YUTRIB’O5

ta
9 JUGOSLIVENSKA KONFERENCIJA O TRIBOLOGIJI
JUN.15-18. 2005
Kragujevac, Srbija i Crna gora

UTICAJ RAZLIČITIH VRSTA STENSKIH MINERALA NA

IZBOR MATERIJALA RADNIH DELOVA GRADJEVINSKE
MEHANIZACIJE
M. Mutavdžić2, V. Lazić1, M. Jovanović1, D. Adamović1, N. Ratković1
1)
Mašinski fakultet u Kragujevcu, Sestre Janjić 6, 34000 Kragujevac
2)
Preduzeće za puteve Kragujevac, Tanaska Rajića 16, 34000 Kragujevac

Rezime
U ovom radu istražuju se karakteristike raznih vrsta gradjevinskog kamena i kamenih agregata,
koje najviše utiču na habanje radnih delova mašina za pripremu i nanošenje agregata za izradu
puteva. Stene od kojih se dobija gradjevinski kamen sačinjene su od odredjenih minerala,
odnosno fizički i hemijski homogenih tela nastalih u zemljinoj kori. Ovde se razmatraju
najvažnije vrste gradjevinskog kamena: krečnjak, dolomitski mermer, kalcitsko-dolomitski
mermer i andezit. Vade se iz četiri nalazišta u Srbiji, a upotrebljavaju se za izradu pojedinih
slojeva kolovoznih konstrukcija na putevima, ulicama, aerodromima i zastora na železničkim
prugama, kao i za spravljanje različitih vrsta betona i asfalta. Za pravilan izbor kamena za
nasipanje puteva potrebno je poznavati njegove opšte i specifične osobine. U tom cilju često se
izvode sledeća ispitivanja: minerološko-petrografska, fizičko-mehanička i posebna. Osim toga,
proveravali smo otpornost na habanje kako na uzorcima direktno uzetim iz stenskog materijala
tako i na kamenim agregatima.

Ključne reči: stenski minerali, krečnjak, mermer, andezit, saobraćajnice, gradjevinska

mehanizacija

1. Uvod

Gradjevinske mašine koje se koriste pri Poznavanje fizičko-mehaničkih osobina stenskih

proizvodnji i ugradnji materijala prilikom
izgradnje gradjevinskih objekata različite
namene izložene su različitim vrstama jakih
naprezanja, a posebno njihovi radni elementi
koji su u direktnom kontaktu sa kamenim
materijalima. Od vrste gradjevinskih materijala,
osobina radnih elemenata gradjevinske
mehanizacije i uslova eksploatacije i održavanja,
direktno zavisi radni vek gradjevinske
mehanizacije. Pri eksploataciji, radni delovi
gradjevinskih mašina stalno su izloženi
različitim vrstama habanja i korozije, a
povremeno ili stalno udarnim opterećenjima.
Radni delovi gradjevinske mehanizacije
najčešće su u kontaku sa različitim vrstama
kamena, peska, zemlje, asfalta, betona, a često
su u kontaktu i sa vodom.
minerala je od posebnog značaja, ne samo za
njihovu eksploataciju, već i za preradu i
ugradnju. Budući da je reč o složenim tribo-
mehaničkim procesima, u kojima sudeluju radni
delovi gradjevinske mehanizacije, kamen i treća
tela, od posebnog je značaja pravilan izbor
materijala za radne delove gradjevinskih mašina,
kao i izbor tehnologije reparature oštećenih i
pohabanih delova tih mašina.
Na osnovu navedenih ispitivanja gradjevinskog
kamena iz četiri dostupna nalazišta dobijaju se
korisni podaci kako za projektovanje tako i
reparaturu radnih delova gradjevinskih mašina
namenjenih za eksploataciju minerala, njihovu
preradu i ugradnju u puteve.

820
 2. Najvažnija tehnička svojstva stenskog sedimentne (taložne) i metamorfne
materijala i njihova osnovna podela (preobražene) stene.
Eksperimentalnim ispitivanjima svojstava
Svojstva stena direktno zavise od minerala
stena odredjuje se njihova pogodnost za primenu
koji ulaze u njihov sastav. Najčešće se mogu
u gradjevinarstvu i drugim privrednim granama,
sresti sedam grupa minerala: silikati, karbonati,
mogućnost pravilnije eksploatacije gradjevinske
oksidi, sulfati, sulfidi, hloridi i hidroksidi. Radi
mehanizacije pri obradi i ugradnji kamenih
potpunije slike o broju različitih minerala koji
materijala i njihovih agregata, stabilnost terena
ulaze u sastav stena, potrebno je ukazati, da
na kome se izvodi izgradnja različitih objekata i
samo grupu silikata sačinjava oko 800 vrsta
dr.
minerala koji su razvrstani u različite podgrupe.
Za izgradnju saobraćajnica koriste se
Minerali u zemljinoj kori mogu se naći u
različite vrste gradjevinskih materijala, ali
vezanom (kamenom) i nevezanom (rasutom)
najveću primenu našle su čvrste stene krečnjaka
obliku, pa se i stene prema jačini dele na slabe,
(izgradnja donjih nosećih slojeva i posebno
čvrste i izuzetno čvrste stene, budući da minerali
habajućih slojeva) i eruptivnih čvrstih stena,
mogu biti u kristalnom, kristalastom i amorfnom
najčešće andezita (izgradnja završnog habajućeg
obliku. Osobine stena se pri dejstvu vode, mraza
sloja). Zbog toga su i radni delovi gradjevinske
i vatre znatno menjaju, pa je izuzetno važno
mehanizacije, koja je uključena u proces
poznavati zakonitost tih promena [1, 2, 3, 4, 5,
eksploatacije u putnoj privredi, najčešće izloženi
7, 8].
procesima habanja usled dejstva ovih kamenih
Petrografska1 svojstva stena koja imaju
materijala i njihovih agregata. U ovom radu
tehnički značaj su: mineralni sastav, struktura i
razmatra se problematika habanja radnih
tekstura stena.
elemenata gradjevinske mehanizacije Preduzeća
Fizička svojstva stena koja se odredjuju
za puteve Kragujevac, koji su izloženi habanju
kvantitativno i kvalitativno mogu biti: optička,
usled dejstva kamenih materijala sa četiri
vodno-optička, toplotna, električna, magnetna,
nalazišta (ležišta): krečnjak u selu Korman-
radioaktivna i dr. Optička svojstva stena definišu
"Samar", dolomitski mermer u selu Gradac-
se bojom koja je odraz hemijskog sastava
"Straževica", kalcitsko-dolomitski mermer u
prisutnih minerala; dele se na svetle (SAL-ske) i
selu Vlakča-"Vučjak" i andezit u selu Velika
tamne (FEM-ske). Svetli minerali su bogati
Bisina-"Šumnik" kod Raške. Najviše se
aluminijumom i silicijumom, dok su tamni
eksploatiše (preko 70%) krečnjak iz nalazišta -
minerali bogati gvoždjem i magnezijumom.
"Vučjak", pa je ovaj kamen uzet kao reprezent
Vodno-fizičke osobine odnose se na specifičnu
pri eksperimentalnim ispitivanjima fizičko-
masu, zapreminsku masu, poroznost, zbijenost,
mehaničkih svojstava, dok su drugi stenski
stišljivost, vodopropustljivost, vlažnost,
materijali analizirani u nešto manjoj meri.
kapilarnost, lepljivost, bubrenje, provetrivost i
dr. 3. Odredjivanje petrografskih svojstava
Mehanička svojstva stena koja imaju nekih stena
praktičan značaj jesu jačina na pritisak, jačina na
U najbitnija petrografska svojstva stena
savijanje, tvrdoća i žilavost. Jačina na pritisak
ubrajaju se: mineralni sastav, struktura i
odredjuje se na uzorcima oblika kocke, a jačina
tekstura stena. Uticaj ovih faktora na njihova
na savijanje na prizmatičnim uzorcima. U oba
fizička, mehanička i tehnološka svojstva
slučaja mora se voditi računa o eventualnoj
prikazan je na slici 1.
slojevitosti kamena. Osim toga, ispituje se
Osim vrste minerala, na svojstva stena utiče
otpornost kamena na habanje i ispitivanje
njihova struktura i tekstura. Strukturu stena čine
postojanosti na atmosferske uticaje.
karakterističan oblik, veličina zrna i jačina
Tehnološka svojstva su njihove osobenosti
njihove veze koja zavisi od načina srastanja pri
koje se ispoljavaju pri obradi i ugradnji i tu
samom stvaranju stene. Teksturu čine prostorni
spadaju: obradljivost, drobljivost, bušivost,
raspored minerala i ispunjenost prostora stene
lomljivost-cepljivost i rastresitost.
mineralima.
Prema načinu postanka stene koje su u
sastavu Zemljine kore, mogu se svrstati u tri
velike grupe: magmatske (eruptivne),
1
Petrografija (grč.)- nauka o sastavu, pojavljivanju i
rasprostranjenju stena.

821
 Slika 1: Shematski prikaz uticaja petrografskih svojstava na ostala svojstva stena
Ispitivanje petrografskih svojstava stena
izvodi se: vizuelno, mikroskopom i pomoću
komparatora. Petrografska svojstva stena
ispitivana su pomoću odgovarajućih standarda
[9-JUS B.B8.013], i to za pomenute četiri vrste
stena koje se najviše koriste pri izgradnji
saobraćajnica.
Ležište krečnjaka "Vučjak" je uglavnom
sastavljeno od organogeno-detričkog2 krečnjaka.
Struktura ove stene je kristalasta do
mikrokristalasta. Tekstura stene je masivna tj.
Mineralna zrna nemaju pravilan raspored u
masi. Na slici 2 prikazan je makroskopski i
mikroskopski izgled ove vrste stene.
Slika 2: Izgled strukture stene krečnjaka: a) makroskopski izgled (10×), b) mikroskopski izgled (50×)
Makroskopski izgled stene je kameni
materijal sivo do sivosmedje boje, masivne
teksture, neravnog do iverastog preloma sa
finom hrapavošću prelomljene površine i oštrim
ivicama loma. Intenzivno je tektozirana,
ispresecana žilama i žilicama koje su povezane
limonitom i ispunjene kalcitom debljine do
2 mm. U masi stene zapažaju se i stiloliti
popunjeni glinom, kao i gnezdaste nakupine
kalcita dimenzija do 1.5×0.8 mm.
2
Detritus, skup sitnih delića istrošenih stena.
822
Mikroskopski izgled stene je kameni
materijal sastavljen od odlomaka
mikrokristalastih i organogenih krečnjaka sa
tragovima olilitičkih krečnjaka i znatne količine
fosilnih ostataka vezanih sparitskim cementom.
Odlomci mikrokristalastih krečnjaka su
zaobljenih do uglastih formi, dok su odlomci
organogenih krečnjaka zaobljeni i izgradjeni od
fosilnih ostataka vezanih mikritskim vezivom
delimično prekristalisali u mikrokristalasti
kalcit. Od sekundarnih sastojaka prisutan je
limonit koji je fino dispergovan po zrnima
mikrokristalastog i kristalastog kalcita.
Ležište dolomitskog mermera "Samar" je
uglavnom sastavljeno od dolomitskog mermera -
dolomita. Struktura ove vrste stene je
granoblastična. Tekstura je masivna i
nekompaktna. Na slici 3 prikazan je
makroskopski i mikroskopski izgled strukture
ove stene.
Makroskopski izgled stene je kameni
materijal sive do sivožute boje, masivne do
tektozirane teksture, neravne prelomljene
površine sa grubom hrapavošću površine
preloma i oštre ivice preloma. Intenzivno je
tektozirana što se manifestuje prisustvom
velikog broja žica i žilica bele do žutobele boje zrna dolomita veličine 0.1-0.3 mm i neznatan
koje su vezane limonitom i ispunjene kalcitom. deo liski muskolita (oko 0.5%) veličine

Slika 3: Izgled strukture dolomitskog mermera: a) makroskopski izgled (10×), b) mikroskopski

izgled (50×)
Mikroskopski izgled stene je kameni
materijal od izometričnih zrna ujednačene
veličine koja mozaički srastaju. Veličina zrna
varira i najveći broj je od 0.5×0.2 mm, a duž
ravni slojevitosti primetna je pojava
rekristalizacije. Kalcita ima u malim količinama
i javlja se u obliku nepravilnih gnezdastih
nagomilanja. Od sporednih sastojaka prisutan je
kvarc i metalični minerali, kao i sekundarni
limonit koji vezuje prisutne žilice u steni.
Ležište kalcitskog-dolomitskog mermera
"Gradac" je uglavnom sastavljeno od
dolomitskog mermera. Struktura ove stene je
granoblastična. Tekstura stene je homogena i
kompaktna. Na slici 4 prikazan je makroskopski
i mikroskopski izgled strukture ove stene.
0.2-0.3 mm.
Ležište andezita "Šumnik" je uglavnom
sastavljeno od različitih vrsta andezita. Struktura
stene je holokristalasto-pofirska. Tekstura stene
je masivna. Na slici 5 prikazan je makroskopski
i mikroskopski izgled strukture ove stene.
Makroskopski izgled stene je kameni
materijal sivozelene boje, masivne teksture i
porfirske strukture, a makroskopski se još
zapažaju i obojeni fenokristali najčešće
idiomorfnih formi, veličine do 4 mm.
Prelomljena površina stene je nepravilna i grube
je hrapavosti sa izuzetno oštrim ivicama loma.
Mikroskopski izgled stene je kameni
materijal sastavljen od fenokristala
plagioklasablende i biotita, koji leže u

Slika 4: Izgled strukture stene kalcitsko-dolomitskog mermera: a) makroskopski izgled (10×),

b) mikroskopski izgled (50×)
Mikroskopski izgled je kameni materijal
bele boje i homogene strukture. Prelomljena
površina je ravna sa grubom hrapavošću i
umereno oštrim ivicama loma.
Mikroskopski izgled stene je kameni
materijal sastavljen od kristalastog dolomita
povezanog kalcitskim cementom (oko 90%),
veličine zrna 0.5-1.0 mm. Oko 10% su sitnija
holokristalastoj osnovnoj stenskoj masi. Kao
sekundarni minerali u steni javljaju se kalcit i
kvarc u obliku kristala.
4. Eksperimentalno odredjivanje nekih
fizičkih svojstava stena
Od fizičkih svojstava vezanih stena-kamena
i njihovih agregata pri izgradnji saobraćajnica

823
najčešće se eksperimentalno ispituju specifične 4.2 Odredjivanje zapreminske mase stena
mase (gustine), zapreminske mase, poroznost,
Zapreminska masa stena je jedinica ukupne
upijanje vode i zbijenost, jer ova svojstva

Slika 5: Izgled strukture stene andezita: a) makroskopski izgled (10×), b) mikroskopski izgled (50×)
direktno utiču na promenu mehaničkih i
tehnoloških svojstava stena i njihovih agregata.
Načini i postupci ispitivanja propisani su
odgovarajućim standardima [9-JUS B.B8.031], a
ovde se samo daju neki od dobijenih
eksperimentalnih rezultata.
4.1 Odredjivanje specifične mase (gustine)
stena
Specifična masa kamenih stena je masa
čvrstih čestica njenih minerala u jedinici
zapremine ρ s = ms Vs , gde su: ρs – specifična
masa čvrstih čestica stene u g/cm3, ms – masa
suve mineralne supstance u g i Vs – zapremina
mineralne supstance u cm3. Za odredjivanje
zapreminske mase koristi se prah minerala mase
oko 50 g. Ovaj prah mora proći kroz sito sa
veličinom otvora (okaca) od 0.09 mm bez
ostatka. Za ova ispitivanja neophodno je izvesti
najmanje tri probe. Specifična masa stene može
se odrediti laboratorijski na sprašenim uzorcima
pomoću piknometra. Posredno se na osnovu
specifične mase odredjuje i apsolutna poroznost
stena. U tablici 1 date su specifične mase nekih
(najvažnijih) stenskih minerala.
zapremine uzorka (čvrstih čestica i pora)
γ v = ms V , gde su: γv – zapreminska masa sa
porama i šupljinama u kg/m3, ms – masa suvog
probnog uzorka u kg i V – zapremina probnog
uzorka u m3. Odredjivanje zapreminske mase
najčešće se izvodi na uzorcima pravilnog oblika
(kocka, prizma), a može se izvesti i na uzorcima
nepravilnog oblika [9-JUS B.B8.032]. Kada se
ispitivanja izvode na uzorcima pravilnog oblika
nijedna ivica ne sme biti manja od 40 mm, a kod
uzoraka nepravilnog oblika masa im ne sme biti
manja od 150 g. Za ispitivanje je korišćeno po
pet probnih uzoraka za svaku vrstu stena. Uzorci
su bili dužine 50±1 mm. Merenje dužina ivica
izvodi se sa tačnošću od 0.25%, a merenje mase
sa tačnošću od ±0.1%. Ispitivanja su obavljena
na sobnoj temperaturi od 20±2ºC. U tablici 2
prikazane su srednje vrednosti zapreminske
mase uzoraka različitih vrsta stena, dobijenih
našim ispitivanjima [6].

Tablica 1. Specifične mase nekih stenskih minerala

Vrsta Specifična masa Vrsta Specifična masa Vrsta Specifična masa
minerala minerala, g/cm3 minerala minerala, g/cm3 minerala minerala, g/cm3
Silikati Oksidi Hidroksidi
Feldspati 2.55-2.76 Kvarc 2.65 Limonit 3.50-4.00
Liskuni 2.80-3.20 Magnetit 5.10-5.30 Boksit 2.30-3.50
Amfiboli 3.00-3.30 Hematit 4.80-5.30 Opal 2.00-2.30
Piroskeni 3.10-3.50 Korund 3.90-4.10 Sulfati
Kaolini 2.00-2.60 Anmiorit 2.80-3.00
Karbonati
Granati 3.40-3.80 Gips 2.10-2.40
Talk 2.70-2.80 Kalcit 2.70 Sulfidi
Serpentin 2.50-2.70 Magnezit 2.90-3.10 Pirit 4.90-5.10
Olivin 3.30-4.00 Dolomit 2.60-2.95 Hloridi
Epidot 3.30-3.50 Aragonit 2.80-3.00 Halit 2.10-2.30
824
 Tablica 2. Zapreminske mase ispitivanih uzoraka različitih vrsta stena
Krečnjak - Dolomitski Kalcitsko-dolomitski Andezit-
Ispitivano svojstvo stena
Vučjak mermer - Samar mermer-Gradac Šavnik
Zapreminska masa sa porama,
γ v = ms V 2690 2780 2820 2630
Specifična masa bez pora i šupljina,
ρ s = m s Vs 2730 2870 2850 2750
Koeficijent zapreminske mase,
i = γ v ρs
0.985 0.969 0.989 0.956

emax- koeficijent poroznosti rastresite stene i

4.3 Odredjivanje poroznosti stena
Poroznost stena je ukupan prazan prostor u
jedinici zapremine koji nije ispunjen
mineralnom supstancom, a zavisi od strukture i
teksture stena, odnosno od veličine zrna i načina
njihovog pakovanja. Poroznost se odredjuje
pomoću izraza:
p = [1 − (γ v / ρs )]⋅100 u %,
gde su:
p- poroznost u %,
γv- zapreminska masa sa porama i šupljinama i
ρs- specifična masa bez pora i šupljina [9-JUS
B.B8.032].
Upijanje vode definisano je odnosom mase
vode i mase čvrste mineralne supstance, a za
različite vrste stena varira od nekoliko stotih
delova procenta. Rezultati eksperimentalnih
istraživanja dati su u tablici 3.
emin- koeficijent poroznosti zbijene stene.
Ispitivanje mogućnosti zbijanja vezanih
stena ne zavisi samo od oblika i veličine zrna,
već i od njihove kohezije. Jačina kohezionih
veza zrna je veoma značajna, jer pri procesu
zbijanja ometa istiskivanje vode iz pora i
šupljina stene. Odredjivanje zbijenosti ovih
stena izvodi se pomoću izraza:
K d = ewL − e /(ewL − ewp ) ,
gde su:
Kd- koeficijent zbijenosti u %,
ewL- koeficijent poroznosti stene na granici
početka plastičnog tečenja,
ewp- koeficijent poroznosti stene na granici
završetka plastičnog tečenja i
e- koeficijent poroznosti stene u prirodnom
stanju kada ima prirodnu vlažnost i zbijenost
[9-JUS B.B8.030].

Tablica 3. Poroznost ispitivanih uzoraka različitih vrsta stena

Kalcitsko-
Krečnjak Dolomitski Andezit-
Ispitivano svojstvo stena dolomitski mermer-
- Vučjak mermer - Samar Šavnik
Gradac
Poroznost, p = [1 − (γ v / ρ s )] ⋅ 100,% 1.50 3.10 1.10 4.40
Upijanje vode, w = (mv − ms ) / ms ⋅ 100,% 0.18 0.17 0.12 0.64

Odredjivanje zapreminske mase stena može

4.4 Odredjivanje mogućnosti zbijanja stena
Zbijenost stena je njihovo svojstvo
povećanja zapreminske mase veštačkim putem
pod dejstvom pritiska. Mogućnost zbijanja se
razlikuje kod vezanih (koherentnih) i nevezanih
(nekoherentnih) stena, pa se na različite načine
izvodi ispitivanje ovog svojstva.
Ispitivanje mogućnosti zbijanja nevezanih
stena direktno zavisi od oblika i veličine zrna.
Odredjuje se pomoću izraza:
I D = emax − e /(emax − emin ) ,
gde su:
ID- indeks zbijenosti u %,
e = V p / Vs - koeficijent poroznosti stene
(prirodno stanje),
poslužiti kao kriterijum za ocenu njihove
mogućnosti zbijanja u nasipu, što je od velikog
značaja pri izgradnji gradjevinskih objekata.
Kompletno ispitivanje mogućnosti zbijanja stena
zahteva: odredjivanje granulometrijskog sastava,
odredjivanje mogućnosti zbijanja Proktorovim
testom i odredjivanje kalifornijskog indeksa
nosivosti (detaljnije videti u literaturi [1, 3, 4, 7,
9-JUS B.B8.030].
4.5 Uticaj vode, niskih i visokih temperatura
na promenu svojstava stena
Uticaj vode, niskih i visokih temperatura na
stene ima odredjen tehnički značaj, jer dolazi do
znatne promene njihovih svojstava. U kontaktu
sa vodom pri nižim temperaturama (< 0ºC) i

825
višim temperaturama (> 100ºC) dolazi do
ivesnih promena svojstava stena, dok pri
temperaturama nižim od -25ºC i temperaturama
višim od 500ºC, dolazi do značajnih promena
svojstava stena.
Voda na stene dejstvuje dvojako, pa se
mogu razlikovati fizičko i hemijsko dejstvo vode.
Fizičko i hemijsko dejstvo vode kod različitih
vrsta stena je različito, pa je po ovom osnovu
moguće izvršiti i podelu stena.
Prema fizičkom dejstvu vode, stene se mogu
podeliti u tri osnovne grupe: stene na koje voda
ne utiče, stene na kod kojih voda izaziva izvesne
promene fizičkih svojstava i stene koje pod
dejstvom vode dobijaju potpuno nova fizička
svojstva. Prvu grupu čini mali broj stena, a to su
neke sveže magmatske stene i kvarcni peščari sa
silicijumskim vezivom. Kod njih elastičnost,
jačina, žilavost i druga svojstva ostaju
nepromenjena bez obzira da li su ispitivani
uzorci suvi, prirodno vlažni ili potpuno zasićeni
vodom. Druga grupa stena je najbrojnija i pod
dejstvom vode dolazi do smanjenja elastičnosti,
jačine i žilavosti, a menja se boja, provodljivost
elektriciteta i dolazi do promene drugih
svojstava. Treću grupu čine stene kod kojih pod
dejstvom vode one dobijaju potpuno nova
svojstva koja nemaju dok su suve (lepljivost,
bubrenje, i dr.), a ovo se uglavnom dešava kod
glinovitih stena.
Prema hemijskom dejstvu vode, stene se
takodje mogu podeliti u tri osnovne grupe:
praktično nerastvorljive stene, slabo rastvorljive
stene i lako rastvorljive stene. Prvu grupu čine
stene silicijskog i silikatnog sastava bez obzira
na način nastanka. U ovu grupu se mogu
razvrstati kvarciti, kvarcni peščari, rožnaci,
gline, glinci, argilošisti, filiti, graniti, daciti,
andaciti i druge magmatske stene. Drugu grupu
čine stene čiji su minerali rastvorljivi u vodi ali
se taj proces sporo odvija, što je slučaj sa
karbonatnim stenama (krečnjaci, dolomiti,
mermeri, karbonatne breče i konglomerati).
Treću grupu čine stene čiji se minerali lako
rastvaraju u vodi, a u ovu grupu se mogu
razvrstati hloridne, sulfatne i nitratne stene
(gipsit, anhidrit, soli, šalitra i dr.).
Niske temperature (mraz) značajno utiču na
svojstva stena. Na svojstva stena i njihovu
promenu poseban uticaj ima promena
temperature. Naizmenično zagrevanje i
hladjenje stena izaziva velike promene njihovih
svojstava, ali su manje posledice ako su
promene temperature postupne. Takodje, pri
insolaciji, zbog razlike dnevne i noćne
826
temperature (10 do 20ºC) i sezonske temperature
(-30 do +50ºC), dolazi do promene svojstava
stena usled cikličnog širenja i skupljanja, što
tokom vremena dovodi do smanjenja njihove
jačine. Sve suve stene dobro podnose dejstvo
niskih temperatura, dok vlažne stene i stene
potpuno zasićene vodom imaju znatno manju
otpornost, jer dolazi do njihovog razaranja usled
ledjenja vode u njihovim šupljinama.
Visoke temperature (vatra) imaju veliki
uticaj na svojstvo stena. Sve vrste stena dobro
podnose dejstvo povišenih temperatura (do
500ºC), jer ne dolazi do značajnijih promena
njihovih svojstava. Zagrevanjem iznad ove
temperature dolazi do lako uočljivih promena:
gubitka karakterističnog zvonkog zvuka pri
udaru, značajnog smanjenja jačine i pojave
krunjenja, potpuno se razgradjuju ako se preliju
hladnom vodom. Na visokim temperaturama
(iznad 850ºC) postojanije su stene izgradjene od
minerala čija se toplotna provodljivost znatno
razlikuje. Postojanije su jedre i sitnozrnaste
stene od poroznih i krupnozrnastih stena. Na
ovoj temperaturi graniti nepravilno isprskaju, a
peščari najčešće isprskaju paralelno sa
slojevitošću. Krečnjaci i mermeri imaju dobru
otpornost sve do temperature kalcinisanja (oko
800ºC) kada se odvija njihov preobražaj u
negašeni kreč (CaO). Na visokim
temperaturama postojani su kvarciti, kvarcni
peščari sa silicijumskim vezivom, gline,
serpentinit, magnezit i hromit. Od magnezita i
hromita izradjuju se vatrostalne opeke. Na
temperaturama od 200-300ºC, na kojima se
proizvodi vreli asfalt za izgradnju saobraćajnica,
postojane su izlivne magmatske stene sa
staklastom osnovnom masom bez obzira na
vrstu fenokristala (rožnjaci, krečnjaci sa
kalcitskim vezivom, gipsiti i vulkansko staklo).
5. Eksperimentalno odredjivanje nekih
mehaničkih svojstava stena
Od svih mehaničkih svojstava stena najčešće
se ispituju jačina na pritisak, tvrdoća,
elastičnost, žilavost i otpornost na habanje, dok
se druga svojstva redje ispituju. Način
ispitivanja mehaničkih svojstava stena sličan je
mehaničkim ispitivanjima metalnih materijala,
ali ima i svoje specifičnosti. Ova ispitivanja
mehaničkih svojstava stena definisana su
odgovarajućim standardima [9-JUS B.B8.012 do
JUS B.B8.018].
 5.1 Odredjivanje tvrdoće nekih vrsta stena 850-1150 HB. Pored kalcita i dolomita u
strukturi mermera mogu se naći zrna kvarca,
Tvrdoća stena je značajno svojstvo jer utuče
liskuna, hlorita, grafita, spidota i drugih
na druga mehanička svojstva, a predstavlja otpor
najčešćih metamorfnih silikata. Najčešće se
prodiranju drugog čvrstog tela u masu stene. Za
sreću kalcitski mermeri dok su dolomitski
praktične potrebe dovoljno je odrediti relativnu
mermeri dosta retki. Tvrdoća različitih vrsta
tvrdoću stena, a ona se odredjuje pomoću
andezita se kreće u širokom opsegu u zavisnosti
Mosove skale. Tvrdoća stene je u stvari tvrdoća
od vrste. Tako na primer biotitski andezit ima
minerala koji je izgradjuju (sačinjavaju).
tvrdoću približno kao krečnjak od 500-700 HB,
Osnovna Mosova skala napravljena je tako
enstititski 750 HB, amfibolski 1000-1500 HB, a
da svaki naredni mineral reže (para) sve
sadržaj kvarca SiO2 (55-65%) u andezitu može
prethodne, a tvrdoća se izražava stepenom
povećati tvrdoću i do 1800 HB.
tvrdoće koji se kreće u granicama od 1-10, pri
Tvrdoća stena ima veliki uticaj na njihovu
čemu je najmanja tvrdoća talka, a najveća
obradu i primenu, ali i na oštećenje radnih
dijamanta.
elemenata gradjevinske mehanizacije pri obradi
Budući da jednu stenu sačinjavaju više
i ugradnji stenskih materijala. Zato se pri obradi
minerala i veziva koja spajaju zrna minerala, a
i ugradnji stenskih materijala (kamena i
čije su tvrdoće različite, to je i odredjivanje
kamenog agregata) moraju koristiti metali koji
tvrdoće neke stene drugim metodama dosta
imaju veliku tvrdoću sa karbidima u metalnoj
nepouzdano (npr. po Šoru).
osnovi ili relativno meki čelici koji pod
Najveću tvrdoću imaju kriptokristalaste
pritiskom ili udarima mogu da obezbede
sitnozrne stene izgradjene od minerala velike
martenzitnu transformaciju austenita-
tvrdoće čija su zrna neposredno vezana, a to su
Hadfieldovi čelici.
magmatske stene, kvarciti, kvarcni peščar i dr.

Tablica 4. Tvrdoća različitih stenskih minerala

Vrsta Vrsta Vrsta
Tvrdoća po Mosu Tvrdoća po Mosu Tvrdoća po Mosu
minerala minerala minerala
Silikati Oksidi Hidroksidi
Feldspati 6.0-6.5 Kvarc 7.0 Limonit 5.0
Liskuni 2.0-3.0 Magnetit 5.5-6.5 Boksit 2.5-6.5
Amfiboli 5.0-6.0 Hematit 5.5-6.5 Opal 5.5-6.5
Piroskeni 3.1-6.0 Korund 9.0 Sulfati
Kaolini 2.0-2.5 Karbonati Anmiorit 3.0-4.0
Granati 7.0-7.5 Kalcit 2.5-3.0 Gips 2.0
Talk 1.0 Magnezit 2.5-3.5 Sulfidi
Serpentin 2.5-4.0 Dolomit 3.5-4.5 Pirit 6.0-6.5
Olivin 6.5-7.0 Aragonit 3.5-4.5 Hloridi
Epidot 5.0-6.0 Halit 2.0

Malu tvrdoću imaju stene formirane od minerala

male tvrdoće i čija su zrna posredno vezana
prirodnim vezivima (cement). U tablici 4
prikazana je tvrdoća različitih stenskih minerala
sadržanih u stenama.
Na osnovu procentualnog sastava ispitivanih
vrsta stena, tvrdoće stenskih minerala koji ih
sačinjavaju i Mosove skale, moguće je za
ispitivane vrste stena odrediti njihovu relativnu
tvrdoću. Osnovni mineral koji gradi sve vrste
krečnjaka je kalcit pa je i njihova tvrdoća
najčešće oko 650 HB. Tvrdoća kalcitsko-
dolomitskog minerala zavisi od procentualnog
učešća kalcita i dolomita, pa se ona najčešće
kreće u granicama od 650-850 HB, dok
dolomitski mermer ima najčešće tvrdoću od
5.2 Odredjivanje udarne žilavosti nekih
vrsta stena
Ovo svojstvo najviše zavisi od sklopa
odnosno strukture stene, pa tek onda od vrste
minerala koji je grade. Najveću žilavost imaju
stene afitske, zatim kriptokristalaste (zrnaste), pa
porfirske strukture. Otpornost stena na udar
razlikuje se od jačine na pritisak, jer stene koje
imaju relativno veliku jačinu na pritisak mogu
imati malu udarnu žilavost. Ispitivanje udarne
žilavosti stena definisano je odgovarajućim
standardima i izvodi se slično kao i za metalne
materijale.
U tablici 5 date su udarne žilavosti stenskog
materijala proučavanih nalazišta. Ispitivanje je

827
 Tablica 5. Udarna žilavost nekih vrsta stena
Krečnjak - Dolomitski
Udarna žilavost, MPa
Vučjak mermer - Samar
Pravac I-I 22.40 17.00
Pravac II-II 24.20 20.60
Pravac III-III 28.80 24.60
Srednja vrednost 25.13 20.73
izvedeno u tri medjusobno upravna pravca
(pravac I-I je paralelan sa pravcem slojevitosti
stene, pravac II-II je upravan na prethodni
pravac i leži u ravni slojevitosti i pravac III-III je
upravan na pravac prostiranja slojevitosti stene).
Ovako utvrdjeni pravci važe za sva ispitivanja
vezana za mehanička svojstva stena. Ovo je
važno istaći jer su neke stene izrazito
anizotropne zbog slojevitosti i škriljavosti-
nehomogenosti stena.
Na osnovu ovih rezultata može se zaključiti
da se radi o stenama relativno male udarne
žilavosti, a prema izgledu mesta preloma može
se izvesti sličan zaključak, jer je mesto loma
grube hrapavosti i oštrih ivica.
5.3 Odredjivanje elastičnosti stena
Elastičnost stena je svojstvo da pod
dejstvom spoljne sile mogu nastati elastične
deformacije pre nego što nastupi lom. Ovo
svojstvo vezano je za čvrsto vezane stene
(kamenite) i zavisi od od vrste i tvrdoće stenskih
minerala, strukture i teksture, zglobljenosti zrna
i svežine minerala, vlažnosti, jačine i smera
nanošenja opterećenja i dr. Sitnozrne stene sa
dobro zglobljenim zrnima imaju veće vrednosti
modula elastičnosti od krupnozrnih istog
sastava. Kod slojevitih i nehomogenih stena
modul elastičnosti je veći u upravnom pravcu
nego u pravcu paralelnosti sa slojevitošću i
škriljavošću.
Ispitivanjem uzoraka stenskog materijala-
krečnjak dobijene su srednje vrednosti
Poasonovog koeficijenta υ= 0.36, modula
elastičnosti E= 50247 MPa, modula klizanja G=
18608 MPa i zapreminskog modula
K= 59714 MPa.
5.4 Odredjivanje jačine stena
Eksperimentalno odredjivanje jačine stena
izvodi se na najmanje tri uzorka, a najčešće na
po pet uzoraka isečenih iz stene u tri
medjusobno upravna pravca. Za ova ispitivanja
koriste se najčešće uzorci prizmatičnog oblika, a
ceo postupak ispitivanja od pripreme uzorka,
828
Kalcitsko-dolomitski
Andezit-Šavnik
mermer-Gradac
27.20 13.40
26.10 17.20
28.30 22.40
27.20 17.67
načina ispitivanja i prikazivanja dobijenih
rezultata definisan je odgovarajućim
standardima [9-JUS B.B8.012-JUS B.B8.018].
Jačina stene zavisi od: tvrdoće minerala,
vrste strukture, oblika i veličine dodirnih
površina zrna, svežine minerala, vrste i količine
veziva, poroznosti, mehaničke oštećenosti,
vlažnosti, temperature, načina pripreme uzorka,
pravca i načina nanošenja opterećenja i dr. Veću
jačinu imaju stene sa dosta kvarca, amfibola,
piroksena, svežih feldspata i drugih tvrdjih
minerala. Veću čvrstinu imaju jedre, neporozne i
sitnozrne stene sa dobrom zaobljenošću zrna i
jačim vezivom. Takodje, veću jačinu imaju suve
od vodom zasićenih stena i stena koje su bile
izložene zamrzavanju, uzorci stena koji nisu
pripremani primenom eksploziva i nisu bili
izloženi tektonskim poremećajima, uzorci koji
su izloženi dejstvu sile upravno na pravac
slojevitosti i škriljavosti.
Uticaj vlažnosti stena na njihovu jačinu
izražava se tzv. stepenom omekšavanja, koji
predstavlja odnos vodom zasićenog uzorka i
jačine uzorka suve stene. Ovaj koeficijent
najčešće je manji od jedan i najpovoljnije za
korišćenje su stene sa veličinom koeficijenta od
0.6-0.9, dok se korišćenje stena sa koeficijentom
manjim od 0.6 ne preporučuje.
Najčešće se ispituje jačina stena na pritisak u
sva tri stanja (suvom, vodom zasićenom i posle
ciklusa zamrzavanja), a sve stene imaju znatno
veću jačinu na pritisak od jačine na zatezanje,
savijanje, uvijanje i smicanje. Za izvodjenje
eksperimentalnih ispitivanja jačine stena koriste
se: univerzalna hidraulična presa sa mogućnošću
postizanja sile od 60000-100000 daN i uredjaja
za očitavanje rezultata tačnosti od 1%, mašina
za rezanje stena, mašina za brušenje stena,
sušara sa mogućnošću postizanja i regulacije
temperature od 110±5ºC, digitalna vaga tačnosti
±0.01% i pomoćni uredjaji (kade za potapanje
ispitivanih uzoraka, kade za zamrzavanje i dr.).
Deo opreme za ispitivanje jačine stena prikazan
je na slici 6.
 Slika 6: Oprema za ispitivanje jačina stena: a) univerzalna hidraulična kidalica, b) sušara, c) vaga
Jačina na pritisak. Odredjivanje jačine na je Rm= 6.00 MPa, a na osnovu rezultata velikog
pritisak izvršeno je na suvim i vodom zasićenim broja ispitivanja krečnjaka, jačina na zatezanje
uzorcima u obliku kocke dužine ivice 40±1 mm, je oko 1.5 MPa za porozne krečnjake, a kod
čije su površine brušene i planparalelne. Srednja jedrih ova vrednost je oko 6.4 MPa.
vrednost jačine na pritisak, uzoraka krečnjaka iz Na isti način izvršeno je ispitivanje jačine na
ležišta Vučjak (petnaest uzoraka, po pet za svaki zatezanje ostalih vrsta stena, a rezultati
pravac) iznosi Rcm= 131 MPa. ispitivanja dati su u tablici 7.
Na isti način su izvedena i eksperimentalna Jačina na savijanje. Ispitivanje jačine na
ispitivanja na uzorcima drugih vrsta stena savijanje izvedeno je samo na po jenom uzorku
(dolomitski mermer, dolomitsko-kalcitski za svaku vrstu ispitivanih stena, na suvim
mermer i andezit). Za dobijanje rezultata jačine uzorcima i za pravac koji je upravan na ravan
na pritisak posle 25 ciklusa zamrzavanja prostiranja slojevitosti škriljavosti, kako bi se
korišćena su po tri uzorka u obliku kocke dužine dobili najbolji rezultati (najveće vrednosti) (tab.
ivice 100±1 mm (tab. 6). 8).
Tablica 6. Jačina na pritisak nekih vrsta stena
Jačina na pritisak, Rcm, MPa Koeficijent
Vrsta i poreklo stena Suvi Vodom Uzorci posle 25 omekšavanja,
uzorci zasićeni uzorci ciklusa zamrzavanja Kom
Krečnjak - Vučjak 131 123 117 0.94
Dolomitski mermer - Samar 150 136 130 0.91
Kalcitsko-dolomitski mermer-Gradac 161 140 138 0.87
Andezit-Šavnik 195 186 184 0.95

Tablica 7. Jačina na zatezanje nekih vrsta stena

Jačina na zatezanje, Rm, MPa Srednje
Vrsta i poreklo stena
Pravac I-I Pravac II-II Pravac III-III vrednosti
Krečnjak - Vučjak 5.97 6.14 5.89 6.00
Dolomitski mermer - Samar 5.26 5.42 3.72 4.80
Kalcitsko-dolomitski mermer-Gradac 5.64 5.36 4.03 5.00
Andezit - Šavnik 9.48 9.82 8.90 9.40

Jačina na zatezanje. Odredjivanje jačine na Jačina na smicanje. Odredjivanje jačine na

zatezanje izvodi se redje, ali je takodje značajno
svojstvo. Ispitivanje je izvedeno na uzorcima
istog oblika i dimenzija i pod istim uslovima kao
ispitivanje jačine na pritisak s tom razlikom što
su ispitivani samo suvi uzorci. Srednja vrednost
jačine na zatezanje ispitivanih uzoraka krečnjaka
smicanje izvedeno je samo na uzorcima
krečnjaka iz ležišta Vučjak metodom direktnog
smicanja. Najčešće je u primeni metoda
direktnog smicanja pomoću Kasagrandeovog
uredjaja prikazanog na slici 7. Ovaj uredjaj ima
mogućnost da se ispitivanje na smicanje uzorka

829
 Tablica 8. Jačina na smicanje nekih vrsta stena
Krečnjak - Dolomitski Kalcitsko-dolomitski
Vrsta stena Andezit-Šavnik
Vučjak mermer - Samar mermer-Gradac
Jačina na savijanje
3⋅ F ⋅ L 13.20 5.46 6.25 9.82
σs = ' MPa
2 ⋅ b ⋅ h2

stene može izvesti pod različitim uglovima, a da
bi se odredili parametri jačine na smicanje
(koheziona jačina- C i ugao unutrašnjeg trenja-
φ; test se najčešće izvodi pod uglovima od 45º i
60º).
cepljivosti i vrste prirodnog veziva (ako su
prirodno vezane). Kad su u pitanju vezane stene
(kamen) manju otpornost prema habanju imaju
stene izgradjene od minerala manje tvrdoće
(liskun, talk, krupnozrni kalcit i dr.). Može se

Slika 7: Shema Kasagrandeovog uredjaja za izvodjenje testa direktnog smicanja

Odredjivanje tangencijalnog i normalnog reći da manju otpornost na habanje imaju
napona izvodi se tako što se za različite uglove hloridne, sulfidne i karbonatne stene, a veću
smicanja (45º i 60º), pod dejstvom odredjene imaju silcijske i silikatne stene izgradjene od
vertikalne sile pritiska očitavaju na svežih minerala. Na slici 9 prikazani su izgledi
komparatorima komponente pomeranja u ravni i kocke mermera i granita koje su bile izložene
izračunavaju naponi (sl. 8). procesu habanja. Kocke mermera su ispitivane u

Slika 8: Grafički prikaz rezultata odredjivanja parametara smicanja (C, φ) stena – krečnjaka:
a) pravac smicanja I-I, b) pravac II-II i c) pravac III-III
laboratorijskim uslovima, dok su uzorci granita
5.4 Odredjivanje otpornosti na habanje
bili izloženi habanju u realnim uslovima na putu
nekih vrsta stena
[3].
Otpornost na habanje stenskih materijala je Eksperimentalno ispitivanje otpornosti na
njihova postojanost prema različitim procesima habanje stena definisano je odgovarajućim
habanja, što se manifestuje manjim ili većim metodama: metoda Bomea [9-JUS B.B8.015],
gubitkom mase materijala. Njihova otpornost na Los Angeles metoda [9-JUS B.B8.045] i
habanje ne zavisi samo od tvrdoće, već i od postupak Devala [9-JUS B.B8.043]. Metodom
načina njihove strukture, svežine minerala, Bomea izvodi se provera otpornosti na habanje

830
 Slika 9: Habanje mermera i granita: a) habanje iste vrste mermera pri ispitivanju različitim
metodama,
b) habanje iste vrste granita u realnim uslovima

Tablica 9. Rezultati ispitivanja habanja stena po metodi Bomea

Veličina habanja, cm3/50 cm2 Gubitak mase,
Vrsta i poreklo stena
Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3 Srednje vrednosti %

Krečnjak - Vučjak 23.20 22.90 21.80 22.63 6.32

Dolomitski mermer -
19.50 18.30 20.60 19.47 5.44
Samar
Kalcitsko-dolomitski
23.40 24.30 23.60 23.77 6.64
mermer-Gradac
Andezit - Šavnik 10.20 9.10 9.90 9.73 2.62

Tablica 10. Rezultati ispitivanja habanja stena po metodi Los Angeles

Veličina habanja, % Srednje vrednosti,
Vrsta i poreklo stena
Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3 %

Krečnjak - Vučjak 22.80 23.10 23.40 23.10

Dolomitski mermer - Samar 27.70 27.30 28.10 27.70
Kalcitsko-dolomitski mermer-Gradac 29.30 28.80 28.60 28.70
Andezit - Šavnik 11.80 12.20 12.40 12.10

stena na uzorcima u obliku kocke, dok se druge
dve metode najviše primenjuju za kamene
agregate. Rezultati ispitivanja otpornosti na
habanje proučavanih stenskih materijala i
njihovih agregata, dati su tablici 9 (po metodi
Bomea) i tablici 10 (po Los Angeles metodi).
Ispitivanja su obavljena na po tri suva uzorka u
Laboratoriji Instituta za gradjevinske materijale
u Beogradu.
Prema dobijenim rezultatima ispitivanja po
ovoj metodi (tab. 9) može se zaključiti da uzorci
krečnjaka imaju srednju ili dobru otpornost na
habanje, uzorci dolomitskog mermera imaju
dobru otpornost na habanje, uzorci kalcitsko-
dolomitskog mermera imaju srednju ili dobru
otpornost na habanje, dok uzorci andezita imaju
izuzetno dobru otpornost na habanje. To znači
da su delovi gradjevinske mehanizacije pri
kontaktu sa ovim materijalima izloženi
abrazivnom habanju visokog intenziteta.
Na osnovu rezultata ispitivanja po Los
Angeles metodi može se zaključiti da i agregati
ispitivanih stenskih materijala imaju dobru
otpornost na habanje.
6. Izbor materijala radnih delova
gradjevinske mehanizacije iz aspekta
abrazivnog habanja
Veliki broj delova gradjevinske
mehanizacije (zubi kašika, riperi, lopatice
mešalica, noževi za podizanje i skidanje asfalta,
noževi–lopatice za iskop kanala, udarne grede
drobilica i dr.) su u posrednom ili neposrednom
kontaktu sa stenskim materijalima, i u zavisnosti
od uloge i funkcije dela izloženi različitim

831
vrstama habanja. Uglavnom je reč o abrazivnom
habanju ili kombinaciji više vrsta habanja.
Abrazivno habanje nastaje delovanjem
čestica i oštećenih radnih površina pohabanog
tela, mlevenjem i urezivanjem bilo tvrdim
česticama ili grubim površinama drugog tela.
Tipična površinska oštećenja su ogrebotine.
Abrazivno habanje može nastati i zbog drugih
tipova habanja usled nastanka slobodnih čestica
koje mogu postati veoma tvrde bilo zbog
intenzivne plastične deformacije ili oksidacije
kiseonikom iz vazduha.
Osnovni činilac pri izboru materijala
izloženih habanju jeste njihov hemijski sastav i
struktura. To su uglavnom čelici i livena
gvoždja (bela). Najotporniji su na habanje
materijali velike tvrdoće. Iako ta osobina ne
može biti jedini kriterijum za ocenu, ipak
tvrdoća uglavnom služi za ocenu kvaliteta
materijala izloženog habanju.
Pri izboru dodatnih materijala otpornih na
abrazivno habanje treba uzeti u obzir dva
moguća načina delovanja abraziva. U prvom
slučaju na mestu kontakta radnih površina i
abrazivnih čestica nastaju veliki specifični
pritisci, uz lokalnu plastičnu deformaciju radnih
površina, pri čemu sile često imaju i udarni
karakter (npr. kašike bagera, čeljusti drobilica za
kamen, elementi vozila guseničara, radni
elementi drobilica i sl.). U drugom slučaju
abraziv ima karakter rasutih materijala i na
mestu kontakta radne površine sa abrazivom,
nastaju samo mali specifični pritisci (npr.
mašine koje rade u zemljanim i peskovitim
terenima, pri utovaru drobljenog i usitnjenog
kamena i sl.).
Na abrazivno habanje prvog tipa dobrim se
pokazao manganski austenitni čelik, tzv.
Hadfieldov čelik, koji sadrži 1.2% C i 13% Mn,
ponekad i još 1% Cr (Č3160). Predmeti otporni
na abraziju pod pritiskom, izradjeni od
manganskog austenitnog čelika ili čeličnog liva,
npr. delovi drobilica, gusenice vozila i sl. u
početku rada nemaju veliku tvrdoću već ona
raste u toku deformisanja, sve do postizanja
maksimalne vrednosti. Potrebna deformacija na
hladno ponekad se postiže u radnim uslovima, a
u nekim slučajevima iskivanjem pre
eksploatacije.
Protiv abrazivnog habanja drugog tipa
koriste se niskolegirani čelici poboljšani na
832
visoku jačinu, alatni ledeburitni čelici, odlivci
dobijeni odbeljivanjem u školjkama i dr.
U zavisnosti od stepena habanja, radni
delovi mašina se mogu zameniti novim ili
podvrći reparaturnom navarivanju. Pri izboru
tehnologije regeneracije, teorijski i
eksperimentalno se analizira mehanizam
abrazivnog habanja uzimajući u obzir tvrdoću,
mikrostrukturu delova i s tim u vezi otpornost na
habanje u laboratorijskim i realnim uslovima. To
predstavlja osnovu za izbor najpovoljnijeg
postupka, tehnologije i dodatnog materijala za
regeneraciju radnih površina.
Naša dosadašnja ispitivanja su pokazala da
vek pravilno regenerisanih delova (proizvodno
ili reparaturno) višestruko nadmašuje vek novih
delova. Osim toga, na ovaj način postižu se
velike materijalne uštede, povećava
produktivnost, smanjuje vreme zastoja mašina i
asortiman i količina neophodnih rezervnih
delova. Sve ovo ukazuje na složenost izbora
materijala radnih delova gradjevinske
mehanizacije i značaj poznavanja osobina
stenskog materijala.
7. Zaključak
U ovom radu navedeni su rezultati
ispitivanja fizičko-mehaničkih svojstava četiri
vrste stenskih materijala koji se najčešće
obradjuju i ugradjuju pri izgradnji saobraćajnica.
Procenom najvažnijih fizičkih svojstava ovih
materijala došlo se do zaključka da se radi o
jedrim i homogenim stenama srednje do velike
tvrdoće. Posle velikog broja eksperimentalnih
ispitivanja mehaničkih osobina utvrdjeno je da
su vrednosti pritisne čvrstine u proseku 10-40
puta veće od smicajne, savojne i zatezne jačine,
dok je otpornost na habanje dobra kod većine
stenskih materijala, a posebno visoka kod
andezita.
Dobijeni rezultati, s jedne strane
omogućavaju ocenu kvaliteta pojedinih stenskih
materijala, a s druge strane ukazuju na složen
problem izbora materijala radnih delova
gradjevinske mehanizacije. Eksperimentalni
rezultati odredjenih svojstava stenskih
materijala, kao i složeni uslovi rada tribološkog
sistema, mogu korisno poslužiti, ali i uzeti u
obzir, pri izboru osnovnih materijala i
tehnologije reparature oštećenih radnih delova
gradjevinske mehanizacije.
 8. Literatura
[1] Janjić, M.: Osnovi geologije i inženjerske
geologije-prvi deo, Gradjevinski fakultet,
Beograd, 1964.
[2] Janjić, M.: Inženjerska geodinamika,
Rudarsko-geološki fakultet, Beograd, 1979.
[3] Janjić, M.: Inženjerska geologija
osnovama geologije, Naučna knjiga, 1982.
[4] Luković, M.: Inženjerska geologija, Naučna
knjiga, Beograd, 1950.
[5] Panjukov, N.: Inženjerska geologija,
Gradjevinska knjiga, Beograd, 1963.
[6] Mutavdžić, M.: Reparaturno navarivanje
delova mašina i uredjaja gradjevinske
mehanizacije, radna verzija magistarske teze u
rukopisu, Mašinski fakultet u Kragujevcu,
Kragujevac, 2005.
[7] Stojadinović, R.: Mehanika tla – prvi deo
sa
(III ispravljeno izdanje), Gradjevinski fakultet,
Beograd, 1978.
[8] Muravljov, M.: Gradjevinski materijali,
Gradjevinska knjiga, Beograd, 2002.
[9] Standardi: JUS B.B8.001 do JUS B.B8.086.
833