere‑
cińskiego, red. J. Gudowski, K. Weitz, t. 1, Warszawa 2011, s. 467).

Liczba przypadków szczególnej zdolności sądowej w  obecnym sta‑

nie prawnym – jak podkreśla się w doktrynie – jest bardzo duża, co
usprawiedliwia wyodrębnienie trzech podstawowych kategorii struk‑
tur wyposażonych w szczególną zdolność sądową: organów, niesamo‑
dzielnych jednostek organizacyjnych oraz funkcji (M. Dziurda, Szcze‑
gólna zdolność sądowa, Warszawa 2019, s. 167 i n.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

190 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Ich wskazanie przekracza ramy i  cel niniejszego opracowania. Kieru‑

jąc się zatem tylko treścią przepisów w kodeksie postępowania cywil‑
nego oraz w przepisach pozakodeksowych, w których takim podmio‑
tom (niebędących ani osobami prawnymi, ani osobami ustawowymi)
ustawodawca w sposób wyraźny przyznał zdolność sądową, stanowiąc,
że „mają zdolność sądową i procesową”, bądź użył formuły „są stroną
postępowania przed sądem”, można wskazać trzy grupy, zastrzegając, że
wymienione w nich podmioty nie wyczerpują pełnej listy.

Jednostkami z pierwszej grupy są: pracodawca w sprawach z zakresu

prawa pracy oraz organ rentowy w  sprawach z  zakresu ubezpieczeń
społecznych (art.  460 §  1  k.p.c.). Na gruncie art.  460 §  1  k.p.c. nie
budzi wątpliwości, że w  sprawach z  zakresu prawa pracy, w  których
jako pracodawca występuje urząd państwowy, stroną jest ten urząd,
nie zaś Skarb Państwa. Podobnie należy ocenić pozycję procesową
niemającego osobowości prawnej organu rentowego w  sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.).

Organ rentowy, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ma osobo‑

wość prawną (art.  66 ust.  1 ustawy z  13.10.1998  r. o  systemie ubezpie‑
czeń społecznych, Dz.U. z  2020  r. poz.  266  ze  zm.), a  zatem zdolność
sądową czerpie z  przyznanej mu osobowości prawnej, nie zaś na pod‑
stawie szczególnego przepisu. Pozostałe organy rentowe nie mają statusu
państwowych osób prawnych. Organy te, mając z mocy art. 460 § 1 k.p.c.
przyznaną zdolność sądową, zachowują samodzielną pozycję w postępo‑
waniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.

W  tej grupie jednostek wskazać należy na radę pracowniczą przed‑

siębiorstwa oraz dyrektora przedsiębiorstwa w  ściśle określonych
w art. 6911 k.p.c. sprawach rozstrzygających wewnętrzne spory w przed‑
siębiorstwach państwowych (art.  6913  k.p.c.). Wskazać należy także na
specjalny zespół negocjacyjny, europejską radę zakładową, przedstawicieli
reprezentujących pracowników oraz zarząd centralny – w sprawach wska‑
zanych w art. 36 ust. 3 ustawy z 5.04.2002 r. o europejskich radach zakła‑
dowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1832), a także specjalny zespół negocjacyjny,
organ założycielski, innych przedstawicieli pracowników oraz właściwy
organ spółki europejskiej – w sprawach wymienionych w art. 113 ust. 2
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej191

ustawy z  4.03.2005  r. o  europejskim zgrupowaniu interesów gospodar‑

czych i spółce europejskiej (Dz.U. z 2015 r. poz. 2142), ponadto specjalny
zespół negocjacyjny, zespół przedstawicielski oraz właściwy organ spółki
uczestniczącej lub organ zarządzający spółki powstałej w  wyniku połą‑
czenia transgranicznego spółek – w sprawach, o których mowa w art. 44
ust. 3 i art. 45 ust. 2, zgodnie z art. 46 ustawy z 25.04.2008 r. o uczest‑
nictwie pracowników w  spółce powstałej w  wyniku transgranicznego
połączenia się spółek (Dz.U. z 2019 r. poz. 2384), a także zespół negocja‑
cyjny, organ przedstawicielski, innych przedstawicieli pracowników oraz
właściwy organ spółdzielni europejskiej – w  sprawach przewidzianych
w art. 93 ust. 2 ustawy z 22.07.2006 r. o spółdzielni europejskiej (Dz.U.
z 2018 r. poz. 2043 ze zm.).

Drugą grupę jednostek tworzą: Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji

i Konsumentów w sprawach z zakresu ochrony konkurencji – art. 47929
§ 1 i 2 k.p.c. (§ 2 został skreślony 18.01.2015 r. – zob. Dz.U. z 2014 r.
poz.  945), Prezes Urzędu Regulacji Energetyki w  sprawach z  zakresu
regulacji energetyki (art. 47950 § 1 k.p.c.), Prezes Urzędu Komunikacji
Elektronicznej w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty
(art.  47961  k.p.c.), Prezes Urzędu Transportu Kolejowego w  sprawach
z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 47972 k.p.c.).

Do trzeciej grupy zaliczyć należy państwowe jednostki organizacyjne

oraz organy państwowe, które ustawodawca jedynie wymienił w prze‑
pisach Kodeksu postępowania cywilnego określających uprawnienie
do wystąpienia z  określonymi żądaniami, nie stwierdzając jednak –
ani w sposób wyraźny, jak to uczynił w art. 460 § 1 i art. 6913 k.p.c.,
ani przez użycie formuły przyjętej w  art.  47929 §  1, art.  47950, 47961
§ 1 i art. 47972 k.p.c. – że są stroną postępowania przed sądem. Samo
wymienienie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego takich
jednostek jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej okreś‑
lonego żądania nie zawsze oznacza przyznanie im zdolności sądo-
wej, w wielu przypadkach jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu
Państwa. Przepisami tymi są:
1) art.  1891  k.p.c., zgodnie z  którym uprawnienie z  art.  189  k.p.c.
przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, orga‑
nowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

192 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa

jest niezbędne do oceny skutków podatkowych;
2) art.  6101–6105  k.p.c., które stosuje się w  sprawach o  przepadek
rzeczy będących towarami, które na podstawie przepisów prawa
celnego podlegają przepadkowi;
3) art. 6106–6107 k.p.c., które mają zastosowanie w sprawach o prze‑
padek pojazdów, które na podstawie przepisów prawa o  ruchu
drogowym podlegają przepadkowi na rzecz powiatu;
4) art.  922  k.p.c., który wśród uczestników postępowania przewi‑
dzianego w tym przepisie wymienia „organ, który zawarł umowę
o użytkowanie wieczyste”.

Jako przykłady regulacji pozakodeksowych, w  których jednostki

organizacyjne (np.  ministerstwo, urząd wojewódzki, urząd skar‑
bowy), a  także organy państwowe (np.  minister, prezes urzędu)
zostały tylko wymienione jako podmioty uprawnione do wystąpienia
z określonymi żądaniami, bez wskazania, że przysługuje im zdolność
sądowa, należy podać: art. 6 ust. 2 ustawy z 24.03.1920 r. o nabywa‑
niu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz.U. z 2017 r. poz. 2278),
art. 144a i 146 ust. 1 pkt 6 ustawy z 29.01.2004 r. – Prawo zamówień
publicznych (Dz.U. z  2019  r. poz.  1843  ze  zm.), art.  2 ust.  1 ustawy
z  21.06.1990  r. o  zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem
Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.U.
Nr  44, poz.  255  ze  zm.), art.  46a ustawy z  25.09.1981  r. o  przedsię‑
biorstwach państwowych (Dz.U. z 2017 r. poz. 2152 ze zm.).

Odpowiedź na pytanie, czy samo wymienienie tych jednostek

i  organów w  przepisach Kodeksu postępowania cywilnego oraz
przepisach pozakodeksowych, jako uprawnionych do zgłoszenia na
drodze sądowej określonego żądania, oznacza przyznanie im zdol-
ności sądowej, czy jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu Pań-
stwa, nie jest łatwa. Jeśli przyjmiemy założenie, że ustawodawca nie
przez przypadek w niektórych przepisach poświęconych jednostkom
niesamodzielnym przyznaje im zdolność sądową, używając określeń:
„mają zdolność sądową i procesową”, „są stroną postępowania przed
sądem”, „są stroną postępowania”, „są stroną”, w  innych zaś, okreś‑
lając uprawnienie do wystąpienia z  określonym żądaniem, jedynie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej193

wymienia państwową jednostkę organizacyjną lub organ państwowy,

to prima facie narzuca się wniosek, że w tej drugiej grupie przepisów
ustawodawca posłużył się swego rodzaju skrótem myślowym przy
określaniu uprawnionego podmiotu, którym zawsze jest Skarb Pań‑
stwa, nie zaś wymienione w  tych przepisach państwowe jednostki;
one są tylko właściwymi stationes fisci (por.  uzasadnienie uchwały
SN z  4.08.2006  r., III  CZP 50/06, OSNC 2007/6, poz.  80). Przyję‑
cie takiego stanowiska byłoby zbytnim uproszczeniem, nie zawsze
bowiem musi oznaczać, że jednostki te występują wyłącznie jako sta‑
tiones fisci Skarbu Państwa. Należy uznać, że w zależności od tego,
czy przyznane w  konkretnych przepisach uprawnienie dla tych
jednostek dotyczy działalności państwa w  sferze dominium, czy
w ramach imperium, występują one w pierwszym przypadku jako
jednostki reprezentujące Skarb Państwa, w drugim zaś przypadku
jako podmioty mające zdolność sądową. Wychodząc z tych założeń,
Sąd Najwyższy w wyroku z 20.04.2012 r., III CSK 247/11 (OSNC-ZD
2013/D, poz.  70), uznał, że do wniesienia powództwa na podstawie
art. 6 ust. 2 ustawy z 24.03.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców legitymowany jest Minister Spraw Wewnętrznych
i Administracji (obecnie Minister Spraw Wewnętrznych), a nie Skarb
Państwa reprezentowany przez tego ministra.

Na podstawie art.  1891  k.p.c. organ podatkowy lub organ kontroli

skarbowej, w  toku prowadzonego postępowania, uprawniony jest
do wytoczenia powództwa, o  którym mowa w  art.  189  k.p.c., jeżeli
ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa
jest niezbędne do oceny skutków podatkowych. Wprowadzenie do
Kodeksu postępowania cywilnego art.  1891 nastąpiło w  związku
z  uregulowaniem przyjętym w  art.  199a §  3  o.p., przewidującym, że
jeżeli z  dowodów zgromadzonych w  toku postępowania podatko‑
wego wynikają wątpliwości co do istnienia lub nieistnienia stosunku
prawnego lub prawa, z którym związane są skutki podatkowe, organ
podatkowy występuje do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub
nieistnienia tego stosunku prawnego lub prawa. Organami podatko‑
wymi są m.in.  naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu cel‑
nego, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta, marszałek woje‑
wództwa, dyrektor izby skarbowej, dyrektor izby celnej, samorządowe
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

194 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

kolegium odwoławcze, Minister Finansów (art. 13 o.p.). Sąd Najwyż‑

szy w  wyroku z  28.01.2010  r., IV  CSK 261/09 (OSNC-ZD 2010/C,
poz.  94), stwierdził, że dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej ma
samodzielną legitymację czynną do występowania w  sprawie okreś‑
lonej w  art.  1891  k.p.c., podkreślając, że organ kontroli skarbowej,
wytaczając powództwo, pozostaje ze stroną pozwaną wyłącznie
w  administracyjnym stosunku prawa podatkowego, wynikającym
z  publicznej, a  nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie organu
kontroli w  sferze imperium stanowi uzasadnienie jego samodzielnej
pozycji w  procesie cywilnym. W  tym przypadku Skarb Państwa nie
jest stroną zakwestionowanej umowy cywilnoprawnej, ale ma status
władzy podatkowej. W innym wyroku, z 18.01.2013 r., IV CSK 322/12
(OSNC 2013/9, poz. 109), Sąd Najwyższy trafnie wywiódł, że interes
prawny w  rozumieniu art.  189  k.p.c. nie jest przesłanką powództwa
o  ustalenie opartego na art.  1891  k.p.c. Sąd Najwyższy wskazał, że
przewidziana w  art.  189  k.p.c. przesłanka jurysdykcyjna uwzględ‑
nienia powództwa w  postaci wykazania przez powoda interesu
prawnego w  dochodzonym ustaleniu istnienia lub nieistnienia sto‑
sunku prawnego albo prawa pełni funkcję legitymacyjną. Decyduje
o  legitymacji do wytoczenia w  okolicznościach konkretnego przy‑
padku powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia oznaczonego
stosunku prawnego albo prawa (por.  uchwała SN z  25.01.1995  r.,
III CZP 176/94, OSNC 1995/5, poz. 74). Przepis art. 1891 k.p.c. ina‑
czej natomiast określa legitymację czynną w  unormowanym w  nim
postępowaniu o ustalenie. Przewidziane w tym przepisie powództwo
o ustalenie może wytoczyć jedynie organ podatkowy lub organ kon‑
troli skarbowej i tylko w toku prowadzonego postępowania podatko‑
wego lub kontrolnego, jeżeli żądane ustalenie jest niezbędne do oceny
skutków podatkowych. O legitymacji czynnej w świetle art. 1891 k.p.c.
decydują więc – zamiast interesu prawnego – dwie wyraźnie przewi‑
dziane w nim przesłanki: posiadanie statusu organu podatkowego lub
organu kontroli skarbowej oraz niezbędność żądanego ustalenia do
rozstrzygnięcia sprawy w  toku prowadzonego postępowania podat‑
kowego lub kontrolnego. Brak spełnienia którejkolwiek z tych dwóch
przesłanek uzasadnia oddalenie powództwa. Wymaganie od powoda
występującego z powództwem określonym w art. 1891 k.p.c. ponadto
interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. oznaczałoby w istocie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej195

wprowadzenie przesłanki niemożliwej do spełnienia. Powszechnie

przyjmuje się, że dany podmiot nie ma interesu prawnego w  rozu‑
mieniu art.  189  k.p.c. w  wytoczeniu powództwa o  ustalenie, jeżeli
dysponuje innym środkiem ochrony swych praw. Dotyczy to także
jednostek realizujących interesy fiskalne państwa, które dysponują
instrumentami ochrony tych interesów przewidzianymi w  ustawach
podatkowych. Powodem ustanowienia art.  1891  k.p.c. stały się właś­
nie przeszkody w  wykorzystaniu na potrzeby stosunków podatko‑
wych regulacji zawartej w istniejącym już art. 189 k.p.c., wynikające
z  trudności wykazania przez jednostki aparatu fiskalnego interesu
prawnego w rozumieniu tej regulacji.

Stanowisko, że „właściwy urząd skarbowy”, o  którym była mowa

w art. 635 § 2 k.p.c., w brzmieniu poprzednio obowiązującym, wystę‑
puje w tym przepisie jako statio fisci Skarbu Państwa, zostało przyjęte
w  postanowieniu SN z  16.03.2005  r., IV  CK 675/04 (OSNC 2006/2,
poz.  35). W  przepisie tym, zgodnie z  jego aktualnym brzmieniem,
ustawodawca wyraźnie wskazał – wśród podmiotów uprawnionych
do zgłoszenia wniosku o zabezpieczenie spadku – naczelnika urzędu
skarbowego jako statio fisci Skarbu Państwa, natomiast w  art.  655
§  1  k.p.c. „właściwy urząd skarbowy” został wykreślony, z  kolei
art.  922  k.p.c. wskazuje – wśród uczestników postępowania egzeku‑
cyjnego prowadzonego według przepisów o egzekucji z nieruchomo‑
ści, gdy przedmiotem egzekucji jest użytkowanie wieczyste – „organ,
który zawarł umowę o  użytkowanie wieczyste”. Organem tym jest
starosta, jeżeli przedmiotem użytkowania wieczystego są grunty nale‑
żące do zasobu nieruchomości Skarbu Państwa (art. 20–23 u.g.n.).

Wskazanym kryterium należy się posłużyć, kwalifikując status pro-

cesowy starosty. Starosta jest przewodniczącym zarządu powiatu,
zarząd zaś jest kolegialnym organem powiatu jako osoby prawnej
(art.  2 i  26 ustawy z  5.06.1998  r. o  samorządzie powiatowym, Dz.U.
z  2020 r. poz. 920). Starosta nie jest też – na co mogłoby wskazy‑
wać unormowanie przyjęte w art. 4 pkt 9 u.g.n. – „organem” Skarbu
Państwa, bowiem Skarb Państwa, mimo że jest osobą prawną, nie
ma organów. Jest traktowany jako podmiot reprezentujący Skarb
Państwa w  sprawach gospodarowania nieruchomościami, a  ponadto
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

196 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

w  postępowaniach sądowych wskazanych w  ustawie (art.  11 i  23

ust.  1 pkt  8 u.g.n.). Reprezentuje Skarb Państwa także w  zakresie
zadań dawnych urzędów rejonowych rządowej administracji ogólnej
oraz zadań i kompetencji kierowników tych urzędów (art. 94 ustawy
z 13.10.1998 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące admi‑
nistrację publiczną, Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.).

Starostę, który – jak wskazano – nie jest organem państwowym ani

„organem Skarbu Państwa”, należy traktować – gdy realizuje zadania
z zakresu administracji rządowej w sferze dominium – jako podmiot
reprezentujący Skarb Państwa. Starosta nie może więc – gdy dochodzi
roszczeń wynikających z  tych zadań – skutecznie przypisywać sobie
statusu strony (uczestnika postępowania) w postępowaniu sądowym.
Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  3.10.2002  r., I  CKN 448/01 (OSP
2003/7–8, poz. 99), uznał, że w takich sprawach starosta, aby nie nara‑
zić się na odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), powinien jako
stronę powodową wskazać Skarb Państwa, a  siebie oznaczyć tylko
jako statio fisci Skarbu Państwa, wykazując, że dochodzi roszczenia
w ramach zadań z zakresu administracji rządowej w sferze dominium.
Jeżeli starosta realizuje na drodze sądowej przyznane mu uprawnienia
wchodzące w  zakres działalności państwa w  sferze imperium, to nie
działa jako statio fisci Skarbu Państwa, lecz – mimo braku wyraźnego
przepisu przyznającego mu zdolność sądową – zajmuje w postępowa‑
niu sądowym samodzielną pozycję (ma zdolność sądową). Przykła‑
dem są sprawy dotyczące przepadku pojazdów, w których postępowa‑
nie wszczyna się na wniosek starosty (art. 6106–6107 k.p.c.). Podobnie
należy ocenić status procesowy organu celnego w  postępowaniu
wszczynanym na jego wniosek w  sprawach dotyczących przepadku
rzeczy będących towarami, które na podstawie przepisów prawa cel‑
nego podlegają przepadkowi (art. 6101–6105 k.p.c.). Nie może budzić
wątpliwości, że w tego rodzaju sprawach organ celny działa w ramach
imperium, przysługuje mu więc zdolność sądowa; stroną powodową
w tych postępowaniach jest organ celny, nie zaś Skarb Państwa repre‑
zentowany przez organ celny jako statio fisci.

Okoliczność, że ustawodawca w  wielu przepisach tylko wymienia

państwowe jednostki organizacyjne (organy państwowe) w  kontek‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej197

ście przyznanych uprawnień do wystąpienia z określonymi żądaniami,

nie używając jakichkolwiek określeń wskazujących na przyznanie im
zdolności sądowej, nie przesądza o  braku zdolności sądowej takich
jednostek lub organów państwowych. Kryterium przesądzającym
jest charakter działalności podejmowanej przez określoną jed-
nostkę lub organ państwowy w ramach uprawnienia przewidzianego
w  przepisach szczególnych. Jeśli jest to działalność państwa w  sfe-
rze dominium, jednostki takie występują jako stationes fisci Skarbu
Państwa, w przypadku natomiast działalności o charakterze wład-
czym (imperium) należy przyjąć, że mają zdolność sądową, mimo
braku wyraźnego jej przyznania; mogą więc zajmować samodzielną
pozycję w  postępowaniach sądowych w  sprawach wymienionych
w  tych przepisach. Dokonując takiego rozróżnienia, Sąd Najwyższy
w  uchwale z  7.04.2006  r., III  CZP 22/06 (OSNC 2007/2, poz.  23),
uznał, że w  sprawie o  nakazanie na podstawie art.  39 ust.  1 ustawy
z 26.01.1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. z 2018 r. poz. 1914) opubli‑
kowania sprostowania państwowa jednostka organizacyjna, jaką jest
Najwyższa Izba Kontroli, ma zdolność sądową, bowiem wytaczając
takie powództwo, realizuje publicznoprawne interesy państwa (impe‑
rium), nie zaś cywilnoprawne interesy Skarbu Państwa (dominium).
Kierując się takim samym rozumowaniem, Sąd Najwyższy w wyroku
z 28.01.2010 r., IV CSK 261/09 (OSNC-ZD 2009/D, poz. 96), stwier‑
dził, że organ kontroli skarbowej, wytaczając powództwo na podstawie
art. 1891 k.p.c. w zw. z art. 199a § 3 o.p., pozostaje ze stroną pozwaną
wyłącznie w administracyjnym stosunku prawa podatkowego, wyni‑
kającym z publicznej, a nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie
organu kontroli w sferze imperium – inaczej niż w przypadku działa‑
nia naczelnika urzędu skarbowego podejmowanego w ramach domi‑
nium na podstawie art.  635 §  2  k.p.c. – stanowi uzasadnienie jego
samodzielnej pozycji w procesie cywilnym.

Niekiedy określony podmiot jest od strony strukturalnej jednostką

organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej – przed‑
siębiorcą wykonującym także zadania z zakresu administracji publicz‑
nej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 k.p.c. i po skreś­
leniu art.  4797  k.p.c. podmiot taki będzie występował jako statio fisci
Skarbu Państwa. Jeśli jednostka taka, określając siebie powodem,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

198 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

opiera żądanie na twierdzeniu, że jest podmiotem odrębnym od Skarbu

Państwa, to sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony
powodowej, lecz powinien odrzucić pozew z  braku zdolności sądo‑
wej po stronie powodowej (art.  199 §  1 pkt  3  k.p.c.). Sąd Najwyższy,
wyrażając taki pogląd w uchwale z 19.04.2001 r., III CZP 10/01 (OSNC
2001/10, poz. 147), trafnie zaznaczył, że wprawdzie sąd jest obciążony
obowiązkiem czuwania nad tym, aby Skarb Państwa był w postępowa‑
niu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy, jednak obowiązek
ten może być realizowany tylko wtedy, gdy Skarb Państwa jest stroną
procesu. Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postę‑
powania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, lecz
także zasada zakazująca sądowi narzucania komukolwiek roli powoda.

Sąd Najwyższy w uchwale z 23.09.2010 r., III CZP 62/10 (OSNC 2011/2,

poz. 15), dotyczącej zdolności sądowej oraz zaskarżania orzeczeń przez
Skarb Państwa, stwierdził, że wpis w księdze wieczystej prawa własno‑
ści Skarbu Państwa wskazujący – jako trwałego zarządcę – określoną
jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa niemającą osobowości praw‑
nej może być zaskarżony apelacją wniesioną przez Skarb Państwa repre‑
zentowany przez inną jednostkę organizacyjną, opartą na zarzucie, że
zarząd przysługuje tej innej jednostce. Uchwała ma istotne znaczenie,
gdyż wyjaśnia, że w postępowaniu nieprocesowym Skarb Państwa może
być reprezentowany przez jednostki organizacyjne mające „własny”,
wynikający z prawa pozytywnego, interes w rozstrzygnięciu sprawy. Sze‑
rzej na temat materialnoprawnej i procesowej konstrukcji reprezentacji
Skarbu Państwa – zob. Metodyka..., rozdział VII pkt 4.2 i 4.3.

Zdolność sądową cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jedno‑

stek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi określa się według
prawa właściwego dla ich zdolności prawnej (art.  1117 §  1  k.p.c.). Dla
cudzoziemca prawem właściwym w  kwestii zdolności sądowej jest, co
do zasady, jego prawo ojczyste (por. art. 11 i 17 ustawy z 4.02.2011 r. –
Prawo prywatne międzynarodowe, Dz.U. z 2015 r. poz. 1792).

W  doktrynie podkreśla się, nie bez racji, że szczególna zdolność

sądowa określonych jednostek niekoniecznie musi wynikać z  prze‑
pisów odrębnych od art.  64  k.p.c., zwłaszcza że przepisy dotyczące
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej199

takich jednostek nierzadko nie zawierają jednoznacznej treści, umoż‑

liwiającej w  drodze wykładni wskazanie statusu danej jednostki.
Przyjmuje się zatem, że wyodrębnienie szczególnej zdolności sądo-
wej wynika z  tego, że charakteryzuje się pewnymi cechami, które
niewątpliwie odróżniają ją od ogólnej zdolności sądowej, o której
mowa w  art.  64  k.p.c. (M.  Dziurda, Szczególna zdolność sądowa,
Warszawa 2019, s. 49).

M.  Dziurda, ze względu na charakter struktur, którym przymiot

szczególnej zdolności sądowej jest przyznawany, wskazuje na wystę‑
powanie sześciu grup takich przypadków:
1) wewnętrzne, niesamodzielne jednostki organizacyjne, które co
do zasady reprezentują, także w  postępowaniu sądowym, pod‑
mioty prawa, w  skład których wchodzą. Największe znaczenie
praktyczne ma zdolność sądowa pracodawców, którzy nie mają
zdolności prawnej (art. 460 k.p.c.); na tej podstawie państwowe
jednostki organizacyjne (urzędy państwowe), jako pracodawcy
w  sprawach z  zakresu prawa pracy występują samodzielnie, nie
zaś jako reprezentanci Skarbu Państwa;
2) organy, które w  postępowaniu sądowym bronią wydanych
przez siebie rozstrzygnięć władczych, z  reguły decyzji. Są nimi
m.in.  organy rentowe oraz tzw.  regulacyjne w  postępowaniu
przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów;
3) organy uczestniczące w  postępowaniach sądowych w  interesie
publicznym; głownie dotyczy to organów wskazanych w ustawie
z 24.03.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców
(Dz.U. z 2017 r. poz. 2278 ze zm.). Do tej grupy zaliczyć należy
prokuratora oraz podmioty działające na jego prawach (art.  57
55, 631 i 633 k.p.c.);
4) organy wewnętrzne, które przed sądem są stronami sporów mię‑
dzy nimi. Największe praktyczne znaczenie mają w  tej grupie
organy spółek kapitałowych oraz spółdzielni, które mogą zaskar‑
żać do sądu uchwały zgromadzeń tych osób prawnych, a  także
organy przedsiębiorstwa państwowego;
5) struktury innego rodzaju, której przykładem jest „funkcja” redak‑
tora naczelnego (zob. uchwała SN z 22.06.2017 r., III CZP 8/17,
OSNC 2018/3, poz. 27);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

200 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

6) organy sprawujące zarząd nad określoną masą majątkową. Pod‑

miotami tymi są: wykonawca testamentu (art. 988 § 2 k.c.), kurator
spadku (art. 667 § 2 w zw. z art. 935 § 1 k.p.c.), zarządca egzeku‑
cyjny nieruchomości (art. 935 § 1 k.p.c.), syndyk masy upadłości
(art. 173 pr. up.). Zdolność sądowa wykonawcy testamentu, kura‑
tora spadku oraz zarządcy egzekucyjnego nieruchomości wynika
z  użycia w  przepisach poświęconych tym podmiotom wyrażenia
„może pozywać i być pozwany”. Natomiast w przypadku syndyka
masy upadłości przepisy zostały tak skonstruowane, że nie może
budzić wątpliwości, iż ma on zdolność sądową.

  Wybrane orzeczenia

1. W  sprawach o  roszczenia związane z  działalnością państwo‑

wych jednostek organizacyjnych powołanych na podstawie ustawy
z  28.09.1991  r. o  lasach (Dz.U. Nr  101, poz.  444) stroną jest Skarb
Państwa, także w postępowaniu przed sądem gospodarczym (uchwała
SN (7) z 14.10.1994 r., III CZP 16/94, OSNC 1995/3, poz. 40).

2. Spółka prawa cywilnego, o  której mowa w  art.  860  k.c., a  której

ustawodawca nie przyznał osobowości prawnej, pozostaje według obo‑
wiązującego porządku prawnego spółką osobową, organizacją wspólni‑
ków związanych wspólnością w celu gospodarczym i współwłasnością
łączną w odniesieniu do zgromadzonego majątku spółki. Podmiotowość
prawna przysługuje w niej tylko wspólnikom. Nie jest uzasadnione prze‑
ciwstawianie spółki cywilnej jej wspólnikom i zajmowanie stanowiska,
że proces przeciwko spółkom cywilnym nie jest procesem wspólników
(uchwała SN z 28.02.1995 r., III CZP 21/95, OSNC 1995/7–8, poz. 104).
Pozwanie spółki cywilnej wymaga wskazania jej wspólników właśnie
dlatego, że proces przeciwko spółce jest w istocie procesem przeciwko
jej wspólnikom, bo do nich należy pełnia praw i obowiązków w spółce
i  im tylko przysługuje w  świetle art.  64 §  1  k.p.c. zdolność sądowa,
tj. zdolność występowania w procesie w charakterze strony.

Zdolności sądowej w nawiązaniu do spółek prawa cywilnego poświę‑

cony jest pkt  III  uchwały SN (7) z  26.01.1996  r. (III  CZP 111/95,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej201

OSNC 1996/5, poz. 63). Sąd Najwyższy wskazał w niej na wynikającą

z art. 64 § 1 k.p.c. zasadę, że zdolność sądową ma każda osoba fizyczna
i prawna, co przy braku osobowości prawnej spółek cywilnych ozna‑
cza, że nie ma jej spółka cywilna (postanowienie SN z 11.03.1998 r.,
III CZP 2/98, Prok. i Pr. 1998/6, poz. 29).

3.  Ogłoszenie upadłości osoby prawnej nie pozbawia tej osoby zdol‑
ności sądowej (postanowienie SN z 9.02.1999 r., I CKN 882/98, OSNC
1999/7–8, poz. 142).

4. Organy samorządu studenckiego szkoły wyższej, działającego

na podstawie ustawy z  12.09.1990  r. o  szkolnictwie wyższym (Dz.U.
Nr  65, poz.  385  ze  zm.), mogą pozywać i  być pozywane w  sprawach
z zakresu ich ustawowych uprawnień (uchwała SN (7) z 10.02.2000 r.,
III CZP 29/99, OSNC 2000/7–8, poz. 123).

5. Pracownicza kasa zapomogowo­‍‑pożyczkowa, działająca na pod‑

stawie rozporządzenia Rady Ministrów z  19.12.1992  r. w  sprawie
pracowniczych kas zapomogowo­‍‑pożyczkowych oraz spółdzielczych
kas oszczędnościowo­‍‑kredytowych w zakładach pracy (Dz.U. Nr 100,
poz.  502  ze  zm.), ma zdolność sądową (uchwała SN z  13.10.2006  r.,
III CZP 79/06, Biul. SN 2006/10, s. 10).

6.  Artykuł 64 k.p.c. określający podmioty, którym przysługuje zdol‑

ność sądowa, należy analizować łącznie z  definicją pracodawcy
zawartą w  Kodeksie pracy. Dla dyrektora domu pomocy społecznej
stanowiącego jednostkę organizacyjną powiatu pracodawcą jest tenże
dom pomocy społecznej, natomiast uprawnionym do dokonywania
za tę jednostkę czynności z  zakresu prawa pracy wobec kierownika
samorządowej jednostki organizacyjnej jest starosta powiatu (wyrok
SN z 4.01.2008 r., I PK 187/07, LEX nr 375669).

7.  Zdolność sądowa i procesowa w sprawach z zakresu prawa pracy

jest powiązana z  podmiotowością w  zakresie zatrudniania pracow‑
ników. Podmiot, który nie ma osobowości prawnej ani zdolności do
bycia pracodawcą (art.  3  k.p.), nie ma zdolności sądowej ani proce‑
sowej w sprawie z zakresu prawa pracy. Nie ma takiej zdolności wójt
(wyrok SN z 25.09.2008 r., II PK 36/08, LEX nr 518003).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

202 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

8. Placówki niepubliczne utworzone na podstawie art.  82 ustawy

z 7.09.1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572
ze  zm.) nie mają zdolności sądowej (wyrok SN z  12.03.2009  r.,
V CSK 366/08, OSNC-ZD 2010/B, poz. 38).

9.  Nie ma podstaw do uznania, że art. 80 ust. 1 u.g.n. stanowi przepis

szczególny w stosunku do art. 64 k.p.c. w zakresie dotyczącym kwestii
zdolności sądowej w procesie wszczętym w sprawie aktualizacji opłaty
rocznej z  tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej.
Prezydent miasta będący organem wykonawczym miasta na prawach
powiatu (gminy) nie ma zdolności sądowej (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.).
Brak zdolności sądowej nie może być uzupełniony na podstawie
art.  70  k.p.c. przez wstąpienie do udziału w  sprawie podmiotu mają‑
cego tę zdolność na miejsce podmiotu niemającego zdolności sądowej.
Ponieważ brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego
stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia tego braku jest
zachowanie tożsamości stron, a  więc takiego stanu rzeczy, w  którym
zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności
sądowej stroną pozostaje ta sama jednostka. Zmiana oznaczenia strony
na podstawie art. 350 k.p.c. jest możliwa jedynie wtedy, gdy w sentencji
orzeczenia sąd oznaczył stronę niezgodnie z zebranym w sprawie mate‑
riałem. Jest ona zatem niedopuszczalna wówczas, gdy powód wskazał
jako stronę pozwaną osobę niemającą zdolności sądowej (postanowie‑
nie SN z 15.05.2009 r., II CSK 681/08, LEX nr 519307).

10.  Osoba, na której rzecz prokurator wytacza powództwo, musi mieć

zdolność sądową także wtedy, gdy nie wstąpiła do sprawy (wyrok SN
z 30.03.2012 r., III CSK 204/11, OSNC-ZD 2013/D, poz. 67).

3.1.3.  Skutki procesowe braku zdolności sądowej

W  świetle przedstawionych regulacji prawnych kwestia, kto – poza

osobami fizycznymi i  prawnymi – może być podmiotem stosunków
cywilnoprawnych (zdolność prawna) czy też występować jako strona
w postępowaniu cywilnym (zdolność sądowa), należy do szczególnie
trudnych. Znajomość tej problematyki nie tylko przez sędziego, lecz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej203

także przez zawodowego pełnomocnika procesowego ze względu na

skutki procesowe prowadzenia sprawy z  udziałem strony niemającej
zdolności sądowej jest szczególnie ważna.

Brak zdolności sądowej stanowi przeszkodę procesową, którą sąd

ma obowiązek wziąć z  urzędu pod rozwagę w  każdym stanie sprawy
(art. 202 k.p.c.). Brak zdolności sądowej może mieć charakter pierwotny
albo następczy. W obydwu przypadkach może być usuwalny albo nie-
usuwalny. Sąd (pełnomocnik zawodowy), stwierdzając brak zdolności
sądowej, powinien przede wszystkim ocenić, jaki jest jej charakter, ponie‑
waż od prawidłowej oceny w tym zakresie zależą dalsze czynności i decy‑
zje procesowe sądu (odrzucenie pozwu, odrzucenie pozwu i  zniesienie
postępowania, zawieszenie postępowania, umorzenie postępowania).

Pierwotny brak zdolności sądowej zachodzi wtedy, gdy:

1) jako strona występuje jednostka niemająca zdolności sądo‑
wej, a usunięcie tego braku nie jest możliwe;
2) jako strona występuje jednostka niemająca zdolności sądowej, którą
jednak może uzyskać przez np. uzyskanie wpisu do odpowiedniego
rejestru konstytuującego tę jednostkę jako osobę prawną;
3) jako strona został oznaczony w  pozwie podmiot nieistniejący
(nieżyjąca osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która
nigdy nie powstała albo ustała przed wniesieniem pozwu).

W sytuacjach opisanych w pkt 1 i 3 mamy do czynienia z pierwot‑

nym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej. W sytuacjach tych
nie ma zastosowania art. 70 k.p.c. Przepis ten nie będzie miał zastoso‑
wania także wtedy, gdy na miejsce podmiotu, który nie ma i nie może
mieć zdolności sądowej, miałby wstąpić podmiot mający zdolność
sądową. Nie ma zatem podstaw do zgłaszania wniosku o wyznaczenie
w trybie art. 70 k.p.c. terminu w celu „uzupełnienia braku zdolności
sądowej przez wstąpienie do udziału w  sprawie innego podmiotu”.
Wniosek taki – jako niedopuszczalny – podlega odrzuceniu. Tego
rodzaju akcji procesowej, podjętej przez sąd z urzędu lub na wniosek,
nie można byłoby potraktować jako uzupełnienie – w  rozumieniu
art. 70 § 1 k.p.c. – braku zdolności sądowej. Skoro bowiem brak zdol‑
ności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

204 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

to konieczną przesłanką uzupełnienia tego braku jest zachowanie

tożsamości stron, a więc zachowanie takiego stanu rzeczy, w którym
zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności
sądowej stroną pozostaje ta sama jednostka. Warunek ten nie zostałby
spełniony, gdyby na miejsce jednego podmiotu wstępował inny pod‑
miot. W obydwu zatem sytuacjach sąd powinien wydać postanowie‑
nie o odrzuceniu pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.).

Jeśli postępowanie toczyło się z  udziałem podmiotu dotkniętego

pierwotnym i  nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej, należy
wnosić o wydanie postanowienia o zniesieniu postępowania i odrzu‑
ceniu pozwu (art. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Obydwa postanowienia,
jako kończące postępowanie w  sprawie, są zaskarżalne zażaleniem
(art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Przy ich wydaniu sąd powinien mieć
na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c.

W sytuacji opisanej w pkt 2, tzn. w przypadku gdy zachodzi pier-

wotny usuwalny brak zdolności sądowej, usprawiedliwiony jest
wniosek o  wydanie przez sąd postanowienia w  trybie art.  70  k.p.c.
– w  celu wyznaczenia odpowiedniego terminu do usunięcia tego
braku i  dopuszczenia tymczasowo do czynności strony niemającej
zdolności sądowej. Jeżeli w wyznaczonym terminie brak w zakresie
zdolności sądowej nie zostanie usunięty, sąd wyda takie postano‑
wienia, jakie zostały wymienione w  pkt  1 i  3. Podobnie powinien
postąpić sąd, gdy poweźmie wątpliwość co do zdolności sądowej
podmiotu, który przypisuje sobie status strony procesu (uczestnika
postępowania) lub status organizacji pozarządowej uprawnionej do
wytoczenia powództwa, ewentualnie do udziału w  już toczącej się
sprawie. Będą to najczęściej przypadki zdolności sądowej wynika‑
jącej ze szczególnego przepisu. Sąd powinien zobowiązać taki pod‑
miot, aby w wyznaczonym terminie wykazał swą zdolność sądową,
pozwalającą na przeprowadzenie z  jego udziałem jako strony pro‑
cesowej ważnego procesu lub umożliwiającą wstąpienie takiego
podmiotu do udziału w  sprawie pod rygorem w  pierwszym przy‑
padku odrzucenia pozwu, natomiast w drugim (gdy podmiot zgła‑
sza udział w  toczącym się postępowaniu) – odmowy dopuszczenia
do udziału w sprawie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej205

Następczy brak zdolności sądowej może powstać w  toku postępo‑

wania u strony niebędącej osobą fizyczną. Po stwierdzeniu tego faktu
zawodowy pełnomocnik powinien wnosić o wydanie przez sąd posta‑
nowienia o zawieszeniu postępowania (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Wobec
tego, że jest to postanowienie zaskarżalne (art.  394 §  1 pkt  6  k.p.c.),
sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c. Wydanie posta‑
nowienia o  podjęciu zawieszonego postępowania będzie możliwe
dopiero po ustaleniu (wskazaniu przez stronę przeciwną) ogólnego
następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Gdy sąd stwierdzi brak
następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, albo gdy
ogólny następca prawny nie zostanie wskazany w ciągu roku od daty
postanowienia o zawieszeniu – sąd wyda postanowienie o umorzeniu
postępowania (art. 182 § 1 k.p.c.).

Śmierć osoby fizycznej, która była stroną w postępowaniu sądowym,

nie jest zdarzeniem, które podlega ocenie z punktu widzenia regulacji
przyjętej w art. 70 k.p.c. Skutki takiego zdarzenia zostały uregulowane
w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.

Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności

sądowej, dotknięte jest nieważnością (art.  379 pkt  2  k.p.c.). Nieważ‑
ność postępowania jest podstawą środka zaskarżenia, którą sąd dru‑
giej instancji i Sąd Najwyższy biorą pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1
i art. 39813 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargi o wznowienie
postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

Zob. E. Gniewek, Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trak‑

cie procesu, „Rejent” 1998/5(85), s. 75–90.

  Wybrane orzeczenia

1.  Wyznaczenie terminu przewidzianego w art. 70 § 1 k.p.c. do uzu‑

pełnienia braków w  zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo
w składzie właściwych organów należy do kompetencji sądu, a nie do
kompetencji przewodniczącego. Może zatem ono nastąpić w  formie
postanowienia, a nie w formie zarządzenia. Art. 70 § 1 k.p.c. nakłada
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

206 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

na sąd obowiązek zwrócenia się do sądu opiekuńczego o  ustano‑

wienie kuratora w  sprawie, w  której ustanowienie przedstawiciela
ustawowego powinno nastąpić z  urzędu. Taki obowiązek istnieje
w  sprawach o  zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli pozwanym jest małolet‑
nie dziecko. Stosownie bowiem do art. 98 § 2 i art. 99 k.r.o. dziecko
w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez
władzę opiekuńczą (postanowienie SN z  4.10.1966  r., II  CZ 117/66,
OSNCP 1967/2, poz. 40).

2.  Niewydanie postanowienia o wyznaczeniu terminu do uzupełnienia

braków w zakresie zdolności sądowej i procesowej (art. 70 § 1 k.p.c.)
nie uchyla obowiązku wydania z urzędu postanowienia o zawieszeniu
postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., po stwierdzeniu
istnienia wskazanych w  tym przepisie przyczyn (postanowienie SN
z 31.01.2003 r., IV CKN 1765/00, OSNC 2004/5, poz. 74).

3.  Przesłanką warunkującą uzupełnienie braku w zakresie zdolności

sądowej (art.  70  k.p.c.) jest zachowanie tożsamości strony dotknię‑
tej tym brakiem (postanowienie SN z  24.09.2004  r., I  CK 131/04,
OSNC 2005/9, poz. 156).

4.  Pozew o zadośćuczynienie wniesiony przez Rzecznika Praw Pajenta

w  jego imieniu na rzecz przedstawicieli ustawowych pacjenta zmar‑
łego na skutek błędów medycznych podlega odrzuceniu wobec braku
zdolności sądowej (postanowienie SN z  12.10.2018  r., V  CSK 33/18,
LEX 2577359).

3.2.  Zdolność procesowa

3.2.1.  Uwagi wstępne

Zawodowy pełnomocnik procesowy przed wytoczeniem powództwa

w imieniu swego mocodawcy powinien wyjaśnić, czy powód, którego
będzie reprezentował, ma zdolność procesową. Z  powodu braku
zdolności procesowej powoda i niedziałania przedstawiciela ustawo‑
wego lub braku w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej207

powodem, uniemożliwiającego jej działanie, pozew – w razie nieuzu‑

pełnienia tego braku – podlega odrzuceniu (art. 199 § 2 k.p.c.).

Zdolność procesowa to zdolność do czynności procesowych (art. 65

§ 1 k.p.c.). Jest to przymiot pozwalający danej stronie (uczestnikowi
postępowania) na dokonywanie skutecznych czynności proceso‑
wych (np. popieranie powództwa, zawarcie ugody sądowej, cofnięcie
pozwu, wniesienie apelacji) i  pozwalający innym podmiotom postę‑
powania sądowego na dokonywanie wobec strony takich czynności.

Stosownie do art. 65 § 1 k.p.c. zdolność procesową mają osoby

fizyczne mające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby
prawne oraz jednostki organizacyjne, o  których mowa w  art.  64
§  11  k.p.c. (odnośnie do trzeciej grupy podmiotów wymienionych
w  tym przepisie – zob.  wyżej uwagi dotyczące zdolności sądowej).
Ustawową definicję zdolności procesowej w  odniesieniu do pod‑
miotu niebędącego osobą fizyczną należy rozumieć w ten sposób, że
zdolność procesową ma każdy podmiot niebędący osobą fizyczną,
a mający zdolność sądową, wykluczyć bowiem należy sytuację, gdy
podmiot taki mający zdolność sądową (będący stroną) nie może
podejmować czynności procesowych. Wszystkie zatem podmioty,
o których była mowa, mają zdolność procesową. Zdolność procesowa
podmiotów niebędących osobami fizycznymi zawsze jest pełną zdol‑
nością procesową.

W przypadku osób fizycznych zdolność procesowa może być pełna,

ograniczona, a także może występować jej brak. Osoba fizyczna ma
zdolność procesową w  takim zakresie, w  jakim wyposażona jest
w  zdolność do czynności prawnych. Osoby mające pełną zdolność
do czynności prawnych, zatem pełnoletnie i  nieubezwłasnowol‑
nione (art.  10, 11, 12 i  15  k.c.), mają pełną zdolność procesową,
a  więc mogą dokonywać czynności procesowych we wszystkich
sprawach.

Ograniczoną zdolność procesową mają osoby ograniczone w zdol‑

ności do czynności prawnych, a  więc małoletni, którzy ukończyli
lat  13, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art.  15  k.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

208 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

a  także osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego

(art.  549 §  1  k.p.c.). Ograniczenie zdolności procesowej tych osób
polega na tym, że mają one zdolność procesową w pełnym zakresie,
ale tylko w  sprawach wynikających z  czynności prawnych, których
mogą dokonywać samodzielnie. Do takich czynności zalicza się
umowy należące do umów powszechnie zawieranych w  drobnych
bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), rozporządzanie
swoim zarobkiem (art. 21 k.c.), rozporządzanie przedmiotami mająt‑
kowymi oddanymi takiej osobie przez przedstawiciela ustawowego
do swobodnego użytku (art. 22 k.c.), nawiązywanie stosunku pracy
przez młodocianego, który ukończył szesnaście lat, i  dokonywanie
czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku (art.  190  k.p.).
Ograniczenie zdolności procesowej nie przejawia się więc w  ogra‑
niczeniu określonych czynności w  sprawie, lecz polega na ograni‑
czeniu rodzaju spraw, w  których osoba ograniczona w  zdolności
do czynności prawnych może działać samodzielnie. Przykładowo
młodociany (w  rozumieniu art.  190  k.p.), który nawiązał stosunek
pracy, w  sprawach wynikających z  tego stosunku zatrudnienia ma
pełną zdolność procesową, a zatem przed sądem pracy może samo‑
dzielnie dokonywać wszystkich czynności procesowych, natomiast
w innych sprawach (np. w procesie o ustalenie ojcostwa), mimo że
jest stroną (ma zdolność sądową), nie może samodzielnie dokony‑
wać czynności procesowych.

Osoba mająca ograniczoną zdolność procesową na skutek ustanowie‑

nia dla niej doradcy tymczasowego w  postępowaniu o  ubezwłasno‑
wolnienie (art. 549 § 1 k.p.c.) ma zdolność procesową w tym postę‑
powaniu. W  sprawach rodzinnych oraz w  sprawach opiekuńczych
dotyczących osoby pozostającej pod władzą rodzicielską, opieką albo
kuratelą, które rozpoznawane są w  postępowaniu nieprocesowym,
wymienione osoby mają zdolność procesową (art. 573 § 1 k.p.c.), jed‑
nakże sąd może ograniczyć lub nawet wyłączyć osobisty udział mało‑
letniego w takich postępowaniach, jeżeli przemawiają za tym względy
wychowawcze (art. 573 § 2 k.p.c.).

Nie mają zdolności procesowej osoby, które nie ukończyły

13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej209

3.2.2.  Zdolność procesowa osób fizycznych

Brak zdolności procesowej stanowi przeszkodę procesową, którą sąd

bierze z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 k.p.c.).
Nie zwalnia to zawodowego pełnomocnika procesowego z obowiązku
zgłoszenia stosownych wniosków. Przed ich sformułowaniem należy
ocenić, czy brak zdolności procesowej ma charakter pierwotny
(występuje od początku postępowania), czy następczy (pojawił się
w toku postępowania), czy zachodzi po stronie powoda, czy po stro‑
nie pozwanego.

W  przypadku pierwotnego braku zdolności procesowej powoda

będącego osobą fizyczną należy wnioskować o  wydanie przez sąd
postanowienia, w którym sąd:
1) po pierwsze, dopuści powoda do czynności procesowych (jest to
decyzja fakultatywna, jej podjęcie jest celowe tylko wtedy, gdy
przed spodziewanym zakończeniem sprawy małoletni powód
osiągnie pełnoletność);
2) po drugie, wyznaczy przedstawicielowi ustawowemu powoda,
którego ustali z  urzędu, odpowiedni termin (np.  dziesięcio‑
dniowy) do działania za powoda przez wstąpienie do procesu
i ewentualne zatwierdzenie dokonanych czynności procesowych
– pod rygorem odrzucenia pozwu, a gdy małoletni został tymcza‑
sowo dopuszczony do działania – pod rygorem zniesienia postę‑
powania i odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 w zw. z art. 70
§ 1 k.p.c.).

  „Wnoszę o: 1) dopuszczenie tymczasowo do działania w sprawie małolet‑

niego powoda, 2)  wyznaczenie przedstawicielowi ustawowemu powoda
– ojcu Janowi Kowalskiemu – dziesięciodniowego terminu do wstąpienia
do procesu i ewentualnego zatwierdzenia czynności powoda pod rygorem
zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu”.

Jeżeli jednak powód nie ma przedstawiciela ustawowego, należy wno‑

sić o  wydanie przez sąd postanowienia, na podstawie którego sąd
zwróci się o jego ustanowienie do odpowiedniego sądu opiekuńczego
(art. 70 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

210 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

W  przypadku pierwotnego braku zdolności procesowej pozwanego

będącego osobą fizyczną nieuzupełnienie tego braku nie wywołuje
skutku w postaci odrzucenia pozwu (por. art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c.),
a zatem w razie ujawnienia tej okoliczności (okazało się, że pozwany
nie ma ukończonych 13 lat lub jest całkowicie ubezwłasnowolniony)
właściwym rozwiązaniem jest wnioskowanie o  wydanie przez prze‑
wodniczącego zarządzenia, w  którym zostanie wyznaczony powo‑
dowi tygodniowy termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela
ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia
dla pozwanego takiego przedstawiciela – pod rygorem zwrotu pozwu
(art. 130 k.p.c.).

Jeśli jednak brak zdolności procesowej pozwanego nie został ujaw‑

niony na etapie badania pozwu i pozwowi nadano bieg, należy wno‑
sić o  wydanie postanowienia, na podstawie którego sąd wyznaczy
powodowi odpowiedni termin do wskazania osoby i adresu przedsta‑
wiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie usta‑
nowienia dla pozwanego przedstawiciela ustawowego – pod rygorem
zawieszenia postępowania (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.). W zależności od
sposobu wykonania tego postanowienia sąd albo wezwie przedstawi‑
ciela ustawowego pozwanego i będzie z jego udziałem prowadził dal‑
sze postępowanie, albo zwróci się do sądu opiekuńczego o ustanowie‑
nie dla pozwanego przedstawiciela ustawowego. Niewykonanie tego
postanowienia spowoduje zastosowanie rygoru w  nim wskazanego,
a więc wydanie postanowienia o zawieszeniu postępowania.

Następczy brak zdolności procesowej którejkolwiek ze stron,

tj. utrata zdolności procesowej w toku postępowania, uzasadnia
wniosek o wydanie przez sąd postanowienia o zawieszeniu postępo‑
wania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.

3.2.3.  Zdolność procesowa podmiotów niebędących

osobami fizycznymi. Podmiot nieistniejący

Osoby prawne i  inne jednostki organizacyjne mające zdolność

sądową, będąc podmiotami abstrakcyjnymi, same nie dokonują
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej211

czynności procesowych. Osoby prawne działają przez swoje organy

(art. 38 k.c.), natomiast inne jednostki organizacyjne, do których sto‑
suje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych (art. 331 § 1 k.c.),
działają przez quasi­‍‑organy (np.  zarząd wspólnoty mieszkaniowej –
art.  21 ust.  1 u.w.l.) lub przez osoby uprawnione do działania w  ich
imieniu (np. reprezentacja spółki jawnej – art. 29–30 k.s.h.). Przepisy
ustaw powołujące do życia osoby prawne lub regulujące działalność
jednostki organizacyjnej innej niż osoba prawna określają organ lub
osoby upoważnione do działania. Zgodnie z  art.  67 §  1  k.p.c. osoby
prawne oraz jednostki organizacyjne, o  których mowa w  art.  64
§ 11 k.p.c., dokonują czynności procesowych przez swoje organy albo
przez osoby uprawnione do działania w  ich imieniu. Uregulowanie
to nie dotyczy szczególnej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa
(por. art. 67 § 2 k.p.c.).

U  podmiotów niebędących osobami fizycznymi nie może występo‑

wać pierwotny brak zdolności procesowej, dopóki bowiem istnieją,
dopóty mają zdolność procesową. U  takich podmiotów może wystą‑
pić brak organu powołanego do ich reprezentowania (np. spółdzielnia
nie ma zarządu) lub brak w składzie takiego organu uniemożliwiający
jego działanie (np.  skład wieloosobowego zarządu został zdekomple‑
towany). Gdy braki takie dotyczą powoda, należy zgłosić wniosek
o  wydanie przez sąd postanowienia, w  którym zostanie wyznaczony
powodowi odpowiedni termin do uzupełnienia tych braków – pod
rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 70, 71 i 199
§ 1 pkt 3 k.p.c.). Gdy braki dotyczą pozwanego, należy wnosić, aby sąd
zawiesił postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., a następ‑
nie zwrócił się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 42
§  1  k.c.). Po ustanowieniu kuratora zaistnieją podstawy do podjęcia
zawieszonego postępowania z jego udziałem (art. 180 § 1 k.p.c.).

Postępowanie prowadzone z  udziałem strony, która nie ma

zdolności procesowej, dotknięte jest nieważnością (art.  379
pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka zaskar‑
żenia, którą sąd drugiej instancji i  Sąd Najwyższy biorą pod uwagę
z urzędu (art. 378 § 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.); może być także podstawą
skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

212 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Czynności procesowe podjęte przez podmiot nieistniejący lub pod‑

jęte w imieniu takiego podmiotu powinny zostać potraktowane jako
niedokonane. W  takiej sytuacji pozew zostanie zwrócony zarzą‑
dzeniem wydanym na podstawie art.  130 §  2  k.p.c., a  jeżeli otrzy‑
mał bieg i  został doręczony pozwanemu, pełnomocnik pozwanego
powinien zażądać umorzenia postępowania na podstawie art.  355
§ 1 k.p.c.

Na postanowienie o  zniesieniu postępowania i  odrzuceniu pozwu,

zawieszeniu postępowania, a  także na zarządzenie o  zwrocie pozwu
przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 in principio pkt 1 i 6 k.p.c.).

3.2.4.  Ustanowienie kuratora procesowego

Ustanowienie kuratora procesowego na podstawie art. 69 k.p.c. przez

sąd orzekający następuje:
1) na wniosek strony przeciwnej dla strony niemającej zdolności
procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego, dla strony
będącej osobą prawną, gdy w  jej organie zachodzą braki unie‑
możliwiające jej reprezentację, albo dla strony będącej jednostką
organizacyjną, o  której mowa w  art.  64 §  11  k.p.c. (niebędącej
osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną), gdy
brak jest osób uprawnionych do jej reprezentowania;
2) z urzędu w uzasadnionych przypadkach – dla osoby prawnej lub
jednostki organizacyjnej, o  której mowa w  art.  64 §  11  k.p.c.
W  takim przypadku sąd orzekający niezwłocznie zawiadamia
właściwy sąd rejestrowy o  ustanowieniu kuratora dla strony
wpisanej do Krajowego Rejestru Sądowego. W sytuacji, gdy sąd
rejestrowy na podstawie art. 603 § 5 k.p.c. zawiadomi sąd orze‑
kający o  ustanowieniu kuratora na podstawie art.  42 §  1  k.c.
(tzw.  kurator materialnoprawny), sąd orzekający odwołuje
kuratora przez siebie ustanowionego. W  miejsce odwołanego
kuratora procesowego wstępuje kurator materialnoprawny.
Czynności odwołanego kuratora pozostają w  mocy. Zob.  też
rozdział I pkt 1.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Brak zdolności sądowej. Brak zdolności procesowej213

  Wybrane orzeczenia

1.  Skoro organem uprawnionym do działania w imieniu spółdzielni jest

jej zarząd (art. 44 § 1 ustawy z 17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związ‑
kach, Dz.U. Nr 12, poz. 61, w zw. z art. 67 § 1 k.p.c.), to w braku zarządu
uprawnionego do reprezentowania pozwanej spółdzielni, gdy brak ten
powstał w toku procesu, sąd bądź wyznacza na wniosek strony powo‑
dowej kuratora (art. 69 k.p.c.), bądź wyznacza termin do uzupełnienia
braku zdolności procesowej (art.  70  k.p.c.). Nieusunięcie w  zakreślo‑
nym terminie tego braku lub niemożność jego uzupełnienia uzasad‑
nia – wobec utraty przez pozwaną zdolności procesowej – zawieszenie
postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. (postanowienie SN
z 3.10.1972 r., I CZ 55/72, OSNCP 1973/5, poz. 89).

2. W  uzasadnieniu stanowiącej zasadę prawną uchwały SN (7)

z  12.12.1960  r. (1 CO 25/60, OSN 1961/II, poz.  32) Sąd Najwyższy
wyjaśnił m.in., że osoba pełnoletnia, nieubezwłasnowolniona całko‑
wicie, ma pełną zdolność procesową, choćby nawet była psychicznie
chora. Wyjaśnienie to zachowało skuteczność również podczas obo‑
wiązywania obecnego Kodeksu postępowania cywilnego (por. posta‑
nowienie SN z  26.08.1970  r., I  CZ 84/70, OSNCP 1971/5, poz.  90).
Choroba strony osobiście działającej, jeżeli uniemożliwiła jej zacho‑
wanie terminu procesowego, z reguły stanowi okoliczność uzasadnia‑
jącą przywrócenie uchybionego terminu (wyrok SN z  19.05.1976  r.,
IV PRN 8/76, LEX nr 7828).

3.  Jeżeli w wyroku została wymieniona osoba uprawniona do odbioru

alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego, wypłata świadczeń ali‑
mentacyjnych następuje do rąk tej osoby. Zmianę osoby uprawnionej
do odbioru alimentów w imieniu małoletniego ustala się na podsta‑
wie odpowiedniego orzeczenia sądu opiekuńczego. W  razie wątpli‑
wości co do reprezentacji małoletniego organ egzekucyjny lub organ
zobowiązany do wypłaty świadczeń zwraca się o wyjaśnienie do sądu
opiekuńczego (uchwała SN (7) – zasada prawna – z  16.04.1977  r.,
III CZP 14/77, OSNC 1977/7, poz. 106).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

214 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

4. Kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany

do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub roz‑
porządzenie swoim prawem (art. 17 k.c.) również w tym wypadku,
gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia
kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnio‑
nej i  do zarządzania jej majątkiem (art.  181 §  1  k.r.o.). Wykład‑
nia art.  66  k.p.c. w  zw.  z  art.  65 §  2  k.p.c. prowadzi do wniosku,
że zdolności procesowej nie ma nie tylko osoba pozbawiona cał‑
kowicie zdolności do czynności prawnych, lecz także osoba ogra‑
niczona w  tej zdolności w  sprawach wynikających z  czynności
prawnych, których osoba ta nie mogłaby dokonywać samodzielnie.
W  tym zakresie przedstawicielem ustawowym osoby częściowo
ubezwłasnowolnionej jest jej kurator ustanowiony zgodnie z art. 16
§  2  k.c., któremu nie jest w  tym celu potrzebne szczególne upo‑
ważnienie sądu opiekuńczego (postanowienie SN z  30.09.1977  r.,
III CRN 132/77, OSNC 1978/11, poz. 204).

4.  Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej 4.  Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej

4.1.  Zawisłość sporu

Stan sprawy w toku (zawiśnięcie sporu, lis pendens) zachodzi wtedy,

gdy po wytoczeniu powództwa zostaje wszczęte nowe postępowanie
między tymi samymi stronami o  to samo roszczenie. Zarzut stanu
sprawy w toku może zostać zgłoszony w każdym stanie sprawy, rów‑
nież w każdym stanie sprawy sąd bierze tę okoliczność pod rozwagę
z urzędu.

Przesłankami stanu sprawy w  toku jest identyczność

stron procesowych oraz identyczność roszczeń. Z  pierw‑
szą z  wymienionych przesłanek mamy do czynienia także wtedy,
gdy strony biorą udział w  obydwu sprawach w  odwrotnych rolach
procesowych, a  nawet gdy występują następcy prawni stron. Toż‑
samość roszczenia zachodzi wówczas, gdy identyczne są nie tylko
przedmiot, ale i  podstawa sporu (postanowienie SN z  9.06.1971  r.,
II  CZ 59/71, OSNCP 1971/12, poz.  226). Dla tożsamości orzeczeń
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej215

potrzeba tożsamości podstawy faktycznej i  prawnej, czyli normy

prawnej roszczenia (postanowienie SN z 22.04.1967 r., I CR 570/66,
OSPiKA 1968/7–8, poz. 158).

Gdy żądania w  obydwu sprawach nie są wprawdzie identyczne, ale

zmierzają do tego samego celu, istnieje podstawa do uwzględnienia
zarzutu zawisłości sporu. Należy przyjąć, że do tego samego celu
zmierzają, mimo że różnią się rodzajowo, powództwo o  zasądzenie
świadczenia i  powództwo o  ustalenie stosunku prawnego, jeśli tylko
w  powództwie o  świadczenie będzie się mieścić żądanie ustalenia
stosunku prawnego lub prawa, z którego powód wywiódł obowiązek
świadczenia.

4.2.  Powaga rzeczy osądzonej

Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) zachodzi, jeśli w  sprawie

uprzednio już osądzonej prawomocnym wyrokiem oraz w  sprawie
później wniesionej występuje tożsamość stron oraz identyczność
przedmiotów rozstrzygnięcia w  związku z  podstawami obydwu
powództw. Tożsamość podmiotową i przedmiotową należy rozumieć
w  taki sam sposób jak w  przypadku stanu sprawy w  toku (lis pen‑
dens), z tym uzupełnieniem, że zakres powagi rzeczy osądzonej pod
względem przedmiotowym jest wyznaczony zakresem rozstrzyg-
nięcia, nie zaś żądania zgłoszonego przez powoda. Przepis art.  199
§  1 pkt  2  k.p.c. z  punktu widzenia przesłanki rei iudicatae podlega
wykładni i stosowaniu w powiązaniu z art. 366 k.p.c., który reguluje
zakres powagi rzeczy osądzonej, stanowiąc, że wyrok prawomocny
ma tę powagę tylko co do tego, co w  związku z  podstawą sporu
stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a  ponadto tylko między tymi
samymi stronami. Oznacza to, że tożsamość roszczenia w rozumieniu
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. zachodzi, gdy identyczne są nie tylko przed‑
miot, lecz także podstawa sporu (postanowienie SN z  9.06.1971  r.,
II  CZ  59/71, OSNCP 1971/12, poz.  226). „Podstawa sporu” w  rozu‑
mieniu art. 366 k.p.c. nie może być identyfikowana z terminem „pod‑
stawa powództwa”, gdyż tym terminem nie jest objęte stanowisko
strony pozwanej, ani też z  terminem „podstawa faktyczna i  prawna
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

216 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

orzeczenia sądowego”, gdyż podstawy te wyrażają jedynie motywy

takiego, a  nie innego rozstrzygnięcia sądu. Motywy te powinny
m.in. wskazywać, jaka jest podstawa sporu. Skoro w art. 366 k.p.c. nie
ma wzmianki o żądaniu powoda bądź stron, a przedmiot rozstrzyg‑
nięcia sądu został powiązany jedynie z  „podstawą sporu”, należy
przyjąć, że o  granicach przedmiotowych (a  także podmiotowych)
powagi rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku decyduje wyłącznie
faktyczny w  danej sprawie przedmiot rozstrzygnięcia, a  nie żądanie
powoda zgłoszone w pozwie.

Badając zarzut powagi rzeczy osądzonej, należy ustalić, czy po upra‑

womocnieniu się poprzedniego orzeczenia zaszła tego rodzaju zmiana
okoliczności faktycznych sprawy, która – mimo tożsamości żądania
nowego pozwu z  żądaniem zgłoszonym w  poprzednim procesie –
uzasadnia rozpatrzenie tej samej sprawy w nowym procesie.

Przykładowo okoliczność, że powództwo o  eksmisję pozwanego

zostało oddalone z  tego względu, że jego niewłaściwe zachowanie
nie wyczerpywało przesłanki rażącego lub uporczywego wykraczania
przeciwko porządkowi domowemu, a więc nie uzasadniało wypowie‑
dzenia najmu lokalu (art. 685 k.c.), nie przesądza o tożsamości nowego
powództwa, także opartego na wypowiedzeniu najmu, którego pod‑
stawą było niewłaściwe zachowanie pozwanego stanowiące przed‑
miot oceny we wcześniejszym procesie zakończonym oddaleniem
powództwa, jeśli ponowne żądanie eksmisji dodatkowo oparte jest na
nowych okolicznościach, które łącznie z okolicznościami zbadanymi
poprzednio mogą prowadzić tym razem do oceny, że zachowanie
pozwanego wyczerpuje przesłankę rażącego lub uporczywego wykra‑
czania przeciwko porządkowi domowemu.

Z  powagi rzeczy osądzonej korzystają tylko orzeczenia rozstrzyga‑

jące sprawę co do istoty (merytoryczne). W procesie będą to wyroki
(zarówno uwzględniające, jak i  oddalające powództwo) oraz nakazy
zapłaty wydawane w  postępowaniu nakazowym i  upominawczym.
Żadne postanowienie wydane w procesie nie ma powagi rzeczy osą‑
dzonej, nawet jeśli kończy postępowanie w sprawie (np. postanowie‑
nie o odrzuceniu pozwu lub o umorzeniu postępowania). Oznacza to,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej217

że mimo zakończenia sprawy postanowieniem odrzucającym pozew,

np.  z  powodu niedopuszczalności drogi sądowej, pozew ponownie
wniesiony nie może zostać odrzucony ze względu na powagę rzeczy
osądzonej. Jeśli droga sądowa nadal nie jest dopuszczalna, sąd ponow‑
nie odrzuci pozew z tej właśnie przyczyny. Postanowienie o umorze‑
niu postępowania również nie korzysta z  powagi rzeczy osądzonej
(por.  postanowienie SN z  12.03.1966  r., I  CZ 9/66, OSPiKA 1967/9,
poz. 221).

Wyroki sądów zagranicznych korzystają z powagi rzeczy osądzonej,

jeśli zostały uznane (art. 1145 k.p.c.).

Nie ma powagi rzeczy osądzonej ugoda sądowa (sprawa

nie została osądzona, lecz „ugodzona”). Ugoda sądowa jed‑
nak korzysta z  wykonalności na równi z  wyrokiem (art.  777 §  1
pkt 1 k.p.c.). W razie ponownego wytoczenia powództwa sąd oddali
powództwo ze względu na powagę sprawy ugodzonej (res transacta)
– por. rozdział XI pkt 1.

Z powagi rzeczy osądzonej korzysta jedynie sentencja wyroku,

a  jego motywy tylko w  takich granicach, w  jakich stanowią
konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaś­nienia
jego zakresu. W  braku uzasadnienia wyroku oddalającego powódz‑
two sąd w  sprawie nowej – ustalając granice powagi rzeczy osądzo‑
nej – musi odtworzyć rozumowanie, które doprowadziło do takiego
rozstrzygnięcia (por.  orzeczenie SN z  18.06.1955  r., 3 CR 199/54,
OSN 1956/III, poz. 100).

Przyjęta przez sąd w  uzasadnieniu wyroku ocena w  zakresie zgło‑

szonego zarzutu potrącenia nie ma skutków powagi rzeczy osądzo‑
nej. Abstrahując od prezentowanych w  doktrynie postulatów de  lege
ferenda, dotyczących kwalifikacji zarzutu potrącenia, zawierają‑
cych sugestie wprowadzenia takich regulacji, aby zgłoszenie zarzutu
potrącenia w  procesie można było traktować jako równoznaczne
z dochodzeniem roszczenia, należy podkreślić, że w obowiązujących
uregulowaniach przyjęta przez sąd w  uzasadnieniu wyroku ocena
zgłoszonego zarzutu potrącenia nie może mieć skutków rei iudicatae.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

218 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

O  zgłoszonym zarzucie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza

go”, jak w  przypadku powództwa zwykłego czy też powództwa wza‑
jemnego. Ocena co do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje
żadnego wyrazu w sentencji wyroku, lecz tylko w jego uzasadnieniu.
Nie może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia).
Można ją zakwestionować tylko w  ramach formułowanych w  apela‑
cji lub skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego
lub procesowego. Trzeba uznać, że stanowisko sądu w kwestii zarzutu
potrącenia – ze względu na skutek potrącenia, jakim jest umorzenie
wierzytelności – należy do kategorii twierdzeń o faktach, skoro sąd nie
rozstrzyga o  skutku umorzenia, lecz jedynie podaje w  uzasadnieniu
wyroku fakty, na których oparł swą ocenę co do zgłoszonego zarzutu
potrącenia. Nie może budzić wątpliwości, że z  ustaleniami faktycz‑
nymi nie można wiązać skutków powagi rzeczy osądzonej. Zgłoszenie
zarzutu potrącenia jest więc w istocie tylko środkiem obrony pozwa‑
nego i nie może być traktowane jako równoznaczne z dochodzeniem
roszczenia.

Na takim też stanowisku stanął Sąd Najwyższy w  uchwale

z 20.11.1987 r., III CZP 69/87 (OSNCP 1989/4, poz. 64), stwierdzając,
że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na prze‑
szkodzie późniejszemu dochodzeniu pozwem roszczenia objętego
tym zarzutem. W  uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy odwołał
się do wcześniej wyrażonego stanowiska, że powagę rzeczy osądzonej
ma tylko rozstrzygnięcie o  żądaniu pozwu, nie rozciąga się zaś ona
na przesłanki rozstrzygnięcia (wyrok SN z 6.08.1971 r., II CR 287/71,
OSNCP 1972/2, poz.  34), a  także powołał się na utrwalony w  judy‑
katurze pogląd, że motywy rozstrzygnięcia zawarte w  uzasadnieniu
wyroku (ustalenia faktyczne) nie wiążą sądu przy rozstrzyganiu innej
sprawy, co wyłącza możliwość zgłoszenia – z powołaniem się na uza‑
sadnienie wyroku – zarzutu sprawy prawomocnie osądzonej (wyrok
SN z 6.09.1983 r., IV CR 260/83, OSNCP 1984/4, poz. 59).

Nie ma powagi rzeczy osądzonej także wyrok oddalający powódz-

two jako przedwczesne, jeżeli w chwili wniesienia nowego powódz‑
twa roszczenie jest już wymagalne (por. orzeczenie SN z 5.06.1954 r.,
2 CO 26/54, OSN 1955/II, poz. 30).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Zawisłość sporu. Powaga rzeczy osądzonej219

Oddalenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowa‑

nemu przez określoną jednostkę organizacyjną, powoduje skutek
powagi rzeczy osądzonej w stosunku do jakiejkolwiek innej jednostki
organizacyjnej Skarbu Państwa. Skarb Państwa bowiem jest jedyną
osobą prawną wykonującą swe funkcje przez rozmaite jednostki
organizacyjne. Nie istnieje więc możliwość ubiegania się o odszkodo‑
wanie od innych jednostek w sytuacji, gdy zostało oddalone powódz‑
two przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez określone
statio fisci.

W  postępowaniu nieprocesowym związanie prawomocnym posta‑

nowieniem ma charakter bezwzględny w  przypadku postanowień
pozytywnych (uwzględniających żądanie), natomiast w  przypadku
postanowień negatywnych związanie to ma charakter względny,
skoro postanowienia oddalające wniosek mogą być zmienione w razie
zmiany okoliczności sprawy (art.  523 zdanie drugie  k.p.c.). Powaga
rzeczy osądzonej postanowień negatywnych ustaje więc z  chwilą
zmiany okoliczności faktycznych, które stanowiły podstawę oddale‑
nia wniosku.

Sąd Najwyższy w uchwale z 27.11.2003 r., III CZP 80/03 (OSNC

2005/2, poz. 20), uznał, że brak rozstrzygnięcia w prawomocnym
postanowieniu o dziale spadku o wysokości i terminie uiszczenia odse‑
tek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzo‑
nej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty.

  Wybrane orzeczenia

1.  Prawomocne postanowienie wydane w sprawie o zasiedzenie nie‑

ruchomości nie ma powagi rzeczy osądzonej w sprawie o zasiedzenie
tej nieruchomości przez inną osobę, jeżeli terminy zasiedzenia w obu
sprawach nie zachodzą na siebie (postanowienie SN z  25.05.2012  r.,
I CSK 475/11, OSNC 2013/2, poz. 25).

2.  Wyrok oddalający powództwo wydany w sprawie wszczętej na pod‑

stawie art. 10 ustawy z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

220 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

(Dz.U. z  2013  r. poz.  707  ze  zm.) przez jednego ze współwłaścicieli

nieruchomości w części ułamkowej nie stwarza stanu powagi rzeczy
osądzonej w  stosunku do wszystkich współwłaścicieli tej nierucho‑
mości (postanowienie SN z 20.12.2012 r., IV CSK 210/12, OSNC-ZD
2013/D, poz. 74).

3. Nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej w  sprawie o  zaprzecze‑

nie ojcostwa, w której były mąż matki dziecka, niebędący biologicz‑
nym ojcem dziecka, powołał – poza zdarzeniami, które uzasadniały
w sprawie prawomocnie osądzonej oddalenie powództwa na podsta‑
wie art.  5  k.c. – nowe okoliczności, żądając ich oceny w  płaszczyź‑
nie zasad współżycia społecznego (postanowienie SN z  7.03.2013  r.,
II CSK 411/12, OSNC 2013/7–8, poz. 102).

5.  Legitymacja procesowa 5.  Legitymacja procesowa

Jeżeli przyjmiemy – abstrahując od rozważań doktrynalnych – że legi-

tymacja procesowa oznacza uprawnienie konkretnego podmiotu do
występowania z  konkretnym roszczeniem (procesowym) przeciwko
innemu konkretnemu podmiotowi, to podmiotowi powołującemu się
przed sądem na takie uprawnienie może przysługiwać: legitymacja
materialna (posiadanie przez dany podmiot interesu prawnego lub
prawa podmiotowego, wynikającego ze stosunku materialnopraw‑
nego, których ochrony żąda przed sądem) lub formalna (uprawnie‑
nie do wytoczenia powództwa w  celu ochrony cudzego prawa pod‑
miotowego, np.  powództwo wytoczone przez prokuratora na rzecz
oznaczonego podmiotu).

Wskazane rozróżnienie koreluje z pojęciem strony w znaczeniu mate‑

rialnym oraz strony w znaczeniu formalnym. Innymi słowy, źródłem
legitymacji materialnej jest stosunek materialnoprawny (zdarze-
nie rodzące taki stosunek), jako atrybut posiadanych przez strony
praw podmiotowych. W przypadku legitymacji formalnej, a zatem
w  sytuacji, gdy podmiot legitymowany formalnie nie działa w  celu
ochrony własnego prawa, lecz jest uprawniony do domagania się
ochrony prawnej na rzecz innej osoby, źródłem takiego uprawnienia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Legitymacja procesowa221

jest przepis ustawy. Jeżeli powód nie wskaże, z  jakiego zdarzenia

prawnego rodzącego stosunek cywilnoprawny, który może powstać
z  umowy, czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia –
czerpie uprawnienie do wystąpienia w  konkretnym procesie cywil‑
nym w  charakterze strony procesowej, to tym samym nie wykaże
uprawnienia do wystąpienia z konkretnym roszczeniem, a zatem jego
powództwo (żądanie zgłoszone w pozwie) zostanie oddalone z braku
legitymacji procesowej.

Stronie może przysługiwać, czy to legitymacja materialna, czy for‑

malna, ale powództwo (żądanie zgłoszone w  pozwie) może nie
zostać uwzględnione z  różnych przyczyn (np.  nastąpiło przedaw‑
nione, potrącenie, przyczynienie), w obu bowiem przypadkach sąd
bada istnienie zdarzenia, z  którego – według strony w  znaczeniu
materialnym lub strony w znaczeniu formalnym – wynika stosunek
materialnoprawny, jako atrybut praw podmiotowych własnych lub
cudzych. W takiej sytuacji powództwo zostanie oddalone jako bez‑
zasadne, nie zaś z  powodu braku legitymacji procesowej. Zarówno
brak legitymacji materialnej, jak i  formalnej uzasadnia oddale-
nie powództwa, aczkolwiek w drugim przypadku niektórzy autorzy
wskazują na skutek w postaci odrzucenia pozwu. Temu stanowisku
można przeciwstawić argument, że przypadki odrzucenia pozwu
są wyczerpująco wskazane w  art.  199, 1099 §  1, art.  1111, 1124
§ 3 i art. 1165 § 1 k.p.c., i żaden z nich nie przewiduje odrzucenia
pozwu z  powodu braku legitymacji formalnej. Stosowanie w  tym
przypadku analogii nie jest konieczne.

Zawodowy pełnomocnik powoda przed skierowaniem sprawy do

sądu powinien ocenić, czy roszczenie (żądanie), które przedstawi
w  pozwie, jest usprawiedliwione w  przepisach prawa materialnego.
Innymi słowy – zachodzi konieczność udzielenia przez pełnomocnika
powoda odpowiedzi na pytanie, z jakiego stosunku (zdarzenia) okreś‑
lonego przez prawo materialne płynie uprawnienie jego mocodawcy
do występowania z konkretnym roszczeniem przeciwko innemu kon‑
kretnemu podmiotowi (pozwanemu). Sąd dokonuje oceny w zakresie
istnienia legitymacji w chwili orzekania co do istoty sprawy (w chwili
wyrokowania).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

222 Rozdział IV. Dopuszczalność powództwa. Legitymacja procesowa

Gdy legitymacja procesowa (czynna lub bierna) przysługuje

tylko ściśle określonej osobie, mamy do czynienia z  legityma-
cją procesową indywidualną, jeśli natomiast przysługuje grupie osób,
to jest legitymacją procesową grupową, która może mieć charak‑
ter względny (każdy z  podmiotów jest uprawniony do występowa‑
nia w  danym procesie w  charakterze strony) lub bezwzględny (w  roli
strony procesowej musi wystąpić kilka podmiotów). Ten ostatni rodzaj
legitymacji procesowej pokrywa się ze współuczestnictwem koniecz-
nym. Legitymacja procesowa grupowa pozostaje w  ścisłym związku
z  instytucją współuczestnictwa w  sporze. Brak legitymacji jest usu‑
walny i  może być sanowany wskutek przekształceń podmiotowych
(por.  rozdział  IX pkt  8). Powództwo o  opublikowanie sprostowania,
o  którym mowa w  art.  39 ust.  1 ustawy z  26.01.1984  r. – Prawo pra‑
sowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.), wytacza się przeciwko redaktorowi
naczelnemu właściwego dziennika lub czasopisma, a nie przeciwko oso‑
bie fizycznej powołanej na to stanowisko (uchwała SN z 22.06.2017 r.,
III CZP 8/17, OSNC 2018/3, poz. 27). W sprawie o ustalenie zmiany płci
(art.  189  k.p.c.) bierną legitymację procesową mają wyłącznie rodzice
powoda, a jeżeli nie żyją – kurator ustanowiony przez sąd (wyrok SN
z 10.01.2019 r., II CSK 371/18, OSNC 2019/10, poz. 104).

Postępowanie nieprocesowe może zostać wszczęte zarówno przez

zgłoszenie wniosku, jak i  z  urzędu. W  pierwszym przypadku legity‑
mację (uprawnienie) do złożenia wniosku mają:
1) osoby wskazane w  ustawie (w  konkretnym przepisie poświęco‑
nym danemu rodzajowi sprawy);
2) zainteresowany (por. art. 510 k.p.c.);
3) prokurator (art. 7 k.p.c.).

Wybrane piśmiennictwo: W.  Broniewicz, Legitymacja procesowa,

Łódź 1963; K.  Gajda­‍‑Roszczynialska, Udział podmiotów innych niż
materialnie uprawnione jako stron w procesie cywilnym, a zagadnienie
interesu prawnego, PPC 2015/3, s. 356 i n.; R. Obrębski, Zarys istoty
legitymacji w procesie cywilnym, PPC 2017/4, s. 453 i n.; G. Jędrejek,
Legitymacja procesowa w  postępowaniu cywilnym, Warszawa 2019;
P. Grzegorczyk, Legitymacja procesowa – pojęcie, funkcje i reżim pro‑
cesowy, PS 2020/2, s. 5 i n.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Legitymacja procesowa223

W orzecznictwie legitymację procesową utożsamia się z legi-

tymacją materialną, na co wskazują następujące orzeczenia:
1) Legitymacja procesowa oznacza, że dany podmiot jest upraw‑
niony do występowania w  charakterze strony w  konkretnym
procesie w  stosunku do jego przedmiotu (uzasadnienie wyroku
SN z 18.01.2000 r., III CKN 525/98, LEX nr 1218221).
2) Legitymacja procesowa jest przesłanką materialnoprawną sku‑
teczności powództwa i  oznacza wynikające z  przepisów prawa
materialnego uprawnienie do wystąpienia w  danym procesie
w charakterze powoda (legitymacja procesowa czynna), względ‑
nie pozwanego (legitymacja procesowa bierna) (postanowienie
SN z 19.01.2017 r., I PZ 31/16, LEX 2238245).
3) Od zdolności sądowej i  procesowej należy odróżnić legityma‑
cję procesową, którą określa się na podstawie przepisów prawa
materialnego. Brak legitymacji procesowej prowadzi do odda‑
lenia powództwa, nie zaś, jak zarzuca w  kasacji skarżący, do
odrzucenia pozwu (art.  199  k.p.c.) i  nie ma żadnego związku
z  kwestią nieważności postępowania (wyrok SN z  6.04.2004  r.,
I CK 628/03, LEX nr 500174).
4) Legitymacja procesowa jest określana jako materialnoprawne
uprawnienie do występowania w  konkretnym procesie cywil‑
nym w charakterze strony procesowej. Powód i pozwany muszą
więc pozostawać w określnym stosunku materialnoprawnym do
przedmiotu procesu cywilnego (uzasadnienie postanowienia SN
z 25.11.2010 r., III CZP 95/10, LEX nr 694261).
5) Legitymacja procesowa jest kategorią materialnoprawną
i  powinna być łączona ze stosunkiem prawnym (wyrok SN
z z 17.10.1985 r., III CRN 307/85, LEX nr 3184).
6) Legitymacja procesowa w  sprawie to nic innego, jak upraw‑
nienie wypływające ze stosunku prawnomaterialnego i  dlatego
legitymacja procesowa stanowi przesłankę materialną; musi być
badana z  uwzględnieniem norm o  tym charakterze (uzasadnie‑
nie wyroku SN z 19.05.2011 r., I PK 264/10, LEX nr 896462).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział V

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU. WŁAŚCIWOŚĆ

TRYBU POSTĘPOWANIA
Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

1.  Właściwość sądu 1.  Właściwość sądu

1.1.  Uwagi ogólne

Wśród pozytywnych przesłanek procesowych, od których spełnienia

zależy dopuszczalność powództwa, zasadnicze znaczenie ma właś‑
ciwość sądu. Strony w  umowie zawartej w  formie pisemnej mogą
się umówić, że do rozpoznania sporu już wynikłego lub mogącego
wyniknąć z  łączącego je stosunku prawnego właściwy będzie miej‑
scowo inny sąd niż określony w  przepisach o  właściwości ogólnej
i  przemiennej (strony nie mogą zmienić właściwości miejscowej
wyłącznej ani rzeczowej). Sąd wskazany w  umowie będzie sądem
wyłącznie właściwym (art.  46  k.p.c.). Wytoczenie sprawy nie przed
sądem wskazanym w  umowie prorogacyjnej (prorogatio fori) stwa‑
rza stan niewłaściwości usuwalnej (dającej się usunąć za pomocą
umowy stron). Zgodnie z art. 200 § 11 k.p.c., dodanym przez nowelę
z 4.07.2019 r., swoją właściwość (rzeczową, miejscową, funkcjonalną)
sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. Nie doty‑
czy badania z urzędu niewłaściwości usuwalnej, tę bowiem sąd bierze
pod rozwagę z urzędu tylko do czasu doręczenia pozwu pozwanemu.
Po doręczeniu pozwu pozwanemu sąd bierze pod rozwagę tę niewłaś­
ciwość tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony
przed wdaniem się w  spór co do istoty sprawy (art.  200 §  12  k.p.c.).
Pozwany wdaje się w  spór co do istoty sprawy, gdy zgłasza zarzuty
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu225

merytoryczne (np. wnosi o oddalenie powództwa, wskazując uzasad‑

nienie takiego stanowiska), nie stanowi natomiast wdania się w spór
co do istoty sprawy podniesienie jedynie zarzutów procesowych (for‑
malnych).

Wytoczenie powództwa przed sądem wskazanym w  umowie proro‑

gacyjnej nakłada na powoda obowiązek wykazania okoliczności uza‑
sadniających tę właściwość, co praktycznie sprowadza się do dołą‑
czenia do pozwu umowy prorogacyjnej. Zaniechanie tej czynności
– w sytuacji, gdy sąd już na etapie poprzedzającym doręczenie pozwu
pozwanemu bada z  urzędu każdy rodzaj niewłaściwości – stwarza
niebezpieczeństwo, że powód z właściwości wynikającej z umowy pro‑
rogacyjnej nie skorzysta, bowiem sąd po stwierdzeniu, że powództwo
zostało wytoczone przed sądem niewłaściwym, wyda postanowie‑
nie o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy sądowi
właściwemu.

Przytoczone uregulowania, jak stanowi art. 200 § 13 k.p.c., „nie uchy‑

biają przepisowi art.  15”. Artykuł 15  k.p.c. wyraża zasadę utrwale-
nia właściwości sądu (perpetuatio fori). Zgodnie z  tą zasadą, jeżeli
w chwili wniesienia pozwu sąd jest właściwy według przepisów doty‑
czących właściwości sądu, to niezależnie od późniejszych zmian,
które określają tę właściwość, pozostaje on właściwy aż do ukończe‑
nia postępowania. Jeśli zatem sąd – na etapie poprzedzającym dorę‑
czenie pozwu pozwanemu – nie uznał z urzędu, że jest niewłaściwy,
a pozwany, wdając się w spór co do istoty sprawy nie zakwestionował
właściwości sądu, brak jest podstaw do stwierdzenia przez sąd swej
niewłaściwości.

Zasada utrwalenia właściwości sądu dotyczy zarówno właściwości rze‑

czowej (por. uwagi poniżej), jak i właściwości miejscowej. Jeśli zatem
w  toku postępowania pozwany zmieni miejsce zamieszkania, które
w  dacie wniesienia pozwu stanowiło podstawę właściwości miejsco‑
wej sądu, to okoliczność ta nie może uzasadniać przekazania sprawy
do sądu, w którego okręgu pozwany obecnie zamieszkuje. Ewentualny
wniosek o stwierdzenie niewłaściwości i przekazanie sprawy innemu
sądowi powinien zostać postanowieniem sądu oddalony.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

226 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Zasada wyrażona w art. 15 k.p.c. nie ma zastosowania w nastę‑

pujących sytuacjach:
1) jeżeli w  sądzie rejonowym nastąpi zmiana powództwa mająca
wpływ na jego właściwość rzeczową (art.  193 §  2 zdanie dru‑
gie  k.p.c.), należy żądać przekazania całego zmienionego
powództwa sądowi okręgowemu.
W  razie zmiany powództwa w  sądzie powiatowym,
w wyniku której sąd wojewódzki staje się dla zmienionego
powództwa rzeczowo i miejscowo właściwy; wówczas ma zasto‑
sowanie art.  193 §  2  k.p.c. (postanowienie SN z  18.09.1968  r.,
II  CZ 163/68, LEX nr  6394). Zmiana powództwa w  sądzie
powiatowym, mająca wpływ na jego właściwość rzeczową
(art.  193 §  2 zdanie drugie  k.p.c.), uchyla zasadę, że sąd właś‑
ciwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukoń‑
czenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się
w  toku sprawy (postanowienie SN z  2.06.1966  r., II  PZ 25/66,
OSP 1967/11, poz.  259, z  glosą W.  Berutowicza, OSP 1967/11,
poz.  259). Zmiana powództwa w  sądzie rejonowym polegająca
nie tylko na wystąpieniu z  nowym, odrębnym roszczeniem,
ale także na rozszerzeniu pierwotnego żądania w  ramach tego
samego roszczenia materialnoprawnego i mająca wpływ na właś‑
ciwość rzeczową tego sądu wyłącza stosowanie art. 15 § 1 k.p.c.
(art. 193 § 2 zdanie drugie k.p.c.) (postanowienie SA w Gdańsku
z 10.09.1992 r., I ACz 504/92, OSA 1993/1, poz. 5);
2) jeżeli przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powsta‑
nie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten
może przekazać sprawę – nie stwierdzając swej niewłaściwości
– do rozpoznania sądowi okręgowemu (art. 18 k.p.c.);
3) jeżeli sąd właściwy nie może z  powodu przeszkody rozpoznać
sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony
wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd [obecnie – inny
sąd równorzędny] (art. 44 k.p.c.). Chodzi tu o przeszkodę, której
sąd właściwy nie może pokonać, np. w razie wyłączenia wszyst‑
kich sędziów danego sądu od rozpoznawania sprawy. Takiej
przeszkody nie stanowi np.  zamieszkiwanie świadków w  znacz‑
nej odległości od sądu, ponieważ można przesłuchać ich w dro‑
dze pomocy sądowej przez sąd rejonowy, w  którego okręgu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu227

zamieszkują. Okresowe utrudnienia związane z  dojazdami do

sądu miejscowo właściwego do rozpoznania sprawy również nie
uzasadniają wyznaczenia innego sądu na podstawie art. 44 k.p.c.,
do którego wyznaczenia nie wystarcza okoliczność, że za rozpo‑
znaniem sprawy przez ten inny sąd przemawiają względy celo‑
wości, art. 44 k.p.c. bowiem uzależnia wyznaczenie innego sądu
niż właściwy od dalej idącej przesłanki, a  mianowicie od tego,
żeby sąd właściwy nie mógł z  powodu przeszkody rozpoznać
sprawy. Sądem przełożonym w rozumieniu art. 44 k.p.c. jest: sąd
okręgowy w stosunku do sądu rejonowego, sąd apelacyjny w sto‑
sunku do sądu okręgowego, Sąd Najwyższy w stosunku do sądu
apelacyjnego;
4) jeżeli przemawiają za tym względy celowości, to sąd właściwy
w  postępowaniu odrębnym w  sprawach z  zakresu prawa pracy
i  ubezpieczeń społecznych może – na zgodny wniosek stron –
przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzęd‑
nemu rozpoznającemu takie sprawy (art. 461 § 3 k.p.c.);
5) w postępowaniu nieprocesowym ze względów celowościowych
lub z powodu przeszkody uniemożliwiającej rozpoznanie sprawy
przez sąd właściwy – sąd nad nim przełożony wyznaczy inny sąd
(art. 508 § 2 i 3 k.p.c.). Sąd przełożony może z urzędu wyznaczyć
inny sąd, może także uczynić to na wniosek właściwego organu,
a także na wniosek osoby zainteresowanej.

We wszystkich wskazanych przypadkach wystąpienia przeszkody

uniemożliwiającej rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy sąd ten,
wydając odpowiednie postanowienie, przedstawia akta sprawy sądowi
przełożonemu w  celu wyznaczenia innego sądu. Na postanowienie
takie, jak również na postanowienie sądu przełożonego o wyznacze‑
niu innego sądu nie przysługuje zażalenie.

1.2.  Właściwość rzeczowa

Sprawy cywilne rozpoznawane są w pierwszej instancji zarówno przez

sądy rejonowe, jak i sądy okręgowe. Przepisy o właściwości rzeczowej
wyznaczają zakres spraw, które rozpoznają sądy pierwszej instancji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

228 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Zasadą jest, że dla spraw cywilnych sensu stricto, które rozpoznawane

są zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym, właś‑
ciwe rzeczowo są sądy rejonowe (art.  16 i  507  k.p.c.). W  sprawach
tych sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancji tylko w  przypad‑
kach szczegółowo wskazanych w  art.  17, 544, 5671 i  6911 §  2  k.p.c.
Zasada ta obowiązuje także w sprawach z zakresu prawa pracy oraz
w  sprawach gospodarczych. W  sprawach z  zakresu ubezpieczeń
społecznych obowiązuje zasada odwrotna. W  pierwszej instancji
sprawy te rozpoznają sądy okręgowe, z wyjątkiem spraw, dla których
została zastrzeżona właściwość sądów rejonowych (por. art. 4778 § 1
i 2 k.p.c.).

W postępowaniu nieprocesowym – zgodnie z art. 507 k.p.c. – właś‑

ciwość rzeczowa co do zasady przypisana jest sądom rejonowym,
a  wyjątkowo – sądom okręgowym (np.  sprawy o  ubezwłasnowol‑
nienie – art.  544 §  1  k.p.c., sprawy dotyczące ważności wyborów –
por. ustawy wymienione w tym rozdziale w pkt 1.2).

Według art. 17 k.p.c. sąd okręgowy orzeka w pierwszej instan‑

cji w sprawach:
1) o  prawa niemajątkowe i  łącznie z  nimi dochodzone roszczenia
majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodze‑
nia dziecka, o  ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz
o rozwiązanie przysposobienia;
2) o  ochronę praw autorskich i  pokrewnych, jak również dotyczą‑
cych wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych,
znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii ukła‑
dów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niemate‑
rialnych;
3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego;
4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu prze‑
wyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, oprócz spraw
o  alimenty, o  naruszenie posiadania, o  ustanowienie rozdziel‑
ności majątkowej między małżonkami, o  uzgodnienie treści
księgi wieczystej z  rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw
rozpoznawanych w  elektronicznym postępowaniu upominaw‑
czym;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu229

41) o  wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o  podziale spół‑

dzielni;
42) o  uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o  ustalenie istnie‑
nia lub nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jedno‑
stek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym
ustawa przyznaje zdolność prawną;
43) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji;
44) o  odszkodowanie z  tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie
prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem;
45) o  roszczenia wynikające z  naruszenia praw przysługujących na
mocy przepisów o ochronie danych osobowych.

Z  przytoczonego przepisu wynika, że powierzenie spraw sądowi

okręgowemu jako sądowi pierwszej instancji zostało oparte na nastę‑
pujących kryteriach: ratione materiae – w art. 17 pkt 1, 2, 3, 41, 42 i 43,
ratione valoris – w  art.  17 pkt  4, ratione materiae i  ratione personae
– w  art.  17 pkt  44, tj.  w  sprawach o  odszkodowanie z  tytułu szkody
wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego
z prawem, a więc w sprawach o dużym znaczeniu prawnym i społecz‑
nym, w których pozwanym jest Skarb Państwa.

Praktyczne wątpliwości może stwarzać regulacja przewidziana w art. 17

pkt 42 k.p.c., dodanym przez ustawę z 4.07.2019 r. W niektórych prze‑
pisach prawa materialnego ustawodawca przewidział powództwo
o ustalenie nieistnienia uchwał osób prawnych, np. art. 42 § 9 ustawy
z 16.09.1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2020 r. poz. 275 ze zm.),
art.  25 ustawy z  24.06.1994  r. o  własności lokali (Dz.U. z  2020  r.
poz. 532 ze zm.) – zob. wyrok SN z 30.09.2015 r., I CSK 773/14, LEX
nr 1799978; wyrok SN z 23.02.2006 r., I CK 336/05, LEX nr 424423.
Nie oznacza to, że brak podstawy normatywnej w aktach prawa mate‑
rialnego wyklucza możliwość wytoczenia powództwa o ustalenie ist‑
nienia lub nieistnienia uchwał w  postępowaniu sądowym. Podstawą
do wytaczania takich powództw jest art.  189  k.p.c. (zob.  kontrower‑
sje wokół znaczenia wyłączenia w  art.  252 i  425  k.s.h. stosowania
przepisu art. 189 k.p.c. W sposób wyraźny o powództwie o ustalenie
zarówno nieistnienia, jak i istnienia uchwały organu spółki mowa jest
w art. 29 pkt 5 u.k.s.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

230 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji także w sprawach:

1) z  protestu przeciwko wyborom do organów stanowiących
jednostki samorządu terytorialnego (art.  392 §  1 ustawy
z  5.01.2011  r. – Kodeks wyborczy, Dz.U. z  2019  r.
poz.  684  ze  zm.), w  sprawach rejestracji dzienników lub cza‑
sopism (art. 20 ustawy z 26.01.1984 r. – Prawo prasowe, Dz.U.
z 2018 r. poz. 1914);
2) o  wydanie wypisu aktu notarialnego innym osobom niż
wymienione w  tym akcie, a  ponadto rozpoznaje zażalenie
na odmowę dokonania czynności notarialnej (art.  110 i  83
§ 1 pr. not.). W tym ostatnim przypadku, rozpoznając zażalenie,
orzeka jako sąd drugiej instancji (uchwała SN (7) z 7.12.2010 r.,
III CZP 86/10, OSNC 2011/5, poz. 49).

  Wybrane orzeczenia

1.  Sprawy o zadośćuczynienie za krzywdę wyrządzoną naruszeniem

dóbr osobistych przez opublikowanie materiału prasowego należą
do właściwości sądu okręgowego (art.  17 pkt  3  k.p.c.) (uchwała SN
z 10.07.2015 r., III CZP 36/15, OSNC 2016/6, poz. 70).

2.  Sprawa o zapłatę wynagrodzenia za stworzenie utworu i za przenie‑

sienie autorskich praw majątkowych do niego jest sprawą o ochronę
praw autorskich w rozumieniu art. 17 pkt 2 k.p.c. (postanowienie SN
z 26.02.2015 r., III CZ 6/15, OSNC 2016/2, poz. 26).

3. Podstawą wyróżnienia kategorii praw majątkowych i  niemająt‑

kowych jest typowy interes, jaki realizują. Na podstawie tego kryte‑
rium do praw majątkowych zalicza się w  szczególności prawa rze‑
czowe, wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe, prawa
majątkowe małżeńskie, a  także istotną część praw kwalifikowanych,
jako tzw.  własność intelektualna. Do praw niemajątkowych zalicza
się prawa osobiste i  prawa rodzinne niemajątkowe, stanowiące ele‑
ment stosunków między małżonkami, krewnymi, przysposobio‑
nymi i  powinowatymi. Bez znaczenia dla kwalifikacji sprawy jako
majątkowej pozostaje okoliczność, że pośrednio wydane orzeczenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu231

może oddziaływać także na dobra niemajątkowe (postanowienie SN

z 28.01.2015 r., II CZ 87/14, LEX nr 1652693).

4.  Rozpoznanie przez sąd rejonowy sprawy, która ze względu na war-

tość przedmiotu sporu należy do właściwości rzeczowej sądu okrę‑
gowego, nie prowadzi do nieważności postępowania. Niewłaściwość
sądu ze względu na wartość przedmiotu sporu jest więc uchybieniem
procesowym, które może być skutecznym zarzutem apelacyjnym
tylko wtedy, gdy zostanie wykazane, że mogło mieć wpływ na wynik
sprawy. Wykazanie takiego związku nie wydaje się możliwe.

Nieważność postępowania zachodzi, jeżeli sąd rejonowy orzekł

w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na war-
tość przedmiotu sporu (art. 379 pkt 6 k.p.c.). Nieważność postępo‑
wania w  sprawie, w  której sąd rejonowy orzekł mimo właściwości
sądu okręgowego bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 379
pkt  6  k.p.c.), zachodzi także wtedy, gdy sprawa została mu przeka‑
zana przez sąd okręgowy na podstawie art.  200  k.p.c. (uchwała SN
z 26.01.2012 r., III CZP 86/11, OSNC 2012/7–8, poz. 83).

5. Sprawy o  uchylenie uchwały stowarzyszenia rozpoznaje sąd

rejonowy w  trybie nieprocesowym (uchwała SN z  3.12.2003  r.,
III CZP 93/03, OSNC 2005/2, poz. 23).

1.3.  Wartość przedmiotu sporu (zaskarżenia)

Wartością przedmiotu sporu, zgodnie z art. 19 § 1 i 2 k.p.c.,

jest:
1) w sprawach o roszczenia pieniężne, zgłoszone choćby w zamian
innego przedmiotu – dochodzona przez powoda kwota;
2) w innych sprawach majątkowych – kwota pieniężna, którą powód
ma obowiązek podać w  pozwie, kierując się regułami wskaza‑
nymi w art. 20–24 k.p.c.

Spośród spraw majątkowych (roszczeń majątkowych) w  przywoła‑

nym art. 19 § 1 k.p.c. wyodrębniono sprawy o roszczenia pieniężne.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

232 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Takie unormowanie niewątpliwie oznacza, że obowiązek określenia

wartości przedmiotu sporu obciąża powoda nie tylko w  sprawach
o  roszczenia pieniężne, lecz także we wszystkich sprawach, których
przedmiotem sporu jest roszczenie majątkowe.

W sprawie majątkowej nieoznaczenie w pozwie wartości przedmiotu

sporu jest brakiem formalnym pozwu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.) pod‑
legającym uzupełnieniu w  trybie wydania przez przewodniczącego
zarządzenia, o którym mowa w art. 130 k.p.c.

W  praktyce sądowej terminy „sprawa majątkowa” i  „sprawa niema‑

jątkowa” nierzadko są rozumiane mylnie. Zdarza się, że w  sprawach,
w których powód żąda, aby sąd zobowiązał pozwanego do określonego
zachowania się, nie jest wskazywana wartość przedmiotu sporu, spraw
takich bowiem błędnie nie utożsamia się ze sprawami majątkowymi.
Należy zatem pamiętać, że o  majątkowym lub niemajątkowym cha-
rakterze sprawy rozstrzyga wyłącznie przedmiot sporu, a  miano‑
wicie majątkowy lub niemajątkowy charakter dobra, którego ochrony
domaga się powód. Jeśli zatem powód np.  żąda eksmisji pozwanego
z  wynajętego mu lokalu, to domaga się ochrony dobra majątkowego,
jakim jest przysługujące mu prawo najmu, na którego treść składają się
prawa i obowiązki majątkowe; nie żąda natomiast ochrony dobra nie‑
majątkowego (np. prawa ze stosunków rodzinnych, małżeńskich, dobra
osobistego). Wątpliwości budzi nierzadko charakter spraw o uchylenie,
ustalenie nieistnienia lub stwierdzenie nieważności uchwał organów
osób prawnych. W odniesieniu do tych spraw decydujące znaczenie ma
przedmiot zaskarżonej uchwały, nie zaś charakter samego uprawnienia
do zaskarżenia uchwały. Nie mogą mieć wpływu na charakter sprawy
– jako sprawy o  prawa majątkowe lub niemajątkowe – ewentualne
trudności w  ustaleniu wartości przedmiotu sporu. Wychodząc z  tych
założeń, Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 10.05.2011 r., III CZP 126/10
(OSNC 2011/11, poz. 117), stwierdził, że sprawa o uchylenie, ustale-
nie nieistnienia oraz o  stwierdzenie nieważności uchwały organów
spółdzielni jest sprawą o prawa niemajątkowe, w której skarga kasa‑
cyjna jest dopuszczalna (art. 3981 § 1 w zw. z art. 3982 § 1 k.p.c.), jeżeli
przedmiotem zaskarżonej uchwały są prawa lub obowiązki o  cha-
rakterze niemajątkowym, i nadał jej moc zasady prawnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu233

Powód w pozwie o uchylenie, ustalenie nieistnienia lub stwierdzenie

nieważności uchwały, której przedmiot dotyczy praw majątkowych,
obciążony jest obowiązkiem wskazania wartości przedmiotu sprawy
z  wyjaśnieniem sposobu wyliczenia tej wartości. Sąd Najwyższy
w  postanowieniu z  16.06.2008  r., II  CSK 140/08 (LEX nr  637703),
stwierdził, że sprawa o  uchylenie uchwały wspólnoty mieszkanio-
wej w  przedmiocie odwołania członków zarządu ma charakter
majątkowy.

W licznie rozpoznawanych przez sądy rejonowe sprawach o opróż‑

nienie lokalu mieszkalnego zajmowanego bez tytułu prawnego
wartością przedmiotu sporu, o której mowa w art. 19 § 2 k.p.c. (także
w związku z art. 232 k.p.c.), będzie kwota pieniężna odpowiadająca
trzymiesięcznemu wynagrodzeniu (odszkodowaniu) za korzysta‑
nie z  lokalu bez tytułu prawnego. Z  kolei w  sprawach o  opuszcze‑
nie lokalu przez domownika, wspólnie korzystającego z  lokalu na
podstawie użyczenia, wartością przedmiotu sporu może być kwota
odpowiadająca jego trzymiesięcznemu udziałowi w  należnościach
z  tytułu czynszu najmu lokalu, natomiast w  sprawach o  wydanie
nieruchomości zajmowanej przez pozwanego bez tytułu prawnego
po rozwiązaniu umowy użyczenia określenie wartości przedmiotu
zaskarżenia następuje według zasad przewidzianych w art. 232 k.p.c.
(por. postanowienie SN z 8.04.1997 r., I CKN 18/97, OSNC 1997/10,
poz. 145).

Jeśli sąd ma wątpliwości co do podanej przez powoda (wniosko‑

dawcę) wartości przedmiotu sporu może zarządzić dochodzenie
w celu sprawdzenia wartości przedmiotu sporu. Postanowienie takie
może być wydane z urzędu (na posiedzeniu jawnym lub niejawnym)
tylko do chwili doręczenia pozwu (wniosku) pozwanemu (uczest‑
nikowi postępowania nieprocesowego). Po tej chwili sprawdzenie
wartości przedmiotu sporu może nastąpić tylko na zarzut pozwa‑
nego (uczestnika), zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty
sprawy, a  zatem w  odpowiedzi na pozew, w  sprzeciwie od wyroku
zaocznego, w  sprzeciwie od nakazu upominawczego, w  zarzutach
od nakazu zapłaty w  postępowaniu nakazowym, a  jeżeli pisma
takie nie były składane – przez złożenie na rozprawie oświadczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

234 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

procesowego poprzedzającego ustosunkowanie się do roszczenia

będącego przedmiotem wszczętego postępowania (art. 25 § 2 k.p.c.).

Po ustaleniu we wskazanym trybie wartość przedmiotu sporu nie pod‑

lega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania. W judykatu‑
rze i doktrynie przyjmuje się, że zmiana powództwa w sądzie rejono‑
wym mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zdanie
drugie k.p.c.) uchyla dyspozycję art. 15 k.p.c., statuującego zasadę, że
sąd właściwy w  chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do
ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się
w  toku sprawy (por.  postanowienie SN z  2.06.1966  r., II  PZ 25/66,
OSPiKA 1967/11, poz. 259). W razie rozszerzenia powództwa ponad
kwoty wskazane w art. 17 pkt 4 k.p.c. sąd rejonowy powinien przeka‑
zać sprawę sądowi okręgowemu, który stał się właściwy. Sąd ten pro‑
wadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a  o  obowiązku
uiszczenia opłaty orzeka w  orzeczeniu kończącym sprawę, stosując
odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu
(art. 1303 § 2 k.p.c.).

1.3.1.  Wartość przedmiotu sporu w razie żądania

zasądzenia odsetek

W praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera – ze względu na treść

art.  20  k.p.c. – kwestia właściwego określenia wartości przedmiotu
sporu (zaskarżenia) w sprawach, w których przedmiotem żądania są
odsetki.

Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 21.10.1997 r., III ZP 16/97 (OSNAPiUS

1998/7, poz. 204), wyjaśnił, co jest wartością sporu (zaskarżenia) w sytu‑
acji, gdy żądanie w pozwie zostało sformułowane w następujący sposób:
1) żądanie zasądzenia świadczenia głównego (kapitału) z odsetkami
określonymi procentowo od świadczenia głównego od konkret‑
nej daty (np.  od daty opóźnienia w  spełnieniu świadczenia –
art. 481 § 1 k.c.);
2) żądanie zasądzenia samych odsetek za zamknięty okres – wyli‑
czonych kwotowo lub niewyliczonych (np. w przypadku zapłaty
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu235

świadczenia głównego po terminie bez odsetek lub w przypadku

przeniesienia wierzytelności z tytułu odsetek na inną osobę);
3) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i  oprócz niego odse‑
tek wyliczonych kwotowo za pewien zamknięty okres (np.  do
daty wniesienia pozwu); świadczenie główne może być w takim
przypadku żądane z odsetkami lub bez odsetek, ale nie żąda się
odsetek od odsetek wyliczonych kwotowo;
4) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i  oprócz niego odse‑
tek wyliczonych kwotowo za określony, zamknięty okres (np. do
czasu wytoczenia powództwa); od odsetek wyliczonych kwotowo
żąda się odsetek;
5) żądanie zasądzenia świadczenia głównego, z którym zostały zsu‑
mowane odsetki za określony, zamknięty okres (np.  do czasu
wytoczenia powództwa) wraz z  odsetkami od tak powiększo‑
nego świadczenia głównego (anatocyzm).

W  uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że

art. 20 k.p.c. ma zastosowanie w przypadkach opisanych w pkt 1
i  3, gdy oprócz świadczenia głównego dochodzone są odsetki, i  to
obojętnie, w  jakiej postaci – określone procentowo czy wyliczone
jako kwota. W  takich sytuacjach bowiem powód dochodzi świad‑
czenia głównego i świadczenia ubocznego – odsetek. Przypadek opi‑
sany w pkt 3 w istocie nie jest kapitalizacją odsetek w sensie praw‑
nym. Instytucja ta bowiem polega nie tyle na kwotowym wyliczeniu
sumy odsetek, ile na poddaniu ich oprocentowaniu, a  więc prze‑
kształceniu w kapitał. Jeżeli więc powód wylicza kwotowo wysokość
odsetek, ale nie poddaje ich oprocentowaniu, to nie mamy w  zna‑
czeniu prawnym do czynienia z  kapitalizacją odsetek. Nadal jako
odsetki są one dochodzone obok świadczenia głównego i  ma do
nich zastosowanie art.  20  k.p.c. W  sytuacji takiej nie zmienia się
charakter dochodzonego świadczenia ani jego wysokość. Do war‑
tości przedmiotu sporu nie dolicza się więc należności ubocznych,
choćby przypadały powodowi za czas do wniesienia pozwu i choćby
je skapitalizowano w potocznym tego słowa znaczeniu.

W  przypadku wskazanym w  pkt  2, a  więc gdy dochodzone są same

odsetki, art. 20 k.p.c. nie ma zastosowania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

236 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Artykuł 20  k.p.c. nie ma też zastosowania w  sytuacjach opisanych

w pkt 4 i 5. W tych przypadkach następuje doliczenie skapitalizowa‑
nych odsetek do świadczenia głównego rozumiane w  ten sposób, że
nie muszą one być z nim zsumowane; istotne jest, aby zostały poddane
oprocentowaniu, gdyż wówczas przestają być odsetkami, a  stają się
kapitałem. W  tych przypadkach występuje nie tylko wyliczenie wy‑
sokości odsetek, lecz także przede wszystkim zmiana ich charakteru
z  należności okresowej na kwotę poddaną oprocentowaniu, czyli na
kapitał. W  ten sposób odsetki nie są już dochodzone oprócz świad‑
czenia głównego, gdyż same stają się świadczeniem głównym. Jedno‑
znacznie więc art. 20 k.p.c. nie ma zastosowania do tych sytuacji.

Są to przypadki kapitalizacji odsetek w prawnym znaczeniu, czyli

uczynienia z odsetek kapitału. Według prawa materialnego kapitali‑
zacja odsetek następuje, gdy strony po powstaniu zaległości zgodziły
się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy lub gdy uczynił
to powód w chwili wytoczenia powództwa (art. 482 § 1 k.c.) oraz przy
pożyczkach długoterminowych udzielanych przez instytucje kredy‑
towe (art. 482 § 2 k.c.).

1.3.2.  Orzecznictwo dotyczące wartości przedmiotu

sporu w wybranych sprawach

Sprawy majątkowe

1. Dla określenia wartości przedmiotu sporu lub wartości zaskar‑

żenia w  sprawie o  roszczenie pieniężne wyrażone w  walucie obcej
właściwy jest kurs tej waluty w  dniu wniesienia pozwu; późniejsza
zmiana kursu jest w tym względzie bez znaczenia (postanowienie SN
z 8.08.2008 r., V CZ 49/08, LEX nr 450153).

2. W  sprawie o  nakazanie opróżnienia mieszkania zajmowanego

przez członka spółdzielni na podstawie lokatorskiego prawa do
lokalu wkład mieszkaniowy nie wyznacza wartości przedmiotu sporu
ani zaskarżenia (postanowienie SN z  16.11.1998  r., I  CZ 151/98,
OSNC 1999/5, poz. 95).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu237

Roszczenia z rękojmi, gwarancji, odstąpienie od umowy

3. Wartością przedmiotu sporu w  sprawach o  roszczenia kupują‑

cego o  zwrot ekwiwalentnego świadczenia na skutek odstąpienia
od umowy wzajemnej jest różnica wartości podlegających zwrotowi
świadczeń (postanowienie SA w Łodzi z 12.09.1997 r., I ACz 397/97,
OSA Łódź 1997/4, poz. 154).

4. W  wypadku, gdy kupujący dochodzi na podstawie rękojmi za

wady lub gwarancji wydania zamiast rzeczy sprzedanej rzeczy wolnej
od wad, wartość przedmiotu sporu wyraża się nie w  kwocie równej
wartości rzeczy wolnej od wad, lecz w  różnicy między wartością tej
rzeczy a  wartością sprzedanej rzeczy wadliwej (postanowienie SN
z 8.10.1976 r., I CZ 69/76, OSNC 1977/5–6, poz. 94).

Kumulacja roszczeń

5.  Zgodnie z  art.  21  k.p.c. zliczeniu podlega wartość kilku roszczeń
dochodzonych przez powoda, a nie wartość roszczeń kilku powodów
(postanowienie SN z 18.07.2000 r., I PZ 50/00, LEX nr 45627).

6.  Art. 21 k.p.c. nakazujący przy kumulacji roszczeń przyjmować za

podstawę obliczenia wpisu (obecnie opłaty) ogólną wartość połączo‑
nych roszczeń nie odnosi się do żądań ewentualnych i  alternatyw‑
nych (postanowienie SN z  20.04.1966  r., I  CZ 29/66, OSP 1967/2,
poz. 36).

Roszczenia pracownicze

7. Art.  231  k.p.c. dotyczy nie tylko umów o  pracę, lecz również
zatrudnienia na podstawie mianowania, jako że przypisana mu funk‑
cja odnosi się do spraw dotyczących nawiązania, istnienia i  rozwią‑
zania szerzej rozumianego stosunku pracy. To, że powód na żad‑
nym etapie postępowania nie dochodził roszczenia określonego
jakąkolwiek kwotą pieniężną, nie jest argumentem przemawiającym
za niemajątkowym charakterem jego roszczenia (postanowienie SN
z 11.04.2008 r., I PZ 4/08, LEX nr 511700).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

238 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

8.  Sprawa o  uznanie wypowiedzenia zmieniającego za bezskuteczne

jest sprawą o  prawa majątkowe (postanowienie SN z  4.02.2008  r.,
I PZ 2/08, OSNP 2009/11–12, poz. 146).

9.  Zgodnie z  art.  231  k.p.c. w  sprawach o  roszczenia pracowników

dotyczące istnienia stosunku pracy podstawą ustalenia wartości
przedmiotu sporu jest wynagrodzenie w  kwocie, której przysłu‑
giwanie pracownikowi w  okresie objętym sporem nie jest sporne
między stronami, a  nie wynagrodzenie żądane przez pracownika,
które stanowi (lub może stanowić) przedmiot odrębnego roszczenia
(postanowienie SN z  20.11.2007  r., II  PZ 56/07, OSNP 2009/3–4,
poz. 45).

10.  W sprawie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach

płacy w związku z wypowiedzeniem umowy o pracę na czas nieokre‑
ślony w tej części (w szczególności w zakresie prawa do nagrody jubi‑
leuszowej, dodatku za staż pracy oraz specjalnego wynagrodzenia za
wieloletnią pracę bezpośrednio w produkcji) podstawą prawną okreś‑
lenia wartości przedmiotu sporu jest art. 231 k.p.c., a nie art. 22 k.p.c.
(postanowienie SN z  19.01.2006  r., III  PZ 14/05, OSNP 2007/1–2,
poz. 18).

11.  Sprawa o ustalenie stosunku pracy jest sprawą o prawo majątkowe,

a nie o prawo niemajątkowe. Dla takiej sprawy zgodnie z art. 231 k.p.c.
określa się wartość przedmiotu sporu i  w  konsekwencji – zgodnie
z  art.  3984 §  2  k.p.c. – skarga kasacyjna w  sprawie o  prawo mająt‑
kowe powinna zawierać oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia
(postanowienie SN z 13.01.2006 r., I PZ 26/05, LEX nr 272587).

12.  W  sprawie, w  której sąd zasądził od pracodawcy na rzecz pra‑

cownika odszkodowanie z  tytułu niezgodnego z  prawem rozwią‑
zania umowy o  pracę za wypowiedzeniem (art.  45 §  1 lub §  2
w  zw.  z  art.  471  k.p.), wartość przedmiotu zaskarżenia stanowi dla
pozwanego pracodawcy zasądzona kwota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c.
w  zw.  z  art.  368 §  2  k.p.c.), a  nie suma wynagrodzenia za pracę za
okres jednego roku (art. 231 k.p.c. w zw. z art. 368 § 2 k.p.c.) (posta‑
nowienie SN z 30.01.2003 r., I PK 263/02, LEX nr 79080).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu239

13. W  sprawie o  przywrócenie do pracy na poprzednich warun‑

kach w związku z wypowiedzeniem warunków pracy i płacy wartość
przedmiotu zaskarżenia stanowi suma wynagrodzenia za pracę sprzed
jego zmiany za okres jednego roku (art.  231  k.p.c.), niezależnie od
tego, czy umowa o pracę uległa rozwiązaniu wskutek odmowy przy‑
jęcia zaproponowanych warunków, czy stosunek pracy trwa na zmie‑
nionych warunkach (postanowienie SN z  8.04.2002  r., I  PZ 18/02,
OSNP 2004/6, poz. 102).

14. W  sprawie o  zasądzenie odszkodowania z  tytułu bezprawnego

rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony bez wypo‑
wiedzenia na podstawie art.  52  k.p. wartość przedmiotu sporu sta‑
nowi podana kwota pieniężna (art.  19 §  1  k.p.c.), a  nie suma wyna‑
grodzenia za pracę za okres jednego roku (art. 231 k.p.c.) (uchwała SN
z 6.12.2001 r., III ZP 28/01, OSNAPiUS 2002/15, poz. 350).

15.  Sprawa o ustalenie wypadku przy pracy (ustalenie, że konkretne

zdarzenie było wypadkiem przy pracy) jest niewątpliwie sprawą
o  prawa majątkowe, a  w  takiej sprawie powód ma obowiązek ozna‑
czyć wartość przedmiotu sporu (art.  1261 §  1  k.p.c., art.  187 §  1
pkt 1 k.p.c.), przewodniczący w sądzie pierwszej instancji zaś ma obo‑
wiązek wyegzekwować od powoda tę wartość pod rygorem zwrotu
pozwu (art. 130 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 1261
§ 1 k.p.c.). Roszczenie majątkowe nie musi mieć charakteru pienięż‑
nego. Żądanie – a tym samym sprawa, w której to żądanie jest rozpo‑
znawane – ma charakter majątkowy wówczas, gdy zmierza do realiza‑
cji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki
majątkowe stron, przy czym takimi sprawami mogą być zarówno
sprawy o świadczenie, jak i o ustalenie albo o ukształtowanie prawa
lub stosunku prawnego. Prawami majątkowymi są wszelkie prawa
wywodzące się bezpośrednio ze stosunków prawnych obejmujących
ekonomiczne interesy stron. Natomiast niemajątkowe są np.  prawa
służące ochronie dóbr osobistych oraz stosunków rodzinnych mię‑
dzy małżonkami, krewnymi, powinowatymi. W  sprawie o  ustalenie
wypadku przy pracy z  reguły jest możliwe (choćby w  przybliżeniu,
co jest wystarczające) ustalenie wartości przedmiotu sporu w odnie‑
sieniu do ewentualnego roszczenia o  jednorazowe odszkodowanie,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

240 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

nawet bez orzeczenia lekarza orzecznika ZUS (postanowienie SN

z 5.08.2009 r., II PZ 6/09, LEX nr 558584).

Roszczenie o wydanie nieruchomości

16.  Od dnia wejścia w życie ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądo‑

wych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) wartość
przedmiotu sporu w sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej
bez tytułu prawnego albo na podstawie tytułu innego niż najem lub
dzierżawa jest określana na podstawie art.  232  k.p.c. (postanowienie
SN z 19.10.2007 r., I CZ 117/07, OSNC-ZD 2008/B, poz. 51).

Sprawy działowe

17.  Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach działo‑

wych pozostaje w ścisłej zależności od wyników postępowania w tych
sprawach i podlega kontroli sądu w ramach badania, czy zachowane
zostały wymagania formalne środka odwoławczego, a kasacji w szcze‑
gólności. O  wartości przedmiotu zaskarżenia bowiem nie przesądza
ani wartość przedmiotu działu, ani wartość udziału wnoszącego środek
odwoławczy. Natomiast wartość tę określa zakres kwestionowanego
rozstrzygnięcia. Może zatem sprowadzać się do różnicy wysokości
oczekiwanej i  zasądzonej opłaty (dopłaty), może dotyczyć konkret‑
nych składników majątku spadkowego, jeżeli ich podział miałby być
inny niż przyjęty, wyrażać wartość zaliczenia (niezaliczenia) daro‑
wizny na schedę spadkową itp. (postanowienie SN z  5.04.2002  r.,
II CZ 25/02, LEX nr 54494).

18.  W postanowieniu Sądu Najwyższego z 21.01.2003 r., III CZ 153/02

(OSNC 2004/4, poz.  60), wyrażono pogląd, że w  sprawie o  dział
spadku wartość przedmiotu zaskarżenia z reguły nie może przekraczać
wartości udziału należącego do uczestnika wnoszącego kasację. Tylko
wyjątkowo, gdy uczestnik podważa samą zasadę podziału albo gdy
zaskarża rozstrzygnięcie dotyczące roszczeń dochodzonych z  tytułu
posiadania rzeczy wspólnej lub tytułem zwrotu pożytków albo rozli‑
czenia nakładów, wartość przedmiotu zaskarżenia może być wyższa niż
wartość jego udziału. Sąd Najwyższy trafnie zwrócił uwagę, że interesy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu241

majątkowe poszczególnych uczestników postępowania ograniczają

się do wysokości udziałów w poddawanym podziałowi majątku, stąd
wartością przedmiotu zaskarżenia – nawet wówczas, gdy orzeczenie
zaskarżono „w całości” – jest z reguły nie wartość całego dzielonego
majątku, ale wartość konkretnego interesu (roszczenia, żądania) lub
składnika majątkowego, którego środek odwoławczy dotyczy. Zasada
ta ma zastosowanie również wtedy, gdy postanowienie zostało zaskar‑
żone w całości i skarżący domaga się uchylenia go w całości. Konse‑
kwentnie odnośnie do postanowienia sądu drugiej instancji, którym
została oddalona apelacja uczestnika postępowania, na ogół należy
przyjąć, że wartość przedmiotu zaskarżenia skargą kasacyjną może
być taka sama jak w apelacji albo niższa, jeśli skarżący częściowo uznał
racje sądu odwoławczego lub zrezygnował z  części swoich pretensji,
ponadto odniesiona nie do wartości całego dzielonego majątku, lecz
indywidualnego interesu (roszczenia, żądania) lub składnika majątko‑
wego, którego środek odwoławczy dotyczy, i z reguły nie może prze‑
kraczać wartości udziału należącego do uczestnika (por. postanowie‑
nia SN: z 3.06.2009 r., IV CSK 107/09, LEX nr 512006; z 15.12.2006 r.,
III  CZ  88/06, LEX nr  610089; z  24.07.2008  r., IV  CZ  53/08, LEX
nr 447655; z 6.05.2010 r., II CZ 38/10, LEX nr 585774, i z 1.06.2011 r.,
II  CZ  27/11, LEX nr  1027178). Nie jest możliwe określenie tej war‑
tości na kwotę wyższą od wskazanej w  apelacji, ponieważ zwykle
zakres zaskarżenia, tj.  kwestionowanego wcześniej rozstrzygnięcia,
nie może być szerszy. Wyjątki od tej reguły dotyczą sytuacji, gdy
sąd odwoławczy równolegle rozpoznawał apelację innego uczestnika
postępowania i w jej uwzględnieniu wydał orzeczenie reformatoryjne,
gdy uczestnik podważa zasadę podziału, objęcie lub nieobjęcie orze‑
czeniem poszczególnych rzeczy lub praw albo rozliczenie nakładów,
długów lub darowizn, następstw posiadania bądź gdy w  następstwie
upływu czasu znacząco zmieniła się wartość masy majątkowej i pod‑
legała ona przeszacowaniu. W takich wypadkach wartość przedmiotu
zaskarżenia może być wyższa niż wartość jego udziału (por.  posta‑
nowienia SN: z  5.05.1978  r., III  CZP  26/78, OSNCP 1979/1, poz.  3;
z  12.07.2007  r., III  CSK  177/07, LEX nr  964469, i  z  3.06.2009  r.,
IV CSK 107/09, LEX nr 512006). Przez zasadę podziału w powyższym
znaczeniu należy przy tym rozumieć nie odwołanie się do wartości
całej masy majątkowej, gdy stanowiska stron co do jej podziału są
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

242 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

rozbieżne, z wyjątkiem przyznania jej wbrew woli skarżącemu z obo‑

wiązkiem spłaty (wówczas znaczenie ma konsekwencja zadysponowa‑
nia danym składnikiem wyrażająca się różnicą wartości praw mająt‑
kowych, których żądał, i  tych, które otrzymał w  postaci zasądzonej
od niego sumy spłat/dopłat), tylko sytuację, gdy kwestionuje się fakt
i podstawę uznania danego składnika majątku za wspólny (wówczas
uwzględnia się jego wartość) albo dopuszczalność podziału z  uwagi
na zakazy bądź ograniczenia istniejące w tym zakresie, a wynikające
z ustawy lub umowy. Zbliżone stanowisko w tym przedmiocie przy‑
jął Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  11.08.2008  r., V  CSK  136/08
(LEX nr  658209) (z  uzasadnienia postanowienia SN z  17.04.2013  r.,
V CZ 119/12, LEX nr 1341722).

Wartość przedmiotu zaskarżenia w  sprawach połączonych do

wspólnego rozpoznania (art. 219 k.p.c.)

19.  W razie połączenia do wspólnego rozpoznania spraw na podsta‑

wie art.  219  k.p.c. dla każdej z  nich należy określić wartość przed‑
miotu zaskarżenia kasacyjnego (postanowienie SN z  26.05.2006  r.,
III CSK 168/06, LEX nr 1511045).

20.  Dokonanie na podstawie art. 219 k.p.c. połączenia spraw do wspól‑

nego rozpoznania i  wyrokowania jest jedynie czynnością techniczną,
która nie pozbawia rozstrzyganych spraw samodzielności i odrębności.
Tym samym nie zachodzą podstawy do traktowania dochodzonych
w  tych sprawach roszczeń jako całości i  zliczania ich wartości przed‑
miotu zaskarżenia. Samodzielnej ocenie podlega także dopuszczalność
wniesienia skargi kasacyjnej w  każdej z  połączonych spraw (postano‑
wienie SN z 9.11.2010 r., IV CSK 335/10, LEX nr 1391326).

1.4.  Właściwość miejscowa

1.4.1.  Właściwość ogólna, przemienna i wyłączna

Właściwość miejscową określa zakres kompetencji sądów tego

samego rzędu. Służy ona do określenia, który z  sądów właściwych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu243

rzeczowo jest uprawniony do rozpoznania konkretnej sprawy. Roz‑

różnia się dwa rodzaje właściwości miejscowej – ogólną i szczególną,
a w ramach tej ostatniej – przemienną i wyłączną.

Podstawę określenia właściwości ogólnej stanowi miejsce

zamieszkania pozwanego (wnioskodawcy), które określa się
według przepisów Kodeksu cywilnego, a zatem według art. 25 i n. k.c.
W postępowaniu procesowym, zgodnie z art. 27 § 1 k.p.c., powódz‑
two wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w  którego okręgu
pozwany ma miejsce zamieszkania. W  postępowaniu nieproceso‑
wym, jeżeli właściwość miejscowa nie została oznaczona w przepisie
szczególnym (por.  uwagi niżej), właściwy jest sąd miejsca zamiesz‑
kania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca
jego pobytu. Do postępowania z  urzędu właściwy jest sąd miejsca,
w  którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia
postępowania (art. 508 k.p.c.).

Właściwość miejscową w  sprawie przeciwko Skarbowi Państwa

określa art.  29  k.p.c., stanowiąc, że powództwo przeciwko Skarbowi
Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organiza‑
cyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Artykuł 30 k.p.c. określa właściwość ogólną sądów w sprawach prze‑

ciwko wszystkim – poza Skarbem Państwa – osobom prawnym,
a więc również tym, których działalność obejmuje teren całego kraju.
Przeciwko takim podmiotom powództwo wytacza się według miejsca
ich siedziby.

W  odniesieniu do osób prawnych (innych podmiotów) działających

na obszarze całego kraju przepis szczególny może określić właści‑
wość miejscową odmiennie niż w art. 30 k.p.c. Przykładem jest art. 10
ustawy z 11.09.2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyj‑
nej (Dz.U. z 2020 r. poz. 895), który w ust. 1 stanowi, że powództwo
o  roszczenie wynikające z  umowy ubezpieczenia można wytoczyć
według przepisów o  właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy
dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczo‑
nego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, a ust. 2 przewiduje,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

244 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

że powództwo o  roszczenie wynikające z  umowy ubezpieczenia

można wytoczyć według przepisów o właściwości ogólnej albo przed
sąd właściwy dla miejsca zamieszkania spadkobiercy ubezpieczonego
lub spadkobiercy uprawnionego z umowy ubezpieczenia.

Jeżeli powód nie może powołać się na tego rodzaju przepis szczególny,
obowiązany jest wnieść pozew do sądu właściwego dla miejsca sie‑
dziby osoby prawnej (innego podmiotu) działającej na obszarze całego
kraju, chyba że skorzysta z  właściwości określonej w  art.  33  k.p.c.
Według tego przepisu powództwo o  roszczenie majątkowe prze-
ciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu
znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje
w  związku z  działalnością tego zakładu lub oddziału. Wprowadza‑
jąc taką regulację, ustawodawca zapewne miał na względzie kom‑
plikacje, jakie powstawały w  sprawach przeciwko przedsiębiorcom
prowadzącym działalność w  kilku oddziałach na terenie całego
kraju (np.  bankom), czego wyrazem była chociażby uchwała SN (7)
z 27.10.1988 r., III CZP 43/88 (OSNCP 1989/4, poz. 53), w której Sąd
Najwyższy wyjaśnił znaczenie art.  30  k.p.c., zaznaczając, że przepis
szczególny może właściwość określoną w tym przepisie ustalić w spo‑
sób odmienny, a  także uchwała SN z  4.01.1995  r., III  CZP  148/94
(OSNC 1995/4, poz.  61), stwierdzająca, że powództwo o  roszczenie
majątkowe skierowane przeciwko osobie fizycznej prowadzącej ewi‑
dencjonowaną działalność gospodarczą, związane z  tą działalnością,
wytoczyć można przed sąd, w  którego okręgu znajduje się miejsce
prowadzenia tej działalności (zakład).

Na podstawie art.  33  k.p.c. oraz art.  431  k.c., zawierającego definicję
przedsiębiorcy, zgodnie z którą jest nim także osoba fizyczna prowa‑
dząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową,
nie powinno budzić wątpliwości, że powód może wytoczyć powódz‑
two o  roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy, którym jest
osoba fizyczna, przed sąd właściwości ogólnej (miejsca zamieszka‑
nia pozwanego) lub przed sąd właściwości przemiennej, tj.  przed
sąd, w  którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli
roszczenie pozostaje w  związku z  działalnością tego zakładu lub
oddziału.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu245

Z  właściwością szczególną przemienną mamy do czynienia wtedy,

gdy powód – w granicach wskazanych przepisami – ma prawo wyboru
sądu, przed który może wytoczyć powództwo (por.  art.  32–372, 461
§  1  k.p.c.). Przepisów, przewidujących właściwość przemienną, nie
stosuje się w  sprawach przeciwko konsumentom (art.  31 §  2  k.p.c.).
Przepis ten zapewnia uprzywilejowaną pozycję konsumentów w spo‑
rach z przedsiębiorcami. W takich sporach (konsument jest pozwany)
przedsiębiorcy nie mogą korzystać z  właściwości przemiennej,
natomiast w  razie pozwania przedsiębiorcy przez konsumenta sąd
miejscowo właściwy oznacza się na podstawie przepisów o  właś‑
ciwości przemiennej (por.  art.  33, 34, 371–372  k.p.c.). Po zmianie
art. 34 k.p.c.– dokonanej przez ustawę z 4.07.2019 r. – jako kryterium
określenia sądu miejscowo właściwego dla roszczeń wynikających
z umów, ustawodawca posłużył się kryterium „świadczenia charak-
terystycznego”. Świadczeniem charakterystycznym w stosunku zobo‑
wiązaniowym jest świadczenie odróżniające ten stosunek od innych,
tj.  skupiające w  sobie jego podstawowe cechy. Chodzi o  to spośród
świadczeń, przez które realizuje się funkcja danej umowy i  które
pozwala odróżnić daną umowę od stosunków podobnych. Miejsce
wykonania świadczenia charakterystycznego przesądza o sądzie miej‑
scowo właściwym bez względu na to, która ze stron umowy wystąpi
z powództwem. Według nowego brzmienia art. 34 k.p.c. powództwo
o zawarcie umowy, ustalenie jej treści, o zmianę umowy oraz o ustale‑
nie istnienia umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie,
a także o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego
wykonania umowy można wytoczyć przed sąd miejsca jej wykonania.
Za miejsce wykonania umowy uważa się miejsce spełnienia świadcze‑
nia charakterystycznego dla umów danego rodzaju, w  szczególności
w  przypadku: 1)  sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce, do którego
rzeczy te zgodnie z  umową zostały lub miały zostać dostarczone;
2)  świadczenia usług – miejsce, w  którym usługi zgodnie z  umową
były lub miały być świadczone. W  przypadku wątpliwości miejsce
wykonania umowy powinno być stwierdzone dokumentem.

Artykuł 371  k.p.c. dotyczy szczególnej właściwości przemien‑

nej w  sprawach przeciwko zobowiązanemu z  weksla lub czeku.
Powództwo w  takich sprawach można wytoczyć przed sąd miejsca
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

246 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

płatności, a w sprawach przeciwko kilku zobowiązanym z weksla lub

czeku można ich łącznie pozwać przed sąd miejsca płatności lub sąd
właściwości ogólnej dla akceptanta albo wystawcy weksla własnego
lub czeku.

Właściwość przemienna, umożliwiająca wytoczenie powództwa przed

sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby powoda, prze‑
widziana jest także – zgodnie z  przepisami dodanymi przez ustawę
z 4.07.2019 r. – w sprawach o ochronę dóbr osobistych naruszonych
przy wykorzystaniu środków masowego przekazu (art. 351 k.p.c.) oraz
w sprawach o roszczenia z czynności bankowej (art. 372 k.p.c.).

Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód powinien w pozwie wskazać

fakty, na których opiera swoje żądanie, a  w  miarę potrzeby – przy‑
toczyć fakty uzasadniające właściwość sądu. Niewątpliwie potrzeba
taka zachodzi, gdy powód chce skorzystać z właściwości przemiennej.
Jeżeli pozew – w zakresie dotyczącym właściwości sądu – tego wyma‑
gania nie spełnia, sąd postanowieniem stwierdzi swą niewłaściwość
i  przekaże sprawę sądowi właściwości ogólnej (art.  200 §  1  k.p.c.).
Za takim rozwiązaniem opowiedział się Sąd Najwyższy w  uchwale
z 21.11.2006 r., III CZP 101/06 (OSNC 2007/7–8, poz. 103), w której
stwierdził, że nieprzytoczenie w pozwie okoliczności uzasadniających
właściwość przemienną sądu nie uzasadnia zastosowania art.  130
§ 1 k.p.c.

Właściwość szczególna wyłączna polega na tym, że w pewnych spra‑

wach nie można wytoczyć powództwa przed sąd właściwości ogólnej
lub przemiennej, lecz należy je wytoczyć wyłącznie przed inny sąd
wskazany w  ustawie (art.  38–42  k.p.c.). Właściwość wyłączna prze‑
widziana jest także w postępowaniu nieprocesowym (np. art. 526 § 1,
art. 544 § 2, art. 566, art. 569, art. 628 i art. 6942 k.p.c.).

W  postępowaniu nieprocesowym właściwość miejscową

określa przepis szczególny, w  którym za pomocą ogólnego
kryterium (miejsce zamieszkania, miejsce położenia rzeczy) zostaje
wskazany sąd właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy. Jeżeli
przepis szczególny nie reguluje tej kwestii, zasadą jest, że w sprawach
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Właściwość sądu247

wszczynanych przez złożenie wniosku właściwy jest sąd miejsca

zamieszkania wnioskodawcy, a  w  braku miejsca zamieszkania – sąd
miejsca pobytu, natomiast w  sprawach, w  których postępowanie
zostało wszczęte z  urzędu, właściwy miejscowo jest sąd, w  którego
okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania
(por. także art. 508, 569 i 628 k.p.c.).

Jeżeli sąd, do którego wniesiono pozew, jest niewłaściwy miejscowo

oraz nie może na podstawie okoliczności sprawy ustalić tej właś-
ciwości, zwraca się z  urzędu do Sądu Najwyższego o  oznaczenie
sądu właściwego (art. 45 § 1 i 2 k.p.c. w brzmieniu ustalonym przez
ustawę z 4.07.2019 r.). Oznaczenie sądu na podstawie art. 45 k.p.c.
może także nastąpić na wniosek. We wniosku należy określić
powództwo, które ma być wytoczone, a  w  szczególności wskazać
strony i  miejsce ich zamieszkania (siedziby) oraz opisać docho‑
dzone roszczenie procesowe. W razie roszczenia o prawa majątkowe
wnioskodawca jest zobowiązany oznaczyć także wartość przed‑
miotu sporu. Postanowienie o oznaczeniu sądu właściwego dotyczy
konkretnej, indywidualnie określonej sprawy, o  ściśle sprecyzowa‑
nym roszczeniu i oznaczonych stronach sporu. Wnosząc pozew do
sądu oznaczonego przez Sąd Najwyższy, powód nie może modyfi‑
kować sprawy w  zakresie wpływającym na rzeczową i  miejscową
właściwość sądu (postanowienie SN z  29.08.2016  r., III  CO  47/16,
LEX nr 2117672).

W  świetle nowego brzmienia art.  45 §  1 I  2  k.p.c. sąd, do którego

pozew został złożony, nie może zobowiązywać powoda do złoże‑
nia wniosku do Sądu Najwyższego w  celu oznaczenia na podstawie
art. 45 k.p.c. sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Sąd rejonowy ogólnie właściwy dla przeciwnika (art.  27–30

w  zw.  z  art.  185 §  1  k.p.c.) jest właściwy w  sprawie o  zawezwanie
do próby ugodowej także wtedy, gdy strony umówiły się na piśmie
o  poddanie innemu sądowi pierwszej instancji sporu wynikłego lub
mogącego w  przyszłości wyniknąć z  oznaczonego stosunku praw‑
nego. Jeżeli w myśl wymienionych przepisów nie można na podstawie
okoliczności sprawy ustalić sądu właściwego, Sąd Najwyższy oznacza
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

248 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

sąd, do którego należy złożyć wniosek o  zawezwanie do próby ugo‑

dowej (art. 45 k.p.c.) (postanowienie SN z 1.06.2015 r., III CO 37/15,
OSNC 2015/12, poz. 150).

1.4.2.  Szczególne regulacje

W  odniesieniu do właściwości miejscowej szczególne uregulowania

są zawarte w art. 43–46 k.p.c. Dotyczą one: 1) wyboru przez powoda
sądu w  przypadku właściwości kilku sądów, 2)  wyznaczenia sądu
przez sąd przełożony, 3)  przekazania sprawy innemu sądowi przez
Sąd Najwyższy, 4) oznaczenia przez Sąd Najwyższy sądu, przed który
należy wytoczyć powództwo, 5) przekazania sprawy innemu sądowi,
jeżeli stroną jest Skarb Państwa, a  państwową jednostką organiza‑
cyjną, z  której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, jest
sąd właściwy do rozpoznania sprawy bądź sąd przełożony nad sądem
właściwym do rozpoznania sprawy, 6) właściwości umownej.

2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu

postępowania 2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania

2.1.  Uwagi ogólne

Zawodowy pełnomocnik po stwierdzeniu, że sprawa, którą zamierza

skierować w imieniu swego mocodawcy do sądu, podlega jurysdykcji
krajowej, droga sądowa w  takiej sprawie jest dopuszczalna, sąd, do
którego zamierza skierować sprawę, jest sądem właściwym rzeczowo
i miejscowo, a ponadto zachodzą inne pozytywne przesłanki dopusz‑
czalności powództwa i  brak jest przesłanek negatywnych dopusz‑
czalności powództwa (por.  rozdział  IV) – powinien ustalić, w  jakim
postępowaniu i  trybie sprawa będzie rozpoznawana, gdyż postępo‑
wanie cywilne nie jest jednolite. Znajomość rodzajów postępowań,
a  zwłaszcza wzajemnych relacji, w  jakich pozostają one w  ramach
postępowania cywilnego, ma duże znaczenie przy nadaniu sprawie
biegu i w toku jej rozpoznawania. W praktyce jeszcze większego zna‑
czenia nabiera znajomość związków zachodzących między rodzajami
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania249

postępowań a  dwoma podstawowymi trybami postępowania, jakimi

są proces i postępowanie nieprocesowe.

Postępowanie cywilne, unormowane przepisami Kodeksu postępo‑

wania cywilnego, obejmuje siedem następujących rodzajów postę‑
powań:
1) procesowe,
2) nieprocesowe,
3) zabezpieczające,
4) egzekucyjne,
5) w razie zaginięcia lub zniszczenia akt,
6) o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych,
7) przed sądem polubownym.

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się także w wielu

innych postępowaniach. Jako przykład wskazać można postępowanie
upadłościowe (ustawa z  28.02.2003  r. – Prawo upadłościowe, Dz.U.
z  2019  r. poz.  498  ze  zm.) oraz postępowanie restrukturyzacyjne
unormowane ustawą z  15.05.2015  r. – Prawo restrukturyzacyjne,
Dz.U. z 2019 r. poz. 243 ze zm.).

W  postępowaniu procesowym, stanowiącym jednocześnie zasadni‑

czy tryb, według którego sprawy są rozpoznawane – chyba że przepis
stanowi, że określona sprawa ma być rozpoznana w trybie nieproce‑
sowym – wyróżnia się:
1) postępowanie zwykłe (art. 15–42412 k.p.c.);
2) postępowanie mediacyjne i pojednawcze (art. 1831–186 k.p.c.);
3) postępowania odrębne (art. 425–50537 k.p.c.) w sprawach:
a) małżeńskich, w  tym w  sprawach o  rozwód i  separację oraz
w innych sprawach,
b) ze stosunków między rodzicami a dziećmi,
c) w sprawach gospodarczych,
d) z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
e) o naruszenie posiadania,
f) z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów oraz w spra‑
wie praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kon‑
traktową,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

250 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

g) o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,

h) z zakresu regulacji energetyki,
i) z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty,
j) z zakresu regulacji transportu kolejowego,
k) z zakresu regulacji rynku wodno­‍‑kanalizacyjnego,
l) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym,
m) o  wydanie nakazu zapłaty w  postępowaniu upominaw-
czym,
n) podlegających postępowaniu uproszczonemu,
o) podlegających europejskiemu postępowaniu nakazowemu,
p) podlegających europejskiemu postępowaniu w sprawie drob‑
nych roszczeń,
r) podlegających elektronicznemu postępowaniu upominaw‑
czemu.

W  ramach postępowania nieprocesowego, stanowiącego drugi –

obok procesowego – tryb postępowania wyróżnia się:
1) postępowanie zwykłe regulowane przepisami ogólnymi o postę‑
powaniu nieprocesowym (art. 506–525 k.p.c.), przepisami tytułu
wstępnego (art. 1–14 k.p.c.) i stosowanymi odpowiednio przepi‑
sami o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.);
2) postępowania odrębne, które mają zastosowanie w  sprawach
określonego rodzaju, a mianowicie z zakresu:
a) prawa osobowego,
b) prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli,
c) prawa rzeczowego,
d) prawa spadkowego,
e) przepisów dotyczących przedsiębiorstw państwowych i samo‑
rządu załogi przedsiębiorstwa państwowego,
f) prawa pracy (dla tego trybu przewidziane jest żądanie ustale‑
nia uprawnienia do otrzymania świadectwa pracy oraz żąda‑
nie sprostowania świadectwa pracy),
g) przepisów dotyczących złożenia przedmiotu świadczenia do
depozytu sądowego, zwrotu depozytu sądowego oraz stwier‑
dzenia likwidacji niepodjętego depozytu, postępowania
depozytowego,
h) postępowania rejestrowego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania251

Każde z  tych postępowań jest regulowane przepisami wskazanymi

w  pkt  1, a  także przepisami szczególnymi, które są zawarte bądź
w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 526–6948), bądź w innych
ustawach (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział III pkt 1).

2.2.  Rozpoznanie sprawy w trybie procesu

z zastosowaniem przepisów o postępowaniu
odrębnym
Sprawa cywilna podlega rozpoznaniu w  trybie procesowym
albo w  trybie nieprocesowym. Trybem zasadniczym jest
proces. O  jego nadrzędności świadczy art.  13 §  1  k.p.c., zgodnie
z  którym sąd rozpoznaje sprawy w  procesie, chyba że ustawa sta-
nowi inaczej. Z ustanowionego w tym przepisie domniemania trybu
procesowego wynika, że jeśli nie ma przepisu szczególnego, przeka‑
zującego daną sprawę do załatwienia według przepisów o  postępo‑
waniu nieprocesowym, to należy ją rozpoznać w trybie procesowym.
Przepisy szczególne zawarte są w  księdze drugiej części pierwszej
(art.  506–6948  k.p.c.) oraz w  licznych ustawach odsyłających kon‑
kretne sprawy na drogę postępowania nieprocesowego.

Nadrzędność trybu procesowego przejawia się także w  tym, że

przepisy o  procesie stosuje się odpowiednio w  innych postępowa‑
niach unormowanych w  Kodeksie postępowania cywilnego (art.  13
§ 2 k.p.c.). Przykładowo, w postępowaniu egzekucyjnym będzie miał
odpowiednie zastosowanie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., przepisy o zawie‑
szeniu postępowania egzekucyjnego bowiem nie określają skutków
zaniechań wierzyciela powodujących niemożność nadania biegu
postępowaniu egzekucyjnemu.

Nie wszystkie sprawy, dla których właściwym trybem jest proces, sąd
rozpoznaje według tych samych reguł postępowania. Dla wielu spraw
ustawodawca przewidział – ze względu na ich swoistość, szczególny
charakter, a także konieczność zapewnienia sprawnego ich przebiegu
– odrębne reguły postępowania zawarte w  przepisach o  postępowa-
niach odrębnych (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XX).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

252 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

Postępowania odrębne przebiegają w myśl przepisów o postę-

powaniu zwykłym (art.  15–42412  k.p.c.) z  odrębnościami
przewidzianymi w przepisach im poświęconych. Innymi słowy – sąd,
rozpoznając sprawę, dla której zostało przewidziane postępowanie
odrębne, stosuje w  pierwszej kolejności przepisy tego postępowania,
a  dopiero w  braku odrębnych uregulowań – przepisy ogólne doty‑
czące procesu.

Gdy zakresy podmiotowy i  przedmiotowy określonej sprawy odpo‑

wiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego
postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę, stosu‑
jąc przepisy dwóch lub nawet więcej postępowań odrębnych. Przy‑
kładowo sprawę, w  której wartość przedmiotu sporu nie przekracza
20 000  zł (art.  5051 pkt  1  k.p.c.), a  dochodzone roszczenie wynika
z umowy i zostało udowodnione np. wekslem, sąd rozpozna z zasto‑
sowaniem przepisów dwóch postępowań odrębnych: nakazowego
(art.  4841  i  n.  k.p.c.) i  uproszczonego (art.  5051  i  n.  k.p.c.). W  takiej
sprawie pozew powinien spełniać wymagania właściwe dla wszyst‑
kich dwóch postępowań.

Zastosowanie w  jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postę‑

powań odrębnych nie zawsze będzie możliwe. Nie mogą być łączone
z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków mię‑
dzy rodzicami a  dziećmi, o  naruszenie posiadania. Nie wszystkie
sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych będą mogły
być rozpoznane z zastosowaniem przepisów dwóch lub więcej postę‑
powań odrębnych.

Mając na względzie te przesłanki, zawodowy pełnomocnik

powinien ocenić, w jakim trybie sprawa powinna być rozpo-
znana oraz czy podlega rozstrzygnięciu według przepisów o postę-
powaniu odrębnym. W  zależności od wyników oceny dokonanej
w  tym zakresie sporządzi albo pozew (sprawa należy do trybu pro‑
cesu), albo wniosek (sprawa należy do trybu nieprocesowego). Jeśli
sprawa należy do trybu procesowego, zawodowy pełnomocnik powi‑
nien rozważyć, czy należy wnioskować o  wydanie nakazu zapłaty
w  postępowaniu nakazowym, ewentualnie upominawczym, jest to
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania253

bowiem najtańszy i  najprostszy sposób uzyskania tytułu zabezpie‑

czenia, a  nawet tytułu egzekucyjnego (zob.  Metodyka..., rozdział  XX
pkt 4.1–4.4).

Po wpłynięciu sprawy do sądu przewodniczący dokonuje kwalifi‑

kacji sprawy do określonego trybu (procesowego, nieprocesowego)
lub rodzaju postępowania (procesowego zwykłego lub procesowego
odrębnego).

Mimo wyznaczenia przez przewodniczącego posiedzenia niejawnego

w  celu wydania nakazu zapłaty w  postępowaniu upominawczym
(art.  201  k.p.c.) sąd, gdy stwierdzi występowanie przeszkód wskaza‑
nych w  art.  499  k.p.c., nie wyda nakazu zapłaty. Sprawa będzie roz‑
poznawana według przepisów o postępowaniu zwykłym bądź według
przepisów jednego z  postępowań odrębnych, z  wyłączeniem oczy‑
wiście postępowania upominawczego. Dokonana przez przewod‑
niczącego kwalifikacja sprawy do określonego trybu (procesowego,
nieprocesowego) lub rodzaju postępowania (procesowego zwykłego
lub procesowego odrębnego) nie jest – z  oczywistych względów –
wiążąca dla sądu, któremu sprawa została przedstawiona do rozpo‑
znania. Jeśli sąd uzna, że dokonana przez przewodniczącego wstępna
kwalifikacja charakteru sprawy nie jest właściwa, sprawa otrzyma
bieg jako stricte cywilna. Taki pogląd wyraził też Sąd Najwyższy
w  uchwale z  19  kwietnia 2007  r. (III  CZP  11/07, OSNC 2008/2,
poz. 23), stwierdzając, że zarządzenie przewodniczącego o rozpozna‑
niu sprawy w postępowaniu odrębnym nie wiąże sądu. Rozpoznanie
sprawy w  innym postępowaniu wymaga zarządzenia przewodniczą‑
cego lub postanowienia sądu. Gdyby okazało się, że sprawa jednak
ma charakter sprawy z zakresu prawa pracy, a mimo to została rozpo‑
znana według przepisów o  postępowaniu zwykłym zamiast zgodnie
z przepisami o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa
pracy, a  ponadto rozpoznał ją niewłaściwy sąd rejonowy (powinna
zostać przekazana do właściwego sądu rejonowego – sądu pracy),
okoliczności te nie powodują nieważności postępowania. Nie miesz‑
czą się bowiem w zakresie zamkniętego katalogu sytuacji wskazanych
w  art.  379  k.p.c. Jeśli jednak sąd rozpoznał taką sprawę w  składzie
jednego sędziego, a  więc w  składzie, w  którym z  reguły sądzone są
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

254 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

sprawy w wydziałach cywilnych (art. 47 § 1 k.p.c.), natomiast sprawa

ta podlegała rozpoznaniu przez sąd w  składzie jednego sędziego
i dwóch ławników, to postępowanie w takiej sprawie (mającej w isto‑
cie charakter sprawy z  zakresu prawa pracy) dotknięte jest nieważ‑
nością, skład sądu orzekającego bowiem był sprzeczny z  przepisami
prawa (art. 379 pkt 4 w zw. z art. 47 § 2 k.p.c.).

Do rozpoznania apelacji od wyroku sądu rejonowego, który

sprawę z  zakresu prawa pracy rozpoznał w  postępowaniu zwykłym
(w  wydziale cywilnym), właściwy jest wydział pracy i  ubezpieczeń
społecznych (sąd pracy i  ubezpieczeń społecznych), a  nie wydział
cywilny właściwego sądu okręgowego. O  właściwości wydziału ape‑
lacyjnego bowiem decyduje charakter sprawy, nie zaś to, która jed‑
nostka organizacyjna sądu rejonowego wydała zaskarżone orzeczenie.
Jeśli w sądzie okręgowym nie został utworzony wydział pracy i ubez‑
pieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych), to w opi‑
sanej sytuacji apelację rozpozna wydział cywilny tego sądu.

Sąd nie jest związany także zarządzeniem, w  którym prze-

wodniczący określił tryb postępowania. Zgodnie z  art.  201
§ 2 k.p.c. jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaści‑
wym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu
sądowi do rozpoznania w  takim trybie. Na tym etapie postępowa‑
nia może zachodzić potrzeba zgłoszenia stosownych wniosków albo
zaskarżenia czynności sądu. Przywołanym art. 201 k.p.c. zostały objęte
dwie sytuacje procesowe. W pierwszej z nich, gdy sąd, przed którym
wszczęto sprawę w niewłaściwym trybie, sam jest właściwy do jej roz‑
poznania, zasadny jest wniosek o  wydanie postanowienia o  „podję‑
ciu sprawy w  trybie nieprocesowym (procesowym)”. Postanowienie
takie jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.). Gdy podjęcie postę‑
powania w  innym trybie powoduje, że do jej rozpoznania właściwy
jest inny sąd, mamy do czynienia z  drugą sytuacją. W  tym drugim
wypadku, gdy sąd, przed którym wszczęto sprawę w  niewłaściwym
trybie, sam nie jest właściwy do jej rozpoznania, usprawiedliwiony
jest wniosek o  wydanie postanowienia o  podjęciu sprawy w  trybie
właściwym, a  ponadto stwierdzenie niewłaściwości sądu i  przekaza‑
nie sprawy sądowi właściwemu. Postanowienie sądu, jako że dotyczy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rodzaje postępowań. Właściwość trybu postępowania255

podjęcia sprawy w  innym trybie, jest zaskarżalne także wtedy, gdy

sprawa zostanie przekazana sądowi wyższemu. Poczynienie tej uwagi
jest konieczne, samo bowiem postanowienie o  przekazaniu sprawy
według właściwości sądowi wyższemu nie jest zaskarżalne (art.  394
§ 1 pkt 4 k.p.c. z zastosowaniem wnioskowania a contrario).

Rozpoznanie sprawy w trybie niewłaściwym samo przez się nie pro‑

wadzi do nieważności postępowania, nie jest też uchybieniem pro‑
cesowym mającym wpływ na wynik sprawy, chyba że naruszenie
przepisów o  postępowaniu wywołało skutek nieważności lub miało
wpływ na wynik sprawy.

Przekazanie sprawy między wydziałem cywilnym a  sądem pracy

(wydziałem pracy) – i  odwrotnie – w  tym samym sądzie następuje
na podstawie zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia
sądu niepodlegających zaskarżeniu w  drodze zażalenia (uchwała
SN (7) mająca moc zasady prawnej z  14.03.1989  r., III  PZP  45/88,
OSNCP 1989/11, poz. 167).

Odrębną regulację zawiera art.  4587 §  1 i  2  k.p.c. Zgodnie z  §  1

jeżeli sąd gospodarczy, do którego sprawa wpłynęła, stwierdzi, że
sprawa nie jest sprawą gospodarczą, może z  tego powodu prze‑
kazać ją sądowi właściwemu w  terminie miesiąca od dnia wdania
się w  spór co do istoty sprawy przez pozwanego. Przepis dotyczy
właściwości funkcjonalnej i  stwarza sądowi gospodarczemu moż‑
liwość przekazania sprawy sądowi właściwemu (sądowi niegospo‑
darczemu). W  tym zakresie uprawnienie sądu gospodarczego ma
charakter dyskrecjonalny z  zastrzeżeniem, że możliwość przeka‑
zania sprawy ograniczona jest wiążącym sąd terminem miesiąca,
liczonym od dnia wdania się przez pozwanego w spór co do istoty
sprawy (zob.  pkt  1.1). Z  upływem tego terminu następuje utrwale‑
nie właściwości sądu gospodarczego, do którego wpłynął pozew. Sąd
gospodarczy rozpozna sprawę z pominięciem przepisów o postępo‑
waniu w sprawach gospodarczych.

Jeżeli sprawa gospodarcza wpłynęła nie do sądu gospodarczego,

lecz do innej jednostki organizacyjnej właściwego (miejscowo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

256 Rozdział V. Właściwość sądu. Właściwość trybu postępowania

i  rzeczowo) sądu, albo do sądu sądu niewłaściwego, przyjąć należy,

że w  obu przypadkach jej przekazanie do wydziału gospodarczego
danego sądu albo do właściwego sądu gospodarczego może nastąpić,
jak stanowi §  2 art.  4587  k.p.c, w  terminie miesiąca od dnia wdania
się w spór co do istoty sprawy przez pozwanego. Sprawę gospodarczą,
której nie przekazano sądowi gospodarczemu ze względu na upływ
tego terminu, rozpoznaje się z  pominięciem przepisów niniejszego
działu.

Termin miesięczny przewidziany w  obu paragrafach art.  4587  k.p.c.

ma zapobiec przekazywaniu sprawy na późniejszym etapie jej rozpo‑
znawania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział VI

SKŁAD SĄDU.
WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO
Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

1.  Skład sądu 1.  Skład sądu

Zagadnienie należytego składu sądu ma istotne znaczenie, rozpozna‑

nie bowiem sprawy w składzie sprzecznym z przepisami prawa pro‑
wadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Do rozpoznania sprawy w składzie sprzecznym z prawem może dojść

wskutek wadliwej delegacji sędziego do orzekania w  innym sądzie
bądź przeniesienia sędziego z  naruszeniem prawa na inne miejsce
służbowe. W  tym zakresie Sąd Najwyższy wydał trzy bardzo istotne
– z  punktu widzenia nie tylko procesowego, lecz przede wszystkim
ustrojowego – uchwały:
1) w  uchwale (7) z  24.05.2012  r. (III  CZP  77/11, OSNC 2012/11,
poz.  123) uznał, że delegowanie sędziego przez prezesa sądu
apelacyjnego – na podstawie art.  77 §  8 i  9 u.s.p. – do pełnie‑
nia obowiązków w  innym sądzie nie upoważnia tego sędziego
do ogłoszenia, po upływie okresu delegacji, wyroku wydanego
z jego udziałem. Oznacza to, że jeżeli ogłoszenie wyroku nastę‑
puje po upływie okresu delegacji sędziego, skład sądu orzekają‑
cego jest sprzeczny z przepisami prawa, co powoduje nieważność
postępowania (art.  379 pkt  4  k.p.c.). W  uzasadnieniu uchwały
podkreślono, że ograniczenia wyznaczane okresem delegacji
sędziego nie dotyczą sporządzania (pisania i podpisywania) uza‑
sadnień orzeczeń wydanych w czasie delegacji;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

258 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

2) w  uchwale pełnego składu z  14.11.2007  r. (BSA I-4110–5/07,

OSNC 2008/4, poz.  42) Sąd Najwyższy stwierdził, że usta‑
wowe uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do delegowania
sędziego do pełnienia obowiązków sędziego w  innym sądzie
(art.  77 §  1 u.s.p.) może być w  jego zastępstwie (art.  37 ust.  5
ustawy z  8.08.1996  r. o  Radzie Ministrów, Dz.U. z  2019  r.
poz. 1171 ze zm.) albo z jego upoważnienia (art. 37 ust. 1 ustawy
z 8.08.1996 r. o Radzie Ministrów) wykonywane przez sekretarza
stanu lub podsekretarza stanu. Uchwała dotyczyła delegowania
sędziego za jego zgodą;
3) w  uchwale pełnego składu z  28.01.2014  r. (BSA-4110–4/13,
OSNKW 2014/2, poz.  9) Sąd Najwyższy stwierdził, że w  wyda‑
niu decyzji o  przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe
na podstawie art.  75 §  3 w  zw.  z  art.  75 §  2 pkt  1 u.s.p. Mini‑
ster Sprawiedliwości nie może być zastąpiony przez sekretarza
ani podsekretarza stanu, zastrzegając, że wykładnia dokonana
w uchwale wiąże od chwili jej podjęcia. Uchwała dotyczyła prze‑
niesienia sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody.

Wyznaczanie sędziom w  sprawach cywilnych spraw według alfabe‑

tycznej listy ma charakter organizacyjny i ma na celu ich równomierne
obciążenie obowiązkami służbowymi. W  związku z  tym naruszenie
– stanowiących podstawę takiej praktyki – unormowań zawartych
w § 49 ust. 2 reg. sąd. w zw. z art. 41 § 1 u.s.p. nie prowadzi do nie‑
ważności postępowania z  powodu rozpoznania sprawy w  składzie
sprzecznym z  ustawą (art.  48  k.p.c.) (por.  wyrok SN z  28.08.2013  r.,
V CSK 363/12, LEX nr 1391376).

Według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego sąd w  pierw‑

szej i  drugiej instancji oraz Sąd Najwyższy orzeka w  następującym
składzie:
1) w pierwszej instancji:
a) co do zasady jeden sędzia (art. 47 § 1 k.p.c.);
b) jeden sędzia i dwóch ławników w sprawach procesowych
– z  zakresu prawa pracy o: ustalenie istnienia, nawiązania
lub wygaśnięcia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności
wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Skład sądu259

i  przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy

oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodo‑
wanie w  przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego
przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
o  naruszenie zasady równego traktowania w  zatrudnie‑
niu i  o  roszczenia z  tym związane, o  odszkodowanie lub
zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu, z tym
zastrzeżeniem, że czynności wyjaśniające przeprowa‑
dza się bez udziału ławników (art. 47 § 2 pkt 1 i art. 468
§ 3 k.p.c.),
– ze stosunków rodzinnych o: rozwód, separację, ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa, rozwiązanie przyspo‑
sobienia (art. 47 § 2 pkt 2 k.p.c.).
 W  postępowaniu nieprocesowym skład jednego sędziego
i dwóch ławników przewidziany jest w sprawach o przysposo‑
bienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej
(art.  509  k.p.c.). Sąd Najwyższy w  uchwale z  20.05.2011  r.
(III  CZP  20/11, OSNC 2012/1, poz.  4) wyjaśnił, że sprawa
o  zmianę zawartego w  wyroku orzekającym rozwód roz‑
strzygnięcia o  miejscu pobytu dziecka podlega rozpoznaniu
przez sąd w składzie jednego sędziego. Sąd Najwyższy wyło‑
żył art.  509  k.p.c., konkludując, że sprawa dotycząca roz‑
strzygnięcia o miejscu pobytu dziecka – zwłaszcza po zmia‑
nach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonanych przez
ustawę z 6.11.2008 r. (Dz.U. Nr 220, poz. 1431), dotyczących
kontaktów z dzieckiem – nie jest sprawą o ograniczenie wła‑
dzy rodzicielskiej, zatem sąd pierwszej instancji orzeka w niej
w składzie jednego sędziego. To rozwiązanie odpowiada także
argumentom ustrojowym, gdyż ustawodawca – ustanawiając
odstępstwa od zasady jednoosobowego składu sądu – miał
na względzie sprawy o  szczególnym znaczeniu społecznym,
a  sprawa o  ustalenie miejsca pobytu dziecka takiego szcze‑
gólnego znaczenia nie ma;
c) jeden sędzia w  postępowaniu pojednawczym (art.  185
§ 2 k.p.c.);
d) trzech sędziów zawodowych w  sprawach o  ubezwłasno‑
wolnienie, które rozpoznawane są w  trybie nieprocesowym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

260 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

(art.  544 §  1  k.p.c.), ponadto w  przypadku, gdy prezes sądu

zarządzi rozpoznanie sprawy (na rozprawie) w  składzie
trzech sędziów zawodowych ze względu na szczególną zawi‑
łość sprawy lub jej precedensowy charakter (art. 47 § 4 k.p.c.)
oraz w  przypadku, gdy sąd okręgowy odmawia przyjęcia
sprawy przekazanej mu przez sąd rejonowy w trybie art. 18
§ 1 k.p.c. (art. 18 § 2 k.p.c.);
e) jeden sędzia, gdy wydaje postanowienia poza rozprawą
(art. 47 § 3 k.p.c.);
2) w drugiej instancji:
a) trzech sędziów niezależnie od rzędu danego sądu (okręgowy,
apelacyjny) (art. 367 § 3 zdanie pierwsze k.p.c.);
b) jeden sędzia, gdy sąd orzeka na posiedzeniu niejawnym,
z  wyjątkiem wydania wyroku (art.  367 §  3 zdanie dru‑
gie k.p.c.);
c) jeden sędzia w wypadku rozpoznawania apelacji w postępo‑
waniu uproszczonym (art. 50510 k.p.c.);
3) Sąd Najwyższy:
a) w  postępowaniu kasacyjnym rozpoznaje skargi kasacyjne
w składzie trzech sędziów, natomiast w pozostałych przypad‑
kach, tj. gdy odrzuca skargę kasacyjną albo orzeka o jej przy‑
jęciu bądź odmowie przyjęcia do rozpoznania albo zawiesza
lub umarza postępowanie kasacyjne, orzeka w  składzie jed‑
nego sędziego (art. 39810 k.p.c.);
b) w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z pra‑
wem prawomocnego orzeczenia – obowiązują reguły takie
same, jak w postępowaniu kasacyjnym (art. 42412 k.p.c.);
c) w postępowaniu ze skargi nadzwyczajnej – w składzie dwóch
sędziów Sądu Najwyższego orzekających w  Izbie Kontroli
Nadzwyczajnej i  Spraw Publicznych oraz jednego ławnika
Sądu Najwyższego. Jeżeli skarga nadzwyczajna dotyczy orze‑
czenia zapadłego w  wyniku postępowania, w  którego toku
orzeczenie wydał Sąd Najwyższy, sprawę rozpoznaje Sąd Naj‑
wyższy w składzie pięciu sędziów Sądu Najwyższego orzeka‑
jących w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych
oraz dwóch ławników Sądu Najwyższego (art.  94 §  1 i  2
ustawy SN);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Skład sądu261

d) w  postępowaniu zażaleniowym – obowiązują reguły takie

same, jak w  postępowaniu kasacyjnym (art.  3941 §  3
i  art.  39810  k.p.c.). Oznacza to, że zażalenie rozpoznawane
jest w składzie trzech sędziów, natomiast w pozostałych przy‑
padkach, np. w razie odrzucenia zażalenia albo rozstrzygania
o różnych zagadnieniach procesowych (np. oznaczenie sądu na
podstawie art. 45 k.p.c.), orzeka w składzie jednego sędziego;
e) na podstawie przepisów ustawy o  SN – podejmuje uchwały
w  składach powiększonych, tj.  siedmiu sędziów, w  składzie
całej Izby, w składzie połączonych Izb lub w pełnym składzie
Sądu Najwyższego (art. 59–62 ustawy o SN).

Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczno‑

ści także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro
wymiaru sprawiedliwości lub jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniej‑
szenie kosztów. Minister Sprawiedliwości może zarządzić odbywanie
stałych posiedzeń sądów poza siedzibą sądu. Sędziego w  jego czyn‑
nościach może zastąpić sędzia tego samego sądu, a także delegowany
sędzia sądu równorzędnego lub bezpośrednio wyższego albo bezpo‑
średnio niższego. Zastąpienie, o którym mowa wyżej, może nastąpić
na podstawie zarządzenia przewodniczącego wydziału lub prezesa
sądu, wydanego na wniosek sędziego albo z  urzędu, w  celu zapew‑
nienia sprawności postępowania. W  składzie sądu może brać udział
tylko jeden sędzia innego sądu. Sędzia sądu niższego nie może być
przewodniczącym składu sądu. Minister Sprawiedliwości może jed‑
nak przyznać sędziemu sądu rejonowego, delegowanemu do sądu
okręgowego, prawo przewodniczenia w  sprawach rozpoznawanych
przez ten sąd w  pierwszej instancji w  składzie jednego sędziego
i  dwóch ławników albo w  składzie jednego sędziego. Osoby pozo‑
stające ze sobą w  stosunku pokrewieństwa w  linii prostej lub powi‑
nowactwa w  linii prostej albo w  stosunku przysposobienia, małżon‑
kowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami ani referendarzami
sądowymi w tym samym wydziale sądu. Osoby te nie mogą również
brać udziału w tym samym składzie sądu (art. 6, 43, 45 i 46 p.u.s.p.).

Sąd Najwyższy na posiedzeniu połączonych Izb: Cywilnej, Karnej

oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podjął uchwałę 23.01.2020 r.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

262 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

BSA I-4110-1/20 (OSNC 2020/4, poz.  34) o  następującej treści:

1)  Nienależyta obsada sądu w  rozumieniu art.  439 §  1 pkt  2  k.p.k.
albo sprzeczność składu sądu z  przepisami prawa w  rozumieniu
art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze
udział osoba powołana na urząd sędziego Sądu Najwyższego na wnio‑
sek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym
przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie
Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3).
2)  Nienależyta obsada sądu w  rozumieniu art.  439 §  1 pkt  2  k.p.k.
albo sprzeczność składu sądu z  przepisami prawa w  rozumieniu
art.  379 pkt  4  k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w  składzie sądu bie‑
rze udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym
albo wojskowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształto‑
wanej w trybie określonym przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmia‑
nie ustawy o  Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3), jeżeli wadliwość procesu powoływania
prowadzi, w  konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu
niezawisłości i  bezstronności w  rozumieniu art.  45 ust.  1 Konstytu‑
cji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii
Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności. 3) Wykładnia art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. oraz
art. 379 pkt 4 k.p.c. przyjęta w punktach 1 i 2 niniejszej uchwały nie
ma zastosowania do orzeczeń wydanych przez sądy przed dniem jej
podjęcia oraz do orzeczeń, które zostaną wydane w  toczących się
w  tym dniu postępowaniach na podstawie Kodeksu postępowania
karnego przed danym składem sądu. 4) Punkt 1 niniejszej uchwały ma
zastosowanie do orzeczeń wydanych z  udziałem sędziów Izby Dys‑
cyplinarnej utworzonej w  Sądzie Najwyższym na podstawie ustawy
z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5 ze zm.) bez
względu na datę wydania tych orzeczeń.

  Wybrane orzeczenia

1.  Nie ma składu sądu lepszego czy gorszego, jest tylko skład zgodny
lub sprzeczny z przepisami prawa. Nie ma znaczenia, czy skład sądu
został określony bezpośrednio w  przepisie prawa, czy też skład ten
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Skład sądu263

stał się aktualny dopiero na skutek wydanego zarządzenia prezesa

sądu (uchwała SN z  18.12.1968  r., III  CZP  119/68, OSPiKA 1970/1,
poz. 4).

2.  Jeżeli postanowienie zostało wydane na rozprawie, powinno być

podpisane przez cały skład sądu (art. 47 k.p.c.). Wyjątek od tej zasady
wprowadza jedynie art.  356  k.p.c., który stanowi, że postanowienia
niekończące postępowania i  niezaskarżalne, wydane na posiedzeniu
jawnym, wpisuje się do protokołu rozprawy bez spisywania odręb‑
nej sentencji. Te ostatnie postanowienia zatem nie wymagają również
podpisu całego składu sądu. Wystarczy podpis przewodniczącego
i  protokolanta w  protokole posiedzenia. Postanowienie o  dopusz‑
czalności interwencji ubocznej nie może być zamieszczone w proto‑
kole rozprawy, powinno być sporządzone odrębnie i podpisane przez
wszystkich sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa co do dopusz‑
czalności interwencji ubocznej. Dopóki sentencja takiego orzeczenia
nie jest podpisana przez wszystkich sędziów, dopóty orzeczenie nie
istnieje, a ogłoszenie go jest pozbawione skutków prawnych. Jednakże
zgłoszenie sentencji orzeczenia, mimo braku wszystkich podpisów,
zamyka formalnie postępowanie w  instancji i  daje podstawę do
wniesienia środka odwoławczego (postanowienie SN z 13.03.1969 r.,
II CZ 216/68, Biul. SN 1969/9, poz. 155).

3. O  uzupełnieniu wyroku w  zakresie kosztów procesu sąd orzeka

w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN
z 12.09.1973 r., III CZP 47/73, OSNCP 1974/5, poz. 83).

4. Wniosek o  udzielenie zabezpieczenia w  sprawie o  rozwód sąd

pierwszej instancji rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (uchwała
SN z 27.02.2008 r., III CZP 139/07, OSNC 2009/2, poz. 26).

5.  W  przypadku gdy wśród roszczeń z  zakresu prawa pracy docho‑

dzonych w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.) znajduje
się roszczenie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy
jest sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.), sąd w takim samym składzie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

264 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

właściwy jest także do rozpoznania pozostałych roszczeń (uchwała

SN z 4.02.2009 r., II PZP 14/08, OSNP 2009/17–18, poz. 218).

6. Sprawę o  uregulowanie kontaktów dziadków z  wnukami sąd

pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego (uchwała
SN z 23.07.2008 r., III CZP 74/08, OSNC 2009/1, poz. 11).

7.  Rozpoznanie w postępowaniu zwykłym sprawy, w której po stro‑

nie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne (art.  72 §  3
w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.), wyłącza stosowanie przepisu o składzie sądu
w  sprawach z  zakresu prawa pracy (art.  47 §  1  k.p.c. w  brzmieniu
obowiązującym przed dniem wejścia w  życie ustawy z  15.03.2007  r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks
postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U.
Nr  112, poz.  766) (uchwała SN z  18.03.2008  r., II  PZP  1/08, OSNP
2008/17–18, poz. 248).

8.  W sprawie o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za gra‑

nicą sąd pierwszej instancji, odrzucając zażalenie na posiedzeniu nie‑
jawnym, orzeka w składzie jednego sędziego (art. 370 w zw. z art. 397
§ 2, art. 47 § 1 i 3 oraz art. 13 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 17.01.2008 r.,
III CZP 112/07, OSNC 2009/1, poz. 5).

9. W  sprawie z  zakresu prawa pracy wydanie przez przewodniczą‑

cego na posiedzeniu niejawnym postanowienia o  otwarciu na nowo
zamkniętej rozprawy i  jej odroczeniu stanowi naruszenie przepisów
postępowania, lecz nie powoduje jego nieważności ze względu na skład
sądu orzekającego sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.)
(uchwała SN z 21.12.2004 r., I PZP 10/04, OSNP 2005/13, poz. 184).

10. W  razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie brał udziału
w jego wydaniu, zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.)
(uchwała SN z 22.02.2007 r., III CZP 160/06, OSNC 2008/1, poz. 7).

11.  Naruszenie art. 47 § 1 k.p.c. stanowi o nieważności postępowania

wskazanej w art. 379 pkt 4 k.p.c. Również wydanie wyroku w innym
składzie niż ten, który uczestniczył w rozprawie bezpośrednio poprze‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego265

dzającej ogłoszenie wyroku, prowadzi do takiej nieważności (wyrok

SN z 25.06.2009 r., I UK 32/09, LEX nr 518060).

12. Zgłoszenie na drodze postępowania odrębnego w  sprawach

z  zakresu prawa pracy roszczeń o  charakterze cywilnoprawnym nie
może prowadzić do ich oddalenia, a jedynie do przekazania sprawy do
rozpoznania w postępowaniu „zwykłym”. Rozpoznanie sprawy przez
sąd pierwszej instancji w  składzie jednego sędziego i  dwóch ławni‑
ków, jeżeli podstawę rozstrzygnięcia stanowi stwierdzenie, że strony
łączyła umowa cywilnoprawna, prowadzi do nieważności postępowa‑
nia (art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 47 § 1 i 3 k.p.c.) (postanowienie
SN z 9.06.2009 r., II PZP 5/09, Biul. SN 2009/6).

13. W  sprawie z  zakresu prawa pracy w  pierwszej instancji sąd

w  składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i  dwóch ław‑
ników (art.  47 §  2 pkt  1 lit.  a  k.p.c.) może rozpoznać kilka rosz‑
czeń łącznie dochodzonych przez powoda w  jednym postępowaniu
(art. 191 i 193 § 1 k.p.c.), jeżeli wśród nich znajduje się choćby jedno,
którego rozpoznanie powinno nastąpić w takim składzie (uchwała SN
z 20.03.2009 r., I PZP 8/08, OSNP 2009/17–18, poz. 219).

2.  Wyłączenie sędziego 2.  Wyłączenie sędziego

2.1.  Uwagi wstępne

Konstytucja  RP zapewnia każdemu prawo do sądu bezstronnego

(art. 45 ust. 1). Gwarancją bezstronności sądów przede wszystkim jest
właściwy dobór kadry sędziowskiej. Tylko sędzia o wysokim poziomie
etycznym i moralnym, mający cechy osobowe pozwalające na obiek‑
tywne osądzenie prowadzonych spraw i niekierowanie się jakimikol‑
wiek uprzedzeniami do uczestników postępowania sądowego, zdolny
jest dochować ślubowania, że będzie „sprawiedliwość wymierzać
zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie” według jego sumienia.

Gwarancją prawną do bezstronnego sądu, przyjętą w  ustawie,

jest instytucja wyłączenia sędziego, uregulowana w  art.  48–52
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

266 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

i  531–54  k.p.c. Kodeks wprowadza dwie kategorie przyczyn wyłą‑

czenia sędziego:
1) z mocy ustawy,
2) z  mocy postanowienia, które sąd wydaje na żądanie samego
sędziego lub na wniosek uczestnika postępowania.

Przyczyny wyłączenia sędziego z  mocy ustawy zostały taksatyw‑

nie wymienione w  art.  48 §  1 i  3  k.p.c. i  opierają się na związkach
sędziego z podmiotami lub przedmiotem postępowania. Wobec tego,
że w  praktyce sądowej wiele wątpliwości powstawało przy ocenie
przesłanek wyłączenia z art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c., należy podkreślić, że
wyłączenie sędziego na tej podstawie dotyczy nie tylko sytuacji, gdy
w  wyższej instancji miałby on rozpoznawać środek zaskarżenia od
orzeczenia, w  którego wydaniu brał udział w  instancji bezpośrednio
niższej. Taka interpretacja art. 48 § 1 pkt 5 in principio k.p.c. wynika
z  wyroku Trybunału Konstytucyjnego z  20.07.2004  r. (SK  19/02,
Dz.U. Nr 169, poz. 1783), w którym Trybunał stwierdził, że art. 48 § 1
pkt 5 w zw. z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4 k.p.c. w zakresie, w jakim
ogranicza wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy tylko do spraw,
w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej,
jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Utrata mocy tego prze‑
pisu we wskazanym zakresie nastąpiła 30.11.2004 r.

Szczególne uregulowanie zawiera art.  481  k.p.c., stanowiący, że

w  przypadku wyłączenia sędziego na podstawie art.  48 §  1 pkt  1–4
sąd występuje do sądu nad nim przełożonego o wyznaczenie innego
sądu do rozpoznania sprawy, a  sąd przełożony wyznacza inny rów‑
norzędny sąd. Celem tej regulacji jest wprowadzenie zasady rozpo‑
znawania sprawy przez inny sąd w  tych przypadkach wyłączenia
sędziego, które są oparte na osobistym zainteresowaniu sędziego
w  sprawie. Przypadki wyłączenia sędziego, przewidziane w  art.  48
§ 1 pkt 1–4, zmierzają do wykluczenia wpływu zależności osobistych,
koleżeńskich, towarzyskich między wyłączonym sędzią a pozostałymi
sędziami danego sądu na rozstrzygnięcie danej sprawy.

Udział w  postępowaniu sędziego wyłączonego z  mocy ustawy jest

przyczyną nieważności postępowania (art.  379 pkt  4  k.p.c.), która
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego267

stanowi podstawę apelacji, skargi kasacyjnej i zażalenia (art. 386 § 2,

art.  39813 §  1 i  art.  395 §  2  k.p.c.), a  w  przypadku uprawomocnie‑
nia się wyroku stanowi podstawę skargi o wznowienie postępowania,
jeżeli strona (uczestnik postępowania) przed uprawomocnieniem się
nie mogła domagać się wyłączenia (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

Przyczyny wyłączenia sędziego na jego żądanie lub wniosek strony

nie zostały skatalogowane. Przesłanką tego wyłączenia jest występo‑
wanie okoliczności tego rodzaju, że mogłyby wywołać uzasadnioną
wątpliwość co do bezstronności sędziego w  danej sprawie (art.  49
§ 1 k.p.c.). Okoliczności takiej nie stanowi wyrażenie przez sędziego
poglądu co do prawa i  faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności
sądu lub nakłaniania do ugody (art.  49 §  2  k.p.c.). Przepis art.  49
§ 2 k.p.c. koresponduje z art. 2056 § 1 k.p.c., który zezwala przewod‑
niczącemu, aby na posiedzeniu przygotowawczym ustalał ze stronami
przedmiot sporu i wyjaśniał stanowiska stron, także w zakresie praw‑
nych aspektów sporu. Zgodnie z  art.  2056 §  2  k.p.c. przewodniczący
powinien skłaniać strony do pojednania oraz dążyć do ugodowego
rozwiązania sporu, w szczególności w drodze mediacji. Nie może to
jednak przerodzić się w przedstawianie ocen w zakresie stanu praw‑
nego i  faktycznego sprawy, które mogłyby zostać odebrane przez
jedną ze stron jako faworyzowanie jej przeciwnika. Mimo nowych
regulacji przyjętych w art. 49 § 2 oraz art. 2056 § 1 i 2 k.p.c., nie stra‑
ciło na aktualności postanowienie Sądu Najwyższego z 20.02.2013 r.,
III  CSK  169/12 (OSNC 2013/7–8, poz.  101), stanowiące, że istnieje
podstawa wyłączenia sędziego na wniosek strony, jeżeli w konkretnej
sprawie na skutek tego, że wyraził pogląd prawny rzutujący bezpo‑
średnio na jej wynik, powstała uzasadniona wątpliwość co do jego
bezstronności przy powtórnym rozpoznawaniu sprawy na skutek
ponownego wniesienia apelacji dotyczącej tego samego problemu
prawnego (art.  49  k.p.c.). Odmiennie należy ocenić udział sędziego
w składzie sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację, który uchy‑
lił orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponow‑
nego rozpoznania. Okoliczność ta nie stanowi samoistnej przyczyny
wyłączenia sędziego ze składu tego sądu orzekającego w  sprawie
powtórnie. Samo przeświadczenie strony, że sędzia prowadzi proces
wadliwie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego. Strona
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

268 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

może zwalczać wadliwe orzeczenia wydawane przez sąd za pomocą

środków odwoławczych, nie może natomiast, przez składanie nieuza‑
sadnionego wniosku o  wyłączenie sędziego, wpływać na skład sądu
rozpoznającego sprawę.

Brak ostrego kryterium podstawy wyłączenia przewidzianej w  §  1

art.  49  k.p.c. powoduje, że ocena, czy w  okolicznościach konkret‑
nego przypadku zachodzi taka okoliczność, może być trudna. Tym
bardziej nakłada to na sędziego obowiązek rozważenia wszelkich
okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do jego bezstron‑
ności, niezależnie od własnego przekonania sędziego o  ich zasad‑
ności. Niewątpliwie jedną z  okoliczności uzasadniających wyłą‑
czenie sędziego na podstawie art.  49  k.p.c. jest zachodzący między
sędzią a  jedną ze stron lub jej przedstawicielem stosunek osobisty
tego rodzaju, że mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do
bezstronności sędziego. Taki stosunek osobisty z  reguły wynika ze
stosunku emocjonalnego (przyjaźń, nienawiść, wrogość, niechęć),
może także zrodzić się ze stosunku gospodarczego (powiązania kre‑
dytowe) lub służbowego. Wprawdzie kontakty służbowe sędziego
z adwokatami i radcami prawnymi same przez się nie mogą być uwa‑
żane za stosunki osobiste (por.  postanowienie SN z  25.08.1971  r.,
I CZ 121/71, OSNCP 1972/3, poz. 55), mogą jednak, zwłaszcza gdy
są intensywne, zrodzić w relacjach konkretnego sędziego i adwokata
(radcy prawnego) taki stosunek emocjonalny (zarówno pozytywny,
jak i  negatywny), który – jeśli jest uzewnętrzniony zachowaniem
sędziego (faworyzowanie lub okazywanie niechęci) – może uzasad‑
niać wniosek o jego wyłączenie. Stosunek osobisty o wspomnianym
charakterze może powstać także wskutek przychylnego odnoszenia
się sędziego do jednej strony i  nieprzychylnego do drugiej. Oczy‑
wiście w grę wchodzi nie subiektywne wrażenie strony, lecz jedynie
konkretne fakty świadczące o tak różnym traktowaniu stron. Takie
traktowanie może u  strony (a  także u  osób postronnych) wywoły‑
wać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Przepisu art. 49 k.p.c.
nie można interpretować w  ten sposób, że każde przyznanie przez
sędziego, że zna osobiście jedną ze stron lub jej pełnomocnika,
wywołuje wątpliwości co do jego bezstronności. Nie każda bowiem
znajomość ze stroną lub jej pełnomocnikiem może rzutować na
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego269

obiektywizm sędziego. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy znajo‑

mość została zawarta dawno temu i  nie była w  żaden sposób pod‑
trzymywana (por.  postanowienie SA w  Krakowie z  24.01.2013  r.,
I ACz 2185/12, LEX nr 1267325).

Artykuł 49 i n. k.p.c. nie przewidują wyłączenia całego sądu (por. orze‑

czenie SN z  21.11.1957  r., 1 CO  27/57, OSPiKA 1958/5, poz.  141).
Dopuszczalne i  możliwe jest wyłączenie ściśle oznaczonej osoby lub
osób, co do których występują wątpliwości, czy ze względu na stosu‑
nek osobisty z  jedną ze stron lub jej przedstawicielem ustawowym
zachowają pełny obiektywizm. Nie jest wykluczone – jeżeli zajdą ku
temu podstawy – wyłączenie wszystkich sędziów zajmujących sta‑
nowiska w  danym sądzie, w  takim jednak przypadku konieczny jest
indywidualny wniosek dotyczący każdego sędziego oraz orzeczenie
o jego wyłączeniu w konkretnej sprawie.

Wniosek o wyłączenie sędziego może zostać zgłoszony na piśmie lub

ustnie do protokołu w  sądzie, w  którym sprawa się toczy, z  upraw‑
dopodobnieniem przyczyn wyłączenia. Wniosek powinien określać
osobę sędziego oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłą‑
czenia. Jeżeli dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni powinni
być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłącze‑
nia powinny być odniesione do każdego z nich. Braki lub niedokład‑
ności w tym zakresie uniemożliwiają nadanie wnioskowi właściwego
biegu, co oznacza, że zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania
przewidzianego w art. 130 k.p.c. (por. rozdział IX pkt 1.2.).

Dopiero od chwili skutecznego, tj. wolnego od wad formalnych, zło‑

żenia wniosku sędzia staje się iudice suspecto, a  więc dopiero od tej
chwili zachodzą ograniczenia jurysdykcyjne przewidziane w  art.  50
§ 3 i art. 51 k.p.c. (por. postanowienie SN z 21.04.2004 r., III CO 2/04,
OSNC 2004/12, poz.  207). W  praktyce niektórych sądów niestety
nadawany jest bieg procesowy, z odbieraniem oświadczeń od sędziów
w całym okręgu, wnioskom o wyłączenie wszystkich sędziów danego
sądu albo sędziów w danym okręgu sądowym w sytuacji, gdy wezwa‑
nie do uzupełnienia wniosku przez wskazanie przyczyn wyłączenia
i  ich uprawdopodobnienie jest uzupełniane przez wnioskodawcę
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

270 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

przez podanie przy nazwiskach poszczególnych sędziów obraźliwych

określeń, uwłaczających powadze sądu. Jest to praktyka absolutnie
niedopuszczalna. Takie wnioski, w taki sposób uzupełnione powinny
być potraktowane jako nieuzupełnione i podlegają zwrotowi na pod‑
stawie art. 130 §  1  k.p.c.; jest to bowiem kwestia nie tyle nieuzupeł‑
nienia argumentacji bądź okoliczności usprawiedliwiających wnio‑
sek o  wyłączenie sędziów (jeśli takie zostały powołane, to ocena ich
zasadności w  świetle podstaw wyłączenia należy do sądu orzekają‑
cego o wyłączeniu sędziego), ile nieuzupełnienia braku polegającego
na niewskazaniu okoliczności uprawdopodobniających przyczyny
wyłączenia.

W  przypadku ustnego zgłoszenia wniosku w  protokole, poza wska‑

zaniem czasu i  miejsca sporządzenia protokołu oraz osób uczestni‑
czących w jego spisaniu, należy zamieścić oznaczenie stron, a przede
wszystkim dokładnie określone żądanie, tj.  wskazanie, którego
(których) z imienia i nazwiska sędziego wniosek dotyczy, oraz poda‑
nie przyczyn żądania wyłączenia.

2.2.  Czynności sędziego

Jeśli sędzia chce mieć pewność, czy nie zachodzi wyłączenie

z  mocy ustawy (art.  48  k.p.c.), albo gdy istnieje okoliczność tego
rodzaju, że mogłaby wywołać wątpliwości co do jego bezstronno‑
ści (art.  49  k.p.c.), powinien bezzwłocznie złożyć przewodniczą‑
cemu wydziału, w  którym orzeka – adresowane do sądu, którego
wydział stanowi jednostkę organizacyjną – pismo, w którym zawia‑
domi o  zachodzącej podstawie swego wyłączenia. Pismo takie –
w  zależności od tego, czy zostało złożone w  związku z  wątpliwo‑
ściami sędziego co do istnienia podstawy wyłączenia z mocy prawa
(art.  48  k.p.c.), czy w  związku z  istnieniem przesłanki wyłącze‑
nia z  art.  49  k.p.c. – powinno zawierać: w  pierwszym przypadku
– żądanie rozstrzygnięcia, czy wyłączenie ma miejsce, natomiast
w  drugim przypadku – żądanie wyłączenia. Z  chwilą złożenia
takiego pisma sędzia powinien powstrzymać się od podejmowania
w  sprawie jakichkolwiek czynności, nawet niecierpiących zwłoki.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego271

Niezastosowanie się do tego zakazu w  sytuacji, gdy sąd orzeknie

o  istnieniu podstawy do wyłączenia z  mocy ustawy, spowoduje
nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), natomiast w sytu‑
acji, gdy zostanie uwzględnione żądanie wyłączenia – będzie uchy‑
bieniem procesowym, które może wpłynąć na wynik sprawy.

Jeżeli wniosek o wyłączenie sędziego złożyła strona, sędzia powinien

powstrzymać się od rozpoznania sprawy. Na rozprawie i  poza nią
może podjąć wyłącznie czynności niecierpiące zwłoki, np. mające na
celu zabezpieczenie dowodów. Jeśli taka konieczność nie zachodzi,
a  wniosek złożony został na rozprawie, sąd powinien ją odroczyć.
Artykuł 48 § 1 i n. k.p.c. dotyczą tylko wyłączenia sędziego. Wniosek
o wyłączenie sądu – jako nieprzewidziany w art. 48–52 i 531–54 k.p.c.
– jest niedopuszczalny i  dlatego podlega odrzuceniu. Wyłączenie
wszystkich sędziów danego sądu (wydziału sądu) od udziału w spra‑
wie może nastąpić dopiero w  przypadku wykazania co do każdego
z  tych sędziów, że zachodzą przyczyny wyłączenia. W  związku ze
złożonym przez stronę wnioskiem o wyłączenie sędzia powinien zło‑
żyć wyjaśnienie w terminie dwóch tygodni od dnia wpływu wniosku
o  wyłączenie (usunięcia braków takiego wniosku). Wobec tego, że
art. 52 k.p.c. nie określa formy, w jakiej ma być ono złożone, należy
przyjąć, że wyjaśnienie może być złożone nie tylko na piśmie, lecz
także ustnie – na posiedzeniu jawnym lub niejawnym, na którym sąd
rozstrzyga o wyłączeniu (art. 52 § 2 k.p.c.).

2.3.  Czynności sądu

W przedmiocie wniosku strony, a także żądania sędziego o jego wyłą‑

czenie, orzeka sąd, w  którym sprawa się toczy (rejonowy, okręgowy,
apelacyjny, Sąd Najwyższy), w składzie jednego sędziego. Postanowie‑
nie o  wyłączeniu sędziego lub o  oddaleniu wniosku strony (żądania
sędziego) może być wydane na posiedzeniu niejawnym w  składzie
jednego sędziego. Gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia
z  powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przeło‑
żony. Z oczywistych względów w składzie orzekającym nie może być
sędzia, którego wniosek (żądanie) dotyczy. Przy ustaleniu, czy zacho‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

272 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

dzi przewidziany w art. 52 § 1 k.p.c. brak dostatecznej liczby sędziów

do rozstrzygania o  wyłączeniu sędziego, należy mieć na względzie
wszystkich sędziów sądu, w  którym sprawa się toczy, a  nie tylko
sędziów jednego wydziału.

W chwili rozstrzygania o wniosku złożonym przez stronę sąd powinien

dysponować wyjaś­nieniami złożonymi przez sędziego. Jeżeli sędzia
objęty wnioskiem o  wyłączenie nie złożył wyjaś­nienia w  instrukcyj‑
nym terminie 2-tygodniowym przewidzianym w  art.  52 §  2  k.p.c.,
wniosek podlega rozpoznaniu bez wyjaś­nienia sędziego, chyba że sąd
uzna złożenie wyjaś­nienia za konieczne. Wniosek o  wyłączenie tego
samego sędziego, złożony po raz kolejny i oparty na tych samych oko‑
licznościach, a  także wniosek oparty wyłącznie na okolicznościach
związanych z  rozstrzygnięciem przez sąd o  dowodach, jako niedo‑
puszczalne pozostawia się w  aktach bez dalszych czynności, o  czym
stronę powiadamia się tylko raz – przy złożeniu pierwszego pisma
(art. 531 § 1 i 2 k.p.c.).

Postanowienie o  oddaleniu wniosku strony o  wyłączenie sędziego,

wydane przez sąd pierwszej instancji, jest zaskarżalne zażaleniem
(art.  394 §  1 pkt  10  k.p.c.), natomiast nie są zaskarżalne ani posta‑
nowienie o wyłączeniu sędziego, ani postanowienia wydane w przed‑
miocie zawiadomienia sędziego o  istniejącej podstawie jego wyłą‑
czenia (uchwała SN z  20.06.1969  r., III  CZP  33/69, OSNCP 1970/3,
poz.  42). Pozostawienie w  aktach sprawy bez dalszych czynności
wniosku, o  którym mowa w  art.  531 §  1  k.p.c., nie jest podejmo‑
wane w  formie postanowienia sądu, z  oczywistych zatem względów
nie podlega zaskarżeniu. W  przypadku postanowienia o  oddaleniu
wniosku o  wyłączenie sędziego, wydanego przez sąd drugiej instan‑
cji, jest ono zaskarżalne zażaleniem do innego składu tego sądu. Od
postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego takie zażalenie nie
przysługuje zażalenie (art. 3942 § 11 pkt 2 in fine k.p.c.).

Sąd Najwyższy rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziego jako „sąd,

w którym sprawa się toczy” (art. 52 § 1 k.p.c.) oraz jako sąd przeło‑
żony, gdy rozpoznaje wniosek o  wyłączenie sędziów sądu apelacyj‑
nego (art. 52 § 1 in fine k.p.c.). W tej drugiej sytuacji Sąd Najwyższy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego273

mimo że zastępuje sąd apelacyjny, który powinien wydać postano‑

wienie w  sprawie wyłączenia sędziego swojego sądu, nie działa jako
sąd pierwszej instancji. Pogląd przeciwny musiałby zakładać możli‑
wość zaskarżenia postanowienia Sądu Najwyższego jako sądu pierw‑
szej instancji, co z  oczywistych względów nie wchodzi w  rachubę.
W tym ostatnim przypadku – z braku odrębnej regulacji – ma odpo‑
wiednie zastosowanie art.  52 §  1  k.p.c. w  zw.  z  art.  39821 i  art.  391
§  1  k.p.c. Nie ma natomiast potrzeby odpowiedniego stosowania
art.  52 §  2  k.p.c. dotyczącego składu sądu rozpoznającego wniosek
o wyłączenie sędziego (art. 52 § 1 k.p.c.), skoro przepisy o postępowa‑
niu przed Sądem Najwyższym kwestię tę regulują. Wynika z nich, że
tylko podczas rozpoznawania skargi kasacyjnej, zażalenia oraz skargi
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia
(art.  39810 zdanie pierwsze oraz art.  3941 §  3 i  art.  42412  k.p.c.) Sąd
Najwyższy orzeka w składzie trzech sędziów, a „w pozostałych wypad‑
kach” orzeka w składzie jednego sędziego.

W  praktyce Sądu Najwyższego przyjmowano, że w  postępowa‑

niu o  wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego art.  871
§  1  k.p.c. nie ma zastosowania. Stanowisko to potwierdził Sąd Naj‑
wyższy w  wyroku z  25.11.2015  r., II  CSK  752/14 (LEX nr  1943239),
w którego uzasadnieniu podkreślono, że złożenie wniosku o wyłącze‑
nie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego nie jest tylko czynnością
procesową związaną z  postępowaniem przed Sądem Najwyższym,
podejmowaną przed sądem niższej instancji (art. 871 § 1 k.p.c.). Jest
czynnością, która uruchamia postępowanie o  charakterze ustrojo‑
wym, nie zaś procesowym, i nie zmienia tego okoliczność, że jest ono
uregulowane wśród przepisów postępowania cywilnego (uchwała
SN z  6.03.1998  r., III  CZP  70/97, OSNC 1998/9, poz.  132). Wnio‑
sek o  wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego jest przed‑
stawiany Sądowi Najwyższemu jako sądowi przełożonemu w  rozu‑
mieniu art. 52 k.p.c. W doktrynie i judykaturze jednolicie przyjmuje
się, że „decyzja sądu przełożonego w  sprawie wyznaczenia innego
sądu na miejsce właściwego, jak i  decyzja wyłączenia sędziego, nie
jest aktem jurysdykcyjnym, lecz aktem o  charakterze ustrojowym,
organizacyjno­‍‑administracyjnym” (uchwała SN (7) mająca moc zasady
prawnej z  21.02.1972  r., III  CZP  76/71, OSNCP 1972/9, poz.  152).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

274 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

Na taki charakter przepisów o wyłączeniu sędziego oraz rozstrzygnięć

podejmowanych przez sąd przełożony wskazują także orzeczenia SN:
z 20.12.1969 r., I CZ 120/69 (OSNCP 1970/10, poz. 185); z 15.06.1970 r.,
I  CZ  60/70 (OSNCP 1971/1, poz.  17); z  20.07.1972  r., II  CZ  129/72
(OSNC 1973/5, poz. 77), i liczne inne niepublikowane. W opozycji do
wspomnianego orzeczenia z  25.11.2015  r., II  CSK  752/14, pozostają
zarządzenia przewodniczącego w  Sądzie Najwyższym z  26.06.2012  r.,
II  UO  2/12 (LEX nr  1235843), oraz z  18.01.2016  r., III  CO  5/16
(niepubl.), stwierdzające, że wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów
sądu apelacyjnego sporządzony osobiście przez stronę, która nie należy
do kręgu osób wymienionych w  art.  871 §  2  k.p.c., podlega zwrotowi
na podstawie art. 130 § 5 k.p.c. Te zarządzenia aktualnie ukształtowały
praktykę w Sądzie Najwyższym.

2.4.  Wyłączenie referendarza sądowego, ławnika,

prokuratora oraz innych organów sądowych
Zgodnie z  art.  54  k.p.c. przepisy o  wyłączeniu sędziego stosuje się
odpowiednio – z  wyłączeniem art.  481  k.p.c. – do wyłączenia refe‑
rendarza sądowego, ławnika, prokuratora oraz innych organów sądo‑
wych. O wyłączeniu referendarza sądowego oraz ławnika orzeka sąd,
w którym sprawa się toczy (art. 52 k.p.c.). Na postanowienie oddala‑
jące wniosek o wyłączenie referendarza sądowego przysługuje zażale‑
nie (art. 3941a § 1 pkt 10 w zw. z art. 54 k.p.c.). Wniosek o wyłączenie
innych organów sądowych oraz prokuratora sąd przekazuje odpo‑
wiedniemu organowi nadrzędnemu.

  Wybrane orzeczenia

1. Jeżeli w  stosunku do wszystkich sędziów sądów rejonowych

i sędziów sądu wojewódzkiego danego okręgu wojewódzkiego zacho‑
dzą przeszkody przewidziane w  art.  49  k.p.c., wniosek o  wyłączenie
sędziów sądu wojewódzkiego jest dopuszczalny, mimo że sprawa znaj‑
duje się jeszcze w  rozpoznaniu sądu rejonowego (postanowienie SN
z 3.02.1976 r., II CO 18/75, LEX nr 7798).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego275

2.  Przewlekłość postępowania nie należy do tych przesłanek, które

uzasadniałyby wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy. Kwestie
związane z  przewlekłością postępowania mogą być przedmiotem
wniosków lub skarg do organów nadzoru sądowego, ale nie stano‑
wią one samodzielnej podstawy wyłączenia sędziego od rozpoznania
sprawy (postanowienie SA w Katowicach z 9.01.2003 r., I ACz 2327/02,
OSA 2003/9, poz. 41).

3.  Wniosek o  wyłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość)

sędziego, którego dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przy‑
czyny wyłączenia. Jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów,
wszyscy oni muszą być oznaczeni przez wskazanie imion i  nazwisk,
a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich.
Braki lub nieprawidłowości w  tym zakresie uniemożliwiają nadanie
mu właściwego biegu, co powoduje konieczność wszczęcia postę‑
powania przewidzianego w  art.  130  k.p.c.; przeprowadza je sąd
(przewodniczący), w  którym sprawa się toczy (postanowienie SN
z 21.04.2004 r., III CO 2/04, OSNC 2004/12, poz. 207).

4.  Sędzia, który brał udział w wydaniu nakazu zapłaty, nie jest wyłą‑
czony z mocy samej ustawy od rozpoznania zarzutów od tego nakazu
(art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (uchwała SN z 18.03.2005 r., III CZP 97/04,
OSNC 2006/2, poz. 24).

5. Na podstawie art.  48 §  3  k.p.c. wyłączeniu podlega nie tylko

sędzia, który brał udział w  wydaniu zaskarżonego orzeczenia sądu
drugiej instancji, lecz także sędzia, który brał udział w wydaniu orze‑
czenia w sądzie pierwszej instancji (postanowienie SN z 8.08.2007 r.,
I CZ 87/07, OSNC-ZD 2008/C, poz. 68).

6.  Sędzia, który uczestniczył w wydaniu wyroku zaskarżonego skargą

kasacyjną, nie jest wyłączony ze składu sądu drugiej instancji orze‑
kającego o  odrzuceniu skargi z  powodu jej niedopuszczalności,
a  w  konsekwencji, art.  48 §  1 pkt  5  k.p.c. nie odnosi się do udziału
sędziego w wydaniu orzeczenia w postępowaniu dotyczącym badania
dopuszczalności skargi kasacyjnej (postanowienie SN z 19.06.2008 r.,
II PZ 11/08, OSNP 2009/21–22, poz. 287).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

276 Rozdział VI. Skład sądu. Wyłączenie sędziego

7.  Sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia odrzucającego

skargę kasacyjną (art.  3986 §  2  k.p.c.) od wyroku objętego następnie
skargą o wznowienie postępowania, nie podlega wyłączeniu od orze‑
kania co do tej skargi na podstawie art. 48 § 3 k.p.c. (postanowienie
SN z 19.06.2008 r., II PZ 11/08, OSNP 2009/21–22, poz. 287).

8. Wyłączeniu z  mocy art.  48 §  1 pkt  5  k.p.c. nie podlega sędzia,

który w instancji niższej brał udział w wydaniu wyroku częściowego
nieobjętego zaskarżeniem i  opartego na innej podstawie faktycznej
i  prawnej. Wyłączeniu nie podlega również sędzia, który uczest‑
niczył we wstępnej fazie czynności procesowych w  postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, co do którego została następnie stwierdzona
przewlekłość (postanowienie SN z  15.11.2007  r., II  PZ  51/07, OSNP
2009/3–4, poz. 44).

9.  Na podstawie art.  401 pkt  1  k.p.c. nie można żądać wznowienia
postępowania z  powodu nieważności, jeżeli w  składzie sądu orzekał
sędzia, który mógł być wyłączony na własne żądanie lub na wniosek
strony (art.  49  k.p.c.), ale nie był wyłączony z  mocy samej ustawy
(art.  48  k.p.c.) (postanowienie SN z  20.06.2007  r., I  PZ  9/07, OSNP
2008/17–18, poz. 257).

10.  Stwierdzenie wynikające z art. 48 § 3 k.p.c., że o wznowieniu nie

może orzekać sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego
skargą, oznacza, że w wypadku, gdy to orzeczenie zapadło w sprawie
prowadzonej w kilku instancjach, od rozpoznawania skargi o  wzno‑
wienie są wyłączeni wszyscy sędziowie orzekający w sprawie, w której
zapadło orzeczenie objęte taką skargą, w którejkolwiek z instancji. Nie
ulega też wątpliwości, że orzekaniem co do skargi jest jej rozpoznawa‑
nie również na każdym etapie postępowania w sprawie o wznowienie
(postanowienie SN z 22.02.2007 r., IV CSK 9/07, LEX nr 274135).

11. Przyczyny wyłączenia sędziego wymienionej w  art.  48 §  1

pkt  5  k.p.c. nie stanowi uczestniczenie sędziego w  postępowaniu
przed sądem niższej instancji, jeżeli nie brał udziału w  wydaniu
zaskarżonego orzeczenia (wyrok SN z  23.11.2006  r., II  UK  93/06,
OSNP 2007/23–24, poz. 360).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Wyłączenie sędziego277

12.  Sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia w przedmio‑

cie odrzucenia pozwu, po jego uchyleniu nie jest wyłączony od mery‑
torycznego rozpoznania sprawy (art.  48 §  1 pkt  5  k.p.c.) (wyrok SN
z 7.07.2005 r., II PK 349/04, OSNP 2006/9–10, poz. 155).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział VII

DORĘCZENIA
Rozdział VII. Doręczenia

1.  Zasada oficjalności doręczeń 1.  Zasada oficjalności doręczeń

W  postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada oficjalności

doręczeń, zgodnie z  którą doręczeń dokonuje sąd z  urzędu.
Wyjątek od niej został przewidziany w  art.  132 §  1–2  k.p.c., który
stanowi, że w  toku sprawy adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy
patentowi oraz Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej
doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesowych
z  załącznikami. W  tym przypadku w  piśmie procesowym wnie‑
sionym do sądu zamieszcza się oświadczenie o  doręczeniu odpisu
pisma drugiej stronie albo o  jego nadaniu przesyłką poleconą.
Pisma niezawierające takiego oświadczenia podlegają zwrotowi
bez wzywania do usunięcia tego braku. Obowiązek wzajemnego
doręczania pism przez zawodowych pełnomocników nie dotyczy
wniesienia pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyjnej, zażale‑
nia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty,
zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpieczenie powództwa,
skargi o  wznowienie postępowania, skargi o  stwierdzenie niezgod‑
ności z  prawem prawomocnego orzeczenia i  skargi na orzeczenia
referendarza sądowego, które należy złożyć w sądzie z odpisami dla
strony przeciwnej (szerzej: zob. niżej pkt 13).

Doręczenie adresatowi może nastąpić także przez wręczenie mu

pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Doręczenie właściwe279

Pisma i orzeczenia doręcza się w odpisach. Zamiast odpisu pisma

lub orzeczenia może być doręczony dokument uzyskany z  systemu
teleinformatycznego, o  ile ma on cechy umożliwiające weryfikację
istnienia i treści pisma lub orzeczenia w tym systemie. W przypadku
doręczenia elektronicznego pisma i  orzeczenia mają postać doku‑
mentów zawierających dane z systemu teleinformatycznego (art. 140
§ 1–3 k.p.c.).

Sąd dokonuje doręczeń przez operatora pocztowego w  rozu‑

mieniu ustawy z  23.11.2012  r. – Prawo pocztowe (Dz.U. z  2018  r.
poz. 2188 ze zm.), osoby zatrudnione w sądzie lub sądową służbę dorę‑
czeniową. Sąd może również dokonywać doręczeń za pośrednictwem
komornika w sposób określony w ustawie z 22.03.2018 r. o komorni‑
kach sądowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 121) (art. 131 § 1 k.p.c.).

Oprócz regulacji zawartych w  rozdziale zatytułowanym „Doręcze‑

nia” (art.  131–147  k.p.c.) doręczeń dotyczą także przepisy art.  1491,
art. 556 § 1 zdanie pierwsze, art. 6103 i art. 62612 k.p.c.

Szczegółowy tryb i  sposób doręczania pism sądowych został okreś‑

lony w  rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z  12.10.2010  r.
w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych
w postępowaniu cywilnym (Dz.U. z 2015 r. poz. 1222 ze zm.).

2.  Doręczenie właściwe 2.  Doręczenie właściwe

Doręczeniem właściwym jest doręczenie dokonane do rąk

adresata. Osobom fizycznym (przedstawicielowi ustawo‑
wemu) dokonuje się doręczeń w  mieszkaniu, w  miejscu pracy lub
tam, gdzie się je zastanie (art.  135  k.p.c.). „W  mieszkaniu” oznacza
miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 k.c. Wskazana kolejność
miejsc doręczenia nie jest przypadkowa. Sąd powinien podjąć decyzję
o  doręczeniu w  miejscu pracy, gdy doręczenie w  miejscu zamiesz‑
kania napotyka trudności (np. pozwany, któremu ma być doręczony
odpis pozwu, nie przebywa w miejscu zamieszkania, a znane jest jego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

280 Rozdział VII. Doręczenia

miejsce pracy). Odbiorca potwierdza odbiór i  jego datę własnoręcz‑

nym podpisem. Jeżeli tego nie może lub nie chce uczynić, doręczający
sam oznacza datę doręczenia oraz przyczyny braku podpisu. Dorę‑
czający stwierdza na potwierdzeniu odbioru sposób doręczenia, a na
doręczonym piśmie zaznacza dzień doręczenia i  opatruje to stwier‑
dzenie swoim podpisem (art. 142 § 2 i 3 k.p.c.).

Zgodnie z  przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości

w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych
w  postępowaniu cywilnym pismo sądowe jest wysyłane jako prze-
syłka polecona. Na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis:
„Polecona – za potwierdzeniem odbioru”. Do przesyłki dołącza się
formularz potwierdzenia odbioru, którego wzór określa załącznik nr 1
do rozporządzenia. Do przesyłki wysyłanej do organu wymienionego
w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c. dołącza się dwa formularze potwierdzenia
odbioru, z których jeden jest przeznaczony dla żołnierza zasadniczej
służby wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub
osoby pozbawionej wolności. Przesyłkę nadaje się za pokwitowaniem
w  wykazie nadanych przesyłek poleconych, którego wzór określa
załącznik nr 2 do rozporządzenia. Przesyłkę doręcza się wskazanemu
na niej adresatowi (doręczenie właściwe). W przypadku, gdy adresat
wyprowadził się spod adresu wskazanego na przesyłce, doręczyciel
w adnotacji o przyczynie niedoręczenia przesyłki umieszcza informa‑
cję o  nowym adresie adresata, jeżeli adresat uzgodnił z  operatorem
inne miejsce doręczania przesyłek.

Jeżeli adresatem przesyłki jest osoba prawna lub organizacja niepo‑

siadająca osobowości prawnej, doręczenia dokonuje się którejkolwiek
z osób uprawnionych do reprezentowania adresata przed sądem, pra‑
cownikowi adresata upoważnionemu do odbioru przesyłek pod adre‑
sem wskazanym na przesyłce. Jeżeli adresatem przesyłki jest organ
wymieniony w  art.  137 §  1 lub 2  k.p.c., doręczenie może być doko‑
nane pracownikowi upoważnionemu do odbioru przesyłek.

Strona ma obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie tego adresu.

W  razie zaniedbania tego obowiązku stosuje się odpowiednio reguły
postępowania określone w art. 136 § 2 i 3 k.p.c. (art. 136 § 4 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Doręczenie zastępcze281

  Wybrane orzeczenia

1. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest

urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i  datę doręcze‑
nia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w  innej dacie,
powinna tę okoliczność udowodnić (art.  252  k.p.c.) (postanowienie
SN z 30.04.1998 r., III CZ 51/98, OSNC 1998/11, poz. 189).

2.  Ponowne doręczenie pisma sądowego nie ma znaczenia proceso‑

wego, jeżeli pierwsze doręczenie było skuteczne (postanowienie SN
z 27.09.2000 r., V CKN 1431/00, LEX nr 52397).

3.  Doręczenie zastępcze 3.  Doręczenie zastępcze

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego oraz rozporządze‑

nia Ministra Sprawiedliwości w  sprawie szczegółowego trybu
i  sposobu doręczania pism sądowych w  postępowaniu cywilnym za
skuteczne uznają także – w  razie niezastania adresata – doręczenie
do rąk innej osoby niż adresat. Krąg tych osób jest ściśle określony.
Są nimi:
1) dorosły domownik, przedstawiciel administracji domu, dozorca
domu lub przedstawiciel właściwego organu gminy, jeżeli osoby
te nie są przeciwnikami adresata w sprawie i podjęły się oddania
mu pisma (art. 138 § 1 k.p.c.);
2) osoba upoważniona do odbioru pism w  miejscu pracy adresata
(art.  138 §  2  k.p.c.); jest nią osoba upoważniona do odbioru
pism skierowanych do zakładu pracy (pracodawcy); skuteczność
takiego doręczenia nie jest uzależniona od posiadania przez taką
osobę upoważnienia pracownika do odbioru pism, których jest
on adresatem.

Doręczenie adresatowi za pośrednictwem dorosłego domownika,

przedstawiciela administracji domu, dozorcy domu lub sołtysa (organ
gminy), o  którym mowa w  art.  138 §  1  k.p.c., nie może być stoso‑
wane, jeżeli sąd wysyłający umieścił na stronie adresowej przesyłki
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

282 Rozdział VII. Doręczenia

napis wyłączający taki sposób doręczenia w ogóle lub w stosunku do

oznaczonych osób. Doręczenia adresatowi za pośrednictwem osoby
upoważnionej do odbioru pism w  miejscu pracy adresata, o  którym
mowa w art. 138 § 2 k.p.c., dokonuje się, jeżeli zostało ono wskazane
na przesyłce jako miejsce doręczenia.

Należy przyjąć, że domownikiem jest osoba pozostająca z adresatem

we wspólnym gospodarstwie domowym. Wydaje się, że dla spełnie‑
nia wymagania doręczenia „dorosłemu” domownikowi niekoniecznie
musi ono nastąpić do rąk osoby pełnoletniej. Sąd Najwyższy uznał,
że nie można wprost przenosić reguł doręczeń procesowych na uży‑
tek skuteczności składania oświadczeń woli. Jeżeli przesyłkę odebrała
osoba wprawdzie niepełnoletnia, ale będąca domownikiem, to gwa‑
rantuje to realną możliwość dojścia oświadczenia do wiadomości
adresata. Do obalenia domniemania w tym przedmiocie nie wystar‑
czy wskazanie na niepełnoletność osoby, która oświadczenie odebrała
(wyrok SN z 28.02.2002 r., III CKN 1316/00, LEX nr 55137).

  Wybrane orzeczenia

1. O  skuteczności zastępczego doręczenia pisma sądowego w  spo‑

sób określony w  art.  138 §  1  k.p.c. nie przesądza okoliczność, czy
dorosły domownik był upoważniony przez adresata do odbioru
korespondencji (por. postanowienie SN z 10.08.1999 r., II CZ 80/99,
OSNC 2000/3, poz. 46).

2. Jeżeli doręczający nie zastanie adresata ani jego domownika

w mieszkaniu adresata, niedopuszczalne jest doręczenie pisma sądo‑
wego w miejscu pracy domownika adresata lub tam, gdzie domownika
adresata zastanie się (postanowienie SN z  20.08.1969  r., I  PZ  22/69,
OSNCP 1970/6, poz. 110).

3. Doręczenie pisma sądowego dorosłemu domownikowi adresata,

bez wpisania na potwierdzeniu odbioru tego pisma imienia i nazwi‑
ska osoby odbierającej przesyłkę, jest naruszeniem przepisów o dorę‑
czeniach, które nie ma wpływu na wynik sprawy, jeżeli listonosz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Doręczenie awizowane283

faktycznie doręczył pismo sądowe domownikowi (postanowienie SN

z 20.12.2000 r., I PKN 713/00, OSNAPiUS 2002/16, poz. 386).

4.  Doręczenie na adres skrytki pocztowej 4.  Doręczenie na adres skrytki pocztowej

Na wniosek strony doręczenie może być dokonane na wskazany przez

nią adres skrytki pocztowej. W  tym wypadku pismo sądowe prze‑
słane za pośrednictwem operatora pocztowego w rozumieniu ustawy
z  23.11.2012  r. – Prawo pocztowe składa się w  placówce pocztowej
tego operatora, umieszczając zawiadomienie o tym w skrytce poczto‑
wej adresata (art. 135 § 2 k.p.c.).

5.  Doręczenie awizowane 5.  Doręczenie awizowane

Jeżeli doręczenie właściwe lub zastępcze nie jest możliwe, doręczenie

powinno zostać dokonane w  sposób wskazany w  art.  139 §  1  k.p.c.
oraz § 6–10 r.d.p.s., tj.:
1) zawiadomienie dla adresata o  pozostawieniu przesyłki sporzą‑
dza placówka pocztowa operatora, wskazując w  nim placówkę
pocztową operatora, z  której przesyłkę należy odebrać w  ciągu
siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia
zawiadomienia; doręczyciel zawiadomienie pozostawia w skrytce
pocztowej adresata;
2) po pozostawieniu zawiadomienia o  możliwości odbioru prze‑
syłki we właściwej placówce pocztowej operatora lub właściwym
urzędzie gminy doręczający dokonuje adnotacji o niedoręczeniu
przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru oraz adnotacji
„awizowano dnia” na stronie adresowej niedoręczonej przesyłki
i  składa swój podpis, a  następnie oddaje przesyłkę niezwłocz‑
nie do właściwej placówki pocztowej operatora lub właściwego
urzędu gminy;
3) placówka pocztowa operatora lub urząd gminy potwierdza przy‑
jęcie od doręczającego awizowanej przesyłki przez umieszczenie
na stronie adresowej odcisku datownika i  podpisu przyjmują‑
cego pracownika;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

284 Rozdział VII. Doręczenia

4) awizowaną przesyłkę przechowuje się w  placówce pocztowej

operatora lub urzędzie gminy przez siedem kolejnych dni, licząc
od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia;
5) przesyłkę złożoną w  placówce pocztowej operatora lub w  urzę‑
dzie gminy wydaje się osobie uprawnionej do jej odbioru, którą
jest:
a) adresat,
b) osoba uprawniona do reprezentacji przed sądem adresata
będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną niepo‑
siadającą osobowości prawnej,
c) upoważniony pracownik adresata będącego osobą prawną albo
jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej,
d) upoważniony pracownik, w  przypadku gdy adresatem jest
organ wymieniony w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c.,
e) osoba upoważniona na podstawie pełnomocnictwa pocz‑
towego (art.  131 §  11  k.p.c.). Kwestie dotyczące pełnomoc‑
nictwa pocztowego uregulowane zostały w ustawie – Prawo
pocztowe oraz rozporządzeniu Ministra Administracji
i  Cyfryzacji z  29.04.2013  r. w  sprawie warunków wykony‑
wania usług powszechnych przez operatora wyznaczonego
(Dz.U. poz.  545). Pełnomocnictwo pocztowe udzielane
jest przez adresata przez złożenie pisemnego oświadczenia
w  obecności upoważnionego pracownika operatora w  pla‑
cówce oddawczej operatora (w przypadku gdy adresat nie jest
w stanie poruszać się samodzielnie, w miejscu jego pobytu za
okazaniem dowodu osobistego, paszportu lub innego doku‑
mentu z fotografią, odciskiem pieczęci urzędowej z wizerun‑
kiem orła oraz podpisem jego posiadacza).

Jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej

w  placówce pocztowej operatora w  terminie, o  którym mowa w  §  7
ust. 3 r.d.p.s., placówka pocztowa operatora:
1) sporządza, według wzoru określonego w załączniku nr 3 do roz‑
porządzenia, powtórne zawiadomienie o możliwości jej odbioru
w terminie kolejnych siedmiu dni, licząc od dnia następnego po
dniu pozostawienia zawiadomienia, które doręczający niezwłocz‑
nie pozostawia w  drzwiach adresata lub w  oddawczej skrzynce
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Doręczenie awizowane285

pocztowej; w przypadku doręczenia, o którym mowa w art. 135

§ 2 k.p.c., powtórne zawiadomienie pozostawia placówka pocz‑
towa operatora w skrytce pocztowej adresata;
2) zaznacza dokonanie powtórnego zawiadomienia na adresowej
stronie niedoręczonej przesyłki adnotacją „awizowano powtór‑
nie dnia” i podpisem;
3) przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia
następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiado­
mienia.

Jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej

w  urzędzie gminy w  terminie, o  którym mowa w  §  7 ust.  3  r.d.p.s.,
doręczający wykonuje czynności określone w § 8 ust. 2 pkt 1 i 2 r.d.p.s.
oraz niezwłocznie powiadamia o  tym urząd gminy, który przecho‑
wuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po
dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia.

Placówka pocztowa operatora lub urząd gminy wydaje przechowy‑

waną przesyłkę osobie uprawnionej po umieszczeniu na stronie adre‑
sowej przesyłki adnotacji „wydano dnia”, podpisu wydającego pra‑
cownika i odcisku datownika.

Po potwierdzeniu odbioru przesyłki na formularzu potwierdzenia

odbioru placówka pocztowa operatora umieszcza na wypełnionym
formularzu potwierdzenia odbioru odcisk datownika i  niezwłocznie
odsyła je sądowi wysyłającemu.

Niepodjętą przesyłkę placówka pocztowa operatora opatruje na stro‑

nie adresowej adnotacją „nie podjęto w  terminie” oraz odciskiem
datownika i  wraz z  formularzem potwierdzenia odbioru odsyła
sądowi wysyłającemu niezwłocznie po upływie ostatniego dnia do
odbioru przesyłki.

Na wniosek strony sąd albo referendarz sądowy na posiedzeniu nie‑

jawnym wydaje zaświadczenie, w którym stwierdza, że wyrok zaoczny
lub nakaz zapłaty został uznany za doręczony na oznaczony adres
w trybie doręczenia awizowanego (art. 139 § 5 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

286 Rozdział VII. Doręczenia

6.  Domniemanie doręczenia 6.  Domniemanie doręczenia

Doręczenia przewidziane w  art.  138 (doręczenie zastępcze)

i  art.  139 §  1  k.p.c. (doręczenie awizowane) oparte są na
domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten
sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Należy przyjąć, że
jeżeli z  samego dowodu doręczenia wynika, że wszystkie wymaga‑
nia formalne zostały zachowane, doręczenie jest skuteczne i terminy
biegną. Jeśli jednak wymagania te nie zostały zachowane (por. uwagi
niżej), sędzia (sąd) powinien zarządzić ponowne doręczenie pisma
sądowego. Domniemanie, na którym oparte jest ustalenie o  doko‑
nanym doręczeniu, może być przez stronę obalone. Adresat może
dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba,
której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w  którym je zło‑
żono, nie oddały mu pisma; może także dowodzić, że listonosz
nie zostawił zawiadomienia (awiza) lub zostało ono pozostawione
w  skrzynce pocztowej ogólnie dostępnej, z  której korespondencja
często ginie.

Na przykład pozwany, który po terminie dowiedział się przypadkowo

o  wydanym przeciwko niemu wyroku zaocznym, będzie mógł oba‑
lić domniemanie, na którym zostało oparte ustalenie o  doręczeniu
odpisu wyroku zaocznego, zgłaszając odpowiednie dowody w postę‑
powaniu wywołanym wniesionym sprzeciwem. Jeśli nie zdoła obalić
tego domniemania, sąd odrzuci sprzeciw od wyroku zaocznego jako
złożony po terminie; w  przeciwnym zaś razie, uznając, że sprzeciw
został złożony w terminie, nada mu dalszy bieg.

W przedstawionym przykładzie nieuzasadnione byłoby – co niestety

często spotyka się w  praktyce sądowej – składanie wniosku o  przy‑
wrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu. Złożenie takiego wniosku
miałoby sens tylko wtedy, gdyby pozwany nie kwestionował skutecz‑
ności doręczenia odpisu wyroku zaocznego, twierdząc jednocześnie,
że w  okresie po doręczeniu wystąpiła przeszkoda uniemożliwiająca
wniesienie sprzeciwu w terminie (szerzej – por. rozdział VII).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7.  Warunki skuteczności doręczenia pism sądowych287

Datą doręczenia pisma sądowego w  wypadkach przewidzianych

w art. 139 § 1 k.p.c. jest:
1) data odebrania pisma przez adresata w  oddawczej placówce
pocztowej operatora, jeżeli odbiór nastąpił w terminie oznaczo‑
nym w pierwszym lub drugim zawiadomieniu (awizie);
2) data, w  której upłynął termin do odbioru złożonego pisma
w  oddawczej placówce pocztowej operatora, jeżeli przed jego
upływem adresat nie zgłosił się po odbiór. W przypadku wyda‑
nia pisma sądowego adresatowi po upływie siedmiu dni, licząc
od dnia następnego po złożeniu powtórnego awiza, datą dorę‑
czenia pisma sądowego jest data, w  której upłynął termin jej
odebrania, a  nie faktyczna data odbioru. Przesyłkę sądową,
która została doręczona w trybie art. 139 § 1 k.p.c., po odbiór
której adresat nie zgłosił się, sędzia powinien opatrzyć adnota‑
cją wskazującą na datę doręczenia (np.  „uznać, że doręczenie
zostało dokonane w  dniu...”). Taka praktyka ułatwi obliczanie
terminów czynności procesowych, które zostaną podjęte po
tym doręczeniu.

7.  Warunki skuteczności doręczenia pism

sądowych 7.  Warunki skuteczności doręczenia pism sądowych

Przy doręczenia obowiązują następujące reguły:

1) pismo sądowe wysyłane jest przesyłką poleconą – za potwierdze‑
niem odbioru;
2) przesyłkę nadaje się w  nadawczej placówce pocztowej opera-
tora za pokwitowaniem w wykazie poleconych przesyłek listo‑
wych;
3) doręczenia dokonuje oddawcza placówka pocztowa operatora.

Droga, jaką przebywa pismo wysłane przez sąd, oraz zasady obo‑
wiązujące przy jego doręczeniu zostały określone w  rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości w  sprawie szczegółowego trybu i  sposobu
doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

288 Rozdział VII. Doręczenia

Przedstawiają się one następująco:

1) przesyłkę nadaje się w pocztowej placówce nadawczej operatora
za pokwitowaniem w  wykazie poleconych przesyłek listowych.
Nadawcza placówka pocztowa potwierdza przyjęcie przesyłki
na stronie adresowej przez umieszczenie napisu: „Polecona – za
potwierdzeniem odbioru”, i  odciśnięcie datownika, a  następnie
przekazuje przesyłkę oddawczej placówce pocztowej – właściwej
dla miejsca zamieszkania (siedziby) adresata;
2) przesyłkę doręcza pracownik operatora zatrudniony w  oddaw‑
czej placówce pocztowej operatora.

W przypadku doręczenia właściwego lub zastępczego osoby, którym

doręczono przesyłkę, potwierdzają jej odbiór na formularzu potwier‑
dzenia odbioru (na tzw. zwrotce) przez wpisanie daty otrzymania prze‑
syłki i umieszczenie czytelnego podpisu zawierającego imię i nazwi‑
sko (art. 142 k.p.c. i § 4 ust. 1 r.d.p.s.). Na drugiej stronie formularza
potwierdzenia odbioru pracownik operatora wpisuje datę doręczenia
przesyłki, imię i  nazwisko odbierającego, zaznacza sposób doręcze‑
nia, co potwierdza własnoręcznym podpisem, a  następnie oddaje
formularz potwierdzenia odbioru pocztowej placówce oddawczej,
która na jego pierwszej stronie umieszcza odcisk datownika i odsyła
go organowi wysyłającemu, tj.  sądowi (§  4 ust.  2  r.d.p.s.). Pomimo
umieszczenia przez pracownika operatora daty doręczenia przesyłki
strona może udowadniać, że w rzeczywistości przesyłka została dorę‑
czona w  innym czasie (uchwała SN z  25.01.1968  r., III  PZP  46/67,
OSNCP 1968/7, poz. 119).

W  wypadku doręczenia zawiadomienia (awiza) o  nadejściu prze-

syłki pracowników operatora pocztowego obciąża wiele czynności,
których wykonanie powinno zostać odnotowane na przesyłce, a mia‑
nowicie:
1) pracownik operatora po pozostawieniu dla adresata (w skrzynce
pocztowej) zawiadomienia (awiza), o  którym mowa w  art.  139
§  1  k.p.c., zawierającego informację o  możliwości odebrania
przesyłki w terminie siedmiu dni, licząc od dnia następnego po
dniu pozostawienia zawiadomienia, powinien wpisać na dru‑
giej stronie potwierdzenia odbioru adnotację o  niedoręczeniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7.  Warunki skuteczności doręczenia pism sądowych289

przesyłki i  złożyć podpis, a  na jej stronie adresowej umieścić

adnotację „awizowano dnia...” i  złożyć podpis, po czym oddać
przesyłkę do placówki pocztowej operatora, której adres podał
w zawiadomieniu (awizie) pozostawionym adresatowi;
2) pracownik placówki pocztowej operatora potwierdza przyjęcie
od pracownika operatora awizowanej przesyłki przez umieszcze‑
nie na stronie adresowej odcisku datownika i  złożenie podpisu;
jeżeli adresat nie zgłosi się po odbiór awizowanej przesyłki w ter‑
minie siedmiu dni, pracownik tej placówki sporządza powtórne
zawiadomienie (awizo) o możliwości odbioru przesyłki w termi‑
nie kolejnych siedmiu dni, liczonym od dnia następnego po dniu
powtórnego pozostawienia zawiadomienia (awiza);
3) pracownik operatora po dokonaniu powtórnego zawiadomienia
zaznacza na adresowej stronie przesyłki „awizowano powtórnie
dnia...” i składa podpis;
4) przesyłkę niepodjętą placówka pocztowa operatora opatruje na stro‑
nie adresowej adnotacją „nie podjęto w  terminie” oraz odciskiem
datownika i odsyła niezwłocznie organowi wysyłającemu (sądowi).

W  związku z  przedstawionymi regułami postępowania skutecznie

awizowana przesyłka sądowa powinna być zaopatrzona:
1) na stronie adresowej – w dwie daty, trzy podpisy i trzy adnotacje:
a) „awizowano dnia...” z  podpisem pracownika operatora oraz
wpisaną datą placówki pocztowej operatora i podpisem pra‑
cownika tej placówki,
b) „awizowano powtórnie dnia...” z podpisem,
c) „nie podjęto w terminie” z wpisaną datą;
2) na drugiej stronie formularza potwierdzenia odbioru – w adno‑
tację o niedoręczeniu przesyłki z podpisem listonosza.

Tylko w wypadku gdy przesyłka spełnia wymienione wymagania, ist‑

nieją podstawy do uznania doręczenia per aviso za skuteczne. Należy
ponadto zaznaczyć, że zwykle na stronie adresowej przesyłki będzie
umieszczony także odcisk datownika placówki pocztowej operatora,
informujący o dacie nadania przesyłki przez sąd. Istnienie bądź brak
daty (odcisku datownika) jest bez znaczenia dla oceny, czy doręczenie
było skuteczne.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

290 Rozdział VII. Doręczenia

  Wybrane orzeczenia

1. Złożenie pisma w  urzędzie pocztowym nie wywołuje skutków

doręczenia zastępczego (art.  139 §  1  k.p.c.), jeżeli organ doręczający
nie pozostawi o  tym zawiadomienia umieszczonego na drzwiach
mieszkania adresata lub w  skrzynce listowej (postanowienie SN
z 7.01.1969 r., II CZ 208/68, OSNCP 1969/9, poz. 164).

2.  Doręczenia przewidziane w  art.  138 i  139 §  1  k.p.c. oparte są na

domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i  że w  ten
sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Domniemanie
to jednak może być przez stronę obalone. Adresat bowiem może
dowodzić, że pisma nie otrzymał i  o  nim nie wiedział, gdyż osoba,
której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w którym je złożono,
nie oddały mu pisma (postanowienie SN z  4.09.1970  r., I  PZ  53/70,
OSNCP 1971/6, poz. 100).

3. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest

urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i  datę doręcze‑
nia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w  innej dacie,
powinna tę okoliczność udowodnić (art.  252  k.p.c.) (postanowienie
SN z 30.04.1998 r., III CZ 51/98, OSNC 1998/11, poz. 189).

4. Sąd nie może przyjąć na podstawie formularza potwierdzenia

odbioru, że doręczenie pisma sądowego w trybie art. 139 k.p.c. było
skuteczne, jeśli doręczyciel nie wskazał w tym formularzu przyczyny
uniemożliwiającej doręczenie właściwe lub zastępcze (postanowienie
SN z 25.08.1999 r., III CKN 621/99, Biul. SN 1999/11, s. 10).

8.  Doręczenie elektroniczne 8.  Doręczenie elektroniczne

Zgodnie z art. 1311 k.p.c. sąd dokonuje doręczeń za pośrednic‑

twem systemu teleinformatycznego (doręczenie elektroniczne),
jeżeli adresat wniósł pismo za pośrednictwem systemu teleinforma‑
tycznego albo dokonał wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Doręczenie elektroniczne291

systemu teleinformatycznego. Możliwość wnoszenia pism proceso‑

wych drogą elektroniczną i  dokonywania doręczeń elektronicznych
także w postępowaniach cywilnych prowadzonych w zwykłym postę‑
powaniu rozpoznawczym istnieje dzięki użyciu aplikacji „elektro‑
niczne biuro podawcze”. Wszystkie sądy muszą umożliwić stronom
wnoszenie pism procesowych drogą elektroniczną za pomocą tej
aplikacji w terminie trzech lat od wejścia w życie nowych przepisów.
Adresat, który dokonał wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem
systemu teleinformatycznego, może zrezygnować z  doręczenia elek‑
tronicznego.

Szczegółowy tryb i sposób dokonywania doręczeń elektronicz‑

nych uregulowany jest w rozporządzeniu Ministra Sprawiedli‑
wości z 20.10.2015 r. w sprawie trybu i sposobu dokonywania doręczeń
elektronicznych (Dz.U. poz. 1776 ze zm.). Zgodnie z jego przepisami
doręczenie pisma za pośrednictwem systemu teleinformatycznego
obsługującego postępowanie sądowe następuje przez umieszczenie
tego pisma w  systemie teleinformatycznym w  sposób umożliwiający
użytkownikowi zapoznanie się z jego treścią za pośrednictwem konta.
Elektroniczne potwierdzenie odbioru korespondencji zawiera: ozna‑
czenie doręczonego pisma, wskazanie chwili jego odbioru i użytkow‑
nika, któremu doręczono pismo, albo – w  przypadku nieodebrania
pisma – informację, że pismo uznano za doręczone w trybie art. 1311
§  2 zdanie trzecie  k.p.c., oraz wskazanie chwili umieszczenia pisma
w systemie teleinformatycznym z oznaczeniem doręczonego pisma.

W  przypadku doręczenia elektronicznego nie stosuje się ograniczeń

dotyczących doręczenia w  dni wolne od pracy i  w  porze nocnej,
o  których mowa w  art.  134  k.p.c., a  pismo uznaje się za doręczone
w  chwili wskazanej w  elektronicznym potwierdzeniu odbioru kore‑
spondencji. W  przypadku braku takiego potwierdzenia doręczenie
elektroniczne uznaje się za skuteczne po upływie czternastu dni od
daty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym.

O  skutkach zaniedbania ujawnienia w  rejestrze zmiany adresu sąd

rejestrowy poucza wnioskodawcę przy ogłoszeniu lub doręczeniu
postanowienia o pierwszym wpisie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

292 Rozdział VII. Doręczenia

9.  Doręczenie dla osoby prawnej

oraz organizacji niemającej osobowości
prawnej 9.  Doręczenie dla osoby prawnej oraz organizacji niemającej osobowości...

Pisma procesowe lub orzeczenia dla osoby prawnej, jak również

dla organizacji, która nie ma osobowości prawnej, doręcza się
organowi uprawnionemu do reprezentowania ich przed sądem
lub do rąk pracownika upoważnionego do odbioru pism (art.  133
§ 2 k.p.c.).

10.  Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego

do Centralnej Ewidencji i Informacji
o Działalności Gospodarczej 10.  Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego do Centralnej Ewidencji...

Takiemu podmiotowi pisma procesowe lub orzeczenia doręcza się na

adres do doręczeń udostępniony w Centralnej Ewidencji i Informacji
o  Działalności Gospodarczej, chyba że przedsiębiorca wskazał inny
adres do doręczeń (art. 133 § 21 k.p.c.).

11.  Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego

do rejestru sądowego 11.  Doręczenie dla przedsiębiorcy wpisanego do rejestru sądowego

W  tym przypadku pisma procesowe lub orzeczenia doręcza się na

adres udostępniony w  rejestrze sądowym, chyba że przedsiębiorca
wskazał inny adres do doręczeń. Jeżeli ostatni udostępniony adres
został wykreślony jako niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy i nie
zgłoszono wniosku o wpis nowego adresu, który podlegałby udostęp‑
nieniu, adres wykreślony jest uważany za adres udostępniony w reje‑
strze (art. 133 § 22 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

12.  Doręczenie dla osób reprezentujących podmiot wpisany do Krajowego...293

12.  Doręczenie dla osób reprezentujących

podmiot wpisany do Krajowego Rejestru
Sądowego, likwidatorów, prokurentów,
członków organów lub osób uprawnionych
do powołania zarządu 12.  Doręczenie dla osób reprezentujących podmiot wpisany do Krajowego...

Pisma procesowe lub orzeczenia dla takich osób doręcza się – zgod‑
nie z  art.  133 §  23  k.p.c. – na adres do doręczeń wskazany zgodnie
z  przepisami art.  19a ust.  5–5b i  5d ustawy z  20.08.1997  r. o  Krajo‑
wym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2019 r. poz. 1500 ze zm.).

Przepis art. 19 ust. 5–5d u.KRS ma następujące brzmienie:

5.  Do wniosku o  wpis osób reprezentujących podmiot wpisany do

Rejestru, likwidatorów i  prokurentów należy dołączyć oświadczenia
tych osób obejmujące zgodę na ich powołanie oraz ich adresy do
doręczeń. Wymogu dołączenia oświadczenia obejmującego zgodę nie
stosuje się, jeżeli wniosek o  wpis jest podpisany przez osobę, która
podlega wpisowi albo która udzieliła pełnomocnictwa do złożenia
wniosku o wpis, albo której zgoda jest wyrażona w protokole z posie‑
dzenia organu powołującego daną osobę lub w umowie spółki.

5a. Jeżeli adres do doręczeń osób, o których mowa w ust. 5, znajduje

się poza obszarem Unii Europejskiej, należy wskazać pełnomocnika
do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej.

5b. Każdorazową zmianę adresu do doręczeń osób, o  których mowa

w ust. 5, lub danych pełnomocnika, o którym mowa w ust. 5a, należy
zgłosić sądowi rejestrowemu, załączając oświadczenie, o którym mowa
w ust. 5. Zgłoszenia dokonują podmiot wpisany do Rejestru albo osoby,
o których mowa w ust. 5 i 5a. Do chwili zgłoszenia zmiany adresu dorę‑
czeń dokonuje się na adres zgłoszony do akt rejestrowych.

5c. Zgłoszenie zmian, o których mowa w ust. 5b, nie podlega opłacie

sądowej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

294 Rozdział VII. Doręczenia

5d. Do zgłoszenia spółki kapitałowej do Rejestru należy dołączyć listę

obejmującą nazwisko i  imię oraz adres do doręczeń albo firmę lub
nazwę i siedzibę członków organów lub osób uprawnionych do powo‑
łania zarządu. W  przypadku gdy wspólnikiem jest osoba prawna,
należy podać imiona i  nazwiska oraz adresy do doręczeń członków
organu uprawnionego do reprezentowania tej osoby prawnej. Każ‑
dorazową zmianę tych osób oraz danych tych osób należy zgłosić
sądowi rejestrowemu, przedkładając nową listę. Przepisy ust.  5a–5c
stosuje się odpowiednio.

13.  Doręczenie osobie mającej pełnomocnika

procesowego lub osobę upoważnioną
do odbioru pism 13.  Doręczenie osobie mającej pełnomocnika procesowego lub osobę...

Jeżeli stronę reprezentuje pełnomocnik (z  wyboru lub ustanowiony

z  urzędu) lub została ustanowiona osoba upoważniona do odbioru
pism sądowych, doręczenia należy dokonywać tym osobom. Od tej
zasady, wyrażonej w  art.  133 §  3  k.p.c., istnieje wyjątek dotyczący
Skarbu Państwa. Pisma sądowe dla Skarbu Państwa doręcza się orga‑
nowi jednostki organizacyjnej, która go reprezentuje, lub do rąk pra‑
cownika takiej jednostki upoważnionego do odbioru pism.

Przepisy o  doręczeniach mają charakter obligatoryjny, który wyłą‑

cza swobodną dyspozycję stron w zakresie sposobu doręczania pism
sądowych (por. postanowienie SN z 8.09.1993 r., III CRN 30/93, OSP
1994/10, poz.  180). Oznacza to, że pełnomocnik procesowy (osoba
upoważniona do odbioru pism sądowych), który z mocy art. 91 k.p.c.
upoważniony jest m.in.  do dokonywania wszystkich łączących się
ze sprawą czynności procesowych, nie może skutecznie ograniczać
zakresu swojego umocowania. Zdarzające się w  praktyce wnioski
pełnomocników procesowych, aby niektóre zarządzenia i  wezwa‑
nia (np.  zarządzenia wzywające do uiszczenia opłat sądowych) były
kierowane bezpośrednio do strony, nie mogą odnieść skutku. Strona
może ograniczyć pełnomocnictwo przez wyłączenie upoważnie‑
nia do odbioru pism przez pełnomocnika. Jeśli tego nie uczyni, to
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

13.  Doręczenie osobie mającej pełnomocnika procesowego lub osobę...295

pisma sądowe, niezależnie od tego, jakich dotyczą czynności, zawsze

powinny być doręczane pełnomocnikowi strony.

Jeżeli strona w  treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub

w inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych
przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru
dokonuje przewodniczący lub sąd (postanowienie SN z 22.04.1998 r.,
I  CKN 856/97, OSNC 1999/1, poz.  4). Doręczenia pełnomocnikowi
należy dokonać także wtedy, gdy strona zgłosi wniosek o  doręcze‑
nie, chyba że we wniosku takim cofnie pełnomocnictwo. Doręczenie
pisma sądowego pełnomocnikowi (adwokatowi lub radcy prawnemu)
w prowadzonej przez niego kancelarii powinno być ocenione według
przepisów Kodeksu postępowania cywilnego regulujących doręczenia
pism sądowych osobie fizycznej, a dla oceny skuteczności tego dorę‑
czenia niezbędne jest ustalenie rzeczywistego odbiorcy pisma sądo‑
wego. Zawiadomienie pełnomocnika o terminie rozprawy, o terminie
ogłoszenia orzeczenia albo doręczenie jego odpisu z  uzasadnieniem
wywołuje skutek procesowy wobec strony (por.  postanowienia SN:
z 12.04.2000 r., IV CKN 2/00, OSNC 2000/10, poz. 192, i z 6.01.2006 r.,
III PZ 12/05, OSNP 2006/23–24, poz. 362). Za wadliwą należy zatem
uznać praktykę powiadamiania o  terminie rozprawy strony, którą
reprezentuje pełnomocnik. Tylko wezwanie strony do osobistego
stawiennictwa na posiedzenie, na którym jej obecność sąd uznaje za
konieczną (np.  w  celu informacyjnego wysłuchania – art.  212  k.p.c.
– lub przeprowadzenia dowodu z  przesłuchania – art.  299  k.p.c.),
należy doręczyć jej bezpośrednio również w  przypadku, gdy usta‑
nowiła ona pełnomocnika. Praktyka odraczania rozpraw z  powodu
niestawiennictwa strony, którą reprezentuje obecny na rozprawie jej
pełnomocnik, jest zupełnie niezrozumiała.

  Wybrane orzeczenia

1.  Dopuszczalne jest przesyłanie kilku pism sądowych w jednej prze‑

syłce listowej (kopercie). Odbierając przesyłkę, adresat (upoważniony
pracownik kancelarii adwokackiej) ma obowiązek sprawdzić jej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

296 Rozdział VII. Doręczenia

zawartość i  zgłosić ewentualne zastrzeżenia listonoszowi (postano‑

wienie SN z 20.04.2000 r., I CZ 38/00, Biul. SN 2000/5, s. 15).

2.  Artykuł 133 §  2  k.p.c. nie ma zastosowania do doręczenia pisma

sądowego adwokatowi wykonującemu zawód indywidualnie. Dorę‑
czenie takie następuje w trybie art. 133 § 1 k.p.c., z uwzględnieniem
art. 135, 138 § 1 i 2 oraz art. 139 k.p.c. (uchwała SN z 22.04.1994 r.,
III CZP 53/94, OSNCP 1994/11, poz. 214).

3. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o  doręczeniu mają

charakter obligatoryjny, który wyłącza swobodną dyspozycję stron
w  zakresie sposobu doręczania pism sądowych. Dyspozycja art.  133
§  3 zdanie pierwsze  k.p.c. wiąże zarówno sąd, jak też same strony,
które jedynie przez cofnięcie pełnomocnictwa lub jego ograni-
czenie albo upoważnienia określonej osoby do odbioru pism mogą
uniknąć doręczenia przez sąd pisma do rąk osób w  tym przepisie
wymienionych (postanowienie SN z  8.09.1993  r., III  CRN 30/93,
OSNCP 1994/7–8, poz. 160).

14.  Doręczenie kuratorowi 14.  Doręczenie kuratorowi

Dla strony pozwanej lub wyjątkowo powodowej (np.  zacho‑

dzi konieczność doręczenia odpowiedzi na pozew połączonej
z  powództwem wzajemnym), której miejsce pobytu nie jest znane,
na wniosek strony przeciwnej może zostać ustanowiony kurator.
Z  art.  143  k.p.c. wynika, że organem ustanawiającym kuratora jest
„sąd orzekający”, natomiast art.  144  k.p.c. stanowi, że „przewodni‑
czący ustanowi kuratora”. W doktrynie tę – zdawałoby się, istniejącą
w  ustawie – sprzeczność wyjaśniono stwierdzeniem, że wyrażenia
„sąd orzekający” ustawodawca użył tylko dlatego, aby przeciwstawić
je „sądowi opiekuńczemu”. Uznając tę interpretację za trafną, należy
przyjąć, że za „sąd orzekający” poza rozprawą działa przewodniczący,
a  ustanowienie kuratora następuje w  formie zarządzenia prze-
wodniczącego. Gdy potrzeba ustanowienia kuratora ujawniła się na
rozprawie i  zostały wykazane przesłanki z  art.  143  k.p.c., niecelowe
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

14.  Doręczenie kuratorowi297

byłoby jej odraczanie w celu rozpoznania wniosku przez przewodni‑

czącego. W takiej sytuacji procesowej kuratora ustanowi sąd orzeka‑
jący, wydając stosowne postanowienie (np. „ustanawia dla pozwanego
Jana  K., ostatnio zamieszkałego w  Łodzi przy ul. Mokrej 20 m.  4,
którego miejsce pobytu nie jest znane, kuratora w  osobie adwokata
Józefa J.”).

Przewodniczący ustanawia kuratora na wniosek osoby zaintereso-

wanej (przeciwnika procesowego, prokuratora, organizacji społecznej
biorącej udział w  sprawie, interwenienta ubocznego). Ustanowienie
kuratora z  urzędu jest możliwe w  sprawach, w  których sąd działa
z  urzędu. Przesłankami ustanowienia kuratora, które muszą być
spełnione łącznie, są:
1) uprawdopodobnienie, że miejsce pobytu strony nie jest znane;
2) konieczność doręczenia pozwu lub innego pisma procesowego
wywołującego potrzebę podjęcia obrony praw strony.

Samo twierdzenie osoby żądającej ustanowienia kuratora, że miej‑

sce pobytu strony nie jest znane, nie spełnia przesłanki uprawdo‑
podobnienia. Niemożność doręczenia pisma na wskazany adres
również nie spełnia tej przesłanki. Jest ona spełniona wtedy, gdy
osoba mająca konkretny adres nie jest tam znana i  pomimo podję‑
tych działań (np.  pytania sąsiadów, znanych członków rodziny) nie
uzyskano żadnych wiadomości o  miejscu jej pobytu. Nie jest osobą
nieznaną z  miejsca pobytu w  rozumieniu art.  143  k.p.c. osoba nie‑
obecna w kraju, ale przebywająca w znanym miejscu za granicą. Przy
ocenie omawianej przesłanki przewodniczący powinien ze szczególną
starannością przeanalizować okoliczności, które miałyby uzasadniać
wniosek o  ustanowienie kuratora. Uwzględnienie wniosku bez nale‑
żytego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie jest znane,
powoduje nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony
możności obrony jej praw. W  sprawach o  roszczenia alimentacyjne,
jak również w  sprawach o  ustalenie pochodzenia dziecka i  o  zwią‑
zane z  tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kura‑
tora przeprowadzi stosowne dochodzenie w  celu ustalenia miejsca
zamieszkania lub pobytu pozwanego (art. 144 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

298 Rozdział VII. Doręczenia

Kuratorem powinna zostać wyznaczona osoba – jeśli jest to możliwe

– obeznana ze stanem spraw strony – członek rodziny lub osoba,
która zna środowisko, z którego wywodzi się osoba nieznana z miej‑
sca pobytu. W  sprawach większej wagi przewodniczący powinien
rozważyć celowość zwrócenia się do organów korporacji adwokatów
lub radców prawnych o  wskazanie kandydata na kuratora. Stronę
wnoszącą o  ustanowienie kuratora przewodniczący – na podstawie
art. 1304 k.p.c. w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. – powinien wezwać do
uiszczenia zaliczki na wydatki związane z jego ustanowieniem (koszty
ogłoszenia publicznego, wynagrodzenie kuratora), uzależniając od
tego ustanowienie kuratora.

Kurator ustanowiony jest nie tylko w  celu doręczenia mu odpisu

pozwu lub innego pisma wywołującego potrzebę podjęcia obrony
praw strony nieznanej z  miejsca pobytu – na co mogłoby wskazy‑
wać dosłowne brzmienie art. 143 k.p.c. Kurator ma obowiązek podej‑
mowania wszelkich czynności procesowych niezbędnych do zapew‑
nienia obrony osoby, którą reprezentuje. Sąd doręcza kuratorowi
wszelkie pisma procesowe składane przez przeciwnika, zawiadamia
o  terminach rozprawy oraz doręcza wydane w  sprawie zarządzenia
i orzeczenia. Kurator uprawniony jest do składania oświadczeń mają‑
cych wyłącznie charakter procesowy. Czynności procesowe, mające
jednocześnie charakter czynności materialnoprawnych (np. zawarcie
ugody sądowej), nie zmierzają do ochrony praw osoby reprezentowa‑
nej, a  tylko do podejmowania takich czynności (chroniących prawa
strony nieznanej z  miejsca pobytu), dla których kurator został usta‑
nowiony. Czynności kuratora ograniczające prawa osoby reprezento‑
wanej powinny spotkać się ze sprzeciwem sądu.

Kuratorowi przysługuje wynagrodzenie, które powinno być przy‑

znane zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z 9.03.2018 r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu
wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony
w  sprawie cywilnej (Dz.U. poz.  536). Według tych przepisów wyso‑
kość wynagrodzenia kuratorów ustanowionych w  poszczególnych
sprawach zależy w  każdym przypadku od rodzaju sprawy, stopnia
jej zawiłości i nakładu pracy. Wysokość ich wynagrodzenia ustala się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

14.  Doręczenie kuratorowi299

według przepisów określających opłaty za czynności adwokatów lub

radców prawnych. Wysokość wynagrodzenia kuratora ustanowionego
dla strony w sprawie cywilnej nie może przekraczać stawek minimal‑
nych przewidzianych przepisami określającymi opłaty za czynności
adwokackie, a w przypadku gdy kuratorem jest radca prawny – przepi‑
sami określającymi opłaty za czynności radców prawnych. Wysokość
stawek minimalnych w  sprawach nieokreślonych w  tych przepisach
ustala się, przyjmując za podstawę stawkę w  sprawach o  najbardziej
zbliżonym rodzaju. Wynagrodzenie kuratora będącego podatnikiem
obowiązanym do rozliczenia podatku od towarów i usług podwyższa
się o kwotę podatku od towarów i usług, określoną zgodnie ze stawką
tego podatku obowiązującą w dniu orzekania o wynagrodzeniu.

Kuratorowi przysługuje zwrot wydatków poniesionych przez niego

w  związku z  wykonywaniem czynności w  danej sprawie. Wysokość
zwrotu tych wydatków nie może przekraczać kwot wynikających
z  przepisów w  sprawie należności przysługujących pracownikowi
zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery bud‑
żetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju.

O  ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie

w budynku sądowym i lokalu wójta (burmistrza, prezydenta miasta),
a w sprawach większej wagi, także w prasie, jeśli uzna to za potrzebne
(art. 144 § 2 k.p.c.).

Przepisy o  doręczeniu stronie, której miejsce pobytu nie jest znane,

i  ustanowieniu dla niej kuratora stosuje się również do organizacji,
które nie mają organów albo których organy są nieznane z  miejsca
pobytu (art. 146 k.p.c.).

Zgodnie z art. 144 § 4 k.p.c. czynności określone w art. 144 § 1–3 k.p.c.

może wykonywać także referendarz sądowy; może więc wydać zarzą‑
dzenie o ustanowieniu kuratora, zarządzić ogłoszenie o ustanowieniu
kuratora, przeprowadzić – w  sprawach o  roszczenia alimentacyjne,
o ustalenie pochodzenia dziecka i o związane z tym roszczenia – sto‑
sowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu
pozwanego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

300 Rozdział VII. Doręczenia

15.  Doręczenie pism sądowych osobom

korzystającym z immunitetu oraz stronom,
które mają miejsce zamieszkania lub zwykłego
pobytu albo siedzibę za granicą 15.  Doręczenie pism sądowych osobom korzystającym z immunitetu...

Zgodnie z  art.  11353 §  1 i  2  k.p.c. doręczenia pism sądowych oso‑

bom przebywającym w Rzeczypospolitej Polskiej, którym przysługuje
immunitet sądowy lub egzekucyjny, oraz innym osobom przebywają‑
cym w budynkach lub pomieszczeniach korzystających z nietykalno‑
ści na podstawie ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwycza‑
jów międzynarodowych dokonuje się za pośrednictwem Ministerstwa
Spraw Zagranicznych (§  1). Według §  2 art.  11353  k.p.c. przepis §  1
stosuje się odpowiednio do doręczania pism sądowych obywatelom
polskim przebywającym za granicą, korzystającym z  immunitetu
dyplomatycznego lub konsularnego.

Istotniejsze znaczenie dla praktyki sądowej ze względu na liczbę

występujących przypadków ma art.  11355 §  1 i  2  k.p.c., który przed
nowelizacją dokonaną przez ustawę z 13.06.2013 r. o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. poz. 880) stanowił: „Strona
mająca miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę za
granicą, jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy
zamieszkałego w  Rzeczypospolitej Polskiej, obowiązana jest wskazać
w Rzeczypospolitej Polskiej pełnomocnika do doręczeń”. W razie nie‑
wskazania pełnomocnika do doręczeń przeznaczone dla tej strony
pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręcze‑
nia. Stronę należy o tym pouczyć przy pierwszym doręczeniu. Strona
powinna być również pouczona o możliwości złożenia odpowiedzi na
pismo wszczynające postępowanie i wyjaśnień na piśmie oraz o tym,
kto może być ustanowiony pełnomocnikiem (§ 2). Takie uregulowa‑
nie pozostawało w  kolizji z  rozporządzeniem nr  1393/2007 Parla‑
mentu Europejskiego i  Rady z  13.11.2007  r. dotyczącym doręczania
w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych
w  sprawach cywilnych i  handlowych („doręczanie dokumentów”)
oraz uchylającym rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 (Dz.Urz.
UE L 324 z 10.12.2007, s. 79), co stwierdził Trybunał Sprawiedliwości
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

15.  Doręczenie pism sądowych osobom korzystającym z immunitetu...301

Unii Europejskiej w wyroku z 19.12.2012 r., C-325/11, EU:C:2012:824.

Na gruncie tej regulacji w  piśmiennictwie prezentowany był pogląd,
że w zakresie stosowania rozporządzenia nr 1393/2007 dopuszczalne
wprawdzie pozostaje wezwanie do ustanowienia pełnomocnika do
doręczeń w  sytuacji, o  której mowa w  art.  11355 §  1  k.p.c., jednak
gdy strona z  innego państwa członkowskiego nie wywiąże się z  tej
powinności, to sąd nie będzie mógł pozostawić przeznaczonego dla
niej pisma w  aktach sprawy ze skutkiem doręczenia na podstawie
art.  11355 §  2  k.p.c., lecz będzie zobligowany do przekazania go do
państwa członkowskiego, w którym strona ma miejsce zamieszkania
albo siedzibę, w celu doręczenia w tym państwie zgodnie z postano‑
wieniami rozporządzenia nr 1393/2007.

Ustawodawca polski, mając na względzie powołane orzeczenie

Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, przywołaną ustawą
z 13.06.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego,
która weszła w życie 17.08.2013 r., znowelizował § 1 art. 11355 k.p.c.,
nadając mu następujące brzmienie: „Strona, która nie ma miejsca
zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedziby w  Rzeczypospoli‑
tej Polskiej lub w  innym państwie członkowskim Unii Europejskiej,
jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamiesz‑
kałego w  Rzeczypospolitej Polskiej, jest obowiązana wskazać pełno­
mocnika do doręczeń w  Rzeczypospolitej Polskiej”. Taka zmiana
ma bardzo istotne znaczenie praktyczne. W  świetle nowej regulacji
zachodzi bowiem konieczność dokonywania doręczeń zagranicznych
we wszystkich sprawach z udziałem stron pochodzących z Unii Euro‑
pejskiej.

W  świetle znowelizowanego §  1 art.  11355  k.p.c. oraz §  2 tego arty‑

kułu należy przyjąć, że obowiązek ustanowienia pełnomocnika do
doręczeń obciąża stronę niemającą miejsca zamieszkania lub zwy‑
kłego pobytu albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym
państwie członkowskim Unii Europejskiej, jeżeli nie ustanowiła ona
pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w  Rzeczypo‑
spolitej Polskiej. Tylko pierwsze doręczenie powinno zostać doko‑
nane za granicą, natomiast kolejne doręczenia dokonywane są
w kraju. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy doręczenie ma być
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

302 Rozdział VII. Doręczenia

dokonane w  państwie członkowskim Unii Europejskiej. Wska‑

zany tryb doręczenia jest skuteczny tylko w  razie udzielenia stronie
pouczeń, o których mowa w art. 11355 § 2 k.p.c.

16.  Doręczenie bezpośrednie między

zawodowymi pełnomocnikami 16.  Doręczenie bezpośrednie między zawodowymi pełnomocnikami

W  „toku sprawy” zawodowi pełnomocnicy procesowi wska‑

zani w  art.  132 §  1  k.p.c. (adwokaci, radcy prawni, rzecznicy
patentowi i  Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej) mają
obowiązek doręczania pism między sobą. W  treści pisma wniesio‑
nego do sądu, którego odpis podlega doręczeniu bezpośredniemu,
należy zamieścić oświadczenie o  doręczeniu odpisu pisma drugiej
stronie albo o jego nadaniu przesyłką poleconą. Pisma niezawiera‑
jące takiego oświadczenia podlegają zwrotowi bez wzywania do usu‑
nięcia tego braku (art. 132 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od
8.09.2016 r.).

Doręczenie bezpośrednie nie obowiązuje, gdy stronę reprezentuje

zawodowy pełnomocnik, ale pismo procesowe strona wnosi samo‑
dzielnie. Obowiązek dokonywania doręczeń bezpośrednich powstaje
z chwilą doręczenia pozwanemu odpisu pozwu, skoro doręczenia bez‑
pośrednie dokonywane są „w toku sprawy”, a przyjmuje się, że dorę‑
czenie odpisu pozwu pozwanemu rozpoczyna „tok sprawy”. Należy
przyjąć, że doręczenie bezpośrednie obowiązuje w przypadku pism
mających znaczenie dla osób uczestniczących w sprawie innych niż
strona, w imieniu której pismo jest wnoszone. Jeżeli pismo składane
jest wyłącznie w  interesie strony, w  imieniu której jest wnoszone,
a  jego treść i  cel nie wpływa na sytuację procesową innych osób,
doręczenie bezpośrednie nie ma zastosowania (por.  postanowienie
SN z  19.12.2006  r., V  CZ  103/06, LEX nr  610105). W  orzecznic-
twie do pism procesowych podlegających doręczeniu bezpośred-
niemu zaliczono: odpis wniosku o  przywrócenie terminu do wnie‑
sienia apelacji (uchwała SN z  24.02.2009  r., III  CZP  127/08, OSNC
2009/12, poz. 165), odpis wniosku o przywrócenie terminu do wnie‑
sienia zażalenia na postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

16.  Doręczenie bezpośrednie między zawodowymi pełnomocnikami303

postępowania (postanowienie SN z  16.09.2009  r., II  CZ  42/09, LEX

nr  532371), odpis wniosku o  podjęcie zawieszonego postępowania
(wyrok SN z 16.12.2009 r., I CSK 281/09, OSNC 2010/6, poz. 92). Do
pism procesowych, które nie są objęte doręczeniem bezpośrednim,
Sąd Najwyższy zaliczył wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku
(uchwała SN z 27.10.2005 r., III CZP 65/05, OSNC 2006/3, poz. 50).
Bezpośredniemu doręczeniu nie podlegają także – jak przyjmuje się
w  literaturze – odpisy pism procesowych składanych w  wykonaniu
zarządzeń zobowiązujących do uzupełnienia braków formalnych
pism procesowych, w tym także odpisów pism, które z mocy ustawy
(art. 132 § 11 k.p.c.) zostały wyłączone z doręczenia bezpośredniego.

Doręczeniem bezpośrednim nie są objęte – zgodnie z  art.  132

§  11  k.p.c. – pozew wzajemny, apelacja, skarga kasacyjna, zażalenie,
sprzeciw od wyroku zaocznego, sprzeciw od nakazu zapłaty, zarzuty
od nakazu zapłaty, wniosek o  zabezpieczenie powództwa, skarga
o  wznowienie postępowania, skarga o  stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia oraz skarga na orzeczenie refe‑
rendarza sądowego. Wyłączeniem objęte zatem zostały pisma, których
bieg zostanie nadany przez sąd po stwierdzeniu, że nie są dotknięte
brakami. Doręczeniem bezpośrednim nie są objęte także pisma wno‑
szone za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, podlegające
doręczeniu adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu
lub Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, którzy doko‑
nali wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinforma‑
tycznego (art. 132 § 12 k.p.c., obowiązujący od 8.09.2016 r.).

Doręczeniem bezpośrednim nie jest także objęty – wniesiony przez

pełnomocnika – odpis pisma procesowego zawierającego uzupeł‑
nienie braków formalnych apelacji (uchwała SN z  17.07.2014  r.,
III CZP 47/14, OSNC 2015/5, poz. 59).

Z  treści art.  132 §  1  k.p.c. wynika obowiązek wymienionego w  nim

pełnomocnika zawodowego doręczenia odpisu pisma procesowego
tylko takiemu samemu pełnomocnikowi zawodowemu drugiej strony.
Treść przepisu nie pozwala więc na przyjęcie, że nakłada on na peł‑
nomocnika zawodowego jednej strony obowiązek bezpośredniego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

304 Rozdział VII. Doręczenia

doręczenia pisma drugiej stronie, która nie jest reprezentowana przez

adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię
Generalną Rzeczypospolitej Polskiej, a więc działa w procesie samo‑
dzielnie lub udzieliła pełnomocnictwa osobie nienależącej do grona
wymienionych wyżej pełnomocników zawodowych. W takiej sytuacji
bowiem pełnomocnik ma obowiązek złożyć pismo procesowe z jego
odpisem w  sądzie (art.  128 §  1  k.p.c.) w  celu dokonania doręczenia
odpisu pisma przez sąd w  trybie art.  131 §  1  k.p.c. (postanowienie
SN z  22.01.2015  r., III  CSK  122/14, LEX nr  1648705). W  uchwale
z 17.07.2014 r., III CZP 47/14 (OSNC 2015/5, poz. 59), Sąd Najwyż‑
szy uznał, że przepis art. 132 § 11 k.p.c. dotyczy również wniesionego
przez pełnomocnika odpisu pisma procesowego zawierającego uzu‑
pełnienie braków formalnych apelacji.

Sąd Najwyższy uznał, że art.  128 i  132 §  1  k.p.c. mają zastosowanie

także do pisma procesowego zawierającego wniosek o odroczenie roz‑
prawy (wyrok SN z 22.01.2015 r., III CSK 98/14, OSNC-ZD 2016/B,
poz. 26), natomiast w postanowieniu z 22.01.2015 r., III CSK 122/14
(OSNC-ZD 2016/B, poz. 27), stwierdził, że przepis art. 132 § 1 k.p.c.
nie ma zastosowania, jeżeli wniesienie pisma procesowego przez
zawodowego pełnomocnika strony jest pierwszą czynnością po usta‑
nowieniu przez drugą stronę kilku pełnomocników procesowych,
w tym pełnomocnika zawodowego. W takiej sytuacji ma zastosowa‑
nie art. 141 § 3 k.p.c.

  Wybrane orzeczenia

1.  Odpis pisma procesowego zawierającego rozszerzenie powództw

nie podlega doręczeniu na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. (uchwała SN
(7) z 11.12.2018 r., III CZP 31/18, OSNC 2019/4, poz. 35).

2. Orzeczenie o  powództwie rozszerzonym w  piśmie procesowym

niedoręczonym stronie przeciwnej zgodnie z art. 132 § 11 k.p.c. nie jest
orzeczeniem ponad żądanie (art. 321 § 1 k.p.c.), jego wydanie może
jednak w  okolicznościach sprawy powodować nieważność postępo‑
wania z  powodu pozbawienia pozwanego możności obrony swych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

18.  Doręczenie pierwszego pisma procesowego przez komornika305

praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.) (wyrok SN z 15.02.2018 r., IV CSK 713/16,

OSNC 2019/5, poz. 58).

3.  Przepis art. 132 § 11 k.p.c. dotyczy również wniesionego przez peł‑

nomocnika odpisu pisma procesowego zawierającego uzupełnienie
braków formalnych apelacji.

4. Przepis art.  132 §  1  k.p.c. nie ma zastosowania, jeżeli wniesie‑

nie pisma procesowego przez zawodowego pełnomocnika strony
jest pierwszą czynnością po ustanowieniu przez drugą stronę kilku
pełnomocników procesowych, w  tym pełnomocnika zawodowego.
W takiej sytuacji ma zastosowanie art. 141 § 3 k.p.c. (postanowienie
SN z 22.01.2015 r., III CSK 122/14, LEX nr 1648705).

17.  Doręczenie w sekretariacie sądu 17.  Doręczenie w sekretariacie sądu

Zgodnie z  art.  132 §  2  k.p.c. doręczenie adresatowi może nastąpić

także przez wręczenie mu pisma bezpośrednio w  sekretariacie sądu.
Może ono być dokonane każdemu adresatowi korespondencji sądo‑
wej (stronie, świadkowi, biegłemu itp.). Tego sposobu doręczenia
nie można zastosować wobec osoby, która byłaby upoważniona do
odbioru pisma w ramach doręczenia zastępczego (np. domownikowi,
który zamieszkuje w  mieszkaniu adresata). Doręczeniem przewi‑
dzianym w  art.  132 §  2  k.p.c. objęte są zarówno pisma sądowe, jak
i  procesowe (por.  uzasadnienie postanowienia SN z  27.01.2006  r.,
III CK 369/05, OSNC 2006/11, poz. 187).

18.  Doręczenie pierwszego pisma procesowego

przez komornika 18.  Doręczenie pierwszego pisma procesowego przez komornika

Skuteczne doręczenie pierwszego pisma w  sprawie ma istotne zna‑

czenie; powoduje bowiem, że kolejne doręczenia są uznawane za
doręczone. Doręczenie na podstawie art.  1391 dotyczy pism wszczy‑
nających postępowanie rozpoznawcze, a więc odpisu pozwu, wniosku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

306 Rozdział VII. Doręczenia

o  wszczęcie postępowania nieprocesowego, skargi o  wznowienie

postępowania oraz skargi o  stwierdzenie niezgodności z  prawem
prawomocnego orzeczenia. Z  reguły uruchomienie doręczenia
komorniczego nastąpi po nieudanej próbie doręczenia właściwego
(art.  135  k.p.c.) lub awizowanego (art.  139 §  1 i  11  k.p.c.). W  takiej
sytuacji przewodniczący zobowiązuje powoda do doręczenia pisma
za pośrednictwem komornika, którego powinnością jest ustale‑
nie adresu pozwanego i  dokonanie doręczenia. Koszty doręczenia
komorniczego obciążają powoda, z tym że podlegają one rozliczeniu
w  ramach rozliczenia w  orzeczeniu kończącym sprawę w  instancji
(art. 108 § 1 k.p.c.). Powód w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia
mu zobowiązania ma obowiązek dołączyć do akt potwierdzenie dorę‑
czenia pisma albo zwraca pismo i wskazuje aktualny adres pozwanego
lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie.
Konsekwencją bezskutecznego upływu 2-miesięcznego terminu jest
zawieszenie postępowania z  powodu niemożności nadania sprawie
biegu (art.  1391 §  2 w  zw.  z  art.  177 §  1 pkt  6). W  razie niezgłosze‑
nia przez powoda wniosku o  podjęcie zawieszonego postępowania
w ciągu 3 miesięcy od daty postanowienia o zawieszeniu postępowa‑
nia postępowanie umarza się (art. 182 § 1 pkt 1).

Komornik nie może odmówić wykonania czynności doręczenia (art. 9

ust.  2 u.k.s.). Na wniosek powoda, który został zobowiązany przez
sąd na podstawie art. 1391 § 1 k.p.c., komornik osobiście doręcza bez‑
pośrednio adresatowi zawiadomienia sądowe, pisma procesowe oraz
inne dokumenty sądowe za potwierdzeniem odbioru i  oznaczeniem
daty albo stwierdza, że adresat pod podanym adresem nie zamiesz‑
kuje, oraz podejmuje czynności zmierzające do ustalenia aktualnego
adresu zamieszkania adresata (art. 3 ust. 4 pkt 1 i 1a u.k.s.). Komor‑
nik nie może odmówić wykonania doręczenia, jeżeli jest właściwy do
jego podjęcia i zostało ono zlecone przez sąd, prokuratora albo osobę
zobowiązaną przez sąd do złożenia wniosku (art.  9 ust.  2 u.k.s.).
Komornik właściwy to ten, w  którego rewirze znajduje się miejsce
doręczenia. Komornik dokonuje doręczenia w terminie 14 dni od dnia
otrzymania zlecenia. Jeżeli adresata nie zastano przy próbie doręcze‑
nia, komornik ustala, czy adresat zamieszkuje pod wskazanym adre‑
sem. W  tym celu może żądać niezbędnych informacji adresowych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

18.  Doręczenie pierwszego pisma procesowego przez komornika307

od instytucji i osób nieuczestniczących w postępowaniu (art. 761 § 11

pkt 13 k.p.c.), pod rygorem ukarania grzywną (art. 762 k.p.c.).

Jeżeli próba doręczenia okaże się bezskuteczna, a  zgodnie z  usta‑

leniami komornika adresat zamieszkuje pod podanym adresem,
w  oddawczej skrzynce pocztowej adresata umieszcza się zawiado‑
mienie o  podjętej próbie doręczenia wraz z  informacją o  możliwości
odbioru pisma w  kancelarii komornika oraz pouczeniem, że należy
je odebrać w  terminie 14  dni od dnia umieszczenia zawiadomienia.
Jeżeli pod wskazanym adresem zastano dorosłego domownika adre‑
sata, o możliwości odbioru pisma poucza się dodatkowo tego domow‑
nika. W przypadku bezskutecznego upływu terminu do odbioru pisma,
pismo uważa się za doręczone w ostatnim dniu tego terminu, a komor‑
nik zwraca pismo podmiotowi zlecającemu doręczenie, informując go
o dokonanych ustaleniach oraz o dacie doręczenia. Jeżeli próba dorę-
czenia okaże się bezskuteczna, a  zgodnie z  ustaleniami komornika
adresat nie zamieszkuje pod wskazanym adresem, komornik zwraca
pismo podmiotowi zlecającemu doręczenie (powodowi), informując go
o dokonanych ustaleniach. To samo dotyczy przypadku, gdy komorni‑
kowi mimo podjęcia wymaganych czynności nie udało się ustalić, czy
adresat zamieszkuje pod wskazanym adresem. W  przypadku zwrotu
pisma, podmiot zlecający (powód) może wystąpić do tego komornika
z  wnioskiem o  podjęcie czynności zmierzających do ustalenia aktu‑
alnego adresu zamieszkania adresata. W  tym celu komornik może
żądać niezbędnych informacji od organów rentowych, organów podat‑
kowych, banków, spółdzielczych kas oszczędnościowo­‍ ‑kredytowych
(art. 761 § 11 pkt 3–6 k.p.c. w zw. z art. 3b u.k.s.).

Doręczenie komornicze nie ma zastosowania, gdy:

1) adresat odmówił przyjęcia pisma sądowego (wtedy uznaje się je
za doręczone – art. 139 § 2 k.p.c.),
2) niemożność doręczenia powstała:
– w  przypadku strony podlegającej wpisowi do rejestru sądo‑
wego, na skutek nieujawnienia w tym rejestrze zmiany adresu
(wtedy pismo pozostawia się w  aktach sprawy ze skutkiem
doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany – art. 139
§ 3 k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

308 Rozdział VII. Doręczenia

– w  przypadku osób reprezentujących podmiot wpisany do

Krajowego Rejestru Sądowego, likwidatorów, prokurentów,
członków organów lub osób uprawnionych do powołania
zarządu, na skutek niezgłoszenia oświadczenia o  zmianie
adresu do doręczeń (wtedy pismo sądowe pozostawia się
w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że inny adres
do doręczeń lub miejsce zamieszkania i adres są sądowi znane
– art. 139 § 31 k.p.c.),
3) przepis szczególny przewiduje skutek doręczenia. Przepisu
art.  1391  k.p.c. nie stosuje się do doręczeń dokonywanych za
pośrednictwem komornika w  postępowaniu egzekucyjnym
(art. 7592 § 2 k.p.c.).

19.  Doręczenie w razie odmowy przyjęcia

korespondencji oraz w razie zaniedbania
obowiązku zawiadomienia o zmianie miejsca
zamieszkania 19.  Doręczenie w razie odmowy przyjęcia korespondencji...

Jeżeli adresat odmawia przyjęcia pisma, doręczający zwraca pismo

do sądu z  adnotacją o  odmowie jego przyjęcia (art.  139 §  4  k.p.c.).
W  takim przypadku doręczenie uważa się za dokonane skutecznie
(art.  139 §  2  k.p.c.). Ze skutkiem doręczenia pozostawia się w  aktach
sprawy także pismo, którego nie można doręczyć z  powodu zanie‑
dbania przez stronę obowiązku zawiadomienia sądu o każdej zmianie
swego zamieszkania (art.  136 §  2  k.p.c.) lub wskutek nieujawnienia
w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu (art. 139 § 3 k.p.c.). W tych
przypadkach doręczający na formularzu potwierdzenia odbioru doko‑
nuje adnotacji o  przyczynie niedoręczenia przesyłki, umieszcza datę
i składa swój podpis. Placówka pocztowa operatora niezwłocznie odsyła
przesyłkę wraz z  formularzem potwierdzenia odbioru sądowi wysyła‑
jącemu. W  przypadku zaniechania obowiązku powiadomienia sądu
o zmianie miejsca zamieszkania warunkiem przyjęcia fikcji doręczenia
pisma sądowego jest pouczenie przy pierwszym doręczeniu o tym obo‑
wiązku i  skutkach jego zaniechania. Nie ma znaczenia, czy pierwsze
doręczenie było doręczeniem właściwym, czy zastępczym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

20.  Potwierdzenie odbioru pisma309

  Wybrane orzeczenia

1.  W razie niemożności doręczenia pisma sądowego pełnomocnikowi

przedsiębiorcy pod wskazanym adresem siedziby przedsiębiorcy, sku‑
teczne jest doręczenie tego pisma do rąk osoby wchodzącej w  skład
organu uprawnionego do reprezentowania przedsiębiorcy lub pra‑
cownika przedsiębiorcy upoważnionego do odbioru pism sądowych
(postanowienie SN z  9.02.1999  r., I  CKN 414/98, OSNC 1999/7–8,
poz. 140).

2.  Przewidziane w art. 133 § 2 k.p.c. upoważnienie pracownika osoby

prawnej do odbioru korespondencji sądowej adresowanej do tej osoby
może być udzielone również w sposób dorozumiany (postanowienie
SN z 5.08.1999 r., II CKN 509/99, OSNC 2000/2, poz. 42).

3.  Obowiązek oznaczenia w pierwszym piśmie procesowym w danej

sprawie miejsca zamieszkania lub siedziby strony (art. 126 § 2 k.p.c.),
w  odniesieniu do przedsiębiorców wpisanych do rejestru sądowego
na podstawie odrębnych przepisów, oznacza powinność wskazania
adresu podanego w rejestrze (art. 133 § 2a k.p.c.) (postanowienie SN
z 14.02.2000 r., II CKN 1152/99, OSNC 2000/7–8, poz. 149).

20.  Potwierdzenie odbioru pisma 20.  Potwierdzenie odbioru pisma

20.1.  Potwierdzenie pisemne

Odbierający przesyłkę potwierdza jej odbiór na formularzu potwier‑

dzenia odbioru przez wpisanie daty otrzymania przesyłki i  umiesz‑
czenie czytelnego podpisu zawierającego imię i nazwisko. Pracownik
operatora pocztowego, pracownik sądowej służby doręczeniowej,
osoba zatrudniona w  sądzie lub komornik wpisuje na formularzu
potwierdzenia odbioru datę doręczenia przesyłki, imię i  nazwisko
odbiorcy i  zaznacza sposób doręczenia, co potwierdza własnoręcz‑
nym podpisem. Na stronie adresowej przesyłki doręczający wpisuje
datę doręczenia, co potwierdza własnoręcznym podpisem. Jeżeli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

310 Rozdział VII. Doręczenia

doręczającym jest pracownik operatora, niezwłocznie po doręcze‑

niu przesyłki przekazuje formularz potwierdzenia odbioru placówce
pocztowej operatora, która na pierwszej stronie formularza potwier‑
dzenia odbioru umieszcza odcisk datownika i  odsyła je sądowi
wysyłającemu. Jeżeli doręczającym jest osoba zatrudniona w  sądzie,
komornik lub pracownik sądowej służby doręczeniowej, niezwłocz‑
nie po doręczeniu przesyłki przekazuje on formularz potwierdzenia
odbioru sądowi wysyłającemu.

W  przypadkach doręczenia osobom, o  których mowa w  art.  137

§  1 i  2  k.p.c., organ wymieniony w  tych przepisach, po uzyskaniu
potwierdzenia odbioru przesyłki przez żołnierza zasadniczej służby
wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub osobę
pozbawioną wolności, oddaje niezwłocznie drugi egzemplarz formu‑
larza potwierdzenia odbioru doręczającemu lub przekazuje placówce
pocztowej operatora. Pisemne potwierdzenie odbioru pisma sądo‑
wego, stanowiące dowód oddania pisma adresatowi, jest dokumentem
urzędowym w rozumieniu art. 244 k.p.c. Adresat takiego dokumentu
może – za pomocą dopuszczalnych środków dowodowych – wyka‑
zywać, że doręczenie nie nastąpiło bądź wskazana data doręczenia
nie jest prawidłowa (postanowienie SN z 30.04.1998 r., III CZ 51/98,
OSNC 1998/11, poz.  189). Adresat przesyłki może też wykazywać,
że przesyłka nie zawierała wszystkich pism podanych w formularzu,
który pokwitował. Skuteczność takiej reklamacji uzależniona będzie
od szybkiej reakcji odbiorcy (np.  niezwłoczne wystosowanie pisma
procesowego do sądu ze wskazaniem okoliczności i dowodów wska‑
zujących, że przesyłka nie była kompletna).

20.2.  Potwierdzenie odbioru pisma dokumentem

uzyskanym z systemu teleinformatycznego
Zgodnie z  art.  142  k.p.c. istnieje możliwość nie tylko pisemnego
potwierdzenia odbioru pisma sądowego, lecz również dokumentem
uzyskanym z  systemu teleinformatycznego. Szczegółowa regulacja
w  tym zakresie zawarta jest w  §  13a–13c  r.d.p.s. Zgodnie z  tymi
przepisami ten sposób potwierdzenia odbioru pisma sądowego ma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

20.  Potwierdzenie odbioru pisma311

zastosowanie, jeżeli warunki techniczne sądu wysyłającego oraz

operatora na to pozwalają. Formularz potwierdzenia odbioru ma
wtedy postać elektroniczną i jest przekazywany za pomocą systemu
teleinformatycznego służącego do obsługi elektronicznego formula‑
rza potwierdzenia odbioru sądu wysyłającego. W tym przypadku na
stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona­‍‑e”. Do
przesyłki nie dołącza się formularza potwierdzenia odbioru, służą‑
cego do potwierdzenia odbioru w  zwykły sposób. Sąd wysyłający
uzyskuje informacje o doręczeniu wyłącznie za pośrednictwem sys‑
temu teleinformatycznego. Na elektronicznym formularzu potwier‑
dzenia odbioru umieszcza się wszelkie wpisy, adnotacje i  zazna‑
czenia, które zgodnie z  rozporządzeniem podlegają umieszczeniu
na formularzu potwierdzenia odbioru oraz na stronie adresowej
przesyłki. Odcisku datownika nie umieszcza się. Wypełniony elek‑
troniczny formularz potwierdzenia odbioru jest przekazywany do
systemu teleinformatycznego sądu wysyłającego. Do przesyłki prze‑
znaczonej dla żołnierza zasadniczej służby wojskowej, funkcjona‑
riusza Policji, Służby Więziennej lub osoby pozbawionej wolności
dołącza się dwa formularze potwierdzenia odbioru, z których jeden
jest przeznaczony dla tych osób, a drugi dla organów przełożonych
(art. 137 k.p.c.). Odbierający przesyłkę potwierdza jej odbiór i datę
otrzymania na elektronicznym formularzu potwierdzenia odbioru
za pomocą urządzenia umożliwiającego odwzorowanie pisma
własnoręcznego, umieszczając czytelny podpis zawierający imię
i nazwisko.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział VIII

TERMINY PROCESOWE
Rozdział VIII. Terminy procesowe

1. Pojęcie i rodzaje terminów 1. Pojęcie i rodzaje terminów

Terminy w prawie cywilnym dzielą się na:

1) terminy prawa materialnego (przemilczenie, zasiedzenie,
przedawnienie, prekluzja);
2) terminy prawa procesowego (ustawowe, sądowe, umowne,
instrukcyjne).

Termin w postępowaniu cywilnym oznacza okres (np. termin prze-

prowadzenia dowodu – art. 236 k.p.c.) lub datę (np. termin rozprawy
– art. 206 k.p.c.). Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego poświę-
cone terminom, tj. art. 164–172 k.p.c., dotyczą terminów w znaczeniu
czasu przewidzianego na dokonanie czynności procesowych. Są to
terminy procesowe. Od terminów procesowych należy odróżnić ter-
miny prawa materialnego, choćby dotyczyły one – jak w przypadku
terminów prekluzyjnych (zawitych) – dochodzenia roszczeń na dro-
dze sądowej (np. termin przewidziany w art. 534 k.c.).

Nie są terminami procesowymi pewne etapy postępowa-

nia nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopusz-
czalne dokonanie określonej czynności procesowej, np. zgłoszenie
zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25
§ 2 k.p.c.), wniesienie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej
(art. 76 k.p.c.), powództwa wzajemnego (art. 204 § 1 k.p.c.). Nie
są też terminami procesowymi przewidziane – w przepisach adre-
sowanych do stron – ograniczenia czasowe w zakresie możliwości
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Pojęcie i rodzaje terminów 313

zgłaszania okoliczności faktycznych i dowodów, którym uchybienie

powoduje pominięcie twierdzeń i dowodów, chyba że strona upraw-
dopodobni, że nie zgłosiła ich bez swojej winy lub że uwzględnienie
spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w roz-
poznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności
(np. art. 344 § 2, art. 493 § 1, art. 503 § 1 k.p.c. – w brzmieniu
ustalonym przez ustawę nowelizującą z 16.09.2011 r.). W literaturze
określa się je jako instrukcje.

W przedstawionym podziale terminów procesowych zasadniczego

znaczenia nabiera odróżnienie terminów ustawowych od termi-
nów sądowych. Terminami ustawowymi są terminy ustalone
przez ustawę, natomiast terminy sądowe są wyznaczane przez sąd
lub przewodniczącego. Różni je także sposób liczenia ich biegu
(art. 164 k.p.c.) oraz to, że terminy sądowe – w przeciwieństwie do
ustawowych – mogą być skracane i przedłużane (art. 166 k.p.c.).
Obydwa terminy mogą być przywrócone.

Przykładami terminów ustawowych są terminy: tygodniowy do uzupełnie-

nia lub poprawienia pisma procesowego (art. 130 k.p.c.), tygodniowy do zło-
żenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu (art. 169 k.p.c.), dwu-
tygodniowy do złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku (art. 351 k.p.c.),
do wnoszenia środków odwoławczych i środków zaskarżenia; natomiast
przykładami terminów sądowych są terminy: do usunięcia braku zdolności
sądowej lub procesowej albo w składzie właściwych organów (art. 70 k.p.c.),
do wskazania osób niebiorących udziału w sprawie w celu ich wezwania
(art. 195 § 1 k.p.c.), do złożenia opinii przez biegłego (art. 285 § 3 k.p.c.),
do uzupełnienia braków apelacji (art. 370 k.p.c.), do wskazania adresu po-
zwanego (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.).

Zgodnie z art. 2051 § 1 k.p.c. przewodniczący zarządza wniesienie

odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż
dwa tygodnie. Taka regulacja może wywoływać wątpliwość odno-
śnie do charakteru terminu, o którym mowa w tym przepisie. Należy
uznać, że skoro jest to termin wyznaczony przez przewodniczącego,
a ustawodawca jedynie ograniczył swobodę w określeniu jego długo-
ści, to jest to termin sądowy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

314 Rozdział VIII. Terminy procesowe

Odmiennie uregulowana jest także kwestia wpływu zawieszenia

postępowania na bieg obydwu rodzajów terminów w  zależności od
przyczyny, z której ono nastąpiło (art. 179 k.p.c.).

Strona może wnosić o  przedłużenie lub skrócenie tylko terminu

sądowego. We wniosku (może go złożyć każdy uczestnik postępowa‑
nia sądowego, którego termin dotyczy), który powinien zostać zgło‑
szony przed upływem terminu sądowego, należy wskazać – zgodnie
z  art.  166  k.p.c. – ważną przyczynę usprawiedliwiającą przedłużenie
bądź skrócenie terminu. Wniosek może być uwzględniony przez
przewodniczącego (sąd) bez wysłuchania strony przeciwnej. Wnio‑
sek złożony po upływie terminu podlega odrzuceniu jako niedopusz‑
czalny. W praktyce sądowej nierzadko zdarzają się przypadki składa‑
nia wniosku o  przedłużenie terminu ustawowego, jakim jest termin
do uiszczenia opłaty sądowej (art. 1302 § 2 k.p.c.). Skoro termin usta‑
wowy nie może zostać przedłużony, wniosek taki – jako niedopusz-
czalny – podlega odrzuceniu zarządzeniem przewodniczącego, które
nie jest zaskarżalne.

Mniejsze znaczenie w  praktyce sądowej mają terminy umowne

(w art. 181 pkt 2 k.p.c. przewidziana jest możliwość oznaczenia przez
strony terminu umownego we wniosku o zawieszenie postępowania).

Terminami instrukcyjnymi są terminy do dokonania czyn‑

ności organów procesowych. Ich adresatem jest sąd lub inny
organ procesowy (np. komornik), a celem jest usprawnienie postępo‑
wania (np. termin rozprawy w sprawach z zakresu prawa pracy, gdy
powództwo wytoczył pracownik – art. 471 i 4777 k.p.c.). Zachowanie
terminu instrukcyjnego nie jest warunkiem skuteczności czynności.
Czynność sądu dokonana po upływie terminu instrukcyjnego (np. po
upływie terminu do sporządzenia uzasadnienia lub transkrypcji
wyroku – art. 329, 387 i 39821 k.p.c.) jest skuteczna.

Za wadliwą należy uznać praktykę powiadamiania o terminie roz-

prawy strony, którą reprezentuje pełnomocnik. Zawiadomienie
pełnomocnika o  terminie rozprawy, o  terminie ogłoszenia orzecze‑
nia albo doręczenie jego odpisu z  uzasadnieniem wywołuje skutek
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów315

procesowy wobec strony (por.  postanowienia SN: z  12.04.2000  r.,

IV CKN 2/00, OSNC 2000/10, poz. 192, i z 6.01.2006 r., III PZ 12/05,
OSNP 2006/23–24, poz. 362).

Tylko wezwanie strony do osobistego stawiennictwa na posiedzenie,

na którym jej obecność sąd uznał za konieczną (np.  w  celu ustale‑
nia okoliczności spornych – art.  208 §  1 pkt  1 i  art.  212  k.p.c. lub
przeprowadzenia dowodu z  przesłuchania – art.  299  k.p.c.), należy
doręczyć bezpośrednio stronie również w przypadku, gdy ustanowiła
ona pełnomocnika. Brak zatem podstaw do zgłaszania przez peł-
nomocników procesowych, zwłaszcza profesjonalnych, wniosków
o odroczenie rozprawy z tego tylko względu, że o jej terminie nie
został powiadomiony klient będący stroną procesu. Co więcej, peł‑
nomocnik zawodowy powinien sprzeciwiać się takiej praktyce.

2.  Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady

obliczania terminów 2.  Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów

2.1.  Uwagi ogólne

Rozpoczęcie biegu terminów ustawowych określają przepisy usta‑
nawiające te terminy (np.  art.  124 §  2–4, art.  394 §  2, art.  3985 §  1,
art. 767 § 4 k.p.c.), natomiast rozpoczęcie biegu terminów sądowych
określa art. 164 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem bieg terminu wyzna‑
czonego przez sąd lub przewodniczącego rozpoczyna się od ogłosze‑
nia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy kodeks
przewiduje doręczenie z urzędu – od jego doręczenia.

W  celu ustalenia końcowej daty zarówno terminu ustawowego, jak

i sądowego należy uwzględnić przepisy określające sposób obliczania
terminów. Artykuł 165 § 1 k.p.c. w tym zakresie odsyła do przepisów
prawa cywilnego. Zgodnie z nimi:
1) termin oznaczony w  dniach kończy się z  upływem ostatniego
dnia; jeśli początkiem terminu oznaczonego w  dniach jest
pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu
dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło (art. 111 § 1 k.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

316 Rozdział VIII. Terminy procesowe

   znacza to, że jeśli np. 18 marca sąd odroczył rozprawę i udzielił powo‑

O
dowi siedmiodniowego terminu na wskazanie adresu pozwanego pod ry‑
gorem zawieszenia postępowania, to termin ten należy liczyć od 19 mar‑
ca; udzielony powodowi siedmiodniowy termin skończy się z upływem
25 marca.

2) termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy

się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początko‑
wemu dniowi terminu, a  gdyby takiego dnia w  ostatnim mie‑
siącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca (art. 112 k.c.);

  Jeśli więc sąd wzmiankowane postanowienie wydałby we wtorek, wyzna‑

czając powodowi termin tygodniowy, termin skończy się z upływem wtor‑
ku w następnym tygodniu.

3) sposób obliczania terminów przewidziany w  art.  112  k.c. ma

zastosowanie tylko do terminów ciągłych, a  taki charakter
mają terminy procesowe; do ich obliczania zatem nie można
stosować art.  114  k.c., który określa sposób obliczania ter-
minu oznaczonego w  miesiącach i  latach, gdy ciągłość
terminu nie jest wymagana; w  praktyce sądowej omawiane
zagadnienie ma istotne znaczenie przy obliczaniu dwumie‑
sięcznego terminu do wniesienia skargi kasacyjnej – jest to
termin ciągły, a  więc kończy się z  upływem dnia, który datą
odpowiada dniowi doręczenia orzeczenia stronie skarżącej
(art. 112 k.c.), a nie z upływem 60 dni (art. 114 k.c.) (por. uza‑
sadnienie postanowienia SN z  6.08.1997  r., II  UZ 53/97,
OSNAPiUS 1998/15, poz. 467);

  Jeśli doręczenie wyroku sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem na‑

stąpi w lutym, termin dwumiesięczny do wniesienia skargi kasacyjnej zwy‑
kle będzie obejmować mniej niż 60 dni (postanowienie SN z 21.05.1997 r.,
I CZ 54/97, LEX nr 50787).

4) jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na

dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa
dnia następnego (art. 115 k.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów317

Dniami uznanymi ustawowo za wolne od pracy są dni wymienione

w ustawie z 18.01.1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 2015 r.
poz.  90): 1  stycznia – Nowy Rok, 6  stycznia – Święto Trzech Króli,
pierwszy i  drugi dzień Wielkiej Nocy, 1  maja – Święto Państwowe,
3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja, pierwszy dzień Zielonych
Świątek, dzień Bożego Ciała, 15 sierpnia – Wniebowzięcie Najświęt‑
szej Maryi Panny, 1  listopada – Wszystkich Świętych, 11  listopada
– Narodowe Święto Niepodległości, 25  grudnia – pierwszy dzień
Bożego Narodzenia, 26  grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia,
niedziele.

W judykaturze niejednolicie oceniana była kwestia, czy soboty, które

nie są objęte przepisami przywołanej ustawy o  dniach wolnych od
pracy, mogą być uznane za dni ustawowo wolne od pracy w rozumie‑
niu art. 115 k.c. Sąd Najwyższy, rozstrzygając to zagadnienie prawne,
podjął w  składzie siedmiu sędziów uchwałę, nadając jej moc zasady
prawnej, że sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od
pracy w rozumieniu art. 115 k.c. w zw. z art. 165 § 1 k.p.c. (uchwała
z 25.04.2003 r., III CZP 8/03, OSNC 2004/1, poz. 1).

W  świetle przywołanej uchwały oraz reguły przyjętej w  art.  115  k.c.

jeśli koniec terminu dokonania czynności procesowej przypada
na wolną sobotę, czynność powinna zostać dokonana najpóźniej
w sobotę. Dopełnienie tej czynności nie zostaje z mocy prawa przesu‑
nięte na następny dzień niemający charakteru dnia wolnego od pracy,
a więc na poniedziałek.

Według art.  165 §  2 i  3  k.p.c. równoznaczne z  wniesieniem pisma

procesowego do sądu jest złożenie pisma: w polskiej placówce pocz‑
towej operatora publicznego, przez żołnierza w dowództwie jednostki
wojskowej, przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu
karnego, przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana
statku.

Z przyjętego uregulowania wynika, że termin ustanowiony dla pisma

procesowego jest zachowany, jeśli w tym czasie wpłynie ono do sądu;
decydować będzie prezentata sądu. Prezentata jest to zamieszczona
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

318 Rozdział VIII. Terminy procesowe

na piśmie wpływającym do sądu adnotacja zawierająca nazwę sądu,

datę wpływu pisma, liczbę załączników i podpis przyjmującego
pismo. Kopertę, w której pismo nadesłano, załącza się do pisma.
W pozostałych przypadkach decyduje data złożenia pisma. Istotne
znaczenie ma, zważywszy na powszechną praktykę składania pism
w placówkach pocztowych, pierwszy z wymienionych przypadków.
O terminie złożenia pisma będzie decydować odcisk datownika pla-
cówki pocztowej operatora publicznego na kopercie, w której zostało
nadane pismo, a w przypadkach wątpliwych – dowód nadania prze-
syłki wydany przez nadawczą placówkę pocztową. Istotne jest zatem
zachowanie w aktach sprawy koperty, w której nadesłano pismo.

Do zachowania terminu konieczne jest nadanie pisma do właś-

ciwego sądu i na jego właściwy adres. W przypadku wniesienia
pisma do sądu niewłaściwego datą jego wniesienia jest data nada-
nia go w placówce pocztowej przez sąd niewłaściwy do sądu właś-
ciwego (por. orzeczenie SN z 10.02.1975 r., II CZ 13/75, OSPiKA
1975/10, poz. 216). Wyjątek od tej reguły dotyczy apelacji wniesio-
nej do sądu drugiej instancji (właściwego do rozpoznania apelacji)
z pominięciem sądu pierwszej instancji, zgodnie bowiem z art. 369
§ 3 k.p.c. termin do wniesienia apelacji uważa się za zachowany
także wtedy, gdy przed jego upływem strona wniosła apelację do
sądu drugiej instancji.

Wybrane orzeczenia

1. Żądanie doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem strona może

zgłosić po ogłoszeniu sentencji wyroku (art. 387 § 3 zdanie pierw-
sze k.p.c.). Wcześniejsze zgłoszenie takiego żądania nie wywołuje
skutków prawnych (postanowienie SN z 24.01.1997 r., I PKN 1/97,
OSNAPiUS 1997/18, poz. 342).

2. Środek odwoławczy nadany faksem jest wniesiony z chwilą

określoną przez upoważnionego pracownika w adnotacji o wpły-
wie pisma do sądu (postanowienie SN z 29.01.2003 r., I CZ 192/02,
OSNC 2004/4, poz. 64).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów319

3.  Niepouczenie albo błędne pouczenie strony działającej bez adwo‑

kata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o  dopuszczalności,
terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia nie ma wpływu na
rozpoczęcie biegu terminu do wniesienia tego środka (uchwała SN
z 22.11.2011 r., III CZP 38/11, OSNC 2012/5, poz. 56).

2.2.  Wpływ wniosku o ustanowienie pełnomocnika

z urzędu na bieg terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej oraz zażalenia do Sądu Najwyższego
W związku z brzmieniem art. 124 § 2–4 k.p.c. ustalonym przez ustawę
z 17.12.2009 r., która weszła w życie 19.04.2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 7,
poz. 45), określającym wpływ wniosku o ustanowienie pełnomocnika
z  urzędu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia (skargi
kasacyjnej) lub środka odwoławczego (zażalenia) w sytuacji, w której
strona, nie mając – ze względu na przymus adwokacko­‍‑radcowski
– zdolności postulacyjnej, nie może dokonać tej czynności samo‑
dzielnie, nieaktualne stały się postanowienie SN z  16.10.2002  r.,
IV CKN 424/01 (OSNC 2004/3, poz. 39), zgodnie z którym odmowa
sporządzenia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowio‑
nego przez sąd nie jest okolicznością uzasadniającą przywrócenie
terminu do jej wniesienia, a  także uchwała SN (7) z  17.02.2009  r.,
III  CZP  117/08 (OSNC 2009/7–8, poz.  117), stwierdzająca, że przy‑
czyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez
pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w  czasie, w  którym
ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z  upływem
dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o  ustanowieniu pełno‑
mocnikiem.

Według obecnego brzmienia art. 124 § 3 k.p.c. w razie ustanowienia

adwokata lub radcy prawnego na wniosek zgłoszony przed upływem
terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę, która prawid­
łowo zażądała doręczenia orzeczenia z  uzasadnieniem, sąd doręcza
ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu orzeczenie z  uza‑
sadnieniem z urzędu, a termin do wniesienia skargi kasacyjnej biegnie
od dnia doręczenia pełnomocnikowi orzeczenia z  uzasadnieniem.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

320 Rozdział VIII. Terminy procesowe

Podobne rozwiązanie przewiduje art.  124 §  2  k.p.c., który dotyczy

wpływu wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na
bieg terminu do wniesienia zażalenia. Zgodnie z  tym przepisem
w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek zgło‑
szony przed upływem terminu do wniesienia zażalenia, dla którego
sporządzenia ustawa wymaga zastępstwa prawnego przez adwokata
lub radcę prawnego, a  więc zażalenia wnoszonego do Sądu Najwyż‑
szego (art.  871  k.p.c.), sąd doręcza ustanowionemu adwokatowi lub
radcy prawnemu odpis postanowienia z  urzędu, a  termin do wnie‑
sienia zażalenia na postanowienie biegnie od dnia jego doręcze‑
nia pełnomocnikowi. Jeżeli strona prawidłowo zażądała doręczenia
postanowienia z  uzasadnieniem, odpis postanowienia doręcza się
pełnomocnikowi z uzasadnieniem.

W  razie oddalenia wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy

prawnego, zgłoszonego w czasie biegu terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, termin do ich wnie‑
sienia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia o odmowie
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, a  jeżeli postanowienie
zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia.

Nie budzi także wątpliwości – w świetle aktualnych uregulowań – kwe‑

stia rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej lub
zażalenia do Sądu Najwyższego, gdy strona w  przepisanym terminie
wniosła zażalenie na postanowienie o oddaleniu wniosku o ustanowie‑
nie adwokata lub radcy prawnego. W takiej sytuacji termin do złożenia
obu środków biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia odda‑
lającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało
wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia.

W  innych sytuacjach zgłoszenie wniosku o  ustanowienie adwokata

lub radcy prawnego, jak również wniesienie środka odwoławczego od
odmowy ich ustanowienia, nie wstrzymuje biegu toczącego się postę‑
powania, chyba że chodzi o ustanowienie adwokata lub radcy praw‑
nego dla powoda na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed
wytoczeniem powództwa. Sąd może jednak wstrzymać rozpoznanie
sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku i  w  związku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Uchybienie terminowi 321

z tym nie wyznaczać rozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub

odroczyć (art. 124 § 1 k.p.c.).

Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego,

oparty na tych samych okolicznościach, nie ma wpływu na bieg ter-
minu do wniesienia środka zaskarżenia (art. 124 § 4 i 5 k.p.c.).

3. Uchybienie terminowi 3. Uchybienie terminowi

Czynność procesowa podjęta przez stronę po terminie jest

bezskuteczna (art. 167 k.p.c.). Bezskuteczność czynności pro-
cesowej z powodu upływu terminu powstaje z mocy prawa (ipso iure)
i dotyczy zarówno terminów ustawowych, jak i sądowych.

Od tej zasady są wyjątki: Można np. złożyć dokument po terminie

wyznaczonym przez sąd, jeśli przeprowadzenie dowodu z tego doku-
mentu jest jeszcze możliwe (art. 248 § 1 k.p.c.). W wielu przypadkach
bezskuteczność czynności procesowej stwarza konieczność podjęcia
przez sąd stosownej decyzji procesowej, np. w przypadku wniesienia
środka zaskarżenia po terminie sąd postanowieniem – podlegającym
zaskarżeniu – odrzuci go; chodzi tu o: sprzeciw od wyroku zaocz-
nego (art. 344 § 3 k.p.c.), apelację (art. 373 k.p.c.), skargę kasacyjną
(art. 3986 § 2 i 3 k.p.c.), zażalenie (art. 373 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c.),
skargę o wznowienie postępowania (art. 410 § 1 k.p.c.), zarzuty od
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 494 § 1 k.p.c.),
sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 504
§ 1 k.p.c.), skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomoc-
nego orzeczenia (art. 4246 § 3 i art. 4248 § 1 k.p.c.). Skarga na czynno-
ści komornika wniesiona po terminie wskazanym w art. 767 § 4 k.p.c.
podlega odrzuceniu (art. 7673 § 1 k.p.c.), taki sam skutek nastąpi –
mimo braku wyraźnego uregulowania – w razie wniesienia po termi-
nie zarzutów na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1027
§ 2 i 3 k.p.c.), należy bowiem stosować reguły postępowania właściwe
dla środków zaskarżenia. Zostanie też odrzucony spóźniony wnio-
sek o przywrócenie terminu (art. 171 k.p.c.) oraz spóźniony wniosek
o doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem (art. 328 § 4 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

322 Rozdział VIII. Terminy procesowe

Wobec tego, że pewne etapy postępowania, np. zgłoszenie zarzutu wadli‑

wego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.), wniesie‑
nie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76 k.p.c.), powódz‑
twa wzajemnego (art.  204 §  1  k.p.c.), nie są terminami procesowymi
nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie
określonej czynności procesowej, należy przyjąć, że w tych przypadkach
– jeśli czynność procesowa została dokonana po określonej fazie postę‑
powania – mamy do czynienia nie tyle z  bezskutecznością czynności
procesowej, ile z niepodjęciem czynności we właściwej fazie.

Wobec tego, że skutki procesowe spóźnionego działania strony (nie‑

podjęcia czynności we właściwej fazie) są różne, staje się usprawied­
liwiony – w  zależności od rodzaju uchybionej czynności – wniosek
(przeciwnika takiej strony) o wydanie przez sąd postanowienia: Przy‑
kładowo:
1) o  odmowie sprawdzenia wartości przedmiotu sporu (art.  25
§ 2 k.p.c.);
2) o  wydzieleniu z  akt sprawy spóźnionego pozwu wzajem‑
nego i  skierowaniu go do rozpoznania w  oddzielnym procesie,
a  w  razie gdy sąd jest niewłaściwy – o  przekazaniu go innemu
sądowi według przepisów o właściwości sądu (art. 204 k.p.c.);
3) o  potraktowaniu interwencji głównej jak zwykłego powództwa,
a w razie gdy sąd jest niewłaściwy – o przekazaniu sprawy innemu
sądowi według przepisów o właściwości sądu (art. 75 k.p.c.).

4.  Wniosek o przywrócenie terminu 4.  Wniosek o przywrócenie terminu

Gdy czynność procesowa nie mogła zostać dokonana z powodu prze‑

szkody niezależnej od strony, tj. gdy uchybienie terminowi nastąpiło
bez jej winy, stronie przysługuje wniosek o  przywrócenie uchybio‑
nego terminu (art. 168 § 1 k.p.c.).

Wniosek o przywrócenie terminu powinien:

1) odpowiadać warunkom formalnym,
2) wskazywać na jego dopuszczalność,
3) spełniać warunki zasadności.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Wniosek o przywrócenie terminu323

Warunki formalne spełnione są wtedy, gdy wniosek:

1) odpowiada warunkom pisma procesowego (art. 126 k.p.c.);
2) podaje okoliczności (uprawdopodobnione), które go uzasadniają
(art. 169 § 2 k.p.c.);
3) wskazuje chwilę ustania przyczyny (przeszkody), która uniemoż‑
liwiła dokonanie czynności w  terminie, oraz zostaje dokonana
czynność uchybiona, np. do wniosku zostaje dołączona apelacja,
której termin złożenia nie został zachowany (art. 169 § 3 k.p.c.).

W  razie niezachowania warunków formalnych wniosku o  przywró‑

cenie terminu przewodniczący wyda zarządzenie w  trybie art.  130
§  1  k.p.c., wzywające stronę do uzupełnienia w  terminie tygodnio‑
wym braków formalnych wniosku o przywrócenie terminu do doko‑
nania uchybionej czynności przez podanie i  uprawdopodobnienie
okoliczności uzasadniających wniosek oraz dokonanie tej czynności
– pod rygorem zwrotu wniosku.

Zgodnie z  art.169 §  4  k.p.c. po upływie roku od uchybionego ter‑

minu, jego przywrócenie jest dopuszczalne tylko w wypadakch wyjąt‑
kowych. Ocena „wyjątkowości wypadku” w rozumieniu tego przepisu
należy do sądu orzekającego i  podlega kontroli instancyjnej tylko
wtedy, gdy jest całkiem dowolna, oderwana od okoliczności sprawy
albo rażąco naruszająca zasady słuszności lub rozsądku (postanowie‑
nie SN z 8.11.2019 r., IV CZ 79/19, LEX nr 2763791).

Nieuiszczenie opłaty sądowej od sprzeciwu od wyroku zaocz‑

nego załączonego do wniosku o  przywrócenie terminu do
wniesienia sprzeciwu stanowi brak formalny tego wniosku (uchwała
SN z 28.04.2010 r., III CZP 19/10, OSNC 2010/10, poz. 138).

W  razie wykonania zarządzenia wnioskowi zostanie nadany dalszy

bieg, w przeciwnym wypadku nastąpi jego zwrot.

Wniosek o przywrócenie terminu jest dopuszczalny, gdy:

1) uchybiony termin jest przywracalny (z reguły terminy pro‑
cesowe są przywracalne, ale np. nie jest przywracalny pięcioletni
termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

324 Rozdział VIII. Terminy procesowe

2) wskutek uchybienia terminowi powstały dla wnioskodawcy

ujemne skutki (niemożność skutecznego dokonania czynności);
3) wniosek został złożony w  przepisanym terminie (tj.  w  ciągu
tygodnia od ustania przyczyny uchybienia terminowi).

Gramatyczna wykładnia art.  168 §  1 i  art.  169 §  1  k.p.c. uzasad‑

nia stwierdzenie, że bieg tygodniowego terminu do złożenia
wniosku o przywrócenie uchybionego terminu nie może się rozpo‑
cząć ani skończyć przed upływem terminu do dokonania czynności
procesowej.

   rzykładowo jeżeli w  okresie biegu dwutygodniowego terminu do wnie‑

P
sienia apelacji wystąpiła przeszkoda, która skończyła się szóstego dnia tego
terminu, to nie można przyjmować, że od następnego dnia rozpoczął się
bieg tygodniowego terminu do złożenia wniosku o przywrócenie uchybio‑
nego terminu. W przykładzie tym strona, chcąc zachować termin z art. 169
§ 1 k.p.c., musiałaby złożyć wniosek w trzynastym dniu otwartego terminu
do wniesienia apelacji. Takie założenie byłoby sprzeczne z istotą wniosku
o  przywrócenie terminu, który składa się dopiero wtedy, gdy strona nie
dokonała czynności w terminie. Jeśli więc przyczyna (przeszkoda) ustała
przed upływem terminu do dokonania czynności, to należy przyjąć, że ty‑
godniowy termin przewidziany w art. 169 § 1 k.p.c. biegnie od następnego
dnia, w którym upłynął termin do dokonania czynności procesowej.

Wniosek złożony w otwartym terminie do dokonania czynności

– jako niedopuszczalny – sąd powinien odrzucić (por. uzasad‑
nienie postanowienia SN z 20.03.1998 r., II CZ 10/98, OSNC 1998/11,
poz. 178). Sam wniosek o przywrócenie terminu, jeśli został złożony
po tygodniowym terminie do jego wniesienia, może być – na wniosek
strony – przywrócony na ogólnych zasadach.

Konsekwentnie należy przyjąć, że przeszkoda stanowiąca przy‑

czynę uchybienia terminowi nie musi istnieć – wbrew temu,
co przyjmują niektórzy autorzy – przez cały bieg terminu do doko-
nania czynności. Uchybienie terminowi może być spowodowane
przeszkodą, która trwała tylko przez pewien okres biegu terminu.
Ocena zasadności wniosku o  przywrócenie terminu będzie wtedy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Wniosek o przywrócenie terminu325

uzależniona od charakteru tej przyczyny, a  także od rodzaju uchy‑

bionej czynności. Jeżeli jeden z warunków dopuszczalności wniosku
o przywrócenie terminu nie jest spełniony, przeciwnik strony żądają‑
cej przywrócenia terminu powinien wnosić o  odrzucenie wniosku
(art. 171 k.p.c.).

Do warunków zasadności wniosku należy zaliczyć brak winy

w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1 k.p.c.) oraz legitymację do zło‑
żenia wniosku. Brak legitymacji lub zawinione uchybienie terminowi
uzasadniają oddalenie wniosku.

Badanie wniosku o przywrócenie terminu – zważywszy na stawiane

mu wymagania – powinno przebiegać w  trzech etapach, na co
należy zwrócić uwagę sądu, np. w odpowiedzi na wniosek.

W  pierwszej kolejności przewodniczący powinien wszcząć postępo‑

wanie w  trybie art.  130  k.p.c., które może zakończyć się wydaniem
zarządzenia o zwrocie wniosku, następnie sąd powinien zbadać wnio‑
sek pod kątem warunków, których niespełnienie prowadzi do wyda‑
nia postanowienia o  odrzuceniu wniosku. Gdy żadna z  tych ewen‑
tualności nie wchodzi w  rachubę, sąd przystąpi do merytorycznej
oceny wniosku, która zakończy się wydaniem postanowienia o przy‑
wróceniu terminu lub o odmowie przywrócenia terminu (oddaleniu
wniosku).

Nie podlega przywróceniu termin do uiszczenia opłaty (postano‑

wienie SN z  9.07.2008  r., V  CZ  44/08, OSNC-ZD 2009/B, poz.  55).
Wniosek o  przywrócenie terminu do uiszczenia opłaty należnej od
wniesionego środka zaskarżenia jest niedopuszczalny (postanowienie
SN z 20.09.2018 r., IV CZ 38/18, OSNC-ZD 2019/D, poz. 55).

Zgłoszenie wniosku o  przywrócenie terminu nie wstrzymuje postę‑

powania w  sprawie ani wykonania orzeczenia. Sąd jednak może –
stosownie do okoliczności – wstrzymać postępowanie lub wykonanie
orzeczenia. Postanowienie w przedmiocie wstrzymania postępowania
w sprawie lub wykonania orzeczenia może być wydane na posiedze‑
niu niejawnym (art. 172 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

326 Rozdział VIII. Terminy procesowe

W  praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera kwestia sto-

sunku wniosku o  przywrócenie uchybionego terminu do
środka odwoławczego. Omówienie tego zagadnienia jest konieczne
ze względu na częstą – notabene błędną – praktykę składania przez
zawodowych pełnomocników procesowych w jednym piśmie zażale‑
nia na postanowienie o odrzuceniu środka odwoławczego oraz „przez
ostrożność procesową” wniosku o przywrócenie uchybionego terminu
na wypadek, gdyby zażalenie zostało oddalone. Odnosząc się do tej
kwestii, należy podnieść, że wniosek o  przywrócenie terminu oraz
zażalenie na odrzucenie lub zwrot pisma procesowego z  powodu
uchybienia terminowi dokonania czynności wyłączają się wzajem-
nie. Jeżeli strona twierdzi, że dokonała czynności w  terminie, a  sąd
błędnie uznał, że uchybiła terminowi – strona powinna wnieść zaża‑
lenie, natomiast wniosek o  przywrócenie uchybionego terminu jest
aktualny wtedy, gdy strona nie neguje uchybienia terminowi i wska‑
zuje przyczyny usprawiedliwiające to uchybienie (por. postanowienia
SN: z  3.10.2002  r., I  CZ  120/02, LEX nr  74409, oraz z  10.01.2002  r.,
I  CZ  198/01, LEX nr  53302). W  tej sytuacji wnoszenie zażalenia
jest niecelowe także z  powodu tzw.  ostrożności procesowej, termin
bowiem do złożenia wniosku o  przywrócenie uchybionego terminu
rozpocznie się dla skarżącego dopiero wtedy, gdy zostanie mu dorę‑
czony odpis postanowienia sądu drugiej instancji o  oddaleniu zaża‑
lenia. W  razie jednoczesnego złożenia wniosku o  przywrócenie ter‑
minu i  zażalenia na odrzucenie środka odwoławczego sąd powinien
nadać bieg zażaleniu, a wniosek o przywrócenie terminu – jako nie‑
dopuszczalny, złożony bowiem przed rozpoczęciem biegu terminu do
jego złożenia – powinien odrzucić.

Podobnym rozumowaniem należy się kierować przy wyborze środka

procesowego przysługującego stronie kwestionującej doręcze-
nie pisma sądowego, od którego rozpoczyna się bieg terminu do
dokonania odpowiedniej czynności procesowej. Z  tego względu Sąd
Najwyższy w  postanowieniu z  12.11.2014  r., II  CSK  297/14 (OSNC
2015/12, poz. 142), stwierdził, że stronie kwestionującej skuteczność
doręczenia pisma sądowego, od którego rozpoczyna się bieg terminu
do dokonania czynności procesowej, nie przysługuje wniosek o przy‑
wrócenie tego terminu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Wniosek o przywrócenie terminu327

Brak winy jako przesłanka przywrócenia terminu (art. 168 § 1 k.p.c.)

nie może być oceniany w oderwaniu od ustawowego wymagania co do
treści wniosku (art. 169 § 2 k.p.c.). Przepis ten wymaga tylko upraw-
dopodobnienia, tj.  przytoczenia twierdzeń i  wskazania okoliczności
uzasadniających, z których wynika przekonanie o prawdziwości tych
twierdzeń. Uprawdopodobnienie oznacza również złagodzenie rygo‑
rów dowodowych w  stosunku do okoliczności usprawiedliwiających
niedopełnienie czynności procesowej w  terminie. Jeżeli przyczyną
uchybienia była choroba pełnomocnika uniemożliwiająca w  ocenie
lekarza wykonywanie obowiązków zawodowych, to dokonanie przez
sąd orzekający oceny odmiennej wymagałoby istnienia dowodu
pochodzącego od osoby mającej wiedzę specjalną albo wykaza‑
nia fałszu dokumentu – co do treści lub formy, wraz z  konsekwen‑
cjami wykrycia czynu karalnego (postanowienie SN z  12.05.2006  r.,
V CZ 29/06, LEX nr 200921).

Na stronie zobowiązanej do dokonania czynności procesowej ciąży

jednak obowiązek zachowania należytej staranności, której miernikiem
jest obiektywnie oceniana staranność, jakiej można wymagać od strony
właściwie dbającej o  swoje interesy procesowe. Uchybienie w  tym
względzie, spowodowane nawet lekkim niedbalstwem, narusza obiek‑
tywny miernik staranności i  stanowi podstawę do oddalenia wniosku
o  przywrócenie terminu, skoro nawet lekkie niedbalstwo świadczy
o zawinionym niedokonaniu czynności w terminie (art. 168 § 1 k.p.c.)
(postanowienie SN z 23.11.2005 r., II CZ 103/05, LEX nr 188555).

Sąd, badając przesłankę braku winy w uchybieniu terminowi, ma na

względzie wszystkie okoliczności sprawy i  ocenia je według obiek‑
tywnego miernika staranności, jakiej można wymagać od strony
dbającej należycie o  swoje interesy. Tak ogólnie sformułowana teza
z oczywistych względów może być tylko wskazówką przy ocenie oko‑
liczności konkretnego przypadku uchybienia terminowi. We wniosku
o przywrócenie terminu, wykazując przesłankę braku winy w uchy-
bieniu terminowi, należy więc podać okoliczności, z których będzie
wynikać, że strona lub jej pełnomocnik, dochowując należytej sta-
ranności, nie mogli – wskutek zaistniałej przeszkody – dokonać
czynności procesowej w terminie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

328 Rozdział VIII. Terminy procesowe

Strona i  pełnomocnik będący jej pracownikiem mają obowią‑

zek takiego zorganizowania pracy, która zapewniłaby sprawną
obsługę toczącego się postępowania sądowego w  razie choroby czy
urlopu pełnomocnika. Zaniedbanie w tym zakresie świadczy o winie
w  uchybieniu terminowi (art.  168 §  1  k.p.c.) (postanowienie SN
z 26.02.2003 r., II CKN 1487/00, LEX nr 146420).

Okolicznościami uzasadniającymi przywrócenie terminu (przy‑

kłady z orzecznictwa) są:
1) choroba strony lub jej przedstawiciela, która uniemożliwiła pod‑
jęcie działania nie tylko osobiście, ale także przy skorzystaniu
z pomocy innych osób;
2) klęska żywiołowa;
3) udzielenie mylnej informacji przez pracownika sądu o terminie
zaskarżenia czy wnoszenia opłat;
4) zdarzenie nagłe, uniemożliwiające dokonanie czynności, którego
strona nie mogła przewidzieć i przed którego skutkami się zabez‑
pieczyć;
5) dokonanie wpłaty wpisu sądowego w kwocie nieznacznie niższej
od należnej, wynikające z oczywistej omyłki.

Nie usprawiedliwiają uchybienia terminowi następujące okolicz‑

ności (przykłady z orzecznictwa):
1) działanie lub brak działania osób, którymi strona (pełnomocnik)
się posługuje;
2) inne ważne dla strony sprawy absorbujące ją w okresie biegu ter‑
minu do dokonania czynności procesowej;
3) niedyspozycja zdrowotna pracownika osoby prawnej, którego
mógł zastąpić inny pracownik;
4) zaniedbania pracownika kancelarii adwokackiej;
5) nieznajomość przepisów prawa procesowego, podeszły wiek
strony i krótkotrwałe zaniki pamięci;
6) niezrozumienie treści orzeczenia;
7) błędne przekonanie o prawidłowości orzeczenia;
8) niedosłyszenie treści orzeczenia wskutek wady słuchu;
9) spowodowane chorobą wadliwe wykonanie przez pracownika kan‑
celarii adwokackiej czynności koniecznej do zachowania terminu;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zaskarżalność zarządzenia oraz postanowienia w przedmiocie wniosku...329

10) brak porozumienia między stroną i  jej pełnomocnikiem oraz

brak zdecydowania co do wniesienia środka zaskarżenia;
11) posłużenie się pieczęcią kancelarii adwokackiej przez osobę do
tego nieuprawnioną;
12) zaniedbanie przez adwokata sprawdzenia ustnej informacji

klienta o biegu terminu do zaskarżenia orzeczenia;
13) niestawiennictwo pełnomocnika procesowego na rozprawie

spowodowane przekonaniem, że przekazany do jego wiadomo‑
ści wniosek strony przeciwnej o  odwołanie rozprawy zostanie
uwzględniony.

5.  Zaskarżalność zarządzenia oraz postanowienia

w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu 5.  Zaskarżalność zarządzenia oraz postanowienia w przedmiocie wniosku...

Rozstrzygnięcie wniosku o  przywrócenie terminu do dokonania

czynności procesowej może nastąpić przez:
1) wydanie zarządzenia przewodniczącego o zwrocie wniosku;
2) wydanie postanowienia sądu o:
a) przywróceniu uchybionego terminu,
b) odrzuceniu wniosku,
c) oddaleniu wniosku.

W  razie niezachowania warunków formalnych wniosku o  przywró‑

cenie terminu przewodniczący wydaje zarządzenie w  trybie art.  130
§  1  k.p.c., na podstawie którego wzywa do uzupełnienia w  terminie
tygodniowym braków formalnych wniosku o  przywrócenie terminu
(np.  do wniesienia apelacji) przez podanie i  uprawdopodobnienie
okoliczności uzasadniających wniosek oraz wniesienie apelacji – pod
rygorem zwrotu wniosku. Po bezskutecznym upływie terminu wyzna‑
czonego do uzupełnienia wniosku przewodniczący zarządzeniem
wydanym na podstawie art.  130 §  2  k.p.c. zwraca wniosek. Zarzą‑
dzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o przywrócenie terminu
do dokonania czynności procesowej nie jest wymienione w  art.  394
§  1  k.p.c., a  skoro tylko ten przepis (pomijając przepisy ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) określa, które zarządze‑
nia przewodniczącego są zaskarżalne zażaleniem, to należy przyjąć,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

330 Rozdział VIII. Terminy procesowe

że zarządzenie przewodniczącego o  zwrocie wniosku o  przywró-

cenie terminu do dokonania czynności procesowej (jakiejkolwiek)
nie podlega zaskarżeniu.

Zasadą jest, że zaskarżalne zażaleniem są postanowienia sądu

pierwszej instancji kończące postępowanie w  sprawie oraz
wymienione w art. 394 § 1 pkt 1–6 k.p.c. Postanowienie sądu pierw-
szej instancji o przywróceniu terminu do dokonania czynności pro‑
cesowej niewątpliwie nie jest postanowieniem kończącym postępo‑
wanie w sprawie ani nie zostało wymienione w enumeratywnej części
art. 394 k.p.c., nie podlega zatem zaskarżeniu.

Niezaskarżalność postanowienia sądu pierwszej instancji o przywró‑

ceniu uchybionego terminu do dokonania czynności procesowej nie
oznacza, że nie może być ono przedmiotem kontroli sądu drugiej
instancji. Postanowienie takie, jako niekończące postępowania w spra‑
wie, a  więc niezaskarżalne w  drodze zażalenia, należy do kategorii
postanowień, o których mowa w art. 380 k.p.c., w związku z czym na
wniosek strony, zgłoszony np. w apelacji, może być rozpoznane, jeżeli
miało wpływ na niekorzystne dla tej strony rozstrzygnięcie zawarte
w orzeczeniu zaskarżonym apelacją.

Wobec tego, że art.  380  k.p.c. dotyczy wyłącznie postanowień,

które poprzedzały wydanie zaskarżonego orzeczenia, przepis ten
nie będzie stanowił podstawy do kontroli zasadności postanowie‑
nia sądu pierwszej instancji o przywróceniu terminu do doko­nania
czynności w  postępowaniu wywołanym np.  wniesioną apelacją
(w tzw. postępowaniu międzyinstancyjnym). Podstawą prawną prze‑
prowadzenia takiej kontroli będzie art. 373 k.p.c. Zwrócił na to uwagę
Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  21.05.1998  r., III  CKN  471/97
(OSP 1999/4, poz. 83), w którym stwierdził, że w granicach kontroli
zachowania warunków apelacji, którą sąd drugiej instancji przepro‑
wadza na podstawie art.  373  k.p.c., mieści się również sprawdze-
nie zasadności przywrócenia uchybionego terminu do wniesienia
środka zaskarżenia. Sąd drugiej instancji, uznając bezzasadność
przywrócenia terminu, wyda postanowienie, na podstawie którego
odrzuci apelację.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zaskarżalność zarządzenia oraz postanowienia w przedmiocie wniosku...331

Postanowienie sądu drugiej instancji o  przywróceniu terminu do

wniesienia skargi kasacyjnej zostanie objęte kontrolą Sądu Najwyż‑
szego na podstawie art. 3986 § 3 k.p.c. Sąd drugiej instancji oraz Sąd
Najwyższy dokonują kontroli we wskazanym zakresie z urzędu. Nie‑
zależnie od tego strona zainteresowana przeprowadzeniem takiej kon‑
troli może zgłosić w tym zakresie odpowiedni wniosek, np. w odpo‑
wiedzi na skargę kasacyjną.

Na postanowienie o odrzuceniu lub oddaleniu wniosku o przywró‑

cenie terminu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy jest to posta‑
nowienie kończące postępowanie w sprawie. Nie wdając się w spór
doktrynalny dotyczący pojęcia postanowień kończących postępo‑
wanie w  sprawie oraz kryteriów ich definiowania, należy zwrócić
uwagę, że w ostatnim okresie Sąd Najwyższy, wypowiadając się w tej
kwestii, uznał za postanowienia kończące postępowanie w  sprawie
takie, które: zamykają drogę do wydania wyroku, kończą sprawę
jako pewną całość poddaną pod osąd, po których wydaniu dalsze
postępowanie nie może się toczyć, jak również takie, w  wyniku
których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania w  danej
sprawie dalszych czynności (por.  uzasadnienia: postanowienia SN
z  19.11.1996  r., III  CKN  12/96, OSNC 1997/4, poz.  41; uchwały
SN  (7) z  24.11.1998  r., III  CZP  44/98, OSNC 1999/5, poz.  87;
postanowienia SN z  11.08.1999  r., I  CKN  367/99, OSNC 2000/3,
poz.  48, oraz uchwały SN (7) z  31.05.2000  r., III  ZP 1/00, OSNC
2001/1, poz.  1, oraz z  6.10.2000  r., III  CZP  31/00, OSNC 2001/2,
poz. 22).

Przeciwieństwem postanowień kończących postępowanie w  sprawie

są postanowienia, które w  postępowaniu kończą jedynie zagadnie-
nia incydentalne, uboczne. Innymi słowy, sąd – realizując główny
cel, jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez wydanie
orzeczenia co do istoty sprawy – rozstrzyga wiele kwestii wstępnych
zmierzających do uporządkowania postępowania, usuwa pewne prze‑
szkody uniemożliwiające dalsze prowadzenie procesu, zamyka frag‑
ment sprawy – jej boczny nurt, rozstrzyga kwestie wpadkowe. Czyn‑
ności te podejmuje w formie postanowień, które z podanych przyczyn
należy kwalifikować jako postanowienia niekończące postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

332 Rozdział VIII. Terminy procesowe

w sprawie. Przy takim rozumieniu pojęcia postanowienia kończącego

postępowanie w  sprawie nie jest nim np.  postanowienie sądu pierw‑
szej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesie‑
nia apelacji, skoro po odmowie przywrócenia terminu do jej wniesie‑
nia zawsze dochodzi do wydania postanowienia o odrzuceniu apelacji
i właśnie to postanowienie, nie zaś wcześniejsze postanowienie odma‑
wiające przywrócenia terminu, a  więc dotyczące kwestii wpadkowej,
jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie.

Sąd w  postanowieniu o  oddaleniu wniosku o  przywrócenie terminu

do wniesienia apelacji powinien także orzec o  odrzuceniu apelacji
(np.  „oddala wniosek i  odrzuca apelację”). Praktykę polegającą na
zaniechaniu odrzucenia środka odwoławczego jako wniesionego po
terminie w razie oddalenia wniosku o przywrócenie terminu do jego
wniesienia należy uznać za nieprawidłową, nie znajduje ona bowiem
jurydycznego usprawiedliwienia, a  ponadto prowokuje do składania
zażalenia na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu do
wniesienia apelacji. Składanie zażalenia na postanowienie o  odrzu‑
ceniu apelacji, które nastąpiło w  następstwie bezzasadnej odmowy
przywrócenia terminu do jej wniesienia, jest uzasadnione tylko wów‑
czas, gdy skarżący w zażaleniu zażąda – na podstawie art. 380 k.p.c.
– skontrolowania prawidłowości oddalenia wniosku o  przywrócenie
terminu do wniesienia apelacji. Podobne uwagi należałoby poczynić
w  przypadku odmowy przywrócenia przez sąd drugiej instancji ter‑
minu do wniesienia skargi kasacyjnej.

Artykuł 380  k.p.c. ma zastosowanie w  postępowaniu przed Sądem

Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowienie
sądu drugiej instancji odrzucające kasację (obecnie skargę kasacyjną)
(postanowienie SN z  21.11.2001  r., 1 CZ  165/01, OSNC 2002/7–8,
poz.  102). Oznacza to, że Sąd Najwyższy – na podstawie art.  380
w  zw.  z  art.  3941 §  1 i  art.  397 §  2  k.p.c. – może na wniosek strony,
rozpatrując zażalenie na postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyj‑
nej, rozpoznać także, mające wpływ na jego wydanie, postanowienie
oddalające wniosek o  przywrócenie terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6.  Wzór wniosku o przywrócenie uchybionego terminu333

6.  Wzór wniosku o przywrócenie uchybionego

terminu 6.  Wzór wniosku o przywrócenie uchybionego terminu

Łódź, 14.01.2020 r.

Do
Sądu Rejonowego
Wydział Cywilny
w Zgierzu
Powód: Jan Ratajczak, zam. w Zgierzu, ul. Krótka 2,
reprezentowany przez pełnomocnika – adwokata Stefana Króla,
Kancelaria Adwokacka w Łodzi, ul. Sporna 2
Pozwany: Stefan Kwiatkowski, zam. w Zgierzu, ul. Długa 20
Sygn. akt: I C 212/13

WNIOSEK POWODA
o przywrócenie uchybionego terminu

W imieniu powoda, którego pełnomocnictwo załączam, wnoszę o przywrócenie

terminu do złożenia zażalenia na postanowienie tutejszego Sądu z  3.01.2020  r.
o zawieszeniu postępowania.

Uzasadnienie

Odpis postanowienia z 3.01.2020 r. o zawieszeniu postępowania w sprawie został

doręczony z uzasadnieniem powodowi w dniu 5.01.2020 r. Powód w okresie od
dnia 11.01. do dnia 12.01.2020 r., a zatem obejmującym także dwa ostatnie dni
(11–12.01.2020  r.) terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie o  zawie‑
szeniu postępowania, przebywał na leczeniu w  szpitalu w  Płocku w  związku
z nagłym zasłabnięciem w dniu 11.01.2020 r. podczas podróży do Łodzi.

Dowód: zaświadczenie z  pogotowia ratunkowego, odpis historii leczenia szpi‑

talnego.

Powód powrócił do domu w dniu 12.01.2016 r., następnego dnia ustanowił peł‑

nomocnika procesowego, któremu zlecił sporządzenie zażalenia na postano‑
wienie z  3.01.2020  r. o  zawieszeniu postępowania w  sprawie wraz z  wnioskiem
o przywrócenie terminu do jego wniesienia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

334 Rozdział VIII. Terminy procesowe

Przedstawione okoliczności wskazują, że powód uchybił terminowi do złożenia

zażalenia bez swojej winy, a  ponadto zachował tygodniowy termin do złożenia
wniosku o przywrócenie terminu. Wniosek zatem jest uzasadniony.

Stefan Król
(adwokat)

Załączniki:
1) pełnomocnictwo,
2) odpis wniosku,
3) zażalenie oraz odpis zażalenia,
4) zaświadczenie z pogotowia,
5) odpis historii leczenia szpitalnego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział IX

PISMA PROCESOWE.
POZEW. POWÓDZTWO
Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

1.  Pisma procesowe 1.  Pisma procesowe

1.1.  Uwagi ogólne

Jeśli strona składa wnioski i  oświadczenia poza rozprawą, czyni to

w pismach procesowych (art. 125 § 1 k.p.c.). Pisma procesowe skła‑
dane są w celu wszczęcia postępowania (pozew, wniosek) lub w toku
postępowania (np. odpowiedź na pozew, wniosek dowodowy).

Pismo procesowe powinno odpowiadać ogólnym wymaganiom

formalnym, określonym w  art.  126  k.p.c., tj.  zawierać oznacze‑
nie sądu, do którego jest skierowane, imiona i  nazwiska lub nazwy
stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników, oznaczenie
rodzaju pisma, osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na
poparcie przytoczonych okoliczności, podpis strony albo jej przed‑
stawiciela ustawowego lub pełnomocnika, wymienienie załączników.
Gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno
ponadto zawierać oznaczenie przedmiotu sporu oraz: oznaczenie
miejsca zamieszkania lub siedziby i  adresy stron, ich przedstawicieli
ustawowych i  pełnomocników, numer Powszechnego Elektronicz‑
nego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub numer identyfikacji
podatkowej (NIP) powoda będącego osobą fizyczną, jeżeli jest on
obowiązany do jego posiadania lub posiada go, nie mając takiego obo‑
wiązku, lub numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

336 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

jego braku – numer w innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP

powoda niebędącego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku wpisu
we właściwym rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany do
jego posiadania. Odnośnie do skutków niewskazania numeru PESEL
zob. pkt 1.2 niniejszego rozdziału.

Dalsze pisma procesowe, poza wskazanymi elementami, powinny

zawierać sygnaturę akt (art. 126 § 2 i 21 k.p.c.). Do pisma należy dołą‑
czyć pełnomocnictwo albo uwierzytelniony odpis pełnomocnictwa,
jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełno‑
mocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.). Jeżeli pełnomocnik dokonał wyboru
wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego,
uwierzytelniony odpis pełnomocnictwa wnosi się za pośrednictwem
tego systemu. Wymagania tego nie stosuje się do pism wnoszonych
w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 126 § 31 k.p.c.).
Do pisma procesowego należy dołączyć jego odpis oraz odpisy załącz‑
ników dla uczestników postępowania, a  ponadto, jeżeli w  sądzie nie
złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie każdego załącz‑
nika do akt sądowych.

Wymagania tego nie stosuje się w  elektronicznym postępowa-

niu upominawczym (art.  128 §  1 i  2  k.p.c.). Do pisma proceso‑
wego wnoszonego za pośrednictwem systemu teleinformatycz‑
nego dołącza się poświadczone elektronicznie odpisy załączników
(art.  128  k.p.c.). Pismo procesowe wniesione za pośrednictwem
systemu teleinformatycznego opatruje się bezpiecznym podpisem
elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowa‑
nego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym profilem zaufanym
ePUAP (art. 126 § 5 k.p.c.). Tryb zakładania i udostępniania konta
w systemie teleinformatycznym, za pomocą którego można wnosić
pisma procesowe, został określony w rozporządzeniu Ministra Spra‑
wiedliwości z  26.04.2016  r. w  sprawie trybu zakładania i  udostęp‑
niania konta w  systemie teleinformatycznym obsługującym postę‑
powanie sądowe (Dz.U. poz.  637), natomiast podpis potwierdzony
profilem zaufanym ePUAP – ustawa z 17.02.2005 r. o informatyza‑
cji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U.
z 2020 r. poz. 346 ze zm.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe337

Zawodowi pełnomocnicy uzyskują podpis elektroniczny na

potrzeby reprezentacji w  postępowaniu upominawczym z  certyfika‑
tem po złożeniu wniosku: adwokaci – zgodnie z  art.  37b pr. adw.;
radcowie prawni – zgodnie z  art.  229 u.r.pr.; rzecznicy patentowi –
zgodnie z art. 17a ustawy z 11.04.2001 r. o rzecznikach patentowych;
radcowie Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej – zgod‑
nie z art. 36 ustawy o PGRP.

W każdym piśmie należy podać wartość przedmiotu sporu lub war-

tość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od tej wartości zależy właściwość
rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwo‑
ławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna.
Pisma dotyczące części przedmiotu sporu lub zaskarżenia podlegają
opłacie tylko w stosunku do wartości tej części. Wartości przedmiotu
sporu lub zaskarżenia podaje się w  złotych, zaokrąglając w  górę do
pełnego złotego (art. 1261 § 1–3 k.p.c.).

Odnośnie do charakteru pisma przygotowawczego, o  którym

mowa w  art.  127, art.  2052 §  1 pkt  5 i  art.  2053 §  1  k.p.c., wyma‑
gań, jakie powinno spełniać i celu, w jakim jest składane – zob. roz‑
dział III pkt 2.3.7.

Pisma procesowe o  szczególnym charakterze powinny speł‑

niać dodatkowo wymagania określone m.in.  w  następujących
przepisach:
1) pozew – art. 187 k.p.c.;
2) wniosek wszczynający postępowanie nieprocesowe – art.  511
§  1  k.p.c., przy czym w  odniesieniu do poszczególnych rodzajów
spraw wniosek powinien spełniać warunki określone w przepisach:
a) wniosek o uznanie za zmarłego – art. 529 k.p.c.,
b) wniosek o zniesienie współwłasności – art. 617 k.p.c.,
c) wniosek o ustanowienie drogi koniecznej – art. 626 k.p.c.,
d) wniosek o  dokonanie wpisu w  księdze wieczystej –
art. 6262 k.p.c.,
e) wniosek o dział spadku – art. 680 k.p.c.,
f) wniosek o  złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego – art. 693 k.p.c.;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

338 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

3) sprzeciw od wyroku zaocznego – art. 344 § 2 k.p.c.;

4) zarzuty od nakazu zapłaty – art. 493 § 1 i 2 k.p.c.;
5) sprzeciw od nakazu zapłaty – art. 4803 § 2 k.p.c.;
6) sprzeciw w europejskim postępowaniu nakazowym – art. 16 roz‑
porządzenia nr 1896/2006 w zw. z art. 50519 § 1 k.p.c.;
7) sprzeciw w  elektronicznym postępowaniu upominawczym –
art. 50535 k.p.c.;
8) apelacja – art. 368 § 1 i 2 k.p.c.;
9) apelacja w postępowaniu uproszczonym – art. 5059 k.p.c.;
10) apelacja w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych rosz‑
czeń – art. 5059 w zw. z art. 50527 § 1 k.p.c.;
11) zażalenie – art. 394 § 3 k.p.c.;
12) skarga kasacyjna – art. 3984 k.p.c.;
13) skarga o wznowienie postępowania – art. 409 k.p.c.;
14) skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego
orzeczenia – art. 4245 § 1 k.p.c.

Pisma procesowe, które wszczynają postępowanie w sprawach wpad-

kowych, również powinny spełniać dodatkowe warunki formalne.

We wniosku o wyłączenie sędziego należy podać przyczynę wyłącze‑

nia (art. 50 § 1 k.p.c.), we wniosku o przywrócenie uchybionego ter‑
minu procesowego należy podać okoliczności uprawdopodobniające
przyczynę uchybienia i  dokonać uchybionej czynności (art.  169 §  2
i 3 k.p.c.).

Zgodnie z  art.  125 §  2  k.p.c., jeżeli przepis szczególny tak stanowi,

pisma procesowe wnosi się na urzędowych formularzach. Ustawą
z 4.07.2019 r. zniesiono obowiązek stosowania formularzy w postę-
powaniu procesowym zwykłym i postępowaniach odrębnych proce‑
sowych, pozostawiając obligatoryjne jego stosowanie w  niektórych
przepisach regulujących rozpoznanie sprawy w  trybie nieproceso‑
wym (np.  wniosek o  wpis w  postępowaniu wieczystoksięgowym –
art. 6262 § 1 k.p.c.). W europejskim postępowaniu w sprawach trans-
granicznych, którym objęte są europejskie postępowanie nakazowe
(art.  50515–50520  k.p.c.) oraz europejskie postępowanie w  sprawie
drobnych roszczeń (art. 50521–50527a k.p.c.), pozew należy wnieść na
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe339

formularzach stanowiących załączniki do rozporządzeń regulujących

obydwa te postępowania.

Fakultatywne stosowanie formularza przewiduje art. 767 § 31 k.p.c.

dla skargi na czynności komornika.

Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się za

pomocą systemu teleinformatycznego (drogą elektroniczną).

Do systemu teleinformatycznego odwołują się następujące przepisy

Kodeksu postępowania cywilnego: art.  9 (treść protokołów i  pism
udostępniana w  postaci elektronicznej), art.  1311 §  1 (doręczenie
w systemie teleinformatycznym), art. 158 § 5 pkt 2 (protokół elektro‑
niczny), art.  324 §  4 (wyrok utrwalony w  systemie teleinformatycz‑
nym), art. 50531 § 1 i 2, art. 50530 § 2 (w elektronicznym postępowaniu
upominawczym czynności sądu, referendarza i  przewodniczącego
utrwalane są wyłącznie w  systemie teleinformatycznym), art.  6268
§  21 (wpis na podstawie tytułu wykonawczego, o  którym mowa
w art. 783 § 4, istnienie i treść tego tytułu podlegają zweryfikowaniu
przez sędziego lub referendarza sądowego w  systemie teleinforma‑
tycznym), art.  6943 §  31, 32 i  5 oraz art.  6944 §  11 (wniosek złożony
do sądu rejestrowego drogą elektroniczną oraz doręczanie orzeczeń
i  pism sądowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego),
art. 781 § 13, art. 783 § 3 i 4, art. 7942 § 2, art. 795 § 2 i 3 (postanowie‑
nie o nadaniu klauzuli wykonalności w systemie teleinformatycznym
oraz bieg terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu –
skargi na postanowienie referendarza sądowego – wydane w systemie
teleinformatycznym), art.  816 §  2 (odnotowanie wyniku egzekucji
w systemie teleinformatycznym), art. 8795 § 1 i 2 (złożenie rękojmi za
pośrednictwem systemu teleinformatycznego), art. 8796 § 3 (przybicie
w systemie teleinformatycznym).

Zgodnie z  art.  132 §  1–12  k.p.c. w  toku sprawy adwokat, radca

prawny, rzecznik patentowy oraz Prokuratoria Generalna Rzeczy-
pospolitej Polskiej doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy
pism procesowych z  załącznikami. W  treści pisma procesowego
należy zamieścić oświadczenie o  doręczeniu odpisu pisma drugiej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

340 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

stronie albo o  nadaniu go przesyłką poleconą. Pisma niezawiera‑

jące powyższego oświadczenia podlegają zwrotowi bez wzywania do
usunięcia tego braku. Obowiązek wzajemnego doręczania pism pro‑
cesowych nie dotyczy wniesienia pozwu wzajemnego, apelacji, skargi
kasacyjnej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od
nakazu zapłaty, zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpiecze‑
nie powództwa, skargi o  wznowienie postępowania, skargi o  stwier‑
dzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia i  skargi
na orzeczenia referendarza sądowego, które należy złożyć w  sądzie
z  odpisami dla strony przeciwnej. Obowiązek ten nie dotyczy także
pism wnoszonych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego,
podlegających doręczeniu adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi
patentowemu lub Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej,
którzy dokonali wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu
teleinformatycznego.

Doręczenie adresatowi może nastąpić także przez wręczenie mu

pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu.

1.2.  Skutki niezachowania wymagań formalnych

pism procesowych
Jeżeli pismo procesowe dotknięte jest brakami formalnymi
uniemożliwiającymi nadanie mu dalszego biegu, przewodni-
czący (art.  130  i  n.  k.p.c.) lub referendarz sądowy (art.  1305  k.p.c.)
przeprowadzają postępowanie (nazywane przez praktyków „napraw‑
czym”), w  ramach którego braki pisma procesowego podlegają usu‑
nięciu. Braki mogą polegać na:
1) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesowych zwy‑
kłych;
2) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesowych szczegól‑
nych (podanych przykładowo w pkt 1.1 niniejszego rozdziału);
3) niezastosowaniu formularza bądź niezachowaniu warunków for‑
malnych określonych dla pism wnoszonych na formularzu;
4) niezastosowaniu obowiązku wniesienia pisma za pośrednictwem
systemu teleinformatycznego;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe341

5) niezachowaniu przy wnoszeniu pisma procesowego przymusu

adwokacko­‍‑radcowskiego;
6) niezachowaniu warunków formalnych pisma wniesionego przez
adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokura‑
torię Generalną Rzeczypospolitej;
7) nieuiszczeniu opłaty sądowej od pisma podlegającego opłacie;
8) niewskazaniu w pozwie (wniosku wszczynającym postępowanie
nieprocesowe) danych umożliwiających ustalenie przez sąd
numerów indywidualizujących strony (uczestników postępo‑
wania).

Niezachowanie wymagań formalnych pism procesowych zwykłych

Jeżeli pismo procesowe nie spełnia wymagań formalnych

(art. 126 i n. k.p.c.) i mają one taki charakter, że pismo procesowe nie
może otrzymać prawidłowego biegu, przewodniczący lub referendarz
sądowy wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawie‑
nia lub uzupełnienia pisma w terminie tygodniowym (art. 130 k.p.c.).
W skierowanym do strony wezwaniu do usunięcia braków formalnych
pisma powinien być zamieszczony pełny tekst zarządzenia przewod‑
niczącego (referendarza sądowego), ze wskazaniem terminu wyko‑
nania i  pouczeniem o  skutkach niewykonania zarządzenia. Termin
tygodniowy przewidziany w art. 130 k.p.c. – ponieważ jest terminem
ustawowym – nie może być przez przewodniczącego (referendarza
sądowego) ani skrócony, ani przedłużony. W  razie uchybienia mu
może być na podstawie art. 168 k.p.c. przywrócony.

Jeżeli pismo wymaga poprawienia lub uzupełnienia, a  ponadto nie

jest należycie opłacone, wezwanie do usunięcia określonych braków
pisma i uiszczenia opłat powinno być objęte jednym zarządzeniem.

W orzecznictwie przyjmuje się, że zachodzi podstawa do zastosowa-

nia art. 130 § 1 k.p.c., jeżeli pismo dotknięte jest brakiem:
1) określenia strony pozwanej, a także jej adresu;
2) określenia wartości przedmiotu sporu;
3) określenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie;
4) pełnomocnictwa;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

342 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

5) odpisów pism procesowych, a  w  przypadku pozwu – w  liczbie

odpowiadającej liczbie pozwanych.

Odnosząc się do niejednolicie rozstrzyganej kwestii, czy niewskaza-

nie w  pozwie (wniosku) w  ogóle dowodów na poparcie przytoczo‑
nych okoliczności jest brakiem formalnym pisma, należy odpowie‑
dzieć przecząco.

Nie są brakami formalnymi pisma uniemożliwiającymi nadanie mu

biegu (art. 130 k.p.c. nie ma zastosowania):
1) mylne oznaczenie pisma (błędna nazwa), o  charakterze pisma
bowiem decyduje nie jego nazwa, lecz treść i  cel wniesienia
(art. 130 § 1 zdanie drugie k.p.c.), np. pismu nazwanemu „skarga”
należy nadać bieg jako pozwowi, jeśli z jego treści wynika, że taki
jest jego charakter;
2) oczywiste niedokładności, które pozwalają w sposób niebudzący
wątpliwości odczytać rzeczywiste intencje strony, choć złożone
przez nią pismo odbiega od przyjętych wzorów;
3) pominięcie uczestników we wniosku o  wszczęcie postępowania
nieprocesowego, skoro sąd zobligowany jest z urzędu do ustale‑
nia kręgu osób zainteresowanych w  sprawie i  wezwania ich do
udziału (art. 510 § 2 k.p.c.);
4) pominięcie daty sporządzenia, skoro o wywołaniu skutków pro‑
cesowych decyduje nie data jego sporządzenia, lecz data złożenia
pisma w sądzie lub nadania w polskiej placówce pocztowej ope‑
ratora publicznego;
5) drobne niedokładności, omyłki liczbowe itp.

Nie wszczyna się postępowania przewidzianego

w art. 130 k.p.c., mimo że pismo dotknięte jest brakami, gdy:
pismo wpłynęło do sądu niewłaściwego, pismo podlega odrzuceniu,
braki usuwane są w innym trybie niż przewidziany w art. 130 k.p.c.,
a  mianowicie przez zastosowanie instytucji wstępnego badania
sprawy oraz czynności wyjaśniających w sprawach z zakresu prawa
pracy i  ubezpieczeń społecznych. Jeśli w  wyznaczonym terminie
wezwany nie uzupełnił stwierdzonych braków, przewodniczący (refe‑
rendarz sądowy) na podstawie art. 130 § 2 k.p.c. wydaje zarządzenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe343

o  zwrocie pisma. Zarządzenie dotyczące zwrotu pozwu (wniosku

nieprocesowego) doręcza się wraz z  uzasadnieniem (zarządzenie
jest zaskarżalne – art. 394 § 1 i art. 39822 § 1 k.p.c.) tylko powodowi
(art. 130 § 4 k.p.c.). Przy doręczeniu odpisu zarządzenia o zwrocie
pozwu (wniosku nieprocesowego) nie zwraca się tych pism. Pod‑
legają one zwrotowi dopiero po uprawomocnieniu się zarządzenia
o  zwrocie. Jeżeli nie zostało wykonane zarządzenie wzywające do
opłacenia, poprawienia lub uzupełnienia pisma w części dotyczącej
tylko niektórych żądań, zwrot pozwu (wniosku) dotyczy tylko tej
części (np.  „zwraca pozew w  części dotyczącej żądania zasądzenia
kwoty 10 000  zł”). Jest to więc zwrot symboliczny, pozew bowiem
pozostaje w  aktach sprawy i  otrzyma bieg w  części niedotknię‑
tej brakami formalnymi, a  stronie zostanie doręczony tylko odpis
zarządzenia. Gdy mimo wezwania pismo nie zostało w  zakreślo‑
nym terminie opłacone, poprawione lub uzupełnione i  nie może
otrzymać biegu co do niektórych żądań, przewodniczący wydziału
nadaje bieg pismu w  części, co do której nie zachodzą przeszkody
formalne. Zwrotu pozostałej części pisma dokonuje się przez dorę‑
czenie stronie odpisu zarządzenia.

Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże

z wniesieniem pisma procesowego do sądu, natomiast pismo popra‑
wione lub uzupełnione w  terminie wywołuje skutki od chwili jego
wniesienia (art. 130 § 2 i 3 k.p.c.).

   ozew wniesiony 1  lutego wywoła w  tej dacie skutki materialnoprawne

P
i procesowe, mimo że braki formalne pozwu zostaną uzupełnione w ter‑
minie tygodniowym wyznaczonym na podstawie art.  130 §  1  k.p.c. Jeśli
powód uzupełnił braki formalne pozwu po terminie i zażądał, aby nadać
pozwowi dalszy bieg, to przewodniczący po uprawomocnieniu się zarzą‑
dzenia o  zwrocie pozwu powinien zarządzić zakreślenie numeru sprawy
oraz wpisanie jej pod nowy numer z zaznaczeniem na pozwie, że datą jego
wniesienia jest data uzupełnienia braków.

Najistotniejszym skutkiem wytoczenia powództwa jest skutek mate‑

rialnoprawny w  postaci przerwy biegu terminów przedawnienia,
zasiedzenia, a także terminów zawitych.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

344 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

  J eśli dochodzone roszczenie np. przedawniało się 5 lutego, to pozew wnie‑

siony 1 lutego spowoduje przerwę biegu przedawnienia, jeżeli jego braki
zostaną uzupełnione w  wyznaczonym terminie tygodniowym, natomiast
pozew uzupełniony po tym terminie skutku tego nie wywoła.

Niezachowanie wymagań formalnych pism procesowych szczegól-

nych

W  postępowaniu mającym na celu usunięcie braków formalnych

szczególnych pism procesowych stosuje się albo art.  130 §  1  k.p.c.
(np.  w  przypadku pozwu), albo przepisy poświęcone takim pismom
(np. art. 3986 § 1 k.p.c., dotyczący skargi kasacyjnej).

Niezastosowanie formularza bądź niezachowanie warunków for-

malnych określonych dla pism wnoszonych na formularzu

Zgodnie z art. 1301 § 11 i 2 k.p.c. w razie niezastosowania formularza

bądź niezachowania warunków formalnych określonych dla pisma
(zwykłego lub szczególnego), które powinno zostać wniesione na for‑
mularzu, przewodniczący lub referendarz sądowy wzywają stronę do
jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym, przesy‑
łając stronie złożone pismo. W zarządzeniu zawierającym to wezwa‑
nie powinny być wskazane wszystkie braki pisma oraz pouczenie,
że w razie bezskutecznego upływu terminu lub ponownego złożenia
pisma dotkniętego brakami pismo zostanie zwrócone (np.  wniosek
w postępowaniu wieczystoksięgowym).

Niespełnienie obowiązku wniesienia pisma drogą elektroniczną

Przepisy przewidujące wnoszenie pism za pomocą systemu teleinfor‑

matycznego (drogą elektroniczną) zawarte są w art. 50528–50539 k.p.c.,
dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego.

Niezachowanie przymusu adwokacko­‍‑radcowskiego

Zgodnie z art. 871 k.p.c. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym,

a także w przypadku czynności procesowych (m.in. wnoszenia pism)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe345

związanych z  tym postępowaniem, ale dokonywanych przed sądem

niższej instancji, obowiązuje – z  wyjątkami wskazanymi w  §  2 i  3 –
zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych (tzw. przy‑
mus adwokacko­‍ ‑radcowski w  zakresie zastępstwa procesowego)
a w sprawach własności przemysłowej także przez rzeczników paten-
towych (tzw. przymus rzeczników patentowych w zakresie zastępstwa
procesowego). Według art.  130 §  5  k.p.c. pisma procesowe sporzą‑
dzone z naruszeniem art. 871 k.p.c. podlegają zwrotowi bez wzywania
do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zarządzenie
przewodniczącego o  zwrocie pisma nie podlega zaskarżeniu. Skarga
kasacyjna sporządzona z  naruszeniem art.  871  k.p.c. podlega odrzu‑
ceniu jako niedopuszczalna (art.  3986 §  2  k.p.c.). Taki sam skutek
nastąpi w  przypadku odrzucenia skargi o  stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 42412 k.p.c.). W razie odrzu‑
cenia tych skarg przez sąd drugiej instancji (wyjątkowo także przez
sąd pierwszej instancji w przypadku skargi z art. 4241 k.p.c.) przysłu‑
guje zażalenie do Sądu Najwyższego (art.  3941 §  1 w  zw.  z  art.  3986
§ 2 in fine k.p.c. oraz art. 4246 § 3 k.p.c.).

Niezachowanie warunków formalnych pisma wniesionego przez

adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokurato-
rię Generalną Rzeczypospolitej

Zgodnie z  art.  1301a  k.p.c. jeżeli pismo procesowe wniesione przez

adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię
Generalną Rzeczypospolitej Polskiej nie może otrzymać prawidło‑
wego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, prze-
wodniczący lub referendarz sądowy zwraca pismo stronie bez
wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia. Mylne oznaczenie
pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią
przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właś­
ciwym. W  zarządzeniu o  zwrocie pisma wskazuje się braki, które
stanowią podstawę zwrotu. Jeżeli pismo zostanie ponownie wnie‑
sione w terminie tygodnia od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie
pisma i  nie jest dotknięte brakami, wywołuje skutek od daty pier‑
wotnego wniesienia. Skutek ten nie następuje w przypadku kolejnego
zwrotu pisma, chyba że zwrot nastąpił na skutek braków uprzednio
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

346 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

niewskazanych. Przytoczona regulacja dotyczy każdego pisma proce‑

sowego wnoszonego w  sprawie i  dotyczy pisma wniesionego osobi‑
ście przez pełnomocnika, nie zaś przez stronę reprezentowaną przez
zawodowego pełnomocnika procesowego.

Przez braki formalne należy rozumieć wadliwości wynikające z  nie‑

zachowania zarówno wymagań ogólnych pism procesowych, jak
i  warunków wyraźnie określonych w  przepisach szczególnych dla
poszczególnych rodzajów pism (por.  orzeczenia SN z  5.11.1970  r.,
II CZ 136/70, LEX nr 6816, z 6.06.1977 r., II CZ 45/77, OSNCP 1978/3,
poz. 51, i z 10.03.1980 r., IV CR 28/80, LEX nr 8219; zob. uchwała SN
z 24.10.2001 r., III CZP 53/01, LEX nr 49107). Na zarządzenie prze‑
wodniczącego o  zwrocie pozwu przysługuje zażalenie (art.  394 §  1
pkt 2 k.p.c.). Przepis art. 1301a k.p.c. nie ma zastosowania – z powodów
uwarunkowań technicznych systemu teleinformatycznego – w  elek‑
tronicznym postępowaniu upominawczym (art. 50529 § 1 k.p.c.).

Nieuiszczenie opłaty sądowej od pisma podlegającego opłacie

Sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego

nie została uiszczona należna opłata. Nie żąda się opłaty od pisma,
jeżeli już z  jego treści wynika, że podlega ono odrzuceniu (art.  1262
§  1 i  2  k.p.c.). Przepisy ustawy z  28.07.2005  r. o  kosztach sądowych
w sprawach cywilnych określają, jakie pisma podlegają opłatom sądo‑
wym. Jeżeli wysokość opłaty zależy od wartości przedmiotu sporu lub
wartości przedmiotu zaskarżenia, należy tę wartość wskazać w  zło‑
tych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego, chyba że przedmiotem
sprawy jest kwota pieniężna (art. 1261 k.p.c.).

Postępowanie w  przedmiocie usuwania braku polegającego

na nieuiszczeniu od pisma należnej opłaty sądowej prze-
biega odmiennie w  zależności od tego, czy strona wnosi je osobi-
ście, czy też wnosi je zawodowy pełnomocnik strony, tj.  adwokat,
radca prawny lub rzecznik patentowy. W  pierwszym przypadku
ma zastosowanie art.  130  k.p.c. (por.  uwagi dotyczące niezachowa‑
nia wymagań formalnych pism procesowych zwykłych). W  drugim
przypadku, z uwzględnieniem zastrzeżenia, że pismo podlega opłacie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Pisma procesowe347

w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej wartości

przedmiotu sporu, postępowanie przebiega zgodnie z  art.  1302 §  1
i  2  k.p.c. Pismo nienależycie opłacone zostanie – bez wzywania do
uzupełnienia tego braku – zwrócone zarządzeniem przewodniczą‑
cego lub referendarza sądowego. Jeśli w  terminie tygodniowym od
dnia doręczenia zarządzenia opłata zostanie uiszczona, pismo wywo‑
łuje skutek od daty pierwotnego wniesienia.

Ten tryb postępowania nie ma zastosowania w przypadku nieuiszczenia

należnej opłaty od środka zaskarżenia wniesionego przez zawodowego
pełnomocnika procesowego po 1 lipca 2009 r. (z tym dniem uchylony
został art.  1302 §  3 i  4  k.p.c.). W  razie wniesienia po 1  lipca 2009  r.
przez zawodowego pełnomocnika nieopłaconego środka zaskarżenia
sąd stosuje art. 130 § 1 k.p.c. – z modyfikacją dotyczącą właściwego dla
środków prawnych rygoru, tj.  nie z  rygorem zwrotu środka zaskarże‑
nia, lecz jego odrzucenia, ale po uprzednim bezskutecznym wezwaniu
do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodniowym (zob. postano‑
wienie SN z 3.02.2010 r., II CZ 79/09, LEX nr 585775).

Stanowisko takie potwierdził Sąd Najwyższy w  uchwale (7)

z  15.06.2010  r., II  UZP 4/10 (OSNP 2011/3–4, poz.  38), uznając,
że nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę
prawnego po wejściu w życie ustawy z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 234, poz. 1571) podlega odrzuceniu w razie niewykonania zarzą‑
dzenia wzywającego do opłacenia skargi (art. 3986 § 2 w zw. z art. 130
§ 1 k.p.c.).

Pismo, które wnosi się wyłącznie za pośrednictwem systemu tele‑

informatycznego, tj.  w  elektronicznym postępowaniu upominaw-
czym, wnosi się (zarówno przez stronę osobiście, jak i  przez zawo‑
dowego pełnomocnika procesowego) wraz z opłatą. Pismo wniesione
bez opłaty nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże z  wniesieniem
pisma do sądu, o czym sąd poucza wnoszącego pismo. W przypadku
wniesienia pisma podlegającego opłacie z  naruszeniem obowiązku
jego opłacenia przewodniczący zawiadamia wnoszącego pismo
o  bezskuteczności czynności. W  razie jednoczesnego wniesienia za
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

348 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

pośrednictwem systemu teleinformatycznego więcej niż jednego

pisma podlegającego opłacie żadne z  tych pism nie wywołuje skut‑
ków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu, jeżeli nie uisz‑
czono opłaty w wysokości sumy opłat należnych od wszystkich pism
(art.  130 §  6–7  k.p.c.). Tego szczególnego uregulowania nie stosuje
się, jeżeli powód jest zwolniony od kosztów sądowych z mocy prawa
(art. 130 § 6 k.p.c.).

Usuwanie braków formalnych pism w  sprawach rejestrowych i  wie‑

czystoksięgowych – zważywszy na odmienność regulacji zawartych
w aktach prawnych poza kodeksem postępowania cywilnego – wyma‑
gałoby odrębnego, szerokiego opracowania. Z  tego względu zostało
pominięte.

Nieuiszczenie lub nieuzupełnienie opłaty sądowej w toku postępo-

wania

Jeżeli w  toku postępowania na skutek rozszerzenia powództwa lub

jego zmiany w  inny sposób powstał obowiązek opłacenia pisma
lub jego opłacenia w  wyższej kwocie, sąd o  obowiązku poniesienia
opłaty lub jej uzupełnieniu nie orzeka – jak było w  stanie prawnym
przed wejściem w życie ustawy z 4.07.2019 r. – w w orzeczeniu koń‑
czącym postępowanie. Innymi słowy, nie ma już obowiązku prowa‑
dzenia postępowania niezależnie od uiszczenia opłaty na wezwanie.
W  takiej sytuacji – zgodnie z  art.  1303 §  1  k.p.c. – mają odpowied‑
nie zastosowanie przepisy art.  1261, art.  1262, art.  130 §  1 i  §  11,
art.  1302  k.p.c. W  przypadku zatem nieopłacenia wniesionego przez
adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego wspomnianego
pisma podlegającego opłacie stałej lub stosunkowej, przewodniczący
zwróci to pismo bez wezwania o  uiszczenie opłaty. Znowelizowane
§  2 i  3 art.  1303 regulują zawierają szczegółowe, także odnoszące się
do innych sytuacji, regulacje związane z uzupełnieniem opłaty w toku
postępowania.

Niewskazanie w  pozwie (wniosku wszczynającym postępowanie

nieprocesowe) danych umożliwiających ustalenie przez sąd nume-
rów indywidualizujących strony (uczestników postępowania)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo349

Regulacje przyjęte w art. 126 § 2 pkt 3, art. 2081 i 177 § 1 pkt 6 k.p.c.,

w  których zostały określone obowiązki powoda (wnioskodawcy)
oraz sądu w zakresie ustalenia numerów indywidualizujących strony
(PESEL, NIP, numer w  Krajowym Rejestrze Sądowym), wywołały
wątpliwości, których wyrazem było skierowane do Sądu Najwyższego
zagadnienie prawne, rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy w  uchwale
z 26.02.2014 r., III CZP 137/13 (OSNC 2015/1, poz. 2), stwierdzającej,
że przed doręczeniem pozwu i rozpoczęciem rozprawy sąd nie może
zawiesić postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. na sku‑
tek niewskazania przez powoda danych pozwalających na ustalenie
numerów, o których mowa w art. 2081 k.p.c. Po rozpoczęciu rozprawy
zawieszenie postępowania na tej podstawie może nastąpić tylko wtedy,
gdy uzyskanie danych umożliwiających ustalenie wskazanych nume‑
rów nie jest możliwe. Treść uchwały wskazuje na potrzebę elastycz‑
nego działania sądu w sytuacji, gdy występują trudności w ustaleniu
numeru indywidualizującego pozwanego.

2.  Pozew a powództwo 2.  Pozew a powództwo

2.1.  Uwagi ogólne

Pozew jest pismem procesowym. Jego szczególne znaczenie polega

na tym, że jest pierwszym pismem procesowym, w  którym powód
określa żądanie i  na uzasadnienie tego żądania przytacza okolicz‑
ności faktyczne. Przez wniesienie pozwu powód wytacza powódz-
two, tzn. zgłasza do sądu żądanie wydania określonej treści wyroku,
oparte na przytoczonych okolicznościach faktycznych. Wobec tego,
że pozew uzewnętrznia powództwo, stosunek pozwu i  powództwa
można określić jako stosunek formy do treści. Pozew, będąc szcze‑
gólnym, kwalifikowanym rodzajem pisma procesowego, powinien
spełniać ogólne warunki pisma procesowego, które zostały określone
w  art.  126  k.p.c., a  ponadto powinien czynić zadość wymaganiom
wskazanym w art. 187 § 1 k.p.c.

Brak w  pozwie adresu pozwanego powinien być usunięty przez

wydanie zarządzenia w  trybie art.  130  k.p.c. (brak w  pozwie adresu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

350 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

powoda nie może być z  oczywistych względów usunięty w  tym

trybie). Niewykonanie zarządzenia przez powoda wywoła skutek
w postaci zwrotu pozwu. Sąd Najwyższy, odpowiadając na przedsta‑
wione mu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: „Czy niewskazanie
przez powoda w pozwie miejsca zamieszkania pozwanego, będącego
osobą fizyczną – przy jednoczesnym wskazaniu miejsca jego pracy,
w sposób umożliwiający doręczanie pism procesowych – stanowi brak
formalny pozwu uzasadniający zarządzenie zwrotu pozwu?”, podjął
uchwałę: „Niewskazanie przez powoda w  pozwie miejsca i  adresu
zamieszkania pozwanego będącego osobą fizyczną jest brakiem for‑
malnym pozwu uniemożliwiającym nadanie mu prawidłowego biegu”.
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy, uznając, że jest to brak for‑
malny uniemożliwiający nadanie pozwowi prawidłowego biegu, ze
skutkami określonymi w  art.  130 §  2  k.p.c., stwierdził, że: „Zgodnie
z  art.  44g i  n. ustawy z  10.04.1974  r. o  ewidencji ludności i  dowo‑
dach osobistych (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.),
dane osobowe ze zbiorów meldunkowych, zbioru PESEL oraz
ewidencji wydanych i  unieważnionych dowodów osobistych są dla
obywateli dostępne, pod kontrolą sądów administracyjnych, po wyka‑
zaniu interesu prawnego. Z  kolei skutkiem nieoznaczenia w  pozwie
adresu pozwanego – mimo wezwania i upływu terminu – jest zwrot
pozwu, który nie udaremnia ponownego wniesienia pozwu wolnego
od braków. Nie należy także pomijać przewidzianej w art. 143 k.p.c.
możliwości ustanowienia kuratora dla pozwanego, którego miejsce
pobytu nie jest znane” (uchwała SN z  17.07.2014  r., III  CZP  43/14,
OSNC 2015/5, poz. 57).

Inaczej należy ocenić sytuację, gdy w pozwie adres pozwanego nie

został wskazany, ale powód zażądał ustanowienia kuratora dla
pozwanego nieznanego z miejsca pobytu. W takim przypadku prze‑
wodniczący powinien w pierwszej kolejności rozpoznać ten wniosek.
W  razie uznania, że wniosek nie został uprawdopodobniony, prze‑
wodniczący wyda zarządzenie o  oddaleniu wniosku o  ustanowienie
kuratora dla pozwanego (zarządzenie przewodniczącego o oddaleniu
wniosku nie jest zaskarżalne), a następnie wzywa powoda do wskaza‑
nia w wyznaczonym terminie adresu pozwanego pod rygorem zawie‑
szenia postępowania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo351

Gdyby okazało się, że wskazany przez powoda adres pozwanego jest

niewłaściwy, sąd powinien ponownie wyznaczyć powodowi termin na
wskazanie prawidłowego adresu pozwanego pod rygorem zawiesze‑
nia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 in principio k.p.c.

W  pozwie powód powinien podać dane, które go identyfikują

z  konkretnym numerem pochodzącym ze zbiorów umożliwiają-
cych taką identyfikację. Niewskazanie tych danych stanowi brak for‑
malny pozwu (wniosku) podlegający usunięciu na podstawie art. 130
§ 1 k.p.c., a więc ze skutkiem zwrotu pozwu w razie nieusunięcia tego
braku w  terminie tygodniowym oznaczonym w  zarządzeniu prze‑
wodniczącego.

Powód nie ma obowiązku wskazania w  pozwie numeru identyfi-

kującego pozwanego, obciążony jest natomiast obowiązkiem poda‑
nia takich danych, które pozwolą sądowi dysponującemu systemem
informatycznym obsługującym zbiór numerów PESEL i innych usta‑
lić numer osoby, którą powód wskazał jako pozwanego. Ustalenie
numeru identyfikującego pozwanego należy traktować jako oko-
liczność warunkującą wydanie orzeczenia rozstrzygającego istotę
sprawy (wyroku w  procesie, postanowienia co do istoty sprawy
w postępowaniu nieprocesowym). Właściwym etapem postępowania
sądowego, w  ramach którego należy podjąć czynności w  celu usta‑
lenia numeru identyfikującego pozwanego, jest etap poprzedzający
doręczenie pozwanemu odpisu pozwu. Bezskuteczność tych czyn-
ności nie daje podstaw do zawieszenia postępowania na podstawie
art.  177 §  1 pkt  6 in fine  k.p.c., tj.  z  powodu braku danych umoż‑
liwiających ustalenie numeru identyfikującego pozwanego, może
bowiem się okazać, że dane te sąd uzyska od pozwanego, któremu
pozew zostanie skutecznie doręczony. Zawieszenie postępowania na
podstawie art. 177 § 1 pkt 6 in fine k.p.c. stanie się aktualne dopiero
na rozprawie w  sytuacji, gdy mimo skutecznego doręczenia pozwu
pozwany nie stawi się, a sąd nie będzie dysponował danymi umożli‑
wiającymi ustalenie numeru PESEL (NIP, KRS) pozwanego. W takiej
sytuacji wydanie wyroku zaocznego nie jest możliwe, skoro w  świe‑
tle wykładni celowościowej wskazanych regulacji ustalenie numeru
identyfikującego pozwanego stanowi warunek wydania wyroku.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

352 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Takiej wykładni art.  2081 i  177 §  1 pkt  6  k.p.c. dokonał Sąd

Najwyższy w  uchwale z  26.02.2014  r., III  CZP  137/13, OSNC
2015/1, poz.  2, stwierdzając: „Przed doręczeniem pozwu i  rozpo‑
częciem rozprawy sąd nie może zawiesić postępowania na podsta‑
wie art.  177 §  1 pkt  6  k.p.c. na skutek niewskazania przez powoda
danych pozwalających na ustalenie numerów, o  których mowa
w art. 2081 k.p.c. Po rozpoczęciu rozprawy zawieszenie postępowania
na tej podstawie może nastąpić tylko wtedy, gdy uzyskanie danych
umożliwiających ustalenie wskazanych numerów nie jest możliwe”.

Regulacje dotyczące numerów identyfikujących strony postępowania

sądowego zawarte są także w § 4 rozporządzenia Ministra Sprawied‑
liwości z 6.08.2014 r. w sprawie określenia brzmienia klauzuli wyko‑
nalności (Dz.U. poz. 1092).

Pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym wnosi się do

sądu wyłącznie w  formie elektronicznej przez wypełnienie elektronicz‑
nego formularza; forma papierowa jest wyłączona. E-sądem jest Sąd
Rejonowy w Lublinie (VI Wydział Cywilny). W celu wniesienia pozwu
i innych pism należy skorzystać ze strony internetowej www.e­‍‑sad.gov.pl.
Po wejściu na tę stronę należy założyć konto w systemie teleinforma-
tycznym, podając imię, nazwisko, numer PESEL (osoby mające taki
numer) oraz numer dokumentu tożsamości, a także miejsce urodzenia,
adres poczty elektronicznej oraz adres do korespondencji, a  ponadto
wskazać nazwę użytkownika i  hasło. Następnym etapem postępowania
jest dokonanie automatycznej weryfikacji imion, nazwiska oraz numeru
PESEL w zbiorze PESEL, jeśli dana osoba ma numer PESEL. Konto udo‑
stępniane jest użytkownikowi wyłącznie po uwierzytelnieniu. Następuje
ono za pomocą podpisu elektronicznego. W  przypadku użytkownika
masowego podpis elektroniczny jest składany przez podanie nazwy
użytkownika i hasła. W przypadku osób posługujących się bezpiecznym
podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwali‑
fikowanego certyfikatu podpis elektroniczny jest składany za pomocą
danych do składania tego podpisu.

Kolejny etap postępowania polega na wypełnieniu przez stronę for-

mularza on­‍‑line. Zawiera on w  szczególności: dane identyfikacyjne
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo353

powoda i  pozwanego, określenie żądania pozwu oraz wnioski dodat‑

kowe. W  elektronicznym postępowaniu upominawczym należy
w pozwie przytoczyć dowody. Nie dołącza się do niego natomiast załącz‑
ników oraz odpisu pełnomocnictwa procesowego – jeśli strona ma być
zastępowana przez pełnomocnika procesowego (art. 126 § 31 k.p.c.).

Pozew w  elektronicznym postępowaniu upominawczym powinien

zawierać dane niezbędne do identyfikacji osoby wnoszącej pismo.
Danymi takimi są: imię i nazwisko, adres, siedziba, ale również nie‑
powtarzalny identyfikator. Dla osoby fizycznej takim identyfikatorem
jest numer PESEL, natomiast dla powoda innego niż osoba fizyczna
jest nim NIP i właśnie z takim identyfikatorem wiążą się login i hasło.
Do numeru PESEL jest przypisane imię i  nazwisko. Dane te są nie‑
zbędne do identyfikacji osoby z podpisem elektronicznym, gdyż bez
ich wskazania nie jest możliwe wygenerowanie podpisu elektronicz‑
nego. W praktyce dla uzyskania podpisu już samo przygotowywanie
pozwu będzie wymagać podania takiego identyfikatora.

W  pozwie powód powinien wskazać dowody na poparcie swoich

twierdzeń. Dowodów nie dołącza się do pozwu (art.  50532  k.p.c.).
W  przypadku gdy stronę reprezentuje pełnomocnik, obowiązany
jest on jednoznacznie wskazać osobę reprezentowaną, powołać się
na udzielone mu pełnomocnictwo oraz określić jego zakres i rodzaj.
Pozew może być kierowany przez podmioty zagraniczne. Może on być
kierowany także przeciwko pozwanym będącym podmiotami zagra‑
nicznymi – jeśli doręczenie nakazu może nastąpić w  kraju. W  elek‑
tronicznym postępowaniu upominawczym nie stosuje się bowiem
doręczeń zagranicznych. Jeśli doręczenie nakazu nie może nastąpić
w kraju, sąd uchyla nakaz zapłaty i umarza elektroniczne postępowa‑
nie upominawcze. Poucza ponadto o możliwości wniesienia powódz‑
twa do sądu właściwego.

Według art. 126 § 5 k.p.c. pismo wniesione za pośrednictwem

systemu teleinformatycznego opatruje się bezpiecznym podpi-
sem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifiko‑
wanego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym profilem zaufanym
ePUAP. Pojęcie podpisu elektronicznego obejmuje również – choć nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

354 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

tylko – bezpieczny podpis elektroniczny weryfikowany ważnym kwa‑

lifikowanym certyfikatem. Wyjątek od zasady wyrażonej w  art.  126
§  5  k.p.c. dotyczy elektronicznego postępowania upominawczego,
w którym wystarczający jest podpis elektroniczny nadawany w syste‑
mie teleinformatycznym obsługującym to postępowanie.

W  elektronicznym postępowaniu upominawczym mają zastosowanie

ponadto rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.12.2009 r. zmie‑
niające rozporządzenie w  sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych
w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 221, poz. 1747) oraz rozporządzenie
Ministra Sprawiedliwości z 6.10.2016 r. w sprawie czynności sądu zwią‑
zanych z  nadawaniem klauzuli wykonalności elektronicznym tytułom
egzekucyjnym oraz sposobu przechowywania i  posługiwania się elek‑
tronicznymi tytułami wykonawczymi (Dz.U. poz. 1739).

Na podstawie rozporządzenia nr  861/2007 wprowadzone zostało do

polskiego postępowania cywilnego jednolite kontradyktoryjne postępo‑
wanie rozpoznawcze przewidziane dla dochodzenia roszczeń pienięż‑
nych i niepieniężnych o wartości przedmiotu sporu nieprzekraczającej
2000 euro (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XX pkt 8.3). W europej-
skim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, które ma charak‑
ter fakultatywny w tym znaczeniu, że jest wszczynane tylko wtedy, gdy
taka jest wola powoda, pozew wnosi się na formularzu A stanowiącym
załącznik  I do rozporządzenia nr  861/2007. Jeśli – jak stanowi art.  4
ust.  4 rozporządzenia nr  861/2007 – informacje przedstawione przez
powoda nie są dostatecznie jasne lub odpowiednie, a także w przypadku
niewłaściwego wypełnienia formularza pozwu, sąd umożliwia powo‑
dowi uzupełnienie lub skorygowanie danych zawartych w formularzu
pozwu lub dostarczenie uzupełniających informacji lub dokumentów,
lub cofnięcie pozwu – w terminie określonym przez sąd. W tym celu
sąd korzysta z formularza B, stanowiącego załącznik II do rozporządze‑
nia nr  861/2007. Postępowania tego nie uruchamia się w  przypadku,
gdy powództwo jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne.

Zgodnie z  art.  4 ust.  4 rozporządzenia nr  861/2007 pozew zostaje

zwrócony, jeżeli „powództwo jest oczywiście bezzasadne lub nie‑
dopuszczalne lub powód nie uzupełni lub nie skoryguje danych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo355

zawartych w  formularzu w  określonym terminie”. W  przepisie tym

wskazano trzy przyczyny „zwrócenia” pozwu, które z punktu widze‑
nia uregulowań w  Kodeksie postępowania cywilnego wywołują trzy
różne skutki procesowe, a mianowicie:
1) zwrot pozwu (na podstawie zarządzenia przewodniczącego
w razie nieuzupełnienia braków formalnych);
2) odrzucenie pozwu (na podstawie postanowienia sądu w  razie
stwierdzenia jego niedopuszczalności);
3) oddalenie powództwa (na podstawie wyroku lub postanowienia
co do istoty sprawy wydanego w postępowaniu nieprocesowym
wskutek stwierdzenia bezzasadności roszczenia).

Mając na względzie regulację zawartą w art. 4 ust. 4 rozporządzenia

nr  861/2007, polski ustawodawca przyjął, że w  europejskim postę‑
powaniu w  sprawie drobnych roszczeń sąd o  zwrocie pozwu orzeka
w  formie postanowienia (art.  50524  k.p.c.). Postanowienie o  zwrocie
pozwu – jako kończące postępowanie w  sprawie – podlega zaskar‑
żeniu zażaleniem (art.  394 §  1  k.p.c.). Rozwiązanie takie odpowiada
wymaganiom rozporządzenia nr  861/2007, a  jednocześnie pozosta‑
wia niezmienione reguły co do wspomnianych skutków procesowych,
wynikające z Kodeksu postępowania cywilnego.

Jeśli nie nastąpi zwrot pozwu, sąd nadaje mu dalszy bieg zgodnie
z art. 5 rozporządzenia nr 861/2007, który przewiduje możliwość zło‑
żenia odpowiedzi na pozew i wniesienia powództwa wzajemnego.

Europejskie postępowanie nakazowe – wprowadzone do polskiej

procedury na podstawie rozporządzenia nr  1896/2006 – jest wszczy‑
nane wniesieniem pozwu sporządzanego z  wykorzystaniem formu‑
larza stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia. Pozew musi
zawierać oświadczenie powoda, że podane informacje są – zgodnie
z  jego najlepszą wiedzą i  przekonaniem – prawdziwe oraz że przyj‑
muje on do wiadomości, iż umyślne podanie nieprawdziwych infor‑
macji może skutkować zastosowaniem odpowiednich sankcji zgodnie
z prawem krajowym (art. 7 ust. 3 rozporządzenia nr 1896/2006). Roz‑
porządzenie nr  1896/2006 pozostawia zatem prawu krajowemu ure‑
gulowanie ewentualnych sankcji za umyślne podanie nieprawdziwych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

356 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

informacji w pozwie. Z punktu widzenia prawa polskiego w grę wcho‑

dzi jedynie stosowanie art. 103 k.p.c., jednak będzie to raczej sytuacja
wyjątkowa. Szerzej na temat tego postępowania – zob.  Metodyka...,
rozdział XX pkt 8.2.

2.2.  Pismo niebędące pozwem

Pismo, które zostało wniesione jako pozew, a  z  którego nie wynika

żądanie rozstrzygnięcia sporu o charakterze sprawy cywilnej, nie jest
w istocie pozwem (pozoruje pozew). Takie pismo przewodniczący –
zgodnie z art. 1861 k.p.c. – zwraca wnoszącemu bez żadnych dalszych
czynności, chyba że wyjątkowe okoliczności uzasadniają nadanie mu
biegu. Wskazane w  tym przepisie zastrzeżenie „chyba że wyjątkowe
okoliczności uzasadniają nadanie mu dalszego biegu”, nie może ozna‑
czać, że pismu takiemu zostanie nadany bieg procesowy w sądzie. Jeśli
pismo nie jest pozwem, to żadne „wyjątkowe okoliczności” nie mogą
uzasadniać nadania takiemu pismu biegu mającemu na celu uczynie‑
nia z tego pisma pozwu. Pismo będące pozwem (zawierające żądanie),
jeśli dotknięte jest brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie
mu dalszego biegu, przewodniczący lub referendarz sądowy przepro‑
wadzają na podstawie odpowiednio art. 130 lub 1305 k.p.c. postępo‑
wanie, w ramach którego dostrzeżone braki mogą być usunięte.

Przez „wyjątkowe okoliczności”, o  których mowa w  art.  1861  k.p.c.,

należy rozumieć podane w piśmie niebędącym pozwem i jego załącz‑
nikach takie okoliczności, które usprawiedliwiają „nadanie pismu
dalszego biegu” w sądzie w ramach skargowego postępowania admi‑
nistracyjnego, albo mogą stanowić podstawę wszczęcia z  urzędu
sprawy w sądowym postępowaniu nieprocesowym lub egzekucyjnym.
Za wątpliwy uznać należy pogląd, że przez „nadanie pismu dalszego
biegu” z  powodu wyjątkowych okoliczności należy rozumieć prze‑
słanie pisma organowi administracji publicznej lub samorządowej
czy też jakiejkolwiek organizacji pozasądowej. „Dalszy bieg” pisma
oznacza bieg w  sądowych jednostkach organizacyjnych. Przema‑
wia za tym chociażby okoliczność, że w  razie bezzasadnego zwrotu
pisma wnoszącemu przysługuje zażalenie (art.  394 §  1 pkt  1  k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo357

natomiast w przypadku przekazania pisma organowi pozasądowemu

wnoszący pismo pozbawiony jest takiego zaskarżenia. Wobec tego, że
zwrot pisma wniesionego jako pozew, z  którego nie wynika żądanie
rozpoznania sprawy, jest przedmiotem – co expressis verbis wynika
z art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. – zarządzenia przewodniczącego, na które
przysługuje zażalenie, nie może budzić wątpliwości, że takiego zarzą‑
dzenia nie może wydać asystent sędziego na podstawie art. 472 k.p.c.

2.3.  Powództwo oczywiście bezzasadne

Regulacje związane z  wniesieniem powództwa oczywiście bezzasad‑

nego są zawarte w art. 1911 § 1–4 k.p.c. Zgodnie z § 1 jeżeli z treści
pozwu i  załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a  także
faktów, o  których mowa w  art.  228  k.p.c. (fakty notoryczne i  znane
sądowi z  urzędu), wynika oczywista bezzasadność powództwa, sto‑
suje się przepisy §  2–4. Zgodnie z  nimi, gdyby czynności, które
ustawa nakazuje podjąć w  następstwie wniesienia pozwu, miały być
oczywiście niecelowe, można je pominąć. W szczególności można nie
wzywać powoda do usunięcia braków, uiszczenia opłaty, nie spraw‑
dzać wartości przedmiotu sporu ani nie przekazywać sprawy. Sąd
może oddalić powództwo na posiedzeniu niejawnym, nie doręczając
pozwu osobie wskazanej jako pozwany ani nie rozpoznając wnio‑
sków złożonych wraz z pozwem. Uzasadnienie wyroku sporządza się
na piśmie z urzędu. Powinno ono zawierać jedynie wyjaśnienie, dla‑
czego powództwo zostało uznane za oczywiście bezzasadne. Wyrok
z uzasadnieniem sąd z urzędu doręcza tylko powodowi z pouczeniem
o sposobie i terminie wniesienia środka zaskarżenia.

Z przyjętych rozwiązań wynika, że sąd nie dopuszcza możliwości zba‑

dania nowych faktów, lecz opiera się na faktach przytoczonych przez
powoda, a także na faktach notoryjnych.

Powództwo oczywiście bezzasadne stanowi przejaw nadużycia

prawa procesowego. Za powództwo oczywiście bezzasadne należy
uważać takie, którego ocena na podstawie treści pozwu (sformułowa‑
nego żądania i  jego uzasadnienia), załączonych załączników, faktów
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

358 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

powszechnie znanych lub znanych sądowi z urzędu, pozwala stwier‑

dzić, bez głębszej analizy prawnej, że będzie musiało być oddalone.
W literaturze oczywistą bezzasadność powództwa przyjmuje się, gdy
każdy prawnik, bez głębszej analizy prawnej stanu faktycznego stwier‑
dzi, iż powództwo musi być oddalone, gdy wyprowadzane wnioski
z  analizy stanu faktycznego przeczą logice. Oczywista bezzasadność
powództwa może dotyczyć zarówno powództwa o  świadczenie, jak
również powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego,
a także powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego.

W literaturze wskazuje się na powództwa spekulacyjne, pozorne jako

oczywiście bezzasadne. Ich celem nie jest poddanie rzeczywistego
sporu cywilnoprawnego pod osąd sądu, lecz zainicjowanie swego
rodzaju spektaklu sądowego na potrzeby osobiste, gospodarcze, poli‑
tyczne podmiotu wytaczającego takie powództwo. Do tej kategorii
powództw należy zaliczyć zgłoszenie żądań wynikających z  zobo‑
wiązań o  charakterze moralnym czy też towarzyskim. W  przypadku
zgłoszonych roszczeń z zobowiązań niezupełnych, na przykład wyni‑
kających z gier lub zakładów, które nie są prowadzone na podstawie
stosownego zezwolenia organu państwowego (art.  413  k.c.), ocena
odnośnie do oczywistej bezzasadności takiego powództwa powinna
wynikać z  treści pozwu. Nie jest to zadanie łatwe, bowiem powód
w pozwie z reguły nie informuje, że roszczenie przysługuje mu z gry
lub zakładu nielegalnego. Za bezsporne przypadki zobowiązań nie‑
zupełnych uważa się zobowiązania, w  których roszczenie wierzy‑
ciela uległo przedawnieniu (art.  117 §  2  k.c.), a  także powództwo
o  ochronę naruszonego posiadania wytoczone po upływie terminu
zawitego (jeden rok od naruszenia posiadania). Za oczywiście bez‑
zasadne można uznać także powództwa wynikające z  zobowiązania
naturalnego. Przykładem są roszczenie o wykonanie polecenia zawar‑
tego zarówno w umowie darowizny (art. 893 k.c.), jak i w testamencie
(art. 982 k.c.) (zob. postanowienie SN z 19.04.2002 r., III CZP 19/02,
OSP 2003/10, poz. 123; odmiennie jednak wyrok SN z 27.01.2016 r.,
II  CSK  153/15, LEX nr  1996828). Innymi przykładami mogą być:
roszczenie o  zawarcie umowy przedwstępnej niespełniającej wyma‑
gań, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej (art.  390
§ 1 k.c.); roszczenie, co do którego nastąpiło zrzeczenie się roszczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo359

w  procesie cywilnym (art.  203 §  1  k.p.c.). Zastosowanie konstrukcji

powództwa oczywiście bezzasadnego do takich roszczeń nie zawsze
będzie możliwe z tego względu, że ocena sądu w tym zakresie będzie
możliwa dopiero na etapie zgłaszania zarzutów przez pozwanego.

W sprawach z zakresu prawa rodzinnego za oczywiście bezzasadne

można uznać powództwa: o ustalenie ojcostwa bez uprzedniego nie‑
zaprzeczenia ojcostwa męża matki lub nieustalenia bezskuteczności
uznania ojcostwa innego mężczyzny; o  zaprzeczenie ojcostwa przez
męża po upływie zawitego terminu sześciomiesięcznego od dowie‑
dzenia się o  urodzeniu dziecka; o  alimenty bez żądania ustalenia
ojcostwa, przeciwko osobie niefiguryjącej w  akcie urodzenia jako
ojciec dziecka; o  obniżenie alimentów, wniesione niezwłocznie po
uprawomocnieniu się wyroku zasądzającego alimenty, i niewskazania
zmiany faktów, na których wydany został wyrok alimentacyjny.

Powództwa oczywiście bezzasadnego nie można utożsamiać

z  „powództwem bezzasadnym”. Bezzasadność powództwa może
wynikać z  braku legitymacji procesowej czy też interesu prawnego
przy powództwie o  ustalenie, a  także z  braku roszczenia. W  przy‑
wołanych przykładach bezzasadność powództwa sąd stwierdza po
dokonaniu merytorycznej oceny wskazanych przesłanek (legitymacja
procesowa, interes prawny) czy też merytorycznej oceny w  zakre‑
sie przysługiwania roszczenia. Nie można kwalifikować powództwa
jako oczywiście bezzasadnego, gdy z powodu zaistnienia negatywnej
formalnej przesłanki procesowej pozew podlega odrzuceniu. Odrzu‑
cenie pozwu jest odmową udzielenia ochrony sądowej zgłoszonemu
roszczeniu bez zajęcia merytorycznego stanowiska w sprawie.

2.4.  Obligatoryjne składniki pozwu

2.4.1.  Uwagi wstępne

Treść pozwu można podzielić na część obligatoryjną i fakulta‑

tywną. Treść obligatoryjna pozwu została wskazana w art. 187
§ 1 k.p.c. i obejmuje:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

360 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

2) wskazanie faktów, na których powód opiera swoje żądanie;

3) informację, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego poza-
sądowego sposobu rozwiązania sporu, a w przypadku gdy takich
prób nie podjęto, wyjaśnienie przyczyn ich niepodjęcia;
4) oznaczenie wartości przedmiotu sporu w sprawach o prawa
majątkowe, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota
pieniężna;
5) przytoczenie w miarę potrzeby okoliczności uzasadniających
właściwość sądu;
6) oznaczenie daty wymagalności roszczenia w sprawach o zasą-
dzenie roszczenia.

Pierwszy i drugi z wymienionych elementów obligatoryjnych pozwu

tworzą tzw. roszczenie procesowe, które stanowi przedmiot procesu
(szerzej – zob. Metodyka..., rozdział II pkt 1).

2.4.2. Dokładne określenie żądania

Ciążący na powodzie obowiązek dokładnego określenia żądania oraz

wskazania uzasadniających je okoliczności faktycznych ma dla prze-
biegu procesu znaczenie podstawowe, w ten bowiem sposób kon-
kretyzuje się zakres prawa podmiotowego poddanego przez powoda
ochronie sądowej, a także zostają wytyczone granice rozpoznania
sprawy oraz granice orzekania, poza które sąd meriti nie może wycho-
dzić (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.2).

W uzasadnieniu wyroku z 20.01.2015 r., V CSK 254/14 (LEX

nr 1652706), Sąd Najwyższy wskazał, że uproszczony spo-
sób sformułowania żądania pozwu przez odniesienie się do samego
następstwa wadliwości czynności prawnej (żądanie stwierdzenia
nieważności umowy) nie wiąże sądu w tym sensie, że sąd, stosując
prawo materialne, dokonuje własnej kwalifikacji faktów wskaza-
nych przez stronę. Nieprawidłowe wskazanie skutków wadliwości
czynności prawnej nie wyznacza więc granic żądania w rozumieniu
art. 321 § 1 k.p.c., jak również nie uzasadnia oddalenia powództwa
w wypadku, gdy sąd przyjmie inne następstwo wadliwości czynności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo361

czynności prawnej (np.  nieistnienia umowy) niż to, które wskazał

powód (powód żądał stwierdzenia nieważności umowy).

W  uchwale z  17.02.2016  r., III  CZP  108/15 (LEX nr  1977618), Sąd
Najwyższy stwierdził, że podstawę prawną oceny żądań podwyko‑
nawcy kierowanych przeciwko inwestorowi wyznaczają przytoczone
przez powoda okoliczności faktyczne. Jeżeli powód wskazał podstawę
prawną roszczenia, sąd, przewidując możliwość orzeczenia na innej
podstawie, powinien uprzedzić o  tym strony. W  uzasadnieniu tej
uchwały stwierdzono, że zakres rozpoznania sprawy wyznaczają zgło‑
szone żądanie i przytoczone okoliczności faktyczne, a rzeczą sądu jest
dokonanie kwalifikacji prawnej w oparciu o możliwe do zastosowania
podstawy. Jeżeli jednak powód sprecyzował podstawę prawną swo-
jego żądania i do niej wyłącznie dopasował argumentację, wynikający
z art. 2 i 45 ust. 1 Konstytucji RP obowiązek informacyjny sądu obej‑
muje uprzedzenie stron o możliwości rozpoznania sprawy na innej
podstawie prawnej. Obowiązek ten stanowi realizację prawa strony
do przewidywalności rozstrzygnięcia i umożliwienia wszechstronnego
zbadania okoliczności sprawy przez sąd i służy zagwarantowaniu rze‑
czywistej realizacji prawa do sprawiedliwego rozpoznania sprawy
(por.  wyrok TK z  22.10.2013  r., SK  14/11, OTK-A  2013/7, poz.  101,
i powołane w nim orzecznictwo, a także uzasadnienie uchwały SN (7)
z 11.06.2015 r., III CZP 112/14, OSNC 2015/11, poz. 127).

2.4.2.1.  Powództwo o zasądzenie świadczenia

Powód, aby spełnić wymaganie dokładnego określenia żądania, powi‑

nien w  pozwie precyzyjnie wskazać, jakiej treści rozstrzygnięcia się
domaga. Obowiązku tego powinien dopełnić przede wszystkim pro-
fesjonalny pełnomocnik procesowy.

Ze względu na treść żądania należy wyróżnić powództwo:

1)  o zasądzenie świadczenia,
2) o  ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub
prawa,
3) o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

362 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

W  pozwie zawierającym żądanie zasądzenia świadczenia powód

powinien określić dokładnie, jakie przysługuje mu świadczenie,
którego zaspokojenia odmawia pozwany. Będą to świadczenia doty‑
czące zarówno działania, jak i  zaniechania. Do najbardziej typo‑
wych pozwów, zawierających żądanie zasądzenia świadczenia, należą
pozwy:
1) o zasądzenie określonej kwoty pieniężnej,
2) o wydanie rzeczy,
3) o opróżnienie pomieszczenia,
4) o  zobowiązanie pozwanego do dokonania określonej czynności
bądź zaniechanie określonej czynności (np.  rozebranie płotu,
nieprzechodzenie przez nieruchomość powoda).

Pozew, w  którym powód, pozywając kilku pozwanych pozostają‑

cych z nim w różnych stosunkach prawnych, „pozostawił sądowi roz‑
strzygnięcie w zależności od wyników postępowania, który z nich jest
w  rzeczywistości odpowiedzialny”, nie spełnia wymagania dokład‑
nego określenia żądania. Sąd ponadto powinien podjąć czynności
zmierzające do wyjaś­nienia, czy wskazane przez powoda okoliczności
uzasadniają wystąpienie z żądaniem przeciwko kilku osobom łącznie.
Jeśli z samych twierdzeń zawartych w pozwie wynika – jak w poda‑
nym przykładzie – że pozwanych nie łączy żaden rodzaj współuczest‑
nictwa, to przewodniczący wyda zarządzenie zmierzające do wyłą‑
czenia przypadkowo połączonych spraw do oddzielnego rozpoznania
w tymże sądzie albo – gdy sąd nie jest właściwy dla jednego ze wska‑
zanych pozwanych – wyda zarządzenia zmierzające do przekazania
(na podstawie postanowienia sądu) poszczególnych spraw (sprawy)
sądom właściwym (sądowi właściwemu). Przykładowo będzie to –
wydane na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. – zarządzenie: „sąd postana‑
wia wydzielić do oddzielnych trzech postępowań sprawę wniesioną
przeciwko pozwanym X, Y, Z  i  wezwać powoda do złożenia dodat‑
kowych trzech odpisów pozwu, a także uiszczenia od każdego z nich
po 1000  zł opłaty w  terminie tygodniowym – pod rygorem zwrotu
pozwu” (por.  uchwała SN z  6.09.1991  r., III  CZP  77/91, OSNCP
1992/5, poz. 68).
Żądanie zasądzenia świadczenia może być sformułowane alterna-
tywnie. Ma to miejsce wtedy, gdy zachodzi wypadek zobowiązania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo363

przemiennego, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje

dłużnikowi (art.  365  k.c.). W  pozwie takim powód wymienia dwa
świadczenia, żądając ich zasądzenia (np. „wnoszę o nakazanie pozwa‑
nemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi
6 m3 tarcicy sosnowej albo zapłacił mu kwotę 3000 zł”). W przypadku
uwzględnienia takiego powództwa pozwany jako dłużnik będzie
zobowiązany do spełnienia jednego z dwóch zasądzonych świadczeń,
przy czym wyboru świadczenia dokona przy egzekucji.
Po stronie dłużnika może istnieć uprawnienie do zwolnienia się od
świadczenia przez spełnienie innego świadczenia. Uprawnienie
takie może wynikać z:
1) ustawy (np. art. 533 lub 897 k.c.),
2) umowy,
3) odpowiedniego sformułowania pozwu (por.  orzeczenie SN
z 19.01.1957 r., 3 CR 187/56, OSPiKA 1957/2, poz. 36).
W  przypadku istnienia po stronie pozwanego takiego uprawnienia
(facultas alternativa) żądanie pozwu powinno zostać sformułowane
następująco: „wnoszę o  zobowiązanie pozwanego Jana Walczaka
do wydania powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej,
z tym zastrzeżeniem, że pozwany może zwolnić się od spełnienia tego
świadczenia przez zapłatę kwoty 3000 zł”. Egzekucja wszczęta na pod‑
stawie takiego wyroku będzie dotyczyła wyłącznie świadczenia pod‑
stawowego (wydanie tarcicy).

Inną dopuszczalną formą zgłoszenia powództwa o zasądzenie świad‑

czenia jest zgłoszenie roszczenia ewentualnego. Jest to żądanie
zgłoszone w pozwie na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania
wskazanego na pierwszym miejscu (np. „wnoszę o nakazanie pozwa‑
nemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi
6 m3 tarcicy sosnowej, a na wypadek nieuwzględnienia tego żądania
– o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3000 zł”). Sfor‑
mułowanie żądania ewentualnego różni się zarówno od żądania alter‑
natywnego, jak i od żądania facultas alternativa.

Sąd orzeknie o  żądaniu ewentualnym tylko wtedy, gdy oddali żąda‑

nie zgłoszone na pierwszym miejscu, jeśli natomiast uwzględni żąda‑
nie wymienione w  pierwszej kolejności, to o  żądaniu ewentualnym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

364 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

nie będzie orzekał. Jest to szczególny wypadek kumulacji roszczeń,

a zatem sąd powinien być właściwy dla obydwu roszczeń, a ponadto
obydwa roszczenia powinny nadawać się do tego samego trybu
(art. 191 k.p.c., por. pkt 8 niniejszego rozdziału).

Dopuszczalność zgłoszenia w  pozwie żądania ewentualnego

obok żądania zasadniczego nie podlega kontroli sądu w ramach
badania skuteczności wniesienia pozwu (art. 130 k.p.c.) (uchwała SN
z 18.10.2013 r., III CZP 58/13, OSNC 2014/6, poz. 62).

W  przypadku żądania ewentualnego dla oznaczenia wartości przed‑

miotu sporu nie sumuje się wartości obydwu roszczeń, skoro sąd nie
orzeka o obydwu roszczeniach jednocześnie. Należy przyjąć wartość
żądania wyższego (postanowienie SN z  20.04.1966  r., I  CZ  29/66,
OSPiKA 1967/2, poz. 36).

Powinność uregulowania opłaty od żądania ewentualnego powsta‑

nie dopiero w  przypadku nieuwzględnienia pierwszego żądania
(por. postanowienia SN: z 20.05.1987 r., I CZ 55/87, OSNCP 1988/11,
poz. 160; z 6.12.2006 r., IV CZ 96/06, LEX nr 607281; z 28.10.2008 r.,
I PZ 25/08, OSNP 2010/5–6, poz. 70).

2.4.2.2.  Powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia

stosunku prawnego lub prawa

Podstawę prawną powództwa o  ustalenie istnienia albo nieistnienia

stosunku prawnego lub prawa stanowi – mający charakter przepisu
materialnoprawnego – art.  189  k.p.c., zgodnie z  którym każdy, kto
ma interes prawny, może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nie‑
istnienia stosunku prawnego lub prawa. Można więc na podstawie
tego przepisu żądać np.  ustalenia nieważności ugody sądowej lub
ustalenia prawa własności nieruchomości. Przykładami szczegól‑
nych powództw o  ustalenie, przewidzianych w  przepisach prawa, są
powództwa o ustalenie istnienia umowy (art. 34 k.p.c.) oraz o ustale‑
nie istnienia stosunku pracy (art. 631 k.p.c.). Jako przykład powódz‑
twa o  ustalenie nieistnienia stosunku prawnego należy wskazać
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo365

powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej (np. nieważ‑

ności umowy, nieważności testamentu).

Pozew o ustalenie będzie spełniać wymaganie „dokładnego określenia

żądania”, jeśli zostaną w  nim określone stosunek prawny lub prawo,
których istnienie bądź nieistnienie sąd ma ustalić. Warunek ten nie
będzie spełniony, jeśli podlegający ustaleniu (istnienia lub nieistnie‑
nia) stosunek prawny nie został precyzyjnie opisany w pozwie. Usu‑
nięcie braków we wskazanym zakresie (wezwanie do sprecyzowania
pozwu przez wskazanie stosunku prawnego lub prawa) nastąpi w try‑
bie art. 130 k.p.c.

Zgodnie z  art.  1891  k.p.c. uprawnienie, o  którym mowa

w art. 189 k.p.c., przysługuje również w toku prowadzonego postępo‑
wania organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli
ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest
niezbędne dla oceny skutków podatkowych.

Przepis art. 199a § 3 o.p. przewiduje, że jeżeli z dowodów zgro‑

madzonych w toku postępowania podatkowego wynikają wąt‑
pliwości co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa,
z którym związane są skutki podatkowe, organ podatkowy występuje
do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia tego sto‑
sunku prawnego lub prawa. Organami Krajowej Administracji Skar‑
bowej (KAS.) są: minister właściwy do spraw finansów publicznych,
Szef Krajowej Administracji Skarbowej, dyrektor Krajowej Informacji
Skarbowej, dyrektor izby administracji skarbowej, naczelnik urzędu
skarbowego (art.11 ustawy z  16.11.2016  r. o  Krajowej Administracji
Skarbowej, tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r. poz. 505).

Istotą powództwa z art. 1891 k.p.c. jest ustalenie istnienia lub nieist‑

nienia stosunku prawnego lub prawa, które są niezbędne do oceny
skutków podatkowych. Postępowanie to ma charakter incydentalny
wobec postępowania prowadzonego przez organ kontroli skarbo‑
wej (obecnie organ KAS), w  którym organ ten rozpatruje, a  następ‑
nie rozstrzyga prowadzoną sprawę z  zakresu prawa podatkowego.
Celem tej regulacji było wprowadzenie sądowej gwarancji ochrony
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

366 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

interesów podatnika. Organ podatkowy, konkretyzując stosunki

z zakresu prawa podatkowego, w zakresie, w jakim stosunki cywilno­
prawne mają znaczenie dla stosunków podatkowych, występuje
z  powództwem, gdy z  zebranego materiału dowodowego wynikają
wątpliwości co do oceny skutków podatkowych. W  postępowaniu
sądowym ustalane są fakty składające się na hipotezę normy prawnej
stosowanej przez organ podatkowy lub organ kontroli skarbowej.

Sąd Apelacyjny w  Białymstoku w  wyroku z  19.05.2010  r.,

I  ACa  253/09 (OSAB 2010/2, s.  15), stwierdził, że wykład‑
nia językowa art.  1891  k.p.c. nie daje podstaw do postawienia tezy,
że w  oparciu o  ten przepis organ kontroli skarbowej może wytoczyć
powództwo o nieistnienie stosunku prawnego jedynie w postępowaniu
podatkowym powiązanym bezpośrednio z czynnością prawną będącą
przedmiotem sporu sądowego. „Interes prawny” organu kontroli skar‑
bowej nie może być oceniany przez pryzmat tego, czy w toczącym się
postępowaniu podatkowym pojawiły się wątpliwości co do istnienia
albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. O tym, czy w sprawie
występuje przesłanka wystąpienia do sądu powszechnego, a więc czy
pojawiły się „wątpliwości”, decyduje organ kontroli skarbowej.

Postępowanie prowadzone na podstawie art.  199a  o.p. jest jednym

z  instrumentów ochrony interesów państwa w  zapewnieniu odpo‑
wiedniego poziomu wpływów z  danin publicznych. Innymi słowy,
celem postępowania jest ochrona interesów fiskalnych państwa, której
realizacja stanowi przejaw władczej formy działania państwa. Mając
na względzie władczy charakter działania organów podatkowych oraz
organów kontroli skarbowej, Sąd Najwyższy w wyroku z 28.01.2010 r.,
IV  CSK  261/09 (OSNC-ZD 2010/C, poz.  94), stwierdził, że ustawo‑
dawca w art. 1891 k.p.c. w sposób wyraźny przyznał zdolność sądową
organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej przez stwier‑
dzenie expressis verbis, że tym organom przysługuje uprawnienie do
wytoczenia określonego powództwa. Organ kontroli skarbowej, wyta‑
czając powództwo, pozostaje ze stroną pozwaną wyłącznie w  admi‑
nistracyjnym stosunku prawa podatkowego, wynikającym z publicz‑
nej, a  nie cywilnej, natury zobowiązania. Działanie organu kontroli
w  sferze imperium stanowi uzasadnienie jego samodzielnej pozycji
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo367

w procesie cywilnym. W tym bowiem przypadku Skarb Państwa nie

jest stroną zakwestionowanej umowy cywilnoprawnej, ale ma status
„władzy” podatkowej.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 18.01.2013 r., IV CSK 322/12

(OSNC 2013/9, poz. 109), trafnie uznał, że interes prawny w rozumie‑
niu art. 189 k.p.c. nie jest przesłanką powództwa o ustalenie opartego
na art.  1891  k.p.c. Podniósł, że przewidziana w  art.  189  k.p.c. prze‑
słanka jurysdykcyjna uwzględnienia powództwa w postaci wykazania
przez powoda interesu prawnego w dochodzonym ustaleniu istnienia
lub nieistnienia stosunku prawnego albo prawa pełni funkcję legity‑
macyjną. Decyduje o  legitymacji do wytoczenia w  okolicznościach
konkretnego przypadku powództwa o  ustalenie istnienia lub nieist‑
nienia oznaczonego stosunku prawnego albo prawa (por. uchwała SN
z 25.01.1995 r., III CZP 176/94, OSNC 1995/5, poz. 74).

Przepis art.  1891  k.p.c. inaczej określa legitymację czynną w  unor‑

mowanym w  nim postępowaniu o  ustalenie. Przewidziane w  tym
przepisie powództwo o  ustalenie może wytoczyć jedynie organ
podatkowy lub organ kontroli skarbowej i  tylko w  toku prowadzo‑
nego postępowania podatkowego lub kontrolnego, jeżeli żądane
ustalenie jest niezbędne do oceny skutków podatkowych. O  legi‑
tymacji czynnej w  świetle art.  1891  k.p.c. decydują więc – zamiast
interesu prawnego – dwie wyraźnie przewidziane w  nim przesłanki:
posiadanie statusu organu podatkowego lub organu kontroli skarbo‑
wej oraz niezbędność żądanego ustalenia do rozstrzygnięcia sprawy
w  toku prowadzonego postępowania podatkowego lub kontrolnego.
Brak spełnienia którejkolwiek z tych przesłanek uzasadnia oddalenie
powództwa. Wymaganie od powoda występującego z  powództwem
określonym w art. 1891 k.p.c. ponadto interesu prawnego w rozumie‑
niu art.  189  k.p.c. oznaczałoby w  istocie wprowadzenie przesłanki
niemożliwej do spełnienia, powszechnie bowiem przyjmuje się, że
podmiot nie ma interesu prawnego w  rozumieniu art.  189  k.p.c.
w  wytoczeniu powództwa o  ustalenie, jeżeli dysponuje innym środ‑
kiem ochrony swych praw. Dotyczy to także jednostek realizujących
interesy fiskalne państwa, które dysponują instrumentami ochrony
tych interesów przewidzianymi w ustawach podatkowych. Powodem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

368 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

ustanowienia art.  1891  k.p.c. stały się właśnie przeszkody w  wyko‑

rzystaniu na potrzeby stosunków podatkowych regulacji zawartej
w  istniejącym już art.  189  k.p.c., wynikające z  trudności wykazania
przez jednostki aparatu fiskalnego interesu prawnego w  rozumieniu
tej regulacji (zob. wyrok TK z 14.06.2006 r., K 53/05, OTK-A 2006/6,
poz. 66).

Pozwu, w  którym powód żąda np.  ustalenia faktu, właściwości

jakiejś rzeczy lub ustalenia istnienia związku przyczynowego pomię‑
dzy dwoma faktami wskazanymi w  pozwie, nie należy kwalifiko‑
wać jako dotkniętego brakami w  zakresie wymagania „dokładnego
określenia żądania”, lecz trzeba go ocenić jako zawierający żądanie
niemieszczące się w  pojęciu powództwa o  ustalenie istnienia bądź
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Powództwo takie pod‑
lega oddaleniu (por.  orzeczenia SN z  22.05.1953  r.: I  C  22/53, OSN
1954/3, poz. 58, oraz I C 26/53, PiP 1953/12, s. 905). W judykaturze
dopuszcza się możliwość żądania na podstawie art.  189  k.p.c. usta-
lenia faktu mającego charakter prawotwórczy, tzn.  takiego, który
zmierza do ustalenia prawa lub stosunku prawnego. Kwestia ta budzi
kontrowersje. Prezentowany jest pogląd, że fakt prawotwórczy, jeśli
zachodzi konieczność jego ustalenia, powinien być badany jako prze‑
słanka powództwa o  zasądzenie świadczenia lub powództwa o  usta‑
lenie. W  doktrynie oraz orzeczeniach Sądu Najwyższego jednak
dopuszcza się możliwość żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustale‑
nia faktu prawotwórczego. Określony fakt nosi cechy prawotwórcze,
jeżeli jego ustalenie w  istocie zmierza do ustalenia prawa lub sto‑
sunku prawnego (por.  orzeczenia SN: z  8.10.1952  r., C  1514/52, PiP
1953/8–9, s. 369, i z 11.09.1953 r., I C 581/53, OSN 1954/3, poz. 65).
W  najnowszym orzecznictwie kwestie dotyczące możliwości ustale‑
nia faktu oraz ustalenia faktu prawotwórczego w ramach powództwa
przewidzianego w  art.  189  k.p.c. omówił Sąd Najwyższy w  wyroku
z  10.06.2011  r., II  CSK  568/10 (OSNC-ZD 2012/B, poz.  40). Pod‑
kreślił, że żądanie ustalenia, iż pozwany dokonał wypowiedzenia
umowy, nie jest żądaniem ustalenia faktu prawotwórczego, jego usta‑
lenie bowiem nie zmierza do ustalenia stosunku prawnego lub prawa.
Powód nie ma ponadto interesu prawnego w  samym ustaleniu, że
pozwany dokonał wypowiedzenia umowy, takie bowiem ustalenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo369

nie uczyni zadość potrzebie ochrony sfery prawnej powoda. W takiej

sytuacji fakt w postaci dokonanego wypowiedzenia umowy, jako nie‑
mający charakteru prawotwórczego, podlega badaniu wyłącznie jako
przesłanka powództwa o  zasądzenie świadczenia lub powództwa
o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa.
Jeśli jednak mamy do czynienia z  żądaniem ustalenia, że dokonane
wypowiedzenie umowy jest nieważne, ewentualnie bezskuteczne, to
przyjąć należy, że przedmiotem takiego żądania jest ustalenie faktu
prawotwórczego, w  istocie bowiem zmierza ono do usunięcia nie‑
pewnego stanu prawnego powstałego wskutek dokonanego wypo‑
wiedzenia oraz ma na celu ochronę sfery prawnej powoda powstałej
w następstwie zawarcia umowy z pozwanym. Dokonując takiego roz‑
różnienia, Sąd Najwyższy uznał, że powód może żądać na podstawie
art. 189 k.p.c. ustalenia, iż oświadczenie woli pozwanego o wypowie‑
dzeniu umowy było bezskuteczne.

Niewykazanie w  pozwie interesu prawnego, stanowiącego prze‑

słankę merytoryczną powództwa o  ustalenie, nie stanowi braku
formalnego pozwu podlegającego uzupełnieniu w  tzw.  postępowa‑
niu naprawczym, które przeprowadza przewodniczący na podsta‑
wie art.  130 w  zw.  z  art.  187 §  1 pkt  1  k.p.c. Przesłankę tę powód
może wykazywać w  toku postępowania, a  sąd ma obowiązek badać
ją w każdym stanie sprawy. W  razie gdy nie zostanie wykazana, sąd
wyrokiem oddali powództwo. W  pozwie natomiast muszą zostać
powołane okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie (art. 187 § 1
pkt  2  k.p.c.), a  więc w  istocie fakty wskazujące na istnienie interesu
prawnego w ustaleniu. Nieprzytoczenie takich okoliczności uzasadnia
wszczęcie postępowania w trybie art. 130 k.p.c.

Wobec tego, że pojęcie interesu prawnego należy do zagadnień zwią‑

zanych z  oceną zasadności powództwa opartego na art.  189  k.p.c.,
a  nie oceną z  punktu widzenia przepisów prawa formalnego, należy
się ograniczyć do następujących uwag:
1) z  reguły interes prawny istnieje, gdy została zagrożona sfera
prawna powoda ze strony pozwanego, gdy istnieje niepew‑
ność stanu prawnego lub prawa (niepewność obiektywna, a  nie
subiektywna – wynikająca z odczuć powoda);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

370 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

2) stosunek prawny podlegający ustaleniu nie musi zachodzić mię‑

dzy stronami procesu, powód może więc żądać ustalenia sto‑
sunku prawnego, nie będąc jego podmiotem;
3) interes prawny nie zachodzi, gdy możliwe jest wniesienie
powództwa o  zasądzenie świadczenia (np.  brak jest interesu
prawnego w  żądaniu ustalenia, że pozwany jest dłużnikiem
powoda z  tytułu udzielonej pożyczki w  sytuacji, gdy powód
może żądać zwrotu pożyczki); podobnie należy ocenić powódz‑
two o  ustalenie, że powód jest właścicielem nieruchomości,
gdy jego prawo własności zostało naruszone i  może wystąpić
przeciwko pozwanemu z  roszczeniem, którego źródłem jest
naruszenie prawa własności (orzeczenie SN z  13.04.1965  r.,
II  CR  266/64, OSPiKA 1966/7–8, poz.  166); reguła ta jednak
nie zawsze będzie miała zastosowanie, mimo bowiem możli‑
wości żądania zasądzenia świadczenia z  określonego stosunku
prawnego powód może skutecznie żądać ustalenia takiego sto‑
sunku prawnego, gdy wynikają z  niego dalsze skutki, których
dochodzenie w  drodze powództwa o  zasądzenie świadczenia
nie jest możliwe lub na razie nie jest aktualne (por. orzeczenie
SN z 11.09.1953 r., I C 581/53, OSN 1954/3, poz. 65);
4) w sprawie o naprawienie szkody wynikłej z uszkodzenia ciała lub
rozstroju zdrowia zasądzenie świadczenia nie wyłącza jednocze‑
snego ustalenia w  sentencji wyroku odpowiedzialności pozwa‑
nego za szkody mogące powstać w przyszłości; żądanie w takiej
sprawie może przybrać następującą treść: „Wnoszę o: 1)  zasą‑
dzenie od pozwanego na rzecz powoda tytułem zadośćuczynie‑
nia kwoty 80 000  zł z  ustawowymi odsetkami od 1.04.2013  r.
do dnia zapłaty oraz rentę w  kwocie 600  zł miesięcznie płatną
do dnia  15. każdego miesiąca, począwszy od miesiąca  stycznia
2013  r. z  ustawowymi odsetkami w  razie uchybienia terminu
płatności, a  ponadto kwotę 6000  zł tytułem zwrotu kosztów
procesu, 2)  ustalenie, że pozwany odpowiada wobec powoda
za szkody mogące powstać w przyszłości ze zdarzenia będącego
przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie”.

Zob. K. Weitz, Charakter interesu prawnego jako przesłanka powódz‑

twa o ustalenie (art.189 k.p.c.) – PS 2018/7–8, s. 7–36; Z. Kwaśniewski,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo371

E.  Chowaniec­‍‑Sieniawski, Zaskarżanie uchwał zgromadzeń spółek

kapitałowych, PS 2006/11–12, s.  3–3; M.  Romańska, Wykorzysta‑
nie powództwa o  ustalenie (art.  189  k.p.c.) w  stosunkach umownych,
„Palestra”, 2015/5–6, s. 95–109.

  Wybrane orzeczenia

1. Zastosowanie art.  189  k.p.c. jest wyłączone nie tylko wobec osób
wymienionych w art. 250 k.s.h., ale także wobec wszystkich innych osób,
nawet gdyby miały interes prawny do wniesienia powództwa ustalają‑
cego (wyrok SN z 25.05.2017 r., II CSK 524/16, LEX nr 2333030).

2. Powództwo o  ustalenie miejsca wykonania zobowiązania jest

dopuszczalne (wyrok SN z  17.05.2018  r., V  CSK  322/17, OSNC-ZD
2019/B, poz. 23).

3.  Strona umowy przenoszącej własność nieruchomości ma interes

w  ustaleniu jej nieważności (art.  189  k.p.c.), jeżeli wyrok w  spra‑
wie uzgodnienie o  uzgodnienie treści księgi wieczystej z  rzeczywi‑
stym stanem nie usunie niepewności w zakresie wszystkich skutków
prawnych wynikających z tej nieważności (wyrok SN z 14.07.2017 r.,
II CSK 745/16, OSNC 2018/4, poz. 43).

4. 1.  Wyrok sądu stwierdzający nieważność sprzecznej z  ustawą

uchwały wspólników spółki z  ograniczoną odpowiedzialnością lub
uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej ma charakter kon‑
stytutywny. 2. Uchwały zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz uchwały zarządu i rady
nadzorczej spółki akcyjnej podlegają zaskarżeniu w drodze powódz‑
twa o  ustalenie (art.  189  k.p.c. w  związku z  art.  58  k.c.) – uchwała
SN (7) z 18.09.2013 r., III CZP 13/13, OSNC 2014/3, poz. 23.

5. Przedmiotem ustalenia w  drodze powództwa przewidzianego

w  art.  189  k.p.c. mogą być prawa i  stosunki prawne, dla ustalenia
których właściwa jest droga procesu cywilnego (np. ustalenie nieważ‑
ności umowy, ugody sądowej, testamentu). Przesłanką merytoryczną
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

372 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

powództwa o ustalenie jest interes prawny, rozumiany jako potrzeba

ochrony sfery prawnej powoda, którą może uzyskać przez samo usta‑
lenie stosunku prawnego lub prawa. Powód może żądać na podstawie
art.  189  k.p.c. ustalenia, że oświadczenie woli pozwanego o  wypo‑
wiedzeniu umowy było bezskuteczne (wyrok SN z  10.06.2011  r.,
II CSK 568/10, LEX 932343).

Szerszego omówienia wymaga powództwo o  ustalenie stanu

prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
(art.  10 u.k.w.h.) ze względu na brak jednomyślności w  jego ocenie.
Celem powództwa wytoczonego na podstawie art.  10 u.k.w.h. jest
uzyskanie w formie wyroku nakazu dokonania odpowiednich wpisów
w księdze wieczystej. W sentencji wyroku nie następuje więc ustale‑
nie istnienia lub nieistnienia określonego prawa lub stosunku praw‑
nego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednak dominował pogląd,
że jest to sui generis powództwo o ustalenie prawa (por. uchwała SN
z  27.04.1994  r., III  CZP  54/94, OSNCP 1994/11, poz.  215; wyroki
SN: z  27.01.1999  r., II  CKN  408/98, OSNC 1999/7–8, poz.  136,
i z 27.02.2002 r., III CKN 38/01, OSNC 2003/2, poz. 27).

W doktrynie (por. krytyczne glosy do powołanych wyroków SN: OSP

2003/5, poz.  58) i  w  orzecznictwie Sądu Najwyższego (por.  wyrok
SN z  19.02.2003  r., V  CKN  1614/00, LEX nr  83826) prezentowany
jest pogląd, że powództwo z  art.  10 u.k.w.h. nie jest szczególnym
rodzajem powództwa o ustalenie, ale powództwem służącym zaspo‑
kojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem), za pomocą
którego powód domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku
prawnego, lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadcze‑
nie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej. Do stanowiska
tego należy się przychylić, nie ulega bowiem wątpliwości, że inne
są funkcje i podstawa prawna procesu o ustalenie istnienia lub nie‑
istnienia prawa lub stosunku prawnego (art.  189  k.p.c.) i  procesu
o  usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym.
Inaczej będą sformułowane żądania pozwów oraz sentencje wyro‑
ków (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.7). Prawidłowo
sformułowany pozew powinien zawierać żądanie, aby zamiast osoby
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo373

figurującej jako właściciel – niezgodnie z  rzeczywistym stanem

prawnym – wpisać powoda, dopiero bowiem wskutek takiego wpisu
nastąpi uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej z  rzeczywi‑
stym stanem prawnym.

Żądanie wykreślenia wpisu właściciela bez wpisania innej osoby

jest niedopuszczalne (wyrok SN z 11.04.1963 r., II CR 933/62,
OSNCP 1964/3, poz. 58).

W razie ustalenia, że właścicielem jest ktoś inny (niebiorący udziału

w  sprawie) niż powód, sąd powinien powództwo oddalić, nie może
bowiem nakazywać dokonania wpisu na rzecz osoby niebędącej stroną
procesu (por.  wyrok SN z  21.03.2001  r., III  CKN  1214/98, OSNC
2001/11, poz. 165). Pogląd przeciwny (por. wyrok SN z 7.01.1998 r.,
III  CKU  97/97, Prok. i  Pr. 1998/6, poz.  27 – dodatek) nie zasługuje
na aprobatę.

Zagadnienie związania sądu żądaniem sformułowanym na podsta-

wie art. 10 u.k.w.h. (art. 321 § 1 k.p.c.)

Istota powództwa przewidzianego w  art.  10 u.k.w.h., którego celem

jest zapewnienie wpisom ujawnionych praw w  księdze wieczystej
gwarancji zgodności z rzeczywistym stanem prawnym, może przema‑
wiać za poglądem, że jeżeli rzeczywisty stan prawny nieruchomości
okaże się inny, niż wynika to z żądania pozwu (np. co do osób podle‑
gających wpisowi, ale biorących udział w sprawie, albo co do rodza‑
jów lub rozmiarów praw podlegających wpisowi na miejsce wpisów
istniejących), to sąd powinien orzec zgodnie z rzeczywistym stanem
prawnym, który może się okazać inny niż przytoczony w  pozwie.
W tym ostatnim przypadku, w sytuacji – co należy podkreślić – gdy
w  sporze uczestniczą osoby, których wpis dotyczy, sąd – orzekając
zgodnie z  ustalonym prawem, które ma inną treść niż oczekiwana
przez powoda – „nie orzeka wtedy niezgodnie z żądaniem ani ponad
żądanie, bowiem dopóty, dopóki strona obstaje za orzeczeniem
określonym w art. 10 u.k.w.h., musi liczyć się z konsekwencjami usta‑
lenia rzeczywistego stanu prawnego” (por.  uzasadnienie wyroku SN
z 6.11.2003 r., II CK 192/02, MoP 2004/20, poz. 949).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

374 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Silniej umotywowany jest pogląd o związaniu sądu żądaniem pozwu

wniesionym na podstawie art.  10 u.k.w.h. Istotne argumenty za
takim poglądem zostały przedstawione w  uzasadnieniach uchwał
SN: z 28.08.2008 r., III CZP 76/08 (OSNC 2009/7–8, poz. 113), oraz
z  18.05.2010  r., III  CZP  134/09 (OSNC 2010/10, poz.  131). W  uza‑
sadnieniu tej drugiej uchwały, podjętej w  składzie siedmiu sędziów,
Sąd Najwyższy podkreślił, że za stosowaniem art. 321 § 1 k.p.c. prze‑
mawia przede wszystkim dokonany przez ustawodawcę wybór drogi
procesowej, bez wprowadzenia jakichkolwiek wyjątków w  stosowa‑
niu tego trybu postępowania. Przyjęty kształt powództwa narzuca
kierunek wykładni respektujący podstawową dla procesu cywilnego
zasadę dyspozycyjności. Odstąpienie od niej byłoby dopuszczalne
jedynie wówczas, gdyby w regulacjach wyznaczających zadania ksiąg
wieczystych znajdowały się wyraźne wskazówki nadające powódz‑
twu przewidzianemu w  art.  10 ust.  1 u.k.w.h. cechy skargi mającej
gwarantować realizację funkcji publicznej ksiąg wieczystych. Takich
unormowań ustawa o  księgach wieczystych i  hipotece nie zawiera;
przeciwnie, art.  10 ust.  1 zamiast rozszerzać krąg uprawnionych do
złożenia pozwu, co zwiększałoby szansę na poddanie kontroli aktu‑
alności wpisów w księdze wieczystej, ogranicza grono osób legitymo‑
wanych do skorzystania z przewidzianego w nim powództwa.

W  uchwale SN  (7) z  15.03.2006  r., III  CZP  106/05 (OSNC 2006/10,
poz.  160), stwierdzającej, że powództwo o  usunięcie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w  księdze wie‑
czystej a  rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko osoba
uprawniona do złożenia wniosku o  dokonanie wpisu w  księdze wie‑
czystej (art.  6262 §  5  k.p.c.), Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że
powództwo przewidziane w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. jest szczególną posta‑
cią powództwa o  ustalenie i  musi być odczytywane w  powiązaniu
z przepisami normującymi uprawnienie do składania wniosków o wpis
w  księgach wieczystych, ponieważ inaczej dochodziłoby do sytuacji,
gdy stan prawny ustalony w  wyniku postępowania przewidzianego
w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. nie mógłby zostać skutecznie przeniesiony do
księgi. W rezultacie akceptację znalazł pogląd opowiadający się za przy‑
znaniem legitymacji do wniesienia powództwa osobom wymienionym
w art. 10 ust. 1 u.k.w.h., a nie każdemu zainteresowanemu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo375

Stanowisko o  ograniczonym kręgu osób legitymowanych do wyto‑

czenia powództwa z art. 10 ust. 1 u.k.w.h. koresponduje z poglądem
o  związaniu sądu w  omawianym postępowaniu art.  321 §  1  k.p.c.,
tworząc spójną koncepcję powództwa przewidzianego w  art.  10
ust. 1 u.k.w.h. jako drogi zapewniającej ochronę praw podmiotowych.
Osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest
dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może
w tym postępowaniu domagać się usunięcia dostrzeganej niezgodno‑
ści i  doprowadzenia wpisów w  księdze do pożądanego stanu. Jeżeli
zgłoszone przez nią żądanie okaże się uzasadnione, wyrok uwzględ‑
niający powództwo stanie się podstawą zmiany wpisów w  księdze
wieczystej. Jeżeli jednak sąd stwierdzi, że postulowana przez powoda
treść wpisu nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu,
powództwo ulegnie oddaleniu nawet wówczas, gdy rzeczywistemu
stanowi nie będzie odpowiadał także stan jawny z  księgi wieczystej.
W  ten sposób chronione są prawa powoda, który – bez odpowied‑
niej podstawy ustawowej – nie może być narażony na ryzyko, że jego
inicjatywa procesowa może doprowadzić nie tylko do skutków przez
niego niepostulowanych, ale nawet sprzecznych z jego interesem, co
mogłoby wystąpić w  wypadku przyjęcia obowiązku określenia przez
sąd w  wyroku rzeczywistego stanu prawnego niezależnie od tego,
jakiej ochrony domagał się powód, jeżeli tylko w toku postępowania
ujawni się niezgodność pomiędzy jawnym stanem prawnym nieru‑
chomości z księgi wieczystej a stanem prawnym ustalonym przez sąd
w toku sprawy, o której mowa w art. 10 ust. 1 u.k.w.h.

Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  8.04.2011  r., II  CSK  493/10

(OSNC-ZD 2011/C, poz.  70), rozważając kwestie związane z  wza-
jemnym stosunkiem powództw przewidzianych w  art.  189  k.p.c.
oraz w  art.  10 u.k.w.h., stwierdził, że nie zachodzi powaga rzeczy
osądzonej w  sprawie o  ustalenie, że powód jest właścicielem nieru‑
chomości (art. 189 k.p.c.), gdy w sprawie prawomocnie osądzonej sąd
oddalił powództwo o  uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej
założonej dla tej nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd
Najwyższy podkreślił, że niezależnie od przyjętego poglądu odnośnie
do charakteru prawnego tych powództw nie można nie dostrzegać
odrębności w  odniesieniu do ich podstawy prawnej, ponadto różnej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

376 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

funkcji procesów, w  których są one dochodzone, a  także rozszerzo‑

nej prawomocności wyroku uwzględniającego powództwo z  art.  10
ust.  1 u.k.w.h. Nawiązując do uzasadnienia uchwały z  15.03.2006  r.,
III  CZP  106/05 (OSNC 2006/10, poz.  160), Sąd Najwyższy pod‑
kreślił, że skoro interes prawny powoda w  uzyskaniu wyroku żąda‑
nej treści jest pozytywną przesłanką także powództwa przewidzia‑
nego w  art.  10 u.k.w.h., to stwierdzenie zawarte w  uzasadnieniu tej
uchwały, że „sąd rozpoznający powództwo z art. 10 u.k.w.h. nie bada
w  ogóle interesu prawnego powoda, rozumieć należy w  ten sposób,
że w  sprawie wytoczonej na podstawie art.  10 u.k.w.h. nie zachodzi
potrzeba badania interesu prawnego – jak ma to miejsce w  przy‑
padku powództwa wytoczonego na podstawie art. 189 k.p.c. – w tym
znaczeniu, że bez wyroku ustalającego istnienie albo nieistnienie sto‑
sunku prawnego lub prawa powód narażony byłby na niekorzystny
skutek prawny. Znaczenie art.  189  k.p.c. – jak trafnie podkreśla się
w  doktrynie – polega na tym, że stanowi on podstawę powództwa
o  ustalenie. W  braku tego przepisu nie byłoby możliwe wytoczenie
takiego powództwa nawet w razie posiadania przez powoda interesu
prawnego w ustaleniu stosunku prawnego lub prawa. Nie oznacza to,
że interes prawny jest przesłanką zasadności tylko powództwa o usta‑
lenie. Skoro więc źródłem legitymacji procesowej przy powództwie
o  ustalenie (art.  189  k.p.c.) jest interes prawny powoda w  ustale‑
niu prawa, które według jego twierdzeń mu przysługuje, natomiast
w przypadku powództwa wytoczonego na podstawie art. 10 u.k.w.h.
chodzi o  prawo obrazujące stan prawny nieruchomości w  szerokim
tego słowa znaczeniu, a  więc obejmujący także roszczenia przewi‑
dziane w art. 16 u.k.w.h., to nie może budzić wątpliwości, że przed-
miot żądań, z jakimi powód występuje, wytaczając powództwo na
podstawie art.  189  k.p.c. oraz w  oparciu o  art.  10 u.k.w.h., różni
się w  sposób zasadniczy. Oba powództwa różni nie tylko przed‑
miot sporu oraz podstawa prawna i  funkcje procesu; ponadto krąg
osób legitymowanych do wytoczenia powództwa przewidzianego
w  art.  10 ust.  1 u.k.w.h. jest ograniczony, może bowiem je wytoczyć
tylko osoba uprawniona do złożenia wniosku o  dokonanie wpisu
w  księdze wieczystej (art.  6262 §  5  k.p.c.). Powództwo, którego pod‑
stawę stanowi art. 189 k.p.c., może natomiast wytoczyć każdy, kto ma
interes prawny w  ustaleniu stosunku prawnego lub prawa. Zakres
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo377

podmiotowy spraw wytoczonych na podstawie art. 10 u.k.w.h. oraz

art. 189 k.p.c. jest zatem także różny [podkr. aut.]”.

  Wybrane orzeczenia

1. Powództwo o  ustalenie (art.  189  k.p.c.) nie może skutecznie

zmierzać do ustalenia faktów niemających prawotwórczego charak‑
teru (wyrok SN z  17.12.1997  r., I  PKN  434/97, OSNAPiUS 1998/21,
poz. 627).

2.  Powództwo o  ustalenie lub sprostowanie treści protokołu powy‑

padkowego jest dopuszczalne na podstawie art.  189  k.p.c. (posta‑
nowienie SN z  27.01.1998  r., II  UKN  471/97, OSNAPiUS 1999/2,
poz. 75).

3. W  razie istnienia sporu co do wysokości świadczenia – przy

bezspornej zasadzie tego świadczenia – niedopuszczalne jest
powództwo o  ustalenie (art.  189  k.p.c.), chyba że powód wykaże,
że z  zarzucanego naruszenia prawa mogą wyniknąć dla niego dal‑
sze skutki prawne w  przyszłości (postanowienie SN z  8.06.1998  r.,
I CKN 636/97, OSNC 1999/1, poz. 14).

4.  Nie jest prawidłowe formułowanie przez sąd wyroku ustalającego

nieważność czynności prawnej jako wyroku „uznającego czynność
prawną za nieważną” albo „unieważniającego czynność prawną”.
Wyrok uwzględniający powództwo o  ustalenie ma charakter dekla‑
ratoryjny. Jeżeli powód powołuje się na nieważność umowy z  mocy
samego prawa (art.  58  k.c.), żądanie takie, choćby zostało nazwane
żądaniem „o  unieważnienie umowy”, w  rzeczywistości jest żąda‑
niem ustalenia (stwierdzenia) nieważności tej umowy na podstawie
art. 189 k.p.c. (wyrok SA w Warszawie z 9.02.1999 r., I ACa 1105/98,
Prok. i Pr. 2002/2, poz. 35 – dodatek).

5. Roszczenie o  ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy

(art. 189 k.p.c.), nie przedawnia się na podstawie art. 291 § 1 k.p. (wyrok
SN z 16.03.1999 r., II UKN 510/98, OSNAPiUS 2000/9, poz. 366).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

378 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

6. Na podstawie art.  189  k.p.c. powód może żądać ustalenia, że

pozwany ponosi odpowiedzialność za mogące nastąpić w przyszłości
skutki wypadku przy pracy. Interes prawny może polegać na przerwa‑
niu wyrokiem sądowym biegu przedawnienia określonego w art. 442
§ 1 zdanie drugie k.c. (obecnie art. 4421 k.c.) (wyrok SN z 28.10.1999 r.,
II UKN 176/99, OSNAPiUS 2001/3, poz. 80).

7.  Nie można skutecznie wytoczyć przeciwko notariuszowi powódz‑

twa o  stwierdzenie nieważności aktu notarialnego (wyrok SN
z 30.05.2000 r., IV CKN 36/00, OSNC 2000/12, poz. 223).

8.  Artykuł 189 k.p.c., aczkolwiek zamieszczony w Kodeksie postępo‑

wania cywilnego, ma charakter materialnoprawny, stanowi bowiem
podstawę dochodzenia roszczeń. Powództwo o  ustalenie stosunku
prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy spełnione są
dwie przesłanki merytoryczne: interes prawny oraz wykazanie praw‑
dziwości twierdzeń powoda o tym, że dany stosunek prawny lub prawo
rzeczywiście istnieją. Pierwsza z  tych przesłanek warunkuje okreś‑
lony skutek tego powództwa, decydując o  dopuszczalności badania
i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda. Wykazanie zaś istnienia
drugiej z  tych przesłanek decyduje o  kwestii zasadności powództwa
(wyrok SN z 27.06.2001 r., II CKN 898/00, LEX nr 52613).

9. Jeżeli właściciel lokalu odmawia osobie ubiegającej się o  zamel‑

dowanie potwierdzenia uprawnienia do przebywania w  tym lokalu,
osoba ta może domagać się ustalenia istnienia takiego uprawnienia
także przed wszczęciem administracyjnego postępowania o zameldo‑
wanie (art. 189 k.p.c.) (wyrok SN z 5.09.2001 r., I CKN 416/00, OSNC
2002/5, poz. 66).

10. Żądanie ustalenia wstąpienia w  stosunek najmu lokalu miesz‑

kalnego nie ulega przedawnieniu (wyrok SN z  12.02.2002  r.,
I CKN 527/00, OSNC 2002/12, poz. 159).

11. Oświadczenie woli o  wypowiedzeniu umowy najmu lokalu

mieszkalnego sprzeczne z  zasadami współżycia społecznego jest
nieważne z  mocy art.  58 §  2  k.c., a  materialnoprawną podstawę
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo379

ustalenia, że oświadczenie to – wobec nieważności – nie spowodo‑

wało wygaśnięcia umowy i  w  tym sensie było bezskuteczne, może
stanowić art.  189  k.p.c. (wyrok SN z  6.03.2002  r., V  CKN  852/00,
LEX nr 56024).

12.  Skuteczne powołanie się na interes prawny wymaga wykazania,

że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w  stosunkach
między stronami, w  następstwie których ich sytuacja prawna zosta‑
nie określona jednoznacznie i  tym samym zostanie wyeliminowane,
wynikające z  błędnego przekonania co do przysługiwania powo‑
dowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w  przyszłości jego
praw. W przypadku gdy dojdzie już do naruszenia prawa, w związku
z  którym powodowi przysługuje roszczenie o  świadczenie (danie,
czynienie, zaniechanie, znoszenie), wyłączona jest możliwość sku‑
tecznego wystąpienia z powództwem o ustalenie, skoro sfera podlega‑
jąca ochronie jest w takiej sytuacji szersza, a rozstrzygnięcie o różnicy
zdań w stanowiskach stron nabiera charakteru przesłankowego.

Powództwo z art. 413 k.h. (obecnie art. 425 k.s.h.) może być oparte

zarówno na przyczynach, które prowadzą do braku skuteczności
w  stosunkach między spółką i  akcjonariuszami, jak i  do tzw.  nie‑
ważności bezwzględnej. Wobec tego, że interes powoda jako członka
rady nadzorczej występującego w  imię praworządności działań
spółki mógłby znaleźć ochronę w  przypadku wytoczenia powódz‑
twa z art. 413 k.h., brak było podstaw do przyjęcia, że powód mógł
skutecznie domagać się ustalenia nieważności uchwały w  trybie
art. 189 k.p.c. (wyrok SN z 15.03.2002 r., II CKN 919/99, Prok. i Pr.
2002/11, poz. 40 – dodatek).

13.  Uchylenie się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej po

prawomocnym zakończeniu procesu następuje na drodze powództwa
o  ustalenie nieważności ugody (art.  189  k.p.c.). W  procesie takim
strona może wskazywać na wady oświadczenia woli (art. 82 i n. k.c.)
bądź wykazywać – z  powołaniem się na przepisy prawa material‑
nego – że ugoda jako czynność prawna jest nieważna z  przyczyn
wskazanych w art. 58 k.c. (wyrok SN z 16.04.2002 r., V CKN 953/00,
LEX nr 57200).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

380 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

14.  Nie jest wykluczone powództwo w trybie art. 189 k.p.c. o ustale‑

nie, że warunkowa umowa sprzedaży przeniosła to prawo w sytuacji,
gdy wykonane przez gminę prawo pierwokupu w  rzeczywistości nie
istniało (wyrok SN z 7.11.2002 r., II CKN 1393/00, LEX nr 75284).

15.  Interes prawny nie zachodzi z  reguły, gdy zainteresowany może

na innej drodze osiągnąć w  pełni ochronę swoich praw (wyrok SN
z 22.11.2002 r., IV CKN 1519/00, LEX nr 78333).

16.  Interes prawny, o  którym mowa w  art.  189  k.p.c., nie może być
rozumiany subiektywnie, tj.  według odczucia powoda, ale obiek‑
tywnie, tj.  na podstawie rozumnej oceny sytuacji, w  której powód
występuje z  tego rodzaju powództwem. Interes prawny powoda
musi być ponadto zgodny z prawem i zasadami współżycia społecz‑
nego, jak również z  celem, któremu służy art.  189  k.p.c. (wyrok SN
z 28.11.2002 r., II CKN 1047/00, LEX nr 75344).

17.  Na podstawie art. 189 k.p.c. pracownik ma interes prawny w ustale‑

niu rzeczywistej treści realizowanego stosunku pracy, jeżeli dochodzone
ustalenie ma charakter niemajątkowy lub oparte na nim potencjalne
roszczenia majątkowe mogą się zaktualizować dopiero w  przyszłości
(wyrok SN z 5.12.2002 r., I PKN 629/01, „Wokanda” 2003/9, poz. 24).

18.  Artykuł 189 k.p.c. nie może być podstawą żądania przez członka
stowarzyszenia ustalenia nieistnienia uchwały organu stowarzy‑
szenia niedotyczącej jego stosunku członkostwa (uchwała SN  (7)
z 20.10.2015 r., III CZP 27/15, OSNC 2016/3, poz. 31).

2.4.2.3.  Powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego

lub prawa

Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa zmie‑

rzają do przekształcenia istniejącego stanu prawnego przez:
1) utworzenie stosunku prawnego lub prawa (np.  powództwo
o  zawarcie umowy przyrzeczonej – art.  390 §  2  k.c., powódz-
two o ustalenie ojcostwa – art. 84 k.r.o.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo381

2) zmianę istniejącego stosunku prawnego lub prawa (np. powódz‑

two o  uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w  stosunku
do powoda – art. 59 k.c., powództwa oparte na klauzuli rebus sic
stantibus – art. 3571 i 3581 § 3 k.c.);
3) zniesienie stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o roz‑
wód – art. 56 k.r.o., o zaprzeczenie ojcostwa – art. 63–70 k.r.o.).

W  związku z  postępowaniem egzekucyjnym występują dwa powódz‑

twa nazywane przeciwegzekucyjnymi – powództwo opozycyjne, które
przysługuje dłużnikowi (art. 840 k.p.c.) oraz powództwo ekscydencyjne
przysługujące osobie trzeciej (art.  841  k.p.c.). Dopuszczalne jest także
powództwo ekscydencyjne o zwolnienie zajętego przedmiotu od egze‑
kucji administracyjnej (art.  842  k.p.c.). Powództwa opozycyjne oraz
ekscydencyjne uznawane są za powództwa o ukształtowanie prawa.

Powództw o ukształtowanie jest tyle, ile ich przewidziano w przepisach

prawa. Innymi słowy, powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego
lub prawa musi być przewidziane w konkretnym przepisie. Jest to cecha
odróżniająca je od powództw o zasądzenie świadczenia lub o ustalenie
istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, w  ramach
których można dochodzić zasądzenia różnych świadczeń lub domagać
się ustalenia wszelkiego rodzaju stosunków prawnych i praw.

W pozwie zawierającym żądanie ukształtowania stosunku prawnego

lub prawa powód – w celu spełnienia wymagania dokładnego okreś‑
lenia żądania – powinien wskazać, jakiego rodzaju ukształtowania
(utworzenia, zmiany, zniesienia) żąda oraz jakiego stosunku praw‑
nego lub jakiego prawa orzeczenie kształtujące ma dotyczyć. Jeśli
pozew nie spełnia tego warunku, przewodniczący wezwie powoda
do uzupełnienia tego braku w  terminie tygodniowym pod rygorem
zwrotu pozwu (art. 130 k.p.c.).

2.4.2.4.  Żądanie zasądzenia odsetek

Z  dniem 1.01.2016  r. weszła w  życie ustawa z  9.10.2015  r. o  zmia‑

nie ustawy o  terminach zapłaty w  transakcjach handlowych, ustawy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

382 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

– Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz.  1830),

w  której wskazane zostały mechanizmy obliczania odsetek za opóź‑
nienie (art. 481 § 2 k.c.) oraz odsetek kapitałowych (art. 359 § 2 k.c.).
Dla odsetek za opóźnienie zastrzeżono nazwę „odsetki ustawowe za
opóźnienie” (aktualnie 7% w  skali roku), a  dla odsetek, o  których
mowa w art. 359 § 2, zachowano dotychczasową nazwę „odsetki usta‑
wowe” (ustawa z 8.03.2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóź‑
nieniom w transakcjach handlowych, Dz.U. z 2019 r. poz. 118 ze zm.)
posługuje się z  kolei pojęciem „odsetek ustawowych za opóźnienie
w transakcjach handlowych” Zgodnie z art. 4a tej ustawy do transak‑
cji handlowych nie stosuje się przepisu art. 481 § 2 k.c.

Ze względu na zróżnicowanie odsetek ustawowych, zgłaszając

w  pozwie żądanie zasądzenia odsetek, należy użyć właściwej termi‑
nologii. W  przypadku zgłoszenia żądania „zasądzenia odsetek usta‑
wowych” w sytuacji, gdy powodowi przysługują „odsetki ustawowe za
opóźnienie”, nie można wykluczyć, że sąd, kierując się zasadą zwią‑
zania żądaniem (art.  321  k.p.c.), zasądzi odsetki ustawowe nie zaś
ustawowe za opóźnienie (mimo że materiał zebrany w sprawie wska‑
zywał, że powodowi przysługiwały odsetki ustawowe za opóźnienie.
W  sprawie dotyczącej transakcji handlowych sąd orzeknie o  odset‑
kach na podstawie przepisów ustawy o  terminach zapłaty w  trans‑
akcjach handlowych, ale w  granicach żądania powoda. Jeśli więc
powód nie zażądał zasądzenia określonej kwoty pieniężnej „z  usta‑
wowymi odsetkami za opóźnienie w  transakcjach handlowych”, lecz
żądanie w zakresie odsetek sformułował: „z ustawowymi odsetkami”
albo „z ustawowymi odsetkami za opóźnienie”, to sąd zasądzi odsetki
według stopy aktualnej dla odsetek ustawowych, nie zaś według stopy
aktualnej dla odsetek ustawowych za opóźnienie w  transakcjach
hand­lowych (art. 321 k.p.c.).

Powód, żądając odsetek, powinien podać dzień wymagalności świad‑

czenia pieniężnego. Stosowane powszechnie określenie „z  ustawo‑
wymi odsetkami od dnia wymagalności” jest niewystarczające. Jeśli
bowiem sąd, uwzględniając powództwo w całości, zasądzi odsetki od
daty późniejszej, niż oczekiwał powód, to taki wyrok ani nie będzie
mógł zostać skutecznie zaskarżony przez powoda (brak substratu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo383

zaskarżenia w  postaci „oddalenia powództwa w  pozostałej części”),

ani też nie będzie podlegał uzupełnieniu, ponieważ sąd orzekł o cało‑
ści żądania. Żądanie zasądzenia kwoty, „która wyniknie z  rozra‑
chunku”, nie spełnia wymagania dokładnego określenia żądania. Taki
pozew powinien zostać poddany postępowaniu przewidzianemu
w art. 130 k.p.c.

Przy dochodzeniu odsetek występują następujące możliwo-

ści sformułowania żądania pozwu:
1) żądanie zasądzenia świadczenia głównego (kapitału) z odsetkami
określonymi procentowo od świadczenia głównego od konkret‑
nej daty (np.  od daty opóźnienia w  spełnieniu świadczenia –
art. 481 § 1 k.c.);
2) żądanie zasądzenia samych odsetek za zamknięty okres – wyli‑
czonych kwotowo lub niewyliczonych (np. w przypadku zapłaty
świadczenia głównego po terminie bez odsetek lub w przypadku
przeniesienia wierzytelności z tytułu odsetek na inną osobę);
3) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i  obok niego odsetek
wyliczonych kwotowo za pewien zamknięty okres (np.  do daty
wniesienia pozwu); świadczenie główne może być w takim przy‑
padku wymagane z  odsetkami lub bez odsetek, ale nie żąda się
odsetek od odsetek wyliczonych kwotowo;
4) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i  obok niego odsetek
wyliczonych kwotowo za określony, zamknięty okres (np.  do
czasu wytoczenia powództwa); od odsetek wyliczonych kwotowo
żąda się odsetek;
5) żądanie zasądzenia świadczenia głównego, z którym zostały zsu‑
mowane odsetki za określony, zamknięty okres (np.  do czasu
wytoczenia powództwa) wraz z  odsetkami od tak powiększo‑
nego świadczenia głównego (anatocyzm).

W przypadkach opisanych w pkt 4 i 5 następuje doliczenie skapitali‑

zowanych odsetek do świadczenia głównego rozumiane w ten sposób,
że nie muszą one być z nim zsumowane; istotne jest, aby zostały pod‑
dane oprocentowaniu, gdyż wówczas przestają być odsetkami, a stają
się kapitałem (por.  uchwała SN  (7) z  21.10.1997  r., III  ZP  16/97,
OSNAPiUS 1998/7, poz. 204).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

384 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

2.4.3.  Przytoczenie faktów uzasadniających żądanie

Obligatoryjnym i  niezwykle istotnym elementem każdego pozwu,

niezależnie od rodzaju zgłoszonego w  nim powództwa, jest przyto‑
czenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie (art.  187
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Wymaganie to, niestety, nie jest doceniane w prak‑
tyce nawet przez zawodowych pełnomocników. Nierzadko również
sądy nadają bieg pozwom, w których – poza ogólnie sformułowanym
żądaniem – brak okoliczności faktycznych uzasadniających to żąda‑
nie. Taka wadliwa praktyka sprawia, że zobowiązywanie pozwanego
do złożenia odpowiedzi na pozew traci sens, a to z kolei uniemożliwia
ustalenie na samym początku procesu okoliczności istotnych i spor‑
nych w  sprawie oraz oddzielenie ich od okoliczności bezspornych,
niewymagających dowodzenia, co w konsekwencji prowadzi do prze‑
dłużenia procesu i zbędnego nakładu pracy sądu na rozprawie. Bada‑
jąc pozew pod kątem zachowania warunków formalnych, przewodni‑
czący – w  razie stwierdzenia braku formalnego pozwu polegającego
na niewskazaniu okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie –
powinien na podstawie art. 130 w zw. z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. wydać
zarządzenie wzywające powoda do uzupełnienia w terminie tygodnio‑
wym braku formalnego pozwu przez przytoczenie okoliczności fak‑
tycznych uzasadniających zgłoszone żądanie – pod rygorem zwrotu
pozwu. Jeśli sąd tego nie uczyni, zawodowy pełnomocnik pozwanego,
po otrzymaniu odpisu pozwu niespełniającego tego obligatoryjnego
wymagania, powinien zażądać, aby sąd zobowiązał powoda – zwłasz‑
cza gdy reprezentowany jest przez zawodowego pełnomocnika – do
złożenia pisma przygotowawczego, w którym precyzyjnie poda oko‑
liczności faktyczne, na których opiera żądanie zawarte w pozwie.

Sąd nie może wymagać od powoda – ani w ramach postępo‑

wania wszczętego na podstawie art. 130 k.p.c., ani na jego póź‑
niejszym etapie – wskazania podstawy prawnej powództwa (prze‑
pisów prawnych usprawiedliwiających żądanie), nawet gdy autorem
pozwu jest profesjonalny pełnomocnik. Powód ma obowiązek
przytoczyć fakty uzasadniające zgłoszone roszczenie, natomiast kwa‑
lifikacja prawna stanu faktycznego należy do sądu (da mihi factum,
dabo tibi ius – udowodnij fakt, a  przyznam ci prawo). Reguła ta
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo385

nie pozbawia sądu, zwłaszcza w sprawach nietypowych, o złożonym

charakterze prawnym, w których występują zawodowi, profesjonalni
pełnomocnicy, możliwości rozpytania stron o  podstawę prawną
zgłoszonego żądania czy też podjętej obrony, zwłaszcza po dodaniu
art. 1562 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli w toku posiedzenia okaże się,
że o  żądaniu lub wniosku strony można rozstrzygnąć na innej pod‑
stawie prawnej, niż przez nią wskazana, uprzedza się o  tym strony
obecne na posiedzeniu.

2.4.4.  Podanie informacji o próbie pozasądowego

rozwiązania sporu

Istotnym składnikiem pozwu jest podanie informacji, czy strony pod‑

jęły próbę mediacji (zob. rozdział XI pkt 3) lub innego pozasądowego
sposobu rozwiązania sporu, a w przypadku gdy takich prób nie pod‑
jęto, wyjaśnienie przyczyn ich niepodjęcia. Podanie takiej informacji
jest obligatoryjnym składnikiem pozwu, co usprawiedliwia – w razie
jej niepodania – wezwanie powoda do uzupełnienia tego braku pod
rygorem zwrotu pozwu. Niepodjęcie próby mediacji nie może nato‑
miast stanowić podstawy do zwrotu pozwu.

2.4.5.  Oznaczenie wartości przedmiotu sporu

w sprawach majątkowych

Nie ma obowiązku oznaczenia wartości przedmiotu sporu, gdy przed‑

miotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna (art.  187 §  1 pkt  1
in fine k.p.c.). O wartości przedmiotu sporu – zob. rozdział V pkt 1.3.

2.4.6.  Przytoczenie w miarę potrzeby okoliczności

uzasadniających właściwość sądu

Potrzeba podania okoliczności uzasadniających właściwość sądu

zachodzi tylko wtedy, gdy z  treści pozwu nie wynika, że został on
skierowany do sądu właściwego. Przytoczenie tych okoliczności jest
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

386 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

niezbędne w razie wniesienia pozwu do sądu, który jest właściwy na

podstawie umowy prorogacyjnej, która powinna być dołączana do
pozwu. W razie zaniedbania tych obowiązków sąd stwierdzi swą nie‑
właściwość i  przekaże sprawę sądowi właściwemu (por.  Metodyka...,
rozdział V pkt 3).

  Wybrane orzeczenia

1.  Wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego, mających

stanowić podstawę prawną orzeczenia, jakkolwiek niewymagane, nie
pozostaje bez znaczenia dla przebiegu i  wyniku sprawy, albowiem
pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasadniające żąda‑
nie pozwu (wyrok SN z 23.02.1999 r., I CKN 252/98, OSNC 1999/9,
poz. 152).

2.  Aczkolwiek zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód ma obowią‑

zek wskazania tylko okoliczności faktycznych uzasadniających żąda‑
nie pozwu i  nie musi przytaczać jego podstawy prawnej, to jednak
podanie tej podstawy przez profesjonalnego pełnomocnika niewąt‑
pliwie ukierunkowuje całe postępowanie w  sprawie. To ukierunko‑
wanie nie może jednak oznaczać formalnego związania sądu wska‑
zaną podstawą żądania (wyrok SN z  28.02.2002  r., III  CKN  182/01,
LEX nr 54471).

3.  Nieprzytoczenie w pozwie okoliczności uzasadniających właściwość

przemienną sądu nie uzasadnia zastosowania art. 130 § 1 k.p.c. (uchwała
SN z 21.11.2006 r., III CZP 101/06, OSNC 2007/7–8, poz. 103).

4. Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej kwoty tytułem

zwrotu pożyczki, art. 321 § 1 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie uwzględ‑
nieniu powództwa na podstawie przepisów o nienależytym świadczeniu
(wyrok SN z 24.05.2007 r., V CSK 25/07, OSNC-ZD 2008/B, poz. 32).

5. Niedopuszczalny jest zbieg roszczenia z  tytułu bezpodstawnego

wzbogacenia z  roszczeniem o  zapłatę za wykonane roboty budow‑
lane w  ramach zawartej przez strony ważnej umowy. Roszczenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo387

o  zwrot wartości materiałów wbudowanych w  budynek zamawia‑

jącego w  wykonaniu umowy o  roboty budowlane nieważnej ze
względu na naruszenie ustawy o  zamówieniach publicznych jest
roszczeniem o  zwrot wartości nienależnego świadczenia (art.  410
§ 1 w zw. z art. 405 k.c.) (wyrok SN z 14.03.2008 r., IV CSK 460/07,
LEX nr 453070).

6. Sąd nie jest związany podaną w  pozwie kwalifikacją prawną

dochodzonego roszczenia. Przyjęcie przez sąd innej, niż podana
przez powoda, kwalifikacji prawnej jego roszczenia nie narusza
art.  321  k.p.c. Sąd nie może natomiast wyjść poza faktyczną pod‑
stawę pozwu, nie jest bowiem uprawniony do zmiany podstawy
faktycznej powództwa. Roszczenie przysługujące ubezpieczonemu
przeciwko sprawcy szkody przechodzi w  granicach wypłaconego
odszkodowania na ubezpieczyciela (art.  828 §  1  k.c.). Strony mogą
umówić się w  ten sposób, że ubezpieczyciel nie będzie zobowią‑
zany do przejęcia roszczenia odszkodowawczego ubezpieczającego
przeciwko sprawcy szkody. Także wówczas ubezpieczający nie
może jednak dochodzić roszczenia co do tej części szkody, która
została pokryta przez odszkodowanie ubezpieczeniowe, a jedynie co
do jej części niepokrytej oraz roszczeń nieobjętych odpowiedzial‑
nością ubezpieczyciela (wyrok SN z  27.03.2008  r., II  CSK  524/07,
LEX nr 465998).

7.  Nawet w  razie niewyraźnego lub wręcz niewłaściwie sformułowa‑

nego żądania sąd może je odpowiednio zmodyfikować, jednakże tylko
zgodnie z  wolą powoda. Związanie sądu granicami żądania obejmuje
nie tylko związanie co do samej treści (wysokości) żądania zasadni‑
czego, ale także co do uzasadniających je elementów motywacyjnych.
Podstawą wyrokowania w granicach przekraczających żądanie powoda
nie mogą być okoliczności faktyczne, nawet jeżeli zostały one przyto‑
czone w  toku procesu przez stronę pozwaną, jeżeli tylko powód nie
objął ich następnie swoimi twierdzeniami (wyrok SN z  9.05.2008  r.,
III CSK 17/08, LEX nr 424385).

8. Podstawą wyrokowania w  granicach przekraczających żądanie

powoda nie mogą być okoliczności faktyczne, nawet jeżeli zostały
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

388 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

przytoczone w  toku procesu przez stronę pozwaną, jeżeli tylko

powód nie objął ich następnie swoimi twierdzeniami. Sąd nie może
dostosowywać podstawy faktycznej do roszczenia określonego kwo‑
towo w  pozwie. Podstawa faktyczna powództwa musi być jedno‑
znacznie określona przez stronę dochodzącą roszczenia. Nie może
opierać się na domniemanej woli powoda. Spełnienie tych warunków
jest niezbędne do podjęcia skutecznej obrony przez stronę pozwaną.
Zasądzenie sumy pieniężnej, która mieści się wprawdzie w  kwoto‑
wych granicach powództwa, lecz z  innej podstawy faktycznej, sta‑
nowi orzeczenie ponad żądanie i  narusza art.  321  k.p.c. (wyrok SN
z 11.12.2008 r., II CSK 364/08, LEX nr 584727).

9.  Zbieg roszczeń z  tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z  roszcze‑

niami z  tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobo‑
wiązania jest wyłączony (wyrok SN z  7.05.2009  r., IV  CSK  523/08,
OSNC-ZD 2010/A, poz. 12).

10.  Związanie sądu granicami żądania obejmuje nie tylko wysokość

i rodzaj dochodzonego świadczenia, ale także elementy motywacyjne
uzasadniające żądanie (art.  321 §  1  k.p.c.). Zastosowanie właściwej
podstawy prawnej, i  to niezależnie od stanowiska powoda, mogą
usprawiedliwiać jedynie okoliczności faktyczne, na których powód
opierał swoje roszczenie (wyrok SN z  24.11.2009  r., V  CSK  169/09,
LEX nr 627248).

11. Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej kwoty pienięż‑

nej na podstawie umowy zawartej z pozwanym, sąd – stwierdziwszy
nieważność tej umowy – może uwzględnić powództwo na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, bez potrzeby dokonywa‑
nia przedmiotowej zmiany powództwa (wyrok SN z  11.03.2010  r.,
IV CSK 401/09, LEX nr 885030).

2.5.  Fakultatywne składniki pozwu

Fakultatywne składniki pozwu zostały wskazane w  art.  187
§  2  k.p.c. Nie wyczerpują one wszystkich wniosków, jakie powód
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo389

może zgłosić w  pozwie. Niezgłoszenie wymienionego w  art.  187

§  2 in principio  k.p.c. wniosku o  przeprowadzenie rozprawy także
w nieobecności powoda może spowodować – przy spełnieniu prze‑
słanek przewidzianych w  art.  177 §  1 pkt  5 in fine  k.p.c. – zawie‑
szenie postępowania, natomiast brak wniosku o nadanie wyrokowi
rygoru natychmiastowej wykonalności nie zwalnia sądu z  obo‑
wiązku jego zastosowania w przypadkach przewidzianych w art. 333
§  1  k.p.c. Przy rozpoznaniu wniosku o  zabezpieczenie powództwa
sąd powinien mieć na względzie reguły postępowania określone
w art. 730–746 k.p.c.

Oprócz tych trzech wniosków, przykładowo podanych w  art.  187

§  2  k.p.c., pozew może zawierać wiele innych, przewidzianych
w  przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, które wymagają
– ze względu na ich charakter – niezwłocznego rozpoznania przez
sąd lub przewodniczącego, w  zależności od tego, który z  tych orga‑
nów jest właściwy, np.  wniosek o  zwolnienie od kosztów sądowych
– art. 105 u.k.s.c. (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział X pkt 4), wnio‑
sek o ustanowienie adwokata (radcy prawnego) dla strony (zob. roz‑
dział  I  pkt  3.7), wniosek o  ustanowienie kuratora dla pozwanego,
który nie ma zdolności procesowej i nie ma przedstawiciela ustawo‑
wego – art. 69 k.p.c. (zob. rozdział IV pkt 3.2), wniosek o ustanowie‑
nie kuratora dla pozwanego, którego miejsce pobytu nie jest znane
– art.  143  k.p.c. (szerzej – zob.  Metodyka..., rozdział  XII  pkt  1.12),
wniosek o tymczasowe dopuszczenie do czynności powoda niemają‑
cego zdolności sądowej lub procesowej – art. 70 § 2 k.p.c. (por. roz‑
dział IV pkt 3.1 i 3.2).

Strona może w pozwie zgłosić wniosek o zażądanie dowodów znajdu‑

jących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich, jednak musi upraw‑
dopodobnić, że nie może ich sama uzyskać (art. 187 § 2 pkt 4 k.p.c.;
zob. też art. 250 § 1 zdanie drugie oraz art. 244 § 1 i 2 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

390 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

2.6.  Wzór pozwu z żądaniem alternatywnym

Dobrzeń Wielki, 15.06.2020 r.

Do
Sądu Rejonowego
Wydział Cywilny
w Opolu
Powód: Henryk Kowol, zam. w Dobrzeniu Wielkim, ul. Nad Odrą 18
reprez. przez adwokata Wiktora Napierałę – Kancelaria Adwokacka w Opolu
Pozwana: Otylia Kośnik, zam. w Naroku, ul. Skorupki 16
Wartość przedmiotu sporu: 15 000 zł

POZEW
o wydanie desek albo zapłatę kwoty 15 000 zł

Załączając pełnomocnictwo powoda:

I. Wnoszę o:
1) nakazanie pozwanej Otylii Kośnik, aby wydała powodowi Henrykowi Kowo‑
lowi 6 m3 tarcicy sosnowej albo zapłaciła kwotę 15 000 zł;
2) zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu według norm
przepisanych;
3) przeprowadzenie rozprawy także w nieobecności powoda;
4) wezwanie na rozprawę świadków:
a) Huberta Nowaka, zam. w Dobrzeniu Wielkim, ul. Nad Odrą 20,
b) Marii Lazar, zam. w Dobrzeniu Wielkim, ul. Opolska 3.

II. Powód, wykonując obowiązek wynikający z  art.  187 §  1 pkt  3  k.p.c., infor‑
muję, że trzykrotnie w lutym 2020 r. upominał się ustnie o zwrot przez pozwaną
użyczonej tarcicy. Wezwania te, jak również wezwanie pisemne z  15.05.2020  r.
pozostawione zostały bez odpowiedzi.

Uzasadnienie

Pozwana, budując dom, zwróciła się do powoda wiosną 2019  r. o  użyczenie jej
tarcicy, którą Henryk Kowol miał pod zadaszeniem na podwórzu. Otylia Kośnik
zobowiązała się zwrócić powodowi w sierpniu tamtego roku tę samą liczbę desek
albo zapłacić równowartość tarcicy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo391

Dowód: świadkowie Hubert Nowak i Maria Lazar – adresy jak wyżej.

Pozwana, mimo wielokrotnych upomnień ze strony powoda, nie zwróciła mu

dotychczas tarcicy ani też nie zapłaciła jej równowartości. Ostatnio powód wezwał
pozwaną listem poleconym do zwrotu tarcicy lub do zapłaty kwoty 15 000 zł sta‑
nowiącej równowartość tej tarcicy.

Dowód: odpis listu z 15.05.2020 r.

Wiktor Napierała
(adwokat)

Załączniki:
1) dokument pełnomocnictwa,
2) list z 15.05.2020 r.,
3) odpisy pozwu oraz załączników.

2.7.  Wzór pozwu z żądaniem ewentualnym

Zielona Góra, 16.06.2020 r.

Do
Sądu Rejonowego
Wydział Cywilny
w Zielonej Górze
Powód: Franciszek Gwiżdż, zam. w Zielonej Górze, ul. Lubuska 35
reprez. przez adwokata Reginę Piechocką – Kancelaria Adwokacka w Zielonej Górze
Pozwany: Zenon Michalski, zam. w Zielonej Górze, ul. Bratków 67
Wartość przedmiotu sporu: 12 000 zł

POZEW
o wykonanie robót budowlanych, ewentualnie o zapłatę kwoty 12 000 zł

W imieniu powoda, którego pełnomocnictwo składam:

I. Wnoszę o:
1) nakazanie pozwanemu Zenonowi Michalskiemu, aby wykonał prace tynkar‑
skie domu powoda położonego w Zielonej Górze przy ul. Lubuskiej 35
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

392 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

ewentualnie
na wypadek nieuwzględnienia tego żądania
2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 12 000  zł z  ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu;
3) zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu według norm
przepisanych.
Ponadto wnoszę o:
4) przeprowadzenie rozprawy także w nieobecności powoda;
5) wezwanie na rozprawę świadków:
a) Jana Zielińskiego, zam. w Zbąszyniu, ul. Dębowa 34,
b) Ernesta Poloczka, zam. w Zielonej Górze, ul. Wrocławska 78 m. 3.

II. Powód, wykonując obowiązek wynikający z  art.  187 §  1 pkt  3  k.p.c., infor‑
muje, że jesienią 2019  r. dwukrotnie przypominał pozwanemu o  jego zobowią‑
zaniu wynikającym z  zawartej umowy, ponadto w  maju, kwietniu i  sierpniu
ponawiał ustnie wezwania do wykonania umowy przez pozwanego. We wrześniu
2019 r. zaproponował, aby pozwany zwrócił kwotę 12 000 zł, stanowiącą zaliczkę
na poczet umówionego wynagrodzenia. Wezwania te, jak również wezwanie
pisemne z 10.05.2020 r. pozostawione zostały bez odpowiedzi.

Uzasadnienie

W  dniu 10.04.2019  r. powód zawarł z  pozwanym umowę, na podstawie której

pozwany zobowiązał się wykonać do końca sierpnia 2019 r. naprawę dachu oraz
elewacji budynku mieszkalnego powoda w Zielonej Górze przy ul. Lubuskiej 35.
Na poczet należności pozwanego, którą strony orientacyjnie określiły na kwotę
25 000 zł, powód wręczył pozwanemu kwotę 12 000 zł. Resztę należności pozwany
– zgodnie z umową – miał otrzymać po zakończeniu prac.

Dowód: umowa pisemna z 10.04.2019 r. i przesłuchanie stron.

Pozwany dotychczas nie przystąpił do wykonania umówionego dzieła. Niemoż‑

ność rozpoczęcia prac tłumaczy nieodpowiednimi warunkami atmosferycznymi,
a  także chorobą uniemożliwiającą wykonywanie robót na wysokości. Wiadomo
mi, że pozwany wykonuje inne prace budowlane, co podważa twierdzenie pozwa‑
nego o nieodpowiedniej pogodzie oraz jego chorobie.

Dowód: zeznania świadków Jana Bąka, zam. ul. Lubuska 37, Zielona Góra oraz
Jacka Wąsika, zam. ul. Krzywa 2, Zielona Góra.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2.  Pozew a powództwo393

Ponieważ nie zachodzi niemożność wykonania świadczenia, przeto powód żąda

przede wszystkim spełnienia zobowiązania zgodnie z umową. Na wypadek gdyby
żądanie to nie zostało przez Sąd uwzględnione, powód domaga się zwrotu wpła‑
conej pozwanemu kwoty 12 000  zł, pozwany bowiem nie poniósł w  związku
z zamówionymi robotami żadnych wydatków.

Uzasadnia to w pełni żądanie pozwu.

Regina Piechocka
(adwokat)

Załączniki:
1) dokument pełnomocnictwa,
2) umowa z 10.04.2019 r.,
3) pisemne wezwanie z 10.05.2020 r.,
4) odpisy pozwu i załączników.

2.8.  Pozew i odpowiedź na pozew w postępowaniu

odrębnym w sprawach gospodarczych
W sprawach gospodarczych, których definicję zawiera art. 4582 k.p.c.,
wymagania w zakresie treści pozwu określa art. 4583 § 1 k.p.c., stano‑
wiąc, że pozew powinien zawierać również wskazanie adresu poczty
elektronicznej powoda albo oświadczenie powoda, że nie posiada
takiego adresu. Użyte w przepisie słowo „również” wskazuje, że wska‑
zane wymaganie jest dodatkowym – oprócz podanych w art. 187 § 1
i  art.  126 §  2  k.p.c. – składnikiem pozwu. Jest składnikiem obliga‑
toryjnym, co potwierdza §  3 tego artykułu, stanowiąc, że niespeł‑
nienie tego wymagania jest brakiem formalnym uniemożliwiającym
nadanie takiemu pismu prawidłowego biegu. Po stwierdzeniu tego
braku przewodniczący wyda zarządzenie wzywające do usunięcia
braku (art. 130 § 1 k.p.c.), a w razie jego niewykonania – zarządzenie
przewidziane w  art.  130 §  2  k.p.c. Obowiązkiem wskazania adresu
poczty elektronicznej albo złożenia oświadczenia o  nieposiadaniu
takiego adresu obciążony jest także pozwany, którego sąd poucza
o  tym obowiązku, doręczając odpis pozwu. Jeżeli w  pierwszym
piśmie procesowym (z  reguły w  odpowiedzi na pozew) pozwany
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

394 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

nie poda adresu poczty elektronicznej albo nie złoży oświadczenia, że

takiego adresu nie posiada, uruchomiony zostanie tryb postępowania
określony w art.130 § 1 i 2 k.p.c.

Wskazane regulacje pozostają w związku z obowiązującym w postę‑

powaniu w  sprawach gospodarczych systemem prekluzji i  obciąża‑
jącym sąd obowiązkiem udzielenia stronom pouczeń odnośnie do
sposobu gromadzenia w tym systemie materiału procesowego. Zgod‑
nie z  art.  4585 §  1  k.p.c. powód jest obowiązany powołać wszyst‑
kie twierdzenia i  dowody w  pozwie, a  pozwany – w  odpowiedzi na
pozew. Zgodnie z art. 4584 § 1 i 2 k.p.c. stronie niezastępowanej przez
zawodowego pełnomocnika (adwokata, radcę prawnego, rzecznika
patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej),
a także pełnomocnikowi strony, który nie jest zawodowym pełnomoc‑
nikiem, sąd – na piśmie (w razie braku adresu poczty elektronicznej)
albo na wskazany przez stronę adres poczty elektronicznej – doręcza
pouczenia:
1) o skutkach prekluzji dowodowej określonych w art. 4585 § 4 k.p.c.,
polegających na pominięciu twierdzeń i  dowodów powołanych
z naruszeniem § 1–3 art. 4585 k.p.c. W tym zakresie zob. uwagi
w rozdziale III pkt 2.3.11–2.3.12,
2) o możliwości złożenia przez stronę, która nie jest przedsiębiorcą
lub jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną, wniosku o roz‑
poznanie sprawy z  pominięciem przepisów o  postępowaniu
w  sprawach gospodarczych. Wniosek taki (wiążący dla sądu)
strona może złożyć w  terminie tygodnia od dnia doręczenia jej
na piśmie wskazanego pouczenia. Wniosek taki powód może
złożyć także już w pozwie, a pozwany w pierwszym piśmie pro‑
cesowym składanym do sądu (art. 4586 k.p.c.). Na postanowienie
sądu o  rozpoznaniu sprawy z  pominięciem przepisów o  postę‑
powaniu w  sprawach gospodarczych nie przysługuje zażalenie,
może ono natomiast zostać poddane kontroli na podstawie
art. 380 k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym. Zob. uwagi w roz‑
dziale XVII pkt 3.1.5,
3) o możliwości dopuszczenia przez sąd dowodu z zeznań świadków
jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Skutki wytoczenia powództwa395

lub w  ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla roz‑

strzygnięcia sprawy (art. 45810 k.p.c.),
4) o  tym, że czynność strony, w  szczególności oświadczenie woli
lub wiedzy, z  którą prawo łączy nabycie, utratę lub zmianę
uprawnienia strony w  zakresie danego stosunku prawnego,
może być wykazana tylko dokumentem, o  którym mowa
w  art.  773 Kodeksu cywilnego, chyba że strona wykaże, że nie
może przedstawić dokumentu z przyczyn od niej niezależnych
(art. 45811 k.p.c.).

Wskazanych pouczeń sąd udziela – stronie niezastępowanej przez

adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię
Generalną Rzeczypospolitej Polskiej, która nie jest przedsiębiorcą lub
jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną – także przy pierwszej
czynności sądu, na którą strona się stawiła. Stronę, której pouczeń nie
udzielono uważa się za pozbawioną możności obrony swych praw,
chyba że nieudzielenie pouczeń nie miało wpływu na zachowanie tej
strony w toku postępowania (art. 4584 § 3 i 4 k.p.c.).

3.  Skutki wytoczenia powództwa 3. Skutki wytoczenia powództwa

Wytoczenie powództwa wywołuje zarówno skutki materialnoprawne,

jak i procesowe.

Do materialnoprawnych skutków wytoczenia powództwa

należy zaliczyć m.in.:
1) przerwanie biegu przedawnienia roszczenia (art. 123 k.c.);
2) przerwanie biegu zasiedzenia (art. 175 k.c.);
3) przerwanie biegu terminów zawitych prawa materialnego
(np. art. 568 § 1, art. 576 k.c.);
4) możność liczenia odsetek za opóźnienie od darowanej sumy pie‑
niężnej (art. 891 § 2 k.c.);
5) możność przejścia na spadkobierców pewnych praw o  cha‑
rakterze ściśle osobistym (np.  prawa do zadośćuczynienia –
art. 445 k.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

396 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

6) możność stosowania anatocyzmu, tj.  liczenia odsetek za opóź‑

nienie od zaległych odsetek (art. 482 § 1 k.c.), np. powód, wyta‑
czając powództwo 1.02.2014  r. o  zapłatę kwoty 2000  zł z  tytułu
pożyczki, której termin zwrotu został ustalony na 3.01.2014  r.,
może żądać odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty
2000  zł od 4.01.2014  r., a  ponadto może żądać od 1.02.2014  r.
(chwila wytoczenia powództwa) odsetek ustawowych od odse‑
tek zaległych, a  więc powstałych za okres od 4.01.2014  r. do
31.01.2014 r.

Ze wskazanych przykładów dotyczących skutków materialnopraw‑

nych wytoczenia powództwa krótkiego omówienia wymaga także –
ze względu na praktyczne znaczenie – pierwszy z  nich, tj.  przerwa‑
nie biegu przedawnienia roszczenia. Zgodnie z art. 130 § 2 i 3 k.p.c.
pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże
z  wniesieniem pisma procesowego (a  więc także pozwu) do sądu,
natomiast pismo poprawione lub uzupełnione w  terminie wywo‑
łuje skutki od chwili jego wniesienia. Przykładowo pozew wniesiony
1  lutego wywoła w  tej dacie skutki materialnoprawne, jeśli braki
formalne pozwu zostaną uzupełnione 20  lutego, który był ostatnim
dniem biegu tygodniowego terminu wyznaczonego na podstawie
art.  130 §  1  k.p.c. Jeśli powód uzupełnił braki formalne pozwu po
terminie (np.  21  lutego) i  zażądał, aby nadać pozwowi dalszy bieg,
to przewodniczący – po uprawomocnieniu się zarządzenia o  zwro‑
cie pozwu – zarządzi zakreślenie numeru sprawy oraz wpisanie jej
pod nowy numer z zaznaczeniem na pozwie, że datą jego wniesienia
jest data uzupełnienia braków. Jeśli w  podanym przykładzie docho‑
dzone roszczenie przedawniało się 5  lutego, to pozew wniesiony
1  lutego spowoduje przerwę biegu przedawnienia, jeżeli jego braki
zostaną uzupełnione w  wyznaczonym terminie tygodniowym, który
skończy się 20 lutego, natomiast pozew uzupełniony po tym terminie
(np. 21 lutego) skutku tego nie wywoła.

Procesowymi skutkami wytoczenia powództwa są:

1) utrwalenie właściwości sądu – art.  15  k.p.c. (szerzej –
zob. Metodyka..., rozdział V pkt 1 oraz rozdział XV pkt 7.2);
2) utrwalenie jurysdykcji krajowej (art. 1097 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Częściowe dochodzenie świadczenia. Kumulacja roszczeń397

4.  Częściowe dochodzenie świadczenia.

Kumulacja roszczeń 4. Częściowe dochodzenie świadczenia. Kumulacja roszczeń

Powód może dochodzić części przysługującego mu od pozwanego

świadczenia bez obawy utraty prawa do dochodzenia pozosta‑
łej części w  odrębnym powództwie. Uprawnienie do częściowego
dochodzenia świadczenia jest konsekwencją podzielności świad-
czenia wynikającej z  prawa materialnego (np.  art.  379 §  2, art.  450
oraz 456 k.c.). W  przypadku gdy powód w  równolegle toczącym się
procesie, w którym dochodzi części świadczenia, wystąpił z powódz‑
twem o  pozostałą część, na sądzie ciąży obowiązek zbadania granic
zawisłości sporu. Sąd powinien także rozważyć celowość połącze‑
nia tych spraw do łącznego ich rozpoznania – art.  219  k.p.c. (sze‑
rzej – zob. Metodyka..., rozdział XVI pkt 2.7). Gdy powód dochodzi
pozostałej części świadczenia po prawomocnym wyroku, w  którym
inna część świadczenia została osądzona, sąd – podobnie jak w przy‑
padku stanu sprawy w  toku (lis pendens) – zbada podmiotowe
i  przedmiotowe przesłanki powagi rzeczy osądzonej (res iudicata).
Jeśli okazałoby się, że powód dochodzi w obydwu równolegle toczą‑
cych się sprawach tej samej części świadczenia lub dochodzona część
świadczenia została już osądzona we wcześniejszym prawomocnym
wyroku, usprawiedliwiony jest w  takiej sytuacji wniosek pozwanego
o odrzucenie pozwu. Szerzej na temat odrzucenia pozwu – zob. pkt 6
niniejszego rozdziału.

Odpowiadając na pytanie: „Czy prawomocne przesądzenie w wyroku

wydanym we wcześniejszej sprawie, że powodowi nie należy się pro‑
wizja wynikająca z  zawartej przez strony ramowej umowy o  świad‑
czenie usług w  przypadku dobrowolnego spełnienia należności
przez dłużnika pozwanego, w  świetle art.  365 §  1  k.p.c. jest wiążące
w kolejnej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami, w której powód
dochodzi prowizji w  oparciu o  te same postanowienia umowne od
uregulowanych w  ten sam sposób wierzytelności pozwanego będą‑
cych przedmiotem tego samego zlecenia?”, Sąd Najwyższy w uchwale
z 8.11.2019 r., III CZP 27/19 (LEX nr 2739476) stwierdził: „Wykład‑
nia umowy, na podstawie której powód dochodził wynagrodzenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

398 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

za świadczenie usług, nie jest objęta mocą wiążącą wyroku (art. 365

§  1  k.p.c.) w  sprawie o  inną część przewidzianego tą umową wyna‑
grodzenia za świadczenie usług”.

Sąd Najwyższy w  uchwale z  12.07.2018  r., III  CZP  3/18 (OSNC

2019/5, poz. 53), orzekł, że w sprawie o świadczenia okresowe przy‑
sługujące powodowi na podstawie określonego stosunku prawnego za
kolejny okres wymagalności nie jest dopuszczalne ponowne badanie
i  ocenianie przez sąd zdarzeń prawnych, odnoszących się do zasady
odpowiedzialności pozwanego, w  takim zakresie, w  jakim były one
przedmiotem rozstrzygnięcia w  prawomocnym wyroku wydanym
w  procesie między tymi samymi stronami o  świadczenie należne za
wcześniejsze okresy wymagalności. Stwierdził zatem, że powaga rze‑
czy osądzonej oddziałuje na orzekanie w kolejnej sprawie, nie pozwa‑
lając odmiennie orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego. Sąd
Najwyższy zastrzegł jednak, że w kolejnej sprawie – za kolejne okresy
– nie działa prekluzja dotycząca twierdzeń i  zarzutów zgłaszanych
w  pierwszej sprawie, a  więc także prekluzja dowodowa, toteż mogą
być zgłoszone nowe zarzuty i dowody, wcześniej niepodnoszone i nie‑
rozpoznane, których uwzględnienie spowoduje orzeczenie o zasadzie
odmienne niż orzeczenie wydane w pierwszej sprawie.

Sąd Najwyższy w wyroku z 6.03.2014 r., V CSK 203/13 (OSNC 2015/2

poz.  23), uznał, że zasada odpowiedzialności pozwanego, przesą‑
dzona w  prawomocnym wyroku uwzględniającym część roszczenia,
jest wiążąca w sprawie o zasądzenie pozostałej części.

Łączenie roszczeń w jednym pozwie jest dopuszczalne pod warun-

kiem spełnienia wymagań przewidzianych w art. 191 k.p.c. Roszcze‑
nia kumulowane nie muszą pozostawać ze sobą w związku i nie muszą
być oparte na tej samej lub podobnej podstawie faktycznej i prawnej.

Jeżeli roszczenia są tego samego rodzaju, powód może zgło‑

sić je w jednym pozwie przeciwko temu samemu pozwanemu
(tym samym pozwanym), pod warunkiem że:
1) roszczenia nadają się do tego samego trybu postępowania
(nie można więc łączyć roszczenia, które rozpoznawane jest
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Częściowe dochodzenie świadczenia. Kumulacja roszczeń399

w  procesie, z  roszczeniem będącym przedmiotem postępowa‑

nia nieprocesowego); warunek ten nie musi być spełniony, gdy
ustawa zezwala na łączenie roszczeń rozpoznawanych w  róż‑
nych trybach (np. art. 618 k.p.c.);
2) zostanie zachowana właściwość sądu ze względu na ogólną
wartość dochodzonych roszczeń; warunek ten dotyczy tylko
jednej kategorii spraw, a  mianowicie wymienionych w  art.  17
pkt  4  k.p.c.; nie można zatem w  jednym pozwie skierowanym
do sądu rejonowego dochodzić roszczeń, których ogólna wartość
przekroczy kwotę wskazaną w  art.  17 pkt  4  k.p.c. (75 000  zł) –
takie powództwo należy wytoczyć przed sądem okręgowym;
3) sąd musi być właściwy miejscowo dla poszczególnych roszczeń;
wprawdzie wymaganie to nie jest przewidziane w art. 191 k.p.c.,
ale nie wydaje się, aby można było łączyć w  jednym pozwie
roszczenia, gdy dla jednego z nich jest przewidziana właściwość
wyłączna innego sądu.

Gdy roszczenia są różnego rodzaju, muszą zostać spełnione

dodatkowo następujące warunki:
1) dla żadnego ze skumulowanych roszczeń nie jest przewidziane
postępowanie odrębne (nie można łączyć roszczenia rozpoznawa‑
nego w  zwykłym postępowaniu procesowym z  roszczeniem, dla
którego przewidziane jest obligatoryjne postępowanie odrębne
procesowe, np. nie można łączyć roszczenia o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym, dla którego właściwe jest
postępowanie procesowe zwykłe, z  roszczeniem o  zapłatę czyn‑
szu najmu lokalu mieszkalnego, które wprawdzie też dochodzone
jest w procesie, ale według przepisów o postępowaniu odrębnym
uproszczonym – art. 5051 pkt 2 k.p.c.); zakaz taki nie dotyczy rosz‑
czeń, dla których postępowanie odrębne jest fakultatywne; powód
może dochodzić w  jednym pozwie – skumulowanego razem
z innym roszczeniem – roszczenia, które może, lecz nie musi być
dochodzone w postępowaniu nakazowym;
2) sąd jest właściwy dla każdego z  połączonych roszczeń według
przepisów o  właściwości bez względu na wartość przedmiotu
sporu (nie można więc łączyć roszczenia o  zapłatę 10 000  zł
z  tytułu pożyczki, do rozpoznania którego właściwy jest sąd
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

400 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

rejonowy, z  roszczeniem wynikającym z  prawa prasowego lub

z przysługującym powodowi w związku z naruszeniem jego dóbr
osobistych, dla których właściwy jest sąd okręgowy – art.  17
pkt 1 i 3 k.p.c.).

O tym, czy roszczenia przedstawione przez powoda w jednym pozwie

mogą być łącznie rozpoznane, decyduje sąd, do którego wpłynął
pozew. Jeśli dla skumulowanych roszczeń przewidziane są różne
tryby postępowania lub właściwe są różne sądy bądź dla jednego ze
skumulowanych roszczeń przewidziane jest postępowanie odrębne,
pozwany powinien żądać wydania przez sąd:
1) postanowienia, na podstawie którego sąd podejmie sprawę
w zakresie jednego ze skumulowanych roszczeń w innym trybie
(np. „wnoszę o podjęcie sprawy w zakresie roszczenia o podział
nieruchomości do użytkowania w  trybie postępowania niepro‑
cesowego”); postanowienie takie po uprawomocnieniu się stano‑
wić będzie podstawę do wydania zarządzenia przez przewodni‑
czącego o  wydzieleniu sprawy w  zakresie roszczenia o  podział
nieruchomości do użytkowania (tzw.  podział quoad usum) do
oddzielnego rozpoznania;
2) postanowienia o  stwierdzeniu swej niewłaściwości w  zakresie
jednego ze skumulowanych roszczeń (np.  „wnoszę o  stwierdze‑
nie niewłaściwości sądu w  zakresie roszczenia wynikającego
z naruszenia dóbr osobistych powoda i w tym zakresie przekaza‑
nie sprawy Sądowi Okręgowemu w Łodzi jako rzeczowo i miej‑
scowo właściwemu”);
3) postanowienia o  przekazaniu sprawy w  części dotyczącej jed‑
nego ze skumulowanych roszczeń innemu wydziałowi danego
sądu, który – zgodnie z  wewnętrznym podziałem czynności –
rozpoznaje sprawy według przepisów o  postępowaniu uprosz‑
czonym (np. „wnoszę o przekazanie sprawy w części dotyczącej
roszczenia o  zapłatę kwoty 1000  zł – zgodnie z  wewnętrznym
podziałem czynności w tutejszym Sądzie – Wydziałowi I Cywil‑
nemu”); wprawdzie można bronić stanowiska, że nie ma prze‑
szkód formalnych, aby w  tym przypadku przekazanie sprawy
w  tym zakresie nastąpiło zarządzeniem przewodniczącego, ale
skoro w  decyzji tej – podejmowanej w  ramach czynności prze‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Skutki doręczenia pozwu401

widzianych w  art.  201 §  1  k.p.c. – zawarta jest nie tylko ocena

charakteru sprawy, lecz także ocena co do istnienia przesłanek
kumulacji roszczeń, to powinien dokonać tego sąd (szerzej –
zob. Metodyka..., rozdział III pkt 2.3).

Następstwem kumulacji roszczeń jest rozpoznanie ich w  jednym

postępowaniu i  rozstrzygnięcie w  jednym orzeczeniu. Celowy może
się okazać wniosek o  zarządzenie na podstawie art.  218  k.p.c.
oddzielnej rozprawy co do poszczególnych roszczeń (szerzej –
zob.  Metodyka..., rozdział  XVI pkt  2.7). Względy celowości mogą
zadecydować o  wydaniu co do jednego z  roszczeń wyroku częścio‑
wego (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.3).

5.  Skutki doręczenia pozwu 5.  Skutki doręczenia pozwu

Doręczenie pozwu jest ważnym momentem procesu, powoduje

bowiem wiele skutków. Można je podzielić na materialnoprawne
i procesowe.

Do najistotniejszych skutków materialnoprawnych doręczenia

pozwu należy zaliczyć skutki oświadczeń woli powoda złożonych
w  pozwie, których adresatem jest pozwany (art.  61  k.c.). Jednym
z  najistotniejszych oświadczeń, które niekoniecznie musi przybrać
formułę o określonej treści, jest wezwanie do spełnienia świadczenia
z zobowiązania bezterminowego (art. 455 k.c.).

   dy powód żąda zasądzenia kwoty 2000 zł z tytułu pożyczki, której termin

G
zwrotu nie był w umowie pożyczki ustalony ani też nie został wyznaczony
przed wytoczeniem powództwa, doręczenie pozwu pozwanemu będzie
wezwaniem do spełnienia świadczenia. Od tej chwili świadczenie staje się
wymagalne; jeśli nie zostanie spełnione niezwłocznie, pozwany popadnie
w opóźnienie, a zatem od daty doręczenia pozwu pozwanemu powodowi
należą się odsetki od dochodzonej kwoty 2000 zł.

Wymagalność roszczenia określana jest jako stan, w którym wierzy‑

ciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

402 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

wierzytelności. Jest to stan potencjalny o  charakterze obiektywnym,

którego początek zbiega się z  chwilą uaktywnienia się wierzytelno‑
ści (por.  uzasadnienie wyroku SN z  12.02.1991  r., III  CRN  500/90,
OSNCP 1992/7–8, poz. 137). Początku wymagalności nie można ująć
w  jedną regułę obowiązującą dla wszystkich stosunków prawnych,
zależy on bowiem od charakteru zobowiązań i  ich właściwości. Jed‑
nolicie ujęta jest tylko wymagalność w  odniesieniu do zobowiązań
o  charakterze terminowym. Przyjmuje się wtedy, że wierzytelność
jest wymagalna, jeśli nadszedł już termin świadczenia, od tej bowiem
daty wierzyciel może się domagać spełnienia świadczenia, a  dłuż‑
nik musi już spełnić świadczenie. Inaczej przedstawia się zagadnie‑
nie wymagalności w  odniesieniu do zobowiązań bezterminowych.
W  tym przypadku terminy wymagalności i  spełnienia świadczenia
z  reguły będą się pokrywać, gdyż art.  455  k.c., określający termin
spełnienia świadczenia, wyznacza go jako niezwłoczny po wezwaniu
przez wierzyciela. Warto zwrócić uwagę także na skutki dowiedzenia
się przez samoistnego posiadacza rzeczy o  wytoczeniu powództwa
o jej wydanie, wskazane w art. 224 § 2, art. 225 i 226 § 1, art. 227 § 2
oraz art. 228 k.c.

Procesowym skutkiem doręczenia pozwu jest powstanie

zawisłości sporu (lis pendens). Oznacza to, że:
1) nie można skutecznie wszcząć między tymi samymi stronami
nowego postępowania o to samo roszczenie (art. 192 pkt 1 k.p.c.);
wytoczenie powództwa o to samo roszczenie uzasadnia zgłosze‑
nie przez pozwanego wniosku o odrzucenie pozwu na podstawie
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. pkt 6 niniejszego rozdziału);
2) pozwany może z tą chwilą (art. 192 pkt 2 k.p.c.) wytoczyć prze‑
ciwko powodowi powództwo wzajemne (por. rozdział X pkt 5);
3) zbycie w  toku sprawy prawa lub rzeczy objętych sporem nie
ma wpływu na dalszy bieg sprawy w  tym znaczeniu, że zbywca
jest nadal legitymowany do występowania w  sprawie (art.  192
pkt  3  k.p.c.; co do pojęcia legitymacji procesowej – por.  roz‑
dział IV pkt 5); nabywca jednak może wstąpić na miejsce zbywcy
za zgodą przeciwnika procesowego; zgłoszenie się nabywcy może
nastąpić w  piśmie procesowym lub na rozprawie przez ustne
oświadczenie złożone do protokołu (np. „stawił się pełnomocnik
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Odrzucenie pozwu403

Jana Kowalskiego i oświadcza, że jako nabywca spornego zegara

chce wstąpić do sprawy na miejsce pozwanego Jana Walczaka”);
sąd powinien odebrać od obydwu stron oświadczenia wyraża‑
jące zgodę na przekształcenie podmiotowe po stronie pozwanej,
a  następnie wydać postanowienie o  dopuszczeniu do udziału
w  sprawie nabywcy spornego przedmiotu i  zwolnieniu od dal‑
szego udziału w  sprawie zbywcy; jeżeli pomimo zbycia w  toku
sprawy prawa lub rzeczy nie doszło do zmiany strony, wyrok
będzie opiewał na zbywcę, z  tym zastrzeżeniem, że będzie sku‑
teczny także w stosunku do nabywcy; przejście praw powoda lub
obowiązków pozwanego może zostać uwidocznione w  klauzuli
wykonalności (art. 788 § 1 k.p.c.);
4) wygasa możliwość sprawdzenia z  urzędu wartości przedmiotu
sporu (art. 25 § 2 k.p.c.);
5) utrwala się jurysdykcja krajowa, gdy oparta jest wyłącznie na
przesłance zamieszkania, siedziby lub przebywania na terenie
Polski (art. 1103 k.p.c.).

6.  Odrzucenie pozwu 6. Odrzucenie pozwu

6.1.  Uwagi wstępne

Wypadki odrzucenia pozwu wymienione są w  sposób wyczerpujący

w art. 199, 1099 (brak jurysdykcji krajowej), art. 1124 § 3 (niezłoże‑
nie kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu przez powoda – cudzo‑
ziemca) i art. 1165 § 1 k.p.c. (zarzut zapisu na sąd polubowny). Poza
Kodeksem postępowania cywilnego przypadek odrzucenia pozwu
został przewidziany w art. 295 § 2 i art. 486 § 2 k.s.h. – sąd odrzuci
pozew ze względu na niezłożenie przez wspólnika spółki z  ogra‑
niczoną odpowiedzialnością albo spółki akcyjnej, który wytoczył
powództwo o odszkodowanie należne spółce, kaucji na zabezpiecze‑
nie grożącej pozwanemu szkody.

Odrzucenie pozwu wskutek stwierdzenia niedopuszczalności drogi

sądowej (art.  199 §  1 pkt  1  k.p.c.) zostało szczegółowo omówione
w  rozdziale II  pkt  2, z  kolei odrzucenie pozwu z  powodu braku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

404 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

zdolności sądowej jednej ze stron albo braku zdolności procesowej

powoda, albo stwierdzenia, że w składzie organów jednostki organi‑
zacyjnej będącej powodem zachodzą braki uniemożliwiające jej dzia‑
łanie (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), zostało przedstawione w rozdziale IV
pkt  3. Zapis na sąd polubowny jako podstawę odrzucenia pozwu
sąd bierze pod uwagę tylko na zarzut pozwanego (wnioskodawcy,
uczestnika postępowania nieprocesowego) zgłoszony i należycie uza‑
sadniony przed wdaniem się w  spór co do istoty sprawy (art.  1165
§  1  k.p.c.). Pozew podlega odrzuceniu także w  razie zawiśnięcia
sporu (stanu sprawy w toku) oraz wtedy, gdy nastąpi powaga rzeczy
osądzonej (art.  199 §  1 pkt  2  k.p.c.). Te dwie przyczyny odrzucenia
pozwu zostały omówione w rozdziale IV pkt 4.

6.2.  Wniosek o odrzucenie pozwu

Sąd odrzuca pozew z urzędu w każdym stanie sprawy (przed dorę‑

czeniem pozwu pozwanemu lub w toku postępowania – także apela‑
cyjnego i kasacyjnego – art. 386 § 3 i art. 39819 k.p.c.), gdy podstawą
odrzucenia jest:
1) niedopuszczalność drogi sądowej;
2) zawisłość sporu;
3) powaga rzeczy osądzonej;
4) brak zdolności sądowej jednej ze stron;
5) brak zdolności procesowej powoda;
6) nienależyty skład organów powoda niebędącego osobą fizyczną,
uniemożliwiający jego działanie.

W  wymienionych przypadkach odrzucenie pozwu może nastąpić

także na wniosek.

Dla praktyki sądowej istotne znaczenie mają wydane w  ostat‑

nich latach orzeczenia Sądu Najwyższego, w  których stwier‑
dzono, że:
1) brak rozstrzygnięcia w  prawomocnym postanowieniu o  dziale
spadku o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej
spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Odrzucenie pozwu405

o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty (uchwała SN

z 27.11.2003 r., III CZP 80/03, OSNC 2005/2, poz. 20);
2) powaga rzeczy osądzonej wyroku oddalającego powództwo
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego wyłącza moż‑
liwość ponownego wytoczenia takiego powództwa, jeżeli jego
podstawę stanowi zarzut, który był już przytoczony w pozwie we
wcześniejszej sprawie (uchwała SN z 23.09.2009 r., III CZP 50/09,
OSNC 2010/3, poz. 41);
3) oddalenie powództwa o uzgodnienie stanu prawnego księgi wie‑
czystej założonej dla określonej nieruchomości z  rzeczywistym
stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) nie stwarza stanu powagi rze‑
czy osądzonej w sprawie wytoczonej na podstawie art. 189 k.p.c.
o ustalenie, że powód jest właścicielem tej nieruchomości (posta‑
nowienie SN z  8.04.2011  r., II  CSK  493/10, Biul. SN 2011/6,
s. 11–12).

Sąd odrzuca pozew tylko na wniosek (zarzut) pozwanego zgłoszony

w odpowiednim czasie (art. 202, 1105 § 6 w zw. z art. 1104 § 2 k.p.c.),
gdy podstawą odrzucenia jest:
1) zapis na sąd polubowny,
2) brak jurysdykcji krajowej.

Odrzucenie pozwu następuje także w  przypadku niezłożenia kaucji

aktorycznej przez powoda cudzoziemca (art. 1124 § 3 k.p.c.).

Jeżeli sąd nie podziela zarzutu, którego uwzględnienie uzasad‑

niałoby odrzucenie pozwu, powinien – zgodnie z  art.  222  k.p.c.
– wydać oddzielne postanowienie (np.  „oddala zarzut niedo‑
puszczalności drogi sądowej”, „odmawia odrzucenia pozwu” albo
„oddala wniosek o odrzucenie pozwu”). Sądy nie zawsze pamiętają
o  tym obowiązku i  pomimo podniesionego zarzutu nie rozstrzy‑
gają o  nim w  formie przewidzianej w  art.  222  k.p.c., co niekiedy
prowadzi do odrzucenia pozwu dopiero w  następstwie uwzględ‑
nienia apelacji (art.  386 §  2  k.p.c.). Pełnomocnik pozwanego
– jako strony zainteresowanej odrzuceniem pozwu – powinien
zatem żądać wydania przez sąd postanowienia, powołując się
na art. 222 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

406 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Odrzucenie pozwu z  powodu braku zdolności sądowej jednej ze

stron, braku zdolności procesowej powoda oraz nienależytego składu
organów powoda niebędącego osobą fizyczną, uniemożliwiającego
jego działanie, następuje dopiero po bezskutecznym upływie terminu
wyznaczonego przez sąd do usunięcia przyczyn odrzucenia pozwu
(por. rozdział IV pkt 3).

Postanowienie o  odrzuceniu pozwu jest postanowieniem koń‑

czącym postępowanie w  sprawie, niezależnie od tego, czy zostało
wydane z  urzędu, czy w  następstwie uwzględnienia zarzutu, jest
więc zaskarżalne (art.  394 §  1 in principio  k.p.c.). Zaskarżalne jest
także postanowienie o  odmowie odrzucenia pozwu (art.  394 §  1
pkt 1 k.p.c.). Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego
zażalenie na postanowienie o odrzuceniu pozwu, jako mającego cha‑
rakter postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, przysłu‑
guje skarga kasacyjna. Skarga kasacyjna nie przysługuje natomiast
od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na
postanowienie o  odmowie odrzucenia pozwu, to ostatnie postano‑
wienie bowiem nie jest postanowieniem kończącym postępowanie
w sprawie (art. 3981 k.p.c.).

Postanowienie o  przekazaniu sprawy innemu organowi podlega

zaskarżeniu w drodze zażalenia jako kończące postępowanie w spra‑
wie (art. 394 § 1 k.p.c.), jednak od postanowienia sądu drugiej instan‑
cji skarga kasacyjna nie będzie przysługiwała, skoro nie jest to posta‑
nowienie „w przedmiocie odrzucenia pozwu”.

Z  powodu niedopuszczalności drogi sądowej w  sprawach

o  roszczenia pracownika z  zakresu prawa pracy lub ubez-
pieczonego z zakresu ubezpieczeń społecznych nie ma podstaw do
żądania odrzucenia pozwu. Właściwy jest wniosek o  przekazanie
sprawy właściwemu organowi, a  jeżeli organ ten uznał się uprzed‑
nio za niewłaściwy, uzasadniony jest wniosek o  rozpoznanie sprawy
(art. 464 § 1 i art. 4777 k.p.c.). Podstawą przekazania sprawy właści‑
wemu organowi jest art. 464 k.p.c., a nie art. 200 k.p.c. Sąd zatem nie
stwierdza swej niewłaściwości, lecz przekazuje sprawę właściwemu
organowi.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia407

Sąd nie może odrzucić pozwu także z tego powodu, że do rozpozna‑

nia sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd admi‑
nistracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administra‑
cyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 1991 k.p.c.). Przepis
art. 1991 k.p.c. nie oznacza, że osoba, której skarga do sądu admini‑
stracyjnego została ze względu na przedmiot zaskarżenia odrzucona,
może wszcząć postępowanie przed sądem powszechnym w celu uzy‑
skania – odmówionego jej na drodze sądowoadministracyjnej – roz‑
strzygnięcia oceniającego legalność działania organu administracji.
Warunkiem udzielenia takiej ochrony w  sprawie niebędącej sprawą
cywilną – w rozumieniu art. 1 k.p.c. – jest to, żeby spór wymagający
rozstrzygnięcia miał cechy sprawy w  rozumieniu art.  45 ust.  1 Kon‑
stytucji RP oraz żeby udzielona ochrona mogła być efektywna (wyrok
SN z 13.10.2017 r., I CSK 20/17, LEX nr 2401832).

Pojęcie „sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP ma cha‑

rakter autonomiczny i  obejmuje również sprawy, które nie są spra‑
wami cywilnymi, sądowoadministracyjnymi lub karnymi; sprawy te
rozpoznaje sąd powszechny w postępowaniu cywilnym (postanowie‑
nie SN z 19.12.2003 r., III CK 319/03, OSNC 2005/2, poz. 31).

7.  Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia 7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia

Cofnięcie pozwu jest czynnością procesową, którą powód odwołuje

wytoczone powództwo. Odwołanie następuje przez złożenie sądowi
oświadczenia woli. Cofając pozew, powód rezygnuje z procesu, nato‑
miast nie rezygnuje z roszczenia przysługującego mu w stosunku do
pozwanego. Samo cofnięcie pozwu może wywołać skutek w  postaci
umorzenia postępowania (o  czym niżej). Cofnięcie pozwu, jako że
jest czynnością procesową, może być odwołane, nie można nato‑
miast uchylić się od skutków procesowych cofnięcia pozwu. Inaczej
ujmując tę kwestię, należałoby stwierdzić, że powód, składając zaża‑
lenie na – wydane w  następstwie cofnięcia pozwu – postanowienie
o umorzeniu postępowania, nie uchyla się, jak ma to miejsce w przy‑
padku czynności prawnych, od złożonego oświadczenia o  cofnięciu
pozwu, lecz je odwołuje.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

408 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Odwołalność czynności procesowych nie może być dowolna. Odwo‑

łujący musi wykazać następczą przyczynę odwołania. Odwołanie
czynności procesowych ma także swoje granice czasowe. W odniesie‑
niu do cofnięcia pozwu zostały one oznaczone w  art.  203 §  1  k.p.c.,
według którego pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego
aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrze‑
czenie się roszczenia – aż do wydania wyroku, a więc do chwili jego
uprawomocnienia się. Pozew może więc być cofnięty przed sądem
pierwszej i drugiej instancji.

Cofnięcie pozwu przed uprawomocnieniem się wyroku albo przed‑

stawieniem akt z apelacją sądowi drugiej instancji, z jednoczesnym
zrzeczeniem się dochodzonego roszczenia, a  za zgodą pozwa‑
nego również bez tego zrzeczenia, zostało uregulowane w  art.  332
§  2  k.p.c. W  takim przypadku powód powinien zgłosić wniosek
o wydanie przez sąd pierwszej instancji postanowienia o uchyleniu
wyroku i  umorzeniu postępowania. Jeśli cofnięcie pozwu nastąpi
po przedstawieniu akt z apelacją sądowi drugiej instancji, podstawę
prawną uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji i  umorzenia
postępowania przez sąd drugiej instancji będzie stanowić art.  386
§ 3 k.p.c. Cofnięcie pozwu po uprawomocnieniu się wyroku nie jest
dopuszczalne. Od cofnięcia pozwu należy odróżnić zrzeczenie się
roszczenia.

W  postanowieniu z  26.01.2012  r., III  CSK  147/11 (OSNC

2012/7–8, poz.  96), Sąd Najwyższy uznał, że do cofnięcia
wniosku w postępowaniu nieprocesowym art. 203 § 1 k.p.c. nie ma
zastosowania, wychodząc z założenia, że art. 512 § 1 k.p.c. – inaczej
niż art. 203 § 1 k.p.c. – nie dokonuje rozróżnienia cofnięcia wniosku
ze zrzeczeniem się roszczenia i  cofnięcia dokonanego bez takiego
zrzeczenia. W związku z tym Sąd Najwyższy uznał, że w okoliczno‑
ściach przewidzianych w art. 512 § 1 k.p.c. zgoda (brak sprzeciwu)
uczestników na cofnięcie wniosku jest zawsze konieczna.

Zrzeczenie się roszczenia jest to złożone sądowi oświad-

czenie powoda o  rezygnacji z  przysługującego mu roszcze-
nia w  stosunku do pozwanego. Nie jest to zatem – w  odróżnieniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia409

od cofnięcia pozwu – czynność procesowa, lecz materialnoprawna,

powodująca bezzasadność powództwa. Innymi słowy, zrzekając się
roszczenia, powód zamyka sobie drogę do skutecznego wytoczenia
powództwa w przyszłości o to samo roszczenie.

Zrzeczenie się roszczenia, będące czynnością prawa materialnego,

podlega ocenie z  punktu widzenia tego prawa, a  ściślej przepisów
o czynnościach prawnych i oświadczeniach woli. Powód, aby skutecz‑
nie uchylić się od oświadczenia o zrzeczeniu się roszczenia, musiałby
powołać się np.  na wadę oświadczenia woli. Samo zrzeczenie się
roszczenia, nie będąc czynnością procesową, nie wywołuje skutków
procesowych. Jeśli powód oświadcza, że zrzeka się roszczenia, to
należy przyjąć, że w tym oświadczeniu implicite zawarte jest cofnięcie
pozwu.

Precyzji wymaga także oświadczenie powoda o ograniczeniu rosz-

czenia. Jeśli np. powództwo o zasądzenie kwoty 10 000 zł powód ogra‑
niczył do kwoty 6000 zł, to należy uznać, że co do kwoty 4000 zł cof‑
nął pozew. Wyjaśnienia wymaga kwestia, czy w tym zakresie powód
również zrzeka się roszczenia. Gdyby powód zastrzegł, że zrzeka się
roszczenia bez cofnięcia pozwu, oświadczenie takie nie mogłoby
odnieść żadnego skutku.

Pamiętając o  tym oraz o  różnych skutkach obydwu oświadczeń,

profesjonalni pełnomocnicy powinni zadbać o  składanie precy‑
zyjnych oświadczeń w  zakresie cofnięcia pozwu i  zrzeczenia się
roszczenia.

  „ Powód cofa pozew bez zrzeczenia się roszczenia”; „Powód cofa pozew ze
zrzeczeniem się roszczenia”.

Precyzja oświadczeń konieczna jest zwłaszcza wtedy, gdy składane są

one w pismach procesowych; jej brak powinien skutkować złożeniem
przez pełnomocnika pozwanego wniosku o  zobowiązanie powoda
przez sąd do takiego sprecyzowania oświadczenia, aby można było
takiemu pismu nadać bieg i  podjąć czynności, o  których mowa
w art. 203 § 3 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

410 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

  „ Wnoszę o zobowiązanie powoda do wypowiedzenia się, czy w związku ze zrze‑

czeniem się roszczenia również cofa pozew – pod rygorem uznania, że oświad‑
czenie o zrzeczeniu się roszczenia pozbawione jest prawnego znaczenia”.

Z art. 203 § 1 k.p.c. wynika, że do chwili rozpoczęcia rozprawy, tj. do

chwili zabrania głosu przez powoda, a  pod jego nieobecność – do
chwili zabrania głosu przez sędziego, który przystąpił do zreferowa‑
nia stanowiska procesowego powoda (art. 211 k.p.c.) – powód może
cofnąć pozew bez zezwolenia pozwanego. Po rozpoczęciu rozprawy
powód może cofnąć pozew albo za zezwoleniem pozwanego, albo
z  jednoczesnym zrzeczeniem się roszczenia. Wydaje się, że do sku‑
teczności cofnięcia pozwu nie są potrzebne ani zgoda pozwanego, ani
oświadczenie o  zrzeczeniu się roszczenia, jeśli przyczyną cofnięcia
pozwu jest zaspokojenie roszczenia, nie można bowiem zrzekać się
roszczenia, które według twierdzeń samego powoda już nie istnieje.
Zgoda pozwanego na cofnięcie pozwu może być wyrażona ustnie
do protokołu rozprawy lub pisemnie w  terminie dwóch tygodni od
powiadomienia go o  cofnięciu pozwu dokonanym poza rozprawą
(art.  203 §  3  k.p.c.). Takie uregulowanie jest konsekwencją różnych
skutków, jakie ustawa wiąże tylko z  samym cofnięciem pozwu oraz
z cofnięciem pozwu połączonym ze zrzeczeniem się roszczenia.

W  sensie procesowym oświadczenie o  cofnięciu pozwu i  zrzeczeniu

się roszczenia składane jest drugiej stronie (pozwanemu).

Sąd Najwyższy w wyroku z 19.10.2011 r., II CSK 86/11 (OSNC

2012/4, poz.  55), stwierdził, że cofnięcie przez poszkodowa‑
nego pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia w sprawie przeciwko ubez‑
pieczycielowi o odszkodowanie z tytułu odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną czynem niedozwolonym – po zawarciu z  nim ugody –
nie oznacza zrzeczenia się roszczenia także w  stosunku do sprawcy
szkody (ubezpieczonego), jednak roszczenie to wygasa, jeżeli ubez‑
pieczyciel, wykonując ugodę, spełnił świadczenie w całości.

Oświadczenie o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia, jako czyn‑

ność procesowa, może zostać odwołane. Odwołalność procesowych
czynności prawnych to także możliwość uchylenia się od ich skutków
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia411

materialnoprawnych w wyniku zastosowania instytucji przewidzianych

w przepisach prawa materialnego. Kwestia dopuszczalności odwoływa‑
nia procesowych oświadczeń woli powinna być rozważana z  punktu
widzenia określonych skutków procesowych, jakie może kreować
w  zindywidualizowanym postępowaniu procesowe oświadczenie woli
określonego typu. W odniesieniu do czynności procesowych, obejmu‑
jących cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia (art. 203 § 1 k.p.c.),
taką czasową cezurę dopuszczalności jej skutecznego odwołania sta‑
nowić powinno wydanie postanowienia o  umorzeniu postępowania
(art. 355 § 1 i 2 w zw. z art. 203 § 4 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w  wyroku z  11.02.2011  r., I  CSK  252/10 (LEX

nr 821255), stwierdził, że odwołanie oświadczenia procesowego
strony o  cofnięciu pozwu i  zrzeczeniu się roszczenia z  powołaniem
się na błąd (art. 84, 86 i 88 k.c.) możliwe jest jedynie do chwili upra‑
womocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 355
§ 1 i 2 w zw. z art. 203 § 4 k.p.c.).

Cofnięcie pozwu i  zrzeczenie się roszczenia pozostają pod kontrolą

sądu. Zakres tej kontroli wyznaczają przesłanki wskazane w art. 203
§ 4 k.p.c., w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń – dodat‑
kowo art. 469 k.p.c., natomiast w sprawach gospodarczych – wyłącz‑
nie art. 47913 § 1 k.p.c. (co do stosowania przepisów o postępowaniu
odrębnym w sprawach gospodarczych – zob. Metodyka..., rozdział XX
pkt 3). Powód powinien podać przyczyny cofnięcia pozwu i zrzecze‑
nia się roszczenia. W przeciwnym razie sąd pozbawiony byłby moż‑
liwości dokonania oceny, czy wymienione czynności nie są sprzeczne
z  prawem lub zasadami współżycia społecznego albo czy nie zmie‑
rzają do obejścia prawa.

W  doktrynie i  judykaturze (postanowienia SN: z  25.06.1981  r.,

I  PR  94/80, OSNCP 1981/12, poz.  247; z  29.08.2001  r.,
IV  CKN  1153/00, LEX nr  52699; z  10.07.2002  r., II  CKN  155/01,
LEX nr  1211328) przyjmuje się jednolicie, że także w  postępowa-
niu nieprocesowym sąd jest uprawniony na podstawie odpowiednio
stosowanego art.  203 §  4  k.p.c. do kontroli cofnięcia wniosku, zrze‑
czenia się roszczenia lub jego ograniczenia pod kątem sprzeczności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

412 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zamierzonego przez

dokonującego tej czynności procesowej obejścia prawa. Zasada dys‑
pozycyjności i  odwołalności czynności procesowych w  postępowa‑
niu nieprocesowym doznaje tym samym, w odniesieniu do cofnięcia
wniosku, dodatkowego – poza wynikającymi z art. 512 § 1 i § 2 k.p.c.
– ograniczenia. Brak w  art.  512  k.p.c. unormowania kwestii cofnię‑
cia wniosku również w  zakresie odpowiadającym treści art. 203 § 2
i 3 k.p.c. uzasadnia przyjęcie, że na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. mają
one zastosowanie w razie cofnięcia wniosku wszczynającego postępo‑
wanie nieprocesowe. Do cofnięcia wniosku w postępowaniu niepro‑
cesowym nie ma natomiast zastosowania art.  203 §  1  k.p.c. Przepis
ten w zakresie przedmiotu unormowania dotyczącego wymogów cof‑
nięcia pozwu jest odpowiednikiem art.  512 §  1  k.p.c., określającego
wymagania w zakresie cofnięcia wniosku wszczynającego postępowa‑
nie nieprocesowe. Regulacja prawna zawarta w art. 512 § 1 k.p.c. ma
całościowy i wyczerpujący charakter, co wyłącza uzupełniające stoso‑
wanie do niej art. 203 § 1 k.p.c. (por. uzasadnienie postanowienia SN
z 26.01.2012 r., III CSK 147/11, OSNC 2012/7–8, poz. 96).

Zasadą jest, że w  przypadku cofnięcia pozwu obowiązkiem

zwrotu kosztów procesu obciążony jest powód (art.  203
§  2 i  3  k.p.c.). Wniosek zawierający żądanie zasądzenia kosztów
pozwany powinien złożyć najpóźniej przed zamknięciem rozprawy
bezpośrednio poprzedzającej wydanie postanowienia o  umorzeniu
postępowania (art.  203 §  2 w  zw.  z  art.  109  k.p.c.). Jeżeli cofnięcie
pozwu nastąpiło poza rozprawą, sąd, doręczając pozwanemu odpis
pisma zawierającego cofnięcie pozwu, powinien – jeśli pozwany nie
jest zastąpiony przez adwokata lub radcę prawnego – pouczyć go, że
w terminie dwutygodniowym przewidzianym na wyrażenie zgody na
cofnięcie pozwu może złożyć także wniosek o  zasądzenie kosztów
procesu. Po tym terminie roszczenie o zasądzenie kosztów wygasa.

Taka zasada rozliczania kosztów procesu nie będzie miała zastoso‑

wania w  sytuacji, gdy przyczyną cofnięcia pozwu jest zaspokojenie
roszczenia powoda dopiero po wytoczeniu powództwa. W  takim
przypadku, przy dodatkowym ustaleniu, że pozwany dał powód do
wytoczenia powództwa, pozwanego należy potraktować jako prze‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia413

grywającego sprawę, od niego zatem powodowi należy się zwrot

kosztów procesu (por.  orzeczenie SN z  21.07.1951  r., C  593/51,
OSN 1952/2, poz.  49). W  takiej sytuacji podstawą prawną zasądze‑
nia kosztów będzie art.  98  k.p.c. Odwoływanie się do zasady wyni‑
kającej z  art.  101  k.p.c. (tak w  postanowieniu SA w  Białymstoku
z 30.11.1995 r., I ACz 366/95, OSA 1996/7–8, poz. 34) nie jest trafne.
Reguła wynikająca z art. 101 k.p.c. ma zastosowanie w zupełnie innej
sytuacji procesowej (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział X pkt 6).

Jeśli powód, mimo zaspokojenia roszczenia, nie cofnął pozwu,

sąd wyrokiem oddali powództwo (uchwała SN z  26.02.2014  r.,
III  CZP  119/13, OSNC 2015/1, poz.  1). Przy takim rozstrzygnięciu
pozwanemu, jako wygrywającemu sprawę, należy się od powoda
zwrot kosztów procesu.

Przy rozpoznaniu wniosku pozwanego, złożonego w  try‑

bie art.  203 §  3  k.p.c. o  przyznanie kosztów procesu, nie jest
wyłączone zastosowanie przez sąd art.  102  k.p.c. (postanowienie SA
w Łodzi z 22.08.1997 r., I ACz 323/97, OSP 1998/1, poz. 9).

Sąd z urzędu orzeka na podstawie art. 79 u.k.s.c. o zwrocie powodowi:

1) całej wpłaconej opłaty sądowej, gdy cofnął on pozew przed
wysłaniem odpisu pozwu pozwanemu;
2) połowy wpłaconej opłaty sądowej, gdy cofnięcie pozwu nastąpiło
przed rozpoczęciem rozprawy, tj.  jej wywołaniem (por.  posta‑
nowienie SN z  3.05.1984  r., IV  PZ  37/84, OSNCP 1985/2–3,
poz. 32).

  Wybrane orzeczenia

1. Pozwany, będący jednym z  dłużników solidarnych, nie może

zaskarżyć wyroku w  części oddalającej powództwo w  stosunku do
pozostałych dłużników ani też nie może kwestionować cofnięcia
wobec nich pozwu i umorzenia w tej części postępowania. Narusze‑
nie art.  203 §  4  k.p.c. może być podstawą rewizji (obecnie apelacji)
powoda, a nie pozwanego będącego jednym z dłużników solidarnych.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

414 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Odpowiedzialność solidarna dłużników istnieje w  interesie wierzy‑

ciela, nie może więc on być zmuszony do prowadzenia procesu prze‑
ciwko wszystkim dłużnikom, jeżeli jest to sprzeczne z jego interesem,
a zwłaszcza jeżeli powoduje zbędną zwłokę postępowania (wyrok SN
z 5.11.1966 r., II CR 387/66, OSNCP 1967/7–8, poz. 133).

2.  Odwołanie cofnięcia pozwu jest dopuszczalne w razie istnienia uza‑

sadnionych przyczyn dopóty, dopóki postępowanie, w  którym czyn-
ność ta została dokonana, nie zostało jeszcze w  następstwie tej
czynności prawomocnie umorzone. Jeżeli powódka, składając oświad‑
czenie o cofnięciu pozwu, działała pod wpływem błędu, stanowi to uza‑
sadnioną przyczynę odwołania wspomnianego oświadczenia proceso‑
wego (postanowienie SN z 26.11.1975 r., I CZ 186/75, LEX nr 7772).

3.  Artykuł 203 §  4  k.p.c. stosuje się na podstawie art.  13 §  2  k.p.c.

odpowiednio do cofnięcia lub ograniczenia wniosku w  postępowa‑
niu nieprocesowym, choćby czynności te nie naruszały warunków
przewidzianych w  art.  512  k.p.c. (postanowienie SN z  25.06.1981  r.,
I PR 94/80, OSNCP 1981/12, poz. 247).

4. Dyspozycyjną czynność procesową – nie wyłączając cofnięcia

pozwu – może strona odwołać jedynie z przyczyn uznanych przez sąd
za uzasadnione. Do takich przyczyn należą zarówno wady oświad‑
czenia woli, jak i  okoliczności powstałe następczo, umożliwiające
cofnięcie czynności dokonanych pod każdym względem prawidłowo
(postanowienie SN z 27.02.1985 r., II CZ 11/85, LEX nr 188272).

5.  Zgodnie z art. 203 § 4 k.p.c. sąd powinien cofnięcie pozwu uznać

za niedopuszczalne, gdy stwierdzi przede wszystkim, że strona pod
wpływem błędu, podstępu lub przymusu działa na swoją nieko‑
rzyść lub nie zdaje sobie sprawy z  następstw swej czynności, przez
co czynność ta może grozić stratą roszczenia (postanowienie SN
z 22.04.1985 r., II CZ 51/85, LEX nr 8712).

6. Odwołalność czynności procesowych nie może być dowolna.

Oznacza to, że strona powinna wykazać następczą przyczynę odwo‑
łania czynności procesowej, jakkolwiek nie musi przyczyny tej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa415

udowadniać. Umożliwia to sądowi kontrolę odwołania we właściwym

zakresie. Odwołanie czynności procesowych ma także swoje czasowe
granice. Strona mianowicie może odwołać czynność procesową do
chwili uprawomocnienia się orzeczenia zapadłego w  następstwie tej
czynności (postanowienie SA w Łodzi z 29.09.1992 r., I ACz 335/92,
OSAiSN 1993/1, poz. 6).

7. Ocena skuteczności odwołania cofnięcia pozwu z  powołaniem

się na złożenie oświadczenia w  stanie wyłączającym świadome oraz
swobodne powzięcie decyzji i  wyrażenie woli wymaga wiadomości
specjalnych – art.  278 §  1  k.p.c. (postanowienie SN z  12.03.1999  r.,
I PKN 40/99, OSNAPiUS 2000/10, poz. 390).

8.  W postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może

cofnąć wyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniecha‑
nia orzekania o  winie rozkładu pożycia (art.  57 §  2  k.r.o.) (uchwała
SN z 24.11.2006 r., III CZP 105/06, OSNC 2007/9, poz. 129).

9.  Odwołanie oświadczenia procesowego strony o  cofnięciu pozwu

i  zrzeczeniu się roszczenia (art.  203 §  1  k.p.c.) z  powołaniem się na
błąd (art.  84, 86 i  88  k.c.) możliwe jest jedynie do chwili uprawo‑
mocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania przewidzia‑
nego w  art.  203 §  4  k.p.c. (wyrok SN z  11.02.2011  r., I  CSK  252/10,
OSNC-ZD 2011/3, poz. 60).

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa

powództwa 8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa

8.1.  Zmiana przedmiotowa powództwa

Przedmiotowa zmiana powództwa polega na zmianie żądania lub
podstawy faktycznej powództwa albo obydwu tych elementów równo­
cześnie.

Nie dochodzi do zmiany powództwa na skutek czynności proce‑

sowych powoda podjętych w  celu sprostowania czy też bliższego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

416 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

określenia żądania albo uzupełnienia podstawy faktycznej lub też

powołania się na inny przepis prawny (tak wyrok SN z 13.09.1960 r.,
2  CR  212/60, OSPiKA 1961/7–8, poz.  210). Tę trafną tezę należy
uzupełnić przypomnieniem, że roszczenie, którego powód dochodzi
(roszczenie procesowe), może mieć wiele podstaw prawnych. Jeśli więc
powód powołuje w  ramach tych samych okoliczności faktycznych,
które przytoczył na uzasadnienie swojego roszczenia, inny przepis
prawny, to nie zmienia powództwa. Wskazuje jedynie na dwie kwa‑
lifikacje prawne swego roszczenia procesowego. Jedną z  nich sąd
powoła, uzasadniając rozstrzygnięcie, jakie przyjmie w wyroku.

Rozróżnienie to miał zapewne na względzie Sąd Najwyższy,

stwierdzając w wyroku z 19.11.1998 r., III CKN 32/98 (OSNC
1999/5, poz.  96), że przytoczenie w  apelacji przepisów prawa mate‑
rialnego wskazujących na inny stan faktyczny niż ten, na którym
zostało oparte żądanie pozwu, stanowi – niedopuszczalną w postępo‑
waniu apelacyjnym – zmianę powództwa.

Zmiana powództwa może polegać na:

1) wystąpieniu z  nowym roszczeniem zamiast pierwotnego
(np. „zmieniam pierwotne żądanie pozwu w ten sposób, że zamiast
wydania samochodu marki opel wnoszę o zasądzenie od pozwa‑
nego na rzecz powoda kwoty 20 000 zł z odsetkami od daty niniej‑
szego pisma”); tego rodzaju zmiana powództwa zawiera dorozu‑
miane cofnięcie żądania pierwotnego; w  takiej sytuacji zmiana
powództwa – wyjątkowo – uzależniona jest od zgody pozwanego
(por. art. 203 § 1 k.p.c.);
2) wystąpieniu z  nowym roszczeniem obok dotychczasowego
(np.  „zmieniam powództwo w  ten sposób, że oprócz zgłoszo‑
nego w  pozwie roszczenia o  zasądzenie kwoty 12 000  zł z  usta‑
wowymi odsetkami tytułem odszkodowania za szkodę, którą
pozwany wyrządził, zajmując bez tytułu prawnego mieszkanie
stanowiące własność powoda, wnoszę ponadto o  zasądzenie
od pozwanego na rzecz powoda kwoty 8000  zł z  ustawowymi
odsetkami od daty niniejszego pisma – tytułem odszkodowania
za szkodę wyrządzoną zalaniem lokalu użytkowego w Łodzi przy
ul. Poznańskiej  24, którego właścicielem jest powód”); zmiana
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa417

powództwa polegająca na wystąpieniu z  nowym roszczeniem

obok pierwotnego jest przedmiotową kumulacją roszczeń, tyle
tylko, że dokonaną po wszczęciu procesu;
3) rozszerzeniu pierwotnego powództwa (np.  „1. Zmieniam
powództwo w  ten sposób, że zamiast dochodzonej pozwem
kwoty 25 000  zł z  odsetkami żądam zasądzenia od pozwanego
na rzecz powoda kwoty 85 000  zł z  ustawowymi odsetkami od
15 maja 2009 r. tytułem zadośćuczynienia. 2. Wnoszę o przeka‑
zanie sprawy do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi, jako
rzeczowo i miejscowo właściwemu”).

Odpis pisma procesowego zawierającego rozszerzenie powództwa nie

podlega doręczeniu na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. (uchwała SN (7)
z 11.12.2018 r., III CZP 31/18, OSNC 2019/4, poz. 35).

Według art.  191  k.p.c., który dotyczy kumulacji roszczeń, łączenie

roszczeń procesowych w  jednym pozwie przeciwko temu samemu
pozwanemu jest możliwe, ale przy zachowaniu określonych warun‑
ków. W  przypadku roszczeń tego samego rodzaju konieczne jest
zachowanie tego samego trybu postępowania oraz właściwości tego
samego sądu ze względu na ogólną wartość roszczeń. W  przypadku
natomiast roszczeń różnego rodzaju konieczne jest zachowanie tego
samego trybu postępowania, ponadto sąd musi być właściwy dla
każdego z  roszczeń z  osobna według przepisów o  właściwości, bez
względu na wartość przedmiotu sporu, a  dodatkowym warunkiem
jest to, aby łączone żądania rozpatrywane były w tym samym rodzaju
postępowania, a więc w postępowaniu zwykłym lub jednym z postę‑
powań odrębnych (por. pkt 4 niniejszego rozdziału – uwagi dotyczące
kumulacji roszczeń).

Zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie wpływa na właściwość

sądu. Zmiana powództwa w sądzie rejonowym mająca wpływ na jego
właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zdanie drugie k.p.c.) uchyla dyspo‑
zycję art.  15 §  1  k.p.c., statuującego zasadę, że sąd właściwy w  chwili
wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania,
choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy (por. posta‑
nowienie SN z  2.06.1966  r., II  PZ  25/66, OSPiKA 1967/11, poz.  259).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

418 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Gdyby w podanym przykładzie (dotyczącym rozszerzenia pierwotnego

powództwa) powód nie wnosił o  przekazanie sprawy sądowi okręgo‑
wemu, który wskutek zmiany powództwa stał się właściwy (art.  17
pkt 4 k.p.c.), sąd rejonowy powinien z urzędu stwierdzić swą niewłaści‑
wość i przekazać sprawę właściwemu miejscowo sądowi okręgowemu,
który stał się sądem rzeczowo właściwym.

Obie instytucje (kumulacja roszczeń oraz zmiana powódz‑

twa) mają – jak podkreślono – wspólną przesłankę dopusz-
czalności, a  mianowicie właściwość sądu. Zgodnie z  art.  191  k.p.c.
kumulacja roszczeń może nastąpić tylko w ramach właściwości sądu,
natomiast stosownie do art.  193 §  2  k.p.c. przez zmianę powództwa
właściwości tej nie można zmienić.

Jeżeli zaś zmiana powództwa miałaby prowadzić do naruszenia prze‑

pisów o właściwości sądu, to – zgodnie z  art.  193 §  2 zdanie pierw‑
sze  k.p.c. – sąd rozpozna nowe roszczenie jako sprawę oddzielną,
jeżeli jest dla niej rzeczowo i  miejscowo właściwy, w  przeciwnym
razie przekaże sprawę sądowi właściwemu. Artykuł 193 §  2 zdanie
drugie k.p.c. wyłącza zastosowanie tej normy do postępowania przed
sądem rejonowym, czyli że norma ta (art.  193 §  2 zdanie pierw‑
sze  k.p.c.) odnosi się tylko do rozszerzenia powództwa w  sprawie
wszczętej w sądzie okręgowym jako sądzie pierwszej instancji.

To oczywiste na pozór stwierdzenie – jak trafnie zauważył W. Beru‑

towicz w  glosie do powołanego postanowienia SN z  2.06.1966  r.,
II PZ 25/66 – okazuje się jednak wątpliwe przy bliższej analizie wza‑
jemnego stosunku art.  191 i  193  k.p.c. Analiza obydwu przepisów
prowadzi do wniosku, że w  toku procesu kumulacja roszczeń, jakiej
zabrania art. 191 k.p.c., nie jest dopuszczalna nie tylko przed sądem
okręgowym, ale także przed sądem rejonowym. Gdyby bowiem
przyjąć, że według zdania drugiego art.  193 §  2  k.p.c. dopuszczalna
jest kumulacja roszczeń w  toku procesu przed sądem rejonowym,
jaka zabroniona jest przy wytoczeniu powództwa przewidzianego
w art. 191 k.p.c., to ten ostatni przepis okazałby się zupełnie fikcyjny,
ponieważ mógłby być obchodzony przez późniejszą zmianę powódz‑
twa polegającą na rozszerzeniu żądania o to nowe roszczenie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa419

Przepis art.  193 §  2  k.p.c. może znaleźć zastosowanie tylko przy

rozszerzeniu powództwa, które nie przekroczy zakazu przedmio-
towej kumulacji roszczeń w myśl art. 191 k.p.c. Jeżeli więc zmiana
powództwa przed sądem rejonowym przekroczy zakaz przedmiotowej
kumulacji roszczeń, o jakim mowa w art. 191 k.p.c., sąd ten powinien
– jak to wynika z  art.  193 §  2 zdanie pierwsze  k.p.c. – potraktować
nowe roszczenie jako sprawę oddzielną i albo rozpoznać ją sam, jeżeli
jest do tego właściwy, albo przekazać sądowi właściwemu (por. pkt 4
niniejszego rozdziału – uwagi dotyczące kumulacji roszczeń).

Zmiana powództwa musi być dokonana w  piśmie procesowym.

Wyjątek stanowią sprawy o  roszczenia alimentacyjne. Do takiego
pisma ma odpowiednie zastosowanie art.  187  k.p.c., określający
wymaganie dla pozwu (art. 193 § 21 k.p.c.).

Jeżeli pismo nie spełnia wymagań formalnych, podlega uzupełnieniu

w  postępowaniu wszczętym na podstawie art.  130 §  1  k.p.c. W  tym
wypadku przewodniczący (sąd, gdy zmiana nastąpiła na rozprawie)
wzywa wnoszącego pismo, aby uzupełnił braki formalne pisma w ter‑
minie tygodnia od doręczenia wezwania, a  w  razie bezskutecznego
upływu tego terminu zwraca pismo (art.  130 §  2  k.p.c.). Inny jest
natomiast tryb usuwania braku polegającego na tym, że pismo zawie-
rające zmianę żądania nie zostało opłacone. Zgodnie z  art.  1303
§ 2 k.p.c. gdy obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał
na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, przewodniczący
(sąd) wzywa zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w  termi‑
nie tygodnia, a  jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i  nie
ma w  kraju przedstawiciela – w  terminie nie krótszym od miesiąca.
W  razie bezskutecznego upływu terminu sąd prowadzi bez wstrzy‑
mania biegu postępowanie, a  o  obowiązku uiszczenia opłaty orzeka
w  orzeczeniu kończącym sprawę w  instancji, stosując odpowiednio
zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu.

Jeżeli powód zmienia powództwo na rozprawie w  nieobecności

pozwanego, sąd powinien odroczyć rozprawę w  celu doręczenia
pozwanemu pisma powoda zawierającego zmianę powództwa. Nie‑
odroczenie rozprawy, lecz jej zamknięcie i  wydanie wyroku, będzie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

420 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

uzasadniało zarzut pozbawienia pozwanego obrony jego praw

i w konsekwencji nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Zmiana powództwa na rozprawie w obecności pozwanego uzasad‑

nia wniosek pozwanego o odroczenie rozprawy w celu umożliwienia
mu zajęcia stanowiska wobec zmienionego powództwa. Nieuwzględ‑
nienie takiego wniosku wprawdzie nie pozbawia pozwanego moż‑
ności obrony jego praw, nie może zatem stanowić podstawy zarzutu
nieważności postępowania, stanowi jednak uchybienie procesowe,
które w  konkretnych okolicznościach sprawy mogło mieć wpływ na
jej wynik. Pozwany zatem może podnieść ten zarzut w apelacji.

Ustne oświadczenie powoda zawierające zmianę powództwa, jako

złożone w  formie nieprzewidzianej przez ustawę, jest bezskuteczne
(nie ma żadnego znaczenia dla dalszego biegu sprawy), na co prze‑
wodniczący powinien zwrócić uwagę powodowi.

Zmiana powództwa może nastąpić w  zasadzie tylko w  postępo-

waniu przed sądem pierwszej instancji. Jednakże w  postępowaniu
apelacyjnym można w  razie zmiany okoliczności zamiast pierwot‑
nego przedmiotu sporu żądać jego wartości lub innego przedmiotu,
a w sprawach o świadczenia powtarzające się można ponadto rozsze‑
rzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 383 k.p.c.).

W  postępowaniu odrębnym w  sprawach gospodarczych zmiany

przedmiotowe powództwa są niedopuszczalne. Zakaz w  tym zakre‑
sie, przewidziany w  art.  4588 §  1  k.p.c., dotyczy zarówno zmiany
żądania, jak również zmiany podstawy faktycznej żądania zgłoszo‑
nego w  pozwie. Czynności powoda naruszające ten zakaz jako bez‑
skuteczne nie wymagają podejmowania przez sąd jakichkolwiek
czynności (np.  wydzielenia nowego roszczenia zgłoszonego obok
dotychczasowego i  przekazania do rozpoznania w  innej sprawie).
Zakaz przedmiotowej zmiany powództwanie nie dotyczy przypad‑
ków, w  których powód – na skutek zmiany okoliczności – zamiast
pierwotnego przedmiotu sporu dochodzi jego wartości lub innego
przedmiotu, a w sprawach powtarzających się – dochodzi świadczeń
za dalsze okresy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa421

  Wybrane orzeczenia

1.  W  świetle art.  204 §  3 i  art.  193 §  1 i  3  k.p.c. dopuszczalne jest

rozszerzenie żądań powództwa wzajemnego i po pierwszej rozprawie.
Nawet gdyby zgłoszone dodatkowo roszczenia powoda wzajemnego
nie odpowiadały wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c., to w świetle przepi‑
sów procesowych zapewniających szczególną ochronę roszczeń pra‑
cowników (art.  460 §  1 zdanie pierwsze i  art.  467 §  1 in fine  k.p.c.)
takie nieodpowiadające wymaganiom art.  204 §  1  k.p.c. roszczenia
wzajemne pracownika ze stosunku pracy sąd orzekający powinien
przekazać do odrębnego procesu, i to bez zbędnej zwłoki (wyrok SN
z 1.02.1967 r., III PR 95/66, LEX nr 13920).

2. Artykuł 193 §  3  k.p.c. wymaga zgłoszenia zmiany powództwa

na rozprawie w  obecności pozwanego, a  w  razie jego nieobecno‑
ści – doręczenia mu pisma procesowego zawierającego zmianę;
taka sytuacja zabezpiecza interesy pozwanego w  ten sposób, że
umożliwia mu podjęcie obrony w  zakresie zmienionego powódz‑
twa. Przepis ten stosuje się odpowiednio w  postępowaniu nie‑
procesowym (postanowienie SN z  18.07.1974  r., III  CRN  343/73,
OSPiKA 1975/6, poz. 139).

3. Wystąpienie z  wnioskiem o  orzeczenie rozwodu z  winy pozwa‑

nego, zamiast pierwotnego żądania rozwiązania małżeństwa bez
orzekania o  winie stron, stanowi zmianę powództwa w  rozumieniu
art. 193 k.p.c. Jeżeli takie zmienione żądanie zostało zgłoszone na roz‑
prawie pod nieobecność pozwanego, konieczne jest powiadomienie
go o dokonanej zmianie (wyrok SN z 12.11.1982 r., III CRN 271/82,
OSNCP 1983/8, poz. 118).

4. Jakościowe przekształcenie powództwa niweczy przerwę biegu

przedawnienia poprzednio dochodzonego roszczenia, jeżeli powód
cofnął dotychczasowe żądanie przy zachowaniu wymagań przewi‑
dzianych przy cofnięciu pozwu (art. 203 k.p.c.), a sąd umorzył postę‑
powanie w tym zakresie (uchwała SN z 13.04.1988 r., III CZP 24/88,
OSNCP 1989/9, poz. 138).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

422 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

5. Rozszerzenie powództwa po wydaniu wyroku zaocznego, od

którego pozwany złożył sprzeciw, nie jest wyłączone (uchwała SN
z 12.07.1988 r., III CZP 50/88, OSP 1990/6–7, poz. 256).

6.  W świetle art. 193 k.p.c. dopuszczalna jest przedmiotowa zmiana

powództwa posesoryjnego na powództwo petytoryjne, a  jej skut‑
kiem jest wejście roszczenia objętego nowym powództwem na miej‑
sce dawnego. W  razie kolejnego przekształcenia powództwa pety‑
toryjnego na powództwo posesoryjne o  przywrócenie utraconego
posiadania będzie ono mogło odnieść skutek, jeżeli nastąpi w  ciągu
roku od chwili naruszenia posiadania (uchwała SN z  7.04.1992  r.,
III CZP 29/92, OSNCP 1992/11, poz. 192).

7. Zmiana powództwa w  sądzie rejonowym polegająca nie tylko na

wystąpieniu z nowym, odrębnym roszczeniem, ale także na rozszerzeniu
pierwotnego żądania w ramach tego samego roszczenia materialnopraw‑
nego i mająca wpływ na właściwość rzeczową tego sądu, wyłącza stoso‑
wanie art. 15 § 1 k.p.c. (art. 193 § 2 zdanie drugie k.p.c.) (postanowienie
SA w Gdańsku z 10.09.1992 r., I ACz 504/92, OSAiSN 1993/1, poz. 5).

8.  Zmianą powództwa wpływającą na właściwość rzeczową sądu jest

także zmiana polegająca tylko na podwyższaniu wysokości docho‑
dzonego roszczenia (art. 193 § 1 k.p.c.) (uchwała SN z 23.04.1993 r.,
III CZP 44/93, „Prawo Gospodarcze” 1993/2, s. 44).

9.  Nie jest zmianą powództwa w  rozumieniu art.  193  k.p.c. zmiana
żądania obniżenia alimentów (art. 138 k.r.o.) na żądanie częściowego
pozbawienia wykonalności wyroku zasądzającego alimenty i wskaza‑
nie – jako podstawy nowego żądania – tylko art. 840 § 1 k.p.c., jeżeli
w przytoczonym stanie faktycznym nie ma elementów mogących uza‑
sadniać powództwo opozycyjne (postanowienie SN z  19.10.1999  r.,
II CZ 108/99, OSNC 2000/4, poz. 77).

10. Zmianą powództwa jest przekształcenie przez powoda w  toku

sprawy podstawy odpowiedzialności opartej na reżimie rękojmi za
wady rzeczy sprzedanej w odpowiedzialność odszkodowawczą (wyrok
SN z 11.12.2009 r., V CKS 180/09, IC 2011/5, s. 45).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa423

8.2.  Zmiana podmiotowa powództwa

Granice podmiotowe procesu cywilnego zostają wyznaczone
w  pozwie przez wskazanie powoda i  pozwanego. W  toku procesu
jednak może nastąpić – na podstawie przepisów umieszczonych
w różnych częściach Kodeksu postępowania cywilnego – przekształ‑
cenie stron procesowych. W  nauce prawa procesowego wypadki
przekształcenia nie są jednolicie systematyzowane, ponadto dla tej
samej formy przekształcenia używa się różnych określeń („podmio‑
towa zmiana powództwa”, „następstwo procesowe”, „zmiana stron”,
„dopozwanie”). Z  kolei w  praktyce sądowej nierzadko zdarza się, że
w sytuacjach prawnych, w których chodzi o dopozwanie, stanowiące
jedną z  form podmiotowej zmiany powództwa, używa się błędnego
określenia „przypozwanie”, a zakaz zmiany strony obchodzi się przez
„sprostowanie oznaczenia strony”. Najczęściej popełniany błąd pole‑
gający na niedostrzeganiu różnicy między sytuacjami przewidzianymi
w art. 194 § 1 oraz w art. 194 § 3 k.p.c. prowadzi do błędnego dopo‑
zwania. Praktyka sądowa w zakresie usuwania skutków procesowych
wadliwego podmiotowego przekształcenia nie jest też jednolita.

Z instytucją przekształceń podmiotowych mamy do czynienia najczę‑

ściej w sytuacjach wymagających zastosowania art. 194–196 i 198 k.p.c.
Należy pamiętać, że przepisy te stanowią tylko jedną z form przekształ‑
ceń podmiotowych. Do podmiotowej zmiany powództwa dochodzi
ponadto w sytuacjach uregulowanych w art. 83, 192 pkt 3, art. 887 § 2,
art. 893, 902 i 909 k.p.c., a także w wypadkach następstwa procesowego
mortis causa oraz wstąpienia do procesu w charakterze powoda osoby,
na rzecz której zostało wytoczone powództwo przez prokuratora albo
inny podmiot działający na takich samych zasadach jak prokurator.

Przekształcenia podmiotowe są dokonywane przez wezwanie

osoby trzeciej do wzięcia udziału w  sprawie w  celu zamiany
strony pozwanej (art. 194 § 1 k.p.c.) lub rozszerzenia kręgu podmio‑
tów po stronie pozwanej (art. 194 § 3 k.p.c.) bądź w celu uzupełnienia
legitymacji biernej (art. 195 k.p.c.) albo też zamiany strony powodo‑
wej (art.  196 §  1  k.p.c.). Przekształcenia podmiotowe nie mają nic
wspólnego z  instytucją przypozwania. Wbrew nazwie sugerującej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

424 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

związek z  pozwaniem przypozwanie jest tylko zawiadomieniem

osoby trzeciej o  toczącym się procesie. Osoba zawiadomiona może
wystąpić w procesie jedynie w charakterze interwenienta ubocznego,
a  więc podmiotu niemającego statusu strony procesowej (art.  76
i 84 k.p.c.; szerzej – zob. Metodyka..., rozdział VII pkt 7.2).

Podmiotowa zmiana powództwa jest instytucją właściwą dla pro-

cesu (nie ma zastosowania w  postępowaniu nieprocesowym). Jej
stosowanie zostało wyłączone również w  procesowych odrębnych
postępowaniach: nakazowym (art.  493 §  1 pkt  3  k.p.c.), uprosz‑
czonym (art.  5054 §  1  k.p.c.), a  także w  postępowaniu apelacyjnym
(art. 391 § 1 k.p.c.). Orzecznictwo przyjęło niedopuszczalność stoso‑
wania art.  194  k.p.c. w  sprawach o  ustalenie ojcostwa (por.  uchwała
SN z 18.06.1968 r., III CZP 69/67, OSNCP 1969/7–8, poz. 122).

Przepisów o  podmiotowej zmianie powództwa nie należy stosować

także wtedy, gdy wady w wyznaczeniu przez powoda podmiotowych
granic procesu dają się naprawić w  drodze – dopuszczalnego rów‑
nież na etapie postępowania apelacyjnego – sprostowania (uściślenia)
oznaczenia stron (art. 350 k.p.c.).

Na temat różnicy zachodzącej między „zmianą strony” oraz „sprosto‑

waniem oznaczenia strony” – zob. Metodyka..., rozdział VIII pkt 1.

Artykuły 194–196 k.p.c. o podmiotowej zmianie powództwa przewi‑

dują pięć sytuacji, w których może dojść do przekształceń, miano‑
wicie gdy powództwo zostało wniesione:
1) nie przeciwko osobie, która powinna być w  sprawie stroną
pozwaną (art. 194 § 1 i 2 k.p.c.);
2) nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charak‑
terze powoda (art. 196 k.p.c.);
3) nie przeciwko wszystkim osobom, które mogą (nie muszą) być
pozwane (art. 194 § 3 k.p.c.);
4) nie przeciwko wszystkim osobom, których udział w  sprawie
w charakterze pozwanych jest konieczny (art. 195 k.p.c.);
5) nie przez wszystkie osoby, których udział w sprawie w charakte‑
rze powodów jest konieczny (art. 195 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa425

W sytuacjach przedstawionych w pkt 1, 2, 4, 5 po stronie powodowej

lub pozwanej zachodzi brak legitymacji procesowej. Gdy brak ten nie
zostanie usunięty w drodze podmiotowej zmiany powództwa, proces
zakończy się oddaleniem powództwa. W sytuacji natomiast opisanej
w  pkt  3 proces w  jego pierwotnym podmiotowym ukształtowaniu
może się skutecznie toczyć (nie występują braki w  zakresie biernej
legitymacji procesowej), a  powództwo może być w  pełni uwzględ‑
nione także bez jego przekształcenia.

Przekształceń podmiotowych sąd dokonuje na wniosek powoda,

a  w  przypadku opisanym w  art.  194 §  1  k.p.c. – także na wniosek
pozwanego. Tylko wyjątkowo w  postępowaniu odrębnym w  spra‑
wach z  zakresu prawa pracy, wszczętym z  powództwa pracownika,
sąd może dokonać również z  urzędu (art.  477  k.p.c.) wezwania do
udziału w sprawie, o którym mowa w art. 194 § 1 i 3 k.p.c.

W praktyce sądowej nierzadko zdarza się, że wskutek niedostrzegania

różnicy między sytuacjami przewidzianymi w art. 194 § 1 i w art. 194
§  3  k.p.c. sąd dokonuje dopozwania na podstawie art.  194 §  3  k.p.c.
na żądanie pozwanego, któremu nie przysługuje wniosek o  dodat‑
kowe (obok niego) wezwanie innych osób do udziału w  sprawie.
Gdy dopozwanie nastąpiło błędnie na wniosek pozwanego (np. porę‑
czyciel zażądał wezwania do udziału w  sprawie dłużnika), sytuację
procesową powstałą wskutek naruszenia art.  194 §  3  k.p.c. może
uzdrowić powód przez popieranie powództwa w stosunku do dopo‑
zwanego, który wprawdzie został wadliwie wprowadzony do pro‑
cesu, ale ma legitymację bierną. Jeśli powód skutecznie cofnie pozew
w  stosunku do takiej osoby, sąd umorzy wobec niej postępowanie
(art.  355 §  1  k.p.c.). Powstanie jedynie kwestia zwrotu kosztów pro‑
cesu poniesionych przez dopozwanego. Wydaje się, że w rozważanym
przypadku – wobec braku regulacji prawnej – należałoby zastosować
rozwiązanie przyjęte w art. 194 § 1 zdanie drugie k.p.c. Skoro zgodnie
z  tym przepisem osoba wezwana do udziału w  sprawie na wniosek
pozwanego może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwa‑
nego, jeżeli okaże się, że „wniosek był bezzasadny”, to tym bardziej
reguła ta będzie miała zastosowanie w  przypadku wniosku niedo‑
puszczalnego (szerzej – Metodyka..., rozdział VIII pkt 1 i 2).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

426 Rozdział IX. Pisma procesowe. Pozew. Powództwo

Kwestia, w którym momencie wobec osób zawiadomionych o toczą‑

cym się procesie lub osób wezwanych do udziału w sprawie nastę‑
pują skutki, jakie ustawa wiąże z  wytoczeniem powództwa, nie
jest rozstrzygana jednolicie ani w  literaturze, ani w  orzecznictwie.
Prezentowana w  literaturze propozycja, aby we wszystkich przypad‑
kach braków w  zakresie legitymacji biernej, w  których podmiotowe
przekształcenie powództwa następuje na wniosek strony powodowej,
przyjmować, że skutki materialnoprawne pozwania powstają z chwilą
zgłoszenia wniosku, wydaje się zbyt uproszczona. W  propozycji tej
pomija się wymagającą rozważenia kwestię, czy zarówno w  sytuacji
pierwszej, tj.  gdy następuje dopozwanie współuczestnika material‑
nego (art. 194 § 3 k.p.c.) lub wezwanie w trybie art. 194 § 1 k.p.c., jak
i w sytuacji drugiej, tj. gdy następuje uzupełnienie legitymacji łącznej
przez wezwanie niebiorących udziału w  sprawie współuczestników
koniecznych (art.  195 §  1 i  2  k.p.c.), skutki materialnoprawne zwią‑
zane z wytoczeniem powództwa powstają w tej samej chwili.

Należy uznać, że w  pierwszym przypadku – gdy dopozwania żąda

powód (art.  194 §  3  k.p.c.) – skutki materialnoprawne powstają
z  chwilą zgłoszenia przez powoda wniosku o  dopozwanie, gdy
natomiast wezwania do udziału w  sprawie żąda pozwany (art.  194
§ 1 k.p.c.), chwilą tą jest postanowienie sądu o wezwaniu do wzięcia
udziału w sprawie.

W  judykaturze i  piśmiennictwie pojawił się budzący zastrzeżenia

pogląd, że w obydwu sytuacjach chwilą tą jest dopiero wydanie przez
sąd postanowienia o wezwaniu (por. wyrok SN z 14.03.1974 r., I PR
375/73, OSNCP 1975/2, poz. 32).

W drugim przypadku (art.  195 §  1 i  2  k.p.c.) można bronić dwóch

poglądów. Zgodnie z  pierwszym zapatrywaniem rozważany skutek
pozwania następuje już z chwilą wniesienia pozwu, natomiast według
drugiego poglądu chwilą tą jest określenie przez powoda pominię‑
tych w pozwie współuczestników koniecznych.

Na podstawie art.  198  k.p.c. nie wywołuje sporów jedynie kwestia,

w  jakiej chwili skutki związane z  wytoczeniem powództwa powstają
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8.  Zmiana przedmiotowa i podmiotowa powództwa427

w  stosunku do osób powiadomionych o  procesie. Jest nią zgodnie

z art. 198 § 2 k.p.c. chwila przystąpienia tych osób do sprawy w cha‑
rakterze powodów.

W postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych zmiany pod‑

miotowe powództwa są niedopuszczalne. Zakaz w tym zakresie prze‑
widuje art. 4588 § 2 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział X

OBRONA POZWANEGO
Rozdział X. Obrona pozwanego

1.  Odpowiedź na pozew oraz pismo

przygotowawcze 1. Odpowiedź na pozew oraz pismo przygotowawcze

Pozwany może bronić się przed powództwem, może je uznać albo

zachować się biernie. Obronę może podjąć już w  odpowiedzi na
pozew albo w toku postępowania, składając ustnie na rozprawie lub
w pismach procesowych oświadczenia i zarzuty.

W  aktualnym stanie prawnym przewodniczący wzywa pozwanego

do złożenia odpowiedzi na pozew. Odkładanie zatem przez pozwa‑
nego obrony przed powództwem w toku postępowania i niezłożenie
odpowiedzi na pozew może wywołać dla pozwanego niekorzystne
skutki. Odpowiedź na pozew złożona z  uchybieniem wyznaczonego
terminu podlega bowiem zwrotowi (art.  2051 §  2  k.p.c.), natomiast
niezłożenie odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie może być
uznane przez sąd – zgodnie z art. 230 w związku z art. 229 k.p.c. – za
przyznanie przez pozwanego twierdzeń co do faktów przytoczonych
w pozwie i w konsekwencji spowodować wydanie wyroku zaocznego
na posiedzeniu niejawnym (art. 339 § 1 k.p.c.).

Złożenie odpowiedzi na pozew powinno nastąpić w terminie wyzna‑

czonym przez przewodniczącego, nie krótszym niż dwa tygodnie
(art. 2051 § 1 k.p.c.). Skoro jest to termin wyznaczony przez przewod‑
niczącego, a  ustawodawca jedynie ograniczył swobodę w  określeniu
jego minimalnej długości, to należy uznać, że jest to termin sądowy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skutki procesowe biernego zachowania pozwanego429

może więc być przedłużony (zob. rozdział V). O rygorach związanych

z  uchybieniem terminu do wniesienia odpowiedzi na pozew, w  tym
o możliwości wydania wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym,
sąd poucza pozwanego wraz z doręczeniem odpisu pozwu i wezwania
do złożenia odpowiedzi (art. 2052 k.p.c.).

Odpowiedź na pozew należy do najskuteczniejszych środków umożli‑

wiających prawidłowe przygotowanie rozprawy. Jest istotnym pismem
procesowym, które ze względu na wskazany cel należy kwalifikować
jako pismo przygotowawcze w rozumieniu art. 127 k.p.c. Odpowiedź
na pozew powinna zatem spełniać wymagania wskazane w  art.  126
(pismo procesowe) i art. 127 k.p.c. (pismo przygotowawcze). W treści
odpowiedzi na pozew pozwany powinien:
1) zwięźle przedstawić stan sprawy,
2) wyszczególnić, które fakty przyznaje, a którym zaprzecza,
3) wypowiedzieć się co do twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez
powoda,
4) powołać zarzuty i dowody potwierdzające własne stanowisko,
5) załączyć dowody w postaci dokumentów,
6) zgłosić wnioski, które mają być przeprowadzone w  toku postę‑
powania.

Zgodnie z  brzmieniem art.  127  k.p.c. w  pismach przygotowawczych

strony mogą wskazywać podstawy prawne swoich żądań lub wnio‑
sków. Pozwany z tej możliwości może zatem skorzystać w odpowiedzi
na pozew.

Szerzej o piśmie przygotowawczym – zob. rozdział III pkt 2.3.3.

2.  Skutki procesowe biernego zachowania

pozwanego 2. Skutki procesowe biernego zachowania pozwanego

Bezczynność pozwanego może spowodować wydanie wyroku zaocz‑

nego. Zmiany, wprowadzone na podstawie ustawy z  4.07.2019  r. do
art. 339 § 1 i art. 340 k.p.c., zmieniły okoliczności, które należy poczy‑
tywać za bierność pozwanego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 339
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

430 Rozdział X. Obrona pozwanego

§  1  k.p.c. sąd może wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejaw-

nym, gdy pozwany w  wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi
na pozew. W  takim przypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdze‑
nia powoda o  faktach zawarte w  pozwie lub pismach procesowych
doręczonych pozwanemu przed posiedzeniem, chyba że budzą one
uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w  celu obejścia
prawa. Konsekwencje z bierności pozwanego mogą zatem powstać już
na wczesnym etapie postępowania. Jednak nie powstaną na tym eta‑
pie postępowania, jeżeli sąd, mimo niezłożenia odpowiedzi na pozew,
sprawę skieruje do rozpoznania na rozprawie. W  takim przypadku
niestawiennictwo pozwanego stanowi podstawę wydania wyroku
zaocznego, tym razem obligatoryjnie. Wyznaczenie rozprawy będzie
z  reguły podyktowane potrzebą weryfikacji twierdzeń powoda. Jeżeli
pozwany, mimo stawienia się na rozprawę, nie bierze w  niej udziału,
wyrok zaoczny zostanie wydany po pozytywnej weryfikacji twierdzeń
powoda (art. 340 § 1 k.p.c.). „Niebranie udziału w sprawie” zachodzi
wtedy, gdy pozwany nie wdaje się w spór, tj. nie odnosi się do roszcze‑
nia zgłoszonego w  pozwie. Samo nieskładanie wniosków ani oświad‑
czeń czy też niezadawanie pytań świadkom, gdy został dopuszczony
dowód z  ich przesłuchania, nie oznacza niebrania udziału w  sprawie.
Przymiotu zaoczności nie ma wyrok wydany w  nieobecności pozwa‑
nego, a  także wydany na posiedzeniu niejawnym w  trybie art.  1481
§  1  k.p.c., gdy pozwany złożył wyjaś­nienia ustnie lub na piśmie, albo
gdy żądał przeprowadzenia rozprawy w  swej nieobecności (art.  340
§ 2 k.p.c.). Złożone przez pozwanego wyjaś­nienia na piśmie kwestionu‑
jące – w całości lub części – zgłoszone w pozwie żądanie wyłącza wyda‑
nie wyroku zaocznego niezależnie od zasadności twierdzeń zawartych
w tym wyjaśnieniu oraz przedstawionych w tym wyjaśnieniu dowodów
(wyrok SN z 10.02.1997 r., I CKN 54/96, LEX nr 78447).

3.  Zarzuty pozwanego 3. Zarzuty pozwanego

3.1.  Uwagi ogólne

Obrona pozwanego może przejawiać się w  zaprzeczeniu twierdze‑

niom powoda lub w zgłoszeniu zarzutów.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego431

Zaprzeczenie może przybrać formę prostej negacji, gdy pozwany

twierdzi, że fakty powołane przez powoda są nieprawdziwe, lub
zaprzeczenia umotywowanego, gdy pozwany przedstawia własną
wersję okoliczności faktycznych – odmienną od przedstawionej przez
powoda. W  obu przypadkach oświadczenia pozwanego, jeśli skła‑
dane są ustnie na rozprawie, powinny zostać precyzyjnie wpisane do
protokołu rozprawy. Mogą one stanowić cenny materiał przy usta‑
laniu przez sąd zakresu postępowania dowodowego, a  także przy
przeprowadzaniu i ocenie dowodu końcowego z przesłuchania stron
(art. 299 k.p.c.). Oświadczenia pozwanego, które dotyczą okoliczności
faktycznych stanowiących podstawę żądania powoda, często przed‑
stawiane są w  toku tzw.  informacyjnego wysłuchania stron, które
zmierza do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia
lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych
do zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych
przez nie praw lub roszczeń. W  ten sam sposób sąd dąży do wyjaś­
nienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne.

Zarzuty są to oświadczenia pozwanego, w  których wskazuje on na

istnienie okoliczności lub przeszkód, które podważają zasadność
powództwa (zarzuty merytoryczne) lub uniemożliwiają prowadzenie
procesu (zarzuty procesowe).

Zarzuty procesowe są oparte na przepisach prawa procesowego i  są

wymierzone przeciwko biegowi postępowania. W  razie ich uwzględ‑
nienia pozew zostanie zwrócony lub odrzucony bądź sprawa zostanie
przekazana według właściwości innemu sądowi lub organowi. Zarzuty
procesowe mogą być co do zasady podnoszone zarówno w postępowa‑
niu przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji, a niektóre z nich mogą
stanowić podstawę skargi kasacyjnej od prawomocnego orzeczenia.

Niektóre zarzuty procesowe mogą być zgłoszone przez pozwanego

najpóźniej do chwili wdania się w spór co do istoty sprawy, tj. przed
złożeniem oświadczenia zawierającego żądanie oddalenia powództwa,
a  więc zawierającego zarzuty merytoryczne (o  czym niżej). Zarzuty
formalne, w  tym dotyczące odrzucenia pozwu, mieszczą się w  szer‑
szej kategorii pojęciowej wdania się w  spor, która nie jest tożsama
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

432 Rozdział X. Obrona pozwanego

z wdaniem się w spor co do istoty (postanowienie SN z 3.02.2017 r.,

II  CSK  254/16, LEX nr  2238703). Podniesienie określonego zarzutu
procesowego łączy się z koniecznością sformułowania odpowiedniego
wniosku co do dalszego biegu postępowania.

Mając te okoliczności na względzie, należy stwierdzić, że:

1) najpóźniej do chwili wdania się w spór co do istoty sprawy
zgłoszone mogą być:
a) zarzut niewłaściwego określenia przez powoda wartości
przedmiotu sporu (art.  25 §  2  k.p.c.) wraz z  wnioskiem
o  jej sprawdzenie, np.  przez dopuszczenie dowodu z  opinii
biegłego odnośnie do wartości nieruchomości stanowiącej
przedmiot sporu,
b) zarzut niewłaściwości sądu, który mógłby być usunięty
w  drodze umowy stron (art.  200 §  12  k.p.c.), wraz z  wnio‑
skiem o  stwierdzenie przez sąd swej niewłaściwości i  prze‑
kazanie sprawy sądowi właściwemu wskazanemu w umowie
prorogacyjnej (zob. rozdział V pkt 1.4.1.),
c) zarzut istnienia zapisu na sąd polubowny wraz z wnioskiem
o odrzucenie pozwu (zob. rozdział IX pkt 6),
d) zarzut istnienia umowy o  jurysdykcji państwa obcego
(art. 1105 § 6 w zw. z art. 1104 § 2 k.p.c.) wraz z wnioskiem
o odrzucenie pozwu,
e) zarzut zawarcia umowy o mediację wraz z wnioskiem o skiero‑
wanie sprawy do postępowania mediacyjnego (art. 2021 k.p.c.),
f) zarzut potrącenia, chyba że wierzytelność pozwanego stała
się wymagalna po wdaniu się w spór (zob. uwagi niżej);
2) do zakończenia procesu mogą być zgłaszane:
a) zarzut niedopuszczalności drogi sądowej (art.  199 §  1
pkt 1 k.p.c.) wraz z wnioskiem o odrzucenie pozwu,
b) zarzut braku jurysdykcji krajowej (art.  1099  k.p.c.) wraz
z wnioskiem o odrzucenie pozwu, z zastrzeżeniem art. 1104
§ 2 lub art. 1105 § 6 k.p.c.,
c) zarzut braku zdolności sądowej jednej ze stron albo braku
zdolności procesowej powoda, gdy nie działa za niego przed‑
stawiciel ustawowy albo jeżeli w składzie organów jednostki
organizacyjnej będącej powodem zachodzą braki uniemożli‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego433

wiające jej działanie (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), wraz z wnio‑

skiem o  odrzucenie pozwu (szerzej na temat zgłaszania
innych wniosków w razie stwierdzenia braku zdolności pro‑
cesowej – zob. rozdział IV pkt 3.2),
d) zarzut braku zdolności procesowej pozwanego, a także brak
w  składzie jego organów lub niedziałanie jego przedstawi‑
ciela ustawowego (art. 202 k.p.c.),
e) zarzut zawisłości sporu (lis pendens) oraz zarzut sprawy
prawomocnie osądzonej (res iudicata) wraz z  wnioskiem
o odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.),
f) zarzut niezłożenia kaucji aktorycznej przez powoda będą‑
cego cudzoziemcem oraz powoda będącego wspólnikiem
spółki z  ograniczoną odpowiedzialnością albo spółki akcyj‑
nej (art. 1124 § 3 k.p.c. oraz art. 295 i 486 k.s.h.) wraz z wnio‑
skiem o odrzucenie pozwu,
g) zarzut niewłaściwego trybu postępowania wraz z wnioskiem
o podjęcie sprawy we właściwym trybie (art. 201 k.p.c.) (sze‑
rzej na temat zgłaszania innych wniosków w razie wszczęcia
sprawy w niewłaściwym trybie – zob. rozdział V pkt 2),
h) zarzut wynikający z  immunitetu parlamentarnego wraz
z wnioskiem o odrzucenie pozwu,
i) zarzut braku należytego umocowania pełnomocnika
(art. 202 k.p.c.).

Sąd powinien odnieść się do każdego zgłoszonego zarzutu proce‑

sowego. Oddalając zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby
odrzucenie pozwu, sąd powinien wydać oddzielne postanowienie
i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy aż do uprawomocnienia
się tego postanowienia (art. 222 zdanie pierwsze k.p.c.). Brak reakcji
procesowej sądu na tego rodzaju zarzuty formalne usprawiedliwia
skorzystanie z uprawnienia przewidzianego w art. 162 k.p.c. (roz‑
dział III pkt 2.3.9).

Oddalenie innych zarzutów formalnych sąd stwierdza w  uzasad‑

nieniu orzeczenia kończącego postępowanie, przytaczając powody
rozstrzygnięcia (art.  222 zdanie drugie  k.p.c.). Ze względów prak‑
tycznych byłoby celowe, aby w  zakresie także tych zarzutów sąd
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

434 Rozdział X. Obrona pozwanego

podejmował formalną decyzję procesową, dając temu wyraz przez

wpisanie do protokołu rozprawy postanowienia, np.: „Sąd postanowił
nie uwzględnić zarzutu rozpoznawania sprawy według niewłaściwych
przepisów, tj.  według przepisów o  postępowaniu odrębnym w  spra‑
wach gospodarczych”. W  tym zakresie można co najwyżej zasugero‑
wać sądowi, aby zechciał odnieść się do zgłoszonego zarzutu, brak
natomiast – z uwagi na treść art. 222 zdanie drugie k.p.c. – podstaw
do żądania wydania postanowienia lub skorzystania z  uprawnienia
przewidzianego w art. 162 k.p.c.

Zarzuty merytoryczne są oparte na przepisach prawa materialnego,

mogą być podnoszone w toku całego postępowania. Skuteczne pod‑
niesienie zarzutów merytorycznych prowadzi do oddalenia powódz‑
twa w  części lub w  całości. Uwzględnienie albo nieuwzględnienie
zarzutu merytorycznego sąd stwierdza w  uzasadnieniu wyroku. Ich
różnorodność sprawia, że nawet skrótowe omówienie wszystkich
możliwych, przekraczałoby ramy opracowania. Do najczęściej zgła‑
szanych zarzutów merytorycznych należą:
1) zarzut braku legitymacji procesowej;
2) zarzuty nieistnienia roszczenia, przedwczesności powództwa,
przedawnienia roszczenia, upływu terminu zawitego;
3) zarzut zrzeczenia się roszczenia;
4) zarzut sprawy ugodzonej;
5) zarzut potrącenia.

3.2.  Zarzut braku legitymacji procesowej

Zob. rozdział IV pkt 5.

3.3.  Zarzuty nieistnienia roszczenia,

przedwczesności powództwa, przedawnienia
roszczenia, upływu terminu zawitego
Pozwany nie jest obciążony koniecznością wykazywania, że zgło‑
szone roszczenie w ogóle nie istnieje. Zarzut nieistnienia roszczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego435

z  reguły jest oparty na twierdzeniu pozwanego, że zgłoszone przez

powoda roszczenie nie istnieje w  stosunku do niego, a  więc wiąże
się z  zarzutem braku po stronie pozwanego legitymacji proceso‑
wej (zob.  rozdział  IV  pkt  5.). Pozwany może także, podobnie jak
powód, złożyć na podstawie art.  194 §  1  k.p.c. wniosek zmierzający
do podmiotowego przekształcenia powództwa po stronie pozwanej
(zob. rozdział IX pkt 8.2).

Od zarzutu nieistnienia roszczenia, rozumianego jako nieprzysługi‑

wanie roszczenia w  stosunku do pozwanego, należy odróżnić zarzut
oparty na twierdzeniu, że powód wniósł powództwo oczywiście bez‑
zasadne (zob. rozdział IX pkt 2.3).

Zarzut przedwczesności powództwa jest ściśle związany z  wyma‑

galnością roszczenia, podlegającego ocenie z  uwzględnieniem tego,
że roszczenie może wynikać z  zobowiązania terminowego lub bez‑
terminowego. Obowiązujące przepisy nie definiują wymagalności.
Przyjmuje się, że jest to stan, w którym wierzyciel uzyskuje możność
żądania zaspokojenia, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem speł‑
nienia świadczenia. Roszczenia mogą uzyskać przymiot wymagalno‑
ści w dniu oznaczonym przez ustawę lub przez czynność prawną albo
w dniu wynikającym z właściwości zobowiązania. W odniesieniu do
początku (terminu) wymagalności nie ma zatem reguły obowiązują‑
cej dla wszystkich stosunków prawnych. Pamiętać ponadto należy,
że od terminu wymagalności odróżnić należy termin spełnienia
świadczenia. Ogólne określenie terminu wymagalności zawarte jest
w art. 455 k.c., który stanowi, że jeżeli termin spełnienia świadczenia
nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świad‑
czenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika
do wykonania. Przytoczony przepis zasadniczo dotyczy zobowiązań
bezterminowych, ale ma on także zastosowanie do zobowiązań ter‑
minowych, zawierających zastrzeżenie na rzecz wierzyciela terminu
spełnienia świadczenia.

Konsekwencją wymagalności jest m.in. rozpoczęcie biegu przedaw-

nienia (art. 120 k.c.) oraz możliwość skorzystania z zarzutu potrącenia
(art. 498 § 1 k.c.). Artykuł 120 k.c. posługuje się pojęciem wymagalności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

436 Rozdział X. Obrona pozwanego

roszczenia, określonym w  art.  455–457  k.c. Bieg przedawnienia nie

może się rozpocząć, zanim roszczenie stało się wymagalne. W prze‑
widzianej w art. 120 k.c. regule, że wymagalność wyznacza początek
biegu przedawnienia, ustawodawca zastrzegł – pozbawiając wierzy‑
ciela swobody w określaniu długości terminu przedawnienia – że ter‑
min przedawnienia należy liczyć od momentu, w którym roszczenie
stałoby się wymagalne, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika w najwcześ­
niej możliwym terminie. Na tle odpowiedzialności deliktowej usta‑
wodawca uregulował początek biegu terminu w  sposób szczególny
(art. 4421 k.c.). Zarzut przedawnienia roszczenia pozwany może zgło‑
sić także w postępowaniu apelacyjnym, należy jednak mieć na wzglę‑
dzie ograniczenia w zakresie możliwości zgłaszania na etapie postępo‑
wania apelacyjnego nowych faktów i dowodów (art. 381 k.p.c.). Z tego
względu zarzut przedawnienia roszczenia można skutecznie zgłosić
w postępowaniu apelacyjnym w ramach ustaleń dokonanych przez sąd
pierwszej instancji bądź tych okoliczności, które wynikają z  nowych
faktów i dowodów, których strona nie mogła powołać w postępowa‑
niu przed sądem pierwszej instancji, lub gdy potrzeba powołania się
na nie wynikła później. Zarzut przedawnienia byłby natomiast nie‑
skuteczny, gdyby został powołany w  ramach okoliczności, które nie
mieszczą się w dyspozycji art. 381 k.p.c., a zatem faktów powołanych
dopiero w postępowaniu apelacyjnym, mimo że nie mają charakteru
tzw.  nowości (por.  wyroki SN z  20.05.1936  r., C.I.2534/35, Zb.Orz.
1937, poz.  134; oraz z  19.07.2001  r., II  UKN  475/00, OSNP 2003/8,
poz. 210).

Prawo przewiduje też terminy do wykonywania uprawnień. Z  upły‑

wem takich terminów, określanych jako zawite (prekluzyjne), nastę‑
puje wygaśnięcie prawa przysługującego uprawnionemu. Upływ ter‑
minu zawitego sąd – odmiennie niż upływ terminu przedawnienia
– uwzględnia z urzędu, gdyż w przeciwnym razie ochrona zostałaby
udzielona prawu nieistniejącemu. Z oczywistych względów pozwany,
podejmując obronę, może podnieść zarzut nieuwzględnienia przez
sąd upływu tego terminu.

Skuteczne podniesienie zarzutu przedwczesności powództwa, a także

przedawnienia roszczenia, prowadzi do oddalenia powództwa.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego437

W przypadku oddalenia powództwa z powodu jego przedwczesności

ponowne żądanie tego samego przedmiotu sporu może być zgłoszone
dopiero wtedy, gdy na skutek zmiany okoliczności faktycznych rosz‑
czenie stanie się wymagalne.

Uwzględnienie upływu terminu zawitego również prowadzi do

oddalenia powództwa.

3.4.  Zarzut zrzeczenia się roszczenia

Zob. rozdział IX pkt 7.

3.5.  Zarzut sprawy ugodzonej

Zob. rozdział XI pkt 1.3.

3.6.  Zarzut potrącenia

Zarzut zgłoszony w procesie w związku z potrąceniem ma charakter

zarzutu merytorycznego, przy czym należy odróżnić czynność mate‑
rialnoprawną, której celem jest lub było doprowadzenie do wygaśnię‑
cia wzajemnego zobowiązania, od procesowego zarzutu potrącenia,
mającego na celu oddalenie powództwa w  całości lub części. Doko‑
nanie potrącenia jest jednostronną czynnością materialnoprawną,
do której dojść może w  ramach postępowania sądowego bądź poza
nim. W  trakcie postępowania sądowego uprawniony może połączyć
w  jednym oświadczeniu obie czynności: złożenie oświadczenia woli
o potrąceniu i zgłoszenie zarzutu potrącenia.

Oświadczenie woli o  potrąceniu wywołuje skutek prawny od chwili

złożenia go w taki sposób, ażeby druga strona mogła się z nim zapo‑
znać (art. 61 k.c.). Z chwilą dojścia tego oświadczenia do adresata nie
można jego – bez zgody adresata – odwołać. Oświadczenie o potrą‑
ceniu działa z  mocą wsteczną od chwili, w  której potrącenie stało
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

438 Rozdział X. Obrona pozwanego

się możliwe (art.  499  k.c.). Podniesienie przez pozwanego zarzutu

potrącenia przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia do wyso‑
kości wierzytelności dochodzonej przez powoda (uchwała SN  (7)
z 19.10.2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008/5, poz. 44).

Po dodaniu – przez ustawę z 4.07.2019 r. – art. 2031 k.p.c. podstawą

zarzutu potrącenia powinna być tylko taka wierzytelność pozwa‑
nego, która jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem
niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, a  jeżeli te wymagania
nie są spełnione – to tylko wierzytelność powstała z  tego samego
stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona pozwem.
Wymaganie w  odniesieniu do wierzytelności, która nie powstała
z  tego samego stosunku, polegające tylko na „uprawdopodobnie‑
niu”, nie zaś udowodnieniu wskazanym dokumentem, oznacza
dopuszczalność prowadzenia postępowania dowodowego w  zakre‑
sie wyznaczonym treścią dokumentu uprawdopodobniającego
wierzytelność.

Przewidziane w  art.  493 §  3  k.p.c. wymaganie udowodnienia wie‑

rzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi
w  art.  485  k.p.c. nie dotyczy sytuacji, w  której do potrącenia doszło
przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu (uchwała SN
z 13.10.2005 r., III CZP 56/05, OSNC 2006/7–8, poz. 119). Przesłanką
skutecznego potrącenia jest wymagalność tylko wierzytelności potrą‑
cającego, natomiast w  odniesieniu do wierzytelności przeciwstaw‑
nej wystarczy możliwość jej zaspokojenia (wyrok SN z  5.03.2019  r.,
II CSK 41/18, OSNC-ZD 2019/D, poz. 64).

Wspomnianą ustawą zostały wprowadzone także ograniczenia odno‑

śnie do terminu i formy zgłoszenia zarzutu potrącenia. Zarzut potrą‑
cenia powinien być przedstawiony w  piśmie procesowym odpowia‑
dającym wymaganiom stawianym pozwowi (z  wyjątkiem opłaty)
– najpóźniej przy wdaniu się w  spór co do istoty sprawy, w  przy‑
padku natomiast wierzytelności pozwanego, która stała się wyma‑
galna dopiero w  toku procesu, zgłoszenie zarzutu powinno nastąpić
w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność przedstawiona
do potrącenia stała się wymagalna.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego439

Wdanie się w  spor co do istoty sprawy następuje w  chwili, w  której

pozwany zaprzeczy zasadności roszczenia procesowego, oświadczając,
że nie uznaje żądania pozwu lub że wnosi o oddalenie powództwa.

Pismo procesowe, w  którym pozwany zgłasza zarzut potrącenia, ma

charakter kwalifikowany, do którego stosuje się – zgodnie z art. 2031
§ 3 k.p.c. – odpowiednio przepisy o pozwie. Odpowiednie stosowanie
art. 187 k.p.c. w zakresie nadającym temu pismu charakter kwalifiko‑
wany (wymagania właściwe dla zarzutu potrącenia), obejmuje:
1) dokładne określenie wierzytelności wzajemnej, ze wskazaniem
stosunku prawnego, z którego ona wynika,
2) wykazanie stanu potrącalności obu wierzytelności
(zob. art. 498–505 k.c.),
3) złożenie oświadczenia woli o  potrąceniu lub wykazanie, że
zostało złożone przed doręczeniem odpisu pozwu, jeżeli zarzut
dotyczy potrącenia pozaprocesowego,
4) oznaczenie daty wymagalności obu wierzytelności,
5) wskazanie faktów, na których pozwany opiera swoje żądanie
oddalenia powództwa z powodu potrącenia.

Pismo może zawierać ponadto wnioski mające na celu przygotowa‑

nie rozprawy, w szczególności dotyczące konieczności przeprowadze‑
nia wskazanych dowodów, dopuszczalnych przy badaniu zasadności
zarzutu potrącenia.

Odpowiednie stosowanie przepisów o  pozwie (z  wyjątkiem przepi‑

sów dotyczących opłat) do pisma, w  którym pozwany przedstawia
zarzut potrącenia, nie oznacza – w  razie niespełnienia wymagań
właściwych dla zarzutu potrącenia, nadających pismu kwalifikowany
charakter – konieczności uruchomienia na podstawie art.  130 §  1
i 2 k.p.c. postępowania zmierzającego do uzupełnienia pisma w tym
zakresie. Ten tryb ma zastosowanie w  razie niezachowania warun‑
ków formalnych uniemożliwiających nadanie pismu dalszego biegu
(np. niepodpisanie pisma, niedołączenie załączników). Jeśli pismo nie
spełnia wymagań dotyczących treści właściwej dla zarzutu potrącenia,
a także w razie zgłoszenia zarzutu po terminie, jako bezskuteczny nie
odniesie skutku (sąd oceniając zasadność powództwa, nie uwzględni
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

440 Rozdział X. Obrona pozwanego

potrącenia). Sąd w  wyroku kończącym proces nie rozstrzyga odręb‑

nie o zasadności zarzutu potrącenia, więc jego nieuwzględnienie nie
rodzi powagi rzeczy osądzonej i  nie pozbawia pozwanego docho‑
dzenia jego wierzytelności w innym procesie, na zwykłych zasadach.
Zgłoszenie zarzutu potrącenia jest środkiem obrony pozwanego i nie
może być traktowane jako równoznaczne z  dochodzeniem roszcze‑
nia (por.  wyrok SN z  27.02.2004  r., V  CK  190/03, Biul. SN 2004/7,
s.  10). Na takim też stanowisku stanął Sąd Najwyższy w  uchwale
z 20.11.1987 r., III CZP 69/87 (OSNCP 1989/4, poz. 64), stwierdzając,
że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na prze‑
szkodzie późniejszemu dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tym
zarzutem. O zgłoszonym zarzucie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie
osądza go”, jak w przypadku powództwa zwykłego czy też powództwa
wzajemnego. Ocena co do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje
żadnego wyrazu w sentencji wyroku, lecz tylko w jego uzasadnieniu;
nie może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia).
Tę ocenę sądu można zakwestionować tylko w  ramach formułowa‑
nych w  apelacji lub skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa
materialnego lub też procesowego. Stanowisko sądu w kwestii zarzutu
potrącenia – ze względu na skutek potrącenia, jakim jest umorzenie
wierzytelności – należy do kategorii twierdzeń o faktach, sąd bowiem
nie rozstrzyga o skutku umorzenia, a jedynie podaje w uzasadnieniu
wyroku fakty, na których oparł swą ocenę co do zgłoszonego zarzutu
potrącenia.

Podniesienie przez pozwanego zarzutu potrącenia przerywa bieg

przedawnienia jego roszczenia do wysokości wierzytelności dochodzo‑
nej przez powoda (zob. uchwała SN (7) z 19.10.2007 r., III CZP 58/07,
OSNC 2008/5, poz. 44).

W razie wydania wyroku nieuwzględniającego potrącenia, które rze‑

czywiście nastąpiło, pozwanemu przysługuje – zgodnie z art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę z 4.07.2019 r. – prawo
do wytoczenia powództwa przeciwegzekucyjnego.

Abstrahując od prezentowanych w  doktrynie postulatów de lege

ferenda, zgodnie z którymi zgłoszenie zarzutu potrącenia w procesie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Zarzuty pozwanego441

powinno być traktowane jak dochodzenie roszczenia, należy pod‑

kreślić, że w  świetle rozwiązań przyjętych w  Kodeksie postępowa‑
nia cywilnego ocena zarzutu potrącenia zawarta w  uzasadnieniu
wyroku nie może mieć skutków rei iudicatae. O zgłoszonym zarzu-
cie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza go”, jak w przypadku
powództwa zwykłego czy też powództwa wzajemnego. Skoro ocena
odnośnie do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje żadnego
wyrazu w  sentencji wyroku, lecz tylko w  jego uzasadnieniu, to nie
może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia).
W związku z tym uznać należy, że pokrzywdzenie orzeczeniem, które
jest warunkiem istnienia interesu prawnego w  zaskarżeniu, musi
oznaczać pokrzywdzenie sentencją orzeczenia, a nie jego motywami.
Pozwanemu nie przysługuje więc środek zaskarżenia w sytuacji, gdy
zaprzeczał istnieniu wierzytelności powoda, zgłaszając jednocześnie
ewentualny zarzut potrącenia swojej wierzytelności, a  sąd oddalił
powództwo tylko na tej podstawie, że uznał wzajemną wierzytelność
pozwanego jako istniejącą. Za przyjęciem takiego rozwiązania prze‑
mawia okoliczność, że stanowisko sądu w kwestii zarzutu potrącenia
należy tylko do kategorii twierdzeń o  faktach, skoro sąd nie orzeka
o umorzeniu wierzytelności jako skutku potrącenia, a jedynie podaje
w uzasadnieniu wyroku fakty, na których oparł swą ocenę odnośnie
do zgłoszonego zarzutu potrącenia, a nie powinno budzić wątpliwo‑
ści, że skutków powagi rzeczy osądzonej nie można wiązać wyłącz‑
nie z  ustaleniami faktycznymi. W  świetle tak określonego zakresu
prawomocności materialnej orzeczenia należy przyjąć, że nie jest
nią objęta ani pozytywna, ani negatywna ocena zarzutu potrącenia.
Pozwany, któremu sąd oddala powództwo na skutek uwzględnienia
zarzutu potrącenia zgłoszonego w  formie zwykłej, uzyskuje dla sie‑
bie wyrok korzystny, nie jest zatem nim pokrzywdzony, ergo nie ma
interesu prawnego w  jego zaskarżeniu. Pozwany nie jest pokrzyw‑
dzony także orzeczeniem oddalającym powództwo wskutek uwzględ‑
nienia zarzutu potrącenia zgłoszonego w  sposób ewentualny, nawet
jeśli sąd nie zbadał istnienia (nieistnienia) wierzytelności powoda.
W  takim przypadku nie doszło do „zużycia” wierzytelności pozwa‑
nego na jej umorzenie z wierzytelnością powoda – niezbadaną przez
sąd. Wyrok oddalający powództwo, który nie przesądził prawomoc‑
nie o  wygaśnięciu wierzytelności pozwanego, nie może być uznany
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

442 Rozdział X. Obrona pozwanego

za krzywdzący dla pozwanego (por.  uzasadnienie uchwały SN  (7)

z 15.05.2014 r., III CZP 88/13, Biul. SN 2014/5, s. 9).

Jeżeli pozwany zgłosił zarzut potrącenia, wyrok sądu – z  uwagi na

skutek umarzający potrącenia (art.  498 §  2  k.c.) – przybierze różną
postać w  zależności od tego, w  jakiej części nastąpiło umorzenie.
O nieumorzonej części wierzytelności pozwanego sąd nie może orze‑
kać. Pozwany będzie mógł jej dochodzić w  odrębnym procesie. Jak
już podkreślono, w  takiej sytuacji pozwany, działając racjonalnie,
powinien zamiast zarzutu potrącenia zgłosić powództwo wzajemne,
przez co zapewniłby sobie zasądzenie całego przysługującego mu
świadczenia (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.7).

Doręczenie pełnomocnikowi procesowemu pisma procesowego

zawierającego oświadczenie o  potrąceniu nie jest równoznaczne
z dojściem do dłużnika wzajemnego tego oświadczenia w rozumieniu
art. 61 zdanie pierwsze k.c. (wyrok SN z 13.01.2016 r., II CSK 862/14,
LEX nr 1982400).

4.  Uznanie powództwa 4. Uznanie powództwa

Uznanie powództwa jest to oświadczenie pozwanego potwierdzające

zasadność powództwa w  całości lub w  części. Składając oświadczenie
o  uznaniu powództwa, pozwany wyraża zgodę na wydanie wyroku
zgodnie z  żądaniem powoda. Przez uznanie powództwa pozwany
potwierdza także okoliczności faktyczne powołane przez powoda na
uzasadnienie zgłoszonego żądania. Uznanie powództwa jest czynnością
wywołującą daleko idące skutki nie tylko procesowe, ale także mate‑
rialnoprawne (np. zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia).
Pozwanego, który występuje bez adwokata (radcy prawnego), prze‑
wodniczący powinien pouczyć w trybie art. 5 k.p.c. o skutkach praw‑
nych oświadczenia o  uznaniu powództwa. Jeśli sąd tego nie uczynił,
to pełnomocnik zawodowy powoda – w celu uniknięcia komplikacji
procesowych związanych z  ewentualnym odwołaniem oświadczenia
o uznaniu, opartym na zarzucie niezrozumienia istoty uznania – powi‑
nien wnosić o udzielenie pozwanemu odpowiedniego pouczenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Uznanie powództwa443

Uznanie powództwa powoduje następujące skutki proce-

sowe:
1) sąd związany jest uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest
sprzeczne z  prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2 k.p.c.); związanie uzna‑
niem powództwa obliguje sąd do zaniechania przeprowadzania
postępowania dowodowego i wydania wyroku na skutek uznania
powództwa; reguła ta – ze względu na odrębne uregulowania –
nie ma zastosowania w  sprawach małżeńskich (art.  431  k.p.c.),
między rodzicami a dziećmi (art. 458 k.p.c.);
2) sąd z urzędu nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonal‑
ności (art. 333 § 1 pkt 2 k.p.c.);
3) pozwany może żądać zwrotu kosztów procesu, jeżeli nie dał
powodu do wytoczenia powództwa i  uznał powództwo przy
pierwszej czynności procesowej (art. 101 k.p.c.);
4) sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania
stron w sprawie o rozwód lub o separację, gdy małżonkowie nie
mają wspólnych małoletnich dzieci (art. 442 k.p.c.).

Oświadczenie o  uznaniu powództwa złożone przez niektórych tylko

współuczestników jednolitych jest bezskuteczne, zgodnie bowiem
z art. 73 § 2 k.p.c. dla swej skuteczności powinno zostać złożone przez
wszystkich współuczestników jednolitych. W  przypadku współ-
uczestników zwykłych uznanie powództwa jest skuteczne wobec
tych, którzy złożyli oświadczenie o uznaniu.

Uznanie – jako czynność procesowa – może zostać odwołane.

Składając oświadczenie o odwołaniu uznania powództwa albo odno‑
sząc się – jako przeciwnik procesowy – do tego odwołania, należy
pamiętać, że odwołalność czynności procesowych nie może być
dowolna. Oznacza to, że strona powinna wskazać następczą przy‑
czynę odwołania oświadczenia o uznaniu powództwa, jakkolwiek nie
musi przyczyny tej udowadniać. Odwołanie czynności procesowych
ma także swoje czasowe granice. Strona może odwołać czynność
procesową do chwili uprawomocnienia się orzeczenia zapadłego
w  następstwie uznania powództwa. W  apelacji od wyroku opar‑
tego na uznaniu powództwa strona może wykazywać, że uznanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

444 Rozdział X. Obrona pozwanego

jest sprzeczne z  prawem, z  zasadami współżycia społecznego lub

zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2 k.p.c.). Wobec tego, że uzna‑
nie jest nie tylko czynnością procesową, ale także oświadczeniem
wywołującym skutki w  prawie materialnym, podlega także ocenie
z  punktu widzenia przepisów tego prawa. Pozwany może wykazy‑
wać, że uznanie powództwa jest dotknięte wadą oświadczenia woli
(art. 82–88 k.c.).

W orzecznictwie wyrażony został pogląd, że cofnięcie uznania

powództwa po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instan‑
cji nie może być pozostawione swobodnej decyzji strony pozwanej.
Przyczynę takiego cofnięcia mogą stanowić jedynie przytoczone
w rewizji (obecnie apelacji) okoliczności, wywołujące tzw. wady pro‑
cesowych oświadczeń woli, np. błąd, podstęp czy przymus psychiczny
(wyrok SA w Łodzi z 30.11.1995 r., I ACr 576/95, OSA 1995/11–12,
poz. 73).

Wyrok nie może być oparty na uznaniu, które uzależnia spełnienie

dochodzonego pozwem żądania od warunku (wyrok SN z 1.06.1973 r.,
II CR 167/73, OSNCP 1974/5, poz. 94).

Uznanie powództwa wywołuje także skutki materialnoprawne. Jeśli

bowiem spełnia warunki przewidziane w  prawie cywilnym, istnieją
podstawy do jego zakwalifikowania jako uznania niewłaściwego rosz‑
czenia zgłoszonego przez powoda (art.  123 §  1 pkt  2  k.c.), ponadto
jest traktowane jako zrzeczenie się korzystania z  zarzutu przedaw‑
nienia (art. 117 § 2 k.c.), natomiast w wypadku uznania powództwa
o rozwód oznacza zgodę na rozwód (art. 56 § 3 k.r.o.).

5.  Powództwo wzajemne 5. Powództwo wzajemne

Powództwo wzajemne jest to powództwo wytoczone przeciwko

powodowi (pozwanemu wzajemnemu) przez pozwanego (powoda
wzajemnego) w  ramach tego samego procesu. Jest więc żądaniem
wydania określonej treści wyroku, zgłoszonym przez pozwanego
w pozwie wzajemnym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Powództwo wzajemne445

Powództwo wzajemne wytacza się przed sądem powództwa głów‑

nego. Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd
okręgowy, a sprawa wszczęta była w sądzie rejonowym, sąd ten prze‑
kazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa
wzajemnego (art. 204 § 2 k.p.c.).

Pozew wzajemny powinien odpowiadać warunkom formalnym

przewidzianym dla pozwu zwykłego, tj. wskazanym w art. 126
i  187  k.p.c. (por.  rozdział  IX pkt  2), ponadto powinien zostać wnie‑
siony we właściwej fazie postępowania, a mianowicie:
1) nie wcześniej niż przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu
(art. 192 pkt 2 k.p.c.);
2) nie później niż w odpowiedzi na pozew, a jeżeli jej nie złożono
– w  sprzeciwie od wyroku zaocznego albo przy rozpoczęciu
pierwszego posiedzenia, o  którym zawiadomiono albo na które
wezwano pozwanego (art. 204 § 1 k.p.c.).

Wobec tego, że pewne etapy (fazy) postępowania, np.  zgłoszenie

zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art.  25
§  2  k.p.c.), wniesienie interwencji głównej (art.  75  k.p.c.), ubocznej
(art.  76  k.p.c.), powództwa wzajemnego (art.  204 §  1  k.p.c.), nie są
terminami procesowymi nawet wtedy, gdy z  ich upływem nie jest
dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, należy
przyjąć, że w  tych przypadkach – jeśli czynność procesowa została
dokonana po określonej fazie postępowania – mamy do czynienia
nie tyle z bezskutecznością czynności procesowej, ile z niepodjęciem
czynności we właściwej fazie. Niepodjęcie czynności procesowej
we właściwej fazie postępowania wywołuje różne skutki procesowe
w zależności od rodzaju czynności (por. rozdział VIII pkt 1).

W  przypadku gdy pozew wzajemny nie został wniesiony na

odpowiednim (przewidzianym prawem) etapie postępo-
wania, nie należy wnosić o  jego zwrot, oddalenie czy też odrzuce‑
nie (w  praktyce często takie wnioski są składane), lecz należy wno-
sić o  wydanie postanowienia o  wydzieleniu pozwu wzajemnego
z  akt sprawy i  skierowanie do rozpoznania w  oddzielnym pro-
cesie albo – jeśli sąd nie jest właściwy dla tak wydzielonego pozwu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

446 Rozdział X. Obrona pozwanego

– przekazanie go innemu sądowi według przepisów o  właściwości.

Pierwsze z  wymienionych postanowień nie jest zaskarżalne, nato‑
miast drugie postanowienie, jeśli przekazanie nastąpiło sądowi rów‑
norzędnemu lub niższemu, podlega zaskarżeniu (art.  394 §  1 pkt  4
w zw. z art. 200 k.p.c.). Nie będzie natomiast zaskarżalne postanowie‑
nie sądu rejonowego o wydzieleniu pozwu wzajemnego i przekazaniu
go według właściwości do sądu okręgowego.

Powództwo wzajemne jest dopuszczalne w  dwóch przypad‑

kach:
1) roszczenie wzajemne pozwanego pozostaje w  związku z  rosz-
czeniem powoda;
2) roszczenie wzajemne nadaje się do potrącenia z  roszczeniem
powoda.

Związek obydwu roszczeń może, lecz nie musi, wynikać z  umowy

wzajemnej (art.  487 §  2  k.c.), może być związkiem prawnym (rosz‑
czenia wynikają z  tego samego stosunku prawnego), może też być
związkiem wyłącznie faktycznym. Sąd może według swego uznania
zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i  pozwu wza‑
jemnego, może także wydać wyrok częściowy co do pozwu głównego
i  pozwu wzajemnego. Strona zainteresowana może w  tym zakresie
zgłosić odpowiednie wnioski, odwołując się do uregulowań zawar‑
tych w art. 218 i 317 k.p.c.

W  postępowaniu odrębnym w  sprawach gospodarczych powódz‑

two wzajemnie jest niedopuszczalne (art. 4588 § 3 k.p.c.). Jeśli mimo
tego zakazu zostanie wniesione, sąd postąpi podobnie jak w  przy‑
padku wniesienia pozwu wzajemnego na nieodpowiednim etapie
postępowania w sprawie rozpoznawanej według zwykłych jego reguł
(zob. uwagę wyżej).

Potrącenie jako podstawę powództwa wzajemnego należy oceniać

według prawa materialnego (art. 498 i n. k.c.).

Pozwany (powód wzajemny) może oprzeć powództwo wzajemne na

potrąceniu, jeśli spełnione zostaną następujące przesłanki:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Powództwo wzajemne447

1) potrącający jest jednocześnie dłużnikiem i  wierzycielem, a  obie

wierzytelności istnieją między powodem i pozwanym;
2) przedmiot obydwu wierzytelności jest jednorodzajowy (pieniądze
lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku);
3) obydwie wierzytelności są wymagalne;
4) obydwie wierzytelności są zaskarżalne, tzn.  mogą być docho‑
dzone przed sądem lub innym organem państwowym.

Gdy podstawą powództwa wzajemnego jest potrącenie, przesłanka

związku faktycznego lub prawnego żądania z  pozwu głównego oraz
żądania z pozwu wzajemnego nie musi być spełniona.

Pozwany, aby skorzystać z  instytucji potrącenia, nie musi wyta‑

czać powództwa wzajemnego, może bowiem dokonać potrącenia
w  drodze zarzutu. Ze względu na fakt, że zakres ochrony praw
majątkowych w  drodze powództwa jest szerszy, pozwany, działając
racjonalnie, wniesie pozew wzajemny, gdy wartość przysługującego
mu roszczenia jest wyższa od wartości roszczenia dochodzonego
pozwem głównym (oddalenie powództwa głównego nie stoi na prze‑
szkodzie uwzględnieniu powództwa wzajemnego, a  więc uzyskaniu
przez pozwanego tytułu egzekucyjnego), natomiast gdy wartość jego
roszczenia jest niższa, zgłosi zarzut potrącenia, unikając obowiązku
uiszczenia opłaty sądowej.

W przypadku skutecznego wytoczenia powództwa wzajemnego w isto‑

cie rzeczy ma miejsce połączenie dwóch samodzielnych, odrębnych
procesów, które łączy pewna więź materialnoprawna, wyrażająca się
w tym, że roszczenie wzajemne ma związek z roszczeniem powoda
lub nadaje się do potrącenia. Powództwo główne i wzajemne – jeśli
ich podstawą nie jest potrącenie – powinny być rozpoznane łącznie
i rozstrzygnięte w jednym wyroku w osobnych punktach.

Zgłoszenie zarzutu potrącenia w istocie jest tylko środkiem obrony

pozwanego i nie może być traktowane jako równoznaczne z docho-
dzeniem roszczenia. Na takim stanowisku stanął Sąd Najwyższy
w uchwale z 20.11.1987 r., III CZP 69/87 (OSNCP 1989/4, poz. 64),
oraz w wyroku z 27.02.2004 r., V CK 190/03 (Biul. SN 2004/7, s. 10),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

448 Rozdział X. Obrona pozwanego

stwierdzając, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie

stoi na przeszkodzie późniejszemu dochodzeniu pozwem roszczenia
objętego tym zarzutem. W uzasadnieniu powołanej uchwały Sąd Naj‑
wyższy odwołał się do wcześniej wyrażonego stanowiska, że powagę
rzeczy osądzonej ma tylko rozstrzygnięcie o żądaniu pozwu, nie roz‑
ciąga się zaś na przesłanki rozstrzygnięcia (wyrok SN z  6.08.1971  r.,
II CR 287/71, OSNCP 1972/2, poz. 34), a także na utrwalony w judy‑
katurze pogląd, że motywy rozstrzygnięcia zawarte w  uzasadnieniu
wyroku (ustalenia faktyczne) nie wiążą sądu przy rozstrzyganiu innej
sprawy, co wyłącza możliwość zgłoszenia – z powołaniem się na uza‑
sadnienie wyroku – zarzutu sprawy prawomocnie osądzonej (wyrok
SN z  6.09.1983  r., IV  CR  260/83, OSNCP 1984/4, poz.  59). Ocenę
sądu dotyczącą zarzutu potrącenia można zakwestionować tylko
w ramach formułowanych w apelacji lub skardze kasacyjnej zarzutów
naruszenia prawa materialnego czy też procesowego.

Abstrahując od prezentowanych w  doktrynie postulatów de lege

ferenda, zgodnie z  którymi zgłoszenie zarzutu potrącenia w  pro‑
cesie powinno być traktowane jak dochodzenie roszczenia, należy
podkreślić, że w świetle rozwiązań przyjętych w Kodeksie postępo‑
wania cywilnego ocena zarzutu potrącenia zawarta w uzasadnieniu
wyroku nie może mieć skutków rei iudicatae. O zgłoszonym zarzu-
cie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza go”, jak w przypadku
powództwa zwykłego czy też powództwa wzajemnego. Skoro ocena
odnośnie do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje żadnego
wyrazu w  sentencji wyroku, lecz tylko w  jego uzasadnieniu, to nie
może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia).
W  związku z  tym uznać należy, że pokrzywdzenie orzeczeniem,
które jest warunkiem istnienia interesu prawnego w  zaskarżeniu,
musi oznaczać pokrzywdzenie sentencją orzeczenia, a  nie jego
motywami. Pozwanemu nie przysługuje więc środek zaskarżenia
w sytuacji, gdy zaprzeczał istnieniu wierzytelności powoda, zgłasza‑
jąc jednocześnie ewentualny zarzut potrącenia swojej wierzytelności,
a sąd oddalił powództwo tylko na tej podstawie, że uznał wzajemną
wierzytelność pozwanego jako istniejącą. Za przyjęciem takiego
rozwiązania przemawia okoliczność, że stanowisko sądu w  kwestii
zarzutu potrącenia należy tylko do kategorii twierdzeń o  faktach,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Powództwo wzajemne449

skoro sąd nie orzeka o umorzeniu wierzytelności jako skutku potrą‑

cenia, a  jedynie podaje w  uzasadnieniu wyroku fakty, na których
oparł swą ocenę odnośnie do zgłoszonego zarzutu potrącenia, a nie
powinno budzić wątpliwości, że skutków powagi rzeczy osądzonej
nie można wiązać wyłącznie z  ustaleniami faktycznymi. W  świe‑
tle tak określonego zakresu prawomocności materialnej orzeczenia
należy przyjąć, że nie jest nią objęta ani pozytywna, ani negatywna
ocena zarzutu potrącenia. Pozwany, któremu sąd oddala powódz‑
two na skutek uwzględnienia zarzutu potrącenia zgłoszonego w for‑
mie zwykłej, uzyskuje dla siebie wyrok korzystny, nie jest zatem nim
pokrzywdzony, ergo nie ma interesu prawnego w jego zaskarżeniu.
Pozwany nie jest pokrzywdzony także orzeczeniem oddalającym
powództwo wskutek uwzględnienia zarzutu potrącenia zgłoszonego
w  sposób ewentualny, nawet jeśli sąd nie zbadał istnienia (nieist‑
nienia) wierzytelności powoda. W  takim przypadku nie doszło do
„zużycia” wierzytelności pozwanego na jej umorzenie z  wierzytel‑
nością powoda – niezbadaną przez sąd. Wyrok oddalający powódz‑
two, który nie przesądził prawomocnie o wygaśnięciu wierzytelno‑
ści pozwanego, nie może być uznany za krzywdzący dla pozwanego
(por.  uzasadnienie uchwały SN  (7) z  15.05.2014  r., III  CZP  88/13,
Biul. SN 2014/5, s. 9).

Jeżeli pozwany zgłosił zarzut potrącenia, wyrok sądu – z  uwagi na

skutek umarzający potrącenia (art.  498 §  2  k.c.) – przybierze różną
postać w  zależności od tego, w  jakiej części nastąpiło umorzenie.
O nieumorzonej części wierzytelności pozwanego sąd nie może orze‑
kać. Pozwany będzie mógł jej dochodzić w  odrębnym procesie. Jak
już podkreślono, w  takiej sytuacji pozwany, działając racjonalnie,
powinien zamiast zarzutu potrącenia zgłosić powództwo wzajemne,
przez co zapewniłby sobie zasądzenie całego przysługującego mu
świadczenia (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.7).

Doręczenie pełnomocnikowi procesowemu pisma procesowego

zawierającego oświadczenie o  potrąceniu nie jest równoznaczne
z dojściem do dłużnika wzajemnego tego oświadczenia w rozumieniu
art. 61 zdanie pierwsze k.c. (wyrok SN z 13.01.2016 r., II CSK 862/14,
LEX nr 1982400).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

450 Rozdział X. Obrona pozwanego

Sąd może według swego uznania zarządzić oddzielną rozprawę co

do pozwu głównego i pozwu wzajemnego, może także wydać wyrok
częściowy co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego. Strona zain‑
teresowana może w tym zakresie zgłosić odpowiednie wnioski, odwo‑
łując się do uregulowań zawartych w art. 218 i 317 k.p.c.

Odnośnie do zarzutu potrącenia zob. też pkt 3.6.

  Wybrane orzeczenia

1.  W  świetle art.  204 §  3 i  art.  193 §  1 i  3  k.p.c. dopuszczalne jest

rozszerzenie żądań powództwa wzajemnego i po pierwszej rozprawie.
Nawet gdyby zgłoszone dodatkowo roszczenia powoda wzajemnego
nie odpowiadały wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c., to – w świetle prze‑
pisów procesowych zapewniających szczególną ochronę dla roszczeń
pracowników (art. 460 § 1 zdanie pierwsze i art. 467 § 1 in fine k.p.c.)
– takie nieodpowiadające wymaganiom roszczenia wzajemne pra‑
cownika ze stosunku pracy sąd orzekający powinien przekazać do
odrębnego procesu, i to bez zbędnej zwłoki (wyrok SN z 1.02.1967 r.,
III PR 95/66, LEX nr 13920).

2.  Sąd pozwu głównego jest właściwy do rozpoznania pozwu wza‑

jemnego wtedy, gdy jest rzeczowo właściwy dla obydwu powództw
bądź gdy sądem pozwu głównego jest sąd wojewódzki. Natomiast
w  sytuacji przewidzianej w  art.  204 §  2 zdanie drugie  k.p.c. sądem
wojewódzkim, któremu sąd powiatowy powinien przekazać całą
sprawę do rozpoznania, jest sąd wojewódzki właściwy do rozpozna‑
nia powództwa wzajemnego stosownie do ogólnych reguł Kodeksu
postępowania cywilnego o  właściwości miejscowej sądów (postano‑
wienie SN z 21.06.1967 r., II CZ 51/67, OSNCP 1968/1, poz. 11).

3. Jeżeli sąd stwierdzi brak przesłanek dopuszczalności powódz‑

twa wzajemnego, powinien postąpić z  pozwem wzajemnym jak
w  wypadku pozwu zwykłego. Z  reguły będzie to prowadzić do
konieczności potraktowania pozwu, który ze względu na brak prze‑
słanek z art. 204 k.p.c. nie może być uznany za wzajemny, jako pozwu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Powództwo wzajemne451

zwykłego, a  więc do wyłączenia go z  akt sprawy i  nadania biegu

w  celu rozpoznania go w  odrębnym procesie (postanowienie SN
z 21.02.1973 r., I CZ 173/72, OSPiKA 1974/11, poz. 229).

4. Między powództwem głównym spadkobiercy testamentowego

o  wydanie gospodarstwa spadkowego a  powództwem wzajemnym
zapisobiercy o  zachowek i  o  świadczenia majątkowe objęte zapisem
istnieje związek w  rozumieniu art.  204 §  1  k.p.c. Istotne bowiem
okoliczności faktyczne, w szczególności zdarzenie stanowiące źródło
wzajemnych roszczeń stron, są wspólne obu powództwom (wyrok SN
z 25.05.1979 r., III CRN 86/79, OSNCP 1979/11, poz. 226).

5. W  sprawie o  ustalenie nieistnienia stosunku prawnego niedo‑

puszczalne jest powództwo wzajemne o naruszenie posiadania także
w  wypadku, gdy zarówno powództwo główne, jak i  wzajemne doty‑
czą tego samego przedmiotu (postanowienie SN z  22.11.1982  r.,
II CZ 137/82, OSNCP 1983/9, poz. 133).

6.  W sprawie z powództwa zakładu pracy (obecnie pracodawcy) o rosz‑

czenie z  zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej dopusz‑
czalne jest powództwo wzajemne pracownika o  roszczenie z  zakresu
prawa pracy, jeżeli spełnione są warunki przewidziane w art. 204 k.p.c.
(uchwała SN z 27.05.1988 r., III PZP 16/88, OSNCP 1989/11, poz. 177).

7. Podstawą powództwa z  art.  840 §  1 pkt  2  k.p.c. może być potrą‑

cenie, pomimo że powód zarzut potrącenia mógł zgłosić w  postępo‑
waniu rozpoznawczym w sprawie, w której został wydany tytuł wyko‑
nawczy. Ocena charakteru sprawy z powództwa przeciwegzekucyjnego
jako sprawy gospodarczej dokonywana jest na podstawie działu IVa
Kodeksu postępowania cywilnego normującego postępowanie w spra‑
wach gospodarczych oraz ustaw związkowych traktujących o podmio‑
tach gospodarczych i prowadzeniu działalności gospodarczej (uchwała
SN z 14.10.1993 r., III CZP 141/93, OSNCP 1994/5, poz. 102).

8. Żądanie, o  którym mowa w  art.  3571  k.c., pozwany może

zawrzeć jedynie w  pozwie wzajemnym (uchwała SN z  27.03.2001  r.,
III CZP 54/00, OSNC 2001/10, poz. 145).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XI

UGODA SĄDOWA. POSTĘPOWANIE

POJEDNAWCZE. MEDIACJA
Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

1.  Ugoda sądowa 1.  Ugoda sądowa

1.1.  Istota ugody sądowej

Ugoda sądowa jest aktem prawnym złożonym, w  którym wystę‑

pują zarówno elementy materialnoprawne, jak i  procesowe. Z  jed‑
nej strony składane przez strony zgodne oświadczenia są czynno‑
ściami materialnoprawnymi, zmierzającymi do wywołania skutków
w  dziedzinie prawa materialnego – zawarte porozumienie jest
ugodą (umową) w  rozumieniu art.  917  k.c., będzie więc oceniane
według przepisów prawa materialnego. Z  drugiej zaś strony ugoda
sądowa jest czynnością procesową, składane bowiem przez strony
oświadczenia są oświadczeniami procesowymi zmierzającymi do
zakończenia procesu przez umorzenie postępowania. Ugoda pod‑
lega więc ocenie także według przepisów procesowych, w tym więc
przejawia się jej element procesowy. Innymi słowy, ugoda sądowa
jest czynnością procesową stron podjętą w  celu osiągnięcia skut‑
ków materialnoprawnych przewidzianych w  art.  917  k.c., w  szcze‑
gólności w  celu uchylenia sporu w  zakresie istniejącego między
stronami stosunku prawnego i  w  drodze wzajemnego porozumie‑
nia oraz w  celu osiągnięcia skutków procesowych w  postaci wyłą‑
czenia sporu spod rozstrzygnięcia sądowego przez umorzenie
postępowania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Ugoda sądowa453

Przedmiotem ugody mogą być wszystkie stosunki prawne,

niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w  swobodnej
dyspozycji stron. Mogą to zatem być roszczenia wynikające:
1) z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niewyko‑
nania umów, z faktu bezpodstawnego wzbogacenia;
2) ze stosunków prawnorzeczowych;
3) z prawa spadkowego;
4) z prawa rodzinnego (np. sposób wykonywania władzy rodziciel‑
skiej – art. 5702 k.p.c.).

Nie mogą być przedmiotem ugody:

1)  prawa niepodlegające swobodnej dyspozycji stron, tj.:
a) roszczenia z prawa rodzinnego wynikające ze stosunku praw‑
nego, który może być uregulowany tylko orzeczeniem sądo‑
wym (np.  rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, ustalenie
nieważności małżeństwa, roszczenia ze stosunków między
rodzicami i dziećmi – art. 579 i n. k.p.c.),
b) roszczenia ze stosunków z zakresu ubezpieczeń społecznych
(art. 47712 k.p.c.);
2) prawa niemajątkowe, a  także prawa majątkowe niezbywalne
(np. użytkowanie).

W  judykaturze rozważana była kwestia, czy przedmiotem

ugody może być prawo do renty odszkodowawczej. Sąd Naj‑
wyższy w uchwale (7) z 3.10.1966 r., III CZP 17/66 (OSNCP 1968/1,
poz.  1), wyraził pogląd, że umowa, na podstawie której poszkodo‑
wany otrzymuje zamiast renty z tytułu czynu niedozwolonego jedno‑
razowe odszkodowanie, jest dopuszczalna, jeżeli jej zawarcie uspra‑
wiedliwiają ważne powody. Umową taką jednak nie można objąć
ewentualnej szkody, jaka może powstać w przyszłości.

Zgłaszając propozycje ugodowe, należy pamiętać o  podwójnej natu‑

rze prawnej ugody sądowej – jako umowie cywilnoprawnej oraz jako
czynności procesowej. Ugoda sądowa jako umowa cywilnoprawna
powinna spełniać przesłankę „wzajemnych ustępstw”, o jakich mowa
w  art.  917  k.c. Pojęcie ustępstwa należy ujmować subiektywnie,
a więc według oceny ustępującego. W pojęciu tym mieści się zapewne
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

454 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

ograniczenie roszczenia czy też zrzeczenie się przez stronę zarzutów

materialnych lub procesowych. W  ugodzie – jako umowie wzajem-
nej – ustępstwo jednej strony musi być zrównoważone ustępstwem
drugiej strony (to odróżnia ugodę od uznania). Ugoda musi zawie‑
rać oświadczenia woli obu stron. Ważność ugody podlega ocenie
według przesłanek z art. 58 k.c., a więc ugoda nie może być sprzeczna
z ustawą, z zasadami współżycia społecznego ani nie może zmierzać
do obejścia ustawy.

Jako czynność procesowa ugoda powinna być tak skonstruowana, aby

z jej treści wynikało, że kończy ostatecznie spór co do całości stosunku
prawnego lub ściśle określonego roszczenia. Powinna zawierać sformu‑
łowania jasne, niebudzące wątpliwości i  umożliwiające jej realizację
w drodze egzekucji. Treść ugody powinna określać dokładnie rozmiar
świadczeń, sposób i termin ich wykonania oraz wskazywać, jakie rosz‑
czenia objęte procesem mają zaspokajać te świadczenia.

Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do

protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. W praktyce sądo‑
wej ugodę podpisują, oprócz stron, także pełnomocnicy procesowi.
W  razie niemożności podpisania ugody przez stronę sąd stwierdza
tę niemożność w protokole (art. 158 § 1 i art. 223 § 1 k.p.c.). Wobec
tego, że zakresem pełnomocnictwa procesowego objęta jest także
czynność zawarcia ugody (art.  91 pkt  4  k.p.c.), nie ma przeszkód,
aby oświadczenie składające się na treść ugody złożył – pod nie‑
obecność strony – jej pełnomocnik, oczywiście w  imieniu tej strony
(np. „adwokat Jan Kowalski, reprezentujący pozwanego Stefana Wal‑
czaka, oświadcza w jego imieniu, że Stefan Walczak zobowiązuje się
do zapłacenia powodowi...”).

Ugoda sądowa jako czynność procesowa podlega ocenie w  płasz‑

czyźnie przesłanek wynikających z  art.  203 §  4 w  zw.  z  art.  223
§ 2 k.p.c.; nie może więc być sprzeczna z prawem, z zasadami współ‑
życia społecznego ani też zmierzać do obejścia prawa. W  sprawach
z  zakresu prawa pracy dodatkowo nie może naruszać słusznego
interesu pracownika (co do charakteru prawnego ugody sądowej –
por.  uchwała pełnego składu Izby Pracy i  Ubezpieczeń Społecznych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Ugoda sądowa455

SN z 20.12.1969 r., III PZP 43/69, OSNCP 1970/3, poz. 40, określająca

wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie
ugodowego załatwiania spraw pracowniczych przed sądem). W razie
uznania ugody za niedopuszczalną sąd wydaje postanowienie. Zawar‑
cie ugody przed sądem w toku procesu oznacza w świetle przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego dorozumianą wolę odstąpienia od
zgłoszonego w pozwie żądania udzielenia ochrony sądowej, ponieważ
celem ugody sądowej jest niedopuszczenie do dalszego postępowania
sądowego, a tym samym wyłączenie rozstrzygnięcia merytorycznego
przez sąd. Jak wykazuje praktyka wielu sądów, sędziowie żądają od
stron – oprócz zgłoszenia do protokołu treści ugody – również oświad‑
czenia o cofnięciu powództwa czy też zgodnego wniosku o umorze‑
nie postępowania. Wnioski tej treści – wobec podkreślonego już zna‑
czenia procesowego zawarcia ugody przed sądem – nie są konieczne.
Brak takich oświadczeń bowiem nie stanowi przeszkody do podjęcia
przez sąd właściwego postanowienia, zwłaszcza że ze sformułowania
ugody powinno wynikać, iż stronom chodzi o  zakończenie sporu
również w sądzie. Odbieranie przez sądy oświadczeń od powoda, że
w związku z zawarciem ugody cofa pozew, a ponadto oświadczeń od
obydwu stron, że wnoszą o umorzenie postępowania, nie jest jednak
praktyką błędną. Można bowiem bronić poglądu, że bardziej przej‑
rzysta procesowo jest sytuacja, gdy powód cofa pozew, powodując
bezprzedmiotowość procesu, a  w  konsekwencji niedopuszczalność
wyrokowania, niż sytuacja, gdy oświadczenia takie wynikają konklu‑
dentnie z samego faktu zawarcia przez strony ugody sądowej.

Sąd oraz zawodowi pełnomocnicy powinni zadbać, aby ugoda sądowa

spełniała wymagania w  zakresie jej dopuszczalności i  wykonalności,
a także zawierała – jako umowa – oświadczenia obydwu stron.

1.2.  Wzór ugody sądowej

Ugoda sądowa

Pozwany Jerzy Walczak zobowiązuje się zapłacić powodowi Janowi Kowalskiemu

kwotę 7500 (siedem tysięcy pięćset) zł w  ratach miesięcznych – pierwsza rata
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

456 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

w  kwocie 1500 (jeden tysiąc pięćset) zł płatna do 20.09.2014  r., a  następne raty
– każda po 1000 (jeden tysiąc) zł – płatne są do dnia 20. każdego następnego
miesiąca z ustawowymi odsetkami od każdej raty w razie uchybienia terminowi
ich zapłaty. Powód Jan Kowalski wyraża zgodę na to zobowiązanie pozwanego.
Strony zgodnie oświadczają, że niniejsza ugoda wyczerpuje wszelkie roszczenia
powoda w stosunku do pozwanego z tytułu szkody wyrządzonej przelaniem się
wody z mieszkania pozwanego do mieszkania powoda 1.01.2014 r., a ponadto, że
ugoda ta kończy spór wywołany wniesieniem przez powoda przeciwko pozwa‑
nemu powództwa o zapłatę z tego tytułu kwoty 11 000 zł.

podpisy stron
Jan Kowalski, Jerzy Walczak

Sąd nie jest uprawniony do sprostowania, uzupełniania ani

dokonywania wykładni ugody sądowej, ponieważ – w przeci‑
wieństwie do wyroku – ugoda nie jest orzeczeniem wydanym przez
sąd. Sąd nie może więc rozstrzygać wątpliwości co do znaczenia tre‑
ści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony, chociaż patro‑
nował ich rokowaniom. Byłaby to niedopuszczalna ingerencja sądu
w treść umowy zawartej przez strony. Wniosek o uzupełnienie ugody,
jej sprostowanie czy też dokonanie wykładni podlega odrzuceniu jako
nieprzewidziany przez ustawę i przez to niedopuszczalny.

1.3.  Uchylenie się od skutków prawnych ugody

sądowej
Po zawarciu przez strony ugody sądowej ze skutkiem prawnym (brak
sprzeciwu sądu) sąd powinien wydać postanowienie o  umorzeniu
postępowania w sprawie.

W  razie uznania ugody za niedopuszczalną sąd przeprowadza dal‑

sze postępowanie, niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy. Jakkolwiek
sprzeciw sądu nie może być odrębnie zaskarżony, to jednak – ze
względu na konieczność zamieszczenia w  protokole zarówno wnio‑
sków stron, jak i orzeczeń sądu dotyczących tych wniosków (art. 158
§ 1 i art. 356 k.p.c.) – stanowisko sądu wyrażające sprzeciw powinno
być zamieszczone w  protokole (np.  „Sąd postanowił stwierdzić nie‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Ugoda sądowa457

dopuszczalność ugody według zaproponowanej treści”), natomiast

uzasadnienie sprzeciwu nawiązujące do projektu uznanej za niedo‑
puszczalną ugody powinno się znaleźć w  motywach orzeczenia roz‑
strzygającego spór. Jest to konieczne do umożliwienia stronie właś‑
ciwego sformułowania zarzutu, a  sądowi drugiej instancji (w  razie
zaskarżenia orzeczenia) – do dokonania kontroli prawidłowości
sprzeciwu sądu.

W  razie zakończenia sprawy ugodą sąd na podstawie art.  79 ust.  1

pkt  3 lit.  c u.k.s.c. z  urzędu zwraca powodowi połowę uiszczonej
opłaty od pozwu. Stosownie do art.  117 u.k.s.c. sąd – jeśli posta‑
nowienia ugody nie stanowią inaczej – obciąża strony w  równych
częściach nieuiszczoną opłatą od pozwu, przy czym w  przypadkach
szczególnie uzasadnionych może skorzystać z  art.  113 ust.  4 u.k.s.c.
Koszty zastępstwa procesowego, jeśli ugoda nie stanowi inaczej, znosi
się wzajemnie (art. 104 k.p.c.).

Ugoda sądowa nie ma takiej samej mocy prawnej jak wyrok, mimo że
jest – tak jak prawomocny wyrok – tytułem egzekucyjnym (art.  777
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Nie korzysta również, tak jak wyrok, z powagi rzeczy
osądzonej; korzysta natomiast z powagi rzeczy ugodzonej (res trans‑
acta). Oznacza to, że gdyby powód ponownie wystąpił z roszczeniem,
które było przedmiotem postępowania zakończonego ugodą, zgło‑
szony przez pozwanego zarzut powagi rzeczy ugodzonej wywołałby
skutek w postaci oddalenia powództwa.

Ugoda może zostać podważona, podobnie jak wyrok, przez sku‑

teczne wniesienie środka odwoławczego. W przypadku ugody sądo‑
wej będzie to zażalenie na postanowienie o  umorzeniu postępowa‑
nia. W  odróżnieniu od prawomocnego wyroku ugoda może zostać
wzruszona w odrębnym postępowaniu o ustalenie jej nieważności
(art. 189 k.p.c.).

Wobec tego, że ugoda sądowa składa się z  dwóch czynności praw‑

nych, a mianowicie umowy cywilnoprawnej i czynności procesowej,
rozważenia wymaga kwestia uchylenia się zarówno od jednej, jak i od
drugiej czynności.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

458 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

Uchylenie się od skutków procesowych może nastąpić

w  toku postępowania, w  którym zawarto ugodę. Za ugrun‑
towane należy uznać stanowisko, że oświadczenie o  zgodzie na
zawarcie ugody i  w  konsekwencji na zakończenie procesu przez
umorzenie postępowania może być – jako czynność procesowa –
odwołane z  przyczyn uzasadnionych aż do chwili uprawomocnie‑
nia się postanowienia o  umorzeniu postępowania (np.  może być
odwołane w  zażaleniu na postanowienie o  umorzeniu). Inaczej
ujmując tę kwestię, należałoby stwierdzić, że strona zawartej ugody,
składając zażalenie na postanowienie o  umorzeniu postępowania,
nie uchyla się, jak ma to miejsce w przypadku czynności prawnych,
od złożonego oświadczenia będącego składnikiem ugody, lecz
odwołuje je. Odwołalność czynności procesowych jednak nie może
być dowolna. Odwołujący musi wykazać następczą przyczynę
odwołania swego oświadczenia procesowego. Odwołanie czynności
procesowych ma także swoje granice czasowe. W  odniesieniu do
oświadczenia wyrażającego zgodę na zawarcie ugody i  umorzenie
postępowania tą granicą czasową jest uprawomocnienie się posta‑
nowienia o  umorzeniu postępowania. Jeżeli postanowienie o  umo‑
rzeniu postępowania w  sprawie uprawomocniło się, wzruszenie
skutków procesowych ugody sądowej w drodze odwołania czynno‑
ści procesowej nie jest możliwe.

Uchylenie się od skutków materialnoprawnych ugody sądo-

wej może nastąpić:
1) w postępowaniu, w którym oświadczenie woli zostało złożone;
2) po prawomocnym zakończeniu postępowania, w którym została
zawarta ugoda sądowa.

Ad 1) Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  16.02.1968  r.,

II  CZ  129/67 (OSNCP 1968/8–9, poz.  158), podkreślił, że:
„Jeśli chodzi o sporne w doktrynie zagadnienie, czy uchylenie się od
skutków prawnych oświadczenia woli zawartego w  ugodzie sądo‑
wej i  badanie wad tego oświadczenia powinno nastąpić w  odręb‑
nym procesie, czy też może ono być dokonane w  dotychczasowym
postępowaniu, to przychylić należy się do tego drugiego poglądu.
Względy bowiem ekonomii procesowej przemawiają stanowczo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Ugoda sądowa459

za tym, aby w  przypadku gdy uchylenie się od skutków prawnych

ugody nastąpiło przed prawomocnym zakończeniem dotychczaso‑
wego postępowania, jeszcze w  tym postępowaniu wyjaśnić kwestię
skuteczności bądź bezskuteczności ugody. Jeżeli więc strona w zaża-
leniu na postanowienie umarzające postępowanie [podkr. aut.] na
skutek zawarcia ugody sądowej powołała się na materialnoprawne
wady oświadczenia woli, to kwestia ta wymagać będzie zbadania
w dotychczasowym procesie przez sąd rozpoznający zażalenie albo
też – w  razie konieczności prowadzenia skomplikowanego postę‑
powania dowodowego – przez sąd pierwszej instancji po uchyleniu
postanowienia umarzającego postępowanie. Nie oznacza to jednak,
żeby samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków praw‑
nych ugody wystarczało do uwzględnienia zażalenia na postanowie‑
nie umarzające postępowanie. Strona bowiem musi wyraźnie podać
przyczyny wadliwości oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy
przyczyny te są dostateczne do skutecznego uchylenia się od oświad‑
czenia woli zawartego w ugodzie.

Sąd Najwyższy podniósł, że w sprawie, którą rozpoznawał, nie zostały

wskazane takie przyczyny, które w  myśl przepisów prawa cywilnego
powodowałyby nieważność ugody lub inne jej wady. W szczególności
ogólnikowe powoływanie się na chorobę wnioskodawczyni oraz na
nakłanianie jej do zawarcia ugody przez przewodniczącego rozprawy
nie jest równoznaczne z  przytoczeniem podstawy przewidzianej
w art. 82 lub art. 87 k.c. Jeśli zaś chodzi o powoływany przez wniosko‑
dawczynię «błąd co do realności i  skuteczności ugody», to przeocza
ona, że zgodnie z art. 918 § 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych
ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy,
gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie
strony uważały za niewątpliwy, a  spór albo niepewność nie powsta‑
łyby, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym
stanie rzeczy. Wnioskodawczyni nie przytacza żadnych okoliczności,
które by wskazywały, że w sprawie chodzi o taki właśnie błąd w rozu‑
mieniu art. 918 § 1 k.c.”.

Z  przytoczonych fragmentów uzasadnienia powołanego orzeczenia

wynika, że Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość uchylenia się od
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

460 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

złożonego oświadczenia woli przez złożenie zażalenia na postano‑

wienie o  umorzeniu postępowania. Skuteczność takiego uchylenia
uzależniona jest od wykazania wady oświadczenia woli (art. 82, 83,
87, 388 i 918 k.c.).

Ad 2) Właściwą drogą jest wytoczenie powództwa o  ustalenie nie-

ważności ugody sądowej oparte na art.  189  k.p.c. Okoliczność, że
postanowienie o  umorzeniu postępowania stało się prawomocne
w  wyniku oddalenia zażalenia powołującego zarzuty naruszenia
art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c., także nie stoi na przeszkodzie
dochodzeniu w odrębnym procesie ustalenia nieważności lub bezsku‑
teczności zawartej ugody sądowej.

  Wybrane orzeczenia

1.  Badanie dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia

woli zawartego w ugodzie sądowej może być dokonane także w postę‑
powaniu, w którym to oświadczenie zostało złożone (postanowienie
SN z 16.02.1968 r., II CZ 129/67, OSNCP 1968/8–9, poz. 158).

2.  W  razie zawarcia ugody zbędne jest żądanie od powoda cofnięcia

pozwu. Należy bowiem pamiętać, że w myśl art. 203 § 2 k.p.c. pozew
cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z  wyto‑
czeniem powództwa, a  to może mieć znaczenie – z  uwagi na upływ
czasu – w razie późniejszego dochodzenia roszczeń pominiętych ugodą
(postanowienie SN z 10.05.1972 r., III PRN 23/72, LEX nr 7089).

3.  Artykuł 352 k.p.c. nie dotyczy rozstrzygania przez sąd wątpliwości

co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony w for‑
mie ugody zawartej przed sądem. Wniosek o  uzupełnienie ugody,
jako nieprzewidziany przez ustawę, jest także niedopuszczalny, przez
co podlega w postępowaniu sądowym odrzuceniu (postanowienie SN
z 21.02.1973 r., III CRN 415/72, OSNCP 1974/1, poz. 10).

4.  Jeżeli ugoda rażąco narusza usprawiedliwiony interes osób upraw‑

nionych, to art.  223 §  2 w  zw.  z  art.  203 §  4  k.p.c. rozciąga skutki
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Ugoda sądowa461

powziętego przez sąd sprzeciwu co do zawarcia ugody również na

ugodę zawartą poza sądem, i to niezależnie od tego, czy moment jej
zawarcia przypada na okres toczącego się już postępowania sądowego,
czy też okres ten poprzedza. Rażące naruszenie usprawiedliwionego
interesu osób uprawnionych ma miejsce wówczas, gdy zawarcie
ugody postawiło obiektywnie jej stronę w zdecydowanie gorszej sytu‑
acji, niż gdyby ugody nie zawierała, zwróciła się do sądu o rozstrzyg‑
nięcie sporu i rozstrzygnięcie to uzyskała (wyrok SN z 21.02.1974 r.,
II CR 840/73, OSNCP 1974/12, poz. 216).

5.  W myśl art. 223  k.p.c. do zawieranych przed sądem ugód stosuje

się odpowiednio art. 203 § 4 k.p.c. Zawartą ugodę sąd powinien pod‑
dać kontroli i rozważyć, czy można ją uznać za dopuszczalną. Przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego – ograniczające zasadę dyspozycji
stron w  procesie – odnoszą się do wszystkich spraw, przede wszyst‑
kim jednak mają one zastosowanie w sprawach niemajątkowych oraz
majątkowych, znajdujących się pod szczególną ochroną organów pań‑
stwowych. Do tych spraw należą sprawy o alimenty i o renty z tytułu
odszkodowania za wywołanie choroby, kalectwa itp. (postanowienie
SN z 30.11.1978 r., III CRN 228/78, LEX nr 8153).

6.  Samo złożenie oświadczenia o  uchyleniu się od skutków praw‑

nych ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postano‑
wienie umarzające postępowanie. Do obowiązków strony bowiem
należy wskazanie przyczyny wadliwości oświadczenia, do sądu
zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla skutecznego
uchylenia się od skutków oświadczenia woli w  myśl przepisów
prawa cywilnego (postanowienie SN z  26.04.1982  r., IV  CZ  62/82,
LEX nr 8417).

7.  W  razie zawarcia przez strony w  sprawie z  zakresu prawa pracy

ugody na posiedzeniu wyznaczonym dla przeprowadzenia czynności
wyjaśniających sędzia przeprowadzający te czynności bez udziału ław‑
ników władny jest – uznając zawarcie ugody ze względu na jej treść
za dopuszczalne – wydać na tym posiedzeniu postanowienie o umo‑
rzeniu postępowania (postanowienie SN z 27.01.1987 r., I PRN 66/86,
OSNCP 1988/4, poz. 50).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

462 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

8. Samo „odwołanie ugody”, bez wykazania przyczyn wadliwo‑

ści zawartego w  niej oświadczenia woli, nie uzasadnia zażalenia
na umorzenie postępowania (postanowienie SN z  26.10.1998  r.,
III CKN 824/98, OSNC 1999/4, poz. 78).

9.  Ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postę‑

powania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., może być zaskarżona przez
wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej (art. 527 i n. k.c.) (wyrok SN
z 15.10.1999 r., III CKN 388/98, OSNC 2000/4, poz. 75).

10. Ocena, czy zawarte w  treści ugody sądowej oświadczenie pra‑

cownika dotyczące „zrzeczenia się wszelkich roszczeń finansowych”
w  stosunku do pracodawcy narusza bezwzględnie obowiązujący
art. 84 k.p., a w związku z tym, czy cała ugoda sądowa (lub tylko jej
część – zgodnie z  art.  58 §  3  k.c.) jest dotknięta nieważnością, musi
być poprzedzona ustaleniem rzeczywistej treści ugody (wyrok SN
z 1.02.2000 r., I PKN 503/99, OSNAPiUS 2001/12, poz. 411).

11.  Brak w ugodzie sądowej, znoszącej współwłasność nieruchomo‑

ści, postanowienia o  odsetkach za opóźnienie w  spełnieniu świad‑
czenia należnego współwłaścicielowi (art.  481 §  1  k.c.), nie wyłącza
możliwości dochodzenia ich w  odrębnym procesie (uchwała SN
z 13.10.2004 r., III CZP 55/04, OSNC 2005/10, poz. 169).

12.  Dopuszczalne jest zawarcie ugody w sprawie o uregulowanie oso‑

bistych kontaktów rodziców z ich małoletnim dzieckiem (uchwała SN
z 20.10.2005 r., III CZP 75/05, OSNC 2006/9, poz. 142).

2.  Postępowanie pojednawcze 2. Postępowanie pojednawcze

2.1.  Charakter postępowania pojednawczego

Sprawy cywilne, których charakter na to zezwala, mogą być ure‑

gulowane w  drodze ugody sądowej zawartej nie tylko w  toku
postępowania wszczętego wskutek wniesienia pozwu, ale także w postę‑
powaniu pojednawczym, uregulowanym w  art.  184–186  k.p.c., które
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Postępowanie pojednawcze463

wszczyna się przed wniesieniem pozwu. Jest to postępowanie w pełni

fakultatywne, a więc jego wszczęcie uzależnione jest od złożenia wniosku
przez osobę zainteresowaną, a przeciwnik nie może zostać zmuszony do
wzięcia w  nim udziału. Postępowanie pojednawcze dopuszczalne jest
w sprawach cywilnych, a więc w sprawach należących do drogi sądowej.
Przedmiotem ugody mogą być wyłącznie sprawy, których charakter
zezwala na jej zawarcie, a więc mogą to być wszystkie stosunki prawne,
niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji
stron. Mogą to być zatem roszczenia wynikające:
1) z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niewyko‑
nania umów, z faktu bezpodstawnego wzbogacenia;
2) ze stosunków prawnorzeczowych;
3) z prawa spadkowego;
4) z prawa rodzinnego.

Sądem właściwym do przeprowadzenia postępowania pojednawczego

zawsze jest sąd rejonowy, choćby sprawa, w  której został złożony
wniosek, należała do właściwości rzeczowej sądu okręgowego. Sądem
miejscowo właściwym jest sąd ogólnej właściwości miejscowej dla
przeciwnika. Postępowanie pojednawcze przeprowadza sąd w składzie
jednoosobowym na posiedzeniu jawnym. Z  przebiegu posiedzenia
sporządza się protokół. Celem posiedzenia jest ugodowe załatwienie
sporu. Sąd nie przeprowadza żadnego postępowania dowodowego.

Stronami postępowania pojednawczego są wnioskodawca (wzywający

do zawarcia ugody) oraz przeciwnik. Osoby te muszą być podmiotami
stosunku prawnego będącego podstawą roszczenia wskazanego jako
przedmiot ugody. Wnioskodawcą może być zarówno ten, komu przysłu‑
guje roszczenie, jak i ten, przeciwko komu roszczenie jest skierowane.

2.2.  Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej.

Właściwość sądu
Wniosek o  zawezwanie do próby ugodowej powinien być złożony
na piśmie i  odpowiadać ogólnym warunkom pisma procesowego
(art.  125–126  k.p.c.), a  ponadto zawierać zwięzłe oznaczenie sprawy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

464 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

i  przedstawić propozycje ugodowe. Do wezwania niespełniającego

tych wymagań stosuje się odpowiednio art.  130  k.p.c. (art.  185 §  11
zdanie drugie  k.p.c.). Na zarządzenie o  zwrocie wniosku, którego
braki nie zostały uzupełnione, nie przysługuje zażalenie. Pogląd ten
znalazł potwierdzenie w  uchwale SN z  28.04.2010  r., III  CZP  10/10
(OSNC 2010/10, poz.  137). rzewodniczący nadaje bieg wnioskowi
przez doręczenie jego odpisu przeciwnikowi.

Treść art.  185 §  1  k.p.c. wskazuje, że właściwość sądu w  sprawach

o  zawezwanie do próby ugodowej została uregulowana w  sposób
zupełny i  wyczerpujący, nieprzewidujący żadnych wyjątków. Sprawy
te należą do sądu rejonowego ogólnie właściwego dla przeciwnika.
Sąd ten jest właściwy w  sprawie o  zawezwanie do próby ugodowej
także wtedy, gdy strony umówiły się na piśmie o  poddanie innemu
sądowi pierwszej instancji sporu wynikłego lub mogącego w przyszło‑
ści wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. W razie braku pod‑
staw do ustalenia właściwości sądu rejonowego ogólnie właściwego
dla przeciwnika – właściwy jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania
albo siedziby wzywającego (art. 27–30 w zw. z art. 185 § 1 k.p.c.).

Przepisy o  jurysdykcji krajowej mają zastosowanie w  postępowa‑

niu o  zawezwanie do próby ugodowej (uchwała SN z  28.03.2014  r.,
III CZP 3/14, OSNC 2015/2, poz. 16).

2.3.  Ugoda w postępowaniu pojednawczym

W  razie zawarcia ugody jej osnowę wciąga się do protokołu albo

zamieszcza się w  odrębnym dokumencie stanowiącym załącznik do
protokołu i stwierdza podpisami stron. Ugoda sądowa pozostaje pod
kontrolą sądu co do przesłanek wskazanych w  art.  184  k.p.c. Ugoda
zawarta w  postępowaniu pojednawczym podlega kontroli sądu
w  płaszczyźnie takich samych przesłanek jak ugoda zawarta w  toku
postępowania sądowego oraz jak inne czynności dyspozytywne stron
(art.  203 §  4 w  zw.  z  art.  223 §  2  k.p.c.). Jeśli ugoda jest niezgodna
z  prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do
obejścia prawa, sąd zakończy postępowanie pojednawcze wydaniem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Postępowanie pojednawcze465

postanowienia o uznaniu ugody za niedopuszczalną (np. „Sąd Rejo‑

nowy ... po rozpoznaniu w dniu ... na posiedzeniu jawnym wniosku
Jana Kowalskiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie
do próby ugodowej postanawia uznać ugodę za niedopuszczalną”).
Na postanowienie takie przysługuje zażalenie (por.  uchwała SN
z 18.06.1985 r., III CZP 28/85, OSNCP 1986/4, poz. 48).

W doktrynie nie ma jednolitego poglądu w kwestii, czy w razie uznania

ugody za dopuszczalną sąd wydaje odrębne postanowienie o stwierdze‑
niu dopuszczalności ugody. Wydaje się, że więcej argumentów prze‑
mawia za stanowiskiem, według którego sąd powinien wydać posta‑
nowienie o uznaniu ugody za dopuszczalną (np. „Sąd Rejonowy ... po
rozpoznaniu w  dniu  ... na posiedzeniu jawnym wniosku Jana Kowal‑
skiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie do próby ugo‑
dowej postanawia uznać ugodę za dopuszczalną”). Postanowienie takie,
jako kończące postępowanie pojednawcze, będzie procesowym wyra‑
zem zakończenia postępowania decyzją sądu, stworzy ponadto moż‑
liwość jego zaskarżenia, a  więc przeprowadzenia instancyjnej kontroli
w zakresie przyjętej przez sąd oceny co do dopuszczalności ugody.

Jeżeli ugoda nie zostanie zawarta, postępowanie pojednawcze zosta‑

nie zakończone wpisanym do protokołu posiedzenia stwierdzeniem
sądu, że do ugody nie doszło (np.  „Sąd stwierdza, że nie doszło do
zawarcia ugody”).

2.4.  Koszty postępowania pojednawczego

Zwrot kosztów postępowania pojednawczego jest różnie unor‑

mowany, a mianowicie:
1) w  przypadku zawarcia ugody koszty postępowania pojednaw‑
czego ulegną wzajemnemu zniesieniu (art.  104  k.p.c.); strony
oczywiście mogą inaczej w tym zakresie postanowić w ugodzie;
2) jeżeli wnioskodawca nie stawi się na posiedzenie, sąd na wniosek
przeciwnika zasądzi na jego rzecz od wnioskodawcy – według
reguły przewidzianej w  art.  98 §  2 i  3  k.p.c. – koszty wywołane
próbą ugodową;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

466 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

3) jeżeli przeciwnik bez usprawiedliwienia nie stawi się na posie‑

dzenie, sąd na żądanie wzywającego, który wniósł następnie
w tej sprawie pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw lub zarzuty
od nakazu zapłaty, uwzględni koszty wywołane próbą ugodową
w  orzeczeniu kończącym postępowanie w  sprawie (art.  186
§ 2 k.p.c.).

3.  Mediacja 3. Mediacja

3.1.  Istota mediacji

Mediacją w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego jest dobro‑

wolne, poufne i niesformalizowane pozasądowe postępowanie w spra‑
wach cywilnych, w których możliwe jest zawarcie ugody, prowadzone
między stronami (uczestnikami) sporu przez mediatora, którego
celem jest doprowadzenie do ugodowego załatwienia sporu. Instytu‑
cja mediacji stanowi w  swym założeniu alternatywny dla sądowego
postępowania cywilnego sposób załatwienia sprawy cywilnej. Usta‑
wodawca dał temu wyraz, stanowiąc w art. 10 k.p.c. że: „W sprawach,
w  których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd dąży w  każdym
stanie postępowania do ich ugodowego załatwienia, w szczególności
przez nakłanianie stron do mediacji”. W drodze mediacji można więc
zakończyć spór cywilnoprawny przez zawarcie ugody przed media‑
torem. W  celu zwiększenia atrakcyjności instytucji mediacji jako
alternatywnego sposobu rozstrzygania sporów cywilnych przyjęto, że
postępowanie mediacyjne nie jest jawne (art. 1834 § 1 k.p.c.).

Postępowanie mediacyjne jest odrębne i  niezależne od postępowa‑

nia pojednawczego, uregulowanego w art. 184–186 k.p.c. (por. pkt 2
niniejszego rozdziału). Mediacja, inaczej niż postępowanie pojed‑
nawcze, może być prowadzona także w  sprawach nieprocesowych
(zob. art. 5702 k.p.c.).

Podstawą wszczęcia mediacji jest umowa stron albo orze-

czenie sądu przekazujące sprawę do mediacji. Istotną cechą
postępowania mediacyjnego jest dobrowolność, co oznacza, że nawet
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Mediacja467

w  przypadku zawarcia umowy o  mediację strona takiej umowy nie

może być zobligowana do udziału w  mediacji. Wprawdzie według
treści art.  1831 §  4  k.p.c.: „Mediację prowadzi się przed wszczę‑
ciem postępowania, a  za zgodą stron także w  toku sprawy”, jednak
w  piśmiennictwie trafnie przyjmuje się, że mediacja może być pro‑
wadzona także po zakończeniu postępowania sądowego (np.  co do
sposobu ugodowego dobrowolnego zaspokojenia wierzyciela przez
dłużnika w celu uniknięcia wszczęcia postępowania egzekucyjnego).
Mediacja nie jest dopuszczalna w  postępowaniu kasacyjnym, skoro
w tym postępowaniu zawarcie ugody jest wyłączone, a także w postę‑
powaniach – ze względu na istotę spraw w  nich rozpoznawanych –
wywołanych skargą o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawo‑
mocnego orzeczenia oraz skargą na przewlekłość postępowania.

Zgodnie z art. 1838 § 4–6 k.p.c. przewodniczący może wezwać strony

do udziału w  spotkaniu informacyjnym dotyczącym polubownych
metod rozwiązywania sporów, w szczególności mediacji. Jeżeli strona
bez uzasadnienia nie stawi się na spotkanie informacyjne lub posie‑
dzenie niejawne, sąd może obciążyć ją kosztami nakazanego stawien‑
nictwa poniesionymi przez stronę przeciwną.

Mediacji nie prowadzi się, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia

ogłoszenia lub doręczenia jej postanowienia kierującego strony do
mediacji nie wyraziła zgody na mediację (art. 1838 § 2 k.p.c.).

3.2.  Podstawy wszczęcia mediacji

3.2.1.  Umowa o mediację

Umowę o mediację należy zaliczyć do tzw. umów procesowych, skoro

została ona uregulowana w  ustawie procesowej, a  przede wszystkim
z tego względu, że jej istota przejawia się w wyrażeniu przez strony woli,
aby ich spór rozpatrywany był według zmodyfikowanych reguł postę‑
powania cywilnego. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie
określają formy zawarcia umowy o  mediację ani nie wskazują jej ele‑
mentów przedmiotowo istotnych. Nie wyznacza ich art. 1831 § 3 k.p.c.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

468 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

który stanowi, że w umowie o mediację strony określają w szczególno‑

ści przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru media‑
tora. Przyjmuje się, że określenie przedmiotu mediacji powinno być
zbliżone do określenia przedmiotu zapisu na sąd polubowny (zob. roz‑
dział XXII pkt 2). Umowa o mediację może być zawarta przed powsta‑
niem sporu – jako oddzielna umowa, albo w  postaci tzw.  klauzuli
mediacyjnej w umowie, z której może wyniknąć spór.

Przepisy – w celu ułatwienia stronom rozstrzygnięcia spornej sprawy

w drodze mediacji – nie zastrzegają formy umowy o mediację. Taka
umowa może być zawarta w dowolnej formie; jej zawarcie może być
dokonane także przez czynności dorozumiane (per facta concludentia),
tj. faktyczne podjęcie mediacji (art. 1831 § 2, art. 1836 § 2 pkt 4 k.p.c.).
Takie rozwiązanie niewątpliwie ułatwia skierowanie sprawy na drogę
mediacji. Zawarcie umowy o mediację nie stanowi przeszkody do roz‑
poznania sprawy przez sąd w postępowaniu cywilnym. Jeżeli jednak
pozwany podniesie zarzut zawarcia umowy o  mediację, sąd skieruje
sprawę do postępowania mediacyjnego (art.  2021  k.p.c.). Gdy mimo
takiego skierowania strona odmówi udziału w mediacji, a sąd uzna tę
odmowę za oczywiście nieuzasadnioną, wówczas strona może zostać
obciążona kosztami procesu (art. 103 § 2 k.p.c.).

3.2.2.  Orzeczenie sądu przekazujące sprawę do mediacji

W celu jak najszerszego stosowania mediacji przepisy przewi‑

dują możliwość skierowania stron do mediacji także wtedy, gdy
strony nie zawarły umowy o mediację. Sąd może skierować strony do
mediacji na każdym etapie postępowania. Gdy sprawa rozpoznawana
jest według przepisów o  postępowaniu nakazowym lub upominaw‑
czym, skierowanie stron do mediacji może nastąpić po skutecznym
wniesieniu odpowiednio zarzutów lub sprzeciwu. Reguła ta – mimo
braku regulacji – ma zastosowanie także w elektronicznym postępo‑
waniu upominawczym.

Postanowienie sądu o  skierowaniu stron do mediacji jest fakulta‑

tywne. Jeżeli jednak strony przed wszczęciem postępowania sądowego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Mediacja469

zawarły umowę o mediację, sąd na zarzut pozwanego zgłoszony przed

wdaniem się w spór co do istoty sprawy zobowiązany jest skierować
strony do mediacji. Postanowienie kierujące strony do mediacji może
być wydane na posiedzeniu niejawnym; nie podlega ono zaskarżeniu.
Mediacji nie prowadzi się, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia
ogłoszenia (na posiedzeniu jawnym) lub doręczenia jej postanowie‑
nia sądu (gdy wydane zostało na posiedzeniu niejawnym) nie wyra‑
ziła zgody na mediację (art. 1838 § 1–3 k.p.c.). W sprawie o rozwód
lub separację sąd może w każdym stanie sprawy skierować strony do
mediacji w  celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczą‑
cych zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania
władzy rodzicielskiej, kontaktów z  dziećmi oraz spraw majątkowych
podlegających rozstrzygnięciu w  wyroku orzekającym rozwód lub
separację (art. 4452, 436 § 4 w zw. z art. 4452 k.p.c.).

3.3.  Wniosek o wszczęcie mediacji.

Wszczęcie i zakończenie mediacji
Wniosek o  wszczęcie mediacji, nie będąc pismem proceso‑
wym, nie musi spełniać wszystkich wymagań przewidzianych
dla pisma procesowego. Zgodnie z art. 1837 k.p.c. wniosek powinien
zawierać oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, przytocze‑
nie okoliczności uzasadniających żądanie, wymienienie załączników,
a  w  przypadku gdy umowa o  mediację została zawarta na piśmie,
należy dołączyć odpis tej umowy.

Dodać należy, że „oznaczenie stron” obejmuje także adres miejsca

zamieszkania (siedziby) stron. Adresatem wniosku jest mediator,
w przypadku zatem braków wniosku mediator wezwie wnioskodawcę
do ich uzupełnienia w wyznaczonym terminie pod rygorem odmowy
prowadzenia mediacji.

Wszczęcie mediacji przez stronę następuje z  chwilą doręczenia

mediatorowi wniosku o  przeprowadzenie mediacji, z  dołączonym
dowodem doręczenia jego odpisu drugiej stronie (art. 1836 § 1 k.p.c.).
Mimo doręczenia wniosku mediacja nie zostanie wszczęta w  razie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

470 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

zaistnienia okoliczności szczegółowo wskazanych w  art.  1836 §  2

pkt 1–4 k.p.c. Mimo że mediacja nie została wszczęta, to w razie speł‑
nienia przesłanek wskazanych w § 3 art. 183 k.p.c. zachowane zostaną
– w  odniesieniu do roszczenia stanowiącego przedmiot mediacji –
skutki przewidziane dla wszczęcia mediacji (wszczęcie mediacji prze‑
rywa bieg przedawnienia – art. 123 § 1 pkt 3 k.c.). Mediacja prowa‑
dzona na wniosek kończy się przez zawarcie ugody przez strony, a gdy
do niej nie doszło, chwilę zakończenia mediacji powinien wskazać
mediator w protokole przebiegu mediacji (art. 18312 k.p.c.).

Mediacja na podstawie postanowienia sądu wszczęta jest w  chwili

wydania postanowienia (z tą chwilą następuje przerwa biegu przedaw‑
nienia – art. 123 § 1 pkt 3 k.c.). Mediacja prowadzona na podstawie
postanowienia sądu kończy się w ostatnim dniu wyznaczonego przez
sąd okresu jej trwania, a w razie jego przedłużenia na zgodny wnio‑
sek stron – w dniu ustalonym przez strony (por. art. 18310 § 1 k.p.c.).

3.4.  Ugoda zawarta przed mediatorem

Ugoda zawarta przed mediatorem ma moc prawną ugody

sądowej po zatwierdzeniu jej przez sąd (art. 18315 § 1 zdanie
pierwsze  k.p.c.), a  zatwierdzona przez nadanie jej klauzuli wyko‑
nalności jest tytułem wykonawczym. Takie rozwiązanie powinno
sprzyjać kierowaniu przez strony spraw do mediacji. Od tej zasady
przewidziany jest wyjątek; sąd odmówi zatwierdzenia ugody zawartej
przed mediatorem, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub zasadami
współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy
jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności (art.  18314 §  3  k.p.c.).
Jeżeli ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzenie
następuje w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności. Ugoda,
która nie podlega wykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzana jest
postanowieniem na posiedzeniu niejawnym (art.  18314 §  2  k.p.c.).
Zgodnie z § 21 art. 18312 k.p.c. przez podpisanie ugody strony wyra‑
żają zgodę na wystąpienie do sądu z wnioskiem o jej zatwierdzenie,
o  czym mediator informuje strony. Postanowienie o  zatwierdze‑
niu ugody, jak też postanowienie o odmowie jej zatwierdzenia, bez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Mediacja471

względu na to, czy zostało wydane w  następstwie ugody zawartej

w ramach mediacji prowadzonej na podstawie umowy stron, czy też
skierowania stron do mediacji przez sąd, jako niekończące postępo‑
wania w sprawie, jest zaskarżalne zażaleniem na podstawie art. 394
§  1 pkt  101  k.p.c. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające
zażalenie na takie postanowienie nie jest zaskarżalne zażaleniem
do Sądu Najwyższego. Skutkiem procesowym zatwierdzenia przez
sąd ugody zawartej przed mediatorem jest postanowienie o  umo‑
rzeniu postępowania wcześniej wszczętego pozwem lub wnioskiem
(art.  355 §  2  k.p.c.). Na postanowienie takie, jako kończące postę‑
powanie w sprawie, przysługuje zażalenie na podstawie art. 394 § 1
in  principio  k.p.c. Na postanowienie sądu drugiej instancji oddala‑
jące zażalenie na postanowienie o  umorzeniu postępowania przy‑
sługuje – na podstawie art. 3981 § 1 k.p.c. – skarga kasacyjna, oczy‑
wiście w sprawach tzw. kasacyjnych.

W celu umożliwienia stronom jak najszerszego korzystania z media‑

cji art.  10  k.p.c. stanowi, że w  sprawach, w  których zawarcie ugody
sądowej jest dopuszczalne, sąd w  każdym stanie postępowania dąży
do ich ugodowego załatwienia, w  szczególności przez nakłanianie
stron do mediacji. Przedmiotem ugody mogą być wszystkie stosunki
prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej
dyspozycji stron. Mogą to zatem być roszczenia wynikające:
1) z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niewyko‑
nania umów, z bezpodstawnego wzbogacenia;
2) ze stosunków prawnorzeczowych;
3) z prawa spadkowego;
4) z prawa rodzinnego (np. sposób wykonywania władzy rodziciel‑
skiej – art. 5702 k.p.c.).

Przedmiotem ugody nie mogą być:

1) prawa niepodlegające swobodnej dyspozycji stron, tj.:
a) roszczenia z prawa rodzinnego wynikające ze stosunku praw‑
nego, który może być uregulowany tylko orzeczeniem sądo‑
wym (np.  rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, ustalenie
nieważności małżeństwa, roszczenia ze stosunków między
rodzicami i dziećmi – art. 579 i n. k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

472 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

b) roszczenia ze stosunków z zakresu ubezpieczeń społecznych

(art. 47712 k.p.c.);
2) prawa niemajątkowe, a  także prawa majątkowe niezbywalne
(np. użytkowanie). Por. także pkt 1.1 i 2 niniejszego rozdziału.

W sprawach rodzinnych oraz opiekuńczych – oprócz ogólnej regu‑

lacji prawnej określającej zakres spraw, które mogą być skierowane do
mediacji – ustawodawca wprowadził dodatkowo szczególne przepisy
dotyczące mediacji.

Zgodnie z  art.  436  k.p.c. jeżeli istnieją widoki na utrzymanie mał‑

żeństwa, sąd może skierować strony do mediacji także wtedy, gdy
postępowanie zostało zawieszone. Przedmiotem mediacji może być
również pojednanie małżonków.

W  każdym stanie sprawy o  rozwód lub separację sąd może skiero‑

wać strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwe‑
stii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu
sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z  dziećmi oraz spraw
majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w  wyroku orzekającym
rozwód lub separację. W  takiej sytuacji – zgodnie z  art.  4452 zda‑
nie drugie k.p.c. – stosuje się odpowiednio przepis art. 436 § 4 k.p.c.,
zgodnie z  którym jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd
kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną,
w szczególności mającego wykształcenie z zakresu psychologii, peda‑
gogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie
prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych.

W  sprawach opiekuńczych, w  których zawarcie ugody jest dopusz‑

czalne, sąd może skierować uczestników do mediacji; przedmiotem
mediacji może być także sposób wykonywania władzy rodzicielskiej
(art.  5702  k.p.c.). W  sprawach tych gdy strony nie uzgodnią osoby
mediatora, sąd kieruje je do mediacji prowadzonej przez stałego
mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w  szczególności mają‑
cego wykształcenie z  zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub
prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji
w sprawach rodzinnych (art. 436 § 4 i art. 5702 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Mediacja473

3.5.  Mediator
Wybór osoby mediatora został pozostawiony stronom, a jeśli
strony nie dokonały tego wyboru, sąd, kierując strony do
mediacji, wyznacza mediatora mającego odpowiednią wiedzę
i umiejętności w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach danego
rodzaju. W  celu ułatwienia wyboru mediatora przez strony orga‑
nizacje pozarządowe w  zakresie swoich zadań statutowych oraz
uczelnie mogą prowadzić listy stałych mediatorów oraz tworzyć
ośrodki mediacyjne. Informacje o  listach stałych mediatorów oraz
o  ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgo‑
wego (art. 1832 § 3 k.p.c.). Tworzenie list stałych mediatorów ma na
celu ułatwienie stronom pragnącym korzystać z  mediacji wyboru
osoby mediatora, umożliwia ponadto popularyzację idei mediacji
w tych środowiskach, w których alternatywne rozstrzyganie sporów
cywilnych jest szczególnie pożądane.

Mediator obowiązany jest zachować bezstronność w  toku prowa‑

dzenia mediacji (art.  1833 §  1  k.p.c.), ponadto zobligowany jest do
zachowania w  tajemnicy faktów, o  których dowiedział się w  toku
mediacji, chyba że strony zwolnią go z  tego obowiązku (art.  1834
§ 2 k.p.c.). Na tę okoliczność nie będzie mógł być przesłuchany jako
świadek w postępowaniu cywilnym, chyba że obie strony zwolnią go
z  zachowania tajemnicy mediacji (art.  2591  k.p.c.). Strony w  postę‑
powaniu cywilnym nie mogą też powoływać się na okoliczności
ujawnione w toku mediacji, a w szczególności na propozycje wzajem‑
nych ustępstw zgłoszonych podczas mediacji. Takie powoływanie się
w postępowaniu sądowym czy przed sądem polubownym jest praw‑
nie bezskuteczne (art. 1834 § 3 k.p.c.).

Mediatorem może być każdy mający pełną zdolność do czynności

prawnych, korzystający w pełni z praw publicznych (art. 1832 k.p.c.).
Nie może nim być sędzia; nie dotyczy to jednak sędziów, którzy
przeszli w  stan spoczynku. Umiejętność prowadzenia mediacji jest
w  dużej mierze kwestią osobowości mediatora. Dlatego też aby uła‑
twić stronom prowadzenie mediacji, przepisy nie przewidują żadnych
wymagań co do wykształcenia mediatora. Ze względu na charakter
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

474 Rozdział XI. Ugoda sądowa. Postępowanie pojednawcze. Mediacja

mediacji mediator nie ma żadnych uprawnień władczych, nie roz‑

strzyga sporu. Jego zadanie polega na moderowaniu dyskusji oraz
aktywnym dążeniu do zakończenia sporu przez doprowadzenie stron
do zawarcia ugody. Zgodnie z  art.  1833a  k.p.c. mediator prowadzi
mediację, wykorzystując różne metody zmierzające do polubownego
rozwiązania sporu, w  tym przez wspieranie stron w  formułowaniu
przez nie propozycji ugodowych. Może również – na zgodny wniosek
stron – wskazać sposoby rozwiązania sporu. Sposoby te – ze względu
na zasadę dobrowolności – nie są dla stron wiążące.

W  celu ułatwienia mediacji przepisy przewidują, że może być ona

prowadzona bądź na posiedzeniu mediacyjnym, bądź też bez posie‑
dzenia, jeżeli strony wyrażą zgodę na to drugie rozwiązanie. W tym
drugim przypadku mediator będzie przekazywał wzajemnie stro‑
nom stanowiska strony przeciwnej (art.  18311  k.p.c.). Z  prowadzenia
mediacji sporządzany jest protokół, w  którym zamieszcza się wynik
mediacji (art. 18312 k.p.c.). Odpisy protokołu po zakończeniu media‑
cji mediator obowiązany jest doręczyć stronom (art. 18312 § 3 k.p.c.).
Jeżeli zostanie zawarta przed mediatorem ugoda, podpisują ją obie
strony. Przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na wystąpienie
do sądu z wnioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator informuje
strony (art. 18312 § 21 k.p.c.).

Po przeprowadzeniu mediacji na podstawie umowy stron zakończo‑

nej ugodą gdy strona wystąpi do sądu z  wnioskiem o  zatwierdzenie
ugody, mediator niezwłocznie składa protokół mediacji w  sądzie,
który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości
ogólnej lub wyłącznej. Gdy podstawą mediacji było postanowie‑
nie sądu, mediator składa protokół w  sądzie rozpoznającym sprawę
(art. 18313 § 1 i 2 k.p.c.).

3.6.  Koszty mediacji

Artykuł 1835  k.p.c. stanowi, że mediator ma prawo do wynagrodze‑

nia i  zwrotu wydatków związanych z  przeprowadzeniem mediacji,
chyba że wyraził zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Mediacja475

Wynagrodzenie i  zwrot wydatków obciążają strony. Strony płacą

wynagrodzenie mediatorowi bez pośrednictwa sądu na podstawie
wystawionego przez niego rachunku. Zgodnie z art. 1041 k.p.c., „koszty
mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i  zakończo‑
nej ugodą znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły ina‑
czej”, a  zatem strony pokrywają koszty mediacji po połowie, chyba
że w  ugodzie ustalą, że ponoszą je w  innych częściach lub pokrywa
je tylko jedna ze stron (zob. także komentarz do tego przepisu). Jeśli
w  postępowaniu mediacyjnym nie zostanie zawarta ugoda, koszty
mediacji rozlicza się pomiędzy stronami według zasady, że strona
przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego
żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i  celowej
obrony (koszty procesu), przy czym do niezbędnych kosztów procesu
zalicza się m.in. koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania
przez sąd (art. 981 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XII

KOSZTY POSTĘPOWANIA
Rozdział XII. Koszty postępowania

1.  Zasady uiszczania opłat od pism

wnoszonych do sądu 1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu

Zgodnie z art. 2 ust. 2 u.k.s.c. do uiszczenia kosztów sądowych obo‑

wiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie
lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Opłatę
należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie
(art. 10 u.k.s.c.). Reguły dotyczące uiszczania zaliczki na wydatki regu‑
luje art. 1304 k.p.c., zgodnie z którym strona, która wnosi o podjęcie
czynności połączonej z wydatkami, jest obowiązana uiścić zaliczkę na
ich pokrycie w  wysokości i  terminie oznaczonych przez sąd. Jeżeli
więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje
każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia
zaliczki w  równych częściach lub w  innym stosunku według swego
uznania. Jeśli zatem strona wnosi o  dopuszczenie dowodu z  opinii
biegłego, to sąd – uznając ten wniosek za usprawiedliwiony – powi‑
nien wydać postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego,
określając wysokość zaliczki i termin (nie dłuższy niż dwa tygodnie)
jej uiszczenia przez stronę, która wnosiła o przeprowadzenie dowodu
(gdy obie strony wnosiły o  dopuszczenie dowodu, w  postanowie‑
niu należy określić, w  jakiej wysokości obie strony powinny uiścić
zaliczkę). Sąd zleci biegłemu wydanie opinii, jeżeli zaliczka zostanie
uiszczona w oznaczonej wysokości. W razie nieuiszczenia zaliczki sąd
powinien wydać postanowienie o uchyleniu postanowienia o dopusz‑
czeniu dowodu z opinii biegłego. W sytuacji gdy obie strony zostały
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu477

zobowiązane do uiszczenia zaliczki, a  tylko jedna z  nich wpłaciła

zaliczkę, sąd nie może pominąć dowodu. Przewodniczący powi‑
nien wezwać stronę do uzupełnienia zaliczki na pokrycie wydatku
związanego z  dopuszczonym dowodem. To uregulowanie pozostaje
w  ścisłym związku z  art.  130 §  1 i  11, art.  1261–1262 i  1302 §  1 i  2
oraz art.  1304  k.p.c., które są poświęcone usuwaniu braków formal‑
nych i fiskalnych pism wnoszonych do sądu. Koncentrując uwagę na
przepisach dotyczących opłat i wydatków, należy wskazać, że opłacie
(stałej, stosunkowej albo podstawowej) podlega pismo, jeżeli ustawa
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje jej pobranie
(art. 3 ust. 1 u.k.s.c.). W art. 3 ust. 2 u.k.s.c. zostały podane przykła‑
dowo rodzaje pism, od których strona je wnosząca powinna uiścić
opłatę.

Artykuł 7 ust.  1 u.k.s.c., zgodnie z  którym stroną w  rozumieniu

ustawy jest każdy uczestnik postępowania sądowego, w  tym także
świadek, biegły i  tłumacz, a  kosztami procesu są również koszty
innych rodzajów postępowania, oznacza, że każdy podmiot jest zobo‑
wiązany ponieść koszty sądowe, jeśli wnosi do sądu pismo podlega‑
jące opłacie lub powodujące wydatki. Stroną w  rozumieniu ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zatem jest także interwe‑
nient uboczny, mimo że w rozumieniu Kodeksu postępowania cywil‑
nego nie jest stroną (por. uchwała SN z 10.04.2003 r., III CZP 20/03,
OSNC 2004/2, poz. 16).

Zgodnie z  art.  4 ust.  1 zdanie pierwsze u.k.s.c. pismo wno-

szone przez kilka osób podlega jednej opłacie, natomiast
według zdania drugiego tego przepisu jeżeli przedmiotem sprawy są
roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju i oparte na jednakowej
podstawie faktycznej i  prawnej (współuczestnictwo formalne), to
każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swo‑
jego roszczenia lub zobowiązania. Należy przyjąć, że zdanie pierw‑
sze art.  4 ust.  1 u.k.s.c., z  uwagi na pełny kontekst tego przepisu,
dotyczy współuczestników materialnych, natomiast zdanie drugie
odnosi się – na co wskazuje jego wyraźne brzmienie – do współ-
uczestników formalnych. Jeśli zatem trzech powodów związanych
współuczestnictwem materialnym wniesie pozew o zapłatę 10 000 zł,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

478 Rozdział XII. Koszty postępowania

to jeden z  nich albo wszyscy razem powinni uiścić opłatę od kwoty

10 000 zł, natomiast każdy z powodów, których łączy współuczestnic‑
two formalne (np. najemcy A, B, C żądają odpowiednio kwot 1000 zł,
2000 zł, 1500 zł od wynajmującego W.), uiści opłatę od swojego żąda‑
nia – odpowiednio od kwot 1000 zł, 2000 zł, 1500 zł.

Zgodnie z  rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości

z  21.03.2016  r. w  sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych
w sprawach cywilnych (Dz.U. poz. 408 ze zm.) opłaty sądowe uiszcza
się w formie:
1) bezgotówkowej:
a) na rachunek bieżący dochodów sądu właściwego dla podję‑
cia czynności procesowej, z którą wiąże się uiszczenie opłaty
sądowej, lub sądu, za pośrednictwem którego, zgodnie z obo‑
wiązującymi przepisami, wnosi się pismo podlegające opła‑
cie sądowej,
b) za pomocą mechanizmów gwarantujących nieodwołalne
zainicjowanie procedury wpłaty oraz identyfikację wno‑
szącego opłatę sądową, udostępnionych przez system tele‑
informatyczny Ministerstwa Sprawiedliwości obsługujący
płatności, z zastrzeżeniem – szczegółowo określonego w § 5
rozporządzenia – sposobu uiszczania opłaty sądowej w elek‑
tronicznym postępowaniu upominawczym oraz w  postępo‑
waniu rejestrowym o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego
od wniosku składanego drogą elektroniczną przy wykorzy‑
staniu formularzy elektronicznych lub wzorców dokumen‑
tów udostępnionych w systemie teleinformatycznym;
2) wpłaty gotówkowej bezpośrednio w  kasie sądu właściwego dla
podjęcia czynności procesowej, z  którą wiąże się uiszczenie
opłaty sądowej, lub sądu, za pośrednictwem którego, zgodnie
z obowiązującymi przepisami, wnosi się pismo podlegające opła‑
cie sądowej;
3) znaków opłaty sądowej.

W przypadku uiszczenia opłaty w formie bezgotówkowej (przelewem

na rachunek sądu) data przyjęcia przelewu przez bank może być
uznana za datę uiszczenia opłaty tylko pod warunkiem, że przelew
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu479

w  dniu przyjęcia go przez bank lub w  terminie zakreślonym przez

sąd do uiszczenia opłaty miał pokrycie na rachunku zleceniodawcy.
Kwestia zaś, czy i kto ponosi winę za brak pokrycia, może mieć zna‑
czenie tylko dla przywrócenia uchybionego terminu (por. orzeczenie
SN z  27.01.1969  r., I  PZ  76/68, OSNCP 1969/9, poz.  167). Okolicz‑
ność, że polecenie przelewu zostało wydane w  terminie wyznaczo‑
nym do uiszczenia kosztów, może być niewystarczająca do oceny, czy
strona zachowała termin, jeśli bowiem bank zrealizował to polece‑
nie po wyznaczonym terminie z  tego względu, że w  tym okresie na
rachunku zleceniodawcy (strony) brak było pokrycia, to należy przy‑
jąć, że strona uchybiła terminowi.

W postanowieniu z 22.04.2004 r., II CZ 38/04 (OSNC 2005/5,

poz.  84), Sąd Najwyższy uznał, że dniem uiszczenia opłaty
sądowej dokonanego za pomocą elektronicznego środka komuni‑
kacji jest dzień, w  którym polecenie przelewu – mające pokrycie
na rachunku zleceniodawcy – zostało wprowadzone do urządzenia
nadawczego w taki sposób, że bank mógł zapoznać się z jego treścią.
Możliwość tę bank uzyskuje z chwilą odebrania polecenia przez jego
urządzenie odbiorcze.

Datą uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym realizowanym za

pośrednictwem operatora publicznego świadczącego powszechne usługi
pocztowe jest data nadania przekazu potwierdzona przez operatora
(uchwała SN z 21.01.2011 r., III CZP 115/10, Biul. SN 2011/1, s. 7).

Sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego

nie została uiszczona należna opłata. Opłacenie środka prawnego
nie jest odrębną czynnością procesową, lecz jest elementem czyn‑
ności procesowej polegającej na wniesieniu np.  apelacji, zażalenia,
skargi kasacyjnej. Nie można zatem skutecznie domagać się przy‑
wrócenia terminu do wniesienia opłaty od wniesionego, ale nieopła‑
conego środka prawnego, lecz należy wnosić o  przywrócenie ter‑
minu do złożenia środka prawnego (uzasadnienie postanowienia SN
z  23.06.2010  r., II  CZ  47/10, LEX nr  1365640). Sąd nie żąda opłaty
od pisma, jeżeli już z jego treści wynika, że podlega ono odrzuceniu
(art.  1262 §  1 i  2  k.p.c.). Przepisy ustawy z  28.07.2005  r. o  kosztach
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

480 Rozdział XII. Koszty postępowania

sądowych w  sprawach cywilnych określają, jakie pisma podlegają

opłatom sądowym. Jeżeli wysokość opłaty zależy od wartości przed‑
miotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, strona w  piśmie
podlegającym opłacie powinna tę wartość wskazać w złotych, zaokrą‑
glając w górę do pełnego złotego, chyba że przedmiotem sprawy jest
kwota pieniężna (art.  1261  k.p.c.). Szerzej – zob.  Metodyka..., roz‑
dział X pkt 1.2.3.

Postępowanie w  przedmiocie usuwania braku polegającego

na nieuiszczeniu od pisma należnej opłaty sądowej przebiega
odmiennie w zależności od tego, czy strona wnosi je osobiście, czy też
wnosi je zawodowy pełnomocnik strony, tj. adwokat, radca prawny
lub rzecznik patentowy. W  pierwszym przypadku ma zastosowanie
art. 130 k.p.c. (szerzej – zob. Metodyka..., rozdział XI pkt 2). W dru‑
gim przypadku, tj.  w  stosunku do adwokatów, radców prawnych
i rzeczników patentowych, ustawodawca zaostrzył rygory w zakresie
opłacania wnoszonych do sądu pism podlegających opłaceniu. Pisma
wniesione przez takich pełnomocników, które nie zostały należycie
opłacone, przewodniczący – na podstawie art. 1302 § 1 k.p.c. – zwraca
bez wezwania do uiszczenia opłaty, jeżeli pisma podlegają opłacie
w  wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez
stronę wartości przedmiotu sporu. W  terminie tygodniowym od
dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z przyczyn określonych
w § 1 art. 1302 k.p.c. strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata
została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek
od daty pierwotnego wniesienia (art. 1302 § 2 k.p.c.). Skutek taki nie
następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny.

Wskazany rygor zwrotu pisma a  limine nie ma zastosowania, gdy

obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdze‑
nia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub
zaskarżenia (art.  1302 §  5  k.p.c.). Oznacza to, że wydanie przez prze‑
wodniczącego zarządzenia o zwrocie pisma powinno być poprzedzone
wezwaniem do uiszczenia należnej opłaty w  terminie tygodniowym,
pod rygorem zwrotu (odrzucenia) pisma. Podobną procedurę sąd
zastosuje, jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powsta‑
nie – na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu481

cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych albo uchylenia kurateli –

przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron
– przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia, a więc przed
nadaniem pismu biegu (art. 1303 § 1 k.p.c.).

Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi – do ustawy o kosztach sądo‑

wych w  sprawach cywilnych – przez ustawę z  4.07.2019  r., opłacie
podlega pismo zawierające oświadczenie o  rozszerzeniu powództwa
lub jego zmianę w  sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu
sporu (art. 3 ust. 2 pkt 1a u.k.s.c.).

Rygor odrzucenia nieopłaconego środka zaskarżenia wnie-

sionego przez zawodowego pełnomocnika procesowego
(adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego) sąd stosuje, na
podstawie art. 130 § 1 k.p.c., w razie niewykonania zarządzenia wzy‑
wającego do uiszczenia w wyznaczonym terminie opłaty należnej od
wniesionego środka zaskarżenia. Za takim stanowiskiem opowiedział
się Sąd Najwyższy w  postanowieniach: z  8.01.2010  r., IV  CZ  107/09
(OSNC-ZD 2010/C, poz.  90), oraz z  3.02.2010  r., II  CZ  79/09
(LEX nr 585775).

Nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę

prawnego podlega odrzuceniu w  razie niewykonania zarządze‑
nia wzywającego do opłacenia skargi (art.  3986 §  2 w  zw.  z  art.  130
§  1  k.p.c.; uchwała SN  (7) z  15.06.2010  r., II  UZP  4/10, OSNP
2011/3–4, poz. 38).

Szczególną regulację zawierają przepisy art.  130 §  6–8  k.p.c.

Zgodnie z § 6 art. 130 k.p.c. jeżeli przepis szczególny przewiduje,
że pismo może być wniesione wyłącznie za pośrednictwem systemu
teleinformatycznego, pismo wnosi się wraz z opłatą. Pismo wniesione
bez opłaty nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże z  wniesieniem
pisma do sądu, o czym sąd poucza wnoszącego pismo. W razie jedno‑
czesnego wniesienia za pośrednictwem systemu teleinformatycznego
więcej niż jednego pisma podlegającego opłacie żadne z  tych pism
nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże z  wniesieniem pisma do
sądu, jeżeli nie uiszczono opłaty w  wysokości sumy opłat należnych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

482 Rozdział XII. Koszty postępowania

od wszystkich pism. Wskazane w  tym przepisie wymaganie doty‑

czy sytuacji, gdy z  mocy prawa istnieje obowiązek dokonania czyn‑
ności za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (zob.  art.  125
§  21  k.p.c. w  brzmieniu obowiązującym od 8  września 2016  r.).
W przypadku wniesienia pisma podlegającego opłacie z naruszeniem
§ 6 przewodniczący zawiadamia wnoszącego pismo o bezskuteczno‑
ści czynności (§ 7). Przepisów § 6 i 7 nie stosuje się, jeżeli wnoszący
pismo jest zwolniony z mocy prawa od kosztów sądowych w zakresie
opłaty sądowej należnej od tego pisma, a także w razie zwolnienia od
tych kosztów przyznanego przez sąd lub w razie zgłoszenia wniosku
o takie zwolnienie.

Z  punktu widzenia obowiązków zawodowych pełnomoc‑

ników istotne uregulowania zawarte są w  art.  112 ust.  2–4
u.k.s.c. Zgodnie z  tymi przepisami jeżeli wniosek o  zwolnienie od
kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia
pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę
do opłacenia złożonego pisma na podstawie art.  130  k.p.c. (art.  112
ust. 2 u.k.s.c.). Przepisu ust. 2 nie stosuje się, jeżeli pismo podlegające
opłacie w  wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej
przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu
zaskarżenia zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego
lub rzecznika patentowego. W  takim przypadku, jeżeli wniosek
o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu
do opłacenia pisma został oddalony, tygodniowy termin do opłace‑
nia pisma bieg­nie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a  gdy
postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego
ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał
sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym ter‑
minie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie
postanowienia oddalającego zażalenie, a  jeżeli postanowienie sądu
drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia
jego ogłoszenia (art. 112 ust. 3 u.k.s.c.).

Zagadnienie wzajemnych relacji między art.  130 §  1  k.p.c. oraz

art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.c. w przypadku, w którym zachodzi koniecz-
ność uiszczenia opłaty od skargi kasacyjnej (także innych środków
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Zasady uiszczania opłat od pism wnoszonych do sądu483

zaskarżenia lub środków odwoławczych) po odmowie zwolnienia

od kosztów sądowych strony reprezentowanej przez adwokata,
radcę prawnego lub rzecznika patentowego, określanych jako zawo‑
dowych pełnomocników procesowych, rozstrzygnął Sąd Najwyższy
w uchwale (7) z 16.03.2017 r., III CZP 82/16, której nadał moc zasady
prawnej (OSNC 2017/7–8, poz. 75), stwierdzając: W razie wniesienia
przez stronę zastępowaną przez radcę prawnego (adwokata, rzecznika
patentowego) skargi kasacyjnej, od której – stosownie do wskazanej
wartości przedmiotu zaskarżenia – pobiera się opłatę stałą lub sto‑
sunkową, sąd drugiej instancji, po doręczeniu postanowienia odda‑
lającego w  całości lub w  części wniosek o  zwolnienie skarżącego od
kosztów sądowych oraz bezskutecznym upływie terminu przewidzia‑
nego w  art.  112 ust.  3 ustawy z  28.07.2005  r. o  kosztach sądowych
w  sprawach cywilnych (Dz.U. z  2016  r. poz.  623) odrzuca skargę
kasacyjną na podstawie art.  3986 §  2  k.p.c. Innymi słowy zawodowy
pełnomocnik ma obowiązek – bez wezwania sądu – uiścić opłatę po
odmowie zwolnienia strony od kosztów.

  Wybrane orzeczenia

1.  W  sprawie gospodarczej rozpoznawanej w  postępowaniu uprosz‑

czonym pobiera się od apelacji opłatę stałą określoną w  art.  28
w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. (uchwała SN z 22.11.2006 r., III CZP 91/06,
OSNC 2007/9, poz. 127).

2. Jeżeli strona reprezentowana przez kwalifikowanego pełnomoc‑

nika dochodzi kilku przedmiotowo odrębnych roszczeń, a uiści opłatę
tylko od jednego z  nich, należy nadać dalszy bieg pismu w  części
dotyczącej opłaconego roszczenia, a  w  pozostałym zakresie pismo
zwrócić (postanowienie SN z  21.12.2006  r., III  CZ  94/06, Biul. SN
2007/3, s. 14).

3. W  postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę

stałą w takiej samej wysokości jak od pozwu, niezależnie od wartości
przedmiotu zaskarżenia (uchwała SN z 22.02.2007 r., III CZP 155/06,
Biul. SN 2007/2, s. 6).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

484 Rozdział XII. Koszty postępowania

4.  Od pozwu w postępowaniu upominawczym w sprawie gospodar‑

czej, do której mają zastosowanie przepisy o  postępowaniu uprosz‑
czonym, pobiera się opłatę stałą określoną w art. 28 u.k.s.c. (uchwała
SN z 26.04.2007 r., III CZP 138/06, Biul. SN 2007/4, s. 12).

5.  Termin do uiszczenia opłaty od czynności procesowej nie podlega

przywróceniu (postanowienie SN z 9.07.2008 r., V CZ 44/08, OSNC‑
-ZD 2009/B, poz. 55).

6.  Z udzielonego przez sąd zwolnienia od kosztów sądowych strona

korzysta także w postępowaniu wywołanym zażaleniem na postano‑
wienie o  odrzuceniu wniosku o  sporządzenie i  doręczenie wyroku
sądu drugiej instancji (postanowienie SN z 3.02.2010 r., II CZ 89/09,
OSNC 2010/6, poz. 96).

7. Postępowanie sądu drugiej instancji prowadzone na podstawie

art. 373 k.p.c. nie obejmuje kontroli wydanego w postępowaniu mię‑
dzyinstancyjnym postanowienia o  zwolnieniu strony skarżącej od
kosztów sądowych (postanowienie SN z  19.08.2009  r., III  CZ  30/09,
OSNC 2010/3, poz. 45).

8. Zwolnienie od kosztów sądowych przyznane stronie w  postę‑

powaniu rozpoznawczym nie obejmuje postępowania ze skargi
o wznowienie tego postępowania (postanowienie SN z 26.11.2009 r.,
III CZ 50/09, OSNC 2010/7–8, poz. 112).

9. Artykuł 112 ust.  3 u.k.s.c. dotyczy wyłącznie sytuacji, w  której

pismo podlegające opłacie zostało wniesione przez adwokata, radcę
prawnego lub rzecznika patentowego; przepis ten ma zastosowanie
również w  razie częściowego oddalenia wniosku o  zwolnienie od
kosztów sądowych (postanowienie SN z  3.02.2012  r., I  CZ  172/11,
OSNC-ZD 2013/C, poz. 47).

10.  Przepis art. 112 ust. 3 ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych

w  sprawach cywilnych (Dz.U. z  2010  r. Nr  90, poz.  594  ze  zm.) ma
zastosowanie także w  razie częściowego oddalenia wniosku o  zwol‑
nienie od kosztów sądowych zawartego w zarzutach od nakazu zapłaty
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...485

wniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będą‑

cego adwokatem lub radcą prawnym (uchwała SN z  16.11.2012  r.,
III CZP 56/12, OSNC 2013/6, poz. 70).

2.  Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa

procesowego oraz o przyznanie kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu 2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...

2.1.  Wynagrodzenie adwokata (radcy prawnego)

ustanowionego przez stronę
Zawodowemu pełnomocnikowi procesowemu (adwokatowi i  radcy
prawnemu) przysługuje wynagrodzenie za wykonane na zlecenie
strony zastępstwo procesowe w sprawie sądowej. Wysokość opłat za
czynności adwokackie oraz czynności radców prawnych przed orga‑
nami wymiaru sprawiedliwości określają odpowiednio: rozporzą‑
dzenie Ministra Sprawiedliwości z  22.10.2015  r. w  sprawie opłat za
czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.) oraz rozpo‑
rządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 r. w sprawie opłat za
czynności radców prawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 265).

O kosztach procesu, w których skład wchodzą koszty zastępstwa pro‑

cesowego, sąd rozstrzyga w orzeczeniu kończącym sprawę w instan‑
cji tylko na wniosek strony, który – pod rygorem wygaśnięcia rosz‑
czenia o  zwrot kosztów – powinien zostać zgłoszony najpóźniej
przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie
orzeczenia wraz ze spisem kosztów albo z  żądaniem ich przyznania
według norm przepisanych (art. 109 k.p.c.).

Opłaty stanowiące podstawę zasądzania kosztów zastępstwa praw‑

nego ustala się z  uwzględnieniem stawek minimalnych określonych
w  powołanych rozporządzeniach. Zgodnie z  przepisami obu rozpo‑
rządzeń sąd ustala opłatę w  sprawach niewymagających przeprowa‑
dzenia rozprawy w  wysokości równej stawce minimalnej, natomiast
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

486 Rozdział XII. Koszty postępowania

opłatę w  sprawach wymagających przeprowadzenia rozprawy ustala

się w  wysokości przewyższającej stawkę minimalną, która nie może
przekroczyć sześciokrotności tej stawki ani wartości przedmiotu
sprawy, jeśli uzasadnia to:
1) niezbędny nakład pracy radcy prawnego, w  szczególności
poświęcony czas na przygotowanie się do prowadzenia sprawy,
liczba stawiennictw w  sądzie, w  tym na rozprawach i  posiedze‑
niach, czynności podjęte w  sprawie, w  tym czynności podjęte
w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesie‑
niem pozwu;
2) wartość przedmiotu sprawy;
3) wkład pracy radcy prawnego w przyczynienie się do wyjaś­nienia
okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy,
jak również do wyjaś­nienia i rozstrzygnięcia istotnych zagadnień
prawnych budzących wątpliwości w orzecznictwie i doktrynie;
4) rodzaj i zawiłość sprawy, w szczególności tryb i czas prowadze‑
nia sprawy, obszerność zgromadzonego w  sprawie materiału
dowodowego, w  szczególności dopuszczenie i  przeprowadze‑
nie dowodu z  opinii biegłego lub biegłych sądowych, dowodu
z zeznań świadków, dowodu z dokumentów, o znacznym stopniu
skomplikowania i obszerności.

Adwokat lub radca prawny, składając wniosek o zasądzenie kosztów

zastępstwa procesowego, może złożyć oświadczenie o  wysokości
kosztów obciążających stronę z  tytułu wynagrodzenia pełnomoc-
nika. W  braku takiego oświadczenia opłatę ustala się w  wysokości
odpowiadającej stawce minimalnej, chyba że wskazane wyżej okolicz‑
ności dotyczące nakładu pracy pełnomocnika, jego wkładu w wyjaś­
nienie okoliczności faktycznych i  prawnych sprawy, wartości przed‑
miotu sprawy, a  także rodzaju i  zawiłości sprawy przemawiają za
innym ustaleniem wysokości opłaty.

Wniosek o  zasądzenie kosztów złożony po terminie przewidzia‑

nym w  art.  109  k.p.c. sąd oddali, zamieszczając to rozstrzygnięcie
w  sentencji orzeczenia. Gdy wniosek został złożony po zamknięciu
rozprawy, a  przed wydaniem orzeczenia, sąd rozstrzygnie o  nim
(tzn. oddali wniosek) w sentencji orzeczenia, natomiast gdy wniosek
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...487

został złożony po ogłoszeniu orzeczenia, sąd oddali go w odrębnym

postanowieniu.

Sąd orzeka o  zwrocie kosztów postępowania według różnych zasad

obowiązujących w procesie (art. 98–110 k.p.c.), w postępowaniu nie‑
procesowym (art. 520 k.p.c.) oraz w postępowaniu zabezpieczającym
(art. 745 k.p.c.) i egzekucyjnym (art. 770–771 k.p.c.). Zasady obowią‑
zujące w procesie należy odpowiednio stosować w innych rodzajach
postępowania w  zakresie, w  jakim przepisy rządzące zwrotem kosz‑
tów w innych postępowaniach nie stanowią inaczej (art. 13 § 2 k.p.c.).
Szerzej – zob. Metodyka..., rozdział X pkt 6.

Jednym ze składników kosztów procesu są – jak stanowi art.  98

§  2  k.p.c. – „koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomoc-
nika”. Strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić prze‑
ciwnikowi zastępowanemu przez pełnomocnika będącego adwoka‑
tem koszty jego przejazdu do sądu, jeżeli w  okolicznościach sprawy
były one niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony
(uchwała SN z 18.07.2012 r., III CZP 33/12, OSNC 2013/2, poz. 14).
W  późniejszej uchwale z  29.06.2016  r., III  CZP  26/16 (OSNC
2017/5, poz.  54), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że kosztami przejazdu
do sądu pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym –
jeżeli ich poniesienie było niezbędne i  celowe w  rozumieniu art.  98
§ 1 k.p.c. – są koszty rzeczywiście poniesione.

Wygrywającym sprawę współuczestnikom reprezentowanym

przez tego samego adwokata sąd przyznaje zwrot kosztów
w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika,
biorąc pod uwagę, zgodnie z art. 109 § 2 k.p.c., celowość poniesionych
kosztów oraz niezbędność ich poniesienia ze względu na charakter
sprawy, a  także niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czyn‑
ności podjęte przez niego w  sprawie, charakter sprawy i  wkład peł‑
nomocnika w  przyczynienie się do jej wyjaś­nienia i  rozstrzygnięcia
(postanowienie SN z  7.04.2011  r., IV  CZ  142/10, LEX nr  785282).
W razie współuczestnictwa formalnego (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.) do
niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez współuczestników
reprezentowanych przez jednego pełnomocnika będącego adwokatem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

488 Rozdział XII. Koszty postępowania

lub radcą prawnym zalicza się jego wynagrodzenie ustalone odręb‑

nie w  stosunku do każdego współuczestnika. Sąd powinien jednak
obniżyć to wynagrodzenie, jeżeli przemawiają za tym nakład pracy
pełnomocnika, podjęte przez niego czynności oraz charakter sprawy
(art. 109 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 10.07.2015 r., III CZP 29/15, OSNC
2016/6, poz. 69, podobnie – uchwała SN z 8.10.2015 r., III CZP 58/15,
OSNC 2016/10, poz. 113).

Jeżeli odpowiedź na skargę kasacyjną wskazuje argumentację nie‑

odnoszącą się do przesłanek przewidzianych w  art.  3989 §  1  k.p.c.,
a  ponadto zawiera sprzeczny z  zasadami profesjonalizmu wniosek
o  oddalenie skargi w  ramach kompetencji Sądu Najwyższego przy‑
znanych w  art.  3989 §  2  k.p.c., to istnieją podstawy do uznania, że
koszty związane z jej wniesieniem nie były kosztami celowej obrony
w rozumieniu art. 98 § 1 k.p.c., a w konsekwencji oddalenia wniosku
o ich zasądzenie (art. 102 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.). Innymi
słowy, koszty odpowiedzi na skargę kasacyjną, w której nie wskazano
argumentów dotyczących przyczyn kasacyjnych (art. 3989 § 1 k.p.c.),
uzasadniających odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania,
nie mogą być uznane – w  razie odmowy przyjęcia skargi do rozpo‑
znania – za koszty celowej obrony w rozumieniu art. 98 § 1 w związku
z  art.  391 §  1 i  art.  39821  k.p.c. (postanowienie SN z  20.08.2014  r.,
II CSK 77/14, OSNC 2015/7–8, poz. 91 oraz LEX nr 1511117).

W  postępowaniu nieprocesowym każdy uczestnik ponosi

koszty postępowania związane ze swym udziałem w  sprawie
(art. 520 k.p.c.), co oznacza, że każdego z nich obciążają koszty doko‑
nanej przez niego czynności oraz czynności podjętej w jego interesie.
Jeśli żaden z  uczestników postępowania nie zgłosił wniosku o  zasą‑
dzenie kosztów postępowania, nie ma podstaw do orzekania o  nich
przez zamieszczenie w postanowieniu rozstrzygającym istotę sprawy
stwierdzenia, że każdy z  uczestników postępowania ponosi koszty
postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. Zamieszczenie
takiego stwierdzenia w sentencji orzeczenia nie jest rozstrzygnięciem
o  kosztach, lecz zbędnym powtórzeniem ogólnej zasady ustanowio‑
nej w art. 520 § 1 k.p.c. Od reguły tej występują wyjątki (art. 520 § 2
i 3 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...489

Przepisy art.  520  k.p.c., które w  orzecznictwie sądów nie są jedna‑

kowo stosowane, Sąd Najwyższy zinterpretował w  postanowieniach
z  19.11.2010  r., III  CZ  46/10 (Biul. SN 2011/1, s.  12) i  III  CZ  47/10
(LEX nr  970082), podkreślając, że wyszczególnienie sytuacji,
w  których interesy uczestników postępowania nieprocesowego
są sprzeczne, a  więc tych sytuacji, o  których mowa w  art.  520 §  2
i  3  k.p.c., nie jest możliwe. Można jednak przyjąć, że w  sprawach
tzw.  działowych, do których należy także sprawa o  podział majątku
wspólnego, nie występuje sprzeczność interesów między tymi uczest‑
nikami (współwłaścicielami, spadkobiercami), którzy domagają się
podziału (zniesienia współwłasności, działu spadku, podziału majątku
wspólnego), niezależnie od tego, jaki sposób dokonania podziału
proponują i  jakie wnioski składają w  tym względzie. Za przyjęciem
takiego stanowiska – jak trafnie podniósł Sąd Najwyższy – prze‑
mawia okoliczność, że stan współwłasności (wspólności praw) ma
charakter tymczasowy, w  związku z  czym każdy współwłaściciel
ma prawo – jeżeli nie zostało ono umownie wyłączone – żądania znie‑
sienia tego stanu (por. art. 210 i 1035 k.c. oraz art. 46 k.r.o.). Prawo to
– jego wielkość, moc i skuteczność – nie zależy od wielkości udziału,
zakresu posiadania rzeczy wspólnej, rozmiaru roszczeń z tytułu spłat
i  dopłat. Interesy osób domagających się uwzględnienia wniosku
w  postępowaniu o  zniesienie współwłasności (dział spadku, podział
majątku wspólnego) są zatem wspólne i  niesprzeczne. Podobnie
jest także np. w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, w których
zazwyczaj interes wszystkich uczestników jest zbieżny, oczekują oni
bowiem na orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku, niezależnie od
tego, czy sami – i w jakim udziale – dziedziczą spadek. Różne udziały
w  spadku lub – w  sprawach o  podział – we wspólności mogą nato‑
miast rzutować na stopień zainteresowania wynikiem postępowania,
o  którym mowa w  art.  520 §  2  k.p.c. Wniesienie apelacji od orze‑
czenia sądu pierwszej instancji o  podziale majątku wspólnego przez
uczestnika, który kwestionuje sposób podziału, nie stwarza więc
sprzeczności jego interesów z  interesem innego uczestnika akceptu‑
jącego ten podział oraz niewnoszącego apelacji; nie uzasadnia więc
obciążenia skarżącego kosztami postępowania apelacyjnego (powo‑
łane postanowienie SN z 19.11.2010 r., III CZ 46/10). Jednak w sytu‑
acji gdy w  sprawie o  podział majątku wspólnego zostało zgłoszone,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

490 Rozdział XII. Koszty postępowania

przy sprzeciwie drugiego uczestnika postępowania, żądanie ustalenia

nierównych udziałów w  tym majątku, powstaje opozycja interesów,
która zostaje przeniesiona do postępowania apelacyjnego w  razie
zaskarżenia orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. Uzasadnia to
przyjęcie „sprzeczności interesów” w rozumieniu art. 520 § 2 i 3 k.p.c.
W podanym przykładzie w razie oddalenia apelacji usprawiedliwione
jest zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego według reguły
przewidzianej w  art.  520 §  2  k.p.c. (powołane postanowienie SN
z 19.11.2010 r., III CZ 47/10).

W  postępowaniu nieprocesowym są również rozpoznawane sprawy,

w  których interesy uczestników są sprzeczne. Jest tak zazwyczaj
np. w sprawach o stwierdzenie nabycia własności rzeczy przez zasie‑
dzenie, o  ustanowienie służebności albo w  niektórych sprawach
o ubezwłasnowolnienie lub z zakresu prawa rodzinnego; w sprawach
tych powstaje wyraźna kontradykcja co do oczekiwanego wyniku
sprawy, gdyż wnioskodawca oczekuje uwzględnienia wniosku,
a będący w opozycji uczestnik – jego oddalenia (por. orzeczenie SN
z 3.12.1959 r., 2 CR 859/58, OSN 1961/2, poz. 45).

Sąd rozstrzyga o  kosztach procesu postanowieniem, które z  reguły

jest zawarte w  treści orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy.
W  takim przypadku kwestionowanie zasadności rozstrzygnięcia
o  kosztach nastąpi w  środku zaskarżenia złożonym od orzeczenia
rozstrzygającego istotę sprawy. Jeśli strona nie składa takiego środka
(np.  apelacji, zarzutów od nakazu zapłaty), to powinna wnieść
oddzielne zażalenie (art.  394 §  1 pkt  9  k.p.c.). Przyjmuje się zało‑
żenie, że orzeczenie o  kosztach procesu, choćby nie uwzględniało
w  całości zgłoszonego wniosku, zawiera domniemanie oddalenia
nieuwzględnionej części. Jeśli zatem sąd nie uwzględnia w  cało‑
ści żądanych kosztów, to nie ma potrzeby, aby „oddalał wniosek
w pozostałej części” (por. uchwała SN z 11.07.1972 r., III PZP 14/72,
OSNCP 1972/12, poz. 215).

W  doktrynie został wyrażony pogląd, że uchwała ta straciła na

aktualności po nadaniu art.  108 §  1  k.p.c. nowego brzmienia oraz
dodaniu art.  1081  k.p.c., który stanowi, że: „Jeżeli w  toku postę‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...491

powania sąd nie orzekł o  obowiązku poniesienia kosztów sądo‑

wych lub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z  tego tytułu,
postanowienie w  tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejaw‑
nym sąd, przed którym sprawa toczyła się w  pierwszej instancji”.
Zgłaszając zastrzeżenia do tego zapatrywania, należy podnieść, że
art. 1081 k.p.c. dotyczy wyłącznie kosztów sądowych, uregulowanie
przyjęte w tym przepisie nie może zatem mieć znaczenia dla oceny
zasadności poglądu wyrażonego w uchwale SN z 11.07.1972 r., która
dotyczy kosztów procesu. Należy zatem przyjąć, że wspomniana
uchwała zachowała aktualność. Za takim stanowiskiem opowiedział
się Sąd Najwyższy w  uzasadnieniu postanowienia z  8.09.2010  r.,
II CZ 69/10 (LEX nr 1380909), oraz w postanowieniu z 4.11.2010 r.,
IV  CZ  82/10 (Biul. SN 2010/12, s.  17), w  którym stwierdził, że na
postanowienie uwzględniające tylko część żądanych kosztów pro‑
cesu, mimo nieoddalenia wniosku w  pozostałym zakresie, stronie
przysługuje zażalenie. Stanowisko takie potwierdził w  uchwale
z 30.11.2011 r., III CZP 69/11 (OSNC 2012/4, poz. 48), stwierdzając,
że w razie nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu
w całości zbędne jest orzekanie o oddaleniu tego wniosku w pozo‑
stałej części.

Na postanowienie sądu drugiej instancji co do zwrotu kosz-

tów procesu przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu
(art.  3942 §  1  k.p.c.). Zaskarżeniu zażaleniem podlega tylko posta‑
nowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu w  takim
zakresie, w  jakim mogło być ono wydane tylko przez ten sąd
w  orzeczeniu kończącym postępowanie apelacyjne. Zakresem tym
objęte jest orzeczenie o  kosztach postępowania apelacyjnego oraz
orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego w przypadku, gdy
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchylił wyrok
sądu drugiej instancji i  przekazał sprawę temu sądowi do ponow‑
nego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o  kosztach postępowania
kasacyjnego (art.  108 §  2 w  zw.  z  art.  391 §  1 i  art.  39821  k.p.c.).
Zażalenie nie przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji
o  kosztach sądowych, których strona nie miała obowiązku uiścić.
Możliwość skontrolowania zasadności takich postanowień istnieje
w  razie złożenia wniosku w  trybie art.  380  k.p.c. (por.  postano­
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

492 Rozdział XII. Koszty postępowania

wienie SN z 3.12.2010 r., I CZ 115/10, Biul. SN 2011/2, s. 9). Szerzej

– zob. Metodyka..., rozdział XIX pkt 4.2.

W  razie złożenia zażalenia na zawarte w  wyroku postanowienie

w przedmiocie kosztów postępowania wartość przedmiotu zaskarże‑
nia zależy od wysokości tych kosztów, nie zaś od wartości przedmiotu
sporu w  sprawie zasadniczej (postanowienie SN z  25.05.2010  r.,
I CZ 9/10, OSNC-ZD 2011/A, poz. 6).

2.2.  Koszty nieopłaconej pomocy prawnej

dla adwokata (radcy prawnego) ustanowionego
przez sąd
Zawodowemu pełnomocnikowi procesowemu (adwokatowi
i radcy prawnemu) przysługuje wynagrodzenie z tytułu kosz-
tów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata (radcę
prawnego) ustanowionego z urzędu:
1) w  przypadku wynagrodzenia adwokata – mają zastosowanie
przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3.10.2016 r.
w  sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaco‑
nej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U.
z 2019 r. poz. 18),
2) w  przypadku wynagrodzenia radcy prawnego – mają zasto‑
sowanie przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z  3.10.2016  r. w  sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosz‑
tów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę praw‑
nego z urzędu (Dz.U. z 2019 r. poz. 68).

Koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszone przez Skarb Pań‑

stwa obejmują opłatę ustaloną zgodnie z przepisami obu wskazanych
rozporządzeń oraz niezbędne i udokumentowane wydatki adwokata
(radcy prawnego).

Wynagrodzenie z  tytułu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej sąd

przyznaje wyłącznie na wniosek, w którym należy zawrzeć oświad-
czenie, że opłata nie została zapłacona w całości lub w części.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...493

W zakresie rozliczania, zaskarżania i egzekwowania kosztów

nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z  urzędu należy
mieć na względzie dwie sytuacje: po pierwsze – gdy koszty te zostały
zasądzone od przeciwnika na rzecz strony, dla której adwokat lub
radca prawny został ustanowiony, po drugie – gdy koszty zostają
przyznane od Skarbu Państwa.

W  pierwszym przypadku koszty nieopłaconej pomocy prawnej

udzielonej z urzędu należy kwalifikować jako składnik kosztów pro‑
cesu, ponieważ zostały zasądzone – na podstawie przepisów okreś-
lających zasady rozliczania kosztów procesu – od przeciwnika na
rzecz strony, dla której adwokat lub radca prawny został usta-
nowiony. W  takiej sytuacji adwokat lub radca prawny ma prawo –
z  wyłączeniem strony, którą reprezentuje – ściągnąć sumę należną
mu tytułem wynagrodzenia i  zwrotu wydatków z  kosztów zasądzo‑
nych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić
żadnych potrąceń, z  wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych
od strony korzystającej z  pomocy prawnej z  urzędu. Na kosztach
przypadających od przeciwnika strony korzystającej z pomocy praw‑
nej z urzędu należności adwokata lub radcy prawnego ustanowionego
według przepisów poprzedzających przysługuje pierwszeństwo przed
roszczeniami osób trzecich (art. 122 k.p.c.). W uchwale z 3.12.2015 r.,
III CZP 90/15 (OSNC 2017/1, poz. 3, LEX nr 1928532), Sąd Najwyż‑
szy stwierdził, że wynagrodzenie radcy prawnego ustanowionego
z urzędu, zasądzone od strony przeciwnej na rzecz strony reprezento‑
wanej przez tego radcę, podlega podwyższeniu o należny podatek od
towarów i usług (VAT). Na postanowienie, na podstawie którego sąd
zasądził koszty od przeciwnika strony reprezentowanej przez adwo‑
kata (radcę prawnego) ustanowionego przez sąd, przysługuje zażale‑
nie, są to bowiem koszty rozliczone między stronami, należy je zatem
– jak zaznaczono – kwalifikować jako składnik „kosztów” w rozumie‑
niu art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.

Z  drugim przypadkiem mamy do czynienia w  dwóch sytuacjach:

po pierwsze – gdy egzekucja kosztów zasądzonych od przeciwnika
strony, dla której adwokat (radca prawny) został ustanowiony, oka‑
zała się bezskuteczna, oraz po drugie – gdy kosztami procesu została
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

494 Rozdział XII. Koszty postępowania

obciążona – w następstwie rozliczenia kosztów procesu według obo‑

wiązujących zasad – strona, dla której został ustanowiony adwokat
(radca prawny).

W  pierwszej sytuacji w  razie wykazania bezskuteczności egzekucji

kosztów sąd, uwzględniając wniosek adwokata (radcy prawnego),
przyzna je od Skarbu Państwa. W  drugiej sytuacji we wniosku
o  przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej od Skarbu
Państwa adwokat lub radca prawny powinien zawrzeć oświadcze‑
nie, o którym mowa w  tych rozporządzeniach, że żądane koszty nie
zostały zapłacone w  całości lub w  części. Brak takiego oświadcze‑
nia powoduje, że wniosek jako nieuzasadniony podlega oddaleniu
(postanowienie SN z  14.10.1998  r., II  CKN  687/98, OSNC 1999/3,
poz.  63). Kwota przyznanych adwokatowi (radcy prawnemu) kosz‑
tów nieopłaconej pomocy prawnej powinna zostać powiększona
o wysokość podatku od towarów i usług (VAT) – postanowienie SN
z  8.12.2010  r., V  CZ  84/10 (LEX nr  1391393). Podatek od towarów
i  usług (VAT) nie wchodzi natomiast w  skład niezbędnych kosztów
procesu strony reprezentowanej przez adwokata z  wyboru (uchwała
SN z 25.01.2007 r., III CZP 95/06, OSNC 2007/12, poz. 79).

Na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz postanowienie sądu

drugiej instancji dotyczące zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu przysługuje zażalenie, odpowiednio do
innego składu sądu pierwszej instancji (art. 3941a § 1 pkt 9 k.p.c.) oraz
do innego składu sądu drugiej instancji (art.  3942 §  11 pkt  4  k.p.c.),
chyba że postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane
w  następstwie rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierw‑
szej instancji (3942 § 11 in fine k.p.c.).

Czynności adwokata ustanowionego z  urzędu, które są sprzeczne

z  zasadami profesjonalizmu, nie uzasadniają przyznania mu kosz‑
tów nieopłaconej pomocy prawnej (postanowienie SN z 12.02.1999 r.,
II CKN 341/98, OSNC 1999/6, poz. 123). Nie można uznać za speł‑
nione wymagania wniesienia pisma procesowego przez profesjo‑
nalnego pełnomocnika w  sytuacji, gdy profesjonalizm miałby się
wyrażać w  ogólnikowym zaaprobowaniu przedstawionego wcześniej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego...495

stanowiska samej strony (postanowienie SN z  17.11.2005  r.,

I  CZ  120/05, LEX nr  186729). Adwokat, decydując się na wniesie‑
nie środka prawnego oczywiście bezzasadnego, nie może skutecznie
domagać się przyznania od Skarbu Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej z urzędu (postanowienie SN z 20.09.2007 r., II CZ 69/07,
OSNC 2008/3, poz. 41).

Przytoczone orzeczenia wskazują, że przyczyną nieprzyznania

kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu jest
nie tylko brak profesjonalizmu adwokata (radcy prawnego) prowa‑
dzący do odrzucenia środka prawnego (np.  środek prawny niedo‑
puszczalny, złożony po terminie, sporządzony z wadami konstrukcyj‑
nymi), lecz także sytuacja, gdy adwokat (radca prawny) wnosi środek
prawny oczywiście bezzasadny, a  więc podlegający oddaleniu. Nie
usprawiedliwia działania nieprofesjonalnego stosowany w praktyce
zabieg polegający na powołaniu przez ustanowionego z urzędu adwo‑
kata (radcę prawnego) argumentu, że działa zgodnie z wolą klienta.
Pomoc prawna udzielana stronie przez ustanowionego dla nizawo‑
dowego pełnomocnika nie może sprowadzić się do bezwzględnego
obowiązku sporządzenia środka prawnego, jeśli strona wyrazi takie
żądanie. Adwokat (radca prawny) ustanowiony przez sąd dla strony
w  postępowaniu cywilnym powinien z  pełnym wykorzystaniem
wiedzy fachowej odpowiedzialnie ocenić, czy przysługujący stronie
środek prawny nie jest oczywiście bezzasadny. Jeśli zatem adwokat
(radca prawny) mimo przekonania, że wniesiony środek prawny –
jako oczywiście bezzasadny – zostanie oddalony, decyduje się na jego
wniesienie, to nie może skutecznie domagać się przyznania od Skarbu
Państwa kosztów udzielonej pomocy prawnej. Takie działanie, pole‑
gające na wniesieniu oczywiście bezzasadnego środka prawnego, nie‑
zawierającego argumentacji prawnej, lecz realizującego wolę strony
reprezentowanej, nie jest w istocie udzieleniem pomocy prawnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XIII

CZYNNOŚCI W POSTĘPOWANIU
DOWODOWYM
Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

1.  Przedmiot i ciężar dowodu 1.  Przedmiot i ciężar dowodu

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy

istotne znaczenie (art.  227  k.p.c.). Przywołany przez stronę fakt jest
istotny w rozumieniu tego przepisu, jeśli dotyczy przedmiotu procesu
(przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe; szerzej – zob. Meto‑
dyka..., rozdział  II  pkt  1) oraz ma znaczenie prawne w  tym sensie, że
jego ustalenie jest konieczne z punktu widzenia normy prawnej, która
miałaby zastosowanie w sprawie. Fakty niemające takiego znaczenia nie
powinny być przedmiotem dowodu. Niestety, na skutek braku profesjo‑
nalnej oceny we wskazanym zakresie nierzadko są przedmiotem długo‑
trwałego, czasochłonnego i zbędnego postępowania dowodowego.

Ocena, czy określone fakty mają dla rozstrzygnięcia sprawy

istotne znaczenie, zależy nie tylko od tego, jakie to są fakty, lecz
także – a nawet w pierwszej kolejności – od tego, jak sformułowana
i rozumiana jest norma prawna, która w rozstrzyganej sprawie została
zastosowana. Każdy bowiem stan faktyczny jest oceniany w aspekcie
określonego przepisu prawa materialnego, które to prawo wyznacza,
oraz zakresów koniecznych ustaleń faktycznych, jakie powinny być
w  sprawie poczynione; jednocześnie przepisy prawa materialnego
mają rozstrzygające znaczenie dla oceny, czy określone fakty, jako
ewentualny przedmiot dowodu, mają wpływ na treść orzeczenia
(wyrok SN z 26.07.2000 r., I CKN 975/98, LEX nr 50825).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Przedmiot i ciężar dowodu497

Przepis art. 227 k.p.c. jest często błędnie powoływany w zarzutach ape‑

lacyjnych bądź w podstawie skargi kasacyjnej przewidzianej w art. 3983
§  1 pkt  2  k.p.c. Zarzut naruszenia tego przepisu ma rację bytu tylko
w sytuacji, gdy zostanie wykazane, że sąd przeprowadził dowód na oko‑
liczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postę‑
powania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, bądź gdy
sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znacze‑
nie w sprawie, wadliwie oceniwszy, że nie mają one takiego charakteru.
Innymi słowy, samo twierdzenie, że nastąpiło naruszenie art. 227 k.p.c.,
bez równoczesnego wskazania na uchybienie innym przepisom regulu‑
jącym postępowanie dowodowe (np. art. 20512 § 2, art. 278 § 1 k.p.c.),
nie jest uzasadnionym zarzutem apelacyjnym ani nie stanowi uzasad‑
nionej podstawy skargi kasacyjnej ze względu na naruszenie przepisów
postępowania (art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Artykuł 6  k.c. stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na

osobie, która wywodzi z niego skutki prawne. W postępowaniu cywil‑
nym reguła ta została powtórzona w art. 232 k.p.c., zgodnie z którym
strony są obowiązane wskazywać dowody w celu stwierdzenia faktów,
z  których wywodzą skutki prawne. Przytoczone regulacje oznaczają,
że ciężar udowodnienia twierdzenia o istnieniu określonego faktu
spoczywa na twierdzącym, a  nie na przeczącym. Tylko wyjątkowo
– gdy wynika to z przepisów ustanawiających domniemania prawne
wzruszalne – ciężar udowodnienia stanu przeciwnego do przyjętego
w domniemaniu obciąża przeczącego.

Zgodnie z  tymi regułami powód w  pozwie i  pismach przygotowaw‑

czych przedstawia twierdzenia o  faktach i  wskazuje dowody (art.  232
zdanie pierwsze k.p.c.), które mają uzasadniać jego żądanie, natomiast
pozwany w  odpowiedzi na pozew i  w  innych pismach procesowych
wypowiada się co do tych faktów, a ponadto przedstawia własne twier‑
dzenia i dowody na uzasadnienie podniesionych przez niego zarzutów.

Pełnomocnik zawodowy, przedstawiając twierdzenia

i dowody, powinien pamiętać, że:
1) po pierwsze – faktów, z  których wywodzone jest dochodzone
roszczenie (tworzących prawo podmiotowe), powinien w zasadzie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

498 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

dowieść powód; dowodzi on również faktów uzasadniają‑

cych jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowo‑
dzi faktów uzasadniających jego zarzuty przeciwko roszczeniu
powoda;
2) po drugie – faktów tamujących oraz niweczących powinien
dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z  roszcze‑
niem, czyli z  zasady pozwany (por.  uzasadnienie wyroku SN
z 29.09.2005 r., III CK 11/05, LEX nr 187030).

Kierując się tymi regułami, strony – zwłaszcza reprezentowane przez

zawodowych pełnomocników – powinny zgłaszać dowody na oko‑
liczności, które wchodzą w zakres podstawy faktycznej żądania. Prze‑
prowadzanie dowodów na okoliczności, które takim zakresem nie
są objęte, stanowi naruszenie przepisów dotyczących postępowania
dowodowego.

W judykaturze zaprezentowany został pogląd, według którego

wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego
mających stanowić podstawę prawną orzeczenia, jakkolwiek niewyma‑
galne (także w przypadku gdy powoda reprezentuje zawodowy pełno‑
mocnik), nie pozostaje bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy,
albowiem pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasad-
niające żądanie pozwu (wyrok SN z  23.02.1999  r., I  CKN  252/98,
OSNC 1999/9, poz. 152). Skoro strona powodowa wskazuje, na pod‑
stawie którego przepisu prawa materialnego dochodzi roszczenia, to
przepis ten staje się w rozpoznawanej sprawie nośnikiem konkretnych
treści faktycznych, a one niewątpliwie wyznaczają zakres postępowa‑
nia dowodowego.

Twierdzenia stron o  faktach, które sąd uznał za istotne w  znacze‑

niu już wskazanym, nie zawsze będą wymagały zweryfikowania za
pomocą dowodów. Nie wymagają udowodnienia fakty przyznane
przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości
(art.  229  k.p.c.) oraz fakty znane powszechnie i  znane sądowi urzę‑
dowo, a także fakty, o których informacja jest powszechnie dostępna
(art. 228 k.p.c.) oraz fakty, które sąd może ustalić w drodze domnie‑
mania faktycznego (art. 231 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Przedmiot i ciężar dowodu499

Ustalenie faktu na podstawie przyznania będzie możliwe zarówno

wtedy, gdy strona złożyła oświadczenie, że twierdzenie przeciwnika co
do określonego faktu jest prawdziwe (przyznanie wyraźne), jak i wtedy,
gdy strona – wbrew obowiązkowi wynikającemu z  art.  210 §  2  k.p.c.
– nie wypowiedziała się co do twierdzeń strony przeciwnej o  faktach
(przyznanie dorozumiane). Według art.  229  k.p.c. przyznanie faktu,
aby mogło odnieść skutek, nie powinno budzić wątpliwości. Przyzna‑
nie nie tylko wyraźne, ale także dorozumiane powoduje skutki przewi‑
dziane w art. 229 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 230 k.p.c. gdy strona nie
wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na
względzie wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane.

Ustalenie faktów na podstawie notoryjności powszechnej nie

wymaga uprzedzenia stron, natomiast gdy sąd zamierza dokonać
ustaleń na podstawie notoryjności sądowej, a więc znajomości faktu
wynikającej z działalności urzędowej (np. fakt znany z innej sprawy),
przewodniczący powinien na rozprawie zwrócić na ten fakt uwagę
stron, umożliwiając wypowiedzenie się co do niego, a nawet przepro‑
wadzenie dowodu przeciwnego.

Dokonywanie ustaleń w  drodze domniemania faktycznego polega

na tym, że sąd wyprowadza wniosek o istnieniu określonego faktu na
podstawie innego udowodnionego faktu lub faktów. W istocie oparte
jest ono na swobodnym wnioskowaniu, powinno zatem odpowiadać
zasadom logicznego rozumowania oraz doświadczenia życiowego.
Ciężar obalenia faktu wynikającego z domniemania faktycznego spo‑
czywa na osobie, która twierdzi, że fakt taki nie zaistniał. Domnie‑
many fakt zostanie obalony, jeśli strona wykaże, że wnioskowanie
sądu jest sprzeczne z zasadami logicznego rozumowania lub doświad‑
czenia życiowego. Fakt domniemany nie wymaga ani twierdzenia, ani
dowodzenia, natomiast twierdzenia i  dowodzenia wymagają fakty
składające się na podstawę faktyczną domniemania. Generalnie przyj‑
muje się, że przy konstruowaniu domniemania faktycznego, obok
zasad logiki, istotną rolę odgrywają zasady doświadczenia życiowego.
W szczególności domniemanie faktyczne nie powinno być sprzeczne
z  tymi zasadami. Domniemanie faktyczne, będące rozumowaniem
sędziego opartym na wiedzy i  doświadczeniu, może być wzruszone
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

500 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

przez wykazanie nieprawidłowości tego rozumowania. Nieprawidło‑

wość może polegać na tym, że fakt przyjęty przez sąd za podstawę
wnioskowania o innym fakcie nie został ustalony, albo też na tym, że
fakty składające się na podstawę domniemania faktycznego nie uza‑
sadniają, w świetle wiedzy i doświadczenia życiowego, wyprowadzo‑
nego wniosku.

Środkiem służącym do dokonywania ustaleń faktycznych, zbliżonym

do domniemania faktycznego, jest dowód prima facie. Dowód ten
został wykształcony przez praktykę sądową i ma zastosowanie szcze‑
gólnie w sprawach, w których udowodnienie okoliczności faktycznych
jest niezwykle trudne (szkody mankowe, komunikacyjne, lekarskie).
Dowód prima facie dotyczy okoliczności wskazujących na istnienie
związku przyczynowo­‍‑skutkowego między określonymi zdarzeniami.
Podstawę ustalenia takiego związku stanowi przekonanie sądu, oparte
na doświadczeniu życiowym oraz wiedzy, że w  typowym przebiegu
zdarzeń, które po sobie nastąpiły, związek taki zwykle występuje.
Dowód prima facie często jest wykorzystywany w tzw. procesach żół‑
taczkowych, w których udowodnienie faktu zakażenia powoda wiru‑
sem żółtaczki w czasie pobytu w szpitalu jest niezmiernie trudne.

   rzykładem wykorzystania dowodu prima facie w  praktyce sądowej jest

P
wyrok SA w  Krakowie z  29.11.2000  r., I  ACa  896/00 (LEX nr  82425),
w którym sąd ten stwierdził, że wymaganie od osoby poszkodowanej, aby
fakt zakażenia jej żółtaczką w czasie pobytu w szpitalu wykazała „z praw‑
dopodobieństwem graniczącym z pewnością”, łączyłoby się dla osoby po‑
szkodowanej z  trudnościami niedającymi się praktycznie przezwyciężyć.
W konsekwencji niezbędne jest osłabienie wymagań dowodowych i ogra‑
niczenie ich do ciężaru wykazania, iż wskutek zaniedbań w zakresie warun‑
ków sanitarnych i higienicznych zakładu leczniczego powstało lub zwięk‑
szyło się ryzyko infekcji.

Jeśli strona, przeciwko której dowód prima facie działa (np. pracow‑

nik ponoszący odpowiedzialność z tytułu niedoboru w powierzonym
mu mieniu), przeprowadzi dowód, że w  konkretnych okoliczno‑
ściach sprawy założony związek przyczynowo­‍‑skutkowy nie zachodzi
(mienie nie zostało pracownikowi powierzone w sposób prawidłowy)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Przedmiot i ciężar dowodu501

lub że skutek został spowodowany inną przyczyną (np.  pracownik

wykaże, że do powierzonego mu mienia na skutek zaniedbań orga‑
nizacyjnych pracodawcy miały dostęp osoby trzecie), to na założonej
przez sąd więzi przyczynowo­‍‑skutkowej nie będzie można konstru‑
ować podstawy faktycznej rozstrzygnięcia.

Ustawą z  4.07.2019  r. o  zmianie ustawy – Kodeks postępowania

cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz.  1469  ze  zm.)
dokonano wielu zmian w  postępowaniu, które wpływają na zakres
kompetencji sądu w  zakresie dokonania ustaleń faktycznych i  roz‑
strzygnięcia o  żądaniu pozwu w  oparciu o  sędziowskie uznanie (ius
moderandi). Zob.  A.  Olaś, Ius moderandi w  postępowaniu cywilnym
po zmianach wprowadzonych na mocy ustawy – Kodeks postępowa‑
nia cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469 ze zm.),
PPC 2020/1(38), s. 81 i n.

  Wybrane orzeczenia

1.  Domniemanie przewidziane w art. 7 k.c. jest wiążące dla sądu orze‑

kającego (art.  234  k.p.c.) aż do czasu, gdy strona związana ciężarem
dowodu (art.  6  k.c.) udowodni złą wiarę (wyrok SN z  20.04.1994  r.,
I CRN 44/94, OSNCP 1994/12, poz. 245).

2. Domniemanie faktyczne określone w  art.  231  k.p.c. może zna‑

leźć zastosowanie także przy ustalaniu okoliczności i  terminu nada‑
nia pisma procesowego do sądu (postanowienie SN z  22.05.1997  r.,
III CKN 36/97, OSNC 1997/10, poz. 159).

3. Ustalenie treści zarządzenia doręczonego stronie przez sąd

może być oparte na domniemaniu faktycznym (postanowienie SN
z 21.06.2001 r., IV CZ 58/01, OSNC 2002/2, poz. 24).

4.  Artykuł 231  k.p.c. wchodzi w  rachubę tylko w  braku bezpośred‑

nich środków dowodowych, domniemanie to bowiem pozwala na
oparcie ustaleń faktycznych na uznaniu faktów mających istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

502 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

wyprowadzić z innych ustalonych faktów (wyrok SN z 19.02.2002 r.,

IV CKN 718/00, LEX nr 54362).

2.  Wniosek dowodowy 2. Wniosek dowodowy

W art. 2351 k.p.c. zostały określone wymagania, jakie powinien spełniać

wniosek dowodowy. We wniosku o  przeprowadzenie dowodu strona
jest obowiązana oznaczyć dowód w sposób umożliwiający przeprowa‑
dzenie go oraz wyszczególnić fakty, które mają zostać wykazane tym
dowodem. Nie spełnia tego wymagania wniosek, w  którym dowody
powołane są w sposób zbiorczy „na okoliczności pozwu” lub „uzasad‑
niające żądanie pozwu”. Jest to praktyka nieprawidłowa, niestety tole‑
rowana przez sądy, powodująca wiele komplikacji w toku późniejszego
postępowania dowodowego. Nie ma potrzeby przekonywać, że wnio‑
sek dowodowy oraz postanowienie dowodowe mają istotne znaczenie
dla określenia kierunku postępowania dowodowego, a także dla czyn‑
ności podejmowanych przez stronę w  celu obrony jej praw. Wnioski
prawidłowo opracowane w znacznym stopniu mogą się przyczynić do
usprawnienia postępowania dowodowego. Wniosek niezawierający
wskazanych elementów praktycznie uniemożliwia stronie przeciwnej
zajęcie stanowiska co do potrzeby przeprowadzenia zgłoszonych dowo‑
dów, a  sądowi uniemożliwia wydanie postanowienia dowodowego,
które spełniałoby wymagania określone w art. 236 k.p.c. Jedną z przy‑
czyn pominięcia dowodu jest niespełnienie we wniosku dowodowym
wymagań określonych w art. 2351 k.p.c., którego braki, mimo wezwa‑
nia, nie zostały usunięte (art. 2352 § 1 pkt 6 k.p.c.).

Brak określenia w Kodeksie postępowania cywilnego formy wniosku

dowodowego oznacza, że może on zostać wniesiony na piśmie, jak
również zgłoszony ustnie do protokołu rozprawy.

Przed zgłoszeniem wniosku dowodowego profesjonalny peł-

nomocnik powinien ocenić:
1) czy środek dowodowy (np. zeznanie świadka), z którego zamie‑
rza skorzystać, służy wykazaniu faktu, który ma dla rozstrzyg‑
nięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek dowodowy503

2) czy projektowana teza dowodowa dotyczy faktu spornego;

3) czy wnioskowany środek dowodowy nie jest w konkretnych oko‑
licznościach sprawy wyłączony przez przepisy prawa (np. art. 246
i 247 k.p.c.);
4) czy środek dowodowy jest adekwatny do sformułowanej tezy
dowodowej (np. dowód z opinii biegłego z reguły nie może słu‑
żyć ustaleniu faktów, lecz ich ocenie).

Postanowienie dowodowe, zarówno pozytywne, jak i negatywne, sąd

wydaje – w zależności od etapu postępowania, na jakim wniosek dowo‑
dowy został zgłoszony – na posiedzeniu niejawnym, na posiedzeniu
przygotowawczym, w  planie rozprawy lub na rozprawie (zob.  prze‑
pisy dotyczące organizacji postępowania – art. 2051–20512 k.p.c. oraz
rozdział III).

Postanowienie dowodowe nie podlega odrębnemu zaskarżeniu. Może

być ono objęte kontrolą instancyjną tylko w  ramach zarzutów zgło‑
szonych w  apelacji, tj.  zarzutu naruszenia przepisów postępowania,
które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

Postanowienie dowodowe, stosownie do okoliczności, sąd orzekający

może – na wniosek stron lub z urzędu – zmienić, uzupełnić, a nawet
uchylić. Może też postanowieniem zarządzić powtórzenie lub uzupeł‑
nienie postępowania dowodowego (art. 240 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w uchwale z 27.10.2005 r., III CZP 55/05 (OSNC

2006/9, poz. 144), uznał, że strona nie może skutecznie zarzu‑
cać w  apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom
postępowania, polegającego na wydaniu postanowienia, które może
być zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, jeżeli nie
zwróciła uwagi sądu na to uchybienie w toku posiedzenia, a w razie
nieobecności – na najbliższym posiedzeniu, chyba że niezgłoszenie
zastrzeżenia nastąpiło bez jej winy (art. 162 k.p.c.).

Podstawą ustaleń faktycznych mogą być – jak podkreślił Sąd Najwyż‑

szy w wyroku z 14.01.2005 r., III CK 217/04 (LEX nr 140621) – tylko
dowody prawidłowo przeprowadzone. Sąd powinien wypowiedzieć
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

504 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

się w przedmiocie wniosku dowodowego; jeśli zamierza wykorzystać

stanowiący przedmiot wniosku dowodowego np. dokument, to powi‑
nien zgodnie z  przepisami regulującymi postępowanie dowodowe
(art. 217, 236 k.p.c.) wskazać sposób jego potraktowania (por. wyrok
SN z 23.01.2008 r., II PK 125/07, OSNP 2009/5–6, poz. 66).

Przeprowadzenie dowodu z  reguły wiąże się z  wydatkami (szerzej

– zob.  Metodyka..., rozdział  X), sąd zatem powinien w  postanowie‑
niu dowodowym zobowiązać stronę, która zgłosiła dowód, do uisz‑
czenia zaliczki na koszty związane z  jego przeprowadzeniem. Gdy
dowód ma być przeprowadzony na wniosek obydwu stron lub został
dopuszczony przez sąd z  urzędu, do złożenia zaliczki w  częściach
równych lub w  innym stosunku – według uznania sądu – powinny
zostać zobowiązane obie strony (art.  1304 §  1  k.p.c.). Przeprowadze‑
nie dowodu będzie uzależnione od uiszczenia zaliczki, chyba że sąd,
pomimo nieuiszczenia zaliczki, uzna przeprowadzenie dowodu za
konieczne do rozstrzygnięcia sprawy i dopuści go z urzędu (art. 1304
§  4 i  5  k.p.c. oraz art.  83 u.k.s.c.). Wydatkowanie tymczasowo przez
Skarb Państwa kwot niezbędnych do przeprowadzenia dowodu,
mimo bierności strony wezwanej do złożenia zaliczki, może mieć
charakter wyjątkowy, usprawiedliwiony interesem publicznym postę‑
powania (np.  w  sprawie o  ustalenie ojcostwa). (postanowienie SN
z 29.01.1997 r., I CKN 58/96, Prok. i Pr. 1998/2, poz. 38 – dodatek).

3.  Wniosek o zabezpieczenie dowodu 3. Wniosek o zabezpieczenie dowodu

Gdy zachodzi obawa, że przeprowadzenie dowodu stanie się niewy‑

konalne (np.  świadek jest śmiertelnie chory) albo zbyt utrudnione
(np. świadek po krótkim pobycie w Polsce wraca do odległego kraju)
oraz gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istnieją‑
cego stanu rzeczy (np. w odniesieniu do robót na budowie), sąd – na
wniosek złożony przed wszczęciem procesu, a w jego toku – zarówno
na wniosek, jak i z urzędu, może zabezpieczyć dowód.

Wniosek o zabezpieczenie dowodu składany przed wszczęciem

postępowania sądowego powinien odpowiadać warunkom
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe505

określonym w art. 312 k.p.c. (oznaczenie wnioskodawcy, przeciwnika,

innych osób zainteresowanych, wskazanie faktów, dowodów oraz przy‑
czyn uzasadniających potrzebę zabezpieczenia dowodu). Sądem wła‑
ściwym do jego rozpoznania jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy,
chyba że postępowanie nie zostało jeszcze wszczęte lub zachodzi wypa‑
dek niecierpiący zwłoki. Do rozpoznania wniosku właściwy jest sąd
rejonowy, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony.

Wniosek o  zabezpieczenie dowodu powinien zostać rozpoznany na

posiedzeniu sądowym, na które sąd wzywa wnioskodawcę i  prze‑
ciwnika. W  razie uwzględnienia wniosku sąd wydaje postanowienie
o dopuszczeniu dowodu, a następnie go przeprowadza, natomiast gdy
wniosku nie uwzględni, powinien wydać postanowienie o  odmowie
zabezpieczenia dowodu. Postanowienie o  odmowie zabezpieczenia
dowodu nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w  spra‑
wie, nie podlega więc zaskarżeniu (art. 394 k.p.c.).

Instytucja zabezpieczania dowodów, o  której mowa

w art. 310 i n. k.p.c., nie może służyć temu, żeby przyszły powód
miał w ten sposób upewnić się co do szans mającego się toczyć pro‑
cesu. W szczególności nie można żądać w trybie art. 310 k.p.c. prze‑
prowadzenia ekspertyzy sądowo­‍ ‑lekarskiej w  celu ustalenia szans
ewentualnego przyszłego procesu (postanowienie SN z 26.02.1969 r.,
II CZ 6/69, OSNCP 1969/12, poz. 227).

4.  Fakty podlegające udowodnieniu a środki

dowodowe 4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe

4.1.  Uwagi ogólne

W praktyce zawodowych pełnomocników istotnego znaczenia
nabiera kwestia właściwego doboru środków dowodowych
w celu wykazania twierdzeń, na których oparte są roszczenie powoda
lub obrona podjęta przez pozwanego. Istotna jest także kwestia zgło-
szenia dowodów we właściwym czasie. Błędy popełnione w  tym
zakresie mogą – ze względu na reguły obowiązujące w  systemie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

506 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

koncentracyjnym (zob. rozdział III) – spowodować, że okoliczności

mające istotne znaczenie w  sprawie, nie zostaną wykazane. Omó‑
wione zostaną trzy środki dowodowe, z  którymi praktyka sądowa
ma najczęściej do czynienia, tj. dowód z dokumentu, z zeznań świad‑
ków oraz z  opinii biegłych. Szerzej na temat dowodów w  sprawie –
zob. Metodyka..., rozdział XVII pkt 6.2.

Etap wymiany pism procesowych (pozwu, odpowiedzi na pozew,

pism przygotowawczych), a  także – stosowanego często w  praktyce
sądów – informacyjnego wysłuchania stron (szerzej – zob.  Meto‑
dyka..., rozdział XVIII pkt 6.2.6 oraz rozdział XVI pkt 2.4) kończy co
do zasady uprawnienie w  zakresie powoływania faktów i  dowodów,
a więc korzystania ze środków dowodowych, jakimi strony dysponują
(zob. rozdział III).

W  Kodeksie postępowania cywilnego zostały wymienione następu‑

jące środki dowodowe:
1) dokumenty;
2) zeznania świadków;
3) opinie biegłych;
4) oględziny;
5) przesłuchanie stron;
6) grupowe badanie krwi;
7) środki utrwalające albo przenoszące obrazy lub dźwięki, jak film,
telewizja, fotokopia, fotografia, rysunek, płyty, taśmy itp.;
8) środki dowodowe nienazwane.

Środki dowodowe wymienione w pkt 1–7 nie tworzą zamkniętego kata‑

logu środków dowodowych. Za tym, że jest to katalog otwarty, prze‑
mawia art.  309  k.p.c., zgodnie z  którym sąd może przeprowadzić inne,
niewymienione w ustawie dowody, przy czym zobowiązany jest określić
sposób przeprowadzenia tego dowodu przy odpowiednim wykorzystaniu
przepisów dotyczących środków dowodowych uregulowanych w Kodek‑
sie postępowania cywilnego – są to więc środki dowodowe nienazwane.

Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzeka-

jącym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu albo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe507

wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów

w  stosunku do przedmiotu sporu. W  takich wypadkach sąd orze‑
kający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków
(sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany). Jeżeli cha‑
rakter dowodu się temu nie sprzeciwia, sąd orzekający może posta‑
nowić, że jego przeprowadzenie nastąpi przy użyciu urządzeń tech-
nicznych umożliwiających dokonanie tej czynności na odległość
(art. 235 § 1 i 2 k.p.c.).

4.2.  Dowód z dokumentu

Zgłoszenie w sposób właściwy dowodu z dokumentu wymaga znajomo‑

ści nie tylko przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących
tego dowodu, lecz także przepisów o  dokumencie w  ujęciu Kodeksu
cywilnego. Regulacje przyjęte w obu kodeksach w odniesieniu do doku‑
mentu oraz dowodu z dokumentu pozostają w ścisłym związku.

4.2.1.  Dokument w rozumieniu Kodeksu cywilnego

Zgodnie z  art.  773  k.c. dokumentem jest nośnik informacji

umożliwiający zapoznanie się z  jej treścią. Cechą konstytu‑
tywną dokumentu w rozumieniu tego przepisu jest jego intelek­tualna
zawartość, czyli informacja – treść obejmująca różnego rodzaju
oświadczenia, w  tym oświadczenia woli. Treść ta musi zostać odpo‑
wiednio utrwalona w sposób umożliwiający jej odtworzenie. W takim
ujęciu dla bytu dokumentu nie ma znaczenia, czy jest on podpisany.
Podpis nie jest zatem koniecznym elementem dokumentu. Treść
dokumentu może zostać dowolnie ujawniona (np.  znaki graficzne,
dźwięk, obraz), a także utrwalona na dowolnym nośniku (np. papier
lub plik) i  za pomocą dowolnych środków (pióro, komputer, telefon
komórkowy). Granicę tej neutralności wyznacza jednak realizowana
przez dokument funkcja dowodowa, która wymaga, aby sposób
utrwalenia informacji umożliwiał jej zachowanie i  odtworzenie (co
do pisemnej, dokumentowej oraz elektronicznej formy dokumentu
zob. pkt 4.2.3 niniejszego rozdziału).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

508 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

4.2.2.  Dokument jako dowód w postępowaniu

cywilnym

W  świetle definicji pojęcia dokumentu przyjętego w  przepisach

Kodeksu cywilnego należy rozróżnić dokumenty zawierające tekst,
czyli sporządzone za pomocą znaków alfabetu i  reguł językowych,
oraz inne dokumenty.

Do tych pierwszych, a  więc dokumentów sporządzonych w  postaci

tradycyjnej (papierowej) lub w  postaci elektronicznej, mają zastoso‑
wanie przepisy art. 244–257 k.p.c., natomiast do dokumentów z dru‑
giej grupy stosuje się art. 308 k.p.c., zgodnie z którym sąd może dopu‑
ścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków
oraz płyt lub taśm dźwiękowych i  innych przyrządów utrwalających
albo przenoszących obrazy lub dźwięki; dowody sąd przeprowadza,
stosując odpowiednio przepisy o  dowodzie z  oględzin oraz o  dowo‑
dzie z dokumentów.

Ustawodawca posługuje się w  Kodeksie postępowania cywilnego

pojęciami dokumentu urzędowego i  dokumentu prywatnego, przy
czym kryterium tego rozróżnienia stanowi osoba wystawcy doku‑
mentu i forma jego sporządzenia określona w przepisach szczególnych
(art.  244 §  1 i  art.  245  k.p.c.). Konsekwencją przyjęcia powyższego
podziału jest wyposażenie dokumentów w  różną moc dowodową,
w  szczególności przez określenie domniemań prawnych obowiązu‑
jących w  postępowaniu dowodowym prowadzonym z  dokumentów.
Kodeks nie określa wymagań, jakim mają odpowiadać dokumenty
urzędowe, odsyłając w tym zakresie do przepisów szczególnych. Jeżeli
przepisy szczególne będą dopuszczały wystawianie dokumentów
urzędowych w  innej postaci niż „papierowa”, to zachowają one swój
charakter także na gruncie prawa procesowego. Przykładem przepisu
szczególnego dopuszczającego wystawienie dokumentu urzędowego
w  postaci elektronicznej jest art.  107 §  1  k.p.a., dotyczący decyzji
administracyjnej.

Przedkładając sądowi dokument, należy zatem dokonać jego kwalifi‑

kacji z punktu widzenia wskazanego podziału, w przypadku bowiem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe509

powołania nieadekwatnego – do sformułowanej tezy dowodowej

– rodzaju dokumentu zgłaszający dowód ryzykuje, że okoliczność
mająca istotne znaczenie w sprawie nie zostanie udowodniona.

Dokumentami urzędowymi – według art. 244 § 1 k.p.c. – są doku‑

menty sporządzone w  przepisanej formie przez powołane do tego
organy władzy publicznej i  inne organy państwowe w  zakresie ich
działania. Przepis ten – zgodnie z  art.  244 §  2  k.p.c. – stosuje się
odpowiednio do dokumentów urzędowych sporządzonych przez inne
podmioty w  zakresie zleconych im przez ustawę zadań z  dziedziny
administracji publicznej. Dokumenty urzędowe stanowią dowód
tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone.

  J eśli urząd skarbowy w wystawionym przez siebie dokumencie stwierdził,

że Jan Kowalski w danym roku podatkowym uzyskał dochód w określonej
kwocie, to dokument ten – jako wystawiony przez organ państwowy w za‑
kresie jego działania – jest dowodem tego, że dochody Jana Kowalskiego
w danym roku wyniosły kwotę wskazaną w tym dokumencie. Jeśliby na‑
tomiast dokument urzędu skarbowego stwierdzał obywatelstwo Jana Ko‑
walskiego oraz poświadczał miejsce jego zamieszkania, to nie mógłby być
kwalifikowany jako dokument urzędowy, ponieważ sprawy obywatelstwa
i miejsca zamieszkania nie są objęte zakresem działania tego urzędu.

Dowód z protokołu zeznań świadka przesłuchanego w innym postę-

powaniu jest dowodem z dokumentu urzędowego odzwierciedlającego
treść tych zeznań. Przeprowadzenie tego dowodu nie narusza zasady
bezpośredniości (art.  235 §  1  k.p.c.), jego charakter należy jednak
uwzględnić przy ocenie dokonywanej na podstawie art. 233 § 1 k.p.c.
(wyrok SN z 12.04.2018 r., II CSK 399/17, OSNC 2019/9, poz. 21).

Dokumenty niemające charakteru dokumentów urzędowych, spo-

rządzone w formie pisemnej albo elektronicznej, są dokumentami
prywatnymi; stanowią tylko dowód tego, że osoba, która je podpi-
sała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie (art. 245 k.p.c.).

  J eśli powód jest w posiadaniu listu, w którym jego autor oświadcza, że wia‑
domo mu od pozwanego, że powód pożyczył pozwanemu 10 000 zł, to list
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

510 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

ten nie stanowi dowodu zawarcia przez powoda i pozwanego umowy po‑
życzki. Stanowi tylko dowód tego, że autor listu złożył oświadczenie o tre‑
ści zawartej w liście. Nie może być podstawą ustalenia przez sąd, że między
stronami doszło do zawarcia umowy pożyczki. Jeśli autor listu złoży w są‑
dzie jako świadek zeznania, w których stwierdzi, że pozwany mówił mu, że
pożyczył od powoda pieniądze, to jego zeznanie – jeśli zostanie uznane za
wiarygodne – może stanowić samodzielną lub łącznie z innymi dowodami
podstawę ustalenia przez sąd, że strony zawarły umowę pożyczki.

Dziennik budowy (art.  45 ust.  1 ustawy z  7.07.1994  r. – Prawo

budowlane, Dz.U. z  2019  r. poz.  1186  ze  zm.) nie jest dokumentem
urzędowym w  rozumieniu art.  244  k.p.c. (wyrok SN z  18.02.2015  r.,
I CSK 107/14, OSNC-ZD 2016/B, poz. 35).

W literaturze trafnie podkreśla się, że nie mogą być dowodem doku-

menty prywatne, listy, notatki, taśmy, które zostały zabrane bez
wiedzy lub zgody osoby zainteresowanej, a  nawet wbrew jej woli
(skradzione), jeżeli zawierają informacje, które są ustawowo chro‑
nione, a  osoba ta korzysta z  prawa do odmowy ich przedstawienia
(art. 248 § 2, art. 293 i 308 oraz art. 309 k.p.c.).

   iedopuszczalne jest przesłuchanie osób nienależących do personelu me‑

N
dycznego, ale będących świadkami prowadzenia przez lekarza na wielooso‑
bowej sali lub korytarzu wywiadu o stanie zdrowia chorego lub udzielania
na ten temat informacji choremu albo osobom bliskim. Nie powinny być
wykorzystywane zeznania osób, które podsłuchały rozmowę telefoniczną
o  stanie zdrowia innej osoby lub uzyskały takie informacje w  rozmowie
prywatnej z lekarzem (np. jego kolega, członek rodziny). Sąd powinien wy‑
kluczyć z postępowania dowodowego także karty choroby, wyniki badań,
które zostały przedstawione przez podmiot nieupoważniony bez zgody za‑
interesowanego.

Oba dokumenty – urzędowy i prywatny – korzystają z domniema-

nia prawdziwości. Osoba zainteresowana może obalić to domniema‑
nie, wykazując, że dokument nie pochodzi od podmiotu oznaczonego
jako wystawca dokumentu, że zaświadczenie zawarte w  dokumen‑
cie urzędowym jest niezgodne z  prawdą, że oświadczenie zawarte
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe511

w  dokumencie prywatnym nie pochodzi od osoby, która dokument

podpisała (art. 252 i 253 k.p.c.).

Gdy jednak spór dotyczy dokumentu prywatnego, który pochodzi

od innej osoby niż osoba zaprzeczająca, a więc niebędącej wystawcą
dokumentu, prawdziwość dokumentu powinna udowodnić strona,
która chce z niego skorzystać (art. 253 zdanie drugie k.p.c. – zob. uza‑
sadnienie postanowienia SN z  15.04.1982  r., III  CRN  65/82, LEX
nr 8414).

Badanie prawdziwości dokumentu oraz skutki zgłoszenia w  złej wie‑

rze lub lekkomyślnie zarzutów przeciwko prawdziwości pisma zostały
określone w  art.  254 i  255  k.p.c. Według art.  250  k.p.c. jeżeli doku‑
ment znajdzie się w aktach organów lub podmiotów, o których mowa
w art. 244 § 1 i 2 k.p.c., wystarczy przedstawić urzędowo poświadczony
przez ten organ lub podmiot odpis lub wyciąg z dokumentu; sąd zażąda
odpisu lub wyciągu, jeżeli strona sama nie może go uzyskać.

4.2.3.  Dowód z dokumentu oraz forma czynności

prawnej

Szerokie ujęcie pojęcia dokumentu w  Kodeksie cywilnym determi‑

nuje regulacje w zakresie formy czynności prawnych mających istotne
znaczenie dla dowodu z  dokumentu w  sprawach, w  których kwestia
zachowania bądź niezachowania wymaganej formy czynności praw‑
nej jest sporna.

W świetle uregulowań przyjętych w art. 76, 772, 781 k.c. wyróż‑

nić należy trzy formy czynności prawnych: pisemną, doku-
mentową oraz elektroniczną.

Do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza zło‑

żenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść
oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza wymiana doku‑
mentów obejmujących treść oświadczeń woli, z  których każdy jest
podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z  których każdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

512 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią pod‑
pisany (art. 78 § 1 k.c.).

Do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarcza

złożenie oświadczenia woli w  postaci dokumentu w  sposób umożli‑
wiający ustalenie osoby składającej oświadczenie (art. 772 k.c.).

Do zachowania elektronicznej formy czynności prawnej wystarcza

złożenie oświadczenia woli w  postaci elektronicznej i  opatrzenie go
bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą
ważnego kwalifikowanego certyfikatu (art. 781 § 1 k.c.). Oświadczenie
woli złożone w  formie elektronicznej jest równoważne z  oświadcze‑
niem woli złożonym w  formie pisemnej, chyba że ustawa lub czyn‑
ność prawna zastrzega inaczej (art. 781 § 2 k.c.).

Forma dokumentowa stanowi formę o niższym stopniu sformalizo‑

wania niż forma pisemna, co przede wszystkim przejawia się w braku
konieczności złożenia własnoręcznego podpisu. Wystarczające jest
ustalenie osoby składającej oświadczenie woli, przy czym nie ma zna‑
czenia, czy nastąpi to na podstawie samej treści dokumentu, czy po
sprawdzeniu np. informatycznego nośnika danych lub urządzenia, za
pomocą którego złożono oświadczenie. Ta forma czynności prawnych
– stosowana już w  obrocie w  postaci np.  poczty elektronicznej lub
SMS-ów – zyskała na skutek najnowszych zmian w  Kodeksie cywil‑
nym prawne ramy.

Przepisy przewidują możliwość zastrzegania formy dokumentowej

zarówno jako formy ustawowej, jak i umownej.

Regulacja dotycząca formy dokumentowej zastrzeżonej w  usta-

wie jest zawarta w  art.  73 §  1  k.c., zgodnie z  którym jeżeli ustawa
zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, dokumentową albo
elektroniczną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej
formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nie‑
ważności. Forma dokumentowa zastrzeżona w  ustawie ma zatem –
analogicznie do skutków niedochowania formy pisemnej – charakter
formy ad  solemnitatem tylko wtedy, gdy rygor nieważności zostanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe513

wyraźnie określony w ustawie. W przeciwnym wypadku będzie miała

charakter formy zastrzeżonej ad probationem (art.  74  k.c.). Forma
dokumentowa ad probationem, jako forma ustawowa, została przyjęta
w art. 77 § 2 k.c. w odniesieniu do umowy rozwiązującej, jak też dla
wypowiedzenia lub złożenia oświadczenia o  odstąpieniu od umowy.
Obowiązek zachowania formy dokumentowej ad probationem dla
rozwiązania umowy albo dla jej wypowiedzenia lub odstąpienia
może jednak zostać określony odmiennie w  ustawie lub w  umowie
stron. Dyspozytywny charakter regulacji, polegający na dopuszczeniu
jej zmiany także przez same strony, jest uzasadniony tym, że strony
powinny mieć możliwość decydowania o  poziomie ochrony swoich
interesów. Dopuszczalne jest zatem nie tylko zaostrzenie wymogu
określonego w § 2 art. 77 k.c., ale również jego złagodzenie.

Dla umowy pożyczki przenoszącej 1000  zł przewidziana jest forma

dokumentowa ad probationem, co oznacza, że w odniesieniu do umów
pożyczek przenoszących niższe wartości nie znajdują zastosowania
ograniczenia dowodowe wynikające z art. 74 § 1 i 2 k.c. Fakt zawarcia
takiej umowy i jej treść będą mogły być dowodzone w postępowaniu
cywilnym przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych środków dowo‑
dowych (w tym także zeznań świadków i stron).

Jeżeli forma dokumentowa została zastrzeżona w  umowie, strony

takiej umowy powinny określić jej skutek. Jeśli tego nie uczynią, forma
dokumentowa jest traktowana jako zastrzeżona wyłącznie dla celów
dowodowych (ad probationem). Taki skutek wynika z  art.  76  k.c.,
który stanowi, że „jeżeli strony zastrzegły w  umowie, że określona
czynność prawna między nimi ma być dokonana w  szczególnej for‑
mie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrze‑
żonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności
w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, nie określając
skutków niezachowania tej formy, w razie wątpliwości poczytuje się,
że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych”.

Jeżeli nie została zachowana forma pisemna, dokumentowa albo elek‑

troniczna zastrzeżona dla jednostronnej czynności prawnej, to druga
strona nie może ponosić negatywnych konsekwencji niezachowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

514 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

wymaganej formy. Dlatego na jej żądanie jest dopuszczalny dowód

z  zeznań świadków lub z  przesłuchania stron na fakt dokonania tej
czynności (art. 74 § 3 k.c.).

Do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami nie

stosuje się przepisów o skutkach niezachowania formy przewidzianej
dla celów dowodowych. W stosunkach takich (między przedsiębior‑
cami) uchybienie wymaganiu formy pisemnej lub dokumentowej,
w  sytuacji gdy nie zostało ono zastrzeżone pod rygorem nieważno‑
ści (ad solemnitatem), nie skutkuje szczególnymi sankcjami dowodo‑
wymi, a  jednocześnie pozostaje bez wpływu na ważność dokonanej
czynności prawnej (art. 771 § 1 i 2 k.c.).

Forma elektroniczna umieszczona została w  art.  781 §  1 i  2  k.c.

Zgodnie z  tymi przepisami do zachowania elektronicznej formy
czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w  postaci
elektronicznej i  opatrzenie go bezpiecznym podpisem elektronicz‑
nym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certy‑
fikatu (§  1), a  oświadczenie woli złożone w  formie elektronicznej
jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisem‑
nej, chyba że ustawa lub czynność prawna zastrzega inaczej (§  2).
Forma elektroniczna stanowi odrębny, choć równoważny formie
pisemnej, typ formy szczególnej. Przepis art.  781 §  2  k.c. określa
względny charakter zasady równoważności formy pisemnej i  elek‑
tronicznej, która może zostać wyłączona na podstawie ustawy lub
czynności prawnej.

4.2.4.  Ograniczenia dowodowe w razie niezachowania

zastrzeżonej formy czynności prawnej

Forma czynności prawnej może być zastrzeżona dla ważności danej

czynności prawnej (forma ad solemnitatem, np.  szczególna forma
aktu notarialnego dla umowy zobowiązującej i  przenoszącej włas‑
ność nieruchomości – art.  73 §  1 i  2 oraz art.  158  k.c.), dla wywo‑
łania określonych skutków czynności (forma ad eventum – art.  74
§ 3 i przykładowo art. 660 k.c.) oraz dla celów dowodowych (forma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe515

ad probationem – art.  74  k.c.). W  związku z  przyjętymi w  Kodeksie

cywilnym uregulowaniami dotyczącymi formy czynności prawnych
(art. 73 i n. k.c.) dla praktyki sądowej szczególnego znaczenia nabie‑
rają relacje zachodzące między art. 74 k.c. a art. 246 i 247 k.p.c.

Regulacje w Kodeksie cywilnym

W  świetle przepisów Kodeksu cywilnego forma szczególna

(pisemna, dokumentowa albo elektroniczna) może być zastrze-
żona zarówno przez ustawę (art. 74 § 1 in principio k.c.), jak i przez
strony w umowie (art. 76 in principio k.c.).

Skutki niezachowania – zastrzeżonej w  Kodeksie cywilnym –

formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej czynności
prawnej

Zgodnie z art. 73 § 1 k.c. czynność dokonana bez zachowania zastrze‑

żonej formy (pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej) jest nie‑
ważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności (forma
ad solemnitatem). Jeśli ustawa takiego rygoru nie przewiduje, mamy
do czynienia z  zastrzeżeniem formy (pisemnej, dokumentowej albo
elektronicznej) czynności prawnej dla celów dowodowych (forma
ad  probationem). W  takiej sytuacji strony, które nie zachowały tej
formy, muszą się liczyć z  ograniczeniami dowodowymi. Zgodnie
bowiem z  art.  74 §  1 zdanie pierwsze  k.c. w  razie sporu sądowego
nie jest dopuszczalny dowód z zeznań świadków ani z przesłuchania
stron na fakt dokonania czynności prawnej. Tego ograniczenia – jak
stanowi art. 74 § 1 zdanie drugie k.c. – nie stosuje się, gdy zachowa‑
nie formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej jest zastrze‑
żone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej
(forma ad eventum).

Od zasady niedopuszczającej dowodu z zeznań świadków oraz z prze‑

słuchania stron na fakt dokonania czynności prawnej ustawa przewi‑
duje wyjątki, stanowiąc, że:
1) mimo niezachowania formy pisemnej, dokumentowej albo elek‑
tronicznej przewidzianej do celów dowodowych dowód z zeznań
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

516 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

świadków lub z  przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli:

obie strony wyrażą na to zgodę, żąda tego konsument w sporze
z przedsiębiorcą, fakt dokonania czynności prawnej jest upraw‑
dopodobniony za pomocą pisma (np.  strona jest w  posiadaniu
korespondencji, której treść wskazuje, że strony łączyła umowa)
(art. 74 § 2 k.c.);
2) jeżeli forma pisemna, dokumentowa albo elektroniczna jest
zastrzeżona dla oświadczenia jednej ze stron, w  razie jej nieza‑
chowania dowód z  zeznań świadków lub z  przesłuchania stron
na fakt dokonania tej czynności jest dopuszczalny także na żąda‑
nie drugiej strony (art. 74 § 3 k.c.).

Skutki niezachowania – zastrzeżonej w umowie – formy pisemnej,

dokumentowej albo elektronicznej czynności prawnej

Zgodnie z art. 76 k.c. jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona

czynność prawna między nimi ma być dokonana w  szczególnej for‑
mie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrze‑
żonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności
w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, nie określając
skutków niezachowania tej formy, w razie wątpliwości poczytuje się,
że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych (forma
ad probationem). Niezachowanie tej formy wywołuje skutki przewi‑
dziane w art. 74 k.c.

Przepisów o  skutkach niezachowania formy pisemnej, dokumen‑

towej albo elektronicznej przewidzianej do celów dowodowych
nie stosuje się do czynności prawnych w  stosunkach między
przedsiębiorcami (art.  74 §  4  k.c.). Oznacza to, że przedsiębiorcy
(por.  art.  431  i  n.  k.c.) w  stosunkach między sobą, mimo że dla
określonych czynności ustawa przewiduje formę pisemną do celów
dowodowych, mogą dokonywać tych czynności prawnych w  for‑
mie dowolnej, bez ryzyka, że w  razie sporu sądowego zostaną
zastosowane wspomniane ograniczenia dowodowe. Innymi słowy,
w sporze między przedsiębiorcami dowód z zeznań świadków oraz
z  przesłuchania stron na fakt dokonania czynności prawnej sąd
może przeprowadzić, mimo że dla danej czynności prawnej prze‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe517

widziana została forma pisemna do celów dowodowych. Warto

w tym miejscu wspomnieć, że w obrocie handlowym między przed‑
siębiorcami należy się spodziewać coraz szerszego wykorzystania
instytucji pisma poświadczającego (art.  771  i  n.  k.c.). W  związku
z  tym, że rygor dowodowy w  razie niezachowania formy ad pro‑
bationem został wyłączony w stosunkach między przedsiębiorcami,
należy przyjąć, że pismo poświadczające spełnia funkcję dowodową
jedynie wtedy, gdy dla czynności prawnej nie zastrzeżono formy
ad solemnitatem i ad eventum.

Regulacje w Kodeksie postępowania cywilnego

Zgłaszając wniosek o  dopuszczenie dowodu z  dokumentu,

należy pamiętać, że w Kodeksie postępowania cywilnego rów‑
nież zawarte są regulacje ograniczające możliwość dopuszczenia
dowodu z zeznań świadków i z przesłuchania stron na fakt dokona‑
nia czynności prawnej (art.  246  k.p.c.), a  ponadto kodeks ten prze‑
widuje ograniczenia dotyczące możliwości przeprowadzania takich
dowodów przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obej‑
mującego czynność prawną w sprawie między uczestnikami tej czyn‑
ności (art.  247  k.p.c.). Dowodem przeciwko osnowie dokumentu
jest ten, który zmierza do wykazania oświadczeń woli sprzecznych
z treścią dokumentu (por. wyrok SN z 18.07.1997 r., II CKN 215/97,
LEX nr 1467231), natomiast dowód ponad osnowę dokumentu służy
wykazaniu niekompletności dokumentu, np.  nieujętego w  doku‑
mencie, a  złożonego oświadczenia (por.  wyrok SN z  29.01.2002  r.,
V  CKN  679/00, LEX nr  54342). Pomimo ograniczeń dowodowych
z  art.  247  k.p.c., dowód z  przesłuchania świadków lub stron jest
dopuszczalny, gdy jest to konieczne dla dokonania wykładni oświad‑
czeń woli, gdyż dowody te nie są w takim wypadku skierowane prze‑
ciwko osnowie dokumentu, a  jedynie mają posłużyć ustaleniu woli
stron w  drodze wykładni. Z  uwagi na to, że pierwszorzędną regułę
interpretacyjną oświadczeń woli stanowi rzeczywista wola stron,
dopuszczalne jest sięganie do okoliczności towarzyszących złożeniu
oświadczenia woli, które mogą być stwierdzone za pomocą innych niż
dokumenty środków dowodowych. (zob.  wyrok SN z  13.01.2011  r.,
III CSK 116/10, LEX nr 746176).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

518 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

Zgodnie z art. 246 k.p.c. jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla

czynności prawnej zachowania formy pisemnej, to niezależnie od
tego, czy była to forma ad solemnitatem (pod rygorem nieważności),
ad eventum (do wywołania określonych skutków czynności prawnej,
np. art. 660 k.c.), czy ad probationem (do celów dowodowych), dowód
z  zeznań świadków lub z  przesłuchania stron w  sprawie między
uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny
w wypadkach, gdy dokument obejmujący czynność został: zgubiony,
zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Tylko zatem w  sytuacji
gdy zostanie wykazane, że dokument został zniszczony albo zgubiony,
albo zabrany przez osobę trzecią, nie będzie przeszkód do przepro‑
wadzenia dowodu osobowego (zeznania świadków, przesłuchania
stron) w  celu stwierdzenia, że czynność prawna została dokonana
w  formie pisemnej. Jeżeli forma pisemna została zastrzeżona tylko
dla celów dowodowych (ad probationem), dowód z zeznań świadków
lub z przesłuchania stron – zgodnie z art. 246 in fine k.p.c. – może być
dopuszczony ponadto w  wypadkach określonych w  Kodeksie cywil‑
nym, a więc w art. 74 § 1 i 2 k.c.

Drugim przepisem procesowym, który należy mieć na względzie,

zgłaszając wniosek o  dopuszczenie dowodu – w  celu stwierdzenia
określonego faktu – z  dokumentu, z  zeznań świadków lub z  prze‑
słuchania stron, jest art.  247  k.p.c. Należy z  niego wyprowadzić
wniosek, że w zasadzie przeciwko treści (osnowie) lub ponad treść
(osnowę) dokumentu może być przeprowadzony dowód za pomocą
wszelkich środków dowodowych. Jednakże między uczestnikami
czynności prawnej, która została stwierdzona dokumentem, moż‑
ność ta jest ograniczona, ponieważ dowód z  zeznań świadków
i  z  przesłuchania stron jest dopuszczalny tylko w  wypadkach, gdy
nie doprowadzi to do obejścia przepisów o  formie zastrzeżonej
pod rygorem nieważności i  gdy ze względu na szczególne oko‑
liczności sprawy sąd uzna to za konieczne. Ograniczeń tych nie
stosuje się przy rozpoznawaniu spraw o  roszczenia pracowników
z  zakresu prawa pracy oraz z  zakresu ubezpieczeń społecznych
(art. 473 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa pracy, w których pra‑
cownik jest stroną pozwaną, wspomniane ograniczenia obowiązują
(art. 4777 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe519

  Wybrane orzeczenia

1.  Strona, która zgłaszała wniosek dowodowy, nie może w wypadku

jego uwzględnienia powoływać się na ograniczenie dopuszczalności
tego dowodu przewidziane w  art.  74  k.c. (wyrok SN z  29.03.2000  r.,
I CKN 562/98, OSNC 2000/9, poz. 174).

2.  Zniesienie w  art.  473  k.p.c. ograniczeń dopuszczalności przepro‑

wadzenia dowodu z  przesłuchania stron, ustanowionego w  art.  246
i  247  k.p.c. oraz w  art.  74 §  1  k.c., nie oznacza, że w  postępowa‑
niu z  zakresu prawa pracy i  ubezpieczeń społecznych zaniechanie
jego przeprowadzenia stanowi naruszenie art.  299  k.p.c. (wyrok SN
z 26.06.1998 r., I PKN 94/98, OSNAPiUS 1999/14, poz. 451).

3. Obowiązek przedstawienia dokumentu, przewidziany w  art.  248

§  1  k.p.c., dotyczy także notariusza i  obejmuje sporządzane przez
niego akty notarialne (uchwała SN z  18.11.2015  r., III  CZP  69/15,
LEX nr 1855345).

4. Uchwała całej Izby Cywilnej SN z  21.07.1954  r., I  CO  22/54

(OSN 1955/1, poz.  1), według której „pozorność czynności praw‑
nej stwierdzonej dokumentem może być udowodniona za pomocą
zeznań świadków i przesłuchania stron również między uczestnikami
tej czynności”, jest aktualna również pod rządem nowego Kodeksu
postępowania cywilnego (wyrok SN z  18.03.1966  r., II  CR  123/66,
OSNCP 1967/2, poz. 22).

5. Regulacje Kodeksu cywilnego co do formy pisemnej czynno‑

ści prawnej (art.  74–79  k.c.) mają zastosowanie dowodowe, lecz
jedynie w  stosunkach między uczestnikami czynności (wniosek
z art. 246 k.p.c.). Organy podatkowe – reprezentujące interesy fiskalne
państwa – są osobą trzecią w rozumieniu przepisów prawa cywilnego
i  na potrzeby zobowiązań podatkowych nie mogą posługiwać się
przepisami regulującymi wyłącznie stosunki między stronami czyn‑
ności prawnej (wyrok NSA z  11.04.1997  r., SA/Gd 3537/95, „Serwis
Podatkowy” 1999/4, s. 51).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

520 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

6.  W sprawie toczącej się między stronami umowy sprzedaży udziału

we współużytkowaniu wieczystym gruntu i współwłasności budynku
niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu ze świadków na okolicz‑
ność, że został nabyty inny udział niż określony w akcie notarialnym
(postanowienie SN z  7.01.1998  r., III  CKN  307/97, OSNC 1998/9,
poz. 135).

7.  Zakaz prowadzenia dowodu z zeznań świadków lub przesłuchania

stron (art. 247 k.p.c.) nie dotyczy okoliczności, które zdarzyły się po
spisaniu dokumentu (wyrok SN z 14.01.2000 r., I CKN 351/98, OSNC
2000/7–8, poz. 138).

8.  Przy zastrzeżeniu formy pisemnej ad probationem art.  246  k.p.c.

w  kwestii dopuszczalności dowodu z  zeznań świadków lub przesłu‑
chania stron odsyła (poza przypadkiem zagubienia lub zniszczenia
dokumentu) do kodeksu cywilnego. Art. 246 k.p.c. zatem nie stanowi
samodzielnej, wystarczającej podstawy do oceny, czy dopuszczalne
było w danej sprawie przeprowadzenie dowodu ze świadków lub prze‑
słuchania stron na fakt dokonania czynności, dla której przewidziana
jest forma pisemna dla celów dowodowych, gdyż ocenę tę można
prawidłowo przeprowadzić jedynie przy uwzględnieniu przesłanek
określonych w art. 74 k.c. (z uzasadnienia wyroku SN z 7.02.2001 r.,
V CKN 204/00, LEX nr 53122).

9.  Skoro jedną z  kumulatywnych przesłanek wyłączających dopusz‑

czalność prowadzenia dowodów osobowych z mocy art. 247 k.p.c. jest
doprowadzenie w ten sposób do obejścia przepisów o formie zastrze‑
żonej pod rygorem nieważności, oznacza to, że przepis ten może
znajdować zastosowanie jedynie przy badaniu treści takich czynności
prawnych, dla których dokonania wymagane jest z  mocy konkret‑
nego przepisu prawa materialnego zachowanie formy pisemnej, i  to
zastrzeżonej pod rygorem nieważności (wyrok SN z  22.03.2001  r.,
V CKN 260/00, LEX nr 52787).

10.  Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód prze‑

prowadzony przez sąd pierwszej instancji z  naruszeniem art.  74  k.c.
(wyrok SN z 8.05.2001 r., IV CKN 290/00, OSNC 2002/1, poz. 9).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe521

11.  Na tle art. 65 k.c. należy przyjąć kombinowaną metodę wykładni,

opartą na kryterium subiektywnym i  obiektywnym. Realizując tę
zasadę, należy brać pod uwagę nie tylko kontrowersyjny fragment
tekstu, lecz także inne postanowienia umowy, a zarazem uwzględnić
pozatekstowe okoliczności, np.  rokowania poprzedzające zawarcie
umowy, cele umowy, rozumienie tekstu, zachowanie stron. Dla usta‑
lenia pozatekstowego kontekstu umowy sąd może prowadzić także
dowód z  zeznań świadków i  z  przesłuchania stron i  nie sprzeciwia
się temu art.  247  k.p.c. (z  uzasadnienia wyroku SN z  29.01.2002  r.,
V CKN 679/00, LEX nr 54342).

12.  Art. 247 k.p.c. nie wyłącza dowodu z zeznań świadków lub z prze‑

słuchania stron, zmierzającego do wykładni oświadczenia woli zawar‑
tego w  dokumencie obejmującym czynność prawną (z  uzasadnienia
wyroku SN z 19.02.2003 r., V CKN 1843/00, LEX nr 83829).

4.2.5.  „Dowód z akt”

W znowelizowanym – na podstawie ustawy z 4.07.2019 r. – art. 224

§  2  k.p.c. zastąpiono sformułowanie „gdy ma być przeprowadzony
dowód z  akt” regulacją, zgodnie z  którą „można zamknąć rozprawę
również w przypadku, gdy ma jeszcze zostać przeprowadzony dowód
przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany, dowód z doku‑
mentu sporządzonego przez organ administracji publicznej lub znaj‑
dującego się w jego aktach albo dowód z dokumentu znajdującego się
w aktach sądowych lub komorniczych, a rozprawę co do tych dowo‑
dów sąd uzna za zbyteczną”. Jest to zmiana właściwa, bowiem prawu
procesowemu nie jest znany „dowód z  akt”. Jeśli dowód w  postaci
dokumentów załączonych w innych aktach zostanie przeprowadzony,
fakt ten powinien zostać odnotowany w  protokole rozprawy przez
ujawnienie treści dokumentów i  zapisów lub określenie kart akt, na
których one się znajdują.

W praktyce sądowej zdarzają się przypadki dokonywania przez sądy

ustaleń na podstawie dowodów osobowych (przesłuchanie stron, zezna‑
nia świadków, opinia biegłego) przeprowadzonych w  innej sprawie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

522 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

Jest to praktyka błędna i wręcz niedopuszczalna, dopóki bowiem sąd

rozpoznający sprawę nie dopuści tych dowodów i  nie przeprowadzi
ich we własnym zakresie, dopóty stanowią one tylko dowód z doku‑
mentów prywatnych załączonych do akt innej sprawy, a  więc tylko
dowód tego, że osoba w innej sprawie złożyła oświadczenie o okreś‑
lonej treści.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono uwagę, że doko-

nywanie ustaleń faktycznych na podstawie akt innej sprawy
stanowi uchybienie procesowe, a dokonanie przez sąd cywilny usta‑
leń wyłącznie na podstawie zeznań świadków zawartych w  aktach
dochodzenia pozostaje w  jaskrawej sprzeczności z  zasadą bezpo‑
średniości i  dlatego jest niedopuszczalne (wyrok SN z  29.03.1973  r.,
II  CR  75/73, LEX nr  7237), oraz że ograniczenie sądowego postę‑
powania dowodowego do przeprowadzenia dowodu wyłącznie z  akt
śledztwa toczącego się bez udziału stron procesu cywilnego przed
innym organem niż sąd i  nieuwzględnienie wniosków dowodowych
zgłoszonych przez strony w  trakcie cywilnego postępowania sądo‑
wego na okoliczności wyjaśniane w  śledztwie stanowi istotne naru‑
szenie obowiązującej w  postępowaniu cywilnym zasady bezpośred‑
niości (wyrok SN z 12.10.1972 r., II CR 388/72, LEX nr 7153).

4.2.6.  Zasada prymatu dowodu z dokumentu

nad innymi dowodami w postępowaniu w sprawach
gospodarczych

Przepis art.  45811  k.p.c. wyraża prymat dowodu z  dokumentu nad

innymi dowodami. Regulacja przyjęta w  tym przepisie, obowiązują‑
cym w postępowaniu w sprawach gospodarczych, stanowi odstępstwo
od zasady swobodnej oceny dowodów. Zgodnie z tym przepisem czyn‑
ność strony, w  szczególności oświadczenie woli lub wiedzy, z  którą
prawo łaczy nabycie, utratę lub zmianę uprawnienia strony w zakresie
danego stosunku prawnego, może być wykazana tylko dokumentem,
o którym mowa w art.773 k.c. (zob. uwagi w pkt 4.1.). Przewidziane
w  art.  45811  k.p.c. ograniczenie dowodowe dotyczy wyłącznie czyn‑
ności tej strony, która na dokonaną czynność (prawną, faktyczną) się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe523

powołuje i chce ją wykazać. Wszelkie zatem inne okoliczności sprawy

oraz czynności (prawne, faktyczne) strony przeciwnej nie są objęte
tym ograniczeniem. Przedłożone dowody z dokumentu w celu wyka‑
zania „czynności strony” podlegają ocenie według takich samych kry‑
teriów, jakie mają zastosowanie przy ocenie dowodu z  dokumentu.
Ograniczenia dowodowe ustanowione w  art.  45811  k.p.c. nie mają
zastosowania, jeżeli strona wykaże (udowodni), że nie może przed‑
stawić dokumentu z przyczyn od niej niezależnych.

4.3.  Dowód z zeznań świadków

4.3.1.  Zeznania złożone ustnie

Dowód z zeznań świadków, mimo że jest najmniej pewnym dowo‑

dem (ze względu na różny u  ludzi poziom zmysłów postrzegania
i pamięci, niekiedy złą wolę świadka, zainteresowanie wynikiem pro‑
cesu), należy do najczęściej wykorzystywanych w  praktyce sądowej
środków dowodowych. Zasadą jest, że świadek składa zeznania po
odebraniu od niego przyrzeczenia i  pouczeniu go o  znaczeniu tego
aktu (art.  266 §  3  k.p.c.). Świadek może zostać zwolniony z  obo‑
wiązku składania przyrzeczenia tylko przez sąd, jeśli wyrażą na to
zgodę strony; brak zgody stron powoduje, że od świadka należy ode‑
brać przyrzeczenie.

Sędziowie stosują różne metody przesłuchania; jedni – metodę spon‑

tanicznej wypowiedzi, która następuje po zapytaniu, „co świadkowi
wiadomo w  sprawie”, drudzy stosują metodę pytań kierunkowych
przewodniczącego, po których wyczerpaniu przewodniczący umoż‑
liwia stronom zadawanie pytań przesłuchiwanemu świadkowi, inni
z  kolei preferują tzw.  przesłuchanie krzyżowe, polegające na tym, że
co do określonego faktu świadek odpowiada na pytania zadawane na
przemian przez przewodniczącego (członków składu orzekającego)
oraz strony (ich pełnomocników). W  świetle art.  271 §  1  k.p.c. pra‑
widłowo przeprowadzone przesłuchanie powinno składać się z etapu
swobodnej wypowiedzi, po którym następuje etap pytań kierunko‑
wych zadawanych w  pierwszej kolejności przez przewodniczącego,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

524 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

następnie przez pozostałych członków składu orzekającego, a  na

końcu przez strony.

W toku przesłuchania sąd, strony oraz ich pełnomocnicy mogą zada‑

wać świadkom pytania kierunkowe – zmierzające do uzyskania od
świadka dodatkowych informacji, pominiętych w wypowiedzi spon‑
tanicznej, a  także pytania kontrolne, za pomocą których sprawdza
się wiarygodność zeznania. Przesłuchując świadka, należy zadbać
o  ustalenie źródła jego wiedzy o  faktach w  celu rozgraniczenia fak‑
tów, o  których świadkowi wiadomo z  własnych spostrzeżeń, i  tych,
o których wiadomo mu tylko ze słyszenia.

Świadkowi nie należy zadawać pytań sugerujących odpowiedź ani

też przedstawiać mu kilku możliwych wersji zdarzeń w celu potwier‑
dzenia lub zaprzeczenia jednej z  nich. Taki sposób zadawania pytań
powinien spotkać się z reakcją sądu, a jeśli jej brak, strona zaintere‑
sowana może żądać uchylenia przez sąd takiego pytania. Dowód
z  zeznań świadków ma służyć ustaleniu faktów, a  zatem należy mu
stawiać pytania o to, co mu wiadomo, z jakiego źródła, co widział, co
słyszał itp. Nie należy natomiast pytać świadka, „co sądzi o  danym
zachowaniu określonej osoby”, „jak ocenia dane zdarzenie”, „jaki jest
jego pogląd”. W  czasie składania zeznań ani przewodniczący, ani
żadna z osób przesłuchujących nie może ich komentować bądź przed‑
stawiać własnej oceny składanych zeznań. Przewodniczący powinien
zapewnić świadkowi warunki do swobodnej wypowiedzi, a  jeśli zaj‑
dzie potrzeba – ochronić przed udzielaniem odpowiedzi na zadawane
przez strony pytania niestosowne, dotyczące jego życia prywatnego,
a niemające znaczenia w sprawie, stawiane niekiedy tylko po to, aby
świadka speszyć lub ośmieszyć. Pytania takie powinny być uchylane
przez przewodniczącego z  urzędu lub na wniosek strony. Złożone
przez świadka zeznania powinny zostać mu odczytane.

4.3.2.  Zeznania złożone na piśmie

Nowością, wprowadzoną na podstawie ustawy z  4.07.2019  r., jest

możliwość złożenia zeznań świadka na piśmie (art.  2711  k.p.c.) oraz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe525

przesłuchanie świadka z  udziałem biegłego lekarza lub psychologa

(art.  2721  k.p.c.). Zgodnie z  art.  2711  k.p.c.: „Świadek składa zezna‑
nie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. W takim przypadku „świadek
składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadek
jest obowiązany złożyć tekst zeznania w  sądzie w  terminie wyzna‑
czonym przez sąd. Przepisy art. 165 § 2, art. 274 § 1 i art. 276 stosuje
się odpowiednio”. Spośród wielu bardzo kontrowersyjnych rozwiązań
wprowadzonych przez tę ustawę do przepisów Kodeksu postępowa‑
nia cywilnego rozwiązanie polegające na możliwości składania przez
świadka zeznań na piśmie ocenić należy szczególnie krytycznie. Usta‑
wodawca, poza lakoniczną regulacją w  art.  2711  k.p.c. i  odesłaniem
do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących jedynie skut‑
ków nadania przesyłki w placówce operatora pocztowego wyznaczo‑
nego (art. 165 § 2), a także sankcji, jakie sąd może zastosować wobec
świadka w  razie niewykonania zobowiązania do złożenia zeznań na
piśmie (art.  274 §  1 oraz art.  276), nie uregulował istotnych kwestii
dotyczących chociażby sposobu przeprowadzenia dowodu, możliwo‑
ści weryfikowania, czy osoba podpisana pod oświadczeniem jest jego
autorem, a także wielu innych, które z punktu widzenia mocy dowo‑
dowej zeznań świadka na piśmie mają zasadnicze znaczenie.

Wprowadzenie możliwości przeprowadzenia dowodu z  zeznań

świadka na piśmie oznacza odejście od zasady bezpośredniości, powo‑
dując m.in. wyeliminowanie elementu zaskoczenia świadka w trakcie
przesłuchania pytaniami, których się nie spodziewał, a które sprzyja‑
łyby weryfikacji jego zeznań oraz dokonania właściwej oceny udzie‑
lanych przez niego odpowiedzi. Dlatego za niedopuszczalne należy
uznać poprzestanie na zeznaniu pisemnym świadka, gdyby ten spo‑
sób przepro­wadzenia dowodu naruszał tę zasadę oraz zasadę kontra‑
dyktoryjności. Przepis art.  2711  k.p.c., jako wyjątkowy i  szczególny,
powinien być stosowany tylko wtedy, gdy sąd dysponuje materiałem,
w  świetle którego można założyć, że zeznania świadka na piśmie
mogą tylko potwierdzić okoliczność, wynikającą z tego materiału.

Złożenie zeznań na piśmie stwarza:

1) możliwość fabrykowania zeznań świadka i pozostawia ten dowód
poza kontrolą sądu,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

526 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

2) ryzyko wpływu stron na treść zeznań świadka, zwłaszcza że kon‑

takty stron ze świadkiem są nie tylko dopuszczalne, ale w pew‑
nym zakresie nawet obligatoryjne (art. 2421 k.p.c.),
3) możliwość konsultowania odpowiedzi na pytania przesłane
świadkom zgłoszonym przez stronę.

Sąd i  strony, po złożeniu zeznań na piśmie, nie powinni być pozba‑

wieni możliwości zadawania świadkowi pytań uzupełniających nawet,
gdy pisemne zeznania są wyczerpujące i  stanowią odpowiedzi na
pytania wcześniej przygotowane przez sąd i  strony. Gdyby miało to
powodować konieczność ponownego złożenia zeznań na piśmie, taki
sposób przeprowadzenia dowodu z  zeznań świadka byłby nieracjo‑
nalny, nie sprzyjałby bowiem przyspieszeniu postępowania, lecz prze‑
ciwnie – powodowałby jego wydłużenie. W istocie przeprowadzanie
dowodu z zeznań świadka wydaje się, że znajdzie zastosowanie tylko
w  przypadku zeznań dotyczących faktu (faktów), niewymagającego
szerokiego opisu, znanego większej liczbie świadków niezaintereso‑
wanych sprawą czy też składanych tylko w  celu uszczegółowienia
zdarzenia (faktu), potwierdzonego innym materiałem zgromadzo‑
nym w sprawie (np. opis wypadku drogowego).

Zeznania na piśmie powinny być podpisane przez świadka, nie

wystarcza bowiem przewidziane w  art.  2711  k.p.c. podpisanie treści
przyrzeczenia. Wyznaczony świadkowi termin na złożenie tekstu
zeznań ma charakter terminu sądowego, a  zatem może zostać prze‑
dłużony lub skrócony zgodnie z  art.  166  k.p.c. Mimo braku regula‑
cji należy przyjąć, że zeznanie świadka złożone na piśmie powinno
zawierać informacje, jakie świadek podaje sądowi, gdy jest przesłu‑
chiwany (wiek, zawód, stosunek do stron, informacja o karalności za
składanie fałszywych zeznań).

Złożenie zeznań świadka na piśmie jest możliwe, jeżeli wynika to

z postanowienia sądu (art. 236) albo planu rozprawy (art. 2059 § 1).
Zeznania świadków na piśmie sporządzone z własnej inicjatywy stron
mogą być traktowane tylko jako dokumenty prywatne. Sąd może
dopuścić zeznania świadka na piśmie w  ramach zabezpieczenia
dowodu (art. 310 i n.). Jest to uzasadnione zwłaszcza w sytuacji, gdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe527

ze względu na stan zdrowia świadka można mieć obawy, czy uda się
go przesłuchać w toku postępowania.

Wybór formy przeprowadzenia dowodu z zeznań świadka należy do

sądu, wnioski stron w tym zakresie nie są dla sądu wiążące. W posta‑
nowieniu o  dopuszczeniu dowodu sąd oznacza środek dowodowy
(art.  236 §  1  k.p.c.). Postanowienia dowodowe są niezaskarżalne,
można je kwestionować jedynie w  ramach art.  380  k.p.c., zgodnie
z którym sąd drugiej instancji na wniosek strony rozpoznaje również
te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskar‑
żeniu w drodze zażalenia, a  miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
Skuteczny może okazać się zarzut apelacyjny w  sytuacji, gdy strona
wnosiła o ustne przesłuchanie świadka, a sąd postanowił dopuścić ten
dowód na piśmie, nadając temu dowodowi moc kwestionowaną przez
stronę. Szerzej odnośnie do postanowienia dowodowego oraz sto-
sowania art. 162 k.p.c. w tym zakresie, zob. rozdział III pkt 2.3.7.
i 2.3.8.

Rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron zawiera plan

rozprawy, zastępując w  tym zakresie postanowienia dowodowe
(art. 2059 k.p.c.). Na etapie poprzedzającym sporządzenie planu roz‑
prawy (posiedzenie przygotowawcze) strony mogą uzgodnić formę,
w  jakiej świadkowie złożą zeznania. Spór w  tym zakresie rozstrzyga
przewodniczący (art. 20510 k.p.c.).

4.3.3.  Dowód z zeznań świadków w postępowaniu

w sprawach gospodarczych

Przyjęty przez ustawodawcę w  postępowaniu odrębnym w  sprawach

gospodarczych prymat dowodu z  dokumentu nad innymi dowodami
został wyrażony nie tylko w art. 45811 k.p.c. (zob. uwagi w pkt 4.2.6.),
lecz także w  art.  45810  k.p.c. Regulacja przyjęta w  tym przepisie, sta‑
nowiącym, że dowód z  zeznań świadków sąd może dopuścić jedynie
wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków lub w  ich braku pozo‑
stały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, dotyczy
zeznań składnych w  obu formach przewidzianych przepisami, a  więc
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

528 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

zarówno ustnej, jak i pisemnej. Użyta w przepisie formuła „sąd może

dopuścić jedynie wtedy”, wyklucza swobodę działania sądu w  oma‑
wianym zakresie. W  istocie oznacza bezwzględne niedopuszczenie
dowodu z  zeznań świadków, jeżeli fakty, o  których mieliby zeznawać,
mogą być wyjaśnione innymi środkami dowodowymi (nie dotyczy to
dowodu z przesłuchania stron, który ma charakter dowodu subsydiar‑
nego). Gdy po wyczerpaniu tych środków lub w ich braku fakty istotne
dla rozstrzygnięcia sprawy pozostały niewyjaśnione, przeprowadzenie
dowodu z zeznań świadków dopiero wtedy jest usprawiedliwione.

  Wybrane orzeczenia

1.  Współuczestnik materialny niebędący współuczestnikiem jedno‑

litym (art. 72 § 1 pkt 1 i art. 73 § 2 k.p.c.) może być przesłuchany co
do kwestii spornych dotyczących stosunku prawnego między stroną
przeciwną a  drugim współuczestnikiem tylko jako świadek (wyrok
SN z 30.01.1970 r., I PR 116/69, LEX nr 695031).

2.  Kodeks postępowania cywilnego nie wyłącza możliwości konfron‑

towania świadków ze stronami. Wprawdzie w myśl art. 272 k.p.c. tylko
świadkowie mogą być konfrontowani, jednakże do przesłuchania
stron stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjąt‑
kiem przepisów o  środkach przymusowych (art.  304  k.p.c.). Skoro
zatem można konfrontować świadków, można również konfronto‑
wać świadków ze stronami (wyrok SN z  26.02.1970  r., II  CR  10/70,
LEX nr 6681).

3.  Świadkowi przysługuje zażalenie na postanowienie sądu odmawia‑

jące przyznania należności związanych ze stawiennictwem na wezwa‑
nie sądu (uchwała SN z 6.12.1988 r., III CZP 95/88, OSNCP 1989/12,
poz. 203).

4. Mając jasność co do oceny dowodów, sąd nie musi dokonywać

konfrontacji świadków. Zgodnie przy tym z art. 272 k.p.c. zarządzenie
takiej konfrontacji jest prawem, a  nie obowiązkiem sądu (z  uzasad‑
nienia wyroku SN z 10.01.2002 r., II CKN 473/99, LEX nr 53137).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe529

5. Przepis art.  247  k.p.c. reguluje jedynie kwestię dopuszczalności

przeprowadzenia określonych dowodów, a  nie zawiera określenia
reguł czy kryteriów dokonywania ich oceny (wyrok SN z 3.06.2002 r.,
III KKN 342/99, Prok. i Pr. 2003/5, poz. 2 – dodatek).

4.4.  Dowód z opinii biegłego

W  wypadkach, w  których w  celu wyjaś­nienia okoliczności faktycz‑

nych sprawy potrzebne są wiadomości specjalne, sąd – po wysłu‑
chaniu wniosków stron – może powołać jednego lub kilku biegłych
w  celu zasięgnięcia ich opinii. Biegli, w  odróżnieniu od świadków,
nie komunikują sądowi swej wiedzy i spostrzeżeń o faktach istotnych
dla rozstrzygnięcia sprawy, lecz – wykorzystując posiadane wiado‑
mości specjalne, a więc wiedzę zawodową lub naukową wykraczającą
poza zasób wiadomości posiadanych przez przeciętnie inteligentnego
i wykształconego człowieka – przedstawiają opinię w celu ułatwienia
sądowi oceny faktów objętych treścią zebranego materiału.

Używając pewnego uproszczenia i skrótu, można stwierdzić, że o ile

świadkowie zeznają o faktach, o tyle biegli fakty te oceniają z punktu
widzenia posiadanej wiedzy specjalistycznej. Nierzadko jednak samo
ustalenie faktu wymaga wiedzy specjalistycznej, np.  u  poszkodowa‑
nego w  wypadku drogowym stan zdrowia, będący przecież okreś‑
lonym stanem faktycznym, stwierdzić (ustalić) może tylko osoba
mająca specjalistyczną wiedzę medyczną, a  więc biegły lekarz.
W  podanym przykładzie zwykle opinia biegłego składa się z  części
stanowiącej opis faktów, których ustalenie nie wymaga wiadomości
specjalnych (np.  przebieg leczenia w  szpitalu, wyniki badań, liczba
przeprowadzonych operacji i  zabiegów), oraz z  części, w  której bie‑
gły – odwołując się do zebranego w sprawie materiału oraz własnych
badań – formułuje opinię i wskazuje na fakty, które mógł ustalić tylko
dlatego, że ma wiadomości specjalne (diagnoza lekarska). Podstawą
ustalenia przez sąd faktów wskazanych przez biegłego w  pierwszej
części opinii nie może być dowód z tej opinii, lecz mogą być nią inne
dowody, np.  dokumenty (zaświadczenia szpitalne), zeznania świad‑
ków i  poszkodowanego, natomiast podstawę ustaleń, którymi objęte
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

530 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

będą fakty wskazane w drugiej części opinii, będzie stanowić dowód

z  tej opinii, są to bowiem fakty, które mógł stwierdzić tylko biegły
na podstawie posiadanej wiedzy specjalistycznej. Rozdzielenie przez
sąd – przy konstruowaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia – oby‑
dwu rodzajów faktów, ustalanych z wykorzystaniem środków dowo‑
dowych o  zupełnie odmiennym charakterze, jest niezwykle istotne.
Nieprzestrzeganie tej podstawowej reguły postępowania dowodo‑
wego uzasadnia sformułowanie w apelacji zarzutu dokonania ustaleń
za pomocą niewłaściwych środków dowodowych.

W judykaturze należy uznać za utrwalone – z uwzględnieniem

przedstawionych uwag – stanowisko, że biegły nie może wyrę‑
czać sądu w  wyjaśnieniu rzeczywistej treści stosunków faktycznych
oraz że nie jest dopuszczalne powoływanie biegłego w celu ustalenia
jego własnych spostrzeżeń o faktach. Fakty istotne dla rozstrzygnięcia
sprawy sąd ustala na podstawie innych dowodów (z  dokumentów,
z  zeznań świadków, z  przesłuchania stron). Opinia biegłego ma na
celu ułatwienie sądowi należytej oceny zebranego w  sprawie mate‑
riału wtedy, gdy potrzebne są do tego wiadomości specjalne, nie
może natomiast sama być źródłem materiału faktycznego sprawy
ani tym bardziej stanowić podstawy ustalenia okoliczności będących
przedmiotem oceny biegłego (wyrok SN z 11.07.1969 r., I CR 140/69,
OSNCP 1970/5, poz. 85).

Nie mogą zatem być uznane za dowód w  sprawie wypowiedzi bie‑

głego wykraczające zarówno poza zakres udzielonego mu przez sąd
zlecenia, jak i  poza ustawowo określone jego zadania. Sąd więc nie
jest związany opinią biegłego w  zakresie jego wypowiedzi co do –
zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji sądu – kwestii ustalenia
i oceny faktów oraz sposobu rozstrzygnięcia sprawy.

Dowód z opinii biegłego sąd może dopuścić także na posiedzeniu nie‑

jawnym, po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich
wyboru (art.  279  k.p.c.). „Wysłuchanie” należy interpretować jako
umożliwienie stronom zgłoszenia stosownych wniosków nie tylko
ustnie na rozprawie, ale także w pismach procesowych. We wniosku
o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego należy sformułować tezę
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe531

dowodową na tyle precyzyjną, aby nie było wątpliwości, w  jakim

zakresie biegły ma wyrazić opinię. Najczęściej teza dowodowa przy‑
biera formę pytań, na które biegły ma obowiązek udzielić odpowiedzi,
odpowiednio je uzasadniając. Brak precyzji w tezie wniosku dowodo‑
wego może spowodować nawet jego oddalenie. Zaakceptowanie przez
sąd wadliwie sformułowanej tezy dowodowej przez jej przeniesienie
do postanowienia o  dopuszczeniu dowodu z  opinii biegłego często
powoduje, że biegli wykraczają poza zakres swych kompetencji. Oko‑
liczność ta może stanowić podstawę kwestionowania przydatności
takiej opinii jako dowodu w  sprawie. Dowód z  opinii biegłego ze
względu na składnik w postaci wiadomości specjalnych jest dowodem
tego rodzaju, iż nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową,
np.  przesłuchaniem świadka. W  wyjątkowych okolicznościach, gdy
bez przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego nie jest możliwe pra‑
widłowe rozstrzygnięcie sprawy, sąd orzekający może dopuścić taki
dowód z urzędu (art. 232 zdanie drugie k.p.c.), także wtedy, gdy obie
strony są reprezentowane przez zawodowych pełnomocników proce‑
sowych (wyrok SN z 7.03.2013 r., II CSK 422/12, LEX nr 1314390).

Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron – czy to

w  toku procesu, czy jeszcze przed jego wszczęciem – należy
traktować w razie przyjęcia ich przez sąd orzekający jako wyjaśnienie
stanowisk stron. Oparcie rozstrzygnięcia na prywatnych ekspertyzach
jest naruszeniem przepisów kodeksu, które regulują zasady przepro‑
wadzenia dowodu z opinii biegłego.

Nie może być traktowana jako dowód w procesie także opinia biegłego
sądowego sporządzona na piśmie na zlecenie strony i złożona do akt
sądowych, gdy sąd nie wydał uprzednio postanowienia w przedmio‑
cie dopuszczenia tego dowodu, nie wyznaczył biegłego i nie zakreś­lił
mu przedmiotu oraz granic, w  jakich ma się on wypowiedzieć. Nie
ma charakteru dowodu z  opinii biegłego także pisemna opinia bie-
głego złożona do akt innej sprawy. Opinię taką traktować należy
jako dowód z dokumentu prywatnego (por. wyrok SN z 9.11.2011 r.,
II CNP 23/11, LEX nr 1110965), chyba że sąd dopuści dowód z opi‑
nii tego biegłego i zażąda złożenia jej do akt rozpoznawanej sprawy,
a ponadto biegły ustnie ją potwierdzi. Po spełnieniu tych warunków
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

532 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

opinia wydana w innej sprawie będzie jednocześnie dowodem z opi‑

nii biegłego w rozpoznawanej sprawie

Biegły powinien zostać wezwany na rozprawę w celu ustnego wyjaś­

nienia opinii złożonej na piśmie (art. 286 k.p.c.).

W  orzecznictwie art.  286  k.p.c. został zinterpretowany w  ten

sposób, że sąd ma obowiązek wezwać biegłego na posiedze‑
nie sądu nawet wtedy, gdy – zdaniem sądu – sprawa nie wymaga
ustnego wyjaś­nienia ani też nie nasuwa się potrzeba żądania opinii
dodatkowej. Zaniedbanie tego obowiązku jest istotnym uchybie‑
niem procesowym, naruszającym zasadę bezpośredniości i  ustności
postępowania (orzeczenia SN: z  17.12.1954  r., II  C  953/53, niepubl.;
z  5.04.1956  r., 3 Cr  178/55, niepubl.; wyroki SN: z  24.05.1963  r.,
II  Cr  532/62, LEX nr  1672078; z  15.02.1958  r., 1 Cr  392/57, LEX
nr  1634657; z  14.03.1975  r., II  CR  34/75, LEX nr  7673). Po zmia-
nie art. 286 k.p.c., dokonanej przez ustawę z 4.07.2019 r., przyto-
czona wykładnia tego przepisu jest nieaktualna. Według nowego
brzmienia art. 286 k.p.c. sąd może zażądać uzupełnienia opinii lub
jej wyjaś­nienia niekoniecznie w  formie ustnej, dopuszczalna jest
także forma pisemna.

Sąd Najwyższy w  wyroku z  29.09.2010  r., V  CSK  29/10 (Biul. SN

2011/1, s. 9) uznał, że złożenie przez biegłego przyrzeczenia dopiero
po złożeniu opinii na piśmie, ale przed zakończeniem czynności bie‑
głego w  danej sprawie, nie dyskwalifikuje złożonej opinii, chyba że
po akcie przyrzeczenia biegły odstąpi od zawartych w niej wniosków
(art. 282 § 1 k.p.c.).

Szerzej na temat dowodu z  opinii biegłego – zob.  Metodyka..., roz‑

dział XVII pkt 6.2.4.

4.5.  Dowód z oględzin

Przedmiotem oględzin może być osoba, rzecz ruchoma lub nieru‑
choma, a  także „miejsce”, np.  miejsce wypadku. Oględziny osoby
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe533

mogą się odbyć tylko za jej zgodą (art. 298 k.p.c.). Dowód z oględzin

powinien zostać przeprowadzony tak jak każdy inny dowód, po wyda‑
niu przez sąd postanowienia o  jego dopuszczeniu (art.  236  k.p.c.),
w  którym sąd „zarządzi oględziny bez udziału lub z  udziałem bie‑
głych”, a jeśli zachodzi taka potrzeba, to także „w połączeniu z prze‑
słuchaniem świadków”. Przesłuchując świadka, sąd powinien stosować
przepisy o dowodzie z zeznań świadka [„Sąd postanowił: 1) dopuścić
dowód z  oględzin miejsca, w  którym powód został potrącony pod‑
czas wypadku samochodowego spowodowanego przez pozwanego,
2)  zarządzić oględziny z  udziałem biegłego do spraw ruchu drogo‑
wego, 3) dopuścić dowód z zeznań świadka Stefana Prawdomównego
na okoliczność sposobu poruszania się powoda bezpośrednio przed
wypadkiem i przesłuchać świadka w czasie przeprowadzania dowodu
z  oględzin”]. Według art.  208 §  1 pkt  5 przewodniczący w  ramach
zarządzenia mającego na celu przygotowanie rozprawy może zażą‑
dać przedstawienia przedmiotu oględzin, natomiast art. 208 § 2 k.p.c.
stanowi, że „w  razie koniecznej potrzeby może zarządzić oględziny
jeszcze przed rozprawą”. „Konieczna potrzeba” może wynikać z  nie‑
bezpieczeństwa niemożności lub bezskuteczności późniejszego ich
przeprowadzenia. Przewodniczący wydaje zarządzenie przed roz‑
prawą na podstawie twierdzeń pozwu oraz innych pism procesowych,
oceniając potrzebę ich wydania ze względu na okoliczności sprawy
(por. postanowienie SN z 16.09.1971 r., II CZ 114/71, OSNCP 1972/2,
poz.  39). Jednakże samo przeprowadzenie oględzin powinno odbyć
się zgodnie z  art.  292–298  k.p.c. Oględziny są jedynym dowodem,
który może być przeprowadzony przed rozprawą bez korzystania
z  przepisów regulujących postępowanie o  zabezpieczenie dowodów
(por. pkt 5 niniejszego rozdziału).

W  praktyce sądowej dowód z  oględzin nieruchomości jest najczę‑

ściej wykorzystywany w  rozpoznawanych w  postępowaniu nie‑
procesowym sprawach o  ustanowienie drogi koniecznej. Zgodnie
z  art.  626 §  2  k.p.c. przed wydaniem postanowienia o  ustanowieniu
drogi koniecznej sąd powinien przeprowadzić dowód z oględzin nie‑
ruchomości. Od zasady tej może odstąpić tylko wtedy, gdy okolicz‑
ności istotne dla wytyczenia drogi koniecznej są niesporne i niewąt‑
pliwe albo gdy przeprowadzenie dowodu z  innych przyczyn nie jest
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

534 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

potrzebne (np.  z  wniosku wynika brak uprawnienia wnioskodawcy

– art.  514 §  2  k.p.c. albo z  przedstawionych dokumentów wynika,
że żądanie jest oczywiście bezzasadne). Z  przeprowadzenia oględzin
sporządza się protokół.

4.6.  Dowód z grupowego badania krwi

Dowód z  grupowego badania krwi ma zastosowanie przede wszyst‑

kim w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie
lub zaprzeczenie macierzyństwa. Celem tego dowodu jest wykazanie,
że dany mężczyzna nie jest ojcem lub że dana kobieta nie jest matką
danej osoby. Dowód ten nie pozwala na pozytywne ustalenie, że dana
osoba pochodzi od danego mężczyzny lub danej kobiety. Przeprowa‑
dzając dowód z  grupowego badania krwi, sąd stosuje art.  307  k.p.c.
oraz odpowiednio przepisy o dowodzie z opinii biegłego. Zastosowa‑
nie będą miały art. 289–291 k.p.c.

  Wybrane orzeczenia

1.  Wprawdzie dowód z grupowego badania krwi wykluczający ojco‑

stwo męża matki musi mieć w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa decy‑
dujące znaczenie, jednakże materiał dowodowy zebrany w  sprawie
powinien służyć sądowi do oceny, czy wynik tego dowodu nie nasuwa
wątpliwości i czy z tego względu nie zachodzi potrzeba ponowienia go
z  urzędu bądź też na wniosek strony. Takimi okolicznościami mają‑
cymi istotne znaczenie w sprawie jest np. ustalenie, kiedy małżonko‑
wie rozpoczęli współżycie oraz czy poród nastąpił w okresie wskazu‑
jącym na możność pochodzenia dziecka z tego obcowania (wyrok SN
z 18.12.1973 r., II CR 715/73, Biul. SN 1974/2, poz. 23).

2.  Jeżeli w sprawie o ustalenie ojcostwa dowód z przesłuchania stron

wskazuje na to, że pozwany w  okresie koncepcyjnym obcował cie‑
leśnie z  matką dziecka i  jeżeli z  pozostałego materiału procesowego
nie wynika, aby matka dziecka obcowała cieleśnie w  tym okresie
z  innym mężczyzną, a  dowód z  grupowego badania krwi wykluczył
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe535

ojcostwo pozwanego, należy w  zasadzie uwzględnić wniosek strony

powodowej o  powtórzenie dowodu z  grupowego badania krwi, nie
uzależniając powtórzenia od zgłoszenia konkretnych zarzutów kwe‑
stionujących prawidłowość przeprowadzenia tego dowodu (wyrok SN
z 17.12.1973 r., III CRN 303/73, LEX nr 7371).

3. Jeżeli w  procesie o  zaprzeczenie ojcostwa dowód z  grupowego

badania krwi wykluczył ojcostwo męża matki w  stosunku do jej
dziecka, sąd nie może odmówić ponownego przeprowadzenia tego
dowodu w razie wykazania przez matkę, że w krótkim okresie przed
pobraniem od niej krwi celem badania dokonano jej przetoczenia
różnej grupowo krwi (wyrok SN z  7.04.1975  r., II  CR  82/75, LEX
nr 7683).

4.  Wyniki badań antropologicznych nie dostarczają dowodu pozwa‑

lającego na wykluczenie ojcostwa i  sprowadzają się do określenia
przypuszczalnego stopnia prawdopodobieństwa ojcostwa, co może
być przydatne w procesie o ustalenie ojcostwa, ale nie wywiera żad‑
nego wpływu na wynik sprawy o  zaprzeczenie ojcostwa (wyrok SN
z 23.05.1975 r., I CR 264/75, LEX nr 7706).

5. Por. także uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyż‑

szego z 9.06.1976 r., II CZP 46/75 (OSNCP 1976/9, poz. 184) stano‑
wiącą zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny.

6. Zgodnie z  utrwalonym w  orzecznictwie poglądem, opartym na

wynikach badań naukowych z  zakresu biologii i  medycyny, dowód
z  antropologicznego badania nie daje całkowitej pewności co do
pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny, a  pewność w  celu
uwzględnienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa jest bezwzględnie
wymagana. Zgodnie bowiem z  art.  67  k.r.o. tylko oczywiste niepo‑
dobieństwo ojcostwa może stanowić podstawę do obalenia domnie‑
mania, że mąż matki jest ojcem jej dziecka (art.  62  k.r.o.; wyrok SN
z 3.03.1978 r., I CR 51/78, LEX nr 8078).

7.  Wdrożenie do praktyki sądowej w  sprawach o  ustalenie ojcostwa

– w  miarę rozwoju nauk biologicznych – środków dowodowych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

536 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

o charakterze przyrodniczym (badanie kodu genetycznego DNA) nie

może prowadzić do naruszenia zasad procesowych przez ogranicze‑
nie zakresu postępowania dowodowego i  sędziowskiej oceny dowo‑
dów. Rozstrzygające znaczenie nowego środka dowodowego nie zwal‑
nia sądu od obowiązku oceny całokształtu materiału dowodowego
w ramach art. 233 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 16.02.1994 r., II CRN 176/93,
OSNCP 1994/10, poz. 197).

8.  Wprawdzie Kodeks postępowania cywilnego nie ustanawia hierar‑

chii dowodów (art. 244–309 k.p.c.), ponieważ żaden dowód nie wiąże
sądu i  podlega swobodnej ocenie sędziowskiej (art.  233 §  1  k.p.c.),
jednakże dowód przyrodniczy z  badania kodu genetycznego DNA
(art.  309  k.p.c.), którego wyniki wykluczają ojcostwo domniema‑
nego ojca, ma szczególny walor dowodowy w  sprawach o  ustalenie
pochodzenia dziecka i  zwykle należy go uważać za bardziej pewny
od dowodów osobowych (zeznań świadków, zeznań stron; wyrok SN
z 14.01.1998 r., I CKN 412/97, LEX nr 78429).

9.  Dowód z badania DNA pozwala nie tylko wykluczyć ojcostwo, ale
może być także pozytywnym dowodem okoliczności stwarzających
domniemanie ojcostwa z art. 85 § 1 k.r.o. (wyrok SN z 10.11.1999 r.,
I CKN 885/99, OSNC 2000/5, poz. 96).

10.  Na wynik badania kodu genetycznego DNA miałoby wpływ jedy‑

nie przetoczenie krwi w  ostatnich trzech miesiącach lub przeszcze‑
pienie szpiku, co w  sprawie nie miało miejsca. Natomiast dowód
z  badania antropologicznego mógłby być przeprowadzony w  sytu‑
acji, gdyby chodziło o  ocenę niejednolitego materiału dowodowego
(postanowienie SN z 10.01.2000 r., III CKN 1025/99, LEX nr 51628).

4.7.  Dowód z przyrządów utrwalających albo

przenoszących obrazy lub dźwięki
Sąd może dopuścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, pla‑
nów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów
utrwalających albo przenoszących obrazy i  dźwięki (art.  308  k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe537

W  zależności od natury dowodu sąd, przeprowadzając go, stosuje

odpowiednio przepisy o  dowodzie z  oględzin (dotyczących planów,
rysunków, filmów, telewizji) oraz o dowodzie z dokumentów.

Kodeks postępowania cywilnego reguluje bezpośrednio tylko

niektóre kwestie związane z  dowodem z  taśmy magnetofonowej
(taśmy dźwiękowej). Poza dopuszczalnością tego środka dowodo‑
wego, w art. 308 k.p.c. normuje reguły mające zastosowanie do spo‑
sobu przeprowadzenia tego dowodu. Przepisy Kodeksu postępowania
cywilnego, odnoszące się do oględzin, należy mieć na względzie, gdy
chodzi o kontrolę i ocenę stanu taśmy magnetofonowej w celu ustale‑
nia, czy nie była preparowana, tzn. czy nie jest przecinana i łączona,
czy stanowi ona taśmę, na której nastąpiło nagranie, czy chodzi
o taśmę, na którą dźwięki zarejestrowane nagrano pierwotnie. Nato‑
miast do samej treści taśmy, tj. zapisu zarejestrowanego na niej, mają
odpowiednie zastosowanie przepisy o  dokumentach, stosownie do
ich charakteru. Walor dowodowy treści taśmy magnetofonowej zależy
od stanu taśmy (oceny jej w wyniku oględzin) i od treści zapisu, oko‑
liczności i  celów nagrania osoby, która dokonała zapisu. W  każdym
razie powinny być wyjaśnione okoliczności – przy pomocy dowodu
z  zeznań świadków lub z  przesłuchania stron – w  jakich nagranie
zostało dokonane i  cel tego nagrania, jeżeli jedna ze stron przedsta‑
wia taśmę dźwiękową jako dowód na niekorzyść strony przeciwnej.
Dowód z  taśmy magnetofonowej wymaga, jak każdy zresztą inny
dowód, wnikliwej i krytycznej oceny (por. wyrok SN z 10.01.1975 r.,
II CR 752/74, LEX nr 7641).

Sąd cywilny powinien zwrócić uwagę na to, czy zgodę na przedsta‑

wienie w sądzie taśmy, filmu, zdjęcia wyraziła osoba, której postać lub
głos został w taki sposób utrwalony (art. 14 ust. 1 pr. pras.). Kolizja
interesów autora materiału i osoby, której on dotyczy, w sytuacji gdy
jeden z  podmiotów zgłasza sprzeciw, może uzasadniać wykluczenie
dowodu. Zgoda sądu na odsłuchanie taśmy, płyty, odczytanie ory‑
ginału publikacji prasowej nie może być substytutem zgody osób,
o  których była mowa. Nie mogą być dowodami uzyskane podstęp‑
nie zeznania, nagranie na taśmie, dokument czy przedmiot oględzin
wydany w  błędnym przekonaniu, że czyni się to w  innym celu niż
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

538 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

przedstawienie jako dowód. Działania podstępne nie tylko naru‑

szają nietykalność psychiczną człowieka, ale mogą też prowadzić do
pogwałcenia prawa do tajemnicy korespondencji, np. podanie się za
adresata listu kierowanego do innej osoby, nietykalności mieszkania,
np. zainstalowanie podsłuchu, dóbr osobistych, np. ujawnienie ośmie‑
szających zdjęć, nagrań.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego

pod wpływem groźby lub podstępu powoduje, że oświadczenie takie
traktuje się jako niebyłe, a  dokument, w  którym było zawarte, traci
moc dowodową (z wyjątkiem spraw, w których sąd rozstrzyga spory
dotyczące wad oświadczenia woli – art. 87, 88 k.c.).

Sąd powinien odrzucić dowody uzyskane za pomocą obietnicy, której

spełnienie stanowiłoby naruszenie prawa, np.  udzielenie korzy‑
ści majątkowej w  zamian za zainstalowanie podsłuchu, za wydanie
dokumentu urzędowego o  pożądanej treści, sporządzenie opinii.
Sprzeczne z prawem jest podsłuchiwanie i utrwalanie rozmów przez
osoby prywatne, niezależnie od środka ich przekazu. Sąd nie powi‑
nien dopuścić dowodu ze świadków, którzy informacje o  spornych
faktach uzyskali dzięki podsłuchiwaniu prywatnych konwersacji
osób (także w miejscu pracy), chyba że ich głosy, zachowanie można
było usłyszeć lub dostrzec poza mieszkaniem albo w miejscu dostęp‑
nym dla osób z  zewnątrz, np.  na ulicy, przed domem. Z  prawem
do prywatności nie licuje zdobywanie środków dowodowych przy
pomocy prywatnych detektywów, konfidentów. Zob.  A.  Laskowska,
Dowody w postępowaniu cywilnym uzyskane w sposób sprzeczny z pra‑
wem, PiP 2003/12, s.  88. Szerzej zob.  A.  Skorupka, Dopuszczalność
dowodu sprzecznego z  prawem w  sądowym postępowaniu cywilnym,
Warszawa 2018.

W  wyroku z  22.04.2016  r., II  CSK  478/15 (OSNC-ZD 2018/A,

poz.  7), Sąd Najwyższy stwierdził, że w  postępowaniu cywilnym
niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu z  nagrań uzyskanych
w  sposób przestępczy, z  naruszeniem art.  267  k.k. Nie jest nato-
miast wyłączone wykorzystanie dowodu z  niebędącego wyni-
kiem przestępstwa nagrania utrwalającego rozmowę, w  której
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe539

uczestniczy nagrywający. W  uzasadnieniu tego orzeczenia wskazał

m.in., że dowód z  nagrania bez zgody jednego z  uczestników roz‑
mowy może dyskwalifikować okoliczności, w jakich nastąpiło nagra‑
nie, jeżeli wskazują one jednoznacznie na poważne naruszenie zasad
współżycia społecznego, np.  przez naganne wykorzystanie trudnego
położenia, stanu psychicznego lub psychofizycznego osoby, z  którą
rozmowa była prowadzona. Wyrażenie przez osoby nagrane zgody na
wykorzystanie nagrania w  celach dowodowych przed sądem cywil‑
nym usuwa zazwyczaj przeszkodę, jaką stanowi nielegalne pozyska‑
nie nagrania. Brak takiej zgody wymaga przeprowadzenia oceny, czy
dowód – ze względu na swoją treść i  sposób uzyskania – nie naru‑
sza konstytucyjnie gwarantowanego (art.  47 Konstytucji  RP) prawa
do prywatności osoby nagranej, a  jeżeli tak, to czy naruszenie tego
prawa może znaleźć uzasadnienie w potrzebie zapewnienia innej oso‑
bie prawa do sprawiedliwego procesu (art. 45 Konstytucji RP).

4.8.  Dowód z innych środków

Z art. 309 k.p.c. wynika, że podany w Kodeksie postępowania cywil‑

nego katalog środków dowodowych nie jest zamknięty. Do innych
środków dowodowych należy zaliczyć dowody przyrodnicze: z bada‑
nia antropologicznego, z badania stopnia dojrzałości płodu, z badania
zdolności zapłodnienia, dowód związany z  użyciem środków zapo‑
biegających ciąży, z  badania śliny, z  badania linii papilarnych, bada‑
nia właściwości smakowych człowieka oraz – coraz szerzej stosowany
w  praktyce sądowej – dowód z  badania kodu genetycznego DNA.
Sposób przeprowadzenia tych dowodów określa sąd, stosując odpo‑
wiednio przepisy o dowodach.

4.9.  Dowód z przesłuchania stron

Dowód z przesłuchania stron jest dowodem posiłkowym (subsydiar‑

nym, uzupełniającym). Jego wartość, ze względu na zainteresowanie
stron rozstrzygnięciem sprawy na ich korzyść, jest wątpliwa. Dlatego
też dowód ten powinien być przeprowadzany tylko wtedy, gdy nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

540 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

można istotnych dla sprawy okoliczności wyjaśnić innymi dowodami.

Obowiązek przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron zachodzi
w sprawach o rozwód lub o separację, w innych zaś sprawach małżeń‑
skich sąd nie może odmówić dopuszczenia tego dowodu, jeżeli strona
go powołała (art. 432 k.p.c.).

Dowód z przesłuchania stron należy odróżnić od informacyj-

nego przesłuchania (wysłuchania) stron, jakie sąd przepro‑
wadza na podstawie art.  212  k.p.c. W  praktyce sądowej nierzadko
występuje wyraźna sprzeczność między wyjaś­nieniami strony zło‑
żonymi w  ramach informacyjnego wysłuchania a  zeznaniami mają‑
cymi charakter dowodu w sprawie. Informacyjne wysłuchanie stron,
mające na celu ustalenie okoliczności spornych, sąd przeprowadza
na rozprawie prowadzonej bez planu rozprawy (nowe brzmienie
art. 212 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w wyroku z 15.06.1973 r., II CR 257/73 (OSNCP

1974/4, poz.  76), trafnie podkreślił, że zbieżność lub sprzecz‑
ność wyjaśnień informacyjnych z  wypowiedzią dowodową tej samej
strony procesowej nie może być obojętna dla oceny wiarygodności tej
wypowiedzi dowodowej.

Oznacza to, że adwokat (radca prawny) w  mowie końcowej przed

zamknięciem rozprawy, przedstawiając wywód odnośnie do wiary‑
godności przeprowadzonych dowodów, będzie mógł się powołać na
wyjaś­nienia złożone przez strony w  ramach informacyjnego prze‑
słuchania, wskazując np.  na sprzeczności zawarte w  wyjaś­nieniach
i  zeznaniach strony przeciwnej. Nie powinien natomiast – z  punktu
widzenia profesjonalnego działania – powoływać się na przesłuchanie
informacyjne jako dowód w sprawie.

Jeżeli ma być przeprowadzony dowód z  przesłuchania strony, którą

jest osoba prawna, jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331
§ 1 k.c., lub Skarb Państwa, należy zgłosić – w przypadku dwóch pierw‑
szych podmiotów – osoby wchodzące w skład organu uprawnionego
do ich reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać
wszystkie te osoby, czy też niektóre z  nich, natomiast w  przypadku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe541

strony będącej Skarbem Państwa należy zgłosić osoby powołane do

reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej, z  której dzia‑
łalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub inne wskazane osoby
(art. 300 k.p.c.).

Artykuł 302 §  1  k.p.c. zezwala na przesłuchanie tylko jednej strony,

ale treść tego przepisu i jego usytuowanie wskazują, że wprowadza on
wyjątek od zasady i zezwala na odstępstwo wyłącznie ze względu na
szczególne okoliczności. Zasada prawdy, która w tym zakresie krzyżuje
się z  zasadą równości stron, może niekiedy przemawiać za potrzebą
przesłuchania tylko jednej strony. Podmiotowe ograniczenie doty‑
czące przesłuchania stron jednak musi być uzasadnione szczególną
sytuacją. Z  przyczyn natury faktycznej (art.  302 §  1  k.p.c.) można
więc ograniczyć przeprowadzenie dowodu z  przesłuchania stron do
przesłuchania tylko jednej z nich wyłącznie wtedy, gdy przesłuchanie
drugiej strony jest niemożliwe (np. z powodu odmowy zeznań) albo
bardzo utrudnione (np. ze względu na dłuższy pobyt za granicą) lub
niecelowe (np. co do pewnej okoliczności tylko jedna ze stron dekla‑
ruje posiadanie wiedzy). Do przyczyn tych jednak nie można zakwa‑
lifikować odbywania przez stronę kary pozbawienia wolności. Nie ma
bowiem istotnych przeszkód w  sprowadzeniu tej osoby na rozprawę
lub w jej przesłuchaniu w drodze pośredniej (art. 235 k.p.c.).

Do przesłuchania stron i  składania przyrzeczenia stosuje się odpo‑

wiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjątkiem przepisów o środ‑
kach przymusu (art. 304 k.p.c.). We wniosku o dopuszczenie dowodu
z  przesłuchania stron należy precyzyjnie określić okoliczności, na
które strony będą przesłuchiwane (tezę dowodową). Powinny to być
wyłącznie takie okoliczności, które po wyczerpaniu dowodów już
przeprowadzonych lub z  braku takich dowodów nie zostały wyjaś­
nione, a mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron ma swoją specyfikę;

może przebiegać w jednym lub w dwóch etapach. Na pierwszym eta‑
pie sąd przesłuchuje obie strony bez odbierania przyrzeczenia, uprze‑
dzając strony przed przystąpieniem do przesłuchania, że obowiązane
są zeznawać prawdę oraz że mogą być przesłuchane ponownie po
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

542 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

odebraniu przyrzeczenia. Jeżeli na tym etapie przesłuchania fakty

nie zostaną dostatecznie wyjaśnione, sąd może przesłuchać – według
swego wyboru – jedną ze stron ponownie po uprzednim odebraniu
od niej przyrzeczenia. Przesłuchanie jednej ze stron co do pewnego
faktu z odebraniem od niej przyrzeczenia nie wyłącza przesłuchania
drugiej strony co do innego faktu, także po złożeniu przez nią przy‑
rzeczenia (art.  303 i  304  k.p.c.). Takie uregulowanie oznacza, że co
do danego faktu sąd może przesłuchać pod przyrzeczeniem tylko
jedną ze stron.

Szerzej na temat dowodu z  przesłuchania stron – zob.  Metodyka...,

rozdział XVII pkt 6.2.6.

4.10.  Prywatna ekspertyza – środek niebędący

dowodem
Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron, czy to w  toku
procesu, czy jeszcze przed jego wszczęciem, należy traktować –
w razie przyjęcia ich przez sąd orzekający – jako wyjaśnienie stano‑
wisk stron. Oparcie rozstrzygnięcia na prywatnych ekspertyzach jest
naruszeniem przepisów kodeksu, które regulują zasady przeprowa‑
dzenia dowodu z opinii biegłego.

Nie może być traktowana jako dowód w procesie także opinia biegłego
sądowego sporządzona na piśmie na zlecenie strony i złożona do akt
sądowych, gdy sąd nie wydał uprzednio postanowienia w przedmio‑
cie dopuszczenia tego dowodu, nie wyznaczył biegłego i  nie zakreś­
lił mu przedmiotu i  granic, w  jakich ma się on wypowiedzieć. Nie
ma charakteru dowodu z opinii biegłego także pisemna opinia bieg­
łego złożona do akt innej sprawy. Opinię taką należy traktować jako
dowód z dokumentu prywatnego, chyba że sąd dopuści dowód z opi‑
nii tego biegłego i zażąda złożenia jej do akt rozpoznawanej sprawy,
a ponadto biegły ustnie ją potwierdzi. Po spełnieniu tych warunków
opinia wydana w innej sprawie będzie jednocześnie dowodem z opi‑
nii biegłego w rozpoznawanej sprawie. Stanowisko to potwierdził Sąd
Najwyższy w wyroku z 2.02.2011 r., II CSK 323/10 (OSNC-ZD 2011/D,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe543

poz. 86), w którym stwierdził, że do prywatnej opinii przedstawionej

przez stronę w toku procesu stosuje się art. 253 k.p.c. Sąd Najwyższy
podniósł, że prywatne opinie, nie będąc dowodem z  opinii biegłego
(por. wyroki SN: z 8.06.2001 r., I PKN 468/00, OSNP 2003/8, poz. 197;
i z 29.09.1956 r., 3 CR 121/56, OSN 1958/1, poz. 16), stanowią jednak
element materiału procesowego i powinny być udostępnione stronie
przeciwnej. Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron przed
wszczęciem procesu czy w  jego toku są wyjaśnieniem, z  uwzględ‑
nieniem wiadomości specjalnych, ich stanowiska (por.  wyrok SN
z  11.06.1974  r., II  CR  260/74, LEX nr  7517). Prywatna ekspertyza
może stanowić także przesłankę przemawiającą za koniecznością
dopuszczenia przez sąd dowodu z opinii innego biegłego (por. wyrok
SN z 21.08.2008 r., IV CSK 168/08, LEX nr 465997).

4.11.  Umowa dowodowa w postępowaniu

w sprawach gospodarczych
W  ponownie wprowadzonym do Kodeksu postępowania cywilnego
postępowaniu odrębnym w  sprawach gospodarczych istotny jest
art. 4589 k.p.c. regulujący instytucję umowy dowodowej. Inne rozwią‑
zania wprowadzone do tego postępowania zostały zasygnalizowane
w odpowiednich rozdziałach książki.

Odnośnie do tych nowych regulacji – poza dostępnymi komenta‑

rzami – zwraca uwagę, wśród nielicznych wypowiedzi w  piśmien‑
nictwie, artykuł: M.  Dziurda, M.  Szrajer, Postępowanie gospodarcze
według nowych przepisów, PPH 2020/1, s. 12–23.

Strony mogą zawrzeć umowę wywołującą określone przez prawo pro‑

cesowe skutki w  cywilnym postępowaniu sądowym (umowa proce‑
sowa). Umowy tego rodzaju przewidują np. art.46, 1831§ 2, art. 1104,
1105 i 1161 k.p.c. Umowę dowodową, o której mowa w art. 4589 k.p.c.,
należy zaliczyć do umów procesowych. W  literaturze prezentowany
jest pogląd, że umowę dowodową należy traktować per analogiam
jak inne czynności prawa materialnego podejmowane przez strony
z udziałem sądu, a w szczególności jak ugodę sądową, potrącenie itp.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

544 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

Nie zgłaszając zastrzeżeń do tego stanowiska, opartego zapewne na

założeniu, że umowa dowodowa, podobnie jak ugoda sądowa, ma
charakter mieszany ze względu na przenikające się w niej treści mate‑
rialnoprawne i procesowe, nie można nie dostrzec, że obie czynności
różnią się, zwłaszcza gdy chodzi o cel ich zawierania.

Doszukując się podobieństw podkreślić należy, że umowa dowo‑

dowa – podobnie jak ugoda sądowa – jest aktem prawnym złożo‑
nym, w którym występują zarówno elementy materialnoprawne, jak
i procesowe. Składane przez strony zgodne oświadczenia są czynno‑
ściami materialnoprawnymi, które podlegają ocenie według prze‑
pisów prawa materialnego (np.  art.  65  k.c.), jednocześnie zarówno
ugoda sądowa, jak i  umowa dowodowa są czynnościami proceso‑
wymi, składane bowiem przez strony oświadczenia są oświadcze‑
niami procesowymi, wywołującymi skutek procesowy. Różni obie
umowy – jak podkreś­lono – cel ich zawarcia. Ugoda sądowa jest
umową w rozumieniu art. 917 k.c., reguluje prawa i obowiązki stron
w  ramach istniejącego stosunku prawnego, który przez wzajemne
ustępstwa ulega przekształceniu. Ugoda sądowa zawierana jest
zatem przede wszystkim w  celu wywołania skutków w  dziedzinie
prawa materialnego. Skutkiem ubocznym jest zakończenie sporu
sądowego, którego przedmiotem było zgłoszone roszczenie proce‑
sowe wynikające ze wspomnianego stosunku prawnego łączącego
strony (umorzenie postępowania sądowego). Ugoda podlega więc
ocenie także według przepisów procesowych, w tym więc przejawia
się jej element procesowy. Innymi słowy, ugoda sądowa jest czyn‑
nością procesową stron podjętą w  celu osiągnięcia skutków mate‑
rialnoprawnych przewidzianych w  art.  917  k.c., w  szczególności
w celu uchylenia sporu w zakresie istniejącego między stronami sto‑
sunku prawnego i w drodze wzajemnego porozumienia oraz w celu
osiągnięcia skutków procesowych w postaci wyłączenia sporu spod
rozstrzygnięcia sądowego przez umorzenie postępowania. W umo‑
wie dowodowej, która – jak już wskazano – jest czynnością mate‑
rialnoprawną, cel jej zawarcia jest w  istocie wyłącznie procesowy,
a  mianowicie wyłączenie określonych dowodów w  postępowaniu
w sprawie z określonego stosunku powstałego na podstawie umowy
(art. 4589 § 1 k.p.c.). W umowie dowodowej, mimo że jest czynnością
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe545

materialnoprawną, składnik procesowy jest więc dominujący. Waż‑

ność i skuteczność umowy dowodowej podlega badaniu – podobnie
jak ugody sądowej – w  płaszczyźnie zarówno prawa materialnego
(art. 65, 58, 82 i n. k.c.), jak i prawa procesowego przez odwołanie
się w drodze analogii do przesłanek, o których mowa w art. 203 § 4
w  zw.  z  art.  223 §  2  k.p.c. Badanie umowy dowodowej sąd podej‑
muje z urzędu i na wniosek. Zarzut nieważności lub bezskuteczno‑
ści umowy dowodowej można podnieść najpóźniej na posiedzeniu,
na którym powołano się na tę umowę, a jeśli uczyniono to w piśmie
procesowym – najpóźniej w następnym piśmie procesowym albo na
najbliższym posiedzeniu (§ 4 art. 4589 k.p.c.).

Na treść umowy dowodowej składają się oświadczenia stron „o wyłą‑

czeniu określonych dowodów” Wyłaczenie dowodów może dotyczyć
tylko określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie
umowy łączącej strony (art. 4589 § 1 k.p.c.).

Przepis jednak nie „określa”, nie wskazuje dowodów, które mogłyby

podlegać wyłączeniu przez strony. Oznacza to, że przez „określone
dowody” należy rozumieć, że wyłączeniem przez strony może być
objęty każdy z dowodów przewidzianych w przepisach prawa proce‑
sowego. Zakresem „wyłączenia określonych dowodów” nie jest objęta
możliwość kwalifikowania przez strony mocy określonych dowodów
ani nadawanie niektórym z nich szczególnego znaczenia. Wyłączenie
określonych dowodów sprowadza się do ustanowienia przez strony
zakazu korzystania z konkretnych środków dowodowych (np. zezna‑
nia świadków, opinia biegłego), a  także z  dowodu zindywidualizo‑
wanego (np.  konkretnego dokumentu, konkretnego biegłego lub
świadka). Może budzić wątpliwość prezentowane w literaturze stano‑
wisko, że wyłączenie dowodu może polegać także na zakazie dowo‑
dzenia określonych okoliczności (faktów). Tego rodzaju wyłączenie,
jeśli miałoby uniemożliwić zastosowanie – w  orzeczeniu rozstrzyga‑
jącym sprawę – właściwego prawa materialnego, może stanowić przy‑
czynę uznania przez sąd umowy dowodowej bezskuteczną. Poza tym
należy mieć na względzie przepis art. 4589 § 7 k.p.c., który stanowi, że
fakty, które miałyby zostać wykazane dowodami wyłączonymi przez
umowę dowodową, sąd może ustalić na podstawie twierdzeń stron,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

546 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

biorąc pod rozwagę całokształt okoliczności sprawy. Jeżeli ustalenia

wymaga rozmiar należnego świadczenia, przepis art.  322 stosuje się
odpowiednio.

Z przepisów art. 4589 k.p.c. wynika, że umowa dowodowa powinna

być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności albo ustnie przed
sądem (§  2), zawarta pod warunkiem lub z  zastrzeżeniem terminu
jest nieważna (§  3). Zgodne oświadczenia stron stanowiące treść
umowy dowodowej – podobnie jak ugoda sądowa – powinny zostać
wciągnięte do protokołu posiedzenia sądowego i  podpisane przez
obie strony. Strony mogą też w  obecności sądu zawrzeć umowę
dowodową przez podpisanie dokumentu zawierającego oświadczenia
ustne złożone przed sądem. Tak powstały dokument będzie stanowił
załącznik do protokołu sądowego. Umowę dowodową strony mogą
zawrzeć zarówno przed powstaniem sporu sądowego, jak również
w  toku sprawy przed obliczem sądu, mogą także zawrzeć umowę
dowodową w toku sprawy, ale poza sądem. W tym przypadku sku‑
tek procesowy powstaje z  chwilą jej ujawnienia przed sądem. We
wszystkich wskazanych przypadkach zawarta przez strony umowa
dowodowa, nie tracąc charakteru czynności materialno­prawnej, staje
się umową procesową wiążącą nie tylko strony, lecz także sąd roz‑
poznający sprawę. W obu przypadkach mamy do czynienia z czyn‑
nością materialnoprawną, która wiąże strony. Skutek procesowy
umowy dowodowej zawartej przed powstaniem sporu sądowego
powstaje z  chwilą jej przedłożenia sądowi przez stronę (strony),
natomiast w  drugim przypadku skutek ten powstaje z  chwilą jej
zawarcia przed obliczem sądu. Istota i  cel, w  jakim umowa dowo‑
dowa została zawarta, powodują, że powoływanie się na nią poza
sądem jest bezskuteczne.

Za niedopuszczalne uznać należy zawieranie umowy dowodowej

poza sądem przez pełnomocnika strony na podstawie udzielonego
pełnomocnictwa procesowego. Na etapie przedsądowym umocowa‑
nie wynikające z pełnomocnictwa procesowego nie daje podstaw do
podejmowania czynności materialnoprawnych (składanie w  imie‑
niu mandanta oświadczeń składających się na treść umowy dowo‑
dowej). Wobec tego, że zakresem pełnomocnictwa procesowego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Fakty podlegające udowodnieniu a środki dowodowe547

nie jest objęta – przeciwnie jak w  przypadku ugody sądowej

(art. 91 pkt 4 k.p.c.) – umowa dowodowa, wykluczyć należy moż-
liwość jej zawarcia przed obliczem sądu przez pełnomocnika
procesowego powołującego się na pełnomocnictwo ogólne proce-
sowe. W literaturze został wyrażony pogląd, że skoro zmiana zakresu
pełnomocnictwa procesowego przez rozszerzenie lub ograniczenie
uprawnień pełnomocnika, wyczerpująco określonych w art. 91 k.p.c.,
jest dopuszczalna, to w  razie rozszerzenia zakresu pełnomocnictwa
przez wskazanie umocowania do zawarcia umowy dowodowej nie ma
przeszkód, aby taką umowę zawarł pełnomocnik procesowy w imie‑
niu strony, którą reprezentuje. Pogląd taki może budzić wątpliwości.
Zakres pełnomocnictwa procesowego można rozszerzać na czynności
procesowe. Skoro przyjmuje się, że umowa dowodowa jest czynno‑
ścią materialnoprawną, a jej charakter (także) procesowy ujawnia się
dopiero na „etapie sądowym”, nie jest więc tylko czynnością proce‑
sową, to – podobnie jak ugoda sądowa – powinna być wymieniona
w  wyczerpującym ustawowym katalogu czynności wchodzących
w  zakres pełnomocnictwa procesowego (art.  91  k.p.c.). Nie wydaje
się, aby przy braku takiego uregulowania możliwe było dopuszczanie
możliwości – przez wnioskowanie per analogiam jak ugodę sądową
– zawierania umowy dowodowej przez pełnomocnika procesowego
strony.

W razie uznania umowy dowodowej za niedopuszczalną sąd przepro‑

wadza dalsze postępowanie bez uwzględnienia postanowień umowy
dowodowej. Mimo że sprzeciw sądu nie może być odrębnie zaskar‑
żony, to jednak – ze względu na konieczność zamieszczenia w proto‑
kole zarówno wniosków stron, jak i orzeczeń sądu dotyczących tych
wniosków (art. 158 § 1 i art. 356 k.p.c.) – stanowisko sądu wyrażające
sprzeciw powinno być zamieszczone w protokole (np. „Sąd postano‑
wił stwierdzić niedopuszczalność umowy dowodowej według zapro‑
ponowanej treści”), natomiast uzasadnienie sprzeciwu nawiązujące
do projektu uznanej za niedopuszczalną umowy dowodowej powinno
się znaleźć w  motywach orzeczenia rozstrzygającego sprawę. Jest to
konieczne w  celu umożliwienia stronie właściwego sformułowania
ewentualnego zarzutu, a sądowi drugiej instancji (w razie zaskarżenia
orzeczenia) – dokonania kontroli prawidłowości sprzeciwu sądu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

548 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

5.  Dopuszczenie dowodu z urzędu 5. Dopuszczenie dowodu z urzędu

Zgodnie z  art.  232  k.p.c. „strony są obowiązane wskazywać dowody

dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może
dopuścić dowód niewskazany przez stronę”. Taka regulacja w postępo‑
waniu kontradyktoryjnym prowadzonym w  ramach systemu dyskre‑
cjonalnej władzy sędziego i ciężaru wspierania postępowania wymaga,
aby strony wskazywały dowody w  celu wykazania swoich twierdzeń.
Bierność strony w  tym zakresie nie zobowiązuje sądu do przeprowa‑
dzania dowodów z  urzędu, co nie oznacza, że eliminuje całkowicie
udział sądu w  dochodzeniu prawdy. Zachowana możliwość działania
przez sąd z urzędu stanowi gwarancję, że w szczególnie uzasadnionych
wypadkach oraz w  sprawach, w  których wyraźnie dominuje pierwia‑
stek publicznoprawny, dochodzenie do prawdy materialnej nie zosta‑
nie pozostawione wyłącznie stronom. Zbytnia jednak aktywność sądu
może zrodzić podejrzenie o brak obiektywizmu sędziowskiego imma‑
nentnie związanego z  prawem do rzetelnego procesu, a  w  przypadku
ewidentnie nieuzasadnionego dopuszczenia dowodu z  urzędu, moty‑
wowanego chęcią wyręczenia jednej ze stron procesu, może usprawied­
liwiać zarzut działania naruszającego zasadę bezstronności sądu oraz
zasadę równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konsty‑
tucji RP). Z tego względu w orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla
się, że sąd jedynie w szczególnych sytuacjach procesowych może sko‑
rzystać ze swojego uprawnienia (nie obowiązku) do podjęcia inicjatywy
dowodowej (wyroki SN: z 12.12.2000 r., V CKN 175/00, OSP 2001/7–8,
poz. 116, i z 13.02.2004 r., IV CK 24/03, OSNC 2005/3, poz. 45). Jeżeli
sąd z  prawa wynikającego z  art.  232 zdanie drugie  k.p.c. nie skorzy‑
sta, strona nie może konstruować zarzutu naruszenia tego przepisu.
Należy więc przyjąć, że sąd może dopuścić dowód z urzędu wyjątkowo,
gdy zachodzi potrzeba ochrony szczególnego interesu publicznego,
np. w sprawach o prawa stanu, w sprawach dotyczących roszczeń nie‑
majątkowych z zakresu prawa rodzinnego, a także roszczeń alimenta‑
cyjnych lub w  sprawach, w  których istnieje uzasadnione podejrzenie
fikcyjności procesu bądź próby obejścia prawa przez strony.

Na gruncie nieobowiązujących już regulacji dotyczących preklu-

zji dowodowej znaczenie art.  232 zdanie drugie  k.p.c. wyjaśnione
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Dopuszczenie dowodu z urzędu549

zostało w  wyroku z  22.02.2006  r., III  CK  341/05 (OSNC 2006/10,

poz.  174), w  którym Sąd Najwyższy wskazał, że nie jest wyłączone
dopuszczenie przez sąd z urzędu – na podstawie art. 232 zdanie dru‑
gie  k.p.c. – dowodu, który jako sprekludowany nie może być powo‑
łany przez stronę. To niebudzące zastrzeżeń stanowisko uzupełniano
stwierdzeniem, że w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji
dowodowej, skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy
w zakresie dopuszczenia dowodu powinno być szczególnie rozważne
i podejmowane z umiarem. W takim duchu wypowiedział się Sąd Naj‑
wyższy również w wyroku z 4.01.2007 r., V CSK 377/06 (OSP 2008/1,
poz. 8), stwierdzając, że dopuszczenie dowodu z urzędu należy do dys‑
krecjonalnej władzy sędziego, niekiedy – z uwagi na interes publiczny
– przeradza się ono w obowiązek, natomiast w sprawach, w których
mają zastosowanie zasady prekluzji dowodowej, podjęcie przez sąd
inicjatywy dowodowej powinno być usprawiedliwione szczególnymi
okolicznościami, a  także w  wyroku z  13.01.2016  r., II  CSK  131/15
(LEX nr 1970386), w którym wskazał, że przewidziane w art. 232 zda‑
nie drugie k.p.c. uprawnienie sądu dopuszczenia dowodu niewskaza‑
nego przez strony ma charakter wyjątkowy, co oznacza, że nieprze‑
prowadzenie tego dowodu przez sąd z  urzędu tylko w  szczególnym
wypadku może uzasadniać podstawę kasacyjną.

To trafne stanowisko zasługuje na uwzględnienie nie tylko w postę-

powaniu w sprawach gospodarczych, w którym obowiązuje preklu-
zja dowodowa (art.  4585  k.p.c.), lecz także w  aktualnym systemie
koncentracyjnym (zob. rozdział III pkt 2.).

Inaczej kwestię możliwości dopuszczenia przez sąd dowodu z  urzędu

należy ocenić w  postępowaniu nieprocesowym. Zasada kontradyk‑
toryjności, której wyrazem jest ograniczenie roli sądu w  przeprowa‑
dzeniu postępowania dowodowego, ma w  sprawach rozpoznawanych
w  trybie nieprocesowym mniejsze znaczenie niż w  procesie (uchwała
SN z  21.02.2008  r., III  CZP  148/07, OSNC 2009/2, poz.  23; postano‑
wienia SN: z  22.05.2013  r., III  CSK  293/12, OSNC 2013/12, poz.  148;
z  21.09.2011  r., I  CSK  672/10, LEX nr  1102839; z  21.04.2004  r.,
III  CK  420/02, LEX nr  399729; z  24.09.2009  r., IV  CSK  129/09, LEX
nr 602302; z 1.12.2011 r., I CSK 78/11, LEX nr 1129066). W postępo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

550 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

waniu nieprocesowym z  reguły brak jest sporu o  prawo. Sąd, rozpo‑

znając sprawę według przepisów o postępowaniu nieprocesowym – ze
względu na odmienne funkcje, jakie spełnia – działa w szerszym zakre‑
sie z urzędu, co wynika z wielu przepisów (np. art. 506, 510 § 2, art. 534,
541 § 2, art. 559, 5651, 567 § 1, art. 5675, 570, 5701, 574, 5751, 5791, 586
§ 4, art. 600, 618 § 1, art. 619 § 1 i 2, art. 681 oraz 684 k.p.c.). Przepisy te
nakładają na sąd obowiązki mające na celu np. ustalenie kręgu uczest‑
ników postępowania, przeprowadzenie określonych dowodów, dokona‑
nie ustaleń niezbędnych do rozstrzygnięcia istoty sprawy. W praktyce
sądowej powstało na tle tych regulacji oraz przepisu art. 207 § 3 k.p.c.
w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej przez ustawę nowelizującą
z  16.09.2011  r. zagadnienie, czy w  sprawie o  podział majątku wspól‑
nego sąd może nie uwzględnić nakładów z  majątku wspólnego na
osobisty majątek jednego z byłych małżonków wyłącznie wskutek nie‑
udowodnienia wysokości nakładów, z  powodu uchybienia terminowi
wyznaczonemu na podstawie art. 207 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., czy
też powinien wysokość tę ustalić z  urzędu bez względu na inicjatywę
dowodową uczestników. Odpowiadając na to pytanie, Sąd Najwyższy
w  uzasadnieniu podjętej uchwały – analizując przepisy art.  45  k.r.o.
i  art.  567  k.p.c., które różnicują obowiązki sądu w  zakresie rozlicze‑
nia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty i odwrotnie –
uznał, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczy‑
nionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżon‑
ków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania
(uchwała SN z 21.02.2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009/2, poz. 23).
Uchwała, mimo zmiany art.  207  k.p.c., nie straciła na aktualności.
Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 11.06.2015 r., III CZP 112/14 (OSNC
2015/11, poz. 127) odniósł się do występujących w orzecznictwie roz‑
bieżności powstałych na tle oceny związków normatywnych między
art. 610 § 1 a art. 677 § 1 k.p.c. i uznał, że stwierdzenie zasiedzenia wła‑
sności nieruchomości może nastąpić tylko na rzecz osoby wskazanej
przez wnioskodawcę lub innego uczestnika postępowania.

Zgodnie z  art.  4589 §  6 sąd nie dopuści z  urzędu dowodu wyłączo‑

nego umową dowodową w postępowaniu w sprawach gospodarczych.
O umowie dowodowej zob. pkt 4.11.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Dopuszczenie dowodu z urzędu551

  Wybrane orzeczenia

Uwaga: Przy korzystaniu z powołanych orzeczeń należy uwzględnić

zmiany art. 5, 212, 224 § 1 oraz art. 229 k.p.c. wprowadzone ustawą
z  2.07.2004  r. o  zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr  172, poz.  1804), a  także
ustawą z 4.07.2019 r.

1. Obowiązek wskazania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia

sprawy obciąża strony. Sąd został wyposażony w uprawnienie (a nie
obowiązek) dopuszczenia dalszych jeszcze, niewskazanych przez
żadną ze stron, dowodów, kierując się przy tym własną oceną, czy
zebrany w  sprawie materiał jest – czy też nie jest – dostateczny
do jej rozstrzygnięcia (art.  316 §  1 in principio  k.p.c.) (wyrok SN
z 24.10.1996 r., III CKN 6/96, OSNC 1997/3, poz. 29).

2.  Rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzenia w celu uzupełnie‑

nia lub wyjaś­nienia twierdzeń stron i  wykrycia środków dowodo‑
wych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobo‑
wiązany do przeprowadzenia z  urzędu dowodów zmierzających
do wyjaś­nienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
(art. 232 k.p.c.). Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na
stronach (art. 3 k.p.c.), a ciężar udowodnienia faktów mających dla
rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art.  227  k.p.c.) spoczywa
na stronie, która z faktów tych wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.)
(wyrok SN z  17.12.1996  r., I  CKU  45/96, OSNCP 1997/6–7,
poz. 76).

3.  Naruszenie przez sąd art. 232 zdanie drugie k.p.c. może mieć miejsce
tylko wyjątkowo, jeżeli z  materiałów sprawy wynika, że dopuszczenie
z urzędu dowodów było szczególnie uzasadnione lub oczywiste (wyrok
SN z 24.06.1998 r., I PKN 194/98, OSNAPiUS 1999/13, poz. 425).

4. Działanie sądu z  urzędu i  przeprowadzenie dowodu niewskaza‑

nego przez stronę jest po uchyleniu art.  3 §  2  k.p.c. dopuszczalne
tylko w  wyjątkowych sytuacjach procesowych oraz musi wypływać
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

552 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

z  opartego na zobiektywizowanej ocenie przekonania o  konieczno‑

ści jego przeprowadzenia (wyrok SN z  9.09.1998  r., II  UKN  182/98,
OSNAPiUS 1999/17, poz. 556).

5. Tylko ustalenie, że osoba chora psychicznie sama nie radzi

sobie ze sprawami dotyczącymi jej interesów oraz że w  związku
z  tym potrzebna jest jej pomoc, może uzasadniać zastosowanie
art. 16 § 1 k.c. Zgodnie z art. 5 k.p.c. stronie działającej bez adwo‑
kata należy udzielić wskazówek co do czynności procesowych oraz
pouczać ją o  skutkach prawnych tych czynności i  skutkach zanie‑
dbań. Inicjatywa dowodowa, stosownie do art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c.,
spoczywa w  rękach strony, nie zaś sądu, i  pouczenia w  zakresie
konkretnych dowodów nie są obowiązkiem sądu (postanowie‑
nie SN z  28.09.1999  r., II  CKN  269/99, Prok i  Pr. 2000/2, poz.  27
– dodatek).

6.  Od 1  lipca 1996  r. wskutek zmiany art.  232  k.p.c. oraz uchylenia
art.  3 §  2  k.p.c. nastąpiło zniesienie zasady odpowiedzialności sądu
za wynik postępowania dowodowego (wyrok SN z  7.10.1998  r.,
II UKN 244/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 662).

7.  Niedopuszczenie przez sąd z urzędu dowodu z opinii biegłego, który

był niezbędny do oceny zasadności roszczenia o  rentę inwalidzką,
stanowi istotne naruszenie art.  232  k.p.c. (wyrok SN z  7.10.1998  r.,
II UKN 246/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 664).

8.  Dowód z opinii biegłego ze względu na składnik w postaci wia‑

domości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, iż nie może być
zastąpiony inną czynnością dowodową, np. przesłuchaniem świadka.
Jeżeli więc – zgodnie z art. 278 § 1 k.p.c. – sąd może otrzymać wia‑
domości specjalne wyłącznie na skutek skorzystania z pomocy bie‑
głego, to sąd dopuszcza się naruszenia art. 232 zdanie drugie k.p.c.,
skoro z  urzędu nie przeprowadza dowodu z  opinii biegłego, nato‑
miast dowód ten jest niezbędny dla właściwej oceny zasadności
wytoczonego powództwa (wyrok SN z 24.11.1999 r., I CKN 223/98,
„Wokanda” 2000/3, s. 7).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Dopuszczenie dowodu z urzędu553

9. W  sprawach o  ustalenie ojcostwa, ze względu na interes

publiczny, nie jest wyłączone – także po uchyleniu art.  3 §  2  k.p.c.
z 1.07.1996 r. – uzupełnienie przez sąd postępowania dowodowego
z  urzędu (por.  art.  232  k.p.c.). Nie oznacza to jednak, że w  każ‑
dej tego rodzaju sprawie badania genetyczne krwi polimorfizmu
DNA, których wyniki pozwoliły na wykluczenie ojcostwa pozwa‑
nego, muszą być przez sąd przeprowadzone ponownie. W  sytuacji
gdy przeprowadzone uprzednio grupowe badania krwi wykluczyły
ojcostwo pozwanego, a badania DNA miały charakter kontrolny, nie
jest konieczne ich ponawianie wyłącznie w  celu sprawdzenia, czy
nie zaszła pomyłka (wyrok SN z  25.07.2000  r., III  CKN  1034/00,
LEX nr 51873).

10.  Udzielanie przez sąd stronom i uczestnikom postępowania wystę‑

pującym w  sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych
wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczanie ich o skut‑
kach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań (art. 5 k.p.c.) nie
może być rozumiane jako obowiązek zastępowania inicjatywy dowo‑
dowej stron (art.  6  k.c. i  art.  232  k.p.c.) (wyrok SN z  11.10.2000  r.,
II UKN 33/00, OSNAPiUS 2002/10, poz. 251).

11. W  wyjątkowych okolicznościach, gdy bez przeprowadzenia

dowodu z opinii biegłego niemożliwe jest prawidłowe rozstrzygnięcie
sprawy, sąd orzekający może dopuścić taki dowód z urzędu (art. 232
zdanie drugie  k.p.c.), także wtedy, gdy obie strony reprezentowane
są w  sprawie przez pełnomocników procesowych będących profe‑
sjonalistami (wyrok SA w  Gdańsku z  22.11.2000  r., I  ACa  763/00,
OSA 2002/7, poz. 45).

12.  Powzięcie przez sąd wątpliwości co do wiarygodności przedsta‑

wionych przez wnioskodawcę dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia
sprawy uzasadnia dopuszczenie z  urzędu dowodów (art.  232  k.p.c.
zdanie ostatnie), które umożliwiłyby sprawdzenie prawdziwości
faktów przedstawionych przez wnioskodawcę, w  tym także wynika‑
jących z  dowodów z  dokumentów (art.  248–250  k.p.c.) (wyrok SN
z 6.12.2000 r., II UKN 118/00, OSNAPiUS 2002/15, poz. 363).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

554 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

6.  Postępowanie dowodowe przed sądem

drugiej instancji
6. Postępowanie dowodowe przed sądem drugiej instancji

Przedmiot dowodzenia w  sądzie drugiej instancji pozostaje w  ści‑

słym związku z granicami rozpoznania sprawy przez ten sąd. Artykuł
378 §  1  k.p.c. stanowi, że: „Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę
w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu
pod uwagę nieważność postępowania”. Przepis ten od 1.07.1996 r. do
1.07.2000 r., ze względu na użyte w nim w tym okresie sformułowanie
„sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach wniosków ape‑
lacji”, budził wiele kontrowersji i  nieporozumień co do jego znacze‑
nia. Obecnie jego brzmienie pozwala na stwierdzenie, że sąd drugiej
instancji, rozpoznając sprawę w  granicach zaskarżenia, które nie są
wyznaczone ani wnioskami, ani zarzutami apelacyjnymi, rozpoznaje
sprawę merytorycznie, mając na względzie cały jej wywód i  treść
(por. rozdział XVII pkt 3.1.1).

Postępowanie apelacyjne, w  przeciwieństwie do dawnego postępo‑

wania rewizyjnego, jest zawsze kontynuacją postępowania meryto‑
rycznego w sprawie, a zatem w postępowaniu tym ani sam apelujący,
ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych
o  charakterze materialnoprawnym. Sąd drugiej instancji jest zwią‑
zany zarzutami procesowymi (por.  uchwała SN  (7) z  31.01.2008  r.,
III  CZP  49/07, OSNC 2008/6, poz.  55). Skarżący może więc zmie‑
nić zarzuty podniesione w  apelacji, a  także sformułować nowe, pod
warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Sąd
odwoławczy, jako instancja nie tylko kontrolna, ale przede wszystkim
merytoryczna, powinien zbadać sprawę niezależnie od podniesio‑
nych w  apelacji zarzutów materialnoprawnych; postępowanie ape‑
lacyjne powinno zmierzać do ponownego rozpoznania całokształtu
sprawy, a nie tylko badania, czy zaskarżone orzeczenie jest trafne. Tak
określona istota i funkcja postępowania apelacyjnego sprawia, że sąd
drugiej instancji może prowadzić własne postępowanie dowodowe
i dokonywać oceny dowodów przeprowadzonych zarówno przez sie‑
bie, jak i  przez sąd pierwszej instancji. Realizując nie tylko upraw‑
nienie, ale wręcz obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Postępowanie dowodowe przed sądem drugiej instancji555

w  sprawie materiału oraz dokonania własnej, samodzielnej i  swo‑

bodnej oceny, w  tym oceny zgromadzonych w  postępowaniu przed
sądami obu instancji dowodów, sąd drugiej instancji powinien har‑
monizować ogólne (wynikające z  art.  227–315  k.p.c.) i  szczególne
(wynikające z art. 381–382 k.p.c.) reguły postępowania dowodowego,
jest to bowiem nieodzowne dla respektowania zasad bezpośrednio‑
ści i  instancyjności postępowania. Sąd odwoławczy, wydając wyrok
reformatoryjny, po dokonaniu własnych ustaleń na podstawie mate‑
riału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postę‑
powaniu apelacyjnym, jest zobowiązany wskazać w uzasadnieniu, na
których dowodach je oparł, a także umotywować, którym dowodom
odmówił wiarygodności.

Przeprowadzając postępowanie dowodowe, sąd drugiej instancji sto‑

suje przepisy obowiązujące przed sądem pierwszej instancji (art. 391
§  1  k.p.c.). Zakresem tego postępowania są objęte zarówno dowody
przeprowadzone przez sąd pierwszej instancji, jak i  dowody nowe,
zgłoszone dopiero w  apelacji. Przyczyną ponownego przeprowadze‑
nia dowodu będą najczęściej wytknięte w apelacji uchybienia popeł‑
nione przez sąd pierwszej instancji przy jego przeprowadzeniu lub
potrzeba bezpośredniego „zetknięcia się” z tym dowodem w związku
z  odmienną jego oceną. Skarżący zachowuje na etapie postępowa-
nia przed sądem drugiej instancji uprawnienie do przytaczania
okoliczności faktycznych i  dowodów w  sytuacji, gdy powoływane
twierdzenia oraz środki dowodowe zgłoszone przed sądem pierw-
szej instancji zostały bezzasadnie oddalone (pominięte). Strona
przeciwna zachowuje takie uprawnienie, gdy zmierza do odparcia
wniosków i twierdzeń zgłoszonych w apelacji, które zostały dopusz-
czone przez sąd drugiej instancji (por.  wyrok SN z  29.01.2002  r.,
V CKN 721/00, OSNC 2002/12, poz. 153).

Możliwość przeprowadzenia nowych dowodów została ograni‑

czona przesłanką wykazania przez stronę, że nie mogła powołanego
w  apelacji dowodu zgłosić przed sądem pierwszej instancji albo że
potrzeba powołania nowych faktów i dowodów wynikła po zamknię‑
ciu rozprawy przez sąd pierwszej instancji (art. 381 k.p.c.). Zgodnie
z  art.  368 §  1 pkt  4  k.p.c. nowe fakty i  dowody powinny zostać
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

556 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

zgłoszone w  apelacji. Zgłoszone na późniejszym etapie postępowa‑

nia podlegają pominięciu, jako spóźnione, chyba że zostanie wyka‑
zane spełnienie jednej z  przesłanek obligujących sąd drugiej instan‑
cji do uwzględnienia spóźnionych twierdzeń i  dowodów (art.  2053
§  2 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c.). Skuteczność powołania nowych
dowodów przed sądem drugiej instancji jest zatem obwarowana
nie tylko przesłankami z  art.  381  k.p.c., lecz także przesłankami
z  art.  20512 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c. Fakty i  dowody, których
powołanie stało się możliwe dopiero po złożeniu apelacji, nie pod‑
legają ocenie z  punktu widzenia przesłanek przewidzianych w  tym
przepisie. Pamiętać jednak należy, że w  postępowaniu apelacyjnym
ma zastosowanie także art.  2053 §  2 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c. Jeśli
więc apelant mimo możliwości zgłoszenia nowych faktów i dowodów,
których powołanie stało się możliwe dopiero po złożeniu apelacji,
nie zgłosił ich w piśmie przygotowawczym, do złożenia którego został
zobowiązany na podstawie art.  2053 §  2 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c.,
to powołanie takich nowych faktów i dowodów na późniejszym eta‑
pie postępowania powinno być ocenione jako spóźnione. Oczywiście
spóźnione fakty i dowody podlegają uwzględnieniu w razie wykaza‑
nia spełnienia jednej z przesłanek, o których mowa w tym przepisie.

Sąd drugiej instancji może oddalić wniosek dowodowy także wów‑

czas, gdy nie ma on związku z przedmiotem apelacji lub został powo‑
łany jedynie dla zwłoki.

Przedstawione uprawnienia sądu drugiej instancji w  zakresie prze‑

prowadzania postępowania dowodowego, a  także dyrektywa orzeka‑
nia na podstawie materiału zebranego w  postępowaniu w  pierwszej
instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.) zrodziły
w  praktyce sądowej wątpliwość, czy sąd drugiej instancji może bez
przeprowadzenia dowodów we własnym zakresie (tzn.  ograniczając
się do analizy akt sprawy) dokonać odmiennej oceny dowodów prze‑
prowadzonych przez sąd pierwszej instancji i  w  konsekwencji zmie‑
nić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu
pierwszej instancji. Zagadnienie to zostało rozstrzygnięte w uchwale
SN  (7) z  23.03.1999  r., III  CZP  59/98 (OSNC 1999/7–8, poz.  124),
w  której wyrażono pogląd, że sąd drugiej instancji może zmienić
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Postępowanie dowodowe przed sądem drugiej instancji557

ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu

pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodo-
wego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne
okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postę-
powania.

Należy przyjąć, że „szczególne okoliczności” zachodzą wtedy, gdy

w sprawie sąd dysponuje wyłącznie dowodami osobowymi w postaci
zeznań świadków, którzy co do tych samych spornych i  istotnych
okoliczności złożyli sprzeczne zeznania. Jeśli sąd drugiej instancji
odmawia wiary tej grupie świadków, którym sąd pierwszej instancji
dał wiarę, i odwrotnie – daje wiarę tym świadkom, których zeznania
sąd pierwszej instancji ocenił jako niewiarygodne, a zatem dokonuje
zupełnie odmiennej oceny zeznań wszystkich świadków, to zachodzi
konieczność ponowienia tych dowodów przed sądem drugiej instan‑
cji, chyba że ocena dokonana przez sąd pierwszej instancji jest rażąco
wadliwa, naruszająca w sposób oczywisty zasady doświadczenia życio‑
wego czy też logicznego wnioskowania. Sąd drugiej instancji, doko‑
nując odmiennej oceny tych dowodów, powinien wskazać, w  czym
tkwi wadliwość stanowiska sądu pierwszoinstancyjnego, dlaczego
określone dowody dostarczają odmiennych wniosków, które z dowo‑
dów nie zasługują na wiarę, co sprawia, że wyłania się inny obraz
stanu faktycznego sprawy. W  sytuacji natomiast braku jakiejkolwiek
oceny dowodów przez sąd pierwszej instancji sąd drugiej instancji
powinien rozważyć, czy bez naruszenia zasady bezpośredniości może
oceny takiej dokonać samodzielnie, nie przeprowadzając ponownie
postępowania dowodowego w  całości lub w  części. Należy bowiem
pamiętać, że chociaż zasada bezpośredniości nie ma charakteru bez‑
względnego, to dopuszczalne odstępstwa od niej muszą uwzględ‑
niać przede wszystkim charakter i rodzaj dowodu. Pozostaje kwestią
otwartą, czy uchwała ta zachowała aktualność po zmianie postępo‑
wania kasacyjnego, polegającej na tym, że podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(art.  3983 §  3  k.p.c.). Postępowanie przed sądem drugiej instancji –
przeprowadzane zgodnie z  powołaną uchwałą Sądu Najwyższego –
obecnie nie może być przedmiotem kontroli instancyjnej sądu kasa‑
cyjnego w  ramach zarzutu naruszenia art.  382  k.p.c. Sąd Najwyższy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

558 Rozdział XIII. Czynności w postępowaniu dowodowym

odnosząc się do tej kwestii, stwierdził, że sprzeczność między usta‑

leniami przyjętymi przez sąd pierwszej i  drugiej instancji powstała
w następstwie dokonanej przez sąd drugiej instancji odmiennej oceny
dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji nie może
uzasadniać zarzutu naruszenia art.  382  k.p.c., chyba że w  skardze
kasacyjnej zostanie wykazane, że ze względu na szczególne okolicz‑
ności zachodziła konieczność ponowienia lub uzupełnienia postępo‑
wania dowodowego (postanowienie SN z 22.08.2007 r., III CSK 61/07,
OSNC 2008/10, poz. 119).

  Wybrane orzeczenia

1. Strona nie może skutecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia

dowodu w postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się
korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej instancji
(wyrok SN z 7.11.1997 r., II CKN 446/97, OSNC 1998/4, poz. 67).

2. Naruszenie art.  382  k.p.c. ma miejsce wtedy, gdy sąd drugiej

instancji – mimo przeprowadzonego przez siebie postępowania
dowodowego – orzekł wyłącznie na podstawie materiału zgromadzo‑
nego przed sądem pierwszej instancji albo oparł swe merytoryczne
orzeczenie na własnym materiale, z  pominięciem wyników postę‑
powania dowodowego sądu pierwszej instancji (postanowienie SN
z 26.03.1998 r., II CKN 815/97, „Wokanda” 1999/1, s. 6).

3. Nie jest usprawiedliwione zgłoszenie dowodu z  zeznań świadka

dopiero w skardze apelacyjnej, jeżeli strona nie powołała tego dowodu
przed sądem pierwszej instancji z tej przyczyny, że przypuszczała, iż
do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody (wyrok
SN z 27.11.1998 r., III CKN 52/98, LEX nr 658198).

4. Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę i  orzeka na podstawie

materiału zebranego w  postępowaniu w  pierwszej instancji oraz
w  postępowaniu apelacyjnym z  uwzględnieniem ograniczeń wyni‑
kających z jego prekluzji (wyrok SN z 22.02.2006 r., III CSK 128/05,
OSNC 2006/11, poz. 191).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XIV

CZYNNOŚCI W POSTĘPOWANIU
ZABEZPIECZAJĄCYM
Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

1.  Istota i charakter postępowania

zabezpieczającego 1.  Istota i charakter postępowania zabezpieczającego

Postępowanie zabezpieczające, mimo że ma charakter samodzielny,

nie jest powiązane ani z  postępowaniem rozpoznawczym, ani
z postępowaniem egzekucyjnym, tj. postępowaniem pomocniczym,
odgrywającym rolę służebną w  stosunku do postępowania rozpo‑
znawczego bez względu na to, czy wszczęte zostało przed rozpoczę‑
ciem postępowania rozpoznawczego, czy w  jego toku. Jego celem
jest udzielenie podmiotowi uprawnionemu tymczasowej ochrony
prawnej w  zakresie roszczenia będącego przedmiotem przyszłego
bądź już toczącego się postępowania sądowego lub postępowa‑
nia przed sądem polubownym. Wyjątkowo również po uzyskaniu
tytułu wykonawczego mogą być zabezpieczane roszczenia objęte
jego treścią; dotyczy to roszczenia o  świadczenie, którego termin
spełnienia jeszcze nie nastąpił. Wyróżnić można dwa rodzaje zabez‑
pieczenia: konserwacyjne oraz nowacyjne. Pierwsze z  nich polega
na zabezpieczeniu wykonania orzeczenia (np. udzielone na podsta‑
wie art.  747  k.p.c.), istotą drugiego jest uregulowanie stosunków
między stronami na okres toczącego się postępowania rozpoznaw‑
czego (np.  udzielone na podstawie art.  753  k.p.c.). Zabezpieczenie
nowacyjne przewidziane jest także w przepisach pozakodeksowych,
np. w art. 152 ustawy z 9.06.2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze
(Dz.U. z 2020 r. poz. 1064).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

560 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

Zabezpieczenie roszczenia w  zasadzie nie pozwala na jego zaspoko‑

jenie (por.  art.  731  k.p.c.), jednak w  odniesieniu do roszczeń mają‑
cych charakter szczególny, o  których mowa w  art.  753 i  7531  k.p.c.
(m.in.  roszczeń o  alimenty, rentę, wynagrodzenie za pracę), stwarza
uprawnionemu ułatwienie w  ich zaspokojeniu, zabezpieczenie może
bowiem polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty upraw‑
nionemu określonej sumy pieniężnej. W  ograniczonym zakresie
postępowanie zabezpieczające pełni zatem funkcję szczególnego trybu
dochodzenia roszczeń. Postanowienie o  udzieleniu zabezpieczenia
może być wydane także w  sprawach, w  których przedmiotem jest
roszczenie, które w  razie uwzględnienia nie będzie podlegać wyko‑
naniu w  drodze egzekucji. Postępowanie zabezpieczające w  świetle
aktualnych regulacji ma na celu nie tylko zapewnienie wykonalno‑
ści orzeczeń, które nadają się do wykonania w  egzekucji, lecz także
zapewnienie skuteczności orzeczeń, które do egzekucji się nie nadają.
Zabezpieczeniu podlegają więc nie tylko powództwa o  zasądzenie
świadczenia, ale także powództwa o  ustalenie istnienia bądź nieist‑
nienia stosunku prawnego lub prawa oraz powództwa o ukształtowa‑
nie stosunku prawnego lub prawa.

Postępowanie zabezpieczające jest dopuszczalne w  odniesieniu do

roszczeń rozpoznawanych we wszystkich rodzajach postępowania
cywilnego i niezależnie od trybu postępowania mającego zastosowanie
przy ich rozpoznawaniu (procesowego lub nieprocesowego). Przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego poświęcone postępowaniu zabezpie‑
czającemu nie regulują jego przebiegu w sposób całkowicie samodzielny
i  zupełny. Oznacza to, że w  sprawach nieunormowanych przepisami
tego postępowania mogą mieć zastosowanie przepisy o procesie (art. 13
§ 2 k.p.c.), a w zakresie wykonania postanowienia o udzieleniu zabez‑
pieczenia – przepisy o postępowaniu egzekucyjnym (art. 743 k.p.c.). Ze
względu na charakter i  cel postępowania zabezpieczającego nie mają
w nim zastosowania przepisy o zawieszeniu postępowania (orzeczenie
SN z 20.09.1961 r., IV CZ 27/61, NP 1962/7–8, s. 1086).

Przepisy regulujące postępowanie zabezpieczające zawarte są

nie tylko w  części drugiej Kodeksu postępowania cywilnego
(art. 730–757 k.p.c.), lecz także w przepisach tego kodeksu regulujących
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1.  Istota i charakter postępowania zabezpieczającego561

zabezpieczenie: w  sprawach rodzinnych (art.  445 i  4451  k.p.c.),

w  postępowaniu nakazowym (art.  492 i  4921  k.p.c.), w  sprawach
o  ustalenie nieistnienia prawa objętego planem podziału sumy uzy‑
skanej z  egzekucji (art.  1028  k.p.c.), kosztów procesu od powoda
cudzoziemca (art.  1119–1128  k.p.c.), w  postępowaniu przed sądem
polubownym (art.  1181 i  1182  k.p.c.). Przepisy o  zabezpieczeniu
zawarte są także w  ustawach pozakodeksowych, z  których najwięk‑
sze znaczenie praktyczne mają przepisy: Kodeksu spółek handlowych
(art.  268, 295 §  2, art.  486 §  2 i  3), ustawy z  30.06.2000  r. – Prawo
własności przemysłowej (Dz.U. z 2020 r. poz. 286 ze zm., tj. art. 2861),
ustawy z  28.02.2003  r. – Prawo upadłościowe (art.  36–43), ustawy
z  4.02.1994  r. o  prawie autorskim i  prawach pokrewnych (Dz.U.
z 2019 r. poz. 1231 ze zm., tj. art. 80). W przepisach Kodeksu postę‑
powania karnego (art.  291–292) i  Kodeksu karnego wykonaw‑
czego (art.  25–26) także są zawarte normy z  zakresu postępowania
zabezpieczającego. Przepisy o  zabezpieczeniu zawiera także ustawa
z 19.08.1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2019 r. poz. 2357).

Wyłączenie dopuszczalności zabezpieczenia może mieć charakter

podmiotowy (np. roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa
z wyjątkiem wspomnianych roszczeń z art. 7531 k.p.c.) lub przedmio-
towy (dotyczy rzeczy, wierzytelności i praw, z których egzekucja jest
wyłączona – art. 750 k.p.c.).

Zarządzenia sądu opiekuńczego wydawane na podstawie art.  569

§  2  k.p.c. nie były zarządzeniami tymczasowymi w  rozumieniu
art.  730  k.p.c. w  dawnym brzmieniu ani nie są postanowieniami
o udzieleniu zabezpieczenia w rozumieniu aktualnego brzmienia tego
przepisu.

Przepisy o postępowaniu zabezpieczającym nie mają zastosowania:

1) do zabezpieczenia o charakterze materialnoprawnym, które przewi‑
dziane jest w normach prawa materialnego prywatnego i publicz‑
nego (np. art. 306 i 364 k.c., art. 34 i n., 93, 101–102 o.p.);
2) w przypadkach zabezpieczenia uregulowanego odrębnymi i samo‑
dzielnymi przepisami (np.  art.  633–639 oraz 1139–1142  k.p.c.,
dotyczące zabezpieczenia spadku).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

562 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

2.  Legitymacja w postępowaniu

zabezpieczającym oraz wniosek
o udzielenie zabezpieczenia 2. Legitymacja w postępowaniu zabezpieczającym oraz wniosek...

Stronami postępowania zabezpieczającego są uprawniony oraz obo-

wiązany. Uprawnionym jest ten, komu sąd udziela ochrony, nieza‑
leżnie od pozycji procesowej zajmowanej bądź pozycji, którą zajmie
w postępowaniu rozpoznawczym. Obowiązanym jest ten, na którym
spoczywa obowiązek zachowania się (znoszenia zachowania się) zgod‑
nego z  treścią postanowienia o  zabezpieczeniu. W  świetle art.  7301
§ 1 k.p.c. legitymację do złożenia wniosku o udzielenie zabezpieczenia
(legitymacja czynna) uzależnia się od tego, czy zgłaszającemu wniosek
o  udzielenie zabezpieczenia przysługuje status strony postępowania,
przepis stanowi bowiem, że „udzielenia zabezpieczenia może żądać
każda strona lub uczestnik postępowania”. Oznacza to, że uprawnio‑
nym jest nie tylko powód (w sprawie rozpoznawanej w procesie) czy
wnioskodawca (w  sprawie rozpoznawanej w  postępowaniu niepro‑
cesowym), lecz także pozwany, uczestnik postępowania nieproceso‑
wego (np. uczestnik postępowania w sprawie o podział majątku może
skutecznie żądać zabezpieczenia, jeśli wykaże podstawy zabezpiecze‑
nia, a  więc istnienie roszczenia podlegającego zabezpieczeniu oraz
interes prawny w uzyskaniu zabezpieczenia). Legitymacja przysługuje
także interwenientowi ubocznemu samoistnemu, natomiast nie ma
jej interwenient uboczny niesamoistny, bowiem nie jemu przysługuje
roszczenie, które ma być zabezpieczone.

Z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia mogą wystąpić także: prokura‑

tor (art. 7 k.p.c.), organizacja pozarządowa w sprawach, w których może
brać udział w postępowaniu rozpoznawczym (art. 61 k.p.c.), a także Rzecz‑
nik Praw Obywatelskich oraz inne organy w sprawach, w których mogą
wytaczać powództwa na rzecz obywateli (inspektor pracy – art. 631 k.p.c.,
powiatowy/miejski rzecznik konsumentów – art. 633 k.p.c.).

We wniosku o  udzielenie zabezpieczenia, który powinien spełniać

warunki zwykłego pisma procesowego, należy określić sposób zabez‑
pieczenia, a w sprawach o roszczenia pieniężne także wskazanie sumy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Legitymacja w postępowaniu zabezpieczającym oraz wniosek...563

zabezpieczenia, która nie może być wyższa od sumy dochodzonego

roszczenia liczonego wraz z odsetkami do dnia wydania postanowie‑
nia o  udzieleniu zabezpieczenia oraz z  kosztami wykonania zabez‑
pieczenia; ponadto należy uprawdopodobnić okoliczności uzasadnia‑
jące wniosek. Przepisami, które wskazują sposoby zabezpieczenia, są
art.  747  k.p.c., dotyczący zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, oraz
art.  755  k.p.c., określający zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych.
O ile pierwszy z wymienionych przepisów zawiera zamknięty katalog
sposobów zabezpieczenia (roszczeń pieniężnych), o tyle drugi z nich
przewiduje otwarty katalog sposobów zabezpieczenia (roszczeń
niepieniężnych). Oznacza to, że sposoby zabezpieczenia, o  których
mowa w  art.  747  k.p.c., mogą być stosowane także w  celu zabezpie‑
czenia roszczeń niepieniężnych. Na taką relację obu przepisów wska‑
zuje art. 755 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.

Udzielenie zabezpieczenia zależy od spełnienia dwóch przesłanek:

1) uprawdopodobnienia istnienia roszczenia,
2) wykazania interesu prawnego w uzyskaniu zabezpieczenia.

Z uprawdopodobnieniem roszczenia mamy do czynienia wtedy, gdy

istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że ono istnieje. Do uzy‑
skania zabezpieczenia nie wystarczy więc we wniosku żądającym jego
udzielenia zawrzeć jedynie twierdzenie o istnieniu roszczenia. Twier‑
dzenie takie należy uwiarygodnić przez przytoczenie okoliczności
faktycznych, z których ono wynika, oraz powołanie dowodów uwia‑
rygodniających te okoliczności. Według ustawy (art.  7301 §  2  k.p.c.)
interes prawny w  udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy
brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie
zapadłego w  sprawie orzeczenia lub w  inny sposób uniemożliwi lub
poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w  sprawie. Wyka‑
zanie interesu prawnego polegającego na tym, że brak zabezpie‑
czenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego
w  sprawie orzeczenia, jest aktualne w  przypadku zabezpieczenia
konserwacyjnego, gdy uprawniony dąży do zagwarantowania sobie
zaspokojenia w  postępowaniu egzekucyjnym świadczenia, które
zostanie mu przyznane w  tytule egzekucyjnym. Wykazanie interesu
prawnego w  drugim znaczeniu, gdy uprawniony twierdzi, że brak
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

564 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu

postępowania w  sprawie, staje się aktualne w  sprawach, w  których
orzeczenia (tytuły egzekucyjne) nie podlegają wykonaniu w  trybie
egzekucyjnym, a  więc w  sprawach, których przedmiotem jest żąda‑
nie ustalenia lub ukształtowania prawa, a  także w  wielu sprawach
rodzinnych oraz sprawach rozpoznawanych w  trybie nieproceso‑
wym (np. ustanowienie drogi koniecznej, zniesienie współwłasności,
podział majątku wspólnego). Zgodnie z art. 7301 § 21, dodanym przez
ustawę z  19.07.2019  r., interes prawny w  udzieleniu zabezpieczenia
uważa się za uprawdopodobniony, gdy żądającym zabezpieczenia jest
powód dochodzący należności zapłaty z  tytułu transakcji handlowej
w rozumieniu ustawy z 8.03.2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym
opóźnieniom w transakcjach handlowych, w przypadku gdy wartość
tej transakcji nie przekracza 75 tysięcy złotych, a dochodzona należ‑
ność nie została uregulowana i od dnia upływu terminu jej płatności
upłynęły co najmniej trzy miesiące.

Nie jest wymagane uprawdopodobnienie interesu prawnego w przy‑

padku zabezpieczenia w sprawach o alimenty, o rentę, sumę potrzebną
na koszty leczenia, z  tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała
lub utratę życia żywiciela albo rozstrój zdrowia oraz o zmianę upraw‑
nień objętych treścią dożywocia na dożywotnią rentę oraz w  spra‑
wach o wynagrodzenie za pracę (art. 753 § 1 in fine, art. 7531 § 1 pkt 1
i 2 i § 3 k.p.c.). W sprawach tych uprawniony nie jest więc obciążony
obowiązkiem uprawdopodobnienia, że brak zabezpieczenia uniemoż‑
liwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia
lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu
postępowania w  sprawie; do uzyskania zabezpieczenia wystarczy, że
uprawdopodobni istnienie roszczenia.

3.  Tryb rozpoznania wniosku 3. Tryb rozpoznania wniosku

Zabezpieczenie udzielane jest na wniosek, a  w  przypadkach,

w których postępowanie może być wszczęte z urzędu – także z urzędu
(art.  732  k.p.c.). Do udzielenia zabezpieczenia właściwy jest sąd, do
którego właściwości należy rozpoznanie sprawy w pierwszej instancji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Tryb rozpoznania wniosku565

Jeżeli nie można ustalić takiego sądu, właściwy jest sąd, w  którego
okręgu ma być wykonane postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia,
a  z  braku tej podstawy lub w  przypadku, w  którym postanowienie
o udzieleniu zabezpieczenia miałoby być wykonane w okręgach róż‑
nych sądów – sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Wniosek o udziele‑
nie zabezpieczenia zgłoszony w toku postępowania rozpoznaje sąd tej
instancji, w  której toczy się postępowanie, z  wyjątkiem przypadku,
gdy sądem tym jest Sąd Najwyższy. Wtedy o  zabezpieczeniu orzeka
sąd pierwszej instancji.

Wniosek o  udzielenie zabezpieczenia podlega rozpoznaniu bez-

zwłocznie, nie później jednak niż w  terminie tygodnia od dnia
jego wpływu do sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Jeżeli ustawa przewiduje rozpoznanie wniosku na rozprawie, należy
ją wyznaczyć tak, aby rozprawa mogła odbyć się w  terminie mie‑
sięcznym od dnia wpływu wniosku (art.  737  k.p.c.). Postanowienie
w przedmiocie zabezpieczenia sąd wydaje na posiedzeniu niejawnym
(art. 148 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Możliwość udzielenia zabez‑
pieczenia na posiedzeniu niejawnym wpisuje się w  zasadę szybko‑
ści postępowania zabezpieczającego. Sąd może również w  tym celu
wyznaczyć rozprawę, a  w  niektórych przypadkach jej wyznaczenie
jest obligatoryjne (art. 7531 § 2, art. 754, art. 7551 oraz art. 7561 k.p.c.).
Jeżeli sprawa, w której dokonywane jest zabezpieczenie, podlega roz‑
poznaniu w  składzie trzech sędziów, to w  przypadku niecierpiącym
zwłoki – zgodnie z  art.  735 §  2  k.p.c. w  brzmieniu nadanym przez
ustawę z 4.07.2019 r. – zabezpieczenie może być orzeczone przez sąd
w składzie jednoosobowym. Zgodnie z art. 7351 k.p.c. – dodanym na
podstawie innej ustawy nowelizującej z  19.07.2019  r. – w  sprawach
o  udzielenie zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, w  których żąda‑
jącym zabezpieczenia jest powód dochodzący należności zapłaty
z  tytułu transakcji handlowej w  rozumieniu ustawy z  8.03.2013  r.
o  przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w  transakcjach
hand­lowych, o  których mowa w  art.  7301 §  21  k.p.c., postanowienie
w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia może wydać także referen‑
darz sądowy, z  zastrzeżeniem, że nie może udzielić zabezpieczenia
przez ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem
lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem (§  1).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

566 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

Referendarz sądowy nie może podejmować czynności zastrzeżonych

dla sądu, o  których mowa w  art.  751  k.p.c., a  więc – stanowiących
przedmiot zabezpieczenia rzeczy ulegających szybkiemu zepsuciu, które
mogłyby zostać sprzedane niezwłocznie (§  2). Referendarz sądowy –
według uchwały SN z  8.12.2005  r., III  CZP  108/05, OSNC 2006/11,
poz. 181, nie jest uprawniony do rozpoznania wniosku o zabezpiecze‑
nie powództwa, złożonego w postępowaniu upominawczym.

Sąd, orzekając o zabezpieczeniu na wniosek, jest związany zakresem

zabezpieczenia. Uwzględniając wniosek, może więc zastosować tylko
taki sposób, jaki wskazał uprawniony, natomiast w przypadku gdy sąd
orzeka o  zabezpieczeniu z  urzędu, może zastosować wybrane przez
siebie sposoby zabezpieczenia. Przy orzekaniu o  sposobie zabezpie‑
czenia, niezależnie od tego, czy na wniosek, czy z  urzędu, obowią‑
zuje zasada minimalnej uciążliwości zabezpieczenia, którą wyraża
dyrektywa interpretacyjna zawarta w  art.  7301 §  3  k.p.c. Zgodnie
z  tym przepisem sąd przy wyborze sposobu zabezpieczenia zobo‑
wiązany jest uwzględnić interesy stron lub uczestników postępowa‑
nia w  takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę
prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę. Jeżeli upraw‑
niony wskazał co najmniej dwa sposoby zabezpieczenia, to sąd, kie‑
rując się treścią art. 7301 § 3 k.p.c., powinien zastosować taki sposób,
który uprawnionemu zapewni należytą ochronę, a  jednocześnie nie
obciąży obowiązanego ponad potrzebę.

Zabezpieczenie roszczenia w  zasadzie nie pozwala na jego zaspoko‑

jenie (por.  art.  731  k.p.c.), jednak w  odniesieniu do roszczeń mają‑
cych charakter szczególny, o  których mowa w  art.  753 i  7531  k.p.c.
(m.in.  roszczeń o  alimenty, rentę, wynagrodzenie za pracę), stwarza
uprawnionemu ułatwienie w  ich zaspokojeniu, zabezpieczenie może
bowiem polegać na nakazaniu, aby obowiązany zapłacił uprawnio‑
nemu określoną sumę pieniężną. Przepis art. 731 k.p.c. dotyczy wszyst‑
kich rodzajów zabezpieczenia (por. postanowienie SN z 17.02.1986 r.,
IV  CZ  17/86, LEX nr  590557). Zasada wyrażona w  art.  731  k.p.c.
nabiera szczególnego znaczenia w  sprawach o  zabezpieczenie rosz‑
czeń niepieniężnych, w  tych bowiem sprawach sąd udziela zabez‑
pieczenia „w  taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Tryb rozpoznania wniosku567

odpowiedni” (art.  755  k.p.c.). Stosując „odpowiedni sposób zabez‑

pieczenia”, sąd ma na względzie okoliczność, aby zabezpieczenie
nie stanowiło w  istocie zaspokojenia. W  konkretnych okoliczno‑
ściach sprawy taka dyrektywa orzekania może okazać się niemoż‑
liwa do spełnienia. Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli w  określonej
sytuacji, na skutek wykonania zabezpieczenia, uprawniony został
zaspokojony, to nie zwalnia go – w  razie upadku zabezpieczenia –
od obowiązku zwrotu tego, co otrzymał tytułem zabezpieczenia na
podstawie przepisów o  bezpodstawnym wzbogaceniu (art.  410  k.c.),
oraz naprawienia szkody wyrządzonej wykonaniem zabezpiecze‑
nia (art. 476 k.p.c.) – zob. uchwały SN: z 3.10.1972 r., III CZP 53/72
(OSNCP 1973/10, poz.  164), oraz z  21.06.1977  r., III  CZP  46/77
(OSP 1978/6, poz. 107).

Wydane na posiedzeniu niejawnym postanowienie o odmowie udzie‑

lenia zabezpieczenia, jak również postanowienie o udzieleniu zabez‑
pieczenia, które podlega wykonaniu przez organ egzekucyjny, oraz
dalsze postanowienia dotyczące tego zabezpieczenia sąd doręcza
tylko uprawnionemu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Doręczenia obowiązanemu postanowienia o udzieleniu zabezpiecze‑
nia, które podlega wykonaniu przez organ egzekucyjny, dokonuje ten
organ równocześnie z  przystąpieniem do wykonania tego postano‑
wienia (art.  740 §  2  k.p.c.). Zgodnie z  art.  740  k.p.c. – zmienionym
przez ustawę z 4.07.2019 r. – na postanowienie sądu pierwszej instan‑
cji w  przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Podlega
ono rozpoznaniu w  składzie trzech sędziów przez sąd, który wydał
zaskarżone postanowienie. Sąd może uchylić zaskarżone postano‑
wienie tylko gdy zachodzi nieważność postępowania. Stosownie do
art. 7351 § 3 k.p.c. do skargi na postanowienie referendarza sądowego
stosuje się odpowiednio przepis art. 7673a k.p.c. Oznacza to, że wnie‑
sienie skargi nie powoduje utraty mocy zaskarżonego postanowienia.
Sąd rozpoznaje skargę w  składzie jednego sędziego jako sąd drugiej
instancji. Po rozpoznaniu skargi sąd utrzymuje w mocy lub zmienia
zaskarżone postanowienie, stosując odpowiednio przepisy o  zażale‑
niu. Jeżeli wniesiono skargę na postanowienie referendarza sądowego
wydane na podstawie art. 395 § 2, ponowne wydanie postanowienia
na tej podstawie przez referendarza sądowego nie jest dopuszczalne.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

568 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

Referendarz sądowy może zatem – z wykorzystaniem regulacji przy‑

jętej w art. 395 § 2 k.p.c. – tylko raz, w stosunku do określonej kwestii
będącej przedmiotem rozstrzygnięcia, uchylić postanowienie. Skarga
wniesiona na ponowne postanowienie wydane w  następstwie uchy‑
lenia uprzednio zaskarżonego postanowienia podlega rozpoznaniu
przez sąd.

4.  Sposoby zabezpieczenia 4. Sposoby zabezpieczenia

4.1.  Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych

Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych – zgodnie z  art.  747  k.p.c. –

może nastąpić przez:
1) zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności
z  rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego
prawa majątkowego;
2) obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;
3) ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości,
która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wie‑
czysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
4) obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
5) ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu;
6) ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem
lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wcho‑
dzącym w  skład przedsiębiorstwa lub jego częścią, albo częścią
gospodarstwa rolnego obowiązanego.

Z zabezpieczeniem roszczenia pieniężnego mamy do czynienia

wtedy, gdy dotyczy ono świadczenia, którego treścią jest kwota
pieniężna, niezależnie od waluty. Termin „roszczenie pieniężne”
w  rozumieniu art.  747  k.p.c. nie obejmuje – mimo że dotyczy
świadczeń pieniężnych – żądania obniżenia alimentów ani żąda-
nia ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego (uchwały
SN: z  27.11.1980  r., III  CZP  60/80, OSNC 1981/6, poz.  97, oraz
z  27.02.1975  r., III  PZ  2/75, OSPiKA 1976/3, poz.  54), ani żądania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia569

obniżenia obowiązku płacenia renty uzupełniającej zasądzonej

w  związku z  utratą zdolności do pracy (uchwała SN z  27.02.1975  r.,
III PZ 2/75, OSN 1975/10–11, poz. 146).

Roszczeń pieniężnych nie można zabezpieczyć w  inny sposób niż

wskazany w art. 747 k.p.c. Udzielając zabezpieczenia przez zastosowa‑
nie jednego ze sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń
pieniężnych, sąd powinien mieć na względzie uregulowanie przyjęte
w  art.  743 §  1  k.p.c., zgodnie z  którym do wykonania postanowień
o  zabezpieczeniu podlegających wykonaniu w  drodze egzekucji sto‑
suje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym. Innymi
słowy, orzekając o zabezpieczeniu, należy pamiętać o tym, w jaki spo‑
sób orzeczone zabezpieczenie będzie wykonywane.

Sąd, wydając postanowienie o  udzieleniu zabezpieczenia, a  także

organ je wykonujący (komornik lub sąd – w  zależności od zastoso‑
wanego sposobu zabezpieczenia) powinny pamiętać o  treści nastę‑
pujących przepisów: art.  750 i  751  k.p.c. – przy zajęciu ruchomo‑
ści, art.  7521  k.p.c. – przy zajęciu papierów wartościowych, art.  7522
i  8901  k.p.c. – przy zajęciu rachunku bankowego, art.  7523  k.p.c. –
w  razie orzekania zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu, art.  7524–7526 – w  przypadku udzielenia zabezpie‑
czenia przez zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem lub gospo‑
darstwem rolnym obowiązanego. Naruszenie tych przepisów przez
sąd orzekający o zabezpieczeniu usprawiedliwia wniesienie zażalenia
na postanowienie o  udzieleniu zabezpieczenia, natomiast w  przy‑
padku naruszenia ich przez komornika wykonującego postanowienie
sądowe wadliwa czynność komornika podlega zaskarżeniu skargą,
o której mowa w art. 767 k.p.c., natomiast gdy organem wykonują‑
cym postanowienie o  zabezpieczeniu jest sąd, jego wadliwe decyzje
podlegają zaskarżeniu na ogólnych zasadach.

Do zajęcia ruchomości jako sposobu udzielenia zabezpieczenia mają

zastosowanie art.  844–863  k.p.c., przy uwzględnieniu odrębności
przyjętej w art. 752 § 1 k.p.c., który stanowi lex specialis w stosunku
do art. 855 k.p.c. Należy więc już w postanowieniu o zabezpieczeniu
określić osobę (wyłączając obowiązanego), która będzie sprawować
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

570 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

dozór nad zajętymi ruchomościami. Podobnie w  przypadku zajęcia

pieniędzy albo papierów wartościowych (np. akcji i obligacji, czeków;
zob. art. 9216–92116 k.c. oraz przepisy ustawy z 29.07.2005 r. o obrocie
instrumentami finansowymi, Dz.U. z  2020  r. poz.  89  ze  zm.) należy
uwzględnić art. 752 § 1 k.p.c., co oznacza – zgodnie z tym przepisem
– że nie mogą one być wydane uprawnionemu, lecz powinny zostać
złożone: w  przypadku pieniędzy – na rachunek depozytowy sądu,
a w przypadku papierów wartościowych – w banku. Pieniądze zajęte
w toku wykonywania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia nie
mogą być przedmiotem dowolnych decyzji. Wobec tego, że nie podle‑
gają natychmiastowemu wydaniu, powinny zostać złożone na rachu‑
nek depozytowy sądu. Zgodnie z art. 752 § 2 k.p.c. sumę złożoną na
rachunek depozytowy sąd umieszcza na wydzielonym, oprocento‑
wanym rachunku bankowym w  wysokości oprocentowania udzielo‑
nego przez bank dla wkładów wypłacanych na każde żądanie. Jeżeli
z  okoliczności sprawy wynika, że zabezpieczenie może trwać dłużej
niż trzy miesiące, sąd powinien umieścić złożone do depozytu sumy
w  banku wskazanym przez obowiązanego na rachunku bankowym
oprocentowanym jak dla lokat terminowych. Złożenie na rachunek
depozytowy sądu różni się od złożenia do depozytu sądowego uregu‑
lowanego w art. 692 i n. k.p.c. oraz w ustawie z 18.10.2006 r. o likwi‑
dacji niepodjętych depozytów (Dz.U. Nr  208, poz.  1537  ze  zm.).
O ile uregulowanie zawarte w art. 752 k.p.c. wynika z potrzeb postę‑
powania zabezpieczającego (podobnie jak w  art.  808  k.p.c. w  postę‑
powaniu egzekucyjnym), a  wiec prawa procesowego, o  tyle złożenie
do depozytu sądowego, uregulowane w art. 692–694 k.p.c., wypływa
z  potrzeb i  przesłanek prawa materialnego. Jego celem jest zwolnie‑
nie się zobowiązanego z zobowiązania (uchwała SN (7) z 5.12.1986 r.,
III  CZP  62/86, OSNCP 1987/10, poz.  146). Sądem właściwym do
wydania postanowienia o  złożeniu na rachunek sądu sum depozy‑
towych jest sąd, który orzekł o zabezpieczeniu, nie zaś sąd rejonowy
orzekający w  trybie nieprocesowym o  złożeniu przedmiotu świad‑
czenia do depozytu sądowego (postanowienie SN z  13.08.1976  r.,
IV PZ 32/76, OSNC 1977/3, poz. 57).

Przy wykonywaniu przez komornika postanowienia o  udziele‑

niu zabezpieczenia przez zajęcie wynagrodzenia za pracę, a  także
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia571

innych wierzytelności lub praw, odpowiednie zastosowanie mają

art. 880–888 k.p.c.

Zasady wykonania zabezpieczenia z rachunku bankowego oraz praw

z  papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu
określone zostały w art. 7521–7522 k.p.c. Z reguły wykonanie takiego
zabezpieczenia polega na zezwoleniu przedsiębiorcy na dokonywanie
wypłat na określone cele i  w  ustalonej wysokości. Określenie spo‑
sobu korzystania z rachunku bankowego należy do sądu, który wydał
postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Przepis art. 752 k.p.c. jest
przepisem szczególnym w stosunku do przepisów art. 507 i 692 k.p.c.,
odnoszących się do „złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego”, jako instytucji prawa materialnego, rodzącej skutki mate‑
rialnoprawne, podczas gdy złożenie do depozytu sądowego pienię‑
dzy i  papierów wartościowych, zajętych w  trybie art.  747  k.p.c. jest
instytucją procesową, mającą na celu tylko „zabezpieczenie roszczeń
pieniężnych”. W konsekwencji orzekanie w trybie art. 752 k.p.c. o zło‑
żeniu do depozytu sądowego zajętych pieniędzy i  papierów warto‑
ściowych nie należy do sądów rejonowych, działających w  trybie
postępowania nieprocesowego, lecz należy do tego sądu, który orzeka
o zabezpieczeniu w trybie, w jakim rozpoznawana jest sama sprawa,
w której okazało się konieczne orzeczenie o zabezpieczeniu. Obowią‑
zek wydania stosownych zarządzeń w  celu zapewnienia właściwego
dozoru nad zajętym mieniem spoczywa na organie dokonującym
zajęcia. Realizacja tego obowiązku następuje z urzędu i nie jest zależna
od wniosku stron (por. art. 855 w zw. z art. 743 k.p.c.) (postanowienie
SN z 13.08.1976 r., IV PZ 32/76, OSNC 1977/3, poz. 57).

W sprawie przeciwko syndykowi masy upadłości niedopuszczalne jest

zabezpieczenie powództwa przez zajęcie wierzytelności na rachunku
bankowym upadłego (uchwała SN z  23.01.2004  r., III  PZP  18/03,
OSNP 2004/10, poz. 166).

Udzielenie zabezpieczenia przez ustanowienie na nieruchomości

obowiązanego hipoteki przymusowej jest klasycznym zabezpie‑
czeniem rzeczowym na nieruchomości. Do powstania hipoteki nie‑
zbędny jest wpis w księdze wieczystej. Hipotekę przymusową regulują
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

572 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

przepisy art.  109–1101 u.k.w.h. Zgodnie z  art.  110 u.k.w.h. hipotekę

przymusową można uzyskać także na podstawie postanowienia sądu
o  udzieleniu zabezpieczenia, postanowienia prokuratora, na mocy
przepisów szczególnych na podstawie decyzji administracyjnej, cho‑
ciażby decyzja nie była ostateczna, albo zarządzenia zabezpieczenia
dokonanego na podstawie przepisów o  postępowaniu egzekucyjnym
w  administracji. Hipoteka przymusowa może być wpisana także na
podstawie nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym,
który z  chwilą wydania stanowi tytuł zabezpieczenia wykonalny bez
nadawania mu klauzuli wykonalności.

Do prowadzonego w  doktrynie sporu odnośnie do charakteru

hipoteki przymusowej odniósł się Sąd Najwyższy w  postanowieniu
z  21.08.2013  r., II  CSK  17/13 (OSNC 2014/5, poz.  50), zgłaszając
zastrzeżenia do stanowiska traktującego hipotekę przymusową jako
„środek egzekucyjny”. Przeciwko temu zapatrywaniu przemawia –
jak podkreślono w uzasadnieniu tego orzeczenia – przede wszystkim
to, że hipoteka przymusowa nie zmierza do zaspokojenia wierzyciela
i  nie warunkuje wszczęcia egzekucji z  nieruchomości, a  sąd wieczy‑
stoksięgowy nie działa jako organ egzekucyjny. W  ustawie hipoteka
przymusowa występuje jako środek zabezpieczenia oznaczonej wie‑
rzytelności (art.  65 ust.  1 in principio u.k.w.h., art.  747 pkt  2  k.p.c.,
ustawa z  29.08.1997  r. – Ordynacja podatkowa – rozdział  „Zabez‑
pieczenie wykonania zobowiązań podatkowych”). Postępowanie
o  wpis hipoteki przymusowej odbywa się na podstawie przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie wie‑
czystoksięgowe (art.  6261–62613  k.p.c.), zamieszczonych w  księdze
dotyczącej postępowania nieprocesowego. Ustanowienie hipoteki
przymusowej nie jest ani rodzajem, ani sposobem egzekucji; jego
skutkiem nie jest też wyegzekwowanie roszczenia, lecz zabezpiecze‑
nie wykonania zobowiązania. Jest to postępowanie zmierzające do
ułatwienia przyszłego postępowania egzekucyjnego. Postanowienie
o  udzieleniu zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości obo‑
wiązanego hipoteką przymusową (art. 747 pkt 2 k.p.c.) nie nadaje się
do wykonania w  postępowaniu egzekucyjnym, podlega wykonaniu
we wspomnianym postępowaniu rozpoznawczym nieprocesowym
uregulowanym w  art.  6261–62613  k.p.c. Okoliczność, że wierzyciel
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia573

z reguły uzyskuje hipotekę przymusową, gdy wierzytelność – jak sta‑

nowi art.  109 ust.  1 u.k.w.h. – jest stwierdzona tytułem wykonaw‑
czym, określonym w  przepisach o  postępowaniu egzekucyjnym, nie
wspiera tezy o egzekucyjnym charakterze tej hipoteki, skoro można ją
uzyskać także na podstawie orzeczeń, zarządzeń i decyzji wymienio‑
nych w  art.  110  u.k.w.h. Z  przytoczonych regulacji odnoszących się
do hipoteki przymusowej oraz postępowania, w ramach którego jest
ustanawiana, wynika więc, że hipoteka przymusowa jest środkiem
zabezpieczenia wierzytelności, a  postępowanie o  jej ustanowienie
jest postępowaniem rozpoznawczym niemającym takich odniesień
do postępowania egzekucyjnego, które pozwalałyby na traktowanie
tego postępowania „jak postępowania egzekucyjnego”. W powołanym
postanowieniu Sąd Najwyższy odniósł się również do innej ważnej
kwestii, stwierdzając, że prezentowane w  orzecznictwie stanowisko,
według którego wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie może być
uwzględniony, jeżeli dłużnik utracił prawo własności nieruchomości
na skutek wcześniejszej czynności przeniesienia własności tej nieru‑
chomości (uchwała SN z 30.05.1994 r., III CZP 72/94, OSNC 1994/12,
poz. 235; postanowienia SN: z 13.12.2001 r., IV CKN 369/01, OSNC
2002/10, poz. 126; z 23.01.2004 r., III CK 245/02, OSP 2005/1, poz. 3),
ma zastosowanie, gdy czynność prawna dłużnika przenosząca włas‑
ność nieruchomości uznana została na podstawie art. 527 k.c. za bez‑
skuteczną wobec wierzyciela. Sąd Najwyższy podniósł, że wskazane
w art. 532 k.c. uprawnienie wierzyciela pozwala jedynie na stwierdze‑
nie, że „dochodzenie zaspokojenia” w istocie oznacza możliwość pro‑
wadzenia egzekucji (postanowienie SN z 24.09.2010 r., IV CSK 57/10,
LEX nr 885027), nie stanowi natomiast podstawy do uznania, że pro‑
wadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi i jej znoszenie przez osobę
trzecią mogłoby polegać na ustanowieniu hipoteki przymusowej na
nieruchomości, której dłużnik nie jest już właścicielem, lecz jest nią
osoba trzecia.

Z  zawartego w  art.  65 ust.  2 u.k.w.h. stwierdzenia, że część ułam-

kowa nieruchomości może być obciążona hipoteką, jeżeli stanowi
udział współwłaściciela, należy wyprowadzić zasadniczy wniosek,
że w  rozumieniu tego przepisu część ułamkowa nieruchomości
powinna stanowić udział współwłaściciela. Innymi słowy, z  art.  65
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

574 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

ust.  2 u.k.w.h. wprawdzie nie wynika zakaz obciążenia hipoteką

wydzielonej fizycznie części nieruchomości, ale musi ona stanowić
udział współwłaściciela. Właściciel nieruchomości, chociaż może
zbyć udział w prawie własności, jednakże nie może części ułamkowej
swojej nieruchomości odpowiadającej udziałowi obciążyć. Dlatego
w piśmiennictwie i judykaturze Sądu Najwyższego trafnie przyjmuje
się, że nieruchomość niebędąca przedmiotem współwłasności może
być obciążona jedynie w  całości (postanowienia SN: z  25.05.2011  r.,
II CSK  533/10, LEX nr  863964, oraz z  11.04.2013  r., II  CSK  471/12,
OSNC 2013/12, poz. 145). Na podstawie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia hipoteka przymusowa może być wpisana na nieru-
chomości stanowiącej majątek wspólny małżonków, bez potrzeby
uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi obowiąza‑
nego (art. 7431 k.p.c.).

Kolejnym sposobem zabezpieczenia roszczeń pieniężnych przewi‑

dzianym w  art.  747  k.p.c. jest ustanowienie zakazu zbywania lub
obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wie-
czystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu.
W istocie w przepisie tym określone są dwa sposoby zabezpieczenia.
Przyjmuje się, że sąd może orzec zakaz zbywania nieruchomości albo
zakaz jej obciążania bądź zastosować oba te sposoby łącznie.

Kolejnym sposobem zabezpieczenia roszczeń pieniężnych jest obcią-

żenie statku albo statku w  budowie hipoteką morską. Hipoteka
morska uregulowana jest w art. 76–89 ustawy z 18.09.2001 r. – Kodeks
morski (Dz.U. z  2018  r. poz.  2175  ze  zm.). Do jej powstania wyma‑
gany jest wpis do rejestru okrętowego, którego prowadzenie regu‑
lują przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z  23.01.2003  r.
w  sprawie rejestru okrętowego i  postępowania rejestrowego (Dz.U.
Nr 47, poz. 400).

Postanowienie o  udzieleniu zabezpieczenia przez ustanowienie

zakazu zbywania spółdzielczego prawa do lokalu, zaopatrzone
we wzmiankę o  jego wykonalności (takiemu postanowieniu sąd nie
nadaje klauzuli wykonalności – art.  743 §  2  k.p.c.), podlega ujaw‑
nieniu w  księdze wieczystej w  formie ostrzeżenia (art.  7523  k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia575

Postanowienie należy doręczyć także spółdzielni. Jeśli spółdzielnia

mimo dokonanego przez sąd doręczenia umożliwiłaby obowiązanemu
zbycie spółdzielczego prawa do lokalu, to musi się liczyć z odpowie‑
dzialnością odszkodowawczą wobec uprawnionego.

Ostatnim sposobem zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, przewi‑

dzianym w art. 747 pkt 6 k.p.c., jest ustanowienie zarządu przymuso-
wego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowią‑
zanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego
częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego. Wykonanie
tego sposobu zabezpieczenia następuje według przepisów o zarządzie
w  toku egzekucji z  nieruchomości (art.  931–941  k.p.c.), z  zastrzeże‑
niem wynikającym z  art.  7522 oraz 7524–7526  k.p.c. Zarządcę usta-
nawia sąd, który wydał postanowienie o  udzieleniu zabezpiecze-
nia, natomiast wykonanie zarządu należy do sądu egzekucyjnego
(art. 931–941 k.p.c.).

4.2.  Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych

Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych – zgodnie z  art.  755

§  1  k.p.c. – następuje w  taki sposób, jaki stosownie do okoliczności
sąd uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych
dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. W szczególności sąd może:
1) unormować prawa i  obowiązki stron lub uczestników postępo‑
wania na czas trwania postępowania;
2) ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych
postępowaniem;
3) zawiesić postępowanie egzekucyjne lub inne postępowanie zmie‑
rzające do wykonania orzeczenia;
4) uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi
i kontaktów z dzieckiem;
5) nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w  księdze wieczystej
lub we właściwym rejestrze.

Według §  2 art.  755  k.p.c. „w  sprawach o  ochronę dóbr osobistych

zabezpieczenie polegające na zakazie publikacji może być udzielone
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

576 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

tylko wtedy, gdy nie sprzeciwia się temu ważny interes publiczny.
Udzielając zabezpieczenia, sąd określa czas trwania zakazu, który nie
może być dłuższy niż rok. Jeżeli postępowanie w sprawie jest w toku,
uprawniony może przed upływem okresu, na który orzeczono zakaz
publikacji, żądać dalszego zabezpieczenia; przepisy zdania pierw‑
szego i  drugiego stosuje się. Jeżeli uprawniony zażądał dalszego
zabezpieczenia, zakaz publikacji pozostaje w  mocy do czasu prawo‑
mocnego rozstrzygnięcia wniosku”. Zgodnie z  §  21 art.  755  k.p.c.,
jeżeli zabezpieczenie jest konieczne do odwrócenia grożącej szkody
lub innych niekorzystnych dla uprawnionego skutków, nie stosuje się
art. 731 k.p.c., który wyraża podstawową zasadę postępowania zabez‑
pieczającego. Zgodnie z  tą zasadą zabezpieczenie nie może zmie‑
rzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej
(por.  pkt  1 niniejszego rozdziału). Sąd Najwyższy w  postanowieniu
z 9.12.2010 r., IV CSK 224/10 (OSNC 2011/9, poz. 101), stwierdził, że
zakaz wynikający z art. 731 k.p.c. nie dotyczy zabezpieczenia roszczeń
niepieniężnych przez unormowanie praw i obowiązków stron na czas
postępowania (art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Wobec tego, że zawarty w  art.  755  k.p.c. katalog sposobów zabez-

pieczenia jest otwarty, roszczenia niepieniężne można zabezpieczyć
w inny sposób niż wskazany w tym przepisie, nie wyłączając sposobów
zabezpieczenia przewidzianych w przepisach o zabezpieczeniu roszczeń
pieniężnych. Ogólne reguły postępowania obowiązujące w postępowa‑
niu zabezpieczającym mają zastosowanie, z zastrzeżeniem wynikającym
z  powołanego §  21 art.  755  k.p.c. W  doktrynie podnosi się, że celem
zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych – w zależności od konkretnych
okoliczności sprawy – może być: zapewnienie uprawnionemu zaspo‑
kojenia (wykonanie przyszłego orzeczenia przyznającego roszczenie
o świadczenie), zapewnienie skuteczności przyszłego orzeczenia, anty‑
cypacyjne, tymczasowe udzielenie wierzycielowi takiej samej ochrony
prawnej, jaką ma zapewnić mu przyszłe orzeczenie.

W  praktyce sądowej przepisy o  zabezpieczeniu roszczeń niepienięż‑

nych mają zastosowanie najczęściej w sprawach: o wydanie ruchomo‑
ści, o wydanie nieruchomości, o opróżnienie pomieszczenia, o wy­ko‑
nanie przez dłużnika czynności zastępowalnych albo czynności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia577

niezastępowalnych, o  ustanowienie służebności drogi koniecz‑

nej, o  zniesienie wspólności ustawowej, o  podział majątku wspól‑
nego, o  dział spadku, o  uchylenie obowiązku alimentacyjnego bądź
obniżenie alimentów albo renty. Są nimi także sprawy opiekuń‑
cze, opiekuńczo­‍‑wychowawcze, a  także sprawy, w  których wydane
orzeczenia nie podlegają wykonaniu. W  sprawach tych udzielenie
zabezpieczenia z  reguły polega na zobowiązaniu obowiązanego do
wykonania lub zaniechania pewnych czynności. Przykładem zabez‑
pieczenia polegającego na unormowaniu praw i  obowiązków stron
i  uczestników postępowania na czas trwania postępowania jest –
wydawane z reguły w sprawach o naruszenie dóbr osobistych – orze‑
czenie o zakazie publikacji określonych materiałów (art. 755 § 1 pkt 1
i § 2 k.p.c.).

4.3.  Zabezpieczenie w sprawach o alimenty

oraz roszczeń wymienionych w art. 7531 k.p.c.
W przypadku zabezpieczenia w sprawach o alimenty (art. 753 k.p.c.) oraz
roszczeń wymienionych w art. 7531 k.p.c. nie stosuje się art. 731 k.p.c.,
który wyraża podstawową zasadę postępowania zabezpieczającego,
zgodnie z  którą zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia
roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej. Uregulowaniem przyję‑
tym w art. 7531 k.p.c. objęte zostały następujące roszczenia:
1) o  rentę, sumę potrzebną na koszty leczenia, z  tytułu odpowie‑
dzialności za uszkodzenie ciała lub utratę życia żywiciela albo
rozstrój zdrowia oraz o zmianę uprawnień objętych treścią doży‑
wocia na dożywotnią rentę;
2) o wynagrodzenie za pracę;
3) o  należności z  tytułu rękojmi lub gwarancji jakości albo kary
umownej, jak również należności z  tytułu niezgodności towaru
konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, przeciwko
przedsiębiorcy do wysokości 20 000 zł;
4) o  należności z  tytułu najmu lub dzierżawy, a  także należności
z  tytułu opłat obciążających najemcę lub dzierżawcę oraz opłat
z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego lub użytkowego – do
wysokości 20 000 zł;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

578 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

5) o naprawienie szkody wynikającej z naruszenia przepisów o ochro‑

nie środowiska;
6) o wynagrodzenie przysługujące twórcy projektu wynalazczego;
7) o  przyznanie państwowej kompensaty przysługującej ofiarom
niektórych czynów zabronionych, w części na pokrycie niezbęd‑
nych kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu.

W  sprawach tych, z  wyjątkiem spraw, o  których mowa w  pkt  7, sąd

udziela zabezpieczenia po przeprowadzeniu rozprawy. Oddalenie
wniosku o  udzielenie zabezpieczenia może nastąpić na posiedze‑
niu niejawnym. Zabezpieczenie roszczenia w  zasadzie nie pozwala
na jego zaspokojenie (por.  art.  731  k.p.c.), jednak w  odniesieniu do
roszczeń mających charakter szczególny, o których mowa w art. 753
i  7531  k.p.c. (m.in.  roszczeń o  alimenty, rentę, wynagrodzenie za
pracę), stwarza uprawnionemu ułatwienie w ich zaspokojeniu, zabez‑
pieczenie może bowiem polegać na nakazaniu, aby obowiązany zapła‑
cił uprawnionemu określoną sumę pieniężną. W  przypadku zabez-
pieczenia w  sprawach o  alimenty (art.  753  k.p.c.), a  także o  rentę,
sumę potrzebną na koszty leczenia, z tytułu odpowiedzialności za
uszkodzenie ciała lub utratę życia żywiciela albo rozstrój zdrowia
oraz o  zmianę uprawnień objętych treścią dożywocia na doży-
wotnią rentę, w  sprawach o  wynagrodzenie za pracę oraz w  spra‑
wach o  przyznanie państwowej kompensaty przysługującej ofiarom
niektórych czynów zabronionych, w części na pokrycie niezbędnych
kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu (art. 7531 § 1 pkt 1, 2 i 9
oraz §  3  k.p.c.), nie jest wymagane uprawdopodobnienie interesu
prawnego. W  sprawach tych uprawniony nie jest więc obciążony
obowiązkiem uprawdopodobnienia, że brak zabezpieczenia uniemoż‑
liwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia
lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu
postępowania w  sprawie; do uzyskania zabezpieczenia wystarczy, że
uprawdopodobni istnienie roszczenia.

Sprawami o  alimenty są te, w  których powód dochodzi roszczeń

alimentacyjnych. Sprawą alimentacyjną nie jest sprawa o  obniżenie
świadczeń alimentacyjnych lub zwolnienie z obowiązku alimentacyj‑
nego. Do roszczeń alimentacyjnych należy zaliczyć także roszczenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Sposoby zabezpieczenia579

o  rentę o  charakterze alimentacyjnym. Stanowi ją renta zasądzona

przez sąd albo ustalona w umowie z tytułu utraty zdolności do pracy
albo śmierci żywiciela lub wypłacana z  dobrowolnych ubezpieczeń
rentowych.

  Wybrane orzeczenia

1.  W  sprawie o  ustalenie ojcostwa i  alimenty sąd, zasądzając wyro‑

kiem alimenty od chwili wytoczenia powództwa, nie ma obowiązku
zaznaczenia w  wyroku, że wierzyciel, mając postanowienie o  zabez‑
pieczeniu powództwa zasądzające alimenty na czas trwania procesu,
zaspokoił się lub może uzyskać realizację należnego mu świadczenia
na podstawie zarządzenia tymczasowego. Jednakże w  razie wykaza‑
nia w toku sporu, że dłużnik zaspokoił roszczenie alimentacyjne wie‑
rzyciela, sąd powinien uwzględnić tę okoliczność w  wyroku (wyrok
SN z  21.06.1977  r., III  CZP  46/77, OSNCP 1978/1, poz.  6, z  glosą
F. Zedlera, OSPiKA 1978/6, poz. 107).

2. Zabezpieczenie powództwa przewidzianego w  art.  138  k.r.o.

o uchylenie lub obniżenie obowiązku alimentacyjnego przez zawie‑
szenie postępowania egzekucyjnego nie jest wyłączone. Ze względu
jednak na potrzebę szczególnej ochrony interesu osoby uprawnio‑
nej do alimentacji zawieszenie postępowania egzekucyjnego może
mieć miejsce tylko wówczas, gdy powództwo jest uwiarygodnione
w  wysokim stopniu (uchwała SN z  27.11.1980  r., III  CZP  60/80,
OSNC 1981/6, poz. 97).

3. Do zarządzenia tymczasowego, które w  myśl art.  730 §  3  k.p.c.

może być wydane po uzyskaniu przez wierzyciela orzeczenia podlega‑
jącego wykonaniu, wymaganie uprawdopodobnienia, że brak zabez‑
pieczenia pozbawiłby wierzyciela zaspokojenia (art.  730 §  1  k.p.c.),
oraz ograniczenie czasowe dotyczące przyszłych powtarzających się
świadczeń (art.  730 §  2  k.p.c.) mają zastosowanie także wtedy, gdy
zarządzenie tymczasowe ma na celu zabezpieczenie zasądzonych
przyszłych świadczeń alimentacyjnych (uchwała SN z  23.02.1982  r.,
III CZP 3/82, OSNC 1982/7, poz. 100).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

580 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

4.  W sprawie o rozwód sąd może na wniosek jednego z małżonków

orzec o obowiązku przyczyniania się do zaspokojenia w czasie trwa‑
nia postępowania potrzeb rodziny, także obejmujących koszty utrzy‑
mania pełnoletnich dzieci (uchwała SN z 28.11.2012 r., III CZP 77/12,
OSNC 2013/5, poz. 62).

4.4.  Zabezpieczenie przyszłych roszczeń

alimentacyjnych związanych z ustaleniem ojcostwa
Zgodnie z  art.  754  k.p.c. sąd może jeszcze przed urodzeniem się
dziecka zabezpieczyć przyszłe roszczenia alimentacyjne związane
z ustaleniem ojcostwa, o których mowa w art. 141 i 142 k.r.o., przez
zobowiązanie obowiązanego do wyłożenia odpowiedniej sumy na
koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w  okresie porodu oraz
na utrzymanie dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu.
W  sprawach tych termin do wytoczenia powództwa wynosi trzy
miesiące od dnia urodzenia się dziecka. Postanowienie sąd wydaje
po przeprowadzeniu rozprawy. Przepisy art.  733 i  7532  k.p.c. stosuje
się odpowiednio. Zabezpieczenie przewidziane w  art.  754  k.p.c. jest
aktualne w przypadku roszczeń, których podstawę materialnoprawną
stanowią art. 141 i 142 k.r.o. W sprawach tych zachodzi konieczność
uprawdopodobnienia faktu ojcostwa mężczyzny niebędącego mężem
matki oraz wykazania faktu ciąży i stanu jej zaawansowania, nie ist‑
nieje natomiast konieczność uprawdopodobnienia, że brak zabezpie‑
czenia pozbawi uprawnionych zaspokojenia. Oznacza to, że nie jest
wymagane uprawdopodobnienie interesu prawnego. W sprawach tych
uprawniony nie jest więc obciążony obowiązkiem uprawdopodobnie‑
nia, że brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wyko‑
nanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi
lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w  sprawie; do
uzyskania zabezpieczenia wystarczy, że uprawdopodobni istnienie
roszczenia. Okoliczność, że matka mającego się urodzić dziecka pozo‑
staje w związku małżeńskim z innym mężczyzną, nie jest przeszkodą
do ustanowienia zabezpieczenia przewidzianego w  art.  754  k.p.c.
przeciwko mężczyźnie, co do którego istnieje domniemanie, że jest
biologicznym ojcem dziecka.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Postępowanie zabezpieczające w sprawach rodzinnych...581

W  postanowieniu o  zabezpieczeniu sąd powinien określić wysokość

kwoty przyznanej matce oraz kwoty przyznanej dziecku, kierując
się przesłankami obowiązującymi przy ustalaniu wysokości alimen‑
tów (usprawiedliwione potrzeby osoby uprawnionej oraz możliwo‑
ści zarobkowe i  majątkowe osoby zobowiązanej), a  ponadto powi‑
nien wskazać termin do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa
(art.  733 w  zw.  z  art.  754 zdanie ostatnie  k.p.c.). Wykonanie posta‑
nowienia o  zabezpieczeniu przebiega według przepisów o  egzekucji
świadczeń pieniężnych.

5.  Postępowanie zabezpieczające w sprawach

rodzinnych (art. 445–4451 k.p.c.) oraz
w sprawach pieczy nad małoletnimi dziećmi
i kontaktów z dzieckiem (art. 7561 k.p.c.). 5. Postępowanie zabezpieczające w sprawach rodzinnych...

5.1.  Postępowanie zabezpieczające w sprawach

rodzinnych
W art. 445 k.p.c. został uregulowany zbieg procesu rozwodowego albo
separacyjnego ze sprawą o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty,
natomiast art. 4451 k.p.c. reguluje kwestię równolegle prowadzonych
spraw o  rozwód lub separację i  sprawy dotyczącej władzy rodziciel‑
skiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron procesu o  rozwód
(separację) lub sprawy o  ustalenie kontaktów z  dziećmi. Przepisy te
ustanawiają zasadę, że w czasie trwania procesu o rozwód (separa-
cję) nie mogą być wszczęte odrębnie:
1) ani sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty między mał‑
żonkami lub między nimi a ich małoletnimi dziećmi co do świad‑
czeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub separację;
2) ani sprawa dotycząca władzy rodzicielskiej nad wspólnymi mało‑
letnimi dziećmi stron procesu o rozwód (separację);
3) ani sprawa o ustalenie kontaktów z dziećmi.

Ad 1) Sąd w sprawie opisanej w pkt 1 pozew o alimenty lub wniosek

o  zabezpieczenie powództwa za okres od wytoczenia powództwa
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

582 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

o  rozwód lub separację przekazuje postanowieniem wydanym na

podstawie art. 200 k.p.c. sądowi prowadzącemu sprawę rozwodową
lub o  separację. Przekazany we wskazanym zakresie pozew (wnio‑
sek o zabezpieczenie) sąd prowadzący sprawę o rozwód (separację)
rozpozna jako wniosek o  udzielenie zabezpieczenia (verba legis:
„w  celu rozstrzygnięcia według przepisów o  postępowaniu zabez‑
pieczającym”). Postępowanie dotyczące roszczenia obejmującego
okres poprzedzający wytoczenie powództwa rozwodowego może
toczyć się nadal. Uzasadnione będzie wydanie wyroku częścio‑
wego obejmującego okres poprzedzający wytoczenie powództwa
o rozwód.

Ad 2) Sąd opiekuńczy w sprawie opisanej w pkt 2 wniosek dotyczący

władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwo‑
dzących się małżonków przekazuje postanowieniem wydanym na
podstawie art.  200  k.p.c. sądowi prowadzącemu sprawę o  rozwód
lub separację. Przekazany wniosek sąd prowadzący sprawę o  roz‑
wód (separację) rozpozna jako wniosek o udzielenie zabezpieczenia
(verba legis: „W  razie potrzeby orzeczenia o  władzy rodzicielskiej
lub o  kontaktach stosuje się przepisy o  postępowaniu zabezpiecza‑
jącym”).

Ad 3) Sąd opiekuńczy w sprawie opisanej w pkt 3 wniosek dotyczący

kontaktów rozwodzących się małżonków z  ich małoletnimi dziećmi
przekazuje postanowieniem wydanym na podstawie art.  200  k.p.c.
sądowi prowadzącemu sprawę o  rozwód lub separację. Przekazany
wniosek sąd prowadzący sprawę o rozwód (separację) rozpozna jako
wniosek o  udzielenie zabezpieczenia (verba legis: „W  razie potrzeby
orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się prze‑
pisy o postępowaniu zabezpieczającym”).

Jeżeli postępowania w  sprawach opisanych w  pkt  1, 2 i  3 zostały

wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separa-
cję, to:

Ad 1) Sąd w  tych sprawach powinien wydać z  urzędu postanowie‑

nie o zawieszeniu postępowania, określając, że zawieszenie nastąpiło
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Postępowanie zabezpieczające w sprawach rodzinnych...583

z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub separację co do świad‑

czeń za okres od jego wytoczenia. Jeżeli w  takiej sprawie wydane
zostało postanowienie o  udzieleniu zabezpieczenia wykonania obo‑
wiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty, to sąd – z chwilą
wydania w  sprawie o  rozwód lub separację postanowienia o  udzie‑
leniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokojenia potrzeb
rodziny lub o  alimenty – powinien wydać postanowienie o  wstrzy‑
maniu z mocy prawa wykonania nieprawomocnych orzeczeń o obo‑
wiązku tych świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód
lub separację.

Po prawomocnym zakończeniu sprawy o  rozwód lub separację

zawieszone postępowanie podejmuje się z  mocy prawa, orzeczenia
zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu,
jednak tylko co do okresu, za który w  sprawie o  rozwód lub sepa‑
rację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępo‑
waniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa
umorzeniu.

Ad 2) Sąd w tych sprawach powinien wydać z urzędu postanowie‑

nie o  zawieszeniu postępowania, a  o  władzy rodzicielskiej przez
cały czas trwania sprawy o  rozwód lub separację powinien orzec
w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępo‑
wanie dotyczące władzy rodzicielskiej, jeżeli w prawomocnym orze‑
czeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub separację
nie orzeczono o  władzy rodzicielskiej. W  przeciwnym wypadku,
tj. jeżeli sąd rozwodowy orzekł o władzy rodzicielskiej, postępowa‑
nie ulega umorzeniu.

Ad 3) Sąd w tych sprawach powinien wydać z urzędu postanowienie

o  zawieszeniu postępowania, a  o  kontaktach przez cały czas trwa‑
nia sprawy o rozwód lub separację powinien orzec w postępowaniu
zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące
kontaktów, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępo‑
wanie w sprawie o rozwód lub separację nie orzeczono o tych kon‑
taktach. W przeciwnym wypadku, tzn. jeżeli sąd rozwodowy orzekł
o tych kontaktach, postępowanie ulega umorzeniu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

584 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

  Wybrane orzeczenia

1.  W  sprawie o  alimenty, wszczętej przed wytoczeniem powództwa

o rozwód, sąd, zawieszając postępowanie zgodnie z art. 445 § 2 k.p.c.,
powinien rozpatrzyć wniosek o zabezpieczenie powództwa (uchwała
SN z 14.07.1966 r., III CZP 52/66, OSNCP 1967/1, poz. 9).

2. Jeżeli postępowanie w  sprawie o  alimenty zostało wszczęte przed

wytoczeniem powództwa o  rozwód, to – zgodnie z  art.  445 §  2  k.p.c.
– należy z  urzędu zawiesić postępowanie w  sprawie o  alimenty, i  to
z chwilą wytoczenia powództwa co do świadczeń za okres od jego wyto‑
czenia (uchwały SN: z  20.10.1966  r., III  CZP  84/66, OSNCP 1967/3,
poz. 45, oraz z 28.10.1982 r., III CZP 41/82, OSNCP 1983/4, poz. 49).

3.  Jeżeli w  toku sprawy o  rozwód sąd opiekuńczy zostaje powiado‑

miony o  potrzebie roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi
dziećmi stron w  rozumieniu art.  443  k.p.c. (aktualnie art.  755 §  1
pkt  4  k.p.c.), przekazuje on sprawę sądowi rozwodowemu (uchwała
SN z 29.04.1977 r., III CZP 20/77, OSNCP 1977/12, poz. 229).

4.  Jeżeli w sprawie o rozwód sąd nie orzekł na mocy art. 443 § 1 k.p.c.
o  obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb
rodziny przez czas trwania tego procesu, to w postępowaniu w sprawie
z powództwa dziecka przeciwko jednemu z rodziców o alimenty, wszczę­
tym przed wytoczeniem powództwa o  rozwód (art.  445 §  2  k.p.c.),
dopuszczalne jest dochodzenie – po prawomocnym orzeczeniu roz‑
wodu i  podjęciu zawieszonego postępowania – świadczeń alimen‑
tacyjnych za okres od wszczęcia postępowania w  sprawie o  alimenty
do prawomocnego orzeczenia rozwodu (uchwała SN z  28.10.1982  r.,
III CZP 41/82, OSNCP 1983/4, poz. 49).

5.  Świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia o  udzieleniu

zabezpieczenia zobowiązującego do łożenia na rzecz małżonka kosz‑
tów utrzymania rodziny nie podlega zwrotowi jako świadczenie nie‑
należne (art.  410  k.c.) w  razie prawomocnego oddalenia w  wyroku
rozwodowym jego żądania zasądzenia alimentów na podstawie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Postępowanie zabezpieczające w sprawach rodzinnych...585

art.  60  k.r.o. (uchwała SN z  20.10.2010  r., III  CZP  59/10, OSNC
2011/5, poz. 52).

5.2.  Postępowanie w sprawach pieczy nad

małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem
W  sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej rozpoznawanych
przez sąd opiekuńczy, jeżeli zachodzi potrzeba tymczasowego ure‑
gulowania sytuacji dziecka na czas postępowania, sąd opiekuńczy
może udzielić zabezpieczenia. Podstawą postanowienia są przepisy
o zabezpieczeniu roszczeń innych niż pieniężne (art. 755–757 k.p.c.).
Zgodnie z art. 755 § 1 k.p.c. sąd opiekuńczy uprawniony jest do zasto‑
sowania takiego sposobu zabezpieczenia, który stosownie do oko‑
liczności uzna za odpowiedni. Zawarte w  tym przepisie wyliczenie
sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych ma jedynie przy‑
kładowy charakter („w  szczególności sąd może”). Sąd jest związany
sformułowanym we wniosku żądaniem uprawnionego co do sposobu
zabezpieczenia, możliwość wyboru istnieje natomiast wówczas, gdy
uprawniony wskazał we wniosku kilka sposobów zabezpieczenia,
a zastosowanie jednego z nich lub niektórych wystarczy do zabezpie‑
czenia, albo gdy sąd może wydać postanowienie o udzieleniu zabez‑
pieczenia z urzędu.

Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  8.03.2006  r., III  CZP  98/05 (OSNC
2006/10, poz.  158), uznał, że przepis art.  113 §  1  k.r.o. nie wyłą-
cza udzielenia na podstawie art.  755 §  1  k.p.c. zabezpieczenia
przez zakazanie rodzicom niepozbawionym władzy rodzicielskiej
osobistej styczności z  dzieckiem. W  uzasadnieniu tej uchwały Sąd
Najwyższy odwołał się do utrwalonego poglądu zapoczątkowa‑
nego w  uchwale pełnego składu Izby Cywilnej SN z  18.03.1968  r.,
III CZP 70/66 (OSNCP 1968/5, poz. 77), że prawo do utrzymywania
kontaktu z dzieckiem nie należy do sprawowania władzy rodziciel-
skiej, skoro do zakazania styczności osobistej z dzieckiem rodzicom
pozbawionym władzy rodzicielskiej konieczne jest specjalne orze‑
czenie sądu, oraz w uchwale z 26.09.1983 r., III CZP 46/83 (OSNCP
1984/4, poz.  49), w  której stwierdził, że nieprzyznanie ojcu dziecka
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

586 Rozdział XIV. Czynności w postępowaniu zabezpieczającym

władzy rodzicielskiej w  wyroku ustalającym ojcostwo nie wyłącza

jego prawa do osobistej styczności z dzieckiem.

Sąd Najwyższy w  uchwale z  14.06.1988  r., III  CZP  42/88 (OSNCP

1989/10, poz.  156), podzielając pogląd, że sfera osobistej styczno‑
ści z  dzieckiem pozostaje poza władzą rodzicielską i  nie wpływa
w niczym na uszczuplenie jej zakresu (por. uchwała SN z 21.10.2005 r.,
III  CZP  75/05, OSNC 2006/9, poz.  142, oraz postanowienia SN:
z  5.05.2000  r., II  CKN  761/00, PS 2001/9, s.  122, i  z  7.11.2000  r.,
I CKN 1115/00, OSNC 2001/3, poz. 50), stwierdził, że władza rodzi-
cielska, jak to wynika z  całokształtu przepisów Kodeksu rodzin-
nego i opiekuńczego, a zwłaszcza z art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1,
stanowi ogół obowiązków i  praw względem dziecka, mających na
celu zapewnienie mu należytej pieczy i  strzeżenie jego interesów.
Zakres władzy rodzicielskiej nie oznacza wyłączności rodziców
w  stosunku do dziecka i  powinna być ona wykonywana tak, jak
tego wymaga dobro i interes dziecka. Rodzicom przysługuje prawo
do osobistej styczności z  dzieckiem, jest ono ich prawem osobistym
i niezależnym od władzy rodzicielskiej. Przysługuje rodzicom mimo
pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, jej zawieszenia lub ogranicze‑
nia. Pozbawienie lub ograniczenie tych kontaktów wymaga odręb‑
nego orzeczenia przez sąd, takie bowiem uregulowanie zawarte jest
w odrębnym przepisie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

W  judykaturze przyjmuje się, że sąd rozwodowy, ograniczając wła‑

dzę rodzicielską jednego z  małżonków do określonych obowiązków
i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, może określić wykonywanie
prawa do osobistych kontaktów z dzieckiem tego małżonka na podsta‑
wie art. 97 § 2 k.r.o. (m.in. uchwały SN: z 18.03.1968 r., III CZP 70/66,
OSNC 1968/5, poz.  77, oraz z  20.03.1992  r., III  CZP  16/92,
OSNCP 1992/9, poz. 162).

W  sprawach dotyczących pieczy nad małoletnimi dziećmi

(art.  5791  k.p.c.) oraz kontaktów z  dzieckiem (art.  5821  k.p.c.) sąd
orzeka w przedmiocie zabezpieczenia po przeprowadzeniu rozprawy.
Artykuł 7561 k.p.c. jest zatem przepisem szczególnym w stosunku
do art. 735 § 1 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XV

SPROSTOWANIE, UZUPEŁNIENIE
I WYKŁADNIA WYROKU
Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

1.  Wniosek o sprostowanie wyroku 1. Wniosek o sprostowanie wyroku

Sprostowaniu podlegają wadliwości w  sentencji wyroku, a  zatem

zarówno w  komparycji, jak i  w  tenorze, a  także w  uzasadnieniu
wyroku (szerzej zob.  Metodyka..., rozdział  XVIII  pkt  2.7.1). Chodzi
o sprostowanie – jak stanowi art. 350 § 1 k.p.c. – niedokładności, błę‑
dów pisarskich, rachunkowych lub innych oczywistych omyłek.

W  orzecznictwie niejednolicie rozstrzygana jest kwestia sprostowa-

nia oznaczenia strony. Niektóre sądy – podzielając zaprezentowane
w piśmiennictwie prawniczym stanowisko, że sąd nie może sprosto‑
wać wymienionego w wyroku imienia strony, gdy pełnomocnik wska‑
zał je w pozwie i dopiero po wyroku spostrzegł swą pomyłkę, a także
pogląd zaprezentowany w  wyroku SN z  8.06.1977  r., IV  PRN  4/77
(LEX nr  7945), według którego sprostowaniu w  trybie art.  350
§  2  k.p.c. podlegają omyłki sądu, a  nie pomyłki strony – odmawiają
sprostowania oznaczenia strony w  trybie art.  350  k.p.c. Inne sądy
natomiast, wskazując na wyrok SN z  18.06.1998  r., II  CKN  817/97
(OSNC 1999/1, poz. 16), w którym zawarta jest teza, że dopuszczalne
jest uściślenie oznaczenia strony przez sąd drugiej instancji w  try‑
bie art.  350  k.p.c., uwzględniają wnioski o  sprostowanie oznaczenia
strony. Nie zawsze jednak oba stanowiska, które tylko pozornie wza‑
jemnie się wyłączają, są prawidłowo wykorzystywane do konkretnych
sytuacji w danej sprawie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

588 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

Odnosząc się do tej kwestii, trzeba stwierdzić, że w  pojęciu niedo‑

kładności lub oczywistej omyłki mieści się uściślenie oznaczenia
strony. Stanowiska Sądu Najwyższego z  18.06.1998  r. jednak nie
można rozumieć w  sposób prowadzący do pomieszania instytu-
cji uregulowanej w art. 194 i n. k.p.c. z możliwością sprostowania
przez stronę w toku postępowania oznaczenia strony oraz upraw-
nieniem sądu mającym podstawę w  art.  350  k.p.c. Wszystkie trzy
instytucje (podmiotowe przekształcenia, prostowanie oznaczenia
strony w  toku procesu oraz sprostowanie wyroku) przewidziane są
w związku z różnymi sytuacjami występującymi w procesie. Rozwija‑
jąc to spostrzeżenie, przede wszystkim należy podkreślić, że wyzna‑
czenie podmiotowego zakresu postępowania procesowego jest aktem
woli podmiotu wszczynającego proces. Jeśli więc do procesu zostanie
włączony niewłaściwy podmiot, to taką sytuację procesową należy
kwalifikować jako skutek wady aktu woli powoda. Wada taka – jako
dotycząca czynności procesowej – może być usunięta tylko w  spo‑
sób przewidziany w ustawie procesowej. Z tego zaś punktu widzenia
należy odróżnić niewłaściwe oznaczenie strony od niewłaściwego
doboru podmiotów procesu.

W sytuacji pierwszej naprawienie wady następuje w drodze sprostowa‑

nia oznaczenia strony. Polega ono na uzupełnieniu lub konkretyzacji
(lecz nie na zmianie) pierwotnego oznaczenia strony. Tam natomiast,
gdzie powód prawidłowo oznaczył podmiot, który według jego inten‑
cji miał być stroną przeciwną, ale – z punktu widzenia prawa mate‑
rialnego – dokonał doboru tego podmiotu w sposób niewłaściwy, do
usunięcia wady aktu jego woli może dojść już tylko przez odwołanie
wadliwej czynności procesowej (art.  203  k.p.c.) albo w  drodze pod‑
miotowego przekształcenia powództwa (art. 194 i n. k.p.c.). Na przy‑
kład jeśli powództwo zostało wytoczone przeciwko przedsiębiorcy
będącemu osobą fizyczną, w  sytuacji gdy z  punktu widzenia prawa
materialnego legitymację procesową w sprawie ma np. spółka z o.o.,
w której pozwany jest prezesem zarządu spółki, to ani w toku postę‑
powania, ani po wyroku nie wchodzi w rachubę prostowanie oznacze‑
nia strony pozwanej, prowadziłoby to bowiem do niedopuszczalnego
zastąpienia podmiotu pozwanego przez inny podmiot z pominięciem
instytucji uregulowanej w  art.  194  i  n.  k.p.c. Przykładem możliwego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Wniosek o sprostowanie wyroku589

sprostowania oznaczenia strony zarówno w toku procesu, jak i w try‑

bie art.  350  k.p.c. jest sytuacja, jaka wystąpiła w  sprawie, w  której
zapadł wspomniany wyrok SN z 18.06.1998 r. Otóż w sprawie tej sąd
zasądził świadczenie – zgodnie z  oznaczeniem w  pozwie – na rzecz
hurtowni farmaceutycznej, której właścicielka, reprezentowana przez
pełnomocnika, któremu udzieliła pełnomocnictwa przyjętego przez
sąd jako właściwe, została przesłuchana jako strona, a ponadto w toku
procesu tenże pełnomocnik, precyzując żądanie, wnosił o zasądzenie
świadczenia na rzecz swej mocodawczyni. Nie mogło zatem budzić
wątpliwości, że w istocie w sprawie, jako strona powodowa, występo‑
wała określona imieniem i nazwiskiem osoba fizyczna, a nie hurtow‑
nia farmaceutyczna, która notabene nie ma zdolności sądowej. Nie
było zatem przeszkód do sprostowania w sentencji wyroku oznacze‑
nia strony powodowej.

Podzielając stanowisko, że tylko pomyłka sądu, a nie pomyłka strony,

podlega sprostowaniu w  trybie art.  350  k.p.c., należy podnieść, że
jeśli w pozwie nazwa strony odbiega od nazwy tejże strony w doku‑
mentach dołączonych do pozwu, to rzeczą sądu jest przede wszystkim
wyjaśnienie tych niedokładności. Sąd nie powinien np.  w  wyroku
zasądzać od „Kawalskiego” tylko dlatego, że taka pisownia nazwi‑
ska pozwanego zawarta była w  pozwie, w  sytuacji gdy z  dokumen‑
tów załączonych do pozwu wynika, że dłużnikiem jest „Kowalski”.
W  przypadku wydania wyroku przeciwko „Kawalskiemu” wniosek
o sprostowanie oznaczenia strony pozwanej powinien zostać uwzględ‑
niony, albowiem nie tylko wskutek pomyłki strony, ale także wskutek
zaniedbań sądu doszło do wydania wyroku przeciwko osobie, której
nazwisko zostało zniekształcone błędem maszynowym. Sąd Najwyż‑
szy w wyroku z 13.01.1964 r., II CR 194/63 (OSNCP 1965/2, poz. 27),
za „niedokładność” w rozumieniu art. 350 k.p.c. uznał wadliwe ozna‑
czenie imienia strony, choćby było ono zgodne z oznaczeniem poda‑
nym w  pozwie, jeżeli jest niewątpliwe, że strona, która brała udział
w procesie, nosi w rzeczywistości imię o innym brzmieniu.

Sprostowanie nie może prowadzić w żadnym wypadku do zmiany roz‑

strzygnięcia. Jeżeli sąd, rozstrzygając o kilku żądaniach pozwu, część
z nich wylicza w sentencji wyroku jako uwzględnione, a w pozostałej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

590 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

części powództwo oddala, przy czym w  wyliczeniu uwzględnionych

żądań jedno przez przeoczenie opuścił, to takie przeoczenie może
stać się podstawą środka odwoławczego, nie może zaś być sprosto‑
wane w trybie art. 350 k.p.c. Sprostowaniu podlega zarówno senten‑
cja, jak i uzasadnienie.

Istotny z punktu widzenia praktyki sądowej jest pogląd wyrażony przez

Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  30.08.1972  r., I  PZ  40/72 (OSNCP
1973/5, poz.  87), zgodnie z  którym podlegający sprostowaniu z  mocy
art. 350 k.p.c. oczywisty błąd rachunkowy wyroku może wynikać z zesta‑
wienia jego uzasadnienia z sentencją wyroku, nie musi zaś wynikać z tej
sentencji, gdyż z  istoty swej zawiera ona wynik rozliczeń dokonanych
w  uzasadnieniu. Do stwierdzenia zaś tego wyniku niezbędne jest zba‑
danie rachunku zawartego w  uzasadnieniu orzeczenia i  jeśli rzeczywi‑
ście w sentencji został uwidoczniony błędny wynik, to sentencja podlega
sprostowaniu. Sąd Najwyższy dodał ponadto, że sprzeczność między sen‑
tencją a uzasadnieniem wyroku nie zachodzi wówczas, gdy jej sprosto‑
wanie polega jedynie na poprawieniu oczywistego błędu rachunkowego,
a  sprostowania tego dokonano na podstawie niezmienionych ustaleń
zawartych w uzasadnieniu wyroku. W takiej sytuacji sąd przez sprosto‑
wanie sentencji wyroku nie zasądza nowego roszczenia, lecz jedynie pro‑
stuje oczywiście omyłkowe oznaczenie zasądzonego już roszczenia.

Sprostowania wyroku sąd może dokonać zarówno na wniosek, jak

i z urzędu w każdym czasie. Niedopuszczalny jest wniosek o sprosto‑
wanie wyroku złożony jedynie dla zwłoki w postępowaniu. Za wnio‑
sek złożony jedynie dla zwłoki w postępowaniu uważa się drugi i dal‑
szy wniosek złożony przez tę samą stronę co do tego samego wyroku,
chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. Wniosek złożony
jedynie dla zwłoki pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dal‑
szych czynności. To samo dotyczy pism związanych z  jego złoże‑
niem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego złożeniem
zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz – przy złożeniu pierwszego
pisma (art. 3501 § 1–3 k.p.c.).

Postanowienie o  sprostowaniu może być podjęte na posiedzeniu

niejawnym. O  sprostowaniu umieszcza się wzmiankę na oryginale
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Wniosek o sprostowanie wyroku591

wyroku, a  na żądanie stron także na udzielonych im wypisach,

np.  „postanowieniem z  13.11.2010  r. (k. 264) Sąd sprostował wyrok
przez zastąpienie w  sentencji kwoty 676  zł kwotą 767  zł”. Dalsze
odpisy i wypisy powinny być zredagowane w brzmieniu uwzględnia‑
jącym postanowienie o  sprostowaniu (art.  350 §  2  k.p.c.). Pożądane
byłoby, aby sprostowania dokonał sąd w tym samym składzie, a jeśli
nie jest to możliwe, powinien uczynić to w  takim samym składzie
(por. uwagi dotyczące uzupełnienia wyroku).

  Wybrane orzeczenia

1.  Przez błąd rachunkowy w świetle art. 350 § 1 k.p.c. należy rozumieć

błąd wynikający z niewłaściwego przeprowadzenia badań arytmetycz‑
nych, a w szczególności błędne zsumowanie lub odjęcie poszczególnych
pozycji. Natomiast pominięcie w sentencji wyroku niektórych pozycji
roszczeń powoda może być – zależnie od okoliczności – przedmiotem
wniosku o  uzupełnienie wyroku lub przedmiotem zaskarżenia, nie
może zaś służyć za przesłankę do sprostowania wyroku (postanowienie
SN z 21.06.1967 r., II CZ 48/67, OSNCP 1968/1, poz. 10).

2. Sąd rewizyjny, gdy sprawa przed nim się toczy, może sprostować
wyrok pierwszej instancji także w  części niezaskarżonej (wyrok SN
z 29.05.1970 r., I CR 231/70, OSNCP 1971/2, poz. 39).

3. Sprostowaniu mogą ulegać niedokładności, błędy pisarskie albo

rachunkowe lub inne oczywiste omyłki popełnione również w  uza‑
sadnieniu wyroku. Dlatego też wniosek w tym przedmiocie wymaga
merytorycznego rozpoznania, a  w  razie jego bezzasadności podlega
oddaleniu (postanowienie SN z  15.04.1982  r., I  PZ  7/82, OSNCP
1982/10, poz. 155).

4. Sąd drugiej instancji może sprostować wyrok sądu pierwszej

instancji przez uściślenie oznaczenia strony (art. 350 § 3 k.p.c.), jeżeli
istnienie oczywistej omyłki wynika z oceny zakresu przedmiotowego
i  podmiotowego rozstrzygnięcia (postanowienie SN z  10.12.2001  r.,
I PZ 93/01, OSNP 2003/24, poz. 597).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

592 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

5. Sprostowanie (uściślenie) oznaczenia strony pozwanej nie może

polegać na wskazaniu nowego podmiotu prawa cywilnego (wyrok SN
z 28.04.2004 r., V CK 472/03, LEX nr 365065).

6. Postanowienie sądu drugiej instancji dotyczące sprostowania

wyroku, a w rzeczywistości zmieniające ten wyrok, podlega zaskarżeniu
skargą kasacyjną, chyba że skarga kasacyjna w sprawie nie przysługuje
(wyrok SN z 4.11.2010 r., IV CSK 188/10, Biul. SN 2010/12, s. 17).

2.  Wniosek o uzupełnienie wyroku 2. Wniosek o uzupełnienie wyroku

Jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, strona może żądać uzupełnienia
wyroku. W zakresie pojęcia całości żądania mieści się każde żądanie
zgłoszone przez powoda, natomiast brak orzeczenia zachodzi wów‑
czas, gdy sąd w  danym zakresie nie wydał żadnego rozstrzygnięcia
(ani pozytywnego, ani negatywnego), gdy nie orzekł o natychmiasto‑
wej wykonalności (pominął wniosek powoda albo nie nadał rygoru,
mimo że istniały podstawy do obligatoryjnego orzeczenia z urzędu),
a także wtedy, gdy nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia,
które według przepisów ustawy powinien zamieścić z urzędu (np. nie
orzekł o winie w wyroku rozwodowym).

Uzupełnienie wyroku co do zwrotu kosztów wymaga – zważyw‑

szy na występującą w tym zakresie swoistość – odrębnego omówie‑
nia. W  uchwale z  11.12.1972  r., III  PZP  14/72 (OSNCP 1972/12,
poz.  215), Sąd Najwyższy stwierdził, że zażalenie na orzeczenie
o  kosztach procesu przysługuje także wtedy, gdy sąd pierwszej
instancji uwzględnił tylko część żądanych kosztów i  nie oddalił
pozostałej reszty. Sąd Najwyższy podkreślił, że za uznaniem, iż stro‑
nie nie przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku co do kosztów,
lecz zażalenie, w sytuacji gdy sąd zasądził tylko część żądanych kosz‑
tów i nie zawarł w orzeczeniu rozstrzygnięcia o oddaleniu wniosku
„w  pozostałej części”, przemawia samodzielność aktu rozstrzygania
o  kosztach procesu przejawiająca się w  tym, że uzupełnienie orze‑
czenia w  części dotyczącej kosztów następuje niezależnie od tego,
czy jednocześnie ma również miejsce uzupełnienie wyroku co do
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o uzupełnienie wyroku593

zgłoszonych roszczeń. Ten samodzielny charakter wynika także

z możliwości odrębnego zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu
z mocy art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. W trybie przewidzianym w art. 351
§ 1 k.p.c., a nie w drodze zażalenia, można więc domagać się zwrotu
kosztów, jeżeli brak jest w ogóle rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Prowadzi to do wniosku, że każde orzeczenie o  kosztach procesu,
choćby nie uwzględniało w  całości zgłoszonego wniosku, zawiera
domniemanie oddalenia nieuwzględnionej części.

Poruszona kwestia wiąże się z  inną, dotyczącą dopuszczalności

zaskarżenia wyroku w  części nieuwzględniającej roszczenia, której
w orzeczeniu wyraźnie nie oddalono. W orzecznictwie utrwalone jest
stanowisko, że jeżeli do określonej części żądania strony sąd ustosun‑
kował się jedynie w uzasadnieniu wyroku, pomijając tę część w sen‑
tencji wyroku, a strona nie żądała uzupełnienia wyroku we właściwym
trybie i terminie, to brak orzeczenia o pominiętym żądaniu nie daje
podstawy do wniesienia środka odwoławczego od niewydanego orze‑
czenia. W takiej sytuacji strona może tylko wytoczyć nowe powódz‑
two o roszczenie, o którym sąd nie orzekł w wyroku, natomiast rewi‑
zja (obecnie apelacja lub skarga kasacyjna) powinna być odrzucona
jako zwrócona przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu (postanowie‑
nie SN z  2.06.1964  r., I  PR 10/63, OSNCP 1965/5, poz.  80). Stano‑
wisko to Sąd Najwyższy powtórzył w  postanowieniu z  7.10.1998  r.,
II UKN 247/98 (OSNAPiUS 1999/20, poz. 665), w którym stwierdził,
że jeżeli w sprawie o odszkodowanie z tytułu wypadku w drodze do
pracy sąd drugiej instancji, zmieniając zaskarżony apelacją wyrok, nie
orzekł o  całości żądania pozwu, a  żadna ze stron w  przewidzianym
terminie nie złożyła wniosku o uzupełnienie wyroku, to kasacja skie‑
rowana przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu podlega odrzuceniu
jako niedopuszczalna. Należy przypomnieć, że w jednym tylko przy‑
padku, mimo braku orzeczenia co do żądania strony, Sąd Najwyż‑
szy dopuścił skargę rewizyjną, a mianowicie w sprawie o świadczenie
z ubezpieczenia społecznego, w której – ze względu na jej specyfikę –
uznał, że przyznanie świadczenia niższego, bez oddalenia jednocześ­
nie dalszego żądania, oznacza implicite odmowę świadczenia wyż‑
szego (wyrok SN z  28.09.1982  r., II  URN 136/82, OSPiKA 1984/1,
poz. 18).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

594 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

Sąd Najwyższy w  uchwale z  28.04.2010  r., III  CZP  9/10 (OSNC

2010/10, poz. 136), stwierdził, że od postanowienia wstępnego wyda‑
nego na podstawie art. 685 k.p.c., w którym nie rozstrzygnięto zgło‑
szonego w  sprawie o  dział spadku wniosku o  zasiedzenie, uczestni‑
kowi wnoszącemu o  oddalenie tego wniosku przysługuje apelacja.
Uchwała mieści się w  dominującym nurcie orzecznictwa, zgodnie
z którym jeżeli sąd w postanowieniu działowym nie zaliczył do dzie‑
lonej masy majątkowej jednego ze spornych składników oraz nie
rozstrzygnął, czy wchodzi on do dzielonego majątku, czy też jest
elementem majątku jednego z  uczestników, a  zajął w  tym zakresie
stanowisko w  uzasadnieniu orzeczenia, to uczestnikowi żądającemu
zaliczenia tego składnika do dzielonego majątku przysługuje apelacja,
a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia.

Uzupełnienie wyroku może nastąpić wyłącznie na wniosek. Wniosek

mogą zgłosić: powód, pozwany – w zakresie wyroku dotyczącego jego
powództwa wzajemnego, interwenient główny, uboczny, prokurator
i  inne podmioty działające w  sprawie, do których stosuje się przepisy
o prokuratorze (np. art. 62, 632, 634 k.p.c.). Termin dwutygodniowy do
złożenia wniosku biegnie od daty doręczenia wyroku, gdy doręczenie
następuje z urzędu (np. wyroku zaocznego), w pozostałych wypadkach
– od daty ogłoszenia wyroku. Termin ten biegnie niezależnie od ter‑
minu do złożenia zapowiedzi apelacji czy też terminu złożenia jej bez
wcześniejszego wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem. Spóź‑
niony wniosek o uzupełnienie wyroku sąd odrzuca postanowieniem.

Wniosek o  uzupełnienie wyroku powinien spełniać warunki pisma

procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto powinien dokładnie określać
żądanie uzupełnienia. Brak tego szczególnego wymagania, podobnie
jak zwykłe braki formalne, podlega uzupełnieniu w  trybie postępo‑
wania tzw.  naprawczego, a  zatem przewodniczący powinien wydać
zarządzenie wzywające do określenia żądania uzupełnienia w  ter‑
minie tygodniowym pod rygorem zwrotu wniosku. Jeżeli sąd orzekł
o całości żądania, a mimo to strona złożyła wniosek o uzupełnienie,
sąd powinien taki wniosek oddalić jako bezzasadny. Wniosek o uzu-
pełnienie wyroku – w  zależności od wad, jakimi jest dotknięty –
może więc być: odrzucony, zwrócony, oddalony.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o uzupełnienie wyroku595

Niedopuszczalny jest wniosek o  uzupełnienie wyroku złożony jedy-

nie dla zwłoki w  postępowaniu. Za taki wniosek uważa się drugi
i  dalszy wniosek złożony przez tę samą stronę co do tego samego
wyroku, chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. Wniosek
złożony jedynie dla zwłoki pozostawia się w aktach sprawy bez żad‑
nych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych z  jego
złożeniem. O  pozostawieniu wniosku i  pism związanych z  jego zło‑
żeniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz – przy złożeniu
pierwszego pisma (art. 3501 § 4 k.p.c.).

Postanowienie sądu pierwszej instancji w  przedmiocie wniosku

o  uzupełnienie wyroku (lub postanowienia co do istoty sprawy
w  postępowaniu nieprocesowym) podlega zaskarżeniu zażaleniem
do innego składu sądu pierwszej instancji (art. 3941a § 1 pkt 8 k.p.c.).
W  przypadku, gdy postanowienie takie wydane zostało przez sąd
drugiej instancji, mimo że jest postanowieniem kończącym postępo‑
wanie w  sprawie, nie podlega – po uchyleniu art.  3941 §  2  k.p.c. –
zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego (nieaktualne stały się
orzeczenia SN z 6.05.2004 r., III PK 6/04, OSNP 2005/2, poz. 20, oraz
z 9.08.2016 r., II CZ 70/16, LEX nr 2108093).

Jeżeli sąd nie orzekł o  całości żądania i  w  związku z  tym wpłynął –

w  terminie, niedotknięty żadnymi brakami bądź braki zostały usu‑
nięte – wniosek o  uzupełnienie wyroku, to zachodzi podstawa do
uzupełnienia wyroku. W tym celu należy wyznaczyć rozprawę, chyba
że uzupełnienie dotyczy rygoru natychmiastowej wykonalności lub
kosztów procesu (w  tym zakresie sąd może orzec na posiedzeniu
niejawnym). Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wyda wyrok uzupeł‑
niający, na podstawie którego orzeknie pozytywnie bądź negatywnie
o  tej części żądania, której dotyczy wniosek. Sąd nie może uzupeł‑
nić wyroku – co niestety spotyka się w  praktyce niektórych sądów
– przez „oddalenie wniosku o  uzupełnienie wyroku”. Należy pamię‑
tać, że czym innym jest rozstrzygnięcie o samym wniosku o uzupeł‑
nienie wyroku, a  czym innym jest rozstrzygnięcie o  uzupełnieniu
(pozytywne lub negatywne) wyroku. W  tym drugim przypadku sąd
uzupełnia wyrok przez zasądzenie albo oddalenie żądania, o którym
nie orzekł. Jeżeli żądanie, co do którego brak jest rozstrzygnięcia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

596 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

w wyroku, nie było przedmiotem badania sądowego, mimo że zostało

zgłoszone w pozwie lub w toku procesu, to w postępowaniu wszczę‑
tym wnioskiem o uzupełnienie wyroku sąd zbada podstawę faktyczną
i prawną takiego żądania, stosując reguły postępowania dowodowego
obowiązujące przy rozpoznawaniu spraw. Celowe byłoby, aby wyrok
uzupełniający został wydany przez sąd w tym samym składzie, który
orzekł wyrokiem podlegającym uzupełnieniu. Jeśli nie jest to moż‑
liwe, sąd orzeknie o  uzupełnieniu w  takim samym składzie, a  więc
jeśli wcześniej orzekał sąd w składzie jednego sędziego zawodowego,
to wyrok uzupełniający wyda sąd też w  składzie jednego sędziego
zawodowego (niekoniecznie tego samego sędziego); jeśli natomiast
sąd wyrokował wcześniej w  składzie ławniczym, to w  takim samym
(niekoniecznie tym samym) składzie orzeknie o uzupełnieniu wyroku.
Orzeczenie uzupełniające zapada w  formie wyroku uzupełniającego,
a  tylko gdy dotyczy uzupełnienia rygoru natychmiastowej wykonal‑
ności oraz kosztów procesu, zapada – jak już zaznaczono – w formie
postanowienia uzupełniającego.

Przykłady orzeczeń uzupełniających:

1) Wyrok (uzupełniający). W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd
Rejonowy w Kaliszu, w składzie ......., po rozpoznaniu w dniu .......
na rozprawie sprawy z powództwa ....... przeciwko ....... o zapłatę
10 000 zł – w przedmiocie żądania uzupełnienia wyroku: uzupeł‑
nia wyrok Sądu Rejonowego w Kaliszu z 13.09.2010 r., sygn. akt
I C 1212/10, w ten sposób, że w sentencji tego wyroku po punk‑
cie 4 dodaje punkt 5 o  treści: „oddala powództwo w  pozostałej
części”.
2) Wyrok (uzupełniający). W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd
Rejonowy w Kaliszu, w składzie ......., po rozpoznaniu w dniu .......
na rozprawie sprawy z  powództwa  ....... przeciwko  ....... o  zapłatę
10 000 zł – w przedmiocie żądania uzupełnienia wyroku: uzupeł‑
nia wyrok Sądu Rejonowego w  Kaliszu z  13.09.2010  r., sygn. akt
I  C  1212/10, w  ten sposób, że w  sentencji tego wyroku w  punk‑
cie  1, po słowach 10 000 (dziesięć tysięcy) zł, dodaje następującą
treść: „z  ustawowymi odsetkami od dnia 1.02.2010  r. do dnia
zapłaty”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Wniosek o uzupełnienie wyroku597

3) Postanowienie (uzupełniające). Sąd Rejonowy w  Kaliszu, w  skła‑

dzie  ......., po rozpoznaniu w  dniu  ....... na posiedzeniu niejaw‑
nym sprawy z powództwa ....... przeciwko ....... o zapłatę 10 000 zł
– w przedmiocie wniosku o uzupełnienie wyroku co do kosztów
procesu oraz z  urzędu w  zakresie nieorzeczonych kosztów sądo‑
wych: uzupełnia wyrok Sądu Rejonowego w Kaliszu z 13.09.2010 r.,
sygn. akt I C 1212/10, w ten sposób, że w sentencji tego wyroku
po punkcie 2 dodaje punkt 3 o treści: „zasądza od pozwanego na
rzecz powoda kwotę 600 (sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów
procesu”, dodaje punkt 4 o treści: „nakazuje pobrać od pozwanego
na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w  Kaliszu kwotę
500 (pięćset) zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od uwzględ‑
nionej części powództwa” oraz dodaje punkt 5 o treści: „ściąga od
powoda z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa – Sądu
Rejonowego w Kaliszu kwotę 300 (trzysta) zł tytułem nieuiszczo‑
nej opłaty sądowej od oddalonej części powództwa”.

  Wybrane orzeczenia

1.  Rozstrzygnięcie o żądaniach stron, w tym także o kosztach procesu,

musi być zamieszczone w sentencji orzeczenia, a nie w jego uzasadnieniu.
Sąd nie może oddalić wniosku o uzupełnienie orzeczenia co do kosztów
z tej przyczyny, że żądanie to uważa za nieuzasadnione (postanowienie
SN z 15.02.1967 r., II CZ 144/66, OSNCP 1967/7–8, poz. 144).

2.  Artykuł 352 k.p.c. nie dotyczy rozstrzygania przez sąd wątpliwości

co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony w for‑
mie ugody zawartej przed sądem. Wniosek o  uzupełnienie ugody,
jako nieprzewidziany przez ustawę, jest niedopuszczalny, przez co
podlega w  postępowaniu sądowym odrzuceniu (postanowienie SN
z 21.02.1973 r., III CRN 415/72, OSNCP 1974/1, poz. 10).

3. O  uzupełnieniu wyroku w  zakresie kosztów procesu sąd orzeka

w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN
z 12.09.1973 r., III CZP 47/73, OSNCP 1974/5, poz. 83).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

598 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

4.  Jeżeli sąd, wydając w postępowaniu o dział spadku postanowienie

wstępne przewidziane w art. 685 k.p.c., nie rozstrzygnął w sentencji,
czy niektóre przedmioty należą do spadku, uczestnik postępowania
może żądać uzupełnienia postanowienia wstępnego na zasadach
ogólnych (art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli uzupełnienie
postanowienia wstępnego nie nastąpiło, sąd – w warunkach określo‑
nych w art. 685 k.p.c. – może w toku postępowania działowego wydać
dalsze postanowienie wstępne w  zakresie nieobjętym postanowie‑
niem wstępnym poprzednio wydanym (uchwała SN z  12.11.1974  r.,
III CZP 69/74, OSPiKA 1976/6, poz. 114).

5.  Uczestnik postępowania o  podział majątku objętego wspólnością

ustawową może zgłosić na podstawie art. 351 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13
§  2  k.p.c. wniosek o  uzupełnienie postanowienia o  podziale tego
majątku przez orzeczenie o  terminie i  sposobie uiszczenia dopłaty
pieniężnej wyrównującej wartość udziału w majątku wspólnym, cho‑
ciażby w  postępowaniu o  podział nie żądał rozłożenia dopłaty na
raty (uchwała SN z  15.06.1976  r., III  CZP  12/76, OSPiKA 1977/2,
poz. 26).

6.  Jeżeli sąd w  wyroku znoszącym wspólność majątkową nie ozna‑

czy daty jej ustania (art.  52 §  2  k.r.o.), strona może wnosić w  try‑
bie art.  351 §  2  k.p.c. o  stosowne uzupełnienie wyroku (wyrok SN
z 6.12.1976 r., III CRN 230/76, OSNCP 1977/10, poz. 190).

7. Formę wyroku przybiera orzeczenie sądu wydane po rozpozna‑

niu wniosku o  uzupełnienie wyroku tylko wówczas, gdy „uzupełnia
wyrok”, a  więc zawiera treść merytoryczną dotyczącą żądań pozwu,
bez względu zresztą na to, czy jest to treść dla powoda korzystna
(uwzględniająca żądanie pozwu), czy niekorzystna (oddalająca żąda‑
nie pozwu). Charakteru takiego nie ma orzeczenie sądu oddalające
wniosek o  uzupełnienie wyroku. Takie orzeczenie więc – w  myśl
art.  354  k.p.c. – powinno przybrać postać postanowienia (postano‑
wienie SN z 13.05.1982 r., I PR 43/82, OSNCP 1983/1, poz. 11).

8.  Od postanowienia wstępnego wydanego na podstawie art. 685 k.p.c.,

w  którym nie rozstrzygnięto zgłoszonego w  sprawie o  dział spadku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wniosek o dokonanie wykładni wyroku599

wniosku o  zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o  oddalenie tego

wniosku przysługuje apelacja (uchwała SN z 28.04.2010 r., III CZP 9/10,
OSNC 2010/10, poz. 136).

9. Po podpisaniu uzasadnienia postanowienia co do istoty sprawy

przez sędziów zawodowych, którzy brali udział w  jego wydaniu,
albo – jeżeli orzeczenie zostało wydane z udziałem ławników – przez
sędziego przewodniczącego (art. 330 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), zmiana
lub uzupełnienie tego uzasadnienia są możliwe tylko wtedy, gdy
zachodzą okoliczności przewidziane w art. 350–352 k.p.c. Uzasadnie‑
nie rozstrzygnięcia o  kosztach postępowania, sporządzone po pod‑
pisaniu uzasadnienia postanowienia co do istoty sprawy wydanego
w  postępowaniu nieprocesowym, zawierającego to rozstrzygnięcie,
jest czynnością w znaczeniu prawnoprocesowym nieistniejącą (posta‑
nowienie SN z 30.11.2011 r., III CZ 66/11, Biul. SN 2012/2, s. 11).

3.  Wniosek o dokonanie wykładni wyroku 3. Wniosek o dokonanie wykładni wyroku

W świetle art. 352 k.p.c. wykładnia orzeczenia może nastąpić zarówno

na wniosek, jak i  z  urzędu. Za słusznością tej tezy przemawia brak
jakiegokolwiek ograniczenia w  tym zakresie. Tam zaś, gdzie brak
takiego ograniczenia, sąd może orzec z  urzędu (np.  art.  339 §  1).
Jeżeli bowiem ustawodawca uzależnia podjęcie czynności procesowej
od wniosku, czyni to w sposób wyraźny (np. art. 351 § 1). Wykładnia
może mieć miejsce tylko wówczas, gdy zachodzą wątpliwości co do
treści orzeczenia. Wątpliwość zaś występuje wtedy, gdy treść orzecze‑
nia jest tak niejasna, że może uzasadniać różnorakie jej rozumienie.

Wniosek o wykładnię wyroku może zostać zgłoszony w każdym cza‑

sie, powinien spełniać warunki pisma procesowego (art.  126  k.p.c.),
a  ponadto dokładnie określać wątpliwości co do treści, jakie w  dro‑
dze wykładni mają być usunięte. Brak tego szczególnego wymagania,
podobnie jak zwykłe braki formalne, podlega uzupełnieniu w trybie
postępowania tzw.  naprawczego, a  zatem przewodniczący powinien
wydać zarządzenie wzywające do wskazania wątpliwości – w terminie
tygodniowym pod rygorem zwrotu wniosku (art.  130  k.p.c.). Jeżeli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

600 Rozdział XV. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

sąd orzekł w sposób niebudzący wątpliwości i nie zachodzi koniecz‑

ność dokonywania wykładni treści wyroku, a mimo to strona złożyła
wniosek o  wykładnię, sąd powinien postanowieniem taki wniosek
oddalić jako bezzasadny. Jeśli wniosek jest zasadny, sąd powinien,
uwzględniając go, wydać postanowienie, w którym rozstrzygnie wąt‑
pliwości co do treści wyroku. Wniosek o  wykładnię wyroku może
więc być: zarządzeniem przewodniczącego zwrócony oraz postano‑
wieniem sądu oddalony lub uwzględniony.

Niedopuszczalny jest wniosek o wykładnię wyroku złożony jedynie

dla zwłoki w postępowaniu. Za taki wniosek uważa się drugi i dalszy
wniosek złożony przez tę samą stronę co do tego samego wyroku,
chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. Wniosek złożony
jedynie dla zwłoki pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dal‑
szych czynności. To samo dotyczy pism związanych z  jego złoże‑
niem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego złożeniem
zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz – przy złożeniu pierwszego
pisma (art. 3501 § 4 k.p.c.).

Postanowienie sądu pierwszej instancji w  przedmiocie wniosku

o wykładnię wyroku (lub postanowienia co do istoty sprawy w postę‑
powaniu nieprocesowym) podlega zaskarżeniu zażaleniem do innego
składu sądu pierwszej instancji (art.  3941a §  1 pkt  8  k.p.c.). W  przy‑
padku, gdy postanowienie takie wydane zostało przez sąd drugiej
instancji, mimo że jest postanowieniem kończącym postępowanie
w  sprawie, nie podlega – po uchyleniu art.  3941 §  2  k.p.c. – zaskar‑
żeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego (nieaktualne stały się orze‑
czenia SN z  6.05.2004  r., III  PK  6/04, OSNP 2005/2, poz.  20, oraz
z 9.08.2016 r., II CZ 70/16, LEX nr 2108093).

  Wybrane orzeczenia

1.  Artykuł 352 k.p.c. daje podstawę do zgłoszenia wniosku o wykład‑

nię orzeczenia komornikowi (postanowienie SN z  14.11.1974  r.,
III CRN 269/74, LEX nr 7613).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wniosek o dokonanie wykładni wyroku601

2.  Wykładnia orzeczenia (art. 352 k.p.c.) nie może prowadzić do nowego

rozstrzygnięcia ani do uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia
(postanowienie SN z 10.10.1978 r., IV CR 144/78, LEX nr 8137).

3.  Wniosek o  wykładnię wyroku nie może zmierzać do wyjaś­nienia

zawartych w uzasadnieniu orzeczenia wyrażeń prawniczych i znacze‑
nia słów ani do polemiki ze stanowiskiem sądu orzekającego w spra‑
wie i  wskazaniami co do dalszego postępowania (postanowienie SN
z 8.01.1998 r., III AO 25/97, OSNAPiUS 1999/4, poz. 151).

4. Sąd Najwyższy dokonuje wykładni wydanego przez siebie orze‑

czenia (sentencji lub uzasadnienia) wówczas, gdy jego treść została
sformułowana w  sposób niejasny, uniemożliwiający jednoznaczne
rozumienie tekstu (postanowienie SN z  15.01.2001  r., I  PZ  29/00,
OSNAPiUS 2002/17, poz. 413).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XVI

NIEWAŻNOŚĆ POSTĘPOWANIA
Rozdział XVI. Nieważność postępowania

1.  Uwagi ogólne 1. Uwagi ogólne

Nieważność postępowania zachodzi w  przypadkach wskaza‑

nych enumeratywnie w art. 379 pkt 1–6 k.p.c. W tym rozdziale
omówiona jest nieważność postępowania spowodowana:
1) pozbawieniem strony możności obrony jej praw (art.  379
pkt 5 k.p.c.);
2) rozpoznaniem sprawy przez sąd w składzie sprzecznym z przepi‑
sami prawa (art. 379 pkt 4 in principio k.p.c.);
3) udziałem w  składzie sądu orzekającego sędziego wyłączonego
z mocy ustawy (art. 379 pkt 4 in fine k.p.c.).

Wszystkie pozostałe przypadki nieważności postępowania zostały

omówione w innych miejscach, tj.:
1) w rozdziale IV pkt 2, dotyczącym m.in. niedopuszczalności drogi
sądowej;
2) w rozdziale IV pkt 3, dotyczącym m.in. braku zdolności sądowej
lub procesowej, braku organu powołanego do reprezentowania
strony lub przedstawiciela ustawowego;
3) w  rozdziale I, dotyczącym m.in.  nienależytego umocowania
pełno­mocnika strony;
4) w rozdziale IV pkt 4.1 i 4.2, dotyczącym m.in. skutków zawisło‑
ści sporu oraz powagi rzeczy osądzonej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Pozbawienie strony możności obrony jej praw603

2.  Pozbawienie strony możności obrony jej praw 2. Pozbawienie strony możności obrony jej praw

W doktrynie i judykaturze można zaobserwować tendencje do ścieś­

niającej wykładni pojęcia pozbawienia strony możności obrony jej
praw. W zakresie tej przyczyny nieważności postępowania mieszczą
się tylko te przypadki, gdy strona na skutek wadliwości proceso‑
wych sądu lub strony przeciwnej nie mogła brać i  nie brała udziału
w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutki tych wadliwości
nie mogły być usunięte na następnych rozprawach przed wydaniem
wyroku w  danej instancji. W  orzecznictwie Sądu Najwyższego nie-
ważność postępowania przyjęto m.in. w następujących sytuacjach:
1) rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, jeśli rozprawa
jest obligatoryjna (wyrok SN z  10.07.1974  r., II  CR  331/74,
OSNCP 1975/5, poz. 84);
2) przeprowadzenia dwóch rozpraw w  nieobecności pozwanego
przy braku dowodu doręczenia mu wezwań i  przeprowadzenia
trzeciej rozprawy i wydania wyroku, mimo że pozwany przed ter‑
minem wnosił o odroczenie rozprawy (wyrok SN z 14.05.1979 r.,
II CR 131/79, OSNCP 1980/2, poz. 23);
3) rozpoznania sprawy i  wydania wyroku w  nieobecności powoda,
który przed rozprawą wykazał zaświadczeniem lekarskim niemoż‑
ność stawienia się w sądzie i wnosił o odroczenie rozprawy (wyrok
SN z 18.03.1981 r., I PRN 8/81, OSNCP 1981/10, poz. 201);
4) rozpoznania sprawy bez ustanowienia – mimo wniosku powoda
oraz istnienia przesłanek przewidzianych w  art.  143 i  144  k.p.c.
– kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego (wyrok
SN z 16.12.1994 r., I PRN 33/94, OSNAPiUS 1995/9, poz. 109);
5) występowania w  sprawie w  charakterze pełnomocnika osoby,
która nim nie może być, co oznacza brak należytego umoco‑
wania pełnomocnika (wyrok SN z 20.08.2001 r., I PKN 586/00,
OSNP 2003/14, poz. 335);
6) reprezentowania przed sądem odwoławczym jednej ze stron
przez radcę prawnego, który w myśl art. 87 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8
ust.  2  u.r.pr. nie mógł być jego pełnomocnikiem procesowym
(wyrok SN z 27.11.2002 r., IV CKN 1481/00, LEX nr 78331).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

604 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

Niereprezentowanie Skarbu Państwa przez właściwą jednostkę orga‑

nizacyjną może natomiast stanowić przyczynę nieważności postępo‑
wania ze względu na pozbawienie strony (Skarb Państwa) możności
obrony swych spraw (postanowienie SN z 30.10.2013 r., II CZ 58/13,
OSNC-ZD 2014/B, poz. 36).

Nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 6 k.p.c. zacho‑

dzi także wtedy, gdy sąd rejonowy orzekł o odrzuceniu skargi o wzno‑
wienie postępowania wniesionej na podstawie art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.
w  sprawie, w  której sąd okręgowy oddalił apelację (uchwała SN
z 2.08.2006 r., III CZP 46/06, OSNC 2007/5, poz. 69).

Jako przykłady braku nieważności, w  których Sąd Najwyższy nie

podzielił stanowiska stron zarzucających nieważność postępowania,
można wskazać następujące sytuacje:
1) gdy strona nie była prawidłowo zawiadomiona o  rozprawie, na
której sąd dopuścił dowód z uzupełniającej opinii biegłego, jeżeli
w  następnych rozprawach strona zarzucająca nieważność brała
udział i  mogła zgłosić swe zastrzeżenia do opinii (wyrok SN
z 28.10.1997 r., I CKN 283/97, OSNC 1998/4, poz. 64);
2) gdy sąd odmówił dopuszczenia dowodu (wyrok SN z 19.11.1997 r.,
I PKN 377/97, OSNAPiUS 1998/17, poz. 509);
3) gdy sąd odmówił uwzględnienia wniosku o  ustanowienie
adwokata lub radcy prawnego (wyrok SN z  16.02.1999  r.,
II UKN 418/98, OSNAPiUS 2000/9, poz. 359);
4) gdy Skarb Państwa był reprezentowany tylko przez część jedno‑
stek organizacyjnych, z  których działalnością wiąże się docho‑
dzone roszczenie (wyrok SN z  14.04.1999  r., III  CKN  1239/98,
OSNC 1999/11, poz. 191);
5) gdy w  sprawie z  zakresu prawa pracy sąd pierwszej instancji,
orzekając na skutek sprzeciwu, utrzymał w mocy wyrok zaoczny
wydany w składzie sprzecznym z przepisami prawa (uchwała SN
z 6.12.2001 r., III ZP 27/01, OSNAPiUS 2002/22, poz. 540);
6) gdy sąd rozpoznał sprawę i  wydał wyrok pomimo opuszczenia
sali rozpraw przez pełnomocnika, którego wniosek o  odrocze‑
nie rozprawy, rozpoczętej ze znacznym opóźnieniem, nie został
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Pozbawienie strony możności obrony jej praw605

uwzględniony (wyrok SN z 27.02.2002 r., III CKN 875/99, OSNC

2003/2, poz. 25);
7) gdy zainteresowany nie wziął udziału w sprawie rozpoznawanej
w postępowaniu nieprocesowym (uchwała SN (7) z 20.04.2010 r.,
III CZP 112/09, OSNC 2010/7–8, poz. 98).

Uchwałą (7) z 20.04.2010 r., III CZP 112/09 (OSNC 2010/7–8, poz. 98),

stwierdzającą, że niewzięcie przez zainteresowanego udziału w spra-
wie rozpoznawanej w  postępowaniu nieprocesowym nie powo-
duje nieważności postępowania, Sąd Najwyższy usunął rozbieżność
występującą w orzecznictwie, podkreślając, że w ogóle wyłączone jest
posługiwanie się art.  379 pkt  5  k.p.c. w  odniesieniu do osób, które
nie były uczestnikami (stronami) postępowania, zważywszy na treść
art. 524 § 2 k.p.c. przewidującą, iż osoba zainteresowana – niebędąca
uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postano‑
wieniem orzekającym co do istoty sprawy – może żądać wznowienia
postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jej prawa.

Odmowa ustanowienia dla strony adwokata (radcy prawnego)

z  urzędu nie usprawiedliwia zarzutu nieważności postępowania
wskutek pozbawienia strony możności obrony swych praw. Nieważ‑
ność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony
swych praw zachodzi bowiem wówczas, gdy strona wbrew swojej
woli została faktycznie pozbawiona możności działania. Samo więc
złożenie przez stronę wniosku o  ustanowienie adwokata lub radcy
prawnego nie obliguje sądu do jego uwzględnienia. Wniosek taki
podlega uwzględnieniu wówczas, gdy w  ocenie sądu udział pro‑
fesjonalnego pełnomocnika procesowego jest potrzebny (art.  117
§  4  k.p.c.). Sytuacja taka może zachodzić wtedy, gdy nieporadność
strony prowadzi do tego, że przy faktycznym lub prawnym skompli‑
kowaniu sprawy nie jest ona w  stanie wykorzystać prawnych moż‑
liwości prawidłowego jej prowadzenia. Orzecznictwo Sądu Najwyż‑
szego we wskazanym zakresie jest jednolite i utrwalone oraz oparte
na tezie, że pozbawienie strony możliwości obrony swych praw
(art. 379 pkt 5 k.p.c.) zachodzi tylko wówczas, gdy z powodu wadli‑
wości procesowych sądu lub czynności strony przeciwnej, będących
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

606 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

skutkiem naruszenia konkretnych przepisów postępowania, strona

nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej
części, a skutki tych wadliwości nie zostały usunięte przed wydaniem
orzeczenia (por. m.in. orzeczenia SN: z 6.03.1998 r., III CKN 34/98,
Prok. i Pr. 1999/5, poz. 41; z 10.05.2000 r., III CKN 416/98, OSNC
2000/12, poz.  220; z  6.05.2003  r., I  CZ  43/03, LEX nr  1632149;
z  19.03.2004  r., oraz wyroki SN: z  12.09.2007  r., I  CSK  199/07,
LEX nr  461625; z  2.03.2005  r., III  CK  533/04, LEX nr  197647).
Jednak jednoczesne oddalenie przez sąd drugiej instancji apelacji
oraz zażalenia strony na postanowienie o  odmowie ustanowienia
adwokata może prowadzić do nieważności postępowania z powodu
pozbawienia możliwości obrony jej praw (wyrok SN z 11.07.2012 r.,
II CSK 657/11, OSNC 2013/4, poz. 49).

W postanowieniu z 5.04.2012 r., II CSK 575/11 (OSNC-ZD 2013/D,

poz.  68), Sąd Najwyższy uznał, że przewidziana w  art.  48 ustawy
z  19.08.1994  r. o  ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z  2011  r.
Nr  231, poz.  1375  ze  zm., obecnie obowiązuje tekst jedn.: Dz.U.
z  2020  r. poz.  685) możliwość ustanowienia adwokata z  urzędu bez
wniosku uczestnika jest obowiązkiem sądu, jeżeli uczestnik postę‑
powania, ze względu na stan zdrowia, nie jest w stanie samodzielnie
bronić swoich praw przed sądem.

3.  Wadliwy skład sądu 3. Wadliwy skład sądu

Zagadnienie należytego składu sądu ma istotne znaczenie, bowiem

rozpoznanie sprawy w składzie sprzecznym z przepisami prawa pro‑
wadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego sądy w pierw-

szej i drugiej instancji oraz Sąd Najwyższy orzekają w następującym
składzie:
1) w pierwszej instancji:
a) co do zasady jeden sędzia (art. 47 § 1 k.p.c.),
b) jeden sędzia i dwóch ławników w sprawach procesowych:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wadliwy skład sądu607

– z  zakresu prawa pracy: o  ustalenie istnienia, nawiązania

lub wygaśnięcia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności
wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy
i  przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy
oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodo‑
wanie w  przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego
przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
o  naruszenie zasady równego traktowania w  zatrudnie‑
niu i  o  roszczenia z  tym związane, o  odszkodowanie lub
zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu, z tym
zastrzeżeniem, że czynności wyjaśniające przeprowadza się
bez udziału ławników (art. 47 § 2 pkt 1 i art. 468 k.p.c.),
– ze stosunków rodzinnych: o  rozwód, separację, ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa, rozwiązanie przyspo‑
sobienia (art. 47 § 2 pkt 2 k.p.c.).
W  postępowaniu nieprocesowym skład jednego sędziego
i  dwóch ławników przewidziany jest w  sprawach o  przy‑
sposobienie, o  pozbawienie lub ograniczenie władzy
rodzicielskiej (art.  509  k.p.c.). Sąd Najwyższy w  uchwale
z 20.05.2011 r., III CZP 20/11 (OSNC 2012/1, poz. 4), wyja‑
śnił, że sprawa o  zmianę zawartego w  wyroku orzekającym
rozwód rozstrzygnięcia o  miejscu pobytu dziecka podlega
rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego. Sąd Naj‑
wyższy wyłożył art. 509 k.p.c., konkludując, że sprawa doty‑
cząca rozstrzygnięcia o  miejscu pobytu dziecka – zwłaszcza
po zmianach Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego dokona‑
nych przez ustawę z 6.11.2008 r. (Dz.U. Nr 220, poz. 1431),
dotyczących kontaktów z dzieckiem – nie jest sprawą o ogra‑
niczenie władzy rodzicielskiej, zatem sąd pierwszej instancji
orzeka w  niej w  składzie jednego sędziego. Zdaniem Sądu
Najwyższego rozwiązanie to odpowiada także argumentom
ustrojowym, gdyż ustawodawca – ustanawiając odstępstwa
od zasady jednoosobowego składu sądu – miał na wzglę‑
dzie sprawy o szczególnym znaczeniu społecznym, a sprawa
o ustalenie miejsca pobytu dziecka takiego szczególnego zna‑
czenia nie ma.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

608 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

c) jeden sędzia w  postępowaniu pojednawczym (art.  185

§ 2 k.p.c.),
d) trzech sędziów zawodowych w  sprawach o  ubezwłasno‑
wolnienie, które rozpoznawane są w  trybie nieprocesowym
(art.  544 §  1  k.p.c.), ponadto w  przypadku gdy prezes sądu
zarządzi rozpoznanie sprawy (na rozprawie) w  składzie
trzech sędziów zawodowych ze względu na szczególną zawi‑
łość sprawy lub jej precedensowy charakter (art. 47 § 4 k.p.c.),
a ponadto gdy sąd rozstrzyga o wyłączeniu sędziego (art. 52
§ 2 k.p.c.) oraz gdy sąd okręgowy odmawia przyjęcia sprawy
przekazanej mu przez sąd rejonowy w trybie art. 18 § 1 k.p.c.
(art. 18 § 2 k.p.c.). W uchwale z 18.03.2011 r., III CZP 138/10
(OSNC 2011/11, poz. 121), Sąd Najwyższy uznał, że o odrzu‑
ceniu ponownego wniosku o  wyłączenie sędziego, opartego
na tych samych okolicznościach (art.  531  k.p.c.), orzeka sąd
w składzie trzech sędziów zawodowych, bez udziału sędziego,
którego wniosek dotyczy,
e) jeden sędzia, gdy wydaje postanowienia poza rozprawą oraz
zarządzenia (art. 47 § 3 k.p.c.);
2) w drugiej instancji:
a) trzech sędziów niezależnie od rzędu danego sądu (okręgowy,
apelacyjny) oraz od rodzaju posiedzenia (art. 367 § 3 k.p.c.),
b) jeden sędzia, gdy podejmowane jest postanowienie dowo‑
dowe (art.  367 §  3  k.p.c.) oraz postanowienie o  przyznaniu
i  cofnięciu zwolnienia od kosztów sądowych, o  odmowie
zwolnienia, o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nało‑
żeniu na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazania na
grzywnę (art. 367 § 4 k.p.c.),
c) jeden sędzia w wypadku rozpoznawania apelacji w postępo‑
waniu uproszczonym (art. 50510 k.p.c.);
3) Sąd Najwyższy:
a) w  postępowaniu kasacyjnym rozpoznaje skargi kasacyjne
w  składzie trzech sędziów, natomiast w  pozostałych przy‑
padkach, tj.  gdy odrzuca skargę kasacyjną albo orzeka o  jej
przyjęciu bądź odmowie przyjęcia do rozpoznania, albo
zawiesza lub umarza postępowanie kasacyjne, orzeka w skła‑
dzie jednego sędziego (art. 39810 k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wadliwy skład sądu609

w  postępowaniu ze skargi o  stwierdzenie niezgodności

b)
z  prawem prawomocnego orzeczenia obowiązują reguły
takie same jak w postępowaniu kasacyjnym (art. 42412 k.p.c.),
w postępowaniu zażaleniowym obowiązują reguły takie same,
c)
jak w postępowaniu kasacyjnym (art. 3941 § 3 i art. 39810 k.p.c.).
Oznacza to, że zażalenie rozpoznawane jest w składzie trzech
sędziów, natomiast w pozostałych przypadkach, np. odrzuca‑
jąc zażalenie albo rozstrzygając o różnych zagadnieniach pro‑
cesowych (np.  oznaczenie sądu na podstawie art.  45  k.p.c.),
orzeka w składzie jednego sędziego,
w postępowaniu wywołanym skargą nadzwyczajną rozpo‑
d)
znaje skargę nadzwyczajną w  składzie dwóch sędziów Sądu
Najwyższego orzekających w  Izbie Kontroli Nadzwyczajnej
i Spraw Publicznych oraz jednego ławnika Sądu Najwyższego.
Jeżeli skarga nadzwyczajna dotyczy orzeczenia zapadłego
w  wyniku postępowania, w  którego toku orzeczenie wydał
Sąd Najwyższy, sprawę rozpoznaje Sąd Najwyższy w składzie
pięciu sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kon‑
troli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz dwóch ławni‑
ków Sądu Najwyższego,
na podstawie przepisów ustawy o  Sądzie Najwyższym –
e)
podejmuje uchwały w  składach powiększonych, tj.  siedmiu
sędziów, w składzie całej Izby, w składzie połączonych izb lub
w pełnym składzie Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy na posiedzeniu połączonych Izb: Cywilnej, Karnej

oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podjął uchwałę 23.01.2020 r.,
BSA I-4110-1/20 (OSNC 2020/4, poz.  34) o  następującej treści:
1)  Nienależyta obsada sądu w  rozumieniu art.  439 §  1 pkt  2  k.p.k.
albo sprzeczność składu sądu z  przepisami prawa w  rozumieniu
art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze
udział osoba powołana na urząd sędziego Sądu Najwyższego na wnio‑
sek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym
przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie
Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3).
2)  Nienależyta obsada sądu w  rozumieniu art.  439 §  1 pkt  2  k.p.k.
albo sprzeczność składu sądu z  przepisami prawa w  rozumieniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

610 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

art.  379 pkt  4  k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w  składzie sądu bie‑
rze udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym
albo wojskowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształto‑
wanej w trybie określonym przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmia‑
nie ustawy o  Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3), jeżeli wadliwość procesu powoływania
prowadzi, w  konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu
niezawisłości i  bezstronności w  rozumieniu art.  45 ust.  1 Konstytu‑
cji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii
Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności. 3) Wykładnia art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. oraz
art. 379 pkt 4 k.p.c. przyjęta w punktach 1 i 2 niniejszej uchwały nie
ma zastosowania do orzeczeń wydanych przez sądy przed dniem jej
podjęcia oraz do orzeczeń, które zostaną wydane w  toczących się
w  tym dniu postępowaniach na podstawie Kodeksu postępowania
karnego przed danym składem sądu. 4) Punkt 1 niniejszej uchwały ma
zastosowanie do orzeczeń wydanych z  udziałem sędziów Izby Dys‑
cyplinarnej utworzonej w  Sądzie Najwyższym na podstawie ustawy
z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5 ze zm.) bez
względu na datę wydania tych orzeczeń.

Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczno‑

ści także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro
wymiaru sprawiedliwości lub jeżeli przez to znacznie zmniejszą się
koszty. Minister Sprawiedliwości może zarządzić odbywanie stałych
posiedzeń sądów poza siedzibą sądu. Sędziego w  jego czynnościach
może zastąpić sędzia tego samego sądu, a także delegowany sędzia sądu
równorzędnego lub bezpośrednio wyższego albo bezpośrednio niż‑
szego. Zastąpienie, o którym mowa wyżej, może nastąpić na podstawie
zarządzenia przewodniczącego wydziału lub prezesa sądu, wydanego
na wniosek sędziego albo z  urzędu, w  celu zapewnienia sprawności
postępowania. W  składzie sądu może brać udział tylko jeden sędzia
innego sądu. Sędzia sądu niższego nie może być przewodniczącym
składu sądu. Minister Sprawiedliwości może jednak przyznać sędziemu
sądu rejonowego delegowanemu do sądu okręgowego prawo prze‑
wodniczenia w  sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w  pierwszej
instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników albo w składzie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wadliwy skład sądu611

jednego sędziego. W tym samym składzie sądu nie mogą brać udziału
osoby pozostające ze sobą w  stosunku pokrewieństwa w  linii prostej
lub powinowactwa w  linii prostej albo w  stosunku przysposobienia;
małżonkowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami, asesorami sądo‑
wymi ani referendarzami sądowymi w tym samym wydziale sądu.

  Wybrane orzeczenia

1.  Nie ma składu sądu lepszego czy gorszego, jest tylko skład zgodny lub
sprzeczny z przepisami prawa. Nie ma znaczenia, czy skład sądu został
określony bezpośrednio w  przepisie prawa, czy też skład ten stał się
aktualny dopiero na skutek wydanego zarządzenia prezesa sądu (orze‑
czenie SN z 18.12.1968 r., III CZP 119/68, OSPiKA 1970/1, poz. 4).

2.  Jeżeli postanowienie zostało wydane na rozprawie, powinno być

podpisane przez cały skład sądu (art. 47 k.p.c.). Wyjątek od tej zasady
wprowadza jedynie art.  356  k.p.c., który stanowi, że postanowienia
niekończące postępowania i  niezaskarżalne, wydane na posiedzeniu
jawnym, wpisuje się do protokołu rozprawy bez spisywania odręb‑
nej sentencji. Te ostatnie postanowienia zatem nie wymagają również
podpisu całego składu sądu. Wystarczy podpis przewodniczącego
i  protokolanta w  protokole posiedzenia. Postanowienie o  dopusz‑
czalności interwencji ubocznej nie może być zamieszczone w proto‑
kole rozprawy, powinno być sporządzone odrębnie i podpisane przez
wszystkich sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa co do dopusz‑
czalności interwencji ubocznej. Dopóki sentencja takiego orzeczenia
nie jest podpisana przez wszystkich sędziów, dopóty orzeczenie nie
istnieje, a ogłoszenie go jest pozbawione skutków prawnych. Jednakże
zgłoszenie sentencji orzeczenia, mimo braku wszystkich podpisów,
zamyka formalnie postępowanie w  instancji i  daje podstawę do
wniesienia środka odwoławczego (postanowienie SN z 13.03.1969 r.,
II CZ 216/68, Biul. SN 1969/9, s. 155).

3. O  uzupełnieniu wyroku w  zakresie kosztów procesu sąd orzeka

w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN
z 12.09.1973 r., III CZP 47/73, OSNCP 1974/5, poz. 83).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

612 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

4.  W  sprawie z  zakresu prawa pracy wydanie przez przewodniczą‑

cego na posiedzeniu niejawnym postanowienia o  otwarciu na nowo
zamkniętej rozprawy i  jej odroczeniu stanowi naruszenie przepi‑
sów postępowania, lecz nie powoduje jego nieważności ze względu
na skład sądu orzekającego sprzeczny z  przepisami prawa (art.  379
pkt 4 k.p.c.) (uchwała SN z 21.12.2004 r., I PZP 10/04, OSNP 2005/13,
poz. 184).

5. W  razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie brał udziału
w jego wydaniu, zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.)
(uchwała SN z 22.02.2007 r., III CZP 160/06, OSNC 2008/1, poz. 7).

6.  W sprawie o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za gra‑

nicą sąd pierwszej instancji, odrzucając zażalenie na posiedzeniu nie‑
jawnym, orzeka w składzie jednego sędziego (art. 370 w zw. z art. 397
§ 2, art. 47 § 1 i 3 oraz art. 13 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 17.01.2008 r.,
III CZP 112/07, OSNC 2009/1, poz. 5).

7. Wniosek o  udzielenie zabezpieczenia w  sprawie o  rozwód sąd

pierwszej instancji rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (uchwała
SN z 27.02.2008 r., III CZP 139/07, OSNC 2009/2, poz. 26).

8.  Rozpoznanie w postępowaniu zwykłym sprawy, w której po stro‑

nie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne (art.  72 §  3
w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.), wyłącza stosowanie przepisu o składzie sądu
w  sprawach z  zakresu prawa pracy (art.  47 §  1  k.p.c. w  brzmieniu
obowiązującym przed dniem wejścia w  życie ustawy z  15.03.2007  r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks
postępowania karnego oraz o  zmianie niektórych innych ustaw,
Dz.U. Nr  112, poz.  766) (uchwała SN z  18.03.2008  r., II  PZP  1/08,
OSNP 2008/17–18, poz. 248).

9. Sprawę o  uregulowanie kontaktów dziadków z  wnukami sąd

pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego (uchwała
SN z 23.07.2008 r., III CZP 74/08, OSNC 2009/1, poz. 11).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Wadliwy skład sądu613

10.  W przypadku gdy wśród roszczeń z zakresu prawa pracy docho‑

dzonych w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.) znajduje
się roszczenie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy
jest sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.), sąd w takim samym składzie
właściwy jest także do rozpoznania pozostałych roszczeń (uchwała
SN z 4.02.2009 r., II PZP 14/08, OSNP 2009/17–18, poz. 218).

11. W  sprawie z  zakresu prawa pracy w  pierwszej instancji sąd

w  składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i  dwóch ław‑
ników (art.  47 §  2 pkt  1 lit.  a  k.p.c.) może rozpoznać kilka rosz‑
czeń łącznie dochodzonych przez powoda w  jednym postępowaniu
(art. 191 i 193 § 1 k.p.c.), jeżeli wśród nich znajduje się choćby jedno,
którego rozpoznanie powinno nastąpić w takim składzie (uchwała SN
z 20.03.2009 r., I PZP 8/08, OSNP 2009/17–18, poz. 219).

12. Zgłoszenie na drodze postępowania odrębnego w  sprawach

z  zakresu prawa pracy roszczeń o  charakterze cywilnoprawnym nie
może prowadzić do ich oddalenia, lecz jedynie do przekazania sprawy
do rozpoznania w  postępowaniu „zwykłym”. Rozpoznanie sprawy
przez sąd pierwszej instancji w  składzie jednego sędziego i  dwóch
ławników, jeżeli podstawę rozstrzygnięcia stanowi stwierdzenie, że
strony łączyła umowa cywilnoprawna, prowadzi do nieważności
postępowania (art. 379 pkt 4 w zw. z art. 47 § 1 i 3 k.p.c.) (postano‑
wienie SN z 9.06.2009 r., II PZP 5/09, LEX nr 518051).

13.  Naruszenie art. 47 § 1 k.p.c. stanowi o nieważności postępowania

wskazanej w art. 379 pkt 4 k.p.c. Również wydanie wyroku w innym
składzie niż ten, który uczestniczył w rozprawie bezpośrednio poprze‑
dzającej ogłoszenie wyroku, prowadzi do takiej nieważności (wyrok
SN z 25.06.2009 r., I UK 32/09, LEX nr 518060).

14. W  razie uchylenia przez Sąd Najwyższy, na skutek zażalenia

przewidzianego w  art.  3941 §  11  k.p.c., wyroku sądu drugiej instan‑
cji uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazującego
sprawę do ponownego rozpoznania, sąd drugiej instancji może
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

614 Rozdział XVI. Nieważność postępowania

rozpoznać sprawę w tym samym składzie (uchwała SN z 26.11.2014 r.,

III CZP 80/14, OSNC 2015/9, poz. 100).

15. Przewidziany w  art.  386 §  5  k.p.c. nakaz rozpoznania sprawy

w innym składzie nie dotyczy sędziego, który nie brał udziału w wyda‑
niu uchylonego wyroku (uchwała SN z 17.07.2014 r., III CZP 55/14,
OSNC 2015/5, poz. 58).

16.  Określone w przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości

z 23.12.2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U.
poz. 2316 ze zm.) zasady przydziału spraw do referatu sędziów mają
charakter organizacyjny i  służą zachowaniu równomiernego i  spra‑
wiedliwego obciążenia sędziów obowiązkami służbowymi. Narusze‑
nie tych zasad nie prowadzi do nieważności postępowania z powodu
rozpoznania sprawy w  składzie sprzecznym z  ustawą (art.  48  k.p.c.)
– por. wyrok SN z 28.08.2013 r., V CSK 363/12 (LEX nr 1391376).

4.  Wyłączenie sędziego 4. Wyłączenie sędziego

Zob. rozdział VI pkt 2.

5.  Inne przyczyny nieważności postępowania 5. Inne przyczyny nieważności postępowania

Zawisłość sporu, powaga rzeczy osądzonej – zob.  rozdział  IV

pkt 4.

Nienależyte umocowanie pełnomocnika – zob. rozdział I.

Zdolność sądowa, zdolność procesowa – zob. rozdział IV pkt 3.

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XVII

ŚRODKI ZASKARŻENIA
Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

1.  Uwagi ogólne 1. Uwagi ogólne

Orzeczenie lub zarządzenie wadliwe może być wzruszone tylko wskutek

uwzględnienia środka zaskarżenia przewidzianego przez ustawę. Istotą
środka zaskarżenia jest cel, jakiemu służy, a mianowicie spowodowanie
z  inicjatywy skarżącego uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzecze‑
nia lub zarządzenia. Do istoty środka zaskarżenia nie należy ani to, kto
jest legitymowany do jego wniesienia, ani to, do jakiego sądu powinien
on zostać wniesiony i  jakiego rodzaju wywołuje postępowanie przed
tym sądem, ani to, w jakim terminie i w jakiej formie powinien zostać
wniesiony.

Ogół środków zaskarżenia tworzy system zaskarżenia czynności decy‑

zyjnych organów procesowych, obejmujący środki zaskarżenia orzeczeń
sądowych, zarządzeń przewodniczącego, jako organu procesowego,
a  także decyzji lub czynności innego organu (np.  referendarza sądo‑
wego, komornika, notariusza). W nauce prawa postępowania cywilnego
podział środków zaskarżenia jest dokonywany na podstawie różnych
kryteriów. Biorąc za podstawę kryterium charakteru orzeczenia, można
dokonać podziału środków zaskarżenia wskazanych w  art.  363  k.p.c.
na: 1)  środki zaskarżenia w  toku instancji, w  tym środki zaskarżenia
sensu stricto, służące od orzeczeń nieprawomocnych, które – w zależ‑
ności od sądu właściwego do rozpoznania ich zasadności – podzielić
należy na środki odwoławcze, przenoszące sprawę wskutek zaskarże‑
nia do sądu wyższej instancji (środki o  charakterze dewolutywnym)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

616 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

oraz „inne środki zaskarżenia”, niemające takiego charakteru; 2) środki

zaskarżenia poza tokiem instancji, tj.  „nadzwyczajne środki zaskarże‑
nia” przysługujące od orzeczeń prawomocnych, od których nie służą
środki zaskarżenia w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c.

Na potrzeby niniejszego opracowania środki zaskarżenia zostały

podzielone na:
1) środki zaskarżenia zwyczajne, zwane odwoławczymi (apelacja,
zażalenie); charakteryzują się dewolutywnością, gdyż powo‑
dują przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji (wyjątek
dotyczy zażalenia, które w  pewnych wypadkach może rozpo‑
znać sąd, który wydał zaskarżone zażaleniem postanowienie –
art. 395 § 2 k.p.c., oraz zażalenie tzw. poziome, o którym mowa
w  art.  3942 §  1  k.p.c.), oraz suspensywnością polegającą na
wstrzymaniu uprawomocnienia się orzeczenia (zarządzenia);
2) środki zaskarżenia szczególne (sprzeciw od wyroku zaoczne-
go, sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym,
sprzeciw od nakazu zapłaty w europejskim postępowaniu nakazo‑
wym, sprzeciw od nakazu zapłaty w elektronicznym postępowaniu
upominawczym, zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu naka‑
zowym, odwołanie się do sądu od zarządzeń przewodniczącego,
skarga na orzeczenie referendarza sądowego, skarga na czynno‑
ści komornika, zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym, skarga na
plan podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży przedsiębiorstwa lub
gospodarstwa rolnego, skarga na plan podziału sporządzony przez
zarządcę przymusowego, skarga na udzielenie przybicia); środki te
odznaczają się jedynie suspensywnością, nie są dewolutywne, nie
przenoszą bowiem sprawy do sądu wyższej instancji;
3) środki zaskarżenia nadzwyczajne (skarga kasacyjna oraz skarga
nadzwyczajna);
4) środki zaskarżenia nadzwyczajne sui generis (skarga o  wzno‑
wienie postępowania oraz skarga o uchylenie wyroku sądu polu‑
bownego, które łączą w  sobie cechy nadzwyczajnego środka
zaskarżenia i samodzielnego powództwa).

Środkami prawnymi, których nie można utożsamiać ze środkami

zaskarżenia, są: skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Uwagi ogólne617

sprawy w  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki

(por.  rozdział  XX) oraz skarga o  stwierdzenie niezgodności z  pra‑
wem prawomocnego orzeczenia, która co do zasady nie służy uchy‑
leniu bądź zmianie zaskarżonego orzeczenia (wyjątkowo – art. 42411
§ 3 k.p.c.), jej celem jest stwierdzenie, że prawomocne orzeczenie jest
niezgodne z prawem (por. rozdział XIX).

Cechą środków odwoławczych jest ich dewolutywny charakter, ich

wniesienie powoduje przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji.
Wyjątek dotyczy zażalenia, które w pewnych wypadkach może rozpo‑
znać sąd pierwszej instancji, który wydał postanowienie zaskarżone
zażaleniem (art. 395 § 2 k.p.c.).

Wyjątkowość zażalenia wynika ponadto z tego, że może mieć różny

charakter i być:
1) środkiem odwoławczym (zażalenie klasyczne – art. 394 § 1 oraz
art.  518 zdanie drugie  k.p.c., zażalenie do Sądu Najwyższego –
art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. oraz zażalenie na odmowę dokonania czyn‑
ności notarialnej – art. 83 pr. not.);
2) środkiem prawnym na orzeczenie sądu drugiej instancji, uchy‑
lającym wyrok sądu pierwszej instancji z  przekazaniem sprawy
do ponownego rozpoznania (art. 3941 § 11 k.p.c.);
3) innym środkiem zaskarżenia – tzw.  zażalenie poziome, to
jest zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji –
art.  3941a  k.p.c. oraz zażalenie do innego składu sądu drugiej
instancji – art. 3942 k.p.c.);
4) środkiem wszczynającym postępowanie procesowe (zaża‑
lenie na niektóre postanowienia wydane w  toku postępowań
prowadzonych przez prezesów tzw.  organów regulacyjnych –
art. 47928 § 1 pkt 2–4, art. 47946 pkt 2, art. 47957 pkt 2, art. 47968
pkt 2 k.p.c.).

Dokonując ogólnej charakterystyki szczególnych („innych”) środków

zaskarżenia, zwrócić należy uwagę, że – w przeciwieństwie do środ‑
ków odwoławczych – nie mają one charakteru dewolutywnego. Są
rozpoznawane albo przed tym samym sądem, który wydał zaskarżone
orzeczenie (np.  sąd rozpoznający sprzeciw od wyroku zaocznego),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

618 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

albo przed sądem pierwszej instancji w  stosunku do tego organu,

który wydał zaskarżone orzeczenie lub dokonał (zaniechał dokona‑
nia) czynności, do której spełnienia był zobowiązany (np. sąd rozpo‑
znający skargę na orzeczenie referendarza sądowego albo skargę na
czynność komornika). Wspólną cechą środków odwoławczych oraz
środków zaskarżenia jest ich suspensywność, przez którą rozumie się
wstrzymanie uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia.

Zgodnie z  najbardziej rozpowszechnionym poglądem przesłankami

dopuszczalności środków zaskarżenia są:
1) istnienie zaskarżonego orzeczenia (zarządzenia);
2) właściwy dla określonego orzeczenia środek zaskarżenia, czyli
zaskarżalność danego orzeczenia danym środkiem;
3) legitymacja do wniesienia środka, z  którą pozostaje w  ści‑
słym związku zagadnienie interesu prawnego w  zaskarżeniu,
tj. pokrzywdzenia określonego, jako gravamen;
4) zachowanie terminu do wniesienia środka;
5) wymagania formalne.

W  doktrynie zagadnienie gravamen należy do dyskusyjnych i  spor‑

nych. Prezentowane są sprzeczne poglądy co do funkcji i  skutków
badania istnienia gravamen, której istotą jest pokrzywdzenie strony
na skutek zapadłego orzeczenia sądowego. W  judykaturze kwestia
dotycząca skutków braku gravamen nie jest jednolicie postrzegana.
W uchwale z 16.12.1971 r., III CZP 79/71 (OSNCP 1972/6, poz. 101),
Sąd Najwyższy uznał, że rewizja uczestnika postępowania niemają‑
cego interesu prawnego w  jej wniesieniu podlega oddaleniu, nato‑
miast w postanowieniu z 8.04.1997 r., I CKN 57/97 (OSNC 1997/11,
poz. 166), wyraził pogląd, że jako niedopuszczalna podlega odrzuce‑
niu. Pogląd o przynależności kwestii gravamen do płaszczyzny zasad‑
ności (skuteczności) środka zaskarżenia ma swoje źródło w  kon‑
cepcji, zgodnie z  którą „pokrzywdzenie”, które warunkuje istnienie
interesu prawnego, wynika także z wadliwości zaskarżonego orzecze‑
nia. Pogląd ten budzi zastrzeżenia przede wszystkim z tego względu,
że pokrzywdzenie orzeczeniem jest kategorią niezależną i  odrębną
od prawidłowości bądź nieprawidłowości orzeczenia. Obie katego‑
rie pojęciowe lokują się w różnych płaszczyznach i nie można ich ze
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Uwagi ogólne619

sobą łączyć. Pokrzywdzenie, jako przesłankę istnienia interesu praw‑

nego w  zaskarżeniu orzeczenia, należy przyporządkować do sfery
dopuszczalności, a nie zasadności środka zaskarżenia.

Kwestia gravaminis nie jest aktualna wtedy, gdy sąd uprawniony jest
do zmiany albo uchylenia danego orzeczenia z urzędu (por. art. 4921
i 5021 k.p.c.), nie znajduje zastosowania także w przypadku środków
zaskarżenia, które są wnoszone przez podmioty działające w postępo‑
waniu w interesie publicznym, w tym przede wszystkim przez organy
i podmioty publiczne. Chodzi o prokuratora, który wszczął postępo‑
wanie, pozywając wszystkie strony stosunku prawnego (art. 57 k.p.c.),
wystąpił z  wnioskiem o  wszczęcie postępowania nieprocesowego
(art. 511 § 2 k.p.c.) lub zgłosił udział w toczącym się już postępowa‑
niu (art.  60  k.p.c.), oraz Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw
Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka, którzy występują ze skargą
kasacyjną (por. art. 3981 § 1 k.p.c.) lub też skargą o stwierdzenie nie‑
zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (por. art. 4242 k.p.c.).
Przesłanka pokrzywdzenia nie odnosi się ponadto do działających
w  postępowaniu cywilnym w  interesie publicznym podmiotów
publicznych korzystających z  tzw.  szczególnej zdolności sądowej,
ani do Prokuratora Generalnego, gdy występuje on z  wnioskiem
o  unieważnienie prawomocnego orzeczenia na podstawie art.  64
ustawy o SN. Przesłanka gravaminis jest natomiast aktualna w przy‑
padku środków zaskarżenia wnoszonych przez prokuratora w  spra‑
wach, w których wytoczył on powództwo na rzecz oznaczonej osoby
(art. 55 k.p.c.), przy czym przesłankę tę należy odnosić do osoby, na
rzecz której prokurator działa w procesie.

Sąd Najwyższy rozbieżności w  kwestii gravamen rozstrzygnął

w  uchwale (7) z  15.05.2014  r., III  CZP  88/13 (OSNC 2014/11,
poz. 108), stwierdzając, że pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen)
jest przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia, chyba że inte-
res publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka.

Środki zaskarżenia rozpoznawane są na trzech szczeblach sądowych

w  ramach dwuinstancyjnego postępowania. Szczeblem podstawo‑
wym jest sąd rejonowy, a w niektórych sprawach – sąd okręgowy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

620 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Od orzeczeń tych sądów, orzekających w pierwszej instancji, przysłu‑

guje odpowiednio do sądu okręgowego lub sądu apelacyjnego, jako
sądów drugiej instancji (drugi szczebel), środek odwoławczy w postaci
apelacji lub zażalenia (w zależności od rodzaju zaskarżonego orzecze‑
nia). Niektóre postanowienia sądu pierwszej instancji są zaskarżalne
zażaleniem (tzw.  zażalenie poziome) do równorzędnego składu tego
sądu (art. 3941a k.p.c,), ponadto niektóre postanowienia sądu drugiej
instancji są zaskarżalne zażaleniem (tzw. zażalenie poziome) do rów‑
norzędnego składu tego sądu (art. 3942 § 1 k.p.c.).

W trybie pozainstancyjnym rozpoznawana jest przez Sąd Najwyższy

skarga kasacyjna oraz skarga nadzwyczajna (trzeci szczebel). Skargą
kasacyjną są zaskarżane niektóre orzeczenia sądu drugiej instancji
(sądu okręgowego lub sądu apelacyjnego). Sąd Najwyższy, rozpozna‑
jąc skargę kasacyjną, nie orzeka, co wymaga wyraźnego podkreśle‑
nia, jako sąd trzeciej instancji (zob. rozdział XVII pkt 4.1.), natomiast
w trybie instancyjnym rozpoznaje – zaskarżone środkiem odwoław‑
czym, jakim jest zażalenie – niektóre postanowienia sądu drugiej
instancji (zob. rozdział XVII pkt 3.4.1.4). W trybie pozainstancyjnym
może być zaskarżone skargą nadzwyczajną do Sądu Najwyższego
każde prawomocne orzeczenie kończące postępowanie w  sprawie
(zob. rozdział XVII pkt 4.2).

Sąd Najwyższy rozpoznaje – zgodnie z art. 3941 § 11 k.p.c. – zaża-

lenie „w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu
pierwszej instancji i  przekazania sprawy do ponownego rozpo-
znania”. Zażalenie przysługujące na podstawie art.  3941 §  11  k.p.c.
jest środkiem prawnym znacząco odbiegającym od cech typowego
(klasycznego) zażalenia. Mimo swej odmienności jest środkiem,
przy użyciu którego – tak jak w  wypadku zażalenia zwykłego – są
rozstrzygane kwestie procesowe, a  nie materialnoprawne. Należy
je zaliczyć do środków odwoławczych, co oznacza, że kwestiono‑
wane orzeczenie nie staje się prawomocne przed upływem terminu
do jego wniesienia. Charakter prawny zażalenia na orzeczenie sądu
drugiej instancji (tzw.  zażalenie kasatoryjne) związany jest z  obo‑
wiązującym w polskim postępowaniu cywilnym tzw. modelem ape‑
lacji pełnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Uwagi ogólne621

W orzecznictwie rozważana była kwestia, czy o rodzaju środka odwo‑

ławczego decyduje forma, jaką nadał orzeczeniu sąd pierwszej instan‑
cji, czy też przedmiot rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy w  uchwale
połączonych izb: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i  Ubezpieczeń Spo‑
łecznych z 6.03.1972 r., III CZP 27/71 (OSNCP 1973/1, poz. 1), uznał,
że w razie odrzucenia pozwu wyrokiem środek odwoławczy podlega
rozpoznaniu jako zażalenie również wtedy, gdy skarżący nazwał go
rewizją; nie może być jednak odrzucony z  powodu niezachowania
terminu przewidzianego w  art.  394 §  2  k.p.c. Stanowisko to zacho‑
wało aktualność w obecnym stanie prawnym.

Środkami prawnymi, których nie można utożsamiać ze środkami

zaskarżenia, są: skarga na naruszenie prawa strony do rozpozna‑
nia sprawy w  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki
(por.  rozdział  XX) oraz skarga o  stwierdzenie niezgodności z  pra‑
wem prawomocnego orzeczenia, która co do zasady nie służy uchy‑
leniu bądź zmianie zaskarżonego orzeczenia (wyjątkowo – art. 42411
§  3  k.p.c.), jej celem jest stwierdzenie, że prawomocne orzeczenie
jest niezgodne z  prawem (por.  rozdział  XIX). Po uchyleniu art.  1302
§ 3 k.p.c., który wymieniał wśród środków zaskarżenia także skargę
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia,
można już nie tylko z doktrynalnego, lecz także z ustawowego punktu
widzenia nie kwalifikować jej jako środka zaskarżenia. Jest to szcze-
gólny środek prawny o nadzwyczajnym charakterze.

Środki zaskarżenia od orzeczeń nieprawomocnych:

1) środki zaskarżenia zwyczajne, zwane odwoławczymi (apelacja,
zażalenie) – charakteryzują się one dewolutywnością, powodując
przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji (wyjątek dotyczy
zażalenia – w  zakresie wskazanym wyżej), oraz suspensywno-
ścią polegającą na wstrzymaniu uprawomocnienia się orzeczenia
(zarządzenia);
2) środki zaskarżenia szczególne (sprzeciw od wyroku zaocznego,
sprzeciw od nakazu zapłaty w  postępowaniu upominawczym,
sprzeciw od nakazu zapłaty w europejskim postępowaniu nakazo‑
wym, sprzeciw od nakazu zapłaty w  elektronicznym postępowa‑
niu upominawczym, zarzuty od nakazu zapłaty w  postępowaniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

622 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nakazowym, odwołanie się do sądu od zarządzeń przewodniczą‑

cego, skarga na orzeczenie referendarza sądowego, skarga na czyn‑
ności komornika, zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym, skarga
na plan podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego, skarga na plan podziału sporządzony
przez zarządcę przymusowego, skarga na udzielenie przybicia) –
środki te odznaczają się jedynie suspensywnością, nie są dewolu-
tywne, nie przenoszą bowiem sprawy do sądu wyższej instancji.

  Wybrane orzeczenia

1.  Niepouczenie albo błędne pouczenie strony działającej bez adwo‑

kata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o  dopuszczalności,
terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia nie ma wpływu na
rozpoczęcie biegu terminu do wniesienia tego środka (uchwała SN
z 22.11.2011 r., III CZP 38/11, LEX nr 1027055).

2.  Wniesienie środka odwoławczego drogą elektroniczną jest dopusz‑

czalne tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi (art.  125
§ 3 k.p.c.). Wydruk niedopuszczalnego środka odwoławczego wniesio‑
nego drogą elektroniczną może być potraktowany jako środek odwo‑
ławczy niewniesiony tą drogą, jeżeli usunięty zostanie brak podpisu
(art.  130 §  1 w  zw.  z  art.  126 §  1 pkt  4  k.p.c.); datą wniesienia tego
środka do sądu jest wtedy data wykonania wydruku (art. 130 § 3 k.p.c.)
(uchwała SN z 23.05.2012 r., III CZP 9/12, LEX nr 1162620).

2.  Środki zaskarżenia szczególne 2. Środki zaskarżenia szczególne

2.1.  Sprzeciw od wyroku zaocznego

2.1.1.  Istota i przesłanki dopuszczalności sprzeciwu

Kwestię, jaki środek zaskarżenia przysługuje od wyroku zaocznego,

rozważyć należy odrębnie w  przypadku, gdy wyrokiem zaocznym
powództwo zostało uwzględnione, oraz w  sytuacji, gdy wyrokiem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne623

takim sąd powództwo oddalił. W  pierwszym przypadku właściwym

środkiem zaskarżenia wyroku zaocznego jest sprzeciw przysługu‑
jący wyłącznie pozwanemu (art.  344 §  1  k.p.c.). Od takiego wyroku
zaocznego (uwzględniającego powództwo) pozwanemu nie przysłu‑
guje apelacja. Przeciwko przyjęciu takiej możliwości przemawiają
regulacje zawarte w  art.  344 §  1 i  art.  342  k.p.c. oraz zasada wyłą-
czenia konkurencji środków zaskarżenia przysługujących pozwa-
nemu. W  przypadku wyroku zaocznego oddalającego powództwo
może on być zaskarżony przez powoda apelacją, co wynika z  ogól‑
nej regulacji zawartej w art. 367 § 1 k.p.c., znajdującej potwierdzenie
w  art.  342  k.p.c. Możliwość zaskarżenia apelacją przez pozwanego
wyroku zaocznego oddalającego powództwo należy wyłączyć cho‑
ciażby ze względu na brak po stronie pozwanego interesu prawnego
w zaskarżeniu (gravamen).

W  związku z  dopuszczalnością wniesienia przez powoda apelacji,

a przez pozwanego sprzeciwu od wyroku zaocznego może nastąpić
zbieg obu środków. W okresie obowiązywania systemu rewizyjnego
w takim przypadku zasadnie przyjmowany był pogląd dający pierw‑
szeństwo sprzeciwowi. Przemawiał za tym argument, że sprzeciw ze
względu na jego restytutywny charakter powoduje ponowne i  pełne
wykorzystanie postępowania przed sądem pierwszej instancji, jako
jedynego w  systemie rewizyjnym postępowania merytorycznego.
Rewizję, otwierającą drogę w  zasadzie do uchylenia zaskarżonego
wyroku zaocznego, należało kwalifikować jako przedwczesną. W aktu‑
alnie obowiązującym systemie apelacyjnym, w  którym sąd drugiej
instancji także odgrywa rolę sądu meriti, argument ten stracił na zna‑
czeniu. Powstająca na tle zbiegu obu środków prawnych kwestia,
który z  nich należy rozpoznać w  pierwszej kolejności, powinna
zatem być rozstrzygana na tle konkretnego stanu sprawy.

W przypadku gdy stronę pozwaną tworzy grupa podmiotów (współ-

uczestnictwo procesowe), rozważenia wymaga kwestia skutków,
jakie wywołuje sprzeciw wniesiony tylko przez jednego z pozwanych.
Z  zasady samodzielności działania współuczestników, wyrażonej
w art. 73 § 1 k.p.c., płynie wniosek, że wniesienie (zaniechanie wnie‑
sienia) sprzeciwu przez poszczególnych współuczestników wywiera
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

624 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

skutek tylko w  stosunku do tych, którzy zaskarżyli wyrok zaoczny.

Zasada samodzielności działania współuczestników nie działa w sto‑
sunku do współuczestników jednolitych, konieczność jednolitego
rozstrzygnięcia ogranicza bowiem ich samodzielność. Oznacza to, że
sprzeciw wniesiony przez współuczestnika jednolitego odnosi skutek
w stosunku do pozostałych współuczestników.

Legitymacja do wniesienia sprzeciwu przysługuje również prokura‑

torowi (art.  60 §  2  k.p.c.), Rzecznikowi Praw Obywatelskich (art.  14
pkt 4 ustawy o RPO), organizacji pozarządowej (art. 62 § 1 i 2 k.p.c.),
a także interwenientowi ubocznemu (art. 79 k.p.c.).

Interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności

procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy. Uprawnienie to
doznaje ograniczenia polegającego na tym, że czynności procesowe
interwenienta nie mogą pozostawać w  sprzeczności z  czynnościami
i oświadczeniami strony, do której on przystąpił (art. 79 k.p.c.). Ocena
sprzeczności czynności interwenienta ubocznego z  czynnościami
strony, do której on przystąpił, powinna być dokonywana przy założe‑
niu, że sprzeczna z czynnościami i oświadczeniami strony jest każda
czynność procesowa i każde oświadczenie interwenienta ubocznego,
które zawierają treści przeciwstawne czynności lub oświadczeniu
strony, do której interwenient uboczny przystąpił. O czynności proce‑
sowej można mówić tylko wówczas, gdy ma ona postać określonego
aktywnego zachowania się strony, zachowanie bierne lub zaniechanie
nie stanowi czynności procesowej. Za trafny uznać należy pogląd pre‑
zentowany w judykaturze, że zaniechanie wniesienia środka prawnego
przez stronę nie jest samo przez się czynnością procesową mogącą
stanowić punkt wyjścia do oceny sprzeczności z  nią czynności
interwenienta ubocznego polegającej na wniesieniu takiego środka.
Strona może skutecznie odwołać czynność procesową interwenienta
ubocznego w  postaci wniesionego przez niego środka zaskarżenia
(postanowienia SN: z  10.11.1982  r., II  CZ  121/82, OSNCP 1983/9,
poz. 131; z 21.05.2009 r., I PK 10/09, OSNP 2011/1–2, poz. 11). Taka
interpretacja ma zastosowanie także w przypadku zaniechania wnie‑
sienia sprzeciwu przez pozwanego oraz czynności polegającej na
złożeniu sprzeciwu przez interwenienta ubocznego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne625

Ocena skuteczności czynności procesowych podejmowanych przez

interwenienta ubocznego uzależniona jest od rodzaju interwencji
ubocznej. Interwencja uboczna może być samoistna bądź niesamoistna
(zwykła). Różnica między nimi polega na tym, że interwencja samo‑
istna występuje wtedy, gdy z  istoty spornego stosunku prawnego lub
z  przepisów ustawy wynika, że wyrok w  sprawie ma odnieść bezpo‑
średni skutek prawny między interwenientem a przeciwnikiem strony,
do której interwenient przystąpił, natomiast w  wypadkach interwen‑
cji niesamoistnej wyrok wprawdzie oddziałuje na sferę prawną inter‑
wenienta ubocznego, ale tylko w  sposób pośredni. Skoro, jak wynika
z  art.  81  k.p.c., do stanowiska interwenienta samoistnego w  procesie
stosuje się odpowiednio przepisy o  współuczestnictwie jednolitym,
to ograniczenie wynikające ze zdania drugiego art.  79  k.p.c. w  zasa‑
dzie nie ma zastosowania wobec interwenienta ubocznego samoist‑
nego (uchwała SN z  25.08.1989  r., III  CZP  75/89, OSNPG 1990/1,
poz.  4; postanowienie SN z  21.05.2009  r., I  PK  10/09, OSNP 2011/1,
poz. 11; uzasadnienie wyroku SN z 6.11.2008 r., III CSK 209/08, LEX
nr 560576). Sprzeciw wniesiony przez interwenienta, którego z pozwa‑
nym łączy interwencja niesamoistna, może być pozbawiony skutków
procesowych z powodu cofnięcia sprzeciwu przez pozwanego.

Kwestia, co jest przedmiotem czynności procesowej interwenienta

ubocznego, jest obojętna z  punktu widzenia reguły stanowiącej, że
czynności procesowe interwenienta ubocznego nie mogą pozostawać
w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której on
przystąpił. Dotyczy więc także twierdzeń i  wniosków dowodowych,
co oznacza, że zgłoszone przez interwenienta twierdzenia i  dowody
nie powinny mieć na celu podważania sytuacji procesowej strony, do
której on przystąpił. Jeśli więc między takimi czynnościami interwe‑
nienta samoistnego oraz pozwanego wystąpi sprzeczność, sąd powi‑
nien dokonać oceny obu czynności, biorąc pod uwagę całokształt
okoliczności sprawy, pamiętając, że interpretacja unormowania przy‑
jętego w art. 79 zdanie drugie  k.p.c. powinna pozostawać w  zgodzie
z regułą, że strona procesu, a nie inny uczestnik, jest dominus litis.

Interwenient uboczny może korzystać tylko z  takich uprawnień,

które pozostają w dyspozycji strony w chwili dokonywania czynności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

626 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przez interwenienta. Jeśli więc pozwany utracił prawo do dokonania

określonej czynności na skutek upływu terminu przewidzianego do
jej dokonania lub z  powodu zakończenia określonego etapu postę‑
powania, prawo takie utracił także interwenient uboczny (wyrok SN
z 3.02.2010 r., II CSK 455/09, OSNC 2010/6, poz. 95). Okoliczność ta
miała znaczenie w systemie prekluzji czynności procesowych, a także
w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego, w którym o czasowych
granicach zgłaszania twierdzeń i dowodów decydował sąd.; pozostaje
aktualna także w  systemie koncentracyjnym. Kwestia dopuszcze‑
nia twierdzeń i  dowodów zgłoszonych przez interwenienta ubocz‑
nego (oczywiście także pozwanego) po wniesieniu sprzeciwu przez
pozwanego podlega ocenie sędziowskiej w  płaszczyźnie przesłanek,
o których mowa w art. 344 § 2 zdanie drugie k.p.c. Przepis ten odsyła
do odpowiedniego stosowania art. 20512 § 1 zdanie drugie k.p.c. Jeżeli
zatem wyznaczono w sprawie posiedzenie przygotowawcze, pozwany
mógł przytaczać twierdzenia i  dowody na poparcie swoich wnio‑
sków lub dla odparcia wniosków i  twierdzeń strony przeciwnej do
chwili zatwierdzenia planu rozprawy. Po zatwierdzeniu planu roz‑
prawy wszelkie twierdzenia i  dowody podlegają pominięciu, chyba
że powołanie ich nie było możliwe bądź potrzeba ich powołania
wynikła później.

Sprzeciw od wyroku zaocznego nie jest środkiem dewolutywnym,

a  więc nie przenosi sprawy do sądu odwoławczego. Sprzeciw roz‑
poznaje ten sąd, który wydał wyrok zaoczny. Sprzeciw powinien
być złożony w  terminie dwóch tygodni od doręczenia pozwanemu
odpisu wyroku zaocznego (art.  344 §  1  k.p.c.). Jest to termin usta‑
wowy, a  zatem nie podlega skróceniu ani przedłużeniu, może być
natomiast przywrócony (art.  168  k.p.c.). Na postanowienie sądu
pierwszej instancji o  odmowie przywrócenia terminu do wniesie‑
nia sprzeciwu przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.),
natomiast na postanowienie o oddaleniu takiego zażalenia przez sąd
drugiej instancji nie przysługuje skarga kasacyjna (postanowienie SN
z 28.03.2002 r., I PKN 348/01, OSNAPiUS 2002/17, poz. 11).

Sprzeciw od wyroku zaocznego wymaga formy pisemnej, jed‑

nakże w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne627

pracownik lub ubezpieczony może złożyć sprzeciw ustnie do proto‑

kołu (art. 466 k.p.c.).

Dla sprzeciwu od wyroku zaocznego przewidziana jest forma pisemna

(art. 344 § 2 in principio k.p.c.).

Sprzeciw od wyroku zaocznego przysługuje pozwanemu. Powodowi

– w sytuacji gdy wyrokiem zaocznym powództwo zostało oddalone –
przysługuje apelacja. Po wniesieniu sprzeciwu sprawa zostaje ponow‑
nie rozpoznana.

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 399 k.p.c. sąd może wydać

wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany
w wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew. W takim
przypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenia powoda o faktach
zawarte w  pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwa‑
nemu przed posiedzeniem, chyba że budzą one uzasadnione wątpli‑
wości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa. Konsekwencje
z  bierności pozwanego mogą zatem powstać już na wczesnym eta‑
pie postępowania. Jednak nie powstaną na tym etapie postępowania,
jeżeli sąd mimo niezłożenia odpowiedzi na pozew sprawę skieruje
do rozpoznania na rozprawie. W takim przypadku niestawiennictwo
pozwanego stanowi podstawę wydania wyroku zaocznego, tym razem
obligatoryjnie (szerzej zob. rozdział X pkt 2).

Sprzeciw wnosi się do sądu, który wydał wyrok zaoczny, w terminie

dwóch tygodni od doręczenia pozwanemu odpisu wyroku zaocznego
(art.  344 §  1  k.p.c.). Jeżeli wyrok zaoczny został wydany na rozpra‑
wie, na którą pozwany się nie stawił, a  powiadomienie o  jej termi‑
nie zostało mu doręczone w  sposób przewidziany w  art.  138  k.p.c.
(doręczenie zastępcze) lub art.  139 §  1  k.p.c. (tzw.  doręczenie przez
awizo), a następnie w tym samym trybie nastąpiło doręczenie odpisu
wyroku zaocznego, to pozwany o  wyroku zaocznym dowiaduje się
zatem w  fazie wykonawczej, gdy komornik przystępuje do wyko-
nania wyroku zaocznego. W  takich sytuacjach istotnego znaczenia
nabiera kwestia podjęcia właściwych czynności w celu skutecznego
wniesienia sprzeciwu od wyroku zaocznego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

628 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Zawodowy pełnomocnik powinien przede wszystkim zbadać, czy

spełnione zostały wszystkie warunki doręczenia wyroku zaocznego
w trybie art. 138 lub 139 k.p.c. (zob. rozdział VII pkt 3 i 5).

Doręczenia przewidziane w  art.  138 i  139 §  1  k.p.c. oparte są na

domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i  że w  ten
sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Należy przyjąć, że
jeżeli z samego dowodu doręczenia wynika, że wszystkie wymagania
formalne zostały zachowane, doręczenie jest skuteczne i  termin do
zaskarżenia wyroku zaocznego upłynął. W takiej sytuacji wniesienie
sprzeciwu należałoby połączyć z wnioskiem o przywrócenie terminu
do jego wniesienia, pod warunkiem że są spełnione przesłanki złoże‑
nia takiego wniosku (szerzej – zob. rozdział VIII pkt 2–4.).

Jeśli sąd bezzasadnie uznał, że doręczenie wyroku zaocznego w try-

bie art. 138 lub 139 k.p.c. było skuteczne, właściwym działaniem jest
zażądanie ponownego doręczenia wyroku zaocznego, a  następnie –
po doręczeniu – złożenie sprzeciwu albo złożenie sprzeciwu z wyka‑
zaniem, że wskutek nieskutecznego doręczenia wyroku zaocznego
termin do wniesienia sprzeciwu nie rozpoczął biegu. Należy bowiem
pamiętać, że domniemanie, na którym oparte jest doręczenie w try‑
bie art. 138 lub 139 § 1 k.p.c., może być przez stronę obalone. Adresat
takiego doręczenia może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie
wiedział, gdyż osoba, której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd,
w którym je złożono, nie oddały mu pisma; może także dowodzić, że
listonosz nie zostawił zawiadomienia (awiza) lub zostało ono pozo‑
stawione w skrzynce pocztowej ogólnie dostępnej, z której korespon‑
dencja często ginie.

Pozwany, który po terminie do wniesienia sprzeciwu dowie-

dział się o  wydanym przeciwko niemu wyroku zaocznym,
będzie mógł obalić domniemanie, na którym zostało oparte ustale‑
nie o  doręczeniu odpisu wyroku zaocznego, zgłaszając odpowiednie
dowody w  postępowaniu wywołanym wniesionym sprzeciwem. Jeśli
nie zdoła obalić tego domniemania, sąd odrzuci sprzeciw od wyroku
zaocznego jako złożony po terminie, w przeciwnym zaś razie, uzna‑
jąc, że sprzeciw został złożony w terminie, nada mu dalszy bieg.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne629

W  przedstawionym przykładzie nieuzasadnione byłoby – co nie-

stety często spotyka się w  praktyce sądowej – składanie wniosku
o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu. Złożenie takiego
wniosku – jeszcze raz warto podkreślić – miałoby sens tylko
wtedy, gdyby pozwany nie kwestionował skuteczności doręczenia
odpisu wyroku zaocznego, twierdząc jednocześnie, że w  okresie
po doręczeniu wystąpiła przeszkoda uniemożliwiająca wniesie‑
nie sprzeciwu w  terminie (szerzej – zob.  Metodyka..., rozdział  XII
pkt 1 i 2).

2.1.2.  Obligatoryjne składniki sprzeciwu

Sprzeciw od wyroku zaocznego – jak każdy środek zaskarżenia –

powinien spełniać wymagania zwykłego pisma procesowego (zwy-
kłe wymagania formalne) oraz wymagania przepisane dla danego
środka prawnego, które decydują o  kwalifikowanym charakterze
dokonywanej czynności procesowej (wymagania konstrukcyjne). Są
to wymagania, których brak podlega uzupełnieniu w sposób przewi‑
dziany w art. 130 k.p.c.

Do zwykłych wymagań formalnych sprzeciwu – zgodnie

z art. 126–128 k.p.c. – należy zaliczyć:
1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub
nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników
(art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) oznaczenie pisma jako „sprzeciw od wyroku zaocznego” (art. 126
§ 1 pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 2 in fine k.p.c.);
6) dołączenie pełnomocnictwa, jeżeli sprzeciw wnosi pełnomocnik,
który przedtem nie złożył pełnomocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.);
7) dołączenie odpisu (odpisów) sprzeciwu dla podmiotów wystę‑
pujących po stronie powodowej oraz odpisów załączników
(art. 128 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

630 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

8) oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa

majątkowe;
9) uiszczenie należnej opłaty sądowej.

Do konstrukcyjnych wymagań sprzeciwu zaliczyć należy:

1) oznaczenie wyroku, od którego sprzeciw został złożony;
2) określenie zakresu zaskarżenia przez wskazanie, czy wyrok
zaskarżony jest w całości, czy w części;
3) sformułowanie wniosku co do sposobu rozstrzygnięcia po
ponownym rozpoznaniu sprawy (wniosek o  uchylenie wyroku
zaocznego i oddalenie powództwa albo uchylenie wyroku zaocz‑
nego i  odrzucenie pozwu, albo uchylenie wyroku zaocznego
i umorzenie postępowania).

Za uznaniem, że są to formalne wymagania sprzeciwu (tzw. konstruk‑

cyjne) – mimo braku wyraźnej regulacji w  przepisach dotyczących
tego środka zaskarżenia – przemawia okoliczność, że sąd, rozpozna‑
jąc sprawę na skutek wniesionego sprzeciwu, bada zasadność żądań
powoda tylko w ramach oznaczonych wniesionym sprzeciwem i koń‑
czy sprawę w  jeden ze sposobów przewidzianych w  art.  347  k.p.c.
Z przepisu tego należy zatem wywieść wymaganie określenia w sprze‑
ciwie granic zaskarżenia. W razie niespełnienia tego wymagania pod‑
lega ono uzupełnieniu w  sposób przyjęty dla uzupełnienia braków
formalnych (zwykłych i konstrukcyjnych) sprzeciwu.

Wobec tego, że sprzeciw nie jest pierwszym pismem w  sprawie, nie

ma obowiązku oznaczania w nim miejsca zamieszkania lub siedziby
stron, miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawo‑
wych lub pełnomocników (art. 126 § 2 k.p.c.).

2.1.3.  Fakultatywne składniki sprzeciwu

Z art. 344 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. wynika, że w piśmie zawierającym

sprzeciw pozwany „powinien przytoczyć zarzuty, które pod rygorem
ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy,
oraz twierdzenia i dowody”. Nie są to ani wymagania zwykłe formalne,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne631

ani wymagania konstrukcyjne sprzeciwu, nie podlegają zatem uzupeł‑

nieniu na podstawie art. 130 k.p.c. Niepowołane w sprzeciwie zarzuty,
które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór
co do istoty sprawy, ulegają sprekludowaniu, natomiast nieprzytoczone
twierdzenia i dowody, które pozwany powinien wskazać, będą podlegać
ocenie z punktu widzenia przesłanek, o których mowa w art. 20512 § 1
zdanie drugie k.p.c., który – jak stanowi art. 344 § 2 zdanie drugie k.p.c.
– ma odpowiednie zastosowanie. Jeżeli zatem wyznaczono w  sprawie
posiedzenie przygotowawcze, pozwany mógł przytaczać twierdzenia
i  dowody na poparcie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków
i twierdzeń strony przeciwnej do chwili zatwierdzenia planu rozprawy. Po
zatwierdzeniu planu rozprawy wszelkie twierdzenia i dowody podlegają
pominięciu, chyba że powołanie ich nie było możliwe bądź potrzeba ich
powołania wynikła później. Skutek pominięcia spóźnionych twierdzeń
i  dowodów uwarunkowany jest udzieleniem pozwanemu, przy dorę‑
czeniu odpisu wyroku zaocznego, pouczenia o treści art. 344 § 2 k.p.c.
(art. 343 k.p.c.). W świetle przyjętej w art. 344 § 2 k.p.c. regulacji zarzu‑
tami, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się
w  spór co do istoty sprawy, a  więc do chwili podjęcia obrony mery‑
torycznej przez zgłoszenie zarzutów merytorycznych lub zaprzeczenia
twierdzeniom powoda uzasadniającym powództwo, są: zarzut niewła‑
ściwego określenia przez powoda wartości przedmiotu sporu (art.  25
§ 2 k.p.c.), zarzut zawarcia umowy o mediację (art. 2021 k.p.c.), zarzut
istnienia zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1 k.p.c.), zarzut istnienia
umowy o  jurysdykcji państwa obcego (art.  1105 §  6 w  zw.  z  art.  1104
§  2  k.p.c.). Zarzuty te, zgłoszone po wdaniu się w  spór co do istoty
sprawy, jako spóźnione podlegają odrzuceniu.

Twierdzeniami i  dowodami, które należy powołać w  sprzeciwie,

są takie, które wynikają z  ciężaru wspierania postępowania (art.  6
§  2  k.p.c.) w  chwili złożenia tego środka zaskarżenia, a  więc twier‑
dzenia i  dowody pozostające w  logicznym związku z  obroną przed
żądaniem powoda oraz twierdzeniami i  dowodami zgłoszonymi
przez powoda w pozwie. Zgodnie z art. 344 § 2 zdanie drugie in prin­
cipio  k.p.c. sąd pomija spóźnione twierdzenia i  dowody, chyba że
strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo
potrzeba ich powołania wynikła później.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

632 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W sprzeciwie pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne

(art. 204 § 1 k.p.c.), a także zgłosić zarzut potrącenia.

Skuteczne wniesienie sprzeciwu nie pozbawia mocy zaskar-

żonego wyroku, co oznacza, że w  zakresie, w  jakim został
zaopatrzony w  rygor natychmiastowej wykonalności (art.  333 §  1
pkt  3  k.p.c.), może być wykonany. Pozwany w  sprzeciwie może zło‑
żyć wniosek o  zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności
nadanego temu wyrokowi (art. 346 k.p.c.). Wyrok zaoczny traci moc
dopiero wtedy, gdy zostanie uchylony.

Sprzeciw od wyroku zaocznego może być cofnięty. Cofnięcie sprze-

ciwu będzie skuteczne (sąd uzna je za dopuszczalne), jeżeli – podob‑
nie jak w przypadku innych czynności dyspozytywnych – nie będzie
sprzeczne z  prawem lub zasadami współżycia społecznego albo nie
zmierza do obejścia prawa (art.  203 §  4 w  zw.  z  art.  349 §  2  k.p.c.).
Sąd wyda postanowienie o  umorzeniu postępowania wywołanego
sprzeciwem i  orzeknie o  kosztach jak przy cofnięciu pozwu. Skutki
cofnięcia sprzeciwu zostały unormowane w  art.  349  k.p.c. Cofnię‑
cie sprzeciwu wchodzi w grę i może być skuteczne w pierwszej fazie
postępowania, a  mianowicie w  sytuacji, gdy został wydany wyrok
zaoczny, a nie został jeszcze rozpoznany sprzeciw od wyroku zaocz‑
nego (art. 345 k.p.c.). Cofnięcie sprzeciwu nie wchodzi w grę w sytu‑
acji, gdy sąd po ponownym rozpoznaniu sprawy (pierwsze rozpozna‑
nie to wydanie wyroku zaocznego) orzeknie w  jeden ze sposobów
przewidzianych w  art.  347  k.p.c., a  na skutek apelacji (powoda lub
pozwanego od wyroku niemającego już charakteru zaocznego) sąd
drugiej instancji uchyli wyrok wydany na skutek sprzeciwu i sprawę
przekaże do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji (takie
stanowisko Sąd Najwyższy zajął w  postanowieniu z  25.04.1974  r.,
III CRN 31/74, Biul. SN 1974/6–7, s. 106, które zachowało aktualność
w  systemie apelacyjnym). Dopuszczalne jest cofnięcie sprzeciwu od
wyroku zaocznego także po rozszerzeniu powództwa (uchwała SN
z 20.09.1990 r., III CZP 52/90, OSNCP 1991/4, poz. 42).

W razie skutecznego cofnięcia sprzeciwu sąd wyda postanowienie o umo‑

rzeniu postępowania wywołanego sprzeciwem i  orzeknie o  kosztach
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne 633

jak przy cofnięciu pozwu (por. szerzej Metodyka..., rozdział XV pkt 6);
tenor takiego postanowienia brzmi: „umarza postępowanie wywołane
wniesieniem sprzeciwu od wyroku zaocznego z 15.09.2010 r., sygn. akt
I C 1436/10, i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 500 (pięć-
set) zł tytułem zwrotu kosztów tego postępowania”.

Jeżeli sprzeciw został złożony po terminie, sąd na posiedzeniu nie-

jawnym odrzuci go. Na postanowienie takie pozwanemu przysługuje
zażalenie, a zatem należy je doręczyć obu stronom. Jeżeli termin wnie-
sienia sprzeciwu został zachowany, natomiast dotknięty jest brakami
formalnymi, przewodniczący wezwie pozwanego do uzupełnie-
nia tych braków oraz do uiszczenia należnej opłaty – pod rygorem
odrzucenia sprzeciwu. Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 18.05.1963 r.,
III CO 17/63 (OSNCP 1964/11, poz. 217), uznał, że w postępowa-
niu mającym na celu uzupełnienie braków formalnych sprzeciwu
ma zastosowanie ogólny przepis o pismach procesowych, tj. dawny
art. 137 § 1 k.p.c. (aktualnie art. 130 § 1 k.p.c.), przepisy o sprzeci-
wie nie uchylają bowiem postanowień dawnego art. 137 § 1 k.p.c.,
a jedynie wprowadzają co do dotkniętego brakami formalnymi sprze-
ciwu tę odrębność, że w razie bezskutecznego upływu „wyznaczo-
nego terminu” przewodniczący nie zarządza zwrotu sprzeciwu, lecz
sąd odrzuca sprzeciw. Pozwanego należy więc wezwać na podstawie
zarządzenia przewodniczącego do uzupełnienia stwierdzonych bra-
ków w terminie tygodniowym, który jest terminem ustawowym,
ale z zastosowaniem reguły przewidzianej dla środków zaskarżenia,
a więc pod rygorem odrzucenia sprzeciwu. W razie nieuzupełnienia
braków nie wchodzi zatem w rachubę zwrot sprzeciwu na podsta-
wie zarządzenia przewodniczącego, lecz wyłącznie jego odrzucenie
postanowieniem sądu. Podobne stanowisko zostało wyrażone we
współczesnych orzeczeniach Sądu Najwyższego, w których podkreśla
się, że w razie stwierdzenia braków sprzeciwu następuje wdrożenie
trybu określonego w art. 130 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 17.03.1998 r.,
III ZP 1/98, OSNAPiUS 1998/16, poz. 483, oraz wyrok SN
z 20.05.2005 r., III CK 593/04, LEX nr 180813). Bardziej przekonujące
jest stanowisko, zgodnie z którym w postępowaniu mającym na celu
usunięcie braków formalnych sprzeciwu nie ma potrzeby stosowania
art. 130 § 1 k.p.c., z korektą polegającą na zastrzeżeniu rygoru odrzu-
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

634 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zastrzeżeniu rygoru odrzucenia sprzeciwu. Wystarczającą podstawę

takiego postępowania stanowi art.  344 §  2  k.p.c., zgodnie z  którym
sprzeciw, którego braków „nie usunięto pomimo wezwania” pod‑
lega odrzuceniu. Podobny tryb jest stosowany w  przypadku usuwa‑
nia braków formalnych innych środków zaskarżenia (np.  zarzutów
od nakazu zapłaty w  postępowaniu nakazowym oraz sprzeciwu od
nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym – art. 4803 § 3 k.p.c.),
a  także apelacji, gdy sąd na podstawie art.  373 §  1  k.p.c. wyznacza
skarżącemu termin, mający charakter terminu sądowego. Stosowanie
we wskazanych postępowaniach terminu sądowego pozwala na jego
dostosowanie do rodzaju braku i czasu niezbędnego do jego usunię‑
cia, może zatem zapewnić, że będzie to termin odpowiedni.

Rygorem w  postaci odrzucenia sprzeciwu nie mogą być objęte zwy‑

kłe braki formalne, których nieuzupełnienie nie stanowi przeszkody
do nadania sprzeciwowi dalszego biegu (np. mylne oznaczenie pisma
zawierającego sprzeciw). W judykaturze prezentowane jest jednak sta‑
nowisko, że pismom wnoszonym przez zawodowych pełnomocni-
ków nie można nadawać znaczenia odmiennego od tego, które oni
im niewątpliwie nadali (postanowienie SN z 4.10.2006 r., I CZ 81/06,
OSNC 2007/2, poz. 36). Wychodząc z takiego założenia, Sąd Najwyż‑
szy uznał, że zaskarżenie przez adwokata wyroku zaocznego apelacją,
a nie – jak tego wymaga ustawa – sprzeciwem, nie może być uznane
za oczywistą omyłkę, pozbawioną negatywnych skutków procesowych
(postanowienie SN z 17.11.2006 r., V CZ 85/06, LEX nr 489003).

Po stwierdzeniu, że sprzeciw został złożony w  terminie, nie jest

dotknięty zwykłymi brakami formalnymi lub zostały one usunięte,
a  ponadto został opłacony, przewodniczący zarządza doręczenie
sprzeciwu powodowi i wyznacza termin rozprawy.

2.1.4.  Wniosek o zawieszenie rygoru natychmiastowej

wykonalności

Pozwany w  celu uniknięcia wykonania wyroku zaocznego do

czasu jego ewentualnego uchylenia może złożyć – w  sprzeciwie od
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne635

wyroku zaocznego lub w  odrębnym piśmie procesowym, a  także

ustnie na rozprawie – wniosek o zawieszenie rygoru natychmiasto‑
wej wykonalności nadanego temu wyrokowi. Sąd ma obowiązek
zawiesić („sąd zawiesi”) rygor natychmiastowej wykonalności,
jeśli pozwany w  złożonym wniosku wykaże spełnienie co najmniej
jednej z  dwóch przesłanek wymienionych w  art.  346 §  1  k.p.c.,
a mianowicie że:
1) wyrok został wydany z naruszeniem przepisów o dopuszczal-
ności jego wydania, tj.  art.  339–341  k.p.c., np.  sąd przeoczył,
że przed rozprawą pozwany złożył pisemne wyjaś­nienia (art. 340
in fine k.p.c.);
2) pozwany uprawdopodobni, że jego niestawiennictwo było nie-
zawinione, a przedstawione w sprzeciwie okoliczności wywołują
wątpliwości co do zasadności wyroku zaocznego, np.  pozwany
wykaże, że niestawiennictwo zostało spowodowane nadzwy‑
czajnym wydarzeniem w  drodze do sądu (wypadek drogowy),
a  ponadto przedstawione w  sprzeciwie zarzuty oraz wskazane
dowody wywołują wątpliwości co do podstawy faktycznej, na
której oparty był wyrok zaoczny (twierdzenia powoda).

Zarówno postanowienie o  zawieszeniu rygoru natychmiastowej

wykonalności, jak i  postanowienie o  oddaleniu wniosku – w  świe‑
tle znowelizowanego przez ustawę z  4.07.2019  r. art.  394 §  1  k.p.c.
– podlegają zaskarżeniu do innego składu sądu pierwszej instancji
(art. 3941a § 1 pkt 3 k.p.c.). Postanowienia takie, jeśli zostały wydane
na posiedzeniu niejawnym, sąd doręcza obydwu stronom wraz z uza‑
sadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.).

W postanowieniu o zawieszeniu rygoru sąd może zarządzić stosowne

zabezpieczenia, o jakich mowa w art. 334 k.p.c. (szerzej – zob. Meto‑
dyka..., rozdział  XVIII  pkt  2.4.4). Prawomocne postanowienie
o  zawieszeniu rygoru pozostaje w  mocy do chwili wydania wyroku,
o  którym mowa w  art.  347  k.p.c. Jeśli będzie to wyrok utrzymu‑
jący w  mocy wyrok zaoczny w  całości, nastąpi uchylenie zawiesze‑
nia rygoru natychmiastowej wykonalności, a  zatem „odżyje” rygor
natychmiastowej wykonalności (odmiennie SN w  postanowieniu
z 29.01.1964 r., III PZ 6/64, OSNCP 1964/11, poz. 235).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

636 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

2.1.5.  Czynności przy ponownym rozpoznaniu sprawy

Rozpoznając ponownie sprawę – w granicach zaskarżenia wyznaczo‑

nych w  sprzeciwie – sąd nie ogranicza się do oceny merytorycznej
zgłoszonych zarzutów, lecz bada zasadność roszczenia dochodzonego
przez powoda. Stosuje instytucje prawa procesowego dopuszczalne
w  postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Odrębność tego
postępowania polega tylko na tym, że po rozpoznaniu sprawy sąd
nie wydaje wyroku uwzględniającego bądź oddalającego powództwo,
lecz rozstrzyga o losie wyroku zaocznego (art. 347 k.p.c.). Zgodnie
z art. 347 k.p.c. po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd:
1) wyrokiem utrzymuje w całości lub w części wyrok zaoczny,
2) wyrokiem uchyla wyrok zaoczny i orzeka o żądaniu pozwu,
3) postanowieniem uchyla wyrok zaoczny i  pozew odrzuca lub
postępowanie umarza.

Zawodowy pełnomocnik, zgłaszając końcowe wnioski, powi-

nien mieć na względzie wskazane w  art.  347  k.p.c. sposoby
rozstrzygnięcia sprawy. Razi brakiem profesjonalizmu oświadczenie
pełnomocnika reprezentującego powoda, gdy wnosi o  „uwzględnie‑
nie powództwa”, a w przypadku reprezentowania pozwanego – wnosi
o „oddalenie powództwa”. Wniesienie sprzeciwu nie powoduje utraty
mocy wydanego wyroku zaocznego, sąd po ponownym rozpoznaniu
sprawy, w zależności od wyników tego postępowania, wydaje wyrok
w formule przewidzianej w art. 347 k.p.c. i do niej powinien nawiązać
zawodowy pełnomocnik w  końcowych wnioskach składanych przed
zamknięciem rozprawy. Przykłady tenorów wyroków wydanych na
podstawie art. 347 k.p.c. – zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 2.4.6.

We wszystkich przypadkach przewidzianych w  art.  347  k.p.c. koszty

rozprawy zaocznej i  sprzeciwu ponosi pozwany, nawet wtedy, gdy
wyrok zaoczny w  części lub w  całości zostaje uchylony (art.  348
in  principio  k.p.c.). Gdyby pozwany wykazał, że jego niestawiennic‑
two na rozprawie, na której zapadł wyrok zaoczny, było niezawinione
lub że nie dołączono do akt jego wyjaśnień nadesłanych przed tą roz‑
prawą (art.  348 in fine  k.p.c.), to koszty rozprawy zaocznej i  sprze‑
ciwu powinny stać się częścią kosztów postępowania, o  których sąd
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne637

orzeka stosownie do wyników rozstrzygnięcia w wyroku wydanym na

podstawie art. 347 k.p.c.

Przez koszty rozprawy zaocznej należy rozumieć te koszty, które

nie powstałyby, gdyby pozwany był obecny, nie będą to zatem ani
opłata od pozwu, ani wynagrodzenie pełnomocnika powoda, skoro
zostałyby poniesione niezależnie od zaoczności postępowania. Kosz‑
tami rozprawy zaocznej zatem będą tylko te, które powstały wsku‑
tek nieobecności pozwanego, a które nie powstałyby, gdyby pozwany
stawił się na rozprawę – jako przykład wskazuje się w  literaturze
koszty dowodu przeprowadzonego na okoliczność niesporną, której
niesporność nie mogła zostać przez sąd przyjęta wskutek bezczyn‑
ności pozwanego. Jeżeli sąd utrzymuje wyrok zaoczny w  mocy, to
nie orzeka o kosztach rozprawy zaocznej, zostały bowiem one przy‑
znane w wyroku zaocznym, chyba że zachodzi potrzeba odmiennego
rozstrzygnięcia o nich. W tej ostatniej sytuacji, zakładającej potrzebę
odmiennego rozstrzygnięcia, sąd powinien zawarte w wyroku zaocz‑
nym postanowienie o  kosztach rozprawy zaocznej (rozumianych
w wyjaśniony sposób) uchylić („uchyla, zawarte w wyroku zaocznym,
postanowienie o  kosztach w  części zasądzającej na rzecz powoda
kwotę 400  zł”). Kwota ta będzie stanowić część kosztów, o  których
sąd orzeknie w wyroku wydanym na podstawie art. 347 k.p.c.

  Wybrane orzeczenia

1.  Cofnięcie sprzeciwu wchodzi w grę i może być skuteczne w pierw‑

szej fazie postępowania, a mianowicie w sytuacji, gdy został wydany
wyrok zaoczny, a  nie został jeszcze rozpoznany sprzeciw od wyroku
zaocznego (art. 345 k.p.c.). Cofnięcie sprzeciwu natomiast nie wcho‑
dzi w grę w tej sytuacji, gdy sąd po ponownym rozpoznaniu sprawy
(pierwsze rozpoznanie to wydanie wyroku zaocznego) orzeka w jeden
ze sposobów przewidzianych w  art.  347  k.p.c., a  na skutek rewizji
powoda czy pozwanego sąd rewizyjny uchyla wyrok wydany na sku‑
tek sprzeciwu i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania sądowi
pierwszej instancji (postanowienie SN z 25.04.1974 r., III CRN 31/74,
Biul. SN 1974/6–7, s. 106).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

638 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

2. Rozszerzenie powództwa po wydaniu wyroku zaocznego, od

którego pozwany złożył sprzeciw, nie jest wyłączone (uchwała SN
z 12.07.1988 r., III CZP 50/88, OSNCP 1989/10, poz. 158).

3. Dopuszczalne jest cofnięcie sprzeciwu od wyroku zaocznego

także po rozszerzeniu powództwa (uchwała SN z  20.09.1990  r.,
III CZP 52/90, OSNCP 1991/4, poz. 42).

4. Wyrok wydany w  sprawie, w  której strona pozwana nie złożyła

żadnego oświadczenia w  przedmiocie żądań pozwu, jest wyrokiem
zaocznym, choćby sąd omyłkowo nadał mu charakter tzw.  wyroku
kontradyktoryjnego. Wyrok taki powinien być doręczony zgod‑
nie z  art.  343  k.p.c. i  przysługuje od niego sprzeciw. Bez doręczenia
wyrok taki nie uprawomocnia się (postanowienie SN z  7.11.1995  r.,
I PRN 45/95, OSNCP 1996/12, poz. 172).

5.  Nie zachodzi nieważność postępowania, gdy w  sprawie z  zakresu

prawa pracy sąd pierwszej instancji, orzekając na skutek sprze‑
ciwu, utrzymał w  mocy wyrok zaoczny wydany w  składzie sprzecz‑
nym z  przepisami prawa (uchwała SN z  6.12.2001  r., III  ZP  27/01,
OSNAPiUS 2002/22, poz. 540).

2.2.  Sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu

upominawczym
2.2.1.  Istota i przesłanki dopuszczalności sprzeciwu

Sprzeciw jest szczególnym („innym” w rozumieniu art. 363 k.p.c.)

środkiem zaskarżenia. Mając na względzie kryteria, według których
dokonywany jest podział środków zaskarżenia, należy sprzeciw od
nakazu zapłaty zaliczyć do zwyczajnych środków zaskarżenia, jako
że przysługuje od nieprawomocnego orzeczenia, jakim jest nakaz
zapłaty wydany przez sąd bądź referendarza sądowego.

Wniesienie sprzeciwu nie zmierza, jak w  przypadku zarzutów od

nakazu zapłaty w  postępowaniu nakazowym, do uchylenia nakazu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne639

zapłaty i  zmiany zawartego w  nim rozstrzygnięcia, lecz powoduje

utratę mocy prawnej nakazu zapłaty. Specyficzny charakter sprze‑
ciwu wynika nie tylko ze skutku, jaki wywołuje samo jego wniesie‑
nie (wspomniana utrata mocy nakazu zapłaty), inną jego cechą swo‑
istą wynikającą z  regulacji współczesnej jest to, że służy zaskarżeniu
nakazu zapłaty wydanego nie tylko przez sąd, lecz także przez refe‑
rendarza sądowego.

Wobec tego, że sprzeciw nie jest środkiem odwoławczym, nie zmie‑

rza bowiem do wydania orzeczenia przez sąd drugiej instancji, należy
zaliczyć go – mimo wskazanej specyfiki – do „innych środków zaskar‑
żenia” w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c.

Sprzeciw rozpoznaje ten sąd, który wydał zaskarżony nakaz zapłaty,

lub sąd, w  którym wydany został nakaz zapłaty przez referendarza
sądowego, nie jest więc środkiem dewolutywnym. Wobec tego, że
wniesienie sprzeciwu powoduje utratę mocy zaskarżonego nakazu,
należy go kwalifikować jako środek anulacyjny. Jest typowym środ-
kiem opozycyjnym o  charakterze restytucyjnym, jego celem jest
zakwestionowanie zarówno wydanego nakazu zapłaty, jak i  żądania
powoda. Cel ten realizowany jest przez ponowne przeprowadzenie
postępowania w  sprawie przez sąd, który wydał zaskarżony nakaz
zapłaty, a w przypadku gdy wydał go referendarz sądowy – sąd, przed
którym wytoczono powództwo. Przeprowadzenie takiego postępowa‑
nia nie różni się od postępowania zwyczajnego, jakie przeprowadza
sąd pierwszej instancji.

Ustawodawca, rezygnując w 2011 r. z formuły nakazującej skarżącemu,

aby w piśmie zawierającym sprzeciw wskazał także „zarzuty przeciwko
żądaniu pozwu”, zastąpił ją wymaganiem „wskazania okoliczności
faktycznych i  dowodów”. Nie zmienił przez to charakteru prawnego
sprzeciwu, a  jedynie podkreślił – tak jak w  przypadku zarzutów od
nakazu zapłaty – restytucyjny charakter sprzeciwu. Funkcja kontrolna
tego środka zaskarżenia stała się drugoplanowa. Celem sprzeciwu jest
ponowne rozpoznanie sprawy już z udziałem pozwanego i uwzględ-
nieniem „okoliczności faktycznych i  dowodów”, które skarżący
wskazał na potwierdzenie zasadności sprzeciwu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

640 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W  doktrynie trafnie podkreśla się opozycyjny charakter sprzeciwu

od nakazu zapłaty. Podstawą opozycji jest brak udziału strony (pozwa‑
nego) w postępowaniu poprzedzającym wydanie orzeczenia i spowo‑
dowana tym niemożność zajęcia stanowiska odnośnie do zgłoszo‑
nego roszczenia. Z  tego względu ustawodawca zezwala pozwanemu
na zakwestionowanie takiego orzeczenia przez wniesienie środka
prawnego zawierającego zarzuty przeciwko żądaniu, by ten sam sąd
mógł ponownie, merytorycznie znając stanowisko skarżącego, rozpo‑
znać sprawę. Celem sprzeciwu jest zakwestionowanie zarówno wyda‑
nego nakazu zapłaty, jak i  żądania powoda. W  tym sensie sprzeciw
w postępowaniu upominawczym jest opozycją pozwanego przeciwko
konkretnemu rozstrzygnięciu, a wskutek jego skutecznego wniesienia
następuje obligatoryjne ponowne rozpoznanie sprawy.

Pogląd głoszący, że o rodzaju środka zaskarżenia decyduje przedmiot

rozstrzygnięcia, nie zaś postać, jaką sąd nadał orzeczeniu (por. uchwała
połączonych izb SN: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i  Ubezpieczeń
Społecznych z  6.03.1972  r., III  CZP  27/71, OSNCP 1973/1, poz.  1),
należy odnieść także do upominawczego nakazu zapłaty (zob. uwagi
dotyczące nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym).

Podmiotem legitymowanym do wniesienia sprzeciwu od nakazu

zapłaty jest pozwany. W przypadku gdy stronę pozwaną tworzy grupa
podmiotów (współuczestnictwo procesowe), rozważenia wymaga
kwestia skutków, jakie wywołuje sprzeciw wniesiony tylko przez jed‑
nego z pozwanych. Z zasady samodzielności działania współuczestni‑
ków, wyrażonej w art. 73 § 1 k.p.c., wynika, że wniesienie (zaniecha‑
nie wniesienia) sprzeciwu przez poszczególnych współuczestników
wywołuje skutek tylko w  stosunku do tych, którzy zaskarżyli nakaz
zapłaty. Współuczestnicy mogą zaskarżyć nakaz zapłaty razem lub
osobno, a  treść sprzeciwu może być taka sama lub różna. Zasada
samodzielności działania współuczestników nie działa w  stosunku
do współuczestników jednolitych, konieczność jednolitego rozstrzyg‑
nięcia ogranicza bowiem ich samodzielność. Oznacza to, że sprzeciw
wniesiony przez współuczestnika jednolitego odnosi skutek w  sto‑
sunku do pozostałych współuczestników i stają się oni uczestnikami
drugiej fazy postępowania wywołanej wniesionym sprzeciwem. Gdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne641

nakaz zapłaty zostanie zaskarżony przez współuczestnika zwykłego,

wspomniany skutek w  stosunku do pozostałych współuczestników
nie nastąpi (por.  uchwała SN z  20.05.1966  r., III  CZP  24/66, OSN
1966/11, poz.  186, która dotyczy postępowania nakazowego; wyra‑
żony w  niej pogląd ma zastosowanie również w  postępowaniu upo‑
minawczym). Ustanowiony w postępowaniu apelacyjnym wyjątek od
tej reguły (art. 378 § 2 k.p.c.), z braku odesłania, nie ma zastosowa‑
nia w  tej fazie postępowania upominawczego, w  stosunku zatem do
współuczestników materialnych, którzy nakazu zapłaty nie zaskarżyli,
nakaz zapłaty uprawomocni się. Gdyby okazało się, że w stosunku do
współuczestnika, który nakaz zapłaty zaskarżył, powództwo zostało
oddalone, pozostali współuczestnicy, wobec których nakaz zapłaty
się uprawomocnił, chcąc zrównać swoją sytuację prawną z  sytuacją
współuczestnika, w  stosunku do którego powództwo zostało odda‑
lone, powinni wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne oparte
na tych samych przyczynach, które stanowiły podstawę oddale‑
nia powództwa. Przyjąć należy, że pogląd wyrażony w  uchwale SN
– zasadzie prawnej – z  26.08.1965  r., III  CO  9/65 (OSNCP 1967/3,
poz. 42), która dotyczy postępowania nakazowego, znajduje zastoso‑
wanie w postępowaniu upominawczym.

Legitymacja do wniesienia sprzeciwu przysługuje również prokura‑

torowi (art.  60 §  2  k.p.c.), Rzecznikowi Praw Obywatelskich (art.  14
pkt 4 ustawy o RPO), organizacji pozarządowej (art. 62 § 1 i 2 k.p.c.),
a także interwenientowi ubocznemu (art. 79 k.p.c.).

Termin do wniesienia sprzeciwu wynosi dwa tygodnie od doręcze‑

nia pozwanemu odpisu nakazu zapłaty (art.  4802 §  1  k.p.c.). Jest to
termin ustawowy, a  zatem nie podlega skróceniu ani przedłużeniu,
może być natomiast przywrócony (art. 168 k.p.c.). Pozwanemu, oprócz
nakazu zapłaty, doręcza się odpis pozwu, pouczenie o  sposobie wnie‑
sienia sprzeciwu oraz skutkach niezaskarżenia nakazu. Niepouczenie
albo błędne pouczenie strony działającej bez adwokata, radcy praw‑
nego, radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polski lub rzecz‑
nika patentowego o  dopuszczalności, terminie i  sposobie wniesienia
środka zaskarżenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu terminu do
wniesienia tego środka (uchwała SN z  22.11.2011  r., III  CZP  38/11,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

642 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

OSNC 2012/5, poz. 56). Brak pouczenia może uzasadniać przywróce‑

nie terminu. Powodowi doręcza się nakaz zapłaty zgodnie z  art.  357
§  2  k.p.c. Przy doręczeniu nakazu zapłaty, jako orzeczenia, które
pozwany może zaskarżyć sprzeciwem, mają zastosowanie przepisy obo‑
wiązujące w  toku całego postępowania cywilnego, które nie różnicują
pierwszego doręczenia w  sprawie oraz doręczeń następnych. Zastoso‑
wanie mają zatem także sposoby doręczenia przewidziane w  art.  138
i 139 k.p.c. (Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 15.10.2002 r., SK 6/02,
OTK-A  2002/5, poz.  65, uznał, że art.  139  k.p.c. nie jest niezgodny
z  art.  45 i  77 Konstytucji  RP). Wobec tego, że doręczenia, o  których
mowa w  powołanych przepisach, oparte są na domniemaniu (wzru‑
szalnym), że pismo sądowe dotarło do rąk adresata, przyjąć należy,
że jeżeli z  samego dowodu doręczenia wynika, iż wszystkie wymaga‑
nia formalne zostały zachowane, doręczenie jest skuteczne i  termin
do zaskarżenia nakazu zapłaty rozpoczął bieg (zob.  uwagi dotyczące
doręczenia nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym przedstawione
w pkt 2.5.1 niniejszego rozdziału, które są aktualne w przypadku dorę‑
czenia upominawczego nakazu zapłaty).

Dla sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w  postępowaniu upo‑

minawczym przewidziana jest forma pisemna (art.  480 §  2  k.p.c.).
W sprawach z zakresu prawa pracy pracownik może zgłosić sprzeciw
do protokołu (art. 466 k.p.c.).

Sprzeciw przysługujący pozwanemu wnosi się do sądu, który

wydał nakaz zapłatyw terminie dwóch tygodni od daty dorę‑
czenia pozwanemu odpisu nakazu zapłaty (art.  4802 i  4803  k.p.c.).
Nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym może wydać również
referendarz sądowy (art.  4804 §  2  k.p.c.). Orzeczenie referendarza
sądowego (nakaz zapłaty jest orzeczeniem – art. 3531 § 1 k.p.c.) co do
zasady podlega zasakrżeniu skargą na orzeczenie referendarza sądo‑
wego (art. 39822 § 1 k.p.c.). Na podstawie regulacji szczególnej prze‑
widzianej w  art.  505 §  1  k.p.c. przyjąć należy, że od nakazu zapłaty
wydanego przez referendarza sądowego przysługuje sprzeciw.

W  praktyce sądowej doręczenie nakazu zapłaty często następuje

w  sposób przewidziany w  art.  138  k.p.c. (doręczenie zastępcze) lub
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne643

art. 139 § 1 k.p.c. (tzw. doręczenie przez awizo). Zdarza się, że pozwa‑

nemu o dokonanym w tym trybie doręczeniu z różnych przyczyn nie
wiadomo. Do nierzadkich należą przypadki, że o  istnieniu nakazu
zapłaty pozwany dowiaduje się w  fazie wykonawczej, gdy komor‑
nik przystępuje do wykonania nakazu zapłaty. W  takich sytuacjach
istotnego znaczenia nabiera kwestia podjęcia właściwych czynności
w  celu skutecznego wniesienia sprzeciwu (por.  uwagi w  pkt  2.1.1
niniejszego rozdziału dotyczące wniesienia sprzeciwu od wyroku
zaocznego).

2.2.2.  Obligatoryjne składniki sprzeciwu

Pismo zawierające sprzeciw od nakazu zapłaty – jak każdy środek

zaskarżenia – powinno spełniać wymagania zwykłego pisma proceso‑
wego (zwykłe wymagania formalne) oraz wymagania przepisane dla
danego środka prawnego, które decydują o kwalifikowanym charakte‑
rze dokonywanej czynności procesowej (wymagania konstrukcyjne).

Do zwykłych wymagań formalnych sprzeciwu – zgodnie

z art. 126–128 k.p.c. – należy zaliczyć:
1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub
nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników
(art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) oznaczenie pisma jako „sprzeciw od nakazu zapłaty” (art.  126
§ 1 pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 2 in fine k.p.c.);
6) dołączenie pełnomocnictwa, jeżeli sprzeciw wnosi pełnomocnik,
który wcześniej nie złożył pełnomocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.);
7) dołączenie odpisu (odpisów) sprzeciwu dla podmiotów wystę‑
pujących po stronie powodowej oraz odpisów załączników
(art. 128 k.p.c.);
8) oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa
majątkowe.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

644 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Sąd Najwyższy w  wyroku z  16.09.2010  r., III  CSK  283/09 (LEX

nr 622204), wyraził pogląd, że jeżeli do zarzutów od nakazu zapłaty nie
został dołączony ich odpis dla strony przeciwnej, ale został doręczony
przez wnoszącego zarzuty bezpośrednio stronie przeciwnej, zarzuty
nie są dotknięte brakiem formalnym uniemożliwiającym otrzymanie
prawidłowego biegu. Pogląd ten można odnieść do sprzeciwu od
nakazu zapłaty. Wobec tego, że sprzeciw nie jest pierwszym pismem
w sprawie, nie ma obowiązku oznaczania w nim miejsca zamieszka‑
nia lub siedziby stron, miejsca zamieszkania lub siedziby ich przed‑
stawicieli ustawowych lub pełnomocników (art. 126 § 2 k.p.c.).

Do konstrukcyjnych wymagań sprzeciwu zaliczyć należy:

1) oznaczenie nakazu zapłaty, od którego sprzeciw został złożony;
2) określenie zakresu zaskarżenia przez wskazanie, czy nakaz
zapłaty zaskarżony jest w całości, czy w części.

2.2.3.  Fakultatywne składniki sprzeciwu

Z  art.  4803 §  2  k.p.c. wynika, że w  piśmie zawierającym sprze‑

ciw pozwany „powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w  całości czy
w części oraz przedstawić zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy
zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy”. Wymaganiem
konstrukcyjnym sprzeciwu – podlegającym uzupełnieniu w  razie
jego niezachowania – jest oznaczenie zakresu zaskarżenia, natomiast
wspomniane zarzuty nie są ani wymaganiem zwykłym formalnym,
ani wymaganiem konstrukcyjnym sprzeciwu, nie podlegają zatem
uzupełnieniu na podstawie art. 130 k.p.c. Niepowołane w sprzeciwie
zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem
się w spór co do istoty sprawy, ulegają sprekludowaniu.

Zarzutami, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wda‑
niem się w  spór co do istoty sprawy, a  więc do chwili podjęcia
obrony merytorycznej przez zgłoszenie zarzutów merytorycznych
lub zaprzeczenia twierdzeniom powoda uzasadniającym powództwo,
są: zarzut niewłaściwego określenia przez powoda wartości przed‑
miotu sporu (art.  25 §  2  k.p.c.), zarzut zawarcia umowy o  mediację
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne645

(art. 2021 k.p.c.), zarzut istnienia zapisu na sąd polubowny (art. 1165

§  1  k.p.c.), zarzut istnienia umowy o  jurysdykcji państwa obcego
(art. 1105 § 6 w zw. z art. 1104 § 2 k.p.c.).

Sprzeciw jest jedynym środkiem zaskarżenia, od którego nie pobiera

się opłaty sądowej.

2.2.4.  Czynności w postępowaniu po wniesieniu

sprzeciwu

Jeżeli termin wniesienia sprzeciwu został zachowany, natomiast nie

spełnia zwykłych wymagań formalnych lub wymagań konstrukcyj‑
nych, przewodniczący zarządzeniem wzywa pozwanego do uzupeł‑
nienia tych braków – w wyznaczonym terminie (tj. w terminie sądo‑
wym, który zwykle jest określany jako tygodniowy) pod rygorem
odrzucenia sprzeciwu. Na postanowienie o  odrzuceniu sprzeciwu
pozwanemu przysługuje zażalenie, jest ono bowiem postanowieniem
kończącym sprawę (art. 394 § 1 in principio k.p.c.).

W  razie częściowego zaskarżenia nakazu część niezaskarżona upra‑

womocnia się i ma skutki prawomocnego wyroku (art. 505 § 2 k.p.c.).
Rozważenia wymaga kwestia skutków zaskarżenia nakazu zapłaty
przez jednego z pozwanych współuczestników. W wypadku gdy skar‑
żącym jest współuczestnik jednolity, jego zaskarżenie odnosi sku‑
tek wobec pozostałych współuczestników jednolitych i  stają się oni
uczestnikami postępowania wywołanego wniesionym sprzeciwem.
W sytuacji gdy orzeczenie zostanie zaskarżone przez współuczestnika
zwykłego, wspomniany skutek w  stosunku do pozostałych współ‑
uczestników zwykłych nie nastąpi. Ustanowiony w  postępowaniu
apelacyjnym wyjątek od tej reguły (art.  378 §  2  k.p.c.) – ze względu
na brak odesłania – nie ma zastosowania w  postępowaniu upomi‑
nawczym, a zatem wobec współuczestników materialnych zwykłych,
którzy nakazu zapłaty nie zaskarżyli, nakaz się uprawomocni.

W  razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu (sprzeciw jest dopusz‑

czalny i  został wniesiony w  terminie) nakaz zapłaty traci moc
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

646 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

w  części zaskarżonej. Sprawa podlega w  tym zakresie ponownemu

rozpoznaniu, w którym sąd nie bada ani słuszności wydania nakazu
zapłaty, ani zasadności zawartego w nim rozstrzygnięcia. Po ponow‑
nym rozpoznaniu sprawy sąd – inaczej niż po wniesieniu sprzeciwu
od wyroku zaocznego lub zarzutów od nakazu zapłaty w  postępo‑
waniu nakazowym – nie ustosunkowuje się do nakazu zapłaty, lecz
rozstrzyga, jak w zwykłym postępowaniu, o żądaniu powoda zgłoszo‑
nym w pozwie.

2.2.5.  Postanowienie stwierdzające utratę mocy nakazu

zapłaty

Przewidziany w  art.  505 §  3  k.p.c. wniosek o  wydanie postanowie‑

nia stwierdzającego utratę mocy nakazu zapłaty może złożyć nie
tylko pozwany, przeciwko któremu nakaz zapłaty został wydany, ale
także powód oraz interwenient uboczny występujący po obu stro‑
nach (odnoś­ nie do sytuacji interwenienta ubocznego por.  uwagi
w pkt 2.1.1). Przepis nie określa ograniczeń czasowych. Postanowie‑
nie sądu (także referendarza sądowego) stwierdzające utratę mocy
nakazu zapłaty ma charakter deklaratoryjny, zważywszy na okolicz‑
ność, że z  chwilą skutecznego wniesienia sprzeciwu nakaz zapłaty
traci moc. Postanowienie nie jest zaskarżalne (nie jest postanowie‑
niem kończącym postępowanie w sprawie ani nie zostało wymienione
w enumeratywnej części art. 394 § 1 i art. 3941a k.p.c.). Znaczenie tego
postanowienia polega na tym, że może stanowić podstawę (art.  824
§  1 pkt  5  k.p.c.) umorzenia postępowania egzekucyjnego prowadzo‑
nego przez komornika w  oparciu o  nakaz zapłaty wydany przez sąd
(referendarza sądowego) i  nadaniu mu klauzuli wykonalności, po
przyjęciu wadliwego założenia, że nastąpiło skuteczne doręczenie
pozwanemu nakazu zapłaty per aviso (zob. uwagi w pkt 2.1.1).

  Wybrane orzeczenia

1. Powód nie ma obowiązku uiszczenia opłaty kancelaryjnej za

odpis nakazu zapłaty wydany w  postępowaniu upominawczym, jeśli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne647

zgłasza wniosek o  nadanie nakazowi klauzuli wykonalności, załą‑

czając do wniosku odpis nakazu doręczony mu uprzednio i  nada‑
jący się do wykorzystania (uchwała SN z 8.08.1973 r., III CZP 44/73,
OSNCP 1974/3, poz. 45).

2. W  sprawach gospodarczych w  razie prawidłowego wniesienia

sprzeciwu od nakazu zapłaty rozpoznanie sprawy na posiedzeniu
niejawnym jest niedopuszczalne (art. 505 § 1 w zw. z art. 47917 k.p.c.)
(uchwała SN z 17.02.2004 r., III CZP 118/03, Biul. SN 2004/2, s. 6).

2.3.  Sprzeciw od nakazu zapłaty w elektronicznym

postępowaniu upominawczym
2.3.1.  Uwagi wstępne

Elektroniczne postępowanie upominawcze wprowadzone zostało do

Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z  9.01.2009  r. o  zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 26, poz. 156 ze zm.). W przepisach tej ustawy, która
weszła w życie 1.01.2010 r., przewidziano utworzenie „e­‍‑sądu” w celu
sprawniejszego rozpoznawania roszczeń dochodzonych według prze‑
pisów o postępowaniu upominawczym.

E-sądem jest Sąd Rejonowy w  Lublinie (XVI Wydział Cywilny).

W  celu wniesienia pozwu i  innych pism należy skorzystać ze strony
internetowej www.e­‍‑sad.gov.pl.

Zgodnie z przepisami wydanego na podstawie art. 126 § 6 k.p.c.

rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z  26.04.2016  r.
w  sprawie trybu zakładania i  udostępniania konta w  systemie tele­
informatycznym obsługującym postępowanie sądowe (Dz.U. poz. 637)
po wejściu na stronę www.e­‍‑sad.gov.pl. należy założyć konto w syste-
mie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe, skła‑
dając za pośrednictwem tego systemu wniosek. Wniosek taki zawiera
imię, nazwisko, numer PESEL (dotyczy osób mających taki numer)
oraz numer dokumentu tożsamości, a także datę i miejsce urodzenia,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

648 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

adres poczty elektronicznej oraz adres do korespondencji wniosko‑

dawcy. Po złożeniu wniosku wnioskodawca określa nazwę użytkow‑
nika i  hasło. Konto zakłada się i  udostępnia użytkownikowi (wnio‑
skodawcy) po automatycznej weryfikacji imienia lub imion, nazwiska
oraz numeru PESEL, jeżeli został on nadany, z  rejestrem PESEL. Po
założeniu konta i udostępnieniu go użytkownikowi może on zmienić
hasło za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

Kolejny etap postępowania polega na wypełnieniu przez stronę

formularza on­‍‑line. Zawiera on w  szczególności: dane identyfika‑
cyjne powoda i  pozwanego, określenie żądania pozwu oraz wnioski
dodatkowe. W elektronicznym postępowaniu upominawczym należy
w  pozwie przytoczyć dowody. Nie dołącza się do niego natomiast
załączników oraz odpisu pełnomocnictwa procesowego – jeśli strona
ma być zastępowana przez pełnomocnika procesowego (art.  126
§ 31 k.p.c.).

Zakres podmiotowy elektronicznego postępowania upominawczego

wprawdzie nie jest ograniczony, niemniej jednak jest ono przeznaczone
głównie dla tzw. powodów masowych, których roszczenia są udowod‑
nione dokumentami, najczęściej fakturami bądź rachunkami.

Zakres przedmiotowy elektronicznego postępowania upominaw‑

czego został określony w  art.  50528  k.p.c. Zgodnie z  tym przepisem
w elektronicznym postępowaniu upominawczym stosuje się przepisy
o  postępowaniu upominawczym z  odrębnościami przewidzianymi
w rozdziale poświęconym elektronicznemu postępowaniu upominaw‑
czemu. Oznacza to, że w  tym postępowaniu rozpoznawane są spra-
wy, których rodzaj został określony w art. 498 § 1 k.p.c., a więc sprawy,
których przedmiotem są roszczenia pieniężne i inne, wskazane przez
przepis szczególny. Inne ograniczenie przewiduje art.  50529a  k.p.c.,
zgodnie z  którym w  elektronicznym postępowaniu upominawczym
mogą być dochodzone roszczenia, które stały się wymagalne w okre‑
sie trzech lat przed dniem wniesienia pozwu. Wprowadzenie takiego
ograniczenia ma na celu zmniejszenie możliwości uzyskiwania przez
powodów nakazów zapłaty co do należności przedawnionych, przed
którymi pozwany na etapie przed wydaniem nakazu zapłaty nie ma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne649

możliwości podjęcia skutecznej obrony. Czynności w elektronicznym

postępowaniu upominawczym podejmowane przez sąd, przewodni‑
czącego i referendarza sądowego są utrwalane tylko w systemie infor‑
matycznym, gdyż założeniem tego rozwiązania jest rezygnacja z pro-
wadzenia akt papierowych (art. 50530 § 2 k.p.c.).

Regulacje zawarte w art. 50528–50539 k.p.c. korespondują z konstruk‑

cjami przyjętymi w postępowaniu upominawczym, jednakże z odręb‑
nościami wynikającymi z istoty postępowania elektronicznego.

Uruchomienie elektronicznego postępowania upominaw-

czego zależy od powoda. Jeśli się na to zdecyduje, powinien
wnieść pismo wszczynające elektroniczne postępowanie upominaw‑
cze (pozew zawierający wniosek o  wydanie nakazu zapłaty) drogą
elektroniczną, bowiem tylko za pośrednictwem systemu teleinfor‑
matycznego powód może wnosić pisma (art.  50531 §  1  k.p.c.). Dla
pozwanego metodą komunikacji jest – według jego wyboru – droga
elektroniczna lub tradycyjna droga pisma procesowego. Jeśli pozwany
wniesie pismo drogą elektroniczną, to metoda elektroniczna staje się
wyłączna także dla niego i  nie jest już możliwe późniejsze wnosze‑
nie innych pism w  drodze tradycyjnej. Jest to istotne zarówno dla
kwestii ustalenia jednolitej metody kontaktu sądu z  pozwanym, jak
i  biegu terminów procesowych. Ze względu na konieczność zapew‑
nienia pozwanemu wiedzy o takich konsekwencjach sąd obowiązany
jest udzielić mu w tym zakresie stosownych pouczeń przy pierwszym
doręczeniu (art. 50531 § 2 i 4 k.p.c.).

Sposób wnoszenia pism procesowych drogą elektro-

niczną określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
z  26.04.2016  r. w  sprawie trybu zakładania i  udostępniania konta
w systemie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe.
W  elektronicznym postępowaniu upominawczym doręczeń powo-
dowi dokonuje się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego
obsługującego elektroniczne postępowanie upominawcze (doręcze‑
nie elektroniczne), a  pozwanemu – gdy wniesie pismo drogą elek‑
troniczną. W  przypadku doręczenia elektronicznego pismo uznaje
się za doręczone z  datą wskazaną w  elektronicznym potwierdzeniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

650 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

odbioru korespondencji, a  przy braku takiego potwierdzenia dorę‑

czenie uznaje się za skuteczne z  upływem czternastu dni od daty
umieszczenia pisma w  systemie teleinformatycznym (art.  1311 §  1
i 2 k.p.c.). Szczegóły w tym zakresie określa rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z  20.10.2015  r. w  sprawie trybu i  sposobu dokony‑
wania doręczeń elektronicznych (Dz.U. poz. 1776 ze zm.). Korzysta‑
nie z doręczeń elektronicznych wiąże się z obowiązkiem sprawdzania
konta co najmniej raz na czternaście dni. Obowiązek sprawdzania
konta co czternaście dni jest nawiązaniem do stosowanego powszech‑
nie podwójnego awizowania, co oznacza praktycznie czternaście dni
oczekiwania na odbiór przesyłki w urzędzie pocztowym. Doręczenie
nastąpi, gdy adresat odczyta przesyłkę, co wygeneruje automatyczną
informację (elektroniczne potwierdzenie odbioru) zapisaną w aktach
sprawy, lub gdy upłynie czternaście dni od jej zamieszczenia (elektro‑
niczne awizowanie).

2.3.2.  Pełnomocnictwo. Podpis elektroniczny

Istota elektronicznego postępowania upominawczego polega na szyb‑

kim wydaniu orzeczenia. W związku z tym na potrzeby tego postępowa‑
nia wprowadzone zostały regulacje, zgodnie z którymi w postępowaniu
tym nie dołącza się odpisów pisma, załączników i pełnomocnictwa.
W  odniesieniu do pełnomocnictwa wystarczające jest poprzestanie
na oświadczeniu pełnomocnika wskazującego na uzyskanie umo-
cowania, datę, zakres pełnomocnictwa oraz okoliczności wymienione
w art. 87 k.p.c. Zasada ta obowiązuje – w braku rozróżnienia – zarówno
przy wnoszeniu pisma drogą elektroniczną, jak i tradycyjną (w przy‑
padku pozwanego, który może wybrać taką metodę komunikacji).
Zabezpieczeniem przed lekkomyślnym nadużywaniem powoływania
się na istnienie pełnomocnictwa jest nałożenie obowiązku powołania
się na pełnomocnictwo ze wskazaniem daty, zakresu pełnomocnictwa
oraz okoliczności wymienionych w art. 87 k.p.c. W razie przekazania
sprawy sądowi według właściwości ogólnej pełnomocnik powinien
złożyć pełnomocnictwo zgodnie z  ogólnymi zasadami wykazywania
umocowania do działania w sprawie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne651

Według art. 126 § 5 k.p.c. pismo wniesione za pośrednictwem

systemu teleinformatycznego powinno zostać opatrzone bez‑
piecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą
ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym
profilem zaufanym ePUAP. W  elektronicznym postępowaniu upo-
minawczym wymaganie, o którym mowa w art. 126 § 5 k.p.c., nie
obowiązuje. Oznacza to, że pisma wnoszone przez powoda i pozwa‑
nego mogą być opatrzone zwykłym podpisem elektronicznym (login
i  hasło). Pojęcie podpisu elektronicznego obejmuje również – choć
nie tylko – bezpieczny podpis elektroniczny weryfikowany ważnym
kwalifikowanym certyfikatem.

2.3.3.  Oświadczenie zawierające sprzeciw

Postępowanie elektroniczne zostało ukształtowane jako odrębne

postępowanie, mające charakter wezwania do zapłaty. Wniesienie
sprzeciwu od wydanego nakazu zapłaty następuje przez złożenie
samego oświadczenia, z którego wynika, że pozwany wyraża sprzeciw
co do wydanego nakazu zapłaty; do sprzeciwu nie dołącza się dowo‑
dów, lecz należy je tylko wskazać (art. 50532 § 1 k.p.c.).

Poza ogólnymi wymaganiami formalnymi pisma procesowego

(art.  126  i  n.) w  sprzeciwie należy wskazać – po zmianach doko‑
nanych przez ustawę z  4.07.2019  r. – zakres zaskarżenia (art.  4803
§  2 w  zw.  z  art.  50528 §  1). Niespełnienie tego wymagania
w  wyznaczonym terminie pociąga za sobą wydanie postanowie‑
nia o  odrzuceniu sprzeciwu. Jeśli nakaz zapłaty został zaskarżony
w  części, nakaz w  pozostałej części niezaskarżonej uprawomocnia
się i  w  tej części ma skutki prawomocnego wyroku (art.  4802 §  4
w  zw.  z  art.  50528 §  1  k.p.c.). W  przypadku wniesienia sprzeciwu
sąd umarza postępowanie w zakresie, w którym nakaz zapłaty utra‑
cił moc (art. 50536 k.p.c.). W uchwale z 9.06.2017 r., III CZP 21/17
(OSNC 2018/3, poz.  26), Sąd Najwyższy, odpowiadając na pyta‑
nie prawne „Czy wskazana w  art.  50536  k.p.c. utrata przez nakaz
zapłaty na skutek wniesienia sprzeciwu mocy w  całości odnosi się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

652 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wyłącznie do całości roszczenia wobec tego pozwanego, który wniósł

sprzeciw, czy też dotyczy również pozwanych, którzy sprzeciwu
nie wnosili?”, stwierdził, że wniesienie sprzeciwu w  elektronicz‑
nym postępowaniu upominawczym powoduje utratę mocy nakazu
zapłaty w całości w stosunku do pozwanego, który wniósł sprzeciw
(art. 50536 k.p.c.).

2.3.4.  Postępowanie po wniesieniu sprzeciwu

Na skutek zmian dokonanych przez ustawę z  4.07.2019  r. reguła –

zgodnie z  którą po wniesieniu sprzeciwu postępowanie było kon‑
tynuowane (przekazanie sprawy do sądu właściwości ogólnej) –
nie obowiązuje. Odstąpienie od reguły kontynuacji postępowania
pozwoliło na wyeliminowanie wielu problemów praktycznych, wią‑
żących się z koniecznością usunięcia braków pozwu po przekazaniu
sprawy do sądu właściwości ogólnej oraz kwestią badania właści‑
wości sądu po takim przekazaniu. Obecnie w  przypadku skutecz‑
nego wniesienia sprzeciwu sąd umarza postępowanie w  zakresie,
w którym nakaz zapłaty utracił moc (art. 50536 k.p.c.). Wobec tego,
że powództwo w postępowaniu umorzonym nie wywołuje żadnych
skutków procesowych, jakie ustawa wiąże z  jego wniesieniem do
sądu (np. przerwanie biegu terminu przedawnienia), wprowadzono
– w celu zabezpieczenia interesów procesowych powoda – zasadę, że
jeżeli w terminie 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia o umo‑
rzeniu elektronicznego postępowania upominawczego powód wnie‑
sie pozew przeciwko pozwanemu o to samo roszczenie w postępo‑
waniu innym niż elektroniczne postępowanie upominawcze, skutki
prawne, które ustawa wiąże z  wytoczeniem powództwa, następują
z dniem wniesienia pozwu w elektronicznym postępowaniu upomi‑
nawczym. W  sprawie ponownie wniesionej sąd, na żądanie stron,
uwzględni koszty poniesione przez strony w elektronicznym postę‑
powaniu upominawczym (art.  50537 §  2  k.p.c.). Na postanowienie
o  umorzeniu elektronicznego postępowania upominawczego jako
kończące postępowanie w  sprawie przysługuje zażalenie (art.  394
§ 1 in principio k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne653

2.4.  Sprzeciw od nakazu zapłaty w europejskim

postępowaniu nakazowym
2.4.1.  Uwagi wstępne
Europejskie postępowanie nakazowe (art.  50515–50520  k.p.c.) wpro‑
wadzone zostało do Kodeksu postępowania cywilnego jako kolejne –
w ramach procesu – postępowanie odrębne w następstwie uchwalenia
rozporządzenia nr 1896/2006.

Rozporządzenia organów Unii Europejskiej są aktami praw‑

nymi mającymi bezpośrednie zastosowanie w  państwach
członkowskich bez potrzeby implementacji. Przepisy rozporządzenia
nr  1896/2006 stanowią zatem bezpośrednią podstawę dla sądu pol‑
skiego do podejmowania czynności procesowych w  postępowaniu
w sprawie wydania europejskiego nakazu zapłaty.

Postępowanie ustanowione rozporządzeniem nr  1896/2006 nie

wyklucza jednak funkcjonujących dotychczas w  krajowych prze‑
pisach państw członkowskich postępowań o  podobnym charakte‑
rze. Stanowi ono jedynie dodatkową alternatywę pozostawioną do
dyspozycji powoda, której zastosowanie jest ograniczone do spraw
o  charakterze transgranicznym. W  Polsce europejskie postępowanie
nakazowe funkcjonuje zatem równolegle z  postępowaniem naka‑
zowym (art.  4841  i  n.  k.p.c.) i  upominawczym (art.  4971  i  n.  k.p.c.),
jednak możliwość wyboru postępowania ustanowionego rozporzą‑
dzeniem nr  1896/2006 aktualizuje się tylko wówczas, gdy sprawa
zawiera pożądany element transgraniczny. W świetle art. 3 rozporzą‑
dzenia nr 1896/2006 element ten występuje wtedy, gdy przynajmniej
jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu
w  państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie sądu
rozpoznającego sprawę.

Przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia nr  1896/2006

nie obejmuje roszczeń wynikających z  zobowiązań pozaumownych
(art. 2 ust. 2 lit. d rozporządzenia nr 1896/2006), a ponadto umożliwia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

654 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

ono dochodzenie wyłącznie roszczeń pieniężnych o  określonej wyso‑

kości, wymagalnych w  chwili wniesienia pozwu o  wydanie europej‑
skiego nakazu zapłaty (art. 4 rozporządzenia nr 1896/2006).

Postępowanie jest wszczynane wniesieniem pozwu sporzą-

dzanego z  wykorzystaniem formularza stanowiącego załącz‑
nik nr I do rozporządzenia Komisji (UE) nr 936/2012 z 4.10.2012 r.
zmieniającego załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Par‑
lamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego postępowanie w spra‑
wie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE L 283, s. 1). Europejski
nakaz zapłaty (ENZ) jest wydawany przez sąd na formularzu i dorę-
czany pozwanemu, przy czym doręczenie następujące według prawa
krajowego musi czynić zadość minimalnym standardom określonym
w art. 13–15 rozporządzenia nr 1896/2006 (szerzej – zob. Metodyka...,
rozdział XX pkt 8.2.1 i 8.2.2).

2.4.2.  Pismo zawierające sprzeciw

Środkiem obrony pozwanego w  postępowaniu ustanowionym roz‑

porządzeniem nr  1896/2006 jest sprzeciw, który musi zostać złożony
w terminie 30 dni od dnia doręczenia pozwanemu europejskiego nakazu
zapłaty. Bezskuteczny upływ terminu do wniesienia sprzeciwu pociąga
za sobą stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty
w  państwie pochodzenia. Składnikiem konstytutywnym sprzeciwu
(konstrukcyjnym) jest oświadczenie pozwanego, że sprzeciwia się
roszczeniu przyznanemu powodowi w nakazie zapłaty, przy czym nie
ma konieczności uzasadnienia sprzeciwu i  przedstawienia dowodów.
W  istocie sprzeciw spełnia to wymaganie, jeśli zawiera oświadczenie,
w którym skarżący daje wyraz, że nie zgadza się z wydanym nakazem
zapłaty („wnoszę sprzeciw od wydanego nakazu zapłaty”). Sprzeciw
może być wniesiony także za pomocą innego środka komunikacji, także
elektronicznego, akceptowanego przez państwo wydania i  dostępnego
dla sądu wydania. Jeżeli sprzeciw jest składany w  formie elektronicz‑
nej, musi być podpisany tzw.  zaawansowanym podpisem elektronicz‑
nym zgodnie z art. 2 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
1999/93/WE z 13.12.1999 r. w sprawie wspólnotowych ram w zakresie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne655

podpisów elektronicznych (Dz.Urz. WE L 13, s. 12, ze zm.). Podpis taki

jest uznawany w  państwie członkowskim wydania i  nie może podle‑
gać dodatkowym wymogom. Zgodnie z  art.  16 ust.  5 rozporządzenia
nr 1896/2006 tego rodzaju podpis elektroniczny „nie jest jednak wyma‑
gany, jeżeli – i  w  takim zakresie, w  jakim – w  sądach państwa człon‑
kowskiego wydania funkcjonuje alternatywny system komunikacji
elektronicznej, do którego dostęp ma określona grupa uprzednio zare‑
jestrowanych uwierzytelnionych użytkowników i  który umożliwia ich
bezpieczną identyfikację. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję
o takich systemach komunikacji”. Z przedstawionych uwag wynika, że
w  przypadku sprzeciwu od europejskiego nakazu zapłaty – podobnie
jak sprzeciwu od elektronicznego nakazu zapłaty – podział na wyma‑
gania formalne zwykłe oraz składniki konstrukcyjne ze wskazaniem na
ich obligatoryjny bądź fakultatywny charakter nie ma istotnego znacze‑
nia, a nawet nie jest możliwy.

Okoliczność, że w  stosowanym przez sąd formularzu G nie ma miej‑

sca na określenie zakresu, w  jakim nakaz zapłaty podlega wykonaniu,
nie powinna rozstrzygać o tym, czy nakaz zapłaty może być zaskarżony
tylko w  całości, czy również w  części. Należy więc opowiedzieć się za
możliwością zaskarżenia nakazu zapłaty także w  części. Budzi rów‑
nież wątpliwości – ze względu na brak odpowiednich regulacji – kwe‑
stia skutków zaskarżenia nakazu zapłaty tylko przez niektórych pozwa‑
nych. Względy techniczne, związane ze stosowaniem formularzy, nie
powinny mieć w tym zakresie znaczenia przesądzającego. Przyjąć należy
– podobnie jak w  przypadku zaskarżenia innych orzeczeń sądowych,
w tym nakazów zapłaty – że sprzeciw wniesiony przez współuczestnika
jednolitego odnosi skutek w stosunku do pozostałych współuczestników
i stają się oni uczestnikami dalszego postępowania, natomiast zaskarże‑
nie nakazu zapłaty przez współuczestnika zwykłego nie wywoła wspo‑
mnianego skutku w stosunku do pozostałych pozwanych.

W  sprzeciwie wniesionym przy użyciu formularza „F”, określonego

w  załączniku VI do rozporządzenia nr  936/2012, który doręczany
jest pozwanemu wraz z  europejskim nakazem zapłaty, powinno być
zawarte oświadczenie, że pozwany kwestionuje roszczenie, przy czym
nie ma konieczności precyzowania powodów.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

656 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W  świetle przepisów rozporządzenia wniesienie sprzeciwu od euro‑

pejskiego nakazu zapłaty powoduje rozpoznanie sprawy w  postępo‑
waniu według prawa krajowego, chyba że powód w zaistniałej sytuacji
procesowej zażądał zakończenia postępowania (art.  17 ust.  1 akapit
pierwszy rozporządzenia nr 1896/2006). Kontynuowanie postępowa‑
nia wymaga „przejścia” z  europejskiego postępowania nakazowego
na postępowanie według prawa krajowego (por. art. 17 ust. 2 rozpo‑
rządzenia nr  1896/2006). Następuje ono według reguł wskazanych
w  art.  50519 §  1  k.p.c. Zgodnie z  tymi przepisami w  razie wniesie‑
nia sprzeciwu europejski nakaz zapłaty traci moc, sąd rozpoznaje
sprawę we właściwym trybie, a w przypadkach wskazanych w ustawie
– według przepisów o postępowaniach odrębnych, jednak z wyłącze‑
niem przepisów o postępowaniu nakazowym i upominawczym.

2.4.3.  Postępowanie w sprawie gospodarczej

po wniesieniu sprzeciwu

W  obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do pomijania przez

sąd twierdzeń i  dowodów, które powód mógł powołać wcześniej,
a  pozwany w  sprzeciwie od nakazu zapłaty. W  postępowaniu toczą‑
cym się po wniesieniu sprzeciwu reguły postępowania określone
w art. 20512 k.p.c. mają zastosowanie w pełnym zakresie.

Gdy powód w  związku z  wniesieniem sprzeciwu zażądał – zgod‑

nie z  art.  17 ust.  1 akapit pierwszy rozporządzenia nr  1896/2006 –
zakończenia postępowania, sąd umarza postępowanie, orzekając
o  kosztach jak przy cofnięciu pozwu (art.  50519 §  4  k.p.c.), a  więc
zgodnie z regułą przewidzianą w art. 203 § 2 k.p.c. Szerzej na temat
europejskiego postępowania nakazowego oraz treści rozporządzenia
nr 1896/2006 – zob. Metodyka..., rozdział XX pkt 8.2.1 i 8.2.2.

2.4.4.  Odrzucenie sprzeciwu

Zgodnie z art. 50519a k.p.c. sąd odrzuca sprzeciw wniesiony po upły‑

wie przypisanego terminu lub z innych przyczyn niedopuszczalny, jak
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne657

również sprzeciw, którego braków pozwany nie usunął w  terminie.

Na postanowienie o  odrzuceniu sprzeciwu, jako że jest ono posta‑
nowieniem kończącym postępowanie, przysługuje zażalenie (art. 394
§ 1 in primcipio k.p.c.).

2.5.  Zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu

nakazowym
2.5.1.  Istota i przesłanki dopuszczalności zarzutów

Zarzuty są szczególnym środkiem zaskarżenia przysługującym

od nakazu zapłaty. Do nakazu zapłaty odnieść należy pogląd, że
o  rodzaju środka zaskarżenia decyduje przedmiot rozstrzygnięcia,
nie zaś postać, jaką sąd nadał orzeczeniu. U podstaw tego stanowiska
leży założenie, że istotę danego orzeczenia określa ustawa, nie zaś sąd.
Nadanie rozstrzygnięciu sądowemu wadliwej postaci nie ma wpływu
na rodzaj środka zaskarżenia (por. uchwała połączonych izb SN: Izby
Cywilnej oraz Izby Pracy i  Ubezpieczeń Społecznych z  6.03.1972  r.,
III CZP 27/71, OSNCP 1973/1, poz. 1). Jeśli zatem sąd, rozstrzygając
o  żądaniu zgłoszonym w  pozwie nakazowym, nie nadał orzeczeniu
postaci nakazu zapłaty, lecz np. postać wyroku lub postanowienia, ale
zgodnie z  formułą właściwą dla nakazu zapłaty orzekł, że pozwany
ma zaspokoić roszczenie w  całości wraz z  kosztami w  ciągu dwóch
tygodni od dnia doręczenia tego orzeczenia albo wnieść w  tym ter‑
minie zarzuty, to przyjąć należy, że od takiego orzeczenia, które
w istocie jest nakazem zapłaty, przysługują zarzuty. Takie samo rozu‑
mowanie należy zastosować, gdy sąd orzeczeniem, któremu nadał
postać nakazu zapłaty, zasądził powództwo częściowo, oddalając je
w  pozostałej części. W  istocie sąd wydał wyrok zaoczny, od którego
pozwanemu w  części zasądzającej powództwo przysługuje sprzeciw,
natomiast powodowi w  części oddalającej powództwo przysługuje
apelacja. Uzupełniając nakaz zapłaty w zakresie kosztów postępowa‑
nia nakazowego, sąd wydaje postanowienie uzupełniające, skoro roz‑
strzygnięcie w tym przedmiocie nie ma charakteru merytorycznego.
Na takie postanowienie stronom przysługuje zażalenie (art.  394 §  1
pkt 6 k.p.c.). W razie stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

658 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zapłaty w postępowaniu nakazowym sąd wzywa powoda – także gdy

jest reprezentowany przez adwokata, radcę prawnego lub rzecz-
nika patentowego – do uiszczenia pozostałej części opłaty od pozwu
w terminie tygodniowym pod rygorem jego zwrotu (uchwała SN (7)
z 26.10.2016 r., III CZP 44/16, OSNC 2017/1, poz. 38).

Orzeczenie danej postaci może mieć różną formę (np.  różna forma
wyroku kontradyktoryjnego i  wyroku zaocznego). Nakaz zapłaty
wydany w formie zwykłej powinien odpowiadać wymaganiom prze‑
widzianym dla wyroku (art. 325 w zw. z art. 3532 k.p.c.).

Podmiotem legitymowanym do wniesienia zarzutów jest pozwany.

Legitymacja do wniesienia zarzutów przysługuje również prokura‑
torowi (art.  60 §  2  k.p.c.), Rzecznikowi Praw Obywatelskich (art.  14
pkt 4 ustawy o RPO), organizacji pozarządowej (art. 62 § 1 i 2 k.p.c.),
a także interwenientowi ubocznemu (art. 79 k.p.c.). W przypadku gdy
stronę pozwaną tworzy grupa podmiotów (współuczestnictwo proce‑
sowe), rozważenia wymaga kwestia skutków, jakie wywołują zarzuty
wniesione tylko przez jednego z  pozwanych. Z  zasady samodziel‑
ności działania współuczestników, wyrażonej w  art.  73 §  1  k.p.c.,
wynika, że wniesienie (zaniechanie wniesienia) zarzutów przez
poszczególnych współuczestników wywołuje skutek tylko w stosunku
do tych, którzy zaskarżyli nakaz zapłaty, wnosząc zarzuty. Współ‑
uczestnicy mogą zaskarżyć nakaz zapłaty razem lub osobno, a  treść
zarzutów może być taka sama lub różna. Zasada samodzielności dzia‑
łania współuczestników nie działa w stosunku do współuczestników
jednolitych (por.  uchwała SN z  20.05.1966  r., III  CZP  24/66, OSN
1966/11, poz. 186), konieczność jednolitego rozstrzygnięcia ogranicza
bowiem ich samodzielność. Oznacza to, że zarzuty wniesione przez
współuczestnika jednolitego odnoszą skutek w  stosunku do pozo‑
stałych współuczestników i  stają się oni uczestnikami drugiej fazy
postępowania wywołanej wniesionymi zarzutami. Gdy nakaz zapłaty
zostanie zaskarżony przez współuczestnika zwykłego, wspomniany
skutek w  stosunku do pozostałych współuczestników nie nastąpi.
Ustanowiony w  postępowaniu apelacyjnym wyjątek od tej reguły
(art.  378 §  2  k.p.c.), z  braku odesłania, nie ma zastosowania w  tej
fazie postępowania nakazowego do współuczestników materialnych,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne659

którzy nakazu zapłaty nie zaskarżyli, nakaz zapłaty zatem upra‑

womocni się. Gdyby okazało się, że odnośnie do współuczestnika
materialnego, który wniósł zarzuty, nakaz zapłaty został uchylony
i  powództwo oddalono, pozostali współuczestnicy, wobec których
nakaz zapłaty się uprawomocnił, chcąc zrównać swoją sytuację prawną
z sytuacją współuczestnika, którego zarzuty od nakazu zapłaty zostały
uwzględnione, powinni wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne
oparte na tych samych przyczynach, które stanowiły podstawę wnie‑
sionych zarzutów (uchwała SN – zasada prawna – z  26.08.1965  r.,
III CO 9/65, OSNCP 1967/3, poz. 42).

Termin do wniesienia zarzutów wynosi dwa tygodnie od doręczenia

pozwanemu odpisu nakazu zapłaty (art.  4802  k.p.c.). Jest to termin
ustawowy, a zatem nie podlega skróceniu ani przedłużeniu, może być
natomiast przywrócony (art. 168 k.p.c.).

Zarzuty od nakazu zapłaty wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty
w  formie pisemnej (art.  493 §  2  k.p.c.) w  terminie dwóch tygodni
od daty doręczenia pozwanemu odpisu nakazu zapłaty. W sprawach
z zakresu prawa pracy pracownik może zgłosić zarzuty do protokołu
(art. 466 k.p.c.). W praktyce sądowej doręczenie nakazu zapłaty czę‑
sto następuje w  sposób przewidziany w  art.  138  k.p.c. (doręczenie
zastępcze) lub art. 139 § 1 k.p.c. (tzw. doręczenie przez awizo). Zdarza
się, że pozwanemu o dokonanym w tym trybie doręczeniu z różnych
przyczyn nie wiadomo. Do nierzadkich należą przypadki, że o  ist‑
nieniu nakazu zapłaty pozwany dowiaduje się w  fazie wykonawczej,
gdy komornik przystępuje do wykonania nakazu zapłaty. W  takich
sytuacjach istotnego znaczenia nabiera kwestia podjęcia właściwych
czynności w  celu skutecznego wniesienia zarzutów (por.  pkt  2.1.1
niniejszego rozdziału).

Pismo zawierające zarzuty powinno spełniać warunki zwykłego pisma

procesowego (art. 126 k.p.c.) oraz warunki szczególne, tzw. konstruk‑
cyjne (art. 4803 § 2 w zw. z art. 493 § 2 k.p.c.).

W sprawach z zakresu prawa pracy pracownik może zgłosić zarzuty

do protokołu (art. 466 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

660 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Gdy nakaz jest tytułem zabezpieczenia, pozwany może zgłosić wnio‑

sek o  ograniczenie zabezpieczenia (art.  492 §  2  k.p.c.), a  gdy jest
tytułem egzekucyjnym – wniosek o  wstrzymanie wykonania nakazu
(art. 492 § 3 k.p.c.).

Brak postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia w sytuacji, w której

tytułem zabezpieczenia jest nakaz zapłaty, powoduje, że pozwany
(obowiązany) nie może wnieść środka zaskarżenia przeciwko udziele‑
niu zabezpieczenia (art. 741 k.p.c.), lecz może jedynie wnieść środek
zaskarżenia przeciwko samemu nakazowi zapłaty w postaci zarzutów
(art. 491 § 1 i art. 493 k.p.c.). Z tej samej przyczyny pozwany nie może
również żądać uchylenia lub zmiany nakazu zapłaty jako tytułu zabez-
pieczenia (art.  742  k.p.c.). Istnienie nakazu zapłaty jako tytułu
zabezpieczenia jest nieodłącznie powiązane z istnieniem tegoż nakazu
jako orzeczenia co do istoty sprawy. Środkiem obrony pozwanego jest
wniosek o  ograniczenie zabezpieczenia (art.  492 §  2 zdanie dru-
gie  k.p.c.), który przysługuje mu zamiast zażalenia na postanowie‑
nie o  udzieleniu zabezpieczenia (art.  741  k.p.c.) i  zamiast wniosku
o  uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia o  udzieleniu
zabezpieczenia (art. 742 k.p.c.). Wniosek ten pozwany może zawrzeć
w zarzutach o nakazu zapłaty lub w oddzielnym piśmie procesowym.
Sąd może ograniczyć zabezpieczenie według swego uznania, co jest
uzasadnione tym, że w sytuacji, w której tytułem zabezpieczenia jest
nakaz zapłaty, ani zakres zabezpieczenia, ani jego sposób nie są usta‑
lane przez sąd w orzeczeniu (nakazie zapłaty), lecz określa je powód
we wniosku o  dokonanie zabezpieczenia, tj.  wniosku o  wszczęcie
postępowania wykonawczego. Ograniczenie zabezpieczenia z  istoty
rzeczy nie może w  całości oraz w  sposób trwały uchylić wszystkich
skutków zabezpieczenia. Może ono w szczególności polegać na zawę‑
żeniu roszczenia objętego zabezpieczeniem, na uchyleniu sposobu
zabezpieczenia zastosowanego na wniosek powoda i  zastąpieniu go
innym (przykładowo mniej uciążliwym dla pozwanego) bądź na
uchyleniu jednego spośród kilku zastosowanych sposobów zabezpie‑
czenia. W  grę wchodzi także ograniczenie zabezpieczenia w  czasie
przez określenie okresu, w  którym nakaz zapłaty jako tytuł zabez‑
pieczenia nie będzie wykonywany (zob.  wyrok SN z  25.01.2019  r.,
IV CSK 551/17, LEX nr 2618494).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne661

2.5.2.  Obligatoryjne składniki pisma zawierającego

zarzuty

Pismo zawierające zarzuty od nakazu zapłaty – jak każdy środek

zaskarżenia – powinno spełniać wymagania zwykłego pisma proceso‑
wego (zwykłe wymagania formalne) oraz wymagania przepisane dla
danego środka prawnego, które decydują o kwalifikowanym charakte‑
rze dokonywanej czynności procesowej (wymagania konstrukcyjne).

Do zwykłych wymagań formalnych zarzutów – zgodnie

z art. 126–128 k.p.c. – należy zaliczyć:
1) oznaczenie sądu, do którego są kierowane, imię i  nazwisko lub
nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników
(art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) oznaczenie pisma jako „zarzuty od nakazu zapłaty” (art. 126 § 1
pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 21 k.p.c.);
6) dołączenie pełnomocnictwa, jeżeli zarzuty wnosi pełnomocnik,
który wcześniej nie złożył pełnomocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.);
7) dołączenie odpisu (odpisów) zarzutów dla podmiotów wystę‑
pujących po stronie powodowej oraz odpisów załączników
(art. 128 k.p.c.);
8) oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa
majątkowe.

Wobec tego, że zarzuty nie są pierwszym pismem w  sprawie, nie

ma obowiązku oznaczania w nim miejsca zamieszkania lub siedziby
stron, miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawo‑
wych lub pełnomocników (art. 126 § 2 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w  wyroku z  16.09.2010  r., III  CSK  283/09 (LEX

nr 622204), wyraził pogląd, że jeżeli do zarzutów od nakazu zapłaty
nie został dołączony ich odpis dla strony przeciwnej, ale został dorę‑
czony przez wnoszącego zarzuty bezpośrednio stronie przeciwnej,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

662 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zarzuty nie są dotknięte brakiem formalnym uniemożliwiającym

otrzymanie prawidłowego biegu.

Do konstrukcyjnych wymagań zarzutów należy zaliczyć:

1)  oznaczenie nakazu zapłaty, od którego zarzuty zostały wnie‑
sione (wymaganie wskazania istnienia zaskarżalnego orzecze‑
nia),
2) określenie zakresu zaskarżenia przez wskazanie, czy nakaz
zapłaty jest zaskarżony w  całości, czy w  części (art.  4803 §  2
w zw. z art. 493 § 2 k.p.c.).

2.5.3.  Fakultatywne składniki pisma zawierającego

zarzuty

Z art. 4803 § 2 k.p.c. wynika, że w piśmie zawierającym zarzuty pozwany

powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości czy w części (konstruk‑
cyjne wymaganie) oraz przedstawić zarzuty, które pod rygorem ich
utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Wspomnianymi zarzutami, które należy zgłosić przed wdaniem się
w  spór co do istoty sprawy, a  więc do chwili podjęcia obrony mery‑
torycznej przez zgłoszenie zarzutów merytorycznych lub zaprzeczenia
twierdzeniom powoda uzasadniającym powództwo, są: zarzut niewła‑
ściwego określenia przez powoda wartości przedmiotu sporu (art. 25
§ 2 k.p.c.), zarzut zawarcia umowy o mediację (art. 2021 k.p.c.), zarzut
istnienia zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1 k.p.c.), zarzut istnienia
umowy o jurysdykcji państwa obcego (art. 1105 § 6 w zw. z art. 1104
§  2  k.p.c.). Zarzuty te zgłoszone po wdaniu się w  spór co do istoty
sprawy, jako spóźnione, ulegają sprekludowaniu. Pozwany powinien
ponadto – jak stanowi art. 493 § 2 k.p.c. – wymienić fakty, z których
wywodzi żądania, i dowody na wykazanie każdego z nich. W odnie‑
sieniu do nieprzytoczonych twierdzeń i  dowodów ustawodawca nie
zastrzegł w art. 493 § 2 k.p.c. – jak postanowił w art. 344 § 2 zdanie
drugie k.p.c. dotyczącym sprzeciwu od wyroku zaocznego – stosowa‑
nia odpowiednio art. 20512 § 1 zdanie drugie k.p.c. Odmienność obu
regulacji wynika z  różnych sytuacji procesowych, w  jakich dochodzi
do wydania wyroku zaocznego oraz nakazu zapłaty w  postępowaniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne663

nakazowym. Nieprzytoczenie twierdzeń i  dowodów, które pozwany

powinien wskazać w zarzutach od nakazu zapłaty, nie podlega zatem
ocenie z punktu widzenia przesłanek, o których mowa w art. 20512 § 1
zdanie drugie k.p.c. Sąd w postępowaniu toczącym się na skutek wnie‑
sienia zarzutów od nakazu zapłaty rozpoznaje sprawę w ramach twier‑
dzeń zawartych w pozwie i zarzutach oraz ewentualnej odpowiedzi na
zarzuty. Odstąpienie od tej zasady wymaga wystąpienia dodatkowych
przesłanek, uzasadniających dopuszczenie nowych twierdzeń i dowo‑
dów, znajdzie więc zastosowanie regulacja ograniczeń czasowych
w  powoływaniu faktów i  dowodów, zawarta w  przepisie art.  20512
§ 2 k.p.c.

W przypadku gdy nakaz jest tytułem zabezpieczenia, pozwany może

zgłosić wniosek o  ograniczenie zabezpieczenia (art.  492 §  2  k.p.c.),
a  w  przypadku gdy nakaz jest tytułem egzekucyjnym – wniosek
o  wstrzymanie wykonania nakazu (art.  492 §  3  k.p.c.). Szerzej na
temat nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia i  tytułu egzekucyj‑
nego – zob. Metodyka..., rozdział XX pkt 4.3 i 4.4.

2.5.4.  Czynności w postępowaniu po wniesieniu

zarzutów

Zarzuty niedopuszczalne, wniesione po terminie, nieopłacone albo

dotknięte brakami, których nie usunięto pomimo wezwania, sąd –
postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym – odrzuca
(art.  4803 §  3  k.p.c.). Na takie postanowienie przysługuje zażalenie,
jest ono bowiem postanowieniem kończącym sprawę (art.  394 §  1
in  principio  k.p.c.). Jeżeli termin wniesienia zarzutów został zacho‑
wany, natomiast nie spełnia zwykłych wymagań formalnych lub
wymagań konstrukcyjnych, przewodniczący zarządzeniem wzywa
pozwanego do uzupełnienia tych braków – w  wyznaczonym termi‑
nie (tj.  w  terminie sądowym, który zwykle jest określany jako tygo‑
dniowy) pod rygorem odrzucenia zarzutów.

W  razie częściowego zaskarżenia nakazu część niezaskarżona upra‑

womocnia się i  ma skutki prawomocnego wyroku. Rozważenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

664 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wymaga kwestia skutków zaskarżenia nakazu zapłaty przez jednego

z  pozwanych współuczestników. W  wypadku gdy skarżącym jest
współuczestnik jednolity, jego zaskarżenie odnosi skutek wobec
pozostałych współuczestników jednolitych i  stają się oni uczestni‑
kami postępowania wywołanego wniesionymi zarzutami. W sytuacji
gdy orzeczenie zostanie zaskarżone przez współuczestnika zwykłego,
wspomniany skutek w  stosunku do pozostałych współuczestników
zwykłych nie nastąpi. Ustanowiony w  postępowaniu apelacyjnym
wyjątek od tej reguły (art. 378 § 2 k.p.c.) – ze względu na brak ode‑
słania – nie ma zastosowania w  postępowaniu nakazowym, a  zatem
wobec współuczestników materialnych zwykłych, którzy nakazu
zapłaty nie zaskarżyli, nakaz się uprawomocni. Gdyby się okazało, że
w stosunku do współuczestnika materialnego zwykłego, który złożył
zarzuty, nakaz zapłaty został uchylony i powództwo zostało oddalone,
to pozostali współuczestnicy, wobec których nakaz się uprawomocnił,
aby swoją sytuację prawną zrównać z jego sytuacją, powinni wytoczyć
powództwo przeciwegzekucyjne oparte na tych przyczynach, które
stanowiły podstawę wniesionych zarzutów (por. uchwała SN – zasada
prawna – z 26.08.1965 r., III CO 9/65, OSNCP 1967/3, poz. 42).

W razie prawidłowego wniesienia zarzutów nakaz zapłaty – odmien‑

nie niż nakaz zapłaty wydany w postępowaniu upominawczym – nie
traci mocy w  części zaskarżonej. Sąd, rozpoznając sprawę – w  gra‑
nicach zaskarżenia wyznaczonych w  zarzutach – nie ogranicza się
do oceny merytorycznej zgłoszonych zarzutów, lecz bada zasadność
roszczenia dochodzonego przez powoda. Stosuje instytucje prawa
procesowego dopuszczalne w  postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji. Po wniesieniu zarzutów nie jest dopuszczalna ani zmiana
przedmiotowa, ani podmiotowa powództwa, nie jest również dopusz‑
czalne powództwo wzajemne, nie można występować z nowymi rosz‑
czeniami zamiast lub obok dotychczasowych; jednakże w przypadku
zmiany okoliczności powód może żądać zamiast pierwotnego przed‑
miotu sporu jego równowartości lub innego przedmiotu, a  w  spra‑
wach o świadczenie powtarzające się może nadto rozszerzyć powódz‑
two o świadczenia za kolejne okresy (art. 493 § 3 k.p.c.). Odrębność
tego postępowania polega tylko na tym, że po rozpoznaniu sprawy sąd
nie wydaje wyroku uwzględniającego bądź oddalającego powództwo,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne665

lecz rozstrzyga o  losie nakazu zapłaty. Jeżeli zachodzą podstawy do

odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, sąd z urzędu posta‑
nowieniem uchyla nakaz zapłaty i  wydaje odpowiednie rozstrzyg‑
nięcie. W  innym przypadku sąd wydaje wyrok, którym w  całości
lub części utrzymuje nakaz zapłaty w  mocy albo go uchyla i  orzeka
o żądaniu pozwu (art. 493 § 4 k.p.c.).

Zawodowy pełnomocnik, zgłaszając końcowe wnioski, powinien

mieć na względzie wskazane w  tym przepisie sposoby rozstrzyg-
nięcia. Razi brakiem profesjonalizmu, gdy zawodowy pełnomoc‑
nik, reprezentując powoda, wnosi o  „uwzględnienie powództwa”,
a  w  przypadku reprezentowania pozwanego wnosi o  „oddalenie
powództwa”. Wniesienie zarzutów – jak podkreślono – nie powoduje
utraty mocy wydanego nakazu zapłaty, sąd zatem po ponownym roz‑
poznaniu sprawy – w  zależności od wyników tego postępowania –
wydaje wyrok w formule przewidzianej w art. 493 § 4 k.p.c. i do niej
powinien nawiązać zawodowy pełnomocnik w końcowych wnioskach
składanych przed zamknięciem rozprawy. Przykłady tenorów wyro‑
ków wydanych na podstawie art.  493 §  4  k.p.c. – zob.  Metodyka...,
rozdział XX pkt 4.6.

2.6.  Odwołanie do sądu od zarządzenia

przewodniczącego w przedmiocie sprostowania
lub uzupełnienia protokołu posiedzenia jawnego
oraz zarządzeń wydanych w toku rozprawy
2.6.1.  Protokół posiedzenia jawnego
Z  przebiegu posiedzenia jawnego protokolant sporządza protokół.
Według art. 157 § 1–4 k.p.c. protokół sporządza się pod kierunkiem
przewodniczącego, utrwalając przebieg posiedzenia za pomocą urzą‑
dzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i  dźwięk (protokół elek‑
troniczny) oraz pisemnie (protokół tradycyjny). Jeżeli ze względów
technicznych utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą urządze‑
nia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk nie jest możliwe, proto‑
kół jest sporządzany wyłącznie pisemnie. Przy wydawaniu wyroków
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

666 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zaocznych wystarcza zaznaczenie w aktach, że pozwany nie stawił się

na posiedzenie, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobec‑
ności i  nie złożył żadnych wyjaśnień, oraz wzmianka o  ogłoszeniu
wyroku. Z  posiedzenia niejawnego sporządza się notatkę urzędową,
jeżeli nie wydano orzeczenia. Gdy z  przyczyn technicznych nie jest
możliwe sporządzenie protokołu elektronicznego, protokół jest spo‑
rządzany tylko w  formie pisemnej. Protokół sporządza się w  formie
wydruku komputerowego, a  tylko wyjątkowo może być on sporzą‑
dzony pismem maszynowym lub odręcznie.

Regulacja przyjęta w art. 157 § 1 i § 11 k.p.c. oznacza, że w prak‑

tyce sądowej protokół przebiegu posiedzenia jawnego może
zostać sporządzony pod kierunkiem przewodniczącego:
1) za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo dźwięk i obraz
oraz pisemnie; protokół elektroniczny funkcjonuje zatem obok
(nie zamiast) protokołu pisemnego (art. 157 § 1 k.p.c.);
2) tylko pisemnie (art. 157 § 11 k.p.c.).

Ad 1) W pierwszym przypadku protokół pisemny przebiegu posie‑

dzenia utrwalonego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk
albo obraz i  dźwięk powinien zostać sporządzony zgodnie z  wyma‑
ganiami przewidzianymi w  art.  158 §  1  k.p.c. Według tego prze‑
pisu protokół zawiera oznaczenie sądu, miejsca i  daty posiedzenia,
nazwiska sędziów, protokolanta, prokuratora, stron, interwenientów,
jak również obecnych na posiedzeniu przedstawicieli ustawowych
i  pełnomocników oraz oznaczenie sprawy i  wzmianki co do jawno‑
ści. Ponadto protokół sporządzony pisemnie zawiera wymienienie
zarządzeń i orzeczeń wydanych na posiedzeniu oraz stwierdzenie, czy
zostały ogłoszone, streszczenie wyników postępowania dowodowego,
a  także czynności stron wpływające na rozstrzygnięcie sądu (ugoda,
zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, cofnięcie, zmiana, roz‑
szerzenie lub ograniczenie żądania pozwu) oraz inne czynności stron,
które według szczególnych przepisów ustawy powinny być wciągnięte,
wpisane, przyjęte, złożone, zgłoszone lub wniesione do protokołu.
Jeżeli sporządzenie odrębnej sentencji orzeczenia nie jest wymagane,
wystarcza zamieszczenie w  protokole treści samego rozstrzygnięcia.
Czynności wymagające podpisu strony mogą być zamieszczane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne667

w  odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu. Zgodnie

z art. 158 § 11 k.p.c. protokół taki może zawierać wnioski i twierdze‑
nia stron oraz inne okoliczności istotne dla przebiegu posiedzenia;
zamiast wniosków i  twierdzeń można w  protokole powołać się na
pisma przygotowawcze.

Protokół sporządzony za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk

albo obraz i dźwięk protokolant podpisuje podpisem elektronicznym
gwarantującym identyfikację osoby protokolanta oraz rozpoznawal‑
ność jakiejkolwiek późniejszej zmiany protokołu. Protokół sporzą‑
dzony pisemnie podpisują przewodniczący i  protokolant (art.  158
§ 3 k.p.c.).

Jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia prawidłowego orzekania

w sprawie, przewodniczący może zarządzić sporządzenie transkryp-
cji odpowiedniej części protokołu sporządzonego za pomocą urzą‑
dzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk (art. 158 § 4 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w  uchwale z  23.03.2016  r., III  CZP  102/15 (OSNC

2016/7–8, poz.  88), stwierdził, że transkrypcja protokołu sporzą‑
dzonego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz
i  dźwięk nie jest dokumentem urzędowym i  nie stanowi podstawy
ustaleń dotyczących przebiegu posiedzenia. Jeżeli protokół spo‑
rządzony za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz
i  dźwięk nie pozwala w  części obejmującej czynność dowodową na
ustalenie jej treści, sąd powtarza w odpowiednim zakresie tę czynność
(art.  241  k.p.c.). Podnosząc w  apelacji zarzut błędnej oceny dowodu
(art. 233 § 1 k.p.c.), skarżący nie musi wskazywać konkretnego frag‑
mentu zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku utrwalającego przepro‑
wadzenie tego dowodu.

Ad 2) W drugim przypadku, a więc w sytuacji gdy ze względów tech‑

nicznych utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą urządzenia
rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk nie jest możliwe, protokół
jest sporządzany wyłącznie pisemnie (art.  158 §  2  k.p.c.). Zgodnie
z tym przepisem taki protokół zawiera – oprócz danych i okoliczności
przewidzianych w art. 158 § 1 k.p.c., a więc przytoczonych w pkt 1 –
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

668 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wnioski oraz twierdzenia stron, udzielone pouczenia, a także wyniki

postępowania dowodowego oraz inne okoliczności istotne dla prze‑
biegu posiedzenia; zamiast wniosków i twierdzeń można w protokole
powołać się na pisma przygotowawcze.

Szczególnego znaczenia nabiera – sporządzony na piśmie – proto‑

kół rozprawy, której przedmiotem jest merytoryczne rozpoznawa‑
nie sprawy. Zadaniem protokołu jest wierne odtworzenie przebiegu
rozprawy. Tylko taki protokół umożliwi sądowi wydanie orzecze‑
nia zgodnego z  wynikami postępowania, a  sądowi wyższej instancji
umożliwi skontrolowanie trafności wydanego orzeczenia.

Kodeks postępowania cywilnego nie określa sposobu pisem-

nego sporządzania protokołu. W praktyce sądowej w sprawach
cywilnych z reguły protokół sporządzany jest w ten sposób, że przewod‑
niczący dyktuje protokolantowi treść złożonych wniosków, oświadczeń,
zeznań, ujętą we własnym sformułowaniu. Przy tym sposobie protoko‑
łowania ryzyko pominięcia przez protokolanta istotnych okoliczności
jest niewielkie, ponadto treść dyktowana do protokołu pozostaje pod
kontrolą stron. Wadą tego sposobu jest to, że sformułowania przewod‑
niczącego mogą odbiegać od wyrażeń dosłownych, które zostały użyte
przez składającego oświadczenia lub zeznania. Gdyby dyktowane były
w sposób zniekształcający ich sens i znaczenie, strony powinny żądać
dosłownego zaprotokołowania użytych wyrażeń i sformułowań.

Protokół sporządzany samodzielnie przez protokolanta powinien

zostać odczytany w  obecności stron i  osób, których oświadczenia
i  zeznania zostały zaprotokołowane. Protokół rozprawy podpisują
protokolant i przewodniczący.

Niezależnie od przyjętego sposobu protokołowania protokół powinien

odzwierciedlać przebieg rozprawy. Podkreślając znaczenie protokołu
pisemnego w  części dotyczącej przebiegu postępowania dowodo-
wego, przede wszystkim należy zwrócić uwagę na konieczność odno‑
towania w  protokole okoliczności mogących mieć wpływ na ocenę
dowodów (np.  sposób składania zeznań – spontaniczne czy też zło‑
żone dopiero wskutek ponawianych pytań, niezdecydowanie osoby
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne669

przesłuchiwanej, nietypowe reakcje – płacz, agresja, niechęć świadka

demonstracyjnie okazywana jednej ze stron). Protokół spełniający
te wymagania pozwoli sądowi na rozstrzygnięcie sprawy zgodnie
z  zebranym materiałem, sądowi odwoławczemu zaś umożliwi prze‑
prowadzenie właściwej kontroli oceny dowodów – dokonanej przez
sąd pierwszej instancji – oraz rozstrzygnięcia przyjętego w kontrolo‑
wanym orzeczeniu.

2.6.2.  Odwołanie do sądu od zarządzenia

przewodniczącego w przedmiocie wniosku
o sprostowanie lub uzupełnienie protokołu
posiedzenia jawnego

Strony mogą żądać sprostowania lub uzupełnienia proto-

kołu pisemnego bez względu na to, czy został on spisany jed‑
nocześnie z rejestracją przebiegu posiedzenia za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz i  dźwięk, czy też bez takiej rejestracji. Wniosek
w tym zakresie należy złożyć nie później niż na następnym posiedze‑
niu, a jeśli chodzi o  protokół rozprawy, po której zamknięciu nastą‑
piło wydanie wyroku – dopóki akta sprawy znajdują się w  sądzie.
Zapis dźwięku albo obrazu i  dźwięku nie podlega sprostowaniu
(art. 160 § 1 i 2 k.p.c.). Zmiany zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku
mogą być dokonywane na zarządzenie przewodniczącego – zgodnie
z przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 2.03.2015 r.
w  sprawie zapisu dźwięku albo dźwięku i  obrazu z  przebiegu posie‑
dzenia jawnego w  postępowaniu cywilnym (Dz.U. poz.  359) – tylko
w  celu wzmocnienia dźwięku lub obrazu. Wobec tego, że protoko‑
łem rozprawy objęte są także wyniki postępowania dowodowego
(art.  158 §  2  k.p.c.), żądanie sprostowania (uzupełnienia) protokołu
może dotyczyć także zaprotokołowanych zeznań świadka. Wydaje się,
że uprawnienia strony do żądania sprostowania (uzupełnienia) proto‑
kołu rozprawy w części dotyczącej zeznań świadka nie wyłącza regu‑
lacja przyjęta w art. 273 § 1 k.p.c., według której zeznanie świadka po
zapisaniu do protokołu sporządzonego zgodnie z  art.  157 §  11  k.p.c.
będzie mu odczytane i stosownie do okoliczności na podstawie jego
uwag uzupełnione i sprostowane.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

670 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Sąd Najwyższy w  kwestii tej wyraził odmienne stanowisko,

stwierdzając, że zaprotokołowane zeznanie świadka, biegłego
lub strony może być sprostowane lub uzupełnione wyłącznie na pod‑
stawie własnych uwag zeznającego, zgłoszonych sądowi bezpośrednio
po odczytaniu mu protokołu (wyrok SN z 18.10.1962 r., 2 CR 996/61,
OSNCP 1963/11, poz. 245).

Gdyby sprostowanie miało dotyczyć istotnej kwestii, mającej wpływ

na rozstrzygnięcie sprawy lub ocenę wiarygodności zeznań, ponowne
przesłuchanie świadka (biegłego) stanie się konieczne.

Wszelkie poprawki i  uzupełnienia treści protokołu powinny zostać

omówione w końcowej części protokołu przed jego podpisaniem albo
w osobnej uwadze podpisanej przez protokolanta i przewodniczącego
posiedzenia.

W  przedmiocie żądania sprostowania lub uzupełnienia protokołu

rozstrzyga przewodniczący przez wydanie zarządzenia o  spro‑
stowaniu (uzupełnieniu) protokołu albo o  odmowie sprostowania
(uzupełnienia) protokołu. W  terminie tygodniowym od doręczenia
zarządzenia strony mogą odwołać się do sądu. Jeśli odwołanie zostało
złożone po upływie terminu przewidzianego w  art.  160  k.p.c., sąd
powinien wydać postanowienie o  odrzuceniu odwołania, natomiast
odwołanie złożone w  terminie powinien rozpoznać merytorycznie,
wydając postanowienie bądź o  sprostowaniu protokołu, bądź o  nie‑
uwzględnieniu odwołania (np.  „sąd postanawia sprostować proto‑
kół rozprawy z dnia ... w ten sposób, że oświadczenia pełnomocnika
powoda o  treści „...” zastąpić oświadczeniem o  treści „...” albo „nie
uwzględnić odwołania powoda od zarządzenia przewodniczącego
z dnia ... odmawiającego sprostowania protokołu rozprawy”).

Na postanowienia sądu wydane w  przedmiocie złożonego

odwołania od zarządzenia przewodniczącego nie przysłu-
guje zażalenie, nie są to bowiem postanowienia kończące postę‑
powanie w  sprawie ani nie zostały wymienione w  enumeratywnej
części art. 394 k.p.c. (postanowienie SN z 18.11.1982 r., I CZ 115/82,
LEX nr 8491).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne671

Postanowienia takie na wniosek strony mogą być objęte kontrolą

sądu drugiej instancji w  ramach zaskarżenia orzeczenia kończą-
cego postępowanie w pierwszej instancji (art. 380 k.p.c.).

Art.  394 §  1 pkt  11  k.p.c., który przewiduje zażalenie na

odrzucenie zażalenia, nie ma zastosowania do odrzucenia
odwołania od zarządzenia przewodniczącego w  przedmiocie spro‑
stowania lub uzupełnienia protokołu rozprawy, gdyż odwołanie to
nie jest zażaleniem (postanowienie SN z  3.08.1972  r., II  PR 211/72,
OSNCP 1972/11, poz. 210).

2.6.3.  Odwołanie do sądu od zarządzeń

przewodniczącego wydanych w toku rozprawy

W  toku rozprawy przewodniczący wydaje zarządzenia związane

z  kierownictwem rozprawą (szerzej na temat przebiegu rozprawy –
zob.  Metodyka..., rozdział  XVI pkt  2). Od takich zarządzeń strony
mogą odwołać się do sądu. Od postanowień sądu rozstrzygających
odwołanie nie przysługuje zażalenie, ponieważ nie są to postanowie‑
nia kończące postępowanie w  sprawie ani nie zostały wymienione
w enumeratywnej części art. 394 k.p.c.

Postanowienia takie na wniosek strony mogą być objęte kon-

trolą sądu drugiej instancji w ramach zaskarżenia orzeczenia
kończącego postępowanie w pierwszej instancji (art. 380 k.p.c.).

2.7.  Skarga na orzeczenie referendarza sądowego

Zgodnie z art. 471 k.p.c. referendarz sądowy może wykonywać czyn‑

ności w postępowaniu cywilnym w przypadkach wskazanych w usta‑
wie. W zakresie powierzonych mu czynności ma, zależnie od rodzaju
podejmowanej czynności, prawa i  obowiązki sądu albo przewodni‑
czącego. Zgodnie z  art.  39822 §  1  k.p.c. na orzeczenie referendarza
sądowego służy skarga w  przypadkach, w  których na postanowie‑
nie sądu służyłoby zażalenie. Dopuszczalność skargi została zatem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

672 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

powiązana z  dopuszczalnością zażalenia. Oznacza to, że dla oceny

dopuszczalności skargi konieczne jest ustalenie, czy przedmiot orze‑
czenia wydanego przez referendarza mieści się w katalogu przedmio‑
towym postanowień (zarządzeń, przy założeniu, że na zarządzenia
referendarza także przysługuje skarga), na które przysługuje zaża‑
lenie. Katalog takich postanowień jest przewidziany w  art.  394 §  1,
art. 3941a § 1 i art. 3942 § 1 k.p.c.

W  postępowaniu nieprocesowym zaskarżalnośc skargą orzeczeń

referendarza sądowego została uregulowana w  sposób analogiczny
do art.  39822 §  1  k.p.c. Wobec tego, że w  tym postępowaniu od
postanowień rozstrzygających istotę sprawy (postanowień meryto‑
rycznych, stanowiących odpowiednik wyroków w procesie) przysłu‑
guje apelacja (art. 518 zdanie pierwsze k.p.c.), w art. 5181 § 11 k.p.c.
przyjęte zostało rozwiązanie, zgodnie z  którym na orzeczenie refe‑
rendarza sądowego służy skarga także w przypadkach, w których na
postanowienie sądu służyłaby apelacja. W  postępowaniu nieproce‑
sowym na inne postanowienia sądu pierwszej instancji, wskazane
w ustawie (postanowienia nierozstrzygające istoty sprawy) przysłu‑
guje zażalenie (art. 518 zdanie drugie k.p.c.). Jeśli zatem tego rodzaju
postanowienie wyda referendarz sądowy, podstawą jego zaskarżenia
będzie art. 39822 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 39822
§  7  k.p.c. skarga przysługuje także na zarządzenia referendarza
sądowego.

Skargę wnosi się do sądu, w  którym wydano zaskarżone orzeczenie,

w  terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia
referendarza sądowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Sąd ten z reguły rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji, chyba
że przepis szczególny stanowi inaczej (por.  uwagi niżej). W  razie
wniesienia skargi orzeczenie referendarza sądowego – jak stanowi
art. 39822 § 2 k.p.c. – traci moc, z wyjątkami przewidzianymi w prze‑
pisach szczególnych (np. art. 7673a i 5181 § 3 k.p.c.). Skargę wniesioną
po upływie terminu, nieopłaconą lub z  innych przyczyn niedopusz‑
czalną sąd odrzuca (art. 39822 § 5 k.p.c.). W elektronicznym postępo‑
waniu upominawczym skarga na orzeczenie referendarza sądowego
nie podlega opłacie (art. 95 ust. 4 u.k.s.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne673

2.8.  Zastrzeżenie do zarządzenia asystenta sędziego

Na podstawie ustawy z  30.08.2019  r. o  zmianie ustawy – Prawo
upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz.  1802) do
Kodeksu postępowania cywilnego został dodany art.  472 o  treści:
„§ 1. W zakresie czynności przewodniczącego zarządzenia może rów‑
nież wydawać asystent sędziego, z  wyjątkiem zarządzenia o  zwrocie
pisma procesowego, w  tym pozwu. W  każdym przypadku przewod‑
niczący może uchylić lub zmienić zarządzenie asystenta. § 2. W ter‑
minie tygodnia od dnia doręczenia stronie zarządzenia asystenta
sędziego o wezwaniu do uiszczenia opłaty, z pouczeniem o terminie
i  sposobie wniesienia zastrzeżenia, strona może wnieść zastrzeżenie
do zarządzenia asystenta sędziego o  wezwaniu do uiszczenia opłaty.
Zastrzeżenie powinno zawierać wskazanie zaskarżonego zarządze‑
nia. Zastrzeżenie nie wymaga uzasadnienia. §  3. W  razie wniesienia
zastrzeżenia zarządzenie asystenta sędziego o wezwaniu do uiszczenia
opłaty traci moc. Zastrzeżenie wniesione po upływie terminu lub nie‑
spełniające warunków formalnych pisma procesowego nie wywołuje
skutków i  pozostawia się je bez rozpoznania, bez wzywania do jego
poprawienia lub uzupełnienia. W  takim przypadku przewodniczący
z urzędu bada prawidłowość zarządzenia asystenta sędziego”.

Zastrzeżenie do zarządzenia asystenta sędziego jest środkiem praw‑

nym sui generis. Środek ten pozwala na zakwestionowanie zarządze‑
nia w zakresie wezwania do uiszczenia opłaty. Zarządzenia „w zakre‑
sie czynności przewodniczącego” mogą dotyczyć zadań o charakterze
organizacyjnym, związanych np. z przeglądem akt i wpływającymi do
akt dokumentami (np.  zarządzenie o  pozostawieniu pisma w  aktach
bądź jego doręczeniu stronie). Do zarządzeń asystenta sędziego
w  zakresie czynności organizacyjnych i  procesowych należy zaliczyć
przykładowo: wezwanie powoda do uzupełnienia braków formalnych
(fiskalnych) pozwu (lub innego pisma procesowego), wyznaczenie
terminu posiedzenia (w  tym posiedzenia przygotowawczego) lub
rozprawy z  jednoczesnym wezwaniem stron, świadków, powiado‑
mieniem pełnomocników, doręczenie stronie odpisu pisma. Zarzą‑
dzeniami asystenta nie powinny być objęte czynności, których prze‑
wodniczący nie dokonuje, lecz wykonywane są przez pracowników
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

674 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

sekretariatu sądowego (np. dołączenia do akt zwrotnych poświadczeń

odbioru przez strony pism). W art. 472 § 1 k.p.c. chodzi o zarządzenia
procesowe i  związane z  nimi zarządzenia o  charakterze techniczno­
‍‑organizacyjnym. Prowadzenie korespondencji „na zewnątrz” z insty‑
tucjami oraz organami administracji publicznej i  samorządowej nie
odbywa się w  formie zarządzeń. Prowadzenie takiej korespondencji
przez asystenta sędziego nie wchodzi zatem w zakres czynności prze‑
wodniczącego w rozumieniu tego przepisu.

Ustawodawca nie przewidział możliwości kwestionowania przez strony

zarządzeń wydawanych przez asystentów sędziego, które nie dotyczą
wezwania do uiszczenia opłaty. Takie zarządzenia mogą być zmienione
lub uchylone przez sędziego na każdym etapie postępowania.

2.9.  Skarga na czynności komornika

2.9.1.  Uwagi ogólne

W  postępowaniu egzekucyjnym czynności organów egzekucyjnych

(sądu i komornika) podlegają zaskarżeniu różnymi środkami zaskar‑
żenia. Środki zaskarżenia można podzielić na:
1) zwyczajny (odwoławczy) – jest nim zażalenie;
2) szczególne, jakimi są:
a) skarga na czynności komornika,
b) skarga na plan podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży przed‑
siębiorstwa lub gospodarstwa rolnego,
c) skarga na plan podziału sumy uzyskanej z  egzekucji przez
zarząd przymusowy,
d) skarga na udzielenie przybicia,
e) zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egze‑
kucji;
3) nadzwyczajny – jest nim skarga o wznowienie postępowania.

W  postępowaniu egzekucyjnym może również spełniać swe funkcje

skarga na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasad‑
nionej zwłoki (por. rozdział XX).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne675

W praktyce sądowej w postępowaniu egzekucyjnym najczęściej

stosowanym środkiem zaskarżenia jest skarga na czynności
komornika. Jej szczególny charakter polega na tym, że jest to środek
zaskarżenia przysługujący zarówno na dokonanie czynności, jak i na
zaniechanie dokonania czynności, ale tylko komornika jako organu
egzekucyjnego. Działania lub zaniechania komornika mogą być
przedmiotem skargi tylko wtedy, gdy naruszają prawo stron, uczest‑
ników postępowania lub osób trzecich lub zagrażają temu prawu.
Złożenie skargi w związku z zagrożeniem prawa powstałym w następ‑
stwie zdziałanej bądź zaniechanej czynności komornika łączy się
z  koniecznością wskazania skutków, które wywołane czynnością lub
zaniechaniem jej dokonania mogą, ale nie muszą powstać w przyszło‑
ści. Czynności komornika, których negatywnych skutków za pomocą
skargi nie da się uchylić, nie mogą być przedmiotem skargi na czyn‑
ności komornika, chociażby zostały dokonane z  naruszeniem prze‑
pisów postępowania egzekucyjnego. Spod działania skargi są zatem
wyłączone czynności faktyczne komornika, które nie oddziałują na
sferę prawną stron, uczestników i  osób trzecich biorących udział
w  postępowaniu egzekucyjnym. Z  reguły będą to czynności, które
nie zmierzają bezpośrednio do osiągnięcia celu egzekucji, jakim jest
zaspokojenie wierzyciela (np.  czynności o  charakterze techniczno­
‍‑organizacyjnym lub biurowe podejmowane w związku z prowadzoną
egzekucją). Ingerencja w  sferę prawną wymienionych podmiotów
może nastąpić wskutek czynności podjętych zarówno z  narusze‑
niem przepisów procesowych, jak i  bez naruszenia tych przepisów.
Tylko w pierwszym przypadku podmiotowi dotkniętemu czynnością
komornika będzie przysługiwała skarga, jeśli zaś komornik podjętymi
czynnościami naruszył np. prawo własności rzeczy przysługujące oso‑
bie trzeciej, ale czynności te przeprowadzone zostały zgodnie z prze‑
pisami o  postępowaniu egzekucyjnym, to osobie tej przysługuje nie
skarga na czynności komornika, lecz powództwo o zwolnienie zajętej
rzeczy spod egzekucji.

W  przypadku skargi dotyczącej działania komornika zaskarżone

mogą być zarówno czynności o charakterze orzeczniczym (np. wyda‑
nie postanowienia o  zawieszeniu postępowania egzekucyjnego), jak
i  wykonawczym (np.  zajęcie ruchomości i  odebranie zajętej rzeczy).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

676 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W przypadku zaś skargi na zaniechanie dokonania czynności zaskar‑

żone mogą być zachowania komornika polegające na niedokonaniu
czynności egzekucyjnej, której dokonanie przewiduje przepis ustawy.
Przykładem są następujące zaniechania: niezawiadomienie dłużnika
o wszczęciu egzekucji (art. 805 k.p.c.), niewydanie z urzędu postano‑
wienia o  umorzeniu egzekucji (art.  824  k.p.c.), nieoddanie zajętych
ruchomości pod dozór innej osoby niż dłużnik, mimo że przema‑
wiały za tym ważne przyczyny (art. 855 § 1 k.p.c.).

Tylko niektóre czynności komornika nie podlegają zaskarżeniu ze

względu na to, że albo są zaskarżalne innym środkiem zaskarżenia
(na sporządzony przez komornika plan podziału sumy uzyskanej
z  egzekucji przysługują zarzuty), albo zaskarżenie czynności wyłą‑
czone zostało z  mocy prawa (na udzielenie przybicia ruchomości
ulegających szybkiemu zepsuciu skarga nie przysługuje – art.  870
§  1  k.p.c.), albo charakter czynności sprawia, że jej zaskarżenie jest
bezcelowe, nie zapewni bowiem skarżącemu ochrony prawnej (prze‑
szukanie odzieży dłużnika nastąpiło wbrew warunkom przewidzia‑
nym w  art.  814 §  4  k.p.c.). W  art.  767 §  11  k.p.c., dodanym przez
ustawę nowelizującą z  10.07.2015  r., wyłączona została możliwość
zaskarżenia zarządzenia o  wezwaniu do usunięcia braków pisma
(np. wniosków o wszczęcie egzekucji, o dokonanie opisu i oszacowa‑
nia, o wyznaczenie licytacji) oraz zawiadomienia o planowanym ter‑
minie czynności. Prawidłowość tych czynności komornika podlega
kontroli w  razie zaskarżenia odpowiednio zarządzenia komornika
o  zwrocie pisma albo zaskarżenia czynności, której dotyczyło wspo‑
mniane zawiadomienie. Wyłączona została także możliwość zaskar‑
żenia czynności komornika polegającej na odprowadzeniu podatku
od towarów i  usług z  tytułu sprzedaży egzekucyjnej, o  istnieniu lub
zakresie obowiązku podatkowego nie powinien bowiem rozstrzygać
sąd, ale organ podatkowy w  trybie postępowania przewidzianego
w ustawie z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa.

Od zaniechania dokonania czynności, które podlega zaskarżeniu

skargą, należy odróżnić bezczynność komornika, polegającą na opie‑
szałym prowadzeniu egzekucji lub na niepodejmowaniu w  sprawie
czynności, prowadzącym z reguły do przewlekłości postępowania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne677

Na bezczynność komornika skarga przewidziana w art. 767 k.p.c.

nie przysługuje (wyrok SN z 14.06.1973 r., I CR 250/73, OSNCP
1974/6, poz. 110).

Właściwym środkiem administracyjnym zwalczania bezczynności

komornika jest skarga administracyjna do właściwego prezes sądu
rejonowego, przy którym komornik działa (art.167–187 u.k.s.), nato‑
miast procesowym środkiem prawnym na przewlekłość postępowa‑
nia powodowaną bezczynnością komornika (sądu) jest wspomniana
skarga na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasad‑
nionej zwłoki. Jeżeli wskutek bezczynności komornika egzekucja nie
może być należycie wykonana, do rozważenia pozostaje powiado‑
mienie o  tym sądu, który na podstawie art.  759 §  2  k.p.c. z  urzędu
wydaje komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia nale‑
żytego wykonania egzekucji oraz usuwa spostrzeżone uchybienia
(zob. pkt 2.9.6.2.).

Legitymowane do wniesienia skargi są strony (wierzyciel, dłużnik)

lub osoby, których prawa zostały przez czynności lub zaniechanie
komornika naruszone bądź zagrożone. Legitymacja do wniesienia
środka zaskarżenia, a  zatem także do złożenia skargi na czynność
komornika, pozostaje w  ścisłym związku z  zagadnieniem interesu
prawnego w zaskarżeniu, tj. pokrzywdzenia rozstrzygnięciem zawar‑
tym w zaskarżonym orzeczeniu (gravamen). Skarżący powinien zatem
wykazać w  skardze interes prawny w  zaskarżeniu czynności (zanie‑
chania dokonania czynności). Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy
w uchwale z 28.02.1992 r., III CZP 5/92 (OSNCP 1992/9, poz. 157).
Rozbieżność poglądów w  kwestii gravamen stała się podstawą do
podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały stwierdzającej, że pokrzyw‑
dzenie orzeczeniem (gravamen) jest przesłanką dopuszczalności
środka zaskarżenia, chyba że interes publiczny wymaga merytorycz‑
nego rozpoznania tego środka (uchwała SN  (7) – zasada prawna –
z 15.05.2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014/11, poz. 108).

Podstawy skargi nie zostały wskazane, skargę więc można oprzeć na

każdej proceduralnej wadliwości czynności dokonanej lub zaniecha‑
nej. Skarga nie może być oparta na zarzutach materialnoprawnych.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

678 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

2.9.2.  Zwykłe wymagania formalne oraz wymagania

konstrukcyjne skargi

Skarga na czynność komornika – jak każdy środek zaskarżenia –

powinna spełniać wymagania zwykłego pisma procesowego (zwykłe
wymagania formalne) oraz wymagania przepisane dla danego środka
prawnego, a  więc dotyczące jego istoty (wymagania konstrukcyjne),
które decydują o kwalifikowanym charakterze dokonywanej czynno‑
ści procesowej. Z  art.  767 §  3  k.p.c. wynika, że skarga powinna być
wniesiona na piśmie, może też zostać wniesiona – zgodnie z art. 767
§ 31 k.p.c. – na urzędowym formularzu. Możliwość wniesienia skargi
w  formie jej ustnego zgłoszenia do protokołu przewidziana jest
w  przepisach szczególnych (np.  art.  870 §  1, art.  986  k.p.c.). Skarga,
oprócz wymagań przewidzianych dla zwykłego pisma procesowego
(art.  126  k.p.c.), ponadto powinna określać zaskarżoną czynność
lub czynność, której komornik zaniechał, oraz zawierać wniosek
o  zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności wraz z  uzasadnie‑
niem. Skarga nie przysługuje na zarządzenie komornika o wezwaniu
do usunięcia braków pisma, na zawiadomienie o  terminie czynno‑
ści oraz na uiszczenie przez komornika podatku od towarów i usług
(art. 767 § 11 k.p.c.).

Profesjonalnie sporządzona skarga na czynność komornika powinna

zatem spełniać:
1) zwykłe wymagania formalne,
2) wymagania konstrukcyjne.

Zwykłe wymagania formalne skargi na czynność komornika

Skarga spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli – zgodnie

z art. 126–128 k.p.c. – zawiera:
1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imię i  nazwisko
lub nazwę stron (wierzyciela, dłużnika) lub podmiotu, który
składa skargę, a  nie jest stroną postępowania egzekucyjnego,
ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników (art.  126 §  1
pkt 1 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne679

2) oznaczenie pisma jako „skarga na czynność komornika” (art. 126

§ 1 pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 2 in fine k.p.c.).

Wobec tego, że skarga nie jest pierwszym pismem w sprawie, nie ma

obowiązku oznaczania w niej miejsca zamieszkania lub siedziby stron,
miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawowych lub
pełnomocników, a  także numeru PESEL lub NIP powoda będącego
osobą fizyczną i numeru w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przy‑
padku jego braku – numeru w innym właściwym rejestrze, ewidencji
lub NIP powoda niebędącego osobą fizyczną (art. 126 § 2 k.p.c.). Do
skargi należy dołączyć dokument pełnomocnictwa albo uwierzytel‑
niony jego odpis, jeżeli pismo zawierające skargę wnosi pełnomoc‑
nik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa. Jeżeli pełnomocnik
dokonał wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu tele­
informatycznego, za pośrednictwem tego systemu wnosi się uwie‑
rzytelniony odpis pełnomocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.), a także odpis
(odpisy) skargi dla uczestników postępowania egzekucyjnego oraz
odpisy załączników (art.  128  k.p.c.). Do tej grupy wymagań należy
zaliczyć także obowiązek uiszczenia należnej opłaty sądowej. Opłata
od skargi na czynność komornika wynosi 50  zł i  jest to opłata stała
(art. 1262 k.p.c. i art. 25 ust. 1 u.k.s.c.).

W  obecnie obowiązującym, po uchyleniu art.  1302 §  3  k.p.c., sta‑

nie prawnym brak jest przepisu pozwalającego na odrzucenie – bez
wezwania o  uiszczenie należnej opłaty stałej lub stosunkowej obli‑
czonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia
wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patento‑
wego – środka odwoławczego lub środka zaskarżenia, który nie został
w  ogóle opłacony lub został opłacony w  nienależytej wysokości.
Oznacza to konieczność uruchomienia trybu naprawczego określo‑
nego w art. 130 § 1 k.p.c. Jedynym wyjątkiem jest regulacja w art. 112
ust. 3 u.k.s.c., mająca zastosowanie do całkowitego oraz częściowego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

680 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

oddalenia wniosku o  zwolnienie od kosztów sądowych. W  takim

przypadku (po oddaleniu wniosku o  zwolnienie od kosztów) nie‑
uiszczenie przez profesjonalnego pełnomocnika opłaty stałej lub sto‑
sunkowej od pisma skutkuje odrzuceniem zaskarżenia (por. uchwałę
SN (7) z 16.03.2017 r., III CZP 82/16, OSNC 2017/7–8, poz. 75).

Wymagania konstrukcyjne skargi na czynność komornika

Skarga na czynność komornika spełnia wymagania konstruk-

cyjne, jeśli zawiera:
1) określenie zaskarżonej czynności lub czynności, której komornik
zaniechał;
2) wniosek o zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności;
3) uzasadnienie skargi.

2.9.3.  Fakultatywne składniki skargi

Wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego. Sąd

może jednak – w  związku z  wniesieniem skargi – z  urzędu zawie-
sić postępowanie egzekucyjne lub wstrzymać dokonanie czynności
(art. 7672 § 2 k.p.c.). Ocena sądu w tym zakresie będzie uzależniona
od okoliczności sprawy. Z  reguły prawdopodobieństwo powstania
szkody będzie podstawą zawieszenia postępowania lub wstrzymania
dokonania czynności.

Zawieszenie postępowania egzekucyjnego może nastąpić także na

wniosek podmiotu, który wniósł skargę. Wniosek o  zawieszenie
postępowania egzekucyjnego może być złożony łącznie ze skargą na
czynności komornika lub w  toku postępowania wywołanego skargą.
Wniosek powinien wskazywać okoliczności świadczące o tym, że dal‑
sze prowadzenie postępowania może wyrządzić wnioskodawcy – czyli
skarżącemu – szkodę, może więc się okazać, że celowe i uzasadnione
będzie zawieszenie postępowania tylko w części, np. w odniesieniu do
zaspokojenia tylko niektórych roszczeń, albo co do określonego spo‑
sobu egzekucji. Przed zawieszeniem postępowania sąd może wysłu‑
chać strony (art. 827 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne681

2.9.4.  Właściwość sądu. Termin do wniesienia skargi

oraz termin do rozpoznania skargi

Skargę rozpoznaje sąd właściwy ze względu na siedzibę kancelarii

komornika. Nowelizacja art. 767 § 1 zdanie ostatnie k.p.c., dotycząca
właściwości sądu rejonowego rozpoznającego skargę na czynność
komornika, dokonana na podstawie ustawy z 22.03.2018 r. o komor‑
nikach sądowych (Dz.U. z  2020  r. poz.  121, była podyktowana
potrzebą skorelowania tego przepisu z nowymi regulacjami w Prawie
o ustroju sądów powszechnych, wprowadzonymi na podstawie ustawy
o komornikach sądowych. Według pkt 7 dodanego do art. 12 p.u.s.p.
istnieje możliwość tworzenia w  sądach rejonowych wydziałów egze‑
kucyjnych, właściwych do rozpoznawania m.in.  spraw wywołanych
skargą na czynności komornika sądowego oraz rozpoznawania spraw
w  trybie art.  759 §  2  k.p.c. Jednocześnie wprowadzono rozwiązanie,
zgodnie z  którym w  razie nieutworzenia wydziału egzekucyjnego
w  sądzie rejonowym właściwym do rozpoznawania takich spraw
Minister Sprawiedliwości przekazuje je innemu sądowi rejonowemu,
w trybie określonym w ustawie o ustroju sądów powszechnych (art. 12
§ 2 p.u.s.p.).

Sąd rejonowy rozpoznający skargę na czynność komornika działa

jako sąd pierwszej instancji (uzasadnienie postanowienia SN
z 21.05.2010 r., III CZP 28/10, OSNC 2011/1, poz. 10).

Skargę na czynność komornika wnosi się do sądu – zgodnie

z  §  5 art.  767  k.p.c. – za pośrednictwem komornika, który
dokonał zaskarżonej czynności lub zaniechał jej dokonania. W razie
wniesienia skargi bezpośrednio do sądu właściwego do rozpozna‑
nia skargi, a  więc z  pominięciem komornika, datą wniesienia skargi
jest data nadania jej przez ten sąd do komornika, jeżeli przekazanie
nastąpiło w  terminie otwartym do wniesienia skargi. Takie rozwią‑
zanie przyjmuje się w  judykaturze w  przypadku, gdy środek zaskar‑
żenia wpłynął bezpośrednio do sądu drugiej instancji funkcjonalnie
właściwego, a więc z pominięciem sądu pierwszej instancji (postano‑
wienia SN: z  14.11.1973  r., II  CZ  183/73, OSPiKA 1974/5, poz.  74;
z  6.12.1965  r., I  PZ  80/65, OSPiKA 1966/12, poz.  127). Nie ma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

682 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

uzasadnionych powodów, aby takiego rozwiązania nie można było sto‑

sować w przypadku wniesienia skargi na czynności komornika bezpo‑
średnio do sądu z pominięciem komornika. Bezpodstawne natomiast
byłoby odpowiednie stosowanie szczególnej regulacji przewidzianej
w  art.  369 §  3  k.p.c., która dotyczy apelacji i  ma zastosowanie tylko
wtedy, gdy sądem drugiej instancji jest sąd właściwy do rozpoznania
sprawy. W  judykaturze przyjęto stanowisko, że w  sytuacji gdy śro‑
dek zaskarżenia zostaje wniesiony do innego sądu drugiej instancji,
ma zastosowanie ogólna reguła odnosząca się do wnoszenia środków
zaskarżenia do sądu niewłaściwego. Zgodnie z  nią dla oceny zacho‑
wania terminu do wniesienia środka zaskarżenia miarodajna jest data
przekazania go na podstawie art. 200 k.p.c. przez sąd niewłaściwy do
sądu właściwego, a nie data nadania przez skarżącego środka zaskar‑
żenia na adres sądu niewłaściwego. Sąd Najwyższy w  uchwale  (7)
z  15.05.2013  r., III  CZP  91/12 (OSNC 2013/10, poz.  112), uznał, że
art.  200  k.p.c. współcześnie może być odpowiednio stosowany nie
tylko do „sprawy”, lecz także do środka odwoławczego. Takie rozwią‑
zanie ma zastosowanie także w odniesieniu do środka zaskarżenia.

Termin do wniesienia skargi wynosi tydzień. Sposób jego

liczenia uzależniony jest od przedmiotu zaskarżenia (dokona‑
nie lub zaniechanie dokonania czynności), obecności skarżącego przy
kwestionowanej czynności, a także powiadomienia (niepowiadomie‑
nia) o terminie czynności. Termin tygodniowy biegnie:
1) w przypadku gdy skarżący był obecny przy czynności lub został
o jej terminie powiadomiony – od dnia dokonania czynności;
2) w przypadku gdy skarżący nie był obecny przy czynności ani nie
był o niej powiadomiony – od dnia zawiadomienia o czynności;
3) w przypadku niezawiadomienia o terminie dokonania czynności
– od dnia dowiedzenia się przez skarżącego o dokonaniu czyn‑
ności;
4) w  przypadku zaniechania dokonania czynności – od dnia,
w którym skarżący dowiedział się, że czynność miała być doko‑
nana.

Szczególne uregulowania dotyczące terminu wniesienia skargi są

zawarte w art. 818 § 2, art. 853 § 2, art. 870 § 1, art. 950 i 986 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne683

Termin tygodniowy do rozpoznania skargi jest ustawowym ter‑

minem instrukcyjnym, którego bieg rozpoczyna się albo od dnia jej
wpływu (gdy nie jest dotknięta brakami formalnymi podlegającymi
uzupełnieniu), albo od dnia uzupełnienia takich braków. Wobec tego,
że adresatem terminu instrukcyjnego jest sąd lub inny organ proce‑
sowy (np.  komornik), jego zachowanie nie jest warunkiem skutecz‑
ności czynności. Sąd powinien jednak dążyć zawsze do zachowania
terminów instrukcyjnych, skoro ich celem jest usprawnienie postę‑
powania.

Według art. 767 § 5 k.p.c. komornik w terminie trzech dni od dnia

otrzymania skargi sporządza uzasadnienie zaskarżonej czynno-
ści, o  ile nie zostało ono sporządzone wcześniej, lub uzasadnienie
przyczyn jej zaniechania oraz przekazuje je wraz ze skargą i  aktami
sprawy do właściwego sądu, chyba że skargę uwzględnia w  całości.
O uwzględnieniu skargi komornik zawiadamia skarżącego oraz zain‑
teresowanych, których uwzględnienie skargi dotyczy. Nowe rozwią‑
zanie umożliwia wyeliminowanie przypadków wnoszenia skarg do
niewłaściwego sądu oraz konieczność umarzania postępowania przez
sąd w  razie uwzględnienia skargi przez komornika oraz ogranicza,
stwierdzane przed powołaną zmianą, czasochłonne i kosztowne prze‑
kazywanie korespondencji między sądem a komornikiem.

Wskazany w  art.  767 §  5  k.p.c. termin trzydniowy na sporządzenie

uzasadnienia zaskarżonej czynności (zaniechanej czynności) i przeka‑
zanie skargi właściwemu sądowi, nie jest terminem instrukcyjnym,
lecz terminem przewidzianym na dokonanie przez komornika wska‑
zanych w ustawie czynności, co oznacza, że zaniechanie tych czynno‑
ści w terminie trzech dni od otrzymania skargi może być zaskarżone
skargą.

2.9.5.  Forma skargi

Zgodnie ze znowelizowanym – na podstawie ustawy z  22.03.2018  r.

o  komornikach sądowych – art.  767  k.p.c. istnieje możliwość wnie‑
sienia skargi także na urzędowym formularzu (§  31). Oznacza to,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

684 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

że pisemna forma skargi jest zachowana, gdy zostanie wniesiona

zarówno w postaci pisma procesowego spełniającego wymagania for‑
malne skargi, jak również w  postaci urzędowego formularza. Nowe
uregulowanie umożliwiające wniesienie skargi na urzędowym for‑
mularzu stanowi dodatkowy argument za odrzuceniem stanowiska
o możliwości zgłoszenia skargi ustnie do protokołu w trybie art. 760
§  1  k.p.c. Byłoby czymś nieracjonalnym stosowanie formy ustnej
wymagającej sporządzenia protokołu w  sytuacji, gdy możliwe jest
wniesienie skargi przez wypełnienie urzędowego formularza. Wzór
i  sposób udostępniania urzędowego formularza określony został
w  rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z  23.11.2018  r. w  spra‑
wie określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formula‑
rza skargi na czynności komornika (Dz.U. poz. 2296). Zgodnie z § 3
tego rozporządzenia urzędowy formularz udostępnia się nieodpłatnie
w  kancelariach komorniczych oraz w  budynkach wszystkich sądów
okręgowych i  rejonowych, a  także na stronach internetowych Mini‑
sterstwa Sprawiedliwości i  sądów powszechnych. W  tym ostatnim
przypadku (strony internetowe) formularz udostępnia się w  formie
umożliwiającej edycję jego treści. Skarga wniesiona w tradycyjnej for‑
mie pisemnej powinna – zgodnie z art. 767 § 3 k.p.c. – czynić zadość
wymaganiom pisma procesowego oraz określać zaskarżoną czyn‑
ność lub czynność, której zaniechano, jak również wniosek o zmianę,
uchylenie lub dokonanie czynności wraz z uzasadnieniem.

2.9.6.  Odrzucenie skargi. Zastosowanie art. 759 § 2 k.p.c.

Na podstawie ustawy z 22.03.218 r. o komornikach sądowych został

zmieniony §  2 art.  759  k.p.c. oraz dodany §  3 tego artykułu. Istota
zmian polega na tym, że przed ich dokonaniem sąd, mimo stwier‑
dzenia uchybień i  nieprawidłowości w  prowadzeniu egzekucji, nie
był zobligowany do wydania komornikowi zarządzeń zmierzających
do zapewnienia należytego jej wykonania oraz usunięcia spostrzeżo‑
nych uchybień, natomiast po zmianie tych przepisów na sąd nało‑
żony został ustawowy obowiązek wydania komornikowi takich zarzą‑
dzeń oraz usunięcia z urzędu spostrzeżonych uchybień („sąd wydaje
z  urzędu komornikowi zarządzenia” oraz „sąd usuwa spostrzeżone
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne685

uchybienia”). Ponadto zgodnie ze zdaniem drugim dodanym w  §  2

„ocena prawna wyrażona przez sąd w  ramach wydanych zarządzeń
jest wiążąca dla komornika”, a według dodanego § 3 „sąd może zobo‑
wiązać komornika do składania sprawozdań z  czynności podjętych
w  wyniku zarządzeń, o  których mowa w  §  2”. Nowelizacja art.  759
została powiązana z  szeroko uregulowanym w  ustawie o  komor‑
nikach sądowych nadzorem nad komornikiem, który, jak stanowi
art. 165 ust. 1 u.k.s., obejmuje nadzór judykacyjny, nadzór admini-
stracyjny i nadzór wewnętrzny samorządowy. Podstawowe znacze‑
nie ma nadzór judykacyjny, wykonywany przez sąd w postępowaniu
wywołanym skargą na czynności komornika (art. 767 k.p.c.), a także
w  ramach zarządzeń wydawanych z  urzędu na podstawie art.  759
§ 2 k.p.c. w celu należytego wykonania egzekucji oraz usunięcia spo‑
strzeżonych uchybień, a ponadto w związku z wykonywaniem przez
sąd czynności egzekucyjnych dla niego zastrzeżonych (np.  art.  1051
§  3, art.  1057 §  1  k.p.c.). Źródłem informacji uzasadniających
wszczęcie judykacyjnego postępowania nadzorczego, o którym mowa
w art. 759 § 2 k.p.c., są także zażalenia składane w trybie przepisów
Kodeksu postępowania administracyjnego przez uczestników postę‑
powania egzekucyjnego do prezesa sądu, przy którym działa komor‑
nik, a  także uchybienia ujawnione w  toku kontroli przeprowadzanej
w ramach nadzoru administracyjnego.

2.9.6.1.  Nadzór judykacyjny

Uprawnienia nadzorcze przyznane sądowi na podstawie §  2

art.  759  k.p.c. mają charakter represyjny i  prewencyjny. Sąd działa
represyjnie przez „usuwanie spostrzeżonych uchybień”, natomiast
prewencyjny charakter nadzoru tkwi w  aktualnie obciążającym sąd
obowiązku wydawania komornikowi „zarządzeń zmierzających do
zapewnienia należytego wykonania egzekucji”. W  ramach nadzoru
judykacyjnego komornik przy wykonywaniu czynności podlega
orzeczeniom sądu, w tym wydanych na podstawie art. 759 § 2 k.p.c.
(art.  166 ust.  1 u.k.s.). Szczególna regulacja w  tym zakresie została
przewidziana w  art.  7673 §  1 i  2  k.p.c., zgodnie z  którym sąd,
odrzucając skargę na czynności komornika wniesioną po upływie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

686 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przepisanego terminu, nieopłaconą lub z  innych przyczyn niedo-

puszczalną, jak również skargę, której braków nie uzupełniono
w  terminie, stosuje art.  759 §  2  k.p.c. Wydanie zatem zarządzeń
nadzorczych przez sąd jest obligatoryjne. Unormowanie, przewi‑
dziane w  art.  7673 §  1 i  2, nie oznacza, że sąd, rozpoznając skargę
na czynności komornika, stosuje art.  759 §  2 tylko w  przypadku jej
odrzucenia. Przepis ma zastosowanie także w  przypadku oddalenia
skargi, a nawet jej uwzględnienia, jeśli uchylenie zaskarżonej czynno‑
ści komornika bądź nakazanie podjęcia zaniechanej czynności byłoby
niewystarczające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji.

Niewłaściwy stan egzekucji ujawniony przez sąd przy rozpozna‑

waniu skargi na czynności komornika nie stanowi jedynej pod‑
stawy wszczęcia postępowania nadzorczego przewidzianego w  §  2
art.  759  k.p.c. W  zakresie tego nadzoru znaczenia szczególnego
nabierają – poza regulacjami przyjętymi w  art.  767 §  1, art.  7673
§ 2 i art. 759 § 2 k.p.c. – wzajemne relacje między art. 759 § 2 k.p.c.
i przepisami o nadzorze administracyjnym uregulowanym w ustawie
o komornikach sądowych.

Skoro pierwsza forma nadzoru polega na „usuwaniu uchybień”, to

jej zakresem nie są objęte czynności egzekucyjne, których komornik
zaniechał. Należy zatem przyjąć, że sąd wydaje polecenie dokonania
zaniechanej czynności w  ramach nadzoru prewencyjnego, nie zaś
represyjnego. Pod pojęciem dostrzeżonych uchybień kryją się czyn‑
ności egzekucyjne komornika, dokonane z  naruszeniem przepisów
o  postępowaniu egzekucyjnym. Nie każda jednak czynność egzeku‑
cyjna, uchybiająca przepisom tego postępowania, wymaga usunięcia.
Zabiegowi temu podlegają tylko czynności egzekucyjne dokonane
z  naruszeniem przepisów o  postępowaniu egzekucyjnym, jeśli ich
pozostawienie mogłoby stanowić przeszkodę w  należytym wykona‑
niu egzekucji.

Jako przykład uchybień podlegających usunięciu na podstawie art. 759

§ 2 k.p.c. można wskazać: skierowanie egzekucji do osób niepodlega‑
jących jurysdykcji sądów polskich lub do przedmiotów wyłączonych
z  egzekucji, wadliwość czynności wykonanych przez komorników,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne687

a  niezaskarżonych we właściwym czasie, prowadzenie egzekucji

w  warunkach braku u  wierzyciela lub dłużnika zdolności sądowej,
procesowej oraz przedstawiciela ustawowego, prowadzenie egzekucji
w razie śmierci wierzyciela lub dłużnika, prowadzenie egzekucji nie‑
należącej do organów sądowych, prowadzenie egzekucji wbrew treści
tytułu wykonawczego, prowadzenie egzekucji, choć jest oczywiste, że
z  egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych,
niezawieszenie egzekucji w celu zniesienia współwłasności prowadzo‑
nej jednocześnie z egzekucją z nieruchomości.

Celem nadzoru prewencyjnego jest zapewnienie należytego wyko-

nania egzekucji. „Należyte wykonanie egzekucji” nastąpi, jeśli będzie
ona prowadzona zgodnie z prawem, a więc w sposób nienaruszający
praw podmiotowych i  uprawnień procesowych stron, uczestników
postępowania oraz osób trzecich, przy jednoczesnym egzekwowaniu
ich obowiązków zgodnie z  przepisami regulującymi postępowanie
egzekucyjne. Realizując nadzór w  formie prewencyjnej, sąd przez
odpowiednie zarządzenia nierzadko zapobiega powstaniu niepożąda‑
nych skutków o charakterze procesowym i materialnoprawnym.

W  taki sposób nadzór prewencyjny rozumie także Sąd Najwyższy,

który w postanowieniu z 12.03.1975 r., III CRN 456/74 (OSP 1976/10,
poz. 182), podkreślił, że celem tego nadzoru jest należyte zagwaranto‑
wanie praw nie tylko wierzyciela, ale wszystkich uczestników postę‑
powania egzekucyjnego. W uchwale (7) z 12.01.1988 r., III CZP 59/87
(OSNCP 1988/9, poz.  110), Sąd Najwyższy zaznaczył, że w  ramach
tego nadzoru sąd upoważniony jest do szerokiej ingerencji w postępo‑
wanie egzekucyjne prowadzone przez komornika i nadzór powinien
dotyczyć także merytorycznej strony postępowania egzekucyjnego
w  celu zapewnienia należytej ochrony praw wszystkich uczestników
tego postępowania. Zakres takiego nadzoru nie jest nieograni-
czony. Sąd Najwyższy w wyroku z 19.10.2005 r., V CK 642/04 (LEX
nr 187098), stwierdził, że w ramach nadzoru z art. 759 § 2 k.p.c. sąd
nie może zmienić tej części planu podziału, która uprawomocniła się
z powodu jej niezaskarżenia, natomiast w postanowieniu z 7.06.2006 r.,
III  CZP  29/06 (OSNC 2007/3, poz.  45), uznał, że w  razie skierowa‑
nia egzekucji do nieruchomości stanowiącej według wpisu w księdze
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

688 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wieczystej majątek odrębny (osobisty) małżonka dłużnika sąd nie

może – działając na podstawie art.  759 §  2  k.p.c. – uchylić dokona‑
nego zajęcia ze względu na to, że zgodnie z treścią tytułu wykonaw‑
czego wystawionego przeciwko małżonkowi dłużnika jego odpo‑
wiedzialność jest ograniczona do majątku wspólnego. Ograniczenia
nadzoru sprawowanego w ramach art. 759 § 2 k.p.c. mogą mieć cha-
rakter czasowy lub przedmiotowy. W doktrynie zgodnie przyjmuje
się, że sąd może podejmować z urzędu działania nadzorcze wyłącznie
w toku egzekucji. Z zakresem ograniczeń przedmiotowych wiąże się
konieczność objaśnienia – używanych w doktrynie i praktyce, a nie‑
zdefiniowanych przez ustawę – terminów „czynności egzekucyjne”
oraz „czynności postępowania egzekucyjnego”. W  nauce prawa
przyjmuje się, że zakresem pojęcia czynności egzekucyjnych objęte
są tylko czynności wykonywane przez organy egzekucyjne (art.  759
§  1  k.p.c.), natomiast za „czynności postępowania egzekucyjnego”
uważa się czynności podejmowane przez strony i uczestników postę‑
powania. Przyjąć należy, że wydawane przez komornika w toku właś‑
ciwego postępowania egzekucyjnego różnego rodzaju postanowienia
(w  tym postanowienie ustalające wysokość opłaty egzekucyjnej) są
czynnościami egzekucyjnymi. Nie można podzielić poglądu zawęża‑
jącego pojęcie czynności egzekucyjnej tylko do takiej czynności, która
„zmierza bezpośrednio do przymusowego zaspokojenia wierzyciela”,
prowadzi to bowiem do bezzasadnego wniosku, iż wszelkie postano‑
wienia komornika, mimo że wydawane są w toku właściwego postę‑
powania egzekucyjnego, jako że nie zmierzają do wspomnianego celu,
nie są czynnościami egzekucyjnymi, ergo – nie podlegają nadzorowi
w  trybie art.  759 §  2  k.p.c. Przeciwko takiemu zapatrywaniu prze‑
mawia chociażby przyjmowany powszechnie podział czynności egze‑
kucyjnych komornika na czynności ściśle wykonawcze oraz czynno‑
ści orzekania. Tych ostatnich komornik dokonuje właśnie w  formie
postanowienia w toku właściwego postępowania.

W przypadku nadzoru nad czynnościami orzekania istotnego zna‑

czenia nabiera podział tych czynności na wykonalne z  chwilą ich
wydania (np. postanowienia o zawieszeniu egzekucji, o wstrzymaniu
wykonania czynności egzekucyjnej) oraz na wykonalne dopiero po
uprawomocnieniu się wydanego postanowienia (np.  postanowienia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne689

o odmowie wszczęcia egzekucji, o ukaraniu grzywną, o kosztach egze‑

kucyjnych). W  ramach nadzoru represyjnego (usuwanie spostrzeżo‑
nych uchybień) postanowienia należące do pierwszej grupy mogą być
przez sąd zmieniane lub uchylane. Natomiast w przypadku postano‑
wień przynależnych do grupy drugiej należy przyjąć, że możliwość
taka uzależniona jest od charakteru danego postanowienia. Jeśli jest
to prawomocne postanowienie kończące postępowanie egzekucyjne
lub odmawiające wszczęcia postępowania egzekucyjnego, to nie ma
możliwości ich uchylenia. Przemawia za tym okoliczność, że upra‑
womocnienie się takich postanowień ma ten skutek, iż egzekucja nie
została wszczęta (prawomocne postanowienie o  odmowie wszczęcia
egzekucji) bądź przestaje się toczyć (prawomocne postanowienie
o umorzeniu postępowania). W odniesieniu do takich prawomocnych
postanowień nadzór sądowy na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. nie jest
możliwy, byłby bowiem sprawowany poza ramami czasowymi postę‑
powania egzekucyjnego. W  okresie poprzedzającym uprawomocnie‑
nie się takich postanowień nie ma przeszkód do ich uchylenia przez
sąd w  ramach sprawowanego nadzoru. Sąd Najwyższy w  uchwale
z 19.04.2007 r., III CZP 16/07 (OSNC 2008/6, poz. 58), stwierdził, że
sąd może na podstawie art.  759 §  2  k.p.c. z  urzędu zmienić prawo‑
mocne postanowienie komornika, którym wadliwie ustalono wyso‑
kość opłaty egzekucyjnej. Mając na względzie wskazane ogranicze‑
nia czasowe i  przedmiotowe, należy przyjąć, że tylko prawomocne
postanowienia kończące postępowanie egzekucyjne lub odmawiające
wszczęcia egzekucji nie są objęte nadzorem przewidzianym w art. 759
§ 2, natomiast inne prawomocne postanowienia komornika mogą być
w ramach tego nadzoru uchylane. Kwestia możliwości uchylenia przez
sąd na podstawie art.  759 §  2 czynności egzekucyjnych komornika
mających charakter ściśle wykonawczy również nie może podlegać
jednolitej ocenie. Podobnie jak w  przypadku czynności orzekania
zależy to od charakteru czynności wykonawczych. Nadzorem nie są
objęte czynności egzekucyjne, których ze względu na ich istotę i cha‑
rakter nie da się uchylić (np.  otwarcie mieszkania – art.  814  k.p.c.)
lub które wywołały skutki materialnoprawne (np. sprzedaż zajętych
ruchomości w  trybie art.  864 §  2 lub art.  865  k.p.c.). Innymi słowy,
czynności komornika o charakterze wykonawczym mogą być przed‑
miotem nadzoru sądowego, o  którym mowa w  art.  759 §  2  k.p.c.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

690 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

tylko wtedy, gdy wywołują skutek prawny nadający się do uchyle‑

nia. W tej grupie czynności są takie, które komornik może wykonać
tylko za zgodą innego podmiotu (np.  sprzedaż egzekucyjna nastąpi,
gdy znajdzie się nabywca, z  którym zawarta zostanie umowa sprze‑
daży wywołująca skutek materialnoprawny), inne natomiast mogą
być wykonane bez takiej zgody. Czynności egzekucyjne z  pierwszej
grupy – jeśli, mimo ich podjęcia, nie doprowadziły do powstania
skutku materialnoprawnego (np.  nie nastąpiło zbycie ruchomości
oddanych do komisu z naruszeniem przez komornika przepisów pro‑
cesowych) – mogą zostać uchylone przez sąd. Natomiast jeśli nastąpił
skutek materialnoprawny, wadliwa czynność egzekucyjna komornika
nie podlega uchyleniu w  trybie nadzoru przewidzianego w  art.  759
§ 2 k.p.c. Ujmując tę kwestię w pewnym uproszczeniu, należy stwier‑
dzić, że we wskazanym trybie nie podlegają wzruszeniu czynności
wykonawcze o skutkach materialnoprawnych w przeciwieństwie do
tego rodzaju czynności, które wywołują jedynie skutki procesowe.

Z  podanych przykładów wynika, że kwestia, w  jakim czasie i  które

z  czynności egzekucyjnych komornika mogą być objęte działaniem
nadzorczym sądu, może wywoływać wątpliwości. Dokonanie w  tym
zakresie prawidłowej oceny wymaga właściwego zakwalifikowania
danej czynności egzekucyjnej do jednej ze wskazanych grup i  pod‑
grup z jednoczesnym wyjaśnieniem jej charakteru.

Wskazany cel nadzoru judykacyjnego wykonywanego na podstawie

art. 759 § 2 nie może być realizowany w drodze zarządzeń zastępu‑
jących wnioski stron, których zgłoszenie jest niezbędne do doko‑
nania określonej czynności egzekucyjnej (np.  sąd nie może wydać
komornikowi polecenia wyznaczenia drugiej licytacji). Zarządzenia
sądowe, o  których mowa w  art.  759 §  2  k.p.c., nie tylko nie mogą
zastępować wniosków stron, lecz także nie mogą, co jest oczywiste,
pozostawać w  sprzeczności z  wnioskami stron w  tych wszystkich
wypadkach, gdy decyzja co do podjęcia określonej czynności egze‑
kucyjnej należy z mocy ustawy wyłącznie do strony. Oznacza to, że
przedmiotem zarządzeń mogą być tylko takie czynności, które
komornik może wykonać z  urzędu, bądź czynności, których
mimo zgłoszenia przez stronę komornik nie podjął. Wskazane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne691

ograniczenia są usprawiedliwione obowiązującą w  postępowaniu

egzekucyjnym zasadą dyspozycyjności. Zarządzając na podstawie
art.  759 §  2  k.p.c. wykonanie przez komornika określonej czynno‑
ści egzekucyjnej, sąd powinien dokonać oceny nie tylko z  punktu
widzenia jej dopuszczalności, lecz także jej celowości, tylko bowiem
czynności celowe mogą zapewnić należyte wykonanie egzekucji.

W  zależności od rodzaju popełnionego uchybienia sąd albo wyda

zarządzenia polecające komornikowi, aby postąpił w  określony spo‑
sób (podjął wskazaną czynność bądź odstąpił od zaplanowanej czyn‑
ności), albo wyda postanowienie zawierające rozstrzygnięcie nie‑
zbędne na danym etapie postępowania egzekucyjnego (np.  zawiesi
lub umorzy postępowanie).

W  art.  759 §  2  k.p.c., podobnie jak w  art.  218 i  219  k.p.c., ustawo‑
dawca użył sformułowań, które mogłyby sugerować, że decyzje sądu,
o których mowa w tych przepisach, podejmowane są w postaci zarzą‑
dzeń. Nie jest to interpretacja właściwa, skoro zarządzenie nie jest
znane jako postać czynności decyzyjnych sądu. Zarządzenie stanowi
postać czynności decyzyjnych przewodniczącego jako organu proce‑
sowego. Uznać więc należy, że pogląd, według którego ilekroć w usta‑
wie mowa jest o zarządzeniu czegoś przez sąd, tylekroć należy przez
to rozumieć wydanie postanowienia, mocą którego sąd coś zarządza.

Zasadą jest, że polecenia sądu w celu dokonania określonej czynno‑

ści egzekucyjnej, wydane na podstawie art.  759 §  2  k.p.c., nie pod-
legają zaskarżeniu. Zaskarżalna skargą na czynności komornika
będzie dopiero taka czynność, której komornik dokonał na zarządze‑
nie sądu zawarte w  postanowieniu wydanym na podstawie art.  759
§  2  k.p.c. Od tej zasady mogą być wyjątki, np.  postanowienie uchy‑
lające czynność egzekucyjną komornika, jeśli wywarło bezpośredni
wpływ na bieg egzekucji, może być zaskarżone na podstawie art. 828
w  zw.  z  art.  7674 §  1  k.p.c. Zażalenie będzie zatem przysługiwało
w wypadku, gdy sąd uchyli zajęcie tylko w stosunku do oznaczonego
przedmiotu lub prawa. W tym wypadku następuje umorzenie egzeku‑
cji w stosunku do przedmiotu, który był zajęty. Przy uchyleniu innych
czynności – zważywszy na brak wyraźnego przepisu – zażalenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

692 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nie będzie przysługiwać. W  uchwale z  4.10.1990  r., III  CZP  51/90

(OSP  1991/5, poz.  111), Sąd Najwyższy stwierdził, że stronie postę‑
powania egzekucyjnego przysługuje zażalenie na zarządzenie sądu
wydane na podstawie art. 759 § 2 k.p.c., uchylające zajęcie wynagro‑
dzenia za pracę dokonane bez właściwego tytułu.

Nie ma przeszkód, aby sąd na skutek zmiany okoliczności sprawy

nie mógł wydać innego polecenia komornikowi albo też uchylić tych
czynności, których poprzednio polecił dokonać.

Postanowienie w trybie art. 759 § 2 k.p.c. sąd wydaje jako organ egze‑

kucyjny, a zatem w składzie jednoosobowym (art. 47 § 3 w zw. z art. 13
§ 2 oraz art. 766 i 788 k.p.c.).

2.9.6.2.  Nadzór administracyjny

Nadzór judykacyjny nie może spełniać funkcji nadzoru administra‑

cyjnego, podobnie jak nadzór administracyjny nie może – jak stanowi
art. 165 ust. 2 u.k.s. – wkraczać w działania wchodzące w zakres nad‑
zoru judykacyjnego. Nadzór administracyjny sprawują prezesi właś‑
ciwych sądów apelacyjnych, prezesi właściwych sądów okręgowych
oraz prezesi właściwych sądów rejonowych (art.  167–187  u.k.s.).
Uprawnienia prezesa sądu rejonowego w  ramach nadzoru admini‑
stracyjnego, określonego w  ustawie jako „nadzór odpowiedzialny”,
obejmują m.in.  zawiadamianie sądu o  potrzebie wydania komorni‑
kowi zarządzeń w trybie art. 759 § 2 k.p.c. oraz badanie prawidłowo‑
ści realizacji takich zarządzeń (art. 175 ust. 2 pkt 1 i 2 u.k.s.). Upraw‑
nienia nadzorcze prezesów właściwych sądów okręgowych oraz
prezesów właściwych sądów apelacyjnych obejmują m.in.  kontrolo‑
wanie wykonania zarządzeń wydanych w trybie art. 759 § 2 (art. 183
w zw. z art. 174 ust. 1 u.k.s.). Postanowienie, zawierające takie zarzą‑
dzenia, sąd wydaje jako organ egzekucyjny. Jest to sąd rejonowy orze‑
kający w składzie jednoosobowym (art. 758 oraz art. 47 § 3, art. 766
i  art.  788 w  zw.  z  art.  13 §  2). Wykluczyć należy działania nadzor‑
cze sądu drugiej instancji (uzasadnienie uchwały SN z 20.05.2003 r.,
III CZP 24/03, OSNC 2004/3, poz. 35).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne693

2.9.6.3.  Nadzór judykacyjny i administracyjny a nadzór

samorządowy

Przepisy o  nadzorze samorządowym, o  którym mowa

w art. 188–194 u.k.s., nie wymuszają na osobach wykonujących czyn‑
ności nadzorcze działań prowadzących do wszczęcia postępowania
sądowego, o którym mowa w art. 759 § 2 k.p.c. Wizytacje i lustracje
kancelarii komorniczych przeprowadzane przez komorników wizyta‑
torów nie są także powiązane funkcjonalnie z nadzorem administra‑
cyjnym prezesów właściwych sądów. Rada właściwej izby komorni‑
czej jest jedynie zobowiązana do przekazania prezesowi właściwego
sądu okręgowego odpisów protokołów wizytacji i poleceń powizyta‑
cyjnych. Nie ma przeszkód do wykorzystania takiego materiału przez
prezesa sądu przy sprawowaniu nadzoru administracyjnego.

W  obu przypadkach prezes sądu, udzielając skarżącemu odpowie‑

dzi na zażalenie bądź wydając zarządzenia pokontrolne, powinien
powiadomić sąd rejonowy (odpowiedni wydział), przy którym działa
komornik, o potrzebie wszczęcia przez sąd z urzędu czynności nad‑
zorczych. Jeśli sąd podzieli zastrzeżenia prezesa, powinien wydać
postanowienie o  wszczęciu postępowania nadzorczego i  – w  zależ‑
ności od stwierdzonych uchybień – umieścić w  nim zarządzenia
zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji przez
komornika albo zarządzić usunięcie tych uchybień. Usunięciu pod‑
legają uchybienia wynikające z wadliwego stosowania przepisów pro‑
cesowych. Porównanie nadzoru judykacyjnego z  nadzorem prezesa
sądu rejonowego prowadzi do wniosku, że są to różne co do charak‑
teru, przedmiotu i celu rodzaje nadzoru nad komornikiem.

2.9.7.  Czynności związane z merytorycznym

rozpoznaniem skargi

Sąd, dokonując merytorycznej oceny skargi, bada, czy zaskarżona

czynność została podjęta zgodnie z przepisami o postępowaniu egze‑
kucyjnym, a w przypadku skargi na zaniechanie dokonania określo‑
nych czynności – czy komornik, mimo że powinien, jednak czynności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

694 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

takich nie dokonał. Orzeczenie rozstrzygające skargę w sposób mery‑

toryczny może być postanowieniem uwzględniającym albo oddalają‑
cym skargę. W pierwszym przypadku, gdy skarga dotyczy czynności
dokonanej, sąd ją uchyli bądź zmieni zaskarżoną decyzję komornika,
w przypadku natomiast czynności zaniechanej sąd nakaże komorni‑
kowi dokonanie określonej czynności, może też wydać orzeczenie,
którego wydania komornik – mimo istnienia warunków ustawowych
– zaniechał. Tego rodzaju orzeczenie nie jest uwarunkowane wcze‑
śniejszym zgłoszeniem odpowiedniego wniosku i  jego oddaleniem
przez komornika.

W  postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi sąd jest władny

orzec o zawieszeniu lub umorzeniu postępowania. Umorzenie postę‑
powania nastąpi, gdy zaistniały trwałe przeszkody wykluczające pro‑
wadzenie postępowania w całości w odniesieniu do określonej osoby,
rzeczy lub prawa. Orzeczenie o umorzeniu postępowania na podsta‑
wie art. 826 k.p.c. wywołuje skutek w postaci uchylenia dokonanych
wcześniej czynności. Sąd zawiesi postępowanie w sytuacji, gdy w spra‑
wie egzekucyjnej zaistniały przesłanki wstrzymania biegu czynności,
a komornik te czynności pominął. Sąd wyda postanowienie o oddale‑
niu skargi, jeżeli stwierdzi, że skarga jest nieuzasadniona.

Zgodnie z  §  6, dodanym do art.  767 przez ustawę o  komornikach

sądowych, w przypadku stwierdzenia oczywistego naruszenia prawa
przez komornika, sąd uwzględniając skargę, stosownie do oko‑
liczności, może go obciążyć kosztami postępowania wywołanego
skargą. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie stronom oraz
komornikowi. Możliwość obciążenia komornika kosztami postę‑
powania wywołanych skargą stanowi odstępstwo od przewidzia‑
nej w  art.  770  k.p.c. zasady odpowiedzialności dłużnika za koszty
egzekucji oraz reguł dotyczących zwrotu kosztów określonych
w  art.  98–110  k.p.c., mających w  określonych sytuacjach zastoso‑
wanie w  postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi na czyn‑
ności komornika. W  literaturze zgodnie przyjmuje się, że zasada
wyrażona w  art.  770 nie pozwala na obciążenie kosztami wierzy‑
ciela nawet, gdy zachodzą podstawy wskazane w art. 100–103 k.p.c.
W  razie jednak oddalenia przez sąd wniosków wierzyciela przy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne695

nadaniu klauzuli wykonalności, nakazaniu dłużnikowi wyjawienia

majątku, czy też w  egzekucji wykonania przez dłużnika czynności,
a także w razie oddalenia przez sąd wniesionej skargi na czynności
komornika, istnieje możliwość zastosowania przez sąd reguł zwrotu
kosztów przyjętych w  rozpoznawczym postępowaniu procesowym.
W judykaturze Sądu Najwyższego takie rozwiązanie przyjęto w orze‑
czeniu z  16.01.1962  r., 4 CZ  153/61 (OSNCP 1963/5, poz.  103),
postanowieniu z  9.09.1987  r., III  CRN  233/87 (OSNCP 1989/10,
poz.  161), uchwale z  28.04.2004  r., III  CZP  16/04 (OSNC 2005/6,
poz.  103). W  uchwale dotyczącej zwrotu kosztów postępowania
wywołanego skargą na czynności komornika Sąd Najwyższy uznał,
że sąd orzekając na podstawie art.  770  k.p.c., stosuje odpowiednio
w niezbędnym zakresie przepisy o zwrocie kosztów procesu, to jest
art. 98–110 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.(uchwała z 29.02.1996 r.,
III  CZP  17/96, LEX nr  24101), natomiast w  uchwale dotyczącej
zwrotu kosztów niecelowej egzekucji przyjął, że dłużnik, przeciwko
któremu wszczęta została egzekucja alimentów, mimo że dobrowol‑
nie zaspokajał alimenty w terminie i wysokości określonej w tytule
wykonawczym, może skutecznie – stosownie do okoliczności
– w  drodze skargi kwestionować czynności komornika w  zakre‑
sie obciążenia go kosztami egzekucyjnymi (art.  767 i  770  k.p.c.)
(uchwała SN  (7) – zasada prawna z  27.11.1986  r., III  CZP  40/86,
OSNC 1987/5–6, poz. 71).

Nowa regulacja przyjęta w § 6 art. 767 – w świetle wskazanych zasad

zwrotu kosztów egzekucji oraz jednolicie ukształtowanego w  tym
zakresie orzecznictwa i wypowiedzi w doktrynie – stanowi nie tylko
odstępstwo od obowiązujących dotychczas zasad, lecz jest regulacją
zaburzającą te zasady. Możliwość obciążania organu egzekucyjnego,
jakim jest komornik, kosztami postępowania, jeśli nawet jest to postę‑
powanie wpadkowe, a koszty powstały wskutek oczywistego narusze‑
nia przepisów przez komornika, musi budzić zastrzeżenia. W świetle
tego unormowania przyjąć należy, że odstąpienie przez sąd od reguł
orzekania o  kosztach postępowania skargowego jest uwarunkowane
ustaleniem, że „oczywiste naruszenie prawa przez komornika” było
przyczyną wniesienia skargi i  została ona uwzględniona. Wystąpie‑
nie tych przesłanek pozwala na rozważenie przez sąd, czy „stosownie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

696 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

do okoliczności” można komornika obciążyć kosztami postępowania

wywołanego skargą. Obciążenie komornika kosztami na podstawie
art. 767 § 6 k.p.c. jest więc fakultatywne.

Przed dodaniem §  6 do art.  767  k.p.c. zażalenie przysługiwało na:

1) postanowienie sądu, jako organu egzekucyjnego o ustaleniu kosz‑
tów egzekucji 2) postanowienie sądu rozstrzygające skargę na posta‑
nowienie komornika o  ustaleniu kosztów egzekucji. W  pierwszym
przypadku legitymację do wniesienia zażalenia mają strony postępo‑
wania egzekucyjnego. W  drugim przypadku legitymacja do zaskar‑
żenia postanowienia przyznana została stronom i  komornikowi
(art.  770 in fine). Przewidziana w  tym przepisie możliwość wniesie‑
nia zażalenia przez komornika ograniczona została tylko do posta‑
nowienia sądu rozstrzygającego skargę na postanowienie komornika
w  przedmiocie ustalenia kosztów egzekucji, przepis ten nie stanowi
podstawy do wnoszenia przez komornika zażalenia na inne posta‑
nowienia sądu wydane w  postępowaniu egzekucyjnym (postano‑
wienia SN z  14.03.2000  r., II  CKN  496/00, OSNC 2000/9, poz.  168;
z 12.06.2002 r., III CZP 33/02, OSNC 2003/5, poz. 62, z 22.03.2007 r.,
III CZP 2/07, Biul. SN 2007/3).

Po dodaniu § 6 do art. 767 ustawodawca stworzył dodatkowo możli‑

wość zaskarżenia zażaleniem postanowienia obciążającego komornika
kosztami postępowania wywołanego skargą na czynności komornika,
przyznając legitymację do wniesienia zażalenia stronom i  komorni‑
kowi. Wobec tego, że skarga na czynności komornika przysługuje
nie tylko stronom (wierzycielowi i  dłużnikowi), lecz także osobom,
których prawa zostały naruszone (zagrożone) przez czynność bądź
zaniechanie dokonania czynności, powstaje kwestia, czy w  razie
wniesienia przez takie osoby skargi przysługuje im legitymacja do
zaskarżenia postanowienia obciążającego komornika kosztami postę‑
powania wywołanego taką skargą. Nie tylko wykładnia gramatyczna
art.  767 §  6 zdanie drugie przemawia za udzieleniem odpowiedzi
negatywnej, ale także wykładnia funkcjonalna, zważywszy na obo‑
wiązującą zasadę, według której rozliczanie kosztów egzekucyjnych
następuje między stronami postępowania egzekucyjnego, a  zatem
tylko strony tego postępowania i  wyjątkowo komornik (art.  770
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne697

zdanie czwarte i  art.  767 §  6 zdanie drugie) mają legitymację do

zaskarżenia takiego postanowienia, bo tylko one mają interes prawny
(gravamen) w zaskarżeniu.

2.9.8.  Zaskarżalność postanowień rozstrzygających skargę

Na postanowienie rozstrzygające skargę na czynności

komornika przysługuje zażalenie według reguły przyję‑
tej w  art.  7674  k.p.c., a  więc w  wypadkach wskazanych w  ustawie.
Zaskarżalne zażaleniem są postanowienia:
1) wymienione w  przepisach o  postępowaniu egzekucyjnym,
tj.  postanowienie o  odrzuceniu skargi (art.  7673  k.p.c.), posta‑
nowienie rozstrzygające skargę na postanowienie komornika
o  ukaraniu grzywną (art.  768  k.p.c.), postanowienie rozstrzy‑
gające merytorycznie skargę na udzielenie przybicia (art.  870
§  2  k.p.c.), postanowienie rozstrzygające skargę na postanowie‑
nie komornika o wydzieleniu bądź odmowie wydzielenia części
nieruchomości do licytacji (art.  946 §  2  k.p.c.), postanowienie
rozstrzygające skargę na dokonane przez komornika opis i osza‑
cowanie nieruchomości (art. 950 k.p.c.);
2) podlegające zaskarżeniu na podstawie art.  394 §  1 in principio
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. jako pośrednio przesądzające – w następ‑
stwie rozpoznania skargi – o zakończeniu postępowania egzeku‑
cyjnego. W judykaturze za mające taki charakter uznano:
a) postanowienie oddalające skargę na czynność komornika, jeśli
zmierza do zakończenia postępowania egzekucyjnego (uchwała
SN z 28.11.1969 r., III CZP 83/69, OSNCP 1970/6, poz. 105),
b) postanowienie uchylające czynność komornika, gdy zmie‑
rza do zakończenia postępowania egzekucyjnego (postano‑
wienie SN z  15.04.1986  r., III  CRN  40/86, OSNCP 1987/7,
poz.  102, oraz OSP 1987/6, poz.  124, a  także uchwała SN
z 15.09.1995 r., III CZP 110/95, OSNCP 1995/12, poz. 177).

Postanowienie rozstrzygające skargę na czynność komornika sąd

uzasadnia tylko wtedy, gdy podlega ono zaskarżeniu (art. 357 § 1 i 2
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) – uchwała SN z 20.11.2008 r., III CZP 107/08
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

698 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

(OSNC 2009/10, poz.  139). Zażalenie rozpoznaje sąd, który wydał

zaskarżone postanowienie, w  składzie trzech sędziów (art.  7674
§ 11 k.p.c.).

Za niezaskarżalne zażaleniem Sąd Najwyższy uznał postanowie‑

nie oddalające skargę na czynność komornika polegającą na zaję‑
ciu świadczeń emerytalno­‍
‑rentowych (uchwała SN z  6.11.2008  r.,
III CZP 106/08, LEX nr 460255).

2.9.9.  Stosowanie art. 132 k.p.c.

W  związku z  tym, że do skargi na czynności komornika ma odpo‑

wiednie zastosowanie art.  128 §  1 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c., zawiera‑
jący wymaganie dołączenia do pisma procesowego jego odpisów oraz
odpisów załączników w celu doręczenia ich uczestniczącym w sprawie
osobom, natomiast z art. 132 wynikają dla zawodowych pełnomocni‑
ków szczególne obowiązki w zakresie bezpośredniego doręczania sobie
nawzajem pism procesowych z  wyjątkiem m.in.  wskazanych środ‑
ków zaskarżenia, wśród których nie wymieniono skargi na czynności
komornika, w  piśmiennictwie podjęto rozważania w  kwestii, czy do
skargi stosuje się regulację przewidzianą w art. 132 dla środków zaskar‑
żenia (§  11), czy dla zwykłych pism procesowych (§  1). Zagadnienie
jest istotne, bowiem – jak wskazano – praktyka sądów w tym zakresie
jest bardzo różna – w jednych sądach przyjmuje się, że art. 132 w ogóle
nie ma zastosowania w postępowaniu egzekucyjnym, w innych apro‑
bowane jest składanie skargi na czynności komornika wraz z odpisami
dla innych uczestników, a w jeszcze innych sądach wymaga się dołą‑
czenia potwierdzenia doręczenia (nadania) odpisu pisma bezpośred‑
nio pełnomocnikowi drugiej strony. Wyrażony w  tej kwestii pogląd
A. Marcewicz, że do skargi na czynności komornika należy stosować
takie reguły, jakie art.  132 przewiduje dla innych środków zaskarże‑
nia, a  zatem strona reprezentowana przez profesjonalnego pełno‑
mocnika składa skargę wraz z  odpisami przeznaczonymi dla pozo‑
stałych uczestników, zasługuje na aprobatę. Jak trafnie podniesiono
w tej wypowiedzi, odmienna koncepcja pociągałaby za sobą koniecz‑
ność przyjęcia, że skarga na czynności komornika jako jedyne pismo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne699

zawierające środek zaskarżenia podlegałoby zwrotowi i takie zarządze‑

nie, zważywszy że jest niezaskarżalne, nie podlegałoby kontroli instan‑
cyjnej (O.  Marcewicz, Komentarz aktualizowany do art.  767 Kodeksu
postępowania cywilnego, LEX 2018). Artykuł 132 § 11 ma zastosowanie
do odpisów pism, w  których skarżący uzupełnił, tzn.  doprecyzował
w  sposób ostateczny wszystkie elementy środka zaskarżenia, które
wpływają na jego treść (wyrok SN z 22.01.2015 r., III CSK 98/14, LEX
nr 1628931; uchwała SN z 17.07.2014 r., III CZP 47/14, OSNC 2015/5,
poz. 59; tak też: T. Zembrzuski, Doręczenie odpisu pisma procesowego
zawierającego uzupełnienie braków formalnych środka zaskarżenia,
PPC 2015/1(18), s. 32).

2.9.10.  Wzór skargi na czynność komornika

Łódź, 18.06. 2020 r.

Do
Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Widzewa w Łodzi
za pośrednictwem
Komornika Rewiru II działającego przy Sądzie Rejonowym
dla Łodzi­‍‑Widzewa
w Łodzi
Wierzyciel: Stanisław Chytry, zam. w Łodzi, ul. Piękna 25
Dłużnik: Andrzej Zawodny, zam. w Łodzi, ul. Wąska 14

SKARGA DŁUŻNIKA
na dokonane przez komornika zajęcie ruchomości oraz na zaniechanie umo-
rzenia postępowania egzekucyjnego w części dotyczącej egzekucji z zajętej
rzeczy ruchomej

Zaskarżam czynności Komornika Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Widzewa w Łodzi

w sprawie II Km 45/20, polegające na:
1) zajęciu w  dniu 9.06.2020  r. aparatu dentystycznego marki Dentpol,
nr fabryczny 24678,
2) zaniechaniu dokonania czynności polegającej na wydaniu postanowie‑
nia o  umorzeniu postępowania egzekucyjnego w  części dotyczącej egze‑
kucji z  zajętego aparatu dentystycznego, czemu dał wyraz w  piśmie
z 12.06.2020 r.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

700 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Wnoszę o umorzenie postępowania egzekucyjnego w części dotyczącej zajęcia

aparatu dentystycznego marki Dentpol, nr fabryczny 24678, oraz o zasądzenie
od wierzyciela na rzecz dłużnika kosztów postępowania według norm przepi‑
sanych.

Na podstawie art. 767 § 5 k.p.c. zgłaszam wniosek, aby Komornik we własnym

zakresie uwzględnił skargę w  całości przez umorzenie postępowania egzeku‑
cyjnego w  części dotyczącej zajęcia aparatu dentystycznego marki Dentpol,
nr fabryczny 24678, a nadto na podstawie art. 770 k.p.c. ustalił koszty egzekucji,
obciążając nimi wierzyciela, a  w  razie nieuwzględnienia skargi przekazał skargę
wraz z  aktami sprawy Sądowi Rejonowemu dla Łodzi­‍‑Widzewa w  Łodzi po
uprzednim sporządzeniu w  terminie 3  dni uzasadnienia zaskarżonej czynności
oraz przyczyn zaniechania wydania postanowienia o  umorzeniu postępowania
egzekucyjnego.

Uzasadnienie

Komornik Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Widzewa w  Łodzi, Rewiru II, dokonał

9.06.2020  r. zajęcia aparatu dentystycznego marki Dentpol, nr  fabryczny 24678,
pomimo mojego oświadczenia, że aparat ten, jako przedmiot niezbędny do wyko‑
nywania mojej pracy zarobkowej (jestem lekarzem stomatologiem wykonującym
prywatną praktykę), nie podlega – zgodnie z art. 829 pkt 4 k.p.c. – egzekucji.

Dowód: akta komornika, sygn. akt: II Km 45/20.

Po dokonanym zajęciu wnosiłem o  jego uchylenie i  umorzenie postępowa‑

nia egzekucyjnego w  części objętej dokonanym zajęciem. Komornik, pismem
z  12.06.2020  r., odmówił wydania postanowienia o  umorzeniu postępowa‑
nia egzekucyjnego we wskazanym zakresie, mimo że – niezależnie od mojego
wniosku – powinien je umorzyć z urzędu (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.).

W świetle przytoczonych okoliczności skarga jest oczywiście uzasadniona.

Andrzej Zawodny

Załącznik: odpis skargi.

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne701

2.10.  Skarga na udzielenie przybicia

W toku egzekucji z ruchomości, gdy prowadzona jest sprzedaż zaję‑
tych ruchomości w  drodze licytacji publicznej, komornik udziela
przybicia osobie oferującej najwyższą cenę (art. 869 k.p.c.). Na udzie‑
lone przybicie przysługuje szczególny środek zaskarżenia, jakim jest
skarga, która pod wieloma względami różni się od skargi na czynno‑
ści komornika, przewidzianej w art. 767 i n. k.p.c.

Legitymację do wniesienia skargi mają – jak stanowi art.  870  k.p.c.

– wierzyciel i  dłużnik. Pojęciem wierzyciela należy objąć nie tylko
wierzyciela, który złożył wniosek o  wszczęcie egzekucji, lecz także
każdego innego wierzyciela, mającego tytuł wykonawczy upoważnia‑
jący do uzyskania określonego świadczenia, który skierował wnio‑
sek o  wszczęcie egzekucji do tego samego przedmiotu już w  toku
postępowania (art.  851  k.p.c.). Legitymowany do wniesienia skargi
jest również wierzyciel, który na podstawie administracyjnego tytułu
wykonawczego wszczął egzekucję w  trybie ustawy o  postępowaniu
egzekucyjnym w  administracji i  w  wyniku zbiegu egzekucji sądowej
i administracyjnej do tej samej ruchomości sąd rejonowy wyznaczył –
na podstawie art. 773 § 1 k.p.c. – komornika do prowadzenia łącznie
obu egzekucji. Nie mają natomiast legitymacji do wniesienia skargi
na udzielenie przybicia wierzyciele, którzy na podstawie art.  1034
w  zw.  z  art.  1030  k.p.c. są uprawnieni do udziału w  podziale sumy
uzyskanej przez egzekucję z ruchomości. Legitymacja do zaskarżenia
przybicia nie przysługuje także ustanowionemu dozorcy niebędą‑
cemu dłużnikiem.

Skarga przysługuje na udzielenie przybicia, nie zaś na odmowę

udzielenia przybicia. W  tym ostatnim przypadku skarga wniesiona
w trybie art. 870 k.p.c. powinna zostać, jako niedopuszczalna, odrzu‑
cona. Jeżeli istniały podstawy do udzielenia przybicia, a  komornik
zaniechał dokonania tej czynności albo wręcz wydał postanowienie
o  odmowie udzielenia przybicia, środkiem prawnym właściwym do
zaskarżenia jest skarga na czynności komornika w trybie art. 767 k.p.c.
Skarga taka zatem przysługuje nie tylko dłużnikowi i  wierzycielowi,
ale także osobom, wobec których – przez zaniechanie udzielenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

702 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przybicia – komornik dopuścił się naruszenia ich uprawnień prze‑

widzianych w ustawie; dotyczy to na pewno uczestniczącego w prze‑
targu, który zaofiarował najwyższą cenę. Skarga nie przysługuje na
przybicie dotyczące rzeczy ulegających szybkiemu zepsuciu.

Skarga powinna zostać złożona do protokołu niezwłocznie

po udzieleniu przybicia, najpóźniej po wpisaniu do proto-
kołu stwierdzenia o udzieleniu przybicia. Skoro złożenie skargi nie
następuje w  określonym terminie, lecz na pewnym etapie postępo‑
wania, instytucja przywrócenia terminu nie ma zastosowania. Skarga
przysługuje na udzielenie przybicia, nie zaś na odmowę udzielenia
przybicia.

Skarga może być oparta na zarzucie:

1) naruszenia przepisów o publicznym charakterze licytacji; zarzuty
w ramach tej podstawy mogą dotyczyć np. braku obwieszczenia,
niewywieszenia obwieszczenia w  budynku sądu, przeprowadze‑
nia licytacji przy drzwiach zamkniętych;
2) naruszenia przepisów o  najniższej cenie nabycia; ta podstawa
skargi zostanie spełniona w  razie rozpoczęcia przetargu od
wywołania innej ceny niż wskazana w art. 867 § 2 k.p.c., obowią‑
zującej w różnych terminach licytacji (por. art. 867 § 2 k.p.c.);
3) naruszenia przepisów o wyłączeniu od udziału w przetargu; ta
podstawa skargi zostaje spełniona, gdy komornik dopuści do
udziału w  licytacji osoby, które z  mocy prawa są wyłączone
od udziału w  przetargu; zgodnie z  art.  872 §  2 zdanie pierw‑
sze „opieszały nabywca”, a  więc ten, który po uzyskaniu przy‑
bicia nie uiścił ceny, nie może uczestniczyć we wznowionym
przetargu.

Sąd rozstrzyga skargę na udzielenie przybicia postanowieniem.

W  wypadku złożenia skargi niedopuszczalnej lub złożenia jej po
zamknięciu protokołu licytacji sąd wyda postanowienie o odrzuceniu
skargi, natomiast rozstrzygając merytorycznie – sąd w razie uznania
jej za bezzasadną orzeknie o  oddaleniu skargi, w  razie zaś uwzględ‑
nienia skargi zmieni postanowienie komornika o  udzieleniu przybi‑
cia w ten sposób, że odmówi jego udzielenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne703

Na postanowienia merytoryczne, a  więc uwzględniające albo odda‑

lające skargę, przysługuje zażalenie (art.  870 §  2  k.p.c.). Zażalenie
nie przysługuje na postanowienie o  odrzuceniu skargi z  powodu jej
wniesienia po zamknięciu protokołu licytacji. Za takim stanowiskiem
przemawia szczególne unormowanie zasad wnoszenia skargi na
udzielenie przybicia oraz okoliczność, że w razie niewniesienia skargi
do chwili zamknięcia protokołu licytacji następuje uprawomocnienie
się przybicia.

2.11.  Środki zaskarżenia przeciwko planowi

podziału sumy uzyskanej z egzekucji

2.11.1.  Rodzaje planów podziału

Podział sumy uzyskanej z  egzekucji odbywa się w  ramach postępo‑

wania egzekucyjnego i  stanowi jego końcowe stadium. Czynności
mające na celu dokonanie podziału sumy podejmują z  urzędu, spo‑
rządzając plan podziału – komornik, a w przypadku egzekucji przez
zarząd przymusowy oraz egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego – zarządca. O  podziale sumy możemy
mówić wyłącznie w  przypadkach wskazanych w  art.  1023  k.p.c.,
a  więc wymagających sporządzenia planu podziału. Nie jest podzia‑
łem sumy zaspokojenie wszystkich należności przypadających od
dłużnika w  wypadku, gdy uzyskana suma wystarcza na pełne ich
zaspokojenie. W  takiej sytuacji jest sporządzany wykaz należności
podlegających zaspokojeniu i  nie jest to plan podziału, lecz stanowi
zwykłe zaspokojenie wierzyciela. Wierzycielowi, który w takim rozli‑
czeniu, niebędącym planem podziału, nie został w pełni zaspokojony
na skutek popełnionego błędu (z  reguły rachunkowego) przysługuje
na ogólnych zasadach skarga na czynności komornika.

Plan podziału sporządza:

1) komornik:
a) w  egzekucji z  nieruchomości (art.  1023 §  1  k.p.c.), a  w  jej
ramach w  egzekucji z  lokalu mieszkalnego stanowiącego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

704 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

odrębną nieruchomość (art.  16 i  39 ustawy z  24.06.1994  r.

o  własności lokali, Dz.U. z  2020  r. poz.  533  ze  zm.) oraz ze
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i  miejsc
postojowych w  garażach wielostanowiskowych (art.  173
w  zw.  z  art.  1719 ustawy z  15.12.2000  r. o  spółdzielniach
mieszkaniowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 845 ze zm.). W egze‑
kucji z  nieruchomości zawsze sporządza się plan podziału
bez względu na to, czy mamy do czynienia z  jednym, czy
też wieloma wierzycielami. Za przyjęciem takiego stano‑
wiska przemawia okoliczność, że skoro plan podziału jest
jedynym dokumentem, określającym, które prawa ciążące
na nieruchomości wygasły (art. 1024 pkt 5 k.p.c.), a ponadto
stanowi podstawę do wykreślenia tych praw z księgi wieczy‑
stej, jako wygasłych wskutek zbycia nieruchomości (art. 1003
§ 1 k.p.c.), to niesporządzenie planu podziału ze względu na
istnienie tylko jednego wierzyciela oznaczałoby brak decyzji
co do praw wygasłych oraz brak dokumentu stanowiącego
podstawę ich wykreślenia,
b) we wszystkich podstawowych sposobach egzekucji świad‑
czeń pieniężnych, do których stosuje się odpowiednio prze‑
pisy o  egzekucji z  nieruchomości, tj.  egzekucji z  ułamkowej
części nieruchomości (art.  1004  k.p.c.), egzekucji w  celu
zniesienia współwłasności nieruchomości w  drodze sprze‑
daży publicznej (art.  1066  k.p.c.), egzekucji z  użytkowania
wieczystego (art.  1004  k.p.c.), uproszczonej egzekucji z  nie‑
ruchomości (art.  10131 §  3 oraz art.  10136 §  2  k.p.c.), egze‑
kucji ze statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego
(art. 1014 k.p.c.),
c) w egzekucji z wynagrodzenia za pracę (art. 1029), z ruchomo‑
ści, z rachunków bankowych, z innych wierzytelności i innych
praw majątkowych – jeżeli uzyskana suma nie wystarcza na
zaspokojenie wszystkich wierzycieli (art.  1033  k.p.c.). Gdy
egzekucja prowadzona jest na rzecz jednego wierzyciela lub
suma uzyskana z egzekucji wystarcza na zaspokojenie wszyst‑
kich wierzycieli, komornik nie sporządza planu podziału
(art.  1023 §  2  k.p.c.). Plan sporządzony przez komornika
podlega zaskarżeniu zarzutami;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne705

2) zarządca:
a) w  egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodar‑
stwa rolnego (art.  106414 §  2 i  art.  106423  k.p.c.); taki plan
podziału podlega zaskarżeniu zarzutami,
b) w egzekucji przez zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem
lub gospodarstwem rolnym prowadzonym przez dłużnika na
sporządzony plan podziału nie przysługują zarzuty, lecz – co
wynika expressis verbis z art. 106413 k.p.c. – skarga, do której
stosuje się odpowiednio przepisy o  skardze na czynności
komornika.

2.11.2.  Zarzuty przeciwko planowi podziału

Zarzuty wnosi się do organu, który sporządził plan podziału,

tj. komornika – w przypadku planu w egzekucji przez sprzedaż przed‑
siębiorstwa lub gospodarstwa rolnego lub zarządcy – w  przypadku
planu w egzekucji przez zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem
lub gospodarstwem rolnym prowadzonym przez dłużnika.

Przed zmianą art.  1027 §  1  k.p.c., dokonaną na podstawie ustawy

z  22.03.2018  r. o  komornikach sądowych, która weszła w  życie
1.01.2019  r., organ, który sporządził w  formie postanowienia plan
podziału, jedynie zawiadamiał, i to tylko dłużnika oraz osoby uczestni‑
czące w podziale, o sporządzeniu planu. Po dokonanej zmianie w miej‑
sce zawiadomienia ustawodawca wprowadził obowiązek doręczenia
odpisu planu podziału oraz rozszerzył krąg adresatów tego doręcze‑
nia. Odpis planu podziału doręcza się nie tylko dłużnikowi i osobom
uczestniczącym w podziale, ale także „innym osobom, które zgłosiły
swój udział, a ich należności nie zostały uwzględnione w podziale”.

Kręgu osób uprawnionych (legitymowanych) do wniesienia zarzutów

nie można ograniczać do podmiotów, którym – zgodnie z  poprzed‑
nim brzmieniem art.  1027 §  1  k.p.c. – doręczano zawiadomienie
o sporządzeniu planu podziału, ani do podmiotów, którym – według
aktualnego brzmienia tego przepisu – doręcza się odpis planu
podziału. Znowelizowanie art.  1027 §  1  k.p.c. przez włączenie do
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

706 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

kręgu podmiotów, którym doręcza się odpis planu, dodatkowo osób,

które „zgłosiły swój udział, a ich należności nie zostały uwzględnione
w podziale”, nie przesądza o przysługiwaniu takim osobom legityma‑
cji do zaskarżenia planu podziału. Nie usuwa również, przytoczonych
w doktrynie, wątpliwości odnośnie do kwestii, kogo należy uważać za
„osobę uczestniczącą w podziale”. Dodanie w art. 1027 § 1, określają‑
cym podmioty, którym doręcza się odpis planu „osób, które zgłosiły
swój udział, a  ich należności nie zostały uwzględnione w  podziale”,
oznacza, że osoby te, mimo że w konkretnym przypadku – na skutek
naruszenia warunków zgłoszenia udziału (np. nie zachowały terminu
zgłoszenia albo dołączyły do zgłoszenia dokumenty, które nie upraw‑
niają do udziału w podziale) – nie otrzymały żadnych kwot w wyniku
podziału (zero należności), są uczestnikami podziału i dlatego należy
także im doręczyć odpis planu podziału. W  piśmiennictwie prezen‑
towany jest przekonujący pogląd, że nabywcy licytacyjnemu przysłu‑
guje legitymacja do zaskarżenia planu podziału.

Nowa regulacja – zważywszy na znowelizowanie także §  2 tego arty‑

kułu – pozwala ponadto na precyzyjne ustalenie początku biegu dwu‑
tygodniowego terminu do wniesienia przez takie osoby zarzutów na
plan podziału. Termin ten liczony jest od dnia doręczenia planu.

W  podziale sum uzyskanych z  egzekucji udział biorą wierzyciele,

którzy prowadzili egzekucję (art.  1025 pkt  9  k.p.c.), a  więc wierzy‑
ciele egzekwujący. Przepisy szczególne poświęcone podziałowi sumy
uzyskanej przez egzekucję z  ruchomości, z  wynagrodzenia za pracę,
z  rachunków bankowych, z  innych wierzytelności i  innych praw
majątkowych (art.  1030 i  art.  1034  k.p.c.) oraz przepisy dotyczące
podziału sumy uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości (art. 1036
i art. 10361 k.p.c.) – wskazują również innych wierzycieli.

Zarzuty złożone na piśmie powinny spełniać warunki pisma proce‑

sowego (art. 126 i n. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Przepisy nie określają
żadnych szczególnych wymagań co do treści zarzutów.

Legitymacja do wniesienia środka zaskarżenia, a  zatem także zarzu‑

tów na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji, pozostaje w ścisłym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne707

związku z  interesem prawnym w  zaskarżeniu, wynikającym

z  pokrzywdzenia skarżącego wydanym orzeczeniem (gravamen).
W odniesieniu do środków zaskarżenia wnoszonych w postępowa‑
niu egzekucyjnym badanie gravamen nie jest wyłączone. W  przy‑
padku zarzutów na plan podziału sumy uzyskanej w egzekucji ocena
w zakresie interesu prawnego w jego zaskarżeniu nie zależy od ist‑
nienia (nieistnienia) pokrzywdzenia w  rozumieniu przyjmowanym
w  razie zaskarżenia orzeczenia sądowego rozstrzygającego o  żąda‑
niu zgłoszonym przez powoda (wnioskodawcę). Planu podziału
sporządzonego przez komornika nie można, zważywszy na istotę
podziału sumy uzyskanej w  egzekucji między uczestnikami postę‑
powania podziałowego, porównywać z  punktu widzenia jego nie‑
zgodności z  jakimś żądaniem skarżącego. Uczestnik postępowania
podziałowego, wnosząc zarzuty z  reguły kwestionuje w  całości lub
w  części plan podziału przez wskazanie, że został on sporządzony
z  naruszeniem zasad podziału sumy, powodując dla niego nieko‑
rzystne skutki prawne. Jego interes prawny w  zaskarżeniu planu
podziału wynika z  pokrzywdzenia powstałego wskutek wadliwego
zinterpretowania bądź wadliwego zastosowania (niezastosowania)
przepisów o postępowaniu podziałowym. W efekcie skarżący został
pominięty w  planie bądź wskutek naruszenia zasady pierwszeń‑
stwa i  proporcjonalności został zaspokojony w  mniejszym stopniu
niż powinien. Skarżący, aby wykazać istnienie interesu prawnego
w zaskarżeniu, powinien sprecyzować swoje pretensje oraz wskazać,
jaka część planu narusza jego prawa, a zatem powinien określić gra-
nice zaskarżenia. O  tym, że w  zarzutach należy wskazać granice
jego zaskarżenia, świadczy art.  1028  k.p.c., zgodnie z  którym plan
podziału w  części niezaskarżonej podlega wykonaniu. Podstawą
zarzutów, podobnie jak przy innych środkach zaskarżenia, których
podstawy nie są określone w  ustawie, może być każda wadliwość
planu podziału. Sąd w takiej sytuacji musi z urzędu dokonać kon‑
troli planu, ustalić, czy został sporządzony zgodnie z  przepisami,
a  w  razie dostrzeżonych wadliwości je usunąć. Zarzuty przeciwko
planowi podziału sumy uzyskanej z  egzekucji powinny być uza-
sadnione. Do zarzutów bowiem mają zastosowanie zasady ogólne
dotyczące pism procesowych w  zakresie uzasadnienia zgłoszonych
wniosków (art. 126 § 1 pkt 3 oraz art. 127 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

708 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Nowa regulacja – zważywszy na znowelizowanie także § 2 tego arty‑

kułu – pozwala na precyzyjne ustalenie początku biegu terminu do
wniesienia przez takie osoby zarzutów na plan podziału.

W  podziale sum uzyskanych z  egzekucji udział biorą wierzyciele,

którzy prowadzili egzekucję (art.  1025 pkt  9  k.p.c.), a  więc wierzy‑
ciele egzekwujący. Przepisy szczególne poświęcone podziałowi sumy
uzyskanej przez egzekucję z  ruchomości, z  wynagrodzenia za pracę,
z  rachunków bankowych, z  innych wierzytelności i  innych praw
majątkowych (art.  1030, art.  1034  k.p.c.) oraz przepisy dotyczące
podziału sumy uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości (art. 1036,
art. 10361 k.p.c.) – wskazują również innych wierzycieli.

2.11.2.1.  Kognicja sądu

O  zarzutach złożonych na plan podziału sporządzonego przez

komornika rozstrzyga sąd. Jeżeli zarzuty są niedopuszczalne
(np.  złożone przez podmiot nieuprawniony), nie zostały złożone
w  terminie albo braki formalne zarzutów nie zostały usunięte,
sąd – stosując reguły postępowania właściwe dla środków zaskarżenia
– odrzuci zarzuty (por.  uchwała SN z  6.09.1994  r., III  CZP  101/94,
OSNC 1995/2, poz.  24; dotyczy ona wprawdzie skargi na czynności
komornika, ale użyte w  jej uzasadnieniu argumenty znajdują zasto‑
sowanie także do zarzutów wobec planu podziału, które – podobnie
jak skarga na czynności komornika – są środkiem zaskarżenia). Jeśli
zarzuty są dopuszczalne, nie zawierają braków formalnych i  zostały
złożone w terminie, to aby mogły zostać rozpoznane merytorycznie,
sąd wezwie skarżącego do uiszczenia stałej opłaty sądowej w kwocie
100 zł (art. 72 pkt 2 u.k.s.c.).

Zaskarżenie planu podziału wstrzymuje jego wykonanie.

Wstrzymanie wykonania – w  zależności od zakresu, w  jakim
plan podziału został zaskarżony – może dotyczyć całego planu
podziału albo tylko jego części. W  doktrynie prezentowany jest
pogląd, że wykonanie planu powinno być wstrzymane – niezależ‑
nie od granic zarzutów – w  takim zakresie, w  jakim plan może być
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Środki zaskarżenia szczególne709

zmieniony przez sąd w trybie nadzoru na podstawie art. 759 § 2 k.p.c.

Wydaje się, że pogląd ten nie pozostaje w zgodzie z art. 1028 § 1 zda‑
nie drugie k.p.c.

W  postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów, a  więc

w postępowaniu podziałowym:
1) mają zastosowanie ogólne zasady dotyczące związania sądu
wnioskiem sformułowanym przez skarżącego w  środku zaskar‑
żenia, albowiem przepisy normujące postępowanie podziałowe
nie zawierają w tym względzie unormowań szczególnych; zwią‑
zanie wnioskiem dotyczy zakresu zaskarżenia, nie zaś wniosku
o zmianę bądź uchylenie planu podziału, czyli wniosku dotyczą‑
cego sposobu rozstrzygnięcia; rozstrzygnięcie zależy zawsze od
stwierdzonych wadliwości; związanie sądu granicami zaskarże‑
nia znajduje uzasadnienie w  art.  1028 §  1  k.p.c., stanowiącym,
że w  części niezaskarżonej plan podziału ulega wykonaniu; sąd
zatem nie może wyjść poza granice zaskarżenia, które zostały
określone w zarzutach wobec planu podziału;
2) kognicją sądu nie jest objęte rozstrzyganie sporów co do istnie‑
nia prawa objętego planem podziału, wykluczone zatem jest pro‑
wadzenie postępowania dowodowego w tym zakresie;
3) przeciwko planowi podziału dopuszczalne są wszystkie środki
dowodowe oraz obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów;
sąd może dopuścić każdy środek dowodowy zgłoszony na oko‑
liczność autentyczności dokumentu, charakteru stosunku praw‑
nego, z którego wynika należność, a także na inne okoliczności,
od których zależy istnienie i zakres uprzywilejowania należności;
spór co do uprzywilejowania danej należności bowiem nie doty‑
czy istnienia samego prawa, a  zatem podlega rozstrzygnięciu
w postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów.

Po merytorycznym zbadaniu zarzutów sąd postanowieniem albo

zatwierdza plan podziału (zarzuty okazały się bezzasadne), albo –
jeżeli zarzuty okazały się zasadne – zmienia plan podziału. Zmiana
planu podziału nastąpi, jeżeli uchybienia są tego rodzaju, iż sąd roz‑
poznający zarzuty jest w  stanie je usunąć. Zmiana planu podziału
może polegać na zmianie poszczególnych rozstrzygnięć zawartych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

710 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

w  planie (np.  zmianie wysokości sumy ulegającej podziałowi, wyeli‑

minowaniu należności wierzyciela z  planu podziału bądź zamiesz‑
czeniu takiej należności w  planie podziału, przeniesieniu należności
wierzyciela do innej kategorii, zmianie wysokości sumy przypadają‑
cej wierzycielowi, uchyleniu bądź zmianie nakazu pozostawienia na
rachunku depozytowym sądu przyznanej sumy oraz zmianie roz‑
strzygnięcia dotyczącego praw, które wygasły wskutek przysądzenia
własności) albo na uchyleniu tych rozstrzygnięć.

2.11.2.2.  Zaskarżalność postanowień rozstrzygających

o zarzutach

Na postanowienie sądu rozstrzygające o  zarzutach przysługuje

zażalenie (art. 1028 § 3 k.p.c.). Zażalenie przysługuje wierzycielowi,
którego zarzuty nie zostały uwzględnione, a także temu wierzycielowi,
dla którego suma przypadająca do podziału na skutek zmiany planu
podziału uległa zmniejszeniu. Wierzyciel, którego zarzuty zostały
w  całości uwzględnione, nie ma interesu w  zaskarżeniu wymienio‑
nego postanowienia. Natomiast wierzyciel, dla którego suma przy‑
padająca do podziału na skutek zmiany planu podziału nie uległa
zmniejszeniu, a który nie wniósł zarzutów przeciwko planowi, nie ma
legitymacji do zaskarżenia tego postanowienia (gdyż pozbawił się jej,
nie wnosząc zarzutów przeciwko planowi podziału).

Sąd rozpoznający zażalenie jest związany zakazem reformationis in

peius w  sytuacjach przewidzianych w  art.  768, 770, 807, 839, 1028
§ 3, art. 1037 § 1, art. 1055 i 1061 § 2 k.p.c.

Sąd Najwyższy w  wyroku z  19.10.2005  r., V  CK  642/04 (LEX

nr  187098), stwierdził, że organ egzekucyjny obowiązany jest
badać i  oceniać zakres zaskarżenia planu podziału i  wykonać plan
w części, której nie dotyczą zarzuty. Sąd jest związany zakresem zaskar‑
żenia planu podziału i, rozpoznając zarzuty, nie może go zmienić na
niekorzyść skarżącego. Sąd orzekający z  urzędu w  ramach nadzoru
przewidzianego w art. 759 § 2 k.p.c. także nie może zmienić tej części
planu podziału, która uprawomocniła się z powodu jej niezaskarżenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)711

2.11.3.  Skarga na plan podziału sporządzony przez

zarządcę przymusowego

W  toku egzekucji przez zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem

lub gospodarstwem rolnym prowadzonym przez dłużnika ustano‑
wiony zarządca sporządza plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji,
na który – zgodnie z  art.  106413 §  2  k.p.c. – przysługuje skarga. Do
skargi tej mają odpowiednie zastosowanie przepisy o  skardze na
czynności komornika (zob. rozdział XVII pkt 2.9).

3.  Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze) 3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)

3.1.  Apelacja
3.1.1.  Istota postępowania apelacyjnego

Postępowanie apelacyjne jest postępowaniem odwoławczym, a więc ze

swej istoty spełnia funkcję kontrolną, która nie jest jednak pierwszo‑
planowa. Rozwiązania przyjęte w  Kodeksie postępowania cywilnego
pozwalają na stwierdzenie, że postępowanie apelacyjne oparte jest na
apelacji pełnej cum beneficio novorum, której istota polega na tym,
że sąd drugiej instancji ponownie rozpoznaje sprawę rozstrzygniętą
przez sąd pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji, zachowując pełną
swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia,
ma obowiązek merytorycznie rozpoznać sprawę, nie ograniczając się
tylko do skontrolowania legalności orzeczenia wydanego przez sąd
pierwszej instancji. Rozpoznając sprawę – odmiennie niż sąd kasa‑
cyjny – kontynuuje postępowanie rozpoczęte w  sądzie pierwszej
instancji. Rozprawa prowadzona przez sąd drugiej instancji stanowi
niejako kontynuację rozprawy rozpoczętej przed sądem pierwszej
instancji. O  rozpoznawczym charakterze apelacji pełnej zaświadcza
treść art. 378 k.p.c., stwierdzającego, że sąd drugiej instancji „rozpo‑
znaje sprawę”, nie zaś sam środek odwoławczy. Podstawowym celem
postępowania apelacyjnego jest naprawienie błędów popełnionych
zarówno przez sąd pierwszej instancji, jak i  przez strony, przy czym
chodzi zarówno o  błędy natury prawnej, jak i  faktycznej. Cel ten
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

712 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

możliwy jest do spełnienia, ponieważ – zachowując wręcz nieograni‑

czone kompetencje jurysdykcyjne – sąd drugiej instancji orzeka „na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji
oraz w postępowaniu apelacyjnym” (art. 382 k.p.c.). Jest zatem sądem,
który przeprowadza – jeśli zachodzi konieczność – własne postępo‑
wanie dowodowe, w  którym istnieje możliwość powtórzenia i  uzu‑
pełnienia dowodów przeprowadzonych w  sądzie pierwszej instancji
oraz uwzględnienia nowych faktów i dowodów, jeżeli nie mogły być
one powołane w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji albo
gdy potrzeba ich powołania wynikła później (art. 381 k.p.c.).

Mimo wprowadzonych – ustawą z  4.07.2019  r. o  zmianie ustawy

– Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. poz. 1469) – zmian w postępowaniu apelacyjnym, jego istota
nie zmieniła się (por.  P.  Rylski, O  nowelizacji Kodeksu postępowania
cywilnego ustawą z  4.07.2019  r. w  ogólności, „Palestra” 2019/11–12,
s.  15  i  n.; A.  Kościółek, Regulacja prawna apelacji w  świetle noweli‑
zacji KPC, MoP 2019/21, s. 1157 i n.; T. Zembrzuski, Dokąd zmierza
apelacja w postępowaniu cywilnym, PS 2019/7–8, s. 47 i n.; P. Rylski,
Zmiany w  przepisach o  postępowaniu apelacyjnym w  świetle modelu
apelacji cywilnej, PPC 2020/1(38), s. 119 i n.).

Sąd drugiej instancji, będąc sądem meriti, zobligowany jest – bez

względu na stanowisko stron oraz zakres zarzutów – zastosować
właściwe przepisy prawa materialnego. Apelacja pełna oderwana
jest od podstaw, a  więc od reglamentowanej przez prawodawcę listy
możliwych zarzutów. Apelujący ma więc pełną swobodę w formuło‑
waniu zarzutów apelacyjnych.

W  judykaturze istotę postępowania apelacyjnego najszerzej

przedstawił Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów,
mającej moc zasady prawnej, z  31.01.2008  r., III  CZP  49/07 (OSNC
2008/6, poz.  55), w  której stwierdził, że sąd drugiej instancji roz-
poznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedsta-
wionymi w  niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa mate-
rialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa
procesowego; w  granicach zaskarżenia bierze jednak z  urzędu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)713

pod uwagę nieważność postępowania. W uzasadnieniu tej uchwały

podkreślono, że apelacja pełna oderwana jest od podstaw, a więc od
reglamentowanej przez prawodawcę listy możliwych zarzutów. Ape‑
lujący ma więc pełną swobodę w  formułowaniu zarzutów apelacyj‑
nych. Lektura uzasadnienia tej uchwały dostarcza podstaw do sfor‑
mułowania wniosków odnośnie do kognicji sądu drugiej instancji.
Sąd drugiej instancji:
1) rozpoznaje sprawę merytorycznie w granicach zaskarżenia także
na rzecz współuczestników w  warunkach opisanych w  art.  378
§ 2 k.p.c.;
2) dokonuje własnych ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawia‑
jąc dowody albo poprzestając na materiale zebranym w postępo‑
waniu w pierwszej instancji (art. 381 i 382 k.p.c.);
3) ustala podstawę prawną orzeczenia niezależnie od zarzutów
podniesionych w apelacji;
4) stosuje przepisy regulujące postępowanie apelacyjne oraz – gdy
brak takich przepisów – przepisy dotyczące postępowania przed
sądem pierwszej instancji (art. 367 i n. oraz art. 391 § 1 i art. 13
§ 2 k.p.c.);
5) kontroluje prawidłowość postępowania przed sądem pierwszej
instancji, pozostając związany zarzutami procesowymi przed‑
stawionymi w apelacji, jeżeli skarżący nie utracił bezpowrotnie
– zważywszy na treść art. 162 k.p.c. – możliwości ich powoły‑
wania;
6) orzeka co do istoty sprawy stosownie do wyników postępowa‑
nia, nie wykraczając poza zakres zaskarżenia określony w  ape‑
lacji i nie naruszając zakazu reformationis in peius (art. 378 § 1,
art. 384 i 386 k.p.c.);
7) rozstrzyga o kosztach postępowania (art. 108 § 2 k.p.c.).

Na podstawie ustawy z  4.07.2019  r. w  art.  368  k.p.c. dodane zostały

§ 11–13. Przepisy te nakładają na skarżącego – w zarzutach co do pod‑
stawy faktycznej rozstrzygnięcia – obowiązek wskazania, które fakty
zostały ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z  rzeczy‑
wistym stanem rzeczy lub wskazanie faktów istotnych dla rozstrzyg‑
nięcia sprawy, które nie zostały ustalone przez sąd pierwszej instancji.
Skarżący, powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym za pomocą
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

714 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, powinien ozna‑

czyć część zapisu dotyczącą tego faktu. Nałożony na skarżącego obo‑
wiązek, o którym mowa w § 11, stanowi jedynie ustawowe określenie
wymagania, jakie powinien spełniać „zarzut co do podstawy fak‑
tycznej rozstrzygnięcia”. W praktyce wspomniane wymaganie będzie
odnosiło się do uzasadnienie zarzutu „sprzeczności ustaleń sądu z tre‑
ścią zebranego w sprawie materiału dowodowego” (zob. pkt 3.1.3.2.2).
Ciężar uszczegółowienia przez skarżącego zarzutów odnoszących się
do podstawy faktycznej wyroku nie zwalnia sądu drugiej instancji –
zgodnie z  regułami określonymi w  art.  381 i  382  k.p.c. – od doko‑
nania własnych ustaleń faktycznych na podstawie przeprowadzonych
lub ponowionych dowodów. Innymi słowy, konstruowanie przez sąd
drugiej instancji podstawy faktycznej rozstrzygnięcia nie może być
oparte wyłącznie na wyniku kontroli faktów, które według skarżącego
powinny albo nie powinny tworzyć tę podstawę. Takie ograniczenie
kognicji sądu drugiej instancji pozostawałoby w rażącej sprzeczności
z istotą postępowania apelacyjnego oraz kognicją sądu drugiej instan‑
cji jako sądu meriti. Fragmentaryczne, w granicach wskazanych tylko
w  apelacji, badanie faktów zgromadzonych w  zebranym materiale
sprawy, a  więc wyrywkowe i  wskutek tego niepowiązane z  całością
stanu faktycznego sprawy, mogłoby prowadzić do orzekania na zafał‑
szowanej podstawie faktycznej. Aktualna jest – wykazująca mery-
toryczny charakter postępowania apelacyjnego – uchwała SN  (7)
(zasada prawna) z  23.03.1999  r., III  CZP  59/98 (OSNC 1999/7–8,
poz.  124), w  której podkreślono, że sąd drugiej instancji nie może
poprzestać na ustosunkowaniu się do zarzutów skarżącego, lecz ma
obowiązek – niezależnie od ich treści – dokonać ponownie włas-
nych ustaleń, a następnie poddać je ocenie pod kątem prawa mate-
rialnego. Nie stoi temu na przeszkodzie okoliczność, że sąd dru-
giej instancji jest związany zarzutami procesowymi, takie bowiem
zarzuty nie wyznaczają podstawy faktycznej orzekania, określają
jedynie granice kontroli przepisów postępowania, które sąd pierw-
szej instancji naruszył bądź niewłaściwie zastosował.

Charakteru postępowania apelacyjnego oraz istoty apelacji jako peł‑

nej nie zmienił, wbrew niektórym wypowiedziom, zmieniony przez
ustawę z 4.07.2019 r. przepis § 21 pkt 2 art. 387 k.p.c., który stanowi,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)715

że wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów

prawa powinno objąć ocenę poszczególnych zarzutów apelacyjnych,
a poza tym w uzasadnieniu wyroku sąd drugiej instancji może ogra‑
niczyć się do stwierdzenia, że przyjął za własne oceny sądu pierwszej
instancji. Przepis ten tylko określa wymagania, jakie powinno speł‑
niać uzasadnienia wyroku. Objęcie oceną prawną – w  wyjaśnieniu
podstawy prawnej wyroku – „poszczególnych zarzutów apelacyj‑
nych” nie może oznaczać, że powołane w apelacji zarzuty naruszenia
prawa materialnego miałyby wyznaczać granice badania przez sąd
drugiej instancji prawa materialnego. Taka regulacja stanowi jedynie
określenie wymagań, jakie powinno spełniać uzasadnienie wyroku,
i nie stwarza ograniczeń w zakresie merytorycznego badania sprawy
przez sąd drugiej instancji. Pojawiające się wypowiedzi, że art.  387
§  21 pkt  2  k.p.c. w  nowym brzmieniu miałby oznaczać, że sąd dru‑
giej instancji ocenia tylko zarzuty apelacyjne, a to równoznaczne jest
z  odejściem od sytemu apelacji pełnej, nie znajdują usprawiedliwie‑
nia w treści tego przepisu. Obowiązek „objęcia oceną poszczególnych
zarzutów apelacyjnych” to tylko kwestia wymagań, jakim powinno
odpowiadać uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji. Z treści tego
przepisu nie można wyprowadzić wniosku, że w sąd drugiej instancji
ocenia tylko zarzuty apelacyjne, a więc nie sądzi sprawy merytoryczne
w  ramach apelacji pełnej. Sąd drugiej instancji nadal rozpoznaje
sprawę merytorycznie w  granicach zaskarżenia, dokonuje własnych
ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody albo poprze‑
stając na materiale zebranym w  postępowaniu w  pierwszej instancji
(art. 381 i 382 k.p.c.), ustala podstawę prawną orzeczenia niezależnie
od zarzutów podniesionych w  apelacji. Sąd ten, kontrolując prawid­
łowość postępowania przed sądem pierwszej instancji, jest związany
zarzutami procesowymi przedstawionymi w  apelacji, przy dodatko‑
wym założeniu, że skarżący nie utracił bezpowrotnie – zważywszy na
treść art. 162 k.p.c. – możliwości ich powoływania.

Innymi cechami charakteryzuje się apelacja ograniczona,

obowiązująca w  postępowaniu odrębnym uproszczonym
(art. 5059 § 11 k.p.c.) oraz w europejskim postępowaniu w sprawie
drobnych roszczeń (art. 5059 § 11 w zw. z art. 50527 k.p.c.). Jej funk‑
cją nie jest ponowne rozpoznanie sprawy, lecz wyłącznie kontrola
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

716 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji. Sąd apelacyjny

nie rozpoznaje powództwa (roszczenia), lecz tylko ocenia trafność
(słuszność) zaskarżonego rozstrzygnięcia. W związku z tym prezen‑
towanie nowych twierdzeń oraz prowadzenie nowych dowodów jest
w zasadzie niedopuszczalne. Apelacja ograniczona wiąże sąd apela‑
cyjny, a  zakres jego kompetencji kontrolnych jest zredukowany do
tego, co w  apelacji zarzuci skarżący. Apelacja ograniczona oparta
jest – inaczej niż w przypadku apelacji pełnej – na zarzutach skata‑
logowanych przez ustawodawcę. Zgłaszanie zarzutów apelacyjnych
po upływie terminu do wniesienia apelacji nie jest dopuszczalne,
co stanowi kolejną odmienność od apelacji pełnej. Różnica między
obu apelacjami polega przede wszystkim na tym, że apelacja ograni‑
czona nie służy – jak apelacja pełna – badaniu trafności (słuszności)
zaskarżonego orzeczenia z  punktu widzenia zgodności z  rzeczywi‑
stym stanem prawnym i  faktycznym, lecz z  punktu widzenia jego
zgodności z  materiałem procesowym pozostającym w  dyspozycji
sądu orzekającego; w  centrum uwagi sądu drugiej instancji pozo‑
staje zaskarżone orzeczenie i  ocena jego poprawności, nie zaś roz‑
poznanie sprawy i orzekanie in merito (szerzej – zob. pkt 3.2 niniej‑
szego rozdziału).

3.1.2.  Dopuszczalność apelacji

Dopuszczalność apelacji uzależniona jest od spełnienia

następujących warunków:
1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenia istniejącego),
2) istnienia interesu prawnego w zaskarżeniu wyroku,
3) zachowanie terminu przewidzianego dla apelacji,
4) zaskarżalność apelacją danego orzeczenia,
5) przysługiwanie uprawnienia (legitymacji) do zaskarżenia orze‑
czenia apelacją,
6) zachowanie formy przewidzianej dla apelacji i uiszczenie należ‑
nej od niej opłaty.

Niespełnienie którejkolwiek z tych przesłanek uzasadnia odrzucenie

apelacji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)717

Ad 1) Apelacja jest niedopuszczalna w razie jej wniesienia od nieist-

niejącego orzeczenia. W praktyce sądowej z taką sytuacją mamy do
czynienia z reguły wtedy, gdy sąd nie rozstrzygnął o  całości żądania
(np.  uwzględnił tylko część powództwa, a  o  nieuwzględnionej jego
części w  ogóle nie orzekł), a  mimo to strona niezadowolona wnio‑
sła apelację, żądając uwzględnienia również tej części roszczenia,
o  której sąd nie orzekł w  sentencji orzeczenia. W  takiej sytuacji –
z  braku substratu zaskarżenia – apelacja jest niedopuszczalna. Brak
rozstrzygnięcia o  całości żądania uzasadnia złożenie na podstawie
art.  351  k.p.c. wniosku o  uzupełnienie wyroku, a  jeśli minął termin
do jego złożenia, istnieje możliwość wytoczenia nowego powództwa
o  roszczenie, o  którym sąd nie orzekł w  wyroku (szerzej na temat
uzupełnienia wyroku – zob.  Metodyka..., rozdział  XVIII  pkt  2.6.2).
W  omawianym przypadku apelacja podlega odrzuceniu, jako zwró‑
cona przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu (postanowienia SN:
z 2.06.1964 r., I PR 10/63, OSNCP 1965/5, poz. 80, oraz z 7.10.1998 r.,
II UKN 247/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 665).

W  jednym tylko przypadku, mimo braku orzeczenia co do żąda‑

nia strony, Sąd Najwyższy dopuścił rewizję, a  mianowicie w  sprawie
o świadczenie z ubezpieczenia społecznego, w której – ze względu na
jej swoistość – uznał, że przyznanie świadczenia niższego, bez oddale‑
nia jednocześnie dalszego żądania, oznacza implicite odmowę świad‑
czenia wyższego (wyrok SN z 28.09.1982 r., II URN 136/82, OSPiKA
1984/1, poz. 18). Orzeczenie to nie straciło aktualności w odniesieniu
do postępowania apelacyjnego.

W  uchwale z  13.10.2010  r., III  CZP  64/10 (OSNC 2011/3, poz.  26),
Sąd Najwyższy stwierdził, że apelacja dotycząca braku w  postano‑
wieniu o stwierdzeniu nabycia spadku wzmianki, iż przyjęcie spadku
nastąpiło z  dobrodziejstwem inwentarza, jest niedopuszczalna. Sąd
Najwyższy wyjaśnił – kwestionując dotychczasową, powszechną
i funkcjonującą od wielu dziesięcioleci praktykę sądową – że w posta‑
nowieniach o  stwierdzeniu nabycia spadku zbędne jest orzekanie
o  sposobie jego nabycia. Sąd Najwyższy w  uchwale z  28.04.2010  r.,
III  CZP  9/10 (OSNC 2010/10, poz.  136), stwierdził, że od postano‑
wienia wstępnego wydanego na podstawie art.  685  k.p.c., w  którym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

718 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nie rozstrzygnięto zgłoszonego w  sprawie o  dział spadku wniosku

o  zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o  oddalenie tego wniosku
przysługuje apelacja. Uchwała mieści się w  dominującym nurcie
orzecznictwa, zgodnie z którym jeżeli sąd w postanowieniu działowym
nie zaliczył do dzielonej masy majątkowej jednego ze spornych skład‑
ników oraz nie rozstrzygnął, czy wchodzi on do dzielonego majątku,
czy też jest elementem majątku jednego z uczestników, a zajął w tym
zakresie stanowisko w uzasadnieniu orzeczenia, to uczestnikowi żąda‑
jącemu zaliczenia tego składnika do dzielonego majątku przysługuje
apelacja, a  nie wniosek o  uzupełnienie postanowienia. W  uchwale
z  13.05.2016  r., III  CZP  6/16 (Biul. SN 2016/5, s.  9), Sąd Najwyższy
stwierdził, że uczestnik postępowania może zaskarżyć apelacją posta‑
nowienie w  sprawie o  podział majątku wspólnego także wtedy, gdy
sąd nie zamieści w nim wyodrębnionego redakcyjnie rozstrzygnięcia
w przedmiocie wniosku o ustalenie nierównych udziałów w majątku
wspólnym.

Wadliwość sentencji postanowienia, polegająca na nieprecyzyjnym

rozstrzygnięciu o  żądaniu, podlega sprostowaniu (art.  350
w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.) i  nie oznacza braku orzeczenia (sub-
stratu zaskarżenia). Brak orzeczenia zachodzi bowiem wtedy, gdy
nie zostało ono w  ogóle wydane bądź gdy w  wydanym orzeczeniu
brak rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, odnośnie do którego strona
się skarży (por.  postanowienie SN z  21.10.1986  r., III  CRN  244/86,
OSNCP 1988/1, poz. 17).

W uchwale z 10.07.2015 r., III CZP 44/15 (OSNC 2016/6, poz. 72), Sąd

Najwyższy stwierdził, że ogłoszenie wyroku przez sąd pierwszej instan‑
cji z naruszeniem art. 326 § 1 zdanie drugie k.p.c. (przepis przewiduje
możliwość odroczenia ogłoszenia wyroku tylko raz na czas do dwóch
tygodni), nie wpływa na dopuszczalność apelacji, uznając, że uchybie‑
nie temu przepisowi nie ma wpływu na byt i skuteczność wyroku.

Zagadnienie braku podpisów pod sentencją orzeczeń stało się w ostat‑

nim okresie przedmiotem kilku ważnych rozstrzygnięć Sądu Najwyż‑
szego. W  ten sposób Sąd Najwyższy jeszcze raz powrócił do wciąż
budzącego poważne wątpliwości problemu istnienia (nieistnienia)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)719

orzeczenia sądowego. W  uchwale z  26.09.2000  r., III  CZP  29/00

(OSNC 2001/2, poz.  25), zawierającej przegląd całego dorobku
orzeczniczego w tym względzie, Sąd Najwyższy stwierdził, że wyrok,
którego sentencji skład sądu nie podpisał, nie istnieje w  znaczeniu
prawnoprocesowym także wówczas, gdy został ogłoszony.

Ad 2) Innym warunkiem dopuszczalności zaskarżenia orzeczenia –

budzącym wiele kontrowersji w nauce prawa procesowego – jest inte-
res prawny skarżącego w zaskarżeniu orzeczenia (gravamen). Z inte‑
resem prawnym w zaskarżeniu orzeczenia mamy do czynienia w razie
niezgodności orzeczenia z  żądaniem. Środek zaskarżenia jest więc
dopuszczalny od orzeczenia niekorzystnego dla skarżącego. Niekiedy
ocena w zakresie istnienia po stronie skarżącego interesu w zaskarżeniu
orzeczenia może budzić wątpliwości. Brak interesu prawnego prowa‑
dzi według jednych autorów do odrzucenia środka zaskarżenia, jako
niedopuszczalnego, według innych – do jego oddalenia. Podobna roz‑
bieżność wystąpiła w  orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwałę
z 16.12.1971 r., III CZP 79/71, OSNCP 1972/6, poz. 101 oraz postano‑
wienie z 8.04.1997 r., I CKN 57/97 (OSNC 1997/11, poz. 166).

Rozpatrywanie kwestii, czy skarżący jest pokrzywdzony orzeczeniem,

wchodzi w  grę tylko wtedy, gdy weryfikacja orzeczenia uwarunko‑
wana jest wniesieniem właściwego środka zaskarżenia od danego
orzeczenia. Kwestia gravaminis nie znajduje zastosowania w  przy‑
padku środków zaskarżenia, które są wnoszone przez podmioty
działające w  postępowaniu w  interesie publicznym, w  tym przede
wszystkim przez organy i podmioty publiczne. Chodzi o prokuratora,
który wszczął postępowanie, pozywając wszystkie strony stosunku
prawnego (art. 57 k.p.c.), wystąpił z wnioskiem o wszczęcie postępo‑
wania nieprocesowego (art. 511 § 2 k.p.c.) lub zgłosił udział w toczą‑
cym się już postępowaniu (art.  60  k.p.c.), oraz Prokuratora Gene‑
ralnego, Rzecznika Praw Obywatelskich i  Rzecznika Praw Dziecka,
którzy występują ze skargą kasacyjną (por. art. 3981 § 1 k.p.c.) lub też
skargą o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orze‑
czenia (por. art. 4242 k.p.c.). Przesłanka pokrzywdzenia nie odnosi się
ponadto do działających w postępowaniu cywilnym w interesie pub-
licznym podmiotów publicznych korzystających z  tzw.  szczególnej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

720 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zdolności sądowej, a  także do Prokuratora Generalnego, gdy wystę‑

puje z  wnioskiem o  unieważnienie prawomocnego orzeczenia na
podstawie art.  96 ustawy o  SN. Przesłanka gravaminis jest aktualna
w  przypadku środków zaskarżenia wnoszonych przez prokura-
tora w sprawach, w których wytoczył on powództwo na rzecz ozna‑
czonej osoby (art. 55 k.p.c.), przy czym przesłankę tę należy odnosić
do osoby, na której rzecz prokurator działa w procesie.

Rozbieżność poglądów w kwestii gravamen stała się przyczyną wyda‑

nia przez Sąd Najwyższy uchwały (7) z 15.05.2014 r., III CZP 88/13,
mającej moc zasady prawnej (OSNC 2014/11), w której stwierdzono,
że pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen) jest przesłanką dopusz-
czalności środka zaskarżenia, chyba że interes publiczny wymaga
merytorycznego rozpoznania tego środka.

Ad 3) Na podstawie ustawy z 4.07.2019 r. zostały zmienione przepisy

regulujące sposób i termin wniesienia apelacji. Dotyczą one, po pierw‑
sze – terminu do złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie wyroku
(tzw.  zapowiedź apelacji), po drugie – terminu do sporządzenia uza‑
sadnienia wyroku, po trzecie – terminu do wniesienia apelacji.

Według obecnych regulacji nie nastąpi otwarcie terminu do wniesie‑

nia apelacji, jeśli strona nie złoży w  ustawowym terminie wniosku
o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem. Zgłoszenie przez stronę
takiego wniosku jest zatem warunkiem sine qua non dopuszczalno‑
ści wniesienia apelacji. Mimo że ustawodawca posługuje się pojęciem
„wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem”, to za trafny należy
uznać pogląd wyrażony w  uchwale SN z  18.08.2010  r., II  PZP  7/10
(OSNAPiUS 2011/7–8, poz.  98), że wniosek w  ten sposób sformu‑
łowany stanowi równocześnie żądanie sporządzenia uzasadnienia
wyroku (odmiennie i nietrafnie zob. postanowienie SN z 17.11.1998 r.,
II  UKN  377/98, OSNAPiUS 1999/24, poz.  804). Profesjonalnej pre‑
cyzji w  omawianej kwestii należy wymagać od zawodowego peł-
nomocnika. W  razie złożenia przez niego „wniosku o  doręczenie
wyroku”, w  orzecznictwie przyjmuje się, że został złożony w  trybie
art. 9 § 1 k.p.c., nie zaś na podstawie art. 328 § 1 k.p.c. W takiej sytu‑
acji brak jest podstaw do stosowania art. 130 § 1 zdanie drugie k.p.c.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)721

pismo takie nie jest bowiem mylnie oznaczone ani nie zawiera
oczywistych niedokładności (zob.  postanowienie SN z  9.01.2014  r.,
V  CZ  76/13, LEX nr  1424863). Wniosek należy złożyć w  terminie
tygodnia od dnia ogłoszenia wyroku. Wniosek o  sporządzenie
i  doręczenie uzasadnienia wyroku złożony w  dniu jego ogłoszenia,
lecz przed dokonaniem ogłoszenia, jest nieskuteczny (uchwała SN
z 24.05.2017 r., III CZP 18/17, OSNC 2018/2, poz. 18).

W przypadku, gdy wyrok doręcza się z urzędu, termin ten liczy się
od dnia doręczenia wyroku (art.  328 §  1 i  2  k.p.c.). Jest to termin
ustawowy, a  zatem w  razie jego uchybienia podlega przywróceniu,
nie ma natomiast podstaw zgłaszania wniosku o  jego przedłużenie
(zob.  rozdział  VIII  pkt  1). Co do zasady obowiązuje forma pisemna
wniosku, z wyjątkami w postępowaniu uproszczonym oraz postępo‑
waniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
(art. 5058 § 1 oraz art. 466 k.p.c.). We wniosku należy wskazać, czy
pisemne uzasadnienie ma dotyczyć całości wyroku czy jego części,
w szczególności poszczególnych objętych nim rozstrzygnięć. Wniosek
obejmujący tylko część wyroku może dotyczyć rozstrzygnięć o  cha‑
rakterze przedmiotowym, a więc tylko roszczenia głównego lub jego
części, roszczenia ubocznego w  postaci np.  odsetek bądź jednego ze
skumulowanych roszczeń głównych, a  także rozstrzygnięć o  charak‑
terze podmiotowym, a  więc obejmujących tylko jednego ze współ‑
uczestników. Za dopuszczalne należy uznać rozszerzenie zakresu
żądanego uzasadnienia wyroku, o  ile nastąpi to przed upływem ter‑
minu do złożenia wniosku o uzasadnienie. Jeżeli wniosek nie jest pre‑
cyzyjnie sformułowany (brak wskazania, czy dotyczy całości wyroku
czy jego części, a  jeśli części, to w  jakim zakresie), sąd powinien –
przyjmując, że wniosek jest dotknięty brakiem formalnym – wezwać
stronę (także zawodowego pełnomocnika reprezentującego stronę)
do uzupełnienia tego braku pod rygorem odrzucenia wniosku na
podstawie art. 328 § 4 in fine k.p.c.). Na postanowienie o odrzuceniu
wniosku o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem służy zażale‑
nie (art. 3941a § 1 pkt 7 k.p.c.).

Wniosek o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem, złożony w  termi‑

nie tygodnia od ogłoszenia wyroku (doręczenia wyroku z  urzędu),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

722 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

podlega opłacie stałej w  wysokości 100  zł (art.  25b ust.  1 u.k.s.c.).

Wniosek o  sporządzenie uzasadnienia, który nie został należycie
opłacony (brak opłaty bądź niewłaściwa jej wysokość) podlega zwro‑
towi (art.  1302 §  1 zdanie pierwsze  k.p.c.). W  terminie tygodnia od
dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie wniosku z powodu jego niena‑
leżytego opłacenia strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata
została wniesiona we właściwej wysokości, wniosek wywołuje skutek
od daty pierwotnego wniesienia (art. 130 § 2 k.p.c.).

Dopuszczalność zaskarżenia wyroku apelacją, oceniana z  punktu

widzenia przesłanki istnienia interesu prawnego w zaskarżeniu (grava‑
men) oraz dopuszczalność zaskarżenia wyroku apelacją determinowana
przesłanką polegającą na złożeniu wniosku o doręczenie uzasadnienia
całości lub tylko części wyroku, to dwie odmienne kwestie wymagające
różnej oceny. Wniosek ograniczający zakres, w jakim ma nastąpić spo‑
rządzenie uzasadnienia wyroku, może mieć wpływ na zakres dopusz‑
czalnego zaskarżenia. Jeśli bowiem sąd – zgodnie z wnioskiem – spo‑
rządzi uzasadnienie tylko co do części wyroku, to warunek sine qua non
dopuszczalności wniesienia apelacji, polegający na uprzednim złożeniu
omawianego wniosku (tzw.  zapowiedzi apelacji), zostanie spełniony
tylko odnośnie do tej części wyroku, która została uzasadniona. Tylko
w  tej zatem części apelacja jest dopuszczalna. Określenie we wniosku
zakresu żądanego uzasadnienia wyroku nie wpływa natomiast na
ocenę dopuszczalności zaskarżenia z  punktu widzenia interesu praw‑
nego w zaskarżeniu (gravamen). Obrazuje to następujący przykład: Jeśli
powód zażądał sporządzenia uzasadnienia całości wyroku, na pod‑
stawie którego jego powództwo w  części uwzględniono oraz w  części
oddalono, to powód zaskarżeniem będzie mógł objąć tylko wyrok
w  części oddalającej jego powództwo, tylko bowiem w  tym zakresie
istnieje po stronie powoda interes prawny w zaskarżeniu wyroku, pod‑
legający ocenie z  punktu widzenia pokrzywdzenia, jakiego skarżący
doznał w wyroku na skutek oddalenia w części jego powództwa.

Dopuszczalne jest zaskarżenie przez pozwanego wyroku oddalającego

powództwo, jeżeli przyjęta – jako wyłączna – podstawa rozstrzygnięcia
dla niego niekorzystna ze względu na skutki powagi rzeczy osądzonej
(postanowienie SN z 9.01.2018 r., I CZ 112/18, LEX nr 2603549).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)723

Zgodnie z  art.  329  k.p.c. w  brzmieniu nadanym przez ustawę

z 4.07.2019 r., pisemne uzasadnienie wyroku sporządza się w zakresie
wynikającym z  wniosku o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem. Ter-
min do sporządzenia uzasadnienia wyroku wynosi dwa tygodnie
i jest liczony od dnia wpływu do właściwego sądu wniosku o doręcze‑
nie wyroku z  uzasadnieniem, a  jeżeli wniosek był dotknięty brakami
– od dnia usunięcia tych braków (art.  329 §  2  k.p.c.). Gdy pisemne
uzasadnienie wyroku sporządza się z  urzędu, termin ten biegnie od
dnia ogłoszenia wyroku. W  przypadku niemożności sporządzenia
pisemnego uzasadnienia wyroku w  terminie prezes sądu może prze‑
dłużyć ten termin na czas oznaczony (art. 329 § 4 k.p.c.). W znoweli‑
zowanym art. 331 § 1–4 k.p.c. zostało uregulowane doręczenie wyroku
z  pisemnym uzasadnieniem. Zgodnie z  §  1 wyrok z  pisemnym uza‑
sadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zgłosiła wniosek o dorę‑
czenie wyroku z uzasadnieniem. Zasada wyrażona w tym przepisie nie
ma zastosowania, gdy przepis szczególny nakazuje doręczenie wyroku
wraz z uzasadnieniem z urzędu. Według § 2 sporządzenie pisemnego
uzasadnienia wyroku z urzędu nie zwalnia strony od obowiązku zgło‑
szenia wniosku o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem. Oznacza to,
że niezależnie od tego, czy uzasadnienie wyroku jest sporządzane na
wniosek, czy z  urzędu, do rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia
apelacji konieczne jest złożenie wniosku o  doręczenie wyroku z  uza‑
sadnieniem. Stronie niezastępowanej przez adwokata, radcę prawnego,
rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej
Polskiej doręcza się wraz z pisemnym uzasadnieniem wyroku poucze‑
nie o sposobie i terminie wniesienia środka zaskarżenia. Jeżeli zastęp‑
stwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe,
należy także pouczyć stronę o  treści przepisów o  obowiązkowym
zastępstwie oraz skutkach niezastosowania się do tych przepisów (§ 3).
W razie niemożności sporządzenia uzasadnienia termin do wniesienia
środka zaskarżenia biegnie od dnia doręczenia stronie zawiadomienia
o tej niemożności wraz ze wzmiankowanymi pouczeniami (§ 4). Prze‑
pisy o  pisemnym uzasadnieniu wyroku stosuje się odpowiednio do
transkrypcji wygłoszonego uzasadnienia wyroku (art. 3311 k.p.c.).

Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, adre‑

sując ją do sądu drugiej instancji. Jeżeli apelacja została wniesiona
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

724 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

w  terminie przewidzianym przez ustawę do właściwego sądu dru-

giej instancji, z  pominięciem sądu pierwszej instancji, termin do
jej wniesienia uważa się za zachowany. W  takim przypadku sąd dru‑
giej instancji zawiadamia sąd pierwszej instancji o wniesieniu apelacji
i żąda przedstawienia akt sprawy (art. 369 § 3 k.p.c.). W razie wniesie‑
nia apelacji wprawdzie w terminie, ale do niewłaściwego sądu pierw-
szej instancji albo wprost do niewłaściwego sądu drugiej instancji,
o tym, czy został zachowany termin do wniesienia apelacji, decydujące
znaczenie ma data przekazania apelacji przez sąd niewłaściwy sądowi
właściwemu. Tylko przekazanie apelacji w  terminie otwartym do jej
wniesienia pozwala na uznanie, że apelacja została wniesiona w termi‑
nie. Przekazanie apelacji następuje na podstawie art. 200 k.p.c. Sąd Naj‑
wyższy w uchwale (7) z 15.05.2013 r., III CZP 91/12 (OSNC 2013/10,
poz. 112) stwierdził, że sąd niewłaściwy, do którego skierowano zaża‑
lenie, przekazuje je do rozpoznania sądowi właściwemu (art.  200 §  1
w zw. z art. 391 § 1 i art. 397 § 2 k.p.c.), uznając, że art. 200 k.p.c. współ‑
cześnie może być odpowiednio stosowany nie tylko do „sprawy”, lecz
także do środka odwoławczego (powołana w  uzasadnieniu uchwały
argumentacja ma zastosowanie w  przypadku wniesienia apelacji).
Wcześniej przyjęty w judykaturze pogląd, zgodnie z którym wniesienie
środka odwoławczego do sądu niewłaściwego stwarza dla strony nieko‑
rzystne skutki procesowe w postaci odrzucenia środka odwoławczego
jako niedopuszczalnego, stracił na aktualności.

Dwutygodniowy termin do wniesienia apelacji biegnie od doręczenia

stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem. Jeżeli prezes sądu – zgodnie
z art. 329 § 4 k.p.c. – przedłużył termin do sporządzenia uzasadnienia
wyroku, to termin do wniesienia apelacji wynosi trzy tygodnie, o czym
sąd zawiadamia stronę (pełnomocnika zawodowego ją reprezentują‑
cego), doręczając wyrok z uzasadnieniem. Jeżeli strona zastosowała się
do zawiadomienia, w którym termin do wniesienia apelacji został błęd‑
nie określony, apelację uważa się za wniesioną w terminie.

Ad 4) Apelacja przysługuje od wyroku (postanowienia rozstrzyga‑

jącego istotę sprawy w  postępowaniu nieprocesowym) sądu pierw-
szej instancji. Apelacją można zaskarżyć wyrok zupełny, częś‑
ciowy, wstępny, uzupełniający, a  także zaoczny – gdy skarży powód.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)725

W  orzecznictwie rozważana była kwestia, czy o  rodzaju środka

odwoławczego decyduje forma, jaką nadał orzeczeniu sąd pierwszej
instancji, czy też przedmiot rozstrzygnięcia. Oczywista niedokład‑
ność pisma procesowego spełniającego wymagania apelacji – środka
odwoławczego przysługującego od objętego zaskarżeniem orzeczenia
– polegająca na określeniu go „zażaleniem”, nie stanowi przeszkody do
nadania mu właściwego biegu, także wtedy, gdy zostało sporządzone
przez zawodowego pełnomocnika – uchwała SN z  24.05.2017  r.,
III CZP 2/17, OSNC 2018/2, poz. 16).

Sąd Najwyższy w  uchwale połączonych izb: Izby Cywilnej

oraz Izby Pracy i  Ubezpieczeń Społecznych z  6.03.1972  r.,
III CZP 27/71 (OSNCP 1973/1, poz. 1), uznał, że w razie odrzucenia
pozwu wyrokiem środek odwoławczy podlega rozpoznaniu jako zaża‑
lenie również wtedy, gdy skarżący nazwał go rewizją; nie może być
jednak odrzucony z powodu niezachowania terminu przewidzianego
w art. 394 § 2 k.p.c. Stanowisko to zachowało aktualność w obecnym
stanie prawnym.

Ad 5) Osobami legitymowanymi do wniesienia apelacji są

strony, a  ponadto interwenient główny i  uboczny, prokurator
(art.  55  i  n.  k.p.c.), państwowy inspektor pracy (art.  631–632  k.p.c.),
powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (art.  633–644  k.p.c.),
a także organy działające na zasadach takich jak prokurator, np. orga‑
nizacje pozarządowe (art. 62 § 1 k.p.c.).

Ad 6) Pozostałe warunki dopuszczalności apelacji, jakimi są zacho-

wanie formy przewidzianej dla apelacji oraz uiszczenie należnej od
niej opłaty – z uwagi na ich istotne znaczenie w praktyce sądowej –
wymagają szerszego omówienia, o czym niżej.

3.1.2.1.  Wymagania formalne i konstrukcyjne apelacji

Apelację wnosi się w  formie pisma procesowego. Wyjątkowo w  spra‑

wach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych pracownik lub
ubezpieczony może wnieść apelację ustnie do protokołu (art. 466 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

726 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Środki prawne, a  zatem także apelacja, powinny spełniać wymaga‑

nia zwykłego pisma procesowego (zwykłe wymagania formalne) oraz
wymagania przepisane dla danego środka prawnego, a więc dotyczące
jego istoty (wymagania konstrukcyjne), które decydują o kwalifikowa‑
nym charakterze dokonywanej czynności procesowej.

Profesjonalnie sporządzona apelacja powinna zatem spełniać:

1) zwykłe wymagania formalne, a  więc przewidziane
w  art.  126–128  k.p.c. (art.  368 §  1 in principio  k.p.c.) oraz
w art. 368 § 2 k.p.c.; do tej grupy należy zaliczyć także wymaga‑
nie uiszczenia należnej opłaty sądowej (art.  1262  k.p.c. i  art.  18
ust. 2 u.k.s.c.);
2) wymagania konstrukcyjne, o  których mowa w  art.  368 §  1
pkt 1–3 i 5 k.p.c.

Zwykłe wymagania formalne apelacji

Apelacja spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli zawiera:

1)  oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imię i nazwi‑
sko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełno‑
mocników (art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) oznaczenie pisma jako „apelacja” (art. 126 § 1 pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 2 in fine k.p.c.).

Wobec tego, że apelacja nie jest pierwszym pismem w sprawie, nie ma

obowiązku oznaczania w niej miejsca zamieszkania lub siedziby stron,
miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawowych lub
pełnomocników, a  także numeru PESEL lub NIP powoda będącego
osobą fizyczną i numeru w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przy‑
padku jego braku – numeru w  innym właściwym rejestrze, ewiden‑
cji lub NIP powoda niebędącego osobą fizyczną (art. 126 § 2 k.p.c.).
Do apelacji należy dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi
pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa (art.  126
§ 3 k.p.c.), odpis (odpisy) apelacji dla podmiotów występujących nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)727

tylko po stronie przeciwnej, lecz także dla współuczestników wystę‑

pującym po stronie apelującego (por.  uwagi niżej w  pkt  3.1.3.4.),
a ponadto odpisy załączników (art. 128 k.p.c.).

W  sprawach o  prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przed-

miotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą
od wartości przedmiotu sporu wskazanej w  pozwie jedynie wtedy,
gdy powód rozszerzył powództwo. Przepisy art. 19–24 i 25 § 1 k.p.c.
stosuje się odpowiednio (art.  368 §  2 oraz art.  1261  k.p.c.). Wartość
przedmiotu zaskarżenia należy podać w złotych, zaokrąglając w górę
do pełnego złotego (art. 1261 § 3 k.p.c. oraz art. 21 u.k.s.c.). W razie
stwierdzenia, że oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w apela‑
cji sporządzonej przez adwokata (radcę prawnego) jest nieprawidłowe,
sąd – stosując odpowiednio art. 25 § 1 w zw. z art. 368 § 2 in fine oraz
art. 1302 § 5 k.p.c. – powinien wydać postanowienie, w którym określi
właściwą wartość przedmiotu zaskarżenia i wezwie do uiszczenia bra‑
kującej opłaty pod rygorem odrzucenia apelacji (postanowienie SN
z 16.04.2008 r., V CZ 17/08, OSNC 2009/A, poz. 8). Szerzej na temat
wartości przedmiotu zaskarżenia – zob. rozdział V pkt 1.3.

Z punktu widzenia obowiązku opłacenia apelacji istotne są – oprócz

powołanych przepisów art.  1262  k.p.c. i  art.  18 ust.  2 u.k.s.c. – prze‑
pisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31.01.2016 r. w spra‑
wie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U.
poz. 408 ze zm.). Zgodnie z § 2 rozporządzenia opłaty sądowe w spra‑
wach cywilnych uiszcza się w formie:
1) bezgotówkowej:
a) na rachunek bieżący dochodów sądu właściwego dla podję‑
cia czynności procesowej, z którą wiąże się uiszczenie opłaty
sądowej, lub sądu, za pośrednictwem którego, zgodnie z obo‑
wiązującymi przepisami, wnosi się pismo podlegające opła‑
cie sądowej,
b) za pomocą mechanizmów gwarantujących nieodwołalne
zainicjowanie procedury wpłaty oraz identyfikację wnoszą‑
cego opłatę sądową, udostępnionych przez system teleinfor‑
matyczny Ministerstwa Sprawiedliwości obsługujący płatno‑
ści, z zastrzeżeniem § 5;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

728 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

2) wpłaty gotówkowej bezpośrednio w  kasie sądu właściwego dla

podjęcia czynności procesowej, z którą wiąże się uiszczenie opłaty
sądowej, lub sądu, za pośrednictwem którego, zgodnie z obowiązu‑
jącymi przepisami, wnosi się pismo podlegające opłacie sądowej;
3) znaków opłaty sądowej.

Zastrzeżenie podane w pkt 1 lit. b dotyczy uiszczania opłaty sądowej

w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

Trybunał Konstytucyjny w  wyroku z  29.04.2008  r., SK  11/07

(OTK-A 2008/3, poz. 47), orzekł, że § 2 ust. 1 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z 31.01.2006 r. w sprawie sposobu uiszcza‑
nia opłat sądowych w  sprawach cywilnych (Dz.U. Nr  27, poz.  199),
w  części obejmującej słowo „właściwego” jest niezgodny z  art.  45
ust.  1 w  zw.  z  art.  2 oraz z  art.  78 Konstytucji  RP. Oznacza to, że
pomyłkowe uiszczenie opłaty na rachunek innego sądu niż właściwy
nie może wywołać niekorzystnych skutków dla apelującego.

Wymagania konstrukcyjne apelacji

Apelacja spełnia wymagania konstrukcyjne, jeśli – zgodnie

z art. 368 § 1–13 k.p.c. – zawiera:
1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem,
czy jest on zaskarżony w całości, czy w części;
2) zwięzłe przedstawienie zarzutów i ich uzasadnienie;
3) powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów;
4) wniosek o  zmianę lub o  uchylenie wyroku z  zaznaczeniem
zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.

W  omawianej części apelacja powinna zostać sporządzona według

schematu: zaskarżam – zarzucam – powołuję – wnoszę.

W obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do odrzucenia a limine

apelacji z tego powodu, że dotknięta jest brakami w zakresie wyma‑
gań konstrukcyjnych. Jeśli apelacja wniesiona przez adwokata, radcę
prawnego, rzecznika patentowego, Prokuratorię Generalną RP, nie
spełnia wymagań konstrukcyjnych apelacji określonych w art. 368
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)729

§ 1–13 k.p.c., to bez względu na to, czy została sporządzona osobiście

przez stronę, czy też przez zawodowego pełnomocnika, przewodni‑
czący w sądzie drugiej instancji wezwie do uzupełnienia tych braków
na podstawie art. 130 § 1 w zw. z art. 373 k.p.c. pod rygorem odrzuce‑
nia apelacji. Podkreślić należy, że wezwanie do uzupełnienia apelacji
może dotyczyć tylko takich braków, których nieuzupełnienie unie‑
możliwia nadanie apelacji dalszego biegu (np.  niewskazanie zakresu
zaskarżenia), wszelkie natomiast wady dotyczące określenia zakresu
zaskarżenia, czy też dotyczące treści wniosku apelacyjnego, a  także
powołanych jako nowe faktów lub dowodów, nie są brakami apelacji.

3.1.2.2.  Kontrola dopuszczalności apelacji w sądzie drugiej

instancji. Odrzucenie apelacji lub nadanie jej dalszego biegu

Po uchyleniu art. 370 k.p.c. przez ustawę z 4.07.2019 r. oraz dokona‑

nej zmianie art.  371  k.p.c., który stanowi, że „sąd pierwszej instan‑
cji przedstawia niezwłocznie akta sprawy sądowi drugiej instancji”,
istotnie został ograniczony zakres właściwości funkcjonalnej sądu
pierwszej instancji w  toku postępowania apelacyjnego. W  ramach
tzw. postępowania międzyinstancyjnego kognicją tego sądu są objęte
tylko następujące czynności oraz decyzje: skontrolowanie czy apelacja
wpłynęła do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, uchylenie zaskar‑
żonego wyroku i  umorzenie postępowania w  razie cofnięcia pozwu
na tym etapie postępowania (art.  332 §  2  k.p.c.), umorzenie postę‑
powania apelacyjnego w  razie cofnięcia apelacji przed tym sądem
(art.  391  k.p.c.). Przesłanki dopuszczalności apelacji nie są badane
w sądzie pierwszej instancji. W tym zakresie kontrolę przeprowadza
sąd drugiej instancji (art.  371 i  373  k.p.c.). W  prowadzonym przez
sąd drugiej instancji postępowaniu sprawdzającym dopuszczalność
apelacji należy wyróżnić dwa etapy.

W pierwszym etapie sąd drugiej instancji w razie stwierdzenia, że: ape‑

lacja jest niedopuszczalna z  powodu brak substratu zaskarżenia bądź
stwierdzenia, że zaskarżenie dotyczy nieistniejącego orzeczenia, brak
jest interesu prawnego w zaskarżeniu, nie zachowano terminu do wnie‑
sienia apelacji, po stronie skarżącego brak jest legitymacji do wniesienia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

730 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

apelacji, orzeczenie nie podlega zaskarżeniu apelacją – odrzuca apela-

cję a limine, nie badając braków apelacji podlegających uzupełnieniu.
Na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji przysłu‑
guje zażalenie do innego składu tego sądu (art. 3942 § 1 k.p.c.). Posta‑
nowienie o oddaleniu (odrzuceniu) takiego zażalenia jest postanowie‑
niem kończącym postępowanie w sprawie, jeśli zatem wydane zostało
w sprawie, w której przysługuje skarga kasacyjna, podlega zaskarżeniu
zażaleniem do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 2 k.p.c.). Wydanie na tym
etapie postępowania postanowienia o  odrzuceniu apelacji ze wskaza‑
nych przyczyn nie jest czynnością związaną z nadaniem biegu apelacji,
lecz jest czynnością jurysdykcyjną, rozstrzygającą o apelacji. W tej fazie
postępowania referendarz sądowy nie bada apelacji w  tym zakresie,
jego bowiem kompetencje obejmują „czynności związane z nadaniem
biegu apelacji” (art. 373 § 2 k.p.c.).

Jeśli wskazane przesłanki dopuszczalności apelacji są spełnione,

a zatem nie ma podstaw do odrzucenia apelacji a limine, rozpoczyna
się drugi etap badania apelacji, w  którym sąd drugiej instancji
podejmuje czynności w  celu usunięcia dostrzeżonych wad formal‑
nych apelacji (w  tym fiskalnych). Jest to etap podejmowania „czyn‑
ności związanych z  nadaniem biegu apelacji”, może je zatem wyko‑
nywać także referendarz sądowy. Sąd (referendarz sądowy) wzywa
stronę do usunięcia braków formalnych (w  tym fiskalnych) apelacji
w  wyznaczonym terminie – pod rygorem odrzucenia apelacji. „Ter‑
min wyz­naczony”, o  którym mowa w  art.  373 §  1  k.p.c., jest termi‑
nem sądowym. Zarządzenie o  wezwaniu do uzupełnienia w  termi‑
nie wyznaczonym braków apelacji wydaje przewodniczący (obecnie
także referendarz sądowy), natomiast sąd wydaje w tym przedmiocie
postanowienie wówczas, gdy braki, do których usunięcia skarżący
nie był wcześniej wezwany, dostrzeże dopiero, rozpoznając sprawę na
posiedzeniu niejawnym lub na rozprawie (wyrok SN z 24.06.1999 r.,
III CKN 273/98, „Wokanda” 1999/11, s. 1). Sąd Najwyższy w uchwale
z 17.07.2014 r., III CZP 47/14 (OSNC 2015/5, poz. 59), stwierdził, że
przepis art. 132 § 11 k.p.c. dotyczy również wniesionego przez pełno‑
mocnika odpisu pisma procesowego zawierającego uzupełnienie bra‑
ków formalnych apelacji. Oznacza to, że pismo takie należy – jak sta‑
nowi ten przepis – złożyć w sądzie z odpisami dla strony przeciwnej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)731

Zaznaczenie w apelacji zakresu żądanej zmiany lub uchylenia zaskar‑

żonego orzeczenia w  sposób niezgodny z  granicami zaskarżenia nie
stanowi braku uniemożliwiającego nadanie biegu apelacji, jeżeli ze
względu na tzw.  integralność zaskarżonego orzeczenia sąd drugiej
instancji może wyjść poza te granice oraz granice wniosków (uchwała
SN (7) z 17.11.2009 r., III CZP 83/09 (OSNC 2010/5, poz. 69). W razie
nieusunięcia braków w wyznaczonym terminie sąd odrzuca apelację.
Jeżeli braki apelacji zostały usunięte, przewodniczący (referendarz
sądowy) podejmuje dalsze czynności związane z nadaniem biegu ape‑
lacji. Istotną czynnością opisaną w  art.  3731  k.p.c. – dodanym przez
ustawę z 4.07.2019 r. – jest zarządzenie o doręczeniu odpisów apela‑
cji „pozostałym stronom”. Przed zmianą art. 371 k.p.c. oraz dodaniu
art. 3731 k.p.c. odpis apelacji był doręczany tylko stronie przeciwnej.
Obecnie odpis apelacji należy doręczyć także współuczestnikom skar‑
żącego, pouczając strony o możliwości wniesienia odpowiedzi na ape‑
lację w  terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia odpisu apelacji,
a także o treści art. 374 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem „sąd drugiej
instancji może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, jeżeli
przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznanie sprawy
na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w ape‑
lacji lub odpowiedzi na apelację złożyła wniosek o  przeprowadzenie
rozprawy, chyba że cofnięto pozew lub apelację albo zachodzi nie‑
ważność postępowania”. Wnioskiem o przeprowadzenie rozprawy sąd
jest związany, z wyjątkiem, gdy: strona cofnęła pozew, strona cofnęła
apelację, zachodzi nieważność postępowania (art.  374 zdanie dru‑
gie k.p.c.).

Wniosek o  rozpoznanie sprawy na rozprawie i  posiedzeniach sądu

omówiono w pkt 3.1.6, natomiast odpowiedź na apelację w pkt 3.1.8.

  Wybrane orzeczenia

1.  Niedopuszczalne jest oparcie postanowienia o  odrzuceniu ape‑

lacji jedynie na dacie wpływu umieszczonej w  wadliwej adnotacji
(tzw.  prezentacie), niezawierającej stwierdzenia sposobu wnie‑
sienia jej do sądu (art.  165 §  2  k.p.c.). Jeżeli zachowanie terminu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

732 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wniesienia apelacji budzi wątpliwości, sądy powinny korzystać z  –

przewidzianej w  art.  152 zdanie drugie  k.p.c. – możliwości ode‑
brania na posiedzeniu niejawnym od osoby wezwanej odpowied‑
nich wyjaśnień (postanowienie SN z 5.02.1999 r., III CKN 1211/98,
OSNC 1999/7–8, poz. 139).

2. Zarządzenie o  wezwaniu do uzupełnienia w  terminie tygodnio‑

wym braków środka odwoławczego powinien wydać przewodniczący.
Sąd wydaje w  tym przedmiocie postanowienie wówczas, gdy braki,
do których usunięcia skarżący nie był wezwany, dostrzeże dopiero,
rozpoznając sprawę na posiedzeniu niejawnym lub na rozprawie.
Wskazanie w środku odwoławczym jako strony przeciwnej tylko jed‑
nego z występujących w sprawie współuczestników określa podmio‑
towy zakres zaskarżenia i po upływie terminu do jego wniesienia nie
może być korygowane przez uzupełnienie „braku” formalnego pisma
zawierającego ten środek (wyrok SN z 24.06.1999 r., III CKN 273/98,
„Wokanda” 1999/11, s. 1).

3.  Brak odpisów załączników apelacji, nieusunięty w  wyznaczonym

terminie, powoduje jej odrzucenie (postanowienie SN z 1.10.1999 r.,
II CKN 610/99, LEX nr 50735).

4.  Ponowne doręczenie przez sąd pierwszej instancji wyroku z  uza‑

sadnieniem nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia
apelacji, jeżeli poprzednie doręczenie zastępcze było prawidłowe
(art.  139 §  1 i  art.  369 §  1  k.p.c.; postanowienie SN z  9.12.1999  r.,
II UKN 687/99, OSNAPiUS 2001/11, poz. 400).

3.1.3.  Merytoryczna treść konstrukcyjnych wymagań

apelacji

3.1.3.1.  Wskazanie orzeczenia i zakresu zaskarżenia

Zgodnie z art. 368 § 1 pkt 1 in principio k.p.c. apelacja powinna zawie‑

rać oznaczenie wyroku, od którego została wniesiona. Wymaganie to
wiąże się z  kwestią istnienia orzeczenia podlegającego zaskarżeniu,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)733

która omówiona została w  pkt  3.1.2 niniejszego rozdziału, dotyczą‑

cym dopuszczalności apelacji.

Apelacją można zaskarżyć każdy wyrok w  procesie (wyjąt‑

kowo pozwanemu od wyroku zaocznego nie przysługuje apela‑
cja, lecz sprzeciw) oraz postanowienie rozstrzygające istotę sprawy
w postępowaniu nieprocesowym (art. 367 § 1 i art. 518 k.p.c.).

W przypadku postanowień wydawanych w postępowaniu niepro-

cesowym Kodeks postępowania cywilnego wprowadził podział na
postanowienia orzekające co do istoty sprawy oraz inne postano‑
wienia.

Zgodnie z  art.  518  k.p.c. od postanowień sądu pierwszej instancji

orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja. Na inne posta‑
nowienia sądu pierwszej instancji, w wypadkach wskazanych w usta‑
wie, przysługuje zażalenie.

Uregulowanie przyjęte w  art.  518  k.p.c. wymaga poczynienia kilku

uwag.

Po pierwsze – postanowieniami sądu pierwszej instancji orze-

kającymi co do istoty sprawy mogą być takie postanowienia,
które:
1) dotyczą całego przedmiotu postępowania, tj. załatwiają postępo‑
wanie w całości, albo
2) odnoszą się tylko do części postępowania.

Z punktu widzenia zaskarżalności apelacją postanowień orzekających

co do istoty sprawy nie ma więc znaczenia, czy kończą one postępo‑
wanie w sprawie, czy też stanowią jedynie zamknięcie jego fragmentu
lub jednego z jego etapów.

Po drugie – przepisy szczególne mogą wprowadzać wyjątki od

zasady zaskarżalności apelacją postanowień orzekających co do
istoty, polegające m.in. na tym, że określone postanowienie orzekające
co do istoty jest zaskarżalne zażaleniem, a nie apelacją. Przykładami
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

734 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

są: art. 551 § 2, art. 5861, 612 § 2 i art. 648 § 2 k.p.c. (por. uzasadnie‑

nia uchwał SN: z 23.09.1999 r., III CZP 25/99, OSNC 2000/3, poz. 45;
z 31.01.2001 r., III CZP 51/00, OSNC 2001/6, poz. 81, i z 21.11.2006 r.,
III CZP 49/06, OSNC 2007/7–8, poz. 98).

Po trzecie – zażalenie przysługuje w  wypadkach wskazanych

w  ustawie. Chodzi tu o  wypadki zaskarżalności postano‑
wień nierozstrzygających istoty sprawy, przewidziane w  przepisach
o postępowaniu nieprocesowym oraz w art. 394 § 1 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c.

Należy ponadto pamiętać, że nieobowiązujący już art.  932

w  zw.  z  art.  615  k.p.c. (przepis ten, umiejscowiony w  części doty‑
czącej postępowania egzekucyjnego, stanowił, że na postanowie‑
nia w  przedmiotach wymienionych w  art.  931  k.p.c., tj.  dotyczą‑
cych zarządu i zarządcy, przysługuje zażalenie) stanowił wyjątkową
regulację w  stosunku do art.  518 zdanie pierwsze  k.p.c. w  zakresie
określenia środka zaskarżenia na postanowienie co do istoty sprawy.
Uchylenie art.  932  k.p.c. nie oznacza w  żadnym razie wyłącze‑
nia dopuszczalności zaskarżenia w  postępowaniu nieprocesowym
postanowień co do istoty sprawy dotyczących zarządu nierucho‑
mością wspólną na podstawie art.  931 w  zw.  z  art.  615  k.p.c., lecz
powrót do reguły wynikającej z  art.  518 zdanie pierwsze  k.p.c. Dla
oceny zagadnienia dopuszczalności zaskarżenia postanowienia
sądu pierwszej instancji w  przedmiocie zmiany zarządcy (odwo‑
łania dotychczasowego zarządcy i  powołania nowego zarządcy)
nieruchomości wspólnej, po uchyleniu art.  932  k.p.c., podstawowe
znaczenie ma więc kwestia merytorycznego charakteru tego posta‑
nowienia oraz okoliczność, że art. 932 w zw. z art. 615 k.p.c. stano‑
wił wyjątek – w zakresie określenia środka zaskarżenia – od reguły
ogólnej wynikającej z art. 518 zdanie pierwsze k.p.c. Sąd Najwyższy
w  uchwale z  23.09.1999  r., III  CZP  25/99 (OSNC 2000/3, poz.  45),
przyjął, że postanowienie rozstrzygające o  żądaniu zmiany osoby
ustanowionego wcześniej zarządcy jest orzeczeniem co do istoty
sprawy, i uzasadnił to tym, że postanowieniem co do istoty sprawy
jest takie postanowienie, które zawiera merytoryczne rozstrzyg-
nięcie żądania zawartego we wniosku. Pogląd ten wpisuje się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)735

w orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące pojęcia postanowienia

co do istoty sprawy (por.  m.in.: postanowienie SN z  17.03.1970  r.,
II CR 159/70, OSNCP 1970/11, poz. 209; uchwała SN z 8.05.1975 r.,
III CZP 26/75, OSNCP 1976/2, poz. 31, i uchwała SN z 10.01.2000 r.,
III  CZP  30/99, OSNC 2000/6, poz.  106). W  ostatniej z  wymienio‑
nych uchwał Sąd Najwyższy uznał postanowienie w  przedmio‑
cie zwolnienia opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej
za postanowienie co do istoty sprawy. W  uchwale z  31.01.2001  r.,
III  CZP  51/00 (OSNC 2001/6, poz.  81), Sąd Najwyższy stwierdził,
że od postanowienia w  przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania
zarządcy, wydanego na podstawie art. 937 § 2 w zw. z art. 615 k.p.c.,
przysługuje apelacja.

Na gruncie obowiązującego stanu prawnego trzeba zatem przyjąć,

że na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zmiany
zarządcy nieruchomości wspólnej (art. 931 § 2 w zw. z art. 615 k.p.c.),
po uchyleniu art. 932 k.p.c., przysługuje apelacja na podstawie art. 518
zdanie pierwsze k.p.c.

Po dokonanych zmianach ustawodawczych Sąd Najwyższy

wypowiedział się w  następujących uchwałach odnośnie do
przysługiwania apelacji od postanowień wydanych w  postępo-
waniu nieprocesowym: 1)  Postanowienie sądu pierwszej instan‑
cji, wydane na podstawie art.  613  k.p.c., zobowiązujące zarządcę do
wypłacenia określonej kwoty tytułem nadwyżki dochodów, jest orze‑
czeniem co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 k.p.c., od którego
przysługuje apelacja – uchwała z 21.11.2006 r., III CZP 49/06 (OSNC
2007/7–8, poz. 98); 2) Od postanowienia odwołującego i ustanawiają‑
cego innego zarządcę nieruchomości przysługuje apelacja – uchwała
z  27.02.2008  r., III  CZP  149/07 (OSNC 2009/2, poz.  27); 3)  Posta‑
nowienie sądu o  zwolnieniu z  funkcji kuratora spadku i  powołaniu
w to miejsce innej osoby kuratorowi przysługuje apelacja – uchwała
z  2.04.2008  r., III  CZP  12/08 (Biul. SN 2008/4, s.  6); 4)  Od posta‑
nowienia sądu pierwszej instancji w  przedmiocie przyznania wyna‑
grodzenia zarządcy (art.  939 §  1 w  zw.  z  art.  615  k.p.c.) przysługuje
apelacja – uchwała z 18.03.2011 r., III CZP 140/10 (Biul. SN 2011/3,
s. 9–10).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

736 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Zaskarżeniem można objąć tylko sentencję wyroku, nie zaś samo

jego uzasadnienie. Wady uzasadnienia wyroku mogą być podno‑
szone w  ramach zarzutu apelacyjnego naruszenia art.  328 §  2  k.p.c.,
ale w ramach zaskarżenia rozstrzygnięcia zawartego w sentencji.

Według art.  368 §  1 pkt  1 in fine  k.p.c. skarżący – po oznaczeniu

wyroku, od którego wniesiona została apelacja – powinien wskazać,
czy jest on zaskarżony w całości, czy w części (np. „zaskarżam wyrok
w  części zasądzającej zadośćuczynienie w  kwocie ponad 20 000  zł”
albo „w części oddalającej powództwo”, albo „w części uwzględniają‑
cej powództwo”, albo „w części oddalającej powództwo ponad kwotę
10 000 zł”).

Zgodnie z  zasadą skargowości o  zakresie orzekania sądu w  postę‑

powaniu apelacyjnym decydują strony, wskazany w  apelacji zakres
zaskarżenia ma więc kluczowe znaczenie dla oznaczenia granic
kognicji sądu drugiej instancji (art.  368 §  1 pkt  1 i  art.  378  k.p.c.).
Jego brak, i  tylko niedokładne określenie, wywołujące wątpliwości
co do zakresu zaskarżenia uzasadnia wszczęcie postępowania spraw‑
dzającego na podstawie art.  373  k.p.c. w  celu usunięcia tego braku
(por.  pkt  3.1.4 niniejszego rozdziału). Wadliwe określenie zakresu
zaskarżenia nie usprawiedliwia wszczęcia takiego postępowania. Jak‑
kolwiek określenie zakresu zaskarżenia jest samodzielnym warun‑
kiem apelacji, to jednak pozostaje w  ścisłym związku z  wnioskiem
apelacyjnym (por. pkt 3.1.4 niniejszego rozdziału).

W sprawie o rozgraniczenie nieruchomości sąd drugiej instan‑

cji nie jest związany wskazanym w  apelacji zakresem zaskar‑
żenia, obejmującym tylko fragment granicy, która była przedmiotem
rozgraniczenia (uchwała SN z 19.11.2010 r., III CZP 97/10, „Rejent”
2011/1, s.  150). W  sprawie o  dział spadku sąd drugiej instancji nie
jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem refor‑
mationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie zwią‑
zany z  inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia (postano‑
wienie SN z  17.09.1999  r., I  CKN  379/98, OSNC 2000/3, poz.  59).
Na temat zakresu zaskarżenia oraz zakazu reformationis in peius –
zob. pkt 3.1.9.2 niniejszego rozdziału.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)737

3.1.3.2.  Przedstawienie zarzutów apelacyjnych i ich

uzasadnienie

Wypełniając treścią obowiązek zwięzłego przedstawienia zarzutów

i ich uzasadnienia (art. 368 § 1 pkt 2 k.p.c.), strona skarżąca powinna
wskazać w  apelacji przyczyny, dla których zaskarżyła wyrok sądu
pierwszej instancji. Ich wskazanie w istocie sprowadza się do formu‑
łowania zarzutów, których źródłem jest przekonanie skarżącego, że
zaskarżony wyrok jest wadliwy.

W  art.  368 §  1 pkt  2 i  3  k.p.c. ustawodawca w  żaden sposób nie

opisał ani nie sprecyzował natury zarzutów, które nota bene można
podnosić także w  toku postępowania apelacyjnego, a  więc już po
wniesieniu apelacji. W przeciwieństwie do dawnych podstaw rewizyj‑
nych czy też współczesnych podstaw kasacyjnych zarzuty apelacyjne
mogą być formułowane w sposób dowolny i nie muszą ściśle określać
dostrzeżonych uchybień ze wskazaniem konkretnych przepisów oce‑
nianych jako naruszone. W związku z tym, zważywszy także na nie‑
obowiązywanie w postępowaniu apelacyjnym przymusu adwokacko­
‍‑radcowskiego, dopuszczalne są zarzuty formułowane w  sposób
ogólny. Tym bardziej niewykluczone są zarzuty wprawdzie wytyka‑
jące konkretne uchybienia, ale odbiegające od argumentacji jurydycz‑
nej, nieodnoszące się do konkretnych przepisów, nieposługujące się
językiem prawniczym, pojęciami prawno­‍‑technicznymi itd.

Takie zjawisko występuje zwłaszcza w  sprawach z  zakresu

prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, w których pracownicy
i ubezpieczeni, a nawet – jak poucza praktyka – pracodawcy i organy
rentowe, powszechnie niereprezentowani przez profesjonalnych peł‑
nomocników, formułują zarzuty apelacyjne w  sposób nienawiązu‑
jący bezpośrednio do określonych przepisów prawa (z  uzasadnie‑
nia uchwały SN  (7) z  31.01.2008  r., III  CZP  49/07, OSNC 2008/6,
poz. 55).

„Zwięzłym zarzutem” może się okazać nawet zarzut „niesprawied­

liwego i  krzywdzącego rozstrzygnięcia”, którego uzasadnienie –
w przypadku osoby mającej poczucie krzywdy – nie będzie sprawiało
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

738 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

trudności i spowoduje, że sąd drugiej instancji będzie mógł wypełnić

funkcje sądu meriti, przeprowadzając postępowanie w kierunku ocze‑
kiwanym przez skarżącego.

Skarżący ma więc pełną swobodę w  zakresie formułowania

zarzutów i  nie ma obowiązku wskazania w  apelacji przepi-
sów, które zostały naruszone (np.  „zarzucam zaskarżonemu wyro‑
kowi dokonanie ustaleń sprzecznych z zebranym w sprawie materia‑
łem przez stwierdzenie, że w  umowie zawartej z  pozwanym powód
określił termin zwrotu pożyczki, a  także zarzucam przekroczenie
granic swobodnej oceny dowodów przez uznanie zeznań świadka
Jana Kowala za wiarygodne w  sytuacji, gdy – jak wskazują dowody
z zeznań świadka Stefana Mroza i świadka Marka Pluty, uwiarygod‑
nione dokumentami załączonymi na kartach 26–28 akt – świadek Jan
Kowal nie mógł być obecny przy zawieraniu umowy przez strony”).
Przedstawione uwagi odnoszą się także do apelacji sporządzonej przez
adwokata (radcę prawnego, rzecznika patentowego), ustawodawca nie
stawia bowiem zawodowym pełnomocnikom dodatkowych obowiąz‑
ków procesowych w zakresie wypełnienia treścią wymagań konstruk‑
cyjnych apelacji.

Nie ulega jednak wątpliwości, że – w przypadku gdy autorem apela-

cji jest adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub radca Pro-
kuratorii Generalnej RP – tylko apelacja, w której zarzuty apelacyjne
zostały precyzyjnie sformułowane z jednoczesnym wskazaniem naru‑
szonych przepisów, może być kwalifikowana jako akt o  charakterze
profesjonalnym. Należy przyjąć, że w  profesjonalnie sporządzonej
apelacji – w  zakresie opracowania zarzutów i  przy uwzględnieniu,
że dotyczy wyroku sądu pierwszej, a nie drugiej instancji – powinny
zostać wytknięte błędy, jakich dopuścił się sąd w toku postępowania,
stosując prawo procesowe (errores in procedendo) lub przy wydaniu
orzeczenia (errores in iudicando), a  więc gdy stosował prawo mate‑
rialne. W  istocie więc profesjonalnie sporządzona apelacja, gdy
zawiera zarzuty naruszenia prawa materialnego lub procesowego,
powinna – podobnie jak skarga kasacyjna – wskazywać przepisy
naruszone przez sąd. W zakresie przytaczania zarzutów wynikających
z naruszenia prawa materialnego skarżący – jak już podkreślono – ma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)739

możliwość ich powoływania nie tylko w  apelacji, lecz także w  toku

całego postępowania apelacyjnego.

Popełnione przez sąd pierwszej instancji uchybienia procesowe nie

zawsze będą mogły stanowić podstawę formułowania zarzutów o cha‑
rakterze procesowym, niektóre z  nich „dezaktualizują się”, a  inne
zostają „pochłonięte” lub „naprawione” w trakcie ponownego rozpo‑
znania sprawy.

   chybienia sądu pierwszej instancji w zakresie prowadzenia dowodu mogą

U
być usunięte przez ponowienie tego dowodu w postępowaniu apelacyjnym,
a uchybienia, na które nie zwrócono uwagi przed sądem pierwszej instancji
(art. 162 i 239 k.p.c.), uchylają się spod jakiejkolwiek kontroli instancyjnej
(por. uchwała SN z 27.10.2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006/9, poz. 144).

W  związku z  tym dla postępowania apelacyjnego znaczenie wiążące

mają tylko takie uchybienia prawu procesowemu, które zostały przed‑
stawione w  apelacji i  nie są wyłączone spod jego kontroli na pod‑
stawie przepisu szczególnego. Potwierdzenie tej tezy można znaleźć
w  art.  380  k.p.c., przewidującym, że sąd drugiej instancji na wniosek
strony – a  więc nigdy z  urzędu – rozpoznaje również te postanowie‑
nia sądu pierwszej instancji, które nie podlegają zaskarżeniu w drodze
zażalenia, a miały wpływ na wynik sprawy. Sąd drugiej instancji – bez
podniesienia w  apelacji lub w  toku postępowania apelacyjnego odpo‑
wiedniego zarzutu – nie może zatem wziąć z urzędu pod rozwagę uchy‑
bień prawu procesowemu, popełnionych przez sąd pierwszej instancji,
choćby miały one wpływ na wynik sprawy (z  uzasadnienia uchwały
SN (7) z 31.01.2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008/6, poz. 55).

W  celu uniknięcia powtórzeń kwestia sposobu formułowania

zarzutów naruszenia prawa materialnego oraz naruszenia prawa
procesowego omówiona została wyłącznie w  podrozdziale poświę‑
conym podstawom skargi kasacyjnej (zob.  pkt  4.1.2.8.2 niniejszego
rozdziału).

Zarzuty mogą dotyczyć nie tylko naruszenia prawa procesowego

bądź niewłaściwego rozstrzygnięcia problemów prawnych, lecz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

740 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

także wadliwego rozstrzygnięcia problemów faktycznych. Te ostatnie

z reguły formułowane są przez autorów apelacji jako „niewyjaśnienie
wszystkich istotnych okoliczności sprawy” oraz „sprzeczności istot‑
nych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału”.

W  uzasadnieniu apelacji każdy zarzut, zwięźle sformułowany w  jej

petitum, powinien zostać szczegółowo uzasadniony (art.  368 §  1
pkt 3 k.p.c.).

Na podstawie ustawy z  4.07.2019  r. w  art.  368  k.p.c. dodane zostały

§  11–13. Przepisy te nakładają na skarżącego – w  zarzutach co do
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia – obowiązek wskazania, które
fakty zostały ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z rze‑
czywistym stanem rzeczy lub wskazanie faktów istotnych dla roz‑
strzygnięcia sprawy, które nie zostały ustalone przez sąd pierwszej
instancji. Skarżący, powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym
za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i  dźwięk,
powinien oznaczyć część zapisu dotyczącą tego faktu. Nałożony na
skarżącego obowiązek, o  którym mowa w  powołanym §  11, stanowi
jedynie ustawowe określenie wymagania, jakie powinno spełniać uza‑
sadnienie, podnoszonego w praktyce sądowej, zarzutu „sprzeczności
ustaleń sądu z  treścią zebranego w  sprawie materiału dowodowego”.
Powołując nowe fakty lub dowody, należy uprawdopodobnić, że ich
powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było
możliwe albo potrzeba ich powołania wynikła później.

3.1.3.2.1.  Zarzut przekroczenia przez sąd granic swobodnej oceny

dowodów

Podstawa faktyczna wyroku powinna zostać ukształtowana w  postę‑

powaniu przed sądem pierwszej instancji z  możliwością jej korygo‑
wania – z  zastrzeżeniem wynikającym z  art.  381  k.p.c. – przez sąd
drugiej instancji. Sądy obu instancji dokonują ustaleń w następstwie
przeprowadzonej oceny dowodów, zgodnie z regułami wynikającymi
z art. 233 § 1 k.p.c. W toku ewentualnego postępowania przed Sądem
Najwyższym wywołanego wniesieniem skargi kasacyjnej od prawo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)741

mocnego wyroku wydanego w  sprawie, w  której skarga przysługuje,

jej podstawą nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów (art.  3983 §  3  k.p.c.). W  „sprawach kasacyjnych”
pełnomocnicy zawodowi powinni zatem ze szczególną staranno‑
ścią podejmować czynności, których celem jest doprowadzenie do
prawid­łowych ustaleń w  sądzie pierwszej instancji, a  jeśli są one
wadliwe wskutek przekroczenia przez sąd granic swobodnej oceny
dowodowej, ich obowiązkiem jest przedstawienie w apelacji w sposób
profesjonalny zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Niestety, praktyka
sądowa dostarcza przykładów, że zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
często sprowadza się do niedopuszczalnej polemiki z  sędziow-
ską oceną dowodów, co z  góry przesądza o  jego nieskuteczności.
Z tych względów kwestię prawidłowego formułowania i uzasadnienia
zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. warto przedstawić w szerszym
kontekście, wskazując na mechanizm kształtowania się w toku rozpo‑
znawania sprawy podstawy faktycznej przyszłego wyroku.

W  pierwszej fazie postępowania sądowego strony przedstawiają

twierdzenia o  faktach, z  których wywodzą skutki prawne, w  drugiej
fazie twierdzenia stron weryfikowane są przeprowadzanymi dowo‑
dami, na następnym etapie postępowania sąd ocenia zgromadzony
materiał dowodowy i, opierając się na wynikach tej oceny, dokonuje
ustaleń, które stanowią podstawę faktyczną rozstrzygnięcia. Na etapie
wyrokowania sąd dokonuje subsumcji, czyli podstawienia ustalonego
stanu faktycznego pod abstrakcyjny stan faktyczny zawarty w normie
prawnej.

Ocena dowodów (trzecia faza) należy do najtrudniejszych zadań

sędziego. Nawet najbardziej prawidłowo przeprowadzone postępowa‑
nie dowodowe nie daje bowiem gwarancji wydania przez sąd trafnego
wyroku, jeśli jego wyniki nie zostaną właściwie ocenione. Wadliwa
ocena dowodów z  reguły skutkuje dokonaniem ustaleń sprzecznych
z  treścią zebranego w  sprawie materiału, z  kolei wadliwa podstawa
faktyczna powoduje zastosowanie niewłaściwego prawa, co w konse‑
kwencji prowadzi do rozstrzygnięcia sprawy niezgodnego z prawem.
Od właściwej zatem oceny dowodów zależy końcowy efekt, jakim jest
orzeczenie rozstrzygające istotę sprawy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

742 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W nauce prawa wskazuje się na dwie zasady oceny dowodów, tj. zasadę

legalnej (ustawowej, formalnej) oceny dowodów oraz zasadę swobod‑
nej oceny dowodów. Według pierwszej z  nich dowody należy oceniać
zgodnie z regułami przewidzianymi w ustawie. Sąd, dokonując tej oceny,
jest związany regułami ustawowymi, które z  góry określają znaczenie
poszczególnych środków dowodowych oraz wartość i  moc poszczegól‑
nych dowodów. Sędzia pozbawiony jest swobody przy ich ocenie.

We współczesnych procedurach sądowych obowiązuje zasada swo-

bodnej oceny dowodów, zakładająca, że wewnętrzne przekonanie
sędziego jest najlepszym kryterium tej oceny. W  kodeksie postępo‑
wania cywilnego zasada swobodnej oceny dowodów została wyra‑
żona w art. 233 § 1, zgodnie z którym sąd ocenia wiarygodność i moc
dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstron‑
nego rozważenia zebranego materiału.

Zasada swobodnej oceny dowodów:

1) zawiera jednoznaczny – bez wyjątku – nakaz, aby ocena
wyrażona w  aspekcie wiarygodności została dokonana na pod-
stawie wszechstronnego rozważenia zebranego w  sprawie
materiału; pojęcie zebranego materiału należy rozumieć sze‑
roko; nie chodzi tylko o  materiał dowodowy, należy bowiem
uwzględnić także fakty notoryjnie znane (art.  228 §  1  k.p.c.),
fakty znane sądowi z  urzędu (art.  228 §  2  k.p.c.), fakty przy‑
znane (art. 229 k.p.c.), fakty niezaprzeczone (art. 230 k.p.c.) oraz
domniemania prawne (art. 234 k.p.c.);
2) nakazuje uwzględnienie wszystkich dowodów przeprowadzo-
nych w  sprawie; w  przedstawianej ocenie dowodów zatem nie
tylko należy wskazać przyczyny, z  których sąd odmówił wiary‑
godności konkretnym dowodom, lecz także należy wyjaśnić, dla‑
czego określone dowody, mimo że zostały przeprowadzone, sąd
pominął;
3) wymaga skonkretyzowania okoliczności towarzyszących prze‑
prowadzeniu poszczególnych dowodów, mających znaczenie
dla oceny ich mocy i  wiarygodności, nie wyłączając odpowied‑
nio utrwalonych okoliczności związanych z  postawą, sposobem
zachowania się i reakcją osoby przesłuchiwanej;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)743

4) wymaga przytoczenia jednoznacznego kryterium oraz meryto‑

rycznych i  rzeczowych argumentów mających w  sposób prze‑
konujący potwierdzić trafność dokonanej oceny w  przedmiocie
uznania zeznań za wiarygodne bądź ich zdyskwalifikowania;
ważnym kryterium jest doświadczenie życiowe; przy ocenie
dowodów osobowych, a zwłaszcza zeznań świadków, sędzia powi‑
nien uwzględnić takie czynniki, jak: wiek, stan zdrowia, poziom
wykształcenia, zdolność precyzowania wypowiedzi, upływ czasu
od zdarzenia, którego zeznanie dotyczy, sposób składania zeznań
(zeznanie spontaniczne lub odczytywane z kartki);
5) eliminuje schematyzm, automatyzm, ogólnikowość i inne poza‑
ustawowe kryteria oceny dowodów;
6) zawiera nakaz zachowania samodzielności i niezależności w toku
badania, ustalania, rozumowania oraz wyciągania końcowych
wniosków rozstrzygających o ocenie dowodów.

Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza oceny dowol‑

nej. Granice swobodnej oceny dowodów wyznaczają następu‑
jące czynniki:
1) logiczny, który oznacza, że sąd ma obowiązek wyprowadzenia
z  zebranego materiału dowodowego wniosków prawidłowych
pod względem logicznym;
2) ustawowy, przez co należy rozumieć, że swobodna ocena ujęta
jest w ramy proceduralne;
3) ideologiczny – w  tym znaczeniu, że granice swobodnej oceny
dowodów warunkują także poziom świadomości prawnej
sędziego oraz dominujące poglądy na sądowe stosowanie prawa.

W  świetle wskazanych reguł ocena wiarygodności i  mocy dowodów

jest podstawowym zadaniem sądu orzekającego, wyrażającym istotę
sądzenia, a  więc rozstrzygania kwestii spornych w  warunkach nie‑
zawisłości, na podstawie własnego przekonania sędziego z  uwzględ‑
nieniem całokształtu zebranego materiału. Jeżeli przeprowadzone
dowody sąd oceni przy zachowaniu wskazanych wymagań, dając
temu wyraz w  uzasadnieniu orzeczenia (por.  art.  328 §  2  k.p.c.),
podważenie tej oceny jest prawie niemożliwe. Należy w  tym miej‑
scu podkreślić rolę uzasadnienia orzeczenia, którego treść powinna
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

744 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

umożliwiać sprawdzenie w  toku instancji prawidłowości zarówno

doboru, jak i stosowania kryteriów oceny (szerzej – zob. Metodyka...,
rozdział XVIII pkt 2.8).

Strona, która chce podważyć sędziowską ocenę dowodów, nie

może ograniczyć się do przedstawienia własnej oceny, nawet jeśli
jej ocena jest przekonująca. Nie wystarczą stwierdzenia, że ustalenia
faktyczne są wadliwe, ani też wskazanie stanu faktycznego, który –
zdaniem skarżącego – odpowiada rzeczywistości. Taki sposób pod‑
ważania sędziowskiej oceny, która budzi zastrzeżenia, z  reguły spo‑
tyka się z  trafnym stwierdzeniem sądu drugiej instancji, że jest to
zwykła polemika, która nie może odnieść skutku. Sędziowskiej oce‑
nie dowodów nie można przeciwstawiać własnej oceny, przeciwnie
– konieczne jest wskazanie umiejscowionych w realiach danej sprawy
przyczyn, dla których w przekonaniu skarżącego ocena dowodów nie
spełnia kryteriów określonych w art. 233 § 1 k.p.c.

Dopóki skarżący nie wykaże istotnych błędów logicznego rozumo-

wania, sprzeczności oceny z  doświadczeniem życiowym, braku
wszechstronności czy też bezzasadnego pominięcia dowodów, które
prowadzą do wniosków odmiennych, dopóty nie można uznać, że sąd
przekroczył granice swobodnej oceny dowodów. Należy pamiętać, że
sąd drugiej instancji, dokonując – w  ramach zarzutów apelacyjnych
– kontroli w  zakresie oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd
pierwszej instancji, nie ustala prawdziwości faktów, lecz sprawdza,
czy granice swobodnej oceny nie zostały przekroczone.

Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  23.03.1999  r., III  CZP  59/98

(OSNC 1999/7–8, poz.  124), podkreślił, że same nawet bar‑
dzo poważne wątpliwości co do trafności oceny dokonanej przez
sąd pierwszej instancji, jeżeli tylko nie wykroczyła ona poza granice
zakreślone w  art.  233 §  1  k.p.c., nie powinny stwarzać podstawy do
zajęcia przez sąd drugiej instancji odmiennego stanowiska.

Zob. Ł. Kozakiewicz, Zarzut naruszenia zasady swobodnej oceny dowo‑

dów w postępowaniu apelacyjnym, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe”
4(5)/2015, s. 31–48.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)745

  Wybrane orzeczenia

1.  Ramy swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) wyznaczone

są wymaganiami prawa procesowego, doświadczenia życiowego oraz
regułami logicznego myślenia, według których sąd w  sposób bez‑
stronny, racjonalny i  wszechstronny rozważa materiał dowodowy
jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych
i  – ważąc ich moc oraz wiarygodność – odnosi je do pozostałego
materiału dowodowego (wyrok SN z  10.06.1999  r., II  UKN  685/98,
OSNAPiUS 2000/17, poz. 655).

2. Uwzględnienie przez sąd w  ocenie materiału dowodowego

powszechnych i  obiektywnych zasad doświadczenia życiowego nie
usprawiedliwia zarzutu przekroczenia granic swobodnej oceny dowo‑
dów na tej tylko podstawie, że indywidualne i subiektywne doświad‑
czenia strony są od tych zasad odmienne (wyrok SN z  5.08.1999  r.,
II UKN 76/99, OSNAPiUS 2000/19, poz. 732).

3.  Zarzut naruszenia art.  328 §  2  k.p.c. jest skuteczny, gdy uzasad‑
nienie orzeczenia pozbawione jest elementów określonych w  tym
przepisie, którymi są wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia
i  wyjaśnienie jego podstawy prawnej z  przytoczeniem przepisów
prawa. W  odniesieniu do orzeczenia sądu drugiej instancji przepis
ten, odpowiednio stosowany (art.  391  k.p.c.), obejmuje – w  ramach
wskazania jego podstawy faktycznej i  wyjaś­nienia podstawy praw‑
nej – także ustosunkowanie się do zarzutów apelacji. Do skuteczno‑
ści zarzutu naruszenia art.  233 §  1  k.p.c. nie wystarcza stwierdzenie
o  wadliwości dokonanych ustaleń faktycznych, odwołujące się do
stanu faktycznego, który w  przekonaniu skarżącego odpowiada rze‑
czywistości. Konieczne jest tu wskazanie przyczyn dyskwalifikujących
postępowanie sądu w  tym zakresie. W  szczególności skarżący powi‑
nien wskazać, jakie kryteria oceny naruszył sąd przy ocenie konkret‑
nych dowodów, uznając brak ich wiarygodności i  mocy dowodowej
lub niesłusznie im je przyznając (postanowienie SN z  23.01.2001  r.,
IV CKN 970/00, LEX nr 52753).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

746 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4. Jeżeli z  określonego materiału dowodowego sąd wyprowadza

wnioski logicznie poprawne i  zgodne z  doświadczeniem życiowym,
to ocena sądu nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów (art. 233
§  1  k.p.c.) i  musi się ostać, choćby w  równym stopniu – na pod‑
stawie tego materiału dowodowego – można było wysnuć wnioski
odmienne. Tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wnio‑
sków z  zebranymi dowodami lub gdy wnioskowanie sądu wykracza
poza schematy logiki formalnej albo – wbrew zasadom doświadcze‑
nia życiowego – nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związ‑
ków przyczynowo­‍‑skutkowych, to przeprowadzona przez sąd ocena
dowodów może być skutecznie podważona (wyrok SN z 27.09.2002 r.,
II CKN 817/00, LEX nr 56906).

3.1.3.2.2.  Zarzut niewyjaś­nienia sprawy oraz sprzeczności

istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału

Sąd drugiej instancji – podobnie jak sąd pierwszej instancji – jest

„sądem faktu” w tym znaczeniu, że w związku z powołanymi w ape‑
lacji zarzutami zobligowany jest do zbadania prawidłowości podstawy
faktycznej zaskarżonego wyroku, nierzadko podstawę tę koryguje lub
uzupełnia. Skarżący może zatem formułować zarzut „niewyjaś­nienia
sprawy” oraz zarzut „sprzeczności istotnych ustaleń sądu z treścią
zebranego w  sprawie materiału”. Są to zarzuty „co do podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia”, o  jakich stanowi – dodany przez ustawę
z 4.07.2019 r. – art. 368 § 11 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem w zarzu‑
tach co do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia należy wskazać fakty
ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z  rzeczywistym
stanem rzeczy lub istotne dla rozstrzygnięcia fakty nieustalone przez
sąd pierwszej instancji. Skarżący powinien wykazać, że podejmował
działania w celu wyjaś­nienia sprawy, jednak wskutek uchybień popeł‑
nionych przez sąd cel ten nie został osiągnięty (istotne w  sprawie
fakty nie zostały wyjaśnione). W  przypadku gdy zarzut „niewyjaś­
nienia sprawy” podnosi w apelacji zawodowy pełnomocnik, to, aby
apelacja miała walor profesjonalny, powinien, wskazując na uchybie‑
nia popełnione przez sąd, podać przepisy prawa procesowego, które
zostały naruszone.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)747

Sąd nie jest już obciążony – jak stanowił dawny art. 3 § 2 k.p.c. – obo‑
wiązkiem „wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okolicz‑
ności sprawy i wyjaś­nienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych
i prawnych”, a działania sądu z urzędu zostały zredukowane w proce‑
sie cywilnym do uprawnienia do dopuszczenia dowodu niewskaza‑
nego przez strony.

Sądy obu instancji merytorycznych – po zmianie w  1996  r. art.  316

§  1  k.p.c. – nie mają obowiązku badania z  urzędu, czy „sprawa jest
dostatecznie wyjaśniona do stanowczego rozstrzygnięcia”. W  pro‑
cesie kontradyktoryjnym powód, zwracając się do sądu o  ochronę,
bądź pozwany, podejmując obronę przed bezzasadnym żądaniem
powoda, decydują, jaki materiał dowodowy chcą przedstawić sądowi
na potwierdzenie prawdziwości swych twierdzeń. Strony zatem, nie
sąd, poszukują prawdy materialnej, natomiast sąd ma zadbać o  to,
aby reguły postępowania obowiązujące przy jej dochodzeniu zostały
zachowane. Innymi słowy, sąd nie ma obowiązku zastąpienia wła‑
snym działaniem bezczynności strony (szerzej – zob.  Metodyka...,
rozdział I pkt 2).

Skarżący, formułując zarzut „sprzeczności istotnych ustaleń sądu

z  treścią zebranego w  sprawie materiału”, obciążony jest z  mocy
ustawy (art.  368 §  11  k.p.c.) obowiązkiem wskazania faktów ustalo‑
nych przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem
rzeczy lub wykazania, że istotne dla rozstrzygnięcia fakty nie zostały
ustalone przez sąd pierwszej instancji. Wykazanie takiego zarzutu
polega na podaniu konkretnych faktów wynikających z  określo‑
nych dowodów bądź „z  zebranego w  sprawie materiału” (np.  fakty
niezaprzeczone), których sąd nie ustalił, bądź wykazaniu, że fakty
powołane przez sąd nie mają oparcia „w  zebranym materiale” albo
wynikają z dowodów niewiarygodnych. Zarzut ten z reguły łączy się
z wadliwą oceną dowodów, a więc z naruszeniem przez sąd art. 233
§ 1 k.p.c. (por. pkt 3.1.3.2.2 oraz wzór apelacji – pkt 3.1.7 niniejszego
rozdziału). Sprzeczność istotnych ustaleń sądu z  treścią zebranego
w  sprawie materiału dowodowego oznacza, że w  stanie faktycz‑
nym ustalonym przez sąd pierwszej instancji zachodzą sprzeczno‑
ści między poszczególnymi ustaleniami, czyli że stan ten w  świetle
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

748 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

materiału dowodowego nie stanowi harmonijnej całości z powodu błę‑

dów popełnionych przy ocenie dowodów (tzn.  przekroczenia granic
swobodnej oceny dowodów), oraz przy dokonywaniu poszczególnych
ustaleń, zwłaszcza w  zakresie logicznego wnioskowania. Apelujący
nie może ograniczyć się do ogólnego zakwestionowania zgodności
materiału dowodowego zgromadzonego przez sąd pierwszej instan‑
cji z  wyprowadzonymi na jego podstawie wnioskami. Prawidłowe
postawienie omawianego zarzutu wymaga więc nie tylko wskaza‑
nia konkretnych dowodów przeprowadzonych w  sprawie, lecz także
podania, w czym skarżący upatruje wadliwości ich oceny i jej wpływu
na ustaloną podstawę faktyczną rozstrzygnięcia (por.  wyroki SN:
z 15.04.2004 r., IV CK 274/03, MoP 2004/10, s. 439; z 16.02.2005 r.,
IV CK 526/04, LEX nr 177281; z 16.12.2005 r., III CK 314/05, „Prawo
Bankowe” 2006/5, s. 12).

Powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym za pomocą urządze‑

nia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, należy oznaczyć część
zapisu dotyczącą tego faktu (art. 368 § 13 oraz art. 308 k.p.c.).

3.1.3.2.3.  Zarzut nierozpoznania istoty sprawy

Zarzut nierozpoznania istoty sprawy usprawiedliwia złożenie wniosku

o uchylenie wyroku zaskarżonego apelacją.

Pojęcie istoty sprawy, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej

aspektu materialnego i w tej jedynie płaszczyźnie zarzut nierozpozna‑
nia istoty sprawy może być oceniany. Nierozpoznanie istoty sprawy
zachodzi wówczas, gdy sąd nie zbadał podstawy materialnej pozwu
lub zarzutów merytorycznych i  w  konsekwencji nie odniósł się do
tego, co jest przedmiotem sprawy. Przykładowo nierozpoznanie istoty
sprawy zachodzi wtedy, gdy sąd pierwszej instancji bezpodstaw‑
nie przyjął, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa
unicestwiająca roszczenie (sąd błędnie uznał, iż roszczenie wygasło
lub uległo przedawnieniu). Nierozpoznanie istoty sprawy wystąpić
może także w przypadku uwzględnienia powództwa – w sytuacji gdy
rozstrzygnięcie sądu nie odnosi się do tego, co było przedmiotem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)749

sprawy. Jeśli więc sąd nie odniesie się do żądania powoda lub ponie‑
sionych przez pozwanego merytorycznych zarzutów, to w istocie nie
rozstrzyga istoty sprawy.

Adekwatnym do zarzutu nierozpoznania istoty sprawy jest wniosek

apelacyjny o  „uchylenie zaskarżonego wyroku i  przekazanie sprawy
Sądowi Rejonowemu w  .... do ponownego rozpoznania i  rozstrzyg‑
nięcia o kosztach postępowania apelacyjnego”.

Sąd Najwyższy w  wyroku z  24.01.2013  r., II  CSK  279/12 (OSNC

2013/7–8, poz. 96) dokonał wykładni art. 386 § 4 k.p.c., który stanowi,
że sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i  przekazać
sprawę do ponownego rozpoznania tylko w  razie nierozpoznania
przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku
wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że użyte w tym przepisie sformułowanie „może
uchylić” nie oznacza, iż sąd drugiej instancji fakultatywnie orzeka
o  uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji. Słowo „może” użyte
zostało w art. 386 § 4 k.p.c. w celu stworzenia sądowi drugiej instan‑
cji, w  drodze wyjątku, możliwości odstąpienia od merytorycznego
rozpoznania sprawy i  obligatoryjnego wydania wyroku kasatoryj‑
nego w  razie stwierdzenia, że istota sprawy nie została rozpoznana.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na – pomijaną w  doktrynie i  judyka‑
turze – okoliczność, że w  razie wydania wyroku wstępnego zakres
użytego w  art.  386 §  4  k.p.c. pojęcia nierozpoznania istoty sprawy,
z uwagi na istotę tego wyroku, jest węższy niż w przypadku wydania
wyroku końcowego, oznacza bowiem niezbadanie podstawy żąda‑
nia, ale tylko w  zakresie koniecznym do przesądzenia, że roszczenie
powoda jest usprawiedliwione co do zasady. Sąd Najwyższy zauważył
ponadto, że nie można również wykluczyć sytuacji, w której sąd dru‑
giej instancji, rozpoznając sprawę na skutek apelacji wniesionej od
wyroku wstępnego, będzie mógł zmienić taki wyrok przez oddalenie
powództwa lub odrzucenie pozwu. Możliwość taka wystąpi wtedy,
gdy sąd drugiej instancji stwierdzi istnienie negatywnej przesłanki
materialnoprawnej (np.  przedawnienie roszczenia) lub procesowej
(np.  niedopuszczalność drogi sądowej), unicestwiającej roszczenie
lub stanowiącej przeszkodę do rozpoznania powództwa, której sąd
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

750 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

pierwszej instancji bezzasadnie nie uwzględnił. Taka sytuacja proce‑

sowa nie stwarza stanu nierozpoznania istoty sprawy, lecz wskazuje,
że istniały podstawy do oddalenia powództwa, nie zaś do wydania
wyroku wstępnego.

  Wybrane orzeczenia

1. Wydane w  postępowaniu o  stwierdzenie nabycia spadku posta‑

nowienie rozstrzygające o  jego przedmiocie, tyle że w  sposób nie‑
adekwatny do żądania uczestnika postępowania, nie może uza‑
sadniać zarzutu nierozpoznania istoty sprawy (postanowienie SN
z 15.07.1998 r., II CKN 838/97, LEX nr 50750).

2. Nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd

pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania pozwu
albo pominięcie merytorycznych zarzutów pozwanego (wyrok SN
z 23.09.1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1, poz. 22).

3.  Oceny, czy sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy (art. 378
§ 2 k.p.c.), dokonuje się na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów
prawa materialnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, nie zaś na
podstawie ewentualnych wad postępowania wyjaśniającego (wyrok SN
z 22.04.1999 r., II UKN 589/98, OSNAPiUS 2000/12, poz. 483).

4. Nierozpoznanie istoty sprawy stanowi wadę braną pod uwagę

w  ramach kontroli orzeczeń sądu pierwszej instancji w  postępowa‑
niu apelacyjnym (art. 386 § 4 k.p.c.); zarzut tego rodzaju wadliwości
nie odnosi się do orzeczenia sądu drugiej instancji i  nie może sta‑
nowić usprawiedliwionej podstawy kasacji (wyrok SN z 14.02.2001 r.,
I PKN 247/00, OSNAPiUS 2002/21, poz. 521).

5. Nierozpoznanie istoty sprawy oznacza bezpodstawne uznanie

przez sąd, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa
unicestwiająca roszczenie (wyrok SN z  12.11.2007  r., I  PK  140/07,
OSNP 2009/1–2, poz. 2).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)751

6.  Niedostateczne w  ocenie sądu drugiej instancji rozważania doty‑

czące prawa materialnego (art.  60, 65  k.c.) nie mogą być kwalifiko‑
wane jako nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji
(art.  386 §  4  k.p.c. – postanowienie SN z  15.02.2013  r., I  CZ  4/13,
LEX nr 1308016).

7.  Zaniechanie przez sąd pierwszej instancji merytorycznego zbada‑

nia zarzutu potrącenia stanowi nierozpoznanie istoty sprawy (posta‑
nowienie SN z 14.03.2013 r., I CZ 7/13, LEX nr 1318327).

8.  O  nierozpoznaniu istoty sprawy w  rozumieniu art.  386 §  4  k.p.c.

można mówić także wówczas, gdy wprawdzie istota sprawy została
rozpoznana w zakresie podstawy odpowiedzialności pozwanego, jed‑
nak nie została rozpoznana w  zakresie materialnych podstaw żąda‑
nia zadośćuczynienia, odszkodowania i renty. W wypadku odpowie‑
dzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym nie zawsze
przesądzenie o  zasadzie odpowiedzialności sprawcy szkody stanowi
pełne rozstrzygnięcie o materialnej podstawie żądania. Możliwe jest,
że do pełnego rozstrzygnięcia o  istocie sprawy konieczne jest zba‑
danie materialnej podstawy zarówno odpowiedzialności sprawcy,
jak i żądania naprawienia szkody (postanowienie SN z 16.05.2013 r.,
IV CZ 40/13, LEX nr 1353279).

9.  Niedostatki oceny prawnej dochodzonego roszczenia, wyrażonej

przez sąd pierwszej instancji, nawet przy konieczności wyjaś­nienia
jeszcze innych okoliczności faktycznych oraz częściowego uzupeł‑
nienia postępowania dowodowego, nie mogą być kwalifikowane jako
nierozpoznanie istoty sprawy (postanowienie SN z  16.05.2013  r.,
IV CZ 38/13, LEX nr 1365744).

10. Nieprawidłowe – w  ocenie sądu drugiej instancji – wydanie

wyroku na posiedzeniu niejawnym (art.  1481  k.p.c.) nie jest równo‑
znaczne z  nierozpoznaniem istoty sprawy i  nie stanowi podstawy
do wydania wyroku kasatoryjnego (art.  386 §  4  k.p.c.) (postano‑
wienie SN z  16.11.2018  r., I  CZ  93/18, OSNC-ZD 2020/A, poz.  3,
LEX nr 2578172).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

752 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.1.3.2.4.  Powołanie nowych faktów i dowodów

Okoliczność, że w systemie apelacyjno­‍‑kasacyjnym sąd drugiej instan‑

cji jest sądem merytorycznym, wyposażonym w  możliwości uzupeł‑
niania postępowania dowodowego przeprowadzonego przed sądem
pierwszej instancji, nie oznacza, że zaniechania czy wręcz zaniedbania
stron, zwłaszcza reprezentowanych przez zawodowych pełnomocni-
ków, w zakresie zgłaszania dowodów mogą być naprawione w postępo‑
waniu przed sądem drugiej instancji (zob. niżej pkt 3.1.9.4.). Zgodnie
z art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. skarżący może w apelacji powołać nowe fakty
i dowody, a stosownie do art.  368 §  12  k.p.c.: „Powołując nowe fakty
lub dowody, należy uprawdopodobnić, że ich powołanie w postępowa‑
niu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo potrzeba ich
powołania wynikła później”. Za nowe fakty i dowody w rozumieniu tego
przepisu należy uznać takie, które nie istniały wcześniej lub o których
istnieniu stronie nie było wiadomo w toku postępowania przed sądem
pierwszej instancji mimo dołożenia staranności w  zakresie zbierania
dowodów. Zgłoszone na późniejszym etapie postępowania podlegają
pominięciu, jako spóźnione, chyba że zostanie wykazana jedna z prze‑
słanek obligujących sąd drugiej instancji do uwzględnienia spóźnio‑
nych twierdzeń i  dowodów. Skuteczność powołania nowych faktów
lub dowodów przed sądem drugiej instancji jest obwarowana prze-
słankami wynikającymi z art. 381 k.p.c. Według tego przepisu moż‑
liwość powoływania się na nowe fakty oraz przeprowadzenie nowych
dowodów jest ograniczona przesłanką wykazania przez stronę, że nie
mogła powołanego w  apelacji faktu lub dowodu zgłosić przed sądem
pierwszej instancji albo że potrzeba ich powołania „wynikła później”,
a więc w istocie po zamknięciu rozprawy przez sąd pierwszej instancji
(art. 381 k.p.c.). Oznacza to, że strona wnioskująca o przeprowadzenie
dowodu w  postępowaniu apelacyjnym powinna wskazać na istnienie
przyczyn usprawiedliwiających powołanie nowego faktu lub dowodu
dopiero przed sądem drugiej instancji.

Jeśli nowe fakty i  dowody ujawnią się po wniesieniu apelacji, moż‑

liwość ich skutecznego powoływania ograniczona jest przesłankami
przewidzianymi w  art.  20512 §  2 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c., który
ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu apelacyjnym. Jeśli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)753

więc apelant mimo możliwości zgłoszenia nowych faktów i dowodów,

których powołanie stało się możliwe dopiero po złożeniu apelacji, nie
zgłosił ich w  piśmie przygotowawczym, do którego złożenia został
zobowiązany, to powołanie nowych faktów i dowodów powinno być
ocenione jako spóźnione.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd,

według którego strona nie może skutecznie żądać ponowienia
czy uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego,
że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd
pierwszej instancji, bądź przypuszczała, że do wykazania spornej
okoliczności wystarczą inne dowody (por. wyroki SN: z 7.11.1997 r.,
II  CKN  446/97, OSNC 1998/4, poz.  67, oraz z  27.11.1998  r.,
III  CKN  52/98, LEX nr  658198). Za nieusprawiedliwione należy
uznać zgłaszanie faktów dowodów dopiero w apelacji, spowodowane
przyjętą przez stronę koncepcją prowadzenia procesu, według której
istotne w  sprawie okoliczności i  dowody zostaną ujawnione dopiero
w postępowaniu apelacyjnym.

Zob.  też rozdział  XIII  pkt  6, poświęcony postępowaniu dowodo-

wemu przed sądem drugiej instancji.

  Wybrane orzeczenia

1. Odpowiednie stosowanie w  postępowaniu apelacyjnym art.  316

§  1  k.p.c. oznacza, że sąd drugiej instancji obowiązany jest – przy
uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381 i 382 k.p.c. – brać pod
uwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na
treść orzeczenia (postanowienie SN z 10.11.1998 r., III CKN 259/98,
OSNC 1999/4, poz. 82).

2.  Sąd drugiej instancji może pominąć dowód z przesłuchania strony

(art.  381  k.p.c.), jeżeli został on dopuszczony w  pierwszej instancji,
a strona przez własne niestawiennictwo uniemożliwiła jego przepro‑
wadzenie (art. 302 § 1 k.p.c.) (wyrok SN z 9.12.1998 r., I PKN 505/98,
OSNAPiUS 2000/3, poz. 110).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

754 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.  Skuteczność zarzutu naruszenia przez sąd drugiej instancji art. 217

§  2 w  zw.  z  art.  381  k.p.c. uzależniona jest od wykazania, że strona
zachowała w  postępowaniu apelacyjnym uprawnienie do przytacza‑
nia okoliczności faktycznych i  dowodów (wyrok SN z  29.01.2002  r.,
V CKN 721/00, OSNC 2002/12, poz. 153).

4.  Uregulowanie zawarte w art. 381 k.p.c. jest wyrazem dążenia do kon‑

centracji materiału dowodowego przed sądem pierwszej instancji. Strona,
która dopuszcza się zaniedbania w zakresie przysługującej jej inicjatywy
dowodowej w  postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, musi się
liczyć z tym, że sąd drugiej instancji nie uwzględni jej wniosku dowodo‑
wego (wyrok SN z 17.04.2002 r., IV CKN 980/00, LEX nr 53922).

5.  Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód przepro‑

wadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912 § 1 k.p.c.
(wyrok SN z 23.03.2006 r., IV CSK 123/05, OSP 2007/4, poz. 48).

6.  Wykładnia prawa dokonana przez Sąd Najwyższy (art. 39820 k.p.c.)

może uzasadniać powołanie przez stronę nowych faktów i dowodów
(art. 381 k.p.c.) (uchwała SN z 19.04.2007 r., III CZP 162/06, Biul. SN
2007/4, s. 10).

3.1.4.  Wniosek apelacyjny

Prawidłowo sformułowany wniosek apelacyjny powinien zawierać

żądanie zmiany lub uchylenia wyroku z zaznaczeniem zakresu ocze‑
kiwanej zmiany lub uchylenia (art.  368 §  1 pkt  5  k.p.c.). Klasycz‑
nym wnioskiem apelacyjnym jest wniosek o  zmianę zaskarżonego
wyroku. Na przykład gdy sąd, uwzględniając powództwo w  całości,
zasądził od pozwanego 50 000  zł, a  pozwany uważa, że powodowi
należy się tylko 20 000  zł, powinien sformułować następujący wnio‑
sek: „wnoszę o  zmianę zaskarżonego wyroku przez obniżenie zasą‑
dzonej kwoty 50 000  zł do kwoty 20 000  zł i  oddalenie powództwa
w  pozostałej części oraz obniżenie zasądzonych kosztów procesu do
kwoty 500 zł, a ponadto wnoszę o zasądzenie kosztów postępowania
apelacyjnego według norm przepisanych”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)755

Tylko wyjątkowo, gdy w  apelacji zostanie podniesiony zarzut

nieważności postępowania albo zarzut nierozpoznania istoty
sprawy lub gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępo‑
wania dowodowego w  całości, skarżący powinien wnosić w  pierw‑
szym przypadku o  uchylenie zaskarżonego wyroku, zniesienie
postępowania i  przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
sądowi pierwszej instancji, natomiast w drugim przypadku – o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku i  przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Gdy istnieje podstawa do
odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, właściwym wnio‑
skiem apelacyjnym będzie żądanie uchylenia zaskarżonego wyroku
i odrzucenia pozwu lub uchylenie zaskarżonego wyroku i umorze-
nia postępowania (por. art. 386 k.p.c.).

Wniosek apelacyjny pozostaje w  ścisłym związku z  określonym

w apelacji zakresem zaskarżenia. Okoliczność, iż wniosek apelacyjny
nie wyznacza granic zaskarżenia, a ponadto sąd drugiej instancji nie
jest nim związany, nie oznacza, że może być formułowany w  spo‑
sób dowolny bez nawiązania do zakresu zaskarżenia. Zakres przed‑
miotowy zaskarżenia i  zakres przedmiotowy wniosku apelacyjnego
powinny być tożsame, aby można było uznać, że apelacja – z punktu
widzenia omawianych warunków – sporządzona została profesjonal‑
nie. W  judykaturze podkreśla się, że zakres przedmiotowy wniosku
apelacyjnego musi „w  całości” wypełniać zakres przedmiotowy
zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji (por.  postanowienia
SN: z 30.08.2006 r., II CZ 53/06, LEX nr 607260, oraz z 4.10.2006 r.,
II CZ 65/06, LEX nr 607262).

Sytuację, w  której zakres przedmiotowy zaskarżenia wyroku sądu

pierwszej instancji jest szerszy od zakresu przedmiotowego wniosku
apelacyjnego, należy zatem rozpatrywać jako przypadek wniosku ape‑
lacyjnego o wadliwej treści.

Wniosek apelacyjny powinien być paralelny z zarzutami apelacyj-

nymi. Jeśli apelacja oparta jest wyłącznie na zarzutach naruszenia
prawa materialnego, a ponadto postępowanie przed sądem pierwszej
instancji nie było dotknięte wadami skutkującymi jego nieważnością,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

756 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

którą sąd drugiej instancji bierze pod uwagę z  urzędu, to brak jest
podstaw do żądania uchylenia zaskarżonego wyroku i  przekaza‑
nia sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania
(por.  art.  386  k.p.c.). W  sytuacji natomiast gdy apelacja oparta jest
na zarzutach naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć
wpływ na rozstrzygnięcie w sprawie, brak jest usprawiedliwienia dla
zgłaszania wniosku apelacyjnego o  zmianę zaskarżonego wyroku
i  rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, chyba że opisane w  apelacji
uchybienia procesowe mogą być usunięte przez sąd drugiej instan‑
cji. W tym ostatnim przypadku zawodowy pełnomocnik skarżącego
powinien wskazać na charakter popełnionych uchybień procesowych,
wykazując, że mogą być usunięte wskutek przeprowadzenia odpo‑
wiedniego postępowania przed sądem drugiej instancji.

Wniosek apelacyjny może być sformułowany w  sposób

alternatywny, np.  „wnoszę o  uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponow‑
nego rozpoznania i  rozstrzygnięcia o  kosztach postępowania apela‑
cyjnego – w  związku z  zarzutami procesowymi, w  świetle których
zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego
w całości (art. 386 § 4 k.p.c.), a na wypadek niepodzielenia tych zarzu‑
tów – wnoszę o  zmianę zaskarżonego wyroku i  oddalenie powódz‑
twa, zasądzenie kosztów postępowania w kwocie 3600 zł za pierwszą
instancję oraz kosztów postępowania apelacyjnego w kwocie 1800 zł
– w związku z zasadnością zarzutów apelacyjnych naruszenia prawa
materialnego”.

3.1.5.  Wniosek o rozpoznanie postanowień sądu

pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu

W  apelacji skarżący może zgłosić wnioski, jakie zgłasza się przed

sądem meriti, z  zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z  ustawy
(art.  391 zdanie drugie  k.p.c.) oraz stopnia zaawansowania sprawy.
Stosowany szeroko w  praktyce jest wniosek o  zasądzenie kosztów
postępowania apelacyjnego. Z  punktu widzenia możliwości zgła‑
szania innych wniosków w  apelacji nie jest dostatecznie natomiast
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)757

wykorzystywany art. 380 k.p.c., na podstawie którego skarżący może

wnosić o  rozpoznanie przez sąd drugiej instancji tych postanowień
sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w  drodze
zażalenia, a  miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Nie wszystkie
postanowienia niezaskarżalne zażaleniem mają wpływ na rozstrzyg‑
nięcie sprawy. Nie wszystkie zatem postanowienia niezaskarżalne
zażaleniem objęte są dyspozycją art. 380 k.p.c.

Składając wniosek o  rozpoznanie postanowienia niezaskarżalnego

zażaleniem, skarżący powinien jednocześnie wskazać, że miało ono
wpływ na wynik sprawy. Gdy w  sprawie występuje zawodowy peł-
nomocnik, wniosek powinien być jednoznacznie sformułowany,
gdyż nie ma podstaw do przypisywania pismom przez niego wno‑
szonym treści wprost w nich niewyrażonych (por. postanowienie SN
z 17.07.2008 r., II CZ 54/08, LEX nr 447663). Jako przykład zastoso‑
wania art.  380  k.p.c. w  postępowaniu apelacyjnym wskazać można
powołanie się przez skarżącego na błąd, który wystąpił przy wydaniu
postanowienia dotyczącego podmiotowego przekształcenia. Jeśli skar‑
żący wykaże, że niezaskarżalne postanowienie wydane na podstawie
art. 194 i n. k.p.c. miało wpływ na rozstrzygnięcie sprawy w stopniu
pozwalającym na stwierdzenie, że sąd pierwszej instancji nie roz‑
poznał istoty sprawy albo wydanie wyroku wymaga przeprowadze‑
nia postępowania dowodowego w  całości (art.  380 w  zw.  z  art.  386
§ 4 k.p.c.), to sąd drugiej instancji uchyli zaskarżony wyrok i przekaże
sprawę do ponownego rozpoznania.

W  postanowieniu z  13.11.1998  r., II  CKN  32/98 (Prok. i  Pr.

1999/9, poz. 38 – wkładka) Sąd Najwyższy wskazał, że postano‑
wienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie wznowienia postępo‑
wania, nie będąc postanowieniem zaskarżalnym, należy do kategorii
postanowień, o których mowa w art. 380 k.p.c., i może być zwalczane
przez stronę tylko w apelacji od orzeczenia zapadłego wskutek wzno‑
wienia.

W wyroku z 15.06.2007  r., II  CSK  96/07 (LEX nr  347245), Sąd Naj‑
wyższy stwierdził, że sąd apelacyjny jest uprawniony na podstawie
art.  380  k.p.c. do kontroli prawidłowości przywrócenia przez sąd
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

758 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

pierwszej instancji terminu do wniesienia sprzeciwu od wyroku

zaocznego, na skutek którego doszło do wydania wyroku zaskarżo‑
nego apelacją. Przeprowadzenie tej kontroli nie jest uzależnione od
wykorzystania przez zainteresowaną stronę mechanizmu przewidzia‑
nego w  art.  162  k.p.c., przepis ten bowiem nie ma zastosowania do
postanowień zaskarżalnych zażaleniem (art.  394  k.p.c.) i  postano‑
wień, które wprawdzie nie podlegają odrębnemu zaskarżeniu zażale‑
niem, ale wiążą sąd, który je wydał (art. 359 k.p.c.), a postanowienie
o przywróceniu terminu do wniesienia sprzeciwu należy do tej dru‑
giej grupy.

Artykuł 380  k.p.c. nabiera istotnego znaczenia w  przypadku nieza‑

skarżalnych postanowień sądu pierwszej instancji w  przedmiocie
wniosków o przywrócenie uchybionego terminu do dokonania czyn‑
ności procesowej. Postanowienia takie na wniosek zgłoszony w ape‑
lacji podlegają rozpoznaniu, jeżeli miały wpływ na niekorzystne roz‑
strzygnięcie zawarte w orzeczeniu zaskarżonym apelacją.

Art. 380 k.p.c. dotyczy wyłącznie postanowień, które poprze-

dzały wydanie zaskarżonego orzeczenia.

3.1.6.  Wniosek o rozpoznanie sprawy na rozprawie.

Posiedzenia sądu

Po zmianach dokonanych w postępowaniu apelacyjnym przez ustawę

z 4.07.2019 r. nastąpiło rozszerzenie możliwości rozpoznania sprawy
przez sąd drugiej instancji na posiedzeniu niejawnym. Jest to moż‑
liwe, gdy przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Ocena
w  tym zakresie pozostawiona jest sądowi (w  istocie przewodniczą‑
cemu składu orzekającego lub sędziemu sprawozdawcy) i nie podlega
kwestionowaniu przez strony. Gdy strona w apelacji lub odpowiedzi
na apelację złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, sąd, będąc
związany takim wnioskiem, obligatoryjnie rozpoznaje sprawę na
rozprawie. Nie jest jednak takim wnioskiem związany, a więc orzek‑
nie o apelacji na posiedzeniu niejawnym, gdy: strona cofnęła pozew
(sąd uchyli wyrok sądu pierwszej instancji i  umorzy postępowanie),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)759

strona cofnęła apelację (sąd umorzy postępowanie apelacyjne) albo

zachodzi nieważność postępowania (sąd uchyli wyrok sądu pierw‑
szej instancji, zniesie postępowanie dotknięte nieważnością i  prze‑
każe sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpozna‑
nia), gdy wniesiono apelację od wyroku oddalającego powództwo
oczywiście bezzasadne oraz gdy sąd odrzuca apelację (art.  374, 373,
3911  k.p.c.). Z  przytoczonych regulacji wynika, że tylko w  sytuacji,
gdy strona złożyła wniosek o wyznaczenie rozprawy i nie zachodziły
przewidziane ustawą przypadki orzekania na posiedzeniu niejawnym,
a  sąd rozpoznał sprawę na posiedzeniu niejawnym, strona mogłaby
podnosić zarzut pozbawienia jej możności obrony jej praw (art. 379
pkt 5 k.p.c.).

3.1.7.  Wzór apelacji

Łódź, 20.06.2020 r.

Do Sądu Apelacyjnego w Łodzi, I Wydział Cywilny

za pośrednictwem
Sądu Okręgowego w Łodzi, I Wydział Cywilny
Sygn. akt: I C. 1453/20
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 150 000 zł
Powód: Stefan Kwiatkowski,
reprez. przez adw. Jana Nowaka
Pozwany: PZU SA, X Oddział w Łodzi
reprez. przez pełnomocnika – radcę prawnego Jana Olszańskiego

Apelacja powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z 13.04.2020 r., sygn. akt I C. 1453/20,
doręczonego powodowi w dniu 15.06.2020 r.

I. Zaskarżam powyższy wyrok w części oddalającej powództwo (pkt 2 sentencji)

oraz w części orzekającej o kosztach postępowania (pkt 3 sentencji).

II. Zarzucam zaskarżonemu wyrokowi:

1) nieważność postępowania (art.  379 pkt  5 w  zw.  z  art.  214  k.p.c.) przez
pozbawienie powoda możności obrony jego praw wskutek nieodroczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

760 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

rozprawy, po zamknięciu której Sąd ogłosił wyrok – pomimo nieobecności

powoda i stwierdzenia nieprawidłowości w doręczeniu powodowi powiado‑
mienia o rozprawie;
2) niewyjaśnienie wszystkich faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
wskutek pominięcia dowodu z  zeznań świadka Jana Bystrego, mimo że
dowód ten został zgłoszony w  celu wyjaś­nienia, czy powód – w chwili, gdy
sprawca wypadku zbliżał się do przejścia dla pieszych, jadąc samochodem –
był już na tym przejściu, a zatem na fakt sporny, istotny dla rozstrzygnięcia
spraw, który nie został udowodniony zgodnie z twierdzeniami powoda. Nie
był to dowód spóźniony, wprawdzie został zgłoszony po zatwierdzeniu planu
rozprawy, jednak mógł zostać zgłoszony dopiero na rozprawie, po przypad‑
kowym ujawnieniu się tego świadka w okolicznościach przedstawionych na
rozprawie;
3) naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik
sprawy, a mianowicie:
a) art.  20512 §  1 i  art.  2352 §  1 pkt  2  k.p.c. przez bezzasadne pominięcie
dowodu z zeznań świadka Jana Bystrego;
b) art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku i ogra‑
niczenie tego obowiązku – w zakresie dotyczącym wysokości odszkodo‑
wania – do przytoczenia art. 322 k.p.c.;
4) sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z  treścią zebranego w  sprawie mate-
riału wskutek naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć
wpływ na wynik sprawy, a mianowicie:
a) art.  322  k.p.c. przez jego zastosowanie, pomimo że – w  świetle opinii
biegłego – ścisłe udowodnienie wysokości renty jest możliwe;
b) art. 233 § 1 k.p.c. przez dokonanie oceny dowodów:
– w  sposób niewszechstronny, ponieważ z  pominięciem dowodu
z  zeznań świadka Leszka Wiarygodnego, który złożył zeznania na
istotną okoliczność, jaką jest sposób poruszania się powoda bezpośred‑
nio przed wypadkiem. Uwzględnienie tego dowodu mogłoby dopro‑
wadzić do zupełnie innej – odmiennej od przyjętej przez Sąd – oceny
pozostałego materiału dowodowego, a  zwłaszcza zeznań świadka Jana
Obserwatora, w  części, w  której podobnie jak świadek Leszek Wiary‑
godny zeznał, że powód na pewno nie wybiegł zza tramwaju na ulicę,
lecz wolnym krokiem wszedł na jezdnię, po której samochodem jechał
sprawca wypadku;
– w  sposób sprzeczny z  zasadami doświadczenia życiowego w  odnie‑
sieniu do dowodu z  zeznań świadka Bogdana Lisa, który zeznał, że
„obserwując z  15. piętra budynku odległego o  300 m od miejsca zda‑
rzenia, widział, jak powód wbiegł pod samochód prowadzony przez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)761

sprawcę wypadku. Jest niewątpliwe, że takiej wersji zdarzeń przeczą

zasady doświadczenia życiowego, w  świetle których nie jest możliwe,
aby z odległości 300 m i z wysokości 15. piętra człowiek mógł widzieć,
w jaki sposób doszło do wypadku;
– w  sposób nasuwający zastrzeżenia z  punktu widzenia zasad logicz-
nego rozumowania. W  świetle tych zasad nie można zaakceptować
zeznań świadka Marii Knop, która stwierdziła, że zza okien tram‑
waju obserwowała powoda ubranego w białą koszulę biegnącego lewą
stroną jezdni, a  po chwili widziała tegoż powoda, jak wbiegł pod
samochód z  chodnika po prawej stronie jezdni. Jest okolicznością
bezsporną, że powód w chwili wypadku ubrany był w koszulę koloru
czerwonego. Sąd, uznając ten dowód za wiarygodny, przekroczył gra‑
nice swobodnej oceny, w  świetle bowiem zasad logicznego rozumo‑
wania powód jednocześnie nie mógł znajdować się po dwóch stro‑
nach jezdni, a ponadto nie mógł w tym samym czasie mieć na sobie
koszul w kolorze czerwonym i białym;
5) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art.  444 §  2  k.c.,
polegającą na uznaniu, że wysokość „renty odpowiedniej” w  rozumieniu
tego przepisu może nie pozostawać w relacji do ustalonego stopnia obniżenia
ogólnej wydolności umysłowej powoda, którego zarobki uzależnione są wła‑
śnie od tej wydolności umysłowej, a także naruszenie art. 362 k.c. przez jego
zastosowanie w sytuacji, gdy zebrany w sprawie materiał nie daje podstaw do
przyjęcia, że powód przyczynił się do powstania szkody.

III. Powołuję – zgodnie z  art.  381  k.p.c. – nowy fakt, że sprawca wypadku
ma od 2  lat uszkodzone prawe oko i  w  związku z  tym nie powinien prowa‑
dzić samochodu. W  celu wykazania tej okoliczności wnoszę o  dopuszcze-
nie dowodu z  zeznań świadka Jana Budnego, zam. ul. Krótka 2 m. 3, 91–833
Łódź. Powołany fakt oraz dowód nie były i  nie mogły być znane powodowi,
ujawnione bowiem zostały dopiero w  dniu 5.05.2020  r. (a  więc po wydaniu
zaskarżonego wyroku) podczas spotkania powoda z tym świadkiem w Poradni
Okulistycznej w Łodzi przy ul. Jasnej 2, w której przebywał jako pacjent także
sprawca wypadku. Ponadto wnoszę o  zażądanie z  tej poradni dokumentacji
leczenia sprawcy wypadku.

IV. Wnoszę o:
1) uchylenie zaskarżonego wyroku ze zniesieniem postępowania (zarzut nie‑
ważności postępowania) i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Okrę‑
gowemu w  Łodzi do ponownego rozpoznania i  rozstrzygnięcia o  kosztach
postępowania apelacyjnego, ewentualnie – na wypadek nieuwzględnienia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

762 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zarzutu nieważności postępowania – zmianę wyroku w  części zaskarżonej

– po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania dowodowego – i zasą‑
dzenie powództwa w  całości oraz zasądzenie od strony pozwanej na rzecz
powoda kosztów postępowania za pierwszą instancję według norm przepisa‑
nych,
2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyj‑
nego w wysokości wynikającej z załączonego zestawienia kosztów.

V. Wnoszę – w  związku z  zarzutem podanym w  pkt  II, 3a – o  dopuszczenie

dowodu z  zeznań świadka Jana Bystrego, zam. ul. Zachodnia 2 m. 4, 91–877
Łódź, na fakty powołane w tezie dowodowej w pkt II.2., a także dowodu, o którym
mowa w pkt III.

Uzasadnienie

[Uzasadnić należy każdy element apelacji, szczególnie zarzuty apelacyjne.

Na temat:
1) wskazania orzeczenia i zakresu zaskarżenia zob. pkt 3.1.3.1;
2) granic apelacji zob. pkt 3.1.9.1;
3) przedstawienia zarzutów apelacyjnych i  ich uzasadnienia zob.  pkt  3.1.3.2,
w tym:
a) zarzutu dokonania przez sąd pierwszej instancji wadliwej oceny dowo‑
dów zob. pkt 3.1.3.2.1,
b) zarzutu niewyjaś­nienia sprawy oraz sprzeczności istotnych ustaleń sądu
z treścią zebranego w sprawie materiału zob. pkt 3.1.3.2.2,
c) zarzutu nierozpoznania istoty sprawy zob. pkt 3.1.3.2.3;
4) powołania nowych faktów i dowodów zob. pkt 3.1.3.2.4;
5) czynności dowodowych przed sądem drugiej instancji zob. pkt 3.1.9.4;
6) wniosku apelacyjnego zob. pkt 3.1.4].

podpis
Jan Nowak
(adwokat)

Załączniki:
1) pełnomocnictwo,
2) odpis apelacji,
3) dowód uiszczenia opłaty sądowej od apelacji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)763

3.1.8.  Odpowiedź na apelację

Zawodowy pełnomocnik, reprezentując stronę przeciwną skarżącego,

jako profesjonalista powinien – mimo braku obowiązku procesowego
– złożyć odpowiedź na apelację. Termin do jej wniesienia wynosi dwa
tygodnie od dnia doręczenia odpisu apelacji (art. 3731 k.p.c.). W odpo‑
wiedzi na apelację należy odnieść się do wszystkich składników ape‑
lacji, a  szczególnie jej zarzutów, wykazując – w  razie stwierdzenia, że
są wadliwe – jej niedopuszczalność bądź bezzasadność. Nie jest wyłą‑
czona możliwość zgłaszania nowych faktów i  dowodów, zwłaszcza
takich, które mają charakter faktów i dowodów przeciwnych tym, które
zgłoszone zostały w apelacji. Termin do wniesienia odpowiedzi na ape‑
lację jest terminem ustawowym, podlega przywróceniu z tego względu,
że uchybienie temu terminowi rodzi dla strony niekorzystny skutek
polegający na tym, że strona pozbawiona zostanie możliwości zgło‑
szenia wniosku o  rozpoznanie sprawy na rozprawie (zob.  pkt  3.1.6).
Dowody znane stronie na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego
mogą być również przeprowadzone przez sąd drugiej instancji, gdy
strona zgłaszająca je zmierza do odparcia wniosków i twierdzeń zgło‑
szonych w apelacji strony przeciwnej, której wnioski dowodowe zostały
dopuszczone przez sąd drugiej instancji (por. wyrok SN z 29.01.2002 r.,
V CKN 721/00, OSNC 2002/12, poz. 153).

Wniosek o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego zgłoszony

w  odpowiedzi na apelację wniesioną po upływie terminu określo‑
nego w  art.  372  k.p.c. jest skuteczny (uchwała SN z  16.02.2012  r.,
III CZP 1/12 (OSNC 2012/10, poz. 114).

3.1.9.  Zakres przedmiotowy i podmiotowy rozpoznania

sprawy przez sąd drugiej instancji

3.1.9.1.  Granice apelacji

Pojęcie granic apelacji, które ma istotne znaczenie w postępowaniu

apelacyjnym, należy objaśnić, nie ograniczając się do samego tek‑
stu art.  378 §  1  k.p.c. Konieczne jest uwzględnienie charakteru tego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

764 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

postępowania oraz roli, jaką odgrywa sąd drugiej instancji w  syste‑

mie apelacyjno­‍‑kasacyjnym.

Podejmując – skrótową z  konieczności – próbę wyjaś­nienia poję‑

cia granic apelacji, przypomnieć należy, że przepis ten w  okresie od
1.07.1996  r. do 1.07.2000  r., ze względu na użyte w  nim sformuło‑
wanie „sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w  granicach wnio‑
sków apelacji”, budził wiele kontrowersji i nieporozumień co do jego
znaczenia. Obecne jego brzmienie („Sąd drugiej instancji rozpoznaje
sprawę w  granicach apelacji; w  granicach zaskarżenia bierze jednak
z urzędu pod uwagę nieważność postępowania”) przy uwzględnieniu
funkcji sądu drugiej instancji jako sądu meriti (por. pkt 3.1.1 niniej‑
szego rozdziału) pozwala na stwierdzenie, że sąd drugiej instancji,
rozpoznając sprawę w granicach zaskarżenia, które nie są wyznaczone
ani wnioskami (wniosek apelacyjny dotyczy: po pierwsze – zakresu
zaskarżenia, którym objęta jest całość lub część orzeczenia, po drugie
– sposobu i treści postulowanego rozstrzygnięcia), ani zarzutami ape‑
lacyjnymi, bada zasadność ustalonej przez sąd pierwszej instancji
podstawy faktycznej (jeśli zachodzi konieczność, koryguje ją) i  sto‑
suje właściwe do tej podstawy prawo.

Po wielu latach nie zawsze jednolitej w judykaturze Sądu Naj‑

wyższego wykładni art.  378 §  1  k.p.c. wątek „granic apelacji”
podjęty został w  uchwale (7) z  31.01.2008  r., III  CZP  49/07 (OSNC
2008/6, poz.  55), w  której Sąd Najwyższy stwierdził, że sąd drugiej
instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany
przedstawionymi w  niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa
materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa
procesowego; w  granicach zaskarżenia bierze jednak z  urzędu pod
uwagę nieważność postępowania.

W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy – wykorzystując dotych‑

czasowy dorobek doktryny i judykatury oraz uwzględniając cele ape‑
lacji pełnej cum beneficio novorum – stwierdził, że przez „granice
apelacji” należy rozumieć granice, w których sąd drugiej instancji
może (powinien) rozpoznać skierowaną do niego sprawę. Innymi
słowy, granice apelacji to nie tylko treść zarzutów i  wniosków oraz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)765

granice zaskarżenia czy ogólniej – jeden z elementów zakresu rozpo‑

znania sprawy przez sąd w  postępowaniu apelacyjnym, lecz granice
kognicji tego sądu.

Uważna lektura uzasadnienia tej uchwały dostarcza podstaw

do sformułowania wniosków odnośnie do kognicji sądu dru-
giej instancji. Sąd drugiej instancji:
1) rozpoznaje sprawę merytorycznie w granicach zaskarżenia także
na rzecz współuczestników w  warunkach opisanych w  art.  378
§ 2 k.p.c.;
2) dokonuje własnych ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawia‑
jąc dowody albo poprzestając na materiale zebranym w pierwszej
instancji (art. 381 i 382 k.p.c.);
3) ustala podstawę prawną orzeczenia niezależnie od zarzutów
podniesionych w apelacji;
4) stosuje przepisy regulujące postępowanie apelacyjne oraz – gdy
brak takich przepisów – przepisy dotyczące postępowania przed
sądem pierwszej instancji (art.  367  i  n. oraz 391 §  1 i  art.  13
§ 2 k.p.c.);
5) kontroluje prawidłowość postępowania przed sądem pierwszej
instancji, pozostając związany zarzutami procesowymi przed‑
stawionymi w  apelacji, jeżeli skarżący nie utracił bezpowrotnie
– zważywszy na treść art. 162 k.p.c. – możliwości ich powoływa‑
nia;
6) orzeka co do istoty sprawy stosownie do wyników postępowa‑
nia, nie wykraczając poza zakres zaskarżenia określony w  ape‑
lacji i nie naruszając zakazu reformationis in peius (art. 378 § 1,
art. 384 i 386 k.p.c.);
7) rozstrzyga o kosztach postępowania (art. 108 § 2 k.p.c.).

Wskazany zakres kognicji sądu drugiej instancji pośrednio określa

także zakres czynności, jakich strony mogą, a  jakich nie mogą
dokonywać w postępowaniu apelacyjnym.

Wskazana funkcja sądu drugiej instancji i  samego postępowania

apelacyjnego sprawiają, że skarżący może zmienić zarzuty pod‑
niesione w  apelacji, a  także sformułować nowe, pod warunkiem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

766 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Podniesione

w apelacji zarzuty nie wyznaczają jej granic, określają jedynie kieru‑
nek postępowania merytorycznego i kontroli sądu drugiej instancji;
podlegają – podobnie jak wnioski apelacji – tylko rozważeniu przez
sąd drugiej instancji (por. wyroki SN: z 24.04.1997 r., II CKN 125/97,
OSNC 1997/11, poz.  172; z  13.04.2000  r., III  CKN  812/98, OSNC
2000/10, poz.  193; z  27.04.2000  r., I  CKN  648/98, LEX nr  50867).
Sądowi drugiej instancji nie można więc czynić zarzutu posłużenia
się dla uzasadnienia przyjętego rozstrzygnięcia argumentami niepo‑
wołanymi przez sąd pierwszej instancji, nawet jeśli nie mieszczą one
się w zakresie oceny dotyczącej zarzutów apelacyjnych. Potwierdze‑
niem tego stanowiska jest wyrok SN z  5.09.2001  r., I  CKN  179/99
(OSNC 2002/4, poz.  54), zawierający tezę, że sąd rozpoznający
apelację bierze przy orzekaniu pod uwagę z  urzędu stan prawny,
bez względu na stanowiska stron. Obowiązek rozpoznania sprawy
w  granicach apelacji (art.  378 §  1 zdanie pierwsze  k.p.c.) oznacza
zakaz wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice oraz
nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w  apelacji zarzutów
i  wniosków (postanowienie SN z  21.08.2003  r., III  CKN  392/01,
OSNC 2004/10, poz. 161).

3.1.9.2.  Zakres zaskarżenia oraz zakaz reformationis in peius

W literaturze i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że sąd dru‑

giej instancji nie jest związany wnioskiem środka odwoławczego co
do sposobu i  treści rozstrzygnięcia. Może więc zmienić zaskarżone
orzeczenie, mimo że wniosek zmierzał do jego uchylenia (i  odwrot‑
nie), nadając orzeczeniu treść zgodną z  przepisami prawa. Sąd dru-
giej instancji związany jest natomiast wnioskiem co do zakresu
zaskarżenia, gdyż niezaskarżona część orzeczenia uprawomocnia się
i  zostaje wyłączona spod kognicji sądu odwoławczego. Związanie to
wynika z art. 378 § 1 i art. 363 § 3 k.p.c.

Stwierdzenia te, uzupełnione wynikającym z  art.  384  k.p.c. zaka-

zem reformationis in peius, którego istota polega na tym, że sytu-
acja prawna osoby wnoszącej środek odwoławczy nie może ulec
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)767

pogorszeniu, jeżeli jej przeciwnik orzeczenia nie zaskarżył, składają

się na treść – obowiązujących w postępowaniu procesowym – zasad
dotyczących zakresu przedmiotowego zaskarżenia (zakres pod‑
miotowy zaskarżenia omówiony jest niżej) i  kognicji sądu drugiej
instancji. Nie wyjaśniają natomiast, czy można je stosować w postę‑
powaniu nieprocesowym, a zwłaszcza w sprawach działowych. Kwe‑
stia ta, zważywszy na niejednolite jej ujmowanie w praktyce sądów
powszechnych, wymaga nieco szerszego potraktowania.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestia związania wnio-

skami środka odwoławczego oraz stosowania zakazu refor-
mationis in peius w  postępowaniu nieprocesowym rozstrzygana
była – na tle sprawy o stwierdzenie nabycia spadku – także w sposób
niejednolity.

Według uchwały (7) SN z 13.05.1968 r., III CZP 19/68 (OSNCP

1968/12, poz. 205), sąd rewizyjny nie może uchylić ani zmienić
postanowienia na niekorzyść uczestnika, który wniósł rewizję, jeżeli
inni uczestnicy postępowania postanowienia tego nie zaskarżyli. Za
podstawę wyrażonej w tej uchwale zasady prawnej przyjęto następu‑
jące tezy:
1) wobec braku jakichkolwiek wyłączeń w przepisach szczególnych
sąd rewizyjny jest związany granicami rewizji również w  spra‑
wach o stwierdzenie nabycia spadku,
2) stwierdzeniu nabycia spadku nie można przypisać tak dalece
niepodzielnego charakteru, aby zaskarżenie części postanowie‑
nia miało podważać całe postanowienie,
3) zasada, że w  takich sprawach sąd działa z  urzędu, wynikająca
m.in.  z  art.  670 i  677  k.p.c., odnosi się tylko do postępowania
przed sądem pierwszej instancji,
4) omawiane postanowienie w  części niezaskarżonej staje się pra‑
womocne.

Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w późniejszej uchwale peł‑

nego składu Izby Cywilnej z  26.10.1973  r., III  CZP  13/73 (OSNCP
1974, nr  9, poz.  144), stwierdzając, że sąd rewizyjny nie jest zwią‑
zany granicami rewizji ani zakazem uchylenia lub zmiany zaskarżo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

768 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nego postanowienia na niekorzyść uczestnika postępowania, który

wniósł rewizję. Uchwalił ponadto, że w razie częściowego zaskarżenia
w rewizji rozstrzygnięcia o dziedziczeniu spadku według zasad ogól‑
nych albo dziedziczenia gospodarstwa rolnego sąd rewizyjny, uzna‑
jąc, że zaskarżone rozstrzygnięcie jest wadliwe i  że nie ma podstaw
do jego zmiany, uchyla w całości to rozstrzygnięcie, na którego treść
może mieć wpływ przyczyna uchylenia.

Powołana uchwała Sądu Najwyższego zachowała aktualność w postę‑

powaniu apelacyjnym, skoro istota zakazu reformationis in peius się
nie zmieniła. Nie uległ zmianie także charakter postępowania i posta‑
nowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Uchwała ta ma zastosowanie także w sprawach o dział spadku.

Za przyjęciem takiego stanowiska przemawiają następujące
argumenty:
1) mimo że w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego używa
się określenia „wniosek o  dział spadku”, to w  rzeczywistości
wniosek taki, jak każdy inny wniosek inicjujący postępowanie
nieprocesowe (np.  w  sprawie o  stwierdzenie nabycia spadku),
jest wnioskiem „o  wszczęcie postępowania o  dział spadku”;
powszechnie przyjmuje się, że wnioskodawca nie musi wskazy‑
wać sposobu dokonania działu, postępowanie bowiem, w którym
dochodzi do sądowego działu spadku, podobnie jak w sprawach
o  stwierdzenie nabycia spadku, nie zostało oparte na zasadzie
dyspozycyjności, lecz oficjalności, co sprawia, że sądu nie wiążą
wnioski ani wnioskodawcy, ani innych uczestników postępowa‑
nia; postępowanie wszczęte – co prawda – na wniosek osoby
zainteresowanej sąd zatem prowadzi z urzędu;
2) w  postępowaniu działowym, tak jak w  postępowaniu o  stwier‑
dzenie nabycia spadku, nie ma przeciwników, skoro każdy ze
spadkobierców może żądać sądowego działu;
3) przedmiotem postępowania nie jest roszczenie, lecz żąda‑
nie ukształtowania prawa; dotyczy ono konkretnego mienia,
którego przynależność do spadku sąd musi ustalić; w  postępo‑
waniu o dział spadku zatem chodzi o to, by przy uwzględnieniu
słusznych postulatów uczestników postępowania nie pominąć
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)769

żadnego z  przedmiotów należących do ustalonego i  podlegają‑

cego działowi spadku;
4) postanowienie o  dziale spadku (podobnie jak postanowienie
o  stwierdzeniu nabycia spadku) ma charakter niepodzielny;
postanowienia te są tak zbudowane, że zawarte w nich rozstrzyg‑
nięcia są wzajemnie zależne i wzajemnie uwarunkowane.

Wskazane ograniczenia w zakresie uprawnień uczestników postępo‑

wania i nakaz działania przez sąd z urzędu nie mogą odnosić się tylko
do sądu pierwszej instancji, ale dotyczą także sądu drugiej instancji
orzekającego w sprawie działowej.

Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w  postanowieniu

z  7.11.1964  r., III  CR  294/64 (OSNCP 1965/7–8, poz.  130),
stwierdzając, że w szczególności taki ścisły związek zachodzi między
orzeczeniem o podziale majątku spadkowego a orzeczeniem przyzna‑
jącym określonym spadkobiercom spłaty gotówkowe. Dlatego zasadą
jest, że wadliwość jednego z  tych dwóch orzeczeń pociąga za sobą
konieczność uchylenia postanowienia działowego w  całości. Jedy‑
nie wyjątkowo, gdy jest rzeczą oczywistą, że uchylenie określonego
rozstrzygnięcia zawartego w  orzeczeniu działowym nie może mieć
wpływu na zasadnicze rozstrzygnięcie o  samym dziale, możliwe jest
uchylenie postanowienia działowego tylko w części.

Stwierdzeniu temu nie stoją na przeszkodzie aktualne uregulowa‑

nia zawarte w art. 378 § 1 oraz w art. 384 k.p.c. Należy pamiętać, że
przepisy te w postępowaniu nieprocesowym mają zastosowanie tylko
w  sposób odpowiedni, dostosowany do specyfiki tego postępowania
i rodzaju spraw rozpoznawanych w tym trybie (art. 13 § 2 k.p.c.).

Związanie sądu drugiej instancji granicami wniosków apelacyj‑

nych oraz zakazem reformationis in peius w  sprawach działowych
prowadziłoby do niepożądanych skutków. Jeżeli bowiem zarzuty
apelacyjne godzą w  samą zasadę działu, to zachodzi konieczność
przeprowadzenia nowej oceny projektu działowego w  płaszczyźnie
przesłanek wynikających z  art.  211  k.c., a  także nowych wyliczeń.
Konieczna zatem jest ocena z punktu widzenia całości działu, a nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

770 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

jego fragmentu. Będzie ona prawidłowa i  trafna tylko wtedy, gdy

sąd drugiej instancji, nie bacząc na granice wniosków apelacyjnych,
lecz pamiętając o  obowiązującej w  tym postępowaniu zasadzie ofi‑
cjalności, uwzględni mienie należące do spadku, które sąd pierwszej
instancji pominął.

Odnosząc się do tak zaprezentowanego sposobu rozumowania, trzeba

stwierdzić, że istota działu w  naturze polega na tym, iż przedmiot
działu podlega rozdzieleniu na odrębne schedy lub rzeczy, które
przypadają na własność poszczególnym spadkobiercom lub współ‑
właścicielom. Nie chodzi tu zatem o  zaspokojenie roszczenia lub
dochodzenia prawa w  tym znaczeniu, które aktualne jest w  proce‑
sach o  świadczenie. W  wyniku działu nikt nie zyskuje więcej praw,
niż miał, a osiąga tylko wydzielenie swoich praw, które przed działem
przysługiwały mu niepodzielnie wraz z  innymi osobami. Wszystkie
przytoczone argumenty uzasadniają więc stwierdzenie, że w sprawach
o  dział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami
zaskarżenia oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot
zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub z całością
zaskarżonego orzeczenia (por.  postanowienie SN z  17.09.1999  r.,
I CKN 379/98, OSNC 2000/3, poz. 59).

Artykuł 384 k.p.c., umieszczony w dziale V pt. „Środki odwoławcze”,

działa tylko w  ramach postępowania odwoławczego sensu stricto,
a  więc postępowania odznaczającego się cechą dewolutywności. Jest
więc jasne, że zakaz w  tym przepisie ustanowiony nie obowiązuje
ani przy wznowieniu postępowania, ani po wdrożeniu specjalnych
postępowań przewidzianych w postępowaniu nieprocesowym, umoż‑
liwiających uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia co
do istoty sprawy (np. art. 679 w zw. z art. 524 § 1 in fine k.p.c.). Tak
więc w  wyniku wniesienia skargi o  wznowienie postępowania lub
wniosku o zmianę prawomocnego postanowienia wydanego w postę‑
powaniu nieprocesowym – gdy kodeks przewiduje taką możliwość –
może zapaść orzeczenie niekorzystne dla strony wnoszącej skargę lub
wniosek. Zakaz reformationis in peius natomiast będzie działał w tych
sprawach, na zasadach ogólnych, w  toku instancji (por.  postanowie‑
nie SN z 19.11.1998 r., III CKN 28/98, LEX nr 78215).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)771

Art. 378 § 1 i art. 384 k.p.c., jako dotyczące postępowania ape‑

lacyjnego, nie mają zastosowania w postępowaniu w sprawach
z  zakresu ubezpieczenia społecznego przed sądem pierwszej instan‑
cji, który ma obowiązek ustalenia, czy zostały spełnione wszystkie
warunki wymagane do uzyskania prawa do świadczeń (wyrok SN
z 8.02.2000 r., II UKN 378/99, OSNAPiUS 2001/14, poz. 469).

Zmiana wyroku sądu pierwszej instancji polegająca na przywróce‑

niu powoda do pracy, zamiast ustalenia istnienia między stronami
stosunku pracy na warunkach wynikających z  umowy o  pracę,
nie jest zmianą na niekorzyść pozwanego pracodawcy, który jako
jedyny wniósł apelację (art.  384  k.p.c.) (wyrok SN z  23.03.2000  r.,
I PKN 762/99, OSNAPiUS 2001/15, poz. 479).

Zakaz reformationis in peius został sformułowany w  art.  384  k.p.c.

Ogranicza się on do tego, że sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku
na niekorzyść strony wnoszącej apelację, jeżeli strona przeciwna ape‑
lacji nie wniosła. Nie ma podstaw do rozszerzania zakazu reformatio‑
nis in peius na sferę motywacyjną orzeczenia korzystnego dla skarżą‑
cego (wyrok SN z 5.09.2002 r., II CKN 831/00, LEX nr 74404).

W  uchwale z  19.10.2018  r., III  CZP  1/18 (OSNC 2019/6, poz.  66),
ktora dotyczy działania w sprawie o zasiedzenie zakazu zasady refor‑
mationis in peius w  odniesieniu do daty nabycia prawa własności,
Sąd Najwyższy stwierdził, że zakaz zmiany postanowienia na nieko‑
rzyść uczestnika wnoszącego apelację (art. 384 w związku z art. 13
§  2  k.p.c.) nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu zasiedzenia przez
sąd drugiej instancji w  innym czasie, niż uczynił to sąd pierwszej
instancji. Zdaniem Sądu Najwyższego związanie sądu granicami
żądania nie może obejmować daty, w której nastąpiło nabycie prawa
przez zasiedzenie, gdyż istotą orzekania jest to, czy doszło do speł‑
nienia przesłanek powodujących, że w  określonej chwili nastąpił
z  mocy prawa skutek w  postaci nabycia określonego prawa przez
posiadacza; w  razie związania sąd musiałby oddalić wniosek tylko
na tej podstawie, że termin zasiedzenia upłynął wcześniej lub póź‑
niej niż w  chwili wskazanej we wniosku, mimo że do zasiedzenia
rzeczywiście doszło.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

772 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.1.9.3.  Zakaz rozszerzania żądania

W postępowaniu apelacyjnym obowiązuje zakaz rozszerzania żądania

w granicach tego samego roszczenia oraz występowania z nowymi
roszczeniami (art. 383 k.p.c.). Naruszenie tego zakazu może prowa‑
dzić do pogwałcenia zakazu reformationis in peius – np. gdyby powód
zmienił powództwo w  wypadku zaskarżenia wyroku przez pozwa‑
nego. Gdyby jednak – na skutek uwzględnienia apelacji pozwanego –
wyrok sądu pierwszej instancji został uchylony i sprawa została prze‑
kazana do ponownego rozpoznania, przy ponownym rozpoznawaniu
sprawy nie byłoby przeszkód w rozszerzeniu powództwa.

W postępowaniu apelacyjnym niedopuszczalne jest żądanie zasądze‑

nia roszczeń, które wprawdzie były przedmiotem postępowania przed
sądem pierwszej instancji, ale nie zostały objęte wyrokiem. Brak sub‑
stratu zaskarżenia uniemożliwia skuteczne zaskarżenie. W  takim
wypadku właściwe jest wystąpienie na podstawie art.  351  k.p.c.
z wnioskiem o uzupełnienie wyroku.

Wyjątek od reguły określonej w  art.  383  k.p.c. obwarowany jest

przesłanką „zmiany okoliczności”, która – jeśli zaistnieje – uzasad‑
nia żądanie zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości
lub innego przedmiotu, a  w  sprawach o  świadczenie powtarzające
się można ponadto rozszerzyć żądanie pozwu o  świadczenia za dal‑
sze okresy (np. z tytułu alimentów, renty odszkodowawczej, czynszu
najmu, dzierżawy). Przekształcenie przedmiotu żądania na podstawie
art. 383 k.p.c. dla swej skuteczności musi być oparte na takiej zmianie
okoliczności, która uniemożliwia popieranie pierwotnego dopusz‑
czalnego roszczenia. Zmiana okoliczności musi wystąpić po wydaniu
wyroku przez sąd pierwszej instancji, a więc w postępowaniu między‑
instancyjnym lub w postępowaniu przed sądem drugiej instancji.

W  art.  378 §  2  k.p.c. zostały rozszerzone granice kognicji

sądu drugiej instancji pod względem podmiotowym. Według
ogólnej zasady zakres podmiotowy rozpoznania sądu drugiej instan‑
cji nie może być szerszy od zakresu podmiotowego rozstrzygnięcia
sądu pierwszej instancji. W  istocie granice te wyznaczone są przez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)773

skarżącego w apelacji. W wypadku gdy skarżący jest współuczestni-

kiem jednolitym (zob. Metodyka..., rozdział VII pkt 6.3), jego zaskar‑
żenie odnosi skutek wobec pozostałych współuczestników jednolitych
i  stają się oni uczestnikami postępowania apelacyjnego. W  sytuacji
gdy orzeczenie zaskarżone zostanie przez współuczestnika zwy-
kłego, wspomniany skutek w  stosunku do pozostałych współuczest‑
ników zwykłych nie nastąpi. Wyjątek od tej reguły został ustanowiony
w art. 378 § 2 k.p.c., według którego w granicach zaskarżenia sąd dru‑
giej instancji może z urzędu rozpoznać sprawę także na rzecz współ‑
uczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem
zaskarżenia prawa lub obowiązki są także dla nich wspólne.

Współuczestników tych należy zawiadomić o  rozprawie; mogą oni

składać pisma przygotowawcze. Należy zwrócić uwagę, że ta szcze-
gólna regulacja odnosi się nie do wszystkich współuczestników
materialnych, lecz tylko do tych, których więź materialna oparta
jest na „wspólności praw lub obowiązków”, a  więc wynikających
m.in.  z  zobowiązań solidarnych, z  odpowiedzialności in solidum,
ze współwłasności, z  małżeńskiej wspólności majątkowej, ze spółki
cywilnej. Artykuł 378 § 2 k.p.c. natomiast nie będzie miał zastosowa‑
nia do współuczestników materialnych, których roszczenia lub zobo‑
wiązania wynikają tylko „z tej samej podstawy faktycznej i prawnej”,
a  więc gdy dochodzone są świadczenia podzielne (por.  Metodyka...,
rozdział VII pkt 6.1).

  Wybrane orzeczenia

1.  Domaganie się renty uzupełniającej zamiast jednorazowego odszko‑

dowania z  tytułu wypadku przy pracy stanowi wystąpienie z  nowym
roszczeniem i jest w postępowaniu apelacyjnym niedopuszczalne (wyrok
SN z 19.05.1998 r., II UKN 51/98, OSNAPiUS 1999/10, poz. 348).

2.  W sprawie o podział majątku wspólnego niedopuszczalne jest zgło‑

szenie żądania ustalenia nierównych udziałów w tym majątku dopiero
w  postępowaniu apelacyjnym (postanowienie SN z  27.05.1998  r.,
I CKN 730/97, OSNC 1998/12, poz. 221).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

774 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.  Przytoczenie w  apelacji przepisów prawa materialnego wskazują‑

cych na inny stan faktyczny niż ten, na którym zostało oparte żąda‑
nie pozwu, stanowi – niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym
– zmianę powództwa (wyrok SN z  19.11.1998  r., III  CKN  32/98,
OSNC 1999/5, poz. 96).

4. W  postępowaniu apelacyjnym nie jest dopuszczalne zgłoszenie

żądania skapitalizowania odsetek (art.  383  k.p.c.). Kwoty żądanych
na tym etapie postępowania sądowego skapitalizowanych odsetek nie
uwzględnia się w ustaleniu wartości przedmiotu zaskarżenia w postę‑
powaniu kasacyjnym (postanowienie SN z 17.06.1999 r., I PZ 24/99,
OSNP 2000/21, poz. 79).

5.  Niedopuszczalność zmiany żądania w postępowaniu apelacyjnym

(art.  383  k.p.c.) nie uzasadnia odrzucenia apelacji, w  sytuacji gdy
zaskarżony został wyrok oddalający powództwo (postanowienie SN
z 22.06.2001 r., I PZ 22/01, OSNP 2003/10, poz. 255).

6.  Warunkiem zastosowania art.  378 §  2  k.p.c. jest nie tylko wspól‑
nota praw lub obowiązków materialnoprawnych współuczestników,
ale także wspólność zarzutów apelacji, na podstawie których apela‑
cja mogłaby być uwzględniona. Nieważność postępowania wyłącz‑
nie w  stosunku do jednego ze współuczestników, który nie zaskar‑
żył wyroku sądu pierwszej instancji, nie uzasadnia zastosowania
art.  378 §  2  k.p.c. (postanowienie SN z  10.04.2018  r., I  CSK  732/17,
OSNCD-ZD 2020/A, poz. 11, LEX nr 2508142).

3.1.9.4.  Czynności dowodowe przed sądem drugiej instancji.

Uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji

Istota postępowania apelacyjnego, będącego kontynuacją postępo‑

wania zakończonego w  sądzie pierwszej instancji, oraz funkcja sądu
drugiej instancji jako sądu meriti sprawiają, że przed sądem drugiej
instancji nierzadko zachodzi konieczność prowadzenia postępowa‑
nia dowodowego i dokonywania oceny dowodów przeprowadzonych
zarówno przez ten sąd, jak i przez sąd pierwszej instancji. Realizując
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)775

zatem nie tylko uprawnienie, ale i  wręcz obowiązek rozważenia na

nowo całego zebranego w sprawie materiału oraz dokonania własnej,
samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny dowodów zgromadzo‑
nych w postępowaniu przed sądami obu instancji, sąd ten powinien
harmonizować ogólne (wynikające z art. 227–315 k.p.c.) i szczególne
(wynikające z art. 381–382 k.p.c.) reguły postępowania dowodowego,
jest to bowiem nieodzowne do respektowania zasad bezpośredniości
i instancyjności postępowania.

Sąd drugiej instancji – jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postę‑

powaniu przed tym sądem – stosuje odpowiednio przepisy o postępo‑
waniu przed sądem pierwszej instancji (art. 391 § 1 k.p.c.). Skuteczne
przedstawienie faktów lub dowodów możliwe jest tylko w razie wyka‑
zania, że fakty i  dowody zostały zgłoszone w  postępowaniu przed
sądem pierwszej instancji, lecz w  związku z  naruszeniem przepisów
dotyczących przytaczania twierdzeń i  dowodów oraz określających
przesłanki pominięcia dowodu (art.  20512 §  1 i  2 oraz art.  2352 §  1
i 2 k.p.c.), nie zostały dopuszczone.

Sąd drugiej instancji może samodzielnie dokonywać oceny dowo‑

dów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, a  pomi‑
niętych przez ten sąd i  na ich podstawie poczynić własne ustalenia,
chyba że zachodzą wątpliwości co do wiarygodności dowodów, których
ocena wymaga bezpośredniego kontaktu sądu z  dowodami (postano‑
wienie SN z 7.10.1998 r., I CKN 529/98, OSNC 1999/4, poz. 74).

Uznając trafność ustaleń faktycznych i prawidłowość oceny dowodów

dokonanych przez sąd pierwszej instancji, sąd drugiej instancji nie
ma obowiązku przeprowadzania na nowo w  uzasadnieniu swojego
orzeczenia oceny każdego ze zgromadzonych w  sprawie dowodów,
lecz może ograniczyć się do stwierdzenia, że podziela ocenę sądu
pierwszej instancji, szerzej motywując tylko te ustalenia i oceny, które
były kwestionowane w apelacji.

Jednym z ważniejszych przepisów dotyczących postępowania apelacyj‑

nego jest art. 382 k.p.c., stanowiący, że sąd drugiej instancji orzeka na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

776 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

oraz w  postępowaniu apelacyjnym. Naruszenie art.  382  k.p.c. zatem

ma miejsce m.in.  wtedy, gdy sąd drugiej instancji orzeknie wyłącz‑
nie na podstawie ustaleń poczynionych przez sąd pierwszej instancji
zamiast na podstawie całego materiału zgromadzonego przed tym
sądem albo gdy pomimo przeprowadzonego przez siebie postępowa‑
nia dowodowego orzeknie wyłącznie na podstawie materiału zgro‑
madzonego przed sądem pierwszej instancji z pominięciem własnego
materiału, albo gdy oprze swe merytoryczne orzeczenie na własnym
materiale, z pominięciem wyników postępowania dowodowego prze‑
prowadzonego przez sąd pierwszej instancji.

Przepis art. 382 k.p.c. pozostaje w ścisłym związku z oceną dowo-

dów i dokonywaniem ustaleń przez sąd drugiej instancji.

Wykładni tego przepisu – nie tylko we wskazanym zakre‑

sie – dokonał Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  23.03.1999  r.,
III CZP 59/98 (OSNC 1999/7–8, poz. 124), stwierdzając, że sąd dru‑
giej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę
wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postę‑
powania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że
szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego
postępowania.

Przeprowadzając postępowanie dowodowe, sąd drugiej instancji sto‑

suje przepisy obowiązujące przed sądem pierwszej instancji (art. 391
§  1  k.p.c.). Zakresem tego postępowania objęte są zarówno dowody
przeprowadzone przez sąd pierwszej instancji, jak i  dowody nowe,
zgłoszone dopiero w apelacji.

Wnosząc o ponowne przeprowadzenie dowodu, należy wskazać na

uchybienia popełnione przez sąd pierwszej instancji przy jego przepro‑
wadzeniu, natomiast zgłaszając nowy dowód, trzeba pamiętać o ogra‑
niczeniach wynikających z art. 368 § 12 oraz art. 381 k.p.c., których
istota polega na tym, że skuteczność wniosku dowodowego zależy
od wykazania, iż wcześniej dowód nie mógł zostać zgłoszony albo że
potrzeba powołania nowych faktów i dowodów wynikła po zamknię‑
ciu rozprawy przez sąd pierwszej instancji (zob. pkt 3.1.3.2.4).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)777

W  judykaturze słusznie zwrócono uwagę, że strona nie może sku-

tecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia dowodu w  postępo-
waniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się korzystnej dla
siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej instancji (wyrok SN
z 7.11.1997 r., II CKN 446/97, OSNC 1998/4, poz. 67). Nie jest także
usprawiedliwione zgłoszenie dowodu dopiero w apelacji, jeżeli strona
nie powołała tego dowodu przed sądem pierwszej instancji z  tej
przyczyny, że przypuszczała, iż do wykazania spornej okoliczności
wystarczą inne dowody (wyrok SN z  27.11.1998  r., III  CKN  52/98,
LEX nr 658198).

Skuteczność powołania nowych dowodów przed sądem dru‑

giej instancji jest obwarowana nie tylko przesłankami wynikają‑
cymi z  art.  381  k.p.c., lecz także określonymi w  art.  217 §  2 i  3
w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c. Sąd drugiej instancji może zatem oddalić
wniosek dowodowy także wówczas, gdy nie ma on związku z przed‑
miotem apelacji lub został powołany jedynie dla zwłoki.

Przytoczone reguły postępowania dowodowego przed sądem drugiej

instancji, mimo zmiany stanu prawnego, nie straciły na aktualności.
W  postępowaniu dowodowym przed sądem drugiej instancji mają
odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące przytaczania twierdzeń
i dowodów oraz określające przesłanki pominięcia dowodu (art. 20512
§ 1 i 2 oraz art. 2352 § 1 i 2 k.p.c.), jeżeli skarżący zachował na tym
etapie postępowania uprawnienie do przytaczania faktów i  dowo‑
dów. Uprawnienie to przysługuje tylko w sytuacji, gdy środki dowo‑
dowe zgłoszone przed sądem pierwszej instancji zostały bezzasadnie
oddalone oraz gdy przeciwnik strony skarżącej zmierza do odparcia
wniosków i  twierdzeń zgłoszonych w  apelacji, które zostały dopusz‑
czone przez sąd drugiej instancji (por.  wyrok SN z  29.01.2002  r.,
V CKN 721/00, OSNC 2002/12, poz. 153).

Sąd drugiej instancji nie może pominąć dowodu z powołaniem się na

art.  381  k.p.c., jeżeli opóźnienie w  jego zgłoszeniu jest usprawiedli‑
wione przebiegiem postępowania, a w szczególności, jeżeli o potrze‑
bie powołania dowodu strona dowiedziała się dopiero w  wyniku
dokonanej przez Sąd Najwyższy wykładni prawa (art.  39820  k.p.c.)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

778 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

i  wynikającej z  niej konieczności dalszych ustaleń (wyrok SN

z 9.04.2015 r., V CSK 447/14, OSNC-ZD 2016/C, poz. 52).

Przedstawione uprawnienia sądu drugiej instancji w  zakresie prze‑

prowadzania postępowania dowodowego oraz dyrektywa orzeka‑
nia na podstawie materiału zebranego w  postępowaniu w  pierwszej
instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.) zrodziły
w  praktyce sądowej wątpliwość, czy sąd drugiej instancji może bez
przeprowadzenia dowodów we własnym zakresie (tzn.  ograniczając
się do analizy akt sprawy) dokonać odmiennej oceny dowodów prze‑
prowadzonych przez sąd pierwszej instancji i  w  konsekwencji zmie‑
nić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu
pierwszej instancji.

Zagadnienie to – jak wspomniano – zostało rozstrzygnięte

w  uchwale SN  (7) z  23.03.1999  r., III  CZP  59/98 (OSNC
1999/7–8, poz.  124), w  której sąd ten wyraził pogląd, że sąd dru‑
giej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę
wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postę‑
powania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że
szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego
postępowania.

Należy przyjąć, że „szczególne okoliczności” zachodzą wtedy, gdy

w sprawie sąd dysponuje wyłącznie dowodami osobowymi w postaci
np. zeznań świadków, którzy co do tych samych spornych i istotnych
okoliczności złożyli sprzeczne zeznania. Jeśli sąd drugiej instancji
odmawia wiary tej grupie świadków, którym sąd pierwszej instan‑
cji dał wiarę, albo odwrotnie – daje wiarę tym świadkom, których
zeznania sąd pierwszej instancji ocenił jako niewiarygodne, a  zatem
dokonuje zupełnie odmiennej oceny dowodów osobowych, to zacho‑
dzi konieczność ponowienia tych dowodów przed sądem drugiej
instancji, chyba że ocena dokonana przez sąd pierwszej instancji jest
rażąco wadliwa, naruszająca w sposób oczywisty zasady doświadcze‑
nia życiowego czy też logicznego wnioskowania. Sąd drugiej instan‑
cji, dokonując odmiennej oceny tych dowodów, powinien wskazać,
w  czym tkwi wadliwość oceny sądu pierwszej instancji, dlaczego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)779

określone dowody dostarczają odmiennych wniosków, które z dowo‑

dów nie zasługują na wiarę, co sprawia, że wyłania się inny obraz
stanu faktycznego sprawy. W  sytuacji natomiast braku jakiejkolwiek
oceny dowodów ze strony sądu pierwszej instancji sąd drugiej instan‑
cji powinien rozważyć, czy może oceny takiej dokonać samodzielnie,
nie przeprowadzając ponownie postępowania dowodowego w całości
lub części. Należy bowiem pamiętać, że chociaż zasada bezpośrednio‑
ści nie ma charakteru bezwzględnego, to dopuszczalne odstępstwa od
niej muszą uwzględniać przede wszystkim charakter i rodzaj dowodu.
Postępowanie przed sądem drugiej instancji – przeprowadzane zgod‑
nie z powołaną uchwałą – obecnie nie może być przedmiotem kon‑
troli w Sądzie Najwyższym, skoro zgodnie z art. 3983 § 3 k.p.c. pod‑
stawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów.

Już po wprowadzeniu ograniczeń przewidzianych w art. 3983 § 3 k.p.c.

Sąd Najwyższy, odnosząc się do kwestii, czy i jakie zarzuty stanowić
mogą podstawę skargi kasacyjnej w sytuacji, gdy sąd drugiej instan‑
cji – zdaniem skarżącego z  pogwałceniem zasady bezpośredniości
– dokonał odmiennej (wadliwej) od przyjętej przez sąd pierwszej
instancji oceny dowodów – stwierdził, że w  postępowaniu apelacyj‑
nym zasada ta na podstawie art. 382 k.p.c. została ograniczona, skoro
sąd rozpoznający apelację może oprzeć się na materiale dowodowym
zgromadzonym przez sąd pierwszej instancji.

Ograniczenie zasady bezpośredniości w postępowaniu apelacyjnym

należy do jego istoty, samo więc odwołanie się do niej nie może uza-
sadniać zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. w sytuacji, w której sąd dru‑
giej instancji zmienił ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania
wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania
dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia. Zarzut narusze‑
nia art.  382  k.p.c. mógłby być uzasadniony, gdyby wykazane zostało,
że w sprawie wystąpiły szczególne okoliczności wymagające ponowie‑
nia lub uzupełnienia postępowania dowodowego przed sądem drugiej
instancji (np. popełnione zostały uchybienia procesowe przy przepro‑
wadzaniu dowodów, sąd dysponował wyłącznie dowodami osobowymi
o niejednoznacznej wartości i wymowie lub pominięty został materiał
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

780 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

dowodowy o istotnym znaczeniu). Ograniczenie się zatem do zarzutu

dokonania przez sąd pierwszej i drugiej instancji oceny dowodów dia‑
metralnie różnej nie może odnieść skutku. Sama zatem sprzeczność
między ustaleniami przyjętymi przez sąd pierwszej i  drugiej instancji
powstała w  wyniku dokonanej przez sąd drugiej instancji odmiennej
oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji nie
może uzasadniać zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c., chyba że w skardze
kasacyjnej zostanie wykazane, iż ze względu na szczególne okoliczności
zachodziła konieczność ponowienia lub uzupełnienia postępowania
dowodowego (postanowienie SN z 22.08.2007 r., III CSK 61/07, OSNC
2008/10, poz. 119).

Sąd drugiej instancji, wydając wyrok reformatoryjny, po dokonaniu

własnych ustaleń na podstawie materiału zebranego w postępowaniu
w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, zobowiązany
jest wskazać w  uzasadnieniu, na jakich dowodach je oparł, a  także
umotywować, jakim dowodom odmówił wiarygodności.

Treść uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji, odrębnie co do

podstawy faktycznej oraz prawnej rozstrzygnięcia, szczegółowo
została wskazana w  art.  387 §  21  k.p.c., dodanym przez ustawę
z 4.07.2019 r. Zgodnie z tym przepisem w uzasadnieniu wyroku sądu
drugiej instancji:
1) wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia może ograniczyć
się do stwierdzenia, że sąd drugiej instancji przyjął za własne
ustalenia sądu pierwszej instancji, chyba że sąd drugiej instan‑
cji zmienił lub uzupełnił te ustalenia; jeżeli sąd drugiej instancji
przeprowadził postępowanie dowodowe lub odmiennie ocenił
dowody przeprowadzone przed sądem pierwszej instancji, uza‑
sadnienie powinno także zawierać ustalenie faktów, które sąd
drugiej instancji uznał za udowodnione, dowodów, na których
się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wia‑
rygodności i mocy dowodowej;
2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z  przytoczeniem przepi‑
sów prawa powinno objąć ocenę poszczególnych zarzutów apela‑
cyjnych, a poza tym może ograniczyć się do stwierdzenia, że sąd
drugiej instancji przyjął za własne oceny sądu pierwszej instancji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)781

W sposób szczególny uregulowana została treść uzasadnienia:

a) wyroku oddalającego apelację od wyroku wydanego na pod‑
stawie art.  1911. Zgodnie z  art.  3911 §  4 uzasadnienie wyroku
oddalającego apelację sąd drugiej instancji może ograniczyć do
odwołania się do ustaleń i wyjaś­nienia podstawy prawnej wyroku
zawartych w uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej instancji;
b) w  postępowaniu uproszczonym i  europejskim postępowaniu
w sprawach drobnych roszczeń (art. 50513 w zw. z art. 50523 k.p.c.).
Zgodnie z  art.  50513  k.p.c., jeżeli sąd drugiej instancji nie prze‑
prowadził postępowania dowodowego, uzasadnienie wyroku
powinno zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku
z przytoczeniem przepisów prawa.

Na temat zarzutu dokonania przez sąd pierwszej instancji wadliwej

oceny dowodów – zob.  pkt  3.1.3.2.1. niniejszego rozdziału. Zob.  też
rozdział XIII pkt 6.

  Wybrane orzeczenia

1. Strona nie może skutecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia

dowodu w  postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodzie‑
wała się korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej
instancji (wyrok SN z  7.11.1997  r., II  CKN  446/97, OSNC 1998/4,
poz. 67).

2. Naruszenie art.  382  k.p.c. ma miejsce wtedy, gdy sąd drugiej

instancji – pomimo przeprowadzonego przez siebie postępowania
dowodowego – orzekł wyłącznie na podstawie materiału zgromadzo‑
nego przed sądem pierwszej instancji albo oparł swe merytoryczne
orzeczenie na własnym materiale, z  pominięciem wyników postę‑
powania dowodowego sądu pierwszej instancji (postanowienie SN
z 26.03.1998 r., II CKN 815/97, „Wokanda” 1999/1, s. 6).

3. Nie jest usprawiedliwione zgłoszenie dowodu z  zeznań świadka

dopiero w skardze apelacyjnej, jeżeli strona nie powołała tego dowodu
przed sądem pierwszej instancji z tej przyczyny, że przypuszczała, iż
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

782 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody (wyrok

SN z 27.11.1998 r., III CKN 52/98, LEX nr 658198).

4. Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę i  orzeka na podstawie

materiału zebranego w  postępowaniu w  pierwszej instancji oraz
w  postępowaniu apelacyjnym z  uwzględnieniem ograniczeń wyni‑
kających z jego prekluzji (wyrok SN z 22.02.2006 r., III CSK 128/05,
OSNC 2006/11, poz. 191).

3.2.  Apelacja w postępowaniu uproszczonym

3.2.1.  Uwagi ogólne o postępowaniu

Postępowanie uproszczone jest postępowaniem obligatoryjnym

przeznaczonym dla spraw o  małej wartości przedmiotu sporu i  nie‑
skomplikowanym charakterze prawnym. Czynności sądu i  stron są
w wysokim stopniu sformalizowane, a przyjęte rozwiązania nakładają
na strony dużą dyscyplinę procesową. Sąd może rozpoznać sprawę
z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym, jeżeli może
to przyczynić się do sprawniejszego rozwiązania sporu (art.  5051
§ 3 k.p.c.).

Katalog spraw rozpoznawanych według przepisów o  postę‑

powaniu odrębnym uproszczonym został sformułowany za
pomocą dwóch kryteriów: przedmiotowego i  wartościowego.
Zgodnie z art. 5051 § 1 k.p.c. w postępowaniu uproszczonym rozpo‑
znawane są: sprawy o  świadczenie, w  których wartość przedmiotu
sporu nie przekracza 20 000 zł, a ponadto sprawy o roszczenia wyni‑
kające z  rękojmi lub gwarancji, jeżeli wartość przedmiotu umowy
nie przekracza kwoty 20 000  zł. Sprawy o  świadczenie mogą doty‑
czyć roszczeń wynikających nie tylko z  umów, lecz także z  innych
zdarzeń prawnych (np.  z  czynów niedozwolonych, jednostronnych
czynności prawnych), a  także z  przepisów ustawy. Regulacja przy‑
jęta w  art.  5051 §  1  k.p.c. wyłącza rozpoznawanie w  postępowaniu
uproszczonym spraw z  powództw o  ustalenie oraz o  ukształtowa‑
nie stosunku prawnego lub prawa. Spośród spraw o  świadczenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)783

nie rozpoznaje się w  postępowaniu uproszczonym – jak stanowi §  2

– spraw: po pierwsze – należących do właściwości sądów okręgo‑
wych, po drugie – małżeńskich i  z  zakresu stosunków między rodzi‑
cami a  dziećmi, po trzecie – z  zakresu prawa pracy rozpoznawanych
z udziałem ławników; po czwarte – z zakresu ubezpieczeń społecznych,
z wyjątkiem spraw wymienionych w art. 4778 § 2 k.p.c. i spraw o rentę.
Zgodnie z art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. w pierwszej instancji sąd w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje
sprawy z  zakresu prawa pracy o: ustalenie istnienia, nawiązanie lub
wygaśnięcie stosunku pracy; uznanie bezskuteczności wypowiedzenia
stosunku pracy; przywrócenie do pracy i  przywrócenie poprzednich
warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia
i  o  odszkodowanie w  przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego
przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy; naruszenia
zasady równego traktowania w  zatrudnieniu i  roszczenia z  tym zwią‑
zane; odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mob‑
bingu. Sprawami z  zakresu ubezpieczeń społecznych, które wymie‑
nione zostały w  art.  4778 §  2  k.p.c., są sprawy o: zasiłek chorobowy,
wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński oraz pogrzebowy; świadcze‑
nie rehabilitacyjne; odszkodowanie z  tytułu wypadku przy pracy rol‑
niczej, wypadku w  drodze do pracy lub z  pracy, wypadku przy pracy
lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej
w  związku z  czynną służbą wojskową albo służbą w  Policji, Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwy‑
wiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze
Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biurze
Ochrony Rządu, Służbie Ochrony Państwa, Służbie Więziennej, Pań‑
stwowej Straży Pożarnej i  Służbie Celno­‍‑Skarbowej; ustalenie niepeł‑
nosprawności lub stopnia niepełnosprawności.

W  postępowaniu uproszczonym ocena zasadności roszczeń oparta

jest na uznaniu sędziowskim w  stopniu znacznie większym niż
w  postępowaniu zwykłym, czego wyrazem jest uregulowanie doty‑
czące zasięgnięcia opinii biegłego. Zgodnie z  art.  5057  k.p.c. ilekroć
ustalenie zasadności lub wysokości świadczenia powinno nastąpić
przy zastosowaniu wiadomości specjalnych, od uznania sądu zależy
powzięcie samodzielnej oceny opartej na rozważeniu wszystkich
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

784 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

okoliczności sprawy albo zasięgnięcie opinii biegłego. Opinii bie‑

głego nie zasięga się, jeżeli jej przewidywany koszt miałby przekro‑
czyć wartość przedmiotu sporu, chyba że uzasadniają to wyjątkowe
okoliczności. Złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie
zasięgnięciu jego opinii jako biegłego, także co do faktów, o których
zeznał jako świadek, nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zle‑
cenie podmiotu innego niż sąd. Ponadto w  razie uznania przez sąd,
że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader
utrudnione, może w  wyroku zasądzić odpowiednią sumę według
swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy
(art. 5056 § 3 k.p.c.).

W  sprawach rozpoznawanych według przepisów o  postępowaniu

uproszczonym:
1) posiedzenia przygotowawczego nie przeprowadza się, chyba że
z  okoliczności sprawy wynika, że przeprowadzenie posiedzenia
przygotowawczego może przyczynić się do sprawniejszego roz‑
poznania sprawy (art. 5052 k.p.c.),
2) jednym pozwem można dochodzić tylko jednego roszczenia.
Połączenie kilku roszczeń w  jednym pozwie jest dopuszczalne
tylko wtedy, gdy wynikają z tego samego stosunku prawnego lub
kilku stosunków prawnych tego samego rodzaju. W  przypadku
niedopuszczalnego połączenia w  jednym pozwie kilku roszczeń
przewodniczący zarządza zwrot pozwu bez wezwania do usunię‑
cia tego braku. Jeżeli w  terminie tygodnia od dnia doręczenia
zarządzenia o zwrocie powód cofnie pozew w zakresie żądań nie‑
podlegających łączeniu, pozew w pozostałej części wywołuje sku‑
tek od daty jego pierwotnego wniesienia. Jeżeli powód dochodzi
części roszczenia, sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu
przewidzianym w  niniejszym rozdziale tylko wtedy, gdy postę‑
powanie to byłoby właściwe dla całego roszczenia wynikającego
z faktów przytoczonych przez powoda. W przeciwnym wypadku
sprawa rozpoznawana jest z pominięciem przepisów niniejszego
rozdziału (art. 5053 k.p.c.),
3) zmiana powództwa jest niedopuszczalna. Przepisów o interwen‑
cji głównej, ubocznej i przypozwaniu, a także o przekształceniu
podmiotowym, nie stosuje się (art. 5054 § 1 k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)785

4) powództwo wzajemne oraz zarzut potrącenia są dopuszczalne,

jeżeli roszczenia nadają się do rozpoznania w  postępowaniu
uproszczonym (art. 5054 § 2 k.p.c.).

W  sprawach, w  których wartość przedmiotu sporu nie przekracza

tysiąca złotych, uzasadnienie wyroku ogranicza się do wyjaś­nienia
jego podstawy prawnej z przytoczeniem przepisów prawa. Od uzna‑
nia sądu opartego na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy
zależy rozszerzenie tego uzasadnienia o  pozostałą treść określoną
w art. 3271 § 1 k.p.c. (art. 5058 § 4 k.p.c.).

3.2.2.  Odrębności apelacji i postępowania apelacyjnego

Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w  postępowaniu

uproszczonym tylko wówczas, gdy w takim postępowaniu roz‑
poznał ją sąd pierwszej instancji. Jeżeli przewodniczący w  zarządze‑
niu wydanym na podstawie art.  201 §  1  k.p.c. nie skierował sprawy
do rozpoznania w  postępowaniu uproszczonym, a  następnie sąd
nie wydał postanowienia o  rozpoznaniu sprawy w  tym postępowa‑
niu odrębnym, to należy uznać, że sprawa nie została rozpoznana
w postępowaniu uproszczonym, choćby zostały spełnione przesłanki
określone w art. 5051 pkt 1 k.p.c. (postanowienie SN z 16.06.2004 r.,
I PZP 1/04, OSNP 2005/5, poz. 67).

Postępowanie apelacyjne cechuje duże uproszczenie, ukształtowane

zostało w  sposób odrębny od postępowania zwykłego apelacyjnego.
Inny jest tryb i sposób wniesienia apelacji oraz zakres przeprowadze‑
nia przez sąd drugiej instancji kontroli zaskarżonego wyroku.

Apelacja w  postępowaniu uproszczonym – odmiennie niż w  przy‑

padku apelacji wnoszonej w  postępowaniu zwykłym – może być
oparta na zarzutach wskazanych w  dwóch podstawach, a  mianowi‑
cie: naruszenia prawa materialnego prze błędną jego wykładnię lub
niewłaściwe zastosowanie oraz naruszenia przepisów postępowania,
jeżeli mogło ono mieć wpływ na wynik sprawy (art.  5059 §  11 pkt  1
i  2  k.p.c.). Wobec tego, że apelację można oprzeć na wskazanych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

786 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zarzutach, to niedopuszczalne jest zgłaszanie zarzutu popełnienia

przez sąd pierwszej instancji błędów w zakresie ustalenia podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia.

Po upływie terminu do wniesienia apelacji niedopuszczalne jest –

odmiennie niż w przypadku apelacji zwykłej – przytaczanie dalszych
zarzutów (art.  5059 §  2  k.p.c.). Oznacza to, że sąd drugiej instancji
– odmiennie niż w przypadku apelacji zwykłej – związany jest zarzu‑
tami apelacyjnymi. Nieważność postępowania brana jest z urzędu pod
rozwagę, nie ma zatem w  tym zakresie odrębności. Sąd rozpoznaje
apelację w składzie jednego sędziego. Przepisy przewidują możliwość
zrzeczenia się prawa do wniesienia apelacji (art. 5058 § 3 k.p.c.).

Nie tylko przytoczone odrębności dotyczące apelacji, ale także

odrębne reguły wyrokowania przez sąd drugiej instancji w  tym
postępowaniu determinują treść apelacji (sposób formułowania
zarzutów w  ramach określonych ustawą podstaw apelacyjnych oraz
sposób formułowania wniosków apelacyjnych).

Zgodnie z  art.  50512 §  1  k.p.c. w  przypadku skutecznego zarzutu

naruszenia prawa materialnego – przy jednoczesnym stwierdzeniu, że
zgromadzone dowody nie dają wystarczających podstaw do zmiany
wyroku – sąd drugiej instancji uchyla wyrok i  przekazuje sprawę
sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W sprawach,
w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza tysiąca złotych,
regulacji tej nie stosuje się, a zaskarżony wyrok może zostać uchylony
tylko w  razie stwierdzenia nieważności postępowania albo pozew
ulega odrzuceniu bądź zachodzi podstawa do umorzenia postępo‑
wania (art.  50512 §  11  k.p.c.). Uchylając zaskarżony wyrok, sąd dru‑
giej instancji może przekazać sprawę do rozpoznania z wyłączeniem
przepisów o postępowaniu uproszczonym także wówczas, gdy sprawa
stosownie do art. 5051 k.p.c. podlega rozpoznaniu w tym postępowa‑
niu (art.  50512 §  2  k.p.c.) Sąd drugiej instancji oddala apelację rów‑
nież wtedy, gdy mimo naruszenia prawa materialnego lub przepisów
postępowania albo błędnego uzasadnienia zaskarżony wyrok odpo‑
wiada prawu (art. 50512 § 3 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)787

Odrębność uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji polega na

tym, że jeśli sąd ten nie przeprowadzał postępowania dowodowego,
uzasadnienie powinno zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy praw‑
nej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Uzasadnienie wyroku
i  postanowienia sądu drugiej instancji sporządza się w  zasadzie na
wniosek, a z urzędu tylko wtedy, gdy zaskarżone orzeczenie sąd uchy‑
lił i  przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej
instancji (por. art. 5059–50513 k.p.c.).

Poza wskazanymi odrębnościami w postępowaniu apelacyjnym w spra‑

wie rozpoznanej według przepisów o  postępowaniu uproszczonym
obowiązują ogólne reguły postępowania odwoławczego (m.in. art. 378
§ 1 zdanie drugie, art. 380, 382, 383 oraz 384 k.p.c.).

Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w postępowaniu uproszczo‑

nym (art. 3982 § 2 k.p.c.).

3.2.3.  Wzór apelacji

Łódź, 20.06.2020 r.

Do Sądu Okręgowego w Łodzi, I Wydział Cywilny

za pośrednictwem
Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi, I Wydział Cywilny
Sygn. akt: I C. 1453/20
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 9000 zł
Powód: Stefan Kwiatkowski
Pozwany: Andrzej Kowalski,
reprez. przez adw. Jana Nowaka

Apelacja pozwanego
od wyroku Sądu Rejonowego w Łodzi z 5.05.2020 r., sygn. akt I C. 1453/20,
doręczonego powodowi w dniu 10.06.2020 r.

I. Zaskarżam powyższy wyrok w części oddalającej powództwo (pkt 2 sentencji)

oraz w części orzekającej o kosztach postępowania (pkt 3 sentencji).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

788 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

II. Zarzucam zaskarżonemu wyrokowi:

1) naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik
sprawy, a mianowicie:
a) naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na
wynik sprawy, a mianowicie
b) art. 2352 § 1 pkt 2 k.p.c. przez bezzasadne pominięcie dowodu z doku‑
mentu prywatnego w  postaci przesłanego pozwanemu listu powoda,
którego treść istotna jest dla oceny wiarygodności dowodu z  przesłu‑
chania powoda na okoliczność, jaki był cel i zamiar stron, gdy zawierały
umowę stanowiącą źródło roszczenia powoda,
c) art.  233 §  1  k.p.c. przez uznanie dowodu z  przesłuchania powoda za
wiarygodny, natomiast dowodu z przesłuchania pozwanego za niewiary‑
godny w części, w której strony wskazywały na zgodny zamiar i cel łączą‑
cej ich umowy, która to ocena – w  konfrontacji z  tekstem umowy oraz
treścią listu przekazanego Sądowi przy piśmie procesowym (k. 24 akt),
a niedopuszczonego jako dowód – sprzeczna jest z zasadami doświadcze‑
nia życiowego oraz nie jest wszechstronna;
2) naruszenie prawa materialnego, tj.  art.  65 §  2  k.c., przez błędną jego
wykładnię, polegającą na uznaniu, że istotna jest dosłowna treść umowy, nie
zaś cel i zgodny zamiar stron umowy.

III. Wnoszę o: zmianę zaskarżonego wyroku – po przeprowadzeniu dowodu

z  dokumentu, o  którym mowa w  pkt  II, 1a – i  oddalenie powództwa w  cało‑
ści oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania
za pierwszą instancję według norm przepisanych oraz kosztów postępowania
apelacyjnego w wysokości wynikającej z załączonego zestawienia, ewentualnie
uchylenie zaskarżonego wyroku i  przekazanie sprawy w  tym zakresie Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania i  rozstrzygnięcia o  kosztach postę‑
powania apelacyjnego.

IV. Wnoszę – w  związku z  zarzutem podanym w  pkt  II, 1a – o  dopuszczenie

dowodu z  dokumentu prywatnego w  postaci przesłanego pozwanemu listu
powoda, którego treść istotna jest dla oceny wiarygodności dowodu z  przesłu‑
chania powoda na okoliczność, jaki był cel i zamiar stron, gdy zawierały umowę
stanowiącą źródło roszczenia powoda.

Uzasadnienie

[Należy uzasadnić każdy zarzut oraz wniosek apelacyjny. Zob.  uwagi do wzoru
apelacji zwykłej – pkt 3.1.7].
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)789

podpis
Jan Nowak
(adwokat)

Załączniki:
1) odpis apelacji dla powoda,
2) pełnomocnictwo,
3) dowód uiszczenia opłaty od apelacji.

3.3.  Apelacja w europejskim postępowaniu

w sprawie drobnych roszczeń

3.3.1.  Uwagi wstępne

Europejskie postępowanie w  sprawie drobnych roszczeń

(art.  50521–50527a  k.p.c.) wprowadzone zostało do Kodeksu postę‑
powania cywilnego jako kolejne – w ramach procesu – postępowa‑
nie odrębne w następstwie uchwalenia rozporządzenia nr 861/2007.
Rozporządzenie ustanawia jednolite, kontradyktoryjne postępowa‑
nie rozpoznawcze przewidziane w  celu dochodzenia roszczeń pie‑
niężnych i  niepieniężnych o  wartości przedmiotu sporu nieprze-
kraczającej 2000 euro.

Rozporządzenia organów Unii Europejskiej są aktami praw‑

nymi mającymi bezpośrednie zastosowanie w  państwach
członkowskich bez potrzeby implementacji. Przepisy rozporządze‑
nia nr  861/2007 stanowią zatem bezpośrednią podstawę dla sądu
polskiego do podejmowania czynności procesowych w  europejskim
postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, w tym czynności nastę-
pujących po wydaniu orzeczenia. Regulacja postępowań ustanowio‑
nych rozporządzeniem nr  861/2007 nie jest jednak regulacją pełną.
W kwestiach nieuregulowanych prawem unijnym mają zastosowa-
nie przepisy wewnętrznego prawa procesowego państw członkow‑
skich (por. art. 19 rozporządzenia nr 861/2007).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

790 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.3.2.  Szczególne cechy apelacji i postępowania

apelacyjnego

Europejskie postępowanie w  sprawie drobnych roszczeń jest postę-

powaniem pisemnym. Rozporządzenie nr  861/2007 nie przesądza
kwestii, czy wyrok wydany w  europejskim postępowaniu w  spra‑
wach drobnych roszczeń ma podlegać zaskarżeniu. Kwestia ta roz‑
strzygana jest na podstawie prawa krajowego (art. 17 rozporządzenia
nr  861/2007). W  prawie polskim obowiązuje zasada dwuinstancyj‑
ności postępowania, która ma rangę konstytucyjną (art.  176 ust.  1
Konstytucji RP). Od wyroku wydanego w europejskim postępowaniu
w  sprawie drobnych roszczeń przysługuje zatem apelacja (art.  367
§  1  k.p.c.). Mając na względzie przyspieszony i  uproszczony charak‑
ter europejskiego postępowania w  sprawie drobnych roszczeń, usta-
wodawca polski także uprościł postępowanie apelacyjne na wzór
przyjęty w postępowaniu uproszczonym, stanowiąc, że mają zasto‑
sowanie art. 5059–50511, 50512 § 1 i 3 oraz art. 50513 k.p.c. (art. 50527
§  1  k.p.c.). Na temat wymagań apelacji w  postępowaniu uproszczo‑
nym – zob. pkt 3.2 niniejszego rozdziału.

Nie została przejęta z  postępowania uproszczonego – zawarta

w art. 5058 k.p.c. – regulacja dotycząca zrzeczenia się prawa do wnie‑
sienia apelacji lub zrzeczenia się doręczenia uzasadnienia wyroku.
Odrębna od postępowania uproszczonego jest także regulacja pole‑
gająca na tym, że w razie wydania przez sąd drugiej instancji wyroku
kasatoryjnego i  przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
sądowi pierwszej instancji postępowanie toczy się z  „wyłączeniem
przepisów o  postępowaniach odrębnych” (art.  50527 §  2  k.p.c.),
a zatem także z wyłączeniem europejskiego postępowania w sprawie
drobnych roszczeń. Rozwiązanie to uzasadnia okoliczność, że skoro
w  europejskim postępowaniu w  sprawie drobnych roszczeń wydane
orzeczenie zostało skutecznie zakwestionowane w  drugiej instancji,
to sprawa nie powinna być ponownie rozpoznawana w uproszczony
sposób przewidziany w rozporządzeniu nr 861/2007 ani też niecelowe
byłoby stosowanie przepisów o  innych postępowaniach odrębnych.
Sprawa, w razie jej przekazania do ponownego rozpoznania, prowa‑
dzona jest według przepisów ogólnych o procesie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)791

Szerzej na temat europejskiego postępowania w  sprawie drobnych

roszczeń – zob. Metodyka..., rozdział XX pkt 8.3.

3.3.3.  Wzór apelacji

Żagań, 22.06.2020 r.

Do Sądu Okręgowego w Zielonej Górze

za pośrednictwem
Sądu Rejonowego w Żaganiu
Sygn. akt I C. 145/20
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 5000 zł
Powód: Jan Walczak,
zam. ul. Szprotawska 22, 68–100 Żagań
Pozwany: Martin Schmit,
zam. Greenstr. 34, 50–000 Berlin, Niemcy
reprez. przez adw. Jana Nowaka – Kancelaria Adwokacka w Żaganiu‚ ul. Libelta 12

Apelacja pozwanego
od wyroku Sądu Rejonowego w Żaganiu z 25.05.2020 r.,
sygn. akt I C. 145/20, doręczonego powodowi w dniu 15.06.2020 r.

I. Zaskarżam powyższy wyrok w całości.

II. Zarzucam zaskarżonemu wyrokowi naruszenie przepisów postępowania,

które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, a mianowicie:
a) art. 50521 § 2 k.p.c. przez jego niezastosowanie,
b) art. 5054 § 2 k.p.c. przez jego zastosowanie.

III. Wnoszę o  uchylenie zaskarżonego wyroku i  przekazanie sprawy Sądowi

Rejonowemu do ponownego rozpoznania i  rozstrzygnięcia o kosztach postępo‑
wania apelacyjnego.

Uzasadnienie

Rozpoznając sprawę, Sąd Rejonowy – wbrew uregulowaniu przyjętemu

w  art.  50521 §  2  k.p.c. – zastosował przepis o  postępowaniu odrębnym uprosz‑
czonym, a  mianowicie art.  5054 §  2  k.p.c., odmawiając rozpoznania powództwa
wzajemnego jako niedopuszczalnego, bowiem nienadającego się do rozpoznania
w postępowaniu uproszczonym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

792 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Według art. 50521 § 2 k.p.c. w sprawie rozpoznawanej w europejskim postępowa‑

niu w sprawie drobnych roszczeń wyłączone jest stosowanie przepisów o innych
postępowaniach odrębnych. Kumulatywne stosowanie przepisów o  postępowa‑
niach odrębnych w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń jest
niemożliwe ze względu na to, że mogłoby spowodować problem kolizji regu‑
lacji przepisów kodeksowych z  przepisami rozporządzenia (WE) nr  861/2007
Parlamentu Europejskiego i  Rady z  11.07.2007  r. ustanawiającego europejskie
postępowanie w  sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE L  199 z  31.07.2007,
s.  1,  ze  zm.). Europejskie postępowanie w  sprawie drobnych roszczeń, „uzu‑
pełniane” – w  zależności od rodzaju sprawy – przepisami dotyczącymi różnych
postępowań odrębnych, nie miałoby jednolitego charakteru jako postępowanie
prowadzone przed sądami polskimi, co byłoby sprzeczne z założeniami powoła‑
nego rozporządzenia nr 861/2007, którego celem jest wprowadzenie postępowa‑
nia w sprawie drobnych roszczeń ujednoliconego w skali europejskiej.

Sąd Rejonowy nie miał na względzie tych reguł. Bezzasadnie uznał, że w  euro‑
pejskim postępowaniu w  sprawie drobnych roszczeń powództwo wzajemne jest
niedopuszczalne.

Z przytoczonych względów apelacja zasługuje na uwzględnienie.

podpis
Jan Nowak
(adwokat)

Załączniki:
1) odpis apelacji dla powoda,
2) dowód uiszczenia opłaty od apelacji.

3.4.  Zażalenie
3.4.1.  Zażalenie w postępowaniu rozpoznawczym.
Uwagi ogólne

W  procesie – zgodnie z  art.  354  k.p.c. – sąd wydaje postanowienie,

jeżeli kodeks nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu zapłaty.
Takim postanowieniem sąd rozstrzyga wyłącznie kwestie proce‑
duralne, nie rozstrzyga natomiast istoty sprawy. W  postępowaniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)793

nieprocesowym sąd wydaje postanowienia proceduralne oraz posta‑

nowienia rozstrzygające istotę sprawy (są one swego rodzaju odpo‑
wiednikami wyroków).

W praktyce zawodowego pełnomocnika umiejętność prawidłowego

zakwalifikowania wydanego przez sąd postanowienia jest niezbędna,
pozwala bowiem na dokonanie właściwej oceny odnośnie do zaskar‑
żalności postanowienia i  podjęcia prawidłowych czynności w  toku
dalszego postępowania (ewentualnie wniosku o sporządzenie i dorę‑
czenie postanowienia albo oczekiwania na doręczenie postanowie‑
nia z  uzasadnieniem bądź bez uzasadnienia). Kwestia ta jest o  tyle
istotna, że po zmianie przez ustawę z 4.07.2019 r. przepisów o zażale‑
niu, żądanie przez stronę sporządzenia uzasadnienia i doręczenia
postanowienia wraz z  uzasadnieniem stanowi warunek dopusz-
czalności wniesienia zażalenia na postanowienie. Zmieniony tą
ustawą art. 394 § 2 k.p.c. stanowi, że termin do wniesienia zażalenia
wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z  uzasadnieniem.
Innymi słowy, obecnie nie można wnieść zażalenia (w terminie tygo‑
dniowym od ogłoszenia postanowienia) bez uprzedniego złożenia
wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem.

Zażalenie jest środkiem odwoławczym na wskazane w ustawie posta‑

nowienia proceduralne sądu i zarządzenia przewodniczącego, wydane
w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, a także sądem
drugiej instancji. Charakterystyczna dla środków odwoławczych
dewolutywność, powodująca przeniesienie sprawy do sądu wyższej
instancji, działa także w  przypadku zażalenia, z  tym zastrzeżeniem,
że doznaje wyjątku, polegającego na tym, że w  pewnych przypad-
kach zażalenie może rozpoznać sąd, który wydał zaskarżone posta-
nowienie (tzw.  zażalenia poziome na postanowienia sądu pierwszej
instancji oraz postanowienia sądu drugiej instancji).

Zgodnie z  art.  395 §  2  k.p.c., jeżeli zażalenie zarzuca nieważność

postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał
zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie
przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone postano-
wienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Od ponownie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

794 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wydanego postanowienia przysługują środki odwoławcze na zasa‑

dach ogólnych. Przepis ten nie jest w  wystarczającym stopniu sto‑
sowany w praktyce sądowej, nierzadko bowiem zdarza się, że zaża‑
lenia „oczywiście uzasadnione” przedstawiane są do rozpoznania
sądowi drugiej instancji. Wykorzystanie możliwości przewidzia‑
nych w  art.  395 §  2  k.p.c. należy traktować jako obowiązek sądu
pierwszej instancji, zastosowanie bowiem tego artykułu zapobiega
przewlekaniu postępowania. Na podstawie art.  395 §  2  k.p.c. sąd
pierwszej instancji może tylko uwzględnić zażalenie, nie może nato‑
miast go ani odrzucić, ani oddalić. Sąd, uwzględniając zażalenie,
może uchylić zaskarżone postanowienie, było bowiem bezpodstaw‑
nie wydane („uchyla zaskarżone postanowienie”). Na takie posta‑
nowienie – według postanowienia SN z  1.12.1967  r., I  CZ  105/67
(OSNCP 1968/7, poz.  126) – zażalenie nie przysługuje. Sąd pierw‑
szej instancji w trybie art. 395 § 2 k.p.c. może też uchylić zaskarżone
postanowienie i  ponownie rozpoznać kwestię nim objętą („uchyla
zaskarżone postanowienie i  zawiesza postępowanie w  sprawie”).
Na ponownie wydane postanowienie (w podanym przykładzie – na
postanowienie o  zawieszeniu postępowania) zażalenie przysługuje
na ogólnych zasadach. Artykuł 395 §  2  k.p.c. – jako wyjątkowy –
nie może być interpretowany rozszerzająco. Jeśli więc zażalenie nie
zarzuca nieważności postępowania, a  wytknięte w  nim uchybienie
popełnione przez sąd przy wydaniu zaskarżonego postanowienia
wskazuje na zasadność zażalenia, ale nie w stopniu oczywistym, to
brak jest podstaw do zastosowania art. 395 § 2 k.p.c.

Ocena przesłanek dopuszczalności zażalenia (istnienie zaskarżonego

orzeczenia, legitymacja do jego wniesienia, zachowanie terminu oraz
spełnienie wymagań formalnych i  fiskalnych) należy – po zmia‑
nach dokonanych przez ustawę z  4.07.2019  r. – do sądu właściwego
do rozpoznania zażalenia. Ten sąd również prowadzi postępowanie
w przedmiocie uzupełnienia braków zażalenia oraz orzeka o skutkach
nieusunięcia braków, do usunięcia których skarżący został wezwany
(art.  373 w  zw.  z  art.  397 §  3  k.p.c.). Sąd, który wydał zaskarżone
postanowienie, bada jedynie, czy zażalenie nie zostało wniesione
wyłącznie dla zwłoki w  postępowaniu. Jedyną przesłanką dopusz‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)795

czalności zaskarżenia, która podlega badaniu przez sąd, który wydał

zaskarżone postanowienie, jest zbadanie, czy zażalenia nie zostało
wniesione jedynie dla zwłoki (art. 3943 k.p.c.).

Ustawa nie przewiduje żadnych szczególnych podstaw zażale-

nia. Swego rodzaju podstawą zażalenia jest uchybienie popełnione
przy wydaniu postanowienia lub zarządzenia. W  zażaleniu, które
skarżący składa w  formie pisma procesowego (forma ustna przewi‑
dziana jest tylko dla pracownika lub ubezpieczonego, dochodzącego
roszczeń w  sprawach z  zakresu prawa pracy i  ubezpieczeń społecz‑
nych), należy zachować wymagania zwykłego pisma procesowego
(art.  126  i  n.  k.p.c.), a  ponadto wskazać zaskarżone postanowienie,
sformułować wniosek o zmianę lub uchylenie zaskarżonego postano‑
wienia oraz zwięźle uzasadnić zażalenie, podając w  miarę potrzeby
nowe fakty i  dowody (art.  394 §  3  k.p.c.). W  uzasadnieniu zażale‑
nia, które według ustawy ma być zwięzłe, należy przede wszystkim
opisać uchybienie, które – zdaniem skarżącego – zostało popełnione
przy wydaniu postanowienia lub zarządzenia (por.  uchwała SN
z 22.02.2006 r., III CZP 6/06, OSNC 2007/1, poz. 5). W postanowie‑
niu z  10.11.2005  r., III  CZ  86/05 (LEX nr  186743), Sąd Najwyższy
stwierdził, że skoro odesłanie z  art.  397 §  3  k.p.c. o  odpowiednim
stosowaniu przepisów o  postępowaniu apelacyjnym odnosi się do
„postępowania zażaleniowego”, nie można rozciągać go na wymaga‑
nia formalne dotyczące konstrukcji samego zażalenia ani na skutki
uchybienia tym wymaganiom.

W sprawach o prawa majątkowe – zgodnie z art. 368 § 2 w zw. z art. 397

§  2 – w  zażaleniu należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia,
niezależnie od tego, czy opłata od zażalenia ma charakter stały (posta‑
nowienie SN z 3.10.2014 r., V CZ 63/14, LEX nr 1541069).

W przypadku zażalenia wniesionego na zawarte w wyroku postano‑

wienie w  przedmiocie kosztów postępowania, wartość przedmiotu
zaskarżenia zależy od wysokości tych kosztów, nie zaś od war‑
tości przedmiotu sporu w  sprawie zasadniczej (postanowienie SN
z 25.05.2010 r., I CZ 9/10, OSNC-ZD 2011/A, poz. 6).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

796 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Legitymacja do wniesienia zażalenia przysługuje, oprócz stron, także

osobom, których dotyczy zaskarżone postanowienie. Mogą nimi być
przykładowo: przedstawiciele ustawowi stron, świadkowie, biegli,
pełnomocnicy, a  nawet osoby trzecie. Brak legitymacji do wniesie‑
nia zażalenia, opartej także na interesie prawnym w  zaskarżeniu
postanowienia, prowadzi do odrzucenia tego środka zaskarżenia
(zob. uchwała SN (7) z 15.05.2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014/11,
poz. 108).

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy i  liczy się od

dnia doręczenia postanowienia z  uzasadnieniem. Sąd Najwyż‑
szy w  uchwale z  19.02.2015  r., III  CZP  100/14 (OSNC 2015/12,
poz.  136), uznał, że przewidziany w  art.  394 §  2  k.p.c. termin do
wniesienia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji jest
zachowany także wtedy, gdy przed jego upływem strona wniosła
zażalenie do sądu drugiej instancji właściwego funkcjonalnie. Prze‑
pis art. 369 § 3 k.p.c. ma zastosowanie także do zażalenia na posta‑
nowienie sądu pierwszej instancji przysługującego do sądu drugiej
instancji (art.  397 §  2 zdanie pierwsze w  zw.  z  art.  369 §  3  k.p.c.).
W  sposób odmienny określono w  art.  394 §  2 zdanie drugie ter‑
min do wniesienia zażalenia, jeżeli sąd przy wydaniu postanowienia
odstąpił od jego uzasadnienia na podstawie art.  357 §  6. W  takim
wypadku termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia ogłosze‑
nia postanowienia, a jeżeli podlegało ono doręczeniu – od dnia jego
doręczenia. Gdyby jednak postanowienie podlegające zaskarżeniu
zostało doręczone stronie wcześniej niż pismo procesowe strony
zawierające wniosek o wydanie tego postanowienia, na które powo‑
łał się sąd w  tym postanowieniu, odstępując od jego uzasadnienia,
termin do wniesienia zażalenia biegnie od dnia doręczenia pisma
procesowego zawierającego wniosek o  wydanie postanowienia
(art. 357 § 6 in fine). Bliżej w kwestii terminu do wniesienia zażale‑
nia zob. komentarz do art. 394.

W  uchwale z  6.03.1972  r., III  CZP  27/71 (OSNCP 1973/1, poz.  1),
Sąd Najwyższy uznał, że w razie odrzucenia pozwu wyrokiem środek
odwoławczy podlega rozpoznaniu jako zażalenie również wtedy, gdy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)797

skarżący nazwał go rewizją; nie może być jednak odrzucony z powodu

niezachowania terminu przewidzianego w art. 394 § 2 k.p.c., podkreś­
lając w  uzasadnieniu uchwały, że o  rodzaju środka odwoławczego
decyduje przedmiot rozstrzygnięcia, a  nie forma nadana orzeczeniu
przez sąd. W uchwale połączonych Izb – Cywilnej oraz Pracy i Ubez‑
pieczeń Społecznych z  22.11.2011  r., III  CZP  38/11 (OSNC 2012/5,
poz. 56) Sąd Najwyższy odstąpił od stanowiska wyrażonego w powo‑
łanej uchwale z  6.03.1972  r.; przyjął, że niepouczenie albo błędne
pouczenie strony działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecz‑
nika patentowego o  dopuszczalności, terminie i  sposobie wniesienia
środka zaskarżenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu terminu do
wniesienia tego środka. Błąd pouczenia albo jego brak może być co
najwyżej rozważany jako okoliczność uzasadniająca przywrócenie
terminu do wniesienia środka zaskarżenia.

Wniesienie zażalenia nie wymaga osobnego umocowania dla peł-

nomocnika, gdyż w  świetle art.  91 w  zw.  z  art.  88  k.p.c. pełnomoc‑
nictwo obejmuje z  mocy samego prawa umocowanie do wszystkich
łączących się ze sprawą czynności procesowych. Udzielając pełnomoc‑
nictwa procesowego, strona może jednak wyraźnie ograniczyć jego
zakres przez wyłączenie czynności związanych z zaskarżaniem orze‑
czeń (zob.  postanowienie SN z  11.07.2000  r., I  PKN  418/00, OSNA‑
PiUS 2002/5, poz. 114). Pełnomocnik reprezentujący stronę z urzędu
w  postępowaniu apelacyjnym jest umocowany do wniesienia w  jej
imieniu zażalenia na rozstrzygnięcie o  kosztach postępowania dru‑
goinstancyjnego (zob. postanowienie SN z 19.10.2012 r., V CZ 45/12,
LEX nr 1250791).

Niewłaściwe oznaczenie sądu, który ma rozpoznać zażalenie, nie

uzasadnia jego odrzucenia. Jeżeli sąd właściwy do rozpoznania zaża‑
lenia został błędnie określony przez skarżącego, to sąd, w  którym
zażalenie zostało złożone, powinien przedstawić akta sądowi właści‑
wemu funkcjonalnie (albo przedstawić je sądowi oznaczonemu przez
skarżącego, a ten, po stwierdzeniu swojej niewłaściwości – na podsta‑
wie art. 200 § 1 – sądowi właściwemu (uchwała SN (7) z 15.05.2013 r.,
III CZP 91/12, OSNC 2013/10, poz. 112).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

798 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.4.1.1.  Zasady uzasadniania i doręczania postanowień oraz

regulacje szczególne

Zasady

Zasady uzasadniania i  doręczania postanowień są zawarte w  art.  357

§  1–6  k.p.c. i  dotyczą postanowień wydawanych przez sąd pierwszej
instancji, sąd drugiej instancji oraz Sąd Najwyższy. Reguły te dotyczą nie
tylko postanowień wydawanych w procesie, lecz także w innych postę‑
powaniach niż proces, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej.

Na skutek uchylenia przez ustawę z  4.07.2019  r. przepisów art.  517

i 519 k.p.c. do postanowień wydanych w postępowaniu nieproceso-
wym – w zakresie doręczania i uzasadniania – mają, zgodnie z art. 13
§ 2 k.p.c., odpowiednie zastosowanie przepisy o procesie:
– odnośnie do postanowień rozstrzygających istotę sprawy są to
przepisy o doręczaniu i uzasadnianiu wyroków (art. 328, 329, 331,
3311 k.p.c.),
– odnośnie do postanowień proceduralnych są to przepisy o dorę‑
czaniu i uzasadnianiu postanowień (art. 357 k.p.c.).

Uregulowania dotyczące uzasadniania i doręczania postanowień pro‑

ceduralnych zawarte w art. 357 nie mają charakteru wyczerpującego.
W  zakresie nieuregulowanym – na przykład co do treści uzasad‑
nienia – odpowiednie zastosowanie mają przepisy o  uzasadnianiu
i doręczeniu wyroków w procesie (art. 361 i 3271 k.p.c.), a odnośnie
do uzasadniania i  doręczania postanowień sądu drugiej instancji –
art. 387 w zw. z art. 361 i 397 k.p.c. Uzasadnienie postanowienia spo‑
rządza się w terminie tygodnia od dnia wpływu do właściwego sądu
wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem, a jeżeli wnio‑
sek był dotknięty brakami – od dnia usunięcia tych braków.

Dla celów praktyki istotny jest podział postanowień na: 1) kończące

i niekończące postępowania w sprawie, 2) zaskarżalne i niezaskarżalne
zażaleniem, 3)  wydane na posiedzeniu jawnym oraz na posiedzeniu
niejawnym, 4)  podlegające uzasadnieniu i  doręczeniu z  urzędu albo
na wniosek.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)799

W  świetle przepisów art.  357 §  1–4  k.p.c. obowiązują następujące

zasady doręczania postanowień oraz sporządzania i  doręczania
postanowień z uzasadnieniem:
1) sąd doręcza z  urzędu postanowienie wydane na posiedzeniu
niejawnym wraz z  pouczeniem – strony niezastępowanej przez
adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokura‑
torię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej – o  dopuszczalności,
warunkach, terminie i  sposobie złożenia wniosku o  doręczenie
uzasadnienia tego postanowienia, zaznaczając, że taki wniosek
stanowi warunek dopuszczalności wniesienia zażalenia, a  także
pouczeniem o warunkach, terminie i sposobie wniesienia środka
zaskarżenia albo o tym, że postanowienie nie podlega uzasadnie‑
niu lub zaskarżeniu (art. 357 § 2 k.p.c.);
2) sąd sporządza i  doręcza uzasadnienie postanowienia zaskar‑
żalnego zażaleniem, wydanego zarówno na posiedzeniu jawnym,
jak i niejawnym, wyłącznie na wniosek strony (i tylko tej stro‑
nie) zgłoszony w  terminie tygodnia od dnia doręczenia posta‑
nowienia (art.  357 §  1 i  §  21  k.p.c.); przepisy szczególne prze‑
widują wyjątki od tej zasady (sporządzanie uzasadnień z urzędu
– w  art.  50529 §  2, art.  7661 §  1, art.  357 §  5  k.p.c.); sąd może
odstąpić od uzasadnienia postanowienia na podstawie art. 357
§ 6 k.p.c. (zob. uwagi niżej); postanowienie o odstąpieniu od spo‑
rządzenia uzasadnienia nie jest zaskarżalne, natomiast na posta‑
nowienie sądu o odmowie sporządzenia uzasadnienia oraz jego
doręczenia przysługuje zażalenie do innego składu tego samego
sądu (art.  3941a §  1 pkt  7  k.p.c.). Przez użyte w  tym przepisie
określenie „odmowa uzasadnienia oraz jego doręczenie” należy
rozumieć zarówno odrzucenie, jak i  oddalenie wniosku o  uza‑
sadnienie postanowienia oraz jego doręczenie;
3) sąd nie doręcza stronom postanowień, które odnoszą się wyłącz‑
nie do innych osób (świadka, biegłego, osoby trzeciej); osobom,
których te postanowienia dotyczą, doręcza się je tylko wówczas,
gdy nie były obecne na posiedzeniu, na którym postanowienia te
zostały wydane (art. 357 § 4 k.p.c.).

Uzasadnienie postanowienia powinno zawierać zwięzłe wskazanie

podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, obejmujące ustalenie faktów,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

800 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł,

i  przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodno‑
ści i  mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej z  przy‑
toczeniem przepisów prawa (art.  3271 w  zw.  z  art.  361  k.p.c.). Jeżeli
jedyną podstawę rozstrzygnięcia stanowi przepis prawa, wystarczy
jego wskazanie. Taka praktykę stosują sądy w  przypadku postano‑
wienia o  zawieszeniu oraz umorzenia postępowania. Jeżeli sporzą‑
dzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia nie jest możliwe bądź
napotyka przeszkody, których czasu trwania nie można przewidzieć,
przewodniczący wydziału zarządza sporządzenie uzasadnienia przez
innego sędziego lub ławnika, który brał udział w wydaniu orzeczenia.
Jeżeli sporządzenie pisemnego uzasadnienia jest niemożliwe, prze‑
wodniczący wydziału czyni o tym wzmiankę w aktach sprawy (§ 119
ust. 1 i 2 reg. sąd.).

Regulacje szczególne

W  przepisach art.  357 §  5 i  6  k.p.c., dodanych przez ustawę

z  4.07.2019  r., ustawodawca wprowadził – odnośnie do doręczania
i uzasadniania postanowień – regulacje polegające na tym, że w przy‑
padku postanowienia nawet niepodlegającego zaskarżeniu sąd może
zwięźle wskazać zasadnicze powody rozstrzygnięcia (§ 5), natomiast
w  przypadku postanowienia podlegającego zaskarżeniu sąd może
odstąpić od jego uzasadnienia (§ 6).

Zgodnie z art. 357 § 5 k.p.c., „wydając postanowienie nawet niepod‑

legające zaskarżeniu, sąd może przy nim zwięźle wskazać zasadni-
cze powody rozstrzygnięcia, jeżeli mając na względzie okoliczności
sprawy, uzna, że pozwoli to na usprawnienie postępowania”. W takim
przypadku nie ma obowiązku sporządzania uzasadnienia. Ustawo‑
dawca uznał, że stworzenie takiej ustawowej możliwości jest celowe,
pozwala bowiem stronom – zwłaszcza stronie niezadowolonej z wyda‑
nego postanowienia – poznanie motywów, którymi kierował się sąd,
wydając niezaskarżalne postanowienie. Te z  natury skrótowe (zwię‑
złe) powody rozstrzygnięcia sąd wskazuje na piśmie zarówno wtedy,
gdy wydaje postanowienie na posiedzeniu niejawnym (zważywszy
na brak ogłoszenia), jak i w przypadku postanowienia wydanego na
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)801

posiedzeniu jawnym (postanowienie podlega spisaniu oraz ogłosze‑

niu przez odczytanie). Za przyjęciem takiej interpretacji przemawia
gramatyczna i celowościowa wykładnia art. 357 § 5 k.p.c. (wskazanie
zasadniczych powodów rozstrzygnięcia ma nastąpić – jak postano‑
wił ustawodawca – „przy nim”, tzn.  przy postanowieniu) oraz treść
art. 326 § 3 w zw. z art. 361 k.p.c.

Sąd może odstąpić od sporządzenia uzasadnienia postanowienia

podlegającego zaskarżeniu, wydanego zarówno na posiedzeniu jaw‑
nym, jak i niejawnym. Możliwość ta dotyczy postanowień wydanych
na wniosek, nie dotyczy zaś postanowień wydanych z urzędu, na co
wskazuje treść art. 357 § 6 k.p.c.: „jeżeli w całości uwzględnia zawarty
w  piśmie procesowym wniosek strony i  podziela argumenty strony
przytoczone na jego poparcie. W  postanowieniu należy powołać to
pismo”. Sąd może skorzystać z takiej możliwości tylko wtedy, gdy po
rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy w  całości uwzględnia
wniosek strony zawarty w piśmie procesowym i podziela argumenty
przytoczone na jego poparcie. Uwzględnienie wniosku tylko w części
pozbawia sąd możliwości zastosowania art. 357 § 6 k.p.c. Odstępując
od sporządzenia uzasadnienia postanowienia, sąd daje wyraz „odstą‑
pieniu” w  rubrum postanowienia uwzględniającego wniosek strony.
Nie jest ono (postanowienie o  odstąpieniu od sporządzenia uzasad‑
nienia) zaskarżalne. Brak uzasadnienia postanowienia podlegającego
zaskarżeniu nie stanowi przeszkody w  dokonaniu przez sąd dru‑
giej instancji kontroli zasadności tego postanowienia, skoro zostało
wydane na skutek uwzględnienia w  całości wniosku i  podzielenia
argumentów w nim zawartych.

3.4.1.2.  Zażalenie do sądu drugiej instancji na

postanowienie sądu pierwszej instancji

Stosownie do art.  354  k.p.c., jeżeli Kodeks postępowania cywil‑

nego nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu zapłaty w  proce‑
sie (postanowienia rozstrzygającego istotę sprawy w  postępowaniu
nieprocesowym), sąd wydaje postanowienie rozstrzygające kwestie
proceduralne (zob.  uwagi w  pkt  3.4.1.). Przy zastosowaniu różnych
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

802 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

kryteriów można dokonać – jak wskazano w  pkt  3.4.1.1. – podziału

takich postanowień na: 1)  kończące i  niekończące postępowania
w sprawie, 2) zaskarżalne i niezaskarżalne zażaleniem, 3) wydane na
posiedzeniu jawnym oraz na posiedzeniu niejawnym, 4) podlegające
uzasadnieniu i doręczeniu z urzędu albo na wniosek.

W  praktyce sądowej istotny jest podział postanowień na: postano-

wienia kończące postępowanie w sprawie oraz postanowienia nie-
kończące postępowania w sprawie, ponieważ w przepisach dotyczą‑
cych zaskarżalności postanowień zarówno sądu pierwszej instancji,
jak i  sądu drugiej instancji występuje pojęcie postanowień kończą‑
cych postępowanie w sprawie (art. 394 i 3941 k.p.c.). Istotny jest także
podział postanowień na postanowienia wydane na posiedzeniu jaw-
nym oraz postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym, inny
jest bowiem tryb ich zaskarżenia.

W  przypadku postanowień sądu pierwszej instancji zaskarżalne

zażaleniem do sądu drugiej instancji są:
1) postanowienia kończące postępowanie w  sprawie (art.  394 §  1
in principio k.p.c.);
2) postanowienia niekończące postępowania w  sprawie, wymie‑
nione w  enumeratywnej części art.  394 §  1  k.p.c..; ponadto
w postępowaniu tym zażalenie przewidziane jest w przypadkach
określonych w  art.  551 §  2, art.  554 §  3, art.  635 §  6 i  art.  648
§ 2 k.p.c.

Wyjątkowo na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzu‑

cające skargę o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawo‑
mocnego orzeczenia zażalenie przysługuje do Sądu Najwyższego
(art. 3941 § 1 k.p.c.).

W judykaturze i doktrynie pojęcie postanowienia kończącego postę-

powanie w sprawie jest definiowane rozbieżnie i za pomocą różnych
kryteriów. W orzecznictwie Sądu Najwyższego można spotkać wypo‑
wiedzi, według których postanowieniami kończącymi postępowanie
w sprawie są takie:
1) które zamykają drogę do wydania wyroku;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)803

2) po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć;

3) które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd;
4) w wyniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania
w sprawie dalszych czynności.

W  doktrynie za postanowienia kończące postępowanie w  sprawie

uważa się postanowienia:
1) kończące całość postępowania, a nie tylko jego fragment;
2) zamykające drogę do wydania wyroku;
3) dotyczące całości sprawy, będące ostatnim orzeczeniem wyda‑
nym w postępowaniu.

W sformułowaniu „postanowienie kończące postępowanie w sprawie”

słowo „sprawa” występuje w  znaczeniu materialnoprawnym. W  tym
ujęciu sprawę należy rozumieć jako całość sporu.

Uwzględniając te poglądy, należy przyjąć, że postanowieniami

kończącymi postępowanie w  sprawie są te, których upra‑
womocnienie się trwale zamyka drogę do rozstrzygnięcia sprawy
co do istoty przez sąd danej instancji (są nimi m.in.  postanowienia
o  odrzuceniu pozwu, umorzeniu postępowania, odrzuceniu apelacji
czy skargi kasacyjnej).

Przeciwieństwem postanowień kończących postępowanie w  sprawie

są postanowienia niekończące postępowania w  sprawie, a  więc te,
które rozstrzygają kończące w postępowaniu sądowym jedynie zagad‑
nienia incydentalne, uboczne. Należy pamiętać, że sąd, realizując
główny cel, jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez
wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, rozstrzyga wiele kwestii
wstępnych zmierzających do uporządkowania postępowania, usuwa
pewne przeszkody, umożliwiając dalsze prowadzenie procesu, zamyka
jakiś fragment sprawy, jej boczny tor, rozstrzyga kwestie wpadkowe,
a  więc podejmuje decyzje procesowe w  formie postanowień, które
nie kończą postępowania w  sprawie (np.  postanowienia dowodowe,
postanowienie o  odroczeniu rozprawy, postanowienie o  zwolnieniu
od kosztów sądowych). Do postanowień niekończących postępowa‑
nia w sprawie należą wymienione w art. 394 § 1 pkt 1–6 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

804 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być uchy‑

lane i  zmieniane przez sąd, który je wydał, wskutek zmiany oko‑
liczności sprawy, chociażby były zaskarżone, a  nawet prawomocne
(art. 240 § 1, art. 359 § 1 k.p.c.), a także w wypadku, gdy zażalenie na
takie postanowienia oparte jest na zarzucie nieważności albo zażale‑
nie jest oczywiście uzasadnione (art. 395 § 2 k.p.c.).

Według art. 359 § 2 k.p.c. postanowienia, o których mowa w art. 359

§  1  k.p.c., mogą być zmieniane lub uchylane także wówczas, gdy
zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez
Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP, ratyfikowaną
umową międzynarodową lub z ustawą.

Szerzej zob. Metodyka..., rozdział XVIII pkt 3.2–3.3.

  Wybrane orzeczenia

1.  Postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie są postano‑

wienia zamykające drogę do wydania orzeczenia sądu danej instancji,
rozstrzygającego istotę sprawy w procesie (wyrokiem) lub w postępo‑
waniu nieprocesowym (postanowieniem), a  ponadto postanowienia,
które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd, a  więc
dotyczące całości sprawy, a  będące ostatnimi orzeczeniami wyda‑
nymi w postępowaniu (uzasadnienie uchwały SN (7) z 24.11.1998 r.,
III CZP 44/98, OSNC 1999/5, poz. 87).

2.  Nie przysługuje kasacja od postanowienia sądu drugiej instancji

oddalającego zażalenie na postanowienie odmawiające przywrócenia
terminu do złożenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem;
wskutek odmowy przywrócenia terminu nastąpi odrzucenie wniosku
o doręczenie wyroku z uzasadnieniem i dopiero to postanowienie jest
postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie (postanowienie
SN z 15.11.1999 r., III CZ 127/99, LEX nr 528197).

3. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażale‑

nie na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)805

o  przywrócenie terminu do wniesienia apelacji kasacja nie przy‑

sługuje, nie jest to bowiem postanowienie kończące postępowa‑
nie w  sprawie; postanowieniem takim będzie wydane później, na
skutek nieprzywrócenia terminu, postanowienie o odrzuceniu ape‑
lacji (uchwała SN  (7) z  31.05.2000  r., III  ZP  1/00, OSNC 2001/1,
poz. 1).

4. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na

postanowienie sądu pierwszej instancji o oddaleniu wniosku o przy‑
wrócenie terminu do zgłoszenia żądania sporządzenia uzasadnie‑
nia orzeczenia, gdy wniosek ten został złożony po upływie terminu
do wniesienia apelacji, nie jest orzeczeniem kończącym postępo‑
wanie w  sprawie (uchwała SN  (7) z  6.10.2000  r., III  CZP  31/00,
OSNC 2001/2, poz. 22).

5. Na zarządzenie przewodniczącego w  sądzie pierwszej instancji

o  zwrocie wniosku uczestnika postępowania o  rozliczenie nakła‑
dów, złożonego w  toku postępowania o  dział spadku i  zniesienie
współwłasności, przysługuje zażalenie (uchwała SN z  6.03.2015  r.,
III CZP 115/14, OSNC 2016/2, poz. 17).

Podział postanowień ze względu na sposób ich wydania przez sąd na

posiedzeniu jawnym lub niejawnym nie jest mniej ważny niż podział
na postanowienia kończące postępowanie i niekończące postępowania
w  sprawie, różny jest bowiem tryb podejmowania czynności w  celu
ich zaskarżenia. Postanowienia wydane na posiedzeniu jawnym –
gdy jest to postanowienie niezaskarżalne – sąd ogłasza i wpisuje do
protokołu bez spisywania odrębnej sentencji (art.  356  k.p.c.), nato‑
miast gdy jest to postanowienie zaskarżalne zażaleniem, sąd ogłasza,
po uprzednim spisaniu sentencji, na odrębnym druku.

Stronie, która nie była obecna przy ogłoszeniu postanowienia wsku‑

tek pozbawienia wolności, a nie jest reprezentowana przez adwokata,
radcę prawnego lub rzecznika patentowego, sąd z  urzędu w  ciągu
tygodnia od ogłoszenia postanowienia doręczy odpis sentencji posta‑
nowienia z  pouczeniem o  terminie i  sposobie wniesienia zażalenia
(art. 327 § 2 w zw. z art. 361 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

806 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W celu zaskarżenia postanowienia wydanego na posiedzeniu jaw-

nym należy w terminie tygodniowym od ogłoszenia (doręczenia sen‑
tencji postanowienia w przypadku, o którym mowa w art. 327 k.p.c.)
złożyć wniosek o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem (art. 357
§  1  k.p.c.). W  terminie tygodniowym, liczonym od daty doręczenia
postanowienia z uzasadnieniem, należy wnieść zażalenie.

Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym sąd doręcza

z urzędu obu stronom, chyba że przepis szczególny (np. art. 740 k.p.c.)
stanowi inaczej (art. 357 § 2 in principio k.p.c.). Doręczając z urzędu
obu stronom postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym,
stronę niezastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika
patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej
sąd poucza o  dopuszczalności, warunkach, terminie i  sposobie zło‑
żenia wniosku o  doręczenie uzasadnienia tego postanowienia, które
stanowi warunek dopuszczalności wniesienia zażalenia niezależnie
od pouczenia o  warunkach, terminie i  sposobie wniesienia środka
zaskarżenia albo o  tym, że postanowienie nie podlega uzasadnieniu
lub zaskarżeniu. Jeżeli postanowienie wydane na posiedzeniu niejaw‑
nym podlega zaskarżeniu strona w  celu złożenia zażalenia powinna
złożyć – w  terminie tygodnia od doręczenia postanowienia – wnio‑
sek o sporządzenie i doręczenie postanowienia z uzasadnieniem. Ter‑
min tygodniowy do wniesienia zażalenia liczy się od daty doręczenia
takiego postanowienia (art. 357 § 21 k.p.c.).

W  razie wniesienia zażalenia sąd pierwszej instancji niezwłocznie

przedstawia je wraz z aktami sądowi właściwemu do jego rozpozna-
nia. Strona przeciwna może wnieść odpowiedź na zażalenie w terminie
tygodnia od dnia doręczenia zażalenia, a  w  przypadkach gdy ustawa
przewiduje doręczenie zaskarżonego postanowienia tylko jednej ze stron
oraz w  przypadkach zażaleń podmiotów niebędących stroną wskaza‑
nych w  art.  3941 a  §  1 pkt  6 – od dnia wniesienia zażalenia (art.  395
§ 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 15.05.2013 r., III CZP 91/12
(OSNC 2013/10, poz.  112), uchwalił, że sąd niewłaś­ciwy, do którego
skierowano zażalenie, nie odrzuca go, lecz przekazuje do rozpo-
znania sądowi właściwemu na podstawie art. 200 § 1 w zw. z art. 391
§ 1 i art. 397 § 2 k.p.c. Ciężar rozumowania Sądu Najwyższego został
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)807

położony na wykładnię art. 200 k.p.c. i przyjęcie, że współcześnie prze‑

pis ten może być odpowiednio stosowany nie tylko do „sprawy”, lecz
także do środka odwoławczego (zażalenia). Sąd Najwyższy zastrzegł
jednocześnie, że nie ma podstaw do rozróżniania sytuacji w  zależno‑
ści od tego, czy zażalenie ma rozpoznawać sąd powszechny, czy Sąd
Najwyższy, przed którym wprawdzie obowiązuje przymus adwokacko­
‍‑radcowski, jednak nie zmienia to istoty rozstrzyganego zagadnienia.

Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego posta‑

nowienia, sąd pierwszej instancji jednak może wstrzymać jego wyko‑
nanie do czasu rozstrzygnięcia, wydając osobne postanowienie na
posiedzeniu niejawnym (art. 396 k.p.c.).

Jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście

uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na
posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji,
uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpo‑
znać na nowo. Od ponownie wydanego postanowienia przysługują
środki odwoławcze na zasadach ogólnych (art. 395 § 2 k.p.c.).

  Wybrane orzeczenia

1.  W razie przekazania sprawy z postępowania cywilnego do postępo‑

wania karnego chodzi nie tylko o przekazanie sprawy innemu wydzia‑
łowi, ale także o  podjęcie postępowania w  innym trybie, a  na takie
postępowanie przysługuje zażalenie (art.  394 §  1 pkt  1 in fine  k.p.c.).
Artykuł 394 § 1 pkt 1 k.p.c., przewidujący zażalenie na podjęcie postę‑
powania w  innym trybie, dotyczy wprawdzie przede wszystkim prze‑
kazania sprawy w ramach postępowania cywilnego, a więc z trybu pro‑
cesowego do nieprocesowego i vice versa, jednakże nie ma przeszkód,
aby przepis ten stosować również w razie przekazania sprawy z trybu
postępowania cywilnego do postępowania karnego (postanowienie SN
z 3.11.1969 r., III CRN 329/69, OSNCP 1970/9, poz. 153).

2.  Artykuł 394 § 1 pkt 11 k.p.c., który przewiduje zażalenie na odrzu‑

cenie zażalenia, nie ma zastosowania do odrzucenia odwołania od
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

808 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zarządzenia przewodniczącego w przedmiocie sprostowania lub uzu‑

pełnienia protokołu rozprawy, gdyż odwołanie to nie jest zażaleniem
(postanowienie SN z  3.08.1972  r., II  PR 211/72, OSNCP 1972/11,
poz. 210).

3. Uchwała połączonych izb SN: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy

i  Ubezpieczeń Społecznych z  6.03.1972  r., III  CZP  27/71 (OSNCP
1973/1, poz.  1), w  myśl której środek odwoławczy na odrzucenie
pozwu wyrokiem podlega rozpoznaniu jako zażalenie również wtedy,
gdy skarżący nazwał go rewizją, i nie może być odrzucony z powodu
niezachowania terminu przewidzianego w art. 394 § 2 k.p.c., odnosi
się także do zawartego w wyroku postanowienia o umorzeniu postę‑
powania zaskarżonego rewizją z  przekroczeniem siedmiodniowego
terminu przewidzianego w  art.  394 §  2  k.p.c. (postanowienie SN
z 24.06.1976 r., II CZ 23/76, OSNCP 1977/3, poz. 51).

4. Na wydane z  urzędu postanowienie niedopuszczające interwe‑

nienta ubocznego do udziału w  sprawie po stronie powodowej nie
przysługuje zażalenie (uchwała SN z  14.10.1992  r., III  CZP  126/92,
OSNCP 1993/3, poz. 37).

5. Środek odwoławczy od rozstrzygnięcia w  przedmiocie częścio‑

wego odrzucenia pozwu zamieszczonego w  wyroku podlega rozpo‑
znaniu jako zażalenie także w  sytuacji, gdy jest on zawarty w  rewi‑
zji wniesionej od orzeczenia w  zakresie rozstrzygającym o  istocie
sprawy (uchwała SN z  11.10.1995  r., III  CZP  138/95, OSNC 1996/2,
poz. 20).

6.  Na zarządzenie przewodniczącego lub wyznaczonego przez niego

sędziego wydane w trybie art. 467 § 4 k.p.c. o zwrocie akt organowi
rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy zażalenie nie przy‑
sługuje (uchwała SN z 25.09.1997 r., III ZP 13/97, OSNAPiUS 1998/5,
poz. 156).

7. Na zarządzenie przewodniczącego w  przedmiocie zwrotu skargi

o  wznowienie postępowania przysługuje zażalenie (uchwała SN
z 22.01.1998 r., III CZP 69/97, OSNCP 1998/7–8, poz. 111).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)809

8. Na wydane w  sprawie o  zabezpieczenie spadku postanowienie

określające środek zabezpieczenia przysługuje zażalenie (uchwała SN
z 17.06.1998 r., III CZP 19/98, OSNC 1999/1, poz. 1).

9. Samo „odwołanie ugody”, bez wykazania przyczyn wadliwo‑

ści zawartego w  niej oświadczenia woli, nie uzasadnia zażalenia
na umorzenie postępowania (postanowienie SN z  26.10.1998  r.,
III CKN 824/98, OSNC 1999/4, poz. 78).

10. Sąd drugiej instancji, rozpoznając zażalenie na postanowienie

o  odrzuceniu sprzeciwu od wyroku zaocznego, bierze z  urzędu pod
rozwagę nieważność postępowania w  sprawie (postanowienie SN
z 27.09.2000 r., V CKN 1465/00, OSP 2001/6, poz. 91).

11. W  razie wydania przez sąd drugiej instancji wyroku zamiast

postanowienia o  odrzuceniu apelacji wniesiony przez stronę śro‑
dek odwoławczy w  postaci kasacji – zamiast zażalenia – nie pod‑
lega odrzuceniu z  powodu przekroczenia terminu przewidzianego
w  art.  394 §  2  k.p.c. (wyrok SN z  19.09.2002  r., II  CKN  1090/00,
OSNC 2003/12, poz. 66).

12.  Artykuł 380  k.p.c. nie pozwala na ponowne rozpoznanie przez

sąd drugiej instancji postanowienia oddalającego zarzuty, których
uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, ponieważ jako
postanowienie o  odmowie odrzucenia pozwu podlega ono zaskar‑
żeniu odrębnym zażaleniem na podstawie art.  394 §  1 pkt  1  k.p.c.
W  konsekwencji strona, która w  ustawowym terminie nie wnosiła
zażalenia na postanowienie oddalające zarzuty, których uwzględnie‑
nie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, ostatecznie i  nieodwołalnie
traci prawo uchylenia się od skutków postanowienia (postanowienie
SN z 18.09.2002 r., III CZP 51/02, Biul. SN 2002/9, s. 8).

13.  Wniosek o  przywrócenie terminu do dokonania czynności pro‑

cesowej oraz środek odwoławczy (zażalenie) na odrzucenie pisma
procesowego z  powodu uchybienia terminowi dokonania czynności
wyłączają się wzajemnie. Jeżeli bowiem strona twierdzi, że dokonała
czynności w terminie, a sąd błędnie uznał, iż uchybiła terminowi, to
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

810 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

powinna wnieść zażalenie. Wniosek o przywrócenie uchybionego ter‑

minu natomiast jest aktualny wtedy, gdy strona nie neguje uchybie‑
nia terminowi i wskazuje przyczyny usprawiedliwiające to uchybienie
(postanowienie SN z 3.10.2002 r., I CZ 120/02, LEX nr 74409).

14. Na postanowienie w  przedmiocie wstrzymania wykonania

nakazu zapłaty wydanego w  postępowaniu nakazowym przysługuje
zażalenie (art. 492 § 3 w zw. z art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.) (uchwały SN:
z  24.09.2003  r., III  CZP  58/03, OSNC 2004/11, poz.  173, a  także
z 28.10.1993 r., III CZP 147/93, OSNCP 1994/5, poz. 104).

15.  Na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony

Konkurencji i  Konsumentów, jako sądu pierwszej instancji, przysłu‑
guje zażalenie do sądu drugiej instancji (art.  394 w  zw.  z  art.  367
§  2 i  art.  361  k.p.c.) (postanowienie SN z  5.10.2004  r., III  SZP  1/04,
OSNP 2005/8, poz. 118).

16. Niedopuszczalne jest zażalenie na postanowienie odrzucające

zażalenie na postanowienie odrzucające skargę na przewlekłość
postępowania (postanowienie SN z  27.10.2005  r., III  SO 20/05,
OSNP 2006/13–14, poz. 226).

17. Na postanowienie w  przedmiocie przewlekłości postępo‑

wania cywilnego zażalenie nie przysługuje (art.  8 ust.  2 ustawy
z  17.06.2004  r. o  skardze na naruszenie prawa strony do rozpozna‑
nia sprawy w  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki,
Dz.U. Nr  179, poz.  1843). Sąd postanowił o  nadaniu uchwale mocy
zasady prawnej (uchwała SN  (7) z  23.03.2006  r., III  SPZP  3/05,
OSNP 2006/21–22, poz. 341).

18. Artykuł 386 §  5  k.p.c. nie ma zastosowania w  postępowa‑

niu toczącym się na skutek zażalenia (uchwała SN z  23.08.2006  r.,
III CZP 56/06, OSNC 2007/3, poz. 43).

19. Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie na odmowę dokonania

czynności notarialnej, orzeka jako sąd drugiej instancji (uchwała
SN (7) z 7.12.2010 r., III CZP 86/10, „Rejent” 2011/1, s. 150).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)811

20.  Na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie pono‑

szenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z  urzędu przysługuje zażalenie pełnomocnikowi ustano‑
wionemu przez sąd. Przyznane adwokatowi ustanowionemu z urzędu
od Skarbu Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielo‑
nej stronie z  urzędu obejmują opłatę nie niższą od właściwych sta‑
wek minimalnych opłat za czynności adwokackie przed organami
wymiaru sprawiedliwości przewidzianych w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z  28.09.2002  r. w  sprawie opłat za czynności adwo‑
kackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.)
(uchwała SN z 8.03.2012 r., III CZP 2/12, OSNC 2012/10, poz. 115).

21.  Jeżeli po rozpoznaniu sprzeciwu wyrok zaoczny został uchylony

w całości lub w części, postępowanie toczące się na skutek zażalenia
na zawarte w  tym wyroku postanowienie o  kosztach procesu pod‑
lega umorzeniu (uchwała SN z  23.05.2012  r., III  CZP  18/12, OSNC
2012/12, poz. 139).

3.4.1.3.  Zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji

Zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji, wymienione

w art. 3941a § 1 k.p.c., podlegają rozpoznaniu przez inny skład tego sądu
(tzw. zażalenie poziome o niedowolutywnym charakterze), chyba że –
jak stanowi § 3 tego artykułu – w sądzie pierwszej instancji nie będzie
można utworzyć składu do rozpoznania zażalenia, wówczas zażalenie
takie rozpoznaje sąd drugiej instancji. Postanowienia wymienione
w art. 3941a § 1 k.p.c. nie kończą postępowania w sprawie i nie tamują
jej rozpoznania, niektóre z  nich nie mają charakter procesowego.
Wymagania, jakie powinno spełniać zażalenie poziome oraz przebieg
postępowania wywołanego jego wniesieniem nie zostały uregulowane.
Ustawodawca w  tym zakresie odesłał do odpowiedniego stosowania
następujących przepisów: art.  394 §  2 i  3 – określającego termin do
wniesienia zażalenia oraz jego wymagania formalne; art. 395 – okreś‑
lającego sposób postępowania sądu pierwszej instancji po wpłynięciu
zażalenia, możliwość wniesienia odpowiedzi na zażalenie przez stronę
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

812 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przeciwną, a także możliwość uchylenia zaskarżonego postanowienia

przez sąd, który je wydał, i w miarę potrzeby rozpoznania sprawy na
nowo w przypadku, gdy w zażaleniu zarzucono nieważność postępo‑
wania lub gdy jest ono oczywiście uzasadnione; art. 396 – z którego
wynika możliwość wstrzymania przez sąd wykonania zaskarżonego
postanowienia do czasu rozstrzygnięcia zażalenia; art. 397 – wskazu‑
jącego, że sąd rozpoznaje zażalenie na posiedzeniu niejawnym w skła‑
dzie trzech sędziów, z  urzędu uzasadnia postanowienia kończące to
postępowanie, a w sprawach, w których zażalenie oddalono lub zmie‑
niono zaskarżone postanowienie, pisemne uzasadnienie sporządza się
tylko wówczas, gdy strona zgłosiła wniosek o doręczenie postanowie‑
nia z uzasadnieniem, a ponadto do postępowania wywołanego zaża‑
leniem stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji.

Sąd pierwszej instancji – zgodnie z art. 395 § 1 k.p.c. – niezwłocznie

przedstawia zażalenie wraz z  aktami sądowi właściwemu do rozpo‑
znania zażalenia. Odpowiednie stosowanie tego przepisu w  odnie‑
sieniu do zażalenia poziomego polega na podjęciu – w sądzie, który
wydał zaskarżone postanowienie – stosownych czynności zmierzają‑
cych do rozpoznania zażalenia w innym składzie.

  Wybrane orzeczenia

1.  Na zarządzenie przewodniczącego, wzywające stroną do wniesienia

zaliczki na wydatki związane z przeprowadzeniem dowodu z opinii bie‑
głego, przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 9 w zw. z art. 398 k.p.c.).
Obecnie – art.  3941a §  1 pkt  9 w  zw.  z  art.  398  k.p.c. (uchwała SN
z 25.07.2019 r., III CZP 15/19, Biul. SN 2019/7–8, poz. 13).

2.  Zażalenie przysługuje na postanowienie sądu powszechnego jako

sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o  wyłączenie arbitra
(uchwała SN z 8.09.2011 r., III CZP 41/11, OSNC 2012/2, poz. 16).

3.  Na postanowienie ustalające wartość przedmiotu zaskarżenia zaża‑

lenie jest niedopuszczalne (art. 368 § 2 w zw. z art. 25) (postanowie‑
nie SN z 21.09.2017 r., I PZ 6/17, LEX nr 2397623).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)813

3.4.1.4.  Zażalenie do Sądu Najwyższego

Zgodnie z art. 3941 § 1–11 k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przy‑

sługuje tylko na trzy postanowienia:
1) postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasa‑
cyjną (art. 3986 § 2 i 4 k.p.c.),
2) postanowienie sądu drugiej lub pierwszej instancji odrzucające
skargę o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego
orzeczenia (art. 4246 § 3 k.p.c.),
3) orzeczenie sądu drugiej instancji uchylające wyrok lub posta‑
nowienie co do istoty sprawy w  postępowaniu nieprocesowym
sądu pierwszej instancji i  przekazujące sprawę temu sądowi do
ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 k.p.c.).

Ad 1) i  Ad 2) Rozpoznając zażalenie na postanowienie odrzucające

skargę kasacyjną lub skargę o  stwierdzenie niezgodności z  prawem
prawomocnego orzeczenia, Sąd Najwyższy na wniosek strony rozpo‑
znaje również te postanowienia sądu drugiej instancji, które nie podle‑
gały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie
sprawy (art.  3941 §  3 w  zw.  z  art.  39821 w  zw.  z  art.  380  k.p.c.). Taką
kontrolą objęte są – przy rozpoznawaniu przez Sąd Najwyższy zażaleń
na postanowienia o odrzuceniu wspomnianych skarg – postanowienia
oddalające wniosek strony o  zwolnienie od uiszczenia opłaty od tych
skarg oraz postanowienia o odrzuceniu lub oddaleniu wniosku o przy‑
wrócenie terminu do ich wniesienia. W zażaleniu do Sądu Najwyższego
można powołać nowe fakty i  dowody, jeżeli potrzeba ich powołania
powstała dopiero w  postępowaniu toczącym się na skutek tego zaża‑
lenia (postanowienie SN z 29.06.2001 r., IV CZ 64/01, OSNC 2002/3,
poz.  36). Artykuł 380  k.p.c. ma zastosowanie w  postępowaniu przed
Sądem Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postano‑
wienie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN
z 21.11.2001 r., I CZ 165/01, OSNC 2002/7–8, poz. 102).

Ad 3) Zażalenie do Sądu Najwyższego w  razie uchylenia przez sąd

drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i  przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania (tzw.  zażalenie kasatoryjne),
będąc środkiem prawnym znacząco odbiegającym od cech typowego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

814 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

(klasycznego) zażalenia, mimo swej odmienności jest środkiem, przy

użyciu którego – tak jak w wypadku zażalenia zwykłego – są rozstrzy‑
gane kwestie procesowe, a  nie materialnoprawne. Należy je zaliczyć
do środków odwoławczych, co oznacza, że kwestionowane orzeczenie
nie staje się prawomocne przed upływem terminu do jego wniesienia.
Przedmiotem zaskarżenia zażaleniem, o  którym mowa w  art.  3941
§ 11 k.p.c., jest orzeczenie sądu drugiej instancji wydane na podstawie
art. 386 § 2 i 4 k.p.c., które jeśli nawet zostanie nazwane wyrokiem, to
i tak ma cechy postanowienia, jako orzeczenia o charakterze proceso‑
wym i wywołującym skutki nie w sferze materialnoprawnej, lecz pro‑
cesowej. Uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji i przekazanie mu
sprawy do ponownego rozpoznania o  tyle tylko odnosi się do istoty
sprawy, że zapobiega uprawomocnieniu się wyroku już wydanego,
który o tej istocie rozstrzyga.

Charakter prawny zażalenia na orzeczenie sądu drugiej instancji

(tzw.  zażalenie kasatoryjne) związany jest z  obowiązującym w  pol‑
skim postępowaniu cywilnym tzw.  modelem apelacji pełnej. W  sys‑
temie apelacji pełnej sąd odwoławczy zobowiązany jest rozpoznać
sprawę merytorycznie ex novo, z  wykorzystaniem materiału proceso‑
wego zgromadzonego w  postępowaniu przed sądem pierwszej i  dru‑
giej instancji. Postępowanie apelacyjne stanowi bowiem kontynuację
postępowania przed sądem pierwszej instancji, a jego przedmiotem jest
także rozpoznanie zgłoszonego w  pozwie żądania, nie zaś wyłącznie
kontrola zaskarżonego orzeczenia (zob. uchwała SN (7) z 31.01.2008 r.,
III CZP 49/07, OSNC 2008/6, poz. 55). Oznacza to, że podstawowym
celem postępowania apelacyjnego jest merytoryczne rozstrzygnięcie
sprawy i  tylko wyjątkowo sąd odwoławczy może uchylić się od obo‑
wiązku wydania w sprawie orzeczenia kończącego postępowanie co do
jej meritum (art. 386 § 2, 3 i 4 k.p.c.). Konglomerat uwarunkowań zwią‑
zanych z  umiejscowieniem zażalenia na orzeczenie kasatoryjne sądu
drugiej instancji w  systemie apelacji pełnej wyznacza zakres kognicji
Sądu Najwyższego w postępowaniu wywołanym wniesieniem zażalenia
przewidzianego w art. 3941 § 11 k.p.c. W doktrynie oraz orzecznictwie
podkreśla się, że w analizowanym zakresie kontrolą Sądu Najwyższego
objęta jest wyłącznie prawidłowość wyboru między kasatoryjnym
a  reformatoryjnym sposobem rozstrzygnięcia przez sąd rozpoznający
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)815

apelację (zob.  postanowienie SN z  7.11.2012  r., IV  CZ  147/12, OSNC

2013/3, poz. 41). Analiza art. 386 § 2–4 k.p.c. wskazuje, że możliwość
uchylenia wyroku przez sąd drugiej instancji została ograniczona
wyłącznie do sytuacji wyczerpująco w tych przepisach wymienionych.
Oznacza to, że nie ma podstawy do dokonywania wykładni rozsze‑
rzającej przesłanki „nierozpoznania istoty sprawy” (por.  wyrok SN
z 19.12.2012 r., II CZ 141/12, LEX nr 1288649). W postanowieniu SN
z 8.05.2013 r., I CZ 26/13 (LEX nr 1353096), przyjęto, że rozpoznając
zażalenie wniesione na podstawie art.  3941 §  11  k.p.c., Sąd Najwyższy
musi abstrahować od argumentów dotyczących istoty sprawy, nawet
jeśli byłyby trafne, a  należy się skupić na okolicznościach zawartych
w  uzasadnieniu tego zażalenia, mających przekonać o  naruszeniu
art. 386 § 4 k.p.c. Tylko spełnienie lub niespełnienie przesłanek określo‑
nych w tym przepisie ma znaczenie w postępowaniu wywołanym wnie‑
sionym zażaleniem. W  postanowieniu SN z  10.05.2013  r., I  CZ  37/13
(LEX nr 1353107), podkreślono, że w zażaleniu na wyrok sądu drugiej
instancji (art. 386 § 4 k.p.c.) nie jest dopuszczalne podnoszenie zarzu‑
tów naruszenia prawa materialnego lub procesowego, które mogą być
podnoszone tylko w skardze kasacyjnej.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że do

nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie
sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem
sprawy, gdy sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania
albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że
istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca
roszczenie (por.  postanowienia SN: z  23.09.1998  r., II  CKN  897/97,
OSNC 1999/1, poz.  22; z  15.07.1998  r., II  CKN  838/97, LEX
nr 50750; z 3.02.1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; wyroki SN:
z 12.02.2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003/3, poz. 36; z 21.10.2005 r.,
III  CK  161/05, LEX nr  178635; z  12.11.2007  r., I  PK  140/07, OSNP
2009/1–2, poz. 2). Co do zasady zatem przez pojęcie nierozpoznania
istoty sprawy należy rozumieć nierozstrzygnięcie przedmiotu sporu.
Wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna tego zwrotu pozwala
na przyjęcie, że wszelkie inne wady rozstrzygnięcia, dotyczące naru‑
szeń prawa materialnego czy też procesowego (oczywiście poza
nieważnością postępowania i  nieprzeprowadzeniem postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

816 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

dowodowego w  całości), nie uzasadniają uchylenia wyroku i  prze‑

kazania sprawy do ponownego rozpoznania. Wszystkie tego rodzaju
braki powinny być w systemie apelacji pełnej załatwiane bezpośred‑
nio w postępowaniu apelacyjnym.

  Wybrane orzeczenia

1. W  postępowaniu zażaleniowym prowadzonym na podstawie

art.  3941 §  11  k.p.c. Sąd Najwyższy kontroluje jedynie, czy sąd dru‑
giej instancji prawidłowo zakwalifikował określoną sytuację proce‑
sową jako odpowiadającą przyjętej podstawie orzeczenia kasatoryj‑
nego (postanowienie SN z 7.11.2012 r., IV CZ 147/12, OSNC 2013/3,
poz. 41).

2.  W  postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia na orzeczenie

o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do
ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. Sąd Najwyż‑
szy poddaje kontroli prawidłowość stwierdzenia nieważności postę‑
powania przez sąd drugiej instancji (art. 3941 § 11 k.p.c.) (postanowie‑
nie SN z 28.11.2012 r., III CZ 77/12, OSNC 2013/4, poz. 54).

3.  Niedokonanie przez sąd pierwszej instancji w  sprawie o  ustano‑

wienie służebności drogi koniecznej ustaleń dotyczących wysokości
wynagrodzenia oznacza nierozpoznanie istoty sprawy uzasadniające
uchylenie postanowienia przez sąd drugiej instancji i  przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania (postanowienie SN z 5.12.2012 r.,
I CZ 168/12, OSNC 2013/5, poz. 68).

4. Sąd drugiej instancji, rozpoznając sprawę na skutek apelacji od

wyroku wstępnego, może zmienić wyrok i oddalić powództwo tylko
w razie stwierdzenia negatywnej przesłanki materialnoprawnej, której
sąd pierwszej instancji nie uwzględnił (wyrok SN z  24.01.2013  r.,
II CSK 279/12, OSNC 2013/7–8, poz. 96).

5.  Niedostateczne w  ocenie sądu drugiej instancji rozważania doty‑

czące prawa materialnego (art.  60, 65  k.c.) nie mogą być kwalifiko‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)817

wane jako nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd pierwszej instan‑

cji (art. 386 § 4 k.p.c.) (postanowienie SN z 15.02.2013 r., I CZ 4/13,
LEX nr 1308016).

6.  Zaniechanie przez sąd pierwszej instancji merytorycznego zbada‑

nia zarzutu potrącenia stanowi nierozpoznanie istoty sprawy (posta‑
nowienie SN z 14.03.2013 r., I CZ 7/13, LEX nr 1318327).

7.  O  nierozpoznaniu istoty sprawy w  rozumieniu art.  386 §  4  k.p.c.

można mówić także wówczas, gdy wprawdzie istota sprawy została
rozpoznana w zakresie podstawy odpowiedzialności pozwanego, jed‑
nak nie została rozpoznana w  zakresie materialnych podstaw żąda‑
nia zadośćuczynienia, odszkodowania i  renty. W  wypadku odpo‑
wiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym nie
zawsze przesądzenie o  zasadzie odpowiedzialności sprawcy stanowi
pełne rozstrzygnięcie o materialnej podstawie żądania. Możliwe jest,
że do pełnego rozstrzygnięcia o  istocie sprawy konieczne jest zba‑
danie materialnej podstawy zarówno odpowiedzialności sprawcy,
jak i żądania naprawienia szkody (postanowienie SN z 16.05.2013 r.,
IV CZ 40/13, LEX nr 1353279).

8.  Niedostatki oceny prawnej dochodzonego roszczenia, wyrażonej

przez sąd pierwszej instancji, nawet przy konieczności wyjaś­nienia
jeszcze innych okoliczności faktycznych oraz częściowego uzupeł‑
nienia postępowania dowodowego, nie mogą być kwalifikowane jako
nierozpoznanie istoty sprawy (postanowienie SN z  16.05.2013  r.,
IV CZ 38/13, LEX nr 1365744).

9. Przewidziane w  art.  3941 §  11  k.p.c. zażalenie jest skierowane

przeciwko uchyleniu przez sąd drugiej instancji wyroku lub posta‑
nowienia co do istoty sprawy i  przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania, a  więc ocenie Sądu Najwyższego może być poddany
jedynie ewentualny błąd sądu odwoławczego przy kwalifikowa‑
niu określonej sytuacji procesowej jako odpowiadającej powołanej
podstawie orzeczenia kasatoryjnego. Ustawowe przesłanki uchyle‑
nia orzeczenia sądu pierwszej instancji zostały zakreślone wąsko,
stąd w przypadku wniesienia zażalenia kognicja Sądu Najwyższego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

818 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

ogranicza się do skontrolowania, czy istotnie doszło do nierozpozna‑

nia istoty sprawy lub też czy faktycznie istnieje w  realiach rozpoz­
nawanej sprawy konieczność przeprowadzenia postępowania dowo‑
dowego w  całości (postanowienie SN z  29.08.2013  r., I  CZ  76/13,
LEX nr 1363190).

10.  W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia na orzeczenie

o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do
ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. Sąd Najwyż‑
szy poddaje kontroli prawidłowość stwierdzenia nieważności postę‑
powania przez sąd drugiej instancji, a  jeżeli przyczyną orzeczenia
kasatoryjnego były przesłanki określone w art. 386 § 4 k.p.c. – bada,
czy sąd drugiej instancji prawidłowo pojmował wskazane w  tym
przepisie przyczyny uzasadniające uchylenie orzeczenia sądu pierw‑
szej instancji i  czy jego merytoryczne stanowisko uzasadniało taką
ocenę postępowania sądu pierwszej instancji. Innymi słowy, bada, czy
rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo
czy rzeczywiście wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępo‑
wania dowodowego w  całości. Dokonywana kontrola ma przy tym
charakter czysto procesowy, co oznacza, że Sąd Najwyższy nie może
wkraczać w merytoryczne kompetencje sądu drugiej instancji rozpo‑
znającego apelację. Zażalenie przewidziane w art. 3941 § 11 k.p.c. nie
jest bowiem środkiem prawnym służącym kontroli materialnoprawnej
podstawy orzeczenia, zarezerwowanej wyłącznie do przeprowadze‑
nia w  postępowaniu kasacyjnym (postanowienie SN z  26.09.2013  r.,
II CZ 41/13, LEX nr 1375154).

11.  Zażalenie przewidziane w  art.  3941 §  11  k.p.c. nie jest środkiem
prawnym służącym kontroli materialnoprawnej podstawy wyroku
ani prawidłowości zastosowania przez sąd drugiej instancji prze‑
pisów prawa procesowego niezwiązanych z  podstawami kasatoryj‑
nymi, lecz zażalenie to jest skierowane przeciwko uchyleniu wyroku
i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania (postanowienie SN
z 27.09.2013 r., I CZ 75/13, LEX nr 1377976).

12. Środek odwoławczy unormowany w  art.  3941 §  11  k.p.c., przy

całej swojej specyfice, pozostaje zażaleniem, nie służy zatem ocenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)819

prawidłowości czynności procesowych sądu podjętych w celu wyda‑

nia rozstrzygnięcia co do istoty sprawy ani także zaprezentowanego
przez ten sąd poglądu na temat wykładni prawa materialnego mają‑
cego zastosowanie w  sprawie (postanowienie SN z  27.09.2013  r.,
I CZ 71/13, LEX nr 1383038).

13.  Okoliczność, że w  postępowaniu przed sądem pierwszej instan‑

cji Skarb Państwa nie był reprezentowany przez właściwą jednostkę
organizacyjną, nie oznacza nierozpoznania istoty sprawy w rozumie‑
niu art. 386 § 4 k.p.c., może natomiast stanowić przyczynę nieważno‑
ści postępowania ze względu na pozbawienie strony (Skarb Państwa)
możności obrony swych spraw (postanowienie SN z  30.10.2013  r.,
II CZ 58/13, OSNC-ZD 2014/B, poz. 36).

14. W  razie uchylenia przez Sąd Najwyższy, na skutek zażalenia

przewidzianego w  art.  3941 §  11  k.p.c., wyroku sądu drugiej instan‑
cji uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazującego
sprawę do ponownego rozpoznania, sąd drugiej instancji może roz‑
poznać sprawę w  tym samym składzie (uchwała SN z  26.11.2014  r.,
III CZP 80/14, OSNC 2015/9, poz. 100).

15.  Zażalenie przewidziane w art. 3941 § 11 k.p.c. jest w postępowaniu

uproszczonym niedopuszczalne (postanowienie SN z  17.04.2015  r.,
III CZ15/15, OSNC-ZD 2016/C, poz. 56).

16.  Na wyrok sądu drugiej instancji uchylający wyrok sądu pierwszej

instancji i  przekazujący sprawę – na podstawie przepisów regulują‑
cych właściwość rzeczową – do rozpoznania sądowi wyższego rzędu,
zażalenie przewidziane w  3941 §  11  k.p.c. nie przysługuje (postano‑
wienie SN z 17.07.2019 r., V CZ 50/19, LEX nr 2699501).

17. Współuczestnik sporu niebędący współuczestnikiem jednoli‑

tym nie może wnieść zażalenia na orzeczenie sądu drugiej instan‑
cji o  uchyleniu zaskarżonego wyroku i  przekazaniu sprawy do
ponownego rozpoznania w  zakresie odnoszącym się do pozostałych
współuczestników (postanowienie SN z  25.01.2019  r., IV  CZ  84/18,
OSNC-ZD 2020/A, poz. 18).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

820 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Według art.  3941 §  3  k.p.c. do postępowania przed Sądem

Najwyższym toczącego się na skutek zażalenia (zarówno
tzw. zwykłego, jak i kasatoryjnego) stosuje się odpowiednio nastę-
pujące przepisy:
1) art. 394 § 2 i 3 k.p.c. (termin do wniesienia zażalenia oraz wyma‑
gania formalne zażalenia);
2) art. 395 k.p.c. (tryb przedstawiania akt z zażaleniem oraz możli‑
wość uchylenia zaskarżonego postanowienia przez sąd, który je
wydał);
3) art. 397 § 1 k.p.c. (rozpoznawanie zażalenia na posiedzeniu nie‑
jawnym);
4) art. 3986 § 3 k.p.c. (odrzucenie skargi kasacyjnej, która podlegała
odrzuceniu przez sąd drugiej instancji, albo zwrot skargi w celu
usunięcia dostrzeżonych braków);
5) art. 39810 k.p.c. (skład jednego sędziego);
6) art.  39814  k.p.c. (oddalenie skargi kasacyjnej, jeżeli jest pozba‑
wiona usprawiedliwionych podstaw albo jeżeli zaskarżone orze‑
czenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu);
7) art.  39815 §  1 zdanie pierwsze  k.p.c. (uchylenie zaskarżonego
orzeczenia w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej);
8) art.  39816  k.p.c. (wyrok reformatoryjny po rozpoznaniu skargi
kasacyjnej);
9) art. 39817 k.p.c. (zagadnienia prawne powstałe przy rozpoznawa‑
niu skargi kasacyjnej);
10) art. 39821 k.p.c. (odesłanie do stosowania przepisów o apelacji).

W myśl art. 871 § 1 k.p.c. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym

obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych,
a w sprawach własności przemysłowej także przez rzeczników paten‑
towych. Zastępstwo to dotyczy także czynności procesowych związa‑
nych z  postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych
przed sądem niższej instancji. Ustanowiony w  tym przepisie przy-
mus adwokacko­‍‑radcowski dotyczy każdego postępowania przed
Sądem Najwyższym, a więc także zainicjowanego skargą kasacyjną
i  skargą o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego
orzeczenia sądu oraz toczącego się w  jego ramach postępowania
wywołanego wniesieniem zażalenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)821

Pełnomocnictwo procesowe upoważnia do działania w imieniu moco-

dawcy w  całym dwuinstancyjnym postępowaniu rozpoznawczym
oraz zabezpieczającym i  egzekucyjnym. Uzyskanie przez orzecze‑
nie rozstrzygające istotę sprawy przymiotu prawomocności oznacza
zakończenie sprawy poddanej pod osąd. W  konsekwencji z  chwilą
uprawomocnienia się tego orzeczenia dochodzi także do wyczerpania
kompetencji pełnomocnika procesowego strony. Tak uznał Sąd Naj‑
wyższy w uchwale (7) – mającej moc zasady prawnej – z 5.06.2008 r.,
III  CZP  142/07 (OSNC 2008/11, poz.  122), w  której stwierdził, że
pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z  samego prawa umo‑
cowania do wniesienia skargi kasacyjnej i  udziału w  postępowaniu
kasacyjnym. W  innym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że także
w  sprawie o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego
orzeczenia umocowanie adwokata lub radcy prawnego do reprezen‑
towania strony skarżącej nie może wynikać z treści pełnomocnictwa
udzielonego temu pełnomocnikowi w  sprawie zakończonej prawo‑
mocnym orzeczeniem kwestionowanym w  skardze (postanowienie
SN z 23.03.2007 r., V CZ 18/07, LEX nr 274243). Zażalenie do Sądu
Najwyższego – odmiennie niż skarga kasacyjna – nie jest nadzwyczaj‑
nym środkiem zaskarżenia, lecz zwykłym środkiem odwoławczym
rozpoznawanym w toku instancji. Do wniesienia zażalenia do Sądu
Najwyższego wystarczy pełnomocnictwo procesowe, które – zgod-
nie z  art.  91  k.p.c. – obejmuje z  mocy samego prawa umocowa-
nie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych
(postanowienie Sądu Najwyższego z  11.07.2014  r., III  CZ  29/14,
OSNC-ZD 2015/D, poz. 56).

3.4.1.5.  Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji

W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia do innego składu

sądu drugiej instancji stosuje się – jak stanowi §  2 art.  3942  k.p.c. –
odpowiednio przepisy art. 394 § 2 i 3 k.p.c., a więc dotyczące terminu
wniesienia zażalenia oraz wymagań formalnych zażalenia, a ponadto
przepisy art. 395–397 k.p.c., tj. dotyczące czynności, jakie sąd podej‑
muje po wpłynięciu zażalenia, możliwości wstrzymania wykona‑
nia zaskarżonego postanowienia do czasu rozstrzygnięcia zażalenia,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

822 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

rozpoznawania zażalenia na posiedzeniu niejawnym w  składzie

trzech sędziów, sporządzania z  urzędu uzasadnienia tylko postano‑
wień kończących postępowanie wywołane wniesieniem zażalenia,
a  w  sprawach, w  których zażalenie oddalono lub zmieniono zaskar‑
żone postanowienie, pisemne uzasadnienie sporządza się tylko wów‑
czas, gdy strona zgłosiła wniosek o doręczenie postanowienia z uza‑
sadnieniem.

Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji (tzw.  zażalenie

poziome) przysługuje na postanowienie tego sądu o odrzuceniu ape‑
lacji (art. 3942 § 1 k.p.c.), a ponadto – zgodnie z art. 394 § 11 k.p.c. –
na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest: 1) odmowa
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,
2)  oddalenie wniosku o  wyłączenie sędziego, 3)  zwrot kosztów pro‑
cesu, o  ile nie wniesiono skargi kasacyjnej, 4)  zwrot kosztów nie‑
opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, 5) skazanie świadka,
biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę,
6) zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka,
7)  odmowa zwolnienia świadka i  biegłego od grzywny i  świadka od
przymusowego sprowadzenia – z wyjątkiem postanowień wydanych
w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej
instancji. Innymi słowy, jeżeli wymienione postanowienia zostały
wydane w  wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu
pierwszej instancji – zażalenie nie przysługuje (art. 3942 § 1 k.p.c.).
Poza postanowieniem o  odrzuceniu apelacji, pozostałe nie są posta‑
nowieniami kończącymi postępowanie.

Ad 1) Postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy

prawnego lub ich odwołanie może być wydane zarówno na etapie
postępowania przed sądem pierwszej instancji, jak i  przed sądem
drugiej instancji. W  pierwszym przypadku jest zaskarżalne zażale‑
niem poziomym do innego składu sądu pierwszej instancji (art. 3941a
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Takie rozwiązanie, polegające na możliwości zaskar‑
żenia zażaleniem poziomym, zostało przyjęte także w  postępowaniu
przed sądem drugiej instancji. Jeżeli wniosek o  ustanowienie adwo‑
kata lub radcy prawnego zgłoszony został po raz pierwszy w  postę‑
powaniu kasacyjnym lub w  postępowaniu ze skargi o  stwierdzenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)823

niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia, sąd przekazuje

do rozpoznania sądowi pierwszej instancji, chyba że uzna wniosek za
oczywiście uzasadniony (art. 117 § 6 k.p.c.).

Ad 2) Sąd drugiej instancji orzeka w  przedmiocie wyłączenia

sędziego tego sądu, a  jako sąd przełożony – gdy z  braku dostatecz‑
nej liczby sędziów w sądzie pierwszej instancji – także w przedmiocie
wyłączenia sędziego sądu pierwszej instancji. Postanowienie o odda‑
leniu wniosku o  wyłączenie sędziego w  obu sytuacjach jest zaskar‑
żalne zażaleniem poziomym do innego składu sądu drugiej instancji.
Nie podlega zaskarżeniu postanowienie odrzucające wniosek o wyłą‑
czenie sędziego, a także postanowienie wyłączające sędziego.

Ad 3) Sąd drugiej instancji rozstrzyga o  kosztach procesu na sku‑

tek rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji
w przedmiocie zwrotu kosztów procesu (art. 394 § 1 pkt 6 in princi‑
pio k.p.c.), a także w orzeczeniu kończącym postępowanie apelacyjne
(art.  108 §  1 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c.). W  pierwszym przypadku
postanowienie o  zwrocie kosztów procesu wydane przez ten sąd na
skutek rozpoznania wniesionego zażalenia nie podlega dalszemu
zaskarżeniu, co wynika wprost z art. 3942 § 11 in fine k.p.c. (kontrola
instancyjna orzeczenia o kosztach procesu została przeprowadzona).
W  drugim przypadku, gdy orzeka o  kosztach postępowania ape‑
lacyjnego, a  także w  sytuacji, gdy zmieniając wyrok sądu pierwszej
instancji, zmienia też orzeczenie o kosztach postępowania pierwszo‑
instancyjnego, orzeczenie sądu drugiej instancji podlega zaskarże‑
niu zażaleniem poziomym do innego składu sądu drugiej instancji.
Zapewnia to kontrolę rozstrzygnięcia o kosztach orzeczonych po raz
pierwszy (koszty apelacyjne), albo po raz pierwszy określających ich
wysokość (w razie zmiany orzeczenia wydanego w pierwszej instan‑
cji). Gdyby jednak od orzeczenia sądu drugiej instancji została wnie‑
siona skarga kasacyjna, postanowienie w  przedmiocie orzeczonych
kosztów procesu nie podlega zaskarżeniu zażaleniem poziomym,
bowiem przez wniesienie tej skargi zapewniona zostaje kontrola orze‑
czenia w tym przedmiocie (art. 394 § 11 in fine k.p.c.). Postanowienie
sądu drugiej instancji – wydane po ponownym rozpoznaniu sprawy
– rozstrzygające o kosztach postępowania apelacyjnego oraz kosztach
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

824 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

postępowania kasacyjnego, jest także postanowieniem sądu drugiej

instancji, którego przedmiotem jest „zwrot kosztów procesu” w rozu‑
mieniu art. 3942 § 11 pkt 3 k.p.c.

Ad 4) Zob. rozdział XII pkt 2.2.

Ad 5–7) Nie tylko strona, lecz także świadek i biegły mogą być ukarani
grzywną za nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawę w celu
złożenia zeznań, za odmowę wydania opinii lub okazania przedmiotu
oględzin (art.  274, 287, 297  k.p.c.). Sąd może zobowiązać konkretną
osobę do udostępnienia przedmiotu oględzin (art. 294 k.p.c.). Grzywną
może być ukarana strona, która uzyskała ustanowienie pełnomocnika
z  urzędu na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okolicz‑
ności (art.  120 §  4  k.p.c.). Karą porządkową w  postaci grzywny sąd
może ukarać osoby winne naruszenia powagi, spokoju lub porządku
czynności sądowych albo ubliżenia sądowi, innemu organowi pań‑
stwowemu lub osobom biorącym udział w sprawie (art. 49 § 1 i art. 50
u.s.p.). Postanowienia sądu drugiej instancji w  tym przedmiocie są
zaskarżalne zażaleniem poziomym. Zażaleniem poziomym zaskar‑
żalne są także postanowienia zarządzające przymusowe sprowadzenie
(art.  274 §  1 i  2  k.p.c.) lub aresztowania świadka (art.  276 §  2  k.p.c.).
Zażalenie poziome przysługuje na postanowienie sądu odmawiające
zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego
sprowadzenia i  aresztowania. Ponadto zażalenie poziome jest przewi‑
dziane na postanowienia sądu apelacyjnego wstrzymujące wykona‑
nie wyroku sądu polubownego zaskarżonego skargą (art.  1210  k.p.c.)
oraz na postanowienie sądu apelacyjnego w przedmiocie uznania albo
stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego
w Polsce lub ugody przed nim zawartej (art. 1214 § 4 k.p.c.).

  Wybrane orzeczenia

1. Rozstrzygnięcie o  kosztach postępowania apelacyjnego podlega

wprawdzie zaskarżeniu zażaleniem, ale ma charakter akcesoryjny dla
rozstrzygnięcia co do istoty sprawy. Wzruszenie rozstrzygnięcia co
do istoty w postępowaniu wywołanym skargą kasacyjną i przekazanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)825

sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji (art. 39815

§  1 oraz art.  108 §  2  k.p.c. w  zw.  z  art.  39821 i  art.  391 §  1  k.p.c.),
czyni bezprzedmiotowym zażalenie na rozstrzygnięcie o  kosztach
postępowania apelacyjnego wydane przez ten Sąd i  uzasadnia umo‑
rzenie postępowania zażaleniowego (art.  355  k.p.c. w  zw.  z  art.  3941
§  3, art.  39821, art.  391 §  1 i  art.  397 §  2  k.p.c.) (postanowienie SN
z 21.06.2012 r., I CZ 167/10, niepubl.).

2.  Artykuł 380 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu przed Sądem

Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowie‑
nie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN
z 21.11.2001 r., I CZ 165/01, OSNC 2002/7–8, poz. 102).

3.  Sąd drugiej instancji [lub Sąd Najwyższy – nieaktualne], rozpo‑

znając zażalenie na postanowienie odrzucające apelację z  powodu
uchybienia terminowi do jej wniesienia, na wniosek strony rozpo‑
znaje również postanowienie oddalające żądanie strony przywróce‑
nia terminu do wniesienia tej apelacji. Uznając zaś, że postanowienie
oddalające wniosek o  przywrócenie terminu jest niezasadne, uchyla
to postanowienie i postanowienie odrzucające apelację (postanowie‑
nie SN z 17.05.2002 r., I CZ 31/02, LEX nr 55094).

4.  W  postępowaniu wszczętym w  wyniku wniesienia do Sądu Naj‑

wyższego zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji obowią‑
zuje przymusowe zastępstwo strony przez adwokata lub radcę praw‑
nego (art.  871  k.p.c.) (postanowienie SN z  15.12.2005  r., I  PZ  22/05,
OSNP 2006/21–22, poz. 330).

5. Na zarządzenie przewodniczącego w  sądzie drugiej instancji

o  wezwaniu do uiszczenia wpisu od kasacji zażalenie nie przysłu‑
guje (postanowienie SN z  3.10.2000  r., I  CZ  97/00, OSNC 2001/3,
poz. 45).

6. W  zażaleniu do Sądu Najwyższego można powołać nowe fakty

i  dowody, jeżeli potrzeba ich powołania powstała dopiero w  postę‑
powaniu toczącym się na skutek tego zażalenia (postanowienie SN
z 29.06.2001 r., IV CZ 64/01, OSNC 2002/3, poz. 36).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

826 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

7.  Artykuł 380 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu przed Sądem

Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowie‑
nie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN
z 21.11.2001 r., I CZ 165/01, OSNC 2002/7–8, poz. 102).

3.4.1.6.  Zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki

w postępowaniu

Za zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu – zgodnie

z art. 3943 § 2 k.p.c. – uważa się: po pierwsze – drugie i dalsze zażalenie
wniesione przez tę samą stronę na to samo postanowienie, po drugie
– zażalenie na postanowienie wydane w  wyniku czynności wywoła‑
nych wniesieniem przez tę samą stronę wcześniejszego zażalenia. Usta‑
wodawca zastrzegł, że okoliczności sprawy mogą wykluczać tę ocenę.
W powołanym przepisie zawarte jest zatem domniemanie, że zażalenie
wniesione w  warunkach wskazanych w  obu przypadkach jest zażale‑
niem wniesionym jedynie dla zwłoki w  postępowaniu. Ocena, oparta
na tym domniemaniu, może zostać obalona na skutek „okoliczności
sprawy, które wykluczają tę ocenę” (art. 3943 § 2 in fine k.p.c.). O wnie‑
sieniu zażalenia wyłącznie dla zwłoki ma świadczyć jego wniesienie
po raz kolejny (jako drugie i dalsze) przez tę samą stronę na to samo
postanowienie. Tego rodzaju sytuacja może mieć miejsce tylko wtedy,
gdy po nadaniu biegu wniesionemu w terminie zażaleniu lub po jego
rozpoznaniu strona (zwykle niezadowolona ze sposobu rozstrzygnięcia
w postępowaniu zażaleniowym) wniesie kolejne zażalenie na to samo
postanowienie. Ze sformułowania zawartego w art. 3943 § 2 k.p.c. doty‑
czącego postanowienia wydanego wskutek „czynności wywołanych
wniesieniem przez tę samą stronę wcześniejszego zażalenia” wynika, że
zażaleniem wniesionym wyłącznie dla zwłoki w  postępowaniu może
być nie tylko „zażalenie drugie i  dalsze na to samo postanowienie”,
lecz także zażalenie na kolejne (nie „to samo”) postanowienie, wydane
na skutek zarządzenia przewodniczącego w  postępowaniu zażale‑
niowym, wywołanym pierwotnym zażaleniem. Chodzi na przykład
o  postanowienia: o  odrzuceniu zażalenia na skutek nieusunięcia jego
braków formalnych, postanowienie w  przedmiocie przywrócenia ter‑
minu, postanowienie rozstrzygające wnioski o zwolnienie od kosztów
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)827

lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu, postanowienie o wyłączenie

sędziego. Zażalenie wniesione wyłącznie dla zwłoki w  postępowaniu
sędzia sprawozdawca w  sprawie zarządzeniem nie zaś sąd rozpozna‑
jący sprawę (co wydaje się rozwiązaniem pragmatycznym i  zgodnym
z  celem regulacji) pozostawia w  aktach sprawy bez żadnych dalszych
czynności, zawiadamiając stronę o tej decyzji „tylko raz – przy wniesie‑
niu zażalenia”. Na ewentualne kolejne pisma procesowe i pozaprocesowe
związane z wniesieniem zażalenia zakwalifikowanego, jako wniesionego
jedynie dla zwłoki w postępowaniu, skarżącemu nie udziela się odpo‑
wiedzi. Kontrola zasadności zakwalifikowania zażalenia, jako wniesio‑
nego jedynie dla zwłoki postępowania, może zostać przeprowadzona
w  przed sądem drugiej instancji na wniosek skarżącego zgłoszony na
podstawie art. 380 k.p.c. w postępowaniu wywołanym apelacją od orze‑
czenia co do istoty sprawy lub zażaleniem na postanowienie kończące
postępowanie w  sprawie. Warunkiem przeprowadzenia na podstawie
art.  380  k.p.c. kontroli niezaskarżalnego samodzielnie postanowienia
(zarządzenia) jest zamieszczenie w  środku zaskarżenia stosownego
wniosku. Jeżeli w sprawie występuje zawodowy pełnomocnik, wniosek
powinien być sformułowany jednoznacznie, nie ma bowiem podstaw
do przypisywania pismom wnoszonym przez takiego pełnomocnika
treści wprost w tych pismach niewyrażonych. W braku takiego wniosku
przeprowadzenie kontroli nie jest dopuszczalne (postanowienia SN:
z 21.11.2001 r., I CZ 165/01, OSNC 2002/7–8, poz. 102; z 17.07.2008 r.,
II CZ 54/08, LEX nr 447663; z 4.12.2013 r., II CZ 83/13, LEX nr 1418728;
z 8.01.2014 r., II UZ 63/13, LEX nr 1418894; z 19.11.2014 r., II CZ 74/14,
LEX nr 1554581; z 25.10.2017 r., II PZ 23/17, LEX nr 2427157).

Rozwiązaniem przyjętym w art. 3943 k.p.c. ustawodawca wyelimino‑

wał łańcuch zażaleń składanych wyłącznie w celu przedłużenia postę‑
powania.

3.4.2.  Zażalenie w postępowaniu zabezpieczającym

Zgodnie z art. 741 k.p.c. zażalenie przysługuje tylko na posta-

nowienie sądu pierwszej instancji. Nie przysługuje zatem na
postanowienie w sprawie zabezpieczenia wydanego przez sąd drugiej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

828 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

instancji, np.  w  następstwie rozpoznania wniosku o  zabezpieczenie

dopiero przed tym sądem albo dokonania przez ten sąd zabezpie‑
czenia z urzędu (por. uchwała SN (7) z 21.02.1972 r., III CZP 76/71,
OSNCP 1972/9, poz. 152).

Zażalenie przysługuje:
1) na wszelkie postanowienia rozstrzygające o  zabezpieczeniu
(„w przedmiocie zabezpieczenia”), a więc:
a) o udzieleniu zabezpieczenia,
b) oddalające wniosek o udzielenie zabezpieczenia,
c) uchylające zabezpieczenie,
d) zmieniające sposób zabezpieczenia,
e) precyzujące sposób i zakres zabezpieczenia,
f) stwierdzające upadek zabezpieczenia;
2) na postanowienia wymienione w  art.  394 §  1 w  zw.  z  art.  13
§  2  k.p.c., tj.  w  przewidzianych w  tym przepisie przypadkach,
jeśli są aktualne w  postępowaniu zabezpieczającym, np.  posta‑
nowienia: o przekazaniu sprawy sądowi właściwemu, o kosztach
postępowania zabezpieczającego;
3) na zarządzenie przewodniczącego w  sądzie pierwszej instan‑
cji o  zwrocie wniosku o  zabezpieczenie (por.  uchwała SN
z 28.08.2008 r., III CZP 65/08, OSNC 2009/7–8, poz. 112).

  Wybrane orzeczenia

1. Na postanowienie sądu opiekuńczego zawierające zarządzenie,

o  którym mowa w  art.  569 §  2  k.p.c., wydane w  sprawie „na czas
toczącego się postępowania”, przysługuje zażalenie na podstawie
art.  741  k.p.c. (uchwała SN z  7.10.2008  r., III  CZP  83/08, OSNC
2009/9, poz. 120).

2.  Na wydane na podstawie art.  396  k.p.c. postanowienie o  wstrzy‑

maniu wykonania postanowienia o  udzieleniu zabezpieczenia, które
ze względu na sposób zabezpieczenia nie podlega wykonaniu jako
tytuł zabezpieczający, zażalenie nie przysługuje (postanowienie SN
z 4.09.2009 r., I CZ 83/09, OSNC 2010/5, poz. 78).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)829

3.  Od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie udzielenia

zabezpieczenia nie przysługuje skarga kasacyjna (postanowienie SN
z 22.07.2010 r., I CZ 56/10, LEX nr 1375319).

3.4.3.  Zażalenie w postępowaniu o nadanie tytułowi

egzekucyjnemu klauzuli wykonalności

3.4.3.1.  Klauzula wykonalności

Brzmienie klauzuli wykonalności określił Minister Sprawiedli‑

wości w drodze rozporządzenia z 6.08.2014 r. w sprawie okreś‑
lenia brzmienia klauzuli wykonalności (Dz.U. poz.  1092). Jest ono
następujące: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, dnia ....... 20....... r.
Sąd ....... w ......./ Referendarz sądowy w Sądzie ....... w ....... stwierdza,
że niniejszy tytuł uprawnia do egzekucji w  całości/w  zakresie  .......
oraz poleca wszystkim organom, urzędom oraz osobom, których to
może dotyczyć, aby postanowienia tytułu niniejszego wykonały, a gdy
o to prawnie będą wezwane, udzieliły pomocy”.

Przepisy tego rozporządzenia stanowią ponadto, że:

1) jeżeli klauzulę wykonalności umieszcza się na wyroku, opuszcza
się wyrazy: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”;
2) jeżeli klauzulę wykonalności umieszcza się na orzeczeniu, w tre‑
ści klauzuli zaznacza się, czy orzeczenie podlega wykonaniu jako
prawomocne, czy jako natychmiast wykonalne;
3) jeżeli sąd lub referendarz sądowy, nadając klauzulę wykonal‑
ności tytułowi egzekucyjnemu, który opiewa na świadczenie
pieniężne w  walucie obcej, zobowiązuje komornika do przeli‑
czenia tego świadczenia na walutę polską, klauzula wykonal‑
ności zawiera ponadto następującą treść: „Sąd/Referendarz
sądowy zobowiązuje komornika do przeliczenia świadcze‑
nia pieniężnego wyrażonego w  walucie obcej na walutę pol‑
ską według średniego kursu waluty obcej ogłoszonego przez
Narodowy Bank Polski na dzień sporządzenia planu podziału,
a jeżeli planu nie sporządza się – na dzień wypłaty kwoty wie‑
rzycielowi”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

830 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W przypadku, o którym mowa w art. 7941 § 2 k.p.c., klauzula wyko‑

nalności zawiera ponadto następującą treść: „Koszty postępowania
klauzulowego należne wierzycielowi od dłużnika wynoszą ...”.

W treści klauzuli wykonalności wskazuje się, z zastrzeżeniem, że nie

dotyczy to klauzul wykonalności nadawanych orzeczeniom sądów lub
referendarzy sądowych, które wydano w postępowaniach wszczętych
przed 7.07.2013  r., oraz ugodom sądowym zawartym w  postępowa‑
niach wszczętych przed tym dniem:
1) numer PESEL lub NIP wierzyciela i  dłużnika będących oso‑
bami fizycznymi, jeżeli są oni obowiązani do jego posiadania lub
posiadają go, nie mając takiego obowiązku, lub
2) numer w  Krajowym Rejestrze Sądowym, a  w  przypadku jego
braku numer w  innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP
wierzyciela i  dłużnika niebędących osobami fizycznymi, którzy
nie mają obowiązku wpisu we właściwym rejestrze lub ewiden‑
cji, jeżeli są oni obowiązani do jego posiadania.

Czynności sądu związane z  nadawaniem klauzuli wykonalności

tytułowi egzekucyjnemu wydanemu w  elektronicznym postępowa‑
niu upominawczym określone zostały w  rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z 6.10.2016 r. w sprawie czynności sądu związanych
z  nadawaniem klauzuli wykonalności elektronicznym tytułom egze‑
kucyjnym oraz sposobu przechowywania i  posługiwania się elektro‑
nicznymi tytułami wykonawczymi (Dz.U. z 2016 r. poz. 1739).

Postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyj‑

nemu może być wydane przez spisanie odrębnej sentencji albo bez
jej spisywania, tj. przez umieszczenie klauzuli wykonalności na tytule
egzekucyjnym i opatrzenie jej podpisem sędziego (referendarza sądo‑
wego), który wydał takie postanowienie, bądź przez umieszczenie
klauzuli wykonalności w  systemie teleinformatycznym i  opatrzenie
jej podpisem elektronicznym sędziego lub referendarza sądowego
(art. 783 k.p.c.).

Postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności przez spisa-

nie odrębnej sentencji sąd wydaje w przypadku:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)831

1) tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko spółce jawnej, spółce

partnerskiej, spółce komandytowej lub spółce komandytowo­
‍‑akcyjnej, gdy sąd nadaje klauzulę wykonalności przeciwko wspól‑
nikowi ponoszącemu odpowiedzialność bez ograniczenia całym
swoim majątkiem za zobowiązania spółki, jeżeli egzekucja prze‑
ciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest
oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna (art. 7781 k.p.c.);
2) tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko osobie pozostającej
w związku małżeńskim, gdy sąd nadaje klauzulę wykonalności także
przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialno‑
ści do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel
wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona
tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej
dokonanej za zgodą małżonka dłużnika (art. 787 k.p.c.);
3) tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko osobie pozostającej
w  związku małżeńskim, gdy sąd nadaje klauzulę wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowie‑
dzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w  skład majątku
wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem
urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyj‑
nym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przed‑
siębiorstwa (art. 7871 k.p.c.);
4) tytułu egzekucyjnego, jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powsta‑
niu tytułu egzekucyjnego lub w  toku sprawy przed wydaniem
tytułu przeszły na inną osobę, gdy sąd nadaje klauzulę wykonal‑
ności na rzecz tej osoby lub przeciwko niej (art. 788 § 1 k.p.c.);
5) tytułu egzekucyjnego, gdy uprawnienie lub obowiązek przeszły
na nabywcę przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, jeżeli
przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub pry‑
watnym z  podpisem urzędowo poświadczonym, pod warun‑
kiem że tytuł egzekucyjny stał się prawomocny przed nabyciem
(art. 789 k.p.c.).

Postanowienie o  nadaniu klauzuli wykonalności bez spisy-

wania odrębnej sentencji, lecz tylko przez umieszczenie na
tytule egzekucyjnym klauzuli wykonalności i opatrzenie jej podpi-
sem sędziego albo referendarza sądowego (na oryginale orzeczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

832 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

umieszcza się wzmiankę o  nadaniu klauzuli wykonalności), sąd

wydaje w przypadku:
1) orzeczenia sądu prawomocnego lub podlegającego natychmia‑
stowemu wykonaniu, jak również ugody zawartej przed sądem
(art. 783 § 3 w zw. z art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) orzeczenia referendarza sądowego prawomocnego lub podlegają‑
cego natychmiastowemu wykonaniu (art.  783 §  3 w  zw.  z  art.  777
§ 1 pkt 11 k.p.c.); zgodnie z art. 783 § 32 k.p.c. nie dotyczy to przy‑
padków, o których mowa w art. 7781, 787, 7871, 788 oraz 789 k.p.c.

Postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności bez spisywa-

nia odrębnej sentencji przez umieszczenie klauzuli wykonal-
ności w systemie teleinformatycznym i opatrzenie jej bezpiecznym
podpisem elektronicznym sędziego albo referendarza sądowego
sąd wydaje w przypadku:
1) orzeczenia sądu prawomocnego lub podlegającego natychmia‑
stowemu wykonaniu, jak również ugody zawartej przed sądem,
wydanych w postaci elektronicznej (art. 783 § 31 w zw. z art. 777
§ 1 pkt 1 k.p.c.);
2) orzeczenia referendarza sądowego prawomocnego lub podlega‑
jącego natychmiastowemu wykonaniu, wydanych w postaci elek‑
tronicznej (art. 783 § 31 i 3 w zw. z art. 777 § 1 pkt 11 k.p.c.).

Zgodnie z  art.  783 §  4  k.p.c. postanowienie o  nadaniu klauzuli

wykonalności tytułom egzekucyjnym, o  których mowa w  art.  777
§  1 pkt  1 i  11  k.p.c., wydanym w  postaci elektronicznej pozostawia
się wyłącznie w  systemie teleinformatycznym, z  wyjątkiem przy‑
padków, o  których mowa w  art.  7781, 787, 7871, 788 oraz 789  k.p.c.
Uregulowanie przyjęte w  §  4 pozostaje w  związku z  wprowadze‑
niem elektronicznego postępowania upominawczego przewidzianego
w  art.  50528–50537  k.p.c. oraz możliwością prowadzenia egzekucji na
podstawie nakazu zapłaty wydanego w takim postępowaniu. Rozwią‑
zanie przyjęte w  tym przepisie wynika z  konieczności ograniczenia
liczby podmiotów mających dostęp do systemu teleinformatycznego
z prawem do ingerencji w dane zawarte w tym systemie przez odno‑
towanie wszczęcia egzekucji oraz jej zakończenia i  wyniku. Tytuły
wykonawcze w postaci nakazów zapłaty wydanych w elektronicznym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)833

postępowaniu upominawczym, którym nadano klauzulę wykonalno‑

ści pozostawioną wyłącznie w  systemie teleinformatycznym, są nie
tylko podstawą egzekucji, ale również mogą być podstawą wpisów
w księgach wieczystych oraz mogą być badane na podstawie przepi‑
sów ustawy z  20.08.1997  r. o  Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U.
z  2019  r. poz.  1500  ze  zm.). W  związku z  tym dokonano zmian
w  przepisach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących postę‑
powania wieczystoksięgowego (art.  6262 §  3, art.  6262 §  31, art.  626
§ 21) oraz postępowania rejestrowego (art. 6944 § 11).

Szczegółowe uregulowania w zakresie postępowania o nadanie klau‑

zuli wykonalności zawarte są w rozporządzeniu Ministra Sprawiedli‑
wości z 18.06.2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych
(Dz.U. poz. 1141).

Oznaczenie w  klauzuli zakresu egzekucji potrzebne jest w  tych

wszystkich przypadkach, gdy w treści tytułu egzekucyjnego nie nastą‑
piło ograniczenie egzekucji, a z istoty wydanego tytułu egzekucyjnego
wynika, że dłużnik ponosi odpowiedzialność z  określonych przed‑
miotów majątkowych (art. 778, 787 k.p.c.) lub tylko do wysokości ich
wartości (art. 792 k.p.c.).

Potrzeba zmiany zakresu egzekucji wynikającego z  tytułu egzeku‑

cyjnego zachodzi w następujących sytuacjach:
1) nie zostało uwzględnione w tytule egzekucyjnym rzeczowe ogra‑
niczenie odpowiedzialności dłużnika;
2) nie zostało uwzględnione w  tytule egzekucyjnym rachunkowe
ograniczenie odpowiedzialności dłużnika;
3) nastąpiło nadanie klauzuli wykonalności tylko co do niektórych
świadczeń albo części świadczenia objętego tytułem egzekucyj‑
nym wskutek uznania przez sąd, że w  chwili nadawania klauzuli
wykonalności tylko niektóre świadczenia lub tylko część świadcze‑
nia nadaje się do przymusowego wykonania w drodze egzekucji;
4) zachodzi konieczność ustalenia rzeczowej odpowiedzialności
w postępowaniu klauzulowym;
5) zachodzi konieczność ustalenia następstwa prawnego w  postę‑
powaniu klauzulowym (art. 779 § 2, art. 788 § 1 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

834 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

6) zachodzi konieczność rozszerzenia odpowiedzialności za speł‑

nienie świadczenia na nabywcę przedsiębiorstwa lub gospodar‑
stwa rolnego (art. 789–7891 k.p.c.);
7) w  przypadku ustanowienia lub wygaśnięcia funkcji kuratora
spadku, zarządcy masy majątkowej, wykonawcy testamentu
(art. 780, 788 § 2 k.p.c.);
8) w przypadku nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżon‑
kowi dłużnika na podstawie art. 787 albo 7871 k.p.c.

Nie ma potrzeby oznaczania zakresu egzekucji w  przypadku nada‑

wania klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikom spółki cywil‑
nej co do świadczenia związanego ze stosunkiem spółki, skoro
wszyscy wspólnicy powinni być ujawnieni w  tytule egzekucyjnym
(art. 778 k.p.c.) oraz wszyscy wspólnicy zgodnie z art. 864 k.c. pono‑
szą odpowiedzialność nieograniczoną i solidarną.

Jeżeli w  tytule egzekucyjnym zobowiązano dłużnika do jednego

świadczenia, a w razie nieściągalności lub niewykonania w ustalonym
terminie – do spełnienia innego, to nadając takiemu tytułowi klauzulę
wykonalności, sąd nie może nadać jej jednocześnie co do świadczenia
głównego i określonego jako ewentualne, lecz tylko co do głównego,
a co do ewentualnego dopiero po wykazaniu zaistnienia wskazanych
w tytule warunków (postanowienie SN z 18.01.1991 r., IV CZ 289/90,
OSNCP 1993/1–2, poz. 21).

Zarówno ugoda, jak i  inny tytuł egzekucyjny wymieniające kilka

obowiązków dłużnika mogą się stać tytułem wykonawczym (art. 776)
jedynie co do tych obowiązków, które nadają się do egzekucji, cho‑
ciażby – mimo zasady z art. 783 – nie został oznaczony zakres przed‑
miotowy klauzuli wykonalności, i  co do tych tylko obowiązków
odnosi skutek wyrok pozbawiający – z  mocy art.  840 §  1 pkt  2 –
w całości tytuł wykonawczy wykonalności (wyrok SN z 23.06.1980 r.,
III CRN 43/80, OSNCP 1981/2–3, poz. 34).

Sąd uzasadnia z  urzędu tylko postanowienie o  odmowie nadania

klauzuli wykonalności, tylko takie bowiem postanowienie klauzu‑
lowe jest zaskarżalne (art.  795 §  1  k.p.c.), a  ponadto art.  783  k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)835

nie zawiera wymagania sporządzenia uzasadnienia. Brak pod‑

staw do odpowiedniego stosowania art.  357 §  1 i  2 w  zw.  z  art.  13
§  2  k.p.c., skoro art.  783  k.p.c. jest przepisem szczególnym w  sto‑
sunku do art. 357 k.p.c. (por. uchwała SN z 2.05.1973 r., III CZP 7/73,
OSNCP 1973/11, poz. 196).

Postanowienie o  nadaniu klauzuli wykonalności w  części, w  jakiej

przyznano wierzycielowi zwrot kosztów postępowania, podlega
wykonaniu bez potrzeby zaopatrywania go w  klauzulę wykonalno‑
ści (art.  7941 §  1  k.p.c.). W  razie wydania postanowienia o  nadaniu
klauzuli wykonalności bez spisania odrębnej treści rozstrzygnięcie
o przyznaniu wierzycielowi zwrotu kosztów postępowania umieszcza
się w klauzuli wykonalności (art. 7941 § 2 k.p.c.).

W  razie uwzględnienia wniosku o  nadanie klauzuli wykonalności

rozstrzygnięcie o  kosztach związanych z  postępowaniem o  nadanie
klauzuli wykonalności orzeczeniu sądowemu zamieszcza się w  tre‑
ści tej klauzuli, a  nie w  odrębnym postanowieniu. W  przypadku
nieuwzględnienia wniosku o  przyznanie kosztów sąd zamieści takie
rozstrzygnięcie w odrębnym postanowieniu; orzeczenie takie podlega
uzasadnieniu. Jeżeli postanowienie o  nadaniu klauzuli wykonalno‑
ści zawiera rozstrzygnięcie o  kosztach związanych z  jej nadaniem,
termin do wniesienia zażalenia w  tym przedmiocie biegnie według
zasad określonych w  art.  795 §  2  k.p.c. (uchwała SN z  2.05.1973  r.,
III CZP 7/73, OSNCP 1973/11, poz. 196). Termin do złożenia wniosku
o  uzupełnienie rozstrzygnięcia o  kosztach związanych z  postępo‑
waniem o  nadanie klauzuli wykonalności biegnie od daty wydania
wierzycielowi tytułu wykonawczego (uchwała SN z  2.05.1973  r.,
III CZP 7/73, OSNCP 1973/11, poz. 196).

Sąd Najwyższy nie orzeka w  postępowaniu o  nadanie klau-

zuli wykonalności (art. 781 § 1 in fine k.p.c.), zachowała więc
aktualność uchwała SN z 9.11.1994 r., III CZP 143/94 (OSNC 1995/3,
poz. 46), zgodnie z którą sądem właściwym do rozpoznania wniosku
o  nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Najwyższego jest
sąd pierwszej instancji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

836 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.4.3.2.  Zakres kognicji sądu rozpoznającego wniosek

o nadanie klauzuli wykonalności

Zakres kognicji sądu rozpoznającego wniosek o  nadanie klauzuli

wykonalności jest ograniczony. Przed nadaniem klauzuli sąd bada, czy
przedstawiony tytuł egzekucyjny jest nim w rozumieniu art. 777 k.p.c.
oraz czy nadaje się do wykonania w  drodze egzekucji. Sąd nie jest
natomiast uprawniony do oceny, czy roszczenie istnieje, a w szczegól‑
ności nie może badać zasadności roszczenia i obowiązku świadczenia
dłużnika wynikającego z  tytułu egzekucyjnego (por.  postanowienie
SN z 5.09.1967 r., I CZ 20/67, OSPiKA 1968/5, poz. 90). Podstawowe
funkcje postępowania klauzulowego polegają na ustaleniu, czy dany
akt spełnia wymagania zawarte w przepisach ustawy dla określonego
rodzaju tytułu egzekucyjnego, oraz stwierdzeniu, czy postanowienia
aktu nadają się do wykonania w drodze egzekucji sądowej. Pozostałe
funkcje tego postępowania dotyczące badania zagadnień materialno‑
prawnych (ustalenie podmiotowego i przedmiotowego zakresu egze‑
kucji oraz zbadanie, czy wystąpiło zdarzenie, od którego uzależnione
jest wykonanie tytułu egzekucyjnego) mają charakter subsydiarny;
zostały włączone do postępowania klauzulowego w celu przyspiesze‑
nia postępowania i  nieodsyłania wierzyciela na drogę postępowania
rozpoznawczego w razie konieczności zbadania zagadnień nieskom‑
plikowanych, z zastrzeżeniem, że może to nastąpić wyłącznie na pod‑
stawie dowodu z dokumentów oraz wyjątkowo – co wymaga podkre‑
ślenia – tylko w  niektórych przypadkach, na podstawie wyraźnego
przepisu ustawy. Zasadą jest, że ostateczna treść podstawy egzekucji
sądowej jest określana w  chwili wydania tytułu egzekucyjnego. Pod‑
kreślenia wymaga także okoliczność, że badanie w  postępowaniu
klauzulowym zagadnień o  charakterze materialnoprawnym jest uza‑
sadnione przede wszystkim w odniesieniu do tytułów egzekucyjnych
pozasądowych. Zob. uwagi odnośnie do kwestii badania w postępo‑
waniu klauzulowym przedawnienia (pkt 3.4.3.3).

Przyjmuje się, że w  postępowaniu klauzulowym sąd nie jest upraw‑

niony do badania zasadności i  wymagalności obowiązku objętego
tytułem wykonawczym. Jeżeli po wydaniu tytułu egzekucyjnego
przestał istnieć obowiązek stwierdzony w  tym tytule i  objęty klau‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)837

zulą jego wykonalności, skutki prawne z  niego wynikające mogą

być stwierdzone w  drodze procesu przewidzianego w  art.  840  k.p.c.
w  trybie powództwa o  pozbawienie tytułu wykonawczego wykonal‑
ności w  całości albo w  części, a  przed nadaniem klauzuli wykonal‑
ności w  drodze powództwa o  ustalenie, że należność objęta tytułem
egzekucyjnym nie istnieje (art.  189)  k.p.c. Dla sądu egzekucyjnego
istnienie i  zakres roszczenia nadającego się do egzekucji oraz zasięg
obowiązku prawnego dłużnika są wiążące, stwierdzone urzędowym
dokumentem w postaci tytułu egzekucyjnego.

W  postępowaniu klauzulowym dłużnik nie może wykazywać, że

roszczenie nie istnieje. Wykazanie tej okoliczności może nastąpić
w  powództwie opartym na art.  840 §  1 pkt  2  k.p.c. (por.  postano‑
wienia SN: z  21.07.1972  r., II  CR  193/72, OSNCP 1973/4, poz.  68;
z 13.04.1972 r., I CZ 356/72, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodar‑
czego” 1973/3, poz. 92, oraz z 5.09.1967 r., I CZ 20/67, OSPiKA 1968/5,
poz.  90). Sąd Najwyższy w  uchwale z  23.02.1995  r., III  CZP  11/95
(„Wokanda” 1995/4, s. 7), uznał, że wynikające z art. 804 k.p.c. zwią‑
zanie organu egzekucyjnego treścią tytułu wykonawczego wyklucza
badanie także kwestii, czy tytuł wykonawczy został wydany w  sto‑
sunku do podmiotu niemającego zdolności prawnej. Odnosząc się
do poglądu zaprezentowanego w  tej uchwale, należy podnieść, że
o  tym, czy określony dokument jest tytułem egzekucyjnym, decy‑
dują nie tylko kryteria procesowe wymienione w  art.  777  k.p.c.,
lecz także kryteria materialne dotyczące treści określonego aktu
prawnego. Tymi ostatnimi są: precyzyjne oznaczenie wierzyciela
i dłużnika, dokładne określenie świadczenia, a więc zachowanie się
dłużnika podlegające wyegzekwowaniu oraz zrozumiała treść tytułu
egzekucyjnego umożliwiająca jego wykonanie. Brak zdolności
prawnej, a  zatem i  brak zdolności sądowej podmiotu, w  stosunku
do którego tytuł egzekucyjny został wydany, wprawdzie nie pozwa‑
lają sądowi – wobec związania wynikającego z  art.  804  k.p.c. – na
odpowiednie stosowanie art. 69–71 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i odrzu‑
cenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, jednakże uzasadnia
wydanie postanowienia o odmowie nadania klauzuli wykonalności
wobec niespełnienia kryterium materialnego, jakim jest właściwe
oznaczenie dłużnika.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

838 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.4.3.3.  Przerwanie biegu przedawnienia wskutek wszczęcia

postępowania klauzulowego

Unormowanie przyjęte w art. 7821 k.p.c. wymaga odnotowania, mimo

nieodnoszącego się do materii objętej treścią tego przepisu, zagad‑
nienia, czy wszczęcie postępowania klauzulowego przerywa bieg
przedawnienia roszczeń. Sąd Najwyższy w  wyroku z  22.02.1973  r.,
III PRN 111/72, OSNCP 1974/1, poz. 12, uznał, że wniosek o nada‑
nie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności nie przerywa
biegu przedawnienia. W  uchwale dotyczącej orzeczenia sądu polu‑
bownego, Sąd Najwyższy uznał, że wniosek wierzyciela złożony do
sądu państwowego o  stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polu‑
bownego, jak również wniosek o  nadanie temu wyrokowi klauzuli
wykonalności nie przerywają biegu przedawnienia roszczeń objętych
wyrokiem sądu polubownego (uchwała z 20.02.1974 r., III CZP 2/74,
OSNCP 1975/2, poz. 1), natomiast w uchwale dotyczącej bankowego
tytułu egzekucyjnego stwierdził, że wniosek o nadanie klauzuli wyko‑
nalności takiemu tytułowi przerywa bieg przedawnienia (uchwała
z  16.01.2004  r., III  CZP  101/03, OSNC 2005/4, poz.  58). W  doktry‑
nie wyrażono pogląd zasługujący na aprobatę, że hipotezą art.  123
§ 1 k.c. (przerwa biegu przedawnienia) objęte są wszelkie czynności
konieczne, czyli niemożliwe do ominięcia w toku dochodzenia usta‑
lenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia, a więc także wnio‑
sek o nadanie klauzuli wykonalności.

3.4.3.4.  Odmowa nadania klauzuli wykonalności

Przepisy nowego art. 7821 k.p.c. – dodanego przez ustawę z 4.07.2019 r.

(Dz.U. poz. 1469) – wskazują trzy przesłanki odmowy nadania klau‑
zuli wykonalności. Każda z  nich, jeśli zostanie wykazana stanowi
podstawę oddalenia wniosku o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności. Przesłanki te zostają spełnione, gdy: a) wnio‑
sek jest oczywiście sprzeczny z prawem, b) wniosek w sposób oczy‑
wisty zmierza do obejścia prawa, c)  okoliczności sprawy i  treść
tytułu egzekucyjnego wskazują, że roszczenie objęte tytułem egzeku‑
cyjnym (ustawodawca określił go jako „tytuł wykonawczy”) uległo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)839

przedawnieniu. W tym przypadku odmowa nadania klauzuli jednak

nie nastąpi, jeżeli wierzyciel przedstawi dokument, z którego wynika,
że doszło do przerwania biegu terminu przedawnienia.

Mając na względzie istotę, charakter prawny oraz zakres kognicji

sądu w  postępowaniu o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności przyjąć należy, że przesłanki wymienione w  §  1 pkt  1
art.  7821  k.p.c. podlegają badaniu jedynie w  aspekcie procesowym,
mają one bowiem charakter procesowy, nie zaś materialno­‍‑prawny.
Ustawodawca, wskazując w tym przepisie na prawo, z którym wnio‑
sek o  nadanie klauzuli wykonalności miałby pozostawać w  oczywi‑
stej sprzeczności albo zmierzał do jego (prawa) obejścia, nie mógł
mieć na względzie prawa materialnego, byłoby to bowiem przekreśle‑
nie istoty postępowania klauzulowego oraz dorobku doktrynalnego
i judykacyjnego. Sprzeczność wniosku z prawem albo stwierdzenie,
że zmierza on do obejścia prawa, jako wynik oceny na podstawie
art. 41 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., mają być „oczywiste w świetle oko‑
liczności sprawy”. Artykuł 41 stanowi, że z  uprawnienia przewidzia‑
nego w  przepisach postępowania stronom i  uczestnikom postępo‑
wania nie wolno czynić użytku niezgodnego z  celem, dla którego je
ustanowiono (nadużycie prawa procesowego). Powody, dla których
ustawodawca w  art.  7821  k.p.c. nie odwołał się wprost do instytucji
nadużycia prawa procesowego, należy tłumaczyć tylko uchwalaniem
obu przepisów do Kodeksu postępowania cywilnego w  różnych ter‑
minach. Za podstawę rozważań odnośnie do możliwości oddalenia
wniosku o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalno‑
ści z  powodu nadużycia prawa (sprzeczności wniosku z  prawem)
albo z  powodu obejścia prawa, może posłużyć – mimo że podjęta
została przed pojawieniem się art. 7821 k.p.c. – uchwała Sądu Najwyż‑
szego z 4.12.2013 r., III CZP 85/13 (OSNC 2014/3, poz. 28), dotycząca
aktu notarialnego, jako tytułu egzekucyjnego, w którym dłużnik pod‑
dał się egzekucji świadczeń alimentacyjnych (art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.).
W  uchwale tej przyjęto możliwość oddalenia wniosku o  nadanie
klauzuli takiemu tytułowi, stwierdzając, że z jego treści oraz oświad‑
czenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika,
że zostało złożone w  celu obejścia prawa. Sąd Najwyższy podkreślił,
że pozycji sądu w postępowaniu klauzulowym nie można sprowadzać
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

840 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

do roli organu automatycznie zatwierdzającego nadużywanie przez

stronę przyznanych jej praw procesowych. Ustawodawca w pkt 2 § 1
art.  7821  k.p.c. dopuścił możliwość badania w  postępowaniu klau‑
zulowym kwestii, czy objęte tytułem egzekucyjnym (przepis używa
określenia „tytuł wykonawczy”) roszczenie uległo przedawnieniu.
Ocena odnośnie do przedawnienia roszczenia należy niewątpliwie
do materii materialnoprawnej. W  literaturze wielokrotnie wskazy‑
wano na możliwość badania w postępowaniu klauzulowym pewnych
materialnoprawnych aspektów stwierdzonego w tytule egzekucyjnym
roszczenia, których zakres wyznaczają właściwe przepisy Przepisami
dopuszczającymi badanie aspektów materialnoprawnych w  oparciu
o  dokumenty są 786–7862, art.  788 §  1, art.  783 §  1, art.  787–7871
lub 792. Sąd na ich podstawie w zasadzie bada fakty, zdarzenia oraz
okoliczności, o których mowa w tych przepisach.

W art. 7821 § 1 pkt 2 k.p.c. ustawodawca dopuścił możliwość stwier‑

dzania przedawnienia roszczenia na podstawie „okoliczności sprawy
i  treści tytułu egzekucyjnego”. Z  brzmienia przepisu („sąd odmawia
nadania klauzuli wykonalności”) wynika, że badanie przedawnienia
roszczenia, które może prowadzić do jego stwierdzenia, skutkują‑
cego odmową nadania klauzuli wykonalności, następuje z  urzędu.
Wskazanie na „okoliczności sprawy” obok „treści tytułu egzekucyj‑
nego”, stanowiących przedmiot badania, tłumaczyć należy tym, że
na podstawie tylko treści tytułu egzekucyjnego, ocena odnośnie do
przedawnienia roszczenia jest praktycznie niemożliwa. Z oczywistych
względów badanie „okoliczności sprawy” nie może przerodzić się
w  uruchomienie postępowania dowodowego, w  celu podjęcia oceny
we wskazanym zakresie, którego przedmiotem miałyby być okolicz‑
ności nie powiązane ściśle z treścią przedłożonego tytułu egzekucyj‑
nego. Jeśli stwierdzenie przedawnienia roszczenia nie byłoby możliwe
wyłącznie na podstawie dokumentów i ściśle z nimi związanymi oko‑
licznościami, sąd odmówi nadania klauzuli wykonalności przedłożo‑
nemu przez wierzyciela tytułowi egzekucyjnemu. Taką decyzję sąd
podejmie również wtedy, gdy mimo stwierdzenia, że roszczenie uległo
przedawnieniu, wierzyciel przedstawi dokument, z  którego wynika,
że doszło do przerwania biegu terminu przedawnienia (art. 7821 § 1
pkt 2 in fine k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)841

Ostatnie zagadnienie, wiążące się z odmową nadania klauzuli wyko‑

nalności na skutek stwierdzenia przez sąd, że nastąpiło przedawnie‑
nie roszczenia objętego tytułem egzekucyjnym, dotyczy przyznanej
wierzycielowi możliwości ustalenia w drodze powództwa, że wierzy‑
telność nie uległa przedawnieniu (§ 2 art. 7821 k.p.c.). Po prawomoc‑
nym oddaleniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności wierzyciel
może na podstawie art. 189 k.p.c. wystąpić z powództwem o ustalenie,
że objęta tytułem egzekucyjnym wierzytelność nie uległa przedawnie‑
niu. Takim ustawowym rozwiązaniem ustawodawca zapewne chciał
usunąć ewentualne wątpliwości, czy w  postępowaniu wywołanym
takim powództwem dłużnik może bronić się zarzutem sprawy osą‑
dzonej (res iudicata). Inspiracją do uregulowania przyjętego w  §  2
mogła być uchwała Sądu Najwyższego z 28.10.2010 r., III CZP 65/10
(OSNC 2011/3, poz. 27), stwierdzająca, że w postępowaniu o nadanie
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności nie ma zastosowania
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Uchwałą tą Sąd Najwyższy potwierdził stano‑
wisko, że w  postępowaniu klauzulowym, mimo że ma ono charak‑
ter autonomiczny, w  którym sąd bada – w  przypadkach, gdy mają
zastosowanie art.  786–7862, art.  788 §  1, art.  783 §  1, art.  787–7871
lub 792  k.p.c. – zagadnienia materialnoprawne, nie dochodzi do
merytorycznego rozpoznania sprawy cywilnej („osądzenia sprawy”).
Z możliwości wytoczenia powództwa, o którym mowa w § 2 zdaniu
pierwszym, wierzyciel nie może korzystać, gdy przysługuje mu dalej
idące roszczenie (§ 2 zdanie drugie).

Uregulowanie przyjęte w  art.  7821  k.p.c., mimo że jego obrona

z  punktu widzenia konstrukcji postępowania klauzulowego nie
jest łatwa, ale nie niemożliwa, rozszerza – dopuszczoną już przez
inne przepisy – możliwość badania w  tym postępowaniu kwestii
materialno­prawnych. O  ile w  innych powołanych przepisach pod‑
stawę ustawowego upoważnienia do wnikania przez sąd „klauzulowy”
w problematykę prawa materialnego stanowią dokumenty, w świetle
których podjęcie oceny materialnoprawnej nie jest problematyczne,
a wręcz narzuca się ocena jednoznaczna, o tyle w przypadku badania
przez sąd kwestii przedawnienia roszczenia ocenę w tym zakresie, jeśli
w ogóle będzie możliwa, sądy będą podejmować z naruszeniem reguł
tworzących konstrukcję postępowania klauzulowego. Innymi słowy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

842 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

granica poszerzania możliwości badania w  tym postępowaniu kwe‑

stii materialnoprawnych została przekroczona przez ustawodawcę,
a z przyjętego rozwiązania może być więcej kłopotów niż pożytku.

Drugim nowym przepisem, regulującym odmowę nadania przez sąd

klauzuli wykonalności, dodanym do Kodeksu postępowania cywilnego
przez nowelizację z  4.07.2019  r., jest art.  788 §  3  k.p.c. Rozwiązanie
przyjęte w tym przepisie polega na odmowie nadania klauzuli wyko‑
nalności z tego względu, że wszczęcie lub dalsze prowadzenie egzeku‑
cji możliwe jest na zasadach przewidzianych w art. 8041 i 8042 k.p.c.
Uwzględnić należy także przepisy art. 788 § 1 i 2 k.p.c. Zgodnie z § 1
jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego
lub w  toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę,
sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie,
gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub pry‑
watnym z podpisem urzędowo poświadczonym, natomiast w § 2 – na
podstawie ustawy z 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu
ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. poz. 1495) – do katalogu
podmiotów nabywających prawo do rozporządzania cudzym mieniem
dodano zarządcę sukcesyjnego i tymczasowego przedstawiciela. Pod‑
stawy prawne ich powołania są przewidziane w ustawie z 5.07.2018 r.
o  zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwa osoby fizycznej (Dz.U.
poz. 1629 ze zm.). Przepisy tej ustawy, której tytuł zmieniono powo‑
łaną nowelizacją z 31.07.2019 r., nadając mu brzmienie: „o zarządzie
sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach
związanych z  sukcesją przedsiębiorstw”, określają prawa i  obowiązki
zarządcy sukcesyjnego oraz tymczasowego przedstawiciela w  zakre‑
sie prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Do egzekucji z majątku
przedsiębiorstwa w spadku – zgodnie z art. 788 § 1 k.p.c. – konieczna
jest klauzula wykonalności przeciwko zarządcy sukcesyjnemu oraz
tymczasowemu przedstawicielowi.

Przepis art. 8041 k.p.c. jednoznacznie przesądza, że w razie przejścia

egzekwowanego uprawnienia na inną osobę po wszczęciu właściwego
postępowania egzekucyjnego, tj.  po złożeniu wniosku o  wszczęcie
egzekucji, osoba ta może wstąpić do postępowania na miejsce wie‑
rzyciela za jego zgodą pod warunkiem, że przejście będzie wykazane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)843

dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z  podpisem

urzędowo poświadczonym. Dokumentem potwierdzającym przej‑
ście egzekwowanego zobowiązania na inną osobę może być np. odpis
wyroku, z którego części wstępnej wynika następstwo prawne dłużnika
(wyrok SN z  9.05.2002  r., II  CKN  803/00, OSNC 2003/9, poz.  119).
Osoba, która nabyła wierzytelność w  toku postępowania egzekucyj‑
nego, może zatem uniknąć konieczności wszczynania postępowania
o nadanie na jej rzecz klauzuli wykonalności. Ze względu na zaistnie‑
nie takiej możliwości ustawodawca uznał za celowe dodanie §  3 do
art. 788 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem sąd w takiej sytuacji obligato‑
ryjnie odmawia nadania klauzuli wykonalności. Możliwość wstąpie‑
nia do postępowania egzekucyjnego na miejsce wierzyciela na pod‑
stawie art. 8041 k.p.c. została uwarunkowana jego zgodą. Brak takiej
zgody bądź przedstawienie dokumentów niespełniających wymagań
wskazanych w  art.  8041 uniemożliwi zastosowanie tego przepisu.
Organ egzekucyjny nie dopuści takiej osoby do udziału w  postępo‑
waniu egzekucyjnym lub odmówi wszczęcia egzekucji. Jeżeli takie
decyzje organu egzekucyjnego zostaną wykazane, nowy §  3 zdanie
pierwsze art.  788  k.p.c. nie ma zastosowania (art.  788 §  3 zdanie
drugie  k.p.c.). W  konsekwencji przejście egzekwowanego uprawnie‑
nia będzie musiało być wykazywane w  postępowaniu klauzulowym,
o którym mowa w art. 788 § 1 k.p.c.

Analogiczne ograniczenie dowodowe, o jakim mowa w art. 8041 k.p.c.,

zostało przewidziane w  art.  8042  k.p.c., który stanowi uzupełnie‑
nie regulacji zawartych w  art.  788 i  8041  k.p.c. Zgodnie z  art.  8042
§ 1 k.p.c. jeżeli po powstaniu tytułu wykonawczego uprawnienie prze‑
szło na inną osobę, osoba ta może wszcząć egzekucję przeciwko dłuż‑
nikowi na podstawie tego tytułu, jeżeli wykaże przejście uprawnie‑
nia dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo
poświadczonym W świetle tego przepisu, jeżeli przejście uprawnienia
na nowego wierzyciela nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego,
ale przed nadaniem mu klauzuli wykonalności, nabywca wierzytelno‑
ści powinien wystąpić z wnioskiem o nadanie na jego rzecz klauzuli
wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c., gdy natomiast przejście
uprawnienia nastąpiło po powstaniu tytułu wykonawczego, ale przed
wszczęciem właściwego postępowania egzekucyjnego, wierzyciel
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

844 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

powinien wykazać następstwo prawne przy składaniu wniosku

o wszczęcie egzekucji. Nabywca wierzytelności może wykazać następ‑
stwo prawne także w toku postępowania egzekucyjnego, wstępując na
miejsce wierzyciela egzekwującego na podstawie art. 8041 k.p.c.

Zgodnie z art. 8042 § 2 k.p.c. w przypadku niezłożenia przez upraw‑

nionego dokumentów, o  których mowa w  §  1, organ egzekucyjny
odmawia wszczęcia egzekucji bez wzywania wierzyciela do uzupeł‑
nienia braków wniosku. W przypadku, o którym mowa w § 2, odpis
postanowienia doręcza się tylko uprawnionemu. Na postanowienie
sądu przysługuje zażalenie (§ 3).

3.4.3.5.  Postępowanie zażaleniowe

Zażalenie na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalno‑

ści tytułowi egzekucyjnemu nie zostało uregulowane w  sposób
autonomiczny (por.  art.  795  k.p.c.). Wobec braku także przepisu
wykluczającego zastosowanie regulacji właściwej postępowaniu roz‑
poznawczemu należy przyjąć, że do zażalenia i  postępowania zaża‑
leniowego mają zastosowanie przepisy dotyczące zażalenia, a w zasa‑
dzie apelacji (art. 386 § 1 oraz art. 397 § 2 [obecnie art. 397 § 3 k.p.c.]
w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.). Zażalenie przysługuje na każde postano-
wienie sądu pierwszej instancji w  przedmiocie klauzuli wykonal‑
ności (por.  orzeczenie SN z  29.05.1959  r., I  CO  12/59, OSN 1960/2,
poz.  55). Zachowało aktualność postanowienie SN z  15.06.1966  r.,
I CZ 55/66 (Biul. SN 1966/10, poz. 143), stwierdzające, że na posta-
nowienie co do nadania klauzuli wykonalności (verba legis) przy‑
sługuje zażalenie tylko wtedy, gdy nadaje ją lub odmawia jej wyda‑
nia sąd pierwszej instancji, natomiast nie przysługuje zażalenie na
postanowienie, jeżeli orzeczenie w przedmiocie klauzuli wydał sąd
drugiej instancji (por. postanowienia SN: z 2.10.2007 r., II CZ 73/07,
OSNC-ZD 2008/C, poz.  76, oraz z  17.07.2006  r., I  UZ 12/06, OSNP
2007/15–16, poz. 237). W postanowieniu z 20.02.2013 r., I CZ 22/13
(OSNC 2013/7–8, poz. 100), Sąd Najwyższy, dokonując wykładni poję‑
cia postanowienia co do nadania klauzuli wykonalności, przyjął, że
na postanowienie sądu pierwszej instancji uchylające postanowienie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)845

o  nadaniu klauzuli wykonalności nakazowi zapłaty wydanemu

w postępowaniu upominawczym przysługuje zażalenie.

W postępowaniu dotyczącym nadania tytułowi egzekucyjnemu klau‑

zuli wykonalności ani sąd pierwszej instancji, ani sąd drugiej instan‑
cji w  trybie zażaleniowym nie jest uprawniony do badania zasad‑
ności i  wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym.
Jeżeli po wydaniu tytułu egzekucyjnego obowiązek stwierdzony
w  nim i  objęty klauzulą jego wykonalności przestał istnieć, skutki
prawne stąd wynikające mogą być stwierdzone w  drodze procesu
przewidzianego w art. 840 k.p.c. w trybie powództwa o pozbawienie
tytułu wykonawczego wykonalności w całości albo w części, a przed
nadaniem klauzuli wykonalności w  drodze powództwa o  ustalenie
(art. 189 k.p.c.), że należność objęta tytułem egzekucyjnym nie ist‑
nieje. Dla sądu egzekucyjnego istnienie i  zakres nadającego się do
egzekucji roszczenia oraz zasięg obowiązku prawnego dłużnika są
wiążąco stwierdzone urzędowym dokumentem w  postaci tytułu
egzekucyjnego.

W  uchwale z  4.12.2013  r., III  CZP  85/13 (OSNC 2014/3, poz.  28),
Sąd Najwyższy, podkreślając wąski zakres kognicji sądu w  postępo‑
waniu klauzulowym i  potwierdzając dotychczasową linię orzecznic‑
twa w  tym zakresie, uznał, że w  zupełnie wyjątkowych sytuacjach
sąd – mimo że przesłanki formalne nadania tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności zostały spełnione – może oddalić wniosek.
Uchwała została podjęta w sprawie o nadanie klauzuli wykonalności
aktowi notarialnemu, w  którym dłużnik złożył oświadczenie o  pod‑
daniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych. Z  treści aktu oraz
oświadczenia dłużnika w sposób oczywisty wynikało, że zostało ono
złożone w  celu obejścia prawa. Przesądzając, że dopuszczalne jest
nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu obejmującemu
oświadczenie dłużnika o  poddaniu się egzekucji świadczeń alimen‑
tacyjnych, Sąd Najwyższy zastrzegł, że w  sytuacjach wyjątkowych
albo w  okolicznościach nadzwyczajnych uzasadnione jest odejście
od zasady, iż w  postępowaniu o  nadanie klauzuli wykonalności nie
bada się kwestii merytorycznych związanych z istnieniem obowiązku
świadczenia. Chodzi w szczególności o przypadki, w których dłużnik
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

846 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

– wykorzystując ustalony w  art.  1025  k.p.c. porządek zaspokajania

wierzyciela z  kwoty uzyskanej z  egzekucji – poddaje się egzeku‑
cji w  akcie notarialnym wyłącznie w  celu pozbawienia możliwości
zaspokojenia innych wierzycieli, usytuowanych w  dalszej kolejności.
Brak reakcji sądu klauzulowego w takiej sytuacji oznaczałby sprowa‑
dzenie go do roli organu „pieczętującego” nadużywanie przez stronę
przysługujących jej praw procesowych.

Tytułowi wydanemu w  postępowaniu, które zostało lub mogło być

wszczęte z  urzędu, sąd nadaje klauzulę wykonalności z  urzędu.
Wszczęcie postępowania klauzulowego z  urzędu następuje w  przy‑
padku nadających się do wykonania w drodze egzekucji:
1) wyroku zasądzającego alimenty (art. 1082 k.p.c.);
2) wyroku zasądzającego należność pracowniczą w drugiej instancji
(art. 4776 § 3 k.p.c.);
3) orzeczeń w  postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zostało ono
wszczęte z urzędu (por. art. 506 k.p.c.).

W  przypadku nakazu zapłaty, tylko wydanemu w  elektro-

nicznym postępowaniu upominawczym sąd nadaje klauzulę
wykonalności z  urzędu, co usprawiedliwione jest istotą tego postę‑
powania.

Postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym doręcza się

tylko wierzycielowi (art.  7942 §  1 zdanie pierwsze  k.p.c.), natomiast
postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności, o  której mowa
w art. 783 § 4 k.p.c., a więc sporządzone bez spisania odrębnej senten‑
cji i dotyczące tytułów egzekucyjnych, o których mowa w art. 777 § 1
pkt 1 i 11 k.p.c., doręcza się w sposób przewidziany w art. 1311 k.p.c.,
a więc za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

Zgodnie z  art.  7942 §  2  k.p.c. w  razie wydania postanowienia

o nadaniu klauzuli wykonalności w sposób określony w art. 783 § 3
albo 31 k.p.c., a więc sporządzonego bez spisania odrębnej sentencji
i dotyczącego tytułów egzekucyjnych, o których mowa w art. 777 § 1
pkt 1 i 11 k.p.c., uzasadnienie postanowienia sporządza się i dorę‑
cza wierzycielowi na jego wniosek zgłoszony w terminie tygodnio‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)847

wym od dnia wydania mu tytułu wykonawczego albo doręczenia

zawiadomienia o utworzeniu tytułu wykonawczego w systemie tele‑
informatycznym.

Dłużnik o treści tytułu wykonawczego z reguły dowiaduje się z zawia‑

domienia o  wszczęciu egzekucji oraz doręczonego mu przez organ
egzekucyjny odpisu tytułu wykonawczego (zob.  art.  794, art.  805
§ 1 k.p.c.). Przepis art. 7942 § 3 k.p.c. stanowi, że dłużnik może żądać
sporządzenia uzasadnienia postanowienia o  nadaniu klauzuli wyko‑
nalności i  doręczenia postanowienia z  uzasadnieniem w  terminie
tygodniowym od dnia doręczenia mu zawiadomienia o  wszczęciu
egzekucji. Jeżeli postanowienie o  nadaniu klauzuli wykonalności
zostało wydane bez spisywania odrębnej sentencji, dłużnikowi dorę‑
cza się wyłącznie uzasadnienie postanowienia.

Termin do wniesienia zażalenia biegnie dla wierzyciela od dnia

wydania mu tytułu wykonawczego lub zawiadomienia go o  utwo‑
rzeniu tytułu wykonawczego w  systemie teleinformatycznym albo
od dnia ogłoszenia postanowienia odmownego, a gdy ogłoszenia nie
było – od dnia doręczenia tego postanowienia. Dla dłużnika termin
ten biegnie od dnia doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egze‑
kucji. W  razie zgłoszenia wniosku, o  którym mowa w  art.  7942 §  2
albo 3  k.p.c., termin ten biegnie od dnia doręczenia stronie uzasad‑
nienia postanowienia albo postanowienia z  uzasadnieniem (art.  795
§  2  k.p.c.). Reguły te stosuje się odpowiednio do skargi na postano‑
wienie referendarza sądowego (art. 795 § 3 k.p.c.). Termin do złożenia
zażalenia na postanowienie w  przedmiocie kosztów biegnie według
zasad określonych w  art.  795  k.p.c. Termin do złożenia wniosku
o  uzupełnienie rozstrzygnięcia o  kosztach związanych z  postępowa‑
niem o nadanie klauzuli wykonalności biegnie od daty wydania wie‑
rzycielowi tytułu wykonawczego.

Z przytoczonych przepisów wynika, że termin tygodniowy do wnie-

sienia zażalenia rozpoczyna bieg odrębnie dla wierzyciela i dłużnika.
Celem takiego rozróżnienia w  zakresie biegu terminu do zaskarże‑
nia postanowienia w  przedmiocie klauzuli wykonalności jest zasko‑
czenie dłużnika. Uzasadnia więc przyjęcie praktyki niedoręczania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

848 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

dłużnikowi odpisu zażalenia złożonego przez wierzyciela. Wyjątek

stanowi zażalenie wierzyciela na postanowienie o  odmowie nadania
klauzuli wykonalności orzeczeniu sądowemu zastępującemu oświad‑
czenie dłużnika. Ponieważ w postępowaniu klauzulowym unormowa‑
nym w art. 1047 § 2 k.p.c. nie znajduje zastosowania art. 795 § 2 k.p.c.,
to przyjąć należy, że odpis zażalenia wierzyciela powinien być dorę‑
czony dłużnikowi, natomiast odpis zażalenia dłużnika jest w każdym
wypadku doręczany wierzycielowi. Dopuszczalne jest zażalenie na
postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności wniesione
przez dłużnika przed doręczeniem mu zawiadomienia o  wszczęciu
egzekucji (uchwała SN z  5.05.1988  r., III  CZP  29/88, OSNCP
1989/10, poz.  151). Termin do wniesienia zażalenia przez małżonka
dłużnika na postanowienie sądu o  nadaniu klauzuli wykonalności
przeciwko temu małżonkowi określa art. 795 § 2 k.p.c. (uchwała SN
z 13.05.1993 r., III CZP 60/93, OSNCP 1993/12, poz. 223). Na posta‑
nowienie sądu drugiej instancji wydane na podstawie art.  781 §  1
zdanie drugie k.p.c. w przedmiocie nadania tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika zażalenie nie
przysługuje (postanowienie SN z 2.10.2007 r., II CZ 73/07, OSNC-ZD
2008/C, poz. 76).

Zgodnie z  art.  795 §  21  k.p.c. w  przypadkach, o  których mowa

w  art.  7781, 786, 787, 7871, 788 i  789, lub gdy tytułem egzekucyj‑
nym nie jest orzeczenie sądu albo referendarza sądowego, sąd dru‑
giej instancji, uwzględniając zażalenie wierzyciela na postanowienie
o odmowie nadania klauzuli wykonalności, uchyla zaskarżone posta‑
nowienie i  przekazuje wniosek do ponownego rozpoznania, jeżeli
zachodzą podstawy do nadania klauzuli wykonalności.

W  przypadku postanowienia w  przedmiocie nadania klau‑

zuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu w  postaci orzecze‑
nia wydanego w  elektronicznym postępowaniu upominawczym
(zob. art. 50528–50537 oraz 783 § 4 k.p.c.) doręczenia dokonuje się za
pośrednictwem systemu teleinformatycznego obejmującego elektro‑
niczne postępowanie upominawcze. Termin do wniesienia zażalenia
w tym przypadku biegnie od doręczenia dokonanego w sposób prze‑
widziany w art. 1311 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)849

Legitymowanym do wniesienia zażalenia jest wierzyciel, zarządca

masy majątkowej, kurator spadku lub wykonawca testamentu
(art.  788 §  2  k.p.c.) oraz dłużnik, którym jest każdy, przeciwko
komu sąd nadał klauzulę wykonalności. Dłużnik nie jest uczestni‑
kiem postępowania klauzulowego (o  nadanie klauzuli wykonalno‑
ści) przeciwko małżonkowi dłużnika i nie przysługuje mu legityma‑
cja do zaskarżenia postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności
(postanowienie SA w  Białymstoku z  21.05.2003  r., I  ACz  443/03,
OSA 2003/12, poz.  54). Zbywca wierzytelności nie jest legitymo‑
wany do wniesienia zażalenia na postanowienie wydane na podsta‑
wie art.  788 §  1  k.p.c. o  nadaniu klauzuli wykonalności na rzecz
nabywcy wierzytelności (uchwała SN z 20.05.2003 r., III CZP 19/03,
OSNC 2004/3, poz. 34). Zażalenie wnosi się do sądu drugiej instan‑
cji za pośrednictwem sądu, który wydał postanowienie w przedmio‑
cie klauzuli wykonalności. Zachowało aktualność postanowienie SN
z 15.06.1966 r., I CZ 55/66 (Biul. SN 1966/10, poz. 143), stwierdza‑
jące, że na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności przy‑
sługuje zażalenie tylko wtedy, gdy nadaje ją lub odmawia jej wyda‑
nia sąd pierwszej instancji, natomiast nie przysługuje zażalenie na
postanowienie, jeżeli orzeczenie w  przedmiocie klauzuli wydał sąd
drugiej instancji (por. postanowienia SN: z 2.10.2007 r., II CZ 73/07,
OSNC-ZD 2008/C, poz. 76, oraz z 17.07.2006 r., I UZ 12/06, OSNP
2007/15–16, poz. 237).

Zażalenie wnosi się do sądu drugiej instancji za pośrednictwem

sądu, który wydał postanowienie w  przedmiocie klauzuli wyko­
nalności.

Według aktualnego stanu prawnego odszkodowania z tytułu szkody

wyrządzonej przez wydanie niezgodnego z  prawem prawomoc-
nego postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalno-
ści tytułowi egzekucyjnemu można domagać się bez uprzedniego
stwierdzenia niezgodności orzeczenia z  prawem. Uprawnienie
takie nie przysługuje, jeżeli strona nie skorzystała z  przysługują‑
cych jej środków prawnych na postanowienie o  nadaniu klauzuli
wykonalności tytułowi egzekucyjnemu (por.  art.  4241b oraz 17
pkt 44 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

850 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

  Wybrane orzeczenia

1.  Na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności przysłu‑

guje zażalenie tylko wtedy, gdy nadaje ją lub odmawia jej wydania
sąd pierwszej instancji (art. 781 § 1 i art. 795 k.p.c.). Jeśli nadaje ją sąd
wojewódzki jako rewizyjny (obecnie okręgowy jako odwoławczy lub
apelacyjny) od jego orzeczenia, jako sądu drugiej instancji, dalszego
środka odwoławczego nie ma (postanowienie SN z  15.06.1966  r.,
I CZ 55/66, Biul. SN 1966/10, poz. 143).

2.  Jako sporne należy uznać zagadnienie, czy wszczęcie postępowania

klauzulowego przerywa bieg przedawnienia roszczeń. Sąd Najwyższy
w  wyroku z  22.02.1973  r., III  PRN  111/72 (OSNCP 1974/1, poz.  12),
uznał, że wniosek o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wyko‑
nalności nie przerywa biegu przedawnienia. W uchwale z 20.02.1974 r.,
III CZP 2/74 (OSNCP 1975/2, poz. 18), Sąd Najwyższy uznał z kolei,
że wniosek wierzyciela do sądu państwowego o stwierdzenie wykonal‑
ności wyroku sądu polubownego, jak również wniosek o nadanie temu
wyrokowi klauzuli wykonalności nie przerywają biegu przedawnienia
roszczeń objętych wyrokiem sądu polubownego.

3. Orzeczenie o  rozgraniczeniu nieruchomości, w  którym ozna‑

czono ich granicę z  utrwaleniem na gruncie, podlega zaopatrzeniu
w  klauzulę wykonalności i  wykonaniu w  drodze egzekucji prowa‑
dzonej przez komornika (uchwała SN z 18.09.1989 r., III CZP 79/89,
OSNCP 1990/7–8, poz. 95).

4. Właściwym do rozpoznania wniosku o  nadanie klauzuli wyko‑

nalności wyrokowi Sądu Najwyższego jest sąd pierwszej instancji
(postanowienie SN z  16.11.1994  r., I  PO 12/94, OSNAPiUS 1995/3,
poz. 41).

5.  Tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu klauzulę wyko‑

nalności przeciwko małżonkowi dłużnika nadaje sąd wskazany
w  art.  781 §  1  k.p.c. (uchwała SN z  5.01.1999  r., III  CZP  54/98,
OSNC 1999/6, poz. 105).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)851

6.  Postanowienie o  ustanowieniu drogi koniecznej nie jest tytułem

egzekucyjnym podlegającym zaopatrzeniu w  klauzulę wykonalno‑
ści (uchwała SN z  26.06.2002  r., III  CZP  38/02, OSNC 2003/7–8,
poz. 97).

7.  Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu

obejmującemu wierzytelność wobec dłużnika osobistego nie prze‑
rywa biegu przedawnienia roszczenia przeciwko właścicielowi nieru‑
chomości, który – nie będąc dłużnikiem osobistym – ustanowił hipo‑
tekę dla zabezpieczenia tej wierzytelności (uchwała SN z 1.04.2011 r.,
III CZP 8/11, OSNC 2011/12, poz. 130).

3.4.4.  Zażalenie w postępowaniu egzekucyjnym

3.4.4.1.  Uwagi ogólne o środkach zaskarżenia

w postępowaniu egzekucyjnym

W  postępowaniu egzekucyjnym – zważywszy na jego wykonawczy

charakter, szczególny przedmiot zaskarżenia oraz wielość podmiotów,
których decyzje i  czynności objęte są zaskarżeniem – odwoływanie
się do systemu środków zaskarżenia orzeczeń sądowych i występują‑
cych w  jego ramach podziałów znajduje uzasadnienie w  ograniczo‑
nym zakresie. Z  tych względów należy przyjąć, że w  postępowaniu
egzekucyjnym system środków zaskarżenia tworzą środki zaskarże‑
nia decyzji sądu oraz decyzji i  czynności innych organów uczestni‑
czących w  tym postępowaniu. W  pojęciu „decyzja sądu” mieści się
wyłącznie postanowienie sądu, natomiast zaskarżenie „decyzji i czyn‑
ności innego organu” dotyczy wydawanych w różnej formie rozstrzy‑
gnięć lub czynności organów uczestniczących w postępowaniu egze‑
kucyjnym (komornika, referendarza sądowego, zarządcy). W ramach
systemu środków zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym, a więc
środków zmierzających do uchylenia lub zmiany decyzji sądu, a także
decyzji lub czynności innego organu, usprawiedliwione jest – nie
tylko ze względów doktrynalnych, lecz także praktycznych – doko‑
nanie, podobnie jak w postępowaniu rozpoznawczym, podziału tych
środków.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

852 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Specyfika postępowania egzekucyjnego, w  którym zaskarżeniem

objęte są zarówno decyzje sądu, jak i  decyzje lub czynności innych
organów, którymi są komornik, referendarz sądowy oraz zarządca,
usprawiedliwia podział środków zaskarżenia na zwyczajne (odwoław‑
cze), szczególne oraz nadzwyczajne.

Zwyczajnym środkiem zaskarżenia w  postępowaniu egzekucyj‑

nym jest zażalenie, natomiast do środków szczególnych zaliczyć
należy skargę na czynności komornika, skargę na udzielenie przy‑
bicia, zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z  egze‑
kucji, skargę na plan podziału sumy uzyskanej z  egzekucji przez
zarząd przymusowy oraz skargę na orzeczenie referendarza sądo‑
wego. Skargą zaskarżane są decyzje oraz dokonane bądź zanie‑
chane czynności komornika (art.  767  k.p.c.), zarzutami zaskarżane
są plany podziału sumy uzyskanej z egzekucji – sporządzone przez
sąd albo przez komornika (art. 1027 § 2 i 3 oraz art. 106423 k.p.c.),
skarga przysługuje na sporządzony przez zarządcę plan podziału
sumy uzyskanej z  egzekucji przez zarząd przymusowy (art.  106413
§  2 i  3  k.p.c.), skargą zaskarżane są również orzeczenia refe‑
rendarza sądowego wydawane w  postępowaniu egzekucyjnym
(art. 7673a k.p.c.).

Przysługiwanie skargi kasacyjnej, skargi o  stwierdzenie niezgod-

ności z  prawem prawomocnego orzeczenia oraz skargi o  wzno-
wienie postępowania od – wydanego przez sąd apelacyjny wsku‑
tek rozpoznania zażalenia – postanowienia w przedmiocie nadania
klauzuli wykonalności orzeczeniom sądów państw obcych lub roz‑
strzygnięciom innych organów państw obcych oraz ugodom zawar‑
tym przed takimi sądami i organami lub przez nie zatwierdzonymi
(art. 11511 § 3 zdanie drugie, art. 11514 art. 1152 k.p.c.) nie można
odczytywać jako przysługiwanie tych środków w postępowaniu egze‑
kucyjnym. Środki te nie przysługują ani w postępowaniu egzeku-
cyjnym, ani w  postępowaniu o  nadanie tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności. W przypadku skargi kasacyjnej oraz skargi
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia
wynika to wprost z  art.  7674 §  2 i  3  k.p.c. Skargi te przysługują od
prawomocnych postanowień uwzględniających albo oddalających
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)853

wniosek o  udzielenie exequatur zagranicznemu tytułowi przez

nadanie klauzuli wykonalności. Postanowienia te kończą te postę‑
powania i  są orzeczeniami co do istoty sprawy (merytorycznymi),
korzystającymi z  prawomocności materialnej nie tylko w  aspekcie
mocy wiążącej (art. 365 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), a także powagi
rzeczy osądzonej (art.  366 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.). Wyłączenie
z  systematyki środków zaskarżenia w  postępowaniu egzekucyjnym
skargi o  wznowienie postępowania oraz skargi o  stwierdzenie nie‑
zgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia wynika ponadto
z  ich istoty i  charakteru prawnego. Za przyjmowaną w  doktry‑
nie niedopuszczalnością w  postępowaniu egzekucyjnym skargi
o wznowienie postępowania przemawia odmienny cel postępowa‑
nia rozpoznawczego i postępowania egzekucyjnego. Skarga o wzno‑
wienie postępowania nie ma wyłącznie cech charakterystycznych
dla środków zaskarżenia, jej celem nie jest uchylenie albo zmiana
orzeczenia sądowego. Należy ją kwalifikować jako szczególny śro‑
dek prawny, w którym tkwią zarówno elementy środka zaskarżenia,
jak i powództwa. Przepis art. 7674 § 3 k.p.c., stanowiący, że w spra‑
wach egzekucyjnych skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem
prawomocnego orzeczenia nie przysługuje, należy odczytywać jako
wyłączenie przez ustawodawcę w  tym postępowaniu szczególnego
środka prawnego o  nadzwyczajnym charakterze, nie zaś jako nad‑
zwyczajnego środka zaskarżenia.

Do środków zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym nie można

zaliczyć skargi „na przewlekłość postępowania”, przewidzianej
w ustawie z 17.06.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do
rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzo‑
nym lub nadzorowanym przez prokuratora i w postępowaniu sądo‑
wym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. z  2018  r. poz.  75  ze  zm.),
mimo że dotyczy ona także przewlekłości postępowania egzekucyj‑
nego. Skarga ta, ze względu na swój swoisty charakter, nie mieści
się w podziale środków zaskarżenia występujących w postępowaniu
egzekucyjnym i  jest kwalifikowana jako szczególnego rodzaju śro‑
dek prawny. Określana jest także – mimo braku cech właściwych
dla środków zaskarżenia – jako „środek zaskarżenia o specyficznym
przedmiocie”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

854 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.4.4.2.  Szczególne cechy zażalenia

W  postępowaniu egzekucyjnym, odmiennie niż w  rozpoznawczym,

nie dochodzi do rozpoznania istoty sprawy, lecz do jej załatwienia,
przez co należy rozumieć przymusowe wyegzekwowanie świadczenia
stwierdzonego w  podstawie egzekucji. W  celu osiągnięcia tego celu
organy egzekucyjne podejmują czynności podlegające zaskarżeniu do
sądu skargą albo zarzutami. Sąd rozstrzyga je przez wydanie odpo‑
wiedniego postanowienia. Gdy sąd działa jako organ egzekucyjny,
także wydaje różnego rodzaju postanowienia w  celu zapewnienia
skuteczności prowadzonej egzekucji. Postanowienia sądu wydane
w  następstwie rozpoznania środka zaskarżenia oraz postanowie‑
nia wydane przez sąd jako organ egzekucyjny podlegają zaskarże‑
niu zażaleniem tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 7674
§  1  k.p.c.). Zażalenie w  postępowaniu egzekucyjnym mimo że jest
środkiem odwoławczym przysługującym – podobnie jak w postępo‑
waniu rozpoznawczym – od orzeczeń proceduralnych, nie ma w tym
postępowaniu charakteru akcesoryjnego, przysługuje od postanowień,
których istota i charakter jest różny ze względu na wskazaną specyfikę
postępowania egzekucyjnego oraz załatwianej w jego ramach „sprawy
egzekucyjnej”.

Postanowienia o charakterze proceduralnym mają zróżnicowany cha‑

rakter, mogą bowiem przesądzać o  dopuszczalności postępowania
w sprawie, jak również rozstrzygać poszczególne kwestie o charakte‑
rze technicznym czy nawet porządkowym. Zażalenie ma charakter
kontrolny w tym znaczeniu, że na skutek jego wniesienia zaskarżone
postanowienie poddane zostaje kontroli, nie ma natomiast charakteru
restytucyjnego, gdyż jego złożenie nie służy przeprowadzeniu ponow‑
nego postępowania w  sprawie, lecz polega na dalszym załatwieniu
sprawy w zakresie określonym zażaleniem.

Zażalenie w  postępowaniu egzekucyjnym przyjmuje wyłącznie

postać zażalenia „klasycznego” (w  postępowaniu egzekucyjnym nie
ma zażalenia tzw.  poziomego) będącego zwykłym dewolutywnym
środkiem odwoławczym, z tym zastrzeżeniem, że jego dewolutywność,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)855

podobnie jak w postępowaniu rozpoznawczym, ma charakter względny,

bowiem sąd, który wydał postanowienie zaskarżone zażaleniem, może
je uchylić, jeżeli zażalenie jest oczywiście uzasadnione lub zarzuca nie‑
ważność postępowania, przybiera więc postać środka o  charakterze
semidewolutywnym (art. 395 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Zażalenie
uruchamia tok instancji, w  którym zaskarżenie przysługuje od posta‑
nowienia sądu rejonowego do sądu okręgowego. Na postanowienie
sądu drugiej instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasa‑
cyjna nie przysługuje (art. 7674 § 2 k.p.c.).

Zażalenie cechuje także suspensywność. W  znaczeniu węższym

suspensywność oznacza jedynie samo wstrzymanie uprawomocnie‑
nia się zaskarżonego orzeczenia, nie dotyczy natomiast innych skut‑
ków związanych z  jego uprawomocnieniem się, a  więc dotyczących
wykonalności orzeczenia oraz jego skuteczności.

Wniesienie zażalenia w zasadzie nie wstrzymuje wykonania zaskarżo‑

nego postanowienia, jednak sąd pierwszej instancji może wstrzymać
jego wykonanie do czasu rozpatrzenia zażalenia. Są to: postanowie‑
nie co do wydania wierzycielowi pieniędzy złożonych na rachunek
depozytowy Ministra Finansów (art.  852 §  3  k.p.c.), postanowienie
o  wyjawieniu majątku (art.  915 §  3 zdanie trzecie  k.p.c.), postano‑
wienie o  przysądzeniu własności nieruchomości (art.  1003, 10136
§  2 i  art.  1035  k.p.c.) oraz postanowienie stanowiące plan podziału
(art. 1028 § 4 k.p.c.).

W literaturze nie zawsze odróżnia się instytucję wstrzymania wykona‑

nia zaskarżonego postanowienia, przewidzianą w art. 396 k.p.c., która
ma zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym (art. 13 § 2 k.p.c.) od
zawieszenia postępowania egzekucyjnego, o którym sąd może orzec –
w związku ze złożonym zażaleniem – na podstawie art. 821 § 1 k.p.c.
Prezentowany jest pogląd, że wstrzymanie wykonania zaskarżonego
postanowienia może nastąpić na podstawie art.  821 §  1  k.p.c., który
wyłącza możliwość stosowania art.  396  k.p.c. Postanowienia zaskar‑
żalne zażaleniem stają się skuteczne z chwilą ogłoszenia, a jeżeli ogło‑
szenia nie było – z chwilą podpisania sentencji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

856 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

3.4.4.3.  Dopuszczalność zażalenia

W  postępowaniu egzekucyjnym technika uregulowania wypadków

dopuszczalności zażalenia jest inna niż w  postępowaniu rozpoznaw‑
czym. Dopuszczalność zażalenia oparta została na kryterium podmiotu
orzekającego bądź podejmującego czynności w  toku „załatwiania
sprawy” egzekucyjnej. W  postępowaniu egzekucyjnym orzeczeniem
podlegającym zaskarżeniu zażaleniem jest wyłącznie postanowie‑
nie sądu, natomiast na decyzje o  charakterze rozstrzygającym bądź
wykonawczym podejmowane przez inne organy egzekucyjne przy‑
sługują skarga bądź zarzuty. O  ile w  postępowaniu rozpoznawczym
ustawodawca uregulował dopuszczalność zażalenia dwutorowo, obok
bowiem zawsze zaskarżalnych postanowień kończących postępowanie
w sprawie zażalenie przysługuje ponadto na enumeratywnie wyliczone
postanowienia oraz zarządzenia przewodniczącego dotyczące zagad‑
nień ubocznych (wpadkowych), o tyle w postępowaniu egzekucyjnym
o  dopuszczalności wniesienia zażalenia stanowią zarówno przepisy
części trzeciej Kodeksu postępowania cywilnego regulujące postępo‑
wanie egzekucyjne, jak i przepisy zawarte w części pierwszej dotyczące
postępowania zażaleniowego. Takie uregulowanie rodzi wątpliwości
odnośnie do możliwości wniesienia zażalenia w  postępowaniu egze‑
kucyjnym. Charakter danego orzeczenia i  związana z  tym ocena jego
zaskarżalności zażaleniem są zdeterminowane nie nazwą, lecz przed‑
miotem rozstrzygnięcia. Również wadliwe oznaczenie pisma proceso‑
wego przez stronę, w  tym zastępowaną przez profesjonalnego pełno‑
mocnika procesowego, polegające na sporządzeniu np.  „odwołania”
bądź „skargi” zamiast „zażalenia”, nie stanowi przeszkody do nadania
temu pismu właściwego biegu i rozpoznania go w postępowaniu zaża‑
leniowym (por.  postanowienie SN z  20.07.2012  r., II  CZ  59/12, LEX
nr 1228785). Do postanowienia jako orzeczenia podlegającego zaskar‑
żeniu zażaleniem odnieść należy pogląd, że o rodzaju środka zaskarże‑
nia decyduje przedmiot rozstrzygnięcia, nie zaś postać, jaką sąd nadał
orzeczeniu (por. uchwała Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych SN z 6.03.1972 r., III CZP 27/71, OSNCP 1973/1, poz. 1).

Poza stronami i uczestnikami postępowania egzekucyjnego, proku‑

ratorem, organizacją działającą na takich zasadach jak prokurator,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)857

właściwą organizacją pozarządową, legitymowana do złożenia

zażalenia jest każda osoba, której prawa zostały naruszone wyda-
nym postanowieniem, chyba że przepis szczególny określa krąg
podmiotów uprawnionych do zażalenia na konkretne postanowie‑
nie. Przepisami tymi są: art. 770, 773 § 4, art. 852 § 2, art. 870 § 2
i  art.  10135 §  2  k.p.c. Komornik jest organem egzekucyjnym, a  nie
uczestnikiem (stroną) postępowania egzekucyjnego. Komornikowi
nie przysługuje prawo do zaskarżania postanowień sądu wydawa‑
nych w postępowaniu egzekucyjnym. Jedynie na podstawie art. 770
§ 5 k.p.c. komornikowi przysługuje zażalenie na postanowienie sądu
w  przedmiocie ustalenia kosztów egzekucji. Wymieniony przepis
jako wyjątkowy nie stanowi podstawy wnoszenia przez komornika
zażalenia na inne postanowienia sądu wydawane w  postępowaniu
egzekucyjnym (postanowienie SN z  22.03.2007  r., III  CZP  2/07,
LEX nr  272471). Sąd Najwyższy w  uchwale z  20.11.2015  r.,
III  CZP  79/15 (LEX nr  1956350), stwierdził, że komornikowi
przysługuje zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji
w  przedmiocie obniżenia opłaty egzekucyjnej na podstawie art.  49
ust. 7 u.k.s.e.

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy (art.  394 §  2

w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.) i  rozpoczyna bieg od daty doręczenia
postanowienia (zwrotu wniosku) wydanego na posiedzeniu niejaw‑
nym. Jeżeli sąd wydał postanowienie na rozprawie lub posiedzeniu
jawnym niebędącym rozprawą, strona powinna zażądać w terminie
tygodniowym doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, a następ‑
nie w  terminie tygodniowym od daty doręczenia złożyć zażale‑
nie. W  przypadku niezgłoszenia takiego wniosku bieg terminu do
wniesienia zażalenia biegnie od ogłoszenia postanowienia (art. 357
w  zw.  z  art.  13 §  2). Termin do wniesienia przez komornika zaża‑
lenia na podstawie art.  770  k.p.c. liczy się od daty doręczenia mu
odpisu postanowienia z uzasadnieniem (uchwała SN z 9.12.1999 r.,
III CZP 31/99, OSNC 2000/5, poz. 84).

Zażalenie powinno spełniać warunki formalne przewidziane

w  art.  394 §  3  k.p.c., a  więc czynić zadość wymaganiom pisma pro‑
cesowego (art.  126  k.p.c.), a  ponadto zawierać wskazanie zaskarżo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

858 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nego postanowienia, wniosek o  jego zmianę lub uchylenie, jak rów‑

nież zwięzłe uzasadnienie ze wskazaniem w  miarę potrzeby nowych
faktów i  dowodów. Tryb i  sposób uzupełniania braków formalnych
zażalenia, a także orzekanie o zażaleniu, gdy zarzuca ono nieważność
postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, przebiega zgodnie
z  art.  370 i  395 §  2  k.p.c., odpowiednio stosowanymi na podstawie
art. 13 § 2 k.p.c. Odrzuceniu bez wzywania do uiszczenia opłaty pod‑
lega wniesione przez adwokata, radcę prawnego i  rzecznika paten‑
towego zażalenie na postanowienie sądu wydane w  następstwie roz‑
poznania skargi na czynność komornika, podlegające opłacie stałej
(por.  uchwała SN z  13.09.2000  r., III  CZP  34/00, OSNC 2001/1,
poz. 4).

Podstawą zażalenia jest naruszenie przepisów proceduralnych, z tym

zastrzeżeniem, że podstawą zażalenia nie mogą być: w  przypadku
postanowienia co do przybicia w  egzekucji z  nieruchomości – takie
uchybienia przepisów postępowania, które nie naruszają praw skarżą‑
cego (art. 997 k.p.c.), w przypadku postanowienia co do przysądzenia
własności nieruchomości – uchybienia sprzed uprawomocnienia się
przybicia (art.  998 §  2  k.p.c.). W  przypadku postanowienia o  przy‑
sądzeniu własności w  uproszczonej egzekucji z  nieruchomości pod‑
stawą zażalenia mogą być tylko zarzuty naruszenia przepisów o cenie
minimalnej (art. 10135 § 2 k.p.c.).

Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego

postanowienia (art. 396 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jednakże niektóre
postanowienia sądu będą wykonalne dopiero z chwilą, gdy się upra‑
womocnią (por. art. 852 § 3, art. 952, 998, 1028 § 4 k.p.c.). Sąd odwo‑
ławczy, rozpoznając zażalenie, jest związany zakazem reformationis in
peius w  sytuacjach przewidzianych w  art.  768, 770, 807, 839, 1028
§  3, art.  1037 §  1, art.  1055 i  1061 §  2  k.p.c. Konstrukcja i  charak‑
ter zażalenia, jak również rodzaj orzeczeń zaskarżanych za pomocą
tego środka, wskazują, że postępowanie zażaleniowe powinno być
znacznie szybsze od postępowania apelacyjnego. Zażalenie na tym tle
powinno być postrzegane jako postępowanie „incydentalne, szybsze
i mniej formalistyczne”.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)859

3.4.4.4.  Rodzaje zażaleń

Są trzy grupy postanowień sądu zaskarżalnych zażaleniem

w postępowaniu egzekucyjnym:
1) postanowienia sądu kończące postępowanie egzekucyjne (art. 394
§ 1 in principio w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.);
2) postanowienia wymienione w art. 394 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
tj. niekończące postępowania egzekucyjnego, jeżeli przewidziane
w nim przypadki są aktualne w postępowaniu egzekucyjnym;
3) postanowienia sądu wymienione w  części trzeciej Kodeksu
postępowania cywilnego o postępowaniu egzekucyjnym.

3.4.4.4.1.  Zażalenie na postanowienia sądu kończące

postępowanie egzekucyjne (art. 394 § 1 in principio
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.)

W  doktrynie i  judykaturze termin „postanowienie kończące postę‑

powanie w  sprawie”, użyty w  art.  394 §  1 in principio  k.p.c., a  więc
w  przepisie regulującym postępowanie rozpoznawcze, jest definio‑
wany rozbieżnie i za pomocą różnych kryteriów. W doktrynie za posta‑
nowienia kończące postępowanie w sprawie uważa się takie, które albo
kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment, albo zamykają
drogę do wydania wyroku, albo dotyczą całości sprawy, będąc ostat‑
nim orzeczeniem wydanym w  postępowaniu. W  orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że są to postanowienia, które zamykają
drogę do wydania wyroku albo których wydanie ma ten skutek, że dal‑
sze postępowanie nie może się toczyć, albo które kończą sprawę jako
pewną całość poddaną pod osąd, w wyniku czego zostaje wykluczona
możliwość przedsiębrania w sprawie dalszych czynności. W wypowie‑
dziach tych w sformułowaniu „postanowienie kończące postępowanie
w sprawie” słowo „sprawa” występuje w znaczeniu materialnoprawnym.
W tym ujęciu sprawę należy rozumieć jako całość sporu. Uwzględniając
dorobek myśli zawartych w  przytoczonych poglądach, należy przyjąć,
że kończącymi postępowanie w  sprawie są te postanowienia, których
uprawomocnienie się trwale zamyka drogę do rozstrzygnięcia sprawy
co do istoty przez sąd danej instancji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

860 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Spośród orzeczeń Sądu Najwyższego na szczególną uwagę

zasługują:
1) uchwała SN  (7) z  24.11.1998  r., III  CZP  44/98 (OSNC 1999/5,
poz.  87), stwierdzająca, że postanowieniami kończącymi postę‑
powanie w  sprawie są postanowienia zamykające drogę do
wydania orzeczenia sądu danej instancji, rozstrzygającego istotę
sprawy w procesie (wyrokiem) lub w postępowaniu nieproceso‑
wym (postanowieniem), jak również postanowienia, które koń‑
czą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd, a  więc doty‑
czące całości sprawy, będące ostatnimi orzeczeniami wydanymi
w postępowaniu;
2) uchwała SN  (7) z  31.05.2000  r., III  ZP  1/00 (OSNC 2001/1,
poz.  1), według której od postanowienia sądu drugiej instancji
oddalającego zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instan‑
cji oddalające wniosek o  przywrócenie terminu do wniesienia
apelacji kasacja nie przysługuje, nie jest to bowiem postanowie‑
nie kończące postępowanie w  sprawie; postanowieniem takim
będzie wydane później, na skutek nieprzywrócenia terminu,
postanowienie o odrzuceniu apelacji;
3) uchwała SN  (7) z  6.10.2000  r., III  CZP  31/00 (OSNC 2001/2,
poz.  22), w  której Sąd Najwyższy stwierdził, że postanowienie
sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu
pierwszej instancji o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu
do zgłoszenia żądania sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, gdy
wniosek ten został złożony po upływie terminu do wniesienia ape‑
lacji, nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie;
4) postanowienie SN z 15.11.1999 r., III CZ 126/99 (LEX nr 528171),
stwierdzające, że nie przysługuje kasacja od postanowienia sądu
drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie odma‑
wiające przywrócenia terminu do złożenia wniosku o doręczenie
wyroku z  uzasadnieniem; wskutek odmowy przywrócenia ter‑
minu nastąpi odrzucenie wniosku o  doręczenie wyroku z  uza‑
sadnieniem i  dopiero to postanowienie jest postanowieniem
kończącym postępowanie w sprawie.

Kodeks postępowania cywilnego nie definiuje pojęcia sprawy egzeku-

cyjnej (art. 758 k.p.c.). Przez sprawy egzekucyjne najogólniej rozumie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)861

się należące do komorników i sądów rejonowych sprawy o przymu‑

sowe wykonanie orzeczeń wydanych w sprawach cywilnych. W spra‑
wach tych, w zakresie nieuregulowanym w sposób szczególny, stosuje
się przepisy o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.). Stosuje się je jednak odpo‑
wiednio, a więc po adaptacji do celów, zasad i form danego postępo‑
wania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano,
że odpowiednie stosowanie przepisów o procesie na podstawie art. 13
§ 2 k.p.c. w innych rodzajach postępowań regulowanych w kodeksie
polegać może na stosowaniu ich wprost, gdy jest to możliwe, albo na
stosowaniu ich z  modyfikacjami uwzględniającymi specyfikę i  cha‑
rakter innego postępowania, nie wykluczając nawet odmowy ich
stosowania (por.  np.  uzasadnienie uchwały SN  (7) z  31.03.2004  r.,
III  CZP  110/03, OSNC 2004/9, poz.  133). Upoważnia to do podję‑
cia rozważań, czy rozumienie pojęcia orzeczenia kończącego postę‑
powanie w sprawie w postępowaniu rozpoznawczym może podlegać
modyfikacji dla potrzeb postępowania egzekucyjnego.

W  pierwszej kolejności nasuwa się konieczność uwzględnie‑

nia zasadniczych różnic co do celu i  charakteru obu postępowań.
Postępowanie rozpoznawcze zmierza zawsze do wydania orzecze‑
nia, które je zakończy przez rozstrzygnięcie co do istoty lub w inny
sposób definitywnie zamknie postępowanie. Celem postępowania
egzekucyjnego jest natomiast zaspokojenie wierzyciela; osiągnięcie
tego celu znajduje wyraz jedynie w uczynieniu stosownej wzmianki
na tytule wykonawczym (art. 816 k.p.c.). Zakończenie zatem postę‑
powania egzekucyjnego, w  którym osiągnięty zostanie jego właś‑
ciwy cel, nie wiąże się z wydaniem orzeczenia „kończącego”, kodeks
bowiem jego wydania nie przewiduje. Tak więc gdy postępowanie
egzekucyjne zostanie „jako całość” zakończone przez wyegzekwowa‑
nie należności, nie znajdzie to wyrazu w orzeczeniu, które mogłoby
odpowiadać orzeczeniu co do istoty w  postępowaniu rozpoznaw‑
czym lub orzeczeniu kończącemu to postępowanie jako całość
w  inny sposób. Żaden „dalszy etap” postępowania egzekucyjnego
nie jest, w dosłownym rozumieniu, możliwy wtedy, gdy zostaje ono
zakończone w wyniku ujawnienia się albo powstania przeszkód do
jego prowadzenia lub kontynuowania (art.  823–825  k.p.c.). Wska‑
zana cecha postępowania egzekucyjnego wyraźnie świadczy o tym,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

862 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

że zawodne jest przenoszenie na jego grunt kryterium orzeczenia

kończącego postępowanie w sprawie w ujęciu stosowanym w postę‑
powaniu rozpoznawczym (tak SN w  uzasadnieniu postanowienia
z 5.07.2006 r., IV CNP 25/06, OSNC 2007/3, poz. 48).

Przyjęte na potrzeby postępowania rozpoznawczego rozu-

mienie pojęcia postanowienia kończącego postępowanie
w  sprawie nie może oznaczać – z  uwagi na specyfikę i  charakter
postępowania egzekucyjnego – że postanowieniami kończącymi
postępowanie egzekucyjne są wyłącznie te, po wydaniu których
żadna czynność egzekucyjna nie może być już podjęta. Z  tego
względu w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd,
że odpowiednie stosowanie art.  394 §  1 wymaga, aby za kończące
postępowanie egzekucyjne uznać nie tylko postanowienia koń‑
czące całe postępowanie egzekucyjne, lecz również takie postano‑
wienia, które definitywnie zamykają samodzielną, zasadniczą jego
część (por. postanowienia SN: z 4.01.1973 r., III CRN 344/72, OSNC
1973/7, poz. 144; z 17.01.1997 r., II CKU 54/96, OSNC 1997/5, poz. 63;
z  5.07.2006  r., IV  CNP  25/06, OSNC 2007/3, poz.  48). Wprawdzie
powołane orzecznictwo wydane zostało w  odniesieniu do dopusz‑
czalności dawnej rewizji nadzwyczajnej od takich postanowień oraz
– aktualnie już niedopuszczalnej w  postępowaniu egzekucyjnym –
skargi o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orze‑
czenia, o której mowa w art. 4241 k.p.c., to jednak przytoczone przez
Sąd Najwyższy argumenty usprawiedliwiają tezę, że w postępowaniu
egzekucyjnym za postanowienia kończące postępowanie, które
podlegają zaskarżeniu zażaleniem, uznać należy także postanowie-
nia zamykające samodzielną część tego postępowania (np.  postę-
powanie zakończone postanowieniem co do przybicia nierucho-
mości). Innymi słowy, na gruncie postępowania egzekucyjnego użyte
w  art.  394 §  1 in principio  k.p.c. pojęcie postanowienia kończącego
postępowanie w sprawie wymaga – ze względu na odmienny charak‑
ter tego postępowania od charakteru postępowania rozpoznawczego –
modyfikacji. Przyjąć należy, że nie są to tylko orzeczenia definitywnie
kończące całe postępowanie (np. postanowienie o umorzeniu postę‑
powania egzekucyjnego), lecz trzeba tym pojęciem obejmować także
orzeczenia sądowe, które zmierzają do zakończenia postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)863

egzekucyjnego lub kończą samodzielną (zasadniczą) część postępo-

wania egzekucyjnego.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego do postanowień, które zmie‑

rzają do zakończenia postępowania egzekucyjnego, zostały zaliczone:
postanowienie sądu oddalające skargę na czynność komornika, jeśli
zmierza do zakończenia postępowania egzekucyjnego (uchwała SN
z 28.11.1969 r., III CZP 83/69, OSNCP 1970/6, poz. 105), postanowie‑
nie sądu uchylające czynność komornika, gdy zmierza do zakończe‑
nia postępowania egzekucyjnego (postanowienie SN z  15.04.1986  r.,
III CRN 40/86, OSNCP 1987/7, poz. 102, z glosą F. Zedlera, OSPiKA
1987/5–6, poz. 124, oraz uchwała SN z 15.09.1995 r., III CZP 110/95,
OSNCP 1995/12, poz. 177).

Do postanowień, które kończą zasadniczą część postępowania egze-

kucyjnego w egzekucji z nieruchomości i dlatego podlegają zaskarże‑
niu zażaleniem, Sąd Najwyższy zaliczył postanowienie sądu co do przy‑
bicia (postanowienie z 4.01.1973 r., III CRN 344/72, OSNCP 1973/7–8,
poz. 144). Do tego poglądu nawiązał Sąd Najwyższy w postanowieniu
z  17.01.1997  r., II  CKU  54/96 (OSNC 1997/5, poz.  63), uznając, że
postanowienie wydane na podstawie art. 969 § 1 o wygaśnięciu skutków
przybicia i  utracie rękojmi kończy „etap postępowania egzekucyjnego
dotyczącego egzekucji z nieruchomości dłużnika”, co uzasadnia trakto‑
wanie go jako orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Pogląd
ten został powtórzony w uzasadnieniu postanowienia SN z 5.07.2006 r.,
IV CNP 25/06 (OSNC 2007/3, poz. 48), z glosą aprobującą F. Zedlera
(OSP 2007/6, poz.  68). Pogląd o  zaskarżalności postanowień kończą‑
cych samodzielną część postępowania wyraził Sąd Najwyższy także
w uzasadnieniach orzeczeń: z 12.11.1997 r., III CZP 55/97 (Prok. i Pr.
1998/2, s. 35); z 5.07.2006 r., IV CNP 25/06 (OSNC 2007/3, poz. 48),
oraz z 20.07.2007 r., I CNP 24/07 (Biul. SN 2008/1, s. 15).

Sąd Najwyższy w  uchwale z  26.06.2014  r., III  CZP  29/14 (OSNC

2015/4 poz. 40), przyjął, że na postanowienie sądu oddalające skargę
na czynność komornika, polegającą na przejęciu ruchomości przez
wierzyciela na własność za cenę nie niższą od ceny wywołania
(art. 877 k.p.c.), przysługuje zażalenie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

864 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Za niezaskarżalne zażaleniem Sąd Najwyższy uznał postanowie‑

nie oddalające skargę na czynność komornika polegającą na zaję‑
ciu świadczeń emerytalno­‍
‑rentowych (uchwała SN z  6.11.2008  r.,
III CZP 106/08, LEX nr 460255).

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego do postanowień nie-

zaskarżalnych zażaleniem zaliczone zostały: postanowienie
oddalające skargę na czynność komornika w  zakresie żądania uchy‑
lenia zajęcia wynagrodzenia za pracę (postanowienie z 19.01.2007 r.,
III CZP 135/06, LEX nr 272469), postanowienie oddalające skargę na
czynność komornika polegającą na zajęciu świadczeń emerytalno­
‍‑rentowych (uchwała z 6.11.2008 r., III CZP 106/08, OSNC 2009/10,
poz.  134), a  także postanowienie oddalające skargę na czynność
komornika polegającą na oddaleniu wniosku o  sporządzenie dodat‑
kowego opisu i oszacowania (uchwały z 22.05.2013 r.: III CZP 28/13,
OSNC 2014/1, poz. 3, oraz III CZP 19/13, OSNC 2013/11, poz. 124).

Podzielając argumentację zawartą w  uzasadnieniach powołanych

orzeczeń, należy przyjąć, że do postanowień zaskarżalnych zażale‑
niem na podstawie art. 394 § 1 in principio w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
zaliczyć należy postanowienia kończące postępowanie egzekucyjne,
postanowienia, które zmierzają do zakończenia tego postępowania,
oraz postanowienia, które kończą zasadniczą i  samodzielną część
postępowania egzekucyjnego.

3.4.4.4.2.  Zażalenie na postanowienia wymienione w części

enumeratywnej art. 394 § 1 oraz art. 3941a k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c., tj. niekończące postępowania egzekucyjnego, jeżeli
przewidziane w nim przypadki są aktualne w postępowaniu
egzekucyjnym

Nie wszystkie zażalenia na postanowienia wymienione w  art.  394

§  1  k.p.c. (zażalenia klasyczne do sądu drugiej instancji) oraz
w art. 3941a k.p.c. (zażalenia do innego składu sądu pierwszej instan‑
cji, tzw. poziome) są aktualne w postępowaniu egzekucyjnym w sensie
odpowiedniego ich zastosowania. Zastosowanie mają tylko te z nich,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)865

które obejmują – przy zastosowaniu właściwej formuły – rozstrzyg‑

nięcia możliwe w  postępowaniu egzekucyjnym, np.  zwrot wniosku
zamiast zwrot pozwu.

3.4.4.4.3.  Zażalenie na postanowienia wymienione w przepisach

Kodeksu postępowania cywilnego w części dotyczącej
postępowania egzekucyjnego

1) Zażalenie na postanowienie o  odrzuceniu skargi na czynności

komornika (art. 7673 zdanie drugie k.p.c.)

Sąd wydaje postanowienie o odrzuceniu skargi na czynności komor‑

nika, gdy skarga została wniesiona po upływie przepisanego terminu,
nie została opłacona, okazała się z innych przyczyn niedopuszczalna
oraz gdy braków formalnych skargi nie uzupełniono w terminie. Zaża‑
lenie na postanowienie sądu o odrzuceniu skargi na czynności komor‑
nika podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397
§  3 i  art.  13 §  2  k.p.c. Legitymacja do wniesienia zażalenia przysłu‑
guje wierzycielowi, dłużnikowi, a także osobie, która wykazała interes
prawny w  zaskarżeniu czynności komornika, a  mimo to jej skarga
została odrzucona.

2)  Zażalenie na postanowienie rozstrzygające skargę na postanowie‑

nie komornika o ukaraniu grzywną (art. 768 k.p.c.)

Uprawnienie komornika o  ukaraniu grzywną przewidziane jest

w  art.  762, 764, 886 §  1, 2 i  4, art.  892 §  2 i  art.  902  k.p.c. Osobie
ukaranej, wymienionej w tych przepisach, którą może być wierzyciel
i  dłużnik, a  także inna osoba niebędąca uczestnikiem postępowa‑
nia egzekucyjnego, przysługuje skarga na postanowienie komornika
o  ukaraniu grzywną. Reguły postępowania wyznaczone przepisami
przewidującymi możliwość wymierzania grzywny przez komornika
oraz zastosowana wysokość grzywny wyznaczają zakres kontroli sądu
rozpoznającego skargę na postanowienie komornika. Grzywna może
być orzeczona na podstawie art. 762 k.p.c. w kwocie do 2000 zł, a na
podstawie art. 764 k.p.c. – w kwocie do 1000 zł.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

866 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Zażalenie na postanowienie sądu rozstrzygające skargę na postano‑

wienie komornika o ukaraniu grzywną podlega rygorom przewidzia‑
nym w  art.  394 §  3 w  zw.  z  art.  397 §  2 i  art.  13 §  2  k.p.c. Reguły
postępowania wyznaczone przepisami o  ukaraniu grzywną prze‑
widującymi uprawnienie komornika wyznaczają zakres zarzutów
w skardze oraz granice kontroli sądu rozpoznającego skargę, a zatem
pośrednio wyznaczają też charakter zarzutów w  zażaleniu na posta‑
nowienie sądu pierwszej instancji oraz zakres kognicji sądu drugiej
instancji przy rozpoznawaniu takiego zażalenia.

Osoba, która została ukarana grzywną, ma interes prawny w zaskar‑

żeniu postanowienia oddalającego lub odrzucającego jej skargę
na ukaranie grzywną, natomiast jeżeli sąd, uwzględniając skargę,
wyda postanowienie o  uchyleniu postanowienia komornika o  uka‑
raniu grzywną, osobie takiej legitymacja do wniesienia zażalenia
nie przysługuje, nie ma ona bowiem interesu prawnego w  zaskar‑
żeniu. Legitymacji do zaskarżenia postanowienia rozstrzygającego
skargę na postanowienie o  ukaraniu grzywną nie ma komornik.
Prokuratorowi przysługuje zażalenie na każde postanowienie sądu
rozstrzygające skargę (uwzględniające, oddalające lub odrzucające
skargę).

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy (art.  394 §  2

w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.) i  liczy się od doręczenia postanowienia,
a gdy osoba ukarana grzywną nie zażądała w terminie siedmiodnio‑
wym doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie, na której
była obecna – od ogłoszenia postanowienia.

3)  Zażalenie na postanowienie rozstrzygające o  kosztach egzekucyj‑

nych (art. 770 k.p.c.)

Zażalenie przysługuje na:

1) postanowienie sądu jako organu egzekucyjnego o ustaleniu kosz‑
tów egzekucji,
2) postanowienie sądu rozstrzygające skargę na postanowienie
komornika o ustaleniu kosztów egzekucji.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)867

W  pierwszym przypadku legitymację do wniesienia zażalenia mają

strony postępowania egzekucyjnego. W drugim przypadku legitymacja
do zaskarżenia postanowienia przyznana została stronom i komornikowi
(art. 770 § 5 k.p.c.). Przewidziana w tym przepisie możliwość wniesienia
zażalenia przez komornika ograniczona została tylko do postanowienia
sądu rozstrzygającego skargę na postanowienie komornika w  przed‑
miocie ustalenia kosztów egzekucji, przepis ten nie stanowi podstawy
do wnoszenia przez komornika zażalenia na inne postanowienia
sądu wydane w  postępowaniu egzekucyjnym (por.  postanowienia SN:
z 14.03.2000 r., II CKN 496/00, OSNC 2000/9, poz. 168; z 12.06.2002 r.,
III CZP 33/02, OSNC 2003/5, poz. 62; z 22.03.2007 r., III CZP 2/07, Biul.
SN 2007/3, s. 11–12). W uchwale z 20.11.2015 r., III CZP 79/15 (LEX
nr  1956350), Sąd Najwyższy stwierdził, że komornik może zaskarżyć
zażaleniem postanowienie sądu pierwszej instancji dotyczące obniżenia
opłaty egzekucyjnej na podstawie art. 49 ust. 7 u.k.s.e.

Termin do złożenia zażalenia przez komornika należy liczyć od daty

doręczenia komornikowi odpisu postanowienia sądu wraz z uzasad‑
nieniem (uchwała SN z  9.12.1999  r., III  CZP  31/99, OSNC 2000/5,
poz. 84). Zażalenie komornika nie podlega opłacie sądowej (uchwała
SN z  11.10.2001  r., III  CZP  49/01, OSNC 2002/7–8, poz.  86). Dla
stron tygodniowy termin do wniesienia zażalenia liczy się od dorę‑
czenia postanowienia, a gdy strona nie zażądała w terminie przepisa‑
nym doręczenia postanowienia zapadłego na posiedzeniu – od ogło‑
szenia postanowienia (art.  394 §  2 i  art.  357 §  1 i  2 w  zw.  z  art.  13
§ 2 k.p.c.). Z reguły postanowienie zaskarżalne zażaleniem na podsta‑
wie art. 770 k.p.c. sąd wydaje na posiedzeniu niejawnym, a w takim
przypadku postanowienie doręcza z  urzędu nie tylko komornikowi,
lecz także stronom (art. 357 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Reguły orzekania o  kosztach postępowania egzekucyjnego oraz

o  wysokości należnych opłat wyznaczają charakter i  zakres zarzu‑
tów w  zażaleniu na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz
zakres kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu takiego
zażalenia. Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3
w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

868 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4) Zażalenie na postanowienie o  odmowie wydania zaświadczenia

europejskiego tytułu egzekucyjnego (art. 7953 § 2 k.p.c.)

Zażalenie na postanowienie o  odmowie wydania zaświadczenia

europejskiego tytułu egzekucyjnego przysługuje tylko wierzycielowi
(art.  7953 §  2  k.p.c.). Odpisu zażalenia nie doręcza się dłużnikowi.
Na postanowienie o  wydaniu zaświadczenia europejskiego tytułu
egzekucyjnego dłużnikowi nie przysługują żadne środki zaskar‑
żenia (art.  10 ust.  4 rozporządzenia nr  805/2004). Dłużnik może
żądać uchylenia zaświadczenia (art.  7954  k.p.c.). Przepis art.  7953
§  2 zdanie pierwsze  k.p.c., ustanawiający ogólnie dopuszczalność
zażalenia na odmowę wydania zaświadczenia europejskiego tytułu
egzekucyjnego, nie wyklucza działania zasady, że zażalenie przysłu‑
guje jedynie na postanowienia sądu pierwszej instancji (art. 394 § 1
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Oznacza to, że odmowa wydania zaświad‑
czenia europejskiego tytułu egzekucyjnego może być zaskarżona
zażaleniem, jeśli właściwy do rozpoznania wniosku był sąd pierw‑
szej instancji. Zażalenie na postanowienie o  odmowie wydania
zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego nie przysługuje
jednak, jeżeli wniosek rozpoznawał sąd drugiej instancji lub Sąd
Najwyższy.

5)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie uchylenia zaświadcze‑

nia europejskiego tytułu egzekucyjnego (art. 7954 § 5 k.p.c.)

Artykuł 7954  k.p.c. wprowadza procedurę umożliwiającą uchylenie

postanowienia o  wydaniu zaświadczenia europejskiego tytułu egze‑
kucyjnego, w  przypadku gdy okaże się, że zaświadczenie to zostało
wydane „oczywiście bezzasadnie”. Istnienie w każdym państwie takiej
procedury, obok procedury umożliwiającej prostowanie oczywistych
błędów w  zaświadczeniu europejskiego tytułu egzekucyjnego, jest
wymaganiem wynikającym wprost z  rozporządzenia nr  805/2004
(por.  art.  10 ust.  1–3 rozporządzenia nr  805/2004) i  ma rekompen‑
sować przewidzianą w  rozporządzeniu niezaskarżalność samego
zaświadczenia tego tytułu. Na postanowienie w  przedmiocie uchy‑
lenia zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego przysługuje
zażalenie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)869

6)  Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie wydania zaświadcze‑

nia o  utracie lub ograniczeniu wykonalności tytułu egzekucyjnego
opatrzonego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjne-
go (art. 7955 § 2 k.p.c.)

Uprawnienie przewidziane w  art.  7955 §  2  k.p.c. musi być inter‑

pretowane w świetle art. 10 ust. 4 rozporządzenia nr 805/2004, nie
może w związku z tym prowadzić do przyjęcia zaskarżalności orze‑
czenia sądu o  nadaniu zaświadczenia. Zażalenie w  istocie będzie
przysługiwało tylko wierzycielowi i tylko w takim zakresie, w jakim
jego uprawnienie do egzekwowania należności za granicą zostało
ograniczone.

7)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie stwierdzenia wykonal‑

ności europejskiego nakazu zapłaty (art. 7957 k.p.c.)

Mając na względzie to, że stwierdzenie wykonalności otwiera drogę

do egzekucji na podstawie europejskiego nakazu zapłaty w każdym
innym państwie członkowskim, przewidziano możliwość wniesie‑
nia zażalenia na postanowienie sądu w  tym przedmiocie. Chodzi
zarówno o  postanowienie pozytywne, jak i  o  postanowienie nega‑
tywne co do stwierdzenia wykonalności. Zaskarżenie postanowienia
sądu zażaleniem nie powoduje utraty jego mocy i  jest nadal sku‑
teczne (por.  art.  360 i  396  k.p.c.). W  przypadku gdy stwierdzenia
wykonalności dokonuje referendarz sądowy, środkiem zaskarżenia
jest skarga na orzeczenie referendarza co do stwierdzenia wykonal‑
ności europejskiego nakazu zapłaty (art.  39822 §  1  k.p.c.). Wniesie‑
nie skargi na orzeczenie referendarza o stwierdzeniu wykonalności
również nie powoduje utraty mocy przez to orzeczenie (art.  39822
§ 2 k.p.c.). Zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie stwier‑
dzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty przysługuje
– jak trafnie podnosi się w  literaturze – pozwanemu, któremu nie
doręczono nakazu w  sposób zgodny z  minimalnymi standardami
określonymi w  art.  13–15 rozporządzenia nr  1896/2006, ustana‑
wiającymi postępowanie w  sprawie europejskiego nakazu zapłaty,
w  sytuacji gdy mimo tego uchybienia sąd stwierdził wykonalność
nakazu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

870 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

8)  Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie wydania zaświadcze‑

nia dotyczącego orzeczenia wydanego w  europejskim postępowaniu
w sprawie drobnych roszczeń (art. 7959 k.p.c.)

Zażalenie przysługuje zarówno na postanowienie pozytywne, jak

i negatywne. Zaskarżenie postanowienia sądu zażaleniem nie powo‑
duje utraty jego mocy i jest nadal skuteczne (por. art. 360 i 396 k.p.c.).
W  przypadku wydania postanowienia przez referendarza sądowego
środkiem zaskarżenia jest skarga na orzeczenie referendarza co do
wydania zaświadczenia (art.  39822 §  1  k.p.c.). Wniesienie skargi na
takie orzeczenie referendarza sądowego nie powoduje utraty mocy
przez to orzeczenie (art. 39822 § 2 k.p.c.).

9) Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie wydania zaświad‑

czenia dotyczącego orzeczeń, ugód i  innych tytułów egzekucyjnych
w sprawach cywilnych i handlowych (art. 79511 k.p.c.)

Zaskarżeniu zażaleniem podlega zarówno postanowienie uwzględnia‑

jące, jak i oddalające wniosek o wydanie zaświadczenia. Na postano‑
wienie referendarza sądowego przysługuje skarga (art. 7673a k.p.c.).

10)  Zażalenie na postanowienie o odmowie wydania wnioskodawcy

wyciągu z  orzeczeń, ugód i  innych tytułów egzekucyjnych w  spra‑
wach alimentacyjnych (art. 79513 k.p.c.)

Zażalenie przysługuje tylko wnioskodawcy i tylko na postanowienie

o  odmowie wydania wyciągu. Jeżeli postanowienie wydał referen‑
darz sądowy, podlega ono zaskarżeniu skargą na czynności refe‑
rendarza sądowego (art.  7673a  k.p.c.). Nieprzyznanie dłużnikowi
tego środka odwoławczego wynika z  konieczności zapewnienia
maksymalnej szybkości postępowania ze względu na szczególny
charakter roszczeń alimentacyjnych oraz specyfikę spraw alimenta‑
cyjnych, w  których przyznanie prawa do zażalenia na pozytywne
rozstrzygnięcie sądu w przedmiocie wydania wyciągu mogłoby być
wykorzystane w  sposób instrumentalny w  celu opóźnienia egzeku‑
cji wykonalnego orzeczenia w  innym państwie członkowskim Unii
Europejskiej. Do rozpoznania zażalenia mają zastosowanie przepisy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)871

art.  394  i  n.  k.p.c., z  tym że odpisu zażalenia nie doręcza się prze‑
ciwnikowi.

11)  Zażalenie na postanowienie o odmowie wydania wnioskodawcy

zaświadczenia dotyczącego orzeczeń obejmujących środki ochrony
w sprawach cywilnych (art. 79515 k.p.c.)

Zgodnie z art. 5 ust. 2 rozporządzenia nr 606/2013 przeciwko wyda‑

niu zaświadczenia nie przysługuje środek zaskarżenia. Mając na
względzie tę regulację, polski ustawodawca przyjął, że zażalenie przy‑
sługuje jedynie na postanowienie negatywne, tj. o odmowie wydania
zaświadczenia. Przysługuje ono jedynie wnioskodawcy, którym jest
osoba podlegająca ochronie. Rozpoznanie zażalenia następuje według
art. 394 i n. k.p.c. z tym zastrzeżeniem, że odpisu zażalenia nie dorę‑
cza się przeciwnikowi, tj. osobie stwarzającej zagrożenie.

12)  Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie uchylenia zaświad‑

czenia dotyczącego orzeczeń obejmujących środki ochrony w  spra‑
wach cywilnych (art. 79516 k.p.c.)

Zgodnie z  art.  9 ust.  1 lit.  b rozporządzenia nr  606/2013 zaświad-

czenie zostaje uchylone, jeżeli zostało w sposób oczywisty wydane
nieprawidłowo, z  uwagi na wymagania przewidziane w  art.  6
rozporządzenia nr  606/2013 oraz zakres jego stosowania. Arty‑
kuł 79516 k.p.c. stanowi, że w razie stwierdzenia, że istnieje określona
w rozporządzeniu nr 606/2013 podstawa do uchylenia zaświadcze‑
nia, sąd, który je wydał, na wniosek strony albo z  urzędu uchyla
to zaświadczenie. Wniosek składa się w  terminie miesięcznym od
dnia doręczenia postanowienia o wydaniu zaświadczenia. Wniosek
powinien odpowiadać warunkom pisma procesowego oraz wska‑
zywać okoliczności uzasadniające uchylenie zaświadczenia. Przed
uchyleniem zaświadczenia sąd wysłuchuje osobę objętą ochroną,
chyba że jest ona wnioskodawcą. Sądem właściwym do przepro‑
wadzenia postępowania w  przedmiocie uchylenia zaświadczenia
jest sąd, który je wydał. Zgodnie z  art.  9 ust.  2 rozporządzenia
nr  606/2013 procedurę uchylenia zaświadczenia, w  tym wszel‑
kie środki zaskarżenia, reguluje prawo państwa członkowskiego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

872 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wydania zaświadczenia. Postępowanie to może być wszczęte z urzędu

lub na wniosek strony, tj. osoby objętej ochroną oraz osoby stwarza‑
jącej zagrożenie. Wniosek należy złożyć w terminie miesiąca od daty
doręczenia postanowienia o wydaniu zaświadczenia. Termin ten ma
charakter ustawowy i podlega przywróceniu na zasadach ogólnych.
Wniosek jest pismem procesowym kwalifikowanym i oprócz wyma‑
gań stawianych pismom procesowym (art. 126 i n. k.p.c.) powinien
zawierać wskazanie okoliczności uzasadniających wniosek. W toku
postępowania obligatoryjne jest wysłuchanie osoby objętej ochroną,
chyba że ona jest wnioskodawcą. Do wysłuchania zastosowanie ma
art. 760 § 2 k.p.c. Zaskarżeniu zażaleniem podlega postanowienie
w  przedmiocie uchylenia zaświadczenia, a  zatem zarówno pozy‑
tywne, tj. uchylające zaświadczenie, jak i negatywne, tj. odrzucające
wniosek lub oddalające wniosek o uchylenie zaświadczenia. Do roz‑
poznania zażalenia zastosowanie mają art. 394 i n. k.p.c.

Sąd na wniosek osoby objętej ochroną lub stwarzającej zagrożenie

wydaje zaświadczenie o uchyleniu zaświadczenia przy użyciu ujedno‑
liconego formularza (art. 14 ust. 1 rozporządzenia nr 606/2013). Wzór
tego formularza został określony przez rozporządzenie wykonawcze
Komisji (UE) nr 939/2014 z 2.09.2014 r. ustanawiające zaświadczenia,
o  których mowa w  art.  5 i  14 rozporządzenia Parlamentu Europej‑
skiego i  Rady (UE) nr  606/2013 w  sprawie wzajemnego uznawania
środków ochrony w  sprawach cywilnych (Dz.Urz. UE L  263, s.  10;
zob. załącznik nr II).

13)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie wydania zaświadcze‑

nia potwierdzającego zawieszenie, ograniczenie lub uchylenie środka
ochrony (art. 79517 § 2 k.p.c.)

Zaświadczenie potwierdzające zawieszenie, ograniczenie albo uchy‑

lenie środka ochrony wydawane jest na wniosek, który składa się do
sądu, który wydał orzeczenie obejmujące środki ochrony w  spra‑
wach cywilnych. Sąd, który orzekł o zawieszeniu, ograniczeniu lub
uchyleniu środka ochrony, wyda – na wniosek osoby objętej ochroną
lub stwarzającej zagrożenie – zaświadczenie potwierdzające jego
zawieszenie, ograniczenie lub uchylenie. Zaświadczenie sporządza się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)873

na ujednoliconym formularzu. Jego wzór określony został przez roz‑

porządzenie nr 939/2014 (załącznik nr II).

Zaskarżeniu zażaleniem podlega postanowienie w  przedmiocie

wydania zaświadczenia, o  którym mowa w  §  1 art.  79517  k.p.c.,
a  zatem są to postanowienia zarówno uwzględniające, jak i  oddala‑
jące wniosek o wydanie zaświadczenia potwierdzającego:
1) zawieszenie środka ochrony,
2) ograniczenie środka ochrony,
3) uchylenie środka ochrony.

Do rozpoznania zażalenia zastosowanie mają art. 394 i n. k.p.c.

14)  Zażalenie na postanowienie o  wydaniu zabezpieczenia

(art. 807 k.p.c.)

W postępowaniu egzekucyjnym złożenie zabezpieczenia przewidziane

jest w następujących przypadkach:
1) organ egzekucyjny zawiesza postępowanie na wniosek dłuż‑
nika, który złożył zabezpieczenie konieczne według orzeczenia
sądowego do zwolnienia go od egzekucji (art.  820 zdanie dru‑
gie k.p.c.);
2) sąd może na wniosek zawiesić w  całości lub części postępowa‑
nie egzekucyjne, jeżeli złożono skargę na czynności komornika
lub zażalenie na postanowienie sądu; zawieszenie postępowania
sąd może uzależnić od złożenia przez dłużnika zabezpieczenia
(art. 821 § 1 k.p.c.);
3) sąd może odmówić zawieszenia postępowania albo już zawie‑
szone postępowanie podjąć na nowo, jeżeli wierzyciel zabezpie‑
czy naprawienie szkody, jaka wskutek dalszego postępowania
może wyniknąć dla dłużnika (art. 821 § 3 k.p.c.);
4) sąd może na wniosek wierzyciela zobowiązać dłużnika do zabez‑
pieczenia szkody grożącej wierzycielowi wskutek dalszego dzia‑
łania dłużnika wbrew obowiązkowi.

W postanowieniu sąd może wskazać wysokość i czas trwania zabez‑

pieczenia (art.  1051 §  2  k.p.c.). Nie tylko postanowienie o  wydaniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

874 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

zabezpieczenia, ale także postanowienie oddalające wniosek o wyda‑

nie zabezpieczenia podlega zaskarżeniu zażaleniem. W obu przypad‑
kach jest konieczne wysłuchanie osób zainteresowanych. Osobami
zainteresowanymi w  rozumieniu art.  807  k.p.c. są: osoba, która zło‑
żyła zabezpieczenie; osoba, której roszczenie zabezpieczono; osoba,
na rzecz której zabezpieczenie złożono, oraz inne osoby uczestniczące
w postępowaniu.

Sposób składania zabezpieczenia określa art. 807 § 1 i 2 k.p.c., nato‑

miast sposób składania zabezpieczenia w  papierach wartościowych
określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z  31.05.2012  r.
w sprawie sposobu składania zabezpieczenia w papierach wartościo‑
wych w postępowaniu egzekucyjnym (Dz.U. poz. 640).

15) Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie ograniczenia egze‑

kucji do środków zabezpieczających lub uzależnienia wykonania
egzekucji od złożenia przez wierzyciela stosownego zabezpieczenia
(art. 8202 k.p.c.)

W przypadku egzekucji prowadzonej na podstawie tytułu wykonaw‑

czego w  postaci zaopatrzonego w  klauzulę wykonalności orzeczenia
sądu wydanego w  europejskim postępowaniu w  sprawie drobnych
roszczeń sąd może na wniosek dłużnika zawiesić postępowanie egze‑
kucyjne także wówczas, gdy możliwość taka wynika z przepisów roz‑
porządzenia nr  861/2007, a  także ograniczyć egzekucję do środków
zabezpieczających lub uzależnić wykonanie tytułu od złożenia przez
wierzyciela stosownego zabezpieczenia, jeżeli taką możliwość przewi‑
dują przepisy rozporządzenia nr 861/2007. Orzekając o ograniczeniu
egzekucji do środków zabezpieczających, sąd określa sposób zabez‑
pieczenia, stosując odpowiednio przepisy o  sposobach zabezpiecze‑
nia roszczeń w postępowaniu zabezpieczającym. Postanowienia sądu
w przedmiocie ograniczenia egzekucji do środków zabezpieczających
lub uzależnienia wykonania egzekucji od złożenia przez wierzyciela
stosownego zabezpieczenia podlegają zaskarżeniu zażaleniem na
podstawie art.  8202  k.p.c., natomiast postanowienie co do zawie‑
szenia postępowania egzekucyjnego jest zaskarżalne na podstawie
art. 828 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)875

16)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie zawieszenia lub umo‑

rzenia postępowania egzekucyjnego (art. 828 k.p.c.)

Zażalenie przysługuje na postanowienia sądu:

1) o zawieszeniu postępowania;
2) o oddaleniu wniosku o zawieszenie postępowania;
3) o podjęciu zawieszonego postępowania;
4) o odmowie zawieszenia postępowania, o umorzeniu postępowa‑
nia, o odmowie umorzenia postępowania;
5) odmawiające wydania zaświadczenia o umorzeniu;
6) co do treści zaświadczenia o umorzeniu;
7) uchylające – w  następstwie rozpoznania skargi na czynność
komornika – postanowienie komornika co do zawieszenia;
8) co do podjęcia zawieszonego postępowania;
9) co do umorzenia postępowania egzekucyjnego.

Zażalenie przysługuje niezależnie od tego, z  jakich przyczyn nastą‑

piło zawieszenie lub umorzenie postępowania oraz czy o zawieszeniu
lub umorzeniu orzekł sąd jako organ egzekucyjny, czy też jako organ
nadzoru w  wyniku rozpoznania skargi na czynności komornika.
W judykaturze nie ma jednolitego stanowiska co do kwestii, czy ist‑
nieje potrzeba wydania przez sąd postanowienia o umorzeniu postę‑
powania egzekucyjnego, gdy umorzenie następuje z  mocy samego
prawa (art. 173 w zw. z art. 13 § 2 i art. 823 k.p.c.). Podzielić należy
stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w  uchwale z  16.05.1996  r.,
III CZP 44/96 (OSNC 1996/9, poz. 117), stwierdzającej, że postano‑
wienie sądu o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, które zgodnie
z art. 823 k.p.c. uległo umorzeniu z mocy prawa, jest w istocie posta‑
nowieniem stwierdzającym to umorzenie i  na takie postanowienie
przysługuje zażalenie. Odmienny pogląd, wyrażony w  uchwale SN
z 30.03.1998 r., III CZP 1/98 (OSNC 1998/10, poz. 153), nie zasługuje
na aprobatę.

Zgodnie z  art.  827 §  2  k.p.c. sąd ma obowiązek na wniosek wierzy‑

ciela lub dłużnika wydać zaświadczenie o  umorzeniu postępowania.
Obowiązek ten dotyczy każdego wypadku umorzenia, jednak szcze‑
gólnego znaczenia nabiera w  wypadku umorzenia postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

876 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

z mocy samego prawa, skoro okoliczności tej strona nie ma możliwo‑

ści wykazania w inny sposób w sytuacji, gdy sąd nie wydał postano‑
wienia. W doktrynie prezentowane jest – bez bliższego uzasadnienia
– stanowisko, że na wydane przez sąd na podstawie art. 827 § 2 k.p.c.
zaświadczenie o  umorzeniu postępowania zażalenie nie przysługuje.
Nie podzielając tego poglądu, podnieść należy, że wydane zaświadcze‑
nie o umorzeniu postępowania z mocy prawa – podobnie jak wydane
przez sąd postanowienie o umorzeniu postępowania z mocy samego
prawa – implicite zawiera stwierdzenie o  umorzeniu tego postępo‑
wania. Zaświadczenie – w  opisanej sytuacji – powinno zostać spo‑
rządzone w  formie postanowienia sądu. W  takiej bowiem tylko for‑
mie sąd wypowiada się w  kwestiach mających znaczenie procesowe.
Zażalenie przysługuje także na postanowienie o  odmowie wydania
zaświadczenia o umorzeniu postępowania, w istocie bowiem zawiera
stwierdzenie, że do umorzenia nie doszło, a więc jest postanowieniem
„co do umorzenia postępowania” w rozumieniu art. 828 k.p.c.

Na czynność komornika w postaci postanowienia o wydaniu zaświad‑

czenia lub postanowienia o  odmowie wydania zaświadczenia przy‑
sługuje skarga w  trybie art.  767  k.p.c. W  następstwie rozpoznania
takiej skargi sąd dokona oceny, czy doszło z mocy samego prawa do
zawieszenia lub umorzenia postępowania egzekucyjnego. Do wniesie‑
nia zażalenia w sprawie, w której doszło do umorzenia postępowania
z  mocy samego prawa, może dojść także w  sytuacji, gdy komornik
odmówi dokonania czynności egzekucyjnej z tej przyczyny, że postę‑
powanie uległo umorzeniu z mocy samego prawa.

Na odmowę dokonania czynności przysługuje skarga na czynności

komornika. Postanowienie rozstrzygające tę skargę należy kwalifi‑
kować jako postanowienie co do umorzenia postępowania podlega‑
jące zaskarżeniu zażaleniem na podstawie art. 828 k.p.c. Za nietrafną
uznać należy zatem uchwałę SN z 30.03.1998 r., III CZP 1/98 (OSNC
1998/10, poz.  153), stwierdzającą, że na postanowienie sądu rejono‑
wego oddalające skargę na czynność komornika polegającą na stwier‑
dzeniu umorzenia postępowania egzekucyjnego z mocy prawa zażale‑
nie nie przysługuje. Należy przyjąć, że również na postanowienie sądu
oddalające skargę na czynność komornika polegającą na odmowie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)877

wydania zaświadczenia o  umorzeniu postępowania egzekucyjnego

z mocy prawa przysługuje zażalenie na podstawie art. 828 k.p.c. Taki
pogląd wyraził także Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25.06.2015 r.,
III CZP 39/15 (OSNC 2016/6, poz. 77).

Termin do wniesienia zażalenia biegnie od daty doręczenia posta‑

nowienia w  przedmiocie zawieszenia lub umorzenia postępowania,
którym objęte jest także – jak zaznaczono – postanowienie o wydaniu
bądź odmowie wydania zaświadczenia o umorzeniu.

Do zażaleń na postanowienie sądu o  zawieszeniu lub umorzeniu

postępowania stosuje się odpowiednio przepisy o zażaleniu w postę‑
powaniu rozpoznawczym (art.  394–398 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.),
zwłaszcza co do formy wniesienia zażalenia i  stawianych mu
wymagań.

17)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie ograniczenia egzeku‑

cji (art. 839 k.p.c.)

Przepisy o ograniczeniu egzekucji z reguły stosuje komornik. Na jego

czynności podjęte w następstwie uwzględnienia bądź też nieuwzględ‑
nienia ograniczeń egzekucji uczestnikom postępowania egzekucyjnego
przysługuje skarga przewidziana w art. 767 k.p.c. Skarga przysługuje
dłużnikowi na zaniechanie przez komornika umorzenia postępowa‑
nia egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. (uchwała SN
z 26.02.1969 r., III CZP 131/68, OSNCP 1969/9, poz. 156).

Osobami legitymowanymi do wniesienia zażalenia na postanowienie

sądu rozstrzygające skargę na czynność zajęcia naruszającą przepisy
dotyczące ograniczenia egzekucji są wierzyciel, dłużnik, prokurator
oraz organizacja pozarządowa. Wierzyciel wykaże interes prawny
(gravamen) w zaskarżeniu postanowienia sądu, gdy sąd oddali skargę
na odmowę zajęcia przez komornika przedmiotów lub kwot należą‑
cych do dłużnika, błędnie uznając, że nie podlegają one egzekucji.
Legitymacja do zaskarżenia przysługuje również członkowi rodziny
dłużnika, skoro może on zaskarżyć czynność zajęcia przedmiotu
jemu służącemu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

878 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

18)  Zażalenie na postanowienie co do wydania wierzycielowi pienię‑

dzy z rachunku depozytowego Ministra Finansów (art. 852 § 3 k.p.c.)

Pieniądze złożone na rachunek depozytowy Ministra Finansów

oraz rzeczy i  dokumenty stanowiące dowód wierzytelności, skła‑
dane i  pozostawione przez komornika w  depozycie sądowym,
o  których mowa w  art.  852 §  1 i  2, art.  862, 888 §  1, art.  1029 §  1,
art.  1033 §  1 i  art.  1042  k.p.c., nie są depozytami w  rozumieniu
ustawy z  18.10.2006  r. o  likwidacji niepodjętych depozytów (Dz.U.
Nr  208, poz.  1537  ze  zm.). Wymienione przepisy Kodeksu postępo‑
wania cywilnego są przepisami szczególnymi w  rozumieniu art.  3
tej ustawy, co wyłącza zastosowanie jej przepisów oraz przepisów
art. 69318–69322 k.p.c. Pogląd ten pozostaje aktualny także po wejściu
w życie 1.01.2015 r. ustawy z 26.09.2014 r. o zmianie ustawy o finan‑
sach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz.  1626).
Przepisy tej ustawy nie zmieniły istoty instytucji depozytu sądowego
ani zasad tworzenia depozytów sądowych. Zmianie uległo jedy‑
nie miejsce składania (przechowywania) zdeponowanych środków,
tj. z kas sądów na rachunek depozytowy Ministra Finansów w Banku
Gospodarstwa Krajowego. Ponadto depozyty sądowe w  formie pie‑
niężnej są składane bezpośrednio na wskazany przez sąd rachunek
depozytowy Ministra Finansów w celu eliminacji możliwości składa‑
nia depozytów do kas sądów. Osobami legitymowanymi do wniesie‑
nia zażalenia są podmioty, których praw dotyczy wydane postano‑
wienie. Dłużnik ma interes prawny we wniesieniu zażalenia zarówno
na postanowienie o  wydaniu, jak i  o  odmowie wydania pieniędzy
wierzycielowi z  rachunku depozytowego sądu, wierzycielowi interes
taki przysługuje tylko w razie odmowy wydania mu pieniędzy, nato‑
miast osobie trzeciej, która twierdzi o służącym jej prawie do zajętych
pieniędzy, przysługuje interes prawny w  zaskarżeniu postanowienia,
jeżeli sąd orzekł o wydaniu pieniędzy wierzycielowi.

19)  Zażalenie na postanowienie co do zwrotu wydatków i wynagro‑

dzenia dozorcy (art. 859 k.p.c.)

Postanowienie co do zwrotu wydatków i wynagrodzenia dozorcy sąd

wydaje w  następstwie rozpoznania skargi na czynność komornika.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)879

Zawarte w art. 859 k.p.c. określenie „co do zwrotu wydatków i wyna‑

grodzenia” oznacza, że zażalenie przysługuje zarówno na postanowie‑
nie ustalające wydatki i wynagrodzenie, jak i na postanowienie odda‑
lające skargę. Zażalenie przysługuje stronom oraz dozorcy.

Reguły postępowania wyznaczone przepisami przewidującymi

uprawnienie komornika w  zakresie orzekania o  zwrocie wydatków
i  wynagrodzenia dozorcy wyznaczają zakres zarzutów w  skardze
oraz granice kontroli sądu rozpoznającego skargę na postanowienie
komornika, a  zatem pośrednio wyznaczają też charakter zarzutów
w  zażaleniu na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz zakres
kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu zażalenia. Zaża‑
lenie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397
§ 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

20) Zażalenie na postanowienie rozstrzygające skargę na przybicie

ruchomości (art. 870 § 2 k.p.c.)

Skarga na przybicie udzielone przez komornika w  toku egzekucji

z  ruchomości jest szczególnym środkiem zaskarżenia, pod wieloma
względami różniącym się od skargi na czynności komornika uregulo‑
wanej w art. 767 k.p.c.

Skarga może być oparta na jednej z trzech następujących podstaw:

1) naruszenie przepisów o publicznym charakterze licytacji; zarzuty
w ramach tej podstawy mogą dotyczyć np. braku obwieszczenia,
niewywieszenia obwieszczenia w  budynku sądu, przeprowadze‑
nia licytacji przy drzwiach zamkniętych;
2) naruszenie przepisów o  najniższej cenie nabycia; ta podstawa
skargi zostanie spełniona w  razie rozpoczęcia przetargu od
wywołania innej ceny niż wskazana w art. 867 § 2 k.p.c., obowią‑
zującej w różnych terminach licytacji (por. art. 867 § 2 k.p.c.);
3) naruszenie przepisów o  wyłączeniu od udziału w  przetargu; ta
podstawa skargi zostaje spełniona, gdy komornik dopuści do
udziału w  licytacji osoby, które z  mocy prawa są wyłączone od
udziału w przetargu; zgodnie z art. 872 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.
„opieszały nabywca”, a  więc ten, który po uzyskaniu przybicia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

880 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

nie uiścił ceny, nie może uczestniczyć we wznowionym prze‑

targu. W  przetargu nie mogą uczestniczyć: dłużnik, komornik,
ich małżonkowie, dzieci, rodzice i  rodzeństwo, o  osoby obecne
na licytacji w  charakterze urzędowym oraz licytant, który nie
wykonał warunków poprzedniej licytacji (art.  8672 §  2  k.p.c.).
Zarzuty, które może zgłaszać wierzyciel lub dłużnik, mogą opie‑
rać się także na twierdzeniu o bezpodstawnym niedopuszczeniu
do licytacji osób, co do których nie ma przeszkód, aby w  niej
uczestniczyły.

Sąd rozstrzyga skargę postanowieniem. W  wypadku złożenia skargi

niedopuszczalnej (np.  skargi na odmowę udzielenia przybicia, jeśli
bowiem istniały podstawy do udzielenia przybicia, a komornik zanie‑
chał dokonania tej czynności albo wydał postanowienie o  odmowie
udzielenia przybicia, właściwym środkiem do zaskarżenia jest skarga
na czynności komornika, o której mowa w art. 767 k.p.c.) lub wnie‑
sionej po zamknięciu protokołu licytacji (skarga powinna zostać zło‑
żona do protokołu niezwłocznie po udzieleniu przybicia, najpóźniej
po wpisaniu do protokołu stwierdzenia o  udzieleniu przybicia, sąd
odrzuca skargę). Rozstrzygając skargę merytorycznie, sąd w  razie
uznania jej za bezzasadną oddali ją, w razie zaś uwzględnienia skargi
zmieni postanowienie komornika o  udzieleniu przybicia i  odmówi
udzielenia przybicia. Na takie postanowienia, a  więc uwzględniające
albo oddalające skargę, przysługuje zażalenie.

Legitymacja do wniesienia zażalenia przysługuje tym samym podmio‑

tom, które są uprawnione do wniesienia skargi na przybicie, a  więc
– zgodnie z art. 870 § 1 k.p.c. – wierzycielowi i dłużnikowi. Pojęciem
wierzyciela objąć należy nie tylko wierzyciela, który złożył wniosek
o  wszczęcie egzekucji, lecz także każdego innego wierzyciela posia‑
dającego tytuł wykonawczy upoważniający do uzyskania określonego
świadczenia, który skierował wniosek o  wszczęcie egzekucji do tego
samego przedmiotu już w  toku postępowania (art.  851  k.p.c.). Legi‑
tymowanym do wniesienia skargi, a więc także zażalenia na postano‑
wienie sądu rozstrzygające tę skargę, jest również wierzyciel, który na
podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego wszczął egzeku‑
cję w  trybie ustawy o  postępowaniu egzekucyjnym w  administracji
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)881

i  w  wyniku zbiegu egzekucji sądowej i  administracyjnej do tej samej

ruchomości sąd rejonowy wyznaczył – na podstawie art. 773 § 1 k.p.c. –
komornika do prowadzenia łącznie obu egzekucji. Nie mają natomiast
legitymacji do wniesienia skargi, a zatem także zażalenia, wierzyciele,
którzy na podstawie art.  1034 w  zw.  z  art.  1030  k.p.c. są uprawnieni
do udziału w  podziale sumy uzyskanej przez egzekucję z  ruchomo‑
ści. Legitymacji do zaskarżenia przybicia nie ma także ustanowiony
dozorca, niebędący dłużnikiem.

Popełnione przez komornika uchybienia w zakresie stosowania prze‑

pisów o  publicznym charakterze licytacji, o  najniższej cenie nabycia
i  o  wyłączeniu od udziału w  przetargu stanowią podstawę zarzutów
formułowanych w  skardze na udzielone przez komornika przybi‑
cie ruchomości i  pośrednio wyznaczają – w  zależności od sposobu
rozstrzygnięcia skargi – zakres oraz rodzaj zarzutów w  zażaleniu na
postanowienie sądu wydane w następstwie rozpoznania tej skargi.

21)  Zażalenie na postanowienie o ściągnięciu należności od nabywcy

rzeczy w toku egzekucji z ruchomości (art. 873 k.p.c.)

Jeżeli nabywca ruchomości na licytacji publicznej nie uiści w  ter‑

minie ceny nabycia, komornik przedstawi akta sądowi rejonowemu,
przy którym komornik działa, w celu wydania orzeczenia o ściągnię‑
ciu od nabywcy kwoty odpowiadającej 1/10 sumy nabycia. Wydane
przez sąd z urzędu postanowienie o ściągnięciu od nabywcy należno‑
ści odpowiadającej 1/10 sumy nabycia stanowi podstawę do zalicze‑
nia przez komornika wpłaconej przez nabywcę kwoty na poczet sumy
podlegającej ściągnięciu (art. 872 § 3 k.p.c.). Na takie postanowienie
stronom postępowania egzekucyjnego oraz nabywcy licytacyjnemu
przysługuje zażalenie.

Tygodniowy termin do wniesienia zażalenia biegnie od daty dorę‑

czenia z  urzędu postanowienia wydanego na posiedzeniu niejaw‑
nym. Jeżeli sąd wyznaczył rozprawę lub posiedzenie jawne niebę‑
dące rozprawą w  celu wysłuchania stron lub nabywcy licytacyjnego
(art. 766 zdanie pierwsze in fine k.p.c.), termin ten liczy się od ogło‑
szenia postanowienia, a  gdy strona (nabywca licytacyjny) zażądał
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

882 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia sporzą‑

dzenia jego uzasadnienia, termin do wniesienia zażalenia liczy się od
doręczenia postanowienia z uzasadnieniem (art. 357 § 2, art. 394 § 2
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Zażalenie podlega rygorom przewidzianym
w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

22)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie ustanowienia kuratora

lub zarządcy albo nakazujące sprzedaż prawa (art. 908 § 1 k.p.c.)

Ustanowienie kuratora następuje wtedy, gdy zachodzi potrzeba

dokonania określonej czynności, natomiast ustanowienie zarządcy
uzasadnione jest wtedy, gdy wykonywanie praw dłużnika lub wie‑
rzyciela wymaga stałego prowadzenia zarządu prawa majątkowego.
Zarząd ustanowiony na podstawie art.  908  k.p.c. nie jest sposobem
egzekucji, mają zatem do niego odpowiednie zastosowanie prze‑
pisy o  sprawowaniu zarządu w  ramach egzekucji z  nieruchomości
(art. 931 i 933–941 k.p.c.). Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie
ustanowienia kuratora lub zarządcy, jeżeli po zajęciu wierzytelności
zachodzi potrzeba zabezpieczenia należytego wykonania praw dłuż‑
nika lub wierzyciela, przysługujących z  mocy zajętej wierzytelności.
Osiągnięcie tego celu może nastąpić w  następstwie uwzględnienia
przez sąd – złożonego przez dłużnika egzekwowanego lub wierzy‑
ciela egzekwującego – wniosku zawierającego żądanie ustanowienia
kuratora lub zarządcy. Uprawnienie do złożenia takiego wniosku nie
przysługuje dłużnikowi zajętej wierzytelności.

Wniosek o  ustanowienie kuratora jest uzasadniony, gdy istnieje

potrzeba wytoczenia powództwa przeciwko dłużnikowi zajętej wie‑
rzytelności (tzw.  poddłużnikowi), a  egzekucja prowadzona jest na
wniosek kilku wierzycieli, a  także w  postępowaniu egzekucyjnym
prowadzonym z urzędu, zwłaszcza w sytuacji, gdy wykonywanie praw
dłużnika wymaga działania wierzyciela albo gdy realizacja zajętego
prawa połączona jest z  koniecznością podjęcia skomplikowanych
czynności. Ustanowienie zarządcy jest usprawiedliwione z  reguły
wtedy, gdy wskutek bierności dłużnika egzekwowanego w  realizacji
swego prawa konieczne jest podejmowanie czynności w  celu wyeg‑
zekwowania zajętej wierzytelności. Ustanowienie zarządcy może
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)883

okazać się potrzebne w  przypadku egzekucji praw wynikających

z  umów o  korzystanie z  rzeczy i  praw (najem, czarter, dzierżawa),
a  także praw wynikających z  innych umów (leasing, umowa licen‑
cyjna, know­‍‑how, franchising).

Przesłanką pozytywną ustanowienia kuratora lub zarządcy jest stwier‑

dzenie, że „należyte wykonywanie praw dłużnika lub wierzyciela tego
wymaga”. Sytuacja taka z  reguły występuje, gdy wykonywanie praw
przez wierzyciela lub dłużnika natrafia na znaczne trudności. Jako
przykład praw przysługujących dłużnikowi egzekwowanemu, których
należyte wykonywanie może być utrudnione, wskazać należy przysłu‑
gujące dłużnikowi prawa z tytułu zajętej wierzytelności, a więc prawa
o charakterze materialnym wynikające ze stosunku prawnego stano‑
wiącego tytuł prawny zajętej wierzytelności, natomiast „prawami wie‑
rzyciela” są te, które przysługują mu w postępowaniu egzekucyjnym,
a  więc wynikające z  dokonanego zajęcia. Z  sytuacją taką mamy do
czynienia w wypadku wielości wierzycieli i zachodzącej między nimi
kolizji interesów, a także wtedy, gdy przedmiot świadczenia jest nie‑
podzielny lub jest wprawdzie podzielny, ale nie wystarcza na zaspo‑
kojenie wszystkich wierzycieli egzekwujących. Wierzyciel może mieć
trudności w wykonywaniu czynności, do których jest uprawniony na
podstawie art. 887 § 1 w zw. z art. 902 k.p.c., gdy:
1) dłużnik podejmuje działania mające na celu zmniejszenie war‑
tości zajętych świadczeń;
2) nie można wydobyć od dłużnika świadczenia wzajemnego;
3) dłużnik zajętej wierzytelności nie zamierza spełnić świadczenia
zgodnie z wezwaniem komornika;
4) zajęto wierzytelności o świadczenia periodyczne, z których zaspo‑
kojenie wierzytelności egzekwowanej trwałoby bardzo długo.

O  ustanowieniu kuratora lub zarządcy orzeka sąd – jak stanowi

art.  908  k.p.c. – „na wniosek wierzyciela lub dłużnika”. Podmiotami
uprawnionymi do zgłoszenia wniosku są ponadto na ogólnych zasa‑
dach prokurator oraz organizacja pozarządowa. Podmiotom tym
przysługuje legitymacja do zaskarżenia postanowienia o  ustano‑
wieniu kuratora lub zarządcy. Wniosek przysługuje także komorni‑
kowi w  wypadku egzekucji prowadzonej z  urzędu pod warunkiem,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

884 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

że wymaga tego realizacja tytułu wykonawczego. Pogląd ten budzi

wątpliwości nie tylko z tego względu, że art. 908 k.p.c. nie przyznaje
komornikowi, jako organowi egzekucyjnemu, takiej kompetencji, ale
także dlatego, że konsekwentnie należałoby uznać, że komornikowi
przysługuje zażalenie na postanowienie o  odmowie ustanowienia
kuratora lub zarządcy, co bezwzględnie wymagałoby wyraźnego usta‑
wowego przyznania takiego uprawnienia.

Sąd jest związany wnioskiem, nie może zatem wbrew żądaniu usta‑
nowić kuratora zamiast zarządcy i odwrotnie, lecz może orzec zgod‑
nie z  wnioskiem albo, uznając wniosek za nieuzasadniony, oddalić
go, chyba że we wniosku zgłoszone zostało żądanie alternatywne.
Popełnione przez sąd uchybienia odnośnie do sposobu rozstrzyg‑
nięcia wniosku oraz naruszenie reguł postępowania (np.  niewysłu‑
chanie dłużnika, mimo że w  konkretnych okolicznościach sprawy
było to konieczne) stanowią podstawę zarzutów formułowanych
w zażaleniu.

Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397

§ 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

23)  Zażalenie na postanowienie w  przedmiocie wyjawienia majątku

(art. 915 § 3 k.p.c.)

W  postępowaniu o  wyjawienie majątku sąd, uwzględniając wnio‑

sek, wydaje postanowienie, w  którym nakazuje dłużnikowi złoże‑
nie wykazu majątku oraz przyrzeczenia, a  następnie na tym samym
posiedzeniu odbiera od niego wykaz wraz z przyrzeczeniem.

Zażalenie przysługuje na postanowienie „w  przedmiocie wyjawienia

majątku”, a  więc zarówno na postanowienie zobowiązujące dłużnika
do złożenia wykazu majątku i przyrzeczenia, jak i na postanowienie
oddalające wniosek o wyjawienie majątku, a także na postanowienie
o  odrzuceniu wniosku (np.  z  powodu braku jurysdykcji krajowej –
art.  1099 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.). Reguły postępowania dotyczą‑
cego wyjawienia majątku wyznaczają zakres zarzutów w zażaleniu na
postanowienie sądu pierwszej instancji oraz pośrednio wyznaczają też
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)885

charakter zarzutów w zażaleniu na to postanowienie i zakres kognicji

sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu zażalenia.

Zgodnie z  art.  915 §  3  k.p.c. wniesienie zażalenia nie tamuje wyko‑

nania postanowienia w  przedmiocie wyjawienia majątku. Zażalenie
charakteryzuje się zatem względną suspensywnością. Sąd pierwszej
instancji może wstrzymać wykonanie zaskarżonego postanowienia
(art. 396 w zw. z art. 915 § 3 k.p.c.).

Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w  art.  394 §  3

w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

24) Zażalenie na postanowienie rozstrzygające skargę na postano‑

wienie komornika w  przedmiocie wydzielenia części nieruchomości
podczas opisu i oszacowania nieruchomości (art. 946 § 2 k.p.c.)

Na wniosek wierzyciela lub dłużnika, a  także z  urzędu, tj.  na pod‑

stawie decyzji komornika, egzekucja może być prowadzona z  części
zajętej nieruchomości, tj. z wydzielonej fizycznej części nieruchomo‑
ści o  oznaczonych granicach (art.  946 §  1 i  3  k.p.c.). O  wydzieleniu
bądź odmowie wydzielenia części nieruchomości do licytacji decyduje
komornik, wydając stosowne postanowienie, na które przysługuje na
ogólnych zasadach skarga na czynności komornika (art.  767  k.p.c.).
Zażalenie przysługuje na postanowienie sądu rozstrzygające skargę
(art. 946 § 2 k.p.c.). Legitymacja do jego wniesienia przysługuje wie‑
rzycielowi i  dłużnikowi. Reguły postępowania wyznaczone przepi‑
sami przewidującymi wskazane uprawnienie komornika wyznaczają
zakres zarzutów w skardze oraz granice kontroli sądu rozpoznającego
skargę, a zatem pośrednio wyznaczają też charakter zarzutów w zaża‑
leniu na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz zakres kognicji
sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu takiego zażalenia. Zażale‑
nie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397
§ 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

25) Zażalenie na postanowienie rozstrzygające skargę na czynno‑

ści komornika związane z  opisem i  oszacowaniem nieruchomości
(art. 950 k.p.c.)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

886 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Opisu i oszacowania nieruchomości dokonuje komornik. Zaskarżenie

tej czynności polega więc na złożeniu skargi na czynność komornika
(art. 767 k.p.c.). Niezależnie od tego, na jakim etapie opisu i oszaco‑
wania nieruchomości komornik popełnił uchybienie, początek biegu
terminu do złożenia skargi liczony jest od ukończenia opisu i  osza‑
cowania, a więc odmiennie niż wskazano w art. 767 k.p.c. Uwzględ‑
niając skargę, sąd poleci komornikowi sporządzenie nowego opisu
i  oszacowania albo ich uzupełnienie. Sąd może też zmienić opis
i  oszacowanie. Popełnione przez komornika uchybienia przy opisie
i  oszacowaniu nieruchomości stanowią podstawę zarzutów formu‑
łowanych w  skardze na czynności komornika i  pośrednio wyzna‑
czają – w zależności od sposobu rozstrzygnięcia skargi – zakres oraz
rodzaj zarzutów, których przytoczenie wymagane jest w  zażaleniu
na postanowienie sądu wydane w następstwie rozpoznania skargi na
czynność opisu i oszacowania. Do zażalenia stosuje się odpowiednio
przepisy o  zażaleniu w  postępowaniu rozpoznawczym, zwłaszcza co
do formy wniesienia zażalenia i  stawianych mu wymagań (art.  394
w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.). Na postanowienie oddalające skargę na
czynność komornika polegającą na oddaleniu wniosku o sporządze‑
nie dodatkowego opisu i  oszacowania (art.  951) zażalenie nie przy‑
sługuje (uchwała SN z  22.05.2013  r., III  CZP  28/13, OSNC 2014/1,
poz. 3).

26) Zażalenie na postanowienie stwierdzające niewykonanie przez

nabywcę nieruchomości warunków licytacyjnych (art. 969 § 1 k.p.c.)

Uchybienia nabywcy nieruchomości w zakresie niewykonania warun‑

ków licytacyjnych co do zapłaty ceny w  terminie, o  którym mowa
w art. 967 k.p.c., mogą polegać na:
1) niezapłaceniu (całkowitym lub częściowym) ceny nabycia
w wyznaczonym terminie;
2) wpłaceniu ceny po wyznaczonym terminie;
3) nieuzasadnionym zaliczeniu wierzytelności na poczet ceny
nabycia.

Uchybienia te powodują dwa skutki: po pierwsze – utratę rękojmi,

a  w  przypadku nabywcy, który był zwolniony od jej zapłacenia,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)887

ściągnięcie rękojmi w  trybie art.  1064  k.p.c.; po drugie – wygaśnię‑

cie skutków przybicia. Nabywca traci rękojmię złożoną zarówno
w gotówce, jak i w formie książeczki oszczędnościowej, blokady środ‑
ków pieniężnych na rachunku bankowym lub w innej formie (art. 953
§  1 pkt  4  k.p.c.). W  drugim przypadku komornik pobiera sumę
rękojmi na podstawie udzielonego mu upoważnienia. Utrata rękojmi
(art.  969 §  1  k.p.c.) lub ściągnięcie rękojmi (art.  969 §  2  k.p.c.) ma
charakter ustawowej kary za niespełnienie warunków licytacyjnych.
Nie w każdym więc wypadku niewykonania warunków licytacyjnych
przez nabywcę następuje utrata rękojmi lub prawa do jej ściągnię‑
cia. Jeżeli niewykonanie warunków jest następstwem okoliczności, za
które nabywca nie ponosi odpowiedzialności, nałożenie kary byłoby
sprzeczne z  założeniami art.  969 (postanowienie SN z  22.09.1966  r.,
III CR 199/66, LEX nr 6041). Utrata rękojmi następuje z mocy prawa.
Wygaśnięcie skutków przybicia oznacza: utratę prawa do przysądze‑
nia własności (art.  995  k.p.c.), utratę przez nabywcę prawa do wzię‑
cia udziału w  dalszych licytacjach (art.  976 §  1  k.p.c.), powstanie
dla wierzyciela prawa do żądania wyznaczenia ponownej licytacji
(art.  970  k.p.c.), konieczność wydania postanowienia co do osoby
zarządcy, jeżeli był nim nabywca (art. 993 § 2 i 3 k.p.c.). Następstwa
niewykonania warunków licytacyjnych sąd stwierdza w postanowie‑
niu, które ma charakter deklaratoryjny. Reguły postępowania okreś‑
lone w  przepisach przewidujących skutki niewykonania warunków
licytacyjnych wyznaczają charakter zarzutów w  zażaleniu na posta‑
nowienie sądu pierwszej instancji oraz zakres kognicji sądu drugiej
instancji przy rozpoznawaniu takiego zażalenia. Zażalenie podlega
rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13
§ 2 k.p.c.

27) Zażalenie na postanowienie co do przybicia nieruchomości

(art. 997 k.p.c.)

Przez pojęcie postanowienia co do przybicia, podobnie jak w  przy‑

padku postanowienia o  przybiciu, o  którym mowa w  art.  996  k.p.c.,
należy rozumieć zarówno postanowienie o  udzieleniu przybicia, jak
i  postanowienie o  odmowie udzielenia przybicia. Tryb doręczania
postanowienia o  przybiciu wydanego na posiedzeniu niejawnym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

888 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

został szczegółowo określony w art. 996 k.p.c., co oznacza, że jest to

przepis szczególny w stosunku do art. 357 § 2 k.p.c. Wydane na posie‑
dzeniu niejawnym postanowienie o przybiciu – z uwagi na to, że jest
zaskarżalne zażaleniem – sąd doręcza z urzędu wraz z uzasadnieniem
(art.  357 §  2 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.) podmiotom wymienionym
w  art.  996  k.p.c., tj.  wierzycielowi, dłużnikowi, nabywcy i  osobom,
które w  toku licytacji zaskarżyły czynności związane z  udzieleniem
przybicia, a  także zarządcy, który nie jest dłużnikiem, natomiast
postanowienie o  odmowie przybicia – wierzycielowi, dłużnikowi
i  licytantowi, który zaoferował najwyższą cenę. Krąg podmiotów
wymienionych w art. 996 k.p.c. jest zamknięty. Wśród tych podmio‑
tów została wymieniona „osoba, która w  toku licytacji zaskarżyła
czynności związane z udzieleniem przybicia”. Chodzi tu o osobę, która
złożyła skargę w trybie art. 986 k.p.c. Po ogłoszeniu przez komornika,
iż przetarg został zamknięty, nie można zgłosić skargi na czynności
komornika podjęte w  toku licytacji. Osoba dotknięta wadliwą czyn‑
nością komornika może podnosić stosowny zarzut w  zażaleniu na
postanowienie o  przybiciu. Doręczenia takiej osobie postanowienia
o przybiciu należy dokonać także w sytuacji, gdy wniesiona wcześniej
skarga została rozpoznana. Osobami legitymowanymi do wniesienia
zażalenia są podmioty wymienione w art. 996 k.p.c. Poza nimi trudno
byłoby wskazać inne osoby, które miałyby interes prawny w zaskarże‑
niu postanowienia co do przybicia. Termin do wniesienia zażalenia
jest tygodniowy i  liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia co do
przybicia, a w przypadku gdy zostało ono wydane na posiedzeniu nie‑
jawnym – od dnia doręczenia go osobom uprawnionym (art. 394 § 2
w zw. z art. 13 § 2 oraz art. 996 k.p.c.). Podstawa zażalenia, jaką jest
naruszenie praw skarżącego, ogranicza się do – jak trafnie uznał Sąd
Najwyższy w postanowieniu z 11.02.2000 r., III CKN 1072/99 (OSNC
2000/9, poz.  160) – naruszenia przepisów na etapie zawiadomienia
o  licytacji, toku jej prowadzenia oraz samego przybicia, nie odnosi
się natomiast do wcześniejszych faz postępowania egzekucyjnego.
Bez znaczenia w świetle art. 363 § 1 k.p.c. jest kwestia, czy w okresie
biegu terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie o  przybi‑
ciu istniały okoliczności mogące mieć wpływ na kwestię udzielenia
przybicia za określoną cenę, jeśli okoliczności te nie zostały podnie‑
sione w  wyniku złożenia środka zaskarżenia; w  razie niezaskarżenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)889

postanowienia o  przybiciu za cenę wynikającą z  opisu oszacowania

nabiera ono waloru prawomocności. Zażalenie podlega rygorom
przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

28)  Zażalenie na postanowienie co do przysądzenia własności nieru‑

chomości (art. 998 § 2 k.p.c.)

Przysądzenie własności, poprzedzone przybiciem, jest ostatnim sta‑

dium egzekucji z  nieruchomości. Z  unormowania przewidzianego
w  art.  998 §  1  k.p.c. wynika, że przesłanką wydania postanowienia
o przysądzeniu własności jest prawomocność postanowienia o przy‑
biciu. Postanowienie o  przybiciu staje się prawomocne w  razie jego
niezaskarżenia z upływem terminu do jego zaskarżenia na podstawie
art. 997 k.p.c., w przypadku natomiast zaskarżenia – w chwili wyda‑
nia przez sąd drugiej instancji postanowienia oddalającego zażalenie.
Po uprawomocnieniu się przybicia nabywca wzywany jest do speł‑
nienia warunków licytacyjnych; po ich spełnieniu uzyskuje prawo
do przysądzenia własności. Do tej przesłanki (w  czym się wyraża
swoistość konstrukcji prawnej) nawiązuje bezpośrednio art.  998 §  2
zdanie drugie k.p.c., stanowiący, że podstawą zażalenia nie mogą być
uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia. Takim uregulowa‑
niem ustawodawca wskazał na walor prawny postanowienia o przybi‑
ciu i skutki jego uprawomocnienia się w postaci wyłączenia kontroli
w  trybie zażalenia na postanowienie o  przybiciu w  następnej, kolej‑
nej fazie postępowania egzekucyjnego, tj. w postępowaniu, w którym
wydaje się postanowienie o  przysądzeniu własności. Przedmiotem
merytorycznego badania sądu przed wydaniem postanowienia co do
przysądzenia własności mogą być wyłącznie przesłanki wymienione
w  art.  998 §  1  k.p.c., a  więc czy przybicie jest prawomocne oraz czy
warunki licytacyjne zostały spełnione, nie może on zatem brać pod
uwagę innych okoliczności i  uchybień, nawet jeśli miały wpływ na
wynik przetargu (postanowienie SN z 12.12.1997 r., III CKN 383/97,
LEX nr 50528).

Postanowienie o  przysądzeniu własności sąd wydaje z  urzędu na

posiedzeniu niejawnym, chyba że zachodzi potrzeba wysłuchania
stron lub innych uczestników postępowania na posiedzeniu jawnym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

890 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Przysądzenie własności następuje albo na rzecz nabywcy licytacyj‑

nego, albo na rzecz osoby, która przejęła nieruchomość na własność
w trybie nielicytacyjnym na podstawie art. 958, 982, 985 i 989 k.p.c.
W  obu przypadkach warunkami uzyskania przysądzenia własności
jest uprawomocnienie się postanowienia o przybiciu oraz wykonanie
przez nabywcę warunków licytacyjnych. Wykonanie warunków licy‑
tacyjnych polega na zapłaceniu ceny w części przewyższającej złożoną
wcześniej rękojmię (art. 967 k.p.c.) bądź zaliczeniu wierzytelności na
poczet ceny (art.  968  k.p.c.). Nabywca – uiszczając cenę nabycia po
uprawomocnieniu się postanowienia o przybiciu, a przed wezwaniem
sądu, przewidzianym w art. 967 k.p.c. – spełnia warunek licytacyjny
co do zapłaty ceny, przez co uzyskuje prawo do przysądzenia włas­
ności (art.  995 i  998 §  1  k.p.c.) (postanowienie SN z  21.05.1998  r.,
III CKN 139/98, OSNC 1998/12, poz. 220). Postanowienie o przysą‑
dzeniu powinno pod względem przedmiotowym odpowiadać opisowi
nieruchomości. Jeżeli przedmiotem opisu była nieruchomość budyn‑
kowa, jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym postanowie‑
nie to powinno wymieniać te dwa związane prawa (postanowienie
SN z 19.11.1996 r., III CKU 10/96, OSNC 1997/3, poz. 32). W posta‑
nowieniu o  przysądzeniu spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu, wydanym w  postępowaniu egzekucyjnym, sąd nie orzeka
o  uprawnieniu do lokalu socjalnego (wyrok SN z  19.11.2009  r.,
IV CSK 238/09, OSNC 2010/5, poz. 80).

Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w  art.  394 §  3

w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c. Reguły postępowania wyzna‑
czone przepisami o  przysądzeniu własności nieruchomości wyzna‑
czają zakres zarzutów w  zażaleniu na postanowienie sądu co do
zakresu kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu takiego
zażalenia. Podstawą zażalenia może być zarzut, że postanowienie co
do przybicia nie jest prawomocne albo że nie nastąpiło wykonanie
przez nabywcę warunków licytacyjnych. W  orzecznictwie Sądu Naj‑
wyższego prezentowany jest trafny pogląd, że podstawą zażalenia nie
mogą być – i  na tym polega wspomniany swoisty sens unormowa‑
nia opierającego się na prawomocności postanowienia co do przy‑
bicia – uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia (uchwała
SN z 4.10.1972 r., III CZP 69/72, OSNC 1973/5, poz. 74). Nie może
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)891

stanowić podstawy zażalenia na postanowienie o  przysądzeniu wła‑

sności uchybienie art.  787 §  1  k.p.c. polegające na nadaniu tytułowi
egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku
małżeńskim klauzuli wykonalności także przeciwko jej małżonkowi
w  sytuacji, gdy wspólność majątkowa między małżonkami ustała
na skutek jej zniesienia przez sąd (postanowienie SN z  2.03.2000  r.,
II CKN 1189/99, OSNC 2000/9, poz. 164).

  Wybrane orzeczenia

1.  Podstawą zażalenia na postanowienie co do przysądzenia własno‑

ści (pozytywne, negatywne) mogą być różne zarzuty, np.  że posta‑
nowienie co do przybicia nie jest prawomocne albo że nie nastąpiło
wykonanie przez nabywcę warunków licytacyjnych. W  orzecz‑
nictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest trafny pogląd, że
podstawą zażalenia nie mogą być – i  na tym polega wspomniany
swoisty sens unormowania, opierającego się na prawomocności
postanowienia co do przybicia – uchybienia sprzed uprawomoc‑
nienia się przybicia (uchwała SN z  4.10.1972  r., III  CZP  69/72,
OSNCP 1973/5, poz. 74).

2. Postanowienie o  przysądzeniu przedmiotu egzekucji po zakoń‑

czeniu licytacji i udzieleniu przybicia powinno pod względem przed‑
miotowym odpowiadać opisowi nieruchomości. Jeżeli przedmiotem
opisu była nieruchomość budynkowa jako prawo związane z użytko‑
waniem wieczystym, postanowienie to powinno wymieniać te dwa
związane prawa (postanowienie SN z  19.11.1996  r., III  CKU  10/96,
OSNC 1997/3, poz. 32).

3. Przedmiotem merytorycznego badania sądu przed wydaniem

postanowienia co do przysądzenia własności mogą być wyłącznie
przesłanki wymienione w art. 998 § 1 k.p.c., a więc czy przybicie jest
prawomocne oraz czy warunki licytacyjne zostały spełnione, nie może
zatem brać pod uwagę innych okoliczności i  uchybień, nawet jeśli
miały wpływ na wynik przetargu (postanowienie SN z 12.12.1997 r.,
III CKN 383/97, LEX nr 50528).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

892 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4.  Nabywca – uiszczając cenę nabycia w  każdym terminie po upra‑

womocnieniu się postanowienia o  przybiciu, a  przed wezwaniem
sądu, przewidzianym w art. 967 k.p.c. – spełnia warunek licytacyjny
co do zapłaty ceny, przez co uzyskuje prawo do przysądzenia włas­
ności (art.  995 i  998 §  1  k.p.c.) (postanowienie SN z  21.05.1998  r.,
III CKN 139/98, OSNC 1998/12, poz. 220).

5.  Nie może stanowić podstawy zażalenia na postanowienie o przy‑

sądzeniu własności uchybienie art. 787 § 1 k.p.c., polegające na nada‑
niu tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozosta‑
jącej w  związku małżeńskim klauzuli wykonalności także przeciwko
jej małżonkowi w  sytuacji, gdy wspólność majątkowa między mał‑
żonkami ustała na skutek jej zniesienia przez sąd (postanowienie SN
z 2.03.2000 r., II CKN 1189/99, OSNC 2000/9, poz. 164).

6.  W  postanowieniu o  przysądzeniu spółdzielczego własnościowego

prawa do lokalu, wydanym w  postępowaniu egzekucyjnym, sąd nie
orzeka o uprawnieniu do lokalu socjalnego (wyrok SN z 19.11.2009 r.,
IV CSK 238/09, OSNC 2010/5, poz. 80).

29)  Zażalenie na postanowienie o przysądzeniu własności w uprosz‑

czonej egzekucji z nieruchomości (art. 10135 § 2 k.p.c.)

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulują dwa rodzaje egze‑

kucji z nieruchomości: zwykłą i uproszczoną. W egzekucji uproszczo‑
nej przewidziana jest sprzedaż nieruchomości z wolnej ręki. Ten tryb
sprzedaży został uregulowany kompleksowo, nie ma zatem podstaw
do odpowiedniego stosowania – na podstawie art. 10131 § 3 k.p.c. –
przepisów działu regulującego zwykłą egzekucję z  nieruchomości,
mających zastosowanie jedynie w  sprawach nieuregulowanych prze‑
pisami o egzekucji uproszczonej.

Sąd – na podstawie protokołu sprzedaży z wolnej ręki sporządzonego

przez komornika oraz przedstawionych przez niego akt – wydaje
postanowienie o przysądzeniu własności albo – jeżeli stwierdzi naru‑
szenie przepisów o  oszacowaniu i  cenie minimalnej – postanowie‑
nie o odmowie przysądzenia własności. W drugim przypadku, który
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)893

może się powtarzać, sąd zwraca akta komornikowi w celu ponownego

przeprowadzenia egzekucji uproszczonej. W  razie stwierdzenia, że
nieruchomość nie podlega sprzedaży według przepisów o uproszczo‑
nej egzekucji z nieruchomości, sąd wydaje postanowienie zawierające
zarządzenie polecające komornikowi prowadzenie dalszej egzekucji
według przepisów o  egzekucji z  nieruchomości, a  więc na ogólnych
zasadach.

Ze szczególnego uregulowania zawartego w art. 10135 § 2 zdanie dru‑

gie  k.p.c. wynika, że tylko postanowienie o  przysądzeniu własności
jest zaskarżalne zażaleniem. Przysługuje ono tylko dłużnikowi, a jego
podstawę może stanowić wyłącznie zarzut naruszenia ceny minimal‑
nej ustalonej przez dłużnika. Zażalenie złożone przez innych uczest‑
ników z  powodu braku po ich stronie legitymacji do zaskarżenia
podlega odrzuceniu jako niedopuszczalne, podobnie jak zażalenie
dłużnika oparte na innej przyczynie niż naruszenie ceny minimal‑
nej przez niego ustalonej. Zażalenie podlega rygorom przewidzianym
w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

30)  Zażalenie na postanowienie zatwierdzające lub zmieniające plan

podziału sumy uzyskanej z  egzekucji na skutek wniesienia zarzutów
(art. 1028 § 3 k.p.c.)

Plan podziału sumy uzyskanej z  egzekucji sporządza się w  trzech

wypadkach:
1) obligatoryjnie przy egzekucji z  nieruchomości oraz w  postępo‑
waniach, w których stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji
z nieruchomości, a zatem przy egzekucji z ułamkowej części nie‑
ruchomości, z  użytkowania wieczystego, z  lokalu mieszkalnego
stanowiącego odrębną nieruchomość, ze spółdzielczego własno‑
ściowego prawa do lokalu, ze statków morskich wpisanych do
rejestru okrętowego, a  ponadto przy egzekucji przez sprzedaż
przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego;
2) obligatoryjnie przy egzekucji z  ruchomości, z  wynagrodzenia
za pracę, z  rachunków bankowych oraz innych wierzytelności
i  innych praw majątkowych (np.  udziału w  spółce z  ograni‑
czoną odpowiedzialnością, akcji w spółce akcyjnej) tylko wtedy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

894 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

gdy suma uzyskana z  egzekucji nie wystarcza na zaspokojenie

wszystkich wierzycieli. Jeżeli suma uzyskana z  wymienionych
sposobów egzekucji wystarcza na zaspokojenie wierzycieli, planu
podziału sumy uzyskanej z  egzekucji się nie sporządza. W  tych
wypadkach zaspokaja się wszystkich wierzycieli i nie stosuje się
reguł podziału określonych w art. 1023–1040 k.p.c.;
3) obligatoryjnie przy egzekucji przez zarząd przymusowy, nie‑
zależnie od tego, czy suma uzyskana z  egzekucji wystarcza na
zaspokojenie wierzycieli.

Plan podziału sumy uzyskanej z  egzekucji w  formie postanowienia

sporządza komornik (art.  1035  k.p.c.) albo zarządca w  przypadku
egzekucji przez zarząd przymusowy, stosując odpowiednio prze‑
pisy ogólne o  podziale sumy uzyskanej z  egzekucji oraz przepisy
o  podziale sumy uzyskanej z  egzekucji z  nieruchomości. Na spo‑
rządzony przez komornika plan podziału sumy uzyskanej z  egze‑
kucji przysługują zarzuty, które rozpoznaje sąd, natomiast na plan
podziału sporządzony przez zarządcę przysługuje skarga, do której
stosuje się odpowiednio przepisy o  skardze na czynności komor‑
nika. W postępowaniu egzekucyjnym pojawił się zatem trzeci – poza
skargą na czynności komornika oraz zarzutami przeciwko planowi
podziału sumy uzyskanej z  egzekucji – szczególny środek zaskarże‑
nia w  postaci skargi na sporządzony przez zarządcę przymusowego
plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji przez zarząd przymusowy.
W  treści planu podziału zawarte są zarówno elementy potwierdza‑
jące wcześniej podjęte decyzje, jak i  rozstrzygnięcia, które zostały
podjęte dopiero na tym etapie postępowania (np.  określenie praw,
które wygasły wskutek przysądzenia własności). Każdy z  elementów
wymienionych w planie podziału może być przedmiotem odrębnego
zaskarżenia. W następstwie rozpoznania zarzutów sąd wydaje posta‑
nowienie, na podstawie którego – uznając zarzuty za bezzasadne –
zatwierdza plan podziału albo – w  przypadku zarzutów uzasadnio‑
nych – zmienia plan podziału sumy uzyskanej z  egzekucji. Zmiana
planu podziału nastąpi, jeżeli uchybienia są tego rodzaju, iż sąd roz‑
poznający zarzuty jest w stanie je usunąć. Może ona polegać na zmia‑
nie poszczególnych rozstrzygnięć zawartych w  planie (np.  zmianie
wysokości sumy ulegającej podziałowi, wyeliminowaniu należności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)895

wierzyciela z  planu podziału bądź zamieszczeniu takiej należności

w planie podziału, przeniesieniu należności wierzyciela do innej kate‑
gorii, zmianie wysokości sumy przypadającej wierzycielowi, uchyleniu
bądź zmianie nakazu pozostawienia na rachunku depozytowym sądu
przyznanej sumy oraz na zmianie rozstrzygnięcia dotyczącego praw,
które wygasły wskutek przysądzenia własności) albo na uchyleniu
tych rozstrzygnięć. Wskutek uwzględnienia zarzutów plan podziału
może ulec zmianie nie tylko na rzecz skarżącego, ale także na rzecz
innych osób, np. w wypadku proporcjonalnego podwyższenia należ‑
ności zaspokajanych w danej kategorii. Zmiana planu podziału może
dotyczyć także wyłącznie innych osób niż skarżący, a sąd, zmieniając
plan, może przyznać należność wierzycielom, którzy nie zaskarżyli
tego planu.

Postanowienie o  zatwierdzeniu lub zmianie planu podziału sumy

uzyskanej przez egzekucję sąd wydaje zgodnie z art. 766 zdanie dru‑
gie  k.p.c., a  następnie zawiadamia dłużnika i  osoby uczestniczące
w  podziale w  trybie art.  1027 §  1  k.p.c. Sąd jest związany zakresem
zaskarżenia planu podziału i, rozpoznając zarzuty, nie może go zmie‑
nić na niekorzyść skarżącego. Także sąd w ramach nadzoru z art. 759
§ 2 k.p.c. nie może zmienić tej części planu podziału, która uprawo‑
mocniła się z  powodu jej niezaskarżenia. Sąd Najwyższy w  wyroku
z  19.10.2005  r., V  CK  642/04 (LEX nr  187098), stwierdził, że organ
egzekucyjny obowiązany jest badać i oceniać zakres zaskarżenia planu
podziału i wykonać plan w części, której nie dotyczą zarzuty.

Na postanowienie sądu o  zmianie planu podziału sumy uzyskanej

z  egzekucji, wydane w  wyniku rozpoznania zarzutów, wierzycie‑
lowi, którego zarzuty nie zostały uwzględnione, a  także wierzycie‑
lowi, dla którego suma przypadająca do podziału na skutek zmiany
planu podziału uległa zmniejszeniu, przysługuje zażalenie. Wierzy‑
ciel, którego zarzuty zostały w całości uwzględnione, nie ma interesu
w zaskarżeniu wymienionego postanowienia. Wierzyciel, dla którego
suma przypadająca do podziału na skutek zmiany planu podziału
nie uległa zmniejszeniu, a który nie wniósł zarzutów przeciwko pla‑
nowi, nie ma legitymacji do zaskarżenia takiego postanowienia, gdyż
pozbawił się jej, nie wnosząc zarzutów przeciwko planowi podziału.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

896 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Komornikowi, który jest organem egzekucyjnym, nie zaś uczestnikiem

(stroną) postępowania egzekucyjnego, nie przysługuje zażalenie na
postanowienie o  zmianie planu podziału sumy uzyskanej z  egzekucji.
Wprawdzie postanowienie sądu określa m.in., czy i w jakiej wysokości
przysługujące komornikowi koszty egzekucji zostaną zaspokojone
z sumy uzyskanej z egzekucji, jednak nie jest to rozstrzygnięcie stano‑
wiące istotę podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Komornikowi jedy‑
nie na podstawie art. 770 zdanie czwarte k.p.c. przysługuje zażalenie na
postanowienie sądu w przedmiocie ustalenia kosztów egzekucji.

Zarzut braku tytułu wykonawczego wystawionego na rzecz wierzyciela

egzekwującego nie może być podstawą zażalenia dłużnika na postano‑
wienie sądu zatwierdzające plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji
z  nieruchomości (uchwała SN z  9.05.2008  r., III  CZP  27/08, OSNC
2009/6, poz.  85). Uregulowania dotyczące planu podziału oraz jego
zaskarżenie zarzutami wyznaczają granice kognicji sądu rozpoznają‑
cego zarzuty wobec planu podziału oraz pośrednio wyznaczają zakres
kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu zażalenia. Zaża‑
lenie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397
§ 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

31)  Zażalenie na postanowienie zatwierdzające lub zmieniające plan

podziału sumy uzyskanej z  egzekucji przez zarząd przymusowy na
skutek wniesienia skargi (art. 1028 § 3 w zw. z art. 106413 § 3 k.p.c.)

W  przypadku egzekucji przez zarząd przymusowy sporządzenie planu

podziału sumy uzyskanej z  egzekucji obciąża zarządcę. Do planu
podziału zarządca stosuje odpowiednio przepisy ogólne o podziale sumy
uzyskanej z egzekucji oraz przepisy o podziale sumy uzyskanej z egzeku‑
cji z nieruchomości (art. 106413 § 3 k.p.c.). Plan przybiera postać samo‑
dzielnego orzeczenia niebędącego postanowieniem; przemawia za tym
okoliczność, że sporządzony został przez „inny organ egzekucyjny niż
sąd i  komornik”. Na sporządzony przez zarządcę plan podziału sumy
uzyskanej z egzekucji przez zarząd przymusowy przysługuje – w odróż‑
nieniu od zarzutów przysługujących wobec planu podziału sumy sporzą‑
dzonego przez komornika – skarga, do której stosuje się odpowiednio
przepisy o skardze na czynności komornika (art. 106413 § 2 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)897

Wobec tego, że w  egzekucji przez zarząd przymusowy mają odpo‑

wiednie zastosowanie przepisy ogólne o  podziale sumy uzyskanej
z egzekucji oraz przepisy o podziale sumy uzyskanej z egzekucji z nie‑
ruchomości, a  do skargi na plan podziału mają odpowiednie zasto‑
sowanie przepisy o skardze na czynności komornika (art. 106413 § 2
i 3 k.p.c.), sąd po rozpoznaniu skargi na plan podziału wydaje posta‑
nowienie, na podstawie którego zatwierdza plan podziału, zmienia
bądź uchyla go albo wydaje odpowiednie polecenia zarządcy co do
dalszego toku egzekucji, w tym także w zakresie sporządzenia planu
podziału. Postanowienie sądu jest zaskarżalne zażaleniem zgodnie
z art. 1028 § 3 w zw. z art. 106413 § 3 k.p.c. Sposób zaskarżenia takiego
postanowienia pozostaje w  związku z  trybem jego doręczania oraz
uzasadniania. W tym zakresie obowiązują reguły określone w art. 357
§ 1 i 2 k.p.c., który ma odpowiednie zastosowanie (art. 13 § 2 k.p.c.),
w  zależności od tego, na jakim posiedzeniu – jawnym czy niejaw‑
nym – postanowienie zostało wydane (art. 766 w zw. z art. 1028 § 2
i art. 106413 § 3 k.p.c.).

Legitymacja do wniesienia zażalenia przysługuje każdemu uczestni‑

kowi postępowania wywołanego wniesieniem skargi. Ocenę w zakre‑
sie istnienia interesu prawnego w  zaskarżeniu w  zasadzie wyznacza
treść wydanego postanowienia. Jeżeli sąd, uznając skargę za bezza‑
sadną, zatwierdzi plan podziału, interes w  zaskarżeniu mają osoby,
które wniosły skargę, natomiast w razie zmiany planu podziału inte‑
res prawny w  zaskarżeniu wykażą osoby, których sytuacja prawna
wskutek wydanego postanowienia uległa pogorszeniu.

Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w  art.  394 §  3

w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c. Rozpoznając zażalenie, sąd dru‑
giej instancji stosuje ogólne zasady postępowania zażaleniowego.

32)  Zażalenie na postanowienie zobowiązujące nabywcę do uiszcze‑

nia ceny uzupełniającej (art. 1037 § 1 k.p.c.)

Zgodnie z art. 1037 § 1 k.p.c. jeżeli przy sporządzaniu planu podziału

okaże się, że nabywca, uiszczając cenę, potrącił wierzytelność, która
się w  niej nie mieści, sąd postanowieniem zobowiąże nabywcę do
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

898 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

uzupełnienia ceny w  ciągu tygodnia. Na takie postanowienie sądu

przysługuje zażalenie. Przepis ten pozostaje w związku z art. 968 k.p.c.,
który stanowi, że za zgodą wierzyciela, którego wierzytelność znajduje
pokrycie w cenie nabycia, nabywca może zaliczyć na poczet ceny włas­ną
wierzytelność lub jej część, jeżeli znajduje ona pokrycie w cenie naby‑
cia. Związek obu przepisów polega na tym, że art. 1037 k.p.c. normuje
skutki zaliczenia na poczet ceny nabycia wierzytelności, która w niej się
nie mieści. Z  reguły skutek, o  którym mowa w  art.  1037  k.p.c., doty‑
czy nie całej wierzytelności, lecz tylko jej części, wynikającej z tego, że
przy sporządzaniu planu podziału okazało się, że należało zaspokoić
należności z  lepszym pierwszeństwem w  wysokości większej, niż to
pierwotnie przewidywał nabywca. Ocena, czy zaliczona przez wierzy‑
ciela na poczet ceny nabycia własna wierzytelność lub jej część znajduje
pokrycie w  cenie nabycia, powinna być dokonana w  ścisłym związku
z  art.  1025  k.p.c., jeżeli z  sumy uzyskanej z  egzekucji z  nieruchomo‑
ści mają być zaspokojone należności również innych wierzycieli. Przez
wierzytelność lub jej część, która znajduje pokrycie w  cenie nabycia,
należy rozumieć tylko taką wierzytelność lub jej część, która by została
zaspokojona na podstawie sporządzonego w przyszłości planu podziału
sumy uzyskanej z  egzekucji z  nieruchomości. Jeżeli wierzyciel zali‑
czył na poczet ceny własną wierzytelność, która nie znajduje pokrycia
w cenie nabycia, i uzyskał przysądzenie własności, uchybienie to może
być naprawione w drodze przewidzianej w art. 1037 § 1 k.p.c.

Ze względu na to, że postanowienie zobowiązujące do uiszczenia

ceny uzupełniającej stanowi tytuł egzekucyjny przeciwko nabywcy na
rzecz osób wymienionych w planie podziału, legitymacja do zaskarże‑
nia postanowienia zażaleniem przysługuje – oprócz nabywcy i stron
postępowania – także tym osobom. Gdyby postanowienie miało
być osobno wydane, to powinno to nastąpić przed sporządzeniem
planu podziału, a  sam plan podziału powinien zostać sporządzony
po uprawomocnieniu się postanowienia wydanego na podstawie
art.  1037  k.p.c. W  celu uniknięcia tych komplikacji postanowienie,
o  którym mowa w  tym przepisie, można zawrzeć w  postanowie‑
niu obejmującym plan podziału w  ten sposób, że zobowiązuje się
nabywcę do uzupełnienia ceny z określeniem osób, dla których przy‑
padająca od nabywcy suma jest przeznaczona. W takiej sytuacji plan
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)899

podziału w części, w której wymienia osoby, dla których przypadająca

od nabywcy suma jest przeznaczona, stanowi dla tych osób tytuł egze‑
kucyjny przeciwko nabywcy. Osoby takie ponadto uzyskują z  mocy
prawa hipotekę na sprzedanej nieruchomości. Hipoteka taka, mająca
charakter hipoteki przymusowej, w  odróżnieniu od innych hipotek
przymusowych powstaje z  chwilą uprawomocnienia się postanowie‑
nia o podziale sumy, a nie z chwilą wpisu (art. 67 u.k.w.h.).

Uregulowania dotyczące uzupełnienia ceny w  wypadku potrącenia

zbyt wysokiej wierzytelności oraz zaliczenia wierzytelności nabywcy
wyznaczają granice kognicji sądu orzekającego o  zobowiązaniu do
uiszczenia ceny uzupełniającej; pośrednio wyznaczają zakres kogni‑
cji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu zażalenia. Zażalenie
podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2
i art. 13 § 2 k.p.c.

33)  Zażalenie na postanowienie wzywające dłużnika do wykonania

czynności lub umocowujące wierzyciela do wykonania czynności na
koszt dłużnika oraz przyznające wierzycielowi kwotę potrzebną do
wykonania czynności (art. 1049 § 1 k.p.c.)

Postanowienie wzywające dłużnika do wykonania czynności lub

umocowujące wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłuż‑
nika oraz przyznające wierzycielowi kwotę potrzebną do wykonania
czynności sąd wydaje w  toku egzekucji prowadzonej na podstawie
art.  1049  k.p.c., gdy w  tytule egzekucyjnym nie postanowiono, że
w  razie niewykonania czynności wierzyciel będzie umocowany do
wykonania czynności na koszt dłużnika. W takim tytule sąd jedynie
orzekł, że pozwany ma obowiązek wykonania określonej czynności.
Jeżeli wierzyciel już w  postępowaniu rozpoznawczym uzyskał upo‑
ważnienie sądu do wykonania zastępczego, to nie może korzystać
z trybu określonego w art. 1049 § 1 k.p.c. Przeciwne stanowisko wyra‑
ził Sąd Najwyższy w uchwale z 10.05.1989 r., III CZP 36/89 (OSNCP
1990/4–5, poz. 56), stwierdzając, że wierzyciel, który w postępowaniu
sądowym otrzymał upoważnienie do wykonania czynności na koszt
dłużnika (art. 480 §  1  k.c.), może – na podstawie art.  1049 §  1 zda‑
nie drugie  k.p.c. – żądać przyznania mu przez sąd sumy potrzebnej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

900 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

do wykonania tej czynności. Wykładnia gramatyczna art. 1049 k.p.c.

nie uzasadnia tezy przedstawionej w  powołanej uchwale Sądu
Najwyższego.

Czynnościami podlegającymi wykonaniu w  trybie art.  1049  k.p.c.

są z  reguły mechaniczne świadczenia z  umów o  pracę lub o  dzieło
(np.  otynkowanie domu, rozebranie płotu, wykonanie prac porząd‑
kowych), nie są nimi natomiast czynności zindywidualizowane,
których wykonanie wymaga specjalistycznej wiedzy, czy też mające
charakter twórczy. Na wniosek wierzyciela, umocowanego w  trybie
art. 1049 k.p.c. do wykonania czynności na koszt dłużnika, sąd może
na podstawie art. 1051 § 3 k.p.c. polecić komornikowi usunięcie oporu
dłużnika przeszkadzającego tej czynności (uchwała SN z 5.11.1986 r.,
III CZP 79/86, OSNCP 1987/12, poz. 191).

Obowiązek usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, polega‑

jący na złożeniu przez dłużnika oświadczenia odpowiedniej treści
w formie ogłoszenia, podlega egzekucji na podstawie art. 1049 k.p.c.

Egzekucja w trybie art. 1049 k.p.c. obejmuje dwa stadia: wezwanie

dłużnika przez sąd do wykonania czynności w oznaczonym terminie
oraz umocowanie wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłuż‑
nika i  przyznanie wierzycielowi, gdy tego zażąda, potrzebnej na ten
cel kwoty. Etap pierwszy musi poprzedzać drugi, który może okazać
się potrzebny dopiero wtedy, gdy dłużnik nie zastosuje się do wezwa‑
nia i nie wykona czynności w wyznaczonym przez sąd i stosownym
do okoliczności terminie. Innymi słowy, umocowanie wierzyciela do
zastępczego wykonania czynności na koszt dłużnika i  przyznanie
potrzebnej kwoty może nastąpić dopiero po bezczynności dłużnika.
Prowadząc egzekucję w  trybie art.  1049 §  1  k.p.c., sąd wydaje naj‑
pierw postanowienie w  zakresie pierwszego etapu i  dopiero po bez‑
skutecznym upływie terminu wyznaczonego dłużnikowi – następne
postanowienie w  zakresie etapu drugiego. Sąd, chociaż będzie pro‑
wadził egzekucję etapami, nie oddala wniosków o  dalsze etapy,
lecz wykonuje je stopniowo, wstrzymując się z  dalszymi, zanim nie
zostaną wykonane wcześniejsze. Jeżeli wierzyciel żąda tylko wezwania
dłużnika w trybie art. 1049 § 1 k.p.c., to sąd na tym poprzestanie, jeśli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)901

natomiast w jednym wniosku zgłosi także żądanie umocowania go do

zastępczego wykonania czynności i  przyznania kwoty pieniężnej, to
żądania te sąd rozpozna na obu etapach.

Zażalenie przysługuje zarówno dłużnikowi, jak i  wierzycielowi. Jed‑

nakże dłużnik nie może opierać zażalenia na zarzucie, że czynność
wymienioną w  tytule egzekucyjnym już wykonał; w  takiej sytuacji
może tylko wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane
w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

34)  Zażalenie na postanowienie co do wezwania dłużnika do wyko‑

nania czynności, zagrożenia grzywną i  jej zamiany na areszt, co do
zabezpieczenia szkody grożącej wierzycielowi, co do zagrożenia zapłatą
oraz nakazujące zapłatę na rzecz wierzyciela sumy pieniężnej (art. 1055
w zw. z art. 1050 § 1–3, art. 10501 § 1–3 oraz art. 10511 § 1 i 2 k.p.c.)

Podstawą egzekucji wykonania czynności, której za dłużnika nie

może wykonać inna osoba (czynności niezastępowalnej), oraz egze‑
kucji zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszkadzania czynno‑
ści wierzyciela może być orzeczenie sądu uwzględniające powództwo
o  zasądzenie świadczenia, jednakże nie każdego, lecz tylko świad‑
czenia polegającego na wykonaniu przez dłużnika określonej czyn‑
ności (facere), nie zaś świadczenia polegającego na obowiązku wyda‑
nia (dare) – por.  postanowienie SN z  13.01.1982  r., III  CRN  315/81
(OSNCP 1982/8–9, poz. 121). Jednak nie wszystkie czynności (facere)
mogą być wymuszone na dłużniku w trybie egzekucji przewidzianej
w art. 1050 k.p.c.

Przedmiotem egzekucji czynności niezastępowalnej (art. 1050 k.p.c.)

są tylko czynności, których wykonanie zależy wyłącznie od woli
dłużnika. Czynnościami niezastępowalnymi są czynności zindy‑
widualizowane, często mające charakter twórczy. Jako kryterium
umożliwiające dokonanie oceny w tym zakresie przyjmuje się zwią‑
zanie określonej czynności z osobą dłużnika w tym znaczeniu, że jej
wykonanie nie jest możliwe przez inną osobę niż dłużnik. Przed‑
miotem egzekucji zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszka‑
dzania czynności wierzyciela (art.  1051  k.p.c.) są dwa świadczenia:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

902 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

świadczenie zaniechania pewnych czynności oraz świadczenie nie‑

przeszkadzania czynności wierzyciela.

W toku egzekucji wykonania czynności, której za dłużnika nie może

wykonać inna osoba (czynność niezastępowalna – art.  1050  k.p.c.),
oraz egzekucji zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszkadzania
czynności wierzyciela (art. 1051 k.p.c.) sąd wydaje różne postanowie‑
nia. Zażalenie przysługuje na te postanowienia, które zostały wymie‑
nione w  przepisach poświęconych sposobom egzekucji stosowanym
w  tym rodzaju egzekucji. Z  art.  1055  k.p.c. wynika, że zaskarżalne
zażaleniem są następujące postanowienia:
1) postanowienie sądu wyznaczające dłużnikowi termin do wyko‑
nania czynności z  zagrożeniem dłużnikowi grzywną na wypa‑
dek, gdyby w  wyznaczonym terminie czynności nie wykonał
(art. 1050 § 1 k.p.c.);
2) postanowienie o nałożeniu na dłużnika grzywny i jej zamiany na
areszt z jednoczesnym wyznaczeniem nowego terminu do wyko‑
nania czynności, z zagrożeniem surowszą grzywną (art. 1050 § 3
w zw. z art. 1053 § 1 i 2 k.p.c.);
3) postanowienie o nałożeniu na dłużnika grzywny i jej zamiany na
areszt (art. 1051 § 1 w zw. z art. 1053 § 1 i 2 k.p.c.);
4) postanowienie zobowiązujące dłużnika do zabezpieczenia szkody
grożącej wierzycielowi wskutek dalszego działania dłużnika
wbrew obowiązkowi (art. 1051 § 2 k.p.c.);
5) postanowienie o  zagrożeniu dłużnikowi nakazaniem zapłaty
na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniężnej za każdy dzień
zwłoki w wykonaniu czynności (art. 10501 § 1 k.p.c.);
6) postanowienie nakazujące dłużnikowi zapłatę na rzecz wierzy‑
ciela określonej sumy pieniężnej w  związku z  niewykonaniem
czynności w wyznaczonym terminie (art. 10501 § 2 k.p.c.);
7) postanowienie nakazujące dłużnikowi zapłatę sumy pieniężnej
na rzecz wierzyciela w  związku z  wykonaniem czynności po
upływie wyznaczonego terminu (art. 10501 § 3 k.p.c.);
8) postanowienie nakazujące dłużnikowi zapłatę na rzecz wie‑
rzyciela określonej sumy pieniężnej za dokonane naruszenie
z  zagrożeniem nakazania zapłaty określonej sumy pieniężnej za
każde kolejne naruszenie obowiązku (art. 10511 § 1 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)903

9) postanowienie nakazujące dłużnikowi zapłatę na rzecz wierzy‑

ciela określonej sumy pieniężnej w związku ze stwierdzeniem, że
dłużnik nadal działał wbrew obowiązkowi (art. 10511 § 2 k.p.c.).

Egzekucje wykonania czynności niezastępowalnej (art.  1050  k.p.c.)

albo zaniechania czynności lub nieprzeszkadzania czynności wierzy‑
ciela (art.  1051  k.p.c.) z  reguły przebiegają w  kilku etapach. Każdy
z nich wszczynany jest na podstawie odrębnego wniosku wierzyciela
i powinien zakończyć się wydaniem przez sąd postanowienia o okreś‑
lonej treści.

Postanowienia opisane w pkt 1–9 kończą poszczególne etapy, nie zaś

postępowanie wywołane wnioskiem o  wszczęcie egzekucji na pod‑
stawie art.  1050 lub 1051  k.p.c. W  wymienionych postanowieniach
sąd grozi zastosowaniem środków przymusu w postaci grzywny oraz
aresztu bądź stosuje te środki albo nakazuje dłużnikowi zapłatę wie‑
rzycielowi określonej sumy pieniężnej. Naruszenie reguł rządzących
poszczególnymi etapami postępowania stanowi podstawę zarzutów
w zażaleniach na te postanowienia. Do rozpoznania zażaleń na posta‑
nowienia wskazane w  art.  1055  k.p.c. mają – na podstawie art.  13
§  2  k.p.c. – odpowiednie zastosowanie przepisy ogólne o  zażaleniu
(art. 394 i 395–398 k.p.c.).

Wniosek o wszczęcie egzekucji może zawierać żądanie zabezpieczenia

szkody grożącej wierzycielowi wskutek dalszego zachowania się dłuż‑
nika wbrew obowiązkowi. Rozpoznając wniosek o  zabezpieczenie,
sąd nie stosuje przepisów dotyczących udzielenia zabezpieczenia na
podstawie art.  730  i  n., lecz art.  807  k.p.c., zgodnie z  którym zabez‑
pieczenie powinno być złożone w  gotówce do rąk komornika lub
wpłacone na wskazany przez niego rachunek bankowy albo złożone
w  książeczkach oszczędnościowych lub papierach wartościowych.
O  zabezpieczeniu sąd orzeka po wysłuchaniu osób zainteresowa-
nych. Zakresem „szkody grożącej wierzycielowi” objęte są koszty,
które wynikną w związku z prowadzeniem egzekucji. Rozstrzygnięcie
merytoryczne sądu w przedmiocie wniosku o zabezpieczenie szkody
zależy od uprawdopodobnienia możliwości powstania szkody w razie
podejmowania przez dłużnika działań wbrew obowiązkowi. W razie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

904 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

uprawdopodobnienia możliwości wystąpienia szkody sąd zobowiąże

dłużnika do złożenia zabezpieczenia, w  przeciwnym razie (wierzy‑
ciel nie zdoła uprawdopodobnić przyszłej szkody) wniosek oddali.
Postanowienie o  zobowiązaniu dłużnika do złożenia zabezpieczenia
jest tytułem egzekucyjnym, który po nadaniu mu klauzuli wykonal‑
ności podlega wykonaniu w trybie egzekucji świadczeń pieniężnych.
Na postanowienie co do zabezpieczenia, a zatem zarówno uwzględ‑
niające wniosek o zabezpieczenie, jak i oddalające taki wniosek, stro‑
nom przysługuje zażalenie (art. 1055 k.p.c.).

35) Zażalenie na postanowienie w  sprawie wyłączenia spod zaję‑

cia rzeczy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej
(art. 1061 § 2 k.p.c.)

Dłużnik prowadzący działalność gospodarczą w  formie przedsię‑

biorstwa lub gospodarstwa rolnego w  razie skierowania egzekucji
do rzeczy niezbędnej do prowadzenia tej działalności może wystąpić
do sądu o wyłączenie tej rzeczy spod zajęcia, wskazując we wniosku
składniki swego mienia, z których jest możliwe zaspokojenie roszcze‑
nia wierzyciela w zamian za rzecz zwolnioną. O wyłączeniu spod zaję‑
cia sąd orzeka po wysłuchaniu stron, biorąc pod uwagę obok intere‑
sów wierzyciela i dłużnika również społeczno­‍‑gospodarcze znaczenie
działalności gospodarczej dłużnika. Wskazana regulacja dotyczy nie
każdego dłużnika będącego przedsiębiorcą, lecz tylko takiego przed‑
siębiorcy, który prowadzi działalność gospodarczą w formie przedsię‑
biorstwa lub gospodarstwa rolnego, a ponadto jest aktualna wyłącznie
w odniesieniu do egzekucji świadczeń pieniężnych.

O  wyłączeniu spod zajęcia sąd orzeka po wysłuchaniu stron, a  więc

w  trybie art.  760  k.p.c., biorąc pod uwagę – obok interesów wierzy‑
ciela i  dłużnika – również społeczno­‍‑gospodarcze znaczenie dzia‑
łalności gospodarczej dłużnika, jej istotę i  zakres. W  postanowieniu
o wyłączeniu rzeczy spod zajęcia należy wskazać rzeczy objęte wyłą‑
czeniem, a  także wymienić składniki mienia zastępczego. Wyłącze‑
nie mienia spod egzekucji następuje z  chwilą uprawomocnienia się
postanowienia wyłączającego. Z chwilą wydania postanowienia zwal‑
niającego spod zajęcia w stosunku do mienia zastępczego określonego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)905

w  postanowieniu następują skutki zajęcia, a  zatem rozporządzenie

mieniem zastępczym po zajęciu nie ma wpływu na dalszy bieg postę‑
powania (por. art. 848 k.p.c.).

Na każde postanowienie w  sprawie wyłączenia, a  zatem zarówno

uwzględniające, jak i  oddalające wniosek, wydane odrębnie czy też
w  następstwie rozpoznania skargi na czynność komornika, przysłu‑
guje zażalenie (art. 1061 § 2 k.p.c.).

Zażalenie na postanowienie w sprawie wyłączenia spod zajęcia podlega

rygorom przewidzianym w  art.  394 §  3 w  zw.  z  art.  397 §  2 i  art.  13
§  2  k.p.c. Unormowania dotyczące wyłączenia spod zajęcia rzeczy
niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej oraz obowią‑
zujące w tym zakresie reguły postępowania stanowią podstawę zarzu‑
tów w zażaleniu na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz zakres
kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu takiego zażalenia.

Wniosek o  zwolnienie spod zajęcia może być zgłoszony również

w skardze na czynności komornika (art. 1061 § 1 k.p.c.).

36)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie wniosku o wszczęcie

egzekucji przez zarząd przymusowy (art. 10643 § 3 k.p.c.)

W  sprawie wszczęcia egzekucji przez zarząd przymusowy decyduje

sąd po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym wniosku o wszczęcie
egzekucji przez zarząd przymusowy. Rozstrzygnięcie merytoryczne
wniosku zapada w  formie postanowienia, na podstawie którego sąd
postanawia wszcząć albo odmówić wszczęcia egzekucji przez zarząd
przymusowy. Postanowienie sądu doręczane jest nie tylko wierzy‑
cielowi egzekwującemu i  dłużnikowi, ale także wierzycielom prowa‑
dzącym egzekucję z  mienia wchodzącego w  skład przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego, o  których wiadomo sądowi z  informacji
załączonej do wniosku. Powiadomienie również tych wierzycieli ma
na celu umożliwienie ochrony ich praw. Na wydane w  tym przed‑
miocie postanowienie, a  więc zarówno o  wszczęciu, jak i  odmowie
wszczęcia egzekucji w  ten sposób, zażalenie przysługuje wierzycie‑
lowi egzekwującemu, dłużnikowi egzekwowanemu oraz wierzycielom
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

906 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

prowadzącym egzekucję z  mienia wchodzącego w  skład przedsię‑

biorstwa lub gospodarstwa rolnego. Dla wierzycieli, którzy prowadzą
egzekucję z mienia wchodzącego w skład przedsiębiorstwa lub gospo‑
darstwa rolnego, lecz nie zostali ujawnieni w informacji dołączonej do
wniosku o wszczęcie egzekucji, bieg terminu do wniesienia zażalenia
rozpoczyna się od dnia powzięcia przez nich wiadomości o wszczęciu
egzekucji. Zażalenie podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3
w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.

37)  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie sprzedaży nierucho‑

mości, ruchomości lub prawa wchodzącego w  skład zarządzanego
przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego w  części przekraczającej
zakres zwykłego zarządu, rozwiązania umowy najmu lub dzierżawy
albo obciążenia zarządzanego majątku hipoteką, zastawem, zastawem
rejestrowym oraz przewłaszczeniem (art. 106411 § 2 k.p.c.)

Mimo że pozycja zarządcy przymusowego jest silniejsza od pozycji

zarządcy ustanowionego w  toku egzekucji z  nieruchomości, bowiem
jest on uprawniony do samodzielnego zarządu i  rozporządzania
majątkiem wchodzącym w  skład przedmiotu zarządu, to jednak jego
uprawnienia w zakresie zarządu są ograniczone do czynności zwykłego
zarządu podejmowanych w ramach prawidłowej gospodarki. W szcze‑
gólnie uzasadnionych przypadkach zarządca może sprzedać nierucho‑
mości, ruchomości lub prawa wchodzące w skład zarządzanego przed‑
siębiorstwa lub gospodarstwa rolnego w  części przekraczającej zakres
zwykłego zarządu oraz oddać je w  najem lub dzierżawę, a  także roz‑
wiązać umowy najmu lub dzierżawy, a  ponadto obciążyć zarządzany
majątek hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym oraz przewłaszcze‑
niem, ale czynności tych może dokonać wyłącznie za zgodą sądu. Aby
uzyskać taką zgodę, zarządca przymusowy musi wykazać, że zachodzą
szczególnie uzasadnione przesłanki dokonania tych czynności. Wyda‑
jąc zgodę, sąd określa warunki, na jakich czynność ma być dokonana.
W  razie zarządzenia sprzedaży sąd określa warunki sprzedaży. Do
wyceny sprzedawanych składników majątkowych sąd może powołać
biegłego. Przepis ten stosuje się również do rozwiązania umowy najmu
lub dzierżawy oraz do obciążenia zarządzanego majątku hipoteką,
zastawem, zastawem rejestrowym oraz przewłaszczeniem.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)907

Na postanowienie sądu w przedmiocie czynności, których dokonanie

wymaga zgody sądu, tj.  zarówno na postanowienie wyrażające taką
zgodę, jak i  odmawiające zgody, przysługuje zażalenie. Tygodniowy
termin do wniesienia zażalenia biegnie od daty doręczenia z urzędu
postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym. Jeżeli sąd
wyznaczył rozprawę lub posiedzenie jawne niebędące rozprawą w celu
wysłuchania stron, zarządcy lub osób, których praw czynność dotyczy
lub miała dotyczyć, termin ten liczy się od ogłoszenia postanowienia,
a gdy strona (zarządca lub osoby, których praw czynność dotyczy lub
miała dotyczyć) zażądała w terminie tygodniowym od dnia ogłosze‑
nia postanowienia sporządzenia jego uzasadnienia, termin do wnie‑
sienia zażalenia liczy się od doręczenia postanowienia z  uzasadnie‑
niem (art. 357 § 2, art. 394 § 2 w zw. z art. 13 § 2  k.p.c.). Zażalenie
podlega rygorom przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2
i art. 13 § 2 k.p.c.

Legitymacja do wniesienia zażalenia przysługuje stronom, zarządcy

oraz osobom, których praw czynność dotyczy.

38)  Zażalenie na postanowienie o dopuszczeniu egzekucji ze składni‑

ków mienia wchodzącego w skład przedsiębiorstwa lub gospodarstwa
rolnego objętego zarządem przymusowym (art. 106412 § 2 k.p.c.)

Po wszczęciu egzekucji przez zarząd przymusowy egzekucja świad‑

czeń pieniężnych może być prowadzona tylko w  ten sam sposób,
a  zatem wierzyciele dłużnika mogą tylko przyłączyć się do już pro‑
wadzonej egzekucji przez zarząd przymusowy. Zasada ta obowią‑
zuje także w  przypadku wszczęcia egzekucji administracyjnej, nie
mają więc zastosowania zawarte w  art.  773  k.p.c. reguły postępo‑
wania w  razie zbiegu egzekucji sądowej i  administracyjnej. Egze‑
kucja świadczeń pieniężnych wszczęta wbrew zasadzie określonej
w  art.  106412 §  1  k.p.c. powinna zostać umorzona na podstawie
art.  355 §  1 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c. Egzekucja świadczeń niepie‑
niężnych oraz mająca na celu zniesienie współwłasności nierucho‑
mości w drodze sprzedaży publicznej – po wszczęciu egzekucji przez
zarząd przymusowy – może być prowadzona bez przeszkód. Jeżeli
jest to egzekucja wydania ruchomości, statku lub nieruchomości albo
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

908 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

opróżnienia pomieszczeń, obowiązek wydania i opróżnienia obciąża

zarządcę. Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy wydany prze‑
ciwko dłużnikowi bez potrzeby uzyskiwania klauzuli wykonalności
także przeciwko zarządcy. Prowadzenie egzekucji świadczeń pienięż‑
nych ze składników mienia wchodzącego w  skład przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego pozostającego w  zarządzie przymusowym
przez wierzycieli, którzy przyłączyli się do tej egzekucji, a nie zostali
zaspokojeni, oraz prowadzenie egzekucji świadczeń niepieniężnych
może spowodować, że utrzymywanie zarządu przymusowego stanie
się niecelowe. W takim wypadku sąd umarza egzekucję przez zarząd
przymusowy. Wierzyciele egzekwujący mogą w terminie dwóch tygo‑
dni po uprawomocnieniu się postanowienia o  umorzeniu egzekucji
przez zarząd przymusowy złożyć wnioski o  „skierowanie egzekucji
do mienia” objętego dotychczasową egzekucją przez zarząd przymu‑
sowy. Żądanie „skierowania egzekucji” do poszczególnych składni‑
ków, które wchodziły do mienia objętego zarządem przymusowym,
jak się wydaje, zastępuje wniosek o wszczęcie egzekucji, zwłaszcza że
– jak stanowi art. 106412 § 4 zdanie ostatnie k.p.c. – „do tego czasu”,
a więc zgłoszenia żądania „skierowania egzekucji do mienia”, mienie
to podlega zajęciu z mocy prawa.

Zażalenie przysługuje na postanowienie sądu o dopuszczeniu egzeku‑

cji ze składników mienia wchodzącego w skład przedsiębiorstwa lub
gospodarstwa rolnego objętego zarządem przymusowym. Ogranicze‑
nie zaskarżenia do postanowienia pozytywnego, a więc orzekającego
o  dopuszczeniu egzekucji we wskazanym zakresie, z  wyłączeniem
możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek wierzy‑
ciela o  dopuszczeniu egzekucji, znajduje uzasadnienie w  gramatycz‑
nej wykładni art. 106412 § 2 zdanie ostatnie k.p.c., a także – jak traf‑
nie podkreśla się w  doktrynie – w  prymacie egzekucji przez zarząd
przymusowy nad sądową (administracyjną) egzekucją świadczeń
pieniężnych prowadzoną innymi sposobami, a skierowaną do przed‑
siębiorstwa lub gospodarstwa rolnego poddanego zarządowi. Zażale‑
nie przysługuje stronom postępowania egzekucyjnego (wierzycielowi
egzekwującemu, dłużnikowi egzekwowanemu) oraz wierzycielom,
którzy przyłączyli się do egzekucji przez zarząd przymusowy. Wierzy‑
ciel, którego wniosek o dopuszczenie egzekucji ze wskazanych skład‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Środki zaskarżenia zwyczajne (odwoławcze)909

ników mienia wchodzącego w skład przedsiębiorstwa (gospodarstwa

rolnego) został uwzględniony w  całości, nie ma interesu prawnego
w zaskarżeniu postanowienia.

Tygodniowy termin do wniesienia zażalenia biegnie od daty dorę‑

czenia z  urzędu postanowienia wydanego na posiedzeniu niejaw‑
nym. Jeżeli sąd wyznaczył rozprawę lub posiedzenie jawne niebę‑
dące rozprawą w  celu wysłuchania stron (art.  766 zdanie pierwsze
in fine k.p.c.), termin ten liczy się od ogłoszenia postanowienia, a gdy
strona zażądała w  terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia posta‑
nowienia sporządzenia jego uzasadnienia, termin do wniesienia zaża‑
lenia liczy się od doręczenia postanowienia z uzasadnieniem (art. 357
§ 2, art. 394 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Do zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy o zażaleniu w postę‑

powaniu rozpoznawczym (art.  394–398 w  zw.  z  art.  13 §  2  k.p.c.),
zwłaszcza co do formy wniesienia zażalenia i stawianych mu wyma‑
gań. Unormowania dotyczące dopuszczenia egzekucji ze składni‑
ków mienia wchodzącego w  skład przedsiębiorstwa lub gospodar‑
stwa rolnego objętego zarządem przymusowym oraz obowiązujące
w  tym zakresie reguły postępowania stanowią podstawę zarzutów
w zażaleniu na postanowienie sądu pierwszej instancji oraz wyzna‑
czają zakres kognicji sądu drugiej instancji przy rozpoznawaniu
takiego zażalenia.

39)  Zażalenie na postanowienie o  wszczęciu egzekucji przez sprze‑

daż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, gdy prowadzona jest
egzekucja ze składników tego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rol‑
nego, w tym egzekucja administracyjna (art. 106416 k.p.c.)

Sposób egzekucji polegający na sprzedaży przedsiębiorstwa lub gospo‑

darstwa rolnego w sytuacji wcześniej wszczętej egzekucji sądowej lub
administracyjnej ze składników przedsiębiorstwa lub gospodarstwa
rolnego jest dopuszczalny tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie dwa
warunki: wnosi o  to dłużnik lub wierzyciel prowadzący egzekucję,
a ponadto jest oczywiste, że egzekucja przez sprzedaż doprowadzi do
zaspokojenia wierzycieli, którzy wcześniej wszczęli egzekucję. Sąd,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

910 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

aby dokonać prawidłowej oceny w  zakresie drugiej z  wymienionych

przesłanek, musi w ramach instytucji wyjaśnień (art. 761 k.p.c.) uzy‑
skać niezbędne dane dotyczące przedsiębiorstwa lub gospodarstwa
rolnego, umożliwiające zorientowanie się co do ich wartości rynko‑
wej, chyba że stan przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (ich
kondycja ekonomiczna) w sposób oczywisty wskazuje, że cena sprze‑
daży przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego) zaspokoi wierzycieli
dotychczas prowadzących egzekucję. W zależności od wyników oceny
dokonanej we wskazanym zakresie sąd postanowieniem, zaskarżalnym
zażaleniem, orzeknie o wszczęciu bądź odmowie wszczęcia egzekucji
przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Zażale‑
nie przysługuje na każde postanowienie o wszczęciu egzekucji przez
sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, a więc nie tylko
postanowienie wydane w warunkach określonych w art. 106416 k.p.c.

Zażalenie na postanowienie sądu o wszczęciu egzekucji przez sprze‑

daż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego podlega rygorom
przewidzianym w art. 394 § 3 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.
Unormowania dotyczące egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego oraz obowiązujące w  tym zakresie reguły
postępowania stanowią podstawę zarzutów w  zażaleniu na postano‑
wienie sądu pierwszej instancji oraz wyznaczają zakres kognicji sądu
drugiej instancji przy rozpoznawaniu takiego zażalenia.

3.4.4.4.4.  Zażalenie w postępowaniu dotyczącym wykonalności

orzeczenia sądu zagranicznego lub rozstrzygnięcia innego organu
oraz ugody zawartej przed takim sądem lub organem
(art. 11511 § 2 k.p.c.)

Stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego lub

innego organu państwa obcego następuje przez nadanie przez sąd pol‑
ski klauzuli wykonalności (art. 1150 i 1151 k.p.c.). Orzeczenie zagra‑
niczne po nadaniu mu klauzuli wykonalności stanowi tytuł wykonaw‑
czy. O  nadaniu klauzuli wykonalności orzeka sąd okręgowy miejsca
zamieszkania albo siedziby dłużnika, a w braku takiego sądu – sąd okrę‑
gowy, w  którego okręgu ma być prowadzona egzekucja. W  terminie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne911

dwóch tygodni od dnia doręczenia odpisu wniosku dłużnik może

przedstawić stanowisko w sprawie. Sąd rozpoznaje wniosek na posie‑
dzeniu niejawnym. Na postanowienie sądu okręgowego w przedmio‑
cie nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie, a od posta‑
nowienia sądu apelacyjnego – skarga kasacyjna; można także żądać
wznowienia postępowania, które zostało zakończone prawomocnym
postanowieniem w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności, oraz
stwierdzenia niezgodności z  prawem prawomocnego postanowienia
wydanego w tym przedmiocie (art. 11511 § 1 i 2 k.p.c.).

Postępowanie o stwierdzenie wykonalności ma dwa etapy. Na pierw‑

szym etapie sąd okręgowy w składzie właściwym dla czynności polega‑
jącej na nadaniu orzeczeniu klauzuli wykonalności, a więc w składzie
jednoosobowym, bada, czy istnieją przeszkody do stwierdzenia wyko‑
nalności, o których mowa w art. 1146 § 1 i 2 k.p.c., a ponadto ustala,
czy orzeczenie zagraniczne jest wykonalne w  państwie, z  którego
pochodzi. Ten etap postępowania kończy się wydaniem przez sąd
okręgowy postanowienia o  nadaniu bądź odmowie nadania klau-
zuli wykonalności. Na te postanowienia wnioskodawcy oraz dłuż-
nikowi przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego. Przy wnosze‑
niu zażalenia nie stosuje się art. 795 § 2 k.p.c. (art. 11511 § 3 k.p.c.),
co oznacza, że termin do wniesienia zażalenia biegnie od dnia dorę‑
czenia stronom postanowienia w przedmiocie klauzuli wykonalności.
W razie wniesienia zażalenia rozpoczyna się drugi kontradyktoryjny
etap postępowania, w którym istnieje możliwość zaskarżenia orzecze‑
nia sądu apelacyjnego skargą kasacyjną do Sądu Najwyższego.

4.  Środki zaskarżenia nadzwyczajne 4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne

4.1.  Skarga kasacyjna

4.1.1.  Istota postępowania kasacyjnego

Charakteryzując postępowanie kasacyjne, należy mieć na względzie

funkcje ustrojowo­‍‑procesowe, jakie Sąd Najwyższy (sąd kasacyjny)
spełnia w  systemie apelacyjno­‍‑kasacyjnym. Z  zagadnieniem tym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

912 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wiąże się także problematyka instancyjności postępowania w kontek‑

ście konstytucyjnym (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP).

Postępowanie kasacyjne nie jest postępowaniem w  trzeciej instancji,

a  skarga kasacyjna wnoszona poza tokiem instancji stanowi instru‑
ment kontroli zgodności z prawem prawomocnych orzeczeń wydawa‑
nych przez sądy powszechne, a tym samym legalności działania tych
sądów. Cel i przedmiot postępowania przed Sądem Najwyższym jest
inny niż przedmiot i  cel postępowania przed sądem powszechnym.
Sąd Najwyższy, będący w ujęciu konstytucyjnym sądem szczególnym
(art.  175 Konstytucji  RP), sprawującym nadzór nad działalnością
sądów powszechnych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytu‑
cji RP), nie rozstrzyga sprawy ani nie osądza osób oraz zgłaszanych
przez nie roszczeń, lecz – w zakresie określonym przez skarżącego –
wyłącznie kontroluje legalność zaskarżonego orzeczenia.

Takie rozwiązanie nie pozostaje w  kolizji z  konstytucyjną zasadą co

najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego, zasadę tę należy
bowiem stosować jedynie do orzeczeń wydawanych przez sądy pierw‑
szej instancji, rozstrzygających sprawę rozumianą jako przedmiot
postępowania, dla którego postępowanie cywilne zostało wszczęte.
Mając to na względzie oraz biorąc pod uwagę istotę przepisów Konsty‑
tucji RP dotyczących instancyjności (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP),
należy dojść do wniosku, że zasada ta w  cywilnym postępowaniu
sądowym polega na dwukrotnym rozpatrzeniu i rozstrzygnięciu przez
dwa różne sądy tej samej sprawy, której zakres wyznaczony został tre‑
ścią zaskarżonego rozstrzygnięcia (por. uzasadnienie uchwały SN (7)
z 5.06.2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008/11, poz. 122).

Z przedstawionych uwag wynika zatem, że skarga kasacyjna w systemie

apelacyjno­‍‑kasacyjnym jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia pra‑
womocnych orzeczeń sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego.

W  skardze kasacyjnej przeważa interes publiczny. Z  tego względu

możliwość wszczęcia tego postępowania przewidziana jest tylko
w tych sprawach, w których funkcje publicznoprawne skargi kasacyj‑
nej mogą być realizowane. Nie we wszystkich sprawach zatem stronie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne913

przysługuje prawo do wniesienia skargi kasacyjnej do Sądu Najwyż‑

szego na rozstrzygnięcie, które zapadło w dwuinstancyjnym meryto‑
rycznym postępowaniu sądowym. Celem podstawowym skargi kasa‑
cyjnej nie jest korekta orzeczeń wydawanych przez sądy powszechne
– tę rolę bowiem odgrywa zażalenie oraz apelacja cum beneficio novo‑
rum, tzw. apelacja pełna, nieograniczona, umiejscowiona na drugim
szczeblu instancji (zob. pkt 3.1.1 niniejszego rozdziału) – lecz ochrona
interesu publicznego przez zapewnienie jednolitości wykładni oraz
wkład Sądu Najwyższego w  rozwój prawa. Tak określony cel skargi
kasacyjnej wynika nie tylko z tradycji procesu cywilnego i szczególnej
konstrukcji tego środka zaskarżenia, ale przede wszystkim z ustrojo‑
wej, konstytucyjnej funkcji Sądu Najwyższego, którą – co warto jesz‑
cze raz podkreślić – stanowi sprawowanie nadzoru nad działalnością
wszystkich innych sądów, a  także zapewnianie prawidłowości oraz
jednolitości wykładni prawa i  praktyki sądowej (por.  uzasadnie‑
nie uchwały SN  (7) z  5.06.2008  r., III  CZP  142/07, OSNC 2008/11,
poz. 122).

Wobec tego, że skarga kasacyjna jest środkiem procesowym

służącym interesowi publicznemu (jej skuteczne wniesie‑
nie pozwala Sądowi Najwyższemu na dokonanie wykładni przepi‑
sów prawnych budzących wątpliwości i  wywołujących rozbieżności
w  orzecznictwie, rozstrzygnięcie występującego w  sprawie zagad‑
nienia prawnego bądź uchylenie orzeczenia, które wydane zostało
w  warunkach nieważności lub jest orzeczeniem oczywiście narusza‑
jącym prawo), interes prywatny jest realizowany w instytucji skargi
kasacyjnej na tyle, na ile może stać się także podstawą zaspokoje-
nia interesu ogólnego.

Sąd Najwyższy dał wyraz takiemu rozumieniu kasacji (obecnie

skargi kasacyjnej) w postanowieniu z 4.02.2000 r., II CZ 178/99
(OSNC 2000/7–8, poz. 147).

Odrębność skargi kasacyjnej wynika również z  faktu, że ustawodawca

przewidział dla niej szczególne wymagania, które – jeśli nie zostaną speł‑
nione – są nieusuwalne i prowadzą do jej odrzucenia a limine, bez wzy‑
wania do uzupełnienia (szerzej – zob. pkt 4.1.2.5 niniejszego rozdziału).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

914 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4.1.2.  Dopuszczalność skargi kasacyjnej

4.1.2.1.  Uwagi wstępne

Dopuszczalność skargi kasacyjnej uzależniona jest od spełnienia –

podobnie jak w przypadku zwykłych środków zaskarżenia – następu‑
jących warunków:
1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenie istniejące);
2) istnienie interesu prawnego we wniesieniu skargi kasacyjnej
(zagadnienie sporne w doktrynie);
3) zaskarżalność skargą danego orzeczenia;
4) zachowanie terminu przewidzianego dla skargi kasacyjnej;
5) uprawnienie (legitymacja) do zaskarżenia orzeczenia skargą
kasacyjną;
6) zachowanie formy przewidzianej dla skargi i uiszczenie należnej
od niej opłaty.

W  przypadku skargi kasacyjnej pojawia się dodatkowy warunek

wynikający z  przymusu adwokacko­‍‑radcowskiego. Niespełnienie
któregokolwiek z  tych warunków uzasadnia odrzucenie skargi kasa‑
cyjnej. Na temat warunków wskazanych w pkt 1 oraz 2 – por. pkt 3.1.2
niniejszego rozdziału.

4.1.2.2.  Orzeczenia podlegające zaskarżeniu

Skarga kasacyjna przysługuje tylko wobec niektórych (wskazanych

przez ustawodawcę) prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji.

Proces

Zgodnie z  art.  3981 §  1  k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje w  postę‑

powaniu procesowym od wydanego przez sąd drugiej instancji pra-
womocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia
pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie
w sprawie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przedmiotem
skargi jest więc – wydany przez sąd drugiej instancji – prawomocny
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne915

i  kończący postępowanie w  sprawie wyrok oraz prawomocne i  koń‑

czące postępowanie w sprawie postanowienie w przedmiocie odrzu‑
cenia pozwu albo umorzenia postępowania. Prawomocność wyroku
lub postanowień wskazanych w  art.  3981 §  1  k.p.c. należy rozumieć
w znaczeniu formalnym, a więc jako wynikającą z niezaskarżalności
orzeczenia w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia
niemożność uchylenia albo zmiany orzeczenia. Pojęcie postanowienia
kończącego postępowanie w sprawie wyjaśnione zostało w pkt 3.4.1.2
niniejszego rozdziału.

Wyrokiem niekończącym postępowania w  sprawie jest wyrok sądu

drugiej instancji uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazu‑
jący sprawę do ponownego rozpoznania, natomiast wyrokiem kończą‑
cym postępowanie w sprawie jest m.in. wyrok częściowy i wyrok sądu
drugiej instancji oddalający apelację od wyroku wstępnego (por. wyrok
SN z 16.04.1997 r., II CKN 106/97, OSNC 1997/11, poz. 170).

Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w następujących spra-

wach rozpoznawanych w procesie:
1) w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu
zaskarżenia jest niższa niż 50 000  zł, a  w  sprawach z  zakresu
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – niższa niż 10 000 zł.
Jednak skarga przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu
zaskarżenia w sprawach:
a) z zakresu ubezpieczeń społecznych, jeśli chodzi o przyznanie
i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiąz‑
kiem ubezpieczenia społecznego,
b) z  zakresu: ochrony konkurencji (art.  47928–47935  k.p.c.),
regulacji energetyki (art. 47946–47956 k.p.c.), regulacji teleko‑
munikacji i  poczty (art.  47957–47967  k.p.c.), regulacji trans‑
portu kolejowego (art. 47968–47978 k.p.c.) – zob. art. 47935 § 2,
art. 47956 § 2, art. 47967 § 2, art. 47978 § 2 k.p.c.,
c) o odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez wydanie
prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem (art. 3982
§ 1 k.p.c.);
2) w  sprawach o  rozwód, separację, alimenty, czynsz najmu lub
dzierżawy oraz naruszenie posiadania, a  także dotyczących kar
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

916 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

porządkowych, świadectwa pracy i  roszczeń z  tym związanych

oraz o deputaty lub ich ekwiwalent;
3) w  sprawach rozpoznanych w  postępowaniu uproszczonym
(art. 3982 § 1 i 2 k.p.c.);
4) w sprawach, w których został wydany wyrok ustalający nieistnie‑
nie małżeństwa lub orzekający unieważnienie małżeństwa, jeżeli
choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła
związek małżeński (art. 3982 § 3 k.p.c.);
5) w  sprawach, w  których powództwo oddalono na podstawie
art. 1911 k.p.c. (sprawy, w których sąd stwierdził oczywistą bez‑
zasadność powództwa). Skargę kasacyjną wniesioną w  takich
sprawach pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dalszych
czynności. To samo dotyczy pism związanych z jej wniesieniem.
O pozostawieniu skargi kasacyjnej i pism związanych z jej wnie‑
sieniem zawiadamia się powoda tylko raz – przy wniesieniu
pierwszego pisma (art.  3982 §  4  k.p.c.). Trybu pozostawienia
skargi bez dalszego biegu nie stosuje się: gdy w wyniku uchyle‑
nia przez sąd drugiej instancji wyroku wydanego na podstawie
art.  1911  k.p.c. i  przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania została ona rozpoznana na zasadach
ogólnych, a także nie stosuje się do skargi kasacyjnej wniesionej
przez podmiot, o którym mowa w art. 3981 § 1, inny niż powód
(art. 3982 § 5 k.p.c.).

Postępowanie nieprocesowe

W  postępowaniu nieprocesowym skarga kasacyjna przysłu‑

guje od postanowień co do istoty sprawy oraz postanowień
w  przedmiocie odrzucenia wniosku i  umorzenia postępowania
kończących postępowanie w sprawie:
1) w  sprawach z  zakresu prawa osobowego, rzeczowego i  spadko‑
wego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 5191 k.p.c.);
w sprawach tych wyłączenia dopuszczalności skargi kasacyjnej
dotyczą:
a) przepadku rzeczy,
b) zarządu związanego ze współwłasnością lub użytkowaniem
(Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22.04.2010 r., II CZ 9/10,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne917

„Palestra” 2010/7–8, s.  260, uznał, że sprawa o  dopuszcze‑

nie do współposiadania i  korzystania z  rzeczy wspólnej na
podstawie art.  206  k.c. nie jest sprawą dotyczącą zarządu
związanego ze współwłasnością w  rozumieniu art.  5191 §  4
pkt 2 k.p.c.),
c) zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza,
d) wyjawienia przedmiotów spadkowych,
e) zarządu spadku nieobjętego,
f) zwolnienia wykonawcy testamentu,
g) zniesienia współwłasności i  działu spadku, jeżeli wartość
przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000  zł (art.  5191
§ 4 k.p.c.),
h) likwidacji niepodjętych depozytów;
2) w  sprawach z  zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i  kura‑
teli skarga kasacyjna przysługuje tylko w sprawach o przysposo‑
bienie oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami, chyba że wartość przedmiotu
zaskarżenia jest niższa niż 150 000  zł (art.  5191 §  2  k.p.c.) oraz
w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej
lub pozostającej pod opieką prowadzonych na podstawie kon‑
wencji haskiej z 1980 r. (art. 5191 § 21 k.p.c.). W tej ostatniej kate‑
gorii spraw skargę mogą wnieść Prokurator Generalny, Rzecz‑
nik Praw Dziecka lub Rzecznik Praw Obywatelskich w terminie
czterech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia
(art. 5191 § 22 k.p.c.);
3) w sprawach rejestrowych skarga kasacyjna przysługuje tylko od
postanowień w  przedmiocie wpisu lub wykreślenia z  rejestru
podmiotu podlegającego rejestracji.

Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 12.08.2015 r., III CZP 21/15 (OSNC

2015/12, poz.  135) – po stwierdzeniu, że sprawy o  wpis do rejestru
zastawów są, podobnie jak np. sprawy wieczystoksięgowe, sprawami
z zakresu prawa rzeczowego – przyjął, że zgodnie z art. 5191 § 1 k.p.c.
skarga kasacyjna w takich sprawach jest dopuszczalna.

W  postępowaniu egzekucyjnym skarga kasacyjna nie przy-

sługuje.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

918 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

  Wybrane orzeczenia (zob. też rozdział V pkt 1.3)

1.  Sąd, do którego wniesiono kasację, jest zobowiązany do kontroli

dopuszczalności, w związku z czym może z urzędu sprawdzić podaną
wartość przedmiotu zaskarżenia (postanowienie SN z  2.04.1998  r.,
II UZ 24/98, OSNAPiUS 1999/8, poz. 291).

2. Od postanowienia sądu drugiej instancji wydanego w  sprawie

o zniesienie współwłasności, którego przedmiotem jest rozstrzygnięcie
sporu przewidzianego w art. 618 § 1 k.p.c., kasacja przysługuje, jeżeli
wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej 50  tysięcy zło‑
tych (postanowienie SN z 26.04.2001 r., II CZ 13/01, OSNC 2001/12,
poz. 181).

3. Wynikające z  art.  25 i  26  k.p.c. reguły sprawdzania oznaczo‑

nej w  pozwie wartości przedmiotu sporu wyłączają możliwość
„ureal­nienia” tej wartości w  chwili wnoszenia przez stronę skargi
kasacyjnej (postanowienie SN z  18.09.2001  r., V  CKN  554/00,
LEX nr 1211436).

4.  Badanie wartości przedmiotu zaskarżenia w celu ustalenia dopusz‑

czalności kasacji może nastąpić nie tylko w  trybie art.  25  k.p.c.,
a  zatem zarówno sąd drugiej instancji, jak i  Sąd Najwyższy mogą
skontrolować (ustalić) wartość przedmiotu zaskarżenia w  każdym
czasie, opierając się na aktach sprawy lub wynikach przeprowadzo‑
nego dochodzenia (postanowienie SN z 6.03.2002 r., V CKN 858/00,
LEX nr 53920).

5. W  sprawie o  dział spadku wartość przedmiotu zaskarżenia

z reguły nie może przekraczać wartości udziału należącego do uczest‑
nika wnoszącego kasację. Tylko wyjątkowo, gdy uczestnik podważa
samą zasadę podziału albo gdy zaskarża rozstrzygnięcie dotyczące
roszczeń dochodzonych z tytułu posiadania rzeczy wspólnej lub tytu‑
łem zwrotu pożytków albo rozliczenia nakładów, wartość przedmiotu
zaskarżenia może być wyższa niż wartość jego udziału (postanowie‑
nie SN z 21.01.2003 r., III CZ 153/02, OSNC 2004/4, poz. 60).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne919

6. Niedopuszczalna jest skarga kasacyjna pozwanego – dłużnika

solidarnego – który nie wniósł apelacji od wyroku sądu pierwszej
instancji, a  sąd drugiej instancji nie rozpoznał w  stosunku do niego
na podstawie art. 378 § 2 k.p.c. apelacji wniesionej przez innego dłuż‑
nika solidarnego. W  razie uwzględnienia apelacji innego dłużnika
solidarnego dłużnik solidarny, który apelacji nie wniósł (a sąd drugiej
instancji nie rozpoznał w  stosunku do niego apelacji na podstawie
art. 378 § 2 k.p.c.), może wytoczyć powództwo o pozbawienie wyko‑
nalności wydanego przeciwko niemu tytułu wykonawczego (art. 840
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 375 § 2 k.c.) (postanowienie SN z 23.07.2014 r.,
V CSK 506/13, OSNC 2015/6, poz. 77).

4.1.2.3.  Termin do wniesienia skargi kasacyjnej

Skarga kasacyjna przysługuje tylko wtedy, gdy przed upływem tygo‑

dnia od ogłoszenia sentencji orzeczenia strona zgłosiła wniosek o jego
doręczenie wraz z  uzasadnieniem. Wynika to z  treści art.  387 §  3
i art. 3985 § 1 k.p.c. W konsekwencji strona, która zaniechała wystą‑
pienia z  takim żądaniem, nie jest uprawniona do wniesienia skargi
kasacyjnej, gdyby jednak ją wniosła, to jako skarga kasacyjna niedo‑
puszczalna podlega ona odrzuceniu (art. 3986 § 2 k.p.c.). Stanowisko
to znalazło potwierdzenie w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego
(por. postanowienia SN: z 10.02.1997 r., I CZ 2/97, LEX nr 1227941;
z 23.01.1997 r., I CZ 28/96, LEX nr 50562; z 6.06.1997 r., II CZ 64/97,
LEX nr  50778; z  11.12.1996  r., I  PKN  45/96, OSNAPiUS 1997/14,
poz. 254).

Artykuł 39821 k.p.c. pozwala na odpowiednie stosowanie prze‑

pisów o  apelacji do postępowania przed Sądem Najwyższym
tylko wtedy, gdy nie ma szczególnych przepisów o  postępowaniu
przed tym sądem. Przepis art.  3985 §  1  k.p.c. jednoznacznie określa
sąd oraz termin, do którego wnosi się skargę kasacyjną, a  mianowi‑
cie do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Istnienie tego szcze‑
gólnego przepisu wyłącza dopuszczalność odpowiedniego zastoso‑
wania art.  369 §  3  k.p.c. w  postępowaniu kasacyjnym. Artykuł 369
§  3  k.p.c. nie określa ogólnego sposobu postępowania w  przypadku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

920 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wniesienia środka zaskarżenia do niewłaściwego sądu, lecz jedynie

szczególny jego przypadek w  postaci wniesienia apelacji bezpośred‑
nio do sądu drugiej instancji. Zgodnie z zasadą, iż wyjątki w prawie
nie powinny być interpretowane rozszerzająco, przepis ten nie odnosi
się do innych niż apelacja przypadków wniesienia środków zaskarże‑
nia do sądu niewłaściwego. Sąd Najwyższy w uchwale z 20.02.2014 r.,
I  CZ  6/14 (OSNC 2015/2, poz.  22), stwierdził, że art.  369 §  3 nie
ma zastosowania do skargi kasacyjnej. Stanowisko to wyraził także
w postanowieniach: z 20.03.2014 r., II CZ 107/13 (LEX nr 1444625),
oraz z 4.09.2014 r., II CZ 51/14 (LEX nr 1509145).

Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę wynosi dwa

miesiące liczone od dnia doręczenia jej orzeczenia z  uzasadnie‑
niem. Przed doręczeniem wyroku z  uzasadnieniem bieg terminu do
wniesienia skargi nie rozpoczyna się. Termin dwumiesięczny do jej
wniesienia jest terminem ciągłym, a więc kończy się z upływem dnia,
który datą odpowiada dniowi doręczenia orzeczenia z  uzasadnie‑
niem (art. 112 k.c. w zw. z art. 165 § 1 k.p.c.), a nie z upływem 60 dni
(art.  114  k.c.). Jeżeli doręczenie orzeczenia z  uzasadnieniem nastąpi
w lutym, termin dwumiesięczny zwykle będzie obejmował mniej niż
60, 61 lub 62 dni (por. postanowienie SN z 21.05.1997 r., I CZ 54/97,
LEX nr 50787).

Skarga kasacyjna wniesiona przed doręczeniem odpisu orzeczenia

sądu drugiej instancji z  uzasadnieniem stronie lub pełnomocni‑
kowi – także ustanowionemu przez sąd w  okolicznościach przewi‑
dzianych w  art.  124 §  3  k.p.c. – podlega odrzuceniu (postanowie‑
nie SN z  28.01.2016  r., II  CSK  431/15, OSNC-ZD 2017/A, poz.  10,
LEX nr 2003375).

Sporządzanie uzasadnienia orzeczeń (wyroków i  postanowień)

sądu drugiej instancji oraz ich doręczanie regulują przepisy art. 387
§ 1–4 k.p.c. Zgodnie z nimi sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu
wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w  sprawie.
W  sprawach, w  których apelację oddalono lub zmieniono zaskar‑
żony wyrok, pisemne uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy
strona zgłosiła wniosek o doręczenie wyroku z uzasadnieniem (§ 1).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne921

Pisemne uzasadnienie albo transkrypcję wygłoszonego uzasadnienia

sporządza się w  terminie dwóch tygodni od dnia ogłoszenia sen‑
tencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od
dnia wydania orzeczenia. Jeżeli apelację oddalono lub zmieniono
zaskarżony wyrok, pisemne uzasadnienie albo transkrypcję wygło‑
szonego uzasadnienia sporządza się w  terminie dwóch tygodni od
dnia zgłoszenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem (§ 2).
Wymagania, jakimi powinno odpowiadać uzasadnienie wyroku sądu
drugiej instancji, zostały określone w  §  21–4 art.  387  k.p.c. (szerzej
zob. pkt 4.1.2.8. niniejszego rozdziału).

4.1.2.4.  Podmioty uprawnione do wniesienia skargi

kasacyjnej

Podmiotami uprawnionymi do wniesienia skargi kasacyjnej są oprócz

stron i  interwenientów ubocznych także Prokurator Generalny,
Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka. Termin
do wniesienia skargi dla tych osób wynosi sześć miesięcy od dnia
uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia
orzeczenia z  uzasadnieniem – od chwili doręczenia orzeczenia stro‑
nie (art.  3985 §  2  k.p.c.). Prokurator Generalny może oprzeć skargę
kasacyjną na podstawach wskazanych w  art.  3983 §  1  k.p.c., jeżeli
przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia podstawowych zasad
porządku prawnego, Rzecznik Praw Obywatelskich – jeżeli przez
wydanie orzeczenia doszło do naruszenia konstytucyjnych wolności
albo praw człowieka i  obywatela, natomiast Rzecznik Praw Dziecka
– jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia praw dziecka
(art. 3983 § 2 k.p.c.).

Zgodnie z art. 3981 § 2 k.p.c. wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę

wyłącza – w zaskarżonym zakresie – wniesienie skargi przez Proku‑
ratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika
Praw Dziecka. Oznacza to, że tylko skarga skutecznie (w sensie proce‑
sowym) wniesiona przez stronę wyłącza wniesienie skargi przez trzy
wymienione podmioty. Jeśli natomiast wniesiona przez stronę skarga
kasacyjna została odrzucona bądź nastąpiło umorzenie postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

922 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

kasacyjnego, podmioty te zachowują legitymację do wniesienia skargi.

Ostatnia grupa podmiotów uprawnionych do wniesienia skargi kasa‑
cyjnej to: prokurator, organizacje pozarządowe i inne podmioty dzia‑
łające w  postępowaniu sądowym na zasadach dotyczących prokura‑
tora (art. 55–634 k.p.c.).

4.1.2.5.  Przymus adwokacko­‍‑radcowski

W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, jej sporządze‑

nie i wniesienie objęte jest tzw. przymusem adwokacko­‍‑radcowskim.
Przymus ten, z wyłączeniem w stosunku do osób, których krąg został
określony w art. 871 § 2 k.p.c., dotyczy także czynności procesowych
związanych z  postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmo‑
wanych przed sądem niższej instancji, czyli w  tzw.  postępowaniu
międzyinstancyjnym.

Przymusem adwokacko­‍‑radcowskim jednak nie są objęte czynności

w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowie‑
nie adwokata lub radcy prawnego (art. 871 § 2 k.p.c.). Należy przyjąć, że
żądanie doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem (art. 387 § 3 k.p.c.) nie
jest czynnością procesową „związaną z  postępowaniem przed Sądem
Najwyższym, podejmowaną przed sądem niższej instancji” (art. 871 § 1
zdanie drugie  k.p.c.), sama bowiem zapowiedź skargi kasacyjnej nie
oznacza, że dalsze czynności będą przez stronę podejmowane.

Rozwiązanie przyjęte w  art.  871  k.p.c. podyktowane jest konieczno‑

ścią zapewnienia na tym etapie postępowania profesjonalizmu przy
podejmowaniu czynności procesowych. Celowi temu służyć mają
także przepisy dotyczące udziału Prokuratora Generalnego w  postę‑
powaniu kasacyjnym, zgodnie z  którymi w  każdej sprawie Sąd Naj‑
wyższy może zwrócić się do Prokuratora Generalnego o  zajęcie na
piśmie stanowiska co do skargi i  odpowiedzi na skargę kasacyjną.
Prokurator Generalny lub wyznaczony przez niego prokurator przed‑
stawia stanowisko w  terminie 30  dni, a  jeżeli wymaga tego ochrona
praworządności, praw obywatelskich lub interesu publicznego, bierze
udział w postępowaniu kasacyjnym (art. 3988 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne923

Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 5.06.2008 r., III CZP 142/07 (OSNC

2008/11, poz.  122), uchwalając – z  mocą zasady prawnej – że zwol‑
nienie strony od kosztów sądowych w sprawie, przyznane w postępo‑
waniu przed sądem powszechnym, nie obejmuje postępowania kasa‑
cyjnego oraz że pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z samego
prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i  udziału
w postępowaniu kasacyjnym, podkreślił osobną, odrębną od sądów
powszechnych pozycję ustrojową Sądu Najwyższego. Z  chwilą upra‑
womocnienia się orzeczenia dochodzi zatem do spełnienia się celu
zwolnienia od kosztów sądowych udzielonego stronie w fazie rozpo‑
znawczej oraz wyczerpania kompetencji pełnomocnika procesowego.

Sąd Najwyższy w  uzasadnieniu uchwały wskazał, że samo uprawo‑

mocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie w  sprawie nie
stanowi przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmo‑
wał skutecznie działania związane z fazami postępowania poprzedza‑
jącymi uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie
jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z  mocy samego prawa
w  zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie
czynności przez umocowanego w sprawie pełnomocnika – w sensie
czasowym – już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego
postępowanie w  sprawie, ale – w  sensie merytorycznym – doty-
czących wcześniejszych jego faz. Przykładowo pełnomocnik może
w ramach umocowania określonego w art. 91 k.p.c. złożyć już po pra‑
womocnym zakończeniu sprawy wniosek o wydanie odpisu wcześniej
wydanego orzeczenia, wniosek o  sporządzenie i  doręczenie uzasad‑
nienia albo wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności
procesowej itp.

Pełnomocnik zawodowy, aby skutecznie wnieść skargę

kasacyjną, powinien zatem albo dysponować – udzielonym
w  postępowaniu przed sądem pierwszej lub drugiej instancji –
pełnomocnictwem, z którego treści wynika, że umocowany został
także do reprezentowania mocodawcy przed Sądem Najwyższym,
albo – nie mając takiego pełnomocnictwa – powinien dołączyć do
skargi kasacyjnej pełnomocnictwo upoważniające do podejmowa-
nia w  danej sprawie czynności przed Sądem Najwyższym. Jeżeli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

924 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

pełnomocnictwo nie zostanie dołączone, sąd wezwie pełnomoc‑

nika do uzupełnienia braku formalnego skargi kasacyjnej (art.  3984
§  2 w  zw.  z  art.  126 §  3 i  art.  3986 §  1  k.p.c.). O  uzupełnieniu bądź
nieuzupełnieniu braku formalnego skargi kasacyjnej polegającego
na niedołączeniu pełnomocnictwa, wskazującego, że umocowaniem
objęta jest także czynność w  postaci sporządzenia skargi kasacyjnej,
decyduje treść pełnomocnictwa złożonego w  ramach uzupełnienia
skargi, nie zaś data jego wystawienia (postanowienie SN z 4.09.2008 r.,
IV CZ 68/08, LEX nr 508856).

4.1.2.6.  Wymagania formalne zwykłe oraz wymagania

konstrukcyjne skargi kasacyjnej

W  świetle art.  3984 §  1–3  k.p.c., który określa, jakim wymaganiom

powinna odpowiadać skarga kasacyjna, oraz art. 3986 § 1 k.p.c., okreś‑
lającego, które z tych wymagań, w razie ich niezachowania, podlegają
uzupełnieniu, należy wymagania skargi kasacyjnej podzielić na dwie
grupy:
1) wymagania formalne zwykłe, które w  razie ich niezachowania
podlegają uzupełnieniu; w  ramach tej grupy wymagań skarga
powinna:
a) czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma pro‑
cesowego,
b) w  sprawach o  prawa majątkowe zawierać oznaczenie war‑
tości przedmiotu zaskarżenia,
c) zawierać załączniki w  postaci dwóch jej odpisów prze‑
znaczonych do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokura‑
tora Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (art.  3984
§ 3 k.p.c.). Sąd Najwyższy w postanowienieu z 14.03.2017 r.,
II  CZ  167/16 (LEX nr  2269189) stwierdził, że pełnomoc‑
nik jest obowiązany dołączyć do skargi kasacyjnej odpis
dokumentu pełnomocnictwa procesowego w  liczbie prze‑
znaczonej dla podmiotów występujących po przeciwnej
stronie, nie zaś w  liczbie odpowiadającej uczestniczącym
w sprawie osobom (art. 3984 § 3 w zw. z art. 89 § 1 i art. 128
§ 1 k.p.c.);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne925

2) wymagania konstrukcyjne, w ramach których należy wyróżnić:

a) wymaganie, które w  razie niezachowania, podlega uzupeł-
nieniu; jest nim wniosek o  przyjęcie skargi do rozpoznania
i jego uzasadnienie (art. 3984 § 2 k.p.c.),
b) wymagania, które w  razie ich niezachowania nie podlegają
uzupełnieniu; są nimi:
– oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, ze wskazaniem, czy
jest ono zaskarżone w całości, czy w części,
– przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie,
– wniosek o  uchylenie lub uchylenie i  zmianę orzecze‑
nia z  oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia i  zmiany
(art. 3984 § 1 pkt 1–3 k.p.c.).

4.1.2.7.  Treść zwykłych wymagań formalnych skargi

kasacyjnej

Skarga kasacyjna spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli zawiera:

1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imię i nazwisko lub
nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników
(art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.);
2) oznaczenie pisma jako „skargi kasacyjnej” (art.  126 §  1
pkt 2 k.p.c.);
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.);
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.);
5) wskazanie sygnatury akt (art. 126 § 2 in fine k.p.c.).

Wobec tego, że skarga kasacyjna nie jest pierwszym pismem w spra‑

wie, nie ma obowiązku oznaczania w  niej miejsca zamieszkania lub
siedziby stron, miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli
ustawowych lub pełnomocników ani numeru Powszechnego Elektro‑
nicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub numeru identyfi‑
kacji podatkowej (NIP) powoda będącego osobą fizyczną, jeżeli jest
on obowiązany do jego posiadania lub posiada go, nie mając takiego
obowiązku, ani numeru w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przy‑
padku jego braku – numeru w innym właściwym rejestrze, ewidencji
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

926 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

lub NIP powoda niebędącego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku

wpisu we właściwym rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany
do jego posiadania (art. 126 § 2 k.p.c.).

W  sprawach o  prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przed-

miotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą
od wartości przedmiotu sporu wskazanej w  pozwie jedynie wtedy,
gdy powód w  toku postępowania rozszerzył powództwo, ponadto
nie może być wyższa od wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej
w apelacji. Przepisy art. 19–24 i 25 § 1 k.p.c. stosuje się odpowiednio
(art. 1261 w zw. z art. 368 § 2 i art. 39821 k.p.c.). Wartość przedmiotu
zaskarżenia należy podać w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego
złotego (art. 1261 § 3 k.p.c. oraz art. 21 u.k.s.c.). W razie stwierdzenia,
że oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w  skardze jest nie‑
prawidłowe, sąd – stosując odpowiednio art. 25 § 1 w zw. z art. 368
§ 2 in fine oraz art. 1302 § 5 i art. 39821 k.p.c. – wyda postanowienie,
w którym określi właściwą wartość przedmiotu zaskarżenia i wezwie
do uiszczenia brakującej opłaty pod rygorem odrzucenia skargi. Sze‑
rzej na temat wartości przedmiotu zaskarżenia – zob.  pkt  4.1.2.7
niniejszego rozdziału oraz rozdział V pkt 1.3).

Z punktu widzenia obowiązku opłacenia skargi kasacyjnej istotne są

– oprócz powołanych przepisów art. 1262 k.p.c. i art. 18 ust. 2 u.k.s.c. –
przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z  21.03.2016  r.
w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych
(Dz.U. poz. 408), które stanowią m.in., że:
1) opłaty sądowe w sprawach cywilnych uiszcza się w formie bezgo‑
tówkowej na rachunek bieżący dochodów właściwego sądu albo
w  formie wpłaty gotówkowej, bezpośrednio w  kasie sądu lub
w formie znaków o odpowiedniej wartości wykonanych według
ustalonego wzoru, zwanych dalej „znakami opłaty sądowej”;
2) numery rachunków bieżących dochodów sądów Ministerstwo
Sprawiedliwości nieodpłatnie udostępnia i aktualizuje na swojej
stronie internetowej www.ms.gov.pl.; numer rachunku bieżą‑
cego dochodów sądu udostępnia się także na tablicy ogłoszeń
w budynku sądowym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne927

Trybunał Konstytucyjny w  wyroku z  29.04.2008  r., SK  11/07

(OTK-A  2008/3, poz.  47), orzekł, że §  2 ust.  1 rozporządze‑
nia Ministra Sprawiedliwości z  31.01.2006  r. w  sprawie sposobu
uiszczania opłat sądowych w  sprawach cywilnych (Dz.U. Nr  27,
poz.  199), w  części obejmującej słowo „właściwego” jest niezgodny
z  art.  45 ust.  1 w  zw.  z  art.  2 oraz z  art.  78 Konstytucji  RP. Ozna‑
cza to, że pomyłkowe uiszczenie opłaty na rachunek innego sądu
niż właściwy nie może wywołać niekorzystnych skutków dla
skarżącego.

Do skargi należy dołączyć załączniki w  postaci dwóch jej odpisów

przeznaczonych do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora
Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (art. 3984 § 3 k.p.c.). Należy
także dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pełnomocnictwo złożone
w  postępowaniu przed sądami powszechnymi nie obejmuje umoco‑
wania do zastępstwa przed Sądem Najwyższym (art.  126 §  3  k.p.c.,
zob.  pkt  4.1.2.5 niniejszego rozdziału), a  także odpis (odpisy) skargi
kasacyjnej dla podmiotów występujących po stronie przeciwnej oraz
odpisy załączników (art.  128  k.p.c.). Według art.  126 §  3  k.p.c. do
skargi może zostać dołączony uwierzytelniony odpis pełnomocnic‑
twa, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który wcześniej nie złożył peł‑
nomocnictwa. Jeżeli pełnomocnik dokonał wyboru wnoszenia pism
za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, uwierzytelniony
odpis pełnomocnictwa wnosi się za pośrednictwem tego systemu. Ta
ostatnia możliwość może zostać zrealizowania tylko przed sądami,
w których działa system teleinformatyczny.

Z przedstawionych uwag wynika, że jeśli skarga kasacyjna nie speł-

nia zwykłych wymagań formalnych lub nie została od niej uisz-
czona należna opłata, przewodniczący w  sądzie drugiej instan‑
cji wezwie do uzupełnienia tych braków na podstawie art.  130 §  1
w  zw.  z  art.  3986  k.p.c., pod rygorem odrzucenia skargi. Gdyby sąd
drugiej instancji nie zastosował tego trybu postępowania i  przed‑
stawił skargę z brakami Sądowi Najwyższemu, sąd ten na podstawie
art. 3986 § 3 k.p.c. zwróci ją sądowi drugiej instancji w celu usunięcia
tych braków.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

928 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4.1.2.8.  Treść konstrukcyjnych wymagań skargi kasacyjnej

4.1.2.8.1.  Zakres zaskarżenia

Oznaczenie orzeczenia oraz granic zaskarżenia polega na podaniu

sądowi danych identyfikujących zaskarżone orzeczenie oraz precyzyj‑
nym określeniu, która jego część i w jakim zakresie została zaskarżona
(np.  „zaskarżam wyrok Sądu Apelacyjnego w  Łodzi z  12.09.2014  r.,
sygn. akt I  ACa  999/14, w  części, w  której Sąd Apelacyjny – wsku‑
tek częściowego uwzględnienia apelacji powoda – zmienił wyrok
sądu pierwszej instancji i  zasądził od pozwanego dodatkowo kwotę
80 000  zł z  odsetkami oraz podwyższył kwotę zasądzonych kosztów
procesu, a ponadto zaskarżam ten wyrok w części orzekającej o kosz‑
tach procesu za drugą instancję”).

   rzykład – W sprawie, w której przedmiotem sporu była kwota 580 000 zł,

P
a sąd pierwszej instancji:
1) zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 170 000 zł oraz kwotę
3000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu;
2) oddalił powództwo w pozostałej części,
granice zaskarżenia w apelacjach i skargach kasacyjnych obydwu stron –
w związku z rozstrzygnięciem sądu pierwszej instancji oraz rozstrzygnię‑
ciem sądu drugiej instancji – należy określić w sposób następujący:

Apelacja powoda
Zaskarżam wyrok w części oddalającej powództwo (pkt 2) i orzekającej o kosz‑
tach procesu (pkt 1).

Wnoszę o:
– zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kwoty 580 000 zł oraz zasądzenia w całości kosztów procesu za pierw‑
szą instancję,
– zasądzenie na rzecz powoda od pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego.

Apelacja pozwanego
Zaskarżam wyrok w części zasądzającej powództwo i orzekającej o kosztach pro‑
cesu (pkt 1).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne929

Wnoszę o:
– zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa i  zasądzenie na
rzecz pozwanego od powoda kosztów procesu za pierwszą instancję,
– zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego.

Orzeczenie sądu drugiej instancji

1) zmienia zaskarżony wyrok w  części zasądzającej powództwo (pkt  1) w  ten
sposób, że podwyższa zasądzoną kwotę 170 000 zł do kwoty 250 000 zł oraz
zasądzone koszty procesu do kwoty 4000 zł,
2) oddala apelację powoda w pozostałej części,
3) oddala apelację pozwanego,
4) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1500 zł tytułem zwrotu kosz‑
tów postępowania apelacyjnego.

Skarga kasacyjna powoda

Zaskarżam wyrok sądu drugiej instancji w  części oddalającej apelację powoda

(pkt 2) oraz w części zasądzającej koszty postępowania apelacyjnego (pkt 4).

Wnoszę o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację powoda (pkt 2)
oraz orzekającej o kosztach postępowania za pierwszą i drugą instancję (pkt 1
i 4) oraz zmianę wyroku sądu pierwszej instancji w części oddalającej powódz‑
two przez zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda zamiast kwoty 170 000 zł
– kwoty 580 000 zł oraz zamiast kwoty 3000 zł – kwoty 5000 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu, a  ponadto o  zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda
kwoty 2500 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego,
– zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Skarga kasacyjna pozwanego

Zaskarżam wyrok sądu drugiej instancji w części oddalającej apelację pozwanego.

Wnoszę o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku w  części oddalającej apelację pozwanego
(pkt 3) oraz orzekającej o kosztach postępowania za pierwszą i drugą instan‑
cję (pkt  1 i  4) oraz zmianę wyroku sądu pierwszej instancji przez oddalenie
powództwa w  całości, a  ponadto zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego
kwoty 4000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za pierwszą i drugą instancję,
– zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania kasacyjnego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

930 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Orzeczenie Sądu Najwyższego

1) uchyla zaskarżony wyrok w  części oddalającej apelację powoda (pkt  2)
oraz orzekającej o  kosztach postępowania za pierwszą i  drugą instancję
(pkt 1 i 4),
2) zmienia wyrok sądu pierwszej instancji w części oddalającej powództwo oraz
orzekającej o kosztach za pierwszą i drugą instancję w ten sposób, że zasądza
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 580 000 zł oraz kwotę 7500 zł tytułem
zwrotu kosztów procesu za pierwszą i drugą instancję,
3) oddala skargę kasacyjną pozwanego,
4) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3500 zł tytułem zwrotu kosz‑
tów postępowania kasacyjnego.

W podanym przykładzie w skargach kasacyjnych obie strony skarżące

wnosiły o  wydanie przez Sąd Najwyższy wyroku reformatoryjnego,
nie zaś kasatoryjnego, co jest uzasadnione tylko w sytuacjach wyjąt‑
kowych. Sąd Najwyższy – jako sąd kasacyjny – z reguły uchyla zaskar‑
żone orzeczenie i  przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania
sądowi drugiej instancji, a tylko wyjątkowo, nie będąc sądem meriti,
uchylając zaskarżony wyrok sądu drugiej instancji, jednocześnie
zmienia orzeczenie sądu pierwszej instancji (szerzej zob.  pkt  4.1.2.8
niniejszego rozdziału).

W  postanowieniu z  10.10.2013  r., III  CZ  52/13 (OSNC 2014/7–8,

poz.  77), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że jeżeli strona wnosząca skargę
kasacyjną zaskarża orzeczenie sądu drugiej instancji w  cało‑
ści, powinna wskazać wyraźnie, że orzeczenie to jest zaskarżone
„w  całości”. Brak tego wskazania stanowi wadę konstrukcyjną
skargi, skutkującą jej odrzuceniem a  limine. Nie wydaje się, aby
to orzeczenie mogło mieć zastosowanie w  każdym przypadku nie‑
użycia przez skarżącego formuły, że zaskarża orzeczenie „w  cało‑
ści”. Jeśli bowiem z  charakteru roszczenia będącego przedmiotem
sprawy oraz treści rozstrzygnięcia w  zaskarżonym orzeczeniu sądu
drugiej instancji wynika, że nie jest możliwe częściowe zaskarżenie
orzeczenia ani też częściowe uchylenie orzeczenia zaskarżonego
skargą kasacyjną, to wymaganie od skarżącego, aby wskazał, że
zaskarża orzeczenie „w  całości”, stanowiłoby przejaw nadmiernego
formalizmu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne931

4.1.2.8.2.  Podstawy kasacyjne i ich uzasadnienie

W  zakresie wymagania polegającego na przytoczeniu podstaw

skargi kasacyjnej i  ich uzasadnienia zaznaczyć należy, że skarga
kasacyjna może być oparta na jednej lub na obu podstawach poda‑
nych w  art.  3983  k.p.c. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą nato-
miast być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(art. 3983 § 3 k.p.c.).

Przewidziane w art. 3983 § 3 k.p.c. wyłączenie zarzutów niemogących

stanowić podstawy kasacyjnej dotyczy – oprócz art.  233 §  1  k.p.c.
– także przepisów regulujących tzw.  bezdowodowe ustalanie fak‑
tów (art.  226 §  1, art.  229 i  230  k.p.c.) – wyrok SN z  9.10.2014  r.,
I CSK 544/14 OSNC-ZD 2016/A, poz. 4).

Skarżący zobligowany jest do wskazania – w  ramach podstawy

naruszenia prawa materialnego lub podstawy naruszenia przepisów
postępowania – przepisów prawa, które zostały naruszone przez sąd
drugiej instancji. Sąd Najwyższy, działając jako sąd kasacyjny, nie
może bowiem wyręczać stron oraz nie jest uprawniony do samo‑
dzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów lub stawiania hipo‑
tez czy też ryzykowania domysłów co do tego, jakiego aktu praw‑
nego dotyczy podstawa skargi kasacyjnej. Działanie takie byłoby
nieuprawnione, a nawet mogłoby być niezgodne z intencją i intere‑
sem strony wnoszącej skargę. Jest tak również dlatego, że ustawo-
dawca, wprowadzając przymus adwokacko­‍‑radcowski, postawił
skardze kasacyjnej wysokie wymagania profesjonalne (por. wyrok
SN z  19.03.1997  r., II  CKN  16/97, LEX nr  1500934; postanowienie
SN z  26.05.1997  r., II  CKN  189/97, LEX nr  1232222; postanowie‑
nie SN z 16.10.1997 r., II CKN 390/97, LEX nr 1632101; wyrok SN
z 5.12.1996 r., I PKN 33/96, OSNAPiUS 1997/14, poz. 250).

Praktyka ostatnich lat pokazuje, że coraz częściej wnoszone są skargi

o ogromnej objętości, liczące niekiedy 100–150 stron, zawierające przy‑
pisy, długie cytaty z piśmiennictwa i orzecznictwa, wykresy, fotografie
itp., w  których zacierają się ich podstawowe walory środka zaskarże‑
nia, którymi są przejrzystość zarzutów i  siła argumentacji. Obszer‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

932 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

ność skarg wielokrotnie wynika z  łatwości ich tworzenia; do skargi

„wklejane” są rozległe wyimki z innych pism procesowych składanych
poprzednio w  sprawie, fragmenty rozpraw naukowych, komentarzy,
mnożą się powtórzenia i  zbędne wywody. Jest jasne, że taki sposób
redagowania pism procesowych nie tylko utrudnia czy wręcz unie‑
możliwia ich recepcję przez Sąd Najwyższy i  stronę przeciwną, ale
zaprzecza także idei celowości, pragmatyzmu i zwięzłości postępowa‑
nia sądowego. Te same mankamenty należy przypisać mnożeniu pism,
wnoszeniu ich bez potrzeby w celach, które niekiedy trudno odgadnąć.
Jest to problem, który powinien być rozwiązany albo w  judykaturze,
albo przez ustawodawcę. Próbą idącą w tym kierunku jest postanowie‑
nie SN z  15.01.2010  r., III  CSK  260/09 (LEX nr  1619612), w  którym
stwierdzono, że wywód skargi kasacyjnej – zajmujący 50 stron, opa‑
trzony przypisami i  mający cechy dysertacji naukowej – wykracza
poza rzeczową potrzebę postępowania kasacyjnego oraz istotę środka
zaskarżenia, który powinien się charakteryzować zwięzłością argu‑
mentów oraz przejrzystością i trafnością zarzutów (z informacji doty‑
czącej działalności Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w  2010  r., która
we wskazanym zakresie nadal jest aktualna).

Podstawą skargi kasacyjnej przewidzianą w art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.

jest naruszenie przepisów postępowania przez sąd drugiej instan-
cji, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Sąd dru‑
giej instancji, rozpoznając sprawę, może naruszyć zarówno przepisy
o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, które stosuje odpo‑
wiednio na podstawie art. 391 § 1 k.p.c., jak i przepisy zamieszczone
w  części kodeksu postępowania cywilnego poświęconej postępowa‑
niu apelacyjnemu. Gradacja wagi uchybienia („istotny”) odnosi się
do skutku w  postaci skali wpływu na wynik sprawy, a  nie do rangi
naruszonego przepisu. W  postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy
nie bada trafności ustaleń faktycznych sądu drugiej instancji. Skar‑
żący zatem może tylko przez wytknięcie uchybień procesowych sądu
drugiej instancji wykazać, że gdyby nie zostały one popełnione, inny
byłby stan faktyczny sprawy. Uwzględnienie skargi kasacyjnej opartej
na podstawie naruszenia przepisów postępowania wymaga wykaza‑
nia, że następstwa stwierdzonych wadliwości postępowania były tego
rodzaju lub miały taką skalę, iż kształtowały lub współkształtowały
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne933

treść kwestionowanego w  sprawie orzeczenia. Zagadnienia związane

z naruszeniem art. 380–384 i 386 k.p.c. zostały omówione w pkt 3.1.6
oraz 3.1.8 niniejszego rozdziału.

Wyłączenie możliwości opierania skargi kasacyjnej na zarzu-

cie dotyczącym ustalenia faktów lub oceny dowodów (art.  3983
§ 3 k.p.c.) nie pozbawia możliwości podniesienia zarzutu naruszenia
art.  382 oraz 387 §  21  k.p.c. (przed zmianą art.  387 §  21  k.p.c. ade‑
kwatnym był zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 zdanie
pierwsze k.p.c.), polegającego na tym, że sąd drugiej instancji orzekał
z  pominięciem istotnej części zebranego w  sprawie materiału, które
to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§  1 pkt  2  k.p.c.). Związanie ustaleniami faktycznymi nie wyłą‑
cza kontroli zgodności postępowania z  prawem, w  którym zostały
dokone. Za dopuszczalne uznać należy zarzuty dotyczące naruszenia
art. 227 k.p.c. w powiązaniu z art. 20512 § 2 k.p.c. (stanowi odpowied‑
nik uchylonego art. 217 k.p.c.).

Pamiętać należy, że formułowanie zarzutów w tym zakresie (narusze‑

nie art. 382 i 387 § 21 oraz art. 227 k.p.c. w zw. z art.20512 § 2 k.p.c.)
może dotyczyć uchybień popełnionych przez sąd drugiej instancji
na skutek niewłaściwego odniesienia się do zarzutów apelacyjnych,
a przede wszystkim niewłaściwego stosowania (niestosowania) prze‑
pisów obowiązujących sąd drugiej instancji, jako sądu meriti, którego
zadaniem jest rozpoznanie sprawy, co często łączy się z konieczno‑
ścią skorygowania podstawy faktycznej ustalonej przez sąd pierwszej
instancji. Zarzuty w skardze kasacyjnej należy jednak – zważywszy
na wspomniane wyłączenia, o których mowa w art. 3983 § 3 k.p.c.
– ukierunkować na kontrolę legalności, nie zaś trafności ustaleń
sądu drugiej instancji.

Źródłem powstania nieprawidłowej podstawy faktycznej rozstrzyg‑

nięcia kwestionowanego w  skardze kasacyjnej może być niewłaś­
ciwa ocena zarzutów podniesionych w  apelacji. Przepisy §  11–13
w  art.  368  k.p.c. – dodane przez ustawę z  4.07.2019  r. – nakładają
na skarżącego w zarzutach co do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia
obowiązek wskazania, które fakty zostały ustalone przez sąd pierwszej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

934 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

instancji niezgodnie z  rzeczywistym stanem rzeczy lub wskazanie

faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, które nie zostały usta‑
lone przez sąd pierwszej instancji. Skarżący (apelant), powołując fakt
wykazany dowodem utrwalonym za pomocą urządzenia rejestrują‑
cego dźwięk albo obraz i  dźwięk, powinien oznaczyć część zapisu
dotyczącą tego faktu. Nałożony na skarżącego obowiązek, o  którym
mowa w § 11, stanowi jedynie ustawowe określenie wymagania, jakie
powinien spełniać „zarzut co do podstawy faktycznej rozstrzyg‑
nięcia”. W  praktyce wspomniane wymaganie będzie odnosiło się
do uzasadnienia zarzutu „sprzeczności ustaleń sądu z  treścią zebra‑
nego w  sprawie materiału dowodowego”. Ciężar uszczegółowienia
przez skarżącego zarzutów odnoszących się do podstawy faktycz‑
nej wyroku nie zwalnia sądu drugiej instancji – zgodnie z  regułami
określonymi w  art.  381 i  382  k.p.c. – z  dokonania własnych usta‑
leń faktycznych na podstawie przeprowadzonych lub ponowionych
dowodów. Innymi słowy, konstruowanie przez sąd drugiej instancji
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia nie może być oparte wyłącz-
nie na wyniku kontroli faktów, które według skarżącego powinny
albo nie powinny tworzyć tej podstawy. Takie ograniczenie kognicji
sądu drugiej instancji pozostawałoby w  rażącej sprzeczności z  istotą
postępowania apelacyjnego oraz kognicją sądu drugiej instancji, jako
sądu meriti. Fragmentaryczne, w granicach wskazanych tylko w ape‑
lacji, badanie faktów zgromadzonych w  zebranym materiale sprawy,
a więc wyrywkowe i wskutek tego niepowiązane z całością stanu fak‑
tycznego sprawy, mogłoby prowadzić do orzekania na zafałszowa‑
nej podstawie faktycznej. Aktualna jest – wykazująca merytoryczny
charakter postępowania apelacyjnego – uchwała SN  (7) (zasada
prawna) z  23.03.1999  r., III  CZP  59/98 (OSNC 1999/7–8, poz.  124),
w której podkreślono, że sąd drugiej instancji nie może poprzestać
na ustosunkowaniu się do zarzutów skarżącego, lecz ma obowią-
zek – niezależnie od ich treści – dokonać ponownie własnych usta-
leń, a następnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego.
Nie stoi temu na przeszkodzie okoliczność, że sąd drugiej instancji
jest związany zarzutami procesowymi, takie bowiem zarzuty nie
wyznaczają podstawy faktycznej orzekania, określają jedynie gra-
nice kontroli przepisów postępowania, które sąd pierwszej instan-
cji naruszył bądź niewłaściwie zastosował.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne935

Charakteru postępowania apelacyjnego oraz istoty apelacji jako pełnej

nie zmienił (tym bardziej) – zmieniony przez ustawę z 4.07.2019 r. –
przepis § 21 pkt 2 art. 387 k.p.c., który stanowi, że wyjaśnienie pod‑
stawy prawnej wyroku z  przytoczeniem przepisów prawa powinno
objąć ocenę poszczególnych zarzutów apelacyjnych, a  poza tym
w  uzasadnieniu wyroku sąd drugiej instancji może ograniczyć się
do stwierdzenia, że przyjął za własne oceny sądu pierwszej instancji.
Przepis ten tylko określa wymagania, jakie powinno spełniać uza‑
sadnienie wyroku. Objęcie oceną prawną – w wyjaśnieniu podstawy
prawnej wyroku – „poszczególnych zarzutów apelacyjnych” nie może
oznaczać, że powołane w apelacji zarzuty naruszenia prawa material‑
nego miałyby wyznaczać granice badania przez sąd drugiej instancji
prawa materialnego. Taka regulacja stanowi jedynie określenie wyma‑
gań, jakie powinno spełniać uzasadnienie wyroku, i nie stwarza ogra‑
niczeń w zakresie merytorycznego badania sprawy przez sąd drugiej
instancji. Pojawiające się wypowiedzi, że art.  387 §  21 pkt  2  k.p.c.
w  nowym brzmieniu miałby oznaczać, że sąd drugiej instancji oce‑
nia tylko zarzuty apelacyjne, a  to równoznaczne jest z  odejściem od
sytemu apelacji pełnej, nie znajdują usprawiedliwienia w  treści tego
przepisu. Obowiązek „objęcia oceną poszczególnych zarzutów apela‑
cyjnych” to tylko kwestia wymagań, jakim powinno odpowiadać uza‑
sadnienie wyroku sądu drugiej instancji. Z  treści tego przepisu nie
można wyprowadzić wniosku, że sąd drugiej instancji ocenia tylko
zarzuty apelacyjne, a więc nie sądzi sprawy merytorycznie w ramach
apelacji pełnej. Sąd drugiej instancji nadal (mimo dokonanych zmian)
rozpoznaje sprawę merytorycznie w granicach zaskarżenia, dokonuje
własnych ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody
albo poprzestając na materiale zebranym w  postępowaniu w  pierw‑
szej instancji (art. 381 i 382 k.p.c.), ustala podstawę prawną orzecze‑
nia niezależnie od zarzutów podniesionych w  apelacji. Kontrolując
prawidłowość postępowania przed sądem pierwszej instancji, jest
związany zarzutami procesowymi przedstawionymi w  apelacji, przy
dodatkowym założeniu, że skarżący nie utracił bezpowrotnie – zwa‑
żywszy na treść art. 162 k.p.c. – możliwości ich powoływania.

Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną, w  której zarzu‑

cono, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku sądu drugiej instancji,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

936 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wygłoszone na podstawie art.  326 §  3 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c.

i  transkrybowane na podstawie art.  387 §  2  k.p.c., nie spełnia
wymagań przewidzianych w  art.  328 §  2 w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c.
(obecnie art.  387 §  21  k.p.c.), stwierdził, że uzasadnienie wyroku
sądu drugiej instancji wygłoszone na podstawie art.  326 §  3
w  zw.  z  art.  391 §  1  k.p.c. powinno zawierać wszystkie elementy
wskazane w art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., z uwzględnieniem
art. 387 § 21 i art. 50513 § 2 k.p.c. Uzasadnienie wygłoszone musi być
zgodne z  przyjętymi normami językowymi oraz odpowiadać pod‑
stawowym wymaganiom formalnym stawianym aktom urzędowym
(sądowym). Transkrypcja uzasadnienia wygłoszonego powinna
spełniać wszystkie wymagania urzędowego dokumentu pisemnego,
także w  zakresie poprawności językowej i  powszechnie przyjętych
zasad typografii (postanowienie SN z 18.11.2015 r., III CSK 237/15,
OSNC 2016/4, poz. 52).

W  doktrynie trafnie podnosi się, że – mimo związania Sądu Naj‑

wyższego ustaleniami faktycznymi i dokonaną oceną dowodów, nie
jest dopuszczalne automatyczne eliminowanie w skardze kasacyjnej
zarzutów naruszenia przepisów postępowania, których konsekwen‑
cją jest błędne ustalenie stanu faktycznego, a  kontrolowanie przez
Sąd Najwyższy różnego rodzaju przejawów dyskrecjonalnego dzia‑
łania sądu odwoławczego jest wręcz konieczne. Ponadto podkreśla
się, że orzeczenie sądu odwoławczego oparte na wyjątkowo wadliwej
podstawie faktycznej powoduje, że podstawa prawna orzeczenia jest
„zawieszona w  powietrzu”, nie mając oparcia w  ustaleniu prawid­
łowego stanu faktycznego. Taka sytuacja usprawiedliwia zarzuca‑
nie orzeczeniu sądu odwoławczego braków i wadliwości w zakresie
podstawy faktycznej. W  praktyce przytoczone poglądy oznaczają
możliwość formułowania w  skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia
art.  382  k.p.c. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że narusze‑
nie art. 382 k.p.c. może stanowić podstawę skargi kasacyjnej w razie
pominięcia przez sąd drugiej instancji części zebranego w  sprawie
materiału i wydanie wyroku z pominięciem wyników postępowania
dowodowego, które mają istotne znaczenie dla prawidłowego roz‑
poznania sprawy (postanowienie SN z  7.07.1999  r., I  CKN  504/99,
OSNC 2000/1, poz. 17; wyrok SN z 22.02.2007 r., III CKN 337/06,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne937

niepubl.; wyrok SN z  9.06.2005  r., III  CKN  674/04, niepubl.).

Zaskarżony wyrok dotknięty takim uchybieniem powoduje, że rów‑
nież prawo materialne nie zostało właściwie zastosowane, bowiem
niewłaściwe ustalenie stanu faktycznego przekreśla możliwość pra‑
widłowej subsumpcji.

W świetle przytoczonych poglądów doktryny oraz powołanych judy‑

katów kontrola legalności, nie zaś trafności ustaleń sądu odwoław-
czego, jest nie tylko dopuszczalna, ale wręcz konieczna – w ramach
zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c.

Jak już podkreślono, sąd drugiej instancji, jako sąd meriti, który
po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji ponownie sądzi
sprawę, zobowiązany jest, szczególnie gdy orzekł reformatoryjnie,
wskazać w uzasadnieniu wyroku fakty, które uznał za udowodnione,
dowody, na których się oparł, oraz podać przyczyny, dla których
innym dowodom odmówi wiarygodności i mocy dowodowej. Jeżeli
sąd drugiej instancji, sporządzając uzasadnienie wyroku, tych
ustawowych obowiązków nie spełnił, tym samym uchybił art.  387
§ 21 k.p.c.

Naruszenie prawa materialnego (art.  3983 §  1 pkt  1  k.p.c.) może

polegać na niewłaściwym jego zastosowaniu (zastosowanie lub nie‑
zastosowanie określonego przepisu), a  także na błędnej wykładni
właściwie zastosowanego przepisu. Odnosząc się do podnoszonej
w literaturze, a także w niektórych orzeczeniach Sądu Najwyższego
kwestii możliwości (braku możliwości) jednoczesnego naruszenia
prawa materialnego w obu wskazanych formach, stwierdzić należy,
że przy prawidłowo sformułowanej skardze kasacyjnej skarżący
może powoływać się na naruszenie prawa materialnego w obu wska‑
zanych formach. Najpierw skarżący powinien wykazać, że sąd doko‑
nał wadliwej wykładni określonego przepisu, a  następnie że wsku‑
tek tej wadliwej wykładni zastosował, a nie powinien, dany przepis.
Innymi słowy, skarżący powinien wywieść, że gdyby wykładnia
prawa była prawidłowa, nie doszłoby do zastosowania przepisu,
który sąd zastosował, albo sąd zastosowałby przepis, którego wsku‑
tek błędnego jego rozumienia nie zastosował, a powinien.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

938 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Pojęcie prawa materialnego zostało wyjaśnione w  kilku orze‑

czeniach Sądu Najwyższego, według których prawem material‑
nym są jedynie normy prawne wypływające ze źródeł prawa wska‑
zanych w  art.  87 Konstytucji  RP. Pojęcie prawa materialnego, poza
aktami wymienionymi w  art.  87 Konstytucji  RP, obejmuje także
akty prawne wymienione w  art.  9  k.p. w  zw.  z  art.  59 ust.  2 Kon‑
stytucji  RP (por.  postanowienie SN z  28.05.1998  r., I  PKN  138/98,
OSNAPiUS 1999/12, poz. 398).

Prawem materialnym jest prawo unijne, które sądy polskie mają obo‑
wiązek stosować od 1.05.2004 r. w związku z wstąpieniem Polski do
Unii Europejskiej.

W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazał, że jeśli ustawa

w oznaczonej materii odsyła do postanowień statutu, to należy
je traktować jako prawo materialne, jeśli więc ustawa (np.  prawo
spółdzielcze) nie zawiera odesłania do statutu, naruszenie jed‑
nego z  jej postanowień nie może być potraktowane jako naruszenie
prawa materialnego (por.  wyrok SN z  11.03.1997  r., III  CKN  34/97,
OSNC 1997/6–7, poz. 94).

Nie są natomiast prawem materialnym ogólne warunki umów,

np.  ogólne warunki ubezpieczenia wydawane przez ubezpieczyciela
są tzw.  wzorcem kwalifikowanym i  wiążą strony tylko dlatego, że
stały się składnikiem umowy ubezpieczeniowej przez przyjęcie ich
warunków. Nie mając charakteru normatywnego, nie mogą być źró‑
dłem prawa i  normą prawnomaterialną według treści art.  3983 §  1
pkt  1  k.p.c. (por.  postanowienie SN z  24.06.1998  r., I  CKN  774/97,
OSNC 1999/2, poz. 29).

Skuteczne zgłoszenie zarzutu kasacyjnego dotyczącego

naruszenia prawa materialnego wchodzi w  rachubę tylko
wtedy, gdy ustalony w  postępowaniu apelacyjnym przez sąd dru-
giej instancji stan faktyczny, będący podstawą zaskarżonego
wyroku, nie budzi zastrzeżeń, a  zatem jest niezbity i  niepodwa-
żalny (por.  wyrok SN z  26.03.1997  r., II  CKN  60/97, OSNC 1997/9,
poz. 128).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne939

Wykazywanie zatem wadliwości dokonanych ustaleń faktycznych –

co niestety nadal zdarza się w praktyce – w ramach podstawy naru‑
szenia prawa materialnego sprzeczne jest z  zasadami profesjonal-
nego działania.

Omawiana część skargi kasacyjnej powinna mieć np.  następującą

treść:

  „ Opieram skargę kasacyjną na podstawach:

1) naruszenia przepisów postępowania, skutkującego nieważnością
postępowania, to jest art.  379 pkt  5 w  zw.  z  art.  214 i  391 §  1  k.p.c.
przez pozbawienie powoda możności obrony jego praw wskutek nie‑
odroczenia rozprawy apelacyjnej pomimo jego nieobecności i stwier‑
dzenia nieprawidłowości w  doręczeniu powodowi powiadomienia
o rozprawie,
2) naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy, to jest:
a) art. 382 k.p.c. przez wyrokowanie (wydanie zaskarżonego wyroku)
nie na podstawie – jak wymaga tego naruszony przepis – materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępo‑
waniu apelacyjnym, lecz z pominięciem istotnej części zebranego
w  sprawie materiału, szczególnie wynikającego z  przeprowadzo‑
nego przez sąd drugiej instancji uzupełniającego dowodu z  opi‑
nii biegłego, które to uchybienie miało istotny wpływ na wynik
sprawy (art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.),
b) art. 387 § 21 pkt 1 k.p.c. przez niewskazanie faktów i dowodów, na
których Sąd się oparł, co powinien był uczynić zwłaszcza w sytu‑
acji zmiany wyroku Sądu pierwszej instancji, a  w  szczególności
przez niepodanie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przyczyn
odmowy mocy dowodowej faktów wynikających z dokumentacji
lekarskiej załączonej na kartach 67–75 akt sądowych,
c) art.  387 §  21 pkt  2  k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy praw‑
nej wyroku i  ograniczenie tego obowiązku do przytoczenia
art. 322 k.p.c.,
d) art. 322 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez jego zastosowanie, pomimo
że – w  świetle opinii biegłego – ścisłe udowodnienie wysokości
renty jest możliwe,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

940 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

e) art.  386 §  1  k.p.c. przez uwzględnienie w  części apelacji pozwa‑

nego, pomimo jej bezzasadności,
f) art.  385  k.p.c. przez jego niezastosowanie, mimo że apelacja
pozwanego jest w całości bezzasadna;
2) naruszenia prawa materialnego (art.  3983 §  1 pkt  1  k.p.c.) przez
błędną wykładnię art.  444 §  2  k.c. wskutek uznania, że wysokość
„renty odpowiedniej” w  rozumieniu tego przepisu może nie pozo‑
stawać w relacji do ustalonego stopnia obniżenia ogólnej wydolności
umysłowej powoda, którego zarobki uzależnione są właśnie od tejże
wydolności umysłowej”.

4.1.2.8.3.  Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania

Skarga kasacyjna została ukształtowana w przepisach Kodeksu postę‑

powania cywilnego jako nadzwyczajny środek zaskarżenia, nakiero‑
wany na ochronę interesu publicznego przez zapewnienie rozwoju
prawa, jednolitości orzecznictwa oraz prawidłowej wykładni, a także
w celu usunięcia z obrotu prawnego orzeczeń wydanych w postępo‑
waniu dotkniętym nieważnością lub oczywiście wadliwych, nie zaś
jako ogólnie dostępny środek zaskarżenia orzeczeń umożliwiający
rozpoznanie sprawy w  kolejnej instancji sądowej. Koniecznej selek‑
cji skarg pod kątem realizacji tego celu służy instytucja tzw.  przed‑
sądu, ustanowiona w art. 3989 k.p.c., w ramach której Sąd Najwyższy
dokonuje wstępnej oceny skargi kasacyjnej. Ten etap postępowania
przed Sądem Najwyższym jest ograniczony – co należy podkreślić
– wyłącznie do zbadania przesłanek przewidzianych w  art.  3989 §  1
pkt 1–4 k.p.c., nie zaś merytorycznej oceny skargi kasacyjnej. W razie
spełnienia co najmniej jednej z tych przesłanek przyjęcie skargi kasa‑
cyjnej do rozpoznania jest usprawiedliwione.

Ustawodawca, aby podkreślić publicznoprawny cel funkcjonowania

skargi kasacyjnej, uczynił jednym z jej istotnych elementów obowią‑
zek przedstawienia przez skarżącego argumentów przemawiających
za jej przyjęciem do rozpoznania. Tak więc skarga kasacyjna powinna
zawierać także wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania i uzasadnienie
tego wniosku (art. 3984 § 2 k.p.c.). Aby spełnić wymaganie określone
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne941

w  art.  3984 §  2  k.p.c., konieczne jest zawarcie w  skardze kasacyj-

nej odrębnego wniosku o  jej przyjęcie do rozpoznania, zawiera-
jącego profesjonalny wywód prawny nawiązujący do wskazanych
w  art.  3989 §  1  k.p.c. przesłanek przedsądu ze wskazaniem, które
z  nich występują w  sprawie, i  z  uzasadnieniem stanowiska skarżą‑
cego w  tym przedmiocie. Nie spełnia zatem obowiązku określonego
w  art.  3984 §  2  k.p.c. powołanie się przez skarżącego na jakiekol‑
wiek względy, które w  jego ocenie uzasadniają przyjęcie skargi do
rozpoznania (por.  uzasadnienie postanowienia SN z  11.04.2006  r.,
II CSK 65/06, LEX nr 189753). Jeśli więc skarżący w sposób wyraźny
i  jednoznaczny nie podał w  skardze kasacyjnej okoliczności uzasad‑
niających wniosek o jej przyjęcie, to obowiązek wynikający z art. 3984
§ 2 k.p.c. nie jest spełniony, choćby przesłanki przyjęcia skargi kasacyj‑
nej do rozpoznania dały się wywieść z uzasadnienia skargi kasacyjnej
(por. postanowienie SN z 22.03.2001 r., V CZ 131/00, OSNC 2001/10,
poz.  156, które zachowało aktualność pomimo zmian wprowadzo‑
nych do postępowania kasacyjnego ustawą z 19.03.2009 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr  69, poz.  593).
Istota tych zmian polega tylko na tym, że brak w  skardze wniosku
o  przyjęcie skargi do rozpoznania i  jego uzasadnienia nie skutkuje
odrzuceniem skargi a limine, lecz brak ten podlega uzupełnieniu.

Autorzy skarg kasacyjnych nierzadko błędnie utożsamiają

wymaganie uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi do roz-
poznania ze wskazaniem argumentów uzasadniających podstawy,
na których skarga została oparta. Należy podkreślić zatem z  całą
mocą, że są to niezależne od siebie istotne (konstrukcyjne) elementy
skargi kasacyjnej różniące się funkcją i celem. Przytoczenie podstaw
skargi kasacyjnej i ich uzasadnienie ma na celu wykazanie wad zaskar‑
żonego orzeczenia (art. 3983 k.p.c.), natomiast celem wniosku o przy‑
jęcie skargi kasacyjnej jest wykazanie przesłanek, według których Sąd
Najwyższy orzeka o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi kasacyj‑
nej do rozpoznania (art. 3989 § 1 i 2 k.p.c.). Odwołanie się do uzasad‑
nienia podstaw skargi kasacyjnej, w którym skarżący zarzuca sądowi
drugiej instancji dokonanie wadliwej wykładni przepisów prawnych,
bądź ich naruszenie przez zastosowanie lub niezastosowanie, nie
może stanowić uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

942 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

rozpoznania, byłoby to bowiem zbędnym powielaniem argumentów

przytoczonych w  uzasadnieniu podstaw skargi kasacyjnej (por.  uza‑
sadnienie postanowienia SN z  12.12.2000  r., V  CKN  1780/00,
OSNC 2001/3, poz. 52).

Jedną z  przesłanek uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do

rozpoznania jest wykazanie, że w  sprawie występuje istotne zagad-
nienie prawne (art.  3989 §  1 pkt  1  k.p.c.). Stawianie pytań, które
w wielu skargach niestety przybierają postać pytań retorycznych, nie
spełnia wymagania, o którym mowa w art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. Jako
przykład można wskazać postawione w  jednej ze skarg kasacyjnych
pytanie: „Czy darczyńcy, po zawarciu ugody, w przypadku, w którym
obdarowani nie wywiązali się w pełni z jej postanowień i w dalszym
ciągu dopuszczają się w stosunku do darczyńcy czynów świadczących
o ich niewdzięczności, przysługuje nadal prawo do odwołania wyko‑
nanej darowizny w myśl art. 898 § 1 k.c.?”.

Autorów skarg kasacyjnych, którymi są profesjonalni prawnicy, obciąża

obowiązek formułowania pytań (zagadnień prawnych) do rozstrzyg‑
nięcia, nie zaś pytań do uzupełnienia, nierzadko mających charakter
retoryczny. Przedstawienie zagadnienia prawnego polega na sformu‑
łowaniu pytania prawnego „do rozstrzygnięcia”, którego konstrukcja
powoduje, że rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego dokonuje się przez
wybór towarzyszącej mu odpowiedzi (por.  m.in.  postanowienie SN
z 13.04.2000 r., III CZP 2/00, OSNC 2000/11, poz. 200). Autor skargi
powinien wskazać, że istnieją argumenty przemawiające za jednym
z możliwych rozwiązań, nie jest natomiast wystarczające ograniczenie
się do zaprezentowania własnego stanowiska ani też zgłoszenie tylko
zastrzeżeń do poglądu wyrażonego przez sąd drugiej instancji.

W postanowieniu z 10.05.2001 r., II CZ 35/01 (OSNC 2002/1,

poz.  11), Sąd Najwyższy stwierdził, że uzasadnienie przedsta‑
wionego zagadnienia prawnego polega na wskazaniu argumentów,
które prowadzą do rozbieżnych ocen.

Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądem

przesłanki przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania ze względu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne943

na występowanie w  sprawie istotnego zagadnienia prawnego różnią

się od przesłanek, o  których mowa w  art.  3989 §  1 pkt  2  k.p.c. Ten
sam problem nie może być istotnym zagadnieniem prawnym, które
z  założenia charakteryzuje się „nowością” i  jednocześnie stanowi
przedmiot rozbieżnej wykładni w orzecznictwie bądź wypowiedziach
doktryny (por.  np.  postanowienia SN: z  3.10.2013  r., III  SK  11/13,
LEX nr 1380967, i z 30.09.2014 r., III SK 2/14, LEX nr 1544567).

Przez istotne zagadnienie prawne rozumie się problem o charakterze

prawnym powstały na tle konkretnego przepisu prawa, mający cha‑
rakter nowy i  rzeczywisty w  tym znaczeniu, że jego rozstrzygnięcie
stwarza realne i  poważne trudności, a  jego wyjaśnienie ma znacze‑
nie dla rozstrzygnięcia nie tylko przedmiotowej sprawy, ale także
innych podobnych spraw (por.  postanowienie SN z  21.05.2013  r.,
IV CSK 53/13, LEX nr 1375467). Oparcie wniosku o przyjęcie skargi
kasacyjnej do rozpoznania na przesłance określonej w  art.  3989 §  1
pkt  2  k.p.c. wymaga wykazania, że określony przepis prawa, będący
źródłem poważnych wątpliwości interpretacyjnych, nie doczekał się
wykładni albo niejednolita wykładnia wywołuje rozbieżność w odnie‑
sieniu do identycznych lub podobnych stanów faktycznych, które
należy przytoczyć wraz z  podaniem doktrynalnego lub orzeczni‑
czego źródła tych wątpliwości (por. postanowienie SN z 13.06.2008 r.,
III CSK 104/08, LEX nr 424365). Problemy wskazywane jako istotne
zagadnienia prawne powinny pozostawać w  związku z  zastosowa‑
nymi w sprawie przepisami, ponieważ tylko wtedy będą mogły zostać
wyjaśnione w ramach rozpoznania skargi kasacyjnej.

Wniosek o  przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania będzie

spełniony także wtedy, gdy skarżący wskaże na istnienie
potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących poważne wąt‑
pliwości lub wywołujących rozbieżności w  orzecznictwie sądów
(art. 3989 § 1 pkt 2 k.p.c.). Odwołanie się do tych przesłanek wymaga
wykazania, że określony przepis prawa budzi poważne wątpliwości,
nie doczekał się wykładni bądź niejednolita jego wykładnia wywo‑
łuje rozbieżności w  orzecznictwie sądów (nie chodzi o  rozbieżność
polegającą na wydaniu w  danej sprawie w  obu instancjach różnych
orzeczeń). Rozbieżność taką należy wykazać, załączając orzeczenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

944 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

lub co najmniej wskazując dostępne źródła ich publikacji. Tylko

wtedy zostanie wykazany publicznoprawny charakter skargi kasa‑
cyjnej, której podstawowym celem nie jest – jak już podkreślono –
korekta orzeczeń wydawanych przez sądy powszechne, lecz ochrona
interesu publicznego przez zapewnienie jednolitości wykładni prze‑
pisów prawa oraz wkład Sądu Najwyższego w  rozwój juryspruden‑
cji i prawa pozytywnego (zob. np. postanowienia SN: z 13.06.2008 r.,
III  CSK  104/08, LEX nr  424365; z  28.03.2007  r., II  CSK  84/07, LEX
nr 315351; z 15.10.2002 r., II CZ 102/02, LEX nr 57231; z 11.01.2008 r.,
I  UK  283/07, LEX nr  448205). Sąd Najwyższy w  postanowieniu
z  17.06.2015  r., III  CSK  59/15 (OSNC 2016/2, poz.  29), stwierdził,
że przez rozbieżność w orzecznictwie sądów, uzasadniającą przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania (art.  3989 §  1 pkt  2  k.p.c.), należy
rozumieć istnienie zróżnicowanych albo sprzecznych rozstrzygnięć
w sprawach o takich samych lub bardzo podobnych stanach faktycz‑
nych, w  których mają zastosowanie te same przepisy prawne, wyło‑
żone lub zastosowane w sposób prowadzący do wydania odmiennych
orzeczeń albo innych decyzji procesowych. Wielokierunkowość sto‑
sowania prawa oraz różnorodność orzecznictwa nie stanowią przy‑
czyny kasacyjnej przewidzianej w art. 3989 § 1 pkt 2 k.p.c.

Jeżeli przesłanką wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpozna‑

nia jest twierdzenie skarżącego, iż skarga jest oczywiście uzasad-
niona (art.  3984 §  2 w  zw.  z  art.  3989 §  1 pkt  4  k.p.c.), skarżący nie
może ograniczać się do stwierdzenia, że skarga kasacyjna jest oczy‑
wiście uzasadniona, lecz powinien wykazać kwalifikowany charakter
uchybień popełnionych przez sąd drugiej instancji, które uzasadniają
przesłankę oczywistości skargi. Skarżący powinien zatem w  uzasad‑
nieniu wniosku zawrzeć wywód prawny wskazujący, w czym wyraża
się ta „oczywistość” (postanowienie SN z 26.04.2006 r., II CZ 28/06,
LEX nr  198531). Powołując się na oczywistą zasadność skargi kasa‑
cyjnej, należy wykazać, że popełnione przy ferowaniu zaskarżonego
orzeczenia uchybienia w  zakresie stosowania prawa miały charakter
kwalifikowany i nie podlegały różnym ocenom, były więc dostrzegalne
w  sposób oczywisty dla przeciętnego prawnika (por.  m.in.  postano‑
wienia SN: z 12.12.2000 r., V CKN 1780/00, OSNC 2001/3, poz. 52;
z  22.03.2001  r., V  CZ  131/00, OSNC 2001/10, poz.  156). Jeżeli więc
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne945

przesłanką wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania jest

twierdzenie skarżącego, że skarga jest oczywiście uzasadniona, powi‑
nien on w uzasadnieniu wniosku zawrzeć wywód prawny wskazujący,
w  czym wyraża się oczywistość skargi, i  przedstawić argumenty na
poparcie tego twierdzenia. Skarżący powinien wykazać, że popeł‑
nione przy ferowaniu zaskarżonego orzeczenia uchybienia w zakresie
stosowania prawa miały kwalifikowany charakter i nie podlegają róż‑
nym ocenom, są więc dostrzegalne w sposób oczywisty dla przecięt‑
nego prawnika.

Za nieprofesjonalne uznać należy formułowanie wniosku o przyjęcie

skargi kasacyjnej do rozpoznania z powodu „oczywistości skargi” ze
wskazywaniem przepisu, który sąd „oczywiście naruszył”, i jednocze‑
śnie opieranie wniosku o przyjęcie skargi na występowaniu potrzeby
wykładni tego przepisu, a nawet formułowaniu zagadnienia prawnego
wyłaniającego się na tle tego przepisu. Przyczyny przyjęcia skargi
kasacyjnej do rozpoznania określone w przepisach art. 3989 § 1 pkt 1
i 4 k.p.c. wykluczają się, gdyż skarga kasacyjna nie może być uznana
za oczywiście uzasadnioną, jeżeli o  występowaniu tej przesłanki
miałoby świadczyć naruszenie przepisów prawa, których wykładnia
nasuwa tak duże wątpliwości, że konieczne jest ich wyjaśnienie przez
Sąd Najwyższy w  ramach sformułowanego w  tej sprawie zagadnie‑
nia prawnego (por. postanowienie SN z 25.04.2008 r., III CSK 64/08,
LEX nr 786752).

„Nieważność postępowania” jest przesłanką także wniosku o przy-

jęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania (art.  3989 §  1 pkt  3  k.p.c.).
Nieważność postępowania zachodzi w przypadkach wskazanych enu‑
meratywnie w  art.  379 pkt  1–6  k.p.c. Przyczyny nieważności zostały
omówione: 1) niedopuszczalność drogi sądowej – w rozdziale IV pkt 2;
2) brak zdolności sądowej lub procesowej strony, organu powołanego
do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego albo nienale‑
żyte umocowanie pełnomocnika strony – w  rozdziale  IV pkt  3 oraz
rozdziale I pkt 2–4; 3) zawisłość sporu oraz powaga rzeczy osądzonej
– w rozdziale IV pkt  4; 4)  niewłaściwy skład sądu oraz rozpoznanie
sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy – w rozdziale VI)
pozbawienie strony możliwości obrony swych praw – w rozdziale XVI
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

946 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

pkt 2; 6) rozstrzygnięcie sprawy przez sąd rejonowy, mimo że sądem

właściwym bez względu na wartość przedmiotu sprawy jest sąd okrę‑
gowy – w rozdziale V pkt 1.2.

Wzięcie przez Sąd Najwyższy z  urzędu pod rozwagę nieważno-

ści postępowania dotyczy tylko nieważności postępowania przed
sądem drugiej instancji (wyrok SN z  21.11.1997  r., I  CKN  825/97,
OSNC 1998/5, poz. 81). W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy
trafnie wskazał, że kasacja (obecnie skarga kasacyjna) jest środkiem
prawnym od orzeczeń sądu drugiej instancji. Oznacza to, że kontrola
kasacyjna dokonywana przez Sąd Najwyższy obejmuje stosowanie
prawa – procesowego i  materialnego – przez sąd drugiej instancji,
jeśli zaś chodzi o  naruszenia prawa popełnione przez sąd pierwszej
instancji, to mogą one być wytykane w  apelacji (por.  też orzeczenie
SN z  17.09.1946  r., C.III. 719/45, OSN 1948/II, poz.  34). Badanie
w postępowaniu kasacyjnym nieważności postępowania pierwszo-
instancyjnego – mające jednak charakter pośredni – jest możliwe
w  sytuacji, gdyby skarżący w  ramach podstawy naruszenia przepi‑
sów postępowania (art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.) zarzucał sądowi drugiej
instancji naruszenie art.  386 §  2  k.p.c. przez nieuwzględnienie nie‑
ważności postępowania przed sądem pierwszej instancji. Pośrednia
kontrola Sądu Najwyższego sięga postępowania w  pierwszej instan‑
cji także wtedy, gdy skarga kasacyjna wymierzona przeciwko orze‑
czeniu sądu drugiej instancji okazuje się – w ramach podniesionych
w  niej podstaw – uzasadniona, a  zarazem Sąd Najwyższy uznaje, że
zasługuje na uwzględnienie wniosek o  uchylenie także orzeczenia
sądu pierwszej instancji, np. z przyczyn nieważności. Jeśli więc skar‑
żący nie postawi sądowi drugiej instancji zarzutu naruszenia art. 386
§ 2 k.p.c., jak też nie ma usprawiedliwienia dla podniesionych w skar‑
dze kasacyjnej podstaw, a w konsekwencji do uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, powołany
w  skardze zarzut nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji nie może odnieść skutku.

Nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 6 k.p.c. zacho‑

dzi także wtedy, gdy sąd rejonowy orzekł o odrzuceniu skargi o wzno‑
wienie postępowania wniesionej na podstawie art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne947

w  sprawie, w  której sąd okręgowy oddalił apelację (uchwała SN

z 2.08.2006 r., III CZP 46/06, OSNC 2007/5, poz. 69).

Wniosek o  przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania powinien

przybrać np. następującą treść:

  „ Wnoszę o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania (art. 3984 § 2 k.p.c.),

ponieważ:
1) istnieje potrzeba wykładni art.  554  k.c. budzącego poważne wątpli‑
wości, które zostaną przedstawione w  dalszej części w  uzasadnieniu
skargi kasacyjnej, a niezależnie od tego – wywołującego rozbieżności
w orzecznictwie sądów, czego przykładem są orzeczenia Sądu Apela‑
cyjnego w  Łodzi z  13.02.2013  r., sygn. akt I  ACa  212/13, Sądu Ape‑
lacyjnego w  Poznaniu z  12.02.2013  r., sygn. akt I  ACa  250/13, oraz
Sądu Okręgowego w Gdańsku z 3.03.2014 r., sygn. akt II Ca 671/14,
których kopie z uzasadnieniami załączam”
albo
2) „w  sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a  mianowicie:
czy roszczenie o  odsetki za opóźnienie w  zapłacie ceny wynikającej
z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa
(art. 554 k.c.) ulega przedawnieniu według zasad ogólnych wynikają‑
cych z art. 118 k.c. w okresie trzyletnim, czy też według zasad przewi‑
dzianych dla roszczenia głównego, z którego wynikają, tj. art. 554 k.c.,
czyli w okresie dwuletnim”,
albo
3) „zaskarżony wyrok został wydany w  warunkach nieważności postę‑
powania – z naruszeniem art. 379 pkt 5 w zw. z art. 214 i 391 k.p.c.
(art. 3989 § 1 pkt 3 k.p.c.)”,
albo
4) „wniesiona skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, skoro sąd
drugiej instancji rażąco naruszył art.  481  k.c., uznając, że odsetki za
opóźnienie należą się wierzycielowi tylko wtedy, gdy wykaże, że nie‑
spełnienie świadczenia pieniężnego było przez dłużnika zawinione
(art. 3989 § 1 pkt 4 k.p.c.)”.

Skarżący może oczywiście powoływać się na wszystkie wymienione

okoliczności, jeśli wzajemnie się nie wykluczają, bowiem dotyczą
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

948 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

różnych przepisów stosowanych przez sąd drugiej instancji. Każdy

z  przedstawionych wariantów wniosku o  przyjęcie skargi kasacyjnej
do rozpoznania powinien być szczegółowo uzasadniony.

Jeżeli okoliczności wymienione w  pkt  1 i  2 przedstawionego wzoru

omawianej części skargi kasacyjnej zostaną wykazane, to Sąd Najwyż‑
szy przyjmie skargę kasacyjną do rozpoznania nawet wówczas, gdy –
według wstępnej oceny – uzna ją za bezzasadną (przyjmie skargę, aby
wypowiedzieć się odnośnie do przedstawionego zagadnienia praw‑
nego, lecz ją oddali jako bezzasadną). Jeśli okoliczności te (art.  3989
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.) nie zostaną wykazane, Sąd Najwyższy i tak przyj‑
mie skargę kasacyjną, gdy strona wykaże w niej albo Sąd Najwyższy
z  urzędu stwierdzi, że sąd drugiej instancji wydał wyrok w  warun‑
kach nieważności postępowania.

W  razie stwierdzenia, że skarga nie zawiera wniosku o  jej przyję-

cie do rozpoznania albo – mimo zgłoszenia takiego wniosku – brak
jest jego uzasadnienia, przewodniczący w  sądzie drugiej instancji,
podobnie jak w  przypadku braków nazwanych stricte formalnymi,
powinien wezwać autora skargi do uzupełnienia tego braku w  ter‑
minie tygodniowym – pod rygorem odrzucenia skargi kasacyjnej
(art.  3986 §  1  k.p.c.). W  razie bezskutecznego upływu terminu sąd
drugiej instancji na podstawie art.  3986 §  2  k.p.c. postanowieniem,
które podlega zaskarżeniu do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.),
odrzuca skargę kasacyjną.

4.1.2.8.4.  Wniosek kasacyjny

Kolejnym wymaganiem skargi kasacyjnej jest wniosek kasacyjny.

O  ile klasycznym wnioskiem apelacyjnym jest wniosek o  zmianę
zaskarżonego orzeczenia sądu pierwszej instancji (zob.  pkt  3.1.4
niniejszego rozdziału), o  tyle klasycznym wnioskiem w  skardze
kasacyjnej jest żądanie uchylenia zaskarżonego orzeczenia sądu
drugiej instancji i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego
rozpoznania. Żądanie takie uzasadnione jest w przypadku, gdy autor
skargi kasacyjnej wykazuje naruszenie istotnych przepisów postępo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne949

wania. Uchylenia orzeczenia zaskarżonego skargą kasacyjną i orze‑

czenia co do istoty sprawy można żądać, gdy podstawą skargi jest
tylko naruszenie prawa materialnego, natomiast skarżący nie pod‑
nosi zarzutów naruszenia prawa procesowego. Sąd Najwyższy może
uwzględnić taki wniosek, gdy podstawa naruszenia prawa material‑
nego jest oczywiście uzasadniona, a skargi kasacyjnej nie oparto na
podstawie naruszenia przepisów postępowania lub zarzuty naru‑
szenia prawa procesowego okazały się nieuzasadnione. W  takiej
sytuacji na wniosek skarżącego istnieje możliwość zastosowania
art. 415 k.p.c. (art. 39816 k.p.c.).

Możliwe jest zgłoszenie wniosku alternatywnego o  uchylenie

zaskarżonego orzeczenia i  wydanie orzeczenia co do istoty sprawy
lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Skarżący może także
żądać uchylenia nie tylko orzeczenia sądu drugiej instancji, lecz
także orzeczenia sądu pierwszej instancji i  przekazania sprawy
temu sądowi do ponownego rozpoznania. Wniosek kasacyjny może
zatem przybrać różną treść w  zależności od zakresu zaskarżenia
wyroku sądu drugiej instancji oraz żądania we wniosku. Skarżący
może więc żądać: 1)  uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przeka‑
zania sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
i  rozstrzygnięcia o  kosztach postępowania kasacyjnego; 2)  uchy‑
lenia zaskarżonego wyroku oraz wyroku sądu pierwszej instancji
i  przekazania sprawy temu ostatniemu sądowi do ponownego roz‑
poznania oraz rozstrzygnięcia o  kosztach za obie instancje i  kosz‑
tach postępowania kasacyjnego; 3) uchylenia zaskarżonego wyroku
i  wydanie orzeczenia merytorycznego (co do istoty sprawy), przez
zmianę orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 39816 k.p.c.). Jeżeli
z  charakteru roszczenia będącego przedmiotem sprawy oraz treści
rozstrzygnięcia w  zaskarżonym orzeczeniu sądu drugiej instancji
wynika, że nie jest możliwe częściowe uchylenie orzeczenia zaskar‑
żonego skargą kasacyjną, to wymaganie od skarżącego, który zaskar‑
żył orzeczenie w całości, aby we wniosku kasacyjnym, zawierającym
żądanie uchylenia orzeczenia, wskazał zakres żądanego uchylenia,
stanowiłoby przejaw nadmiernego formalizmu (postanowienie SN
z 15.06.2016 r., II CZ 42/16, LEX nr 2057352).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

950 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

   rzykład wniosku kasacyjnego:

P
„Wnoszę o:
– uchylenie wyroku w  części zaskarżonej ze zniesieniem postępowania
(zarzut nieważności postępowania) i przekazanie sprawy w tym zakre‑
sie Sądowi Apelacyjnemu w  Łodzi do ponownego rozpoznania i  roz‑
strzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 3984 § 1 pkt 3
i art. 39815 § 1 w zw. z art. 108 § 2, art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.)”
albo
„Wnoszę o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku w części zaskarżonej i oddalenie ape‑
lacji pozwanego w  całości oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisa‑
nych (art.  39816  k.p.c.), a  ponadto zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego w wysokości 3600 zł, zgodnie z załączonym zestawieniem
kosztów – w  wypadku uznania podstawy skargi kasacyjnej z  art.  3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. za nieuzasadnioną”.

4.1.2.9.  Fakultatywne składniki skargi kasacyjnej. Wniosek

o wstrzymanie wykonania zaskarżonego orzeczenia

W  skardze kasacyjnej skarżący może zgłosić także wnioski

(np.  o  zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, zwolnienie
od opłaty sądowej od skargi kasacyjnej), które nie stanowią jej istot‑
nego elementu.

Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną na posiedzeniu niejaw‑

nym. Skarżący może jednak złożyć w  skardze kasacyjnej wniosek
o  rozpoznanie skargi na rozprawie. Skuteczność takiego wniosku
uwarunkowana jest „występowaniem w  sprawie istotnego zagadnie‑
nia prawnego” (art.  39811 §  1  k.p.c.). Jeśli więc skarżący zaintereso‑
wany jest rozpoznaniem skargi na rozprawie, to zgłaszając takie żąda‑
nie, powinien nadto we wniosku o  przyjęcie skargi do rozpoznania
wykazać, że w  sprawie występuje istotne zagadnienie prawne. Sąd
Najwyższy – niezależnie od wniosku skarżącego – może wyznaczyć
rozprawę w celu rozpoznania skargi, jeżeli „przemawiają za tym inne
względy” (art. 39811 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne951

Zgodnie z art. 388 § 1–4 k.p.c., który zamieszczony jest w rozdziale

poświęconym apelacji, ponieważ dotyczy wykonalności wyroku sądu
drugiej instancji, „Jeżeli na skutek wykonania orzeczenia stronie
może być wyrządzona niepowetowana szkoda, sąd drugiej instancji
na wniosek strony może wstrzymać wykonanie swego orzeczenia
do czasu ukończenia postępowania kasacyjnego. Jeżeli apelację odda‑
lono, sąd drugiej instancji może wstrzymać wykonanie także orze‑
czenia sądu pierwszej instancji (§ 1). W przypadku, o którym mowa
w § 1, sąd drugiej instancji na wniosek strony może także uzależnić
wykonanie orzeczenia od złożenia przez powoda stosownego zabez‑
pieczenia (§ 11). Zabezpieczenie może również polegać na wstrzyma‑
niu wydania powodowi sum pieniężnych po ich wyegzekwowaniu od
pozwanego lub na wstrzymaniu sprzedaży zajętego majątku (§ 2). Do
czasu upływu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej wstrzymuje się
z urzędu sprzedaż nieruchomości (§ 3). Przepis § 1 stosuje się odpo‑
wiednio do wstrzymania skuteczności zaskarżonego orzeczenia nie‑
podlegającego wykonaniu (§ 4)”.

Przytoczenie w  całości art.  388  k.p.c. jest usprawiedliwione jego

istotną zmianą, dokonaną przez ustawę z  4.07.2019  r. Według
poprzeniego brzmienia tego artykułu sąd drugiej instancji władny
był rozpoznać wniosek dopiero „w  razie wniesienia skargi kasa‑
cyjnej”. Wniosek złożony przed wniesieniem skargi kasacyjnej był
w  praktyce sądowej albo oddalany jako przedwczesny, albo odrzu‑
cany jako niedopuszczalny, albo był rozstrzygany po wniesieniu
skargi kasacyjnej. Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 388 k.p.c.
strona może wnosić o wstrzymanie wykonania prawomocnego orze‑
czenia sądu drugiej instancji (tylko takiego, które podlega zaskarże‑
niu skargą kasacyjną) po wydaniu takiego orzeczenia – w  okresie
poprzedzającym wniesienie skargi kasacyjnej. Sądem właściwym do
rozpoznania wniosku jest sąd drugiej instancji. Postanowienie sądu
drugiej instancji rozstrzygające wniosek o  wstrzymanie wykonania
prawomocnego orzeczenia nie podlega zaskarżeniu (postanowienie
Sądu Najwyższego z  17.07.2006  r., IUZ 11/06, OSNP 2007/15–16,
poz.  236). Złożenie wniosku dopiero na etapie rozpoznawania
skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy powodowałoby konieczność
przekazania akt sprawy sądowi drugiej instancji w celu rozpoznania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

952 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

wniosku, Sąd Najwyższy nie jest bowiem właściwy – co expressis

verbis wynika z treści art. 388 k.p.c. – do jego rozpoznania. W braku
uzasadnionych przyczyn złożenia wniosku dopiero na wspomnia‑
nym etapie postępowania kasacyjnego mógłby zostać potraktowany
jako czynność stanowiąca nadużycie prawa procesowego (por. uwagi
– rozdz. II pkt 2.1 i 2.2).

4.1.2.10.  Odpowiedź na skargę kasacyjną

Adwokat (radca prawny) reprezentujący stronę przeciwną do skar‑

żącego, działając profesjonalnie, powinien – mimo braku obowiązku
procesowego – złożyć odpowiedź na skargę kasacyjną. Termin do jej
wniesienia wynosi dwa tygodnie od dnia doręczenia odpisu skargi.
Odpowiedź na skargę kasacyjną składa się wprost do sądu drugiej
instancji. Pismo złożone po tym terminie nie ma charakteru odpo‑
wiedzi na skargę, nie podlega jednak zwrotowi. Autor takiego pisma
(niemającego charakteru odpowiedzi na skargę) nie może skutecznie
domagać się zwrotu kosztów związanych ze złożeniem odpowiedzi na
skargę kasacyjną.

W  orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd,

że stronie, w  imieniu której odpowiedź na skargę kasacyjną
wniósł adwokat (radca prawny) niebiorący udziału w  rozprawie
przed Sądem Najwyższym, jeżeli wygrał sprawę wywołaną wniesie‑
niem skargi kasacyjnej, przysługuje zwrot kosztów procesu (art.  98
§  1  k.p.c.) według stawki wynagrodzenia określonej we właściwym
rozporządzeniu dotyczącym opłat za czynności adwokackie lub rad‑
cowskie (zob. rozdział XII).

Koszty odpowiedzi na skargę kasacyjną, w której nie wskazano argu‑

mentów dotyczących przyczyn kasacyjnych (art. 3989 § 1 k.p.c.), uza‑
sadniających odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, nie
mogą być uznane – w razie odmowy przyjęcia skargi do rozpoznania
– za koszty celowej obrony w rozumieniu art. 98 § 1 w zw. z art. 391
§ 1 i art. 39821 k.p.c. (postanowienie SN z 20.08.2014 r., II CSK 77/14,
OSNC 2015/7–8, poz. 91).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne953

W odpowiedzi na skargę należy, odnosząc się do wszystkich zarzu‑

tów powołanych w  podstawach, na których skarga została oparta,
a także ustosunkowując się do zasadności wniosku o przyjęcie skargi
kasacyjnej do rozpoznania oraz pozostałych wniosków zawartych
w  skardze, sformułować – w  zależności od zaprezentowanego sta-
nowiska – następujące wnioski:
1) wniosek o  odrzucenie skargi (skarga niedopuszczalna bądź zło‑
żona po terminie, bądź nieopłacona należną opłatą, bądź dotknięta
nieusuwalnymi brakami, bądź dotknięta brakami wprawdzie usu‑
walnymi, które pomimo wezwania nie zostały usunięte, sporzą‑
dzona bez zachowania przymusu adwokacko­‍‑radcowskiego);
2) wniosek o  odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpozna-
nia (skarga nie jest dotknięta brakami skutkującymi jej odrzu‑
ceniem; skarżący nie wykazał we wniosku o przyjęcie skargi do
rozpoznania występowania którejkolwiek z przesłanek, o których
mowa w art. 3989 § 1 k.p.c.);
3) wniosek o oddalenie skargi kasacyjnej (skarga nie ma uzasad‑
nionych podstaw albo zaskarżone orzeczenie mimo błędnego
uzasadnienia odpowiada prawu – art. 39814 k.p.c.).

Po upływie terminu do złożenia odpowiedzi na skargę kasacyjną

możliwość składania dalszych pism procesowych (z  reguły chodzi
o  złożenie odpowiedzi na odpowiedź na skargę kasacyjną) podlega
reżimowi przewidzianemu w art. 2053 § 5 k.p.c. W okresie obowią‑
zywania art.  207 §  3  k.p.c. takie stanowisko wyraził Sąd Najwyższy
w  postanowieniu z  13.12.2012  r., III  CSK  300/12 (OSNC 2013/3,
poz. 42), stwierdzając, że: „Przepis art. 207 § 3 w związku z art. 391
§  1 i  art.  39821  k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie w  postępowa‑
niu kasacyjnym w  sprawach, w  których skarga kasacyjna wpłynęła
po 3 maja 2012 r. W postępowaniu kasacyjnym nie ma zastosowania
art. 207 § 3 zdanie pierwsze k.p.c., a zdanie drugie stosuje się wyjąt‑
kowo; Sąd Najwyższy może wyrazić zgodę na złożenie pisma przygo‑
towawczego tylko wówczas, gdy strona należycie uzasadni potrzebę
jego złożenia. Wniosek o zezwolenie na złożenie pisma przygotowaw‑
czego powinien zawierać uzasadnienie”.

Odnośnie do znaczenia art. 2053 § 5 k.p.c. – zob. rozdział III.

Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

954 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4.1.2.11.  Orzeczenia rozstrzygające skargę kasacyjną

Badanie skargi kasacyjnej może przebiegać w trzech etapach. W zależ‑

ności od tego, czy skarga została sporządzona i  wniesiona w  sposób
profesjonalny bądź nieprofesjonalny, jej badanie może zakończyć
się na pierwszym etapie przez jej odrzucenie bądź na drugim etapie
przez odmowę przyjęcia jej do rozpoznania, bądź na trzecim etapie –
przez jej merytoryczne rozpoznanie zakończone jej oddaleniem lub
uwzględnieniem.

Braki skargi w  zakresie jej dopuszczalności można podzielić – jak

wskazano w  pkt  4.1.2.6 niniejszego rozdziału – na braki nieusu-
walne i  usuwalne. Podział ten – ze względu na skutki procesowe,
jakie powstają w wyniku stwierdzenia braków skargi kasacyjnej – ma
istotne znaczenie. Jeśli skarga dotknięta jest brakami nieusuwalnymi,
podlega odrzuceniu a  limine, bez możliwości ich uzupełnienia, jeśli
natomiast braki mają charakter usuwalny, podlegają uzupełnieniu
w postępowaniu sprawdzającym.

W  razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia wymagań dotyczących

treści skargi (mających charakter konstrukcyjny), które nie podlegają
uzupełnieniu, przewodniczący w sądzie drugiej instancji, który nadaje
bieg skardze kasacyjnej, nie wzywa skarżącego do uzupełnienia tych
braków, lecz sąd drugiej instancji na podstawie art.  3986 §  2  k.p.c.
odrzuca skargę kasacyjną (por.  postanowienie SN z  9.11.2000  r.,
II  CKN  1385/00, OSNC 2000/3, poz.  51). Niemniej jednak strona
może z własnej inicjatywy uzupełnić ten brak przed upływem terminu
do wniesienia skargi kasacyjnej, skoro bowiem uprawniona jest do
złożenia skargi nawet w ostatnim dniu terminu, to nie ma przeszkody,
aby w tym czasie z własnej inicjatywy uzupełniła braki skargi kasacyj‑
nej (por.  wyrok SN z  13.01.1998  r., II  CKN  517/97, OSNC 1998/7–8,
poz. 127, i orzeczenie SN z 29.01.1937 r., C III 2047/36, Zb.Orz. 1938/I,
poz. 41). Takie stanowisko jest zgodne z zasadą rozporządzalności czyn‑
ności procesowych. Do chwili upływu terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej znajduje się ona w sferze pełnej dyspozycyjności strony. Nie
oznacza to, że sąd drugiej instancji do czasu upływu terminu do wnie‑
sienia skargi powinien się powstrzymać od podjęcia decyzji w  przed‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne955

miocie skargi kasacyjnej dotkniętej brakami nieusuwalnymi. Należy

przyjąć, że stan pozostawania skargi kasacyjnej w sferze pełnej dyspo‑
zycyjności strony w otwartym terminie do jej wniesienia ustaje z chwilą
powstania skutku procesowego wadliwej skargi kasacyjnej, polegającego
na jej odrzuceniu. Na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzu-
ceniu skargi przysługuje zażalenie (art. 3941 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy, po przedstawieniu mu przez sąd drugiej instancji skargi

kasacyjnej z  aktami sprawy, do których powinny być dołączone dwa
jej odpisy (por.  art.  3984 §  3  k.p.c.), bada, czy jest ona dopuszczalna,
czy została wniesiona w  terminie oraz czy spełnia warunki formalne
i  warunki dotyczące jej treści. W  granicach kontroli zachowania
warunków skargi kasacyjnej mieści się również sprawdzenie zasadno‑
ści przywrócenia przez sąd drugiej instancji uchybionego terminu do
wniesienia skargi kasacyjnej (por.  postanowienie SN z  21.05.1998  r.,
III CKN 471/97, OSP 1999/4, poz. 83, które wprawdzie dotyczy apelacji,
ale niewątpliwie ma odpowiednie zastosowanie do skargi kasacyjnej).

Jeśli Sąd Najwyższy stwierdzi, że skarga kasacyjna uległa odrzuceniu,

a mimo to sąd drugiej instancji nadał jej bieg, odrzuci ją, natomiast
gdy stwierdzi, że dotknięta jest brakiem usuwalnym, zwróci ją sądowi
drugiej instancji w  celu usunięcia dostrzeżonych braków. O  odrzu‑
ceniu skargi niespełniającej wymagań określonych w  art.  3984 §  1
pkt  1–3  k.p.c., a  więc dotyczących jej treści i  niepodlegających uzu‑
pełnieniu, Sąd Najwyższy, odrzucając skargę, zawiadamia właściwy
organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik –
autor skargi (art. 3986 § 4 k.p.c.).

Jeśli skarga nie jest dotknięta wadami skutkującymi jej odrzuceniem,

Sąd Najwyższy – w  ramach drugiego etapu badania skargi – oce‑
nia skargę z punktu widzenia przesłanek, o których mowa w art. 3989
§  1  k.p.c., a  więc okoliczności, które skarżący powinien wykazać
we wniosku o  przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. Ten etap
postępowania kończy się wydaniem przez Sąd Najwyższy w składzie
jednego sędziego, na posiedzeniu niejawnym zwanym „przedsądem”,
niezaskarżalnego postanowienia o przyjęciu bądź odmowie przyję-
cia skargi kasacyjnej do rozpoznania (art. 3989 § 2 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

956 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

W  praktyce zdarza się, że zawodowi pełnomocnicy wnoszą niedo-

puszczalne zażalenia na postanowienia Sądu Najwyższego o odmo-
wie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Sąd Najwyższy
w  postanowieniu z  18.12.2012  r., II  CSK  320/12 (niepubl.), odrzu‑
cającym takie zażalenie, jako niedopuszczalne (powołanym w  uza‑
sadnieniu postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 11.09.2013 r.,
OTK-B 2013/6, poz. 606 oraz LEX nr 1427562), podniósł, że w każ‑
dym systemie sądowym opartym na instancyjności konstrukcję
ustrojową wieńczy sąd ostatniej instancji (najwyższy, naczelny), usy‑
tuowany na najwyższym szczeblu hierarchii sądowej, którego orze‑
czenia są niezaskarżalne i  ostateczne. Taka jest istota tego systemu,
wynikająca także z  pragmatyzmu ustrojowego, sprzeciwiającego się
zaskarżaniu orzeczeń w nieskończoność.

W  razie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy

– w  ramach trzeciego etapu badania skargi – rozpoznaje skargę
merytorycznie na posiedzeniu niejawnym bądź na rozprawie, w skła‑
dzie trzech sędziów (art.  39810  k.p.c.). Ten etap postępowania kasa‑
cyjnego kończy się wydaniem postanowienia o  uchyleniu wydanych
w sprawie wyroków i odrzuceniu pozwu lub umorzeniu postępowa‑
nia (art. 39819 k.p.c.) albo wydaniem – w zależności od oceny co do
zasadności skargi – wyroku o  treści wskazanej w  art.  39814 (oddale-
nie skargi), art.  39815 (uwzględnienie skargi przez wydanie wyroku
kasatoryjnego) i  art.  39816  k.p.c. (uwzględnienie skargi przez wyda-
nie wyroku orzekającego co do istoty sprawy).

W  postępowaniu kasacyjnym stosuje się odpowiednio prze‑

pisy o  apelacji (art.  39821  k.p.c.). Sąd Najwyższy w  wyroku
z 23.08.2012 r., II CSK 740/11 (LEX nr 1231481), podzielił stanowisko
wyrażone w wyroku SN z 4.08.2009 r., I UK 71/09 (OSNP 2011/7–8,
poz.  106), według którego stosowanie w  postępowaniu kasacyjnym
art. 378 § 2 w zw. z art. 39821 k.p.c. (możliwość rozpoznania z urzędu
sprawy na rzecz współuczestników materialnych związanych wspól‑
nymi prawami lub obowiązkami) nie jest wyłączone; odmiennie i nie‑
trafnie w wyroku SN z 26.11.1999 r., III CKN 468/98 (OSP 2000/7–8,
poz. 117).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne957

4.1.2.12.  Wzór skargi kasacyjnej

Łódź, 1.09.2019 r.

Do Sądu Najwyższego, Izba Cywilna w Warszawie

za pośrednictwem
Sądu Apelacyjnego w Łodzi, I Wydział Cywilny
Sygn. akt I C 1453/19
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 80 000 zł
Powód: Stefan Kwiatkowski, właściciel PTHW
zam. ul. Szeroka 2 m. 3, 91–859 Łódź
reprez. przez radcę prawnego Lecha Woźniaka
Pozwany: Andrzej Kowalski, właściciel sklepu „Łazienka” w Łodzi
zam. ul. Mała 2, 91–866 Łódź,
reprez. przez adw. Jana Nowaka

Skarga kasacyjna pozwanego

od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 1.07.2014 r., sygn. akt I C. 1453/19,
doręczonego pozwanemu w dniu 1 sierpnia 2019 r.

I. Zaskarżam powyższy wyrok w  części, w  której Sąd Apelacyjny – wskutek

częściowego uwzględnienia apelacji powoda – zmienił wyrok Sądu Okręgowego
w  Łodzi i  zasądził od pozwanego na rzecz powoda dodatkowo kwotę 80 000  zł
z  odsetkami oraz podwyższył kwotę zasądzonych kosztów procesu (pkt  1 sen‑
tencji wyroku), a ponadto zaskarżam ten wyrok w części orzekającej o kosztach
procesu za drugą instancję (pkt 3 sentencji wyroku).

II. Opieram skargę kasacyjną na podstawach:

1) naruszenia przepisów postępowania, skutkującego nieważnością postępowa‑
nia przed sądem drugiej instancji, a mianowicie art. 379 pkt 5 w zw. z art. 214
i  391 §  1  k.p.c., przez pozbawienie powoda możności obrony jego praw
wskutek nieodroczenia rozprawy apelacyjnej pomimo jego nieobecności
i  stwierdzenia nieprawidłowości w  doręczeniu pozwanemu powiadomienia
o rozprawie;
2) naruszenia przepisów postępowania mogącego mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, a mianowicie:
a) art. 386 § 2 k.p.c. przez jego niezastosowanie przez sąd drugiej instancji,
mimo że postępowanie przed sądem pierwszej instancji było dotknięte
nieważnością postępowania z  tego powodu, że w  rozpoznaniu sprawy
brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

958 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

b) art. 386 § 1 k.p.c. przez jego zastosowanie i uwzględnienie w części apela‑

cji powoda pomimo jej bezzasadności,
c) art. 385 k.p.c. przez jego niezastosowanie, mimo że apelacja powoda jest
w całości bezzasadna;
3) naruszenia prawa materialnego:
a) art. 554 k.c. przez błędną jego wykładnię polegającą na uznaniu, że rosz‑
czenie o  odsetki za opóźnienie w  zapłacie ceny wynikającej z  umowy
sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa (art. 554 k.c.)
ulega przedawnieniu według zasad ogólnych wynikających z art. 118 k.c.
w okresie trzyletnim, bez względu na upływ terminu przedawnienia rosz‑
czenia głównego, który wynosi 2 lata,
b) art.  118  k.c. przez jego zastosowanie w  następstwie wadliwego uzna‑
nia, że dla roszczenia powoda o zapłatę odsetek, jako związanego z pro‑
wadzeniem działalności gospodarczej, termin przedawnienia wynosi
3  lata, mimo że wcześniej nastąpiło przedawnienie roszczenia głów‑
nego.

III. Wnoszę o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, ponieważ:

1) istnieje potrzeba wykładni art. 554 k.c. budzącego poważne wątpliwości, które
zostaną przedstawione w  dalszej części w  uzasadnieniu skargi kasacyjnej,
a  niezależnie od tego – wywołującego rozbieżności w  orzecznictwie sądów,
czego przykładem są orzeczenia Sądu Apelacyjnego w  Łodzi z  13.02.2013  r.,
sygn. akt I ACa 212/13, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12.02.2013 r., sygn.
akt I ACa 250/13, oraz Sądu Okręgowego w Gdańsku z 3.03.2014 r., Ca 245/14,
których kopie załączam;
2) w  sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a  mianowicie: czy rosz‑
czenie o  odsetki za opóźnienie w  zapłacie ceny wynikającej z  umowy
sprzedaży zawartej w  zakresie działalności przedsiębiorstwa (art.  554  k.c.)
ulega przedawnieniu według zasad ogólnych wynikających z  art.  118  k.c.
w  okresie trzyletnim, czy też według zasad przewidzianych dla roszcze‑
nia głównego, z  którego wynikają, tj.  art.  554  k.c., czyli w  okresie dwulet-
nim;
3) zaskarżony wyrok został wydany w warunkach nieważności postępowania –
z naruszeniem art. 379 pkt 5 w zw. z art. 214 i 391 k.p.c.

IV. Wnoszę o  uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego

w Łodzi, zniesienie postępowania w obu instancjach i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu w  Łodzi do ponownego rozpoznania i  rozstrzygnięcia o  kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 3984 § 1 pkt 3 i art. 39815 § 1 w zw. z art. 108 § 2,
art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne959

V. Wnoszę o  rozpoznanie sprawy na rozprawie, zważywszy na występowanie

w sprawie istotnego zagadnienia prawnego (art. 39811 § 1 k.p.c.).

Uzasadnienie

[Należy uzasadnić każdą podstawę kasacyjną, wniosek o przyjęcie skargi kasacyj‑

nej do rozpoznania oraz wniosek kasacyjny.]

.......
podpis pełnomocnika pozwanego

Załączniki:
1) odpis skargi kasacyjnej dla powoda,
2) dwa odpisy skargi kasacyjnej do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora
Generalnego,
3) pełnomocnictwo procesowe,
4) dowód uiszczenia opłaty od skargi kasacyjnej.

4.2.  Skarga nadzwyczajna

4.2.1.  Uwagi ogólne

Na podstawie ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2019 r.

poz. 825 ze zm.) do systemu środków zaskarżenia został wprowadzony
nowy środek zaskarżenia – skarga nadzwyczajna. Nadzwyczajny środek
zaskarżenia, jakim jest skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępo‑
wania oraz skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomoc‑
nego orzeczenia w stopniu wystarczającym pozwalają poddać kontroli
prawomocne orzeczenia, jeśli nie spełniają standardów obowiązujących
w  państwie prawa. Wprowadzenie dodatkowo skargi nadzwyczajnej
zrodziło pytanie o cel jej wprowadzenia, zwłaszcza że została ukształ‑
towana według wzoru dawnej rewizji nadzwyczajnej. W uzasadnieniu
projektu ustawy jej autorzy nie ukrywali, że skarga przywraca rozwią‑
zania podobne do rewizji nadzwyczajnej. Był to środek zaskarżenia
funkcjonujący w PRL, wzorowany na radzieckich rozwiązaniach proce‑
sowych. Rewizją nadzwyczajną każde prawomocne orzeczenie mogło
być zaskarżone – jak tłumaczono w  interesie społecznym – do Sądu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

960 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Najwyższego przez uprawnione podmioty (Minister Sprawiedliwości,

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prokurator Generalny, Rzecznik
Praw Obywatelskich, a  w  sprawach z  zakresu prawa pracy i  ubezpie‑
czeń społecznych także Minister Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych). Po
zmianach ustrojowych, jakie się dokonały w  1989  r., rewizja nadzwy‑
czajna – w świetle ustawodawstwa tworzonego zgodnie ze standardami
obowiązującymi w  państwach demokratycznych – stała się instytucją
nieprzystosowaną do nowego ustroju i  dlatego w  1996  r. została usu‑
nięta z polskiego systemu prawnego. Porównanie rozwiązań przyjętych
w przepisach o skardze nadzwyczajnej z regulacjami o rewizji nadzwy‑
czajnej prowadzi do wniosku, że na idei, jaka przyświecała wprowadze‑
niu rewizji nadzwyczajnej, to jest stworzeniu możliwości ingerowania
w  prawomocne orzeczenia sądowe przez organy państwa, oparte są
rozwiązania przyjęte w  skardze nadzwyczajnej. Wywołuje to złe sko‑
jarzenia z celami, jakie były realizowane – niekoniecznie w imię dobra
obywatela – przy pomocy rewizji nadzwyczajnej. Rewizja nadzwyczajna
była wnoszona „w interesie społecznym”. Podstawy skargi nadzwyczaj‑
nej podlegają ocenie w kategoriach „sprawiedliwości społecznej”.

Skarga nadzwyczajna ma cechy nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Na

skutek jej rozpoznania prawomocne orzeczenie, kończące postępowanie
zarówno w  sądzie pierwszej instancji, jak i  w  sądzie drugiej instancji,
może być zmienione albo uchylone. Złożony charakter skargi polega na
tym, że Sąd Najwyższy, poza uwzględnieniem bądź oddaleniem skargi,
może także: po pierwsze – ograniczyć rozstrzygnięcie do stwierdzenia,
że zaskarżone orzeczenie zostało wydane z naruszeniem prawa (art. 89
§  4 ustawy o  SN), co w  sensie formalnym zbieżne jest ze stwierdze‑
niem niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia, orzekanym
w  następstwie uwzględnienia skargi przewidzianej w  art.  4241  k.p.c.,
po drugie – zmienić istotne ustalenia w  razie stwierdzenia, że zacho‑
dzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z  treścią zebranego
w sprawie materiału dowodowego, co oznacza, że Sąd Najwyższy speł‑
nia także funkcję sądu meriti (art. 89 § 1 ustawy o SN).

Zob. T. Ereciński, K. Weitz, Skarga nadzwyczajna w sprawach cywil‑

nych, PS 2019/2, s. 7–18; T. Zembrzuski, Wpływ wprowadzenia skargi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne961

nadzwyczajnej na skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawo‑

mocnego orzeczenia, PS 2019/2, s.  21–38; L.  Bagińska, Skarga kasa‑
cyjna i  nadzwyczajna w  postępowaniu cywilnym, Warszawa 2018;
K.  Szczucki, Ustawa o  Sądzie Najwyższym. Komentarz, Warszawa
2018, s. 473 i n.

4.2.2.  Dopuszczalność skargi

Dopuszczalność skargi nadzwyczajnej uzależniona jest od spełnienia

– podobnie jak w przypadku innych środków zaskarżenia – następu‑
jących warunków:
1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenie istniejące),
2) istnienie interesu prawnego we wniesieniu skargi kasacyjnej,
3) zaskarżalność skargą danego orzeczenia,
4) zachowanie terminu przewidzianego dla skargi,
5) uprawnienie (legitymacja) do zaskarżenia orzeczenia skargą,
6) zachowanie formy przewidzianej dla skargi.

W  przypadku skargi nadzwyczajnej – podobnie jak w  przypadku

skargi kasacyjnej – pojawia się dodatkowy warunek wynikający
z  przymusu adwokacko­‍‑radcowskiego. Niespełnienie któregokol‑
wiek z  tych warunków uzasadnia odrzucenie skargi kasacyjnej. Na
temat warunków wskazanych w pkt 1 oraz 2 – por. pkt 3.1.2 niniej‑
szego rozdziału.

4.2.2.1.  Orzeczenia podlegające zaskarżeniu skargą

i jej podstawy

Skargą może być zaskarżone każde prawomocne orzeczenie sądu

powszechnego kończące postępowanie w  sprawie, a  zatem zarówno
orzeczenie rozstrzygające istotę sprawy (orzeczenie merytoryczne),
jak również orzeczenie niemające takiego charakteru, a  więc roz‑
strzygające jedynie sprawę formalnie – na przykład przez odrzucenie
pozwu lub umorzenie postępowania.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

962 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Zaskarżalność danego orzeczenia prawomocnego skargą nadzwy‑

czajną jest uzależniona od oceny stwierdzającej, że jej wniesienie
„jest konieczne dla zapewnienia zgodności z  zasadą demokratycz‑
nego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości
społecznej” (art.  89 §  1 in principio ustawy). Możliwość dokonywa‑
nia oceny w kategoriach „sprawiedliwości społecznej”, a więc pojęcia
niezwykle szerokiego, nota bene niespotykanego przy konstruowa‑
niu wszelkich środków zaskarżenia, nawet mających charakter nad‑
zwyczajny, otwiera pole do szerokiej uznaniowości, a  nawet dowol‑
ności odnośnie do tego, czy od określonego orzeczenia skarga jest
dopuszczalna.

Podstawy skargi zostały ujęte szeroko. Według art.  89 §  1 pkt  1–3

ustawy o  SN skargą może być zaskarżone prawomocne orzeczenie
sądu powszechnego kończące postępowanie w sprawie o ile:
1) orzeczenie narusza zasady lub wolności i prawa człowieka i oby‑
watela określone w Konstytucji RP lub
2) orzeczenie w  sposób rażący narusza prawo przez błędną jego
wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, lub
3) zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią
zebranego w sprawie materiału dowodowego – a orzeczenie nie
może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczaj‑
nych środków zaskarżenia.

Zawarte w  art.  89 §  1 in fine ustawy o  SN zastrzeżenie dotyczące

braku możliwości uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia
należy kwalifikować jako ujemną przesłankę skargi, odnoszącą się do
wszystkich trzech podstaw wskazanych w tym przepisie. Przewidziane
w  art.  90 §  2 ustawy o  SN wyłączenie możliwości oparcia skargi na
zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej
przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy, stanowi drugą ujemną
przesłankę, według której powołane podstawy zaskarżenia podlegają
ocenie z punktu widzenia zasadności skargi.

Skarga nadzwyczajna nie jest dopuszczalna od wyroku ustalającego

nieistnienie małżeństwa, orzekającego unieważnienie małżeństwa
albo rozwód, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne963

takiego orzeczenia zawarła związek małżeński, oraz od postanowienia

o przysposobieniu. Nie jest także dopuszczalna w sprawach o wykro‑
czenia i wykroczenia skarbowe (art. 89 § 3 i 4 ustawy o SN).

4.2.2.2.  Termin do wniesienia skargi

Skargę nadzwyczajną wnosi się w  terminie 5  lat od dnia uprawo‑

mocnienia się zaskarżonego orzeczenia, a jeżeli od orzeczenia została
wniesiona skarga kasacyjna – w terminie roku od dnia jej rozpozna‑
nia (art. 89 § 2 ustawy o SN). W ustawie został przewidziany 3-letni
okres przejściowy, liczony od dnia wejścia w  życie ustawy, tj.  od
3.04.2018 r., w którym mogą być zaskarżone skargą wszystkie prawo‑
mocne orzeczenia kończące postępowanie w  sprawie, które uprawo‑
mocniły się po dniu wejścia w życie Konstytucji RP, tj. 17.10.1997 r.
(art. 115 § 1 ustawy o SN).

4.2.2.3.  Podmioty uprawnione do wniesienia skargi

Skargę nadzwyczajną może wnieść Prokurator Generalny, Rzecz‑

nik Praw Obywatelskich oraz, w  zakresie swojej właściwości, Prezes
Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznik Praw
Dziecka, Rzecznik Praw Pacjenta, Przewodniczący Komisji Nad‑
zoru Finansowego, Rzecznik Finansowy, Rzecznik Małych i Średnich
Przedsiębiorców i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumen‑
tów (art. 89 § 2 ustawy o SN). Jeżeli jednak orzeczenie uprawomoc‑
niło się przed wejściem w  życie ustawy (przed 3.04.2018  r.), skarga
może być wniesiona tylko przez Prokuratora Generalnego lub Rzecz‑
nika Praw Obywatelskich (art. 115 § 2 ustawy o SN).

4.2.2.4.  Wymagania formalne i konstrukcyjne skargi

Punktem wyjścia do rozważań odnośnie do kwestii, jakie warunki

formalne i konstrukcyjne powinna spełniać skarga nadzwyczajna,
jest art. 95 pkt 1 ustawy o SN, który stanowi, że w zakresie nieuregu‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

964 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

lowanym przepisami art. 89–95 ustawy o SN do skargi nadzwyczajnej,

w tym postępowania w sprawie skargi, stosuje się w sprawach cywil‑
nych przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące skargi
kasacyjnej, z wyłączeniem art. 3984 § 2 oraz art. 3989 k.p.c. Skarga nie
musi zatem zawierać – co jest oczywiste ze względu na jej istotę, cha‑
rakter i cel – wniosku o jej przyjęcie do rozpoznania ani też wskazy‑
wać przesłanek, w oparciu o które Sąd Najwyższy na tzw. przedsądzie
decyduje o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania
ewentualnie o jej odrzuceniu. Do skargi nadzwyczajnej mają zastoso‑
wanie wprost następujące przepisy o skardze kasacyjnej: art. 3984 § 1
i 3, art. 3985 § 1 in principio, art. 3988, 39810 zdanie drugie, art. 39811
§  2–4, art.  39812, 39813 §  1 i  2, art.  39815 §  1 zdanie drugie i  §  2,
art. 39817, 39818, 39820, 39821 k.p.c. Do przepisów, które należy stoso‑
wać z odpowiednimi modyfikacjami, należą: art. 3986, 3987, 39811 § 1,
art. 39819 zdanie drugie k.p.c. (wyrok SN z 24.07.2019 r., I NSNc 9/19,
LEX nr 2697913).

Stosując odpowiednio przepisy o  skardze kasacyjnej, przyjąć należy,

że skarga nadzwyczajna spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli
zawiera:
1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imię i nazwisko lub
nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i  pełnomocników
(art. 126 § 1 pkt 1 k.p.c.),
2) oznaczenie pisma jako „skargi nadzwyczajnej” (art.  126 §  1
pkt 2 k.p.c.),
3) podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełno‑
mocnika (art. 126 § 1 pkt 4 k.p.c.),
4) wymienienie załączników (art. 126 § 1 pkt 5 k.p.c.),
5) wskazanie sygnatury akt sprawy, w  której zapadło zaskarżone
skargą orzeczenie (art. 126 § 2 in fine k.p.c.).

Wobec tego, że skarga nadzwyczajna jest pierwszym pismem w spra‑

wie, należy w  niej wskazać miejsca zamieszkania lub siedziby stron,
miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawowych
lub pełnomocników, numer Powszechnego Elektronicznego Systemu
Ewidencji Ludności (PESEL) lub numer identyfikacji podatkowej
(NIP) powoda będącego osobą fizyczną, jeżeli jest on obowiązany do
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne965

jego posiadania lub posiada go, nie mając takiego obowiązku, numer
w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku jego braku – numer
w  innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP powoda niebędą‑
cego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku wpisu we właściwym
rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany do jego posiadania
(art. 126 § 2 k.p.c.).

Mimo że w  postępowaniu wywołanym skargą nadzwyczajną nie ma

zastosowania art. 3982 § 1 k.p.c., uzależniający dopuszczalność skargi
– co do zasady – od wartości przedmiotu zaskarżenia, a  skarga nie
podlega opłacie sądowej, bowiem uprawnionym do jej wniesienia
jest organ Skarbu Państwa, to w sprawach o prawa majątkowe należy
oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Okoliczność ta nie ma
znaczenia przy rozliczeniu kosztów postępowania w przypadku wnie‑
sienia skargi nadzwyczajnej przez Prokuratora Generalnego, Rzecz‑
nika Praw Obywatelskich i  Rzecznika Praw Dziecka, bowiem wtedy
koszty procesu podlegają wzajemnemu zniesieniu (art.  39818  k.p.c.
odpowiednio stosowany), ma natomiast znaczenie w  postępowaniu
wywołanym skargą wniesioną przez pozostałe uprawnione podmioty
(zob. pkt 4.2.2.3.). Takie zróżnicowanie nie ma uzasadnienia, powstało
zapewne przez przeoczenie ustawodawcy.

Wartość przedmiotu zaskarżenia nie może być oznaczona kwotą

wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w poprzedniej spra‑
wie ani też wyższa od wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej
w środku zaskarżenia w sprawie, w której zapadło orzeczenie zaskar‑
żone skargą nadzwyczajną. Przepisy art.  19–24 i  25 §  1  k.p.c. sto‑
suje się odpowiednio (art. 1261 w zw. z art. 368 § 2 i art. 39821 k.p.c.
i art. 95 pkt 1 ustawy o SN).

Wartość przedmiotu zaskarżenia należy podać w złotych, zaokrągla‑

jąc w górę do pełnego złotego (art. 1261 § 3 k.p.c. oraz art. 21 u.k.s.c.).
W  razie stwierdzenia, że oznaczenie wartości przedmiotu zaskarże‑
nia w skardze jest nieprawidłowe, sąd – stosując odpowiednio art. 25
§  1 w  zw.  z  art.  368 §  2 in fine oraz art.  1302 §  5 i  art.  39821  k.p.c.
w zw. z art. 95 pkt 1 ustawy o SN – wyda postanowienie, w którym
określi właściwą wartość przedmiotu zaskarżenia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

966 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Spełniając wymagania konstrukcyjne skargi, należy wskazać zaskar‑

żone orzeczenie oraz określić granice zaskarżenia. Oznaczenie orze-
czenia oraz granic zaskarżenia polega na podaniu sądowi danych
identyfikujących zaskarżone orzeczenie oraz precyzyjnym okreś‑
leniu, która jego część została zaskarżona (np.  „zaskarżam wyrok
Sądu Okręgowego w  Łodzi z  12.09.2019  r., sygn. akt I  ACa  999/19,
w części, w której ten Sąd – wskutek częściowego uwzględnienia ape‑
lacji powoda – zmienił wyrok sądu pierwszej instancji i  zasądził od
pozwanego dodatkowo kwotę 20 000 zł z odsetkami oraz podwyższył
kwotę zasądzonych kosztów procesu, a ponadto zaskarżam ten wyrok
w części orzekającej o kosztach procesu za drugą instancję”).

Wymaganie przytoczenia podstaw skargi nadzwyczajnej i ich uza‑

sadnienia zostaje spełnione, jeżeli skarga nadzwyczajna zostanie
oparta na jednej lub na wszystkich trzech podstawach podanych
w  art.  89 §  1 pkt  1–3 ustawy o  SN i  każda z  powołanych podstaw
zostanie uzasadniona. Ponadto wskazać należy i  uzasadnić, że nie
zachodzą ujemne przesłanki dopuszczalności zaskarżenia orze‑
czenia (zob.  wyżej uwagi w  pkt  4.2.2.1.) Skargi nadzwyczajnej nie
można oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawa‑
nia skargi kasacyjnej przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.
Ostatnim elementem konstrukcyjnym skargi jest wniosek, którego
treść powinna odpowiadać treści rozstrzygnięcia, jakie Sąd Najwyż‑
szy może wydać po rozpoznaniu skargi (odpowiednie stosowanie
art. 3984 § 1 k.p.c.). Do skargi nadzwyczajnej dołącza się także dwa
jej odpisy przeznaczone do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokura‑
tora Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (odpowiednie stoso‑
wanie art. 3984 § 3 k.p.c.).

4.2.3.  Odpowiedź na skargę

Adwokat (radca prawny) reprezentujący stronę przeciwną do skar‑

żącego, działając profesjonalnie, powinien – mimo braku obowiązku
procesowego – złożyć odpowiedź na skargę nadzwyczajną. Termin do
jej wniesienia wynosi dwa tygodnie od dnia doręczenia odpisu skargi.
Odpowiedź na skargę kasacyjną składa się wprost do sądu drugiej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne967

instancji. Pismo złożone po tym terminie nie ma charakteru odpo‑

wiedzi na skargę.

W odpowiedzi na skargę należy, odnosząc się do wszystkich zarzu‑

tów powołanych w  podstawach, na których skarga została oparta,
sformułować – w  zależności od zaprezentowanego stanowiska –
następujące wnioski:
1) wniosek o odrzucenie skargi (skarga niedopuszczalna, złożona
po terminie, dotknięta nieusuwalnymi brakami, bądź dotknięta
brakami wprawdzie usuwalnymi, które pomimo wezwania nie
zostały usunięte,
2) wniosek o oddalenie skargi (skarga nie ma uzasadnionych pod‑
staw albo zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia
odpowiada prawu – odpowiednio stosowany art.  39814  k.p.c.).
Wniosek o oddalenie skargi z reguły będzie uzasadniany wystę‑
powaniem negatywnych przesłanek skargi, o  których mowa
w art. 89 § 1 in fine ustawy o SN oraz art. 90 § 2 ustawy o SN.

Nie wydaje się, aby w  odpowiedzi na skargę – zważywszy na jej

istotę, polegającą na przedstawieniu jedynie treści korzystnych dla
klienta – zasadne było wnioskowanie o wydanie przez Sąd Najwyż‑
szy orzeczenia ograniczającego rozstrzygnięcie do stwierdzenia, że
zaskarżone orzeczenie zostało wydane z naruszeniem prawa (art. 89
§ 4 ustawy o SN).

Po upływie terminu do złożenia odpowiedzi na skargę nadzwy-

czajną możliwość składania dalszych pism procesowych (z  reguły
chodzi o złożenie odpowiedzi na odpowiedź na skargę nadzwyczajną)
podlega reżimowi przewidzianemu w  art.  2053 §  5  k.p.c. W  okre‑
sie obowiązywania art.  207 §  3  k.p.c. takie stanowisko wyraził Sąd
Najwyższy w  postanowieniu z  13.12.2012  r., III  CSK  300/12 (OSNC
2013/3, poz.  42), stwierdzając, że: „Przepis art.  207 §  3 w  związku
z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie w postę‑
powaniu kasacyjnym w sprawach, w których skarga kasacyjna wpły‑
nęła po 3.05.2012 r. W postępowaniu kasacyjnym nie ma zastosowa‑
nia art.  207 §  3 zdanie pierwsze  k.p.c., a  zdanie drugie stosuje się
wyjątkowo; Sąd Najwyższy może wyrazić zgodę na złożenie pisma
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

968 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przygotowawczego tylko wówczas, gdy strona należycie uzasadni

potrzebę jego złożenia. Wniosek o  zezwolenie na złożenie pisma
przygotowawczego powinien zawierać uzasadnienie”.

Odnośnie do znaczenia art. 2053 § 5 k.p.c. – zob. rozdział III.

4.2.4.  Rozpoznanie skargi

Skargę nadzwyczajną wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orze‑

czenie (odpowiednie stosowanie art.  3985 §  1  k.p.c. w  zw.  z  art.  95
pkt  1 ustawy o  SN). Badanie skargi nadzwyczajnej może przebiegać
w  dwóch etapach. W  zależności od tego, czy skarga została sporzą‑
dzona i wniesiona w sposób profesjonalny bądź nieprofesjonalny, jej
badanie może zakończyć się na pierwszym etapie przez jej odrzucenie
bądź na drugim etapie – przez jej merytoryczne rozpoznanie zakoń‑
czone jej uwzględnieniem, oddaleniem lub stwierdzeniem, że zaskar‑
żony wyrok został wydany z naruszeniem prawa.

4.2.4.1.  Odrzucenie skargi

Braki skargi w zakresie jej dopuszczalności można podzielić na braki

nieusuwalne i usuwalne. Podział ten – ze względu na skutki proce‑
sowe, jakie powstają w  wyniku stwierdzenia braków skargi nadzwy‑
czajnej – ma istotne znaczenie. Jeśli skarga dotknięta jest brakami
nieusuwalnymi, podlega odrzuceniu a  limine, bez możliwości ich
uzupełnienia, jeśli natomiast braki mają charakter usuwalny, podle‑
gają uzupełnieniu w postępowaniu.

W  razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia wymagań mających cha‑

rakter konstrukcyjny, które nie podlegają uzupełnieniu (braki nieusu-
walne), przewodniczący w  sądzie drugiej instancji, który nadaje bieg
skardze nadzwyczajnej, nie wzywa skarżącego do uzupełnienia tych
braków, lecz sąd drugiej instancji na podstawie odpowiednio stoso‑
wanego art. 3986 § 2 k.p.c. odrzuca skargę nadzwyczajną (por. posta‑
nowienie SN z 9.11.2000 r., II CKN 1385/00, OSNC 2000/3, poz. 51).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne969

Strona może jednak z własnej inicjatywy uzupełnić ten brak przed upły‑
wem terminu do wniesienia skargi, skoro bowiem uprawniona jest do
złożenia skargi nawet w ostatnim dniu terminu, to nie ma przeszkody,
aby w tym czasie z własnej inicjatywy uzupełniła jej braki (por. wyrok
SN z 13.01.1998 r., II CKN 517/97, OSNC 1998/7–8, poz. 127, i orze‑
czenie SN z  29.01.1937  r., C III  2047/36, Zb.Orz. 1938/I, poz.  41).
Takie stanowisko jest zgodne z  zasadą rozporządzalności czynności
procesowych. Do chwili upływu terminu do wniesienia skargi znaj‑
duje się ona w  sferze pełnej dyspozycyjności strony. Nie oznacza to,
że sąd drugiej instancji do czasu upływu terminu do wniesienia skargi
powinien się powstrzymać od podjęcia decyzji w  przedmiocie skargi
kasacyjnej dotkniętej brakami nieusuwalnymi. Należy przyjąć, że stan
pozostawania skargi nadzwyczajnej w  sferze pełnej dyspozycyjności
strony w otwartym terminie do jej wniesienia ustaje z chwilą powsta‑
nia skutku procesowego wadliwej skargi nadzwyczajnej, polegającego
na jej odrzuceniu. Na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzu-
ceniu skargi przysługuje zażalenie (art.  3941 §  1  k.p.c. odpowiednio
stosowany).

Jeżeli skarga nadzwyczajna nie spełnia wymagań przewidzianych

w art. 3984 § 3 k.p.c. w zw. z art. 95 pkt 1 ustawy (braki usuwalne),
przewodniczący w sądzie drugiej instancji wzywa skarżącego do usu‑
nięcia braków w  terminie tygodniowym pod rygorem odrzucenia
skargi.

Sąd drugiej instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę

wniesioną po upływie terminu, skargę niespełniającą wymagań okreś‑
lonych w art. 3984 § 1 k.p.c. oraz skargę, której braków nie usunięto
w terminie lub z innych przyczyn niedopuszczalną.

Sąd Najwyższy, po przedstawieniu mu przez sąd drugiej instancji

skargi nadzwyczajnej z aktami sprawy, do których powinny być dołą‑
czone dwa jej odpisy (art.  3984 §  3  k.p.c. odpowiednio stosowany),
bada, czy jest ona dopuszczalna, czy została wniesiona w  terminie
oraz czy spełnia warunki formalne oraz wymagania konstrukcyjne
(dotyczące jej treści). W  granicach kontroli zachowania warunków
skargi nadzwyczajnej mieści się również sprawdzenie zasadności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

970 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

przywrócenia przez sąd drugiej instancji uchybionego terminu

do wniesienia skargi (por.  postanowienie SN z  21.05.1998  r.,
III CKN 471/97, OSP 1999/4, poz. 83, które wprawdzie dotyczy ape‑
lacji, ale niewątpliwie ma odpowiednie zastosowanie do skargi kasa‑
cyjnej oraz skargi nadzwyczajnej).

Jeśli Sąd Najwyższy stwierdzi, że skarga kasacyjna podlegała odrzuce‑

niu, a mimo to sąd drugiej instancji nadał jej bieg, odrzuci ją, nato‑
miast gdy stwierdzi, że dotknięta jest brakiem usuwalnym, zwróci
ją sądowi drugiej instancji w  celu usunięcia dostrzeżonych braków
(odpowiednio stosowany art. 3986 § 1–3 k.p.c.).

4.2.4.2.  Orzeczenia merytoryczne

Jeśli skarga nie jest dotknięta wadami skutkującymi jej odrzuceniem,

Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę merytorycznie, tj. ocenia ją z punktu
widzenia przesłanek, o  których mowa w  art.  89 §  1 pkt  1–3 ustawy
o SN. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę nadzwyczajną na posiedzeniu
niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
a skarżący złożył w skardze nadzwyczajnej wniosek o jej rozpoznanie
na rozprawie; Sąd Najwyższy może także rozpoznać skargę nadzwy‑
czajną na rozprawie, jeżeli przemawiają za tym inne względy.

Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę nadzwyczajną w granicach zaskar‑

żenia oraz w granicach podstaw; w granicach zaskarżenia bierze jed‑
nak z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania.

W  postępowaniu wywołanym skargą nadzwyczajną nie jest dopusz‑

czalne powołanie nowych dowodów; skarżący może przytoczyć nowe
uzasadnienie podstaw skargi nadzwyczajnej (odpowiednie stosowa‑
nie art. 39813 k.p.c.). Specyfika postępowania przejawia się w tym, że
Sąd Najwyższy może zmienić istotne ustalenia w  razie stwierdzenia,
że zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z  treścią
zebranego w sprawie materiału dowodowego, co oznacza, że Sąd Naj‑
wyższy w tym postępowaniu spełnia także funkcję sądu meriti (art. 89
§ 1 ustawy o SN).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne971

W  przypadku uwzględnienia skargi nadzwyczajnej, Sąd Naj­

wyższy:
– uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i stosownie do
wyników postępowania orzeka co do istoty sprawy;
– uchyla zaskarżone orzeczenie w  całości lub w  części, a  w  razie
potrzeby uchyla także orzeczenie sądu pierwszej instancji
i  przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu
sądowi;
– uchyla zaskarżone orzeczenie, a  w  razie potrzeby uchyla także
orzeczenie sądu pierwszej instancji i  umarza postępowanie albo
pozew odrzuca;
– ogranicza rozstrzygnięcie – zgodnie z  art.  89 §  4 ustawy o  SN–
do stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie zostało wydane
z  naruszeniem prawa. Przepis ten stanowi, że jeżeli zachodzą
przesłanki wskazane w  art.  89 §  1 ustawy, a  zaskarżone orze‑
czenie wywołało nieodwracalne skutki prawne, w  szczególności
jeżeli od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia
upłynęło 5  lat, a  także jeżeli uchylenie orzeczenia naruszyłoby
międzynarodowe zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd
Najwyższy ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonego
orzeczenia z  naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności,
z  powodu których wydał takie rozstrzygnięcie, chyba że zasady
lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konsty‑
tucji  RP przemawiają za wydaniem rozstrzygnięcia, o  którym
mowa w art. 91 § 1 ustawy o SN.

Sąd Najwyższy oddala skargę nadzwyczajną, jeżeli stwierdzi brak

podstawy do uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art.  91 §  1 ustawy
o SN).

Jeżeli Sąd Najwyższy przy rozpatrywaniu skargi nadzwyczajnej uzna,

że przyczyną naruszenia przez orzeczenie zasad lub wolności i praw
człowieka i  obywatela, określonych w  Konstytucji  RP, jest niezgod‑
ność ustawy z  Konstytucją RP, występuje z  pytaniem prawnym do
Trybunału Konstytucyjnego. Sąd Najwyższy może zawiesić postępo‑
wanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku postę‑
powania toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

972 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

4.2.5.  Konkurencja skargi nadzwyczajnej

ze skargą o wznowienie, skargą kasacyjną
oraz skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia

Wobec tego, że – jak stanowi art. 89 § 1 pkt 3 ustawy o SN – dopusz‑
czalność skargi nadzwyczajnej jest uzależniona od wykazania, że
zaskarżone orzeczenie nie może być uchylone lub zmienione w trybie
innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia, rozważenia wymaga
w  pierwszej kolejności kwestia, w  jakich relacjach skarga nadzwy‑
czajna pozostaje do skargi kasacyjnej, która niewątpliwie jest nadzwy‑
czajnym środkiem zaskarżenia.

Mimo że skarga o  wznowienie postępowania oraz skarga o  stwier‑

dzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia mają nieco
inny charakter, to przyjąć należy, że ustawodawca – w  zawartym
w  powołanym przepisie zastrzeżeniu dotyczącym „innych nadzwy‑
czajnych środków zaskarżenia” – zapewne miał na myśli także te obie
skargi.

Odniesienia do skargi kasacyjnej zawarte są w  art.  90 §  2 ustawy

o  SN, stanowiącym, że skargi nadzwyczajnej nie można oprzeć na
zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej
(kasacji) przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy, a  ponadto
w  art.  94 §  2 ustawy o  SN, zgodnie z  którym: „Jeżeli skarga nad‑
zwyczajna dotyczy orzeczenia zapadłego w  wyniku postępowania,
w  którego toku orzeczenie wydał Sąd Najwyższy, sprawę rozpoznaje
Sąd Najwyższy w składzie 5 sędziów Sądu Najwyższego orzekających
w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 2 ławników
Sądu Najwyższego”.

W świetle przytoczonych regulacji należy przyjąć, że skarga nadzwy‑

czajna jest dopuszczalna w  „sprawie kasacyjnej” pod warunkiem, że
Sąd Najwyższy wcześniej rozpoznał skargę kasacyjną i w następstwie
tego wydał następujące orzeczenie: 1)  uchylił orzeczenie zaskarżone
skargą kasacyjną i przekazał sprawę sądowi powszechnemu (z reguły
sądowi II  instancji, a  wyjątkowo sądowi I  instancji) do ponownego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Środki zaskarżenia nadzwyczajne973

rozpoznania (art.  39815  k.p.c.) albo 2)  oddalił skargę kasacyjną

(art.  39814  k.p.c.). W  pierwszym przypadku skargą nadzwyczajną
będzie można zaskarżyć orzeczenie sądu powszechnego wydane po
ponownym rozpoznaniu sprawy i tylko w razie niemożności zaskar‑
żenia takiego orzeczenia skargą kasacyjną. W  drugim przypadku
przedmiotem zaskarżenia skargą nadzwyczajną będzie orzeczenie
sądu drugiej instancji, od którego wniesiona skarga kasacyjna została
oddalona. W  obu przypadkach skarga nadzwyczajna nie będzie
mogła być oparta na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawa‑
nia skargi kasacyjnej.

W przypadku trzeciego z możliwych orzeczeń, gdy Sąd Najwyższy po

rozpoznaniu skargi kasacyjnej orzeknie merytorycznie (uchyli zaskar‑
żone orzeczenie i rozstrzygnie co do istoty sprawy – art. 39816 k.p.c.),
wniesienie skargi nadzwyczajnej jest niedopuszczalne, ona przysłu‑
guje bowiem – jak stanowi art. 89 § 1 in principio ustawy o SN – „od
prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego
kończącego postępowanie w sprawie”.

Jeżeli strona nie skorzystała z  możliwości zaskarżenia orzeczenia

skargą kasacyjną albo skarga kasacyjna została odrzucona, bowiem
była dotknięta nieusuwalnymi brakami bądź braki usuwalne nie
zostały usunięte w  wyznaczonym terminie, należałoby przyjąć, że
skarga nadzwyczajna jest niedopuszczalna. Możliwość korzysta‑
nia z  każdego środka nadzwyczajnego powinna być uzależniona od
wyczerpania przez stronę środków pozostających do jej dyspozycji.
Przyjęcie stanowiska przeciwnego oznaczałoby zgodę na nielojalność
procesową i  akceptowanie dezawuowania przez stronę dostępnego
środka zaskarżenia.

Odnosząc się do relacji, jakie mogą zachodzić między skargą nad‑

zwyczajną i  skargą o  stwierdzenie niezgodności z  prawem pra‑
womocnego orzeczenia, należy wskazać, że skarga przewidziana
w  art.  4241  i  n.  k.p.c. nie jest środkiem prawnym służącym wzru-
szeniu, zmianie lub usunięciu z obrotu prawnego orzeczenia zaskar-
żonego skargą. Pomimo stwierdzenia, że zostało ono wydane nie‑
zgodnie z  prawem, korzysta ono nadal z  przymiotu prawomocności.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

974 Rozdział XVII. Środki zaskarżenia

Skarga nie jest więc środkiem zaskarżenia, lecz szczególnym środ-

kiem prawnym o  nadzwyczajnym charakterze. Jej wprowadzenie
do Kodeksu postępowania cywilnego nastąpiło w  związku z  nową
regulacją odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone
przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywa‑
niu władzy publicznej. Według art.  4171 §  2  k.c., jeżeli szkoda została
wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej
decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym
postępowaniu ich niezgodności z  prawem. Odnosi się to również do
wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały
wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją
RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Skarga stanowi
instrument procesowy, za pomocą którego uruchomione zostaje „właś‑
ciwe postępowanie” w  rozumieniu art.  4171 §  2  k.c. Przeprowadzenie
tego postępowania ze skutkiem w  postaci stwierdzenia niezgodności
prawomocnego orzeczenia z  prawem stwarza podstawę dochodzenia
w  odrębnym procesie naprawienia szkody wyrządzonej tym orzecze‑
niem. Z tych względów zastrzeżenie w art. 89 § 1 in fine ustawy o SN
– odnoszące się orzeczenia podlegającego zaskarżeniu skargą nadzwy‑
czajną – zawarte w słowach „a orzeczenie nie może być uchylone lub
zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia”, nie
odnosi się do skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomoc‑
nego orzeczenia. W omawianym zakresie (ocena dopuszczalności skargi
nadzwyczajnej) między obiema skargami nie ma żadnej konkurencji.
Należy ją dostrzec w przeciwnej sytuacji, gdy oceniamy dopuszczalność
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzecze‑
nia z punktu widzenia przesłanki „wykazania, że wzruszenie zaskarżo‑
nego wyroku w  drodze innych środków prawnych nie było i  nie jest
możliwe” (art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c.). W tej kwestii wypowiedział się Sąd
Najwyższy w zasługującym na aprobatę postanowieniu z 30.08.2018 r.,
III  CNP  9/18 (OSNC 2018/12, poz.  121), stwierdzając, że po wejściu
w  życie przepisów o  skardze nadzwyczajnej strona wnosząca skargę
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia,
wypełniając obowiązek przewidziany w art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c., musi
także wykazać, że nie było i nie jest możliwe wniesienie skargi nadzwy‑
czajnej. Niewykazanie tej okoliczności powoduje odrzucenie skargi na
podstawie art. 4248 § 1 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XVIII

SKARGA O WZNOWIENIE
POSTĘPOWANIA
Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

1.  Charakter skargi o wznowienie

postępowania 1. Charakter skargi o wznowienie postępowania

Skarga o wznowienie postępowania jest instytucją wyjątkową, jej celem

jest powtórne przeprowadzenie postępowania zakończonego wydaniem
prawomocnego wyroku (wyjątkowo – postanowieniem, o czym niżej),
które w następstwie wznowienia może zostać wzruszone.

Skarga o  wznowienie postępowania nie ma charakterystycznych dla

środków odwoławczych cech suspensywności (art. 414 k.p.c.) i dewo‑
lutywności (art. 405 k.p.c.), nie może więc być zaliczona do środków
odwoławczych. Nie jest też powództwem o  ukształtowanie prawa,
gdyż skarga nie rozpoczyna nowego postępowania, ale stanowi kon‑
tynuację procesu zakończonego prawomocnym orzeczeniem. Skarga
o wznowienie postępowania jest środkiem nadzwyczajnym i wyjątko‑
wym, mającym cechy wspólne ze środkami odwoławczymi oraz cechy
odrębne, zbliżające ją do samodzielnych powództw.

Wobec tego, że skarga o  wznowienie postępowania nie nosi wyłącz‑

nie cechy charakterystycznej dla środków zaskarżenia, jaką jest uchy‑
lenie albo zmiana orzeczenia sądowego, ani nie jest nadzwyczajnym
środkiem zaskarżenia, takim jak skarga kasacyjna, której celem jest
wyłącznie uchylenie lub wyjątkowo zmiana prawomocnego orzeczenia,
należy ją kwalifikować jako szczególny środek prawny, z elementami
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

976 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

zarówno środka zaskarżenia, jak i powództwa. Skarga o wznowienie

postępowania, jak każdy środek zaskarżenia, skierowana jest przeciwko
orzeczeniu, zmierza jednak – podobnie jak powództwo – do ponow‑
nego rozpoznania sprawy według zasad obowiązujących w  postępo‑
waniu przed sądem pierwszej instancji także wtedy, gdy zaskarżone
zostało orzeczenie sądów różnego rzędu, tj. sądu pierwszej lub drugiej
instancji, a także Sądu Najwyższego (art. 405 i 406 k.p.c.).

Skarga o  wznowienie jest więc środkiem prawnym o  cha‑

rakterze opozycyjnym i  reparacyjnym, wnoszonym w  celu
reasumpcji wadliwego procesu i zastąpienia zapadłego orzeczenia
orzeczeniem nowym.

Od wznowienia postępowania uregulowanego w  przepisach

art.  399–4161  k.p.c. odróżnić należy wznowienie postępowania
nieprocesowego na żądanie uczestnika postępowania (art.  524
§ 1 k.p.c.) oraz na żądanie zainteresowanego, który nie był uczest-
nikiem postępowania (art. 524 § 2 k.p.c.).

W  pierwszym przypadku skarga jest niedopuszczalna, jeżeli prawo‑

mocne co do istoty sprawy postanowienie może być zmienione lub
uchylone na podstawie przepisów szczególnych. Możliwość taka prze‑
widziana jest dla następujących postanowień: o  uznaniu za zmarłego
lub stwierdzeniu zgonu (art.  539–543  k.p.c.), o  ubezwłasnowolnieniu
(art.  559  k.p.c.), jeżeli wymaga tego dobro osoby, której dotyczy to
postanowienie sądu opiekuńczego (art. 577 k.p.c.), o stwierdzeniu naby‑
cia spadku, gdy okaże się, że osoba, która takie stwierdzenie otrzymała,
nie jest spadkobiercą (art. 679 k.p.c.). Do wznowienia postępowania na
podstawie art. 524 § 1 k.p.c. należy – zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c. – sto‑
sować odpowiednio przepisy o wznowieniu postępowania w procesie.
Uczestnik postępowania, wnosząc skargę o wznowienie postępowania
na podstawie art. 524 § 1 k.p.c., może powoływać się zarówno na pod‑
stawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jak i na podstawy
restytucyjne (art. 4011 i 403 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

W drugim przypadku osoba nieuczestnicząca uprzednio w postępowa‑

niu, składając skargę na podstawie art. 524 § 2 k.p.c., nie wykazuje podstaw
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Charakter skargi o wznowienie postępowania977

wznowienia wynikających z innych przepisów. Norma ta ma samodzielny

charakter i  określa dwie przesłanki wznowienia (brak uczestniczenia
przez osobę zainteresowaną oraz naruszenie jej praw postanowieniem).
Odwołanie z art. 524 § 2 zdanie drugie k.p.c. do stosowania przepisów
o  wznowieniu postępowania z  powodu pozbawienia możności działa‑
nia dotyczy jedynie kilku kwestii, tj.  niemożności żądania wznowienia,
jeżeli przed uprawomocnieniem się orzeczenia ustała niemożność dzia‑
łania (art. 401 pkt 2 k.p.c.), właściwości sądu (art. 405 k.p.c.) i terminów
(art. 407 i 408 k.p.c.). Naruszenie praw w rozumieniu art. 524 § 2 k.p.c.
należy interpretować jako naruszenie przepisów prawa materialnego,
a nie uprawnień o charakterze proceduralnym.

W przypadku skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 524

§  2  k.p.c. zainteresowany musi wykazać, że postanowienie narusza
jego prawa. W art. 524 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. przewidziana została
szczególna podstawa wznowienia dla skargi o  wznowienie, z  którą
występuje zainteresowany nieuczestniczący w  prawomocnie zakoń‑
czonym postępowaniu nieprocesowym. Podstawa zaskarżenia skargą
o  wznowienie postępowania, wskazana w  art.  524 §  2 zdanie pierw‑
sze k.p.c., ma charakter szczególny, ponieważ nie zmierza ani do napra‑
wienia uchybień procesowych prawomocnie zakończonego postępowa‑
nia, które skutkowałyby jego nieważnością (art.  401 pkt  1 i  2  k.p.c.),
ani do poprawienia, względnie uzupełnienia podstawy prawomocnego
postanowienia orzekającego co do istoty sprawy, jak to jest w wypadku
wznowienia z przyczyn restytucyjnych (art. 403 § 12 i 4 k.p.c.). Wzno‑
wienie na tej podstawie ma na celu umożliwić następczo dochodzenie
ochrony praw podmiotowi, który był zainteresowanym w rozumieniu
art. 510 § 1 k.p.c., jednak nie brał udziału w prawomocnie zakończo‑
nym postępowaniu. Przepis art.  524 §  2 zdanie pierwsze  k.p.c. jako
jedyną podstawę wznowienia wskazuje naruszenie praw zainteresowa‑
nego przez prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy.
Zainteresowany nie może zatem powoływać się inne podstawy wzno‑
wienia. Podstawa ta nie obejmuje okoliczności, czy zainteresowany,
który nie uczestniczył w  prawomocnie zakończonym postępowaniu,
był pozbawiony możności działania, ponieważ w  art.  524 §  2 zdanie
drugie  k.p.c. znajduje się tylko odesłanie do przepisów o  wznowieniu
z powodu pozbawienia możności działania. Odesłanie to nie obejmuje
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

978 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

jednak samego określenia tego, co jest podstawą wznowienia, gdyż ta

została wskazana w art. 524 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. Z tego względu –
jak trafnie podnosi się w doktrynie – całkowicie bezprzedmiotowe jest
rozpatrywanie kwestii, czy miałoby obowiązywać również wymaganie,
iż zainteresowany miałby być pozbawiony możności działania wskutek
naruszenia przepisów prawa (art. 524 § 2 zdanie pierwsze in fine k.p.c.).
Okoliczność, że zainteresowany nie został wezwany do wzięcia udziału
w sprawie per se również nie jest podstawą wznowienia, ponieważ sta‑
nowi ją jedynie to, że prawa takiego zainteresowanego zostały naru‑
szone prawomocnym postanowienie orzekającym co do istoty sprawy.
Prawa, których naruszenie ma uzasadniać wznowienie postępowania
na podstawie art.  524 §  2 zdanie pierwsze  k.p.c., oznaczają nie prawa
(uprawnienia) procesowe podmiotu, który występuje ze skargą o wzno‑
wienie, lecz jego prawa (uprawnienia) materialnoprawne.

W  doktrynie rozpatrywana jest kwestia, czy i  o  jakich ograniczeniach

dopuszczalności skargi o  wznowienie opartej na podstawie określonej
w  art.  524 §  2 zdanie pierwsze  k.p.c. można mówić, w  szczególności
w  kontekście odesłania zawartego w  art.  524 §  2 zdanie drugie  k.p.c.
Przyjmuje się, że z  jednej strony mimo odesłania w  treści art.  524 §  2
zdanie drugie  k.p.c. do stosowania przepisów o  wznowieniu postępo‑
wania z  powodu pozbawienia możności działania nie wchodzi jednak
w grę uwzględnianie art. 401 pkt 2 zdanie drugie k.p.c., a z drugiej strony
uznaje się, że ze wznowienia na podstawie wskazanej w art. 524 § 2 zda‑
nie pierwsze k.p.c. nie może korzystać zainteresowany, który wprawdzie
nie został wezwany przez sąd do wzięcia udziału w sprawie, ale wiedział
o toczącym się postępowaniu i nie wstąpił do sprawy, choć nic nie stało na
przeszkodzie, aby to uprawnienie wykonał (tak Sąd Najwyższy w posta‑
nowieniu z 10.01.2019 r., II CZ 80/18, OSNC 2019/10, poz. 104).

2.  Pełnomocnictwo procesowe

w postępowaniu wznowieniowym 2. Pełnomocnictwo procesowe w postępowaniu wznowieniowym

Sąd Najwyższy w  uzasadnieniu uchwały (7) z  5.06.2008  r.,

III CZP 142/07, mającej moc zasady prawnej (OSNC 2008/11,
poz.  122), wskazując powody, których zakresem pełnomocnictwa
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi979

procesowego objęte jest z mocy samego prawa umocowanie do wnie‑

sienia skargi o wznowienie postępowania i do udziału w tym postę‑
powaniu (art. 91 pkt 1 k.p.c.) – mimo że sprawa została zakończona
prawomocnym orzeczeniem – podniósł, że w  art.  91  k.p.c. przewi‑
dziano jeden wyjątek od zasady, iż do zakresu pełnomocnictwa proce‑
sowego nie wchodzą czynności procesowe podejmowane po uprawo‑
mocnieniu się orzeczenia. Wyjątkiem tym objęta jest właśnie skarga
o  wznowienie postępowania, gdyż postępowanie wszczęte na skutek
skargi o wznowienie jest dalszym ciągiem sporu głównego, zapocząt‑
kowanego pozwem, i stanowi dalsze stadium tego postępowania; spór
wraca do tego stanu, w  którym istniał przed wydaniem prawomoc‑
nego wyroku. W  tym tkwi przyczyna wymienienia w  art.  91  k.p.c.
skargi o  wznowienie postępowania jako czynności „łączącej się ze
sprawą”.

Interpretacja art.  91 pkt  1  k.p.c. potwierdza szczególny charakter

skargi o wznowienie postępowania. Skarga o wznowienie postępowa‑
nia wymieniona została w tym przepisie dlatego, aby nie było wątpli‑
wości, że jest – zważywszy na jej cechy wskazane w pkt 3.4 niniejszego
rozdziału – czynnością „łączącą się ze sprawą”, mimo że skierowana
jest przeciwko orzeczeniu, które stało się prawomocne.

Pełnomocnictwo udzielone w  postępowaniu poprzedzającym upra‑

womocnienie się orzeczenia obejmuje zatem także czynność wnie‑
sienia skargi o  wznowienie postępowania, z  zastrzeżeniem, że jeśli
skarga wnoszona jest do Sądu Najwyższego, obowiązuje przymus
adwokacko­‍‑radcowski (art. 871 k.p.c.).

3.  Dopuszczalność skargi 3.  Dopuszczalność skargi

3.1.  Uwagi wstępne

Dopuszczalność skargi o  wznowienie postępowania uzależniona jest

– podobnie jak w  przypadku środków zaskarżenia – od spełnienia
następujących warunków:
1) istnienia substratu zaskarżenia (orzeczenia istniejącego);
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

980 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

2) istnienia interesu prawnego we wniesieniu skargi (kwestia sporna

w doktrynie);
3) zaskarżalności skargą danego orzeczenia;
4) zachowania terminu przewidzianego dla skargi o  wznowienie
postępowania;
5) uprawnienia (legitymacji) do zaskarżenia orzeczenia skargą
o wznowienie postępowania;
6) zachowania formy przewidzianej dla skargi i uiszczenia należnej
od niej opłaty.

Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków uzasadnia odrzucenie

skargi o  wznowienie postępowania. Odnośnie do warunków wska‑
zanych w  pkt  1 oraz 2 – por.  uwagi w  pkt  3.4 niniejszego rozdziału
dotyczące apelacji.

3.2.  Orzeczenia podlegające zaskarżeniu

Nadzwyczajny charakter skargi o  wznowienie postępowania, skiero‑

wanej przeciwko prawomocnemu wyrokowi, a  także postanowieniu,
jeżeli podstawą wznowienia jest art.  4011  k.p.c. (art.  399 §  2  k.p.c.),
powoduje, że przywrócenie stanu sprzed zamknięcia postępowania
sądowego ulegającego wznowieniu może nastąpić wyłącznie z powo‑
dów ściśle określonych w  ustawie. Uwzględniają one konieczność
wywołania na nowo postępowania dotkniętego brakami formalnymi
(nieważnością), bez względu na ich wpływ na rozstrzygnięcie (art. 401
pkt 1 i 2 k.p.c.), właściwe przyczyny restytucyjne (art. 403 k.p.c.) oraz
fakt wydania wyroku lub postanowienia na podstawie aktu nor‑
matywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny
z Konstytucją RP, umową międzynarodową lub ustawą (art. 4011 oraz
399 § 1 i 2 k.p.c.).

Skarga o  wznowienie postępowania przysługuje od prawomocnego

orzeczenia merytorycznego (rozstrzygającego istotę sprawy). Waru‑
nek ten spełniają: wyroki kończące w  całości lub w  części postępo‑
wanie w  sprawie (art.  399  k.p.c.), nakazy zapłaty w  postępowaniu
upominawczym i nakazowym (art. 4801–4802 w zw. z art. 3532 k.p.c.),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi981

postanowienia rozstrzygające istotę sprawy w  postępowaniu niepro‑

cesowym (art. 524 k.p.c.), postanowienia uznające orzeczenia sądów
zagranicznych (art. 11481 § 3 k.p.c.).

Wznowienie postępowania jest możliwe także w wypadku zakończe‑

nia postępowania postanowieniem niemerytorycznym (nierozstrzy‑
gającym istoty sprawy). Taką możliwość dopuszcza art. 399 § 2 k.p.c.,
ale jedynie wtedy, gdy postanowienie niemerytoryczne (np. postano‑
wienie o odrzuceniu pozwu) było wydane na podstawie aktu norma‑
tywnego, który został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za nie‑
zgodny z Konstytucją RP (zob. art. 4161 k.p.c.). Podstawa przewidziana
w art. 4011 k.p.c. jest zatem jedyną, na której można oprzeć skargę na
postanowienie niemerytoryczne. Oczywiście na tej podstawie może
zostać zaskarżone także orzeczenie merytoryczne (wyrok, postano‑
wienie rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym).
Zob.  też uwagi w  pkt  3.5 niniejszego rozdziału dotyczące podstawy
wznowienia w postaci orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.

Skarga nie jest dopuszczalna od wyroku unieważniającego

małżeństwo lub orzekającego rozwód albo ustalającego nieist‑
nienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego upra‑
womocnieniu się nowy związek małżeński (art. 400 k.p.c.), a także od
prawomocnego orzeczenia wydanego na skutek skargi o wznowienie
(art. 416 k.p.c.).

W  uchwale z  28.06.2005  r., III  SPZP  1/05 (OSNP 2005/19,

poz. 312), Sąd Najwyższy uznał, że niedopuszczalna jest skarga
o wznowienie od postanowienia kończącego postępowanie w sprawie
ze skargi na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postę‑
powaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.

3.3.  Właściwość sądu i termin do wniesienia skargi

Właściwość sądu w  sprawie ze skargi o  wznowienie postępowa‑

nia reguluje art.  405  k.p.c. Sposób określenia sądu właściwego do
wznowienia postępowania związany jest z przyczynami wznowienia.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

982 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

Artykuł 405 k.p.c. wyraźnie rozróżnia przypadek wznowienia postę‑

powania z  przyczyn nieważności (art.  401  k.p.c.) oraz na podstawie
przewidzianej w art. 4011 k.p.c. W obydwu wypadkach do wznowie‑
nia postępowania właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone orzecze‑
nie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych instancji, właściwy
jest sąd instancji wyższej (art. 405 zdanie pierwsze k.p.c.).

W postanowieniu z 19.04.2006 r., I PO 1/06 (OSNP 2007/9–10,

poz. 134), Sąd Najwyższy stwierdził, że przez sąd, który wydał
zaskarżone orzeczenie, właściwy do rozpoznania skargi o  wzno‑
wienie postępowania w  razie oparcia jej na podstawie nieważności
(art. 401 k.p.c.), należy rozumieć sąd orzekający w instancji, w której
postępowanie było dotknięte nieważnością, a gdy nieważnością było
dotknięte postępowanie w  więcej niż jednej instancji – sąd wyższej
instancji (art. 405 k.p.c.).

Do wznowienia postępowania na innej podstawie właściwy jest sąd, który

ostatnio orzekał co do istoty sprawy (art. 405 zdanie drugie k.p.c.).

Pojawiające się w orzecznictwie rozbieżności dotyczące rozumie‑

nia pojęcia „sąd orzekający ostatnio co do istoty sprawy” stały
się przyczyną podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały (7) z 3.04.2007 r.,
III CZP 137/06 (OSNC 2007/9, poz. 125), w której stwierdzono, że sąd
drugiej instancji, który oddalił apelację, jest sądem orzekającym ostat‑
nio co do istoty sprawy w  rozumieniu art.  405 zdanie drugie  k.p.c.,
właściwym do wznowienia postępowania na podstawach określonych
w  art.  403  k.p.c. Orzeczeniem co do istoty sprawy nie jest natomiast
wyrok Sądu Najwyższego oddalający skargę kasacyjną.

Co do podstaw wznowienia – por. pkt 3.5 niniejszego rozdziału.

W wypadkach objętych art. 405 zdanie drugie k.p.c. do wznowie-

nia postępowania właściwy jest:
1) sąd pierwszej instancji, gdy jego orzeczenie nie zostało zaskarżone;
2) sąd drugiej instancji, gdy oddalił apelację albo zmienił wyrok
sądu pierwszej instancji i wyrok ten uprawomocnił się, albo gdy
wniesiona od tego wyroku skarga kasacyjna została oddalona.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi983

W  sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Najwyższego oddala‑

jącym kasację od wyroku sądu drugiej instancji, którym odda‑
lona została apelacja, skarga o  wznowienie postępowania oparta na
podstawie art.  403 §  2  k.p.c. podlega rozpoznaniu przez sąd pierw‑
szej instancji (art.  405 zdanie drugie  k.p.c.) (postanowienie SN
z 26.07.2002 r., III AO 20/02, LEX nr 56763).

Termin do wniesienia skargi wynosi trzy miesiące oraz pięć lat.

Początek trzymiesięcznego terminu (art.  407  k.p.c.) odnosi się
do momentu powzięcia przez stronę wiadomości – w  zależności
od podstawy wznowienia – o  podstawie wznowienia albo o  skut‑
kach wadliwie toczącego się postępowania. Termin do wniesienia
skargi o  wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
wyrokiem zamykającym postępowanie poczytywane przez stronę
jako nieważne jest dotrzymany, jeżeli skarga zostanie wniesiona do
sądu właściwego przed upływem trzech miesięcy od dnia powzię‑
cia wiadomości o wydaniu wyroku. Gdy podstawą wznowienia jest
orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, który orzekł o  niezgod‑
ności aktu normatywnego z  Konstytucją RP, ratyfikowaną umową
międzynarodową lub ustawą, na podstawie którego zostało wydane
orzeczenie, skargę wnosi się w  terminie trzech miesięcy od dnia
wejścia w  życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli
w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzeczenie
(oparte na akcie normatywnym niekonstytucyjnym) nie było jesz‑
cze prawomocne na skutek wniesienia środka odwoławczego, który
następnie został odrzucony, termin trzymiesięczny biegnie od dnia
doręczenia postanowienia o  odrzuceniu, a  w  wypadku wydania go
na posiedzeniu jawnym – od dnia ogłoszenia tego postanowienia
(art. 407 § 2 k.p.c.). Termin trzymiesięczny jest terminem proceso‑
wym, podlega więc na ogólnych zasadach przywróceniu (por.  roz‑
dział VIII pkt 4).

Po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku nie

można żądać wznowienia, z wyjątkiem przypadku, gdy strona
była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezen‑
towana (art.  408  k.p.c.). Jest to termin „przedawnienia skargi” – nie
będąc terminem procesowym, nie podlega przywróceniu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

984 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

3.4.  Wymagania formalne zwykłe oraz

konstrukcyjne skargi
Wymagania skargi o  wznowienie postępowania należy podzielić na
dwie grupy:
1) wymagania formalne zwykłe, przez które należy rozumieć
wymagania, jakie powinny spełniać pismo procesowe oraz pozew
(zob. rozdział IX pkt 2.4);
2) wymagania konstrukcyjne, w ramach których należy wyróżnić:
a) wskazanie zaskarżonego orzeczenia – w  tej części skargi
należy podać, które z orzeczeń zapadłych w sprawie zostało
objęte skargą,
b) podanie podstawy wznowienia i jej uzasadnienie – należy
wskazać, odwołując się do art. 401–403 k.p.c., która podstawa
(podstawy) uzasadnia wznowienie postępowania; uzasadnia‑
jąc podane podstawy wznowienia, należy podać okoliczności
wskazujące na istnienie tych podstaw oraz wykazać, że miały
one wpływ na rozstrzygnięcie sprawy,
c) wskazanie okoliczności stwierdzających zachowanie terminu
wniesienia skargi – należy podać chwilę, od której powinien być
liczony bieg trzymiesięcznego terminu do wniesienia skargi,
d) sformułowanie wniosku o  uchylenie lub zmianę zaskar-
żonego orzeczenia – żądanie uchylenia zaskarżonego orze‑
czenia jest zasadne, gdy podstawą skargi jest nieważność
postępowania, natomiast w  przypadku innych przyczyn
wznowienia usprawiedliwiony jest zarówno wniosek o uchy‑
lenie, jak i o zmianę zaskarżonego orzeczenia.

Omówienia wymagają podstawy wznowienia, pozostałe zaś warunki

skargi zostaną wskazane we wzorze skargi (zob. pkt 6 niniejszego roz‑
działu).

3.5.  Podstawy wznowienia

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują trzy podstawy
wznowienia:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi985

1) z powodu nieważności,
2) tzw. właściwe przyczyny restytucyjne,
3) orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w sytuacjach przewidzia‑
nych w art. 4011 oraz 403 § 4 w zw. z art. 4161 k.p.c.

W  postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada niewzruszalności

prawomocnych wyroków sądowych (art.  365 §  1  k.p.c.). Przepisy
określające warunki, w  których może nastąpić uchylenie lub zmiana
prawomocnego wyroku, muszą być zatem – jako wyjątek od wspo‑
mnianej reguły – interpretowane ściśle.

Z  powodu nieważności – zgodnie z  art.  401  k.p.c. – można żądać

wznowienia postępowania, jeżeli:
1) w  składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli
orzekał sędzia wyłączony z  mocy ustawy, a  strona przed upra‑
womocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia
(zob. rozdział XVI pkt 4);
2) strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej (zob.  roz‑
dział IV pkt 3) albo nie była należycie reprezentowana bądź jeżeli
wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możno‑
ści działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed
uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub
brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona
potwierdziła dokonane czynności procesowe.

Przyczyny nieważności wymienione w  art.  401  k.p.c. są węższe niż

przyczyny nieważności wskazane w  przepisach dotyczących apelacji
i skargi kasacyjnej (art. 379, 386 § 2 i art. 39813 k.p.c.). Z porównania
wymienionych przepisów wynika, że tylko niektóre przyczyny nie‑
ważności stanowią podstawę skargi o  wznowienie, a  ponadto muszą
mieć kwalifikowany charakter.

Przewidziana w  art.  401 pkt  2  k.p.c. podstawa wznowienia postępo‑

wania w  postaci braku należytej reprezentacji strony obejmuje nie
tylko wypadki, w  których za stronę nie działał przedstawiciel usta‑
wowy lub osoba działająca w  tym charakterze nie miała w  rzeczy‑
wistości do tego umocowania, albo strona niebędąca osobą fizyczną
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

986 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

nie miała organu powołanego do jej reprezentacji, lub osoba działa‑

jąca za stronę nie była piastunem funkcji członka organu, lecz także
wypadek, gdy za stronę działała jako pełnomocnik osoba, która nie
była należycie umocowana. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie
obowiązków przez pełnomocnika procesowego nie jest nienależy‑
tym reprezentowaniem strony w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. i nie
stanowi podstawy wznowienia postępowania. Podobnie należy ocenić
nienależyte wykonanie obowiązków procesowych przez adwokata
ustanowionego z  urzędu, natomiast niedziałanie w  procesie pełno‑
mocnika z  urzędu może uzasadniać wznowienie postępowania na
podstawie przewidzianej w  art.  401 pkt  2  k.p.c. (por.  postanowienia
SN: z 26.03.2003 r., II CZ 26/03, OSNC 2004/6, poz. 95; z 3.03.1997 r.,
III CKN 10/96, OSP 1997/9, poz. 172; z 12.10.2001 r., III AO 32/01,
OSNAPiUS 2002/18, poz. 449).

W  postanowieniu z  18.01.2012  r., II  CZ  144/11 (OSNC 2012/7–8,

poz. 92), w którym rozważana była kwestia dopuszczalności wznowie‑
nia postępowania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. z powodu braku
należytej reprezentacji strony, Sąd Najwyższy odstąpił od wykładni
tego przepisu zaprezentowanej w  orzeczeniu SN z  9.12.1957  r.,
2  CR  930/57 (OSN 1959/4, poz.  99), przywoływanego w  doktrynie
i judykaturze, uznając, że podstawę wznowienia postępowania może
stanowić tylko taki brak należytej reprezentacji strony, którego strona
nie mogła podnieść w  formie zarzutu w  toku postępowania, nawet
przy zachowaniu należytej dbałości o swoje interesy procesowe, jeśli
ponadto brak należytej reprezentacji nie ustał przed uprawomoc‑
nieniem się wyroku. Jeżeli strona z powodu własnych zaniedbań nie
podniosła zarzutu nienależytej reprezentacji, choć mogła to uczynić
przed uprawomocnieniem się wyroku, nie może oprzeć na tym zarzu‑
cie skargi o wznowienie postępowania.

Skarga o wznowienie postępowania z powodu nieważności wywołanej

brakiem należytej reprezentacji przysługuje w  terminie wskazanym
w art. 407 k.p.c. tylko tej stronie, która była nienależycie reprezento‑
wana, i przez to ona sama lub jej organ, lub ewentualny przedstawi‑
ciel ustawowy nie wiedzieli o toczącym się postępowaniu. Tylko taka
strona może znaleźć się w  sytuacji, o  której mowa w  art.  407  k.p.c.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi987

tylko bowiem do takiej strony może odnosić się sformułowanie

„dowiedziała się o wyroku”. W przeciwnym razie nie byłoby w ogóle
możliwe obliczenie terminu przewidzianego w art. 407 § 1 in fine k.p.c.
(postanowienie SN z  30.09.2008  r., II  CZ  67/08, OSNC-ZD 2009/A,
poz. 26).

Pozbawienie strony możności działania wskutek naruszenia przepi‑

sów prawa jest – w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. – pojęciem szero‑
kim, ale nie obejmuje ono nieudolnego lub wadliwego – bez względu
na przyczynę – prowadzenia sprawy przez samą stronę. Jego zakresem
są objęte tylko okoliczności, które powodują pozbawienie strony moż‑
ności działania w procesie, niespowodowane przez samą stronę i nieza‑
leżne od jej zachowania się, chociażby postępowanie strony stanowiło
naruszenie przepisów prawa.

W  praktyce sądowej w  skargach o  wznowienie postępowania jako

przyczynę nieważności w  postaci pozbawienia strony możności
działania skarżący często wskazują pominięcie przez sąd zgłoszo‑
nego środka dowodowego. Nie jest to praktyka właściwa, w  judy‑
katurze bowiem jednolicie przyjmuje się, że odmowa sądu dopusz‑
czenia dowodu nie wchodzi w  zakres pojęcia niemożności działania
(por.  postanowienie SN z  20.05.1999  r., II  UKN  105/99, OSNAPiUS
2000/19, poz.  735). Określenie „pozbawienie możności działania”
wskazuje na to, że odnosi się ono do sytuacji, kiedy to z  przyczyny
leżącej poza osobą samego zainteresowanego nie mógł on wziąć
udziału w  sprawie. Strona zostaje pozbawiona możliwości działania
tylko wtedy, gdy doszło do całkowitego pozbawienia jej możliwości
obrony swych praw, a  więc gdy znalazła się w  takiej sytuacji, która
uniemożliwiła, a nie tylko utrudniła lub ograniczyła popieranie przed
sądem dochodzonych żądań.

Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  30.11.2010  r., III  CZP  16/10

(OSNC 2011/4, poz.  38), uznał, że ostateczny wyrok Europej‑
skiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naruszenie
prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd zagwaranto‑
wanego w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta‑
wowych wolności, sporządzonej 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

988 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi podstawy wznowienia

postępowania cywilnego.

Właściwe przyczyny restytucyjne umożliwiające wznowie‑

nie postępowania zostały wymienione w art. 403 § 1 i 2 k.p.c.
Według tych przepisów można żądać wznowienia, jeżeli:
1) wyrok został oparty na dokumencie przerobionym lub podro-
bionym; za dokument podrobiony uznaje się dokument sporzą‑
dzony w całości przez inną osobę niż ta, od której ma pochodzić,
natomiast przerobienie dokumentu polega na dokonaniu zmian
w  jego treści. Istotne jest jednak z  punktu widzenia postępo‑
wania wznowieniowego, aby sąd rozpoznający sprawę oparł się
na treści takiego dokumentu. Dokument musi wywrzeć istotny
wpływ na treść rozstrzygnięcia. Nie wystarczy samo zaliczenie
go w  poczet materiału procesowego. Ponadto nie można żądać
wznowienia postępowania, gdy zarzut fałszu dokumentu był
zgłoszony w  dotychczasowym postępowaniu i  został przez sąd
uznany za niezasadny. „Powzięcie wiedzy o podstawie wznowie‑
nia” – w  rozumieniu art.  407 §  1  k.p.c. – oznacza dowiedzenie
się o  okolicznościach uprawdopodobniających podstawę wzno‑
wienia, nie chodzi zatem o uzyskanie pewności co do faktu pod‑
robienia czy przerobienia dokumentu, lecz o  dowiedzenie się,
że prawdopodobne, wiarygodne jest, iż nastąpiło fałszerstwo,
które może być dowodzone wszystkimi środkami dowodowymi
w postępowaniu wszczętym skargą o wznowienie. Na wskazaną
podstawę wznowienia strona może się skutecznie powoływać,
gdy wykaże, że nie mogła z  przyczyn faktycznych lub praw‑
nych uzyskać uwzględnienia zarzutu przerobienia dokumentu
poprzez zwyczajne środki procesowe lub zaskarżenia, a  prze‑
szkodą taką mogą być jedynie okoliczności, które obiektywnie
uniemożliwiały jej podniesienie takiego zarzutu w postępowaniu
objętym skargą o  wznowienie. Należy przyjąć – zważywszy na
treść art.  404  k.p.c. – że na tej podstawie można żądać wzno‑
wienia jedynie wówczas, gdy zostało to ustalone prawomocnym
wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może
być wszczęte lub zostało umorzone z  innych przyczyn niż brak
dowodów;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi989

2) wyrok został oparty na skazującym wyroku karnym, następnie

uchylonym (zob. Metodyka..., rozdział IV);
3) wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa (w  przypadku
gdy podstawą wznowienia jest uzyskanie wyroku za pomocą
przestępstwa, termin do wniesienia skargi o  wznowienie postę‑
powania liczy się od dnia, w którym uprawniony dowiedział się
o  prawomocnym wyroku skazującym lub orzeczeniu umarzają‑
cym postępowanie karne);
4) wykryto później, a  więc po uprawomocnieniu się orzecze‑
nia zaskarżonego skargą, prawomocny wyrok, dotyczący tego
samego stosunku prawnego, albo fakty lub środki dowodowe,
które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona
nie mogła skorzystać w  poprzednim postępowaniu (nie można
zatem opierać skargi o wznowienie postępowania na okoliczno‑
ściach faktycznych czy dowodach powstałych po uprawomoc‑
nieniu się orzeczenia).

Przepis art.  403 §  2  k.p.c. nie różnicuje rodzaju faktów, które

mogą uzasadniać wznowienie postępowania, wymagając jedy‑
nie, aby fakty te mogły mieć wpływ na wynik sprawy. Mogą więc to
być zarówno fakty lub dowody odnoszące się bezpośrednio do pod‑
stawy dochodzonego roszczenia, jak również fakty i  dowody odno‑
szące się do oceny zebranego w  sprawie materiału dowodowego
(postanowienie SN z 15.02.2008 r., I CZ 152/07, LEX nr 465908).

W  wypadku gdy przyczynę wznowienia stanowi późniejsze wykry‑

cie takich środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ na
wynik sprawy (art. 403 § 2 k.p.c.), termin, o którym mowa w art. 407
§ 1 k.p.c., należy liczyć od dnia ich „wykrycia”, tj. dowiedzenia się przez
stronę o  ich istnieniu. Chodzi w  tym wypadku nie o  dowiedzenie się
o  istnieniu jakichkolwiek środków dowodowych, ale takich, które
mogłyby mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. Strona swoją świadomo‑
ścią powinna więc objąć zarówno fakt wykrycia konkretnego środka
dowodowego, jak i jego prawdopodobny wpływ na wynik sprawy.

W  judykaturze prezentowany jest pogląd, że wykrycie nowych oko‑

liczności faktycznych lub dowodów w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

990 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

dotyczy tylko takich faktów i  środków dowodowych, które – poza

przesłanką ich nieujawnienia w  postępowaniu prawomocnie zakoń‑
czonym – powinny być dla strony „nieujawniane”, czyli nieznane
i niedostępne (zob. postanowienie SA w Katowicach z 11.04.2008 r.,
I  ACa  172/08, OSA 2009/5, poz.  60). Za możliwą i  dopuszczalną
z  punktu widzenia dowodzenia podstaw wznowienia z  art.  403
§ 2 k.p.c. należy jednak przyjąć sytuację, gdy określona okoliczność
jest znana stronie postępowania, lecz dopiero po jego prawomoc-
nym zakończeniu nastąpi wykrycie mającego ją wykazać środka
dowodowego.

Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  7.03.2007  r., II  CZ  5/07

(LEX nr 278667), stwierdził, że przez wykrycie nowego środka
dowodowego (art. 403 § 2 k.p.c.) należy rozumieć nie tylko powzięcie
wiedzy o  jego istnieniu, lecz także uzyskanie możności skorzystania
ze środka dowodowego, o  którego istnieniu strona w  poprzednim
postępowaniu zakończonym wyrokiem wprawdzie wiedziała, jednak
nie mogła na niego się powołać, nie wiedząc, gdzie się znajduje. Nie‑
możność skorzystania w  poprzednim postępowaniu z  określonego
środka dowodowego nie zachodzi, gdy istniała obiektywna możli‑
wość powołania go w tym postępowaniu, a tylko na skutek opiesza‑
łości, zaniedbań, zapomnienia lub błędnej oceny potrzeby powołania
go strona tego nie uczyniła.

Możliwość przeprowadzenia określonych badań przyrodniczych nie

jest równoznaczna z  wykryciem faktów lub środków dowodowych
w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. Nie może zatem stanowić podstawy
wznowienia przewidzianej w art. 403 § 2 k.p.c. nieistniejąca w dacie
wyrokowania, ale powstała później możliwość przeprowadzenia gru‑
powego badania krwi obejmującego dalsze cechy, poprzednio nieznane
(postanowienie SN z 17.09.1974 r., II CO 11/74, LEX nr 7586).

Wskazanie przez stronę, że przepisy przyjęte za podstawę prawomoc‑

nego wyroku zostały następnie inaczej zinterpretowane w  uchwale
Sądu Najwyższego, nie uzasadnia wznowienia postępowania według
art. 403 § 2 k.p.c. (postanowienie SN z 17.11.1998 r., II UKN 402/98,
OSNAPiUS 1999/24, poz. 805).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi991

Późniejsze wykrycie prawomocnego wyroku stanowi przyczynę

wznowienia postępowania tylko wówczas, gdy wyrok ten dotyczy tego
samego stosunku prawnego, którego dotyczył wyrok wydany w sprawie
objętej wnioskiem o wznowienie postępowania. O tożsamości stosunku
prawnego można mówić w  sytuacji, gdy wyrok jest tożsamy zarówno
od strony przedmiotowej, jak i podmiotowej, czyli dotyczy tych samych
osób oraz tych samych praw i obowiązków pomiędzy tymi osobami.

Istotna z punktu widzenia omawianej podstawy wznowienia jest

uchwała SN (7) z 10.07.2012 r., III CZP 81/11, mająca moc zasady
prawnej (OSNC 2013/1, poz. 1), stwierdzająca, że przepis art. 679 k.p.c.
nie stanowi podstawy uchylenia kolejnego prawomocnego postanowie‑
nia o  stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy. Ist‑
nienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o  stwierdzeniu
nabycia spadku po tym samym spadkodawcy uzasadnia wznowienie
postępowania na podstawie art.  403 §  2 w  zw.  z  art.  13 §  2 (dotyczy
uczestnika postępowania, w którym wydano prawomocne postanowie‑
nie) lub art. 524 § 2 k.p.c. (odnosi się do zainteresowanego niebędącego
uczestnikiem tego postępowania).

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego może stanowić podstawę

wznowienia, jeśli wydane zostało w sytuacjach wskazanych w art. 4011
i 403 § 4 w zw. z art. 4161 k.p.c.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności aktu norma‑

tywnego z  Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową
lub ustawą stanowi podstawę wznowienia, jeżeli dotyczy aktu nor‑
matywnego, który stanowił podstawę orzeczenia zaskarżonego skargą
(art.  4011  k.p.c.). Na tej podstawie może zostać zaskarżone zarówno
orzeczenie merytoryczne (wyrok, postanowienie rozstrzygające istotę
sprawy w  postępowaniu nieprocesowym), jak i  postanowienie for‑
malne (np.  postanowienie o  odrzuceniu pozwu). Należy dodać, że
w  przypadku postanowienia formalnego jest to wyłączna podstawa
wznowienia (art. 4011 w zw. z art. 399 § 2 k.p.c.).

Można również żądać wznowienia, jeżeli na treść wyroku miało

wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wydane
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

992 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytu‑

cyjny za niezgodny z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzyna‑
rodową lub z ustawą, uchylone lub zmienione zgodnie z art. 4161 k.p.c.
Jeśli zatem w  procesie wydany został wyrok, na którego treść miało
wpływ wydane w  toku postępowania postanowienie niekończące
postępowania w sprawie, którego podstawę stanowił akt normatywny
uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP,
ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, to na podstawie
art. 4161 k.p.c. można żądać w terminie wskazanym w art. 407 § 2 k.p.c.
– przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o wznowieniu postępo‑
wania – uchylenia takiego postanowienia. Uchylenie takiego postano‑
wienia stanowi podstawę wniesienia skargi o  wznowienie postępowa‑
nia, w którym zostało wydane, jeżeli miało ono wpływ na treść wyroku
(art. 403 § 4 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w  uchwale (7) z  17.12.2009  r., III  PZP  2/09

(OSNP 2010/9–10, poz.  106), której nadał moc zasady praw‑
nej, uznał, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające
w sentencji niezgodność z Konstytucją RP określonej wykładni aktu
normatywnego, które nie powoduje utraty mocy obowiązującej prze‑
pisu, nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania przewidzia‑
nej w art. 4011 k.p.c.

W  wyroku z  8.07.2010  r., II  CSK  3/10 (OSNC 2011/2, poz.  19), Sąd
Najwyższy przyjął natomiast, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego,
który stwierdza niezgodność z  Konstytucją RP braku określonej
regulacji prawnej w kwestionowanym przepisie, nie powoduje utraty
mocy obowiązującej tego przepisu.

Z  kolei w  postanowieniu z  29.04.2010  r., IV  CO  37/09 (OSNC

2010/12, poz.  166), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wyrok Trybu‑
nału Konstytucyjnego, stwierdzający w sentencji niezgodność z Kon‑
stytucją RP braku określonej regulacji prawnej, nie stanowi podstawy
wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011 k.p.c.

W uchwale (7) z 30.11.2010 r., III CZP 16/10 (OSNC 2011/4, poz. 38),

Sąd Najwyższy uznał, że ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3.  Dopuszczalność skargi993

Praw Człowieka, w  którym stwierdzono naruszenie prawa do spra‑

wiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego
w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, sporządzonej 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępo‑
wania cywilnego.

3.6.  Fakultatywne składniki skargi

Wniesienie skargi o wznowienie postępowania pozostaje bez wpływu

na prawomocność i  wykonalność zaskarżonego orzeczenia. W  skar‑
dze skarżący może złożyć wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku
(art.  414  k.p.c.) oraz wniosek o  zwrot spełnionego lub wyegze‑
kwowanego świadczenia lub o  przywrócenie stanu poprzedniego
(art. 415 k.p.c.).

Składanie wniosku o  wstrzymanie wykonania wyroku znajduje

usprawiedliwienie w  sytuacji, gdy prawomocny wyrok nie został
wykonany. We wniosku należy uprawdopodobnić, że w  wypadku
wykonania wyroku skarżącemu grozi niepowetowana szkoda. Strona
przeciwna może przeciwdziałać wstrzymaniu przez sąd wykonania
zaskarżonego orzeczenia przez złożenie odpowiedniego zabezpie‑
czenia, którym może być złożenie odpowiedniej (tj. określonej przez
sąd) sumy do depozytu sądowego. Na postanowienie sądu pierw‑
szej instancji o wstrzymaniu wykonania wyroku, podjęte na podsta‑
wie art.  414  k.p.c., przysługuje zażalenie na podstawie art.  394 §  1
pkt 41 k.p.c.

Wniosek o  zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadcze-

nia lub o  przywrócenie stanu poprzedniego może zostać złożony
zarówno w  skardze, jak i  ustnie w  toku postępowania wywołanego
skargą o  wznowienie postępowania, tj.  aż do zamknięcia rozprawy,
na której sąd rozpoznaje sprawę na nowo. We wniosku należy sprecy‑
zować, w jaki sposób ma nastąpić przywrócenie stanu poprzedniego
(por.  wyrok SN z  12.04.2007  r., III  CSK  412/06, LEX nr  315525).
Podstawą materialnoprawną wniosku są przepisy o  nienależnym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

994 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

świadczeniu (por.  wyrok SN z  25.09.1965  r., I  PR 372/65, OSNCP

1966/5, poz.  83). W  doktrynie prezentowany jest także pogląd, że
samodzielną podstawę materialnoprawną roszczenia o restytucję sta‑
nowi – podobnie jak art. 338 § 1 k.p.c. – art. 415 k.p.c.

Wniosek restytucyjny nie jest środkiem prawnym, za pomocą

którego skarżący mógłby dochodzić naprawienia szkody wyrządzo‑
nej wydaniem lub wykonaniem wyroku. Takich roszczeń skarżący
może skutecznie dochodzić w odrębnym procesie przeciwko drugiej
stronie. Treść art. 415 zdanie drugie k.p.c., stanowiącego, że roszcze‑
nia o  naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem lub wykonaniem
wyroku można dochodzić w osobnym procesie także od Skarbu Pań‑
stwa, pozostaje w  związku z  art.  4171 §  2  k.c. Zgodnie z  tym prze‑
pisem, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomoc‑
nego orzeczenia, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we
właściwym postępowaniu jego niezgodności z prawem. Takim właś­
ciwym postępowaniem jest postępowanie wywołane wniesieniem
skargi o  wznowienie postępowania, jeżeli w  jego wyniku sąd uchyli
lub zmieni zaskarżone orzeczenie. Brak możliwości wniesienia skargi
o  wznowienie postępowania bądź negatywny wynik postępowania
wywołanego taką skargą jest okolicznością, którą należy wykazać,
decydując się na złożenie skargi o  stwierdzenie niezgodności z  pra‑
wem prawomocnego orzeczenia. Zgodnie z art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c.
skarga, o której mowa w art. 4241 § 1 k.p.c., powinna bowiem zawie‑
rać „wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych
środków prawnych nie było i nie jest możliwe”.

4.  Przebieg postępowania wznowieniowego 4.  Przebieg postępowania wznowieniowego

Skarga o  wznowienie postępowania podlega przez sąd badaniu pod

kątem dopuszczalności o  dwojakim charakterze, tj.  dopuszczalno‑
ści samej skargi oraz dopuszczalności wznowienia postępowania.
O dopuszczalności skargi decyduje zachowanie ustawowego terminu
do jej wniesienia (art. 407 i 408 k.p.c.) oraz oparcie jej na ustawowych
podstawach wymienionych w  art.  401, 4011 i  403  k.p.c., natomiast
badanie dopuszczalności wznowienia obejmuje ocenę zasadności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Przebieg postępowania wznowieniowego995

skargi. Po wpłynięciu skargi przewodniczący podejmuje czynności

mające na celu sprawdzenie, czy skarga – jako pismo procesowe –
spełnia warunki formalne. W przypadku stwierdzenia braków wydaje
zarządzenie na podstawie art. 130 oraz 1302 k.p.c., ze skutkami wska‑
zanymi w tych przepisach, a więc postępowanie może zakończyć się
wydaniem zarządzenia o zwrocie skargi.

W postanowieniu z 20.07.2012 r., II CZ 72/12 (LEX nr 1228791),

Sąd Najwyższy stwierdził, że uiszczenie opłaty od skargi o wzno‑
wienie postępowania z zachowaniem terminu wskazanego w art. 1302
§ 2 k.p.c. uzasadnia potraktowanie skargi jako wniesionej w pierwotnym
terminie i wymaga poddania ocenie terminowości jej złożenia z odnie‑
sieniem się do tej daty, a nie do dnia uiszczenia opłaty. W uzasadnieniu
tego postanowienia podkreślono, że nieopłacenie skargi powinno spo‑
wodować jej zwrot (jako pisma wszczynającego postępowanie), nie zaś
odrzucenie (jak w przypadku środka zaskarżenia).

Jeżeli skarga nie jest dotknięta brakami formalnymi albo braki te

zostały usunięte, następuje etap badania skargi przez sąd. Sąd na
posiedzeniu niejawnym bada, czy skarga jest wniesiona w  terminie,
czy jest dopuszczalna i czy opiera się na ustawowej podstawie wzno‑
wienia (art. 410 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.). Jeżeli na podstawie twier‑
dzeń skarżącego nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, czy skarga
spełnia wymagania określone w art. 409 k.p.c., sąd może zażądać od
skarżącego wskazania dodatkowych okoliczności. Na posiedzeniu nie‑
jawnym sąd może także, na wniosek skarżącego, wydać – zaskarżalne
zażaleniem – postanowienie o wstrzymaniu wykonania zaskarżonego
wyroku (zob. pkt 3.6 niniejszego rozdziału).

Samo sformułowanie podstawy wznowienia w sposób odpo‑

wiadający ustawie nie oznacza, iż skarga opiera się na ustawo‑
wej podstawie wznowienia. Skarga o  wznowienie postępowania nie
jest oparta na ustawowej podstawie nie tylko wtedy, gdy powołana
w niej podstawa wznowienia została sformułowana w sposób nieod‑
powiadający ustawie, ale także wówczas, gdy z  uzasadnienia skargi
wynika, że podstawa ta w rzeczywistości nie istnieje (postanowienie
SN z 15.12.2010 r., II CZ 145/10, LEX nr 1293954).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

996 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

Na tym etapie postępowania sąd bada, czy twierdzenia skarżącego

istotnie stanowią ustawową podstawę wznowienia (postanowie‑
nie SN z  29.01.1968  r., I  CZ  122/67, OSNCP 1968/8–9, poz.  154,
z  15.06.2005  r., IV  CZ  50/05, LEX nr  533865; z  12.03.2010  r.,
III  CZ  6/10, LEX nr  852673; z  3.02.2012  r., I  CZ  155/11, LEX
1254629). Sąd Najwyższy w  postanowieniu z  26.02.2015  r.,
III  CZ  5/15 (OSNC-ZD 2016/C, poz.  42), stwierdził, że dopusz‑
czalność skargi o  wznowienie postępowania zależy od oceny, czy
przyczyna wznowienia, na której skarga została oparta, istnieje nie
tylko formalnie – przez powołanie jej w  skardze – lecz czy rzeczy‑
wiście występuje i jest uzasadniona. Odrzucenie skargi o wznowie‑
nie postępowania z tego względu, że wskazana w skardze podstawa
wznowienia nie występuje, jest możliwe wtedy, gdy nie powstają
wątpliwości w tym względzie. Niemożność skorzystania w poprzed‑
nim postępowaniu z określonych okoliczności faktycznych lub środ‑
ków dowodowych nie zachodzi, gdy istniała możliwość powołania
ich w  tym postępowaniu i  tylko na skutek opieszałości, zaniedbań,
zapomnienia lub błędnej oceny potrzeby ich powołania strona tego
nie uczyniła. W  literaturze w  tym zakresie można spotkać także
pogląd odmienny, że samo sformułowanie podstawy wznowie‑
nia w  sposób odpowiadający przepisom art.  401  i  n. jest tożsame
z oparciem skargi na ustawowej podstawie wznowienia. Niedopusz‑
czalne jest dalsze wznawianie postępowania – z wyjątkiem przewi‑
dzianym w art. 416 § 2 k.p.c. – zakończonego prawomocnym orze‑
czeniem wydanym na skutek skargi o  wznowienie (postanowienie
SN z 14.01.2015 r., I CZ 112/14 (OSNC-ZD 2016/A, poz. 19).

Jeżeli zachodzą wątpliwości, czy skarżący wykazał zachowanie ter‑

minu, dopuszczalność skargi i  jej oparcie na ustawowych podsta‑
wach, w szczególności jeżeli twierdzenia w niej zawarte są sprzeczne
z  załączonymi dowodami lub nie zostały nimi potwierdzone, sąd,
zgodnie z  art.  410 §  2  k.p.c., ma obowiązek je wyjaśnić, wzywając
skarżącego do uprawdopodobnienia wskazanych w  skardze oko‑
liczności. Pozytywny wynik badania skargi w  tym zakresie spo‑
woduje wyznaczenie rozprawy, w  przeciwnym zaś wypadku sąd
postanowieniem skargę odrzuci (postanowienie SN z 26.09.2007 r.,
IV CZ 48/07, LEX nr 485887).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4.  Przebieg postępowania wznowieniowego997

Na postanowienie sądu pierwszej instancji o  odrzuceniu skargi

o  wznowienie postępowania jako postanowienie kończące postę‑
powanie w  sprawie przysługuje zażalenie do sądu drugiej instan‑
cji (art.  394 §  1 in principio  k.p.c.), natomiast na postanowienie
sądu drugiej instancji wydane w  wyniku rozpoznania zażalenia na
odrzucenie skargi nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego
(por. postanowienie SN z 10.08.2006 r., V CZ 63/06, LEX nr 1102315).
Po uchyleniu §  2 art.  3941  k.p.c. przez ustawę z  4.07.2019  r. bez‑
przedmiotowe stały się rozważania o  dopuszczalności zażalenia do
Sądu Najwyższego w sytuacji, gdy o wznowieniu orzekał sąd drugiej
instancji; zażalenie na takie postanowienie nie jest także przewi‑
dziane w art. 3942 k.p.c. (zażalenie poziome do innego składu sądu
drugiej instancji).

Wznowienie postępowania prowadzi do ponownego rozpoznania

sprawy, począwszy od momentu, od którego postępowanie dotknięte
było wadą stanowiącą podstawę wznowienia. Jeżeli więc skargą
o  wznowienie zasadnie zaskarżono wyrok sądu drugiej instancji, to
wznowienie postępowania oznacza niejako powrót do tej fazy postępo‑
wania, która rozpoczęła się przed sądem drugiej instancji. Jeżeli skargę
o wznowienie postępowania rozpoznaje – zgodnie z art. 405 k.p.c. –
sąd wyższej instancji, to działa on jako sąd drugiej instancji, także
w  fazie oceny dopuszczalności skargi. Zgodnie z  art.  406  k.p.c. do
postępowania ze skargi o wznowienie postępowania stosuje się odpo-
wiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
Jednakże nie oznacza to, że sąd rozpoznający skargę o  wznowienie
postępowania należy uznać za sąd pierwszej instancji, gdy postępowa‑
nie dotyczy skargi o wznowienie postępowania od wyroku sądu dru‑
giej instancji i skargę tę – zgodnie z art. 405 k.p.c. – rozpoznaje sąd,
który wydał taki wyrok. Wręcz odwrotnie, z art. 406 k.p.c. wynika, że
przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji stosuje się
tylko odpowiednio, a  ponadto wtedy, gdy dalsze przepisy dotyczące
skargi o wznowienie nie stanowią inaczej.

Jeżeli skarga opiera się na ustawowej podstawie i  została zło‑

żona w terminie, sąd wyznaczy rozprawę w celu merytorycz‑
nego rozpoznania sprawy na nowo w  granicach, jakie zakreśla pod‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

998 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

stawa wznowienia. Strony postępowania wznowionego – w zależności

od tego, czy jest to skarżący, czy też przeciwnik skarżącego – powinny
wnosić o:
1) oddalenie skargi, wykazując, że jest bezzasadna;
2) zmianę zaskarżonego orzeczenia i wydanie orzeczenia stosownie
do wyników postępowania, wykazując zasadność skargi;
3) uchylenie zaskarżonego orzeczenia i  odrzucenie pozwu lub
umorzenie postępowania, wykazując zasadność skargi i  wnio‑
skowanego rozstrzygnięcia.

Po wznowieniu postępowania na skutek stwierdzenia nieważności

wynikającej z pozbawienia możności działania sąd rozpoznaje sprawę
na nowo w granicach zakreślonych wnioskiem o wszczęcie postępo‑
wania (art. 412 § 1 k.p.c.) (uchwała SN z 22.03.2017 r., III CZP 112/16,
OSNC 2017/11, poz. 125).

Postępowanie, które zostało zakończone prawomocnym wyrokiem

oddalającym skargę o wznowienie albo wyrokiem rozstrzygającym
sprawę po dopuszczeniu wznowienia nie może być wznowione (nie
wyłącza skutecznego wznowienia skarga poprzednio zwrócona lub
odrzucona, a  także okoliczność, że postępowanie wywołane wcze‑
śniej złożoną skargą zostało umorzone). Wyłączenie wznowienia
zachodzi bez względu na podstawę wznowienia powołaną w  kolej‑
nej skardze oraz niezależnie od tego, czy skargę wniosła strona,
która wcześniej złożyła skargę przez sąd oddaloną, czy też strona
przeciwna (por.  postanowienie SN z  15.12.2000  r., I  CKN  1142/00,
OSNC 2001/7–8, poz. 108).

Przyjęta w art. 416 § 1 k.p.c. zasada jednorazowości wznowienia nie

ma zastosowania, jeżeli kolejna skarga o  wznowienie została oparta
na podstawie wznowienia wskazanej w art. 4011 k.p.c., a więc w sytu‑
acji gdy podstawą wznowienia jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego
stwierdzający niezgodność aktu normatywnego z  Konstytucją  RP,
ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, na podstawie
którego zostało wydane orzeczenie zaskarżone skargą.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5.  Zaskarżalność orzeczeń wydanych w następstwie rozpoznania skargi999

5.  Zaskarżalność orzeczeń wydanych

w następstwie rozpoznania skargi 5.  Zaskarżalność orzeczeń wydanych w następstwie rozpoznania skargi

Postanowienie o wznowieniu postępowania nie podlega zaskarżeniu,

może być przedmiotem kontroli tylko na podstawie art.  380  k.p.c.
w  ramach zaskarżenia orzeczenia wydanego w  następstwie ponow‑
nego rozpoznania sprawy.

Apelacja przysługuje od wydanego przez sąd pierwszej instan-

cji w następstwie wznowienia postępowania:
1) wyroku oddalającego skargę,
2) wyroku zapadłego po wcześniejszym uchyleniu orzeczenia
zaskarżonego skargą,
3) wyroku zmieniającego orzeczenie zaskarżone skargą.

Skarga kasacyjna przysługuje od wyroku wydanego przez sąd

drugiej instancji, który był właściwy do wznowienia postępo‑
wania, gdy sąd ten:
1) oddalił skargę,
2) uchylił zaskarżone orzeczenie i na nowo rozstrzygnął sprawę,
3) zmienił orzeczenie zaskarżone skargą.

  Wybrane orzeczenia

1.  Środek dowodowy, który powstał po uprawomocnieniu się wyroku,

nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej
w art. 403 § 2 k.p.c. (uchwała SN (7) z 21.02.1969 r., III PZP 63/68,
OSNCP 1969/12, poz. 208).

2. Na wydane przez przewodniczącego w  sądzie drugiej instancji

zarządzenie o zwrocie skargi o wznowienie postępowania wobec nie‑
uzupełnienia jej braków nie przysługuje zażalenie (postanowienie SN
z 21.12.1998 r., III CKN 739/98, OSNC 1999/5, poz. 102).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1000 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

3. Rozpoznanie (odrzucenie) skargi o  wznowienie postępowania

przez sąd drugiej instancji nie oznacza, że sąd ten wydał orzeczenie
pierwszoinstancyjne, na które przysługuje zażalenie (chociaż w spra‑
wie skargi orzekał jako jedyny) (postanowienie SN z  22.07.1999  r.,
I PKN 312/99, MoP 2000/3, s. 135).

4. Sformułowanie podstawy wznowienia w  sposób odpowiadający

art.  401–404  k.p.c. nie oznacza oparcia skargi na ustawowej pod‑
stawie wznowienia, jeżeli już z  samego jej uzasadnienia wynika, że
wymieniona podstawa nie ma zastosowania. Taka skarga, jako nie‑
oparta na ustawowej podstawie wznowienia, podlega odrzuceniu
(art. 410 § 1 k.p.c.; postanowienie SN z 28.10.1999 r., II UKN 174/99,
OSNAPiUS 2001/4, poz. 133).

5. O  dopuszczalności skargi kasacyjnej rozstrzyga w  tych przy‑

padkach przedmiot sprawy, wcześniej prawomocnie zakończonej
i  w  której złożona została skarga o  wznowienie (postanowienie SN
z 26.01.2000 r., III CZ 173/99, OSNC 2000/7–8, poz. 144).

6.  Nie jest dopuszczalna – oparta na podstawie określonej w art. 403

§  2  k.p.c. – skarga o  wznowienie postępowania zakończonego pra‑
womocnym postanowieniem oddalającym wniosek o  zmianę
postanowienia o  stwierdzenie nabycia spadku (postanowienie SN
z 11.07.2002 r., IV CO 7/02, OSNC 2003/10, poz. 139).

7.  Nienależyte wykonanie obowiązków procesowych przez adwokata

ustanowionego z  urzędu nie może stanowić podstawy wznowienia
postępowania, polegającej na pozbawieniu strony możności działania
(art. 401 pkt 2 k.p.c.; postanowienie SN z 26.03.2003 r., II CZ 26/03,
OSNC 2004/6, poz. 95).

8. Ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,

w którym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpa‑
trzenia sprawy przez sąd zagwarantowanego w  art.  6 ust.  1 Kon‑
wencji o  ochronie praw człowieka i  podstawowych wolności, spo‑
rządzonej 4  listopada 1950  r. w  Rzymie (Dz.U. z  1993  r. Nr  61,
poz.  284  ze  zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępowania
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Wzór skargi o wznowienie postępowania (z przyczyny nieważności)1001

cywilnego (uchwała SN  (7) z  30.11.2010  r., III  CZP  16/10, OSNC
2011/4, poz. 38).

6.  Wzór skargi o wznowienie postępowania

(z przyczyny nieważności) 6. Wzór skargi o wznowienie postępowania (z przyczyny nieważności)

Łódź, 18.07.2020 r.

Do
Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi
I Wydział Cywilny
Powód: Leszek Krasny, zam. w Łodzi, ul. Piastowska 23 m. 4
Pozwany: Andrzej Gdybała, małoletni, reprez. przez swego ojca Józefa Gdybałę,
zam. w Łodzi, ul. Zwycięstwa 3 m. 8
Sygn. akt: C 2345/20
o zapłatę kwoty: 12 000 zł

SKARGA POZWANEGO
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem zaocz-
nym Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi z 29.04.2020 r.

Działając w imieniu małoletniego syna Andrzeja Gdybały, wnoszę o:

1) wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem zaocz‑
nym Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi z 29.04.2020 r.;
2) uchylenie tego wyroku i  oddalenie powództwa wniesionego przez Leszka
Krasnego przeciwko małoletniemu Andrzejowi Gdybale;
3) zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu według norm
przepisanych;
4) wstrzymanie wykonania zaskarżonego wyroku.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi wyrokiem zaocznym z 29.04.2020 r.

zasądził od małoletniego Andrzeja Gdybały na rzecz Leszka Krasnego kwotę
12 000  zł tytułem odszkodowania za zabrany przez małoletniego w  dniu
3.03.2018 r. spod sklepu piekarniczego w Łodzi przy ul. Zielonej 3 – w celu prze‑
jażdżki – motocykl należący do powoda. Pozwany pozostawił następnie motocykl
bez zabezpieczenia przed blokiem powoda, skąd zabrał go nieznany mężczyzna.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1002 Rozdział XVIII. Skarga o wznowienie postępowania

Zarówno odpis pozwu z  wezwaniem na rozprawę, jak i  odpis wyroku zaocz‑

nego doręczono małoletniemu Andrzejowi Gdybale. Nie wiedzieli o tym rodzice
małoletniego.

Andrzej Gdybała urodził się w dniu 10.05.2005 r., nie ma pełnej zdolności proce‑
sowej i w postępowaniu w niniejszej sprawie powinien być reprezentowany przez
swego przedstawiciela ustawowego.

Dowód: wyciąg z aktu urodzenia Andrzeja Gdybały.

Z  przytoczonych okoliczności wynika, że postępowanie zakończone wyrokiem

zaocznym Sądu Rejonowego z  29.04.2020  r. dotknięte jest nieważnością, gdyż
w  postępowaniu tym małoletni pozwany nie był należycie reprezentowany
(por. art. 65–66, 202 i 401 pkt 2 k.p.c.).

O  tym wszystkim ojciec małoletniego, Józef Gdybała, dowiedział się w  dniu

28  czerwca 2018  r., kiedy to powód zwrócił się do niego (ojca małoletniego)
z żądaniem zapłaty zasądzonej kwoty.

Przeczy się temu, by motocykl powoda był wart 12 000 zł.

Wniosek o  wstrzymanie wykonania wyroku zaocznego motywuje się tym,

że powód zapowiada wszczęcie egzekucji, która może rodzinie małoletniego
wyrządzić niepowetowaną szkodę. Rodzina bowiem jest niezamożna i  sprze‑
daż niektórych jej ruchomości za bezcen uniemożliwi ponowne nabycie innych
potrzebnych rzeczy.

Józef Gdybała

Załączniki:
1) wyciąg z aktu urodzenia Andrzeja Gdybały,
2) odpisy skargi i załączników.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XIX

SKARGA O STWIERDZENIE
NIEZGODNOŚCI Z PRAWEM
PRAWOMOCNEGO ORZECZENIA
Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

1.  Odpowiedzialność państwa za szkodę

wyrządzoną przez niezgodne z prawem
działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu
władzy publicznej 1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...

1.1.  Uwagi ogólne

Skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego

orzeczenia (art. 4241 i n. k.p.c.). nie jest środkiem prawnym służącym
wzruszeniu, zmianie lub usunięciu z  obrotu prawnego orzeczenia
zaskarżonego skargą. Pomimo stwierdzenia, że zostało ono wydane
niezgodnie z  prawem, korzysta ono nadal z  przymiotu prawomoc‑
ności. Skarga nie jest więc środkiem zaskarżenia, lecz szczególnym
środkiem prawnym o nadzwyczajnym charakterze. Jej wprowadze‑
nie do Kodeksu postępowania cywilnego nastąpiło w związku z nową
regulacją odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone
przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywa‑
niu władzy publicznej. Według art. 4171 § 2 k.c., jeżeli szkoda została
wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej
decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym
postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do
wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1004 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z  Konsty‑

tucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Skarga
stanowi instrument procesowy, za pomocą którego uruchomione
zostaje „właściwe postępowanie” w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c. Prze‑
prowadzenie tego postępowania ze skutkiem w  postaci stwierdzenia
niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem stwarza podstawę
dochodzenia w  odrębnym procesie naprawienia szkody wyrządzo‑
nej tym orzeczeniem. Organem właściwym do rozpoznania skargi
jest wyłącznie Sąd Najwyższy, natomiast składa się ją do sądu, który
wydał zaskarżone orzeczenie.

Omówienie skargi przewidzianej w art. 4241 i n. k.p.c. warto poprze‑

dzić uwagami dotyczącymi odpowiedzialności państwa za szkodę
wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie (zaniechanie) przy
wykonywaniu władzy publicznej. Pozwala to lepiej zrozumieć istotę
procesowego środka prawnego pozostającego w  dyspozycji poszko‑
dowanego przy dochodzeniu odszkodowania od Skarbu Państwa lub
jednostki samorządu terytorialnego.

W  systemie prawa polskiego odpowiedzialność państwa za szkody

wyrządzone jednostce jest odpowiedzialnością z tytułu czynów niedo‑
zwolonych. W okresie powojennym odpowiedzialność odszkodowaw‑
cza państwa uregulowana została dopiero w  ustawie z  15.11.1956  r.
o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjona‑
riuszy państwowych. Ustawa ta prawie w całości włączona została do
Kodeksu cywilnego uchwalonego przez ustawę z 23.04.1964 r. Według
art. 417 k.c. w brzmieniu wówczas obowiązującym oraz jego wykładni
przez wiele lat powszechnie przyjmowaną przesłanką odpowiedzial‑
ności Skarbu Państwa (państwowej osoby prawnej) było wyrządze‑
nie szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności przez funk‑
cjonariusza państwowego, przy czym zachowanie takie musiało być
zawinione. Wymaganie to wprawdzie łagodziła koncepcja tzw.  winy
anonimowej (bezimiennej), jednak była to odpowiedzialność, której
wykazanie przez obywatela nie należało do zadań łatwych. W  przy‑
padku szkody wynikłej z  wadliwych rozstrzygnięć indywidualnych
(orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne, zarządzenia) przepisy
Kodeksu cywilnego wymagały wykazania, że naruszenie prawa przez
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...1005

funkcjonariusza miało charakter kwalifikowany, podlegało ściganiu

w  trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a  stwierdzenie
winy musiało nastąpić w sposób szczególny, a mianowicie w wyroku
karnym, w  orzeczeniu dyscyplinarnym lub w  drodze uznania przez
organ przełożony.

Zasadnicza zmiana w  podejściu do zasady odpowiedzialności pań‑

stwa z  tytułu szkód wyrządzonych jednostce nastąpiła z  chwilą wej‑
ścia w  życie (17.10.1997  r.) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
z  2.04.1997  r., która wprowadziła szeroki katalog wolności i  praw
jednostki, kładąc jednocześnie silny nacisk na gwarancje instytucjo‑
nalne, a więc środki dochodzenia tych praw przed organami władzy
publicznej. Artykuł 77 ust.  1 Konstytucji  RP stanowi, że każdy ma
prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Wobec tego,
że zakres podmiotowy i przedmiotowy tego przepisu odbiegał od ist‑
niejącej wówczas regulacji kodeksowej (art.  417–420  k.c.), zaistniała
konieczność przewartościowania podstaw, zasad i  przesłanek odpo‑
wiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną przez władzę publiczną.
Nastąpiło to 1  września 2004  r. po uchwaleniu noweli do Kodeksu
cywilnego, która w obrębie art. 417–421 k.c. zawiera nową regulację
dotyczącą wspomnianej odpowiedzialności państwa.

Odpowiedzialność władzy publicznej za wyrządzoną szkodę

jest odpowiedzialnością deliktową i  przedstawia się odmien-
nie w  zależności od tego, czy czynność wyrządzająca szkodę należy
do sfery prywatnoprawnej (gospodarczej), czy też publicznopraw-
nej. Zasadniczego znaczenia nabiera zatem kwestia precyzyjnego roz‑
graniczenia działalności gospodarczej (dominium) i  władczej (impe‑
rium) administracji publicznej.

Z obecnego brzmienia art. 417 k.c. wynika, że państwo lub podmioty

publiczne odpowiadają za szkodę wyrządzoną wskutek działań przy
wykonywaniu władzy publicznej w sferze imperium. Za szkody spo-
wodowane zachowaniem niebędącym przejawem wykonywania
władzy publicznej, a więc wyrządzone w trakcie wykonywania funk‑
cji gospodarczych o  charakterze cywilnoprawnym (sfera dominium)
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1006 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

stosowana jest odpowiedzialność z  tytułu czynów niedozwolo-

nych na zasadach ogólnych, przewidzianych w  Kodeksie cywilnym
(art.  416  k.c. – odpowiedzialność osoby prawnej za szkodę wyrzą‑
dzoną z  winy jej organu; art.  427  k.c. – odpowiedzialność za cudze
czyny za winę w  nadzorze; art.  435–436  k.c. – odpowiedzialność na
zasadzie ryzyka przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił
przyrody oraz odpowiedzialność samoistnego posiadacza mechanicz‑
nego środka komunikacji).

Odpowiedzialność władzy publicznej za wyrządzone szkody powią‑

zana została – zgodnie z  art.  77 ust.  1 Konstytucji  RP – nie z  winą
funkcjonariusza czy też organu władzy w rozumieniu przepisów prawa
cywilnego, lecz z niezgodnym z prawem działaniem takiego organu,
a  więc tej instytucji, z  której działalnością wiąże się wyrządzenie
szkody. Pojęcie władzy publicznej obejmuje władzę ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą, w tym wszelkie instytucje państwowe lub
samorządowe, a  także inne – o  tyle, o  ile wykonują funkcje władzy
publicznej. „Wykonywanie władzy publicznej” to tylko takie działa‑
nia, które ze swej istoty, a więc ze względu na charakter i rodzaj funkcji
przynależnej władzy publicznej, wynikają z kompetencji określonych
w samej Konstytucji RP oraz innych przepisach prawa. Wykonywanie
władzy publicznej z reguły łączy się z możliwością władczego kształ‑
towania sytuacji jednostki (element podporządkowania). Dotyczy to
zatem działań w takim obszarze, w którym może dojść do naruszenia
prawa i wolności jednostki ze strony władzy publicznej.

1.2.  Podmioty odpowiedzialne oraz poszkodowany

Podmiotami prawa cywilnego ponoszącymi odpowiedzialność

odszkodowawczą za działania (zaniechania) w sferze imperialnej są:
1) osoby prawne wykonujące z  mocy prawa władzę publiczną,
a w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu tery‑
torialnego (np. gmina);
2) osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z  zakresu
władzy publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności
jednostki samorządu terytorialnego (np. powiat).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...1007

W  pierwszym przypadku kompetencja gminy – jako osoby praw‑

nej – do wykonywania władzy publicznej jest wkomponowana w jej
strukturę organizacyjnoprawną, wykonywana jest zatem ex lege,
natomiast w drugim przypadku powiat, jako osoba prawna, czerpie
kompetencję do wykonywania władzy publicznej dopiero w razie jej
przekazania, w  drodze porozumienia, które z  oczywistych wzglę‑
dów nie ma charakteru cywilnoprawnego, lecz administracyjno‑
prawny. Porozumienie takie dozwolone jest wyłącznie w sytuacjach
przewidzianych prawem, nie jest więc możliwe jego zawarcie bez
wyraźnego ustawowego przyzwolenia. Takie rozwiązanie usprawie‑
dliwione jest zasadą, zgodnie z  którą w  relacjach publicznopraw‑
nych nie znajduje zastosowania swoboda umów. Odpowiedzialność
organu władzy państwowej (utożsamianego ze Skarbem Państwa),
jako organu zlecającego, oparta jest na zasadzie ryzyka i jest odpo‑
wiedzialnością solidarną z  podmiotem, który na podstawie wspo‑
mnianego porozumienia przejął zadania z obszaru działania władzy
publicznej.

Poszkodowanym – uprawnionym do żądania odszkodowania od jed‑

nostek wykonujących władzę publiczną – może być każdy podmiot
prawa cywilnego (osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organi‑
zacyjna niewyposażona w  osobowość prawną, lecz mająca zdolność
prawną, czyli tzw. ułomna osoba prawna).

1.3.  Ogólne przesłanki odpowiedzialności

Odpowiedzialność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu tery‑

torialnego jest odpowiedzialnością za własne, a  nie za cudze działa‑
nie. Podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy działanie organu wła‑
dzy publicznej związane jest z  realizacją jego prerogatyw. Formalny
charakter powiązań między bezpośrednim sprawcą szkody a  władzą
publiczną jest mniej istotny, aczkolwiek ustalenie statusu bezpośred‑
niego sprawcy szkody ułatwia przypisanie określonego działania wła‑
dzy publicznej. Istotne jest, aby bezpośredni sprawca występował w roli
wykonawcy władzy publicznej (np.  urzędnik zatrudniony w  organie
władzy publicznej lub osoba, której zlecono zadania z zakresu władzy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1008 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

publicznej, a nawet osoba przywołana do współdziałania w czynności

stanowiącej wykonywanie władzy publicznej).

Wystarczającą przesłanką odpowiedzialności państwa za

wyrządzoną szkodę jest ustalenie bezprawności zachowania.
Nie jest więc wymagane ustalenie winy w sensie subiektywnym.

Uniezależnienie odpowiedzialności odszkodowawczej państwa

od winy sprawcy szkody podyktowane zostało służebną rolą, jaką
organy władzy publicznej powinny odgrywać wobec jednostki,
zapewniając wolność oraz przestrzeganie praw człowieka i  obywa‑
tela (art.  5 Konstytucji  RP). Surowa odpowiedzialność za szkody
wyrządzone bezprawnym działaniem lub zaniechaniem organów
władzy publicznej, określana niekiedy jako odpowiedzialność
według „zasady bezprawności”, nie została jednak wyodrębniona
z  odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, lecz funkcjonuje w  jej
ramach. Razem z odpowiedzialnością na zasadzie słuszności tworzy
system odpowiedzialności deliktowej za szkodę wyrządzoną przez
władzę publiczną.

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności, przewidziana w art. 4172 k.c.,

aktualizuje się wówczas, gdy brak podstaw do dochodzenia roszcze‑
nia odszkodowawczego na zasadach ogólnych, ale istnieją ważne
racje przemawiające za kompensacją szkody. Poszkodowany może
żądać odszkodowania nie za każdą szkodę, lecz tylko za szkodę
poniesioną na osobie (a nie w mieniu). Przesłankami odpowiedzial‑
ności na zasadzie słuszności są zatem: wykonywanie władzy publicz‑
nej zgodnie z  prawem, powstanie szkody na osobie, adekwatny
związek przyczynowy między aktem władzy publicznej a  szkodą,
zasadność przyznania odszkodowania w  świetle zasad słuszności.
W judykaturze Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, według
którego nie można wykluczyć – w  sytuacjach wyjątkowych – zasto‑
sowania związku przyczynowego typu conditio sine qua non. Dla
osiągnięcia humanitarnego celu, jakiemu przyświeca zasada słusz‑
ności, można zatem odstąpić od wymagania, aby między szkodą
a  zachowaniem się funkcjonariusza władzy publicznej istniał nor‑
malny (adekwatny) związek przyczynowy, a  poprzestać na ustaleniu
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...1009

istnienia niekwalifikowanego powiązania kauzalnego (np.  wyrok SN

z 4.03.2008 r., IV CSK 453/07, OSNC-ZD 2008/D, poz. 122).

Warunkiem sine qua non odpowiedzialności za powstałą szkodę jest

jej wyrządzenie „przy wykonywaniu władzy publicznej”. Oznacza
to, że powierzający czynność nie ponosi odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną przez bezpośredniego sprawcę przy okazji wykonywania
powierzonej czynności. Czynność wyrządzająca szkodę może mieć
charakter władczy, tj.  kształtujący pozycję prawną poszkodowanego,
może to być także czynność faktyczna.

Wskazując na szkodę oraz związek przyczynowy, które – poza bez‑

prawnością – stanowią przesłanki odpowiedzialności odszkodowaw‑
czej państwa, należy zaznaczyć, że przepisy regulujące ten rodzaj
odpowiedzialności nie zawierają w  tym zakresie żadnych szczegól‑
nych unormowań. Zastosowanie mają więc ogólne reguły Kodeksu
cywilnego, zgodnie z  którymi odpowiedzialnością objęte są wyłącz‑
nie normalne następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda
wynikła (adekwatny związek przyczynowy), naprawienie szkody
obejmuje zaś straty (damnum emergens) oraz utracone korzyści
(lucrum cessans), które poszkodowany mógł osiągnąć, gdyby szkoda
nie została wyrządzona (art. 361 § 1 i 2 k.c.). Poszkodowanemu przy‑
sługuje ponadto roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną
krzywdę w razie uszkodzenia ciała, wywołanie rozstroju zdrowia lub
naruszenie innego dobra osobistego (art. 445 i 448 k.c.).

1.4.  Szczególne przesłanki odpowiedzialności

1.4.1.  Uwagi wprowadzające

Wejście w  życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z  2.04.1997  r.,

której art.  77 ust.  1 stanowi, że każdy ma prawo do wynagrodzenia
szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem dzia‑
łanie organu władzy publicznej, spowodowało przełom w  podejściu
do problematyki odpowiedzialności państwa za wyrządzenie szkody,
której źródłem są czynności konwencjonalne (nie faktyczne, lecz
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1010 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

mające charakter władczy), podejmowane przez organy władzy

ustawodawczej oraz sądowej, tj.  akty normatywne i  orzeczenia
sądowe, a  także decyzje administracyjne. Nową regulacją prawną
przyjętą w  art.  4171 §  1–4  k.c., który wszedł w  życie 1.09.2004  r.,
objęte zostały również zaniechania władzy publicznej w  zakresie
legislacji oraz wydawania rozstrzygnięć indywidualnych. Jej odręb‑
ność – w porównaniu z art. 417 k.c. – jako ogólnej formuły odpowie‑
dzialności polega na wyraźnym określeniu, na czym polega niezgod‑
ność z prawem czynności konwencjonalnych oraz w jaki sposób ma
nastąpić stwierdzenie tej niezgodności.

W  świetle art.  77 ust.  1 Konstytucji  RP oraz art.  4171  k.c. podmioty

wykonujące władzę publiczną odpowiadają za swoje działania lub
zaniechania, gdy są one niezgodne z  prawem. Przyjmuje się, że
konstytucyjne „niezgodne z  prawem działanie” to działanie z  naru‑
szeniem prawa lub bez podstawy prawnej, natomiast zaniechanie
w  rozumieniu bezczynności ma miejsce tylko wówczas, gdy prawo
nakłada na władzę publiczną obowiązek określonego działania. Obja‑
śniając użyte w  tych przepisach określenie „niezgodność z  prawem”,
należy mieć na względzie niezgodność z konstytucyjnie rozumianymi
źródłami prawa, a  więc Konstytucją RP, ustawami, ratyfikowanymi
umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami, aktami prawa
miejscowego (art. 87 Konstytucji RP), a także prawem Unii Europej‑
skiej. Omawiana „niezgodność z  prawem” nie obejmuje natomiast
naruszeń norm moralnych i obyczajowych, określanych jako „zasady
współżycia społecznego” lub „dobre obyczaje”.

W orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego

podkreśla się, że zaniechanie podjęcia przez władzę publiczną działań
zapewniających uprawnionej osobie realizację jej praw podmiotowych
jest bezprawne tylko wówczas, gdy narusza skonkretyzowany w prze‑
pisach prawa obowiązek, którego wykonanie wyłączyłoby powstanie
szkody. Ponadto wskazuje się, że możliwość rekonstrukcji obowiązku
działania z ogólnych zasad prawa albo zasad współżycia społecznego
nie znajduje zastosowania do oceny zachowań władczych państwa
(np. wyrok TK z 4.12.2001 r., SK 18/00, OTK 2001/8, poz. 256, oraz
wyrok SN z 28.04.2005 r., III CK 367/04, Biul. SN 2005/7, s. 14).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...1011

1.4.2.  Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną

działaniem bądź zaniechaniem legislacyjnym

Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez działalność

władczą w sferze legislacyjnej uregulowana została w art. 4171 § 1 k.c.
(bezprawie legislacyjne przez działanie) i w art. 4171 § 4 k.c. (bezpra‑
wie legislacyjne przez zaniechanie). W pierwszym przypadku warun‑
kiem koniecznym rozpoznania przez sąd roszczenia odszkodowaw‑
czego jest stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności
aktu prawnego, który wyrządził szkodę, z  nadrzędnymi aktami nor‑
matywnymi, a mianowicie Konstytucją RP, ratyfikowaną umową mię‑
dzynarodową lub ustawą. Dopiero po stwierdzeniu w wyroku Trybu‑
nału Konstytucyjnego, mającego charakter prejudykatu, niezgodności
normy wyrażonej w przepisie prawnym z normą hierarchicznie wyż‑
szą poszkodowany może dochodzić przed sądem powszechnym,
w  drodze postępowania cywilnego, naprawienia poniesionej szkody.
Jest to odpowiedzialność oparta na szczególnie pojmowanej zasadzie
ryzyka.

W  przypadku bezprawności legislacyjnej przez zaniechanie nie‑

zgodność z  prawem niewydania aktu normatywnego, którego obo‑
wiązek wydania przewiduje przepis prawa, stwierdza sąd rozpozna‑
jący sprawę o  naprawienie szkody (art.  4171 §  4  k.c.). Sama zasada
odpowiedzialności państwa z  tego tytułu jest podobna do odpowie‑
dzialności za bezprawność legislacyjną przez działanie. Zakresem tej
odpowiedzialności objęta jest także szkoda powstała na skutek braku
lub zwłoki w  implementacji prawa wspólnotowego, jeśli Polska była
zobowiązana tego dokonać.

Wobec tego, że prawo wspólnotowe nie jest wymienione w art. 4171

§ 1 k.c., a ponadto nie podlega kategorii umów międzynarodowych,
należy uznać, że zawarte w tym przepisie wymaganie przedsądu (pre‑
judykatu) nie dotyczy niezgodności prawa polskiego z prawem wspól‑
notowym. Oznacza to, że sąd polski, orzekając o  odpowiedzialności
odszkodowawczej państwa w  związku ze szkodą wyrządzoną naru‑
szeniem prawa, które pozostaje w  kolizji z  prawem wspólnotowym,
będzie musiał – dysponując możliwością zwrócenia się do Trybunału
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1012 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

Sprawiedliwości Unii Europejskiej z zapytaniem dotyczącym obowią‑

zywania prawa wspólnotowego – rozstrzygnąć o  zgodności prawa
krajowego z prawem wspólnotowym. W świetle orzecznictwa Trybu‑
nału Sprawiedliwości Unii Europejskiej podstawy do żądania odszko‑
dowania nie stanowi naruszenie przez ustawodawcę krajowego każdej
normy prawa wspólnotowego, a jedynie takiej, której celem jest przy‑
znanie praw jednostkom.

W  najbardziej znanej i  opisanej sprawie Brasserie du Pecheur

v.  Niemcy (orzeczenie C-46/93, EU:C:1996:79), w  której przedmio‑
tem sporu była szkoda wynikła z działalności władzy ustawodawczej,
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej podniósł, że naruszenie
prawa wspólnotowego, jako przesłanka odpowiedzialności odszkodo‑
wawczej, musi być wystarczająco poważne, skoro dochodzi do niego
w  dziedzinie, w  której państwo ma szeroką władzę dyskrecjonalną
w celu wykonania wyboru legislacyjnego.

Wskazując na szkodę jako przesłankę odpowiedzialności z  tytułu

bezprawia legislacyjnego, należy odwołać się do uwag podanych
przy omawianiu ogólnych przesłanek odpowiedzialności państwa za
wyrządzoną szkodę. Gdy chodzi o  przesłankę związku przyczyno‑
wego, to – podobnie jak w przypadku unormowanym w art. 417 k.c.
– powinien on mieć postać normalnego następstwa między szkodą
a  działaniem normy uznanej za niezgodną z  normą hierarchicznie
wyższą (adekwatny związek przyczynowy), z  tym zastrzeżeniem, że
poszkodowany, dochodząc naprawienia szkody w postaci utraconych
korzyści, nie może ograniczyć się do wskazania możliwości jej uzyska‑
nia, gdyby nie został wydany akt normatywny uznany za niezgodny
z aktem normatywnym hierarchicznie wyższym, lecz powinien wyka‑
zać, że w konkretnym przypadku tak by się stało.

1.4.3.  Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną

niewydaniem orzeczenia lub decyzji administracyjnej

Według Konstytucji RP (art. 45 ust. 1): „Każdy ma prawo do sprawie‑

dliwego i  jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną...1013

przez właściwy, niezależny, bezstronny i  niezawisły sąd”, natomiast

art. 6 k.p.c. nakazuje sądowi „przeciwdziałać przewlekaniu postępowa‑
nia i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posie‑
dzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaś­nienia sprawy”.

Instrumentem procesowym przekazanym do dyspozycji stron w razie

przewlekłego rozpoznawania spraw przez sądy jest wprowadzona
do polskiego systemu prawnego ustawa z  17.06.2004  r. o  skardze na
naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w  postępowaniu
przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez proku‑
ratora i  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U.
z 2018 r. poz. 75 ze zm.). Rozwiązania przyjęte w tej ustawie nie tylko
stanowią skuteczny środek przeciwdziałania przewlekłości postępo‑
wań sądowych, lecz także służą dochodzeniu od Skarbu Państwa – na
podstawie art. 4171 § 3 k.c. – odszkodowania za niewydanie orzecze‑
nia sądowego bez nieuzasadnionej zwłoki (zob. rozdział XIX).

1.4.4.  Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną

wydaniem orzeczenia lub decyzji administracyjnej

Zgodnie z art. 4171 § 2 k.c. w razie wyrządzenia szkody przez wydanie

prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, a także w przypadku,
gdy orzeczenie takie lub decyzja zostały wydane na podstawie aktu nor‑
matywnego niezgodnego z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową mię‑
dzynarodową lub ustawą, jej naprawienia można żądać – co do zasady
– tylko po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności
z prawem. Innymi słowy, do powstania odpowiedzialności odszkodo‑
wawczej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za
szkodę powstałą wskutek wydania przez sąd orzeczenia niezgodnego
z  prawem (decyzji wydanej przez organ administracji) konieczne jest
uzyskanie (z  wyjątkiem przewidzianym w  ustawie, o  czym niżej) sto‑
sownego prejudykatu stwierdzającego, że wydane orzeczenie lub decy‑
zja administracyjna są niezgodne z prawem.

„Właściwym postępowaniem” w  rozumieniu art.  4171 §  2  k.c. jest

postępowanie przed Sądem Najwyższym, które poszkodowany może
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1014 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

wszcząć przez wniesienie – przewidzianej w  art.  4241–42412  k.p.c. –

skargi o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orze‑
czenia, ale tylko w odniesieniu do:
1) prawomocnych wyroków sądu powszechnego drugiej instancji
kończących postępowanie w sprawie;
2) prawomocnych postanowień co do istoty sprawy (merytorycznych),
kończących postępowanie, wydanych przez sąd drugiej instancji:
a) w postępowaniu nieprocesowym,
b) w postępowaniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności orze‑
czeń sądów państw obcych lub ugód zawartych przed tymi
sądami,
c) w  postępowaniu o  uznanie i  stwierdzenie wykonalności
wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody
zawartej przed sądem polubownym za granicą.

Wniesienie skargi jest więc warunkiem wstępnym dochodzenia

odszkodowania, a  wydane przez Sąd Najwyższy orzeczenie stwier‑
dzające niezgodność z  prawem prawomocnego orzeczenia stanowi
prejudykat dla późniejszego postępowania odszkodowawczego przed
sądem powszechnym.

Inne prawomocne orzeczenia sądu powszechnego, przez których

wydanie została wyrządzona szkoda – a  więc nierozstrzygające istoty
sprawy postanowienia kończące postępowanie i niekończące go – nie są
objęte postępowaniem prejudycjalnym. Wobec takich orzeczeń skarga
o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje. Strona, której
takim (niepodlegającym zaskarżeniu do Sądu Najwyższego) orzecze‑
niem została wyrządzona szkoda, może domagać się odszkodowania
przed sądem okręgowym bez uprzedniego uzyskania prejudykatu
w postaci orzeczenia Sądu Najwyższego (art. 17 pkt 44 k.p.c.).

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego

orzeczenia sądu administracyjnego, jej naprawienia można żądać
– podobnie jak w  przypadku szkody wyrządzonej prawomocnym
orzeczeniem sądu powszechnego – wyłącznie po stwierdzeniu we
właściwym postępowaniu jego niezgodności z prawem, użyte bowiem
w art. 4171 § 2 k.c. terminy „właściwe postępowanie” oraz „orzeczenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1015

wyrządzające szkodę” odnoszą się także do orzeczeń sądów admini‑

stracyjnych funkcjonujących poza strukturą sądownictwa powszech‑
nego. Postępowanie w  celu stwierdzenia niezgodności z  prawem
prawomocnego orzeczenia dotyczy orzeczenia wojewódzkiego sądu
administracyjnego. Uregulowane ono zostało w  prawie o  postępo‑
waniu przed sądami administracyjnymi na podobnych zasadach,
jakie obowiązują w  przypadku postępowania wywołanego skargą
przewidzianą w art. 4241 k.p.c.

Organem właściwym do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgod‑

ności z  prawem prawomocnego orzeczenia wojewódzkiego sądu
administracyjnego jest Naczelny Sąd Administracyjny. Orzeczenie
tego sądu stwierdzające niezgodność z prawem prawomocnego orze‑
czenia ma – tak samo jak orzeczenie Sądu Najwyższego – charak‑
ter prejudykatu dla późniejszego postępowania odszkodowawczego
przeciwko Skarbowi Państwa, prowadzonego przed sądem powszech‑
nym. Wobec orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego skarga
nie przysługuje, z wyjątkiem przypadku, gdy niezgodność z prawem
wynika z rażącego naruszenia norm prawa Unii Europejskiej.

W  przypadku szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administra-

cyjną „postępowaniem właściwym” w  rozumieniu art.  4171 §  2  k.c.
jest – przewidziane w  Kodeksie postępowania administracyjnego –
postępowanie, w  którym organ administracji publicznej stwierdza
nieważność decyzji (art.  156 §  1  k.p.a.) lub stwierdza, że wydanie
decyzji nastąpiło z naruszeniem prawa (art. 158 § 2 k.p.a.).

2.  Skarga o stwierdzenie niezgodności

z prawem prawomocnego orzeczenia 2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

2.1.  Pojęcie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia
Dokonana w  prawomocnym orzeczeniu interpretacja prawa, nawet
gdyby okazała się wadliwa, nie może prowadzić do uwzględnienia
skargi, podstawę naruszenia prawa materialnego bowiem należy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1016 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

oceniać – podobnie jak podstawę naruszenia przepisów postępowa‑

nia – przez skutek w  postaci bezprawności zaskarżonego orzeczenia
z  prawem, rozumianej w  sposób prowadzący do stwierdzenia, że
zaskarżone orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne z  zasadniczymi
i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi
standardami rozstrzygnięć (dyskrecjonalności) albo zostało wydane
w  wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego
zastosowania prawa, które jest oczywiste i  nie wymaga pogłębionej
analizy prawniczej.

W ustawodawstwie polskim pojęcie rażącej i oczywistej obrazy prawa

przewidziane jest w  przepisach regulujących odpowiedzialność dys‑
cyplinarną sędziów. Zgodnie z  art.  107 §  1 i  art.  107a p.u.s.p. sędzia
i  asesor sądowy odpowiadają dyscyplinarnie za przewinienia służ‑
bowe, w  tym za oczywistą i  rażącą obrazę przepisów prawa i  uchy‑
bienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne). Przez oczywi‑
stą i  rażącą obrazę przepisów prawa należy rozumieć błąd łatwy do
stwierdzenia, gdy bez głębszej analizy można zastosować właściwy
przepis, a  rozumienie przepisu prawa nie powinno budzić wątpli‑
wości u  przeciętnej osoby o  kwalifikacjach prawniczych. Wprawdzie
stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem nie musi prowadzić
do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego, to jednak nie można
nie dostrzegać, że między bezprawnym orzeczeniem i przewinieniem
służbowym sędziego, polegającym na oczywistym i rażącym narusze‑
niu prawa przy ferowaniu orzeczenia, zachodzą związki funkcjonalne.
Pojęcie bezprawności sądowej nie powinno zatem być objaśniane
w  zupełnym oderwaniu od pojęcia, którym ustawodawca posługuje
się przy konstruowaniu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego
za naruszenie prawa, które zastosował, wydając orzeczenie.

W odniesieniu do działalności jurysdykcyjnej sądu konieczne

jest więc sformułowanie autonomicznej, swoistej definicji
bezprawności (scil. niezgodności z prawem prawomocnego orzecze‑
nia). Jeśli zatem w ramach odpowiedzialności cywilnej bezprawność
ujmowana wąsko oznacza naruszenie normy właściwego zachowania
się, wynikającego z  ustawy (umowy międzynarodowej), to w  odnie‑
sieniu do odpowiedzialności za wydanie orzeczenia sądowego musi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1017

być ona korygowana specyfiką władzy sądowniczej oraz jej ustro‑

jem (por.  wyrok SN z  31.03.2006  r., IV  CNP  25/05, OSNC 2007/1,
poz. 17).

Takie ujęcie bezprawności sądowej pozostaje w zgodzie z orzecznic‑

twem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który w orzecze‑
niu z  30.09.2003  r. w  sprawie C-224/01, Gerhard Kobler v. Austria
(EU:C:2003:513), po raz pierwszy rozpatrując odpowiedzialność pań‑
stwa za szkodę wyrządzoną przez władzę sądową, nadał przesłance
bezprawności jeszcze bardziej kwalifikowany charakter niż w  przy‑
padku odpowiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną bezprawiem
legislacyjnym. Trybunał, wskazując na szczególne funkcje wypełniane
w państwie przez sądy oraz odwołując się do zasady pewności prawa,
uznał, że państwo może ponieść odpowiedzialność za szkodę
wyrządzoną orzeczeniem sądowym tylko wtedy, gdy sąd naruszył
prawo w  sposób oczywisty. Wyraźnego podkreślenia wymaga, pre‑
zentowany zarówno w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej, jak i w doktrynie pogląd, zgodnie z którym w wypadku
wykonywania władzy dyskrecjonalnej niezbędny jest pewien margines
błędu, którego popełnienie nie może powodować odpowiedzialności
odszkodowawczej państwa. Tylko w  sytuacji, gdy granice uznania
zostaną rażąco przekroczone (błąd rażący), państwo nie może uwol‑
nić się od tej odpowiedzialności. Z  tego rodzaju naruszeniem – jak
podkreślił Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – będziemy
zatem mieć do czynienia wyjątkowo, „oczywistość naruszenia prawa”
należy bowiem rozumieć bardzo wąsko, gdy jest ono z góry widoczne,
bez potrzeby głębszej analizy prawniczej. Trybunał, definiując tę prze‑
słankę, wskazywał na konieczność zbadania, czy naruszony przepis
był jasny i precyzyjny w swej treści.

W  sprawach wywołanych wniesieniem skargi przewidzianej

w art. 4241 k.p.c. Sąd Najwyższy, badając przesłankę bezpraw‑
ności, stwierdził, że:
1) sprzeczne ze standardami orzekania jest wyrokowanie na pod‑
stawie twierdzeń jednej ze stron, niemających usprawiedliwienia
w  zgromadzonym materiale, a  ponadto budzących zasadnicze
zastrzeżenia w  świetle dowodów przedstawionych przez drugą
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1018 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

stronę (wyrok SN z  3.10.2007  r., IV  CNP  70/07, OSNC-ZD

2008/C, poz. 77);
2) nie zasługuje na uwzględnienie skarga, jeśli sąd przyjął jedną
z możliwych wykładni przepisu prawa (wyrok SN z 5.09.2008 r.,
I CNP 27/08, LEX nr 457829);
3) skarga może być uwzględniona tylko wówczas, gdy naruszenie
prawa ma charakter kwalifikowany i  elementarny (wyrok SN
z 9.03.2006 r., II BP 6/05, OSNP 2007/3–4, poz. 42);
4) dokonanie przez sąd powszechny wykładni przepisów prawa, która
odbiega od wykładni przyjętej w uchwale składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego i  późniejszym jednolitym orzecznictwie, bez
odniesienia się do argumentów leżących u  podstaw tej uchwały
stanowi kwalifikowane naruszenie prawa, warunkujące stwierdze‑
nie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku (wyrok SN (7)
z 13.01.2012 r., I CNP 22/11, OSNC-ZD 2013/B, poz. 29);
5) podstawą skargi o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawo‑
mocnego orzeczenia mogą być zarzuty dotyczące naruszenia
przepisów normujących postępowanie dowodowe, których sto‑
sowanie wywiera wpływ na ustalenie faktów, z  wyjątkiem tych,
które odnoszą się do oceny dowodów. Chodzi przy tym o uchy‑
bienia procesowe, które spowodowały niezgodność orzeczenia
z prawem (wyrok SN z 25.01.2012 r., V CNP 14/11, OSNC-ZD
2013/B, poz. 35);
6) zasądzenie świadczenia pieniężnego z  naruszeniem art.  321
§ 1 k.p.c. powoduje niezgodność wyroku z prawem w rozumie‑
niu art. 4241 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 9.12.2014 r., III CNP 36/13,
OSNC-ZD 2016/A, poz. 15).

2.2.  Dopuszczalność skargi

2.2.1.  Uwagi wprowadzające

Dopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia uzależniona jest od spełnienia – jak
w przypadku środków zaskarżenia – następujących warunków:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1019

1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenie istniejące);

2) istnienie interesu prawnego we wniesieniu skargi (jest to zagad‑
nienie sporne w doktrynie);
3) zaskarżalność skargą danego orzeczenia;
4) zachowanie terminu przewidzianego dla skargi;
5) uprawnienie (legitymacja) do zaskarżenia orzeczenia skargą;
6) zachowanie formy przewidzianej dla skargi i uiszczenia należnej
od niej opłaty.

W  przypadku skargi przewidzianej w  art.  4241  i  n.  k.p.c. poja‑

wia się dodatkowy warunek wynikający z  przymusu adwokacko­
‍‑radcowskiego. Niespełnienie któregokolwiek z  tych warunków uza‑
sadnia odrzucenie skargi.

2.2.2.  Orzeczenia objęte skargą

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia (art.  4241  k.p.c.) przysługuje tylko w  odniesieniu
do:
1) prawomocnych wyroków sądu drugiej instancji kończących
postępowanie w sprawie (art. 4241 § 1 k.p.c.); skutki prawomoc‑
nego wyroku ma prawomocny nakaz zapłaty (postanowienie SN
z 25.11.2011 r., V CNP 16/11, OSNC-ZD 2013/A, poz. 10);
2) prawomocnych postanowień sądu drugiej instancji kończących
postępowanie w sprawie w postępowaniu nieprocesowym:
a) rozstrzygających istotę sprawy (merytorycznych) – art.  5192
§ 1 k.p.c.,
b) w  przedmiocie wniosku o  uznanie orzeczeń sądów państw
obcych (art. 11481 § 3 k.p.c.),
c) w  przedmiocie wniosku o  stwierdzenie wykonalności orze‑
czeń sądów państw obcych lub ugód zawartych przed tymi
sądami (art. 11511 § 3 i art. 1152 k.p.c.),
d) w  postępowaniu o  uznanie albo stwierdzenie wykonalności
wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody
zawartej przed sądem polubownym za granicą (art.  1215
§ 3 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1020 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

Co do zasady, skarga od wymienionych orzeczeń przysługuje, gdy

przez ich wydanie stronie (uczestnikowi postępowania nieproceso‑
wego) została wyrządzona szkoda, a  zmiana takiego wyroku (posta‑
nowienia) lub uchylenie w drodze innych środków prawnych nie było
i nie jest możliwe (art. 4241 § 1 i art. 5192 § 1 k.p.c.). Wyjątkowo, gdy
niezgodność z  prawem wynika z  naruszenia podstawowych zasad
porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka
i  obywatela, skargą mogą być zaskarżone wyroki oraz postanowienia
rozstrzygające istotę sprawy, spełniające wskazane wymagania, wydane
przez sąd pierwszej lub drugiej instancji, które uprawomocniły się na
skutek niewniesienia przysługującego od nich środka prawnego, chyba
że jest możliwa zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze innych środ‑
ków prawnych (np. skargi o wznowienie postępowania).

Nie są objęte skargą orzeczenia sądu drugiej instancji, od

których wniesiono skargę kasacyjną, a także orzeczenia Sądu
Najwyższego. W  takich wypadkach orzeczenie Sądu Najwyższego
traktuje się jak orzeczenie wydane w  postępowaniu wywołanym
wniesieniem skargi (art. 4241a § 1 i 2 k.p.c.). Oznacza to, że jeśli Sąd
Najwyższy odmówi przyjęcia skargi kasacyjnej lub ją oddali, to takie
orzeczenia należy traktować jak wyrok oddalający skargę o  stwier‑
dzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia. Stosując
pewne uproszczenie, należy przyjąć, że skoro skarga kasacyjna oka‑
zała się bezskuteczna, to należy uznać, że orzeczenie wydane przez
sąd niższej instancji nie jest niezgodne z prawem.

Niedopuszczalna jest skarga o  stwierdzenie niezgodności

z  prawem wyroku Sądu Najwyższego (postanowienie SN
z 15.12.2005 r., I BP 1/05, OSNP 2006/21–22, poz. 328).

W  przypadku wydania orzeczenia kasatoryjnego lub orzeczenia, na

podstawie którego Sąd Najwyższy orzekł co do istoty sprawy, ma
odpowiednie zastosowanie art.  415  k.p.c., zgodnie z  którym sąd
drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy oraz Sąd Naj‑
wyższy w  orzeczeniu reformatoryjnym orzekają na wniosek skarżą‑
cego o  zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub
o przywróceniu stanu poprzedniego. Takim rozstrzygnięciem szkoda
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1021

w  postaci spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia, która

wyrządzona została prawomocnym orzeczeniem, zostaje naprawiona.
Nie wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie napra‑
wienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku, jeśli zakres
szkody jest większy (art. 415 zdanie drugie k.p.c.).

Sąd Najwyższy omawiając przesłankę wykazania w skardze, że wzru‑

szenie zasakrżonego wyroku w drodze innych środków prawnych nie
było i  nie jest możliwe, uznał, że pojęcie środka prawnego w  rozu‑
mieniu art. 4241 § 1 i art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c. obejmuje także wniesie‑
nie pozwu wszczynającego nową sprawę, jeżeli w tej drodze skarżący
miał lub ma możliwość naprawienia błędu sądu drugiej instancji,
który spowodował niezgodność orzeczenia z prawem (postanowienie
SN z 30.11.2018 r., I CNP 47/17, LEX nr 2586016).

2.2.3.  Podmioty uprawnione do wniesienia skargi

Legitymację do wniesienia skargi mają strony. Jeżeli stronie przysługuje

skarga, może ją wnieść także Prokurator Generalny – jeżeli niezgodność
wyroku z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku
prawnego; Rzecznik Praw Obywatelskich – jeżeli niezgodność wyroku
z  prawem wynika z  naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw
człowieka i obywatela, albo Rzecznik Praw Dziecka – jeżeli niezgodność
wyroku z prawem wynika z naruszenia praw dziecka (art. 4242 k.p.c.).

Skarb Państwa nie jest stroną w  postępowaniu ze skargi

o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orze‑
czenia (uchwała SN (7) z 23.11.2005 r., mająca moc zasady prawnej,
III BZP 2/05, OSNC 2006/3, poz. 41).

Skarga Skarbu Państwa o  stwierdzenie niezgodności z  prawem pra‑

womocnego orzeczenia jest niedopuszczalna (postanowienie SN
z 10.07.2013 r., I CNP 55/12, OSNC 2014/4, poz. 42).

Strona od tego samego orzeczenia może wnieść tylko jedną

skargę (art.  4243  k.p.c.). Sąd Najwyższy uznał, że wniesienie skargi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1022 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia,

która została odrzucona, nie stoi na przeszkodzie ponownemu jej
wniesieniu od tego orzeczenia przez tę samą stronę (postanowienie
SN z 18.01.2006 r., III CNP 22/05, OSNC 2006/6, poz. 111).

2.2.4.  Termin do wniesienia skargi. Przymus

adwokacko­‍‑radcowski

Termin do wniesienia skargi wynosi dwa lata od uprawomocnie‑

nia się orzeczenia (art. 4246 § 1 k.p.c.). Jest to termin zawity prawa
materialnego, strona przez wniesienie skargi realizuje bowiem przysłu‑
gujące jej uprawnienie (żądanie) do stwierdzenia niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, które ukształtowało jej prawa podmiotowe
(zob. postanowienie SN z 14.11.2012 r., II CZ 106/12, LEX nr 1293733).

Powszechny tryb stwierdzania niezgodności z  prawem prawomoc‑

nego orzeczenia sądu cywilnego i  dochodzenia odszkodowania za
sprzeczne z  prawem orzeczenia wprowadziła ustawa z  17.06.2004  r.
o  zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 162, poz. 1692 ze zm.). Artykuł 5 tej ustawy ograniczył sto‑
sowanie tej noweli do zdarzeń powstałych po jej wejściu w życie, co
nastąpiło 1.09.2004 r. Wobec tego, że podstawą prawną dochodzenia
odszkodowania w odniesieniu do szkody wyrządzonej prawomocnym
orzeczeniem wydanym przed 1.09.2004 r. jest art. 417 k.c., natomiast
naprawienia szkody wyrządzonej prawomocnym orzeczeniem wyda‑
nym 1 września 2004 r. i później poszkodowany może dochodzić na
podstawie art. 4171 § 2 k.c., w judykaturze przyjęto, że skarga przysłu‑
guje od orzeczeń, które stały się prawomocne od 1.09.2004 r. (mająca
moc zasady prawnej uchwała SN  (7) z  26.10.2005  r., III  BZP  1/05,
OSNP 2006/9–10, poz.  140). Trybunał Konstytucyjny w  wyroku
z 8.12.2009 r., SK 34/08 (Dz.U. Nr 215, poz. 1675), orzekł jednak, że
przepis przejściowy, jakim jest art.  5 ustawy z  17.06.2004  r. o  zmia‑
nie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 162, poz. 1692 ze zm.), który ograniczył stosowanie tej noweli do
zdarzeń powstałych po jej wejściu w życie, tj. po 1.09.2004 r. – w zakre‑
sie, w  jakim wyłącza skargę o  stwierdzenie niezgodności z  prawem
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1023

orzeczenia sądu wyrządzającego szkodę, które stało się prawomocne

po dniu wejścia w  życie Konstytucji  RP, tj.  17.10.1997  r. – jest nie‑
zgodny z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Przez ustawę z  22.07.2010  r. o  zmianie ustawy – Kodeks cywilny,

ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upa‑
dłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 155, poz. 1037), która weszła w życie
25.09.2010  r. – został zmieniony art.  4171 §  2  k.c. Zmiana polega
na tym, że naprawienia szkody wyrządzonej orzeczeniem można
żądać – jeśli przepisy odrębne tak stanowią – także bez uprzedniego
stwierdzenia przez Sąd Najwyższy niezgodności orzeczenia z  pra‑
wem. Przepisem odrębnym, przewidującym taką możliwość, jest
art.  4241b  k.p.c., dodany do Kodeksu postępowania cywilnego przez
ustawę nowelizującą z  22.07.2010  r. W  świetle regulacji przyjętej
w tym przepisie, w przypadku gdy szkoda została wyrządzona orze‑
czeniami, o których mowa w art. 4241 § 1, art. 5192 § 1, art. 11481 § 3,
art.  11511 §  3, art.  1152 oraz 1215 §  3  k.p.c., jej naprawienia można
żądać po uprzednim stwierdzeniu niezgodności z prawem tych orze‑
czeń w  postępowaniu przed Sądem Najwyższym, wywołanym wnie‑
sieniem skargi, natomiast w  wypadku prawomocnych orzeczeń, na
które skarga nie przysługuje, odszkodowania z tytułu szkody wyrzą‑
dzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z pra‑
wem można domagać się bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności
orzeczenia z prawem w postępowaniu ze skargi, chyba że strona nie
skorzystała z przysługujących jej środków prawnych.

Zgodnie z art. 4 ustawy nowelizującej z 22.07.2010 r. art. 4171 § 2 k.c.

w brzmieniu nadanym tą ustawą ma zastosowanie do orzeczeń, które
uprawomocniły się od 17.10.1997  r. Termin przedawnienia roszcze‑
nia o  naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem prawomocnego
orzeczenia niezgodnego z  prawem, które uprawomocniło się po
17.10.1997  r., a  przed 1.09.2004  r., nie rozpoczął biegu przed dniem
wejścia w  życie ustawy nowelizującej z  22.07.2010  r. Od orzeczeń,
które uprawomocniły się w  okresie od 17.10.1997  r. do 1.09.2004  r.,
skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orze‑
czenia mogła być wniesiona w  terminie dwóch lat od dnia wejścia
w życie tej ustawy (tj. od 25.09.2010 r.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1024 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

Wniesienie skargi o  wznowienie postępowania nie przerywa biegu

terminu do wniesienia skargi o  stwierdzenie niezgodności z  pra‑
wem prawomocnego orzeczenia (postanowienie SN z  12.12.2018  r.,
V CNO 25/18, LEX nr 2591533).

W  postępowaniu przed Sądem Najwyższym oraz w  odniesieniu do

czynności procesowych związanych z postępowaniem przed tym sądem,
a podejmowanych przed sądem niższej instancji, obowiązuje – z wyjąt‑
kami przewidzianymi w art. 871 k.p.c. – zastępstwo stron przez adwo‑
katów i radców prawnych (tzw. przymus adwokacko­‍‑radcowski).

2.2.5.  Wymagania formalne zwykłe oraz konstrukcyjne

skargi

2.2.5.1.  Uwagi ogólne

Zgodnie z  art.  42412  k.p.c. do postępowania wywołanego wniesie-

niem skargi – w wypadkach nieuregulowanych przepisami, które jej
dotyczą – stosuje się odpowiednio przepisy o skardze kasacyjnej.

Skardze jako pismu procesowemu postawione zostały wyso-

kie wymagania. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia – podobnie jak skarga kasacyjna – oprócz
warunków formalnych określonych w  art.  4245 §  2  k.p.c. powinna
spełniać przewidziane w § 1 tego przepisu warunki należące do istoty
skargi (jej treści), które określić można, podobnie jak w  przypadku
skargi kasacyjnej, jako wymagania konstrukcyjne skargi.

2.2.5.2.  Zwykłe wymagania formalne skargi i skutki ich

niezachowania

Skarga spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli zawiera ozna‑

czenie sądu, do którego jest skierowana, imię i nazwisko lub nazwę
stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, oznaczenie
pisma jako „skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawo‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1025

mocnego orzeczenia”, podpis strony albo jej przedstawiciela usta‑

wowego lub pełnomocnika, wymienienie załączników (art. 126 § 1
pkt 1, 2, 4, 5 k.p.c.).

Oznaczenie przez stronę działającą bez adwokata lub radcy praw‑

nego wnoszonego pisma jako skargi o  stwierdzenie niezgodności
z  prawem prawomocnego postanowienia nie wystarczy do zakwa‑
lifikowania tego pisma jako skargi przewidzianej w  art.  4241  k.p.c.
Sąd, biorąc pod uwagę uzasadnienie pisma oraz kontekst procesowy,
powinien zbadać, jaki był rzeczywisty zamiar strony i  co chciała
osiągnąć (art.  130 §  1  k.p.c.) (postanowienie SN z 30.01.2019  r.,
III  CZ  47/18, OSNC-ZD 2020/A, poz.  19, LEX nr  2615088). Może
się zatem okazać, że pismo nie jest skargą, a  jego sporządzenie nie
jest objęte przymusem adwokacko­‍‑radcowskim, i sąd nada takiemu
pismu odpowiedni bieg.

Wobec tego, że skarga jest pierwszym pismem w  sprawie, należy

w  niej oznaczyć miejsce zamieszkania lub siedziby stron, miej‑
sca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawowych lub
pełnomocników, numer Powszechnego Elektronicznego Systemu
Ewidencji Ludności (PESEL) lub numer identyfikacji podatkowej
(NIP) powoda będącego osobą fizyczną, jeżeli jest on obowiązany
do jego posiadania lub posiada go, nie mając takiego obowiązku,
lub numer w  Krajowym Rejestrze Sądowym, a  w  przypadku jego
braku – numer w  innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP
powoda niebędącego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku wpisu
we właściwym rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany do
jego posiadania (art.  126 §  2  k.p.c.). Należy także podać sygna‑
turę akt sprawy, w  której zapadło orzeczenie zaskarżone skargą,
a  w  sprawach o  prawa majątkowe – wartość przedmiotu zaskarże‑
nia. Artykuły 19–24 i 25 § 1 k.p.c. stosuje się odpowiednio (art. 1261
w  zw.  z  art.  368 §  2, art.  39821 i  42412  k.p.c.). Wartość przedmiotu
zaskarżenia należy podać w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego
złotego (art. 1261 § 3 k.p.c. oraz art. 21 u.k.s.c.). W razie stwierdzenia,
że oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w  skardze jest nie‑
prawidłowe, sąd – stosując odpowiednio art. 25 § 1 w zw. z art. 368
§  2 in fine oraz art.  1302 §  5, art.  39821 i  42412  k.p.c. – wyda
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1026 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

postanowienie, w  którym określi właściwą wartość przedmiotu

zaskarżenia i  wezwie do uiszczenia brakującej opłaty pod rygorem
odrzucenia skargi. Szerzej o  wartości przedmiotu zaskarżenia –
zob. rozdział V pkt 1.3.

Trybunał Konstytucyjny w  wyroku z  29.04.2008  r., SK  11/07

(OTK-A 2008/3, poz. 47), orzekł, że § 2 ust. 1 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z 31.01.2006 r. w sprawie sposobu uiszcza‑
nia opłat sądowych w  sprawach cywilnych (Dz.U. Nr  27, poz.  199)
w części obejmującej słowo „właściwego” jest niezgodny z art. 45 ust. 1
w zw. z art. 2 Konstytucji RP oraz z art. 78 Konstytucji RP. Oznacza
to, że omyłkowe uiszczenie opłaty na rachunek innego sądu niż właś‑
ciwy nie może wywołać niekorzystnych skutków dla skarżącego.

Do skargi należy dołączyć załączniki w  postaci odpisów przezna‑

czonych dla uczestniczących w sprawie osób oraz dwa odpisy do akt
Sądu Najwyższego (art. 4245 § 2 k.p.c.). Należy także dołączyć pełno‑
mocnictwo, jeżeli złożone w  postępowaniu przed sądami powszech‑
nymi nie obejmuje umocowania do zastępstwa przed Sądem Naj‑
wyższym (art.  126 §  3  k.p.c.), a  także odpis (odpisy) załączników
(art. 128 k.p.c.).

Według art. 126 § 3 k.p.c. do skargi może zostać dołączony uwierzytel‑

niony odpis pełnomocnictwa, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który
wcześniej nie złożył pełnomocnictwa. Jeżeli pełnomocnik dokonał
wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycz‑
nego, uwierzytelniony odpis pełnomocnictwa wnosi się za pośrednic‑
twem tego systemu. Ta ostatnia możliwość może zostać zrealizowania
tylko przed sądami, w których działa system teleinformatyczny.

Zgodnie z  art.  4246 §  3  k.p.c. w  brzmieniu nadanym przez ustawę

z  4.07.2019  r. skarga podlega odrzuceniu przez sąd, do którego
wpłynęła, jeżeli: 1)  wniesiona została z  naruszeniem przymusu
adwokacko­‍‑radcowskiego (art.  871 §  1  k.p.c.), 2)  wniesiona została
po terminie, 3)  nie została opłacona, 4)  braki, którymi była
dotknięta, nie zostały usunięte przez stronę w  wyznaczonym ter‑
minie, 5)  z  innych przyczyn jest niedopuszczalna. Wobec tego,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1027

że ustawodawca posłużył się pojęciem niedopuszczalności skargi

„z  innych przyczyn” także w  art.  4248 §  1  k.p.c., zgodnie z  którym
Sąd Najwyższy odrzuca skargę, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez
sąd niższej instancji, skargę niespełniającą wymagań określonych
w art. 4245 § 1 k.p.c. (wymagania konstrukcyjne skargi), jak również
skargę z  innych przyczyn niedopuszczalną, przyjąć należy – kon‑
frontując treść art. 4246 § 3 k.p.c. z art. 4248 § 1 k.p.c. – że sąd, do
którego skarga wpłynęła, nie bada, czy skarga spełnia wymagania
konstrukcyjne przewidziane w  art.  4248 §  1  k.p.c. Badanie skargi
w tym zakresie (wymagania konstrukcyjne przewidziane w art. 4245
§ 1 k.p.c.) należy nadal do wyłącznej kompetencji Sądu Najwyższego.
Wyłączną kognicją Sądu Najwyższego objęte jest badanie skargi
w  płaszczyźnie przesłanek przewidzianych w  art.  4248 §  2  k.p.c.,
który stanowi: „Skarga podlega także odrzuceniu, jeżeli zmiana
zaskarżonego wyroku w  drodze innych środków prawnych była
lub jest możliwa albo jeżeli nie zachodzi wyjątek, o  którym mowa
w art. 4241 § 2”. Dokonana zmiana art. 4246 § 3 k.p.c., polegająca na
tym, że sąd a quo jest uprawniony odrzucić skargę także „z innych
przyczyn niedopuszczalną” oznacza zatem, sąd ten jest uprawniony
do oceny wszystkich warunków dopuszczalności skargi o stwierdze‑
nie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, z wyjątkiem
zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji Sądu Najwyższego.

Jeśli skarga nie spełnia warunków formalnych przewidzia‑

nych w art. 4245 § 2 k.p.c., przewodniczący wzywa „o popra-
wienie lub uzupełnienie skargi”, a po bezskutecznym upływie ter‑
minu sąd odrzuca skargę na posiedzeniu niejawnym (art. 4246 § 2
i 3 k.p.c.). Termin do poprawienia lub uzupełnienia skargi powinien
zostać określony przez przewodniczącego (termin sądowy). Odpo-
wiednie stosowanie przepisów o  skardze kasacyjnej jest możliwe
w  wypadkach nieuregulowanych przepisami dotyczącymi skargi
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia
(art. 42412 k.p.c.).

Postanowienie o odrzuceniu skargi, jeśli zostało wydane przez sąd

drugiej instancji, podlega zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Naj-
wyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.). Ustawodawca przewidział, wprawdzie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1028 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

wyjątkowo, możliwość wniesienia skargi także od prawomocnego

orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 4241 § 2 i art. 5192 § 2 k.p.c.).
Wobec tego, że skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone
orzeczenie (art.  4246 §  1  k.p.c.), jej odrzucenie może zatem nastąpić
także w sądzie pierwszej instancji. Na postanowienie sądu pierwszej
instancji odrzucające skargę przysługuje zażalenie do Sądu Najwyż‑
szego (art. 3941 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy – po przedstawieniu mu przez sąd niższej instancji

skargi z aktami sprawy – bada, czy skarga jest dopuszczalna, czy wnie‑
siona została w terminie, a także czy spełnia warunki formalne oraz
dotyczące jej treści. Sąd Najwyższy odrzuca skargę na posiedzeniu
niejawnym, jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd niższej instan-
cji (np.  mimo wyznaczonego terminu nie została uzupełniona lub
poprawiona w zakresie warunków formalnych), skargę wniesioną po
upływie terminu, jak również z innych przyczyn niedopuszczalną
(np. wniesioną od nieprawomocnego orzeczenia). Jak już zaznaczono,
wymagania skargi dotyczące jej treści (art.  4245 §  1  k.p.c.) nie mają
charakteru formalnego, nie podlegają więc uzupełnieniu. Stwierdziw‑
szy brak chociażby jednego z  nich, Sąd Najwyższy – bez wzywania
skarżącego do uzupełnienia – skargę odrzuci (szerzej pkt  2.2.5.3
niniejszego rozdziału).

Wobec tego, że przepisy dotyczące skargi nie wyjaśniają, jak powinien

postąpić Sąd Najwyższy w przypadku przedstawienia skargi dotknię-
tej brakami formalnymi, a zatem usuwalnymi, do których usunięcia
strona nie została wezwana, należy przyjąć, że w takiej sytuacji będzie
miał odpowiednie zastosowanie art. 3986 § 3 w zw. z art. 42412 k.p.c.,
co oznacza, że skarga powinna zostać zwrócona sądowi, który ją
przedstawił – w celu podjęcia czynności zmierzających do usunięcia
dostrzeżonych braków.

Sąd Najwyższy, podobnie jak w przypadku odrzucenia skargi kasacyj‑

nej niespełniającej wymagań dotyczących treści skargi, zawiadamia
właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełno‑
mocnik, o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia (art. 3986 § 4 w zw. z art. 42412 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1029

2.2.5.3.  Konstrukcyjne wymagania skargi i skutki ich

niezachowania

Wymagania konstrukcyjne skargi wskazane zostały w  art.  4245 §  1

pkt 1–6 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem skarga powinna zawierać:
1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem,
czy jest on zaskarżony w całości lub w części;
2) przytoczenie jej podstaw oraz ich uzasadnienie;
3) wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest nie‑
zgodny;
4) uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez
wydanie wyroku, którego skarga dotyczy;
5) wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych
środków prawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto – gdy
skargę wniesiono, stosując art.  4241 §  2  k.p.c. – że występuje
wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie skargi;
6) wniosek o stwierdzenie niezgodności wyroku z prawem.

Skarżący w  celu spełnienia pierwszego z  wymienionych wymagań

(art.  4245 §  1 pkt  1  k.p.c.) powinien oznaczyć zaskarżony wyrok,
a ponadto precyzyjnie wskazać zakres zaskarżenia, tj. którą jego część
skarży.

Oznaczenie orzeczenia oraz granic zaskarżenia polega na podaniu

sądowi danych identyfikujących zaskarżone orzeczenie oraz precy‑
zyjnym określeniu, która jego część została zaskarżona (np. „zaskar‑
żam wyrok Sądu Apelacyjnego w  Łodzi z  12.09.2013  r., sygn. akt
I  ACa  999/13, w  części, w  której Sąd Apelacyjny – wskutek częścio‑
wego uwzględnienia apelacji powoda – zmienił wyrok sądu pierw‑
szej instancji i  zasądził od pozwanego dodatkowo kwotę 80 000  zł
z  odsetkami oraz podwyższył kwotę zasądzonych kosztów procesu,
a ponadto zaskarżam ten wyrok w części orzekającej o kosztach pro‑
cesu za drugą instancję”).

Przytaczając podstawy skargi i ich uzasadnienie (art. 4245 § 1

pkt 2 k.p.c.), skarżący powinien wskazać na naruszenie prawa
materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1030 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

niezgodność (w  rozumieniu podanym w  pkt  2.1 tego rozdziału)

orzeczenia z  prawem (art.  4244  k.p.c.). Wobec tego, że podstawą
skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów
lub oceny dowodów (art.  4244 in fine  k.p.c.), bezskuteczne byłoby
wskazywanie w skardze na naruszenie art. 233 § 1 i 2 k.p.c., wyra‑
żającego zasadę swobodnej oceny dowodów. Zaskarżając orzecze‑
nie sądu drugiej instancji, skarżący może zarzucać naruszenie nie
tylko przepisów zamieszczonych w  części Kodeksu postępowania
cywilnego poświęconej postępowaniu apelacyjnemu, lecz także
przepisów o  postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, które
sąd drugiej instancji stosował odpowiednio na podstawie art.  391
§ 1 k.p.c.

Każda z  podstaw skargi powinna zostać uzasadniona (art.  4245

§  1 pkt  2 in fine  k.p.c.). Należy podkreślić, że nie każde naruszenie
prawa materialnego lub przepisów postępowania będzie mogło sta‑
nowić uzasadnioną podstawę skargi, lecz będzie stanowić wyłącznie
naruszenie prawa o charakterze oczywistym i rażącym (por. pkt 2
niniejszego rozdziału).

Skarżący zobligowany jest do wskazania – w  ramach podstawy

naruszenia prawa materialnego lub podstawy naruszenia przepisów
postępowania – przepisów prawa, które zostały naruszone przez sąd
drugiej instancji. Sąd Najwyższy, działając jako sąd kasacyjny, nie
może bowiem wyręczać stron oraz nie jest uprawniony do samo‑
dzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów lub stawiania hipo‑
tez czy też ryzykowania domysłów co do tego, jakiego aktu prawnego
dotyczy podstawa skargi. Działanie takie byłoby nieuprawnione,
a  nawet mogłoby być niezgodne z  intencją i  interesem strony wno‑
szącej skargę. Jest tak również dlatego, że ustawodawca, wprowadza‑
jąc przymus adwokacko­‍‑radcowski, postawił skardze przewidzianej
w art. 4241 k.p.c. wysokie wymagania profesjonalne.

W  kolejnej wydzielonej części redakcyjnej skargi skarżący powinien

wskazać przepis prawa, z  którym zaskarżone orzeczenie jest nie-
zgodne (art. 4245 § 1 pkt 3 k.p.c.). Nie może to być przepis dowolny,
lecz musi to być przepis taki, który pozostaje lub powinien pozostawać
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1031

w  ścisłym związku z  orzeczeniem zaskarżonym skargą. Wymagania

skargi, opisane w art. 4245 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c., są niezależne od siebie
i  spełniają, jako istotne elementy skargi, różne funkcje (postanowie‑
nie SN z 27.01.2006 r., III CNP 23/05, OSNC 2006/7–8, poz. 140 oraz
postanowienie SN z 29.08.2013 r., II CNP 29/13, LEX nr 1363012).

Warunkiem należącym także do treści skargi o  stwierdzenie nie‑

zgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia (element istotny
skargi) jest uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowa‑
nej przez wydanie orzeczenia, którego skarga dotyczy (art.  4245 §  1
pkt  4  k.p.c.). Skarżący nie ma więc obowiązku wykazania (udowod‑
nienia) szkody, wystarczy, że ją uprawdopodobni. Użyte w  art.  4245
§  1 pkt  4  k.p.c. pojęcie szkody dotyczy obu postaci szkody mająt‑
kowej (damnum emergens oraz lucrum cessans), a  także szkody nie‑
majątkowej (por.  postanowienie SN z  19.03.2008  r., III  CNP  10/08,
OSNC-ZD 2009/A, poz. 3).

Skarga nie służy zapobieganiu wyrządzeniu szkody mogącej

powstać na skutek wydania orzeczenia sądowego, lecz jest środ‑
kiem prawnym, który w  razie jego uwzględnienia stanowi podstawę
wystąpienia z  powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o  napra‑
wienie szkody wyrządzonej takim orzeczeniem (postanowienie SN
z 27.10.2005 r., V CNP 28/05, LEX nr 1109470).

Przesłanką dopuszczalności skargi o  stwierdzenie niezgodności

z  prawem prawomocnego orzeczenia jest istnienie szkody w  chwili
wnoszenia skargi, a  nie możliwość wystąpienia szkody w  przyszło‑
ści (postanowienie SN z 11.01.2006 r., II CNP 13/05, OSNC 2006/6,
poz. 110).

Uprawdopodobnienie związku między zaskarżonym orzeczeniem

a  doznanymi stratami lub utraconymi korzyściami zostanie speł‑
nione, jeśli skarżący powoła w  skardze wszystkie znane mu fakty
i  dowody, które uczynią twierdzenie o  wyrządzeniu szkody wiary‑
godnym (por.  postanowienia SN: z  31.01.2006  r., IV  CNP  38/05,
OSNC 2006/7–8, poz.  141; z  23.03.2006  r., IV  CNP  23/06,
LEX nr 182896).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1032 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

Uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody polega na złożeniu przez

skarżącego oświadczenia, że szkoda wystąpiła – ze wskazaniem jej
rodzaju i  rozmiaru – oraz uwiarygodnienie tego oświadczenia przez
powołanie i przedstawienie dowodów (postanowienia z 11.08.2005 r.,
III CNP 4/05, OSNC 2006/1, poz. 16). Niezbędne jest przy tym prze‑
prowadzenie przekonywającego wywodu wskazującego czas powsta‑
nia szkody oraz związek przyczynowy między nią a wydaniem zaskar‑
żonego orzeczenia (postanowienie z  31.01.2006  r., IV  CNP  38/05,
Biul. SN 2006/4, s.  10). Nie jest w  tym zakresie wystarczające poda‑
nie w  skardze wartości przedmiotu zaskarżenia (postanowienia SN
z  31.01.2006  r., V  CNP  21/06, LEX nr  1103838; oraz z  9.05.2013  r.,
II CNP 4/13, LEX nr 1353143).

Skarżącego obciąża również obowiązek wykazania w skardze, że

wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środ-
ków prawnych nie było i nie jest możliwe (art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c.).
Takie ujęcie tego warunku skargi oznacza, że skarżącego obciąża obo‑
wiązek przedstawienia analizy prawnej przepisów dotyczących środ‑
ków zaskarżenia, których zastosowanie – w  odniesieniu do zaskar‑
żonego orzeczenia – jest niedopuszczalne lub z  innych przyczyn na
pewno nie mogłoby odnieść skutku. Skarżący zatem powinien wyka‑
zać, powołując odpowiednie przepisy, że od zaskarżonego orzeczenia
nie przysługuje: skarga kasacyjna, skarga o  wznowienie postępowa‑
nia, powództwo przeciwegzekucyjne lub inny środek prawny i dlatego
jego wzruszenie nie było możliwe. Warunek przewidziany w art. 4245
§ 1 pkt 5 k.p.c. nie jest spełniony, jeżeli skarżący, bez przeprowadze‑
nia analizy prawnej w zakresie możliwości wzruszenia zaskarżonego
orzeczenia w  drodze innych środków prawnych, ogranicza tę część
skargi jedynie do stwierdzenia, że od zaskarżonego orzeczenia nie
przysługuje skarga kasacyjna (por. postanowienia SN: z 17.08.2005 r.,
I CNP 5/05, OSNC 2006/1, poz. 17; oraz z 27.01.2006 r., III CNP 23/05,
OSNC 2006/7–8, poz. 140).

Gdy wniesiono skargę na podstawie art.  4241 §  2 lub art.  5192

§  2  k.p.c., skarżący zobowiązany jest wykazać, że występuje wyjąt-
kowy wypadek uzasadniający jej wniesienie. Wyjątkowość sytuacji,
którą ma na względzie art. 4245 § 1 pkt 5 in fine k.p.c., polega na tym,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1033

że zostaje zaskarżone orzeczenie kończące postępowanie w sprawie

wydane przez sąd pierwszej lub drugiej instancji, od którego skar‑
żący nie wniósł przysługującego mu środka prawnego. W  takiej
sytuacji skarżący powinien wykazać dodatkowo, że niezgodność
zaskarżonego orzeczenia z  prawem wynika z  naruszenia podsta‑
wowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności
albo praw człowieka i obywatela. Wypełnienie tego warunku skargi
z reguły będzie wiązało się z wykazaniem, że zaskarżone orzeczenie
zostało wydane z naruszeniem przepisów Konstytucji RP, zawartych
zwłaszcza w jej rozdziale II „Wolności, prawa i obowiązki człowieka
i  obywatela”. Ponadto należy wykazać, że występuje „wyjątkowy
wypadek”.

  Wybrane orzeczenia

1. Nieskorzystanie przez stronę z  przysługujących jej środków

zaskarżenia z  powodu ciężkiej choroby, katastrofy, klęski żywioło‑
wej lub błędnej informacji udzielonej przez pracownika sądu (posta‑
nowienia SN z  2.02.2006  r., I  CNP  4/06, OSNC 2006/6, poz.  113;
z  14.11.2014  r., I  CNP  17/14, LEX nr  1551327; z  29.11.2006  r.,
II  CNP  85/06, LEX nr  738094; z  7.02.2008  r., IV  CNP  21/07,
OSNC-ZD 2008/4, poz. 114).

2. Wniesiona skarga o  stwierdzenie niezgodności z  prawem pra‑

womocnego orzeczenia jest niedopuszczalna w  rozumieniu
art. 4241 k.p.c., skoro możliwe było zaskarżenie wyroku w procedurze
kasacyjnej, z  której skarżąca nie skorzystała. Prowadzi to do odrzu‑
cenia niedopuszczalnej skargi na niezgodność z  prawem zaskar‑
żonego wyroku na podstawie art.  4248 §  2  k.p.c., bez potrzeby ani
procesowej możliwości jej merytorycznej oceny (postanowienie SN
z 19.04.2017 r., II BP 5/16, LEX nr 2281242).

3. Subiektywne przekonanie strony, że przysługujący jej środek

zaskarżenia nie odniósłby zamierzonego skutku, nie stanowi wyjątko‑
wego wypadku, o którym mowa w art. 4241 § 2 k.p.c. (postanowienie
SN z 21.02.2007 r., I CNP 5/07, LEX nr 1001231).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1034 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

4.  Nie zachodzi wypadek wyjątkowy, jeżeli postanowienie o stwier‑

dzeniu nabycia spadku prawidłowo określa osoby nabywające
spadek i  błędnie określa wielkość udziału, a  zainteresowani nie
wnieśli apelacji od tego orzeczenia ani – po stwierdzeniu błędu
– nie podjęli innych dopuszczalnych działań w  celu wyelimino‑
wania uchybień (postanowienie SN z  27.08.2008  r., II  CNP  12/08,
LEX nr 793999).

5. Po wejściu w  życie ustawy z  8.12.2017  r. o  Sądzie Najwyższym

(Dz.U. z  2019  r. poz.  825  ze  zm.) strona wnosząca skargę o  stwier‑
dzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, wypełnia‑
jąc obowiązek przewidziany w  art.  4245 §  1 pkt  4  k.p.c., musi także
wykazać, że złożyła do uprawnionego organu wniosek o  wniesienie
skargi nadzwyczajnej i  nie został on uwzględniony. Niewskazanie
tej okoliczności powoduje odrzucenie skargi na podstawie art.  4248
§  1  k.p.c. (postanowienie SN z  30.08.2018  r., III  CNP  9/18, OSNC
2018/12, poz.  121). Dotyczy to także skargi o  stwierdzenie niezgod‑
ności z prawem prawomocnego orzeczenia wniesionej przed wejściem
w  życie powołanej ustawy o  Sądzie Najwyższym (postanowienie SN
z 10.01.2019 r., II CNP 2/18, LEX nr 2634161).

Ostatnim istotnym elementem skargi jest wniosek, w  którym

skarżący powinien żądać stwierdzenia niezgodności zaskar-
żonego orzeczenia z  prawem (art.  4245 §  1 pkt  6  k.p.c.). Wniosek
powinien nawiązywać do wymagania skargi z art. 4245 § 1 pkt 3 k.p.c.,
według którego należy wskazać przepis prawa, z  którym zaskarżone
orzeczenie jest niezgodne. Skarga nie spełnia wymagania przewidzia‑
nego w tym przepisie, jeśli skarżący wskazuje art. 233 k.p.c. jako prze‑
pis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne (postano‑
wienie SN z 27.10.2005 r., V CNP 23/05, LEX nr 186767).

Ocena, czy skarga spełnia wymagania konstrukcyjne wskazane

w  art.  4245 §  1 pkt  1–6  k.p.c., przeprowadzana jest wyłącznie przez
Sąd Najwyższy. W  razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia którego‑
kolwiek z tych wymagań, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym
odrzuca ją a  limine, a  więc bez możliwości uzupełnienia jej w  tym
zakresie (art. 4248 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1035

Sąd Najwyższy – zgodnie z art. 3986 § 4 w zw. z art. 42412 k.p.c.

– zawiadamia właściwy organ samorządu zawodowego, do
którego należy pełnomocnik, o odrzuceniu skargi o stwierdzenie nie‑
zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

2.3.  Przyjęcie i odmowa przyjęcia skargi

do rozpoznania
W  razie stwierdzenia, że skarga jest „oczywiście bezzasadna”,
Sąd Najwyższy odmawia przyjęcia skargi do rozpoznania
(art.  4249  k.p.c.). Oczywista bezzasadność skargi zachodzi wtedy,
gdy jest dostrzegalna prima facie przy wykorzystaniu podstawowej
wiedzy prawniczej, gdy jej stwierdzenie możliwe jest bez szczegółowej
analizy skargi. Innymi słowy, skarga jest bezzasadna, gdy przedsta‑
wiony w niej wywód prawny nie zawiera argumentów przekonujących
o tym, że zaskarżone orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne z zasad‑
niczymi i  niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z  ogólnie
przyjętymi standardami rozstrzygnięć (dyskrecjonalności) albo że
zostało wydane w  wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub
niewłaściwego zastosowania prawa. W  związku z  tym, że przepisy
nie wyjaśniają, w  jakim składzie, na jakim posiedzeniu i  w  formie
jakiego orzeczenia następuje odmowa przyjęcia skargi do rozpozna‑
nia, odpowiednie zastosowanie znajdą art. 3989 § 2 i art. 39810 zdanie
drugie k.p.c. Sąd Najwyższy zatem o odmowie przyjęcia skargi orzek‑
nie postanowieniem podlegającym uzasadnieniu na posiedzeniu nie‑
jawnym w składzie jednego sędziego.

Sąd Najwyższy – na posiedzeniu niejawnym w  składzie jednego

sędziego, wydając niepodlegające zaskarżeniu postanowienie – przyj-
mie skargę do rozpoznania, jeśli stwierdzi, że zaskarżone orzecze-
nie jest niezgodne z  prawem. Na temat przesłanki „niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia” – zob. pkt 2.1 niniejszego roz‑
działu.

W  świetle przytoczonych uwag w  odpowiedzi na skargę

w  pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia, czy
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1036 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

skarga spełnia wszystkie zwykłe wymagania formalne oraz kon-

strukcyjne. Niezachowanie któregokolwiek z  tych wymagań sta‑
nowi podstawę żądania odrzucenia skargi. W  drugiej kolejności
należy ocenić, czy skarżący wykazał, że zaskarżone orzeczenie jest
niezgodne z prawem, a jeśli tak, to czy spełniona została przesłanka
„uprawdopodobnienia wyrządzenia szkody spowodowanej przez
wydanie orzeczenia, którego skarga dotyczy”. Jeśli zaskarżone orze‑
czenie nie jest niezgodne z  prawem – w  rozumieniu bezprawności
przedstawionej w  pkt  2.1 niniejszego rozdziału – albo wprawdzie
bezprawność orzeczenia została wykazana, lecz nie została upraw‑
dopodobniona szkoda wyrządzona takim orzeczeniem, to w odpo-
wiedzi na skargę należy złożyć wniosek o  wydanie przez Sąd
Najwyższy postanowienia o  odmowie przyjęcia skargi do rozpo-
znania.

2.4.  Uwzględnienie oraz oddalenie skargi

Po przyjęciu skargi do rozpoznania następuje etap merytorycznego jej

rozpoznania, który zostaje zakończony wydaniem wyroku, na podsta‑
wie którego Sąd Najwyższy stwierdza, że zaskarżone skargą orze-
czenie jest niezgodne z prawem, albo skargę oddala. Tylko w szcze‑
gólnej sytuacji, gdy sprawa ze względu na osobę lub przedmiot nie
podlegała orzecznictwu sądów w  chwili orzekania, Sąd Najwyższy –
stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem – uchyla zaskarżone
orzeczenie oraz orzeczenie sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew
albo umarza postępowanie (art. 42411 § 3 k.p.c.).

Zarówno orzeczenia o  oddaleniu skargi, jak i  stwierdzające nie‑

zgodność z  prawem prawomocnego orzeczenia, a  także orzecze‑
nia, w  których Sąd Najwyższy, stwierdzając niezgodność z  pra‑
wem prawomocnego orzeczenia, uchyla je oraz odrzuca pozew
lub umarza postępowanie, zapadają w  formie wyroku, ponieważ
są rozstrzygnięciami co do istoty (meritum) sprawy. Stwierdzając
niezgodność prawomocnego orzeczenia z  prawem, Sąd Najwyż-
szy – poza przypadkiem przewidzianym w  art.  42411 §  3  k.p.c. –
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1037

nie uchyla orzeczenia zaskarżonego skargą, celem bowiem oma‑

wianego postępowania jest wyłącznie stworzenie podstaw docho‑
dzenia od państwa w  odrębnym postępowaniu odszkodowania za
szkodę wyrządzoną na skutek prawomocnego orzeczenia niezgod‑
nego z  prawem, nie zaś eliminacja z  obrotu orzeczenia, które się
uprawomocniło.

Zgodnie z art. 42410 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w gra‑

nicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, nie może więc badać
zaskarżonego orzeczenia z  punktu widzenia jego niezgodności
z  przepisami prawa, które nie zostały powołane w  podstawach
skargi, ani też kontrolować tej części orzeczenia, która nie została
zaskarżona.

Powstaje pytanie, czy pominięcie w art. 42410 k.p.c. nieważności postę‑

powania jako okoliczności, którą Sąd Najwyższy bierze pod rozwagę
z  urzędu, oznacza, że mamy do czynienia z  innym uregulowaniem
pozbawiającym Sąd Najwyższy możliwości odpowiedniego stosowa‑
nia art.  39813 §  1 in fine  k.p.c., czy też pominięcie tej okoliczności
było celowe z  jednoczesnym założeniem, że artykuł ten będzie miał
odpowiednie zastosowanie. Należy opowiedzieć się za pierwszym roz‑
wiązaniem. Z  art.  4248 §  2  k.p.c. wynika, że Sąd Najwyższy odrzuca
skargę, jeżeli zmiana zaskarżonego orzeczenia była lub jest możliwa
w  drodze innych środków prawnych. Z  reguły będzie to przypadek
stwierdzenia nieważności postępowania spowodowanej przyczynami
wskazanymi w art. 401 k.p.c., stanowiącymi podstawę skargi o wzno‑
wienie postępowania.

Nieważność postępowania zatem badana jest tylko w  celu

ustalenia, czy może stanowić przesłankę innego środka, za
pomocą którego zaskarżone orzeczenie mogłoby zostać wzruszone
na żądanie strony. Innych przyczyn nieważności, jeśli nie zostały
podniesione w  skardze, Sąd Najwyższy – zważywszy na wskazane
różnice między postępowaniem wywołanym skargą o  stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia a postępowaniem
kasacyjnym – nie bierze pod rozwagę z urzędu.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1038 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

2.5.  Wzór skargi o stwierdzenie niezgodności

z prawem prawomocnego orzeczenia
Łódź, 28.06.2020 r.
Do
Sądu Najwyższego
Izba Cywilna
w Warszawie
za pośrednictwem
Sądu Okręgowego
Wydział Gospodarczy
w Łodzi
Powód: Jan Stasiak, przedsiębiorca, zam. w Łodzi, ul. Krucza 20 m. 5
reprez. przez adwokata Jerzego Kowalika, Kancelaria Prawnicza „Lex” w  Łodzi,
ul. Szara 2
Pozwany: Roman Twardowski, przedsiębiorca, zam. w Łodzi, ul. Zielona 4 m. 2,
reprez. przez adwokata Kazimierza Dobrego, Kancelaria Adwokacka w  Łodzi,
ul. Wesoła 3
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 48 000 zł

SKARGA
o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi
z 7.05.2020 r., sygn. akt III Ca 987/20, doręczonego powodowi
w dniu 20.05.2020 r.

W imieniu powoda, którego pełnomocnictwo załączam:

1) zaskarżam powyższy wyrok w całości;
2) opieram skargę na podstawie naruszenia prawa materialnego – art.  390
§ 1 k.c. na skutek błędnej wykładni i art. 58 § 1 k.c. na skutek jego zastoso‑
wania;
3) wskazuję art. 390 § 1 i art. 58 § 1 k.c. jako przepisy prawa, z którymi zaskar‑
żony wyrok jest niezgodny;
4) uprawdopodabniając wyrządzenie szkody, spowodowanej przez wydanie
zaskarżonego wyroku, zgłaszam następujące dowody:
a) fakturę zakupu przez powoda urządzeń do produkcji plastikowych kub‑
ków;
b) zeznania świadków Jerzego Krama, zam. w Łodzi, ul. Wiejska 2 m. 4, oraz
Jana Potockiego, zam. w Łodzi, ul. Pawia 4 m. 3, na okoliczność, że powód
podejmował bezskuteczne próby sprzedaży urządzeń do produkcji kubków,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia1039

oraz zeznania świadka Stefana Kubiaka, zam. w Łodzi, ul. Kacza 6 m. 8, na

okoliczność, że pozwany sprzedał sporną maszynę przed terminem zawar‑
cia przyrzeczonej umowy;
c) wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi, sygn. akt III Ca 987/20;
5) wskazuję, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w  drodze innych środków
prawnych nie było i nie jest możliwe; brak jest ustawowej podstawy do zło‑
żenia skargi o  wznowienie postępowania, ponadto zaskarżony wyrok nie
podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną; nie może też w  trybie powództwa
przeciw­egzekucyjnego zostać pozbawiony wykonalności;
6) wnoszę o  stwierdzenie, że zaskarżony wyrok jest niezgodny z  art.  390 §  1
i art. 58 § 1 k.c. oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów
postępowania według norm przepisanych.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi wyrokiem z 7.03.2019 r. w sprawie

o sygn. akt I C 534/19 oddalił powództwo o zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kwoty 40 000  zł z  odsetkami tytułem odszkodowania za szkodę wyrzą‑
dzoną powodowi wskutek uchylenia się przez pozwanego od zawarcia przyrze‑
czonej umowy. Wniesioną od tego orzeczenia apelację Sąd Okręgowy w  Łodzi
oddalił (sygn. akt III  Ca 987/20). Oba orzekające sądy, dokonując wykładni
art.  390 §  1  k.c., uznały, że przesłanką żądania naprawienia szkody na podsta‑
wie art.  390 §  1  k.c. jest zachowanie formy notarialnej umowy przedwstępnej
zawartej przez strony w  dniu 15.11.2016  r. w  zwykłej formie pisemnej, na pod‑
stawie której pozwany zobowiązał się do sprzedania powodowi w  terminie do
31.12.2016  r. maszyny do produkcji kubków plastikowych. Powód wykazał, że
licząc na zawarcie przyrzeczonej umowy, zakupił urządzenia niezbędne do pro‑
dukcji kubków za cenę 40 000 zł. Urządzenia te bez maszyny, którą pozwany miał
sprzedać powodowi, są bezwartościowe i mimo podejmowanych prób powodowi
nie udało się ich sprzedać. W umowie przedwstępnej pozwany zobowiązał się, że
w  razie uchylenia się od zawarcia przyrzeczonej umowy „poniesie koszty zaku‑
pionych przez Jana Stasiaka urządzeń niezbędnych do uruchomienia produkcji
kubków”. Pomimo niebudzącej żadnych wątpliwości treści umowy, wykazania,
że pozwany uchylił się od zawarcia przyrzeczonej umowy, a także wykazania, iż
powód wskutek uchylenia się przez pozwanego od zawarcia przyrzeczonej umowy
poniósł szkodę, Sąd Okręgowy – na skutek rażąco błędnej wykładni art.  390
§ 1 k.c. – odmówił zasądzenia należnego odszkodowania, a także bezpodstawnie
stwierdził, że umowa przedwstępna jest nieważna. Z żadnego przepisu prawa nie
wynika, że umowa przedwstępna sprzedaży ruchomości powinna zostać zawarta
pod rygorem nieważności w  formie notarialnej, również z  art.  390 §  1  k.c. nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1040 Rozdział XIX. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem...

wynika, iż przesłanką żądania naprawienia szkody na podstawie art. 390 § 1 k.c.

jest zachowanie formy notarialnej umowy przedwstępnej sprzedaży ruchomości.

Zaskarżonym wyrokiem, który jest niezgodny z  art.  390 §  1 i  art.  58 §  1  k.c.,

powodowi została wyrządzona szkoda, skoro wskutek rażącego naruszenia obu
przepisów przez oba orzekające sądy został pozbawiony przysługującego mu
odszkodowania.

Szkodę uprawdopodabniają powołane dowody, a także dowody zawarte w aktach

sprawy, sygn. akt III Ca 987/20. Z dowodu z przesłuchania pozwanego, przepro‑
wadzonego w tamtej sprawie wynika, że maszyna będąca przedmiotem sprzedaży
w  umowie przedwstępnej została sprzedana przez pozwanego osobie trzeciej
przed nadejściem terminu zawarcia przyrzeczonej umowy. Powód więc nie mógł
skutecznie dochodzić na podstawie art. 390 § 2 k.c. jej zawarcia.

Zaskarżony niniejszą skargą wyrok nie podlega wzruszeniu w drodze innych środ‑
ków prawnych. Brak jest ustawowej podstawy do złożenia skargi o  wznowienie
postępowania z powodu nieważności postępowania (art. 401 k.p.c.) lub z powo‑
dów restytucyjnych wznowienia (art. 403 k.p.c.) ani też do wniesienia powództwa
przeciwegzekucyjnego opozycyjnego (art.  840  k.p.c.), a  ponadto wyrok ten nie
podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną ze względu na wartość przedmiotu zaskar‑
żenia poniżej 50 000 zł (art. 3982 § 1 k.p.c.).

W świetle przytoczonych okoliczności oraz wskazanych dowodów skarga spełnia

wymagania określone w art. 4245 § 1 i 2 k.p.c., a ponadto jest zasadna. Wnoszę
zatem, aby Sąd Najwyższy – na podstawie art.  42411 §  2  k.p.c. – stwierdził, że
zaskarżony wyrok jest niezgodny z art. 390 § 1 i art. 58 § 1 k.c.

Jerzy Kowalik
(adwokat)

Załączniki:
1) pełnomocnictwo,
2) odpis skargi dla pozwanego,
3) dwa odpisy skargi przeznaczone do akt Sądu Najwyższego,
4) dwa odpisy faktury zakupu przez powoda urządzeń do produkcji plastiko‑
wych kubków,
5) odpis wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi, sygn. akt III Ca 987/20,
6) dowód uiszczenia opłaty sądowej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XX

SKARGA NA NARUSZENIE PRAWA

STRONY DO ROZPOZNANIA SPRAWY
W POSTĘPOWANIU SĄDOWYM
BEZ NIEUZASADNIONEJ ZWŁOKI
Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

1.  Uwagi wstępne 1. Uwagi wstępne

Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki podlega

ocenie w  aspekcie praw i  wolności człowieka, którymi objęte jest
m.in. prawo obywatela do sądu. Prawo do sądu może być przedmio‑
tem rozważań na płaszczyźnie prawa międzynarodowego i prawa kra‑
jowego.

Pierwszym międzynarodowym aktem dotyczącym praw i  wolności

człowieka była Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r., dalej „Konwencja
o ochronie praw człowieka” (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).
Według art. 6 ust. 1 tej Konwencji: „Każdy ma prawo do sprawiedli‑
wego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie
przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzy‑
ganiu o  jego prawach i  obowiązkach o  charakterze cywilnym albo
o  zasadności każdego oskarżenia w  wytoczonej przeciwko niemu
sprawie karnej [...]”.

Kolejnym ważnym krokiem był Międzynarodowy pakt praw obywa‑

telskich i politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167),
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1042 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

którego art. 14 odpowiada art. 6 Konwencji z 1950 r. Powołane akty

międzynarodowe zostały ratyfikowane przez Polskę i  stanowią część
porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 91 ust. 1 Konsty‑
tucji RP).

Według Konstytucji RP: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jaw‑

nego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy,
niezależny, bezstronny i  niezawisły sąd” (art.  45 ust.  1), natomiast
art.  6  k.p.c. nakazuje sądowi „przeciwdziałać przewlekaniu postę‑
powania i  dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierw‑
szym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaś­nienia
sprawy”.

Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki zostało

uregulowane w  ustawie z  17.06.2004  r. o  skardze na naruszenie
prawa strony do rozpoznania sprawy w  postępowaniu przygoto-
wawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora
i  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U.
z 2018 r. poz. 75 ze zm.). Przepisy ustawy stosuje się zgodnie ze stan‑
dardami wynikającymi z Konwencji o ochronie praw człowieka.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przewlekłością postępo‑

wania sądowego lub administracyjnego, jeżeli obowiązek wydania
orzeczenia sądowego lub decyzji administracyjnej przewiduje przepis
prawa, reguluje art. 4171 § 3 k.c. „Przepisami odrębnymi” w rozumie‑
niu tego przepisu, które dotyczą odpowiedzialności władzy publicznej
za zaniechania w zakresie wydawania rozstrzygnięć indywidualnych,
są przepisy ustawy z  17.06.2004  r. o  skardze na naruszenie prawa
strony do rozpoznania sprawy w  postępowaniu przygotowawczym
prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu
sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Rozwiązania przyjęte w  tej
ustawie stanowią nie tylko skuteczny środek przeciwdziałania prze‑
wlekłości postępowań sądowych, lecz także służą dochodzeniu od
Skarbu Państwa – na podstawie art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, stano‑
wiącego, że „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została
mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej”, oraz art.  4171 §  3  k.c. – odszkodowania za niewydanie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Strony postępowania. Właściwość sądu1043

orzeczenia sądowego w rozsądnym terminie. Przewidziana w tej usta‑

wie skarga na przewlekłość postępowania pozostaje zatem w ścisłym
związku z odpowiedzialnością Skarbu Państwa za szkody wyrządzone
przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywa‑
niu władzy publicznej (szerzej zob. rozdział XX pkt 1).

2.  Strony postępowania. Właściwość sądu 2. Strony postępowania. Właściwość sądu

Skarga przewidziana w  powołanej ustawie dotyczy m.in.  przewle‑

kłości postępowania cywilnego (art.  3 pkt  5). W  postępowaniu
rozpoznawczym skargę może wnieść strona, interwenient uboczny
i  uczestnik postępowania, natomiast w  postępowaniu wykonaw‑
czym – strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienie
w  tym postępowaniu (art.  3 pkt  5 i  7 ustawy o  skardze). Wobec
tego, że postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępo‑
wania jest postępowaniem wpadkowym (o  czym niżej) prowadzo‑
nym w ramach postępowania, którego skarga dotyczy, toczy się ono
z udziałem podmiotów mających status stron procesu lub uczestni‑
ków postępowania nieprocesowego, a  w  postępowaniu egzekucyj‑
nym – status wierzyciela i  dłużnika. Sąd właściwy do rozpoznania
skargi zawiadamia o  toczącym się postępowaniu Skarb Państwa –
prezesa sądu, w  którym prowadzone jest postępowanie dotknięte
przewlekłością, doręczając prezesowi sądu odpis skargi. Skarbowi
Państwa, reprezentowanemu przez prezesa sądu, w razie zgłoszenia
udziału w sprawie przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania
skargi (art. 10 ustawy o skardze; por. uchwała SN (7) z 23.11.2005 r.,
III BZP 2/05, OSNC 2006/3, poz. 41).

Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony

nad sądem, przed którym toczy się postępowanie. W ramach
sądownictwa powszechnego jest to sąd okręgowy nad sądem rejono‑
wym oraz sąd apelacyjny nad sądem okręgowym (w kwestii pojęcia
sądu przełożonego – por. uchwała SN z 6.03.1998 r., III CZP 70/97,
OSNC 1998/9, poz. 132). Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postę‑
powania przed sądem okręgowym i  sądem apelacyjnym – właś‑
ciwy do jej rozpoznania w  całości jest sąd apelacyjny. Jeżeli skarga
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1044 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub

Sądem Najwyższym – właściwy do jej rozpoznania jest Sąd Najwyż‑
szy (art. 4 ust. 1b i 2 ustawy o skardze).

3.  Charakter skargi 3. Charakter skargi

Skarga na przewlekłość postępowania jest szczególnego rodzaju środ‑

kiem prawnym, który – ze względu na jej swoistość – nie mieści się
w  klasycznym podziale środków zaskarżenia na środki: odwoławcze
(art. 367 i 394 k.p.c.), szczególne (art. 160, 226, 344, 4801 k.p.c.) i nad‑
zwyczajne (art.  3981, 399 i  1205  k.p.c.). Do postępowania toczącego
się na skutek skargi należy – zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy o skardze
– stosować odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym, co
oznacza – z uwagi na art. 397 § 3 k.p.c. – konieczność sięgania także do
przepisów o postępowaniu apelacyjnym. Odpowiednie stosowanie tych
przepisów – wobec braku uregulowań w ustawie – następuje już na eta‑
pie nadania biegu skardze w sądzie, do którego została ona wniesiona.
Sąd, do którego skarga wpłynęła, nie jest kompetentny do badania jej
w zakresie wymagań formalnych ani określonych w art. 6 ust. 2 ustawy
o  skardze lub innych świadczących o  niedopuszczalności skargi. Za
takim rozwiązaniem przemawia art. 9 ust. 1 i 2 ustawy o skardze.

Skarga przysługuje, jeżeli „toczy się postępowanie” (art. 4 ust. 1, art. 5

ust. 2 ustawy o skardze), co oznacza, że po zakończeniu postępowania
uprawniony traci prawo do wniesienia skargi. Skarga wniesiona po
zakończeniu postępowania podlega, jako niedopuszczalna, odrzuce‑
niu. W toku postępowania skarżący może występować z nową skargą
po upływie dwunastu miesięcy od daty wydania przez sąd orzeczenia
uwzględniającego albo oddalającego skargę.

4.  Obligatoryjne i fakultatywne składniki skargi 4. Obligatoryjne i fakultatywne składniki skargi

Skarga powinna spełniać wymagania pisma procesowego (art. 126 k.p.c.),

a  ponadto zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowa‑
nia w  sprawie, której skarga dotyczy, oraz przytoczenie okoliczności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Pojęcie przewlekłości postępowania1045

uzasadniających żądanie (obligatoryjne wymagania skargi – art. 6 ust. 1

i 2 ustawy o skardze). Skarga może zawierać żądanie wydania sądowi
rozpoznającemu sprawę albo prokuratorowi prowadzącemu lub nadzo‑
rującemu postępowanie przygotowawcze zalecenia podjęcia w wyzna‑
czonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpo‑
wiedniej sumy pieniężnej w  wysokości nieprzekraczającej 20 000  zł
(fakultatywne wymagania skargi, art. 6 ust. 3 ustawy o skardze). Skarga
podlega opłacie stałej w  wysokości 200  zł. Jeżeli skargę wniosło kilka
osób, każda z  nich uiszcza opłatę oddzielnie; jeżeli została uiszczona
jedna opłata bez odpowiedniego wskazania, uznaje się, że wniosła ją
osoba wymieniona jako pierwsza w  skardze. W  razie uwzględnienia
skargi sąd z urzędu zwraca uiszczoną opłatę.

W uzasadnieniu uchwały SN (7) z 16.11.2004 r., III SPP 42/04

(OSNP 2005/5, poz. 71), mającej moc zasady prawnej, stwier‑
dzono, że do skargi na przewlekłość postępowania rozpoznawa-
nej przez Sąd Najwyższy w  sprawie cywilnej stosuje się przymus
adwokacko­‍‑radcowski.

5.  Pojęcie przewlekłości postępowania 5. Pojęcie przewlekłości postępowania

Merytoryczną przesłanką skargi jest przewlekłość postępowania

sądowego. Ustawodawca, definiując pojęcie przewlekłości postępo‑
wania, wskazał, że zachodzi ona wtedy, gdy „postępowanie w tej spra‑
wie trwa dłużej niż konieczne dla wyjaś­nienia tych okoliczności fak‑
tycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo
dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej
dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego” (art.  2 ust.  1 ustawy).
Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowa‑
nia, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czyn‑
ności podjętych przez sąd w celu wydania rozstrzygnięcia kończącego
postępowanie w sprawie albo czynności podjętych przez prokuratora
prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze
w  celu zakończenia postępowania przygotowawczego lub czynności
podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadze‑
nia i  zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy dotyczącej
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1046 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

wykonania orzeczenia sądowego. Dokonując tej oceny, uwzględnia się

łączny dotychczasowy czas postępowania od jego wszczęcia do chwili
rozpoznania skargi, niezależnie od tego, na jakim etapie skarga została
wniesiona, a także charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej
zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych
w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony,
która zarzuciła przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 ustawy).

Decydując się na wniesienie skargi, pełnomocnik zawodowy

strony skarżącej powinien więc ocenić terminowość i  pra-
widłowość czynności podjętych przez sąd, w  celu wydania w  spra‑
wie rozstrzygnięcia co do istoty, uwzględnić charakter sprawy oraz
stopień faktycznej i  prawnej jej zawiłości. Należy pamiętać, że sąd
zbada ponadto, czy strony, a  zwłaszcza strona skarżąca, dokonywały
czynności procesowych w terminie (art. 2 ust. 2 ustawy o skardze).

W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Stras‑

burgu przyjmuje się, że przy ocenie przewlekłości bierze się pod
uwagę całość postępowania łącznie z instancją odwoławczą, a także
ewentualnym postępowaniem przed Trybunałem Konstytucyjnym
oraz egzekucją wyroku. W  orzecznictwie tym jest prezentowany
pogląd, że wykorzystywanie przez stronę wszystkich możliwych
środków odwoławczych jest obiektywną przeszkodą w  szybkim
zakończeniu sprawy i  okolicznością usprawiedliwiającą przedłu-
żenie postępowania. Strona powinna powstrzymać się od składania
wniosków i odwołań mających na celu przedłużenie sprawy; powinna
podejmować kroki umożliwiające sprawniejsze jej prowadzenie.
Jedynie okresy zwłoki, za które państwo ponosi odpowiedzialność,
uzasadniają stwierdzenie, że nie przestrzegano rozsądnego terminu.
Okresy zwłoki mogą być powodowane nie tylko przez sądy rozpo‑
znające sprawy, lecz także przez współdziałające z  sądami instytucje
i osoby (np. biegli sądowi). W wielu orzeczeniach Trybunał podkre‑
ślał, że jeżeli przewlekłość wynika z  nadmiernego nagromadzenia
spraw, dużego ich wpływu w  krótkim czasie, państwo nie powinno
ponosić odpowiedzialności za opóźnienia w ich rozpoznaniu, ale pod
warunkiem że zaległości są przejściowe, a  państwo podjęło odpo‑
wiednie, szybkie i  skuteczne środki zaradcze. Należy pamiętać, że
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Pojęcie przewlekłości postępowania1047

niektóre rodzaje spraw uzyskały ustawowy priorytet w  zakresie ter‑

minu ich rozpoznania (sprawy z  zakresu prawa pracy i  ubezpieczeń
społecznych – art.  471  k.p.c.), inne zaś ze swej istoty powinny być
rozpoznane sprawnie (np. sprawy o alimenty).

Przy ocenie zasadności skargi sąd bierze pod uwagę precedensowy

charakter sprawy, nietypowe żądania stron, które mogą usprawie‑
dliwiać długotrwałość postępowania, uwzględnia zaniedbania strony
w  zakresie zgłaszania twierdzeń i  dowodów, niewykonywanie bądź
wykonywanie z opóźnieniem zarządzeń mających na celu koncentra‑
cję materiału dowodowego.

Istotna z  punktu widzenia oceny, czy została spełniona przesłanka

przewlekłości postępowania, jest kwestia, czy ma ona miejsce jedy‑
nie w sytuacji całkowitej bezczynności sądu, czy też zachodzi także
wtedy, gdy sąd wprawdzie podejmuje czynności sądowe, ale oka-
zuje się, że nie zapewniają one sprawnego rozpoznania sprawy.
Odpowiedzi na tak postawione pytanie należy poszukiwać w  art.  1
ust.  1 i  art.  2 ust.  2 ustawy o  skardze. Z  przepisów tych wynika, że
prawo strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki
może zostać naruszone nie tylko wskutek bezczynności, lecz także na
skutek działania sądu, a w celu stwierdzenia, czy doszło do przewle‑
kłości postępowania, należy ocenić m.in.  prawidłowość czynności
sądu. Z takiego uregulowania wynika, że o przewlekłość postępowa‑
nia strona występuje także wtedy, gdy sąd podejmuje czynności, ale
są one nieprawidłowe i  powodują zbędne wydłużenie postępowania
(por. postanowienie SN z 29.11.2004 r., III SPP 48/04, OSNP 2005/5,
poz. 75).

W praktyce do przewlekłości postępowania najczęściej dochodzi wsku‑

tek bezczynności sędziego sprawozdawcy (referenta) albo gdy sędzia
wprawdzie podejmuje czynności, ale stanowią one przyczynę wydłu‑
żenia postępowania, np.  wielokrotne udzielanie stronom terminu
na zajęcie stanowiska procesowego w  sprawie, wielokrotne zlecanie
biegłym uzupełnienia opinii z  powodu niewłaściwego sformułowa‑
nia tezy dowodowej w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opi‑
nii biegłego, niedopuszczalne odraczanie rozprawy w  celu podjęcia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1048 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

decyzji na posiedzeniu niejawnym w  przedmiocie wniosków proce‑

sowych zgłoszonych na rozprawie, brak koncepcji rozstrzygnięcia
sprawy powodujący otwieranie rozprawy na nowo i  kontynuowanie
postępowania w zupełnie innym kierunku, niż to miało miejsce przed
zamknięciem rozprawy, wielokrotne bezskuteczne nakłanianie stron
do zawarcia ugody. Niestety, jedną z  przyczyn przewlekłości postę‑
powania jest wadliwa interpretacja przez sądy drugiej instancji prze‑
pisów umożliwiających, w następstwie uwzględnienia apelacji, uchy‑
lenie sprawy i  przekazanie jej do ponownego rozpoznania sądowi
pierwszej instancji zamiast wydania orzeczenia reformatoryjnego.

Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem rejo‑

nowym i sądem okręgowym lub sądem okręgowym i sądem apelacyj‑
nym – właściwy do jej rozpoznania w całości jest sąd apelacyjny. Przy
rozpoznaniu skargi ocenie podlega więc nie tylko faza postępowania
przed sądem odwoławczym, lecz także jego faza przed sądem pierw‑
szej instancji. Badając skargę, sądy obowiązane są badać cały przebieg
postępowania, nie zaś tylko ten etap postępowania, w  toku którego
wpłynęła skarga na przewlekłość (por. uchwała SN (7) z 28.03.2013 r.,
III  SPZP  1/13, OSNP 2013/23–24, poz.  292; zob.  też: wyrok ETPC
z 7.07.2015 r., skarga nr 72287/10, www.echr.coe.int).

6.  Postępowanie sprawdzające 6. Postępowanie sprawdzające

Postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępowania jest

postępowaniem incydentalnym (wpadkowym) w  ramach postę‑
powania co do istoty sprawy. Ze stwierdzenia tego wypływa wiele
wniosków mających istotne znaczenie procesowe. Artykuł 7 ustawy
o  skardze, nakazujący „niezwłoczne” przedstawienie skargi sądowi
właściwemu do jej rozpoznania, a  także krótki termin dwóch mie‑
sięcy na jej rozpoznanie, liczony od daty jej złożenia (art. 11 ustawy
o  skardze) – stanowią argumenty za przyjęciem stanowiska, że po
wpłynięciu skargi sąd powinien, nie badając jej pod kątem usunięcia
ewentualnych braków formalnych lub fiskalnych, przekazać skargę
sądowi przełożonemu. Za takim stanowiskiem przemawiają także
nowe regulacje w  przepisach o  postępowaniu apelacyjnym, które
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę1049

stosuje się w  postępowaniu zażaleniowym, a  te przepisy stosuje się

odpowiednio do postępowania toczącego się na skutek skargi. Po
uchyleniu art. 370 k.p.c. oraz nadaniu nowego brzmienia art. 371 k.p.c.
sąd, do którego skarga wpłynęła – stosując te przepisy odpowiednio
(art.  397 §  3  k.p.c.) – przedstawia akta sprawy niezwłocznie sądowi
przełożonemu.

Po przedstawieniu akt sprawy wraz ze skargą sąd właściwy do jej

rozpoznania (sąd przełożony) dokonuje kontroli skargi w  zakresie
warunków formalnych oraz dotyczących dopuszczalności skargi.
Jeżeli dostrzeże braki podlegające usunięciu, zażąda ich usunię‑
cia. W  razie nieusunięcia braków w  wyznaczonym terminie skarga
powinna zostać odrzucona (art. 373 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c. i art. 9
ust. 1 i 2 ustawy o skardze). Sąd właściwy do rozpoznania skargi bada
także, czy została ona wniesiona przez osobę uprawnioną, czy jest
dopuszczalna ze względu na zachowanie terminu, jaki musi upłynąć
od wydania orzeczenia rozstrzygającego skargę uprzednio wniesioną,
oraz czy została wniesiona „w  toku postępowania”. Sąd ten w  razie
stwierdzenia, że skarga nie spełnia któregokolwiek z  tych wymagań,
odrzuca ją (art. 9 ust. 2 ustawy o skardze).

Sąd rozpoznaje skargę w  składzie trzech sędziów na posiedzeniu

niejawnym (art.  8 ust.  1 ustawy o  skardze oraz art.  397 §  1  k.p.c.
w zw. z art. 8 ust. 2 ustawy o skardze). Rozstrzygnięcie w przedmiocie
skargi zapada w formie postanowienia.

7.  Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego

skargę 7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę

Zgodnie z  art.  12 ust.  1 i  2 ustawy o  skardze skargę niezasadną sąd

oddala, w razie natomiast jej uwzględnienia – stwierdza, że w postę‑
powaniu, którego ona dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania,
a ponadto może na żądanie skarżącego lub z urzędu zalecić podjęcie
przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty odpowiednich czynno‑
ści w wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres
oceny faktycznej i  prawnej sprawy. Uwzględniając skargę, sąd – na
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1050 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

żądanie skarżącego – przyznaje mu od Skarbu Państwa bądź od

komornika (gdy przewlekłością było dotknięte postępowanie egze‑
kucyjne) sumę pieniężną w  wysokości od 2000 do 20 000  zł. Wyso‑
kość sumy pieniężnej, we wskazanych granicach, wynosi nie mniej
niż 500 złotych za każdy rok dotychczasowego trwania postępowania,
niezależnie od tego, ilu etapów postępowania dotyczy stwierdzona
przewlekłość postępowania. Sąd może przyznać sumę pieniężną wyż‑
szą niż 500 złotych za każdy rok dotychczasowego trwania postępo‑
wania, jeżeli sprawa ma szczególne znaczenie dla skarżącego, który
swoją postawą nie przyczynił się w sposób zawiniony do wydłużenia
czasu trwania postępowania. Na poczet tej sumy zalicza się kwoty
przyznane już skarżącemu tytułem sumy pieniężnej w tej samej spra‑
wie. Sumy pieniężnej nie przyznaje się w razie uwzględnienia skargi
wniesionej przez Skarb Państwa albo państwowe jednostki sektora
finansów publicznych.

Żądanie przyznania sumy pieniężnej jest zbliżone charakterem i funk‑

cją do roszczenia o  zadośćuczynienie, przewidzianego w  art.  445
§  1  k.c., jest bowiem przyznawane za negatywne emocje, jakich
doznał skarżący w związku z przewlekłością postępowania sądowego.
Strona, której skargę uwzględniono, może w  odrębnym postępowa‑
niu dochodzić od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa
i  komornika naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewle‑
kłości. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowa‑
niu cywilnym o  odszkodowanie lub zadośćuczynienie co do stwier‑
dzenia przewlekłości postępowania (art. 15 ustawy o skardze). Odpis
orzeczenia uwzględniającego skargę dotyczącą przewlekłości postę‑
powania sądowego sąd doręcza prezesowi właściwego sądu. Prezes
sądu, któremu doręczono orzeczenie, jest obowiązany do podjęcia
czynności nadzoru przewidzianych w  ustawie – Prawo o  ustroju
sądów powszechnych.

Z  punktu widzenia zaskarżalności orzeczenia rozstrzygającego

skargę istotne znaczenie ma kwestia, na jakim szczeblu instancyj-
nym sąd wydaje postanowienie w przedmiocie skargi na przewlekłość
postępowania oraz czy jest to postanowienie kończące postępowanie
w sprawie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę1051

Rozważając pierwszą kwestię, należy zwrócić uwagę na okolicz‑

ność, że mimo zawartej w  art.  1 ust.  1 ustawy o  skardze deklaracji,
że ustawa „reguluje zasady i  tryb wnoszenia oraz rozpoznawania
skargi” – co mogłoby wskazywać, że jest to uregulowanie całościowe,
uwzględniające swoisty charakter skargi, to jednak art. 8 ust. 2 ustawy
o  skardze stanowi, że w  sprawach nieuregulowanych w  ustawie do
postępowania toczącego się na skutek skargi sąd stosuje odpowiednio
przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w postępowa‑
niu, którego skarga dotyczy. Oznacza to nie tylko możliwość stosowa‑
nia obowiązujących w procedurach: cywilnej, karnej oraz administra‑
cyjnej, przepisów dotyczących zażalenia, lecz także przede wszystkim
wskazuje, że skarga jest quasi­‍‑zażaleniem, a sąd okręgowy lub apela‑
cyjny, który ją rozpoznaje, orzeka jako sąd drugiej instancji.

Formułując taką tezę, nie można nie odnieść się do pojęcia sądu
przełożonego użytego w ustawie o skardze, zwłaszcza że pojęcie takie
występuje także w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.

W judykaturze i doktrynie przeważa pogląd, że sąd przełożony w rozu‑

mieniu art. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. orzeka jako sąd pierwszej instancji
(por. uchwała SN (7) – zasada prawna – z 21.02.1972 r., III CZP 76/71,
OSNCP 1972/9, poz. 152; postanowienie SN z 28.09.2001 r., I PZ 57/01,
OSNP 2003/17, poz. 417, oraz powołane w jego uzasadnieniu orzecz‑
nictwo i  stanowisko doktryny). Argumentów, które legły u  podstaw
takiej wykładni pojęcia sądu przełożonego, nie można – jak się wydaje
– powoływać, wyjaśniając znaczenie określeń „sąd przełożony” oraz
„sąd okręgowy, w  którego okręgu jest prowadzona egzekucja” – uży‑
tych w art. 4 ust. 1 i 4 ustawy o skardze. Sąd przełożony bowiem rozpo‑
znający skargę na przewlekłość postępowania nie orzeka – jak w przy‑
padkach objętych art. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. – w zastępstwie sądu
pierwszej instancji, który z  powodu określonych przeszkód nie może
rozpoznać sprawy, lecz rozstrzyga środek prawny, stosując odpowied‑
nio przepisy o zażaleniu, działa zatem jako sąd odwoławczy.

Na postanowienie w  przedmiocie przewlekłości postępo‑

wania cywilnego zażalenie nie przysługuje (uchwała SN  (7)
z 23.03.2006 r., III SPZP 3/05, OSNP 2006/21–22, poz. 341).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1052 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

Cel postępowania wywołanego skargą na przewlekłość postępo‑

wania również wskazuje na zasadność prezentowanego stanowi‑
ska. Skarga ta ma na celu wywołanie szybkiej reakcji sądu właści‑
wego do jej rozpoznania na zawarty w niej zarzut, że postępowanie
w sprawie jest przewlekłe. Formą tej reakcji jest wydanie w krótkim
terminie (nie dłuższym niż dwa miesiące – art.  11 ustawy o  skar‑
dze) postanowienia, w którym kwestia przewlekłości postępowania
zostaje prawomocnie rozstrzygnięta. Rzeczą sądu lub prokuratora
pozostającego pod zarzutem przewlekłego prowadzenia sprawy jest
„niezwłoczne” przedstawienie skargi sądowi właściwemu do jej roz‑
poznania (art.  7 ustawy o  skardze), gdy zaś skarga dotyczy prze‑
wlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania
dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego, wnosi się ją bezpo‑
średnio do sądu, o  którym mowa w  art.  4 ust.  4 ustawy o  skardze.
Wskazany cel postępowania wywołanego skargą na przewlekłość
postępowania z reguły nie zostałby osiągnięty w razie uznania – jak
to uczynił Sąd Najwyższy w  uzasadnieniu uchwały z  26.01.2006  r.,
III  PZP  1/05 (OSNP 2006/15–16, poz.  227) – że sąd właściwy do
rozpoznania skargi orzeka o niej jako sąd pierwszej instancji. Powo‑
łane na uzasadnienie tej tezy argumenty zasługiwałyby na akcepta‑
cję tylko w  przypadku uznania, że postępowanie wywołane skargą
na przewlekłość postępowania jest postępowaniem odrębnym
od postępowania, którego przewlekłość dotyczy. Takiego założe‑
nia jednak nie można przyjąć. Skarga zawsze dotyczy postępowa‑
nia, które toczy się w  określonej sprawie. Postępowanie wywołane
skargą zatem ma charakter incydentalny (wpadkowy) i  jest prowa‑
dzone w  ramach postępowania co do istoty sprawy, a  rozpoznanie
skargi odbywa się w  ramach postępowania odwoławczego z  odpo‑
wiednim zastosowaniem przepisów o  postępowaniu zażalenio‑
wym. Nie można więc twierdzić, że skargą zostaje wszczęta nowa
(odrębna) sprawa.

Rozważając kwestię, czy postanowienie rozstrzygające skargę jest

postanowieniem kończącym postępowanie w  sprawie, należy
zauważyć, że w  judykaturze i  doktrynie pojęcie orzeczenia kończą‑
cego postępowanie w sprawie jest definiowane rozbieżnie i z zastoso‑
waniem różnych kryteriów.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę1053

Można spotkać wypowiedzi, według których postanowieniami koń-

czącymi postępowanie w sprawie są postanowienia:
1) które zamykają drogę do wydania wyroku;
2) po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć;
3) które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd;
4) w wyniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania
w danej sprawie dalszych czynności;
5) które kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment;
6) które zamykają drogę do wydania wyroku;
7) które dotyczą całości sprawy, będąc ostatnim orzeczeniem wyda‑
nym w postępowaniu.

Przyjmuje się, że w  sformułowaniu „postanowienie kończące postę‑

powanie w  sprawie” słowo „sprawa” występuje w  znaczeniu mate‑
rialnoprawnym. W  tym ujęciu określenie „sprawa” należy rozumieć
jako całość sporu (por. uzasadnienie uchwały SN (7) z 24.11.1998 r.,
III CZP 44/98, OSNC 1999/5, poz. 87; uchwała SN (7) z 31.05.2000 r.,
III  ZP  1/00, OSNC 2001/1, poz.  1; uchwała SN  (7) z  6.10.2000  r.,
III CZP 31/00, OSNC 2001/2, poz. 22).

Uwzględniając dorobek myśli zawartych w przytoczonych poglądach,

należy przyjąć, że kończącymi postępowanie w  sprawie są te posta‑
nowienia, których uprawomocnienie się trwale zamyka drogę do
rozstrzygnięcia sprawy co do istoty przez sąd danej instancji. Prze‑
ciwieństwem tych postanowień są postanowienia niekończące postę‑
powania w sprawie, lecz kończące w postępowaniu sądowym jedynie
zagadnienia incydentalne, uboczne (szerzej – por.  Metodyka..., roz‑
dział XVIII pkt 3.2).

Postępowanie wywołane wniesieniem skargi na przewlekłość postę‑

powania jest – jak wykazano – postępowaniem incydentalnym.
Postanowienie rozstrzygające skargę na przewlekłość postępowania
nie zamyka drogi do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty. Jeśli jest
postanowieniem uwzględniającym skargę, to nawet otwiera etap,
który ma służyć szybszemu zrealizowaniu głównego celu, jakim jest
rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez wydanie orzeczenia co
do istoty sprawy.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1054 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

Przedstawiona definicja postanowienia kończącego postępowanie

w  sprawie została sformułowana na potrzeby postępowania rozpo‑
znawczego. Może także – ze względu na art. 13 § 2 k.p.c. – stanowić
jedną z  podstaw definiowania terminów: „sprawa egzekucyjna” oraz
„inna sprawa dotycząca wykonania orzeczenia sądowego” – w rozu‑
mieniu art. 1 ust. 2 ustawy o skardze. W doktrynie przez sprawę egze‑
kucyjną rozumie się materię załatwianą w  postępowaniu egzekucyj‑
nym, czyli przymusowe wykonanie orzeczeń sądowych oraz innych
aktów, natomiast termin „inna sprawa dotycząca wykonania orze‑
czenia sądowego” oznacza wszelkie kwestie nienależące do zakresu
sprawy egzekucyjnej, a  zmierzające do zrealizowania postanowień
zawartych w  danym orzeczeniu sądowym, w  tym przede wszystkim
czynności techniczno­‍‑manualne.

W  judykaturze wielokrotnie podnoszono, że w  postępowaniu

egzekucyjnym, w  którym art.  394 §  1 in principio  k.p.c. należy
stosować „odpowiednio” (art.  13 §  2  k.p.c.), postanowieniami zaskar‑
żalnymi zażaleniem – oprócz wymienionych w  części III  Kodeksu
postępowania cywilnego – są także takie, które kończą lub zmie‑
rzają do zakończenia postępowania egzekucyjnego (por.  uchwała SN
z  28.11.1969  r., III  CZP  83/69, OSNCP 1970/6, poz.  105; postanowie‑
nie SN z  15.04.1986  r., III  CRN  40/86, OSNCP 1987/7, poz.  102, oraz
uchwała SN z 15.09.1995 r., III CZP 110/95, OSNC 1995/12, poz. 177).

W  postępowaniu egzekucyjnym postanowieniem kończącym postę‑

powanie jest także takie, które kończy samodzielną (zasadniczą) jego
część (por.  postanowienie SN z  5.07.2006  r., IV  CNP  25/06, OSNC
2007/3, poz. 48). Należy zatem uznać, że postanowienie w przedmio-
cie skargi na przewlekłość postępowania nie jest postanowieniem
kończącym postępowanie w sprawie. Nie podlega więc zaskarżeniu
zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. art. 3941 § 2 k.p.c.).

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 1.04.2008 r.,

SK  77/06 (OTK-A  2008/3, poz.  39), czyniąc rozważania doty‑
czące istoty i  charakteru skargi na przewlekłość, a  także uprawnień
stron dotkniętych szkodą powstałą na skutek przewlekłości postę‑
powania sądowego, stwierdził, że „strona, która nie wniosła skargi
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę1055

na przewlekłość postępowania, może dochodzić – na podstawie

art. 417 k.c. naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawo‑
mocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy”. Trybunał
Konstytucyjny podkreślił ponadto, że skarga na przewlekłość postę‑
powania jest „z  jednej strony subsydiarnym środkiem dochodzenia
konstytucyjnych wolności i praw, z drugiej strony instrumentem sku‑
tecznego egzekwowania konstytucyjnego prawa do sądu. To właśnie
skarga na przewlekłość postępowania stanowi jednocześnie instru‑
ment dochodzenia szkody spowodowanej przez przewlekłość postę‑
powania sądowego. Z tego względu Konstytucja RP nie nakazuje, aby
ustawodawca stworzył skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
postanowienia oddalającego skargę na przewlekłość postępowania”.

Skoro – jak twierdzi Trybunał Konstytucyjny – Konstytucja  RP nie

wymaga, by skarga przewidziana w  art.  4241  i  n.  k.p.c. przysługi‑
wała od orzeczeń oddalających (a  więc także odrzucających) skargę
na przewlekłość postępowania, to mimo że w wyroku tym Trybunał
stwierdził, iż art.  4241 §  1 i  2  k.p.c. (w  starym brzmieniu) w  części
obejmującej słowa „kończącego postępowanie w  sprawie” jest nie‑
zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, należy uznać,
że – niezależnie od tego, czy orzeczenie rozstrzygające skargę na prze‑
wlekłość zostanie uznane za kończące postępowanie, czy też za nie‑
kończące postępowania w sprawie – nie przysługuje od niego skarga
przewidziana w art. 4241 k.p.c.

Stanowisko, że od postanowienia rozstrzygającego skargę na prze-

wlekłość postępowania nie przysługuje skarga o  stwierdzenie
niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia, aktualne jest
także po znowelizowaniu art.  4241 §  1  k.p.c. oraz dodaniu art.  5192
§ 1 k.p.c., w świetle których skarga o stwierdzenie niezgodności z pra‑
wem prawomocnego orzeczenia przysługuje tylko od orzeczeń mery‑
torycznych (wyroku w procesie oraz postanowienia rozstrzygającego
istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym, a ponadto w przypad‑
kach wskazanych w art. 11481 § 3, art. 11511 § 3, art. 1152 oraz 1215
§ 3 k.p.c.), ponieważ postanowienie rozstrzygające skargę na przewle‑
kłość postępowania nie ma takiego charakteru. Skoro jest to postano‑
wienie, od którego skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1056 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

przysługuje, strona poszkodowana takim prawomocnym postano‑

wieniem może domagać się odszkodowania, wytaczając powództwo
przed sądem okręgowym (art. 4241b oraz 17 pkt 44 k.p.c.). Do takiego
wniosku doszedł też Sąd Najwyższy w  uzasadnieniu postanowienia
z 6.11.2008 r., II CO 17/08 (OSNC-ZD 2009/A, poz. 32), stwierdza‑
jącego, że skarga o  wznowienie postępowania zakończonego prawo‑
mocnym postanowieniem Sądu Najwyższego o  odrzuceniu skargi
o  stwierdzenie niezgodności z  prawem prawomocnego orzeczenia
wydanego w przedmiocie przewlekłości postępowania podlega odda‑
leniu, jeśli jej podstawę stanowi wyrok TK z  1.04.2008  r., SK  77/06
(OTK-A 2008/3, poz. 39).

Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 30.11.2010 r., III CZP 16/10 (OSNC

2011/4, poz.  38) uznał, że ostateczny wyrok Europejskiego Trybu‑
nału Praw Człowieka, w  którym stwierdzono naruszenie prawa do
sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego
w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, sporządzonej 4.11.1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r. Nr 61,
poz.  284  ze  zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępowania
cywilnego.

W  sprawie wywołanej wniesieniem skargi Sąd Najwyższy orzeka

w składzie jednoosobowym.

  Wybrane orzeczenia

1. Suma pieniężna przyznawana od Skarbu Państwa powinna być

rozumiana jako rekompensata za naruszenie prawa strony do roz‑
poznania sprawy w  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej
zwłoki i nic ponadto. Nie można jej łączyć z „nieuzasadnioną utratą
korzyści majątkowej” (postanowienie SN z 14.04.2005 r., SPK 10/05,
LEX nr 438509).

2.  Skarga na przewlekłość postępowania może być wniesiona w toku

postępowania, a  więc jedynie do jego prawomocnego zakończenia.
Skarga na przewlekłość postępowania wniesiona po prawomoc‑
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Zaskarżalność orzeczenia rozstrzygającego skargę1057

nym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy jest niedo‑

puszczalna i  podlega odrzuceniu (postanowienie SN z  27.07.2005  r.,
III SPP 127/05, PiZS 2005/11, poz. 25).

3.  Rozpoznanie skargi na przewlekłość postępowania zakończonego

prawomocnym wyrokiem jest bezprzedmiotowe (postanowienie SN
z 19.01.2006 r., III SPP 165/05, OSNP 2006/23–24, poz. 376).

4.  Skarga wniesiona na podstawie przepisów ustawy z  17.06.2004  r.

o  skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179,
poz.  1843) w  toku postępowania przed sądem pierwszej instan‑
cji, o  stwierdzenie przewlekłości w  tym postępowaniu, powinna
zostać rozpoznana merytorycznie także po zakończeniu postępo‑
wania przed tym sądem (uchwała SN z  9.01.2008  r., III  SPZP  1/07,
OSNP 2008/13–14, poz. 205).

5.  Przepis art.  15 ustawy z  2004  r. o  skardze nie tworzy swoistego

uprawnienia do domagania się odszkodowania lub zadośćuczynienia,
wskazuje na możliwość uzyskania pełnej kompensaty, ma charakter
normy odsyłającej i  określającej zakres prejudycjalnego związania.
Nie zwalnia jednak strony od obowiązku wykazania pozostałych prze‑
słanek odpowiedzialności Skarbu Państwa, zezwalających na zastoso‑
wanie art.  417 §  1, art.  445 lub 448  k.c. w  postaci szkody i  związku
przyczynowego pomiędzy jej powstaniem a przewlekłością.

Związanie sądu w postępowaniu cywilnym stwierdzeniem przewlekło‑

ści dotyczy okresu przyjętego w postanowieniu. Do czasu prawomoc‑
nego zakończenia postępowania w sprawie kompetencja do ustalenia,
czy doszło do nieuzasadnionej zwłoki, należy do sądu przełożonego
nad sądem, w  którym toczy się postępowanie (art.  4 ust.  1 ustawy
o skardze). Natomiast w razie zgłoszenia żądania naprawienia szkody
po prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie przez stronę,
która nie wniosła skargi na przewlekłość (art.  16 ustawy o  skardze),
rzeczą sądu w  postępowaniu cywilnym jest także ustalenie, czy
doszło do zbędnej zwłoki (wyrok SN z  6.05.2010  r., II  CSK  640/09,
OSNC-ZD 2011/A, poz. 4).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1058 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

6.  W trybie skargi dotyczącej naruszenia prawa strony do rozpozna‑

nia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki Sąd Najwyższy nie kontroluje
merytorycznie rozstrzygnięć Sądu.

Ocenie pod kątem przewlekłości postępowania podlega czas trwania

całości postępowania, a  nie terminowość podejmowania przez sąd
poszczególnych czynności. Nie wyklucza to możliwości stwierdze‑
nia przewlekłości postępowania z  powodu nieterminowości podję‑
cia przez sąd jednej czynności, ale jest to możliwe tylko wtedy, gdy
opóźnienie w wykonaniu tej czynności jest tak znaczne, że powoduje
przewlekłość całego postępowania (postanowienie SN z 9.09.2011 r.,
III SPP 27/11, LEX nr 1106755).

7.  Skarga na przewlekłość postępowania wynikającego z takiej skargi

jest niedopuszczalna (postanowienie SN z 14.07.2011 r., III SPP 16/11,
OSNP 2012/21–22, poz. 277).

8. Postępowanie ze skargi na przewlekłość nie jest samodzielnym

postępowaniem zmierzającym do stwierdzenia przewlekłości i ewen‑
tualnie zasądzenia z  tego tytułu odpowiedniego odszkodowania
(zadośćuczynienia). Celem tego postępowania jest przeciwdziała‑
nie przewlekłości postępowania w  trakcie jego trwania i  ewentualne
przyznanie „odpowiedniej sumy pieniężnej” jako wstępnej (tymcza‑
sowej) rekompensaty.

O  zasadności skargi nie może decydować sam tylko ogólny czas

trwania postępowania w danej sprawie, lecz konieczne jest wskazanie
konkretnych czynności procesowych, których sąd nie podjął lub które
przeprowadził wadliwie w toku kontrolowanego pod względem termi‑
nowości postępowania. Prawidłowość wyroku sądu drugiej instancji
uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę
do ponownego rozpoznania nie podlega ocenie przy rozstrzygnięciu
o  zasadności skargi na przewlekłość postępowania (postanowienie
SN z 26.01.2012 r., III SPP 42/11, LEX nr 1163961).

9.  Ocena, czy w konkretnej sprawie doszło do przewlekłości postępo‑

wania, nie może ograniczać się wyłącznie do terminowości i prawid­
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

8. Wzór skargi na przewlekłość postępowania1059

łowości czynności podjętych przez sąd, należy również uwzględniać

specyfikę sprawy i  niezbędność podejmowanych czynności proceso‑
wych, związanych z  wykonaniem prawomocnego wyroku (postano‑
wienie SN z 12.03.2013 r., KSP 1/13, LEX nr 1288769).

10.  W  postępowaniu ze skargi na naruszenie prawa strony do roz‑

poznania sprawy w  postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej
zwłoki ocenie pod kątem przewlekłości podlegają zarzuty skarżącego
odnoszące się do przebiegu postępowania, od jego wszczęcia do pra‑
womocnego zakończenia, niezależnie od tego, na jakim etapie tego
postępowania skarga została wniesiona (art. 5 ust. 1 ustawy o skardze)
(uchwała SN  (7) z  28.03.2013  r., III  SPZP  1/13, OSNP 2013/23–24,
poz. 292).

11. Prawo do rozpoznania sprawy w  rozsądnym terminie nie

jest dobrem osobistym (wyrok SN z  24.09.2015  r., V  CSK  741/14,
OSNC 2016/7–8, poz. 95).

8.  Wzór skargi na przewlekłość

postępowania 8. Wzór skargi na przewlekłość postępowania

Łódź, 2.07.2020 r.

Do
Sądu Okręgowego
w Łodzi
za pośrednictwem
Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w Łodzi
Skarżący: Jan Kowalski, zam. ul. Warszawska 44, 91–859 Łódź,
reprez. przez radcę prawnego Stefana Woźniaka,
Kancelaria Radcy Prawnego w Łodzi, ul. Piotrkowska 22,
będący wnioskodawcą w sprawie objętej skargą
Uczestnik postępowania: Marek Wiśniewski,
zam. ul. Warszawska 44, 91–859 Łódź,
będący uczestnikiem postępowania w sprawie objętej skargą
Sygn. akt I Ns 22/18
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1060 Rozdział XX. Skarga na naruszenie prawa strony...

SKARGA
na przewlekłość postępowania przed Sądem Rejonowym dla Łodzi­‍‑Śródmieścia
w Łodzi w sprawie o zniesienie współwłasności, sygn. akt I Ns 22/15

W imieniu wnioskodawcy, którego pełnomocnictwo załączam, wnoszę o:

1) stwierdzenie, że w  postępowaniu przed Sądem Rejonowym dla Łodzi­
‍‑Śródmieścia w  Łodzi w  sprawie z  wniosku Jana Kowalskiego, z  udziałem
Marka Wiśniewskiego, sygn. akt I Ns 22/15, nastąpiła przewlekłość postępo‑
wania;
2) wydanie Sądowi rozpoznającemu wskazaną sprawę zalecenia przeprowadze‑
nia dowodu z opinii biegłego ds. wyceny nieruchomości;
3) przyznanie od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego kwoty 10 000 zł;
4) zasądzenie od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi­‍‑Śródmieścia
w Łodzi – kosztów tego postępowania.

Uzasadnienie

Przedmiotowa sprawa o  zniesienie współwłasności zawisła przed Sądem Rejo‑

nowym dla Łodzi­‍‑Śródmieścia w  Łodzi dnia 11.01.2015  r. Odbyło się ponad
20 rozpraw, które wyznaczane są nie częściej niż co cztery miesiące. W sprawie
wydane zostały cztery opinie biegłych dotyczące wyceny nieruchomości stano‑
wiącej przedmiot współwłasności, o zniesienie której wnioskodawca złożył wnio‑
sek na początku stycznia 2015 r. Wyceny wskazane w opiniach dezaktualizują się
na skutek upływu czasu. Ostatni wniosek o uzupełnienie opinii, wydanej – jako
ostatniej – przez biegłego Józefa Walczaka, wnioskodawca złożył w  piśmie pro‑
cesowym z 1.06.2016 r. Wniosek ten nie został rozpoznany. Z informacji uzyska‑
nej w sekretariacie Sądu rozpoznającego sprawę wynika, że sędzia sprawozdawca
w  tej sprawie przebywa na dłuższym zwolnieniu lekarskim. Na pisma z  3.10.
i  2.11.2019  r., ponaglające o  podjęcie przez Sąd decyzji co do dalszego biegu
sprawy, wnioskodawca nie otrzymał żadnej odpowiedzi.

W świetle przytoczonych okoliczności skarga jest zasadna.

Stefan Woźniak
(radca prawny)

Załączniki:
1) pełnomocnictwo,
2) odpis skargi,
3) dowód uiszczenia opłaty sądowej.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XXI

WNIOSEK O ZWROT SPEŁNIONEGO

LUB WYEGZEKWOWANEGO
ŚWIADCZENIA LUB O PRZYWRÓCENIE
STANU POPRZEDNIEGO (RESTYTUCJA)
Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

1.  Wniosek restytucyjny – uwagi ogólne 1. Wniosek restytucyjny – uwagi ogólne

W  Kodeksie postępowania cywilnego instytucja wniosku

restytucyjnego, a więc wniosku o zwrot spełnionego lub wyeg‑
zekwowanego świadczenia lub o  przywrócenie stanu poprzedniego,
została odniesiona zarówno do wyroków nieprawomocnych, którym
sąd nadał rygor natychmiastowej wykonalności, następnie uchylo‑
nych lub zmienionych (art.  338 §  1  k.p.c.), jak i  do wyroków pra-
womocnych uchylonych lub zmienionych w  wyniku uwzględnienia
skargi o wznowienie postępowania (art. 415 k.p.c.) albo skargi kasa‑
cyjnej (art.  39815 §  1, art.  39816 in fine oraz 39819 in fine  k.p.c.). We
wszystkich tych wypadkach przedmiot restytucji został określony jed‑
nakowo przez stwierdzenie, że sąd orzeka „o zwrocie spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia lub o  przywróceniu poprzedniego
stanu”. Różnie określono natomiast, przynajmniej w warstwie werbal‑
nej, zakres możliwości dochodzenia naprawienia szkody w osobnym
procesie. Zgodnie z art. 338 § 2 k.p.c. postępowanie restytucyjne nie
wyłącza możliwości dochodzenia w  osobnym procesie naprawienia
szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku, pozostałe zaś prze‑
pisy (art. 415, 39815 § 1, art. 39816 in fine, 39819 in fine k.p.c.) stanowią,
że postępowanie restytucyjne nie wyłącza możliwości dochodzenia
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1062 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

w  osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody

poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku. Wskazane
przepisy, w  zakresie, w  jakim stanowią o  naprawieniu szkody, ogra‑
niczają się do roszczeń odszkodowawczych pozwanego, czyli strony,
która spełniła świadczenie lub od której zostało ono wyegzekwowane.
Stanowią one o szkodzie poniesionej wskutek wydania lub wykonania
wyroku, a więc o szkodzie wynikłej z wydania niezgodnego z prawem
wyroku, który następnie został uchylony lub zmieniony.

Zgłoszenie wniosku restytucyjnego nie powoduje wszczęcia nowego

procesu, lecz oznacza przeistoczenie się procesu. W  ten sposób
dochodzi do zmiany przedmiotu ochrony sądowej. Staje się nim
roszczenie o  zwrot świadczenia przy częściowym odwróceniu ról
procesowych; pozwany w zakresie rozpoznawanego wniosku staje się
stroną czynną, a powód zajmuje pozycję obronną. Skoro zatem wnio‑
sek nie jest sposobem wytoczenia nowego procesu, to nie mają do
niego zastosowania przepisy o pozwie. Wystąpienie o zwrot świadcze‑
nia jest dochodzeniem roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia
i  w  konsekwencji w  zakresie żądania objętego wnioskiem powstaje
stan sprawy w toku.

Wniosek pozwanego o wydanie wyroku restytucyjnego może być zło‑

żony w piśmie procesowym, a także ustnie do protokołu rozprawy
(tak wyrok SN z 30.01.2014 r., IV CSK 237/13, LEX nr 1441275).

Wniosek restytucyjny nie ma jednorodnego charakteru. Jego

charakter zależy od sytuacji procesowej, w której został złożony.

A.  Wniosek złożony na podstawie art.  338 §  1  k.p.c. dotyczy nie-

prawomocnego orzeczenia sądu pierwszej instancji zaopatrzo-
nego klauzulą natychmiastowej wykonalności, a więc odnosi się do
sytuacji wyjątkowej, w  której możliwe jest przymusowe egzekwowa‑
nie świadczenia objętego sentencją nieprawomocnego wyroku sądu
pierwszej instancji. Strona powinna mieć świadomość, że niepra‑
womocny wyrok sądu pierwszej instancji, przyznający powodowi
od pozwanego określone świadczenie, choćby został zaopatrzony
w  klauzulę natychmiastowej wykonalności, może zostać zmieniony
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1. Wniosek restytucyjny – uwagi ogólne1063

przez sąd odwoławczy (uchwała SN z  24.03.1967  r., III  PZP  42/66,

OSNCP 1967/7–8, poz.  124), skoro jedną z  konstytucyjnych zasad
ustrojowych jest co najmniej dwuinstancyjność sądowego postępo‑
wania cywilnego (art.  176 ust.  1 Konstytucji  RP). Brak prawomoc‑
ności takiego wyroku oznacza, że nie występuje związanie wyrokiem
w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c., ponadto wystarczające do uwzględ‑
nienia wniosku restytucyjnego powinno być wykazanie przesłanek
określonych w art. 338 § 1 k.p.c., a więc bez konieczności odwoływa‑
nia się do przepisów prawa materialnego dotyczącego zwrotu świad‑
czenia wyegzekwowanego (spełnionego).

B.  Wniosek złożony na podstawie art.  415  k.p.c., a  więc w  postę-

powaniu wywołanym skargą o wznowienie postępowania, podlega
z punktu widzenia restytucji świadczeń zasądzonych wyrokiem sądu
innej ocenie niż w przypadku, o którym mowa w art. 338 § 1 k.p.c.,
dotyczy bowiem wzruszenia prawomocnego orzeczenia. Prawomocny
wyrok wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne
sądy, organy państwowe i  organy administracji publicznej (art.  365
§ 1 k.p.c.), a więc stwarza indywidualną i konkretną normę prawną,
z której wynika, że świadczenie nim zasądzone przysługuje (por. uza‑
sadnienie wyroku SN z 8.03.2010 r., II PK 249/09, OSNP 2011/17–18,
poz.  225). W  takiej sytuacji powód, który uzyskał świadczenie (jego
przedmiot) na podstawie prawomocnego wyroku, staje się jego właś­
cicielem (dysponuje konstytucyjnie chronionym prawem – art.  64
ust. 1 i 2 Konstytucji RP), może więc z niego korzystać i nim rozpo‑
rządzać, ponadto powód nie musi liczyć się z  obowiązkiem zwrotu
świadczenia otrzymanego na podstawie prawomocnego wyroku na
wypadek jego zmiany wskutek uwzględnienia skargi o  wznowienie
postępowania. W  tym wypadku wniosek restytucyjny zdaje się być
całkowicie oderwany od powództwa co do istoty sprawy, a więc jest
podobny do nowego powództwa (osobnego procesu), wytoczonego
później.

C.  W  przypadku wniosku składanego w  postępowaniu wywoła-

nym wniesieniem skargi kasacyjnej (art.  39815  k.p.c.) sytuacja jest
podobna do zgłoszenia takiego wniosku w  skardze o  wznowienie
postępowania, gdyż orzeczenie poddane kontroli kasacyjnej jest
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1064 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

prawomocne. Występuje jednak podobieństwo do wniosku prze‑

widzianego w  art.  338 §  1  k.p.c., gdyż wniesienie skargi kasacyjnej
wymaga podjęcia niezbędnych czynności procesowych bezpośrednio
po wydaniu wyroku, tj. złożenia wniosku o doręczenie wyroku sądu
drugiej instancji z uzasadnieniem (art. 387 § 3 k.p.c.) oraz zachowania
terminu określonego w art. 3985 k.p.c. Czynności te są jawne dla prze‑
ciwnika procesowego strony wnoszącej skargę kasacyjną, a powód, na
rzecz którego zasądzono świadczenie prawomocnym wyrokiem sądu
drugiej instancji, może z łatwością zapoznać się z wdrożeniem proce‑
dury wniesienia skargi kasacyjnej, a więc powinien liczyć się z możli‑
wością uwzględnienia skargi.

2.  Charakter prawny przepisów o restytucji 2. Charakter prawny przepisów o restytucji

Charakter prawny przepisów umiejscowionych w  Kodeksie

postępowania cywilnego dotyczących restytucji nie jest jed‑
nolicie kwalifikowany w  doktrynie i  judykaturze. Istota sporu tkwi
w  pytaniu, czy mają one charakter wyłącznie procesowy, ustanawia‑
jący jedynie uproszczony tryb dochodzenia roszczenia restytucyj‑
nego, a  podstawę materialnoprawną tego roszczenia stanowią prze‑
pisy Kodeksu cywilnego, czy też przepisy te mają również charakter
materialny i stanowią samoistną podstawę roszczenia restytucyjnego.

Według pierwszego poglądu przepisy Kodeksu postępowa‑

nia cywilnego, które dotyczą roszczenia restytucyjnego, są
wyłącznie przepisami o  charakterze procesowym i  ustanawiają
tylko uproszczony tryb dochodzenia tego roszczenia, a jego podstawę
materialnoprawną stanowią przepisy Kodeksu cywilnego o  bez‑
podstawnym wzbogaceniu (nienależnym świadczeniu) (zob.  m.in.
uchwała Zgromadzenia Ogólnego SN z  15.07.1974  r. – zalecenia
kierunkowe w  sprawie dalszego podnoszenia poziomu i  sprawno‑
ści postępowania sądowego, Kw.Pr. 2/74, OSNCP 1974/12, poz.  203;
uchwała SN z  24.03.1967  r., III  PZP  42/66, OSNCP 1967/7–8,
poz.  124; wyroki SN: z  25.09.1965  r., I  PR 372/65, OSNCP 1966/5,
poz.  83; z  24.09.1966  r., III  PZP  30/66, OSNCP 1967/7–8, poz.  127;
z 14.02.1968 r., I PR 441/67, OSNCP 1968/11, poz. 192; z 6.05.2010 r.,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Charakter prawny przepisów o restytucji1065

II  PK  344/09, OSNP 2011/21–22, poz.  271; oraz postanowienie SN

z  25.02.2010  r., II  PZ  3/10, LEX nr  585788) Według tego stanowi‑
ska ani wniosek restytucyjny, ani uzasadnienie sądu w  kwestii
uwzględnienia tego wniosku nie mogą ograniczać się do wskaza-
nia przepisu prawa procesowego, ale powinny odwoływać się do
określonych faktów wykazujących zaistnienie przesłanek prawno‑
materialnych orzeczenia restytucyjnego (por.  uzasadnienia wyroków
SN: z  25.02.2008  r., I  PK  205/07, OSNP 2009/11–12, poz.  137, oraz
z 6.05.2010 r., II PK 344/09, OSNP 2011/21–22, poz. 271).

Według drugiego stanowiska przepisy Kodeksu postępowania

cywilnego dotyczące restytucji są jej samoistną podstawą i  z  tego
względu mają także materialnoprawny charakter. Zgodnie z  tym
poglądem regulacja restitutio in integrum zawarta w  tych przepisach
jest samodzielną podstawą roszczenia o restytucję w wypadku uchy‑
lenia lub zmiany wykonanego wyroku sądu, a więc przepisy te mają
częściowo materialnoprawny charakter, natomiast w  części, w  której
przewidują szczególny tryb orzekania o  restytucji, przejawia się ich
charakter procesowy.

Drugie stanowisko odrzucił Sąd Najwyższy w  uchwale (7)

z  11.07.2012  r., II  PZP  1/12 (OSNC 2013/4, poz.  43), stwierdzając,
że przepis art. 415 zdanie pierwsze w zw. z art. 39815 § 1 k.p.c. nie
stanowi materialnoprawnej podstawy roszczenia o zwrot spełnio-
nego lub wyegzekwowanego świadczenia. W uzasadnieniu uchwały
Sąd Najwyższy trafnie podkreślił, że przepisy restytucyjne mają czy‑
sto procesowy charakter, a podstawę roszczenia restytucyjnego (rosz‑
czenia sui generis) stanowią przepisy o nienależnym świadczeniu. Sąd
Najwyższy wskazał, że roszczenie, o  którym mowa w  art.  338 §  1,
art. 415 oraz 39815 § 1 i art. 39816 k.p.c., polega nie tylko na żądaniu
zwrotu świadczenia, ale także na przywróceniu stanu poprzedniego,
co ewidentnie wykracza poza zakres roszczenia z tytułu nienależnego
świadczenia.

Pozwany poszkodowany przez wykonanie wadliwego wyroku może

jednak dochodzić naprawienia szkody niewyrównanej lub niemoż‑
liwej do wyrównania na podstawie przepisów o  odpowiedzialności
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1066 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

deliktowej we właściwym postępowaniu odszkodowawczym

(zob.  np.  uchwała SN z  7.10.2009  r., III  CZP  68/09, OSNC 2010/4,
poz.  52) od Skarbu Państwa (art.  417 i  4171  k.c.) lub wyjątkowo od
powoda (art. 415 k.c.). Jeżeli jednak chce zaspokoić swoje roszczenia
szybciej i taniej w tym samym procesie, to zakres rekompensaty jest
wyznaczony przez granice restytucji (wydania korzyści) wynikające
z  zastosowania art.  410 w  zw.  z  art.  405  i  n.  k.c. Przepisy restytu‑
cyjne określają jedynie granice roszczeń dochodzonych w  szczegól‑
nym uproszczonym postępowaniu i  zakres orzeczenia, jakie może
być wydane w tym postępowaniu, a nie zakres prawa przysługującego
pozwanemu. Przepisy restytucyjne nie zwiększają zatem ani nie
ograniczają materialnoprawnych uprawnień strony, ograniczając
się do wyznaczenia granic dochodzenia wynikających z nich rosz-
czeń w uproszczonym postępowaniu restytucyjnym.

3.  Termin do złożenia wniosku o wydanie

orzeczenia restytucyjnego. Właściwość sądu 3. Termin do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia restytucyjnego...

3.1.  Wniosek złożony na podstawie art. 338 k.p.c.

Wniosek restytucyjny może być zgłoszony, dopiero gdy zapa‑
dło nieprawomocne natychmiast wykonalne orzeczenie i  jego
zadaniem jest uproszczone zlikwidowanie skutków wykonania tego
orzeczenia, gdyby okazało się, że jest ono nietrafne. Z treści art. 338
§ 1 k.p.c. („uchylając lub zmieniając ... sąd orzeka”), wynika, że orze‑
kanie w przedmiocie wniosku restytucyjnego powinno być zsynchro‑
nizowane z uchyleniem lub zmianą nieprawomocnego wyroku, który
– wskutek nadania mu rygoru natychmiastowej wykonalności – był
podstawą spełnienia świadczenia. Możliwość zgłoszenia wniosku
restytucyjnego w  postępowaniu przed sądem drugiej instancji,
pomimo usytuowania art.  338  k.p.c. wśród przepisów regulujących
postępowanie pierwszoinstancyjne, nie budzi zastrzeżeń w  praktyce
sądowej. Z  tego względu wniosek restytucyjny powinien być zgło‑
szony najpóźniej przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej
wydanie orzeczenia, którym sąd drugiej instancji decyduje o losie
wyroku natychmiast wykonalnego, w  następstwie którego zostało
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Termin do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia restytucyjnego...1067

spełnione świadczenie. Gdy sąd drugiej instancji wydaje wyrok refor‑

matoryjny, jego właściwość do wydania orzeczenia restytucyjnego nie
budzi zastrzeżeń.

W  doktrynie i  judykaturze jednolicie przyjmuje się, że

sąd odwoławczy nie może orzekać o  zwrocie świad-
czenia, jeżeli zaskarżony wyrok uchyla oraz sprawę przekazuje do
ponownego rozpoznania. Wówczas wniosek restytucyjny rozpoznaje
sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania.
Nie oznacza to, że w  tym drugim przypadku wniosek restytucyjny
mógłby zostać złożony dopiero na etapie ponownego rozpoznawa‑
nia sprawy przez sąd pierwszej instancji, tj.  po uchyleniu wyroku
tego sądu przez sąd drugiej instancji w  następstwie uwzględnienia
apelacji. Wniosek restytucyjny złożony w  późniejszej fazie postę‑
powania podlega, jako niedopuszczalny, odrzuceniu. Wobec tego,
że wniosek restytucyjny z  punktu widzenia funkcji, jaką pełni, jest
zbliżony do środków odwoławczych, należy w drodze analogiae legis
stosować do odrzucenia wniosku restytucyjnego przepisy o odrzuce‑
niu apelacji, a więc art. 370 i 373 k.p.c. (tak wyrok SN z 6.06.2001 r.,
V CKN 1240/00, OSNC 2002/4, poz. 51).

3.2.  Wniosek zgłoszony w postępowaniu

wywołanym skargą o wznowienie postępowania
W postępowaniu, w którym przedmiotem rozpoznania jest roszczenie
objęte prawomocnym orzeczeniem (wyrokiem, postanowieniem co
do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym, nakazem zapłaty)
zaskarżonym skargą o wznowienie, sąd – w razie zgłoszenia wniosku
restytucyjnego na podstawie art.  415  k.p.c. – uchylając lub zmie‑
niając wyrok, orzeka o  zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego
świadczenia lub przywróceniu stanu poprzedniego. Innymi słowy, we
wznowionym postępowaniu sąd rozpoznaje dodatkowe roszczenie,
które pozostaje w  ścisłym związku z  wynikiem ponownego rozpo‑
znania sprawy. We wniosku restytucyjnym skarżący powinien sprecy‑
zować treść swojego żądania, przytoczyć okoliczności uzasadniające
wniosek oraz powołać dowody. Wniosek zgłaszany jest w  skardze
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1068 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

o wznowienie, w odrębnym piśmie procesowym lub ustnie na rozpra‑

wie. Powinien zostać zgłoszony najpóźniej przed zamknięciem roz‑
prawy, a jeżeli rozprawa nie została wyznaczona – przed dniem posie‑
dzenia niejawnego, na którym sąd, rozpoznając skargę o wznowienie
postępowania, wyda orzeczenie kończące postępowanie wywołane
skargą. Sądem rozstrzygającym o  wniosku restytucyjnym jest sąd
właściwy do wznowienia postępowania, jeżeli sąd ten wydaje orze-
czenie kończące postępowanie w sprawie. Jeżeli skargę o wznowienie
postępowania rozpoznaje sąd drugiej instancji i  wskutek uwzględ‑
nienia skargi uchyla (zmienia) własne orzeczenie oraz uchyla także
orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazuje sprawę temu sądowi
do ponownego rozpoznania, to sąd drugiej instancji nie rozstrzyga
o  wniosku restytucyjnym, lecz uczyni to sąd pierwszej instancji,
bo to on wyda orzeczenie kończące postępowanie w  sprawie (wyda
orzeczenie reformatoryjne w stosunku do pierwotnie wydanego bądź
orzeczenie umarzające postępowanie lub odrzucające pozew – wnio‑
sek wszczynający postępowanie sądowe). Sąd właściwy – według
wskazanych reguł – do rozpoznania wniosku restytucyjnego, nie może
pozostawić go bez rozpoznania. Jeśli go nie rozpozna, skarżący może
zażądać wydania orzeczenia uzupełniającego. Wniosek niedopusz‑
czalny (np.  spóźniony, niepodlegający jurysdykcji krajowej) podlega
odrzuceniu (por. pkt 3.1 niniejszego rozdziału), natomiast jeśli okaże
się bezzasadny – podlega oddaleniu. Od orzeczenia sądu pierwszej
instancji lub sądu drugiej instancji rozstrzygającego wniosek resty‑
tucyjny przysługują według ogólnych zasad środki odwoławcze
(zaskarżenia).

3.3.  Wniosek zgłoszony w postępowaniu

wywołanym skargą kasacyjną
Właściwość funkcjonalna Sądu Najwyższego do przeprowadzenia
postępowania restytucyjnego – w  świetle brzmienia art.  39816 oraz
39819 k.p.c. – wchodzi w rachubę w razie uwzględnienia skargi kasa‑
cyjnej i  wydania orzeczenia reformatoryjnego (art.  39816  k.p.c.) oraz
w  przypadku uchylenia wydanych w  sprawie wyroków i  odrzucenia
pozwu lub umorzenia postępowania (art. 39819 k.p.c.). Zakres kognicji
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Termin do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia restytucyjnego...1069

Sądu Najwyższego w  postępowaniu restytucyjnym – inaczej niż

w  postępowaniu kasacyjnym – jest identyczny z  zakresem kognicji
sądów pierwszej i  drugiej instancji, jeżeli sądy te orzekają w  przed‑
miocie zgłoszonego wniosku restytucyjnego. W  literaturze i  orzecz‑
nictwie wyrażany jest postulat, aby Sąd Najwyższy zachował powścią‑
gliwość w korzystaniu z tej kompetencji i ograniczył ją do wypadków
oczywistych i  niewymagających postępowania dowodowego oraz
uwzględniania nowych faktów i  dowodów. W  istocie chodziłoby
o korzystanie z tej kompetencji tylko wtedy, gdy dłużnik restytucyjny
uznaje wniosek i nie podważa ani zasady, ani wysokości kierowanego
przeciwko niemu roszczenia restytucyjnego. Poza tymi wyjątkowymi
sytuacjami Sąd Najwyższy, mimo spełnienia przesłanek przewidzia‑
nych w  art.  39816 zdanie pierwsze  k.p.c., powinien rozważyć moż‑
liwość odpowiedniego zastosowania w  postępowaniu wywołanym
wnioskiem restytucyjnym art.  386 §  4 w  zw.  z  art.  39821  k.p.c., zgło‑
szonym w skardze kasacyjnej. Innymi słowy, złożenie wniosku resty‑
tucyjnego uniemożliwia wydanie przez Sąd Najwyższy wyroku refor‑
matoryjnego, choćby zostały spełnione przesłanki, o  których mowa
w art. 39816 zdanie pierwsze k.p.c. Ponadto Sąd Najwyższy powinien
rozważyć celowość uchylenia także wyroku sądu pierwszej instancji
i  przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania, aby
wniosek restytucyjny został rozpoznany z zachowaniem konstytucyj‑
nego standardu postępowania dwuinstancyjnego.

  Wybrane orzeczenia

1.  Przepisy art.  338 §  1 i  art.  415  k.p.c. (a  także art.  422 §  1), jako
przepisy procesowe, nie naruszają przepisów prawa materialnego
o świadczeniu niezależnym i nie wyłączają stosowania tych przepisów
w  sprawie o  zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia
lub o  przywrócenie stanu poprzedniego (wyrok SN z  25.09.1965  r.,
I PR 372/65, OSNC 1966/5, poz. 83).

2. Złożenie wniosku restytucyjnego uniemożliwia wydanie wyroku

reformatoryjnego, choćby były spełnione przesłanki z art. 39816 k.p.c.
(wyrok SN z 3.07.2013 r., I PK 62/13, OSNP 2014/11, poz. 155).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1070 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

3. Wniosek restytucyjny, niedopuszczalny z  powodów formalnych,

podlega odrzuceniu (wyrok SN z  6.06.2001  r., V  CKN  1240/00,
OSNC 2002/4, poz. 51).

4.  Ogólna formuła art. 415 k.p.c., stanowiącego o orzeczeniu „o przy‑

wróceniu stanu poprzedniego”, nie zwalnia strony z  odpowiedniego
skonkretyzowania i sprecyzowania, w jaki sposób, a więc przez doko‑
nanie jakich czynności ma nastąpić przywrócenie stanu poprzed‑
niego. Dopiero wtedy dostatecznie skonkretyzowane może być
rozstrzygnięcie sądu w  przedmiocie uwzględnienia wniosku o  przy‑
wrócenie stanu poprzedniego. Doprowadzenie do przewidywanej
w art. 415 k.p.c. swoistej „restytucji” wymaga wskazania, przez doko‑
nanie jakich działań ma być osiągnięte „przywrócenie stanu poprzed‑
niego” (wyrok SN z 12.04.2007 r., III CSK 412/06, LEX nr 315525).

5. Sąd drugiej instancji nie może pozostawić bez rozpoznania

wniosku skarżącego określonego w art. 415 k.p.c. o orzeczenie zwrotu
spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia albo o  przywró‑
cenie stanu poprzedniego (wyrok SN z  25.02.2008  r., I  PK  205/07,
OSNP 2009/11–12, poz. 137).

6. Sąd, do którego zgłoszono wniosek w  trybie art.  415  k.p.c., jest

z  nim związany, wobec czego nie może go pozostawić bez rozpozna‑
nia albo odesłać stron w tym zakresie do osobnego procesu. Uwzględ‑
nienie wniosku następuje w formie orzeczenia o zwrocie zasądzonego
i następnie wyegzekwowanego lub spełnionego świadczenia. Restytucji
podlega suma zasądzona w sentencji wyroku wraz z odsetkami. O kosz‑
tach procesu należy orzec w wyroku orzekającym o zwrocie świadcze‑
nia (wyrok SN z 14.02.1968 r., I PR 441/67, OSNC 1968/11, poz. 192).

3.4.  Dochodzenie w osobnym procesie naprawienia

szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania
wyroku
Zgodnie z  art.  338 §  1  k.p.c. orzeczenie restytucyjne „nie wyłącza
możliwości dochodzenia w  osobnym procesie naprawienia szkody
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Termin do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia restytucyjnego...1071

poniesionej wskutek wykonania wyroku”. Istota problemu, wyłania‑

jącego się na tle takiej regulacji, sprowadza się do kwestii rozkładu
ryzyka po stronie powoda korzystającego z  błędnego wyroku oraz
pozwanego dotkniętego skutkami błędu. Podobną regulację zawiera
art.  415 zdanie drugie  k.p.c., w  świetle którego wydanie orzeczenia
– w  następstwie uwzględnienia wniosku restytucyjnego – o  zwrocie
spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub przywróceniu
stanu poprzedniego „nie wyłącza możliwości dochodzenia w  osob‑
nym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody ponie‑
sionej wskutek wydania lub wykonania wyroku”. W  tym drugim
przypadku ryzyko błędu wymiaru sprawiedliwości dotyka państwa,
którego organ (sąd) wydał wyrok niezgodny z  prawem. Przepisy te
w  zakresie, w  jakim stanowią o  naprawieniu szkody, ograniczają się
do roszczeń odszkodowawczych pozwanego, czyli strony, która speł‑
niła świadczenie lub od której zostało ono wyegzekwowane. Stanowią
one o szkodzie poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku,
a więc o szkodzie wynikłej z wydania niezgodnego z prawem wyroku,
który następnie został uchylony lub zmieniony. Przepis art. 415 zda‑
nie drugie  k.p.c., wzmiankujący o  możliwości dochodzenia napra‑
wienia szkody od Skarbu Państwa, pozostaje w  związku z  art.  4171
§ 2 k.c., według którego jeżeli szkoda została wyrządzona przez wyda‑
nie prawomocnego orzeczenia, jej naprawienia można dochodzić po
stwierdzeniu we właściwym postępowaniu jego niezgodności z  pra‑
wem, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Z  przyjętego
w  art.  415 zdanie drugie  k.p.c. uregulowania wynika, że takim wła‑
ściwym postępowaniem jest również postępowanie wywołane skargą
o wznowienie, jeżeli zakończy się uchyleniem lub zmianą orzeczenia
zaskarżonego skargą o wznowienie postępowania.

  Wybrane orzeczenia:

1.  Strona, która egzekwuje świadczenie zasądzone na jej rzecz nieprawo‑

mocnym wyrokiem zaopatrzonym w  rygor natychmiastowej wykonal‑
ności, powinna się liczyć z  obowiązkiem zwrotu w  razie oddalenia jej
powództwa o te świadczenie na skutek rewizji strony przeciwnej (uchwała
SN z 24.03.1967 r., III PZP 42/66, OSNC 1967/7–8, poz. 124).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1072 Rozdział XXI. Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego...

2. Za szkodę wyrządzoną wykonaniem nieprawomocnego nakazu

zapłaty zaopatrzonego w  klauzulę wykonalności, następnie uchy‑
lonego, wierzyciel nie ponosi odpowiedzialności na podstawie
art. 415 k.c., chyba że złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji i jego
popieranie było zachowaniem zawinionym (uchwała SN z 7.10.2009 r.,
III CZP 68/09, OSNC 2010/4, poz. 52).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

Rozdział XXII

CZYNNOŚCI PROCESOWE ZWIĄZANE

Z POSTĘPOWANIEM PRZED SĄDEM
POLUBOWNYM
Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

1.  Uwagi wstępne 1.  Uwagi wstępne

Sądem polubownym jest sąd niepaństwowy powołany zgodną wolą

stron do rozstrzygania ich sporu wyrokiem mającym moc prawną
na równi z  wyrokiem sądu państwowego. Sama wola stron jednak
jest niewystarczająca. Źródłem, z  którego sądy polubowne czer‑
pią swą moc, jest także przepis prawny, który uznaje sądownictwo
polubowne, zezwala na poddanie sporów pod rozstrzygnięcie sądów
polubownych oraz określa warunki, po których spełnieniu orzecze‑
nie sądu polubownego będzie korzystało z  mocy prawnej, z  jakiej
korzystają orzeczenia sądów państwowych. Podstawę działania sądu
polubownego wyznaczają zatem dwa czynniki: wola stron oraz prze‑
pis ustawy. Sąd polubowny może być sądem ad hoc, gdy został powo‑
łany na mocy zapisu na sąd polubowny do rozpoznania konkretnej
sprawy, albo sądem stałym, jako trwale zorganizowany zespół arbi‑
trów, których można powołać do składu sądu polubownego w  celu
rozstrzygnięcia określonej sprawy.

Z  art.  1156  k.p.c. wynika, że sądom polskim przysługuje jurys-

dykcja krajowa w  sprawach uregulowanych przepisami o  sądzie
polubownym, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polu‑
bownym znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1074 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

a  ponadto wtedy, gdy wspomniane przepisy przewidują czynno‑

ści sądu w  związku z  postępowaniem przed sądem polubownym,
którego miejsce znajduje się poza granicami Rzeczypospolitej Pol‑
skiej. Z  kolei z  art.  1154 i  1155  k.p.c. wynika, że przepisy o  sądzie
polubownym (art.  1154–1217  k.p.c.) stosuje się, jeżeli miejsce
postępowania przed takim sądem znajduje się na terytorium Pol‑
ski, a  w  wypadkach określonych w  tych przepisach – także wtedy,
gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje
się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone. Miejsce postę‑
powania przed sądem polubownym wskazują strony, a  w  braku
takiego wskazania określa je sąd polubowny, biorąc pod uwagę
przedmiot postępowania, okoliczności sprawy i  dogodność dla
stron. Jeżeli miejsce takie nie zostało określone ani przez strony,
ani przez sąd polubowny, uważa się, że miejsce tego postępowa‑
nia znajdowało się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, gdy na
tym terytorium zostało wydane orzeczenie kończące postępowa‑
nie w  sprawie. Sąd polubowny zarówno w  obrocie wewnętrznym,
jak i  w  arbitrażu międzynarodowym powinien być nastawiony na
współpracę z  sądem państwowym, a  także liczyć się z  ingerencją
z jego strony.

W  razie wniesienia do sądu sprawy dotyczącej sporu objętego zapi‑

sem na sąd polubowny sąd odrzuca pozew lub wniosek o wszczęcie
postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postę‑
powania nieprocesowego podniósł zarzut zapisu na sąd polubowny
przed wdaniem się w  spór co do istoty sprawy. Odrzucenie pozwu
(wniosku o  wszczęcie postępowania nieprocesowego) nie nastąpi,
jeżeli zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewyko‑
nalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł
o swej niewłaściwości (art. 1165 § 1 i 2 k.p.c.).

Wniesienie sprawy do sądu nie stanowi przeszkody do rozpoznania

sprawy przez sąd polubowny (art.  1165 §  3  k.p.c.), z  kolei poddanie
sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego nie wyłącza możliwości
zabezpieczenia przez sąd roszczeń dochodzonych przed sądem polu‑
bownym (art. 1166 § 1 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Zapis na sąd polubowny1075

2.  Zapis na sąd polubowny 2. Zapis na sąd polubowny

Podstawą działania sądu polubownego jest umowa stron o  podda‑

niu sprawy pod rozstrzygnięcie tego sądu (zapis na sąd polubowny).
W  umowie takiej należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek
prawny, z  którego spór wyniknął lub może wyniknąć (art.  1161
§ 1 k.p.c.). Przepisy przewidują formę pisemną zapisu, z tym zastrze‑
żeniem, że wymaganie co do tej formy jest spełnione także wtedy,
gdy zapis zostanie zamieszczony w  wymienionych między stronami
pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozu‑
miewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powo‑
łanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o podda‑
niu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania
dotyczące formy zapisu, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie,
a  to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową
umowy. Obecnie przedmiotem sporu mogą być także spory z zakresu
prawa pracy. W  tym przypadku zapis może być sporządzony tylko
po powstaniu sporu i wymaga zachowania formy pisemnej (art. 1161
§ 1, art. 1162 i 1164 k.p.c.).

Zapis na sąd polubowny zatem może przybrać postać:

1)  umowy procesowej (takiej jak umowa o  jurysdykcję kra‑
jową lub umowa o właściwość sądu) albo
2) klauzuli w  umowie cywilnej, w  której strony uzgodniły, że
mogące wyniknąć przy wykonywaniu tej umowy spory będą
rozstrzygane przez sąd polubowny (tzw. klauzula kompromisar‑
ska lub arbitrażowa).

Bezskuteczne są postanowienia zapisu na sąd polubowny naruszające

zasadę równości stron, w szczególności uprawniające tylko jedną stronę
do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym
w  zapisie albo przed sądem państwowym (art.  1161 §  2  k.p.c.). Nie
odniesie także skutku – jako nieodpowiadający art.  1161 §  1  k.p.c. –
zapis na sąd polubowny, w którym zawarta zostanie klauzula, że wszyst‑
kie spory, jakie w ogóle mogą wyniknąć między stronami w przyszło‑
ści, będą poddane pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1076 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

W  wyroku z  11.07.2001  r., V  CKN  379/00 (OSNC 2002/3,

poz.  37), Sąd Najwyższy uznał, że umowa o  poddanie sporu
właściwości sądu polubownego jedynie w  celu zawarcia ugody nie
stanowi zapisu na sąd polubowny.

Strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego

spory majątkowe z wyjątkiem spraw o alimenty, a także spory
o  prawa niemajątkowe, jeżeli mogą one być przedmiotem ugody
sądowej (zob.  rozdział  XI pkt  1.1). Obecne uregulowanie, przyjęte
w art. 1165 k.p.c., usunęło spór dotyczący tego, czy przedmiotem roz‑
poznania przez sąd polubowny mogą być także sprawy rozstrzygane
w postępowaniu nieprocesowym. Z przepisu tego wynika, że w sądzie
państwowym nastąpi odrzucenie wniosku o wszczęcie postępowania
nieprocesowego w  razie skutecznego podniesienia zarzutu zapisu
na sąd polubowny. Oznacza to, że przed sądem polubownym mogą
być rozstrzygane także sprawy, których rozpoznawanie odbywa się
według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, byleby ich cha‑
rakter pozwalał na zawarcie ugody.

Według postanowienia SN z  7.03.1979  r., III  CRN  10/79

(OSNCP 1979/10, poz.  197), małżonkowie mogą poddać roz‑
strzygnięciu przez sąd polubowny spór o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej, a  w  tym także spór o  ustalenie
nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Pojęcie zdatności arbitrażowej (możliwość poddania sporu przez

strony pod rozstrzygnięcie sądu polubownego) wyjaśnił Sąd Najwyż‑
szy w  postanowieniu z  21.05.2010  r., II  CSK  670/09 (OSNC 2010/12,
poz. 170), stwierdzając, że strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego spór o ustalenie nieistnienia umowy, ewentualnie stwier‑
dzenie jej nieważności. Uznając, że zawarte w art. 1157 k.p.c. sformuło‑
wanie „mogące być przedmiotem ugody sądowej” odnosi się zarówno
do sporów o prawa majątkowe, jak i do sporów o prawa niemajątkowe,
Sąd Najwyższy podkreślił, że z punktu widzenia art. 1157 k.p.c. istotne
jest, czy spór danego rodzaju o  prawo majątkowe lub niemajątkowe
może być przedmiotem ugody sądowej, nie ma natomiast znaczenia
kwestia, czy ugoda określonej treści byłaby dopuszczalna, czy też nie.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

2. Zapis na sąd polubowny1077

Należy przyjąć, że przesłanką zdatności ugodowej jest abstrakcyjna

możliwość dysponowania przez stronę prawami (roszczeniami z  nich
wypływającymi), nie zaś możliwość zawarcia przez strony określonej
ugody sądowej. Innymi słowy, nie jest istotne, czy w  ramach kon‑
kretnych okoliczności strony mogą zawrzeć umowę określonej treści,
umowa taka bowiem może w ujęciu abstrakcyjnym dotyczyć stosunku
prawnego i  praw podlegających dyspozycji stron, ale ze względu na
jej kształt może w  danym przypadku naruszać obowiązujące przepisy
lub zasady współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.). Oceniając spór
w  płaszczyźnie zdatności arbitrażowej, należy oderwać się od oceny,
czy konkretna ugoda i  jej treść naruszałyby prawo oraz czy zawarta
w art. 917 k.c. przesłanka „wzajemnych ustępstw” jest spełniona. Pogląd
ten potwierdzony został w uchwale SN z 23.09.2010 r., III CZP 57/10
(OSNC 2011/2, poz. 14).

W braku odmiennej umowy stron zapis na sąd polubowny traci moc

w przypadku, gdy sąd polubowny wskazany w tym zapisie nie przyjął
sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w  ramach tego
sądu okazało się z  innych przyczyn niemożliwe. Zapis na sąd polu‑
bowny traci także moc, jeżeli osoba wyznaczona w zapisie jako arbi‑
ter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy
pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z  innych przyczyn niemoż‑
liwe, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1168 § 1 i 2 k.p.c.).

Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnię‑

cia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej
(art. 1211 k.p.c.).

Zgodnie z art. 1167 k.p.c. pełnomocnictwo do dokonania czynności

prawnej udzielone przez przedsiębiorcę obejmuje również umoco‑
wanie do sporządzenia zapisu na sąd polubowny w  zakresie sporów
wynikających z tej czynności, chyba że z pełnomocnictwa wynika co
innego.

Według uchwały SN z  8.03.2002  r., III  CZP  8/02 (OSNC

2002/11, poz. 133), pełnomocnictwo ogólne nie jest wystarcza‑
jące do sporządzenia zapisu na sąd polubowny.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1078 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

Strony, które poddały spór pod rozstrzygnięcie stałego sądu polu‑

bownego zgodnie z jego regulaminem, mogą zmieniać postanowienia
tego regulaminu (art.  1161 §  3 zdanie drugie i  art.  1184 §  1  k.p.c.).
W takiej sytuacji sąd polubowny może odmówić przyjęcia sprawy do
rozpoznania (art.  1168 §  2  k.p.c.). Przepisy Kodeksu postępowania
cywilnego o  sądzie polubownym (arbitrażowym) mają odpowied‑
nie zastosowanie także w  postępowaniu przed sądem polubownym
drugiej instancji. Rozpoznanie sprawy i wydanie wyroku sądu polu‑
bownego w jedynej instancji, mimo ustalenia przez strony, że postę‑
powanie będzie obejmowało dwie instancje, uzasadnia uchylenie
tego wyroku (art. 1206 § 1 pkt 4 k.p.c.) – wyrok SN z 20.03.2015 r.,
II CSK 352/14, OSNC 2016/3, poz. 35.

3.  Podstawowe czynności procesowe

podejmowane przed sądem państwowym
w związku z postępowaniem przed sądem
polubownym 3. Podstawowe czynności procesowe podejmowane przed sądem państwowym...

Według art. 1158 § 1 k.p.c. ilekroć w przepisach o sądzie polubow‑

nym używa się pojęcia sądu, należy rozumieć przez to sąd, który
byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie doko‑
nały zapisu na sąd polubowny. Sądem właściwym zatem będzie
– w  zależności od rodzaju sprawy – zarówno sąd rejonowy, jak
i  sąd okręgowy (por.  rozdział  V), z  zastrzeżeniem właściwości
sądu apelacyjnego w  zakresie wskazanym w  przepisach. Sąd taki
może podejmować czynności jedynie wtedy, gdy ustawa tak sta‑
nowi. Na postanowienie sądu, które w  przypadkach wskazanych
w  ustawie może być wydane na posiedzeniu niejawnym, przy‑
sługuje zażalenie, ale tylko w  wypadkach wskazanych w  ustawie
(art. 1159 § 2 k.p.c.).

Przewidziane w  przepisach Kodeksu postępowania cywilnego

kompetencje sądu państwowego wyznaczają dla pełnomocnika
strony postępowania przed sądem państwowym następujące czynno-
ści procesowe:
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

3. Podstawowe czynności procesowe podejmowane przed sądem państwowym...1079

1) wniosek którejkolwiek ze stron o powołanie arbitra w sytuacjach

opisanych w art. 1171 § 2 pkt 1, 2, 3 i art. 1172 k.p.c.;
2) wniosek o odwołanie arbitra (art. 1177 § 2 k.p.c.);
3) wniosek o wyłączenie arbitra (art. 1176 § 2 i 4 k.p.c.); postano‑
wienie sądu wydane w tym przedmiocie nie jest zaskarżalne;
4) wniosek o wyznaczenie nowego (zastępczego) arbitra (art. 1178
§  1  k.p.c.); postanowienie sądu wydane w  tym przedmiocie nie
jest zaskarżalne;
5) zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie wniosku arbitra
o  ustalenie jego wynagrodzenia oraz wydatków podlegających
zwrotowi (art. 1179 § 2 k.p.c.); postanowienie może być wydane
na posiedzeniu niejawnym i jest zaskarżalne;
6) zgłoszenie przed sądem państwowym zarzutu braku właści‑
wości sądu polubownego po oddaleniu tego zarzutu przez sąd
polubowny oraz wniesienie zażalenia na postanowienie sądu
w przedmiocie tego zarzutu (art. 1180 k.p.c.);
7) wniosek o  nadanie klauzuli wykonalności postanowieniu sądu
polubownego o zastosowaniu tymczasowego środka zabezpiecza‑
jącego (art. 1181 § 3 k.p.c.); postanowienie sądu wydane w tym
przedmiocie nie jest zaskarżalne;
8) skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego (wyłączna właści‑
wość sądu apelacyjnego – art. 1208 k.p.c., por. uwagi niżej);
9) wniosek o  uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku
sądu polubownego albo zawartej przed tym sądem ugody
(art. 1212 k.p.c., por. uwagi niżej);
10) wniosek o  zawieszenie postępowania na czas określony, pole‑
gający na zgłoszeniu po wniesieniu skargi o  uchylenie wyroku
sądu polubownego (wyłączna właściwość sądu apelacyjnego
– art.  1209 §  1 w  zw.  z  art.  1208  k.p.c.); postanowienie sądu
w przedmiocie tego wniosku nie podlega zaskarżeniu;
11) wniosek o  wstrzymanie wykonania wyroku sądu polubow‑

nego oraz zażalenie na postanowienie w  przedmiocie tego
wniosku (wyłączna właściwość sądu apelacyjnego – art.  1210
w zw. z art. 1208 k.p.c.);
12) udział w  postępowaniu dowodowym przed sądem rejono‑

wym wykonującym na wniosek sądu polubownego rekwizy‑
cję (przeprowadzenie dowodu lub innej czynności); zgodnie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1080 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

z  art.  1192  k.p.c. w  postępowaniu dowodowym przed sądem

rejonowym mogą wziąć udział strony i  arbitrzy z  prawem do
zadawania pytań.

4.  Skarga o uchylenie wyroku sądu

polubownego 4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego

Postępowanie przed sądem polubownym – w  zależności od ustaleń

dokonanych przez strony w  zapisie na sąd polubowny – może obej‑
mować jedną instancję albo więcej instancji. Rozstrzygnięcie sporu
zapada w  formie wyroku. Jeżeli strony zawarły ugodę przed sądem
polubownym, sąd ten umarza postępowanie. Na wniosek stron sąd
polubowny może nadać ugodzie formę wyroku (art. 1196 k.p.c.).

Od ostatecznego wyroku sądu polubownego, a  zatem wydanego

w pierwszej i jedynej instancji albo w drugiej instancji (w zapisie na
sąd polubowny została przewidziana druga instancja), strona może
wnieść skargę o  jego uchylenie do sądu państwowego, tj.  sądu ape‑
lacyjnego, którego właściwość określona została w  art.  1208  k.p.c.
(por. uwagi niżej).

Poglądy przedstawicieli nauki na charakter prawny skargi przewi‑

dzianej w  obecnie obowiązującym Kodeksie postępowania cywil‑
nego nie są jednolite. Zwolennicy dwóch przeciwstawnych poglądów
kwalifikują skargę o  uchylenie wyroku sądu polubownego albo jako
nadzwyczajny środek zaskarżenia, albo jako powództwo o  ukształ‑
towanie sytuacji prawnoprocesowej powstałej po wydaniu wyroku
sądu polubownego. W  przeważającym nurcie wypowiedzi nieakcep‑
tujących obu koncepcji ich autorzy podnoszą, że wprawdzie celem
skargi jest uchylenie ostatecznego wyroku sądu polubownego, nie jest
to cel jedyny. Skarga uruchamia – podobnie jak powództwo – zwy‑
czajne postępowanie procesowe, zmierzające do wywołania nowego
stanu prawnego. Strona, która ją wnosi, w  istocie dąży do uchylenia
się od skutków prawnych umowy w postaci zapisu na sąd polubowny.
Zadaniem skargi w znaczeniu tak ujętym jest dokonanie zmiany sytu‑
acji uregulowanej wyrokiem sądu polubownego, celem zaś uchylenie
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego1081

prawomocnego wyroku. Z  tych względów, dopatrując się w  skardze

także podobieństwa (i  tylko podobieństwa) do powództwa, należy
zaznaczyć, że chodzi o  powództwo prawnoprocesowe zmierzające
do ukształtowania stosunku prawnego lub prawa.

Możliwość powołania w skardze o uchylenie wyroku sądu polubow‑

nego takich podstaw jak w  przypadku skargi o  wznowienie postę‑
powania czyni z  niej instytucję zbliżoną także do nadzwyczajnego
środka zaskarżenia, jakim jest skarga o wznowienie postępowania.
Obie skargi przysługują od wyroków prawomocnych, inną wspólną
ich cechą jest to, że nie są środkami dewolutywnymi. Skarga o uchyle‑
nie wyroku sądu polubownego nie jest zatem ani wyłącznie powódz‑
twem prawnokształtującym o naturze procesowej, ani wyłącznie nad‑
zwyczajnym środkiem zaskarżenia.

Konkludując przedstawione w  ogólnym tylko zarysie kwestie zwią‑

zane z  charakterem prawnym skargi o  uchylenie wyroku sądu polu‑
bownego, przyjąć należy, że skarga łączy cechy prawnoprocesowego
powództwa o  ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego oraz
nadzwyczajnego środka zaskarżenia, zwłaszcza skargi o wznowie-
nie postępowania, funkcjonującego w ramach nadzoru judykacyj-
nego sądu państwowego nad sądem polubownym.

Skarga o  uchylenie wyroku sądu polubownego jest środkiem praw-

nym o  charakterze kasatoryjnym, sąd państwowy, uchylając wyrok
sądu polubownego, nie orzeka co do istoty sprawy.

Skargę o  uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się do

sądu apelacyjnego, na obszarze którego znajduje się sąd, który
byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały
zapisu na sąd polubowny, a w braku tej podstawy – do Sądu Apela‑
cyjnego w Warszawie, w terminie dwóch miesięcy od dnia doręcze‑
nia wyroku lub jeżeli strona wniosła o uzupełnienie, sprostowanie lub
wykładnię wyroku – w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia
przez sąd polubowny orzeczenia rozstrzygającego o  tym wniosku,
a  jeżeli skarga oparta jest na podstawie określonej w  art.  1206 §  1
pkt  5 lub 6  k.p.c. – w  terminie dwóch miesięcy liczonym od dnia,
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1082 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

w  którym skarżący dowiedział się o  tej podstawie, nie później jed‑

nak niż po upływie pięciu lat od doręczenia wyroku sądu polubow‑
nego. Sąd apelacyjny działa jako sąd jedynej instancji. Zgodnie
z  art.  1207  k.p.c. do skargi o  uchylenie wyroku sądu polubownego
stosuje się odpowiednio przepis art. 368 k.p.c., natomiast do postępo‑
wania wywołanego tą skargą stosuje się – jeśli przepisy nie stanowią
inaczej – odpowiednio przepisy o apelacji.

Od wyroku wydanego w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku

sądu polubownego przysługuje skarga kasacyjna. Należy przyjąć, że
ten nadzwyczajny środek zaskarżenia przysługuje na ogólnych zasa‑
dach określonych w  przepisach regulujących zaskarżalność orzeczeń
skargą kasacyjną. Można także żądać wznowienia postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem w  przedmiocie uchylenia
wyroku sądu polubownego oraz stwierdzenia niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku wydanego w tym przedmiocie.

Wskazane odesłanie, polegające na odpowiednim stosowaniu do

skargi art. 368 k.p.c., oznacza, że skarga powinna spełniać warunki
pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto zawierać:
1) oznaczenie wyroku sądu polubownego, od którego jest wnie‑
siona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w  całości, czy
w części;
2) wskazanie podstawy (podstaw) skargi i jej uzasadnienie;
3) wniosek o uchylenie wyroku sądu polubownego (żądanie zmiany
zaskarżonego wyroku ze względu na istotę i charakter skargi nie
wchodzi w grę).

W sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu

sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna.
Odpowiednie stosowanie art. 368 k.p.c. nie może oznaczać – z uwagi
na charakter postępowania wywołanego skargą i  samą naturę tego
środka – uprawnienia do powołania nowych faktów i  dowodów,
o których mowa w art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c.

Najistotniejszym składnikiem skargi są jej podstawy, tj. przyczyny,

na które skarżący może się powołać, żądając uchylenia zaskarżonego
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego1083

wyroku. Na tę cechę skargi zwracają uwagę przedstawiciele dok‑

tryny, a także Sąd Najwyższy, który w postanowieniu z 12.10.2007 r.,
V  CZ  91/07 (OSNC-ZD 2008/C, poz.  83), stwierdził, że w  sprawie
o  uchylenie wyroku sądu polubownego kognicja sądu sprowadza
się do rozpoznania skargi w  granicach ustawowych podstaw przy‑
toczonych przez skarżącego, o  których mowa w  art.  1206 §  1  k.p.c.
Żądanie uchylenia wyroku może być oparte na podstawach określo‑
nych w art. 1206 § 1 pkt 1–6 k.p.c. Uregulowanie przyjęte w art. 1206
§  2  k.p.c. wskazuje, że sąd – niezależnie od wskazanych podstaw –
bada zaskarżony wyrok w  płaszczyźnie przesłanek przewidzianych
w  pkt  1 i  2 tego przepisu i  uchyli wyrok sądu polubownego, jeżeli
stwierdzi, że według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez
sąd polubowny lub wyrok tego sądu jest sprzeczny z podstawowymi
zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula
porządku publicznego).

Katalog podstaw skargi jest zamknięty (numerus clausus) i wyczer‑

pujący. W  doktrynie w  zależności od przyjętego kryterium w  różny
sposób klasyfikuje się podstawy skargi. Podziałem, który syntetycznie
i  przejrzyście charakteryzuje przyczyny uzasadniające żądanie uchy‑
lenia wyroku sądu polubownego, jest podział wyróżniający trzy grupy
przesłanek stanowiących podstawy skargi:
1) przesłanki o charakterze kompetencyjnym,
2) przesłanki formalno­‍‑proceduralne,
3) przesłanki materialne.

Ad 1) Przesłanki kompetencyjne wskazują na brak upoważnienia

sądu polubownego do orzekania, który wynikać może z  ustawo‑
wego zakazu rozstrzygania sporu przez sąd polubowny (art. 1206 § 2
pkt 1 k.p.c.) lub z zapisu na sąd polubowny; są nimi: brak zapisu na
sąd polubowny, nieważność zapisu, bezskuteczność albo utrata mocy
według prawa właściwego dla zapisu oraz wydanie wyroku przez sąd
polubowny w sprawie nieobjętej zapisem na sąd polubowny (art. 1206
§ 1 pkt 1 i 3 k.p.c.).

Ad 2) Do przesłanek formalno­‍‑proceduralnych zalicza się: pozba‑

wienie strony możności obrony jej praw przed sądem polubownym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1084 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

(art.  1206 §  1 pkt  2  k.p.c.), niezachowanie podstawowych zasad

postępowania przed sądem polubownym wynikających z ustawy lub
określonych przez stronę, w  tym niezachowanie wymagań odnośnie
do składu sądu polubownego (art.  1206 §  1 pkt  4  k.p.c.), uzyskanie
wyroku sądu polubownego za pomocą przestępstwa albo na pod‑
stawie podrobionych lub przerobionych dokumentów (art.  1206 §  1
pkt  5  k.p.c.), a  ponadto okoliczność, że w  tej samej sprawie między
tymi samymi stronami zapadł już prawomocny wyrok (art. 1206 § 1
pkt 6 k.p.c.).

Ad 3) Przesłanka materialna uchylenia wyroku sądu polubownego

spełniona jest wtedy, gdy wyrok sądu polubownego – jak stanowi
art. 1206 § 2 pkt 2 k.p.c. – jest sprzeczny z podstawowymi zasadami
porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku
publicznego).

Pojęcie klauzuli porządku publicznego używane jest w  kontekście

uznawania lub wykonywania zagranicznych orzeczeń sądów pań‑
stwowych, uznawania lub wykonywania orzeczeń arbitrażowych (kra‑
jowych, zagranicznych) oraz uchylenia wyroku sądu arbitrażowego
przez sąd państwowy. Pomijając historyczny rozwój polskiej regulacji,
zasygnalizować jedynie warto, że po II wojnie światowej ustawodawca
w  przepisach określających przesłanki uchylenia wyroku sądu polu‑
bownego posługiwał się sformułowaniem „praworządność i  zasady
współżycia społecznego”.

W 2005 r. nowelizując przepisy o sądzie polubownym, wprowadzono

kategorię „sprzeczności z  podstawowymi zasadami porządku praw‑
nego”, wskazując, że jest to „klauzula porządku publicznego”.

W  judykaturze przyjmuje się, że klauzula porządku publicznego

to podstawowe zasady porządku prawnego. Porządek ten tworzą
zasady poszczególnych dziedzin prawa publicznego i  prywatnego,
a  także podstawowe zasady prawa unijnego (np.  prawa konsu-
menta). Działanie klauzuli porządku publicznego odnosi się zarówno
do porządku materialnoprawnego, jak i porządku procesowego (w tym
drugim obszarze chodzi o takie uchybienie zasadzie procesowej, które
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego1085

nie mieści się w  żadnej ustawowej podstawie uchylenia orzeczenia

arbitrażowego). Klauzulą porządku publicznego objęte jest tylko naru‑
szenie przepisów o  charakterze bezwzględnie obowiązującym. Tezę tę
należy uszczegółowić przez stwierdzenie, że nie każde naruszenie prze‑
pisu bezwzględnie obowiązującego stanowi naruszenie zasad podsta‑
wowych, bo nie każda norma bezwzględnie obowiązująca kreuje pod‑
stawową zasadę porządku prawnego. W  orzecznictwie powielana jest
teza, że pojęciem klauzuli porządku publicznego objęte jest naruszenie
prawa materialnego, gdy jest ono (naruszenie) tego rodzaju, że skutkuje
naruszeniem podstawowych zasad porządku prawnego. Uznać należy,
że jeżeli strony upoważniły sąd arbitrażowy do orzekania według ogól‑
nych zasad prawa lub zasad słuszności, to ich naruszenie może zostać
zakwalifikowane jako naruszenie podstawowych zasad porządku praw‑
nego (klauzuli porządku publicznego).

W  orzecznictwie sądów państwowych, które nie obfituje w  judykaty

wyjaśniające pojęcie klauzuli porządku publicznego, wskazać można
następujące przykłady spraw, w  których stwierdzono naruszenie tej
klauzuli:
– naruszenie zasady autonomii woli stron podmiotów prawa pry‑
watnego (sąd polubowny naruszył te zasadę, zastępując swoim
orzeczeniem oświadczenie woli stron o przedłużeniu umowy);
– uznanie skuteczności potrącenia z naruszeniem ustawy wyłączają‑
cej potrącenie;
– zasądzenie odszkodowania w  sytuacji, gdy szkoda nie została
wyrządzona (naruszona zasada kompensacyjnego charakteru
odszkodowania);
– zasądzenie odszkodowania rażąco zawyżonego bądź rażąco zani‑
żonego;
– zasądzenie odsetek, gdy dłużnik nie popadł w opóźnienie;
– zaniechanie zmniejszenia kary umownej w sytuacji, gdy zobowią‑
zanie zostało w znacznej części wykonane;
– zasądzenie oczywiście rażąco wygórowanej kary umownej;
– niezastosowanie w ogóle przepisów o przedawnieniu lub prekluzji.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 11.10.2013 r., I CSK 697/12 (OSNC

2014/1, poz.  9), stwierdził, że do podstawowych zasad porządku
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1086 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

prawnego należy przewidziane w  Konstytucji  RP wymaganie pro‑

porcjonalności środków cywilnoprawnych skierowanych przeciwko
sprawcy szkody, a  ponadto uznał, że dopuszczalne jest częściowe
stwierdzenie wykonalności zagranicznego orzeczenia w  zakre‑
sie tylko jednego roszczenia, jeżeli jego przedmiot jest podzielny
(art. 1150 k.p.c.).

W  skardze wskazanie przyczyny uchylenia wyroku sądu polubow‑

nego może polegać bądź na podaniu określonej jednostki redak‑
cyjnej (np.  art.  1206 §  1 pkt  1 i  pkt  3  k.p.c.), bądź na jej opisaniu
przez przywołanie okoliczności pozwalających na ich utożsamienie
z jedną z przesłanek przewidzianych w art. 1206 § 1 i 2 k.p.c. Nie‑
wskazanie przez skarżącego przynajmniej jednej z  podstaw uchy‑
lenia przewidzianych w  ustawie bądź wskazanie nieprecyzyjne,
uniemożliwiające ustalenie zakresu zaskarżenia, a  więc także gra‑
nic kognicji sądu państwowego właściwego do rozpoznania skargi,
oznacza, że skarga dotknięta jest brakiem formalnym. Brak taki
podlega uzupełnieniu, podobnie jak inne obligatoryjne wymaga‑
nia skargi, stanowiącej szczególnego rodzaju pismo procesowe. Do
obligatoryjnych wymagań skargi należy zaliczyć ponadto: wska‑
zanie wartości przedmiotu zaskarżenia, gdy arbitrzy rozpoznali
sprawę o  prawa majątkowe, określenie zaskarżonego wyroku przez
wskazanie sygnatury, daty wydania, sądu polubownego, w  którym
wyrok został wydany, wskazanie zakresu zaskarżenia, sformułowa‑
nie wniosku o uchylenie wyroku arbitrażowego w części zaskarżonej
z  podaniem przyczyny żądania, tj.  wskazaniem co najmniej jednej
z  podstaw zaskarżenia zamieszczonych w  art.  1206 §  1 i  2  k.p.c.,
uzasadnienie podstaw (podstawy) skargi przez podanie okoliczności
faktycznych, które zdaniem skarżącego wskazują na ich wystąpie‑
nie, wskazanie dowodów na poparcie przytoczonych okoliczności
faktycznych, przytoczenie w  miarę potrzeby okoliczności wska‑
zujących, że zaskarżone orzeczenie arbitrów jest wyrokiem osta‑
tecznym w  rozumieniu art.  1205 §  2  k.p.c., przytoczenie w  miarę
potrzeby okoliczności uzasadniających właściwość sądu, podpisanie
skargi oraz wymienienie załączników. Do skargi należy dołączyć
pełnomocnictwo (art.  126 §  3  k.p.c.) oraz odpisy skargi, załącz‑
niki i ich odpisy w celu ich doręczenia podmiotom uczestniczącym
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego1087

w postępowaniu wywołanym skargą (art. 128 k.p.c.). Według art. 126

§  3  k.p.c. do skargi może zostać dołączony uwierzytelniony odpis
pełnomocnictwa, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który wcześ­niej
nie złożył pełnomocnictwa. Jeżeli pełnomocnik dokonał wyboru
wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego,
uwierzytelniony odpis pełnomocnictwa wnosi się za pośrednictwem
tego systemu. Ta ostatnia możliwość może zostać zrealizowana tylko
przed sądami, w których działa system teleinformatyczny.

Skarga o uchylenie może zawierać także elementy fakultatywne, do

których należy zaliczyć: wniosek o wstrzymanie wykonania (wstrzy‑
manie skuteczności) wyroku sądu polubownego (art. 1210 k.p.c.) oraz
wniosek o zastosowanie remisji (art. 1209 k.p.c.).

Na wniosek jednej ze stron sąd apelacyjny, do którego wniesiono skargę

o uchylenie wyroku sądu polubownego, może zawiesić postępowanie
na określony czas w celu umożliwienia sądowi polubownemu usunię‑
cia podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku. W takim przypadku
sąd w postanowieniu o zawieszeniu postępowania wywołanego skargą
wskazuje czynności, które powinny zostać wykonane przez sąd polu‑
bowny. Sąd ten, po podjęciu zawieszonego postępowania, wykonuje
czynności wskazane przez sąd państwowy (art.  1209 §  1 i  2  k.p.c.).
Z przytoczonego uregulowania wynika, że na tym etapie postępowa‑
nia mamy do czynienia ze współdziałaniem sądu polubownego i sądu
państwowego, którego efektem będzie wydanie przez sąd polubowny
wyroku uzupełniającego. Od wydanego w  tym trybie wyroku stro‑
nom nie przysługuje odrębna skarga, mogą jednak zgłosić zarzuty do
czynności sądu polubownego oraz przeciwko wydanemu wyrokowi
uzupełniającemu. Zarzuty te zostaną rozpoznane przez sąd po podję‑
ciu postępowania wszczętego wniesioną wcześniej skargą o uchylenie
wyroku sądu polubownego.

Po rozpoznaniu skargi o  uchylenie wyroku sądu polubownego

oraz wspomnianych zarzutów – zgłoszonych w  ramach postępo‑
wania mającego na celu usunięcie podstaw do uchylenia wyroku
sądu polubownego – sąd apelacyjny, w  razie uwzględnienia skargi,
uchyla zaskarżony wyrok sądu polubownego albo skargę oddala, jeśli
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1088 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

okazała się nieuzasadniona. Wyrok sądu apelacyjnego może być –

jak już zaznaczono – zaskarżony na ogólnych zasadach skargą kasa‑
cyjną. Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnię‑
cia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej
(art. 1211 k.p.c.).

5.  Wniosek o uznanie lub stwierdzenie

wykonalności wyroku sądu polubownego
lub ugody zawartej przed tym sądem 5. Wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku...

W zależności od tego, czy wyrok sądu polubownego lub ugoda przed

nim zawarta nadają się bądź nie nadają się do wykonania, stronie przy‑
sługuje wniosek o  stwierdzenie wykonalności wyroku (ugody) albo
wniosek o uznanie wyroku (ugody) sądu polubownego. Do obu wnio‑
sków należy dołączyć oryginał lub poświadczony przez sąd polubowny
odpis jego wyroku (ugody) oraz oryginał zapisu na sąd polubow-
ny lub urzędowo poświadczony jego odpis (art. 1213 k.p.c.). W termi‑
nie dwóch tygodni od dnia doręczenia wniosku strona może przedsta‑
wić sądowi stanowisko w sprawie.

Wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta,

które nie nadają się do wykonania w  drodze egzekucji, mają
moc prawną na równi z  wyrokiem sądu państwowego lub ugodą
zawartą przed takim sądem – po ich uznaniu przez sąd. Na posta‑
nowienie w  przedmiocie uznania, które sąd wydaje na posiedzeniu
niejawnym, przysługuje zażalenie do innego składu sądu. Sąd odma‑
wia uznania, jeżeli stwierdzi, że spór nie może być poddany pod roz‑
strzygnięcie sądu polubownego lub uznanie byłoby sprzeczne z pod‑
stawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej
(klauzula porządku publicznego).

W  przypadku wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim

zawartej nadających się do wykonania – które również mają moc
prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą zawartą
przed takim sądem – sąd stwierdza postanowieniem wydanym na
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

5. Wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku...1089

posiedzeniu niejawnym ich wykonalność, nadając im klauzulę

wykonalności. Przesłanki odmowy stwierdzenia wykonalności są
takie same jak w przypadku odmowy uznania wyroku sądu polubow‑
nego (art. 1214 k.p.c.).

O  uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubow‑

nego lub ugody przed nim zawartej orzeka, postanowieniem wyda‑
nym na posiedzeniu niejawnym, sąd apelacyjny, na obszarze którego
znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby
strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny, a  w  braku tej pod‑
stawy – Sąd Apelacyjny w  Warszawie. Do postępowania o  uzna‑
nie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub
ugody przed nim zawartej stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji
(art. 12131 § 1 i 2 oraz art. 1214 § 1 k.p.c.).

O  stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego

w Rzeczypospolitej Polskiej lub ugody przed nim zawartej sąd apela‑
cyjny orzeka na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego
(uchwała SN z  28.09.2016  r., III  CZP  40/16, Biul. SN 2016/9, s.  9).
Sąd apelacyjny stwierdza wykonalność wyroku sądu polubownego
lub ugody przed nim zawartej, które mogą być wykonane w  drodze
egzekucji, nadając im klauzulę wykonalności. Wyrok sądu polubow‑
nego lub ugoda przed nim zawarta, których wykonalność została
stwierdzona, są tytułami wykonawczymi. Na postanowienie sądu
apelacyjnego w  przedmiocie uznania albo stwierdzenia wykonal-
ności wyroku sądu polubownego wydanego w Rzeczypospolitej Pol‑
skiej lub ugody przed nim zawartej przysługuje zażalenie do innego
składu tego sądu.

Od prawomocnego postanowienia sądu w  przedmiocie uznania

albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wyda‑
nego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za
granicą przysługuje skarga kasacyjna. Można także żądać wznowie-
nia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem
w przedmiocie uznania albo stwierdzenia wykonalności oraz stwier‑
dzenia niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia wyda‑
nego w tym przedmiocie (art. 1215 § 3 k.p.c.).
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1090 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

Przyczyny odmowy uznania albo stwierdzenia wykonalności, które

sąd bierze pod rozwagę z  urzędu, są takie same jak w  przypadku
wyroku wydanego lub ugody zawartej przed sądem polubownym
w  Polsce, z  tym zastrzeżeniem, że na wniosek strony sąd odmówi
uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego
wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym
za granicą, jeżeli strona wykaże okoliczności wymienione w art. 1215
§ 2 pkt 1–5 k.p.c.

6.  Wzór umowy o poddanie sporu

pod rozstrzygnięcie sądu polubownego
(zapis na sąd polubowny) 6. Wzór umowy o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego...

Szczecin, 21.12.2019 r.

UMOWA
o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego

Dom Handlowy „Prebud” sp. z  o.o. w  Szczecinie, ul. Jubilerska 5, nr  KRS
00000138234, reprezentowany przez Prezesa Zarządu Bolesława Telpodowskiego
i  członka Zarządu Franciszka Grendelskiego, oraz Władysławę Japuszkinową,
„Bud­‍‑Ster” w  Kamieniu Pomorskim, ul. Mulińska 5, zawarli w  Szczecinie dnia
2.12.2016 r. umowę następującej treści:

„§  1. Dom Handlowy „Prebud” sp. z  o.o. w  Szczecinie jako inwestor i  Włady‑
sława Japuszkinowa, „Bud­‍‑Ster” w Kamieniu Pomorskim, jako wykonawca pod‑
dają pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wszelkie spory, które mogą wyniknąć
z  wykonania robót objętych umową o  roboty budowlane zawartą przez strony
dnia 8.12.2016 r. w Kamieniu Pomorskim.

§ 2. Strony powołują sąd polubowny w składzie trzech arbitrów i wspólnie powo‑
łują arbitrów w  osobach: mgr inż. Kamili Sopawińskiej, zam. w  Szczecinie, ul.
Jagiellońska 87 m. 2, radcę prawnego mgr. Józefa Jechnawskiego, zam. w Kamie‑
niu Pomorskim, ul. Łobezka 101 m. 18, i Eustachego Kamulińskiego, zam. Porę‑
cice 16. Wymienieni arbitrzy powołują ze swego grona arbitra przewodniczącego.
Strony powołują arbitra zastępczego w osobie Zenobiusza Godzisławskiego, zam.
Stary Dwór 11.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

6. Wzór umowy o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego...1091

§ 3. Sąd polubowny będzie odbywać każdorazowo swe posiedzenia w miejscowości

wykonywania umowy o roboty budowlane, w toku realizacji której wynikł spór.

§  4. Sąd polubowny powinien rozstrzygnąć spór w  terminie trzech miesięcy od

daty złożenia pozwu.

§ 5. Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych następuje przez zajęcie wierzytelności

z  rachunku bankowego, jednakże w  kwocie nie wyższej od połowy dochodzo‑
nego roszczenia wraz z odsetkami.

§ 6. Postępowanie przed sądem polubownym będzie jednoinstancyjne.

§  7. W  pozwie i  odpowiedzi na pozew każda ze stron jest obowiązana podać

w sposób wyczerpujący twierdzenia zgodnie z prawdą i wskazać dowody na ich
poparcie pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w dalszym toku postę‑
powania, chyba że wykaże, iż nie mogła ich powołać lub potrzeba powołania się
na te dowody wynikła później.

§ 8. Przed powołaniem biegłego, w celu zasięgnięcia jego opinii, sąd polubowny
wysłucha wniosków stron co do osoby biegłego i sposobu przeprowadzenia tego
dowodu. Zgodny wniosek stron co do osoby biegłego wiąże sąd polubowny.
Przed przeprowadzeniem każdego dowodu (dowodów) sąd polubowny wydaje
postanowienie dowodowe, w  którym oznacza fakty podlegające stwierdzeniu,
środek dowodowy, a  ponadto – jeśli to niezbędne – oznacza termin i  miejsce
przeprowadzenia dowodu.

§ 9. Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem polubownym. Jeżeli sprze‑
ciwia się temu charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub
niewspółmierność kosztów w  stosunku do przedmiotu sporu, sąd polubowny
zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (arbitrów).

§ 10. Strony ustalają wynagrodzenie arbitrów w wysokości odpowiadającej opła‑

cie stosunkowej, przewidzianej w  przepisach określających wysokość tej opłaty,
obowiązujących w dacie rozstrzygnięcia sprawy. Wysokość wynagrodzenia może
być podwyższona ze względu na charakter i zawiłość sprawy, jednakże w grani‑
cach nieprzekraczających dwukrotnej wysokości należnej opłaty stosunkowej.

§  11. W  sprawach nieuregulowanych niniejszą umową przewodnią wskazówkę

postępowania i  orzekania sądu polubownego stanowi urzeczywistnianie zasady
sprawiedliwości i państwa prawnego.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1092 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

§  12. Zmiany i  uzupełnienia umowy, sporządzonej w  dwóch egzemplarzach

i doręczonej każdej ze stron, mogą nastąpić tylko na piśmie”.

Bolesław Telpodowski
Franciszek Grendelski
Władysława Japuszkinowa

7.  Wzór skargi o uchylenie wyroku sądu

polubownego 7. Wzór skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego

Łódź, 31.12.2019 r.

Do
Sądu Apelacyjnego w Łodzi
Powód: Bronisław Płoszewski, zam. w Łodzi, ul. Wielka 101 m. 1
Pozwany: Józef Machulec, zam. w Łodzi, ul. Szczepańska 28 m. 1
reprez. przez adwokata Juliana Powązkę – Kancelaria Adwokacka w  Łodzi,
ul. Siarkowa 6
Wartość przedmiotu zaskarżenia: 17 798,10 zł

SKARGA
o uchylenie wyroku Sądu Polubownego z 20.12.2019 r.

W  imieniu pozwanego Józefa Machulca, którego pełnomocnictwo załączam,

zaskarżam częściowo wyrok Sądu Polubownego w  Łodzi z  20.12.2019  r.,
tj. w zakresie zasądzającym od pozwanego na rzecz powoda Bronisława Płoszew‑
skiego kwotę powyżej 20 000 zł z ustawowymi odsetkami oraz kosztami postępo‑
wania (pkt II lit. a wyroku).

Wyrokowi w zaskarżonej części zarzucam rozstrzygnięcie sporu wykraczającego

poza zakres zapisu na sąd polubowny i na tej podstawie wnoszę o:
1) uchylenie wyroku Sądu Polubownego w  Łodzi z  20.12.2019  r., złożonego
z  aktami tego Sądu (II  Co 17/14) co do kwoty 17 798,10  zł (siedemnaście
tysięcy siedemset dziewięćdziesiąt osiem i  10/100  złotych) z  ustawowymi
odsetkami oraz w całości rozstrzygnięcia o kosztach postępowania polubow‑
nego (pkt III lit. b);
2) zasądzenie od powoda Bronisława Płoszewskiego na rzecz pozwanego kosz‑
tów procesu według norm przepisanych;
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

7. Wzór skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego1093

3) wstrzymanie wykonania wyroku w zaskarżonym zakresie;

4) przeprowadzenie rozprawy także pod nieobecność pozwanego.

Uzasadnienie

Strony, na podstawie wiążącej je umowy z  29.11.2017  r., realizowały na rzecz

Przedsiębiorstwa Produkcyjno­‍‑Handlowo­‍‑Usługowego „Ewar” sp. z o.o. w Leśnej
Górze wynikające z tej umowy roboty elektryczno­‍‑energetyczne.

W  umowie tej, określającej także zakres czynności przypadających do wykona‑

nia przez każdą ze stron, nie określono należnego wynagrodzenia, wskazując, że
wszelkie spory, jakie mogą wyniknąć, zostaną poddane pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego. Bezsporne jest, że zapis na sąd polubowny obejmuje także spór
o zakres robót elektrycznych wykonanych przez każdą ze stron w poszczególnych
lokalach mieszkalnych. Rozstrzygając w  tym przedmiocie spór pomiędzy stro‑
nami, sąd polubowny zasądził – zaskarżonym wyrokiem – od pozwanego Józefa
Machulca na rzecz powoda Bronisława Płoszewskiego kwotę 17 798,10 zł z usta‑
wowymi odsetkami i  kosztami postępowania. Z  uzasadnienia tego rozstrzyg‑
nięcia wynika, że kwota 17 798,10 zł obejmuje wydatki powoda związane z zaku‑
pieniem niezbędnego sprzętu i  oprzyrządowania. Wydatki te były – w  ocenie
sądu polubownego – niezbędne do wykonania zarówno robót elektrycznych, jak
i energetycznych. Rozstrzygnięcie we wskazanym zakresie jest – w ocenie skarżą‑
cego Józefa Machulca – wadliwe, wymienione urządzenia bowiem zostały przez
powoda Bronisława Płoszewskiego nabyte i  eksploatowane przed datą zawarcia
umowy. Zasadność żądania tej kwoty pozwany zakwestionował już w  odpo‑
wiedzi na pozew złożonej w  wyznaczonym przez sąd polubowny terminie (k. 7
i 18) i wnosił o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków: Walerego Sokoła
i  Juliana Czarnogórskiego. Zarzuty skarżącego nie zostały przez sąd polubowny
uwzględnione, a motywacja zaskarżonego wyroku wskazuje, że podstawę odmien‑
nych ustaleń stanowiły zeznania powoda Bronisława Płoszewskiego. Ustalenia
te nie mogą się ostać, sąd polubowny bowiem przy wykładni §  5 powołanej na
wstępie umowy pominął nakaz wynikający z art. 65 k.c. i zawarte w tym przepisie
reguły interpretacyjne wyrażające dwie respektowane przez prawo cywilne war‑
tości, a mianowicie, z jednej strony, wolę (intencję) osoby dokonującej czynności
prawnej, z drugiej zaś – zaufanie, jakie budzi złożone oświadczenie woli u innych
osób. Jeśli – jak w  rozpoznawanym sporze – oświadczenie woli zostało złożone
w  formie pisemnej, to obligowało organ orzekający do ustalenia właściwego
sensu tych oświadczeń na podstawie tekstu załączonej umowy. Sąd polubowny
pominął także – podnoszone przez pozwanego – kontakty stron poprzedzające
sporządzenie umowy i wyraźnie wskazany cel tej umowy. Umowa stron, wbrew
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka

1094 Rozdział XXII. Czynności procesowe związane z postępowaniem...

odmiennemu zapatrywaniu, nie obejmowała okoliczności oraz zdarzeń sprzed jej

zawarcia i  dlatego pozwany nie przedstawiał do potrącenia własnych wydatków
lub nakładów poczynionych przed zawarciem umowy. Dążenie do całkowitego
rozliczenia stron, czemu dał wyraz sąd polubowny w  uzasadnieniu zaskarżo‑
nego wyroku, nie może wykraczać poza zakres zapisu. Istnieje zatem, w  świe‑
tle art.  1206 §  1 pkt  3  k.p.c., podstawa do uchylenia kwestionowanego wyroku
w zakresie na wstępie określonym oraz wstrzymania wykonania tego wyroku.

Julian Powązka
(adwokat)

Załączniki:
1) pełnomocnictwo,
2) odpis skargi,
3) dowód uiszczenia opłaty.
Właścicielem kopii jest Adwokat Piotr Korczak Kancelaria Adwokacka