San Tantradeepika 30082015

http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.
com/site/srimadhvyasa/
Tracking:
Sr Date Remarks By
1 21/04/2015 Typing Started on H K Srinivasa Rao
2 31/05/2015 Typing Ended on H K Srinivasa Rao
3 29/08/2015 Ist Proof Reading & Correction M S Venugopal & H K Srinivasa Rao
म
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुभावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज ्गद्ग मरुमदा ॥
् Page 1
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/
॥ ಶ್ರೀ ಹಯವದನ ರಂಗವಿಠ್ಠಲ ಗ ೀಪೀನಾಥ ೀ ವಿಜಯತ ೀ॥
Blessed by Lord and with His divine grace, we are pleased to publish this
Magnanimous Work of Sri Acharya Madhwa. It is a humble effort to make
available this Great work to Sadhakas who are interested in the noble path of
propagating Acharya Madhwa’s Philosophy.
With great humility, we solicit the readers to bring to our notice any inadvertant
typographical mistakes that could have crept in, despite great care. We would be
pleased to incorporate such corrections in the next versions. Users can contact
us, for editable version, to facilitate any value additions.
Contact: H K SRINIVASA RAO, N0 26, 2ND FLOOR, 15TH CROSS, NEAR

VIDHYAPEETA CIRCLE, ASHOKANAGAR, BANGALORE 560050. PH NO. 26615951,
8095551774, 8095551773 Email : srkarc@gmail.com
ಕೃತಜ್ಞತ ಗಳು
ಅರಾಧಂಗಿಯನನು ಕರನಣಿಸಿ ಸಾಧನ ಗ
ಅವಕಾಶಮಾಡಿದ ಪೂಜಯ ಅತ ೆ ಮಾವಂದಿರಾದ,
ದಿವಂಗತರಾದ ಯಶ ೀದಾಬಾಯಿ ಕ ಬಿ ಮತನೆ
ಬಿಂದನಮಾಧವರಾವ್ ಕ ಆರ್ ಅವರ
ಸ್ಮರಣಾರ್ಧ ಈ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞ.
ಕೃತಜ್ಞತ ಗಳು
ಸ್ಂಸ್ೃತದಲ್ಲಿರನವ ಅನನಸ್ವರ-ಅನನನಾಸಿಕದ ಸ್ಪಷ್ಟವಾದ ವ ೈವಿಧಯತ ಯನ, ಕನುಡ
ಭಾಷ ಯಲ್ಲಿಯ ಇರನವಾಗ, ಅದರ ಜ್ಞಾನದ ಗಂಧವ ೀ ಇಲಿದವರಂತ , ಕನುಡಿಗರನ ಇದನನು
ಕಡ ಗಣಿಸಿರನವುದನ ಏಕ ೀ ತಿಳಿಯದಾಗಿದ . ಸ್ರಿಯಾದ ಉಚ್ಾಾರಣ ಗಾಗಿ, ಸ್ರಿಯಾದ
ಅನನಸಾವರ-ಅನನಾಸಿಕಗಳು ಅವಶಯಕ. ಆದದರಿಂದ, ಶರಮವಹಿಸಿ, ಸ್ರಿಯಾದ ಅನನನಾಸಿಕ,
ಅನನಸಾವರಗಳನನು ಬಳಸ್ಲಾಗಿದ . ಓದನಗರನ ಇದನನು ಗಮನಿಸಿ ಮನಿುಸ್ಬ ೀಕಾಗಿ
ಪ್ಾರರ್ಥಧಸ್ಲಾಗಿದ .
ಗರಂರ್ ಋಣ- ತನರದಿೀಪಕ – ಗನರನರಾಜ ಅಸ ೀಸಿಯೀಷ್ನ್
म
् Page 2
TableofContents
ಕೃತಜ್ಞತ ಗಳು ............................................................................................................................................ 2
िन्त्रचीनिका................................................................................................................................................ 29
प्रर्मदााद्याराः (्मदान्वराध्याराः) ॥1 ॥ ....................................................................................... 29
प्रर्मदााध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥1-1 ॥ ..................................................................................... 29

जिज्ञासाधिकरणम ्॥ 1-1-1॥ ..................................................................................................................... 29
ॐ ॐ अर्ािो ब्रह्मन्ज्ञा्ा ॐ ॥1-1-1-1॥ ............................................................................ 29
िन्माधिकरणम ् ॥1-1-2॥ ........................................................................................................................ 30

ॐ जन्माद्यस्य यतः ॐ ॥ 1-1-2-2 ॥ ........................................................................................................ 30
शास्त्रयोन्यधिकरणम ्॥1-1-3॥ ................................................................................................................... 31
ॐ शास्रयोनित्वात ् ॐ ॥1-1-3-3 ॥........................................................................................................... 31
समन्वयाधिकरणम ् ॥1-1-4॥ .................................................................................................................... 31
ॐ तत्तु समन्वयात ् ॐ ॥1-1-4-4॥ ............................................................................................................ 31
ईक्षत्यधिकरणम ्॥1-1-5॥ ......................................................................................................................... 32

ॐ ईक्षतेिााशब्दम ् ॐ ॥1-1-5-5 ॥ ............................................................................................................ 32
ॐ गौणश्चे न्िात्मशब्दात ् ॐ ॥ 1-1-5-6 ॥ .................................................................................................... 32
ॐ तन्न्िष्ठस्य मोक्षोपदे शात ् ॐ ॥1-1-5-7 ॥ ............................................................................................... 32
ॐ हे यत्वावचिाच्च ॐ ॥ 1-1-5-8 ॥ ........................................................................................................... 33
ॐ स्वाप्ययात ् ॐ ॥1-1-5-9 ॥ ................................................................................................................ 33
ॐ गनतसामान्यात ् ॐ ॥1-1-5-10 ॥ ........................................................................................................ 33
ु त्वाच्च ॐ ॥1-1-5-11 ॥ ...............................................................................................................

ॐ श्रत 34
आनन्दमयाधिकरणम ्॥1-1-6॥................................................................................................................... 34
ॐ आिन्दमयोऽभ्यासात ् ॐ ॥ 1-1-6-12 ॥ .................................................................................................. 34
ॐ ववकारशब्दान्िे नत चेन्ि प्राचुयाात ् ॐ ॥ 1-1-6-13 ॥..................................................................................... 34
ॐ तद्धेतुव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-1-6-14 ॥ ..................................................................................................... 35
ॐ मान्रवर्णाक मेव च गीयते ॐ ॥ 1-1-6-15 ॥ ............................................................................................. 35
ॐ िेतरोऽिुपपत्ते ः ॐ ॥1-1-6-16 ॥ ........................................................................................................... 35
ॐ भेदव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-1-6-17 ॥ ......................................................................................................... 35
ु ािापे क्षा ॐ ॥ 1-1-6-18 ॥ ................................................................................................

ॐ कामाच्च िािम 36
ॐ अन्स्मन्िस्य च तद्योगं शान्स्त ॐ ॥ 1-1-6-19 ॥ ..................................................................................... 36
अन्तस्त्तत्त्वाधिकरणम ्॥1-1-7॥................................................................................................................... 36
म
् Page 3
ॐ अन्तस्तद्धमोपदे शात ् ॐ ॥1-1-7-20 ॥ ........................................................................................................ 36
ॐ भेदव्यपदे शाच्चान्यः ॐ ॥ 1-1-7-21 ॥ .......................................................................................................... 36
ॐ आकाशस्तन्लिङ्गात ् ॐ ॥ 1-1-8-22 ॥ ......................................................................................................... 37
प्राणाधिकरणम ्॥1-1-9॥ ................................................................................................................................ 37
ॐ अत एव प्राणः ॐ ॥1-1-9-23 ॥ ................................................................................................................ 37
ज्योततरधिकरणम ्॥1-1-10॥ ........................................................................................................................... 37
ॐ ज्योनतश्चरणाभभधािात ् ॐ ॥ 1-1-10-24 ॥ .................................................................................................... 37
गायत्र्यधिकरणम ्॥1-1-11॥ ............................................................................................................................ 38
ॐ छन्दोऽभभधािान्िे नत चेन्ि तथा चेतोऽपाणनिगदात ् तथा हह दशािम ् ॐ ॥1-1-11-25 ॥ ............................................. 38
ॐ भूताहदपादव्यपदे शोपपत्ते श्चैवम ् ॐ ॥ 1-1-11-26 ॥ ............................................................................................ 38
ॐ उपदे शभे दान्िे नत चेन्िोभयन्स्मन्िप्यववरोधात ् ॐ ॥ 1-1-11-27॥ ........................................................................... 39
पादान्त्यप्राणाधिकरणम ्॥1-1-12॥ .................................................................................................................... 39
ॐ प्राणस्तथाऽिुग मात ् ॐ ॥1-1-12-28 ॥......................................................................................................... 39
ू ा ह्यन्स्मि ् ॐ ॥ 1-1-12-29 ॥ .......................................................... 39

ॐ ि वक्तरु ात्मोपदे शाहदनत चेद ध्यात्मसम्भन्धभम
ॐ शास्रदृष््यातूपदे शो वामदे ववत ् ॐ ॥1-1-12-30 ॥ .......................................................................................... 40
ॐ जीवमख्
ु यप्राणभिङ्गान्िे नत चेन्िोपासारैववध्यादाश्रश्रतत्वाहदह तद्योगात ् ॐ ॥1-1-12-31 ॥ .......................................... 40
प्रर्मदााध्यारस्य नििीरिाचाः ॥1-2 ॥ ............................................................................................41

सववगतत्वाधिकरणम ्॥1-2-1॥ .......................................................................................................................... 41
ॐ सवार प्रभसद्धोपदे शात ् ॐ ॥ 1-2-1-32 ॥ ....................................................................................................... 41
ॐ वववक्षक्षतगु णोपपत्ते श्च ॐ ॥1-2-1-33 ॥ ........................................................................................................ 41
ॐ अिुपपत्ते स्तु ि शारीरः ॐ ॥ 1-2-1-34॥ ....................................................................................................... 41
ॐ कमाकतव्ात यपदे शाच्च ॐ ॥1-2-1-35 ॥ .......................................................................................................... 42
ॐ शब्दववशेषात ् ॐ ॥1-2-1-36 ॥ .................................................................................................................. 42
त ेश्च ॐ ॥1-2-1-37 ॥ ....................................................................................................................... 42

ॐ स्मत
ॐ अभाकौकस्त्वात ् तद्व्यपदे शाच्च िेनत चेन्ि निचाय्यत्वादे वं व्योमवच्च ॐ ॥1-2-1-38 ॥ ............................................. 42
ॐ सम्भोगप्रान्प्तररनत चे न्ि वैशेष् यात ् ॐ ॥1-2-1-39 ॥ ........................................................................................ 43
अत्तत्ृ वाधिकरणम ्॥1-2-2॥ .............................................................................................................................. 43
ॐ अत्ताचराचरग्रहणात ् ॐ ॥ 1-2-2-40 ॥ ........................................................................................................... 43
ॐ प्रकरणाच्च ॐ ॥1-2-2-41 ॥ .................................................................................................................... 43
ु ाधिकरणम ्॥1-2-3॥ ................................................................................................................................. 43

गह
ु ां प्रववष्टावात्मािौ हह तद्दशािात ् ॐ ॥1-2-3-42 ॥ ...................................................................................... 43

ॐ गह
ॐ ववशेषणाच्च ॐ ॥ 1-2-3-43॥ .................................................................................................................... 44
म
् Page 4
अन्तराधिकरणम ्॥1-2-4॥ ........................................................................................................................ 44
ॐ अन्तर उपपत्तेः ॐ ॥ 1-2-4-44॥ ........................................................................................................... 44
ॐ स्थािाहदव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-2-4-45 ॥ ................................................................................................... 44
ु ववभशष्टाभभधािादे व च ॐ ॥ 1-2-4-46 ॥ ............................................................................................

ॐ सख 45
ॐ श्रुतोपनिषत्कगत्यभभधािाच्च ॐ ॥ 1-2-4-47 ॥.......................................................................................... 45
ॐ अिवन्स्थतेरसम्भवाच्च िेतरः ॐ ॥ 1-2-4-48 ॥ ........................................................................................ 45
अन्तयावम् यधिकरणम ्॥1-2-5॥.................................................................................................................... 45
ॐ अन्तयााम्यश्रधदै वाहदषु तद्धमाव् यपदे शात ् ॐ ॥ 1-2-5-49॥ .............................................................................. 45
ॐ ि च स्मातामतद्धमााभभिापात ् ॐ ॥1-2-5-50॥ ........................................................................................ 46
ॐ शारीरश्चोभयेऽ वप हह भेदे िैिमधीयते ॐ ॥1-2-5-51 ॥................................................................................. 46
अदृश्यत्वाददकरणम ्॥1-2-6॥ ..................................................................................................................... 46
ॐ अदृश्यत्वाहदगु णको धमोक्तेः ॐ ॥1-2-6-52 ॥.......................................................................................... 46
ॐ ववशेषणभे दव्यपदे शाभ्यां च िेत रौ ॐ ॥1-2-6-53 ॥ .................................................................................... 47
ॐ रूपोपन्यासाच्च ॐ ॥1-2-6-54 ॥ ......................................................................................................... 47
वैश्वानराधिकरणम ्॥1-2-7॥ ...................................................................................................................... 47
ॐ वैश्वािरः साधारणशब्दववशेषात ् ॐ ॥1-2-7-55॥........................................................................................ 47
ॐ शब्दाहदभ्योऽन्तः प्रनतष्ठािान्िे नत चेन्ि तथा दृष््युपदे शादसम्भवात ् पुरुषववधमवप चै िमधीयते ॐ ॥ 1-2-7-57 ............ 48
ॐ अत एव ि दे वता भूतं च ॐ ॥ 1-2-7-58॥ ............................................................................................ 48
ॐ साक्षादप्यववरोधं जैभमनिः ॐ ॥ 1-2-7-59 ॥ ............................................................................................ 48
ॐ अभभव्यक्तेररत्याश्मरथ्यः ॐ ॥ 1-2-7-60 ॥ ............................................................................................ 49
ॐ अिुस्मत
त ेर्ाादररः ॐ ॥ 1-2-7-61 ॥ ....................................................................................................... 49
ॐ सम्पत्तेररनत जैभमनिस्तथा हह दशायनत ॐ ॥ 1-2-7-62 ॥ ............................................................................. 49
ॐ आमिन्न्त चैिमन्स्मि ् ॐ ॥ 1-2-7-63 ॥............................................................................................... 49
प्रर्मदााध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥1-3 ॥ ...................................................................................... 50
द्युभ्वाद्याधिकरणम ्॥1-3-1॥ ................................................................................................................... 50
ॐ द्युभ्वाद्यायतिं स्वशब्दात ् ॐ ॥ 1-3-1-64 ॥ ......................................................................................... 50
ॐ मुक्तोपसप्त यव्यपदे शात ् ॐ ॥ 1-3-1-65 ॥ ............................................................................................... 50
ॐ िािम
ु ािमतच्छब्दात ् ॐ ॥ 1-3-1-66 ॥ ................................................................................................. 50
ॐ प्राणभच्
त च ॐ ॥ 1-3-1-67 ॥ .............................................................................................................. 50
ॐ भे दव्यपदे शात ् ॐ ॥ 1-3-1-68 ॥.......................................................................................................... 51
ॐ प्रकरणात ् ॐ ॥ 1-3-1-69 ॥............................................................................................................... 51
ॐ न्स्थत्यदिाभ्यां च ॐ ॥ 1-3-1-70 ॥ .................................................................................................... 51
म
् Page 5
भूमाधिकरणम ्॥1-3-2॥ ................................................................................................................................. 51
ॐ भूमा सम्प्रसादादध्युपदे शात ् ॐ ॥ 1-3-2-71 ॥ ............................................................................................... 51
ॐ धमोपपत्तेश्च ॐ ॥ 1-3-2-72 ॥ ................................................................................................................. 52
अक्षराधिकरणम ्॥1-3-3॥ ............................................................................................................................... 52
ॐ अक्षरमम्र्रान्तधत
त ेः ॐ ॥ 1-3-3-73 ॥ ........................................................................................................ 52
ॐ सा च प्रशासिात ् ॐ ॥ 1-3-3-74 ॥ ........................................................................................................... 52
ॐ अन्यभावव्यावत्त
त े श्च ॐ ॥ 1-3-3-75 ॥ ......................................................................................................... 52
सदधिकरणम ्॥1-3-4॥ .................................................................................................................................. 53
ॐ ईक्षनतकमाव् यपदे शात्सः ॐ॥ 1-3-3-76 ॥ ....................................................................................................... 53
दहराधिकरणम ्॥1-3-5॥ ................................................................................................................................ 53
ॐ दहर उत्तरे भ् यः ॐ ॥ 1-3-5-77 ॥ ............................................................................................................... 53
ॐ गनतशब्दाभ्यां तथा हह दृष्टं भिङ्गं च ॐ ॥ 1-3-5-78 ॥ .................................................................................. 53
ॐ धत
त ेश्च महहम्िोऽस्यान्स्मन्िुपिब्धे ः ॐ ॥ 1-3-5-79 ॥ ...................................................................................... 54
ॐ प्रभसद्धेश्च ॐ ॥ 1-3-5-80 ॥ ................................................................................................................... 55
ॐ इतरपरामशाात ् सः इनत चेन्िासम्भवात ् ॐ ॥ 1-3-5-81 ॥ ................................................................................. 55
ॐ उत्तराच्चेदाववभत
ू ा स्वरूपस्तु ॐ ॥ 1-3-5-82 ॥ ................................................................................................. 55
ॐ अन्याथाश्च परामशाः ॐ ॥ 1-3-5-83 ॥ ........................................................................................................ 55
ॐ अलपश्रुतेररनत चेत ् तदक्

ु तम ् ॐ ॥ 1-3-5-84 ॥ ............................................................................................... 55
अनुकृत्यधिकरणम ्॥1-3-6॥ ............................................................................................................................ 56
ॐ अिुकततेस्तस्य च ॐ ॥ 1-3-6-85 ॥ ........................................................................................................... 56
ॐ आवप स्मयाते ॐ ॥ 1-3-6-86 ॥ ................................................................................................................ 56
वामनाधिकरणम ्॥1-3-7॥ .............................................................................................................................. 57
ॐ शब्दादे व प्रभमतः ॐ ॥ 1-3-7-87 ॥ ............................................................................................................ 57
ॐ हृद्यपे क्षया तु मिुष्याश्रधकारत्वात ् ॐ ॥ 1-3-7-88 ॥........................................................................................ 57
दे वताधिकरणम ्॥1-3-8॥................................................................................................................................ 57
ॐ तदप
ु यावप र्ादरायणः सम्भवात ् ॐ ॥ 1-3-8-89 ॥ ........................................................................................... 57
ॐ ववरोधः कमाणीनत चे न्िािेकप्रनतपत्ते दा शि

ा ात ् ॐ॥ 1-3-8-90 ॥ ............................................................................... 58
ॐ शब्द इनत चेन्िातः प्रभवात ् प्रत्यक्षािुमािाभ्याम ् ॐ॥ 1-3-8-91॥......................................................................... 58
ॐ अत एव च नित्यत्वम ् ॐ ॥ 1-3-8-92 ॥ ..................................................................................................... 58
ॐ समाििामरूपत्वाच्चावत्त
त ावप्यववरोधो दशािात ् स्मत
त े श्च ॐ ॥ 1-3-8-93 ॥ ................................................................ 59
ॐ मध्वाहदष्वसम्भवादिश्रधकारं जैभमनिः ॐ ॥ 1-3-8-94॥ ..................................................................................... 59
ॐ ज्योनतवष भावाच्च ॐ ॥ 1-3-8-95॥ ........................................................................................................... 59
म
् Page 6
ॐ भावं तु र्ादरायणोऽन्स्त हह ॐ ॥ 1-3-8-96॥ ............................................................................................ 60
अपशूद्राधिकरणम ्॥1-3-9॥ ....................................................................................................................... 60

ॐ शुगस्य तदिादरश्रवणात ् तदाऽऽद्रवणात ् सूच्यते हह ॐ ॥1-3-9-97॥ .......................................................... 60
ॐ क्षत्ररयत्वावगतेश्चोत्तरर चैर रथेि भिङ्गात ् ॐ॥ 1-3-9-98 ॥ .......................................................................... 60
ॐ संस्कारपरामशाात ् तदभावाभभिापाच्च ॐ ॥ 1-3-9-99 ॥ .............................................................................. 61
ॐ तदभावनिधाा रणे च प्रवत्त

त ेः ॐ ॥ 1-3-9-100 ॥.......................................................................................... 61
ॐ श्रवणाध्ययिाथाप्रनतषे धात ् स्मत

त े श्च ॐ ॥ 1-3-9-101 ॥ ............................................................................... 61
कम्पनाधिकरणम ्॥1-3-10॥...................................................................................................................... 62
ॐ कम्पिात ् ॐ ॥ 1-3-10-102 ॥ ........................................................................................................... 62
ज्योततरधिकरणम ्॥1-3-11॥ ..................................................................................................................... 62
ॐ ज्योनतदा शि
ा ात ् ॐ ॥ 1-3-11-103 ॥ ..................................................................................................... 62
आकाशाधिकरणम ्॥1-3-12॥ ..................................................................................................................... 62

ॐ आकाशोऽथाान्तरत्वाहदव्यपदे शात ् ॐ ॥ 1-3-12-104 ॥ ................................................................................ 62
ु प्तु त्यधिकरणम ्॥1-3-13॥......................................................................................................................

सष 62
ॐ सष
ु प्ु त्यत्ु रान्त्योभे देि ॐ ॥ 1-3-13-105 ॥ ............................................................................................. 62
ब्राह्मणाधिकरणम ्॥1-3-14॥..................................................................................................................... 63
ॐ पत्याहदशब्दे भ्यः ॐ ॥ 1-3-14-106 ॥ ................................................................................................... 63
त ीयपादसारसङ्ग्रहः ...............................................................................................................................
तत 63
अर् प्रर्मदााध्यारस्य चिर्म याः िाचाः ॥1-4॥................................................................................ 63

ु ातनकाधिकरणम ्॥1-4-1॥ ..................................................................................................................
आनम 63
ॐ आिम
ु ानिकमप्येकेषाभमनत चे न्ि शरीररूपकववन्यस्तगह
त ीतेदाशयानत च ॐ ॥ 1-4-1-107 ॥ ....................................... 63
ॐ सूक्ष्मं तु तदहात्वात ् ॐ ॥ 1-4-1-108 ॥ ............................................................................................... 64
ॐ तदधीित्वादथावत ् ॐ ॥ 1-4-1-109 ॥ ................................................................................................... 64
ॐ ज्ञेयत्वावचिाच्च ॐ ॥ 1-4-1-110 ॥..................................................................................................... 64
ॐ वदतीती चेन्ि प्राज्ञो हह ॐ ॥ 1-4-1-111 ॥ ............................................................................................ 65
ॐ प्रकरणात ् ॐ ॥ 1-4-1-112 ॥ ............................................................................................................. 65
ॐ रयाणामे व चैवमुप न्यासः प्रश्िश्च ॐ ॥ 1-4-1-7-113 ॥ ............................................................................. 65
ॐ महद्वच्च ॐ ॥ 1-4-1-8-114 ॥ ......................................................................................................... 66
ॐ चमसवदववशेषात ् ॐ ॥ 1-4-1-9-115 ॥ ................................................................................................. 66
ज्योततरुपक्रमाधिकरणम ्॥1-4-2॥................................................................................................................ 66
ॐ ज्योनतरुपरमात ् तु तथा ह्यधीयत एके ॐ॥ 1-4-2-10-116 ॥...................................................................... 66
ॐ कलपिोपदे शाच्च मध्वाहदवदववरोधः ॐ ॥ 1-4-2-11-117 ॥ ......................................................................... 66
म
् Page 7
न शङ्ख्योपसङ्खरहाददकरणम (् पञ्चिनाधिकरणम )् ॥1-4-3॥ ....................................................................................... 67
ॐ ि सङ्ख्योपसङ्ग्रहादवप िािाभावादनतरे काच्च ॐ॥ 1-4-3-12-118 ॥ ...................................................................... 67
ॐ प्राणादयो वाक्यशेषात ् ॐ ॥ 1-4-13-119 ॥ .................................................................................................. 67
ॐ ज्योनतषैकेषामसत्यन्िे ॐ ॥ 1-4-14-120 ॥.................................................................................................. 68
आकाशाधिकरणम ्॥1-4-4॥ ............................................................................................................................. 68
ॐ कारणत्वे ि चाकाशाहदषु यथाव्यपहदष्टोक्तेः ॐ॥ 1-4-4-121 ॥ ............................................................................ 68
समाकषावधिकरणम ्॥1-4-5॥ ............................................................................................................................ 68
ॐ समाकषाात ् ॐ ॥ 1-4-5-122 ॥ ................................................................................................................. 68
ॐ जगद्वाश्रचत्वात ् ॐ ॥ 1-4-5-123 ॥............................................................................................................ 69
ॐ जीवमुख्यप्राणभिङ्गाहदनत चे त ् तद्व्याख्यातम ् ॐ॥ 1-4-5-124 ॥ .......................................................................... 69
ॐ अन्याथं तु जैभमनिः प्रश्िव्याख्यािाभ्यामवप चैवमे के ॐ ॥ 1-4-5-125 ॥ .............................................................. 69
ॐ वाक्यान्वयात ् ॐ ॥ 1-4-5-126 ॥ .............................................................................................................. 70
ॐ प्रनतज्ञाभसद्धेभिाङ्गमाश्मरथ्यः ॐ ॥ 1-4-5-127 ॥ ........................................................................................... 70
ॐ उत्रभमष्यत एवंभावाहदत्यौडुिोभमः ॐ ॥ 1-4-5-128 ॥ ..................................................................................... 70
ॐ अवन्स्थतेररनत काशकतत्स्िः ॐ ॥ 1-4-5-129 ॥ .............................................................................................. 71
प्रकृत्यधिकरणम ्॥1-4-6॥ .............................................................................................................................. 71
ॐ प्रकतनतश्च प्रनतज्ञादृष्टान्तािुपरोधात ् ॐ ॥ 1-4-6-130 ॥ .................................................................................... 71
ॐ अभभध्योपदे शाच्च ॐ ॥ 1-4-6-131 ॥ ......................................................................................................... 71
ॐ साक्षाच्चोभयाम्िािात ् ॐ ॥ 1-4-6-132 ॥ .................................................................................................... 71
ॐ आत्मकततेः पररणामात ् ॐ ॥ 1-4-6-133 ॥ ................................................................................................... 72
ॐ योनिश्च हह गीयते ॐ ॥ 1-4-6-134 ॥ ....................................................................................................... 72
सववव्या्यानाधिकरणम ्॥1-4-7॥ ...................................................................................................................... 72
ॐ एतेि सवे व्याख्याता व्याख्याताः ॐ ॥ 1-4-7-135 ॥ ...................................................................................... 72
नििीराध्याराः॥2॥ ................................................................................................................... 73
अर् नििीराध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥2-1॥ .....................................................................................73

स्त्मत्ृ यधिकरणम ्॥2-1-1॥ ............................................................................................................................... 73
ॐ स्मत्त यिवकाशदोषप्रसङ्ग इनत चे न्िान्यस्मत्त यिवकाशदोषप्रसङ्गात ् ॐ ॥ 2-1-1-136 ॥ ................................................ 73
ॐ इतरे षां चािुपिब्धे ः ॐ ॥ 2-1-1-137 ॥ ....................................................................................................... 73
ॐ एतेि योगः प्रत्युक्तः ॐ ॥ 2-1-1-138 ॥..................................................................................................... 74
न ववलक्षणत्वाधिकरणम ्॥2-1-2॥ ..................................................................................................................... 74
ॐ ि वविक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात ् ॐ ॥ 2-1-2-139 ॥ ................................................................................ 74
ॐ दृश्यते तु ॐ ॥ 2-1-2-140 ॥ ................................................................................................................... 74
म
् Page 8
अभभमान्यधिकरणम ्॥2-1-3॥ .................................................................................................................... 74
ॐ अभभमानिव्यपदे शस्तु ववशेषािुगनतभ्याम ् ॐ ॥ 2-1-3-141 ॥ ........................................................................ 74
ॐ दृश्यते च ॐ ॥ 2-1-3-142 ॥ ............................................................................................................. 75
असदधिकरणम ्॥2-1-4॥ .......................................................................................................................... 75
ॐ असहदनत चे न्ि प्रनतषे धमारत्वात ् ॐ ॥ 2-1-4-143 ॥ ................................................................................. 75
ॐ अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम ् ॐ ॥ 2-1-4-144 ॥.................................................................................. 76
ॐ ि तु दृष्टान्तभावात ् ॐ ॥ 2-1-4-145 ॥ ................................................................................................ 76
ॐ स्वपक्षदोषाच्च ॐ ॥ 2-1-4-146 ॥ ....................................................................................................... 77
ॐ तकााप्रनतष्ठािादप्यन्यथाऽिुमेयभमनत चे देवमप्यनिमोक्षप्रसङ्गः ॐ ॥ 2-1-4-147 ॥ .............................................. 77
भोक्त्रधिकरणम ्॥2-1-5॥.......................................................................................................................... 77
ॐ एतेि भशष्टाऽपररग्रहा अवप व्याख्याताः ॐ ॥ 2-1-5-148 ॥ .......................................................................... 77
ॐ भोक्रापत्ते रववभागश्चेत ् स्यालिोकवत ् ॐ ॥ 2-1-6-149 ॥............................................................................. 78
आरम्भणाधिकरणम ्॥॥2-1-6॥................................................................................................................... 78
ॐ तदिन्यत्वमारम्भणशब्दाहदभ्यः ॐ ॥ 2-1-6-150 ॥ ................................................................................... 78
ॐ भावे चोपिब्दे ः ॐ ॥ 2-1-6-151 ॥ ...................................................................................................... 79
ॐ सत्वाच्चावरस्य ॐ ॥ 2-1-6-152 ॥ ...................................................................................................... 79
ॐ असद्व्यपदे शान्िेनत चे न्ि धमाान्तरे ण वाक्यशेषात ् ॐ ................................................................................... 79
॥ 2-1-6-153॥ ................................................................................................................................... 79
ॐ युक्तेः शब्दान्तराच्च ॐ ॥ 2-1-6-154 ॥ ............................................................................................... 79
ॐ पटवच्च ॐ ॥ 2-1-6-155 ॥ .............................................................................................................. 80
ॐ यथा प्राणाहदः ॐ ॥ 2-1-6-156 ॥........................................................................................................ 80
इतरव्यपदे शाधिकरणम ्॥2-1-7॥ ................................................................................................................. 80
ॐ इतरव्यपदे शाद्श्रधताकरणाहददोषप्रसन्क्तः ॐ ॥ 2-1-7-157 ॥ ......................................................................... 80
ॐ अश्रधकं तु भे दनिदे शात ् ॐ ॥ 2-1-7-158 ॥ ............................................................................................. 80
ॐ अश्माहदवच्च तदिप
ु पवत्तः ॐ ॥ 2-1-7-159 ॥ .......................................................................................... 81
ॐ उपसंहारदशािान्िे नत चेत ् क्षीरवद्श्रध ॐ ॥ 2-1-7-160 ॥ .............................................................................. 81
ॐ दे वाहदवदवप िोके ॐ ॥ 2-1-7-161 ॥ ................................................................................................... 81
ॐ कतत्स्िप्रसन्क्तनिारवयवत्वशब्दकोपो वा ॐ ॥ 2-1-7-162 ॥ ........................................................................... 82
शब्िमूलत्वाधिकरणम ्॥2-1-8॥ .................................................................................................................. 82
ॐ श्रुतेस्तुशब्दमूित्वात ् ॐ ॥ 2-1-8-163 ॥ ................................................................................................ 82
ॐ आत्मनि चैवं ववश्रचराश्च हह ॐ ॥ 2-1-8-164 ॥ ....................................................................................... 82
ॐ स्वपक्षदोषाच्च ॐ ॥ 2-1-8-165 ॥ ....................................................................................................... 82
म
् Page 9
ॐ सवोपे ता च तद्दशािात ् ॐ ॥ 2-1-8-166 ॥ .................................................................................................. 83
ॐ ववकरणत्वान्िेनत चे त ् तदक्
ु तम ् ॐ ॥ 2-1-8-167 ॥ ......................................................................................... 83
न प्रयोिनाधिकरणम ्॥2-1-9॥......................................................................................................................... 83
ॐ ि प्रयोजिवत्त्वात ् ॐ ॥ 2-1-9-168 ॥ ......................................................................................................... 83
ॐ िोकवत्तुिीिाकैवलयम ् ॐ ॥ 2-1-9-169 ॥................................................................................................... 83
वैषम्यनै र्ण्व ृ याधिकरणम ्॥2-1-10॥ .................................................................................................................... 83
ॐ वैषम्यिै र्ण्ा त ये ि सापे क्षत्वात ् तथा हह दशायनत ॐ॥ 2-1-10-170॥ ...................................................................... 83
ॐ ि कमााववभागाहदनत चेन्िािाहदत्वात ् ॐ ॥ 2-1-10-171 ॥ ................................................................................. 84
ॐ उपपद्यते चाप्युपिभ्यते च ॐ॥ 2-1-10-172 ॥............................................................................................. 84
सवविमोपपत्यधिकरणम ्॥2-1-11॥ .................................................................................................................... 84
ॐ सवाधमोपपत्तेश्च ॐ ॥ 2-1-11-173 ॥ ......................................................................................................... 84
प्रथमपादसारसङ्ग्रहः ...................................................................................................................................... 85
अर् नििीराध्यारस्य नििीराः िाचाः॥2-2॥ ....................................................................................85

रचनानुपपत्त्यधिकरणम ्॥2-2-1॥....................................................................................................................... 85
ॐ रचिािुपपत्ते श्च िािुमािम ् ॐ ॥ 2-2-1-174 ॥ .............................................................................................. 85
ॐ प्रवत्त
त े श्च ॐ ॥ 2-2-1-175 ॥ .................................................................................................................... 86
ॐ पयोऽम्र्ुवच्चेत ् तरावप ॐ ॥ 2-2-1-176 ॥ ................................................................................................... 86
ॐ व्यनतरे कािवन्स्थतेश्चािपे क्षत्वात ् ॐ ॥ 2-2-1-177 ॥ ....................................................................................... 86
अन्यराभावाधिकरणम ्॥2-2-2॥ ........................................................................................................................ 86
ॐ अन्यराभावाच्च ि त तणाहदवत ् ॐ॥ 2-2-2-178 ॥ ............................................................................................ 86
ु गमाधिकरणम ्॥2-2-3॥ ......................................................................................................................... 87

अभ्यप
ॐ अभ्यप
ु गमे ऽप्यथााभावात ् ॐ ॥ 2-2-3-179 ॥ .................................................................................................. 87
पुरुषाष्माधिकरणम ्॥2-2-4॥ ........................................................................................................................... 87
ॐ पुरुषाश्मवहदनत चेत ् तथाऽवप ॐ ॥ 2-2-4-180 ॥ ............................................................................................ 87
ॐ अङ्श्रगत्वािुपपतेः ॐ ॥ 2-2-4-181 ॥ .......................................................................................................... 87
अन्यथानुभमत्यधिकरणम ्॥2-2-5॥ .................................................................................................................... 87
ॐ अन्यथाऽिुभमतौ च ज्ञशन्क्तववयोगात ् ॐ ॥ 2-2-5-182 ॥ .................................................................................. 87
ॐ ववप्रनतषे धाच्चासमञ्जसम ् ॐ ॥ 2-2-5-183 ॥ ................................................................................................ 88
वैशेवषकाधिकरणम ्॥2-2-6॥ ............................................................................................................................ 88
ॐ महद्दीर्ावद्वा ह्रस्वपररमण्डिाभ्याम ् ॐ ॥ 2-2-6-184 ॥ ................................................................................. 88
ॐ उभयथाऽवप ि कमाातस्तदभावः ॐ ॥ 2-2-6-185 ॥......................................................................................... 88
ॐ समवायाभ्यप
ु गमाच्च साम्यादिवन्स्थतेः ॐ ॥ 2-2-6-186 ॥............................................................................... 89
म
् Page 10
ॐ नित्यमे व च भावात ् ॐ ॥ 2-2-6-187 ॥ ................................................................................................ 89
ॐ रूपाहदमत्त्वाच्चववपयायो दशािात ् ॐ ॥ 2-2-6-188 ॥ ................................................................................. 89
ॐ उभयथा च दोषात ् ॐ ॥ 2-2-6-189 ॥ .................................................................................................. 89
ॐ अपररग्रहाच्च अत्यन्तमिपेक्षा ॐ ॥ 2-2-6-190॥ ..................................................................................... 89
समुदायाधिकरणम ्॥2-2-7॥ ...................................................................................................................... 90
ॐ समद
ु ाय उभयहे तक
ु े ऽवप तदप्रान्प्तः ॐ ॥ 2-2-7-191 ॥ ................................................................................ 90
ॐ इतरे तरप्रत्ययत्वाहदनत चेन्िोत्पवत्तमार निभमत्तत्वात ् ॐ॥2-2-7-192॥ ................................................................ 90
ॐ उत्तरोत्पादे च पूवना िरोधात ् ॐ ॥ 2-2-7-193 ॥ ......................................................................................... 91
ॐ असनत प्रनतज्ञोपरोधो यौगपद्यमन्यथा ॐ ॥ 2-2-7-194 ॥ ........................................................................... 91
ॐ प्रनतसङ्ख्याऽप्रनतसङ्ख्यानिरोधाप्रान्प्तरववच्छे दात ् ॐ॥ 2-2-7-195॥.................................................................. 91
ॐ उभयथा च दोषात ् ॐ ॥ 2-2-7-196 ॥ .................................................................................................. 92
ॐ आकाशे चाववशेषात ् ॐ ॥ 2-2-7-197 ॥ ................................................................................................. 92
ॐ अिुस्मत
त े श्च ॐ ॥ 2-2-7-198 ॥.......................................................................................................... 92
असदधिकरणम ्॥2-2-8॥ .......................................................................................................................... 92
ॐ िासतोऽदृष्टत्वात ् ॐ ॥ 2-2-8-199 ॥ ................................................................................................... 92
ॐ उदासीिािामवप चैवं भसद्श्रधः ॐ ॥ 2-2-8-200 ॥ ...................................................................................... 93
ॐ िाभाव उपिब्धेः ॐ ॥ 2-2-8-201 ॥ .................................................................................................... 93
ॐ वैधम्यााच्च ि स्वप्िाहदवत ् ॐ ॥ 29-202 ॥ ............................................................................................ 93
अनुपलब््यधिकरणम ्॥2-2-9॥ ................................................................................................................... 94

ॐ ि भावोऽिुपिब्धेः ॐ ॥ 2-2-9-203 ॥ .................................................................................................. 94
ॐ क्षर्णकत्वाच्च ॐ ॥ 2-2-9-204 ॥ ........................................................................................................ 94
ॐ सवाथाऽिुपपत्ते श्च ॐ ॥ 2-2-9-205 ॥ .................................................................................................... 94
नैकजस्त्मन्नधिकरणम ्॥2-2-10॥ ................................................................................................................. 94

ॐ िैकन्स्मन्िसम्भवात ् ॐ ॥ 2-2-10-206 ॥ .............................................................................................. 94
ॐ एवंचात्माऽकात्स्न्याम ् ॐ ॥ 2-2-10-207 ॥ ............................................................................................. 95
ॐ ि च पयाायादप्यववरोधो ववकाराहदभ्यः ॥ 2-2-10-208 ॥ ............................................................................. 95
ॐ अन्त्यावन्स्थते श्चोभयनित्यत्वादववशेषात ् ॐ ॥ 2-2-10-209 ॥ ....................................................................... 95
पत्युरधिकरणम ्॥2-2-11॥ ........................................................................................................................ 96

ॐ पत्युरसामञ्जस्यात ् ॐ ॥ 2-2-11-210 ॥ ............................................................................................... 96
ॐ सम्र्न्धािुपपत्ते श्च ॐ ॥ 2-2-11-211 ॥ ................................................................................................ 96
ॐ अश्रधष्ठािािुपपत्ते श्च ॐ ॥ 2-2-11-212 ॥ .............................................................................................. 96
ॐ करणवच्चेन्ि भोगाहदभ्यः ॐ ॥ 2-2-11-213 ॥ ....................................................................................... 96
म
् Page 11
ॐ अन्तवत्त्वमसवाज्ञता वा ॐ ॥ 2-2-11-214 ॥ ................................................................................................. 96
उत्पत्यधिकरणम ्॥2-2-12॥ ............................................................................................................................ 97
ॐ उत्पत्यसम्भवात ् ॐ ॥ 2-2-12-215 ॥ ........................................................................................................ 97
ॐ ि च कतःु ा करणम ् ॐ ॥ 2-2-12-216 ॥ ..................................................................................................... 97
ॐ ववज्ञािाहदभावे वा तदप्रनतषेधः ॐ ॥ 2-2-12-217 ॥ ........................................................................................ 97
ॐ ववप्रनतषेधाच्च ॐ ॥ 2-2-12-218 ॥ ........................................................................................................... 97
अर् नििीराध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥2-3॥ ...................................................................................98

ववयदधिकरणम ्॥2-3-1॥ ............................................................................................................................... 98
ॐ ि ववयदश्रुतेः ॐ ॥ 2-3-1-219 ॥ .............................................................................................................. 98
ॐ अन्स्ततु ॐ ॥ 2-3-1-220 ॥ .................................................................................................................... 98
ॐ गौण्यसम्भवात ् ॐ ॥ 2-3-1-221 ॥ ............................................................................................................ 98
ॐ शब्दाच्च ॐ ॥ 2-3-1-222 ॥.................................................................................................................... 98
ॐ स्याच्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत ् ॐ ॥ 2-3-1-223 ॥............................................................................................... 99
ॐ प्रनतज्ञाहानिरव्यनतरे कात ् शब्दे भ्यः ॐ ॥ 2-3-1-224 ॥ ...................................................................................... 99
ॐ यावद्ववकारं तु ववभागो िोकवत ् ॐ ॥ 2-3-1-225 ॥ ....................................................................................... 99
मातररश्वाधिकरणम ्॥2-3-2॥......................................................................................................................... 100

ॐ एतेि मातररश्वा व्याख्यातः ॐ ॥ 2-3-2-226 ॥ ........................................................................................... 100
असम्भवाधिकरणम ्॥2-3-3॥ ......................................................................................................................... 100
ॐ असम्भवस्तु सतोऽिुपपत्ते ः ॐ ॥ 2-3-3-227 ॥ ............................................................................................. 100
तेिोधिकरणम ्॥2-3-4॥ ............................................................................................................................... 100
ॐ तेजोऽतस्तथा ह्याह ॐ ॥ 2-3-4-228 ॥ .................................................................................................... 100
अबधिकरणम ्॥2-3-5॥ ................................................................................................................................ 101
ॐ आपः ॐ ॥ 2-3-5-229 ॥ ..................................................................................................................... 101
पधृ थव्यधिकरणम ्॥2-3-6॥ ............................................................................................................................ 101

ॐ पश्रत थव्यश्रधकाररूपशब्दान्तराहदभ्यः ॐ ॥ 2-3-6-230 ॥ .................................................................................... 101
तदभभ्यानाधिकरणम ्॥2-3-7॥ ...................................................................................................................... 101
ॐ तदभभध्यािादे व तु तन्लिङ्गात ् सः ॐ ॥ 2-3-7-231 ॥ .................................................................................. 101
ववपयवयाधिकरणम ्॥2-3-8॥........................................................................................................................... 102

ॐ ववपयायेण तु रमोऽत उपपद्यते च ॐ ॥ 2-3-8-232 ॥ .................................................................................. 102
अन्तराधिकरणम ्॥2-3-9॥ ............................................................................................................................ 102

ॐ अन्तरा ववज्ञािमिसी रमेण तन्लिङ्गाहदनत ................................................................................................... 102
चेन्िाववशेषात ् ॐ ॥ 2-3-9-233 ॥ ................................................................................................................ 102
म
् Page 12
ॐ चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात ् तद्व्यपदे शो भाक्तस्तद्भावभाववत्वात ् ॐ ॥ 2-3-9-234 ॥ .......................................... 103
आत्माधिकरणम ्॥2-3-10॥ ...................................................................................................................... 103
ॐ िात्माऽश्रुतेनिात् यत्वाच्च ताभ्यः ॐ ॥ 2-3-10-235 ॥ ................................................................................. 103
ज्ञाधिकरणम ्॥2-3-11॥ .......................................................................................................................... 104
ॐ ज्ञोऽत एव ॐ ॥ 2-3-11-236 ॥ ......................................................................................................... 104
ॐ युक्तेश्च ॐ ॥ 2-3-11-237 ॥ ........................................................................................................... 104
उत्क्रान्त्यधिकरणम ्॥2-3-12॥ .................................................................................................................. 104
ॐ उत्रान्न्तगत्यागतीिाम ् ॐ ॥ 2-3-12-238 ॥ .......................................................................................... 104
ॐ स्वात्मिा चोत्तरयोः ॐ ॥ 2-3-12-239 ॥ .............................................................................................. 105
ॐ िाणुरतच्ुते ररनत चे न्िेत राश्रधकारात ् ॐ ॥ 2-3-12-240 ॥ ........................................................................... 105
ॐ स्वशब्दोन्मािाभ्यां च ॐ ॥ 2-3-12-241 ॥ ........................................................................................... 105
ॐ अववरोधश्चन्दिवत ् ॐ ॥ 2-3-12-242 ॥ .............................................................................................. 105
ॐ अवन्स्थनतवै शेष्याहदनत चेन्िाभ्युप गमाद्धतहद हह ॐ॥ 2-3-12-243 ॥ ................................................................ 106
ॐ गुणाद्वाऽऽिोकवत ् ॐ ॥ 2-3-12-244 ॥ ............................................................................................... 106
व्यततरे काधिकरणम ्॥2-3-13॥ .................................................................................................................. 106
ॐ व्यनतरे को गन्धवत ् तथा च दशायनत ॐ ॥ 2-3-13-245 ॥ .......................................................................... 106
ृ ुगुपदे शाधिकरणम ्॥2-3-14॥ ................................................................................................................. 106

पथ
ॐ पथ
त गुपदे शात ् ॐ ॥ 2-3-14-246 ॥ ...................................................................................................... 106
ॐ तद्गुणसारत्वात ् तु तद्व्यपदे शः प्राज्ञवत ् ॐ ॥ 2-3-14-247 ॥ ..................................................................... 107
यावदधिकरणम ्॥2-3-15॥ ....................................................................................................................... 107
ॐ यावदात्माभाववत्वाच्च ि दोषस्तद्दशािात ् ॐ॥ 2-3-15-248॥ ........................................................................ 107
पुुंस्त्त्वाधिकरणम ्॥2-3-16॥ ...................................................................................................................... 108
ॐ पुंस्त्वाहदवत्त्वस्यसतोऽभभव्यन्क्तयोगात ् ॐ ॥ 2-3-16-249 ॥ ........................................................................ 108
ु िन्ब्धप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथा ॐ ॥2-3-16-250 ॥ ...................................................... 108

ॐ नित्योपिब्ध्यिप
कतत्ृव वाधिकरणम ्॥2-3-17॥ ..................................................................................................................... 109
ॐ कताा शास्राथावत्त्वात ् ॐ ॥ 2-3-17-251 ॥ ............................................................................................. 109
ॐ ववहारोपदे शात ् ॐ ॥ 2-3-17-252 ॥ ..................................................................................................... 109
ॐ उपादािात ् ॐ ॥ 2-3-17-253 ॥ ......................................................................................................... 109
ॐ व्यपदे शाच्च क्रर यायां ि चेन्न्िदे शववपयायः ॐ॥ 2-3-17-254 ॥..................................................................... 109
ॐ उपिन्ब्धवदनियमः ॐ ॥ 2-3-17-255 ॥ ............................................................................................... 109
ॐ शन्क्तववपयायात ् ॐ ॥ 2-3-17-256 ॥ .................................................................................................. 110
ॐ समाध्यभावाच्च ॐ ॥ 2-3-17-257॥ ................................................................................................... 110
म
् Page 13
ॐ यथा च तक्षोभयथा ॐ ॥ 2-3-17-258 ॥ ................................................................................................... 110
ॐ परात ् तु तच्ुतेः ॐ ॥ 2-3-17-259 ॥ ...................................................................................................... 110
ॐ कततप्रयत्िापे क्षस्तुववहहतप्रनतषे धावै यथ्याा हदभ्यः ॐ॥ 2-3-17-260 ॥ ...................................................................... 110
अुंशाधिकरणम ्॥2-3-18॥ ............................................................................................................................. 110

ॐ अंशो िािाव्यपदे शादन्यथा चावप दाशक्रकतवाहदत्वमधीयत एके ॐ ॥ 2-3-18-261 ॥................................................. 110
ॐ मन्रवणाात ् ॐ ॥ 2-3-18-262 ॥ ............................................................................................................. 111
ॐ अवप स्मयाते ॐ ॥ 2-3-18-263 ॥ ........................................................................................................... 111
ॐ प्रकाशाहदवन्िैवं परः ॐ ॥ 2-3-18-264 ॥ .................................................................................................. 111
ॐ स्मरन्न्त च ॐ ॥ 2-3-18-265 ॥ ............................................................................................................ 112
ॐ अिुज्ञापररहारौ दे हसम्र्न्धाज्ज्योनतराहदवत ् ॐ ................................................................................................ 112
॥2-3-18-266॥....................................................................................................................................... 112
ॐ असन्ततेश्चाव्यनतकरः ॐ ॥ 2-3-18-267 ॥ ................................................................................................ 113
ॐ आभास एव च ॐ ॥ 2-3-18-268 ॥ ........................................................................................................ 113
अदृष्टाधिकरणम ्॥ 2-3-19॥......................................................................................................................... 113

ॐ अदृष्टनियमात ् ॐ ॥ 2-3-19-269 ॥ ........................................................................................................ 113
ॐ अभभसन्ध्याहदष्ववप चैवम ् ॐ ॥ 2-3-19-270 ॥ ........................................................................................... 113
ॐ प्रदे शाहदनत चेन्िान्तभाावात ् ॐ ॥ 2-3-19-271 ॥ .......................................................................................... 113
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ ि िन्त्रचीनिकारां नििीराध्यारस्य िृिीराः िाचाः ्मदाा्ाः ॥ श्रीकृ ष्णाि यममदा् म ............... 114
अथ द्ववतीयाध्यायस्य चतुथाः पादः ॥2-4॥ ....................................................................................................... 114
प्राणाधिकरणम ्॥2-4-1॥ .............................................................................................................................. 114
ॐ तथा प्राणाः ॐ ॥ 2-4-1-272 ॥ .............................................................................................................. 114
ॐ गौण्यसम्भवात ् ॐ ॥ 2-4-1-273 ॥ .......................................................................................................... 114
ॐ प्रनतज्ञािुप रोधाच्च ॐ ॥ 2-4-1-274 ॥....................................................................................................... 114
मनोधिकरणम ्॥2-4-2॥ ............................................................................................................................... 115

ॐ तत्प्राक्ष्रुतेश्च ॐ ॥ 2-4-2-275 ॥ ............................................................................................................. 115
व त्वाधिकरणम ्॥2-4-3॥ .......................................................................................................................

तत्पूवक 115
ॐ तत्पूवक
ा त्वाद्वाचः ॐ॥ 2-4-3-276 ॥ ....................................................................................................... 115
सप्ततगत्यधिकरणम ्॥2-4-4॥ ......................................................................................................................... 115
ॐ सप्तगतेववाशेवषतत्वाच्च ॐ ॥ 2-4-4-277 ॥ ................................................................................................ 115
ॐ हस्तादयस्तु न्स्थतेऽतो िैवम ् ॐ ॥ 2-4-4-278 ॥ ......................................................................................... 116
अण्वधिकरणम ्॥2-4-5॥ .............................................................................................................................. 116
ॐ अणवश्च ॐ ॥ 2-4-5-279 ॥ ................................................................................................................. 116
म
् Page 14
श्रे ष्ठाधिकरणम ्॥2-4-6॥ ......................................................................................................................... 116
ॐ श्रेष्ठश्च ॐ ॥ 2-4-6-280 ॥ .............................................................................................................. 116
ॐ ि वायुक्ररये पथ
त ु गुपदे शात ् ॐ ॥ 2-4-6-281 ॥ ......................................................................................... 116
चक्षुरा्यधिकरणम ्॥2-4-7॥ ..................................................................................................................... 116
ॐ चक्षुराहदवत ् तु तत्सहभशष््याहदभ्यः ॐ ॥ 2-4-7-282 ॥............................................................................. 116
ॐ अकरणत्वाच्च ि दोषस्तथा हह दशायनत ॐ ॥ 2-4-7-283 ॥........................................................................ 117
पञ्चवत्त्ृ यधिकरणम ्॥2-4-8॥ .................................................................................................................... 117
ॐ पञ्चववत त्तमािोवद्व्यपहदश्यते ॐ ॥ 2-4-8-284 ॥ ...................................................................................... 117
अण्वधिकरणम ्॥2-4-9॥ ......................................................................................................................... 117
ॐ अणुश्च ॐ ॥ 2-4-9-285 ॥ .............................................................................................................. 117
ज्योततराद्यधिकरणम ्॥2-4-10॥................................................................................................................ 118
ॐ ज्योनतराद्यश्रधष्ठािं तु तदामििात ् ॐ ॥ 2-4-10-286 ॥ ........................................................................... 118
ॐ प्राणवता शब्दात ् ॐ ॥ 2-4-10-287 ॥ ................................................................................................. 118
ॐ तस्य च नित्यत्वात ् ॐ ॥ 2-4-10-288 ॥ ............................................................................................. 118
त इुं दद्रयाण्यधिकरणम ्॥2-4-11॥ ............................................................................................................... 119
ॐ त इन्न्द्रयार्ण तद्व्यपदे शादन्यर श्रे ष्ठात ् ॐ ॥ 2-4-11-289 ॥ ..................................................................... 119
ॐ भे दश्रुतेः ॐ ॥ 2-4-11-290 ॥............................................................................................................ 119
ॐ वैिक्षण्याच्च ॐ ॥ 2-4-11-291 ॥ ...................................................................................................... 119
सङ्खज्ञामूत्यवधिकरणम ्॥2-4-12॥................................................................................................................. 119
ॐ सङ्ज्ञामूनताक् िन्त प्तस्तु त्ररवत्त कुवात उपदे शात ् ॐ॥ 2-4-12-292॥ ....................................................................... 119
माुंसाधिकरणम ्॥2-4-13॥ ....................................................................................................................... 120
ॐ मांसाहद भौमं यथाशब्दभमतरयोश्च ॐ ॥ 2-4-13-293 ॥ ............................................................................ 120
ॐ वैशेष्यात ् तु तद्वादस्तद्वादः ॐ ॥ 2-4-13-294 ॥................................................................................... 120
त ीयाध्यायः॥3॥ .................................................................................................................................. 120

तत
अर् िृिीराध्यारस्य प्रर्मदा िाचाः ॥3-1॥ .............................................................................. 120

तदन्तरप्रततपत्त्यधिकरणम ्॥ 3-1-1॥ ............................................................................................................ 121
ॐ तदन्तरप्रनतपत्तौरं हनत सम्पररष्वक्तः प्रश्िनिरूपणाभ्याम ् ॐ॥ 3-1-1-295 ॥ ....................................................... 121
त्र्यात्मकत्वाधिकरणम ्॥3-1-2॥ ................................................................................................................. 121
ॐ त्र्यात्मकत्वात ् तु भूयस्त्वात ् ॐ ॥ 3-1-2-296 ॥...................................................................................... 121
प्राणगत्यधिकरणम ्॥3-1-3॥ ..................................................................................................................... 121
ॐ प्राणगतेश्च ॐ ॥ 3-1-3-297 ॥ .......................................................................................................... 121
अग्नन्याद्यधिकरणम ्॥3-1-4॥ ................................................................................................................... 122
म
् Page 15
ॐ अग्नन्याहदगनतश्रुतेररनत चेन्ि भाक्तत्वात ् ॐ ॥ 3-1-4-298 ॥ ............................................................................ 122
प्रथमाधिकरणम ्॥3-1-5॥ ............................................................................................................................. 122

ॐ प्रथमे ऽश्रवणाहदनत चेन्ि ता एव ह्युपपत्ते ः ॐ ॥ 3-1-5-299 ॥........................................................................... 122
ु त्वाधिकरणम ्॥3-1-6॥..........................................................................................................................
अश्रत 122
ॐ अश्रत
ु त्वाहदनत चेन्िेष्टाहदकाररणां प्रतीतेः ॐ ॥ 3-1-6-300 ॥............................................................................ 122
भाक्ताश्रधकरणम ्॥3-1-7॥ ............................................................................................................................ 122
ॐ भाक्तं वाऽिात्मववत्त्वात ् तथा हह दशायनत ॐ॥ 3-1-7-301 ॥ ............................................................................ 122
कृतात्ययाधिकरणम ्॥3-1-8॥......................................................................................................................... 123
ॐ कततात्ययेऽिुशयवाि ् दृष्टस्मतनतभ्याम ् ॐ ॥ 3-1-8-302 ॥ ................................................................................ 123
यथेताधिकरणम ्॥3-1-9॥ ............................................................................................................................. 123
ॐ यथेतमिेवं च ॐ ॥ 3-1-9-303 ॥ ........................................................................................................... 123
चरणाधिकरणम ्॥3-1-10॥ ........................................................................................................................... 123
ु िक्षणाथेनत काष्णाान्जनिः ॐ ..........................................................................................

ॐ चरणाहदनत चे न्ि तदप 123
॥3-1-10-304॥....................................................................................................................................... 123
ॐ आिथाक्यभमनत चेन्ि तदपेक्षत्वात ् ॐ ॥ 3-1-11-305 ॥ ................................................................................. 124
ॐ सक
ु त तदष्ु कतते एवे नत तु र्ादररः ॐ ॥ 3-1-12-306 ॥....................................................................................... 124
अतनष्टाधिकरणम ्॥3-1-11॥ ......................................................................................................................... 124
ॐ अनिष्टाहदकाररणामवप च श्रुत म ् ॐ ॥ 3-1-13-307 ॥ .................................................................................... 124
ॐ संयमिे त्विुभूयेतरे षामारोहावरोहौ तद्गनतदशािात ् ॐ ॥ 3-1-14-308 ॥ ............................................................... 124
ॐ स्मरन्न्त च ॐ ॥ 3-1-15-309 ॥ ............................................................................................................ 125
अवपसप्तताधिकरणम ्॥3-1-12॥ ....................................................................................................................... 125
ॐ अवप सप्त ॐ ॥ 3-1-12-310 ॥ ............................................................................................................. 125
तराप्तयधिकरणम ्॥3-1-13॥ .......................................................................................................................... 125
ॐ तरावप च तद्व्यापारादववरोधः ॐ ॥ 3-1-13-311 ॥ ...................................................................................... 125
ववद्याधिकरणम ्॥3-1-14॥ ........................................................................................................................... 126

ॐ ववद्याकमाणोररनत तु प्रकततत्वात ् ॐ ॥ 3-1-14-312 ॥ .................................................................................... 126
ृ ीयाधिकरणम ्॥3-1-15॥ .......................................................................................................................

न तत 126
ॐ ि तत
त ीये तथोपिब्धे ः ॐ ॥ 3-1-15-313 ॥ ................................................................................................ 126
ॐ स्मयातेऽवप च िोके ॐ ॥ 3-1-15-314 ॥ ................................................................................................... 126
ॐ दशािाच्च ॐ ॥ 3-1-15-315 ॥ ............................................................................................................... 127
ॐ तत
त ीये शब्दावरोधः संशोकजस्य ॐ ॥ 3-1-15-316 ॥ ..................................................................................... 127
ॐ स्मरणाच्च ॐ ॥ 3-1-15-317 ॥ ............................................................................................................. 127
तत्स्त्वाभाव्याधिकरणम ्॥3-1-16॥ ................................................................................................................... 127
म
् Page 16
ॐ तत्स्वाभाव्यापवत्तरुपपत्तेः ॐ ॥ 3-1-16-318 ॥ ......................................................................................... 127
नाततधचरे णाधिकरणम ्॥3-1-17॥ ................................................................................................................ 128
ॐ िानतश्रचरे ण ववशेषात ् ॐ ॥ 3-1-17-319 ॥ ............................................................................................. 128
अन्याधिकरणम ्॥3-1-18॥....................................................................................................................... 128
ॐ अन्याश्रधन्ष्ठते पव
ू व
ा दभभिापात ् ॐ ॥ 3-1-18-320 ॥ ................................................................................. 128
ॐ अशुद्धभमनत चे न्ि शब्दात ् ॐ ॥ 3-1-18-321 ॥ ..................................................................................... 128
रे तोधिकरणम ्॥3-1-19॥ ......................................................................................................................... 129
ॐ रे तःभसग्नयोगोऽथ ॐ ॥ 3-1-19-322 ॥ .................................................................................................. 129
योन्यधिकरणम ्॥3-1-20॥ ....................................................................................................................... 129
ॐ योिेः शरीरम ् ॐ ॥ 3-1-20-323 ॥ ..................................................................................................... 129
अर् िृिीराध्यारस्य नििीराः िाचाः॥3-2॥ ............................................................................ 129

सन््याददकरणम ्॥3-2-1॥ ....................................................................................................................... 129
ॐ सन्ध्ये सन्त ष्टराह हह ॐ ॥ 3-2-1-324 ॥ ............................................................................................... 129
ॐ निमाातारं चैके पुरादयश्च ॐ ॥ 3-2-1-325 ॥ ......................................................................................... 129
ॐ मायामारं तु कात्स्न्येिािभभव्यक्त स्वरूपत्वात ् ॐ ...................................................................................... 130
॥3-2-1-326॥.................................................................................................................................... 130
ॐ सूचकश्च हह श्रुते राचक्षते च तद्ववदः ॐ ॥ 3-2-1-327 ॥ ........................................................................... 130
पराभभ्यानाधिकरणम ्॥3-2-2॥ ................................................................................................................. 130
ॐ पराभभध्यािात ् तु नतरोहहतं ततो ह्यस्य र्न्धववपयायौ ॐ .............................................................................. 130
॥3-2-2-328॥.................................................................................................................................... 130
दे हयोगाधिकरणम ्॥3-2-3॥ ...................................................................................................................... 131
ॐ दे हयोगाद्वासोऽवप ॐ ॥ 3-2-3-329 ॥ .................................................................................................. 131
तदभावाधिकरणम ्॥3-2-4॥ ...................................................................................................................... 131
ॐ तदभावो िाडीषु तच्ुतेरात्मनि ह ॐ ॥ 3-2-4-330 ॥ ............................................................................... 131
प्रबोिाधिकरणम ्॥3-2-5॥ ........................................................................................................................ 132
ॐ अतः प्रभोधोऽस्मात ् ॐ ॥ 3-2-5-331 ॥ ................................................................................................ 132
कमावनुस्त्मत्ृ यधिकरणम ्॥3-2-6॥ ................................................................................................................ 132
ॐ स एव च कमाािुस्मनत तशब्दववश्रधभ्यः ॐ ॥ 3-2-6-332 ॥ ............................................................................ 132
सम्पत्यधिकरणम ्॥3-2-7॥ ...................................................................................................................... 132
ॐ मुग्नधेऽ धासम्पवत्तः पररशेषात ् ॐ ॥ 3-2-7-333 ॥ ....................................................................................... 132
न स्त्थानतोऽप्तयधिकरणम ्॥ 3-2-8॥ ............................................................................................................. 132
ॐ ि स्थाितोऽवप परस्योभयभिङ्गं सवार हह ॐ ॥ 3-2-8-334 ॥ ..................................................................... 132
ॐ ि भे दाहदनत चे न्ि प्रत्येक मतद्वचिात ् ॐ॥ 3-2-8-335 ॥ ........................................................................... 133
म
् Page 17
ॐ अवप चैवमेके ॐ ॥ 3-2-8-336 ॥ ............................................................................................................ 133
अरूपाधिकरणम ्॥3-2-9॥ ............................................................................................................................. 134

ॐ अरूपवदे व हह तत्प्रधाित्वात ् ॐ ॥ 3-2-9-337 ॥ .......................................................................................... 134
ॐ प्रकाशवच्चावैयथ्याम ् ॐ ॥ 3-2-9-338 ॥ .................................................................................................... 134
ॐ आह च तन्मारम ् ॐ ॥ 3-2-9-339 ॥ ....................................................................................................... 134
ॐ दशायनत चाथो अवप स्मयाते ॐ ॥ 3-2-9-340 ॥ ........................................................................................... 135
उपमाधिकरणम ्॥3-2-10॥............................................................................................................................ 135
ॐ अत एव चोपमा सूयक
ा ाहदवत ् ॐ ॥ 3-2-10-341 ॥ ....................................................................................... 135
अम्बुवदधिकरणम ्॥3-2-11॥ ......................................................................................................................... 136

ॐ अम्र्ुवदग्रहणात ् तु ि तथात्वम ् ॐ ॥ 3-2-11-342 ॥ .................................................................................... 136
ृ धिह्रासाधिकरणम ्॥3-2-12॥ ......................................................................................................................

वद् 136
ॐ वद् ु यसामञ्जस्यादे वम ् ॐ ..........................................................................................
त श्रधह्रासभाक्त्वमन्तभाावादभ 136
॥3-2-12-343॥....................................................................................................................................... 136
ॐ दशािाच्च ॐ ॥ 3-2-12-344 ॥ ............................................................................................................... 137
प्रकताधिकरणम ्॥3-2-13॥ ........................................................................................................................... 137
ॐ प्रकततैतावत्त्वं हह प्रनतषे धनत ततो ब्रवीनत च भय

ू ः ॐ॥ 3-2-13-345 ॥ .................................................................. 137
अव्यक्त्ताधिकरणम ्॥3-2-14॥ ........................................................................................................................ 137
ॐ तदव्यक्तमाह हह ॐ ॥ 3-2-14-346 ॥ ....................................................................................................... 137
ॐ अवप संराधिे प्रत्यक्षािुमािाभ्याम ् ॐ ॥3-2-14-347 ॥ ................................................................................... 137
ॐ प्रकाशवच्चावैशेष्यम ् ॐ ॥ 3-2-14-348 ॥ .................................................................................................... 138
ॐ प्रकाशश्च कमाण्यभ्यासात ् ॐ ॥3-2-14-349 ॥ ............................................................................................. 138
ॐ अतोऽिन्तेि तथा हह भिङ्गम ् ॐ ॥ 3-2-14-350 ॥ ....................................................................................... 138
अदहकुण्डलाधिकरणम ्॥3-2-15॥..................................................................................................................... 138
ॐ उभयव्यपदे शात्त्वहहकुण्डिवत ् ॐ ॥ 3-2-15-351 ॥ ........................................................................................ 138
ॐ प्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्वात ् ॐ ॥ 3-2-15-352 ॥.......................................................................................... 139
ॐ पूवव
ा द्वा ॐ ॥ 3-2-15-353 ॥ ................................................................................................................ 139
ॐ प्रनतषेधाच्च ॐ ॥ 3-2-15-354 ॥ ............................................................................................................ 139
परमताधिकरणम ्॥3-2-16॥ .......................................................................................................................... 139

ॐ परमतः से तू न्मािसम्र्न्धभे दव्यपदे शेभ् यः ॐ .................................................................................................. 139
॥ 3-2-16-355॥ ..................................................................................................................................... 139
ॐ दशािात ् ॐ ॥ 3-2-16-356 ॥ ................................................................................................................. 140
ॐ र्ुद्ध्यथाः पादवत ् ॐ ॥ 3-2-16-357 ॥ ..................................................................................................... 140
स्त्थानववशेषाधिकरणम ्॥3-2-17॥ .................................................................................................................... 140
म
् Page 18
ॐ स्थािववशेषात ् प्रकाशाहदवत ् ॐ ॥ 3-2-17-358 ॥ .................................................................................... 140
ॐ उपपत्तेश्च ॐ ॥ 3-2-17-359 ॥ .......................................................................................................... 141
तथान्यत्वाधिकरणम ्॥3-2-18॥ ................................................................................................................. 141
ॐ तथाऽन्यत ् प्रनतषे धात ् ॐ ॥ 3-2-18-360 ॥............................................................................................ 141
सववगतत्वाधिकरणम ्॥3-2-19॥ ................................................................................................................. 141
ॐ अिेि सवागतत्वमायामयशब्दाहदभ्यः ॐ ॥ 3-2-19-361 ॥ .......................................................................... 141
फलाधिकरणम ्॥3-2-20॥ ........................................................................................................................ 141
ॐ फिमत उपपत्तेः ॐ ॥ 3-2-20-362 ॥ .................................................................................................. 141
ॐ श्रुतत्वाच्च ॐ ॥ 3-2-20-363 ॥ ......................................................................................................... 142
ॐ धमं जैभमनिरत एव ॐ ॥ 3-2-20-364 ॥ .............................................................................................. 142
ॐ पूव ं तु र्ादरायणो हे तु व्यपदे शात ् ॐ ॥3-2-20-365 ॥ ............................................................................... 142
अर् िृिीराध्यारज िृिीराः िाचाः ॥3-3॥ ................................................................................ 142

सवववेदाधिकरणम ्॥3-3-1॥ ....................................................................................................................... 142
ॐ सवावेदान्तप्रत्ययं चोदिाद्यववशेषात ् ॐ ॥ 3-3-1-366॥ .............................................................................. 142
ॐ भेदान्िेनत चेदेकस्यामवप ॐ ॥ 3-3-1-367 ॥ .......................................................................................... 143
ॐ स्वाध्यायस्य तथात्वेि हह समाचारे ऽश्रधकाराच्च ॐ॥ 03-368॥ ........................................................................ 143
ॐ सभििवच्च तन्न्ियमः ॐ ॥ 04-369 ॥ ................................................................................................ 144
ॐ दशायनत च ॐ ॥ 05-370 ॥ .............................................................................................................. 144
उपसुंहाराधिकरणम ्॥3-3-2॥ ..................................................................................................................... 144
ॐ उपसंहारोऽथााभेदाद्ववश्रधशेषवत ् समािे च ॐ .............................................................................................. 144
॥3-3-2-371॥.................................................................................................................................... 144
ॐ अन्यथात्वं च शब्दाहदनत चे न्िाववशेषात ् ॐ ॥3-3-2-372॥ .......................................................................... 145
ॐ ि वा प्रकरणभे दात ् परोवरीयस्त्वाहदवत ् ॐ ॥ 3-3-2-373॥ ........................................................................... 145
ु तमन्स्त तु तदवप ॐ ॥ 3-3-2-374॥............................................................................... 145

ॐ सङ्ज्ञातश्चेत ् तदक्
प्राप्तत्यधिरकणम ्॥3-3-3॥ ........................................................................................................................ 146
ॐ प्राप्तेश्च समञ्जसम ् ॐ ॥ 3-3-3-375 ॥ ............................................................................................... 146
सववभेदाधिकरणम ्॥3-3-4॥ ...................................................................................................................... 146

ॐ सवााभेदादन्यरेमे ॐ ॥ 3-3-4-376 ॥ .................................................................................................... 146
आनन्दाधिकरणम ्॥3-3-5॥ ...................................................................................................................... 146
ॐ आिन्दादयः प्रधािस्य ॐ ॥ 3-3-5-377 ॥ ............................................................................................ 146
वप्रयभशरस्त्त्वाधिकरणम ्॥3-3-6॥ ................................................................................................................ 147
ॐ वप्रयभशरस्त्वाद्यप्रान्प्तरुपचयापचयौ हह भेदे ॐ॥ 3-3-6-378॥ ........................................................................ 147
म
् Page 19
इतराधिकरणम ्॥3-3-7॥ .............................................................................................................................. 147
ॐ इतरे त्वथासामान्यात ् ॐ ॥ 3-3-7-379 ॥ ................................................................................................... 147
अ्यानाधिकरणम ्॥3-3-8॥ .......................................................................................................................... 147
ॐ आध्यािाय प्रयोजिाभावात ् ॐ ॥ 3-3-8-380 ॥ ............................................................................................ 147
ॐ आत्मशब्दाच्च ॐ ॥ 3-3-8-381 ॥ ........................................................................................................... 148
ृ ीत्यधिकरणम ्॥3-3-9॥ .....................................................................................................................

आत्मगह 148
ॐ आत्मगह
त ीनतररतरवदत्त
ु रात ् ॐ ॥ 3-3-9-382 ॥ .............................................................................................. 148
अन्वयाधिकरणम ्॥3-3-10॥.......................................................................................................................... 148
ॐ अन्वयाहदनत चेत ् स्यादवधारणात ् ॐ ॥ 3-3-10-383 ॥ .................................................................................. 148
कायाव्यानाधिकरणम ्॥3-3-11॥ .................................................................................................................... 149
ॐ कायााख्यािादपूवम
ा ्ॐ ॥ 3-3-11-384 ॥ .................................................................................................... 149
समानाधिकरणम ्॥3-3-12॥ .......................................................................................................................... 149
ॐ समाि एवं चाभे दात ् ॐ ॥ 3-3-12-385 ॥ .................................................................................................. 149
ॐ सम्र्न्धादे वमन्यरावप ॐ ॥ 3-3-12-386 ॥................................................................................................. 150
नवाधिकरणम ्॥3-3-13॥ ............................................................................................................................. 150
ॐ ि वा ववशेषात ् ॐ ॥ 3-3-13-387 ॥ ........................................................................................................ 150
ॐ दशायनत च ॐ ॥ 3-3-13-388 ॥ ............................................................................................................. 150
सम्भत्ृ यधिकरणम ्॥3-3-14॥......................................................................................................................... 150
ॐ सम्भनत तद्युव्याप्त्यवप चातः ॐ ॥ 3-3-14-389 ॥.......................................................................................... 150
पुरुषाधिकरणम ्॥3-3-15॥ ............................................................................................................................ 151
ॐ पुरुषववद्यायामवप चेत रे षामिाम्िािात ् ॐ॥ 3-3-15-390॥ ................................................................................. 151
वे िाधिकरणम ्॥3-3-16॥ ............................................................................................................................. 151
ॐ वे धाध्यथाभेदात ् ॐ ॥ 3-3-16-391 ॥ ........................................................................................................ 151
हान्यधिकरणम ्॥3-3-17॥ ............................................................................................................................ 151
ॐ हािौ तूपायिशब्दशेषत्वात ् कुशाछं दस्तुत्युपगािवत ् तदक्

ु तम ् ॐ ॥ 3-3-17-392 ॥ .................................................. 151
ॐ साम्परायेतताव्याभावात ् तथा ह्यन्ये ॐ ॥ 3-3-17-393 ॥................................................................................ 152
छन्दाधिकरणम ्॥3-3-18॥ ............................................................................................................................ 152
ॐ छन्दत उभयाववरोधात ् ॐ ॥ 3-3-18-394 ॥................................................................................................ 152
ॐ गतेरथावत्त्वमुभयथाऽन्यथा हह ववरोधः ॐ ॥ 3-3-18-395 ॥ .............................................................................. 152
ॐ उपपन्िस्तलिक्षणाथोपिब्धेिोकवत ् ॐ ॥ 3-3-18-396 ॥................................................................................ 153
अतनयमाधिकरणम ्॥3-3-19॥ ........................................................................................................................ 153
ॐ अनियमः सवे षामववरोधाच्छब्दािुमािाभ्याम ् ॐ ॥ 3-3-19-397 ॥ ...................................................................... 153
यावदधिकरणम ्॥3-3-20॥ ............................................................................................................................ 153
म
् Page 20
ॐ यावदश्रधकारमवन्स्थनतराश्रधकाररकाणाम ् ॐ ॥ 3-3-20-398 ॥ ....................................................................... 153
ॐ अक्षरश्रधयां त्वववरोधः सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदवत ् तदक्

ु तम ् ॐ ॥ 3-3-20-399 ॥ .......................................... 154
इयदामननाधिकरणम ्॥3-3-21॥ ................................................................................................................ 155
ॐ इयदामििात ् ॐ ॥ 3-3-21-400 ॥ ..................................................................................................... 155
ॐ अन्तरा भूतग्रामवहदनत चेत ् तदक्

ु तम ् ॐ ॥ 3-3-21-401 ॥ ......................................................................... 155
ु पवत्तररनत चे न्िोपदे शवत ् ॐ॥3-3-21-402॥ .......................................................................... 155

ॐ अन्यथा भे दािप
व्यततहाराधिकरणम ्॥3-3-22॥ .................................................................................................................. 156
ॐ व्यनतहारो ववभशंषन्न्त हीतरवत ् ॐ ॥ 3-3-22-403 ॥ ................................................................................. 156
सत्याधिकरणम ्॥3-3-23॥ ....................................................................................................................... 156
ॐ सैव हह सत्यादयः ॐ ॥ 3-3-23-404 ॥ ................................................................................................ 156
कामाधिकरणम ्॥3-3-24॥ ....................................................................................................................... 156
ॐ कामाहदतरर तर चायतिाहदभ्यः ॐ ॥ 3-3-24-405 ॥............................................................................... 156
ॐ आदरादिोपः ॐ ॥ 3-3-24-406 ॥ ...................................................................................................... 157
ॐ उपन्स्थतेस्तद्वचिात ् ॐ ॥ 3-3-24-407 ॥ ............................................................................................ 157
तनिाव रणाधिकरणम ्॥3-3-25॥ ................................................................................................................... 157
ॐ तन्न्िधाारणाथानियमस्तद्दृष्टे ः पथ
त ग्नध्यप्रनतर्न्धः फिम ् ॐ ॥3-3-25-408 ॥ ................................................. 157
प्रदानाधिकरणम ्॥3-3-26॥ ...................................................................................................................... 158
ॐ प्रदािवदे व हह तदक्
ु तम ् ॐ ॥ 3-3-26-409 ॥ ......................................................................................... 158
भलङ्खगभूयस्त्त्वाधिकरणम ्॥3-3-27॥ ............................................................................................................ 158
ॐ भिङ्गभूयस्त्वात ् तद्श्रध र्िीयस्तदवप ॐ ॥ 3-3-27-410 ॥ ......................................................................... 158
ववकल्पाधिकरणम ्॥3-3-28॥ .................................................................................................................... 159
ॐ पूववा वकलपःप्रकरणात ् स्यात ् क्रर यामािसवत ् ॐ .......................................................................................... 159
॥3-3-28-411 ॥ ................................................................................................................................. 159
ॐ अनतदे शाच्च ॐ ॥ 3-3-28-412 ॥ ....................................................................................................... 159
ववद्याधिकरणम ्॥3-3-29॥ ...................................................................................................................... 159
ॐ ववद्यैव तु निधाारणात ् ॐ ॥ 3-3-29-413 ॥ ........................................................................................... 159
ॐ दशािाच्च ॐ ॥ 3-3-29-414 ॥ .......................................................................................................... 160
श्रुत्यधिकरणम ्॥3-3-30॥ ........................................................................................................................ 160
ॐ श्रुत्याहदर्िीयस्त्वाच्च ि र्ाधः ॐ ॥ 3-3-30-415 ॥................................................................................. 160
अनुबन्िाधिकरणम ्॥3-3-31॥................................................................................................................... 161
ॐ अिुर्न्धाहदभ्यः ॐ ॥ 3-3-31-416 ॥................................................................................................... 161
प्रज्ञान्तराधिकरणम ्॥3-3-32॥ .................................................................................................................. 161
ॐ प्रज्ञान्तरप थ
त क्त्ववद्दृन्ष्टश्च तदक्
ु तम ् ॐ ॥ 3-3-32-417 ॥ ......................................................................... 161
म
् Page 21
न सामान्याधिकरणम ्॥3-3-33॥ .................................................................................................................... 161
ॐ ि सामान्यादप्युप िब्धेमत्ता युव न्ि हह िोकापवत्तः ॐ ॥ 3-3-33-418 ॥ ................................................................... 161
परे णाधिकरणम ्॥3-3-34॥ ............................................................................................................................ 162
ॐ परे ण च शब्दस्य ताद्ववध्यं भूयस्त्वात ् त्विुर्न्धः ॐ ॥ 3-3-34-419॥ ............................................................... 162
एकाधिकरणम ्॥3-3-35॥ ............................................................................................................................. 162
ॐ एक आत्मिः शरीरे भावात ् ॐ ॥ 3-3-35-420 ॥.......................................................................................... 162
ॐ व्यनतरे कस्तद्भावभाववत्वान्ि तूपिन्ब्धवत ् ॐ ॥ 3-3-35-421 ॥ ........................................................................ 163
अङ्खगावबद्िाधिकरणम ्॥3-3-36॥ ................................................................................................................... 163
ॐ अङ्गावर्द्धास्तु ि शाखासु हह प्रनतवे दम ् ॐ ॥ 3-3-36-422 ॥ ......................................................................... 163
ॐ मन्राहदवद्वाऽववरोधः ॐ ॥ 3-3-36-423 ॥ ................................................................................................. 163
भूमाधिकरणम ्॥3-3-37॥ ............................................................................................................................. 164
ॐ भूम्िः रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा च दशायनत ॐ ॥ 3-3-37-424 ॥ ......................................................................... 164
नानाशब्दाधिकरणम ्॥3-3-38॥ ...................................................................................................................... 164

ॐ िािा शब्दाहदभे दात ् ॐ ॥ 3-3-38-425 ॥ ................................................................................................... 164
ववकल्पाधिकरणम ्॥3-3-39॥ ......................................................................................................................... 165
ॐ ववकलपो ववभशष्टफित्वात ् ॐ ॥ 3-3-39-426 ॥ ........................................................................................... 165
कामाधिकरणम ्॥3-3-40॥ ............................................................................................................................ 165
ॐ काम्यास्तुयथाकामं समुच्चीये रन्ि वा पूवह

ा े त्वभावात ् ॐ ॥ 3-3-40-427 ॥ ............................................................ 165
अङ्खगाधिकरणम ्॥3-3-41॥ ........................................................................................................................... 165
ॐ अङ्गे षु यथाऽऽश्रयाभावः ॐ ॥ 3-3-41-428 ॥ ............................................................................................. 165
ॐ भशष्टे श्च ॐ ॥ 3-3-41-429 ॥ ................................................................................................................ 166
ॐ समाहारात ् ॐ ॥ 3-3-41-430 ॥.............................................................................................................. 166
ॐ गुणसाधारण्यश्रुतेश्च ॐ ॥ 3-3-41-431 ॥ .................................................................................................. 166
नवाधिकरणम ्॥3-3-42॥ ............................................................................................................................. 166
ॐ ि वाऽतत्सहभावश्रत
ु ेः ॐ ॥ 3-3-42-432 ॥ ................................................................................................. 166
ॐ दशािाच्च ॐ ॥ 3-4-1-433 ॥ ................................................................................................................. 166
अर् िृिीराध्यारस्य चिर्म ाःय िाचाः ॥3-4॥ ................................................................................... 167

ु षाथावधिकरणम ्॥3-4-1॥ ...........................................................................................................................
परु 167
ॐ पुरुषाथोऽतः शब्दाहदनत र्ादरायणः ॐ ॥ 3-4-1-434 ॥ ................................................................................... 167
ॐ शेषत्वात ् पुरुषाथावादो यथाऽन्येन्ष्वनत जैभमनिः ॐ॥ 3-4-1-435 ॥ ...................................................................... 167
ॐ आचारदशािाच्च ॐ ॥ 3-4-1-436 ॥ ......................................................................................................... 167
ॐ तच्ुतेः ॐ ॥ 3-4-1-437 ॥ ................................................................................................................... 168
म
् Page 22
ॐ समन्वारम्भणात ् ॐ ॥ 3-4-1-438 ॥ ................................................................................................... 168
ॐ तद्वतो ववधािात ् ॐ ॥ 3-4-1-439 ॥ .................................................................................................. 168
ॐ नियमाच्च ॐ ॥ 3-4-1-440 ॥ ........................................................................................................... 168
ॐ अश्रधकोपदे शात ् तु र्ादरायणस्यैवं तद्दशािात ् ॐ॥ 3-4-1-441॥ .................................................................... 168
ॐ तल
ु यम ् तु दशािम ् ॐ ॥ 3-4-1-442 ॥ ................................................................................................. 169
असाववत्ररकाधिकरणम ्॥3-4-2॥ .................................................................................................................. 169
ॐ असावात्ररकी ॐ ॥ 3-4-2-443 ॥.......................................................................................................... 169
ॐ ववभागः शतवत ् ॐ ॥ 3-4-2-444 ॥ .................................................................................................... 169
ॐ अध्ययिमारवतः ॐ ॥ 3-4-2-445 ॥ ................................................................................................... 170
अववशेषाधिकरणम ्॥3-4-3॥ ..................................................................................................................... 170
ॐ िाववशेषात ् ॐ ॥ 3-4-3-446 ॥ .......................................................................................................... 170
स्त्तत्ु यधिकरणम ्॥3-4-4॥ ........................................................................................................................ 170
ॐ स्तुतयेऽिुमनतवाा ॐ ॥ 3-4-4-447 ॥ ................................................................................................... 170
ॐ कामकारे ण चैके ॐ ॥ 3-4-4-448 ॥ .................................................................................................... 171
ॐ उपमदं च ॐ ॥ 3-4-4-449 ॥ ........................................................................................................... 171
ॐ ऊध्वारेतस्सु च शब्दे हह ॐ ॥ 3-4-4-450 ॥ ........................................................................................... 171
ॐ परामशं जैभमनिरचोदिा चापवदनत हह ॐ ॥ 3-4-4-451 ॥ .......................................................................... 171
ॐ अिुष्ठे यं र्ादरायणः साम्यश्रुते ः ॐ ॥ 3-4-4-452 ॥ .................................................................................. 172
ॐ ववश्रधवाा धारणवत ् ॐ ॥ 3-4-4-453 ॥ .................................................................................................. 172
ॐ स्तुनतमारमुपादािाहदनत चेन्िापूवत्ा वात ् ॐ॥3-4-4-454 ॥ ............................................................................. 172
ॐ भावशब्दाच्च ॐ ॥ 3-4-4-455 ॥ ........................................................................................................ 172
ॐ पाररप्िवाथाा इनत चेन्ि ववशे वषतत्वात ् ॐ ॥ 3-4-4-456 ॥ .......................................................................... 173
ॐ तथा चैकवाक्योपर्न्धात ् ॐ ॥ 3-4-4-457 ॥ .......................................................................................... 173
ॐ अत एव चाग्निीन्धिाद्यिपेक्षा ॐ ॥ 3-4-4-458 ॥ ................................................................................... 173
ॐ सवाापेक्षा च यज्ञाहदश्रुतेरश्ववत ् ॐ ॥ 3-4-4-459 ॥ ................................................................................... 173
ॐ शमदमाद्यप
ु े त ः स्यात ् तथाऽवपतु तद्ववधे स्तदङ्गतया तेषामवश्यािष्ु ठे यत्वात ् ॐ ॥ 3-4-4-460 ॥ ............................ 174
ॐ सवाान्िािुमनतश्च प्राणात्यये तद्दशािात ् ॐ ॥ 3-4-4-461 ॥ ........................................................................ 174
ॐ अर्ाधाच्च ॐ ॥ 3-4-4-462 ॥ ........................................................................................................... 174
ॐ अवप स्मयाते ॐ ॥ 3-4-4-463 ॥ ........................................................................................................ 175
ॐ शब्दश्चातोऽकामचारे ॐ॥ 3-4-4-464 ॥ ................................................................................................ 175
ॐ ववहहतत्वाच्चाश्रमकमाावप ॐ ॥ 3-4-4-465 ॥ .......................................................................................... 175
ॐ सहकाररत्वेि च ॐ ॥ 3-4-4-466 ॥ .................................................................................................... 175
म
् Page 23
उभयभलङ्खगाधिकरणम ्॥3-4-5॥ ...................................................................................................................... 175
ॐ सवाथाऽवपतु त एवोभयभिङ्गात ् ॐ ॥ 3-4-5-467 ॥ ....................................................................................... 175
ॐ अिभभभवं च दशायनत ॐ ॥ 3-4-5-468 ॥ .................................................................................................. 176
ॐ अन्तरा चावप तु तद्दृष्टे ः ॐ ॥ 3-4-5-469 ॥ ............................................................................................. 176
ॐ अवप स्मयाते ॐ ॥ 3-4-5-470 ॥ ............................................................................................................. 176
ॐ ववशेषािग्र
ु हं च ॐ ॥ 3-4-5-471 ॥ .......................................................................................................... 177
ॐ अतन्स्त्वतरज्ज्यायोभिङ्गाच्च ॐ ॥ 3-4-5-472 ॥ ......................................................................................... 177
ॐ तद्भूतस्य तु तद्भावो जैभमिेरवप नियमातद्रप

ू ाभावे भ् यः ॐ ॥ 3-4-5-473 ॥ .......................................................... 177
अधिकाररकाधिकरणम ्॥3-4-6॥ ...................................................................................................................... 177
ॐ ि चाश्रधकाररकमवप पतिािुमािात ् तदयोगात ् ॐ॥ 3-4-6-4॥.............................................................................. 177
ॐ उपपूवम ु तम ् ॐ॥ 3-4-6-475 ॥.................................................................................

ा पीत्येके भावशमिवत ् तदक् 178
ॐ र्हहस्तूभयथाऽवप स्मत
त े राचाराच्च ॐ ॥ 3-4-6-476 ॥ ..................................................................................... 178
फलश्रुत्यधिकरणम ्॥3-4-7॥ .......................................................................................................................... 179

ॐ स्वाभमिः फिश्रुतेररत्यारे यः ॐ ॥ 3-4-7-477 ॥ ........................................................................................... 179
ॐ आन्त्वाज्यभमत्यौडुिोभमस्तस्मै हह पररक्रर यते ॐ ॥ 3-4-7-478 ॥ ........................................................................ 179
ॐ सहकायान्तरववश्रधःपक्षे ण तत
त ीयं तद्वतो ववध्याहदवत ् ॐ ॥ 3-4-7-479 ॥ ............................................................. 180
कृत्स्त्नभावाधिकरणम ्॥3-4-8॥ ....................................................................................................................... 180
ॐ कतत्स्िभावात ् तु गहत हणोपसंहारः ॐ ॥ 3-4-8-480 ॥ ...................................................................................... 180
ॐ मौिवहदतरे षामप्युपदे शात ् ॐ ॥ 3-4-8-481 ॥.............................................................................................. 181
अन्वयाधिकरणम ्॥3-4-9॥ ........................................................................................................................... 181

ॐ अिाववष्कुवान्िन्वयात ् ॐ ॥ 3-4-9-482 ॥ .................................................................................................. 181
ऐदहकाधिकरणम ्॥3-4-10॥........................................................................................................................... 181
ॐ ऐहहकमप्रस्तत
ु प्रनतर्न्धे तद्दशािात ् ॐ ॥ 3-4-10-483 ॥................................................................................. 181
मुजक्त्तफलाधिकरणम ्॥3-4-11॥ ...................................................................................................................... 181
ॐ एवं मुन्क्तफिानियमस्तदवस्थावधत
त े स्तदवस्थावधत
त ेः ॐ ॥ 3-4-11-484 ॥ ............................................. 181
म
अर् चिर्ायध्याराः॥4॥ ............................................................................................................ 182
म
अर् चिर्ायध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥4-1॥ .................................................................................... 182
आवत्त्ृ यधिकरणम ्॥4-1-1॥............................................................................................................................ 182
ॐ आववत त्तरसकतदप
ु दे शात ् ॐ ॥ 4-1-1-485 ॥ ................................................................................................... 182
ॐ भिङ्गाच्च ॐ ॥ 4-1-1-486 ॥ ................................................................................................................ 182
आत्माधिकरणम ्॥4-1-2॥ ............................................................................................................................ 182
ॐ आत्मे नत तूपगच्छन्न्त ग्राहयन्न्त च ॐ ॥ 4-1-2-487 ॥ ................................................................................. 182
म
् Page 24
न प्रतीकाधिकरणम ्॥4-1-3॥ .................................................................................................................... 183
ॐ ि प्रतीके ि हह सः ॐ ॥ 4-1-3-488 ॥ ................................................................................................ 183
ब्रह्माधिकरणम ्॥4-1-4॥ ......................................................................................................................... 183
ॐ ब्रह्मदृन्ष्टरुत्कषाात ् ॐ ॥ 4-1-4-489 ॥ ................................................................................................. 183
आददत्याधिकरणम ्॥4-1-5॥ ..................................................................................................................... 184
ॐ आहदत्याहदमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ॐ ॥ 4-1-5-490 ॥ .................................................................................. 184
आसीनाधिकरणम ्॥4-1-6॥ ...................................................................................................................... 184
ॐ आसीिः सम्भवात ् ॐ ॥ 4-1-6-491 ॥ ................................................................................................. 184
ॐ ध्यािाच्च ॐ ॥ 4-1-6-492 ॥ ........................................................................................................... 184
ॐ अचित्वं चापेक्ष्य ॐ ॥ 4-1-6-493 ॥................................................................................................... 184
ॐ स्मरन्न्त च ॐ ॥ 4-1-6-494 ॥ ......................................................................................................... 185
ॐ यरैकाग्रता तरा ववशेषात ् ॐ ॥ 4-1-6-495 ॥.......................................................................................... 185
अप्रायणाधिकरणम ्॥4-1-7॥ ..................................................................................................................... 185
ॐ आप्रायणात ् तरावप हह दृष्टम ् ॐ ॥ 4-1-7-496 ॥ .................................................................................... 185
तदधिगमाधिकरणम ्॥4-1-8॥ ................................................................................................................... 185
ू ाार्योरश्िे षवविाशौ तद्व्यपदे शात ् ॐ ॥ 4-1-8-497 ॥ ............................................................ 185

ॐ तदश्रधगम उत्तरपव
ॐ इतरस्याप्येवमसं श्िे ष ः पाते तु ॐ ॥ 4-1-8-498 ॥ ................................................................................... 186
ॐ अिारब्दकाये एव तु पूवे तदवधेः ॐ ॥ 4-1-8-499 ॥ ................................................................................ 186
ॐ अन्ग्निहोराहद तु तत्कायाायैव तद्दशािात ् ॐ ............................................................................................... 187
॥4-1-8-500 ॥ ................................................................................................................................... 187
ॐ अतोऽन्यदपीत्येकेषामुभयोः ॐ ॥ 4-1-8-501 ॥ ....................................................................................... 187
ॐ यदे व ववद्ययेनत हह ॐ ॥ 4-1-8-502 ॥ ................................................................................................ 187
ॐ भोगेि न्त्वतरे क्षपनयत्वाऽथ सम्पत्स्यते ॐ ॥ 4-1-8-503 ॥ ......................................................................... 188
इनत श्रीरार्वे न्द्रयनतकततायां तन्रदीवपकायां चतु थााध्यायस्य प्रथमः पादः सम्पू णःा श्रीकतष्णापाणमस्तु ॥ ................................ 188
म ध्यारस्य नििीराः िाचाः........................................................................................ 188

अर् चिर्ाय
वाङ्खमनसाधिकरणम ्॥4-2-1॥.................................................................................................................... 188
ॐ वाङ्मिभस दशािाच्छब्दाच्च ॐ ॥ 4-2-1-504 ॥ ....................................................................................... 188
ॐ अत एव च सवााण्यिु ॐ ॥ 4-2-1-505 ॥ ............................................................................................. 189
मनःप्राणाधिकरणम ्॥4-2-2॥ .................................................................................................................... 189
ॐ तन्मिः प्राण उत्तरात ् ॐ ॥ 4-2-2-506 ॥ .............................................................................................. 189
अ्यक्षाधिकरणम ्॥4-2-3॥ ...................................................................................................................... 189
ॐ सोऽध्यक्षे तदप
ु गमाहदभ्यः ॐ ॥ 4-2-3-507 ॥ ........................................................................................ 189
म
् Page 25
भूताधिकरणम ्॥4-2-4॥ ............................................................................................................................... 190
ॐ भूतेषु तच्ुतेः ॐ ॥ 4-2-4-508 ॥ ........................................................................................................... 190
नैकजस्त्मन्नधिकरणम ्॥4-2-5॥ ....................................................................................................................... 190
ॐ िैकन्स्मि ् दशायतो हह ॐ ॥ 4-2-5-509 ॥.................................................................................................. 190
समनाधिकरणम ्॥4-2-6॥ ............................................................................................................................. 190
ॐ समिा चासत्त यप
ु रमादमत ु ोष्य ॐ॥ 4-2-6-510॥ .................................................................................
त त्वं चािप 190
ॐ तदपीतेः संसारव्यपदे शात ् ॐ ॥ 4-2-6-511 ॥ .............................................................................................. 191
ॐ सूक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपिब्दे ः ॐ ॥ 4-2-6-512 ॥ ........................................................................................ 191
ॐ िोपमदे िातः ॐ ॥ 4-2-6-513 ॥ ............................................................................................................. 192
ॐ अस्यैव चोपपत्तेरूष्मा ॐ ॥ 4-2-6-514 ॥ ................................................................................................... 192
ॐ प्रनतषे धाहदनत चेन्ि शारीरात ् ॐ ॥ 4-2-6-515 ॥ .......................................................................................... 192
ॐ स्पष्टो ह्येकेषाम ् ॐ ॥ 4-2-6-516 ॥........................................................................................................ 192
ॐ स्मयाते च ॐ ॥ 4-2-6-517 ॥ ................................................................................................................ 192
पराधिकरणम ्॥4-2-7॥ ................................................................................................................................ 193
ॐ तानि परे तथा ह्याह ॐ ॥ 4-2-7-518 ॥ ................................................................................................... 193
अववभागाधिकरणम ्॥4-2-8॥ ......................................................................................................................... 193
ॐ अववभागो वचिात ् ॐ ॥ 4-2-8-519 ॥ ...................................................................................................... 193
तदोकोऽधिकरणम ्॥4-2-9॥ ........................................................................................................................... 193

ॐ तदोकोऽग्रज्वििं तत्प्रकाभशतद्वारो ववद्यासामथ्याात ् तच्छे षगत्यिुस्मनत तयोगाच्च हादाािग
ु ह
त ीतः शताश्रधकया ॐ ॥
4-2-9-520 ॥ ......................................................................................................................................... 193
ॐ रश्म्यिुसारी ॐ ॥ 4-2-9-521 ॥.............................................................................................................. 194
ॐ निभश िेनत चे न्ि सम्र्न्धात ् ॐ ॥ 4-2-9-522 ॥.......................................................................................... 194
ॐ यावद्दे हभाववत्वाद्दशायनत च ॐ ॥ 4-2-9-523 ॥.......................................................................................... 194
ॐ अतश्चायिेऽवप हह दक्षक्षणे ॐ ॥ 4-2-9-524 ॥ ............................................................................................. 195
योग्नयधिकरणम ्॥4-2-10॥ ............................................................................................................................ 195
ॐ योश्रगिः प्रनत स्मयेते स्माते चैते ॐ ॥ 4-2-10-525 ॥ ................................................................................... 195
म
अर् चिर्ायध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥4-3॥ ................................................................................... 195
अधचवराद्यधिकरणम ्॥4-3-1॥......................................................................................................................... 195
ॐ अश्रचरा ाहदिा तत्प्रश्रथते ः ॐ ॥ 4-3-1-526 ॥ ................................................................................................. 195
वायुशब्दाधिकरणम ्॥4-3-2॥ ......................................................................................................................... 196

ॐ वायुशब्दादववशेषववशेषाभ्याम ् ॐ ॥ 4-3-2-527 ॥ .......................................................................................... 196
तदटदधिकरणम ्॥4-3-3॥.............................................................................................................................. 196
ॐ तहटतोऽश्रधवरुणः सम्र्न्धात ् ॐ ॥ 4-3-3-528 ॥........................................................................................... 196
म
् Page 26
आततवादहकाधिकरणम ्॥4-3-4॥ ................................................................................................................. 196
ॐ आनतवाहहकस्तन्लिङ्गात ् ॐ ॥ 4-3-4-529 ॥.......................................................................................... 196
ॐ उभयव्यामोहत ् तन्त्सद्धे ः ॐ॥ 4-3-4-530 ॥ .......................................................................................... 196
ु ाधिकरणम ्॥4-3-5॥ ....................................................................................................................... 197

वैद्यत
ॐ वैद्यत
ु ेिैव ततस्तच्ुते ः ॐ ॥ 4-3-5-531 ॥ ........................................................................................... 197
कायावधिकरणम ्॥4-3-6॥ ......................................................................................................................... 197
ॐ कायं र्ादरररस्यगत्युपपत्ते ः ॐ ॥ 4-3-6-532 ॥ ........................................................................................ 197
ॐ ववशेवषतत्वाच्च ॐ ॥ 4-3-6-533 ॥ ..................................................................................................... 197
ॐ सामीप्यात्तुतद्व्यपदे शः ॐ ॥ 4-3-6-534 ॥............................................................................................. 198
ॐ कायाात्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभभधािात ् ॐ ॥4-3-6-535 ॥ .................................................................... 198
ॐ स्मत
त ेश्च ॐ ॥ 4-3-6-536 ॥ ............................................................................................................. 198
ॐ परं जैभमनिमुाख्यत्वात ् ॐ ॥ 4-3-6-537 ॥ ............................................................................................. 198
ॐ दशािाच्च ॐ ॥ 4-3-6-538 ॥ ............................................................................................................ 198
ॐ ि च काये प्रनतपत्त्यभभसन्न्धः ॐ ॥ 4-3-6-539 ॥ .................................................................................... 199
ॐ अप्रतीकािम्र्िाि ् ियतीनत र्ादरायण उभयथा च दोषात ् तत्रतश्ु च ॐ ॥ 4-3-6-540 ॥ ..................................... 199
ॐ ववशेषं च दशायनत ॐ ॥ 4-3-6-541 ॥ .................................................................................................. 199
म ध्यारस्य चिर्म ाःय िाचाः ॥4-4॥ ............................................................................. 200

सम्पद्याधिकरणम ्॥4-4-1॥ ..................................................................................................................... 200
ॐ सम्पद्याववहाय स्वे ि शब्दात ् ॐ ॥ 4-4-1-542 ॥ .................................................................................... 200
मुक्त्ताधिकरणम ्॥4-4-2॥ ........................................................................................................................ 200
ॐ मुक्तः प्रनतज्ञािात ् ॐ ॥ 4-4-2-543 ॥ ................................................................................................. 200
आत्माधिकरणम ्॥4-4-3॥ ........................................................................................................................ 200
ॐ आत्मा प्रकरणात ् ॐ ॥ 4-4-3-544 ॥ ................................................................................................... 200
अववभागाधिकरणम ्॥4-4-4॥ .................................................................................................................... 201
ॐ अववभागे ि दृष्टत्वात ् ॐ ॥ 4-4-4-545 ॥ .............................................................................................. 201
ब्राह्माधिकरणम ्॥4-4-5॥ ........................................................................................................................ 201
ॐ ब्राह्मेण जैभमनिरुपन्यासाहदभ्यः ॐ ॥ 4-4-5-546 ॥ ................................................................................. 201
ॐ श्रचनतमारेण तदात्मकत्वाहदत्यौडुिोभमः ॐ ॥ 4-4-5-547 ॥ .......................................................................... 201
ॐ एवमप्युपन्यासात ् पूवभ
ा ावादववरोधं र्ादरायणः ॐ ॥4-4-5-548॥ ................................................................ 201
सङ्खकल्पाधिकरणम ्॥4-4-6॥..................................................................................................................... 202
ॐ सङ्कलपादे व च तच्रत
ु ेः ॐ ॥ 4-4-6-549 ॥ .......................................................................................... 202
अनन्याधिपत्यधिकरणम ्॥4-4-7॥ .............................................................................................................. 202
म
् Page 27
ॐ अत एव चािन्याश्रधपनतः ॐ ॥ 4-4-7-550 ॥ .............................................................................................. 202
अभावाधिकरणम ्॥4-4-8॥ ............................................................................................................................ 202

ॐ अभावं र्ादररराह ह्येव म ् ॐ ॥ 4-4-8-551 ॥ ............................................................................................... 202
ॐ भावं जैभमनिववाकलपाम्िािात ् ॐ ॥ 4-4-8-552 ॥.......................................................................................... 203
ॐ द्वादशाहवदभ
ु यववधं र्ादरायणोऽतः ॐ ॥ 4-4-8-553 ॥ .................................................................................. 203
ॐ तन्वभावे सन्ध्यवदप
ु पत्ते ः ॐ ॥ 4-4-8-554 ॥ .............................................................................................. 203
ॐ भावे जाग्रद्वत ् ॐ ॥ 4-4-8-555 ॥ .......................................................................................................... 203
ॐ प्रदीपवदावेशस्तथा हह दशायनत ॐ ॥ 4-4-8-556 ॥........................................................................................ 204
ॐ स्वाप्ययसम्पत्त्योरन्यतरापे क्षमाववष्कततं हह ॐ ॥4-4-8-557॥ ............................................................................ 204
िगद्व्यापाराधिकरणम ्॥4-4-9॥ ..................................................................................................................... 204
ॐ जगद्व्यापारवजाम ् ॐ ॥ 4-4-9-558 ॥....................................................................................................... 204
ॐ प्रकरणादसन्न्िहहतत्वाच्च ॐ ॥ 4-4-9-559 ॥ .............................................................................................. 205
ॐ प्रत्यक्षोपदे शाहदनत चेन्िाश्रधकाररकमण्डिस्थोक्तेः ॐ ॥4-4-9-560॥...................................................................... 205
ॐ ववकारावनता च तथाहह दशायनत ॐ ॥ 4-4-9-561 ॥ ....................................................................................... 205
जस्त्थत्यधिकरणम ्॥4-4-10॥ .......................................................................................................................... 205
ॐ न्स्थनतमाह दशायतश्चैवं प्रत्यक्षािुमािे ॐ ॥ 4-4-10-562 ॥ ............................................................................. 205
ॐ भोगमारसाम्यभिङ्गाच्च ॐ ॥ 4-4-11-563 ॥ ............................................................................................. 206
अनावत्त्ृ यधिकरणम ्॥4-4-11॥ ........................................................................................................................ 206
ॐ अिाववत त्तः शब्दादिाववत त्तः शब्दात ् ॐ ॥ 4-4-12-564 ॥ ................................................................................... 206
म
् Page 28
िन्त्रचीनिका
प्रर्मदााद्याराः (्मदान्वराध्याराः) ॥1 ॥
म ्म्पूमं चोषािीिं रमदाािनिमदा।्
प्रमम्यगम
म िन्याि क
िूम यबोधं गरू ् 1॥
् म मदायाः ्ूत्रार् य्ङ्ग्रहमदा ॥
गरुम िाचकृ िोऽप्यन् ्ङ्ग्रहो हृचरङ्गमदााः।
प्रस्थािबजधप्रोक्तार् य्ङ्ग्रहोऽर्ाप्यरं मदामदा ॥2 ॥
ब्रह्मरुद्रानचनभाः ज्ञािार्ं अनर् यिो िारारमाः वा्त्वजि अविीरय –उत्सन्नाि ् वजचाि ् अनभव्यनक्तिूवक
य ं
अिजकधा नवभज्य िचर् यनिमयरार ब्रह्मा्ूत्रानम व्यािजि ज॥ ित्रजिमदाानचमदां ्ूत्रमदा ।्
प्रर्मदााध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥1-1 ॥

न्ज्ञा्ानधकरममदा॥् 1-1-1॥
ॐ ॐ अर्ािो ब्रह्मन्ज्ञा्ा ॐ ॥1-1-1-1॥

म िरा न्ज्ञा्ा कियव्य ं ्मदार् यिज।
अत्र िरज चिरम ध्यारात्मकै िच्छास्त्रस्य आरम्भमीरत्वोिरक्त
अत्र आद्यतु रोाः ॐकाराः ‘स्रवत्यिोङ्कृिं ब्रह्म िर्ाच्च नवशीरयि’ज इनि श्रनम िन्द्धाः। आद्याः
दृष्टादृष्टार्ाःय । अि एव एित्सूत्रावरवत्वाि ।्
्वय्त्रू षज म अिषङ्गाः
म ि स्याि ् इनि ्वय्त्र
ू षज म अदृष्टमदाात्रार् यिराऽऽच अिषङ्गार
म अ्ंनहििरा ि्यतिज।
अन्त्याः अदृष्टमदाात्रार् याः। ि ्ूत्रावरवाः। अन्वरप्रनिरोग्र्मदाि यक इनि रावि।् ओङ्कारार्शब्द
मदाङ्गलफलक क्रमदााि ् म िूत्यायितु रयवाचक ।
गम ओनमदात्यजिि ् रोग्रिरा
म भूिब्रह्मनवशजषममदा।् अर्जनि रोग्रिरा अनधकाराि इत्यन्वज
न्ज्ञा्ागम ् नि। अि इनि ‘रस्य प्र्ाचाि’्
इत्यानच म ानचस्थं
निमयरश्रत्य फलानचिरामदाृश्रिज। ब्रह्मशब्दाः म िूत्य यर् याः
गम ्ि ्
नचचनचनिलक्षमनवष्णवम ाची। ‘् नवष्णरम ाह नह िं ब्रह्मजत्याचक्षिज’ इत्यक्तज
म ाः। ब्रह्ममो न्ज्ञा्ा इनि
कमदायनम षष्ठ्या ्मदाा्ाः। ििश्च, अर् अध्यरिशमदाचमदाानचरूिानधकार्म्प्त्यनितु रं , अिाः

अकारवाच्याि ् प्र्न्नाि ् ब्रह्ममाः, ज्ञािोत्थप्र्ाच्मदाोक्षाख्यफल्त्त्वाि,् बन्धस्य ्त्यत्वाि, ्
आगमदास्य प्रामदााण्राि,् न्द्धार् यप्रमदाािकत्वाि वा।
् ॐ ब्रह्ममो गम
म िनरिूमस्य
य नवष्णोाः न्ज्ञा्ा कियव्या
इनि शजषाः।
म
् Page 29
ब्रह्मज्ञािार ्वयवचज नवषरकश्रवममदाििनिनचध्या्िरूिा मदाििमदाात्ररूिा वा ॥‘िनिन्ज्ञ्स्व’ इत्यानच

म क्ता
श्रत्य म कियव्या इत्यर्ाःय ।
ॐ ब्रह्मशब्दरोाः र नगकत्वजऽनि एकस्य रूढत्वमदाानश्रत्य नवशजषवानचत्वजि ‘आत्मजनि िूिगच्छनतु ’

इत्यत्रजवान्वरो बोध्याः।
ब्रह्मशब्दाि ् नवषरन्द्धावनि ॐ इत्यनक्ताः

म ि कज वलं ब्रह्मशब्दाि ् नवषरन्नद्धाः ‘ओनमदात्यजिचक्षरं उद्गीर्ं
उिा्ीि’ इत्याच म िूमायर्ोङ्काराचनि इनि रक्त्य
गम म तु र्ूचिार। ब्रह्मनम नकं मदाािं इत्यिाः
म व्याहृनिगारनत्रिरुष्ू
वजचरूिप्रमदााम्ूचिार च। ओङ्कारवाच्यस्य ब्रह्ममाः इत्यक्त्या म क्तिारा ्वयवचज ािां
् चा एव ित्र मदाािनमदानि न्द्धजनरनि भावाः। िजि ब्रह्ममाः प्रनमदाित्वजऽिह्या्रमप्रमदाामाभावाि
िद्व्याख्याित्वाि वज म ्
न्ज्ञा्ा ि कियव्या इनि ि शङ्क्यमदा।्

म मदा।् रक्षकस्य इत्यर्ाःय । अवनिरूित्वाि।् रक्षकश्च नवष्ण म प्रन्द्ध
गरुम िाचा् म ब्रह्म नकं इत्यिाः ॐ इत्यक्त
इत्याहाः॥
म इनि गमशब्दस्य
नवभाषा गम म िरिन्त्रमदाात्रार् यकत्वोक्तज ाः अि इनि ्ाध।म कृ द्योगलक्षमा च षष्ठी
म ाः ब्रह्मन्ज्ञा्ा इनि ्ाध।म किाःमय अििचािाि
्मदास्यि इत्यक्तज म ् ि उभरप्रा् कमदायमीनि षष्ठी। िजि
े ाध्यारिरजि ब्रह्मशब्दार् यस्य उत्तरजम च ्ाधिफलरोाः उििाचािाि ्

कमदायनम च इनि ि निषजधाः। िूवम
ब्रह्ममाः अर् न्ज्ञा्ा इनि वाच्यज अर्ाि इत्यानच अर्ािाः शब्दरोाः स्वरूििाः अर्िय श्च आनधक्यानचनि
्ूचिार। अत्र अर्ािो ब्रह्मिचानि क्रमदााि ् निरनधकानरकत्वनिष्फलत्वनिनवयषरत्वाःशङ्काव्य म
चा्कानि॥1॥
्
्म जानधकरममदा ॥1-1-2॥
ॐ ्म जाद्यस्य रिाः ॐ ॥1-1-2-2 ॥

म िज। रि इत्यक्तज
अत्र िरज न्ज्ञास्यब्रह्ममोलक्षममदाच्य म ाः िनचनि लभ्यिज। ्म ज आनचाः रस्य
नस्थनिलरनिरमदािज्ञािाज्ञािबन्धमदाोक्ष्ािस्य िि ् ्म जानच। अस्य प्रनमदािस्य नचचनचचात्मकस्य

नवश्वस्य ्म जानच रिाः ्मदाा्व्या्ाभ्यां रर्ारोग्रं भवनि िि ् ्म जानचकारमं ब्रह्मजत्यर् याः।
म ाचीनि प्रत्यजकं अष्ट लक्षमानि वैभवादुक्तािीनि बोध्यमदा।् लब्ध्म जिाः नस्थत्याचीनि ्म जिाः
्ृनष्टहजित्व
म ाचीिां अनचद्गिवृद्ध्याचीिां च ्त्त्वजऽनि नवचारनवधारकज ष म ‘रिो वा’ इत्यानच
आनचत्वोनक्ताः । नचद्गि्ख
िािावाक्यजष म ‘उत्पनत्तनस्थनि’ इत्यानच स्मृि य स्यैव लक्षमत्वजि उक्तत्वाि ्
च ्ृष्ट्याद्यष्टकिृत्व
म
् Page 30
‘्नम ष्टरक्षाहृनिज्ञाि’ इत्याद्यक्त्य य स्यैव मदामदाम क्ष

म ा नवनशष्य ्ृष्ट्याद्यष्टकिृत्व म रज त्वाचष्टकस्यैव ह्यहममदा।्
म ज्ञ
अस्यजनि नचचनचिोनरव ित्सम्बनन्ध ज्ञािाचजरनि निरमदािन्नद्धाः ॥2॥

्
शास्त्ररोन्यनधकरममदा॥1-1-3॥
् ॥1-1-3-3 ॥
ॐ शास्त्ररोनित्वाि ॐ
म लक्षमस्य अनिव्यानिनिरा्ार प्राममदाच्य
अत्र िरज प्रागक्त म िज। िस्य ्म जानचकारमस्य इनि वियि।ज
म
शास्त्रं वजचाः िचि्ानरि रुषजरह्यन्थश्च रोनिाः ज्ञन्कारमं प्रमदाामं इनि रावि ् रस्य िि ् शास्त्ररोनि।
म ि िाशिम िानचिा वा ि ्म जानचकारमं ज्ञजरनमदानि
िस्य भावाः ित्त्वं िस्मानचत्यर्ाःय । अिमदाािज
िानिव्यान्ाः इनि भावाः। वजचरोनित्वाि ् इनि वाच्यज शास्त्र इत्यनक्ताः
म ‘ऋग्र्ाःम ्ामदाार्वायश्च’ इनि
म
स्मृत्यक्तशास्त्रह्यहमार। म
िजि अिमदाािं ‘ि ैव शास्त्रं कमवत्मय िि’् इत्यक्तिाश
म िम िाद्यशास्त्रं च
व्यावनियिमदा।् ‘मदााित्वाि’् इनि वाच्यज ‘रोनित्वाि’् म
इत्यनक्ताः मदााित्वोििाचिार।
शास्त्रिचलभ्यभ्रान्त्यहजििम ाकस्यज्ञन्हजिोाः मदााििाध्र व्याि।् ऋगाचजाः अिानचत्वानचिा निचोषत्वजि शास्त्र
म लाभाि।् अस्य स्मृनििराि आगिार्
म भ्रान्त्यहजित्व
इत्यक्त्या ् िय ा नचनन्द्रकारां बोध्या ॥3॥
्
्मदान्वरानधकरममदा ॥1-1-4॥
् ॥1-1-4-4॥
ॐ ित्त म ्मदान्वराि ॐ
अत्र िरज ििम रनिव्यान्निरा्ार नवष्णोरजव ्गत्कारमत्वजि शास्त्ररोनित्वं ्मदार्थ्यि।ज शास्त्ररोिीनि
वियि।ज ्नमदात्यजिि ् शास्त्रिचजिानि अन्वजनि। िस्य कार्त्स्न्यर ं मदाख्य

म त्वं चार्ाःय । िरम वज । अन्वीरतु ज
शनक्तिात्परयगोचरजम ्म्बन्ध्यतु ज िर्ा ज्ञारतु इनि रावि ् वाक्यान्यन्यजि इनि अन्वर

उिक्रमदाानचनलङ्ग्ङ्घाः। ्बलाबलत्वानचिा नवनचनतु िश्चा् अन्वरश्च िस्माि ्
् ख्य
उिक्रमदाानचनलङ्ग्मदाचम ाराि मदा म रा वृ्त्यना कृ त्स्नशास्त्ररोनिाः कृ त्स्नशास्त्रिात्परयनवषराः ित्तिचज
म व प्रकृ ि
नवष्ण्वाख्यं ब्रह्मवै इत्यर् याः। उिक्रमदााचजनरनि वाच्यज अन्वरानचनि र नगकोक्त्या ि शास्त्रिात्परयज्ञ्

आिाि प्रिीनिाः उिक्रमदााद्यििजक्षव्याख्यािृवचिं वा नलङ्गनमदानि ्ूनचिमदा।् िजि ि िाभ्यां अन्यजषां
म अन्वराि ् इत्यनक्त्
म ं कल्प्यनमदानि भावाः। ्मदान्वरैनरनि वाच्यज ्मदाम चम ारबद्ध्या
्गद्दजित्व म म उिक्रमदााचीिां
म
अनवरोध्ूचिार्ाय। उिक्रमदााचजाः िात्परयव्यनभचारनिरा्ार ्नमदात्यनक्ताः। ्म जानच्ूत्रप्रकृ िित्पचज
म मदाािजऽनि ििम ाः िच ् ह्यहमं अवधारमार् य ‘ि’म शब्दान्वरार् यमदा।् अन्यर्ा
मदाण्डूकप्ल मत्या अिविय
अन्वरिचस्य उिक्रमदााचीिां नलङ्गत्वोक्तावजव चानरिार्थ्ायि ् प्रिीनि व्याख्यािानिरा्किरा
िनन्नरा्ार् यत्वजि श्रिम िज ्मदान्वराि ् इत्यिजि ैव अन्वीरजि। ‘अञ्जिगमदाां ्िी’ इत्याच अ् ् ह्यहमस्य
म
् Page 31
अङ्गजि जव अत्रानि ्मदा्स्यानि ्ंशब्दस्य अन्यावरो बोध्याः। ्धम ारां ि म उिक्रमदाानचनलङ्गनिमीिाि ्

्मदान्वराि ् ्म्यग ् वचिवृ्त्यना ित्परत्वरूि्म्बन्धाि ् िचजव शास्त्ररोनि शास्त्र्न्यप्रमदाानवषर इनि
् 4॥
वृ्त्यनतु रं च उक्तमदा ॥
्
ईक्षत्यनधकरममदा॥1-1-5॥
् ॥1-1-5-5 ॥
ॐ ईक्षिजिायशब्दमदा ॐ
अत्र िरज ्ंशब्दोक्तवाच्यत्वं ्वयशास्त्ररोनित्वं च ्मदार्थ्यि।ज
िनचनि वियि ज । ि नवद्यिज शब्दाः वाचकाः रस्य िचशब्दं अवाच्यमदा।् ईक्षिजनरनि धािनम िचेशिज िचर्ाःय
ईक्षमं लक्ष्यिज। िस्य च अ्म्बद्धस्य अहजित्व ्
म ाि ्म्बन्धस्य म ििगमदाज
य ानचरूिस्य श्रत्य
च किृत्व म ि नविक्षज
्
बाधकाभावप्र्ङ्गजि च अरोगाि नक्रराकमदाय ् ् ब्रह्म अशब्दं ि
भावस्यैव न्नद्धाः। ईक्षिजाः ईक्षमीरत्वाि िच
नकतु म वाच्यमदाजव इत्यर् याः। ि च अन्द्धो हजिाःम । ‘िनरशरं
म म ईक्षिज’ इनि श्रिम ाःज । ि चाप्ररो्कत्वमदा।्
िरुषं
म द्यस्य शब्दाि ् ईक्षमं वचिवृनत्तमदातु रा ि रक्त
अक्षािमदाािावज म नमदानि िात्परायि।् ि अशब्दं ईक्षिजनरनि
वाच्यज ईक्षिजनरत्याद्यमनक्तरनिरमदा्ूचिार्ाय। ‘आमदािनतु ’, ‘कस्माि ् उच्यिज ब्रह्मज’नि

म ानचिा प्रनिरुद्धत्वजि अनिमायरकत्वाच्छब्दाि ् िाशब्दं
म ानच्त्त्वजऽनि िस्य अवाच्यत्वशत्य
वाच्यत्वश्रत्य
म
इत्यिक्त्वा म
िचिह्याहकन्यार म मदा।् िजि श्रनम िप्रा्ं रनम क्तमदाात्राि ् कर्ं निरस्यनमदानि
एव ईक्षमीरत्वमदाक्त
म ।् अवाच्यनमदानि वाच्यज अशब्दनमदात्यनम क्ताः अशब्दमदास्पशयनमदानि श्रत्य
प्रत्यक्तमदा म िगमदाार।ईक्षिज
म वायच्यनमदानि
वाच्यज अशब्दं िजत्यनम क्ताः वाच्यत्वनवनधाः अवाच्यत्वनिरा्श्च म र्ायभ्यां
श्रत्य कृ िो रर्ा
स्यानचनि।उक्तमदाानक्षप्य ्मदााधत्तज
् ॥1-1-5-6 ॥
ॐ ग मश्चजन्नात्मशब्दाि ॐ
म
िरुषमदाीक्षि म बद्धो ्ीवाः ि नवष्णाःम अि ईक्षमीरत्वं ित्र अन्द्धनमदानि चजन्न।
इत्याच ईक्षमीराः नत्रगम
आत्मािं िश्रजनचत्याच ईक्षमीरज आत्मप्रचश्रवमाि।् उिलक्षममदाजिि ् ।
म
िरुषब्रह्मानचशब्दानचत्यर् याः।प्राक ् िनचत्यन्वरार अशब्दनमदात्यक्त
म ावनि इह आत्मिचान्वरार ग म इनि
ि ं म - निचेशाः॥
िि म िर्ानि ्ीवाः नकं ि इत्यिाः आह—
् ॥1-1-5-7 ॥
ॐ िनन्नष्ठस्य मदाोक्षोिचजशाि ॐ
म
् Page 32
िनन्नष्ठस्य आत्मनिष्ठस्य। म
‘रस्यािनवत्ताः प्रनिबद्धम आत्मा, िस्य लोकाः ् उ लोक एव’ इनि
मदाोक्षोिचजशाि ्ि ग माः आत्मशब्दजिोक्त इत्यर्ाःय । ग मज्ञािाि ्गम
म निवृनत्तरूिमदाक्त्य
म रोगानचनि भावाः।
्
अि एव प्राग ्ीव म
इनि वाच्यज ग म इत्यनक्ताः।
इिश्च ि ग म्स्थजत्याह—
ॐ हजरत्वावचिाच्च ॐ ॥1-1-5-8 ॥
‘िमदाजवक म र्’ इनि आत्मशब्दार् यस्य हजरत्वावचिाि ्
ै ं ्ािर् आत्मािं अन्या वाचो नवमदाञ्च
म रत्ववचिाि ्
प्रत्यिाहज अन्यस्य हजरत्ववचिाच्चजत्यर् याः। ्धम ारां िम ग मशब्दस्य
मदााराशबलब्रह्मिरत्वमदािम त्य
ज ्ूत्रत्ररं व्याख्यािमदा।् ित्त्वप्रचीि-्न्न्याररत्नावल्यो् म ि
कज वलमदाात्मशब्दानचबलाचीक्षमीरो ि ग माः। नकतु म िनन्नष्ठस्यजत्यानच्ूत्रिरोक्तहजिभ्य
म ामदािीनि
िनन्नष्ठस्यजत्यानच्ूत्रिरमदान्यर्ा व्याख्यािमदा।्
मय ो वाच्य इत्याह—
इिश्च निगम
् ॥1-1-5-9 ॥
ॐ स्वाप्यराि ॐ
मय नमदानि च प्रकृ िमदा।् ‘आत्मन्यजवात्मािं नवलािरनि’ इनि श्रत्य
िाशब्दनमदानि वियि।ज निगम म क्त
म त्वाच्च
मय ं ब्रह्म िाशब्दं नकतु म वाच्यमदाजवनज ि बनहरजव रोज्यमदा।् कमिोऽरं श्रत्य
निगम म क्त मय इनि चजि ्
म ो निगम
स्वाप्यराि।् स्वजनि िन्त्रमदा।् स्वस्य स्वनस्मि ् अप्यरवचिानचनि रोज्यमदा ् । एवं च ् स्वाप्यराच्चजनि

स्यानचनि िाशङ्क्यमदा।्
शाखातु रजष म रुद्रानच ्गद्धजित्व

म िज उच्यिानमदात्यिाः ्वयशास्त्ररोनित्वं नवष्णोरजवत्य
ज ाह—
ॐ गनि्ामदाान्याि ् ॐ ॥1-1-5-10 ॥
ित्त म शास्त्ररोिीनि वियि।ज गिजाः ्वयशाखोत्पाद्यज्ञािस्य ्ामदाान्याि ् ्मदााित्वाि ् एकरूित्वश्रवमाि ्
म राः’ इत्याच िचजव नवष्ण्वाख्यं ब्रह्मवै कारमत्वजि ्वयशास्त्ररोनि ि त्वन्यत्र अन्यर्ा
‘्वे वजच रक्त
उच्यि इत्यर् याः।
वृ्त्यनतु रं ि म गनि्ामदाान्याि ् गनि्ामदाान्यािमदाािाि

म ् इनि। ्ूत्रकृ नन्नमीिशाखादृष्टातु जि शाखात्वजि
हजििम ा शाखातु रजऽप्यजिचिमदाािानचत्यर्

म याः। चनन्द्रकारां ि म आत्मशब्दमदाोक्षोिचजशहजरत्वािनक्तस्वाप्यरााः
म
शाखातु रज ग मात्मन्यनि स्यनम रत्यविारय गिाः ्वयत्रक ज प्यर् य उक्ताः।

ै रूप्यमदाजवत्य
मय ं ब्रह्मवाच्यनमदात्याह—
इिश्चनिगम
म
् Page 33
ॐ श्रिम त्वाच्च ॐ ॥1-1-5-11 ॥

िि ् िाशब्दनमदानि वियि।ज निगम
मय स्यजनि प्रकृ िमदा।् कज वलो निगम
मय श्च इनि ्त्त्वानचगम
म हीिस्य श्रिम त्वाच्च
्
िि िाशब्दनमदात्यर् ाःय । लक्षमरा श्रिम त्वस्य अिवस्थादुाःस्थत्वानचनि भावाः ॥5 ॥
ज । अन्यत्रोभरत्रान्यत्रैवप्रन्द्धभजचाि ् नत्रनवधवैनचकशब्दािां
प्रनिज्ञािं ्मदान्वरं प्रकटरत्यध्यारशजषम
िामदानलङ्गभजचिज प्रत्यजकं िैनवध्याि ् आद्यिाचज अन्यत्रप्रन्द्धािां िामदाात्मकशब्दािां ्मदान्वर
उच्यिज॥2॥
्
आिन्दमदारानधकरममदा॥1-1-6॥
् ॥1-1-6-12 ॥
ॐ आिन्दमदारोऽभ्या्ाि ॐ
अत्र िरज गनम म्ामदाान्यवाचका म वाचकाश्चिामदाात्मकााः
गम शब्दााः ्मदान्वीरतु ज।िनत्त्वनि
म ि।ज आिन्दमदार इत्यिलक्षममदा
अध्यारिनर्मदाान् ्ाध्याि यकिरा प्रनििरं प्रारजम अिविय म ।् िैनत्तरीरज
श्रिम ा आिन्दमदाराचराः िञ्च ित्त म िचजव ब्रह्मवै । आिन्दमदारानचशब्दवाच्यं ब्रह्मवै इत्यर् याः। एवमदाह्यजऽनि
प्रनििरमदार्ो ध्यजराः। कमिाः अभ्या्ाि ् । अत्र अभ्या्शब्दजि िचजकचजशोऽ्कृ दुनक्तमदाात्रं गृ्रमिज।
प्रनिप्रकरमं ‘रजऽन्नं ब्रह्मोिा्िज’ इत्यानचरूि जम ब्रह्मशब्दश्रवमानचत्यर्ाःय । रिा ‘अन्योऽतु र आत्मा’,
‘एिमदान्नमदारमदाात्मािमदािम ्ङ्क्रानमदानि’, ‘एिमदान्नमदारमदाात्मािमदािम ्ङ्क्रम्य’ इनि प्रनिप्रकरमं नत्राः
श्रवमाचात्मशब्दाभ्या्ानचत्यर्ाःय । रिा ‘अन्नं ब्रह्मजनि व्य्ािाि’् इत्यत्तराि
म म
वाकज ्
ब्रह्मशब्द्त्त्वाि निाः
श्रवमजि ज र् याः॥उत्तरं
ब्रह्मशब्दाभ्या्ाचजवत्य कल्पिरं चनन्द्रकोक्तमदा।् श्रिम
अन्नमदारस्यानचत्वजऽप्यािन्दमदारस्यजिरोिलक्षकत्वजिोनक्ताः न्ज्ञा्ाक्षजिकावरवत्वानचिूविय क्षहजिोाः ्त्त्वाि ्
म
्वायि जनक्षिािन्दवानचत्वाच्च। आद्यकल्पज ब्रह्मशब्दानचनि वाच्यजऽभ्या्ानचत्यनक्तनवय
ज्ञािािन्दमदाररोाः
्ोऽप्य्ीनि ्ूचिार॥
उक्तमदाानक्षप्य ्मदााधत्तज—
म िॐ
ॐ नवकारशब्दान्नजनि चजन्न प्राचराय ् ॥1-1-6-13 ॥
म ि ् प्राचराय
य मदारट्शब्दाचन्नमदारानचि य ब्रह्मजनि चजन्न। प्राचराय
नवकारार्क म र् यत्वाचत्र मदारट्शब्द्ािस्यजत्यर् याः।
शब्दानचनि ्मदाचम ारानभप्रारमदा।् नवकारजनि प्राचरम ायनचनि च बाधकातु रित्समदााध्योरुिलक्षममदा।्

्मदान्वरजशब्दगित्वाचस्य स्वशब्दजिोनक्ताः॥
म र्त्व
आिन्दमदारमदाात्रस्य ब्रह्मत्वज मदारटाः प्राचराय य ज च हजत्वतु रमदााह—
म
् Page 34
म
ॐ िद्धजिव्यिचज
शाच्च ॐ ॥1-1-6-14 ॥
म र् य इनि च। िस्य नवष्णो्त्र िूमायिन्दत्वज ‘को ्रमजवान्याि’्
आिन्दमदार्नत्त्वनि वियि।ज मदारट ् प्राचराय
म िचजशानचत्यर् याः। ् त्रं िनचनि िचं िन्त्रमदा।् रनच आिन्दमदारो ि ब्रह्म,
इनि लोकचजष्टकत्वाख्यहजिव्य
म र्ाःय िचा आकाशाख्यनवष्णोाः िूमायिन्दत्वज हजि ं म ि ब्रूरानचनि भावाः॥
मदारट ् च ि प्राचराय
इिश्च आिन्दमदाराचराः िञ्चानि ब्रह्मजत्यााः—
ॐ मदाान्त्रवनमयकमदाजव च गीरिज ॐ ॥1-1-6-15 ॥

म रज वा। मदान्त्रवमयाः ‘्त्यं ज्ञािमदाितु ं’ इनि
आिन्दमदारानचब्रह्मजनि वियि।ज चो रि इत्यर्े। नकं चजनि ्मदाच्च
वजचाः िजि प्रोक्तं मदाान्त्रवनमयकमदा।् मदान्त्रवमेि लक्षमवत्तरोक्तं िरं ब्रह्मवै अन्नमदारानचशब्दिञ्चकज ि गीरिज।
म
ज र् याः। ्त्यज्ञािाितु िचािां अन्नमदारानचशब्दािां च अर्ायि्न्धािज
रिोऽिश्च िञ्चानि ब्रह्मवै त्य
य प्रिीिजनरनि भावाः।
एकार्त्व
म इनि निर्मदा।् मदाान्त्रवनमयकिरब्रह्मम एवात्र गािानचनि॥
म ब्रह्मशब्दोऽमदाख्य
एिजि अभ्या्ानचत्यक्त
नवनरञ्चानचरजव नकं िजत्यि आह—
म
ॐ िजिरोऽििित्तज
ाः ॐ ॥1-1-6-16 ॥
आिन्दमदारानचनरनि वियि।ज इिर्नचिरो नवनष्ण्विरश्चिमदाम ख
मय ानचि य भवनि। कमिाः? ‘ब्रह्मनवचाप्नोनि
िरमदा’् इत्यक्तमदा
म नम क्तहजिज्ञ
म ािनवषरत्वस्याििित्तज
म ाः। िस्यैव अन्नमदारानचत्वजिोक्तत्वानचत्यर् याः। ‘नवभाषा
म ऽज नस्त्ररामदा’् इत्यत्र नवभाषा गम
गम म इनि रोगनवभागोक्तज रििित्तज
म नरनि ्ाध म । एवमदाह्यजऽनि ॥
इिश्च ैवनमदात्याह —
ॐ भजचव्यिचजशाच्च ॐ ॥1-1-6-17 ॥
आिन्दमदारो िजिर इनि वियि।ज आिन्दमदाराद्भजचव्यिचजशाच्चािन्दमदारो िजिर इत्यर् याः। ‘् एको ब्रह्मम
आिन्दाः’ इत्यानचिा नवनरञ्चाचजाः म ा
िनरनमदािािन्दत्वमदाक्त्व ‘रिो वाच’ इत्यािन्दमदारस्य
िूमायिन्दत्वोक्तज नरनि भावाः। ्धम ारां िम आिन्दमदाराचजाः नवनरञ्चानचत्वं म िज।
रज्य
मदानम क्तहजिज्ञ
म ाित्वानचब्रह्मधमदाायमां ब्रह्माभजचाज्जीवािां कर्नञ्चदुिित्तजनरत्याशङ्कारां ‘भजचव्यिचजशाच्च’ इनि
्ूत्रमदा।् ित्र चशब्दो ि कज वलनमदािर आिन्दमदारानचिेनि नकतु म ब्रह्मनभन्नश्च िजत्यर्े ‘् रश्चारं िरुषज
म ।
्
‘रश्चा्ावानचत्यज’ इत्याचावनधष्ठािृत्वानचिा ब्रह्मभजचस्य व्यिचजशानचनि व्याख्यािमदा ॥
म ाः। शरीरत्वात्मत्वाद्यिमदाािनवरोधानचत्यि
िन्वस्त्वािन्दमदारानचब्रयह्म। िद्भजचो नवनरञ्चाचजि य रक्त म आह—
म
् Page 35
म
ॐ कामदााच्च िािमदाािािज
क्षा ॐ ॥1-1-6-18 ॥
चोऽवधारमज। अदृष्टजऽर्े म ािमदाािाि
शष्क म जक्षा ि काराय। कामदााि ् कामदाचानरत्वाचजवत्य
ज र् याः।
् िम श्च
प्रत्यक्षस्यािैिऽज प्र्राि श्र ज ‘िद्ग मम्ारत्वाि’् इत्यत्र निरस्यत्वाचिमदाािामदाज
म म ।्
वाशङ्क्य प्रत्यक्तमदा
ििूक्तभजचोऽ्त्य एवािो ि चोष इत्यि आह—
ॐ अनस्मन्नस्य च िद्योगं शान् ॐ ॥1-1-6-19 ॥

च शब्दो रनम क्त्मदाच्च मय ाविीनि शजषाः। अनस्मि ् प्रकरमज। अस्यजिरस्य ्ीवस्य।
म रज। श्रनम िमदाक्त
म ावनि ‘्ोऽश्नि’
िजिािन्दमदारानचरूि जम ब्रह्ममा ्ह रोगं ्म्बन्धं मदाक्त म इनि श्रनम िाः शान् रिाः अि
ऐक्यारोगाि ् आिन्दमदारानचाः िजिर इत्यर्ाःय । ि कज वलं भजचव्यिचजशाि ् नकतु म मदाक्त

म ावनि
भजचाक्षजिकिद्योगशा्िाच्चजनि चार्ाःय । िचािीतु िो भजचो िा्त्य इनि भावाः। रिा

ज ाह॥ ‘अनस्मि ् ’इनि अनस्मि ् प्रकरमज। अस्य ‘् र एवं नवि’् इत्यक्तस्य
इिश्चािन्दमदारानचब्रयह्मत्य म
ब्रह्मनवच्द्योगं िैरन्नमदारानचनभरोगं प्रान्ं फलत्वजि ‘एिमदान्नमदारमदाात्मािमदा’् इनि श्रनम िाः शान्

मय ज नि भावाः॥6॥
ज र्ाःय । ि नह ब्रह्मज्ञािाचन्यप्रान्रक्त
रिोऽिश्चािन्दमदारानचनभब्रयह्मवै त्य
्
अतु ्त्त्वानधकरममदा॥1-1-7॥
् ॥1-1-7-20 ॥
ॐ अतु ्द्धमदाोिचजशाि ॐ
अत्र िरज अतु स्थत्वनलङ्गिारा अनध चैवगि ्वयिामदा्मदान्वराः नक्ररिज। िनत्त्वनि वियि।ज श्रिम नमदानि
शजषाः। ‘अतु ाःप्रनवष्टं किायरमदा’,् ‘अतु श्चन्द्रमदान्’ इनि िैनत्तरीरज अतु ाःश्रिम ं ब्रह्मवै ि ि म इन्द्रानचाः ।
िस्यब्रह्ममो धमदाायमां ्मदाद्रम स्थत्व ब्रह्माण्डवीरयत्वानचरूिामां ित्रातु ाः श्रिम ज ‘अतु ाः ्मदाद्रम ज’,
‘रस्याण्डकोशमदा’् इत्यानचिोिचजशानचत्यर्ाःय । धमदाोिचजशानचत्यजव िूिौ म

िनचत्यनक्त्ज
षां
ब्रह्माव्यनभचानरत्विक्षधमदायत्वरोाः प्रचशयिार्ाय। अतु ्नचनि िन्त्रमदा ।् एवमदाह्यजऽनि ।
िन्वत्र इन्द्रानचश्रिम ीिामदानि ्त्त्वाि ् श्रनम िनलङ्गािरोधज

म ि इन्द्राचजरतु स्थजि ब्रह्ममा अभजचाि ् इन्द्रानचरनि
अतु स्थोऽनस्त्वत्यि आह—
ॐ भजचव्यिचजशाच्चान्याः ॐ ॥1-1-7-21 ॥
म रज। िनचनि वियि।ज इन्द्रानचभ्य इनि रोग्रिरा लभ्यिज। ि कज वलं िच्छब्दार्ो
चाः ्मदाच्च
नवष्णरम तु ाःश्रिम ाः नकतु म इन्द्रानचभ्योऽन्यश्च। कमिाः ? ‘इन्द्रस्यात्मा’, ‘वारोरात्मािमदा’् इत्याच
म
् Page 36
इन्द्राद्यतु रायनमदात्वाद्यमक्त्या भजचव्यिचजशानचत्यर्ाःय । श्रिम र् म ब्रह्मनम िजरा इनि भावाः।
िनचत्यिवृम त्तरज न्यनचनि वाच्यज िनं म िचेशाः श्र िात्मिचाि्ाराि

म ् 7॥
॥
्
आकाशानधकरममदा॥1-8॥
् ॥1-1-8-22 ॥
ॐ आकाश्निङ्गाि ॐ
अत्र िरज आनधभ निक्वयिामदा्मदान्वर उच्यिज। प्राधान्याचन्योिलक्षकत्वजि आकाशस्योनक्ताः।
िनत्त्वनि वियि।ज ‘आकाश इनि होवाच’ इनि छान्दोग्रस्थाकाशो हनररजव। मदाहारोगनविद्रूनढभ्यां
म वृ्त्यना ब्रह्मिर आकाशशब्द इनि रावि ्। ि ि म रूढ्या भूिाकाशमदा।् ‘् एषाः िरोवरीरािद्घीर्ाः
मदाख्य म
् एषोऽितु ाः’ इनि िरोवरीरस्त्वाचज्त्राकाशज िस्य नवष्णोनलयङ्गानचत्यर् याः। ब्रह्माव्यनभचारनलङ्गस्य

आकाशज श्रवमानचनि रावि।् म
नलङ्गानचत्यनक्ताः ्मदाचम ाराशरा। िनििरं
िनत्त्वत्यवधारमार् यकिोरिवृम नत्ताः ‘अनभमदाानिव्यिचजश्’म इत्यत्रानभमदाानिचजविजव

म
मदाहारोगनविद्रूनढभ्यामदाीश एव ित्तच्छब्दमदाख्यार् य इनि चशयनरिमदाम ।् अन्यस्य मदाख्यत्वज
म वा
म
अस्यामदाख्यत्वज वा िचरोगाि।् एवं च मदाख्यामदा
म म ि ैव श्रनम िष म िै्ैाः शब्दैाः
ख्यन्यारज
म
नवष्णह्यहमन्द्धावनि म
अभ्या्िद्धमदायिनिङ्गाद्यनक्ताः म
िात्परयज्ञप्त्यर्ाय। मदाख्यत्वं ज भ्यिम त्य
ित्य ज ,
् 8॥
अिवम ाचजि ं वजनि ज्ञजरमदा ॥
्
प्रामानधकरममदा॥1-1-9॥
ॐ अि एव प्रामाः ॐ ॥1-1-9-23 ॥
अत्र िरज आध्यानत्मकाशजषिामदा्मदान्वर उच्यिज। प्राधान्याचन्योिलक्षमत्वजि प्रामोनक्ताः।‘ििै त्वं
म प्रामो ब्रह्म ैव। ि ि म रूढ्या मदाख्य
प्राम’ इत्यक्ताः म प्रामाः। कमिाः? अि एव ‘श्रीश्च िज लक्ष्मीश्च ित्न्य ’ इनि
ज र्ाःय । एवजनि ‘शब्दाचजव’ इत्यत्रजव नलङ्गस्य निरवकाशत्वमदााह

निरवकाशश्रीलक्ष्मीिनित्वनलङ्गाचजवत्य
॥9॥
्
ज्योनिरनधकरममदा॥1-1-10॥
् ॥1-1-10-24 ॥
ॐ ज्योनिश्चरमानभधािाि ॐ
अत्र िरज ्ूक्तगिाशजषिामदा्मदान्वर उच्यिज। प्रकाशवानचत्वजि प्राधान्यािा िूवायक्षिज कहृचरा नह
म िरा वा अन्योिलक्षमत्वजि ज्योनिष उनक्ताः। ‘ज्योनिहृयचर आनहिमदा’् इनि ्ूक्तोक्तं ज्योनिाः
ित्वरक्त
ित्त म ब्रह्मवै । ि त्वनि्ूक्तगित्वानचिा अनिाः। ‘नव मदाज कमाय ििरिाः’ इत्यानचिा कमायचीिां
म
् Page 37
नवचारमानभधािाि।् कमायनच्वेनन्द्ररनवदूरत्वानचत्यर् याः। अिनरनच्छन्नवैभवानचनि रावि।् नवचरमजनि

म
वाच्यज चरमजत्यनक्तरुि्गय म िगमदाार्ाय
स्य द्योिकत्वमदाात्रािा नव मदाज मदािश्चरिीनि श्रत्य म वजनि ॥10॥
्
गारत्र्यनधकरममदा॥1-1-11॥
्
य निगचाि िर्ा
ॐ छन्दोऽनभधािान्नजनि चजन्न िर्ा चजिोऽिम ्
नह चशयिमदा ॐ
॥1-1-11-25 ॥
अत्र िरज अनध वजचगिगारत्र्याद्यशजषछन्दोिामदा्मदान्वरं ब्रूि।ज प्राधान्याचन्योिलक्षमत्वजि गारत्र्यााः

्
्ूचिजिोिाचािमदा।छन्द इत्यावृनत्ताः। ‘गारत्री वा इचं ्वयमदा’् इत्यक्तगारत्री
म छन्दाः स्याि ् । कमिाः?
गारत्रीिचजि छन्द्ोऽनभधािाि।् िच्चब्दस्य ित्र रूढत्वानचनि रावि।् ि ब्रह्मजनि चजि।् ि। कमिाः?
िर्ा नह चशयिमदा।् चशयि ं श्रनम िाः। ‘गारनि त्रारनि च’ इनि गाित्रामकिृत्व
य ानचनलङ्गबोधकश्रनम िनहि
रिोऽि इत्यर् याः। अप्रन्द्धिचजि ब्रह्ममो निचेशो नकं प्ररो्िमदाि उक्तं— िर्जनि।
य गम
गािानचकिृत्व म नवनशष्टिरा चजिस्यि यमारोिा्िारजत्यर् याः। निगचाि ् ‘गारत्री वा इचं ्वयमदा’् इनि
म । एवं िरातु रज अप्रन्द्धशब्दोनक्तकृ त्यं बोध्यमदा।्

कर्िानचत्यर्ाःय । चजिोि यमजत्यनक्तरुिा्िास्वरूिोक्त्यर्ाय
म ं ज्योनिश्छन्द एव। ि नवष्णाःम । ‘गारत्री वा’ इत्यिक्रमदाज
्धम ारां ि म ‘िरो नचवो ज्योनिाः’ इत्यक्त म
गारत्रीरूिछन्द्ोऽनभधािानचनि चजनित्यनि शङ्कार् याः। गाित्रामकिृत्व

य ाद्गारत्री ब्रह्मजनि ज्योनिरनि
ब्रह्मजनि िनरहारोऽनभमदािाः॥
इिश्च गारत्री ब्रह्मजत्याह—
् ॥1-1-11-26 ॥
ॐ भूिानचिाचव्यिचजशोिित्तजश्च ैवमदा ॐ
भूि ं नवश्वमदाानचरयस्यामदाृिस्यामदाृिाख्यस्वरूिस्य िद्भूिानच। भूिानच चा् िाचश्च। िस्य व्यिचजशाः। एवं
‘िाचोऽस्य ्वाय भूिानि नत्रिाचस्यामदाृि ं नचनव’ इत्यजवं भूिामदाृिरूििाचव्यिचजशोिित्तजश्च ैवं गारत्री

ज र् याः। एवनमदात्यस्यावृनत्ताः। ित्राद्यं ‘त्ररामामदाजव च ैवमदा’् इत्यत्रजव प्रकारार् यकमदा।् ‘चिष्प
ब्रह्मवै त्य म चा
म िनिवरमार ्म्मनित्वजिोिनिषदुचाहृिज ‘िावाि’ ् इनि मदान्त्रज अस्य िरुषस्य
गारत्री’ इत्यक्त्वा म ‘्वायनम
भूिानि’ इत्यजकाः िाचाः। अमदाृिाख्यं वैकमण्ठानचनस्थिरूित्ररं नत्रिाि ् िाचत्ररनमदानि
म मदा।्
भूिानचिाचचिष्टम रवत्त्वमदाक्त िच्च ि छन्दन् म नमदानि
रक्त भावाः। म
‘िरुष्ू
क्तोक्तत्वाच्च’
म
इत्यिक्त्मदा म रज वा चाः। ‘ज्ञज प्रर्मदारोाः’ इत्यत्र प्रर्मदाानििीररोाः प्रर्मदााशब्द इव िाचशब्दाः
च्च
म ो भूिष्व
अमदाृिाख्यस्वरूिांश ज मदाख्य ्
म इनि बोध्यमदा ॥
ज मदाख्य
म
् Page 38
् ॥1-1-11-27॥
ॐ उिचजशभजचान्नजनि चजन्नोभरनस्मन्नप्यनवरोधाि ॐ
य त्वनचवाःिरत्वरूिोिचजशभजचाि ् िच ् िरं ब्रह्माख्यमदाजकं वनस्त्वत्यक्त
गारत्रीज्योनिषोद्यमस्थ म नमदानि
म ं ि रक्त
चजन्न। उभरनस्मन्नप्यिम चजश ज नवरोधाभावानचत्यर्ाःय । नत्र््लोकाि जक्षरोिित्तजनरनि भावाः। भूभवमय ाः

स्वनरनि नत्रलोकाि जक्षारां भवम लोकादूर्ध्यस्य ्वयस्य द्यमत्वाचितु ा्िश्वजििीिवैकमण्ठस्थािां द्यमस्थत्वाि।्
भूभवू य ाःस्वमदायह् यि्िाः्त्यनमदानि ््लोकनववक्षारां मदाजरु्ूरमदाय ण्डलजन्द्र्चिािां ‘िृनर्व्यां

द्य मदायहामदाजरुराकाशज ्ूरमदाय ण्डलमदा।् नचवीन्द्र्चिं च ैव ित्परज ि म नचवाः िरज’ इनि स्मृत्या द्यमत्वाि ्क्रमदााि ्
ित्पराितु ा्िानचस्थािां द्यमिरत्वानचनि भावाः। लोकत्ररिक्षजऽनि उक्तनचशा द्यमिरत्वन्द्धावनि
वैकमण्ठस्य ्वयद्यिम रत्वन्द्ध्य ै ््लोकिक्षोनक्ताः। ‘द्व्यात्मकज भ्यश्च ्वेभ्यो वैकमण्ठश्चोच्च उच्यिज’
म ाः।
इत्यक्तज चनन्द्रकारां िम – य ं
अनि्ूक्तस्थचान्दोग्रस्थज्योनिषोिैकार् त्व
कमायनचनवदूरत्वदृष्टश्रिम त्वाद्यमिचजशभजचानचनि चजन्न। उभरनस्मन्नप्यिम चजश ज आकारभजचिज अनवरोधानचनि
्
म मदा ॥11॥
वृ्त्यनतु रमदाक्त
्
िाचान्त्यप्रामानधकरममदा॥1-1-12॥
म
ॐ प्राम्र्ाऽिगमदााि ् ॥1-1-12-28 ॥
ॐ
अत्र िरज अन्यप्रािकबहनलङ्गरिम िामदा्मदान्वर उच्यिज। ऐिरजर ज बहकृ त्वाः ‘िा वा एिा’ इत्यारभ्य श्रिम ाः
प्रामो रर्ा ‘ििैत्वं प्राम’ इत्यरं ब्रह्म िर्ा अरं च ित्त म ब्रह्मवै । ि ि म इन्द्र्ीवमदाख्य
म प्रामााः। कमिाः?
ब्रह्मशब्दचजवोिास्यत्वानचिि ् श्रनम िनलङ्गािामदानस्मि ् प्रकरमज अिगमदााि

म ् अिवृम त्तरज भ्या्ानचत्यर् याः।
िर्जत्यनम क्ताः म रूिप्रामिचप्रवृनत्तनिनमदात्त्त्त्वस्मारमार्ाय।

ित्रोक्त्ीविहजित्व ‘िर्ा प्रामााः
िर्ाऽन्यत्प्रनिषजधाि’् इत्यानचवि।् रिा अस्यान्यत्वज प्राचीिोऽप्यन्य इनि ि शङ्क्यमदा।् ् चारं च
ब्रह्मवै नज ि वक्तं म िर्जत्यनक्ताः।
म म
अिगमदाानचत्य म ित्प्रकरमस्य वैष्णत्वोक्त्यर्ाय।
नक्तरज
् ॥1-1-12-29 ॥
ॐ ि वक्तमरात्मोिचजशानचनि चजचध्यात्म्म्भन्धभूमदाा ्रमनस्मि ॐ
वक्तमबृहिी्हस्रं
य वक्तमनवयश्वानमदात्रस्यजन्द्रम
ज ‘प्रामो वा अहमदास्मृष ज’ इनि आत्मि एव प्रामिरोिचजशान्न
प्रामो ब्रह्मजनि चजन्नजनि शजषाः। कमिाः? नह रस्माि ् अनस्मि ् प्रकरमज अद्यात्मं चजहषज म नवष्णचम हज भूिषज म
इन्द्रनवश्वानमदात्रानचष म ्म्बन्धभूमदाा्म्बन्धबाहल्यमदा,् ‘प्रामोऽहं प्रामस्त्वं प्रामाः ्वायनम भूिानि’
म
् Page 39
म
इत्यक्तबह्वध्यात्सम्बन्ध इनि रावि,् व्यिनचश्रिज रिोऽिाः प्रामो नवष्णनम रत्यर् याः। इन्द्रजम
प्रामाख्यब्रह्ममाः ्वयगित्वमदाजवोच्यिज ि िम प्रामत्वजिात्मोिनचश्रि इनि भावाः। रिा
ज रा ‘प्रामो वा अहमदा’्
अस्मनन्नन्द्रजऽनधकात्मिाः ्म्बन्धभूमदाा आवजशबाहल्यं नह रस्माचस्त्यिाः िचिक्ष
म
इत्यनक्तनरत्यर् याः। आत्मोिचजशानचत्यजव िूिौ वक्तमनरत्यनक्ताः
म शास्त्रवक्तारं प्रनि इन्द्रस्य ि नवप्रलम्भ इनि
िूविय क्षज रनम क्त्ूचिार्ाय। ्म्बन्धजत्यनक्तरै
म क्यनिवृ्त्यनर्ाय॥
िनहि प्रामो मदाय्यस्त्यृष ज इत्यानच स्यानचत्यि आह—
् ॥1-1-12-30 ॥
ॐ शास्त्रदृष्ट्यािूिचजशो वामदाचजववि ॐ
िरम वज । शा्ीनि शास्त्रमदातु रायमदाी। ‘्ंनवच्छास्त्रं िरं िचमदा’् इत्याचजाः। िच ् दृष्ट्य ैव ‘प्रामो वा अहमदा’्
म शो ि ि म िचाम्येनजि। वामदाचजववि ् वामदाचजवोिचजशवि।् रर्ा वामदाचजवोऽतु रायनमदादृष्ट्या ‘अहं
इत्यिचज
म
मदािरभवमदा ’् इत्याद्याह ििनचत्यर् याः। अतु रायनमदादृष्ट्यजनि वाच्यज शास्त्रजत्यनक्ताः
म ्वय शा्ृत्वाि ्
ित्तच्छब्दवाच्यिजनि ज्ञाििार्ाय। ‘ित्तन्नाम्नोच्यिज नवष्णाःम ्वयशा्ृत्वहजििम ाः’ इत्याचजाः।
म
ॐ ्ीवमदाख्यप्रामनलङ्गान्नज ्
नि चजन्नोिा्ात्रैनवध्याचानश्रित्वानचह िद्योगाि ॐ
॥1-1-12-31 ॥
प्रामो ब्रह्मजनि वियि।ज िजत्यितु रं शास्त्रदृष्या िूिचजश इनि च । ‘िं शिं वषायण्रभ्याच यि’् इनि
शिारष्ट्वम ानचरूि्ीवनलङ्गाि ् प्राम्ंवाचानचमदाख्य
म प्रामनलङ्गान्न प्रामो ब्रह्मजनि चजन्न। ‘िं शिमदा’्
म ाः। ‘उचा्ीिवचा्ां ि ’ इत्य चा्ीन्यं ि म
इत्यानच्ीवप्रामनलङ्गोिचजशाः िचतु रायनमदादृष्ट्य ैव रक्त
बा्रमरूि जमजत्यनवरोधाः। नकमदार्ाय अतु रायम्यनम क्तनरत्यि उक्तमदा ्उिा्त्य
ज ानच। अतु व्याय्त्वबनहष्ठत्वभजच ि
ज
ब्रह्मोिा्ारााः त्रैनवध्यानचह प्रकरमज ‘् एिमदाजव ्ीमदाािं नवचारैिरा िारा प्रािद्यि’ इनि ‘् एिमदाजव
म
िरुषं ब्रह्मििमदामदािश्रि’् इनि ‘एिद्ध स्म वै िनििािाह मदानहचा् ऐिरजराः’ इनि च िि-्
त्रैनवध्यस्यानश्रित्वादुक्तत्वाि ् इत्यर् याः। एकरैवोिा्रा अलं नकं त्रैनवध्यिजत्यि उक्तमदा —िद्योगाि
् ।्
िस्योिा्ात्रैनवध्यस्यानचकानरभजचिज रोगाद्यमक्तत्वानचत्यर्ाःय । म ’
‘िूरमगम इनि म िज
गम
्मदाा्निषजधस्यानित्यत्वोक्तज रुिा्त्रैनवध्यानचनि ्ाध।म ्ंज्ञाप्रमदाामत्वानचत्यानचवि।् एवमदाह्यजऽनि।
म ’ ् इनि नवशजषमदािानश्रत्य ‘गरम ोश्च हलाः’ इत्यत्स
‘ण्रा्श्रन्थो रच म गयस्यवै ाश्ररमािा, ‘रोगाख्यारां ण्वल
म ्
बहलमदा’् इनि बहलह्यहमािा, ‘वाऽ्रूिोऽनस्त्ररामदा’् इनि ्रूिप्रत्यरस्य नवकल्पजि बाधोक्तज ाः

म ‘घञंिाः िनं म ्’ इनि िानमिीरनलङ्गािशा्िस्य
घञंित्वजि वा उिा्नज ि ्ाध॥ म िृिीरज ‘ि वृ धान्यज’
इत्यत्र मदाञ्जरां प्रानरकत्वोक्तज ाः ॥12 ॥
म
् Page 40
अत्रािन्दमदारिरज नवष्णोाः स्वावरवैक्य,ं अतु ि यरज इन्द्रानचचजवगिैश्वरायचाःज आकाशिरज ्वयस्वभावस्य च

म ,ं ज्योनिि यरज ्वय्क्त
ईशारत्तत्वं, प्रामिरज ्वय्ीविहजित्व ू ािां अवैष्णवत्वप्रन्द्धजाः अज्ञािमदाूलत्वं,
छन्दोिरज अिानचनित्यस्यािीशाधीित्वं, अन्त्यिरज ्वयित्तच्छ्रमनिनलङ्गािां ित्तचतु रायनमदास्थत्वं

्
न्द्धनमदात्यानच बोध्यमदा ॥
॥इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां प्रर्मदााध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥1-1॥
प्रर्मदााध्यारस्य नििीरिाचाः ॥1-2 ॥

्
्वयगित्वानधकरममदा॥1-2-1॥
एवमदान्यत्र प्रन्द्धाशजषिामदा्मदान्वरं उक्त्वा अत्रिाचज िादृशनलङ्ग्मदान्वर उच्यिज —-
् ॥1-2-1-32 ॥
ॐ ्वयत्र प्रन्द्धोिचजशाि ॐ
अत्र िरज ्वयत्रावनस्थित्वरूििादृशभावाख्यनलङ्ग्मदान्वराः नक्ररिज। िनत्त्वनि वियि।ज उच्यमदाािनमदानि
शजषाः। ्वयत्र ‘एिमदास्यामदाजि ं नचनव’ इत्यानचिा ‘्वेष म भूिषज ’म इत्यतु जि िृनर्व्यानचषूच्यमदाािं ित्त म ब्रह्मवै ।
ित्वानचत्यो ्ीवो वा। कमिाः? प्रन्द्धस्य ब्रह्मण्रजव श्रत्य
म ाच प्रन्द्धस्य ब्रह्मशब्दस्य ‘एिमदाजव
ब्रह्मजत्याचक्षिज’ इत्यिम चजशानचत्यर्ाःय । ब्रह्मशब्दानचनि वाच्यज म

प्रन्द्धजत्यनक्त्ीवानचह्यहमज
प्रन्नद्धबाध्ूचिार।
म
ॐ नववनक्षिगमोिित्तज
श्च ॐ ॥1-2-1-33 ॥
्वयत्र िनत्त्वनि वियि।ज नववनक्षिािां वक्तं म रोग्रािां वक्ष्यमदाामािानमदानि वा, उि्ंहारस्थािानमदानि रावि,्
म ािां ‘् रोऽिोऽश्रिम ’ इत्याद्यमक्ताश्रिम त्वानचधमदाायमामदािम ित्तजश्च िृनर्व्याच
िात्परयनवषरामानमदानि वा, गम
म मय ािामदािम ्ंहारस्थत्वानचिा प्राबल्य ्ूचिार।
नरत्यर्ाःय । नववनक्षिजत्यनम क्तगम
ब्रह्मवै । ्ीवाचावििित्तज
म
अिव्याख्यािज ि म नववनक्षि एिच्छ्रमत्याचावनभमदािो दूरज शक्तस्यानि ित्तच्छनक्तप्रबोधिार्ं ित्र
म ्स्य लीलरोिित्तजदूरय स्थस्यानि शक्तस्य ित्र ित्रावस्थािं व्यर् यनमदानि ि
ित्रावस्थािरूिो रो गम
् िमदा॥्
चोद्यनमदानि वृत्यतु रमदा अनभप्रज
आनचत्यश्रिम रज ानचत्यश्चक्षमदाम रय त्वानचनलङ्गाच्च ्ीवो वा नकं ि स्यानचत्यि आह—
म ् म ि शारीराः ॐ ॥1-2-1-34॥
ॐ अििित्तज
म
् Page 41
्वयत्रोच्यमदाािनमदानि वियि।ज िरम वज । शारीराः शरीर्म्बन्धी आनचत्यो ्ीवो वा ि िर्ा।

म रवज त्य
्वयगित्वाििित्तज ज र्ाःय । म स्य
अमत्व वक्ष्यमदाामत्वात्तरोाः ्वयगित्वज कमदायमामदानि
्वय्म्बनन्धिाि्त्यना अनभमदाािस्याप्यािािजि म दुाःखानचव्यवस्थारोगाच्चजनि

्ख भावाः।
म म
चायढ्यं नकं ित्र ्ाधकोक्त्यजनि वा ्ूचरनि। िजिर इनि वाच्यज शारीर इत्यनक्ताः
एवजत्यििित्तज ‘्
रश्चारमदाशरीराः’ इनि श्रिम ावशरीरत्वािििनत्तं
म च ्ीवज ्ूचनरिमदाम ।्
इिश्च ि शारीर्र्जत्याह—
य िचजशाच्च ॐ ॥1-2-1-35 ॥
ॐ कमदायकिृव्य
भावप्रधािोऽरमदा।् ्वयत्रोच्यमदाािस्यजनि शानररस्यजनि च नविनरमम्यािविय
म ि।ज एिस्यानमदानि िृनर्व्याच
्वयत्रोच्यमदाािस्य ‘आत्मािं िरस्मै’ इनि कमदायत्विज शारीरस्य शं्िीनि किृत्व

य िज व्यिचजशाच्च ि
य ं च स्याि।् िच्च नवरुद्धमदाजकस्यजनि
शारीर्र्जत्यर्ाःय । िर्ात्वज शारीरस्यैव शं्िनक्ररारां कमदायत्वं किृत्व
भावाः॥
् क्त
चक्षमदाम रय त्वानचप्रबल्ीवनलङ्गाि प्राग म ं ब्रह्मशब्दानचकं ्वयमदान्यर्नरिव्यनमदात्यि आह —
् ॥1-2-1-36 ॥
ॐ शब्दनवशजषाि ॐ
शब्दस्य ब्रह्मशब्दस्य। नवशजषाि ् ्ावधारमत्वरूिनवशजषाच ् ब्रह्मशब्दो ि शारीरिर इत्यर् याः। ‘एिमदाजव
् ्ीवज ि रक्त
म ब्रह्मत्वं स्याि िच्च
ब्रह्मजत्याचक्षिज’ इनि ्ावधारमब्रह्मशब्दत्वज मदाख्य म नमदानि भावाः॥
इिश्च्वयत्रोच्यमदाािं ब्रह्मजत्याह —
ज ॐ ॥1-2-1-37 ॥
ॐ स्मृिश्च
‘अहमदाात्मा गडम ाकज श ्वयभि
ू ाशरनस्थिाः’ इनि स्मृिश्च
ज ्वयत्र िचजवत्य
ज र् याः। स्मृिाःज स्ववचित्वजऽनि
म
िरोक्तार्ायिवाचरूित्वाि ्
िदुनक्ताः। एवमदाह्यजऽनि॥
उक्तमदाानक्षप्य ्मदााधत्तज -
् शाच्च िजनि चजन्न निचाय्यत्वाचजवं व्योमदावच्च ॐ

ॐ अभयक कस्त्वाि िद्व्यिचज
॥1-2-1-38 ॥
्वयत्र िनत्त्वनि वियि।ज य मदाल्पमदाोकाः

अभक स्थािं रस्य िस्य भाव्त्त्वं िस्माि।्
य कस्त्वव्यिचजशाि ्
व्यिचजशानचत्यजिचिायप्यन्वजनि। ‘्वेष म भूिषज ’म इनि ्वयप्रानमहृचरगहम ास्थत्वरूिाभक
म ा चक्षमदाम रय त्वानचनलङ्गजि च व्यिचजशाच्च ि ्वयत्र ब्रह्म ैवजनि
िच ् व्यिचजशाच्च िस्य शारीरस्यानचत्यश्रत्य
म
् Page 42
म मदा।्
रक्त शा्रम नि व्या्त्वजि शास्त्रदृष्ट्यानि िरिारोगानचनि चजन्न। नकं
म ा
ब्रह्ममोऽल्प कस्त्वाद्यमनक्तव्य यर्ायअरक्त वा। िाद्य इत्याह - निचाय्यत्वाचजवमदा।्
य कत्स्वचक्षमदाम रय त्वानचिोिास्यत्वान्न व्यर्ेत्यर्ाःय । अन्त्यज आह — व्योमदावि।् रर्ा व्या्स्यानि
अभक
व्योम्न एकै कचजशऽज वनस्थनिाः िर्ा ब्रह्ममोऽनि भूिाशराच मय ज त्यर् याः।
नस्थनिरक्त अत्र
व्योमदावैषम्यमदाल्पश्रिम ाःज इत्यत्र ्मदााधास्यिज। म ावनि
उिा्ात्रैनवध्यानचत्यक्त निचाय्यत्वानचनि
ििम रुनक्तरुिा्ारा ज्ञािस्वरूित्वप्रचशयिार। ‘चार मय चशयि ज’ इनि धािोाः। िजिोिा्ा मदााि्नक्रराऽर् य
म ज नि िच्छ्रमनिरमदाािनमदानि ि शङ्क्यमदा॥्
हीिानि रक्त
ििम रुक्तमदाानक्षप्याह —
् ॥1-2-1-39 ॥
ज ाि ॐ
ॐ ्म्भोगप्रान्नरनि चजन्न वैशष्य
्मदाािो भोगाः ्म्भोगाः। व्योमदावि ् ्वय्ीवशरीरस्थत्वज ित्समदाािभोगप्रान्ब्रयह्मम इनि चजन्न। कमिाः?
म मदा।् अत्र ि म ्वायतु ाःस्थत्वमदा।्

ज ाि ् ्ामदार्थ्ायनिशरानचत्यियाः। अतु ि यरज कनििरातु ाःस्थत्वमदाक्त
वैशष्य
व्या्ज हर व्योमदावनचनि िस्योििन्निा चोच्यि इनि भजचाः ॥1 ॥

्
अत्तृत्वानधकरममदा॥1-2-2॥
् ॥1-2-2-40 ॥
ॐ अत्ताचराचरह्यहमाि ॐ
म
अत्र िरज ्ंहाररूिनक्ररात्मकनलङ्ग्मदान्वर उच्यिज। ‘्वं वा अनत्त’ इत्यक्तात्ता ित्त म ब्रह्मवै । ि
त्वनचनिाः। ्वयनमदानि चराचरस्याद्यिरा ह्यहमानचत्यर् याः। िनचत्यिवृम त्तरज निनि वाच्यज िनं म िचेशाः ‘् िरा
वाचा िजिाऽत्मिा’ इत्याच ् इनि िनम िङ्गिच्छब्दजि प्रकृ िमदाृत्यरजम व निमेरश्रिम ावच्य
म ि इनि
म ि।
िचिरोधज म िग
श्रत्य म मदााि ् ्वेनि वाच्यज चराचरजनि िच ् व्याख्याििज ोनक्ताः
्ङ्कोचशङ्कानिरा्ार॥
इिश्च ैवनमदात्याह—
ॐ प्रकरमाच्च ॐ ॥1-2-2-41 ॥
ज र् याः ॥2॥
‘ि ैवजह नकञ्चि’ इत्यानच ब्रह्मप्रकरमाच्छात्ता ब्रह्मवै त्य
्
गहम ानधकरममदा॥1-2-3॥
् ॥1-2-3-42 ॥
म प्रनवष्टावात्माि नह िद्दशयिाि ॐ
ॐ गहां
म
् Page 43
अत्र िरज कमदायफलभोगरूिनक्ररानलङ्गं ्मदान्वीरिज। ऋिं निबतु ानवनि रोग्रिरान्वजनि। ‘ऋिं निबतु
म ृ िस्य
्क लोकज गहम ां प्रनवष्ट ’ इनि म क्त
श्रत्य म ऋिं निबतु ावात्मािावजव
आत्मातु रात्माख्यब्रह्मरूिनवशजषावजव। ि ि म ्ीवजश्वर । कमिाः? गहम ां प्रनवष्ट । हजिगम भनय मदाचमदा।्

हृचरगहम ाप्रनवष्टत्वनलङ्गानचत्यर् याः। नहशब्दजि ब्रह्मण्रजव ‘रो वजच निनहिं गहम ारां’ इत्याच िस्य
प्रन्नद्धमदााह। रूििरस्य गहम ास्थत्वं कमि इत्यि उक्तं — िद्धशयिाि।् िस्य आत्मिोगहमय ास्थत्वस्य
‘घमदााय ्मदातु ानिवृि ं व्याििाःम ’ म क्तज
इत्यानचश्रत्य म नरत्यर् याः। ऋिं निबतु ानमदानि वाच्यज
गहम ाप्रनवष्टत्वोनक्तिारा िदुनक्तगहमय ाप्रनवष्टत्वरूिहजि्
म च
ू िार्ाय। िनत्त्वत्यिवृम त्तावनि आत्मािानवनि
निवचिातु ात्मिचोनक्तराचजर ं मदाािीत्यात्मजनि शभम बोक्तृत्वमदास्य ्ूचनरि,ं म श्र िनिवचिस्य गत्यक्त्य
म ै
आत्मातु रात्माख्यरूििरं वक्तं म चजनि॥
इिश्च ैवनमदात्याह –
ॐ नवशजषमाच्च ॐ ॥1-2-3-43॥
‘राः ्जिरम ी्ािािामदाक्षरं ब्रह्म रत्परमदा’् इत्यजकवचिजि ्िज त्व
म ब्रह्मत्वानचिा च नवशजषमाच्च
निबतु ावात्मािावजव ि ्ीवजशानवत्यर् याः॥3॥

्
अतु रानधकरममदा॥1-2-4॥
ॐ अतु र उिित्तजाः ॐ ॥1-2-4-44॥

अत्र िरज म रमदामरूिनक्ररानलङ्गं
चक्षरम तु ाःनस्थिरूिभावरक्त ्मदान्वीरिज। िनत्त्वत्यन्। ‘र
म दृश्रिज एष आत्मा’ इत्यक्तोऽतु रश्चक्ष
एषोऽतु रनक्षनम िरुषो म रम तु ाःनस्थत्वा रमदामदाामो ब्रह्मवै ि त्वनिाः।
म ित्वाभरत्वनलङ्गब्रह्मशब्दािां ित्रैवोिित्तजनरत्यर् याः। ‘अतु रनक्षनम’
‘एिचमदाृिमदाभरमदाजिद्ब्रह्म’ इत्यक्तामदाृ
म ज ाः
इनि श्रिम ावतु ाःस्थत्वोक्तावनि, ‘एष आत्मा’ इत्यात्मिचजिाऽऽचजर ं मदाािीनि रमदामस्याप्यक्त
अतु रुििचाद्रमदािजञ यमदातु ाड्डप्रत्यरजिातु र इनि निरनचक्षि।् अि एव िनचत्यिवृम त्तावनि िनं म िचेशाः॥
इिश्च ैवानमदात्याह—
ॐ स्थािानचव्यिचजशाच्च ॐ ॥1-2-4-45 ॥
स्थािमदानक्ष। आनचिचाि ् िचनधष्ठािृ गृ्रमिज। स्थािानचशब्दाि ् स्थािानचशनक्तरुिलक्ष्यिज।
ज र्ाःय । ‘िद्यचनस्मि ््नि यवोचकं वा न्ञ्चनि’
स्थािरूिानक्षशक्तज रनधष्ठािृशक्तज श्चव्यिचजशाच्चातु रो ब्रह्मवै त्य
म
् Page 44
इत्यानचिाऽक्ष्णोऽ्ङ्गत्वशनक्तरुच्यिज। एवं ‘एिं ्ंरिामदा इत्याचक्षिज’ इत्यानचिा अक्ष्यतु स्थस्य

म नमदानि भावाः॥
्ंरिामदात्वशनक्तश्चोच्यिज। िच ् िरमदाक्ष्यतु ाःस्थस्य ब्रह्मत्व एव रक्त
प्रकरमबलाच्च ैवनमदात्याह—
म
ॐ ्खनवनशष्टानभधािाचज
व च ॐ ॥1-2-4-46 ॥
म ं च ्ख
नवनशष्टं च ित्सख म नवनशष्टं ‘कडारााः कमदायधाररज’ इनि िरनििािाः। ्ख
म िज नवनशष्टनमदानि वा,
्ख म नवनशष्टमदा।् ‘कं ब्रह्म खं ब्रह्म’ इत्यिक्रमदाज

म षज म नवनशष्टनमदानि वा ्ख म म ं ब्रह्म िूमनय मदानि
कं ्ख
म रूित्वानभधािाच्चातु रो ब्रह्मवै इत्यर् याः। एवजत्यिजि निष्ठि म िावि ् खं ब्रह्मजनि
य नवनशष्ट्ख
िूमत्व
य ािानभधािनमदात्याह। नवनशष्टजनि ्ीवज व्यनभचारनिरा्ार ॥
िूमज्ञ
अ् म कं ब्रह्मजत्यक्ता
म ब्रह्मनवद्या। अनक्षनवद्या त्वनििराऽनस्त्वत्यि आह -
ॐ श्रिम ोिनिषत्कगत्यनभधािाच्च ॐ ॥1-2-4-47 ॥

ज िम लक्षममदा।् कज नि ब्रह्मवारू िन्त्रजमोक्त । ‘प्रामो ब्रह्म कं ब्रह्म’ इनि िरोाः प्रकृ ित्वाि।्
श्रिम त्य
ं म ां कज ि वारिम ा कस्य ब्रह्ममो गिजाः प्रा्जाः ‘् एिाि ् ब्रह्म
श्रिम ोिनिषचां श्रिम मदािध्यािैिनिद्यािां ि्
ज र् याः। अन्यनवद्याश्रवमानचिाऽन्यप्रा्जररोगानचनि भावाः।
गमदारनि’ इत्यनभधािाच्च अतु रो ब्रह्मवै त्य
नविक्षज बाधकज िाप्यजवनमदात्याह –
ॐ अिवनस्थिजर्म्भवाच्च िजिराः ॐ ॥1-2-4-48 ॥

अतु र इिरोऽनिि य। नकं ि म ब्रह्मवै । कमिाः? अिवनस्थिजाः। ्ीवस्यािज्ीवातु रप्रजरकत्वज िस्यानि
प्रजरकातु रजम भाव्यमदा।् िस्यानि िर्जत्यिवस्थािाि।् अङ्गीकृ त्य चजचमदानम चिमदा।् अिजरनि प्रजरम
े
्ीवत्व्ाम्यजि प्रजरमा्म्भवाच्चजत्यर् याः॥4॥
्
अतु रायम्यनधकरममदा॥1-2-5॥
् ॥1-2-5-49॥
ॐ अतु रायम्यनधचैवानचष म िद्धमदायव्यिचजशाि ॐ
म ं निरमदािाख्यं नक्ररात्मकं नलङ्गं ्मदान्वीरिज। अनध चैवानचिचजि
अत्र िरज अतु ाःनस्थनिरूिभावरक्त
ित्तत्प्रकरमं लक्ष्यिज। िनचनि िन्त्रमदा।् िनत्वत्यन्। ‘एष ि आत्माऽतु रायम्यमदाृि’ इनि श्रिम ोऽतु रायमदाी
ब्रह्मवै ि ि म प्रकृ नि्त्तचनभमदाािी ्ीवो वा। कमिाः? अनध चैवानध भूिानचप्रकरमजष म िस्यातु रायनमदामाः
्म्बनन्धिरा िस्य ब्रह्ममो धमदायस्य ‘रं िृनर्वी ि वजच राः िृनर्वीमदातु रो रमदारनि’ इत्यानचिा
िृनर्व्याद्यनवनचित्वातु रत्वाचजव्य यिचजशानचत्यर्ाःय । िनत्त्वत्यिवृम त्तावनि िनं म िचेशो निमेरश्रत्य
म ि्ाराि
म ।्
म
् Page 45
िद्धमदायव्यिचजशानचत्यजव िूिायवनधचैवत्य म
ज नक्ताः िृनर्व्याचजाः चजिित्व्ूचिार्ाय। िजि ्डावजद्यत्वं
म नमदानि ि शङ्क्यमदा।्
प्रकृ त्याचावनि रक्त
् नि्ीव नकं ि स्यािानमदात्यि आह-
िि म िृनर्व्यानचशरीरत्वानलङ्गाि प्रकृ
् ॥1-2-5-50॥
ॐ ि च स्माियमदािद्धमदाायनभलािाि ॐ
म ं प्रधािमदा।् अतु रायमदाी िचजव ि ि म स्मािं शारीरो
चस्त्वर्े। शारीरश्चजत्यिकृम ष्यिज। स्मािं ्ाङ्ख्यस्मृत्यक्त
्ीवश्च। कमिाः? अिद्धमदाायनभलािाि।् िरोाः स्मािय्ीवरोध यमदाायमां म

नत्रगमत्व्ं
्ानरत्वाचीिां
अनभलािाभावाि ् इत्यर् याः। शारीरत्वं ि म ‘शीरयि ज नित्यमदाजवास्माि’् इत्यानचिा ्ावकाशनमदानि भावाः।
म
स्मािेत्यनक्ताः म
स्मृत्यक्तनचशा ्वयस्य िदुिाचािकिरा िचभजचिज ित्स्वरूित्वानभप्रारजम
िृनर्व्यानचशरीरत्वनमदानि िूविय क्षज रनम क्तं ्ूचनरिमदाम ।् शारीरजत्यनक्तरनि
म शारीरत्वाि ् ित्तच्छरीरत्वं
म नमदानि ्ूचनरिनम मदात्याहाः। ित्त्वप्रचीि ज ि म कानिलस्मृनिमदाात्रकनल्पिं, ि ि म
ित्तचनभमदाानि्ीवस्य रक्त
म क्तनमदानि
श्रत्य म म ।्
स्माियनमदात्यक्तमदा य िञाः
प्र्ज्यप्रनिषजधार्क नक्ररा्ाि जक्षत्वजि अ्ामदार्थ्ेऽनि
्
‘अ्ूरंिश्रााः’ इत्याचानवव अकियनर च इनि ज्ञाििाि ्मदाा्ाः॥
म बाधकं चाह —
्ीविक्षज ्ाधकं िजत्यक्त्वा
ॐ शारीरश्चोभरजऽनि नह भजचिज ैिमदाधीरिज ॐ ॥1-2-5-51 ॥

िजनि वियि।ज आत्मिोऽतु र इनि मदााध्यनन्दिारिााः नवज्ञािाचतु रो नवनवक्त इनि काण्वाश्च ैिं ्ीवं
प्रकृ िाचतु रयनमदामो भजचिज ाधीरिज नह रस्माचिो ि शारीरश्चातु रायमदाीत्यर्ाःय ।

आत्मनवज्ञािशब्दरो्ीवार् यत्वानचनि भावाः। चकारो ‘र्ज्न् निष्ठि’ ् इत्यानचभजचाध्यरिाि ्
म रार् य इनि ित्त्वप्रचीिकोनक्ताः। िञोऽिकष
नचत्प्रकृ नििायतु रायमदाीनि ्मदाच्च म यमार् य इनि टीकोनक्ताः।
आद्य्ूत्रऽज िवृम त्तावधारमव्यावत्यं ्रनम क्तकं चशयनरिनम मदामदा रोग ॥5॥

्
अदृश्रत्वानचकरममदा॥1-2-6॥
म
ॐ अदृश्रत्वानचगमको धमदाोक्तज ाः ॐ ॥1-2-6-52 ॥
म ा रस्य ‘अक्षराि ्िरिाः िर इत्यक्तिरस्य
अत्र िरज अभावात्मकनलङ्गं ्मदान्वीरिज। अदृश्रत्वाचरो गम म
् िर्ा। ‘शजषानिभाषा’ इनि काः। “रत्तचद्रजश्रमदाह्या्रममदा”् इत्यक्तादृश्रत्वानचग

म म कमदाक्षरं ब्रह्मवै । ि ि म
म
नचचनचत्प्रकृ निनवनरञ्चरुद्रााः। “अर् िरा ररा िचक्षरमदानध गम्यिज” इनि ऋगानचिरनवद्या

नवषरत्वरूिधमदाोक्तज नरत्यर्ाःय । “िरिाः िराः” इनि म ि्ाराि
श्रत्य म ् िनं म िचेशाः। िजि
म
् Page 46
म कमदाक्षरं िरिाः िर इत्यक्त

अदृश्रत्वानचगम म िरव् म चक म
ै नमदात्यक्त्या िरत्वावध्यक्षरमदान्यनचनि प्रा्जि य
न्द्धातु ज अक्षराि ् िरत्वं बाधकनमदानि ज्ञानििमदा।् अदृश्चत्वानचनरनि वाच्यज म त्यनक्ताः
गमज म
म इनि नवनध रूित्वाचीशाख्यधनमदायस्वरूित्वं
दृश्राचन्यचदृश्रनमदानि नवह्यहजम दृश्राद्यन्योन्याभावश्च गम
ि नवरुद्धनमदानि द्योिनरिमदाम ।् िर्ानि नवशजषाद्धमदायधनमदायत्वनमदानि ्ूचनरि ं म बहव्रीहीत्यर्ाःय काः।
म ा निरस्यनि —
अवधारमव्यावत्यं नवशजषरक्त्य
ॐ नवशजषमभजचव्यिचजशाभ्यां च िजिर ॐ ॥1-2-6-53 ॥

नवनरञ्चरुद्ररोाः चजिित्वजि ैकीकारजम ्डप्रकृ निनवनरनञ्चरुद्रामानमदािरानवनि निवचिजिात्र ह्यहममदा।् इिर
म क । कमिाः:? “राः ्वयज्ञाः” इनि ्ावयज्ञनवशजषमाि।् िरिाः िरत्वनवशजषमाच्च
िादृश्रत्वानचगम
्डप्रकृ निि य। “िस्माचजिच ् ब्रह्म” इनि “अन्यमदाीशमदा”् इनि च नवनरञ्चरुद्ररोरदृश्रत्वानचगम
म काक्षराि ्
म ां
भजचव्यिचजशाच्च ि नवनरञ्चरुद्रानवनि रर्ाक्रमदां हजि।ू चशब्दस्य ि कज वलं धमदाोक्तज ाः नकन्त्वाभ्यां हजिभ्य
चजत्यर्ाःय । िजिान्यत्रानि न्द्धातु हजिोाः िरिक्षनिरा्ऽज नि व्यािर इनि ्ूनचिमदा।् नचचनचिोाः
प्रकृ नित्वजि ैक्यं ्ीवत्वजि च ब्रह्मरुद्ररोनरनि इिरानवनि चत्वारो अनि गृ्रमतु इत्यप्याहाः॥
ॐ रूिोिन्या्ाच्च ॐ ॥1-2-6-54 ॥
“रचा िश्राः िश्रिज रुग्मदावमयमदा”् इनि रुग्मदावमोिन्या्ाच्च अदृश्रत्वानचगम
म को ब्रह्मवै त्य
ज र् याः। अन्यजषां
म रूििरा िस्यैवात्र ह्यहमानचनि भावाः॥6॥
नमदाश्ररूित्वजि नवष्णोरजव शद्ध
्
वैश्वािरानधकरममदा॥1-2-7॥
् ॥1-2-7-55॥
ॐ वैश्वािराः ्ाधारमशब्दनवशजषाि ॐ
अत्र िरज िाचकत्वाद्यिजकनलङ्गरिम ं वैश्वािरिामदा ्मदान्वीरिज। िनत्त्वत्यन्। “आत्मािं
वैश्वािरमदािम ा्ज”, ‘अरमदानिवैश्वािराः’ इत्याच श्रिम वैश्वािरो ब्रह्मवै ि ि म अनिाः। कमिाः?
म ाधारमस्यानि वैश्वािरशब्दस्य नवशजषाचात्मिचजि नवशजषमानचत्यर् याः।
्ाधरारमशब्दस्य अिानवष्ण्
म ि इत्यिाः ्मदााख्यामदााह—
म ोऽनि रज्य
आत्मशब्दाः अिावमदाख्य
म
ॐ स्मरयमदााममदािमदाािं स्यानचनि ॐ ॥1-2-7-56॥
म
् Page 47
म म
ऽिजि जत्यिमदाािमदा
वैश्वािरो ब्रह्मजत्यन्। िजि इनिशब्दान्वराः। अिमदाीरिज ।् “अहं वैश्वािर” इनि
म
गीिारां स्मरयमदाामं नवष्णोवैश्वािरत्वमदात्रानि ् एव वैश्वािर इत्यस्यािमदाािकं स्यानचत्यर् याः। “अहं
वैश्वािराः” इनि श्रनम ि्मदााख्यािानचनि भावाः।
उक्तमदाानक्षप्याह—
म शाच्म्भवाि ि् रुषनवधमदानि
ॐ शब्दानचभ्योऽतु ाः प्रनिष्ठािान्नजनि चजन्न िर्ा दृष्ट्यिचज म
च ैिमदाधीरिज ॐ ॥ 1-2-7-57
आनचिचानिङ्गानि। अतु ाः प्रनिष्ठािजि ित्कमदाोिलक्ष्यिज। ‘अरमदानिाः’ इत्याद्यनिशब्दाि ् ‘वैश्वािरज िच ्
हिमदा’् इनि ‘हृचरं गाहयित्यमदा’् इत्यानचिा होमदााद्याधारत्वगाहयित्याद्यङ्गत्वनलङ्गजभ्यो ‘रोऽरमदातु ाः
म ’, ‘रजि जचमदान्नं िच्यिज’ इत्यतु ाः प्रनिष्ठािजि िचिव्यािाराि ् िाचकत्वजिातु ाः प्रनिष्ठािानचनि वा
िरुषज
वैश्वारिो ि ब्रह्मजनि चजि।् ि। कमिाः? िर्ा अग्न्यानचिामदानलङ्गकमदायवत्त्वजि दृष्ट्यिम चजशाि ्उिा्िोिचजशाि ्
िजषां ्ावकाशत्वानचनि भावाः। दृनष्टिाचाि ्िानवद्यमदाािध्यािनमदानि ्ूनचिमदा।् नकञ्च ‘को ि आत्मा नकं
म
ब्रह्म’ इत्यिक्रमदाोक्तात्मत्वाद्य्म्भवाि।् ब्रह्मप्रकरमाच्चजनि रावि।् अनि नकञ्चजत्यर्ाःय । एिं वैश्वािरं
म
िरुषनवधं म
िरुषो रनिध्निधमदाधीरिज छन्दोगा रिोऽिोऽिीनि रोज्यमदा।् ‘शीष्णो द्य ाः ्मदावियि’
इत्यानचिा म
िरुष्ू म
क्तोक्तिरुषनवधमदाज
विै ं ‘मदाूद्धवै ्िम ्
ज ा’ इत्यानचिा अधीरि इनि
म
ित्समदााख्यािाचिीत्यर्ाःय । चशब्दाः िरुष्ू
क्तस्य वैष्णवत्वप्रन्नद्धद्योिकाः। अतु ाः प्रनिष्ठािस्य
कमदायत्वाि ् िृर्गनम क्ताः। ित्पप्रचीि ज ि म प्रधािनलङ्गत्वाि ् िृर्गक्त म मदा।् िर्ा चजिोि यमजत्यत्र
म नमदात्यक्त
प्रन्द्धशब्दत्यागज प्ररो्िोनक्ताः। इह ि म शब्दाचजाः ्ावकाशत्वोनक्तनरनि भजचाः॥
प्रन्द्धजचवे िा भूि ं च नकं ि स्यानचत्यि आह —
ॐ अि एव ि चजविा भूि ं च ॐ ॥ 1-2-7-58॥

आत्मशब्दानचनि हजिोरजवानिचेविा िज्ोभूि ं च वैश्वािरो ि भविीत्यर् याः। अग्न्यानचशब्दािां
ब्रह्मक
ै वानचत्वजऽग्न्याच व्यवहारनवरोधाः फलाभावानचत्यि आह —
ॐ ्ाक्षाचप्यनवरोधं ् ैनमदानिाः ॐ ॥ 1-2-7-59 ॥

वाच्यार् यधीव्यवनहिं लक्षमानचकं नविा ्ाक्षाि ् मदाख्य
म वृ्त्यना ब्रह्ममाः अग्न्यानचशब्दार्त्व
य ऽज प्यन्यत्र
व्यवहारानवरोधं ् ैनमदानिराहजत्यर् याः। हािाद्यर्त्व

य ानचनि भावाः।
म त्वज ्ूक्तानचव्यवस्था ि स्यानचत्यि आह —
अग्न्यानचशब्दािां ब्रह्मनम मदाख्य
म
् Page 48
ॐ अनभव्यक्तज नरत्याश्मदारर्थ्ाः ॐ ॥ 1-2-7-60 ॥

अग्न्यानच्ूक्तानचनिरमदा इनि शजषाः। अग्न्यानच्ूक्तानचनभब्रयह्मोिा्ावग्न्यानचष्वजव िस्यानभव्यक्तज नरनि
भावजिाग्न्यानच्ूक्तानचनिरमदा इत्याश्मदारर्थ्ो मदान्यि इत्यर् याः।
प्रकारातु रजम व्यवस्थामदााह —
म िबज ायचनराः ॐ ॥ 1-2-7-61 ॥

ॐ अिस्मृ
म िहज ेिोाः ्ूक्तानच व्यवस्थजनि बाचनरमदायन्यिज। अिस्मृ
ित्तत्सूक्ताद्यमिा्कै रग्न्यानचष्वजव ब्रह्ममोऽिस्मृ म िाःज
य ऽज प्यनमदाव्यक्त्यितु रमदानि ्ा कारेनि द्योिनरि ं म िचितु रमदानम क्ताः।

िूवत्व
निनमदात्तातु रमदााह—
ॐ ्म्पत्तजनरनि ् ैनमदानि्र्ा नह चशयरनि ॐ ॥ 1-2-7-62 ॥

अग्न्यानच्ूक्ताद्यमिा्कािामदाग्न्यानचप्रा्जनि यनमदात्तानचनि भावजि ्ूक्तानचनिरमदा इनि ् ैनमदानिमदायन्यिज।
िदुिा् ित्प्रान्ाः कमिाः? िर्ा नह चशयरनि। ‘िं रर्ा रर्ोिा्िज िचजव भवनि’ इनि नह प्रन्द्धा श्रनम िाः
म ि।्
् ैनमदानिमदािं रर्ा िर्ा चशयरिीत्यर् याः भविीत्यस्य प्राप्नवतु ीत्यर्ाय
ब्रह्मोिा्ावग्न्यानचप्रान्ाः कर्नमदात्यि आह —
् ॥ 1-2-7-63 ॥
ॐ आमदािनतु च ैिमदानस्मि ॐ
म नस्मन्नग्न्याच । िस्य चजविा भूिञ्चजनि प्रकृ ित्वाि।् ‘रोऽि
चशब्दाः शङ्काव्यावियकाः। एिं नवष्णमदा
निष्ठि’ ् इत्यानचिा आमदािनतु श्रिम र इत्यर् याः। अग्न्यानचप्रान्िचजि ित्स्थब्रह्मप्रा्जनवयवनक्षित्वानचनि
म ि्ाराचज
भावाः। श्रत्य म िनमदानि िनं म िचेशाः। ् ैनमदान्याद्यमनक्त्जषां प्रन्द्ध्यर्ाय। शब्दािां लोकव्यवहारानवरोधं
् क्तानचनिरमदां चाहजनि ् ैनमदािजनििरुिाचािमदा॥्
वचि ्ू
अत्राद्यिरज नवष्णोस्सवयशनक्तप्रबोधकत्वं ्वयगिस्याप्यल्पस्थािनस्थित्वं च। अत्तजनि िरजऽचिनक्ररा।

गहम ािरज ्ारभोक्तृत्वमदाजकस्याप्यिजकत्वं च। अतु रिरज ब्रह्माचजरीशं नविा स्वावरिजिृत्वारोगाः।
अतु रायनमदािरज ्वयस्य िच्छीरयत्वाि ् ित्तन्त्रत्वािा िच्छरीरत्वमदा।् अदृश्रत्विरज
गोत्राद्यभावस्यजशाख्यधनमदायिो भजचऽज नि दृश्राद्यन्योन्याभावस्य ित्स्वरूित्वं न्द्धमदा।् अन्त्यिरज
्ूक्तानचव्यवस्थजत्यानचध्यजरमदा॥्
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां प्रर्मदााध्यारस्य नििीराः िाचाः॥1-2॥ श्रीकृ ष्णाि यममदा्॥
म
म
् Page 49
प्रर्मदााध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥1-3 ॥

्
द्यमभ्वाद्यानधकरममदा॥1-3-1॥
अत्रिाचज उभरत्रप्रन्द्धिामदानलङ्गात्मकनिनवधशब्ध्मदान्वर उच्यिज
म
ॐ द्यभ्वाद्यारििं ् ॥ 1-3-1-64 ॥
स्वशब्दाि ॐ
अत्र िरज िादृषं ्वायधारत्वनलङ्गगं ्मदान्वीरिज। िनत्त्वत्यन्। ‘रनस्मि ् द्य ाः िृनर्वी चातु नरक्षमदा’्
इत्यानचिोक्तं द्यमभ्वाद्यारििं ित्त म ब्रह्मवै । ि ि म प्रधािं वाररुम द्र्ीवा वा। स्वशब्दाि ् स्वजनि शब्दाः
स्वशब्द्स्माि।् श्रिम स्वशब्दाभावाि ् ित्परायरात्मशब्दो ह्या्रमाः। ्भारा्जत्यत्र िानमिीरज
रा्शब्दवि।् िमदाजवक म
ै ं ्ािर्ात्मािनमदात्यात्मशब्दानचत्यर्ाःय । आत्मशब्दानचनि वाच्यज स्वजत्यनक्ताः
म ।् िच्छब्दानचत्यक्त
स्वस्य ब्रह्मम एव शब्द इत्यनि नवह्यहजमा्ाधाराण्रं ज्ञािनरिमदा म ावनि शब्दनवशजषो ि
ज्ञानििाः स्यानचनि।
म ाः नकं ि स्यानचत्यि आह —
्ारमदााित्वरूि्ीवनलङ्गाचात्मशब्दाः अमदाख्य
म
ॐ मदाक्तोि्ृ ् ॥ 1-3-1-65 ॥
प्यव्यिचजशाि ॐ
द्व्यजकरोनरत्याचानवव भावप्रधािोऽरमदा।् उि्ृप्यत्वं प्राप्यातु रशून्यत्वज ्नि प्राप्यत्वमदा।् िजिातु रा प्राप्यज
म ोि्ृप्यत्वव्यिचजशाि ् िात्मशब्दोऽमदाख्य
ि व्यनभचाराः। ‘अमदाृिस्यजष ्िज ाःम ’ इत्यमदाृिशनब्दिमदाक्त म इनि
रोज्यमदा।् अमदाृि्नज त्वनि वाच्यज मदाक्त

म ज त्याद्यमनक्ताः िचर्ोक्त्यर्ाय। एवमदान्यत्रानि।
रुद्रप्रकृ िी नकं ि स्यािामदा।् ‘रुद्रो वा व लोकाधाराः भूि ं च भवच्च भनवष्यच्च’ इत्याचजाः। अि आह —
म
ॐ िािमदाािमदािच्छब्दाि ् ॥ 1-3-1-66 ॥
ॐ
द्यमभ्वाद्यारििनमदात्यन्। म
अिमदाीरि म
इत्यिमदाािशब्दज
ि वा म
अिमदाािशब्दाच्छै
नषकज ऽनम कृ िज
म
अिमदाािशब्दज म
ि वा अिमदाािप्रधाििाशिम ि्ाङ्ख्यन्द्धरुद्रप्रधािज ह्या्रमज। रुद्राः प्रधािं च ि
द्यमभ्वाद्यारििमदा।् अिच्छब्दाि।् िरोाः रुद्रप्रकृ त्योभस्म म त्वानचशब्दािामदाभावानचत्यर्ाःय ।

य धरोह्यत्वनत्रगम
रुद्रनििाक्यानचशब्दािां ‘अन्यिाम्नां गनिनवयष्णाःम ’ इत्याचजि य िच्छब्दत्वनमदानि भावाः। अिद्धमदाेनिवचरं

निचेशो बोध्याः। रुद्रप्रकृ त्योियरोरुिाचािार वा टीकोक्तरीत्या िूविय क्षरनम क्त्ूचिार वा
म
िचागमदाािामदामदााित्व्ूचिार वा वक्ष्यमदाामानचशा वृ्त्यनतु र्ूचिार वा िािमदाािनमदात्य नम क्ताः।
्
्ीववारू नकमदात्र वाच्य ि स्यािां ्ारमदााि इनि नलङ्गाि ‘वारिम ा वै ग िमदा’ इत्याचजाः। अि आह —
ॐ प्रामभृच्च ॐ ॥ 1-3-1-67 ॥
म
् Page 50
म ्मदाच्च
चशब्दान्नजनि स्वशब्दानचहजिवश्चािकृम ष्यतु ज। वारश्च म ीरिज। आत्मशब्दमदाक्त
म ोि्ृप्यत्वािच्छब्दजभ्यो
म इनि भावाः। ्ीव
्ीववारू ि द्यमभ्वाद्यारििनमदात्यर् याः। ्ारमदाािानचशब्दोऽनभव्यक्त्यानचिा नवष्ण रक्त
म
इनि वाच्यज प्रामभृनचत्यनक्ताः म
्ह प्रामैनरत्यक्तप्रामभृ म नमदानि िूविय क्षरनम क्त्ूचिार।
त्त्व ं िस्य रक्त
रोगनवभाग उत्तरार् याः। व्याकरमज रञ्जजश्चत्य ्
ज ानचवि।अत्र श्रिम ्ीवमदाात्रनलङ्ग्त्त्वजि िचैक्यस्यैवाह्यज
निरा्ाि।् अि एवास्य स्वशब्दजिोनक्ताः।
ििूभरप्रािकाबाधजि ्ीवब्रह्माभजचोऽनस्त्वत्यि आह —
् ॥ 1-3-1-68 ॥
ॐ भजचव्यिचजशाि ॐ
‘्ष्टंम रचा िश्रत्यन्यमदाीशमदा’् इिीहैव ्ीवब्रह्मभजचव्यिचजशान्नक्य
ै नमदात्यर् याः।
ईशशब्दं ब्रह्मजनि कमिाः? रजि ्ीवब्रह्मभजचोनक्ताः स्यानचत्यि आह —
् ॥ 1-3-1-69 ॥
ॐ प्रकरमाि ॐ
‘िज नवद्यज वजनचिव्यज’ इनि िरनवद्यानवषरव्िम आरभ्याधीित्वजि ब्रह्मप्रकरमाचीशशब्दार्ो ब्रह्मजत्यर् याः॥
ि कज वलं श्रनम िबलाद्भजचाः, नलङ्गाचिीत्याह —
ॐ नस्थत्यचिाभ्यां च ॐ ॥ 1-3-1-70 ॥
ि ैक्यनमदात्यन्। नस्थनिाः कमदायफलोि्ीविं नविाऽवस्थािमदा।् अचिं िदुि्ीविमदा।् िाभ्यां च
्ीवब्रह्ममोि ैक्यनमदात्यर्ाःय । ‘अन्याः निप्पलं स्वाि्त्यनिश्नन्नन्यो अनभचाकशीनि’ इनि
म ज नरनि भावाः। श्रिम ावचिस्यानचत्वजि अचिनस्थनिभ्यानमदानि वाच्यज
्ीवजशरोरचििद्रनहिनस्थत्यक्त
म
नस्थिजरीश्म्बनन्धत्वजिाभ्यनहिित्वाचल्पाक्षरत्वाच्च व्यत्या्ाः। अत्र िािमदाािमदािच्छब्दानचत्यिवृम ्त्यना
म
अिमदाािं भजचनमदार्थ्ात्वज ि मदाािमदा।् िनिरुद्धमदािि ् भजच्त्यत्वमदा।् अिच्छब्दाि ्
भजच्त्यत्वबोधकशब्दाि।् म
अिमदाािमदाू
लभूिशब्दाभावाच्चजनि म ा
वृ्त्यनतु रमदाक्त्व भजचनमदार्थ्ात्वं
निर्िीरनमदानि वचनतु ॥1॥
्
भूमदाानधकरममदा॥1-3-2॥
् ॥ 1-3-2-71 ॥
म शाि ॐ
ॐ भूमदाा ्म्प्र्ाचाचध्यिचज
म मदा’ ् इत्यक्तो
अत्र िादृशभूमदािामदा ्मदान्वीरिज। ‘रो वै भूमदाा ित्सख म भूमदाा ित्त म ब्रह्म ैव। ि ि म प्रामाः।
कमिाः? ्म्प्र्ाचाि ् ्म्यक ् प्र्ीचत्यिजि जनि ्म्प्र्ाचाः म मदा।्

य ख
िूम् म मदा’्
‘ित्सख इनि
म त्वानभधािाि।् अध्यिम चजशाि,् अनध अनधकत्वजि िामदााचीिां ्वेषामदािम नर िदुत्तमदात्वजि
य ख
िूम्
म
् Page 51
व्यिचजशाच्चजत्यह्यजििश्चकारोऽत्रािकृम ष्यिज। अत्र भूमदानज ि िनं म िचेशाः प्राग्वि।् ्म्बन्धभूमदात्य

ज स्य
य िभनवत्रर् यत्वं बोध्यमदा।् िूम्
भावार् यत्वजऽिीह भावभनवत्रोरभजचात्पूमरू म त्वानचनि वाच्यज ्म्प्र्ाचानचनि
य ख
र नगकोनक्तरीशस्य ्नम खत्वज दुाःनखत्वं स्यानचनि ि शङ्क्यमदा।् िूम् म कारेम

य ख प्र्ाचजि
दुाःखाभावनिश्चरानचनि ्ूचनरिमदाम ।्
ॐ धमदाोिित्तजश्च ॐ ॥ 1-3-2-72 ॥
‘् एवाध्ाि ् ् उिनरष्ठाि’् इत्यक्त्वय
म गित्वानचधमदाायमामदािम ित्तजश्च भूमदाा ब्रह्मवै त्य
ज र् याः। श्रिम
्त्यस्यानचत्वजऽनि ्त्याचजाः प्रमाढ्या भूमदाारत्तत्वोक्तज ाः ्वयस्य ब्रह्मिा्रज भूम्न उनक्तनरत्यजकज।
्
्म्प्र्ाचानचहजिरम िम त्वाच्च। ् ैव हीत्यिो गित्वं चान्यिोऽव्रज मदा॥2॥
्
अक्षरानधकरममदा॥1-3-3॥
ॐ अक्षरमदाम्बरातु धृिाःज ॐ ॥ 1-3-3-73 ॥

म मदाक्षरं ित्त म ब्रह्मवै ि श्रीित्त्वमदा।्
अत्राक्षरिामदा ्मदान्वीरिज। ‘एििै िचक्षरं गानगय’ इत्यक्त
ज ायरमाि।्
अम्बरातु धृिाःज । अम्बरमदााकाशशनब्दिं श्रीित्त्वमदातु ज रस्य ्वयस्य िचम्बरातु ं िस्य धृिध
म ा ‘एिनस्मि ् खल्वक्षरज गाग्रायकाश ओिश्च प्रोिश्च’
श्रिम ावाकाशाख्यनचत्प्रकृ िजाः ्वायधारत्वमदाक्त्व
इत्यक्षरस्य िचाधारत्वश्रवमानचत्यर् याः। अम्बरधृिनज रत्यजव िूिायवतु जत्यनम क्ताः िृनर्व्यानच्वयस्यानि

प्रकृ नििारा ब्रह्मवै ाश्रर इनि ्ूचनरिमदाम ् ‘िृनर्व्यानचप्रकृ त्यतु मदा’् इनि स्मृिाःज । अम्बरस्य
श्रीित्त्वज्ञाििार चजत्यप्याहाः। ्वायश्ररत्वज ्त्यजकाश्ररत्वस्य िनिङ्गत्वानचनि॥
् ॥ 1-3-3-74 ॥
ॐ ्ा च प्रशा्िाि ॐ
उच्यि इनि शजषाः। ्ा धृनिश्च प्रशा्िाचक्षरस्याज्ञामदाात्रादुच्यिज ‘एिस्य वा अक्षरस्य प्रशा्िज गागी
्ूरायचन्द्रमदा् नवधृि निष्ठिाः’ इत्याच । अिश्चाक्षरं ज र् याः।
ब्रह्मवै त्य ि नह
म
प्रजत्यक्ता्ङ्क म ि इनि भावाः।
ुनचिनवषरत्वािन्यारत्तत्वरूिप्रकृ ष्टशा्िमदाात्रजम ्वयधनृ िरन्यस्य रज्य
ज ॐ ॥ 1-3-3-75 ॥
ॐ अन्यभावव्यावृत्तश्च
म
् Page 52
अन्यजषां व्ूिां भावािां स्थ ल्यानचधमदाायमां व्यावृत्ताःज ‘अस्थूलमदािम’म इत्यानचिाऽक्षरज

म श्चाक्षरं ब्रह्मवजत्यर् याः। स्थ ल्याचीनि वाच्यजऽन्यभावजत्यनक्ताः
व्यावृ्त्यनक्तज म स्थ ल्यानचहीिमदाक्षरं ब्रह्म
म भावस्य प्राकृ िस्यैव स्थ ल्याचजव्यायव्त्यन
चजनन्नाःस्वभावं स्यानचनि ि शङ्क्यं, अन्यव्स्व ृ क्तजम नरनि
्ूचनरिमदाम ।् ि नह िादृशं निरि जक्षं स्थ ल्यानचरानहत्यमदान्यस्य रज्य

म ि इनि भावाः। रिा ्धम ारीत्या
‘अस्थूलमदािम’म इत्यानचिा म मदाहत्त्वानचमदात्त्वाच्चजनि

स्थ ल्यानचनवरुद्धामत्व चशब्दजि म ीरिज।
्मदाच्च
बहिचनवषरं व्याख्यािं स्वशब्दजि कृ त्वा कनििरिचनवषरत्वानचचं व्याख्यािं चशब्दजि ्मदानम च्चिमदा।् ि
ै क्षण्राि ् व्स्वभावस्यै
च नवरोधाः। अन्यभावव्यावृत्तरज न्यव्वम ल म व िादृशत्वानचनि रावनचनि
्
वृ्त्यनतु रं बोध्यमदा॥3॥
्
्चनधकरममदा॥1-3-4॥
ॐ ईक्षनिकमदायव्यिचजशात्साः ॐ॥ 1-3-3-76 ॥
अत्र ‘्चजव ्ोम्य’ इत्यानच्ृनष्टस्थािस्थ्न्नामदा ्मदान्वीरिज। रोग्रिरा ्नचत्यन्वजनि। ् इत्यिजि
िनिनि िरम न्वजनि। ‘्चजव’ इत्याच श्रिम ं ्ि ् ् एव नवष्णरम वज । ि प्रधािमदा।् ईक्षनिरूिं च ित्कमदाय च
िस्य व्यिचजशाि ् ‘िचैक्षि’ इिीक्षमाख्यव्यािारोक्तज ् यडज िचरोगानचत्यर् याः। ईक्षिीत्यजव वाच्यज
म
कमदाेत्यनक्ताः य श्रनम िनरनि ि शङ्क्यमदा।् नवशजषाि ्नक्रराकिृभय ाव
स्वरूिान्यजक्षमाभावात्कर्ं िचैक्षिजनि किृत्व
इनि ्ूचनरिमदाम ।् ित्त्वप्रचीिचनन्द्रकरो् म कमदाेनि ‘ि किृत्व
य ं ि कमदाायनम’ इत्यत्रजव ्ृनष्टरुच्यिज।
ईक्षनिश्च कमदाय च िरोरीक्षम्ृनष्टनक्रररोरुक्तज नरत्यर्ाःय । िनत्त्वत्यिवृम त्तावनि ् इत्यनक्ताः
म ‘एको िारारम
आ्ीि’,् ‘् मदानम िभूत्व
य ा ्मदानचतु रि’् इत्यानच्मदााख्यां ्ूचनरिनम मदात्यक्तमदा
म ्
॥4॥
्
चहरानधकरममदा॥1-3-5॥
ॐ चहर उत्तरजभ्याः ॐ ॥ 1-3-5-77 ॥

अत्र हृत्पद्मस्थत्वनलङ्गं ्मदान्वीरिज। िनत्त्वत्यन्। द्यमभ्वाद्यारििनमदानि मदाण्डूकप्ल मत्याऽन्वनज ि।
य ाि ् ्नचनि च। ‘उभज अनस्मि ् ध्यावािृनर्वी’ इत्यानचिोक्तं द्यमभ्वाद्यारििं ्ि ् चहरज ‘चहरं
िूवस्म
म
िण्डरीकं वजश्मदा’ इत्याद्यमक्तचहरज हृत्पद्मज ित्त म ब्रह्मवै ि ्ीवानचाः। उत्तरजभ्याः ‘र आत्मा अिहििाप्मा’
इत्याद्यमत्तरवाक्यस्थािहििाप्मत्वानचधमदाेभ्य इत्यर् याः॥
ॐ गनिशब्दाभ्यां िर्ा नह दृष्टं नलङ्गं च ॐ ॥ 1-3-5-78 ॥
म
् Page 53
चहरज िनत्त्वत्यन्। गनिाः ््म प्रान्ाः। शब्दो ब्रह्मशब्दाः। िाभ्यां

््म गम्यत्वनलङ्गब्रह्मशब्दाभ्यामदाक्त
म रूिचहरस्थं ब्रह्मवै त्य
ज र् याः।‘अहरहगयच्छन्त्य एिं ब्रह्मलोकं ि
नवन्दनतु ’ इनि हृत्पद्मस्थस्य ््म प्र्ाप्राप्यत्वोक्त्या ब्रह्ममो लोकनमदानि ब्रह्मलोकत्वोक्त्या च िस्थस्य

््म प्राप्यत्वं ब्रह्मशब्दवाच्यत्वं च न्नद्धनमदानि भावाः। इिश्च ैवनमदात्याह िर्ाहीत्यानचिा। रर्ा गनिशब्द
हृत्पद्मस्थग िर्ा नलङ्गमदारण्राख्य्धम ा्मदाद्रम ाश्ररलोकवत्त्वरूिं नलङ्गं च हृत्पद्मस्थगं दृष्टं रिोऽिोऽनि
चहरस्थं ब्रह्मजत्यर् याः। एििोकवत्त्वं च नवष्ण प्रन्द्धनमदानि हजरर् याः।
म म ोकज प्ररक्त
ऽरण्राख्य्धम ा ्मदाद्रम ाश्ररज नवष्णल
‘अरश्च ह वै ण्रश्चामयव ब्रह्मलोकज ’ इत्यत्तरवाक्यज म स्य
ब्रह्मलोकशब्दस्य हृत्पद्मज ‘एिं ब्रह्मलोकमदा’् इनि प्ररोगाि ् ित्स्थस्य ििोकवत्त्वनमदानि भावाः। अस्य
नलङ्गस्य हृत्मद्मस्थगित्वं ि स्पष्टनमदानि िृर्गनम क्ताः। अि एवास्य ित्स्थिां वक्तं म िर्जत्यनक्ताः।

म रिा
ब्रह्मलोकनमदानि हृत्पद्मस्य म ोकत्वोक्त्या
नवष्णल ित्स्थो म ।्
नवष्णनम रत्यक्तमदा ब्रह्मलोकिचस्य
म ोकवानचत्वं कमि इत्यि इचमदाच्य
नवष्णल म िज। नलङ्गं ्धम ा्मदाद्रम ाश्ररलोकवत्त्वरूिनलङ्गं च दृष्टं
म ोकनलङ्गं प्रन्द्धनमदानि हजरर् याः। हृत्पद्मज प्ररक्त
िचाश्ररलोकवत्त्वं च नवष्णल म ब्रह्मलोकिचमदात्त म
म रत्र प्ररज्य
‘अरश्च ह वै ण्रश्चामयव ब्रह्मलोकज ’ इनि िचाश्ररलोकत्वोक्तज ि य ्त्यलोको ब्रह्मलोकिचार् य इनि भावाः।

म ाधकत्वाचस्य नलङ्गस्य िृर्गनम क्ताः॥
अत्र िक्षज ब्रह्मशब्दरूिहजि्
ॐ धृिश्च म
ज मदानहम्नोऽस्यानस्मन्निलब्धज
ाः ॐ ॥ 1-3-5-79 ॥
ज ायरमाच्च ‘र आत्मा ् ्िज नम वयधनृ िाः’ इनि ्वयधारकत्वनलङ्गश्रवमाच्च चहरज ब्रह्मवै । एिनिङ्गं
धृिध
हृत्पद्मस्थगनमदानि। कमिाः? अस्य हृत्पद्मस्थस्य मदानहम्नोऽिहििाप्मत्वाचजरनस्मि ् वाक्यज
म हृत्पद्मस्थात्मिरामदाशेि ‘् ्िज ाःम ’ इत्याद्यमक्त्वा ्वे
उिलब्धजनरत्यजकोऽर् याः। ‘र आत्मा’ इनि प्रागक्त
िाप्मािोऽिो निवियतु इत्याद्यमक्तजनरनि भावाः। अन्य् म धृनििचजि धृनिरक्त
म ं वाक्यं गृ्रमिज। अनस्मनन्ननि
च िन्त्रमदा।् चशब्द उिलब्धजश्चत्य

ज न्वजनि। धृिध ष्िज नम वयधारम इनि वाक्याि ्
ज निप्रनििाचकाचज
ृय
वा््िजर्मदााख्यािाद्दहरज ब्रह्मवै नज ि रावि।् ित्रानि ब्रह्मजनि कमिाः? अस्य नवष्णोमदायनहम्नाः

्वायनधिनित्वाचजरनस्मि ् हृत्पद्मस्थज अनस्मि ् वा््िजरज उिलब्धजश्चत्य
ज र्ाःय । ‘र एषोतु हृयचर
आकाश्नस्मि ् शजि ज ्वयस्य वशी’ इत्याद्यमक्त्वा ‘एष ्वेश्वर एष भूििालाः’ इनि नवष्णनम लङ्गोक्त्या
िस्य वैष्णवत्वं न्द्धनमदानि ित्समदााख्यािाद्दहरज नवष्णनम रनि भावाः।
म
् Page 54
ॐ प्रन्द्धजश्च ॐ ॥ 1-3-5-80 ॥
‘चहरं नविाप्ममदा’् इत्यानचिैनत्तरीरज नवष्णोहृयत्पद्मस्थत्वप्रन्द्धजश्च ित्समदााख्यािाद्दहरज ब्रह्मवै त्य
उक्तमदाानक्षप्याह —
् इनि चजन्ना्म्भवाि ॐ
ॐ इिरिरामदाशायि ्ाः ् ॥ 1-3-5-81 ॥
‘िरञ्ज्योनिरुि्म्पद्य’ इनि प्रकृ िस्यजिरस्य ्ीवस्य िरामदाशायि ् ‘एष आत्मा’ इत्यजिच्छब्दजि ‘र

आत्माऽिहििाप्मा’ इत्यानचिोक्त हृत्पद्मस्थस्यात्मत्वनवधािाद्दहरज ् ्ीव इनि चजन्न। अ्म्भवाि।्
अिहििाप्मत्वानचधमदाायमां हृत्पद्मस्थज श्रिम ािां ्ीवज अ्म्भवाि ् ‘एिचमदाृिमदाभरमदा’् इत्यक्तामदाृ
म ित्वाचजश्च
अ्म्भवानचत्यर् याः।
उक्ता्म्भवमदाानक्षप्याह —
ॐ उत्तराच्चजचानवभूिय स्वरूि् म ॐ ॥ 1-3-5-82 ॥

िरम वज । ् इनि चहर इनि चान्। िजनि शजषाः। उत्तराि ् ्ीवस्य ्त्यकामदात्वप्रनििाचकाि ् ‘् ित्र
िरेनि’ इत्याद्यमत्तरवाक्याि।् िि एवािहििाप्मत्वानच्म्भवजि चहरज ्ीव इनि चजन्न।
आनवभूिय स्वरूि् म मदाक्त
म एवोच्यिज ्त्यकामदात्वजि ित्रजत्यर्ाःय । ‘स्वजि रूि जमानभनिष्पद्यिज’ इत्यक्तज
म ाः।
हृत्पद्मस्थस्य चजहातु वयनियिरा म त्वारोगानचनि

मदाक्त भावाः। म नस्त्वनि
मदाक्त वाच्यज
श्र िमदानम क्तस्वरूिोक्त्यार् ैवमदानम क्ताः। ‘िूवायनचभ्यो िवभ्यो वा’ इत्यक्तज म
म रुत्तरानचनि ्ाध॥
्
एष आत्मजनि ्ीविरामदाशयबलाि कर्नञ्चज्जीव एव चहरस्थ इत्यि आह —
ॐ अन्यार्यश्च िरामदाशयाः ॐ ॥ 1-3-5-83 ॥

म ज्योनिरूिब्रह्मनवषर एव िरामदाशयाः।
च एव। अन्योऽर्ो नवषरो रस्य ्ाः। िरञ्ज्योनिनरत्यक्त
िरामदाृश्रात्मत्वनवधािनमदात्यर्ाःय । एष इनि िनम िङ्गं त्वन्त्यात्माि जक्षरजनि भावाः।
्
ॐ अल्पश्रिम नज रनि चजि िदुक्तमदा ् ॥ 1-3-5-84 ॥
ॐ
‘चहरं िण्म डरीकमदा’् इत्यानचिा अल्पस्य स्थािस्य श्रवमाद्दहरज ्ाः ि ब्रह्मजनि चजि ् िजनि शजषाः। िि ्
म मदा।्
म ं निचाय्यत्वानचत्यानचिा ्मदाानहिनमदात्यर् याः। व्योम्नोऽम्शिोऽल्प कस्त्वं रक्त
अल्पस्थािस्थत्वमदाक्त
य ानचनि नवशजषशङ्कानिरा्ार् यनमदाचं स्मरममदा।् िनन्नरा्श्च िदुक्तं ित्सवयगित्वजि ैव
नवष्णोरंशस्यानि िूमत्व
म
् Page 55
हृत्पद्मस्थत्वं ‘एष मदा आत्माऽतु हृयचरज ज्याराि ् िृनर्व्या’ इत्यानचश्रिम ावक्त

म नमदानि वृत्यतु राद्बोध्याः।
अनचन्त्यशनक्तत्वाद्यमज्यि इनि भावाः॥

्
अिकृम त्यनधकरममदा॥1-3-6॥
ॐ अिकृम िज्स्य च ॐ ॥ 1-3-6-85 ॥

अत्र ज्ञािार्ं प्रानर् यित्वरूिमदाािकूम ल्यजि गृ्रममदाामत्वं नलङ्गं ्मदान्वीरिज। आिकूम ल्यजि गृ्रममदाामनमदानि
रोग्रिराऽन्वजनि। अिकृम नििचजिािभािमदा

म म िज। िस्यानि नक्ररात्वाि।् िस्यजनि िन्त्रमदा।् ‘कर्ं ि म
च्य
िनि्ािीरां नकमदा म भानि ि भानि वा’ इत्यक्तमदााि
म म मदा।्
कूम ल्यजि गृ्रममदाामं ित्त म ब्रह्मवै । ि ि म ज्ञानि्ख
कमिाः? िस्याऽिूकूल्यजि गृ्रममदाामस्यािकृम िजाः ्ूरायनचनभरिभािाि
म ।् ‘िमदाजव भातु मदािभानि
म ्वयमदा’् इनि
िचधीिभािश्रवमाि ् ्ूरायचनज रनि रावि।् नकञ्च िस्य, वाक्यप्रिीकं च ैिि,् ‘िस्य भा्ा ्वयनमदाचं
नवभानि’ इनि ्वयस्य ित्प्रकाश्रत्वोक्तज नरत्यर्ाःय । चशब्दजि ‘ि ित्र ्ूरो भानि’
म ीरिज। ‘कर्ं ि म िनि्ािीरामदा’् इनि वाक्यशजष ज िनमदानि िस्यजनि
इत्याद्यमक्त्ूरायद्यप्रकाश्रत्वाच्चजनि ्मदाच्च
ित्रजनि िच्छब्दैरािकूम ल्यजि गृ्रममदाामं िरामदाृश्र ्ूरायनचिज्ोनिरतु ृत्व-्वयप्रकाशकत्व-
म
्ूरायद्यप्रकाश्रत्वाख्यनिरवकाशनलङ्गत्ररोक्तज ब्रयह्मवै नज ि भावाः। अिभािानचनि वाच्यज अिकृम िजनरत्यनक्ताः
म
्ूरायनचकृ िमदान्यचनि िििाचीशाधीिनमदानि चशयनरिनम मदात्यक्त

म ं ित्त्वप्रचीिाच । ‘िाििी िाचिी च ैव’
इत्यानचस्मृिाःज । श्रिम ्ूरायद्यप्रकाश्रत्वस्यानचत्वजऽप्यिकृम त्यनक्ताः

म िनमदानि िनिङ्गत्वाि
म ्कर्ं ‘कर्ं ि म िि’्
म ं िनमदात्यानचिा िरामदाृश्रि इनि िूविय क्षमदाूलत्वािा, क्रीरातु रमदानि िचधीिनमदानि ज्ञािनरि ं म वजनि।
इत्यक्त
अि एव ‘नकमदा म भानि’ म
इत्यक्तदुज्ञे
रस्य ‘ि ित्र ्ूरो भानि’ इनि प्रत्यनभज्ञािाि ्
्नन्ननहििरामदानशयप्रानििनचकप्राबल्याच्च िचजव िरामदाृश्रि इनि वक्तं म िस्यािकृम िजनरत्याह।
अन्यर्ाऽिकृम िजनरत्यजवावक्ष्यि॥्
िूवोक्तनलङ्गत्ररस्य वैष्णवत्वं श्रनम िस्मृनिभ्यामदााह —
ॐ आनि स्मरयि ज ॐ ॥ 1-3-6-86 ॥

अनिाः श्रूरि इनि ्मदानम च्चिोनि। ‘आहं ित्तज्ो रश्मदाीि’् इत्यत्रिज् इनि ्वयप्रकाशकत्वं रश्मदाीनचनि
्ूरायनचिज्ोनिरतु ृत्वं श्रूरिज। ‘रचानचत्यगिं िज्ाः’ इनि स्मृि ‘मदाामदाकमदा’् इत्यिजि िद्द्वरमदा ् स्मरयि।ज
मदाामदाकं मदाचधीिं मदाचीरञ्चजत्यर्ायि।् ‘ि िद्भा्रिज ्ूराःय ’ इनि िृिीरं स्मरयि इत्यर्ाःय । रिा रर्ाटीकं
्ूत्रिरं नलङ्गिरिरमदा।् स्मृिानवव श्रिम नववनक्षिार्स्य
य ास्फमटत्वाि ् ्ा अनििा ्मदानम च्चिा। स्मृनि् म
स्वशब्दोक्ता। रिा िूवत्रय चशब्दोऽिकृम िज्स्यजत्यक्त
म ्वयप्रकाशकत्वाच्चजनि हजििम र्मदाच्च
म रज। अत्रानि
म
् Page 56
म रज। ‘ि िद्भा्रिज’ इनि ्ूरायद्यप्रकाश्रत्वं नवष्णोाः स्मरयि।ज अिोऽप्यािकूम ल्यजि

हजत्वतु र्मदाच्च
्
गृ्रममदाामं ब्रह्म ैवजत्यस्य वृ्त्यनतु रं बोध्यमदा॥6॥
्
वामदािानधकरममदा॥1-3-7॥
ॐ शब्दाचजव प्रनमदािाः ॐ ॥ 1-3-7-87 ॥

म
अत्र िरज ईशाििामदा ्मदान्वीरिज। िच्च रोग्रिराऽन्वजनि। िनत्त्वत्यन्। ‘अङ्गष्ठम मदाात्राः िरुषो मदाध्य
म
आत्मनि निष्ठनि’, ‘ईशािो भूिभव्यस्य’ इत्यक्त ईशािो ब्रह्मवै प्रनमदािाः। ईशािशब्दो
ब्रह्ममदाात्रवानचत्वजि प्रनमदािो ि िम वारवम ानचत्वजि जत्यर् याः। ‘मदाध्यज वामदािमदाा्ीिमदा’् इनि
ज र्ाःय । एवजनि प्रामानचव्यवस्थािकत्वानचवारनम लङ्गाच्छ्रमिाःज प्राबल्यमदाच्य
वामदािशब्दाचजवत्य म िज। प्रनमदाि इनि
निरवकाशत्वमदा॥्
िि म कर्मदाङ्गष्ठम मदाात्र इत्यक्त

म िम जात्रत्वं ब्रह्मम इत्यि आह —
ॐ हृद्यिजक्षरा ि म मदािष्यानधकारत्वाि
म ् ॥ 1-3-7-88 ॥
ॐ
‘अङ्गष्टम मदाात्र’ इनि रोग्रिराऽन्वजनि। िनत्त्वत्यन्। िरम वज । अप्यर्े च। हृचीनि ित्स्थावकाश उच्यिज।
म
हृत्स्थावकाशाि जक्षरैव ब्रह्माख्यिरुषोऽङ्ग ष्ठम मदाात्र उच्यिज ि ि म स्वि इत्यर् याः। हृचराकाशरूिस्थािगिं
िद्गिज नवष्णाविम चरर् य इनि भावाः। िम जात्रिनरमदाामिरा व्यक्तहृत्स्थरूिाि जक्षरजत्यनि मदाख्य
म ोऽर् ाःय
टीकािो भानि। िश्वाचीिामदाङ्गष्ठम ाभावजऽप्यङ्गष्ठम मदाात्र
इनि नवद्यारा म
मदािष्यानधकारत्वाि ् ‘अङ्गष्ठम मदाात्राः म
िरुषाः’ इनि म नमदात्यर् याः।
रक्त
िश्वानचगिस्याङ्गष्ठम मदाात्रत्वािक्तजम नरनि भावाः॥7॥
्
चजविानधकरममदा॥1-3-8॥
् ॥ 1-3-8-89 ॥
ॐ िदुिरयनि बाचरारमाः ्म्भवाि ॐ
अत्र चजवािामदानधकारोऽ्ीनि प्र्ङ्गादुच्यिज। अनधकार इनि नवभागनविनरमामदााभ्यामदान्। िदुिनर
म
िस्य प्रकृ िस्य मदािष्यत्वस्योिनर नवद्याकमदायभ्यां चजवत्वप्राप्त्यितु रमदानि। चजवािामदािीनि रावि।्
अनधकारोऽन्। कमिाः? ्म्भवाि।् नवनशष्टबद्ध्याचज
म ाः ्म्भवानचनि बाचरारम आहजत्यर् याः। बाचराम
म ज नि
म वत्वस्य ्ानचत्वानचिा मदाोक्षानर्िय ा रक्त
इनि नवमदानि्ूचिार। चजवािानमदानि वाच्यज िदुिरीत्यनक्तचे
्ूचनरिमदाम ।् अिीत्यिजि ि कज वलं िजषां मदािष्यत्वचशारानमदात्याह।
म म त्य
िरम ामगम ज त्र ्िािव्यजि च
्ाहचरायि कृ् चतु ाव्यरजि ैव ्मदाा्निषजधात्तदुिरीनि ्ाध॥
म
म
् Page 57
िदुिरीत्यिजिोक्तं ्ानचत्वं िावचानक्षप्याह —
ॐ नवरोधाः कमदायमीनि चजन्नािजकप्रनिित्तजचश ्

य िय ाि ॐ॥ 1-3-8-90 ॥
म चजविचस्य ्ानचत्वज कमदायनम कमदायनवषरज नवरोधो व्यर् यिा स्याि।् इन्द्रानचिचप्रा्जाः
िदुिरीत्यक्त
य िय ाि।् अिजकजषां
िूवनय मदान्द्रानचचजविाऽभावजि िदुद्दजशिज हनवस्त्यागारोगानचनि चजन्न। अिजकप्रनिित्तजचश
म
रोग्रमदािष्यामां प्रनिित्तजाः िूवं िूवं चजविािचप्रा्जाः ‘रज्ञजि रज्ञमदा’् इनि श्रिम चशयिानचत्यर्ाःय ।
एिद्दजविाभावजऽनि प्रा्िचचजविातु र्त्त्वान्न कमदायनवरोध इनि भावाः॥
्ातु त्वमदाानक्षप्याह —
्
ॐ शब्द इनि चजन्नािाः प्रभवाि प्रत्यक्षाि म
मदाािाभ्यामदा ्
ॐ॥ 1-3-8-91॥
नवरोध इत्यन्। अिाः शब्दाः प्रकृ िशब्दिराः। प्रभवशब्द्नन्नरमदाावगमदािराः।
म
िदुिरीत्यनक्तलब्ध्ातु त्वज चजविचस्योिप्लवज ्नि शब्दज नित्यज वजचरूिशब्दज अप्रामदााण्राख्यनवरोधाः
स्याि।् िश्चानचन्द्रानचचजविाभावजि वाच्यहीिस्य प्रामदााण्रारोगानचनि चजन्न। अिाः शब्दाि।् ‘धािा रर्ा
य कल्परि’् ‘रर् ैव निरमदााः कालज’ इत्यानचशब्दाि ्चजवािां प्रभवनिरमदाावगमदााि ्प्रवाहरूि जम चजवािां
िूवमदा
नित्यत्वान्न चोष इनि भावाः। शब्दज उिचनरिाऽप्यनम क्ताः स्याचि उक्तं प्रत्यक्षजनि। मदाहिां
प्रभवनिरमदाप्रत्यक्षाचन्यजषामदािम नरििकालो चजववाि ् कालत्वानचत्यिमदाािात्तनन्नरमदाावगमदाानचत्यर्
म ाःय ।
िन्वि इत्यजवालं नकं प्रत्यक्षाद्यमक्त्या। मदाैवमदा।्

श्रिम ाविम चारोनक्तनिरा्ार्त्व म
य ाचिमदाािस्याप्यरोग्र्िार् य ाि।्
त्व अि एव चशब्दाभावाः।
म
शब्दप्रत्यक्षािमदाािजभ्य म
इत्यिक्त्वा िृर्गनम क्तश्च प्रानिचेशश्च शब्दस्य ्ात्या प्राबल्याि।् कमदायमीव
म चोद्य्मदााध्योाः शब्दज, शब्द इव च ्ातु त्वनिनमदात्तशङ्कोत्तररोाः कमदायण्रनि
्ानचत्वरक्त ्ाम्यजि
नवरोधाः शब्दकमदायमोनरनि चजनचनि नवन्यन्िव्यजऽनि कमदायमा चजवत्वोक्त िनहि कमदायनम नवरोध इनि
ित्रैवोनत्थिज चोद्यज शब्दजिोद्धृि ज िनहि शब्दज नवरोध इत्यितु रं शङ्कोत्थािाचाकाङ्क्षाक्रमदााद्योगिरमदा॥्
अर्ायि्त्यना चजवप्रवाहनित्यत्वमदााह —
् ॥ 1-3-8-92 ॥
ॐ अि एव च नित्यत्वमदा ॐ
अि एव शब्दनित्यत्वाचजव। म
िचन्यर्ाििि्त्यन ैवजत्यर्ाःय । नित्यत्वं चजवप्रवाहस्यजत्यर् याः। नकं
रक्त्य ज वज ार् याः। ि कज वलं शब्दाि ् नकतु म शब्दनित्यत्वान्यर्ाििि्त्यना

म तु रान्वजषमजित्य म चजनि चार्ाःय । ि
म
् Page 58
हीन्द्रागच्छजत्यानचवाचो नित्यत्वं वाच्यानित्यत्वज म ि

रज्य इनि भावाः।
म षत्वात्पृर्गनम क्ताः॥
अर्ायित्तजरिमदाािनवशज
िि म चजवािां प्रवाहनित्यत्वजऽनि िािािामदारूिवत्त्वजि ैकप्रकारवजचस्याप्रामदााण्राख्यनवरोधाः स्यानचत्यि

आह—
् िश्च
ॐ ्मदााििामदारूित्वाच्चावृत्तावप्यनवरोधो चशयिाि स्मृ ज ॐ ॥ 1-3-8-93 ॥
िदुिरीत्यिो चजवािानमदात्यन्वजनि। प्राचीिचजवािां म त्वजि
मदाक्त स्वस्विचजष्ववृत्तावनि िचन्यजषां
ित्समदााििामदारूित्वाि।् ित्त्वप्रचीिरीत्या ्मदाािधमदायकत्वाच्चजनि चशब्दार् याः।
ित्प्रनििाचकै कनवधवजचस्याप्रामदााण्राख्यानवरोधो िान्। िचजव कमि इनि चजि ् चशयिाि।् ‘रर्ा िूवमदा
य ’्
इनि श्रिम ाःज । ‘अिानचनिधिा नित्या’ इत्यानचस्मृिश्च

ज त्य
ज र् याः। इन्द्रानचिचस्थत्वोिानधिा िािजव
प्रनििाचरिीनि भावाः। श्रिम ाःज स्वरूिक्लृन्निरमदािरत्वरूिान्यर्ान्नद्धनिरा्कत्वाि ्स्मृिाःज िृर्गनम क्ताः।
चनन्द्रकारातु म प्राचीिािां ित्पचस्थािां मदाक्त
म ािां ्िामदान्यजषां ित्पचप्रान्ाः ििम ्जषामदानि मदानम क्तनरत्यजवं
म ज रावृत्ताविीत्यजकमदार् यमदामक्त्वा
मदाक्त प्राचीिािां म त्वजि
मदाक्त स्वस्विचाचावृत्ताविीनि चजनि
म मदा॥्
ित्त्वप्रचीिोक्तमदाावृत्तानवत्यस्यार्ायतु रमदाक्त
चजवािामदानधकारमदाानक्षिनि —
ॐ मदार्ध्ानचष्व्म्भवाचिनधकारं ् ैनमदानिाः ॐ ॥ 1-3-8-94॥

चजवािानमदात्यन्। ‘अ् वा आनचत्यो चजवमदाध’म इत्याद्यमक्तमदाधज्य
म ोनिष्टोमदाानचनवद्या् म चजवािामदािनधकारं
् ैनमदानिमदायन्यि इत्यर् याः। म ानचफलका् म

मदाोक्षजिरव्त्व रोग्रािां
म ानचफलािामदाा्त्वाचरोग्रािामदाकाम्यत्वजिानर् यिाऽ्म्भवानचत्यर्ाःय ॥
व्त्व
मदाोक्षार् यनवद्यास्वनधकाराः स्यानचत्यि आह —
ॐ ज्योनिनष भावाच्च ॐ ॥ 1-3-8-95॥

चोऽप्यर्े। चजवािानमदात्यन्। ज्योनिाःशब्दो ज्ञाििराः। चजवािां ज्ञािज भावाि।् व्ूिानमदानि शजषाः।
्मदा्व्नम वषरीकरमानचनि रावि।् चजवािां ्ावयज्ञ्यिज मदाोक्षार् यनवद्यास्वनि
ित्साध्यज्ञािस्या्त्वजिाऽनर्िय ाऽ्म्भवाचिनधकारं मदान्यि इत्यन्वराः। ज्ञािज भावानचनि ्वयज्ञत्वानचनि
वा वाच्यज ज्योनिषीत्याद्यमनक्तरानचत्यप्रकाशज ्वयव्ूिामदातु भायववनचत्यर् य्ूचिार्ाय।
रोगिरोक्तमदािनधकारचोद्यं ्मदााधत्तज —
म
् Page 59
ॐ भावं ि म बाचरारमोऽन् नह ॐ ॥1-3-8-96॥

मदार्ध्ानचनष्वनि अनधकारस्यजनि चजवािानमदानि चान्। िनम वयशषज ।ज बाचरारमनस्त्वत्यन्वराः। भावं चजवािां
मदार्ध्ाद्यशजषनवद्यास्वनधकारस्य भावं मदान्यिज। कमिाः? अन् नह। अनिशर इनि शजषाः। मदाोक्षफलज
म ािज
िद्धजिज्ञ चानिशरोऽन् नह रिोऽिोऽनिशरार् यनमदात्यर्ाःय । अन्यर्ा रोग्रस्य
ज्ञािफलरोरनिशरस्यािवाप्त्याित्तजनरनि भावाः। ् ैनमदानिमदािं ि म प्रा्ज्ञािफलरोरर्ेऽिनधकार
इत्यनवरोधो बोध्याः॥8॥
्
अिशूद्रानधकरममदा॥1-3-9॥
ॐ शग ्
म स्य िचिाचरश्रवमाि िचाऽऽद्रवमाि ् च्यिज नह ॐ
्ू ॥1-3-9-97॥
म । वजचनवद्यानस्वनि प्रकृ िमदा।् शूद्रस्यजत्यर्ायचन्वजनि। अिनधकार
अत्र शूद्रामामदानधकारो िजत्यच्यिज
इत्यन्। आद्य्च्छब्दाः म क्त
श्रत्य म हं्िराः। अन्त्याः म राः।
शक्प िरा म ा
शच
म त्रारमो मदानम ििा ‘अह हारजत्वा शूद्र’ इत्यानच श्रिम , ि रूढ्या। अिाः
आद्रवमानन्ननमदात्ताच्छूद्रजत्यक्ति
शूद्रस्यािनधकार इत्यर् याः। शगम वज ास्य नकं निनमदात्तजत्यि उक्तमदा ्— शगम स्य िचिाचरजनि। ‘कम्वर एिमदा’्
इत्यानचिा हं्कृ िािाचरश्रवमाचस्य ि त्रारमस्य शनम गत्यर्ाःय । कर्ं ज्ञारिज शगम स्य ्ािजत्यि उक्तमदा।्
्ूच्यिज हीनि। नह रस्माि ्‘्ाः ्नञ्जहाि एव क्षत्तारमदावम ाच’ इनि व्यह्यत्वोक्त्या ्ूच्यिज। अिाः शगम स्य
म ा द्रविीनि निरुक्तत्वाद्गकारस्य चत्वज चीघे च शूद्र इनि भवनि। शग्म द्रजनि वाच्यज
ज्ञारि इत्यर्ाःय । शच
श्रिम शूद्रजत्यनम क्ताः शोकानधक्यज्ञाििार। अि एव ्ूत्र ज िद्द्रवमानचनि वाच्यज
म ारव्याख्यािामदााङाकृ िमदा॥्
िचाद्रवमानचत्यक
िि म श्र िाः शूद्रशब्दो रूढाः नकं ि स्यानचत्यि आह —
्
ॐ क्षनत्ररत्वावगिजश्चोत्तरत्र च ैत्ररर्जि नलङ्गाि ॐ॥ 1-3-9-98 ॥
अस्यजत्यन्। आद्रवमानचनि शूद्रस्यािनधकार इनि च। नचत्रश्चा् रर्श्च नचत्रस्थ्स्यजचं च ैत्ररर्मदा।्
भावप्रधािञ्चजचं, िजि। उत्तरत्रास्याद्रवमादुत्तरवाक्यज ि त्रारमस्याद्रवमोक्त्यितु रं ‘अरमदाश्विरीरर्ाः’
म
इत्यत्तरवाक्यज श्रिम िज इत्यर् याः। च ैत्ररर्जि च ैत्ररर्त्वजि नचत्ररर््म्बनन्धत्वजि नलङ्गाि ् नलङ्गजिास्य
ि त्रारमस्य क्षनत्ररत्वावगिजश्च शूद्रशब्दो ि रूढ इनि शूद्रस्यािनधकार इत्यर् याः।
म रर्नश्चत्रिचार्ाःय ।
अश्विरीरक्त म नश्चत्राः’
‘रर्स्त्वश्विरीरक्त इत्याचजाः। रर्जि ज वज
नलङ्गज ित्य वाच्यज
नचत्रिचमदािूवरय र्रोगाि ् क्षनत्ररत्व्म्भाविार् यमदा।् नचत्रजमत्य म
ज क्तावनि िादृशरर्जि जनि न्द्धज रर्ोनक्ताः
म
् Page 60
म
स्पष्टार्ाय। नचत्रजनि वाच्यज च ैत्रजत्यनक्ताः’ म ख्य
‘हारजत्वा िव’ इत्यक्तमदा म स्वाभानवक्म्बन्धं द्योिनरिमदाम ।् िजि
रनर्त्वमदाात्रस्य वैनचकमदाात्रजऽनि कर्नञ्चि ् ्म्भवाद्व्यनभचार इनि ि शङ्क्यमदा।् नलङ्गजि जनि वाच्यज

म
नलङ्गानचत्यनक्तव्य य राि,्
त्य म ि ैकार्त्व
िृिीरािञ्चम्योहेिरू य ािजनि।
म
उत्तरत्रजत्यनक्त्ादृशरर्बोधकवाक्यद्योििार। रिा शूद्रजनि ्म्बोधिादुत्तरत्रजत्यर्ाःय । िजि
शूद्रश्रनम ििोऽनि नलङ्गस्य चरमदात्वजि प्राबल्यं ्ूचरनि। चशब्दाः ‘श्रद्धाचजरो बहचारी’
म रार् य इत्यप्यजकज॥
इत्यानचवाक्यशजषस्थनलङ्गातु र्मदाच्च
इिश्च शूद्रस्यािनधकार इत्याह —
्
ॐ ्ंस्कारिरामदाशायि िचभावानभलािाच्च ॐ ॥ 1-3-9-99 ॥
म स्कारिराशायि ् शूद्रस्य च
अन्यार् यवचिं िरामदाशयाः। अध्यरिाङ्गत्वजि ‘िमदाध्यािरीि’ इत्यििरिाख्य्ं
‘िानिि य रज्ञो ि ्ंस्काराः’ इनि श्रिम ्ंस्काराभावानबलािाच्च शूद्रस्य वजचनवद्यािनधकार इत्यर् याः। रिा
ू ज रर्स्य वजचव्या्त्वािजचिारा नलङ्गत्वमदानभमदािमदा।् िद्द्वर ं शूद्रजऽप्यनस्त्वत्यिोऽरं रोगाः।
य त्र
िूव्
वजचाङ्ग्ंस्कारभावािजचाभावजि रनर्त्वं ि चजनि रोज्यमदा।् शूद्रं िोििरीिजनि निषजधाभावाच् म िस्यानि
्ंस्कार इत्यिो वा।
इिश्च ि ्ंस्कार इनि वाऽऽह —
ॐ िचभावनिधायरमज च प्रवृत्ताःज ॐ ॥ 1-3-9-100 ॥

म रज वा। िस्य प्रकृ िशूद्रत्वस्याभावनिधायरमज ्त्यजव प्रवृत्ताःज । ्ंस्कार इत्यन्।
चोऽवधारमज ्मदाच्च
ज ि निशजधाभाव इनि वा ि ्ंस्कार इनि वा रोज्यमदा।् ‘ि ैिचब्राह्ममो
उििरि्ंस्कारज प्रवृत्तश्च
नववक्तममदाहयनि’ इनि ्त्यकामदाज शूद्रत्वाभावं निनश्चत्य ैव िदुििरिज प्रवृत्तत्वात्तजि नलङ्गज ि निषजधानधज्ञायरि
म श्रत्य
इनि भावाः। अन्त्यिक्षज ्ंस्काराभावज ्ाध्यज िानिनरनि प्रागक्त म ा प्रवृनत्तरूिनलङ्ग्मदाच्च
म रज चाः॥
म
्ंस्काराभावजऽनि नवनशष्टबद्ध्यानचमदात्त्वाच ् नि्वचनधकाराः स्यानचत्यि आह —
् िश्च
ॐ श्रवमाध्यरिार्यप्रनिषजधाि स्मृ ज ॐ ॥ 1-3-9-101 ॥
म िज। वजचश्रवमाध्यरिार्ायवधारमािां
अर् यिचजिार्ायवधारममदाच्य म ामदा’् इत्यानचिा
म भ्य
‘श्रवमज त्रि्ि
्
प्रनिषजधाि ‘िानिि ज शूद्रस्यािनधकार इत्यर् याः। श्रिम शूद्रिचािक्तजम ाः िृर्क ्
य रज्ञाः शूद्रस्य’ इत्यानचस्मृिश्च
म
स्मृत्यनक्ताः॥9॥
म
् Page 61
्
कम्पिानधकरममदा॥1-3-10॥
् ॥ 1-3-10-102 ॥
ॐ कम्पिाि ॐ
अत्र वज्रिामदा ्मदान्वीरिज। रोग्रिरा वज्र इत्यन्वजनि। िनत्त्वत्यन्। म िमदा’्
‘मदाहद्भरं वज्रमदाद्य
म
इत्यक्तवज्रो ब्रह्मवै । ि नत्वन्द्रारधम मदा।् कम्पिाि ‘्गत्सवं
् प्राम ए्नि निाः्ृिमदा’् इनि कम्पिवचिाि ्
्गच्चजष्टकत्वनलङ्गानचत्यर् याः॥10॥
्
ज्योनिरनधकरममदा॥1-3-11॥
् ॥ 1-3-11-103 ॥
ॐ ज्योनिचयशिय ाि ॐ
अत्र ज्योनििायमदा ्मदान्वीरिज। ‘रोऽरं नवज्ञािमदाराः प्रामजष म हृद्यतु ज्योनिाः’ इत्यक्त
म ं ज्योनिब्रयह्मवै । ि ि म
्
्ीवाः। कमिाः? चशयिाि ‘नवष्ण रम वज ज्योनिनवयष्णरम वज ब्रह्म’ इनि श्रिम नज रत्यर् याः। प्राक ् ्मदानन्वित्वजऽप्यभम रत्र
प्रन्द्धत्वजि िृर्गनम क्ताः। एवमदाह्यजऽनि॥11॥
्
आकाशानधकरममदा॥1-3-12॥
् ॥ 1-3-12-104 ॥
ॐ आकाशोऽर्ायतु रत्वानचव्यिचजशाि ॐ
म
अत्राकाशिामदा ्मदान्वीरिज। ‘आकाशो वै िामदा िामदारूिरोनि यवयनहिा’ इत्यक्ताकाश्त्त म ब्रह्मवै । ि
त्वव्याकृ िाकाशाः। कमिाः? अर्ायतु रत्वानचव्यिचजशाि।् अन्योऽर्ोऽर्ायतु रमदा।् नवलक्षमोऽर् याः। िस्य
भावाः। िामदारूिरानहत्यरूिनवलक्षमार् यत्वव्यिचजशाि ् आनचिचाद्ब्रह्मत्वामदाृित्वव्यिचजशानचत्यर्ाःय ।
अर्ायतु रत्वमदाात्रोक्तावनि ‘िामदारूिरोनि यवयनहिा िज रचतु रा िद्ब्रह्म िचमदाृिमदा’् इनि नवषरवाक्यज
्नन्ननहित्वाि ् अिामदारूित्वरूिनवशजषन्नद्धाः। रिाऽर्ायतु रत्वमदारूित्वं आनचिचजिामदाित्वं ह्या्रममदा।्

प्राकृ िरूिरानहत्याि ् ्ाकल्यजि शब्दागोचरत्वरूिािामदात्वाच्चजत्यर् याः। म ं
निरि जक्षहजित्व ्ूचनरि ं म
्
िृर्गनम क्ताः। श्रिम ाविामदात्वस्यानचत्वजऽप्यरूित्वोनक्तिायम्नोऽर् य्ाि जक्षत्वाि॥12॥
्षम प्त्यनधकरममदा
म ्
॥1-3-13॥
ॐ ्षम प्त्य
म त्क्रान्त्योभे
म चिज ॐ ॥ 1-3-13-105 ॥
अत्र स्वप्नानचद्रष्टमत्त्वनलङ्गं ्मदान्वीरिज। व्यिचजशानचत्यन्। स्वप्नानचद्रष्टजनि रोग्रिराऽन्वजनि। ‘् रत्तत्र
म
नकनञ्चत्पश्रत्यिन्वागि्जि भवनि’ इत्यक्तस्वप्नानचद्रष्टा ित्त म ब्रह्मवै । ि ्ीवाः। कमिाः?
म
‘अिन्वागि्जि भवत्य्ङ्गो ्रमरं िरुषाः’ इत्य्ङ्गत्वनलङ्गाि।् ि चाभजचिज नलङ्गोििनत्ताः।
म
् Page 62
‘प्राज्ञजिात्मिा ्म्पनरष्वक्ताः’ इनि ‘प्राज्ञजिात्मिाऽन्वारूढाः’ इनि च ्षम प्त्य

म त्कम ानतु प्रकरमरोाः भजच ि
ज
्
्ीवजशरोव्य यिचजशानचनि िरम्पररा रोज्यमदा॥13॥
्
ब्राह्ममानधकरममदा॥1-3-14॥
ॐ ित्यानचशब्दजभ्याः ॐ ॥ 1-3-14-106 ॥
म
अत्र ब्राह्ममिामदा ्मदान्वीरिज। ब्राह्मम इनि रोग्रिराऽन्वजनि। ‘एष नित्यो मदानहमदाा ब्राह्ममस्य’ इत्यक्तो
ब्राह्मम्त्त म ब्रह्मवै । ि नवनरञ्चाः। कमिाः? ‘्वयस्य वशी ्वयस्यश

ज ािाः। ्वायनधिनिाः’
इत्यानच्वायनधित्यानचवानचशब्दजभ्य इत्यर्ाःय । अत्र श्रिम वनशत्वस्यानचत्वजऽनि

म तु रािरोधाि
भाष्योक्तश्रत्य म ्
ित्याचीत्य म ।् प्रत्यजकं हजित्व
क्तमदा म ज्ञाििार बहवचिनमदात्याहाः॥14॥
िृिीरिाच्ार्ङ्ग्रहाः
अत्राद्यिरज अ्स्यानवभायवाख्य्निाः, भूमदािरज ्वयगिस्यानि िनरस्पन्दनक्ररा, अक्षरिरज
म मदा,् ईक्षनििरज स्वरूि ैरजव बहभविमदा,् चहरिरज ईशांशस्यानि व्या्िा, अिकृम नििरज
मदाहिोऽप्यमत्व
्ूरायनचकृ िजरीशारत्तत्वमदा,् शब्दानचनि िरज प्रामप्रजरकत्वं श्रत्य
म ाचजाः िूविय वू प्रय ाबल्यं च, चजविािरज
चजवष्यायचीिां कमदायब्रह्मनवद्यरोरनधकाराः, शनम गनि िरज वजचनवद्यारामदाजव शूद्रस्यािनधकाराः, कम्पिानचनि

िरज रूनढिाः स्माियरोगस्य प्राबल्यमदा,् ज्योनिि यरज ्ीवजि ्हजशस्य लोकातु र्ञ्चारस्य
कमदाायिधीित्वमदा,् ्षम न्िरज
म निले ित्वमदा,् अन्त्यिरज नवनरञ्च ैक्यनिरा् इत्यानच न्द्धनमदानि नववजक्तव्यमदा॥्
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां प्रर्मदााध्यारस्य िृिीराः िाचाः॥ 1-3॥
अर् प्रर्मदााध्यारस्य चिर्म याः िाचाः ॥1-4॥

् ऽन्यत्रैव प्रन्द्धनिनवधशब्द्मदान्वर उच्यिज।
अनस्मि िाचज
म
आिमदाानिकानधकरममदा ्
॥1-4-1॥
म कजषानमदानि चजन्न शरीररूिकनवन्य्गृहीिजचश

ॐ आिमदाानिकमदाप्यज य रयनि च ॐ ॥
1-4-1-107 ॥
अत्रैश्वरयनवरोध्यवरत्वदुाःनखत्वाद्यर् यकशब्दााः ्मदान्वीरतु ज। अत्राव्यक्त्ीवबद्धानचशब्दो
म
रोग्रिराऽन्वजनि। अनिरजवार्े। आिमदाानिकनमदानि ्ीवाचजरुिलक्षममदा।् िनत्त्वत्यन्। ‘अव्यक्ताि ्
म
िरुषाः िराः’, ‘्ीवा एव ि म दुाःनखिाः’ इत्यक्ताव्यक्तानचशब्दै
म म
रािमदाानिकमदाप्यि म
मदाािगम्यमदा ,् शैनषकष्ठक,्
प्रधािानचरजव कज षानञ्चच्छाखा्ूच्यि इनि चजन्न। अव्यक्तानच ित्त म िरमदामदाख्य
म वृ्त्यना ब्रह्मवै । ि प्रधािानच।
म
् Page 63
कमिाः? चशयरनि श्रनम िाः। चशब्दजि स्मृनिाः। ‘अव्यक्तमदाचलं शातु मदा’ ् इनि श्रनम िाः। ‘अव्यक्तोऽक्षर
उच्यिज’ इनि स्मृनिश्च। िर्ा ‘अिजि ्ीवजिात्मिा’ इनि श्रनम िाः। ‘्ीवो नविनरिा ्ाक्षी’ इनि
स्मृनिश्चाव्यक्तानच ब्रह्मजनि रिो चशयरनि िस्मानचत्यर् याः। नवष्णोरजवाव्यक्तानचशब्दवाच्यत्वज कर्मदान्यत्र
व्यवहार इत्यि उक्तमदा।् शरीरजनि। शरीरस्य रूिनमदाव रूिं रस्य िच्छरीररूिं, कमनत्सिं शरीररूिं
शरीररूिकं प्रधािानच ित्र नवन्य्स्य नस्थिस्य नवष्णोरव्यक्तानचिचजि गृहीिजनरत्यर् याः।
म
नवन्य्जत्यक्त्या अव्यक्तानचशब्दवाच्यब्रह्म्म्बन्धाि ् प्रधािाचावव्यक्तानचशब्दव्यवहार इनि चनशयिमदा।्
म शरीरं
वैिरीत्यं नकं िजत्यिाः शरीरजनि। ्ीवशरीरं रर्ा ित्तन्त्रं िर्ा प्रधािाद्यनि ब्रह्मिन्त्रनमदानि। मदाख्य
कमिो िजत्यिाः कज नि। ि नह कमनत्सिं मदाख्य
म शरीरं भविीनि भावाः। नस्थिजनि वाच्यज नवन्य्जत्यनक्ताः
म
प्रधािानचनवनशष्टस्यैवाव्यक्तानचिचजि गृहीनिि य कज वलस्यजनि वक्तममदा॥्

म त्वं कमि इत्यि आहा —
श्र िस्माियप्ररोगजऽप्यव्यक्तानचशब्दस्य नवष्ण मदाख्य
ॐ ्ूक्ष्म ं ि म िचहयत्वाि ् ॐ ॥ 1-4-1-108 ॥

िरम वज । ्ूक्ष्ममदाजव वस्त्वव्यक्तशब्दवाच्यनमदात्यर् याः। अव्यक्तत्वस्यैव िच्छब्दनिनमदात्तत्वाि ् कर्मदाजिनचत्यि
उक्तमदा ् — िचहयत्वाि।् िनचनि िन्त्रमदा।् िस्य ्ूक्ष्मस्य िस्य प्रकृ िाव्यक्तत्वस्याहयत्वानचत्यर् याः।
्ूक्ष्मस्यैवाव्यक्तशब्दप्रवृनत्तनिनमदात्ताव्यक्तिाहयत्वाि ् िचव्यक्तशब्दवाच्यं ब्रह्मवै । ‘रत्तत्सूक्ष्ममदा ् िरमदां
वजनचिव्यमदा’् इत्याचजाः ्ूक्ष्मिमदानमदात्यव्यक्त म ार् य
शब्दमदाख्य इनि भावाः।
्ीवानचिचनिनमदात्तप्रामधारकत्वाचजरुिलक्षममदाजिि।्
िि म नवष्णोरव्यक्तानचशब्दमदाख्य
म ार्त्व
य ऽज िीह िरत्वावनधत्वार्क
य िञ्चम्यानक्ष्ावरत्वदुाःनखत्वाचजश्चारोगजि
िञ्चम्याचजाः व्यर् यिाित्तजिायव्यक्तानचशब्दवाच्यं ब्रह्मजत्यि आह —
् ॥ 1-4-1-109 ॥
ॐ िचधीित्वाचर्यवि ॐ
अवरत्वाक्षजिकानवनधत्वानचवानचिञ्चम्यानचशब्द्ािनमदात्यन्वजनि। अर् यवि ् िरब्रह्मण्रर् यवि ् ि व्यर् यमदा।्
कमिाः? िचधीित्वाि।् अवरत्वदुाःनखत्वानचिनन्ननमदात्तधमदाायमां िस्य नवन्य्िचजि प्रकृ िस्य
ब्रह्ममोऽधीित्वानचत्यर् याः। ब्रह्मण्रवरत्वाचजरभावजऽनि अन्यगिावरत्वाचजाः िचधीित्वात्तत्र ििानचशब्दो
रानज्ञ ्नरशब्दवच्ीनि भावाः।
म िोऽव्यक्तानचशब्दवाच्यं ब्रह्मजत्याह—
इिश्च मदाख्य
ॐ ज्ञजरत्वावचिाच्च ॐ ॥ 1-4-1-110 ॥
म
् Page 64
म ार्ो ब्रह्मवै । िािमदाानिकानचाः।

अव्यक्त्ीवानचशब्दमदाख्य म ै ं ्ािर् आत्मािमदा’् इनि ब्रह्मम एव
‘िमदाजवक
मदामदाम क्ष
म ज्ञ
म रज त्वोक्त्यिनक्तभ्यां
म मदाोक्षार् यवजचािां ब्रह्मिरत्वन्द्ध प्रनिवाक्यं ित्परत्वस्य ‘आचावतु ज च मदाध्यज
च’ इत्यानचिा न्द्धजाः स्विाःप्रा्मदाख्य ्

म वृनत्तत्यागारोगाि अव्यक्तानचशब्दमदा म ार्ो ब्रह्मवै नज ि भावाः।
ख्य
ॐ वचिीिी चजन्न प्राज्ञो नह ॐ ॥ 1-4-1-111 ॥

ज्ञजरत्वावचिमदान्यस्यानि न्द्धमदा।् रिो ‘मदाहिाः िरं ध्रवम ं निचाय्य िं मदाृत्यमदाम ख
म ाि ् प्रमदाच्य
म िज’ इनि
मदाहत्परत्वनलङ्गजि प्रधािस्यानि मदामदाम क्ष म रज त्वं वचनि श्रनम िनरनि चजन्न। प्राज्ञो नह। रस्माि ्प्राज्ञो नवष्णरम त्र
म ज्ञ
उच्यि इत्यर् याः। ्वयिाः िरज मदाहत्परत्वं रक्त
नवष्णह्यम यहमज नकं कारमनमदात्यि आह —
् ॥ 1-4-1-112 ॥
ॐ प्रकरमाि ॐ
‘्ोऽर्ध्िाः िारमदााप्नोनि िनिष्णोाः िरमदां िचमदा’् इनि प्रकरमोक्तार्ोिा्कस्य नवष्णिम चप्राप्त्यक्त्य
म ा
्
निमीिात्प्रकरमाि प्राज्ञ्त्रोच्यि इत्यन्वराः॥
इिश्च प्राज्ञ एव निचाय्यवाक्योक्त इत्याह —
म
ॐ त्ररामामदाजव च ैवमदािन्या्ाः प्रश्नश्च ॐ ॥ 1-4-1-7-113 ॥
आद्यचशब्दो रनम क्त्मदाच्च
म रज। ि कज वलं प्रकरमानचनि। अन्त्याः प्रश्नोिन्या््मदाच्च
म रज। प्राज्ञ इत्यन्।
म
बनद्धस्थत्वाि ् एिदुिनिषचीत्यन्वजनि। एवं ‘वीिमदान्यस्त्व
म ां चदृनशवाम जृत्यमदाम ख म मदा’् इनि
म ात्प्रमदाक्त
‘स्वग्रयमदानिं िनचकज िाः प्र्ािि’ ् इनि, ‘चजवरै त्रानि नवनचनकनत्सिं नकल’ इत्यजवं प्रकारजम त्ररामां
नििृ् मदािस्य-स्वग्रायनि-ब्रह्ममामदाजवोिन्या्ो रिोऽिश्च प्राज्ञ एव ित्र उच्यि इत्यर् याः। त्ररामामदाजवनज ि
कमि इत्यि उक्तमदा ् — प्रश्नश्चजनि। ‘्मदाम िा रर्ा स्यािीिमदान्याःम ’ इनि, ‘् त्वमदानिं स्वग्रयमदाध्यजनष मदाृत्यो
ब्रब्रूनह िमदा’् इनि, ‘रजर ं प्रजि ज नवनचनकत्सा मदािष्यज
म ’ इनि च ैिि ् नत्रिरनवषर एव प्रश्नश्च रिोऽि
म र इत्यजकज। प्रश्नस्यानचत्वजऽनि
उिन्या्नस्त्रिरनवषर इत्यर्ाःय । आद्यश्चो हजि । अन्त्याः ्मदाच्च
प्रनिवचिस्थनिचाय्यवाक्यस्य प्रधाििरत्वशङ्किाि ् िनन्नरन्िमदाम िम न्या्स्याचावनम क्ताः। त्ररामामदाजव
म
चजत्यवज िूिायववज नमदात्यनक्ताः त्ररमदाध्यज प्रधािस्य ि निवजश इनि चशयनरि ं म प्रकारत्ररोक्त्यर्ाय।
उिन्या्स्योक्तत्ररनवषरत्वन्द्ध्यै प्रश्नोनक्ताः।
िि म प्रवृनत्तनिनमदात्त्त्त्वजऽनि प्ररोगप्राचराय
म भावाम जख्य
म िो िाव्यक्तानचशब्दं ब्रह्मजत्यि आह —
म
् Page 65
ॐ मदाहिच्च ॐ ॥ 1-4-1-8-114 ॥
म ीरिज। मदाहिि ् मदाहच्छब्दं ब्रह्म रर्ा िर्जत्यर्ाःय । मदाहच्छब्दो
चशब्दाचव्यक्तानचशब्दं ब्रह्मजवनज ि ्मदाच्च
म वत्त्वजि ब्रह्मनम िद्धीिोऽनि ‘मदाहातु ं नवभमदाम ात्मािमदा’् इत्याच
मदाहत्तत्त्वज प्ररोगप्राचरय रर्ा
म ाः िर्ाऽव्यक्तानचशब्दोऽन्यत्र प्रन्द्ध्या ब्रह्मनम िचभावजऽनि
मदाहत्त्वरूिित्प्रवृनत्तनिनमदात्त्त्त्वाम जख्य
म इनि बावाः।
निनमदात्तानिशराम जख्य
मदाहच्छब्दजऽनि नवप्रनििन्नं प्रनि दृष्टातु ातु रमदााह —
् ॥ 1-4-1-9-115 ॥
ॐ चमदा्वचनवशजषाि ॐ
म ्र्ाऽव्यक्तानचरनि
ज न्। चमदा्शब्दो रज्ञिात्रज प्रन्द्धोऽनि रर्ा नशरन् मदाख्य
अव्यक्तानच ब्रह्मवै त्य
म इत्यर् याः। िि म ‘इचं िनच्छर एष ्रमवायनग्बलश्चमदा् ऊर्ध्यबध्नम ’ इत्यिशा्ि्त्त्वात्तस्य
ब्रह्मवै ित्र मदाख्य म
िर्ात्वजऽप्यत्य कमि इत्यि उक्तमदा ् — अनवशजषाि।् ‘िामदाानि ्वायनम’ इनि श्रिम ाःज ‘इचं िनच्छराः’ इनि
म ा
श्रत्य अनवशषाि ् ित्साम्याि।् अस्या म
अप्यिशा्िरूित्वानचनि रावि।् ्मदान्वरस्य
म िूत्य यर् यत्वजऽप्यत्र चोषवानचिां िदुनक्ताः ‘प्राम ऋच इत्यजव नवद्याि’् इत्याच ्वयशब्दवाच्यत्वस्यानि
गम
मदामदाम क्ष म रज त्वोक्तज नरनि बोध्यमदा।् स्पष्टमदाजिचह्यज कल्पिजत्यत्र॥1॥
म ज्ञ
्
ज्योनिरुिक्रमदाानधकरममदा॥1-4-2॥
ॐ ज्योनिरुिक्रमदााि ि् म िर्ा ्रमधीरि एकज ॐ॥ 1-4-2-10-116 ॥

अत्र ्वे शब्दा वमयिचानचरूि जम ्मदान्वीरतु ज। िनत्त्वत्यन्। िरम वज । ल्यब्लोिनिनमदात्ता िञ्चमदाी।
म
नहहेि । ‘ज्योनिषा र्जि’ इत्यक्तज्योनिरानचाः ित्त म िरमदामदाख्य
म वृ्त्यना ब्रह्मवै । ि ि म कमदाायनचाः। कमिाः? नह
रस्माचजकज शानखिाः, िनचत्यावियि,ज िद्ब्रह्म िर्ा ्वयशब्दवाच्यत्वजि ‘िा वा एिास्सवाय ऋचाः’

ज ि उक्तमदा ् — उिक्रमदाानत्त्वनि। उिक्रमदां
इत्यानचिाऽधीरिज िठनतु िस्मानचत्यर्ाःय । करा वृ्त्यनत्य
नवधारैव। ‘एष इमदां लोकमदाभ्याच यि’् इत्यिक्रम्य
म ैव ‘िा वा एिा’ इनि अधीरि इनि उिलक्षमत्वजि
कांनश्चदृष्यानचशब्दाि ् ब्रह्मनम रोनगकत्वाद्यमक्त्योिक्रम्य ्वयशब्दािां िनन्नष्ठिोक्तज मदायहारोगरूनढवृ्त्यना
ििानचत्वनमदानि भावाः। श्रिम व्तु ाचजरानचत्वजऽनि प्रधािकमदायवानचत्वजि प्राधान्याचन्योिलक्षमत्वजि
ज्योनिरुनक्ताः। मदाहारोगनविद्रूढ्योाः प्रचशयिारोिक्रमदाानत्त्वत्यनम क्ताः।
् त्प
िि म कर्ं ज्योनिरानच्वयशब्दवाच्यं ब्रह्म? कमदायक्रमदाानचनवरोधाि व्य म ्त्यन्म्भवाच्चजत्यि आह —
ॐ कल्पिोिचजशाच्च मदार्ध्ानचवचनवरोधाः ॐ ॥ 1-4-2-11-117 ॥
म
् Page 66
म रज वा। कल्पिजनि िन्त्रमदा।् कल्पिां क्लृन्मदा।् लोकन्द्धरूढ्यानचवृनत्तक्लृन्मदािम त्य

च एव ्मदाच्च ज ैव
कल्पिरा म ाचिजि
व्यत्प लोकक्लृ्मदाहारोगवृत्तव्य मय ाचिजि
ज त्प ्वयशब्दवाच्यत्वजि ‘िा वा’
इत्यानचिोिचजशाि।् कल्पिारााः ्वयशब्दवाच्यत्वजिोिा्िारााः ‘प्राम ऋच इत्यजव नवद्याि’्

इत्याचाविम चजशाचनवरोधश्च। ि कज वलं ्ाधकमदान्, कमदाायद्यििष्ठािनवरोधश्च
म िजत्यर्ाःय । मदार्ध्ानचवि।्
रर्ा ‘अ्ावानचत्यो चजवमदाध’म इनि मदाधश
म ब्दस्यानचत्यस्थनवष्ण उिा्िार् यमदामक्तावनि ि क्ष द्रकाच
व्यवहारनवरोध्िनचत्यर् याः। एवार् यचशब्दस्य उिजत्य ैवजत्याद्याहृिजिान्वराः। रोग्रिरा कल्पिािचजि वा

म ि इनि भावाः।
म ्त्यनानच रज्य
उिचजशाचजवनज ि वाऽन्वर इत्यजकज। िर्ा चान्यत्रानि वृ्त्यनङ्गीकाराच ् व्यत्प
म ्त्यनक्त्य
िूवोत्तरिरशजषत्वजप्यस्य रोगस्यात्र निवजशो व्यत्प म र् याः॥2॥
्
ि शङ्ख्योि्ङ्ग्रहानचकरममदा(िञ्च्िानधकरममदा ्
)॥1-4-3॥
ॐ ि ्ङ्ख्योि्ङ्ग्रहाचनि िािाभावाचनिरजकाच्च ॐ॥1-4-3-12-118 ॥

म रार्ो
अत्र बहत्ववानचशब्दााः ्मदान्वीरतु ज। अनिनवयभागजि नवरोधिचाकष यमार् याः। आधाराधजरभाव्मदाच्च
वा। िञ्च्िा इनि रोग्रिराऽन्वजनि। िनत्त्वत्यन्। ‘रनस्मि ् िञ्च िञ्च्िा’ इत्यक्तिञ्चिञ्चज

म नि
म ा ्िााः ित्त म ब्रह्मवै िरमदामदाख्य
नवशजषमरक्त म वृ्त्यना। ि प्रामाः चक्षश्र
म ोत्रमदािांन्। कमिाः?
म ाः।
िचधीित्वज्ञजरत्वावचिानचनवशजषाद्यमक्तहजिभ्य अह्यजििहजिोश्चजनि भावाः। एवं िनहि
म बहत्व्ङ्ख्यानचनवरोध इत्यिाः ्ूत्रमदा ् — ्ङ्ख्योि्ङ्ग्रहाचनि। िञ्चजनि बहत्व्ङ्ख्योि्ङ्ग्रहाि ्
िञ्चजत्यक्त
म रभावाचनि ि नवरोधाः। कमिाः? िािाभावाि।् िािाशब्दो नभन्नवाची।
रनस्मन्ब्रह्ममीत्यक्ताधाराधज
िािारूिामां भावाि ् ्त्त्वाचनिरजकाच्च भजचाच्च ्िा म
इत्यक्तरूिाि ज रा
क्ष
म
रनस्मनन्नत्यक्तशरीरस्थरूिस्यानिनरक्तत्वाच्चज
नि िरोाः क्रमदाजम निरा्ाः। म हजिनम भरजवहज ानि
प्रागक्त
म ि
ब्रह्मत्वन्द्धजाः बाधकमदाात्रमदाद्धृ मदा।् एवमदाह्यजऽनि। अत्र भजचो नवशजषो बोध्याः। अत्रानवरोधिक्षमदािवत्य
म य
िजत्यवक्तं म शक्यत्वजऽनि िदुनक्ताः ्ङ्ख्योि्ङ्ग्रहाचनि ‘प्रामस्य प्राममदा’् इत्यानचषष्ठीनिनचिष्टप्रामाचरो ि

िञ्च्िा िािाभावाि ् िजषां प्रनिशरीरं िािात्वजि िञ्चत्वारोगाि।् ि ्रमजकनस्मि ् चजहज एक एव
प्रामानचनरत्यानचवृ्त्यनतु रं चनन्द्रकोक्तनचशा ज्ञािनरि ं म ्ङ्ख्योि्ङ्ग्रहाचनि रो नवरोधाः ्
िजत्वन्वरलाभारचजनि॥
कज िज िञ्चत्वाश्रररूिनवशजषााः, कमिश्च हजिनम वशजषात्तज ब्रह्मजत्यि आह —
् ॥ 1-4-13-119 ॥
ॐ प्रामाचरो वाक्यशजषाि ॐ
म
् Page 67
िञ्च्िा इत्यन्। ‘प्रामस्य प्राममदािम चक्षषम श्चक्षाःम ’ इत्यानच नििीरातु निनचिष्टप्रामचक्षाःम

श्रोत्रान्नमदािाःशनब्दिााः िञ्च्िााः ‘प्रामस्य प्राममदा’् इत्यानचवाक्यशजषानचत्यर्ाःय । अत्र
प्रामप्रामचत्वानचनलङ्गाि ् िञ्च्िा ब्रह्मरूिनवशजषा इत्यक्त

म ं भवनि। िजि िञ्च्िस्वरूिोनक्ताः व्यर्ेनि ि
शङ्क्यमदा।् उत्तरार् यत्वाच्च। ि ्रमजिचिक्त मय ा॥

म ज्योनिषजत्याद्यमनक्तरक्त
वा््िजरज वाक्यशजष ज िञ्च्िा ि श्रूरतु इत्यि आह —
ॐ ज्योनिष ैकज षामदा्त्यन्नज ॐ ॥ 1-4-14-120 ॥

म ज्योनिषा िञ्चत्वं
एकज षां काण्वािां शाखारामदान्नज अन्नाख्यरूि ज अ्त्यनि ज्योनिषां ज्योनिनरनि प्रागक्त
बोध्यनमदात्यर् याः। ज वचिोक्त्या
ज्योनिषजत्यक ि षष्ठ्यतु ज्योनिराचजाः िञ्च्ित्वनमदानि ्ूनचिमदा।्
्
िरोरजकार् यत्वं वा अनधकानरभजचाि िञ्चकिरं वजनि भावाः॥3॥
्
आकाशानधकरममदा॥1-4-4॥
ॐ कारमत्वजि चाकाशानचष म रर्ाव्यिनचष्टोक्तज ाः ॐ॥ 1-4-4-121 ॥

म राकश्चाः।
अत्रावातु रकारमत्वनलङ्गं वा िादृशाकाशानचिामदा वा ्मदान्वीरिज। आकाशानच्मदाच्च
म ारको वा। आकाशानचनष्वत्यावृनत्ताः। िनत्त्वत्यन्। ि नवरोध इनि च। ‘आत्मि
कारयत्व्मदाच्च
म वृ्त्यना ब्रह्मवै ि कज वलं
आकाशाः ्म्भूि’ इत्याच कारमत्वजि कारयत्विज चोक्ताकाशानचश्च िरमदामदाख्य
म हजिभ्य
मदाूलकारमात्मजत्यर्ाःय । ि ि म भूिानचाः। कमिाः? प्रागक्त म इत्यर् याः। ि च कारयकारमभावस्य
द्यमभ्वानचिररीत्या व्यङ्ग्यव्यञ्जकरूित्वजऽप्यजकस्य नवरोध इनि शङ्क्यमदा।् आकाशानचष म नस्थित्वानचनि

शजषाः। ि नवरोध इत्यर् याः। आकाशाद्यमत्पत्त िचतु स्थत्वजि िस्याप्यनभव्यक्त्या कारयत्व,ं
म नमदानि भावाः। आकाशानचष म नस्थित्वमदाजव कमि इत्यि
म िज कारमत्वं च रक्त
वाय्वानचस्थरूिव्यनक्तहजित्व
उक्तमदा ् — रर्जनि। रर्ा रजि प्रकारजमानवनचित्वानचिा ‘् रोऽिोश्रिम ’ इत्याच
व्यिनचष्ट्स्योक्तज राकाशानचष म ‘र आकाशज निष्ठि ् रो वार निष्ठि’ ् इत्याचानवत्यर्ाःय । उक्तज नरत्यजव
म
वाच्यज रर्ा व्यिनचष्टजत्यनक्ताः ‘आकाशज निष्ठि’ ् इत्याचावनि आकाशाच नस्थिं ब्रह्मजनि कमि इनि ि
शङ्क्यमदा, ् म तु रोक्तानवनचित्वप्रकारस्य
श्रत्य ‘रमदााकाशो ि वजच’
इत्यानचश्रवमानचत्यतु रायनमदािरोक्तन्यारस्मरमार्ाय॥4॥
्
्मदााकषायनधकरममदा॥1-4-5॥
् ॥ 1-4-5-122 ॥
ॐ ्मदााकषायि ॐ
म
् Page 68
अत्र िरज ज्योनिि यर इव ्वयशब्दा न्यारभजचिज ्मदान्वीरतु ज। िनत्त्वनि प्रकृ िं ब्रह्म िि इत्यन्वजनि। ि
नवरोध इत्यन्। वक्ष्यमदाामं ्गत्पचमदााकृ ष्यिज। ्वयशब्दािानमदानि शजषाः। िूवोक्तहजिनम भाः
ब्रह्मवानचत्वजऽन्यत्र रूढ्यानचिा व्यवहारज च न्द्धज बाधकनिरा्ार्नय मदाचं ्ूत्रमदा।् ्वयशब्दािां ििो

ब्रह्ममाः ्काशाज्जगनि ्म्यगाकषायन्न वृनत्त्ाम्याि्त्यना िनत्त्वत्यवधारमनवरोध इत्यर् याः।
्मदााकषोक्त्या नवष्ण म वृनत्तरन्यत्र
िरमदामदाख्य म
मदाख्यवृ
नत्तनरनि म िारिम्य्ूचिाि ्
मदाख्य
म
िनत्त्वत्यवधारमोििनत्तनरनि भावाः। ्नमदात्यनक्तरन्यत्र म त्वमदाजव ि लक्षमानचनरनि ्ूचिार।
मदाख्य
्ाक्षानचत्यत्र नवष्णवम ानचिां ्गनि प्ररोगज हािानचव्यवहाराः फलनमदानि, शरीरजत्यत्र
ित्तच्छब्दवाच्यब्रह्म्म्बन्ध्त्र निनमदात्तनमदानि, कल्पिजत्यत्र रूढ्यानचर्ीनि, अत्र िम
म वृनत्तिारिम्यमदा्ीत्यक्तनमदानि
मदाख्य म ध्यजरमदा।्
म ृ ष्टवृत्त कर्ं ्गनि प्रन्नद्धनरत्यि आह —
नवष्णावत्क
् ॥ 1-4-5-123 ॥
ॐ ्गिानचत्वाि ॐ
शब्दािानमदात्यन्। ्गिानचत्वानचत्यावियि।ज नििीरं ज्ञाििरमदा।् शब्दािां ्गिानचत्वािोकािां
्गनि व्यवहाराद्धजिो् यगिानचत्वाि ् ्गिानचत्वज्ञािात्तत्र प्रन्नद्धनरनि शजषाः। लोकािां ्गत्यजव
म नत्तबलात्तत्र प्रन्नद्धब्रयह्मनम मदाख्य
शब्दव्यवहारजम ित्रैव व्यत्प म त्वाज्ञािमदाूलजनि भावाः।
उक्तमदाानक्षप्याह—
म
ॐ ्ीवमदाख्यप्रामनलङ्गानचनि ्
चजि िद्व्याख्यािमदा ्
ॐ॥1-4-5-124 ॥
म ि।ज शब्द्ािं ्वयस्य िचधीित्वात्तत्रार् यवनचनि ि
िचधीित्वाचर् यवनचनि िजनि च मदाण्डूकप्ल मत्याऽिविय
म मदा।् ‘अस्य रचजकां शाखां ्ीवो ्हात्यर् ्ा शष्य
रक्त म नि’ इनि ्ीवज क्वनचि,् ‘वारिम ैव नह लोका
िजिीरतु ज’ इनि वार ्वयत्र िचधीित्वरूिनलङ्गं श्रूरिज। िस्मानिङ्गात्तरोरनि शब्द्ािमदार् यवि।्

म ि्रोरनि वाचकनमदानि चजन्न। रि्निङ्गं व्याख्यािं िचतु रायनमदा्म्बनन्धिरजत्यर् याः।
मदाख्य
म ं म प्रनि कमदायचवज िाच ्मदााकषेम फलं िस्य फलातु रानिच्छुत्वाि ् मदाोक्षस्य
िि म ि वैनचकशब्दािां मदामदाम क्ष
ब्रह्मज्ञािाचजव न्द्धजरि आह —
ॐ अन्यार्ं ि म ् ैनमदानिाः प्रश्नव्याख्यािाभ्यामदानि च ैवमदाजकज ॐ ॥ 1-4-5-125 ॥

्गिानचत्वनमदात्यन्। शब्दािानमदानि च। अन्यजनि प्रकृ ि्ीवाद्यन्यब्रह्मवाची ्ि ् िज्ज्ञाििराः।
िरम वज । शब्दािां ्गिानचत्वं वैनचकशब्दािां मदामदाम क्ष
म ं म प्रनि कमदायचवज िानच्गिानचत्वं अन्यार्ं ि म
म
् Page 69
ब्रह्मज्ञािार् यमदाजव। कमिाः? ‘कनस्मन्न म भगवो नवज्ञािज ्वयनमदाचं नवज्ञािं भवनि’ इनि श िकप्रश्नाि।् ‘िस्मै
म ानमदात्यर् याः। िर्ा ‘कर्ं ि म भगवस्स
् होवाच िज नवद्यज वजनचिव्यज’ इत्यनङ्गर्ो व्याख्यािात्ताभ्यां हजिभ्य
आचजशाः’ इनि, ‘रर्ा ् म्य ैकज ि’ इनि श्वजिकज िूद्दालकप्रश्नव्याख्यािाभ्यानमदात्यर्ाःय । कनस्मि ् ज्ञािज
्वयज्ञािं ्फलं भविीनि प्रश्नज िरनवद्यानवषरब्रह्मज्ञािजि भविीनि व्याख्याििात्परायनचनि भावाः। अनि
ज नत्सद्ध्यनि। नकतु म स्पष्टं च ैवमदाजकज शानकिो ‘र्न्न वजच नकमदाृचा कनरष्यनि’ इनि
च ि कज वलमदार्ायचि
िठतु ीत्यर् याः।
म मदा।् प्रनििचं ब्रह्मिरत्वोक्त्याऽनि ब्रह्मज्ञािन्द्धजरि आह
वैनचकशब्दािां ्गिानचत्वमदान्यार्नय मदानि ि रक्त
—
् ॥ 1-4-5-126 ॥
ॐ वाक्यान्वराि ॐ
निनमदात्तिञ्चमदाीरमदा।् वैनचकशब्दिामदान्यार्ं ्गिानचत्वनमदात्यन्। कमिाः?
वाक्यान्वरानन्ननमदात्तानचत्यर्ाःय । कमदायचवज िानचवानचिरा नस्थिवाक्यािामदातु िो
ब्रह्मिरत्वनमदात्यजवरू म नमदात्यानचचोषाः
ं िवाक्यान्वराभावज मदान्दािां प्रनििाचान्वररोग्रिरा ित्र वैमदाख्य
स्यानचनि भावाः॥
म मदा।् ित्कर्नमदात्यि आह —
अन्यार्ं ्ग्वानचत्वनमदात्यक्त
ॐ प्रनिज्ञान्द्धजनलयङ्गमदााश्मदारर्थ्ाः ॐ ॥ 1-4-5-127 ॥
्गिानचत्वमदान्यार् यनमदात्यन्। प्रनिज्ञान्द्धजाः ‘िान्याः िन्था अरिार’ इनि ज्ञािमदाजव मदानम क्तहजिनम रनि
प्रनिज्ञािार् यनिश्चरस्य नलङ्गं शब्दािां ्गिानचत्वं नलङ्गं ्िकं ्ि ्अन्यार्ं भविीत्याश्मदारर्थ्ो मदान्यि
इत्यर् याः। ्नव्रं कमदाायनचस्वरूिज प्रनििानचिज ्नि कमदाायमां क्षद्रम फलकत्वज्ञािाि ्िज्ज्ञािजिाक्षद्रम फलकं
ज्ञािमदाजवोिाचजरनमदानि वैराग्र्िििारा ब्रह्मज्ञािार्ं भविीनि भावाः॥
्
्गिानचत्वमदान्यार् यनमदात्यजिि प्रकारातु रज
माप्याह —
ॐ उत्क्रनमदाष्यि एवंभावानचत्य डमलोनमदााः ॐ ॥ 1-4-5-128 ॥

शब्दािां ्गिानचत्वमदान्यार्ं ब्रह्मज्ञािार् यमदा।् कर्मदा ?् उत्क्रनमदाष्यिाः बन्धाि ् ज्ञािजिोत्क्रमदामनमदाच्छिाः
ं म ाः
ि् मदामदाम क्ष
म ोरजवं ज्ञािहजििम रा ज ायवाचवश्रम्भावाि।्
कमदाायचभ आवश्रकत्वानचनि रावि।्
इत्य डमलोनमदामदायन्यि इत्यर्ाःय । ‘नवनवनचषनतु रज्ञजि’ म र् यिरोिाचजरत्वाि ्

इत्याचजमदािय श्शद्ध्य
कमदायम्िानचत्वमदा।् मदािश्शनम द्धिारा ज्ञािार्नय मदानि बावाः॥
म
् Page 70
अन्यार्ं ्गिानचत्वनमदात्यजिचन्यर्ाप्याह —
ॐ अवनस्थिजनरनि काशकृ त्स्नाः ॐ ॥ 1-4-5-129 ॥

ब्रह्ममीनि प्रकृ िं ब्रह्मान्वजनि। कमदायचवज िानच्गिो ब्रह्मण्रवनस्थिजाः, अन्यार् यमदा ् ‘एष ्िज नम वयधारमाः’
इत्यानचिा ्वायधारत्वप्रकारक ब्रह्मज्ञािोत्पत्यर् यमदा ् आधजररूिकमदाायनच्गिानचत्वनमदानि काशकृ त्स्नो
मदान्यि इत्यर् याः। नशष्यप्रन्द्ध्यर्ं ् ैनमदान्याद्यमनक्ताः॥5॥
्
प्रकृ त्यनधकरममदा॥1-4-6॥
म
ॐ प्रकृ निश्च प्रनिज्ञादृष्टातु ाििरोधाि ् ॥ 1-4-6-130 ॥
ॐ
अत्र स्त्रीनलङ्गााः शब्दााः ्मदान्वीरतु ज। श्रीवानचिरा प्राधान्याि ् प्रकृ नििचस्यान्योिलक्षमत्वाि।्
म िो ब्रह्मवै । ि ि म श्रीित्वानच। कमिाः?
िनत्त्वत्यन्। ‘् ैषा प्रकृ निाः’ इत्याद्यमक्तप्रकृ त्यानच मदाख्य
म ्वायनम िामदाान्यनभवचनतु ’ इनि प्रनिज्ञा, ‘रर्ा िद्याः स्यन्दमदाािााः ्मदाद्रम ारमााः
‘हतु ैिमदाजव िरुषं
्मदाद्रम मदानभनवशनतु एवमदाजविै ानि िामदाानि’ इनि दृष्टातु ाः। िरोरििरोधात्तचि
म म
्ारानचत्यर् ाःय । अन्यर्ा
म ारकाः च इनि ित्त्वप्रचीि ज। ि कज वलं िमदााि
िदुिरोधाः स्यानचनि भावाः। ्वयस्त्रीशब्द्मदाच्च म ्
म रूिस्त्रीत्वाि ् प्रकृ त्यानच्वयशब्दवाच्यो नवष्णनम रनि ्मदानम च्चिोनि। िजि स्त्रीत्वं

नकन्त्वव्यवनहि्ूनिहजित्व
चजि ् िस्त्व
ं म ं ि स्यानचनि ि शङ्क्यनमदानि टीकाचनन्द्रकरोरुक्तमदा।् प्रागक्त
म हजिनम भरजव िूवत्रय वै प्रकृ त्यानच
ब्रह्मजनि न्द्धावनि ‘िामदाानि ्वायनम’ इत्यत्र ्वयशब्दज ्ङ्कोचशङ्कानिरा्ार ििम ाः ्ाधकोनक्ताः॥
ॐ अनभध्योिचजशाच्च ॐ ॥ 1-4-6-131 ॥
म मदाािमदाावियि।ज
प्रकृ निनरत्यिविय नििीरं भावप्रधािमदा।् रोग्रिराऽनभध्यजत्यिजिान्वजनि।
अनभध्यजत्यप्यावियि।ज नििीरं भावप्रधािमदा।् प्रकृ निब्रयह्मवै । कमिाः? प्रकृ नित्वजि
प्रकृ निशब्दवाच्यत्वजिानभध्यारााः इच्छारा उिचजशाि।् ‘प्रकृ निवाय्िजत्यजवं िवजच्छाऽितु ’ इनि स्मृि
िर्ा ब्रह्ममोऽनभध्यात्वोिचजशानचच्छारूित्वोिचजशाि।् ‘्ोऽनभध्या ् ्ूनिाः’ इनि श्रिम ानवत्यर्ाःय ।
प्रकृ निशब्दवाच्यजच्छात्मकत्वाच्च प्रकृ निशब्दं ब्रह्मजनि भावाः॥
आद्योक्तं ्ामदाान्यरूिं नििीरोक्तं िारम्परयरूिं च मदाािं नविा नवनशष्यमदाािाभावाि ्कर्ं प्रकृ त्यानचशब्दं
ब्रह्मजत्यि आह —
् ॥ 1-4-6-132 ॥
ॐ ्ाक्षाच्चोभराम्नािाि ॐ
म
् Page 71
म
च एव। प्रकृ त्यानचब्रयह्मवै । ्ाक्षाचजव ्ामदाान्यिारम्परे नविोभरस्य प्रकृ त्यानचशब्दत्वस्य िरुषत्वस्य
चाम्नािाि।् ‘एष स्त्री एष िरुषाः’
म इनि श्रिम ानवत्यर्ाःय ॥
निनमदात्ताभावान्न प्रकृ निशब्दं ब्रह्मजत्यि आह —
् ॥ 1-4-6-133 ॥
ॐ आत्मकृ िजाः िनरमामदााि ॐ
रोग्रिरा प्रकृ िजनरत्यन्वजनि। िनरमामदाानचनि ल्यब्लोि ज िञ्चमदाी। प्रकृ िजाः िनरमामदां नवधार
ित्प्रजरमाराऽऽत्मिाः प्रकृ िजब यहधा करमाि ् प्रकृ निब्रयह्मत्य

ज र्ाःय । प्रकृ ष्टा कृ निरयस्यनज ि रोग्म्भवाि।्
िचधीित्वज ्त्यनि िचिाचरजम म िूत्यर्ं

गम निनमदात्तातु रोनक्ताः।
म
िनरमामदाानचत्यनक्तरात्मप्रकृ िज्त्प्रजरमरूिफलोक्त्यर्ाय॥
कर्ं प्रकृ त्यानचस्त्रीनलङ्गशब्दवाच्यत्वं नवष्णोाः, स्त्रीत्वरूिनिनमदात्ताभावाचि आह —
ॐ रोनिश्च नह गीरिज ॐ ॥ 1-4-6-134 ॥

नह रस्माद्योनिश्च स्वचजहादुत्पाचकं ब्रह्म गीरिज ‘रद्भूिरोनिं िनरिश्रनतु ’ इनि श्रिम अिाः
प्रकृ त्यानचशब्दं ब्रह्मजत्यर्ाःय । ‘्ूनिरव्यवधािजि’ इनि स्मृिरज व्यवधािजि
स्वचजहाचजवोत्पाचकत्वरूिरोनिशब्दिाः स्त्रीत्व्म्भवानचनि भावाः। प्रकृ निशब्दनिनमदात्तजि ्ह
म रज चाः॥6॥
िदुिलनक्षिस्त्रीशब्दमदाात्रनिनमदात्त्मदाच्च
्
्वयव्याख्यािानधकरममदा॥1-4-7॥
ॐ एिजि ्वे व्याख्यािा व्याख्यािााः ॐ ॥ 1-4-7-135 ॥

अत्र िरज निषजधार्ायाः शब्दााः ्मदान्वीरतु ज। एिजि म हजि्
िचधीित्वानचप्रागक्त म ािजि ्वे
शून्या्चानचशब्दा्त्त म म वृ्त्यना
मदाख्य ब्रह्मवै नज ि व्याख्यािााः प्रनििानचिा इत्यर् याः।
म ्वयप्रमदाजरावधारमार्ाय निरुनक्ताः। ‘अवधारमार्ं ्वयस्य’ इत्याचजाः॥7॥
म त्वं च।
अत्राद्यिरज ित्तनन्नष्ठजश्म्बन्धाचन्यत्र व्यवहाराः स्वािन्त्र्यस्य शब्दप्रवृत्त निनमदात्तत्वं मदाख्य
ज्योनिि यरज शब्दािां िचवमयरूि जमजश ज वृनत्तरन्यत्र रूनढश्च। ि्ङ्ख्यजनि िरज ईशस्य
रूिभजचिज ाधाराधजरभावाः। कारमत्वजि जनि िरज ईशस्य रूिभजचि व्यङ्ग्यव्यञ्जकत्वरूिकारयकारमत्वमदा।्
्मदााकष यिरज वृनत्तिारिम्यमदा।् प्रकृ नििरज एकनस्मन्ननि रूि ज स्त्रीत्विस्त्व
ं म ्मदाावजशाः। अन्त्यिरज
म निरतु ृत्वनमदानि ध्यजरमदा॥्
िच्छ
म ावद्यवानचत्वजि व्यवनस्थिााः।
शब्दा निधा गम
म
् Page 72
म ााः॥
अन्त्यााः स्वािन्त्र्यिोऽन्यज ि म िद्गित्वाच्च नवष्णग
अद्यारिाच्ङ्गत्यानच गरुम िाचकृ िन्यार्ङ्ग्रहज बोध्यमदा॥्

म
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां प्रर्मदााध्यारस्य चिर्म ाःय िाचाः॥ श्रीकृ ष्णाि यममदा्॥
नििीराध्याराः॥2॥
अर् नििीराध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥2-1॥

्
स्मृत्यनधकरममदा॥2-1-1॥
े ोक्त्मदान्वरजऽिजिाध्यारजि नवरोधो निरस्यिज। रनम क्त-्मदार-श्रनम ि-रक्त्य

िूवम म िम जिश्रमनिनवरोधााः िाचजष म
क्रमदाजम निरस्यतु ज। आद्यिाचज प्रबलत्वाद्यमनक्तनवरोधाः, स्मृनिनवरोधश्चिूरूित्वाचाद्यिरज निरस्यिज॥
्
ॐ स्मृत्यिवकाशचोषप्र्ङ्ग इनि चजन्नान्यस्मृत्यिवकाशचोषप्र्ङ्गाि ॐ
॥ 2-1-1-136 ॥
अत्र स्मािाय्ाविजचप्रामदााण्रवानचि्चवानचि इनि िजधा। आद्यजऽनि िचि रुषजरत्ववानचि्चवानचि
इनि िजधा। ृ नवरोधोऽत्रोच्यिज।
ित्सवयस्मत्य स्मृिीिां शैव्ाङ्ख्यकामाचानचस्मृिीिां
अन्यिरत्वाभावरूिािवकाशजि म िृत्व
नवष्णक य ानचबोधकश्रिम रज प्रामदााण्रचोषप्र्ङ्ग इनि म ि
िचिरोधज
श्रनम ििेरनज ि चजन्न। अन्या्ां िञ्चरात्रस्मृिीिां म िृत्व
नवष्णक य ाचर्ायतु रिरत्वाभावरूिािवकाशजि
िनिरुधत्वानचिरस्मृिीिामदाजवाप्रामदााण्रचोषप्र्ङ्गाि।् एवञ्च शैवानचस्मृनिष म श्र िस्मृनिनभाः
म िृत्व
प्रनिरुद्धास्वप्रनिबद्धश्रनम िनभरजव नवष्णक य ानचन्नद्धनरनि भावाः। रिा अन्या्ां श्र िस्मृिीिां
श्रनम ि्ंवाचजि बलवत्त्वाचिवकाशजि शैवानचस्मृिीिामदाप्रामदााण्राख्यचोषस्य प्रकषेम ्ङ्गाि ्

्म्बन्धाचत्यतु ाप्रामदााण्रानचत्यर् याः। िनत्त्वत्यत्रोिक्रमदााद्यैरवज वजचार्ो निमेर इनि
न्द्धाविीहोिक्रमदााचरोऽनि म ि
स्मृत्यिरोधज िजरा इनि शङ्कज नि ध्यजरमदा।् व्य्त्यनतु रं िम
ब द्धाहयिानचस्मृिीिामदान्यिरत्वाभावरूिािवकाशजि िा्ामदाजवा्ोक्तािामदाप्रामदााण्रचोषप्र्ङ्ग इनि
िनिरुद्धश्रनम िि य मदाािनमदानि चजन्न। अन्यस्मृिीिां श्र िस्मृिीिामदािवकाशजि
श्र िस्मृिीिामदाजवाप्रामदााण्रचोषप्र्ङ्गानचनि। िात्परं ि म िूववय ि।्
श्र िस्मृनिनवरोधजऽप्या्ोक्तािामदावैनचकस्मृिीिां कर्मदाप्रामदााण्रनमदात्यि आह —
म
ॐ इिरजषां चाििलब्धज
ाः ॐ ॥ 2-1-1-137 ॥
म
् Page 73
िास्त्यिम लनब्धरयस्य िचििलनब्धाः

म उिलब्ध्यरोग्रं फलं िस्माचनिरजषां उिलनब्धरोग्रािां फलािां,
िृिीरानचनष्वनि िवं म द्भावाः, अििलब्दज
म म ्त्यना रोज्यमदा।् रिा िूव्
रििलम्भानचत्यावृ ू ज रनस्मि ्
य त्र
प्रत्यक्षारोग्रज य ाच
नवश्वकिृत्व स्मृनिनवरोधाः शनङ्किाः िनचिरजषां प्रत्यक्ष रोग्रािां
म नरत्यर् याः।
फलािामदाििलब्धज प्रत्यक्षफलनव्ंवाचाचा्ोक्तत्वमदाजव िजत्यवैनचकस्मृिीिामदाप्रामदााण्रनमदानि
्
भावाः। चशब्दाः नकनञ्चि फलोिलब्ध्यङ्गीकारार् ाःय ॥
म
िन्ववैनचकस्मृिीिां मदाध्यज रोगस्मृत्यक्तफलज नव्ंवाचाभावान्नाप्रामदााण्रनमदात्यनधकाशङ्कारामदााह —
म ॐ ॥ 2-1-1-138 ॥
ॐ एिजि रोगाः प्रत्यक्ताः
म फलाििलम्भज
एिजि प्रागक्त म म ं निर्नमदात्यर्ाःय । प्रर्मदां स्वजचिं नििीरं
ि रोगशास्त्रमदानि प्रत्यक्त
य ाल एव स्वजचिाचीिामदादृष्टजनरत्यर्ाःय ॥1॥
गात्रभञ्जिनमदात्याद्यमक्ताभ्या्ावस्थोत्कषक
्
ि नवलक्षमत्वानधकरममदा॥2-1-2॥
् ॥ 2-1-2-139 ॥
ॐ ि नवलक्षमत्वाचस्य िर्ात्वं च शब्दाि ॐ
म नवरोध उच्यिज। अस्य श्रनम िस्मृनिरूिस्य शास्त्रस्य िर्ात्वं शैवानचस्मृनिवचप्रामदााण्रं िान्।
अत्र रक्त्य
श्रिम रज िरुषज
म रत्वजि श्र िस्मृि् म ि नवलक्षमत्वाि,् स्विाः प्रामदााण्ररूिवैलक्षण्राच्च। िर्ात्वं
ज चि्ानरत्वज
म
चाि रुषजरत्वं िचि्ानरत्वरूिं वैलक्षण्रं ्ंवाचािि जक्षत्वरूिं स्विाः प्रमदााण्ररूिं च रर्ाक्रमदां ‘वाचा
नवरूि नित्यरा’ इनि, ‘भारिं िञ्चरात्रं च वजचा’ इनि, ‘ि चक्षिम य श्रोत्रं ि िको ि स्मृनिवेचा ्रमजव िै ं
वजचरनतु ’ इनि शब्दाि ्न्द्धनमदात्यर् याः। िर्ात्वनमदात्यस्योभरत्रान्वराः। एवं च शैवानचस्मृनिवैलक्षण्रान्न
म ा श्रत्य
फलनव्ंवाचरूिरक्त्य म ाचज्िचप्रामदााण्रनमदानि भावाः॥
िि म श्रत्य
म ाचजाः स्विाः प्रामदााण्रजऽनि नव्ंवाचरूिािवाचजिाप्रामदााण्रं स्यानचत्यि आह —
ॐ दृश्रिज ि म ॐ ॥ 2-1-2-140 ॥
म ब्दोऽनधकानरनवशजषद्योिकाः। इिरजषानमदात्यत्र प्र्क्तं फलं अनधकानरमां दृश्रिज। क्वनचनि्ंवाचाः
िश
ै ण्म रनिनमदात्तक इनि भावाः॥2॥
किृवय ग
्
अनभमदाान्यनधकरममदा॥2-1-3॥
ॐ अनभमदाानिव्यिचजश् म नवशजषािगनिभ्यामदा
म ् ॥ 2-1-3-141 ॥
ॐ
म नवरोध उच्यिज। िरम वज । रोग्रिराऽनभमदाानििचजिान्वजनि। ‘मदाृचब्रवीि’,् ‘िा आि ऐक्षतु ’
अत्र दृढरक्त्य
इत्यानचश्रिम ावनभमदाानििश्चजििस्यैव व्यिचजशाः ि िम ्डस्य। रजि मदाृन्न वक्री
म
् Page 74
्डत्वानचत्यानचरनम क्तनवरोधाः स्यानचनि भावाः। िन्वनभमदाानििाः प्राचजनशकत्वनवचजहत्वरोवैय्यर्थ्ं

म
वक्तृत्वाद्यरोगो व्या्त्व्चजहत्वरोरििलम्बाध इत्यि उक्तमदा ् – नवशजषनज ि। नवनशष्यि इनि नवशजषाः
म न्ाः, िाभ्यामदा।् व्या्त्व्चजहत्वरोरङ्गीकारजऽप्यतु धायिशक्त्या अचशयिोिित्तजनरनि
शनक्ताः। अिगनिव्याय
भावाः। अत्राकाङ्क्षाक्रमदाोिङ्घिजऽल्पाक्षरत्वं प्ररो्कमदा।् रिा कर्मदानभमदाानििाः
िृनर्व्यानचवस्त्वतु रमदानधष्ठार वचिानचकमदा।् कर्ं च िनरनच्छन्नस्यािजकानभमदान्यमदाािानधष्ठािृत्वनमदात्यि
उक्तं नवशजषनज ि। िस्य िर्ा ्ामदार्थ्ायचनभमदान्यमदाािज ्वयत्रांशिो व्या्त्वाच्चजत्यर्ाःय । अत्र चजििजनि
म
वाच्यजऽनभमदाािीत्यनक्तरनभमदान्यमदाािगिमदाृ
त्त्वानचमदाृच्छब्दप्रवृनत्तनिनमदात्तस्यानभमदाान्यधीित्वानचनि न्यारो
म ब्द ्ूनचिमदाख्य
मदाृचानचशब्दािां मदाृचानचभ्योऽप्यनभमदाानिनि िश म त्वोििाचिाराि्न्धज
म र इनि ्ूचिार।
िजि कर्ं रनम क्तनवरोधमदाात्रजम श्रिम ाःज प्रिीिार् यप्रच्याविनमदानि निर्मदा।् चजििह्यहमज मदाख्य
म ार् यलाभजि
म र्ायबाधिानचनि
श्रत्य हजिोाः। म त्व्ूचकत्वं
मदाख्य य त्वानचनि
चान्यनिरा्ार्क ध्यजरमदा।्
्वयर्ाऽन्यनिरा्ारोगाि।् शरीररूिकनवन्य्गृहीिजनरनि न्यारािाक्यशजष ज नत्रवृत्करमाद्यमक्तजश्च।

शक्तीनि वाच्यज नवशजषत्य म
ज क्त्याऽस्मचानचभ्यो नवनशष्टाऽनिशनरिा ्नज ि ्ूचरनि। ्धम ारां
त्वनभमदाानििनिह्यहिचतु धायिशक्त्याचजाः मदाृत्त्वानचरनम क्तमदाृचानचवक्तृत्वश्रत्य
म भरान्यर्ाि
म म
प्पनत्तरूिार्ाय
ि्त्यन ैव
म
न्द्धजनवयशषज ािगनििचज
ि ित्प्रनििाचकं िृनर्व्याद्यनभमदाानिन्य इत्यानचवचिं गृ्रमिज। िर्ा च ि कज वलं
म मदा॥्
अनभमदाान्यानचकमदार्ायि्त्यन ैव न्द्धमदाागमदान्द्धं चजत्यक्त
ज िूवं शक्त्या ्मदाानहिमदा ् इचािीं िचजव िजनि वा िास्त्यजवानभमदाािी

ज ाचजराद्यजऽर्े अचशयिमदािम त्य
नवशजषत्य
अचशयिानचत्यिो वाह -
ॐ दृश्रिज च ॐ ॥ 2-1-3-142 ॥
म
रोनगनभरुिलभ्यिज च। अनभमदाािीनि बनद्धनवभागज म ि।ज एिच्च ‘दृश्रतु ज मदानम िनभश्च िााः’
िािविय
्
इत्यानचिाऽव्रज नमदानि भावाः। ्ूत्ररोरजकवचिं ्मदाचम ारानभप्रारमदा॥3॥
्
अ्चनधकरममदा॥2-1-4॥
् ॥ 2-1-4-143 ॥
ॐ अ्नचनि चजन्न प्रनिषजधमदाात्रत्वाि ॐ
अत्र म ि््
श्रत्य म यिकप्रागभावकिृत्व म नवरोध
य ्ाधकरक्त्य उच्यिज। श्रिम ब्रज ह्म
य िरत्वोक्तावप्यन्यत्रानि
ज त्त्वाि।् अत्रा्च्छब्दाः प्रागभाविराः अभावप्रनिरोनगिरश्च। अ्जभायव ज कियनर च शिृप्रत्यरज
वृत्तस्स
्
श्न्ोरिोि ज िञ-्मदाा् ज अ्चभविनमदानि िा्ीत्य्नचनि च रूि्म्भवाि।् रद्यनि शिृ कियरवे ।
य ाधित्वं ि म रनम क्त्ूचिार् यमदा।् अि एवाभाव इनि वाच्यज
िर्ानि छान्द्ो भाव्ाधिाः। किृ्
म
् Page 75
म
अ्नचत्यनक्ताः, म िगमदा्ू
श्रत्य म चिार्ाय च। अिीिावीिीहाप्यन्वजनि। अिीि अ्ि ्
लरवृनत्तनवयश्वप्रागभावाः ्गत्कारमनमदात्यन्। अिन्यर्ान्द्धिवयम क्षमवृनत्तत्वाि।् ्ामदाान्यव्याप्त्या
घटप्रागभाववि।् ‘अ्चजवचज मदाह्य आ्ीि’् इनि श्रिम श्च
ज त्य ज ा वृनत्ताः। अन्या ि म भाव्ािं अिीि लरज
ज क
अ्ि ् अनवद्यमदाािं, भावत्वाि ् कारयवनचनि। एवं लरज भावमदाात्रन्द्ध कारयस्य ्किृक

य त्वनिरमदााि ्
य ं न्द्ध्यनि। ‘अ्चजव िम जिोऽकमरुि’। इनि श्रिम नज रनि चजन्न। प्रागभावाः किेनि
िनरशजषाचभावस्यैव किृत्व
ि। प्रनिषजधमदाात्रत्वाचभावधमदायिां नविा स्वरूिि एव निषजधरूित्वाि।् घटप्रागभाववनचत्यर्ाःय । भावजष म
कमलालानचष म अन्योन्याभावधमदाायत्मिा प्रनिषजधरूित्वमदा्ीनि व्यनभचारनिरा्ार मदाात्रिचमदा।्
य ाभावज नवश्वकिृत्व
किृत्व म निषजध ैकस्वरूित्वं लभ्यिज।
य ं दूरजऽिा्नमदानि भावाः। रद्यनि निषजधमदाात्रजत्यक्त्या
िच्च िक्षज अन्द्धं दृष्टातु ाच ् व्यावृत्त ं च। ्वयस्य धमदाायत्मिा निरूित्वाि।् िर्ानि

म नमदानिवि ् प्रनिषजध्ामदाान्यं गम्यिज। धमदायधनमदायमोश्च धमदाी प्रधाि इनि
प्रनिशजधमदाात्रिचजिान्नमदाात्रं भक्त
धमदाायत्मिां नविा धनमदायि एव निषजधत्वानचनि गम्यि इनि बोध्यमदा।्
िि म श्रनम िबलाचन्यत्रादृष्टमदानि किृत्व

य ं नवश्वप्रागभावस्य स्यानचत्यि आह —
् ॥2-1-4-144 ॥
ॐ अिीि िित्प्र्ङ्गाच्मदाञ्ज्मदा ॐ
िच्छब्दाः प्राक ् प्रवृत्ता्त्पराः ्ावधारमाः। वनचनि मदािप्रत्
म त्यरो ि ि म वनिाः। भावप्रधािोऽरमदा।् अिीि
प्रलरज िित्प्र्ङ्गाि ् अभावमदाात्रत्वप्र्ङ्गाच ् अ्मदाञ्ज्मदा ् अभावकिृत्व

य मदािनमदात्यर् याः। कारयिाशज
उिाचािमदाात्रावशजषनिरमदाानचनि भावाः। किृिय ाचािरो्वैकत्वाि।् अिीिानवत्यिजि प्रलरज
भावमदाात्र्त्त्वज कालोऽनि ि स्यानचनि ्ूचरनि॥
िजचमदानिष्टनमदात्यि आह —
् ॥ 2-1-4-145 ॥
ॐ ि ि म दृष्टातु भावाि ॐ
िरम वज । अत्र दृष्टातु िचजि म
ित्रावधानरिव्यान्मदाूलकमदािमदाािमदा म िज।
च्य िम जात्रस्या्ाधकत्वाि।्
म िज। िचा िचार् य्त्त्व्ाधिज
व्यान््त्त्व्ूचिारैवमदानम क्ताः। प्रलरज ्वाय्त्त्वनमदाष्टनमदानि ि रज्य
म
दृष्टातु भावाचिमदााि्त्त्वानचत्यर् याः। नवमदािोत्पनत्तभायवाधीिा उत्पनत्तत्वाच ् घटोत्पनत्तवि।् नवमदािो
नविाशाः ्शजषो नविाशत्वाच ् घटनविाशवि।् नवमदािाः कालो भाववाि ् कालत्वाचन्यकालवनचत्यानच

रनम क्तनवरुद्धत्वाच ् अनिष्टािाचिमदाजवनज ि भावाः।
लरज ्वय्त्त्वाङ्गीकारोऽप्रामदाानमकत्वाच्च िजष्ट इत्याह —
म
् Page 76
ॐ स्विक्षचोषाच्च ॐ ॥ 2-1-4-146 ॥
स्विक्षज ्वाय्त्त्विक्षज दृष्टातु ाभावरूिचोषाच्चजत्यर्ाःय । प्रत्यक्षागमदा ि ्ाः । अचशयिाि।् भावत्वं ि म
दुष्टमदा।् श्रिम ी चान्यिरज इनि भावाः॥
िके म ्च्िोाः कारमत्व्ाधिबाधिज आनक्षप्य ्मदााधत्तज —
म रनमदानि चजचवज मदाप्यनिमदाोक्षप्र्ङ्गाः ॐ

ॐ िकायप्रनिष्ठािाचप्यन्यर्ाऽिमदाज
॥ 2-1-4-147 ॥
अन्यर्ा य त्र
िूव् ू िरोक्ताच ् अभावाकारमत्वभावकारमत्वरूिाि ्
म ंम
प्रमदाजरािैिरीत्यजिाभावकारमत्वभावाकारमत्वरूिजमाऽप्यिमदााि शक्यमदा।् िकय स्याप्रनिष्ठािाच ्
अप्रनिनष्ठित्वाच ् अव्यवनस्थित्वजिाप्रामदााण्राि।् ि नह प्रनििकय ाः एिावािजवैिादृशं िकय प्रनि नवरोनधिरा
म
प्रवियि ज ि ैिादृशनमदानि निरामदाकमदान्। अिस्सवायिमदाािजष म प्रनििकय स्यावारमीरत्वजि िजषामदाप्रामदााण्राि,्
म ि िच ्-िर्ाधिं िूव्
अिोऽिमदाािज य त्र म नमदानि चजन्न। एवमदाप्यजवं ्नि िकय स्याप्रामदााण्रज ्नि,
ू िरज ि रक्त
रिा एवमदानि ‘रावचजव प्रमदाामजि’ इत्यानचस्मृि प्रमदााममदाूलिकय स्य प्रनिष्ठा अन्यस्य ि म िजत्यक्त
म ावनि
िकय मदाात्राप्रामदााण्रजऽनिमदाोक्षप्र्ङ्गो मदाोक्षाभावप्र्ङ्ग इत्यर् याः। त्वरानि शास्त्रफलत्वजिाङ्गीकृ िमदाोक्षस्य
नवप्रनििन्नं चावायकं प्रनि िके मैव ्ाधिीरत्वाि।् नवप्रनििन्नज चार्े स्वस्यानि कज वलागमदाजि
अिध्यव्ारजि स्वमदािज मदाोक्षाबावप्र्ङ्गाि।् अिो रावत्प्रनमदािं िावम जात्र्ाधकिकय ाः प्रनिनष्ठिोऽन्य् म
िजनि भावाः। ्धम ारां ि म िकय मदाात्राप्रामदााण्रज स्वव्याघािचोषाचनिमदाोक्षप्र्ङ्गाः इत्यर् य उक्ताः।
म रनमदात्यनक्ताः
िकायप्रनिष्ठािाचन्यर्ा िक्ययनमदानि वाच्यज अिमदाज म ि िकोऽिमदाािाच
म ् नभद्यि इनि ्ूचनरिमदाम ॥्
य ऽज नि ्ीवस्य िचभावाि ् ित्कारमकमदा्,म निष्कारमकं वाऽ् म

िन्वभावस्य निषजधमदाात्रत्वजिाकिृत्व
कू लिििवनचचं ्गनचनि नवशजषशङ्करामदााह —
्
भोक्त्रनधकरममदा॥2-1-5॥
ॐ एिजि नशष्टाऽिनरह्यहा अनि व्याख्यािााः ॐ ॥ 2-1-5-148 ॥

एिजि ्त्कारमत्वज दृष्टातु भावजि ्ीवानचकारमत्वज दृष्टातु ाभावजि च नशष्टााः प्राङ्
य ाचवनशष्टााः, रिा नशष्टा अवनशष्टिरा प्रिीिााः ि ि म िूवम
निर्ाचभावकिृत्व े वै ानिर्ा इत्यर्ाःय ,
अिनरह्यहा वजचिनरह्यहशून्यााः िनिरुद्धाश्च ्ीवप्रधािशून्यकालस्वभावानचवाचा निर्ा इत्यर्ाःय । अत्र
म ।् िम जात्रज िूक्तज अभावकिृत्व
नशष्टा इत्यजवोक्तज ब्रह्मवाचोऽनि प्राप्नोिीत्यिनरह्यहा इत्यक्तमदा य वाचोऽनि
म
् Page 77
म ।् उक्तरीत्या नवशजषशङ्का्ूचिार वजनि। प्रत्यक्ता

गृ्रमिज । अिाः नशष्टा इत्यक्तमदा म इनि वाच्यज व्याख्यािा
इनि वचिं ‘्ीवाद्भवनतु भूिानि’, ‘अकस्मानचचमदाानवरा्ीि’् इत्यानचिूववय ाद्यिकूम लश्रिम ीिां

म ब्रह्मिरत्वस्मरमार॥5॥
्
ॐ भोक्त्राित्तजरनवभागश्चजि स्यािोकवि ् ॥ 2-1-6-149 ॥
ॐ
म नवरोध उच्यिज। भोक्तम्ीवस्य मदाोक्षज ब्रह्मत्वाित्तजाः ‘िरजऽव्यरज ्वय
अत्र बहश्रनम िन्द्धिरा प्रबलरक्त्य
एकीभवनतु ’ इत्यानचष म श्रवमाि ् िरोरनवभागो भजचाभावाः। ििश्चा्वयकिृ्

य ीवानभन्नत्वान्न ब्रह्ममाः
्वयकिृिय नज ि चजि ् िजनि शजषाः। ब्रह्ममो ्ीवाभजच एव िान्। श्र िस्त्वजकीभावप्ररोगाः स्यािोकवि।्
रर्ा लोकज उचकज उचकस्यैकीभावव्यवहारो, रर्ा व प्रानग्वनभन्ना ब्राह्णमाः ्ाम्प्रिमदाजकीभूिा इनि
म
व्यिचजश्र्ा प्रानिन्नस्थािा नभन्नमदािरो ्ीवााः मदाक्त ब्रह्ममैकस्थािा एकमदािर इनि
स्थाि ैक्यानचनिनमदात्तक इत्यर् याः। कमिं एवं लनक्षिलक्षमाश्ररमं श्रिम नज रत्यिोऽनि स्यािोकवि।्
लोकज ऽप्यन्यि् म वस्त्वतु रजमाभजचमदाािन्नं ि दृष्टमदा।् अिाः प्रानिन्निरा प्रिीिस्य ्ीवस्य
म मदा।् ि च प्रािजचप्रिीनिभ्रयमदााः। बाधकाभावानचनि
म ावभजचारोगाच ् बाधकाचजवमदााश्ररमं रक्त
मदाक्त
भावाः॥5॥
्
आरम्भमानधकरममदा॥॥2-1-6॥
ॐ िचिन्यत्वमदाारम्भमशब्दानचभ्याः ॐ ॥ 2-1-6-150 ॥
अत्र बहरनम क्तनवरोधो निरस्यिज। अवरस्यजत्यह्यज अनभधािाि ् स्विन्त्र्ाधिस्यजनि शजषाः।
स्विन्त्र्ाधिस्य िचिन्यत्वं ब्रह्मािन्यत्वं, ि ििोऽन्यत्वमदा।् स्वरूि्ामदार्थ्ायचवज िस्य ्वयकिृत्व
य नमदानि
रावि।् ि त्वन्यि ् स्विन्त्र्ाधिमदािजक्ष्यनज ि भावाः। कमिाः? आरभ्यिज रजि िचारम्भममदािम िाचािमदा।्
आरम्भमिचजिानधष्ठािानच्ाधि्ािं लक्षनरत्वा िचाक्षजिो लक्षमीराः। िर्ा च ‘नकं
नस्वचा्ीचनधष्ठािमदाारम्भमं किमदानत्स्वत्कर्ा्ीि’् इनि स्विन्त्रानधष्ठािाद्याक्षजिकशब्दाि ् अिर
िन्त्रत्वाि ् स्विन्त्रत्वाि ् ्ाधि्त्ताप्रचत्वानचनि आनचिचोक्तव्यनिरजनक हजिभ्य
म श्चजत्यर्ाःय । अत्र
म ब्रह्ममोऽनि स्वािन्त्र्यं िजनि स्याि।् िचिन्यत्वं स्विन्त्र्ाधिस्यजत्यक्तज
स्विन्त्र्ाधिाभाव इत्यक्तज म िचजव
म मदा।् श्रिम वनधष्ठािस्यानचत्वजऽनि आरम्भमशब्दस्य
स्विन्त्र ्ाधिं िान्यनचनि लभ्यि इत्यजवमदाक्त
्ाधकिमदारूिकारमवानचिरा अर् यप्राधान्यात्तस्योनक्ताः। श्रिम ावनधष्ठािानचमदाात्राक्षजिश्रवमजऽनि
म तु रबलाि ् स्वािन्त्र्यजमानधष्ठािाद्याक्षजििरत्वं लभ्यिज।
्ाधि्त्त्वावजचक ‘अद्भ्याः ्म्भूिाः’ इत्यानचश्रत्य
अह्यज िनरहारािक्तज य इनि ध्यजरमदा।् नवद्यारण्रजिाप्याक्षजिार्त्व
म ाः नकं शब्दो ि प्रश्नार्क य स्यैवोक्तज ाः।
म
् Page 78
नविक्षज बाधकाच्च ैवनमदात्याह —
ॐ भावज चोिलब्दजाः ॐ ॥ 2-1-6-151 ॥

स्विन्त्र्ाधिस्यजत्यन्। प्र्ङ्ग इनि शजषाः। उक्तवैिरीत्यज बाधकोनक्तत्वाि ् िचन्यजनि लभ्यिज।
िचन्यस्विन्त्र्ाधिस्य भावज उिलभचजाः प्र्ङ्गाः। प्रमदाामैरुिलभ्यजिनज ि रावि।् िोिलभ्यिज। अिश्च
म ज श्चातु ज निरा्ानचनि भावाः।
म ोरभावाच ् रक्त
िचिन्यत्वनमदात्यर् याः। प्रत्यक्षश्रत्य
म िरा नहरण्रगभस्य
िि म ‘अद्भ्याः ्म्भूिाः िृनर्व्य ै र्ाच्च’ इत्याचावबाद्यमिलनक्षिभूिानचरक्त य हरजाः
म ा कर्ं ्ाधिातु राििलम्भ
्काशादुत्प्त्यनक्त्य म इत्यि आह —
ॐ ्त्वाच्चावरस्य ॐ ॥ 2-1-6-152 ॥
चोऽवधारमज। ्ाधिस्यजत्यन्। अवरस्य िचधीिस्य ्ाधिस्य ्त्त्वाचजव ‘अद्भ्य’ इत्यानचवचिं, ि
स्विन्त्रस्य ्त्त्वानचत्यर् याः॥ ्ाधिातु र्त्त्वमदािम त्य म ं , िन्नजत्यानक्षप्याह—
ज िस्यजशाधीित्वमदाक्त
्
ॐ अ्द्व्यिचजशान्नजनि चजन्न धमदाायतु रजम वाक्यशजषाि ॐ
॥ 2-1-6-153॥
भावनिचेशोऽरमदा।् ्ाधिस्यजत्यन्। ‘िा्चा्ीन्नो ्चा्ीत्तचािीं िा्ीद्र्ो िो व्योमदा’ इनि श्रिम
्ाधिस्याऽ्त्त्वव्यिचजशान्नोक्तं म नमदानि
रक्त चजन्न।
स्विन्त्रत्वाव्यक्तत्वानवकृ ित्वानचधमदाायतु रजमवै ा्त्त्वव्यिचजशो ि स्वरूि जमजत्यर् याः। कमिो मदाख्य
म ार् यत्यागाः।
वाक्यशजषाि।् िमदा आ्ीनचनि प्रकृ त्यानच्त्त्विरवाक्यशजषान्यर्ाऽििि्त्यनज

म त्यर् याः। रिा ‘िस्माद्धान्यन्न
िराः नकञ्चिा्’ इनि स्वािन्त्र्यनिषजधवाक्यशजषानचत्यर् याः। अन्यर्ा िर इनि व्यर् यनमदानि बावाः।
् अ्नचनि चजनचत्यिजि ि िरुक्त्यमदा॥्
अत्रजशमदािम जत्यान्यस्या्त्त्वशङ्किाि ि
म नमदात्यि आह—
िि म िस्यैव स्विन्त्रत्वज ्ाधिातु रोिाचािमदारक्त
म ाः शब्दातु राच्च ॐ ॥ 2-1-6-154 ॥

ॐ रक्तज
स्वजच्छरा लीलर स्वाधीि्ाधिातु रोिाचािजि मय त्वाि ्
्ृष्टरज क्त लीलरा चण्डमदाालम्ब्य
म ववि,् ईशत्वानवरोनधत्वानचनि रावि।् लीलरजनि कमिो ज्ञारिज? शब्दातु राच्च।

गच्छिोऽिङ्गत्व
शब्दनवशजषाः शब्दातु रमदा।् नववनक्षिार् यप्रनििाचकाः शब्द इनि रावि।् िस्माि ् ‘शक्तोऽनि
भगवानन्वष्णरम किं म किमदामय न्यर्ा। स्वनभन्नं कारमानभन्नं नभन्नं नवश्वं करोत्य्ाः’ इनि
शब्दातु रानचत्यर् याः। रिा ्ाधिातु रमदाजव ्ृष्ट मदाानस्त्वत्यि उक्तं शब्दजनि। ‘अद्भ्याः ्म्भूिो
म
् Page 79
म ‘अद्भ्याः ्म्भूिाः िृनर्व्य ै र्ाच्च’, ‘िमदा

नहरण्रगभ’य इनि ित्सत्त्वबोधकशब्दातु राच्च। ि कज वलं प्रागक्त
आ्ीि’् इत्यानचशब्दाि ् नकतु म शब्दातु राचनि ्ाधि्त्त्वमदािम जरनमदात्यर् याः। िूवश्र
य नम ि्ङ्ग्रहारैव
म ।्
शब्दातु रानचत्यक्तमदा आद्यश्रिम रज िीश्वरकिृक
य ावातु र्ृनष्टनवषरत्वजि अन्त्यश्रिम ाःज ज यर ज
िमदााःप्रभृिल
्त्त्वोक्ताविीश्ृष्ट कारमत्वं िजत्यवज मदान्यर्ािरि्म्भवाि ् शब्दातु रोनक्ताः। अत्रा्स्यजशाचजव
म ोक्तज ाः॥
्ृष्टिरा ित्राबाचजहेित्व
म चाह —
्ाधि्त्वजऽिमदाािं
ॐ िटवच्च ॐ ॥ 2-1-6-155 ॥
नवमदािा ्ृनष्टाः किृनय भन्न्ाधि्ाध्या। ्ृनष्टत्वात्पट्ृनष्टवनचत्यर् याः॥
म ाध्यनमदात्यि आह —
िन्वजवं किृनय भन्नस्विन्त्र्ाधि्ाध्यजत्यनि ््
ॐ रर्ा प्रामानचाः ॐ ॥ 2-1-6-156 ॥

रर्ा प्रामाचजहानचकं ‘प्रामज निष्ठि’ ् इत्यानचिजशािप्रनवष्टत्वान्नस्विन्त्रमदा
म ।् अन्यर्ा प्रवजशवैय्यर्थ्ायि ् िर्ा
म
‘प्रकृ निं िरुषं म
च ैव प्रनवश्र’ इत्यक्त्या म
्ाधिमदािीशािप्रनवष्टत्वाि ् ि स्विन्त्रनमदानि ित्साधिं
बानधिनमदात्यर् याः॥6
्
इिरव्यिचजशानधकरममदा॥2-1-7॥
ॐ इिरव्यिचजशानद्धिाकरमानचचोषप्र्नक्ताः ॐ ॥ 2-1-7-157 ॥
अत्र श्रत्य म वानचरनम क्तनवरोधो निरस्यिज। अ्द्व्यिचजशानचत्यश्चजनचत्यन्। ् च रद्यर्े। रनचि्रमेश्च
म िभव्ं
नित्यान्वराः। इिरस्य प्र्िम ब्रह्मकिृत्व य स्य ‘्ीवाद्भवनतु भूिानि’ इनि श्रिम

य ानचिरस्य ्ीवकिृत्व
व्यिचजशाि,् रनच ्ीवाः स्विन्त्रकिेनि शजषाः। िनहि नहिाकरमस्यानचिचोक्तानहिकरमस्य च चोषस्य

प्र्नक्ताः। ि चोष प्र्ज्यजरािानमदानि रावि।् िज ि स्यािामदा।् ि नह स्विन्त्रस्य िद्द्वर ं रज्य
म ि इनि
रावि।् श्रनम ि् म ब्रह्मिरजत्याकू िमदा।् ित्त्वप्रचीि ज ि म इिरस्य ्ीवस्य स्विन्त्रकिृत्व म मदा।्

य व्यिचजशानचत्यक्त
म
व्यिचजशानचत्यनक्तश्चज म ज ाः श्रनम ि्ंवाचोक्त्यर्ाय। एिजि नशष्टजत्यस्य प्रिञ्चत्वान्न ि िरुक्त्यमदा॥्
िित्वरक्त
मय त्याग्हीशस्यानि किृत्व
रनच बाधकाज्जीवस्य स्विन्त्रकित्व य ज श्रमदानचतु ानचचोषािनत्तबाधक्ाम्यजि
िन्न स्यानचत्यि आह —
् ॥ 2-1-7-158 ॥
ॐ अनधकं ि म भजचनिचेशाि ॐ
म
् Page 80
िाःम ्ाम्यव्यावियकाः। भजचशब्दोऽनिशाराख्यनवशजषवाची। िचिन्यत्वनमदात्यि्नचत्यन्। िद्ब्रह्म

त्वनधकशक्त्यानचमदात्त्वजिोत्कृ ष्टमदा।् ‘श्रोिा मदातु ा’ इत्यानचिा ्वेभ्योऽनखलश्रोिृत्वातु रायनमदात्वानच
नवशजषस्य निचेशानचत्यर् याः। एवंनवधस्य िज चोषा ि शङ्क्या इनि भावाः।
रद्यजवं िनहि चजिित्वाचीशवज्जीवोऽनि स्विन्त्रकिाय स्यानचत्यि आह —
म
ॐ अश्मदाानचवच्च िचिििनत्ताः ॐ ॥ 2-1-7-159 ॥
चोऽप्यर्ाःय । चजिित्वजऽनि ्ीवस्याश्मदााचजनरवास्विन्त्र्यत्वाि ् स्विाः किृत्व म
य ािििनत्ताः। आनचिचजि
म ाभोऽनि।
्म्भाद्यिजकदृष्टातु ोनक्तरस्वािन्त्र्यहजिोरव्यनभचारचशयिार। एवमदाह्यजऽनि िि एव रोग्रहजिल
अस्वािन्त्र्यं च। नहिानक्ररानचिा म ाच
मदाृनि्प्त्य म ि
्ावय्िीिािभवज न्द्धनमदानि भावाः।
चजिित्वरनम क्तश्चाप्ररोन्कज त्याशराः।
म
उक्तमदािभवनवरोधज
िानक्षप्य िस्य गनिमदााह —
्
ॐ उि्ंहारचशयिान्नजनि चजि क्षीरवनद्ध ॐ ॥ 2-1-7-160 ॥
म
िचिििनत्तनरत्यन्। िञ ् आवियि।ज ्ीव म
उि्ंहारस्यारब्धकारय्मदााििस्यािभवान्न
म
य ािििनत्तनरनि
स्विन्त्रकिृत्व चजन्न। क्षीरवि।् रर्ा गोष म दृश्रमदाािं क्षीरं गोनभन्नकत्रयधीिं िर्ा ्ीवज
दृश्रमदाािमदानि कारायव्ािं ्ीवनभन्नजशाख्यकत्रयधीिमदा।् ‘र आत्मािमदा’् इनि श्रिम नज रत्यर्ाःय । ‘अन्नं

र्ानचरूि जम प्रामाः िनरमरत्य् ’ इनि वचिाि ् क्षीरस्यान्याधीित्वप्रन्नद्धं नहशब्दजिाह।
म
अिभवानचन्द्धास्वािन्त्र्यस्य ्ीवस्य स्विन्त्रकिृत्व म
य ाििित्तज म
रवज बाधकाचिभवो भ्रमदा इनि भावाः।
म क्त
चशयिानचत्यनक्तर मय ज ाः प्रत्यक्ष्ंवाचोक्त्यर्ाय॥
म
िन्वीश एवाििलम्भान्नान्। कमि्चधीििजत्यि आह —
ॐ चजवानचवचनि लोकज ॐ ॥ 2-1-7-161 ॥

म
चजवाचीिानमदाव ्िोऽिीशस्याििलम्भो म ाः। िजषां प्रागक्त
रक्त म चीशा अदृश्रत्वशनक्तमदात्त्वज ईशस्यानि
िर्ात्वाि।् िर्ात्वं कमि इत्यि उक्तमदा ् – अनि लोक इनि। लोकज

म ानचिा ्द्भावज
निशाचाचीिामदािीशािामदानििादृशशनक्तरन् नकम्वीश्वरस्यजत्यर् याः। अदृश्रस्यानि श्रत्य
म
चजवानचदृष्टातु ाः। अदृश्रत्वशनक्तमदात्त्वोििाचिारानि लोक इत्यनक्तनरनि नववजकाः। रिा चजवाच
नवप्रनििन्नं प्रत्यनि लोक इत्यजकार् य एव दृष्टातु िरमदा।् उक्तं चवै मदाजव ्धम ारामदानभमदाानििरज॥
म ।् रक्त्य
य ं िजत्यक्तमदा
नहिानक्ररानचिा ्ीवस्य स्विाः किृत्व म तु रजमानि िजत्याह —
म
् Page 81
ॐ कृ त्स्नप्र्नक्तनि यरवरवत्वशब्दकोिो वा ॐ ॥ 2-1-7-162 ॥

रनच ्ीवाः स्विन्त्रकिाय िहीत्यन्। ्ीवाः ्वयकारेष म ्वय्ामदार्थ्ेि प्रवियिऽज शजि वा िाद्याः।
म
िृमाचािाचावनि कृ त्स्न्ामदार्थ्यप्र्नक्ताः। ्ा चािभवनवरुद्धा। िान्त्याः। अंशाभावाि।् िचङ्गीकारज च
‘अर् राः ् ्ीवाः ् नित्यो निरवरव’ इनि निरवरवत्व श्रनम िव्याकोिाः स्यानचत्यर् याः। वा शब्दाः
म ा नवरुद्ध्यजि
िक्षभजचिज ािाचि्ूचिार्ाःय । अिो ि ्ीवाः स्विन्त्रकिाय। नकन्त्वीशाधीिकिाय। रनद्ध रक्त्य
म नरनि भावाः। व्यनिरजको गन्धवनचनि ्ीवस्यािजकरूििोक्त्या ्ांशत्वन्द्धविीह
िचीशकृ िमदाजव हीत्यक्तज
्
म नमदात्यानच ्धम ोक्तं बोध्यमदा॥7॥
निरवरवत्वशब्दकोिािाचिं नभन्नांशशून्यत्वाच ् रक्त
्
शब्धमदाूलत्वानधकरममदा॥2-1-8॥
ॐ श्रिम ् म
ज शब्दमदाू ् ॥ 2-1-8-163 ॥
लत्वाि ॐ
अत्राितु ांशस्यािीशस्यैकचजशिज व्यािारज म स्य
अमीरस्त्वानचरक्त मदाहीरस्त्वाच
म नवरोध
व्याघाििरयव्ानरप्रबलरक्त्य उच्यिज। िरम वज । ्ीवानिशजष ज वा। य ज
िजश्वरकिृत्व
कृ त्स्नप्र्क्त्यानचरनम क्तनवरोध इनि प्रकृ िं लभ्यिज। ‘रोऽ् नवरुद्धोऽनवरुद्धो मदािरमदाि
म ाः’म इत्यानचिा
लोकनवरुद्धधमदाायमामदाीशजऽनवरुद्धत्वश्रवमाचजव। िि म श्र िमदानि रनम क्तनवरुद्धं कर्मदािम जरनमदानि चजि।्

शब्दमदाूलत्वाि।् शब्दो मदाूलं प्रमदाामं रस्य ित्त्वाि ्शब्दैकगम्यत्वानचत्यर्ाःय । कज वलरक्त्य
म रोग्रत्वान्न ित्र
रनम क्तनवरोध इनि भावाः।
इिश्च िजश्वरज रनम क्तनवरोध इत्याह —
ॐ आत्मनि च ैवं नवनचत्राश्च नह ॐ ॥ 2-1-8-164 ॥

म रज। आत्मनि च ईश्वर एव एवंनवधा रनम क्तनवरोधनिरा्कााः नवनचत्रााः
आद्यश्चोऽवधारमज। अन्त्याः ्मदाच्च
अघनटिघटकााः शक्तरस्सनतु । ि ्ीवज। म
‘नवनचत्रशनक्ताः िरुषाः म
िरामो ि चान्यजषां
शक्तर्ादृशास्याःम ’ इत्यानच नहशब्द्ूनचिश्रनम िन्द्धा इत्यर्ाःय । अिश्च ि रनम क्तनवरोध इनि रोज्यमदा।्
अनधकनन्त्वत्यत्र श्रमदाानचचोषनिरा्ारानखलश्रोिृत्वाद्यनिशरज मदाािोनक्ताः। इह िम
कृ त्स्नप्र्क्त्यानचचोषनिरा्कनवनचत्रशनक्त्त्त्व इनि भजचाः।
िि म ्ीवजऽिीशवच्चजिित्वानचिा कृ त्स्नप्र्क्त्यानच रनम क्तनवरोधो अनवरोधिां मदाीरािानमदात्यि आह—
ॐ स्विक्षचोषाच्च ॐ ॥ 2-1-8-165 ॥
म
् Page 82
चोऽवधारमज। ्ीविक्षज कृ त्स्नप्र्क्त्यानचचोषाचजव रनम क्तनवरोधो िानवरोधिां िजिव्याः।

ईशवच्छ्र ित्वशब्दैकगम्यत्वनवनचत्रशनक्तमदात्त्वािां अनवरोधिाकल्पकािामदाभावानचनि भावाः।
िन्वीशजऽनि नवनचत्रशनक्तरयचाऽनवषरा भवनि रचा च िश्रनि िचा नवरोध एवजत्यि आह —
् ॥ 2-1-8-166 ॥
ॐ ्वोिजिा च िद्दशयिाि ॐ
म रज। चजविजनि श्रनम िबलािभ्यिज। ्वयशब्दो लक्षमरा ्वयनवषरक्ावयकानलकशनक्तिराः।
चशब्दाः ्मदाच्च
िर्ा च ्वायनभ्ादृशशनक्तनभरुि जिा चात्माख्यचजविा ि कज वलं ्ामदाान्यिाः शनक्तमदािीनि चार् याः।

िद्दशयिाि ् िादृशशनक्तमदात्त्वावजचकाि ् ‘्वैरक्त
मय ा शनक्तनभचेविा ्ा िरजनि रां प्राहर्स्रशनक्तमदा’् इनि
् जि इनि वाच्यज ‘उि जिा’ इत्यनक्ताः
श्रनम िवाक्यानचत्यर् याः। आत्मिीत्यिम क्रमदााि उि म श्रनम िनवशजष्ूचिार।
य मदाानक्षप्याह —
ईशकिृत्व
्
ॐ नवकरमत्वान्नजनि चजि िदुक्तमदा ् ॥ 2-1-8-167 ॥
ॐ
िजत्यावियि।ज ‘अचक्षाःम श्रोत्रं िचिानमिाचमदा’् इत्यानच श्रत्य
म ाऽक्ष्यानचकरमशून्यत्वान्नजशस्य किृत्व
चजन्न। ित्करमरानहत्यं प्राकृ ििाण्रानचनवषरनमदानि ‘ि िस्य कारं करमं च नवद्यि’ इनि ित्रैवोक्तमदा।्
रिोऽि इनि रोज्यमदा।् नवनचत्राश्च हीत्यिजि अशजषनवरोधनिरा्ऽज नि
नचचािन्दात्मकनवह्यहवत्त्वानचनवशजषरनम क्तबभम त्स ्

म रा ििम ाः शङ्कज नि ध्यजरमदा॥8॥
्
ि प्ररो्िानधकरममदा॥2-1-9॥
् ॥ 2-1-9-168 ॥
ॐ ि प्ररो्िवत्त्वाि ॐ
म नवरोध उच्यिज। हजिनम वशजषोक्त्या स्वप्ररो्िार् यनमदानि लभ्यिज। प्रकृ िमदाीशस्य
म दृढरक्त्य
अत्र फलमदाख
य ं
किृत्व ि स्वप्ररो्िार् यमदा।् कमिाः? िप्ररो्िवत्त्वाि।् ि्मदाा्ोऽरमदा।् व्याख्यािाच
ह्चालिाचानवव प्ररो्िाभावानचत्यर् याः।
फलाभावज कर्मदाीशस्य प्रजक्षाविाः प्रवृनत्तनरत्यि आह —
म
ॐ लोकवत्तलीलाकै वल्यमदा ् ॐ ॥ 2-1-9-169 ॥
िरम वज । मदात्ताचजित्तगािानचका
ृय नक्ररा रर्ा िर्जशस्यानि ्ृनष्टनक्ररा लीलारााः कै वल्यं कज वलं
ज र्ाःय । फलाभावजऽनि ्ख
प्ररो्िवत्तां नविा लीलैवत्य ्
म ोद्रजकाि स्वभावाचज
व नवश्व्ृनष्टनरनि भावाः॥9॥
य
वैषम्यि ैघृण्रानधकरममदा ्
॥2-1-10॥
्
ॐ वैषम्यि ैघृण्य रज ि ्ािजक्षत्वाि िर्ा नह चशयरनि ॐ॥ 2-1-10-170॥
म
् Page 83
म नवरोध उच्यिज। रक्त

म दृढरक्त्य
अत्र कमदाायनच्ाि जक्षत्वजऽिि जक्षत्वज च चोष इनि बहमदाख म मदाीशकिृत्व
प्रकृ िमदा।् ित्तत्कमदाायििक्ष्य म दुाःखानचचािजि जशस्य प्रा्ज रज वैषम्यि ैघृण्य रज

ज निनि यनमदात्तं प्रानमिां नवभागजि ्ख
िज ि ्ाः। ्ाि जक्षत्वाि।् उत्तर्ूत्राि्ारात्कमदाे

म म दुाःखानचफलचािज कमदाय्ाि जक्षत्वाि।्
नि लभ्यिज। ्ख
निनि यनमदात्तत्वाभावानचत्यर् याः। िर्ा नह चशयरनि – नह रि्र्ा प्र्िम ार्ं चशयरनि ििम ाः शब्दाः।
‘प्र्िम ार्े िर्ाशब्द उचीरयि’ज इत्यक्त म ि िण्म रं लोकं िरनि िाििज िािमदा’् इनि श्रनम िाः॥
म ज ाः। ‘िण्रज
ज फलचािृत्वमदाानक्षप्याह —
कमदाायिक्ष्य
् ॥ 2-1-10-171 ॥
ॐ ि कमदाायनवभागानचनि चजन्नािानचत्वाि ॐ
य त्र
िूव् ू ांशोऽिविय म मदा।् रचिक्ष्य
म ि।ज ईशस्य कमदाय्ाि जक्षत्वािैषम्यि ैघृण्य रज िजनि ि रक्त ज फलं चद्याि ्
ज मीरं कमदाय िान्। कमिाः? अनवभागाि ् अस्वािन्त्र्याि।् िस्यािीशकृ ित्वानचनि रावि।्
िचिक्ष
ज रा
स्वकृ िािक्ष फलचािज वैषम्याद्यनि्ारानचनि चजन्न। अिानचत्वात्कमदायमामदा।्
प्रवाहिोऽिानचत्वानचत्यर् याः। िूविय वू क
य मदाायिक्ष्य
ज म रोत्तरं
कृ िमदात्त कमदाायि जक्ष्य फलं म
चचािीत्यक्त
चोषाभावानचत्यर् याः। िचिन्यत्वानचिरन्द्धा स्वािन्त्र्य्गचनवभागाचस्वािन्त्र्यनमदानि

म
्ूचिारानवभागानचत्यनक्ताः। प्रनिज्ञाहानिरव्यनिरजकाच्छब्दजभ्य इनिवनचत्यजकज॥
ज स्य स्वािन्त्र्यं ि स्यानचत्यि आह —

िनहि कमदाायनच्ािक्ष
म
ॐ उििद्यिज चाप्यिलभ्यिज च ॐ॥ 2-1-10-172 ॥
ज मजऽनि स्वािन्त्र्यमदािम िद्यि एव। िस्य स्वाधीित्वाि।् एवं
चोऽवधारमज। स्वािन्त्र्यनमदानि शजषाः। कमदाायिक्ष
िनहि िचि जक्षा िामदााििक्ष म षम्याद्यािनत्तनरत्यि उक्तमदा।् उिलभ्यिज चजनि। वैषम्य
ज ैव। िर्ा च ििवै
म
ि ैघृण्य रज इत्यन्। उिलभ्यिज हीदृशं कमदाय्ािजक्षत्वकृ िं वैषम्यं ि ैघृण्य रं च। ‘् काररजत्पण्रमदार्ानि िािं
ि िाविा चोषवाि’ ् इत्याचानवनि प्रत्यजकमदान्वराः। अिो िजचमदानिष्टमदा।् वजचाप्रामदााण्राहजित्व
म ानचनि भावाः।
ित्त्वप्रचीि ज ि म उििद्यिज स्वािन्त्र्यमदा।् उिलभ्यिज च कमदाायच्

ज चधीित्वनमदात्यजकमदार् यमदामक्त्वा उििद्यिज च
्
िादृशं वैषम्यानच उिलभ्यमदााित्वाि प्रमदाामै ्
नरत्याद्यावृ्त्यनाऽिजकधा रोन्िमदा॥10॥
्
्वयधमदाोिित्यनधकरममदा॥2-1-11॥
ॐ ्वयधमदाोिित्तजश्च ॐ ॥ 2-1-11-173 ॥
म िूिौ ्वयचोषरानहत्यज च रक्त्य
अत्र ्वयगम म नवरोध उच्यिज। ्वेषां धमदाायमां ज्ञािािन्दानच्द्ग ममािां
म ज ्नि ित्र शक्तत्वाि,्
दुाःखिजषानचचोषाभावािां चजश उिित्तजाः। ब्रह्म ्चा प्रा््द्ग ममं, ित्प्रजप्सत्व
म
् Page 84
्ामदाान्यव्याप्त्या ्म्मिवि।् ब्रह्म ्चा त्यक्त्वयचोषं, िनज्जहा्त्व

म ज ्नि ित्र शक्तत्वाि,् ्म्मिवि ्
म
इत्यििनत्तन्द्धत्वाि ।् चशब्दाि ‘ग
् मम ााः श्रिम ााः ्नम वरुद्धाश्च चजव’ज इनि श्रिम श्च
ज इत्यर् याः॥
प्रर्मदािाच्ार्ङ्ग्रहाः
स्मृनििरजऽश्र िस्मृत्यप्रामदााण्रमदा।् िनवलक्षमत्वानचिरज श्रनम िश्र िस्मृत्योाः प्रामदााण्रं ित्स्विस्त्वं च।
अनभमदाानििरज अनभमदाानििनिह्यहिचतु धायिशक्त्यानच। अ्नचनि िरज लरज भाव्त्त्वमदा।् भोनक्त्रनि िरज
म
मदाक्त ्ीविरैक्यनिरा्ाः। िचिन्यत्विरज ्ृनष्ट्ाधिािामदाीशरत्तत्वमदा।् इिरजनि िरज ्ीवस्य
य ऽज प्यस्वािन्त्र्यमदा,् ईशस्याििलम्भज
किृत्व म ऽनि ्त्त्वमदा।् श्रिम नज रनि िरज अघनटिघटकनित्यशनक्तमदात्त्वमदा।्
ज त्वजऽनि स्वािन्त्र्यमदा।् अन्त्यिरज ्वयगम
िजनि िरज स्वभाविाः ्ृनष्टाः। वैषम्यिरज कमदाायिक्ष म िूमत्व
य ं
्वयचोषशून्यत्वं चजत्यानच न्द्धमदा।् एवमदाह्यजऽनि नववजक्तव्यमदा।् भीषरत्यस्मां् म नव्राः॥
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां नििीराध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ्मदाा्ाः॥2-1॥
अर् नििीराध्यारस्य नििीराः िाचाः॥2-2॥

म
॥ॐ॥ इिरजषां चाििलब्धज म हजिनम व्ररूित्वात्तचितु रं ्मदारानवरोधोऽत्र िाचजऽनभधीरिज।
नरत्यक्त
म िाषण्डभजचिज ्मदारा निनवधााः िूवोत्तरानधकरमषट्किरजि निरस्यतु ज। वजचवाचस्य रनम क्तिाच एव
हैिक
निरा्ाि।्
म
रचिाििि्त्यननधकरममदा ्
॥2-2-1॥
म
ॐ रचिाििित्तज म
श्च िािमदाािमदा ् ॥ 2-2-1-174 ॥
ॐ
अत्र िरज निरीश्वर्ाङ्ख्यमदािं निरस्यिज। प्र्ावाि ् कनत्रयनि लभ्यिज। अिमदाीरि
म म
इत्यिमदाािमदा ।्
म बहलमदा’् इनि कमदायनम ल्यटम ्। मदाहचानचकारं ्कारमं कारयत्वानचनि ्ाङ्ख्यािमदााि
‘कृ त्यल्यटो म कनल्पिं
प्रधािं ि किृ।य कमिाः? रचिाििित्तज
म म
् यडस्य रचनरिृत्वाििित्तज
ाः। चशब्दजि ्ाधकमदाािाभावाच्चजनि
म ीरिज। िि म प्रधािस्य किृत्व
्मदाच्च म
य ज अिमदाािं मदाािनमदात्यिोऽप्याह। रचिजनि। मदाािनमदानि शजषाः। करमज
ल्यटम ्। अिमदाािं
म ि मदाािमदा।् कमिाः? अिमदाािरचिारा
म म दृष्टय त्वानचत्यर् याः। मदाहचानचकं
अििित्तज
्कारमकं ््ािीरकारमकं ्ोिाचािकारमकं स्विन्त्रकारमकं चजनि रचिारां न्द्ध्ाधिानचनि
म
भावाः। एिचर् यमदाजव रचिजत्यिमदाािनमदानि म श्च ि प्रधािनमदात्यवक्ष्यि।् किृत्व
चोनक्ताः। अन्यर्ा अिि्ज य नमदाह
स्विाः प्रवृनत्तमदात्त्वं बोध्यमदा॥्
इिश्च ्डं ि कनत्रयत्याह —
म
् Page 85
ज ॐ ॥ 2-2-1-175 ॥
ॐ प्रवृत्तश्च
चजििस्यजनि िूवत्रय ार्ायि ् प्रकृ िमदान्वजनि। िािमदाािनमदात्यन्।
म चशयिानचनि शजषाः। िटानच्ृष्ट
चजििप्रवृनत्तचशयिाच्च म
िािमदाािं प्रधािं कनत्रयत्यर्ाःय । िट्ृनष्टदृष्टातु जि मदाहचानच्ृष्टावनि
म ्श
चजििाधीित्वािमदाािं म कनमदानि भावाः। ित्त्वप्रचीि ज ि म चजििस्यानि निनवयकारस्य ि प्रवृनत्तनरत्यि आह
म
ज । रोऽहमदािभनविा
— प्रवृत्तश्च म
् एष कारयमदाारभ इनि चजििस्य प्रवृत्तरज िभवानचत्य म ।्
क्तमदा
म
्डत्वान्न किृ य प्रधािनमदात्यक्तमदाानक्षप्याह —
ॐ िरोऽम्बवच्चज ्
म ि ित्रानि ॐ ॥ 2-2-1-176 ॥
अिीत्यिजि चजििप्रवृत्तचज श म
य िय ानचत्याकृ ष्यिज। अिमदाािं ि कनत्रयत्यन्। रर्ा िराः क्षीरं स्विो
म
चध्यात्मिा िनरममदािज। रर्ा वा ्लं स्विो गच्छनि िर्ाऽिमदाािं कनत्रयनि चजन्न। ित्रानि
य िय ाि ् ‘एिजि ह वाव िरो मदाण्डं भवनि। एिस्य वाऽक्षरस्य
िरोम्ब्वाचाविीशाख्यचजििप्रवृत्तचज श
प्रशा्िज गानगय प्राच्यो िद्याःस्यन्दतु ’ त्याचानवत्यर् याः। ििश्च ्डत्वं ि व्यनभचारीनि भावाः। स्विाः
िनरमानमदा िराः, अम्प म ि म प्रवृनत्तमदाात्रज दृष्टातु इनि िरोनक्ताः॥
अ् म श्रनम िबलात्परोम्ब्वाचावजवमदा।् अरस्कातु ानचरन्य् म दृष्टातु ाः स्यानचत्यि आह —
् ॥ 2-2-1-177 ॥
ॐ व्यनिरजकािवनस्थिजश्चाििजक्षत्वाि ॐ
म श
प्रकृ िजशोऽन्वजनि। ‘ि ऋिज त्वनत्क्ररिज’ इनि श्रत्य ज व्यनिरजकजम कस्यानि कमदायमोऽिवस्थािाच्च ि कोऽनि
दृष्टातु इत्यिि जक्षत्वाि ् ्नद्धरिाचरमीरत्वाचिमदाािकिृ

म य स्यजत्यर्ाःय । रिाऽरस्कातु ाचजरनि िूवम
त्व े वै
निरा््म्भवाि ् कै मदात्य
म िज ोक्तार्ं ्ाधरनि — व्यनिरजकजनि। चजििप्रवृत्तनज रत्यन्। ईशव्यनिरजकजम
म
चजििप्रवृत्तरज प्यिवस्थािान्नािमदाािं स्विाः प्रवृनत्तमदानचनि नकमदा म वाच्यनमदात्यर्ाःय । अप्रमदाामकं प्रमदाामनवरुद्धं
च िम जिं िोिाचजरनमदानि भावाः॥1॥
्
अन्यत्राभावानधकरममदा॥2-2-2॥
् ॥ 2-2-2-178 ॥
ॐ अन्यत्राभावाच्च ि िृमानचवि ॐ
अत्र ‘ ि ऋि’ इनि श्रिम ग मय भूिश
ज म ज िरत्व्म्भवान्न म चोष
मदाज प्रागक्त इनि िूवायक्षिज जम
म कप्रधािकिृमदाय िं निरस्यिज। ईशाः प्रकृ ि्त्सृज्य ं ्गच्च। चोऽिक्त्मदा
प्रवृत्तमदाीशगम म म रज। अन्यत्र
च्च
ईशाचन्याधारत्वजि ्गिोऽभावाि ् ित्प्रजरमां नविा कस्यानि कारयस्य ्त्त्वाभावानचनि रावि।् चब्दाि ्
म
य इव िजशोऽिह्याहकमदाात्रं
प्रकृ त्यानचकारम्त्ताचजरिीशारत्तत्वाच्च। िृमाचीिां ि्न्य नकतु म ्वयस्विन्त्र
म
् Page 86
म
एवजत्यर् याः। ि नह रचधीिं रत्सत्तानच ित्तस्यािह्याहकमदाात्रनमदानि म ानचिा हजिाःम न्द्ध
भावाः। भाष्योक्तश्रत्य
इनि ध्यजरमदा।् अन्यािधीित्वजशाधीित्वरोलायभारैवं नवन्या्ाः॥2॥
्
अभ्यिम गमदाानधकरममदा॥2-2-3॥
म
ॐ अभ्यिगमदाज ् ॥ 2-2-3-179 ॥
ऽप्यर्ायभावाि ॐ
म चोष इनि प्रा्ं चावायकमदािं निरस्यिज। िजत्यन्। अर् यशब्दो

म प्रामदााण्रान्न मदाज प्रागक्त
अत्र श्रत्य
नवषरप्ररो्ििराः। त्वचीरशास्त्रस्य न्द्धातु त्वमदािम गम्यिज ि वा। अतु जऽस्मनचष्टमदा।् आद्यज

नवषरप्ररो्िवत्त्वं िोि जरिज उिोिरज िज। िाद्याः। अभ्यिम गमदाजऽनि न्द्धातु त्वाऽभ्यिम गमदाजऽनि
िद्व्यािकरोरर्रय ोरभावाऽभ्यिम गमदााच ् व्याहत्यािािाि।् िान्त्याः, दृष्टादृष्टरोनवयषरप्ररो्िरोभावान्न
म ं िम जिनमदात्यर्ाःय ॥3॥
रक्त
म
िरुषाष्मानधकरममदा ्
॥2-2-4॥
म
ॐ िरुषाश्मदावनचनि ्
चजि िर्ाऽनि ॐ ॥ 2-2-4-180 ॥
म चोषोऽत्रा्ीनि प्रा्ं ्ीवगम
अत्र ि प्रागक्त म कप्रधािकिृवय ाचं निराचष्टज। िजत्यन्। रर्ा िरुषस्य
म
चजििस्य ्म्बन्धजि शरीरमदाश्मदाािरिानचकिृ य िित्प्रधािं ्ीव्म्बन्धाि ्मदाहचानचकारयकत्रयनस्त्वनि चजि,्

िर्ानि एवमदानधकाशङ्का्द्भावजऽनि िोक्तचोषनि्ाराः। ‘ि ऋिज’ म ा
इत्यानचश्रत्य
शरीरप्रवृत्तरज िीशारत्तत्वजि िव दृष्टातु ाः ्ाध्यहीि इनि भावाः॥
इिश्च ्ाध्यहीि इत्याह —
म ाः ॐ ॥ 2-2-4-181 ॥
ॐ अनङ्गत्वाििििज
म त्वज त्वरोच्यमदाािज ्ावय्िीिस्य शरीरमदा ् प्रत्यनङ्गत्त्वस्याििित्तज
्ीवस्य गम म म
ि य िरुषाश्मदादृष्टातु ो म
रक्त
म श्रिम ावस्य हैिक
इत्यर् याः। प्रागक्त म त्वजिािाचराचत्र चशब्दाप्ररोगाः॥4॥
म
अन्यर्ािनमदात्यनधकरममदा ्
॥2-2-5॥
म
ॐ अन्यर्ाऽिनमदाि ् ॥ 2-2-5-182 ॥
च ज्ञशनक्तनवरोगाि ॐ
म ानङ्गत्वाििि्त्यन
अत्र प्रागक्त म म म प्रा्ं ्ीवप्रधािकिृवय ाचं प्रत्याचष्टज। चशब्दजिानङ्गत्वाििित्तज
द्धारज म राकष याः।
अन्यर्ा म ाचन्यर्ा
प्रागक्त ्ीवस्य प्राधान्यजि मय त्वजि
प्रकृ िजगम म
िरुषाश्मदादृष्टातु ज म
ि ैवािनमदाि
म
चानङ्गत्वािििनत्ताः। कमिाः? ज्ञशनक्तनवरोगाि।् ्ािािीनि ज्ञाः। इगिम धज्ञाप्रीनकराः काः। ज्ञस्य िरुषस्य
म
म
शरीर्म्बन्धज शक्त्यभावात्तदुि््िय किरुषकिृ य िक्षज िजि नविा ित्सम्बन्धज ्ामदार्थ्ायभावाच ्
त्व
म
् Page 87
य मदा ् अत्र ि म ्मदारप्रा्ं निरस्यि इनि

म ानचप्रा्ं ्ीवकिृत्व
दृष्टातु ाभावानचनि भावाः। इिरजत्यत्र श्रत्य
भजचाः॥
्ामदाान्यचोषजमानि प्राक्ति्वयिक्षानन्नराह—
् ॥ 2-2-5-183 ॥
ॐ नवप्रनिषजधाच्चा्मदाञ्ज्मदा ॐ
्वयश्रनम िस्मृनिरनम क्तनवरुद्धत्वाच्चािीश्वरमदािमदा्मदाञ्ज्नमदात्यर् याः॥5॥
्
वैशनज षकानधकरममदा॥2-2-6॥
् ॥ 2-2-6-184 ॥
ॐ मदाहद्दीघयविा ्रसस्विनरमदाण्डलाभ्यामदा ॐ
म निरीशमदािोक्तचोषोऽत्र िा्ीनि प्रा्ं वैशनज षकमदािं निरस्यिज। िञ्चम्यतु ािनिाः।
अत्र प्रागक्त
प्रनिरोनगि्र्ा निचेशाि।् ित्र िस्यजवत्य

ज स्य प्रानरकत्वाि।् षष्ठ्यतु ािनित्वज ि म ्काशानचनि
रोज्यमदा।् भावप्रधािोऽरमदा।रर्ा
् य ाच्च िनरमदाामाच्चिरम मक
मदाहत्वाद्दीघत्व म ानच कारयगिं िनरमदाामं ्ारिज
िर्ा ्रसस्वत्वात्पनरमदााण्डल्याच्च िनरमदाामाि ् ित्तत्कारे म द्यजित्य

िनरमदााममदात्प ज र्ाःय । अन्यर्ा
य ाभ्यामदानि
मदाहत्त्वचीघत्व िोत्पद्यजि। अनवशजषानचनि वा शब्दार् याः।
म मदाहत्वाचजाः
िनरमदाामावातु र्ाि मदाािाभावजिामत्व ्ावनधकिरा म ानचिनरमदाामस्यानि
द्व्यमक
स्वािकृ ष्टिनरमदाामाम जहत्त्वजि ्ारूप्यािै्ात्यजऽनि ्ङ्ख्यरजव म ानचिनरमदाामजि
द्व्यमक ित्कारे
िनरमदाामोत्पनत्त्म्भवानचनि भावाः। एवं द्रव्य्मदावानरकारममदानि निर्िीरमदा।् अत्र

ज ानचवाच्यज मदाहनचत्यानचनिचेश् म ‘प्रचरनवशजषाच्च मदाहि’् इनि कामाच्ूत्राि्ारानचनि
य त्य
मदाहत्त्वचीघत्व म
ध्यजरमदा।् चाष्टायनतु कस्य नित्वािा नवषरव्याप्त्यर्ं वा िरोि जििनरमदाामचिमष्कमदाप्रामदाानमकनमदानि ्ूचनरि ं म

वा दृष्टातु िरोनक्ताः॥
अ्मदावानरकारमं निरस्य निनमदात्तं निरस्यनि—
ॐ उभरर्ाऽनि ि कमदाायि्चभावाः ॐ ॥ 2-2-6-185 ॥

उभरर्ाऽनिईश्वरजच्छारा नित्यानित्यत्वरूिप्रकारिरजऽनि ि कमदाय िरमदाामषम म नक्ररा ि ्म्भवनि। अिाः
िरमदाामषम म नक्रराभावाि ् िचभावाः िनरमदााम्नन्नधानििद्व्यमक
म ानचकारायभाव इत्यर्ाःय । नित्यत्वज लरज
िस्यां ्त्यामदामषम म म ि
कमदाायित्पाचज म ं
व्यनभचाराद्धजित्व िान्। अनित्यत्वज
म नमदानि भावाः। न्द्धातु जत्वीशस्य वैनचकत्वान्न
म ं ि रक्त
अिव्ाद्यािािजिोत्पाचकाभावाचीशजच्छारा हजित्व
चोष इनि हृचरमदा।् उभरर्ानि िचभावानचत्यजवोक्त कमदाायद्यभावजिान्यर्ान्नद्धं शङ्कज ि। अिो ि
म
् Page 88
म
कमदाेत्यनक्ताः। म त्वाचदृष्टनवलम्बजि कारयनवलम्बाभावाि।् उभरर्ाऽनि ि कमदाेत्यवज िूिौ
िस्य इच्छैकहजिक
शजषोनक्तरनिष्ट्ूचिार्ाय। उभरर्ाऽनि कमदाायभावानचनि वाच्यज ि कमदाायि इनि भजचिज ोनक्तलयर ज
्त्यामदािीशजच्छारां ि कमदाायिो व्यनभचाराः। िचन्यचानि ि कमदाय अिाः कारायभाव इनि ्ूचनरिमदाम ॥्
्मदावानरकारमं च निराह –
म
ॐ ्मदावाराभ्यिगमदााच्च ्ाम्याचिवनस्थिजाः ॐ ॥ 2-2-6-186 ॥
ज िजषां ्मदावारारिम गमदााच्च िम जिमदा्ि।् कमिाः?
म रज। अवरवावरव्याचीिां नभन्नत्वमदािम त्य
चाः ्मदाच्च
्मदावारस्यानि ्मदावानरभ्यां नभन्नत्व्ाम्याि।् मदाृद्घट्मदावार म िम ित्तरज
इत्यानचनवनशष्टबद्ध्य
्मदावारातु राि जक्षारां ित्राप्यजवं ित्राप्यजवनमदात्यिवस्थािानचत्यर् याः। ्मदावारा्म्भवान्न िरमदााण्वाचीिां
द्रव्यानचकारमत्वं रक्त
एवं कारमत्ररनिरा्िज ्ृनष्टं निरस्य प्रलरं निराचष्टज—
् ॥ 2-2-6-187 ॥
ॐ नित्यमदाजव च भावाि ॐ
नकञ्चजनि चार् याः। ईशजच्छािरमदााण्वानचकारमस्य नित्यं भावानन्नत्यमदाजव च कारं स्यान्न ि म कचानचत्प्रलर
इत्यजवार् याः। रिा ्मदावारस्वजत्यन्। ्त्ता्मदावारो ्निनरनि िरैरङ्गीकृ ित्वाि ् ्मदावारस्य च
् नित्यं ्निमदात्स्यानचत्यर् याः। िर्ाच ्ृनष्ट प्रलरािििनत्तनरनि
नित्यमदाजव भावाि ्वं म भावाः॥
अभ्यिम जत्य िरमदाामनम ित्यत्वं िचारम्भवाचो दूनषिाः। इचािीं ि म िनन्नत्यत्वमदाजव िजत्याह —
् ॥ 2-2-6-188 ॥
ॐ रूिानचमदात्त्वाच्चनविरयरो चशयिाि ॐ
नकञ्च िानर् यवानचिरमदाामूिां रूि्ानचमदात्त्वाि ् प्रकृ िनित्यत्वनविरयराः अनित्यत्वं भवनि। रद्रूिानचमदाि ्
्
िचनित्यनमदानि घटाच चशयिानचत्यर्ाःय । भ निकत्वजि रूिाचजनवयशषज माि िजशाच व्यनभचाराः॥
अ् म रूिानचमदात्त्वजऽनि नित्यत्वमदा।् अ् म वा अनित्यत्वमदा।् नकं बाधकमदाि आह —
् ॥ 2-2-6-189 ॥
ॐ उभरर्ा च चोषाि ॐ
म प्यिजि हजििम ा
उक्तिक्षिरजऽनि चोष्त्त्वानचत्यर्ाःय । आद्यज घटाचजरनि नित्यिािनत्ताः। ित्साम्यस्य अमष्व
म ाधत्वाि।् अन्त्यजऽमूिामदाभावजि द्व्यमक
्् म ानचकारायभाव इनि भावाः।
इिश्च िम जिं निराचष्टज—
ॐ अिनरह्यहाच्च अत्यतु मदाििजक्षा ॐ ॥ 2-2-6-190॥

्
म ानचिनरह्यहशून्यत्वाि िनिरुद्धत्वाच्चािि
िरमदााण्वारम्भवाचस्य श्रत्य म नमदात्यर् याः॥6॥
जक्षा अिाचरमं रक्त
म
् Page 89
म
्मदाचारानधकरममदा ्
॥2-2-7॥
म उभरहजिकजम ऽनि िचप्रान्ाः ॐ ॥ 2-2-7-191 ॥

ॐ ्मदाचार
म ानन्नरस्य िाषनण्डष म िरमदाामिम ञ्जवानचिोवैभानषक् त्रानतु करोमदायिमदात्र िरज निरस्यिज।
एवं हैिक
उभरजत्यिजकोिलक्षममदा।् अनिाः म त्विक्षनिरा््ूचकाः।
एकहजिक कालकमदाायनचनिनमदात्तजि
क्षनमकोऽमहम ि म ाः ्मदाचम ारो भवनि। ि त्ववरवी कनश्चच्ीनि मदािज ्मदाचम ाराः नकमदाजकामहम ि
ज क म
ज क
उिािजकामहम ि म ाः। एकस्माि ् ्मदाचम ार इत्यस्य

ज क म ाः। अन्त्यजऽनि उभरहजिक
व्याहत्याचजराद्योऽरक्त म ज
म ज ्मदाचम ारजऽङ्गीकृ िज ्नि िचप्रान््स्य ्मदाचम ारस्याप्रान्रिििनत्तनरत्यर्
नमदानलिािजकहजिक म ाःय । अमूिां
मदाजलिज ्नि ्मदाचम ार्नस्मि ् ्नि मदाजलिनमदात्यन्योन्याश्ररानचत्यर्ाःय । नवरलािजकहजिक
म त्वज ि म
िादृशामूिां ्चा ्त्त्वाि ् ्मदाचम ारोऽनि ्चा स्यानचनि लरारोगानचनि भावाः। ्मदाचम ारज
म ज ऽिीनि
अिजकहजिक वाच्यज म
उभरजत्यनक्ताः उभाववरवावस्य मदाजलिस्य िदुभरनमदानि
्मदानम चिािजकत्वरूिनमदानलित्वरूििक्षलाभार। ्ङ्ख्यारा अवरवज िरि।् निनत्रभ्यां िरस्यरज्वा।
उभादुचात्तो नित्यनमदानि स्मृिाःज । रिोभशब्दिरायराः अत्रोभरशब्दाः। ्वायनच्ूत्रकै य्यटज उभादुचात्तो
नित्यनमदानि नित्यह्यहमस्य म शब्दस्योभरजत्यवज
्मदाा्ाचावभ रूिनमदात्यजिचर् यज्ञािकत्वोक्तज ाः।
म ाः
एवञ्चोभरहजिक ्मदाचम ार म ाः
इत्यत्रानिनमदानलिोभरहजिक ्मदाचम ारश्चजचन्योन्याश्ररात्तचप्रान्ाः।
म श्चजि ् ्मदाचम ाराः
नवरलोभरहजिक ्चा स्यानचत्यर् याः। कज नचत्त म नमदानलिा म
नवरलाश्चजत्यभरज
म ज ऽनि्मदाचम ारज िचप्रान्ाः। िनचनि ्नन्ननहि्मदाचम ारो बनद्धस्थलरश्चोच्यि
रजऽमव्दुभरहजिक म इनि
िक्षिरस्यानि ्ूत्र एव निरा् इत्यप्याहाः॥
्
ॐ इिरजिरप्रत्यरत्वानचनि चजन्नोत्पनत्तमदाात्र निनमदात्तत्वाि ॐ॥2-2-7-192॥
इिर्नहिनमदािरनचिरजिरि।् िस्य प्रत्यरोऽिक्ष
ज ाबनम द्धरयस्य व्यवहाराचज्स्य भाव्त्त्वं िस्माि।्
रदुक्तं प्राक ् लरारोगोऽन्योन्याश्रर इनि च। िन्न। अमग
म िािजकत्व्ङ्ख्यारूिस्य मदाचनभमदाि्मदाचम ारस्य
्चा ्त्त्वजऽनि म
ित्प्रिीनिव्यवहाररोरि जक्षाबद्ध्यधीित्वाि ् म ाि जक्षाबद्ध्यभावज
्ामदाीप्यहजिक म ि
्मदाचम ारप्रिीत्याचजरभावािराद्यमििनत्तनरनि चजन्न। नवरलामूिां म ि्मदाचम ारोत्पनत्तमदाात्रज
नमदानलिामरू
निनमदात्तत्वाचिक्ष म
ज ाबद्ध्याच निनमदात्तत्वाभावानचत्यर्ाःय । क्षनमकवाचज एकै ककारोत्पाचिजि ैवामूिां िाशाचाच
म
चशयि ं ििोऽि जक्षबनद्ध्ि्त्समदा चम ारनवषरप्रिीनिव्यवहारावजकत्र ्वं ि म नमदानि
रक्त कचानि
म
् Page 90
्मदाचम ारप्रिीनिव्यवहार ि स्यािानमदानि भावाः। म

इिरजत्याद्यमनक्तरि जक्षाबनद्धस्वरूिोिचशय
िार।
म ा ्नज ि ्ूचनरिमदाम ।् अभ्यिम जत्य चजचमदानम चिमदा।्
िचप्यन्योन्य्ानहत्यरूि्ामदाीप्यहजिक
व्िम ो नवरलामभ्य
म ो नमदानलिामरू म नमदात्याह—
म िा्दृशकारय्ििमदाजवारक्त
् ॥ 2-2-7-193 ॥
ॐ उत्तरोत्पाचज च िूवनय िरोधाि ॐ
म ज त्यन्वजनि। अवधारमजऽनि वा। उत्तरस्य
म रज। नव्दृशकारय्निश्च ि रक्त
िजत्यन्। चाः ्मदाच्च
य
स्व्दृशकारयस्योत्पाच एव िूवस्य कारमस्य निरोधान्नाशानचत्यर्ाःय । क्षनमकवाचज कारमस्य
्दृशकारय्िि एव ्ामदार्थ्ायि ् ित्कारयमदात्प म नमदानि भावाः।
म ाद्य िश्चािै्ादृश्रं ्िरिीत्यजिचप्यरक्त
्धम ारां िूत्पनत्तमदाात्र एव ्दृशकारोत्पाच एव निनमदात्तत्वानि्दृशकारे निनमदात्तत्वाभावानचनि

य त्र
िूव् म ोत्तरोत्पाचज चजत्यस्य कारोत्पाच एव िूविय ाशान्न कारे ्ंस्काराधारकत्वमदा।्
ू ांशस्यार्ायतु रमदाक्त्व
िजिात्मानचक्षनमकत्ववाचज म
व्याप्त्याद्यि्न्धािरम क
ज स्याभावजऽनि
म रात्मिामदात्प
िूविय वू ायत्म्ंस्काररोनगिामदात्त म इनि ि रक्त
म ्त्यना िकायनचव्यवहारो रक्त म मदा॥्
म नमदात्यर्ायतु रमदाक्त
प्रनिक्षमोत्पनत्तरजव िजत्याह —
ॐ अ्नि प्रनिज्ञोिरोधो र गिद्यमदान्यर्ा ॐ ॥ 2-2-7-194 ॥

मय ा।
िजत्यन्। उत्तरोत्पाच इनि िूवने ि च प्रनिक्षमनमदानि रोग्रिराऽन्वजनि। ि प्रनिक्षमं कारोत्पनत्तरक्त
कमिाः? नकं कारमज िष्टज कारयमदात्प

म द्यिज नवद्यमदाािज वा। आद्यज अ्नि िूवनय स्मन्कारमजऽ्नि
म ज ित्तस्य कारयनमदानि प्रनिज्ञारा उिरोधो हानिनरत्यर् याः। अनिप्र्ङ्गानचनि भावाः।
कारोत्पनत्तनरत्यक्त
अन्यर्ा ्नि िूवनय स्मि ् उत्तरोत्पाच इत्यन्त्यिक्षज र गिद्यमदानवनच्छन्नोत्पनत्ताः। कारायमानमदानि
प्रकृ िमदान्वजनि। स्यानचनि शजषाः। कारमस्य कारयक्षमजऽप्यवस्थािज कारमस्य नविाशकाभावजि
ििम ्स्माि ् कारोत्पत्तराः स्याःम िजभ्य्र्जनि ्वयकारय्निरनवनच्छन्ना स्यानचनि भावाः। रिा रनस्मि ्
क्षमज कारमं िनस्मन्नजव कारायवस्थािं ित्कारायमां च ैवनमदानि ्वयकारायमां ्हावस्थािरूिर गिद्यं
स्यानचत्यर् याः। िरानभमदाित्वाच्त्पक्षस्य िूवनय िचेशाः।
एवं क्षनमकवाचज कारोत्पनत्तं निरस्य नविाशं च निरस्यनि —
्
ॐ प्रनि्ङ्ख्याऽप्रनि्ङ्ख्यानिरोधाप्रान्रनवच्छजचाि ॐ॥ 2-2-7-195॥
म
प्रनि्ङ्ख्या बनद्धाः। म वायबनद्धिू
िचभावोऽप्रनि्ङ्ख्या। बनद्धिू म वनय विाश प्रनि्ङ्ख्याप्रनि्ङ्ख्यानिरोध । िावजव
म िज ।ज
््तु ािनविाशप्रनिक्षमनविाशावच्य म
िरोरप्रान्रिििनत्ताः। कमिाः? अनवच्छजचाि।्
म
् Page 91
कारय्िीिानमदानि वा कारायमानमदानि वा प्रकृ िमदान्वजनि। कारमज ्नि कारं भवत्यजवनज ि निरमदााभ्यिम गमदााि ्
म ाद्य िश्रिीनि वाच्यज उत्पनत्तक्षमस्यैव कारयनवरोगक्षमत्वात्कारयनवरोगकालज कारमं
प्रनिक्षमं कारयमदात्प
म ाचरजि।् िदुत्प्त्यनितु रं च ैवनमदानि कर्ं
्चजवनज ि कारयमदात्प त्वचङ्गीकृ िप्रनिक्षमनविाशाःस्याि।् िर्ा
म ाचरजचवज । ित्कारं च ैवनमदानि कर्ं
्िो नह घटस्यानतु को िाशाः। अिोऽ् ्त्त्वात्कारयमदात्प
त्वचङ्गीकृ ि्तु ािोच्छजचाः स्यानचनि भावाः।
म
अर् यनक्रराकानरत्वरूि्त्त्वान्यर्ाििि्त्यना क्षनमकत्वं भावािामदािम जरनमदात्यि आह —
् ॥ 2-2-7-196 ॥
ॐ उभरर्ा च चोषाि ॐ
कारमज ्नि कारं भवत्यजवनज ि निरमदाजऽनिरमदाज चोभरर्ानि चोषानचत्यर् याः। आद्यज कारमस्यानि
रावत्कारयभानवत्वाि ् ्व्यजिरगोशृङ्गवि ् ि कारयकारमभावाः। अन्त्यज
ित्कालजऽर् यनक्रराभावजिाऽ्त्त्वाि्त्यना ि कचानि ििाः कारय्निनरनि भावाः। ्लाहरमानचरोग्रिरैव
्त्त्वोििनत्तनरनि हृचरमदा।्
्
िि म रत्सि ित्क्षनमकं म
रर्ा चीिाचीत्यिमदाािाि ्
क्षनमकत्वं भावािामदानस्त्वत्यि आह—
् ॥ 2-2-7-197 ॥
ॐ आकाशज चानवशजषाि ॐ
चीि इवाकाशज च िनरमदाामनवशजषाभावानचत्यर् याः। आकाशज िनरमदाामनवशजषाचशयििज िस्याक्षनमकत्वं
न्द्धनमदानि िद्दृष्टातु जि ्त्त्वहजििम ैव ्वयस्य क्षनमकत्वं ््ाधिनमदानि प्रकरम्मदां त्वचिमदाािनमदानि

म भावाः।
म निराह —
बानधित्वजिाप्यिमदाािं
म िश्च
ॐ अिस्मृ ज ॐ ॥ 2-2-7-198 ॥
म
िचजवचज नमदानि प्रत्यनभज्ञािाच्च िािमदाािाि ्
क्षनमकत्वं न्द्धनमदानि भावाः॥7॥
्
अ्चनधकरममदा॥2-2-8॥
् ॥ 2-2-8-199 ॥
ॐ िा्िोऽदृष्टत्वाि ॐ
अत्र िरज िरमदाामिम ञ्जवाचोक्तचोषोऽत्र
म िजनि प्रा्ं शून्यमदािं निरस्यिज। नवश्वकारमत्वनमदानि
म मदा।् कमिाः? मदाािाभावानचनि भावाः। कमिो ि
प्रकरमािभ्यिज। अ्िाः शून्यस्य ्गत्कारमत्वं ि रक्त
मदाािनमदात्यिाः अदृष्टत्वाि ्शून्यकारमत्वस्याप्रत्यक्षत्वाि।् क्वानि ित्कारमत्वस्याचशयिाच ् दृष्टातु ाभावजि
म
िािमदाानिकत्वानचनि रावि।् िर्ा अदृष्टत्वाि,् आगमदास्यजनि शजषाः,
शून्यकारमत्वबोधकागमदास्याचशयिानचनि िरम्पररा अदृष्टत्वानचनि हजिरम ोज्याः। िजि
म
् Page 92
मदाािाभावोमदाजराभावहजििम य ि म प्रत्यक्षाभावमदाात्रनमदानि ि शङ्क्यमदा।् ्धम ारां ि म अ्िाः शून्याज्जगिो ्म ज

िजनि िञ्चम्यतु िरा व्याख्यािमदा।् रद्यनि शून्य ं िा्नचत्यभ्यिम जिं मदााध्यनमदाकै ाः। िर्ानि ्वयधमदायशन्य
ू त्वज
म ।् वृ्त्यनतु रं ि म िा िरुषाः
अ्त्त्वमदाािाद्य अ्ि इत्यक्तमदा म म
्िाः आनचकालीिकारयस्य किायऽिमदाािव्याः।
कमिाः? दृष्टत्वाि ् अद्यििकारे िस्क
ं म ृ ित्वस्य दृष्टत्वानचनि ध्यजरमदा॥्
अदृष्टमदाप्य्िो ्गत्कारमत्वमदानस्त्वत्यि आह —
ॐ उचा्ीिािामदानि च ैवं न्नद्धाः ॐ ॥ 2-2-8-200 ॥

म
एवमदा्िाः कारमत्वज ्त्यचा्ीिािां म ाचीिामदानि ्काशाि ्
हजरोिाचजरधीनवषरत्वादुचा्ीिािां खिष्प
् रभ्यानचकारयन्नद्धाः स्यानचत्यर् याः। िजभ्यो ि चजच्छून्याचनि कारं ि स्याच्त्वानवशजषानचनि ्ूचनरि ं म
म ाचीिामदानि वाच्यज उचा्ीिजत्यनक्तहज
चशब्दाः। खिष्प ् त्यतु रानम
म िगम भिय रा िजष्टािनत्तनरनि ्ूचनरिमदाम ।वृ
म
ि— एवं शून्याचजव ्वोत्पत्त िन्त्वाद्यमिाचािादुचा्ीिािामदानिउिाचािहीिािां,
नचकीषायनचरनहिािानमदानि रावि,् ं म ां
ि् घटानचकारयन्नद्धाः स्यानचनि। िर्ा
म िष्पाचीिां
चजशकालाद्यिजक्षानिरमदाादुचा्ीिािां िचिजक्षारनहिािामदानि कारायमां नकं शक म न्नद्धाः स्यानचनि
्धम ोक्तानि ध्यजरानि। किृिय ाचािनिनमदात्ताि जक्षानि ि स्यानचनि फनलिार्ाःय ।
मदााऽ् म शून्यिनरमामदााः प्रिञ्च्निविय् म स्यात्तत्रोक्तचोषाभावाचि आह —
ॐ िाभाव उिलब्धजाः ॐ ॥ 2-2-8-201 ॥

भविीनि भावाः ्ि।् अभावोऽ्ि।् भविजश्चनज ि माः। ्गि ् अबावो ि शून्यव्यनिरजकजम ित्त्वं
म
िा्ीनि ि। उिलब्धजाः ्नचत्यिलभ्यमदााित्वानचत्यर् ाःय । ्धम ारां ि म िवा्िो ्निनरव मदामदा ्िो
्निि य दृष्टा। ्गिाः ्त्त्वा्म्मिजनरत्यिो ्गिोऽ्त्त्वं िजत्याहजत्यविारय व्याख्यािमदा॥्
् ि स्याचि आह—
िि म ्नचत्यिम लम्भजऽनि स्वप्नानचवच्ज्जगि नकं
् ॥ 29-202 ॥
ॐ वैधम्यायच्च ि स्वप्नानचवि ॐ
अभाव इनि वियि।ज स्वप्न्ाह्यत्वानचवद्रज्जभम ्
म ङ्गानचवच्च ्गचभवोऽ्न्न। कमिाः? वैधम्यायच्च स्वप्न एवारं
ि ्ाह्यि,् म
रज्जनररं ि ्ि य इनि बाधनवषरत्ववैलक्षण्रानचत्यर्ाःय । चशब्दोऽत्र च
बाधाभावानचत्यर् य्ूचिार् याः। ्धम ारां दृश्रत्वानचनमदार्थ्ात्वहजत्विाकरमार् यमदाप्यजिचविारय
स्वप्नानचवज्जगच ् दृश्रत्वानचिा ि नमदार्थ्ा। अर् यनक्रराकानरत्वानचवैधम्यायि ् ्त्यत्वन्द्धजाः,

म
चशब्दोक्त्त्यत्वािभवबाधाि ,् ििएव नमदार्थ्ात्वज कस्यानि मदाािस्याभावाच्चजनि
म
् Page 93
म मदा।् िजि बाधाभावो िान्द्ध इनि ध्यजरमदा।् ित्त्वप्रचीि ज

्त्प्रनििक्षबाधनमदार्थ्ात्वमदाािाभावोनक्तिरमदाप्यक्त
ि म स्वप्नानचवज्जगन्न दृश्रत्वानचिा नमदार्थ्ा। स्वप्न एवारं ि ्ागनरि इनि प्रिीत्या ्ाह्यत्त्वाद्यजकचजशस्यैव
नमदार्थ्ात्वजि ्वयस्य िचभावजि ्ाध्यवैकल्याि।् ्ाह्यत्त्वस्य दृष्टातु त्वज बाधकभावाभावाभ्यां
वैधम्यायनचनि रोन्िमदा।् एिजि ैवािैिमदािं च प्रत्यक्त
म ं बोध्यमदा।्
म
अििलब्ध्यनधकरममदा ्
॥2-2-9॥
म
ॐ ि भावोऽििलब्धज
ाः ॐ ॥ 2-2-9-203 ॥
म
अत्र िरज िा्िोऽदृष्टत्वानचत्यक्तचोषो िात्रजनि प्रा्ं नवज्ञािमदािं निराह। ्गनचनि प्रकृ िमदा।् भविीनि
भावाः ्द्रूिज्ञािमदा।् ्गि ् भावो ज्ञािात्मकं ि। ज्ञािमदाजव ्गचाकारजम िनरममदाि इनि िजत्यर् याः।
कमिाः? अििलब्धज
म म
रििभवाि।् प्रमदाामाभावानचत्यर्ाःय । उिलनब्धनवरोधानचत्यर्ाःय । ज्ञािज्ञजररोभेचस्य
म
्ानक्षन्द्धत्वानचनि भावाः। ज्ञािनमदानि वाच्यज भाव इत्यनक्तिाय म
ऽ्ि इत्यक्तचोषो िजनि चशयनरिमदाम ।्
कज नचत्त म प्रा् भवम ू शनम द्धनचतु रोनरनि कनवकल्पद्रममदाोक्तज नश्चतु ारूिज्ञािार् यस्य भवम ो रूिनमदानि भावाः।
म ाकं भााः ्ाकारत्वजिानभमदािं ज्ञािनमदानि वाऽनभप्रजत्य भाव इत्यनक्तनरत्याहाः॥
रष्म म
ॐ क्षनमकत्वाच्च ॐ ॥ 2-2-9-204 ॥
ि भाव इनि वियि।ज भाव इनि आवियि ज च। भावस्य क्षनमकत्वाच्च आशिम रनविानशत्वाच्च ि भावो
्गनचत्यर् याः। ्गिाः स्थानरत्वं प्रागक्त
एवं िृर्ङ् निर्ानि ब द्धमदािानि ्ामदाान्यचोषजम निराह—
म
ॐ ्वयर्ाऽििित्तज
श्च ॐ ॥ 2-2-9-205 ॥
िजत्यन्। ्वयर्ा प्रत्यर्ं क्षनमकत्वकल्पिज शून्यािैिकल्पिज नवज्ञािािैिकल्पिज प्रकटिज प्रच्छाचिज वा
वजचिजषिक्षा ि ह्या्रमााः। कमिाः? अििित्तज
म ्
ाः उिि्त्यनिम लनक्षिमदाािाभावाि िनिरुद्धत्वाच्चज
त्यर्ाःय ॥9॥
्
ि ैकनस्मन्ननधकरममदा॥2-2-10॥
् ॥ 2-2-10-206 ॥
ॐ ि ैकनस्मन्न्म्भवाि ॐ
ै िक्षोक्तचोषोऽत्रजनि प्रा्ं क्षिमकमदािं निरानक्ररिज। ्त्त्वमदा ,् अ्त्त्वं, ्च्त्त्वं,
अत्र ्वयप्रकारोिगमदाान्नक
्च्निलक्षमत्वं, ्त्त्वज ्नि ्निलक्षमत्वमदा्त्त्वज ्त्य्निलक्षमत्वं, ्च्चात्मकत्वज ्नि
म
् Page 94
्च्निलक्षमत्वनमदात्यनिरि््प्रकारा एकनस्मि ् व्नम ि ि रक्त

म ााः। कमिाः? अ्म्भवाि।्
अप्रामदाानमकत्वजिा्म्भानवित्वानचत्यर्ाःय ।
रचनि चजहिनरमदाामत्वं ्ीवस्योि जिं िनत्कं ्वयचहज गिचजष्टोिि्त्यनर् यमदामि जरिज। अर् चजहावच्छजचकं
नविात्मिाः िनरमदाामाभावािा आद्य आह—
् ॥ 2-2-10-207 ॥
ॐ एवंचात्माऽकार्त्स्न्यमदा ॐ
् ैिमदािप्र्ङ्ग्नन्नधानििमदाात्मिो चजहिनरमदाामत्वमदाजवनमदानि िरामदाृश्रिज। एवं च चजहिनरमदाामत्वज
य ं ्वयचहज ाव्यानित्वं स्यानचत्यर् याः।
्त्यात्मिो मदाशकानचचजहस्थात्मिो ग्ानचचजहप्रा्ावकात्स्ययमदािूमत्व
ििश्च ि ्वयचहज चजष्टनज ि भावाः। रिाऽऽत्मिो ग्ानचचजहस्थस्य मदाशकानचचजहप्रा्ावात्मिोऽकार्त्स्न्ं चजह
एव कार्त्स्न्ं ि स्याचनिरजकाः स्यानचत्यर्ाःय । ििश्च कारिनरमदाामत्वभङ्ग इनि भावाः।
चशब्दजि ैवैषोऽप्यर् याः ्ङ्ग्रा्रमो ि वृ्त्यनतु रजमत्य
ज क ज ज॥
रचा रद्दजहमदााप्नोनि िचा िद्दजहिनरमदााम इत्यि आह —
ॐ ि च िरायराचप्यनवरोधो नवकारानचभ्याः ॥ 2-2-10-208 ॥

िरायराचनि क्रमदााचनि, क्रमदााि ् ित्तद्दजहिनरमदाामत्वाङ्गीकाराचनि अनवरोधो ि च भवनि। कमिाः?
नवकारानचभ्याः नवकानरत्वाित्तजाः। ििश्चानित्यत्वानिमदाोक्षत्वशास्त्रवैय्यर्थ्ायनि िजभ्य इत्यर्ाःय । स्वमदािज
म ानचभोगकृ िोच्चत्विीचत्वरूिनवकारोऽन्। िस्य स्वरूि नवका््ङ्कोचरूित्वाि।्
्ीवस्य ्ख
म ं ्धम ारामदा।् उक्तं च
िर्ानिच ैिन्यानचरावद्द्रव्यभानवधमदायनिवृत्तावजवानित्यत्वोिगमदाान्नानित्य-त्वमदाक्त
िरचनन्द्रकारामदा –् ्ङ्कोचनवका्ाचन्यर्ाभावान्नाशो िजनि॥
म ं प्रत्यक्षं प्रत्याह —
् ॥ 2-2-10-209 ॥
ॐ अन्त्यावनस्थिजश्चोभरनित्यत्वाचनवशजषाि ॐ
अन्त्यस्यमदानम क्तगिात्मिनरमदाामस्यावनस्थिज्चवच्छजचकिरा नित्यचजहावश्रम्भावजिोभरस्य
म ावात्मिद्दजहरोनि यत्यत्वाचद्यििचजहािामदानि नित्यत्वं स्यानचनवशजषाद्दजहत्वानवशजषानचत्यर्ाःय । वृ्त्यनतु रं
मदाक्त
म ाख्या िस्याश्च नवकारात्तद्रूिाचनि नवकाराि ्
ि,म अन्त्या राऽवनस्थनिाः ्ििोर्ध्यगनिरूिा मदाक्त्य
आत्मिोऽनित्यत्वं स्यानचनि िूवस्म म
य ाचिषङ्गाः। ि कज वलं िनरमदाामानचनि चार्ाःय । एवमदानि िस्य नित्यत्वज
उभरनित्यत्वाचात्मप्रिञ्चरोियरोरनि नित्यत्वािािानिकानरत्वमदाात्रस्य
त्वराऽप्ररो्कीकृ ित्वानिकारनवशजषस्य िाशव्या्त्वजि त्वराऽिङ्गीकारानचनि भावाः। रिा स्थास्नूिां
म
् Page 95
िनरमदाामभजचिज ात्मिो नवकाराि्त्यना वा चजहनज न्द्ररािनत्तबाधकज ि वा निरात्मकत्वमदािम िज मदा।् िच्च ि। आद्यज

ग्ानचचजहस्यानवशजषाि।् अन्त्यज स्थास्नूिां म षाि ्
मदाािषाद्यनवशज गीिानचश्रवमजि
स्थास्नूिामदानिनवका्दृष्ट्या म
चजहजनन्द्रराद्यिमदाािानचनि ्धम ोक्तं ध्यजरमदा।् अत्रप्रिञ्चस्यानि
म
नित्यत्वानचनिवाच्यज उभरजत्यनक्तन्याय
र्ाम्य्ूचिार॥10॥
म
ित्यरनधकरममदा ्
॥2-2-11॥
म
ॐ ित्यर्ामदाञ्जस्याि ् ॥ 2-2-11-210 ॥
ॐ
म
अत्र िरज ि ैकनस्मनन्नत्यक्तचोषोऽत्र िजनि प्रा्ं ् रानचमदािोि लक्षमत्वजि शैवमदािं निरस्यिज। िजनि
म मदा।् कमिाः? ित्यर्ामदाञ्जस्याि
कारमत्वनमदानि च वियि।ज ित्याःम िशिम िजाः ि ्गत्कारमत्वं रक्त म ्
िारिन्त्र्य्निमदाृत्यानचचोनषत्वानचत्यर् याः। िच्च श्रत्य म भरत्रान्वज

म ानचन्द्धनमदानि बावाः। ित्यनरत्य म नि॥
म नमदात्याह—
इिश्च ि रक्त
म
ॐ ्म्बन्धाििित्तज
श्च ॐ ॥ 2-2-11-211 ॥
म
ित्यनरत्यन्। ित्यरम शरीरत्वाज्जगिा कारयकिृभय ावरूि ्म्बन्धाििित्तज
म श्च ि ित्याःम किृत्व
य नमदात्यर् याः॥
म
ॐ अनधष्ठािाििित्तज
श्च ॐ ॥ 2-2-11-212 ॥
म श्च ि ित्याःम कारमत्वनमदात्यर्ाःय । भूिािां प्रलीित्वजि ्ृष्ट्यानचकालजऽभावानचनि
िृनर्व्याद्यनधष्ठािाििित्तज
म
भावाः। अभावानचनि वाच्यजऽििित्तज म
नरत्यनक्ताः कारकत्वाि ् िस्यैवानधष्ठाित्वज चजििातु रवद्भोगप्राप्त्या
म
िचििित्तज
नरत्यह्यजििचोष्ूचिार॥
रोगिरोक्तमदाानक्षप्याह —
ॐ करमवच्चजन्न भोगानचभ्याः ॐ ॥ 2-2-11-213 ॥

करमनमदानि चजह उच्यिज। ्ीवस्य ित्तत्कारय्ििज िस्य ्हकानरत्वाि।् एिच्चोिलक्षममदा।्
अस्मचानचशरीरवनचचं कारक्ािं ्ाक्षाि ् प्ररत्नानधष्ठजरिरा ित्याःशरीररूिमदानधष्ठािरूिं
म चजनि ि
म
्म्बन्धाििि्त्यनाचीनि म दुाःखािभवरूिभोगोत्पनत्तमदारमाख्यचोषज
चजन्न। भोगानचभ्याः ्ख म भ्य इत्यर् याः।
कारक्ािस्य शरीरत्वज िद्धमदायप्रा्जरनिवारमानचनि भावाः॥
म ं चजहवत्त्विक्षं ्म्बन्धजत्यक्त
करमवच्चजनचत्यक्त म ं िचभाव िक्षं च चोषातु रजम निरस्यनि —
ॐ अतु वत्त्वमदा्वयज्ञिा वा ॐ ॥ 2-2-11-214 ॥
म
् Page 96
ित्यनम रत्यन्। नशवो चजहवाि ् ि वा। आद्यज ित्यरम तु वत्त्वं िनरनच्छन्नत्वं स्याि।् अन्त्यज ्वयज्ञिा ि
स्याि।् अशरीनरमो ज्ञािस्यैवाभावानचनि भावाः। वाशब्दो नवकल्पार्ाःय । ि नह िादृशस्य च ैत्रानचवि ्
य ं रक्त
किृत्व म ।् िस्यानि चजहत्वजि
म नमदानि भावाः। एिजि लीलानवह्यहोिाचािमदा्ीनि प्रत्यक्तमदा
मदाृनिरूिातु वत्त्वानि्ाराि।् स्वमदािज च ैिज चोषा आत्मनि च ैवनमदात्यानच्ूत्ररै वज श्रनम िबलानिर्ा

्
इत्याकू िमदा॥11॥
्
उत्पत्यनधकरममदा॥2-2-12॥
् ॥ 2-2-12-215 ॥
ॐ उत्पत्य्म्भवाि ॐ
अत्र य ारजि
िूवन्य निर्मदानि शनक्तमदािं नवशजषचोषनववक्षरा ििम नि यरस्यिज। ि
शनक्त् यगत्कारमनमदात्यन्वजनि। कमिाः? उत्प्त्यन्म्भवाि।् ििोऽित्योत्प्त्यन्म्भवानचत्यर् याः।
म
िरुषािि म हीिस्त्रीमदाात्राचित्योत्पत्तजरचशयिानचनि भावाः॥
गृ
म हीिा शनक्ताः कारमनमदानि मदाध्यमदावामदामदािं निराह—
नशवािगृ
् ॥ 2-2-12-216 ॥
ॐ ि च किाःयम करममदा ॐ
मय ािह्याहकस्य
किश्च म नशवस्य ज्ञािानच्ाधिं िा्ीत्यर्ाःय । नशवस्य कारमोत्पाचिज कज वलशक्तज रशक्तज नरनि
भावाः॥
् ह्याहकाः
ज्ञािचजहानचकारमवाि अि म नशव इत्यमवम ामदामदािं निराह —
ॐ नवज्ञािानचभावज वा िचप्रनिषजधाः ॐ ॥ 2-2-12-217 ॥

किनमय रत्यन्। नवज्ञािानचभावजऽङ्गीकृ िज ्नि िस्य प्रकृ िशैवमदािस्याप्रनिषजधाः प्रनिषजधो ि कमिाः स्याि,्
म
अिमदानिाः य ाङ्गीकरममदा।् नशवकिृत्व
स्यानचत्यर् याः। िादृशनशवजि ैव ्वयकारोत्पत्त व्यर्ं शनक्तकिृत्व य ंच
प्राङ् निर्नमदानि भावाः॥
एवं शाक्तज रमदाित्ररं िृर्ङ् निरस्य ्ामदाान्यजिानि निराह —
ॐ नवप्रनिषजधाच्च ॐ ॥ 2-2-12-218 ॥
म ानचनवरुद्धत्वाच्चा्मदाञ्ज्ं शनक्तमदािनमदानि रोज्यमदा ्
्कलश्रत्य
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां नििीराध्यारस्य नििीराः िाचाः ्मदाा्ाः॥
म
श्रीकृ ष्णाि यममदा्॥
म
् Page 97
अर् नििीराध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥2-3॥

म चोषो वैनचकमदािजऽनि स्यानचत्याशङ्कां व्यचम ा्नरिमदाम त्र िाचज श्रनम िनवरोधो निरानक्ररिज॥
नवप्रनिषजधानचत्यक्त
्
नवरचनधकरममदा॥2-3-1॥
ॐ ि नवरचश्रिम ाःज ॐ ॥ 2-3-1-219 ॥

अत्र म
िरज नवरदुत्प्त्यनित्पनत्तश्र म ोरनवरोध
त्य उच्यिज। म
उत्प्त्यन्म्भवज वृत्तरज ित्पत्तीत्यन्वज
नि।
म
नवरचित्पनत्तमदान्न उत्पनत्तमदाचजव। कमिाः? अश्रिम ाःज िचित्पनत्तश्र
म म भावानचत्यर् याः। अत्र श्रिम ्ूत्र ज च
त्य
नवरत्पचजि भूिाकाश िचनभमदाानिि चजनि चिष्टम रमदाच्य
म िज। नवरनचनि च
म
प्रकृ नि्ीवचिै न्यकालवजचमदाहचहङ्कारमदािोबद्ध्याचीिां िचनभमदाानििां चोिलक्षकनमदानि ्धम ारामदा।्
म ि इनि ित्त्वप्रचीि।ज उत्पनत्तश्चात्र िराधीिनवशजषावान्रूिा। ्ा च
नवशजषव्यान्मदात्त्वात्तत्सवयमदाच्य
नित्यज रर्ारोग्रमदा।् नश्रराः न््ृक्षत्व

म ,ं प्रकृ िजाः िनरमामदााः, आकाशस्य मदाूि्
य म्बन्ध इत्यानच। अन्यत्र
भूत्वा भविरूिा। उत्पनत्तश्रनम िरनि ित्तत्परा। एवमदाह्यजऽनि बोध्यमदा।्
म
उत्पत्त मदाािाभावाचजवाित्पनत्तमदात्त्वं न्द्ध्यिीत्यि आह—
ॐ अन्ि म ॐ ॥ 2-3-1-220 ॥
िरम वज । अस्त्यजव नवरदुत्पनत्तश्रनम िाः ‘आकाशाः ्म्भूिाः’ इत्यानचकज त्यर् याः।
‘अिानचवाय अरमदााकाशाः’ इनि श्रनम िनवरुद्धजर ं श्रनम िाः। अश्रिम नज रनि चान्द्धनमदात्यि आह—
् ॥ 2-3-1-221 ॥
ॐ ग ण्र्म्भवाि ॐ
अिानचत्वश्रनम िगौमी ग मािानचत्विरा। अ्म्भवाि ् अ्ीत्यक्तोत्पनत्तश्र
म िम ीिामदारोगानचत्यर् याः।
भूिस्य स्वरूििाः, िचनभमदाानििो चजहिाः अवकाशिचनभमदाानििोाः िराधीिनवशजषावान्ि
उत्पनत्त्म्भवजि चिष्टम रनवषरत्वाि ् बहत्वाच्चोत्पनत्तश्रनम त्तरक्त
मय ा। ‘अिानचवाय’ इनि श्रनम िभूिय ज
म ज त्य्वयनवषरत्वाद्भूि ज
्वयर्ाऽरक्त छनत्रविाक्षनमकी वा नचरतु ित्वमदाात्रजम ग मी वा
भूििज रनत्रिराकाशिरा वा िजरजनि भावाः।
इिश्च ग मीत्याह —
ॐ शब्दाच्च ॐ ॥ 2-3-1-222 ॥
म
् Page 98
‘अर् ह वा व नित्यानि’ इनि भाष्योक्तश्रिम श्च

ज ािानचश्रनम िगौमी। अन्या मदाख्य
म ार्ेत्यर्ाःय । ि
कज वलमदा्म्भवरनम क्तन्द्धजनि चार्ाःय । अस्यां श्रिम भागशो म

्रमत्पद्यतु इनि
भूिानचचिनम भभय ायगरै ाकाशिचार् यस्योत्प्त्यनक्तज

म रवकाशानचस्वरूिकनिि-रभागजिाित्प्त्यन
म म नरनि भावाः॥
क्तज
िि म ‘ि ्ारिज निरिज’ इनि नवष्णावित्पनत्तवानचशब्दस्य

म म ार् यत्वचशयिाचस्याप्यिजकार्त्व
मदाख्य य
म
निरा्ाराकाशजऽप्यित्पनत्तश्रनम िमदाख्य
मय ैव वाच्यजत्यि आह —
् ॥ 2-3-1-223 ॥
ॐ स्याच्च ैकस्य ब्रह्मशब्दवि ॐ
म
च एव। िस्योभरत्रान्वराः। एकस्यैवाित्पनत्तवानचशब्दस्य म त्वजऽप्याकाशजऽमदाख्य
नवष्ण मदाख्य म त्वं
स्याचजव। ब्रह्मशब्दवि।् ब्रह्मशब्दस्य िरब्रह्मनम मदाख्य

म त्वजऽनि नवनरञ्चानचष म ग मत्वं ििनचत्यर् याः॥
अ् म ब्रह्मशब्दो बाधाचन्यत्रामदाख्य
म ाः। इह ि म कमि इत्यि आह—
् भ्याः ॐ ॥ 2-3-1-224 ॥
ॐ प्रनिज्ञाहानिरव्यनिरजकाि शब्दज
म
आकाशजऽप्यित्पनत्तवानचशब्दस्य म त्वज ‘् इचं ्वयमदा्ृ्ि’ इनि प्रनिज्ञाहानिाः स्याि।् ि चात्र
मदाख्य
आकाशो ि श्रिम इनि शङ्क्यमदा।् अव्यनिरजकाचाकाशस्य ्वयमदाध्यिनिित्वानचत्यर्ाःय ।
स्पष्टमदात्राकाशस्योत्पनत्ति य भािीत्यिाः शब्दजभ्य इनि। ‘आत्मा वा इचमदाजक एवाह्यज’, ‘अ्चजवचज मदाह्यज’, ‘इचं
वा अह्यज ि ैव नकञ्चि’ इत्याद्यमत्पनत्तश्रनम िभ्याः स्पष्टं ्ानचत्वनमदात्यर्ाःय । बहवचिजि

बहश्रनम िनवरोधाचजकस्याित्पनत्तशब्दस्यामदा
म म त्वं
ख्य न्याय्यनमदानि ्ूचरनि।
म नत्तत्वाचस्य ि ि िरुक्त्यमदा॥्
अ्म्भवानचत्यक्तनववृ
म
आकाशाचावित्पनत्तशब्दस्य म ाऽिमदााििोऽनि
ग मत्वार िस्य शब्दिाः ्ानचत्वमदात्त्व म िचाह —
् ॥ 2-3-1-225 ॥
ॐ रावनिकारं ि म नवभागो लोकवि ॐ
नवकार इनि कमदायनम घञ।् ‘रावचवधारम’ इत्यव्यरीभावाः। नवभागिचजि
म । िस्याप्यरनमदाहशक्तो िजनि नवभज्यमदााित्वाि।् रावनिकारं
कमदाायर् यघञतु जिाल्पशनक्तमदाािच्यिज
नवनक्ररमदााम एवार्ो नवभागो नवभक्ताः, अल्पशनक्तमदाानित्यर् याः। रो नवभक्ताः ् नवनक्ररमदााम इनि
व्यान्रुक्ता भवनि। रावचनित्यं कृ िकनमदानिवि।् लोकवद्घटानचवनचत्यर् याः। एिजि नवरदुत्पनत्तमदाि ्
म
नवभक्तत्वाद्घटानचवनचत्यिमदाािं ्ूनचिमदा।् िरम स्म
य ानचत्यर्े। रस्माचजवं िस्मानिकार इत्यजकज।
अिमदाािज म ार् याः ्ि ् अिमदाािस्य
म िािीनि टीकोक्तज ाः। अल्पशनक्तत्वाच्चजनि ित्त्वप्रचीिोक्तज ाः िश्च म
म
् Page 99
म रार् य इत्यन्यज। रदुत्पनत्तमदाि ् ि िचनवभक्तं व्यनिरजकजम रर्ा ब्रह्मजनििोरर् य

प्राक्तिशब्द्मदाच्च
इत्यप्याहाः॥1॥
्
मदाािनरश्वानधकरममदा॥2-3-2॥
ॐ एिजि मदाािनरश्वा व्याख्यािाः ॐ ॥ 2-3-2-226 ॥

‘आकाशािाराःम ’, ‘वारवम ाय व नित्याः’ इनि वारत्प
म ्त्यनित्पनत्तश्र
म म नवरोध उच्यिज। मदाािनरश्वािचजि
त्य
म मदाख्य
िचमदाख्य म ानभमदाानिरूिनत्रिरिरजम म
िदुत्प्त्यनित्पनत्तिरशब्दो गृ्रमिज।एिजिाश्रिम नज रत्यानच
म हजि्
प्रागक्त म ािजि मदाािनरस्वाित्प्त्यनानचिरशब्दो
म म त्वजि व्याख्याि इत्यर्ाःय ।
व्याख्यािाः ग ममदाख्य
म वारोज्ञायिनित्यत्वरूिनवशजष ं वक्तममदारं रोगाः॥2।
नवशजषशङ्कारां मदाख्य
्
अ्म्भवानधकरममदा॥2-3-3॥
ॐ अ्म्भव् म ्िोऽििित्तज
म ाः ॐ ॥ 2-3-3-227 ॥
म नवरोध उच्यिज। िरम वज । ्िो ब्रह्ममोऽ्म्भव
अत्र ब्रह्मोत्पनत्तश्रत्य म व। कमिाः?
एवाित्पनत्तरज
म ाः। अ्िस्सकाशाि ् ्ज्जम जिोऽििित्तज
अििित्तज म नरत्यर्ाःय । क्वाप्यचशयिानचनि भावाः। उत्प्त्यन्म्भव
इत्यिवृम त्तावनि िस्य ि नवरनचनि िञाऽनन्वित्वाि ् ििर्म्भव
म म
इत्यनक्ताः। िनम रनि भागोत्पनत्तं
िराधीिनवशजषवान्ं च निराह। ्ि म
इत्यनक्तर्िाः ्च्ारिजनि श्रनम ि्ूचिजि
ब्रह्ममोऽप्य्द्रूिकारममदा्ीनि िूविय क्षरनम क्तं स्वािन्त्र्यरूिन्द्धातु रनम क्तं च ्ूचनरिमदाम ।् ्त्त्वं

स्वािन्त्र्यमदानम द्दष्टनमदानि भारिोक्तज ाः। द्यमभ्वानचिरज आनवभायवरूिोत्पनत्तन्द्धावप्यत्र
्
प्रकरमजऽनभप्रजििराधीिनवशजषावान्रूिोत्पनत्तनिरा्ोऽत्रजनि ध्यजरमदा॥3॥
्
िज्ोनधकरममदा॥2-3-4॥
ॐ िज्ोऽि्र्ा ्रमाह ॐ ॥ 2-3-4-228 ॥

म नवरोध उच्यिज। अि इनि ्ि इत्यक्त
अत्र िज्ो्िकश्रत्य म ं ब्रह्मोच्यिज। िोरिवृम नत्ताः। उत्पनत्तमदानचनि
म रज। अि् म ब्रह्मम एव ि ि म वारोाः। िज््र्ा
म ि।ज िर्जनि ्मदाच्च
मदाण्डूकप्ल मत्याऽिविय
म नत्तमदाि।् ि कज वलं नवरि ् मदाािनरश्वा चजत्यर्ाःय । कमिाः? नह रस्माचाह — ‘ित्तज्ोऽ्ृ्ि’
िज्ोऽप्यत्प
इनि श्रनम िनरत्यर्ाःय । कारमत्वजित्य
ज त्र ्ि्ज्ाः कारमत्वजिोक्ताविीह ििम रुनक्ताः िित्स्वािन्त्र्यजम
म निवृ्त्यनर्ाय। नवरत्यनववाचात्तज््ो दूरश्रिम श
वारोरनि हजित्व ज ्त्वोक्त्य ैव वारोरनि िनत्सद्धज््
ज ोऽि
म
् Page 100
् ि म श्रनम िप्रा्नमदानि भजचाः।

इत्यजवोनक्ताः। िचिन्यत्वनमदात्याच रनम क्तप्रा्ं कारमातु रस्वािन्त्र्यं निर्मदा इह
अत्र िज् आनचिचजि ्डं िद्दजविा चोच्यिज॥4॥
्
अबनधकरममदा॥2-3-5॥
ॐ आिाः ॐ ॥ 2-3-5-229 ॥
म नवरोध
अत्राब्जिकश्रत्य उच्यिज। अि्र्ाऽ्रमाहजत्यन् उत्पनत्तमदानचनि च। आिोऽप्यि
एवोत्पनत्तमदात्याः। ि त्विजाः। रस्माि ् ब्रह्मवै चज मदाह्य ‘आ्ीत्तचिोऽ्ृ्ि’ इत्याह श्रनम िनरत्यर् याः। आि
इनि श्र ििृनर्व्याचजरुिलक्षममदा।् धमदाायि ् स्वजचानचदृष्टजरिजरब्जम ज प्रत्यक्षनमदानि नवशजषशङ्कानिवृ्त्यनर्ोऽरं
नवभागाः॥5॥
्
िृनर्व्यनधकरममदा॥2-3-6॥
ॐ िृनर्व्यनधकाररूिशब्दातु रानचभ्याः ॐ ॥ 2-3-6-230 ॥

म नवरोध उच्यिज। अन्ननमदात्यन्वजनि। अन्नं िृनर्वी
अत्र ‘िा अन्नमदा्ृ्तु ’,‘अद्भ्याः िृनर्वी’ इनि िारश्रत्य
ि प्रन्द्धान्नमदा।् रजि श्रत्य
म ोनवयरोधाः स्याि।् कमिाः? अनधकाराि ‘ित्तज
् ्ोऽ्ृ्ि’ इत्यानचभूिप्रकरमाि।्
रत्कृ ष्णं िचन्नस्यजनि कार्ष्ण् यरूिाि,् िृनर्वी वा अन्ननमदानि शब्दातु राि।् आनचिचािजचो
म ज श्चजत्यर् याः। िानधकारमदाात्राचन्नश्रनम िबाधाः शक्य इत्यिो रूि जनि
िाप्रमदााममदाि रुषजरत्वानचत्यानच रक्त
नलङ्गोनक्ताः। ि िाभ्यामदाप्यिीव श्रिम बज ायधाः। नकतु म ििानचत्वज्ञाििनमदानि भावजि शब्दातु रोनक्ताः।

म
शब्दजत्यवज वाच्यज अतु रजत्यनक्ताः शाखातु रस्थत्व्ूचिारजनि कज नचि।् ‘आिोऽन्नमदा्ृ्तु िृनर्वी वा
अन्नमदा’् इत्यजवं रूिशब्दनवशजषद्योििारजत्यन्यज। श्रत्य
म ोरप्रामदााण्रं नकं िजत्यिो रनम क्ताः॥6॥
्
िचनभध्यािानधकरममदा॥2-3-7॥
् ॐ ॥ 2-3-7-231 ॥
ॐ िचनभध्यािाचजव ि म िनिङ्गाि ्ाः
म नवरोधमदाक्त्व
अत्रैवमदानधभूिानधचैव्म जश्रत्य म ा ‘रत्प्ररनतु ’, ‘रुद्रो मदाानवशातु क’ इनि
म नवरोध उच्यिज। अनभध्यािनमदाच्छा। ि्
ित्संहारकश्रत्य म द्गि्नञ्जहीषायत्वरूिनवशजषवाची। एवजनि
म ्ूचकाः। िनिङ्गजनि िच्छब्दजि बनद्धस्थं
कै मदात्य म म िज। ् इनि प्रकृ िो नवष्णाःम । ्ंहिेनि
य मदाच्य
नवश्व्ंहिृत्व
रोग्रिराऽन्वजनि। ् नवष्णाःम ्ंहिाय, ि रुद्राः। कमिाः? िचनभध्यािात्तस्य
नवष्णोरनभध्यािात्तस्यानभध्यािानचनि म क्त
श्रत्य म ाचिानचबन्ध्नञ्जहीषायरूिाचजव िनिङ्गात्तस्य
य स्य ्ाधकानिङ्गानचत्यर् याः। अिाचजरनि बन्धस्य लरकिाय नकल नवष्णाःम , नकमदा म
्ानच्गत्संहिृत्व
म
् Page 101
्ाचज् यगि इत्यजवकारिात्परयमदा।् ् इनि ‘् िो हनरघृिय मदा’् इनि श्रनम ि्ूचकमदा।् अरं च चनन्द्रकोक्ताः।
म त्वश्रवमाि।् िर्ा च
टीकारां ि म िस्य बन्धलरस्य िचनभध्यािात्तस्यजनि श्रिम िचनभध्यािहजिक
िनिङ्गात्तनचच्छाधीित्वानलङ्काद्बन्धलरकिाय नवष्णनम रत्यिमदाीरिज
म य ाि ् ् नवष्णाःम
। अिानचबन्ध्ंहिृत्व
म
्ानच्गत्संहिायऽिमदाीरि इनि िञ्चम्योवैय्यनधकरण्रमदािम त्य म ोनक्तभायष्यस्यैव व्याख्या।
ज िरम्पररा हजित्व
एकज ि म िरम वज , ् एवजत्यन्वजिीत्याहाः। ित्त्वप्रचीिाच नवशजषवाचीत्यक्तमदा

म ॥7॥ ्
्
नविरयरानधकरममदा॥2-3-8॥
ज ि म क्रमदाोऽि उििद्यिज च ॐ ॥ 2-3-8-232 ॥

ॐ नविरयरम
म नवरोध उच्यिज। अि इत्यावियि।ज क्रमदानस्त्वनि िरम न्वजनि। क्रमदा् म
अन्नानचभूि्ंहारक्रमदाश्रत्य
म क्तक्रमदा्
‘क्रमदाादुत्पद्यिज क्रमदाानिलीरि’ इनि श्रत्य म म अिाः प्रकृ िाि ् ्ृनष्टक्रमदाानििरयरम
ज भवनि। कमिाः?
अिाः अस्माचजव शब्दाि।् रस्यां भािवजरश्रिम क्रमदाादुत्पद्यि इत्यानचिा क्रमदाािराः श्रिम ्स्यामदाजव
श्रिम क्रमदााद्व्यत्क्रमदााच्चज
म म मदाािराङ्गीकारज लोकनवरोध इत्यि उक्तमदा ्
म मदाािरश्रवमानचत्यर् याः। व्यत्क्र
नि व्यत्क्र
म म क्रमदाािीरतु ज
उििद्यिज चजनि। नविरयर इनि वियि।ज िूवोत्पन्नािां ्ामदाार्थ्ायनधक्यानचनि भावाः। ि्
इनि श्रनम िगनि्ूचकाः। नविरीिक्रमदास्यानि क्रमदात्वानचनि भावाः। िरम वज स्थािज अि इत्यत्र
चान्वजिीत्यजकज॥8॥
्
अतु रानधकरममदा॥2-3-9॥
ॐ अतु रा नवज्ञािमदाि्ी क्रमदाजम िनिङ्गानचनि
् ॥ 2-3-9-233 ॥
चजन्नानवशजषाि ॐ
अत्र म व्यत्क्र
प्रागक्त म मदालरस्य नवज्ञािाचाविवाचशङ्कानिरा्िज म नवरोध
लरक्रमदाश्रत्य उच्यिज।
म क्रमदाजमान्यजषां ित्वािां लर इनि शजषाः।
नवज्ञािमदाि्ी नवज्ञािमदाि्त्त्वज अतु रा नविा क्रमदाजम प्रागक्त
कमिाः? िनिङ्गाि ् । ित्रोक्तज ऽर्े ‘मदाि्श्च नवज्ञािमदा’,् ‘रच्छजिाङ्मिन् प्राज्ञ्द्यच्छजज्ज्ञाि’ इनि
म क्ताि
श्रत्य म ्
क्रमदाादुत्पन्नरोाः ्
क्रमदाािराख्यनलङ्गानचनि चजन्न। अनवशजषाि नवज्ञािमदाि्ोरय
र्ोत्पनत्तलर इनि
िनिशजषप्रमदाामाभावानचत्यर्ाःय । नवज्ञािमदाि्ोाः क्रमदाजमनज ि वाच्यजऽतु रजत्यवज रू
ं िोनक्ताः िच ् िराचन्यजषां
म मदाजम लर इत्यर्ायिमदानि्ू
व्यत्क्र म चिार।
उक्तनलङ्गमदाजव ित्र मदाािनमदात्याह —
म
् Page 102
्
ॐ चराचरव्यिाश्रर् म स्याि िद्व्यिचज ्
शो भाक्त्द्भावभानवत्वाि ॐ
॥ 2-3-9-234 ॥
चरजनि चञ्चलत्वाम जिोरूिनमदानन्द्ररं ििनृ त्तरूिनवज्ञािं चोच्यिज। अचरजत्यचञ्चलत्वाम जि्त्वं
नवज्ञािित्त्वं च। स्यानचनि ्म्भाविारामदा।् ् चा् व्यिचजशश्च िद्व्यिचजशाः। िद्व्यिचजश् म मदाि्श्च
्
नवज्ञािनमदानि मदािोनवज्ञािशब्दरूिो व्यिचजश् म चराचरव्यिाश्रराः स्याि।इनन्द्रिि नृ त्तित्वनवषराः
्म्भानविाः। िर्ानि ् एकचजशनवषराः। इनन्द्ररमदाि्त्त्वरूिमदािाःशब्दार्े
ििनृ त्तनवज्ञािित्त्वरूिनवज्ञािशब्दार्े च ैकचजशनज न्द्ररििनृ त्तरूिमदािोनवज्ञािनवषर एव ि ि म ित्त्वनवषर
इत्यर् याः। िद्भावभानवत्वाि।् चराचरव्यिाश्ररजनि प्रानििनचकमदाात्रं िद्भावनवशषमत्वजिावियि।ज
म िज ।ज िनचनि मदािाः। चराचरव्यिाश्ररजम ्ङ्गमदाानच्वयव्नम वषरकत्वजि
चराचरजनि स्थावर्ङ्गमदाावच्य
िद्भावजि मदािोभावजि आलोचिजि जनि रावि।् भानवत्वाि ् वृनत्तरूिज्ञािस्योत्पद्यमदााित्वानचत्यर् याः।
म ब्दाः श्रिम ग
िश म
ज नय ि्ूचकाः। मदाि इत्याद्यिक्त्वा चराचरजत्यनम क्ताः िद्भावनवशजषमत्वार्ाय। िनचनि िन्त्रमदा।्
ित्र चराचरजष म नवषरज िस्य मदाि्ो भानवत्वानिज्ञािस्यजत्यर् य इत्यजकज। मदािाः शब्दजि मदािोरूिनज न्द्ररं
मदाि्त्त्वं च नवज्ञािशब्दजिानि वृनत्तनवयज्ञािित्त्वं च। िर्ाच मदाि्ो नवज्ञािनमदात्यनम क्तवय्नम ि मदािोभावजि
ज ायरमदााित्वाि ् मदािोरूि जनन्द्ररिज्जन्यवृनत्तनवषरा ि ित्त्वनवषरा इनि ि िनिङ्गनमदानि भावाः।
वृत्त्
भागवानचभक्तशब्दाि ् िस्यजचनमदानि ्म्बन्धमदाात्रजऽनम कृ िज भाक्तो भागनवषर इनि न्द्ध्यिीनि
्
ध्यजरमदा॥9॥
्
आत्मानधकरममदा॥2-3-10॥
ॐ िात्माऽश्रिम नज ि यत्यत्वाच्च िाभ्याः ॐ ॥ 2-3-10-235 ॥

अत्र म नवरोध
ब्रह्मलरालरश्रत्य उच्यिज। प्रकरमािरवानिनि लभ्यिज। आत्मा िरमदाात्मा
चजहिाशाख्यलरवान्न भवनि। अश्रिम ाःज ब्रह्मलरस्याश्रवमाि।् ‘्वं नवलाप्यातु ्मदान् निलीिाः’ इनि
श्रनम िस्त्वनिनहित्विरजनि भावाः। कमि एवमदान्यार् यकल्पिजत्यिाः श्रिम नज रनि नवनच्छद्य रोज्यमदा।्
म जिाभ्वनिनहिं रचा्ीि’् इनि श्रिम नज रत्यर् याः। अस्यां ‘िा्चा्ीि’् इनि ्वयस्य लरमदाक्त्व
‘िच्छ म ा ‘िमदा
आ्ीि’् इनि प्रकृ िजाः म ा

नस्थनिमदाक्त्व ब्रह्मम्चनिनहित्वस्य ििम ाः प्रादुभायवस्य चोक्तज ाः।
िस्मात्तत्समदााख्यािानचनि भावाः। कमि एवमदा?् लर एव नकं िस्याि’ ् ्मदााख्यािोनिलीिश्रिम ाःज
प्राबल्याि।् अि उक्तं नित्यत्वाच्च िाभ्य इनि। िाभ्यो नित्यत्वाच्च आत्मिो निलीिश्रनम िरन्यार्ेत्यर्ाःय ।
म
् Page 103
प्राबल्यार बाहल्योनक्ताः। अ्म्भव इत्यत्रा्म जोक्तावनि लीलाचजहह्यहमत्यागावनि िजनि वक्तममदारं

रोगाः। ‘नित्यो नित्यािामदा’् इनि चजहनित्यत्वस्याप्यक्त
म ज ाः॥10॥
्
ज्ञानधकरममदा॥2-3-11॥
ॐ ज्ञोऽि एव ॐ ॥ 2-3-11-236 ॥
म नवरोधमदाक्त्व
एवमदानधभूिानधचैवब्रह्मनवषरश्रत्य म ा इिाः िरमदाािाच्मदाान् ्ीवश्रत्य
म नवरोध उच्यिज। अत्र
‘नित्यो नित्यािामदा’,् ‘आत्मािो व्यच्च

म रनतु ’ इनि ्ीव्म जा्म जश्रत्य
म नवरोध उच्यिज। उत्पद्यि इनि
शजषाः। अि एवजनि िन्त्रावृत्योरन्यिराः। ्ािािीनि ज्ञाः ्ीवाः, इगिम धज्ञाप्रीनकराः काः, अि एव

प्रकृ िात्मि एवोत्पद्यिज। अि एवानविष्टा एवोत्पद्यतु इनि श्रिम त्वजि प्रकृ िश्रिम रज वज त्य
ज र् याः। ‘नित्यो
नित्यािामदा’् इनि ्ीवनित्यत्वश्रनम िाः स्वरूििरजनि भावाः।

म ज त्यि आह —
अिानचनित्यस्य ्ीवस्य ्निररक्त
म श्च ॐ ॥ 2-3-11-237 ॥
ॐ रक्तज
मय त्वाच्चजत्यर् याः। िराधीिचजहरूिनवशजषावान्लक्षमोत्पत्तजरुििन्नत्वानचनि भावाः।
िादृशस्यानि ्िजरक्त
चजहोत्पनत्तनिनमदात्तनवरोध् म रावचात्मजत्यत्र निरन्ष्यिज। एवंरूि्ििज्ीवज नवरन्नरजि न्द्धावप्यत्प
म नत्त
श्रनम िाः िराधीिनवशजषावान्रूिोत्पनत्तिरा चजचित्पनत्तश्र

म नम िरिीश इव ्ीवनवरचाचावनि िचभाविरजनि
म
िूवायक्षिज ज िादृश्निश्रनम िरीशज िान्। ्ीवाच ि म ‘प्रकृ निाः िरुषाः कालो वजचाश्चजनि चिष्टम रमदा।् नित्यं
स्वरूििो नवष्णोनवयशषज ावान्मदाात्रिाः। उत्पनत्तमदाि’् इत्यानचकाऽ्ीनि ्मदााधािार्नय मदाचनमदानि
्
बोध्यमदा॥11॥
्
उत्क्रान्त्यनधकरममदा॥2-3-12॥
् ॥ 2-3-12-238 ॥
ॐ उत्क्रानतु गत्यागिीिामदा ॐ
म षे आत्मा’ इनि ्ीविनरमदाामश्रत्य
अत्र ‘व्या्ा ्रमात्मािाः’, ‘अम्रम म नवरोध उच्यिज। ज्ञ इत्यन्।
अमनम रनि वक्ष्यमदाामं हजिबम लािा अन्वजनि। ्ीवोऽमरुम त्क्रानतु गत्यागिीिां हजिि
ू ां ्काशानचनि शजषाः।
उत्क्रान्त्यानचमदात्त्वानचनि रावि।् ‘्ोऽस्माच्छरीरादुत्क्रम्यामदा ं म लोकं म ानचमदां
गच्छत्यमदाष्म
लोकमदाागच्छनि’ इनि श्रिम िा्ां श्रिम त्वाि।् व्या्स्य िचरोगाि ्
मदाध्यमदािनरमदाामत्वजऽप्यनित्यत्वाित्तजरुक्तत्वाचमरम वज । व्या्स्यािीशस्य
म स्यानि ्त्त्वानचनि भावाः॥
भूमदाज्योनिि यररोरुत्क्रान्त्याद्यमनक्ताः अक्षरिरन्यारजिामत्व
म
् Page 104
प्र्ङ्गादुत्क्रान्त्याचजाः िरारत्तिामदााह —
ॐ स्वात्मिा चोत्तररोाः ॐ ॥ 2-3-12-239 ॥

्काशानचत्यन्। च एव। िरमदाात्मि ैव ज्ञस्योत्क्रान्त्याचरो ि स्वि इनि नविनरमामदाजिािवृम नत्ताः।
उत्तररोरुत्तरवाक्यरोाः ्खाशानचत्यर्ाःय । ‘्ोऽस्माच्छरीराि’् इनि वाक्यज उत्क्रान्त्याच
स्वािन्त्र्यप्रिीिावनि ‘स्वात्मिा िरजममदा म
ज ं गभमदाय िप्रनवशनि’ इनि, ‘एष ्रमजि ं ्ीवमदानभ्ीवरनि’ इनि
म
चोत्तरवाक्यिरज िरारत्तत्वोक्तज नरनि भावाः। स्वजि जनि वा आत्मिजनि वा वाच्यज स्वात्मिजत्यनक्ताः
श्रत्य म ।् िजि शभम मदााचत्त इत्यर् यकज ि स्वात्मशब्दजि ईशस्योत्क्रान्त्यानचिा ्ीववन्न दुाःखनमदानि
चनशयिमदा॥्
म मदाानक्षप्याह —
म ् ॥ 2-3-12-240 ॥
िनज रनि चजन्निज रानधकाराि ॐ
ॐ िामरिच्छ्रम
ज्ञोऽमिम य। अिच्छ्रमिाःज । ‘व्या्ा ्रमात्माि’ म श्रिम ाःज ।
इत्यिमत्व उत्क्रान्त्यानचकं िम
य िरत्वानचनि रोज्यमदा।् कमि एवनमदात्यि इिरानधकाराि।्
मदािोगिमदाात्मन्यिम चरयि इनि चजन्न। श्रिम ब्रज ह्म
इिरस्य प्रकृ ि ्ीवनभन्नस्य ब्रह्ममोऽनधकाराि।् ‘आत्मजचं ्ृ्नि’ इनि प्रकरमाि ् आत्माि इनि
बहवचिबाधिजि ब्रह्मिरत्वनमदात्यर् याः॥
म इत्यि आह —
अनधकारमदाात्रजम ि बहवचिश्रनम िबाधो रक्त
ॐ स्वशब्दोम जािाभ्यां च ॐ ॥ 2-3-12-241 ॥

स्वजनि शब्द इनि वा, स्वस्य ब्रह्ममाः शब्द इनि वा स्वशब्द आत्मशब्दाः। स्वशब्दानचत्यिजि ्मदामदाजिि ।्
उम जािमदािनरनमदािमदा।् भावप्रधािमदा।् आत्मशब्दािनरनमदाित्वनलङ्गाभ्यां च ईशिरत्वं श्रिम ाःज । ि

कज वलमदानधकारानचनि चार्ाःय । एषो ्रमात्माद्यमद्गिो मदाािशक्तज ाः’ इनि वाक्यशजष ज िरोाः श्रवमानचनि भावाः।
अमोचेहज व्याप्त्यरोगजि ित्र ित्र िनरज्ञािारोग इत्यि आह—
् ॥ 2-3-12-242 ॥
ॐ अनवरोधश्चन्दिवि ॐ
म ऽज िीत्यन्वजनि।
ज्ञस्यामत्व अनवरोधो चजहव्याप्त्यनवरोधाः चन्दिवि ् चन्दिनबन्दुवि।्
मय ि इनि
एकचजशिनििहनरचन्दिनबन्दोाः स्वांशाःै शरीरव्यान्ाः। ििज्ज्ञस्यानि स्वांशचै हे व्यान्रज्य
म ‘अममदा
भावाः। चन्दिजत्यक्त्या म ात्रोऽप्यरं ्ीवाः’ इनि स्मृनिाः ्ूनचिा॥
उक्तमदाानक्षप्याह
म
् Page 105
ॐ अवनस्थनिवैशष्य म
ज ानचनि चजन्नाभ्यिगमदााद्धृनच नह ॐ॥2-3-12-243 ॥
चन्दिस्यजत्यन्। चन्दिनबन्दोचेहज क्वनचि ् ्म्यगन्यत्रा्म्यनगत्यवस्थािवैशष्य
ज ाच ् व्याप्त्यरोगजऽनि
म ा चजह व्यान्नरनि चजन्न। अभ्यिम गमदााि ् ज्ञस्याप्यवनस्थनिवैशष्य
ज्ञस्य िचभवान्न रक्त ज स्यजत्यन्वजनि। हृनच
हीनि श्रनम िप्रिीकोनक्ताः। ‘हृनच ्रमजष आत्मा’ इनि म त्य
श्रत्य ज र्ाःय । ज्ञस्यानि हृनच
् वैषम्यनमदानि भावाः।
्म्यगन्यत्रा्म्यगवनस्थत्यभ्यिम गमदााि ि
्
्रम ामामदांशिस्थात्वजऽप्यन्यजषां िचभावाि प्रकारातु रज
म चजहव्यान्मदााह —
म
ॐ गमािाऽऽलोकवि ् ॥ 2-3-12-244 ॥
ॐ
अमोरनि ज्ञस्य म ानच्चद्ग ममाद्दहज व्यान्रालोकवि।्
गम आलोकस्य चीिाचजाः स्वरूि जम
म िज ावरकानचव्यान्ाः। िर्ा ज्ञस्य स्वरूि जम हृनच नस्थिस्यानि
चीनिकाचावप्यजकत्रावस्थािजऽनि प्रकाशगम
म ानचत्यक्त्या
नचद्ग ममिज चजहज व्यान्नरनि ।गम म ‘नचद्ग ममस्य स्वरूित्वात्तद्व्यान्श्च’ इनि स्मृनिाः ्ूनचिा।
म ीवानभन्नस्य नचद्ग ममस्य कर्ं व्यान्नरत्यि आलोकवनचत्यक्तमदा
अम् म ॥12॥ ्
्
व्यनिरजकानधकरममदा॥2-3-13॥
्
ॐ व्यनिरजको गन्धवि िर्ा च चशयरनि ॐ ॥ 2-3-13-245 ॥
अत्र म नवरोध
ज्ञस्यैकरूित्वािजकरूित्वश्रत्य उच्यिज। ज्ञस्यजत्यन्। अंशनै रनि शजषाः।
य ाः। िर्ाऽमोरनि िचंशव्य
िर्ाशब्दोऽमोरिीत्यर्क ै नय िरजको भजचोऽन्। रिा व्यनिरजको नवभागाः।
म गन्धस्य
बहरूित्वमदा्ीत्यर्ाःय । अत्यतु भजचहीिस्य भजचोऽ्म्भानवि इत्यिो गन्धवनचनि। रर्ा िष्प
म क्त
स्वांशनै वयभाग्र्जनि। िर्ा च ‘् िञ्चधा ््धा चशधा’ इनि श्रत्य म नमदानि भावाः।
म ं बहरूित्वं रक्त
कमिाः? चशयरनि। ‘अर् ैक एव ्ि ् गन्धवद्व्यनिनरच्यिज अर् ैकीभवत्यर् बह्वीभवनि॥’ इनि श्रनम िाः।
चशब्दाि ् ‘अनचन्त्यरजशशक्त्य ैव’ इनि स्मृनिश्च। रिोऽि इनि नभन्नांशशून्यत्वजऽनि ज्ञस्य
रोगारानधिजश्वरप्र्ाचरत्तरोग्म्पचांशनवभाग्म्भवजि बहरूित्वोिित्तजाः। ् एकधा ि
ज रूित्वश्रिम ाःज स्वरूि ैक्यिरत्वानचनि भावाः। श्रनम िाः स्मृनिश्च िर्ा चशयरिीनि वा
््धजत्यक
िर्जत्यस्यान्वराः॥13॥
्
िृर्गम िम चजशानधकरममदा॥2-3-14॥
् ॥ 2-3-14-246 ॥
म शाि ॐ
ॐ िृर्गिचज
म
् Page 106
म स्यनवरोध उच्यिज। ज्ञ इनि स्वात्मिजनि च वियि।ज स्वात्मिा िरमदाात्मिा

अत्र ्ीवजशभजचाभजचश्रत्य
िृर्नभभन्नाः ि त्वनभन्नाः। कमिाः? उिचजशाि।् ‘नभन्नोऽनचन्त्याः िरमदाो ्ीव्ङ्घाि’् इनि श्रिम नज रत्यर्ाःय ।
म िम जित्वजि भजचश्रिम ाःज प्राबल्याि ् ि ित्त्वमदास्यानचश्रनम ििाः अभजचो ह्या्रम इनि
नवरुद्धधमदाायनधकरमत्वरक्त्य
भावाः॥
एवं ि्रम यिैिश्रनम िनि यनवयषरा स्यानचत्यि आह —
ॐ िद्गम्ारत्वाि
म ि् म िद्व्यिचजशाः प्राज्ञवि ॐ
् ॥ 2-3-14-247 ॥
म िराः। ्ाराः स्वरूिमदा।् िद्व्यिचजशो
ज्ञस्यजत्यन्वजनि। िनचनि स्वात्मोच्यिज। िद्ग ममशब्दाः िद्ग मम्दृशगम
म स्वरूित्वाचजव। ि त्वभजचाि।् प्राज्ञवि ् प्राज्ञस्य
म ्दृशािन्दानचगम
ज्ञस्य िराभजचव्यिचजशाः िरमदाात्मगम
म स्वरूित्वात्तिनचत्यर् याः।
ब्रह्ममो रर्ा ‘्वं खनल्वचं ब्रह्म’ इनि ्गचभजचव्यिचजशो ्गद्ग मम्दृशगम
म रै क्त
ू गम
‘्वयभि मय चैवं त्वं ज्ञािमदाम हयन्’ इनि, ‘गामदाानवश्र च भूिानि धाररानमदा’ इनि
म ्दृशगम
भूम्यानचगिधारकत्वानचगम म ात्मकत्वोक्तज ् यगद्ग मम्ारत्वं प्राज्ञस्य बोध्यमदा।् शास्त्रस्य
्चनधकानरकिरा म रोग्रािामदािािन्दानचरूित्वजऽनि
मदाक्य िाि ् प्रनि
मय ज नि ध्यजरमदा।् ्ूरक
ित्त्वमदा्ीत्यिक्तजम ्द्ग मम्ारत्वाद्यनम क्तरक्त ्
य ानचवनचत्यिजिागित्वं ित्रैव व्यक्तमदा॥14॥
्
रावचनधकरममदा॥2-3-15॥
्
ॐ रावचात्माभानवत्वाच्च ि चोष्द्दशयिाि ॐ॥2-3-15-248॥
अत्र म
्ीवस्वरूिाित्पनत्तिदुिाध्य म नत्तश्रत्य
त्प म त्त
म ोरुिाध्यत्प म
्ीवाित्प्त्यनरोगानचनि प्रा्नवरोधो
म रज। चशयिाच्चजत्यन्वजनि। उिाधजश्चनज ि वा। ज्ञस्यजत्यन्। आत्मजनि ब्रह्मोच्यिज। ज्ञस्य
निरस्यिज। चाः ्मदाच्च
्ीवस्य िदुिाधजश्च रावचात्मभानवत्वाि ् रावत्परमदाात्मभानवत्वान्न चोषाः। ‘्ोऽिानचिा िण्रज
म ि
म
िाि जिािबद्धाः’ म
इत्यानचिाऽिानचिण्रानच्म्बन्धबोधकश्र म प्रामदााण्रचोषज िजत्यर् याः। कमिाः? िद्दशयिाि ्
त्य
स्मरमाच्च। ‘नित्याः िरो नित्यो ्ीव’इनि श्रिम ाःज , ‘आत्मा नित्याः ्ख
म दुाःखज त्वनित्यज’ इनि
ज र्ाःय । अनविष्टा एवोत्पद्यतु ’ इनि उिाद्यमत्पनत्तवचिं ि म बा्रमोिानधनवषरनमदानि भावाः।

ज त्य
स्मृिश्च
‘्ीवोिानधनििधा प्रोक्ताः स्वरूिं बा्रम एव च’ इनि स्मृिाःज । अिाद्यितु ाज्ज्ञस्य ि चोष इनि वाच्यज
रावनचत्याद्यमनक्तनबम्बोिानधित्सनन्नधीिां त्ररामामदाप्यतु वत्त्वं ि। रजि ज्ञस्य िर्ात्वं स्यानचनि
्
्ूचनरिमदाम ॥15॥
म
् Page 107
्
ं म ानधकरममदा॥2-3-16॥
िस्त्व
् ॥ 2-3-16-249 ॥
ं म ानचवत्त्वस्य्िोऽनभव्यनक्तरोगाि ॐ
ॐ िस्त्व
म ानचरूित्विचभावश्रत्य
अत्र ज्ञस्य ्ख म नवरोध उच्यिज। िरम वज । अस्यजनि िद्ग मम्ारत्विरामदाशाःय ।
ज्ञस्यजत्यन्। ज्ञस्य ्ीवस्य ्ि् म ्ि एव प्रानग्वद्यमदाािस्यैवास्य ज्ञािािन्दस्वरूित्वस्य

ं म ानचवि ् बाल्यज िस्त्व
िस्त्व ं म स्त्रीत्वाचजनरवानभव्यनक्तरोगाि ् अनभव्यक्त्या अनभिाः ्ष्टम म व्यक्त्या निनमदात्तजि
रोगाि ् ् म
दुाःखानिमदाक्त आिन्दीभविीत्यानच व्यिचजशस्योिित्तजनरत्यर् याः।
ं ाचजरौविजऽनभव्यक्तज िायर ं प्राक ् िमदााि
अित्योत्पनत्तशनक्तरूििूस्त्व म ् इचािीं िमदाानित्य
म म र्ा एवं
नक्तरय
ज्ञस्वरूिािन्दाचजरावरमनिवृनत्तरूिव्यक्त्या म
‘दुाःखानिमदाक्त आिन्दीभवनि’
ज च्छ्रनम िनवरोधजि ‘नवज्ञािात्मा ्ह चजवश्च
इत्याद्यमिित्तजरि ै ्वैाः ् आिन्दाः’ इत्यस्याप्रामदााण्रािाित्तजज्ञो
ज्ञािािन्दानचरूि एवजनि भावाः। ्ि एवजत्यर् यकिम् म िूविय क्षद्योििार। म
अभीत्यनक्ताः
््म ावािन्दाचजव्यक्त म ानवव ि ्म्यक।् िजि ्ाऽनि ि व्यिचजशहजिनम रनि ि शङ्क्यनमदानि
य ावनि मदाक्त
्ूचनरिमदाम ।् िाःम ्ष्ट्वम र् याः ्न्ननभव्यक्तज ाः नवशजषमीभूर इमदामदार् यमदााहजत्यक

ज ज॥
अ् म ‘नित्यािन्दो नित्यज्ञािाः’ इत्यानचश्रत्य

म ा आिन्दानचरूित्वं ज्ञस्य। िर्ाप्यावरमं िोि जरनमदात्यि
आह —
म
ॐ नित्योिलब्ध्यििलनब्धप्र्ङ्गोऽन्यिरनिरमदाो वाऽन्यर्ा ॐ ॥2-3-16-250 ॥
अस्यजत्यन्। नत्रनवध्ीवरानशिरो ज्ञशब्दश्च। अन्यिरजनि म िरं
प्रागक्त गृ्रमिज।
स्वाप्यर्म्प्त्यनोरन्यिरजत्यत्रजव वाशब्दो व्यवनस्थिनवकल्पार् याः। अन्यर्ा आवरमािङ्गीकारज ज्ञािां
मदानम क्तरोग्रािां िमदाोरोग्रािां च ्ीवािामदास्यािन्दानचरूित्वस्य रर्ाक्रमदां नित्योिलब्ध्यििलब्ध्योाः
म
प्र्ङ्गाः ्िां म
निरमदाािन्दािभवाः स्याच्िां म
नित्यमदाािन्दाद्यििलनब्धाः स्याि ।्
म
आिन्दाद्यििलनब्धिचज म उच्यिज। अ्रम ा इत्याचानवव। नित्यं दुाःखािभवाः
ि िनिरुद्ध दुाःखािभव म स्याि ्
इत्यर् याः। मदाध्यमदा्ीवािं त्वन्यिरनिरमदााः स्याि।् ्ख
म दुाःखोभरािभवाः
म स्यानिनमदाश्रत्वात्तजषानमदात्यर् याः।
म
आवृिरज भावजऽिभावाभावारोगानचनि म ा।
भावाः। िद्ग ममनज ि ्िां प्रकृ ित्वाद्भावत्वाच्चोिलनब्धाः प्रागक्त
म
िदुभरजनि वाच्यजऽन्यिरजत्यनक्ताः म दुाःखरोरजकािभवकाल
्ख म म
एवान्यिरािभवाः ्ाम्यजि स्यानचनि
चशयनरिमदाम ।् म
िदुभरजत्यक्त कालभजचिज त्य
ज नि प्रिीरजिनज ि कज नचि।् नित्यजनि मदाध्यमदािरमदा।्
म कज॥16॥
अन्यिरजत्यत्तमदााधमदािरनमदात्यज
म
् Page 108
्
य ानधकरममदा॥2-3-17॥
किृत्व
् ॥ 2-3-17-251 ॥
ॐ किाय शास्त्रार्यवत्त्वाि ॐ
अत्र ‘रत्कमदाय कमरुिज िचनभ्म्पद्यिज’, ‘िान्याः किाय’ इनि ्ीवकिृत्व
य ाकिृत्व म नवरोध उच्यिज। ज्ञ
य श्रत्य
इत्यन्। ज्ञाः किाय। शास्त्रार् यवत्त्वाि ् नवनधनिषजधरूिशास्त्रस्यार् यवत्त्वाि।् अन्यर्ा शास्त्र्ार् यक्यं ि
म ािां िचनवषरत्वानचनि भावाः॥
स्यानचत्यर् याः। ्डजशमदाक्त
य ऽज नि काल्पनिककिृत्व
ज्ञस्याकिृत्व य िज शास्त्र्ार् यक्यमदानस्त्वत्यि आह—
् ॥ 2-3-17-252 ॥
ॐ नवहारोिचजशाि ॐ
य वाि।् ‘्क्षि ् क्रीडि ् रमदामदाामाः स्त्रीनभवाय राि ैवाय’ इनि मदाक्त
ज्ञाः किैव ि कनल्पिकिृत्व म
य ोिचजशानचत्यर् याः॥
नवहारकिृत्व
य मदा।् िाविा शास्त्र्ार् यक्यानचत्यि आह —

म । ्ं्ारज ि म काल्पनिकमदा् म किृत्व
अस्त्वजवं मदाक्त
् ॥ 2-3-17-253 ॥
ॐ उिाचािाि ॐ
ज िज ्ाधिाद्यमिाचािाि ् उिाचािप्रिीिजज्ञाःय कत्रैवत्य
मदाोक्षाद्यमद्दश ज र् याः। प्रत्यक्षन्द्धत्वाि ् किृत्व
य ं ि
काल्पनिकनमदानि भावाः।
म
एवं शास्त्र्ार् यक्यान्यर्ाििि्त्यना म ाऽप्याह —
य ं प्र्ाध्य श्रत्य
प्रत्यक्षजम च किृत्व
ॐ व्यिचजशाच्च नक्ररारां ि चजनन्नचेशनविरयराः ॐ॥ 2-3-17-254 ॥

य िज व्यिचजशाच्च ज्ञाः किाय। ि चजि ्
‘आत्मािमदाजव लोकमदािम ा्ीि’ इनि उिा्िानचनक्ररारां किृत्व
य ोिचजशो ि चजि ् िरमदाात्मि एव किृत्व
्ीवस्योिा्ीिजत्यत्र किृत्व य ाि्त्यना आत्मािनमदानि निचेशस्य
नविरयरो व्यत्या्ाः स्याि।् आत्मजनि निचेशाः स्यानचत्यर्ाःय ।
एवमदाक्षरनम क्तश्रनम िभ्यो ज्ञाः किाय चजि ् कर्ं ‘िान्याः किाय’ इनि श्रनम िाः, ‘इिर’ इनि ्ूत्र ज प्राक ्
य निरा्श्चजत्यि्चाशरमदााह —
किृत्व
ॐ उिलनब्धवचनिरमदााः ॐ ॥ 2-3-17-255 ॥
म िं ्गम न्धं ्ख
नक्ररारानमदात्यन्। उिलब्धावनिरमदाो रर्ा एवं नक्ररारामदानिरमदा इत्यर् याः। इचं ्रू म रूिं
वा ज्ञास्यानमदा नविरीिं ि िश्रानमदा ि न्घ्रानमदा इनि स्पृहरिोऽनि िज्ज्ञािलाभो रर्ा एवनमदाचं

कमरायनमदािीच्छिोऽनि ि नक्ररारां निरमदा इनि निरिकिृत्व
य ाभाविरं िद्द्वरनमदानि भावाः॥
कमिो ज्ञस्यानिरमदााः? नक्रराचावस्विन्त्रत्वानचनि भावजिास्वािन्त्र्यज हजिमदाम ाह —
म
् Page 109
् ॥ 2-3-17-256 ॥
ॐ शनक्तनविरयराि ॐ
ज रा ज्ञस्य नविरयराचल्पशनक्तत्वाचस्वािन्त्र्यनमदानि शजषाः॥
ईशशक्त्यिक्ष
इिश्चास्वािन्त्र्यनमदात्याह —
ॐ ्मदााध्यभावाच्च ॐ ॥ 2-3-17-257॥
्मदाानधरलम्बनम द्धाः। िचभावाच्चािूमक
य ामदात्वाच्चास्वािन्त्र्यं ज्ञारि इत्यर् याः। ििश्चानिरमदा इनि िरम्पररा
इमदा हजि ू बोध्य ॥
िि म ज्ञस्यस्विन्त्रकिृत्व म
य ज कर्ं किेत्यनक्ताः। स्विन्त्राः खलु किेत्यि आह—
ॐ रर्ा च िक्षोभरर्ा ॐ ॥ 2-3-17-258 ॥

य िज चोच्यिज िर्ा ज्ञोऽिीशनिरिोऽनि किोच्यि
रर्ा िक्षा उभरर्ा कारनरिृनिरित्वजि किृत्व
इत्यर् याः। च् म चाष्टायनतु क्मदाच्च
म ारकाः॥
य शनक्ताः स्वाधीिा। िजत्याह —

नकं िक्षवचस्य किृत्व
ॐ िराि ि् म िच्छ्रमिाःज ॐ ॥ 2-3-17-259 ॥

िरम वज । शनक्तनरनि नवभज्य अन्। ज्ञस्य किृत्व
य शनक्ताः िराचजव ईशाधीि ैव। िच्छ्रमिाःज । ‘किृत्व
य ं
कारमत्वं च’ इिीशाधीित्वश्रिम नज रत्यर् याः॥

् त्व
एवं िहीशस्यैव स्याि किृ य मदा।् ि ज्ञस्यजनि ििम ाः शास्त्रवैरर्थ्यनमदात्यि आह—
म
ॐ कृ िप्ररत्नािजक्ष्नवनहिप्रनिषज
धावैरर्थ्ायनचभ्याः ॐ॥ 2-3-17-260 ॥
। कृ िनमदानि कमदाोच्यिज। प्ररत्नजत्यिम लक्षममदा।् आनचिचाचवैषम्यानच गृ्रमिज।
िरम वज । िर इत्यिषज्यिज
म
्ीविानचकमदायप्ररत्नरोग्रिाि जक्ष एव िराः ज्ञं प्रजररिीनि शजषाः। नकमदाशक्त्या िजत्याह। नवनहिजनि।

नवनधनिषजधशास्त्रावैरर्थ्ायर। स्वस्य वैषम्यि ैघृण्य रनिरा्ारजनि चार् याः। एिचर् यमदाजव कमदाायद्यि जक्षजनि भावाः।
्
म ावैषम्यानच अत्र आनचिचजि स्मानरिनमदानि ध्यजरमदा॥17॥
्
अंशानधकरममदा॥2-3-18॥
ॐ अंशो िािाव्यिचजशाचन्यर्ा चानि चाशनकिवानचत्वमदाधीरि एकज ॐ ॥ 2-3-
18-261 ॥
म
् Page 110
म नवरोध उच्यिज। ज्ञ इत्यन्। िरस्यजत्यिषङ्गाः।

अत्र ज्ञस्यजशांशत्वािंशत्वश्रत्य म अन्यर्ा चजनि
िूवत्रय ोत्तरत्र चान्वजनि।‘अनिरानचत्वमदािीत्यन्वजनि। ज्ञो ्ीवाः िरस्यांशाः िद्गभवय ान्त्वजि
िचतु भूिय त्वाि।् अंश इवांशाः नििाित्रानच्म्बन्ध

म ाःै कज वलं िदुि्ीवकत्वजि िच्छजषभूि इत्यर् याः। रिा
ििो न्यूित्वज ्नि नकनञ्चत्तत्सदृशरूिांश इत्यर् याः कमिाः िािाव्यिचजशाचन्यर्ा च व्यिचजशानचत्यन्वराः।
‘िािा ्रमजि ं व्यिनचशनतु नििजनि ित्रजम नि ब्रािजनि च’ इनि श्रिम नििाित्रत्वानचिािाप्रकारज
म म
्म्बन्धव्यिचजशाि।् िा्ावस्य कमिश्चजि जनि ि ैवांशो ि ्म्बन्ध इनि चान्यर्ा च ्म्बन्धाभावजि च
व्यिचजशानचत्यर्ाःय । िदुभरबलाज्जीवाः कज वलं िरजमोिकारय एव ि कचानचत्तस्योिकिेनि
िदुि्ीवकरूिांश इनि ज्ञारिज। उिकारयत्विज ्म्बन्धव्यिचजशस्योिकिृत्व
य ाभावजि ्म्बन्धाभावस्य
चोिित्तजनरनि भावाः। अरं च हजिरम ाद्यजऽर्े । अन्त्यज त्वन्यर्ा च चाशनकिवानचत्वमदाधीरि इनि एकज
ज ज चाशााः’ इनि ब्रह्माभजचमदाधीरिज। अन्यर्ा
शानखिाः। ज्ञस्य ्ीवस्य ‘ब्रह्म चाशा ब्रह्म नकिवा ब्रह्मवै मदा
च अन्याः िरोऽन्यो ्ीव इनि भजचं चाधीरि एकज रिोऽि इनि रोज्यमदा।्
म
ईश्ीवरोभेचाभजचोक्त्यन्यर्ाििि्त्यना ज ाभजचस्थािज िन्न्यूित्वज ्नि नकनञ्चि ् ित्सदृशरूिांशत्वं
भजचमदािम त्य
म रजम रोन्िमदा।् ित्त्वप्रचीि ज ि म िूवम
निवजश्रिज। अभजचस्य बाधानचनि भावाः। टीकारामदान्यर्जनि िचमदात्त े ।
िक्षिरजऽनि भाष्यज स्वारस्यचशयिाच्चनन्द्रकारामदाभम रत्र रोन्िमदा।् रिा टीकारीत्या
िािाव्यिचजशानचत्यजवाद्यजऽर्े हजिाःम ॥
् ॥ 2-3-18-262 ॥
ॐ मदान्त्रवमायि ॐ
अि जराकाष याः। ‘िाचोऽस्य नवश्वा भूिानि’ इनि श्रिम श्च
ज ज्ञाः िरस्यांश इत्यर् याः। िाचोऽम्श
य ाि॥्
इत्यजकार्त्व
ॐ अनि स्मरयि ज ॐ ॥ 2-3-18-263 ॥

‘मदामदाैवांशो ्ीवलोकज ्ीवभूिाः’ इनि ज्ञाः िरस्यांश इनि स्मरयि।ज अिोऽप्यंश इत्यर् याः। ्ीवलोकज
्ीवचजहज ्ीवभूिो ्ीवाख्यश्चजिि इत्यर् याः॥
् शत्वश्रनम िनवरोधश्चजत्यि आह—
य च ्ाम्यं स्याि अिं
ज्ञस्य िरांशत्वज मदात्स्याचजज्ञस्य
ॐ प्रकाशानचवन्न ैवं िराः ॐ ॥ 2-3-18-264 ॥
म
् Page 111
िरो मदात्स्यानचरूिी िरमदाात्मा एवं नभन्नांशो िजत्यर्ाःय । कर्ं प्रकाशानचवि ।् प्रकाशाद्यनभमदाानिवि।् रर्ा
प्रकाशाः कालाग्न्याद्यनभमदाािी खद्योिानभमदाानिवन्न।
कालाग्न्याद्यनभमदाानिि्ज्ो्लिृनर्व्यनभमदाानिवह्न्याचजरनभन्नांशत्वाि,् खद्योिानभमदाानििां िम
नभन्नांशत्वाि।् िर्ा मदात्स्याचजाः िरमदाात्मस्वरूित्वाज्जीवस्य ि म नभन्नांशत्वान्न िरोाः ्ाम्यनमदानि।
एिजिािंशत्वश्रनम िाः स्वरूिांशत्वनिषजधिरजत्यक्त
म ं भवनि।
मदात्स्याचज्ीवस्य चानभन्नांशत्वं नकं ि स्याि?् दृष्टातु मदाात्रस्या्ाधकत्वाचि आह—
ॐ स्मरनतु च ॐ ॥ 2-3-18-265 ॥
्ीवस्य नभन्नांशत्वं मदात्स्याचजरनभिांशत्वमदा।् स्मृनिकिायर इत्यर् याः। ‘एिज स्वांशकलााः ि्
ं म ाः कृ ष्ण् म
्
भगवाि स्वरमदा ’् इनि स्मृि । िूव य वराहाचज्ीवस्य च ‘्गृहज ि रुषं रूिमदा’् इत्यानचिा ‘ऋषरो मदािवो
म ा एिज ि्
चजवा’ इत्यानचिा च नवष्ण्वंशत्वमदाक्त्व ं म ाः िरुषस्य
म स्वरूिांशनवभागााः कृ ष्ण् म कृ ष्ण एव
मदाूलरूप्यजव इनि वराहाचजरनभन्नांशत्वं, ्ीवािां ि म ‘अिाः िरं रचव्यक्तमदा’् इनि स्मृि नभन्नांशत्वं, िर्ा
‘स्वांशश्चार्ो नवनभन्नांश’ इनि स्मृि स्वरूिास्वरूिलक्षमरोरुक्तज ाः िरोश्च ‘ि त्वत्समदाोऽन्’ इनि

म ि ्ीवज न्द्धिरा िरोनभन्न
स्मृत्या ईशज अिभवज य ानभन्नांशत्वं स्मरतु ीनि भावाः। बहस्मृनिद्योििार
बहवचिमदा।् ि कज वलं दृष्टातु इनि चार् य इत्यजकज। अन्यर्ा चानि चाशनकिवजत्यक्त

म हजिि
ू ां स्मृिीिां च
म रार् यश्च इत्यन्यज। स्मरयि इनि ज्ञस्यजशांशत्वज स्मृनिरुक्ता। अत्र ि म नभन्नांशत्व इनि भजचाः।
्मदाच्च
इिश्च ैवं िर इत्याह—
म
ॐ अिज्ञािनरहार ्
चजह्म्बन्धाज्ज्योनिरानचवि ॐ
॥2-3-18-266॥
म नि ित्पूवक
ज्ञस्यजत्यन्। िरानचत्यन्वजनि। अिज्ञज य प्रवृनत्तरुच्यिज। िनरहारो बन्धनिवृनत्ताः। ज्ञस्य ्ीवस्य
म
चजह्म्बन्धाद्धजिोाः िराचिज्ञािनरहार म नत्तमदाोक्ष ्ाः। ज्योनिरानचवि।् रर्ा ज्योनिषो
ईशािज्ञाधीिप्रवृ
्रमक्ष्यनभमदाानििोऽिभ्रष्टस्य ्जष्मानभमदाानििश्च ित्तद्दजह ्म्बन्धाि ् म
्ूरवय रुमािज्ञरा
ित्तत्प्रवृ्त्यनानच्र्जत्यर्ाःय । उिलक्षममदाजिि।् िरस्य च मदात्स्याचजचहे ्म्बन्धाद्धजिो् ि ् इनि ि ैवं
िर इत्यनि ध्यजरमदा।् कर्मदा?् ज्योनिरानचवि।् ज्योनिषाः प्रभानभमदाानििो अमदाृिाब्ध्यनभमदाानििश्च रर्ा
म
्ूरायद्यिज्ञाधीिप्रवृ
्त्यनानचिाय्ीत्यक्ष्याद्यनभमदाानििा ्ाम्यं िान् िर्जनि रोज्यमदा।् िूवं
म
स्वरूिांशत्वनभन्नांशत्वरोाः प्रकाशानचरत्रांश्रिह्या्रमत्वािि म
ह्या्रमत्वरोज्योनिरानच दृष्टातु इनि भजचाः॥
म
् Page 112
इिश्च ि ्ाम्यं िरोनरत्याह —
ॐ अ्तु िजश्चाव्यनिकराः ॐ ॥ 2-3-18-267 ॥

य ाच्चजत्यर् याः। मदात्स्याचजश्च िद्भावानचनि बोध्यमदा।्
शक्त्यजनि शजषाः। ज्ञस्या्तु िजाः शक्त्या अ्तु िजरिूमत्व
म
अव्यनिकरो ि ैवं िर इत्यक्तस्याव्यनिकरो व्यत्या्ाभाव इत्यर् याः॥
ॐ आभा् एव च ॐ ॥ 2-3-18-268 ॥
ज्ञ आभा् एव ईशप्रनिनबम्ब एव। मदात्स्यानच् म ि िर्ा। अिश्चाव्यनिकर इनि रोज्यमदा।् रोगनवभागाः
प्रर्मदाानिचेशश्चोत्तरार् याः॥18॥
अदृष्टानधकरममदा॥् 2-3-19॥
् ॥ 2-3-19-269 ॥
ॐ अदृष्टनिरमदााि ॐ
अत्र ज्ञस्यजशाभा्त्वािाभा्त्विररोाः ‘रूिं रूिं प्रनिरूिो बभूव’ इनि ‘ि ैवांशो ि ्म्बन्ध’ इनि
म ोरनवरोध उच्यिज। आभा् एवजनि ज्ञ इनि चान्। अदृष्टजनि नवद्याद्यमच्यिज। ज्ञ आभा् एव
श्रत्य
ईशप्रनिनबम्ब एव। अदृष्टानिरमदााि ् नवद्याकमदाय्स्क
ं ारानचवैनचत्र्यानचत्यर्ाःय । नबम्बावैनचत्र्यजऽनि
ित्तचीरािाद्यदृष्टवैनचत्र्यजम चजवचािवमदाािवानचवैनचत्र्य्म्भवजि प्रनिनबम्बत्वं म नमदानि
रक्त भावाः।
स्थािनवशजषानचत्यिो वैलक्षण्रं ित्रैव वक्ष्यिज॥
रागानचवैनचत्र्याचजव प्रनिनबम्बवैनचत्र्यमदानस्त्वत्यि आह —
् ॥ 2-3-19-270 ॥
ॐ अनभ्न्ध्यानचष्वनि च ैवमदा ॐ
अनभ्नन्धनरच्छा। रागिजषमदाोहानचचोषजष्वप्यजर ं वैनचत्र्यमदा।् अदृष्टानिरमदााि।् ि कज वलमदााभा्
इत्यि जरर्ाःय । रागानचवैनचत्र्यं ज ारां
कर्नमदात्यिक्ष म व्यत्वानचनि
िस्यैवाि्िय भावाः।
म ीरिज।
िूविय वू रय ागानचवैनचत्र्याचजव िचनस्त्वत्यि उक्तं चजनि। प्रनिक्षमं वैनचत्र्यं चजनि ्मदाच्च
रागाद्यवैनचत्र्यजऽप्यजकनस्मि ि् नं म ् प्रनिक्षमं दृश्रमदाािं वैनचत्र्यमदादृष्टानिरमदााचजव वाच्यनमदात्यर् याः॥
िनहि भूम्यानचस्थािवैनचत्र्यजमवै ्रम िरवैनचत्र्यमदानस्त्वत्याशङ्क्याह —
् ॥ 2-3-19-271 ॥
ॐ प्रचजशानचनि चजन्नातु भायवाि ॐ
एवनमदात्यन्।‘स्वगायनचप्रचजशावैनचत्र्याचजवं वैनचत्र्यमदााभा्स्यानस्त्वनि चजन्न। अतु भायवाि।्
ििैनचत्र्यस्याप्यदृष्टवैनचत्र्य एवातु भायवानचत्यर् याः। निनि यनमदात्तं ििैनचत्र्यारोगानचनि भावाः॥19॥
म
् Page 113
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ ि िन्त्रचीनिकारां नििीराध्यारस्य िृिीराः िाचाः

्मदाा्ाः ॥ श्रीकृ ष्णाि यममदा् म
अर् नििीराध्यारस्य चिर्म ाःय िाचाः ॥2-4॥
रावनिकारनन्त्वत्यक्त म िम िज राऽकाशाचजरुत्पनत्तश्रत्य
म रक्त्य म ा म
अित्पनत्त श्रनम िगौमी चजि ्
मय
ि्रमिाचािाभावानचर म िम जिरा प्रामाद्यित्पनत्तश्र
क्त्य म म ा िचनित्यत्वनश्रगौमीनि शङ्कां व्यचम न्िमदाम त्र िाचज
त्य
्रनम क्तकश्रत्य
म नवरोध उच्यिज॥
्
प्रामानधकरममदा॥2-4-1॥
ॐ िर्ा प्रामााः ॐ ॥ 2-4-1-272 ॥

अत्र िरज ‘एिस्माज्जारिज प्रामाः’ इिीनन्द्रर्म जश्रिम ाःज ‘प्रामा एवािाचर’ इनि िच्म जश्रत्य
म ा ‘िोिाचािं
हीनन्द्ररामामदा’् इनि रक्त्य

म िम जिरा अनवरोध उच्यिज। िर्जनि प्रागक्त
म रक्त्य
म िकषम यमार् यमदा।् रर्ा नवरचाचरो
्ािा्र्ा प्रामा इनन्द्ररानम ईशाचजवोत्पनत्तमदानतु । अश्रिम नज रत्याद्यमक्तहजिभ्य

म इत्यर् याः। अत्र प्रामा
इिीनन्द्ररानम िचनभमदाानििश्च। ्निरनि िराधीिनवशजषरूि ैव। ्ा च रर्ारोगमदािम चरानचरूिा

ध्यजरा। एवमदाह्यजऽनि॥
िि म ‘प्रामा एव’ इनि श्रिम रज श्रिम नज रनि कर्मदाि आह —
् ॥ 2-4-1-273 ॥
ॐ ग ण्र्म्भवाि ॐ
अिानचत्वश्रनम िगौमी, अिानच्ूक्ष्मनज न्द्ररिरा। अ्म्भवाि ् म ािानचत्वा्म्भवाि।्
मदाख्य िर्ा
म ा ्म्भवानचत्यर्ाःय । निरुिाचाित्वानचत्यनधकाशङ्कानिरा्ार ग मीनि
‘एिस्माज्जारिज’ इत्यानचश्रत्य
म ग मत्वाचन्यादृशग मत्वोक्त्यर् यमदारं रोग इनि कज नचि॥्
ििम रोगाः। प्रागक्त
म
ॐ प्रनिज्ञाििरोधाच्च ॐ ॥ 2-4-1-274 ॥
म
‘इचं ्वयमदा्ृ्ि’ इनि प्रनिज्ञाि्ाराच्च प्रामा उत्पनत्तमदातु इत्यर् याः। ‘् प्राममदा्ृ्ि’, ‘् प्रामाि’,्
‘एिस्माज्जारिज प्रामाः’ इत्यानचनवशजषश्रिम ाःज ‘प्रामा एवािाचर’ इनि ्रनम क्तक नवशजषश्रनम ििाः प्राबल्यार्ं
म ्ामदाान्यश्रनम िस्मारमारारं रोगाः॥1॥
म
् Page 114
्
मदािोनधकरममदा॥2-4-2॥
ज ॐ ॥ 2-4-2-275 ॥
ॐ ित्प्राक्ष्रमिश्च
अत्र ‘मदािाः ्वेनन्द्ररानम च’, ‘नित्यं मदािोऽिानचत्वाि’् इत्यिरोमदायिो्म जा्म जश्रत्य
म ोरनवरोध
उच्यिज। िनचनि प्र्िम प्रामोनक्ताः। ित्प्रानगत्यक्त्या

म मदाि इनि लभ्यिज। उत्पनत्तमदानचनि चान्।
अिाचीशादुत्पनत्तमदाि।् कमिाः? िजभ्याः प्रामजभ्याः प्राक ् िूवं श्रिम ाःज । ‘एिस्माज्जारिज प्रामो मदािाः
्वेनन्द्ररानम च’ इनि म
िस्योत्पन्नत्वजि श्रवमानचत्यर्ाःय । चशब्दोऽिक्त्मदा म रज। िचित्पनत्त
च्च म
वचिमदाल्पोिचरकारमानचनि वचिाच्चजत्यर्ाःय । िजि ‘नित्यं मदािाः’ इत्यानचश्रनम िाः ्ूक्ष्ममदािाः िरा।

्म जश्रनम िरुिचररूिोत्पनत्तिरजनि भावाः। ‘वारोवायव रुद्र उचजनि’ इनि वारोमदायिो्निश्रनम िाः िारिरजनि ि
िनिरोध इनि ध्यजरमदा।् ित्प्रानगत्यनक्ताः
म मदािोरूिं नवषरं िृर्ङ् मदाि्ो नवनशष्य ्म जोक्त्या
्
्म जश्रिम रज ्म जश्रनम ििो निरवकाशत्वं िूवोत्पन्नत्वमदाल्पोिचररूिोत्पनत्तभजचं च ्ूचनरिमदाम ॥2॥
्
य त्वानधकरममदा॥2-4-3॥
ित्पूवक
य त्वािाचाः ॐ॥ 2-4-3-276 ॥
ॐ ित्पूवक
् िं मदािाः िूवं कारमं रस्या्स्या
म नवरोध उच्यिज। वाचो वानगनन्द्ररस्य िि प्रकृ
अत्र वाग््म जा्म जश्रत्य
भावाः। िस्माि ् ित्पूवक
य त्वाि ् ‘मदािाः िूवरू म ररूिमदा’ ् इनि श्रिम ाि ् मदािाःकारमत्वाच ्
य िं वागत्त
म नत्तमदािीत्यर्ाःय ।
वागत्प ‘वाग्वाव नित्या ि ्रमजषोत्पद्यिज’ इनि श्रनम ि् म नित्यवजचोच्चारमरोग्रत्वाच ्
ग मीनि भावाः॥3॥
्
््गत्यनधकरममदा॥2-4-4॥
ॐ ््गिजनवयशनज षित्वाच्च ॐ ॥ 2-4-4-277 ॥

म नवरोध उच्यिज। प्रामा इत्यन्। गिजज्ञायिस्य ्म्बनन्धिाः ज्ञाि्िकााः प्रामााः
अत्र प्राम्ङ्ख्याश्रत्य
््। कमिाः? नवशजनषित्वाि।् ‘्् प्रामााः प्रभवनतु ’ इनि श्रिम ावत्त
म रत्र ‘गहम ाशरां निनमदायिााः ््’ इनि
ज्ञािार् यत्वजि नवशजनषित्वानचत्यर् याः। गहम ाशरां बद्ध म ि ् इत्यर्ायि।् चस्त्विक्त्मदा

म , बद्ध्यर्ाय म म रज। ‘््
च्च
प्रामस्त्ववगिजाः िञ्च प्रामाश्च कमदायमाः। एवं प्रामिाचशकं शरीरज नित्य्ंनस्थिमदा।’् इनि वचिाच्चजत्यर् याः।
म ा प्रामािां िाचशत्वजऽनि
िर्ा च ‘िाचश वा एिज प्रामााः’ इनि श्रत्य ‘्् प्रामााः’ इनि श्रिम ाःज
म ह्य्िघ्राममदािोबद्धीिां
श्रोत्रचक्षस्त्व म ज्ञािहजनत्वनन्द्ररत्वनववक्षरा ््िरत्वोिित्तजाः ि िरोनवयरोध इनि
भावाः।
म
् Page 115
िि म ््भ्योऽन्यजषां प्रामािां ्त्त्वज ‘््’ इनि श्र ि िैाः ्ह िाठाः स्यानचत्यि आह —
् ॥ 2-4-4-278 ॥
ॐ ह्ाचर् म नस्थिजऽिो ि ैवमदा ॐ
म ाि ् कमदाोच्यिज। निवृत्तमदानि प्रवृत्त्ारूप्याच ् ग ण्रा वृ्त्यना नस्थििचजि
नस्थि इनि बन्धनस्थनिहजित्व
ै क्षण्रद्योिकाः। ह्िाचिारगम ्रम
गृ्रमिज। िवम ल म वाच् म नस्थिज कमदायनवषरज कमदाायर्ायनि। अिाः
कमदाायर् यत्ववैलक्षण्राचजव िैाः ्ह िाठो िा्ीत्यर्ाःय ॥4॥

्
अण्वनधकरममदा॥2-4-5॥
ॐ अमवश्च ॐ ॥ 2-4-5-279 ॥
म ािमत्व
अत्र प्रामामत्व म श्रत्य
म नवरोध उच्यिज। प्रामा इत्यन्। प्रामा अमव्ज््ा व्या्ाश्चजत्यर्ाःय ।
िर्ा च ‘अमनम भाः िश्रनि’ इनि श्रत्य म िम िज ‘नचवीव चक्षरम ाििमदा’् इनि श्रनम िाः ि
म ा दूरश्रवमानचरक्त्य
नवरुद्ध्यि इनि भावाः॥5॥

्
श्रजष्ठानधकरममदा॥2-4-6॥
ॐ श्रजष्ठश्च ॐ ॥ 2-4-6-280 ॥
म नवरोध उच्यिज। श्रजष्ठश्च प्राम उत्पनत्तमदााि ्ि कज वलं प्रामा इनि चार् याः।
म प्राम्म जा्म जश्रत्य
अत्र मदाख्य
‘आत्मि एष प्रामो ्ारिज’ इनि श्रनम िाः। ‘रत्प्रान्ाः’ इनि स्मृत्यक्त्वोत्पनत्तमदाृ
म म िम िज ा ‘ि ैष
म रक्त्य
निहजित्व
प्राम उचजनि’ इनि श्रनम िश्च स्थूल्ूक्ष्ममदाख्य
म प्रामनवषरजनि भावाः। ‘एिजि मदाािनरश्वा’ इत्यत्र
म ि जमोत्पत्यक्त
बा्रमवाररू म ावनि ्वयमदात्य म नत्तरत्रोच्यि इनि ध्यजरमदा।्
ू नत्तहजििम ा प्रामरूि जमाप्यत्प
ृ त्प
प्राम्म जश्रनम िाः चजष्टानचिरा नकं ि स्यानचत्यि आह —
म
ॐ ि वारनक्ररज म िचज
िृर्ग ् ॥ 2-4-6-281 ॥
म शाि ॐ
म ष्टज ारूिनक्ररज ि भविाः। कमिाः? ‘् प्राममदा्ृ्ि’ इत्यक्त्वा
प्रामोत्पनत्तश्रनम िस्थाः प्रामो बा्रमवारच म
‘प्रामाि ् श्रद्धां खं वारज्य

म ोनिरािाः िृनर्वीनन्द्ररं मदािोऽन्नमदान्नािीरं ििो मदान्त्रााः कमदाय’ इनि िरोाः
िृर्गिम चजशानचत्यर् याः॥6॥

्
चक्षरम ाध्यनधकरममदा॥2-4-7॥
म
ॐ चक्षरानचवि ि् म ित्सहनशष्ट्यानचभ्याः ॐ ॥ 2-4-7-282 ॥
म नवरोध उच्यिज। श्रजष्ठ इत्यन्। िरम वज । श्रजष्ठो मदाख्य
अत्र श्रजष्ठस्वािन्त्र्यास्वािन्त्र्यश्रत्य म प्रामााः
चक्षरम ानचवचजव। चक्षरम ानच रर्जशाधीिं िर्ाऽरमदानि ईशाधीि इनि लभ्यिज। एवजत्यत्प
म त्तानवव
म
् Page 116
स्वािन्त्र्याच ि व्यवस्थाऽ्ीनि ्ूचरनि। कमिाः? ित्सहनशष्ट्यानचभ्याः। िैाः चक्षरम ानचनभाः ्ह नशनष्टाः

शा्िमदानम क्ताः ‘्वं ्रमजविै ि ् िरमदाजऽवनिष्ठिज प्रामश्च प्रामाश्च प्रानमिश्च’ इनि प्रामैाः ्हजशवशत्वजि
िाठाि।् िि म ‘रचाश्रराचस्य चजष्टा’ इत्यक्तािन्याश्ररत्वर
म म िम जिा ‘ि प्रामाः नकनञ्चचानश्रिाः’ इनि श्रनम िाः
क्त्य
श्रनम िमदाात्राि ् कर्मदािोद्यि इत्यि उक्तमदाानचभ्य इनि। ‘्वयकिायऽनि ्ि ् प्रामाः िरमदााधारिाः नस्थिाः’
इनि, ‘िान्योऽिोऽन् द्रष्टा’ म ज श्चजत्यर्ाःय ।
इत्यानचवचिाचीशिरारोगानचरूिरक्त ‘ि प्रामाः
् षम आनचत्वजिोनक्ताः।
नकनञ्चचानश्रिाः’ इनि श्रनम िाः अिन्यजश्वरत्वावातु रजश्वरत्विरजनि भावाः। प्राधान्याि चक्ष
स्वािन्त्र्यज श्रनम िबाहल्यमदा्ीनि चोद्यं ि म ‘्ोऽध्यक्ष’ इत्यत्र निरन्ष्यिज। श्रजष्ठस्यजशारत्तत्वज
चक्षरम ानचवचवातु रजश्वरत्वं च ि स्यानचत्यि आह —
ॐ अकरमत्वाच्च ि चोष्र्ा नह चशयरनि ॐ ॥ 2-4-7-283 ॥

श्रजष्ठस्यजत्यन्वजनि। करमत्वं किृप्रय रोज्यत्वमदा।् श्रजष्ठस्याकरमत्वाि,् चक्षरम ाचजाः करमत्वाच्चजनि चार्ाःय । ि
चोषाः ििचवातु रजश्वरत्वाभावचोषो िान्। कमिाः? नह रस्माि ् िर्ा करमत्वानचिा प्रामं चक्षरम ानच च
चशयरनि ‘िानि वा एिानि करमानि अर् प्राम एवाकरमाः’ इनि श्रनम िरि इत्यर् याः। ््म ऽज नि ्ीवज
प्रामव्यािारदृष्टज्स्य ्ीवाप्ररोज्यत्वमदा।् चक्षरम ाचज् म ि ैवनमदानि भावाः॥7॥
्
िञ्चवृ्त्यननधकरममदा॥2-4-8॥
ॐ िञ्चवृनत्तमदायिोवद्व्यिनचश्रिज ॐ ॥ 2-4-8-284 ॥
म नवरोध उच्यिज। श्रजष्ठ इत्यन्। श्रजष्ठाः िञ्चवृनत्ताः िञ्च
अत्र प्रामािािाचजाः श्रजष्ठस्वरूित्विद्दा्त्वश्रत्य
वृत्तराः प्रामािािव्यािोचाि ्मदाािाख्यरूिानम रस्य ् िर्ा प्रामानचिञ्चस्वरूिवानित्यर् याः।
उिलक्षममदाजिि।् प्रामानचिञ्चचा्वानित्यनि बोध्यमदा।् कमिाः? मदािोवि।् रर्ा मदािाः
म ििाख्यस्वरूिवि,् िज्जन्यमदािाःप्रभृनिवृनत्तिञ्चकवच्च ििि ् श्रजष्ठोऽनि वगयिरवाि ्
मदािोबद्ध्यहङ्कारनचत्तचज
व्यिनचश्रिज ‘अर् िञ्चवृ्त्यन ैिि ् प्रवियि’ज इनि श्रिम रिोऽि इनि रोज्यमदा।् ‘्वे वा एिज मदाख्य
म चा्ा’
इनि श्रिम ाःज ज नभन्नप्रामानचिरत्वाि ् ि नवरोध इनि

म स्वैव स्वरूिानम प्रामाद्यााः’ इनि श्रिम श्च
‘मदाख्य
्
अण्वनधकरममदा॥2-4-9॥
म ॐ ॥ 2-4-9-285 ॥
ॐ अमश्च
म
् Page 117
म ािमत्व
अत्र श्रजष्ठस्यामत्व म श्रत्य
म नवरोध उच्यिज। श्रजष्ठ इत्यन्। अमश्च
म अमव्य
म ाय्श्चजनि चार् याः। अतु ाः
म ि जम व्या् इनि भावाः। अिाः ‘प्राम एवाध्ाि’् इनि श्रिम ाःज ‘प्रामो वा
प्रामरूि जमाममाः, बनहवायररू
अमाःम ’ इनि श्रिम श्च

ज ि नवरोध इनि भावाः॥9॥
ज्योनिराद्यनधकरममदा॥् 2-4-10॥
् ॥ 2-4-10-286 ॥
ॐ ज्योनिराद्यनधष्ठािं ि म िचामदाििाि ॐ
अत्र चक्षरम ाचज्ीवजशकरमत्वश्रत्य
म नवरोध उच्यिज। िरम जव। िनचनि व्य्ं ्मदा्ं च।
ज्योनिरानचत्यावृनत्ताः। ज्योनिरानचाः अनधष्ठािं रस्य ् िर्ा, िनन्नरामदाकनमदानि रावि।् ‘रोऽि निष्ठि’,्
‘र्ज्न् निष्ठि’ ् इत्यानचश्रिम ाःज अग्न्यानचरूिज्योनिराद्यनधष्ठािं रच ् ब्रह्म ित्त म िचजव ज्योनिराद्यनधष्ठािं
ज्योिीरूिचक्षरम ानचनिरामदाकं , ित्कारमनमदानि रावि।् कमिाः? िचामदाििाि ् िस्य चक्षरम ाद्यनधष्ठािृत्वस्य
‘रश्चक्षनम ष निष्ठि’ ् इत्यानचिा आमदाििानचत्यर्ाःय । ब्रह्मजत्यवज वाच्यज रचग्न्यानचरूिज्योनिराद्यनधष्ठािनमदानि
ब्रह्मनवशजषमोनक्ताः ब्रह्ममोऽग्न्यानचरूिभूिप्रजरकत्वाि ् िचंशभूिचक्षरम ाचजरनि िस्यैव प्रजरकत्वनमदानि रनम क्तं
्ूचनरिमदाम ।् अि एव ज्योनिरानचभूिकारयत्वाि।् ज्योनिरानचशब्दजि चक्षरम ाचजह्य यहममदा।्

म
आकाशाद्यनधष्ठािनमदानि वाच्यज ज्योनिराचीत्यनक्तरनि चक्षरम ाचीनि प्रकृ ित्वाि।्
िन्वजवं ‘्ीवस्य करमान्याहाः’ इनि श्रनम िाः कर्नमदात्यि आह —
् ॥ 2-4-10-287 ॥
ॐ प्रामविा शब्दाि ॐ
प्रामा इनन्द्रराण्रस्य ्तु ीनि प्रामवाि ् ्ीवाः िजि। िनचत्यन्। िच ् ब्रह्म प्रामविा ्ीवजि कत्राय
स्वकरमैाः चशयिानच काररनि। ‘एष ्रमिजिात्मिा चक्षषम ा चशयरनि’ इत्यानचशब्दानचनि रोज्यमदा।्
करमािामदािीशप्ररोज्यत्वजऽनि ्ीवस्य िचारत्तकिाःमय कमदाय्ाधित्वाि ् ित्परा श्रनम िनरनि भावाः।
म िरोधाि
श्रत्य म ्
आत्मिजनि म उत्तररोगज प्रामित्सम्बन्धरोरन्वरार्ाय।
्ीवजि जनि वा वाच्यज प्रामविजत्यनक्ताः
श्रिम रज र्ायतु रमदााह —
् ॥ 2-4-10-288 ॥
ॐ िस्य च नित्यत्वाि ॐ
म ीरिज। िरोरनि प्रामवनचनि
िस्य प्रामविो ्ीवस्य। चशब्दजि प्रामािं ित्सम्बन्धस्य चजनि ्मदाच्च
्नन्नधानिित्वाि।् ्ीवप्रामित्सम्बन्धािां नित्यत्वानचत्यर्ाःय । ्ीवकरम्म्बन्धस्य नचरकालीित्वाि ्
्ीवकरमत्वश्रनम िरुिचनरिार्ेनि ‘ब्रह्ममो वा एिानि करमानि’ इनि श्रत्य
म नवरोध इनि भावाः।
म
् Page 118
्म्बन्धनित्यत्वोक्त्य ैव िूिौ ्ीवप्रामरोरनि िदुनक्ताः ित्सम्बन्धनित्यत्वार्ाय। ्म्बनन्धिोरभावज

्
िचरोगाि॥10॥
्
ि इंनद्रराण्रनधकरममदा॥2-4-11॥
् ॥ 2-4-11-289 ॥
ॐ ि इनन्द्ररानम िद्व्यिचजशाचन्यत्र श्रजष्ठाि ॐ
म नवरोध उच्यिज। ि इनि प्राक ् चशब्दोक्तााः प्रामा उच्यतु ज।
अत्र श्रजष्ठस्यजनन्द्ररािीनन्द्ररत्वश्रत्य
म प्रामाचन्यज िज प्रामा इनन्द्ररानम, ि श्रजष्ठाः। कमिाः? िद्व्यिचजशाि ् िस्य
श्रजष्ठाचन्यत्र मदाख्य
म प्रामस्त्वनिनन्द्ररमदा’् इनि व्यिचजशानचत्यर् याः।
श्रजष्ठाचन्यजषानमदानन्द्ररत्वस्य ‘िाचश वजनन्द्रराण्राहाः। मदाख्य
श्रजष्ठोऽनिनन्द्ररनमदानि वाच्यज श्रजष्ठाचन्यत्रजत्याद्यमनक्ताः श्रजष्ठाचन्यजषानमदानन्द्ररत्वं श्रजष्ठस्य त्वनिनन्द्ररत्वं, ‘प्रामा
वा इनन्द्ररानम’ इनि ्ामदाान्यश्रनम िाः श्रजष्ठाचन्यप्रामनवषरजनि ्ूचनरिमदाम ।् अि एवान्यत्रजनि ््म्यनम क्ताः।
् रम ाचजरनि िन्न स्याि,् ईशवशत्वानवशजषानचत्यि आह —
एवं च श्रजष्ठोऽनिनन्द्ररं चजि चक्ष
ॐ भजचश्रिम ाःज ॐ ॥ 2-4-11-290 ॥

भजचो नवशजषाः। ि इनि श्रजष्ठानचनि च िचं नविनरमम्यान्वजनि। िजषां िाचशप्रामािां श्रजष्ठस्य च भजचश्रिम ाःज ि
म प्रामाः करोनि काररनि’ इनि श्रिम
एवजनन्द्ररामीत्यर्ाःय । ‘नस्थि एव हीचं मदाख्य श्रजष्ठस्य
य ारनरिृत्विज ईश्ाम्यस्यान्यजषां िचभावस्योक्तज नरनि भावाः।
्वयकिृक
म ा भजचमदाक्त्व
प्रामािां श्रजष्ठस्य च कज वलश्रत्य म ा प्रत्यक्षश्रनम िभ्यां च िचाह —
ॐ वैलक्षण्राच्च ॐ ॥ 2-4-11-291 ॥
प्रामािां श्रजष्ठस्य च ्ीवप्ररत्नाधीित्विचिधीित्वरूिवैलक्षण्राि ् क्रमदााि ् प्रत्यक्षश्रनम िभ्यां न्द्धं ि
एवजनन्द्ररामीत्यर्ाःय । प्रामािां प्रवृत्ताःज ्ाह्यत्यजव भावजि ््म ावभावजि ्ीवारत्तत्वं प्रत्यक्षन्द्धमदा।् श्रजष्ठस्य
ि म ‘प्रामािर एवानस्मि ि् रजम ्ाह्यनि’ इनि श्रत्य ्
म ा चशब्द्ूनचिरा न्द्धनमदानि ध्यजरमदा॥11॥
्
्ङ्ज्ज्ञामदाूत्य यनधकरममदा॥2-4-12॥
्
ॐ ्ङ्ज्ज्ञामदाूनियक्लृन्् म नत्रवृत्कमवयि उिचजशाि ॐ॥2-4-12-292॥
म नवरोध उच्यिज। िरम वज । मदाूनियचहे ाः। उिलक्षममदाजिि।् ्ंज्ञामदाूत्योाः
अत्र िामदारूिरोाः नवनरञ्चजश्ृष्टत्वश्रत्य
िामदाप्रिञ्चचजहानचरूिप्रिञ्चरोाः क्लृन्ाः ्ृनष्टनस्त्रवृत्कमवयि एव। त्रीनम िज्ोबन्नानि वृमोनि नमदाश्ररिीनि
नत्रवृि।् भावप्रधािमदा।् भावज नक्वबतु ं वा। िज्ोऽबन्नािां नमदाश्रमं कमवयिो नवष्णोरजव ि नवनरञ्चाि।् कमिाः?
उिचजशाि।् ‘्वायनम रूिानम नवनचत्य धीरो िामदाानि कृ त्वा’ इनि श्रिम नज रत्यर्ाःय । ‘नवनरञ्चो वा इचं ्वं
म
् Page 119
नवरजचरनि’ इनि श्रनम िरवातु रकिृत्व

य िरा। िजि ‘िरमदााद्ध्यजि ज िामदारूि ज व्यानक्ररजि’ज इनि श्रिम रज नवरोध इनि
भावाः। िरानचत्यजव वाच्यज नत्रवृनचत्याद्यमनक्ताः य रनम क्त्ूचिार।

नत्रवृत्किृत्व नत्रवृत्करमाभावज
रूिोत्पत्तजररोगस्याह्यज स्पष्टत्वाि।् रूिाभावज िामदाक्लृ्रज रोगानचनि। ्ंज्ञत्य
ज ाद्यमनक्ताः श्र ििामदारूि ज
व्याख्यािमदाम ।् इंनद्रराश्ररचजहोक्त्या िूवोत्तर्ङ्गनिं ्ूचनरि ं म चजनि कज नचि॥12॥

्
्
मदाां्ानधकरममदा॥2-4-13॥
ॐ मदाां्ानच भ मदां रर्ाशब्दनमदािररोश्च ॐ ॥ 2-4-13-293 ॥

म नवरोध उच्यिज। मदाां्ाचीनि ्ावधारममदा।् कारयनमदानि शजषाः। अङ्गीकारयनमदानि
अत्र प्र्िम चजहकारमश्रत्य
च। प्र्िम चजहस्थं मदाां्ाद्यजव कनठिं व् म भ मदां िानर् यवं, ि ्वयशरीरं, नकनन्त्विररोर्ज््ोश्च कारयमदा।्
रर्ाशब्दं ‘रत्कनठिं ्ा िृनर्वी रद्रवं िचािो रदुष्णं ित्तज्ाः अ्ृग्वानर िज्ो मदाज्जा’ इनि
म
शब्दोक्तनचशाऽङ्गीकारयनमदात्यर्ाःय । एवं च चजहस्य ‘इमदाान्स्रो चजविााः िरुषं प्राप्य’ इनि
म नवरोध इत्याकू िमदा।् रिा मदाां्ानच भ मदां भूनमदाकारं, ि ैिावचजव, नकन्त्व्ज््ोश्च
भूित्ररात्मकत्वश्रत्य
कारं रर्ाशब्दमदािम जरमदा।् ‘नवनमदाश्रानम नह भूिानि’ इनि शब्दज भूम्यानचभूिशब्दािां स्विो नमदाश्रत्वोक्त्या
ि ैकभूित्वं मदाां्शोनमिाचजनरनि ‘आिो वाव मदाां्मदा’ ् इत्यानचिि यकत्वानचरक्त्य
म िम जिाप्यत्वानचश्रमत्यनवरोध
इनि भावाः।
कर्ं िनहि नवनशष्याप्यत्वाद्यमनक्तरि आह —
ज ाि ि् म ििाच्िाचाः ॐ ॥ 2-4-13-294 ॥
ॐ वैशष्य
ज ाि ् ििाचाः भ मदात्वानचनवशजषवाच इत्यर् याः। निरुनक्तरुक्त्वायवधारमार्ाय॥
भूम्यानचभूि्ंरोगवैशष्य
13॥
य मदा् म ॥
म ाः िाचाः ्मदाा्ाः ॥ श्रीकृ ष्णािम
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ ि िन्त्रचीनिकारां नििीराध्यारस्य चिर्य
नििीराध्याराः ्मदाा्ाः
िृिीराध्याराः॥3॥
अर् िृिीराध्यारस्य प्रर्मदा िाचाः ॥3-1॥

एवं ्मदान्वरानवरोधाभ्यां ब्रह्मिचार्ो नवचानरिाः। म ानि
अत्राध्यारजऽर्न्ज्ञा्ािचाभ्यामदाक्त
वैराग्रभक्त्यिम ान्ज्ञािरूि्ाधिानि नवचारयतु ।ज आद्यिाचज
ज्ञािहजििू ा्िाङ्गभनक्तचाढ्यायिाचकवैराग्रार गत्यागनिस्वगयिरकगभवय ा्ानचस्वरूिं निरूप्यिज।
म
् Page 120
्
िचतु रप्रनिि्त्यननधकरममदा॥3-1-1॥
्
ॐ िचतु रप्रनिित्त रंहनि ्म्पनरष्वक्ताः प्रश्ननिरूिमाभ्यामदा ॐ॥ 3-1-1-295 ॥
म भूििरामदाशयाः। निनमदात्त््मदाी चजरमदा।् ्ीव
अत्र िरज ्ीवस्य भूिानवरोगाः ्ाध्यिज। िनचनि प्रागक्त
इत्यर्ायचन्वजनि। प्र्िम त्वाच ् भूिनै रनि च । ्ीवाः िूवचय हज ं नहत्वा गच्छि ् भूिाःै ्म्पनरष्वक्तो रंहनि
गच्छनि। नकमदार् यमदा।् िचतु रप्रनिित्त चजहातु रप्राप्त्यर् यमदा।् कमिाः? ‘वजत्य रर्ा िञ्चम्यामदााहिावािाः
म
िरुषवच्ो भवनतु ’, ‘इनि ि म िञ्चम्यामदााहिावािाः िरुषवच्ो
म भवनतु ’ इनि प्रश्ननिरूिमाभ्यां ज्ञारि
म
इत्यर् याः। अबिलनक्षिो ्ीवाः िञ्चम्यामदााहि रोनषनि िरुम षवच्ाः िरुष
म इनि िामदावानित्यर्ाःय ।
म
गिावभावज आगि भूि्म्बन्धोक्त्यरोगानचनि भावाः। िचतु रजत्यनक्ताः, भूिगिजाः फलोक्त्यर्ाय। िजि िजषां
चजहभोगचािजि कृ िार्ायिां ्ीवजि ्ह गनिव्य यर्ेनि ि शङ्क्यमदा।् अि एवातु रजत्यनक्ताः।
म प्रा्ानवनि वाच्यज
म
प्रनिित्तानवत्यनक्ताः। रं चजहं प्रनििद्यिज ध्यारत्यतु ज िनमदानि ्ूचिार। ‘रं रं वाऽनि स्मरि’ ्
म
इत्याचजनरत्यजकज। ्म्परीत्यनक्तरामदा नम क्त ित्पनरष्वङ्गोऽस्त्यजवनज ि द्योिनरिमदाम ।् ‘भूिािां नवनिवृनत्त् म
मदारममदा’् इनि स्मृनि् म भागनवषरजत्यह्यज व्यक्तनमदानि भावाः॥1॥
्
त्र्यात्मकत्वानधकरममदा॥3-1-2॥
ॐ त्र्यात्मकत्वाि ि् म भूरस्त्वाि ॐ
् ॥ 3-1-2-296 ॥
अत्र कृ त्स्नभूिनवरोग उच्यिज। अिानमदानि अप्शब्द इनि च शजषाः। िजि िोरन्वराः। रंहिीत्यन्।
ू ाःै ्म्पनरष्वक्तो रंहनि। ि त्वनद्भरजव। ि च प्रश्नानचस्थाप्शब्दनवरोधाः। अिां
्ीवाः ्वयभि
त्र्यात्मकत्वाि ् नक्षनि्लग्न्यात्मकत्वाि ् िदुक्त्या िजषामदाप्यक्त
म ज ाः। त्र्यात्मकत्वजऽनि श्रिम ावप्शब्द् म
म इत्यर्ाःय । नक्षत्यानचिोऽनि बहत्वोक्त्य ै प्रकष यप्रत्यरोनक्ताः॥2॥
भूरस्त्वाचिां बाहल्याच ् रक्त
्
प्रामगत्यनधकरममदा॥3-1-3॥
ॐ प्रामगिजश्च ॐ ॥ 3-1-3-297 ॥
म भूिगनिरजवोिि्त्यना ्ाध्यिज। च् म भूिािां प्रामानविाभाव्मदाच्च
अत्र प्रागक्त म रज। ‘करमैवायव ि
म िज’ इनि श्रिम ्
नवरज्य ज ीवजि ्ह प्रामािां गिजभि म ा
ू य ािां ‘रत्र वाव भूिानि ित्र करमानि’ इनि श्रत्य
म ररं
ै म्पनरष्वक्तो रं हनि ्ीव इत्यर् याः (प्रश्नाच ्ाक्षाच ् भूिगत्यिक्तज
प्रामानविाभूित्वाच्च भूिस्स
रोगाः)॥3॥
म
् Page 121
्
अग्न्याद्यनधकरममदा॥3-1-4॥
् ॥ 3-1-4-298 ॥
ॐ अग्न्यानचगनिश्रिम नज रनि चजन्न भाक्तत्वाि ॐ
म
अत्र प्रामगनिरानक्षप्य ्मदार्थ्यि।ज प्रामािानमदात्यिषङ्गाः। िजत्यावियि।ज ‘अनिं वागप्यजनि वािं
प्रामश्चक्षरम ानचत्यं मदािश्चन्द्रमदा्ं नचशाः श्रोत्रमदा’् इनि प्रामािामदाग्न्याचीि ्प्रनि गनिश्रिम िज य प्रामगनि्ीवजि
्हजनि चजन्न। भक्तत्वाि ् भागनवषरत्वाि।् अग्न्यानचश्रिम नज रत्यन्वराः। भूिािामदानि िैरवज गनिज्ञरा।
म
‘िरुषस्य ्
मदाृि ब्रह्मि प्रामा भागि एव ि।म अनधचैवं प्राप्नवनतु
म म
भागिोऽिव्र्नतु िमदा’् इनि स्मृिनज रनि
्
भावाः। भक्तिचं चराचरजत्यत्र व्याख्यािमदा॥4॥
्
प्रर्मदाानधकरममदा॥3-1-5॥
म
ॐ प्रर्मदाजऽश्रवमानचनि चजन्न िा एव ्रमिित्तज
ाः ॐ ॥ 3-1-5-299 ॥
अत्र भूिगनिरानक्षप्य ्ाध्यिज। प्रर्मदा इत्याद्यावियि।ज िजत्यजिच्च। अनििचं नवभज्यान्। ‘एिनस्मन्नि
म
चजवााः श्रद्धां ्ह्वनि’ इनि प्रर्मदाजऽि द्व्याख्यज श्रवमाि ् श्रद्धारक्त
म ्ीवहोमदाश्रवमाि।् प्रर्मदाज
उिक्रमदाजऽश्रवमाि ्भूि्ानहत्याश्रवमाि ् ि भूिाःै िनरष्वक्तो रंहनि ्ीव इनि चजन्न। नह रस्माि ्िा एव
प्र्िम ा आि एव श्रद्धाशब्दजिोच्यतु ज। कमिाः? उिित्तजाः। ‘इनि ि म िञ्चम्यामदााहिावािाः’
म हारस्योिित्तजनरत्यर्ाःय ।
इत्यि्ं चरमदावाक्यज त्र्यात्मकािां श्रवमाि ् प्रर्मदावाक्यजऽनि
म ो ्ीवो ह्या्रम इनि भावाः॥5॥
श्रद्धाशब्दजिा्हिक्षमरा श्रद्धरा त्र्यात्मकानद्भश्च रक्त
्
अश्रिम त्वानधकरममदा॥3-1-6॥
ॐ अश्रिम त्वानचनि चजन्नष्टज ानचकानरमां प्रिीिजाः ॐ ॥ 3-1-6-300 ॥

म भावजिानक्षप्य ्ाध्यिज। िजत्यवियि।ज अश्रिम त्वाि ् ‘अनिं वागप्यजनि’
अत्र भूिगनिरजव नवशजषश्रत्य
इत्यानचवनिनशष्य ्ीवजि भूिगिजरश्रिम त्वाि ् ि ्म्पनरष्वक्त रंहिीनि चजन्न। इष्टानचकानरमामदा ्
म ा
इष्टािूिायनचकानरमां ‘अर् हैि ं र्मदाािं नकं ि ्हानि? भूिान्यजव भूिरै वज गच्छनि’ इनि प्रत्यक्षश्रत्य
भूिाःै ्ह गनिप्रिीिजनरत्यर्ाःय । अिां प्रामािां च गनिश्रवमजि अर्ायच ् भूिािां गनिन्द्धावनि
म नम क्ताः कै मदात्य
इष्टानचकानरमानमदानि नवनशष्य श्रत्य म ार्ाय॥6॥
्
भाक्तानधकरममदा॥3-1-7॥
्
ॐ भाक्तं वाऽिात्मनवत्त्वाि िर्ा नह चशयरनि ॐ॥ 3-1-7-301 ॥
म
् Page 122
अत्र कमदायमो मदानम क्तहजििम ा िजत्यच्यिज

म । वाशब्दो नवकल्पार्ाःय । अमदाृित्वनमदानि शजषाः। ‘अिामदा ्ोमदामदामदाृिा
अभूमदा’ इनि कमदायिाः श्रिम मदामदाृित्वं काम्यकनमदायमो भाक्तं भागनवषरं, नकनञ्चत्कालीिनमदानि रावि।् कमिाः?
अिात्मनवत्वाि ् आत्माज्ञानित्वाि।् नह रस्माि ् ‘िमदाजवं नविाि’,् ‘् एवमदानवनचिो ि भिम नक्त’

इत्यानचश्रनम िस्थर्ा चशयरनि, िर्ा ‘अमदाृिो वाव ्ोमदािो भवनि रावनचन्द्राः’ इत्यानच श्रनम ि्र्ा चशयरनि
अल्पकालीिामदाृित्वं चशयरिीत्यर् याः। वाशब्दाचकाम्यकनमदायमो ह्यहममदा।् अकाम्यकनमदायमो
न्ज्ञा्ोश्चामदाृित्वं भाक्तं ग मं ज्ञाििारा, ज्ञानििश्चजि ् मदाोक्षक
ै चजशनिशररूिं भाक्तमदामदाृित्वनमदात्यर्ाःय ।
कमिाः? नह रस्माि ् ‘कमदायमा ज्ञािमदााििोनि’ इनि, ‘आत्मािमदाजव लोकमदािम ा्ज ि हास्य’ इनि च
्
श्रनम ि्र्ा चशयरनि उक्तार् यिरं चशयरिीत्यर् याः। उिा्ज ्ािानि चजत्यर्ायि॥7॥
्
कृ िात्यरानधकरममदा॥3-1-8॥
म
ॐ कृ िात्यरजऽिशरवाि ्
दृष्टस्मृ ् ॥ 3-1-8-302 ॥
निभ्यामदा ॐ
म
अत्र कमदायमां भोगजि निाःशजषािाशा उच्यिज। कृ िस्य कमदायमोऽत्यरज स्वगायनचभोगजि क्षरजऽिशरवाि ्
म कमदायशषज वाि ् आरानि। कमिाः? ‘शजषम

भक्त ज मदा म शजषािशरवानिमदाां
ज ं लोकमदाारानि’ इनि, ‘भक्त म प्राप्य भवम ं
ििम ाः’ इनि श्रनम िस्मृनिभ्यानमदात्यर्ाःय । भूम्यामदाल्प्म्पाचिज कमदाय्मदाान्नरनि शङ्कानिरा्ार
म
स्मृत्यनक्ताः॥8॥
्
रर्जिानधकरममदा॥3-1-9॥
ॐ रर्जिमदािजवं च ॐ ॥ 3-1-9-303 ॥
अत्र स्वगायचागनिप्रकार उच्यिज। रिा रजि प्रकारजम इिं स्वगायनच प्रनि गिं िर्ा आरानि। अिजवं च
ििोऽन्यमदाागेम चजत्यर्ाःय । म
रर्जिनमदात्यक्त्या ‘धूमदााचभ्रमदाभ्राचाकाशमदााकाशाच्चन्द्रलोकं
रर्जिमदााकाशमदााकाशािारमदाम ’् इनि श्रनम िाः ्ूनचिा। आकाशिरयतु ं रर्जि ं ििोऽवायगन्यर्जनि
्
चरमानधकरममदा॥3-1-10॥
ॐ चरमानचनि चजन्न िदुिलक्षमार्ेनि काष्णायन्निाः ॐ
॥3-1-10-304॥
म िज। रर्जिनमदानि प्रकृ िं गिागिं चरमाि ्कमदाायङ्गभूिाचाराच ् भवनि, ि
अत्र गिागिस्य कमदायफलत्वमदाच्य
ि म रज्ञानचकमदायनभाः। ‘रमदामीरचरमा रमदामीरां रोनिमदाािद्यतु ज’ इत्यानच श्रिम नज रनि चजन्न। िदुिलक्षमार्ाय
म
् Page 123
िस्य रज्ञानचकमदायमाः अ्हिक्षमरोििाचिार्ाय रमदामीरजनि श्रनम िनरनि काष्णायन्निनमदायन्यि इत्यर्ाःय ।

म नमदानि बावाः।
अिाः काम्यकमदायनम वैराग्रं रक्त
् ॥ 3-1-11-305 ॥
ॐ आिर्यक्यनमदानि चजन्न िचिजक्षत्वाि ॐ
य ं स्याि।् रज्ञनचकृ िां प्रकृ ित्वजि रज
चरमशब्दस्यजनि शजषाः। उिलक्षमार् यत्वज चरमशब्दस्यािर्क्य
म क्त्य ैवोिलक्षम्म्भवानचनि चजन्न। िचि जक्षत्वाि ् िनचनि चरममदाच्य
रज्ञानचकानरमो रमदामीरा इत्यद्यम म िज।
म रमाि जक्षत्वाच ् रज्ञानचकनमदायमां, रमदामीरत्वकिूरत्वरोनरनि शजषाः। रज्ञानचकृ त्वज ््ािजऽनि
्ाि्ाधच
कर्मदाजकजषां रमदामीरत्वमदान्यजषां, किूरत्वनमदानि ि शङ्क्यमदा।् ्ार्ध््ार्ध्ाचारहजिक
म त्वानचनि द्योिनरि ं म
चरमिचं श्रिम ावर् यवनचनि भावाः।
प्रकारातु रजम चरमश्रनम िं व्याचष्टज—
ॐ ्कृम िदुष्कृ िज एवजनि ि म बाचनराः ॐ ॥ 3-1-12-306 ॥

म यमदा।् रमदामीरकिूरचरमज ्क
चरम इत्यिवत्य म ृ िदुष्कृ िज एव ्मदाीचीिा्मदाीचीिधमदाायधमदाायववज । ि ि म
िचङ्गं ििोऽन्यज। धमदां कमरुिजत्यर्े धमदां चरिजनि प्ररोगानचनि बाचनरमदायन्यिज। िश

म ब्दोऽरमदाजव
्ूत्रकृ नत्सद्धातु इनि ्ूचिार्ाःय । ‘िश ्

म ब्द् म नवशजष ज स्याि स्वन्द्धातु ज
ऽवधारमज’ इनि स्मृिाःज ॥10॥
्
अनिष्टानधकरममदा॥3-1-11॥
् ॥ 3-1-13-307 ॥
ॐ अनिष्टानचकानरमामदानि च श्रिम मदा ॐ
म । गिागनिनमदात्यन्। इष्टं रागाः। िूिचय त्तानचरानचिचार् याः।
अत्र िािकृ िामदानि गिागिमदा्ीत्यच्यिज
िञ ् िचभावज िनिरुद्धज चान्। इष्टािूिायद्यकानरमां िनिरुद्धिािकानरमामदानि गिागिं श्रिम ं ‘िद्य इह

शभम कृ िो रज चाशभम कृ ि्ज शभम मदािभूम रावियतु ’ज इनि श्रिम ानवत्यर्ाःय । ि
कज वलनमदाष्टानचकानरमानमदात्यि जरर् याः। च् म दुाःखातु र्मदाच्च
म रज।
िच ् व्यिनक्त —
् ॥ 3-1-14-308 ॥
म रिज रजषामदाारोहावरोह िद्गनिचशयिाि ॐ
ॐ ्ंरमदािज त्विभू
िरम वज । नििीरार्े ््मदाी। ्म्यग ् रमदािं शा्िं ्म्यग्रमदाशा्िं अिभू
म र ि म अिभू
म रवै
म ािमदान्यजषामदावरोहो िीचस्थािज नित्यिरकज
इिरजषामदानिष्टानचकानरमामदाारोहावरोह कज षानञ्चचारोहो व्यत्थ
िािो भवनि। कमिाः? िद्गनिचशयिाि ् — िजषामदानिष्टानचकानरमां गिजरवज ं नवधगिजाः। ‘्वे वा
म
् Page 124
एिजऽशभम कृ िाः ्ंरमदािज प्रििनतु ’ इत्यानचश्रिम चशयिानचत्यर् याः। ्ंरमदािनमदानि वाच्यज ््म्यनम क्ताः
रमदाशा्िं क्वजत्याकाङ्क्षारां ्म्यग ् रमदािं िािोिरमदाो रत्रजनि व्यत्प
म ्त्यना ्ंरमदािज िरकज इनि ्ूचनरिमदाम , ्
उचाहृिश्रनम ि्ूचिार्ं च। उक्तं च ित्त्वप्रचीि ज ्ंरमदािज िरकज ्ंरमदािं दुाःखमदािभू

म रत्य म ब्दाः
ज ानच। िश
्ंरमदािमदाप्यन्यजषामदा ् आरोहानचवच ् वैकनल्पकं िजनि द्योिनरिमदाम ।् अनिष्टानचकानरमानमदात्यिवृम त्तावनि

इिरजषानमदात्यनम क्ताः िम जध्यज कज षानञ्चचारोहोऽन्यजषां हनरिजनषमामदावरोह इनि नवकल्प्ूचिार्ाय। प्राक ्
चशब्दोक्तव्यनक्तिरत्वाचस्य रोगस्यारोहावरोह चजनि चशब्दाभावोऽि िरुक्त्यं च बोध्यमदा।्
स्मृनिश्च ैवनमदात्याह —
ॐ स्मरनतु च ॐ ॥ 3-1-15-309 ॥
‘गच्छनतु िानििाः ्वे िरकं िात्र ्ंशराः’ इत्यानच, ‘िािहं निषि- क्रराि’ ् इनि, ‘्वयचवज ावरत्वजि रो
्ािानि च कज शवमदा’् इत्यानच स्मरतु ीत्यर् याः। प्रागक्त
म श्रनम ि्मदाच्च
म रज चाः। स्मृनिभूरस्त्वारा
्
बहवचिमदा॥11॥
्
अनि््ानधकरममदा॥3-1-12॥
ॐ अनि ्् ॐ ॥ 3-1-12-310 ॥
म नित्यिरकाः ्मदार्थ्यि।ज ्ंरमदािनमदात्यन्। अनििचाि ् स्मरतु ीत्यन्।
अत्र हनरिजनषमाः प्रागक्त
्ंरमदािं िरकं ््ानि ््प्रभजचमदानि स्मरनतु । ि त्वजकनवधमदा।् रजि रावानचन्द्र इत्यनक्तनवरोधाः

म
इत्यर् याः। ‘र रवोऽर् मदाहांश्च ैव’ इत्यानचस्मृनिकिायर इत्यर्ाःय । स्मृि िञ्चािामदाजवानित्यत्वोक्त्या रावनचन्द्र
म ्त्परत्वानचनि भावाः। रद्यनि बहकोट्यो िरकााः। िर्ानि ्् प्रधािािीत्यनिशब्द इनि
इत्यक्तज
ित्वप्रचीिोनक्ताः॥12॥
्
ित्राप्यनधकरममदा॥3-1-13॥
ॐ ित्रानि च िद्व्यािाराचनवरोधाः ॐ ॥ 3-1-13-311 ॥

अत्र िरकस्य दुाःखरूििोच्यिज। ित्रजनि प्र्िम ो िरक उच्यिज। चशब्दो दुाःखाभोग्मदाच्च
म रार् याः।
् शस्य प्रजरमाख्यव्यािाराचनवरोधाः ‘्वं रमदारनि ्वं ि
ित्रानि िरकज ऽनि दुाःखबोगजि ैव िद्व्यािाराि िस्यज
रमदारनि’ इनि ्वयनिरतु ृत्वश्रनम िनवरोधो वा िरकस्य ्दुाःखत्वज िनन्नरतु रम ीशस्य दुाःखाबोक्तृत्वनवरोधो
वा िजत्यर् याः। ्म्भोगप्रान्नरत्यत्र अभोगोक्तावनि इह चशब्दजि िदुनक्ताः भोगो ि चशयिमदाात्रं नकतु म

ित्कृ ििीचोच्चत्वमदा।् ित्त म िजशऽज ्ीनि द्योिनरिमदाम ॥13॥
्
म
् Page 125
्
नवद्यानधकरममदा॥3-1-14॥
् ॥ 3-1-14-312 ॥
ॐ नवद्याकमदायमोनरनि ि म प्रकृ ित्वाि ॐ
अत्र भूिािां ्ाधि एव स्वािन्त्र्यं ि ि म नििृरािानचफल प्रा्ानवत्यच्यिज
म । िरम वज । इनिशब्दाः
श्र ििचार् यस्यार्ोनक्तिराः। ‘एिरोाः िर्ोिैकिरजम च’ इनि श्रिम ावजिरोनरत्यस्य नवद्याकमदायमोनरत्यजवार्ाःय ।

ि ि म चजवरािनििृरािरोनरत्यर् याः। रजि फलस्वािन्त्र्यं स्यानचनि भावाः। कमिाः? प्रकृ ित्वाि।्
नवद्याकमदायमोनरत्यन्वजनि। ‘िद्य इत्थं नवदुरे चजमदाऽज रण्रज श्रद्धा िि इत्यिम ा्िज िजऽनच यषमदानभ्म्भवनतु ।
अर् र इमदाज ह्यामदाा इष्टािूि े चत्तनमदात्यिम ा्िज िज धूमदामदा’् इनि नवद्याकमदायरूिमदाागयरोरनि प्रकृ ित्वानचत्यर् याः।
एकज िम िरम प्यर् याः। इनिशब्दो वाक्यनवशजषद्योिकाः। ‘िद्य इत्थं’ इत्यानचवाक्यज
चजवरािाद्यमिस्थािकनवद्याकमदायमोरनि प्रकृ ित्वानचत्यर् य इत्याहाः। नवद्याकमदायिचप्ररोगाि ् ‘नवद्यािर्ाः
कमदायिर्ो ि िन्थाि प्रकीनियि । िनिन् यिनस्त्रधा रानि निरयग ् वा िरकं िमदााः॥’ इनि स्मृनिाः
्ूनचिा॥14॥
्
ि िृिीरानधकरममदा॥3-1-15॥
ॐ ि िृिीरज िर्ोिलब्धजाः ॐ ॥ 3-1-15-313 ॥

म िज। ्ख
अत्रान्धिमदास्य दुाःखमदाात्रत्वमदाच्य म नमदानि शजषाः। िृिीरज ‘निरयग ् वा िरकं िमदााः’
म िीरजऽन्धिमदा् इत्यर् याः। ि ्ख
इत्यक्तिृ म नमदात्यन्। कमिाः? िर्ोिलब्धजाः। ‘अर्ानविािकमदाय’
इत्यानचश्रिम िर्ा चशयिानचत्यर्ाःय । उिलब्धजनरत्यजव वाच्यज िर्जत्यनक्ताः

म रर्ाशब्दमदािम जरं ि ि म दुाःखस्य
म व्याप्यत्वबनम द्धराचियव्यनज ि वा नववनक्षिार् यबोधकत्वं श्रिम रज ्ीनि वा ्ूचनरिमदाम ।्
्ख
स्मृनिरनम क्तभ्यां च ैवनमदात्याह —
ॐ स्मरयिऽज नि च लोकज ॐ ॥ 3-1-15-314 ॥

म नमदात्यजिि ् ‘निरयक्ष म िरकज च ैव ्ख
ि िृिीरज ्ख म लजशो नवधीरिज। िान्धजिमदान्’ इनि स्मरयि।ज लोकज ऽनि
म रनम क्तन्द्धनमदात्यर्ाःय । रर्ा रा्ानप्ररो िराः ्नम खत्वजि
न्द्धनमदानि शजषाः। ल नकक दृष्टातु रक्त
रा्ानिष्टत्वाि ् ि म भाग ् एवमदाीशानप्ररोऽन्धिमदा्स्थाः
्ख ्नम खत्वजि ईशानिष्टत्वाि ् ि
म भानगत्यिमदाािन्द्धनमदात्यर्
्ख म म मदानि िर् ैव िरमदाजश्वराः’ इनि रनम क्तमदाूलस्मृनि्मदाच्च
याः। ‘अत्यनप्ररज ्ख म रज
चाः।
म
् Page 126
ॐ चशयिाच्च ॐ ॥ 3-1-15-315 ॥
म नमदात्यजिच ् नवनरनञ्चप्रत्यक्षाच्च न्द्धनमदात्यर्ाःय । िच्च ‘िारारमप्र्ाचजि’ इत्यानचस्मृत्या
ि िृिीरज ्ख
बोध्यनमदानि भावाः।
अर्ायिनत्तिोऽप्यजवनमदात्याह —
ॐ िृिीरज शब्दावरोधाः ्ंशोक्स्य ॐ ॥ 3-1-15-316 ॥

म
िृिीर इत्यन्। िृिीरज रत्तृिीरं ित्रजत्यक्त्या िमदानस्त्रनवधनमदानि गम्यिज। मदाोहस्यजनि शजषाः। िृिीरजऽनि
िृिीरज िमदान् नवषरज ्ंशोक्स्य अनिदुाःख्न्यस्य मदाोहस्य शब्दावरोधाः शब्दजि प्रान्ाः शब्दश्रवमजि
प्रान्भवय िीत्यर् याः। िमदान् िृिीरिमदा्ो वमयि ज िच्छ्रोिॄमामदानिदुाःखं भवनि, िजि च मदाूछेनि
म
िचन्यर्ाििि्त्यना ि ित्र ्ख म ऽनि िनिशजषत्वाि ्
म मदा्ीनि न्द्धनमदानि भावाः। अर्ायित्तजरिमदााित्वज
िृर्गनम क्ताः। ि िृिीरज श्रनम िस्मृनिरनम क्तदृष्ट्यर्ायिनत्तभ्य इनि वाच्यज रोगनवभागो रक्त
म ज ाः स्माियत्वं
दृष्ठजरन्त्वस्यानि स्मृत्यारत्तत्वं िृिीरजऽनि िृिीरस्य

दुाःखमदाात्रत्वमदार्ायिनत्तन्द्धनमदात्यानचनवशजषद्योििार् य इत्यू्रममदा।् िदुक्तमदानि््जत्यत्र ित्वप्रचीि ज — ्वयत्र
चजत्थमदाजव ्ूत्रिचािां कृ त्यमदािम नक्षिनि, ि ि म निवयनक्त, ्ूक्ष्मबनद्धनभाः
म अनधकानरनभबायव्यनमदानि
ज्ञािरनन्ननि।
् त्याऽऽह —
शोक्मदाोहप्रान्ाः श्रोिॄमां भविीत्यजिि स्मृ
ॐ स्मरमाच्च ॐ ॥ 3-1-15-317 ॥
िृिीरज शब्दावरोधाः ्ंशोक्स्यजत्यस्य ‘मदाहािमदानस्त्रधा प्रोक्तमदा’् इत्यानचिा स्मरमानचत्यर् याः। प्राक ्
म
िमदा्ो दुाःखमदाात्रत्वज स्मृत्यनक्ताः। अत्र ि म िमदास्त्र ैनवद्यज िृिीरश्रोिृमदाोहप्रा् चजनि भजचाः। त्रैनवध्यस्य चजनि
चार् य इनि भानि॥15॥
्
ित्स्वाभाव्यानधकरममदा॥3-1-16॥
ॐ ित्स्वाभाव्यािनत्तरुिित्तजाः ॐ ॥ 3-1-16-318 ॥
म । िनचनि नवद्या ्ूत्र ज प्रकृ िधूमदाानचरुच्यिज। िि एव कमदायम
अत्र कनमदायमां धूमदाानचचजविाभविं िजत्यच्यिज
इनि चान्वजनि। ‘धूमदाो भूत्वाऽभ्रं भवनि’ इत्याच धूमदाानचभविं िामदा कनमदायमाः ित्स्वाभाव्यािनत्ताः। िस्य
म इत्यानचवि।् ित्स्वभावस्य भावाः
धूमदााचजाः स्वभाव इव स्वभावो रस्य ् ित्स्वभावाः। ग्मदाख
ित्स्वाभाव्यं धूमदाानचचजविा स्वभाव्दृशस्वभावत्वप्रान्ाः, ि ि म िचैक्य ं ित्प्रचप्रान्वेत्यर् याः। ित्सादृश्रं
म
् Page 127
च िद्दजविाप्रवजशिज िद्गनिनस्थत्याच स्वस्य गनिनस्थत्यानचनरनि बोध्यमदा।् कमिाः? उिित्तजाः ।

अन्यस्यान्यत्वादृष्ट्या अस्यैवार् यस्योिित्तजनरत्यर् याः॥16॥
्
िानिनचरजमानधकरममदा॥3-1-17॥
् ॥ 3-1-17-319 ॥
ॐ िानिनचरजम नवशजषाि ॐ
अत्र स्वगायचवरूढस्य कनमदायमाः अनचरजम गभ यवा्ानचप्रान्रुच्यिज। रोनिमदााप्नोिीनि शजषाः। कमदाायत्यन्।
कमदाी िानिनचरजम , ि्मदाा्ाः, ज र् याः।

अनचरजमवै त्य रिा अनिनचरजम ि रोनिमदााप्नोनि,
ज र् याः। कमिाः? नवशजराि।् ‘िद्य इह रमदामीरचरमा अभ्याशोह रत्तज रमदामीरां
नकन्त्वनचरजमत्य
रोनिमदाािद्यतु ज’ इनि नवशजषश्रवमानचत्यर्ाःय । अनचरजमनज ि वाच्यज िानित्याद्यमनक्ताः,
‘रर्जिमदााकाशमदााकाशािार’ं म इत्यानचश्रिम बहस्थािगमदािोक्त्या नचरजमनज ि ि शङ्क्यमदा।् अनिनचरजम
आगमदािस्यैव ित्र निषजधानचनि द्योिनरिमदाम ।् अि एवािीत्यनम क्ताः। स्वगयलोकाचवाक ् प्रा्ो वत्सराि ्
य वज ि।म मदाािाःम शरीरमदााप्नोनि’ इनि स्मृिनज रनि भावाः॥17॥
िूवमदा
्
अन्यानधकरममदा॥3-1-18॥
् ॥ 3-1-18-320 ॥
ॐ अन्यानधनष्ठिज िूववय चनभलािाि ॐ
म । व्री्रमानचचजहज प्रवजश इनि शजषाः। कनमदायम इत्यन्। ‘ि इह
अत्र कनमदायमो व्री्रमानचभावो िजत्यच्यिज
व्रीनहरवान्ला मदााषा इनि ्ारतु ज’ इनि व्री्रमानचबावो िामदा अन्यानधनष्ठिज व्री्रमानचचजहज प्रवजश एव। ि
ि म िचनभमदाानित्वमदा।् रजि िच्छजचानचिा दुाःखं कनमदायमाः शङ्क्यजित्य
ज र् याः। कर्ं िनहि व्रीनहरवा इत्य ैक्योनक्ताः?
िूववय ि ् धूमदाो भूत्वनज ि िूवोनक्तरयर्ा िर्जनि। कमिाः? अनभलािाि।् ‘्ोऽवाग्गिाः स्थावराि ् प्रनवश्र
भोगजि’ इत्यानचश्रिम ावनभलािानचत्यर्ाःय । व्री्रमानचचजह इनि वाच्यज अन्यजत्याद्यमनक्ताः स्वगायचवाग्गिस्य
व्री्रमानचचजहािनभमदाािज िजषां वृनद्धि य स्यानचनि ि शङ्क्यमदा।् अन्यजिानभमदाानि्ीवजि अनधनष्टित्वानचनि
वक्तममदा।्
् ॥ 3-1-18-321 ॥
म नमदानि चजन्न शब्दाि ॐ
ॐ अशद्ध
म ं दुाःख्ाधिं नहं्ात्वाि ् नि्नहं्ावि।् अिो दुाःख ि शङ्क्य कनमदायम
कमदाेत्यन्वजनि। रज्ञाख्यं कमदाायशद्ध
इत्यरक्त ्
म नमदानि चजन्न। शब्दाि शब्दनवनहित्वानचत्यर् ाःय । नहं्ात्वस्याप्ररो्कत्वानचत्यर्ाःय ॥18॥
म
् Page 128
्
रजिोनधकरममदा॥3-1-19॥
ॐ रजिाःन्ग्रोगोऽर् ॐ ॥ 3-1-19-322 ॥
अत्र स्वगायनचवरूढस्य नििृप्रवजशाः ्ाध्यिज। कनमदायम इत्यन्। अर्जत्यितु रं मदाािृरोग इनि शजषाः।
् रोग इत्यर् याः। िर्ा च ‘मदाािरम वज ोचरं व्र्जि’्
कनमदायमो रजिनस्सग्रोगाः नििृ प्रवजशाः। अि ििाः िश्चाि मदाािृ
इनि वचिानवरोधाः। मदाािृरोगस्य िश्चाचनि ्त्त्वाि।् एवजत्यस्यारोगव्यावियकत्वानचत्यर्ाःय । नििृरोग
म
इनि वाच्यज रजिनस्सनगत्यनक्ताः म
नििृप्रवजशाििरोगो ि शङ्क्याः। चजहिनरमामदाार रजि्ोऽि जनक्षित्वजि
म
ईशक्लृप्त्या ित्सजकरोगोिरोगानचनि ्ूचिार्ाय, ‘ििो रजिनस्सचमदाजवािप्रनवशत्यर् मदाािरं’ इनि
श्रनम ि्ूचिार्ाय च॥19॥
्
रोन्यनधकरममदा॥3-1-20॥
् ॥ 3-1-20-323 ॥
ॐ रोिजाः शरीरमदा ॐ
् िाचर्ायतु रज वियि।ज कमदाी
अत्र कनमदायमाः नििृिारा रोनिप्रवजशिज चजहप्रान्स्साध्यिज। अिजत्यन्। िि प्रकृ
नििृक्रमदाजम रोिजाः प्रवजशाितु रं शरीरं लभिज। अिक्वनचि ् मदाान्धािृद्रोमद्रमिचशक
म ाच ििाः शक्त्या िजि
नवि ैव शरीरप्रान्नरत्यर्ाःय ॥
इनि श्री राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां िृिीराध्यारस्य प्रर्मदााः िाच-॥3-1॥
अर् िृिीराध्यारस्य नििीराः िाचाः॥3-2॥

उक्तवैराग्रािाद्यचाढ्ययर् यकोिा्िाङ्गभक्त्यमत्पत्तरज भगवनम जनहमदााऽत्र िाचजऽनभधीरिज।
्
्न्ध्यानचकरममदा॥3-2-1॥
ॐ ्न्ध्यज ्ृनष्टराह नह ॐ ॥ 3-2-1-324 ॥

अत्र स्वप्नार् यिनद्धरोरीशाधीित्वमदामच्यिज। ्ाह्यत्सनम ््न्ध भविीनि ्न्ध्यज स्वप्नज शृनष्टरिायिानमदानि
रोग्रिराऽन्वराः। निरोधश्चजत्यिम लक्ष्यिज। कमिाः? नह रस्माचाह शब्द इनि नविनरमम्यािवृम नत्तवाय,
श्रनम िनरनि शजषो वा। ‘अर् रर्ाि ् रर्रोगाि ् िर्ाः ्ृ्िज’ इत्यानचश्रनम िनरत्यर् याः। एवं च ्न्ध्यज
एवार्ायिां ्ृनष्टनिरोध्त्त्वजि प्रागूर्ध्मदाय दृनष्टमदाात्रजम अ्त्त्वाभावाि ् स्वप्नार् यिनिरोरीशाधीित्वमदाजवनज ि
भावाः।
कत्रयभावाि ि् ित्सृनष्टरक्त
मय ज त्यि आह —
म
ॐ निमदाायिारं च ैकज ित्राचरश्च ॐ ॥ 3-2-1-325 ॥
म
् Page 129
म
एक इनि िूवोक्तररोरन्वजनि। एकज शानखिाः ्न्ध्यजऽर्ायिां निमदाायिारं च ‘कामदां कामदां िरुषो निमदायमदाामाः’
म
इत्याहाः। ि ्ृनष्टमदाात्रं श्रूरि इनि चार् याः। ित्राचरश्च म ्ारिज’ इत्यानचिा ्न्ध्यज
‘एिस्माद्यजव ित्रो
म शिज ्ृज्यतु इनि एकज आहनरनि रोज्यमदा।् निमदाायिारनमदानि ित्रज
ित्राचरश्चज म नि च श्रनम िनवशजष्ूचिार् यमदा।्
अत्राद्यश्रिम ईशस्य स्पष्टं ्न्ध्यकिृत्व म

य ाप्रिीिजाः ित्राचरश्चज म तु रोनक्ताः। ्ीवस्य ््म त्वजऽनि
नि श्रत्य
म नमदानि भावाः।
य ं रक्त
ईशस्य किृत्व
्
ॐ मदाारामदाात्रं ि म कार्त्स्न्ेिािनभव्यक्त स्वरूित्वाि ॐ
॥3-2-1-326॥
िरम वज । मदाारजनि िन्त्रजम ईशजच्छावा्िज उच्यिज। ्न्ध्यानमदात्यन्। ्न्ध्यं स्वप्न्म्बन्ध्यर् य्ािं
मदाारामदाात्रं ि म मदााराभ्यां ्ंस्कारजशच्छ
ज ाभ्यां मदाात्रं ि म निनमदायिमदाजव। मदााङ् मदााि इत्यिाः कमदायनम त्रप्रत्यराः।
अिानच मदािोगि्ंस्काराि ्उिाचािीकृ त्य ईशाः स्वजच्छरा निनमदात्तजि निनमदायमदाीिज। िान्यजि जत्यर् याः। कमिो
मदाारामदारत्वमदा?् अि े जत्यानच। ्ाकल्यजिािनभव्यक्तस्वरूित्वाि ् मदाारामदाात्रमदाजव, ि
उक्तं कार्त्न्स्स्यि
बा्रमोिाचािकमदा।् िर्ात्वज ्म्यगनभव्यनक्ताः स्यानचत्यर् याः। अिनभव्यक्तज त्याद्यमक्त्या ‘मदािोगिां् म
म ानत्मकाऽर् ज्ञािं च नवष्णश
इत्याद्यमनक्ताः ्ूनचिा। रद्यनि ‘नत्रगम म नक्त्र् ैव च। मदााराशब्दजि भण्रतु ज’
इनि स्मृिाःज , ‘मदाारा वरिम मदानभख्या’ इनि प्रज्ञािामदा् म िाठािा मदााराशब्दस्य प्रज्ञार् यत्वमदा।् िर्ानि
िज्जन्या वा्िाऽत्र लक्ष्यि इत्यचोषाः।
्न्ध्यार् यस्य बा्रमार्ाय्न्यत्वज शनम क्तरूप्यवच्त्त्वं स्याचि आह —
ॐ ्ूचकश्च नह श्रिम रज ाचक्षिज च िनिचाः ॐ ॥ 3-2-1-327 ॥

आद्यश्चो हजि । ्न्ध्योऽर् याः शभम ाशभम ्ूचको रिोऽिो िा्नन्ननि रोज्यमदा।् कमिाः? श्रिम ाःज । ‘रचा कमदाय् म
काम्यजष’म इनि, ‘कृ ष्णं कृ ष्णचतु ं िश्रनि’ इत्यानचश्रिम ाःज प्रत्यक्षिाः फलचशयिाच्चजनि हजरर् याः। िनिचाः
्न्ध्यार् यनवचो व्या्ाचराः ‘रिाऽनि ब्राह्ममो ब्रूराि’् इत्याद्याचक्षिज चजत्यर् याः॥1॥
्
िरानभध्यािानधकरममदा॥3-2-2॥
ॐ िरानभध्यािाि ि् म निरोनहिं ििो ्रमस्य बन्धनविरयर ॐ
॥3-2-2-328॥
अत्र ्न्ध्यनिरोधारकत्वमदा ् ईशस्योच्यिज। िरम वज । ्न्ध्यानमदात्यन्। िरानभध्यािात्त म ईशजच्छाि एव,
्न्ध्यं निरोनहिं निरोधीरिज। ि ज्ञािजि। नह रस्माचस्य ्ीवस्य बन्धमदाोक्ष िि ईशानचत्यर्ाःय । रिा
म
् Page 130
बन्धमदाोक्षरोाः अज्ञािज्ञािनिनमदात्तत्वप्रन्द्ध्चावनि ि बन्धमदाोक्षावज्ञािज्ञािाधीि ,

िरो् यडत्वजिास्वािन्त्र्याि,् नकतु म ईशारत्त , िर्ा ्न्ध्या नवभायवनिरोभावरोाः
अज्ञािज्ञािनिनमदात्तत्वप्रिीिावनि ईशाधीििैवनज ि भावाः। नहशब्दो बन्धाचजरज्ञािाद्यिधीित्वप्रन्द्ध्यर् याः।
म ा ‘स्वप्नानचबनम द्धकिाय च’ इत्यानचस्मृनिाः ्ूनचिा॥2॥
हजत्वर्ो वा। बन्धमदाोक्षानवत्यक्त्य
्
चजहरोगानधकरममदा॥3-2-3॥
ॐ चजहरोगािा्ोऽनि ॐ ॥ 3-2-3-329 ॥
अत्र ्ाह्यचवस्थाप्रवियकत्वमदा ् ईशस्योच्यिज। अनि; ‘िरानभध्यािात्त’म इत्यिकष
म यकाः। ्नम ््मदाच्च
म ारक
इत्यजकज। अस्यजत्यन्। िृिीरार्े िञ्चमदाी। चजहरोगजि चजहानभमदाािजि वा्ोऽनि नस्थनिरनि

्ाह्यचवस्थाऽिीत्यर् याः िरानभध्यािाचजव ि कालानचि इत्यर् याः। ्ाह्यचिीनि वाच्यज चजहत्य
ज ाद्यमनक्ताः
ित्स्वरूिव्यक्त्यर्ाय। ्ाऽप्यवस्थातु रज ्ीवस्य चजहािानभमदाािजि िस्यान्यारत्तत्वजऽनि ्ागरमज मदामदा चजह
इनि स्वािन्त्रारनभमदाािजि ि िचधीित्वं ्ाह्यत्वस्यजनि ि शङ्क्यमदा।् ‘् एव ्ागनरिज स्थािरनि’
इत्यानचश्रनम िनवरोधानचनि द्योिनरिनम मदात्यजकज। ग्ाश्वानचचशयिस्य स्नािानचभोगस्य च स्वप्न्ागरमरोाः
्म्याि ् िरोाः को भजच इनि ि शङ्क्यं, ्ाह्यनि चजहानभमदाािाभवाि,् अन्यर्ा िचभावोद्भजच इनि
द्योिनरिनम मदात्यन्यज॥3॥
्
िचभावानधकरममदा॥3-2-4॥
ॐ िचभावो िाडीष म िच्छ्रमिरज ात्मनि ह ॐ ॥ 3-2-4-330 ॥

अत्रजशस्य ््म प्राप्यत्वमदानहमदाोच्यिज। अस्यजत्यन्। ्ीवस्य िचभावाः प्र्िम ्ाह्यत्स्वप्नाभावाः,
्नम ्नरनि रावि,् िाडीष्वात्मनि िाडीस्थिरमदाात्मनि। कमिाः? िच्छ्रमिाःज । िस्य िाडीस्थत्वस्य
आत्मस्थत्वस्य च ‘आ् म िचा िाडीष म ््म ो भवनि’, ‘्िा ् म्य िचा ्म्पन्नो भवनि’ इनि
म नवभज्योनक्तनरनि कज नचि।् ्नम ्नरनि
श्रवमानचत्यर् याः। श्रनम ििरनिवायहस्पष्टीकरमार िाडीस्थ इत्यिक्त्व
म
वाच्यज िचभाव इत्यनक्ताः ्नम ्स्वरूिप्रचशयिार। िजि बा्रमातु नरनन्द्ररामामदा ् उिरनिरजव , ि
म इनि बोध्यमदा।् िाडीनष्वनि बहवचिं
म भोग्चा रक्त
ज्ञािमदाात्रस्यजनि स्वरूिज्ञप्त्या स्वरूि्ख
श्रत्य म ।् श्रिम च प्रनिचजहं िद्बहू ल्यानचनि ज्ञजरमदा।् हजनि ‘िन्नाडी्ंनस्थिं नवष्ण ं म मदाध्यज ्ीवाः
प्रिद्यिज’ इत्यानचप्रन्नद्धद्योिकनमदानि भानि॥4॥
म
् Page 131
्
प्रबोधानधकरममदा॥3-2-5॥
् ॥ 3-2-5-331 ॥
ॐ अिाः प्रभोधोऽस्माि ॐ
अत्रजशस्य ््म प्रबोधकत्वमदाच्य
म िज। अस्यजत्यन्। ्ीवस्य ्न्प्रबोधाः
म अस्माि ् प्रकृ िाि ् िरमदाात्मिो
भवनि। कमिाः? अिाः ्ीवस्थात्मन्यजव ््म त्वानचत्यर् याः। ईशजि स्वातु नि यवजनशिस्य ित्प्रजरमां नविा
उद्बोद्धमदा म
म शक्यत्वानचनि भावाः। प्रबोध इत्यक्त्या ‘एष एव ््म ं प्रबोधरनि’ इत्यानचश्रनम िाः ्ूच्यिज।
भजरीिाडिाचजाः प्रबोधकत्वदृनष्टाः निनमदात्तत्वमदाात्रनवषरजनि भावाः॥5॥

्
म त्यनधकरममदा॥3-2-6॥
कमदाायिस्मृ
म निशब्दनवनधभ्याः ॐ ॥ 3-2-6-332 ॥
ॐ ् एव च कमदाायिस्मृ
म िज। ् एव प्र्िम ात्मैव ्वायवस्थाप्रवियक इनि शजषाः।
अत्रजशस्य ्वय्िीि्वायवस्थाप्रवियकत्वमदाच्य
चाः िक्षातु रव्यावियकाः। ि चजशकालातु रजऽन्य इनि एवजत्यिोऽर्ायिब्धस्यानि वाचनिकत्वार चशब्दाः
कमिाः? म निशब्दनवनधभ्याः।
कमदाायिस्मृ कमदाेनि धमदाायधमदायरूिं व्यािारमदाात्रं वा। िजि िस्य
म मदाय काररनि। एष ्रमजवा्ाधक
ईशैकारत्तत्वश्रनम िलयक्ष्यिज। ‘् एव ्ाधक म मदाय काररनि’ इनि
कमदायमामदाीशरत्तत्वश्रिम ाःज । स्वप्नानचप्रा्जश्च िचतु भायवाि।् ‘प्रचशयक् म ्वेषां स्वप्नाचजरक

ज एव ि।म ’
म िाःज । ‘एष स्वप्नाि ् चशयरनि’ इत्यानचशब्दाि।् ‘आत्मािमदाजव लोकमदािम ा्ीि’
इत्यनभमदािार्ायि्ानरस्मृ
इत्यात्मि एवोिास्यत्वनवधजनरत्यर् याः। अन्यस्यानि प्रजरकत्वज एवकाररोगानचनि भावाः॥6॥

्
्म्पत्यनधकरममदा॥3-2-7॥
् ॥ 3-2-7-333 ॥
म ऽधय्म्पनत्ताः िनरशजषाि ॐ
ॐ मदाग्धज
अत्रजशस्य मदाोहाख्यावातु रावस्थानस्थि्ीवस्य अध यप्राप्यत्वमदामच्यिज। अस्यजत्यात्मिीनि चान्। मदाग्म धज
मदाोहज मदाूछायरां, भावज क्ताः, ्ीवस्य आत्मन्यध यप्रान्ाः। ि ्म्यक ् प्रान्ाः। कमिाः? िनरशजषाि ् -
आत्मनवदूरत्व्ामदाीप्यप्रवजशाध यप्रवजशषज म आद्यनत्रकस्य ‘हृचरस्थाि ् िराज्जीवाः’ इनि स्मृत्या
्ाह्यचाद्यवस्थातु रत्वजिाध यप्रवजशस्यैव िनरशजषानचत्यर् याः। िानिदूर्ामदाीप्यस्यानचरकालीित्वाि ् ि
िस्यमदाोहत्वनमदानि भावाः। स्वप्नानचवि ् ि मदाोहाः स्विन्त्रावस्थजनि द्योििार व्यवधािजिास्योनक्ताः।
्
य स्य प्रिञ्चिमदाजिरै ोगैाः कृ िनमदात्यि िरुक्त्यमदा॥7॥
्म जानच्ूत्रोक्त्ृष्ट्यानचकिृत्व
्
ि स्थाििोऽप्यनधकरममदा॥3-2-8॥
ॐ ि स्थाििोऽनि िरस्योभरनलङ्गं ्वयत्र नह ॐ ॥ 3-2-8-334 ॥
म
् Page 132
म त्वमदानभन्नत्वं च ्ाध्यिज। स्थािि इनि िद्भजचो लक्ष्यिज। आद्यानचत्वाि ्

अत्रजशस्य ्वयत्र निचोषशजषगम
््म्यर्े िन्ाः। उभशब्दिरायर उभरशब्दाः। उभशब्दश्च ्ङ्ख्यािचन्यार् यरोवायचकाः। उभावचम ात्त इनि
्ूत्र ज िरर् यत्वस्य वृ्त्यनाच चनशयित्वाि।् एवं चोभरहजिक

म इत्यत्र ्ङ्ख्यािरत्वजऽिीह नभन्निरत्वं ि
नवरुद्ध्यिज।
्रम िरनिरयगाद्यक्ष्यानचस्थािभजचऽज नि िरस्यजशस्योभरनलङ्गं नभन्नरूिं िान्। ‘नलङ्गं स्वरूिमदानम द्दष्टं नलङ्गं

ज्ञािकमदाजव च’ इत्याचजाः। उिलक्षममदाजिि।् चोनषत्वानच च िजत्यनि ध्यजरमदा।् कमिाः? ्वयत्र नह। नह
रस्माि ् ्वयस्थािजष म निचोषाशजषगम
म ो निभेचश्च िराः ‘्वयभि
ू ष्व
ज िज मदाजव ब्रह्मजत्याचक्षिज’ इत्याच श्रूरि
इत्यर् याः।
उभरत्वनमदानि वाच्यज नलङ्गनमदात्यनम क्ति य िाण्राद्यजकैकचजशिज ािजकत्र नस्थनिाः, नकतु म ्मदाह्यजष म नवह्यहजष्विजकत्र
्त्स्वनि िजषां नभन्नत्वमदाात्रं िजनि द्योिनरिमदाम ।् अभक
य कस्त्वानचत्यत्र व्योमदावि ् ्वयगिस्याप्यजकैकत्र
नस्थनिाः। अल्पश्रिम नज रत्यत्रैकैकत्र नस्थिांशस्यानि िूमत्व म मदा।्
य मदाक्त अत्र च ैकै कत्र नस्थिस्य
म स्थािभजचो ि िरस्योभरत्वज नलङ्गमदा, ्
म ि इनि भजचाः। रूिनमदानि वाच्यज नलङ्ग नमदात्यनक्ताः
्मदाह्यावरवत्वमदाच्य
अप्ररो्कत्वानचनि ित्त्वप्रचीिोक्तनचशाऽर्ायतु र्ूचिार।
्
ॐ ि भजचानचनि चजन्न प्रत्यजकमदाििचिाि ॐ॥ 3-2-8-335 ॥
िरस्यजत्यन्। ज िम लक्षममदा।्
भजचत्य ‘कारयकारमबद्ध ’ इनि श्रिम ्ाह्यिद्धो नवश्वाः,
स्वप्नबद्ध्ै््ोऽज्ञािबद्ध; प्राज्ञ इत्यानचभजचचोनषत्वानचवचिाि ् िाभजचाः िरस्यजनि चजन्न।
प्रत्यजकमदाििचिाि।् िि ् भजचाः। अिि ् अभजचाः। ‘एष ि आत्माऽतु रायम्यमदाृिाः’ इत्यत्र

िृनर्व्यतु रायम्यवज िवातु रायमदाीनि ‘अरमदाजव ्ाः रोऽरमदाात्मा’ इत्याच ईश्वररूिामां प्रत्यजकं िरस्परं
मदाूलरूि जम चाभजचवचिानचत्यर्ाःय । ‘बद्धो बन्धानच्ानक्षत्वि’् इत्याच निचोषिावचिानचत्यिम लक्ष्यिज।
अििचिानचत्यजव िूिौ प्रत्यजकनमदात्यनम क्तराचर्ूचिार्ाय। िजि भजचोनक्तिाः अभजचोक्तज ाः प्राबल्यनमदानि भावाः।

् ििो भजचश्रिम बज ायध इत्यि आह —
अभजचोक्तज ाः कनििररूििरत्व्म्भवाि ि
ॐ अनि च ैवमदाजकज ॐ ॥ 3-2-8-336 ॥

एकज ऽनि शानखिाः एवमदाभजचं ‘अमदाात्रोऽितु मदाात्रश्च’ इनि िरस्य (वमयरनतु ) िठतु ीत्यर्ाःय ।
चशब्दोऽितु रूित्वं चजश ज ्मदानम च्चिोनि। अमदाात्रो ि नभन्नांशरनहि इत्यर्ायि।् बजचव्यिचजशाः स्थाि
म इनि भावाः॥8॥
भजचाचैश्वरायच्च रक्त
म
् Page 133
्
अरूिानधकरममदा॥3-2-9॥
् ॥ 3-2-9-337 ॥
ॐ अरूिवचजव नह ित्प्रधाित्वाि ॐ
म िज। िनचनि िन्त्रमदा।् व्य्ं ्मदा्ं च। िि ् प्र्िम ं ब्रह्म अरूिवचजव
अत्रजशस्याप्राकृ िचजहत्वमदाच्य
प्राकृ िानचचजहरनहिमदाजव। रजिानित्यिा ‘अरूिमदािामदारमदा’् इनि श्रनम िनवरोधो वा स्याि।् कमिाः?
ित्प्रधाित्वाि।् िस्य ब्रह्मम्जभ्याः प्रकृ निभूिभ्य
ज उत्तमदात्वाि।् नहशब्दाः ‘अस्थूलमदािम’म
इत्यानचश्रिम श्च
ज नज ि ्ूचरनि। स्वाधीिजि प्रकृ त्यानचिाऽऽत्मबन्धारोगानचनि भावाः।
स्वजच्छानचिा निनमदात्तजिानि ि िादृशं रूिनमदानि वक्तं म श्रिम रज नि ्ूचिमदा।् अत्र िरस्यजनि

प्र्ावचरूिवानिनि वाच्यज म ि्ाराि
क्लीबोनक्तनहिशब्दोक्तश्रत्य म ।् अरूिनमदानि वाच्यज मदाििम ्
रूिरूनिभजचनिवृ्त्यनर् य इत्याहाः। ‘अन्यभाव’ म
इत्यक्तस्य ्मदार् यिमदात्रजत्यक
ज ज। ित्त्वप्रचीि ज ि म
म ।्
म भावव्यावृनत्तरुक्ता, ि ि म िीरूििा। ्ाऽत्रोच्यि इत्यक्तमदा
ित्रान्यव्स्व
अरूनित्वज ‘रुग्मदावमय’ इनि रूनित्वनवरोधाः, ् न्दरय् लक्षण्राद्यभावश्चजत्यि आह —
् ॥ 3-2-9-338 ॥
ॐ प्रकाशवच्चावैरर्थ्यमदा ॐ
‘रचा िश्राः िश्रिज रुग्मदावमं’, ‘श्रामदााि ् शबलं प्रिद्यज’, ‘्वम मयज्योनिाः’ इत्यानचरूनित्वश्रिम ीिानमदानि
म । कमिाः? रूनित्वाि ्
शजषाः। अवैरर्थ्य वैय्यर्थ्यमदाप्रामदााण्रं च िजत्यर् याः। ् न्दरायद्यभावश्च िजत्यिलक्ष्यिज
ब्रह्मम इनि भावाः। ि्रम यरूनित्वश्रमनिनवरोध इत्यि उक्तं प्रकाशवनचनि। प्रकाशस्यजव, िान् प्रकाश
इत्यानचव्यवहारस्यजवनज ि रावि।् ित्त्वप्रचीिनचशा चशब्दोऽरुनित्वश्रिम ीिां चजत्यन्वजनि।
अवैय्यर्थ्यनमदात्यन्वराः। रर्ा गृहातु श्चाक्षषम ानचप्रकाशज ्त्यनि िस्य ् रानचल नककप्रकाशवैलक्षण्राि ्
म
िान् प्रकाश इत्यनक्त्र्ा म प्रामदााण्रं
रूनित्वजऽनि ब्रह्ममो नवलक्षमाप्राकृ िरूनित्वाच ् अरूिश्रत्य
िजत्यर् याः।
वृ्त्यनतु रं ि म रूिशब्दस्य प्राकृ िरूि ज व्यत्प

म न्निरा अप्राकृ िजऽव्यत्प
म ्त्यनाऽरूनित्वश्रिम ीिां वैय्यर्थ्ं ि।
प्रकाशवि ् प्रकाशवानचशब्दस्यजव। रिाऽप्रकाकृ िप्रकाशजऽनि ब्रह्मनम ्वम मयज्योनिनरनि

म ाःय िाचवि’् इत्यह्यज व्यक्तीभनवष्यिीनि भावाः।
प्रकाशशब्द्र्ारूिशब्दोऽनि। उििनत्त् म ‘बद्ध्यर्
िस्याप्राकृ ित्वं कमिाः? ्वयरूिामां प्राकृ ित्वानचत्यि आह —
् ॥ 3-2-9-339 ॥
ॐ आह च िम जात्रमदा ॐ
म
् Page 134
रूिनमदानि प्रकृ िमदान्वजनि। िद्ग मम्ारत्वानचनि प्र्िम ज्ञािािन्द िनचनि िरामदाृश्रजि।ज रूिं िम जात्रं
ज्ञािािन्दानचमदाात्रं चाह ‘एकाम्येन प्रत्यर्ारं’, ‘आिन्दमदाात्रमदा्रमदा’् इत्यानचश्रनम िि य प्राकृ िनमदात्यर्ाःय ।
उक्तश्रिम चजहस्य ज्ञािाद्यात्मिा ि श्रिम त्य

ज ि आह —
ॐ चशयरनि चार्ो अनि स्मरयि ज ॐ ॥ 3-2-9-340 ॥

‘आिन्दरूिमदामदाृि ं रनिभानि’ इनि श्रनम िरािन्दात्मकं रूिं चशयरनि च। अर्ो इत्यर्ायतु रमदाच्य
म िज।
म स्फनटक्ङ्काशं वा्चम वज ं निरञ्जिमदा।् नचतु रीि

अर्ो अनि ज्ञािात्मकमदानि रूिं स्मरयि।ज ‘शद्ध
रनििायन्य ं ज्ञािरूिादृिज हरजाः॥’ इनि स्मरयि इत्यर् याः। िूवत्रय श म
ज िद्दजहरोरैक्यबद्ध्या ईशस्य
्
ज्ञािाद्यात्मकत्वज श्रनम िरुक्ता। अत्र ि म नवनशष्यजनि बोध्यमदा॥9॥
्
उिमदाानधकरममदा॥3-2-10॥
् ॥ 3-2-10-341 ॥
य ानचवि ॐ
ॐ अि एव चोिमदाा ्ूरक
म । उिमदाजत्यितु रं ‘ि भजचाि’् इनि ्ूत्राि ् ‘इनि चजन्न’
अत्रजशस्य ्ीवजि भजचाभजच िजत्यच्यिज
म िीरमदा।् ‘ििो ्रमस्य’ इत्यिो ‘्रमस्य’ इनि च। चाः ्ूरक
इत्यिविय य ानचवच्चजनि नभन्नक्रमदााः। अि एवजनि
िन्त्रमदा।्
अिज एव — ईशिद्रूिामामदाभजचस्य ‘ि स्थाििाः’ इत्यत्रोक्त्वाचजव, अि एव-चजिित्वांशांनशत्वानचहजिोरजव

अस्य ्ीवस्य उिमदाा मदात्स्यानच ्ाम्यं, मदात्स्यानचवचीशभजच इनि रावि, ् इनि चजन्न। ्ूरक
य ानचवि।्
य च्छारानचवि।् रोग्रिरा प्रनिनबम्बत्वानचनि हजिरम न्वजनि। ्ीवो िजशानभन्न इनि
्ूरायनचप्रनिनबम्ब्ूरक
म रज चाः। ्ूरक
्ाध्य्मदाच्च ् रायनचिा रर्ा िानभन्न्र्ा ्ीवोऽिीशजित्य
य ानचाः प्रनिनबम्बत्वाि ्ू ज र् याः।
रिा ‘अि एव’ इत्यावियि।ज नििीरमदा ् उिमदाजत्यिाः िरं रोज्यमदा।् आद्यं िन्त्रमदा।् उिमदााशब्दाः
उिमदाावत्प्रनिनबम्बिराः। अि एव मदात्स्यानचस्वांशरूिामां ईशजि ज्ञािाद्यनवशजषस्योक्तत्वाचजव। अि एव
्ीवस्यानि स्मरूिांशत्वज मदात्स्याद्यनवशजषािािाचजव उिमदाा प्रनिनबम्बाः ईशप्रनिनबम्बो ्ीवाः। अि एव
ईशप्रनिनबम्बत्वाचजव ्ूरक ्
य ानचवि िजशानभन्नो ्ीव इनि च अस्यार् याः।
आद्यजऽर्े हजिनम ्नद्धाः ‘रूिं रूिं’ इत्यानचश्रत्य म ाधीिा।

म ाधीि। अन्त्यजऽर्े ्ूत्रोक्तरक्त्य
‘अि एव चोिमदाा’ इत्यंशस्य वृत्यतु रं ि म – िृिीरार्े िन्ाः। अि एव — ‘िृिगिम चजशाि’,्

‘िद्ग मम्ारत्वाि’,् ‘्न्ध्यज ्ृनष्टाः’ इत्यक्तनभन्नत्वरूि्ाध्य-्ादृश्रनबम्बाधीित्वरूिा्ाधिधमदाै
म रवज ,
य ानचदृष्टातु ो ि िूिाध्यारत्तत्वानचिा। रजिानित्यत्वानचचोषाः स्यानचनि। एिचर् य्ूचिारैव
उिमदाा ्ूरक
म
् Page 135
नििीरजऽर्े प्रनिनबम्ब इनि वाच्यज उिमदाजत्यनम क्ताः। अभजचांश एव नववाचाि ् िनन्नरा्ाः। िृर्नगत्यत्रोक्तं
भजचमदािम जत्याभजचस्यानि शङ्किाचि िरुक्त्यमदा।् आद्यवृत्त भजचऽज नवगािाि अभज
् चमदाात्रं शनङ्किमदा॥10॥
्
म
अम्बवचनधकरममदा ्
॥3-2-11॥
म
ॐ अम्बवचह्यहमाि ि् म ि िर्ात्वमदा ॐ
् ॥ 3-2-11-342 ॥
म िज। अम्बवम नचनि ्ादृश्रार्े वनिाः। ि मदाििम ।्
म ानभव्यनक्तरूिफलमदाच्य
अत्रजशभक्तज ाः स्वरूि्ख
स्नजहात्मकाम्बिम चजि मदााि्स्नजहो लक्ष्यिज। िर् ैव ित्त्वप्रचीिोक्तज ाः। ह्यहमं ज्ञािमदा।् अस्य
नवशजषममदाम्बवम नचनि। अम्बवम चह्यहमाच ् ह्यहमाभावाच ् — म दृशज्ञािाभावानचत्यर्ाःय ,
अम्ब्
म ज्ञािाभावानचनि रावि ् — भक्त्यभावानचनि िात्परायर् याः। ‘िर्ात्वमदा’् इत्यिजि ‘अि एव’ इनि
स्नजहरक्त
िूवत्रय प्रकृ िं िद्ग मम्ारत्वरूि्ादृश्रं िरामदाृश्रिज। िनम वयशषज ।ज व्यज्यि इनि शजषाः। भनक्तं नविा
्ख ्
म ात्मकत्वरूि्ादृश्रं ि ि म व्यज्यिज ि ्म्यग व्यज्यि इत्यर् याः।
््म भनक्तं नविाऽनि व्यनक्तर्ीत्यिाः िरुम क्ताः। भनक्तं नविजनि वाच्यज ‘अम्बवम ि’् इत्याद्यमनक्ताः
य ज्ञािाभावानचनि वाच्यज ‘अम्ब’म इत्यनक्तरम्ब
भनविस्वरूिोक्त्यर्ाय। एवमदानि स्नजहिूवक म गम िस्नजहस्यजव
भक्त्यजकचजशस्नजहस्य ्ह्त्वं द्योिनरिमदाम ।् गृह्णानि — अर्ं ि मदाञ्च
म िीनि ज्ञािशब्दार् य्ूचिार
ह्यहमिचनमदानि कज नचि।् भक्त्या िर्ात्वं व्यज्यि इत्यन्वरमदाख

म िज वाक्यज व्यनिरजकमदाख
म िज ोनक्ताः
भक्त्यभावजऽनि ््म ्ख म ं ि ्म्यग ् व्यज्यि इनि

म व्यनक्तिरन् नकं भक्त्यजनि शनङ्किज, भक्त्यभावज ्ख
्मदााधािमदाम ।् एकज ि म — िस्त्व

ं म ानचवानचत्यत्रोक्तं ्ादृश्रस्यानभव्यक्तत्वं िर्ात्वनमदानि िरामदाृश्रि
इत्याहाः॥11॥
्
वृनद्ध्रसा्ानधकरममदा॥3-2-12॥
्
ॐ वृनद्ध्रसा्भाक्त्वमदातु भायवादुभर्ामदाञ्जस्याचजवमदा ॐ
॥3-2-12-343॥
अत्र प्राक ् फलहजििम रोक्तभक्तज ्ारिम्यमदाच्य
म िज। अम्बवम चह्यहमिचोक्तभनक्तनरहान्वजनि। भक्तज ाः वृनद्ध
्रसा्भाक्त्वमदा ् आनधक्यन्यूििावत्वमदान्। कमिाः? अतु भायवाि।् ब्रह्माचीिामदास्मचाचीिां च

भक्तत्वजऽतु भायवि।् िजषां मदाहचल्पफलत्वानचनि भावाः। फलिारिम्यजऽनि कमिो भनक्तिारिम्यमदा ?् अि
उक्तमदा ् उभरजत्यानच। िरस्यजत्यन्। एवं भनक्तिारिम्याङ्गीकार एवजशस्य उभराि ् ब्रह्माचीि ्
अस्मचाचीि ् प्रनि ्ामदाञ्जस्य्म्भवानचत्यर् याः। अन्यर्ा निबी्ं नवषमदाफलचािरम ीशस्य वैषम्याित्तजाः।
म
फलवैषम्याििि्त्यना भनक्तवैषम्यनमदानि भावाः।
म
् Page 136
फलिारिम्यं कमि इत्यि आह —
ॐ चशयिाच्च ॐ ॥ 3-2-12-344 ॥
‘अर्ाि आिन्दस्य मदाीमदाां्ा’ इत्याच फलिारिम्यचशयिाि।् चशब्दाच ् ‘रर्ा भनक्तनवशजषोऽत्र’
इत्यानचस्मरमाच्चजत्यर्ाःय । फलज वैषम्यजऽनि भक्त िि ् कमिाः? अन्यवैषम्यहजिक
म त्वोिित्तजनरनि शङ्कां
निरन्ि ं म स्मृनिरुक्तज नि ध्यजरमदा।् फलवैषम्यश्रिम रज न्यर्ान्नद्धाः ‘अक्षरनधरामदा’् इत्यत्र निरन्ष्यिज॥12॥

्
प्रकिानधकरममदा॥3-2-13॥
ॐ प्रकृ िैिावत्त्वं नह प्रनिषजधनि ििो ब्रवीनि च भूराः ॐ॥ 3-2-13-345 ॥

अत्रजशस्य ्म जानच्ूत्रोक्तं नवश्विािृत्वं ्ाध्यिज। िर इत्यन्। नवश्विालक इनि रोग्रिराऽन्वजनि।
िरो नवश्विालकाः। ि स्वभावाि ् िालिन्नद्धाः। कमिाः? नह रस्माि ् प्रकृ िस्य ‘अस्यजचषज ा ्मदाम निाः’
य स्य एिावत्त्वं िावम जात्रत्वं प्रनिषजधनि, ििाः ्ृष्ट्यानचकिृत्व
इत्यानचिा प्रकृ िस्य ्ृनष्टलरकिृत्व य ाच ् भूराः
म ा ् द्यावािृनर्वी नबभनिय’ इनि श्रनम िाः
अनधकं िािृत्वमदानि ब्रवीनि ‘ि ैिावचजिा िरो अन्यचस्त्यक्ष
चशब्दाि ् ‘्ृनष्टं च िालिं च ैव’ इनि स्मृनिश्चाि इत्यर् याः। श्रिम उक्तार् यस्य स्पष्टत्वार
म
स्मृिनज र्त्यननक्ताः॥13॥
्
अव्यक्तानधकरममदा॥3-2-14॥
ॐ िचव्यक्तमदााह नह ॐ ॥3-2-14-346 ॥
म िज। िचर्ं चिनम भाःय ्ूत्र्
अत्रजशिरोक्षस्य िद्भनक्त्न्यप्र्ाचैक्ाध्यत्वमदाच्य म िज। िच ्
ै स्याव्यक्तत्वमदाच्य
ब्रह्माव्यक्तमदा।् कमिाः? नह रस्माि ् ‘अरूिमदाक्षरं ब्रह्म ्चाऽव्यक्तं च निष्कलमदा’् इनि

श्रनम िराहाव्यक्तत्वमदाि इत्यर् याः। क्लीबोनक्ताः श्रत्य
म ।् िचाराधिाच ् अव्यक्तस्याप्यािरोक्ष्यमदा्।म
नकं भक्त्यजत्यि आह —
म
ॐ अनि ्ंराधिज प्रत्यक्षािमदाािाभ्यामदा ् ॥3-2-14-347 ॥
ॐ
िचव्यक्तनमदात्यन्। भनक्तहीिाराधिजऽनि िच ् ब्रह्मव्यक्तमदाजव। ि व्यज्यिज। कमिाः?
म ािमदाािज
आराधिजऽप्यव्यक्तत्वस्यजत्यन्वजनि। िस्य ज्ञानिप्रत्यक्षजम ्ूक्ष्मत्वहजिक म ि च न्द्धत्वानचनि शजषाः।
म
अज्ञाि जक्षरािमदाािोनक्ताः। ज्ञानिप्रत्यक्षमदाप्य्ीत्यजिच्च ‘ि िमदााराधनरत्वाऽनि’ इत्यानच स्मृत्या बोध्यमदा।्
अव्यक्तस्यािीशस्य स्वशक्त्या ज्ञानििं प्रनि प्रत्यक्षत्वस्याह्यज व्यक्तत्वाच ् अव्यक्तत्वं प्रत्यक्षनमदानि
व्याहनिनरनि ि शङ्क्यमदा।्
म
् Page 137
ू य स्य
अिजभि स्थूल्ूक्ष्मरूि जम व्यक्तत्वाव्यक्तत्वच ् ईशस्यानि मदाूलरूि जमाव्यक्तस्य
गृहीिरूि ैव्य यक्तिाऽनस्त्वत्यि आह —
् ॥3-2-14-348 ॥
ज मदा ॐ
ॐ प्रकाशवच्चावैशष्य
िचव्यक्तनमदात्यन्। चो िञर् याः। िच ् ब्रह्म प्रकाशवच्च प्रकाशवन्न, अनिवि ् ्ूक्ष्मरूि जमाव्यक्तमदा ्
स्थूलरूि जम व्यक्तनमदानि ि। नकन्त्वव्यक्तमदाजव। कमिाः? अवैशष्य
ज ं िस्य ब्रह्ममाः अनवशजषत्वं, रि इनि
रोज्यं, िादृशानवशजषाभावानचत्यर्ाःय । ‘िा् ्ूक्ष्मो ि स्थूलाः’ इत्याचजाः ्वयत्रक

ै रूिवत्वानचनि भावाः।
िस्य ्वयर्ाऽव्यक्तत्वज नकं भक्त्यानचिजत्यि आह —
् ॥3-2-14-349 ॥
ॐ प्रकाशश्च कमदायण्रभ्या्ाि ॐ
म िज। ि नक्ररा। िनचनि ््म्यतु िराऽिविय
कमदायमीनि कमदायकारकमदाच्य म ि।ज कमदायनम कमदायकारकज नवषरभूि ज
िनस्मि ् ब्रह्मण्रभ्या्ाि।् श्रवमाचजनरनि रोग्रिराऽन्वजनि। ब्रह्मनवषरकश्रवमाचजाः ि िाः िण्रज

म ि
म
प्रकाशश्च िचिरोक्षज्ञािं च भाविीत्यर्ाःय । द्रष्टव्याः श्रोिव्य इत्याचजनरनि भावाः। कमदायमीत्यनक्तरवाच्यस्य
शास्त्रनवषरत्वाि ् ि श्रवमाचीनि ि शङ्क्यमदा।् ईक्षनििरज वाच्यत्वोक्त्या नवषरत्व्ाधिानचनि
म ं ित्त्वप्रचीि।ज
िन्न्यारस्मारमार्ाय। स्मारमं चात्राव्यक्तत्वोक्त्या अनवषरत्वशङ्कोत्थािानचत्यक्त
कर्मदाव्यक्तस्य ्ाधिशिजिानि प्रकाश इत्यि आह —
् ॥3-2-14-350 ॥
ॐ अिोऽितु जि िर्ा नह नलङ्गमदा ॐ
प्रकाश इत्यन्। अि इनि ‘आह नह’ इनि, ‘प्रकाशस्च’ इत्यत्र चानभप्रजिश्रनम ििरं िरामदाृश्रिज।
अव्यक्तत्वज प्रत्यक्षत्वज च प्रमदााम्त्त्वानचत्यर्ाःय । अितु जिािनरनच्छन्नशनक्तकज ि ईशजि, ित्प्र्ाचजि जनि

रावि।् अिोऽव्यक्तस्यानि प्रकाशो भविीनि ज्ञारि इनि रोज्यमदा।् अन्यर्ा श्रनम ििरारोगानचनि
म रज। नहहेि । ‘िस्यानभध्यािाि’्
म ं िर्ानह नलङ्गनमदानि। िर्जनि ्मदाच्च
भावाः। बलवद्यमक्त्याच ैवनमदात्यक्त
म क्त
इत्यानचश्रत्य म ं ईशप्र्ाच्ाध्यबन्धनिवृनत्तरूिं नलङ्गं च प्र्ाचहजिप्रम काशज्ञािकं नह रस्माचन्
िस्माचप्यजिि ् ज्ञारि इत्यर्ाःय । प्रकाशस्य प्र्ाच्ाध्यत्वानचनि भावाः। िजिनज ि वाच्यजऽितु जित्य म

ज नक्ताः
अव्यक्तस्य प्र्ाचजिानि कर्ं प्रकाश इनि ि शङ्क्यमदा।् िस्याितु शनक्तत्वानचनि द्योिनरिमदाम ॥14॥
्
्
अनहकमण्डलानधकरममदा॥3-2-15॥
् ॥ 3-2-15-351 ॥
ॐ उभरव्यिचजशात्त्वनहकमण्डलवि ॐ
म
् Page 138
अत्रजशस्य गनम मत्वं गम

म त्वं (च) ्ाध्यिज। उभरस्य गनम मत्वस्य गम
म ात्मकत्वस्य च ‘आिन्दं ब्रह्ममाः’,
‘एष िरमदा आिन्दाः’ इत्याच व्यिचजशाि ् गनम मत्वं गम

म त्वं चजत्यर् याः। श्र िमदानि कर्मदाजिि?्
क्वाप्यदृष्टजनरत्यि उक्तमदा ् — अहीनि। अनहश्च कमण्डलं च िरोनरव। अनहकमण्डलरो्ाचाम्येनजऽनि

नवशजषशक्त्या कमण्डलकमण्डनलभावो रर्ा िर् ैवजनि। रिा कमदायधाररित्परुष
म अनहरूिकमण्डलमदा ,् अहजाः
कमण्डलं रर्ा िर्जनि। कोऽर्ाःय ? अ्रमात्मकमदानि कमण्डलं रर्ा िद्धमदाय्र्ाऽऽिन्दानचधमदााय अिीत्यर् याः।
अनहिा कमण्डलस्य भजचाभजचवत्त्वजऽनि मदान्दािामदाभजच ज बनम द्धमदाविारनरिनम मदाचमदा।् ‘रर्ा िृनर्व्यामदाोषधराः
म ं ्धम ारामदा।् भाष्यज च िश
्म्भवनतु ’ इनिवनचत्यक्त म ब्दाः श्रत्य
म क ज गम्यत्वरूिनवशजषार् याः। िजि िजशो
गम ्
म ावाि िचात्मकत्वानचत्यानच रनम क्तनवरोधो ि शङ्क्याः।
दृष्टातु ातु रजमिै चाह —
् ॥ 3-2-15-352 ॥
ॐ प्रकाशाश्ररविा िज्स्त्वाि ॐ
प्रकाशजनि भास्वररूिं नववक्ष्यिज। प्रकाशाश्ररस्यानचत्यस्य रर्ा प्रकाशत्वं, प्रकानशत्वं ििच ्
म ात्मकस्यजशस्य गनम मत्वनमदात्यर् याः। अन्यच ् नहत्वाऽऽनचत्यदृष्टातु ज को हजिनम रत्यि उक्तं —
गम
िज्स्त्वानचनि। िज्ोरूित्वजिातु रङ्गत्वानचत्यर्ाःय । आनचत्यवनचनि वाच्यज एवमदानम क्तरभजचऽज नि
नवशजषशक्याऽऽश्ररानश्ररभावोऽ्ीनि ्ूचिार। अरं वा दृष्टातु इनि वाशब्दार् याः। एवमदाह्यजऽनि।
एिचजव दृष्टातु ातु रजमाऽऽह —
ॐ िूववय िा ॐ ॥ 3-2-15-353 ॥
म ात्मकं ब्रह्म गम
े भजचऽज नि िूव य इनि नवनशष्यिज, िर्ा गम
रर्ा कालाः िूवम म ीनि नवनशष्यि इत्यर् याः।
दृष्टातु त्ररमदााचरार्ं वा स्थूल ्ूक्ष्ममदात्यिजक्षरा आद्यिृिीरज, नििीरमदातु रङ्गत्वानचनि वा बोध्यमदा।्

म गनम मिोभेच एव नकं ि स्याचि आह —
गम
ॐ प्रनिषजधाच्च ॐ ॥ 3-2-15-354 ॥
भजचस्यजनि शजषाः। ‘िजह िािाऽन् नकञ्चि’ इत्यानचश्रिम नकञ्चि गण्म रानच िािा नभन्नं िा्ीनि
म गण्म रानचभजचस्य प्रनिषजधाच्च ि भजच इत्यर् याः॥15॥
गम
्
िरमदािानधकरममदा॥3-2-16॥
ू ाि्म्बन्धभजचव्यिचजशभ्य
ॐ िरमदािाः ्जिम ज ज ाः ॐ
॥ 3-2-16-355॥
म
् Page 139
म ािां अल नककत्वमदाच्य
अत्रजशगम म ्ािनमदानि प्रकृ िमदान्वजनि। आिन्दानचगम
म िज। गम म ्ािं अिाः
ल नककािन्दाचजाः िरं नवलक्षममदा।् कमिाः? ्िज म ज

ू ािजनि भावप्रधािमदा।् व्यिचजशिचं प्रत्यजकमदान्वजनि। ‘एष
म व्यिचजशाि, ् ‘रिो वाचो निवियतु ’ज इत्यिमदााित्वस्य
्िज नम वयदृनिरय एष आिन्दाः’ इनि ्िज त्व म
य स्योक्तज ाः,
िूमत्व ‘एिस्यैवािन्दस्यान्यानि भूिानि मदाात्रामदािम ्ीवनतु ’ इनि
नबम्बप्रनिनबम्बरूि्म्बन्धोक्तज ाः। मदाात्रानमदात्यस्य प्रनिनबम्बांशनमदात्यर्ायि।् ‘अन्यज्ज्ञािं िम
्ीवािामदान्यज्ज्ञािं िरस्य च’ इनि भजचोक्तज नरत्यर्ाःय ।
इिोऽप्यजवनमदात्याह —
् ॥ 3-2-16-356 ॥
ॐ चशयिाि ॐ
अि इनि प्रकृ िािामदान्यािन्दाचीिानमदानि नविनरमामदाजिान्वराः। चशयिमदािम लक्षममदा।्
म ्ािनमदात्यर्ाःय । िस्याल नककत्वज
मदािोवाग्गोचरत्वाचन्यािन्दाचीिां एिचीरािां िचभाविाः िरमदाीशगम
म ाचावािन्दानचशब्दप्ररोगाः कर्नमदात्यि आह —
श्रत्य
म
ॐ बद्ध्यर्याः ् ॥ 3-2-16-357 ॥
िाचवि ॐ
िाचवि ् िाचस्यजव। आिन्दानचिचप्ररोगाः इनि शजषाः। रर्ा लोकिाचनवलक्षमजश्वनि भूिषज म
म याः भूिािामदाीशांशत्वज्ञािार् याः, ज्ञाििार् य इनि रावि,्
‘िाचोऽस्यनवश्वा भूिानि’ इनि िाचिचप्ररोगो बद्ध्यर्
म
रिा बद्धीनि ण्रतु मदािम त्य म ाःय
ज बोधिार् य इनि व्याख्यजर,ं िर्ा अल नककज ऽप्यािन्दानचिचप्ररोगो बद्ध्यर्
अिकूम लवजद्यत्वा—(अन्योक्तावजद्यत्वनिरा्ा)र्ायनचज्ञाििार्ो म
रक्त इत्यर् याः। म य
बद्ध्यर्
म
इत्यनक्तरािन्दानचिचप्ररोगज प्ररो्िोक्त्यर्ाय। ्ाऽनि स्वमयघटज घटिचस्यजव नकनति्ादृश्रमदाात्रजम
मय ज नि ्ूचिार्ाय॥16॥
म नत्तरक्त
व्यत्प
्
स्थािनवशजषानधकरममदा॥3-2-17॥
्
ॐ स्थािनवशजषाि प्रकाशानचवि ् ॥ 3-2-17-358 ॥
ॐ
अत्र ब्रह्माद्यािन्दाचीिामदा ् ईशािन्दानचप्रनिनबम्बत्वमदाच्य
म िज। प्रकाशानचवि ् ्ूरायनचप्रनिनबम्ब इव। रर्ा
्ूरायनचप्रनिनबम्बज य ातु ानचस्थािनवशजषाि ्

्ूरक म ाि ्
स्थािगम अनि्िकत्वानचवैनचत्र्यं ििच ्
म नवशजषाि ्
ब्रह्मानचस्थािगिािानचभक्त्यानचगम प्रनिनबम्बवैनचत्र्य्म्भवजि ब्रह्माद्यािन्दानचकं
ईशािन्दानचप्रनिनबम्बनमदानि रोज्यमदा।्
म
् Page 140
ॐ उिित्तजश्च ॐ ॥ 3-2-17-359 ॥
चाः म रज।
्मदाच्च ि कज वलं म िज ,
स्थािगम नकतु म नबम्ब्ामदार्थ्ायच्चनज ि। वैनचत्र्यस्यजत्यन्वजनि।
ज ्ामदार्थ्ायच्च ब्रह्माद्यािन्दाच
नबम्बभूिश वैनचत्र्यस्योिित्तज्त्प्रनिनबम्बं अन्यािन्दानचकमदा।् ्लज
्ूरप्रय निनबम्बाचनि्म जादृष्टजाः, य ातु ज
्ूरक म प्रनिनबम्बाि ्
मदाख िचदृष्टजाः ्ूत्रिरमदार् यवि।्
अदृष्टानिरमदाानचत्यत्र ्ीवािां नवनचत्रत्वाच ् अनवनचत्रब्रह्मप्रनिनबम्बत्वं िजनि चोद्यं निर्मदा।् अत्र ि म
म ा च निरस्यि इनि भजधाः॥17॥
प्रनिनबम्ब इव नबम्बजऽनि वैनचत्र्यं स्यानचनि चोद्यं नवशजषरक्त्य
्
िर्ान्यत्वानधकरममदा॥3-2-18॥
्
ॐ िर्ाऽन्यि प्रनिषज ् ॥ 3-2-18-360 ॥
धाि ॐ
म व्यक्तत्वमदाजव ्ाध्यिज। िनचत्यन्। ध्यािप्रिीिानचनि शजषाः। एिचर्े अि
अत्रजशस्य प्रागक्त
इत्यिवृम नत्तवाय। िच ् ब्रह्म ध्यािप्रिीिाि ् िर्ा ब्रह्मािन्दानचवि ् अन्यि ् नवलक्षममदा।् ि ि म िचजव। रजि
व्यक्तं स्यानचत्यर् याः। कमिाः? प्रनिषजधाि ्‘रम जि्ा ि मदाििजम ’, ‘िचजव ब्रह्म त्वं नवनद्ध िजचं रनचचमदािम ा्िज’
इनि ध्यािज प्रिीिस्य ब्रह्मात्वप्रनिषजधानचत्यर् याः। अन्यनचत्यजव िूिौ म र्ा
िर्जत्यनक्तरय
्ीवािन्दाचजरल्पत्वानचहजिो्िोऽन्यच ् ब्रह्मािन्दानच
िर्ोिा्ाकृ िस्यदुलयक्षमत्वानचहजिो्िोऽन्यद्ब्रह्मजनि म न्यार्ूचिार्ाय।
प्रागक्त िचन्वरारैव
िरनमदात्यिवृम त्तावनि अन्यनचत्यनक्ताः॥
म
्
्वयगित्वानधकरममदा॥3-2-19॥
ॐ अिजि ्वयगित्वमदाारामदारशब्दानचभ्याः ॐ ॥ 3-2-19-361 ॥

ृ ाचीनि शजषाः। अिजि जनि ्ावधराममदा।् अिजि प्रकृ िजशिज ैव
य ं ्ाध्यिज। ्वय्ष्ट्य
अत्रजशस्यैव ्गत्किृत्व
ृ ानच। ि चजशातु राचावन्यजि। कमिाः? ्वयगित्वाि।् ‘एष ्वय एष ्वयगिाः’ इनि
्वय्ष्ट्य
्वयगित्वश्रवमाि।् मदाारामदार इनि नवष्ण मदाारामदारशब्दं व्याकमवयच्छ्रनम िगृ्रम
य िज। ‘्वयत्र ्वयमदािज स्माि’्
इनि मदाारामदारशब्दव्याख्याश्रिम ाःज । आनचिचस्यान्यत्र प्रमदाामाभावानचत्यर्ाःय ॥19॥

्
फलानधकरममदा॥3-2-20॥
ॐ फलमदाि उिित्तजाः ॐ ॥ 3-2-20-362 ॥

म िज। अिाः प्र्िम ाचीशाि ् फलं , ि कमदायिाः। कमि? उिित्तजाः।
अत्रजशस्य स्वगायनचकमदायफलचािृत्वमदाच्य
ईशस्य चजिित्वजि फलचाि्म्बवाि।् कमदायमोऽचजिित्वजि िचरोगानचत्यर्ाःय ।
म
् Page 141
ि कज वलं ्म्भाविामदाात्रनमदात्याह —
ॐ श्रिम त्वाच्च ॐ ॥ 3-2-20-363 ॥

‘नवज्ञािमदाािन्दं ब्रह्म रानिचायिाःम ’ इनि फलचािृत्वस्य श्रिम त्वाच्चािाः फलनमदात्यर् याः।
्
ईशाि फलनमदात्यज
िचानक्षिनि —
ॐ धमदां ् ैनमदानिरि एव ॐ ॥ 3-2-20-364 ॥

फलमदाि इत्यन्। अि एवजनि िन्त्रमदा।् अि एव ‘एष ्रमजव ्ाधक
म मदाय काररनि’ इत्यानचश्रिम रज वज , अि
एवजशाचजव, धमदायनमदानि कमदायमदाात्रोिलक्षमं, धमदाायधमदाायख्य ं कमदाय कानरिं ्नै मदानिराह। अिाः कमदायम एव च
फलं भविीत्याहजत्यर्ाःय । धमदाायनचनि वाच्यजऽर् यनवशजषलाभारैवं नवन्या्ाः। रानिचायिनम रनि श्रनम िाः
िारम्परयिरजनि भावाः।
्मदााधत्तज —
् ॥3-2-20-365 ॥
ॐ िूवं ि म बाचरारमो हजि म व्यिचजशाि ॐ
धमदायनमदात्यन्। िनम वयशषज ।ज हजनत्वनि भावप्रधािमदा।् िूवोक्तं ब्रह्म धमदां च फलहजि ं म बाचरारमो मदान्यिज। ब्रह्म
किृत्व म िचजशाि।् िण्रज
य िज धमदां करमत्वजि, ि ि म ्ाम्यजिनज ि िोरर्ाःय । कमिाः? हजिव्य म ि िण्रं
म लोकं िरनि
म िचजशानचत्यर्ाःय ।
य करमत्वरूिहजिव्य
इनि ब्रह्मकमदायमोाः किृत्व
िूवनय मदात्यनम क्ताः किृत्व म चजिित्वज्ञप्त्य।ै प्राधान्य्ूचिारजनि कज नचि।् ्ामदाान्यिाः कमदायमाः फलहजित्व
य ोिरक्त म ं
म ं िचिमदािमदाज
प्रागक्त म म कमदायमाः फलहजित्व
वनज ि भावाः। फलमदाि इत्यक्त्या म ं िजनि प्रा्चोद्यनिरा्ार िृिीरो
्
रोगाः। िस्य ब्रह्मवि प्राधान्यव्यचम ा्ारान्त्याः॥20॥
इनि श्रीराघवजन्द्ररनि कृ िारां िन्त्रचीनिकारां िृिीराध्यारस्य नििीराः िाचाः॥3-2॥
अर् िृिीराध्यारज िृिीराः िाचाः ॥3-3॥

अत्र िाचज ज्ञािहजिभम नक्त्ाध्या उिा्िा उच्यिज।
्
्वयवचज ानधकरममदा॥3-3-1॥
् ॥ 3-3-1-366॥
ॐ ्वयवचज ातु प्रत्यरं चोचिाद्यनवशजषाि ॐ
अत्र िरज ध्यािाङ्ग्वय्च्छास्त्रश्रवममदाििकियव्यिा ्ाध्यिज। प्राक ् िूविय चप्रकृ िं ब्रह्मान्वजनि। अतु ो
निमयराः। उभरोरनि दृष्टोऽतु इत्याचजाः।
म
् Page 142
्वेवचज िामदातु जि ्वयवचज नवषरश्रवममदािि्ाध्यनिमयरिज ोत्पाद्याः प्रत्यरो ज्ञािं रस्य िद्ब्रह्म। रर्ाशनक्त
्वयवचज ाि ्श्रवमानचिा निमीर ज्ञािव्यं ब्रह्मजनि रावि।् ि ि म स्वस्वशाखामदाात्रोक्तरीत्यजत्यर्ाःय । कमिाः?
चोचिाद्यनवशजषाि।् चोचिा नवनधाः। ्ोऽत्र ििच्छाखािराः। चोचिा् म िद्यमकाण्वानचशाखा् म

अनवशजषाि ् काण्वैरवज ं ज्ञजर ं मदााध्यनन्दि ैरजवनमदानि अनधकानरनवशजषाभावाि।् ् एव कर्ं ज्ञजर
इत्यिोऽनिचोचिाद्यनवशजषाि।् चोचिािामदा ् आत्मजत्यवज ोिा्ीिजत्वानचनवधीिामदा ् अनवशजषाि ्
्वायनधकानर्ाधारण्रानचत्यर् याः। अन्यिा काण्वैरवज नमदात्यानच रूिजम नवनध्मदाीिज श्रवमं स्याि।्
िचभावाच ् ज्ञारि इनि भावाः। आनचिचाच ् रनम क्ताः। अनधकानरनवशजषकल्पकािां ज्ञािनवध्यर्ं ित्र
म ीिामदानवशजषानचत्यर्ाःय । अतु जत्यनक्ताः
ित्रोक्तार् यवाचानचरूिरक्त म ब्रह्मज्ञािस्य श्रवममदािि्ाध्यत्वं वक्तममदा।्
ज स्यामदानि ॐ ॥ 3-3-1-367 ॥
ॐ भजचान्नजनि चजचक
‘नवज्ञािमदाािन्दं ब्रह्म’, ‘्त्यं ज्ञािमदाितु ं ब्रह्म’, इत्यानचिा प्रनिशाखं व्भम चज ाि ैकं ब्रह्म
्वयवचज ातु प्रत्यरमदा।् नकतु म स्वस्वशाखाप्रत्यरमदाजव। एकस्यैव व्िम ोऽनधकानरमा ज्ञजरत्वानचनि चजि।्
िजनि िञ आवृनत्ताः। कमिाः? एकस्यामदानि। प्रकृ ित्वाि ् शाखारानमदात्यन्वजनि। भजचानचत्यिषङ्गाः।
म
‘आत्मजत्यवज ोिा्ीि’, ‘कं ब्रह्म खं ब्रह्म’ इत्यजकशाखारामदाप्यर् यभजचोक्तज ाः एकशाखोक्तमदानि ि ज्ञजर ं

म ि अन्यान्यधमदायनवधािाच ् अस्त्वैक्यनमदानिस्वीकारज check ्वय
स्यानचत्यर् याः। ित्र धन्यजिवाचज
शाखास्वनि िर्ा स्यानचनि भावाः।
ॐ स्वाध्यारस्य िर्ात्वजि नह ्मदााचारजऽनधकाराच्च ॐ॥03-368॥

स्वाध्यारस्य ज ावियि।ज
िर्ात्वजित्य स्वाध्यारस्य, लक्षमरा ‘स्वाध्यारोऽध्यजिव्याः’ इनि
स्वाध्याराध्यरिनवधजनरत्यर्ाःय । िर्ात्वज ज
िानवशजषम ्वायनधकानर्ाधरण्रजि
्वेवचज ाध्यरिनवधारकत्वजि हजििम त्य
ज र् याः। स्वाध्यारस्य ्वयशाखा्मदाूहस्य िर्ात्वजिानवशजषम
ज वै
ज ्वयवचज ातु प्रत्यरं ब्रह्म।
उक्तज ि ैवाध्यजिव्यत्वजि ैव, ‘वजचाः कृ त्स्नोऽनधगतु व्याः’ इनि नहशब्द्ूनचिस्मृिश्च
य ानचनि भावाः। िर्ा ्मदााचारजऽनधकाराच्च। अस्याप्यावृनत्ताः। ‘्वयवचज ोक्तमदाागेम
अध्यरिस्य ज्ञािार्त्व
कमदाय कमवीि’ इनि स्मृत्या ्मदााचारज ्वयवचज ोक्तकमदायमाः ्म्यगिष्ठािज
म ्वेषामदानधकाराच्च। ्मदााचारज, चर
गि , ्वयवचज ोक्तब्रह्मज्ञािज ्िम रामदानधकाराि ् ्वयवचज ातु प्रत्यरं ब्रह्मजत्यिवत्य

म य रोज्यमदा।् शाखाभजचस्य
म
् Page 143
प्रन्द्धत्वाच ् अध्यरिनवनधाः नवशजषनिष्ठो वाच्य इनि शङ्कामदाििजि ं म हीनि स्मृनि्ूचिमदा।्

म इनि भावाः।
शाखाभजचोऽशनक्तहजिक
्धम ारां ि,म ्मदााचारज चजवािां श्रवमाद्यिष्ठािज

म ऽनधकाराच्चजत्यर् याः। एकै कशाखाप्रत्यरत्वज ब्रह्ममाः िजषां
मदाहामदािीिामदाद्यानि िन्न स्याि।् ्मदााचारानचत्यजव वाच्यजऽनधकारानचत्यनम क्ताः

म ।्
चजविािरोक्तन्यारस्मारमरजत्यक्तमदा
एवं िनहि मदान्दािामदाध्यरिािनधकाराः स्यानचत्यि आह —
ॐ ्नललवच्च िनन्नरमदााः ॐ ॥ 04-369 ॥

च एव। ् चा् निरमदाश्च, ्वयवचज ातु प्रत्यरं ब्रह्मत्यजष निरमदााः, ्नललवि ् ्नललािां
्मदाद्रम प्रान्निरमदा इवजत्यर् याः। ‘्वाय्ामदािां ्मदाद्रम एकारिमदा’् इत्यक्तो
म निरमदााः ्त्यां शक्त । एवमदाजव
ं म नक्तमदािक्ष्य
्वयशाखाप्रत्यरं ब्रह्मजत्यषज ोऽनि ित्तत्पश म
ज ैवजनि भावाः। ्नललजत्यनक्ताः ‘रर्ा िचीिां ्नललं
शक्यज ्ागरगं’ इनि श्रनम ि्ूचिार्ाय।
ॐ चशयरनि च ॐ ॥ 05-370 ॥
‘्वैश्च वजचाःै िरमदाज नह चजवो न्ज्ञास्य’ इनि श्रनम िचयशरय त्यक्तार्
म य, चशब्दाि ् ‘्वायि ्वजचाि ््नज िहा्ाि’ ्
इनि स्मृनिश्च, रिोऽिाः ्वयवचज ातु प्रत्यरं ब्रह्मजत्यर् याः॥1॥

्
उि्ंहारानधकरममदा॥3-3-2॥
्
ॐ उि्ंहारोऽर्ायभचज ानिनधशजषवि ्मदाािज चॐ
॥3-3-2-371॥
म ोि्ंहारजम ईशस्य ध्यािं ्ाध्यिज। ्वयवचज नज ि षष्ठ्यतु िराऽिविय
अत्र ्ावयनत्रकगम म ि।ज ब्रह्मजनि च।
म ारोिममदा।् िजि ित्पूवक
उि्ंहारो रगम िच ् बध्य य ं ध्यािं गृ्रमिज। ्वयवचज ािामदार्ायभचज ाि ् ्वयवचज ोक्तार्ायिां
म ािां अिहििाप्मत्वानचचोषाभावािां चाभजचानचनवभागजि उि्ंहाराः कारयाः। अनवभागजि
आिन्दानचगम
म हृत्य ब्रह्म ध्यजरनमदात्यर् याः। कमिाः? नवनधशजषवि।् नशष्यतु इनि शजषानम। नवनधनभाः नशष्टानि
िािि्ं
नवनधशजषानम कमदाायमीवजत्यर् याः। रर्ा नवनहित्वाि ् ्न्ध्यानच कमदाय कारं, एवं ‘उिास्य एकाः िरिाः िरो
ै ्वैाः’ इनि श्रनम िनवनहित्वाच ् उक्तरूिं ध्यािं कारयमदा।् अन्यर्ा प्रत्यवारानचनि भावाः।
रो वजचश्च
म
् Page 144
म एव उक्तोि्ंहारो बोध्याः। ि
उक्तस्यािवाचाः ्मदाािज चजनि। च एव। ्मदााि एव रोग्रगम
म
त्वरोग्ररोचिानचनवषर इत्यर्ाःय । उक्तं च ्ाङ्कष यम्ूत्र ज — ‘अचजििा्त्यारोग्रान्यििास्यान्यफलत्व
नविरयराभ्यामदा’् इनि। कमदायवनचनि वाच्यज नवनधशजषत्य म

ज नक्तनवय म च
नहित्वहजि् ू िार्ाय। नवनधशजषामीनि
स्मृनि्ूचिार्ाय च।
म ात्मकस्य नवष्णोरभजचाचजकत्वानचत्यर् य उक्ताः।
ित्त्वप्रचीि ज ि म — ्वयवचज ोिास्यार् यस्य ्वयगम
म मदा।्
नवनधशजषवनचत्यस्य प्रधािनवनधशजषभूिानि प्ररा्ाचीनि रर्जनि वाऽर् य इत्यर्ायतु रमदाप्यक्त
् ॥3-3-2-372॥
ॐ अन्यर्ात्वं च शब्दानचनि चजन्नानवशजषाि ॐ
शब्दाि ् ‘आत्मजत्यवज ोिा्ीि’ इनि शब्दाचन्यर्ात्वं प्रागक्त
म ाचन्यर्ात्वमदा ् उि्ंहाराकियव्यत्वमदा।्
म ाध्यािप्रिीिजनरनि चजन्न। अनवशजषाि।् एिज गम
अवधारमजिात्मत्वाचन्यगम म ा िोिास्या इनि नवशजष ज
मदाािाभावानचत्यर्ाःय । अवधारमं त्वरोगव्यवच्छजचिज ािात्मत्व व्यावृनत्तिरनमदानि भावाः। उि्ंहारज ि म

ज एव’ इनि श्रनम िर्ीत्याकू िमदा।्
मय रै क
‘्वैगम
म ोि्ंहारो रक्त
ि ्वयगम म ाः। अशक्यत्वानचत्यि आह —
्
ॐ ि वा प्रकरमभजचाि िरोवरीरस्त्वानचवि ् ॥3-3-2-373॥
ॐ
उि्ंहार इत्यन्। षोडनशह्यहमवच ् वाशब्दो व्यवनस्थिनवकल्पार् याः। ि वोि्ंहाराः कारयाः। कमिाः?
प्रकरमभजचाि ् िरोवरीरोवैश्वािरानचप्रकरमभजचाि।् अन्यर्ा िन्न स्यानचनि भावाः। एकै कप्रकरमजऽनि
म ोनक्त्म्भवाि ् िद्भजचऽज नि स्याि ् ्वयगम
्वयगम म ो्ंहार इत्यिाः उक्तं िरोवरीरस्त्वानचवनचनि। ‘् एष
म
िरोवरीरािद्गीर्ाः ् एषोऽितु ाः’ इत्यानचप्रकरमजष म िरोवरीरस्त्वानचकं रिा िावम जात्रमदािम ास्यमदाक्त
म ं,
िर्ा ित्तनिधोक्तमदाात्रमदािम ास्यामदा।् ि िूि्ंहृत्यजत्यर् याः।
्
ॐ ्ङ्ज्ज्ञािश्चजि िदुक्तमदान् ि म िचनि ॐ ॥3-3-2-374॥
्ङ्ज्ज्ञजनि भावप्रधािमदा।् ्वयनवद्यािानमदानि प्रकृ ित्वाचन्वजनि। ‘्ोऽहं िामदानवचजव’ इनि श्रत्य
म ा
्वयनवद्यािां ्ंज्ञािाः ्ंज्ञात्विाः ईशािामदात्विाः िद्ग ममवानचत्वाि ् िस्य ध्यािार्त्व

य ाि ् उि्ंहाराः कारय
्
इनि चजि िदुक्तमदा ।् िि उि्ं
् हारकियव्यत्वं उक्तं अस्मानभाः प्रानगत्यर्ाःय । इष्टमदाजविै चस्माकनमदानि भावाः।
अन् ि म िचनि। िरम वज । ‘िामदा वा एिा ब्रह्ममाः ्वयनवद्यााः’ इनि श्रनम िरूिप्रमदााममदास्त्यजव। ि कज वलं
म
् Page 145
िामदात्वरनम क्तमदाात्रं इत्यि जरर् याः। प्ररत्नजिोि्ंहारज फलानचक्यबोधिार्ं बहप्रमदाामह्यहमार्ं च ििाः

म ििम ाः
म ं ित्त्वप्रचीि॥
उि्ंहारोिन्या् इत्यक्त ज 2॥
्
प्राप्त्यनधरकममदा॥3-3-3॥
् ॥ 3-3-3-375 ॥
ॐ प्रा्जश्च ्मदाञ्ज्मदा ॐ
म ोि्ंहारािि्ं
अत्र प्रागक्त म हाररोाः िरुषभज
म म त्वं ्ाध्यिज। प्रकृ िं उि्ंहारािि्ं
चिज रक्त म हारकियव्य त्वं
म ं च। ि कज वलं कियव्यत्वनमदानि चार्ाःय । कमिाः? प्रा्जाः रोग्रिानवशजषम
्मदाञ्ज्ं, वक्तं म रक्त ज िरोाः
प्रा्त्वाि।् व्यवनस्थित्वानचत्यर् याः। रोग्रिानवशजषश्र रावनचत्यत्र वक्ष्यिज। ध्यािकालज रस्य रावच ्

म ्ािं स्पष्टं भानि िजि िावदुिास्यनमदानि भावाः॥3॥
गम
्
्वयभचज ानधकरममदा॥3-3-4॥
ॐ ्वायभचज ाचन्यत्रजमदा ज ॐ ॥ 3-3-4-376 ॥

म ोि्ंहारस्य फलानधक्योक्त्या कियव्यिैव ्ाध्यिज। फल इनि शजषाः। इमदाज उि्ंहिृत्व
अत्र बहगम य िज
नवनशष्य प्र्िम ााः ब्रह्माचराः अन्यत्र फलजऽिि्ं

म हिृफ
य लनवलक्षमज ्म्पूमायिन्दाद्यात्मकज मदाोक्षफलज
भवनतु िद्भा्ो भवनतु । कमिाः? ्वायभचज ाि, ् म ािां

्वयगम अबजचिज ोिा्िानचत्यर् याः।
म रक्त
्वयगम म त्वजिोिा्िानचनि रावि।् उि्ंहरालभ्यफल इनि निचेश्रज म
अन्यत्रजत्यनक्ताः
म हारालभ्यत्व्ूचिार।
िस्यािि्ं िजि िजि ैवालनमदानि ि शङ्क्यमदा।् ‘इमदाज’ इत्यनम क्ताः िजषां
म ोि्ंहिृिय रा मदाहत्त्वजि मदाहाफलरोग्रिां ्ूचनरिमदाम ।् िजि मदाािाभावाि ् िजषां फलानिशरनिमयर
्वयगम
्
इनि ि शङ्क्यमदा॥4॥
्
आिन्दानधकरममदा॥3-3-5॥
ॐ आिन्दाचराः प्रधािस्य ॐ ॥ 3-3-5-377 ॥

अत्र ्वयमदामदाम क्ष
म ् म
म ाधारमगमोिा्िा निमीरिज। प्रधािस्य मदाोक्षस्यार्े
म ााः ध्यजरााः। अन्यर्ा िन्न स्यानचनि भावाः। मदाोक्षस्यजनि
आिन्दज्ञािनिचोषत्वात्मत्वरूिााः चत्वारो गम
म
वाच्यज प्रधािस्यजत्यनक्ताः म मदाजव मदाज स्याच ् दुाःखं मदािागनि मदाा भूि’् इनि निनखलाशास्यत्वजि
‘्ख
म ािभवरूित्वाि
प्रधािनिचोष्ख म ् िस्य िचर्ं एि एवोिास्यााः िान्य इनि िदुििाचकं ्ूचनरिमदाम ।‘िं
्
रर्ा रर्ोिा्िज’ इत्याचजाः स्वानमदात्वं ि म ित्प्रीत्यर्त्व

य ादुिास्यनमदानि आत्मजनि िूिगच्छनतु ’ इत्यत्राह्यज
्
व्यक्तमदा॥5॥
म
् Page 146
्
नप्ररनशरस्त्वानधकरममदा॥3-3-6॥
ॐ नप्ररनशरस्त्वाद्यप्रान्रुिचरािचर नह भजच ज ॐ॥3-3-6-378॥

म ािां ्वोिास्यिा िजत्यच्यिज
अत्रनप्ररनशरस्त्वानचगम म । नप्ररनशरस्त्वानचशब्दाः िदुिान्िराः। भजच इनि
म ोिान्प्रान्ाः ि
निनमदात्त््मदाी। प्रधािस्यजत्यन्। ‘िस्य नप्ररमदाजव नशराः’ इत्याद्यमक्तनप्ररनशरस्त्वानचगम
्वेषामदा।् कमिाः? प्रधािस्य मदााक्षाख्यफलस्य भजच ज भजचार्ं, िारिम्यार् यमदा।् उिचरािचर । प्र्ावाच ्
म ोिा्िारा इत्यन्वजनि। गम
गम म ोिा्िारा उिचरािचर वृनद्ध्रसा् , िारिम्यनमदानि रावि,्
उि जरानवत्यर् याः। नहहेि । रस्माचजवं िस्मानचनि। ‘आिन्दस्य मदाीमदाां्ा भवनि’
इत्यानचश्रनम िन्द्धफलभजचप्रन्नद्धद्योिको वा। भजच इत्यक्त्य म ााः ्वैरुिास्या मदानम क्तभजचिाः’
म ा ‘ि ैव ्वेगम
्
म ा रोग्रिाऽनि िाविीनि ्ूनचिमदा॥6॥
इनि स्मृनिाः ्ूनचिा। अप्रान्नरत्यक्त्य
्
इिरानधकरममदा॥3-3-7॥
् ॥ 3-3-7-379 ॥
ॐ इिरज त्वर्य्ामदाान्याि ॐ
म ोिा्िं ्ाध्यिज। िरम वज । शजषम
अत्र चजवाचीिां बहगम ज ान्वजनि। इिरज ्वायभचज ानचत्यक्त म भ्य
म ्वयगम ज ाः,
म
आिन्दाचर इत्यक्तचि म श्च
भ्य म ााः, मदाद्यमदागम
य इिरज गम म ा इत्यर् याः। चजवानचनभरुि्ंहाराय एवजनि शजषाः।
ि ैिच्छक्यं रोग्रिाऽनिमयरानचत्यि उक्तमदा ् अर्ेनि। ल्यब्लोि ज िञ्चमदाी।

म ाि ् प्रनि रोग्रिानिश्चरोिित्तजाः।
म िोि्ंहारयगम
स्वस्वप्राप्यफल्ाम्यमदाि जक्ष्यजत्यर् याः। प्राप्यफलािरोधज
भानवफलोत्कष यज्ञजि ्वयज्ञगरुम मा िचि्ानरग
म म निरमदाोिचजशोिित्तजनरनि भावाः। गरुम निरनिाः प्रचाििरज
म
्
म फलोिा्िरोाः ्ाम्यानचनि रनम क्तं ्ूचनरिमदाम ॥7॥
व्यक्ता। अर्ायनचत्यजव िूिौ ्ामदाान्यानचत्यनक्ताः
्
अध्यािानधकरममदा॥3-3-8॥
् ॥ 3-3-8-380 ॥
ॐ आध्यािार प्ररो्िाभावाि ॐ
म ोि्ंहारािि्ं
अत्र प्रागक्त म हाररोाः प्रमदााममदाच्य म ोनक्तरन्वजनि। ्ंज्ञाि
म िज। ्ंज्ञाि इत्यत्र प्रकृ ि ्वयगम
म म ोनक्ताः आ ्मदातु ाि ् ्वयगम
ि ्वयवचज ानचष्वीशस्य ्वयगम
इत्यक्तन्यारज म ोि्ंहारिूवक
य ध्यािार्ाय, आ
म
्म्यगिरूिफल्िकध्यािार्ाय चजत्यर् याः। कमिाः? प्ररो्िाभावाि।्
उक्तरूिध्यािाचन्यप्ररो्िाभावानचत्यर् याः। ्वयवचज ाचजरीशिामदात्वजि िद्ग ममानभधारकत्वमदावज ोि्ंहारज
म ं भवनि।
मदाािनमदात्यक्त
म
् Page 147
म
फलजनि वाच्यज प्ररो्िजत्यनक्ताः म ोनक्तं प्रनि ध्यािस्य प्ररो्कत्व्ूचिार। नवनधशजषवनचत्यत्र
गम
म ज रुक्तावनि उि्ंहारफलस्य मदाोक्षस्यान्यिाः न्द्धजिष्फ
नवनहित्वरक्त ै ल्यजिाप्ररो्कत्वं िस्या इनि
म ोक्तज रुि्ंहारार्त्व
शङ्काव्यचम ा्ारारं रोगाः। ्ंज्ञाि इनि गम म ािां नवप्रकीमयिरोक्तत्वाि ् ि
य ोक्तावनि गम
िस्या इचं फलनमदात्याशङ्क्य िादृशािामदा ् उि्ंहृत्यध्यािज फलानिशरजऽ्ीनि आङा ्ूचनरत्वा
नवप्रकीमोक्तज रन्यर्ान्नद्धं वक्तं म चारनमदानि।
म ाऽिि्ं
उि्ंहारज मदाािमदाक्त्व म हारजऽनि िचाह —
ॐ आत्मशब्दाच्च ॐ ॥ 3-3-8-381 ॥
आत्मजनि भावप्रधािं ्ावधारमं च। आत्मत्वमदाात्रोिान्नवधारकाः शब्द आत्मशब्दाः
‘आत्मजत्यवज ोिा्ीि’ इनि शब्दाः। िस्माि ् गम य ात्मत्वोिान्नवधारकशब्दाि ्
म ातु रव्यावृनत्तिूवमदा
म ाः शब्दाः आत्मशब्द इनि वा
म हारश्च न्द्ध्यिीनि चार्ाःय । मदािोिामदान्त्र इत्यानचवचात्मिचरक्त
अिि्ं
नवह्यहाः। य ऽज नभमदािजऽप्यत्र
अन्यर्ात्वनमदात्यत्रारोगव्यावृ्त्यनर्त्व मय ोिा्ावप्यशक्ताि ् प्रनि
चिगम म
म म िर्ा िर्ा प्रनििजरनवरोधाः॥8॥
ज त्रोक्तनचशा ित्तद्योग्रिाि्ारज
प्रा्जश्चत्य
्
आत्मगृहीत्यनधकरममदा॥3-3-9॥
् ॥ 3-3-9-382 ॥
ॐ आत्मगृहीनिनरिरवदुत्तराि ॐ
मय ोिान्ाः ्ाध्यिज। आत्मजनि शब्दाि ् िरं आिन्दाचीिानमदानि षष्ठ्यतु त्वजिान्वजनि।
म चिगम म
अत्र प्रागक्त
आत्मिा आत्मशब्दजि आिन्दाचीिां मय ािां
चिगम म गृहीनिाः ह्यहमं उनक्तरन्। रजि
म नचशाऽत्मत्वमदाजकमदाजवोिास्यं स्यानचत्यर् याः। कर्मदाजकजिािजकह्यहममदा?् इिरवि।् ‘्त्यं ज्ञािमदाितु ं
ब्रह्म’ इत्यानचवाक्यजि जवािजक्त्यत्वाद्यमनक्त्र्जत्यर्ाःय । कमिाः? उत्तराि।् ‘अत्र ्रमजि ज ्वय एकीभवनतु ,
म
इत्यत्तरवाक्यानचत्यर् ाःय । अत्र ‘प्रामन्नजव प्रामो िामदा भवनि वचि ् वाक ् िश्रि ् चक्षाःम शृण्वि ् श्रोत्रं
म ाि ् ‘एिज’ इनि िरामदाृश्रात्रात्मत्वगम
मदान्वािो मदािाः’ इत्यानचिूव य वाक्योक्त गम म ज एकीभवनतु
म ाः। प्रामशब्दस्य च ‘प्रकमष्टािन्दरूित्वाि ् प्रामाः’ इत्यक्त्या

अतु भयवतु ीत्यक्तज म प्रामत्वस्य आिन्दत्वाि ्
प्रजनि निचोषत्वलाभाि,् मदाि इत्यानचिा ज्ञािोक्तज नरनि भावाः। उत्तरानचत्यस्य ्ाधत्व
म मदाक्त ् 9॥
म ं प्राक॥
्
अन्वरानधकरममदा॥3-3-10॥
्
ॐ अन्वरानचनि चजि स्याचवधारमाि ् ॥ 3-3-10-383 ॥
ॐ
म
् Page 148
म ि्ं
अत्रात्मशब्दानित्यक्ताि म हारमदााित्वं आत्मशब्दस्यानक्षप्य ्मदााधीरिज। ‘आत्मशब्दज’ इनि
म ि।ज ‘आ्व्या्जरात्मशब्दाः िरमदास्य’ इत्यक्त्या
््म्यतु िाऽिविय म म ािामदान्वराि, ्
आत्मशब्दज ्वयगम
िस्य म वानचत्वानचनि
्वयगम रावि,् म हारमदााित्वं
अिि्ं म नमदानि
िस्यारक्त चजि ् स्याि ्
म वानचत्वमदाात्मशब्दस्य
्वयगम स्याि ् अङ्गीनक्ररि एव। कमिाः? अवधारमाि ्
ज वधारमानचत्यर् याः। अस्य नवधजाः ब्रह्मानच्वायनधकानरकत्वाि ् आत्मिचजि ्वयगम
आत्मजत्यवज त्य म ािक्त
म
म ाःै ्वैरुिास्योऽ् ब्रह्ममा’ इत्यानचनवरोधाः स्याि।् अिाः ्वयगम
म ा ‘गम
अवधारमजिान्यव्यावृत्यक्त्य म ाि ्
ब्रह्माचीि ् प्रत्यनभधत्तज। अन्याि ् प्रनि ि म ित्तद्योग्रािजवजनि ज्ञारि एवजनि रक्त

म ं प्रागक्त
म नमदानि
्
कारायख्यािानधकरममदा॥3-3-11॥
य ॐ
ॐ कारायख्यािाचिूवमदा ् ॥ 3-3-11-384 ॥
म
अत्र ‘िरमदाि’ इत्यक्ताल म ािां ध्यजरत्वमदाच्य
नककगम म ्ािनमदात्यन्वजनि। ‘ध्यजरमदा’् इनि च
म िज। गम
प्र्ावाि।् कारेऽप्यिूवत्व म ्ािं अिूवं अल नककं

य मदार्ायचन्वजनि। गम उि्ंहृत्य ध्यजरमदा।् कमिाः?
कारायख्यािाि ् मदाोक्षाख्यािूवक म ा ्रमिास्या
य ारयस्योक्तज ाः ‘अल नकका्स्य गम म अल नककं मदानम क्तकारं
रिोऽस्य’ इनि श्रिम ानवत्यर् याः। फलाि्ानरध्यािस्यै
म व कियव्यत्वानचनि भावाः॥11॥
्
्मदाािानधकरममदा॥3-3-12॥
् ॥ 3-3-12-385 ॥
ॐ ्मदााि एवं चाभजचाि ॐ
म ोि्ंहारजऽनि नक्ररामां ि नवनशष्य ्ाः, नकतु म ्ामदाान्यजि जत्यच्य
अत्र वाण्रााः ्वयगम म िज। चोऽप्यर्े,
य ऽज नि, ्मदाािज च रोग्रनवषर एवोि्ंहाराः कारयाः। ि

अवधारमज च। एवं च एवमदानि ईशधमदाायमामदािूवत्व
त्वरोग्रज। वाण्राश्च ‘रर्ाशनक्त स्मृिाि ् धात्रा गम
म ाि ् नवष्णोाः ्रस्विी’ इत्यानचस्मृत्या ्वयगम
म षज म
्
नक्ररा्ामदाान्यजि च रोग्रत्वं, ि ि म नवनरञ्चवि िनिशज
ष इनि भावाः।
िनहि नत्रनवक्रमदात्वानचध्यािं ि स्यानचत्यि उक्तमदा।् अभजचाि।्

नित्यनवक्रान्त्यानच्ामदाान्यनक्ररास्वतु भायवानचत्यर्ाःय । ्मदााि म
इत्यनक्तरोग्रिाफलाभ्यां
्ामदाान्यमदािम ्ंहारस्य द्योिनरिमदाम ।् िजि वामीवामीशरोाः स्थाि ैक्यगम
म िारिम्याभ्यां ्मदानवषरफलत्वजि
म षज म िरोाः ्ाम्यं, नक्ररा् म ्ामदाान्यनवशजषाभ्यां नवषमदात्वं रक्त
िद्धजििू ा्िस्यानि गम म नमदानि भावाः।
म ाः। िा्ामदानित्यत्वजि ध्यािकालजऽ्त्त्वानचत्यि

नवनरञ्चस्य नत्रनवक्रमदात्वानचनक्ररानवशजषोि्ंहारो ि रक्त
आह —
म
् Page 149
ॐ ्म्बन्धाचजवमदान्यत्रानि ॐ ॥ 3-3-12-386 ॥
्म्बन्ध्ाचाम्येनमदा।् अन्यत्रानि नत्रनवक्रमदात्वानचनक्ररानवषरजऽप्यजवमदािम ्ंहाराः कारयाः। ्म्बन्धाि ्
ईशिाचाम्येनाि ् िा्ां नित्यत्वानचनि भावाः। नित्यत्वानचनि वाच्यज एवमदानम क्त्त्र रनम क्त्ूचिार।
म नक्रराचरो भावााः स्वरूिं िान्यनचष्यिज’ इत्यानचवचिान्द्धमदा।् ्म्बन्धानचत्यनक्ताः
िाचाम्येनं च ‘गम म
्
िाचाम्येनजऽनि नवशजषाि नक्ररा ्
िित्त्वं व्यक्त्यात्मिा काचानचत्कत्वनमदात्यानच ्ूचनरिमदाम ॥12॥
्
िवानधकरममदा॥3-3-13॥
् ॥ 3-3-13-387 ॥
ॐ ि वा नवशजषाि ॐ
म ि्ं
अत्र ‘आत्मशब्दाच्च’ इत्यक्ताि म हारमदााित्वं आत्मशब्दस्य ्ाध्यिज। आत्मगृहीनिनरत्यन्।
म ािानमदानि च। वाशब्दो व्यवनस्थिनवकल्पार् याः।
अन्वरानचत्यिाः ्वयगम
म ािामदाात्मिचजि गृहीनिाः। कमिाः? नवशजषाि ् रोग्रिानवशजषानचत्यर्ाःय । आत्मिचस्य
ि वा ्वयगम
्वयगम म ि ित्तद्योग्रबोधकत्वाि।् िजि रस्य रावतु ो गम
म ोनक्तशक्तावनि अनधकानरनवशजषािरोधज म ारगम िच ्
भानतु िजि िावतु ो ध्यजरा इनि िाव्यवनस्थनिनरनि भावाः।
ॐ चशयरनि च ॐ ॥ 3-3-13-388 ॥
‘्वायि ् गम
म ाि ् आत्मशब्दो ब्रवीनि ब्रह्माचीिानमदािरजषां ि च ैव’ इनि श्रनम िचयशरय नि ि वा
म ैषोऽर्ाःय न्द्ध इनि चार् याः॥13॥
्वेषामदाात्मिचजि गृहीनिनरत्यर् याः। ि कज वलं नवशजषानचनि रक्त्य
्
्म्भृत्यनधकरममदा॥3-3-14॥
म
ॐ ्म्भृनिद्यव्याप्त्यनि चािाः ॐ ॥ 3-3-14-389 ॥
म स्य ्वोिास्यत्वं िजत्यच्य
अत्र ्म्भृत्यानचगम म िज। अनिाः िजत्यिषङ्गार्
म याः। च एव। ्म्भृनिाः ्म्यग ्
भरममदा।् द्यमव्यान्ाः प्रकाशजि व्यान्ाः। ्मदााहारिन्द्वाः। ‘उक्षा ् द्यावािृनर्वी नबभनिय (ऋ.10-32-7)

‘एष नह ्वेष म लोकज ष म भानि’ (छा.4.15.4) इत्यक्त्म्भृ
म निद्यमव्या्ी ि ्वोिास्यज। नकतु म चजवाद्यमिास्यज।
म रोग्रिानवशजषाचजवत्य
कमिाः? अिश्च अि एव। प्रागक्त ज र्ाःय । रोग्रिैवोिान्निरमदाज प्ररोन्का ि
म स्वावरभरमप्रकाशव्याप्त्योाः ्वायशास्यत्वाि ् ्वोिास्यत्वं
फलाि जक्षजनि द्योिनरिमदाम वज ार् यश्च। िजि मदाक्त
िरोनरनि ि शङ्क्यमदा।् ित्त्वप्रचीि ज ि म अनिाः वीरौचारायनच्मदाच्च
म ारकाः। अि एव नित्वमदाात्रव्यावृत्यर्ं
म
् Page 150
म मदा।् ित्पक्षज ि
्म्भृनिद्यमव्याप्त्यिीत्यप्रगृ्रम निचेशाः। ्म्भृनिव्यान्वीरैश्वरायचरो चजवोिास्या इत्यक्त
्मदााहाराः॥14॥
म
िरुषानधकरममदा ्
॥3-3-15॥
म
ॐ िरुषनवद्यारामदानि ् ॥3-3-15-390॥
चजिरजषामदािाम्नािाि ॐ
म म
हाराः कारय इनि ्ाध्यिज। ्वयनवद्योक्तमदाारानमदात्यि जरर्ाःय । िरुषनवद्यारां
अत्र ्वयिो गमोि्ं
म म ािामदािाम्नािाि, ् चशब्दाि ् कज षानञ्चचाम्नािाि ् ्वयिो
क्ताख्यानवद्यारां इिरजषां कज षानञ्चच ् गम
िरुष्ू
म ोि्ंहाराः कारय इनि रोज्यमदा।् नकमदा म नवद्यातु रजम ्वायिाम्नािनमदानि कै मदात्य
गम म ्ूचिार्ोऽनिशब्दाः।
् नवद्यािाः ्वयगमोि्ं
एकत्रैव नववनक्षि्वोक्त्यभावाि ्वय म हृनिाः कारेनि भावाः॥15॥
्
वजधानधकरममदा॥3-3-16॥
् ॥ 3-3-16-391 ॥
ॐ वजधाध्यर्यभचज ाि ॐ
म । िजत्यन्। ‘िं प्रत्यञ्चमदानच यषा नवध्य मदामदायि’,् ‘अिज
म स्य रत्याद्यमिास्यत्वं िजत्यच्यिज
अत्र भजचिाचीशगम
त्वचं रािधम ािस्य नभनन्ध’, ‘िरा शृमीनह’ इनि श्रिम वजधानच ि ्वोिास्यमदा।् कमिाः? अर् यभजचाि ्
फलभजचाि।् वजधाद्यमिा्िस्य दुष्ट्िनहं्ानचरूिनवलक्षमफलकत्वाि।् ित्र च रत्याचजरिनधकारानचनि
्
हान्यनधकरममदा॥3-3-17॥
् म शाछंच्त्य
ॐ हाि िूिारिशब्दशजषत्वाि क म िगािवि
म ्
िदुक्तमदा ्
ॐ
॥ 3-3-17-392 ॥
म ावप्यिम ास्त्यन्त्वमदाच्य
अत्र मदाक्त म िज। िरम वज गािवचजवत्य
ज न्वजिीनि भाष्यज भानि। उिा्िनमदानि
प्र्ावाचन्वजनि। स्वजच्छरजनि च दृष्टातु बलाि।् िजि वा िोरन्वराः।

म ािामदा।् िचनि स्वजच्छरा। ि नवनधिाः। आद्यं कमिाः?
म उिा्िमदान् मदाक्त
हाि बन्धहानिरुिमदाक्त
िदुक्तमदा।् िि ् उिा्िमदाक्त
म मदा।् ‘एिि ् ्ामदा गारन्ना्ज’ इत्याच रिोऽि इनि रोज्यमदा।् स्वजच्छरजनि
नििीरं कमिाः? उिारिशब्दशजषत्वाि।् उिारिं मदाोक्षाः। मदाोक्षवाक्यशजषत्वाि।् उिा्िानवधीिानमदानि

शजषाः। ‘ब्रह्मनवचाप्नोनि िरमदा’् इनि मदाोक्षवाक्यज ज्ञािाम जोक्ष इत्यक्तज
म ित्कर्ं स्यानचत्यि
उिा्िानवनधप्रवृत्ताःज मदाोक्षन्द्ध्यर्ं प्रकृ िा नवधरो मदानम क्तनवषरााः कर्ं स्यनम रनि बावाः। स्वजच्छरोिान्ाः
कर्मदा?् कमशाच्छन्द्त्य
म िम गािवि।् कमशैाः कमशह्यहमजित्य
ज र् याः। आच्छन्दजि स्वजच्छरा। ्नम िाः
म
् Page 151
मदान्त्र्ाध्यनक्ररानवशजषाः। उिगािं ्ामदा्ाध्याः। ििि ् मदान्त्र्ामदााध्यिनवनचत्यर्ाःय ।

निरिब्रह्मरज्ञाितु रमदानि नि्म जिां स्वजच्छरैव कमशधारमजि मदान्त्राध्यरिं रिा िर्जनि भावाः।
म
हािानवत्यनक्ताः ्वयक्लजशबन्धत्यागो मदानम क्तनरनि ित्स्वरूिोक्त्यर्ाय। ्ाऽनि स्वजच्छरजत्यस्योििाचिार्ाय।
नववनरष्यिज च ैिि।् उिारिजत्यनक्तरनि
म अरिं ज्ञािं िस्य उि ्मदाीि ज गमदािं उिारिनमदानि
म ज ज्ञायि्ाध्यत्वोक्त्यर्ाय। ्ा च िच्छजषत्वमदा ् उक्तनचशा व्यक्तीकिमदामय ।् ्ामदाीप्यानचरूित्वं
मदाक्त
वक्तममदाजवमदानम क्तनरत्यजकज। आबन्धहािजनवयनधिाः, हाि ि म स्वजच्छरजनि नवशजषद्योिक्नम रनि ित्त्वप्रचीिज
भानि। िदुक्तनमदात्यस्य िि ्‘स्वजच्छरोिा्िं मदाक्त
म ा अनि नह कमवयनतु ’ इनि स्मृिावक्त
म नमदानि वृ्त्यनतु रं च
ध्यजरमदा।्
म प्रा्ानिष्टनिवृ्त्यनर्ाय अ्ूिान्नरत्यि आह —
मदाक्त
्
ॐ ्ाम्परारजिियव्याभावाि िर्ा ्रमन्यज ॐ ॥ 3-3-17-393 ॥
्ाम्परारज मदाोक्षज िियव्यस्य निर्िीरस्यानिष्टस्याभावाि।् कमिाः? नह रस्माचन्यज शानखि्र्ा िठनतु
्
‘िीमो नह िचा ्वायि शोकाि ्
हृचरस्य भवनि’ इनि िस्मानचत्यर् याः।
म 17॥
धात्वतु रािा आगमदाशा्िस्यानित्यत्वािा आध यधािमकस्यजनि िजट ्। िजि िियव्यनज ि ्ाध॥
्
छन्दानधकरममदा॥3-3-18॥
् ॥ 3-3-18-394 ॥
ॐ छन्दि उभरानवरोधाि ॐ
म ािां कमदायकृत्यनिरमदााः ्ाध्यिज, ‘हाि ि’म इत्यन्। कमदायकरमनमदानि शजषाः। अनवरोधाः
अत्र मदाक्त
अभावाः।
म ि म कमदायकरमं छन्दिाः स्वजच्छरा। कमवयनतु ि कमवयनतु चजत्यर् याः। कमिाः? उभरानवरोधाि।्
हाि मदाक्त
नवनधप्रत्यवाररोरभावानचत्यर् याः।
् एव कमि इत्यि आह —
म
ॐ गिजरर्यवत्त्वमदाभरर्ाऽन्यर्ा नह नवरोधाः ॐ ॥ 3-3-18-395 ॥
उभरानवरोध इत्यन्। नहहेि । नह रस्माि ् उभरर्ा नवनधप्रत्यवाररोरभावजि ैव गिजाः
म ज ाः अर् यवत्त्वं िरुषार्
ईशप्रान्रूिमदाक्त म यत्वं, िस्माि ्नवनधप्रत्यवारभाव इत्यर् याः। अन्यर्ा िित्त्वज नवरोधाः
मदाोक्षत्वनवरोध इत्यर्ाःय । ्ं्ार्मदाािधमदायिाित्तजनरनि भावाः।
म
् Page 152
म
उभरिा खनल्वनि प्रन्द्ध्यर्ो वा नहशब्दाः। गिजनरत्यनक्ताः ि क्लजशहानिरूि ैव मदानम क्ताः नकन्त्वीशगनिरूिा
चजनि द्योिनरिमदाम ।्
उभरानवरोधाः कमदाायनिरमदाज ्म्भवाक एव, ि िूििाचकाः। ध्यािज व्यनभचारानचत्यि आह —
् ॥ 3-3-18-396 ॥
ॐ उििन्न्िक्षमार्ोिलब्धजलोकवि ॐ
म ाः। कमिाः? ििक्षमस्य
एवं भाव इनि शजषाः। कमदाय कमवयनतु ि कमवयतु ीत्यजवं भाव उििन्नो रक्त
िनन्ननमदात्तकस्य कमदाय्ाध्यस्यार् यस्य मदाोक्षाख्यफलस्योिलब्धजाः प्रा्जाः। लोकवि।् रर्ा लोकज

म मदामानचनिरमदाो ि िूत्यिय तु रमदानि िर्जत्यर् याः।
रागनवनधिूनियफल्ाधिनवष्णक्र
िचर्ेत्यवज िूिायववज मदानम क्ताः मदाक्त

म म नमदानि द्योििार। िद्धजिक
कमदायमाः िरम्पररा हजित्व म ज त्यिक्त्वा
म
म
लक्षमजत्यनक्तरनि फलस्य स्वप्राप्त्यितु रं ििम ाः ्ाधिािष्ठािनिरमदानिवारकत्वं
म लक्षमनमदानि ्ूचनरिमदाम ।्
प्रा्फलत्वजऽनि निरमदाजिोिा्िाकरमं िम म ािां
मदाक्त
म त्त्वाि,् अत्र िचभावानचनि भावाः। नवष्णक्र
नित्यज्ञािस्वरूित्व्ंस्कारिाटवाख्यनवशजषहजि् म मदामं िामदा
म नम द्दश्र नक्ररमदाामं कमदाेत्याहाः॥ 18॥

नवष्णमदा
्
अनिरमदाानधकरममदा॥3-3-19॥
म
ॐ अनिरमदााः ्वेषामदानवरोधाच्छब्दािमदाािाभ्यामदा ् ॥ 3-3-19-397 ॥
ॐ
मय ज रनिरमदााः।
अत्र ब्रह्मचनशयिां मदाोक्षि ैरत्यं ्ाध्यिज। गिजनरत्यन्। ्वेषां ब्रह्मचनशयिां गिजमदाक्त
कज षानञ्चचन्, कज षानञ्चन्नजनि उिा्िावि ् मदाक्त
म ज नि यरमदाो व्यवस्था िान्। नकन्त्वनिरमदा एव। कमिाः?
अनवरोधाि।् ‘्वे गम
म ा ब्रह्ममैव ्रमिास्या
म िान्यैाः’ इनि ित्र श्रनम िनवरोधवनचह िनिरोधाभावाि ।्
म ार्े मदाािं नकनमदात्यि उक्तं — शब्दजनि। ‘ि कनश्चि ् ब्रह्मनवि ् ्ृनिमदािभवनि
अनवरोधजऽप्यक्त म म ो ्रमजव
मदाक्त
भवनि’ इनि शब्दाि, ् ‘नवमदािा ज्ञानििो निरिमदाोक्षााः ज्ञानित्वाि ्म्मिवि
् ’् इत्यिमदाािाचज
म त्यर्ाःय ।
म
उि्ंहरािमदाािि ल्यनिरा्ार अस्य बाधकशून्यत्वश्रनम िमदाूलज वक्तं म िश्चादुनक्ताः। बाधकाभाव्ाधकरोाः
िरोरप्यनम क्ताः ज्ञानििामदानि कज षानञ्चि ् न्ज्ञा्ूिामदािम ्ंहार इवारोग्रत्वं ि शङ्क्यं, िाभ्यां
िचभावनिश्चरानचनि ्ूचनरिमदाम ।् उि्ंहारवैषम्यं वक्तममदाजवानिरमदा इत्यनक्ताः।
म अन्यर्ा निरमदा
्
इत्यवक्ष्यि॥19॥
्
रावचनधकरममदा॥3-3-20॥
् ॥ 3-3-20-398 ॥
ॐ रावचनधकारमदावनस्थनिरानधकानरकामामदा ॐ
म
् Page 153
अत्रोिा्िारां अस्यैिावाि ् अस्य त्वजिावनित्यनधकारनिरमदााः ्ाध्यिज। गिजनरनि नविनरमम्य वा,

हािानवनि वा वियि।ज
अनधकानरकामामदा ् — अनधकारो रोग्रिा, िचि्ारय

म िष्ठािज
म शीलं रजषां िज अनधकानरकााः। शीलनमदानि
्ूत्राि ् ठक।् िजषां ब्रह्माचीिां रावचनधकारं , रावचवधारम इत्यव्यरीभावाः, अनधकाराि्ारज

म मवै गि
म ावनस्थनिाः िारिम्यजिावस्थािमदा।् ि िूिा्िाप्ररत्निारिम्यजि। रजि प्रागनधकारनिरमदाो ि
मदाक्त
म ्ख
स्यानचत्यर् याः। मदाक्त म ानचिारिम्यस्य प्राक्तिरोग्रिािारिम्य ैकनिबन्धित्वाि ्िचभावज िन्न स्याि।्
प्ररत्निारिम्यस्यानि िचारत्तत्वाि।् ‘स्वानधकारानधको रत्नाः’ इत्यानचस्मृिनज रनि भावाः।
िचजकारत्तत्वं द्योिनरि ं म ्मदाा्िज निचेशाः। ्ं्ारजऽनि रिानधकारमदावनस्थनि्त्त्वजनि मदाक्त

म ानवत्यनम क्ताः
म
्ं्ारज नवक्षजिवशाच ् रोग्रिाि्ानरत्वमदा ् अवनस्थिजाः नकनञ्चनिहन्यिज, हाि ि म िजनि ्ूचनरिमदाम ।्
म अनधकारानधको रत्नो ि िजनष्वनि ्ूचिार।

आनधकानरकामानमदात्यनक्ताः
म
मदाक्त म मदा।्
िारिम्यमदाजवारक्त अन्योन्यनवरोधाित्तजाः। ‘चशयिाच्च’ म
इत्यक्तािन्दिारिम्यश्र िम ाःज
्ं्ानरिरत्वजि मदाािाभावाच्चजत्यि आह—
्
ॐ अक्षरनधरां त्वनवरोधाः ्ामदाान्यिद्भावाभ्यामदा ि्चवि िदुक्तमदा ्
ॐ
॥ 3-3-20-399 ॥
िरम प्यर्े अ्मदात्वजऽिीनि ्मदानम च्चिोनि। गिानवत्यानधकानरकामानमदानि चान्। अक्षरनधरानमदानि
हजिगम भनय वशजषममदा।्
ब्रह्मनधरां ब्रह्माचीिां म ािामदा्मदात्वजऽप्यनवरोधो

मदाक्त नवरोधो िान्। कमिाः? ब्रह्मधीत्वाि।्
नवषरलम्पटत्वाभावानचनि रावि।् ्ामदाान्यिद्भावाभ्यां – ्ामदाान्याि ् मदात्सरानचचोषाभाव्ाम्यि, ्
िद्भावाि ् — िनचनि िन्त्रं — िजभ्यो मदाात्सरयनवषरिरा प्र्नञ्जिजभ्याः उत्तमदाजभ्याः िस्य
प्रकृ िब्रह्मज्ञािानचलक्षमोिकारस्य भावाचन्यजषामदावरामानमदात्यर् याः। कर्ं? औिा्चवि ् — ्नच्छषस्य
रर्ा गरम ावनवरोध्र्जनि। किाः? िि ् — अ्मदात्वजऽनि चोषाबावानचिा नवरोधो िजत्यजिि,् उक्तं —
म ’ इत्यानचश्रिम ानवत्यर् याः।
‘िािानवधा ्ीव्ङ्घा नवमदाक्त
म गमधानम्न
अक्षरनधरो वैराग्र्ाध्यत्वात्तजि नवषरलम्पटत्वाभावाः ्ूच्यिज। अक्षरजत्यनम क्ताः ‘अक्षरगम
िरमदाान्दरूि ज िरमदााश्चरयरूि ज रर्जष्टािन्दभो्कज भगवनि नस्थिनधरां कमिोऽ्मदात्वजि नवरोधाः? इनि
ित्त्वप्रचीिोक्त्याऽिजकनवशजषम्ूचिार। िरम वज ार्े वा। हजिनम भरन्वजनि।
िजिान्वरव्यनिरजकाभ्यामदाजिषज ामदाजवानवरोधव्या्त्वं ि ्मदात्वस्वजनि ्ूचरनि। लोकज नवरोनधष्व्मदात्वस्य
म
् Page 154
नवषरलम्पटत्वाचजश्च चशयिाि ् कर्मदाजवनमदात्यिो दृष्टातु ोनक्ताः। ्ामदाान्यानचत्यनक्ताः

म ्वेषां चोषाभावं
वक्तममदा।् िूवोक्तािन्दिारिम्यश्रिम ाःज ्ं्ानरिरत्वशङ्किाि िदुक्तनमदानि
् प्रमदाामोनक्ताः॥20॥
्
इरचामदाििानधकरममदा॥3-3-21॥
् ॥ 3-3-21-400 ॥
ॐ इरचामदाििाि ॐ
अत्रोिा्कािां प्रामवनधत्वं ्ाध्यिज। अनधकानरकमानमदात्यन्। इरनचनि छन्दोगश्रनम िस्थं प्रामवनधत्वं
िरामदाृशनि।
अनधकानरकामामदा ् उिा्कािामदा ् इरि ् प्रामवनधत्वमदाजव। ि ि म प्रामाचनधकोऽन्। कमिाः? ‘प्रामो वाव

्वेभ्यो भूराि ि् प्रामाद्भराि’ ् इनि श्रिम िर्ाऽऽमदाििानचत्यर् याः।
उक्कमदाानक्षप्याह —
्
ॐ अतु रा भूिह्यामदावनचनि चजि िदुक्तमदा ् ॥ 3-3-21-401 ॥
ॐ
्
दृष्टातु बलाि प्रामाः ्ानधकाः अनधकानरत्वानचनि ्ाध्यहजि ू ्म्बद्ध्यजि।ज अक्षरनमदानि नवभागजिान्वजनि।
रर्ा भूिह्यामदाज िामदावाङ्मिाः्ङ्कल्पनचत्तध्यािनवज्ञािबलान्ना्ज्आकाशस्मराशाप्राम्मदाूहज

्
एकस्माचजकोऽनधको दृष्टाः िर्ा अनधकानरत्वाि प्रामाः अक्षरं ब्रह्म अतु रा नविा ्ानधकाः स्याि।् ईशजि
म ।् इनि चजि,् िजत्यह्यजििमदााकृ ष्यिज। कमिाः? िदुक्तमदा।् िचनि
न्द्ध्ाधििावारमार अतु रा ब्रह्मजत्यक्तमदा
िन्त्रमदा।् ित्र प्रामाचनधकाभावज, िि ् प्रमदाामं ‘प्रामो वा’ म ं
इत्यक्त रिोऽि इत्यर् याः।
म
िच्छन्दबानधिमदािमदाािनमदानि भावाः। ि च प्रामाचनधकाभावज िामदाानचभ्योऽनि ् ि स्यानचनि वाच्यमदा।्
कमिाः? िि ् िामदाानचभ्यो वागाचजरुत्तमदात्वं, उक्तं ‘वाग ् वाव िाम्नो भूर्ी’ इत्याचीनि वृत्यतु रं
िदुक्तनमदात्यस्य बोध्यमदा।्
म
ॐ अन्यर्ा भजचािििनत्तनरनि ्
चजन्नोिचजशवि ॐ॥3-3-21-402॥
अन्यर्ा प्राक ् िूविय क्ष्यक्त
म ाचन्यर्ा प्रामाचनधकाभावज अस्यैव ्वोत्तमदात्व इत्यर् याः। भजचािििनत्ताः।
म
प्र्िम ब्रह्ममा प्रामस्य भजचाः श्रत्य म ाः स्याि।् िरोर्ङ्कुनचि्वोत्तमदात्वारोगाि।्

म ानचन्द्धाः अरक्त
्ङ्कोच् म इरानित्यनिनश्चि इनि चजन्न। उिचजशवि।् रर्ोिचजश ं ्वेभ्यो भूरानिनि

्वयशब्द्ङ्कोचोिित्तजनरनि रोज्यमदा।् अन्यजभ्याः प्रामस्य ििो हरजरानधक्यस्य श्रिम ावक्त
म त्वानचनि भावाः।
म
अतु रजत्यक्तावनि म ज ॥21॥
उक्तनचशा शिोत्तरज रक्त
म
् Page 155
्
व्यनिहारानधकरममदा॥3-3-22॥
् ॥ 3-3-22-403 ॥
ॐ व्यनिहारो नवनशंषनतु हीिरवि ॐ
अत्र प्रामाचीशस्योत्तमदात्वं ्ाध्यिज। प्र्िम ं ‘प्रामादुत्तमदात्त्वं नवष्णोाः’ इत्यन्वजनि।
म ं प्रामाि ् ्त्याख्यनवष्णोरुत्तमदात्वमदा।् िरोमदायध्य ज प्रश्नप्रनिवचिरोरश्रवमजऽनि व्यनिहारोऽध्याहराः
रक्त
कारयाः। कमिाः? नह रस्माि ् इिरवि ् प्रश्नानचिा िामदाानचिो वागानचकनमदाव। िश

म ब्दजि प्रामाि ् ्त्यं
नवनशषनि व्यावियरनतु छन्दोगााः ‘एष ि म वा अनिवचनि राः ्त्यजिानिवनचनि’ इनि प्रामवानचिाः

्काशाि ् ्त्यानिवानचिं ििम ा नवनशषनतु इत्यावृ्त्यना रोज्यमदा।् िजि प्रामात्सत्यान्यत्वज्ञािाि ्
म
िचन्यर्ाऽििि्त्यना अध्याहारो ज्ञारि इत्यर्ाःय ।
म
व्यिीत्यनक्ताः ज ानिक्रातु स्य
नवशजषम नवनशष्यात्राश्रिम स्य हाराः िूवप्रय करमाचाहरमनमदानि वा,
नवनशष्यानिशनरिार् यकस्य य वाक्यस्याहरमनमदानि
प्रामाचनधकार्क वा द्योिनरिनम मदात्याहाः। कर्ं
नवशजषमस्य िूवप्रय करमभजचकिजत्यिो दृष्टातु ोनक्ताः। िामदााद्यानधक्यवानचत्वाि ् प्रश्नाचजरिय ा भजचकिा िर्ा
िोरप्यानधक्यवानचत्वानचनि॥22॥
्
्त्यानधकरममदा॥3-3-23॥
ॐ ् ैव नह ्त्याचराः ॐ ॥ 3-3-23-404 ॥
अत्र प्रामानचशस्वैवोत्तमदात्वं ्ाध्यिज। नहहेि । प्रामानिष्णोरजवोत्तमदात्वनमदात्यन्वजनि। ि ि म बहूिामदा।्
कमिाः? नह रस्माि ् ्त्याचराः ्त्यनवज्ञािमदानिश्रद्धानिष्ठाकृ नि्ख
म भूमदााहमदाात्मिाः प्रामादूर्ध्यमदााम्नािााः
् ैव प्रकृ िजशाख्या िरचजविैवाि इत्यर् याः।

म ि स्त्रीनलङ्गोनक्ताः। स्त्रीनलङ्गािां बहत्वाि।् िजि प्रकृ नििरोक्तस्त्रीत्वं स्मानरिं
्जनि कृ निनिष्ठाद्यिरोधज
ध्यजरमदा।् िामदाानचप्रामिरयतु ानचत्यानच स्मृनिप्रन्नद्धद्योिको वा नहशब्दाः॥23॥
्
कामदाानधकरममदा॥3-3-24॥
ॐ कामदाानचिरत्र ित्र चारििानचभ्याः ॐ ॥ 3-3-24-405 ॥

अत्र उिा् म रज वा चाः।
नश्ररोऽिनधकाराः ्ाध्यिज। कामदाानचत्यावृनत्ताः। एवार्े ्मदाच्च
प्रामनवष्णप्रम ्ङ्ग्नन्नधानििा श्रीरन्वजनि।

्
कामदााः इच्छा। कामदााि कामदााधीिाि ्
कामदााचज म
व ईशजच्छाि्ानरस्वज
च्छरैव, ि कमदायिाः श्रीाः ित्र ईश्मदाीिज
मदाूलरूि जम नस्थिा इिरत्र च भूम्याच अविरिीनि शजषाः। कमिाः? आरििानचभ्याः। अिजि
म
् Page 156
आरििानचबोधकश्रनम िगृ्रम
य िज। ‘्वायरििा ्वयकाला ्वेच्छा’ इनि ्वं आरििं रस्या
म ्त्यना ्वयगित्वानचबोधकश्रत्य
इत्यानचव्यत्प म ाचजनरत्यर्ाःय ।
म िज अवद्धत्वाि ् िस्यााः िोिा्िानधकानरत्वनमदानि

अविारोक्त्या ्म जाचजरानवभायवानचत्वजि बन्धाहजित्व
्ूनचिमदा।् ्म जाद्यजव नकं िजत्यिाः ित्रजत्यनक्ताः।
म ित्र िर्ानस्थित्वजऽनि इन्द्रानचवि ् ्म जैव स्यानचत्यिाः
ज नम क्ताः। िनहि ईशवि ् स्वािन्त्र्यजम नकमदा?् इत्यिाः आद्या कामदाानचत्यनक्तिाः।
कामदााचजवत्य म इिरत्र
म ैवाविरिीनि
चजत्यक्त्य लाभाि ् िस्यानि ्ार् यक्यमदा।् ित्र िर्ानस्थिैव
अन्यत्रजच्छाराऽविरिीत्यजित्सवयगित्वानचवानचश्रनम िन्द्धनमदानि वक्तं म आरििजत्याद्यप्यर् यवि।्
म
अविरिीत्यक्त्या अबद्धत्वस्य कामदााधीिकामदााचजवनज ि िारिन्त्र्योक्त्या अमदाोचकत्वस्य च लाभजि
म
प्राम्त्यरोमदायध्य ज श्रीित्त्वािनक्तगनिरनि ्ूनचिा। िामदााचर् म बद्धत्वानचत्याचजाः।
कर्ं िनहि ‘रचनच यिं ब्रह्मभवानचनभाः ्रम ाःै नश्रराच’ इत्यक्तोिा्िा

म िस्या इत्यि आह —
ॐ आचराचलोिाः ॐ ॥ 3-3-24-406 ॥
म िीरमदा।् नश्ररो भगवदुिान्लोिाभावाः आचराि ् निरुिानधकभक्त्यनिशराि,् ि ि म
नश्रर इत्यिविय
बद्धत्वानचत्यर्ाःय ।
कमिो हजिो्स्या नित्यमदाक्त

म त्वनमदात्यि आह —
् ॥ 3-3-24-407 ॥
ॐ उिनस्थिज्िचिाि ॐ
प्र्िम श
ज स्य उि ्मदाीि ज नस्थिजाः नित्यं नस्थित्वाि।् नश्ररो नित्यं
म त्वनमदात्यर् याः। नित्यं िदुिनस्थनिाः कमिाः? ििचिाि।्
ित्सम्बनन्धत्वजिानिशनरिित्प्र्ाचानन्नत्यमदाक्त
म ’ इनि नित्य्म्बनन्धत्ववचिानचत्यर् याः॥24॥
‘िावजिाविानचनित्य अिानचरक्त
्
निधायरमानधकरममदा॥3-3-25॥
्
ॐ िनन्नधायरमार्यनिरमदा्द्दृष्टजाः िृर्ग्ध्यप्रनिबन्धाः फलमदा ॐ ॥3-3-25-408 ॥
अत्र श्रवममदाििोिा्ीिां नि्ृमामदानि कियव्यत्वं ्ाध्यिज। नहाः श्रनम ि्ूचकाः फलनमदात्यावियि ।ज

िद्दृष्टजनरत्यनि। िनन्नधायरमं िनचनि वजचबोध्यत्त्विरामदाशयाः। भावप्रधािं वा। इत्यानचत्यानचिा
िूवप्रय कृ ििरािरित्त्विरामदाशो वा। अरमदास्यार् य इनि ित्त्वनिश्चर इत्यर्ाःय । िजि ्नहिोऽर् यनिरमदााः
अरमदाजव वजचार्ो िान्य इनि निश्चरोऽर् यनिरमदााः श्रवममदाििफलरूिं, िच ् िरमदानि, िद्दृष्टजाः ्जनि
्
प्र्िम ब्रह्ममो चशयिाि ध्याि्ाध्याि ् र्क।् अिाः िाभ्यां दृष्ट्यन्द्धजाः दृष्ट्यर्ं ध्यािं कारयनमदानि भावाः।
िृ
म
् Page 157
मदानम क्तहजिदृम ष्टजाः ध्यािाचजव न्द्धो नकं िाभ्यानमदात्यि उक्तं हीनि। श्रोिव्य इनि श्रिम दृष्ट्यर्ं त्ररस्यानि
म नमदात्यि उक्तं — अप्रनिबन्धाः फलमदा।् िद्दृष्टजाः
नवनहित्वानचत्यर्ाःय । नवधािजऽनि कर्ं रक्त
्न्दजहनविरयरकृ िप्रनिबन्धाभावाः फलं श्रवममदाििरोनरत्यर् याः। ्ाक्षाच ् दृनष्टस्वरूिा्ििजऽनि

म ं िाचर्थ्यमदा।् ‘श्रत्व
ित्प्रनिबन्धनिरा्िारा ित्र व्यानप्ररजि ज इनि रक्त म ा मदात्वा िर्ा ध्यात्वा’ इत्याचजनरनि
भावाः। प्रनिबन्धाः प्रनिबन्धक इनि ्ंशरानचवाय।

म ैव दृष्ट्यर्ं ध्यािं अप्रनिबन्धार्ं श्रनम िमदािी कारे इनि न्द्धावनि शजषोनक्ताः
िद्दृष्टज्रम यप्रनिबन्धाः फलनमदात्यक्त्य
दृनष्ट्रोाः ्ाक्षाचजव फलं स्याि,् नकं ध्यािजिनज ि शङ्कां व्यचम न्िमदाम ।् िनहि िजि ैव दृनष्टन्द्धजाः नकं
िाभ्यानमदानि शङ्कां व्यचम न्ि ं म अप्रनिबन्ध इत्यनक्ताः।
म अप्रनिबन्धस्य फलत्वकल्पकिरा हीनि दृष्ट्यर्ं
नवनहित्वाख्यहजिनू क्ताः। िदुििाचकत्वजि चाप्रनिबन्धाः फलनमदािीनि ्वयमदार् यवि।् श्रवमाचज् यिलोकाद्यर्ं

्
कारयत्वन्द्धावनि दृष्ट्यर्ं नत्रिरकियव्यत्वमदात्रोच्यि इनि बोध्यमदा॥25॥
्
प्रचािानधकरममदा॥3-3-26॥
् ॥ 3-3-26-409 ॥
ॐ प्रचािवचजव नह िदुक्तमदा ॐ
अत्रोिा् य गरू
प्रीनििूवक म िज। िनचत्यावृनत्ताः। िि ् श्रवमानचत्ररं प्रचािवचजव।
म िचजशाख्याङ्गमदाच्य
चािमदािम चजशाः य त्वरूि

प्रीनििूवक प्रकृ ष्टचािरिम मदाजव दृष्ट्याख्यिलवनचनि रोज्यमदा।् ि
श्रवमानचमदाात्रनमदात्यर् याः। कमिाः? िि ् ज्ञािस्य प्र(चािा) ्ाचाधीित्वमदा ् उक्तं ‘आचारयवाि ् िरुषो
म वजच’
इनि श्रिम ावि इत्यर् याः। एवजत्यनक्ताः
म दृष्टजाः गरुम िीत्यारत्तत्वज मदाक्त
म ज रनि िर्ात्वाि्त्यना कचानचत्तचप्रीत्या
म भावोऽनि स्यानचनि ि शङ्क्यमदा।् नकनञ्चद्धा्ाचजाः ित्राङ्गीकाराि।् ‘ज्ञानििो गरुम शाि जऽनि’
मदाक्त्य
इत्याचजनरनि वा, ‘श्रोिव्याः’ इनि श्रिम श्रत्य
म ानचमदाात्रोक्तावनि ्नज िकियव्यस्य ्ाधित्वमदािनक्तन्द्धनमदानि
म
स्पष्टनमदानि ्ूचनरि ं म वा। उक्तं च टीकारां — ‘ि नह दृढमदानम ष्टनििीडिानच िृर्क ् ्ाधिमदाच्य

म ि’
इनि॥26॥
्
नलङ्गभूरस्त्वानधकरममदा॥3-3-27॥
्
ॐ नलङ्गभूरस्त्वाि िनद्ध बलीर्चनि ॐ ॥ 3-3-27-410 ॥
म िज। िि ् गरुम प्रचािं (च) बलीराः श्रवमानचस्वप्ररत्नाचनि ज्ञाि्ाधिज
अत्र गरुम प्र्ाचस्य बलीरस्त्वमदाच्य
बनलष्ठमदा।् कमिाः? नलङ्गभूरस्त्वाि ् नलङ्गबाहल्याि ् बाहल्यचशयिानचत्यर् याः। वृषभानवष्टाच ् वारोाः अह्यजाः
हं््लवार्स्वरूिब्रह्मवरुमाभ्यां च श्रनम िनवद्यजिानि ्त्यकामदाजि ‘भगवांस्त्ववज मदाज कामदाज ब्रूराि’् इनि
कृ िगरुम प्रार्िय ा एकं नलङ्गं ‘अत्र ह ि कञ्चि वीरार’ इनि गरुम कृ िािज्ञा
म च अिरं नलङ्गं , िर्ा
म
् Page 158
उिको्लजिानिभ्याः श्रनम िनवद्यजिानि कृ िगरुम प्रार्िय ा िद्ग मरुकृ िनवद्योनक्त श्चजत्यानचनलङ्गबाहल्यानचत्यर्ाःय ।

नकं िनहि श्रवमानचिजत्यि उक्तं — िचनि। श्रवमाद्यनि कारयनमदात्यर् याः।
अत्र श्रोिव्य इत्यानचश्रनम ि्ूचको नहशब्दाः। नलङ्गबाहल्यानचनि वाच्यज प्रकषोनक्ताः

श्रवमानचनत्रिराचनधकनलङ्ग्ूचिार। िच्च ित्त्वप्रचीि ज चनशयिमदा।् बलवनचनि वाच्यज बलीर इनि
य ं िानि ििद्बलवि, ् नकतु म बलीर इनि च ब यल्य ित्साम्यज
प्रकषोनक्ताः ि श्रवमानचिो दुबल
व्यचम न्िनम मदानि॥27॥
्
नवकल्पानधकरममदा॥3-3-28॥
्
ॐ िूवनय वकल्पाःप्रकरमाि स्याि ्
नक्ररामदााि्वि ्
ॐ
॥3-3-28-411 ॥
अत्र िूवप्रय ा्ाचन्योऽनि गरुम ाः स्वीकारय इत्यच्यिज
म । गरुम ाः प्रकृ िाः िूवम य हृ ीिजि गरुम मा िश्चाि ्
े िूवग
् वं त्यक्त्वा िराः स्वीकारो ि वजनि। ि ि म ह्या्रम
प्रा्गरम ोनवयकल्पाः। ्ङ्ग्रा्रमो ि वजनि नवनवधकल्पाः स्याि िू
एवजनि नवनधाः। कमिो ह्या्रमाः? प्रकरमाि।् अिह्यहाः
म म
प्रकृ िाः। अिह्यहस्य प्रकषेम करमाद्धजिोाः।
नक्ररामदााि्वि।् मदााि्ं च ्ा नक्ररा च, ििि ्ध्यािवि।् कडारााः कमदायधारर इनि िरनििािाः। रिा
फलिाः ्मदारोध्यायिरोाः नवकल्प्र्जनि।
म ‘नवकल्पाः ्मदारोभवय िज ’् इनि, ‘नवकल्पाः कामदािो भवजि’् इनि च स्मृनिाः ्ूनचिा। िजि
नवकल्पजत्यक्त्या
य ादुत्तमदाश्चजि ् िराः ्ड ् ह्या्रम एव। ि नवकल्पाः। ्मदाोऽनि िूवायिज्ञरै
िूवस्म म व। अधमदाश्चजन्न ह्या्रम एवजनि
्ूनचिमदा।् प्रकृ ष्टािह्यहकिृ

म य
त्व एव िान्यर्जनि वक्तममदा।् िजि िूवत्य
य ागज हजििम ने ि निर्मदा।्
म
िूमायिह्यहार् यत्वानचनि। एिजि ‘गरुम मदान्त्रिनरत्यागी र रवं िरकं व्र्जि’् इत्यानचवचिं अधमदानवषरं
म ं भवनि। ध्यािजनि वाच्यज नक्ररामदााि्त्य
व्यर् यनवषरकं वजत्यक्त ज नम क्ताः ित्स्वरूिोक्त्यर्ाय। कज नचत्त म
य मदाश्चजचन्य्चा नवकल्प इनि द्योििारैवमदानम क्तनरत्याहाः।
िूवनय वकल्पश्च िूव्
इिश्च ्मदाोत्तमदा ह्या्रमनवत्याह —
ॐ अनिचजशाच्च ॐ ॥ 3-3-28-412 ॥
य रुम मा ्मदाोत्तमदागरुम स्वीकारारानिचजशाच्च ्मदाोत्तमदा ह्या्रमानवत्यर् याः॥28॥
‘ब्रह्मोिास्व’ इनि श्रिम िूवग
्
नवद्यानधकरममदा॥3-3-29॥
् ॥ 3-3-29-413 ॥
ॐ नवद्य ैव ि म निधायरमाि ॐ
म
् Page 159
अत्र ज्ञािमदाजव मदानम क्तहजिनम रत्यच्यिज

म । मदानम क्त्ाधिनमदानि प्रकरमाचन्वजनि। ब्रह्मज्ञािमदाजव मदानम क्त्ाधिं, ि
कमदाय। कमिाः? निधायरमाि।् ‘िान्याः िन्था अरिार नवद्यिज’ इत्यन्यनिरा्िज ज्ञािस्यैव

म निधायरमानचत्यर् याः। ‘कमदायमवै नह ्ंन्नद्धमदा’् इत्यिोऽनि ‘िान्याः िन्था’ इत्यस्य
मदानम क्तहजित्व
प्राबल्य्ूचक् म शब्दाः।
म
ज नक्ताः
नवद्यैवत्य नवद्या कमदाय वा इत्यनिमयर इनि ि शङ्क्यनमदानि द्योिनरिमदाम ।् िजि भक्तं वजत्यक्तावनि
म
कमदायमवै त्य म
ज क्त्या य ाचस्याि िरुक्त्यं
प्रा्नवशजषशङ्कानिरा्ार्त्व ध्यजरमदा।् म ैव
एवजत्यक्त्य
बाद्यतु रोक्त्वयमदानम क्तहजिि
ू ां व्यचम ा् ज बोध्याः। ् च नव्ृिोऽिव्याख्यािज।
म
िनहि श्रवमजि ैव मदानम क्तहजिनम वद्योिित्त नकं ध्यािजित्य

ज ि आह —
ॐ चशयिाच्च ॐ ॥ 3-3-29-414 ॥
िन्त्रनमदाचमदा।् ब्रह्म्ाक्षात्काराचनि मदानम क्ताः ि नवद्यामदाात्राि।् रजि ध्यािवैय्यर्थ्यनमदात्यर्ाःय । ‘नविािमदाृिाः’
म ाः कर्मदाजवनमदानि चजि,् चशयिाच्च दृष्ट्वैव िं मदाच्य
इत्यक्तज म ा ‘नविाि’ ् इत्यनि
म ि इनि श्रिम नज रत्यर् याः। नवशजषश्रत्य
श्रनम िरजिचर्ेनि भावाः॥29॥

्
म नधकरममदा॥3-3-30॥
श्रत्य
म ानचबलीरस्त्वाच्च ि बाधाः ॐ ॥ 3-3-30-415 ॥

ॐ श्रत्य
म मदाजवात्रानक्षप्य ्ाध्यिज। ज्ञािस्यैव मदानम क्तहजित्व
प्रागक्त म ऽज नि कमदायमवै नज ि स्मृनिबाधो िान्। कमिाः?
म ानचबलीरस्त्वाि।् िमदाजवनमदानि श्रनम िाः आनचिचाि ् ‘इन्द्रोऽश्वमदाजधाि ् शिनमदाष्ट्वा’ इनि श्रत्य
श्रत्य म क्त
म ं
म रूिमदाोक्षार्ं ित्त्वज्ञािप्रार्िय रूिनलङ्गं , ‘िास्त्यकृ िाः कृ िजि’
बहकमदायकृिोऽिीन्द्रस्य दुाःखानमदाश्र्ख
म
इत्यक्त्या म
आद्यतु वत्फलत्वजिावधृिकमदायमा नित्यिमदार्ो िजनि रनम क्ताः, ‘कमदायमा बध्यिज ्तु नम वयद्यरा च
म िज।िस्माि ् कमदाय ि कमवयनतु ’ इनि स्मृनिश्च गृ्रमिज। श्रिम रज िवकाशावधारमवत्त्वजि, रक्त
नवमदाच्य म ज ाः
म िम जित्वजि च बलीरस्त्वानचत्यर् याः।
श्र ित्वानचिा, स्मृिरज ीशवाक्यत्वजि, रक्त्य
म
ज नक्तरमदाािं
कमदायमवै त्य म
नकनमदात्यिश्चजत्यनक्ताः। म कमदायमवै नज ि
आनस्थिा एवजत्यन्वर इनि बावाः। बाध इत्यनक्ताः
स्मृिरज वज काराि ् ईशवाक्यत्वाच्च प्राबल्यनमदानि शङ्कां द्योिनरिमदा
म ।् बलीरस्त्वानचनि प्रकषोनक्ताः ‘िमदाजव’ं
इत्याचजाः ्ावधारमानचत्वजऽनि ि कमदायमवै नज ि बलवत्स्मृनि्ाम्यं निरवकाशत्वानचिा

ििोऽप्यनिशनरित्वनमदानि ्ूचनरिमदाम ।् च् म स्मृनिगनि्ूचकाः॥30॥
म
् Page 160
म
अिबन्धानधकरममदा ्
॥3-3-31॥
म
ॐ अिबन्धानचभ्याः ॐ ॥ 3-3-31-416 ॥
अत्र प्र्िम चशयिस्य भनक्त्ाध्यत्वं ्ाध्यिज। चशयिनमदात्यन्। अिबन्धो
म म
भनक्ताः। ‘अिबन्ध् म भनक्ताः
स्याि’् इत्यक्त
म ज ाः। शमदाचमदाानचाः आनचिचार्ाःय । श्रवमानच्न्यमदानि ब्रह्मचशयि ं अिबन्धानचभ्यो
म
हनरगरुम भक्त्यानचभ्यो भवनि ि िजषानचिजत्यर्ाःय ।

म त्यनक्ताः
भक्तीनि वाच्यज अिबन्धज म म म बध्नानि आ् यरनि हनरगवम ायनचप्र्ाचानचकनमदात्यजवरू
स्वाि्ारज ं िा
भनक्तरजव ि िजषानचनरनि ज्ञािनरिमदाम ।् िजि ‘िजषाच्चजद्याचराः’ इत्यनक्ताः
म स्वभावभक्तनवषरजनि ्ूनचिमदा।्
म मदा।् अम्बवम नचत्यत्र मदाोक्षस्य भनक्त्ाध्यत्वनमदानि भजचाः। ित्त्वप्रचीि ज ि म
अत्र दृष्टजाः भनक्त्ाध्यत्वमदाक्त
प्रधाि्ाधित्वज्ञाििार्ाःय , ्ाधिातु रोि्ङ्ग्रहार् यश्च ििम रारम्भ इत्यक्तमदा
म ॥31॥ ्
्
प्रज्ञातु रानधकरममदा॥3-3-32॥
् ॥ 3-3-32-417 ॥
ॐ प्रज्ञातु रिृर्क्त्ववद्दृनष्टश्च िदुक्तमदा ॐ
अत्र ब्रह्मचशयिस्य िारिम्यं ्ाध्यिज। प्रज्ञातु रं प्रज्ञानवशजषाः, अनवनच्छन्निरोक्षज्ञाि्तु ािरूिं
ध्यािमदा।् िस्य िृर्क्त्ववि ् िारिम्यवि ् दृनष्टश्च िृर्क ् िािानवधजत्यर्ाःय । िदुक्तं िट ् दृनष्टिारिम्यमदा ्
उक्तमदा ् ‘अतु दृयष्टरो बनहदृयष्टरोऽविारदृष्ट्याः’ इत्यानचश्रिम ानवत्यर् याः। िर्ा दृनष्टिृर्क्त्वजऽनि ्वयज्ञानििां
मदानम क्तिनरत्यजिि ् ‘दृष्ट्य ैव ्रमविारामामदा’् इनि स्मृिावक्त
म नमदात्यर् याः। िजि ‘दृष्ट्वजव िं’ इनि ्म्पूमदृय ष्टावजव
मदाोक्षाः श्रिम इनि ि शङ्क्यमदा।् रर्ारोगं िदुिित्तजाः।

म ािस्य भजचानचनि हजि्
दृष्टातु ोनक्ताः दृनष्टहजिध्य म च
ू िार। ध्यािवनचनि वाच्यज एवमदानम क्ताः ित्स्वरूिोक्त्यर्ाय।
िजि ज्ञािान्यमदााि्नक्ररा ध्यािनमदानि वाचो निर्ाः। कष यकामानमदाव ्ाधिभजचऽज नि कचानचि ्

्ाध्य्ाम्यं स्यानचत्यिाः ‘िदुक्तमदा’् इत्यनक्ताः।
म चशयिह्यहमज वियमदाािज दृनष्टनरत्यनम क्ताः स्पष्टार्त्व
य ार वा,
्ाध्याि यकचशब्दान्वरार वा। ‘अतु दृयष्टराः इनि श्रनम िनवशजष्ूचिार वा इत्यजकज॥32॥
्
ि ्ामदाान्यानधकरममदा॥3-3-33॥
म
ॐ ि ्ामदाान्याचप्यिलब्धज म नह लोकािनत्ताः ॐ ॥ 3-3-33-418 ॥
ृ य वन्न
मदात्य
अत्र नबम्बज्ञािस्य मदानम क्तहजित्व
म ं ्ाध्यिज। दृनष्टप्र्ङ्ग्नन्नधानििा मदानम क्तर्ाः ब्रह्मस्वरूिं चान्वजनि।
्ामदाान्यानचत्यावृनत्ताः। ब्रह्मरूिामां ्ामदाान्याि ् ्मदााित्वाि ् उिलब्धजाः ्ामदाान्याि ् ्ाधारण्राि ्

म ।् रर्ा मदाृनि्ामदाान्याि ् ि
नकनञ्चद्रूिदृष्ट्यनि मदानम क्तभवय िीनि ि। नकतु म स्वनबम्बरूिदृष्ट्यवै । मदाृत्यवि
म
् Page 161
मदानम क्ताः, नकतु म मदाृनिनवशजषाचितु रं िर्जनि। रूिातु रदृष्टजाः वैफल्यारोगाि ् िस्यााः रत्फलं ् ैव
मदानम क्तनरत्यि उक्तं ि हीनि। रूिातु रदृनष्टफलभूिा मदाहरानचलोकप्रान्ाः मदानम क्ति य भविीत्यर् याः।
म ित्फलनमदाचनमदानि ्ूचिार। दृनष्टिचज प्रकृ िजऽप्यिम लब्धजनरत्यनक्ताः
ित्फलनमदानि वाच्यज लोकािनत्तनरत्यनक्ताः म
उि ्मदाीि ज रोग्रिरा नस्थिस्य रूिस्योिलनब्धनरनि स्वरोग्रदृष्टजाः मदानम क्तनरत्यनि ्ूचिारजत्यक

ज ज। ि
्ामदाान्यादुिलब्धजनरत्यिजि स्वरोग्रदृष्टजनरत्यनि लभ्यि इत्यन्यज॥33॥

्
िरजमानधकरममदा॥3-3-34॥
् बन्धाः
ॐ िरजम च शब्दस्य िानिध्यं भूरस्त्वाि त्वि म ॐ ॥ 3-3-34-419॥
म ं िजत्यच्य
अत्र भक्तज ाः स्वािन्त्र्यजम दृनष्टहजित्व ्
म िज। च एव। िरम ावियि।ज प्र्ावाि दृष्ट्यानचकनमदात्यन्वज
नि।
िरजम च िरमदाात्मि ैव दृष्ट्यानचकं , ि भक्त्या स्विन्त्ररा। कमिाः? ‘एिैरुिारैरिय िज र् म नविां्स्यैष

आत्मा नवशिज ब्रह्मधामदा’ इनि श्रिम नज रनि भावाः। कर्ं िनहि ‘भनक्तरजविै ’ं इनि श्रनम िरि उक्तं शब्दस्यजनि।
म वानचत्वं ि म िस्यााः कारमत्वाि ्
‘भनक्तरजव’ इनि शब्दस्य िानिध्यं ि म भक्तज ाः। स्वािन्त्र्यजम दृष्ट्यानचहजित्व
म नमदानि शजषाः। ‘हतु ा रामदाशराः’ इनिवदुिचार इनि भावाः। ्त्स्वन्यजष म भक्तज नवयनशष्योनक्ताः कमिाः?
रक्त
म
भूरस्त्वात्त्विबन्धाः। म
अिबन्ध् ्
म भनक्त् म भूरस्त्वाि करमज
ष म प्रधाित्वादुक्त इत्यर् याः।
म नमदानि वृ्त्यनतु रं एिचंशस्य
रिा िरजमवै वाच्यजि निनमदात्तजि शब्दस्य भनक्तरजवनज ि शब्दस्य िानिध्यं रक्त
बोध्यमदा।् ्वयशब्दािां ब्रह्मनम वृत्ताःज प्रर्मदाज न्द्धत्वाि ् ित्परजर ं श्रनम िनरनि भावाः। कज नचत्त म शब्दस्य
एिैनरनि शब्दस्य िानिध्यं िरजमवै दृष्ट्यानचकं भविीत्यजिचर् यवानचत्वमदान् रिोऽिाः िरजमवै
दृष्ट्यानचकनमदात्यानि रो्रनतु ।
भनक्तनरनि वाच्यज म
अिबन्ध इत्यनम क्तरस्य प्राधान्यघटिार। श्रिम
म ब्दाः॥34॥
नवनशष्योक्तज गयनि्ूचक्श
्
एकानधकरममदा॥3-3-35॥
् ॥ 3-3-35-420 ॥
ॐ एक आत्मिाः शरीरज भावाि ॐ
म िज। चजत्यन्। अंशी अंश इत्यजकाः। च एव। ि नभन्नाः।
अत्र रोग्रिािानचत्वार अंशानशिोरैक्यमदाच्य
रजिांशस्योत्प्त्यना रोग्रिािानचत्वं ि स्यानचनि भावाः। कमिाः? आत्मिोऽनम्शिाः ्म्बनन्धनि शरीरज
अंनशकमदाायन् यिशरीरज भावाि।् अंशस्यजनि शजषो वा। एिचर्े आत्मि इत्यावृनत्तवाय। अ्िाद्यं
मय शस्य
म नमदानि भावाः।
्त्त्वानचत्यर् याः। इन्द्राद्यंनशकमदाायन् यिज चजहज ्त्त्वं ििो भजच ज ि रक्त
ज्ञािानचभजचाचंशांनशिोाः भजच एव स्यानचत्यि आह —
म
् Page 162
् ॥ 3-3-35-421 ॥
ॐ व्यनिरजक्द्भावभानवत्वान्न िूिलनब्धवि ॐ
िरम वज । उिलब्धीत्यिम लक्षममदा।् ज्ञाि्ख
म ाच व्यनिरजक इवांशांनशिोव्यनय िरज् म भजच एवजनि ि। कमिाः?
िद्बावभानवत्वाि।् िस्यांनशिो भावजि उिा्िानचिा भानवत्वाि ् अंशस्य ित्फलाि्न्धािृ

म त्वाि ् अल्पज
म
ज्ञािाचावि्न्धािाभावज म
ऽप्यंनशगिोिा्िानचफलाि्न्धािानचत्यर् ाःय । िर्ा िद्भावस्यांशगिज्ञािाचजाः
म त्वानचत्यर्ाःय ॥35॥
धमदायस्य भानवत्वाचंनशिोऽि्न्धािृ
्
अङ्गावबद्धानधकरममदा॥3-3-36॥
् ॥ 3-3-36-422 ॥
ॐ अङ्गावबद्धा् म ि शाखा् म नह प्रनिवजचमदा ॐ
अत्र ब्रह्मानचिनरवारचजविोिान्ाः कारेनि ्ाध्यिज। िनम वयशषज ।ज अङ्गाबद्धााः ईशस्याङ्गिरा अवबद्धााः
नस्थिााः ब्रह्मद्यााः उिास्या इनि शजषाः। कमिाः? वजचषज म िजषामदाक्त

म ज ाः फलातु राभावजि िचििित्तज
म रवज ।
म
आद्यािारजत्यक्तत्वानचनि। िनहि चजवत्ववैष्णवत्वानचधमदाायमां ्वयचवज नज ष्ववब्रह्माद्य्ाधारमधमदाायमां रुद्रानचष म
म ािां च ब्रह्मानचष म उि्ंहारयिा स्यानचत्यि उक्तं नत्वनि। उि्ंहारज ि म अन् नवशजष
रुद्रत्वानचगम
म ्ािं रुद्राच िोि्ंहारयमदा।् उक्तमदाािां
इत्यर् याः। ् काः? प्रनिवजचं रााः शाका्ा् म उक्तं ब्रह्मानचगम
म ा अवरजष म ्मदाजष म अन्योन्यनस्मि ् ि ध्यजरा इत्यर् याः। कमि एिनचत्यिो हीत्यक्त
गम म मदा।्
्मदात्वाद्दोत्तमदात्वाद्धजनि स्मृिनज रत्यर्ाःय ।
ब्रह्माद्या इनि वाच्यज अङ्गजत्याद्यमनक्ताः िजषामदािम ान्ि य प्राधान्यजि, नकतु म अङ्गत्वजि जनि ्ूचिार। िजि
ै ं ’ इनि श्रनम िनवरोधो िान्। ित्र प्राधान्यजि ज्ञजरत्वनिरा्ानचनि फनलिमदा।् अङ्गचजवा इनि वाच्यज
‘िमदाजवक
म
अवबद्धा इत्यनक्ताः ज ज । अन्यज ि म — ईशाङ्गजष्ववबद्धााः
अवमदात्वाच ् बद्धत्वाचङ्गत्वनमदात्यङ्गत्वोििाचिारजत्यक
नस्थिा इत्यजव िजषामदाङ्ग चजविात्वं ि ि म िचङ्गत्वजि ैव। म ू िाःज नवष्णोरङ्गानि चजविााः’
‘नवष्णोरङ्ग्मदाद्भ
म ाः। रिो ्नि्त्रैव नस्थिजाः अङ्गत्वमदाजव कमिो िजत्यिोऽवबद्धत्वानचनि वक्तमनमदात्याहाः। व्िम ् म
इत्यक्तज
अङ्गावबद्धा इत्यस्य िारमदार्ाःय । भाष्यानचनवरोधाि।् नकतु ,म अङ्गैाः अङ्गचजवरै वबद्धााः ्म्बद्धा्निषरााः
उिान्िनरचरायचराः काराय इत्यजवार् याः। शाखा् म इत्यजव िूिौ प्रनिवजचनमदात्यनक्ताः
म अनवभक्तवजचस्यानि
म ं ित्त्वप्रचीि ज।
्त्त्वानचत्यक्त
म मदाजषिू ्ंहारजऽनि ि चोष इत्याह —
अधमदास्थािामदात्त
ॐ मदान्त्रानचविाऽनवरोधाः ॐ ॥ 3-3-36-423 ॥
म
् Page 163
वाशब्दो व्यवनस्थिनवकल्पार्ाःय । म ािामदात्त

अवरगम म मदाजषिू ्ंहारजऽनि अनवरोधाः। मदान्त्रानचवि।्
रर्ामदान्त्रनवद्याचजरधमदािरस्य उत्तमदानवषरत्वजिाध्यरिं िर्जत्यर् याः। ‘िूवप्रय न्द्धव्ं ि म शक्राद्या चजविा
मदािााः’ इनि ऋिाष्योक्तज ाः॥36॥

्
भूमदाानधकरममदा॥3-3-37॥
म
ॐ भूम्नाः क्रिवज्ज्यारस्त्वं िर्ा च चशयरनि ॐ ॥ 3-3-37-424 ॥
म स्य ्वोिास्यत्वमदाच्य
अत्र भूमदागम म िज। भूमदात्य
ज त्र भावभनवत्रोरैक्यिज धनमदायिरत्वोक्तावनि इह
य रूिधमदायिरो भावप्रधािो वा भूमदाशब्दाः। उिास्य इत्यन्।
निरनिशरिूमत्व
म ाः ्वैरुिास्याः। कमिाः? भूम्नो भूमदागम
भूमदागम म स्य ज्यारस्त्वं ्वयगमज
म ष म प्राधान्यं रिोऽि इनि।
ज्यारस्त्वं कमिाः? क्रिवम ि।् अिजि ्वयगम

म ष्व म ोिान्फलहजित्व
म ित्वजि आिन्दानचगम
ज िस्यू म ानचनि
म भ्य
हजिल य िज। रर्ा चीक्षाप्रारमीरोचरिीर्वित्ररावभृर्ात्मकाः क्रिनम वयश्वन्चानच्वयरोगजष्विवृम त्तत्वजि
म म ाि जक्षराऽस्य प्रश्िरत्वद्योििार
िनम रनि िस्य ज्यारस्त्वं िर्जत्यर् याः। इिरगम
ित्तद्योग्रािष्ठािफलहज
म ित्वजिास्यैव फलहजित्व
प्रकष यप्रत्यराः। ्वायिस्यू म ं कमिाः? – िर्ा चशयरनि च।
म ब्दो चीक्षाद्यङ्गकलािनवनशष्टज्योनिष्टोमदावाच्यनि अत्र िचङ्गकलाििर इनि गरुम िाचााः। िजि

क्रिश
कस्यानचचत्र मदाीमदाां्ानवरोधप्रलािोऽिोढाः। ित्त्वप्रचीि ज ि म – रर्ा ्वित्ररात्मकाः क्रिाःम अहीिानचष म
प्रत्यहं ्म्बध्यमदाािो नवनशष्टो भवनि िमदातु रजम एकस्याप्यह्नोऽििष्ठजम रत्वजि ‘ध्रवम ााः ्त्रामामदा ्अहीिााः’
म ।् क्वनचच ् भाष्यज िर्ाचजनि िाठाः। अत्र ‘िर्ानह
इनि ्त्रानम प्रकृ त्य रानज्ञकोनक्तरजवं इहािीत्यक्तमदा
चशयरनि’ इनि िाठातु रं कज चि िठनतु ॥37॥
्
िािाशब्दानधकरममदा॥3-3-38॥
् ॥ 3-3-38-425 ॥
ॐ िािा शब्दानचभजचाि ॐ
म
अत्र भूमदागमस्य म षज म अिस्यू
म िज। भूमदाोिास्य इत्यन्। ्वयगम
िारिम्यजि ैव ्वोिस्यत्वमदाच्य म ो
म िो भूमदागम
िािा ्वैरर्य ाऽनधकारं िािाप्रकारजमोिास्याः। ि ि म एकरूप्यजम। रजि फलभजचो ि स्याि।् कमिाः?

शब्दानचभजचाि ् म
शब्दािमदाािप्रत्यक्ष ैभेचाि।् म प्रिीिजाः
भूमदागम िािाप्रकारत्वाि ् शब्दानचि ैव
ित्प्रनििजरष्टज व्यत्वाि,् िैश्च रर्ाऽनधकारं िारिम्यजि य प्रिीिजाः
िूमत्व
् मत्व
क्षमनचििक्षमदाा्ाद्यािन्त्यिारिम्यवि िू य ऽज नि िदुिित्तजश्चनज ि भावाः।
म मदाोनक्ताः श्रवमानचक्रमदामदाि जक्ष्यजनि ध्यजरमदा।् नत्रिरोनक्ताः ि ैकज िाप्यजकरूिा धीाः
प्रत्यक्षाचीनि वाच्यज व्यत्क्र
्वयस्य ्ारि इनि ्ूचनरिनम मदात्यजकज॥38॥
म
् Page 164
्
नवकल्पानधकरममदा॥3-3-39॥
् ॥ 3-3-39-426 ॥
ॐ नवकल्पो नवनशष्टफलत्वाि ॐ
अत्र नबम्बान्योिा्जाः नवकल्पजि म िज।
कियव्यत्वमदाच्य ्ामदाान्योिा्िस्यजनि शजषाः।
नबम्बान्यिृन्ंहोिा्िस्य नवकल्पो नवनवधकल्पाः, कियव्य ं ि वजनि। ि ि म ि कारयमदावज नज ि निरमदााः। कमिाः?
नवनशष्टफलत्वाि ् दुनरिनिवृनत्तरूिफलनवशजषहजित्व
म ानचत्यर्ाःय । रस्य िचि जक्षा िजि कारयमदा ,् अन्यजि ि म
िजनि षोडनशह्यहमाह्यहमवच ् व्यवनस्थिो नवकल्पाः॥39॥

्
कामदाानधकरममदा॥3-3-40॥
म
ॐ काम्या्रर्ाकामदां ् ॥ 3-3-40-427 ॥
म रन्न वा िूवहय जत्वभावाि ॐ
्मदाच्चीरज
अत्र मदाोक्षान्यकाम्यनवद्योक्तभगवद्रूििद्ग ममोिा् नवशजष उच्यिज। िाःम प्राचीिानिशजष।ज काम्या् म
म ा् म रिाकामदां नवत्तानचकामदााि्ारज
मदाोक्षान्यकाम्य्ाधिजशगम म ीरजरि ्ि वा उि्ंहाराय ि वा।
म म ्मदाच्च
अमदामदाम क्ष
म नम भरुि्ंहारायाः, मदामदाम क्ष
म नम भिेनि िभ
ं म चज िज व्यवनस्थि नवकल्पार्ो वाशब्दाः। मदामदाम क्ष
म नम बिेनि कमिाः?
ज भावाि ् मदाोक्षजच्छािाः िूवो रो हजिाःम नवत्तानचकामदााख्याः िचभावानचत्यर् याः। रर्ाकामदानमदानि

िूवहय त्व
्
म रनवशजषमं ्ि रस्य
्मदाच्च रनित्तानचकामदााः िस्य ित्तचिगम म म ा उि्ंहाराय इनि नवशजषोक्त्यर् यमदा।्
म गम
रिा कामदाजनि कामदानवशजषत्वाचीशप्र्ाचो मदाोक्षान्यकामदाश्च गृ्रमिज। िरोनवयशषज ममदा।् रर्ाकामदां

म
ईशप्र्ाचमदाििङ्घ्य िमदानम द्धश्रजनि रावि,् मदामदाम क्ष म ीरजरि।् रर्ाकामदां अन्यकामदाािरोधज
म नम भाः ्मदाच्च म ि
िमदानम द्धश्र ि वोि्ंहारायाः। फलभजचिज मदामदाम क्ष

म ष्व
म वज नवकल्पार्ो वाशब्दाः। अन्यकामदाारिजनि कमि?
िूवहय त्व ्
ज भावाि कामदााख्यहज त्वभावानचत्यर् याः। रिा नवनशष्टफलाख्यिूविय रोक्तहजत्वभावानचत्यर् याः।
अि एव कामदाजनि वाच्यज िूवत्य म

े नक्ताः मदामदाम क्ष
म ाचशारां अन्यकामदाो िान्, िस्य िूवक
य ालीित्वानचनि
कामदााभावस्य िक्षधमदायिा्ूचिार च। कामदााभावजऽ् म ्मदाच्च
म र इत्यप्ररो्कत्वशङ्काव्यचम ा्ार
म
हजनत्वत्यनक्ताः॥40॥
्
अङ्गानधकरममदा॥3-3-41॥
ॐ अङ्गजष म रर्ाऽऽश्रराभावाः ॐ ॥ 3-3-41-428 ॥

म िज। अङ्गजनष्वत्यक्तज
अत्र ब्रह्माचीिां ईशाङ्गानश्रित्वजि चजवमदाात्रोिास्यत्वमदाच्य म ाः ्ूरायनचचजविािानमदात्यन्वजनि।
म ्र् ैव ईशाङ्गजषिू ान्ाः कारेनि

रर्ाऽऽश्ररबावाः ‘चक्षोाः ्ूराःय ’, ‘िचानश्रिाश्च िज ्वे’ इत्याचावत्त
प्रकरमाचन्वजनि अन्यर्ा ‘चक्षोाः’ इत्याद्यङ्गनस्थनिश्रनम िवैय्यर्थ्ायित्तजाः।
म
् Page 165
रत्र ्म ज ित्रैव नस्थिजनरनि भावाः।
इिश्च ैवनमदात्य नह —
ॐ नशष्टजश्च ॐ ॥ 3-3-41-429 ॥
नशनष्टाः नशक्षानवनधनरनि रावि।् ‘रनस्मि रनस्मि
् ् नह चाङ्गज निनवष्टाः िरस्य नचन्त्याः ् िर्ा िर् ैव’
रो
इनि श्रिम नवधािाच्च अङ्गजषिू ान्ाः कारेत्यिषङ्गाः।

म म
ि कज वलं ‘चक्षोाः’ इत्यानचवचिान्यर्ाििि्त्यनज
नि
चार् याः।
् कारेत्यि आह —
अनधकारयभावाि ि
् ॥ 3-3-41-430 ॥
ॐ ्मदााहाराि ॐ
अिजि ििचिमदािम लक्ष्यिज। ‘अङ्गैाः िराद्यज नह चजवा नव्ृष्टा्त्तद्ग ममाि ् िरमदाज ्ंहरजि। िांश्चानि ित्रैव
नवनचन्त्य चजवाि ् स्थािं मदामदाम क्ष म ािां ित्तद्दजवािां
म ाःम िरमदां व्र्जि॥’ इनि प्रकाशकत्वानचगम
चोि्ंहारफलवचिानचत्यर् याः। एिच्छ्रमि िर्ोिा्जाः िरमदास्थािावान्फलत्वोक्तज ाः िस्य चजवरोग्रत्वाि ्

चजव् म
ै र्ोिान्ाः काराय, ि ्वैनरनि न्द्ध्यिीनि ‘आिन्दाचराः’ इत्यक्तनवरोधो िजनि भावाः।
चजवनै रनि वाच्यज एवमदानम क्तरनमय क्त्ूचिार। मदाधनम वद्यारां िर्ा क्लृ्त्वानचनि।
इिश्च िर्ोिान्ाः कारेत्याह —
म
ॐ गम्ाधारण्रश्र िम श्च
ज ॐ ॥ 3-3-41-431 ॥
म ािामदाीशगम
गम म ािामदािम ास्यत्वस्यजनि रावि, ् श्रिम ाःज
म ािां ्ाधारण्रस्य उिास्यत्वजि ्ाम्यस्य ्वेषां गम
‘्ाधारण्राि ् ्वयगम
म ााः िरस्य ्मदााहाराय्त्त्वदृशो मदामदाम क्ष
म ोाः’ इनि श्रवमाच्चजत्यर् याः।
म त्वाचजवं उिान्ाः कारेनि भावाः॥41॥
्ूरायश्ररचक्षष्ट्वम ाचीिामदानि ईशगम
्
िवानधकरममदा॥3-3-42॥
ॐ ि वाऽित्सहभावश्रिम ाःज ॐ ॥ 3-3-42-432 ॥

म िज। ि वाऽङ्गजष म ्ूरायचीिामदािम ान्ाः काराय। कमिाः?
अत्राङ्गचजविोिा्िस्य चजवान्यैरकियव्यत्वमदाच्य
अित्सहभावश्रिम ाःज ्वयशाखागिोिा्िजि ्हभावजि ्ह्त्त्वजिाश्रवमानचनि िञो व्यत्या्िज रोज्यमदा।्
चजवान्यि जक्षरा वाशब्दाः।
ॐ चशयिाच्च ॐ ॥ 3-4-1-433 ॥
म
् Page 166
‘्त्यो ज्ञािाः िरमदाािन्दरूि आत्मा’ इत्यानचश्रिम चजव् य

ै र्ोिान्ाः काराय िान्यैनरत्यस्यार्स्य
चशयिाच ैवनमदात्यर् याः॥42॥
इनि श्रीराघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां िृिीराध्यारज िृिीराः िाचाः॥3-3॥ श्री कृ ष्णाि यममदा् म
अर् िृिीराध्यारस्य चिर्म याः िाचाः ॥3-4॥

म ोिा्िा्ाध्यािरोक्षज्ञािस्य नवद्यैवत्य
प्रागक्त ज त्र स्विन्त्रस्यैव मदानम क्तहजित्व
म रूि ्ामदार्थ्यन्द्धावनि इह िाचज
म न्यफलाचावनि ्ामदार्थ्यमदा्ीत्यच्यिज
मदाक्त्य म ।
म
िरुषार्ाय ्
नधकरममदा॥3-4-1॥
म
ॐ िरुषार्ोऽिाः शब्दानचनि बाचरारमाः ॐ ॥ 3-4-1-434 ॥
म
अत्र ज्ञािस्य ्वयिरुषार् यहजित्व ्
म मदानहमदाोच्यिज। रचर्ं प्रागिम ा्िा उक्ता िज्ज्ञािमदा अि इनि िरामदाृशनि।
म ैाः अर्थ्यि इनि िरुषार्
िरुष म म य उच्यिज।
य इनि ्वोऽनि िमदार्
अिो ज्ञािाि ् िरुषार्ो

म भवनि। कमिाः? शब्दाि ् ‘रं रं लोकं ’ इत्यानचशब्दानचनि बाचरारमो मदान्यिज।
नवमदानि्ूचिारैित्पचमदा।्
उक्तमदाानक्षिनि—
ॐ शजषत्वाि ि् रुषार्य
म वाचो रर्ाऽन्यजनष्वनि ् ैनमदानिाः ॐ॥ 3-4-1-435 ॥
अि इत्यजिनििनरमम्य वियि।ज अस्य ज्ञािस्य म
िरुषार् यवाचाः ‘रं रं’ इनि श्रिम
म न्यिमदार्
स्वगायनचमदाक्त्य म वाचाः शजषत्वाि ् िद्धजिक
म यहजित्व म मदायशषज त्वाि ् ि ्ाक्षाि।् एवं िनहि ज्ञािस्य
प्राधान्यजि श्रिम ििाचाः कर्मदा?् रिाऽन्यजष म ‘स्वगं धिाद्धजहिो वै गृहाच्च प्राप्स्यनतु ’ इनि श्रिम
नवत्तानचष म स्वगयहि म मदायशषज षज म रर्ा ििाच्र्जनि ्नै मदानिमदायन्यि इत्यर् याः। शजषत्वं च ज्ञािस्य कमदाायन्िय ज
ज क
अनिशराधारकत्वं बोध्यमदा।्
कमिाः शजषत्वकल्पिा? ्ाक्षाचजव नकं िजत्यि आह —
ॐ आचारचशयिाच्च ॐ ॥ 3-4-1-436 ॥
म
चो ज्ञानििां च चजवािानमदात्यन्वजनि। आचारस्य कमदाायिष्ठािस्य ‘रज्ञजि रज्ञमदार्तु चजवााः’ इत्याच
चशयिाि।् अि एषा कल्पिा। अन्यर्ाऽऽचारवैय्यर्थ्ायनचत्यर्ाःय ।
म मदा।् स्वगायचावङ्गानङ्गत्वं कमि इत्यि आह —
अस्त्वैिाविा िरोहे ित्व
म
् Page 167
ॐ िच्छ्रमिाःज ॐ ॥ 3-4-1-437 ॥
िस्य कमदायप्रनिज्ञािज शजषत्वस्य ‘रचजव नवद्यरा करोनि िचजव वीरयवत्तरं भवनि’ इनि श्रवमाि ्
िच्छजषत्वनमदात्यर् याः। ‘रं रं’ इनि श्रिम मदानि ज्ञािप्राधान्यं रिा िोि जरिज िर्ा कमदायप्राधान्यं श्रिम मदानि
िोि जरिानमदात्यि आह —
् ॥ 3-4-1-438 ॥
ॐ ्मदान्वारम्भमाि ॐ
‘कमदाैव चजहं चैनवकं मदाािषंम वाऽप्यन्वारभजि’् इनि श्रत्य
म ा कमदायमवै ऐनहकामदानम ष्मकचजहाचजाः ्ं प्राधान्यजि
्
अन्वारम्भमाि उत्पाचिोक्तज ाः िस्यैव प्राधान्यं ि ज्ञािशजषत्वं ित्साम्यं वजत्यर् याः।
् ि फलाभावाि ि् शजषत्व्ाधकं िनचत्यि आह —
म वि लीलात्वज
िर्ानि ज्ञान्याचारस्य मदाक्त
् ॥ 3-4-1-439 ॥
ॐ िििो नवधािाि ॐ
‘ज्ञािी च कमदाायनम ्चोनचिानि कमरायचकामदााः’ इनि श्रिम िििाः प्र्िम ज्ञािविाः क्रमदानवधािाि ् ि
लीलात्वनमदात्यर् याः। ि नह नवनहिस्य लीलात्वनमदानि भावाः।
इिश्च ि लीलात्वनमदात्याह —
ॐ निरमदााच्च ॐ ॥ 3-4-1-440 ॥
‘कमवयन्नवज हज कमदाायनम न््ीनवषजि’् इनि श्रत्य
म ा ज्ञानििोऽनि कमदायमो निरनमदाित्वाच्चजत्यर् याः। अकरमज
प्रत्यवाराच्च ि लीलात्वनमदानि भावाः।
एवं ् ैनमदानिमदािमदािम न्यस्य स्वमदािं ्ाधरनि—
ॐ अनधकोिचजशाि ि् म बाचरारमस्य ैवं िद्दशयिाि ॐ॥

् 3-4-1-441॥
िाःम प्राचीिानिशजषार् याः। एवनमदानि ‘िरुषार्ोऽिाः’
म म
इत्यक्तिरामदाशय
ाः। बाचरारमस्य एवं ज्ञािाचजव
म
्वयिरुषार्ो भविीत्यजवं मदािं, ि ि म ज्ञािं कमदायशषज िरा िर्जनि। िनहि ज्ञान्याचारवैय्यर्थ्ं
म नवध्याद्यरोगश्चजनि
प्रागक्त ि शङ्क्यमदा।् कमिाः? अनधकोिचजशाि ् ज्ञािान् यिज फलजऽनधकस्य
म शाि।् कमदायमो
कमदाायधीिानिशरस्य ‘रर्ा रर्ा कमदाय कमरुिज िर्ा िर्ाऽनधको भवनि’ इत्यिचज
ज्ञािशजषत्वोक्तज नरत्यर् याः। िद्दशयिाि।् चस्यािवृम नत्ताः। िस्य ज्ञािफलज कमदाायन् यिानिशरस्य
रा््ूरानचिोिलम्भाच्चजत्यर्ाःय ।
म
् Page 168
् धानभवनध यिाि।्
रा््ूरान् यिाि लोकािश्वमदाज
म त्वं मदाहाभाग िि्श्च मदाहाफलमदा॥्

प्राप्ननह
इनि ित्त्वप्रचीिोक्तवचिाचजिचव्रज मदा।् शजषत्वश्रत्य

म ा नलङ्गचशयििज चाचारस्य नवध्याचजश्च कमदायमाः
शजषत्वजिोििनत्तनरनि भावाः। ित्त्वप्रचीि ज ि म एवनमदात्यस्य एवं प्राग ्् ैनमदान्यक्तश्र

म नम िगिजनरत्यर् य उक्ताः। िाःम
चशयिाच्चजनि चार् य इत्यजकज।
कमदायमो ज्ञािशजषत्वजऽनि ज्ञाि एवानिशरा् यकत्वमदानस्त्वत्यि आह —
म
ॐ िल्यमदा ि् म चशयिमदा ॐ
् ॥ 3-4-1-442 ॥
िरम वज । ज्ञानििां चशयि ं िल्य

म ं ि।म कमदायमाः कृ िावकृ ि च ्मदामदाजव िमदार्
म य्मदार् यमदाजवत्य
ज र् याः। एिच्च
‘कामदाकारजम च ैकज ’ इत्यह्यज व्यक्तमदािो ि ैवनमदानि भावाः। मदाोक्षजिरस्वगायनचफलज ज्ञािशजषत्वकमदायशषज त्वरोाः

म वरूिानधकानरभजचिज वा, चजवष्व
् ैनमदानिव्या्मदािरोाः मदािष्यचज ज नि प्रबलकमदायप्रनिबद्धाप्रनिबद्धज्ञानिभजचिज वा
अनवरोधो बोध्याः।
म
िन्वजवं शजषत्वानचषट्सूत्र्या ज्ञानिमदािष्यामां प्रनिबन्धरिम चजवािां च मदाोक्षान्यिमदार्ो
म ज्ञािशजनषकमदायमा
प्रनिबन्धहीिचजवािां ि म कमदायशनज ष ज्ञािजि भविीत्यर् यस्य अनधकज त्यानचरोगाभ्यामदाजव न्द्धजराद्यो रोगाः

शक्योऽवक्तममदा।् िचर् यस्याप्यजिचर्िय रज एव स्थाप्यत्वाि,् ्ामदाान्यस्य नवशजषनिष्ठत्वावश्रम्भावानचनि
चजम जवै मदा।्
म न्द्धावजव कज षानञ्चि ् कमदायशषज त्वजि कज षानञ्चि ् कमदायशनज षत्वजि
म यमदाात्रहजित्व
्ामदाान्यिो ज्ञािस्य िमदार्
म नमदानि
अन्यफलहजित्व नवशजषनवचाराव्राि।् अन्यर्ा अस्यािव्रदुस्थत्वजिाित्थािाि
म ।् उक्तं च
् ्ामदाान्यनवशजषविा लक्षमजित्य
य ीमदाां्ारामदा —
िूवमदा ्
ज ानच। एवमदान्यत्रानि ध्यजरमदा॥1॥
्
अ्ावयनत्रकानधकरममदा॥3-4-2॥
ॐ अ्ावयनत्रकी ॐ ॥ 3-4-2-443 ॥
म िज। ज्ञािानधकानरिजनि शजषाः। अ्ावयनत्रकी ्वय्िनिष्ठा
अत्र ईशज्ञािं अ्वायनधकानरकनमदात्यच्य
िजत्यर् याः।
् िजत्यि आह —
अनर् यत्वाचजाः ्ाम्याि कर्ं
् ॥ 3-4-2-444 ॥
ॐ नवभागाः शिवि ॐ
म
् Page 169
िवकोटीिां चजवत्व्ाम्यजऽनि िरािरब्रह्मिरानधकस्य शिस्य ्ोमदाानधकारो िान्यजषानमदानि नवभागो रर्ा

िर् ैव अनर् यत्वानच्ाम्यजऽनि कज षानञ्चचनधकानरिा अन्यजषां िजनि नवभागाः इत्यर्ाःय । अनर् यत्वानचमदाात्रं ि
प्ररो्कनमदानि भावाः।
्
इिोऽन्यि िास्त्यज
व प्ररो्कनमदात्यि आह —
ॐ अध्यरिमदाात्रविाः ॐ ॥ 3-4-2-445 ॥
म िज। रर्ाशनक्त कृ त्स्नाध्यरिविाः अनधकानरिजत्यर्ाःय ।
‘अनधकानरिा’ इत्यन्। मदाात्रजनि कार्त्स्न्यमदाच्य
ित्त्वप्रचीि ज िम अध्यरिजनि म िज।

िलवध्यरिमदाच्य मदाात्रजनि ्ाङ्गत्वरूिकार्त्स्न्ोनक्ताः।
म ।् ्ाङ्ग्फलवजचाध्यरिवत्त्वं
िजिावैष्णवकृ िाध्यरिस्य ्ाङ्गत्व्फलत्वरोरभावाच ् व्यावृनत्तनरत्यक्तमदा
प्ररो्कनमदानि भावाः॥2॥
्
अनवशजषानधकरममदा॥3-4-3॥
् ॥ 3-4-3-446 ॥
ॐ िानवशजषाि ॐ
म िज। अनधकानरिजत्यन्। अनवशजषानचत्यावृनत्ताः। चजवाचीिां
अत्र ज्ञािानधकारज िारिम्यमदा्ीत्यच्य
ज ि। एकरूिा ि। कमिाः? अनवशजषाि ् ज्ञािस्याप्यनवशजषप्र्ङ्गाि।्
रज्ञानधकानरिाऽनवशजषम
म त्यर्ाःय । ज्ञािज िारिम्यं च प्रज्ञातु रिृर्क्त्ववद्दृनष्टश्च इत्यत्र ्ानधिनमदानि भावाः।
अनधकाराि्ानरत्वस्यज
रावचनधकारनमदात्यत्र वृनद्ध्रसा्भाक्त्वनमदानि िरन्द्धजि मदानम क्त िारिम्यजि

म मदा।् इह ि म प्रज्ञातु रजत्यत्र न्द्धदृनष्टिारिम्यजि िचनधकारनवशजष उच्यि
उिा्िानधकानरिािारिम्यमदाक्त
इनि भजधाः॥3॥
म
्त्यनधकरममदा ्
॥3-4-4॥
म ऽिमदानिवाय
ॐ ्िरज म ॐ ॥ 3-4-4-447 ॥
अत्र ज्ञानििाः ्च्त्प्रवृत्त नवशजष उच्यिज। िजत्यन्। नवनधिचमदा ् अह्यजििं आकृ ष्यिज। ‘् ब्राह्ममाः
कज ि स्याच ् रजि स्याि ् िजि जदृष एव’ इनिश्रिम ज्ञानििो रर्जष्टाचरमं ि नवनधाः। नकतु म ्िम रज
म र् यमदा।् रर्जष्टाचारजऽनि ज्ञािी मदाच्य
ज्ञानि्त्य म ि एवजनि ्ामदार्थ्यप्रकटिारैवोच्यिज। अिमदानिवाय
म ज्ञानििा
म
नक्ररमदाामस्याभ्यिज्ञािमदाात्रं वा। म र्ेि
वाशब्दोऽिरोनक्षमदाात्र्ाधारम्त्य ्ह चजवमदाात्र
म
नवषरािमदानिरूिार् यभजचस्य नवकल्पार्ाःय । ्वयर्ा रर्जष्टाचारो ि नवधीरिज रजि ्च्द्धप्रवृ्त्यनोाः नवशजषो
ि स्यानचनि भावाः।
म
् Page 170
म ं ि स्याि।् स्याच्च ्त्प्रवृनत्त्मदानम च्चिस्यजत्यि आद्यं

ि्रम य्त्प्रवृ्त्यना कमनण्ठिशक्तज ज्ञायिस्य मदानम क्तहजित्व
चोद्यं निराह —
ॐ कामदाकारजम च ैकज ॐ ॥ 3-4-4-448 ॥

चोऽप्यर्े। एकज शानखिाः कामदाकारजमच, कारश्चरमं, रर्जष्टाचारजमानि ज्ञानििो मदाोक्षं ‘कामदाचारााः
कामदाभक्षााः’ इनि श्रिम िठनतु रिोऽिो बाधकाभावाचन् ज्ञानििाः ्च्त्प्रवृत्त नवशजष इनि भावाः।
नििीरचोद्यं ‘अि एव चािीन्धि’ इत्यत्र निरन्ष्यिज।

म िज ाप्यजिमदार् यमदााह—
कै मदात्य
ॐ उिमदाचं च ॐ ॥ 3-4-4-449 ॥
एक इत्यन्। ज्ञािं प्रकृ िमदा।् चोऽप्यर् याः ्ि ् कमदाय्मदाच्च
म रज। अनिवत्य यिरा प्रा्स्यारब्धकमदायमोऽनि
म
नकनञ्चद्भमक्तस्य ज्ञािजिोिमदाचं फल्रसा्मदाजकज ‘ओनमदात्यच्चाराय म च िािं
तु नरमदामदाात्मािमदानभिश्रोिमदाृद्य िण्रं
म रकालीिं नवकमदाय ि मदानम क्तप्रनिबन्धकनमदानि वाच्यनमदात्यर्ाःय ।
च’ इनि िठनतु । नकमदात्त
रद्यजवं न्ज्ञा्ूिामदानि नवकमदाायचारजऽप्यिरोक्षानधकाराः स्यानचत्यि आह —
ज स्स म च शब्दज नह ॐ ॥ 3-4-4-450 ॥

ॐ ऊर्ध्यरि
म रजऽवधारमज वा। ज्ञानिवि ् न्ज्ञा्ूिामदानि िर्जनि ि। कमिाः? नह रस्मादूर्ध्यरि
चाः ्ाध्य्मदाच्च ज ाः् म च,
म रक्त
उिलक्षमं, ऊर्ध्यरजिस्त्वानचगम म ज ष्वजव ‘र इमदां िरमदां ग्रम ज ाः ् म भाषरजि’् इत्यानचशब्दज
म मदाूर्ध्रय ि
ज्ञािोिचजशनवनधर्ीनि शजषाः, अि इत्यर् याः। िरोक्षिूवक

य त्वाचिरोक्षस्यजनि भावाः।
्
प्राधान्याि स्वशब्दज ज ाः् म भाषरजि’् इनि श्रनम िनवशजषद्योििार वा।
ज स्त्वोनक्ताः। ‘ऊर्ध्यरि
िोर्ध्यरि
‘कज ि स्याि’् इनि श्रिम ाःज ्त्य

म ाद्यर् यत्वमदामक्तमदा।् ्चाचारनिरमदााचरमरूिं अर्ायतु रं चाऽह—
ॐ िरामदाशं ् ैनमदानिरचोचिा चािवचनि नह ॐ ॥ 3-4-4-451 ॥

् ैनमदानिाः ‘कज ि स्याि’् इनि श्रिम ाःज ‘प्रािरुत्थार’ इत्यानचश्रत्य
म तु रोक्त्चाचारिरामदाशं ब्रूि।ज नकमदाक्त
म ं
म तु रनवनहि्चाचारजष्ववज नवनधबन्धजि नविा स्वजच्छराऽनिरमदाजि विेि। ि ि म
भवनि। श्रत्य
म ं भवनि। ्च्निषरा कमिो िजनि ि शङ्क्यमदा।् नह रस्माि ् अचोचिा
म ानचवेत्यक्त
कामदाचारनवनधाः ्त्य
निनषद्धं ज्ञानििा कारयनमदानि नवनधिायन्। ‘ब्राह्ममो ि हतु व्याः’ इत्यिवचनि च श्रनम िाः। अिो
नवध्यभावाि ् निषजध्त्त्वाच्च कल्पकाभावानचनि। चाः ्मदाच्च
म रज। ्ामदाान्यनिषजधस्य ज्ञानिष्वनि
प्रवृत्तनज रनि भावाः।
म
् Page 171
म ं ्त्य
प्रागक्त म ाद्यर् यत्वमदाजवास्यााः ्ाधरनि —
ॐ अिष्ठजम र ं बाचरारमाः ्ाम्यश्रिम ाःज ॐ ॥ 3-4-4-452 ॥

बाचरारमोऽिष्ठजम र ं कामदाचारश्रिम रज र्ं ब्रूि।ज नकमदाक्त
म ं भवनि। अिष्ठजम रमदाध्य एव स्वजच्छरा कज षानञ्चचिष्ठािं
म
कज षानञ्चन्नजत्यिष्ठजम र ज कामदाचारािनमदानिरज
म म ं निरमदाजि कियव्यत्वं िजत्यक्त
व ि ि म कामदाचारनवनधाः। प्रागक्त म ं
भवनि। कमिाः? ्ाम्यश्रिम ाःज कज िानि प्रकारजम प्रवृत्तावनि ईदृश एवजनि ्ाम्योक्तज ाः। ‘रस्त्वात्मरनिरजव
स्याि’् इनि स्मृिरज प्यिम लक्षममदा।् नवनहिाकरमप्रा्ा्ाम्यशङ्कानिरा्ार्त्व

य ाि ् िस्यााः। निरमदाजि
्वायचरमिक्षज कचानचच्ाम्यप्र्क्त्यभावजि ्वायचरमजि ्म्भानवि्ाम्यज्ञाििार् यिैव स्याि।् ििोऽनि

प्रा््ाम्यनिरा्ार् यत्वस्य वरत्वानचनि भावाः।
एवमदार् यिरमदामक्त्वा स्वजच्छाचरमनवध्यर्ं चाऽऽह—
् ॥ 3-4-4-453 ॥
ॐ नवनधवाय धारमवि ॐ
‘कज ि स्याि’् इनि ज्ञानििो रर्जष्टाचारनवनधाः। वाशब्दोऽनधकानरभजचिज प्रागक्त
म ज ि व्यवनस्थिनवकल्पार् याः।
ि्रम यज्ञस्याप्यजवं स्याचि उक्तं धारमजनि। रर्ा वजचधारमं त्रैवनमयकािामदाजव नवनहिं िर्ा कामदाचारोऽनि
ज्ञानििामदाजवत्य
नवनधवेत्यक्तमदा ्
म आनक्षप्याऽऽह —
म
ॐ ्निमदाात्रमदा म
िाचािानचनि चजन्नािूवत्व ्
य ाि ॐ॥3-4-4-454 ॥
ज्ञानिनभरनि ‘्न्ध्यामदािम ा्ीि’ इत्यानच्ामदाान्यनवनधस्वीकाराि ् ‘कज ि स्याि’् इनि श्रनम िाः
म ्नम िमदाात्रमदा।् ि नवनधाः। नवनधत्वज िदुिाचािारोगानचनि चजन्न। कमिाः? अिूवत्व
प्रागक्त य ाि।्
य िानचब्रह्म। ज्ञानििाः अब्रह्मत्वाि ् ब्रह्माधीित्वानचनि रावि।् अाः ब्रह्म िूवं िजि ृ
ित्त्वप्रचीिनचशािूवमदा
रस्य िस्य भाव्स्मानचत्यर् य इत्यजकज। एिदुक्तं भवनि। ‘कज ि स्याि’् इत्यस्यानवनधत्वजि ्नम ित्वज
ज्ञानििां ्वयनवध्यानिदूरत्वजि ्नम िमदाात्रनवषरत्वं स्याि।् म मदा।्
िच्चारक्त ्वयनवध्यनिदूरत्वस्य
ब्रह्मलक्षमत्वाि।् ज्ञानििश्च ब्रह्मवशिरा अब्रह्मत्वानचनि।
य ाि ् ्वयनवध्यनिदूरत्वभराि ् ‘कज ि स्याि’् इनि श्रनम िाः स्वजच्छाचारनवनधाः,
ि कज वलं ज्ञानििोऽिूवत्व
स्पष्टप्रमदाामाच्चजत्याह —
ॐ भावशब्दाच्च ॐ ॥ 3-4-4-455 ॥
म
् Page 172
‘रर्ानवधािमदािरज नवनधभायव ज प्र्ाििजाः’ इनि श्रिम इच्छाऽिरिरायरभावशब्दाच्च

म
स्वजच्छाचारनवनधनरत्यिषङ्गाः। य त्र
िूव् ्
ू ज स्वजच्छाचारनवधजरर् यन्द्धत्वाि चशब्दाः।
उक्तमदााक्षप्याह —
् ॥ 3-4-4-456 ॥
ॐ िानरप्लवार्ाय इनि चजन्न नवशजनषित्वाि ॐ
‘कज ि स्याि’् इत्यानचश्रिम राः िानरप्लवार्ायाः चञ्चलार्ाय अव्यवनस्थिार्ायाः स्याःम । निरमदाजि ्वयधमदाायचरमं
म
िम जध्य एव कामदाचारजमाचरमं रर्जष्टाचारनवनधनरत्यक्तार् यत्ररस्य नवरुद्धत्वानचनि चजन्न। नवशजनषित्वाि।्
म ा ज्ञानििामदािजकप्रकारत्वानचत्यर् याः।
‘त्रजधा ह ज्ञानििाः’ इत्यानचश्रत्य
िर्श्च नकनमदात्यि आह —
् ॥ 3-4-4-457 ॥
ॐ िर्ा च ैकवाक्योिबन्धाि ॐ
एकवाक्यजनि भावप्रधािमदा।् िर्ा च ज्ञानििां त्रैनवध्यज ्नि ‘कज ि स्याि’् इत्यस्य त्र्यर् यत्वािगम म
म ािं
‘प्रािरुत्थार’ इनि, ‘रत्स्त्स्त्वात्मरनिाः’ इनि, ‘रर्ानवधािं’ इनि च वाक्यािामदाजकवाक्यत्वजि

ज्ञानिभजचमदाानश्रत्यानवरोधजि उिबन्धाि।् िर्ा च िजषामदानवरोधज ्नि ‘कज ि स्याि’् इनि वाक्यस्यानि
एकवाक्यत्वोिबन्धाि ् अिानरप्लवार्ोिबन्धाि ् ज्ञानिभजचिज नस्थरार् यत्वरोगानचत्यर्ाःय । ् ैनमदानिमदािं
म
ज्ञानिमदाािषनवषरं व्या्मदािं चजविानवषरं नवनधवेनि मदािं नवनरनञ्चनवषरनमदानि भावाः।
म मदा।् ित्र स्याच्च
एवं ज्ञानििां ्च्त्प्रवृत्तानवशजषो िजत्यक्त ्त्प्रवृनत्त्मदानम च्चिस्य ज्ञािस्य
मदानम क्तहजित्व
म नमदानि प्रा िं चोद्यं निराह —
ॐ अि एव चािीन्धिाद्यििजक्षा ॐ ॥ 3-4-4-458 ॥
अिजनरन्धिं चीििं रनस्मि ्िचनिहोत्रमदा।् अि एव ‘कामदाचारााः कामदाभक्षााः’ इनि श्रिम कामदाचारजऽनि
मदाोक्षि ैय्यत्यस्य उक्तत्वाचजव , ज्ञािस्य मदाोक्षा्िय ज अनिहोत्राद्याश्रमदावमयधमदाायि जक्षा िा्ीत्यर्ाःय । चशब्दो
म न्नं िजषां मदाोक्षज नवनिनश्चिाः।
ज्ञानििाः ्च्त्प्रवृनत्तभ्यां नवशजष्त्त्वजऽिीनि वा, ‘रजषां ज्ञािं ्मदात्प
शभम कमदायनभरानधक्यं नविरीिैनवयिरयराः’ इत्यानचस्मृनिं वा ्मदानम च्चिोनि। िजि िाभ्यां ज्ञानििाः कर्ं नवशजष
इनि निर्मदा।्
म ावजवोिरोगोऽ्।म नकमदाानधक्य इत्यि आह —
्त्प्रवृत्ताःज मदाक्त
् ॥ 3-4-4-459 ॥
ज ा च रज्ञानचश्रिम रज श्ववि ॐ
ॐ ्वायिक्ष
म
् Page 173
ज्ञािं प्रकृ िमदा।् ्वयधमदाायि जक्षा च ज्ञािोत्पत्यर् यमदाजव ि मदाोक्षार् यमदा।् कमिाः? रज्ञानचश्रिम ाःज ‘नवनवनचषनतु
रज्ञजि चािजि िि्ा’ इत्यानचश्रिम ाःज । उभरार्ं कमिो िजत्यि उक्तमदा ् — अश्ववि।् गि निवृत्तारां
ित्साधिाश्वाचजरर्य ाऽिि जक्षा िर्ा ज्ञािार्क

य मदायमां ज्ञािज निवृत्त ज ित्फलार् यमदाि जक्षा िजत्यर् याः।
म ावानधक्यन्द्धजनरत्यि आह —
एवं िनहि ि िाभ्यां नवशजषाः। ज्ञािाचजव मदाक्त
्
ॐ शमदाचमदााद्यिजम िाः स्याि िर्ाऽनिि ्
म िनिधज्चङ्गिरा िजषामदावश्रािष्ठजम रत्वाि ॐ
॥ 3-4-4-460 ॥
म ऽज नि ज्ञािी शमदाचमदाानच्त्प्रवृ्त्यनिम जिाः स्याि।् कमिाः? िनिधजाः
िर्ानि ज्ञािस्यैव मदानम क्तहजित्व
‘आचारायनिद्यामदावाप्यैिमदाात्मािमदानभिश्रशातु ो भवजद्दातु ो भवजि’् इनि िस्य शमदाचमदााद्यि जित्वस्य
ज्ञानििो नवधािाि।् नकमदार्ोऽरं नवनधनरत्यि उक्तं िनचत्यानच। िचङ्गिरा प्र्िम ज्ञािाङ्गिरा
ज्ञािप्रनिष्ठािकिरा िजषां शमदाचमदााचीिामदावश्रािष्ठजम रत्वानचत्यर् याः। ‘ििो चमदााः कमदाेनि प्रनिष्ठा’
इत्यानचश्रिम नज रनि भावाः।
प्रनिष्ठराऽनि नकं फलनमदात्यिाः य लार् यकत्वद्योिकाः

्म्पूमफ िरुम क्ताः। ज्ञािाचजव मदानम क्तन्द्ध
य लावाप्त्य ै शमदााद्यावश्रकमदा।् ‘रस्य ज्ञािं िस्य मदाोक्षाः’ इनि स्मृिनज रनि।
स्वरोग्रिूमफ
कर्ं िनहि निनषद्धान्नभो्िजऽनि ज्ञानििो ‘रनच वा अप्यजवं नवनन्ननखलं भक्षरीिैवमदाजव ् भवनि’ इनि
्रसा्ाभावोनक्तनरत्यि आह —
म
ॐ ्वायन्नािमदानिश्च ् ॥ 3-4-4-461 ॥
प्रामात्यरज िद्दशयिाि ॐ
चस्त्वर् याः ्ि ् श्रिम नज वयषरद्योिकाः। ‘रनच हवा इनि श्रिम ्वायन्नािमदानिश्च
म ज्ञानििाः प्रामात्यरनवषरा।
म ीि िचा ि िजि िस्य नवशजष इनि। कमिाः? िद्दशयिाि।् िस्य
रनच ज्ञािी प्रामात्यरकालज निनषद्धमदानि भञ्ज
प्रामात्यरज रर्ालब्धाचिस्य चशयिाि ् वाक्यशजष इत्यर् याः। ‘ि वा अ्ीनवष्यनमदामदाािखाचनन्ननि होवाच
कामदाो मदा उचिािमदा’् इनि उनच्छष्टनमदात्यचकत्यागज
म ि कमल्मषाभक्षमज ्ीविं ि स्यानचनि िद्भक्षमं दृश्रि
इनि नलङ्गचशयिाचजव ज्ञारि इत्यर् याः।
नकञ्च ज्ञानििाः ्च्त्प्रवृत्त नवशजषो िजत्यजिि ्नकं निनषद्धस्याकृ ि बाधक्त्त्वािा कृ ि प्रमदााम्त्त्वािा

निषजधकमदाािाभावािा कृ ि बाधकाभावािा? िाद्य इत्याह —
ॐ अबाधाच्च ॐ ॥ 3-4-4-462 ॥
म
् Page 174
नकञ्चजनि चार् याः। अन्याय्यािाचरमज ज्ञािज बाधकाभावाि ् ि ैवं कल्पिीरनमदात्यर् याः। ि नििीराः।
अन्द्धजनरनि भावाः।
ि िृिीर इत्याह —
ॐ अनि स्मरयि ज ॐ ॥ 3-4-4-463 ॥

्द्धमदाायत्यागाः ‘अिीिािागिज्ञािी’ इनि स्मरयिऽज िीत्यर्ाःय । निषजधकस्मृनि्त्त्वान्नारं कल्प इनि
भावाः।
ि स्मृनिमदाात्रं श्रनम िश्चा्ीत्याह —
ॐ शब्दश्चािोऽकामदाचारज ॐ॥ 3-4-4-464 ॥
अकामदाचारज ‘एवं िश्रन्न कामदाचनरिं चरजि’् इनि शब्दश्चान् रिोऽिो ि िृिीराः कल्प इत्यर्ाःय ।
िरम ीरं प्रत्याह अि इनि। ‘िर्ानि ि’म इत्यत्र म ब्दार् यप्रनिरोनगिरा

िश ्नन्ननहिं
म इत्यर् याः। निनषद्धकृ ि फल्रसा्ाित्तजनरनि
िरामदाृश्रिज।अल्पफलत्वाच्च ि बाधकाभावकल्पो रक्त
भावाः।
अ् म बाधकानन्ननषद्धाकृ निाः। कमदायकृनि् म कमिाः? ्रसा्हजिोर्त्त्वज ज्ञािाचजव िूमिय लन्द्धजरि आह —
ॐ नवनहित्वाच्चाश्रमदाकमदाायनि ॐ ॥ 3-4-4-465 ॥
म रज। ‘िश्रन्निीमदामदाात्मािं कमरायि ् कमदाय’ इनि श्रिम नवनहित्वाि ् आश्रमदााद्यमनचिकमदाय
य मदाय्मदाच्च
अनिवयमध
कारं च। ि कज वलं निनषद्धं ि कारयनमदानि चार् याः।

म नचशा फलाभावान्न कारयमदा।् अन्यर्ा ्मदाच्च
नवनहित्वजऽनि प्रागक्त म रवाचाित्तजनरत्यि आह —
ॐ ्हकानरत्वजि च ॐ ॥ 3-4-4-466 ॥
म ाि्हकानरत्वजिानि कमदाय कारं, ि नवनहित्वाचजवनज ि चार् याः। नविाऽनि कमदाय ज्ञािाचजव
मदाोक्षहजिज्ञ
मदाोक्षस्वरूिन्द्ध ्म्पूमिय नत्सद्ध्यर्ं कमदाय ्हकानरिराऽिक्ष्य म ब्दार्ो वा
ज ि इनि नवशजषद्योिकिश
म रवाचो व्यावनियिाः। ‘ज्ञािाम जोक्षो भवत्यजव’ इनि स्मृनि्मदाच्च
चशब्दाः। िजि ्मदाच्च म ारक इत्यजकज॥4॥
्
उभरनलङ्गानधकरममदा॥3-4-5॥
् ॥ 3-4-5-467 ॥
ॐ ्वयर्ाऽनिि म ि एवोभरनलङ्गाि ॐ
अत्र ज्ञािस्यानधकानरमदाात्रप्राप्यत्वं ्ाध्यिज। उभशब्दिरायरोऽत्रोभरशब्दाः। ्वयर्ाऽनि
म ि्नत्तश्रवमाद्यिजकोत्साहजनि ि एव प्र्िम रोग्रा एव ज्ञािं प्राप्नवतु ीनि
चजशकालगरू म शजषाः। ि
म
् Page 175
त्वरोग्रााः। प्रत्यिम नविरीिज्ञािमदााप्नवतु ीनि

म िोरर् य्त्त्वाप्रचीिोक्ताः। कमिाः उभरनलङ्गाि ।्
रोग्रारोग्ररोज्ञायिप्राप्त्यप्रान्रूिोभरनलङ्गचशयिानचत्यर्ाःय । इन्द्रनवरोचिरोाः ‘र एषोऽतु रीक्षनम
म
िरुषो दृश्रिज एष आत्मजनि होवाच’ इनि प्र्ािनििोिनचष्टरोज्ञायिप्राप्त्यप्राप्त्योाः श्रिम चशयिानचनि
भावाः।
रिा, उभरत्र अरोग्रजि उत्साहजिानि ज्ञािं िाप्यिज, प्रत्यिम नविरीिमदााप्यि इत्यभरत्र

म नलङ्गचशयिाि ्
नवरोचिस्य ज्ञािािान्नविरीिावान्चशयिरूिनलङ्गानचत्यर्ाःय । ्वयर्ाऽिीत्यनम क्ताः ‘अ्ावयनत्रकी’ इनि
िरन्द्धािनधकारजऽनि प्ररत्नजि ज्ञािं िैराप्यिानमदानि शङ्काव्यचम ा्ार।
मदाहारत्नजिारोग्रिानभभव्म्भवाि ् अरोग्रािामदानि ज्ञािावान्र्।म गानध्स्य नवप्रत्वावान्वनचत्यि
आह —
ॐ अिनभभवं च चशयरनि ॐ ॥ 3-4-5-468 ॥

म व चा्रम ा ि ैवैिरोरनभभवाः कचानचि ्
स्वभावस्यजनि शजषाः। ‘चैवीमदाजव ्म्पनत्त चजवा अनभगच्छन्त्या्रीमदाज
स्वभाव एव ्रमवनिष्ठिज’ इनि श्रनम िाः स्वभावस्यािनभभवं चशयरनि। अरोग्रिा च स्वभाव इनि कर्ं
िचनभभव इनि चार् याः। क्षनत्ररत्वानचकं त्वस्वाभानवकनमदानि भावाः।
िीचोच्चािां िचभावजऽनि मदाद्यमदाािां स्वभावानभभवजि ज्ञािान्रनस्त्वत्यि आह —
ॐ अतु रा चानि ि म िद्दृष्टजाः ॐ ॥ 3-4-5-469 ॥

म
अनिाः नमदाश्रबद्धीिानमदानि ्मदानम च्चिोनि। स्वभावािनभभव इत्यन्। ‘्वयर्ाऽनि ि’म इत्यत्र
प्र्िम ्म्यग्ज्ञािनविरीिज्ञािरोनरहान्वराः। च एव। ्म्यग्ज्ञािा्म्यग्ज्ञािज अतु रा च िरोमदायध्य एव
नस्थनिनरनि शजषाः। कज षामदा?् िििरोग्रचजवा्रम ान्यजषां मदाािवािानमदानि रावि।्
रिा, अिनभभावकष याः। अतु र नस्थिािानमदानि शजषाः। ्म्यग्ज्ञािनविरीिज्ञािरोमदायध्य ज नस्थिािां

मदाािवािानमदानि रावि,् अिनभभव एव नमदाश्रबनद्धत्वमदाज
म व ि कज वलं ज्ञािानचप्रान्नरत्यर्ाःय ।
म
नमदाश्रबद्धीिामदानि स्वभावानभभवो िान्। कमिाः? िद्दृष्टजाः। िनचनि िन्त्रमदा।् िनम वयशषज ।ज िजषां ित्र
म
नमदाश्रबनद्धत्वज ज दृष्टजनरत्यर् याः।
एव िस्य चाढ्ययस्य नवशजषम
चजवा्रम मदािष्यामामदाज
म म त्वाित्तजनरत्यि आह —
वं स्वभावत्वं कमिाः? िर्ात्वज फलस्यानि िचिगम म
ॐ अनि स्मरयि ज ॐ ॥ 3-4-5-470 ॥

‘अ्रम ा आ्रम म म फलनमदानि िद्द्वर ं स्मरयिऽज िीत्यर् याः।
ज ’ इनि स्मृत्या िादृक्स्वभावत्वं िचिगम म
म
् Page 176
इिश्च चजवािामदाजव ्म्यग्ज्ञािित्फलज, िान्यजषानमदात्याह —
म च ॐ ॥ 3-4-5-471 ॥
ॐ नवशजषािह्यहं
म च ‘शृण्वज वीर उह्यमदाह्यम मदा’ ् इनि श्रनम िचयशरय िीत्यन्। अिश्च िद्धजिज्ञ
ज ीशस्य नवशजषािह्यहं
चजवष्व म ािमदानि
िजषामदाजवत्य
म ाऽऽह—
चैत्यािां स्वभावानभभवो िजत्यजिच ् रक्त्य
ॐ अिनस्त्विरज्ज्यारोनलङ्गाच्च ॐ ॥ 3-4-5-472 ॥
अि इनि नवशजषनज ि प्र्िम चजवभागस्य िरामदाशयाः। िरम वज । अह्यजऽन्वजनि। अिो
चजवभागानचिरच्रम ्ािमदाजव ज्याराः अनिबहलमदान् रिोऽिाः स्वभावािनभभव इत्यिषङ्गाः।
म अन्यर्ा
चजवभागदूििा स्यानचनि भावाः। ज्यारस्त्वमदाजव कमिाः? नलङ्गाि, ् ‘िस्मान्न्ििानमदाराि’् इनि
म
्ि्ङ्घाप्रवजशोक्त्यन्यर्ािििनत्तरूिनलङ्गाि ।् ‘किीर्ा एव चजवा ज्यार्ा आ्रम ााः’ इनि श्रिम श्च
ज नज ि
चार् याः।
् ैनमदानिमदािजिाप्यजषोऽर्ाःय न्द्ध इत्याह —
ॐ िद्भूिस्य ि म िद्भावो ् ैनमदािजरनि निरमदाािद्रूिाभावजभ्याः ॐ ॥ 3-4-5-473 ॥

िनचनि प्र्िम चजवानचत्ररिरामदाशयाः। िरम वज । भू प्रा् । िद्भूिस्य ित्त्वं चजवानचत्वं प्रा्स्यैव चजवाचज्द्भावो
चजवानचभावाः ् ैनमदािजरनि न्द्धाः। ि व्या्स्यैवत्य म
ज ि जरर्ाःय । िजि िरुषार् िय र इव व्यवनस्थिनवकल्पो िजनि
्ूचरनि। कमिाः? निरमदाािद्रूिाभावजभ्याः। एिजि निरमदाानचश्रनम िलयक्ष्यिज। िद्रूिं प्रानग्वद्यमदाािस्वभावाः।
िन्नजत्यिद्रूिमदा।् भावप्रधािमदा।् अभावाः अभूनिाः। भूिरज प्यिम लक्षममदा।् ‘िा्रम ा चैवीमदा’् इनि
निरमदाश्रिम ाःज । ‘िा्रम ामां चैवं रूिं’ इत्यिद्रूित्वश्रिम ाःज । ‘िं भूनिनरनि चजवा उिा्ाञ्चनक्ररज िज बभूवाःम ’,
‘अभूनिनरत्य्रम ा्ज िराबभूवाःम ’ इनि चजवा्रम भूत्यभूनिश्रिम नज रत्यर् याः॥5॥
्
अनधकानरकानधकरममदा॥3-4-6॥
म
ॐ ि चानधकानरकमदानि िििािमदाािाि ्
िचरोगाि ्
ॐ॥3-4-6-4॥
अत्र ज्ञािस्य चजवानचिचािाकानङ्क्षनभरजव प्राप्यत्वं ्ाध्यिज। चशब्दो ज्ञािज
म ोर्ध्यरजिस्त्वाचीनिकियव्यिािो
प्रागक्त चजवानचिचािाकानङ्क्षत्वाख्यजनिकियव्यिातु र्ूचकाः। अनिाः
म ्ूचिार् यमदा।्
म
् Page 177
रस्य रनस्मि ् िचजऽनधकाराः श्रत्य

म ानचन्द्धाः िच ् ब्रह्मानचचजविचमदा ् आनधकानरकं िचनि ज्ञािानर्िय ा
िाकाङ्क्ष्यं नकम्वैशमदाैरं िाकाङ्क्ष्यनमदानि। कमिाः? िचरोगाि।् िचाकाङ्क्षारा अरोगानचत्यर्ाःय । िचरोगाः
कमिाः? िििािमदाािाि
म ।् अरोग्रमदाारोढंम रिमदाािस्य लोकज िििोिलम्भजि इहानि ब्रह्मानचिचाकाङ्क्षावाि ्
ििनि। अरोग्रारोहप्ररत्नवत्त्वानचनि भावाः। नवमदािो चजवानचनभाः िात्यिज, अशक्यित्पचजच्छुत्वाि ्
म
रा्िचजच्छुवनचनि वा िििािमदाािानचत्यर् ाःय । आद्यज इच्छारा रत्ननवशजषत्वोिगमदाान्नान्नद्धाः।
चजविचनमदानि वाच्यज आनधकानरकनमदात्यनम क्ताः ित्तचनधकानरनभाः प्राप्यं िचन्यैिायकाङ्क्ष्यनमदानि ्ूचनरिमदाम ।्

म
‘िजि रोग्रािामदानि ित्तचाकाङ्क्षाविां ज्ञािािवान्ाः अिमदाािबाधानचचोषश्च स्यानचनि शङ्कािवकाशाः।
म िज ानि चजविचाकाङ्क्षारोगमदााह—
ॐ उििूवमदा ्
य िीत्यजकज भावशमदािवि िदुक्तमदा ्
ॐ॥3-4-6-475 ॥
म
िाकाङ्क्ष्यनमदात्यन्। आनधकानरकनमदात्यनक्तलब्धं चजविचनमदात्यजिनचहाप्यन्वजनि। उि जनि शब्दाः िूवो रस्य
िदुििूवं चजविचमदा ् उिचजविचनमदात्यर् याः। उिशब्दोऽरं ्मदाीिवनियवाची। ्ङ्ख्यराव्यरा्न्नजत्यत्र मदाञ्जरां
य ोक्तज ाः।
्मदाीि्मदाीनिरूिद्व्यर्त्व
चजवािामदािम वनियिाः उिचजवााः गन्धवायचर्जषां िचमदानि भावशमदािवि ्भावशमदाििचवि ्िाकाङ्क्ष्यनमदात्यजकज

वचनतु , नकमदा म चजविचं िाकाङ्क्ष्यनमदात्यि जरर् याः। दृष्टातु ीभूि ं ऋष्यानचिचं चाष्टायनतु कं गन्धवायनचिचं च कमिो
िाकाङ्क्ष्यमदा?् िदुक्तं िद्द्वर ं िाकाङ्क्ष्यनमदात्यजिदुक्तं ‘रर्षीि ् प्र्ाििीि ् िाकाङ्क्षजचवज ं ि गन्धवायि’ ् इनि
श्रिम ानवत्यर् याः।
गन्धवायनिनि वा गन्धवायनचिचनमदानि वा वाच्यज उि जत्याद्यमनक्ताः ित्समदाीिवनियिामदानि िचं िाकाङ्क्ष्यं नकमदा म

म व्यक्त्यर्ाय। ऋनषवनचनि वाच्यज भावजत्याद्यमनक्ताः ‘भावज नचत्तज चजष्टारां च
िजषानमदात्यनििच्ूनचिकै मदात्य
शमदािाच ् भावशमदािा ऋषराः’ इनि ित्त्वप्रचीिोक्त्या ऋनषस्वरूिोक्त्यर्ाय। िजि ऋनषत्व्ािजरभावाच ्
वन्ष्ठानचाः स्यामदा’् इिीच्छारा अरोगजऽनि ‘ऋनषाः स्यामदा’् इनि ्ामदाान्यजच्छा ि नवरुद्धजनि ्ूनचिनमदानि
कज नचि।् अि एव चजवानचिचजभ्यो मदान्य
म ानचिचाकाङ्क्षारां नवशजष्ूचिारैक इत्यनक्ताः।
म एकज
नवशजषनववक्षवाः। ऋनषिचं रर्ािाकाङ्क्ष्यं म
िर् ैिचिीत्याहनरत्यक्त्या
ऋनष्ामदाान्यनववक्षवस्त्वाकाङ्क्ष्यनमदात्याहनरनि लाभाि।् उिचजवानचिचं ि म ्वयर्ाऽिाकाङ्क्ष्यनमदानि।
नवमदानि्ाम्यजऽनि मदानम ििचस्य दृष्टातु त्वं श्रत्य
म ।्
िनहि ज्ञािभक्त्यानचकमदाप्याकाङ्क्ष्यं ि वजत्यि आह —
ॐ बनह्ूभरर्ाऽनि स्मृिरज ाचाराच्च ॐ ॥ 3-4-6-476 ॥
म
् Page 178
िनम वयशषज द्योिकाः। बनह् म चजवनष यगन्धवयिचजभ्यो बनहभूिय ज्ञािभक्त्यानचष्वन् नवशजषाः। ् काः?
उभरर्ाऽनि आकाङ्क्षारामदािाकाङ्क्षारामदानि ि िििमदा।् कमिाः? ‘चजवनष यगन्धवायमामदा’् इनि स्मृिाःज ।
आचारानचत्याचारवाक्यं गृ्रमिज। ‘िािात्वमदाजव कामदाािां िाकामदााः क्व च दृष्यिज। अिोऽनवरुद्धकामदााः

स्याचकामदा्जि भण्रिज।’ इत्यनवरुद्धकामदाजिाचाराप्रनििाचकवाक्याच्चजत्यर् याः। अिजि वाक्यजि ‘नवहार
् ्वायि ि् मदाां
कामदााि राः म श्चरनि’ इनि गीिोक्ताकामदाचारस्यानवरुद्धकामदाचारप्रनििाचिानचनि भावाः।
म
नवहारजनि वाक्यज ्वयकामदाह्यहमोक्तज ाः कर्ं भक्त्यानचकामदा इत्यि आचाराच्चजत्यनक्ताः। म ारक
चाः स्मृनि्मदाच्च
्
इनि भाष्याच भानि। ित्त्वप्रचीि ज ि म चकाराि ‘ऋषभं मदाा ्मदाािािां’ इनि श्रिम श्च
ज त्य ्
म मदा॥6॥
ज क्त
्
म नधकरममदा॥3-4-7॥
फलश्रत्य
ॐ स्वानमदािाः फलश्रिम नज रत्यात्रजराः ॐ ॥ 3-4-7-477 ॥

अत्र ज्ञािस्यास्वानमदािोऽनि ्नन्नधािमदाात्रजम फलचािृत्वं ्ाध्यिज। स्वानमदाि इत्यजकवचिं ्मदाचम ारिरमदा।्
म
स्वानमदािां चजवािामदाजव ज्ञािफलनमदानि फलिचस्य बद्ध्याऽत्राप्यन्वराः। कमिाः? फलश्रिम ाःज । स्वानमदाि
म िास्वामदाी’ इनि स्वानमदािाः फलश्रवमानचत्यात्रजरो मदान्यि इत्यर् याः।
इत्यन्वजनि। ‘स्वामदाी नह फलमदाश्निज
स्वानमदािाः फलश्रिम नज रनि हजिक्त्य
ू ा स्वानमदािामदाजव फलनमदानि ्ाध्यस्य शजषो वा।
चजवािानमदानि वाच्यज स्वामदाीत्यनम क्ताः िजषामदाजवनज न्द्ररानचप्रजरकत्वजिज्ञािस्वानमदात्वानचनि हजि्

म च
ू िार।
म ि ैकवचिोनक्ताः। नवमदानि्ूचिार मदानम ििचमदा।्
म िरोधज
श्रत्य
प्र्ािामदानि फलमदा्ीत्याह —
ॐ आनत्वयज्यनमदात्य डमलोनमदा्स्म ै नह िनरनक्ररिज ॐ ॥ 3-4-7-478 ॥

ऋनत्व्ानमदाचमदाानत्वय्मदा।् लु्ोिमदाािमदा।् ्त्रज ऋनत्व्ां फलनमदाव प्र्ािामदानि
ज्ञािानचफलमदा्ीत्यन्वजनि। इत्य डमलोनमदामदायन्यिज। कमिाः? िस्मै नह िनरनक्ररिज। िाचर्थ्े चिर्म ी। िस्मै
ै ायिानच िनरनक्ररिज ्म्पाद्यिज नह रस्माचि इनि। नहहेि वा, रचर्ं रच ् रजि नक्ररिज ित्फलं
प्र्ार्ं चजवज्ञ
िस्यजनि लोकप्रन्द्धनमदानि प्रन्नद्धद्योिको वा।
म
आनत्वयज्यनमदात्यनक्ताः ्त्रज अर्मदाािािां ित्त्वप्रचीिनचशा गृहििीिामदानि रर्ा फलं िर्ा
य ाच् म फलमदा।् इह
अस्वानमदात्वजऽनि प्र्ािां फलनमदानि ्ूचरनि। ऋनत्व्ामदागृहीिचनक्षमत्वजि किृत्व
कर्नमदात्यिाः िस्मा इत्याद्यमनक्ताः।
एवं नह प्र्ािामदाजव फलं स्याि, ् ि चजवािानमदात्यि आह —
म
् Page 179
् ॥ 3-4-7-479 ॥
ॐ ्हकारयतु रनवनधाःिक्षजम िृिीरं िििो नवध्यानचवि ॐ
्हकारयतु रजनि िक्षजमनज ि च भावप्रधािमदा।् प्र्ािां ्हकारयतु रत्वजि चजवाि प्रनि
् ्हकानरत्वजि नवधािं
िक्षजम िक्षत्वजि िृिीरं िृिीराः िक्षाः। कर्मदा ?् िििो नवध्यानचवि।् िििाः िनचनि
प्र्िम प्र्ा्निशजषााः नशष्याश्चोच्यतु ज। प्र्ाविो राज्ञाः नशष्यविो गरम ोश्च नवध्यानचवि।् आनचिचाि ्
फलमदा।् ्हकारयतु रजनि बद्ध्याऽि
म म
षङ्गाः। रर्ा प्र्ानशष्यामां रा्गरुम ्हकानरत्वजि नवधािफलं च
म ं ििनचत्यर्ाःय । रर्ा राज्ञो गरम ोश्च िालिज व्याख्यािज च प्र्ािां नशष्यामां च
िरोरजव मदाख्य
म ं िालिानचफलं िजषां त्वल्पं िर्ा चजवािां नवनहिज ज्ञािचािाच प्र्ािां
्हकानरत्वजऽनि िरोरजव मदाख्य
् वािां मदाख्य
्हकारीकरमाि चज म ं फलं प्र्ािामदाल्पनमदानि भावाः।
म
अतु रशब्दाः अिह्या्रमत्वरूिनवशज म
षिराः ित्सहकारीकरमं च चजवािां िजष्विह्यहारज
नि ्ूचरनि। रिा,
्
आचारयाः ्हकारी, प्र्ा् म ्हकारयतु रनमदानि द्योिनरिमदाम अतु रज म
त्यनक्ताः।
चजवािामदाजव फलमदा ् इनि श्रत्य

म ोक्तमदााद्यं मदािं िूमफ म ोक्तं नििीरं मदािमदा ्
य लाि जक्षरा। प्र्ािां फलनमदानि रक्त्य
अल्पफलािजक्षरा। आचारयप्रवजशिज प्रवक्तमत्वं प्र्ा् म नस्थत्वा िनचनन्द्ररप्रवियििज ज्ञाििनमदानि िरं चजवािं

म ं कारममदा।् प्र्ािां ्हकानरमदाात्रत्वाचल्पनमदानि प्रागक्त
फलानधक्यज मदाख्य म िरमदािम िाचनरिनम मदाचं
म
स्वमदाित्वजिोररीकृ िनमदात्यनवरोधाः। एिच्च िण्रनवषरमदा ।् प्र्ाकृ ििािफलं ि म चजवािां ि ैवान्,
्
नकन्त्व्रम ामामदाजवनज ि ध्यजरमदा॥7॥
्
कृ त्स्नभावानधकरममदा॥3-4-8॥
ॐ कृ त्स्नभावाि ि् म गृनहमोि्ंहाराः ॐ ॥ 3-4-8-480 ॥

अत्र ज्ञािज नवशजषानधकानरमां रिीिां ्वायनिशराः ्ाध्यिज। चजवािानमदानि प्रकृ ित्वाचन्वजनि।
रिीिामदाजवज्ञािानधकानरमां ्वायश्रनमदाषूत्तमदात्वनमदानि ्ाध्यमदानभमदािमदा।्
‘कमटमम्बी शच म ा ‘ि च ििम रावियि’ज इनि गृनहमोि्ंहार् म चजवािां

म चजश’ज इत्यानचिा गृनहमां मदाोक्षमदाक्त्व
कृ त्स्नभावाि ् कृ त्स्नािां गृहधमदाायमामदा ् ्त्त्वाि ् ित्परो ि ि म मदािष्यगृ

म हस्थिराः। रजि िद्बलजि गृनहमो
म मदात्वमदााशङ्क्यजित्य
रिजरप्यत्त म मदात्वं कर्नमदात्यिोऽनि कृ त्स्नभावानचनि।
ज र् याः। एवं नह रनििो चजविामदात्त
म मदात्वनमदात्याशराः।
चजवािां कृ त्स्नरनिधमदाायमां भावानचत्यर् याः। गृनहभ्यो रिीिां िजभ्योऽनि चजवािामदात्त
म ा ‘कृ त्स्ना ्रमजि ज गृनहमो चजवााः’ इनि श्रनम िाः ्ूनचिा। चजविर इत्यजव वाच्यज
कृ त्स्नजत्यक्त्य
म
कृ त्स्नभावानचत्यनक्ताः िजषां म गृनहत्वजि
मदाख्य ित्परत्वोििाचिार, गृनहमो रिज्िोऽनि
म
् Page 180
चजवािामदाानधक्यलाभार च। िाःम उि्ंहारस्य गनि्ूचको वा एवार् याः ्ि ् अध्याहृिचजविर

म क्त
इत्यिजिान्वजनि वा। उि्ंहार इत्यनक्तमदा मय गृहस्थस्यानधक्यज िात्परयमदा्ीनि िूविय क्षचाढ्यय्च
ू िार।
म िज ानि रिीिो चजवािामदाानधक्यमदााह —
् ॥ 3-4-8-481 ॥
ॐ मदा िवनचिरजषामदाप्यिम चजशाि ॐ
मदािम जभायवो मदा िं रनित्वमदा।् ििनचिराश्रमदाधमदाायमामदानि ‘चजवा एव ब्रह्मचानरमो चजवा एव गृहस्था चजव एव
विस्था रर्ा ्रमजि ज मदािम राः’ इनि श्रिम ाविम चजशानचत्यर्ाःय । रचा आश्रमदािरकनमदायत्विज ैव रनििो
चजवािामदाानधक्यं नकमदा म िचा ्वायश्रमदाकनमदायत्विज जनि भावाः॥7॥
्
अन्वरानधकरममदा॥3-4-9॥
् ॥ 3-4-9-482 ॥
ॐ अिानवष्कमवयन्नन्वराि ॐ
अत्रािरोक्षज्ञाि्ङ्गििरोज्ञािस्यानिगोप्यत्वं ्ाध्यिज। अिानवष्कमवयि ्
्भाचत्वरानचष्वानवष्कारमदाकमवयि, ् उिचजशनमदात्यिवत्यं
म , कमरायनचनि शजषाः। कमिाः? अन्वराि ्
म ज नरत्यर्ाःय । अन्वरानचत्यनक्ताः
उिित्तजनरत्यर्ाःय । आनवष्कारज अरोग्रािामदानि ज्ञािप्राप्त्याऽिर् यप्रान्रुिरक्त म
म ज व्यायन्मदात्त्वं वक्तमनमदानि॥9॥
अन्वीरिज ्ाध्यजि ्म्बध्यि इनि रक्त
्
ऐनहकानधकरममदा॥3-4-10॥
म
ॐ ऐनहकमदाप्र्िप्रनिबन्धज ् ॥ 3-4-10-483 ॥
िद्दशयिाि ॐ
अत्र ज्ञािस्य प्रनिबन्धाभावज ्ाधि्म्पूनिय्म जन्यजवोचराः ्ाध्यिज। इह ्म जनि भवमदाैनहकमदा।्
ज्ञािनमदात्यन्। अप्र्िम प्रनिबन्धज प्रारब्धप्रनिबन्धाभावज ज्ञािमदाैनहकं इह ्म जन्यजव भवनि। ि

चजञ्जम जािर इत्यर्ाःय । कमिाः? िद्दशयिाि।् ‘श्रत्व
म ाऽऽत्मािं मदानििूवं्रमिम ास्यजहवै दृनष्टं’ इनि श्रिम
उक्तार् यस्य चशयिानचत्यर् याः॥10॥

म
मदानक्तफलानधकरममदा ्
॥3-4-11॥
म
ॐ एवं मदानक्तफलानिरमदा्चवस्थावधृ
ि्ज चवस्थावधृिाःज ॐ
॥ 3-4-11-484 ॥
म ा् यकत्वं ्ाध्यिज। एवं ज्ञाि इव मदानम क्तफलज

अत्र ज्ञािस्य स्वोत्पनत्त्म जाितु रमदाजवाप्रनिबन्धज मदाक्त्य
अनिरमदााः अप्रनिबन्धज िद्दजहाितु रमदाजव ि चजच ् चजहातु राव्ािज इत्यजव। ि िम

म भावज कचाऽनि िजनि कमिो ि
ज्ञािोत्पनत्त्म जाितु रमदाजवनज ि निरमदा इत्यर्ाःय । ज्ञािोत्पनत्त्म जनि मदाक्त्य
म
् Page 181
कल्प्यिज, प्रनिबन्धकल्पिा कमिाः? िचवस्थावधृिाःज । िनस्मि ् ब्रह्मण्रवस्थानस्थनिरयस्य िस्य

्
ब्रह्म्ंस्थस्य मदानम क्तफलावधारमाि ‘ब्रह्म्ं
स्थोऽमदाृित्वमदाजत्यवज ’ इनि श्रिम ानवत्यर्ाःय ।
म निरमदा इत्यजव िूिौ फलजत्यनक्ताः
मदाक्त्य म म िां ज्ञािफलत्वोक्तावनि िजषामदाािषनङ्गकत्वं
्वयिमदार्ाय म म ज रजव
, मदाक्त
्ाक्षाि ् फलत्वनमदानि ्ूचनरिनम मदानि ित्त्वप्रचीिोक्तं ध्यजरमदा।् निरुनक्तरुक्तस्य ्वयस्य
प्रामदाानमकत्व्ूचिार्ाय।
‘्वयप्रमदाामन्द्धत्वं वक्तममदााध्यारमदाूलिाः।
अध्यारातु ज निरुनक्ताः स्याि िू् वोक्तंस्यावधारमाि॥’

् इत्यक्तज
म ाः॥11॥
इनि श्रीमदाद्राघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां िृिीराध्यारस्य चिर्म ाःय िाचाः। िृिीराध्याराः ्म्पूमाःय ॥
म
श्रीकृ ष्णाि यममदा्॥
म ध्याराः॥4॥
म ध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥4-1॥

्
आवृ्त्यननधकरममदा॥4-1-1॥
एवमदार् ब्रह्मन्ज्ञा्ािाचार्ायि ् निरूप्यात्राध्यारजऽिाःशब्दोक्तं

कमदायक्षरोत्क्रानतु मदाागयभोगात्मकमदाोक्षस्वरूिं निरूप्यिज। आद्यिाचज प्रार्म्याि ् कमदायक्षराख्यं प्राधान्यजि
नवचारयि।ज ित्र ््नभि यरैाः अत्यतु ावश्रम्भानव ्ाधिं नवचारयि।ज
् ॥ 4-1-1-485 ॥
ॐ आवृनत्तर्कृ दुिचजशाि ॐ
अत्र श्रवमाचजरावृनत्ताः कारेनि ्ाध्यिज। ज्ञािार्ं श्रवमाचजरावृनत्ताः कारेनि शजषाः। कमिाः? ‘् आत्मा
म
ित्त्वमदान्’ इत्यद्दालकज ि श्वजिकज ि ं म प्रनि अ्कृ ि ् अिजकवारं ििोिचजशानचत्यर्ाःय । नशष्यजम
श्रवमाद्यावृत्तरज कियव्यत्वज अ्कृ दुिचजशो व्यर् याः स्यानचनि भावाः।
श्रवमावृनत्तकियव्यत्वमदािजि न्द्धमदा।् नत्रिरकियव्यत्वं च ्ाधरनि —
ॐ नलङ्गाच्च ॐ ॥ 4-1-1-486 ॥
‘् ििोऽिप्यि। ििम रजव वरुमं नििरमदािम ््ार’ इत्यानचिा िाच ् भृगोाः श्रवमाचजरावियिरूिनलङ्गाच्च
श्रवमाचीिामदाावृनत्ताः कारेत्यर्ाःय ॥1॥
्
ॐ आत्मजनि िूिगच्छनतु ह्याहरनतु च ॐ ॥ 4-1-2-487 ॥
म
् Page 182
अत्रात्मत्वोिा्जाः नित्यशाः कियव्यत्वं ्ाध्यिज। आत्मशब्दस्याऽऽवृनत्ताः आद्यो रूढ्या नवष्णिम राः।

्
अन्त्य आचत्तज भृत्यानिनिस्वानमदावाची। आङ्पवू ायचाञ आिो मदानिनन्ननि मदानिि-प्रत्यरज चस्य ित्वज आिो
लोि ज च ैवंरूित्वाि।् ‘रच्चाप्नोनि रचाचत्तज’ इनि निरुक्तज ाः। िरम जव।
आत्मा नवष्णरम ात्मा मदामदा स्वामदाीत्यजवोिगच्छनतु उिा्िज ्ािनतु च ्तु ाः। ह्याहरनतु च नशष्याि ्
म े स्वामदाीनि ्चोिान्ाः ्वयर्ा कारेत्यर् याः।
नशष्यजभ्य उिनचशनतु रिोऽिो नवष्णमदा
नवष्णरम ात्मजत्यर् यलाभारस्वामदाीत्यिनक्ताः।

म ‘आत्मािमदाजवाहं नव्ािीरामदा’,् ‘आत्मजत्यवज ोिास्व’,
म
‘आत्मजत्यिा्िं कारयमदा’् इत्यानच वचि्ूचिार च। उिगच्छतु ीत्यजवमदानम क्ताः ज्ञािार् यत्वस्यानि
म रोरप्यावश्रकत्वद्योििार। आिन्दाचर इत्यत्रोक्तस्य
लाभार। उिगच्छनतु ह्याहरनतु चजत्यनक्तिय
आत्मत्वोिा्िस्यात्यावश्रकत्व्ूचिारात्र ििम रुनक्ताः॥2॥
्
ि प्रिीकानधकरममदा॥4-1-3॥
ॐ ि प्रिीकज ि नह ्ाः ॐ ॥ 4-1-3-488 ॥

अत्र नवष्णप्रम िीकरोरैक्योिान्ाः निवारयि।ज ‘आत्मजनि’ इनि िचिरमदािविय
म ि।ज ‘प्रिीकज ’ इनि
नवषर््मदाी। ‘िामदा ब्रह्मजत्यिम ा्ीि’ इत्याच श्रिम िामदााच प्रिीकज आत्मजत्यिम ान्ि य काराय। िामदाानचकं
ब्रह्मजनि िोिास्यमदा।् कमिाः? ि नह ्ह। नह रस्माि ् ् प्र्िम ो नवष्णाःम प्रिीकं ि भवनि।
् िर्ोिान्ाः। काराय।इत्योिा्जनि यशजधानचनि भावाः।
अि्रोरैक्याभावाि ि
कर्ं िनहि कारेत्यिोऽनि— प्रिीकज । अनधकरम््मदाी। आत्मजिीत्यन्। प्रनिमदाात्मकज िामदााच

म
आत्माअ्ीत्यिानरिाः कारेत्यर् याः॥3॥
्
ब्रह्मानधकरममदा॥4-1-4॥
् ॥ 4-1-4-489 ॥
ॐ ब्रह्मदृनष्टरुत्कषायि ॐ
म िज। आत्मजत्यि आत्मशब्दाः ््म्यतु िरा नविनरमम्य वियि।ज
अत्र ब्रह्मत्वोिा्जरावश्रकत्वमदाच्य
आत्मनि ब्रह्मदृनष्टाः ब्रह्मत्वोिा्िं य ोिान्ाः
िूमत्व ्वयर्ा आराय। कमिाः? उत्कषायि ्
म िूमत्व
्वयगम म ानचनि भावाः।
य रूिोत्कष यस्य ब्रह्मिचप्रवृनत्तनिनमदात्तत्वानचत्यर्ाःय । िर्ोिा्जरवज प्रीनिहजित्व
म मत्व
रिा िर्ोिा्जाः उिास्त्यतु रादुत्कृ ष्टत्वानचत्यर् याः। ्वयगमिू य रूिब्रह्मत्वस्य उत्कृ ष्टत्वरूििरा
म ा ‘ब्रह्मदृष्ट्या ्चोिास्यो नवष्णाःम ’ इनि
िर्ोिा्जरन्योिा्िादुत्कषायनचनि भावाः। ब्रह्मदृनष्टनरत्यक्त्य
स्मृनिाः ्ूनचिा। भूम्न इत्यत्रोक्तस्यास्य अवश्रकारयत्वार ििम नरहोनक्ताः॥4॥
म
् Page 183
्
आनचत्यानधकरममदा॥4-1-5॥
ॐ आनचत्यानचमदािरश्चाङ्ग उिित्तजाः ॐ ॥ 4-1-5-490 ॥

अत्राङ्गानश्रित्वजि म िज।
चजविोिा्िस्यावश्रकत्वमदाच्य अङ्गज प्र्िम ब्रह्माङ्गज ित्र नस्थित्वजि
आनचत्यानचमदािराः आनचत्याद्यमिा्िाश्च, स्वस्वाश्रराङ्गकत्वजिोिा्िा इनि रावि,् आनचत्यानचचजवाःै
्चा ्वयर्ा काराय एव। कमिाः? उिित्तजाः। चजवािामदा ् अङ्ग्त्वजि मदाक्त
म ित्र लरस्याि जनक्षित्वाि।्
उिा्िस्य फल्ाम्यजि कारयत्वाि ् रूिातु रजम नित्यं ित्रावनस्थत्या नमदार्थ्ोिा्िाभावानचत्यिित्तज

म ाः
्त्त्वानचत्यर् याः।
उिा्िस्य ज्ञािनवशजषत्वद्योििार दृनष्टमदायिर इत्याद्यमनक्ताः। िर्ा ज्ञािमदाप्यावश्रकनमदानि ्ूचनरि ं म

चजनि। बहवचिं ि म रद्यचङ्गज रस्य रस्य निवजश्जि िजि िर्ा मदानिाः कारेत्यिजककिृक
य त्वद्योििार।
च् म ब्रह्मदृष्ट्या ्मदाच्च
म रार् य इत्यजकज। अवधारम इत्यन्यज। अङ्ग इत्यजकवचिं ‘स्वोत्प्त्यनङ्गं च चजवािां
नवष्णोनश्चन्त्यं ्चैव ि’म इनि म ि

स्मृत्यिरोधज इत्यजकज। अङ्गािामदाभजच्ूचिारजत्यन्यज।
अङ्गजनष्वत्यत्रोक्तस्यावश्रकत्वोनक्तरत्रजत्यचोषाः॥5॥
्
आ्ीिानधकरममदा॥4-1-6॥
् ॥ 4-1-6-491 ॥
ॐ आ्ीिाः ्म्भवाि ॐ
अत्र ध्यािज आ्िानचनिरमदााः ्ाध्यिज। आ्ीिाः आ्िज उिनवष्ट एव ्चोिा्िं कमरायि।् कमिाः?
्म्भवाि ् आ्ीिस्यैव ्म्भवाि ् अन्यस्या्म्भवानचत्यर् याः।आ्ि्चोिा्िरोाः िरोनवयरोधाि ्
आ्िं िावश्रकनमदात्यि आह —
ॐ ध्यािाच्च ॐ ॥ 4-1-6-492 ॥
भावप्रधािमदा।् आ्ीिजि नक्ररमदाामस्य ध्यािरूित्वाचनवरोधश्चजत्यर्ाःय । स्मरमध्यािभजचिज उिा्िस्य
िैनवध्याि ् नित्यं कारयस्व स्मरमस्य िचिि जक्षत्वजऽनि ध्यािज िचावश्रकमदा।् अन्यर्ा नचत्तनवक्षजिानचनि
भावाः।
् ि जत्यि आह—
प्रत्यहारानचिाऽनि नवक्षजिनिरा्ाि नकमदाा्िज
ॐ अचलत्वं चािजक्ष्य ॐ ॥ 4-1-6-493 ॥

मदािोनवक्षजिाभाव इनि शजषाः। ि कज वलं प्रत्याहारानचिा, नकतु म शरीराचलत्वं चाि जक्ष्य मदािोनवक्षजिाभावो
म ।्
भवत्यि आ्ीि एव ध्यारीिजत्यर् याः। ित्त्वप्रचीि ज ि म अनिद्रत्वं चशब्दार् य इत्यक्तमदा
म
् Page 184
स्मृनिनभरप्या्िस्यावश्रकत्वमदााह —
ॐ स्मरनतु च ॐ ॥ 4-1-6-494 ॥
कृ ष्णाचर उक्तमदार्ं ‘उिनवश्रा्िज’, ‘्मदां कारनशरोह्यीवं’ इत्यानचिा स्मरतु ीत्यर्ाःय ।
स्मृनिबहत्व्ूचिार बहवचिमदा।्
‘िवयिाह्यज िचीिीरज’, ‘ब्राह्मज मदाहूिे उत्थार’ इत्याचजाः चजशकालरोरप्या्िवचावश्रकत्वं स्याचि आह
् ॥ 4-1-6-495 ॥
ॐ रत्रैकाह्यिा ित्रा नवशजषाि ॐ
ध्यािस्यजनि नविनरमम्यान्। रत्र चजशकालाच ध्यािस्यैकाह्यिा स्यात्तत्र ध्यािं कारयमदा।् ि ि म
चजशनवशजषनिरनिाः। कमिाः? नकं ध्यािोिरोनगिरा आ्िवि ् िचावश्रकमदा ्उि िज्ज्ञािोिरोनगिरा।

् म ा
शानचिा ध्यािज ज्ञािज वा िजि नवशजषाभावानचत्यर्ाःय । अनवशजषानचत्यक्त्य
ि िरमदानि। अनवशजषाि निरिचज
‘िमदाजव चजश ं ्वज िज ’ इत्यानचस्मृनिाः ्ूनचिा॥6॥
्
अप्रारमानधकरममदा॥4-1-7॥
्
ॐ आप्रारमाि ित्रानि ् ॥ 4-1-7-496 ॥
नह दृष्टमदा ॐ
अत्र ध्यािस्य प्ररामातु त्वं ्ाध्यिज। आङ् मदारायचारामदा।् प्रकषेम अरिं प्रारमं िारारमं प्रनि
प्ररामरूिमदाोक्षाः। आ प्रारमाि ्मदाोक्षिरयतु ं ध्यािमदावश्रकनमदानि प्र्िम मदान्वजनि। कमिाः? दृष्टं नह। दृष्टं
श्रनम िाः। नह रस्माि ् ‘् रो ह वै िद्भगवि ्मदािष्यज
म ष म प्रारामातु मदाोङ्कारमदानभध्यारीि’ इनि श्रनम िरस्त्यि
म िज ाप्याह – ित्रानि। मदाक्त

इत्यर् याः। कै मदात्य म ावनि ध्यािं कमवयि ज नकमदा म ििाः प्रानगत्यर्ाःय । िचजव कमिाः? दृष्टं
म ा अनि ्रमजिमदािम ा्िज’ इनि श्रनम िरयिोऽि इत्यर्ाःय । आप्रारमानचत्यनक्ताः
नह ‘मदाक्त म म िरोधज
श्रत्य म ि।
आकडारानचवचरं निचेशाः॥7॥
्
िचनधगमदाानधकरममदा॥4-1-8॥
् ॥4-1-8-497 ॥
ॐ िचनधगमदा उत्तरिूवायघरोर्जषनविाश िद्व्यिचजशाि ॐ
एवं प्रा्नङ्गकं ्मदााप्य अत्रजशज्ञािजि कमदायक्षराख्यफलन्नद्धाः ्ाध्यिज। िनचनि
ब्रह्मदृनष्टनरनिप्रकृ िब्रह्मिरामदाशयाः। िचनधगमदाज ब्रह्मचशयि ज ्नि उत्तरिूवायघरय ोरश्रजषनविाश
ज म
म ं क्षीरिज कमदाय’ इनि स्मृि्
उत्तराघस्या्जषाः िूवायघस्य नविाशो भविीत्यर्ाःय । ‘िाभक्त
अकृ िप्रानरनश्चत्तनवषरत्वस्य वा, अज्ञनवषरत्वस्य वा प्रारब्धनवषरत्वस्य वा कल्पिानचनि भावाः। ि च
म
् Page 185
ित्र प्रारनश्चत्तनवनधवनचह बाधकं िजनि शङ्क्यमदा।् िद्व्यिचजशाि ‘िद्यर्ा

् म
िष्करिलाश’ इनि श्रिम ाव्जषस्य,
‘िद्यर् ैषीकािूलं’ इनि श्रिम िाशस्य च व्यिचजशानचत्यर् याः।
अ्जषो िामदा इह ्म जन्यशनम चत्वा्म्भाष्यत्वाद्यभावाः िरत्र च म मदा।्

िरकाद्यहजित्व
आिन्द्रसा्कारकत्वाख्य्जषोऽस्त्यजवनज ि बोध्यमदा।् दृष्टजरुिान्रूित्वाि ज्ञािलाभारानधगमदा
् म
इत्यनक्ताः।
म
िण्रस्याप्यज
वभ म
ं ावजि कमदायमोनरनि वाच्यज अघरोनरत्यनक्ताः िण्म रज नवशजष्ूचिार। ् च वक्ष्यिज। ‘उिमदाचं
च’ इत्यत्र प्रारब्धस्याल्पभोग उक्ताः। इहाप्रारब्धस्य स्वरूििाश इनि भजचाः।
म
ईशिजनषमो नमदार्थ्ाज्ञािजि िण्रस्याप्यज
वनमदात्याह—
ॐ इिरस्याप्यजवमदा्ं्षज ाः िािज ि म ॐ ॥ 4-1-8-498 ॥

इिरस्यजनि िन्त्रमदा।् िाि इनि्ामदाीप्य््मदाी। िाचर्थ्े वा। अ्ं्षज इत्यिलक्षममदा
म ।् िाःम
म
अित्थािरुिनवशज ् षममदा।्
षवाची ्ि िािनवशज
इिरस्य प्र्िम ज्ञािीिरस्यजशिजनषमाः िािज ि म अित्थाििािज

म म
आ्न्नज नमदार्थ्ाज्ञािज िूमो ्नि िण्रस्यानि
य रोर्जषनविाश भवि इत्यर् याः।
एवं ज्ञानििािस्यजव उत्तरिूवघ
म
िमदाोभोगाितु रं िण्रभोगोऽ् म नकमदा्जषानचिजत्यिाः िरुम क्ताः। एवनमदात्यक्त्य
म ैव नविाशस्यजवा्जषस्यानि
लाभजऽनि ििम रुनक्ताः ज्ञानििोऽघजि आिन्द्रसा् इवजशिजनषमाः िण्रज म लजशोऽनि िजनि

म ि िमदान् नकनञ्चत्सख
्वयर् ैवा्जष इनि वक्तममदा।् अि एव ्नमदात्यक्तमदा

म ।्
ज्ञानििजनषमोाः ज्ञािानचि ैव िाििण्म ररोाः क्षरज ्द्यो मदाोक्षानच स्यानचत्यि आह —
ॐ अिारब्दकारे एव ि म िूवे िचवधजाः ॐ ॥ 4-1-8-499 ॥

् िक्रातु ज
अिारब्धकारे भोक्तममदा अि म म दुाःखरूिज कारे ररो्ज िादृशज एव िूवे िूवोक्तज िण्रिािज
्ख म िश्रि
इनि शजषाः। ि ि म प्रारब्धकारे रजिोक्तचोषाः स्यानचत्यर् याः। ज्ञािाितु रं प्रारब्ध्त्त्वं कमिाः? िचवधजाः।
श्रवमानचनि शजषाः। िनचनि िन्त्रं श्रनम िस्थं िरामदाृशनि। िस्य मदाोक्षस्य िचवधजाः
प्रारब्धकमदाायव्ािावनधकत्वस्य ‘िस्य िावचजव नचरं रावन्न नवमदाोक्ष्यजऽर् ्म्पत्स्यिज’ इनि
श्रवमानचत्यर् याः।
्
िाःम चार् याः ्ि ‘रचिारब्धिािं स्याि’् इत्यानचस्मृिश्च
ज नज ि ्मदानम च्चिोनि। श्रिम प्रारब्ध्त्त्वस्यास्फमटत्वाि ्
म
स्मृत्यनक्ताः।
् मदानम क्तनरत्यि आह —
ज्ञानििोऽघक्षरजऽनि ित्कृ ििूवोत्तरिण्म र्त्त्वाि कर्ं
म
् Page 186
्
ॐ अनिहोत्रानच ि म ित्कारायर ैव िद्दशयिाि ॐ
॥4-1-8-500 ॥
िाःम ज्ञानिि् म ि िजनषम इनि नवशजषार् याः। ित्कारयनमदानि कमदायधारर्जत्परुषश्च।
म िनचनि प्र्िम ानधगमदा
उच्यिज।
म व च। ि ि म
ज्ञानििोऽनिहोत्राद्यकाम्यं कमदाय ित्कारायरवै ज्ञािाख्यकारायर ज्ञािकारयमदाोक्षानिशरािभवारै
िाशा ्जषावाप्नोनि। िानि बन्धकमदा।् ज्ञािाि ् िूवक
य ृ िं ज्ञािार िाश्चात्यं ि म अनिशररजत्यर्ाःय । कमिाः?
िद्दशयिाि।् ‘र आत्मािमदाजव लोकमदािम ा्ज ि हास्य कमदाय क्षीरिज’ इनि श्रिम ावक्त
म ार् यस्य चशयिानचत्यर् याः।
रो न्ज्ञा्रुम िा्ज िस्य िण्रं

म ज्ञाििारजमाक्षरमदाोक्षफलं भविीनि िर्ा र उिा्ज ्ािीिज िस्य िण्रमदा
म ्
म र् यप्रिीिजनरनि भावाः।
अक्षरमदाोक्षानिशरारजनि श्रत्य
म
इिरस्यजत्यस्य व्यवाराचनिहोत्राचीत्यनक्ताः। म नत्वनि वाच्यज एवमदानम क्ताः
िण्रं नवनशष्य प्रचशयिारजनि
कज नचि।् अिरज नवष्णवज होत्रं हनवरयनस्मि ् इत्यकामदाकमदायलाभारजत्यन्यज। एवजत्यघवनििाशानचकं िजनि

वक्तममदा।् भाक्तं वजत्यत्र मदाक्त
म ज ाः कमदाय्ाध्यत्वश्रनम िगत्यक्त्यर्ं
म म
िूवोत्तरिण्रस्य म िम रोग उक्ताः। अत्र ि म
प्रनिबन्धकत्वशङ्कानिरा्ारजनि भजचाः।
म
िर्ानि काम्यिण्र्त्त्वाि ् मदानम क्तनरत्यि आह —
कर्ं
म
ॐ अिोऽन्यचिीत्यजकजषामदाभरोाः ॐ ॥ 4-1-8-501 ॥
अिीत्यिाः अ्जषनविाशानवत्यन्। अिारब्धकारयनमदानि च। अिाः प्र्िम ाचकाम्याचन्यि ् काम्यं
म चाप्रारब्धमदानिष्टं चजनि शजषाः, िाशा्जषाववाप्नोनि। ि कज वलमदाघनमदात्यि जरर्ाःय । कमिाः?
िूवोत्तरिण्रं
इत्यजकजषामदाभम रोाः। इनि एवं िूवोत्तरिण्रिािरोस्त्यागज
म म
ि एकज षां शानखिां िाठोऽन् ‘िस्य ित्रा
म ृ त्यां नत्वषतु ाः िािकृ त्यामदा’् इत्यि इत्यियाः।
चारमदािम रनतु ्हृम चाः ्ाधक
म ृ त्यां इत्यविारय अिोऽन्यि ् काम्यमदाप्रारब्धमदानिष्टं च
ित्त्वप्रचीि ज ि म अघस्यैव िाशज कर्ं ्ृहृचाः ्ाधक
म िश्रिीत्यजवं भावानद्ध एकज षां शानखिामदारं िाठो ि ििम रकाम्यिण्म रस्य िाशानचिजनि इनिशब्दस्य
िण्रं
य मदािम त्य
हजत्वर्त्व ज ार् य उक्ताः।
म िप्रवज
िाशनशरस्काल्पफलस्य कमदायमो मदाक्त्य म शाः कर्नमदात्यि आह —
ॐ रचजव नवद्यरजनि नह ॐ ॥ 4-1-8-502 ॥
म
् Page 187
अनिहोत्राचीनि ित्कारयरवै नज ि चान्। ‘रचजव नवद्यरा करोनि श्रद्धरोिनिषचा िचजव वीरयवत्तरं भवनि’
म नमदात्यर् याः।
इनि श्रनम िनहि रस्माचस्त्यिोऽकाम्यं ज्ञानिकमदाय मदाोक्षोिरोगीनि रक्त
श्रिम नज रनि वाच्यज प्रिीकह्यहमजि िदुनक्तरज्ञकृ िकमदायमो िश्वराल्पफलकत्वजऽनि ज्ञानिकृ िस्य ि िर्जनि
द्योििार। िच्छ्रमिनज रत्यत्र नवद्यरा म न्यफलार
कृ िं कमदाय मदाक्त्य म मदा।्
शक्तनमदात्यक्त इह िम
मदाोक्षगिानिशरारजनि भजचाः।
म िाि ज चाि्िय
एिनि्ूत्रीन्यारो िजनषमां िण्रज म व्याः।
िर्ानि ज्ञानििजनषमोाः प्रारब्धिण्म रिाि्त्त्वाि ि् मदानम क्तिमदा्ी स्यािानमदात्यि आह —
ॐ भोगजि नत्विरज क्षिनरत्वाऽर् ्म्पत्स्यिज ॐ ॥4-1-8-503 ॥

िाःम ज्ञानििाः प्रारब्धभोगज उिमदाचं चजत्यक्तनवशज
म ष्ूचकाः। अर्शब्दो निरमदा्ूचकाः।
इिरज प्र्िम ािारब्धाचन्यज प्रारब्धिण्म रिाि ज भोगजि क्षिनरत्वा, अर् प्रारब्धिण्रिािक्षिमाचन्वज

म व ि िम
ज्ञािोत्प्त्यनितु रनमदाव नवलम्बाः। ्म्पत्स्यिज। ब्रह्म वा िमदाो वा ह्याप्नोिीत्यर् याः।
म ध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ्म्पूमाःय

इनि श्रीराघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां चिर्ाय
म
य मदा्॥
श्रीकृ ष्णािम
म ध्यारस्य नििीराः िाचाः

्
वाङ्मि्ानधकरममदा॥4-2-1॥
म ाऽत्र िाचज चजहत्यागाख्यफलमदाच्य
एवं ज्ञािभोगाभ्यां कमदायक्षरमदाक्त्व म िज। िस्य चजविचन्यरूिानधकानरभजच ि
ज
लरोत्क्रानतु रूिजम भजचाचाच चजवािां स्वोत्तमदाचजवषज म लर उच्यिज।
ॐ वाङ्मिन् चशयिाच्छब्दाच्च ॐ ॥ 4-2-1-504 ॥

अत्र वाचो मदािन् लराः ्ाध्यिज। वाक ् वागनभमदाानििी वारुमी ्िम मी च मदािन् मदािोऽनभमदाानिनि शजष ज
च लीरि इनि शजषाः। अनस्मन्नजवार्े ्म्पत्स्यि इत्यिवृम नत्तवाय। कमिाः? चशयिाि।् वाचो मदािोवशत्वस्य
प्रत्यक्षि एव चशयिाि।् मदाि्ा ्ङ्कनल्पिस्यैव वाचा व्याहरमाि।् िस्य ‘रावन्न वाङ् मदािन् ्म्पद्यिज’
इनि शब्दाच्चजत्यर् याः।
वाचो मदािोवशत्वदृष्टावनि कमि्त्र लर इत्यिाः शब्दोनक्ताः। ‘वाक ् िूवरू

य िं मदाि उत्तररूिं’, ‘मदािाः
म ररूिं’ इनि व्यानमदाश्रोनक्ताः वाङ् मदाि्रोाः नवष्णिम ानम्न िूवोत्तरवमयचवज िात्वज गम
य िं वागत्त
िूवरू म प्रधाित्वज
च मदानम िमदािनवमदानििरजनि भावाः। वारुमी शजष इत्यानचप्रन्द्धित्तिजविावानचिरज प्ररोज्यज वानगत्यात्यनक्ताः

म
म
् Page 188
म मदाािािां चजवािामदात्त
रर्ा मदाच्य म मदाजष म लराः एवं िचनभमदान्यमदाािािां चजहगािां वागानचवृत्तीिां मदाृनिकालज
् चनरिमदाम ।्
लरो भविीनि प्र्ङ्गाि ्ू
वाचो लरनिश्चरजऽनि ्वयचवज ािां कर्ं लरनिश्चर इत्यि आह —
ॐ अि एव च ्वायण्रि म ॐ ॥ 4-2-1-505 ॥
अि इनि प्र्िम शब्दिरामदाशयाः। ्वायनम चैविानि अिस्वनिरम्यनिरामदाकाि
म म म लीरतु
्ारज
म
इत्यिषङ्गाः। कमिाः? अि एव ‘अि ्वे चजवा नवलीरतु ज’ इत्यानचशब्दाचजवत्य
चाः ्वायण्रिीत्यर् य इनि टीकारां भानि। ित्त्वप्रचीि ज ि म चशब्दानचनन्द्ररानम च रर्ािकूम लं नवलीरतु

म ।् निरामदाकािां बाहल्यािरानिश्चर इत्यिाः अि एवजनि श्रत्य
इत्यक्तमदा म नक्ताः।
म एवजनि निश्चरमदााह।
्वायमीनि क्लीबोनक्ताः ‘अन्यानि चैविानि रर्ािकूम लमदा’् इनि श्रत्य
म िरोधज
म ि॥1॥
्
मदािाःप्रामानधकरममदा॥4-2-2॥
् ॥ 4-2-2-506 ॥
ॐ िम जिाः प्राम उत्तराि ॐ
अत्र मदाि्ाः प्रामज लराः ्ाध्यिज। िि ् ‘ित्प्राक ् श्रिम ाःज ’ इनि ईशादुत्पन्नत्वजिोक्तं िूवरय ोगज
वानिरामदाकत्वजि प्र्िम ं वा मदािाः मदािोऽनभमदाािी शजषाः ्िम मयश्च प्रामज वामीिारा चिमदाम ख
मय ज लीरि
म
इत्यिषङ्गाः। कमिाः? उत्तराि।् शब्दानचत्यन्। िूवोक्तवाङ्मि्ीनि शब्दाि ् मदािाः प्राम
म
इत्यत्तराच्छब्दानचत्यर् म
ाःय । मदािाः प्राम इत्यजव िूिौ िनचत्यनक्ताः म
मदाि्ाः प्रामाचित्पन्नत्वज
ि
म िज प्रामाचिूित्वाच्च ि प्रामज लर इनि शङ्का्ूचिार।्मदाानध् म प्रामिारा
वागानच्वयप्रवृनत्तहजित्व
ईश्त्वाि ् ‘मदाि उचक्रमदााि ् मदाीनलि इव प्रामज उत्क्रातु ज िद्यि’ इत्याचज्ि ् ऊित्वानचनि
् नचिाः॥2॥
प्रकृ ष्टाििवानचप्रामिचाि ्ू
्
अध्यक्षानधकरममदा॥4-2-3॥
ॐ ्ोऽध्यक्षज िदुिगमदाानचभ्याः ॐ ॥ 4-2-3-507 ॥

अत्र चिमदाम ख
मय स्यजश ज लर उच्यिज। ् प्रामाः अध्यक्षज िरमदाात्मनि लीरिज। कमिाः? िदुिगमदाानचभ्याः।
िदुिगमदाोऽध्यक्षप्रान्ाः। आनचिचाि ् अध्यक्षािप्रामिित्प्रवज

म म ानच गृ्रमिज।
शानच, िजि च िद्बोधकश्रत्य
‘प्रामाः िरमदािम गच्छनि प्रामाः िरमदािप्रानमनि,
म प्रामाः िरस्यां चजविारामदा’,् ‘मदाक्त
म ााः ्तु ोऽनिमदाानवश्र
म िज। अनिनरन्द्रज िर्जन्द्रश्च वारमदाम ानवश्र ्ोऽनि ि।म आनवश्र िरमदाात्मािं भङ्क्त
चजवााः ्वेऽनि भञ्ज म ज
म
् Page 189
् इत्यानचिदुिगमदाानचश्रनम िस्मृनिभ्य इत्यर् याः। प्रामस्य िचधीित्वाि ् िस्यजश ज लरो

भोगांश्च बा्रमकाि॥’
म इनि भावाः।
रक्त
म
अध्यक्ष इत्यनक्त्स्य स्वानमदात्वाि ् प्रामस्य िचधीित्वजि ित्र लरो रक्त
म इनि रनम क्त्ूचिार।
चक्षरम ानचवनत्त्वत्यत्र ईशवशत्वोक्तावनि प्रामस्वािन्त्र्यश्रनम िबाहल्यजि िचरोगमदााशङ्क्य

निरवकाशजशवशत्वश्रनम िबाहल्यजि ििशत्वोक्त्यर् यमदारं रोगाः। स्वािन्त्र्यश्रिम र् म ‘्वे
प्राममदािम गच्छनतु ’, ‘प्रामं चजवा अिप्रामनतु ’
म इत्याद्यमक्त्या ्वयस्य प्रामोिगमदाानचिा ्ावकाशा इनि
भावाः। एिचर्ं िदुिगमदाजत्यस्य वृ्त्यनतु रं बोध्यमदा।् प्रामस्य िज्न् मदाागयमदाात्रत्वस्योक्तस्मृिावजवोक्तज ाः
लराभावान्न ‘प्राम्ज्न्’ इनि श्रनम िनवरोधाः॥3॥
्
भूिानधकरममदा॥4-2-4॥
ॐ भूिषज म िच्छ्रमिाःज ॐ ॥ 4-2-4-508 ॥

् म ज भ्योऽन्यज चजवााः िञ्च् म भूिषज म भूिानभमदाानिष म
वािां भूिषज म लर उच्यिज। प्रागक्त
अत्र प्राग नवनशष्योक्तान्यचज
लीरतु ज। ि त्वजकनस्मन्निानवनि बहवचिार् याः। कमिाः? िच्छ्रमिाःज । िस्य भूिषज म चजवािां लरस्य ‘भूिषज म
चजवा नवलीरतु ज’ इनि श्रवमानचत्यर् याः। ‘अि चजवा नवलीरतु ज’ इनि श्रनम ि् म अह्यज ्ावकाशनरष्यि इनि
्
ि ैकनस्मन्ननधकरममदा॥4-2-5॥
् रिो नह ॐ ॥ 4-2-5-509 ॥
ॐ ि ैकनस्मि चशय
ू षज म लराः ्मदार्थ्यि।ज भूि इनि नविनरमामदाजि वियि।ज चजवािामदाि लरजऽनि िद्द्वारा
अत्र चजवािां ्वयभि
म इत्यिित्तज
वारावाकाशज च लरजि भूिनज ष्वनि प्रागक्त म ाः एकनस्मन्निावजव भूि ज चजवा नवलीरतु इनि ि
भवनि। कमिाः? नह रस्माि ् ‘िृनर्व्यां ऋभवो नवलीरतु ज वरुमजऽनश्विाविाविराः’ इनि, ‘ऋभवाः
िृनर्व्यां’ इनि, च श्रिम ी प्रत्यजकं भूिषज म चजविालरं चशयरिोऽि इत्यर् याः। ‘अि चजवा नवलीरतु ज’ इनि
श्रनम ि् म उचाहृिश्रिम ‘अिराः’ इनि निनचिष्ट्वायनिित्रमदाात्रिरज

म नि भावाः॥5॥
्
्मदािानधकरममदा॥4-2-6॥
म
ॐ ्मदािा चा्ृत्यिक्रमदााचमदाृ म
ित्वं चाििोष्य ॐ॥4-2-6-510॥
म
अत्र नश्ररो नवष्ण लराभावाः ्ाध्यिज। आद्यश्चो िञोऽििकष यकाः। अन्त्योऽवधारमज।
म
् Page 190
ि श्रीरीशज लीरिज। कमिाः? अििोष्य

म म
च अििास्यै म त्वमदास्या इनि रावि।्
व स्वि एवामदाृित्वं नित्यमदाक्त
रिोऽि इनि रोज्यमदा।् िचजव कमिाः? म
अ्ृत्यिक्रमदााि।् ्ृनिाः ्ं्ाराः। कचाऽनि
्ं्ारोिक्रमदामाभावाि।् िचनि कमिाः? ्मदािा चजशकालाभ्यां व्याप्त्या ्मदाो िा िरमदािरुषो

म नवष्णरम स्य
य ााः
्ा। ङीबभावश्छान्द्ाः। हजिगम भमदाय ।् ईशवनन्नत्यत्वाि ्वय
् गित्वानचत्यत्तरोत्तरं
म प्रनि िूविय वू स्य म ं
य हजित्व
बोध्यमदा।् ‘िज्ाः िरस्यां’ इनि श्रनम ि् म ‘हरजरत्यतु ्मदाामदाीप्यं लरो लक्ष्म्ााः’ इत्यक्तज
म रनि्ामदाीप्यिरजनि
भावाः।
अस्रिजम नरत्यजव िूिायविम क्रमदाजत्यनक्ताः

म कचाऽनि ्ं्ारो िजनि वक्तममदा।् म
अ्ृत्यिक्रमदाानचत्य म ा
क्त्य
म
‘िाव्ृत्यििक्रमदा म त्यकारस्योत्वं छान्द्मदा।् रिा –
प्रकृ निश्च िरमदाश्च’ इनि श्रनम िाः ्ूनचिा। अििोष्यज
य
उििूवस्य व्िजाः ्म्प्र्ारमज रूिमदाजिि।् उिवा्ानचक्लजशमदाकृ त्वा म
अििास्यज
नि रावि।्
म इनि िचाक्षजिाचीशाधीित्वरक्त्य
कामदाानचत्यत्रबन्धोक्ताविीशजि ्वय्ाम्याित्तजरबन्धो ि रक्त म ा श्रत्य
म ाच
लरशङ्कारामदारमदाारम्भाः।
म त्वज ्वय्ाम्यमदाीशजि स्याचि आह —
इत्यमदाक्त
् ॥ 4-2-6-511 ॥
ॐ िचिीिजाः ्ं्ारव्यिचजशाि ॐ
िचिीिजाः प्र्िम प्रकृ ि लरस्य ्ं्ारव्यिचजशाि ्ईशज लरस्य मदानम क्तव्यिचजशाच ् ‘ “नवलीिो नह प्रकृ ि
ि रोज्यमदा ् — अिो ि
्ं्ारमदाजनि नवलीिाः िरमदाज्रममदाृित्वमदाजनि” इनि श्रिम ’ इत्यिलक्षमत्वज
म
्वय्ाम्यनमदात्यर् याः।
ित्त्वप्रचीि ज ि म — आ्मदातु ाचिीिजनरत्यनवज्ञाित्वं प्रवजशस्योक्तमदा।् ‘ ‘‘अनवज्ञािं प्रनवष्टं रचिीिं” इनि
वचिस्य “अप्यरोऽरं ्मदानम द्दष्ट्चन्यजषामदाचशयिमदा”् इनि वचिाि ् ्ावकाशत्वशङ्का स्यानचनि

म ।् स्वस्याप्यनवज्ञाि एव िचा प्रकृ ि प्रवजशाः’ इत्याद्यमक्त्या िचािीिजनरनि िाठोऽनभमदाि
िचािीिजनरत्यक्तमदा
इनि भानि।
इिश्च ि ्वय्ाम्यनमदात्याह —
ॐ ्ूक्ष्म ं प्रमदाामिश्च िर्ोिलब्दजाः ॐ ॥ 4-2-6-512 ॥

िनचनि नवभज्यान्। आवियि ज च। आद्यं िञ्चम्यतु ं नविनरमाम्यमदा।् िस्यााः प्रकृ िजरनि िच ् ब्रह्म ्ूक्ष्म ं
म िनरमदाामजि चानधकनमदानि शजषाः। कमिाः? ‘्वयिाः प्रकृ निाः
प्रमदाामिश्च िनरमदाामिश्च ज्ञािािन्दानचगम
्ूक्ष्मा प्रकृ िजाः िरमदाजश्वराः’ इत्यानचश्रिम िर्ा चशयिानचत्यर्ाःय । अिोऽनि ि ्वय्ाम्यनमदानि भावाः।
म त्वानचिा ्ाम्यमदानि ि स्याच ्, ब्रह्मानचवनचत्यि आह—
एवं नह नित्यमदाक्त
म
् Page 191
ॐ िोिमदाचेिािाः ॐ ॥ 4-2-6-513 ॥
अिाः ्ाम्यिचभावरोरजव ्ानधित्वाि ् स्वािन्त्र्याचीशगम
म ा्ाधारण्राििमदाचे
म ि नित्यमदाक्त
म त्वानचिा
्ाम्यनमदात्यर् याः। िोिमदाचेिनज ि ि ्मदाा्ाः।
इिश्च नकनञ्चत्साम्यनमदात्याह —
ॐ अस्य ैव चोिित्तजरूष्मा ॐ ॥ 4-2-6-514 ॥

अस्यजनि प्र्िम ं म िज।
नकनञ्चत्साम्यमदाच्य चाः म रज।
्मदाच्च उिित्तजनरनि षष्ठी। ऊष्मजनि
ित्पचोििज श्रनम िरुच्यिज।
् ब्रह्म रन्न’ न्घ्रनतु इत्यानचिजशस्योष्मावत्त्वं,
‘निधा हीचमदावदृश्रिज ऊष्मावचिूष्मावच्च। ित्रोष्मावि िरं
चजव्या ऊष्मावत्त्वमदािूष्मवत्त्वं च वचतु ी श्रनम िचेव्योरस्यैव नकनञ्चत्साम्यस्यैवोिित्तजरर्े भवनि

िस्योििानचका भवनि रिोऽिश्च नकनञ्चत्साम्यं िरोनरत्यर्ाःय ।
् ॥ 4-2-6-515 ॥
ॐ प्रनिषजधानचनि चजन्न शारीराि ॐ
अस्यजत्यन्। ‘्वे ्रमजिऽज मवो ्ारतु ज निरतु ज च’ इत्यानच श्रिम ईशाचन्यजष म
नित्य्वयगित्वाद्यभावस्य ईशज िद्भावस्य चोक्त्याऽस्य चजशकालव्याप्त्यानचिाऽनि ्ाम्यस्य प्रनिषजधाि ्
ि चजवचजव्योचेशानचव्याप्त्यानचिाऽनि ्ाम्यनमदानि चजन्न। शरीराि ् ्ीवाि ् ्ाम्यस्यैवश
ज स्य श्रिम
प्रनिषजधाि।् प्रकिज्त्प्रनिषजधाभावानचत्यर् याः। शरीरानचत्यनम क्त्स्य शारीरत्वजि
नित्य्वयगित्वारोगानचनि ्ूचनरिमदाम ।्
कमिाः ्ामदाान्यश्रिम ाःज शारीर्ाम्याभावरूिनवशजषिरत्वनमदात्यि आह —
् ॥ 4-2-6-516 ॥
ॐ स्पष्टो ्रमजकजषामदा ॐ
एकज षां मदाानधरानन्दिािां ‘अर्ा्मदाा ब्रह्मजन्द्रो रुद्राः’ इनि श्रिम ्ीवािामदाजवा्मदात्वोनक्तिूवक
य ं प्रकृ िजाः
्मदाा्मदात्ववाचाः स्पष्टोऽन् रिोऽि इत्यर् याः।

म ैव ्ामदाान्यश्रिम बज ायधाः, नवशजषस्मृत्या चजत्याह —
ि नवशजषश्रत्य
ॐ स्मरयि ज च ॐ ॥ 4-2-6-517 ॥
‘ब्रह्माद्यास्त्व्मदाााः प्रोक्तााः प्रकृ निश्च ्मदाा्मदाा’ इनि स्मरयि ज अ्मदात्वं ्मदाा्मदात्वं
चािश्च ैवनमदात्यर् याः॥6॥
म
् Page 192
्
िरानधकरममदा॥4-2-7॥
ॐ िानि िरज िर्ा ्रमाह ॐ ॥ 4-2-7-518 ॥

अत्र नवनरञ्चजिरचजवािामदा ् ईशज लर उच्यिज। ‘िानि भूिषज म लीरतु ज’ इत्यक्त्वय
म चवै िानि
म तु रोक्तिारातु रप्रवजशिूवक
श्रत्य य नवनरञ्चिारा िरज िरमदाात्मनि लीरतु ज, ि ि म नवनरञ्चानचस्वस्वनबम्ब एव।
रजि िजषां मदानम क्ति य स्याि।् कमिाः? नह रस्माि ‘्वे

् म ा लरं िरमदाज रानतु ’ इनि
चजवााः प्राममदाानवश्र चजव ज मदाक्त
श्रनि्र्ाऽहाि इत्यर्ाःय ॥7॥

्
अनवभागानधकरममदा॥4-2-8॥
् ॥ 4-2-8-519 ॥
ॐ अनवभागो वचिाि ॐ
अत्र मदाक्त म िज।प्र्िम चजवानचमदाक्त
म ािामदाीशाधीित्वमदाच्य म ािां ्त्यकामदााचजरीशजच्छािाः
अनवभाग्ाचाम्येनमदा।् िजि नवषरिाचाम्येनं लक्ष्यिज। इच्छरैकनवषरत्वं िनचच्छाि्ानरत्वनमदानि
म
रावि।् ि स्वािन्त्र्यमदा।् कमिाः? वचिाि ् कामदाजि मदाज कामदा आगाद्धचृ राद्धचरं मदाृत्योनरनि
वचिानचत्यर्ाःय ॥8॥
्
िचोकोऽनधकरममदा॥4-2-9॥
्
ॐ िचोकोऽह्यज्वलिं ित्प्रकानशििारो नवद्या्ामदार्थ्ायि िच्छज म निरोगाच्च
षगत्यिस्मृ
म हीिाः शिानधकरा ॐ
हाचायिगृ ॥ 4-2-9-520 ॥
म ाऽत्र मदािष्यामा
एवं चजवािां मदाोक्षमदाक्त्व म म र्ं चजहोत्क्रमदामस्याज्ञमदाृनििो वैलक्षण्रं ्ाध्यिज। िनचनि िर
इनि प्रकृ ि ब्रह्मोच्यिज।
उत्क्रानतु कालज िचोक्ो भगवचोक्ो हृचरस्याह्यज ज्वलिं प्रभा प्रादुभवय नि। िाविाऽज्ञाि ् को
नवशजषाः? अि उक्तं िनचनि। िजि प्रकाशजि प्रकानशििाडीिाराः ्ि ् चजहानन्नरायिीनि शजषाः। अज्ञ् म
ि ैवनमदानि ििोऽन् ज्ञानििो नवशजष इनि भावाः। ज्ञस्यानि प्रारब्ध्त्त्वाि ् कर्मदारं नवशजषोऽि उक्तं
नवद्यजनि। ईशािरोक्षशक्त्यजत्यर्ाःय । ज्ञािस्य स्वोचरमदाारभ्य फलचािृत्वाि।् ‘स्वोचराि ् फलचं ज्ञािं’

इत्याचजनरनि भावाः।
म निरोगाच्च। िस्या नवद्यारााः शजषोऽङ्गं रा
िनहि ज्ञस्याऽनचमदाृनिरजववै ं नकं िजत्यि उक्तं — िच्छजषगत्यिस्मृ
म निाः ित्सानहत्याच्च, ि नवद्या्ामदार्थ्यमदाात्रानचत्यर् याः। ्ा च
हृचरमदाारभ्य ब्रह्मप्रान्िरयतु ारा गिजरिस्मृ
म ािामदा’् इत्याचजनरनि भावाः। नकमदाक्त
स्मृनिाः स्वकमदायनवरामदा एव ि मदाृत्यतु रज। ‘ज्ञानििां कमदायरक्त म रूि जम
म
् Page 193
म हीिाः
नवद्या्ामदार्थ्ेि ैव निरायनििेत्याह — हाचेनि। हृत्सम्बनन्धिा हृनचस्थजि नवद्याप्र्न्नजि ईशजिािगृ
् िीत्यर् याः। करा िाड्यजत्यि उक्तं शिजनि।शिानधकरा ्षम म्नाख्यरज
्ि निराय म त्यर्ाःय ।
म निरोगानचत्यिजि ैव िूिौ िच्छजषत्य
गत्यिस्मृ म
ज नक्ताः म ं िजनि ि
नवद्यारा गनिस्मृनि्ाि जक्षत्वज उत्क्रमदामहजित्व
शङ्क्यमदा।् िस्या्च्छजषत्वाि।् ि हीनिकियव्यिामदाि जक्षमदाामो हजिरम हजिनम रनि द्योििारजनि।ित्त्वप्रचीि ज ि म
िचजनि नवच्छजचिज ोत्क्रानतु काल इत्यजकोऽर् य उक्ताः। ित्पक्षज ओमदााङोश्चजनि चकाराचन्यत्रािीनि
्धम ोक्तज ्चोक इनि ्ाध।म िनचनि च नवच्छजचिज िस्य नवदुषो ्ीवस्य हृचराह्यज्वलिं
भविीत्यन्योऽर्ोऽनभमदािाः।
म िाड्यतु ाः अज्ञवत्तमदा् ैव गमदािं स्याि।् अन्यर्ा ित्पचवैरत्य
िार इत्यक्त्या य ानचत्यि आह —
म
ॐ रश्म्यि्ारी ॐ ॥ 4-2-9-521 ॥
‘्हस्रं वा आनचत्यस्य रश्मदार आ् म िाडीष्वाििााः’ इनि श्रत्य
म ा िाड्यतु रािि् ररश्म्यि्ारी
म ्ङ्
ज्ञािी निरायिीत्यन्। िारप्रकाशस्यवैष्णवत्वाचतु ाः प्रकाशस्य ् रत्वाि ् िारिचमदार् यवि।् ‘िचा
नवष्णोाः स्विज््ा द्योििज हृचराह्यं’ इत्याचजनरनि भावाः।
् ॥ 4-2-9-522 ॥
ॐ निनश िजनि चजन्न ्म्बन्धाि ॐ
म ानतु ि य स्यात्तचा रश्म्यभावानचनि चजन्न। ्म्बन्धाि।् रश्मदाीिानमदात्यिषङ्गाः
रात्र िरयवन्िकमदायमामदात्क्र म
बा्रमानचत्याभावजऽप्यतु ाःस्यानचत्यरश्मदाीिां ्चा िाडी्म्बन्धानचत्यर् याः।
रावद्दजहभानवनि िाडीरनश्मदा्म्बन्धज मदाािाभाव इत्यि आह —
ॐ रावद्दजहभानवत्वाद्दशयरनि च ॐ ॥ 4-2-9-523 ॥
म
्म्बन्धस्यजत्यिषङ्गाः। िाडीरनश्मदा्म्बन्धस्य रावद्दजहाभानवत्वाि।् ि चान्द्धनमदाचमदा।् ‘्ं्ष्टृ ा वा एिज
रश्मदारश्च िाड्यश्च ि ैषां नवरोगो रावनचचं शरीरं ’ इनि श्रनम िचयशरय नि रस्मात्तस्मानचत्यर्ाःय । चो रि
इत्यर्े।
रावद्दजहभानवत्वं चशयरनि चजनि वाच्यज िञ्चम्यनम क्ताः िाडीरनश्मदा्म्बन्धाः ्चाििोऽर्

य ालीिाः?
चजहिाििूवक िाद्याः। ्चा िाडीिामदाभावाि।् िान्त्याः।
कचानचचज्ञानिि्मदा्ोत्क्रानतु प्र्ङ्गानचनि िाशङ्क्यमदा।् रावद्दजहभानवत्वोिगमदााि।् िस्य च
श्रनम िन्द्धत्वानचनि ्ूचनरिमदाम ।्
म
् Page 194
म
‘चनक्षमज मदारमाद्यानि स्वगं ब्रह्मोत्तरारमज’ इत्यक्त्या ज्ञानििो चनक्षमारि उत्क्रान्त्यरोगवि ्
म ान्त्यभावोिि्त्यना रात्रावत्क्र
रात्रवप्यत्क्र म ान्त्यिम िाचिारा्ो व्यर् य इत्यि आह —
ॐ अिश्चारिजऽनि नह चनक्षमज ॐ ॥ 4-2-9-524 ॥

म रज। ‘चनक्षमज मदारमाि’् इनि स्मृनिवचिजि ज्ञानििो
म रज चाः। नहहेि । अनिाः स्मृनि्मदाच्च
्ाध्य्मदाच्च
चनक्षमारिोत्क्रान्त्यरोगदृष्टातु जि रात्रावनि िचभावो ि वाच्याः। ‘चनक्षमज मदारमाि’् इनि
स्मृनि्त्त्वजऽनि चनक्षमारिज ज्ञानिि मय ा।

उत्क्रानतु रक्त कमिाः? अिाः ् ररनश्मदा्हस्रस्य
िाडी्म्बन्ध्त्त्वानचत्यर् याः। स्मृि चनक्षमोत्तरारमशब्दजि चजहव्या्् ररश्मदाीिामदाजवानभधािं ि ि म
य चनक्षमारिरश्मदाराः’ इत्यानचस्मृिनज रत्यप्याहाः॥9॥
कालस्यजनि भावाः। ‘शिं िञ्च ैव ्ूरस्य
्
रोग्रनधकरममदा॥4-2-10॥
ॐ रोनगिाः प्रनि स्मरेि ज स्मािे च ैिज ॐ ॥ 4-2-10-525 ॥

म त्योरवश्रकत्वं ्ाध्यिज। रोनगि इनि नििीरातु मदा।् एिज ब्रह्मचन्द्रगिी रोनगिाः
अत्र नवद्यागत्यिस्मृ
म ाः’, ‘धूमदाो रानत्र्र्ा कृ ष्णाः’ इत्यानचस्मृत्योरुच्यजि।ज
ज्ञािकमदायरोनगिाः प्रनिस्मरेि ज ‘अनि्ोनिरहाःशक्ल
ज्ञािानच्ाध्यिरा स्मरेि ज इनि रावि।् ि िम कालानचकृ िज इत्यर् याः। अिजि
म मदा।्
ब्रह्मगिजनवयद्या्ाध्यत्वमदाक्त
म नि्ाध्यत्वं चाऽऽह – स्मािे चजनि। स्मृिनज रमदाज स्मािे। गत्यिस्मृ
गत्यिस्मृ म नि्ाध्यज एवजत्यर्ाःय । स्मरयि ज
इत्यन्वराः। ‘अनिज्योनिाः’ इनि स्मृि ब्रह्मनवच इनि नवशजषमाि, ् गत्यिस्मरमाच

म ् ‘ब्रह्म चन्द्रं वा
म नि्ाध्यत्वं गिजनरनि भावाः।
गच्छनि’ इनि वचिाच्च नवद्यािस्मृ
म ह्मचन्द्रगत्योज्ञायिकमदायमी एवोिार , ि ि म ित्कालस्मृनिनरनि ्ूचनरिनम मदानि
रोनगि इत्यनक्तब्रय
्
ित्त्वप्रचीिाद्भानि। रोगशब्दस्योिारार् यत्वाि॥10॥
म ध्यारस्य नििीराः िाचाः ्म्पूमाःय ॥ श्रीकृ ष्णािम
इनि श्रीराघवजन्द्ररनिकृ िारां िन्त्रचीनिकारां चिर्ाय म
य मदा्॥
म ध्यारस्य िृिीराः िाचाः ॥4-3॥

ब्रह्मिाड्योत्क्रातु ािां रो ब्रह्मप्रा् मदाागयाः, रच्च िजि िर्ा गिािामदान्यजषां चजवािां च गम्यं ििरमदात्र िाचज
कर्थ्िज।
्
अनच यराद्यनधकरममदा॥4-3-1॥
ॐ अनचयरानचिा ित्प्रनर्िजाः ॐ ॥ 4-3-1-526 ॥
म
् Page 195
अत्रजशप्रान्मदाागेऽनच यष आनचत्वं ्ाध्यिज। ब्रह्म गच्छि ् ज्ञािी ‘िजऽनच यषमदानभ्ंनवशन्त्यनच यषोऽहाः’

म
इत्यक्तानच यरानचिा िर्ा गच्छनि ि ि म ‘् वारमदाम ागच्छनि’ इत्यक्तवाय्वानचिा।
म कमिाः? ित्प्रनर्िजाः।
िस्योक्तार् यस्य ‘िजऽनच यषमदाजवानभ्म्भवनतु ’ इनि श्रिम ‘िावजव मदाागौ प्रनर्िावनच यरानचनवयिनश्चिामदा’् इनि
स्मृि च प्रन्द्धजनरत्यर् याः। ‘् वारमदाम ’् इत्यस्य ि म गनिवयक्ष्यिज॥1॥
म
वारशब्दानधकरममदा ्
॥4-3-2॥
म
ॐ वारशब्दाचनवशज ् ॥ 4-3-2-527 ॥
षनवशजषाभ्यामदा ॐ
अत्र वारोरनच यरितु रप्राप्यत्वं ्ाध्यिज। म ब्दािारोाः
अनवशजषनवशजषाभ्यां वारश प्राप्यत्वश्रिम ाःज
म
वारोनिििीरप्राप्यत्वनमदानि शजषाः। ‘रचा ह वै िरुषोऽस्मािोकाि ् प्र ैनि ् वारमदाम ागच्छनि’ इनि
्ामदाान्यिो वारोाः प्रर्मदाप्राप्यत्वोक्तज ाः िस्याश्च िूवोक्तानवशजषवचिबाधजिानच यषोऽितु रप्राप्यत्वार्त्व

य स्य
न्याय्यत्वाि।् ‘् इिो गिो नििीरां गनिं वारमदाम ागच्छनि’ इनि नवशजषोक्त्या च िर् ैवावगिजनरनि
्
िनटचनधकरममदा॥4-3-3॥
् ॥ 4-3-3-528 ॥
ॐ िनटिोऽनधवरुमाः ्म्बन्धाि ॐ
अत्र िनठिोकस्य ्ंवत्सरलोकाचितु रप्राप्यत्वं ्ाध्यिज। िनटि्िोकाचनध उिनर
िनटिोकप्राप्त्यितु रं वरुमाः प्राप्यो ि ि म ‘्ंवत्सरािरुमलोकं ’ इनि श्रत्य

म ा िचितु रमदाजव। कमिाः?
्म्बन्धाि।् ‘िनटिो ्रमू्रमिज वरुमलोकाः’ इनि िस्य िनटिोऽनध्म्बन्धश्रवमानचत्यर्ाःय ॥3॥

्
आनिवानहकानधकरममदा॥4-3-4॥
् ॥ 4-3-4-529 ॥
ॐ आनिवानहक्निङ्गाि ॐ
म ो वाररम ानिवायनहकाख्यो
अत्रानच यषोऽितु रं प्राप्यवारोरानिवानहकत्वं ्ाध्यिज। नििीरप्राप्यिरा प्रागक्त
मदाख्य म कनश्चि,् ि मदाख्य
म वारिम त्राः म वाराःम । कमिाः? िूवप्रय ाप्यत्वरूििनिङ्गानचत्यर्ाःय ।
म ाः कमिाः? अन्यर्ा ित्प्राप्त्यिाित्तजाः। ‘नवद्यमिमदाजवातु ि उिगच्छनि द्य वायव

िन्वर्ानि ि मदाख्य
नवद्यमत्तत्पनिं वारमदाम िम गम्य’ इत्यह्यज वाय्वतु रप्राप्त्यक्त
म ावनि ्न्दजहानिरा्ानचत्यि आह —
्
ॐ उभरव्यामदाोहि िनत्सद्धज
ाः ॐ॥ 4-3-4-530 ॥
म
् Page 196
््म्यर्े िञ्चमदाी। उभरनस्मि ् वारश

म ब्दज आनिवानहको मदाख्य
म ो वजनि व्यामदाोहज ्न्दजहऽज नि िनत्सद्धजाः।
म
िूवोक्त आनिवानहकाः िश्चादुक्तो मदाख्य इत्यस्यार् यस्य न्द्धजाः। िश्चात्तिस्य नचवस्पनित्वनलङ्गानचनि
भावाः।
्
उत्क्रातु ् म शरीराि स्वाि ् षमदाजव ि।म ििो नह वारोाः ित्रंम च रोऽ् िाम्नाऽऽनिवानहकाः॥
गच्छत्यनछय
ििोऽहं िूविय क्षं चाप्यचम क्संवत्सरं िर्ा। िनटिं वरुमं चजव प्र्ािं ्ूरमदाय वज च॥ ्ोमदां वैश्वािरं चजन्द्रं
ध्रवम ं चजवीं नचवं िर्ा। ििो वार ं म िरं प्राप्य िजि ैनि िरुषोत्तमदामदा
म ् इनि स्मृत्योक्तार्ाःय ्वो ध्यजराः॥4॥
॥’
्
वैद्य मिानधकरममदा॥4-3-5॥
म ि ैव िि्च्छ्रमिाःज ॐ ॥ 4-3-5-531 ॥
ॐ वैद्यिज
म वारोरनतु मदात्वं ्ाध्यिज। िि इत्यितु रमदान्याः प्राप्योऽ्ीनि ि शङ्क्यनमदानि
अत्रजशप्रान्मदाागे मदाख्य
शजषाः। नवद्यमिोऽरं वैद्यिम ाः। िजि नवद्यमत्पनििा वारिम ैव ब्रह्मगमदािश्रवमाि।् ‘् एिाि ् ब्रह्म गमदारनि’
इनि श्रवमानचत्यर् याः।
रिा वैद्यिम िज ैव ब्रह्मप्रान्रयि्स्माद्धजिोाः ् एवानतु मदाप्राप्य इनि शजषाः। िच्छ्रमिाःज वैद्यिम िज ैव

ब्रह्मगमदािस्य श्रवमानचत्यर्ाःय । अन्यस्यानतु मदाप्राप्यत्वज िस्य ब्रह्मप्रािकत्वं स्याि।् िच्च िा्ीनि
म ा ‘नवद्यमत्पनिवायररम वज िरजच ् ब्रह्म ि चािराः’ इनि स्मृनिाः ्ूनचिा॥5॥
भावाः। वैद्यिम िज जत्यक्त्य
्
कारायनधकरममदा॥4-3-6॥
म
ॐ कारं बाचनररस्यगत्यिित्तज
ाः ॐ ॥ 4-3-6-532 ॥
म नत्तमदाि।् िच ् ब्रह्मजत्यन्वजनि। ‘् एिाि ब्रह्म’
एवं मदाागं नवचारय गम्यमदात्र निरूप्यिज। कारयमदात्प ् इनि श्रिम
म त्वाि ् कर्मदाजवनमदात्यि
मय ाख्यमदाजव वारिम यरिीनि बाचनरमदायन्यिज। ब्रह्मशब्दस्यजश ज मदाख्य
कारं ब्रह्म चिमदाम ख
उक्तमदा ्— अस्यजनि। ‘िर्ानि प्रकृ िजब यन्धो ब्रह्ममा ्ह नभध्यिज’ इत्यक्त्या
म चिमदाम ख
मय मदानम क्तिरयतु ं बन्धस्य
्तु ित्वजि ििोऽवायग ् अस्यैव म नरत्यर् याः।

गत्यिित्तज बद्धत्वजि िरप्राप्त्यरोगरूिरनम क्तबलाच ्
ब्रह्मश्रिम रज मदाख्य
य नमदानि भावाः।
नवशजषश्रनम िबलाच्चामदाख्य
य नमदात्याह —
ॐ नवशजनषित्वाच्च ॐ ॥ 4-3-6-533 ॥
मय मदा’् इनि श्रिम चिमदाम ख
‘रनच वाव िरमदानभिश्रनि प्राप्नोनि ब्रह्मामं चिमदाम ख मय त्वजि ब्रह्ममो नवशजनषित्वाच्च
कारयमदावज ब्रह्मिचार् य इत्यर्ाःय ।
म
् Page 197
म ज ाः कर्ं कारयनमदात्यि आह —
‘ब्रह्मनवचाप्नोनि िरं ’ इनि ज्ञानििाः िरप्राप्त्यक्त
म
ॐ ्ामदाीप्यात्तिद्व्यिचज
शाः ॐ ॥ 4-3-6-534 ॥
िरम वज । ज्ञानििाः िरप्रान्व्यिचजशाः िरप्रा्जाः कालिाः ्ामदाीप्याचजव हजिोि य ि म कारयस्याप्राप्यत्वान्न िरस्य
प्रर्मदाप्राप्यत्वानचत्यर् याः। ‘िद्व्यिचजश्’म इत्यनन्विाः ्ि ् ‘ब्रह्मनवि’् इनि श्रनम िगनि्ूचिार्ो वा
म ब्दाः।
िश
्ामदाीप्यानचनि कोऽर्ाःय ? लराचवायग ् उि लर एव वा? िाद्याः। बद्धत्वरूिप्रागक्त

म रनम क्त्ाम्याि।्
िान्त्याः। मदाािाभावानचत्यि आह —
् ॥4-3-6-535 ॥
ॐ कारायत्यरज िचध्यक्षजम ्हािाः िरमदानभधािाि ॐ
कारायमामदात्यरज िाशरूिप्रलरज िचध्यक्षजम कारायमां स्वानमदािा चिमदाम ख मय ाि ्िरं ब्रह्म
मय िज ्ह अिश्चिमदाम ख
ज्ञािी गच्छनि। कमिाः? ‘िज ह ब्रह्माममदानभिद्य रचैिनिलीरिजऽर् ्ह ब्रह्मम िरमदानभगच्छनतु ’ इनि

श्रिम िचनभधािानचत्यर्ाःय ।
कारेत्याद्यमनक्ताः लरस्वरूिोक्त्यर्ाय। िचध्यक्षजमत्य म

ज नक्ताः। ईशनिरोगात्तस्य कारायनधकृ ित्वजि िचिगमदाज
मय ज नि ्ूचनरिमदाम ।्
िस्यािीशप्रान्रक्त
ज ॐ ॥ 4-3-6-536 ॥
ॐ स्मृिश्च
ब्रह्ममा ्ह िज ्वे ्म्प्रा्ज प्रनि्ञ्चरज। िरस्यातु ज िरात्मािाः प्रनवशनतु िरं िचमदा॥् इनि स्मृिश्च
ज
म एवार्ो ज्ञारि इत्यर्ाःय ।
कारायत्यर इत्यक्त
प्राप्यज िक्षातु रमदााह—
् ॥ 4-3-6-537 ॥
यम त्वाि ॐ
ॐ िरं ् ैनमदानिमदाख्य
‘् एिाि ् ब्रह्म’ इनि श्रिम िरं ब्रह्म वारगम मदाय रनि ि कारयनमदात्यर् य इनि ् ैनमदानिमदायन्यिज। कमिाः?
म त्वानचत्यर्ाःय ।
ब्रह्मशब्दस्य ित्र मदाख्य
म त्वज िचिििनत्ताः
मदाख्य म म ज त्यि आह —
ॐ चशयिाच्च ॐ ॥ 4-3-6-538 ॥
म यमदा।् श्रवमानच्ाधि ैरिरोक्षिरा िरस्यैव ब्रह्ममो चशयिाच्चान्यस्य िचभावाद्यमक्त एवात्र
िरस्यजत्यिवत्य
म ार् यस्वीकार इत्यर्ाःय ।
मदाख्य
म
् Page 198
ॐ ि च कारे प्रनिि्त्यननभ्नन्धाः ॐ ॥ 4-3-6-539 ॥

प्रनििनत्तरुिान्ाः। ित्सनहिोऽनभ्नन्धनरच्छा प्रनिि्त्यननभ्नन्धाः। कारे ब्रह्मनम प्रनििनत्ताः कारं
म मदाच्च
प्राप्नवािीत्यनभ्नन्धश्च िान् रिोऽिश्च िरमदाजव प्राप्यं, ि कारयनमदात्यर्ाःय । हजि् म रज चाः।
एवं बाचनर्नै मदानिमदािभजचोक्त्या नवरुद्धवि ् प्रिीरमदाािािां कारयिरगनिनवषरश्रनम िस्मृिीिां नवरोधं

्
िनरहरि नवषरनवभाग्त्तां म ं नवभागज्ञाििार स्वमदािमदााह —
्ूचनरत्वा उभरत्र च गतु ॄमां ्हजिक
्
ॐ अप्रिीकालम्बिाि िरिीनि ्
बाचरारम उभरर्ा च चोषाि ित्क्रि म ॐ
श्च
॥ 4-3-6-540 ॥
प्रिीकं चजहाः। उिलक्षममदाजिि।् ित्रैव चजहाचावजव ब्रह्म िश्रतु ाः प्रिीकालम्बिााः।
िचन्यजऽप्रिीकालम्बिााः। व्या्िरा ब्रह्म िश्रतु इत्यर् याः। िाि ्िरं िरनि, ि ि म ्वायि।् अन्यािजव
म र् य इनि बाचरारमो मदान्यिज। कमिाः? उभरर्ा च चोषाि।् कांनश्चि ् कारं, कांनश्चि ्
च कारयनमदानि श्रत्य
िरनमदात्यिस्वीकृ त्य ्वायि ् कारयमदावज िरनि ि िरं , िरमदाजव ि कारयनमदात्यङ्गीकारज चोष्त्त्वानचत्यर्ाःय ।
म त्वं, िद्दशयि ं ित्रैवोिास्त्यानच्त्त्वनमदानि िरप्रान्िक्षज रत्साधकमदाक्त
आद्यज ब्रह्मशब्दस्य ित्र मदाख्य म ं
म ं स्याि।् अन्त्यज कारयस्यवै गम्यत्वोििनत्ताः, ‘ब्रह्मामं चिमदाम ख
िचरक्त मय ’ं इनि नवशजनषित्वनमदात्यानच रि ्
म ं स्यानचनि भावाः। उभरप्रान्िक्षज चोषिरािाि इत्यजिट्टीकारामदाजव
म ं िचरक्त
कारयप्रान्िक्षज ्ाधक मदाक्त
िनरहृिमदा।्
म
‘रत्प्रा्मदानभवाञ्छनि ित्प्राप्नोनि’ इनि वचिाि ् इच्छाि्ारज
म म नकं िरोाः प्रान्नरत्यि उक्तं -
म नज ि। श्रनम िह्यहममदाजिि।् ‘् रर्ाकामदाो भवनि ित्क्रिभम वय निरत्क्रिभम वय नि ित्कमदाय कमरुिज
ित्क्रिश्च
िचनभ्म्पद्यिज’ इनि श्रनम िरयिोऽिो िजच्छाि्ारज ् मवै त्य
म म ित्प्रान्ाः, नकतु म कज िनचि क्रमदाज ज र् याः। अत्र श्रिम
रत्प्रा्ीच्छा िज्ज्ञािोिा्िा िरोक्षरै वज ित्प्रा्जरुक्तत्वानचनि भावाः।
कांनश्चनचनि वाच्यज अप्रिीकज त्याद्यमनक्ताः क्रमदाजऽनि ि ् करयक्रमदाजमोभरप्रान्ाः ‘्प्रिीकाश्चिमदाम ख

मय मदाप्रिीकााः
िरनमदाहैि ज गच्छनतु ’, ‘प्रिीकं चजह उनद्दष्टाः’ इत्यानचश्रनम िस्मृत्यिरोधज ् मदा, ् अन्याि ्

म ि प्रिीकालम्बिाि कारय
िरनमदानि क्रमदा इनि ्ूचनरिमदाम ।्
अप्रिीकालम्बिााः कज नचि कज् नचन्नवै नमदानि निरमदााभाव इत्यि आह —
ॐ नवशजष ं च चशयरनि ॐ ॥ 4-3-6-541 ॥
म
् Page 199
म
अप्रिीकालम्बित्वानचनवशजष ं च ‘चजवा वाव ्वयप्रकाशा ऋषरोऽतु ाःप्रकाशा मदािष्या एव बनहाः
प्रकाशााः’ इनि श्रनम िचयशरय िीत्यर् याः॥6॥
म
म ध्यारस्य िृिीराः िाचाः ्म्पूमाःय ॥ श्रीकृ ष्णाि यममदा्॥
म ध्यारस्य चिर्म याः िाचाः ॥4-4॥

अत्र िाचज चिमदाम ख
मय िज ्ह िरब्रह्मप्रा्ािां र्त्र भोगाः ् उच्यिज।
्
्म्पद्यानधकरममदा॥4-4-1॥
् ॥ 4-4-1-542 ॥
ॐ ्म्पद्यानवहार स्वजि शब्दाि ॐ
म स्य ब्रह्मािनिक्रमदाजमवै भोगािभवाः
अत्र मदाक्त म ्ाध्यिज। िरनमदात्यन्।
ज्ञािी िरं ब्रह्म ्म्पद्य प्राप्यानवहार िरं ब्रह्मािनिक्रम्य स्वजि रूि जमावनस्थिाः ्ि ् भोगाि ् भङ्क्त
म इनि
शजषाः। ‘एिं ्िज ं म िीत्वायऽन्धाः ्न्नन्धो भवनि’ इनि श्रनम िनवरोध इत्यि उक्तं - शब्दानचनि। ‘इमदाां
घोरामदानशवां िचीं िीत्वैि ं ्िज मदाम ाप्यैििज ैव ्िज िम ा मदाोचिज’ इत्यानचश्रिम नज रत्यर् याः। एिच्छ्रमत्यिरोधज
म ि
म ्ामदाान्यश्रिम रज र्ो वाच्य इनि भावाः।
म
्म्पद्यजत्यक्त्या ‘् एवंनवचजवं मदान्वाि एवं िश्रन्नात्मािमदानभ्म्पद्यिै िज ात्मिा रर्ाकामदां ्वायि ्
म
कामदााििभवनि’ इनि श्रनम िाः ्ूच्यिज। स्वजि जनि ‘िरं ज्योनिरुि्म्पद्य स्वजि रूि जमानभनिष्पद्यिज’ इनि
म त्वं स्याि,् ‘एिं ्िज ं म िीत्वाय’ इनि िचनिक्रमदा एव मदाक्त
श्रनम िाः ्ूनचिा। िरािनिक्रमदाज ्रममदाक्त म त्वोक्तज नरनि
म मदा।् स्वरूिानवभायवस्यैव मदानम क्तत्वानचनि। शब्दानचत्यनक्ताः
शङ्कां व्यचम न्ि ं म स्वजि जत्यक्त म श्रनम िनवरोध
निरा्ार्ाय॥1॥
म
मदाक्तानधकरममदा ्
॥4-4-2॥
् ॥ 4-4-2-543 ॥
म प्रनिज्ञािाि ॐ
ॐ मदाक्ताः
अत्र ब्रह्म प्राप्य िचनवहार भोगाि ्भञ्ज म त्वं ्ाध्यिज। ् ित्र िरेनि ्क्षि ्क्रीडि’ ् इत्यत्र
म ािस्य मदाक्त
म उच्यिज। ि ि म नक्रराप्रिीत्या ्ं्ारी। कमिाः? ‘अर् रचैि ं मदाक्त
मदाक्त म ोऽिप्रनवशनि
म मदाोचिज प्रमदाोचिज’
म तु रज मदाक्त
इनि श्रत्य म स्यैवैंनवधभोगप्रनिज्ञािानचत्यर् याः। ‘स्वजि रूि जमानभनिष्पद्यिज’ इत्यिम क्रमदाज स्पष्टं
मदाक्त ् क्त
म त्वस्य प्रनिभािानचनि चार् याः। श्रनम िनवरोधाि मदा म स्यानक्ररत्वं बानधिनमदानि भावाः॥2॥
्
् ॥ 4-4-3-544 ॥
ॐ आत्मा प्रकरमाि ॐ
म
् Page 200
म प्राप्यज्योनिषो ब्रह्मत्वं ्ाध्यिज। ‘िरं ज्योनिरु्म्पद्य’ इनि श्रिं मदाक्त

अत्र मदाक्त म प्राप्यं ज्योनिरात्मा
िरमदाात्मैव। ि ि म ‘्ूरमदाय गम ज ज्योनिाः’, ‘् िज्न् ्ूर े ्म्पन्नाः’ इत्यानचश्रत्य

म ा ्ूराःय । कमिाः? ‘र
आत्मा अिहििाप्मा’ इनि िरमदाात्मप्रकरमानचत्यर्ाःय ॥3॥

्
अनवभागानधकरममदा॥4-4-4॥
् ॥ 4-4-4-545 ॥
ॐ अनवभागजि दृष्टत्वाि ॐ
म भा्ामदा ् ईशभक्त
अत्र ्ारज्य म भा्ो
म भोगवत्त्वं ्ाध्यिज। अनवभागजि िरमदाात्मभोगानवभागजि ्ारज्य
् ञ्ज
भोगाि भ म िज, ि िार् यक्यजिनज ि रावि।् कमिाः? दृष्टत्वाि।् ‘रािजवाहं शृमोनमदा
म िज। िद्भागािजव कांनश्चत्स्त्भञ्ज
राि ् िश्रानमदा’ इत्यानचश्रिम िर्ा दृष्टत्वानचत्यर् याः। श्रनम िनरनि वाच्यज दृष्टत्वानचत्यनक्ताः
म मदान्त्र्याच
्
रा्भोग्रगािलास्यानचनकनञ्चद्भोक्तृत्वस्य लोकज दृष्टत्वानचनि ्ूचनरिमदाम ॥4॥
्
ब्राह्मानधकरममदा॥4-4-5॥
ॐ ब्राह्मजम ् ैनमदानिरुिन्या्ानचभ्याः ॐ ॥ 4-4-5-546 ॥

अत्र मदाक्त म ाभोक्तृत्वं निरस्य भोक्तृत्वं ्ाध्यिज। मदाक्त
म स्य चजहाभावप्ररक्त म स्य स्वचजहाभावजऽिीशप्रनवष्टस्य
ज ह्यहवद्भोगोऽ्ीनि ् ैनमदानिमदायन्यिज। कमिाः? ‘ब्रह्ममा िश्रनि ब्रह्ममा

ब्राह्मजम ब्रह्म्म्बनन्धिा चजहि
म ोनि’ इनि श्रिम
श्रम िर्ोिन्या्ाि।् आनचिचस्य ‘आचत्तज हनरह्जि हनरदृष्ट्य ैव िश्रनि’
इत्यानचस्मृिाःज , ‘गच्छानमदा नवष्णिम ाचाभ्यां नवष्णदृम ष्ट्या च चशयिमदा।्
म स्यैिद्भनवष्यनि’ इनि स्मृत्यक्त
य रमाम जक्त
इत्यानचिूवस्म म ज श्चजत्यर् याः। श्रिम ब्राह्मचजहािक्तज
म रक्त म ाः स्मृत्यनक्ताः।
म
म
स्वरं चजहहीिस्य कर्मदान्यचजहजि भोग इत्यिो इत्यनक्ताः।
चजहाभावमदािम जत्य भोगं प्र्ाध्य ित्सत्त्वमदािम त्य

ज ानि िमदााह —
ॐ नचनिमदाात्रजम िचात्मकत्वानचत्य डमलोनमदााः ॐ ॥ 4-4-5-547 ॥

नचनिमदाात्रजम नचम जात्ररूि जम चजहि म ो भोगाि ् भङ्क्त
ज मदाक्त म ज । ि च ैवं चजनहत्वज ्ं्ानर्मदााित्वमदा।्
नचम जात्रचजहस्य िचात्मकत्वाि ् म स्वरूित्वाि।्

मदाक्त िस्याकृ नत्रमदात्वजि
म ा
कृ नत्रमदाचजहस्यैवित्साङ्ख्यािाचकत्वनमदात्य डमलोनमदामदायन्यि इत्यर्ाःय । ‘नचम जात्र एवैष भवनि’ इनि श्रत्य
्
म स्य िचात्मकत्वाि नचम जात्रात्मकत्वानचत्यप्यर्
मदाक्त म स्य कमिनश्चद्रूित्वनमदानि निर्मदा।्
ाःय । िजि मदाक्त
्
चजहभावाभावरोनवयरोधाि ्मदाानधिरमदार म नमदात्यि आह —
क्त
म
ॐ एवमदाप्यिन्या्ाि िू् वभ
य ावाचनवरोधं बाचरारमाः ॐ ॥4-4-5-548॥
म
् Page 201
एवमदानि नचम जात्रचजहजि भोगाि ् भञ्ज

म ि इत्यजवप्रकारजमानि ‘् वा एष एिस्माम जत्यायनचमदाक्त
म नश्चम जात्री
भवत्यर् िजि ैव रूि जमानभिश्रत्यनभश्रममोनि’ इनि श्रिम ाविम न्या्ाि ् िूवभ

य ावाि ् िूवस्य
य
म हाभावस्यानि भावाि ्ित्रोक्तश्रत्य
् ैनमदान्यक्तचज म ा ्त्त्वावगमदााि –् िरोरनि प्रमदाानमकत्वानचनि रावि ्—
अनवरोधं ् ैनमदान्य डम लोनमदामदािरोमदायत्यायमदात्य यचजहाभावभावाभ्यिम गमदाजिानवरोधं बाचरारमो मदान्यि इत्यर् याः।

म म नचम जात्रकज म
अनवरोधप्रकारश्च ‘मदात्यचय हज ं िनरत्यज्य नचनिमदाात्रात्मचजनहिाः’ इत्यानचस्मृत्यि्ारज
ज ब्रह्मचजहजि च ्ानहत्यजि भोगानवरोधं बाचरारमो मदान्यिज। ्ानहत्यं च िि एव चशयि
स्वचजहि
श्रवमाद्यमक्तजाः म
िचिह्या्रमाि म ि जनि
ह्याहकभावज ित्त्वप्रचीिोक्तरीत्या ध्यजरमदा।् औडम लोनमदामदािज
म नरहोिन्या्ानचत्यनक्ताः॥5॥
प्राङ्मािािक्तज म
्
्ङ्कल्पानधकरममदा॥4-4-6॥
म ाः ॐ ॥ 4-4-6-549 ॥
ॐ ्ङ्कल्पाचजव च िच्च्रिज
म स्य ्ङ्कल्पमदाात्र्ाध्यभोगवत्त्वं ्ाध्यिज। मदाक्त
अत्र मदाक्त म ािां ्ङ्कल्पाचजव भोगन्नद्धाः। कमिाः?
िच्छ्रमिाःज । ‘्ङ्कल्पाचजवास्य नििराः ्मदानम त्तष्ठनतु ’ इनि िस्य श्रवमानचत्यर् याः। चशब्द् म लोकज भोगस्य
कमदाय्ाध्यत्वाि ् मदाक्त
म भोगस्यानि प्ररत्नािक्ष
ज नज ि ि वाच्यनमदानि शङ्खाव्यावृ्त्यनर् य इनि टीका।
चकाराचनिष्टभोगोिरमदाश्चजनि ित्त्वप्रचीिोनक्ताः॥6॥
्
अिन्यानधित्यनधकरममदा॥4-4-7॥
ॐ अि एव चािन्यानधिनिाः ॐ ॥ 4-4-7-550 ॥
म चहनमदारिामदाजव निरम्याः स्यानमदानि
म ािामदानिरम्यत्वरानहत्यजि भोगाः ्ाध्यिज। अि एव प्रागक्त
म ोऽिन्यानधिनिाः क्लृ्स्वोत्तमदाजभ्योऽन्यानधिनिहीि इत्यर्ाःय । च् म रा्गृहं
्त्य्ङ्कल्पाचजव मदाक्त
प्रनवष्टस्य प्रनिहारिालानचनिरित्ववि ् म स्यािीशगृहं
मदाक्त प्रनवष्टस्यावरनिरम्यिा स्यानचनि
म र इनि ित्त्वप्रचीिोनक्ताः।
शङ्कानिवृ्त्यनर्ेनि टीका। ‘िरमदाोऽनधिनिस्त्वजषां’ इत्यानचप्रमदााम्मदाच्च
म स्वोत्तमदाािां िनित्वं वानरिं स्यानचत्यिोऽिन्यानधिनिनरत्यक्त
अिनधिनिनरत्यक्त ्
म मदा॥7॥
्
अभावानधकरममदा॥4-4-8॥
् ॥ 4-4-8-551 ॥
ॐ अभावं बाचनरराह ्रमजवमदा ॐ
म
् Page 202
म स्य बोगािििनत्तनि
अत्र मदाक्त म म ािां बाचनरमदायन्यिज,
यरस्यिज। अभावं नचम जात्रचजहान्यप्राकृ िचजहस्याभावं मदाक्त
रजि दुाःनखत्वानचकमदााशङ्क्यं स्याि।् कमिाः? ‘अशरीरो वाव िचा भवनि’ इनि श्रनम िरजवमदााह नह
रस्मात्तस्मानचत्यर् याः।
चजह्द्भावमदाप्याह —
् ॥ 4-4-8-552 ॥
ॐ भावं ् ैनमदानिनवयकल्पाम्नािाि ॐ
म ािां नचम जात्रचजहान्यप्राकृ िचजहस्य भावं ्त्वं ् ैनमदानिमदायन्यिज। कमिाः? ‘नचिा वा
कचानचच ् भोगार्ं मदाक्त
अनचिा वा’ इनि श्रिम नवकल्पाम्नािानचत्यर् याः।
्
उक्तमदािरोनवयरुद्धत्वाि स्वमदािं नकनमदात्यि आह—
ॐ िाचशाहवदुभरनवधं बाचरारमोऽिाः ॐ ॥ 4-4-8-553 ॥

म मदाभम रनवधं
म ािां चजहभावाभावाख्यं प्रागक्त
अि इनि मदाििरोक्तप्रमदाामिरामदाशयाः। उभरनवधं मदाक्त
बाचरारमाः स्वमदािं मदान्यिज। कमिाः? अिाः उभरोरनि प्रमदाामवत्त्वानचत्यर् याः।
नवरुद्धं कर्ं स्वमदािमदा?् अि उक्तं — िाचशजनि। रिा िाचशाहाख्यरागस्य क्रित्व

म ं ्त्रत्वं च
म ािानमदाच्छरा चजहभावाभाव
र्मदाािजच्छरा एकािजक र्मदाािकत्वाभ्यामदानवरुद्धं िर्ा मदाक्त ि
नवरुद्धानवनि।
म ब्दोऽहगयमाख्याहीििर इनि गरुम िाचााः। िदुक्तं ित्वप्रचीि ज – क्रिनम रत्यहीिो
अत्र भाष्यज क्रिश
नववक्ष्यिज। अहीि ैकाहजष्वस्य श्रजष्ठत्वाि ् अत्र क्रिश म ाः। िर्ाच श्रनम िाः — श्रजष्ठरज्ञो वा एष,
म ब्दाः प्ररक्त
्
रि िाचशाहाः इत्यानच। िजि कस्यनचम जीमदाां्ानवरोधािलािािवकाशाः।
िन्वजवमदानवरोधजऽनि चजहाभावज कर्ं भोग इत्यि आह —
ॐ िन्वभावज ्न्ध्यवदुिित्तजाः ॐ ॥ 4-4-8-554 ॥

म
िन्वभावज मदाक्त बा्रमचजहाभावजऽप्यिम ित्तजाः भोगस्यजनि शजषाः। कर्ं? ्न्ध्यवि।् स्वप्नावस्थारां
चजहानभमदाािाभावजनि रर्ा भोग्र्जनि। अिनभमदाािस्याभाव्ाम्याि।् स्वाप्नार्ायिां ्त्यत्वोक्तज नरनि
भावाः।
म इत्याह —
चजहभावज ि म ्िम रां भोगो रक्त
् ॥ 4-4-8-555 ॥
ॐ भावज ्ाह्यिि ॐ
म
् Page 203
म इत्यर् याः। चजह्त्त्विक्षज

म ावनि चजहभावज भोगो रक्त
रर्ा ्ाह्यद्दशारां चजहभावज भोग्र्ा मदाक्त
भोगारोगाभावाचरं रोगाः अवक्तं म शक्य इनि चजन्न। प्रचीिवनचनि
य ाचस्य अन्यर् ैिनिषरिा िस्य ि ज्ञारजिनज ि भावाः।
वक्ष्यमदाामचोषनिरा्प्र्ावार्त्व
चजहभावज दुाःखभोगोऽनि स्यानचत्यि आह—
ॐ प्रचीिवचावजश्र्ा नह चशयरनि ॐ ॥ 4-4-8-556 ॥

म प्रकृ निमदारज्योिीरूिबा्रमचजहप्रवजशाः प्रचीिवि ् प्रचीिस्य चीनिकावजश इव। रर्ा
म ािामदाावजशाः शद्ध
मदाक्त
्
प्रचीिो चीनिकानवष्टाः ्ि ित्स्थिै म ज ि कार्ष्ण्ायनच िर्ा मदाक्त
लाद्यजव भङ्क्त म ो ्डचजहप्रनवष्टोऽनि ि दुाःखं भङ्क्त
म ज
म मदाजव। कमिाः? ‘िीमो नह िचा ्वायि ् हृचरस्य भवनि’ इनि श्रनम ि्र्ा मदाक्त
नकतु म ्ख म दुाःखाभावं
चशयरनि नह रिोऽि इनि।

म ज िर्ा मदाक्त
रर्ा चीनिकां प्रकाशरन्नजव िैलानच भङ्क्त म ो ्डचजहं प्रकाशरन्नजव ्ख
म ं भङ्क्त
म ज ि ि म चजहधमदाय्स्प
ं ष्ट
इनि च द्योििार प्रचीिदृष्टातु ोनक्ताः।
‘िीमो नह’ इनि वाक्यं स्वगयस्थिरं नकं ि स्याचि आह —
ॐ स्वाप्यर्म्प्त्यनोरन्यिरािजक्षमदाानवष्कृ िं नह ॐ ॥4-4-8-557॥
स्वाप्यराः ्नम ्ाः। ्म्पनिमदानमय क्ताः। अन्यिरशब्दोऽत्रोभरिराः। ‘िीमो नह’ इनि वाक्यं ्नम ्मदाक्त्य
म भम रिरं ,
ि स्वगयनवषरमदा।् कमिाः? नह रस्माचानवष्कृ िं िदुभरनवषरत्वमदास्य वाक्यस्य नवस्पष्टमदाि इत्यर् याः। ‘अत्र

नििाऽनििा भवत्यिन्वागिं म ि’
िण्रज म
इत्यनििृत्विण्रिािाद्य्ङ्गत्वनलङ्गश्रवमाि।् स्वनगयमाः
म चरोगानचनि भावाः।
श्रद्धानचभोक्तृि्
अन्यिरजत्यस्य िरोमदायध्य एकार् यत्वज व्नम ि नवकल्पािािाि ् स्वाप्यरािजक्षं ्म्प्त्यनिजक्षनमदानि वाराि।्

ज नमदानि वाच्यज एवमदानम क्ताः स्वाप्यरज मदाोक्षज रा ्म्पनत्ताः ्नम ््चि जक्षनमदात्यर् य इनि
स्वाप्यर्म्प्त्यनिक्ष
म िूिायवप्यर्िय रस्य ्ाम्यजि
मदान्दस्य शङ्का मदााभूनचनि ्म्बन्धमदाात्राषष्ठ्या स्वाप्यर्म्प्त्यनोरि जक्षनमदात्यक्त्या
म त्वाच ् रर्ारुच्यजकार्ो ह्या्रम इनि द्योििार स्वाप्यर्म्प्त्यनोमदायध्यऽज न्यिरजत्यनक्ताः।
मदाख्य म एिजि
म
स्वाप्यर्म्प्त्यनभराि ज नमदानि वाच्यनमदानि निर्मदा।् िर्ात्वज िरोमदाख्य
क्ष मय त्वा्ूचिाि।् एिच्च
ित्त्वप्रचीिबृहद्भाष्यकमदायनिमयरटीका् म व्यक्तमदा।्
्
्गद्व्यािारानधकरममदा॥4-4-9॥
् ॥ 4-4-9-558 ॥
ॐ ्गद्व्यािारव्यमदा ॐ
म
् Page 204
म आप्नोनि, ि ि म ‘्वायि ्
म स्य भोगजरत्ता ्ाध्यिज। ्ृष्ट्यानच्गद्व्यािारव्ं कामदां मदाक्त
म ा ्ृष्ट्यानचकामदााििीत्यर् याः।
कामदाािाप्त्वाऽमदाृिाः’ इनि श्रत्य
कमि इत्यि आह —
ॐ प्रकरमाच्नन्ननहित्वाच्च ॐ ॥ 4-4-9-559 ॥
म म्य’
‘शरीरभजचादूर्ध्यमदात्क्र इनि ्ीवप्रकरमाि ् ्ीवािां ्गञ्जििानच्ामदार्थ्ेऽ्नन्ननहित्वाि ्
् ‘्वायि कामदााि
िनिदूरत्वात्तद्धीित्वानचनि रावि — ् ’ ् इनि श्रिम ाःज ्ङ्कोचो रक्त
म इत्यर् याः।
ॐ प्रत्यक्षोिचजशानचनि चजन्नानधकानरकमदाण्डलस्थोक्तज ाः ॐ ॥4-4-9-560॥

म स्य
‘िा रो वजच। ् वजच ब्रह्म। ्वेऽस्मै चजवा बनलमदाावहनतु ’ इनि प्रत्यक्षं स्पष्टं मदाक्त
्वयचवज िूज्यत्वोिचजशाि ् मदाक्त
म ािां ्गचैश्वरयमदा्ीनि चजन्न। कमिाः? आनधकानरकमदाण्डलस्थोक्जाः।
म ाः’ इनि ठक ् — स्वरोग्रिचवीं प्रा्ा चजवााः। िजषां
म ा आनचकानरकााः — ‘ित्र निरक्त
अनधकारज निरक्त
म नवनरञ्चस्यैव ित्रोक्तज िायशषज भक्त
मदाण्डलज निरामदाकिरा नस्थिस्य मदाक्त म ािां ्गनिषरैश्वरयनमदात्यर्ाःय ।
चजवमदाण्डलजनि वाच्यज एवमदानम क्तमदाक्त

मय चजवािामदानि म स्वावरनिरमदािानधकारज
मदाक्त म त्वमदा्ीनि
निरक्त
्ूचनरिमदाम ।् ित्र ित्र नस्थत्वा भोगाि भ
् ङ्क्त
म इनि मदाण्डलस्यजत्यक्त
म नमदानि ित्त्वप्रचीिोनक्ताः।
म ब्रह्माचीिामदामदाक्त
मदाक्त म ्गद्व्यािारोऽनि कमिो िजत्यि आह —
ॐ नवकारावनिय च िर्ानह चशयरनि ॐ ॥ 4-4-9-561 ॥

म र् याः। नवकारं ्ं्ारमदाावियरिीनि नवकारावनिय। िनिषरं व्यािरमं मदाक्त
चो िजत्यिकषाय म ािां िान्।
कमिाः? ‘इमदां मदाािवमदााविय िावियतु ’ज (छा.4.15.6) इनि श्रनम ि्र्ा चशयरनि नह रिोऽि इत्यर्ाःय ।
म र्ाःय ॥1॥
मदाािवा रत्रावियतु ज ् मदाािवावियाः ्ं्ाराः। िं िावियरतु ीनि श्रत्य
्
नस्थत्यनधकरममदा॥4-4-10॥
म ॐ ॥ 4-4-10-562 ॥
ॐ नस्थनिमदााह चशयरिश्च ैवं प्रत्यक्षािमदाािज
म ािां भोगानचिा वृनद्ध्रसा् िजत्यच्यिज
अत्र मदाक्त म । ‘ब्रह्मनम ्म्पन्नो ि ्ारिज ि निरिज ि हीरिज ि
वध यिज’ इनि श्रनम िाः नस्थनिं मदाक्त म ो ि वृद्ध्यानचमदााि ्

म ािामदाजकप्रकारजमावस्थािमदााह। मदाहिां प्रत्यक्षं, ‘मदाक्त
ू त्वाि’् इत्यिमदाािं
म न्य
िद्धजिश म च एवं एकप्रकारजमावनस्थनिं चशयरिाः। मदाहिां प्रत्यक्षमदा्ीत्यजिि ् ‘ि
्रसा्ो ि च वृनद्धवाय’ इत्यानचस्मृत्याऽव्रज मदा।्
म
् Page 205
मदाक्त ्
म ािां भोगनवशजष्त्त्वाि कर्मदाज
वनमदात्यि आह —
ॐ भोगमदाात्र्ाम्यनलङ्गाच्च ॐ ॥ 4-4-11-563 ॥
भोगमदाात्रस्य ्ाम्यज म स्यािन्दवृद्ध्याद्यकारमत्वज
मदाक्त नलङ्गाच्च नलङ्गस्य ्त्त्वाच्चजत्यर् याः।
म
‘एिमदाािन्दमदारमदाात्मािमदािनवश्र ि ्ारिज ि निरिज ि ्रस्िज ि वध यिज रर्ाकामदां चरनि रर्ाकामदां
निबनि रर्ाकामदां रमदािज रर्ाकामदामदािम रमदािज’ इनि श्रिम म स्य
मदाक्त वृद्ध्याद्यभावोनक्तिूवं
भोगभावाभावोक्तज भोगनवशजषो िािन्दवृद्द्यानचहजिनम रत्यर्े नलङ्ग्त्त्वानचनि भावाः। ‘रर्ाकामदां रमदािज

उिरमदािज’ इनि नवशजष्ूचिार मदाात्रिचोनक्तनरनि ित्त्वप्रचीिोनक्ताः। भोग्ामदाान्य एव ्ाम्यं ि ि म
िनिशजष इत्यर् य इनि न्यारामदाृिोनक्ताः॥10॥
्
अिावृ्त्यननधकरममदा॥4-4-11॥
् ॥ 4-4-12-564 ॥
ॐ अिावृनत्ताः शब्दाचिावृनत्ताः शब्दाि ॐ
अत्र मदाक्त ् ञ्जािस्याि
म स्य भोगाि भ म िम रावृनत्तरुच्यिज। मदाक्त
म ा िामदािावृनत्ताः, ि ि म ्वयकालस्यानि ्मदााप्त्या
स्वनगयवि ् ििरावृ
म ि’ज इनि शब्दाि ् श्रिम नज रत्यर्ाःय । ज्ञारि इनि शजषाः।
नत्ताः। कमिाः? ‘ि च ििराविय
म
्मदा्शास्त्रार्ायवधारमार्ाय ्ूत्रस्यैवात्र निरुनक्ताः॥11॥
म िूमायर चोषदूरार नवष्णवज।

कल्यामगम
िमदााः श्रीप्रामिार्ार भक्ताभीष्टप्रचानरि॥

ज
म
्धीन्द्रग रम िाचािां नशष्यजम श्रीशिष्टरज
म ।
राघवजन्द्रम
ज रनििा कृ िोरं िन्त्रचीनिका॥
म ाः िाचाः॥4-4॥
म ध्यारस्य चिर्य
्मदाा्ोरं िन्त्रचीनिका॥
म
् Page 206

San Tantradeepika 30082015

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

San Tantradeepika 30082015

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.

॥ ಶ್ರೀ ಹಯವದನ ರಂಗವಿಠ್ಠಲ ಗ ೀಪೀನಾಥ ೀ ವಿಜಯತ ೀ॥

Contact: H K SRINIVASA RAO, N0 26, 2ND FLOOR, 15TH CROSS, NEAR

प्रर्मदााद्याराः (्मदान्वराध्याराः) ॥1 ॥ ....................................................................................... 29

प्रर्मदााध्यारस्य प्रर्मदााः िाचाः ॥1-1 ॥ ..................................................................................... 29

ॐ ॐ अर्ािो ब्रह्मन्ज्ञा्ा ॐ ॥1-1-1-1॥ ............................................................................ 29

िन्माधिकरणम ् ॥1-1-2॥ ........................................................................................................................ 30

शास्त्रयोन्यधिकरणम ्॥1-1-3॥ ................................................................................................................... 31

ॐ शास्रयोनित्वात ् ॐ ॥1-1-3-3 ॥........................................................................................................... 31

समन्वयाधिकरणम ् ॥1-1-4॥ .................................................................................................................... 31

ॐ तत्तु समन्वयात ् ॐ ॥1-1-4-4॥ ............................................................................................................ 31

ईक्षत्यधिकरणम ्॥1-1-5॥ ......................................................................................................................... 32

ॐ गौणश्चे न्िात्मशब्दात ् ॐ ॥ 1-1-5-6 ॥ .................................................................................................... 32

ॐ तन्न्िष्ठस्य मोक्षोपदे शात ् ॐ ॥1-1-5-7 ॥ ............................................................................................... 32

ॐ हे यत्वावचिाच्च ॐ ॥ 1-1-5-8 ॥ ........................................................................................................... 33

ॐ स्वाप्ययात ् ॐ ॥1-1-5-9 ॥ ................................................................................................................ 33

ॐ गनतसामान्यात ् ॐ ॥1-1-5-10 ॥ ........................................................................................................ 33

ु त्वाच्च ॐ ॥1-1-5-11 ॥ ...............................................................................................................

ॐ आिन्दमयोऽभ्यासात ् ॐ ॥ 1-1-6-12 ॥ .................................................................................................. 34

ॐ ववकारशब्दान्िे नत चेन्ि प्राचुयाात ् ॐ ॥ 1-1-6-13 ॥..................................................................................... 34

ॐ तद्धेतुव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-1-6-14 ॥ ..................................................................................................... 35

ॐ मान्रवर्णाक मेव च गीयते ॐ ॥ 1-1-6-15 ॥ ............................................................................................. 35

ॐ िेतरोऽिुपपत्ते ः ॐ ॥1-1-6-16 ॥ ........................................................................................................... 35

ॐ भेदव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-1-6-17 ॥ ......................................................................................................... 35

ु ािापे क्षा ॐ ॥ 1-1-6-18 ॥ ................................................................................................

ॐ अन्स्मन्िस्य च तद्योगं शान्स्त ॐ ॥ 1-1-6-19 ॥ ..................................................................................... 36

ॐ अन्तस्तद्धमोपदे शात ् ॐ ॥1-1-7-20 ॥ ........................................................................................................ 36

ॐ भेदव्यपदे शाच्चान्यः ॐ ॥ 1-1-7-21 ॥ .......................................................................................................... 36

ॐ आकाशस्तन्लिङ्गात ् ॐ ॥ 1-1-8-22 ॥ ......................................................................................................... 37

प्राणाधिकरणम ्॥1-1-9॥ ................................................................................................................................ 37

ॐ अत एव प्राणः ॐ ॥1-1-9-23 ॥ ................................................................................................................ 37

ज्योततरधिकरणम ्॥1-1-10॥ ........................................................................................................................... 37

ॐ ज्योनतश्चरणाभभधािात ् ॐ ॥ 1-1-10-24 ॥ .................................................................................................... 37

गायत्र्यधिकरणम ्॥1-1-11॥ ............................................................................................................................ 38

ॐ छन्दोऽभभधािान्िे नत चेन्ि तथा चेतोऽपाणनिगदात ् तथा हह दशािम ् ॐ ॥1-1-11-25 ॥ ............................................. 38

ॐ भूताहदपादव्यपदे शोपपत्ते श्चैवम ् ॐ ॥ 1-1-11-26 ॥ ............................................................................................ 38

ॐ उपदे शभे दान्िे नत चेन्िोभयन्स्मन्िप्यववरोधात ् ॐ ॥ 1-1-11-27॥ ........................................................................... 39

पादान्त्यप्राणाधिकरणम ्॥1-1-12॥ .................................................................................................................... 39

ॐ प्राणस्तथाऽिुग मात ् ॐ ॥1-1-12-28 ॥......................................................................................................... 39

ू ा ह्यन्स्मि ् ॐ ॥ 1-1-12-29 ॥ .......................................................... 39

ॐ शास्रदृष््यातूपदे शो वामदे ववत ् ॐ ॥1-1-12-30 ॥ .......................................................................................... 40

प्रर्मदााध्यारस्य नििीरिाचाः ॥1-2 ॥ ............................................................................................41

ॐ सवार प्रभसद्धोपदे शात ् ॐ ॥ 1-2-1-32 ॥ ....................................................................................................... 41

ॐ वववक्षक्षतगु णोपपत्ते श्च ॐ ॥1-2-1-33 ॥ ........................................................................................................ 41

ॐ अिुपपत्ते स्तु ि शारीरः ॐ ॥ 1-2-1-34॥ ....................................................................................................... 41

ॐ कमाकतव्ात यपदे शाच्च ॐ ॥1-2-1-35 ॥ .......................................................................................................... 42

ॐ शब्दववशेषात ् ॐ ॥1-2-1-36 ॥ .................................................................................................................. 42

त ेश्च ॐ ॥1-2-1-37 ॥ ....................................................................................................................... 42

ॐ अभाकौकस्त्वात ् तद्व्यपदे शाच्च िेनत चेन्ि निचाय्यत्वादे वं व्योमवच्च ॐ ॥1-2-1-38 ॥ ............................................. 42

ॐ सम्भोगप्रान्प्तररनत चे न्ि वैशेष् यात ् ॐ ॥1-2-1-39 ॥ ........................................................................................ 43

अत्तत्ृ वाधिकरणम ्॥1-2-2॥ .............................................................................................................................. 43

ॐ अत्ताचराचरग्रहणात ् ॐ ॥ 1-2-2-40 ॥ ........................................................................................................... 43

ॐ प्रकरणाच्च ॐ ॥1-2-2-41 ॥ .................................................................................................................... 43

ु ाधिकरणम ्॥1-2-3॥ ................................................................................................................................. 43

ु ां प्रववष्टावात्मािौ हह तद्दशािात ् ॐ ॥1-2-3-42 ॥ ...................................................................................... 43

ॐ ववशेषणाच्च ॐ ॥ 1-2-3-43॥ .................................................................................................................... 44

अन्तराधिकरणम ्॥1-2-4॥ ........................................................................................................................ 44

ॐ अन्तर उपपत्तेः ॐ ॥ 1-2-4-44॥ ........................................................................................................... 44

ॐ स्थािाहदव्यपदे शाच्च ॐ ॥ 1-2-4-45 ॥ ................................................................................................... 44

ु ववभशष्टाभभधािादे व च ॐ ॥ 1-2-4-46 ॥ ............................................................................................

ॐ श्रुतोपनिषत्कगत्यभभधािाच्च ॐ ॥ 1-2-4-47 ॥.......................................................................................... 45

ॐ अिवन्स्थतेरसम्भवाच्च िेतरः ॐ ॥ 1-2-4-48 ॥ ........................................................................................ 45

अन्तयावम् यधिकरणम ्॥1-2-5॥.................................................................................................................... 45

ॐ अन्तयााम्यश्रधदै वाहदषु तद्धमाव् यपदे शात ् ॐ ॥ 1-2-5-49॥ .............................................................................. 45