1

2
‫‪3‬‬

‫مشخصاتِِکتاب ِ‬

‫نامَاتکب۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔دیباریاوروعشرازرظنِااممینیمخؒ‬
‫نافیل۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ااتسددیسوجادوقنی‬
‫نارش۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔اتمبزنشیکیلبپ‬
‫ِ‬
‫(انمبسبریسِااممینیمخؒ)‬ ‫اشاع۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ونجری‪2023‬‬
‫دعتاد۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‪1000‬‬

‫رشمبنابامشرہربمن‪12‬ےسایلایگےہ)‬
‫ِ‬ ‫(ہیومضمن‬
‫‪4‬‬

‫رہفتس‬
‫اکفراامم‪،‬االقنبےکےیلرحمّک‬
‫ا ِ‬
‫اناءوکامیکےبوعشریاکوخف‬
‫ی‬
‫اھجلےسرمادےبوعشری‬
‫امیکےبوعشری‪،‬مکحِخداےکاالبغںیمامعن ی‬
‫ہننبیتکس‬
‫قرآنںیم"دیباری"اور"وعشر"ےسرماد‬
‫امتمدینیاوراعیملرحتوکیںاکنقط ِهآاغزوعشراوردیباری‬
‫ارفنادیریسوولسکاوراامتجیعریسوولسک‬
‫ریسوولسکںیمالہپدقم"نیقطہ"‬
‫رصا ِطمیقتسمارفنادی ںیہنہكلباامتجیعراہتس‬
‫ےبوعشری‪،‬الکشمتںیمااضےفاکناع‬
‫ےبوعشریےکالخفاھجدیکرضورت‬
‫ااممنیسحؑےکایقماکدصقم‬
‫امیکاالصحاکرطقی‬
‫‪5‬‬

‫رکالب دیباریاکوادحراہتسازرظنِااممؒ‬
‫ِ‬
‫امہملسمیکدیبارییکرضورت‬
‫تلمِ یابرانیکدیباری‬
‫ِ‬
‫امہملسمیکدیباریےکےیلجحرتہبنیقرص‬
‫وجوقمدیباریےکاسھترمناھکیسیتیلےہاںیھنوکیئںیہنامرتکس‬
‫وشقشهاادت"رتہبنیاہحلس‬
‫" ِ‬
 ‫‪6‬‬

‫افکارامامؒ‪،‬انقالبکےلیےمحرک‬
‫االسیمصخشتاوردنییکاینبدرپوجاالقنباسزامےنںیم یابرانیکرسزنیمرپروامنوہا‬
‫ےہ‪،‬اسےکرحمکدرتقیقحوہااکفرںیہنجوکدنییکانشخےکےیلااممرالحؒےن‬
‫ایبنایکےہ‪،‬ہیااکفردرتقیقحاےسیابمیناوراوصولںاکہجیتنںیہہکنجاوصولںوکدنی‬
‫انشیسےکرمےلحںیمااممؒےناایتخرایکاورایہناوصولںیکااسسرپہیااکفردیپاوہےئوج‬
‫االقنب‬
‫دعبںیماسمیظعحتّلےکےئلرحمکےنب‪،‬اورضعبولگوجےتہکںیہہک ِ‬
‫االسیماافتاقتاکہجیتنےہ یانہیہکاحالتےنوخدیہااسی ُرخاایتخررکایلاھتہکنجےک‬
‫ےجیتنںیماالقنبآایگ‪ ،‬یانہیانہکہکاالقنباکدیماندورسوںےنومہارایکاھت‪،‬ااممؒاوران‬
‫ےکاسویھتںےنآرکرصفاسیکلصفاکیٹےہاوراسمسقےکوہاخمرظن یناتنجاک‬
‫ااہظرآاگیہہنوہےنیکانبءرپایکاجناےہوہز ینادہدرسویقطنمآراءںیہنںیہہكلبوہ‬
‫رظن یناتناہتخپذونہںیکارتخاعںیہ‪،‬خہکدرتقیقحااممؒےناساالقنباکجیبیھب‬
‫وخدیہوب یان‪،‬زنیمیھبوخدیہایتریکاوراینپزدنیگںیمیہاسیکلصفوکآامدہرکےکرمثہ‬
‫یھباحلصایک۔‬

‫اجتماعیتبدیلیکاراستہ"بیداریاورشعور"‬
‫ااممینیمخؒےکااکفریکرظن ینایتاینبدوںےکابمینںیمےس ی‬
‫ایینبمٰ"دیباریاوروعشر"‬
‫ےہ۔اسںیموکیئکشںیہنہکہررکفیسکہنیسکاینبدرپاوتساروہیتےہاوروصخاصًوہ‬
 ‫‪7‬‬

‫اییلمعاورہمہریگدبتیلیاکناعینبوہاورسجےکےجیتنںیم ی‬
‫ایمیظعاالقنب‬ ‫رکفوج ی‬
‫روامنوہاوہ‪،‬الاحمہلاسیکاینبدںیاوراسےکابمینتہبرہگےاورقیمعوہںےگ۔اس‬
‫وکحماالسیمےکایقمےکےئلااممینیمخ ؒ اک ی‬
‫ایامہبرنیینبمٰہکسجیکااسس‬ ‫ِ‬ ‫انبءرپ‬
‫اوراینبدرپاوہنںےنیلمعادقامیھبایکوہ"دیباریاوروعشر"ےہ۔ااممینیمخؒ یکرظن‬
‫ںیماامتجیعحتّلاوردبتیلیےکےئلااھٹ یاناجےنواالالہپدقم"دیباریاوروعشر"ےہ‬
‫اورقرآنےنیھباسینبمٰیکرطفاشارہایکےہہک ی‬
‫ایاعمرشےیکدبتیلیںیمس‬
‫ےسبریلکشموہاقرادںیہوجوعشرںیہنرےتھک‪،‬اسینبمٰوکقرآن‪،‬ساور ِ‬
‫ریست‬
‫وصعمنیمؑںیمواضخےکاسھتایبنایکایگےہہکوقومںاوراوتمںوکسےسےلہپ‬
‫آاگیہاوروعشرےکذرےعیدیبارایکاجےئ۔‬

‫معاشرتیبیماریاں”بےشعوری"کانتیجہ‬
‫قرآندیجمےنوسرۃرقبہےکآاغزںیمیہضعبانایناعمرشوںوکالقحوہےنوایل‬
‫کلہمامیبرویںوکےبوعشریاکہجیتنقرارد یانےہ‪،‬الثمًافنقہکوجاعمرشےےکےیل‬
‫سےسکلہمامیبریےہ‪،‬قرآنرکمیےناسرمضوکےبوعشریاکہجیتنقرارد ینا‬
‫ےہ۔افنقےکرمضںیمالتبمقردنااامینولوگںوکلیبساہللےکنارےںیمدوھاک‬
‫دےنییکوکششرکناےہہکبجوہاسلمعےساےنپآپوکدوھےکںیمڈالراہوہناےہ‬
‫نکیلوہاساکوعشرںیہنرھکاہکاےنپآپوکدوھاکدےراہ‬
 ‫‪8‬‬

‫ےہ۔قرآناسصخشےکنارےںیمقرامناےہ‪:‬‬

‫يخادعون اهلل والذين امنوا وما يخدعون اال انفسهم و ما يشعرون(سورہ بقرہ)‬

‫"ہیوہولگںیہوجخدااعتیلٰوکاوراامینالےنواولںوکدوھہکدےتیںیہاحالہکنہیاےنپ‬
‫العوہسکوکدوھہکںیہندےتیاوراںیھناساکوعشریھبںیہنےہ"۔‬
‫ایسرطحانااخشصےکنارےںیمایلگآ یناتِابمرہکںیمقرام یان‪:‬‬
‫ومن الناس من يقول آمنا باهلل و با ليوم االخر وماهم بمؤمنين(سورہ بقرہ)‬

‫"اورولوگںںیمےسضعباےسیںیہوجےتہکںیہہکمہخدااورروزِآخرترپاامینےل‬
‫آےئںیہ‪،‬احالہکنوہاامینںیہنالےئںیہ"۔‬
‫و اذا قيل لهم ال تفسدوا فى االرض قالوا انما نحن مصلحون(سورہ بقرہ)‬

‫اورخانےساہکاجناےہہکزنیمںیماسفدمالیھپؤوتےتہکںیہہکمہوتاالصح‬
‫رکےنواےلںیہینعیہیولگؤمنمےکروپںیماملسمونںیکوفصںںیمدالخوہ‬
‫اجےتںیہاوراسفدبرنارکےتںیہ‪،‬اورخاںیہنعنمایکاجناےہہکاسفدہنرکووتہی‬
‫اصنیحلاکروپاایتخررکےتیلںیہاوریھبکیھباانپنانطدورسوںرپاظہرںیہنوہےن‬
‫دےتی‪،‬انسےکےئلقرآنرکمیےنہیقرام یان‪:‬‬
‫اال انهم هم المفسدون ولكن ال يشعرون(سورہ بقرہ)‬

‫آاگہوہہکیہیولگاسفدرکےنواےلںیہنکیل(وہاساک)وعشرںیہنرےتھک۔‬
 ‫‪9‬‬

‫قرآنمیںامتوںکی"بےشعوری"کےنمونے‬
‫قرآنےنےبوعشریےکاسھتاسےکاتنجئوکیھبایبنایکےہہکےبوعشرییکوہج‬
‫اناءوکانےبوعشروںےک‬
‫ےساوتمںوکنکنکاحالتےسدواچروہناڑپناےہاور ی‬
‫اہوھتںنکنکالکشمتاکاسانمرکناڑپناےہ؟ںیہیےسادنازہوہناےہہکوعشراور‬
‫دیباریاامتجیعحتّلاوردبتیلیےکےیل ی‬
‫ایاینبدےہسجیکااسسقرآنےہ۔انچہچن‬
‫اناءرکامےنیھباینپنہضتاور ی‬
‫رحتیاکآاغزسےسےلہپاُمےکادنردیباریاور‬ ‫ی‬
‫وعشردیپارکےنےسیہایک۔اورارگیسکاموکریغبوعشردیپاےئکاےلگرمےلحںیمڈال‬
‫د یاناجےئ‪،‬سجرمےلحےسقلعتمامےکاقرادادراکومہفہنرےتھکوہںوتہیبد ِ‬
‫ات‬
‫وخداساماوربتکمےکےیلینیقیوطررپرطخناکنابوہاگ۔قرآنےنینبارسالیئ‬
‫وکومنےنےکوطررپذرکایکےہہکخیرضحتومیسٰؑہیلعاالسلماینپوقمےک‬
‫درایمنرےہاوراسوقی ُانیکوقمےناینپےبوعشریاورامحقیکوہجےس‬
‫اساوولازعلمیبنوکاےسیاومراورایسیناوتںںیموغشملراھکہکقرآنرکمیےندعبیک‬
‫اوتمںےکےیلینبارسالیئوکربعتانبرکیپایکےہ۔رضحتومیسٰؑخینبارسالیئ‬
‫وکیسکاکماکدوتسردےتیوتوہاینپےبوعشرییکانبرپرضحتومیسٰؑےکاسھترخسمتاہن‬
‫روہیاایتخررکےتےھت۔رضحتومیسٰؑخاںیہناہجداکمکحدےتیوتہیاینپناداینو‬
‫امحقیکانبرپذماقاڑاےتوہےئرضحتومیسٰؑیکناقرامینرکےت‪،‬اوررضحتومیسٰؑ‬
‫خھچکرعےصےکےیلانےکدرایمنےساغبوہےئگوتینبارسالیئیکےب‬
 ‫‪10‬‬

‫وعشریےنلگالھکنارشوعرکد یاناورخرضحتومیسٰؑواسپآےئاسوقی‬
‫وپریوقمخدارپیتسےسوگاسہلرپیتسںیمدبتلیوہیکچیھتاسرطحےسرضحت‬
‫ومیسٰؑوکدقمدقمرپاینپوقمیکےبوعشریاکاسانمرکناڑپا۔‬

‫معصومینعلیہالسالماوربےشعورامت‬
‫ےبوعشریاکسےسبراومنہنوہےہ‪،‬اہجںےبوعشرییسکوصعممؑےکےیلیھب‬
‫اناءِالہ ٰییھبکدنمشےکاقمےلبںیموخزفدہںیہنوہےئ‪،‬وخاہاہنت‬
‫لکشمنباجیتےہ۔ ی‬
‫وہں یانانےکاسھتولوگںیک ی‬
‫ایبریدعتادوہ‪،‬نکیلوقومںاوراوتمںیکےب‬
‫وعشریےسوہیھبتہبڈرےتےھت‪،‬قرآنرضحتومیسٰؑاوراسرحوںاکواہعققنرکنا‬
‫ےہہکخرضحتومیسٰؑوکخداودناعتملاکمکحوہاہکاناسرحوںاکاقمہلبرکووت‬
‫فاو جس فى نفسه خيفة موسى(سورہ طہ)‬

‫سپومیسٰؑےناےنپسفن(یج)ںیمھچکوخفنا ینا‬
‫خرضحتومیسٰؑےناےنپدلںیموخفاکااسحسایکوتخداےنرضحتومیسٰؑ وک‬
‫وخفزدہوہےنےسعنمایکہکہیوخفاکاقممںیہنےہ۔‬
‫قلنا ال تخف انك انت االعلى(سورہ ٰطہ)‬

‫مہےناہکمڈرنیقیًمتیہبربرروہےگ‬
 ‫‪11‬‬

‫رضحتومیسٰؑ وکاہیںسکناتاکوخفالقحاھت؟ارگمہہیںیہکہک ِ‬
‫وخفاسفنیناھت‬
‫ینعیرضحتومیسٰؑرویسںےسڈرےئگوتایکاعمذاہللرضحتومیسٰؑ یکاحلامتشاویئں‬
‫ےسیھبدببریھت؟ویکہکنےتفہاکدناھتاوراغابلًینبارسالیئ یانقروعوینںیکدیعیھبیھت‬
‫لاواہںنشجاکاسامنقرامہاھتاوراونےھکاکمااجنمدےیاجرےہےھت‪،‬اسےیلخ‬
‫ٰد‬
‫اجدورگوںےنرایسںںیکنیھپوتامتشاویئںاوروعامںیمےسوکیئیھبانرویسںےس‬
‫ںیہنڈرا‪،‬اوریبنِخداؑ ہکوجاناجدورگوںےکاقمےلبےکےیلآرےہںیہوہانرویسں‬
‫انءؑ یکشانےکالخفناتےہ۔رضحتومیسٰؑ‬ ‫ےسڈرےئگوہں‪،‬ہی ی‬
‫ایناوقعملاور یا‬
‫وکاینپ یانیسکاوریکالہتکاکرطخہںیہناھتاورہنآپؑاےنپاژداھےسڈرےتےھتویکہکن‬
‫اےنپاہوھتںےسینبوہیئزیچےسڈرنایھبناوقعملناتےہ۔اوررھپرضحتومیسٰؑوااعقً‬
‫ی‬
‫ایاجشعیبنںیہ۔‬
‫ایےبناک‪،‬ےبوخفیبنےکوطررپاعتمرفرکا ینا‬
‫قرآندیجمےنرضحتومیسٰؑ وک ی‬
‫ےہوجیھبکیھباظملاوررسشکےکاسےنمناترکےنےسڈرناںیہنےہاورہنیہان‬
‫ےکالخفوکیئادقامرکےنےساتکجھجےہوخاہاہنتوہ یانوفجےکاسھتوہ‪،‬اسےیلہک‬
‫خداودنابترکواعتیلٰےنرضحتومیسٰؑیکرپورشوبرتیباکاامتہمقروعنےسیجاظملاور‬
‫اطوغتےکرھگںیمرکےکانےکدلےسوخفاکنلد یاناھت‪،‬وگ یانہی ی‬
‫ایبریتیبابراھتہک‬
‫رضحتومیسٰؑےناےنپزامےنیکسےسبریاوروخانفکاطقوکب ی‬
‫ردیےسدھکی‬
 ‫‪12‬‬

‫ایلاھتہکقروعنایکےہ‪،‬اسےیلاباںیہنقروعنےسڈرےنیکرضورتںیہنیھت‪،‬‬
‫ایسےیلرضحتومیسٰؑخیسکبصنمےکاحلمںیہنےھتاوردہعہِوبنترپیھبافبر‬
‫ایاحیماور ی‬
‫ایقروعینقردوکڑلےتوہےئ‬ ‫ںیہنوہےئےھت‪،‬اسوقخاےنپ ی‬
‫داھکیوترضحتومیسٰؑےنریغباسناتےسڈرےتوہےئہکہیقروعناکآدیمےہاسوک‬
‫اجنےسامرد یان۔ڈرےنواالانانہیاکمںیہنرکنا یانوبنتےنلمےکدعبخقروعنےن‬
‫رضحتومیسٰؑاورینبارسالیئاکاھچیپایکوتامڈرریہیھترگمرضحتومیسٰؑںیہن‬
‫ڈرےاورخاسےنمدنمسراھتاورےھچیپقروعناوراساکرکشلاھت‪،‬اندورطخوںےک‬
‫درایمناسریوقمڈرریہیھترگمرضحتومیسٰؑنئمطمےھت۔خرضحتومیسٰؑایسی‬
‫وخانفکوہگجںںیمںیہنڈرےوتاجدورگوںاوردبعشہنازوںےکاقمےلبںیمانیک‬
‫رویسں یاناےنپاژداھےسایکڈرںیےگ‪،‬نکیلاسےکناووجدقرآندیجمےنرضحت‬
‫ومیسٰؑےکوخفوکقنایک۔‬

‫انبیاءکواپناوصیاورجانشیننصبکرنےکےلئے‬
‫امتکیبےشعوریکاخوف‬
‫رضحتومیسٰؑےکاسھتخاجینیشناکہلئسمیپآ یانوتاسںیمیھبوقمیکےبوعشری‬
‫دلیخیھت۔قرآندیجمےناسامخراوکیسکاورےفسلفےکتحتوفحمظراھکوہاےہاوروہہی‬
 ‫‪13‬‬

‫ہکروسلاہللؐ یکرتلحےکوفراًدعباسواہعقےنرکتاروہنااھت۔وچہکنروسلاہللؐےن‬
‫ی ِ‬
‫دحبزنملایسواہعقیکروینشںیمایبنیکیھت۔‬
‫يا على انت منى بمنزلة هارون من موسى اال انه ال نبى بعدى‬

‫قرآندیجمےناسواےعقوکاخصبربیتےکاسھتاسےیلذرکایکناہک ِ‬
‫امیبن‬
‫ﷺہیھجمسےلہکااسیدونارہیھبوہتکسےہ۔خاچسیلدونںںیموقم‪،‬یبنؑےک‬
‫وصنمباجنیشنوکوھچڑرکاسرمیےکےھچیپاجیتکسےہوتروسلاہللﷺیکرتلحاور‬
‫واہعقِ ی ر‬
‫دغبےکدرایمنوتدوےنیہمےسیھبز ینادہاکافہلصذگرایگاھت‪،‬خاسرمیاچسیل‬
‫دونںںیماانپاکمرکتکسےہاوروقمںیہکےسںیہکاجیتکسےہوتدوےنیہمںیمدبرہجاویلٰ‬
‫امروسلﷺوکرحنمفایکاجتکسےہ۔سجرطحقرآندیجمےنرضحتومیسٰؑ‬
‫ِ‬
‫ےکوخفاکوجامخراذرکایکےہایسرطح ی ر‬
‫دغبںیمربمغیپِاالسمﷺےکوخفوکیھب‬
‫ذرکقرام یانےہ۔‬
‫يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك وان لم تفعل فما بلغت رسالته(سورہ‬

‫المائدہ)‬

‫اےروسل!آپاسمکحوکاچنہپدںیوجخدایکرطفےسآپرپنازلوہاکچےہ‪،‬ارگ‬
‫آپےنوہمکحںیہناچنہپ یانوتآپےناینپراسلاکوکیئیھباکمںیہنایک۔‬
‫ینعیخداودنابترکواعتیلٰاکربمغیپﷺوکدہعےےکذرےعیاطخبرکےنےکدعباس‬
‫ےجہلوکاایتخررکناہکفان لم تفعلارگااسیہنایک‪،‬ہیہجہلویکںاایتخرایک؟فان لم تفعلےس‬
 ‫‪14‬‬

‫اسصخشوکاطخبایکاجناےہسجوک ی‬
‫ایذہمداریدییئگوہاوروہاےسااجنمہندے‪،‬‬
‫یاناسںیماامتحلوہہکش ی د‬
‫ابوہاساکموکااجنمہندےےکس‪،‬وتوسالہیدیپاوہناےہہکایک‬
‫روسلﷺےنآجییھبکیسکقرامنِ خداوکااجنمدےیریغبوھچڑد یاناھت؟دراحہکیلہکم‬
‫ںیمخروسلاہللﷺےھتاسوقہیںیہناہکایگہکاےروسلہیاغیپماچہپناےہ‪،‬‬
‫ارگہچںیمہہتپےہہکآپاہنتںیہنکیلہیاغیپمتہبامہےہارگآپےنںیہناچنہپ ینا‬
‫وت۔۔۔۔ہکمںیمہیںیہناہک‪،‬یسکجںیمںیہناہک‪،‬بعشِایباطلںیمںیہناہکاور‬
‫تہباسرےاقمامترپںیہناہکنکیلاسوقاہکہکخروسلاهللﷺیکزدنیگاک‬
‫آخریاسلےہاوراسوقروسلاہللﷺےکےبامشراسیھتیھبوموجدںیہ۔اسیج‬
‫ہک ی ر‬
‫دغبںیماملسمونںیکدعتادیتحٰ ی‬
‫ایالھکیذرکوہیئےہ‪،‬سپروسلاہلل‬
‫ﷺےکاسھتاسرحصاںیمنیقیًہراروںیکدعتادںیماقرادوموجدےھتاوروہروسل‬
‫ہمسل‬
‫اہللےکاسھتجحرکےنآےئوہےئےھت۔لداہنوت حےھتاورہنیہروسلاہللﷺ‬
‫ےکدنمشےھت‪،‬ہكلبوہاحیم‪،‬ریپو‪،‬دتقمی‪،‬احصیباوراحیجےھت۔روسلاہللﷺوکہنوت‬
‫انیکاجبےسوکیئرطخہاھتاورہنریبویندنمشےکےلمحاکوکیئرطخہاھتاسےکناووجد‬
‫یھبخداودناعتملےن”فان لم تفعل“ےکذلیںیمقرام یان‪:‬‬
‫واهلل يعصمك من االعداء من المشركين من المنافقين ‪،‬من اليهود ‪،‬من اهل‬

‫الكتاب‪ ،‬من الشيطان‬

 ‫‪15‬‬

‫ہیںیہنقرام یانہکخداںیہمتدونمشںےس‪،‬رشمنیکےس‪،‬انمنیقفےس‪،‬وہیدےس‪،‬‬
‫الہِاتکبےس یاناطیشنےسوفحمظرےھکاگہكلبقرام یان"من الناس"ولوگںےساچبےئ‬
‫اگ۔ینعیآپؐوکایساحرضعمجمےس ی‬
‫ایرطخہالقحےہاوروہرطخہروسلاہللﷺیک‬
‫اجناکرطخہںیہناھت۔‬

‫ہیےطدشہناتےہوکیئؤمرخہینابںیہنرکتکسہک ی ر‬
‫دغبےکدیمانںیمروسل‬
‫اہللﷺیکاجنوکرطخہاھت‪،‬اسناتاکاامتحلد یاناجتکسےہنکیلاےسیسکرطحےس‬
‫یھبنابںیہنرکتکس۔اسیجہکروسلﷺےنخ ی ر‬
‫دغبںیماالعنایکوتیسکیھب‬
‫مسقاکوکیئرطخناکواہعقروامنںیہنوہااھتاورارگوااعقًروسلﷺیکاجنوکرطخہیھب‬
‫وہوتایکروسلﷺاسوہجےسااکحمایبنرکناوھچڑدںیےگ؟سِرجہتروسلاہلل‬
‫ﷺیکاجنوکینیقیرطخہاھت‪،‬نکیلروسلاہللﷺاجنےکوخفےساےنپاکمےس‬
‫دربتسدارںیہنوہےئ۔ ی ر‬
‫دغبںیما ّولوتاجناکرطخہںیہناھتاورارگوہنایھبوتروسل‬
‫اہللﷺاسےسناالبرںیہہکاغیپمِالہ ٰیےکاالبغںیماینپاجنیکرپواہرکںی‪،‬رھپہی‬
‫وکناسرطخہاھتوجروسلاہللﷺوکدریپاھتاورسجےکےیلقرآندیجمظفحتاک‬
‫ودعہرکراہےہ"واهلل يعصمك من الناس"‬
 ‫‪16‬‬

‫انبیاءکوامتکی”بےشعوریکاخوف‬
‫رضحتومیسٰؑےکواےعقےکاسھتروسلاہللﷺےکواےعقوکقیبطترکںیوتوخف‬
‫یکوہجولعمموہاجیتےہاوروہہیہکرضحتومیسٰؑوکدبعشہنازوںےکاقمےلبںیمخ‬
‫زجعمہداھکےنےکےیلاجیھبایگاورخرضحتومیسٰؑزجعمہداھکےنےگلوتانےکدل‬
‫ںیم ی‬
‫ایوخفدیپاوہا‪،‬وتاسوقخداودنابترکواعتیلٰےنرضحتومیسٰؑوکوخف‬
‫اھکےنےسرواکاوراہکہکوخفاھکےنیکرضورتںیہنےہ‪،‬خداآپےکاسھتےہ‬
‫اوریہیودعہروسلاہللﷺوکیھبد یانایگرصفاافلظفلتخمںیہ۔‬
‫روسلاہللﷺےکدلںیموکناسوخفاھتسجےکےیلاںیہناہکایگ‬
‫"فان لم تفعل"‬

‫ہیاکمامتحًوہنااچےیہ۔ربمغیپﷺوکویہوخفاھتوجرضحتومیسٰؑےکدلںیماھت۔‬
‫دوونںوصعممؑںیہدوونںیبنؑںیہاوریبنووصعمماےسیوخفںیمالتبمںیہنوہےتوج ُان‬
‫یکتمصعےکالخفوہ‪ِ ،‬‬
‫وخفاسفنینصقنےہ۔ادنریھےےسڈرنا‪،‬دردنےاور‬
‫رشحاتوریغہیسیجزیچوںےسڈرنا ِ‬
‫وخفاسفنینےہ۔ربمغیپوکاےسیرطخاتاور‬
‫خدشاتےسرطخہںیہنوہنااورارگوہیھبوتوہاسیکرپواہںیہنرکےت‪،‬رھپوکناس‬
‫اناءوصعمنیمؑےکدولںںیماھت۔ہیویہوخفاھتوجیلعؑےکدلںیمیھباھت‬
‫وخفان ی‬
‫وچہکنیلعؑوخدیھباںیہناحالتےسدواچرےھتنجںیمرضحتومیسٰؑاورربمغیپا ِالسم‬
 ‫‪17‬‬

‫ﷺالتبمےھتاوروجالتبموہوہرتہباجاتنےہہکدورسےرپا ِسوقںیمایکزگرریہ‬
‫ےہ۔‬

‫جھالتسےمراد"بےشعوری‬
‫جہناالبلہغےکوچےھتےبطخںیمرضحتاریماوملنینمہیلعالسماسناتیکواضخ‬
‫رکےتوہےئقرامےتںیہہک‬
‫لم يوجس موسى خيفة على نفسه‪ ،‬بل اشفق من غلبةالجهال و دول الضالل‬
‫س ِ‬
‫وخفاسفنینںیمالتبمںیہنےھت‪،‬اںیہناینپاجناجےناکوخفںیہناھت‬ ‫رضحتوم ٰؑ‬

‫ہكلباںیہناسراوخفاسناتاکاھتہکںیہکاہجلاغلہنآاجےئینعیرضحتومیسٰؑ‬
‫ینبارسالیئیکاجتیلہےسوخزفدہےھت‪،‬اورینبارسالیئیکاہجلوہںیہنیھتےسجمہ‬
‫اعموطررپملعےکاقمےلبںیماامعتسلرکےتںیہ۔ارگہچملعےکاقمےلبںیمیھبلھج‬
‫اامعتسلوہناےہنکیلاہیںاہجلےبوعشریےکینعمںیمےہویکہکنرموحمکلیینییک‬
‫میظعاتکباوصل اک ِیفںیمسےسالہپناب"کتاب العقل و الجهل"ےہاوردورسا‬
‫ناب" کتاب العلم"ےہ۔سپروا یناتںیم ی‬
‫ایاہجلملعےکاقمےلبںیمےہاور‬
‫ی‬
‫ایاہجللقعےکاقمےلبںیمےہ۔دورسےوظفلںںیملقعےسرمادوعشراور‬
‫اہجلےسرمادےبوعشریےہاورمیلعتاسےساگل ی‬
‫ایزیچےہ۔نکممےہوکیئ‬
‫تہبز ینادہمیلعت یناہتفانانوہےنےکناووجدسےسز ینادہےبوعشروہاسیجہکآلکج‬
 ‫‪18‬‬

‫یکداینںیماسناتاکرثکتےساشمدہہوہناےہ۔یسکزامےنںیمناوعشرولگز ینادہ‬
‫ےھتاورڑپےھےھکلولگمکےھت‪،‬آجڑپےھےھکلز ینادہاورناوعشراقرادمکںیہ‪،‬آجےب‬
‫وعشریاکہبلغےہ۔‬
‫وہاجتیلہسجےسرضحتومیسٰؑڈررےہےھتوہہیںیہنیھتہکولگمیلعت یناہتفںیہن‬
‫ےھت‪،‬ڑپےھےھکلںیہنےھتہكلباساجتیلہےسوخزفدہےھتوجوعشراورلقعےک‬
‫اقمےلبںیمےہوچہکنرضحتومیسٰؑوکیھباجدورگوںےکاقمےلبںیموعامےکاسےنم‬
‫ی‬
‫ایاکمرکنااھتاوررضحتومیسٰؑوکایسناتاکوخفاھتہکےھجمزجعمہداھکناےہاور‬
‫اجدورگوںوکاجدوودبعشہداھکناےہ‪،‬وتایکہیوعامزجعمہاوردبعشہےکقرقوکھجمسناںیئ‬
‫ےگ یانںیہن؟ںیہکااسیہنوہہکںیمزجعمہداھکؤںاورہیاےسدبعشہںیھجمس یاناجدورگوں‬
‫ےکدبعشوںاوراجدووکزجعمہھجمسرکاںیہنیھبیبنمیلسترکںیلاورںیہکہکسجرطح‬
‫اسدبعشےےکذرےعیآپیبنںیہ‪،‬‬
‫اجدورگیھبیبنںیہویکہکنوہیھبیہیاکمرکرےہںیہ۔‬
‫ےبوعشراماورےبوعشروقمدرتقیقحزجعمےاوردبعشےےکدرایمنقرقوک‬
‫ںیہنیتھجمساسےیلرضحتومیسٰؑاکہیوخفےباجںیہناھت۔آخراکرویہوہاسجاک‬
‫رضحتومیسٰؑوکوخفاھت‪،‬ےبوعشریےناانپابرداھک ینا‪،‬اوروہزجعمےاوردبعشےںیم‬
‫زیمتںیہنرکناےئ‪،‬اسیجہکآجیھبہراونےھکاکموکزجعمہےتہکںیہلداآجہارےمراج‬
 ‫‪19‬‬

‫اورہاریتعیبطوکدھکیرکوکیئاسرمیآاجےئاوروہںیمہھچکاونےھکاکمرکےک‬
‫داھکےئوتمہوفراًےسیبن یانااممامنںیلےگ‪،‬ےنتجوھجےٹیبن یانمهد یدوباکوھجنادوعی‬
‫رکےنواےلذگرےںیہاوہنںےنولوگںیکایسایسفنتےسافدئہااھٹ ینا‪،‬اورخ‬
‫اوہنںےنضعباونےھکاکمااجنم ی‬
‫دیوتےجیتنںیمانےکتہباسرےریپواکرنب‬
‫ےئگ۔‬

‫رضحتومیسٰؑوکایسونتیعیکلکشمدریپیھت۔آپؑدھکیرےہےھتہکاوسقریما‬
‫اسانمہنقروعنےسےہ‪،‬ہناجدورگوںےساورہنیہانےکاجدوؤںےسےہ‪،‬ہكلبدر‬
‫تقیقحریمااسانماہجلاورےبوعشریےسےہاورآخرںیمہجیتنویہالکن‪،‬سجاک‬
‫رضحتومیسٰؑ وکوخفاھت۔اوہنںےنرضحتومیسٰؑےساہکہکآپےنبرااجدواوربرا‬
‫اوناھکاکمااجنمد یانےہلداآپاناجدورگوںےکااتسداورانےسبربرںیہنکیلخدا‬
‫ےنوجودعہایکاھت"ال تخف" وہیھبچسالکناسےیلہکوجالہِنفاورالہِوعشرےھتینعی‬

‫وجاجدواورزجعمہںیمزیمترکےنیکوقترےتھکےھتاورہراونےھکاکمےساتمبرںیہن‬
‫وہےتےھتاوہنںےناچہپنایلہکہیدبعشہںیہنہكلبزجعمہےہاوررھپاینپاجنیکرپواہ‬
‫ےئکریغبرضحتومیسٰؑےکزجعمہرپاامینےلآےئ۔‬
 ‫‪20‬‬

‫امتکیبےشعوری‘حکمخداکےابالغمیںمانع‬
‫نہيںبنسکتی‬
‫انہہشیمہاُوتمںیکاہجلےکاہوھتںرپاشینرےہںیہ‪،‬ایسےیلروسلﷺوکیھب‬
‫یا‬
‫یر‬
‫دغبںیمہیرپاشیینیھتاحالہکناہیںوتسایھبایھبارحاموھکلرکآےئںیہ‪،‬جحرک‬
‫ےکٹلپرےہںیہ‪،‬ایھبوتجحےکدعبہیونومولدیکامدننںیہ‪،‬انیکرگدنرپوکیئگاہ‬
‫ںیہنےہ‪،‬رھپانےسروسلاہللﷺوکایکرطخہوہتکسےہ؟اینپیہامےسراربہوک‬
‫ایکرطخہوہتکسےہ؟روسلﷺوکیھباینپاُمےسویہرطخہاھتوجرضحتومیسٰؑوک‬
‫اینپاُمےساھت۔‬
‫من غلبة الجهال‬

‫نکیلخداودنِابترکواعتیلٰاکمکحےہ‬
‫بلغ ما انزل اليك من ربك‬

‫مہےنوجنازلایکےہاےساچنہپدو‪،‬ارگہچنکممےہاہجلاورےبوعشریاہیںلکشم‬
‫ڑھکیرکدےاوررھپااسییہوہاسجاکروسلاہللﷺوکوخفاھت‪،‬آخراکرویہاجتیلہ‬
‫اسےنمآیئ‪،‬ینعیروسلاہللﷺےنخ ی‬
‫والباکاالعنایکوتاںیہنہیوخفالقحاھت‬
‫ہکارگہی ِ‬
‫اظنم ی‬
‫والبہنےھجمساوراسوکیسکاورونعانںیمدبلد ینا‪،‬وترھپایکوہاگ؟ارگ‬
‫اہجلاورےبوعشریےنآرک ی‬
‫والبےکےیلزامہنرقمررکنارشوعرکد یانہک‬
‫روسلﷺیکزدنیگی ی‬
‫والب‬
 ‫‪21‬‬

‫ےہاوراسےکدعبںیہنےہ یانالفںزامےنی ی‬
‫والبےہاوراسےکدعبںیہن یانالفں‬
‫والبںیہنےہ‪،‬ارگاوہنںےن ی‬
‫والبےک‬ ‫والبےہاورارگوہرشطہنوہوت ی‬
‫رشطوہوت ی‬

‫ےیلوخدےسرشاطئنیعمرکنارشوعرکدںیاوراساظنمیکلکشوکاگبڑد یانوتایکوہاگ؟‬
‫لا ی‬
‫والب‬ ‫اوررھپااسییہوہاینعیسجزیچاکروسلاہللﷺوکوخفاھتویہوہا‪ ٰ ،‬د‬
‫روسلِخداﷺیکرتلحےکوفراًدعبیسکاورلکشںیمدبتلیوہیئگاوررھپےسیجےسیج‬
‫والبےکوحمرےسدوریبریتھیئگ‪ ،‬ی‬
‫والبےس‬ ‫وقزگرناراہاملسمونںیک ِ‬
‫اظنم ی‬

‫الختفیاکافہلص ی‬
‫ایدقماکاھتاورولمتیکہراروںدقمےکافےلصرپیھتنکیلتہب‬
‫دلجہیہراروںدقماکافہلصیھبےطوہایگاورولمتیکیھباینپدببرنیےسدببرنیلکش‬
‫والباکایکوہا؟وال یباہکںمگوہیئگ؟خاہجلاور‬
‫اایتخررکیتیلچیئگ‪،‬اسدوران ی‬

‫ےبوعشریاکہبلغوہناےہوتراہتسمگوہاجناےہ‪،‬لداارگےبوعشرولوگںےکدرایمن‬
‫خدایکرطفےسااممنیعمایکاجےئوتےبوعشریاہیںیھباانپابرداھکیتےہ۔وپری‬
‫لاقرآینااسسےکاطمقبخیامےبوعشرےہ‬
‫نارخیِاالسماسرپشادہےہ۔ ٰ د‬
‫اسوقیوکیئزیچاےنپدصقمیںیہنچنہپیتکس۔ایسےیلااممینیمخؒقرآندیجمےس‬
‫اابنتسطرکےتوہےئےتہکںیہہکسےسالہپدقموعشرودیباریدیپارکےنیکراہںیم‬
‫ااھٹنااچےیہاورسےسالہپابمرزهاہجلےکالخفوہنااچےیہلداااممؒےنسےس‬
‫ےلہپامےکادنروعشراوردیباریدیپایک۔‬
 ‫‪22‬‬

‫قرآنمیں"بیداری"اور"شعور"سےمراد‬
‫ہروقمےکقردقردںیموعشروموجدوہناےہنکیلہییصخشاورارفنادیوعشروہناےہ‪،‬اےنپ‬
‫نش‬
‫افمداتیک خییصاکوعشرسںیموموجدوہناےہ‪،‬انمنیقفاےنپداینویافدئےاور‬
‫اصقنناتےکنارےںیمتہبوعشررےتھکںیہہكلبدورسوںےسںیہکز ینادہاچالکاور‬
‫وہایشروہےتںیہنکیلانیہوکقرآندیجمےناہکہکہیےبوعشرںیہ‪،‬ویکہکنقرآندیجم‬
‫یکاگنہںیمارفنادیاچالیکووہایشریوعشرےکزرمےںیمںیہنآیت‪،‬سفی یہاورےب‬
‫ووقفانانہکوجاےنپاملںیمرصتفاکقحںیہنرھکااےسارفنادیوعشرےکامیپےن‬
‫رپرپاھکاجناےہویکہکنسفی یہاےنپاملںیمرصفارفنادیتیثیحوکدمِرظنرھکاےہاور‬
‫اسںیمسفی یہیکانشخاکایعمرہیےہہکآ یانہیاانپعفنواصقننوساتچےہ یانںیہن۔نکیل‬
‫اامتجیعاسملئںیمسجوعشراورےبوعشریاکبدرکہوہناےہوہاامتجیعحطساکوعشرےہ‬
‫اساحلظےساامتجیعسفی یہوہوہناےہہکسجوکاامتجیععفنواصقننھجمسںیمہنآےئقرآن‬
‫دیجمنجےکنارےںیماتہکےہہک‬
‫ومن يرغب عن ملة ابراهيم اال من سفه نفسه(سورہ بقرہ)‬

‫مابرامیہؑےسدورےہاسےنرصفاانپاصقننایکےہ۔ہیاامتجیع‬‫وہوجذمہاور ِ‬
‫ّ‬
‫امحقاورےبوعشریےہاوراامتجیعوعشرںیمیہدینیوعشرےہ۔سجوعشریکااسس‬
‫اناءؑےن‬ ‫ِ‬
‫ذاتخداوہ‪،‬رمکرووحمروتدیحِخداوہسجوعشرےکدیباررکےنےکےیل ی‬
‫وکںیششںیک‪،‬وہیہیقرآینوعشرےہ‪،‬وجہرہگجلکشمانبوہیہیوعش ِراامتجیعاوروعش ِر‬
 ‫‪23‬‬

‫دینیاکدقفانےہ‪،‬دینیوعشروقیماورالعاقیئوعشرںیہنےہوجاینپوقماورالعےقےک‬
‫عفنواصقننوکوتےتھجمسںیہنکیلدینیعفنواصقننوکںیہنےتھجمساوروچہکنانںیماامتجیع‬
‫وعشرںیہنےہاسےیلہیسفهااءںیہ۔‬
‫نکممےہسفهااءلقعِرظنیتہبایھچرےتھکوہںانںیملقعِیملعوموجدوہینعیخ‬
‫آپانےکاسےنموموضعوومحملیپرکںیوفراًھجمسےتیلںیہنکیلرھپیھبےبوعشر‬
‫ںیہویکں؟اسےیلہکرضوریاوراامتجیعدینی ی‬
‫دہابانےکادنروموجدںیہنےہ۔‬

‫تمام دینیاورعالمیتحریکوں کانقطه آغازشعوراوربیداری‬

‫وعشراوردیباریدیپاےیکریغبارگیسکاماوروقمیکاالصحےکےیلدقمااھٹ یاناجےئوت‬
‫ہیوخداسوقماوربتکمےکےیلتہبرطخناکوہتکسےہ‪،‬لداالہپدقمامیک‬
‫اناءؑاوردعبںیمنیحلصمےنںیہیےسآاغزایک‪،‬ایسرطح‬
‫دیباریاوروعشرےہ۔س ی‬
‫ارگاعیملرحتوکیںاکیھباطمہعلرکںیوتولعمموہناےہہکاناکآاغزیھباوتمںوکوعشر‬
‫دےنیےسوہا‪،‬وچہکنوعشراوردیباریاوتمںیک ی ر‬
‫دقتبدبےنلےکےئلالہپدقمےہ۔‬

‫انفرادیسیروسلوکاوراجتماعیسیروسلوک‬
‫ااممینیمخؒقرامےتںیہہکسجرطح ی‬
‫ایریسوولسکارفنادیوہناےہہکسجاکقلعت‬
‫رعافنےسےہ۔رعافنںیمیھبراجئرعافنہکےسجملعِرعافنےسریبعترکےتںیہ‪،‬‬
‫ہیملعیھبدرگیعلومیکرطحےہ۔سجرطحرموہجہقف‪،‬ہکوجرصفارفنادیاسملئ‬
 ‫‪24‬‬

‫ےکاردرگوھگیتمےہآپاکووض‪،‬آپیکابعدت‪،‬آپیکتشہب‪،‬آپاکوثابہیطقف‬
‫قردےسقلعتمںیہ۔ہیامتماسملئوجوتحیضااسمللئںیما ّولےسآخریایبنوہےئ‬
‫ںیہانساکوموضعقردےہینعیااکحمِقردیںیہ‪،‬ااکحمِاامتجیعاوریعمجںیہنںیہ‪،‬ایس‬
‫رطحرعافنِ راجئںیمریسوولسکاکوموضعیھبقردےہہکخستملظورمگایہ‬
‫ںیمڈوبرےہوہےتںیہوتاسوقہرقرداےنپآوکپاچبےناوراجنتدےنییکرکفرکنا‬
‫ےہہکسکرطحےساےنپآپوکاچبناےہاےسدورسوںےسوکیئرسواکرںیہنےہ۔‬
‫ارفنادیرعافناورریسوولسکیھبایسرطحےسےہہکدورسےڈوےتبںیہوتڈوےتب‬
‫رںیہمتطقفاےنپآپوکاجنتدو۔ارگمتدورسوںوکاجنتدےنیںیمڑپےئگوترھپاےنپ‬
‫آپوکاجنتںیہندےوکسےگ‪،‬لدادورسوںےسآںیھکندنبرکو‪،‬دوریاایتخررکو‪،‬‬
‫کاعمرشترکو‪،‬ب ِ‬
‫رکزدنیگرکےتوہےئحیبستاہوھتںںیمےلرکوگےشںیمھٹیب‬ ‫بر ِ‬
‫اجؤ۔ارگہرانانایسرطحرکنارشوعرکدےوترھپنایقدایناکایکےنباگ‪،‬ااغفوینںاک‬
‫وینیطسلفںاکاورزغہواولںاکایکےنباگ؟ہیرعافنریسو ِ‬
‫ولسکقردیاھکسناےہ‪،‬اسریس‬
‫وولسکںیمدورسوںوکرظنادنازرکےکریسرکینڑپیتےہ۔‬
‫لدایسکےنتہبوخباہکےہہک‬
‫تجھ کو پرائى کيا پڑی اپنى نبيڑ تو‬
‫اصخرکامرعافءوجزنیمرپھٹیبرکوکلمتےسارابتطدیپارکےتںیہانوکوتاساہل‬
‫ِ‬
‫اسلیاےنپاسمہویںیکیھبربخںیہنوہیتہکاہیںرپمیتیےنتکرےتہںیہ‪،‬ویباںیئینتک‬
 ‫‪25‬‬

‫ریتہںیہ‪،‬انوکاھکےنوکھچکالمےہ یانںیہن‪،‬اںیہنوتاانتیھبہتپںیہنہکہارےاسمہہی‬
‫ںیموکنراتہےہاورآپےتہکںیہہکاںیہنوکلمتیکربخےہ؟اسےیلہکانوکریسو‬
‫ِ‬
‫ولسکقردیےناھکس یانیہیہیےہہکاےنپاسمہےئےکوقحقوکنااملرکو‪،‬انوکرظن‬
‫ادنازرکو‪،‬انےسمشچوپیشرکو‪،‬ےلحمواولںےسمشچوپیشرکو‪،‬وقمومےسمشچ‬
‫ّ‬
‫وپیشرکو‪،‬اجلہونادانرحموماوراتحمجرغضہیہکہر ی‬
‫ایےسمشچوپیشرکو۔وچہکن‬
‫ارگآپےنانزیچوںوکاہھتاگل یانوتآپاکراہطبوکلمتےسٹکاجےئاگ‪،‬آپےن‬
‫خدایکذاتںیمانفوہناےہوچہکناوہنںےنانفاکینعمیہیہیایکےہ۔‬
‫ایسرطحراجئرشتعیاکوحمریھبقردےہ۔اوررطتقیاکوحمریھبقردےہ‪،‬سبہاری‬
‫امنزحیحصوہیناچےیہ‪،‬دورسوںےسےھجموکیئرغضںیہنہکوہایکرکرےہںیہ۔وہارم‬
‫نارعملوفوکدورسوںےکاومرںیمدماتلخےتھجمسںیہاوراسھتہییھبےتہکںیہہکاس‬
‫یکرشاطئوہیتںیہاورمہںیموہرشاطئوموجدںیہنںیہاسےیلہکاسیکامتمرشاطئ‬
‫وصعممؑےکزامےنےکےیلںیہہارےےئلںیہنںیہ۔‬

‫سیروسلوکمیں پہالقدم"يقظه"‬
‫ولسکقردیاوردنیِقردیںیمیھبدںیھکیوتا ّونیلدقمہظقی(دیباری)ےہ‬
‫ِ‬ ‫ریسو‬
‫۔ینعیریسوولسکےکاسنیکلوہنجںےنہرارزنمںیلےطرکینںیہ یانضعبےن‬
‫وسزنمںیلےطرکینںیہ یانضعبوہنجںےنتفہرہشِقشعاکرفسرکناےہ‪،‬انںیمیھب‬
 ‫‪26‬‬

‫الہپدقمہظقیےہاورآجییسکےنااسیوصیفاوراعرفںیہنداھکیوہاگوجہظقیےک‬
‫ریغبیہاعرفنبایگوہ۔‬
‫ومالنارومےندنچوصویفںیکاثمںیلدںیںیہہکوصیفوہوہناےہہکےسجیسکزیچیک‬
‫رپواہںیہنوہیت۔ہناےساھکےنیکرپواہوہیتےہ‪،‬ہناےسےننہپیکرپواہوہیتےہ‪،‬ہناےس‬
‫اوڑےنھیکرپواہوہیتےہاورہنوھچبےنیکرپواہوہیتےہ‪،‬نکیل ی‬
‫ایاےسیوصیفوکومالنا‬
‫روماعتمرفرکوارےہںیہہکےسجاےنپٹیپیکتہبرکفریتہیھت‪،‬اورتقیقحںیمہی‬
‫ایدہعفدورسےوصویفںےناےس ی ر‬
‫ھگایلاوراسوکوخبنعلنعطیکہک‬ ‫دبعِمکشاھت‪ ،‬ی‬
‫وتوصتفےکےیلگننےہ۔دسآدویمںےکاھکےنانتجاھکناوت ی‬
‫ایوقرپاھکاجنا‬
‫ےہ۔انرحوتکںیکوہجےسآخروکنےھجتوصیفےہکاگ‪،‬رغضہیہکآخریزامےنںیم‬
‫وصیفاےسییھبوہتکسںیہہکوجہظقیےکریغبیہ ِ‬
‫انمزلرعافنےطرکاجےتںیہاس‬
‫اعملِتلفغںیمیہوہےتھجمسںیہہکمہتہب ِ‬
‫انمزلرعافنےطرکےئگںیہایسرطح‬
‫ن‬
‫ضعب شنییھبےشنیکاحلںیمےتھجمسںیہہکریسوولسکےکذرےعیرعافنیک‬
‫انمزلےطرکرےہںیہ۔‬
‫ریسوولسکاچےہقردیوہ یاناامتجیعسےسالہپدقمتلفغےبوعشریےسناہرآنا‬
‫ےہ‪،‬اہجلاورےبوعشریےسنکلیااےہاہتبلوکیئااسیاعرفوہنااچےیہہکوجاسرطح‬
‫اکرعافناھکسےئ۔یقیقحرعافنقرآندیجماور ِ‬
‫ریستوصعمنیمؑیکلکشںیمہارے‬
 ‫‪27‬‬

‫اسےنمےہاوریسکوصعممؑ وکیھبمہےنن ِ‬
‫ارکزدنیگںیہننا یان‪،‬یسکوصعممؑوکیھباامتجیع‬
‫اسملئےسمشچوپیشرکےتوہےئںیہنداھکی‪،‬یسکوکرظنادنازرکےتوہےئںیہن‬
‫داھکی۔‬
‫وچہکنوہرعافنِ یقیقحقرآینرعافنےہینعیویںںیہنہکوصعممؑاکاکمرصفاےنپآپ‬
‫وکخدایاچنہپناےہہكلبوصعممؑ ّاماکیھبزاممدارےہ‪،‬امےکاساکروانوکیھب‬
‫وصعممؑےناچبناےہ۔‬

‫صراطمستقیمانفرادینہیں بلكهاجتماعیراسته‬
‫قرآندیجمںیممہخداےسراہتسبلطرکےتںیہ۔ ی‬
‫ایاعایمہناثملےکذرےعیاس‬
‫بلطموکواحضرکےتںیہضعبںیہگجایسیوہیتںیہہکاہجںرصفیلمیفےکاسھت‬
‫اجتکسںیہنکیلرجمداورریغشادیدشہآدیمواہںںیہناجتکسالثمًوسبںےکادنرایسی‬
‫ہگجوہیتےہ‪،‬ارئیوپرٹرپ‪،‬روٹسیربںیم‪ ،‬یانایسرطحیکاورںیہگجارگریغشادی‬
‫دشہآدیماےلیکواہںاجنااچےہوتںیہناجتکسارگہچانتکیہرشفیآدیمویکںہنوہ‪،‬اےس‬
‫واہںںیہناجےندےتیہكلبےتہکںیہہکاہیںرپرصفیلمیفےکاسھتآتکسںیہ۔اےسی‬
‫اقمامترپارگیسکوکاجےناکوشقوہوتسےسےلہپاےساچےئہہکیلمیفلیکشتدے ینا‬
‫یسکیلمیفےکرمہاہوہاجےئ‪،‬اہنتںیہناجےند یاناجےئاگ۔‬
 ‫‪28‬‬

‫رصاطمیقتسمیھبااسییہراہتسےہہکاہجںاہنتںیہناجےند یاناجےئاگ‪،‬ہیایسیشاہراہےہ‬
‫ہکسجرپالمہکئوپسیلڑھکیےہوہسجوکیھباہنتآےتوہےئدےھکییگوتاےسواسپ‬
‫جیھبدےیگہکآپاسراےتسرپاہنتویکںآےئوہخوہےہکاگہکےھجموتاےلیکیہاجنا‬
‫ےہوتوہوجابدےاگہکہی"ےھجم" اکراہتسںیہنےہہكلبہی"مہ"اکراہتسےہ۔‬
‫اهدنيںیہنہكلباهدنا‬
‫دہابںیہنہكلبںیمہرصاطِمیقتسمیکرطف ی‬
‫دہابدے‪،‬‬ ‫ےھجم ی‬

‫واعتصموا بحبل اهلل جميعا ً‬

‫جميعا ً ینعیمتسلمرکاہللیکریسوکاھتمولاهد نامہسوک ی‬
‫دہابدے۔اساک‬

‫بلطمےہہکاالیکوکیئیھبںیہنےہیتحٰ ہکوکیئوصعممؑیھباےلیکںیہنںیہ۔امو‬
‫اکرواناسھتںیہ۔اهدنامہساسراےتسیکرطفآرےہںیہ‪،‬ہیریسو ِ‬
‫ولسک‬

‫نےساجنتاکدرسداتیےہ‪،‬اورارگاعرفیک‬‫اامتجیعےہ۔ہیوہرعافنےہوجانا ی‬
‫اسریوکششہیوہہکںیماےنپآپوکاجنتدےدوںوتہیسےسبراوخدوخاہ‬
‫انانےہ‪،‬سےسبراوخدرپسانانےہ۔رعافنیکیلہپزنملہیےہہکاےنپ‬
‫آپوکرظنادنازرکونکیلوخدوخاہانانہرزیچوکرظنادنازرکداتیےہاوررصفاےنپ‬
‫لاسجرطحارفنادیریسوولسکںیمالہپدقمہظقی‬
‫آپوکاچبےنیکرکفںیمراتہےہ ٰ د‬
‫ےہ‪،‬ایسرطحریسوولسکِاامتجیعںیمیھبالہپدقمہظقیےہ۔‬
 ‫‪29‬‬

‫بےشعوری‪،‬مشکالتمیںاضافےکاباعث‬
‫ہیبلطمرمراوردیلکےہ۔داینںیماالقنیبمکںیہنںیہ‪،‬نااتسکنںیمخانان‬
‫اابخروںےکاکوملںاورمجل ّوںاکاطمہعلرکناےہوتوہاتھجمسےہہکدایناہجںےکاالقنیب‬
‫ایسکلمںیمرےتہںیہنجےکاےسیاےسیرظن یناتںیہ‪،‬اےسیاےسیالیختتںیہاوراےسی‬
‫اےسیزجتےیرکےتںیہہکانانریحانرہاجناےہاوریھبکرکفںیمیھبڈوباجناےہہک‬
‫سجکلمںیماےسیزغمرےنھکواےلناہغباقرادوموجدوہں‪،‬اسکلمںیمویکںوکیئااھچ‬
‫دقمںیہن ُااتھٹ؟اسکلمںیمویکںدتشہرگدیاورریٹورزمےہ؟اسںیمویکں‬
‫دبونعاین‪،‬ایشنمت‪،‬روشتوخریرغضہیہکہرمسقیک ُ ربایئوموجدےہ؟اسیکوہجہی‬
‫ےہہکارگااسیزغمرےنھکےکناووجددیباریاوروعشرہنوہوتوہزجتےیاجبےئلکشملح‬
‫رکےنےکلکشمںیمااضہفرکدےتیںیہاوررطخےاکناعنباجےتںیہلداوعشر‬
‫مّ‬
‫ےکریغبخ جلییںےھکلاجںیئ‪،‬اابخروںںیماکملےھکلاجںیئ یانارٹکیلایڈیم یانےکادنر‬
‫ثحبابمےثحرےھکاجںیئوتہیاجبےئوخداسفداورابتیہاکناعنباجےئاگ۔‬
‫اساسریثحباکدصقمہیایبنرکنااھتہکااممؒےنرصاخےکاسھتاسزیچاکااہظرایک‬
‫ےہہکاعمرشوںےکادنریسکیھبمسقےکحتّلاوردبتیلیےکےیلالہپدقمدیباری‬
‫اوروعشرےہ۔یتحٰوتیصیکوصرتںیمااممؒ اکاےنپریپواکروںاورامتمداینےک‬
‫املسمونںےکناموجآخریاغیپماھتاسںیمیھبااممؒےنیہیقرام یانہکالہپدقمہظقیےہ۔‬
 ‫‪30‬‬

‫قرآندیجمںیمابمرزاتاکوجرطقیاکرایبنوہاےہوہارمنارعملوفےہاورایسوک‬
‫املسمونںےکےیلااسیسبرنیقرہضییھبقرارد یانےہ‪،‬ااممؒےنیھباینپیہقفبتکںیم‬
‫ارمنارعملوفوکوحمرقرارد یانےہ۔وہبتکوج ی‬
‫ایہیقفےکےیلامخدعبنمےکوطررپدمون‬
‫وہیئںیہ‪،‬انانمعبےکادنردووساسل یاناسےسیھبرتشیبےکرعےصںیمدنچاتکںیبچیب‬
‫ںیمےساغبرکدییئگںیہ۔ایہنںیمےس ی‬
‫ایاتکب"ارمنارعملوفویہننعارکنمل‬
‫"ےہہکوجانانمعبےکادنروموجدںیہنےہنکیلااممؒےنآرکخہقفوکدتونیایکوتنا‬
‫ایاتکبیہقفےکوطررپ‪ ،‬ی‬
‫ایااسیس‬ ‫اقدعہاسںیمارمنارعملوفویہننعارکنملوک ی‬
‫اتکبےکوطررپدرگیبتکِیہقفےکاسھتایبنایکناہکااہتجدیواابنتسیط ی د‬
‫دبےسہیقف‬
‫اسوکیھباانپوحمرقراردے۔‬

‫بےشعوریکےخالفجھادکیضرورت‬
‫ارمنارعملوفویہننعارکنملدرتقیقحےبوعشری‪،‬تلفغاوراہجلےکالخف‬
‫ابمرزےاوراہجداکنامےہ‪،‬اہجدںیمیھبسےسےلہپریشمشااھٹےناکارمںیہنایکایگ‬
‫اہتبلارمنارعملوفےکیھبدراجتںیہوجدتبرجیریشمشےکاسھتاہجدیاجےتچنہپ‬
‫ںیہ۔نکیلاساہجداکآاغزارمنارعملوفویہننعارکنملیکوصرتںیمتلفغ‪،‬ےب‬
‫وعشریاوراہجلےکالخفابمرزہےکذرےعیوہناےہنکیلآجہی ی‬
‫ایقراومشدشہ‬
‫قرہضیےہ‪،‬ارگمہاسقرےضیےکنارےںیمدینیادقاامتدںیھکیوتنیقیےکاسھتہی‬
 ‫‪31‬‬

‫دوعیرکتکسںیہہکرضحتدیسالشہدداءؑیکنہضتاکدصقمیھبےبوعشریےکاسھت‬
‫ابمرزہاھت۔ارگمہ ُاناحالتاکاجبرہںیلسجںیمرضحتدیسالشہدداءؑےنایقمایکوتہی‬
‫تقیقحمہرپواحضوہاجےئیگہکآپؑےنہیایقمادتقاراحلصرکےنےکےیلںیہن‬
‫ایک۔اسےیلہکہنوتاسےکےیلاحالتانمسےھتاورہنیہرضحتؑےناسےک‬
‫ےیلوکیئاامتہمایک۔‬

‫امامحسینؑکےقیامکامقصد‬
‫خمہرضحتؑےکایقمےکاقمدصایبنرکےتںیہوتںیمہسےسےلہپاسناترپ‬
‫وتہجدینیاچےیہہکمہاسایقموکاکایمبےتھجمسںیہ یاننااکمےتھجمسںیہ۔خہکمہس‬
‫اسناتےکدقتعمںیہاورںیمہدقتعموہنایھباچےیہہکہی ی‬
‫ایاکایمبایقماھتنکیل‬
‫ادتقاراکوصحلایقماکدصقمںیہناھتوترھپسکدصقمےکتحتاکایمبوہےئ‪،‬وہدصقم‬
‫وخددیسالشہددہیلعالسمےنذرکقرام یانےہ‪:‬‬
‫انما خرجت لطلب االصالح في امة جدى‬

‫اسےبطخںیمرضحتؑہیںیہنقرامرےہںیہہکںیم یب ی د‬
‫ربیکاالصحرکےناجراہوہں‪،‬ںیم‬
‫ینباہیمیکاالصحرکےناجراہوہں‪،‬ںیمشاویمںیکاالصحرکےناجراہوہں‪،‬ںیمدتقمر‬
‫ولوگںیکاالصحرکےناجراہوہں یانںیمرمکحاونںاورہفیلخیکاالصحےکےئلاجراہ‬
‫وہںہكلبقرام یانںیمامیکاالصحےکےئلاجراہوہں۔اہتبلدورسےاقمامترپہیقرام ینا‬
 ‫‪32‬‬

‫ہکںیم یب ی د‬
‫ربوکمتخرکےناورامیکاالصحرکےناجراہوہں‪،‬ہیناتوتنالکلواحضےہ‬
‫ہکیسکزیچیکاالصحاسوقوہیتےہخاسزیچںیماسفدآاجےئ‪،‬ویکہکناالصح‬
‫رفتمعےہاسفدرپ‪،‬اہجںاسفدہنوہواہںاالصحاکوکیئوصتّریہںیہنوہنا‪،‬االصحدشہوک‬
‫االصحرکنالیصحتِاحلصےہاوروصعممؑےساےسیالکمیکوتعقںیہنیکاجیتکسہکوہ‬
‫ی‬
‫ایااسیالکمزنانرپاجریرکںیوجلیصحتِاحلصرپیہتنمٰوہناوہ‪،‬اورہیناتیھبواحض‬
‫یسےہہکامرمکحانوکںیہنےتہک‪،‬ہكلبرمکحانامےساگل ی‬
‫ایہقبطوہناےہ‪،‬‬
‫آپؑ اکہیالکمہکںیم ّامِخدﷺیکاالصحےکےئلاجراہوہںہیاتبناےہہکام‬
‫رباکاسفداھت‪،‬ااممنیسحؑیہںیہنقرامرےہہک یب یربد‬
‫خدﷺںیموکیئاسفدآاکچاھتاوروہ یب ی د‬
‫افدسےہہكلباسریداینیتہکےہہک یب ی د‬
‫ربافدسےہیتحٰاسےکاےنپقریبیاحیمیھبےتہک‬
‫ںیہہکوہافدسآدیمےہ۔ااممنیسحؑےنوجاکرناہمااجنمد یناوہہیہک یب ی د‬
‫رباکاسفدوتسوک‬
‫رظنآراہاھت‪،‬آپؑےناہجںرپاسوکمتخرکےنےکےئلادقامایکواہںرپ ی‬
‫ایرمومزاور‬
‫اقنبوپشاسفدیھباھتوجیسکوکرظنںیہنآراہاھت‪،‬ااممایسدنےکےئلوہیتےہورہن‬
‫نش‬
‫ربوسیجںوکوتاعمولگیھب خییصدےدےتیںیہنکیلاعمولوگںوکاسف ِد ّام‬
‫یب ی د‬
‫ولعممںیہنوہنا۔ ّاماکاسفدہیںیہناھتہکوہرشابیتیپیھت‪،‬امقرنازیرکیتیھت‪،‬زاین‬
‫یھتاعمذاہللہكلب ّاماسدقررشتعییکنادنبیھتہکااممنیسحؑخ‪۸‬ذواہجحلوکہکم‬
‫ےسارحاموھکلرکرتصخوہےئوت ّامےساہکہکمتیھبریمےاسھتآؤنکیلہی‬
 ‫‪33‬‬

‫ّاماسدقردتمنیودنیداریھتہکااممؑوکاہکہکآپاجںیئمہایھبابعدترکرےہ‬
‫ںیہایسرطحآجضعبولگرصعِتبیغےکےئلےتہکںیہہکرصعِتبیغںیموتھچکرکنا‬
‫یہںیہناچےئہاورخرصعِوضحروہاگوترھپانیکریستہیوہیگہکایھبوتجحاکوممس‬
‫ےہ‪،‬ایھبوتابعدتاکومعقےہوچہکنرصعِوضحرںیمدیسالشہدداءؑےکاسھتہیاسرطح‬
‫رکےکچںیہدیسالشہدداالسلمےناےنپارحاموھکےلوتدورسیرطف ّامےنارحام‬
‫نادنھےیل‪،‬اظہرےہارحامنادنھرکرشابےنیپوتںیہناجرےہےھتہكلبارحامنادنھرک‬
‫جحےکےئلاجرےہےھت۔امرحمہمیھت‪،‬امافدسںیہنیھترھپیھبایسیاموک‬
‫رضحتؑقرامےتںیہہکںیمامیکاالصحےکےئلاجراہوہں۔‬

‫امتکیاصالحکاطریقہ‬
‫اريد ان امر بالمعروف‬

‫ںیمارمنارعملوفاوریہننعارکنملےکذرےعیاساسفدیکاالصحرکوںاگ۔‬
‫اسامےکادنراسفدہیاھتہک یب ی د‬
‫رباسیجرمکحانبررسِادتقاراھتاوراماخومیشےس‬
‫اینپارفنادیابعداتںیمیگلوہیئیھت‪،‬اےنپاےنپارفنادیاکومںںیمیگلوہیئیھتینعی‬
‫یب ی د‬
‫ربےسیجاحمکیکوموجدیگںیمےبوعشری‪،‬تلفغ‪،‬وکستاوراخومشامتشایئاکرکدار‬
‫رکنانیقیًاسفدےہ۔ارگیسکاموکہیزیچدانمریگوہاجےئوتوہافدسبرنیامےہ۔‬
‫سبرااسفدوجاساموکدانمریگاھتوہےبوعشرییھتاوراسرضحتؑاسےک‬
 ‫‪34‬‬

‫العجےکےیلےئگ‪،‬اورارگادتقارےکوصحلےکےیلاجےتوتیگنجونفنووقانین‬
‫ےسسیلوہرکاجےتاوراےنپاسھترضحتابعسؑاورانجباربکؑیکرطحےکوجانےل‬
‫رکاجےتوترھپامگنایکتکساھتہک ِ‬
‫وصحلادتقارےکےئلاجرےہںیہنکیلآپؑےن‬
‫وخانیتاوروچبںوکاسھتایلاورآخریوقیوجرعمہکیپآ یاناسےئلںیہناھتان‬
‫ےکذرےعیادتقاراحلصوہاجےئہكلباسجںیمرضحتیلعارغصؑاوررضحتاربکؑیک‬
‫ربندںیموکیئقرقںیہناھت۔دوونںےن ی‬
‫اییسیججیکرضحتارغصؑےنیلعاربکؑ‬
‫ےسرتشیبجںیہنیکوترتمکیھبںیہنیک۔ارگیلعارغصؑادتقارےنیلےکاقبںیہنےھت‬
‫وتوعشردیباررکےنےکوتاقبےھتانےکریمضوںوکوھجنھجڑےنےکوتاقبےھتاور‬
‫اسوقاساموکادتقاردولانایھبںیہناھتہكلباسوقاساخومشاموک‬
‫وجنھجڑناوصقمداھتویکہکنےبوعشروںوک ی‬
‫رقتبروں‪،‬اتکوبں‪،‬وسلجمں‪،‬دمروسںےس‬
‫ںیہناگج یاناجتکساورہنیہاںیھنوٹسیکںاوروملفںےساگج یانتکسےہ۔‬
‫ےبوعشراموکوخناگجناےہ‪،‬رضحتیلعارغصؑےنآرکااسیریمضوجنھجڑاہکانےک‬
‫ادنرہظقیدیپارکد یان‪،‬انےکادنرایسیدیباریدیپایکہکنارخیںیماسیکاثملںیہنتلم۔‬
‫ینعیویہالہِوکہفوجےبریمضاورےبوعشرےھتیہیالہِوکہفوجاستکاوراخومش‬
‫امتشایئےنباےنپرھگوںںیمےھٹیبرےہاوررکالباکامخراوہناراہنکیلرکالبےکواہعقےک‬
‫دعبسعمجوہےئاورشایموفجےکالخفاچرہراراکرکشللیکشتد یاناوراےنپوخنےک‬
 ‫‪35‬‬

‫اسھتدہعایکاورمسقاھکیئہکمہوخنےکآخریرطقےیڑلںیےگاورآخری‬
‫رطقےیڑلےتوہےئشایموفجےکاہوھتںامرےےئگہیسھچکاسدیباریاک‬
‫ہجیتناھتسجےکےیلااممنیسحؑےنایقمقرام یاناھتہیرضحتؑےکایقمیکاکایمیبیھتاس‬
‫ےیلقرام یانہکںیماالصحِامےکےئلاجراہوہںاوراالصحِامایسونتیعیکوہیتکس‬
‫ےہسجونتیعاکاسفدوہ۔اساموکوکستاورریغاجدبناریاکاسفدالقحوہایگاھت‪،‬‬
‫ویہریغاجدبناریسجوکمہفضییلتےتھجمسںیہ‪،‬ویہریغاجدبناریاسوقموکالقحیھت‬
‫اسےیلرضحتؑےنایقمایکاورانریغاجدبناروںوکاجبدارانبد یان‪،‬نکیلاےاکشہی‬
‫رکالبےکومعقرپدیباروہاجےت‪،‬رضحتؑےکدیمانِ رکالبںیمدالخوہےنےسےلہپ‬
‫ارگہیدیباروہاجےتوتتہبھچکچبتکساھت۔‬

‫ایقمدیسالشہدداءؑ ِ‬
‫سدیباریاوراعلمِدیبارینبایگےہاورزعادار ِیدیس‬ ‫آجیہی ِ‬

‫الشہدداءؑدرتقیقحایسدیبارییکرہلےہ۔ہفسلفِزعاداری‪،‬روحِ زعادارییہیےہ‪،‬‬
‫زعاداریینعیایسامخراوکرھپہراغلفامےکےئلرکتاررکناناہکاسںیمدیباریدیپا‬
‫لاااممؒےنایسرصنعِدیباریےسافدئہااھٹےتوہےئاینپوقموکدیبارایک۔‬
‫وہاجےئ۔ ٰ د‬

‫کربال بیداریکاواحدراستهازنظرامامؒ‬
‫ش‬
‫االقنبےس‪۱۵‬اسلےلہپایسوقمںیمدسرحممارحلاموکااممؒےن جنرراینیکاوراس‬
‫رحتیاکآاغزوہا۔ہیضحم ی‬
‫ایاافتقںیہناھتہكلبہینااقدعہااممؒےکااقتعداک‬ ‫االقنبیک ی‬
 ‫‪36‬‬

‫ہجیتناھت۔ینعیااممؒ وکہیااقتعدراخساھتہکاسوقمںیمیھبدیباریایسرصنعےسدیپاوہیگ‬
‫سجرصنعےس‪۶۰‬رجہیںیمدیباریدیپاوہیئویہرصنعآجانوکوھجنھجڑےاگ‪،‬انوک‬
‫تلفغےساکنےلاگ‪،‬انںیمیھبایسرطحیکےبیسحاوراخومیشےہ‪،‬ہییھبایس‬
‫رطحےکامتشایئںیہاورخہیاالقنباکایمبوہاوتااممؒےنواہںرھپآخریہجیتنےک‬
‫وطررپقرام یان‪:‬‬
‫ما هرچه داريم از سيد الشهدا داريم‬

‫ہیوہادقاماھتوجرضحتدیسدہشاءؑےنااجنمد یانہکسجاکوحمروعشراوردیباریاھت‪،‬ایس‬
‫رطحااممیلعؑسیچپاسلاخہننیشنرےنہےکدعبآخرویکںاےنپاچراسہلرصتخم‬
‫دورِالختفںیماملسمونںےکاسھتدرریگرےہاوراینپامےکالخفولتارااھٹےت‬
‫رےہاوردعبںیمویکںااممنسحؑےکاسھتوہاسرےوااعقتیپآےئہکنج‬
‫وااعقتےکنارےںیمااممنسحؑ اکزجتہیہیاھتہکانوااعقتںیمرصفینباہیمیہ‬
‫مقص ّ ِررںیہنےھتہكلبالصوہجاےنپاسویھتںیکےبوعشرییھتہکسجےکاہوھتں‬
‫رضحتااممیلعہیلعالسماورااممنسحہیلعالسمےکےئلالکشمتڑھکیوہںیئ‪،‬اماک‬
‫ریمضوس یانوہااھت‪ ٰ ،‬د‬
‫لاااممنیسحؑےنآرکاےسوھجنھجڑرکدیبارایک۔‬
‫اسےیلوجاوتمںیک ی‬
‫دہاباوررربہیرکنااچےتہںیہانےکےئلرضوریےہہکوہ‬
‫اُوتمںوکےلہپدیباررکںیویکہکنہیدقماوتمںیک ی‬
‫دہابںیماینبداکدرہجرھکاےہاور‬
 ‫‪37‬‬

‫اوتمںیکدیباریاوروہایشریےکریغبوجدقمیھبانیک ی‬
‫دہابےکےیلااھٹ یاناجےئاگ‬
‫وہدقمامیکالہتکوارحنافاکسےنباگ۔‬
‫االقنبےکابراتےبوعشروقومںںیمیھبےئگںیہاورناوعشروقومںںیمیھبےئگ‬
‫ںیہ‪،‬الثمًانبلنےکاچروںرطفیھباالقنبےکابراتےئگںیہاور یابرانےک‬
‫اسمہےئںیمیھباالقنبےکابراتےئگںیہ‪،‬انبلنےکادنروتاالقنبیکوہجےس‬
‫دبتیلیآیئگاوراالقنبےناانپابرداھکد یاننکیل یابرانےکاسمہےئںیماساالقنبیکوہج‬
‫ےسوکیئدبتیلیںیہنآیئ‪،‬آخرویکں؟ایکوممساورآبووہااکقرقاھت؟ںیہنہكلب ی‬
‫ای‬
‫رظفوہاھتسجںیمےلہپےسوعشروموجداھتاسناوعشرےقبطےناساغیپموکےلایل‪،‬‬
‫نکیلدورسیوہگجںرپوچہکنوعشروموجدںیہناھتاسےیلتہبز ینادہوکںیششوہےن‬
‫ےکناووجداوہنںےناساغیپموکوبقلںیہنایک‪،‬برریغصںیمش ی د‬
‫ابنایقوہگجںیکتبسن‬
‫دوبرابروکںیششوہیئںیہنکیلاہیںےساالقنبوکتہبمکوجابالمےہ۔اسیکوہج‬
‫ہییھتہکبرریغصںیماالقنبوکوبقلرکےنےکےیلایھبدیباریاوروعشرںیہنآ یاناھت۔‬
‫اسےیلاالقنبوکیھبکزبسولتپناکنامد یانایگ‪،‬یھبکریغرضوریااعفلاکنامد یانایگ‪،‬یھبک‬
‫وٹیپ یانڈنھجےاکناماالقنبرھکد یانایگاورہیساسےیلوہاہکاہجںالہپدقمااھٹنا‬
‫اچےیہاھتواہںاوہنںےنآخریدقماُاھٹ ینا۔االقنب‪ ُ ۱۵‬ر‬
‫خدادےسرشوعوہااوردنپرہ‬
‫اسلدعب‪۲۲‬مہبوکاالقنباکآخریدقمااھٹ یانایگاورخضعبرسزونیمںرپ ِ‬
‫اغیپم‬
 ‫‪38‬‬

‫االقنباچنہپوتاوھنںےنےلہپاورآخریدقمےکدرایمنوجدنپرہاسلیکدمتزگری‬
‫اسوکرظنادنازرکےک‪۲۲‬مہبواالدقمااھٹنارشوعایک‪،‬سجیکوہجےسبر ِریغصںیم‬
‫اخصوطررپاالقنبےکقلعتمدیباریاوروعشردیپاہنوہاکس۔‬

‫امتمسلمہکو بیدارھونےکیضرورت‬
‫ومجمہعِایبتنیکاوسینںیاتکب"اہجنِاالسماز ی‬
‫دبدہاگہِااممینیمخؒ"ےکہحفصربمن‪۷‬ےس‬
‫ااممؒےناسبلطمِدیباریاوروعشروکایبنقرام یانےہہک‬
‫اسالم واقعى را بشناسيد و بشناسانيد‬
‫نہ‬ ‫ِ‬
‫االسموایعقوکوخدیھباچہپوناوراےسدورسوںوکیھب خیواؤ‬
‫"ملت اسالم را بيدار و آگاه ساخته تباين اسالم پيغمبر خدا و اوليا‪ ،‬او را از‬

‫اسالم ساختگى امثال معاويه و حکومتهای غاصب و سائر دولتهای دست‬

‫نشانده استعمار که از تلويزيونها و راديو ها و وزارت خانه ها به خود و به‬

‫مردم مى دهند بآنان بر اسانيم "‬

‫اسوقاملعءاکوہفیظہیےہہکوہاوتمںوکدیباررکںی‪،‬دیباریاسوقیکرضورت‬
‫ےہارثکوجاونںوکہیےتہکانساجناےہہکہارےناسوکیئڈیلرسںیہنےہوکیئااسی‬
‫ںیہنےہوجںیمہاگڈیئرکے۔وجاونںےسرعضےہہکڈیلریےنچنہپےکےیلایھب‬
‫ںیمہتہبراہتسےطرکناےہ‪،‬ایھبتہبافہلصےہواہںیےنچنہپےکےئل‪،‬وچہکنڈیلرا‬
 ‫‪39‬‬

‫رگےبوعشروںںیمآاجےئوتڈیلراہنتوہاجناےہےسیجااممیلعؑ ی‬
‫ایاکلمڈیلرےھتنکیل‬
‫ےبوعشروقمںیماسرطحےسسنھپےئگہکقرشیےنہکگلڑپےہکااممیلعؑےس‬
‫ز ینادہنااکمڈیلروکیئںیہنوہتکس‪،‬ارگ ؑ‬
‫یلعاسیجرامنہیھبےبوعشروقمںیمآاجےئہک‬
‫سجوقمےنالہپدقمہنااھٹ یانوہوتوہڈیلریھبےبسبوہاجناےہ۔آجںیمہسجزیچیک‬
‫سےسز ینادہرضورتےہوہدیباررکےنواولںیکرضورتےہ‪،‬ایھبںیمہوعشر‬
‫دےنیواولںیکرضورتےہ‪،‬اگجےنواولںیکرضورتےہ‪،‬وھجنھجڑےنواولںیک‬
‫رضورتےہ‪،‬ایھبںیمہارمنارعملوفرکےنواولںیکرضورتےہ‪،‬وجامتشاویئںاک‬
‫وکستاورےبیسحوکمتخرکےکاںیہندیمانںیمالںیئ۔اساتکبےکہحفص‪۸‬رپااممؑ‬
‫ےسوسالایکایگہک‬
‫" بسياری از ملتهای مسلمان راما شاهد هستيم که يك نهضت جديد‬
‫اسالمى در آنها رشد مى کند"‬
‫االقنبےسرقتبیً ی‬
‫ایہنیہمےلہپااممؒےسہیوسالایکایگہکضعباالسیمرسزونیمںرپ‬
‫رحتیےکآنارامن یناںوہےناکمہاشمدہہرکرےہںیہینعی ی‬
‫ایاحصیف‬ ‫اییئناالسیم ی‬
‫ی‬
‫‪،‬االقنبےس ی‬
‫ایہنیہمےلہپااممؒےسہیوسالرکراہےہہکبرہیکونااتسکنںیمںیمہ‬
‫ایرہلرظنآریہےہ۔(برہیکونااتسکندوونں یابرانےکداںیئناںیئںیہ‪،‬‬
‫دیبارییک ی‬
 ‫‪40‬‬

‫ایرغمیبرسدحےہاور ی‬
‫ایرشمیقرسدحےہ)انںیمںیمہاالقنبےکایقمیکوب‬ ‫ی‬
‫آریہےہ۔‬
‫"و اينها قيامهای اسالمى مى کنند بنظر امام عالى دليل اين قيام ها چيست؟"‬

‫اورہیساالسیمایقمرکںیےگینعیبرہیکاورنااتسکنیکاحلآپوکولعممےہہک‬
‫اسںیموجدیباریدیپاوہیئےہآپیکرظنںیماسیکوہجایکےہ؟ااممؒےنقرام یانہک‬
‫"در سالهای طوالنى تبليغات دائر مدار شرق وغرب موجب اين شد که‬

‫ملتهای مسلم از آنان ياری مى خواهند و گمان مى کنند ترقيات اين‬

‫کشورهای ضعيف در گرانش به يکى از دو ابر قدرت است"‬

‫رشمقاوررغمبیکیئکاسولںےساجریطلغتیلی یغااتاوررپوڈنگیپےاکہجیتنہیوہاہک‬
‫املسمنوقومںےنہیناوررکایلےہہکمہروسوارمہکی(وچہکناسوقہیدوونں‬
‫رپساطںیتقںیھت)یکدمدےکریغبھچکیھبںیہنرکتکسںیہ‪،‬‬
‫" ليکن به طرف آنها تمايل پيدا کردند بعد از مدتى فهميدند که آنها جز اسير‬

‫کردن اينها و بردن خزائن و غار تکر دن مخازن آنها کاری ديگر نمى کند"‬

‫نکیلھچکرعہصانےکاسھترےنہےکدعباناملسمناوتمںوکولعمموہاہکان‬
‫اطوتقںاکاکمطقفہیےہہکاملسمناممکلںیموموجدخراونںوکولنااجےئاوراملسمن‬
‫اوتمںوکاانپالغمانبایلاجےئ۔‬
 ‫‪41‬‬

‫ملتایرانکیبیداری‬
‫ااممؒےنرھپاناممکلاکبدرکہوھچڑد یاناوراہکہکمہاےنپزامےنیکناترکےتںیہہک‬
‫شاہےکزامےنںیمہاریوقموکیھبہیااسحساھتہکخیارمہکیہارااسھتںیہن‬
‫داتیاورہارااہھتںیہناھتماتیلمہھچکیھبںیہنرکتکس‬
‫"در عصر ما ملت دريافت که شاه بواسطه پيوندکه به غرب مخصوصا با‬

‫امريکه دارد و همينطور به شرق تمام مخازن مارا با و داده است بلکه نيرو‬

‫هائے انسانى ما را نيز به هدر داده است"‬

‫اسزامےنںیمہاریتلمےندھکیایلہکشاہاکرغمبےکاسھتوجراہطبےہاوراخص‬
‫وطررپارمہکیےکاسھتاساکوجقلعتےہاورایسرطحرشمقےکاسھتاساکوجقلعت‬
‫ےہاسیکوہجےساسےنا یبرانےکامتمخراےنانوکدےدےیںیہاوراناین‬
‫وتاناویئںوکیھباضعئرکراہےہوترھپآہتسہآہتسہتلمِ یابرانےکادنرہیدیباریدیپا‬
‫وہینرشوعوہیئہکرشقورغبویہںیہہكلبےلہپےسیھبدببرںیہ۔اسےکدعبہحفص‬
‫ربمنرپ‪۱۱‬رپقرامےتںیہہک‬
‫"آن روز مبارك است بر ما که سلطه جان خواران بر ملت مظلوم ما و برسائر‬

‫ملتهای مستضعف شکسته شود و تمام ملتها سر نوشت خودشان را بدست‬

‫بگيرند و دولتها بيدار ميشوند و همه مسلمين جهان توجه بکند به اين آياتى‬

‫که در قرآن كريم برائے وحدت مسلمين نازل شده است"‬

 ‫‪42‬‬

‫مہاسدنوکدھکیرےہںیہہکسجدناظملاورویشحاطوتقںےکوجنپںےسولظمماور‬
‫مسیضعفںیتلمآزادوہاجںیئیگاوروکحںیتمدیباروہرکاینپرسونساےنپاہھتںیم‬
‫ےلںیلیگاورامتمداینےکاملسمونںوکقرآنیکاس ی‬
‫آبرپوتہجرکیناچےیہوج‬
‫املسمونںیکودحتےکنارےںیمنازلوہیئےہاورقر ینادرکریہےہ‬
‫"ياللمسلمين"‬

‫اےاملسمون!‬
‫"ای مسلمان های جهان اے دولتهای مدعى اسالم اے ملتهای مسلمان‬

‫جهان به داد اسالم برسيد به داد مظلومين که در فشار قدرتهای بزرگ‬

‫هستند برسيد به داد اين بچه های كوچك كه مادرها و پدرهای که از دست‬

‫دادند برسيد"‬

‫امتمداینےکنیملسموکدیباررکےناوروھجنھجڑےنےکےیلایکآجنااتسکنےکاحالت‬
‫اکیفںیہنںیہ؟آج ی‬
‫ایولظمم‪،‬ےبسکاوردرامدنہامہکسجرپلسلسمہررطف‬
‫ےسےلمحےیکاجرےہںیہ‪،‬ہیاملسمنوقم‪،‬ہیاملسمنکلماورہیاملسمنوکحموج‬
‫االقنبےکاسمہےئاوراسہیںیمریتہےہ‪،‬اسےناالقنبےسانتکوعشرایل‪،‬اسےک‬
‫ادنراالقنبےسینتکدیباریآیئ؟ارگوہ ِ‬
‫اغیپمدیباریاسوقمےکادنرآایگوہناوتآج‬
 ‫‪43‬‬

‫اسوقمیکہیاحلہنوہیتویکہکنسجےکادنردیباریآاجیتےہاسوقموکوکیئ‬
‫تسکشںیہندےتکس۔‬
‫آج یابرانآپےکاسےنمےہہیویہوقمےہسجوکسکسکےنںیہنامرا؟روسامر‬
‫امرےککھترکوخدیہلکنایگ۔رھپانوکآسپںیمڑلواد یاناورآسپںیماوہنںےن ی‬
‫ای‬
‫من‬
‫دورسےوکاانتامراہکامرامررکوچروچروہےئگ۔یئکرگوہ جلوہےئاوریئکرگوہےئن‬
‫ووجدںیمآےئاوررھپ‪۲۴،۲۳‬اسللسلسمسجوقمےکاورپمتسےیکےئگ‪،‬آجیھباس‬
‫وقمےکالخفوپریداینعمجےہاورسجےکالخفنارخیِ ی‬
‫رشببںیمسےسبرے‬
‫وہایئےلمحاکاامتہمایکایگہکسجںیمرصفارمہکیےن‪۶۵۰‬یگنجاہجز‪،‬اچپس‪،‬اسھٹ‬
‫رحبیاہجزاوروپریدایناکاہحلسعمجایک‪،‬ہیسھچکسکوقمےکالخفایکایگ‪،‬سجےک‬
‫ناسہنوکیئوفجیھت‪،‬ہناہحلساھت‪،‬ہنوکیئرٹکیفییھت‪،‬ہنوکیئامٹیمباھت‪،‬ہناہجزرگاےن‬
‫ےکےئلوکیئوتپیھت‪،‬انوکابتہرکےنےکےئلوپریرغمیبداینہكلباملسمنامیھب‬
‫انےکاسھتیلموہیئےہ۔‬
‫ابدںیھکیدیبارولگوکنوہےتںیہ؟دیباررربہوکنوہناےہ؟اسومجمےعایبتن‬
‫ںیمآےگاجرکااممؒےنجحےکاامتجعےکنارےںیمقرام یانہک‬
 ‫‪44‬‬

‫"بر دانشمندان که در اين اجتماع شرکت کند‪ ،‬از هر کشور که هستند الزم‬

‫است برای بيداری ملتها بيانهای مستدل و تبادل نظر صادر کرده و در‬

‫محيط وحى و بين جامع مسلمين توزيع نمايند"‬

‫ضعبولگ‪،‬وجھچکںیہنرکنااچےتہوہارثکوپےتھچںیہہکںیمہایکرکنااچےیہ؟اسوق‬
‫ہاراوہفیظایکناےہ؟ینعیوااعقًانوکںیہنولعممہکایکرکنااچےیہ؟ یانرھپہیاسےیل‬
‫وپھچرےہںیہہکیسکرطےقیےسہیہلئسمہارےرسوںےسباجےئ۔نکیلااممؒےن‬
‫اتبد یانہکایکرکو۔ینعیخیھبولوگںوکعمجدوھکیوتانوکدیباریاکاغیپمدو۔نکیلااممؒوک‬
‫ولعممےہہکہیےبایلقوقمےہ‪،‬ہیےبایلقاملسمنوےب ی‬
‫الصحاملسمنںیہ۔‬
‫ںیمانوکجحںیماغیپمدیباریالیھپےناکوہکںاگوتہیرھپ ی‬
‫ایدورسےےسوپںیھچ‬
‫ےگہکمہےسیکالیھپںیئ؟رطقیایکےہ؟اسےیلااممؒےنوخدرطقییھبایبنایک‬
‫اورقرام یانہکدیباریےکاورپاالطہیعوھکلاوراسوکولوگںےکدرایمنناوٹنرطقییھب‬
‫وخداتب یانقرام یانہک‬
‫"برای بيداری ملتها بيانهای مستدل و تبادل نظر صادر کرده و در محيط‬

‫وحى و بين جامع مسلمين توزيع نمايند و نيز در کشورهای خود پس از‬
‫مراجعت نشر دهند و در آن بيانها از سران کشور اسالمى بخواهند که‬
 ‫‪45‬‬

‫اهداف اسالمى را از نصب العين خود قراد داده و اختالفات را کنار گذاشته‬

‫برای خالصى از چنگال استعمار چاره به انديشند"‬

‫امتمسلمہکیبیداریکےلیےحجبهترینفرصت‬
‫جحںیم ِ‬
‫امہملسموکدیباررکواورواسپاجرکاےنپاےنپکلمںیماینپاموکاوراینپ‬
‫وکحوتمںوکدیباررکو۔ااممؒ ی‬
‫ایرمعجےھتاورہراروںانےکدلقمنیےھتنکیلاےنپ‬
‫دلقمنییکتبسنسکدقرےبرتبغےھتہکانوکیھبکاتیمہںیہندےتیےھت۔یتحٰ‬
‫اصخاردوںیمااممؒاکراسہلبرہمجرکےنےکےئلااممؒےکناسےئگ‪،‬ااممؒےناس‬
‫ِ‬ ‫ی‬
‫ای‬
‫وکیھبرسزشنیک‪،‬اہکےھجماتگلےہمتڑپےھےھکلوہ‪،‬افلضوہنکیلایکیہیاکمرہایگےہ‬
‫اہمترےےئل!ںیھمتوکیئااھچاکمرظنںیہنآنا!ینعیااممؒ یکرظنںیمانےکراسہلہیلمع‬
‫اکبرہمجرکناااھچاکمیہںیہنےہ‪،‬نکیلضعبزیچوںےسااممؒ وخشوہےتےھتقرام یان‪:‬‬
‫"نقطه روشن که در اين اواخر عمر برای من اميد بخش است "‬

‫ریمیرمعےکاسآخریےصحںیمامےکنارےںیموجزیچےھجموحہلصدیتیےہوہہی‬
‫ےہہک‬
‫"همين آگاهى و بيداری نسل جوان و نهضت روشن فکران است"‬

‫یہیوجانلسنیکدیباریاورآاگیہےسںیمرپادیموہایگوہں‪،‬ےھجمآدنئہےکنارے‬
‫ںیماکیفیلستوہیئگےہ۔‬
 ‫‪46‬‬

‫"و نهضت روشن فکران است که بسرعت در حال رشد"‬

‫اوررونشرکفاقرادےکادنردندبنہیدیباریبرھریہےہ۔‬
‫" و باخواست خداوند تعالى به نتيجہ قطعى کہ قطع ايا دی اجانب وبسط‬
‫عدالت اسالمى است خواهد رسيد"‬

‫اورانیکدیباریاناءاہللدونمشںےکاہیںےسنکلیےاکسےنب یگ۔درتقیقحااممؒ‬
‫اناءےساابنتسطرکےتوہےئہیہجیتناحلصایکہکاامتجتیعںیمالہپدقمدیباریو‬
‫ےن ی‬
‫ہظقیےہ‪،‬ااممؒےنوجولوگںیکایقدتورربہییکوہاافتیقںیہنیھت‪،‬ااممؒےناےنپآپ‬
‫وکاحالتےکدوشرپںیہنڈاالاھتہکاحالتےھجمخدرھےلاجںیئےگںیمادرھالچ‬
‫اجؤںاگہكلباحالتوکرٹنکولںیمایلینعیےلہپاموکاہکہکدیباروہاجؤناہکاحالت‬
‫ہاریرگتفآاجںیئ‪،‬ہنہیہکمہاحالتیکرگتفںیماجںیئ۔وہےبوعشرولگ‬
‫وہےتںیہوجاحالتیکرگتفںیموہےتںیہناوعشراےنپاحالتوخددیپارکےتںیہ۔‬
‫ااممؒاالقنبےکآھٹدندعب ی ر‬
‫رقتبںیمہیینبمٰاایتخررکےتںیہہک‬
‫"حضرت موسى عليه السالم مردم را آگاه کردو بيدار کرد"‬

‫رضحتومیسٰؑےنسےسےلہپاینپوقموکدیبارایک‪،‬ضعبولگےتہکںیہہک ی‬
‫اناءاکزامہن‬
‫زگراکچےہ‪،‬دحلمنیورمدتولوگںاکہیانہکےہہکاالسمہنہکوہاکچےہ‪،‬االسم ُبراناوہاکچ‬
‫انءؑرپلمع‬ ‫ِ‬
‫اچےیہ‪،‬ریست یا‬ ‫اناءؑےکاطمقباکموہنا‬
‫ےہ۔خاہکاجناےہہکریستِ ی‬
 ‫‪47‬‬

‫انءؑوکاایحءرکنااچےیہوتآےگےسارگہیوجابےلمہک‬
‫وہنااچےیہ‪،‬ریستِ یا‬
‫انءؑرپاینوہیکچےہوتہی ُاناقرادیکےبوعشرییکدلیلےہ۔رضحتومیسٰؑیک‬
‫ریستِ یا‬
‫دنچہراراسہلرپاینریستآجاسامڈرندصیںیم‪،‬انکیٹولیجےکزامےنںیماانپابر‬
‫داھکریہےہہکرضحتومیسٰؑےنولوگںوکآاگہاوردیبارایک۔‬
‫"و با آن بيداری با فرعون حمله کرد"‬

‫ےلہپوقموکدیبارایکرھپقروعنرپہلمحایک‬
‫"و آن کارهای کرد که خود پيغمبرﷺ ماشبانى کرده است"‬

‫ینعیرضحتومیسٰؑےنوجاکمےئکںیہربمغیپارکمﷺےنیھبویہاکمےئکںیہاور‬
‫ن‬
‫ھیینررںییرچاںیئںیہ۔‬
‫" از اين توده مردم از اين همين توده و طبقہ بوده است"‬

‫ربمغیپارکمﷺاکقلعتیسکبرےاخدنانےسںیہناھت‪،‬برےاکسرل‪،‬برےوسلیفف ینا‬
‫یسکبرےاجریگدارےکاخدنانےسںیہنآےئےھتہكلب ی‬
‫ایومعمیلےقبطےسےھت۔‬
‫"و از اول که قيام کرده بر ضد کلدرها بر ضد ديکتاتورها که در آن زمان در‬

‫جزيرة العرب عبارت از قريش بودند و يك طوائف ديگر با ضد آنها قيام کرده‬
‫نه اينکه آنها‪ ،‬اين آوردن را اغفال کند اين مردم را آگاه کرده و رفت سراغ‬

‫آنها"‬
 ‫‪48‬‬

‫ینعیربمغیپارکمﷺوخدیھباسےقبطےسےھتاورآپﷺےناسےقبطوکااھٹ یاناور‬
‫دیبارایکہکوہنجںےناسوقےکاجریگدارہقبطےکالخفایقمایکوجقرشییک‬
‫وصرتںیماھت۔‬
‫" مسئله است کہ بشود مسئله اين طور شده است که ديگر مستضعفين در‬
‫مقابل مستکبرين قيام کردند بيدار شدند ‪ ،‬بيداری اول قدم است"‬
‫م‬
‫ہیوہہلئسمےہہکنیفعضتسمہقبط‪ ،‬شیکنررنیےقبطےکالخفاھٹڑھکاوہااورہیدیباری‬
‫یکوہجےسوہااورہیدیباریالہپدقمےہ‪،‬اسوقدیباریآیئگےہاوردیباریزیتی‬
‫ےسلیھپریہےہ۔‬
‫" اول قدم يقظه است"‬

‫الہپدقمنیقطہےہ۔‬
‫"در سير عرفانى هم يقضه اول قدم است"‬
‫رعافنِ قردیںیمیھبہظقیالہپدقمےہ‪،‬دیباریا ّولدقمےہ‪،‬اور ِ‬
‫ولسکاامتجیعںیم‬
‫یھبااممؒقرامےتںیہہکیہی ِ‬
‫دقما ّولےہ۔‬
‫"دراين سير هم سير عرفانى است"‬
‫ای‬ ‫ایریسِالہ ٰیےہ‪ ،‬ی‬
‫ایریسِرعافینےہ۔قرقرصفہیےہہک ی‬ ‫ہیاالقنبیھب ی‬
‫اعرفِاالقنیباور ی‬
‫ایاعرفِضحمےہ۔اعرفِضحماےنپآپوکاچبناےہاور‬
‫اعرفِاالقنیبسوکاچبناےہ۔‬
 ‫‪49‬‬

‫"در اين سير وسير الهى و عرفانى بيداری اول قدم است و کشورهای‬

‫اسالمى‪ ،‬ملتهای مسلم‪ ،‬ملتهای مستضعف در سر تا سر جهان اينها بيدار‬

‫شدند"‬

‫ریسوولسکرعافینوہ یاناالقنیبدوونںےکےیلالہپدقمدیباریےہ۔ملعِاوصلںیم‬
‫ی‬
‫ایثحبےہہکوصعمنیمؑ اکالکمخلمجِربخہیرپلمتشموہوتایکاسلمجِربخہیےس‬
‫ِ‬
‫وہفممارماحلصوہناےہ یانںیہن‪،‬املعءاسثحبںیمہیہجیتناخدرکےتںیہہکوصعمنیمؑ‬
‫ےکلمجِربخہیاکدصقمیھبارمرکنایہوہناےہ‪،‬اسےیلااممؒیھباہیںرپلمجِربخہیےک‬
‫ذرےعیارمرکےتوہےئےتہکںیہہکامتمداینےکاالسیماممکلےکانمسیضعف‬
‫املسمنوتلمںوکدیباروہاجنااچےیہ۔ایسرطحااممؒےنوجاغیپمدیہشینیسحؒیکاہشدترپ‬
‫د یاناسںیمیھباامموتیفیصجملاتےکذرےعیےسنااتسکینتلموکارماوردوتسردے‬
‫رےہںیہہکتلمنااتسکنوکاینپرشاتفاکایخلرانھکاچےیہ‪،‬استلموکقحےکاسھت‬
‫االقنیبوہنااچےیہ۔خمہلمجِربخہیےسارماکینعماحلصرکےتںیہوتتلمِنااتسکن‬
‫ےکنامااممؒاکاغیپماوریھبدشکلوہاجناےہ۔‬
‫"ملتهای مسلم بايد بيدار شوند و سياهای امريکه ای کتک اين بيداری را‬

‫مى خورند "‬

 ‫‪50‬‬

‫یتحٰہکااممؒےنقرام ینا‪:‬ہکارمہکیےکایسہافمریغملسموچہکندیباروہےئگںیہاورانیک‬
‫دیبارییکوہجےسانوکامرڑپریہےہارگوہدیبارہنوہےتوتاںیہنھچکیھبہنوہنا۔‬
‫اسوق یابرانےکادنراورناہرولوگںےکدرایمن ی‬
‫ایتہبیہطلغاوراخانئہناکموہ‬
‫راہےہ۔وصخماصًنااتسکنےکادنرولوگںںیمہیناںیتالیھپیئاجریہںیہہکہارے‬
‫اسھتوجھچکیھبوہراہےہوہاالقنبیکوہجےسوہراہےہ‪،‬ہیقحناتےہاورحیحصنات‬
‫ےہہکوجھچکہارےاسھتوہراہےہہیاالقنبیکوہجےسوہراہےہ۔االقنبےسےلہپ‬
‫ہارےاسھتہیسھچکںیہنوہنااھت۔احالہکنمہ ُاسوقیھبہعیشےھت‪،‬اورہارے‬
‫اقمباسوقیھبینساورواہیبسےھت‪،‬ھچکیھبںیہنوہنااھتاورربتایھبےلہپز ینادہ‬
‫وہنااھتانےکدقماستیکوتنیہےلہپز ینادہوہیتیھت‪،‬آجلکاالقنبیکوہجےسان‬
‫ےکدقماستیکوتنیہمکوہیئگےہ‪،‬االقنبےنذونہںوکیسکاوررطفوتمہجرکد ینا‬
‫ےہاوراناسملئےسولوگںوکروکد یانےہنکیلخاالقنبےناہکہکانےک‬
‫ج‬
‫دقماستوکہنڑیھچووتاوھنںےنںیمہ ھیینررنارشوعرکد یانےہ۔ااسیویکںوہا؟‬

‫جوقومبیداریکےساتھمرناسیکھلیتیھےانھیں‬
‫کوئینہیںمارسکتا‬
‫ہیحیحصناتےہہکہارےاسھتسھچکاالقنبیکوہجےسوہراہےہنکیلاسںیم‬
‫ایطلغیمہفیھبےہینعیولوگںوکاالقنبےکنارےںیم ی‬
‫ایطلغیمہفہیوہیئےہہک‬ ‫ی‬
 ‫‪51‬‬

‫نش ین‬
‫اوھنںےناالقنبےکڈنھجے‪،‬رپمچاوروفوٹاور جیرواملوکدیبارییکالعم‬
‫اھجمسےہ۔وچہکنانزیچوںیکوہجےساناک ُحلی یہیھباالقنویبںیکرطحوہایگاھترصف‬
‫ُحلی یہیہاکیفںیہنےہہكلبدیباریےکاسھترمنایھبآنااچےیہاوروجوقمدیباریےک‬
‫اسھترمناھکیسیتیلےہرھپاںیھنوکیئںیہنامرتکس۔‬
‫اسوقارسالیئوااعقًرطخےںیمےہ‪،‬اےساانپووجدرطخےںیمرظنآراہےہ‪،‬ایہن‬
‫ی‬
‫رگنسبروںےکاہوھتںاےساانپووجدرطخےںیمرظنآراہ‪،‬ےسجقرآندیجمےنآ یناتیک‬
‫وصرتںیمایقمیےکےیلوفحمظایکوہاےہ‪:‬‬
‫" الم تر كيف فعل ربك باصحاب الفيل‪ ،‬الم يجعل كيدهم في تضليل"‬
‫ن‬
‫ایکمتےنںیہنداھکی‪،‬ہک مهاارےرپورداگرےناہیھتواولںےکاسھتایکایک‪،‬وتاامین‬
‫ےلآؤاسرپہک ی‬
‫رگنسبروںےسابرہہےکرکشلوکتسکشدیاجیتکسےہ۔ایسےیلہی‬
‫ااحصبکنیٹ‬ ‫ینیطسلفانالیبایہن ی‬
‫رگنسبروںیکدمدےسکنیٹوکتسکشدےتیںیہ‪،‬ان ِ‬
‫وکآجاانپووجدرطخےںیمرظنراہےہ‪،‬ہیاہنتراہےہسجےسدقرتاوراطقوک‬
‫القنبالسیمےنسکاہحلسیکدمدےسارمہکیوکتسکشدی؟‬
‫سنلیبایکاجتکسےہ۔آخرا ِ‬
‫وقتاامییناکاہحلسےہسجیکدمدےس یابرایناملسمونںےناسری ُ ر‬
‫ساطوتقںوک‬ ‫وہ ِ‬

‫تسکشدی۔‬
 ‫‪52‬‬

‫"شوقشهادت"بهتریناسلحه‬

‫یابرانںیمانرعنوںاورڈنھجوںےکالعوہایکاھت؟یہیوکنیٹںےکاسےنمآاجنا‪،‬یہی‬
‫دنبووقںےکاسےنمآاجنا‪،‬دلےسومتاکوخفاکنلرکقشعِاہشدتاےنپدلںیم‬
‫النا‪،‬ومتےسہنڈرنا‪،‬ہیرتہبنیاہحلسےہآجارگارمہکیوکہتپلچاجےئہکہیوقم‬
‫ومتےسںیہنھگرایتوتاسےکناسوساےئتسکشےکاوروکیئراہتسںیہنرہاجنا‪،‬‬
‫ارمیکیاہحلسوتاسوکڈراتکسےہوجومتےسڈرناوہ‪،‬وجومتےسیہںیہنڈرنااسوک‬
‫اہحلسایکرکےاگ‪،‬آپاسےسیھبکلہماہحلسےلرکآںیئ‪،‬ز ینادہےسز ینادہامردےگنیاور‬
‫وتھچکیھبںیہنرکںیےگ۔مہرمےنےکےئلایترںیہ۔دقرتاکسنلیببرقراررےنھک‬
‫ےکےیلہیاہنتراہےہاوریہیاکایمیباکراہتسےہ۔‬
‫االقنباالسیمےس‬
‫اناءاہللاسمیظعاالقنبےکابمینیکآانشیئسےنبیگہکمہیھب ِ‬
‫االقنبآقرنیاوراالقنبازیگنرکفےسیھبآانشوہں۔ارگ‬
‫آانشوہےنےکاسھتاسھت ِ‬
‫خداودنابترکواعتیلٰیکوتقیفشالماحلوہیئوتاسرکفیکریپوییھبرکںیکسےگاور‬
‫اےساانپیھبںیکسےگ۔‬
 ‫‪53‬‬

‫سواالت‬

‫‪۱‬۔ اامم ینیمخؒ یک رظن ںیم اامتجیع دبتیلی ےک ےیل ااھٹ یان اجےن واال الہپ دقم‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ےہ۔‬
‫(ب)وعشر‬ ‫(افل)دیباری‬
‫(د)دوونںطلغںیہ۔‬ ‫(ج)دوونںدرسںیہ۔‬

‫‪۲‬۔ےبوعشریاکہجیتنقرآنےن۔۔۔۔۔۔۔وکوجاعمرشےےکےیلسےسکلہم‬
‫امیبریےہ‪،‬قرارد یانےہ۔‬
‫(د)افنق‬ ‫(ج)الچل‬ ‫(ب)دسح‬ ‫(افل)ربکت‬

‫‪۳‬۔"اورولوگںںیمضعباےسیںیہوجےتہکںیہہکمہخدااورآخرترپاامینےل آےئ‬
‫ںیہاحالہکنوہاامینںیہنالےئاورخانےساہکاجناےہہکزنیمںیماسفدمالیھپؤ‬
‫وتےتہکںیہ۔۔۔۔۔۔۔"‬
‫(ب)مہدسفمںیہنںیہ۔‬ ‫(افل)مہاامینےلآےئںیہ۔‬
‫(د) یتںوجابدرسںیہ۔‬ ‫(ج)مہوتاالصحرکےنواےلںیہ۔‬
 ‫‪54‬‬

‫‪۴‬۔اہجل۔۔۔۔۔۔۔ےکاقمےلبںیمایبنیکاجیتےہ۔‬
‫(ب)لقع‬ ‫(افل)ملع‬
‫(د)افلاوربدرسںیہ۔‬ ‫(ج)ناداین‬

‫‪-۵‬روسلؐوکاینپامےسویہرطخہاھتوج۔۔۔۔۔۔۔۔وکاینپامےساھت۔‬
‫(افل)رضحتابرامیہؑ‬
‫عی‬
‫(ب)رضحت یشی ٰؑ‬
‫(ج)رضحتومیسٰؑ‬
‫(د)رضحتداؤدؑ‬

‫‪۶‬۔رضحت ومیسٰؑ خ ھچک رعےص ےک دعب اینپ وقم ںیم واسپ آےئ وت اس وق ی‬
‫وپریوقمخدارپیتسےس۔۔۔۔۔۔۔۔ںیمدبتلیوہیکچیھت۔‬
‫(ب)وگاسہلرپیتس‬ ‫(افل)برپیتس‬
‫(د)رفکرپیتس‬ ‫(ج)داینرپیتس‬
 ‫‪55‬‬

‫‪۷‬۔ قرآن ےک اطمقب خ ومیسٰؑ ےن اسرحوں ےس اقمےلب ےک وق سفن ںیم وخف‬

‫نا یانوتخداےنومیسٰؑےسایکاہک؟‬
‫(افل)مڈرومتیہبربرروہےگ۔‬
‫ن‬
‫(ب)ڈروںیہنمہ مهاارےاسھتںیہ۔‬
‫حاجؤےگ۔‬‫(ج)ومیسٰاقمہلبرکومت ی‬
‫(د)مھگراؤقروعننااکموہاگ۔‬

‫‪۸‬۔زجعمهِ ٰؑ‬
‫ومسوکدھکیرکےبوعشروقمےنایکاہک؟‬
‫(افل)آپیبنخداںیہ۔‬
‫(ب)مہآپرپاامینےلآےتںیہ۔‬
‫(ج)آپاجدورگوںےکااتسداورانےسبربرںیہ۔‬
‫(د)افلاوربدرسںیہ۔‬

‫دغب ںیم اغیپمِ ی‬

‫والب ےک اچنہپےن رپ خدا ےن اےنپ یبن ےس ودعہ ایک ہک وہ آپ وک‬ ‫‪۹‬۔ ی ر‬
‫۔۔۔۔۔۔ےسوفحمظرےھکاگ۔‬
‫(ب)انموقفںےس‬ ‫(افل)دونمشںےس‬
‫(د)ولوگںےس‬ ‫(ج)رشموکںےس‬
‫‪56‬‬

‫‪۱۰‬۔قرآینوعشروکناسوعشرےہ؟‬
‫(افل)سجیکااسسذاتِخداوہ۔‬
‫(ب)سجاکرمکرووحمروتدیحِخداوہ۔‬
‫اناءےنوکںیششںیک۔‬
‫(ج)سجوعشرےکدیباررکےنےکےیل ی‬
‫(د)امتمومارددرسںیہ۔‬

‫‪۱۱‬۔واعتصمو بحبل اللہ جميعا ًینعی۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬

‫(افل)ہر ی‬
‫ایاہللیکریسوکوبضمیطےساھتمںیل۔‬
‫(ب)اہللیکریسوکوبضمیطےسامتمول۔‬
‫(ج)متسلمرکاہللیکریسوکوبضمیطےساھتمول۔‬
‫(د)افلاوربدرسںیہ۔‬

‫‪۱۲‬۔وہوکےسنااممںیہوہنجںےنرضحتومیسٰےکوخفیکواضخایبنیک۔‬
‫(افل)ااممیلعؑ‬
‫(ب)ااممرفعجاصدقؑ‬
‫(ج)ااممومیساکمظؑ‬
‫(د)ااممراضؑ‬
 ‫‪57‬‬

‫‪۱۳‬۔دنمشےکاقمبرتہبنیاہحلسایکےہ؟‬
‫ڈرن۔‬
‫(ب)ومتےسہن ا‬ ‫(افل)قشعِاہشدتاےنپدلںیمالنا‬
‫(د)امتمومارددرسںیہ۔‬ ‫(ج) ِ‬
‫وقتاامیین‬

‫‪۱۴‬۔رشمقورغمبںیمیئکاسولںےساجریطلغتیلی یغااتاوررپوڈنگیپےاکہجیتنہیوہا‬
‫ہکاملسمنوقومںےنناوررکایلےہہک۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫(افل)مہھچکیھبںیہنرکتکس۔‬
‫(ب)مہسھچکرکتکسںیہ۔‬
‫(ج)مہارماکیاورروسیکدمدےکریغبھچکںیہنرکتکس۔‬
‫(د)امتمومارددرسںیہ۔‬

‫‪ -۱۵‬اامم ینیمخؒ وک رمع ےک آخری ےصح ںیم ام ےک نارے ںیم وکیسن اُدیم وحہلص دیتی‬
‫یھت؟‬
‫(ب)اطوغیتوکحماکاخہمت‬ ‫(افل)االقنباالسیماکایقم‬
‫(د)وجانلسنیکدیباریاورآاگیہ‬ ‫(ج)وجاونںاکملعاحلصرکنا‬
 ‫‪58‬‬

‫‪۱۶‬۔رصاطمیقتسماکراہتس۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫(ب)ہی"ےھجم"اکراہتسےہ۔‬ ‫(افل)اہنتاجےنںیہند یاناجےئاگ۔‬
‫(د)افلاورجدرسںیہ۔‬ ‫(ج)ہی"مہ"اکراہتسےہ۔‬

‫‪۱۷‬۔رعافنِ یقیقحیکیلہپزنملایکےہ؟‬
‫(ب)اےنپآپوکرظنادنازرکنا‬ ‫(افل)اےنپآپوکاچبےنیکرکفرکنا‬
‫(د)افلاورج ُدرسںیہ۔‬ ‫(ج)ہرانانوکرظنادنازرکنا‬

‫‪۱۸‬۔قرآندیجمںیمابمرزاتاکوجرطقیایبنوہاےہوہ۔۔۔۔۔۔۔۔ےہ۔‬
‫(ب)آوازدنلبرکنا‬ ‫(افل)دعلاکایقم‬
‫(د)اہجد‬ ‫(ج)ارمنارعملوف‬

‫‪۱۹‬۔ارمنارعملوفویہننعارکنمل۔۔۔۔۔۔ےکاسھتابمرزےاوراہجداکنامےہ۔‬
‫(ب)تلفغ‬ ‫(افل)ےبوعشری‬
‫(د)امتمومارددرسںیہ۔‬ ‫(ج)اہجل‬
‫‪59‬‬

‫‪۲۰‬۔ااممنیسحؑےکایقماکدصقم۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔اھت۔‬
‫(ب)شاویمںیکاالصح‬ ‫(افل)ینباہیمیکاالصح‬
‫(د) یب ی د‬
‫ربیکاالصح‬ ‫(ج)امیکاالصح‬

‫‪۲۱‬۔االقنبےسےنتکاسلےلہپاالقنیب ی‬
‫رحتیاکآاغزوہا؟‬
‫(د)‪۸‬‬ ‫(ج)‪۱۰‬‬ ‫(ب)‪۱۵‬‬ ‫(افل)‪۲۰‬‬

‫‪۲۲‬۔ ِ‬
‫امہملسموکدیباررکےنےکےیل۔۔۔۔۔۔۔۔۔رتہبنیقرصےہ۔‬
‫(د)دعال‬ ‫(ج)روزہ‬ ‫(ب)امنز‬ ‫(افل)جح‬

‫‪۲۳‬۔ناوعشرولگ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫(افل)احالتیکرگتفںیموہےتںیہ۔‬
‫(ب)اےنپاحالتوخددیپارکےتںیہ۔‬
‫(ج)احالتےسوھجمسہترکےتںیہ۔‬
‫(د)باورجدرسںیہ۔‬
 ‫‪60‬‬

‫اعرفضحماور ِ‬
‫اعرفاالقنیبںیمایکقرقےہ؟‬ ‫‪۲۴‬۔ ِ‬
‫(افل) ِ‬
‫اعرفضحماےنپآپوکاوراعرفِاالقنیبسوکاچبناےہ۔‬
‫اعرفخمسوکاور ِ‬
‫اعرفاالقنیباےنپآپوکاچبناےہ۔‬ ‫(ب) ِ‬
‫اعرفضحمسوکاور ِ‬
‫اعرفاالقنیبیھبسوکاچبناےہ۔‬ ‫(ج) ِ‬

‫(د)دوونںاےنپآپوکاچبےتںیہ۔‬

‫‪۲۵‬۔ااممینیمخؒےنسکیک اہشدترپنااتسکین تلموک دوتسرد یان اھتہکاستلموک قحےک‬

‫اسھتاالقنیبوہنااچےیہ۔‬
‫(ب)دیہشیتشہب‬ ‫(افل)دیہشدمحمیلعوقنی‬
‫(د)دیہشینیسح‬ ‫(ج)دیہشناقرادصلر‬
 ‫‪61‬‬

‫آنالئن کوئز مقابلہ‬

‫رسیتاااعنم‬ ‫دورساااعنم‬ ‫الہپااعنم‬

‫‪5000‬روےپ‬ ‫‪10000‬روےپ‬ ‫ز ینارتااممراضؑ‬

‫وکبرعمجرکواےنیکآخرینارخی‪2‬وجن‪2023‬‬
‫اتنجئاکاالعن‪4:‬وجن‪2023‬اقمبمرتشتنارک‪،‬رکاچ‬

‫وکبرعمجرکواےنےکےیلےچیندییئگا یبڈاؤنولڈرکںی۔‬
‫‪https://play.google.com/store/apps/details?id=com.pai‬‬
‫‪rwan_e_wilayat.iecbooks‬‬

‫پروفیشنلز آف تحر یک بیداری امت مصطفی‬

‫‪62‬‬

‫زمدیالیصفتتےئلیکراہطبرکںی‪03022757977:‬‬