‫ث‬ ‫ت‬ ‫م‬‫ل‬

‫ج‬
‫دباۃیا ہدںیماعمیشابمح(انبردشےکجہنمواولسباکاطمہعل)‬
‫تحقیقیاقمہلبراےئایم ۔فل‪،‬علو ِماالسیم‬

‫‪1444‬ھ‪2023/‬ء‬

‫رگناناقمہل‬ ‫اقمہلاگنر‬
‫ڈارٹکدعسہیزلگار‬ ‫اقراوشک‬
‫اوسسایرپوسیف‬ ‫رولبمن‬
‫‪M.phil-IE-9-F21‬‬

‫ادارہعلو ِماالسیم‪،‬اجنپبویوینریٹس‪،‬الوہر۔‬
‫ٔ‬
 ‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫ہ‬
‫ّٰللا الرحم ِن الر ِحیم‬
‫سم ِ‬ ‫ِب ِ‬
 ‫ۡ ُ‬
‫ض و جعلنا لک ۡم ِف ۡیہا مع ِایش( االعراف‪)۱۰:‬‬ ‫و لق ۡد م َّک ہن ُک ۡم فی ۡاۡل ۡ‬
‫ر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫''مہےنمتوکزنیمںیماایتخردیاےہاوراسںیماہمتریتشیعمریھکےہ''‬
‫‪i‬‬ ‫انتسااب‬

‫انتساب‬
‫لِل ول ُ‬
‫رسولہ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ےکعب‬

‫اےنپوادلنیےکیام‬
‫نجاکاسہیزدنیگیککریدوھپاورالکشمتںیمہشیمہےھجمڈنھٹکاور‬
‫وکسناطعرکیاےہ۔‬
‫ااہظرکشت‬
‫‪iii‬‬ ‫ااہظرکشت‬
‫َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َر ِّب أ ْو ِّز ْع ِّني أن أشك َر ِّن ْع َمت َك ال ِّتي أن َع ْمت َعل َّي (االحقاف‪)15/46:‬‬
‫''اےربےھجموتیفاطعقرامہکریتیوتمعنںاکرکشادارکوںوجوتےنھجمرپںیک''‬
‫ریمےدلںیمکشتوونممنےکوجااسحاستںیہاںیہنوظفلںںیمومسیاےبدحلکشمےہیکہکناافلظیھبکیھبجیات‬
‫وااسحاست یک حیحص برامجین ںیہن رکےت نکیل رھپ یھب اافلظ اک اہسرا انیل ڑپیا ےہ۔ اے رپورداگر اعمل ںیم دجسہ رکش ادا رکیت وہں‪ ،‬اس‬
‫ارتعافےکاسھتہکںیمیھبکریتےااسحیات اک امتمبر رکش اداںیہنرکیتکس ہک سجےنےھجم ارشف اولخملاقتںیمدیپاقرامیا اور رھپ‬
‫دابرہاالسمںیمدالخایکاوروضحرﷺاکایتمنبیااورےھجمہیاقمہلےنھکلیکوتیفاطعقرامیئ۔‬
‫الوھکںدرودوالسمدیساالناءوارملنیلسرضحتدمحمروسلاہللﷺرپہکیہنجاہللاعتیلٰےنرربہامظعنبرکوعبمثقرامیا‬
‫ث‬
‫اور وہنجں ےن انان وک جا یک رعمتف اھکسیئ‪ ،‬نج یک دبول یمہ راہ دہای بیصن وہیئ اور نج یک افشع مہارے ےیل یاع‬
‫اجنتےہ۔‬
‫اس ےک عب ھجم رپ واح ےہ ہک ںیم اےنپ اعمونین اکرکشہی ادا رکوں یکہکن یسک یھب اکموک رطبقی انسح ااجنم دےنی ںیم‬
‫ث‬
‫ایقردیک ذایتاکوشووکششےکالعوہدرگیاقراداکاعتونو وحہلصازفایئیھب شالمریتہ ےہ۔اےسیاقراداک رکشہی ادا رکیاقرض وہیا‬
‫ث‬
‫ارشدوبنیﷺےہ۔‬ ‫ےہ۔سیجہک ا‬
‫(من لم يشكر الناس لم يشكر هللا) (سنن ترمذی ‪ ،‬ح ‪)1955‬‬
‫سےسےلہپںیماےنپوادلنییکہہتدلےسرکشزگاروہں۔رگمریمےیاسوہاافلظںیہنہکںیماناکرکشہیادارکوکسں‬
‫دنچرطسوںںیمانمیظعویتسہںاکرکشہیادارکدانییانکممےہہکنجےکےبامشرااسحیاتےسریمیرگدنیکھجوہیئاورریمارسمخ‬
‫ےہوہنجںےنےھجماساقبنبیا۔وہنجںےنوصحلملعیکراہںیمریمے ےئلوتبحمںاوروتقفشںےکوھپلاھچنورےئکاورریمے‬
‫دلںیمملعیکعمشرونشیکاہللاعتیل‪،‬رمیحورکمیانوکداینوآخرتیکامتمبرالھبایئںاطعقرامےئاوریادبراناکاسہیتقفشریمے‬
‫رسرپالسمرےھک۔(آنیم)‬
‫ںیم اینپ ااتسد رتحمم اور اہنیقیفش رگناناقمہلڈارٹک دعسہی زلگاراکتہب رکشہی ادارکیت وہں وہنجںےنہنرصف دقمہب‬
‫ث‬
‫دقم ہکلب رحف ہب رحفریمی رھبوپررامنہیئ قرامیئ اور اینپ ےب دح رصموایفت ےک یاووجدںیم ےن حوق اماگن اہنی دنخہنتسااین‬
‫ےسوقدیا۔ااتسدرتحمماینپذاتںیمملعوآیہگاکاتہبدریاںیہ۔آپےناعاملہنرکفےسریمےدلںیمدیپاوہےنواےلااہبامتوک‬
‫رعفایکاوراقمہلیکالکشمتوکھجمرپلہسایک‪،‬اورںیمڈارٹکاحظفامثعناصحیکاہنیرکشزگاروہں۔وہنجںےنےھجماسوموضع‬
‫رپاکمرکےناکومعققرامہایک۔‬
‫‪iv‬‬ ‫ااہظرکشت‬

‫ںیم ااہتنیئ ونممن وہں ادارہعلوم االسیم اور خیش زای االسکم رٹنسیک الربئبری ‪،‬ےک امتم ےلمع یک اوہنں ےن امتمبتک یک‬
‫ہ نکمم اعتون ایک اور ےھجم زیادہ ےس زیادہوہسیلت قرامہ رکےن یک وکشش یک‪ ،‬درگی بتک اخونں اور نیم الربئبری ےک‬ ‫قرایمہ ںیم م ر‬
‫اٹسفیکیھبتہبرکشزگاروہںاوہنںےنیھباسقیقحتاکمںیمریمیرھبوپررامنہیئیک۔‬
‫ںیماینپدووتسںاقراؒؒرفظاوراقصٰیالضفیکیھبرکشزگاروہںوہنجںےنریمیدمدیکاورریمےاسھتاعتونایک۔‬
‫اقمہلاگنر‬
‫اقراوشک‬
‫دقمم‬
‫‪vi‬‬ ‫دقمم‬
‫الحمد هللا رب العاملین والصالة والسالم على اشرف اۡلنبياء واملرسلین‬
‫ہقف ےکینعم دنییک ہگی ھجمس‪ ،‬االطصحںیمااکحمرشعیوک لیصفتداللئےکاسھتاجےنن اکیامہقفےہ۔ ہقفںیماہمرتدیپا رکیا‬
‫ام رپ قرض فکہی ےہ‪ ،‬مہردور ںیم اےسی م ر‬
‫امہ املعء اک ووجد یازگبر ےہ وج رضورت ےک وق ام یک دینی ورشیع راامنہیئ‬
‫رکںیکس۔قرآنیجمںیمہقفیفادلنییکرضورتواافدیایبنیکیئگےہ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ‬
‫فل ْوۡل نفر ِمن ک ِل ِف ْرق ٍة ِمن ُہ ْم طا ِئفة ِلیتفق ُہوا ِفی ِ‬
‫‪1‬‬
‫الد ِین‬
‫"وس یکںہن الکن مہرقرہق ںیم ےس ان اک ایہصح یاہک دنیںیم ھجمس دیپا رکںی اور یاہکڈراںیئ اینپ وقموک‬
‫حانیکرطفولٹرکآںیئیاہکوہےتچبرںیہ"‬
‫وموضعاکاعترف‪:‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫دباۃیا مجتہدانبردشیکاییہقفاتکبےہ۔ہقفیکبتکںیمدباۃیا مجتہدوکوجاقمماحلصےہوہیسکےسڈاکھاپھچںیہن‬
‫ےہ۔اےسیملعداینیکاہنیدمعہاتکبوہےناکرشفاحلصےہ۔داینےکارثکدمارسںیمہیاتکباصنباکہصحےہ۔اسیکبری‬
‫وہجالعمانبردشاکادنازایبنےہ۔وموصف سےسےلہپیسکیھبےلئسمرپامتماہقفیکآراءاورداللئشیپرکےتںیہ‪،‬اسےکعب‬
‫ث‬
‫ساالتخفاکیرکہرکےتںیہاورراحجوئمفقیکرطفاشارہرکدےتیںیہ۔ارگہچتہبسوہگجںرپاوھنںےنرصفداللئےک‬
‫ذرکرپاافتکایکےہاورراحجومفقاکہلصیفاقریرپوھچڑدیاےہ۔فنصمارگہچوخدامیکلالمسلکںیہنکیلیسکیھبومعقرپاجدبنارظن‬
‫ںیہن آےت ۔ ڈارٹک دیبع اہلل دہف الفیح ےن اہنی اجاشقنین ےک اسھت اس اک اردو برہمج ایک ےہ۔ ہی اتکب م ر‬
‫ہ اخص و اعم ےک ےیل القئ‬
‫اطمہعلےہ۔انیقیًاسےسدورسےاسمکلےکیارےںیمانمقرتےسوکمکرکےنںیمدمدےلمیگ۔‬
‫ل‬ ‫ث‬ ‫ل‬
‫ںیم ےن اس اقمےل ںیم دباۃی ا مجتہد یک اعمیش ابمح وک اجکی ایک ےہ۔انب ردش ےن دباۃی ا مجتہد ںیم فلتخم اعمیش‬
‫وموضاعت رپ روینش ڈایل ےہ۔نج ںیم اتکب ازلوکٰۃ‪،‬زوکٰۃ ارطفل‪،‬اتکب ااھجلد(سمخ‪ ،‬فئے ‪،‬خرہی) اتکب التئوع ‪،‬اتکب ارقلاض‪،‬‬
‫ث‬
‫اتکبااسملاقۃ‪،‬اتکبارلهن‪،‬اتکبارشلہک‪،‬اتکبارفلاضئشالمںیہ۔انوموضاعتوکایبنرکےتوہےئاناکاولسبایبہینراھک‬
‫یگےہ۔ےلہپفلتخماملعءیکآراایبنیکیئگںیہ‪،‬فلتخمرگووہںںیماافتقاوراالتخفایبنایکیگےہ‪،‬اورداللئایبنےیکےئگںیہ۔‬
‫وموضعیکاتیمہ‪:‬‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫دباۃی ا مجتہد و اہنۃی المقئصد یہقف ابمح رپ لمتشم ای دیفم اتکب ےہ۔اعمیش اعمالمت اک اطمہعل رکیا اور اس ےس قلعتم‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫ونعان انیلریمی وخاشہیھت۔یامہ ااسیہرکامیک رگناینںیم"دباۃی ا مجتہدںیماعمیشابمح"ریمےاقمےل اکونعانقراریایا۔ہی‬

‫‪ 1‬۔التوبہ‪122/9:‬‬
‫‪vii‬‬ ‫دقمم‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫ونعانتہبوعیسےہ۔دباۃیا مجتہدیہقفاتکبےہ۔سجںیمفلتخماعمیشابمحفلتخماوبابےکتحتزبرحبالیئیئگںیہ۔اس‬
‫ث‬
‫ںیمایبنےئکاجےنوایلابمحزیادہبروہںیہنجرپدوراحصہبےسےلرکدیلقتےکرواجیاےنےکآاغزیاافتقراہےہ۔یااہقفرکام‬
‫ث‬
‫ےک درایمن االتخف وہا یھب وت تہب وہشمر راہ ےہ ۔ںیم ےن ان االسیم اعمیش ابمح وک ایہگج ااھٹک ایک ےہ۔ ےسج ارگ وکیئ اقری‬
‫ث‬
‫االسیماعمیشابمح‪/‬اعمالمتاکاطمہعلرکیااچےہوتآاسینےساساقمےلےساافتسدہاحلصرکاتکسےہ۔‬
‫قیقحتےکاینبدیوسال‪:‬‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫• دباۃیا مجتہدںیماعمیشابمحایکںیہ؟ انبردشاکجہنمواولسبایکےہ؟۔‬
‫قیقحتےکاقمدص‪:‬‬
‫• انبردشیکایحتوجامتاکاجبرہانیل۔‬
‫ث‬
‫• اتکبںیماعمیشابمحوکاجکیرکیا۔‬
‫اولسبقیقحت‪:‬‬
‫• اقمےلںیماولسبقیقحتایبہیناانپیایگےہ۔اسںیماعمایشتےسقلعتمولعمامتاوروااعقتوکااھٹکایکیگےہ۔‬
‫• قرآناکوحاہلدےتیوہےئوسرتاکیام‪،‬بمناورآیبمندرجایکیگےہ۔ارقبلہ‪21/2:‬‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫• اعمیشابمحےسقلعتمااحدیاکوحاہلدےتیوہےئاتکباکیام‪،‬یاباکیام‪،‬اوردحیاکبمندرجایکیگےہ۔الثمًاتکب‬
‫َِ ط‬ ‫ُ‬ ‫ال ط‬
‫ب ُِ ُهورِ‪1227:‬‬ ‫اب َ ام َج َاءالَتقْيَلُ َ ا‬
‫َصَ ٌة ْ ر‬ ‫ُ‬ ‫ی‬
‫َ‬ ‫وملس‪،‬‬‫وآہل‬‫ه‬‫ي‬ ‫عل‬‫اهلل‬ ‫ىلص‬ ‫اهلل‬ ‫روسل‬ ‫نع‬ ‫ارة‬ ‫ا‬‫ه‬
‫الیصفتتاوباب‪:‬‬
‫یاباول‪:‬انبردشاکیصخشاعترف‬
‫اس یابںیمانبردش اکاعترف‪،‬یاماور تینک‪،‬اخدنان‪،‬میلعتوبرتیب‪ ،‬ااسیہ‪ ،‬ملع ےسفغش‪،‬یاافیلت اوراصتفینوکاجعم ادنازںیم‬
‫ایبنایکیگےہ۔‬
‫ل‬
‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫اسیابںیماتکبیکوہجہیمست‪،‬دصقمیافیل‪،‬اتیمہ‪،‬یہقفجہنمواولسب‪،‬ااصتخراوراجتیعماکیرکہےہ۔‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدںیماعمیشابمح‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ل‬
‫اس یابںیمدباۃی ا مجتہدیکاعمیشابمحاور اس ےسقلعتمقرآینآیاتاور ااحدیوکعمجایک یگےہ۔فلتخماملعءیک آراء‪ ،‬انںیم‬
‫اافتق‪،‬االتخافتاورساالتخافتوکایبنایکیگےہ۔‬
‫‪viii‬‬ ‫دقمم‬
‫ث‬
‫اقمےلںیموج وخیبیایئیئگےہوہاہللاعتیل اک ھجم رپااسحن میظعےہ اوروج یمکرہیئگ ےہوہریمیمکیملعیکوہج ےسےہ۔ ااحدیےک‬
‫ث‬
‫اجبرہےک نمضںیم دحمودوق ےکتحت وج ھچک ںیم ےن ایک وہ یااکیف ےہ یکہکن دحی قرآن یک رشتحی وہےن یک وہج ےس اےنپ ادنر‬
‫اہےہاہللےکوضحرداعوگوہںہکریمیاسوھچیٹساکوشوکریمی‬ ‫وتعسریتھکےہاوراسوتعسوکانٹیمساناینااطتسعےسی م ر‬
‫یارجتہب اکری‪ ،‬مکیملع ےتھجمسوہےئ اینپ یاراگہںیموبقلقرامےئ اور اےسریمےےئل ششخب اوردصہق اجرہی اکاسامنرک دے اورآدنئہ‬
‫یھبےھجمدنیاالسمیکجمیکوتیفدے۔‬

‫آنیم‬
‫رہفسونعایات‬
‫‪x‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫انتسااب ‪i ................................................................................‬‬

‫ااہظرکشت ‪ii .............................................................................‬‬

‫دقمم ‪v ................................................................................‬‬
‫وموضعاکاعترف‪vi........................................................................................ :‬‬

‫وموضعیکاتیمہ‪vi......................................................................................... :‬‬

‫قیقحتےکاینبدیوسال‪vii................................................................................... :‬‬

‫قیقحتےکاقمدص‪vii........................................................................................ :‬‬

‫اولسبقیقحت‪vii........................................................................................... :‬‬

‫الیصفتتاوباب‪vii......................................................................................... :‬‬

‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬
‫یاماورتینک ‪2 ...................................................................................................‬‬

‫دیپائ ‪2 ......................................................................................................‬‬

‫اقمموالدت ‪2 ..................................................................................................‬‬

‫وافت‪2 ...................................................................................................... :‬‬

‫اخدنان‪3 ..................................................................................................... :‬‬

‫میلعتوبرتیب‪4 .................................................................................................:‬‬

‫اوحالایحت‪4 ................................................................................................. :‬‬

‫‪xi‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫انبردشےکااسیہ‪6 ........................................................................................... :‬‬

‫اوالد‪7 ........................................................................................................ :‬‬

‫یعبطالیمیات‪7 ................................................................................................ :‬‬

‫یصخشیکہمہیتہج‪8 ........................................................................................... :‬‬

‫انبردشیکنکتہتےکاابسب‪9 .................................................................................. :‬‬

‫ملعےسفغش‪10 ............................................................................................. :‬‬

‫انبردشیکیاافیلت‪12 ........................................................................................ :‬‬

‫انبردشیکاصتفین‪16 ........................................................................................ :‬‬

‫ایفسلفہنیاافیلت‪16 ............................................................................................ :‬‬

‫‪)1‬فلسفه‪16 ............................................................................................... :‬‬

‫‪)2‬اہتفاااہتلہف‪16 .......................................................................................... :‬‬

‫‪ 3‬مر‬
‫)وجاہاوکلن‪17 .......................................................................................... :‬‬

‫‪)4‬الہياات‪17 ..............................................................................................:‬‬

‫‪)5‬ہقفواوصلہقف‪17 ....................................................................................... :‬‬

‫‪)6‬ملع مہئت‪17 .............................................................................................:‬‬

‫‪)7‬رصفووحن‪17 ...........................................................................................:‬‬

‫بتکوبطمہعرعیب‪18 ........................................................................................ :‬‬

‫‪xii‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬

‫ج‬
‫یابدوم‪:‬دباۃیا ہداکجہنمواولسب‬
‫ل‬
‫دباۃیا مجتہدیکوہجہیمست‪20 ..................................................................................... :‬‬

‫اتکبیکدمتیافیل‪:‬۔ ‪20 ......................................................................................‬‬

‫انبتکیکذیلیمیسقتھچکویںےہ۔ ‪22 .........................................................................‬‬

‫‪۱‬۔اتکبالطهاارةادحلث۔ ‪22 ....................................................................................‬‬

‫افل)اتکباولوض‪22 ....................................................................................... :‬‬

‫ب)اتکبالغسل‪22 ........................................................................................ :‬‬

‫لتتم‬
‫ج)اتکبا م‪22 ......................................................................................... :‬‬
‫لت‬
‫د)اتکبالطهاارةنما جس‪23 ................................................................................‬‬

‫‪۲‬۔اتکبالصلوٰة‪23 ............................................................................................:‬‬
‫ث‬
‫‪۱‬۔اتکبالصلوٰةیاین‪24 ...................................................................................... :‬‬

‫‪۲‬۔اتکبااکحماتیمل‪24 .................................................................................... :‬‬

‫‪)۳‬اتکبازلوکٰة‪25 ............................................................................................ :‬‬

‫‪)۱‬اتکبزوکٰةارطفل۔ ‪25 ......................................................................................‬‬

‫‪)۴‬اتکبالصياام‪26 ............................................................................................:‬‬

‫‪)۵‬اتکباجحل‪26 ...............................................................................................:‬‬
‫ل‬
‫‪)۶‬اتکبا جهااد‪26 ............................................................................................. :‬‬
‫‪xiii‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫‪)۷‬اتکبااليان‪27 ........................................................................................... :‬‬

‫‪)۸‬بتکازنلور‪27 ............................................................................................. :‬‬

‫‪)۹‬اتکبالصحاایا‪27 .............................................................................................:‬‬

‫‪)۱۰‬اتکباذلیاحئ‪27 .......................................................................................... :‬‬

‫‪)۱۱‬اتکبالصيد‪27 ............................................................................................ :‬‬

‫‪)۱۲‬اتکبالغقئقہ‪28 ........................................................................................... :‬‬

‫‪)۱۳‬اتکباالطعمهواالرشنه‪28 .................................................................................. :‬‬

‫‪۱‬۔اتکبانلاح‪29 ........................................................................................... :‬‬

‫‪۲‬۔اتکبالطلاق‪30 ........................................................................................... :‬‬

‫‪۱‬۔اتکبالاياء‪31 .......................................................................................... :‬‬

‫‪۲‬۔اتکبالطهاار‪31 ......................................................................................... :‬‬

‫‪۳‬۔اتکبااعللن‪31 ........................................................................................ :‬‬

‫‪۴‬۔اتکباالدحاد‪31 ........................................................................................ :‬‬

‫اتکبارصلف‪32 ........................................................................................... :‬‬

‫لسل‬
‫اتکبا م‪32 .............................................................................................. :‬‬

‫اتکببئعارعلنه‪33 ......................................................................................... :‬‬

‫اتکباالاجرات‪33 ......................................................................................... :‬‬

‫ل‬
‫اتکبا جعل‪33 ............................................................................................. :‬‬
‫‪xiv‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫اتکبارقلاض‪33 ........................................................................................... :‬‬

‫اتکبااسملاقة‪33 ........................................................................................... :‬‬

‫ث‬
‫اتکبالسفعه‪34 ............................................................................................ :‬‬

‫اتکبالقسمه‪34 ............................................................................................ :‬‬

‫اتکبارلوھن‪34 ........................................................................................... :‬‬

‫اتکبارجحل‪34 .............................................................................................. :‬‬

‫لصل‬
‫اتکبا ح‪34 ..............................................................................................:‬‬

‫اتکباولاکہل‪34 ............................................................................................ :‬‬

‫اتکباولدۃی‪35 ............................................................................................. :‬‬

‫اتکبالغصت‪35 ........................................................................................... :‬‬

‫اتکباالاقحتسق‪35 ......................................................................................... :‬‬

‫اتکبالهياات‪35 ........................................................................................... :‬‬

‫اتکبارفلاضئ‪35 .......................................................................................... :‬‬

‫اتکبادتلریب‪36 ............................................................................................ :‬‬

‫اتکبالقصااص‪36 .......................................................................................... :‬‬

‫دصقمیٔافیل‪36 ............................................................................................... :‬‬

‫االتخافترپینبماتکب‪36 ....................................................................................... :‬‬

‫فلسفهفقه‪38 ............................................................................................... :‬‬

‫‪xv‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫راامنہےئہقف‪39 ............................................................................................:‬‬

‫ہقفاکاناولکیئڈیپیا‪40 ........................................................................................ :‬‬

‫ااصتخراوراجتیعم‪41 ......................................................................................... :‬‬

‫لمت‬
‫لہسا مئع‪41 ................................................................................................ :‬‬

‫دہتجماہنادناز‪41 ............................................................................................... :‬‬

‫ث‬ ‫ل‬
‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫امیلابعداتےکانترظںیماعمیشابمح ‪44 ........................................................................‬‬

‫اتکبازلوکٰة‪44 ............................................................................................ :‬‬

‫زوکٰۃسکرپواحےہ؟ ‪44 ...................................................................................‬‬

‫املعیکآرا‪44 ............................................................................................... :‬‬

‫ساالتخف‪45 ........................................................................................... :‬‬

‫زویمںےکیارےںیماملعاکاافتق‪45 ...........................................................................:‬‬

‫الغمےکیارےںیماملعیکآرا‪45 .............................................................................. :‬‬

‫ساالتخف‪46 ........................................................................................... :‬‬

‫املعاکرقموضےکقلعتماالتخف‪46 ........................................................................... :‬‬

‫ساالتخف‪46 ........................................................................................... :‬‬

‫ولھپںیکزوکٰۃےکیارےںیماملعاکاالتخف‪47 .................................................................. :‬‬

‫‪xvi‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫الہپہلئسم‪:‬روےکےئگولھپںیکزوکٰۃ ‪48 .........................................................................‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬رکاہییکزنیمںیماالتخف ‪48 ......................................................................‬‬

‫االتخفاکس‪48 .......................................................................................... :‬‬

‫الہپہلئسم‪:‬زوکٰۃاکنےنلےکعباضعئوہیئگ‪49 ................................................................... :‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬حووجبزوکٰۃےکعبیہاملاضعئوہاجےئ۔املعیکآرا‪50 .......................................... :‬‬

‫ساالتخف‪50 ........................................................................................... :‬‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬زوکٰۃواحوہےنےکعبآدیمرماجےئاملعیکآرا‪50 ................................................. :‬‬

‫دورساوموضع۔سکاملںیمزوکٰۃواحےہ؟ ‪51 ................................................................‬‬

‫سالتخف‪51 ............................................................................................ :‬‬

‫ویحانیکزوکٰۃںیماملعاکاالتخف‪52 ............................................................................ :‬‬

‫فنصویحانںیماالتخف‪53 ................................................................................. :‬‬

‫رھگےکاسزواسامنںیمزوکٰۃےکیارےںیماملعءیکآرااوراالتخف‪54 .............................................. :‬‬

‫رسیتاوموضع۔اصنبزوکٰة ‪55 ................................................................................‬‬

‫لصفاول‪:‬وسےناچدنیاکاصنب ‪55 ...........................................................................‬‬

‫الہپہلئسم‪:‬وسےناچدنیاکاصنباملعیکآرا‪56 ................................................................... :‬‬

‫ساالتخف‪56 ........................................................................................... :‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬اصنبےسزادئںیمزوکٰۃ ‪57 .......................................................................‬‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬دعماینتاکاصنب ‪58 ..............................................................................‬‬

‫‪xvii‬‬ ‫رہفسونعایات‬
‫ث‬
‫لصفیاین‪:‬اویاکاصنباورواحدقمار ‪58 ....................................................................‬‬

‫الہپہلئسم‪۱۲۰:‬ےسزادئدعتاداکاصنب‪59 ...................................................................... :‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬حواحرمعاکہچبقرامہہنوہ ‪59 ..................................................................‬‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬مکنساووٹنںںیمزوکٰۃ ‪60 ..........................................................................‬‬

‫ث ث‬
‫لصفیال‪:‬اگےئاکاصنباوراسںیمواحدقمار‪60 .......................................................... :‬‬

‫ساالتخف‪61 ........................................................................................... :‬‬

‫لصفراعب‪:‬کبیاکاصنباوراسںیمواحدقمار ‪61 ............................................................‬‬

‫املعءاکاافتق‪61 ............................................................................................. :‬‬

‫لصفاخسم‪:‬ولھپںاورولغںاکاصنباورانںیمواحدقمار ‪63 ..................................................‬‬

‫ساالتخف‪63 ........................................................................................... :‬‬

‫لصفاسدس‪:‬اسزواسامناکاصنب ‪64 ..........................................................................‬‬

‫وچاھتوموضع۔زوکٰۃاکوق ‪65 ................................................................................‬‬

‫دعماینتںیماسلوپراوہےناکہلئسم‪65 ....................................................................... :‬‬

‫املےکانمعفرپاسلوپراوہےناکاابتعر ‪65 .......................................................................‬‬

‫ساالتخف‪66 ........................................................................................... :‬‬

‫ومیشیےکوفادئاکہلئسم‪66 .................................................................................... :‬‬

‫کبیےکوچبںرپاسلاکاابتعر‪67 ............................................................................. :‬‬

‫اسلےسےلہپزوکٰۃاکنےنلاکوجاز‪67 ........................................................................... :‬‬

‫‪xviii‬‬ ‫رہفسونعایات‬
‫ت‬‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫نیکاانصف ‪67 .......................................................................................‬‬

‫ااقحتسقیکتفص‪68 ........................................................................................ :‬‬

‫ت‬‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫نوکانتکدیااجےئ‪70 .................................................................................. :‬‬

‫اتکبزوکٰۃارطفل‪:‬زوکٰۃارطفلاکمکح‪70 .......................................................................... :‬‬

‫زوکٰۃارطفلسکرپواحےہ‪71 ............................................................................... :‬‬

‫الغمےکاسملئاوراملعءاکاالتخف‪72 .......................................................................... :‬‬

‫زوکٰۃارطفلبکواحےہ‪72 .................................................................................:‬‬
‫ت‬‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫ن‪73 .................................................................................. :‬‬ ‫زوکٰۃارطفلےک‬

‫سمخ‪73 ................................................................................................... :‬‬

‫املعےکاالتخافت‪74 ......................................................................................... :‬‬

‫قرایےسوکنرمادںیہ؟ ‪74 .................................................................................‬‬

‫امل فئے‪75 ................................................................................................ :‬‬

‫االتخف‪76 ................................................................................................ :‬‬

‫خرہی‪77 ................................................................................................... :‬‬

‫الہپہلئسم‪:‬سکےسخرہیانیلاجبرےہ؟ ‪77 .......................................................................‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬نکاانصفرپخرہیواحےہ؟ ‪77 ..................................................................‬‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬خرہییکدقمار‪77 ..................................................................................‬‬

‫وچاھتہلئسم‪:‬خرہیبکواحےہ؟ ‪78 ..........................................................................‬‬

‫‪xix‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫االتخف‪78 ................................................................................................ :‬‬

‫یاوچناںہلئسم‪:‬خرہییکاانصف ‪78 ..............................................................................‬‬

‫االتخف ‪79 .................................................................................................‬‬

‫ث‬
‫قرضونیعیکابمح‪80 .................................................................................... :‬‬

‫اتکبارلوھن ‪80 ............................................................................................‬‬

‫الہپرنک‪:‬رانہ(رگویدےنیواال) ‪80 .........................................................................‬‬

‫دورسارنک‪:‬رنہ ‪81 .........................................................................................‬‬

‫رسیتارنک‪:‬سجےکوعضرنہراھکاجےئ ‪81 ...................................................................‬‬

‫رنہیکرشاطئ‪82 ...........................................................................................:‬‬

‫رنہےکااکحم‪84 .......................................................................................... :‬‬

‫اتکبااسملاقة ‪86 ............................................................................................‬‬

‫اسماقتاکوجاز‪87 .......................................................................................... :‬‬

‫الہپرنک‪:‬اسماقتاکلحم ‪88 ..................................................................................‬‬

‫دورسارنک‪:‬لمعاورنحم ‪89 .................................................................................‬‬

‫رسیتارنک‪:‬ہصحاکیعت ‪91 ....................................................................................‬‬

‫وچاھترنک‪:‬اسماقتاکوق ‪91 ...............................................................................‬‬

‫اسماقتیکتحصےکااکحم‪92 ............................................................................... :‬‬

‫افدساسماقتےکااکحم‪93 .................................................................................. :‬‬

‫‪xx‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫اتکبارشلۃک‪94 .............................................................................................‬‬

‫وصخمصووموجدیکرشک‪94 ............................................................................... :‬‬

‫الہپرنک‪94 ............................................................................................... :‬‬

‫الہپہلئسم‪95 ............................................................................................... :‬‬

‫دورساہلئسم‪95 ............................................................................................. :‬‬

‫رسیتاہلئسم‪95 .............................................................................................. :‬‬

‫دورسارنک‪96 ............................................................................................. :‬‬

‫رسیتارنک‪97 .............................................................................................. :‬‬

‫یامہوفتییکرشک‪97 ................................................................................... :‬‬

‫مسجودبنیکرشک‪98 ..................................................................................... :‬‬

‫رہچوںیکرشک‪98 ........................................................................................ :‬‬

‫حیحصرشکےکااکحم‪99 .................................................................................... :‬‬

‫اتکبارقلاض‪99 ........................................................................................... :‬‬

‫اضمریاکلحم ‪99 ..........................................................................................‬‬

‫اضمرییکرشاطئ‪101 ..................................................................................... :‬‬

‫ااکحماضمری ‪102 .........................................................................................‬‬

‫اگنہیمااکحم‪103 ........................................................................................... :‬‬

‫افدساضمریاکمکح‪105 ................................................................................... :‬‬

‫‪xxi‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫اضمریےکقرنیقیںیماالتخف‪106 ........................................................................ :‬‬

‫اتکبارفلاضئ ‪107 .........................................................................................‬‬

‫املعیکآرا‪108 ..............................................................................................:‬‬

‫بلصرہتشداروںیکریماث‪109 ............................................................................. :‬‬

‫زونیجیکریماث‪110 ..................................................................................... :‬‬

‫وادلنییکریماث‪111 ..................................................................................... :‬‬

‫قیقحاایخیفاھبیئونہبںیکریماث‪112 ........................................................................ :‬‬

‫دادایکریماث‪113 ......................................................................................... :‬‬

‫یایناوردادییکریماث‪116 ................................................................................. :‬‬

‫والےکیارےںیم‪117 ..................................................................................... :‬‬

‫الہپہلئسم‪117 ............................................................................................. :‬‬

‫دورساہلئسم‪118 ........................................................................................... :‬‬

‫رسیتاہلئسم‪119 ............................................................................................ :‬‬

‫وچاھتہلئسم‪119 ............................................................................................ :‬‬

‫اتکبالتئوع ‪120 ...........................................................................................‬‬

‫عیبقلطمےکاعماابسباسفد ‪121 .............................................................................‬‬

‫عیبرحام‪121 .............................................................................................. :‬‬

‫عیبریا‪122 ................................................................................................ :‬‬

‫‪xxii‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫وہاایشءنجںیمافتلضاجبرےہہنتستيہ‪123 .................................................................... :‬‬

‫نجاایشءںیمافتلضاجبرےہتستيہاجبرںیہنےہ‪124 ............................................................:‬‬

‫نجاایشءںیمافتلضاورتستيہدوونںاجبرںیہ‪125 ...............................................................:‬‬
‫ث‬
‫وگسںیمفنصوادح‪126 ................................................................................. :‬‬

‫رمدہےکدبےلویحانیکاجترت‪127 ........................................................................ :‬‬

‫وہیگںےکدبےلآےٹیکاجترت‪128 ........................................................................ :‬‬

‫رغوریکوہجےسعیبیکرحم‪128 ........................................................................... :‬‬

‫یارصاحرکدہونمماعت ‪130 .................................................................................‬‬

‫الہپہلئسم‪:‬عیبیکدواوناع ‪130 .................................................................................‬‬

‫دورساہلئسم‪:‬وموجدیکعیبیعتمدمتیوحایگلیکرشطرپ ‪131 ....................................................‬‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬وجھکریکعیبوجایلسنےکلھپدے ‪132 ...........................................................‬‬

‫شجنیکاممتعن‪132 ....................................................................................... :‬‬

‫وقابعدتیکتہجےساممتعن‪134 ....................................................................... :‬‬

‫رشبطبراءتعیبےکااکحم‪135 ............................................................................... :‬‬

‫قروحرکدہیکامضیاکوق‪136 .......................................................................... :‬‬

‫وعضیکدقمار‪137 ......................................................................................... :‬‬

‫تمیقںیمقرنیقیاکاالتخف‪138 ..............................................................................:‬‬

‫افدسعیباکمکح‪139 ......................................................................................... :‬‬

‫‪xxiii‬‬ ‫رہفسونعایات‬

‫اتکبارصلف‪140 ......................................................................................... :‬‬

‫الہپہلئسم‪141 ............................................................................................. :‬‬

‫دورساہلئسم‪142 ........................................................................................... :‬‬

‫رسیتاہلئسم‪143 ............................................................................................ :‬‬

‫وچاھتہلئسم‪143 ............................................................................................ :‬‬

‫ل‬
‫اتکبا جعل‪144 ........................................................................................... :‬‬

‫اتکبعیبارعلہی‪145 ........................................................................................ :‬‬

‫احلصالکم ‪150 ........................................................................‬‬

‫اصمدرورماج ‪152 .....................................................................‬‬

‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬
‫‪2‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫ایحترکف اناین اک‪ ،‬ذینہ اراقتءیک ادتبایئ زنمل ےس آخر یایہلسلسوادح ےہ۔ اور اس اک آخریرسا ادتبایئرسے ےس‬
‫رموبطےہ۔دقامءےکاحالتےک اطمہعلےکاحلظےسمہہیدےتھکیںیہہکالفہفسرعبےنالفہفسوییانوکوموضعنبےئراھک۔اورہی‬
‫سلسلهرکفیاراقتءاجریراہ۔اساراقتءےکوحاےلےس مہارےاسےنمایاظنمرکفانبردشاوراسےک اوحالےکقلعتماسےنمآیا‬
‫ےہ‪،‬ایااسیاظنمرکفسجوکیارخیںیمایامہاقمماحلصےہ۔ سجےنہفسلفاالسمیکیارخیںیماانپیامدیپاایک۔اسادنیسلمیکح‬
‫وکالفہفساالسمںیموجتیثیحاحلصےہوہیسکدرگییفسلفوکہنےہ۔‬
‫یاماورتینک‬
‫یام‪:‬دمحمنبادمحنبدمحمنبردش۔‬
‫‪1‬‬
‫تینک‪:‬اوباولدیل۔ہیتینکاسےکاجادںیملقتنموہیتریہےہ۔اسنبرپاسےناےساایتخرایک۔‬
‫دیپائ‬
‫انبردشیکدیپائ ‪520‬ھاطمبقب ‪1126‬ءںیم وہیئ۔اہک اجیاےہہکوہاےنپ دادایکوافتےسدنچاملبقدیپاوہا۔ انب‬
‫ردشیکدیپائےک وحاےلےسومویسرياں ےناینپ اتکب" انبردشوہفسلف انبردش"ںیماھکلےہہکاقیض اوب اولدیلدمحمنبادمح‬
‫‪2‬‬
‫نبدمحمانبردش‪1114‬ءاطمبقب‪520‬وکاقمبمقرہبطدیپاوہا۔انباآلیاراورااصنریےکبردییہییارخیدرسےہ۔‬
‫ادارہاعمرف االسیمںیمیھب انبردشیکدیپائ ےک وحاےل ےس یہی یارخی درج ےہ۔"اوباولدیلدمحمنب ادمحنب دمحم نب‬
‫ردش وج ویرپ ںیم ‪Averroes‬ےک یام ےس وہشمر وہا۔ادنسل اک س ےس برا یفسلف‪520 ،‬ھ اطمبقب‪1126‬ءںیمقرہبطںیم‬
‫‪3‬‬
‫دیپاوہا"۔‬
‫اقمموالدت‬
‫یفطلہعمجےنالفسفہااالسمںیماھکلےہہکانبردشیکاجےئدیپائقرہبطوجہکادنسلںیمواعقوہیئےہ۔‬
‫وافت‪:‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫انب ردش یک وافت جنپ ش یک شام ‪ 9‬فص ‪595‬ھ اطمبقب ‪ 10‬دربم ‪ 1198‬وک وہیئ ۔ اس ےن یسمش امہ ےک احلظ ےس رتہب‬
‫(‪)72‬برسرمعیایئہکبجرمقیامہےکاسحبےساسیکرمعرقتابی‪75‬برسوہیگ۔انبردشوفلسفهانبردشںیم‪،‬انبردشیکوافت‬

‫‪ )1‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم‪ ،‬ترجمه میرولی الدین‪ ،‬مسعود پبلشنگ ہاؤس کراچی ‪ ،1964 ،‬ص‪128‬‬
‫‪ )2‬موسیورنیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪ ،‬ترجمه مولوس ی معشوق حسین خان تخلیقات ٹمپل روڈ ‪ۡ،‬لہور ‪1992،‬ء‪،‬ص‪12‬‬
‫‪ )3‬اردو‪،‬دائرہ معارف اسالمیہ‪ ،‬دانش گاہ پنجاب‪ ،‬ج ‪،1‬ص‪523‬‬
‫‪3‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫ےک وحاےل ےس ومویسر انیں اتھکل ےہ ہک انب ردش " رماشک ںیم وطلی رمع ےک عب رعمجات ےک روز ‪ 9‬فص ‪595‬ھ اطمبقب ‪10‬‬
‫دربمس ‪1198‬وک اس داین افین ےسوکچ ایک۔ ااصنری ےنیھب یہی یارخیایبنیک ےہ۔ انب ایب اصتئعہوجہک انبردشیک یارخیوافتوک‬
‫ث‬
‫‪595‬ھںیمواعقوہیاایبنرکیاےہرگموخداسیکبردییھبرکیاےہ۔انبارعلیب‪،‬یایعف‪،‬دمحمنبیلعشایبطاوراعمومرنیخاالسماس‬
‫یک یہی یارخی وافتایبن رکےت ںیہ۔ دبعاولادح اورزیبھ ینعی اس یک یارخی وافت ےس ارحناف ںیہن رکےت رگم الون اقریقی ےک وقبل‬
‫انبردشاکااقتنل‪1206‬ءںیموہا۔انبردشرہشرماشکےکربقاتسنںیمریبوندروازوہیازغوتدنفایکیگ۔نکیلنیتامہعباس‬
‫یکالشوکقرہبطےلےئگاہجںانبابعسےکربقاتسنںیماخدنایندبنگںیماےسدنفایکیگ۔انباآلیارےناہکہکانبردشیکالشوکقر‬
‫ہبطےلےئگاہجں انب ابعسےکربقاتسنںیم اخدناین دبنگںیم اےس دنف ایک یگ۔ انب اآلیار ےن اہکہک انبردشیک الشوک قر ہبط ےل‬
‫اجےن یک رغض ےس وخدوساری رپ داھکی رگم الدن اقریقی اک ایبن ےہہک اس ےن انب ردش یک ربق اور ہبتک رماشک ںیم یاب امحالن ےک‬
‫‪4‬‬
‫قر یداھکی۔‬
‫اخدنان‪:‬‬
‫انبردشاکاخدنانادنسلںیمایمیظعااشلناخدناناہکاجیااھت۔اقمیمدہعہداروںیکاگنہںیماسیکاخصوتعقیھت۔‬
‫اس اک داداسج اک یامیھبوپےتےک یامیک رطح اوباولدیلدمحم اھت‪ ،‬انبردشیک رطحقرہبط اک اقیض اھت اوراہقفےئ امہیکلںیم اسوک ای‬
‫‪5‬‬
‫اخصاقمماحلصاھت۔‬
‫انبردشیک رپورشاہقف اوراضقۃےک رھگاےنںیم وہیئ اسےک یاپ داداامیکل م‬
‫ذمہےک آہمئ ےسںیہ اس ےک داددمحمنب‬
‫ث‬
‫ردشاعملاورفقہيہےھت۔انےکضعبابمحرشیعاورایفسلفہناسملئےسقلعتمںیہ۔انےکایاتفویاکومجمہعیھبےہ۔سجوک‬
‫ان ےک رمی انب اولران ےن رمی ایک انب ردش ےن اےنپ دادا یک ارثک رطفی وصخایصت اور ادعتساد زینہ ورےث ںیم یایئ ںیھت ۔‬
‫اوباولدیلےکوادلوکوساےئدہعواضقۃےک اوروکیئ امازاحلصہن ےہ یامہ ادمحنبدمحمنبردشےسیجصخشوکہکوہاےنپ یاپ اک اٹیب اور‬
‫ےٹیب اک یاپ ےہ ۔ اس یات رپ اکیف رخف وہاتکس ےہ اس یک اےنپ ےٹیب یکمیلعت وبرتیب اور اس ےک رطفی ادعتسادات یک وتجہيہ ںیم اس اک‬
‫امنیاںہصح ےہ۔انبردشےکوادلےکقلعتموتھچکاحالتےسآاگیہےہرگماسیکوادلہےکقلعتماکیفولعمامتاحلصںیہناور‬
‫ارثک مظعم اشمریہ االسم اک یہی احل راہ ےہ یکہکن م‬
‫ذمہ اور رواج ےک تحت ومعام وعروتں اک یرک ںیہن ایک اج یا اور ہن ان یک وکیئ اسی‬
‫‪6‬‬
‫یصخشوہیتےہہکوہاوالدیکبرتیبںیمامنیاںوہ۔‬

‫‪ )4‬موسیور نیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪21‬‬

‫ً‬
‫‪ )5‬ایضا ‪ ،‬ص‪13‬‬
‫‪ )6‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم‪ ،1964 ،‬ص‪128‬‬
‫‪4‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫میلعتوبرتیب‪:‬‬
‫انب ردش ےن رشیعمیلعت ارعشی رطےقی رپ احلص یک ہکبج یہقف اوصولں یک میلعت ےک ےلسلس ںیم اامم امکل اک رطہقی اایتخر‬
‫ایک۔ اس نب ء رپ اس ےک رشیع اور یہقف ایخالت اور ایفسلفہن الیمیات ںیم انمس یایئ اجیت ےہ ۔ ارعشی رط ہقی میلعت وک انب ردش‬
‫‪،‬نیقلعتم اور اس ےک اقریاء ےن اایتخر ایک اھت۔ م‬
‫ذمہ رشیع ںیم اےنپ یاپ یک اابتع رکیا الزم اھت رگم ایفسلفہن کلسم وج اس ےک ےیل‬
‫‪7‬‬
‫وصخمصاھتیالکلاسیکرحیآزادیاکہجیتناھت۔‬
‫اوحالایحت‪:‬‬
‫انب ردش ح ااھٹرہ برس یک رمعوک اچنہپوت اس ےن رماشک اک رفس ایک اور ہفیلخ دبعاوملنم ےک دریار اک دصق ایک نکیل ح‬
‫دبعاوملنم اک ااقتنل وہا اس اک اٹیبویفستخت نیشن وہا۔ انب ردش یک ویفس ےک دریارںیم راسیئ وہشمر یفسلف انب لیفط ےک زر ےعی‬
‫وہیئ۔ ویفسملع اوراملعءاک دیشایئ اھت اور اسےک دلںیمتمکحوامکحء یک ایاخصتمظع یھت۔ اس ےن انبردش اک اہنیزعت‬
‫وارتحامےکاسھتاابقتسلایک۔اسیلہپالماقتیکروایوخدانبردشیکزیاینےہسجاکیرکہومرخدبعاولادحےنایک۔‬
‫حںیماریماوملنینمیک وضحریںیمشیپوہاوتواہںاہنتانبلیفطوکوموجدیایا۔سجےنریمیرعتفیرشوعرکدیاور‬
‫ریمیرشاتفاخدناناوردقمیسحوبسن اکیرکہایک۔ اوربراہونازشفلتخم مسقےکرعتیفیاملکت اداےئکنج اکںیملکشمب اےنپ‬
‫ںیئتقحتسمیایاوہں۔ریمایاماورریمےیاپاکیاموپےنھچےکعباریماوملنینمےناسرطحوگتفگیک"االفکےکقلعتمامکحءیکایک‬
‫راےئےہ‪،‬وہاےسدقمیےتھجمسںیہیااحدث؟ہینسرکھجمرپتبیہاطریوہیئاوراہھتیاؤںنسوہےئگاورںیموسچںیمڑپیگہکوکنازع‬
‫ررکوں۔وچہکنےھجمادراکہناھتہکانبلیفطاوراریماوملنینمےنیاافتقیایمہریماااحتمنےنیلیکوکششیکےہ۔اسےیلںیمےن‬
‫رسےےسیہااکنررکدیاہکںیمےنہفسلفڑپاھیہںیہن۔اریماوملنینمرپریمےسیلوشیپرکیکینوہج م ر‬
‫اظہوہیئگاوراوہنںےنانب‬
‫لیفطیک رطفرخ رکےک اسہلئسم رپوگتفگرشوع رک دیا۔ اوہنں ایایرگےک اروطس‪ ،‬االفوطن اور درگیالفہفسیک اقیقحتتایبن‬
‫ںیک ۔ ان ےک العوہ اہقفےئ االسم ےک امتم داللئ یک جیپ یک وج الفہفس ےک اقمےلب ںیم ال یا رکےت ںیہ ۔ ںیم ےن اشمدہ ہ ایک ہک اریم‬
‫اوملنینماکاحہظفاسدقرروقیےہہکوہالمیھباسیکرسمہیںیہنرکتکسوجاانپامتموقاناقیقحتتںیمرصفایکرکےتےھت۔‬
‫رہباحل اریم ےنھجمس یلہکریمے برودات یکرکنرعف وہتکس ےھت۔اس ےن وخدیہ ااسیہلئسمرشوع رک دیاہک ےھجموج آپ ےسیات‬

‫‪ )7‬قیصر اۡلسالم قاض ی‪،‬فلسفے کے بنیادی مسائل‪،‬نیشنل بک فاؤنڈیشن ‪ۡ،‬لہور‪1994‬ءص‪498‬‬

‫‪5‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫رکےنیکخرات وہیئ۔یاہکو اجن ےکسہکےفسلفںیمریمی ادعتساداہکں یےہ۔ ح دریار براخس وہا اوروایسپیک ااجزتیلموت‬
‫‪8‬‬
‫ےھجمسکدقرزردقنایخلغتافخرهاورایوھگڑارمتمحوہا۔‬
‫انبلیفطوخشاالخق‪،‬قراخدلاورتمکحاکدیشایئاھت۔اسےنانبردشرپاینپاخصانعیمرولیک‪،‬اےنپراسہلیحنب‬
‫اقینںیم انب امہجاور اسےک نیعبتم اور درگیالفہفسےکعباس اک یرکہیھب ایک ےہ اس ےن انبردشیکراسیئ ویفسےکدریار ی‬
‫رکادیاورومتےکوقاسےکقلعتموتیصاخصیک۔انچہچنانبلیفطاکااقتنلوہاوتاریمویفسےنانبردشوکاانپبیبطاخص‬
‫رقمرایک اورقرہبطںیماضقۃ اکدہعہاخیلوہےنرپاسوکامومرایک۔ح ویفس ےنوافتیایئاور اساک اٹیبوقعیباوصنملراجنیشنوہاوت‬
‫انبردشےکاقممورمےبتںیممریااضہفوہیگ۔اسےنانبردشوکاانپرقمبنبیااوردوونںںیماسدحیےبیفلکتیھتہکانب‬
‫ردشاانثےئالکمںیموصنمروکاعمسیاایخ"ےکاافلظےساخمبطرکیااھت۔‬
‫ث‬
‫نکیلیادشاہیکرافقاضفےسزیادہریغتم‪،‬رہسےےسزیادہیایادیئاراوروممساہبریکویلکںےسزیادہرسعیاانفلوہیتےہ۔‬
‫انچہچن وقعیب ایوطلیوگتفگںیم انبردشےسردیجنہوہ یگ‪ ،‬ومرنیخ ےن اسردیجنیگےک تہب ےسیاوگاروااعقتایبن ےئکںیہ‬
‫نکیل قیقحسوج رصف اییہ ےہہک وہ م ر‬
‫ہ ذیرمہبت میکحےک یئک دنمش اوراحدس وہےت ںیہوجاس یکرہشت ےک درےپ وہ اج یا‬
‫اظہوہےتںیہ۔یھب‬‫رکےتںیہاوراسےکرمہبتاورادتقاروکزالئرکےنیکوکششرکےتںیہ۔ہیاحدسیھبوتدنیےکرپدےںیم م ر‬
‫االخقوفصيلتےک اجےمںیم اوریھبایسس اورتقیقحےکرن ںیمامنیاں وہےت ںیہنکیل درتقیقحہیہشیمہ دنلبرمہبت انان‬
‫‪9‬‬
‫ےکیصخشدنمشوہےتںیہ۔‬
‫ث‬
‫انبردشےکاسھت یادشاہیکردیجنیگےک وااعقتےک قلعتممہوجراےئ اچےہاقمئ رکںیل۔نکیل اس ںیم کشںیہنہک‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫انبردشیک یلیل اک یاعہفسلف یہ اھت۔ایفسلفہن اشملغ ےن وصنمریکظنںیم اسیک ذمیبہاحلوک مسيہ رک دیا اھت۔ امتممیلعت یاہتف‬
‫ث‬
‫اقرادوجوخشیبیصنےسوسحمدالخقئوہےتںیہ۔اسمسقےکازلاامتاکناہنےتنبرےتہںیہ۔وصنمرےنانبردشاورقرہبطےکبرے‬
‫ذمہقراردےرکالجونطرکےناکمکحدیایگ۔اسےکاسھتاسھتاریمےنامتم‬ ‫برےولوگںوکبلطایکاوراسےکاوصلوکالخف م‬
‫وصہب اجتںیم ہی ااکحامت اجری رک دےیہک اس مسقیک رطخیاک میلعتیکاممتعن رک دی اجۓ۔ اور نج اتکوبں ےس طئغئت انیک‬
‫رطفاملئ وہیتےہ اںیہنالج دیااجےئ۔رصفانبردشیہ اسبصعت اکاکشرہن وہاہکلب برےبرےولگ الثماملعءاابطء‪،‬اضقۃ اور‬
‫‪10‬‬
‫رعشاءیھباسالبںیمرگاتفروہےئ۔‬

‫‪ )8‬موسیور نیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪15‬‬

‫‪ )9‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم ‪ ،‬ص‪130‬‬
‫‪ )10‬موسیور نیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد ‪،‬ص‪19-20‬‬
‫‪6‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫انبردشےکااسیہ‪:‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫انبردشےناےنپیاپاوبااقلمسےسدحییکرواییکےہاوراسےسوماطوکظفحایکاورھچکاوبااقلمسنبتسکوالاورایب‬
‫رمواننبسمرہےسیھبلیمکتیک۔اوبرفعجانبدبعازعلبرےسیھبیھکیس۔زیناوبرفعجیارونےسبطاوردرگیعلومیکلیصحتیک۔‬
‫ارثکرعہصیانیکتبحصںیمراہاوردرگیعلومیکلیمکتیک۔انبردشےناےنپزامےنےکآہمئےسہقفیکلیصحتیک۔اہکاجیاےہہک‬
‫اس ےن علوم تمکح انب امہج ےس احلص ےئک نکیل ہی وقل فیعض ےہ ۔ یکہکن انب امہج یک وافت اس وق وہیئ ح انب ردش یارہ‬
‫ث‬
‫برساکاھت۔اینترمعںیمہفسلفیکلیصحتنکممہنےہ۔انبلیفطاورانبردشںیمہگےرواطبےھت۔اسےکلیفطہییادشاہےکدریار‬
‫یراسیئاحلصرکاکس۔‬
‫الخہصالکم ہیہک انبردش اےنپزامےنےک اہنیوہشمراتکیےئروزاگراملعء ےسرواطبرھکا اھت۔انباطیبر‪،‬دبعاکلمل انب‬
‫زہوافت یا ےکچ ےھت۔ان ااکبریکوافت‬‫زہ اور انبردش اک ااقتنل اییہ نسںیم وہا۔اور ان ےسلبق انب لیفط اور اوبرمواننب م ر‬
‫مر‬
‫ےس ادنسلیکرسزنیم یتخل تمکح ےساخیل وہیئگ۔ملع و تمکح ہی آاتفبیٹھچ دصیےک آاغزںیم ولطع وہےئ اور اس دصی‬
‫ےکآخرںیمرغوبوہےئگ۔اسرطحےفسلفوتمکحیکزدنیگلگہشفنبیکزدنیگیکسےہ۔وجاہبرںیمدیپاوہیاےہنکیلتہبدلجانف‬
‫ث‬
‫وہاجیاےہ۔رگماینپرطعییکوہجےساہنیرموغبوہیاےہ۔اسرطحانامکحءےکآیارےسمہابیدیفتسموہرےہںیہاور‬
‫‪11‬‬
‫انےکملعولضفےکدنمسرےسریسابوہرےہںیہ۔‬
‫انبردشےکرطہقی درسےکقلعتمیمہ تہبمک افتلیصاحلصوہیئںیہ۔اسیک افینصتتیک م‬
‫اظہریلکشووصرت ہی‬
‫اتبیت ےہہک اسےنرشتحیصیلختےکےیلزیاینرقتراک ادنازاایتخرایک وہاگ۔اسےکالعوہانب اآلیاراصفوطرےس اتہکےہہکرواج‬
‫‪12‬‬
‫االسیمےکاطمقبانبردشرچکیلیارواںرقتبریکوصرتںیملحاطملایکرکیااھت۔‬
‫یامہاسےکالتدنہےکدنچیامعمجیفطلاصحےناینپاتکب"یارخیالفسفهاالالسمںیمونگاۓںیہ۔‬
‫اوبدبعاهلل ادنلرویمقرہبطںیموتدل وہۓ اوروںیہوشنوامن یایئ اسےکعب اہیلیبشیک اجی لقتنم وہۓ اور اقیض اوباولدیل‬
‫ث‬
‫ےسالماقتیکاورانےسبطیکلیصحتیک۔اوبرفعجادمحنباسقب قرہبطںیمدیپاوہۓنفبطںیمانبردشےکشارگدوںںیم‬
‫م‬ ‫ث‬
‫ےسںیہ‪،‬ایدورسےشارگداوبااقلمسںیہ۔انبردشےسروایرکےتںیہہکاسوکانببیبحاور يتتیےکارثکرعش یادےھت۔‬

‫‪ )11‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم ‪ ،‬ص‪130-131‬‬

‫‪ )12‬موسیور نیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪ۡ،‬لہور ‪،‬ص‪28‬‬
‫‪7‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫مت‬
‫جملہاسےکدورسےشارگدوںںیماوبدمحنبوحطاہلل‪،‬اوبانسحلبسنبامکل‪،‬اوبارلعیبنباسمل‪،‬اوبکبنبوہمجروریغہشالمںیہ‬
‫‪13‬‬
‫۔‬
‫اوالد‪:‬‬
‫انبردشےک ایڑلےک اکیام اوبدمحمنبدبعاہللنبایباولدیلدمحمنب ادمح انبدمحم انبردشاھت۔وجبطںیم م ر‬
‫امہ اور اےنپ اکم‬
‫ہدزعلبر اھت۔ہفیلخیارص اکاعمجلاھت۔ اسےکالعوہانبردشےک اوریھب ڑلےکےھت۔وجہقفںیمدرتسسرےتھکےھت اور‬ ‫ےک احلظےس م ر‬
‫‪14‬‬
‫وکریکاضقۃرپامومرےھت۔‬
‫یعبطالیمیات‪:‬‬
‫ث‬
‫انبردشیعبط احلظ ےسوتماعض اور رسکنمالمزراج اھت۔ ایدمت یدہعہاضقۃ رپ امومر یا‪ ،‬دریارشایہںیم اےسرقتب اور‬
‫ث‬
‫امازاحلص اھتنکیل اسےن اس اجہوبروت ےس یاتوخد مطلقًااوکیئافمداحلصہنایک اسوکوج ھچکاتلم اھتوہالہونطرپرصفرکیا‬
‫ث‬
‫اھت۔دریارشایہےکرقتبےسیھباسےنوجاکمیلوہالخقئیک اکر برآریاوروعامیکعفنراسینیھت۔ملحو وفعاکہیاعملاھتہک ای‬
‫صخش ےن اس وک سلجم اعم ںیم برا الھب اہک اور وتنیہ آزیم املکت ےہکنکیل وہ اجبےئ اس یک اخمتفل ےک اس اک رکش زگار وہا ہک اس یک‬
‫دبولےھجماےنپملعوکاچےنچناورآزامےناکومعقرسیمآیا۔انچہچناسےکہلصںیمھچکروےپیرےئکنکیلاسھتیہہیتحیصنیھبہک‬
‫اوروں ےس ہیولسک مہرزگہن رکیااورہن م ر‬
‫ہصخش اسمسقےکااسحناک دقردان وہیا ےہ۔اس داوشنرےکمراجںیم ااہتندرےجاکرمح‬
‫اھت۔دموتںامیضااضقلۃراہرگمیسکوکلتقیکزساںیہندی۔اورارگیھبکااسیومعقآنڑپیاوتاضقۃیکدنسمےسدحیلعہوہاجیااورسکوکاانپ‬
‫اقاقمئمرقمررکداتی۔اطمہعلاوربتکینیباکاسدقروشقاھتہکانباآلیاراکایبنےہ‪،‬اسےنرصفدوراںیتاسیزگارںیہکوہبتک‬
‫ث‬
‫ینیبےسیازراہ۔انںیمےسایسزاففاوردورسیوہراتیھتسجراتاسےکیاپےنوافتیایئ۔‬
‫ایفیضاوراخسوتااہتندرےجیکیھتاوراسںیمدوساوردنمشیھبساسکیںےھت۔وہاہکرکیااھتہکارگںیمرصفدووتسں‬
‫وک دوںوتںیم ےنوہاکم ایکوجریما دل اچاتہ ےہ رگم ااسحناور فصيلت اسںیم ےہہک دونمشںےکاسھت ااھچولسک ایکاجےئ۔ونط‬
‫ےس اوکساخص اسنوتبحم یھت۔ االفوطنےن اینپ اتکبوہمجری ںیم وییانےکولوگں اک یرکہرکےت وہےئ اہک ےہہک انولوگں‬
‫ںیمداینےکامتمولوگںیکتبسنعلومعقليہےساخصاگلؤیایااجیاےہ۔انبردشےناساتکبیکرشحےتھکلوہےئاےنپونطادنسل‬

‫‪ )1 3‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم‪ ،‬ص‪133‬‬

‫ً‬
‫‪ )14‬ایضا ‪ ،‬ص‪134‬‬
‫‪8‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫وکیھبوییاناکمہیاہیقراردیا۔اجونیلساکوقل ےہہکداینںیمس ےسدمعہاضفوییانیکےہرگمانبردشےناتکباایلکلتںیماس‬

‫ست‬
‫‪15‬‬
‫ےکالخفدوعیایکےہاوراہکےہہکاسرخفاک جقوییانںیہنہکلبقرہبطےہ۔‬
‫یصخشیکہمہیتہج‪:‬‬
‫انبردشےکاحالترصتخماور اامجیلوطررپیھبدرساور حیحصوطررپ ولعممہنںیہ۔ یکہکنولوگں ےنوج ھچکایبنایکےہ‬
‫اسیکتقیقحااسفونںاوراہکوینںےسبرھرکھچکںیہن۔‬
‫ث‬
‫انب اآلیار ےن ہیایبن ایک ےہہک اس شارح امظعےن اینپ اتکوبںیک فینصتںیم دس مہرارورق ےس مکںیہنرصف ےئک۔‬
‫ث‬
‫اسیکاصتفینیکرثکتےسہییایوہیاےہہکاسںیماکمرکےنیکمیظعااشلناقتیلبوموجدیھت۔ہیںیہناہکاجاتکسہکانبردش‬
‫علومیکلیصحتاوراتکوبںاکاطمہعلںیمومعمیلاملعےئاالسمےسزیادہامازرھکااھت۔ہکلبوجھچکدورسےاجےتنےھت‪،‬اوکسہییھباجاتن‬
‫ل‬
‫ط‬ ‫س‬‫مج‬
‫اھت۔ینعینفبطںیماجونیلساورہفسلفںیماروطساورتبیہںیما یےسسیہواتیفقرےتھکےھت۔‬
‫لیصحتبتکےکالعوہوجزیچاےساحلصیھتوہایرطحیکوقتدیقنتیھت۔اسےکایخالتاوراشمدہاتںیماسییاںیت‬
‫ث‬
‫ظنآیتںیہوجاسےکزامہنےکیملعاقفوکونمر رکےناکیاعیھت۔علومونممہعےکالعوہاےسدرگیامتماملسمونںیکرطحفقہہںیم‬
‫ث‬
‫یھباےساہمرتیاماحلصیھت۔یتحہکوپریوماطاےسزیاینیادیھت۔الہرعبیکرطحشارعیںیمیھباکیفدرتسساحلصیھت‬
‫۔الؤناقریقیاتہکےہہکانبردشےنضعبںیمظناالخیقاورہیقشعاضمنیمرپیھبیھکلںیھت۔نجوکاسےنبراھےپںیمالجڈاالاھت۔‬
‫تئیہ‪،‬ریایض‪،‬قطنماورایدحیبطاےسیعلومںیہوج م ر‬
‫ہکلمےئلیکاسکیںںیہاسںیمیھبانبردشوکہکلماحلصاھت۔‬
‫‪16‬‬
‫اورادنسلےکیملعہقلحںیماساکاییاماھت۔‬
‫یفطلہعمج انب ردش ےکعلوم ںیم اہمرت ےک وحاےل ےس یرکہ رکےت وہےئ اینپ اتکب یارخی الفہفس االسم ںیم ےتھکل ںیہ‬
‫ہک‪:‬وہدقامءےکعلوم اک دیشایئ اھت۔ اور اسںیم اےنپامتممہرصعوں رپوگےئتقبسےلیگ اھت۔ولگ بطےکوخسنںےکےیل اس‬
‫‪17‬‬
‫رطحاےکسیاساھبےگےلچآےتےھتسیجہکیہقفوتفؤںےکےیل۔‬
‫اوبرمداناابلیجےسروایےہہک‬
‫"اقیض اوباولدیلنبردش‪ ،‬اصی ارلاےئ‪ ،‬ذیک اعبطل ‪ ،‬الرغ ادنام اور وقی اسفنل اھت۔اسےنملعاالکلم‪،‬‬
‫ےفسلفاوردقامءےکعلومیکرطفاسدرہجوتہجیکہکانعلومںیم رضبالثملوہیگ۔اساکایوہشمر‬

‫عبدهللا‪،‬اۡلثری‪،‬دانشوران اندلس‪ ،‬مکتبہ دین و دنیا‪،‬اردو بازار ۡلہور‪،‬ص‪116-117‬‬

‫ِ‬ ‫‪)15‬‬
‫‪ )16‬ایضا‪ ،‬ص‪170-174‬‬
‫‪ )17‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم ‪ ،‬ص‪133‬‬
‫‪9‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫وقلےہ"سجےنملعرشتحییکاجیوتہجیکجاےئاعتیلٰرپاساکاامینوقیوہیگ"۔‬
‫انبردشاروطسیکقطنماکدیشایئاھت۔اسےکایخلےکاطمقبانانیکاعسدتاساکامجو دصمرےہ۔سجدرہجانان‬
‫قطنماک م ر‬
‫امہوہاگاسدحیاسیکاعسدتاکادنازہایکاجےئاگ۔ قطنمایااسیآہلےہسجےکذرےعیتقیقحوکےنچنہپےکراہتسںیم‬
‫آاسیندیپاوہیتےہ۔اسیوعاماکزگرںیہنوہاتکسےہہکلبرصفوخاصیہقطنمےکوتطسےسچنہپتکسںیہ۔ہیارمقفتمہیلعےہ‬
‫ہک انبردشیکراسیئتقیقح یوہیئگیھت اور قحقلطم اک اسرپ ااشکنف وہیگ اھت۔ انبردش ملع االکلم ےسرفنتماھت یکہکن اسںیم‬
‫‪18‬‬ ‫ث‬
‫اسیزیچوںوکیایایکاجیاےہسجاکوبثتلقعےکذرےعیےسنکممہنےہ۔‬
‫انب ردش وک اےنپ دور ےک علوم دتماوہلںیم ارگہچہکلم احلص اھت۔ رگم اس ےک ملع یک دح رصف اےنپ دور ےک علوم ی یہ‬
‫یھت۔ اس اکدابریملعاابتعر ےساسےکزامےنےکعلوم ےساجتموزںیہن وہا۔انبردش ےن م ر‬
‫ہنف رپبتکرحتبرںیک الثمبط‪،‬ہفسلف‪،‬‬
‫ایکلفتاورفقہہوریغہ۔اسوکانعلومیکوغشمتیلےکاسھتاسھتونفنادباکیھبذوقاھت۔اسےنزامہناجتیلہاوراالسمےکرعیب‬
‫اعشراکیھباطمہعلایکاھتاورارثکااعشراسوکزیاینیادےھت۔‬
‫انبردشیکنکتہتےکاابسب‪:‬‬
‫ومرنیخ اک اناابسبےک یارےںیموج تمکحےک امندنئوں ینعی انبردش اور اسےکراقفءرپ یازلوہےئںیہتہب ھچک‬
‫ث‬
‫االتخفےہ۔ارثکومرنیخاکالیمنانامدیوسحمساابسبیکاجیےہوجہفیلخاکضیغوبضغاکیاعوہےئںیہ۔نکیلانںیم‬
‫ث‬
‫ےسایہیدوےنقیقحاابسبیھبدریاتفرکےیلںیہ۔نجیکاجیاوہنںےناشارہایکےہ۔‬
‫ان اصمی ےک دو اابسب ےھت یلج ویفخ ‪ ،‬ان ںیم ےس س یفخ برا س ےہ اور وہ ہی ےہ ہک میکح اوب اولدیل ےن اروطس یک‬
‫اتکب "ویحان " یکرشتحییھکل اور ایاخص رطز ےس اس یک بربیت دی۔ اس اتکبںیم اس ےن رتش اگؤ ( زراہف ) اک یرکہ رکےت‬
‫ث‬
‫وہےئاسیکدیپائاوراقمموشنوامنےکقلعتماھکلےہہکںیمےنشاہبربرےکیاسداھکیےہاوراسںیماسےناعماملعءیکرطح‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ویہرطہقیاایتخرایکوجومعاموتکلممںاور یادشاوہںاکیرکہرکےتوقایکاجیاےہ۔اسںیماسےنےب اجوخشادموںوکظن ادنازرک‬
‫دیا ےہ۔یہی انبردشیک دینمش اکس وہا۔وگاوہنں ےن اس اکااہظرںیہن ایک ےہ۔دورسے ومرخ ےناھکلہک الہقرہبطےکضعب‬
‫لغچ وخروج اسےکاخدنانںیمرسمہیاک دوعیرکےتےھت۔ اوبویفسےک یاسایکساکشییک اوراسےکےیلرطہقیہیاایتخر ایک‬
‫ہک اسیکیھکل وہیئ ضعبنلجئصااتاک اطمہعلایکنجںیم اسےن ضعب دقمیالفہلسےکاوقالوکوخد اےنپ اہھتےسلقنایک اھتاور اس‬
‫ےسےلہپہیاھکلاھتہک‬

‫‪ )18‬لطفي‪،‬جمعہ محمد‪،‬تاریخ فالسفہ اۡلسالم ‪ ،‬ص‪135‬‬

‫‪10‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫اظہوہاہک م‬
‫زہرہیھبایوبعمدےہ"‬ ‫"سپاسےسہی م ر‬
‫اوہنںےناوبویفسوکاسوقلےسآاگہایک۔اسےنرہشقرہبطےکرؤاسوکعمجایکاورانبردشوکبلطایک۔حاحرضوہاوت‬
‫اسےکاسےنمکنیھپرکوپاھچہکایکہیاہمتراطخےہ۔انبردشےناسےسااکنرایک۔اریماوملنینمےنقرامیااسےکےنھکلواےلرپجا‬
‫یکتنعلوہ۔اوراحرضنیوکیھباسرپتنعلےنجیھبےکےیلاہکاسےکعباسےنانبردشوکبریاحلںیماخرجادلبلرکےناکمکح‬
‫دیا۔اسےکاسھتاسھتانولوگںےکےیلیھبقرامناجریایکوجانعلومںیمحبرکےتےھت۔فلتخمرہشوںںیمرماےلسےجیھبےئگ‬
‫ہک یتخل انعلوموک برک رک دیااجےئہفسلفیک امتم اتکوبںوکالج دیا اجےئ۔وساےئ انبتکےکوج بط‪،‬اسحباور ملع وجنمےک‬
‫ث‬
‫اسہصحےسقلعتموہںنجےسسوروزےکاواقتاورتمسہلبقیکدریاتفوہیتوہ۔ہیرماےلسامتمرہشوںںیمےجیھبےئگاور‬
‫‪19‬‬
‫انرپامکہقحلمعایکیگ۔‬
‫اسارمںیممطلقاا ًوکیئکشںیہنہکانبردشیکذلوروسایئاکسہفسلفنب‪،‬ہفسلفےکوموضعرپاسیکامتمبتکالجدی‬
‫ںیئگ ۔ اور اس لیصحت رپ یادنبی اگلدی یئگ اس رپ فلتخم مسق ےک دحلماہن ازلاامت اگل رک اوکس‪1195‬ءںیمااسیلہن )‪ (Lucena‬ںیم‬
‫الجونطرکدیایگ۔رگماسیکہیالجوینطزیادہرعہصہنریہدواسلعبہفیلخیکرطفےساصدرایکیگمکحواسپےلیلیگ۔ہفیلخےن‬
‫ث‬
‫اےسےبوصقرقرار دیا اورےفسلفاک اطمہعل رھپےسرشوع رکدیایگ۔ دریارشایہںیم اسوکدویارہرقتباحلصوہا رگمہیمیکحزیادہدبر‬
‫زدنہہنرہاکساوررتہببرسیکرمعںیمااقتنلرکیگ۔اسارمںیمیسکوککشںیہنہکادنسلےکاسمیظعداوشنریکوافتےکاسھتیہ‬
‫ملسمےفسلفاکیابہشیمہےکےئلدنبوہیگ۔‬
‫ملعےسفغش‪:‬‬
‫ادنسلےکاسمیکحوکملعیکلیصحتےسسکدحیفغشاھت۔اس اکااہظرھچکاسواہعقےسیھبوہیاےہہکاسےناینپ‬
‫امتمرمعںیمرصفدوراںیتالباطمہعلاکںیٹ۔ اسےناےنپ دورےکامتمعلومدتماوہلیکلیصحتیکرگمہیںیہناہکاجاتکسہکانبردش‬
‫لیصحتعلومواطمہعلبتکںیمومعمیلاملعےئاالسمےسزیادہامازرھکااھت۔انتجملع دورسےولوگںےکیاساھتانبردشوکیھباس‬
‫ےسآاگیہیھت۔رگماسںیمایوصختیصوجدورسےاملسمنالہملعںیممکیایئاجیتےہہکاسےکادنوقتدیقنتیھتسجےس‬
‫دورسےاملعءیادلبےھت۔‬
‫رعشونخسےساگلؤےکوحاےلےسیرکہرکےتوہےئرانیںےناھکلےہہک‪:‬‬

‫‪ )19‬لطفي‪،‬جمعہ محمد‪،‬تاریخ فالسفہ اۡلسالم ‪،‬ص‪147‬‬

‫‪11‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫الؤناقریقی اتہکےہہکانبردشےنضعبںیمظناالخیق اورہیقشع اضمنیمرپںیھکل۔یہنجاسےنبراھےپںیمالجڈاال۔‬

‫الؤنےناسیضعبومظنںےکھچکاخراءیھبدرجےئکںیہنجوکدھکیرکہیوسحمسوہیاےہہکضعبیاوتںےکاحلظےسانبردشںیم‬
‫م‬
‫نسےکاسھتاسھتھجمسآیتیئگ۔انباآلیار اکایبن ےہہک اےس يتتیاور بیبحےکیئکااعشرظفحےھت۔ نجوکوہاینپرقتبروںںیم‬
‫‪20‬‬
‫رثکبتڑپاھرکیااھت۔‬
‫ارگہچ انبردش ےناےنپزامہنےک م ر‬
‫ہ مسقےکعلوم ےساافتسدہایکرگماسیکزیادہدیپسچلہفسلف‪،‬بلطاور فقہہےکعلومںیم‬
‫یھت۔ اسیکایفسلفہن اقتیلب اسیک یبطاہمرتےس تہبایلعٰوارعفیھت۔ ایکسیبطولعمامتاجونیلسےک ملعیدحمودںیھت۔ انب‬
‫ث‬
‫ردشےنایکلفتےکعلومںیمیھبہکلماحلصایکہکبجفقہہےکعلوماسوکورایںیمےلمرگماسےنرشعییکوججامتیکںیہان‬
‫ےسآاگیہہنےہ‪،‬ہنیہیارخیےناسےکااکحماوراتفوی ٰوک مہارےےیلوفحمظایک۔رگمہیارمملسمےہہکاسیکطئغئتاکراحجنہفسلف‬
‫وتمکحیکاجیزیادہاھت۔اسفغشاوردیپسچلےناسوکالفہفسںیمامہاقممرپالڑھکاایکاھت۔سجاکیرکہارٹسنرانیںےنایکےہ‬
‫ہکسجیکوہجےساروطسوکامازاحلصوہا۔اسےکوقبل‬
‫"اروطسےناتکباک انئترپظناصیڈایل‪ ،‬اسیکریسفتیک اورھگںوکاھجلسیا۔اسےکعب انبردش‬
‫‪21‬‬ ‫تصت‬
‫آیا‪،‬اسےناروطسےکہفسلفرپظنڈایل‪،‬اسیکرشحیھکلاورلکشماقمامتیک حیک"‬
‫اروطسیکاتکبیکرشحےنیہاسوکااکبرالفہفساوردقتمنیمیکفصںیمہگجدی۔انبردشوکاروطسیکقطنمےسیھباگلؤ‬
‫اھت۔اسےکوقبلقطنمانانیکاعسدتاکامجودصمرےہ۔سجدرہجانانقطنماک م ر‬
‫امہوہاسدحیاسیکاعسدتاکادنازہایک‬
‫اجےئاگ۔اقیضرصیقاالالسمانبردشیکیملعتیثیحاکیرکہرکےتوہےئرحتبررکےتںیہ۔‬
‫انبردشیکاعاملہنتیثیحملسمےہ۔ارگہچاساکملعبطاجونیلسیکبطیدحموداھت۔اساکہفسلفاروطسےکےفسلفےس‬
‫ریبعتےہ۔اساکملعایکلفتیطسجمےساموخذےہ۔اسیکفصيلتاکسرصفرشتاحیتاروطسیہںیہنہکلبوہایجتدنسپرکفم‬
‫ےہ۔سجوکاےنپوصخمصااکفریکنبرپایاتممزتیثیحاحلصےہ۔اوراسےکااکفرومجمیعتیثیحںیماسزامےنےکرموخهہفسلف‬
‫ےس یالکلفلتخمںیہ۔ انچہچنمہاس یات اکادراکےہہک اسرعیباالسیمہفسلفےک ااکفروظنیاتاینپوپریآبویابےکاسھت‬
‫‪22‬‬ ‫زتعمہل‪،‬ارعشہی‪،‬ریبجہیدقرہیاورافصہیتےک م‬
‫ذماہاورملعاالکلمںیمیاےئاجےتںیہ۔‬

‫‪ )20‬موسیوریناں ‪ ،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪ ،‬ص ‪32‬‬

‫‪ )21‬لطفی‪ ،‬جمعہ محمد ‪ ،‬تاریخ فالسفه اسالم ‪ ،‬ص ‪160‬‬
‫‪ )22‬قیصر اۡلسالم‪ ،‬قاض ی‪ ،‬فلسفے کے بنیادی مسائل‪ ،‬ص‪498‬‬
‫‪12‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫سجرطحومرنیخےنایبنایک ےہہک انبردش اکملع بطاجونیلسےک ملع ییہدحموداھت رگمیاووجداسےک انبردش‬

‫اےنپوق اکتہببرامیکحاوربیبط اھت۔اس ےنسےسےلہپ آھکنےک رپدے )‪ (Retina‬ےکلعفےکیارےںیماتبیازیناےنپ‬
‫اجیےہ۔‬
‫اشمدہے ےس ہی یھب اتبیا ہک کچیچ ےک ای ےلمح ےک عب انان ہشیمہ ےک ےیل اس امیبریےسوفحمظ )‪ (Immune‬وہ ا‬
‫اتکب اایلکلت یف ابطل" ےک یام ےس رحتبر یک ۔ اس اتکب وک است وصحں ںیم مسقنم ایک‪ ،‬ملع‬
‫بط رپ اس ےن ایدابرۃ ااعملرف " ت ث‬
‫س‬
‫رشتحی‪،‬وضعیات‪ ،‬ومعیم ملع االرماض جئص‪ ،‬زخمن االدوہیاظفحنتحص اورومعیمملعاالعلج )‪ (Therapeutics‬ہیاتکب‬
‫‪23‬‬
‫ث‬
‫اسدقروبقملوہیئہکدعتمدرغمیبویوینرویٹسںںیموطبراصنبشالمرکیلیئگ۔‬
‫ہی ارمنبردشیک ملع ےس دیپسچل اک وبثت یہ ےہہک اس ےن لیصحت ملعےکعب انعلومےک قلعتم اینپ یایاب آراء اک ااہظر‬
‫ایک۔اےنپدقامءیکبتکیکرشوحںیھکلاورانںیماےنپایخالتوکیھبواحضایک۔العوہازںیاسےنملعبط‪،‬فقہہ‪،‬ہفسلفاوردرگیعلوم‬
‫رپاینپ رحتبرںی یھب وھچڑںی ںیہ۔ وج ہک الص نتم ےک اسھت وفحمظ ہن ںیہ۔ رگم ان اکالینیط زیان برہمج ایک یگ ےہ اور ان وک ضعب وی‬
‫وینرویٹسںںیموطبر اصنبےک ڑپاھیا اجیا ےہ۔ رگم بجعت اس یات اک ےہہکاملسمونں ےن اس میظع میکحےک اس یادرورہثوکوج اس‬
‫ےناینپرحتبروںیکوصرتںیموھچڑا‪،‬اسوکوفحمظہنایک۔رگمریغاوقاماسوکوفحمظرکےکاسےساافتسدہرکرےہںیہ۔‬
‫انب ردش یک ریثک ادعتلاد اصتفین اسی ںیھت وج احمک وق ےک قرامن ےک اطمقب یرآشت رکدی ںیئگ۔ ےفسلف یک لیصفت‬
‫رپیادنبیاعدئیکگاورامکحےئادنسلاوردرگیبمغصرررعشااورادیاءوکزکانہپیئیئگ۔اوررفکوااحلدےکوتفےاصدرےئکےئگاورالجونط‬
‫رک دیایگ۔ رگم دلج یہ اسیک ہیالجوینطوجہکرقتابی ایاسلےک رعہص رپ طیحم ےہاجریریہ۔ اس اکاخہمت وہا اور انبردشوک ای‬
‫ث‬
‫رمہبترھپرقتبشایہاحلصوہا۔رگمہیمیکحادنسلزیادہدبرزدنہہنرہاکساور‪1198‬ءںیمااقتنلرکیگ۔‬
‫انبردشیکیاافیلت‪:‬‬
‫انب ردش ےن ہفسلف‪ ،‬بط اور الہياات ےک وموضاعت رپ رثکت ےساھکل ےہ ۔ یارخی ےک اطمہعل ےس ہی ارم یاہی وبثت ی‬
‫ںیہناتچنہپہکانبردشےن‪36‬برسیکرمعےسلبقوکیئاتکبیھکل وہ۔اورہیبجعتزیخاعمہلمیھبہنےہیکہکنہفسلف‪،‬بلطاور ہقف‬
‫ںیمادعتساددیپاوہےنےکےیلایوطلیرعہصیکرضورتوہیتےہ۔انبردشاکامشراندتقمنیںیمےسںیہنوہیاوجالبقیقحتاور‬
‫دعماہمرتیکنبءرپبتکرحتبرایکرکےتےھت۔ےسیجرعشاءاورصقناگنر۔وہایدیجاعملاھت‪،‬اعملیکہییاتازسبرضوریےہہک‬
‫‪24‬‬
‫وہدتونیےسلبققیقحتاوروغرووخضیھبرکے۔‬

‫‪ )23‬محمدکاظم‪,‬مسلم فکر و فلسفہ‪ ،‬عہد بعہد مشعل بکس ۡلہور‪ ،‬ص ‪257‬‬
‫‪ )24‬لطفی‪،‬جمعہ محمد ‪،‬فلسفة اۡلسالم‪ ،‬ص‪156‬‬
‫‪13‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫انبردشےناینپ یاافیلتےکالعوہہفسلفےکقلعتمرشوحیھبںیھکل۔ اورانرشوحیکنبءرپاوکسرہشتاحلصوہیئ۔‬

‫انبردشےناروطسیکبتکیکرشوحاورصیخلتیک۔اوراساکمرپاسوکانبلیفطےنآامدہایکاھتوہاروطسرشوحاکاکمرسااجنمدے۔‬
‫انبردشانرشوحےکقلعتمےتہکںیہہک‪:‬‬
‫ایدناوبکبانبلیفطےنےھجمبلطایکاورقرامیاہکںیمےناریماوملنینمےساسارمیکاکشیینسےہہکاروطساوراس‬
‫تہب س دیچیپیگں یایئ اجیت ںیہ۔ زین ان ےک ارغاض یھب واحض ہن ںیہ۔ اوہنں ےن قرامیا ہک ارگوکیئ ااسی‬
‫ےک رتمنیمجیک ابعرت ںیم ت ث‬
‫س‬
‫صخش دایتسب وہ ےکس وج انیک جئص رک ےکس اور اکلم وغر و وخضےک عب اعم مہف ادنازںیم ان ےک اىلص ارغاض یک یھب رشتحی رک‬
‫دےوتانمسوہاگ۔ارگمتںیماساکمیک تمہےہوترشوع رکدو ےھجم وقیادیمےہہکمتاس اکموکرسااجنمدےوکسےگ۔ یکہکن‬
‫ںیماہمتریایلعٰذاہی‪،‬افصتعبطاوراہمترےاسنفیکاجیوقیالیمنےسوخبیبآاگہوہں۔ںیماساکمیکلیمکتںیہنرکاتکس۔‬
‫یکہکنںیمتہبفیعضوہیگوہں۔زیناسےسزیادہامہاکمںیموغشملوہں۔یہیوہاابسبںیہنجیکوہجےسںیم ثمیکحاروطسیک‬
‫ئ‬ ‫ج‬ ‫تس‬
‫بتکیکصیخلترپآامدہوہا۔"یحمادلنیوجاسےکیاسےھتایبنرکےتںیہہکںیمےناوباولدیلیکاروطسیکاتکوبںیک صدیھکی‬
‫ےہ۔ وج ای دلج ںیم رقتی ڈبرھ وس اوراق رپلمتشم یھت ۔ سج اک یام اس ےن " اتکب اوجل عم " راھک ےہ۔ اس ںیم اس ےن میکح‬
‫‪25‬‬
‫اروطسیکبتکعمسایکن‪،‬اتکباامسءواالعلم‪،‬راسہلوکنواسفد‪،‬اتکبسحیکصیخلتیکےہاوانےکرغاضیھبواحضےیکںیہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫الینیط اوقام ںیم انب ردش وک م‬
‫دوہری رہشت احلص وہیئ تیثیحب بیبط اور تیثیحب شارح اروطس ےک ‪ ،‬رگم شارح وہےن یک‬
‫تقیقح بط یک رہشت ےس تہب برھ یئگ ۔ بط ےک نف ےک وحاےل ےس اس وک وج یھب رہشت احلص وہیئ وہرگم وبیلع انیس یک امدنن‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اسادیتیثیحیھبکہنیلمسج رطحہفسلفںیم انبردش اروطس اکشارگد ےہ۔ اسرطحبطںیمیھباس اک شارگد اھت۔اوب اولدیلےن‬
‫ایاتکبیھکلسجںیموصخیصوطرہیاامتہمایکہکاروطسےکایخالتوکاجونیلسےکایخالتےساطمتقبدیاجےئ۔اوراہجںہی‬
‫ث‬
‫اطمتقب یانکمم ظن آےئ واہں م ر‬
‫ہ ہگج اجونیلس یک یطلغ یای یک اجےئ ۔ العوہ برںی انب ردش یک وکیئ یئن یات یا جت بطںیم ظن‬
‫ںیہن آیت ۔ ولگ ہفسلف ںیم اےس تہب بری دنس امےتن ںیہ اور ےتہک ںیہ ہک اعیبطت اک برامجن اروطس ےہ اور اروطس اک برامجن انب ردش‬
‫‪26‬‬
‫ےہ۔‬
‫انبردشےناروطسیکبتکیکوجرشوحںیھکلںیہانوکنیتدراجتںیممسقنمایکیگےہ۔الثمًرشوحطیسب‪،‬رشوحوتمطس‬
‫رشوحملجصاات ںیہ۔رشوحطیسبںیمںیموج اولسب اایتخر ایکیگ ےہوہانبردش اکاخص اولسب ےہ۔انبردشیک اصتفین اک یرکہ‬
‫رکےتوہےئدمحماکمظاینپاتکب"ملسمرکفوہفسلفدہعدہعب"ںیمےتھکلںیہہک‪:‬‬

‫‪ )25‬موسیورنیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪38‬‬

‫‪ )26‬ایضا‪،‬ص‪40‬‬
‫‪14‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫ہفسلف‪،‬بطاورالہيااتےکوموضاعترپانبردشےنتہبرثکتےساھکلےہ۔اوراسیکاصتفینافرایباورانبانیسیک‬
‫اصتفینےس‪،‬وجرشمقںیماسےکدووادحرسمہےھت‪،‬مکہنںیھت۔نکیلوہاندوونںےسنیتاینبدیاومرںیمافقئداھکیئداتیےہ۔‬
‫اولہیہکاسےناروطسیکوجرشحیھکلےہاوراسےکااکفریکوجریبعتیکوہزیادہاجعماورلمکمےہ۔دورسےہیہکاسےناینپدوا‬
‫مہ اصتفین ںیم ہقف رپ اقب دقر اکم ایک ےہ‪ ،‬رسیتے ہی ہک اس ےن ملع االکلم ےکوموضع رپ امہ اصتفین وھچڑی ںیہ۔ اس ےن‬
‫ایسایستوکوھچڑرکاروطسیکامتماصتفینیکلصفمرشوحںیھکلںیہ۔اعیبطتاورامعبالطتئعاات ‪Decoelo, Deanima‬‬
‫اور ‪ Analytica Posteriora‬رپ انب ردش ےن وج رشنیح ںیھکل ںیہ وہ نیت وحطسں رپ لمتشم ںیہ ۔ لصفم رشح یا ریسفت‬
‫‪27‬‬
‫اوےچنےقبطےکہبلطےکےیل‪،‬رصتخمرشحیاصیخلتاوطسدرےجےکہبلطےکےیلاورالخہصیااجعمدتبمیولوگںےکےیلںیہ۔‬
‫انبردشوکرشوحےنھکلںیمارگہچانبلیفطےنہفیلخےکےنہکرپآامدہایکرگمانبردشوکاروطسےکاسھتدحدرہجیگتفیشاور‬
‫اگلؤاھت۔اساکادنازہاسےساگلیااجاتکسےہ۔ہکانبردشاےنپدقمماعیبطتاروطسںیماتھکلےہ۔اساتکباکفنصماراطساطسیل‬
‫انب وقلام‪،‬وجوییاناک دایابرنیصخش ےہ‪،‬سجےنقطنموامعبالطتئعااتوک ااجیدیھبایکاور متخیھبایک۔ااجیدرکیا اسواےطساتہکوہں‬
‫ہکاسیکفینصتےکےلہپسجدقراکموہاےہوہاسدقراقبذرکںیہنہکاناکیرکہایکاجےئاورمتخرکیااسوحاےلےسہک اس‬
‫ےکزامہن ےس مہارےزامہن یاییھب اتکبںیہن یھکلیئگوج اس ےک اصتفین رپ ااضہفیک اجےکس۔نکیل ہیواعقہک اییہ صخش‬
‫ںیمہیامتمافصتعمجظنآیتںیہےبکشتہببیجعوریحتازیگنےہ۔سجصخشوکہیںیتمعنیشخبںیئگںیہاےسانانیکاجبےئ‬
‫دوییااہکاجےئوتاجبےہ۔ایدورسےاقممرپیرکہرکےتوہےئاتہکےہہکمہاسذاتیکدمحوانثاورتفصرکےتںیہہکسجےن‬
‫اسصخش(اروطس)یکدقتبرںیمےلہپےسیہہیسامکالتدقمرےئکےھت۔اورسجےنرشفاناینےکاےسیایلعٰاقممرپاےسہگج‬
‫ث‬
‫دیاہجںییسکزامہنںیموکیئانانہنچنہپاکس۔اےسییہولوگںیکاجیجاےئبررگوبربراشارہرکےتوہےئوہقرآنمیکحںیم‬
‫قرامیاےہ‪:‬‬
‫ذالک فضل هللا يوتيه من يشاء‬
‫ایدرگیاقممرپاوباولدیلاتھکلےہہک"انبردشےکاسملئیالکلقحںیہ۔وچہکناناکدامغذاکوتاناینیکااہتن م ر‬
‫اظہرکیا‬
‫ےہاسےیلہیانہکدرسوہاگہک جاےنیمہاس دقرمیلعتدےنیےکےیلاسصخشوک اجیھباھتسجدقراحلصرکیا مہارےااکمن‬
‫‪28‬‬
‫ںیمدالخےہ۔‬

‫‪ )27‬محمدکاظم‪,‬مسلم فکر و فلسفہ‪ ،‬عہد بعہد ص ‪228‬‬

‫‪ )28‬موسیورنیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪37-36‬‬
‫‪15‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫اوباولدیل وییاین زیان ےس سج ںیم اس ےک ااتسد اور رسیئ اروطس یک اصتفین ںیھت اعطق ےب رہبہ اھت وہ اس زامےن یک درگی‬
‫رموہجزیاونںالثمرسیایناورافرسےسیھبیاوافقاھت۔یتحہکوہاینپوقیمزیاناپسہونیےسیھبیاآانشاھتاگانزیاوننےسہنرصف‬
‫انبردشہکلبامکح ےئرعبںیمےساسےکمظعماالسفےنیھباسرطفوکیئاافتلتںیہنایک۔اسرطحاوہنںےناسزامےن‬
‫ث‬
‫ےک ادایبتےک شیپ اہبخراےناضعئ رک دےی‪ ،‬وہوہرم ‪،‬دنپار ‪ ،‬وسوفکلتس ےسیھب آانشہن ےھت۔ہچ اجہکیئ اںیہن ای‪ ،‬اروتسی افن‪،‬‬
‫دومینیشاکملعوہیاہکلباوہنںےناالفوطنوکیھبظنادنازرکدیااورضحمہفسلفاروطسےکاطمےعلوکبصنانیعلقراردےراھکاھت۔‬
‫البہبشانبردشےناروطسیکنجاتکوبںیکرشتحییکےہاسوکرعیبزیانںیمدایتسبوہیئںیہ۔انبتکاکبرہمجرسیتی‬
‫ث‬
‫دصی رجہی ںیم انب ردش ےس نیت دصی لبق ایک یگ اھت۔ اس اک رہسا ادیاےئ شام یک ای امجع ےک رس رےہ اگ۔ انب ردش ہشیمہ‬
‫تقیقح اکالتمیشراتہ اھت۔اس ارمںیموکیئکشںیہنہکوہالصزیان (وییاین)ےسےبرہبہاھت۔یامہوہاسزامےنےکامتمبرامجاک‬
‫ومازہنرکےکوکیئ حیحصراےئ اقمئ رکاتکس اھت۔ انچہچن اسےن اس رطح انوک عمج ایک‪ ،‬ان رپ وغرو وخض ایک‪ ،‬امکل دادنمشنی ےس ان رپ‬
‫‪29‬‬
‫دیقنتیک۔اہیںیہکنجوکامتموااعقتاکملعہناھت۔وہیہیےتھجمسےھتہکانبردشالصزیانےسآانشاھت۔‬
‫انبردشےناروطسیکاصتفینیکنیتدراجتںیمرشتحییکےہالثمطیسب‪،‬وتمطس‪،‬ملجصاات‪،‬وریغہرشوحطیسبںیموجرطز‬
‫رشتحی اایتخر ایک یگ ےہ۔ وہ انب ردش اک اولسب اخص ےہ۔ اس ےس لبق سج دقر امکحء زگرے ینعی انب انیس اوبارصنل افرایبوریغہ‪،‬‬
‫اوہنں ےن اربلٹ امظعیک رطح وتحیض اطمل یک اور وکیئرشحںیہن یھکل۔ ولگ اروطس ےک نتم وک رشتحی و وتحیض اور اضمنیم ےک‬
‫اسھت ولخمط رک دےتی ےھت۔ سج ےس رشوح و نتم ںیم وکیئ زیمت یایق ہن ریتہ یھت۔ رگم انب ردش وج اولسب اایتخر رکیا ےہ وہ اس ےس‬
‫ہرقفہیکرشحرکیاےہاورالصنتموکظفل"‬ ‫ہمر‬
‫یالکلفلتخمےہوہاروطسےکنتمےکرقفاتلیصفتےسلقنرکیاالچاجیاےہ۔اور م ر‬
‫بہ ث‬
‫ہایراسہلاوبابوصفلووتمن‬ ‫م‬ ‫ت‬‫ي‬
‫اقل"ےساتممزرکیااجیاےہ۔اوصیل ناسادنازےسرکیاےہےسیجوکیئنتمرپااضہفرکراہوہ۔ ر‬
‫ث‬
‫رپمسقنمےہ۔انبردشےنہیرطہقیرسفمنیےسیلےہ۔سجںیمفنصماکالکمشارحےکالکمےسیالکلجااورزیممظنآیاےہ۔‬
‫ث‬
‫رشوحوتمطسںیمنیتےکوپرےرقفاتوکلقنرکےنیکاجبےئرصفاساکالہپظفلاشارہاتھکلےہاوررھپلکیکوتحیضاطملرکیا‬
‫ےہ۔سجںیمہیزیمتںیہنوہیتکسہکاروطساکالکمسکدقرےہاورانبردشاکسکدقر۔‬
‫ہکبجملجصااتںیمانبردشاےنپیامےساتھکلےہاورنتمےسیالکلرعتضںیہنرکیاےہ۔اسںیموکیئکشںیہن۔ہکانب‬
‫ردش ےنرشوحطیسب اسوقیھکل ےہحوہدورسیرشوحوک متخرکاکچ اھت۔رشوحطیسباعیبطتےکربعاینبرہمجاجتےک اریخ‬
‫ںیم ہی ابعرت درج ےہ " ںیم ےن وجاین ںیم ای اور برہمج ایک اھت وج ہک اس ےس رصتخم اھت۔ ضعب راسلئ انب ردش ںیم اسی د یطختس‬

‫‪ )29‬لطفی‪ ،‬جمعہ محمد ‪ ،‬تاریخ فالسفه اسالم ‪،‬ص ‪160‬‬

‫‪16‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫رحتبرںی وموجدںیہیہنج ربعاین برومجں ےنوفحمظراھکےہ۔ انبردشیک تں ااسقمرپلمتشمرشوحوجہک اروطسےکراسلئںیہ‬

‫یالکلوفحمظںیہ۔‬
‫انبردشیکاصتفین‪:‬‬
‫اوباولدیل انبردش ےنرشوحےکالعوہریثکادعتلادبتکفینصتیکںیہ۔ نجیکدعتادےکقلعتموکیئدرسوقل وموجد‬
‫ںیہنےہ۔وجرہفںیتسرعبوساحناگنروںےسیتلمںیہوہایدورسےےساالتخفریتھکںیہ۔ارثکاییہیامیکیئکبتکںیہاور‬
‫ضعباواقتیئکراسلئوکیامہمضرکےکاییہاتکبیکلکشدےدییئگےہ۔‬
‫اوکسرلیالربئبریےک ایرعیبےخسنںیم اہجں انب انیس‪ ،‬افرایب اور انب ردش یک اصتفین یک رہفس دی ےہ۔واہں آخر‬
‫اذلرکےکیامےکےچینہفسلف‪،‬بط‪،‬ہقفاورالکمرپارتھٹ(‪)78‬بتکںیھکلںیہانبانبایباصتئعهاینپہگجمکازمکاچپس(‪)50‬بتک‬
‫‪30‬‬
‫ث‬
‫ںیہاورانباآلیارضحماچر(‪)4‬اکیہذرکرکیاےہ۔شایاسےنرصفوہشمربتکرپیہاافتکایکےہ۔‬
‫ایفسلفہنیاافیلت‪:‬‬
‫‪)1‬فلسفه‪:‬‬
‫انب ردش ےن ہفسلف ےک وموضع رپ ریثک ادعتلاد فینصت ںیک ںیہ۔ ان ںیم ےس ارثک بتک وت الج دی ںیئگ۔وج چب ںیئگ ان اک‬
‫یرکہومرنیخےناالتخفراےئےکاسھتایکےہ۔انبتکںیمےسرعموفاکیرکہایکاجیاےہ۔‬
‫‪)2‬اہتفاااہتلہف‪:‬‬
‫ہیاتکبزغایلیکاتکباہتفهاالفلسفهیک بردیےہ۔اسفینصتاکیرکہانبایباصتئعہےنایکےہاسےکبرامجرعیباور‬
‫ربعاینزیاونںںیم وموجد ںیہ۔الینیطزیانےک برہمجںیمرحتفی یک یئگ ےہ۔ یکہکن اسںیم نج اسملئ اک یرکہ ایک یگ ےہ انںیم‬
‫ےس ارثکےکاسھت انبردشےن االتخفایک ےہ۔ ہیاتکبہفسلف اورملع االکلمےک درایمنانمرظےیک ایبریالککس ےہ۔ اس‬
‫ث‬
‫اتمبملسمالفہفسےکالخفاعدئےئک‬
‫ںیمانبردشےنزغایلےکانسیبوساالتاکیاریینیبےسزجتہیرکےکوجاسےناروطسےس ر‬
‫ےئگںیہاناکیرکہایکیگےہ۔‬

‫‪ )30‬موسیورنیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪39‬‬

‫‪17‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫‪ 3‬مر‬
‫)وجاہاوکلن‪:‬‬
‫ث‬
‫ومرنیخیک رطف ےسقرامہ رکدہبتکیک رہفسںیم ہی اتکب یھب شالم ےہ۔ انب ایب اہحیبص ےن اس یام ےسوج اتکب‬
‫درجیکےہاسیامےکیئکراسےلںیہ‪،‬اسراسہلںیماےسیاضمنیمدرجںیہوجفلتخمزیاونںرپینبںیہ۔ہیاتکباناصتفینںیم‬
‫ےسےہوجربعایناورالینیطزیانںیمزیادہوہشمرںیھت۔اساتکبےکہمیمضیکرطح"اابسب"رپایراسہلیھبوموجدےہوجاس‬
‫فینصتےکاسھتومجمہعاصتفیناراطساطسیلںیمدالخایکیگےہ۔‬
‫اسےکالعوہتہبےسبتکےفسلفےکوموضعرپرحتبریکیئگ۔نجںیمراسلابرلقعویہالینوااکمنااصتل"رشحوتکمب‬
‫انب اہہج بر ااصتل لقع‪ ،‬اسملئ بر صخ مجيلفه‪ ،‬راسله بر ایقس رشىط‪ ،‬رصتخم اقطنمل ‪ ،‬اتکب ادقملامت یف اہفسلفل ہی یارہ راسولں اک‬
‫ومجمہعےہ‪،‬امعبالطئغيااتوقنالسامعبالطتئعاات‪،‬اسملئیفاہفسلفل‪،‬اقمہلیفالقعلوالمغقول‪،‬اسملئیلعالفلکواالرضںیہ۔‬
‫‪)4‬الہياات‪:‬‬
‫• فصل املقال ( مطبوع)‬
‫• ملخص لفصل املقال‬
‫• التقریب بین املشا ئیں واملتکلمین۔‬
‫• کشف منہاهج االولة‬
‫‪)5‬ہقفواوصلہقف‪:‬‬
‫انب ردش ےن ہقف یک میلعت اےنپ وادل ےس یہ احلص یک یکہکن ان اک اخدنان امیکل اہقفء اور املعء ںیم ای امنیاں اقمم رھکا‬
‫قئ‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ت‬ ‫ج‬ ‫لم‬
‫اھت۔اوباولدیلےنہقفےکوموضعرپوجبتکرحتبریکںیہانںیمدباۃی ا هدواہنہیا صد‪،‬اساتکباکیرکہتہبےسومرنیخےن‬
‫ف‬ ‫ص‬‫ست‬‫لم‬ ‫ف‬ ‫ص‬‫ست‬‫لم‬
‫ایکےہ۔ایاوراتکبوجزغایلیکاتکبا یاکالخہصےہسجوکالخہصا ےاکیامدیاےہ۔اظنیفاالغطابتكلالفقه‪،‬اابسب‬
‫ث‬
‫االالتخفاوصلالفقہاکاصنباکلم‪،‬راسہلاہیحض‪،‬راسہلرشعوریغہشالمںیہ۔‬
‫‪)6‬ملع مہئت‪:‬‬
‫علم ہيت پر مختصر املجسطى‪ ،‬الضرورى من كتاب اقليدس من املجسطى مثاله في حركة االكبر‬
‫فلكيه ‪ ،‬مقاله فى تدويربيبة االفالك والثوابت۔‬
‫‪)7‬رصفووحن‪:‬‬
‫ث‬
‫انب اال یار ےن"اتکب ارضلوری نم ارصلفواوحنل اک یرکہایک ےہ اور ااقمللیف العفلواالامسء المستقاات اک ذرک اوکسرلییک‬
‫رہفسںیمایکیگےہ۔‬
‫‪18‬‬ ‫یاباول‪:‬انبردشےکاحالتزدنیگاورافینصتت‬

‫اس نفںیم اایلکلت انبردشیک س ےسبری یافیل ےہ۔سجںیم نف بطےک لکاصنبوکاستدلجوںںیم متخایک‬
‫ےہ۔ اس ےک العوہ راسہل اظفحن تحص‪ ،‬انب انیس یک یبط مظن وموسم " اروجزہ" یک رشح ےہ۔ مقالہ فی التریاق نسخہ جات‬
‫زحیر‪،‬تلخیص کتاب الحميات لجالينوس‪ ،‬تلخیص کتاب القوى الطبعيه لجالينوس ‪ ،‬تلخیص کتاب‬
‫اۡلسطقات لجالینوس‪ ،‬تلخیص کتاب املزاج الجالينوس‪ ،‬کتاب اۡلدويه املفروة الجالینوس ابن ابی اصبیحہ‬
‫نے ان تمام تلخیصات رسائل جالینوس کا ذکر کیا ےہ۔ اس کے عالوہ املقال في اۡل مز حبة املختلفه ‪ ،‬مقاله‬
‫املفردات‪ ،‬كتاب اۡلمزجه‪ ،‬املقال في النطفتہ الحیوانیہ‪ ،‬قوانین اۡل دو یہ املہیبیہ اس کے عالوہ املراجعات‬
‫واملباحث بین ابی بکر بن طفیل و بین ابن رشد فی رسمه لند وافی کتابه املوسوم بالکلیات اور درگی ہخسن اجت یملق‬
‫ث‬
‫‪31‬‬
‫یھبوجزامہناایحءعلومںیمعمجیکیئگشالمںیہ۔‬
‫بتکوبطمہعرعیب‪:‬‬
‫ث‬
‫وبطمہع رعیب بتک ںیم درج ذلی بتک شالم ںیہ۔تهافة التهافة ‪ ،‬فصل املقال ‪ ،‬الكشف عن املناهج‬
‫االدله ‪ ،‬انقسمه الرابع من ورا الطبىعة ‪ ،‬بدایة املجتهدو النهایةاملقتصد‬
‫اسےکالعوہدرگیبتکاکبرہمجیاوتالینیطزیانںیمایکیگےہیاربعاینزیانںیماورانںیمےسیسکایزیانںیمعبطیھب‬
‫فيت ث‬
‫‪32‬‬
‫وہیئںیہ۔ضعبہفسلفیکرعیببتکاکیملقومجمہعولفرسن(ایلٹ)‪،‬دارابتكلاو سیںیموموجدےہ۔‬
‫انب ردش ےک رعیب وتمن مک یھب دایتسب ںیہ یکہکن املسمونں ںیم اس وک مک یہ رہشت احلص یھت‪،‬اس یک وافت ےک عب‬
‫ث‬
‫ہفسلفیکمیلعتںیمزیتیےکاسھتااطحنطرشوعوہ۔اسوہجےساسیکاصتفینےکرعیبےخسنتہبمکشاعئوہےئںیہ۔اورلکشمبیہ‬
‫اہےئگںیہ۔رعیبیملعبتکیکوجبریادیاکرڈلنزیمزینےکمکحےسلمعںیمآیئاسےکقلعتماھکلاجیاےہہکرغیاہط‬ ‫ادنسلےسی م ر‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےکشارحاعمرپوجاتکںیبالجدیںیئگانیکدعتاد(‪ )80‬مہراریھت۔اسےکہجیتنےکوطررپاس شارحامظعیک اصتفینےکالص‬
‫‪33‬‬
‫وتمنیالکلیادراولوجدوہےئگ‬

‫‪ )31‬موسیورنیاں‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪49-42‬‬

‫‪ )32‬لطفی‪ ،‬جمعہ محمد ‪ ،‬تاریخ فالسفه اسالم ‪،‬ص ‪156‬‬
‫‪ )33‬موسیورنیاں ‪،‬ابن رشد و فلسفه ابن رشد‪،‬ص‪50-49‬‬
 ‫م‬ ‫ل‬
‫یابدوم‪:‬دباۃیا جتہداکجہنمواولسب‬
 ‫ل‬
‫‪20‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬

‫ج‬
‫دباۃیا ہدیکوہجہیمست‪:‬‬
‫ل‬
‫''دباۃیا مجتہدواہنۃیالمقئصد" انبردشیکدنلبیاہییہقف فینصتےہ۔اساتکبوکیفسلففقتہہےناسادنازںیمشیپایکےہ‬
‫ہکہقفیکالفیفسولعمموہیتےہ۔ویںدورسےوظفلںںیممہاےسہفسلفہقفیکاتکبیھبہکتکسںیہ۔سیجہکیامےس م ر‬
‫اظہےہہک‬
‫ہیاتکبدہتجماہنالصحواےلہیقفےکےئلادتبایئاصنبےہ۔اوروتمطسالصحواےلےئلیکآخریالکمےہ۔‬
‫اس اتکب یک اتیمہ اک ادنازہ اس یک وبطماعت ےس رک تکس ںیہ۔ہی اتکب دو اخراء ںیم افس ےس ‪ 1327‬ھ ںیم‪ ،‬مطئعه‬
‫ل‬
‫المتمتيه ےس‪1332‬ھںیم دو اخراءںیم‪ ،‬ىفطصم ا حلتی ‪1339‬ھںیم دو اخراءںیم‪ ،‬االاتسنه ےس ‪ 1333‬ںیم اورہبتکمہیملع یااتسکن‬
‫‪1‬‬
‫ےسایدلجںیمپھچیکچےہ۔‬
‫ل‬
‫العمانبردشیکاصتفینںیمےسنجاتکوبںوکوبقمتیلاحلصوہیئ‪،‬انںیم"دباۃیا مجتہدواہنۃیالمقئصد“اور”اہتتف‬
‫ل‬
‫ااہتلتف اقب ذرک ںیہ۔ ان دوونں ںیم رھپ ” دباۃی ا مجتہد " وک وج اقمم رہشت اور وبقل احلص ےہ‪ ،‬وہاہتتف التهااتف “ وک ںیہن ۔‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫العم انب ردشاک الصاقمم داینںیم"دباۃیا مجتہد"یہ ےناعتمرفرکایا۔دباۃیا مجتہد رپرصبتے ےسےلہپ ہییاتاجاننرضوریےہ‬
‫ل‬
‫ہک اس اتکب ےک یامیک یای ںیم الہ ملعےک درایمن االتخف ےہ۔ انب ایب اہحیبص ےن اس اک یام اتکب "اہنۃی ا مجتہد ف الفقه " اتبیا‬
‫ل‬
‫ےہ‪،‬انباالیارےناہکےہہکاساکیاماتکب"دبانها مجتہدواہنۃیالمقئصدفالفقه"ےہ۔‬
‫اتکبیکدمتیافیل‪:‬۔‬
‫ل‬
‫برامجویارخییکنجبتکںیمالعمانبردشیکوساحنایحتذموکرےہ۔انںیمےسیسکیھباتکبںیم"دباۃیا مجتہد"یک‬
‫دمتیافیلاکذرکںیہنایکیگ‪،‬اہتبل"اتکباجحل"ےکآخرںیمانیکایابعرتےسرصفاانتہتپاتلچےہہکاتکبیکیافیلےسوہ‬
‫رقتابیً ‪ 5564‬ےس ھچک ےلہپ افرغ وہےئ ںیہ اس وق ان یک رمع رقتابی وچھٹسن اسل یھت ۔ در الص رشوع ںیم ان اک اتکب اجحل " وک‬
‫ث‬
‫ش لم رکےن اک ارادہ ںیہن اھت‪ ،‬رگم اتکب لمکم رکےن ےکعب ںیم ان اک ارادہ دبل یگ‪ ،‬انچہچن عب ںیم اوہنں ےن اےس یھب‬
‫اتکب ںیم ا‬
‫ث‬
‫اتکبںیمشالمرکدیا۔"اتکباجحل"ےکااحلقےسحوہافرغوہےئوتدبھاکدناھتاور‪584‬ھیکامجدیاالویلیکونیارخییھت۔‬
‫انچہچنوہقرامےتںیہ‪:‬‬

‫‪ )1‬سرکیس‪،‬معجم املطبوعات‪،‬ص‪108 :‬‬

 ‫ل‬
‫‪21‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫وكان الفراغ منه يوم األربعاء التاسع من جمادى األولى الذي هو عام أربعة وثمانین‬
‫وخمس مئة‪ ،‬وهو جزء من كتاب املجتهد الذي وضعته منذ أزيد من عشرين عاما أو‬
‫‪2‬‬
‫نحوها‪ ،‬والحمد هلل رب العاملین۔‬
‫اسابعرتےسولعمموہیاےہہک"اتکباجحل“ےکااحلقےسوہدبھونامجدیاالویل‪53‬ھوکافرغوہےئ۔حہکاتکب‬
‫ث‬
‫یکیافیلوکرقتیسیباسلےسزادئاکرعہصوہاکچاھت۔سجےسیایوہیاےہہکوہاتکبیکیافیلےس‪564‬ھےسھچکےلہپافرغ‬
‫وہےئ۔‬
‫ل‬
‫اتکبےک قیقحتاجبرےےکےئل رضوریےہ۔ہکمہاہیں اساک دنمراجیت زجتہیشیپرکںی۔اہیںمہدباۃی ا مجتہدےک‬
‫ل‬
‫دوونں اخراےکلک اوباباور اوبابںیمایبنےیکےئگ اسملئ اکاجبرہشیپ رکےتںیہ۔دباۃیا مجتہد دواخراء رپلمتشم ےہ۔ےلہپخرو‬
‫ںیم‪13‬بتکںیہ۔انیکبربیتھچکویںےہ۔‬
‫• كتاب الطهارة من الحدث‬
‫ٰ‬
‫الصلوة‬ ‫• كتاب‬
‫• كتاب ٰ‬
‫الزكوة‬
‫• كتاب الصيام‬
‫• كتاب الحج‬
‫• كتاب الجهاد‬
‫• كتاب اۡليمان‬
‫• كتاب النذور‬
‫• کتاب الضحایا‬
‫• كتاب الذبائح‬
‫• كتاب الصيد‬
‫• كتاب العقيقة‬
‫• کتاب اۡلطعمة واۡلشربة‬

‫‪ )2‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪404/3،‬‬

 ‫ل‬
‫‪22‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫انبتکیکذیلیمیسقتھچکویںےہ۔‬
‫‪۱‬۔اتکبالطهاارةادحلث۔‬
‫افل)اتکباولوض۔‬
‫ب)اتکبالغسل۔‬
‫لتتم‬
‫ج)اتکبا م۔‬
‫لت‬
‫د)اتکبالطہاارۃنما جس۔‬
‫افل)اتکباولوض‪:‬‬
‫اسےکیاچناوبابںیہ۔الہپیابووضےکووجبےکیارےںیم ےہہکسکرپاوربکواحےہ۔دورسایابووضےکلمع‬
‫حئ‬
‫ےک قلعتم ےہ اسںیم ووضع ےس قلعتم یاره امہ اسملئ اک ذرک ےہ۔ اس یاب ےک دورسےےصح ںیم فتن ےس قلعتم استاسملئ‬
‫اکیرکہےہـرسیتایابیاینےکیارےںیمےہاسںیماسےسہقلعتمھچاسملئاکایبنےہ۔وچاھتیابوناضقووضےسقلعتمےہ۔اس‬
‫‪3‬‬
‫یارےںیماستامہاسملئاکذرکیھبےہ۔یاوچناںياابرشاطئووضاوراسےک‪۴‬اسملئےسقلعتمےہ۔‬
‫ل‬
‫ب)اتکبا غسل‪:‬‬
‫اس ےک دو ےصح ںیہ اور دوون وصحں ںیم نیت نیت اوباب ںیہـ اس ےک ےلہپ ےصح ےک ےلہپ یاب ںیم لسغ ےس اہطرت یک‬
‫وصحیل ےس قلعتم اچر اسملئ اک ذرک ےہ۔دورسے یاب ںیم وناصق لسغ ےس ہقلعتم دو اسملئ ںیہ۔ رسیتے یاب ںیم "‬
‫انجنه"اور"ضیح"ےک یارےںیمنیت امہ اسملئ رپ حبےہ۔ دورسےےصحےک ےلہپ یابںیم رمحےساخرج وہےنواےل دم رپ‬
‫حب ےہ۔ دورسے یاب ںیم ااقتنل " دم یک العامت ےس قلعتم است اسملئ اک ذرک ےہ۔ رسیتے یاب ںیم ضیح اور ااحتسہض ےک‬
‫‪4‬‬
‫ااکحمےسقلعتمیاچناسملئذموکرںیہ۔‬
‫لتتم‬
‫ج)اتکبا م‪:‬‬
‫اسںیماستاوبابںیہ۔الہپیابممیتیکرعمتفےہ۔دورسایابوجازممیتےسقلعتمےہ۔رسیتایاباساہطرتےک‬
‫وجاز یک رشاطئ ےک یارے ںیم ےہ۔اور اس ںیم نیت اسملئ اک ذرک ےہ۔ وچےھت یاب ںیم اس اہطرت یک افصت ےک نمضںیم نیت‬

‫‪ )3‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪20-60/1 ،‬‬

‫‪ )4‬ایضا‪61-83/1،‬‬
 ‫ل‬
‫‪23‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫اسلئذموکرںیہ۔ یاوچنںی یابںیم ان اایشء اکذرک ےہنج ےس ممیت ایک اجاتکسےہ۔ ےھٹچ یابںیم وناضق ممیت ےس قلعتم دو اسملئ اک‬
‫‪5‬‬
‫ذرکےہـےھٹچیابںیماناایشءاکذرکےہوجاساہطرتیکتحصاورااجتسبےکےئلرشطںیہ۔‬
‫لت‬
‫د)اتکبالطهاارةنما جس‬
‫ہی ھچ اوباب رپلمتشم ےہ۔ الہپ یاب اس ےک مکح یک رعمتف دورسے یابںیم اجنوتسں یک ومسقن ےک نمضںیم است‬
‫اسملئایبنےیکےئگںیہ۔رسیتایاباجنسےکازاےلےکےئلالزیماومرےکیارےںیم‪،‬وچاھتیاباناایشءےکیارےںیمےہ‬
‫نجےساجنسزالئوہاجیتےہ۔یاوچناںیاباجنسزالئوہےنیکافصتےکیارےںیمےہ۔اٹھچیابااجنتسءےکآداباور‬
‫‪6‬‬
‫تیباالخلمدالخوہےنےکآدابےکقلعتمےہ۔‬
‫‪۲‬۔اتکبالصلو ٰة‪:‬‬
‫افل)اتکبالصلو ٰةااثلن۔‬
‫ب)اتکبااکحمالمئت۔‬
‫اتکبالصلو ٰةےکاچراخراںیمالہپخرواسےکووجباوراقلعتمتیکرعمتفےہ۔ اورہیاچراسملئرپلمتشمےہ۔دورسا‬
‫ف‬
‫خروامنزیکرشاطئےک یارےںیمےہ۔ اسںیمآھٹاوبابںیہ۔الہپیاباواقتامنزےکیارےںیمےہ اسیکدو صلتنںیہیلہپ‬
‫لصفےک ےلہپےصحںیماواقتریغرکموههےک یاچن اسملئ اک ذرک ےہ۔ دورسےےصحںیمنیت اسملئ اک یرکہےہدورسیلصفںیم‬
‫ف‬
‫اواقت رکموههےکتحت دو اسملئ اک ذرک ےہ۔دورسایاب اذان اور ااقمےک یارےںیم ےہاور اسںیم دو صلتن ںیہیلہپلصف‬
‫ںیمیاچنااسقماکایبنےہ۔دورسیلصفںیمااقماکذرکےہ‪-‬رسیتایابےلبقےکقلعتمےہاوراسںیمدواسلئںیہ۔وچےھتیاب‬
‫لصفںیمدوںیلصفںیہیلہپںیمنیتاسملئںیہ۔‬
‫یاوچناں یاب سجن ےس اہطرت ےک یارے ںیم ےہ ۔ اٹھچ یاب ان وہگجں ےک یارے ںیم ےہ اہجں امنزادا یک اجیت‬
‫ےہ۔اسوتاںیابامنزیکرشاطئےکقلعتمےہ۔آوھٹاںیابناوریفیکےکیارےںیمےہ۔‬
‫رسیتاخرواناوقالوااعفلےکیارےںیماجےننرپلمتشمےہوجامنزاکہصحےہ۔اسںیماستاوبابںیہ۔ےلہپیابںیم‬
‫دووصفل ںیہ۔لصف اول اوقالولصٰةےک یارےںیم ےہ اور اس ںیم وناسلئ ںیہ۔لصف دوم ان ااعفلےک یارےںیم ےہ۔وج امنز‬

‫‪ )5‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪83-96/1 ،‬‬

‫‪ )6‬ایضا‪96-112/1،‬‬
 ‫ل‬
‫‪24‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫ف‬
‫ےک اراکن ںیہ اور اسںیم آھٹ اسملئ ںیہ۔ دورسے یابںیماست صلتن ںیہیلہپلصف یاامجعامنزےک یارےںیم ےہ۔ اور‬
‫اسںیمدواسملئںیہ۔دورسیلصفااممیکرشاطئےکقلعتمےہاوراسںیماچراسملئںیہ۔‬
‫رسیتی لصف ںیم یاچن اسملئ اک ذرک ےہ۔وچیھت لصف ںیم دو اسملئ اک یرکہ اور یاوچنںی لصف اابتع یک افصت ےک قلعتم‬
‫ےہ۔اسوتںی لصف ان اایشء ےک یارے ںیم ےہ وج ارگ اامم یک امنز ںیم اسفد دیپا رکںی وت دتقمویں یک امنز ںیم یھب دیپا رک دتی‬
‫ںیہ۔رسیتےیابںیماچرںیلصفںیہ۔یلہپلصفہعمجےکووجبےکیارےںیمےہ۔دورسیلصفرشاطئجمعهتریلصفاراکن‬
‫جمعهےسقلعتمےہاوراسںیمیاچناسملئاکذرکےہ۔وچیھتلصفااکحمہعمجےکیارےںیمےہاوراسںیماچراسملئاکذرکےہ۔‬
‫وچاھت یاب ولصٰۃ رفسےس قلعتم ےہ ـ اس ںیم دو وصفل ںیہ۔لصف اول امنز رصع ےک یارے ںیم ےہ اور دورسی لصف عمج‬
‫الصنیتےکیارےںیمےہ۔اوراسےکتحتنیتاسملئاکذرکےہ۔‬
‫یاوچنںییابںیمالصۃوخفاکایبنےہاٹھچیابرمییکامنزےکیارےںیمےہـوچےھتخروںیمنیتاوبابںیہ۔ےلہپ‬
‫یابںیماناابسباکذرکےہوجااعدےےکضتقموہےتںیہ۔اسںیمھچاسملئایبنےئکےئگںیہ۔دورسایاباضقاوراسیکااسقم‬
‫اوررشاطئےکیارےںیمےہ۔اسںیمنیتاسملئاکذرکےہاور رھپرسیتےےلئسمےکنمضںیمدواسملئاکیرکہےہ۔رسیتایاب‬
‫‪7‬‬
‫دجسہوہسےکیارےںیمےہاسںیمھچوصفلںیہ۔‬
‫ث‬
‫‪۱‬۔اتکبالصلو ٰةیاین‪:‬‬
‫اساتکبےکوناوبابںیہ۔الہپیابوبروںےکیارےںیمےہ۔دورسایابرجفیکدوروتعکںےکیارےںیمےہ۔رسیتا‬
‫یابونالفےس قلعتمےہ۔وچاھتیابدجسمںیم دالخ وہےنیک دوروتعکںےک یارےںیم ےہ۔یاوچنا یابقامراضمنںیم اامجع‬
‫ےسقلعتمےہـاٹھچیابولصٰۃوسکفےکیارےںیمےہاوراسںیمیاچناسملئاکذرکےہ۔اسوتاںیابامنزااقتسءےکیارےںیم‬
‫‪8‬‬
‫ےہ۔آوھٹاندیعنیاوروناندجسہالتوتےکقلعتمےہ۔‬
‫‪۲‬۔اتکبااکحماتیمل‪:‬‬
‫اسںیم یاچن اوبابںیہ۔الہپیاب اسیارےںیمےہہکتیم رپہملکاہشدت ڑپانھیکںبجتسمےہ؟دورسا یابتیموک‬
‫لسغےکااکحمرپلمتشمےہ۔دورسیلصفاناوماتےکیارےںیمےہنجرپلسغواحوہیاےہ۔رسیتیلصفلسغتیمےک‬
‫وجازےکیارےںیمےہ۔وچیھتلصفلسغیکافصتےسقلعتمےہاوراسےکتحتنیتاسملئایبنےیکےئگںیہ۔‬

‫‪ )7‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪113-230/1،‬‬

‫ً‬
‫‪ )8‬ایضا‪264-236/1،‬‬
 ‫ل‬
‫‪25‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫رسیتایابنفکےک یارےںیم ےہ۔وچاھت یاب انجزےےکاسھتےنلچ ےسقلعتم ےہ۔یاوچنانیابامنز انجزہےسقلعتم‬

‫یاچنوصفلرپلمتشمےہ۔ےلہپیابںیمامنزانجزہیکافصتاکذرکےہاوراسںیماستاسملئاکیرکہےہ۔‬
‫‪9‬‬
‫یاوچناںیابدنفےکیارےںیمےہ۔‬
‫‪)۳‬اتکبازلوکٰة‪:‬‬
‫‪)۱‬اتکبزوکٰةارطفل۔‬
‫اتکب ازلوکٰة ےک یاچن اخراء ںیہ ۔ ےلہپ خرو ںیم زوکٰۃ ےک واح وہےن یک رعمتف حب ےہ۔ اس ےک ےلہپ ےصح ںیم دو اور‬
‫دورسےںیمنیتاسملئاکزرکےہ۔‬
‫دورساخرو اس یارےںیم ےہہکزوکٰۃ اومالںیم سکدقمارںیمواح ےہ۔ رسیتےخروںیمزوکٰۃ سکدقمارںیمبک‬
‫واح وہیت ےہ۔ اورےنتک املںیم ےسواح وہیت ےہ اسیک حب ےہ ـ اسےکتحتھچ وصفل ںیہ۔اسںیم ضمياا" یاچن اسملئ اک‬
‫ایبن ےہ۔ دورسی لصف اووٹنں ےک اصنب ےک قلعتم ےہ اور اس ںیم نیت اسملئ اک ذرک ےہ ـ رسیتی لصف اگےئ ےک اصنب ےک‬
‫یارےںیمےہ۔وچیھتلصفکبویںےکاصنبےسقلعتمےہیاوچنںلصفںیمےلغاورولھپںیکزوکٰۃاکیرکہےہاوراسےکتحت‬
‫نیتاسملئاکذرکےہ۔یھٹچلصفاسامناجترتںیماصنبزوکٰۃےکیارےںیمےہ۔‬
‫وچاھتخروزوکٰۃےکوقےکیارےںیمےہ۔ اسںیمآھٹاسملئاک ذرکےہ۔یاوچنںیخرو"فمن تجب له الصدقة"‬
‫ف‬
‫اسںیمنیتوصفلںیہ۔اناانصفاکذرکےہسجرپدصہقواحےہ۔اسںیمیلہپلصفںیمت صلتندورسیلصفاسیارے‬
‫‪10‬‬
‫ںیمےہہکسکنبءرپ؟‬
‫اسںیماچروصفلںیہیلہپلصفزوکٰةارطفلےکمکحیکرعمتفےہ۔دورسیلصفںیمسکرپواحےہ۔رسیتیلصفںیم‬
‫زوکٰةارطفلبکواحےہ۔وچیھتلصفںیمزوکٰةرطفےکوجازیک حبےہ۔اتکبازلوکٰۃوکڑپےنھےسملعوہیاےہہکانبردشےک‬
‫یہقفاولسبیکامنیانوصختیصینعیااجیزوااصتخراکرناہینسکدقراحویےہ۔زوکٰۃےسہقلعتمامتماسملئوکیاچنولمجںںیم‬
‫ٹیمس دیا ےہ۔ اور رھپ ان یاچن ولمجں ےکتحت وکیئ ہلئسم ااسی ںیہن سج رپ ریس احلص حب ہن یک یئگ وہ ۔ نکیل اجتیعم اور ااصتخر اک‬
‫‪11‬‬
‫دانماہھتےسںیہنوھچڑا۔‬

‫‪ )9‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪265-287/1 ،‬‬

‫ً‬
‫‪ )10‬ایضا‪325-265/1،‬‬
‫ً‬
‫‪ )11‬ایضا ‪326-330/1،‬‬
 ‫ل‬
‫‪26‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫‪)۴‬اتکبالصياام‪:‬‬
‫‪۱‬۔اتکباایصلمااثلن۔‬
‫‪۲‬۔اتکباالكتعف۔‬
‫اتکباایصلموکانبردشےندووصحںںیممیسقتایکےہ۔یلہپمسققرضروزےیکاوردورسیدنموباليه۔رھپروزے‬
‫ےکنیتاراکناکایبنےہـقرضروزںےکنمضںیمیاچناسملئاکذرکےہ۔رھپرمیاوراسمقریکاضقءےکقلعتماستاسملئاک‬
‫ذرکےہ۔‬
‫‪۱‬۔اتکبالصياامااثلینمدنموباہیلاکایبںےہ۔‬
‫‪۲‬۔آخرںیمرصتخمحباتکباالكتعفےسقلعتمےہ۔‬
‫‪12‬‬
‫اساتکبںیمااصتخرےکاسھتاسھتلہسزیاناورآاسنادنازایبنامنیاںےہ۔‬
‫‪)۵‬اتکباجحل‪:‬‬
‫اس اتکبںیمنیت وسنجںاکایبن ےہ۔یلہپ سنج دو اایشء رپلمتشم ےہ۔واح وہےن اوررشاطئیک رعمتف اور دورسے‬
‫سکرپبکواحےہ۔‬
‫ث‬
‫سنجیاینںیمجحےکااعفلاکذرکایکیگےہاورواضحےئلیکانبردشےناوقالےکونعایاتےسواضحیکےہ۔رھپرحمم‬
‫ےکارتحاموتڑےنےکنمضمآھٹاسملئرپحبیکےہ۔رھپرعافتںیمووقفاسےکااکحم‪،‬افصتاوررشاطئےکنمضںیم‪۱۰‬‬
‫‪13‬‬
‫اوقالایبنےئکےئگںیہ۔‬
‫ل‬
‫‪)۶‬اتکبا جهااد‪:‬‬
‫ف‬
‫ہی اتکب دو اخراء رپلمتشم ےہ۔الہپخرو اراکن رحبیک رعمتف ےک یارےںیم ےہ۔اسںیماست صلتن ںیہ۔ دورسا‬
‫‪14‬‬
‫خرواستوصفلرپلمتشمےہ۔رسیتیلصفےکنمضںیماچراسملئاوراسوتںیےکنمضںیماچراسملئاکیرکہےہ۔‬

‫‪ )12‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪331-370/1 ،‬‬

‫ً‬
‫‪ )13‬ایضا ‪371-440/1،‬‬
‫ً‬
‫‪ )14‬ایضا‪441-472/1 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪27‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫‪)۷‬اتکبااليان‪:‬‬
‫انبردشےناساتکبوکدواخراءںیممیسقتایکےہ۔ےلہپخرووکنیتولصفںںیماوررسیتیلصفےکتحتاچراسملئاکایبن‬
‫ث‬
‫ےہدورسےخرویک دو ااسقمںیہ۔یلہپمسقںیمدوںیلصف ںیہ۔یلہپلصفںیمدوامہ اسملئیک نادنیہیکیئگےہ۔ دورسیمسقںیم‬
‫‪15‬‬
‫توصفلںیہ۔یلہپلصفںیم‪۴‬اسملئاکیرکہایکیگےہ۔اوردورسیںیماستاسملئاکایبنےہ۔‬
‫‪)۸‬بتکازنلور‪:‬‬
‫اساتکبنیمنیتںیلصفںیہ۔لصفاولاانصفیورےکیارےںیمےہ۔دورسیلصفںیمدواسملئاکذرکےہ۔رسیتی‬
‫‪16‬‬
‫لصفےکتحتیاچناسملئاکایبنےہ۔‬
‫‪)۹‬اتکبالصحاایا‪:‬‬
‫اس ںیم‪۴‬اوباب ںیہ۔الہپ یاب ااکحم‪ ،‬دورسا ااسقم اور افصت اس ںیم‪ ۴‬اسملئ ‪،‬رسیتا یاب نیت اسملئ رپ لمتشم ےہ۔‬
‫‪17‬‬ ‫ث‬
‫وچاھتیابقریاینےکوگسےکقلعتمےہ۔‬
‫‪)۱۰‬اتکباذلیاحئ‪:‬‬
‫ہییاچناوبابرپلمتشمےہ۔الہپیابذحبیکہگجیکرعمتفےہ۔اسنمضںیمھچاسملئایبنےیکےئگںیہ۔دورسایاب‬
‫دو اسملئ رپاور دورساہلئسم آےگےھچ اسملئںیممیسقتےہ۔وچےھتاسملئںیمنیتاسملئ اک ذرک ےہ۔یاوچنںییابےکتحتیھب‬
‫‪18‬‬
‫نیتاسملئایبنےیکےئگںیہ۔‬
‫‪)۱۱‬اتکبالصيد‪:‬‬
‫ہی اچر اوباب رپلمتشم اتکب ےہ۔ےلہپ یابںیم اکشر اک مکح اور اس ےک لحمےک یارےںیم ےہ۔دورسا یابفيما يكون‬
‫به الصيد ےہ رسیتا یاب اکشر ےک ےئل صتخم زوکٰہ اور اس یک رشاطئ ےک یارے ںیم ےہ۔ وچاھت یاب اقصن یک رشاطئ ےس قلعتم‬
‫‪19‬‬
‫ےہ۔‬

‫‪ )15‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪489-473/1،‬‬

‫ً‬
‫‪ )16‬ایضا‪490-498/1 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )17‬ایضا‪499-510/1 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )18‬ایضا ‪511-528/1،‬‬
‫ً‬
‫‪ )19‬ایضا‪528-541/1 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪28‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫‪)۱۲‬اتکبالغقئقہ‪:‬‬
‫اسںیمھچاوبابںیہ۔الہپیابےقیقعےکمکحیکرعمتفدورسااسےک"لحم"یک رعمتفرسیتاوکنعقئقهدےاورانتک‬
‫دے۔وچاھت اس یک قریاین ےک وق ےک یارےںیم یاوچناں اس قریاین ےک وق اور افصت ےک یارے ںیم ےہ۔ اٹھچ یاب اس ےک‬
‫‪20‬‬ ‫ث‬
‫وگساورامتماخراءےکیارےںیمےہ۔‬
‫‪)۱۳‬اتکباالطعمهواالرشنه‪:‬‬
‫اس اتکبےک دو اخراء ںیہ۔ ےلہپخرو ںیم نیت اور رسیتے ےلئسم ےکنمضںیم دو اسملئ اک ذرک ےہ۔دورسا خرو رحمامت اک‬
‫‪21‬‬
‫احلارطضارںیماامعتسلنبیایگےہ۔‬
‫یلہپدلجںیملکریتہاتکںیبںیہ۔اورانیکذیلیاتکںیبںیہ۔يںلک‪۳٢‬بتکوہاجیتںیہ۔‬
‫ل‬
‫"دباۃیا مجتہد"اکدورساخروسیتباتکوبںرپلمتشمےہ۔انسیتببتکیکلیصفتدنمرخهذبےہ۔‬
‫‪۱‬۔اتکبانلاح۔‬
‫‪۲‬۔اتکبالطلاق۔‬
‫‪۳‬۔اتکباالالی۔‬
‫‪۴‬۔اتکبالطہاار۔‬
‫‪۵‬۔اتکبااعللن۔‬
‫‪۶‬۔اتکباالدحاد۔‬
‫‪۷‬۔اتکبالتئوع۔‬
‫‪۸‬۔اتکبارصلف۔‬
‫لسل‬
‫‪۹‬۔اتکبا م۔‬
‫‪۱۰‬۔اتکبعیباایخلر۔‬
‫‪۱۱‬۔اتکبعیبارملاہحب۔‬
‫‪۱۲‬۔اتکبعیباالرہی۔‬

‫‪ )20‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪542-545/1 ،‬‬

‫ً‬
‫‪ )21‬ایضا‪545-555/1 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪29‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫‪۱۳‬۔اتکباالاجرہ۔‬
‫ل‬
‫‪۱۴‬۔اتکبا جعل۔‬
‫‪۱۵‬۔اتکبارقلض۔‬
‫‪۱۶‬۔اتکبااسملاقۃ۔‬
‫‪۱۷‬۔اتکبارشلۃک۔‬
‫ث‬
‫‪۱۸‬۔اتکبالسفعہ۔‬
‫‪۱۹‬۔اتکبالقسمہ۔‬
‫‪۲۰‬۔اتکبارلوہن۔‬
‫لصل‬
‫‪۲۱‬۔اتکبا ح۔‬
‫‪۲۲‬۔اتکباولاکله۔‬
‫‪۲۳‬۔اتکباولدتعه۔‬
‫لم‬
‫‪۲۴‬۔اتکبا حل۔‬
‫‪۲۵‬۔اتکبارقلاض۔‬
‫‪۲۶‬۔اتکبااسملاقہ۔‬
‫‪۲۷‬۔اتکبالغصت۔‬
‫‪۲۸‬۔اتکباالاقحتسق۔‬
‫‪۲۹‬۔اتکبالهياات۔‬
‫‪۳۰‬۔اتکبارفلضئ۔‬
‫‪۳۱‬۔اتکبادتلریب۔‬
‫‪۳۲‬۔اتکبالقصااص۔‬
‫‪۱‬۔اتکبانلاح‪:‬‬
‫اساتکبےکیاچناوبابںیہ۔‬
 ‫ل‬
‫‪30‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫الہپیابدقمامتاکنحےکیارےںیمےہ۔اسںیماکنحےکااکحماورہبطخاکنحےکیارےںیمضمياا ًاچراسملئایبنےئک‬
‫ےئگںیہ۔دورسایاباکنحیکتحصےکومابجتےکقلعتمےہ۔اےسانبردشےننیتاراکنںیممیسقت ایکےہ۔الہپرنکیفیک‬
‫دقعےکیارےںیمےہ۔اسنمضںیماکنحوریغہےکنیتاسملئاکایبنںیہ۔دورسارنکدقعیکرشاطئےکیارےںیمےہاوراس‬
‫ںیمنیتوصفلےکتحت‪24‬امہاکنتایبنےئکےئگںیہ۔رسیتارنکلحمدقعےکیارےںیمےہ۔اسرنکےکتحت‪۱۲‬وصفلںیم‬
‫‪۱۵‬اسلئاکیرکہےہ۔رسیتےیابںیم‪۴‬وصفلںیہ۔وچاھتیابوقحقزوحےکیارےںیمےہ۔یاوچنںییابںیماکنحونسمن‬
‫‪22‬‬
‫اوراکنحافدسہےکااکحمےکنمضںیم‪۴‬اسملئرپحبیکیئگےہ۔‬
‫‪۲‬۔اتکبالطلاق‪:‬‬
‫(افل)اتکبااليا۔‬
‫(ب)اتکبالطہاار۔‬
‫(ج)اتکبااعللن۔‬
‫(د)اتکباالدحاد۔‬
‫اتکبالطلاقےکاچراخراءںیہ۔الہپخروالطقیکااسقمےکیارےںیمےہ۔اوراسںیم‪۴‬اوبابںیہ۔الہپیابالطقیانئ‬
‫اورریعجےکیارےںیمےہ۔اور اسںیمنیتاسملئاکایبنےہ۔ دورسا یابونسمن الطق‪،‬اورالطقدبیعیک رعمتف ےہاور اس‬
‫نمضںیمنیت اینبدی اسملئ اک یرکہےہ۔رسیتےےلئسمیکواضحےک ےئلضمياا ً‪۴‬اسملئایبن ےئکےئگ ںیہ۔رسیتا یاب خلعےک‬
‫خل‬
‫یارےںیم ےہ اور اسیک‪۴‬ںیلصف ںیہ۔یلہپلصفوجاز حیک رشاطئوجازیکواضحےئلیکمری‪۴‬ںیلصف یادنیھیئگ ںیہ۔اس نمض‬
‫ںیم‪۴‬اسملئ اک ایبن ےہ۔ رسیتی لصف خلع یک ونتیع ےک یارے ںیم ےہ۔ ہک آیا خلع ےس الطق واعق وہیت ےہ یا اکنح خسف وہیا‬
‫ےہ۔وچیھتلصفںیمخلعےسہقلعتمااکحمیکواضحیکیئگےہ۔وچےھتیابںیمالطقیکخسفےساگلرکےنےکیارےںیمحب‬
‫ےہ۔یاوچناںیابرییختاورکیلمتےکیارےںیمےہ۔دورساخروالطقےکاراکنےکیارےںیمےہ۔اسخروںیمتیابںیہ۔‬
‫ل‬
‫الہپ یاب اافلظ الطق اور اس یک رشاطئ رپ لمتشم ےہ ۔ اس ںیم دو ںیلصف اور یلہپ لصف ںیم دو اسملئ ںیہ۔ دورسا یاب ا مطلق ااجلبر‬
‫الطلاقےہ۔رسیتاخروالطقےکعبروجعےکیارےںیمےہ۔اسںیمدواوبابںیہالہپیابالطقریعجےکعبروجعےکیارے‬
‫‪23‬‬
‫ںیماوردورساالطقیانئےکعبروجعےکیارےںیمےہ۔‬

‫‪ )22‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪4-59/2،‬‬

‫ً‬
‫‪ )23‬ایضا ‪60-98/2،‬‬
 ‫ل‬
‫‪31‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫‪۱‬۔اتکبالاياء‪:‬‬
‫‪24‬‬
‫اسںیماالیءےسقلعتمدساسملئاکذرکےہ۔‬
‫‪۲‬۔اتکبالطهاار‪:‬‬
‫‪25‬‬
‫اساتکبںیم‪۷‬ولصفںںیمامتماسملئیکواضحیکیئگےہ۔‬
‫‪۳‬۔اتکبااعللن‪:‬‬
‫‪26‬‬
‫یاچنولصفںںیممسقنماتکبےہ۔‬
‫‪۴‬۔اتکباالدحاد‪:‬‬
‫‪27‬‬
‫اساتکبوکرصتخمایبنایکیگےہ۔‬
‫‪۳‬۔اتکبالتئوع‪:‬‬
‫‪۱‬۔اتکبارصلف۔‬
‫لسل‬
‫‪۲‬۔اتکبا م۔‬
‫‪۳‬۔اتکبعیباایخلر۔‬
‫‪۴‬۔اتکبعیبارملاہب۔‬
‫‪۵‬۔اتکبعیبارلۃی۔‬
‫‪۶‬۔اتکباالاجرات۔‬
‫لع‬
‫‪۷‬۔اتکبا حل۔‬
‫اتکبااسملاقۃ۔‬
‫ث‬
‫اتکبالسفعہا۔‬
‫اتکبالقسمہ۔‬
‫اتکبارلهن۔‬

‫‪ )24‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪99-103/2،‬‬

‫ً‬
‫‪ )25‬ایضا‪104-111/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )26‬ایضا‪115-121/2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )27‬ایضا‪121-122/2 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪32‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫ث‬
‫اتکب التئوعںیم آاغزالکم رکےتوہےئاتبیاےہہکویبع ےکابمحوکھچ وصحںںیممیسقت ایکاجاتکسےہ۔ الہپہصح اس‬
‫ےک ااسقم یک رعمتف دورسا ہصح اس یک تحص یک رشاطئ ےک یارے ںیم‪،‬رسیتا اس اعمہلم ےک افدس وہےن یک رشاطئ ےک یارے‬
‫ںیم‪،‬وچاھتحیحصویبعےکااکحماوریاوچناںافدسویبعےکااکحماسےکعبفنصمےنقلطمویبعیکااسقملقنیکںیہ۔رھپاےکناسفد‬
‫اورتحصیکدحیلعہدحیلعہرشاطئایبنیکںیہ۔رھپتحصےکااکحماوراسےکعباسفدےکااکحمایبنیکںیہرھپتحصاوراسفدےکااکحم‬
‫ےکزرمےںیم ہی یات یہک ےہہکتحصےک اابسب اور اس رطح اسفدےک اابسب اےسی وہ تکس ںیہ۔وجاخص وہں اور عیبیک ضعب‬
‫ااسقمرپ اناک االطقوہاتکس ےہاورھچک اےسییھبوہ تکسںیہوج امتموہں اورویبعیک امتم ااسقم رپلمتشموہں۔ اس رطح ادتباءںیم‬
‫ث‬
‫امتماابسبوکایبنایکےہاورعبںیماخصاابسباکایبنایکےہاورہکیہہکمہےنویبعےکابمحیکوجہیمیسقتیکےہ۔اسےک‬
‫احلظےسرضوریوہیگےہہکانامتماومروکچوصحںںیمایبنرکںی۔‬
‫الہپہصح‪:‬قلطمویبعیکااسقم۔‬
‫دورساہصح‪:‬قلطمویبعےکاسفدےکاعماابسب۔‬
‫رسیتاہصح‪:‬قلطمبعیکتحصےکاابسب۔‬
‫وچاھتہصح‪:‬حیحصویبعےکااکحم۔‬
‫یاوچنانہصح‪:‬افدسویبعےکااکحم۔‬
‫‪28‬‬
‫اٹھچہصح‪:‬بعیکانومسقںےکایبنںیموجتحصیااسفدےکدحیلعہدحیلعہونتیعےکااکحمرپلمتشمںیہ۔‬
‫اتکبارصلف‪:‬‬
‫اساتکبےکآاغزںیمفنصمےناسیکمیسقتھچکاسرطحیکےہ۔رشاطئرصفوسےنےسوسےنیکعیباوراچدنیےک‬
‫‪29‬‬
‫وعضاایشءاکرصفوریغہےکیارےںیماستاسملئاکذرکےہ۔‬
‫لسل‬
‫اتکبا م‪:‬‬
‫اساتکبںیمنیتاوبابںیہ‬
‫‪30‬‬
‫ےلہپیابںیماچررشاطئاوردورسےیابںیمھچاسملئاکیرکہےہ۔‬
‫اتکببئعالجياار‪:‬‬

‫‪ )28‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪125-193/2،‬‬

‫ً‬
‫‪ )29‬ایضا ‪194-201/2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )30‬ایضا‪202-209/2 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪33‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫‪31‬‬
‫اساتکبںیمھچاسملئرپحبیکیئگےہ۔‬
‫اتکببئعارملاہحب‪:‬‬
‫‪32‬‬
‫اےسدواوبابںیممیسقتایکیگےہ۔‬
‫اتکببئعارعلنه‪:‬‬
‫‪33‬‬
‫اسںیموصخاصًاسیکرشاطئاکیرکہےہ۔‬
‫اتکباالاجرات‪:‬‬
‫ہیدوااسقمںیممیسقترکیئگےہیلہپمسقںیمااجرےیکاوناعاسیکتحصاوراسفدیکرشاطئایبنیکیئگںیہ۔دورسےخرو‬
‫‪34‬‬
‫ںیمااجرہےکااکحمرپحبےہ۔اسےصحوکمریدواخراءںیممیسقتایکیگےہ۔‬
‫ل‬
‫اتکبا جعل‪:‬‬
‫لع‬
‫‪35‬‬
‫اتکبا حلںیملعجیکرعتفی‪،‬اہقفاکاافتقرھپاالتختاورآخرںیمااممامکلےکومفقیکواضحیکیئگےہ۔‬
‫اتکبارقلاض‪:‬‬
‫‪36‬‬
‫اےسنیتاوبابںیممیسقتایکیگےہ۔‬
‫اتکبااسملاقة‪:‬‬
‫اساتکبںیمسےسےلہپاسماقتےکوجازرپوگتفگیکیئگےہیکہکناسںیماہقفءاکاالتخفےہہکوہمجراہقفءاسماقت‬
‫ےکاجبروہےنےکاقلئںیہہکبجاامماوبہفینحےکبردیاسماقتاکاعمہلمیالکلاجبرںیہنےہ‬
‫‪37‬‬
‫داللئاکذرکرکےنےکعباسےکاراکناوررشاطئاکذرکےہ۔‬

‫‪ )31‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪212-210/2 ،‬‬

‫ً‬
‫‪ )32‬ایضا‪213-215/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )33‬ایضا ‪216-218/2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )34‬یضا‪233-220/2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )35‬ایضا‪234-235/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )36‬ایضا‪236-243/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )37‬ایضا‪244-250/2 ،‬‬
 ‫ل‬
‫‪34‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫ث‬
‫اتکبالسفعه‪:‬‬
‫اسیکدوااسقمںیہیلہپمسقںیممکحہعفشاوراراکنہعفشاسنمضںیم اچراراکناوروچےھترنکےکتحتاچراسملئایبن‬
‫‪38‬‬ ‫ث‬
‫ےئکےئگںیہ۔مسقیاینںیمااکحمہعفشاکایبنےہ۔‬
‫اتکبالقسمه‪:‬‬
‫اس اتکب ںیم ےلہپ "قسمه" یک ااسقم ایبن یک یئگ ںیہ۔ رھپ اےس دو وصحں ںیم میسقت ایک یگ ےہ۔یلہپ مسق راقب‬
‫‪39‬‬
‫االومال۔دورسیمسقراقباسںیمنیتںیلصفںیہ۔‬
‫اتکبارلوھن‪:‬‬
‫‪40‬‬
‫اسںیمرنھاکنیتاراکنرانہ‪،‬رنھ‪،‬رموہناکذرکرکےکرنھیکرشاطئاوراسےکااکحمرپحبےہ۔‬
‫اتکبارجحل‪:‬‬
‫اساتکبںیمنیتاوبابںیہ۔الہپیابوجہرنییکاانصفدورساانوکبکاگلایکاجےئ؟رسیتاانےکااکحمےکیارے‬
‫‪41‬‬
‫ںیمےہ۔‬
‫لصل‬
‫اتکبا ح‪:‬‬
‫مت‬ ‫لمسل‬ ‫لصل‬ ‫ث‬
‫اساتکبیکاینبدےناہللاعتیلےکاسوقلوکنبیا۔احلصریخ۔اوردحیوبنیلقنیکےہ۔ا حاجزیئنیبا ناال ً‬
‫احلص‬
‫ألحرحاامً اوررحمالحالےہ۔اسےکعباملسمونںےکاافتق اوراالتخفراےئوکلقنرکےتوہےئآخرںیمااممامکلےککلسموک‬
‫‪42‬‬
‫لقنرکےتوہےئاہکےہہکااممامکلےناےسنیتااسقمںیممیسقتایکےہ۔‬
‫اتکباولاکہل‪:‬‬
‫ہینیتاوبابرپلمتشمےہ۔الہپیاباسےکاراکنےکیارےںیم ےہ۔دورساااکحماوررسیتاوملکیکولیکیکاخمتفل‬
‫‪43‬‬
‫ےکیارےںیمےہ۔‬

‫‪ )38‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪263-256 /2،‬‬

‫ً‬
‫‪ )39‬ایضا ‪270-265/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )40‬ایضا ‪272-276/2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )41‬ایضا‪282-279/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )42‬ایضا‪293-284/2 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ )43‬ایضا‪294-301/2،‬‬
 ‫ل‬
‫‪35‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫اتکباولدۃی‪:‬‬
‫‪44‬‬
‫اساتکبںیمااکحمودۃعی‪,‬اصحودۃعیاوروبقلودعیےکیارےںیماملعءےکاالتخفوکلقنایکیگےہ۔‬
‫اتکبالغصت‪:‬‬
‫ل‬
‫اساتکبںیمدواوبابںیہالہپیاباعضنےسقلعتمدورسافالطوازيیلعا مغصوبےہ۔ےلہپیابےکنیتاراکنںیہ۔‬
‫‪45‬‬
‫الہپرنکوخهاعضندورسادقماراعضنوجواحےہرسیتابضغےئلیکایکواحےہ؟اوربضغرپایکواحےہ۔‬
‫اتکباالاقحتسق‪:‬‬
‫‪46‬‬
‫اساتکبںیمااکحمااقحتسقےسقلعتمحبےہ۔‬
‫اتکبالهياات‪:‬‬
‫‪47‬‬
‫اساتکبںیماراکنہبہ‪،‬رشاطئہبہ‪،‬اوناعہبہرپحبےہ۔‬
‫اتکبارفلاضئ‪:‬‬
‫ث‬
‫اتکب ارفلاضئںیم آاغزالکم رکےت وہےئفنصمےناہک ےہہکینف وطر رپ اساعمےلمںیمیکابمحاسےنم آیت ںیہ۔وج‬
‫امہںیہ۔‬
‫وکنصخشوارثوہاگوکنںیہن۔‬
‫وارثوہےنواالایکلقتسموارثرےہاگہیرحمومیھبوہاتکسےہ۔‬
‫وارثایکازجوارثےہیاوہیسکےکاسھتوارثےہ۔‬
‫ارگیسکےکاسھتوارثےہوتاساکانتکہصحےہ۔‬
‫ارگاہنتوارثےہوتانتکہصحےہ۔‬
‫‪48‬‬
‫وارثوہےنواولںیکنیتااسقمایبنیکیئگںیہ۔‬

‫‪ )44‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪310-303 /2،‬‬

‫ً‬
‫‪ )45‬ایضا ‪316-312 /2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )46‬ایضا ‪317-325 /2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )47‬ایضا‪325-327 /2،‬‬
‫ً‬
‫‪ )48‬ایضا‪340-363/2،‬‬
 ‫ل‬
‫‪36‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫اتکبادتلریب‪:‬‬
‫اس اتکبےکاچر اراکنںیہ اور اسےک ااکحمدتریبےکیاچن اوصلںیہوج انبردش ےنبریواضحےکاسھتایبنئیک‬
‫‪49‬‬
‫ںیہ۔‬
‫اتکبالقصااص‪:‬‬
‫اسںیمسےسےلہپاجنےکاالتفوکایبنایکےہ۔سجںیمرشعییکروےساصقصالزمآیاےہ۔اسںیمےلہپاقب‬
‫‪50‬‬
‫یکرشاطئاسےکعباصقصاکایبنےہ۔‬
‫دصقمیٔافیل‪:‬‬
‫ل‬
‫‪51‬‬
‫انبردش"دباۃیا مجتہد"ےکدقمےمںیمےتھکلںیہ۔‬
‫ث‬
‫اس اتکبںیمریمادصقمہیےہہکںیم اسںیماےنپےیلیاد داسےکوطر رپتہبےس قفتمہیلع اورفلتخمفيه ااکحمےک‬
‫اسملئ‪،‬اےکن داللئ ےک اسھت وھکلں اور ان ںیم االتخیف اکنت رپہبنتم رکوں‪ ،‬اےسی االتخیف اکنت وج اوصل و وقادع یک تیثیح رےتھک‬
‫وہں۔ان اسملئےئلیک نج ےسرشع ےن وکستایک ےہ۔ اوروہاسملئ ایدہتجمےکاسےنم شیپ وہں ہی اسملئزیادہبروہاسملئ‬
‫ںیہ نجاک رشعیںیم ذرک ےہ۔ ہی وہاسلئ ںیہ نجںیم اافتق ےہ یا االسیم اہقفءےک درایمن احصہب ےس رکیل دور دیلقت یاالتخف‬
‫وہشمرےہ۔‬
‫االتخافترپینبماتکب‪:‬‬
‫ل‬
‫دبانها مجتہداہقفءےکاالتخفرپینبمےہ۔اسںیمانبردشےنےلھکدلےسقیقحتیکےہہکسکہیقفاکااہتجداتکبوس‬
‫ےکزیادہقر یےہ۔‬
‫ث‬
‫االتخفالفقہااءےکاکموکااممشایعفےنرشوعیکاتکباالماقتیلباطمےعلےسابعرتےہ۔بطیاوراحطویےناسیاموک‬
‫ث‬
‫آےگ براھیا اور تہب زیادہ بریق یاہتف لکش دی۔ رسیتی دصی ںیم اامم احطوی یک دودلجںی"االتخف الفقہااء" ےک یام ےس شاعئ‬
‫وہںیئ۔انبردشےنوپرے ہقف االسیم اک اجبرہیل۔فلتخمیہقفاکمی اک اطمہعل ایک اور رھپ برےاسنیيتئفک ادنازںیم اےس شیپ ایک‬
‫ےہ۔یاووجداسےکہکانبردشےناساتکبںیماہقفءےکاالتخفوکاینبدنبیاےہ۔ہیضحماالتخیفآراماکایسکںیہنےہاسںیم‬

‫‪ )49‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪392-388 /2،‬‬

‫‪ )50‬ایضا‪395-404/2،‬‬
‫‪ )51‬ایضا ‪2/1،‬‬
 ‫ل‬
‫‪37‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫اہقفءےکااہتجدیکاینبداوررھپاالتخفاکسیھباتبیایگےہویںہیاتکبدورسیبتکفقهالثمً"اتکباالم"ادملونهاینغملاوردہاہی‬
‫ںیمامازیتیثیحریتھکےہیکہکناالتخفاہقفءاکذرکدورسیبتکںیمیھبےہ۔‬
‫نکیلانبردشےناےسرفنمدادنازںیمشیپایکےہالثمًالغمےکاملرپزوکٰۃواحےہیاںیہن۔‬
‫اسےلئسموکویںایبنرکےتںیہ‪:‬۔‬
‫اوراہجںیالغومںاکقلعتےہوتاُنےکیارےںیمنیتذما مہںیہ۔سپایوقمےناہکےہہکانیکاومالںیمزوکٰۃ‬
‫نلکلںیہن ےہ۔اور ہی وقلاحصہبںیم ےس انبرمع اور اجبر اک ےہ اور اہقفءںیم ےس امکل‪،‬ادمح اور اوب دیبع اک اور دورسوںےن اہک ےہہک‬
‫ث‬
‫الغمےکاملیکزوکٰۃاسےکامکلےکذےمےہاورانبازنلرےکایبنےکاطمقبہیااممشایعفاکوقلےہاوریہیوقلایفسنوثریاور‬
‫اوبہفینحاورانےکااحصباکےہ۔اورایاوررگوہےنالغمرپاسےکاملںیمزوکٰۃوکواحرہھٹایاےہ۔اوراحصہبںیمےس انبرمع‬
‫ےس ہی رموی ےہ اور یانیعب ںیم ےس اطعءانب ایب ریاح ےن یہی اہک ےہ اور اہقفء ںیم ےس اوب وثر ےن اور الہ م ر‬
‫اظہ ےن یہی اہک ےہ اور‬
‫ذموکرہولوگںںیمےسضعبےنالغمےکاملںیمزوکٰۃواحہنرہھٹےنواےلارثکےناہکےہہکاکمیرپاسےکاملںیموکیئزوکٰۃ‬
‫ںیہنےہحیوہآزادہنوہاجےئاوراوبوثرےناہکہکاکمیےکاملںیمزوکٰۃےہ‬
‫الغمےکاملرپزوکٰۃواحےہیاںیہن‪....‬اسیارےںیماہقفءےکاالتخفوکرصفلقنیہںیہنایکہکلبانےکاالتخف‬
‫ث‬
‫ےکسوکیاییھبایکےہ۔ےتھکلںیہ‪:‬‬
‫”الغمےکاملںیمزوکٰۃےکقلعتماالتخفاکسہیےہہکاہقفءںیماسیارےںیماالتخفےہہکآیاالغمیکیکلمامل‬
‫رپوپریےہیاںیہنسپنجیکراےئںیماسیکیکلموپریںیہنےہاورالصامکلآیاےہیکہکن م ر‬
‫ہاملاکوکیئہنوکیئامکلوہیااچےیہ‬
‫۔ اوہنں ےن اہک ہک اس امل یک زوکٰۃ اےنپ آاق ےک ذم ےہ۔ سج یک راےئ ہی ےہ ہک ہی امل آاق اور الغم ںیم ےس ای اک ےہ۔ سج یک‬
‫یکلموپریےہوہآاقںیہنےہ۔یکہکناملالغمےکضبقںیم ےہہنہکآاقےکاوروہصخشالغمیھب ںیہنےہیکہکنآاقاسےسوہ‬
‫املےلاتکسےہ۔ سپحیسکیک یکلمیہوپریہن وہیئالغمےکاملںیمزوکٰۃ یالکلںیہنےہ۔ اورنجولوگںیکہی راےئےہہک‬
‫امل اکہضبق اس املیکزوکٰۃوکواحرہھٹایا ےہ۔یکہکناقضباہھت اسںیم ارطسح رصتف رکیا ےہ۔سجرطحآزاداہھت رکیا ےہ۔‬
‫اوہنںےن اہکہکالغمےک املںیم زوکٰۃقرض ےہ۔ اور وہالغمےکزم ےہ۔اخص رک انولوگںےک بردیوج ےتہک ںیہہک جا اور‬
‫روسل اک اعماطخب آزاد اورالغم سوکاحوی ےہ۔ اور ہیہکزوکٰۃ ابعدتےہوج فلکمےک قلعتم ےہ یکہکن اس اک اقضباہھت امل‬
‫‪52‬‬
‫ںیمرصتفرکیاےہ۔‬

‫‪ )52‬ابن رشد ‪،‬بدایة املجتہد‪179\1‬‬

 ‫ل‬
‫‪38‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫فلسفهفقه‪:‬‬
‫ل‬
‫دبانها مجتہد"ںیم"ہقف"اور"اوصلہقف"اکاطمہعلاسادنازےسشیپایکیگےہہکہقفاکہفسلفولعمموہیاےہ۔ایکسوہجہی‬
‫ےہہک"اسےکفنصمانب ردش" یفسلفاورہیقفںیہ۔سجرطح انوکہفسلفںیمہملسمتیثیحاحلص ےہ۔اسرطحہقفںیمیھب‬
‫انوکامہاقمماحلصےہ۔ ایفنصموجدواضتمداضمنیمرپوبعررھکاوہاسےناندوونں اضمنیموکاینپاینپہگج اسرطحاھبنیا‬
‫ث‬
‫ےہہکہفسلفیکبتکےکبرامجوکیائےکعبہیامازاحلصےہہکانیکاشاعاسدقروعیسامیپےنرپوہیئہکرشمقےکتشیب‬
‫ہےقبطےکولوگں ےنرسااہ ےہ اوردعتمددمارسںیم‬ ‫ہزامےنںیم م ر‬
‫اممکلںیم یفنحہقفرموجریہےہ اور انب ردش امیکلہیقفںیہ‪،‬وک م ر‬
‫ل‬ ‫ث‬
‫اورآجلکاجنپبویوینریٹسےکادارہعلوماالسیمےکاصنبںیمشالمےہ۔دباۃیا مجتہدیکہیوصختیصاےسدورسیامتمبتکہقف‬
‫ج‬
‫ہےصحںیم هلکياا ےہ۔اثملےکوطررپ اتکبالصلو ٰۃںیم اراکنےنہعمجےکتحت‬
‫ںیماتممزرکیت ےہ۔ہقفرپےفسلف اکرن اتکبےک م ر‬
‫‪53‬‬
‫یاوچناںہلئسمایبنرکےتوہےئےتھکلںیہ۔‬
‫ارثکاہقفءیک ہی راےئ ےہہکہعمجیک امنز ںیمیلہپ رتعک ںیموسرۃ اہعمجلیک التوتس ےہ۔ یکہکنیبن ےندعتمدرمہبت‬
‫ایکسالتوتقرامیئ۔اورہیاسوہجےسےہہکملسمےنرواییکےہاوب م ر‬
‫ہبرہےسہکروسلاّلل ٰہعمجیکیلہپرتعکںیموسرہہعمجڑپاھ‬
‫رکےتےھتاوردورسیںیم"اانملوقفن"اورااممامکلےنرواییکےہہکاحفکنبسیقےنامعنننبریشبےسوپاھچہکوضحرىلص‬
‫اہل ہیلع ملس ہعمج ےک روز "وسرۃ اہعمجل" ےک اسھت ایک ڑپاھ رکےت ےھت‪ ،‬اوہنں ےن اہک ہک وہ "هل اتاك حدیث الغاشية" ڑپاھ‬
‫رکےت ےھت۔ ااممامکلےن اسرپلمعبحتسمقرار دیا ےہ۔اور انےک بردیوسرۃاالیلعڑپانھرتہبےہ۔یکہکنہیرمعنبدبعازعلبر‬
‫ےسرموی ےہ اوراہجں یاامماوبہفینحاکقلعت ےہ۔اوہنںےنھچک یعتمںیہنایک انےک االتخفاکس"احل لعف" اکایقس‬
‫ےساعمرضوہیاےہ۔ایقساکضتقمٰہیےہہکاخصوصرتوکواحقرارہندیااجےئ۔اوردلیللعفہیےہہکرمیوسرتوہین‬
‫اچےیہ اوراقیضانبردشےتہک ںیہ ہکااممملسمےنوجرواییکےہامعنننب ریشبےسہک"وضحردیعوں اورہعمجیکامنزںیموسرۃ‬
‫االیلع اوروسرۃ ااغلہیش ڑپاھ رکےت ےھت۔اوہنں ےن اہکہک حدیع اورہعمج دوونں لم اجںیئ ای دن وت ان دوونںوک دوونںامنزوں‬
‫ںیم ڑپاھ اجےئ اگ۔اور ہی اس یات رپ دالل رکیت ےہ ہک اہیں ہی وسرت رمی ںیہن ےہ۔اور ہیہک اںیہنہشیمہ ہعمجںیم ںیہن ڑپاھ‬
‫ث‬
‫اجےئاگ"اساثملںیمانبردشےناہقفءےکداللئوکاسرطحےسواحضایکےہہکاہقفءےکداللئیکاینبدوجآیارںیہانںیماقب‬
‫برحیجوکنےسںیہ۔اوررھپہیہکانےکاالتخفاکسایکےہاوراسیکوتہیجانبردشےنہییکےہہکایقساورساکاعترضوہا‬
‫ےہ۔‬

‫‪ )53‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪119\1‬‬

 ‫ل‬
‫‪39‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫انبردشےناہیںونتیعاوریفیکیکوپریواضحیکےہہقفںیمہیایفسلفہنرن"دباۃی"یکارفنادیےہ۔‬
‫راامنہےئہقف‪:‬‬
‫انب ردش ےنہقف رپ اینپ اتکب" یک اتیمہ واحض رکےن ےئلیک اےس وہ یام دیا وج ی ِ‬
‫ات وخد اس ےک وخاص اک برامجن ےہ۔‬
‫ل‬
‫"دباۃبا مجتہدواہنۃیالمقئصد" ارگہچدہتجمنیےئلیک ادتبایئاصنبےہ۔نکیلوتمطسالصحواولںےکےیلوایعقآخریالکمےہ۔ہی‬
‫اتکب م ر‬
‫ہ ےقبط ےس قلعت رےنھک واولں ےک ےئل رامنہیئ اک اکم دتی ےہ۔الص ںیم ےلہپ ادوار ںیم ہی اھت ہک یااقدعہاہقفء ایتر وہےت ےھت‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫یہنجقرآن‪،‬دحی‪،‬اوصلدحیاور اوصلہقفوریغہرپ وبعروہیااھت۔آجوصراحتلاسےکبرسکعےہ۔اسدوریکرضورتوک‬
‫وپرارکےنےکےیلاسیاتکبیکرضورتیھتسجںیماہجںیہقفاسملئاتبےئےئگوہںوںیہہییھباتبدیایگوہںےکانااکحموک‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫وکنےسیہقفاوصولںےکتحتطبنتسمایکیگےہ۔اورارگہقفںیماالتخفسکدحییکوہجےسےہوتاوصلدحیےسہییایایک‬
‫ث‬
‫اجےئہکہیدحیسکدرےجیکےہیاہکرصتخموقںیماملعءاورملعےکوصحلےکدمیعدوونںےکاسےنمہلئسماےنپہلمجولہپؤں‬
‫ل‬
‫تیمس رھک دیا اجےئ۔اس اکم وک "دباۃی ا مجتہد" ںیم تشیب وہگجں رپنسحب و وخیب اھبنیا یگ ےہ۔دورسی بتک ہقف ںیم اےس وحلمظ اخرط‬
‫ںیہنراھک یگ اس احلظ ےس ہیوصختیصیھب"دباۃیدہتجم" ےکےصحںیم آیت ےہ۔اثملےکوطر رپولغںاور ولھپںےک اصنب اور ان‬
‫‪54‬‬
‫ںیموجزوکٰۃواحےہ۔اسےلئسموکوہویںایبنرکےتںیہ۔‬
‫املعءاکاسرپاامجعےہہکایاجںیمےسوجیارشےسریسابوہاسںیمرشعےہ۔یکہکنہیزیچ‪،‬روسلاہللىلصاہللہیلعوآہل‬
‫ث‬
‫وملسےسیایوہیکچےہ۔اہجںیاصنباکوسالےہوتاہقفءاملزوکٰۃیکاسسنجںیماالتخفرکےتںیہ۔سپوہمجراکوتہیایخل‬
‫ےہ ہک اس ںیم اصنب واح ےہ وج یاچن وقس ےہ۔وج اامجیل وطر رپ اسھٹ "اصع" اک ےہ اوراصع یبن رکمی ىلص اہلل ہیلع وآہل وملس‬
‫ےک"دم"ےکاسحب ےس اچر"دم"اک ےہ اور وہمجر اک کلسم ہی ےہہک وضحر ىلص اہللہیلع وملس اکدم‪"3/1‬رلط" اور دغبادیرلط‬
‫ذمہالہرعاقےکقلعتمحب‬ ‫ےکاسحبےسھچکزادئاھتاوراامماوبویفسرجمہااہللہیلعےکاسھتحااممامکلیکاسےلئسمںیم م‬
‫وہیئوتاوبویفسرجمہااہللہیلعےنیھباسرطفروجعرکیلاھتیکہکنالہدمہنیےناسیکاہشدتدییھتاوراامماوبہفینحاہکرکےت‬
‫ےھت ہک دم دورلط اک ےہ اور اصع آھٹ رلط اک ےہ۔اور اامم اوب ہفینح رجميہ اہلل ہیلع ےن ہی یھب اہک ہک ایاج اور ولھپں اک وکیئ اصنب‬
‫ںیہن۔اور انےکاالتخف اکس ہیےہہک"ومعمووصخص"ںیماعترض یایااجیاےہ‪ .‬ومعموتوضحرىلص اہللہیلع وملسےک اسوقل‬
‫ںیمےہہکیارشےسریسابدشہیتیھکںیمرشعےہ۔اورچنیسرکآبیایشیکیئگیتیھکںیمفصنرشعےہ۔اوروصخصوضحرىلصاہلل‬

‫‪ )54‬بدایة املجتہد‪194،193/1 :‬‬

 ‫ل‬
‫‪40‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬
‫ث‬
‫ہیلع وملسےک اسوقلںیم ےہہک"یاچنوصق ےس مکںیمزوکٰۃ ںیہن"اور ہی دوونںدحںیثی یای ینعیحیحص ںیہ۔اور رھپ نجولوگں‬
‫ہسنجںیماسوکداھکیاجیاےہ۔‬ ‫ےناہکہکوصخصومعمرپینبموہیاےہ‪،‬اناکوقلہیےہہکاصنباکوہیاالزمےہاور م ر‬
‫اورنجیک راےئ ہیوہیئ ہک ومعم اور وصخصںیماعترضوہیگےہ یکہکن انںیمےسدقتمم اوراتمخر اکہتپںیہن۔وہج ہی‬
‫ہوہمکحسج رپلمعواح ےہ‬ ‫ےہہک انےک بردیوصخصوک ومعم ےسوسنمخایک اجیا ےہ۔ اورومعموک وصخصےسیھب یکہکن م ر‬
‫اس اکخسن اجبر ےہ۔ اورخسنیھبک ضعب اک اوریھبک لک اک وہیا ےہ اوروہنجں ےن ومعموک برحیج دی اوہنں ےناہکہک ایاج اورامثرںیموکیئ‬
‫ث‬
‫اصنبںیہن(سیجہکدحیاعماکافمدےہ)نکیلریمےبردیوہمجراکاخصوکاعمرپومعملرکیاےلہپوکدورسےرپبرحیجدےنیےک‬
‫اظہمکحےہاوروصخصاعترضےہ‬ ‫یابےسےہرگمرصفاسخروںیمسجںیمہکدوونںںیماعترضےہیکہکنومعمںیمیالکل م ر‬
‫یکہکنومعمںیمیالکل م ر‬
‫اظہمکحےہاوروصخصںیمصنوموجدےہ۔اسےلئسمرپوخبوغررکویکہکنیہیسےہسجےنوہمجروک‬
‫ہیےنہکرپآامدہایکہکاعمیکاینبداخصرپےہ۔احالہکنتقیقحںیماہیںوکیئاینبدںیہنےہ۔یکہکناندوونںںیماعترضوتوموجدےہ‬
‫اہںارگاخصاعمےسلصتموہوتوہاانثتسءالہکیاےہاوراساکاعمہلماوراھت۔اوراوبہفینحےکاسومعمےسادتساللںیمفعضیایااجیا‬
‫ث‬ ‫ث ث‬
‫ےہ یکہکندحییاین ینعی(یاچنوقسوایل)ےنرصفیلہپدحییک ہیوتصئعیک ےہہک ایاج اورامثرںیمواحزوکٰۃیکدقمار اتبیئ‬
‫ےہ۔‬
‫العمانبردشیکاس حباکالخہصہیےہہکاخصاوراعمںیماعترضوہوتاخصوکبرحیجوہیگ رگمہیبرحیجرصفاسخرو‬
‫ںیم وہیگ سجںیم ان اک یامہاعترض ےہ اور اعم اک یایق امتم مکحواح المعلرےہاگ۔ اب دوونںدحوثیںںیم اعترض وہاوترصف‬
‫ث‬
‫ابادنازںیہن۔ہیوایعقایاوصیلاورافالضہنحبےہ۔ےسجارگالعماہیں‬
‫دقماراصنبیکیعتیکدحیبرحیجےہاوریسکزیچرپوہ ر‬
‫ایبنہنرکےتہکاوصلہقفےسہیمکحےسیکطبنتسموہا۔اےسانھجمساعماقریےئلیکلکشموہیا۔ویں العمانبردشےنسجرطحدقم‬
‫ل‬
‫دقمرپاساتکبںیم مہاریراامنہیئقرامیئےہ۔اساحلظےس"دباۃیا مجتہد"وکراامنہےئہقفانہکےباجہنوہاگ۔‬
‫ہقفاکاناولکیئڈیپیا‪:‬‬
‫ل‬
‫دباۃیا مجتہدںیمفلتخم م‬
‫ذماہہقفےک آہمئاورانےکالتذمہیکآراءوک م ر‬
‫ہےلئسمںیمھچکاس رطحایبنایکیگےہہکہیہقف‬
‫ث‬
‫اکانتکلوڈیپیاولعمموہیتےہ۔سجںیمااصتخروکشیپظنرےتھکوہےئاہجںاالتخیقآراءےکیارےںیمآہمئرکامیکآراءیکنادنیہ‬
‫ا‬
‫یکگےہ۔وںیہاساالتخفیکوتہیجیھبیکیئگےہنکیلاسےکیاووجداتکبیکاخضمرصفدواخراء(ایدلج)یدحمودےہ۔‬
‫ل‬
‫وجاقری"دباۃیا مجتہد"اکاطمہلرکیاےہوہامتم م‬
‫ذماہیکآراءےکیارےںیمرصتخماجناتیلےہ۔‬
 ‫ل‬
‫‪41‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫ااصتخراوراجتیعم‪:‬‬
‫ل‬
‫"دباۃی ا مجتہد"بتک ہقفیکتبسنااہتنیئ رصتخموہےنےکاسھتاسھت اس دقروبضمط اوراجہعم ےہہکلقعریحان رہاجیت‬
‫ےہ ہک اس دقر وعیس ولعمامت وک یکں رک دحمود دابرے ںیم عمج ایک یگ ےہ۔ہی احمورہ ہک"وکزے ںیم دریا دنب رکیل"اس اتکب رپ‬
‫رحفرحبفاصدقآیاےہرگمانبردشےنہقفےکدیچیپہاسملئاوراالتخافتآہمئوکقر ی امہفلابعرتںیماسرطحایبنایکےہ‬
‫ہک ہقف یک وھتڑی وسھج وبھج رےنھک واال صخش یھب اخرطوخاہ افدئہ ااھٹ اتکس ےہ۔اس یک ابعرت اہنی دمعہ اور ادناز ایبں دپسچل‬
‫ل‬
‫ےہ۔ولعمامتاکذریخہاہنیامکلاورااصتخرےکاسھتدنبملقرک دیایگےہ۔اورہقفاکوکیئامہوگہشااسیںیہنےہسجرپدباۃی ا مجتہد‬
‫ںیمروینشہنڈایلیئگوہ۔اسےکیاووجداتکبیکاخضمزیادہںیہنےہ۔اسےساتکبیکاجتیعماورااصتخراکہتپاتلچےہلتقاطخ‬
‫‪55‬‬ ‫ث‬
‫ےکنمضںیمہیہلئسمہکرضبےکیاعنینجاسطقوہاجےئوتیاوانسکرپواحےہ۔اےسویںایبنرکےتںیہ۔‬
‫اورہیوسالےکیاوانسکرپواحےہاہقفءاکاسںیماالتخفےہ۔ایرگوہےناہکےہسجںیمامکل‪،‬نسحنبنیسح‬
‫ث‬
‫اورنسحرصبیںیہےکیاوانرجممےکاملںیمےہاورھچکاورولوگںےناہکہکوہبرادریرپےہاوراسوقلےکاقلئشایعف‪،‬اوبہفینح‬
‫اورایفسنوثریاورایاورامجعےہاورانیکدلیلہیےہہکہیخرماطخےسوہالایاواناعقلهرپےہ۔اورانیکدلیلوہروای‬
‫یھبےہوجاجبرنبدبعاہللےسرمویےہہکیبنىلصاہللہیلعوملسےننینجںیمیاوانرہھٹایا۔وجوچٹاگلےنواےلاعقله رپاھت۔اور‬
‫اس وعرت ےک اخودن اور اوالد ےس رشوع قرامیا۔رگم اامم امکل ےن اےس لتق دمع یک دی ےس ہیبشت دی ےہ ہکبج رضب دمعا اگلیئ یئگ‬
‫وہ۔اساثملےساساتکبیکاجتیعماکادنازہاگلیااجاتکسےہ۔‬
‫لمت‬
‫لہسا مئع‪:‬‬
‫ل‬
‫دباۃی ا مجتہد یک زیان رحس اور ادناز ایبن اسدہےہ۔اس ںیم امہ اضمنیم وک رواین ےس شیپ ایک یگ ےہ۔۔ویں ہی اتکب لہس‬
‫ل‬ ‫لمت‬
‫ا مئعنبیئگےہ۔ارگہچ"دباۃیا مجتہد"ںیمایفسلفہنرنےہاسیکبربیتیقطنمےہ۔رگمظفلاورادنازااہتنیئاسدہںیہ۔‬
‫دہتجماہنادناز‪:‬‬
‫انبردشیاوچنںیدور ےسقلعترےنھکواےلہیقفںیہ۔اسدوریکامنیاں وصخایصتںیم روحدیلقت ےہ۔اس دورںیمینتج‬
‫ذماہےکآہمئاورانےکالتذمہےکاوقال‬ ‫بتکیھکلیئگںیہانںیمہیوصختیصدبرہجامتوموجدےہ۔انبتکںیمرصفہقلعتم م‬
‫ل‬
‫اور ان ےک ااہتجداتلقن ےیک ےئگ ںیہ۔"دباۃی ا مجتہد" اس احلظ ےس یھب اےنپ دور یک بتک ںیم امنیاں تیثیح یک احلم ےہ ہک دور‬

‫‪ )55‬ابن رشد‪ ،‬بدایة املجتہد‪312\2‬‬

 ‫ل‬
‫‪42‬‬ ‫یابدوم‪:‬دباۃیا مجتہداکجہنمواولسب‬

‫دیلقتےس قلعترےنھکےکیاووجد اس اکادنازدہتجماہن ےہ۔انبردشےن م ر‬

‫ہہلئسمےک یارےںیم اینپقیقحتراےئرضوردیےہ۔اثمل‬
‫‪56‬‬
‫ےکوطررپحرشعیزنیمزیمیکرطفلقتنموہاجےئاسہلئسموکوہویںایبنرکےتںیہ‪:‬‬
‫ث‬
‫رگم ح رشعیزنیمزیمیک رطفلقتنموہ اجےئوہاےس اکس رکیا وہوتوہمجر اک م‬
‫ذمہہی ےہہک اسزنیم رپ ھچکواح‬
‫ںیہن وہیا۔اور امعنن ےن اہک ےہ ہک ح زیم رشعی زنیم وک خریے وت خرایج زنیم ںیم دبل اجیت ےہ(ینعی اس رپ خراج واح وہ‬
‫اجےئاگ)سباساکبلطمہیوہاہکوگیااوبہفینحیکراےئںیماس ںیماملسمونںیکزنیماکقحےہ۔اورخراجذویمںیکزنیماک قح‬
‫ےہ۔نکیل اس اوصل رپ واح اھت ہک ح خرایج زنیم املسمونں یکرطف لقتنم وہ وتوہ رشعی نب اجےئ۔ےسیج ہک اسےک بردی‬
‫رشعیزنیم زیم یک رطف لقتنم وہ اجےن ےس خرایج نب اجیتےہ۔اہیں انب ردش ےن ہلئسمیک واضح ےکعب اینپ دہتجماہن راےئ‬
‫ےسیھبونازاےہ۔ہکبجیاوچنںیدوراوراسےکعبآےنوایلبتکںیمہییاتظنںیہنآیت۔‬

‫‪)56‬ابن رشد‪ ،‬بدایة املجتہد ‪180\1‬‬

 ‫ث‬ ‫م‬‫ل‬
‫یابوسم‪:‬دباۃیا جتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪44‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫امیلابعداتےکانترظںیماعمیشابمح‬
‫اتکبازلوکٰة‪:‬‬
‫اسڑےھیاونوتہلاچدنی‪،‬اسڑےھاستوتہلوسیا‪،‬املاجترتاوراکمونںےکاجتریتاکرویاررپارگایاسلوپرازگراجےئ‬
‫وت اس امل ںیم ےس اچسیلاں ہصح اکنل رک جا یک راہںیم دانی زوکٰۃ الہکیا ےہ۔اہلل اعتیل یک رطف ےس املسمونں رپ ہی تہب امہ قرضی‬
‫ےہ‪،‬اوراراکناالسمںیمسےسامہرنکےہ۔انچہچنقرآنرکمیںیموکٰۃیکادایگیئاکیاریارمکحآیاےہ۔‬
‫ث‬
‫الثمًارشادیاریاعتیلٰےہ‪:‬‬
‫َّ ٰ ‪1‬‬ ‫ُٰ‬ ‫َّ ٰ‬
‫الصلوۃ و اتوا الزکوۃ‬ ‫و ا ِق ۡی ُموا‬
‫اورامنزاقمئرکواورزوکٰۃدےتیروہ۔‬
‫زوکٰۃسکرپواحےہ؟‬
‫املع اک اافتق ےہ ہک زوکٰۃ م ر‬
‫ہ اس صخش رپ واح ےہوج املسمن وہ ‪،‬آزاد وہ‪،‬یاغل وہ‪ ،‬اعلق وہ اور اصنبیک لمکم یکلمرھکا‬
‫ےہاالتخف اس ںیم ےہہک میتی رپونجمں رپ الغم رپذیم رپ اور یاصق یکلم رےنھک واےل رپ (اثمل ےک وطر رپ وہ رقموض وہ یا اس‬
‫‪2‬‬
‫اکدورسوںرپقرضوہ)زوکٰۃواحےہیاںیہن؟‬
‫املعیکآرا‪:‬‬
‫مکنسرپزوکٰۃےکووجبےکہلسلسںیمایرگوہیکراےئےہہکانیکدولںیمزوکٰۃواحےہ۔ہیرضحتیلع‪،‬انب‬
‫س‬ ‫ث‬
‫رمع اجبر اور اعہشئ ےسیج احصہب واحصایبت اک وقل ےہ اور اامم امکل ا‪،‬امم شایعف‪ ،‬اامم وثری‪ ،‬اامم ادمح ‪،‬اامم ا ج ٰق وریغہاہقف اک کلسم ےہ۔‬
‫دورسارگوہاتہکےہہکمیتیےکاملںیمرسےےسزوکٰۃںیہنےہ۔ہیااممنسحاورااممدیعسنبریبجےسیجیانیعباکوقلےہ۔رسیتے‬
‫رگوہےنزنیمیکدیپاواراور دورسیاوناعدولںیمرفتقییکےہ۔وہےتہکںیہہکزنیمیکدیپاوارںیممیتیرپزوکٰۃےہاور اسےک‬
‫العوہوج دول ےہےسیجوچیاےئ‪،‬رھگےکاسامن اور دقنیوریغہ۔ ہی اامم اوبہفینح اور انےک ااحصبیک راےئ ےہ۔ھچک دورسےاہقف‬
‫ےندقنیاورریغدقنیںیمرفتقییکےہ۔وہےتہکںیہہکاسرپزوکٰۃواحےہوساےئدقنیےک۔‬

‫‪ )1‬البقرہ‪10/2:‬‬
‫‪)2‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪306/1،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪45‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ساالتخف‪:‬‬
‫مک نسرپزوکٰۃےکواحوہےنیاہن وہےن اکس االتخف ہیےہہکزوکٰۃرشیع اک وہفممایک ےہ۔ایکہیامنز‪،‬روزہیک رطح‬
‫اخصلابعدتےہیاامدلاروںرپرغوبیںاکقحےہ؟نجولوگںےناےساخصلابعدتقراردیااوہنںےناسںیمولبغیکرشطریھک‬
‫اور وہنجں ےناہکہک ہی امدلاروںیک دولںیم رقفاو اسمنیک اکواح قح ےہ اوہنں ےن ولبعوریغہاک اابتعر ںیہن ایک۔ نجاہقف‬
‫ےنزنیمیکدیپاوار اور دورسی اوناع دولںیمقرق ایک ےہیا م ر‬
‫اظہویفخم امکلیک رفتقییک ےہ انیکوکیئ دنس ےھجم اسوقولعمم‬
‫ںیہنےہ۔‬
‫زویمںےکیارےںیماملعاکاافتق‪:‬‬
‫زویمںرپزوکٰۃواحہنوہےنرپارثکاملعاکاافتقےہاہتبلایرگوہےنونببلغتےکاسیعویئںےسزوکٰۃےنیلیکرواییک‬
‫ث‬
‫ےہ ینعیذویمں ےسویہزوکٰۃیلاجےئوجاملسمونںےس م ر‬
‫ہ زیچںیمیلاجیت ےہ۔اسرگوہںیم ااممشایعف‪،‬اامماوبہفینح‪،‬اامم ادمحاور اامم‬
‫ث‬
‫وثری ںیہ۔ اامم امکل ےس اسہلسلسںیموکیئ وقل وقنمل ںیہن ےہ۔ اسرگوہےن ہی راےئ اسےیل اایتخریک ےہہک ہی یای ےہہک‬
‫رضحت رمع نب الجطااب ےن ان ےس زوکٰۃ ووصل یک یھت وگیا اوہنںےن رضحت رمع یک اس لعف وک وت یفیق قرار دیا رگم اوصل ےس اس اک‬
‫‪3‬‬
‫اعترضےہ۔‬
‫الغمےکیارےںیماملعیکآرا‪:‬‬
‫الغمےکہلسلسںیمنیتکلسمںیہ۔ایکلسمہیےہہکانیکدولںیمرسےسےسوکیئزوکٰۃںیہنےہ۔ہیاحصہبںیم‬
‫ےسرضحت انبرمعاوررضحتاجبراکوقل ےہ اوراہقفںیم ےساامم امکل‪،‬اامم ادمحاور اامم اوبدیبع اککلسم ےہ۔دورساکلسم ےہہک‬
‫ث‬
‫الغمیک دولںیموجزوکٰۃواح ےہاسیک ادایگیئیک ذم داری اسےک آاقیک ےہ۔انب اذنملر ےکوقلےک اطمقبہی ااممشایعف اک‬
‫وقلےہاوراامموثریاامماوبہفینحاورانےکااحصبیہیراےئرےتھکںیہ۔رسیتےکلسمےکاطمقبالغمیکدولںیمزوکٰۃواح‬
‫ےہاوراسیکادایگیئاسوکرکینےہ۔ہیاحصہبںیمےسرضحتانبرمعاکوقلےہ۔یانیعبںیمےسرضحتاطعاکاوراہقفںیمےساامم‬
‫اوبوثراورالہ م ر‬
‫اظہاککلسمےہ۔انںیمےسضعباہقفاوروہمجراملعےتہکںیہہکاکمیےکاملںیمزوکٰۃںیہنےہیاآہکناسیکرگدن‬
‫وھچٹاجےئ۔اامماوبوثرےتہکںیہہکاکمیےکاملںیمزوکٰۃےہ۔‬

‫‪ )3‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪307/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪46‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ساالتخف‪:‬‬
‫الغمرپزوکٰۃےکواحوہےنںیماالتخفاکسہیےہہکآیاالغملمکمیکلمرھکاےہ‪،‬یااسیکیکلمیاصقےہ۔نج‬
‫اہقفےن اہکہکالغم لمکم یکلمںیہنرھکا اورامکل وت اساک آاقےہ۔اوہنںےن اہکآاقرپزوکٰۃواح ےہ۔ اور نجاہقفےن اہکہک آاق‬
‫ںیہنہکلب ان دوونںںیم ےسوکیئ ایلمکم یکلم رھکا ےہ یکں ہکالغم اکاہھت دول رپ ےہ آاق اکاہھتںیہن۔الغمیھب لمکم امکل‬
‫ںیہن ےہ یکں ہک آاقح اچےہالغموکاس ےسرحمومرکاتکس ےہاوہنں ےناہکالغمیک دولںیمزوکٰۃ رسے ےسےہ یہںیہن۔‬
‫نجاہقفےن ہی راےئ اقمئیکہک یکلمسجےک اہھتںیم ےہویہ اسںیم رصتف رکےاگ اسےیل ہیآزاد آدیم ےکاہھتےکاشمہب‬
‫ےہاوراسےسزوکٰۃواحوہاجیتےہاوہنںےنالغمرپزوکٰۃوکواحقراردیاہیاخصوطرےساناہقفیکراےئےہوجاعماطخبوک‬
‫آزاداورالغمسرپلمتشمامےتنںیہاورزوکٰۃوکاسیابعدتقراردےتیںیہوجاملےکرصتفرکےنےکفلکمصخشےسقلعتریتھک‬
‫‪4‬‬
‫ےہ۔‬
‫املعاکرقموضےکقلعتماالتخف‪:‬‬
‫املعاکاناصابحناصنبےکہلسلسںیمیھباالتخفےہنجرپاانتقرضےہوجانیکوپریدولرپاحویےہیااسدولرپ‬
‫احوی ےہسجںیمزوکٰۃواحےہاور انےکاہوھتںںیم اینت دول ےہسجرپزوکٰۃواح وہ۔ایرگوہاتہکےہہکاسیکدول‬
‫ںیموخاہہلغوہیاھچکاورزوکٰۃںیہنےہیاآہکنوہقرضےسبریوہاجےئ۔ہیاامموثریاامماوبونرانباابملرکاورایامجعاککلسم‬
‫ےہ۔اامماوبہفینحاورانےکااحصبےتہکںیہہکقرضوکلمںیکزوکٰۃ ںیمامعنںیہنےہاور دورسیزیچوںںیمامعنےہ۔ااممامکلےتہک‬
‫ںیہہکقرضرصف دقنییکزوکٰۃ ںیمامعن ےہوساےئاسےکہکاسےک یاساانتاسزواسامنوہسجےسقرضیک ادایگیئوہاجےئوت‬
‫اسوصرتںیمقرضامعنںیہنےہ۔ایرگوہےلہپوقلےکبرسکعومفقرھکاےہینعیہیہکقرضزوکٰۃںیمےسامعنںیہنےہ۔‬
‫ساالتخف‪:‬‬
‫اساالتخفاکسہیےہہکآیازوکٰۃایاخصلابعدتےہ؟یادولںیمونیکسمںاکرقمررکدہقحےہ۔وجولگاےسقح‬
‫قراردےتیںیہوہےتہکںیہہکقرضداررپزوکٰۃواحںیہنےہیکںہکقرضدےنیواےلاکقحونیکسمں ےسےلہپےہاورہیدرتقیقح‬
‫قرضدےنیواےلیکدولےہاسیکدولںیہنےہسجےکاہھتںیمےہوجاہقفزوکٰۃوکابعدتقراردےتیںیہوہزوکٰۃوکاسصخشرپ‬
‫واحقراردےتیںیہسجےکاہھتںیمدولےہیکںہکرشیعرشطیہیےہاوراساکاقتاضےہہکفلکمرپواحےہ‪،‬وخاہوہقرض‬

‫‪ )4‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪308/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪47‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دار وہ یاہن وہ۔ ہی ولہپیھب اقبوغر ےہہک اہیں دوقح ںیہ ای اہللاک قحےہ اور دورساقح آدیم اک ےہ۔ اہللےک قح یک ادایگیئزیادہ‬
‫رضوریےہ۔دصقمرشعیےسزیادہمہآگنہیہیولعمموہیاےہہکقرضدارےسزوکٰۃاسطقوہ۔اہللےکروسلﷺاکوقلےہ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ ُ ُ‬
‫ِفيها صدقة ت ْؤخذ ِم ْن أغ ِني ِاء ِه ْم و تر ُّد على فقر ِاء ِهم‬
‫ُ‪5‬‬

‫"دولںیمدصہقےہوجانےکامدلاروںےسیلاجیاےہاورانےکاتحموجںوکولیادیااجیاےہ"‬
‫اورہیواحضےہہکقرضوکدولںیمامشرںیہنرکتکس۔‬
‫اوبدیبعاہکرکےتےھتہکارگہیولعممہنوہےکسہک اسرپقرضےہوساےئاسےکوقلےکوتاسوکاچسںیہناھجمس اجےئاگ‬
‫اورارگولعمموہاجےئہکاسرپقرضےہوت اسےسزیادہزوکٰۃںیہنیلاجےئیگ۔ہیوقل انولوگںےکالخفںیہنےہوجقرضیک‬
‫وہجےسزوکٰۃوکاسطققراردےتی ںیہہیوقلانولوگںےکالخفےہوجقرضںیمیھبدصہقےکاسرطحاقلئںیہسجرطحامل‬
‫ںیماقلئںیہ۔‬
‫وہ امل وج دورسوں ےک ذم وہ اور امکل ےکاہھت ہن وہ ینعی اس ےن قرض دےراھک وہوت اسہلسلسںیم یھب االتخف یایا اجیا‬
‫ےہ۔ایرگوہاسںیمزوکٰۃوکواحںیہناماتن۔ارگامکلہضبقںیم رکےلاورزوکٰۃیکرشطوپریوہاجےئینعیاسرپایاسلزگر‬
‫ث‬
‫اجےئوتزوکٰۃواحےہ۔ہیااممشایعفاکایوقلےہ۔دورسارگوہاتہکےہہکےسیجیہوہاقضبوہزوکٰۃادارکدےیکںہکیئکبرس‬
‫زگر ےکچ ںیہ۔ اامم امکل ےتہک ںیہ ہک وہ ایاسل یک زوکٰۃ دے اگا رگہچ قرض دار ےک یاس وہ دول بروسں ریہ وہ رشبہکیط اس یک‬
‫الصوعضںیموہ۔اورارگریغبوعضےکےہےسیجریماثوتوحالنوحلاکاابتعررکےاگ۔‬
‫ولھپںیکزوکٰۃےکیارےںیماملعاکاالتخف‪:‬‬
‫اس یاب ںیم ان ولھپں یک زوکٰۃ ےک یارے ںیم االتخف ےہ ‪،‬وج روک ےیل ےئگ وہ اور رکاہی یک زنیم یک دیپاور یک زوکٰۃ اک‬
‫واح وہیاےہہک یتیھک رکےنواےل رپ ہیزوکٰۃ واح ےہ یا امکلزنیم رپ؟ یہی االتخفخرایجزونیمںںیم ےہ حہک وہ الہخراج‬
‫ےس لکن رک املسمونں ینعی ااحصب رشع یک یکلمںیم لقتنم وہں یا ح رشعی زنیماملسمونں یک یکلم ےسلکن رک خراج ادا رکےن‬
‫‪6‬‬
‫واےلذویمںیکیکلموہاجےئ۔اساکااکمنےہہکانامتماسملئںیماالتخفیکوہجہیوہہکہییاصقیکلمےہ۔‬

‫اب ُو ُجوب َّ‬

‫الزكاة‪1395،‬‬ ‫اب َّ‬
‫الزك ِاة ‪،‬ب ُ‬ ‫ترمذی‪،‬كت ُ‬ ‫ٰ‬
‫ترمذی‪،‬ابوعیس ی محمد بن سورہ‪،‬جامع‬ ‫‪)5‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ )6‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪309/1‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪48‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫الہپہلئسم‪:‬روےکےئگولھپںیکزوکٰۃ‬
‫ث‬
‫ااممامکلاورااممشایعفانولھپںںیمزوکٰۃوکواحقراردےتیںیہاور اامموحکملاوراامماطؤسانںیمزوکٰۃےکاقلئںیہن‬
‫ںیہ۔ایرگوہےنرفتقییکےہہکوہونیکسمںےکےیلروےکےئگںیہیاھچکیعتمولوگںےکےیل۔ارگدورسیلکشےہوتاسںیم‬
‫دصہق وک اوہنں ےن واحقرار دیا ےہ اور ارگونیکسمں ےک ےیل ےہوت دصہق وکواحںیہن اہک ےہ۔ نجاہقف ےنونیکسمں ےکےیل‬
‫روےکےئگ ولھپں رپزوکٰۃوکواح اہک ےہ انیک یاتےبینعم ےہ یکںہک اسںیم دو زیچںیعمج وہیئگ ںیہ ایوت یکلمیاصق ےہ‬
‫ث‬
‫دورسی یات ہی ےہ ہک وہلھپ اےسی اقراد ےک ےیل روےک ےئگ ںیہ وج اس فنص ےک ریغ یعتم ولوگں ںیم شالم ںیہ نج یک رطف‬
‫دصہقاکاملولیایااجیاےہہنہیہکانرپدصہقاکاملواحوہ۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬رکاہییکزنیمںیماالتخف‬
‫رکاہییکزونیمںیکدیپاوارےکہلسلسںیم االتخف ےہ۔ ایرگوہ اتہک ےہہکزوکٰۃیتیھک رکےنواےل رپواح ےہ ہی اامم‬
‫ث‬
‫امکل‪،‬ااممشایعف‪،‬اامموثری‪،‬ااممانبابمرک‪،‬اامماوبوثراورایامجعاککلسمےہ۔اامماوبہفینحاورانےکااحصبیکراےئےہہک‬
‫زوکٰۃزنیمےکامکلرپواحےہاٹبیئرکےنواےلرپںیہن۔‬
‫االتخفاکس‪:‬‬
‫االتخفاکسہیہلئسمےہہکرشعزنیماکقحےہ؟یازراعاکقحےہیااندوونںاکقحےہ؟یسکےنرشعوکدوونںاکقح‬
‫ںیہن امیا ےہرگمتقیقحہی ےہہک ہیدوونںاک قحےہ۔وچہکناہقفےک بردیزنیماورزراعںیم ےسیسکایاکقحےہ اسےیل‬
‫االتخفاسںیموہاےہہکانںیمےسوکناسالقئزیادہےہہکاسوکاسہگجےسوسنمبایکاجےئسجںیماافتقوہینعیزراع‬
‫اورزنیماکایامکلےکےیل وہیا۔وہمجرےنہیراےئاقمئیکہک سجزیچیکوہجےسزوکٰۃواحوہیتےہوہہلغےہرگم اامماوبہفینح‬
‫ےناہکہکووجبزوکٰۃےکےیلالصزنیمےہ۔‬
‫خرایجزنیمحاملسمونںےکاہھتںیمآاجےئوتاسںیماالتخفےہہکرشعیھبخراجےکاسھتاداایکاجےئیارشعںیمادا‬
‫ایک اجےئ اگ۔ وہمجر اک کلسم ےہ ہک اسںیم رشع ینعی زوکٰۃ ےہ۔ اامم اوبہفینح اور ان ےکااحصب ےتہک ںیہ ہک اسںیم رشع ںیہن اد ا ایک‬
‫ث‬
‫اجےئاگ۔املعےنخرایجزنیموکےنچیبےکوجازےکہلسلسںیماالتخفایکےہ۔ارگرشعیزنیمذیموکلقتنموہاجےئاوروہاکسرکےن‬
‫ےگلوتوہمجراککلسمےہہکاسرپھچکواحںیہنےہ۔اوراامماوبہفینحےتہکںیہہکحوکیئذیمرشعیزنیمخرییاےہوتوہخرایج‬
‫زنیم وہ اجیتےہوگیا اناک دصقمہی ےہہک رشعاملسمونںیکزنیم اکقح ےہ اورخراج ذویمںیکزنیم اک قحےہ۔ رگم اس اوصلےک‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪49‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اطمقب ہیواح وہاجیا ےہہک حخرایجزنیم املسمونںوکلقتنم وہ اجےئوت اسیکتیثیح رشعیزنیمیک وہ اجےئ سجرطح اامم‬
‫وموصفےکبردیحرشعیزنیمذیموکلقتنموہیتےہوتخرایجزنیمںیمدبلاجیتےہ۔‬
‫امکلےسقلعتمدعتمداسملئاورںیہنجےکذرکاکانمساقممیہییابےہ۔ایہلئسمہیےہہکآدیمےنزوکٰۃاکنیلاور‬
‫رھپوہاضعئوہیئگ۔دورساہلئسمہیےہہکحزوکٰۃاکنانلنکمموہاوتاکنےنلےسےلہپاملاکضعبہصحاضعئوہیگ۔رسیتاہلئسمہیےہہک‬
‫‪7‬‬
‫آدیمرمیگاوراسرپزوکٰۃواحےہ۔‬
‫الہپہلئسم‪:‬زوکٰۃاکنےنلےکعباضعئوہیئگ‪:‬‬
‫املع یک آرا ءای رگوہ یک راےئ ےہ ہک ح زوکٰۃ اضعئ وہیئگ وت اب ویہ اکیف ےہ۔ دورسا رگوہ اتہک ےہ ہک آدیم یک تیثیح‬
‫اضنمیکےہیاآہکنزوکٰۃیکدولوکاسیکہگجاچنہپدے۔رسیتےرگوہےنرفتقییکےہہکحاسےکےیلنکمموہاکسیاس‬
‫ےن زوکٰۃ اکنیل ےہ یاووجب اور ااکمنےک ےلہپ رمہلح یہںیم اس ےن زوکٰۃ اکنل دی ےہ انںیم ضعب ولگ ےتہک ںیہ ہک ارگ اس ےن‬
‫ااکمن اورووجبےکھچکدونںےکعبزوکٰۃ اکنیلےہوتاضنمےہ اور ارگووجبےکےلہپرمہلحںیم اکنلدیےہ اوراسیکاجی‬
‫ےسوکیئوکیایہرسزدںیہنوہیئےہوتوہاضنمںیہنےہ۔ہی ااممامکل اک وہشمروقل ےہ۔اسرگوہےکھچکدورسےولگ ےتہکںیہ‬
‫ہکارگاسےنوکیایہیکےہوتوہاضنموہاگاور ارگوکیایہںیہنیکےہوتوجاملاچبےہاسیکزوکٰۃاکنلدےاگ۔ہیاامماوبوثراوراامم‬
‫ث‬
‫شایعفاکوقلےہ۔ایرسیتیامجعیتہکےہہکوہاضعئوہےنواےلاملوکامشررکےاوریایقامدنہاملںیماسمنیکاوراصحامل‬
‫دوونںاصحاملےکہصحےکانتسےسرشیوہاجںیئےسیجدورشیوہںاوررتشمکاملاکھچکہصحالچاجےئاوریایقاملںیم‬
‫استبسنےسرشیوہاجںیئ۔اسرطحاسہلئسمںیمیاچناوقالںیہ۔‬
‫‪)1‬وہقلطماضنمںیہنوہاگ۔‬
‫‪)2‬وہرشموطاضنموہاگ۔‬
‫‪)3‬ارگوکیایہیکےہوتاضنموہاگاورارگوکیایہںیہنیکوتاضنمںیہنوہاگ۔‬
‫‪)4‬ارگوکیایہیکےہوتاضنموہاگاورارگوکیایہںیہنیکوتیایقامدنہیکزوکٰۃادارکےاگ۔‬
‫‪8‬‬
‫‪)5‬یایقامدنہاملںیمدوونںرشیوہںےگ۔‬

‫‪ )7‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪310/1‬‬

‫‪ )8‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪311/1‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪50‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دورساہلئسم‪:‬حووجبزوکٰۃےکعبیہاملاضعئوہاجےئ۔املعیکآرا‪:‬‬
‫ایرگوہیک راےئےہہکیایق امدنہںیمزوکٰۃ اکنلدے۔ دورسےرگوہیک راےئےہہکونیکسمںاوراصحامل اکاعمہلم‬
‫دوانرشوکیںاکاسےہوجاانپھچکاملاضعئرکدںی۔‬
‫ساالتخف‪:‬‬
‫االتخفاکسزوکٰۃوکقروضںےسہیبشتدانیےہینعی اسںیم قحامل ےسقلعتمہنوہہکلب ذمےسقلعتموہیا انیکہیبشت‬
‫ان وقحق ےسدیاجےئوج نیعاملےسقلعتم وہےتںیہ اور نجاکقلعت اس آدیم ےکذم ےسںیہنوہیاسج اکاہھتامل رپےہےسیج‬
‫انیموریغہنجاہقفےناماکلنزوکٰۃوکانیمےکاشمہبقراردیاےہاوہنںےناہکہکحزوکٰۃاکنلدییئگاوررھپوہدولاضعئوہیئگوت‬
‫ابھچکواضحںیہنےہاورنجاہقفےنقرضداروںےسہیبشتدیاوہنںےناےساضنمقراردیا۔اورنجاہقفےنرفتطیاوردعم‬
‫رفتطیںیمرفتقییکےہاوہنںےنانیمےس م ر‬
‫ہولہپےساُےساشمہبقراردیاےہ۔یکںہکوکیایہیکوصرتںیمانیماضنموہیاےہ۔‬
‫نجاہقفےنہیاہکےہہکوکیایہہنوہےنیکوصرتںیمیایقامدنہیکزوکٰۃادارکدے۔اوہنںےنزوکٰۃاکنےنلےکعباملےکیسکہصح‬
‫ےکاضعئوہےنوکاسصخشےکاعمہلمےکاشمہبقراردیاےہ۔سجےکاملاکھچکہصحزوکٰۃواحےسےلہپاضعئوہاجےئسجرطح‬
‫ہکزوکٰۃواحوہےنیکوصرتںیموہرصفاملوموجدیکزوکٰۃاکنانل۔اسرطحہیصخشیھبرصفاملوموجدہےسزوکٰۃاکنےلاگ۔‬
‫االتخفاکس ہیےہہک ااسیصخشقرضدارےکاشمہب ےہیا انیمےک یارشیاملےکیا اسصخشےکسجےکاملاک ھچک‬
‫ہصحزوکٰۃواحوہےنےسےلہپاضعئوہیگوہ؟نکیلارگزوکٰۃواحوہیئاوردقرتےکیاووجداسےنزوکٰۃںیہناکنیلیاآہکناملاک‬
‫ھچکہصحاضعئوہیگوتریمےایخلںیماملعاکاافتقےہہکوہاضنموہاگ۔اہتبلوچیاویںاکاعمہلمفلتخمےہیکںہکضعبولوگںےن‬
‫انںیمزوکٰۃےکووجبےکےیلاسلوپراوہےنےکالعوہلحمےکتکلئےیکرشطیھبریھکےہاورہیااممامکلاککلسمےہ۔‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬زوکٰۃواحوہےنےکعبآدیمرماجےئاملعیکآرا‪:‬‬
‫زوکٰۃ واح وہ اور ادایگیئ ےس لبق آدیم وک ومت آاجےئ وت ای رگوہ یک راےئ ےہ ہک اس یک دول ےس زوکٰۃ اکنل دی‬
‫ث‬
‫اجےئ۔ ہی اامم شایعف‪ ،‬اامم ادمح‪ ،‬اامم ااحسق اور اامم اوبوثراک کلسم ےہ۔ دورسارگوہاتہک ےہہک ارگ اسےنوتیصیک ےہوت ایاہتیئ‬
‫دول ےسزوکٰۃ اکنل دی اجےئ۔ اسںیم ھچکولگ اس یاتےک اقلئ ںیہہک ارگ ثلث مک ڑپےوت از رسونزوکٰۃ اکنیل اجےئ۔ ضعب‬
‫ولگےئنرسےےسزوکٰۃاکنےنلےکاقلئںیہنںیہ۔ااممامکلےسدوونںاوقالرمویںیہ۔رگموہشمروقلاُناکیہیےہہکہیزوکٰۃ‬
‫‪9‬‬
‫وتیصیکامدننےہ۔‬

‫‪ )9‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪312/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪51‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دورساوموضع۔سکاملںیمزوکٰۃواحےہ؟‬
‫نجاومالںیمزوکٰۃواحےہانںیمےسضعبقفتمہیلعںیہاورضعبفلتخمہیف۔نجاومالںیمزوکٰۃےکواحوہےن‬
‫رپاملعاکاافتقےہانںیمےسدعماینتںیمےسوسیااوراچدنیوجزویرےکوطررپاامعتسلہنوہےتوہں‪،‬ویحایاتںیمےسنیتفنص‬
‫ث‬ ‫اوی‪،‬اگےئاورکبی‪،‬ولغںیکدومسقوہیگںاوروجاوردومسقےکلھپوجھکراور ٰ‬
‫مںیہ۔لیتےکیارےںیمایشاذاالتخفےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫وسےنےکہلسلسںیمرصفزویراتےکیارےںیماالتخفےہ۔اہقفےئاجحزااممامکل‪،‬اامملاورااممشایعفیکراےئ‬
‫ہک ان ںیم زوکٰۃ ںیہن ےہ ح ہک ان اک اامعتسل ابلس اور زنیےکےیل وہ۔ اامم اوبہفینح اور انےک ااحصب اُنںیم زوکٰۃ ےک اقلئ‬
‫ںیہ۔‬
‫سالتخف‪:‬‬
‫االتخفاکسہیےہہکاےسرھگےکاسزواسامنےسیھباشمتہبدییئگےہاوروسےنےکڈےلیھاوراچدنیےسیھبنج‬
‫ےس وصقمد نیل دنی وہیا ےہ۔ نج اہقف ےن اسز و اسامن ےس ہیبشت دی ےہ سج ےس اوالً افدئہ ااھٹیا وصقمد وہیا ےہ اوہنں ےن اہک ہک‬
‫زویراتںیمزوکٰۃںیہنےہ۔اورنجولوگںےنوسےنےکڈےلیھاوراچدنیےسہیبشتدیےہنجےساونیلوصقمدنیلدنیوہیاےہ‬
‫‪10‬‬
‫اوہنںےنزویرںیمزوکٰۃوکواحقراردیاےہ۔‬
‫ث‬
‫االتخفاکایس اور ےہ اوروہہی ےہہک اسایسقںیموارد ااحدیفلتخم ںیہ۔رضحتاجبر ےنیبنىلص اہللہیلعوملس‬
‫ےسرواییکےہہکآپﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫ً ‪11‬‬ ‫ْ‬
‫ل ْيس ِفي ال ُح ِل ِي زكاة‬
‫"زویراتںیمزوکٰۃںیہنےہ"‬
‫رمعونببیعش ےن وباہطس اےنپوادل وباہطس اےنپ دادارواییک ےہہک"ایوعرتیبن ىلص اہللہیلعوملسیک جمںیم‬
‫اینپیٹیبےکاسھتاحرض وہیئ۔اسیکیٹیبےکاہھتںیم وسےناکنگنکاھت۔ آپےن اس ےسوپاھچ‪ :‬ایکمت اسیکزوکٰۃ ادارکیت وہ؟اس‬
‫ےن یفن ںیم وجاب دیا۔ آپ ےن قرامیا‪ :‬ایک مت اےس دنسپ رکویگ ہک ان ےک دبےل اہلل ںیہمت آگ ےک نگنک انہپےئ؟ انچہچن اس ےن‬
‫دوونںنگنکایاردیاوراںیہنیبنىلصاہللہیلعوملسےکاسےنمڈالدیااوررعضایک‪:‬ہیاہللاوراسےکروسلےکےیلںیہ"‬

‫‪ )10‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪314/1‬‬

‫ٰ‬
‫الزکوۃ ‪،‬باب زكاة الحلي ‪ 1926،‬وقال‪ :‬أبو حمزة هذا ميمون (ضعيف الحديث)‪.‬‬ ‫‪ )11‬دارقطني ‪،‬رواه الدارقطني ‪،‬کتاب‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪52‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫دوونںدحںیثیزمکور ںیہاخصوطرےسدحی اجبرزمکورےہ۔اسےیلانےکاالتخفاکالصسیہیےہہکےننہپےک‬
‫ےیلنبیایگزویریاوتوسےنےکڈےلیھاوراچدنیےکلثمھجمس یلیگ نجاکاونیلدصقمافدئہااھٹیاںیہنہکلبنیلدنیرکیاوہیاےہیااےس‬
‫رھگےکاسزواسامنےکلثماھجمسیگسجاکالصدصقموسےنےکڈےلیھاوراچدنیےکبرسکعوہیاےہینعینیلدنیںیہنہکلباافتسدہ‬
‫رکیا۔ نیلدنی اک بلطمتمیق ےکوعضوسدارکیاےہ۔ رکاہیےکےیل نبےئےئگزویراتےکہلسلسںیم اامم امکلےکفلتخم اوقال‬
‫ںیہ۔یھبکاوہنںےنےننہپےکےیلنبےئےئگزویرےساےساشمہبقراردیاےہاوریھبکاجتریتنیلدنیےکےیلنبےئےئگوسےنےک‬
‫ڈےلیھاوراچدنیےس۔‬
‫ویحانیکزوکٰۃںیماملعاکاالتخف‪:‬‬
‫نجویحایاتںیمزوکٰۃ ےکواح وہےنںیماملع اک االتخف ےہ۔ان ںیم ےس ضعب االتخافتویحایاتیک ونعںیم ںیہ اور‬
‫ضعباُنیکفنصںیم۔ونعویحانوجفلتخمزیچےہوہوھگڑاےہ۔وہمجروھگڑےںیمزوکٰۃےکاقلئںیہنںیہ۔اامماوبہفینحےتہکںیہ‬
‫‪12‬‬
‫ہکارگوھگڑارچےنواالےہاوراسےسوصقمدازفائلسنےہوتاسںیمزوکٰۃےہ‪،‬وخاہرنوہیاامدہ۔‬
‫االتخفاکسایقساکظفلےساالتخفاورایظفلاکدورسےظفلےساالتخفےہ۔وجظفلوھگڑےںیمزوکٰۃوکواحہن‬
‫ث‬
‫قراردےنیاکاقتاضرکیاےہوہاسدحیںیمےہ۔اہللےکروسلىلصاہللہیلعوملسےنقرامیا‪:‬‬
‫ٌ ‪13‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫سلم ِفي ع ْب ِد ِه وۡل فر ِس ِه صدقة‬
‫ليس على امل ِ‬
‫"املسمنرپاسےکالغماوروھگڑوںںیمدصہقںیہنےہ"‬
‫اسےکوہفمماکاخمفلایقسہیےہہکرچےنواالوھگڑاایااسیویحانےہسجےسوصقمدومناورازفائلسنےہاسےیل‬
‫ث‬
‫اوی اور کبی ےک اشمہب ےہ۔ اس ومعم اک اخمفل سج ظفلوک اھجمس اجیا ےہ وہدحی ںیم ےہ آپےن وھگڑے اکذرک ایک اور اسیک‬
‫رگدن اورھٹیپںیم اہلل اک قحقراومشںیہن ایک ۔ اامم اوبہفینحےتہک ںیہہک اہللاک قحویہزوکٰۃ ےہ۔ ہیوگتفگ رچ ےنواےل وھگڑےےک‬
‫یارےںیمےہ۔اقیضانبردشےتہکںیہ‪:‬اسظفلاکلمجموہیااسےکاعموہےنےسزیادہانمسےہہکاسرطحزوکٰۃےکہلسلس‬
‫ح‬
‫ںیماسےسادتساللایکاجےئ۔اسہلئسمںیماص يتناامماوبویفساورااممدمحمےناامماوبہفینحیکاخمتفلیکےہاوررضحترمعےک‬
‫یارےںیمحیحصروایےہہکوہوھگڑوںںیمزوکٰۃووصلرکےتےھت۔اہکیگےہہکہیولوگںیکاجیےساایتخریاھت۔‬

‫‪ )12‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪315/1‬‬

‫ٌ‬ ‫ُْ‬
‫اب‪ :‬ل ْيس على املس ِل ِم ِفي فر ِس ِه صدقة‪1463،‬‬ ‫اب َّ‬
‫الزك ِاة ‪،‬ب ٌ‬ ‫‪ )13‬بخاری‪ِ ،‬كت ُ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪53‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫فنصویحانںیماالتخف‪:‬‬
‫فنص ویحان ںیم وج االتخف ےہ وت وہ اوی‪ ،‬اگےئ اور کبی ںیم ےس رچےن اور ہن رچےن واےل ومویشیں یک رفتقی ےہ۔‬
‫ث‬
‫ایرگوہےنانتںاانصفںیمزوکٰۃوکواحاہکےہوخاہوہہچےنواےلوہںیاہچےنواےلہنوہں۔ہیاامملاورااممامکلاک‬
‫وقلےہ۔دورسےامتماہقفےتہکںیہہکانامتماانصفںیموجرچےنواےلںیہنںیہانںیمزوکٰۃںیہنےہ۔االتخفاکسقلطماک‬
‫ث‬
‫دیقمےساالتخفاورایقساکومعمظفلےکاخمفلوہیاےہ۔قلطمدحیاہللےکروسلىلصاہللہیلعوملساکہیوقلےہ‪:‬‬
‫ٌ ‪14‬‬
‫ِفي أ ْرب ِع ْین شاء شاة‬
‫"اچسیلکبویںںیمایکبیےہ"‬
‫ث‬
‫دیقمدحیدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪15‬‬ ‫في سائمة الغنم َّ‬
‫الزكوة‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫(رچےنوایلکبویںںیمزوکٰۃےہ۔)‬
‫نجاہقفےنقلطموکدیقمرپاغلایکاوہنںےنرچےنواےلاورہنرچےنواےلامتماجونروںںیمزوکٰۃوکواحقراردیا۔‬
‫اوروہنجںےندیقموکاغلامیااوہنںےنطقفرچےنواےلاجونروںںیمزوکٰۃوکواحامیا۔‬
‫ث‬
‫زنیمیکدیپاوارںیمزوکٰۃےکیارےںیمہیدحیےہ۔‬
‫ُ ْ ‪16‬‬ ‫ْ ُ‬ ‫الع ْش ُر وفيما ُسقي ب َّ‬
‫الن ْ‬ ‫السم ُاء ُ‬
‫ِفيما سف ِت َّ‬
‫صف العسر‬ ‫ص ِح ِن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫"ےسجآامسنریسابرکےاسںیمدوساںہصحےہاورسجیکیاینےسریسایبیکاجےئاسںیمفصن‬
‫رشعینعیوسیباںہصحےہ"‬
‫قرآناتہکےہ‪:‬‬
‫الزْي ُتون‬ ‫ْ‬
‫الز ْرع ُمختل ًفا ُ‬
‫أكله و َّ‬ ‫النخل و َّ‬‫ْ‬ ‫و ُهو َّالذي أنشأ ج َّنات َّم ْع ُروشات وغ ْیر م ْع ُروشات و َّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُُ‬
‫‪17‬‬
‫الر َّمان ُمتش ِابها وغ ْیر ُمتش ِاب ِه كلوا ِمن ثم ِر ِه ِإذا املر وآتوا ح َّق ُه ي ْوم حص ِاد ِه‬
‫و ُّ‬

‫"وہاہللیہےہسجےنرطحرطحےکیاغاوریااتسکناوراتسلخنندیپاےئک‪،‬ایتیھکںااگںیئنجےسمسق‬

‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫الزكاة ع ْن ُس َّ‬ ‫‪)14‬ترمذی‪،‬کتاب َّ‬

‫اإل ِب ِل والغن ِم‪)621،‬‬‫ّٰللا ﷺ ‪،‬باب ما جاء ِفي زك ِاة ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫ِ ر ِ‬
‫السا ِئم ِة‪1567،‬‬‫اب في زك ِاة َّ‬
‫ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫‪)15‬ابو داود‪ِ ،‬كتاب الزك ِاة ‪،‬ب ِ‬
‫ْ‬ ‫الع ْشر ِفيما ُي ْسقى ِم ْن ما ِء َّ‬‫اب ُ‬ ‫اب َّ‬
‫الزك ِاة ‪،‬ب ُ‬ ‫‪ )16‬بخاری‪ِ ،‬كت ُ‬
‫السم ِاء‪ ،‬و ِبامل ِاء الج ِاري‪1483،‬‬ ‫ِ‬
‫‪)17‬اۡلنعام‪13/6:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪54‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫مسقےکاموکالتاحلصوہےتںیہ‪،‬زوتیناورایارےکدرحدیپاےئکنجےکلھپوصرتںیماشمہب‬
‫اورمرےںیمفلتخموہےتںیہ۔اھکؤانیکدیپاوارحہکہیلھپدںی‪،‬اوراہللاکقحادارکوحانیک‬
‫لصفاکوٹ"‬
‫ایقساتہکےہہکزوکٰۃ اکدصقمضحمرضوریاتیکلیمکتےہ اوراعموطررپہیاقباعطماایشیہےسقلعتمےہاسےیلنج‬
‫اہقفےن ومعموک اسایقس ےسوصخمصایکاوہنںےناموکالتےکالعوہدورسیامتمزیچوں ےسزوکٰۃوک اسطقرکدیا۔اور نجولوگں‬
‫ےن ومعموکاغلراھک اوہنںےن دورسیزیچوںںیمیھبزوکٰۃوکواح اہک‪،‬وساےئ ُان زیچوںےکنجںیمزوکٰۃواحہنوہےنرپ‬
‫اامجع ےہ۔نجاہقفےن اموکالت رپ اافتقایک ےہ اوہنںےنضعبزیچوںںیم اس ولہپ ےس االتخف ایک ےہہک آیا ہی اموکہل ےہ یا اموکہل‬
‫ںیہنےہ؟یا اےسہقفتمزیچوں رپایقس ایکاجاتکس ےہیاایقسںیہنایکاجاتکس؟اثملےکوطررپزوتینےکیارےںیماامم امکلاور اامم‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫شایعف اکاالتخفےہ۔ ااممامکلاسںیمزوکٰۃوکواحقرار دےتیںیہاور ااممشایعفرصمںیم اےنپآخری وقلےکاطمقباسںیمزوکٰۃ‬
‫ےک اقلئ ںیہن ںیہ۔ االتخف اک س ہی ےہ ہک زوتین اک امشر وخراکںیم وہیا ےہ یا ںیہن ۔ اس یاب ےس قلعتم اریجن ےکہلسلس ںیم‬
‫ااحصب امکلاک االتخف یھب ےہ ہک اس ںیم زوکٰ ۃ واح ےہ یاںیہن۔ ضعب اہقف رصف ولھپں ںیم زوکٰۃےک اقلئ ںیہ‪ ،‬زبسویںںیم‬
‫ںیہن۔ ہی انب بیبحاکوقل ےہ۔ یکںہک آیقرآینںیم جنت معروشات وغیر معروشات ےک اافلظ ںیہ۔نجاہقفےنآی‬
‫ذموکرولھپںاورزوتینںیمرفتقییکےہوتانےکوقلیکوکیئیاولیںیہنےہوساےئایزمکوریاولیےہ۔‬
‫رھگےکاسزواسامنںیمزوکٰۃےکیارےںیماملعءیکآرااوراالتخف‪:‬‬
‫املعاکاافتقےہہکرھگےکاسزواسامنںیمنجےساجترتوصقمدہنوہ‪،‬زوکٰۃںیہنےہ۔نکیلانںیمےسوجاسامناجترت‬
‫اظہرےناسیکاخمتفلیک‬‫ےکوطررپاامعتسلوہاسہلسلسںیماملعاکاالتخفےہ۔امتماہقفاسںیمزوکٰۃواحقراردےتیںیہ۔رگمالہ م‬
‫ث‬
‫ےہ۔ االتخف اک س ہی ےہ ہک ایقس ےک ذرہعی زوکٰۃ واح یک اجیتکس ےہ یا ںیہن؟ اور دحی رمسہ نب دنجب ےک حیحص وہےن ںیم‬
‫االتخفیھب اس اکسےہ۔وہےتہک ںیہہک"اہللےکروسل ىلص اہللہیلعوملسیمہ مکح دےتی ےھتہکاجترتےکےیلمہوجاسامن‬
‫ایتررکےتںیہاسںیمےسمہزوکٰۃاکنںیل"۔دورسیروایںیم ےہہک"وہیگںیکزوکٰۃادارکو"۔وہمجرےنسجایقسوکاایتخرایک‬
‫ےہوہہیےہہکاجترتےکےیلایترےئکےئگاملاکوصقمدومنداراقتےہاسےیلاےستںاانجسےساشمتہبدییئگنجںیمزوکٰۃ‬
‫ث‬
‫ہقفتموطررپواحےہینعییتیھک‪،‬ومیشیاوروسیااچدنی۔اامماحطویےتہکںیہہکاسامنںیمزوکٰۃرضحترمعوانبرمعےسیایےہاور‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪55‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫احصہبںیمےسیسکےنانیکاخمتفلںیہنیکےہ۔ضعباہقفاسرطحےکاوقالوکاحصہباکاامجعقراردےتیںیہینعییسکاحصیباکوقل‬
‫‪18‬‬
‫وہاوردورسےاحصہبےساسیکاخمتفلںیموکیئوقلہنلقنوہاوہ۔‬
‫رسیتاوموضع۔اصنبزوکٰة‬
‫اقبزوکٰۃ اومالںیم ےس م ر‬
‫ہ ایاک اصنب ایک ےہینعیوہوکنس دقمار ےہ سجںیمزوکٰۃواح ےہ اور اس اک اصنب ایک‬
‫وہاگاوراسںیمواحایکےہینعینیعواحاوراسیکدقمار۔ہیوگتفگیاچنولصفںںیممسقنمےہ۔‬
‫لصفاول‪:‬وسےناچدنیاکاصنب۔‬
‫ث‬
‫لصفیاین‪:‬اویاکاصنب۔‬
‫ث ث‬
‫لصفیال‪:‬کبیاکاصنب۔‬
‫لصفراعب‪:‬اگےئاکاصنب۔‬
‫لصفاخسم‪:‬ولھپںاورولغںاکاصنباورانںیمواحدقمار۔‬
‫لصفاسدس‪:‬اسزواسامناکاصنب۔‬
‫لصفاول‪:‬وسےناچدنیاکاصنب‬
‫ینتک اچدنیںیمزوکٰۃواح ےہ؟املع اک اافتقےہہکیاچناوراقںیمزوکٰۃواح ےہ۔اہللےکروسلىلص اہللہیلعوملس ےن‬
‫قرامیا‪:‬‬
‫ٌ ‪19‬‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫واق ِمن الور ِق صدقة‬ ‫ليس ِفيما دون خم ِ‬
‫سأ ِ‬
‫"یاچناوہیقےسمکاچدنیںیمدصہقںیہنےہ"‬
‫اہتبلاکنےستکلئےوایلاچدنیےکیارےںیماالتخفےہ۔اسںیماصنباورواحدقماردوونںفلتخمہیفںیہ۔اہقفےک‬
‫بردیاچسیل درمہےکوزنےک برابر وہیا ےہ۔دقمارواحےکہلسلسںیماملع اک اافتق ےہہک ہی اچسیلاںہصح ےہ ینعیوسیا اور‬
‫اچدنیدوونںبرابرںیہ۔رشبہکیطاکنےسہنےلکنوہں۔املعےناسیابںیمیاچناسملئںیماالتخفایکےہ۔‬
‫ا۔وسےناکاصنب۔‬
‫‪۲‬۔ایکوسےناچدنیںیموصقےہ؟ینعیایکاصنبےکاورپوکیئدقمارےہسجےکااضہفےسزوکٰۃںیمااضہفہنوہ؟‬

‫‪ )18‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪318/1‬‬

‫اب زك ِاة الو ِر ِق‪1447،‬‬ ‫اب َّ‬
‫الزك ِاة ‪،‬ب ُ‬ ‫‪)19‬بخاری‪ِ ،‬كت ُ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪56‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫‪۳‬۔ایکزوکٰۃدےتیوقدوونںوکایدورسےںیمالمیااجاتکسےہاوراںیہناصنباقمئرکےتوقاییہفنصںیمامشر‬
‫ایکاجاتکسےہ؟یادوونںدوفلتخماانصفںیہ۔‬
‫‪۴‬۔ایکاصنبےکےیلرشطےہہکامکلایوہدوہنوہں؟‬
‫‪۵‬۔دعماینتاکاصنبایکےہاوراسںیمدقمارواحایکےہ؟‬
‫الہپہلئسم‪:‬وسےناچدنیاکاصنباملعیکآرا‪:‬‬
‫ارثکاملعیک راےئےہہکزوکٰۃںیمدانیرےکوزنںیمواحےہسج رطحدووسدرمہاچدنیےکوزنںیمواحےہ۔ہی‬
‫ث‬
‫ااممامکل‪ ،‬اامم شایعف‪ ،‬اامم اوبہفینح اورانےک ااحصب‪ ،‬اامم ادمحاوراہقفیک ایامجع اککلسم ےہ۔ایرگوہسجںیم نسحنباوب‬
‫انسحلرصبیاورارثکااحصبداؤدنبیلعںیہ‪،‬اتھجمسےہہکوسےنںیمزوکٰۃںیہنےہحیہکاچسیلدانیرہنوہں۔اساصنبںیم‬
‫اچسیلاںہصحینعیایدانیرزوکٰۃےہ۔رسیتارگوہاتہکےہہکوسےنںیمزوکٰۃںیہنےہحیہکاساکابمدہلدووسدرمہیااسیک‬
‫تمیقےکبرابرہنوہاجےئ۔حاانتوسیاوہاجےئوتاساکاچسیلاںہصحاکنالاجےئ۔وسےنےساساصنباکوزنسیبدانیریاھچکمکو‬
‫شیب وہاگ۔ ہی اسوصرتںیم ےہ حہکراس ااملل اچسیل دانیر ےس مک وہ۔ ح اچسیل دانیر وہوتوسےن یہ اک اابتعر ایک اجےئاگ۔‬
‫‪20‬‬
‫درمہےکابمدہلیاتمیقاکاابتعرںیہنوہاگ۔‬
‫ساالتخف‪:‬‬
‫ث‬
‫وسےنےکاصنبںیماالتخفاکسہیےہہکاچدنیےکبرالخفاسںیمیبنىلصاہللہیلعوملسےسھچکیایںیہنےہ۔‬
‫ث‬
‫دحییلعےسنسحنبامعرہےنوجرواییکےہہک‪:‬‬
‫‪21‬‬ ‫الذهب م ْن ُكل ع ْشرْين ِدين ًارا ن ْ‬
‫صف ِدين ٍار‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫هاتوا زكاة‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫"وسےنیکزوکٰۃرپسیبدانیرںیمفصندانیردو"‬
‫وت ارثک املع ےک بردی اس رپ لمع رکیا واح ںیہن ےہ یکں ہک نسح نب امعرہ رفنم د راوی ںیہ ۔ نج اہقف ےک بردی ہی‬
‫ث‬
‫دحیحیحصںیہنےہاوہنںےناامجعاکاہسرایلےہ۔اوروہہیےہہکاچسیلدانیروںںیمہقفتموطررپواحےہ۔ااممامکلےنالہ‬
‫دمہنیرپاامتعدایکےہاسےیلاوہنںےناوملاطںیماہکےہہک‪:‬ریمےبردیسجسںیماالتخفںیہنےہوہہیےہہک''سیبدانیر‬
‫ںیمزوکٰۃواحےہ''۔سجرطحدووسدرمہںیمواحےہ۔نجاہقفےناچسیلدانیرےسمکںیمدرامہیکاابتعںیمزوکٰۃوکواح‬

‫‪ )20‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪320/1‬‬

‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫اب َّ‬
‫الزك ِاة ‪،‬ب ُ‬ ‫‪ )21‬ابن ماجہ‪ِ ،‬كت ُ‬
‫اب زك ِاة الو ِر ِق والذه ِب‪1791،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪57‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اہک ےہوت اسیکوہج ہیےہہک اُنےک بردیدوونں اییہ سنجےس ںیہاور اسںیماچدنیالص ےہیکںہک اسےک یارےںیم‬
‫ث‬
‫یایصن وموجدےہ۔ اوہنں ےنوزنںیمںیہنہکلبتمیقںیموسےنوک اچدنیاک یاعبقراردیاےہ اور ہی اامجع ےس مکبر ےہ۔ہییھب‬
‫ث‬
‫دلیلدییئگےہہکظفلرہتقاکاالطقوسےناوراچدنیدوونںرپوہیاےہیکںہکضعبااحدیںیمواردےہہک‪:‬‬
‫‪22‬‬ ‫ليس فيما ُدون خمس أواق ِمن َّ‬
‫الرق ِة صدقة‬ ‫ِ‬
‫"یاچناوہیقےسمکرہقںیمدصہقںیہنےہ"‬
‫دورساہلئسم‪:‬اصنبےسزادئںیمزوکٰۃ‬
‫وسیوہاس‬‫اصنبےسزادئوسےنےکہلسلسںیماملعاکاالتخفےہ۔وہمجراہقفےتہکںیہہکدووسدرمہےکوزن ےسزادئوج ا‬
‫ح‬ ‫ث‬
‫ںیمزوکٰۃاُساسحبےسےہینعیاچسیلاںہصح۔ہیااممامکل‪،‬ااممشایعف‪،‬اامماوبہفینحےکاص يتناامماوبویفساورااممدمحم‪،‬ااممادمح‬
‫نبختيلاورایامجعاککلسمےہ۔الہلمعاکایرگوہسجںیمرعاویقںیکارثکیےہ‪،‬اسیاتاکاقلئےہہکدووسدرمہ‬
‫ےسوجزادئوہ اسرپوکیئزوکٰۃںیہن ےہح یہکوہااضہفاچسیلدرمہےکبرابرہنوہ اجےئاور حہی دقمار وہاجےئوتاسںیم‬
‫اچسیلاںہصحینعیایدرمہزوکٰۃاکنیلاجےئ۔ہیاامماوبہفینح‪،‬ااممزقراوراندوونںےکااحصبےکایرگوہاکوقلےہاالتخفاک‬
‫ث‬
‫سدحی نسحنب امعرہیکتحصںیم االتخف اور دلیلاطخبیک اس ےس اخمتفل ےہ زین ہیوہجیھب ےہہک ہی دوونں الصںیم‬
‫ایںیہاورمکحںیمفلتخمںیہینعیوچیاہیاورہلغےسانیکاشمتہبےہ۔‬
‫س‬
‫نسحنب امعرہےن اوبا ج ٰق ےسوباہطساعمصنبزمحهوباطس یلعیبنىلص اہللہیلعوملسےس رواییک ےہہک آپﷺےن‬
‫قرامیا‪:‬‬
‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫العش ِر ِم ْن ِمانتی ِد ْر ُهم‬ ‫يق فها توا ِمن الرق ِة ُربع‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫قد عفوت عن صدق ِه الخي ِل والر ِق ِ‬
‫ً ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫صف ِدين ٍار وليس ِفى ِمان ِتي د ُرهم ش ْي ٌء ح َّتی‬ ‫حمسة در ِاهم و ِم ْن ك ِل ِعش ِرين ِدينارا ِن‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ي ُحول عل ْيها الحو ُل ف ِفيها خمسة دراهم ازاد ف ِفى كل أربعین درهما ِد ْر ُه ْم و ِفي ك ِل أ ْربع ِة‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫دينارا درهم ‪ .‬تبلغ أ ْرب ِع ْین ِدين ًارا ف ِفي ك ِل أ ْرب ِع ْین ِدين ٍار و ِفي ك ِل‬
‫دنا ب ْیر تزيد على العشرين ً‬
‫َّ ْ ‪23‬‬
‫صف ِدين ٍار و ِدرهم‬‫أربعة وع ْشرين ن ْ‬
‫ٍ ِ ِ ِ‬
‫ہ دووس درمہںیم یاچن درمہ ےہ‬ ‫"وھگڑے اورالغمںیم دصہقاعمف ےہ۔ اچدنیںیم ےسزوکٰۃ اکنول۔ م ر‬
‫ہ سیب دانیر ںیم فصن دانیر ےہ۔ دو درمہ ںیم ھچک واحںیہن وہیا یا آہکن اسل زگر اجےئ ح‬ ‫ہ مر‬
‫اور م ر‬

‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ْ‬ ‫ُ َّ‬

‫س ذ ْو ٍد صدقة‪1459،‬‬ ‫ْ‬
‫‪ )22‬بخاری‪ِ ،‬كتاب الزك ِاة ‪،‬باب‪ :‬ليس ِفيما دون خم ِ‬
‫‪ )23‬دائود‪ ،‬كتاب َّ‬
‫الزك ِاة ‪ ،‬باب في زك ِاة َّ‬
‫السا ِئم ِة ‪1573،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪58‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ہ اچسیل درمہںیم ایدرمہ ےہ اور‬ ‫اسلزگر اجےئوت یاچن درمہزوکٰۃ اکنول۔وج اصنب ےسزادئ ےہوت م ر‬
‫ہ اچردانیرںیمایدرمہےہیا آہکنوہاچسیلدانیر وہ اجےئ۔رھپ م ر‬
‫ہ اچسیلدانیرںیم‬ ‫ںیم دانیرےسزادئ م ر‬
‫ایدانیرےہاور م ر‬
‫ہوچسیبدانیرںیمآداھدانیراورایدرمہےہ"‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اسدحییکاخمفلدلیلاطخبہیدحیےہہک"یاچناوہیقےسمکاچدنیںیمدصہقںیہنےہ"۔اساکوہفممہیےہہک‬
‫اسےسزادئوجیھباچدنیوہمکیاشیب‪،‬اسںیمدصہقےہ۔ومیشیاورہلغےکدرایمناندوونںاایشےکرگدشرکےنیکوہجہیےہ‬
‫ث‬
‫ہکومیشیےکہلسلسںیموصقاکصندحیںیمواردےہاورولغںںیموصقہنوہےنرپاملعاکاامجعےہ۔نجاہقفےنوسےناچدنی‬
‫وکومیشیےسہیبشتدیاوہنںےنوصقیکامحییکاوروہنجںےنانوکولغںےکاشمہبقراردیااوہنںےناہکہکاسںیموصقںیہن‬
‫ےہ۔‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬دعماینتاکاصنب‬
‫ث‬
‫دعماینت ںیم اصنب اور اس ںیم واح دقمار ےک ہلسلس ںیم االتخف ےہ۔ اامم امکل اور اامم شایعف ےن دعماینت ںیم‬
‫ث‬
‫اصنباک احلظ ایکےہ۔ رگم دوونںںیمقرق ہی ےہہک اامم امکلےناسلزگرےنیک رشط ںیہنریھک ےہ اور اامم شایعف ےن اسیکرشط‬
‫اگلیئ ےہ۔دوونںےک درایمن اسںیمیھب االتخف ںیہنےہہک دعماینتںیم اصنباچسیلاں ہصحےہ۔ اامم اوبہفینح ےناسںیم‬
‫وکیئاصنبرقمرںیہنایکےہہناسلزگرےنیکوکیئرشطریھکےہسبسمخاکنانلواحقراردیاےہ۔اسہلئسمںیماالتخفاکسہی‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےہہکایک"راکز"اکظفلدعماینتںیمشالمےہیاںیہن؟یکںہکدحیوبنیےہ۔‬
‫‪24‬‬
‫في الركاز الخمس‬
‫"زنیمداھتںیمیاوچناںہصحےہ"‬
‫ابہشےن اامم امکل ےسرواییک ےہہکوہدعماینت سج رپوکیئ اکمہن وہا ےہ راکز ےہ اور اس اک اصنبسمخ ےہ۔وگیا‬
‫االتخفیکوہجظفلیکداللےہاوریہیاُناعماالتخافتاکایسراہےہ۔‬
‫ث‬
‫لصفیاین‪:‬اویاکاصنباورواحدقمار‬
‫ہیاچناویرپ اصنبایکبیےہ۔وچسیب ییہیاصنبےہ۔حدعتادسیچپاووٹنںیک‬ ‫املسمونںاکاامجعےہہک م ر‬
‫نت‬
‫وہاجےئوتاسںیم يتس اووٹنںیاصنباویاکایامدہہچبےہےسجایاسلوپراوہیگوہاوردورسےاسلںیمدالخوہاوہ‬
‫اورارگہیہنوہوتاویاکایرنہچبےہےسجدواسلوپرےوہےئگوہںاوررسیتےاسلںیمدالخوہیگوہ۔حدعتاد‪36‬وہاجےئ‬

‫اب في الركا ُ‬
‫الخ ُم ُ‬ ‫اب َّ‬
‫‪ )24‬بخاری‪ِ ،‬كت ُ‬
‫س‪149924،‬‬ ‫الزك ِاة ‪،‬ب ٌ ِ ِ ز‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪59‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وت‪25‬یاویاکایامدہہچباصنبےہےسجدواسلوپرےوہےئگوہںاوررسیتےاسلںیمدالخوہیگوہاورحدعتاد‪46‬وہ‬
‫اجےئوت‪60‬اووٹنںیاصنبلمکمنیتاسلیکایاوینٹنےہوجوچےھتاسلںیمدالخوہیئگوہاورحدعتاد‪61‬وہاجےئوت‪57‬‬
‫یاصنبلمکم اچراسلیک ایاوینٹن ےہوج یاوچنںیاسلںیم دالخ وہیئگ وہ۔ اور ح دعتادے ‪76‬وہ اجےئوت ‪ 90‬یاصنب‬
‫اویےکدوامدہےچبںیہیہنجدواسللمکموہےئگ وہں۔حدعتاد‪91‬وہاجےئوت‪120‬یلمکمنیتاسلیکدواواینٹنں ںیہ۔‬
‫ان س اکوبثت اتکب ادصلہقںیمےہ سجاک اہللےکروسل ىلصاہللہیلعوملسےنمکحدیا اھت اوراسےکعبرضحت اوب کبورمعےن‬
‫اےسیاذفایکاھت۔‬
‫اسںیم االتخفےکضعب وماعقںیہےسیج ایوسسیب ےسزادئ اووٹنںیک دعتادںیمزوکٰۃ اکاصنبایکےہ؟واحاسل اک‬
‫اجونرہنوہہکلباسےسبریرمعیامکمعاکاجونروہوتاساکمکحایکوہاگ؟اورایکمکنساووٹنںںیمزوکٰۃےہارگےہوتواحایکےہ؟‬
‫الہپہلئسم‪۱۲۰:‬ےسزادئدعتاداکاصنب‪:‬‬
‫اووٹنںیکدعتاد ‪ 120‬ےسزادئ وہاجےئوت ااممامکلےتہکںیہہک دصہقےنیلواےلوک اایتخر ےہہک اچےہوتنیت دواسہلامدہ‬
‫ےچبوکےلےل اور اچےہوت دوہساسہل اووینٹنں وکےلےل۔حدعتاد ایوس سیت وہاجےئوتایہساسہل اوینٹن اور دو دواسہلامدہ‬
‫ےچبںیہااحصبامکلںیمےسانبااقلمسےتہکںیہہکریغباایتخرےکوہنیتدواسہلامدہےچبےلاورحدعتاد‪180‬وہاجےئوتاصنب‬
‫ث‬
‫ایہساسہلاوینٹناوردودواسہلامدہےچبںیہ۔یہیااممشایعفاککلسمےہ۔ےتہکںیہہکلصحمریغبیسکااختنبےکایوسسیباووٹنں‬
‫‪25‬‬
‫یںیمرصفدوہساسہلاواینٹنںےلےلاگ۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬حواحرمعاکہچبقرامہہنوہ‬
‫ینعیحاوییکزوکٰۃںیمواحرمعاکاویوموجدہنوہاورامکلےکیاساسےسبریرمعیاوھچیٹرمعاکاویوموجدوہوت‬
‫ااممامکلےتہکںیہہکوہولطمہبرمعاکاویخریےناکفلکمےہ۔ایرگوہاتہکےہہکسجرمعاکاویاسےکیاسےہویہزوکٰۃںیم‬
‫دے دے اورسیب درمہمری دے ارگ اسےک یاس وموجد اوی مکرمع ےہ یا دو کبیاں دے دے۔ اور ارگزیادہرمع اک اوی وموجد‬
‫ث‬
‫ےہوتسیب درمہ دصہقےنیل واالواسپرک دےیادو کبیاںےلےل۔ہی اتکبادصلہقںیمیای ےہاسےیل اسںیم االتخفاکوکیئ‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫شیااممامکلاکاسںیماالتخفےہ۔اسدحیرپااممشایعفاوراامماوبوثراکلمعےہ۔اامماوبہفینحےتہکںیہہکزوکٰۃ‬ ‫ومعقںیہنےہ۔ ا‬
‫ںیموتمیقںیکادایگیئےکاوصلےکاطمقباسرپواحےہہکتمیقادارکے۔ایرگوہاتہکےہہکسجرمعاکہچباسےکیاسےہ‬
‫وہزوکٰۃںیمدےدےاورارگوتمیقںںیموکیئقرقےہوتوہیھبادارکدے۔‬

‫‪ )25‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪326/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪60‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬مکنساووٹنںںیمزوکٰۃ‬
‫وھچےٹاورمکنیباووٹنںںیمایکزوکٰۃواحےہاورارگواحےہوتاسیکدقمارایکوہیگ؟ایرگوہاتہکےہہکاسںیم‬
‫زوکٰۃ واح ےہ اور دورسارگوہ اتہک ےہ ہک اسںیم زوکٰۃ واحںیہن ےہ۔ االتخف یک اینبد ہی ےہ ہک مک نس اووٹنں رپ ظفل "سنج"اک‬
‫ث‬
‫االطق وہیا ےہیا ںیہن۔ انںیمزوکٰۃیکیفن رکےنواولںںیم اامماوبہفینح اور الہ وکہفیک ایامجع ےہ۔ اوہنں ےندحیوسی‬
‫نبعفلہےسادتساللایکےہوہےتہکںیہہک مہارےیاسیبنىلصاہللہیلعوملساکلصحمآیا۔ںیماسےکیاساچنہپاوراسیکجمںیم‬
‫ھٹیب یگ۔ںیم ےناےسےتہکوہےئانسہک"ےھجمتحیصنیکیئگ ےہہکںیم دودھےتیپ وچبںںیم ےسزوکٰۃ ہنولں اوررشتنمدعتادوکعمجہن‬
‫ث‬
‫مہنرکوں"۔وہےتہکںیہہکایصخشبرےوکاہنوایلاوینٹنےلرکآیاوتاسےنےنیلےسااکنررکدیا۔زوکٰۃ‬ ‫رکوںاورعمتجمدعتادوک ر‬
‫وکواحقرار دےنیواولںںیم ےسضعب ہیےتہکںیہہکواحرمعےک ےچبوکخریےن اکوہفلکمےہ۔ اورضعب اکوقل ےہہکلفحم‬
‫اسںیمےسزوکٰۃووصلرکےلاگاورایقسےسزیادہیماھکیتیاتیہیےہ۔اسرطحےکاالتخافتاکااہظرمکنساگویںاورکبی‬
‫ےکوچبںےکہلسلسںیماملعےنایکےہ۔‬
‫ث ث‬
‫لصفیال‪:‬اگےئاکاصنباوراسںیمواحدقمار‪:‬‬
‫وہمجراملعاکوقل ےہہک سیت اگویںںیم ایاسہل ڑھچبا یا ایھچبےہ اور اچسیلاگویںںیم دواسہل ڑھچباےہ اور ایرگوہیک‬
‫ہدساگےئںیم ایکبی ےہاور سیتاگویںںیم ایاسہلڑھچبایاایھچبےہ۔ ایوقلےہہک‬ ‫راےئہی ےہہک سیت یکدعتاد ی م ر‬
‫بج‬
‫حسیچپیک دعتاد وہ اجےئوت ایاگےئ ےہ هترر یک دعتاد ی۔ اور حدعتاد اس ےسزیادہ وہ اجےئوت اسںیم دو اگںیئ ںیہ اور‬
‫ہاچسیلیکدعتادںیمایاگےئےہ۔ہیدیعسنبالمستتےسوقنملےہ۔اچسیلاوراسھٹےکدرایمن‬ ‫حدعتاد‪120‬وہاجےئوت م ر‬
‫ث‬
‫اہقفںیماالتخفےہ۔ااممامکل‪،‬ااممشایعف‪،‬ااممادمح‪،‬اامموثریاورایامجعیک راےئےہہکاچسیلےساورپوکیئزوکٰۃ ںیہنےہیا‬
‫آہکندعتاد‪60‬وہاجےئح‪60‬اگںیئوہاجںیئوت رتسیکدعتادیدوایاسہلڑھچبےیاایھچبںیہاوررتسیکدعتادےس‪80‬یدو‬
‫ایاسہلڑھچبےاور ایدواسہلڑھچباےہاور اسےس ونے ییک دعتادںیمدو دواسہلڑھچبےںیہاور ‪90‬ےسوس ییکدعتاد‬
‫ںیمنیتایاسہلڑھچبےںیہاورحدعتادوسوپریوہاجےئوتدوایاسہلڑھچبےاورایدواسہلڑھچباےہ۔اسرطحوجااضہف‬
‫ہسیتاگےئیکدعتادںیمایایاسہلڑھچباےہاور م ر‬
‫ہاچسیلیکدعتادںیمایدواسہل‬ ‫وہیااجےئاسںیمزوکٰۃبرتھاجےئیکینعی م ر‬
‫ڑھچباےہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪61‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ساالتخف‪:‬‬
‫ث‬
‫اصنبےکاس االتخفیکوہج ہیےہہکدحیاعمذیکتحص رپاافتق ںیہن ےہ اسےیلنیخیش ےناسیکرختجی ںیہنیک‬
‫ث‬
‫ےہ۔اگویںںیموصقےکہلسلسںیماالتخفاکسہیےہہکاسدحیاعمذںیمواردےہہکاوہنںےنوصقںیموتفقایکاھتاور‬
‫اہکہکںیمیبنىلص اہللہیلعوملسےسوپھچولںرگم حوہدمہنی آےئوت اہللےکروسلﷺیکوافت وہیکچیھت۔ح اسںیموکیئ‬
‫صنواردںیہن ےہوتایقسےک ذرہعییہ اساکمکحولعممایکاجےئاگ۔ نجاہقف ےناوی اور کبیرپ اےس ایقسایک اوہنںےنوصق‬
‫مس ث‬
‫ںیمزوکٰۃواحںیہنیکاورنجولوگںےن اہکہکوصقںیمیھبزوکٰۃ ےہوساےئاسےکہکدلیل اےس يت ی رک دےاوہنںےن‬
‫ٰ‬ ‫ت‬
‫‪26‬‬
‫اگےئںیموصقوکمیلستںیہنایکیکںہکاامجعوریغہےسوکیئدلیلاسےکقحںیمہنیھت۔‬
‫لصفراعب‪:‬کبیاکاصنباوراسںیمواحدقمار‬
‫املعاک اامجع ےہہک رچےن وایل کبویںیکدعتاد ح اچسیل وہ اجےئوت اچسیل ےس ایوسسیبیکدعتاد یای کبییک‬
‫زوکٰۃےہاورح‪120‬ےسدعتادزیادہوہاجےئوتدووسیکدعتادیدوکبیاںںیہاورحہیدعتاددووسےسزیادہوہاجےئوتنیتوس‬
‫ینیت کبیاں ںیہ اور حنیت وس ےس دعتاد زادئ وہ اجےئ وت م ر‬
‫ہ وس یک دعتاد رپ ای کبی ےہ۔ ہی وہمجر اک کلسم ےہ رگم نسح نب‬
‫اصحلیک راےئ ےہہکح کبویںیکدعتادنیتوس ایوہاجےئوت اسںیم اچر کبویں اکاصنب ےہ اورح اچروس ایکبیاں وہ‬
‫اجںیئوتانںیمیاچناکاصنبےہ۔اناکہیوقلوصنمرےسوباہطسابرامیہرمویےہ۔‬
‫املعءاکاافتق‪:‬‬
‫املعاکاافتقےہہک کبےوک کبیےسالمدیااجےئاگ۔اسںیماالتخفےہہکالمےنیکوصرتںیمسکفنصےسلصحم‬
‫ووصلرکےاگ۔ااممامکلےتہکںیہہکسجفنصیکدعتادزیادہوہاسںیمےسووصلرکےاگ۔ارگدوونںیکدعتادبرابروہوتلصحم‬
‫ث‬
‫وک اایتخرےہ۔ اامماوبہفینحاکوقلےہہکفنصفلتخموہںوتلصحموکوپرا اایتخر ےہ۔اامم شایعفےتہکںیہ ہکفلتخماانصفےس اوطس‬
‫درہجےکاجونرےلاگیکںہکرضحترمع ےنقرامیااھت" کبیاکہچبیھبےسجرچوااہےیل وہےئوہ‪،‬امشروہاگرگممہاےسزوکٰۃںیمںیہن‬
‫ںیلےگاورہناسکبیوکںیلےگوجومیٹیکیئگوہہناسںیمےسدمعہاھچیرکںیلےگہناحہلمںیلےگاورہنبرکبےوک(یصخ)‬
‫ث‬
‫وکںیل ےگ۔مہ جہع(وھچیاہچب)اور ب يہ(سجےکاسےنمےکدایرگےئگ وہں)ںیلےئگ۔ہیرتہبنیامل اور اوطسدرےج ےکامل‬
‫م‬
‫ےکدرایمنوتازناورااصنفےہ۔‬

‫‪ )26‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪327/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪62‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اسرطحاہقفیکامجعاسرپقفتمےہہکزوکٰۃںیمہنکباہنیلاجےئوبڑاھاجونریلاجےئاورہناکیایلاجےئ۔املعاکاالتخف‬
‫ث‬
‫ےہہک ادنیھ اور بیعدار کبیاملںیم امشروہیگ یا ںیہن۔ ااممامکل اور اامم شایعف ےتہکںیہہک اےسیھبامشر ایکاجےئ اور اامم اوبہفینح‬
‫ےتہکںیہہکاےسامشرہنایکاجےئ۔املعاکاسیابںیمہیاالتخفیھبےہہکآیاامؤںیکلسنوکایہنںیمامشررکیلاجےئ ایہکاصنبلمکم‬
‫ث‬
‫وہاجےئ۔ااممامکلاںیہنامشررکےنےکقحںیمںیہاور ااممشایعف‪،‬اامماوبہفینحاوراامماوبوثراںیہنامشررکےنےکقحںیمںیہنںیہ‬
‫وساےئاسےکہکامؤںےساصنبنبراہوہ۔االتخفاکسرضحترمعاکہیوقلےہہک"کبیےکوچبںوکامشرایکاجےئرگماںیہن‬
‫ث‬
‫اب ےہ۔ رگم اس ےک اقلئ املع ںیم اس یات رپ‬ ‫زوکٰۃ ںیم ہن یل اجےئ" ۔ ارثک اہقف یک راےئ ےہ ہک زوکٰۃ یک واح دقمار ںیم خلطہ اک ر‬
‫ث‬
‫اب ےہ یا ںیہن؟ اامم اوبہفینح اور ان ےک ااحصب خلطہ یک یاریث ےک اقلئ ںیہن ںیہ ہن دقمار‬
‫االتخف ےہ ہک اصنب یک دقمار رپ اس اک ر‬
‫واحںیماورہندقماراصنبںیم۔‬
‫ث‬
‫اسیکریسفتہیےہہکااممامکل‪،‬ااممشایعفاورارثکاہقفاکاافتقےہہکخلطااءینعیرشاکایامکلیکزوکٰۃادارکںیےگرگماس‬
‫ںیمدوزیچوںںیمانےکدرایمناالتخفےہ۔ایہیہکرشاکےکاصنبںیماقباابتعرہیوہاگہکایامکلاکاصنبامشرایکاجےئ‬
‫ہ ایاصح یابص وہ؟‬ ‫ہ ایاصح اصنبوہ یاہن وہ؟ یاوہایآدیمیک زوکٰۃ ادا رکںی ےگ ح انںیم ےس م ر‬
‫وخاہانںیم ےس م ر‬
‫ث‬
‫دورسااالتخفخلطہیکتفصںیمےہسجاکزوکٰۃرپ ر‬
‫ابڑپراہےہ۔‬
‫وجولگاصنباوردقمارواحںیمیارصفدقمارواحںیمخلطہیکیاریثےکاقلئںیہوہےتہکںیہہکاہللےکروسلىلص‬
‫اہللہیلعوملسےنقرامیا‪:‬‬
‫وما كان ِم ْن خ ِليط ْین فإ َّن ُهما بش ًرا جعان ب َّ‬
‫الس ِو َّي ِة‬‫‪27‬‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫"اوردوخلطئوںاکوجاعمہلمہیوتدوونںاسکیںدسبرداروہںےگ"‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫ہی دحی واضح رکیت ےہہکرشاک یک یکلمای آدیم یک یکلمیک رطح ےہ۔ ہیدحی درج ذلیدحی یک یصخت‬
‫رکیت ےہ ہک "یاچن اوونں ےس مکںیم دصہق ںیہن ےہ"۔ ہی یصخت اامم امکل اور ان ےک ااحصبےک برد یزوکٰۃ ںیم ےہ ینعی دقر‬
‫ث‬
‫واحںیمےہاورااممشایعفاورانےکااحصبےکبردیدقرواحاوراصنبدوونںںیمےہ۔وجاہقفخلطہیکیاریثےکاقلئںیہن‬
‫ت‬‫صل‬ ‫مج‬ ‫ْ‬ ‫ث‬
‫ںیہوہےتہکںیہہکدورشاکوکیھبخلئطہکدیااجیاےہاوراسیاتاکاامتحلےہہکدحی ۡل ُيجمع بین ُمخت ِر ٍق ںیم نےکےیل‬
‫یہنواردوہیئوہابمداوہایصخشیکیکلموک اسرطحمیسقترکدںیسجےسزیادہزوکٰۃواحوہاجےئ۔اثملےکوطررپیسکےک‬

‫‪ )27‬بخاري‪ ،‬كتاب الزكاة ‪،‬باب ما كان من خليطین فإنهما يتراجعان بينهما بالسوية‪1383،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪63‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یاس ‪ 120‬کبیاں وہں اور لصحم اںیہن اچسیل ےک اسحبےسنیت یارمیسقت رک دے یا ایصخشیک یکلموک دورسے یک یکلم‬
‫ےسوجڑدےاوراسعمجےسزوکٰۃزیادہواحوہاجےئ۔‬
‫لصفاخسم‪:‬ولھپںاورولغںاکاصنباورانںیمواحدقمار‬
‫املع اک اامجع ےہہک ولغں ںیمواح آامسین یارش ےس ریساب وہےنیک وصرت رشع (دوساںہصح ) اور اچنیسیئ یک وصرت‬
‫ث‬
‫ںیمفصنرشع(وسیباںہصح)ےہیکںہکہییبنﷺےسیایےہ۔املزوکٰۃیکاسسنجںیماصنبےکواحوہےنںیماملعاک‬
‫االتخفیایااجیاےہ۔وہمجراسںیماصنبوکواحامےتنںیہاوروہیاچنوقسےہاورایوقساامتجیعوطررپاسھٹاصعاکوہیاےہاور‬
‫اصعدموبنیﷺےساچردماکوہیاےہ۔وہمجرےتہکںیہہک ہیدموساریلعدغبادیےسھچکزیادہاھت۔اامماوبویفسےناسیکرطف‬
‫روجعایکاھتحااممامکلےنانےسالہرعاقےککلسمرپدقنایکاھتیکںہکالہدمہنیاکلمعیہیاھت۔اامماوبہفینحدورلطاکای‬
‫‪28‬‬
‫ُمقراردےتیےھت۔اوراصعںیمآھٹرلطقراردےتیےھت۔اامماوبہفینحےتہکںیہہکولغںاورولھپںںیموکیئاصنبںیہنےہ۔‬
‫ساالتخف‪:‬‬
‫ث‬
‫ساالتخفومعمووصخصیکیامہاخمتفلےہ۔ومعماکوہفمماسدحیےسھجمسںیمآیاےہ‬
‫‪29‬‬ ‫ْ ُ‬
‫ف ُ‬ ‫الع ْش ُر وفيما ُسقى ب َّ‬
‫الن ْ‬ ‫السم ُاء ُ‬
‫ِفيما سف ِت َّ‬
‫العشر‬ ‫صح ِنص‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫" سجزنیم وک آامسن ریساب رکے اسںیم دوساںہصحےہ اور سجزنیمیک اچنیسیئیک اجےئ اس ںیم‬
‫وسیباںہصحےہ"‬
‫ث‬
‫وصخصاکوہفممدرجذلیدحیےستکليااےہ‬
‫‪30‬‬
‫خمسة أوسق صدقة‬
‫ِ‬ ‫ل ْيس ِفيما ُدون‬
‫"یاچنوقسےسمکںیمدصہقںیہنےہ"‬
‫ث‬
‫دوونںدحںیثی یای ںیہ۔نجاہقفےن ہیوساچہک وصخص ومعم رپ اوتسار وہیا ےہ اوہنں ےن اہکہک اصنب یازگبر ےہ اور‬
‫ث‬
‫یہیوہشمرےہاورنجاہقفےنوساچہکومعماوروصخصںیماعترضےہحہکہیولعممںیہنےہہکانںیمےسسکدحیوکزامین‬
‫ث‬
‫اوتیلاحلصےہاوروکنسدحیعبیکےہیکںہکانےکبردیومعمےکذرہعیوصخصوسنمخوہاجیاےہوصخصےکزرہعی‬
‫ومعمیھبوسنمخ وہاجیا ےہ۔یکںہکسجرپلمعرکایاواحےہاساکوسنمخوہیااجبریھبےہاورخسن یھبک ضعبےکےیل وہیاےہ‬

‫‪ )28‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪330/1‬‬

‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫‪ )29‬داؤد‪،‬كتاب َّ‬
‫الزك ِاة‪,‬باب صدق ِة الزر ِع‪1596،‬‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫‪ )30‬بخاری‪ِ ،‬كتاب الزكاة‪ ،‬باب ما أ ِدي زكاته فليس ِبكن ٍز‪1405،:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪64‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اوریھبکلکےکےیل وہیاےہاورسجےنومعموکبرحیجدیاسےناہکوکیئاصنبںیہنےہ۔نکیلریمےبردیوہمجراکوصخصوک‬
‫ومعمرپبرحیجدانیاسخرںیمومعمرپوصخصوکبرحیجدےنیےکیابےسےہسجںیمدوونںدحوثیںںیماعترضےہیکںہکاسںیم‬
‫ومعم م ر‬
‫اظہےہاوروصخصےکتصنوموجدےہ۔یہیوہسےہسجےنوہمجروکہیےنہکرپوبجمرایکہکاعمیکنباخصرپوہیئےہ‬
‫حہکدرتقیقحہینباکلمعںیہنےہیکںہکاندوونںںیماعترضوموجدےہوساےئاسےکہکوصخصومعمےسلصتموہاور‬
‫ث‬
‫اانثتسوہاجےئ۔اسومعمےساامماوبہفینحاکادتساللرکیازمکورےہیکںہکدحیدقمارواحیکواضحےکےیلآیئےہ۔‬
‫لصفاسدس‪:‬اسزواسامناکاصنب‬
‫اسزواسامن ںیمزوکٰۃ ےکاقلئاہقفےکبردیایہناسامونںںیمزوکٰۃ ےہوجاخصوطرےساجترتےکےیلایترےئکےئگ‬
‫وہں۔ اس ںیم اصنب ان اہقف ےک بردی نیع امل اک اصنب ےہ یکں ہک ہی راس ااملل اور اقب فلت یک ںیتمیق ںیہ۔ اس رطح‬
‫اسامونںںیمزوکٰۃےکووجبےکاقنیلئےکبردیاسلزگرےناکاعمہلمیھبےہ۔انچہچنااممامکلےتہکںیہہکارگاسےناسامن‬
‫چیبدیاےہوتقرضےکاعمہلمیکرطحایاسلےکےیلاسیکزوکٰۃدے۔ہیمکحاامموموصفےکبردیاسیاخرےکےیلےہسج‬
‫ےکےیلاسامنخری ےنےک اواقتطبضنم وہں۔نکیل نجولوگںےکخریےن اور ےنچیبےک اواقتطبضنم ںیہنںیہ ہیوہولگ ںیہ‬
‫یہنجدمبراہکاجیاےہوتااممامکلےکبردیاناکمکحہیےہہکحانیکاجترتےکآاغزےسایاسللمکموہاجےئوتوجاسامن‬
‫ث‬
‫انےکیاسےہاسیکتمیقاگلںیئرھپاسںیموہنیعاملیھبالمدںیوجانےکہضبقںیمےہاورقرضاکوہاملیھباسںیمشالمرک‬
‫دںیسجیکوایسپیکادیم ےہرشبہکیطانےکاورپوخداانتقرضہنوہ۔انسوکالمرک ارگاصنبنبراہوہوتاسیکزوکٰۃادارکے۔‬
‫اوراسکیںےہوخاہاساسلںیماملےساےسھچکدقنیووصلوہیئوہیاہنووصلوہیئوہ‪،‬وہنیعاملاصنبوکاچنہپوہیاہناچنہپوہہیاامم‬
‫ث‬
‫امکل ےس انبااملختسونیک روای ےہ۔انب ااقلمسیک اُنےسروای ہی ےہہکرشبہکیط اےسنیع امل ےسدقنیووصلہن وہیئ وہ‬
‫اورارگوہاسامونںیک اجترترکراہاھتوتانںیمےسوکیئقرضاسرپہنوہ۔ضعبااحصبےنااممامکلےکبردیدقنییکوموجدیگ‬
‫یکرشطگایئےہاورضعبااحصبےنہیرشطںیہننبیئےہ۔دقنییکرشطاگلےنواولںںیمےسضعبےناسںیماصنباکاابتعرایک‬
‫ےہ اورضعبےناصنباک اابتعرںیہنایکےہ۔مرینےتہکںیہہکاسامونںیکزوکٰۃنیع اسامن ےساکنیلاجےئیگانیکوتمیقںںیمےس‬
‫ث‬
‫ںیہن۔وہمجراہقفااممشایعف‪ ،‬اامماوبہفینح‪،‬ااممادمح‪،‬اامم وثری‪ ،‬اامماوزایعوریغہےتہکںیہہک اسںیمدمبراور دورسوںاکمکح ایےہ‬
‫‪31‬‬
‫اورہیہکوجصخشیھباجترتےکےیلاسامنخریےاوراسرپاسلزگریگوہوہاسیکتمیقاگلےئاورزوکٰۃدے۔‬

‫‪ )31‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪336/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪65‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وچاھتوموضع۔زوکٰۃاکوق‬
‫وہمجراہقفوسےن‪،‬اچدنیاورومیشیںیمزوکٰۃواحوہےنےکےیلاسلزگرےنیکرشطقراردےتیںیہیکںہکہیافلخےئ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ارہعب ےس یایےہ‪،‬احصہب رکامںیموہشمر اور اعم ےہ اور انےک درایمنلمع اسرپ ےہ۔دحیانبرمع ےسیبنىلص اہللہیلعوملس‬
‫ےسرموفعرواییکیئگےہہکآپﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫ۡل زكاة ِفي م ٍال ح َّتی ي ُحول عل ْيها الحول‬
‫ُ ‪32‬‬

‫"املںیموکیئزوکٰۃںیہنےہحیاسرپاسلہنزگراجےئ"‬
‫اہقف ںیم اس رپ اامجع ےہ۔ اول اس ہلئسم ںیم وکیئ االتخف ںیہن ےہ وساےئ اس روای ےک وج رضحت انب ابعس اور‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫رضحتاعمدہیےسرمویےہ۔اوراالتخفاکسہیےہہکاسںیموکیئیایدحیںیہنےہ۔اسیابںیمدنچوہشمراسملئںیم‬
‫املعےناالتخفایکےہ‪:‬‬
‫دعماینتںیماسلوپراوہےناکہلئسم‪:‬‬
‫بج‬ ‫ث‬
‫اامم شایعف ےن دعماینت ںیم اصنب ےک اسھت اسل وپرا وہےن یک راعی ریھک ےہ اور اامم امکل ےن ریغب ميل اسل ےک‬
‫اصنبوکوحلمظراھکےہ۔االتخفاکسہیےہدعماینتیکاشمتہبزنیمیکاُسدیپاوارےساقمئیکیئگےہسجںیمزوکٰۃواحےہ‬
‫اور اس وک وسےن ےک ڈےلیھ اور اچدنی ےس یھب اشمہب اھجمس یگ ےہ۔ نج اہقف ےن زم دیپاوار ےس اےس اشمہب قرار دیا ےہ اوہنں ےن‬
‫لیمکتاسل اک اابتعر ںیہن ایک ےہ اور نجاہقف ےنوسےنےک ڈےلیھ اور اچدنی ےس اےس اشمہباھجمس ےہ اوہنںےناسللمکم وہےنوک‬
‫واحقراردیاےہ۔وسےنےکڈےلیھاوراچدنیےساسیکہیبشتزیادہواحضےہ۔واہللاملع‬
‫املےکانمعفرپاسلوپراوہےناکاابتعر‬
‫ث‬
‫اس ںیم املع ےک اوقال ںیم االتخافت ںیہ۔ اامم شایعف یک راےئ ےہ ہکاسل اک اابتعر اُس دن ےس وہاگ ح ہک اس ےس افدئہ‬
‫ااھٹیایگوخاہالصاملاصنبوہیاہنوہ۔ہیرضحترمعنبدبعازعلبرےسرمویےہہکاوہنںےنیسکوکاھکلہکاجترتےکانمعفےس‬
‫رعتضہنایکاجےئحیہکاسرپاسللمکمہنوہاجےئ۔‬
‫اامم امکلےتہک ںیہ ہکانمعفاکاسل الص املاکاسل ےہ ینعیح الص امل رپاسللمکموہ اجےئوت اسےکاسھتانمعفیک‬
‫زوکٰۃاکنیلاجےئوخاہالصاملاصنبوہیااصنبہنوہحہکالصاملانمعفےکاسھتاصنبلیکشتدےراہوہ۔اوبدیبعےتہکںیہہک‬
‫انےکااحصبےکوسایسکےنانیکوماتقفںیہنیک۔‬

‫‪ )32‬سنن ابن ماجه‪،‬كتاب الزكاة‪ ،‬باب من استفاد ماۡل‪)1792،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪66‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ایرگوہےنرفتقییکےہہکراساامللسجرپاسللمکموہیگےہ‪،‬اصنبےہیاںیہنےہ۔وہےتہکںیہہکارگوہاصنب‬
‫ےہوتراساامللےکاسھتانمعفیکزوکٰۃ ادارکدےاور ارگوہاصنبںیہنےہوتزوکٰۃاداہنرکے۔اسرگوہںیماامماوزایع‪،‬اامماوب‬
‫وثراوراامماوبہفینحںیہ۔‬
‫ساالتخف‪:‬‬
‫االتخفاکسہیےہہکانمعفرپمکحاملافتسمداکےگلاگیاراساامللاک؟وہنجںےناےساملافتسمدےسہیبشتدیاوہنںےن‬
‫اسلیکلیمعتیکرشطریھکاوروہنجںےنالصدولینعیراساامللےکاشمہبقراردیااوہنںےناسرپراساامللاکمکحاگلیارگماس‬
‫ہیبشتیکرشط ہیےہہکراساامللںیمزوکٰۃواحوہیئگوہ۔اورہیاسوصرتںیموہیگحہکوہاصنبوہ۔اسےیلکلسمامیکل‬
‫ںیمانمعفوکالصاملرپایقسرکیازمکورولہپےہ۔اساکااکمنےہہکااممامکلےناسںیمسجزیچرپاامتعدایکوہوہانمعفوککبیےک‬
‫وچبں ےس ہیبشت دانی وہرگم کبی یک لسن ںیم یھب االتخف ےہ۔ اامم امکل ےس ای وقل اس ہلسلس ںیم وہمجر یک یادیئ ںیم یھب وقنمل‬
‫‪33‬‬
‫ےہ۔‬
‫ومیشیےکوفادئاکہلئسم‪:‬‬
‫اس ںیم اامم امکل اککلسم دقنی ےکوفادئےک برسکع ےہ۔وہ الصرپ افدئہیک نب رکےت ںیہ۔ ح ہک الص امل اصنب وہ‬
‫سیجہکاامماوبہفینحومیشیےکوفادئںیماوردرمہےکوفادئںیمرکےتںیہ۔وفادئےکہلسلسںیماامماوبہفینحاککلسماسکیںےہینعیوہ‬
‫الص رپ نب رکےت ںیہ ح ہک وہ اصنب وہ وخاہ کبویںےک وفادئ وہں یا دقنی ےک وفادئ وہں۔ ان ےک بردی انمعفاورلسنوفادئیک‬
‫رطح ںیہ۔ اامم امکلےکبردیانمعف اوروفادئ اک مکح اُنےکاسلےک اابتعر ےس اسکیں ےہ اور ومیشی ےکوفادئ اور اسیک لسن ای‬
‫ںیہ اُن ےک اسل اک الص ےس اابتعر رکےت وہےئ ح ہک وہ اصنب وہ ۔ ہی اہقف الثہث ےک وکلسمں اک املصح ےہ۔ وگیا اامم امکل ےن‬
‫رضحترمعیک ریپویںیم ومیشی اور دقنیںیمقرقایک ےہورہن دوونںںیم ایقس ایےہینعی عفنلسنےک اشمہب ےہ اورافدئہاشمہب‬
‫ث‬
‫ےہدورسےافدئہےک۔دحیرمعہیےہہکاوہنںےنکبیےکوچبںوکامشررکےناکمکحدیااھترگمہییھبیادیکیکیھتہکاںیہنزوکٰۃ‬
‫ںیمہنیلاجےئ۔‬

‫‪ )33‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪338/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪67‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫کبیےکوچبںرپاسلاکاابتعر‪:‬‬
‫اامم امکل ےتہک ںیہ ہک وچبں اک اسل امؤں اک اسل ےہ وخاہ امںیئ اصنبلیکشت دے ریہ وہں یا ہن دے ریہ وہں۔ سیج ہک‬
‫ث‬
‫اوہنںےندقنیےکانمعفےکیارےںیماہکےہ۔ااممشایعف‪،‬اامماوبہفینحاوراامماوبوثراکوقلےہہکوچبںاکاسلامؤںاکاسلہنوہاگ‬
‫وساےئاسےکامںیئاصنبلیکشتدےریہوہں۔االتخفاکسویہےہوجاملےکانمعفںیمےہ۔‬
‫اسلےسےلہپزوکٰۃاکنےنلاکوجاز‪:‬‬
‫ث‬
‫اامم امکلےن اےس ونممعقرار دیا ےہ اور اامم اوبہفینح اور اامم شایعفےن اےس اجبر اہکےہ۔س االتخف ہی ےہہک ہیاخصل‬
‫ابعدتےہ یاونیکسمں اک قح ےہ؟ نج ولوگں ےن اےس ابعدت اہک اورامنزےک اشمہبقرار دیا اوہنں ےنوق ےس ےلہپزوکٰۃ اکنےنلوک‬
‫اجبرںیہنقراردیااوروہنجںےناےسیعتمواحوقحقےسہیبشتدیاوہنںےنوقےسےلہپوطبرتطلوعزوکٰۃاکنےنلیکااجزت‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫دےدی۔ااممشایعفےناینپراےئےکقحںیمدحییلعےسادتساللایکےہہک"یبنىلصاہللہیلعوملسےنابعساکدصہق اسےک‬
‫‪34‬‬
‫ووقعےسےلہپقرضےلیل"۔‬
‫ت‬ ‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫نیکاانصف‬
‫اسفنصیکدعتادآھٹےہ۔اسیکرصاحاہللےنوخدیکےہ‪:‬‬
‫اب‬ ‫ق‬‫الر‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫ات ِل ْل ُفقراء و ْاملس ِاكین و ْالعام ِلین عل ْيها واملؤلف ِة قلوبه ْ‬
‫م‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫الصدق ُ‬
‫َّإنما َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫هللا و ْابن َّ‬ ‫ْ‬
‫الس ِب ْي ِل ف ِريضة ِمن ِ‬
‫‪35‬‬
‫هللا‬ ‫والغ ِار ِمین و ِفي س ِب ِيل ِ ِ‬
‫"ہیدصاقتوتدرالصریقفوںاورونیکسمںےکےیلںیہاوراُنولوگںےکےیلوج دصاقتےکاکمرپ‬
‫امومروہں‪،‬اوراُنےکےیلنجیکیافیلبلقولطمبوہ‪،‬زینہیرگدونںےکڑھچاےناورقرضداروں‬
‫یکدمدرکےنںیماورراہجاںیماوراسمقرونازیںیماامعتسلرکےنےکےیلںیہ۔ایقرضیےہاہللیک‬
‫رطفےہ"‬
‫ایکاناانصفںیمےسیسکایفنصںیمامتمزوکٰۃیکرمقرصفرکیااجبرےہ؟یاوہامتماانصفزوکٰۃےکرشاکءںیہاوران‬
‫ںیمےسیسکفنصیکیصختاجبرںیہنےہ؟ااممامکلاوراامماوبہفینحیکراےئےہہکااممےکےیلاجبرےہہکرضورتےکاطمقب‬

‫‪ )34‬ایضا‪342/1‬‬
‫‪)35‬التوبه‪20/9 :‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪68‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫حوہانمس ےھجمسوت ایفنصںیم یادعتمد اانصفںیمرصفرکےل۔ ااممشایعف ےتہکںیہہک ہی اجبرںیہنےہ۔ہکلب امتمآوھٹں‬
‫اانصفںیماےسرصفرکےسیجہکاہللےنیعتمرکدیاےہ۔‬
‫س االتخف ظفل اک ینعم ےہ اعترض ےہ۔ ظفل اک اقتاض ےہ ہک امتم اانصف ںیم میسقت وہ اور ینعم اک اقتاض ےہ ہک رضورت‬
‫دنموں وک برحیج دی اجےئ یکں ہک وصقمد لیمکت رضورت ےہ۔ ان اہقف ےک بردی آی ںیم اانصف یک دعد امشری سنج ینعی الہ‬
‫دصاقتیکزیمتےکےیلےہاںیہندصہقںیمرشیقراردیاوصقمدںیہنےہ۔‬
‫ث‬
‫ااممشایعفیکیادیئںیموہروایےہےسجاامماوبداؤدےندصایئےسایبنایکےہہکایصخشےناہللےکروسلےسدصہق‬
‫بلطایکوتاہللےکروسلىلصاہللہیلعوملسےنقرامیا‪:‬‬
‫ات ح َّتی حكم ِفيها فجزاها ثما ِنية أ ْجز ِاء‬
‫إن هللا لم يرض بحكم نبي وۡل غیره فى الصدق ِ‬
‫‪36‬‬ ‫فإن ُكنت م ْن تلك ْ‬
‫األجز ِاء أ ْعط ْي ُتك حقك‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫"اہللےندصاقتےکہلسلسںیمیسکیبناوریسک دورسےصخشےکہلصیفوکدنسپںیہنایکاہیں یہک‬
‫ث‬
‫اس ےن وخد اانپہلصیف دیا اور اںیہن آھٹ وصحں ںیممیسقت رک دیا۔ ارگمت ان ںیم شالم وہوت ںیم اہمترا قح‬
‫رضوردوںاگ"‬
‫ث‬
‫ااممامکلےتہکںیہ‪،‬آجؤملفهاولقلباکووجدںیہنےہ۔ااممشایعفاوراامماوبہفینحےتہکںیہہکارگااممیکراےئوہوتاناکقح‬
‫ث‬
‫آجیھبیایقےہ۔ہیوہولگںیہنجیکدلوجیئاالسمرپیایدقمرےنہےکےیلااممرکیاےہ۔‬
‫ث‬
‫االتخفاکسہیےہہکہیفنصیبنىلصاہللہیلع وملسےکزامہنںیم وصخمصیھتیااعمےہاوروپریاماسںیم شالم‬
‫ےہ؟زیادہواحضیہیےہہکہیاعمےہ۔‬
‫ااقحتسقیکتفص‪:‬‬
‫ت‬‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫نزوکٰۃ ےک قح دار وہےت اور نجےک ادضادیک وہج ےس اس ےسرحمومرھٹےت ںیہ‪ ،‬انںیم‬ ‫نج افصتےک شیپ‬
‫سےسامہرقفےہوجامدلاریاورانغیکدضےہ۔قرآنےنإنما الصدقات للفقراء واملساكین ںیماسیکرصاحیکےہاملع‬
‫اکاالتخفےہہکسکانغںیمزوکٰۃ انیلاجبرےہاورسکںیمںیہن۔ اورزوکٰۃےسرحمومرکےنواےلانغیکدعتادایکےہ۔وہانغسجیک‬
‫وموجدیگںیمدصہقانیلاجبرںیہنےہ‪،‬وہمجرےکاطمقباعمےہ۔اسرےااینغءےکےیلزوکۃونممعےہوساےئانیاچناقرادےکنج‬
‫ث‬
‫یکرصاحدحیوبنیںیموموجدےہ۔اہللےکروسلىلصاہللہیلعوملسےنقرامیا‪:‬‬

‫‪ )36‬سنن أبي داود‪،‬كتاب الزكاة‪ ،‬باب من يعطي من الصدقة‪ ،‬وحد الغنی‪1630،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪69‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َّ ُ‬
‫ّٰللا أو ِلع ِام ٍل عل ْيها أو ِلع ِارِم أو ِلر ُج ٍل‬
‫الصدقة ِلغ ِنی ِإۡل ِلخ ْمس ِة ِلغ ِاز ِفي س ِب ِيل ِ‬ ‫ۡل تحل‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫‪37‬‬
‫صدق على ِامل ْس ِك ِین ف ْاهدى امل ْس ِك ُین ِللغ ِني‬‫جار م ْسكین فت َّ‬
‫له ٌ ِ ِ‬
‫ُ‬
‫م ث‬
‫"املدارےکےیلدصہقالحلںیہنےہرگمیاچنمسقےکاقراد ست ی ٰںیہوجاہللیکراہںیماہجدرکراہوہ‪،‬‬
‫ت‬ ‫س‬

‫وجزوکٰۃووصلرکےنرپامومروہ‪،‬وجقرضداروہ‪،‬یاسجآدیماکڑپوسنیکسموہ۔وہنیکسموکدصہقدے‬
‫اورنیکسماملداروکدہہیرکے"‬
‫انب ااقلمس ےسرمویےہہک املدارےکےیلدصہق انیلرسےےساجبرںیہنےہ وخاہاجمدہوہ یااعلم۔نجولوگںےنامل‬
‫داروہےنےکیاووجداعلمےکےیلزوکٰۃودصہقےنیلیکااجزتدیےہاوہنںےناقصئوںوکاورانےسیجدورسےولوگںوکااجزت‬
‫دیےہنجےساعہتمایملسملدیفتسموہےتںیہ۔نجاہقفےنآیںیم الہاححاکاابتعرایکاوہنںےنرصفاححیکتفصوک‬
‫شیپظنراھک۔اورنجاہقفےناہکہکاححاورتعفنماعمدصہقانیلواحقراردتیںیہاوہنںےناعلمےکےیلتعفنماکاورامتم‬
‫وصنمصاانصفےکےیلاححاکاابتعرایکےہ۔‬
‫املعےناسیابںیمریقفاورنیکسمیکتفصاوراندوونںےکدرایمنقرقرپاالتخفایکےہ۔ایرگوہیکراےئےہہک‬
‫ریقفنیکسمےسایھچاحلںیموہیاےہ۔ااممامکلےکدغبادیااحصبیہیراےئرےتھکںیہ۔دورسےرگوہےکبردینیکسمریقف‬
‫ث‬
‫ےسایھچاحلںیموہیاےہ۔ہیاامماوبہفینح‪،‬انےکااحصباوراےنپایوقلےکاطمقبااممشایعفیکراےئےہ۔اناکدورساوقل‬
‫ہیےہہکہیدواامسںیہرگماناکینعمایےہ۔‬
‫وقلجاودنیو فى الرقابےکہلسلسںیماملعاکاالتخفےہ۔ااممامکلےتہکںیہہکاسےسرمادوہالغمںیہنجوکااممآزاد‬
‫ث‬
‫رکاےئاورانیکوافداریاملسمونںےکےیلوہ۔ااممشایعفاوراامماوبہفینحےتہکںیہہکاسےسرماداکمیںیہ۔‬
‫انبالیبسلےسرمادوہاسمقرانااطعجاودنیںیہنجاکوتہش متخوہیگوہاورانےک یاسخرچرکےنےکےیل ھچکہن‬
‫وہ۔ضعباہقفرشطقراردےتیںیہہکانبالیبسلدصہقوکاسھتںیمرےھک۔‬
‫یفلیبساہللےکہلسلسںیمااممامکلیکراےئےہہکلیبساہلل ےسرماداہجدوریاطیکںیہگجںیہ۔یہی اامماوبہفینحاکوقل‬
‫ث‬
‫ےہ۔ دورسےاہقف اس ےسرمادجحورمعہوکےتیل ںیہ۔ ااممشایعفےتہکںیہ ہک اس ےسرماداغزیےہوج دصہق اکاملاسھتاسھتےل‬
‫اجےئیکںہکارثکاہقفےکبردیدصہقوکایرہشےسدورسےرہشلقتنمرکیاریغبرضورتےکدرسںیہنےہ۔‬

‫وز ل ُه أ ْخ ُذ َّ‬
‫الصدق ِة و ُهو غ ِن ٌّي‪1635,‬‬ ‫‪ )37‬داؤد‪،‬كتاب الزكاة‪,‬باب م ْن ي ُج ُ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪70‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ت‬ ‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫نوکانتکدیااجےئ‪:‬‬
‫قرضداروکاینتدقماردیاجےئسجےسقرضیکادایگیئوہےکس۔اسمقروکاینترمقدیاجےئہکوہاےنپونطاجےکس۔اےس‬
‫اانتدیا اجاتکس ےہہکوہوساریخری رکدیمانج یچنہپ ےکس ان ولوگںےک بردیوہنجںےن انب الیبسل ےس رماداغزیوک یل‬
‫ث‬
‫ےہ۔ اور اےس ااہتجد رپ وھچڑ دیا ےہ۔ یہی اامم شایعف اک وقل ےہ۔ وہ ےتہک ںیہ ہک وخاہ اصنب ےک دقبر دے دیا اجےئ یا اس ےس مک دیا‬
‫اجےئ۔ اامم اوب ہفینح ےک بردییسک اینیکسم وک اصنب ےکدقبر دانی رکموہ ےہ۔ اامم وثریےتہک ںیہ‪ ،‬یسک وک اچپس درمہ ےس زیادہ‬
‫ث‬
‫ںیہندیااجےئاگ۔لاکوقلےہہکاینترمقدےدیاجےئہکاسےسوہایاخدمخریےکسارگوہایعلواالےہاورزوکٰۃزیادہعمج‬
‫وہیئےہ۔وگیا ارثکاہقفاکاسرپاافتقےہہکاےساینترمقہندیاجےئہکسجیکوہجےسوہانغےکاسدرہجںیمچنہپاجےئہکزوکٰۃ‬
‫ث‬
‫اسےکےیلاجبرہنرےہیکںہکالہدصہقےکایعمرےساورپوجیھب رمقزوکٰۃیکوہیگوہالہانغںیماےسشالمرکےنےکےیلاکیف‬
‫وہیگ اوروہرمق اسےکےیل رحاموہیگ۔املعےک امنیب اساالتخفیکوہجویہدقمار ےہ۔زوکٰۃیکرمقعمج رکےنےکےیلامومراقراد‬
‫ینعی اعلم ےک یارے ںیم اہقف ےک اہیں وکیئ االتخف ںیہن ےہ ہک وہ اینپ رصموتیف اور اکررکدیگ ےک دقبر زوکٰۃ ےس ووصل رکے‬
‫‪38‬‬
‫اگ۔‬
‫اتکبزوکٰۃارطفل‪:‬زوکٰۃارطفلاکمکح‪:‬‬
‫ث‬
‫وہمجر اہقف ےن اےس قرض قرار دیا ےہ۔ ااحصب امکل ےک ضعب اتمبرنی ےن اےس س اہک ےہ اور یہی راےئ الہ رعاق یک‬
‫ےہ۔ایرگوہیکراےئےہہکہیزوکٰۃاکمکحآےنےکعبوسنمخےہ۔‬
‫ث ث‬ ‫ث‬
‫االتخفاکسااحدیاکیایمہاعترضےہ۔دبعاہللنبرمعیکدحیےسیایےہہکاوہنںےناہک"اہللےکروسلىلص‬
‫اہللہیلعوملسےنراضمنںیماملسمونںرپایاصعوجھکریاایاصعوجزوکٰۃارطفلقرضیکےہوخاہوہآزادوہںیاالغم‪،‬رمدوہںیا‬
‫وعرت"۔ہیاُنولوگںاککلسمےہوجمکحوبنیوکبحتسمقراردےنیںیممہفاحصہبیکدیلقترکےتںیہحہکروسلاہللىلصاہللہیلع‬
‫وملساکوکیئواحضمکحہنوہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫وہمجرےناہکزوکٰۃارطفلقرضزوکٰۃیہںیمشالمےہ۔دورسےاےسقرضزوکٰۃںیمشالمںیہنےتھجمس۔اوہنںےنادتسالل‬
‫ث‬
‫اسدحیےسایکےہسجیکروایسیقنبدعسنبابعدہےسیکیئگےہوہےتہکںیہزوکٰۃاکمکحیازلوہےنےسےلہپاہللےکروسل‬

‫‪ )38‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪346/1‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪71‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ىلصاہللہیلعوملسیمہاساکمکحدےتیےھت۔حزوکٰۃیکآییازلوہیئگوتیمہاساکملعںیہندیایگہناسےسرواکیگاورمہاسرپ‬
‫‪39‬‬
‫لمعرکےترےہ۔‬
‫زوکٰۃارطفلسکرپواحےہ‪:‬‬
‫املعاکاسرپاامجعےہہکامتماملسمناسےکاخمبطںیہوخاہرمدوہںیاوعرت‪،‬وھچےٹوہںیابرے‪،‬آزادوہںیاالغم۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اہتبل اامم ل اک ای شاذ وقل ےہ۔ وہ ےتہک ںیہ ہک اخہن دبووشں رپ زوکٰۃ ارطفل واح ںیہن ےہ۔ ہی آیادی ںیم ےنسب واےل ولوگں رپ‬
‫ث‬
‫واح ےہ۔ رگم اسیکوکیئ دنس ںیہن ےہ۔ ایشاذوقل ہییھب ےہہک میتی رپزوکٰۃ ارطفلواحںیہن ےہ۔زوکٰۃ ارطفل سکیک اجی‬
‫ےسواحےہ؟املعاکاافتقےہہکوخدآدیمرپزوکٰۃارطفلواحےہاورہیدبنیکزوکٰۃےہاملیکزوکٰۃںیہنےہ۔یایاغلوچبںیکزوکٰۃ‬
‫ارطفلوادلرپواح ےہحہکانےکیاساملہنوہ۔یہی اعمہلمالغم اکےہ حہک اسےکیاس املہنوہ۔اسےکالعوہہیقب اومر‬
‫ںیماملعےناالتخفایکےہ۔‬
‫اسہلسلسںیم اامم امکلےک م‬
‫ذمہ اکالخہصہی ےہہکزوکٰۃ ارطفلآدیم رپ انولوگںیک اجی ےسواحےہ نجےک یان‬
‫ث‬
‫ہقفنیکذمداریرشعیےنانرپاعدئیکےہ۔ااممشایعفیھباساوصلےسقفتمںیہ۔دوونںںیماالتخفاستہجےسےہہکارگ‬
‫آدیمگنتدسوہوتہقفنیکذمداریسکرپےہاورسکرپںیہنےہ۔اامماوبہفینحےنویبیےکاعمہلمںیمانیکاخمتفلیکےہاور‬
‫اہکےہہکوہاینپزوکٰۃارطفلوخدادارکےیگ۔اوبوثرےنالغمےکاعمہلمںیماناہقفیکاخمتفلیکےہرشبہکیطاسےکیاساملوہ۔وہ‬
‫اظہاککلسمیہیےہ۔‬‫ےتہکںیہہکارگالغمےکیاساملےہوتوہاینپزوکٰۃارطفلوخداکنےلاگ۔الہ م ر‬
‫وہمجراہقفےتہکںیہہکآدیمرپاسےکیایاغلوچبںیکرطفےسزوکٰۃارطفلواحںیہنےہ‪،‬رشبہکیطانےکیاسزوکٰۃارطفل‬
‫ث‬
‫ادارکےنےکےیلاملوہ۔ااممشایعف‪،‬اامماوبہفینحاور ااممامکلاکیہی کلسمےہ۔نسحےتہکںیہہکہیزوکٰۃیاپرپواحےہاور ارگ‬
‫اسےنےٹیبےکاملےساداایکےہوتوہاساکاضنمےہ۔ارثکاملعےکبردیاسزوکٰۃےکےیلاملداروہیارشطںیہنےہاورہناساک‬
‫وکیئ اصنب ےہہکلبرشط ہی ےہہکوہاسیک وخراک اور اسےک الہ وایعلیک وخراک ےسزادئ وہ۔ اامم اوبہفینح اور انےک ااحصب‬
‫ےتہک ںیہہک ہیزوکٰۃ اُس آدیم رپواحںیہن ےہ سجےکےیل دصہقانیل اجبرےہ یکںہک اجبرںیہن ےہہک دصہق اسےکےیل اجبر‬
‫یھبوہاوراسرپواحیھبوہ۔ہییالکلواحضےہ۔‬

‫‪ )39‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪347/1،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪72‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫الغمےکاسملئاوراملعءاکاالتخف‪:‬‬
‫الغمےکہلسلسںیمفلتخماسملئںیماملعاکاالتخفےہ۔ایہلئسمےہہکارگاسےکیاساملےہوتاسےکآاقرپاسیک‬
‫زوکٰۃارطفلواحےہیاںیہن؟ہیہلئسماسرپرصحنمےہہکالغمامکلےہیاںیہن؟ایہلئسمہیےہہکاکقرالغمیکزوکٰۃادایکاجےئیگیا‬
‫ث‬
‫ںیہن؟ااممامکل‪،‬ااممشایعفاورااممادمحےتہکںیہہکاکقرالغمیکاجیےسآاقرپزوکٰةارطفلواحںیہنےہ۔الہوکہفےتہکںیہہکاس‬
‫ت‬‫م‬‫لسل‬ ‫ث‬
‫ںیم زوکٰۃ ارطفل واح ےہ۔ االتخف اک س دحی انب رمع ںیم وارد اانحف ےکہلسلس ںیم االتخف ےہ‪ ،‬سج ںیم نم ا ن ےک‬
‫اافلظںیہ۔‬
‫ث‬
‫دحیےکااضہفیکاخمتفلاسرطحیھبوہیئےہہکاسےکراویرضحتانبرمعںیہنجاککلسمےہہکاکقرالغمیک‬
‫رطفےسزوکٰۃادایکاجےئیگ۔االتخفاکایاورسےہوہہیہکالغمیکزوکٰۃارطفلآاقرپواحاسےیلےہہکالغمفلکمقرار‬
‫دیایگےہیااسیکوہجاملوہیاےہ؟نجولوگںےنالغموکفلکمقراردیاےہاوہنںےناسےکاالسمیکرشطاگلیئےہاورنجولوگں‬
‫ےن امل وک اس یک وہج قرار دیا ےہ وہ االسم یکرشط ںیہن رےتھک۔ وہےتہک ںیہہک اس رپ املع اک ہی اامتجع یھب وگاہ ےہ ہک الغم ح آزاد وہ‬
‫اجےئاوراساکآاقاسیکاجیےسزوکٰۃارطفلاداہنرکےوتاسرپاینپاجیےسزوکٰۃارطفلادارکیاالزمںیہنےہحہکفکراتاک‬
‫اعمہلماسےکبرسکعےہ۔‬
‫ث‬
‫ایہلئسماکمیاکےہ۔ااممامکلاوراامماوبوثرےتہکںیہہکاسیکاجیےساساکآاقزوکٰۃارطفلادارکےاورااممشایعف‪،‬‬
‫اامماوبہفینحاورااممادمحےتہکںیہہکآاقرپاسیکاجیےسزوکٰۃارطفلںیہنےہ۔االتخفاکسہیےہہکاکمیآزادےہیاالغم؟‬
‫زوکٰۃارطفلبکواحےہ‪:‬‬
‫زوکٰۃارطفلاالسیمرشعیںیمدیےئگااکحامتےکاطمقبراضمناابملرکےکعبدیعارطفلےکومعقرپدیاجےنوایلزوکٰۃےہ۔‬
‫ث‬
‫ہیزوکٰۃوہولگدےتیںیہوجاالسیماعمرشےےکاظنمےکتحتشالموہےتںیہ۔‬
‫ث‬
‫املعاکاافتقےہہکہیزوکٰۃ امہراضمنےکآخرںیمواحےہیکںہکدحیانبرمعںیمرصاحےہہکاہللےکروسل ىلصاہللہیلع‬
‫وملسےنزوکٰۃارطفلوکراضمنںیمقرضایکےہ۔وقیکیعتںیماملعاکاالتخفےہانبااقلمسیکروایےکاطمقبااممامکلےتہک‬
‫ث‬
‫ںیہہکدیعارطفلےکدنولطعرجفےکاسھتیہواحوہاجیتےہ۔اسےنااممامکلےسرواییکےہہکراضمنےکآخریدن‬
‫ث‬
‫رغوب آاتفبےکعبےسواحوہاجیت ےہ۔ےلہپوقلیکیادیئ اامماوبہفینحےنیک ےہاور دورسےوقلوکاامم شایعف ےناایتخرایک‬
‫ےہ۔االتخفاکسہیےہہکزوکٰۃارطفلاسیابعدتےہسجاکقلعتویمدیعےسےہیاامہراضمنیکریتصخےس؟اسےیلہکدیعیک‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪73‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫راتامہراضمنںیمشالمںیہنےہ۔اساالتخفےسہیہلئسمروامنوہاہکہچبیکوالدترغوبآاتفبےکعبدیعےکدنرجفےس‬
‫‪40‬‬
‫ےلہپوہوتایکاسرپزوکٰۃارطفلواحےہیاںیہن؟‬
‫ت‬ ‫ق‬‫ج‬‫مست‬
‫ن‪:‬‬ ‫زوکٰۃارطفلےک‬
‫رشیعاابتعرےس دصہقرطفاورزوکٰۃےکقحتسموہاقرادںیہوجہنینباہمش(دیسوںیاابعویسںوریغہ)ںیمےسوہںاورہنیہ‬
‫انےک یاس رضورتو اامعتسل ےسزادئ اانتاملیااسامنوموجد وہسجیک امتیلاصنب(اسڑےھاستوتہلوسیا‪ ،‬یااسڑےھیاونوتہل‬
‫اچدنییکوموجدہتمیق)یےچنہپ۔اےسیاقرادوکزوکٰۃاوردصہقرطفدیااجاتکسےہ۔‬
‫اسرپاامجعےہہکزوکٰۃارطفلاملسمنرقفارپرصفوہیگ۔‬
‫اس ںیم االتخف ےہ ہک ہی زوکٰۃ ذیم رقفا وک دانی اجبر ےہ یا ںیہن۔وہمجر اےس یااجبر ےتہک ںیہ اور اامم اوب ہفینح اےس اجبر قرار‬
‫دےتی ںیہ۔ االتخف اک س ہی ےہ ہک آیا وجاز یک وہج رصف رقف ےہ یا رقف اور االسم دوونں اس یک وہج ےہ؟ نج ولوگں ےن رقف اور‬
‫االسمدوونںوکوجازےکےیلوہجامیااوہنںےنذویمںےکےیلاےساجبرمیلستںیہنایک۔اورنجاہقفےنرصفرقفوکوہجوجازامیاےہ‬
‫اوہنںےنذویمںےکےیلزوکٰۃارطفلوکاجبرقراردیاےہ۔‬
‫سمخ‪:‬‬
‫عتتم‬
‫ح وکیئ املسمنیسک ج ںیمرشک رکیا ےہ وتوج ولٹ ڈنھکںی اور درگی يتن احلصیک اجیت ںیہ‪ ،‬ان ےس یاچن دصیفزوکٰۃ دی‬
‫اجین اچےئہ۔ ہی االسیم رشعیاک ایہصح ےہوج اہجد ےک وحاےل ےس ایبن رکیتےہ۔املسمونں اک اافتق ےہ ہکج ںیم روویمں‬
‫ےکاہوھتںےسزنیمےکالعوہوجھچکاملتمینغوقتےکذرہعیاحلصایکاجیااھتاساکیاوچناںہصحااممےکےیلوہیااھتاوراچرےصح‬
‫املتمینغاحلصرکےنواولںوکےتلمےھتیکںہکاہللاکمکحےہ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫لِل ُح ْمسه وِل َّلر ُسو ِل وِل ِذي الق ْربى واليتامى‬
‫واعل ُموا أنما غ ِن ْمتم ِمن ش ْي ٍء فأن ِ ِ‬
‫‪41‬‬ ‫و ْاملس ِاكین و ْابن َّ‬
‫الس ِب ِيل‬ ‫ِ ِ‬
‫"اورںیہمتولعمموہہکوجھچکاملتمینغمتےناحلصایکےہاساکیاوچناںہصحاہللاوراسےکروسل‬
‫اوررہش داروںاورقتموںاورونیکسمںاوراسمقروںےکےیلےہ"‬

‫‪ )40‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪349/1،‬‬

‫‪ )41‬اۡلنفال‪41 /8:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪74‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫املعےکاالتخافت‪:‬‬
‫سمخ(یاوچناںہصح)ےکہلسلسںیماچروہشمراسمکلےکاطمقباملعاکاالتخفےہ۔‬
‫ایوقلہیےہہکسمخوکیاچنوصحںںیممیسقتایکاجےئسیجہکآیںیمرصاحےہ۔‬
‫ث‬
‫ہیااممشایعفاککلسمےہ۔‬
‫دورساوقلہیےہہکسمخےکاچرےصحےیکاجںیئ۔آیںیمافنهللہسمخضحمااتتفیحاافلظںیہ۔‬
‫ہیوکیئوصخمصمسقںیہنےہ۔‬
‫رسیتاوقلہیےہہکآجسمخےکنیتےصحوہںےگاورواصلوبنیےکعبروسلاوررہتشداروںےکدوےصحاسطقوہ‬
‫ےئگ۔‬
‫وچاھتوقلہیےہہکسمخفتییکرطحےہاسںیمےسامدلاراوررغیدوونںوکدیااجاتکسےہ۔‬
‫ہیااممامکلاوراعماہقفاککلسمےہ۔‬
‫اچریایاچنوصحںںیممیسقترکےنےکاقلئاہقفےنروسلاہللىلصاہللہیلعوملسیکوافتےکعبآپےکاوررہتشداروں‬
‫ےک وصحں ںیم االتخف ایک ےہ۔ ایرگوہ اتہک ےہ ہک ان وصحں وک ان امتم اانصف ںیم الیھپ دیا اجےئ نج ےک ےیلسمخ وصخمص‬
‫ےہ۔دورسارگوہاتہکےہہکاےسیایقوفجںیممیسقترکدیااجےئ۔رسیتارگوہاتہکےہہکیبناکہصحاباامموکےلماگاوررہتشداروںاک‬
‫ہصحااممےکقرایداروںےکےیلوصخمصوہاگ۔ایرگوہیکراےئےہہکہیدوونںےصحایھتہراورجیکایتریرپرصفوہں‬
‫ےگ۔‬
‫قرایےسوکنرمادںیہ؟‬
‫اسںیمیھباالتخفےہ۔ایرگوہےناہکہکرصفونباہمشرمادںیہ۔دورسےرگوہےناہکہکونبدبعالمطلتاورونباہمش‬
‫دوونںرمادںیہ۔سمخےکہلسلسںیماساالتخفاکسہک آیاسمخ ذموکراانصفیہںیممیسقتوہاگیادورسیاانصفوکیھباسںیم‬
‫ث‬
‫شالمایکاجاتکسےہ؟ہیےہہکآیااناانصفےکذرکےسوصقمدانےکےیلسمشوکیعتمرکیاےہیاانےکذرہعیدورسوںیکاجی‬
‫وتمہجرکیاےہاوراساکقلعتاخصےکیابےسےہسجےساعمرمادیلاجیاےہ؟نجاہقفےناہکہکاسآیاکقلعتاخصےسےہ‬
‫اور اس ےساخص یہرماد ےہ‪ ،‬انیکراےئ ےہہک وصخمص اانصفںیم اےسدحمود راھک اجےئ اور یہیوہمجریک راےئےہ۔ نجاہقف‬
‫ےن اہکہکاس آی اکامشر اساخصےکیابںیمےہ سجےس اعمرماد یلاجیا ےہ اوہنںےن اہکہکاامماہجںاملسمونں اکافمددےھکی‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪75‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اےسرصف رکاتکس ےہ۔یبن ىلص اہللہیلعوملسیکوافتےکعب آپ اک ہصح ااممےکےیلاخص رکےنواولںیک دلیلوہروای ےہ‬
‫سجںیماہللےکروسلﷺےنقرامیاےہ‪:‬‬
‫‪42‬‬
‫اذا أطعم هللا نبيا طعمة فهو للخليفة بعده‬
‫"حاہللیسکیبنوکھچکالھکیاےہوتوہاسیکومتےکعبہفیلخاکوہاجیاےہ"‬
‫ث‬
‫نجاہقفےنہصحوبنیوکہیقباانصفںیمشالمرکےنیاوفویجںںیممیسقترکےنیکراےئاقمئیکےہاوہنںےناسوکاس‬
‫فنصےساشمہبقراردیاےہسجےکےیلوفقایکاجیاےہ۔‬
‫مطع‬ ‫ث‬
‫نج اہقف ےن قرای ےس ونب اہمش اور ونب دبعالمطلت وک رماد یل ےہ اوہنں ےن دحی ریبج نب م ےس ادتسالل ایک ےہ۔ وہ‬
‫ےتہکںیہہکاہللےکروسلىلصاہللہیلعوملسےنسفنےسذویارقلیباکہصحونباہمشاورونبدبعالمطلتںیممیسقتایکاھت۔وہونباہمشاورونب‬
‫دبعالمطلتوکاییہفنصقراردےتیںیہ۔‬
‫وجاہقفرصفونباہمشوکفنصقراردےتیںیہانیکدلیلہیےہہکیہیولگنجےکےیلدصہقالحلںیہنےہ۔سمشےس‬
‫ہصحوبنیانتکےہ؟اسںیماملعاکاالتخفےہ۔‬
‫ای رگوہ یاوچناں ہصح اماتن ےہ۔ اور اس ںیم وکیئ االتخف ںیہن ےہ ہی یاوچناں ہصح واح ےہ وخاہ وہ میسقت ےک وق‬
‫وموجدراہوہیااغیرےہ۔دورسارگوہاتہکےہہکسمخ(یاوچناںہصح)یھبیبناکہصحےہاوراملیفص(بختنم)یھب۔ہیروسلاہللىلص‬
‫اہللہیلعوملساک وہشمرہصحاھت۔ ہیوہزیچیھتےسج اہللےکروسل ىلصاہللہیلعوملس امل تمینغ ےسبختنمرکےتیل ےھتےسیج وکیئوھگڑا‪،‬‬
‫ولیی یا الغم۔ روای ےہ ہک رضحت ہیفص امل یفص یہ ےس دنسپ یک یئگ ںیھت ۔ املع اک اامجع ےہ ہک روسل اہلل ىلص اہلل ہیلع وملس ےک‬
‫‪43‬‬
‫واصلےکعباملیفصرپیسکاکقحںیہنراہ۔اہتبلاوبوثریکراےئےہہکاملیفصاکمکحویہےہوجہصحوبنیاکمکحےہ۔‬
‫امل فئے‪:‬‬
‫امل فئے ٔےس رماد وہ امل ےہ سج رپ زوکٰۃ اک مکح الوگ وہیا ےہ۔ زوکٰۃ ای االسیم رشیتعی مکح ےہ سج ےک تحت املسمونں وک اینپ امیل‬
‫تیثیح ےک اطمقب ای اصنب ےک اورپ زوکٰۃ دانیالزیم وہیا ےہ۔ ہیزوکٰۃ ےک افمد ےک یارےںیم اتبیت ےہ وج االسیم اعمرشےےک‬
‫ہوہاملےہوجاملسمونںوکاکقروںیکرطفےسرعوددبہباوروخفےکبرپ‬ ‫ےئلیکںرضوریےہ۔املفوہمجرےکبردی م ر‬
‫ےلماوراسںیماویاوروھگڑےدوڑاےناورخراھیئرکےنیکونیہنآےئ۔‬

‫ْ‬ ‫اب في صفايا ُس َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ‬

‫ّٰللا ﷺ ِم ْن األ ْمو ِال‪2973،‬‬
‫ول ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫ٌ‬
‫اإلمار ِة ‪ ،‬ب ِ‬
‫‪ )42‬دائود‪ِ ،‬كتاب الخر ِاج و ِ‬
‫‪ )43‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪480/1،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪76‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫االتخف‪:‬‬
‫املع اک االتخف اس ںیم ےہ ہک اےس سک تہج ںیم رصف ایک اجےئ۔ ایرگوہیک راےئ ےہ ہک امل ےن رغی و اریم امتم‬
‫املسمونں ےک ےیل ےہ۔ اامم اس ںیم ےس اغزویں وک ‪ ،‬اکحم وک اور وگررنوں وک دے اگ‪ ،‬املسمونں یک امتم رضوریات ںیم اےس خرچ‬
‫رکےاگےسیجبیک ریمعت اوردجسموںیکرمموریغہ۔ اور اسںیمسمشںیہن وہاگ۔ ہیوہمجریکراےئےہ اوررضحتاوب کباوررمع‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ریضاہللہنعےسیہی یایےہ۔ااممشایعفےتہکںیہہکاسںیمیھبسمشےلکناگ اوروہانامتماانصفںیممیسقتوہاگ نجاکذرک آی‬
‫تعتتمتںیموہاےہہنیعبیہیاانصفسمخںیمیھبںیہاوراملتمینغںیمیھب۔ہیقباملااممےکااہتجدرپرصحنمےہوہاسںیمےساےنپ‬
‫اورپاوراےنپالہوایعلرپیھباوراہجںانمسےھجمسخرچرکےاگ۔ریمےایخلںیمایرگدہیکراےئہیےہہکاملےئنےکیاچن‬
‫ث‬
‫ےصحںیہن وہں ےگ رگم ان یاچن اانصفںیم اےسمیسقت ایک اجےئاگ نجںیم سفن اک املمیسقت وہیا ےہ۔ریمےایخلںیم ہی اامم شایعف‬
‫ےکاوقالںیمےسایوقلےہ۔‬
‫اس االتخف اک س ہک امل فئے وپرا یاوچنں اانصف ںیم میسقت وہ یا اےس اامم ےک ااہتجد رپ وھچڑ دیا اجےئ ‪ ،‬ویہ ےہ وجامل‬
‫مست‬
‫تمینغےکسمخیکمیسقتںیمےہ۔اور اسرپوگتفگوہیکچےہینعینجولوگںےنآیںیمذموکراانصفےسدورسے جقتنیک‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫رطف اشارہرماد یلےہ اوہنں ےن ذموکر اانصف ےک العوہ دورسےولوگں وک یھب ان ںیم شالم ایک ےہ اور نج اہقف ےک بردیان‬
‫ث‬ ‫قت‬‫ج‬‫مست‬
‫نوکامشررکےنےکےیلوہاےہوہانںیمدورسوںاکااضہفںیہنرکےتینعیآیوکہیبنتواشارہےکیابںیم‬ ‫اانصفاکیرکہ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫شالمرکےنےکاجبےئوصخصےکیابںیمامشررکےتںیہ۔ فئےوکیاچنوصحںںیممیسقترکےنیکیاتااممشایعفےسےلہپیسکےن‬
‫ںیہن یہک ےہ۔ اںیہن اسراےئ رپآامدہرکےنواال ولہپ ہی ےہہک اوہنں ےن داھکیہک آیںیمےئن ایہن اانصفںیممیسقت وہا ےہنج‬
‫ںیم سمش میسقت وہیا ےہ اس ےیل اوہنں ےن ےئنںیم یھب سمش وصتر رک یل۔ یکں ہک اوہنں ےن ہی اھجمس ہک ہیمیسقت سمخ ےک اسھت‬
‫اظہ ہی ےہ ہک ہی میسقت وپرے فئے ےک اسھت وصخمص ےہ اس ےک یسک خرو ےک اسھت‬ ‫اظہ ںیہن ےہ ہکلب م ر‬
‫وصخمص ےہ۔ احالہکن ہی م ر‬
‫وصخمصںیہن ےہ۔ریمےایخلںیم ایرگوہیکراےئ یہی ےہ۔ اامم ملسم ےنرضحترمعےسرختجییک ےہہک ونبریضنیک دول‬
‫اہللےناےنپروسلوکفتیےکوطررپدییھتاملسمونںےناسےکےیلاےنپوھگڑےاوراویںیہندوڑاےئےھتانچہچنوہیبنىلصاہلل‬
‫ہیلعوملسےکےیلاخصیھت۔آپاسںیمےساےنپالہوایعلرپخرچرکےتےھتاوروجچباجیااھتاےساہجدیفلیبساہللیکایتریاور‬
‫‪44‬‬
‫ایھتہروںیکخریاریرپرصفرکےتےھت۔"اسےسکلسمامکلیکیادیئوہیتےہ۔‬

‫‪ )44‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪493/1،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪77‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫خرہی‪:‬‬
‫خرہیےسرمادوہاملےہوجزوکٰۃےکوصحلےسقلعتمےہ۔حوکیئصخشزوکٰۃداتیےہوتاسوکخرہیاہکاجیاےہ۔خرہیوکزوکٰۃدےنی‬
‫اجیےہ۔اسےسقلعتمفلتخماسملئدرجذلیںیہ۔‬
‫واےلےکامیلتیثیحےکاطمقبمیسقتایک ا‬
‫الہپہلئسم‪:‬سکےسخرہیانیلاجبرےہ؟‬
‫املعاکاامتجعےہہکخرہییمجعالہاتکبےساوروجمویسںےسانیلاجبرےہ۔ریغالہاتکباوررعبالہاتکبےک‬
‫ہلسلسںیمانےکدرایمناالتخفےہحہکاہقفےکاطمقبقریشیالہاتکبےسخرہیہنےنیلرپساکاافتقےہ۔‬

‫دورساہلئسم‪:‬نکاانصفرپخرہیواحےہ؟‬
‫املعاکاافتقےہہکنیتاواصفےکاحلماقرادرپخرہیواحےہ‪:‬وہرمدوہ‪،‬یاغلوہاورآزادوہ۔وعروتںاوروچبںرپواح‬
‫ںیہن ےہ یکںہکخرہی لتقےکوعضںیم ےہ اورلتق ےس قلعتم ااکحم اکرخرمدوںیک رطف وہیا ےہ یکںہکوعروتں اور وچبں‬
‫ےک لتق ےسعنمایک یگےہ۔ اس رطحالغومں رپخرہیواحہن وہےن رپ س اکاافتق ےہ۔ضعب اانصفوہںیہنجےکہلسلسںیم‬
‫االتخفےہےسیجونجمن‪،‬ےب اکر اوریااکرہصخش‪ ،‬وبڑاھ‪،‬رگاجؤںںیمرےنہواےلولگاتحمجاور رغیولگایکخرہیرپقرضاکمکح‬
‫ےگلاگہکحوخاحشیلوہوتادارکےیاںیہن؟ہیسااہتجدیاسملئںیہانںیمرشعییکرطفےسوکیئنییعتںیہنےہ۔‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬خرہییکدقمار‬
‫اسںیماملع اکاالتخفےہ۔ ااممامکلےتہکںیہہک اسیکواحدقمارویہ ےہوجرضحترمعےنےطیکیھت۔ اورہیوسےن‬
‫واولںےکےیلاچردانیراوراچدنیواولںےکےیلاچسیلدرمہےہ۔اوراسےکاسھتاملسمونںیکردساورنیتدونںیکایضتفےہ‬
‫ہناسںیموکیئیمکوہیگہنوکیئااضہفوہاگ۔‬
‫ث‬
‫االتخفاکساسایسقںیمواردااحدیاکاالتخفےہ۔روایےہہکاہللےکروسلىلصاہللہیلعوملسےنرضحتاعمذ‬
‫ہیاغلےسایدانیریااسےکاسمویاعمقرووصلرکںی۔‘اعمقرایینمیڑپکےاکیامےہ۔رضحت‬ ‫وکنمیاجیھباوراںیہنمکحدیاہک م ر‬
‫ث‬
‫رمع ےک یارے ںیم یای ےہ ہک اوہنں ےن خرہی وسےن واولں رپ اچر دانیر اور اچدنی واولں رپ اچسیل درمہ یعتم ایک اھت اور اس ےک‬
‫اسھتاملسمونںیکردس اورنیتدونںیک ایضتفیھباعدئیک یھت۔آپ یہےکیارےںیمرمویےہہک آپ ےنامثعننب فینحوک‬
‫ث‬
‫ہاساعمرمقوک‬‫اجیھباوراوہنںےنالہوسادرپ‪۲۲۰۴۸‬اور‪۱۳‬درمہیعتمےیک۔نجاہقفےنانامتمااحدیوکریمخترپومحملایکاور م ر‬
‫ث‬
‫خرہیوصترایکسجرپظفلخرہیاکاالطقوہےکسیکںہکیسکقفتمہیلعدحیںیماسیکنییعتںیہنیکیئگےہسباتکبایہنںیماساک‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪78‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اعمیرکہآیاےہ‪،‬اوہنںےنہیومفقاانپیاہکاسیکوکیئدحںیہنےہاوریہیزیادہواحضراےئےہواہللاملع۔اورنجولوگںےنوج‬
‫ث‬
‫دحیاعمداورلمعرمعوکعمج ایکےہاوہنںےنلیلقبرنیدقماد یعتمیکےہاورارثکدقمادوکالدحمودقراردیاےہ۔اور نجولوگں‬
‫ث‬
‫ےنرضحترمعیکیسکدحی وکبرحیجدیےہاور اوہنں ےنیاوت‪ ۴۰‬درمہ اور اچر دانیرخرہییعتمایکےہ یا‪۲۸‬درمہ‪ ۲۳‬درمہ اور‪۱۲‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫درمہ یعتم ایکےہ۔ سیجہک اورپ ذرک وہا ےہ۔ اور وہنجں ےندحیاعمدوکبرحیج دی ےہ یکںہکوہرموفعدحی ےہ اوہنں ےن‬
‫‪45‬‬
‫ریغبیسکیمکیشیبےکایدانیریااسےکاسمویاعمقروکیعتمایکےہ۔‬
‫وچاھتہلئسم‪:‬خرہیبکواحےہ؟‬
‫املعاکاافتقےہہکاسللمکموہےنےکعبیہخرہیواحوہیاےہاورارگاسلمتخوہےنےسےلہپوہاالسموبقلرکےلوت‬
‫خر ہی اسطق وہ اجیا ےہ۔ االتخف اس ںیم ےہ ہک اسل زگر راہ وہ اور وہ االسم وبقل رکے وت اسل زگرےن واےل اک وپرا خرہی اس ےس‬
‫ووصلایکاجےئاگیاوہزگریگےہاساکخرہیووصلایکاجےئاگ؟‬
‫االتخف‪:‬‬
‫ایرگوہ اتہک ےہ ہک املسمن وہےن ےک عب وکیئ خرہی ںیہن ےہ وخاہاسل متخ وہےن ےس ےلہپ املسمن وہا وہ یا عب ںیم ہی‬
‫وہمجریکراےئےہ۔‬
‫دورسارگوہاتہکےہہک ارگاسلزگرےنےکعباملسمنوہاےہوتاسرپخرہیواحےہاور ارگاسللمکم وہےنےسےلہپ‬
‫املسمنوہاےہوتاسرپخرہیواحںیہنےہ۔اناکاافتقےہہکاسلمتخوہےنےسےلہپاسرپخرہیواحںیہنےہیکںہکخرہی‬
‫واح وہےن رپاسل متخ وہےن یک رشط ےہ۔ ارگخرہی وک متخ رکےنواےل رصع ینعی االسم ووجب ےکہلصیف ےس ےلہپ آوموجد وہ ینعی‬
‫ووجبیکرشطیک وموجدیگ ےس ےلہپاالسمےل آےئوتخرہیواحںیہنرےہاگ۔اسل متخوہ اجےئوت اسںیم االتخف ےہیکںہک‬
‫ئ‬ ‫ه‬‫مج‬
‫خرہیواحوہاکچےہ۔وجاہقفہی ےںیہہکاالسماحلرفکےکاسواحوکاسرطحدہنممرکداتیےہسجرطحدورسےتہب‬
‫ےسواابجتوکدہنمم رکیاےہوہخرہیوکاسطققرار دےتیںیہارگہچاسل متخوہےنےک عباس ےناالسموبقلایکےہ۔ اوروجاہقف ہی‬
‫سج‬
‫هئے ںیہہک االسم اسواحوکاسھتںیہنرکیاسجرطحقرضوریغہےک تہب ےسرمی وقحقوکاسطقںیہن رکیاوہےتہکںیہہک‬
‫اسلمتخوہےنےکعبخرہیاسطقںیہنوہاگوگیاساالتخفہیےہہکاالسمواحخرہیوکاسطقرکیاےہیاںیہن؟‬
‫یاوچناںہلئسم‪:‬خرہییکاانصف‬
‫املعےکبردیخرہییکنیتاانصفںیہ‪:‬۔‬

‫‪ )45‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪494/1،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪79‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ربجیخرہی‬
‫ہیویہخرہیےہسجرپمہےنایھبوگتفگیکےہینعیوجالہرحبرپاغلآےنےکعباعدئایکاجیاےہ۔‬
‫اصمیتحلخرہی‬
‫ینعیجروےنکےکےیلالہرحبازوخدوجخرہیدںی۔اسفنصںیموکیئنییعتںیہنےہہنواحدقماریکہنیسکرپاور‬
‫بک واح ےہ اس یک نییعت ےہ۔ ہی س املسمونں اور حلص ےکبلط اگروں ےک درایمن ےط وہےن واےل اعمدہہ رپ رصحنم ےہ۔‬
‫وساےئاسےکہکوکیئہیےہکہکارگاصمیتلخرہیوبقلرکیااملسمونںرپواحےہوتہییھبواحےہہکوکیئایدقماریعتموہ‬
‫ےسج دےنی رپ فکررایض وہ اجںیئوتاملسمونں رپ اےس وبقل رکیاواحوہ ینعیخرہییکلیلقت برنیدقماریعتم وہ اور ارثکدقمارریغ‬
‫دحمودوہ۔‬
‫رشعیخرہی‬
‫املع اک اافتق ےہ ہک ذویمں رپ رسے ےس وکیئ رشع اور زوکۃ واح ںیہن ےہ وساےئ اس ےک ہک ای رگوہ ےک یارے ںیم‬
‫رموی ےہہک اس ےن ونہبلغتےکاسیعویئں رپ دصہقوک دوگا واح ایک ےہ ینعیاملسمونں رپ نجزیچوںںیم دصہقواح ےہ ان‬
‫ث‬
‫امتمزیچوںںیمواح دصہقیکدوینگدقماریک ادایگیئ انرپالزمقرار دی ےہ۔ اسوقلےک ملعبردار ااممشایعف‪ ،‬اامم اوبہفینح۔ اامم‬
‫ادمحاورااممونریںیہ۔ہیرضحترمعنبالجطااباکلمعےہ۔ااممامکلےساسہلسلسںیموکیئوقلوقنملںیہنےہ۔ہیاتکبازلوکۃ‬
‫ںیمزگراکچےہ۔‬
‫االتخف‬
‫اس ہلئسم ںیم املع ےک درایمن االتخف ےہ ہک آیا ان اومال رپ یھب رشعی خرہی اعہلئ وہیا ےہ وج وہاجترت یک رغض ےس یا‬
‫ااجزتےل رکاملسمنوکلمںںیمآےتںیہ ارگوہرحیبوہںیاریغبرشطےکواحںیہنےہ؟ اامم امکلاوردعتمداملعیکراےئ ےہہک‬
‫ذیم یاخر نج رپ انےک کلمںیم خرہی واح ےہ وہوج امل ایرہش ےس دورسے رہش ےل اجںیئ اس ںیمےس رشع (دوساں ہصح انیل‬
‫واح ےہ اہتبل ارگ وہیسک وصخمص رہشوہاسامن ےل اج رےہ ںیہ وت اس اک یاچن دصیف ( فصن رشع) انیل واح وہ اگ۔ اامم اوب ہفینح ےن‬
‫اجترت یک ااجزت دےنی یا وخد اجترت رکےن رپ رشعی خرہی اعدئ رکےن ںیم اامم امکل یک وماتقف یک ےہ رگم دقمار ےک ہلسلس ںیم‬
‫االتخف ایک ےہ ان ےک بردیخرہی یک دقمار فصن رشع ینعی ‪ ۵‬دصیف ےہ۔ اامم امکل اور اامم اوب ہفینح ےک کلسم ےک اطمقب اصمیتحل‬
‫‪46‬‬
‫خرہیاورربجیخرہیےکاموسارسیتیفنصقراریاےئاگ۔‬

‫‪ )46‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪495-497/1،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪80‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫قرضونیعیکابمح‪:‬‬
‫اتکبارلوھن‬
‫رقموضقرضےکظفحتےکےیلوکیئزیچقرضوخاہ(قرضدےنیواےل)ےکیاسرھکاےہ‪،‬یاہکوہدعمادایگیئیکوصرتںیمہیزیچیا‬
‫اسیکتمیقےسقرضاہنمرکےل (اکٹرکووصل رکےل)الثمًایصخشےنیسکےسقرضبلطایک‪،‬قرضدےنیواالاطمہبلرکیا‬
‫ےہ ہک قرض ےک ظفحت(دورسے وظفلں ںیمریمی یلست) ےک ےیلوت ریمے یاس ( اینپ وکیئ زیچ) یا اجونر یا زنیم وریغہرگوی رھک‪،‬‬
‫ح’’ادایگیئقرض‘‘اکوقآےئاگاوررقموضقرضادارکےکساگوتقرضوخاہ(یاوتقرضووصلرکےکرگویزیچرقموضوکواسپ‬
‫رک دےاگیا اس)رگویزیچںیمےس اانپقرضووصل رکےلاگ۔قرض وخاہوک ’’رمنہت‘‘ ےتہکںیہاور رقموض وک’’رانہ‘‘ اوررگوی‬
‫ریھکوہیئزیچوک’’رنہ‘‘یا’’رموہن‘‘اہکاجیاےہ۔‬
‫اسیکالصالہ ٰییکہیایےہ‪:‬‬
‫ٌ ‪47‬‬ ‫ٰ‬ ‫۟‬
‫ول ْم ت ِج ُدوا كا ِت ًًۭبا ف ِرهـ ًۭ ٌن َّم ْق ُبوضة‬
‫''اورداتسوبرےنھکلےکےیلوکیاکیہنیاؤوترنہیاضبقلرپاعمہلمرکو''‬
‫الہپرنک‪:‬رانہ(رگویدےنیواال)‬
‫اسںیموکیئاالتخفںیہنےہہکرنہدےنیواالوجحمرورتموکہنوہ۔ااممامکلےکبردیویصرنہدےاتکسےہہکبجہی‬
‫ث‬
‫درسوہ اور اسیک رضورتوسحمس رکراہ وہ۔اامم شایعفےتہکںیہہکوہیسکامنیاں افمدیک اخرط رنہدےاتکسےہ۔ اامم امکلےک‬
‫س‬
‫بردیاکمیاورامزونرنہدےتکسںیہ۔ جئونےتہکںیہہکارگوہاےنپاملںیمرنہاتیلےہوجاسےنقرضدےراھکےہوتہی‬
‫ث‬
‫اجبرںیہنےہیہیااممشایعفاککلسمےہ۔‬
‫ث‬
‫ااممامکلاورااممشایعفاکاسارمرپاافتقےہہکسلفماکرنہاجبرںیہنےہ۔اامماوبہفینحاےساجبرےتہکںیہ۔اُسصخشےک‬
‫یارےںیمااممامکلےکوقلںیماالتخفےہہکسجےکاملاکقرضےنااحہطرکیلوہہکآیااساکرنہاجبرےہ؟ینعیوہالزموہاگیا‬
‫ہوہ‬‫ںیہن؟وہشمروقلاُناکیہیےہہکاجبرےہینعییسلفمےسےلہپ‪،‬االتخفیکاینبدہیےہہکآیاسلفموکوجحمراھجمساجےئاگیاںیہن؟ م ر‬
‫‪48‬‬
‫صخشوجرانہوہاتکسےہاساکرمنہت(رنہےنیلواال)وہیایھباجبرےہ۔‬

‫‪)47‬البقرہ‪283/2:‬‬
‫‪ )48‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪326/2،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪81‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دورسارنک‪:‬رنہ‬
‫وشاعفےتہک ںیہہک رنہنیت رشاطئےکاسھت حیحص ےہ‪ :،‬رنہ وموجدےش وہ۔قرضیک زیچ رنہںیم رانھکاجبرںیہن ےہ۔‬
‫دورسیرشطےہہکرنہںیم ریھکاجےنوایل زیچونممعہن وہےسیج فحصم۔ااممامکلفحصموکرنہںیمرانھکاجبرقراردےتی ںیہرگم‬
‫رنہےنیلواالاےسہنڑپےھ۔اسںیماالتخفیکاینبدعیبےہ۔رسیتیرشطہیےہہکےشرموہندمتوپریوہےنرپاقبقروح‬
‫ث‬
‫وہ‪،‬ااممامکلےکبردیانزیچوںوکرنہںیمرانھکاجبرےہنجیکخریوقروحوبقرنہدرسہنیھتےسیجاکساورلھپ‬
‫وج ہتخپ ہن وہں‪ ،‬اُنےک بردیاداےئ قرض ںیم ان یک قروح اسوق درس وہیگ ہکبج وہ ی ےکچ وہں ارگ ہچقرض یکدمت‬
‫ث‬
‫وپری وہیئگ وہ۔ اامم شایعف ےکاہں یا ہتخپلھپ ےکرنہےک یارے ںیم دوونں اوقال ےتلم ںیہ اور انےک بردیدمتقرضوپری‬
‫وہےنرپوتڑےنیکرشطےکاسھتاےسقروحایکاجاتکسےہ۔اوباحدمےتہکںیہحیحصبرومفقیہیےہہکہیاجبرےہ۔‬
‫ااممامکلےکبردیریغیعتموکرنہںیمرانھکاجبرےہےسیجدرمہودانیرہکبجانرپرہمگلیکچوہ۔رنہےکےیلہیرشط‬
‫ث‬
‫ںیہن ےہہکوہرنہرےنھکواےلیک یکلموہ۔ اامم امکل اور اامم شایعفےک بردیےش اعتسمریھب رنہںیمریھک اجیتکس ےہ۔املعاک‬
‫اافتقےہہکرنہےکےیلرشطےہہکرنہےنیلواےلےکہضبقںیماساکاابثترنہدےنیواےلیکاجیےسوہ۔اسارمںیماملع‬
‫اک االتخف ےہہک رنہےنیل واال بصغ رکےل رھپ امکلوطبر رنہ اس ہضبق رپرایض وہ اجےئ۔ اامم امکل ےتہکںیہ ھچک بضغ دشہزیچ‬
‫بضغیکامضیےسلکنرکرنہیکامضیںیمآیتکسےہاورامکلاغبصےکہضبقںیماساغابصہنہضبقوکوطبررنہرےنھکرپآامدہوہ‬
‫ث‬
‫اتکسےہ۔ااممشایعفےتہکںیہہکاجبرںیہنےہہکلبہیبصغیکامضیرپیایقرےہیگاالہیہکوہاسرپاقضبوہاجےئ۔‬
‫املع ےن ریغ مسقنم ورتشمک ےشےک رنہ ےک یارےںیم االتخفایک ےہ۔ اامم اوب ہفینح اےس ونممع قرار دےتی ںیہ اور اامم‬
‫‪49‬‬
‫ث‬
‫امکلاورااممشایعفاےساجبرامےتنںیہ۔‬
‫رسیتارنک‪:‬سجےکوعضرنہراھکاجےئ‬
‫اس ںیم کلسم امیکلیک الص ہی ےہہک خری و قروح ےک امتم اعمالمت ںیم واعق وتمیقں ےک وعض رنہ رانھکاجبر ےہ۔‬
‫مس ث‬
‫اہتبل عیبابمدہل اورملسزم اکراساامللاس ےس يت ی ےہ۔ یکںہک عیبابمدہلںیمیایمہہضبقرشط ےہ۔ اسےیلاسںیم رنہاک‬
‫ٰ‬ ‫ت‬

‫اعمہلم اجبرںیہن ےہ‪ ،‬اس رطح عیب ملسےکراس ااملل اکاعمہلم ےہ ارگہچ اسےک یاس اسینعمںیمابمدہل ےس مک ےہ۔ الہ م ر‬
‫اظہ اک‬
‫ایرگوہاتہکےہہکرنہاجبرںیہنےہرگمعیبملسںیمانرضحاتےنہیومفقاسےیلاایتخرایکہکآیرنہقروضںواےلعیب‬

‫‪ )49‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪327/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪82‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یہےکہلسلسںیمواردےہاوراسوکہیملسےتہکںیہوگیااوہنںےناےسرنہیکدرگتسیکرشطقراردےدیایکہکنآیےکآاغزںیم‬
‫قرامیایگ‪:‬‬
‫‪50‬‬ ‫يا أ ُّيها َّالذين آم ُنوا إذا نداي ُتم بد ْين إلى أجل ُّمس ًّمی ف ْاك ُت ُب ُ‬
‫وه‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫"اےولوگوجاامینالےئوہ‪،‬حیسکرقمردعتےکےیلمتآسپںیمقرضاکنیلدنیرکووتاسھکلیل‬
‫رکو"‬
‫رھپقرامیا‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫وإن ُك ُنت ْم على سفر ول ْم تج ُدوا كاتبا فره ٌ‬
‫‪51‬‬
‫ان َّم ْق ُبوضة‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫(ارگمترفسیکاحلںیموہاورداتسوبرےنھکلےکےیلوکیئاکیہنےلموترنہیایقنرپاعمہلمرکو۔)‬
‫کلسمامیکلےکاطمقبرنہانیلاجبرےہملسںیم‪،‬قرضںیمبضغںیم‪،‬فلتدشہیکوتمیقںںیم‪،‬امیلدیںیم‪،‬دمعًازمخ‬
‫اگلےنںیمہکبجاسںیماصقصہنوہےسیجوہاجدنارسجیکدگیرپامرایگوہیازینہیکامروجوجفیچنہپاجےئاوراسےساجدنارالہک‬
‫دمعاز مخ اگلےناکاعمہلمےہ سج ےساصقصواح وہوت اسںیم اسیک دیےکوعض‬
‫وہ یگ وہ۔اہجں یلتق دمع اکاعمہلم ےہ یا ً‬
‫رنہےنیلےکوجازںیمہکبجویلاعمفرکدے‪،‬دواوقالتکلئےںیہ‪:‬ایوقلوجازاکےہاورہیاسوقلےکاطمقبےہہکلتقدمعںیم‬
‫ویلوکدیاوراصقصںیمےسیسکایوکاایتخررکےنیکآزادیےہ۔دورساوقلاجبرہنوہےناکےہاوراسیکیھباینبدہیےہہکویل‬
‫وکرصفاصقصاکاایتخراحلصےہہکبجدییکادایگیئےسااکنروہ۔‬
‫لتقاطخںیماسصخشاکرنہانیلاجبرےہسجیکدییعتموہاورہیدتریبوابہگنینےکعبوہاگ۔رنہاساعرہیںیماجبر‬
‫ےہسجاکوکیئاضنموہ‪،‬اضنمہنوہےنیکوصرتںیماعرہیںیمرنہاجبرںیہنےہ۔ااجرہںیمرنہانیلاجبرےہاوراکمےکعب‬
‫مردوریںیمرنہانیلاجبرےہاکمےسےلہپںیہن۔رہمںیمرنہاجبرےہ‪،‬دحود‪،‬اصقصاوراکمتبتںیمرنہاجبرںیہنےہ۔انامتم‬
‫وصروتںںیمرنہاجبرںیہنےہنجںیملیفکنبیادرسںیہنےہ۔‬
‫رنہیکرشاطئ‪:‬‬
‫رشعںیمرشاطئدومسقیکںیہرشاطئتحصاوررشاطئاسفد۔‬

‫‪)50‬البقرہ‪282/2:‬‬
‫‪)51‬البقرہ‪283/2:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪83‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رنہںیمرشاطئ تحص دو مسقیک ںیہ‪ :‬ضعبرشاطئوہ ںیہ نجںیمیف اہلمجلاملعء اک اافتق ےہ‪،‬رگم ہضبقیک تہج ےس انںیم‬
‫االتخفیایااجیاےہ۔دورسیرشاطئفلتخمہیفںیہ۔ہضبقےکیارےںیماملعاکاافتقےہہکرنہیکرشطےہیکںہکقرآنیکرشطیہی‬
‫ےہ۔‬
‫ٌ ‪52‬‬
‫ان َّم ْق ُبوضة‬
‫فره ٌ‬
‫ِ‬
‫(وترنہیاضبقلرپاعمہلمرکو۔)‬
‫اہتبل اس ںیم االتخف ےہ ہک ہی رشط تحص ےہ یا رشط امکل؟ قرق ہی ےہ ہک وجولگ ا ےس رشط تحص امےتن ںیہ اُن ےک‬
‫بردیحیہضبقواعقںیہنوہاگ‪،‬رنہالزمںیہنوہاگاوروجاےسرشطامکلقراردےتیںیہانےکبردیدقعیہےسہیالزموہ‬
‫اجیاےہاوررنہدےنیواالہضبقےنیلرپوبجمررکاتکسےہاالہیہکرنہےنیلواالاطمہبلےسیاریخرکدےیاآہکنرنہدےنیواالسلفموہ‬
‫ث‬
‫اظہےسرشطتحص‬ ‫اجےئیاامیبروہاجےئیا اےسومتآاجےئ۔ااممامکلاےسرشطامکلامےتنںیہاوراامماوبہفینح‪،‬ااممشایعفاورالہ م ر‬
‫قراردےتی ںیہ۔ اامم امکل یک دلیل رنہ وک وقل ےک ذرہعی الزم وہےن واےل امتم اعمدہوں رپ ایقس رکیا ےہ‪ ،‬اور دورسوں یک دلیل‬
‫قرامن الہی ےک اافلظقرامن وبقمہض ںیہ۔ ضعب الہ م ر‬
‫اظہ ےتہک ںیہ ہک رنہ اجبرںیہن ےہاال ہی ہک اکی وموجد ہن وہ یکں ہک قرآن یک‬
‫رصاحوتیہیےہ‪:‬‬
‫ٌ ‪53‬‬ ‫ول ْم تج ُدوا كاتب ًا فره ٌ‬
‫ان ُم ْق ُبوضة‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫(اورداتسوبرےنھکلےکےیلوکیئاکیہنےلموترنہیاضبقلرپاعمہلمرکو۔)‬
‫الہ م ر‬
‫اظہ اےس اجبرںیہنےتھجمسہکرنہوگاہےکاہھت رپراھک اجےئ۔ اامم امکلےک بردیرنہیکتحصیکرشط ہی ےہہک‬
‫ہضبقںیمدماوموہاارگرنہےنیلواےلیکااجزتےسوطبراعتسمریااامی وہےشرنہرےنھکواےلےکہضبقںیمیلچاجےئوتاس‬
‫ث‬
‫م‬
‫اظہیکیمعتیکےہاور‬
‫اکزلدممتخوہاجیاےہ۔ااممشایعفےتہکںیہہکہضبقںیمدماومرشطتحصںیہنےہ۔ااممامکلےنرشطےک ر‬
‫ث‬
‫قرامن الہٰیاینپقرامنوبقمہضیکروینشںیمہضبقیکوموجدیگاوراسیکدماوموکالزمقراردیاےہہکبجااممشایعفاکادتساللہیےہہک‬
‫حہضبقوموجدےہوترنہدرساوردقعنموہیگ۔اباےساعتسمردانیاوردورسیرطحےسرصتفرکیااسدقعوکمتخںیہنرکیا‬
‫ےسیجعیبںیموہیاےہ۔‬

‫‪ )52‬البقرہ‪283/2:‬‬
‫‪ )53‬البقرہ‪283/2:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪84‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رفسںیماسےکاجبروہےنرپسقفتمںیہ۔اہتبلرضحںیماسےکاجبروہےنںیماالتخفےہ۔وہمجراہقفرضحںیماےس‬
‫اجبر وصتر رکےت ںیہ ۔ رگم الہ م ر‬
‫اظہ اور اجمدہ ےتہک ںیہ ہک رضح ںیم اجبر ںیہن ےہ یکں ہک آی ںیم وان كنتم على سفر یکرشط‬
‫ث‬
‫واحض ےہ۔وہمجرےن اس دحی ےس ادتسالل ایک ےہہک اہللےک روسل ﷺےنرضحںیم رنہ راھک۔ رضحںیم رنہیک اممتعن اک‬
‫اابنتسطدلیلاطخبیکروےسےہ۔‬
‫صن یک رو ےس رحام اور ونممع رشط ہی ےہ ہک آدیم اس رشط رپ رنہ رےھک ہک دمت وپری وہےن رپ ارگ قح واسپرک دیا وت‬
‫ث‬ ‫لفس‬
‫کیھٹےہرنہاسیکیکلموہاگ۔املعاکاافتقےہہکہیرشطواحا حےہاوردحیروسلﷺاکوہفممیہیےہ۔‬
‫ُ ُّ ْ ُ ‪54‬‬
‫ۡل يغلق الرهن‬
‫(رنہرمنہتاکقحںیہنوہیا۔)‬
‫رنہےکااکحم‪:‬‬
‫اسہصحںیم ےہہکرنہرےنھکواےلےکوقحقوقراضئایکںیہاوررنہےنیلواےلےکایکوقحقوقراضئںیماوردوونں‬
‫ںیمقرقواالتخفایکےہاوراسیکوہجیاوتسفندقعےہیااگنہیماحالتںیہ۔‬
‫رنہ ںیم رمنہت ( رنہ ےنیل واےل) اک قح ہی ےہ ہک وہ رنہ وک ہضبق ںیم رےھک یا آہکن رنہ رےنھک واال اےنپ واابجت ادا رک‬
‫دے۔ ارگ دمت وپری وہےن رپ وہ واح یک ادایگیئ ہن رکے وت اےس احمک وق ےک اسےنم رماہعف رکےن اک قح ےہ۔ احمک رنہ وک‬
‫قروح رک دےاگ اور رمنہتوک ااکس قح ادا رک دےاگ ارگرنہ دےنی واےلےن عیب یوکیئ وتہجہن دی۔ یہیوصرت اس وقیھب‬
‫وہیگہکبجوہاغی وہ۔ارگرنہدےنیواےلےندمتوپریوہےنرپرمنہتوکرنہقروحرکےناکولیکنبدیاوتہیاجبرےہ۔اامم‬
‫امکلےکبردیہیرکموہےہ‪،‬االہیہکاحمکیکدعالںیمرماہعفوہ۔‬
‫وہمجرےکبردیرنہاکقلعترموہنہیفےکلکےسیھبےہاورضعبےسیھب۔ینعیارگیسکیعتمدعدےکاعموہضںیم‬
‫رنہراھک ےہ اوررھپ ھچکیکادایگیئرکدیےہوتوپرارنہرمنہتےک ہضبقںیم رےہاگ یا آہکنوپراواح ادا رک دے۔ایرگوہےک‬
‫بردیرمنہت ےک ہضبق ںیم اانت یہ رنہ یایق رےہ اگ سج ےک دقبر اس رپ واح یایق رہ یگ ےہ۔ وہمجر یک دلیل ہی ےہ ہک رنہ قح‬
‫ث‬
‫واحیکوہجےسہضبقںیمراھکیگےہ‪،‬اسےیلاینپامتمخرایئتےکاسھتاساکہضبقںیمرانہرضوریےہاسیکالصور ایءرپبرہک‬
‫ےک اامعتسلیک اممتعن ےہ یا آہکنوہ تیم اکقرض اداہن رک دںی۔ دورسےقرقییک دلیل ےہہکوپرارنہوپرے واحےک وعض‬
‫ہضبقںیمرانھکرضوریےہ۔اسیکالصفکلاکہلئسمےہ۔‬

‫‪ )54‬داود‪ ،‬كتاب البيوع‪ ،‬لسلم والقرض والرهن‪7714،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪85‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اس یابےکوہشمراسملئںیم رنہےکدحیلعہومنیبروہےنںیماملعاک االتخفےہ۔ےسیجرنہرکوہدرحےکلھپیک‬

‫ث‬
‫اثمل ےہ اورہلغیک اثملےہ اور اوالدیک اثملےہ۔ ایکہیومن یبرہصح رنہںیم شالم ےہیاںیہن؟ ایرگوہیک راےئ ےہہکدحیلعہ‬
‫ث‬
‫رنہ اک اراقتءرنہںیمشالمںیہنےہ۔ ینعیرمنہتےکہضبقںیموجاراقتء وہا ےہ وہرنہ اک ہصحںیہنےہ اسوقلےکامےننواولں‬
‫‪55‬‬
‫ث‬
‫ںیمااممشایعفںیہ۔‬
‫دورسے رگوہیک راےئ ےہ ہک امتم زیچںی رنہ ںیم دالخ ںیہ۔ اس ےک اقب اامم اوبہفینح اور وثری ںیہ۔ اامم امکل ےن‬
‫رفتقییکےہدحیلعرنہاکوجاراقتءاسیکقیلختاوراسیکوصرترپوہاےہوہرنہںیمدالخےہےسیجیادنیےکاسھتاساکونومولد‬
‫یھبرنہںیمدالخےہاوروجاراقتءرنہیکقیلخترپںیہنےہوہرنہںیمدالخںیہن ےہوخاہوہومولدوہےسجوجھکراکلھپ‪،‬وخاہریغ‬
‫ث‬
‫ومولدےسیجزنیماکرکاہیاورالغمیکدیپاوار‪،‬رنہےکاراقتوکرنہ رےنھکواےلیکیکلمقراردےنیواےلملعیکدلیلہیدحیوبنی‬
‫ےہ‪:‬‬
‫ُ‬
‫‪56‬‬
‫الر ْه ُن محلوب و مركوب‬
‫َّ‬

‫رنہواےلاجونروکدواہاجیاےہاوراسرپوسارییکاجیتےہ‬
‫ث‬
‫اسںیمدلیلیکوصرتہیےہہکدحیںیمرموکبوولحمبےکاافلظںیہنےہہکرنہرےنھکواالوساریرکےاوراس‬
‫اکدودھدوےہ۔یکںہکاسوصرتںیماساجونررپہضبقہنرےہاگاورہیرنہےکانمیفےہیکںہکرنہیکرشطاسرپاقضبوہیا‬
‫ث‬
‫ےہ۔ہیاملعےتہکںیہہکاسدحی اکوہفممہییھبںیہن وہاتکس‪،‬رمنہتاساکدودھاکنےلاوراسرپوساریرکے۔اساکوہفممیہی‬
‫وہاتکسےہہکوسارییکاُخرتامکلوکےلماورویہاساکرصہفیھبااھٹےئ۔‬
‫املعےتہکںیہہکہیسجرنہاکوسداوہااھتاسرپزتسماداراقتےہاسےیلیسکزادئرشطیہےکذرہعیاسرپہضبقرمنہترکاتکس‬
‫ےہ۔اامماوبہفینحیکدلیلہیےہہکقروعوتالصےکیاعبوہےتںیہاسےیلاناکمکحالصیہاکمکحوہاگ۔اسےیلدمبراوراکمی‬
‫ےکہلئسمںیمےٹیباکمکحامںےکمکحاکیاعبوہیاےہ۔ااممامکلیکدلیلہیےہہکےٹیباکمکحعیبںیمامںاکمکحےہرگماوہنںےنےٹیباور‬
‫لھپ ںیمقرق ایک ےہیکںہک دوونںںیمس ےنیھبرفتقییکےہ۔ اسیکلیصفتہی ےہہکلھپ اےنپ مکحںیم الص اک یاعبرشط‬
‫وہیےہ۔‬
‫ےکاسھتوہیاےہاورولییاکہچبریغبرشطےکیاعب ا‬

‫‪ )55‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪330/2،‬‬

‫‪ُ )56‬بخاری‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب الرهن مركوب ومحلوب‪2376،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪86‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وہمجر اک ومفق ےہ ہک رمنہت وک رنہ ےس اافتسدہ اک وکیئ قح ںیہن ےہ۔ ای رگوہ یک راےئ ےہ ہک رنہ ارگ اجونر وہ وت‬
‫ث‬
‫رمنہتسجدقراسےکاچرہرپرصہفرکیاےہاوراسےکدورسےاصمرفبرداسرکیاےہاسےکاطمقباساکدودھاامعتسلرک‬
‫ث‬
‫ہبرہیکاسدحیےسایکےہ۔‬ ‫اتکسےہاوراسرپوساریرکاتکسےہ۔ہیااممادمحاوراقحلاکوقلےہ۔اوہنںےنادتساللرضحتاوب م ر‬
‫وب ومر ٌ‬
‫كوب‬ ‫الرهن م ْح ُل ٌ‬

‫(رنہواےلاجونراکدودھاکنالاجیاےہاوراسرپوسارییکاجیتےہ)‬
‫اسیابںیماملعےکدرایمنایاالتخیفہلئسمہییھبےہہکرنہارگرمنیبتےکیاسےسالہکوہاجےئوتاساکاضنم‬
‫وکن وہ اگ ؟ ای رگوہیک راےئ ےہ ہک رانہ اامی ےہ اور ہی رنہ رےنھک واےلیک ےہ رگم یات رمنیت یک اقب وبقل وہیگہکبج مسق‬
‫ث‬
‫اھکےئ ہک اس ےن وکیایہ ںیہن یک ےہ اور یسک خرم اک اراکتب ںیہن ایک ےہ۔ اس ےک اقب اامم شایعف‪ ،‬اامم ادمح ‪ ،‬اوبون ر اور وہمجر الہ‬
‫ث‬
‫دحی ںیہ۔ دورسارگوہاتہک ےہہکرنہرمنہتےک ہضبقںیم ےہ اور اس رپ یازلوکیئتبیصم اسےکہصحںیم آےئیگ۔ اسےک‬
‫اقلئاامماوبہفینحاوروہمجروکیفاملعںیہ۔‬
‫اضنموہےنےکاقلئاہقفدورگووہںںیممسقنمںیہ۔ایرگوہیکراےئےہہکرنہاکیاوانقرضاوررنہیکوتمیقں‬
‫ںیم ےسمکبر رپلمتشم ےہ۔ہیاامم اوبہفینح‪،‬ایفسن اورایامجعاک کلسمےہ۔دورسارگوہاتہکےہہکرنہاکیاوان اسیکتمیق‬
‫س‬
‫ےہوخاہمکوہیاشیباورارگقرضیکرمقےسھچکزیادہرمقلمیئگوتوہامکلرہمنہتےسووصلرکےاگ۔ہیرضحتیلع‪،‬اطعءاورا ج ٰق‬
‫اکوقل ےہ۔ ایرگوہےن قرق ایک ےہ ضعب زیچںی اسی ںیہ نجوک اپھچیاںیہن اجاتکس ےہ۔ےسیجویحان اوراکمیات‪ ،‬انیک ابتیہیفخم‬
‫ںیہنرہیتکس۔ ضعباپھچیئاجیتکسںیہےسیجاسزواسامن۔انرضحاتےکبردیاقباافخزیچوںںیمرمنہتاضنموہاگاور یااقب‬
‫اافخ زیچوں ںیم وہ اصح اامی وصتر وہاگ۔ اس ےک اقلئ اامم امکل‪ ،‬اوزایع اور امثعن ایتبل ںیہ‪ ،‬رگم اامم امکل ےتہک ںیہ ہک اقب اافخ‬
‫زیچوںیکالہکاوراسںیمیسکوکیایہاورریغذمداریےکدلخہنوہےنرپوگاہوموجدوہںوترمنہتاضنمہنوہاگرگماوزایعاور‬
‫امثعنایتبلےکبردیرمنہت م ر‬
‫ہاحلںیم اضنموہاگ وخاہدلیلاوروگاہوموجدوہںیاہنوہں۔ااممامکلیہاکومفقانبااقلمسےن‬
‫‪57‬‬
‫یھباایتخرایکےہاوراوزایعاورامثعنایتبلاکومفقابہشےناایتخرایکےہ۔‬
‫اتکبااسملاقة‬
‫یسکوکزنیمیکدھکیاھبلےکےیلرقمررکیااسرشطرپہکزنیماکھچکہلغاےسےلماگ۔‬

‫‪ )57‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪333/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪87‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اسماقتاکوجاز‪:‬‬
‫ث‬
‫وہمجر املع اامم امکل ‪،‬اامم شایعف ‪ ،‬اامم ادمح وثری‪ ،‬اوب ویفس دمحم نب انسحل اور داؤد ےس اجبر امےتن ںیہ۔ ان اہقف ےک بردی‬
‫م‬ ‫ث‬
‫اسماقتدرالصدحییکوہجےساسزیچیکعیبںیمامشروہےنےسدحیلعہےہوجدیپاںیہنوہیئوہاورہیوہجملااجرہےسیھب ستقی‬
‫ےہ۔اامماوبہفینحےکبردیاسماقترسےےساجبرںیہنےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اسماقتوکاجبرقراردےنی واےلوہمجراملعیکدلیلرضحتانبرمعیکیایدحیےہہک"اہللےک روسلﷺےنبیخ‬
‫ےکیااغتاورارایضوکواہںےکوہیدویںےکوحاہلاسرشطرپایکہکوہاینپدولےساسںیماکمرکںیاورروسلﷺوکاسےک‬
‫ولھپںاکایہصحاتلمےہ"اسیکرختجیاامماخبریاورااممملسمےنیکےہ۔‬
‫آپیکضعبروایاتےکاافلظںیہہک"آپےنزنیمیکدیپاواراورولھپںیکفصنہصحرپاُنےساسماقتیک"‬
‫ث‬
‫رضحتدیعسنبالمستتیکوہرملسدحییھبےہسجیکروایااممامکلےنیکےہہکحتفبیخےکدناہللےکروسل‬
‫ﷺےنواہںےکوہیدویںےسقرامیا‪:‬‬
‫ُ ُ ‪58‬‬ ‫َّ‬ ‫أقركم على ما أق ُر ُك ُم َّ ُ‬
‫ُ‬
‫ّٰللا على أ َّن الثمر بينا و بينكم‬
‫''ںیم ںیہمت اس احل رپ یایق رھکا وہں سج رپ اہلل ےن ںیہمت راھک ےہ رشبہکیط وجھکر مہارے اور‬
‫اہمترےدرایمنمیسقتوہیگ''‬
‫راوی ےتہکںیہہک اہللےکروسل ﷺدبعاہللنبرواہحوکاجیھب رکےت ےھتوہادنازے ےس انےکےصحاگلےت ےھتاور رھپ‬
‫ےتہکےھتہکاچوہوتمتولگےلولاوراچوہوتںیمولں۔‬
‫ث‬
‫اامم اوبہفینح اور انےکمہوناؤںیک دلیل ہیےہہک ہیدحیاوصولںےکالخف ےہاور آپاک ہیہلصیفیھب وہیدویںےک‬
‫اعمہلمںیمےہاوراساکاامتحلےہہکوہیدوکالغمھجمسرکانیکاحلرپیایقراھکوہیااںیہنزیمقراردےنیاکیھباامتحلےہ۔رگمح‬
‫مہاںیہنذویمںےک درہجںیمرںیھکےگوتہییھب اوصلےکالخف وہاگیکںہکریغقیلختدشہیکعیبامیناجےئیگ رھپہیمرابےہ‬
‫ینعیکشخوجھکروککشخ وجھکرےکوعضیمکیشیبرکےکقروحرکیا ےہ‪،‬اسےیل ہکادنازہےسمیسقت رکیاادنازہےسعیب رکےنےک‬
‫رتمادفےہ۔اسےکاوصلےکاخمفلوہےنرپاناہقفےنادتساللاسروایےسایکےہسجںیمرضحتدبعاہللنبرواہحےک‬
‫ہی اافلظ وموجد ںیہ ہک ادنازہ ےس میسقت رکےت وق وہ اہک رکےت ےھت "ارگ مت اچوہوت اہمترا ہصح ےہ اور مت املسمونں ےک ہصح ےک‬
‫اضنموہےگاورارگمترایضوہوتریماہصحےہاورںیماہمترےہصحاکاضنموہں"اورہیاامتجعےکذرہعیرحامےہ۔‬

‫ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫ُْ‬

‫‪ )58‬مسلم‪ ،‬كتاب املساق ٍاة‪ ،‬باب املساق ٍاة واملعاملة‪1661،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪88‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫الہپرنک‪:‬اسماقتاکلحم‬
‫اسماقت ےک اقمم و لحمںیم املعےن االتخف ایک ےہ۔ داؤدےتہک ںیہہک اسماقت رصف وجھکر ےک دروتخںںیم ےہ۔ اامم‬
‫ث‬
‫اجبےہےسیج‬
‫ہےنترپڑھکےوپدےںیماسماقت ر‬ ‫شایعفےکبردیوجھکراور اوگنردوونںںیم اسماقتےہ۔اامم امکلےتہک ںیہہک م ر‬
‫ایار‪،‬اریجن‪،‬زوتیناوراسیک اشمہبںیلصف ۔وجوپدےےنترپڑھکے ںیہنوہےتےسیجڑککی‪،‬ھکراوریغہاُنںیم اسماقترصفاس‬
‫وقاجبرےہحامکلیتیھکرکےنےساعخروہ۔ولھپںیکرطحیتیھکاکاحلیھبےہ۔انبدانیروکوھچڑرکسےکاہںزبسویںںیم‬
‫‪59‬‬ ‫ث‬
‫اسماقتاجبرںیہنےہ۔انبدانیرزبسویںںیمیھباےساجبرےتھجمسںیہہکبجوہہلغیکاکسےسےلہپاُگآںیئ۔‬
‫وجھکریکلصفیاےسدحمودرکےنواولںیکدلیلہیےہہکہیایرتصخےہاسےیلسجاقممولحمےکیارےںیم‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫دحیواردےہاسےساےسآےگبراھرکامتمدورسےاقمامتوکاسںیمشالمہنایکاجےئ۔ااممامکلیکدلیلہیےہہکہیرتصخ‬
‫ےہرگماسںیموجساکرقرامےہوہاعمےہاسےیلاےسدورسیزیچوںیالیھپیاواحےہ۔ایرگوہےکبردیروتصخںرپ‬
‫ایقس ایک اج اتکس ےہ۔ ہکبج اابسب اُن زیچوں ےس زیادہ اعم وہں نج ےک اسھت رتصخ یک صن وصخمص ےہ ۔ دورسے رگوہ ےن‬
‫روتصخںرپایقسوکونممعقراردیاےہ۔داؤدےکبردیایقسیفاہلمجلونممعےہ۔اُنےکاوصلےکاطمقباسماقتیالکلحیحصےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممشایعفےناوگنریکلیبںیماسماقتیکااجزتدی ےہ۔استہجےسہکاسماقتاکمکحادنازہاگلےنےسےہاوردحیاتعب‬
‫نب ادیسںیموجھکراور اوگنردوونںںیم ادنازہرکےناکمکحےہارگہچوہزوکٰۃےکایسقںیمےہ۔وگیااوہنںےناسماقتوکاساعمہلم‬
‫ث‬
‫ںیمزوکٰۃرپایقسایکےہرضحتاتعبنبادیسےسرمویدحیہیےہہک"اہللےکروسلﷺےناںیہنوبعمثایکاورمکحدیاہک‬
‫ث‬
‫اوگنراکادنازہرکںیاوراسیکزوکٰۃیقنمںیل‪،‬اسرطحوجھکریکزوکٰۃکشخوجھکرںیل"داؤدےندحیاتعبنبادیسوکمیلستںیہنایک‬
‫س‬
‫ارلحنبا جٰقرفنمدںیہاوروہوقیںیہنںیہ۔‬
‫یکہکنہیرملسےہ۔اسیکدنسںیمدبع ٰ‬
‫املعےناسارمںیمیھباالتخفایکےہہکوجھکرےکیاغےکاسھتاخیلزنیموہیالھپوہںوتایکاجبرےہہکوجھکرےکیاغ‬
‫ےکاسھتزنیمیک اسماقترکیل اجےئ اسرشط رپہکوجھکراک ایہصح اساک وہیا وجھکرےکاسھتزنیمیک دیپاوار اک ایہصح اساک‬
‫ث‬ ‫ح‬
‫وہ؟ایرگوہےناےسخرمیلستایکےہ۔اامماوبہفینحےکاص يتن‪،‬ل‪،‬وثری‪،‬انبایبیلیلٰاورااممادمحاورایامجعاکیہیکلسم‬
‫ث‬
‫اظہےتہکںیہہکرصفوجھکرںیماسماقتاجبرےہ۔ااممامکلےکبردیارگزنیملھپےکیاعبےہاورلھپ‬ ‫ےہ۔ااممشایعفاورالہ م ر‬
‫ث‬
‫تہبزیادہےہوتاُےساسماقتںیمشالمرکےنرپوکیئارتعاضںیہنےہوخاہاسیکدیپاوارےکایےصحیکرشطاگلیئوہیاہناگلیئوہ۔‬
‫اس ہصح یک دح دنبییھب اامم امکلےن ثلث ےسیا اس ےسمک ےس رک دی ےہ یازنیم اک رکاہی لھپ اک ثلث یا اس ےس مک وہ۔اصح‬

‫‪ )59‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪294/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪89‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫زنیمیکہیرشطاجبرںیہنےہہکاخیلزنیمرپوہاےنپےیلاکسرکےاگیکںہکہیایااضہفےہوجاسےنایکےہ۔ااممشایعفےتہک‬
‫ںیہہکہیاجبرےہ۔‬
‫ث‬
‫دوونںںیماسماقتوکاجبرےنہکواےلاہقفیکدلیلدحیانبرمعےہ۔اےساجبرہنامےننواولںیکدلیلراعفنبججییک‬
‫ث‬
‫وہدحی ےہ سج ںیم زنیم وک اس یک دیپاوار ےک وعض رکاہی رپ دےنی یک اممتعن آیئ ےہ۔ اامم ادمح نب ختيل ےتہک ںیہ ہک راعف یک‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااحدیےکاافلظںیمارطضابےہاوردحیانبرمعزیادہحیحصےہ۔ثلثےکذرہعیدحتیرکےنیکااممامکلیکیاتزمکورےہہیوہ‬
‫ااسحتسن ےہ سج یک اینبد اوصل ںیہن ےہ۔ اوصل اک اقتاض ہی ےہ ہک ای یہ سنج ےک لیلق و ریثک ںیم قرق رک ےک اجبر اور یا اجبر یک‬
‫‪60‬‬
‫رفتقیہنیکاجےئ۔‬
‫ث‬
‫زبسیںیم اسماقتےک یارےںیمیھباملعےکاہں االتخفےہ۔ اامم امکل‪ ،‬اامم شایعف اور انےک ااحصب اوردمحمنب انسحل‬
‫ث‬
‫اےساجبرےتہکںیہاورلےکبردیزبسیںیماسماقتاجبرںیہنےہ۔وہمجرےناےساسےیلاجبراہکےہہکنحمشکوکارگہچ‬
‫ث‬
‫اسوکریسابںیہنرکیاڑپیاےہرگمدورسےاکمرکےنڑپےتںیہےسیجدھکایئوریغہلاچنیسیئیہوکاسماقتیکاینبدقراردےتیںیہ‬
‫اوراسںیمرتصخیھبواردےہ۔‬
‫دورسارنک‪:‬لمعاورنحم‬
‫لمع اور نحم ےک یارے ںیم املع اک اامجع ےہ ہک نحم شک رپ واح ریسایب اور ویپدن اگلیا ےہ۔ اہتبل اٹکیئ ‪ ،‬یاڑ ڑھکی رکیا‪،‬‬
‫ہمشچ یک افصیئ رکیا اور م‬
‫رہ اک ااظتنم رکیا وریغہ ےک اخرااجت ےک یارے ںیم االتخف ےہ۔ اامم امکل اوملاط ںیم ےتہک ںیہ ہک وہ‬
‫اسماقتوجاجبرےہ‪ ،‬اسںیم اچر دویاریاک امکلہیرشط اگلاتکس ےہہک یاڑ ڑھکی رکیا‪،‬ہمشچیک افصیئ رکیا‪،‬وجھکرےکڑیپںیمویپدن اگلیا‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫‪،‬شاوخںوک اکانٹاھچنا اورلھپوتڑیا اور اسرطحےکاسرے اکمنحم شکرپواحوہںےگ۔ اامم شایعف ےتہکںیہہکیاڑ ڑھکی رکیا‬
‫اساکاکمںیہنےہیکںہکہیاسرطحاکاکمںیہنےہسجےسدیپاواربرھاجےئےسیجریسایباورملقاکریےسبرتھےہ۔دمحمنب‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫انسحلےتہکںیہہکرہنوںاورروٹہںیکافصیئاسےکقراضئںیمشالمںیہنےہ۔ااممامکلاورااممشایعفلھپوتڑےنےکلمعوکنحم‬
‫شکرپواحقراردےتیںیہرگمااممامکلےتہکںیہہکارگنحمشکاصحاملےکےیلاسیکرشطاگلدےوتاجبرےہ۔‬
‫ث‬
‫ااممشایعفےتہکںیہہکاسیکرشط اجبرںیہنےہاورارگہیرشطاگلدیوتاسماقتخسفوہاجےئیگ۔دمحمنبانسحلےتہکںیہہک‬
‫لھپوتڑےناکلمعدوونںںیمفصنفصنیاجےئ۔‬

‫‪ )60‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪296/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪90‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ت‬‫صل‬ ‫مج‬
‫ااحصب امکلںیم ےس نےتہک ںیہ ہک اچر دویاری ےک ادنر اکم اور نحم یک دووصرںیت ںیہ‪ -:‬ایلمع وہےہ سجاک‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫اب ادنازضعب اکموہ‬
‫ومب وہیا ےہ۔ولھپںیک رتہبیرپ ر‬
‫لھپیک رتہبی رکےنںیموکیئ ابرںیہن وہیا اور دورساملمعوہےہوج اسںیم ر‬
‫ںیہوجلقتسمںیہاورلھپےکعبیھبیایقرےتہ ںیہاورضعباکملھپےکعبیایقںیہنرےتہ۔نجاامعلاکلھپیک رتہبیںیموکیئ‬
‫ث‬
‫اب ںیہن وہیا" وہ سفن دقع ےک ذرہعی اور رشط ےک ذرہعی اسماقتںیم دالخ ںیہن ںیہ‪ ،‬وساےئ ومعمیل دقمار ےک‪،‬وج اامعل لھپ یک‬
‫ر‬
‫ث‬
‫ومب ںیہ اور ولھپںےکعب یایقرےنہواےل ںیہ وہسفن دقعےک ذرہعیںیہنہکلبرشطےک ذرہعی اسماقتںیم‬ ‫االصح اور رتہبیںیم ر‬
‫رکیوریغہ۔نج‬ ‫دالخوہںےگ۔ےسیجونکاںوھکدیا‪،‬یاینےکےیلگراھوھکدیا‪،‬وپدااگلیا‪،‬ولھپںوکوتڑرکرےنھکےکےیلیسکرمکہیک ریمعت ا‬
‫ث‬
‫اب وہیا ےہ اور وہ دبر ی اقمئ ںیہن رےتہ وہ سفن دقعیہ ےس الزم رہھٹےت ںیہ ےسیج دھکایئ‪ ،‬اچنیسیئ ‪،‬‬
‫اامعل اک ولھچپں یک رتہبی ںیم ر‬
‫ث‬
‫درحیکشاوخںیکاکیاھچی‪،‬اوگنریکولیبںوکڑھکیرکیا‪،‬لھپوتڑیا‪،‬اگاھبدانیوریغہ۔‬
‫املعاکاسرپاامجعےہہک اچردویاریےکادنروجاجونراورالغمںیہ‪،‬انرپنحمشکاکوکیئقحںیہنےہاہتبلارگنحمشک‬
‫اسماقترکےنواےلرپاسیک رشطاگلدےوتاملعاکاالتخفوقنمل ےہ۔ااممامکلےتہکںیہہکاسماقتےسےلہپاچردویاریےکادنر‬
‫وج ھچک وموجداھت اسںیم ہیرشط اجبر ےہ۔ارگیسکاسی زیچیک رشط اگلیئ ےہوج اچردویاریےک ادنروموجدںیہن ےہوتاجبرںیہنےہ۔‬
‫ث‬
‫ااممشایعفےکبردیاسںیموکیئرحجںیہنےہارگہچوہاچردویاریےکادنروموجدہنوہ۔انبیاعفامیکلاکیھبیہیکلسمےہ۔دمحم‬
‫نبانسحلےتہکںیہہکہیاجبرںیہنےہہکنحمشکاسیکرشطاصحاملرپرےھکاورارگاصحاملنحمشکاسرپرشطرھکدے‬
‫وت ہی اجبرےہ۔ اےسرکموہےنھجمسیکوہج انےکبردیہیےہہک اسےس اصح امل اکہصح وہجملوہ اجیاےہ اور اےساجبرقرار دےنی‬
‫واولںیکدلیلہیےہہکتہبومعمیلاوروھتڑاےہ۔اندوونںےکدرایمنمکحےکبرددوہےنیکوہجےسااممامکلےناےسالغمےک‬
‫یارےںیمنسحتسمقراردیاوجاسماقتےکوقاچردویاریےکادنروموجدوہاوردورسیزیچوںےکیارےںیماےسونممعقراردیا۔‬
‫یکںہکاسںیمتعفنمیکرشطتہبواحضےہ۔دمحمنبانسحلےن رفتقییکےہیکںہکنحمشکرپاندوونںزیچوںیکرشطاگلیا‬
‫اسماقتےکواابجتیکسنجےسےہاوروہےہاےنپاہھتےساکمرکیا۔اسماقتےکاقلئامتماہقفاکاسارمرپاافتقےہہکارگامتم‬
‫رصہفاچردویاریےکامکلرپوہاور نحمشکاکاکمرصفاےنپاہھت ےساکمرکیاوہوتہیاجبرںیہنےہیکںہکہیاُسزیچوک اخرترپ‬
‫دانیےہسجیکقیلختںیہنوہیئےہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪91‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رسیتارنک‪:‬ہصحاکیعت‬
‫املع اک اس رپ اامجعےہہک اسماقتلھپےکان امتم اخراءرپاجبرےہسج رپقرنیقیےکدرایمن اافتقوہ اجےئ۔ اامم امکل‬
‫ےناےساجبرقراردیاےہہکوپرالھپنحمشکوکلماجےئسجرطحاضمریںیماےساجبرامیاےہ۔ایوقلےہہکہیوتہیطعےہ‬
‫اسماقتںیہنےہاورایوقلےکاطمقباجبرںیہنےہ۔‬
‫املعاکاسارمرپاافتقےہہکاسںیمیسکاورتعفنمیکرشطرانھکاجبرںیہنےہےسیجوکیئرشطرےھکہکھچکدرمہیادانیرمری‬
‫دیاجںیئ۔ اسرطح اسماقتےساخرجیسکزیچیکرشط درسںیہن ےہ اہتبل اامم امکلےک بردیومعمیلزیچںیےسیجیاڑڑھکی‬
‫رکیا‪،‬گراھیکرممرکیاوریغہاجبرںیہ۔ااممامکلےکبردیہیاجبرںیہنہکوکیئدواچردویارویںیکاسماقترکے‪،‬ایاکہصح‬
‫ھچکوہاوردورسیاکہصحھچکاور۔اوہنںےنحتفبیخںیمروسلاہللﷺےکرطزلمعےسادتساللایکےہ۔آپﷺےنفلتخم‬
‫دویاروںیکاسماقتاییہہصحیکنییعتےسیکیھت۔اسںیماالتخفےہ۔‬
‫ارثکاملعءیکراےئےہہکنحمشکاوراصحاملےکدرایمنمیسقتامیپئیہےسوہیگ۔اسرطحرشکںیمیھبےہ۔‬
‫الکٹمیسقت درسںیہن ےہ۔ ایرگوہےن الکٹمیسقتوک اجبر امیا ےہ۔ اسںیم ااحصب امکلےک درایمن االتخف ےہ اور اامم امکل‬
‫ےس یھب فلتخم رواںیتی وقنمل ںیہ۔ ای وقل وجاز اک ےہ۔ دورسے وقل ےک اطمقب ریشہ واےل ولھپں ںیم ہی اجبر ںیہن ےہ ہیقب‬
‫ولھپںںیماجبرےہ۔ایوقلےہہکمطلقاا ًاجبرےہہکبجرشنکتنیکدلیلںیماالتخفوہ۔وہمجریکدلیلہیےہہکاسںیممرابیک‬
‫تہج ےس اسفد دالخ وہ اجےئاگ اور کشخوجھکرےک وعض یازہوجھکر یکقروحالزم آےئیگ اور اعطمےک دبہلںیم اداھر اعطمیک عیب‬
‫اصدقآےئیگ۔الکٹمیسقتوکاجبرقراردےنیواولںیکدلیلہیےہہکہیرعہیےکلثمےہاورلکٹزوکٰۃاکنےنلےساشمہبےہاوراس‬
‫ںیمفعضےہ۔انیکوقیبرنیدلیلاسںیمدیعسنبالمستت اور اطعءنباسیریک وہرملسروایےہسجںیماسماقتبیخیک‬
‫‪61‬‬
‫الکٹمیسقتاکیرکہےہ۔‬
‫وچاھترنک‪:‬اسماقتاکوق‬
‫اسماقتےکوقیکدواانصفںیہ‪:‬ایوقوہےہوجاسماقتاجبروہےنیکرشطےہ۔دورساوقتحصدقعیکرشط‬
‫ےہاوردہےہدمتہنیعتم۔دقعاسماقتےکوجازےکےیلرشموطوقےکیارےںیماملعاکاافتقےہہکہیولھپںیکیگتخپےکوہظر‬
‫ےسلبقاجبرےہ۔یگتخپےکوہظرےکعباسےکاجبروہےنںیماملعےکدرایمناالتخفےہ۔‬

‫‪ )61‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪297/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪92‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫س‬
‫اسماقتےکاقلئوہمجراہقفیکراےئےہیگتخپےکعباسماقتاجبرںیہنےہ۔ااحصبامکلںیمےس جئونےتہکںیہہک‬
‫ث‬
‫ہی اجبرےہ۔ اامم شایعف ےک اوقال اسہلسلسںیمفلتخمںیہ۔آپےنیھبک اےساجبراہک ےہاوریھبکیااجبرقراردیاےہ۔ اُنےس ای‬
‫وقلہییھبرمویےہہکارگلھپآےکچوہںوتاسماقتاجبرںیہنےہ۔‬
‫وہمجریکدلیلہیےہہکولھپںیکیگتخپےکعباسماقتںیمہنوکیئاکمراتہےہہناسماقتیکوکیئرضورتیایقریتہےہ‬
‫اُسوقوتاےسقروحرکیااجبروہاجیاےہاورارگہیاسماقتواعقوہاجےئوتاےسااجرہاھجمساجےئاگ۔‬
‫اجبرقراردےنیواولںیکدلیلہیےہہکارگولھپںیکقیلختےسےلہپاسماقتاجبرےہوتانیکیگتخپےکعباُسےسبرھرک‬
‫اجبروہاجیتےہاسےیلزبسویںیکاسماقتوہمجرےکبردیاجبرںیہنےہیکںہکاںیہننچیبانےکبردیدرسےہ۔‬
‫ایک اسدقعںیم ظفلاک اامعتسلرشط ےہ؟املعےک درایمنانںیماالتخف ےہ۔انب ااقلمسیک راےئےہہکہی اسوقحیحص‬
‫ث‬
‫وہیگ ہکبجاسںیماسماقت اکظفل اامعتسل وہاورہی ظفلااجرہےسدقعنم ںیہنوہیت یہیااممشایعفاککلسم ےہ۔دورسےاہقفےتہکںیہ‬
‫س‬
‫ہکااجرہےکظفلےسہیدقعنموہاجےئیگ۔ہی جئونےکوقلاکایقسےہ۔‬
‫اسماقتیکتحصےکااکحم‪:‬‬
‫ااممامکلےکبردیاسماقتلمعےسںیہنہکلبظفلےسدقعنموہےنواالالزیمدقعےہ۔اسےکبرالخفاضمریںیم‬
‫ث‬
‫انےکبردیظفلیکںیہنلمعیکاتیمہےہ۔ااممامکلےکبردیہیدقعومرویثےہ۔اسماقترکےنواےلےکوریاءوکقحےہ‬
‫ث‬
‫ہکوہارگاامیدارںیہنںیہوتیسکاامیدارصخشوکرقمررکںیکساوراسرپلمعواحےہ۔ارگوریاءاسےکبرہکوکعنمرکدںی۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممشایعفےتہکںیہہکارگاساکوکیئبرہکںیہنےہوتاملاکامکلوریاءوکاےنپاکمیکاخرتوحاہلرکدےاگاوردقعافدسوہاجےئیگاور‬
‫ث‬
‫ارگبرہکےہوتاسماقتالزموہیگ۔ااممشایعفےکاطمقبارگزجعالقحےہوتاسماقتخسفوہاجےئیگ۔اوہنںےنلیصفتںیہندی۔‬
‫ااممامکلےتہکںیہہکارگوہاعخروہیگےہاورلھپیکقروحاکوقآیگےہوتیسکریغےساسماقترکیادرسںیہنےہاوراسرپ‬
‫الزموہاگہکاکمرکےنواےلوکاخرترپرھکےلاورارگاسےکیاسھچکںیہنےہوتاےنپہصحےکلھپےسھچکاخرتدےیدے۔‬
‫ث‬
‫اکمرکےنواالوچرےہیااظملےہوتاسےسااممامکلےکبردیدقعخسفںیہنوہیگ۔ااممشایعفےسوقنملےہہکاسرپالزمےہہک‬
‫ث‬
‫وہیسکریغوکنحماورلمعےکےیلاانپاقمئاقممنبےئ۔ااممشایعفےتہکںیہہکاکملمکموہےنےسےلہپارگوہاھبگاجےئوتاقیضیسک‬
‫دورسےصخشوکاخرترپرےھکاگوجاکمرکے۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪93‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اامم امکلےک بردیےہہکقرنیقیںیم ےس م ر‬

‫ہ ایدورسے رپزوکٰۃیک ادایگیئیک رشط اگلاتکس ےہہکبج اضمریںیم ااسی‬
‫ںیہن اھت۔ انےک بردیدوونں اکاصنبصخشوادح اکاصنبوہاگہکبجرشاکءےکیارےںیمان اکوقلفلتخمےہ۔ ارگاصحامل‬
‫اورنحم‬
‫شکےکدرایمنلھپےکاسہصحےکیارےںیماالتخفوہاجےئسجرپاسماقتواعقوہیئےہوتااممامکلےتہکںیہہک‬
‫ث‬
‫نحم شکیکیاتربتعموہیگ ہکبجوہمسقاھکےئ اسوصرتںیمہکوہہبتشم یاںیت رکے۔ اامم شایعفےکبردیدوونںمسقاھکںیئ‬
‫ےگاورخسفرکدںیےگاورنحمشکوکاخرتلماجےئیگ۔اوہنںےناےسعیبےکاشمہبقراردیاےہ۔ااممامکلےننحمشکےکقح‬
‫ںیم مسقوکواحقرار دیا ےہیکںہکوہاامی دار ےہ۔ ان اک اوصلہی ےہہک دو دوعیاروںںیم اس رپمسقاھکیاواح ےہسجیک‬
‫یاتزیادہاشمہبوہ۔‬
‫افدساسماقتےکااکحم‪:‬‬
‫املعاک اافتق ےہہک اسماقت ارگرشعیےکاجبررک دہرطہقیےس مہ رک وہیئ وتوہخسف وہاجےئیگرشبہکیط لمع اورنحم‬
‫ےک س وہ زیچ وفتہن وہ یئگ وہ۔ ارگلمع یک وہجےس وفت وہ یگ ےہ وت اسںیم ایکواح ےہ؟ اس یارے ںیم املع یکفلتخم راںیئ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ہونتیعںیماسےکاسھتااجرہشماکاعمہلموہاگ۔ہیااممشایعفےکوقلاکایقساورااممامکلیکای‬ ‫ںیہ۔ایوقلےہہکاسفدیک م ر‬
‫ث‬
‫روایاکایقسےہ۔دورساوقلےہہکاےسمطلقاااسماقتلثمقراردیااجےئاگ۔ہیانبااملحسوناکوقلےہاورااممامکلےسیھبہی‬
‫وقل لقن ایک ےہ۔ انب ااقلمس ےن ضعب اسملئ ںیم اسماقتلثم اک اور ضعب ںیم ااجرہلثم اک ہلصیف دیا ےہ۔ انچہچن ان ےس فلتخم‬
‫یاوںیلیلقن وہیئںیہ ایوقلےہہک انےککلسمںیم ااجرہلثماکاعمہلموہاگوساےئاچراسملئےکنجںیم اسماقتلثمیہ‬
‫یاذفوہیگاوروہںیہ‪:‬‬
‫اسیاچردویارییکاسماقتسجیکوجھکرںیاھکیئاجیکچںیہ‪،‬اسی اسماقتسجںیماصحاملرپہیرشطاگلدییئگوہہک‬
‫وہیھب اکم رکے‪ ،‬اییہوسدےںیم عیبےکاسھتاسماقت رکیا‪ ،‬اییہ اچردویاری ںیمایاسلثلث رپاور ایاسلفصنرپ‬
‫‪62‬‬
‫اسماقترکیا۔‬
‫دورساوقلہیےہہکاساعمہلمںیماناکاوصلہیےہہکاسماقتںیماسفداارگاستہجےسآیاےہہکافدسااجرہیکاس‬
‫ںیمومشتیلوہیئگےہیایگتخپ ےسےلہپلھپقروحرکدےنییکخرایبدرآیئےہاورہیساسااضہفیکیبقےسےہسجیکرشط‬
‫ایےن دورسے رپاگلیئ ےہوتاسںیم لثمیک اخرت یاذف وہیگ۔ےسیجہکوہاسماقت اسرشط رپیکیئگ وہہک ایقرددورسےوک‬

‫‪ )62‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪300/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪94‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ھچک درمہ یا دانیر مری ادا رکے۔ ہی ااضہف ارگ اچر دویاری ےک امکلیک رطف ےس ےہ وت وہ افدس ااجرہ امشر وہیگ اور ارگ نحم شک یک‬
‫اجی ےس ےہوتقیلخت ےس ےلہپ ولھپںیکقروحالزم وہیگ۔ ارگ اسفدرغریک تہج ےس ےہےسیجفلتخم اچر دویارویںیک اسماقت‬
‫ےہوتاسماقتلثمیاذفوہیگ۔ہیسااسحتسنےسقلعتمںیہ‪،‬وجایقسےکالعوہےہ۔اسہلئسمںیمایوچاھتوقلیھبےہوہہیہک‬
‫اسماقتلثمیاذفوہیگہکبجوہاسہصحےسزیادہہنوہسجرپرشطیگلےہ۔‬
‫اتکبارشلۃک‬
‫رشکےکینعماساھجےک ںیہ۔ رشکےکوغلیینعمرشیوہےناورالمےنےکںیہ۔اسےسرمادہیےہہکدواکامللمرکای‬
‫وہاجےئاور مہرصخشیکارفنادیتیثیحمتخوہرکاامتجیعتیثیحاسےنمآاجےئ۔عفنواصقننںیمدوونںرشیوہں۔‬
‫رشکرپحباسیکفلتخم اوناعاوراُناراکنےک یارےںیمےہوجااکحمیکتحصےکےیل ومحںیہ۔مہاناوباب‬
‫ث‬
‫ںیمقفتمہیلعابمحاکاحہطرکںیےگاوراالتخیفاسملئرپوگتفگرکںیےگوجوہشمرںیہ۔‬
‫یفاوملوضعاہقفےکاہںرشکیکاچراوناعںیہ‪:‬‬
‫وصخمصووموجدںیمرشک۔‬
‫مسجیادبنیکرشک۔‬
‫یامہوفتییکرشک۔‬
‫رہچوںیکرشک۔‬
‫انںیمایونعقفتمہیلع ےہاوروہدقنییکرشکےہ۔ ارگہچ ضعباہقفےناسظفلاکاعترفںیہنرکایاےہاورضعب‬
‫رشاطئںیمھچکاالتخفیھبےہ۔ہیقبنیتاوناعفلتخمہیفںیہاورنجےکاہںہیہقفتمںیہ‪،‬انےکضعبرشاطئںیماالتخفےہ۔‬
‫وصخمصووموجدیکرشک‪:‬‬
‫اس رشک ےکنیت اراکن ںیہ‪1:‬۔اومالںیم اساک لحم ‪۲‬۔رتشمک امکل ےک انتس ےسانمعف اک انتس‪۳‬۔ امل ےک‬
‫‪63‬‬
‫انتسےسرشاکءےکاکماورنحماکانتس۔‬
‫الہپرنک‪:‬‬
‫رشک اک لحم و اقمم ایک ےہ؟ ان ںیم ےس ضعب ںیم اسرے اہقف اک اافتق ےہ اور ضعب ںیم ان اک االتخف درج ےہ۔‬
‫املسمونںاکاسرپاافتقےہہکرشکدرمہودانیریکیسکایدقنییہںیماجبرےہارگہچہیدرتقیقحاسیعیبےہسجںیموفری‬

‫‪ )63‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪301/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪95‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دقنیکادایگیئںیہنوہیتاوروسےناوردرمہںیمےچبیکرشطدقنیکوفریادایگیئےہرگماامتجعےنرشکںیماسوہفممیکیصخترک‬
‫دیےہ۔‬
‫اسرطحاملعاکاافتقےہدواسامونںےکدبےلرشکاجبرےہرگمدوونںیکتفصایوہ۔ارگاسامنفلتخموہںیادقنی‬
‫فلتخم وہوتاملعاک االتخف ےہےسیجایرشیدانیر اگلےئاور دورسادرمہ اگلےئ۔ارگفنصایوہرگمریاواالاعطموہوت اسںیمیھب‬
‫االتخفےہاسرطحاہیںنیتاسملئںیہ‪:‬‬
‫الہپہلئسم‪:‬‬
‫اسامن یک دو اانصف ںیم رشک وہ یا اسامن ےک اسھت درمہ دانیر یک رشک وہ وت انب ااقلمس اےس اجبر قرار دےتی ںیہ ۔اامم‬
‫امکل اک کلسمیہی ےہ۔ ایوقلہییھب ےہہک ااممامکل اےس رکموہےتھجمس ےھت۔ م‬
‫رکاہیک وہجرشک اور عیب اک اامتجع ےہ۔ دوونں‬
‫ہایےناےنپاسامناکایہصحدورسےصخشےکاسامنےکایہصحےکدبےلقروحایک۔اامم‬ ‫اسامنفلتخموہںےگوتوگیا م ر‬
‫ث‬
‫امکلاسامنیکرشکںیموتمیقںاکاابتعررکےتںیہ۔ااممشایعفےتہکںیہہکرشکواعقںیہنوہیگرگماسامنیکتمیقرپ۔اوباحدمےن‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اظہاشارہرکراہےہہکرشکاضمرییکرطحدرمہودانیریہےساجبروہیگ۔وہےتہکںیہہکایقسوت‬ ‫ایبنایکےہہککلسمشایعفاک م ر‬
‫ہیاتہکےہہکاسںیمومعماوروتعیساالتخطےکاقمئاقمموہ۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬‬
‫ارگ دو اانصف اسی وہںنج ںیم یسن(اداھر ) اجبر ںیہن ۔ےسیج ایصخش یک رطف ےس دانیر یک رشک اور دورسے یک‬
‫رطفےسدرمہیکرشکیادوفلتخماعطومںیکرشکوتاسںیمااممامکلےکفلتخماوقلںیمیھبآپےناجبراہکاوریھبکاےس‬
‫ونممعقرار دیا۔اسےیلہک اس وصرتںیم رشک اور ابمدہل ای اسھتواعقوہےت ںیہ اور دقن یکوفری ادایگیئںیہن وہیت۔رھپ دو‬
‫فلتخماعطمرشکںیمآاجےتںیہاوروفریادایگیئںیہنوہیتےہ۔انبااقلمسےناےسونممعقراردیاےہ۔نجاہقفےنانوتلعںاک‬
‫اابتعرںیہنایکےہ‪،‬اوہنںےناےساجبرمیلستایکےہ۔‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬‬
‫ای یہ فنص ےک اعطم ںیم رشک وک انب ااقلمس ےن اجبر اہک ےہ اور اوہنں ےن وسےن یا اچدنی یک ای یہ فنص ںیم‬
‫رشکرپاملعےکاامجعےسادتساللایکےہ۔ااممامکلےناےنپوہشمروقلےکاطمقباےسونممعقراردیاےہ‪،‬یکںہکاسںیموفری‬
‫ادایگیئیکرشطوموجدںیہنےہ۔انیکراےئاساوصلرپینبمےہہکرتصخےکاقممرپایقسہنایکاجےئاوراسرپاامجعےہ۔ای‬
‫وقلےک اطمقب اےس رکموہقرار دےنییک وہج اامم امکلےک بردیہی ےہہکرشک تمیقںیم برابرییک اتحمج ےہ اور عیب وزنںیم‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪96‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫برابرییکاتحمجےہوتاییہفنصےکدواعطومںںیمرشکتمیقاوروزنںیمبرابرییکاتحمجوہیگاوراساکووجدلکشمےہاس‬
‫ےیلااممامکلےناےسرکموہقراردیاےہ۔ہیالصںیموزناورتمیقیکبرابرییکسنجےہوجتہبلکشمےسوموجدوہیگانچہچناامم‬
‫امکلےناےسرکموہاہک۔‬
‫املع اک اسںیم االتخف ےہہکرشکےک املیک رشط ہی ےہہک یسحوطر ےس یا ونعمی وطر ےس دوونں آسپںیمطلخملط وہ‬
‫ث‬
‫اجںیئ۔ےسیج دوونں امل ای دنصوق ںیم وہں اور دوونں ےک اہھت اس ےس آزاد وہں؟ اامم شایعف ےتہک ںیہ ہک رشک حیحص ہن وہیگ‬
‫ح یہک دوونں اانپ امل اس رطحطلخملطہن رک دںیہک ای اک امل دورسے ےساتممزہن وہ ےکس۔اامم اوبہفینحےتہک ںیہہکرشک‬
‫حیحص ےہ اور ارگہچ م ر‬
‫ہصخش اک امل اسےکاہھتںیموہ۔ اامم اوبہفینح رشکےک ااقعندےکےیلوقلوک اکیف ےتھجمسںیہ اور ااممامکل اس‬
‫ث‬
‫ںیمامیلرصتفےکارتشاکوکرشطقراردےتیںیہ۔ااممشایعفدوونںےکاالتخطوکرشموطوصتررکےتںیہ۔تفقہاکاقتاضےہہکاالتخط‬
‫تص‬
‫ےسرشاکاک لمعزیادہلمکماورالضفمیلستایکاجےئ۔یکںہک حوریخوخایہسجرطحاےنپےلاہیںاسرطحرشیاکرےکےل‬
‫‪64‬‬
‫یھبوموجدےہ۔‬
‫دورسارنک‪:‬‬
‫دورسارنکانمعفوکیامہمیسقترکےناکرطہقیےہ۔املعاکاافتقےہہکوچہکنانمعفراساامللاکیاعبےہینعیارگرشکےک‬
‫املیکالصدواسمویہصحےہوتانمعفدوونںںیمفصنفصنوہاگ۔املعاکاسارمںیماالتخفےہہکایکہیاجبرےہہکدوونںاکراس‬
‫ث‬
‫اامللفلتخموہرگمانمعفدوونںاکاسمویوہ؟ااممامکلاورااممشایعفاکوقلےہہکہیاجبرںیہنےہاورالہرعاقاےساجبرےتہکںیہ۔‬
‫اےسونممعقراردےنیواولںیکدلیلہیےہہکانمعفرسخانےکاشمہبےہ۔ارگوکیئاصقننےکیسکہصحیکرشطرھکاوتہی‬
‫اجبرہنوہیا‪،‬اسرطحاےنپاملےساخرجیسکانمعفیکرشطرےنھکاک احلیھبوہاگ۔اسباواقتہیانمعفوکرھگلیاسامنیکتعفنمےک‬
‫اشمہبقراردےتیںیہوجدورشاکءےکدرایمنوہیتےہینعیدوونںےکدرایمنتعفنمرشکیکالصےکانتسےسوہیتےہ۔‬
‫الہرعاقیک دلیل رشکوکاضمریےکاشمہبقرارداتیےہ۔ اسیکلیصفت ہیےہہکاضمریںیمنحمشک اانتانمعف‬
‫ےلاتکسےہ‪،‬سجرپدوونںقفتموہاجںیئاورنحمشکاسےکاقمہلبںیمرصفلمعاورنحمرکیاےہ‪،‬اسےیلرشکںیمدبرہج‬
‫اویلٰ لمع اورنحماک ایہصحیعتم وہاتکس ےہہکبجرشک م ر‬
‫ہ اییک اجی ےسامل اورلمع دوونںےکاسھتوہ‪،‬انمعف اکوہہصح‬
‫افلضلمعےکاقمہلبںیموصتمر وہاگ یکں ہک ولوگں ںیم لمع اور نحمںیمیھبقرق وہیا ےہ سج رطح دورسی زیچوںںیمقرق‬
‫وہیاےہ۔‬

‫‪ )64‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪303/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪97‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رسیتارنک‪:‬‬
‫رسیتارنکلمع اور نحم ےہ۔ہی اامم امکلےک بردیامل اک یاعبےہ‪ ،‬اسےیل اجبےئ وخد ہی اقب اابتعرںیہن ےہ۔ اامم اوب‬
‫ہفینحےکبردیاساکاابتعراملےکاسھتوہاگ۔ریمےایخلںیمضعباےسیاملعںیہوجرشکوکاسوقاجبرامےتنںیہہکبجدوونں‬
‫ئ‬ ‫ه‬‫سج‬
‫یکدولاسمویدرہجںیملمعاورنحمیکرطفوتمہجوہ۔ہی ےںیہہکلمعاعموطررپبرابروہیاےہارگدوونںاکاملاسمویہن‬
‫وہوتدورسےےکلمعںیمنبغاوردوھہکوہیاےہ۔اسےیلانباذنملرےتہکںیہہکاملعاکاسرشکےکوجازرپاامجعےہسجںیم مہر‬
‫رشیاےنپاسیھتےکاملاکلثماسیکونعےساگلیاےہ۔رھپدوونںاںیہنالمدےتیںیہاہیںیہکوہایوہاجےتںیہاورانںیم‬
‫وکیئ اماز یایق ںیہن راتہ اور رشط ہی وہیت ےہ ہک دوونں وج اوناع اجترت اچںیہ ےگ خریںی اور قروح رکںی ےگ اور وج انمعف وہاگ‬
‫ہ ای‬ ‫دوونںفصنفصنمیسقترکںیلےگاوروجاسخرہوہاگوہیھباسرطحمیسقترکںیلےگاورہیاسوقوہاگہکبجانںیمےس م ر‬
‫دورسےیکوموجدیگںیمقروحرکے۔انیکہیرشطاتبیتےہہکاسںیماالتخفےہ۔وہمجرےکاہںوہشمریہیےہہکرشاکءےک‬
‫ہایدورسےیکوموجدیگںیمعیبرکے۔‬ ‫ےیلہیرشطںیہنےہہکانںیمےس م ر‬
‫یامہوفتییکرشک‪:‬‬
‫یامہوفتییک رشکںیم املعاک االتخف ےہ۔ اامم امکل اور اامم اوبہفینح ےن یف اہلمجل اےساجبراہک ےہ ارگہچ اسیکضعب‬
‫ث‬
‫رشاطئےکیارےںیمانےکدرایمناالتخفےہ۔ااممشایعفاےساجبرںیہنامےتن۔یامہوفتییکرشکاکبلطمےہہکرشاک ء‬
‫ںیم ےس ای دورسے وک اینپ وموجدیگ اور ریغ وموجد یگ ںیم امیل رصتف اک قح وفتی رک دے اور ہی ان ےک بردی امتم اوناع یک‬
‫یکلمںیمواعقوہیتےہ۔‬
‫ث‬
‫اامم شایعف یک دلیل ہی ےہ ہک رشک اک ظفل امل ےک االتخط ےک ےیل وبال اجیا ےہ۔ انمعف وت قرویع ےہ۔ قروع اس وق‬
‫رتشمک وہں ےگ ہکبج اوصل رتشمک وہں۔ ارگ ہی ای اینپ یکلمںیم دورسے ےک انمعف یک رشط اگلدے وت ہی رغر ےہ اور اجبر‬
‫ںیہنےہ۔ہییامہوفتییکرشکیکتفصےہ۔‬
‫ہایےناےنپاملاکایہصحاےنپرشیےکاملےکایہصحےکوعضقروحایکےہاوروج‬ ‫ااممامکلہیےتھجمسںیہہک م ر‬
‫ث سج‬
‫اسےکاہھتںیم املاچبےہاس رپحبوظنےکےیلاسےن اےنپرشیوکولیکنبدیاےہ۔ااممشایعف هئےںیہہکرشکںیمعیب‬
‫اورواکلدوونںعمجںیہنوہںیتکس۔‬
‫اامم اوبہفینحاہیں اےنپ اوصل رپ ںیہہکوہدقنییکرشکںیمرصف دقنیک راعی رےتھک ںیہ۔ اامم اوبہفینح اور اامم امکل‬
‫ےکدرایمناسرشکیکرشاطئںیموج االتخفےہوتاسیکوہجہی ےہہکاامماوبہفینحراساامللیکبرابریوکوفتییکرشک‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪98‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ےکےیل رشط وصتر رکےت ںیہ ہکبج ااممامکل دقنی رشکےس اشمتہبیک نب رپ اسرشطوک رضوری وصتر ںیہن رکےت۔ اامم اوبہفینح‬
‫ےتہکںیہہکقرنیقیوکھچکںیہنےلماگاالہیہکوہرشکںیمدالخوہ اجںیئ۔انرضحاتیکدلیلہیےہہکوفتیاکظفلاندوونں‬
‫‪65‬‬
‫ث‬
‫زیچوںوکشالمےہینعیدوونںےکاملیکبرابریاوردوونںیکیکلماکاعموہیا۔‬
‫مسجودبنیکرشک‪:‬‬
‫ث‬
‫اامماوبہفینحاورامہیکلےکبردیمسجودبنیکرشکیفاہلمجلاجبرےہاورااممشایعفےناےسونممعقراردیاےہ۔‬
‫وشاعف یک دلیل ہی ےہ ہک رشک امل ےک اسھت وصخمص ےہ‪ ،‬اامعلےک اسھت ںیہن۔لمع وت طبض ںیہن وہاتکس اور اسںیم‬
‫ہایاکلمعاسےکاسیھتیکاگنہںیمومجملاوریاولعممےہ۔‬ ‫رغراکادنہشیےہیکںہک م ر‬
‫امہیکلیک دلیل ہی ےہہک تمینغ احلص رکےنواےلرتشمک وہےت ںیہ اور انےک یایمہ ارتشاک اک قحضحم لمعیک وہج‬
‫ےسنا ےہ۔روای ےہہکرضحت انبوعسمدج دبرںیمرضحتدعسےکرشیےھت۔رضحت دعسوک دو وھگڑے ےلم اور انب‬
‫وعسمدوگھچکہنالماوریبنﷺےنانرپوکیئااہظرریکنںیہنایک۔ہیدلیلیھبےہہکاضمریلمعرپدقعنموہیتےہوتاسرپرشک‬
‫ث‬
‫یھبدقعنم وہیتکس ےہ۔ اامم شایعفیک دلیل ہی ےہہک یایمہوفتی اوصل ےساخرج ےہ۔ اسےیل اس رپ ایقس ںیہن ایک اجاتکس۔ اس‬
‫رطحتمینغاکمکحیھبرشکےساخرجولعمموہیاےہ۔‬
‫ااممامکلےکبردیاسیکرشطہیےہہکدوونںںیتعنصاورہگجایوہں۔اامماوبہفینحےتہکںیہہکوتعنصںےکاالتخف‬
‫یک وصرت ںیم یھب اجبر ےہ ۔ ان ےک بردی دیاع اور دوھیب ےک ہشیپ ںیم ارتشاک وہ اتکس ےہ ہکبج اامم امکل ےک بردی ںیہن‬
‫وہاتکس۔اامم امکل یک دلیل ہی ےہ ہک رغر اک ادنہشی برھ اجیا ےہ ارگ ںیتعنص دو وہں اور ہگج دو وہں ۔ اامم اوبہفینح یک دلیل لمع رپ‬
‫رشکاکاجبروہیاےہ۔‬
‫رہچوںیکرشک‪:‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممامکلاورااممشایعفےکبردیرہچوںیکرشکیالطےہرگماامماوبہفینحےکبردیاجبرےہ۔ااممامکلاورااممشایعف‬
‫یکدلیلہیےہہکرشکیاوتاملےسقلعتمیانحماورلمعےسےہاورہیدوونںاسہلئسمںیماغیںیہ۔مریبرآںاسںیمرغر‬
‫یھب ےہ یکں ہک م ر‬
‫ہ ای ےن دورسے وک اسی امکیئ اعموہض ںیم دیےہ وج ہن یسک تعنص اک ہجیتن ےہ ہن یسک وصخمص لمعاک ۔ اامم اوب‬
‫ہفینحےتہکںیہہکہییھبایلمعےہاوراسرپرشکاکااقعندوہاتکسےہ۔‬

‫‪ )65‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪304/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪99‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫حیحصرشکےکااکحم‪:‬‬
‫رشک وکیئ الزیم دقع ںیہن ےہ ہکلب ہی اجبر دقع ےہ۔ ینعی م ر‬
‫ہ رشی ح اچےہ رشک ےس دحیلعہ وہاتکس ےہ اور ہی ریغ‬
‫ومرویث دقعےہ۔دوونںاکہقفناورڑپکارشکےکاملےسوہاگ۔ہکبجاخدناندوونںاکرقتابیًبرابروہاورہقفنلثمےسیاتآےگہن‬
‫برےھ۔وکیئیھبرشیوبق رضورترس امہی نباتکس ےہ‪ ،‬اضمری رکاتکس ےہ اوریسکوکوطبر اامی دےاتکس ےہ اہتبلوہرشک‬
‫ےکاملںیمےسھچکہبہںیہنرکاتکس‪،‬ہنوکیئرصتفرکاتکسےہاالہیہکوکیئااسیرصتفوہسجںیمدوونںاکافمدوہ۔ارگوکیئوکیایہ‬
‫رکیاےہیادعتیرکیاےہوتوہوخداساکاضنموہاگ۔ےسیجوہاجترتاکاملدےاوریسکوکوگاہہننبےئاورےنیلواالرکماجےئوتوہاضنم‬
‫وہاگیکںہکوگاہہننبرکاسےنوکیایہیکےہ۔اےسہیاایتخرےہہکخریاریںیموکیئبیعدارزیچوبقلرکے۔املںیمیسکرشی‬
‫متہ‬
‫اکاقراریسکاےسیصخشےکےیلوج موہاجبرںیہنےہ۔ااقہلرکیاویلنبیااجبرےہوجاملاجترتڈوبیگاساکاضنمہقفتموطرےس‬
‫وکیئ رشی ںیہن وہاگ ۔ یا یمہ وفتی ںیم رشی ےک ےیل اجبر ںیہن ےہ ہک اےنپ اسیھت یک ااجزت ےک ریغب یسک اور وک وفتی‬
‫‪66‬‬
‫ہصخشدورسےیکاقمئاقمیمرکاتکسےہ۔‬ ‫ہاعمہلمںیم م ر‬
‫رکدے۔عفناصقنن م ر‬
‫اتکبارقلاض‪:‬‬
‫اضمریاکلحم‬
‫ث‬
‫دو یازادئاقرادےکدرایمنااسی اعمہلم سجںیمایقرقی رسامہیقرامہ رکیا ےہاورقرقی یاین اسرسامےئےس اساعمدہے‬
‫ےکتحتاکرویاررکیاےہہکاےساکرویارےکانمعفںیمےساییعتمتبسنےسہصحےلماگ‪،‬اضمریےہ۔‬
‫املعاکاامجعےہہکدرمہودانیرےساضمریاجبرےہ۔اہتبلاسامنےکیارےںیماملعاکاالتخفےہ۔وہمجراہقفےتہکںیہہک‬
‫رعوضینعیاسامنےساضمریاجبرںیہنرگمانبایبیلیلٰےناےساجبرقراردیاےہ۔‬
‫وہمجریکدلیلہیےہہکارگراساامللاسامنوہاگوتاسںیمرغروہاگیکںہکوہصخشاسامنرپسجوقہضبقرکےاگاس‬
‫یکتمیقھچکوہیگاورحواسپرکےاگوتاسیکتمیقھچکاوروہیگ‪،‬اسرطحراساامللاورانمعفدوونںیاولعمموہںےگ۔اہتبل‬
‫ث‬
‫شیعفیھب اےس ونممعقرار دےتی ںیہ‬
‫ارگراس اامللوکیئ اسی زیچ وہ سجےک ذرہعی ےساسامنقروح ایک اجیا ےہوت اامم امکل اور اامم ا‬
‫ہکبجاامماوبہفینحاےساجبرامےتنںیہ۔‬
‫ااممامکلیکدلیلہیےہہکاسےنقرضاسزیچرپدیاےہسجےکذرہعیاسامناجترتقروحوہیاےہاوروخداجترتیک‬
‫رشط رپ دیاےہوگیاہی اضمری اورتعفنموکاجکی رکیاوہا‪،‬ہکبجسجزیچےک ذرہعیاسامنقروح ایکاجےئاگوہوہجمل ےہوگیا اسےن‬

‫‪ )66‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪305-306/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪100‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یاولعمم راس ااملل رپقرض دیا ےہ‪ ،‬ہییھبوہاتکس ےہہکاسامنیکتمیق رپ اضمریوک اسےیل ونممعقرار دیاہکقرضےنیلواےلوک‬
‫اےسقروح رکےنںیمبریزتمح وہیگاور اسوصرتںیماضمری اکراس ااملل آاسین ےسووصل وہ اجےئاگ۔ یہیاعمہلماس‬
‫وق یھب وہاگ ہکبج اےس اسامن اجترت اس تمیق ےک وعض دے سج ےک وعض اس ےن اےس خریا ےہ رگم ہی وجاز ےس قر ی بر‬
‫ث‬
‫اظہوہیاےہہکوہانبایبیلیلٰےسلقنرکےت‬ ‫شیانبایبیلیلٰےناےساجبراہکےہہکلباناہقفےکوقلےسیہ م ر‬
‫وصرتےہ‪،‬اسےیل ا‬
‫ںیہ ہک یسک صخش وک ڑپکا قروح رکےنےک ےیل دانی اجبر ےہ اور اسںیم وج عفن ےلم وہ دوونں ےل ںیل ہی اُس وق ےہہکبج دوونں‬
‫الص امل اس تمیق وک قرار دںی سج ےک وعض ڑپکا خریا یگ ےہ۔ راس ااملل وک تمیق قرار دےنی ںیم ہی تمہت یھب گل یتکس ےہ ہک‬
‫اضمریرکےنواالاصحاملیکدصتقیاسےیلرکےہکوہاسےساضمریرکےناکوخاشہدنمےہ۔‬
‫وسےن اچدنی یک دقنی ےس اضمری رکےن ںیم اامم امکل ےک وقل ںیم االتخف یایا اجیا ےہ۔ ابہش ےن ان ےس اس یک‬
‫اممتعنیکرواییکےہاورانبااقلمسےناسےکوجازیکروایلقنیکےہاورڈےلھوہےئوسےناچدنیےساممتعنیکروای‬
‫ث‬
‫لقنیکےہ۔اسےکونممعوہےناکومفقااممشایعفاوروکیفےناایتخرایکےہ۔‬
‫نجرضحاتےندقنیےساضمریوکونممعایکےہاوہنںےناےساسامنےساشمہبقراردیاےہاوروہنجںےناےساجبر‬
‫قراردیاےہ۔اوہنںےندرمہودانیرےساسیکاشمتہباقمئیکےہیکںہکدوونںاکیازارںیممکقرقےہ۔‬
‫وسیپں ےس اضمری رکےن ںیم ااحصب امکلےک فلتخم اوقال ںیہ ۔ انب ااقلمس اےس ونممع ےتہک ںیہ اور ابہش اےس اجبر‬
‫ث‬
‫قرار دےتی ںیہ۔ دمحم نب انسحل اکیھب کلسم یہی ےہ۔ اامم امکل‪ ،‬اامم شایعف ‪ ،‬اامم اوبہفینح اور وہمجر املع یک راےئ ےہ ہک ارگ یسک صخش اک‬
‫دورسےرپقرضوہوتقرضووصلرکےنےسےلہپاےساضمریےکےیلھچکدانیاجبرںیہنےہ۔ااممامکلےکبردیاسیکتلع‬
‫ہی ادنہشی ےہ ہک وہ تہب دگنتس وہ اور قرض یک وایسپ وک ومخر رکیا اچاتہ وہیا ہک امل ںیم ااضہف وہ اجےئ اور اس رطح ونممع ریا یک‬
‫ث‬
‫رہفس ںیم دالخ وہ اجےئ۔ اامم شایعف اور اامم اوبہفینح ےک بردی اس یک تلع ہی ےہ ہک وج زیچ ذ م ںیم وہیتےہوہبتلیںیہن‬
‫وہیتاوراامیوہیتےہ۔‬
‫اہقف ےن اس صخشےک یارے ںیم االتخف ایک ےہ‪ ،‬وجیسک وک مکح دے ہک یسک دورسے صخش رپواح اس ےک قرض وک وہ‬
‫اےنپہضبقںیمےلےلاوراسےساضمریرکےوتااممامکلاورانےکااحصباےساجبرںیہنامےتنیکںہکاُنیکراےئںیماس‬
‫ث‬
‫ےن زتمح و تقشم ںیم ڈال دیا ےہ اور قرقی یاین وک قرض ووصل رکےن اک زم داررہھٹادیا ےہ۔ اس اک اوصل ہی ےہ ہک ارگ یسک ےن‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪101‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫اضمریںیمزادئتعفنمیکرشطاگلدیےہوتوہافدسوہیگ۔ااممشایعفاوروکیفےناےساجبرقراردیاےہ۔وہےتہکںیہہکاصحامل‬
‫‪67‬‬
‫ےنہضبقرکےنےکےیلاےسولیکنبیاےہہنہکاسےنہضبقوکرشطقراردیاوہ۔‬
‫اضمرییکرشاطئ‪:‬‬
‫اسرےاہقفےکبردیوہامتمرشاطئیااجبرںیہ‪،‬وج رغریازادئاقممیاواتیفقیانانوکےلاجںیئ۔اسارمںیماملعےک‬
‫درایمنوکیئاالتخفںیہنےہہکاضمریےکوساارگیسکقرقیےناےنپےیلیسکزادئعفنیکرشطریھکوتہیاجبرہنوہیگیکںہکہی‬
‫زیچدقعاضمریوکوہجملنبدےیگ۔ااممامکلےکبردیاساکاوصلہیےہہکاضمریےکاسھتوکیئعیب‪،‬رکاہی‪،‬قرض‪،‬نحم‪،‬‬
‫رنیم ور دمح یل اسی ہن وہ سج یک رشط وکیئ قرقی اےنپ ےیل اگلےئ ۔ ان زیچوں ںیم ومجمیع وطر ےس املع ےک درایمن اافتق ےہ ارگ ہچ‬
‫لیصفتںیماالتخفوموجدےہ۔‬
‫ث‬
‫ایاالتخیفہلئسمہیےہہکنحمشکاےنپےیلوپرےانمعفیکرشطاگلےئوتااممامکلےکبردیہیاجبرےہاورااممشایعف‬
‫ےکبردییااجبرےہ۔اامماوبہفینحےکبردیہیقرضےہاضمیںیہنےہ۔ااممامکلاےساصحاملیکرطفےسااسحناور‬
‫ث‬
‫راض اکراہن شیپ شکقرار دےتی ںیہ یکںہک ہی اس ےک ےیل اجبر ےہہک امل ریثک ںیم ےس ومعمیل ہصحےل ےکس۔ اامم شایعف اےس زعر‬
‫وصتررکےتںیہیکںہکارگاصقننوہاوتاصحاملیہاسخرہںیموہاگاسےیلہیقرضےسجاےہاورارگانمعفوہاوتاصحاملاک‬
‫اسںیموکیئہصحںیہنےہ۔‬
‫ایاالتخیفہلئسمہیےہہکاصحاملنحمشکرپاضنموہےنیکرشطاگلدے۔ااممامکلےکبردیہیاضمریاجبر‬
‫ث‬
‫ںیہنےہاورافدسےہ۔یہیااممشایعفاکیھبکلسمےہ۔اامماوبہفینحاورانےکااحصبےتہکںیہہکاضمریاجبرےہاوررشطیالط‬
‫ےہ۔ااممامکلیکدلیلہیےہہکاضنموہےنیکرشطرغراکااضہفےہاسےیلافدسےہ۔اامماوبہفینحےنعیبںیمافدسرشطےساس‬
‫ث‬
‫یکہیبشتدیےہاوردحییکروایروینشںیمہیراےئاقمئیکےہہکعیباجبرےہاوررشطیالطےہ۔‬
‫اہقفاکاسارمںیمیھباالتخفےہہکاضمریرکےنواےلےساصحاملہیرشطرےھکہکوہوصخیصرصتفرکےاگ‬
‫اثملےکوطررپوہرشط اگلےئہکیسکیعتمسنجیکاضمری رکو‪،‬عیبیکیسکیعتم سنجںیم رمقاگلؤیا اجترتےکےیلیسکیعتم‬
‫ہگجیکرشطرےھکیایعتمہقبطےساجترترکےنیکرشطاگلےئوتاسامناجترتیکیسکسنجیکرشطےکہلسلسںیمااممامکلاوراامم‬
‫ث‬
‫شایعفیکراےئےہہکہیاجبرںیہنےہاالہیہکاسامنیکوہسنجاسلےکیسکوقںیمبتلیہنوہ۔اامماوبہفینحےتہکںیہہکوجرشط‬
‫ث‬
‫اگلیئےہوہاسرپالزمےہاورارگرشطےکوساوکیئرصتفایکےہوتاساکاضنموہاگ۔ااممامکلاورااممشایعفیکراےئےہہکہیرشط‬

‫‪ )67‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪284/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪102‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اضمریرکےنواےلوکیگنتںیم التبمرکےیگاور اسےس رغربرھاجےئاگ۔اامماوبہفینحےناسںیمرغرےکووجدوکاکلہاھجمس ےہ‬

‫ےسیجہکاساسامنےکیسکسنجوکہنخریےنیکرشطاگلیئوہاورہیاامتجیعوطررپاجبرےہ۔‬
‫وہمجرےکبردیوملجاضمریاجبرںیہنےہاوراامماوبہفینحےناےساجبراہکےہاالہیہکدوونںحتفرکدںی۔اےساجبر‬
‫ہنےنھجمسواےلرضحات ہی دلیل دےتیںیہہک اسںیم نحم شکےکےیل یگنت ےہ اورمری رغر اک ادنہشی ےہ یکںہکاسب اواقت اسکد‬
‫یازاری وہ اجیتےہ اوروہدمتوپری وہےنرپقروح رکےنرپوبجمروہیا ےہاور اس رطحاےس رضرالقحوہ اجیا ےہ۔ نجاہقف ےن‬
‫‪68‬‬
‫وملجاجبراہکےہاوہنںےناضمریوکااجرہےکاشمہبقراردیاےہ۔‬
‫ااکحماضمری‬
‫اسںیمضعبحیحصاضمریےکااکحم ںیہاور ضعبافدساضمریےکااکحمںیہ۔حیحصاضمریےکااکحمںیمضعبدقع‬
‫ےک ومابجت ںیم ےس ںیہ ینعی وہ دقع ےک ومح ےک یاعب ںیہ۔ انںیم االتخف ےہ ہک آیادہ یاعب ںیہ یا ںیہن ؟ ان ںیم ضعب ااکحم‬
‫اگنہیماوراعریضونتیعےکںیہ۔نجاکومحسفندقعںیہنےہہکلبوہدقعرپاطریوہاجےتںیہےسیجدعتیاوراالتخفوریغہ۔‬
‫مہ ےتہک ںیہ ہک املع اک اس ارم رپ اامجع ےہ ہک الزم وہ یا اضمری ےک دقع اک ومحںیہن ےہ اور قرنیقی ںیم ےس وکیئ یھب‬
‫اےس خسف رکاتکس ےہ رشبہکیط نحم شکےن اانپ اکمرشوع ہن رک دیا وہ۔ ارگیسکےن اینپ نحم اور اکم اک آاغزرک دیا ےہ وت اسںیم املع اک‬
‫االتخفےہ۔ااممامکلےکبردییہیدقعالزموہاگاورومرویثوہاگ۔ارگاسیکومتوہاجےئاوراسیکاامیداراوالدوموجد‬
‫ےہوتانیکتیثیحاضمریںیمانےکوادلیسیجوہیگاورارگوہاامیدارںیہنںیہوتاںیہناامیداراقرادوکشیپرکےناکقحوہاگ۔‬
‫ث‬
‫ہ ایوک حوہاچےہ فسکررےن اک اایتخر ےہ اور ہیومرویث دقعںیہن ےہ۔ اامم‬
‫ااممشایعف اور اامم اوبہفینحےتہکںیہہکقرنیقیںیم ےس م ر‬
‫امکلےناکمرشوعوہےنےکعباسےیلاےسالزمقراردیاہکاسںیمرضروموجدےہ۔وہاےسومرویثدقعامشررکےتںیہ۔دورسا‬
‫رگوہاکمےکآاغزوکآاغزاکرےکعبیکدمتےسہیبشتداتیےہ۔‬
‫اہقف ےک درایمن اس ارم ںیم وکیئ االتخف ںیہن ےہ ہک اضمری رکےن واال انمعف ےس اانپہصح اس وق ےل اگ ہکبج امتم‬
‫راساامللوہوحاہلرکدےاورہیہکارگاسخرہوہاےہرھپاسےناجترتیکےہاوردویارہعفنوہاےہوتعفنےساسخرہوپرارکے۔‬
‫املعء ےن اس آدیمےکہلسلسںیم االتخف ایک ےہوجیسک وکوطبر اضمری امل دے اور نحم اور اکمرشوع رکےن ےس ےلہپ‬
‫امل اکھچکہصحفلتوہاجےئرھپوہاکم رکےنےگل اوراےسعفن ےلم۔ابفلتوہےنیک عبوج املاچباھت اےس نحمشکراس ااملل‬
‫قراردانیاچاتہےہوتایکہیحیحصےہیاںیہن؟ااممامکلاوروہمجراملعاکوقلےہہکاےسقحاحلصےہرشبہکیطاصحاملاسرپایتروہ۔یا‬

‫‪ )68‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪286/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪103‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وہیسکوکوطبراضمریاملدےاوراکمرشوعرکےنےسےلہپاساکایہصحفلتوہاجےئاوروہاصحاملوکوپریوصرتاحل‬
‫ےسآاگہرکدےوتوہاسیکدصتقیرکدےاورےہکہکہیقباملاہمترےیاسذموکرہرشطےکاطمقباضمریےکوطررپرےہاگوتہی‬
‫اجبرںیہن ےہ یا آہکنوہاس ےس املوک اگل رکے اور راس ااملل رپ ہضبق رکے اوریلہپ اضمریعطقنم وہ اجےئ۔ ااحصب امکلںیم‬
‫ےسانببیبحےتہکںیہہکاسوقلےک اطمقبوہدقعالزموہاگاورہیقباملاضمریامشروہاگ۔ہیہلئسماگنہیمااکحمںیمےسےہرگم‬
‫مہےناہیںاساکیرکہمیسقتےکووجبےکوقےسقلعتموہےنیکنبرپایکےہاورہیااکحمدقعےسقلعتمےہ۔‬
‫املع اک اس ارم ںیم االتخف ےہ ہک اضمری ںیم نحم شک وک اس ےس اانپ ہقفن ےنیل اک قح احلص ےہ یا ںیہن؟ اس ںیم نیت‬
‫اوقال ںیہ‪ :‬اامم اک وہشمر وقل ےہ ہک االصًاےس وکیئ ہقفن ںیہن ےلم اگ اال ہی ہک اصح امل اس یک ااجزت دے دے۔ ای رگوہ امل‬
‫ث‬
‫اضمریںیمےساانپہقفنےنیلاکاےسدقحاررہھٹایاےہہیابرامیہیعخناورنسحاکوقلےہ۔ااممشایعفےسیھباسرطحاکوقلرموی‬
‫ےہ۔دورسےےتہکںیہہک رفسںیم اےنپاھکےن اورڑپکے اکخرچ اسںیم ےسےلاتکسےہ۔رضحیکاحلںیم اےس ہیقحاحلص‬
‫ںیہنےہ۔ہیااممامکل‪،‬اامماوبہفینح‪،‬وثریاوروہمجراملعاککلسمےہرگمااممامکلہیرشطیھبرےتھکںیہہکاملاساکلمحتموہ۔وثری‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےتہک ںیہہک رفسںیماجےناکخرچوہےلاتکسےہ رگمواسپوہےناکںیہن۔ لےتہکںیہ‪،‬ہکرہشںیمدورہپ اکاھکیاوہاھکےئاگ شام اک‬
‫ث‬
‫ںیہن۔ااممشایعفےسرمویےہہکاحلرمضاےسہقفنےلماگ۔اناکوہشمروقلوہمجریکامحیںیمےہہکاحلرمضںیموکیئ‬
‫‪69‬‬
‫ہقفنںیہنےہ۔‬
‫اےساجبرہنامےنواولںیکدلیلہیےہہکہیاضمریےسزادئتعفنمےہوجاجبرںیہنےہ۔اسیکالصانمعفےہ۔اجبر‬
‫ےنھجمسواولںیک دلیل ہی ےہہک آاغز یہںیم اےسسب نحم اور اکم رکیا ےہرضحںیم نجاہقف ءےن اسیک ااجزت دی ےہ اوہنں ےن‬
‫اےس رفسےک اشمہبقراردیا ےہ۔ امتماملعاک اسرپ اامجع ےہہکنحمشکعفنںیمےس اانپہصح اصح املیک وموجدیگںیم ےلاگ اور‬
‫املیکمیسقتاورنحمشکاکاانپہصحووصلرکےنیکرشطہیےہہکاصحاملوموجدوہ۔اسںیمیسکوگاہیاوبثتیکوموجدیگاکیف‬
‫ںیہنےہ۔‬
‫اگنہیمااکحم‪:‬‬
‫املعےناالتخفایکےہ‪،‬ہکبجاضمریرکےنواالاصحاملیکوموجدیگےکریغباانپہصحووصلرکےلرھپاملیااساکوکیئ‬
‫ث‬
‫ہصحاضعئوہاجےئوتااممامکلےتہکںیہہکارگاصحاملےناسیکااجزتدیےہوتنحمشکاکدوعی ٰچسامیااجےئاگ۔ااممشایعف‪،‬‬

‫‪ )69‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪288/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪104‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اامماوبہفینحاوروثریےتہکںیہہکنحمشکےنوجیلےہوہاےسواسپرکےاگاوراسرطحراسااملللمکموہاگرھپارگھچکاچبےہوت‬
‫دوونںلمرکیامہمیسقترکںیلےگ۔‬
‫املعےناسارمںیماالتخفایکےہہکاملاضمریاسوقالہکوہہکبجنحمشکےناسےساسامناجترتخرییلوہ‬
‫اورقروحدننکہےن دقنیووصلہنیکوہ۔ اامم امکلےتہکںیہہک عیبنحم شکرپ الزم وہیگ اوراصحاملوک اایتخروہاگہک اچےہ وت‬
‫دورسییاراسامنیکتمیق دے دےرھپ دوونں ںیماضمرییک رشاطئ وہ اجںیئ اوراچےہوتبری اذلم وہاجےئ۔ اامماوبہفینحےتہک‬
‫ںیہہکہیخریاریاصحاملرپالزموہیگ‪،‬اوہنںےناےسولیکےکاشمہبقراردیاےہ۔رگموہےتہکںیہہکاساضمریںیمراس‬
‫اامللںیمدوونںروقمامشروہںیگاوردوونںروقمیکوصحلیایبےکعبیہانمعفمیسقتوہاگینعیوج رمق ےلہپفلتوہیئگےہوہاوروج‬
‫رمقعبںیمالزمرہھٹیےہدوونںےلہپووصلرکیلاجںیئ۔‬
‫املعےناسںیمیھباالتخفایکےہہکنحمشکاضمریےکیسکاسامنوکاصحاملےکاہھتقروحرکے۔ااممامکل‬
‫ث‬
‫اےسرکموہقراردےتیںیہ۔اامماوبہفینحاےسمطلقاا ًاجبرےتہکںیہ۔ااممشایعفےکبردیہیاسرشطرپاجبرےہہکدوونںےنآسپںیم‬
‫عیباسرطحیکوہہکاسرطحےکاعمہلمںیمولگایدورسےےکاسھتنبغہنرکںیکس۔ااممامکلےناےسرکموہقراردےنییک‬
‫وتہیج ہییکےہہکاس ےساملاضمریےنیلیکوہجےسوہاملاتسسےچیباگوگیا رشموط انمعفےکوسااصح املنحمشکےسمری‬
‫تعفنمااھٹےئاگ۔‬
‫اس ارمںیماہقفےک درایمنیسکاالتخفاک ےھجمملع ںیہن ےہہک ارگنحم شک یسکرہش یاسامناجیلےنےکےیل رکاہی ادا‬
‫رکےاوروہرکاہیاسامنیکتمیقےکاسمویہکلباسےسھچکزادئوہوتاساکذمدارنحمشکوہاگہنہکاصحامل۔اصحاملےن‬
‫اانپ املاےساجترترکےنےکےیل دیاےہ اب ارگاملںیموکیئاسخرہوہیاےہوتاس اکیار اسرپوہاگ اس رطح ہیوصرتیھب ےہہک‬
‫املےسرکاہیبرھاجےئاوروپرااملاسںیمالچاجےئ۔‬
‫املعےن اس آدیمےکیارےںیم االتخفایک ےہوج اضمریںیمنحم شکےہ اور ھچکاملمری اس ےسقرضےل رکامل‬
‫ث‬
‫اضمریےکاسھتاجترترکیااچاتہےہ۔ ااممامکلےکبردیہیاجبرںیہن ےہ۔اامم شایعف اور اامماوبہفینحےک بردیہیاجبر ےہ‬
‫اور دوونںںیمانمعفدوونںیک رشاطئےکاطمقبمیسقت وہاگ۔ااممامکلیک دلیلہیےہہکسجرطحاضمریںیماداھراملانیل اجبر‬
‫ںیہنےہاسرطحاضمریںیموکیئقرضانیلیھباجبرںیہنےہ۔‬
‫اہقفےناسارمںیماالتخفایکےہہکایکنحمشکقرضوکقروح رکاتکسےہہکبجاصحاملےناسیک ااجزتہندی‬
‫ث‬
‫وہ؟ااممامکلےتہکںیہہکاےسہیقحاحلصںیہنےہاورارگاسےنقروحایکوتویہاضنموہاگ۔یہیااممشایعفاکیھبکلسمےہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪105‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اامماوبہفینحےکبردیاےسہیقحاحلصےہ۔امتماہقفاکاافتقےہہکنحمشکدقعاضمریںیموہامتمرصتافترکاتکسےہوج‬
‫ارثکاحالتںیمولگاعموطرےسرکےتںیہ۔وجاہقفہیےتھجمسںیہہکقرضاکرصتفاعماحالتںیمولوگںےکرصتفےسی م ر‬
‫اہےہ‪،‬‬
‫ث‬
‫وہاےسیااجبرقراردےتیںیہاوروجوعاماانلسےکرصتفےکدابرہںیماےسشالمےتھجمسںیہوہاےساجبرےتہکںیہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممامکل‪ ،‬اامم شایعف‪ ،‬اامم اوبہفینح اورلےن اسنحم شکےکیارےںیم االتخفایک ےہوجاصحاملیک ااجزتےک‬
‫ریغباملاضمریںیماینپدولیھباگلیاےہ۔ہیاسرےاہقفااممامکلےکاموساہیےتہکںیہہکہیدعتیےہاوروہاساکاضنمےہاور‬
‫اامم امکل اےسدعتیںیہن ےتھجمس ان اشمریہاہقفںیم اس ارمںیموکیئ االتخف ںیہن ےہہک ارگ نحم شک اضمریےکراس اامللوک‬
‫یسکدورسےاضمربےکوحاہلرکدےوتاھگےٹیکوصرتںیموہاضنموہاگاورارگعفنوہاوتوہاسیکرشطےکاطمقبمیسقتوہاگ‬
‫ث‬
‫رھپرشطاگلےنواےلوکاسصخشرپقحوہاگسجےکوحاہلاسےناملایکاھتاورہیقباملےساساکہصحوہادارکےاگ۔مرینااممشایعف‬
‫‪70‬‬
‫ےسلقنرکےتںیہہکاُےساخرتلثمےکوساھچکہنےلماگیکںہکاسےناسفدرپنحمیکےہ۔‬
‫افدساضمریاکمکح‪:‬‬
‫املعاکاسارمرپاافتقےہہکافدساضمریاکمکحاےسحتفرکدانیاوراملوکاسےکامکلیولیایاےہرشبہکیطلمعاورنحم‬
‫یکوہجےسوہاضعئہنوہاوہ۔ارگلمعیکوہجےسوفتوہیگےہوتاسارمںیماملعےکدرایمناالتخفےہہکنحمشکوکاسںیمایک‬
‫ےلماگ؟اسںیمنیتاوقالںیہ‪:‬‬
‫ث‬
‫ایوقلےک اطمقبوپرےاعمہلموک اضمری لثمیک رطح داھکیاجےئاگ۔ ہی ااممامکل ےس انبااملختسون ےنایبن ایک‬
‫ےہاورہیاُناکیھبوقلےہاورابہشاکیھبوقلےہ۔‬
‫ث‬
‫دورسا وقل ےہ ہک اےس ااجزت لثم اھجمس اجےئ اگ۔ ہی اامم شایعف اور اامم اوب ہفینح اک وقل ےہ اور ااحصب امکل ںیم ےس‬
‫دبعازعلبرنباوبہملساکوقلیہیےہ۔دبعاولاہبےنایبنایکےہہکہیااممامکلےسیھبرمویایوقلےہ۔‬
‫رسیتاوقلہیےہہکاےساضمریلثماھجمساجےئہکبجیعتمرکدہےسوہزیادہہنوہ۔اسےنوجیعتمایکےہاسےسمک‬
‫اےسےلماگ یادولثمےسمکےلماگہکبجاصحامل ےنوخد اضمریرکےنواےلرپرشط اگلیئوہیادولثمےسزیادہ یعتمرکدہخرو‬
‫ےسزیادہےلماگہکبجاضمریرکےنواےلےنوخدوہرشطاگلیئوہوجااضہفاکاقتمیضےہاورسجیکوہجےساضمریافدسرہھٹی‬
‫ےہ۔ہیوقلااممامکلیکایروایےستکليااےہ۔‬

‫‪ )70‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪289/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪106‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ہاسیتعفنمںیماضمریلثماکاعمہلموہاگسجیکرشطاملںیماضمریےکیسکقرقیےناگلیئےہ‬ ‫وچاھتوقلےہہک م ر‬
‫اورہیتعفنمقرنیقیںیمےسیسکایےکاسھتوصخمصںیہنےہ۔اور م ر‬
‫ہاسیتعفنمںیمااجرہلثماکاعمہلموہاگسجیکرشطیسک‬
‫ایقرقیےنرشطاگلےنواےلےکےیلاخصوطرےسریھک ےہاوراستعفنماکقلعتاقلےساوررغراورلہجیکتہجےسواعق‬
‫افدساضمریےسںیہنےہ۔ہیرطمف‪،‬انبیاعف‪،‬انبدبعامکحلاوراصئعاکوقلےہاوراےسانببیبحےناایتخرایکےہ۔‬
‫انب ااقلمس اک وقل افدس اضمروتبں ںیم فلتخم ےہ زیادہ بر اوہنں ےن ان ںیم لثم یک اُخرت ریھک ےہ اور یھبک لثم یک‬
‫اضمریاکاعمہلمایکےہ۔انچہچنولوگںےنانےکوقلیکفلتخمیاوںیلییکںیہ۔ضعبولوگںےنانےکفلتخماوقالوکاسقرق‬
‫رپومحملایکےہ‪،‬سجیکرطفانبدبعامکحلاوررصمفاکراحجنیگےہ۔ضعبولوگںےنانےکوقلیکوکیئوتہیجںیہنیکےہاوراہک‬
‫ہ افدس اضمریںیم لثمیک اخرتےہوساےئ ان اضمروتبںےک نجںیم دولثم اضمرییکصن‬ ‫ےہہک اناک کلسم ہی ےہہک م ر‬
‫وموجد ےہ اور وہ است ااسقم یک ںیہ‪ :‬اسامن اجترت ےس اضمری ‪،‬امضی ےس اضمری‪ ،‬دمت ہنیعتم ےک ےیل اضمری ‪،‬مہبم‬
‫اضمری‪،‬اسیاضمریسجںیم نحمشکےساہکاجےئہکمتلمعاورنحمرکو‪،‬اہمترےامیلرشیوہںےگ‪،‬اسیاضمریہک‬
‫قرنیقیںیماالتخفوہاجےئاوردوونںایدورسےےسفلتخمیاںیتںیہکاوردوونںےسفلحاوھٹایااجےئ‪،‬اسیاضمریہکامل‬
‫اس رشط رپ اےس دیا اجےئ ہک وہ اس ےس خریاری قرض یہ ےک ذرہعی رکے اور وہ دقن خریاری رکے یا ہیرشط اگلدی اجےئ ہک وہ‬
‫الفں اسامن یہ خریے اور وہ اسامن وموجد ہن وہ وت وہ دورسا اسامن خری ےل۔ ہی وہ اسملئ ںیہ نج وک ای یہ تلع ی ےل اجیا‬
‫رضوریےہورہنانبااقلمسےکوقلیکالخفورزیوہیگ۔دبعاولاہبےنانبااقلمسےسلقنایکےہہکاوہنںےنقرقایکےہاور‬
‫اہک ہک ارگ اسفد دقع یک تہج ےس ےہ وت دو لثم اضمری اک اعمہلم وہاگ اور ارگ یسک اےسی ااضہف یک تہج ےس ےہ وج ای قرقی ےن‬
‫دورسےےکالخفایکےہوتدولشاخرتاکاعمہلموہاگ۔ اخرتاوردولشاضمریںیمقرقہیےہہکاخرتاکقلعتاصحامل‬
‫ےکزمےسےہ وخاہاملںیم عفنوہاوہیاہنوہاوہ۔ہکبجدولش اضمریوتاضمرییہےک رطہقیرپوہیگارگھچکعفنوہاےہوت اس‬
‫‪71‬‬
‫ںیمنحمشکوکہصحےلماگورہناےسھچکاحلصہنوہاگ۔‬
‫اضمریےکقرنیقیںیماالتخف‪:‬‬
‫اسارمںیماہقفےکدرایمناالتخفوہیگےہہکنحمشکاوراصحاملےکدرایمناسہصحیکنییعتںیماالتخفوہ‬
‫اجےئ۔سجیکاینبدرپاضمریاکاعمدہہوہاےہوتااممامکلےتہکںیہہکیاتنحمشکیکربتعموہیگیکںہکاصحاملےکبردی‬
‫ث‬
‫وہاامی دار ےہ۔ لےتہک ںیہہک اےس دولثم اضمریرپ ومحملایک اجےئاگ۔ ہی یات اامم امکلےک بردیاسوق وہیگ ہکبجوہ‬

‫‪ )71‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪290/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪107‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اسییاتےہکوجقرنیایقسہنوہ۔اامماوبہفینحاورانےکااحصبےتہکںیہہکاصحاملیکیاتربتعمامیناجےئیگ۔وثریاکیھبیہی‬
‫ث‬
‫ومفقےہ۔ااممشایعفےتہکںیہہکدوونںفلحااھٹںیئےگاورخسفرکدںیےگاوراےسلثموایلاخرتےلمیگ۔‬
‫ااممامکلاوراامماوبہفینحےکدرایمناالتخفاکسدماعہیلعرپمسقاھکےنےکووجبےسقلعتصنواردوہےنےکس‬
‫ںیماالتخفےہہکمسقاسرپاسےیلواحےہہکوہدماعہیلعےہیااسیکوہجہیےہہکاعماحالتںیماسےکیارےںیمہبشوقی‬
‫وہیاےہ؟وجاہقفدماعہیلعوہےنوکسامےتنںیہوہاصحاملوکربتعمقراردےتیںیہاوروجاہقفاعموطررپاسےکزیادہوکشمکوہےن‬
‫ث‬
‫یک وہج ےتھجمس ںیہ وہ نحم شک وک ربتعم اجےتن ںیہ‪ ،‬یکں ہک وہ اصح امل ےک بردی اامی دار ےہ۔ اامم شایعف ےن اس ہلئسم ںیم‬
‫‪72‬‬
‫قرنیقیےکالخفوکاسامنیکتمیقںیمعیبرکےنواےلقرنیقیےکالخفرپایقسایکےہ۔‬
‫اتکبارفلاضئ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ورای ایقرد یک ومت ےک عب یجن یکلم‪ ،‬بقل‪ ،‬قرض‪ ،‬رمااعت‪ ،‬وقحق اور قراضئ یک ادایگیئ اک رواج ےہ۔ ورای ےک وقانین‬
‫اعمرشوں ںیم فلتخم ںیہ اور وق ےک اسھت اسھت دبےتل رےتہ ںیہ۔ اعم املسمونں ںیم رثکت ےس اور ضعب وخاص ںیم یھب امیل‬
‫اعمالمتےکیارےںیموجبریوکیاایہںاورایطلغںوہریہںیہ‪،‬انںیمےسایوکیایہریماثاکاہللاعتیلٰاورروسلاہللىلصاہللہیلع‬
‫ث‬
‫وملسےک ااکحمو ارشاداتےک اطمقبمیسقتہن رکیا‪،‬ہکلب ایوارث یا دنچواروثں اک اےس مہرپ رک اجیا اور دورسےواروثںوکرحموم‬
‫رکیاےہ۔‬
‫اس اتکب ںیم حب اس رپ وہیگ ہک وارث وکن ےہ؟ اور وکن ںیہن ےہ؟اور وج وارث ےہ ایک وہ دایمئ وارث ےہ یا ای‬
‫ث‬
‫وارثےکاسھتاسوکورایںیمہصحےلماگ؟اوردورسےےکاسھتںیہنےلماگ؟اوردورسےےکاسھتوارثوہےنیکوصرت‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ںیماےسانتکےلماگ؟ارگاہنتوارثےہوتینتکوراییاےئاگ؟ارگوہ دورسےوارثےکاسھتورایاکقحدارنبےہوتایکوہفلتخم‬
‫واروثںےکاسحبےسدباتلرےہاگ یاںیہن؟اناسملئیکمیہفتدعتمدولکشںںیم وہیتکسےہ نجوک الہارفلاضئےن اایتخرایکےہ۔‬
‫ہسنجاکاگلاگلمکحایبنایکاجےئہکبجوہسنجاگلوہرھپہیقبوسنجںےکاسھتاساکمکح‬ ‫اسیکوموجدہلکشہیےہہکواروثںیک م ر‬
‫ایبنایکاجےئ۔اثملےکوطررپاوالدارگاگلوہوتاسوکانتکہصحےلماگ؟رھپہیقبوسنجںےکاسھتاساکمکحواحضایکاجےئ۔‬
‫ث‬
‫ورایںیم ہصحیاےنوایل اانجسنیتںیہ‪:‬یبسنرہتشدار‪ ،‬رسسایلرہتش داراور ومایلیبسنرہتشداروںںیمضعبرپس اک‬
‫ث‬
‫اافتقےہاورضعبےکہلسلسںیماالتخفیایااجیاےہ۔قفتمہیلعیبسنرہتشدارقرعیھبںیہاورالصیھب۔قرعںیماوالدشالمںیہاور‬
‫ث‬
‫الصںیمیاپداداںیموخاہذمرکوہیاومی۔یہیاحلاسقرعاکےہوجقریبیالصںیمتیماکرشیوہےسیجاھبیئنہبیاایالص‬

‫‪ )72‬ایضا‪292/2،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪108‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ںیمقریبییادورےکرشیےسیجاچچاورانےکےٹیباسںیمےسرصفذمرکیہقحدارںیہاورحانوکاگلایکاجےئوترمدوںےس‬
‫دساوروعروتںےساستوہںےگ۔‬
‫رمدوںںیمےساٹیب‪،‬وپیاوخاہےچینیکحطساکوہ‪،‬یاپ‪،‬داداوخاہاورپیکحطساکوہ‪،‬اھبیئوخاہقیقحوہیاالعیتاوراجیتھبوخاہےچینیکحطس‬
‫وشہاورومیل وعروتںںیمےسیٹیب‪،‬وپیتوخاہےچینیکحطسیکوہ‪،‬امں‪،‬دادیوخاہاورپیکحطسوہ‪،‬نہب‪،‬‬ ‫اکوہ‪،‬اچچ‪،‬اچچاووخاہےچینیکحطساکوہ‪ ،‬م ر‬
‫ویبی اور اوال د وایلوعرت ۔ االتخیفوارنیثرمح واےل رہتش دار ںیہ اور ہی وہولگ ںیہ نجاک ہصح اتکب اہللںیم ذموکرںیہن ےہ ہن ہی‬
‫ہبصعںیہ۔ اےسیوارنیثںیموناےساھبایجنں‪،‬اھبےجن‪،‬اچچزادںینہب(اچچوہوجرصف امںےکواہطس ےسیاپ اکاھبیئےہ)رصفامں‬
‫‪73‬‬
‫ےکواہطسےسونہبںےکےٹیب‪،‬وھپبهيااں‪،‬اخالںیئاورامومں۔‬
‫املعیکآرا‪:‬‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممامکل‪،‬ااممشایعف‪،‬ارثکاہقفاوررضحتزینبیایاحصیبیکراےئےہہکانولوگںاکورایںیموکیئہصحںیہنےہ۔‬
‫ث‬
‫امتماحصہبرعاقووکہفاور رصبہےکاہقف اورامتمداینےکدورسےاملعاںیہنورایںیمہصح دار امےتنںیہ‪،‬وجاہقفانیکریماثےک‬
‫اقلئ ںیہ ان ےک درایمن االتخف اس یک تفص ںیم وہ یگ ےہ۔ اامم اوب ہفینح اور ان ےک ااحصب ہبصع یک بربیت ےک اطمقب ان یک‬
‫ریماثےکاقلئںیہاوردورسےاہقفاسہلئسمںیمزنتلیےک ملع بردارںیہ۔ینعیوہصخشسجےنیکہصحداریاہبصعیکقرایاک‬
‫ث‬
‫وہلیسڑکپاےہ‪،‬ااممامکلاورانےکمہوناؤںیکدلیلےہہکوچہکنقراضئںیمایقسوکدلخںیہنےہاسےیلاتکباہلل‪،‬سیاہتبیا‬
‫ث ث‬
‫اامجعےکریغبوکیئوراییایںیہنوہیت۔اوراسہلئسمںیمہییاتیالکلدعمومےہ۔دورسےرگوہیکدلیلہیےہہکاتکباہلل‬
‫سروسلاورایقسںیماسیکاہشدتوموجدےہ۔قرآناکاالعنےہ‪:‬‬
‫‪74‬‬
‫ض‬ ‫ع‬ ‫و ُأ ُولوا ْاأل ْرحام ب ْع ُ‬
‫ض ُه ْم أ ْولى بب ْ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫''اوروخنےکرہتشدارایدورسےےکزیادہقحدارںیہ''‬
‫ْ ْ ُ ‪75‬‬ ‫ْ‬
‫يب ِم َّما ترك الو ِالد ِان واألقربون‬
‫للرجال ن ِص ٌ‬
‫ِ ِ‬
‫''رمدوںےکےیلاساملںیمہصحےہوجامںیاپاورقریبیرہتشداروںےنوھچڑاوہ''‬
‫اورقرایاکظفلذویاالراحمرپیہراسآیاےہ۔اخمفلےتہکںیہہکہیآیاتریماثےکاسھتوصخمصںیہ۔‬

‫‪ )73‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪294/2،‬‬

‫‪ )74‬األنفال‪75/8:‬‬
‫النساء‪7/4:‬‬
‫‪ِ )75‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪109‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫سیاہتبےسدلیلوہروایےہسجیکرختجیااممبرذمیےنرضحترمعنبالجطاابےسیک ےہہک آپےنرضحتاوب‬
‫دیبعہوکطخںیماھکلہکاہللےکروسلﷺےنقرامیاےہ‪:‬‬
‫ُ ‪76‬‬ ‫ُ ُ‬
‫ال و ِارث من ۡل و ِارث له‬ ‫ّٰللا ور ُسو ُل ُه مول ٰى م ْن ۡل م ٰ‬
‫ولى ل ُه والخ‬ ‫َّ ُ‬

‫''اہلل اور اسےکروسل اسصخشےکرس رپسںیہسج اکوکیئرسرپسںیہن اورامومںاس اکوارث‬

‫ےہسجاکوکیئوارثںیہنےہ۔''‬
‫بلصرہتشداروںیکریماث‪:‬‬
‫ث‬
‫املسمونںاکاامجعےہہکامںیاپےکبرہکںیماوالداکہصحوخاہوہذمرکوہںیاومی‪،‬ہیےہہکرمدوکدووعروتںےکبرابر‬
‫ےلماگاوراٹیباہنتوہوتاےسوپرااملےلماگاوریٹیباہنتوہوتایوہےنیکوصرتںیمفصنےلماگاورارگنیتیااسےسزادئوہںوتاںیہن‬
‫دواہتیئےلماگ۔دوویٹیبںےکیارےںیماالتخفےہ۔وہمجراہقف‪،‬دواہتیئہصحقراردےتیںیہ۔رضحتانبابعسےسرمویےہہک‬
‫وہدوویٹیبںوکفصندےنیےکاقلئےھت۔‬
‫االتخفاکسآیقرآینںیموہفممیکاجنگئےہ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪77‬‬
‫ف ِإن ك َّن ِنساء ف ْوق اثنت ْی ِن فل ُه َّن ثلثا ما ترك‬
‫’’ارگدوےسزادئڑلایکںوہںوتاںیہنبرہکاکدواہتیئدیااجےئ‬
‫ایک دوویٹیبںےک یارےںیموجاخومیشاایتخریکیئگےہ اس رپنیتویٹیبں اک مکح یاذف وہاگ یااییٹیب اک؟ دلیلاطخبیکرو‬
‫ےسزیادہواحضہیےہہکاییٹیباکمکحانرپیاذفوہ۔ایوقلےکاطمقبرضحتانبابعسےسیھبوہمجریہاککلسموقنملےہ۔‬
‫انب دبعاہلل ےن دمحم نب لیقع ےس اوہنں ےن احمت نب دبع اہلل ےس اور اوہنں ےن رضحت اجبر ےس روای یک ےہ ہک یبن ﷺ ےن‬
‫دوونںویٹیبںوکدواہتیئہصحدیاےہریماایخلےہہکاوبرمعنبدبعاربلےناہکےہہکالہملعیکایامجعےندبعاہللنبلیقعےس‬
‫ث‬
‫دحیوبقلیکےہہکبجدورسوںےنانیکاخمتفلیکےہ۔اسہلئسمںیماافتقیکوہجقرآنرکمییکہیآیےہ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ‬
‫يك ُم ُ‬
‫هللا ِفي أ ْوۡل ِدك ْم ِللذك ِر ِمث ُل ح ِظ األنثي ْی ِن ف ِإن ك َّن ِنساء ف ْوق اثنت ْی ِن فل ُه َّن ثلثا‬ ‫وص‬ ‫ُ‬
‫ي ِ‬
‫ْ ُ ‪78‬‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫النصف‬ ‫ما ترك و ِإن كانت و ِاحدة فلها ِ‬
‫(اہمتری اوالدےک یارےںیماہللںیہمت دہایرکیاےہہکرمد اکہصح دووعروتںےکبرابر ےہ۔ ارگدو‬

‫‪ )76‬ابن ماجہ‪،‬كتاب الفرائض ‪،‬باب ذوى األرحام‪2737،‬‬

‫النساء‪11/4:‬‬
‫‪ِ )77‬‬
‫‪ )78‬النساء‪11/4:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪110‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ےسزادئڑلایکںوہںوتاںیہنبرےکاکدواہتیئدیااجےئاورارگاییہڑلیکوارثوہوتآداھبرہکاساک‬
‫ےہ۔)‬
‫اسیابںیماہقفاکاامجعےہہکوٹیبںےکدعموموجدیگںیموپےتانےکاقمئاقمموہےگن۔وہوٹیبںیہیکرطحوارثیا‬
‫وجحمبوہںےگاہتبلاجمدہیکایراےئوقنملےہہکوپیا م ر‬
‫وشہوکفصنےسروکرکوچاھتیئاکقحدارںیہننبےئاگسجرطحہکاٹیب‬
‫وخدوجحمب نبیاےہہنویبیوکوچاھتیئےسروک رکآوھٹںیہصحاک قحدار نبےئاگہنامںوکاہتیئےسرحمومرکےک ےٹھچےصحںیمدحمود‬
‫رکےاگ۔‬
‫ث‬
‫اہقفاکاافتقےہہکقیقحویٹیبںیکوموجدیگںیموپویتںوکورایںیہنےلمیگہکبجتیمیکویٹیبںوکدواہتیئاکوپراہصحلم‬
‫راہوہ۔اہتبلاہقفےناالتخفایکےہہکبجوپویتںےکاسھتایہنےکمہرمہبتیااُنےسدورےکرہبتےکوپےتوموجدوہں۔وہمجراہقف‬
‫یکراےئ ےہہکقیقحویٹیبں ےسوج برہک ےچباگ اسںیموپایتںوطبرہبصعرشیوہںیگ اوررمدوک دووعروتںےک برابرےک اوصل‬
‫ث‬
‫ےکاطمقببرہکمیسقتوہاگ۔رضحتیلعاوررضحتزینبیایاککلسمیہیےہ۔اوبوثراورداؤدےتہکںیہہکحویٹیبںوکدواہتیئ‬
‫اک ہصحلم یگوت ابہیقببرہکوپویتںوکںیہنوپےتوکےلماگ وخاہوہرمہبتںیمرمدےکاسھت وہں‪،‬بربروہں یامکبروہںرضحتانب‬
‫وعسمدؓاسںیمرمدوکدووعروتںےکبرابرےکاوصلےکاقلئےھتاالہیہکوعروتںوکےٹھچہصحےسزیادہےنلمےگل۔اںیہنےٹھچہصح‬
‫ییہدیااجاتکسےہ۔‬
‫زونیجیکریماث‪:‬‬
‫وشہوکاسےکبرہکےسفصنےلماگاہتبلاجمدہےساالتخفوقنملےہ‬ ‫املعاکاامجعےہہکویبیےنوکیئاٹیبیایٹیبہنوھچڑیوت م ر‬
‫وشہ ےک برہک ےس وچاھتیئ ہصح ےلماگ ہکبج م ر‬
‫وشہ ےن اےنپ‬ ‫ارگ ویبی ےن اوالد وھچڑی ےہ وت اےسوچاھتیئ ہصح ےلم اگ اور ویبی وک اےنپ م ر‬
‫مج‬
‫وہیئاوالداوروپیاہنوھچڑاوہ۔ارگاسےناٹیبیاوپیاوھچڑاےہوتویبیوکآوھٹاںہصحےلماگاوراوالدےکوساوکیئویبویںوک جئوبہننب۔‬
‫اورہنانےکہصحںیمیمکرکےکساگیکںہکقرآنیاکںیماسیکرصاحوموجدےہ۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫اج ُك ْم إن َّل ْم ي ُكن َّل ُه َّن ول ٌد فإن كان لهن ولد فلكم ُّ‬
‫الربع ِم َّما‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ف ما ترك أ ْزو ُ‬ ‫ُ ْ ْ ُ‬
‫ولكم ِنص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫وص ْین ِبها أو دي ِن‬
‫ْ ْ ‪79‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫تركن ِمن بع ِد و ِص َّي ٍة ي ِ‬
‫اور اہمتریویبویںےنوجھچکوھچڑاوہ اساک آداھہصحںیہمتےلماگ ارگوہےب اوالد وہں‪،‬اوال دوہےنیک‬
‫وصرتںیمبرہکاکایوچاھتیئہصحاہمتراےہہکبجوتیصوجاوہنںےنیکوہوپریرکدیاجےاوروج‬

‫‪ )79‬النساء‪12/4 :‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪111‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫قرضاوہنںےنوھچڑاوہاوہادارکدیااجےئ‬
‫وادلنییکریماث‪:‬‬
‫املعاکاافتقےہہکیاپارگاہنت وارث وہوتامتمبرہکاکقحدارےہاورارگوادلنیاہنت قحداروہںوتامںوکبرہکاکاہتیئہصح‬
‫ث‬
‫اورہیقبیاپوکےلماگ۔ارشادریاینےہ‪:‬‬
‫َّ ْ ُ ‪80‬‬ ‫ُ‬
‫وو ِرث ُه أبو ُاه فأل ِم ِه الثلت‬
‫"اورارگوہاصحاوالدہنوہاوروادلنییہاسےکوارثوہںوتامںوکرسیتاہصحدیااجےئ "‬
‫اہقف اک اامجع ےہہک وادلنی اک ہصح اےنپ ےٹیبےک برہکںیم ہی ےہہک ارگ اٹیب اینپ اوال د یا اوالدیک اوالدوھچڑ رکرما ےہوت ان‬
‫دوونں‬
‫وکدحیلعہدحیلعہاٹھچہصحےلماگیکںہکقرآنیکدہایےہ‪:‬‬
‫س ِم َّما ترك ِإن كان ل ُه ولد‬
‫ٌ ‪81‬‬ ‫وۡل بو ْي ِه ِل ُكل و ِاح ٍد ِم ْن ُهما ُّ‬
‫الس ُد ُ‬
‫ِ‬
‫" ارگتیماصحاوالدوہوتاسےکوادلنیںیمےسایوکبرےکاکاٹھچہصحانلماچےئہ"‬
‫وہمجریکراےئےہہکیاپوکدورسے قحداریک وموجدیگںیمےٹھچہصح ےسمکانلماچےیہ۔اسےسزیادہلماجےئوتوکیئ‬
‫رحجںیہنےہ۔اسیابںیماسارمرپیھباامجعےہہکونہبںیکوموجدیگںیمامںاکہصحاہتیئےسٹھگرکاٹھچوہاجےئاگیکںہک‬
‫قرآنیکرصتحیےہ‪:‬‬
‫‪82‬‬
‫س‬ ‫فإن كان ل ُه إ ْخو ٌة ف ُأل ِم ِه ُّ‬
‫الس ُد ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ارگتیمےکاھبیئنہبیھبوہںوتامںےٹھچہصحیکقحداروہیگ" "‬
‫املعےناسارمںیماالتخفایکےہہکاھبیئونہبںیکوموجدیگںیمامںاکاہتیئہصحمکوہرکاٹھچہصحوہاجےئاگوتاھبیئونہبں‬
‫یکمکےسمکدعتادایکوہ؟رضحتیلعاوررضحتانبوعسمدیکراےئےہہکاححےننبواےلاھبیئنہبدویااسےسزیادہوہں۔اامم‬
‫امکلاکیہیکلسمےہ۔‬
‫رضحت انب ابعسیکراےئ ےہہکہیدعتادنیتیا اس ےسزیادہوہ اور دویکدعتادواحںیہنوہیگ اور امںےکبرےکںیم‬
‫ث‬
‫ابادنازہنوہیگ۔‬
‫ہصحرپ ر‬

‫)النساء‪11/4:‬‬
‫‪ِ 80‬‬
‫النساء‪11/4:‬‬
‫‪ِ )81‬‬
‫النساء‪11/4:‬‬
‫‪ِ )82‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪112‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫االتخفاکہتکنہیےہہکوہمکےسمکدعتادایکےہسجرپعمجاکاالطقوہےکس؟نجاہقفےننیتیکدعتاداتبیئےہاوہنںےن‬
‫احح اھبیئ ونہبں یک دعتاد نیت اور اس ےس زادئ اتبیئ ےہ۔ نج اہقفےک بردیعمج یک مک ےس مک دعتاد دو ےہ اُن ےک بردیآی‬
‫یاریاعتیلفاناکنلهإوخةںیماححیکدعتاددوےہ۔اسںیموکیئاالتخفںیہنےہہکآیںیماوخۃےکتحتاھبیئاورنہبدوونں‬
‫ث‬
‫شالمںیہہیوہمجراہقفیکراےئےہ۔اہتبلضعباتمخراہقفےتہکںیہہکارگاہنتںیہنوہںوتامںاک ہصحبرہکںیماہتیئےسمکوہرکےٹھچ‬
‫ہصحںیملقتنمہنوہاگیکںہکاناکایخلےہہکانرپظفلاوخةاکاالطقںیہنوہیااالہیہکانےکاسھتوکیئاھبیئوموجدوہ۔‬
‫قیقحاایخیفاھبیئونہبںیکریماث‪:‬‬
‫املعاکاامجعےہہکاایخیفاھبیئونہبںںیمےسوکیئاہنتوارثوہوتاےسبرہکاکاٹھچہصحےلماگاورارگوہایےسزیادہںیہوت‬
‫ثلثںیموہساسکیںرشیوہںےگاوررمدوعرتدوونںوکبرابرےلماگ۔اسرپیھباامجعےہہکاایخیفاھبیئنہباچرروتشںیک‬
‫وموجدیگںیموارثںیہنوہںےگاوروہرےتشںیہ‪،‬یاپ‪،‬دادا(وخاہاورپیحطساکوہ)اوالد(ےٹیباوربيتيااں)وپےتاوروپایتںوخاہےچین‬
‫ث‬
‫یکحطسیکوہں۔ارشادریاینےہ‪:‬‬
‫س ف ِإن ك ُانوا‬ ‫وإن كان ر ُج ٌل ُيور ُت كاللة أو ْامرأ ٌة ول ُه أ ٌخ أ ْو ُأ ْخ ٌت ف ِل ُكل و ِاح ٍد ِم ْن ُهما ُّ‬
‫الس ُد ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ٌ ‪83‬‬
‫أكثر ِمن ذ ِلك ف ُه ْم شركاء ِفي الثل ِث ِمن ب ْع ِد و ِص َّي ٍة ُيوص ی بها أ ْو د ْي ٍن غ ْیر ُمضار‬
‫''اورارگوہرمدیاوعرت(سجیکریماثمیسقتبلطےہ)ےباوالدیھبوہاوراسےکامںیاپیھبزدنہ‬
‫ہن وہں رگم اس اک ایاھبیئ یا ای نہب وموجد وہوت اھبیئ اور نہب م ر‬
‫ہ ایوک اٹھچ ہصح ےلم اگ اور اھبیئ نہب‬
‫ایےسزیادہوہںوتلکبرہکےک ایاہتیئںیموہسرشیوہںہکبجوتیصوجیکیئگوہوپریرک‬
‫دیاجےئاورقرضوجتیمےنوھچڑاوہادارکدیااجےئرشبہکیطوہرضرراسںہنوہ۔''‬
‫ث‬
‫رضحترمعؓ‪،‬رضحتامثعناوررضحتزینبیای م ر‬
‫وشہوکفصن‪،‬امںوکاٹھچہصحاوراایخیفاھبیئنہبوکثلثدےتیےھتاور‬
‫وپرا امل میسقت رک دےتی ےھت۔ قیقح اھبیئ نہب ھچک ہن یاےت ےھت۔ انچہچن وہ قیقح اھبیئ ونہبں وک اایخیف اھبیئ ونہبں ےک اسھت ثلث ںیم‬
‫رشیرکےتیلےھتاوررمدوکدووعروتںےکبرابرےکاوصلےکاطمقبآسپںیمبرہکمیسقترکدےتیےھت۔رشییکاسراےئےک‬
‫ث‬
‫ملعبرداراہقفںیمےسااممامکل‪،‬ااممشایعفاوروثریںیہ۔ رضحتیلعرضحتایبنببعکاوررضحتاوبومسٰارعشیاسمیسقتںیم‬
‫اایخیفاھبیئونہبںےکاسھتقیقحاھبیئونہبںوکثلثںیمرشیرکےنےکاقلئہنےھت۔اورانےکےیلھچکواحہنےتھجمسےھت۔‬
‫اہقفرکامںیمےساامماوبہفینح‪،‬ااممادمح‪،‬انبایبیلیل‪،‬اوبوثر‪،‬داؤداورایامجعاسیکاقلئےہ۔‬

‫النس ِاء‪13/4:‬‬
‫‪ِ )83‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪113‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫قرقی اولیک دلیل ہی ےہہک قیقحاھبیئ نہب اایخیفاھبیئ ونہبںےک رشیاسسںیم ںیہ سجیکاخرطوہورایےک‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫قحدارںیہینعیامں‪،‬اسےیلاباںیہناگلرکیادرسہنوہاگیکںہکحسورایںیموہرشیںیہوتورایںیمیھباںیہن‬
‫رشیرکیاواحےہ۔‬
‫ث‬
‫قرقی دومیک دلیلہی ےہہکقیقحاھبیئ نہبہبصعںیہ اسےیل اصحقراضئ ارگورای اک ااحہطرکںیلوت اںیہن ھچکہنانلم‬
‫اچےئہ۔ اُن اکادتسالل امتم اہقف ےک اس ہقفتم ومفق ےس یھب ےہہک تیم ےن م‬
‫وشہر‪ ،‬امں‪ ،‬ای اایخیف اھبیئ اور دس یا اس ےس زیادہ‬
‫قیقحاھبیئنہبوھچڑےوتاایخیفاھبیئاہیںلمکمےلھچپہصحاکقحداروہاگاورہیقباٹھچہصحہیقبواروثںںیممیسقتوہاگارگہچوہولگ‬
‫امںںیمیامہرشیںیہ۔‬
‫قراضئےکارثکاسملئںیماالتخفاکسفلتخمزیماونںاکاعترضاورصنےساافلظاکارتشاکراہےہ۔‬
‫دادایکریماث‪:‬‬
‫املعاکاامجعےہہکیاپداداوکوجحمبرکدےاگاورویٹیبںےکاسھتیاپیکدعموموجدیگںیموہاساکاقمئاقمموہاگاوروہ‬
‫ااحصبقراضئےکاسھتہبصعامشروہاگ۔‬
‫االتخفاسںیمےہہکوہقیقحاھبیئونہبںیاالعیتاھبیئونہبںوکرحمومرکےنںیمیاپاکاقمئاقمموہاگیاںیہن؟‬
‫رضحت انب ابعس اوررضحت اوب کباور ایرگوہیک راےئ ےہہک دادااححےنباگ۔ اامم اوبہفینح‪ ،‬اوبوثر‪ ،‬المزرین اور انب‬
‫ث‬
‫رسجیشایعفاوبداؤداورایامجعاسراےئیکملعبردارےہ۔‬
‫ث‬
‫رضحتیلع‪،‬رضحتزینبیایاوررضحتانبوعسمدداداےکاسھتاھبیئونہبںوکوارثنبےنےکاقلئںیہاہتبلاُن‬
‫ےک درایمن یفیک ںیم االتخف ےہ سج رپ ںیم عب ںیم وگتفگ رکوں اگ۔ نج املع ےن دادا وک یاپ ےک اقمم رپ راھک ےہ اُن یک دلیل‬
‫دوونں ےک درایمن ونعمی ودحت ےہ۔ ینعی دوونں تیم ےک یاپ ںیہ اور دعتمد ااکحم ںیم دوونں اسکیں ںیہ اہیں یہک رضحت‬
‫ث‬
‫انبابعسےسایروایرمویےہہکزینبیایایکاہللےسںیہنڈرےت‪،‬دووپےتوکےٹیباکدرہجدےتیںیہاورداداوکیاپاکدرہج‬
‫ںیہندےتی؟‬
‫ث‬
‫اہقف اک اافتقےہہکقراضئےکوسا دورسےااکحمںیمدادایاپ اکشمےہےسیجوپےتےکقحںیم اسیکاہشدتیاپیک‬
‫اہشدت یک رطح ےہ اور دادا وپےت یک اجی ےس آزادی دے اتکس ےہ سج رطح یاپ ےٹیب یک اجی ےس دے اتکس ےہ۔ اور اس اک‬
‫‪84‬‬
‫اصقصدادایکرطفےسووصلںیہنایکاجےئاگسجرطحیاپیکرطفےسںیہنیلاجاتکس۔‬

‫‪ )84‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪340/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪114‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫داداےکاسھتاھبیئ وکوارث امےننواےلدلیلہی دےتیںیہہکاھبیئ داداےکاقمہلبںیم تیماکزیادہقریبی ےہ یکںہک دادا‬

‫تیمےک یاپ اک یاپ ےہاوراھبیئ تیمےکیاپ اکاٹیب ےہ اور اٹیبیاپ ےسقر ی برےہ رھپ ہیولہپیھباقبوغر ےہہکاہقف اک اسرپ‬
‫اامجعےہہکےجیتھبوکاچچرپدقممراھکاجےئاگہکبجوہیاپےکوہلیسےسقر یوہیااوراچداداےکوہلیسےسقر یوہیااوراچچداداےک‬
‫وہلیسےہ۔‬
‫اس یابںیم االتخف اکس ایقس اک یامہ اصتدم ےہ۔ ارگ ہیوسال ایک اجےئہکرشیع ہطقنظن ےس سک ایقسوک برحیج دی‬
‫اجےئ؟وت مہاراوجابےہہکوہایقساقببرحیجےہسجںیمیاپاوردادابرابروہں۔یکںہکدادادورسےیارسیتےدرہجںیمیاپ‬
‫یہےہ۔سجرطحوپیادورسےیارسیتےدرہجںیماٹیبیہےہ۔حاٹیباھبیئونہبںوکرحمومرکےنےکیاووجدداداوکرحمومںیہنرکیا‬
‫وتیازگبروہاگدادااےسوجحمبنبےئےسجاٹیبوجحمبنبراہےہاوراھبیئتیمےکےیلالصےہہنقرعہکلبوہالصںیماساکرشیےہ‬
‫اوررشیےکاقمہلبںیمالصںیہکزیادہقحدارےہ۔داداتیمےکےیلیاپیکتہجےسالصںیہنےہہکلباسیکالصیکالص‬
‫ےہاوراھبیئتیمےکالصیکقرعوہےنیکتیثیحےسوارثناےہاسےیلوجتیمیکالصیکالصےہوہاسیکالصیکقرع‬
‫ےسزیادہقحدارےہ‪،‬اسےیلانرضحاتیکیاتےبینعمےہوجےتہکںیہہکاھبیئےٹیبےسوہلیسناےہاوردادایاپےکذرہعیوہلیس‬
‫ث‬
‫نبےہیکںہکاھبیئتیماکاٹیبںیہنےہہکلباسےکیاپاکاٹیبےہاورداداتیماکیاپےہاوراٹیبوہیایسکاییعتمصخشںیمورای‬
‫ےکاعمہلمںیمیاپوہےنےسوقیبرےہ۔اٹیبوہیاوجومروثےکیاپےکوہجےسےہرضوریںیہنےہہکاساکومروثےکقح‬
‫ںیماساکیاپوہےنےسوقیبروہوجومروثےکیاپیکوہجےسےہ۔اسےیلہکومروثےکیاپاکیاپوہیاومروثےکیاپ‬
‫وہےنےکےیلدیعبےہاورومروثےکیاپےکےیلاٹیبوہیاومروثےکےیلہنقریبیاٹیبوہیاےہہندوراک۔وجولگےتہکںیہہکاھبیئ‬
‫داداےسزیادہقحدارےہیکںہکاھبیئاُسزیچاکوہلیسڑکپیاےہسجیکاجیےسریماثاٹیبوہےنیکوہجےسیتلچےہینعییاپاور‬
‫دادااہسراڑکپیاےہیاپوہےنےس‪،‬وہطلغاورایخیلیاتےتہکںیہیکںہکدادایسکاکیاپےہرگماھبیئوکیئاٹیبںیہنےہ۔الخہصالکمہی‬
‫‪85‬‬
‫ےہہکاھبیئتیماکالہقحےہوگیاہیاعریضاعمہلمےہاوردادااساکایسےہاورسالہقحےسزیادہاطوتقرےہ۔‬
‫نجاہقفےناھبیئنہبےکاسھتداداوکوارثنبیاےہانےکاہںاسیکیفیکںیماالتخفےہ۔زیےککلسماکالخہص‬
‫اسایسقںیمہیےہہکیااھبیئونہبںےکوسااسےکاسھتاصحقرضیوہاگیاںیہنوہاگ۔ارگداداےکاسھتاصحقرضیںیہنےہ‬
‫وتدوںیمےسالضفاےسےلماگیاوتثلثیارھپاھبویئںںیمےسیسکایےکبرابراوروخاہاھبیئوہیانہبیادوونںوہںداداوکایاھبیئ‬
‫ےکاسھتاملیکمیسقتںیمہصحدارنبیااجےئاگ۔اسرطحدونیت اوراچرےکاسھتوہثلثاکقحداروہاگ۔اینہبےساچرونہبں‬

‫‪ )85‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد۔‪342/2‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪115‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یےکاسھترمدوک دووعروتںےک برابرےکاوصلےکاطمقبدادااملیکمیسقتںیمرشیوہاگ اوریاچنونہبںےکاسھتاےساہتیئ‬

‫ہصحےلماگیکںہکیامہمیسقتےسثلثاُسےکےیلالضفےہہیطقفاھبیئونہبںےکاسھتدادااکہلئسمےہ۔‬
‫رضحت یلع دادا وک ےٹھچ ہصح ےس زیادہ دےتی ےھت یا یامہ میسقت رپ لمع رکےت ےھت۔ وخاہ دادا اور اھبویئں ےک اسھت ااحصب‬
‫قرضیوموجدوہںیاہنوہں‪،‬وہاےسےٹھچہصحےسمکںیہندےتیےھت۔یکںہکحاملعاکاامجعےہہکےٹیباسےکہصحںیمیمکںیہن‬
‫رکتکسوتاھبیئدبرہجاویلیمکںیہنرکیاںیئےگ۔‬
‫رضحت زی یک دلیل ہی ےہ ہک ح وادا اایخیف اھبویئں ونہبں وک وجحمب نبیا ےہ وت اںیہن واح ہصح ینعی اہتیئ ےس رحموم‬
‫ث‬
‫ںیہنرکیا۔یہیوقلااممامکل‪،‬ااممشایعف‪،‬وثریاورایرگوہےناایتخرایکےہاوررضحتیلعےکوقلوکاامماوبہفینحےناانپیاےہ۔‬
‫وشہ‪،‬امں‪،‬ایقیقحنہباور‬ ‫ادکرہیےکیامےسرعموفقرضیہیےہہکایوعرتیکوافتوہیئاوراسےناےنپھچیپ م ر‬
‫ایداداوھچڑااسںیماملعاکاالتخفدرجےہ‪:‬‬
‫وشہوکفصناملوکاٹھچہصحنہبوکفصناورداداوکاٹھچہصحدےتیےھت۔ہیوطبرادمادوہیا‬ ‫رضحترمعاوررضحتانبوعسمد م ر‬
‫اھت۔ رضحت یلع اور رضحت زی ےتہک ےھت ہک م ر‬
‫وشہ وک فصن ‪ ،‬امں وک اہتیئ ‪ ،‬نہب وک فصن اور دادا وک اٹھچ ہصح وطبر قرضی ےل اگ اہتبل‬
‫رضحتزینہباورداداےکوصحںوکعمجرکےکرمدوکدووعروتںےکبرابرےکاوصلےکاطمقبمیسقترکدےتیےھت۔ضعبولوگںاک‬
‫ایخلےہہکہیرضحتزیاکوقلںیہنےہ۔امتماہقفےنرشکےکاسکلسمزیوکفیعضقراردیاےہ۔زییاککلسمااممامکل‬
‫ےناایتخرایکےہ۔ایوقلےکاطمقباےسادکرہیاہکاجیاےہیکںہکرضحتزیےکوقلےناےسدگالرکدیاےہ۔ہیاُنرضحت‬
‫یک راےئ ےہ وج دعل اور ادماد ےک ظنہی ےک اقلئ ںیہ۔ دعل یہ اکظنہی وہمجر احصہب اور اہقف ےن اایتخر ایک ےہ۔ وساےئ انب ابعس‬
‫ےک۔انےسایوقلرمویےہہکدخبارمعنبالجطاابےنقراضئوکوبھجنبدیاےہ۔ارگاوہنںےناہللیکدقتمیویاریخاکاحلظایکوہیا‬
‫وت وکیئ قرضی وبھج ہن نا۔ وپاھچ یگ اہلل ےن سک زیچ وک دقمم اور سک زیچ وک ومخر ایک ےہ؟ انب ابعس ےن قرامیا‪ :‬م ر‬
‫ہ وہ قرضی سج ےک‬
‫ہوہقرضیہک اےنپقرض‬ ‫واابجتوکاہللےناسطقںیہنایکےہاالہیہکدورسےقرضیےسالمدیاےہ‪،‬اےساہللےناوتیلدیےہاور م ر‬
‫ےس مہاجےنیکوصرتںیمرصفیایقدولاکقحداروہاےساہللےنومخرایکےہ۔دقممیکاثملویبیاورامںیکےہاورومخر‬
‫یک اثمل ونہبں اورویٹیبںیکےہ۔وہےتہکںیہ ‪ :‬ارگ دوونں اانصفعمجوہ اجںیئ وتادتبا اسوارثےس وہیگےسج اہللےندقممقراردیا‬
‫ےہ اور ارگ ھچک برہکچبرےہوت اسوارثوک ےلماگ ےسج اہلل ےن ومخر ایک ےہورہنوہیسک زیچ اک قح دارہن وہاگ۔ انب ابعس ےس اہک یگ‪:‬‬
‫‪86‬‬
‫آپرضحترمعےسہییاتیکںںیہنےتہک؟آپےنقرامیا‪:‬ےھجمانےسڈراتگلےہ۔‬

‫‪ )86‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪346/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪116‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یایناوردادییکریماث‪:‬‬
‫اہقف اک اامجع ےہہک یاینوک انیک دعم وموجدیگںیم برہک اکاٹھچ ہصح ےلماگ اور یاپیک دعم وموجدیگںیم دادیوکاٹھچ ہصح‬
‫ےلماگ۔ارگدوونںعمجوہاجںیئوتاٹھچہصحدوونںںیممیسقتوہاگ۔اسےکالعوہاسملئںیماہقفاکاالتخفےہ۔‬
‫رضحتزیاورالہدمہنییکراےئےہہکیاینوکاٹھچہصحوطبرقرضیےلماگاورارگدادیاوریایناکاامتجعوہاجےئوتاٹھچہصح‬
‫دوونںںیممیسقتوہاگہکبجتیمےسدوونںیکقریاسکیںوہیادادییکقریزیادہوہ۔ارگیاینیکتیمےسقریزیادہےہوتاےس‬
‫برہکاکاٹھچہصحےلماگیہیکلسمرضحتیلعاکےہ۔اہقفںیماامماوبہفینحوثریاوراوبوثراکیہیومفقےہ۔ہیولگسبایہندوونں‬
‫وکوارثقراردےتیںیہنجرپساکاافتقےہ۔‬
‫ااممادمحاوراوزایعنیتوکوارثامےتنںیہایامںاوردودادیاںینعییاپیکامںاوردادایکامں۔رضحتانبوعسمداچروک‬
‫وارثقراردےتیںیہ‪:‬یاین‪،‬دادی‪،‬دادایکامںاوریایایکامں۔نسحاورانبریسنییکیہیراےئےہ۔‬
‫رضحت انبوعسمد امتم دادویں یاوینں وکےٹھچہصحںیمرشیامےتنںیہ رشبہکیطیٹیب اور وناس ےن اںیہن وجحمبہن نبیاوہ۔‬
‫ایوقل اُن ےس ہی یھب رموی ےہ ہک وہ دور یک دادی یاین ےک بردیےک ذرہعی اسطق رک دےتی ےھت ہکبج دوونں ای یہ تہج ےس‬
‫‪87‬‬
‫وہں۔‬
‫ث‬
‫رضحتانبابعسےسرمویےہہکامںیکرطحیاینےہہکبجامںہنوہ‪،‬ہیوہمجرےکبردیشاذوقلےہرگمایقسیکیادیئ‬
‫اےساحلصےہ۔‬
‫ث‬
‫رضحتزیااممشایعف‪،‬الہدمہنیاورانےکاحیماہقفیک دلیلوہروایےہےسجااممامکلےنایبنایکےہہکایدادی‪/‬‬
‫یاینرضحتاوبکبیکجمںیمریماثاکاطمہبلےلرکاحرضوہیئ۔آپےنقرامیا‪:‬اتکباہللںیمریتاوکیئہصحذموکرںیہنےہاور‬
‫سروسلںیمیھبریتے ہصحےک یرکہاک ےھجم ملعںیہن‪ ،‬واسپاجؤ‪،‬ںیمولوگں ےس ولعمم رکیاوہں۔ ریغمہنب ہبعشےن آپوک‬
‫اتبیا ہک ہی اہلل ےک روسل ﷺ یک جم ںیم احرض وہیئ وت آپ ےن برہک اک اٹھچ ہصح دیا اھت۔ رضحت اوب کبےن وپاھچ‪ :‬ایک آپےک‬
‫اسھتوکیئ اوریھب اھت؟ آپےندمحمنب ہملسم اک یام یل۔ اوہنںےن ریغمہیک یادیئیک اور رضحت اوب کبےن اس ہلصیفوک یاذف ایک۔ ای‬
‫دورسیدادی‪ /‬یاینرضحترمعنب الجطاابےکیاسریماثاکاطمہبلےل رکآیئ‪،‬آپےنقرامیا"اتکباہللںیماہمتراوکیئہصحذموکر‬
‫ںیہن ےہ۔اوروج ےلصیفاب یےئکےئگںیہانںیم ریتاذرکںیہنےہ اورںیمقراضئںیم ااضہف رکےنیکخراتںیہنرکاتکس اہتبل ہی‬
‫اٹھچہصحےہارگاسہصحںیممتدوونںعمجوہوتدوونںاکقحےہاورارگاہنتقحداروہوتیہیاہمتراقحےہ۔“‬

‫‪ )87‬ایضا‪349/2،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪117‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ااممامکلےنہییھبرواییکےہہکدووعرںیت(ایدادیاوراییاین)رضحتاوبکبیکجمںیماحرضوہںیئ۔آپ‬
‫ےنیاینوکاٹھچہصحدانیاچاہوتایصخشےنااکشلااھٹیاہکایکآپوصرتاحلوکاسرطحںیہناٹمنرےہںیہہکارگومرثیکزدنیگ‬
‫ںیمہیرمیئگوہیتوتیھباسوکوارثرقمررکدےتی؟انچہچناوبکبےنبرہکاکاٹھچہصحدوونںںیممیسقترکدیا۔‬
‫والےکیارےںیم‪:‬‬
‫والسکےکےیلواحےہ؟اسںیمدنچوہشمراسملئںیہوجاسیابںیماوصلیکتیثیحرےتھکںیہ‪:‬‬
‫الہپہلئسم‪:‬‬
‫ث‬
‫املع اک اامجع ےہ ہک سج ےن از وخد اانپ الغم آزاد ایک اُس یک وال یای وہ یئگ اور الغم یک ریماث اےس ےلم یگ ہکبج اس اک وکیئ‬
‫وارثہنوہاورارگدورسےوارثوہںرگموپرےبرہکاکااحہطہنرکںیکسوتوہآزادرکدہالغماکہبصعوہاگ۔‬
‫ث‬
‫آزادرکےنواےلصخشےکےیلوالاکاابثتدحیبربرہیکروینشںیمےہ۔اہللےکروسلﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫َ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ‪88‬‬ ‫َّ‬
‫ِّإن َما الوال ء ِّملن أعتق‬
‫والاسےکےیلےہسجےنآزادایکےہ‬
‫ارگ وکیئ اانپ الغم دورسے یک رطف ےس آزاد رکےوت اسںیم املع اک االتخف ےہ۔ اامم امکل ےتہک ںیہ ہک وال آزادی دالےن‬
‫ث‬
‫واےلےکےیلےہہنہکآزادیدےنیواےلےکےیل۔اامماوبہفینحاورااممشایعفیکراےئےہہکارگآزادیدالےنواےلےکملعےس‬
‫اسےن آزادی اطعیکےہوتوالآزادیدالےنواےلےکےیلےہاور ارگ اسےکملعےکریغبآزادیدیےہ وتوال آزادیدےنیواےل‬
‫ےکےیلےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اانصفووشاعفیکدلیلدحیاولالءنملأقتعاک م ر‬
‫اظہیوہفممےہ۔دورسیدحیےکاافلظںیہ‬
‫‪89‬‬ ‫لحم ٌة َك ْ‬
‫لح َم ِّة النسب‬ ‫الوالء َ‬

‫والبسنیہیکرطحیکقرایےہ۔‬
‫ہیاہقف ےتہکںیہہکحرمدآزادےکاسھتاسیک ااجزتےکریغببسن اک ااحلق ںیہنایکاجاتکسوتیہی اعمہلموالاکیھبےہ۔‬
‫ونعمی اابتعر ےس الغم یک رگدن ڑھچایا اےس آزاد رکیا ےہ اور ہی آزادی آزاد رکےن واےل قرد یک یکلم یھت وت وال یھب اس یک وہین‬
‫اچےئہ۔اساکاوصلیہیےہہکوہاینپرطفےسآزادیدے۔‬

‫ْ‬
‫تق‪،‬باب ِإ َّنما الوۡل ُء ِمل ْن أ ْعتق‪3779،‬‬
‫‪ )88‬صحیح مسلم‪،‬کتاب ال ِع ِ‬
‫‪ )89‬بلوغ املرام‪ ،‬کتاب البییوع‪،‬باب الفرائض‪816،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪118‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ااممامکلیکدلیلےہہکحاسےندورسےیکرطفےسآزادیاطعیکوتاساکامکلاےسمیلسترکیلیگاوروہولیکےک‬
‫اشمہبوہیگ۔اسےیلملعاکاافتقےہہکآزادیدالےنواےلےنارگااجزتدیےہوتوالاُسیکوہیگ۔ااممامکلیکراےئےہہکارگ‬
‫وکیئالغمےسےہک وتآزادےہاہللےکےیل اوراملسمونںےکےیل وتواالاملسمونںےکےیل وہیگاور دورسےاہقفےکبردیوال آزاد‬
‫رکےنواےلےکےیلوہیگ۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬‬
‫ث‬
‫املعےناسارمںیماالتخفایکےہہکارگایصخشےکاہھترپوکیئاملسمنوہاجےئوتاسیکوالیایوہیگ؟ااممامکل‪،‬اامم‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫شایعف‪،‬وثری‪،‬داؤداورایرگوہیکراےئےہہکاہیںوکیئوالںیہنےہ۔اامماوبہفینحاورانےکااحصبےتہکںیہہکوالیایےہہکبج‬
‫ہصخشدورسےےسوماالتاقمئرکاتکسےہاسںیموہدورسےاکوارثوہاگ‬ ‫دوونںںیموماالتوہیئوہ۔اناکہیکلسمےہہک م ر‬
‫اوراساکدفہییھبادارکےاگاوراےسقحوہاگہکایوالوکمتخرکےکدورسےےسوماالتاقمئرکےلرشبہکیطاسیکرطفےس‬
‫دفہیہناداایکوہ۔دورسےاہقفےتہکںیہہکوخداسےکاہوھتںاالسموبقلرکیااسےسوالاقمئرکیاےہ۔‬
‫ث‬
‫ےلہپرگوہیکدلیلدحیإامناولالءنملأقتعےہ۔اہقفےکبردیاہیںرصحاکوہفممےہاورافلالماہیںرصحاکوہفمم‬
‫دیپارکرےہںیہاوررصحاکبلطمےہہکمکحیسکےشےکاسھتوصخمصےہاسںیمدورسارشیہنوہاگ۔ینعیوالبراہراسآزادی‬
‫دےنیواےلےکےیلوصخمصوہیگ۔‬
‫ث‬
‫وماالتےکذرہعیوالیایوہےنیکدلیلاانحفےکبردیقرآنرکمییکہیآیاتںیہ‪:‬‬
‫ْ ْ ُ ‪90‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫وِلك ِل جعلنا مو ِالي ِم َّما ترك الو ِالد ِان واألقربون‬
‫ہاُسبرےکےکقحداررقمررکدیںیہوجوادلنیاورقریبیرہتشداروھچڑںی۔‬ ‫اورمہےن م ر‬
‫ُ ُ ‪91‬‬
‫وه ْم ن ِصيبهم‬ ‫و َّالذين عقد ْت أ ْيم ُان ُك ْم ف ُآت ُ‬
‫ِ‬
‫اورنجےساہمترےدہعوامیپنوہںوتاُناکہصحاںیہندو۔‬
‫ث‬
‫اہقفاکاامجعےہہکوالوکاچب اور اسوک ہبہرکیااجبرںیہنےہیکںہک ہیاممتعنروسلاہللﷺےسیایےہ۔اہتبلاس‬
‫الغمیکوالاسےسفلتخمےہسجوکآزادیاسرشطرپدییئگوہہکآاقاساکوایلںیہنوہاگیاامتماملسمناسےکوایلوہںےگ۔‬

‫‪)90‬النسا‪33/4:‬‬
‫‪ )91‬النسا‪33/4:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪119‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رسیتاہلئسم‪:‬‬
‫املع ےن اس ہلئسمںیم االتخف ایک ےہہک آاق اےنپالغم ےس ےہک ای اسبيه (وت وھچڑ دیا یگ ےہ۔ )وت اس اک مکح ایک وہاگ؟ اامم‬
‫امکلےتہکںیہہکاسیکوالاوراسیکدیاملسمونںےکےیلوہیگاوروہاملسمونںیکاجیےسآزادرکےنواےلےکاقممرپوہاگاال‬
‫ث‬
‫ہیہکوہاسظفلےسرصفآزادیرمادےل۔اسوصرتںیماُسےکےیلوالیایوہیگ۔‬
‫ث‬
‫ہاحلںیم وہیگ۔ااممادمح‪،‬داؤداوراوبوثراکیہی‬‫م‬
‫ااممشایعفاوراامماوبہفینحےتہکںیہہکاسیکوالآزادرکےنواےلےکےیل ر‬
‫کلسم ےہ۔ ایامجعیتہک ےہہک اےس قحاحلص ےہ ہک سج ےس اچےہ اینپ واال اقمئ رکے اور ارگ ثاس ےنیسک ےس وماالت‬
‫سع‬ ‫ث‬
‫اقمئ ںیہن یک ےہ وت اس یک وال املسمونں ےک اسھت وہیگ۔ ل اور اوزایع اک کلسم یہی ےہ۔ ابرامیہ اور می ےتہک ےھت ہک اسہبئ وک‬
‫قروحرکےناوراےسہبہرکےنںیموکیئرحجںیہنےہ۔‬
‫اناہقفیکدںیلیلویہںیہوج اسےسےلہپایبنوہیکچںیہ۔اسوکقروحرکےنیکااجزتدےنیواولںیکوکیئ دلیلےھجم‬
‫اسوقولعممںیہنےہ۔‬
‫وچاھتہلئسم‪:‬‬
‫املع ےن اس ہلئسمںیم االتخف ایک ےہہکاملسمنالغم یک والسکےک ےیل وہیگ ےسجرصناین ےن آزاد ایک ےہ اور ایھب اس یک‬
‫قرویگتخلمعںیمںیہنآیتےہ؟‬
‫اامم امکل اور ان ےک ااحصب یک راےئ ےہ ہک اس یک وال املسمونں ےک ےیل وہیگ ۔ ارگ اس ےک عب اس اک ومیلٰ املسمن وہ‬
‫اجےئ‬
‫وتاسیکوالاورریماثاےسواسپںیہناجےئیگ۔وہمجراہقفےتہکںیہہکاسیکوالآاقےکےیلوہیگارگوہاملسمنوہاجےئ‬
‫وت اسیکریماث اکقحداریھبویہوہاگ۔وہمجریکدلیلہیےہہکوالاکاعمہلمبسن اکےہاور ےٹیبےکاملسمنوہےنےکعبارگیاپ‬
‫یھباملسمنوہاجےئوتوہاساکوارثوہاگ۔یہیاعمہلمالغمےکاسھتیھبےہ۔‬
‫ااممامکلیکدلیلآیقرآیناکاعموہیاےہ‪:‬‬
‫ً ‪92‬‬ ‫ُْ‬ ‫ُ ْ‬
‫هللا ِللكا ِف ِرين على امل ْؤ ِم ِنین س ِبيال‬ ‫ولن ي ْجعل‬
‫اہللےناکقروںےکےیلاملسمونںرپ مہرزگوکیئلیبسںیہنریھکےہ۔‬

‫‪ )92‬النساء‪131/4:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪120‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وہےتہک ںیہہک ح آزادی ےک دن اسےکےیلوالواحںیہن وہیئ وت اسےکعب ےسیکواح وہیگ۔ اور ارگ آزادیےک‬
‫دن اس ےک ےیل وال واح وہیئگ رھپ وکیئ امعن اس رپ اطری وہ یگ وت اس امعن ےک رعف وہ اجےن ےک عب دویارہوال ےک اابثت ںیم وکیئ‬
‫االتخف ںیہن ےہ۔ اس ےیل ان اک اافتق ےہ ہک ارگ رصناین ذیم اےنپ رصناین اظنم وک آزاد رکے لبق اس ےک ہک دوونں ںیم ےس وکیئ‬
‫املسمنوہرھپالغماملسمنوہاجےئوتوالمتخوہاجےئیگاورارگومیلیھباالسموبقلرکےلوتوالواسپآاجےئیگ۔‬
‫رحیب ےک اعمہلم ںیم االتخف ےہ۔ دارارحلب اک وکیئ صخش اےنپ الغم وک اےنپ دنی رپ اقمئ رےتہ وہےئ آزاد رک دے رھپ‬
‫دوونں املسمن وہ رک دار االالسمےلچ آںیئ وت اامم امکلےک بردیوہالغم اک ومیلٰ ےہ اور اس اک وارث ےہ۔ اامم اوبہفینح ےتہک ںیہ ہک‬
‫دوونںںیموالیایقںیہنےہاورالغمےسجاچےہاےنپمہ م‬
‫ذمہوکومیلنبےل۔ابہشےنااممامکلیکاخمتفلںیماہکےہہکومیلےس‬
‫ےلہپالغم االسم وبقلرکےلوت اسیکوال ومیلےک یاسیھبک واسپہن آےئیگ۔ انب ااقلمس اامم امکلیکیادیئںیمےتہکںیہہکوالواسپ‬
‫آاجےئیگااممامکلےنوقآزادیاکاابتعرایکےہ۔ہیسرفمواضتںیہوجیھبکشیپںیہنآےئیکںہکاسمہویئںےکاہںآسپ‬
‫‪93‬‬
‫ںیمالغمنبےناکرواجںیہنےہہنوہیدویںےکاہںاساکنلچےہوہاینپتلمںیماےسیاذفںیہنرکےت۔‬
‫اتکبالتئوع‬
‫مر‬
‫ہ دو اقرادےک درایمن ےطوہےنواالاعمہلم یاوتوموجدےکدبےل وموجدیکوصرتںیم وہاگ یا وموجدےکدبےل وموعدیک‬
‫وصرتںیموہاگیاوموعدےکدبےلوموعدیکلکشوہاگ۔عیبیکہیتںوصرںیتیاوتاداھروہںیگیادقنادایگیئوہیگ۔رھپیاوترطنیف‬
‫یکرطفےسدقنادیگیئوہیگیارطنیفاداھراکاعمہلمرکںیےگیاایرطفےساداھروہاگاوردورسیرطفےسدقنادایگیئوہیگ۔‬
‫اسرطحعیبیکونوصرںیتوہںیگ۔‬
‫رطنیفےساداھریکوصرتںیمعیبےکیااجبروہےنرپاامجعےہوخاہےشوموجدوہیاوموعدوہ۔یکںہکاداھرےکدبےل‬
‫اداھرےسعنمایکیگےہ۔نیلدنییکانوصروتںےکیاومںیکتیثیحہیےہہکضعبعیبےکیامدقعیکتفصاحلیکراعیںیم‬
‫رےھکےئگںیہاورضعبیامقروحرکدہوموجدزیچیکتفصیکراعیںیمرےھکےئگںیہ۔ارگوموجدےکدبےلوموجداکاعمہلمےہوت‬
‫اس یک وصرت یا وت تمیق ےکدبےل تمیقیک وہیگ یا تمیق ےک دبےلاسامن تمیقیک وہیگ ارگ تمیقےک دبےل تمیق اکاعمہلم ےہ وت‬
‫اےس عیبرصفےتہک ںیہ۔اور ارگتمیقےکدبےلاسامنتمیقاکاعمہلم ےہوت اےس عیبقلطم ےتہکںیہیہیاحل اُس عیب اکےہوجاسامن‬
‫رشاطئےکاسھتاسامنےکدبےلاسامنیکوصرتںیموہ۔ارگوموجداکاعمہلموموعدےکدبےلںیمایکاجےئوتاےسعیبملسےتہکںیہ‬

‫‪ )93‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪364/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪121‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اورارگاایتخراکرقرامےہوتاےسعیبایخرںیہکےگ۔رماہحبیکوصرتںیماےسعیبرماہحباورمرایہیکوصرتںیماےسعیبمرایہےتہک‬
‫ںیہ۔‬
‫عیبقلطمےکاعماابسباسفد‬
‫ارگآپاناابسباکاابتعررکںینجیکتہجےسرشعںیماممتعنواردےہینعیاسفدےکاعماابسباکوتوہاچرںیلمےگ‪:‬‬
‫ا۔وخدزیچیکرحم‬
‫‪2‬۔ریا‬
‫‪3‬۔رغر(دوھاک)‬
‫‪4‬۔ریااوررغرقلعتمیاانںیمےسیسکایےسقلعتمرشاطئ‬
‫ہی اچروں اابسب در الص عیبافدسےکےیل اوصیلونتیعےک ںیہیکںہک انںیماممی وخد عیبیک تہجےس ےہ۔ضعب‬
‫اممتعن یک وصرںیت وہ ںیہ نج ںیم یسک اخریج ارم یک وہج ےس یہن وارد ےہ ےسیج الموٹ رضر راسن‪ ،‬وق اک زیادہ امہ زیچوں ںیم‬
‫اامعتسل‪،‬اورضعباسےئلونممعںیہہکانیکخریوقروحرحامےہ۔‬
‫عیبرحام‪:‬‬
‫ث‬
‫نیعرحامیھبدورطحےکںیہ‪:‬سجناورریغسجن۔سجناایشءیکخریوقروحےکیارےںیمالصدحیاجبرریضاہلل‬
‫ث‬
‫اعتیلہنعےہوجنیحیحصےسیایےہ۔وہےتہکںیہہکاہللےکروسلﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫‪94‬‬ ‫إ َّن َّّٰللا ور ُسول ُه ح َّرما ب ْيع الح ْمر وا ِمل ْيتة و ِالخنزُبر و ْاأل ْ‬
‫صن ِام‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫''اہللاوراسےکروسلےنرشاب‪،‬رمدار‪،‬زنخبراوروتبںیکخریوقروحرحامرکدیےہ''۔‬
‫یسکےنوپاھچ‪،‬اےاہللےکروسل‪،‬رمداریکرچیبےک یارےںیمایکمکحےہاسےسویتشکںرپنیپلیکاجیتےہاورلعشم‬
‫نبیئاجیتےہ؟آپےنقرامیا‪:‬‬
‫ُ ْ‬ ‫لعن َّ ُ‬
‫ّٰللا الي ُهود ُحرمت ُّ‬
‫الش ُه ُ‬
‫‪95‬‬
‫وم عل ْي ِه ْم فباع ْوها و أكلوا أثمانها‬ ‫ِ ِ‬
‫''وہیدویںرپاہللیکتنعلوہ‪،‬انرپرچیبرحامیکیئگوتاےساوہنںےنچیبدیااوراسیکتمیقاھکےئگ''۔‬

‫‪ )94‬بخاری‪ ،‬کتاب البیوع‪،‬باب بيع امليتة واألصنام‪2236،‬‬

‫ُ ُ ُ‬
‫اع ودك ُه‪2223،‬‬‫اب ش ْح ُم امل ْيت ِة وۡل يب‬
‫‪)95‬البخاری‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب ا ُيذ ُ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪122‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اجنسیک دوونںومسقںیکخریوقروحےک رحاموہےنرپاملسمونں اک اامجع ےہینعیرشاباوررمداراےنپامتماخراء‬

‫ےکاسھت سجںیمزدنیگیک الصح وہ‪ ،‬اس رطح زنخبریھب رحام ےہ۔ زنخبرےک یاولں ےس اافتسدہرکےنںیم االتخف ےہ۔ انب‬
‫ااقلمس ےن اےس اجبر اہک ےہ اور اصئع ےن عنم ایک ےہ۔ وہ اجنںیتس نج ےک اامعتسل یک رضورت ڑپ یتکس ےہ ےسیج دیل اور وگبر وریغہوت‬
‫کلسم امیکل ںیم ان یک خری وقروح ےک یارے ںیم االتخف ےہ۔ ای وقل ےک اطمقب ہی یالکل عنم ےہ اور دورسے وقل ےک‬
‫اطمقبہییالکلاجبرےہ۔رسیتےوقلےکاطمقبوگبراور یااخہنںیمقرقےہوگبراکاامعتسلاجبرےہرگمیااخہناکاامعتسلونممعےہ۔‬
‫اہیھت دایےک اامعتسلےکہلسلسںیم االتخفےہ یکںہکاہیھتےکسجن وہےنںیم االتخفےہ۔نجاہقف ےناےسدایامیاےہ‬
‫اوہنںےناسرپرمداراکمکحاگلیاےہاوروہنجںےناےسایٹلگنیسمیلستایکےہاوہنںےناسرپگنیساکمکحاگلیاےہ۔کلسمامیکل‬
‫ںیم اس ںیم االتخف ےہ۔ وہ رحمامت وج سجن ںیہن ںیہ یا نج ےکسجن وہےن ںیم االتخف ےہ ےسیجےتک یک اجترت ےک ہلسلس ںیم‬
‫ث‬
‫االتخفےہااممشایعفےکاہںےتکیکاجترترسےےس اجبرںیہنےہ۔ اامم اوبہفینح اےساجبرامےتنںیہ۔ااحصبامکل ےنیاوتلےتک‬
‫اوراعمےتکںیمقرقایکےہسجملعاکاافتقےہہکسجےتکاکیاانلاجبرںیہنےہ‪،‬اےسافدئہااھٹےنےکےیلیااےنپیاسرےنھکےکےیل‬
‫نچیبیھباجبرںیہنےہ۔اہتبلارگاھکیاوصقمدوہوتاسںیماملعاکاالتخفےہنجاہقفےناجونرےکاھکےنوکاجبراہکےہاوہنںےناےس‬
‫ےنچیبوکیھب اجبر اہک ےہ اور انب بیبحیکروایےک اطمقب نجےک بردیاس اکاھکیا اجبرںیہن ےہ‪ ،‬انےک بردیاُےس نچیبیھب‬
‫اجبرںیہنےہ۔یاوتلےتکےکیارےںیمیھباالتخفےہ۔ایوقلےکاطمقبرحامےہاوردورسےوقلےکاطمقبرکموہےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اس ایسق ںیم اامم شایعف یک دو دںیلیل ںیہ ‪ ،‬ایدلیل وہدحی ےہ سج ںیم یبن ﷺ ےن ےنتک یک تمیق وک ونممع قرار ا‬
‫دی‬
‫ےہ۔دورسیدلیلہیےہہکانےکبردیاتکزنخبریکرطحسجنانیعلےہ۔نجاہقفےنےتکیکخریوقروحوکاجبراہکےہاُنیک‬
‫اطہ ےہ اس ےئل دورسی م ر‬
‫اطہ زیچوں یک رطح ےتک یک خری و قروح یھب اجبر ےہ۔ نج‬ ‫دلیل ہی ےہ ہک ےتک اکاھکیا رحام ےہ رگم وہ م ر‬
‫رضحاتےنرفتقییکےہانیکدلیلیھبیہیےہہکاساکاھکیااجبرںیہنےہاوراسےساافتسدہرکیایھبابمحںیہنےہوساےئاُس‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫دحیےکنجےنرچواےہےکےتکاوریتیھکےکےتکوکمت یایکےہیااسیکمہینعمدورسیدحںیثیدعتمدریغوہشمرااحدیرموی‬
‫ت‬ ‫س‬

‫ںیہنجںیمانوتکںوکوھچڑ رکنجوک یاےنلیک ااجزتےہ‪،‬اعمےتکیکتمیقوکونممعقراردیایگےہ۔ےتکےکیارےںیماالتخفاک‬

‫وہیےہ۔‬
‫سدولیلںاکاعتمرض ا‬
‫عیبریا‪:‬‬
‫وسدوکرعیبزیانںیمریاےتہکںیہ۔ریاےسرمادہنیعمدمتےکقرضہپوہااضہفےہسجاکاطمہبلقرضوخاہرقموضےسرکیاےہاور‬
‫ہیرشحےلہپےسےطدشہوہیتےہ۔ریاےسقلعتماملعءیکآراءدرجزلیںیہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪123‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫املع اک اس رپ اافتق ےہہک ریا دو زیچوں ںیم ےہ‪ :‬عیبںیم ‪ ،‬اور اس زیچںیم وج ذےمںیم رقمر وہیئ وہ‪ ،‬عیب یا اسامنوریغہ ذم‬
‫ںیم۔‬
‫رقمرریایکدوںیمسقںیہ‪:‬ایمسقےکرحاموہےنرپساکاافتقےہ۔وہاجتیلہاکوسدےہسجیکاممتعنواردےہ۔دور‬
‫اجتیلہںیمولگااضہفیکاینبدرپقرضےتیلےھتاوراںیہنتلہمدیاجیتیھت۔وگیاوہےتہکےھتہکےھجمتلہمدوںیمبراھرکواسپرک‬
‫دوںاگ۔‬
‫عیبںیمریاےکہلسلسںیماملعاکاافتقےہہکاسیکدوںیمسقںیہ‪:‬یسن(اُداھر)اورافتلض(براھرکدانی)اہتبلانبابعسےس‬
‫ث‬
‫ریایناافتللضاکااکنررمویےہیکںہکاوہنںےنہیدحیرواییکےہ‪:‬‬
‫َّ ْ ‪96‬‬ ‫َّ‬
‫ۡل ِربا ِإۡل ِفي الن ِسيئ ِة‬
‫(ریارصفیسن(اداھر)ںیمےہ۔)‬
‫وہاایشءنجںیمافتلضاجبرےہہنتستيہ‪:‬‬
‫ث‬
‫املعاکاافتقےہہکدحیابعدہنبااصلمںیمنجاانصفاکیرکہےہانںیمےسیسکںیمافتلضاوریسناجبرںیہن۔اہتبل‬
‫ث‬
‫اسںیمرضحتانبابعسےساالتخفوقنملےہ۔دحیابعدہںیمےہہکںیمےناہللےکروسلﷺوکےتہکانسہکآپہکرےہ‬
‫ےھت ہک وسےن یک اجترت وسےن ےس‪ ،‬اچدنی یک اجترت اچدنی ےس‪ ،‬وہیگں یک اجترت وہیگں ےس‪ ،‬وج یک اجترت وج ےس کمن یک‬
‫اجترتکمنےسیکاجےئرگمہیہکوہبرابربرابروہاوروموجدےکدبےلوموجدوہ۔سجےنبراھیایاااضہفاکبلطاگروہاوہوسدوخر‬
‫ث‬
‫ےس ذموکر اایشء ںیم ےس یسک فنص ںیم ااضہف رک ےک نیل دنی یک اممتعن ےک ےلسلس ںیم ہی دحی صن ےہ۔ان ںیم وہشمر برنی‬
‫ث‬
‫دحیرمعنبالجطاابےہ۔وہےتہکںیہہکاہللےکروسلﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫َّ‬ ‫بالبررًبا إۡلهاء وهاء والع ُمر ب َّ‬
‫ُّ ُ‬
‫الت ِمرًبا ِإۡلهاء‬ ‫ِ ِ‬
‫ً‬
‫الذهب بالذهب ِربا إۡلهاء وهار والبر ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫‪97‬‬
‫وهاءوالب ِع ُیر ِبال ِب ِع ِیر ِربا ِإۡلهاء وهاء‬
‫(وسےن اک وسےن ےس وسدا وسد ےہرگم ہی ہک وہ وموجد وہ‪ ،‬وہیگں اک وہیگں ےس وسدا وسد ےہ رگم ہی ہک وہ‬
‫وموجدوہ‪،‬وجھکراکوجھکرےسوسداوسدےہرگمہیہکوہوموجدوہ‪،‬وجاکوجےسوسداوسدےہ‪،‬رگمہیہکوہوموجد‬
‫وہ۔)‬

‫ً‬
‫الدين ِار ن ْسأ‪2179،‬‬ ‫‪ )96‬بخاری‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب ب ْي ِع ِ‬
‫الدين ِار ِب ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫الحكر ِة‪2134،‬‬‫اب ما ُيذك ُر ِفي ب ْي ِع الطع ِام و‬ ‫‪ ) )97‬بخاری‪ ،‬کتاب البیوع‪ ،‬ب ُ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪124‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اہقف ےک درایمن ان س رپ اافتق ےہ وساےئ وج ہک دبےل وہیگںےک۔ ان یک ھچ اانصف ےک العوہہیقب ںیم اہقف اک االتخف‬
‫ہفنصںیم افتلض ونممعےہ انےکالعوہدورسی‬ ‫ہ مر‬
‫اظہیھبںیہ‪،‬یک راےئےہہکانھچ اانصفیک م ر‬
‫ےہ۔ ایرگوہنجںیم الہ م ر‬
‫اانصفںیمافتلضونممعںیہنےہ۔ہیرگوہہییھباتہکےہہکرصفانھچاانصفںیمتستيہونممعےہوخاہفنصمایوہیافلتخمہی‬
‫مصئ‬
‫ارمقفتمہیلعےہہکفنصدبلاجےنےکیاووجدانےھچںیمیسنونممعےہاہتبلانبہیلعےسوقنملےہہکارگ فتنفلتخموہں‬
‫وتوسےن اچدنیوکوھچڑ رک اُنںیم افتلض اوریسندوونں اجبرںیہ۔ اناہقف ےنےھچ ااضفےسقلعتم اممتعنوک اساخصےکیاب‬
‫ںیم راھک ےہ سج ےس اخص یہ رماد ےہ۔ وہمجر اہقف اک اافتق ےہ ہک اس اک قلعت اس اخص ےک یاب ےس ےہ سج ےس اعم رماد وہیا‬
‫ےہ۔اساعمےسایکرمادےہ؟اسںیماالتخفےہینعیافتلضیکتلعاوریسنیک اممتعناکسفلتخمہیفےہ۔‬
‫کلسمامیکلےک م ر‬
‫امہنیاسارمرپعمتجمںیہہکاچروںاانصفںیمافتلضیکاممتعناکساقباعطماوراقبذریخہیکای‬
‫فنصےہ۔ایوقلےکاطمقباقبذریخہیکایفنصس ےہارگہچوہاقباعطمہنوہ۔ضعبااحصبامکلےتہکںیہہکاقب‬
‫ذریخ ہفنصںیموسد ےہ وخاہیادریہ اساک ذریخہوہیا وہ۔وسےناچدنیںیم افتلضیک اممتعنیکوہجفنصوادحےہ ارگہچدوونں‬
‫وتمیقںےکےیل راس ااملل اور اقبفلت اایشءےکےیل دقریکتیثیحرےتھک ںیہ۔ ہیتلع اُنےکاہں اقرصہ(دحمود )ےک یام ےس‬
‫رعموفےہیکںہکہیتفصانےکبردیوسےناچدنیےکوسادورسیاانصفںیموقفمدےہ۔‬
‫امہیکلےک بردیاچروں وصنمص اانصفںیمیسنیک اممتعنیک تلعںیم تفص اک ایوہ یا ںیہنہکلب ان اک اقباعطم اور‬
‫اقبذریخہوہیاےہ۔اسےئلارگتفصدبلاجےئوتانےکبردیافتلضاجبروہاجیاےہرگمیسناجبرںیہنوہیا۔ایوقلےہہک‬
‫تفص وادح ںیم افتلض یک رحم ےک ےیل اقب ذریخہ وہیا رشط ےہ۔ ان ںیم یسن یک اممتعن ان اک اقب اعطم اور اقب ذریخہ وہیا‬
‫ےہ۔قلطموطرےساقباعطموہیااقباعطماایشءںیمیسنیکاممتعنیکتلعےہ۔‬
‫وشاعف ےک بردی ان اچروں اانصف ںیم افتلض یک اممتعن یک تلع تفص وادح ےک ای وہےن ےک اسھت اُس اک رصف‬
‫اقباعطموہیاےہ۔انےکبردییسنیکتلعتفصاکاابتعرےئکریغباساکاقباعطموہیاےہسیجہکااممامکلاکوقلےہ۔اانحف‬
‫ےک بردیےھچ اانصفںیمافتلضیکاممتعنیکتلعایےہاوروہےہفنصےکایوہےنےکاسھتامیپئ یاوزن اوروسےن‬
‫اوریابنوکوھچڑرکانںیمیسنیکتلعتفصاکفلتخموہیاےہیکںہکاسرپاامجعےہہکوسےناوریابنںیمتستيہاجبرےہ۔‬
‫نجاایشءںیمافتلضاجبرےہتستيہاجبرںیہنےہ‪:‬‬
‫ث‬
‫ااممامکلاورااممشایعفےکبردیریاوایلاانصفںیمتستےیکاممتعنیکوہجملعےہاوروجدورسیاانصفںیہاوراقباعطم‬
‫ںیہنںیہ‪،‬انںیمیسنیکاممتعنیکتلعااممامکلےکبردیفنصوادحےہسجےکانمعفایوہںاوراسںیمافتلضیھبوہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪125‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫ااممشایعفےکبردیریاوایلاایشءےکالعوہںیمیسنںیہنےہ۔اامماوبہفینحےکبردییسنیکاممتعنیکتلعریاوایلاایشءںیملیک‬
‫اوروزنےہاوردورسیاانصفںیمفنصوادحےہوخاہافتلضوہیاہنوہ۔انبااقلمسےنااممامکلےسوجروایلقنیکےہاسےک‬
‫‪98‬‬
‫اطمقبوہانںیمیسنوکونممعقراردےتیںیہیکںہکاساکقلعتانےکبردیاساسامنےسےہوجتعفنماکذراہیوہیاےہ۔‬
‫نجاایشءںیمافتلضاورتستيہدوونںاجبرںیہ‪:‬‬
‫ث‬
‫افتلض اور یسن دوونں اجبر ںیہ ہکبج فنص اامم شایعف ےک بردیریاوایل ہن وہ اور اامم امکل ےک بردیرشط ہی ےہ ہک وہ‬
‫ریاوایلہن وہ اورمہلثمفنصوادحہن وہ اور اامماوبہفینحےککلسمےک اطمقبضحمفنصوادحہن وہ۔ ااممامکلریاوایل اانصفںیم‬
‫ث‬
‫افتلضاورریغ ریاوایلاانصفںیمیسنوکونممعقراردےنیںیمانمعفےک اافتقواالتخفوکربتعمامےتنںیہ۔اامم اوبہفینحاور ااممشایعف‬
‫ث‬
‫یام اک اابتعر رکےت ںیہ ارگہچ اامم شایعفےک برد یفنص رصفریاوایل اایشءںیمربتعم ےہ ینعی اس ںیم افتلض ونممع ےہ۔ انےک‬
‫بردیہیرسےےسیسنیکتلعںیہنےہ۔انتںولصفںںیماہقفےئالثہثےک م‬
‫ذماہاکالخہصیہیےہ۔‬
‫نجاایشءںیمتستيہاجبرںیہنےہانیکدوںیمسقںیہ‪:‬‬
‫ایمسقوہےہسجںیمافتلضیھباجبرںیہنےہ۔‬
‫دورسیمسقوہےہسجںیمافتلضاجبرےہ۔‬
‫ث‬
‫نج اایشءںیم افتلض اجبرںیہن ےہ انںیمیسنےک ونممع وہےنیک وہج اامم امکلےک بردیاعطم ےہ۔ اامم شایعفرصف‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ومبامےتنںیہ۔اامماوبہفینحےکبردیلیکوزنیکاقباعطم اایشءںیہ۔ ارگاعطمےکاسھتفنصاکقفتموہیایھبشالموہ‬ ‫اعطموک ر‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اجےئوتااممشایعفےکبردیافتلضرحاموہاجیاےہاورارگاقبذریخہوہےناکرسیتاوفصشالموہاجےئوتااممامکلےکبردی‬
‫افتلض رحام وہ اجیا ےہ اور ارگفنصدبل اجےئوت افتلض اجبر اور تستيہ رحام ےہ۔ اامم امکلےک بردینج اایشءںیم افتلض رحام‬
‫ںیہناُنیکدوںیمسقںیہ‪۱:‬۔اقباعطم‪-۲‬یااقباعطم۔‬
‫اقباعطمںیمیسن اامم امکلےک بردیاجبرںیہن ےہ اور اممتعنیکتلع ملظ ےہ۔ یا اقباعطمںیم انےک بردییسن‬
‫اجبرںیہن ےہہکبجانمعف قفتم وہا اور افتلض وموجد وہ۔ انےک بردیایکبیوک دو کبیےکوعض نچیب اجبرںیہن ےہ اال ہیہک‬
‫ث‬
‫ای کبی دودھوایل وہ اور دورسی وگس اھکےن ےکالقئ وہ۔ اہیں اک وہشمروقل ےہ۔ ایوقل ےک اطمقب افتلض اک ںیہنہکلب‬
‫انمعف ےک ای وہےن اک اابتعر وہاگ اس ےئل ای دو داھری کبی وک دورسی دو داھری کبی ےک وعض ایدمت ےک ےیل نچیب اجبر‬
‫ںیہن ےہ۔ ارگتعفنمںیم االتخفوہوت انےک بردیافتلض اوریسن دوونں اجبرںیہ ارگہچفنصم ایوہ۔ ایوقل ہییھب ےہ‬

‫‪ )98‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪139/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪126‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ہک تعفنم ایوہےنےک اسھت یام یھب ایوہ۔ وہشمر وقل یہیےہ ہک ہیربتعمںیہن ےہ رگم اس ےک ربتعم وہےن اک وقلیھب درج‬
‫ےہ۔اامماوبہفینحےکبردیایکبیوکدوکبویںےکوعضنچیباجبرںیہنےہارگہچتعفنم فلتخموہ۔‬
‫ث‬
‫ااممشایعفےکبردینجاایشءںیمفنصوادحںیمافتلضاجبرںیہنےہانںیمتستيہاجبرےہ۔وہایکبییکاجترتدو‬
‫ث‬
‫کبویں ےک وعض وخاہ اداھر وہ یا دقن ‪ ،‬اجبر امےتن ںیہ۔ ان یک دلیل دحی رمعو نب ااعلص ےہ ہک اہلل ےک روسل ﷺ ےن اںیہن‬
‫دہاییکہکوہ دصہقںیم دو اووینٹنں یکہگج ایاوی ےل تکس ںیہ۔اہقف ےتہک ںیہہکاہیںیسنےکاسھتسنج وادحںیم افتلض‬
‫ث‬
‫رمادےہ۔اانحفےندحیانسحلوباہطسرمسہےسادتساللایکےہہکاہللےکروسل ﷺےنویحانےکوعضویحاننچیبونممع‬
‫قراردیاےہ۔ہیےتہکںیہہکاہیںیسنںیمفنصاکایوہیارمادےہ۔ااممامکلےکبردیارغاضوانمعفیکودحتںیمیسنونممع‬
‫وہےنیکوہجدسیابرکیاےہ۔اسںیمافدئہاسوقوہاگہکبجوہاےسیاسامنےسقلعتموہعفنآوروہاورہیرحامےہ۔‬
‫نجزیچوںیکاداھراجترتاجبرںیہنےہاُنےکیارےںیمہیارماالتخیفےہہکامتمریاوایلاایشءںیمجاوہےنےسےلہپ‬
‫سلجم ںیم ہضبق رکےن یک رشط ےہ یا ںیہن ہکبج اصمرم (ابمدہل ) ںیم اس ےک رشموط وہےن رپ س اک اافتق ےہ یکں ہک اہلل ےک‬
‫روسلﷺےنقرامیاےہ‪:‬‬
‫‪99‬‬
‫اج ٍر‬ ‫ً‬ ‫ُ ْ‬
‫ۡل ت ِبيعوا ِمنها غا ِئبا ِبن ِ‬
‫"اغیوکدقنےکدبےلںیمموچیب"‬
‫نجاہقف ےن اسںیمسلجمںیم ہضبقرکےنیکرشطریھکےہ اوہنںےن اےسابمدہل ےسہیبشتدیےہ اور نجاہقفےن اس‬
‫رشط وک میلست ںیہن ایک ےہ وہ ےتہک ںیہ ہک جا وہےن ےس ےلہپ اقضب وہےن یک رشط عیب ںیم ںیہن ےہ اال ہی ہک دلیل وموجد وہ ۔ وچہکن‬
‫ابمدہلرپدلیلوموجدےہاسےئلریاوایلامتماایشءالصرپیایقرںیہیگ۔‬
‫ث‬
‫وگسںیمفنصوادح‪:‬‬
‫ث‬
‫اہقف ےن وگس یک فنص وادح سج ںیم افتلض اجبر ںیہن ےہ‪ ،‬ےک ہلسلس ںیم االتخف ایک ےہ۔ اامم امکل ےک بردی‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫وگس یک نیت اانصف ںیہ‪ :‬وچیاویں اک وگس‪ ،‬یاین واےیلاجونروں اک وگس‪ ،‬رپدنوں اک وگس ہی تں اانصففلتخمںیہانںیم‬
‫ہ اییکتہبس اوناع ںیہاورہنیعب ایونعوکوھچڑ رکانںیم افتلضاجبر‬ ‫افتلضاجبرےہ۔اامماوبہفینح ےتہکںیہہک انںیم ےس م ر‬
‫ث‬
‫ےہ۔ااممشایعفےکدواوقالےتلمںیہ۔ایوقلاامماوبہفینحیکیادیئںیمےہاوردورسےوقلےکاطمقبساییہفنصںیہ۔‬

‫ضة بالف َّ‬

‫َّ‬
‫ض ِة‪2177،‬‬ ‫الف ِ ِ ِ‬‫‪ )99‬بخاری‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب ب ْي ِع ِ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪127‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫اامم اوب ہفینحےک بردیاگےئ ےک دبےل کبی اکوگس براھ رک انیل اجبر ےہ۔ اامم امکل اےس اجبرںیہن امےتن۔ اامم شایعف کبی ےک‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫وگسےکدبےلرپدنہاکوگسبراھرکانیلرواںیہنےتھجمسہکبجااممامکلےکبردیہیدرسےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممشایعفیکدلیلدحیالطعاامیالطعاامالثملثمبےہاورہیایقسیھبہکاسےسزدنیگحرتصخوہیئگوتوہافصتیھب‬
‫ث‬
‫زالئوہںیئگنجیکوہجےسفنصفلتخموہیئگیھتاوراسرپوگسےکاییہظفلاکاالطقوہیگ۔امہیکلیکدلیلہیےہہکفلتخم‬
‫ث‬
‫اانجسںیہاسےیلاناکوگسیھبفلتخموہاگ۔اانحفاسیکایسنجںیموموجداالتخفاکاابتعررکےتںیہاورےتہکںیہہکویحان‬
‫ںیم وموجد اوناع ےک درایمن سنج وادح ںیم وج االتخف ےہ وہربتعم ےہ وگیا آپ ےن ہی اہک ہک رپدنہ یہ اس االتخف اک امیپہن وج وجھکر‪،‬‬
‫وہیگںاوروجےکدرایمنےہ۔‬
‫رمدہےکدبےلویحانیکاجترت‪:‬‬
‫اس ہلئسمںیمنیت اوقالےک اطمقباملع اک االتخف ےہ‪ :‬ایوقل ےک اطمقب ہیاجترترسے ےس اجبرںیہن ےہ۔ ہی اامم‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫شایعفاورلیکراےئےہ۔دورساوقلےہہکہیانفلتخماانجسںیماجبرےہنجںیمافتلضدرسےہاورہقفتماانجسںیموجر‬
‫یا وایل ںیہ ‪ ،‬ہی اجترت اجبر ںیہن ےہ یکں ہک اس ںیم افتلض یک تہج ےس الیملع یایئ اجیت ےہ۔ ہی ان اجونروں ںیم ےہ نج وک اھکیا‬
‫وصقمدےہاورہیااممامکلاکوقلےہانچہچنذحب رکدہکبییکاجترت اُسکبیےکوعضاجبرںیہنےہےسجاھکیاوصقمدوہاورہیان‬
‫ےک بردیاُس اجونرںیم ےہوجاھکیا اجیا ےہاہیں یہکوہزدنہ اجونریکاجترتوکزدنہ اجونرےکدبےل اجبرںیہن امےتن۔ ارگ ان‬
‫ںیم ےسیسکوکاھکیاوصقمدےہ۔ انےکبردیہی اممتعنریا اورمراب (درحرپلھپنچیب )ےکیاب ےسےہ۔ رسیتاوقل ےہہک‬
‫یالکلاجبرےہ۔ہیاامماوبہفینحاککلسمےہ۔‬
‫ث‬
‫االتخفاکساسیابےکاوصلاوررضحتدیعسنبالمستتیکرملسدحیےکدرایمناعترضےہ۔ااممامکلےن‬
‫ث‬
‫زی نب املس ےس اوہنں ےن دیعس نب المستت ےس روای یک ےہ ہک اہلل ےک روسل ﷺےن ویحان یک اجترت وگس ےک وعض‬
‫ث‬
‫ونممع قرار دی ےہ۔ نج اہقف ےک بردی اوصل اجترت اور اس دحی ےک درایمن اعترض وکیئ بیع ںیہن ےہ اوہنں ےن اس‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫دحیرپلمعایکےہاورنجاہقفےناساعترضوکاتیمہدیےہاُنرپدووصروتںںیمےسایوکاایتخررکیاواحاھت‪:‬یاوتوہدحی‬
‫ث‬
‫وک اغل امےتن اور اےس ای اوصل زتسماد ےک وطر رپ میلست رکےت یا اوصل ےس اعترض یک وہج ےس اےس رد رک دےتی۔ اامم شایعف ےن‬
‫ث‬
‫دحیوکاغلامیاےہاوراامماوبہفینحےناوصلوک۔ااممامکلےناےساےنپاوصلعیبیکرطفولیایاےہاوراسیکاجترتوکریاےک‬
‫یابںیمامشرایکےہینعیریاوایلزیچیکاجترتاسےکالصےکوعضےسیجزوتینیکاجترتےکدبےل لیتیکاجترت۔ اسوکاہقف‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪128‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ےنمراب اہک ےہ اور ہی ایتہجےسریاںیم اور دورسی تہج ےسرغرںیم دالخ ےہ۔ ہی رغراورریایک تہج ےسریاوایل اایشءںیم‬
‫ونممعےہ۔‬
‫وہیگںےکدبےلآےٹیکاجترت‪:‬‬
‫وہیگںےکدبےلآےٹیکبرابربرابرخریوقروحےک یارےںیماالتخفےہ۔ااممامکلاکوہشمربرنیوقلوجازاکےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫س‬‫ح‬
‫انیکایروایدعموجازیکےہہیااممشایعف‪،‬اامماوبہفینحاورااحصبامکلںیمےسانباامل ونیکراےئےہضعبااحصبامکل‬
‫ےتہکںیہہکااممامکلےکوقلںیمہیوکیئاالتخفںیہنےہ۔ونممعوہےنیکروایاُسوقیکےہہکبجلثماکاابتعرامیپئےسوہ‬
‫یکںہکوہیگںحآیانباجیاےہوتاسیکامیپئدبلاجیتےہ۔اوروجازیکروایاُسوقیکےہحوزناکاابتعرایکاجےئ۔‬
‫اامم اوبہفینحےک بردیاممتعنیکوہج ہی ےہہک ایزیچیک امیپئوہیت ےہ اور دورسیوزنیک اجیت ےہ۔ اامم امکلےک‬
‫اہیکزیچںیںیہانںیمدعدربتعموہاگ۔اس‬‫بردیامیپئیاوزنںیمےسسجاکنلچوہاساکاابتعروہاگاوروجامیپئاوروزنےسی م ر‬
‫ث‬
‫یابںیمایاالتخیفہلئسماورےہوہہیہکاسںیمتعنصشالموہاجےئوتاساکمکحایکوہاگ؟ینعیسجںیماالصًریاونممعےہاسںیم‬
‫تعنص اک دلخ وہ اجےئےسیج رویٹےکدبےلرویٹیک عیب‪ ،‬اامم اوبہفینح ےتہک ںیہہک اساجترتںیموکیئ رحجںیہن ےہ وخاہلثموہ یا‬
‫ث‬
‫افتلضےکاسھتوہیکںہکتعنصیکنبرپہیاسسنجےکدابرہےسیاوہوہیئگسجںیمریاونممعےہ۔ااممشایعفےکبردیافتلض‬
‫وتاجکلثمیکاجترتیھباجبرںیہنےہیکںہکتعنصےناےسرسکیدبلرکرھکدیاےہاوروہدقمارسجںیملثماکاابتعروہاگابیا‬
‫ولعمموہیئگےہ۔ااممامکلاکرویٹےکہلسلسںیموہشمروقلہیےہہکلثمیکاحلںیمہیچباجبرےہ۔ایوقلہییھبےہہکاس‬
‫ںیمافتلضاوراسمواتدوونںاجبرںیہ۔دنگےھوہےئآےٹیکعیبدنگےھوہےئآےٹےسانےکبردیاجبرےہہکبجلثملقن‬
‫وہ۔س االتخف ہی ےہہک ایکتعنص اےسریاوایل اایشءیکسنجںیم لقتنم رک دتی ےہ یا ںیہن؟ اور ارگ لقتنمںیہن رکیتوت ایک اسںیم‬
‫ث‬
‫اممتلثنکممےہیاںیہن؟ اامماوبہفینحےناہکہکسنجلقتنموہ اجیتےہ۔ ااممامکل اورااممشایعفےکبردیتعنصےسسنجلقتنم‬
‫‪100‬‬
‫ںیہنوہیتاہتبلاممتلثےکااکمنںیماالتخفوہیگ ےہ۔‬
‫رغوریکوہجےسعیبیکرحم‪:‬‬
‫رغراوردوھہکیکتہجےسوجنبغواعقوہیاےہاسیکنبرپتہبےسامیلاعمالمترشعیےنونممعرکرےھکںیہ۔اسامن‬
‫ںیمدوھہکیاواتیفقیکتہجےسفلتخمولکشںںیموہیاےہ‪،‬یاوتدقعرکدہےشیکنییعتےسیاواتیفقوہیتےہیاوخددقعیکنییعتےس‬
‫یاآانشیئوہیتےہیاتمیقاوردبہلںیمدیاجےنوایلزیچیکتعنصےسدعمآیہگیااسیکدقماریادمتےسیاواتیفق(ارگوکیئدمت‬

‫‪ )100‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪140/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪129‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫یعتم وہیئ وہ) وہیتےہیاقروح رکدہےش ےکووجد ےسیا آیہگ اس رپ اقوبیاےنیک دوشاریسنباجیت ےہ۔خریوقروحیک‬
‫ضعبوصرںیتوہںیہ نجےک یارےںیمرشعی ےنوگتفگیک ےہ اور ضعب دووصرںیت ںیہ نجںیمرشعیاخومش ےہرصاح‬
‫ث‬
‫ت‬‫کل‬ ‫س‬
‫رکدہوصروتںںیمےسضعبرپساکاافتقےہ۔یارصاحرکدو نفلتخمںیہ۔‬
‫رشعی ںیم رصاح رکدہ اومر ونممہع ںیم ےس ای ہی ےہ ہک "آپ ﷺ ےن احہلم ےک لمح یک خری و قروح یک‬
‫اممتعنقرامیئےہ‪ ،‬سجزیچیکقیلختایھبںیہنوہیئےہ اسوکیھبےنچیب ےسآپﷺےنعنم ایکےہولھپںاک انچبونممع ےہح‬
‫ی وہ ی رک ایتر ہن وہ اج ںیئ یا مہ وھچےن اور ڑپکا کنیھپ رک نیل دنی رکےن یک اممتعن وارد ےہ۔ کنکی وایل عیب یھب ونممع ےہ۔‬
‫آپﷺ ےن عیب اور اسامن اک وسدا رکےن ےس وخہش ےنچیب ےس ح ی دیفسی ہن آےئ‪ ،‬اور اوگنر قروح رکےن ےس ح یہک‬
‫ایسیہاملئہنوہعنمقرامیاےہ۔المہسم(یامہوھچیا)یکوصرتںیمدوراجتیلہںیمہییھتہکایصخشڑپکاراتںیموھچیااھتاوراےس‬
‫الیھپےئریغبخریاتیلاھتاوراےسہیولعممہنوہیااھتہکڑپکےںیم ایکےہاسیک رحمرپاامجعےہ اوراےسرحامقراردےنییکوہج‬
‫تعنصےسالیملعےہ۔انمیہ(قرنیقیاکڑپکاکنیھپرکاعمہلمرکیا)یکلکشیھتقرنیقییایھبراضدنمیےسایدورسےیکرطف‬
‫ڑپکاکنیھپرکوسدارکےتےھتاوراسںیموکیئنییعتہنوہیتیھت۔کنکیوایلاجترتیکلکشہییھتہکخریارہیےطرکاتیلاھتہکسج‬
‫اسامنرپریمیکنکیڑپےیگوہریماوہاگ۔آپﷺےناضمنیماورالمحیقیکاجترتیھبرحامرکدی۔‬
‫ث‬
‫ولھپںےکہلسلسںیمآپےسیایےہہک"آپےنانیکاجترتونممعقراردیےہیاآہکنانیکیگتخپ م ر‬
‫اظہوہاجےئاور‬
‫وہایتر وہ اجںیئ۔ ولھپںیکاجترتیکلکشہی ےہہک یاوت ولھپںیکتقلخوہیئگوہیگ یاانیکقیلختںیہن وہیئوہیگ۔ قیلختےسےلہپ‬
‫ولھپں یک اجترتےک ونممع وہےن رپ اسرےاملع اک اافتق ےہ یکںہک اس اک قلعتےب قیلخت یک عیب یک اممتعن ےس ےہ۔اسل رھب یا‬
‫ث‬
‫اسولںےکےیلاجترتیک اممتعندحیںیم وموجد ےہہک"آپ ےناسولں اوراسلیکخریوقروحوک ونممع اہک اور ہیاسولں‬
‫یدرحیکعیب ےہ"اہتبلرضحترمعنب الجطااباوررضحتانب زریبےسوقنملےہہکوہاسولںےکےیلولھپںےکنیلدنیوک‬
‫اجبرےتھجمسےھت۔وتڑےنےکعبولھپںیکاجترترکےنےکاجبروہےنںیموکیئاالتخفںیہنےہ۔‬
‫ےنکپ ےس ےلہپلھپیک قلطمخریوقروحےک یارےںیماہقفیکفلتخم راںیئ ںیہ۔وہمجریک راےئ ےہہکہی یا اجبر ےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫س‬ ‫ث‬
‫انںیمااممامکل‪،‬ااممشایعف‪،‬ااممادمح‪،‬ا جٰق‪،‬لاوروثریوریغہشالمںیہ۔اامماوبہفینحےکبردیہیاجبرےہرگماسںیمخریاررپ‬
‫اکانٹالزموہاگ۔استہجےسںیہنہکاسےنزیچچیبےہسجوکاسےنداھکیںیہنےہہکلباستہجےسہکلھپیکاجترتںیمان‬
‫ےکبردیہیرشطےہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪130‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےنکپےسےلہپلھپیکقلطماجترتےکونممعوہےنیکوہمجرےکبردیدلیلرضحتانبرمعیکیایدحیےہہکاہلل‬
‫ےکروسلﷺےنولھپںیکخریوقروحےسعنمایکےہیاآہکنوہےنکپرپآاجںیئآپےنےنچیبواےلاورخریےنواےلدوونںوک‬
‫عنمایک ےہ۔اس ےسولعمموہاہکاغی ےکعباکوج مکحےہوہاغی ےسےلہپےکمکحےکالخف ےہ۔وچہکنوہمجرےن اسونعمی‬
‫ث‬
‫ادنہشیوکشیپظنراھکےہہکےنکپےسےلہپابمداولھپںوکوکیئآتفھگرےلیکںہکدحیاسننبامکلںیمےنکپےسےلہپولھپںیک‬
‫خریوقروحوکونممعقراردےنیےکعبہیاافلظیھبوموجدںیہ‪:‬‬
‫‪101‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫أرأيت إن منع هللا الثمرة فيم يأخذا حدكم مال أ ِخ ِيه؟‬
‫"ذراوسوچارگاہللےنولھپںوکونممعرکدیاوہیاوتمتسکرطحاےنپاھبیئاکاملےتیل؟"‬
‫اسےیلاملعےناساممتعنوکقلطمںیہنراھکےہہکلبانےکبردیاممتعناکبلطمہیےہہکلھپےنکپیاےسیایق‬
‫رےنھکیکرشطرپہیعیبونممعےہ۔اوہنںےناکےنٹنیکرشطرپےنکپےسےلہپولھپںےکقروحرکےنوکاجبرقراردیاےہ۔املعاکاالتخف‬
‫ےہہکاساحلںیمارگقلطمچیبدقعنموہیئوہوتایکاےساکےنٹرپومحملایکاجےئاگوجاجبرےہ؟یایایقوھچڑےنرپوجونممعےہ؟نج‬
‫ث‬
‫اہقف ےن االطق وک یایق وھچڑ ےن رپ ومحمل ایک ےہ یا ہی راےئ اقمئ یک ےہ ہک اممتعن وچہکن اعم ےہ اس ےیل اےس یھب شالم رکیت ےہ‪،‬‬
‫اوہنںےناےسیااجبررہھٹایا۔اورنجاہقفےناےساکےنٹرپومحملایک‪،‬اوہنںےناےساجبرقراردیا۔ااممامکلاکوہشمروقلہیےہہک‬
‫االطقوکیایقوھچڑےنرپومحملایکاجےئ۔انےسایوقلاکےنٹرپومحملرکےناکیھبوقنملےہ۔‬
‫یارصاحرکدہونمماعت‬
‫اسیابںیمرشعیےننجاسملئںیموکیئرصاحںیہنیکےہاورنجےکیارےںیماہقفےکدرایمناالتخافتںیہ‬
‫انیکدعتادمکےہوہاسملئدرجزلیںیہ۔‬
‫الہپہلئسم‪:‬عیبیکدواوناع‬
‫عیبیکدواوناع ںیہ۔ایاحرضاورظنآےنواالاسامن ےہ۔اےسقروحرکےنںیموکیئاالتخفںیہنےہ۔دورسیونع‬
‫اساسامنیک ےہوجاغی وہ یا ےسج داھکیہن اجےکس۔ اسےک یارےںیماملعاک االتخف ےہ۔ایرگوہیک راےئ ےہہکاغی اورریغ‬
‫ث‬
‫وموجدوکقروح رکیا یا اجبرںیہن ےہ وخاہاساکوفصایبن ایک یگ وہ یاہنایبن ایک یگ وہ۔ ہی اامم شایعف ےک دو اوقالںیم ےس وہشمر بر‬
‫ث‬
‫وقلےہاورااحصبشایعفےکبردیہیوصنمصےہینعیاغییکاجترتتفصایبنرکےنےساجبرںیہنوہاجیت۔ااممامکلاورارثک‬
‫الہدمہنییکراےئےہہکتفصایبنرکےنرپاغییکخریوقروحاجبرےہہکبجاسےکاغیوہےنیکتفصہیوہہکاسیاتاک‬

‫ُ ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُْ‬
‫ض ِع الجوا ِئ ِح‪1555،‬‬‫اب املساق ِاة واملزارع ِة‪ ،‬باب و‬‫‪ )101‬مسلم‪ِ ،‬كت‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪131‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اانیمطنوہہکہضبقےسےلہپاساسامنیکتفصبتلیںیہنوہیگ۔اامماوبہفینحےکبردیاسامنوموجدوہرگمآوھکنںےکاسےنمہن‬
‫وہوتریغبتفصیکواضحےکہیوسدااجبروہاگرھپاسامندےنھکیےکعباےساایتخروہاگاعمہلموکیاذفرکےیااےسرتسمدرکدے۔‬
‫اسرطحتفصیکواضحےکاسھتوکیئےشقروحیکاجریہوہوتاہقفےکاہںدےنھکیےکعباےساایتخراحلصرےہاگ‬
‫ث‬
‫وخاہتفصواحض رک دییئگ وہ اوروہدرس وہ۔ اامم امکل ےتہک ںیہ ہکایبن رکدہتفص درسےلکن ہی عیب الزم وہیگ ۔ اامم شایعفےک‬
‫بردیدوونںوصروتںںیمعیبرسےےسدقعنمںیہنوہیئ۔کلسمامیکلںیمایروایہییھبےہہکیاوموجداکوسداریغبتفصیک‬
‫واضحےکدےنھکیےکعباایتخریکرشطےکاسھتاجبرےہ۔‬
‫ث‬
‫اب ادناز وہ رک‬
‫االتخف اکس ہی ےہہکوقتاحہسےک ذرہعی تفصےک قلعتمملعیکوج یمک ےہ ایکوہااسی لہج ےہوج عیب رپ ر‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ومبںیہن ےہ اور ہی رغرومعمیل ےہ اور اقب وگارا ےہ؟ اامم شایعف اےسرغر ریثک قرار دےتی ںیہ ‪ ،‬اامم‬
‫اےس رغرںیم دبل داتی ےہ یا ہی ر‬
‫امکلےکاہںہیومعمیلرغر ےہ‪،‬اامماوبہفینحےک بردیارگدےنھکیےکعباایتخریایقےہوتوکیئرغرںیہنےہارگہچاسےنداھکیہن‬
‫ث‬
‫ومب امےتن ںیہ۔ اامم امکل ےک بردی اس ںیموکیئ االتخف‬
‫وہ۔ اامم ام کل تفص یکواضح ےس قلعتم اہجل وک عیب ےک ااقعندںیم ر‬
‫ںیہنےہہکتفصیکواضحاشمدہہاکیایاوراقمئاقممےہیکںہکعیبرکدہےشاغیےہیااےسدھکیےل۔اامماوبہفینحےنانب‬
‫المستت یک اس روای ےس ادتسالل ایک ےہ ہک وہ ےتہک ںیہ ہک احصہب رکام ےن قرامیا ہک مہاری وخاشہ وہیئ ہک امثعن نب افعن اور‬
‫دبعارلح نبوعف آسپںیموسدا رکںی یا ہک یمہ ولعمم وہ ےکسہک وکن برا یاخر ےہ۔ انچہچن دبع ٰ‬
‫ارلح ےن امثعن نب افعن ےس‬ ‫ٰ‬
‫ایوھگڑاوجانےکالعہقںیمںیہکاوراھتاچسیل مہراریااچر مہرارںیمخرییل۔اوہنںےنوپرییاتلیصفتےساتبیئ۔اسروایںیم‬
‫ریغ وموجد یک قلطم اجترت اک ذرک ےہ۔ اامم اوبہفینح ےک بردیسنج یک رشط یازگبر ےہ۔ اغی یک عیب تفصےک اسھت یا اایتخر یک‬
‫رشطےکاسھتوہوتاسںیمایدورسارغردالخوہاجیاےہوہہیہکایکعیبےکااقعندےکوقوہوموجداھتیادعموماھت؟اسےیلاہقف‬
‫ےنرشطریھکےہہکوہاسامنرقتابیاغیوہاالہیہکوہوپریرطحوفحمظوہےسیجریغوقنمہلاجدیئاد۔اسوہجےسااممامکلےنیگشیپ‬
‫‪102‬‬
‫روییکنبرپعیبوکاجبرقراردیاےہینعیوہاانتقر یوہہکاسںیموکیئبتیلیہنوہےکس۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬وموجدیکعیبیعتمدمتیوحایگلیکرشطرپ‬
‫املعاکاامجعےہہکوموجدیکعیبیعتمدمتیوحایگلیکرشطرپاجبرںیہنےہہکلبوسداےطوہےنےکعباسامنوکخریار‬
‫ےکوحاہلرکیایازگبرےہاہتبلااممامکل‪،‬رہعیباورالہدمہنیاکایرگوہیایمہرشطےکاطمقبزینکیکاجترتوکاجبراتھجمسےہ۔اوہنں‬
‫ےناسںیمدقنوکاجبروصترںیہنایکےہسجرطحااممامکلےناغییکاجترتںیمدقنوکدرسںیہنامیاےہ۔وہمجرےکبردی‬

‫‪ )102‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪145/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪132‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬
‫عنم اس ےیل ےہ ہک ہی قرض ےک دبےل قرض ںیم شالم ےہ اورمیلست اور وحایگل یک رشط وموجد ںیہن ےہ۔ اس یاب ےس قلعتم انب‬
‫ااقلمسیکہیراےئہیےہہکہیاجبرںیہنےہہکآدیمقردضارےسواحاالداقرضےکدبہلںیموجھکرےلسجیکیگتخپامنیاںوہ۔وہ‬
‫اےس قرض ےک دبےل قرض ےک یاب ںیم وصتر رکےت ںیہ۔ ابہش اےس اجبر ےتھجمس ںیہ اور ےتہک ںیہ ہک قرض ےک دبےل قرض اس‬
‫وقوصقمد وہاگہکبجانںیمےسیسکزیچ رپہضبقاک آاغزہنوہا وہینعیانےک بردیتمیق اکاونیلہضبقاسامنےک آخریہضبقاکاقمئ‬
‫ث‬
‫اقممےہہیتہبےسامیکلاہقفےکبردیایقسےہ۔یہیااممشایعفاوراامماوبہفینحاکوقلےہ۔‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬وجھکریکعیبوجایلسنےکلھپدے‬
‫اہقف اسوجھکریک اجترت رپ قفتم ںیہوج اییہ لسنےکلھپ دے اور انںیم ےس ضعب یےئگ وہں ارگہچ امتمہتخپہن‬
‫وہں۔ اہتبل اس وجھکر ےک ہلسلس ںیم املع اک االتخف ےہ وج فلتخم لسن ےک لھپ دے۔ اس ہلئسم ںیم کلسم امیکل اک الخہص ہی ےہ ہک‬
‫فلتخملسنےکوجھکریایامہلصتموہںےگیالصتمںیہنوہںےگ۔ارگوہلصتمہنوہںوتانںیمےسنجیکقیلختوہیئگےہوہریغ‬
‫ولخمقیکامدننںیہنوہںےگ۔ےسیجاریجناکدرحےہاسںیمالہپویمہاوروچنڑا وہادوونںوموجدںیہ۔ارگہیااسقمیامہلصتمںیہوت‬
‫لق‬
‫ان ںیم قرق و اماز وہاگ یا ںیہن وہاگ اماز یک اثمل خر ا صيل (زبسوج ) یک ےہ وج ےبملوہفق ےک عب اکیا اجیا ےہ اور ریغ اماز یک اثمل‬
‫خروبزہ‪ ،‬ڑککی ‪ ،‬نگنیب اور دکو یک ےہ۔ قرق و اماز وایل لسن ےک یارے ںیم دو رطح یک رواںیتی ںیہ‪ :‬ایوجاز یک ےہ اور دورسی‬
‫ث‬
‫روایاممتعنیکےہ۔اوروجلصتموہاورےبامازوہاسےکیارےںیماییہوقلوجازاکےہ۔اہقفےئوکہف‪،‬ااممادمح‪،‬ااممشایعف‬
‫س‬
‫اور ا جٰق اک وقل اس ےک برسکع ےہ۔ ہی رضحات ےتہک ںیہ ہک ای لسن یک عیب دورسی لسن یک رشط رپ درس ںیہن ےہ۔ ےب اماز‬
‫وجھکرےکیارےںیمااممامکلیکدلیلہیےہہکاولوکآخریکوہجےسرواکںیہناجاتکساسےیلسجیکقیلختںیہنوہیئےہاےساس‬
‫لھپےکاسھتقروحایکاجاتکسےہسجیکقیلختوہیکچےہ۔‬
‫شجنیکاممتعن‪:‬‬
‫شجن ےک ہلسلس ںیم وبنی اممتعن رپ اسرے املع اک اافتق ےہ۔ شجن اک بلطم ےہ اسامن یک تمیق براھیا ہکبج اس اک ارادہ‬
‫خریےناکہنوہ‪،‬وہاسلمعےسےنچیبواےلوکعفناچنہپیااچاتہوہاورخریاروکاصقنن۔ارگہیعیبواعقوہاجےئوتاسےکمکحےکیارے‬
‫اظہہیےتہکںیہہکہی عیبافدسےہ۔ ااممامکلیک راےئ ےہہک اسیکتیثیحبیعیکےہ اورخریاروکوپرا‬ ‫ںیماملعاک االتخفےہ۔املع م ر‬
‫ث‬
‫اایتخرےہ اچےہوت عیب وکرتسم درکدے اوراچےہوتاسوک یایق رےھک۔اامم اوبہفینح اور ااممشایعفےتہکںیہہکارگ عیبواعقوہیئگےہوتوہ‬
‫اگہنگرےہرگمعیباجبرےہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪133‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫س االتخفہی ےہہکآیا اممتعنونممعےکافدسوہےناک االعنےہ یااممتعنوخدزیچںیم ںیہنہکلباخرجےس آیئےہ؟‬

‫نجاہقفےناہکہکہیاممتعنعیبےکخسفوہےناکاالعنےہاوہنںےناےساجبرںیہنامیااورنجرضحاتےکبردیخسفاممتعنںیم‬
‫ث‬
‫شالمںیہنےہ‪،‬انےکاہںہیاجبرےہوہمجراہقفےتہکںیہہکارگیسکزیچیکاممتعناسےکیسکوہفممیکوہجےسآیئےہوتہیاسےک‬
‫افدسوہےناکاالعنےہےسیجریااوررغریکاممتعنےہاورارگںیہناکقلعتاخریجسےسےہوتہیاسےکافدسوہےناکاالعنںیہن‬
‫ےہ۔‬
‫ث‬
‫اساممتعنیکیاولیںیماملعےکاہںاالتخفیایااجیاےہ۔املعیکایامجعےندحیںیماممتعنوکاعمقراردیاےہاور‬
‫اہکےہہکیسکیاینوکقروحرکیااجبرںیہنےہوخاہونکںیاکوہ‪،‬یاالباکوہیایکلموایلزنیمیادورسیزونیمںںیم‪،‬ہمشچاک یاینوہ۔‬
‫حی نب ٰ‬
‫حی اکوقل ےہ۔ وہےتہک ںیہ ہک ریمی‬ ‫التيه ارگ وہ ایکس یکلمںیم ےہ وت اینپ رضورت وپری رکےن اکزیادہدقحار ویہ ےہ۔ ہی ٰ‬
‫راےئ ںیم اچر زیچوں رپ یادنبی ںیہن اگلیئ اجیتکس ‪ ،‬یاین ‪ ،‬آگ‪ ،‬انینھ اور زبس ہ ضعب اہقف ےن اوصل ےس اعتمرض وہےن یک نب رپ ان‬
‫دحوثیںیکیصختیکےہ۔اوصلہیےہہکیسکاکاملاامعتسلرکیااجبرںیہنےہرگمہیہکوہوخدشیلےساطعرکےسیجہکآرضحنت‬
‫اک قرامن ےہ اور اس رپ اامجع ےہ۔ نج اہقف ےن اس وہفمم یک یصخت یک ےہ اوہنں ےن یصخت یک تہج ےک یارے ںیم آسپ ںیم‬
‫االتخفایکےہ۔ایرگوہاتہکےہہکاساکبلطمہیےہہکونکاں دورشاکءےکدرایمنوہ‪،‬ایدنایصخشریسابرکےاور‬
‫دورسے دن دورسا صخش ریساب رکے۔ یسک دن ایصخش اچنیسیئ رکے اور اُس دن اچنیسیئ ہن رکے وج اس ےک رشییک یاری‬
‫ث‬
‫اکدنوہ۔اسرپواحےہہکاُسدنےکہیقبےصحںیموہاےنپرشیوکاچنیسیئےسعنمہنرکے۔دورسارگوہاتہکےہہکاسدحی‬
‫ث‬
‫یک یاولی ہیےہہکاہیںوہصخشرمادےہوج اےنپیاین ےساکس رکیا ےہ اوراس اک ونکاںکشخ وہیگ ےہڑپوس ےکیاس یایناچبوہا‬
‫ےہابڑپوسےکےیلاجبرںیہنےہہکاےنپافلضیاینرپیادنبیاگلےئیاآہکناساکونکاںدرسوہاجےئ۔ہیدوونںیاوںیلییتلم‬
‫ث‬
‫یتلج ںیہ ۔ دوونں یک وصرت ہی ےہ ہک اوہنں ےن اس دحی ےک قلطم وک دیقم رپومحمل ایک ےہ اور ہی راےئ اقمئ یک ےہ ہک دوونں‬
‫ث‬
‫دحوثیں ںیم ونممع افلض یاین ےہ یکں ہک ای دحی ںیم قلطم یاین یک اممتعن ےہ اور دورسی ںیم افلض یاین وک قروح رکیا‬
‫ونممعقراردیایگےہاسرطحدوونںںیمونممعاچبوہایاینےہ۔‬
‫ااممامکلےککلسمیکالصہیےہہکارگیایناسیرسزنیمںیمےہسجاکرخمجیسکیکیکلمںیم ےہوتاسرخمجاکامکل‬
‫یاینوکچیباتکساوراےسونممعقراردےاتکسےہاالہیہکوہاےسیولوگںوکرتسمدرکےنجےکیاستمیقہنوہاورنجےکالہکوہےن‬
‫ث‬
‫اکادنہشیوہ۔اوہنںےندحیوکانرحصایئونکاؤںرپومحملایکےہوجاعمزونیمںںیموھکدےیلاجےتںیہ۔اسوصرتںیمااممامکل‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪134‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ےکبردیونکاںوھکدےنواالزیادہدقحارےہ۔وہاےنپاجونروںوکےلہپیاینالپدےرھپافلضیاینوکولوگںےکےیلوھچڑدے۔وگیا‬
‫انیکراےئہیےہہکونکاںرممرکےنیکوہجےسیسکیکیکلمںیہننا۔‬
‫وقابعدتیکتہجےساممتعن‪:‬‬
‫ث‬
‫رشعیںیمرصفامنزہعمجےکےیلوقعیباورخریوقروحیکاممتعنآیئےہ۔ارشادجاودنیےہ۔‬
‫ْ ْ ‪103‬‬ ‫ْ َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫ّٰللا وذ ُروا البيع‬
‫لصال ِة ِمن يو ِم الج ُمع ِة فاسعوا ِإلى ِذك ِر ِ‬
‫ودى ِل َّ‬
‫ِإذا ن ِ‬
‫(حاکپرااجےئامنزےکےیلہعمجےکدنوتاہللےکذرکیکرطفدوڑواورخریوقروحوھچڑدو۔)‬
‫ینعیعیباُسوقونممعےہہکبجزوالےکعباذانوہریہوہ۔اوراامممررپوہ۔ارگاسوقںیمعیبواعقوہاجےئوتاس‬
‫اکمکحایکوہاگ؟اسںیماملعاکاالتخفےہینعیہیعیبخسفوہاجےئیگیاںیہن؟اورارگخسفوہیئوتسکیکعیبخسفوہیگ؟اورایکاسوہفممےک‬
‫امتماعمدہےعیبےسقحلموہںےگیاںیہن؟‬
‫ث‬
‫اامم امکل اک وہشمر کلسم ہی ےہ ہک عیب خسف وہ اجےئ یگ۔ ای وقلےہ ہک خسف ںیہن وہیگ۔ ہی اامم شایعف اور اامم اوبہفینح اک‬
‫کلسمےہ۔ساالتخفےہہکآیااخریجسیکوہجےسوارداممتعنونممعےکافدسوہےنیکاقتمیضےہیاںیہن؟‬
‫سکیکعیبخسفوہیگ؟ااممامکلےتہکںیہہکسجرپہعمجواحےہاسیکیھبخسفوہیگسجرپہعمجواحںیہنےہاسیکعیب‬
‫اظہہیےکاوصلاکاقتاضےہہک م ر‬
‫ہعیبخسفوہاجےئ۔‬ ‫خسفںیہنوہیگ۔املع م ر‬
‫دورسےامتماعمدہوںرپعیباکاالطقایکاجاتکسےہیکںہکعیباکوہفممانںیمیھبوموجدےہ۔ینعیاسیرصموتیفوجامنز‬
‫ہعمجےسآدیموکاغلفرکدے۔عیباکاالطقدورسےاعمدہوںرپہنوہےناکیھبااکمنےہیکںہکعیبےکبرسکعاسوقںیماناک‬
‫ث‬
‫ااقعندشاذویادریہوہیاےہ۔دورسیامتمامنزوںوکامنزہعمجرپوطبراابحتسبایقسایکاجاتکسےہاورارگوہوفتوہاجںیئوتوطبراممتعن‬
‫وہامنزہعمجےسقحلم وہںےکارگہچریمےملعیکدح ییسکےنہی یاتںیہنیہکےہ۔ہیوہجےہہکامنزےکےیلیھبوکوھچڑےن‬
‫واولںیکاہللےندمحووتفیصیکےہ۔‬
‫‪104‬‬
‫الصال ِة و ِإ ْيتاء الزكاة‬ ‫ِ‬
‫ْ َّ‬
‫ّٰللا وإقام َّ‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ذ‬‫ِ‬ ‫ن‬‫ع‬ ‫ال َّۡل ُت ْله ْيه ْم ِتجار ًة وۡل ب ْي ٌ‬
‫ع‬ ‫رج ٌ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ہیوہولگ ںیہ یہنجاجترت اورخریوقروح اہللیک یادےس اور ااقمامنز اور اداےئزوکٰۃ ےس املخ‬
‫ںیہنرکدتی۔‬

‫‪ )103‬لجمعه‪9/62:‬‬
‫‪ )104‬النور‪38/24:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪135‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رشبطبراءتعیبےکااکحم‪:‬‬
‫اس عیبےک اجبر وہےنںیماملعاک االتخف ےہ۔ اس عیبیکوصرت ہی ےہہک ےنچیبواالخریار رپاسامنےک ادنر وموجد م ر‬
‫ہ مسق‬
‫ہ مسق ےکبیع ےس بری وہےن یکرشط‬ ‫ےک بیع ےس بری اذلم وہےن یک ومعیم ادناز ںیم رشط اگلدے۔ اامم اوبہفینح ےک بردی م ر‬
‫رھکرکعیبرکیااجبرےہوخاہےنچیبواےلوکبیعاکملعوہیاہنوہ‪،‬اُسےنبیعاکیامیلوہیاہنیلوہ‪،‬اسےنبیعوکداھکیوہیاہنداھکیوہ۔‬
‫ث‬
‫یہیوقل اامم اوبوثراکیھب ےہ۔ااممشایعف اکوہشمروقل (وجوشاعفےک بردیراجئ ےہ )ہی ےہہک ےنچیبواےلاس بیعےس بری ےہ‬
‫ےسج اس ےن خریار وک داھک دیا وہ ۔ اامم امکل اک وہشمر ومفق ہی ےہہک نج ویعب ےس ےنچیب واال وافق ےہ ان ےس براءت اجبر ےہ‬
‫اخصوطرےسالغمےک یارےںیمبراءتشیپظن ےہ۔اہتبلوخوصبرت یادنویں ےکلمح ےساانثتس ےہیکںہکاسںیمدوھہکاک‬
‫جہشزیادہےہاسےیل اجبرےہ رگمدبوصرت یادنیںیمبراءت اجبر ےہ۔ان ےس ایدورسی روایےک اطمقبالغم اورویحان‬
‫ث‬
‫ںیم براءت اجبر ےہ۔ ایرسیتی روای ااممشایعفیک یادیئںیم ےہایوقل اُن ےس ہیرموی ےہہک عیببراءترصفاطلسنیک‬
‫اجیےسدرسےہایوقلاطلسنیکعیباورریماثیکعیبےکہلسلسںیمےہرگمہیاسوقاکاعمہلمےہہکبجبراءتیکرشطہن‬
‫اگلںیئ۔‬
‫براءت ےکقلطموجازیک دلیل ہی ےہہک بیعےکہلسلس ںیموکیئ اکروایئ یاعئےک ںیئتخریار اک ایقح ےہ۔ ارگ اس‬
‫ےناسقحوکاسطقرکدیاےہوتوہاسطقےہاسیک الصامتمواحوقحقںیہ۔نجاہقفےناےسقلطمیااجبراہکےہانیکدلیلہی‬
‫ےہہک ارگےنچیبواےلوکبیع اکملع ںیہنےہوت ہیرغرےکیابےسےہ اور ارگ اےس ملعےہوتہینبغےک یابےس ےہ‪،‬اسےیلاامم‬
‫امکلےنقروحدننکہیکالیملعیکرشطریھکےہ۔ااممامکلیکدلیلوہروای ےہوجالمواطںیمدرجےہہکدبعاہللنبرمعےنای‬
‫الغم آھٹ وس درمہںیم خریا اور اےس رشبط براءت قروح ایک۔ خریےن واےلےن ان ےس اکشی یک ہکالغم ںیم ایامیبری ےہ‬
‫ث‬
‫سجیکآپےننادنیہںیہنیکےہدوونںدقممےلرکامثعنےکیاسےئگ۔اُسصخشےناہک‪:‬اوہنںےنےھجمایالغماچیب‪،‬اےس‬
‫ث‬
‫ایامیبریےہسجیکاوہنںےننادنیہںیہنیک؟رضحتدبعاہللےناہکںیمےنبراءتےکاسھتاےساچیباھت۔رضحتامثعنےن‬
‫ہلصیف دیا ہکدبعاہلل مسقاھک ںیئہک الغم قروح رکےتوق اںیہن اسیکیسک امیبری اک ملع ںیہن اھت۔رضحتدبعاہللےن مسق اھکےن‬
‫ث‬
‫ےسعنمرکدیااورالغمواسپوہیگدورسیرواییھبےہہکرضحتزینبیایبراءتیکعیبوکاجبرقراردےتیےھت۔ااممامکلےن‬
‫ث‬
‫اےسالغومںےکاسھتاخصایکےہیکںہکانےکویعبزیادہبریفخمرےتہںیہ۔الخہصالکمہیہکردرکےناکاایتخرخریاراکیای‬
‫قح ےہ اور وچہکن قروح رکدہ یک افصت یک رطح اس ںیم یھب برے االتخافت ںیہ اس ےیل الیملع رپ دوونں ےک قفتم وہےن یک‬
‫ث‬
‫ابادنازتفصقروحرکدہےسالیملعرپقرنیقیاکقفتموہیا‬ ‫وصرتںیماےسیااجبرقراردانیواحےہ۔اسیکالصعیبیک تمیقرپ ر‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪136‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ےہ۔ اس ےیل اتکب ادملوۃن ںیم انب ااقلمس ےن اامم امکل ےس لقن ایک ےہ ہک اُن اک آخری وقل براءت یک عیب اک ااکنر رکیا اھت اال ہی ہک‬
‫اطلسناسںیمفیفخترکدےاخصوطرےسقروضںےکہلصیفںیمریغمةامیکلےنہیراےئاقمئیکےہہکبراءترصفاُنویعب‬
‫ںیم اجبرےہ نجیک تمیقاسامنیکاہتیئ دقرےساجتموزہنوہ۔الخہص ہیہکبراوتےکاقلئاملعےکبردیرشط یہےسالزم وہیگ‬
‫مس ث‬
‫ینعیہکبجاسےنرشطاگلدیوہاہتبلااممامکلےکاہںاطلسنیکعیباورریماث يت یںیہ۔براءتیکعیبرپوگتفگاسےکاجبروہےن‬
‫ت‬

‫اوراسیکرشطیکاجبروہےنرپےہاورہیہکوکنےسعہود‪،‬اسامناورویعباجبرںیہاورسکےکےیلقلطمیارشطےکاسھتاجبرںیہ‬
‫‪105‬‬
‫۔ہیاسرےاسملئ مہاریوگتفگںیموپرییالعفلوموجدںیہ۔انےسوافقوہیارضوریےہ۔‬
‫قروحرکدہیکامضیاکوق‪:‬‬
‫املعےناسوقےکہلسلسںیماالتخفایکےہسجںیمخریارامضیاتیلےہہکارگاسامنبریادوہیگوتاُساکاسخرہوہاگ۔‬
‫ث‬
‫اامم اوبہفینح اور اامم شایعفےتہک ںیہہکخریار ہضبقےکعب یہ اضنموہاگ۔ اامم امکلےک اہں اسںیملیصفت ےہ۔ اس یابںیم ان‬
‫ےک بردیقروح رک دہیک نیت ںیمسق ںیہ‪ :‬ای عیب وہےہ سجںیم ےنچیب واےل رپوزن ےس‪ ،‬امیپئ ےس یا دعتاد ےس لمکم ادایگیئ‬
‫واحوہیتےہدورسیمسقیکعیبوہےہسجںیملمکمادایگیئواحںیہنوہیتاورہیالکناکوسداےہیااُنزیچوںیکاجترتےہوج‬
‫وتیل ںیہن اجںیت‪ ،‬نج وک یا یا ںیہن اجیا اور ہن امشرایک اجیا ےہ۔ نج زیچوں ںیم لمکم ادایگیئ واح ےہ ان ںیم خریار ہضبق ےک عب یہ‬
‫اضنم وہاگ اورنج زیچوںںیم لمکم ادایگیئواحںیہن ےہ اوروہ وموجد ںیہوت اُنںیم کلسم امیکلںیم ریغبیسک االتخفےک امضی‬
‫خریارےکذمےہوخاہاسےنہضبقہنایکوہ۔ارگاسامناغیےہوتاسیارےںیمااممامکلےسنیترواںیتیوقنملںیہ۔سےس‬
‫وہشمرروایہیےہہکامضیےنچیبواےلیک وہیگاالہیہک اسےنخریاررپاسیکرشط اگلدیوہ۔دورسیروایہیےہہکامضی‬
‫خریاریک وہیگ اال ہیہک اسےن ےنچیبواےل رپ اسیکرشط اگلدیوہ۔ رسیتی روای ےک اطمق دو زیچوںںیمقرق ایک اجےئاگ۔ ای‬
‫رطفوہاسامنںیہنجےکوقرضورتییایقرےنہاکاانیمطنںیہنےہاوردورسیرطفوہاسامنںیہنجیکاقبرپاانیمطنایک‬
‫اجاتکسےہاوراسہلئسمںیماالتخفیکاینبدہیےہہکایکہضبقرشاطئدقعںیمےہیاااکحمدقعںیمےسےہ؟اوردقعالزمےہہضبقالزم‬
‫ںیہنےہ؟نجاہقفےنہییاتامینہکہضبقدقعیکدرگتسیااسےکالزموہےن(یااسینعمیکوجریبعتیھبرکںی)یکرشطےہاُنےک‬
‫رگدایاورعیبدقعنموہ‬
‫بردیامضیےنچیبواےلیکوہیگیاہکنخریاراسرپاقضبوہاجےئ۔اورنجاہقفےناےسعیباکایالزیممکح ا‬
‫یکچاورالزموہیئگےہ‪،‬اوہنںےناہکہکدقعخریاریکامضیںیمدالخےہ۔ااممامکلےناحرضواغیںیمرفتقییکےہاوراسامن‬

‫‪ )105‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد ‪149/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪137‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ںیموپریوپریادایگیئےکوہےنیاہنوہےنیکاینبدرپوجقرقایکےہوہااسحتسنےکولہپےسےہاورارثکاحالتںیمااسحتسنےکینعم‬
‫اظہےنہیراےئاقمئیکہکدقعےسخریاریکامضیواعقوہاجیتےہ۔‬ ‫افمدوتحلصماورااصنفیکراعیرکیاےہ۔الہ م ر‬
‫اسںیماملسمونںےکدرایمنوکیئاالتخفںیہنےہہکہضبقےکعباسامنخریاریکامضیںیموہاگ۔‬
‫وعضیکدقمار‪:‬‬
‫وہدقمارایکےہسجںیماجہحئواحےہ؟ولھپںںیمایاہتیئیکدقمارےہ۔زبسویںےکیارےںیمایوقلہیےہہک‬
‫لیلقوریثکسںیماجہحئےہ۔دورساوقلایاہتیئےکیارےںیمےہ۔انبااقلمسلھپےکثلثاکاابتعروزنےسرکےتںیہاور‬
‫ابہشتمیقیکاہتیئاکاابتعررکےتںیہ‪،‬ینعیابہشےکبردیلھپیکاینتدقماراکاصقننوہیگوہسجیکتمیقایاہتیئوزنوہوت‬
‫اہتیئ تمیقوعض رکدی اجےئیگوخاہوہتمیقوزنںیماہتیئوہیاہنوہ۔ انبااقلمسےکبردیارگلھپاک ایاہتیئوزن بریاد وہیگ‬
‫ےہوت ارگوہساییہ ونعےکلھپ ںیہاور اسےکاخدنانیکتمیقفلتخم ںیہنےہوتتمیق ےسایاہتیئ وعضوہاجےئیگ اور‬
‫ارگلھپفلتخمونع اورفلتخموتمیقںےکںیہیایئکاخدنانےکلھپ ںیہنجیکںیتمیقیھبفلتخمںیہوت اصقننوہےنواےلثلثیک‬
‫تمیق اک اابتعر وہاگ۔اسیکوجدقماریوہیگوہتمیق ےسوعضوہاجےئیگ۔ںیہکوہرصفاقبوزن وہےناک اابتعر رکےتںیہہکبج‬
‫لھپےکامتماخراءاوراخدناونںںیمتمیقاسکیںوہاورںیہکدوونںیاوتںیکراعیرکےتںیہہکبجتمیقںیماالتخفوہ۔‬
‫ث‬
‫امہیکلوجاحئوکوعضرکےنںیمدقماریکنییعترکےنےکاےنپومفقیکامحیںیم(ہکبجاسایسقںیموارددحیقلطم‬
‫ےہ)ہیادتساللرکےتںیہانہکاسںیملیلقےکیارےںیمرعفواعدتےکاطمقبہیےطےہہکہیریثکےکاخمفلےہیکں‬
‫ہکہیولعممےہہکلیلقاکاصقننوت م ر‬
‫ہلھپںیموہیاےہوگیاخریاراسرشطںیمرعفواعدتاورومعملےکاطمقبدالخوہاےہ‬
‫ارگہچزیانےسادایگیئںیہنوہیئےہ۔ہیولہپیھبامہےہہکاجہحئ سجےسہیمکحقلعتمےہلیلقوریثکںیمقرقرکےناکاقتمیض‬
‫ےہ۔ہیاہقفےتہکںیہہکحقرقرکیاواحےہوتاسںیمثلثاکاابتعررکیایھبواحےہیکںہکرشعیےندعتمدوماعقرپاس‬
‫اکاابتعرایکےہ۔اساوصلںیمکلسمامیکلںیمارطضابیایااجیاےہیھبکریثکےکےکاقمماکاابتعررکےتںیہےسیجثلثاکلحیہیےہ‬
‫اوریھبکلیلقےکاقممںیماےسرےتھکںیہاوروکیئارطضابںیہنوہیاہکلیلقوریثکںیمقرقےہامتماہقفےکاہںایقس‬
‫ث‬
‫ےک ذرہعیدقمراتاک اابثت لکشم ےہ۔ اسےیل اامم شایعف ےتہک ںیہہک ارگںیم اجلحہ یک امحی رکیاوت اس ںیم لیلقو ریثک‬
‫دوونںیکامحیرکیا۔لیلقوریثکںیمثلثےکقرقوامازوہےنےکیارےںیماہللےکروسلﷺاکوتیصےکیارےںیمہی‬
‫مکحاکدرہجرھکاےہہک‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪138‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫‪106‬‬
‫الثلث والثلث كثیر‬
‫''ایاہتیئیکوتیصرکدایاہتیئزیادہےہ۔''‬
‫تمیقںیمقرنیقیاکاالتخف‪:‬‬
‫عیب ںیم وت قرنیقی قفتم وہں رگم تمیقیک دقمار ںیم ان یک درایمن االتخف وہ یگ وہ اور وکیئ واحض وبثتہن وہ وت اہقف اس رپ‬
‫قفتمںیہہکدوونںفلحااھٹںیئےگاورعیبوکخسفرکدںیےگ۔اہتبللیصفتںیماالتخفےہینعیوہزامہناوروقایکےہسجںیمفلح‬
‫ااھٹےناورخسفرکےناکمکحدیااجےئاگ؟اامماوبہفینحاورایامجعیتہکےہہکقرنیقیفلحااھٹںیئےگاورخسفرکںیےگحی‬
‫ث‬
‫ہکاسامنوفتہنوہاوہ۔ارگوہمتخوہیگےہوتخریارمسقاھکےئاگاوراسیکیاتربتعموہیگ۔ااممشایعف‪،‬دمحمنبانسحل(اامماوبہفینح‬
‫ث‬
‫ہوققرنیقیفلحااھٹتکسںیہااممامکلےسدورواںیتیںیہ‪،‬ایروایےکاطمقبہضبق‬ ‫ےکشارگد)اورابہشامیکلےتہکںیہہک م ر‬
‫ےسےلہپقرنیقیفلحااھٹںیئاورخسفرکدںیاورہضبقےکعبخریاریکیاتربتعموہیگ۔دورسیروایاامماوبہفینحیکیادیئںیمےہ۔‬
‫ہیانبااقلمسیکروایےہ۔یلہپروایابہشیکیھت۔انےکبردیاسامنوفتوہیاےہیازاریکبتیلیےساوراسامنںیمااضہف‬
‫اوریمکےہ۔داؤداوراوبوثرےتہکںیہہک م ر‬
‫ہاحلںیمخریاریکیاتربتعموہیگ۔زقریھبیہیےتہکںیہاالہیہکتمیقیکسنجںیمدوونں‬
‫ےک درایمن االتخف وہا وہ ۔ اس وصرت ںیم ان ےک بردی قرنیقی فلح ااھٹ ںیئ اور خسف رک دںی۔ اس ںیم اہقف ےک درایمن وکیئ‬
‫االتخفںیہنےہہکارگتمیقیااسامنیکسنجدبلاجےئوتواحیایمہفلحاورخسمیہےہ۔‬
‫ث‬
‫تمیقیکدعتادںیماالتخفیکنبرپفلحیایمہاورخسفیکوجراےئاہقفےناقمئیکےہوہدحیانبوعسمدیکوہجےسےہہک‬
‫اہللےکروسلﷺےنقرامیا‪:‬‬
‫‪107‬‬
‫أيما بيعین تبايعا فالقو ُل قو ُل البا ِئ ِع أ ْو يتراد ِان‬
‫(قرنیقیآسپںیموجعیبیھبرکںییاتےنچیبواےلیکربتعموہیگیادوونںردرکدںی۔)‬
‫ث‬
‫نجرضحاتےناسدحیوکخسفرپاوراسےکاعموہےنرپومحملایکانیکراےئوہیئہک مہراحلںیمقرنیقیفلحااھٹںیئ‬
‫ث‬
‫اورخسفرکدںی۔انےکبردیاسیکتلعہیےہہکایکیبوقدمیعیھبےہاوردمیعہیلعیھب‪،‬نجاہقفےکبردیدحیوک‬
‫اساحل رپومحمل رکیاواح ےہسجںیمخریار اورقروحدننکہاک دوعیاسکیں وہ انیک راےئہی ےہہکارگاسامنرپہضبق رک یل‬
‫ےہیاوہوفتوہیگےہوتہضبقخریارےکےیل وگاہاور اسیکدصاقےکےیلہبشنب یگےہاورمسقاھکیااسرپواحےہسجےک‬

‫َّ‬ ‫اب ق ْول َّ‬ ‫ْ‬

‫صح ِابي ِه ْجرت ُه ْم‪3936،‬‬
‫ﷺالل ُه َّم أ ْمض ِأل ْ‬
‫ِ‬ ‫الن ِب ِي‬ ‫اب منا ِق ِب األنص ِار‪ ،‬ب ُ ِ‬
‫‪)106‬بخاری‪ِ ،‬کت ُ‬
‫‪ )107‬امام مالک‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب الخیار‪1337،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪139‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دوعی ٰںیمزیادہہبشوہ۔ومسقںےکاعمہلمںیمااممامکلاکاوصلیہیےہ‪،‬اسےیلضعبوماعقرپوہدمیعرپمسقاھکیاواحقراردےتی‬
‫ںیہاورضعبوماعقرپدماعہیلعرپمسقاھکیااسرپواحےہسجےکیارےںیمہبشوقیبروہیاےہضعبوماعقرپدمیعےکیارےںیم‬
‫ہبشزیادہوہیاےہاوراسوقدمیعےکےیل مسقاھکیارضوریوہاگ۔ نجاہقفےنخریاریکیاتوکربتعم امیاےہ‪،‬انیکراےئےہہک‬
‫ےنچیب واال خریار ےک خریےن اک رتعمف اور تمیق ےک یسک ہصح ےک ہلسلس ںیم اس ےک الخف دوعی رک راہ ےہ۔ داؤد اور ان ےک مہ‬
‫ث‬
‫وناؤںےندحیانبوعسمدوکرتسمدرکدیاےہیکںہکوہعطقنمےہ۔اسےیلاخبریوملسمےناسیکرختجیںیہنیکےہ۔ااممامکل‬
‫ےناسیکرختجییکےہ۔ااممامکلےتہکںیہہکارگقرنیقیمسقاھکےنےسااکنررکدںیوتعیبخسفوہاجےئیگ۔آپاکدورساوقلےہہک‬
‫قروحدننکہیکیاتربتعموہیگ۔اسرطحوجصخشمسقاھکےنںیملہپرکےوتاسےکیارےںیمکلسمامیکلںیماالتخفےہ۔‬
‫ث‬
‫وہشمروقلدحیےکاطمقبقروحدننکہوکربتعمےنھجمساکےہارگخسفوہیگوہوتابقرنیقیںیمےسیسکےکےیلاجبرےہہکوہاےنپ‬
‫اسیھتیکیاتامناسںیمکلمامیکلںیماالتخفےہ۔‬
‫افدسعیباکمکح‪:‬‬
‫اسںیمعیبافدساکمکحایبنوہاگہکبجہیعیبواعقوہیکچوہ۔مہےتہکںیہہکاملعاکاسارمرپاافتقےہہکافدسعیبحواعقوہ‬
‫یئگ وہ اوراسںیمیسکےئنوسدےےک ااقعندیک وہجےسومنواراقتیکنب رپاصقننےکسیایازاریکبتیلییک وہجےساسامنوفتہن‬
‫وہا وہ وتعیب رد وہاجےئیگینعی ےنچبواالتمیقوک اورخریےن واالاسامنوکواسپرکےاگ۔ اہتبلاہقف اک اسوصرتںیم االتخفےہہک‬
‫اسامن رپہضبقوہیگوہ اورآزادی‪،‬ہبہ‪ ،‬عیب‪ ،‬رنہوریغہےک ذرہعی اسںیم رصتف وہیگوہوت ایکہیوفتدشہامشروہاگسجیکتمیق ادا‬
‫ث‬
‫رکیاواحوہ؟اسرطحارگاسامنںیمبریقوہیئگےہیاوکیئیمکآیئگےہوتہییھباالتخیفےہ۔ااممشایعفیکراےئےہہکعیبافدسںیم‬
‫ہی زیچںیوفتامشرںیہن وہںیگہن یکلماکہبش وموجد ےہاورردرکیاواح ےہ۔اامم امکلےتہکںیہہکہیسوفتںیہاور تمیقیک‬
‫ادایگیئواحےہ۔اہتبلانب م‬
‫وہےنریاےکہلسلسںیمانےسرواییکےہہکہیوفتںیہنےہ۔اسرطحاکوقلاامماوبہفینحاک‬
‫ےہ۔ اامم امکلےک بردیعیب افدسیک دوںیمسق ںیہ‪ :‬رحام اور رکموہ رحام عیب افدسیک وصرتںیم ارگاسامن وفت وہ اجےئوت تمیق‬
‫واح ےہ رگموہاسامنارگوفتوہا ےہوتانےکبردیوہحیحص ےہاسب اواقتضعب افدسعیبضحمہضبقیکوہج ےسانےکبردی‬
‫حیحصوہاجیتںیہیکںہکاسںیم م‬
‫رکاہیکلہوہیتےہوشاعفعیبافدسوکریاوایلعیبےساوررغروایل عیبےساشمہبقراردےتیںیہیکں‬
‫ہک ہینیع رحامعیب ےہسجرطحرشاباورزنخبریک عیبںیم رحامےہ۔ نیعرحامںیمانےکاہںوفتاک وصتر ںیہنےہ۔ ااممامکل‬
‫اناومرںیماممتعنیکوہجدعمااصنفوکقراردےتیںیہینعیریااوررغںیمااصنفںیہنوہیاارگاسامنوفتوہاجےئوتاسںیمدعلو‬
‫ااصنفاک اقتاض تمیقیکوایسپ وہ‪ ،‬اسےیلہک ہضبقےکوقاسامنیک تمیق ای مہرار یھت اور ابوایسپےکوق اسیک تمیق یاچن‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪140‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وسرہیئگےہیااسےکبرسکعوصرتیھبوہیتکسےہ۔اسےیلااممامکلعیبافدسںیموحاہلیازاروکتفوصتررکےتںیہ۔عیباورقرض‬
‫اسھت اسھت وہےن یک وصرت ںیم اامم امکل یک راےئ ےہ ہک ارگ اسامن وفت وہ اجےئ اور قروح دننکہ یہ ےن قرض یھب دیا ےہ وت‬
‫خریارتمیقواسپرکےاگرشبہکیطوہومجمیعتمیقےسزیادہہنوہیکںہکخریارقرضیکوہجےستمیقادارکاکچےہ‪،‬ابدعلاک‬
‫اقتاضہیںیہنےہہکوہاسےسزیادہولیاےئ۔اورارگخریارےنقروحدننکہوکقرضدیاےہوتقرضیکوہجےساسےنتمیقوخدیہ‬
‫مکاگلیئےہ۔حخریاررپتمیقیکوایسپواحوہیئوتوہوجمتولیاےئوہتمیقےسمکہنوہ۔انوسدوںیکتقیقحہیےہہکانںیم‬
‫اعموہضےہہکبجقرضںیماعتونیایمہجہباکرقرامےہ۔ااممامکلےکاہںاناعمالمتںیمسےسزیادہتفقہیایااجیاےہ۔‬
‫املع اک اس ارم ںیم االتخف ےہ ہک ہضبق ےس ےلہپ ارگ قرض یک رشط ہن امےن وت ایک عیب درس وہیگ یا ںیہن ؟ اامم اوبہفینح‪ ،‬اامم‬
‫ث‬
‫شایعفاورامتماملعےتہکںیہہکعیبخسفوہاجےئیگ۔ااممامکلاورانےکااحصبیکراےئےہہکعیبخسفںیہنوہیگ۔اہتبلانبدبعالجکااممت‬
‫قراردےتیںیہ۔ااممامکلےسایوقلوہمجریکامحیںیموقنمل ےہ۔وہمجریکدلیلہیےہہکاممتعنونممعےکافدسیکدلیلےہ‬
‫۔حبئعافدسواعقوہیئگوتاسرشطےکرعفوہاجےنےسوہحیحصںیہنوہیتکسسجیک تہجےساسفدواعقوہاےہسجرطحےشےک‬
‫افدس وہےنےکعبوسحمس زیچوںںیمدسفمسےکرعف وہےنےس اسیک الصاحلواسپںیہن آیتکس۔ روای ےہہکدمحمنب‬
‫ادمحنبلہساربلیکمےنہیہلئسماامسلیعنباقحسامیکلےسوپاھچ‪:‬قرضاورعیبےکدرایمناوراسوصرتےکدرایمنایکقرقےہہک‬
‫ای صخش ےن وسدانیر اور ای زیکشمہ رشاب ںیم ای الغم قروح ایک۔ ح دوونں ںیم وسدا ےط یا یگ وت اس ےن اہک ںیم کشم‬
‫رشابوکریخ یاد اتہکوہں۔ ہی عیبامتماملعےکبردیخسفوہ اجےئیگوت اس رطحقرضوایل عیب اکاعمہلموہاگ۔ اوہنں ےنوجوجاب دیا‬
‫‪108‬‬
‫اسےکقحںیموکیئدلیلںیہنےہ۔‬
‫اتکبارصلف‪:‬‬
‫وسےنواچدنیےکاکرویاریکایوصرتہیےہہکوخدوسےنواچدنیےکدبےلاکرویاروہاوراسیکنیتوصرںیتںیہ‪:‬‬
‫ایہیہکوسےنوکوسےنےسابتدہلایکاجےئ۔‬
‫دورسیہیہکاچدنیوکاچدنیےسابتدہلایکاجےئ۔‬
‫رسیتیوصرتہیےہہکوسےنےکدبےلاچدنییااچدنیےکدبےلوسےنیکخریوقروحیکاجےئ۔‬
‫انتںوصروتںےساکرویاروکرشعںیم’’عیبارصلف‘‘ےتہکںیہ‬

‫‪)108‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪228/2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪141‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫اسعیبےکاسھتدورشںیطوصخمصںیہایتستيہاکہنوہیاینعیوفریادایگیئاوردورسیافتلضیکدعموموجدیگینعیلثم‬
‫وہےنیکرشطاسےیلاساتکبرپحبدنچوسنجںںیممسقنمےہ‪:‬‬
‫‪)۱‬ایکتستيہےہاورایکیسنںیہنےہ۔‬
‫‪)۲‬لثمایکےہاورایکںیہنےہ‪،‬اندوونںوسنجںیکفلتخمںیلصفںیہاوراسےیلانںیماالتخفیھبےہ۔‬
‫ث‬
‫‪ )۳‬ارگہی عیبیسک اسیوصرتںیمواعقوہیئگوہسجںیماالتخفےہوتایک ہیتستيہ یا افتلض اکیادوونں اک ذرہعییایوہیگ‬
‫انولوگںےکبردیوج ذراعئےکاقلئںیہینعی ااممامکل اورانےک ااحصب؟ہییھبالصیکرطحدو ومسقںںیممسقنمےہ۔ ینعی‬
‫ث‬
‫رسیتیاوروچیھتسنجاسںیمشالمےہ۔‬
‫‪)۴‬اسعیبےکااکحمیکوصخایصتاستہجےسہکدوونںرشںیط(یسناورافتلضاکہنوہیا)اسںیمربتعمںیہ۔ہیعیبان‬
‫دوونںرشاطئیکوہجےسدورسیااسقمعیبےسااکحمںیمفلتخمےہ۔‬
‫ث‬
‫ان س ےک ابمح ایہن اانجس ےک رگد وھگےتم ںیہ یا ان ےس لیکشت دشہ اومر ےس رعتض رکےت ںیہ ۔امہیکل ےن اتکب‬
‫ث‬
‫ارصلفںیمتہبےساےسیاسملئشالمرکدیںیہوجقرضےکاقتوضںےسقلعتمںیہرگموچہکناُنںیمےسافدساعمہلماکقلعت‬
‫یےک‬
‫یسن یا افتلض ںیم ےس یسک اوصل ےس اھت‪ ،‬اس ےیل اوہنں ےن اےسیھب اس اتکبںیم دالخ رک دیا ےسیج اقہمئ‪ ،‬ومجمہع اور قراد ٰ‬
‫‪109‬‬
‫اسملئاوراناکیایمہقلعترگماہیںاناسملئاکیرکہشیپظنےہوجرشعںیموطنمقںیہیااُنےسقر یںیہ۔‬
‫الہپہلئسم‪:‬‬
‫املعاک اس ارمرپ اامجعےہہکوسےنےکدبےلوسےنوکاور اچدنیےکدبےل اچدنیوکاجبرںیہنےہ‪ ،‬رگمہکبجوہبرابر برابر‬
‫اورآےنماسےنمنیلدنیوہاہتبلرضحتانبابعساورانےکیکمریپواناکاسںیماالتخفےہ۔وہاےسیمکیشیبرکےکنچیباجبرقرار‬
‫دےتیںیہاوررصفاداھریکاممتعنرکےتںیہ۔رضحتانبابعسیکدلیلوہروایےہوجاوہنںےنااسمنبزیےکواہطسےس‬
‫یبنﷺےسایبنیکےہہکآپےنقرامیا‪:‬‬
‫‪110‬‬ ‫َّ‬ ‫ً‬
‫ۡلربا األفي الن ِسيئ ِة‬
‫(ریارصفاُداھرںیمےہ۔)‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ہیایحیحصدحیےہرضحتانبابعسےناسدحیےک م ر‬
‫اظہرپلمعایکےہاوریارصفاداھرںیممیلستایکےہ۔‬

‫‪ )109‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪233 /2،‬‬

‫ً‬
‫الدين ِار نساء‪2178،‬‬ ‫اب ب ْي ِع ِ‬
‫الدين ِار ِب ِ‬ ‫الب ُيوع‪،‬ب ُ‬
‫ِ‬
‫اب ُ‬‫البخاري‪،‬كت ُ‬
‫ِ‬ ‫‪)110‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪142‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وہمجریک دلیلوہروای ےہوج اامم امکل ےن یاعفےس اوہنں ےن اوبدیعس جری ےسایبنیک ےہہک اہللےکروسل ﷺ‬
‫ےنقرامیا‪:‬‬
‫ۡلت ْش ُفوا بعضها على ب ْعض وۡل تب ُعيوا الف َّ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬
‫ضة‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و‬ ‫بمثل‬ ‫مثال‬ ‫ۡل تبيعوا الذهب ِبالذهب إۡل‬
‫ُ ْ ُ‬ ‫ً‬ ‫َّ َّ‬
‫ض وۡل تب َّي ُع ْوا ِم ْنها ش ْي ًئا عا ِئ ًبا‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الفض ِة ِإۡل ِمثال ِبمث ٍل وۡل تشفوا لبعفها على بع ٍ‬
‫ِب ِ‬
‫‪111‬‬
‫ِبن ِاج ِز‬
‫(وسےن وک وسےن ےک وعض ہن وچیب رگم برابر برابر اوراےس دورسے ےس مک شیپ ہن رکو۔ اچدنی وک اچدنی‬
‫ےک وعض ہن وچیب رگم برابر برابر اور ایوک دورسے رپمک شیپ ہن رکو اور ان ںیم ےس وکیئ زیچ اغی ےک‬
‫وعضوموجدوکہنقروحرکو۔)‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ہیاسیابیکروایاتںیمحیحصبرنیدحیےہاوردحیابعدہنبااصلمیھباسیابںیمحیحصےہانچہچنوہمجرےنان‬
‫ث‬
‫ااحدیرپلمعایک۔‬
‫دورساہلئسم‪:‬‬
‫املعےناسارمںیماالتخفایکےہہکولتاراورآراہتسفحصموکاچدنیےکوعضقروحایکاجےئاوراسںیماچدنیاکاکم‬
‫ث‬
‫وہ‪،‬یاوسےنےکوعضقروحایکاجےئاوراسںیموسےناکاکموہ۔ ااممشایعفےتہکںیہہکہیاجبرںیہنےہیکںہکاچدنیوکاچدنی‬
‫ےکوعضاوروسےنوکوسےنےکوعضقروحرکےنںیملثمیکوجرشطریھکیئگےہوہاہیںیاولعممےہ۔ااممامکلےتہکںیہ‪،‬ارگ‬
‫اسںیموموجدوسےنیااچدنییکتمیقایاہتیئیااسےسمکےہوتہیعیباجبرےہینعیاچدنیےکوعضارگوہآراگتساچدنیےسوہیئ‬
‫ےہاوروسےنےکوعضارگوہآراگتسوسےنےسوہیئےہورہنہیعیباجبرںیہنےہوگیااُنیکراےئےہہکارگاچدنیاینتلیلقوہہک‬
‫وہعیبںیم وصقمدہننب ےکساوراسیکتیثیحوگیاہبہیکوہاجےئوتہی اجبرےہ۔اامماوبہفینحاورانیکااحصبےتہکںیہہکاچدنیےس‬
‫آراہتسولتاروکاچدنیےکوعضقروحرکےنںیموکیئرحجںیہنےہہکبجاچدنیولتاریکاچدنیےسزیادہوہ‪،‬اسرطحوسےنےس‬
‫آراہتسولتاریکقروحاکاعمہلمےہیکںہکاہقفہیےتھجمسںیہہکولتاریکاچدنییاوسےنیکلثمخریاریکاچدنییاوسےنیکلکشںیم‬
‫وموجدےہاوروجافلضےہوہولتاریکتمیقےہ۔‬

‫َّ‬ ‫َّ‬
‫‪ )111‬نسائی‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب ب ْي ِع الذه ِب ِبالذه ِب‪4574،‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪143‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممشایعفیکدلیلااحدیاکومعمےہاوردحیاضفہلنبدبعاہللااصنریاکصنےہ۔وہےتہکںیہہکاوہنںےنروسلاہلل‬
‫ﷺ یک جم ںیم بیخ ںیم ای القوہ شیپ ایک سج ںیم وسیا اور ریہا اگل وہا اھت۔ امل تمینغ ےک ای ہصح ےک وطر رپ اےس یھب‬
‫قروحایکاجراہاھت۔اہللےکروسلےنمکحدیاہکوجوسیااسںیمگلراہےہاےساکنلیلاجےئرھپآپےنقرامیا‪:‬‬
‫ْ ‪112‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الذه ُب ِبالذه ِب ورنا ِبوز ِن‬
‫(وسیاوسےنےکوعضقروحوہاگبرابربرابروزنرکےک۔)‬
‫رسیتاہلئسم‪:‬‬
‫املعےناافتقایکےہہکابمدہلیکرشطہیےہہکادایگیئوفریوہ۔اہتبلاسزامہنیکنییعترکےنوایلدحےکیارےںیماملعےن‬
‫ث‬
‫االتخفایکےہ۔اامماوبہفینحاورااممشایعفےتہکںیہہکابمدہلوفریامیااجےئاگحیہکقرنیقیجاہنوہںوخاہہضبقوفراًوہیگوہیا‬
‫ومخروہیگوہ۔ااممامکلیکراےئےہہکارگسلجمںیمہضبقومخروہیگوتابمدہلیالطوہاگوخاہدوونںجاہنوہےئوہں۔اوہنںےن‬
‫یایمہودعہوکرکموہقراردیاےہ۔‬
‫االتخفاکسروسلاہللﷺےکاسوقلےکوہفممںیماالتخفےہہکاۡلنها‪ ،‬وها ءاکبلطمایکےہ۔ہیلیلقوریثک‬
‫ےس دبل اجےئ اگ نج اہقف ےن ہی ینعم اھجمس ہک ہی اافلظ اس ےک ےیل ومزوں ںیہ وج سلجم ےس رتصخ ہن وہا وہ ینعی اُس رپ االطق ایک‬
‫اجےئاگہکاسےنا''انتاوراانتقروحرکدیاےہ''اوہنںےنہیہلصیفدیاہکسلجمںیمیاریخاجبرےہاورنجاہقفےنہیاھجمسہکاافلظ‬
‫اسوقحیحص وہںےگہکبجابمدہلرکےنواولںےنیفاوفلرہضبقایکوہاوہنںےنہیہلصیفدیاہکارگسلجمںیمہضبقدقعےسومخروہ‬
‫یگوتابمدہلیالطوہیگیکہکناسرپاافتقےہہکہیوہفممرصف(ابمدہل)ںیموحاہلےکوطررپیااایتخرےکوطررپیاامضیےکوطررپ‬
‫اجبرںیہنےہ۔اہتبلاوبوثرےسوقنملےہہکاسںیماایتخراجبرےہ۔‬
‫کلسم امیکلںیم اسیاریخےکہلسلسںیماالتخفےہسج رپابمدہلرکےنواےلقرنیقییاوکیئ ایقرقیاحویوہ‪،‬یھبکاہک‬
‫یگاساکاعمہلماایتخرسیجےہاوریھبکاسیکبردییکیئگ۔‬
‫وچاھتہلئسم‪:‬‬
‫کلسم امیکلںیم ایاسھت عیب ا ورابمدہلےکووقعںیم االتخف ےہ۔ اامم امکل ےتہکںیہہک ہی اسوصرتںیم اجبروہاتکس‬
‫ےہہکبجاییکدقمارارثکوہاوردورسااساکیاعبوہ۔وخاہابمدہلایدانیراکوہیادانیروںاکوہ۔ایوقلےکاطمقبابمدہلارگای‬
‫دانیر اک ےہ وت اجبر ےہ وخاہووقع یک وکیئ یفیک وہ اور ارگ ابمدہل ارثک ںیم ےہ وت اجبر وہےن ںیم ای دورسے اک یاعب وہےن اک اابتعر‬

‫الشعیر ب َّ‬
‫ْ َّ‬
‫الش ِع ِیر‪4568،‬‬ ‫‪ )112‬سنن نسائی‪،‬کتاب البیوع‪،‬باب بي ِع ِ ِ ِ‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪144‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫وہاگ۔ ارگ دوونں ایاسھتوصقمد ںیہوتاجبرںیہن ےہ۔ ابہشےنعیب اورابمدہل دوونںوک اجبر اہکےہ اور ہی س ےسااھچوقل ےہ‬
‫یکںہکاسںیمریایارغریراسیئاکوکیئذرہعیںیہنےہ۔‬
‫ل‬
‫اتکبا جعل‪:‬‬
‫لعج یسک اسی تعفنم رپ اخرت ےنیل وک ےتہک ںیہ۔سج ےک وصحل یک وتعق وہ ےسیج رمی ےک دنترس وہےن یک رشط رپ‬
‫ڈارٹکاکالعجرکیا‪،‬وپریاتکبڑپاھےنیکملعمےکاسھتیامہرشطاگلیارفموراوریاقرامنالغمیکوموجدیگےکیارےںیماےسالتش‬
‫رکےنواےلےسیامہاعمہلمرکیاوریغہ۔اسےکاجبراورونممعوہےنںیماملعےناالتخفایکےہ۔‬
‫اامم امکل ےتہک ںیہ ہک وھتڑے وسدے ںیم دو رشوطں رپ اجبر ےہ‪ ،‬ای وت اس یک وکیئ دمت یعتم ہن وہ اور دورسی ہی ہک‬
‫ث‬
‫تمیق ولعمم وہ۔ اامم اوبہفینحےک بردیہی اجبرںیہن ےہ۔ اامم شایعف ےکاہں دوونں اوقال ےتلم ںیہ۔اےس اجبر ےنہکواولںیک دلیل‬
‫قرآنیکہیآیےہ‪:‬‬
‫‪113‬‬
‫و ِملن جاء ِب ِه ِح ْم ُل ب ِع ْی ٍر وأنا ِب ِه ز ِع ْي ٌم‬
‫(وجصخشاےسالرکدےاگاسےکےیلاییاررتشااعنمےہ‪،‬اساکںیمذماتیلوہں)‬
‫وہمجراکاامجعےہہکالغمےکاھبےنگاوروسالرکےنںیمہیاجبرےہاوروسرہافہحتےساھجڑوھپیرکےنےکوعضتمیق‬
‫ث‬
‫ووصلرکےنیک ااجزتدحی ںیم وموجد ےہ‪ ،‬اسےیلاس رپیھباامجع ےہ۔ اےسونممعقرار دےنیواولںیکدلیلدورسے امتم‬
‫ااجروںرپایقسرکےتوہےئرغرےہ۔کلسمامیکلںیماسرپوکیئاالتخفںیہنےہہکلعجںیملمعیکلیمکتےکعبیہھچکقحنا‬
‫ےہاورہیدقعالزمںیہنےہ۔‬
‫اس یابںیم ااحصب امکل اور اامم امکلےک درایمن اس ارمںیم االتخف ےہہک یتشکوک رکاہی رپ دانیلعج ےہ یا ااجرہ؟ اامم‬
‫امکل ےتہک ںیہہک یتشکواےل وکرکاہی دورسی رطف وہپےنچنےک عب یہ ےلم اگ اور انب ااقلمسےن اس رپ لعجاک مکح اگلےت وہےئ اس‬
‫وقل وک اایتخر ایک ےہ۔ ان ےک ااحصب ںیم ےس انب یاعف ےتہک ںیہ ہک سج دقر اسمتف اس ےن ےط رک یل ےہ اس یک اخرت اےس لم‬
‫گ‬
‫اجےئیگوگیا اوہنںےن رکاہی اکمکح اگلیا ےہ۔ اصئع ےتہکںیہہک ارگوہہگے یاینںیم هس یگ ےہوتاس رپلعج اکمکحیاذف وہاگورہن‬
‫ااجرہاکمکحےگلاگوگیاسجہگجیوہچنہپاکچےہاسیکراعییکاجےئیگ۔‬
‫اس یابںیم لعجےک لحم‪،‬وجاز‪،‬رشاطئاور ااکحمرپوگتفگ ےہ۔اساکلحموہااعفلںیہنجےکیسک ہصحےسلعجرکےن‬
‫واالدیفتسمہنوہےکسیکںہکارگلعجرکےنواےلےناےنپلمعاکعفناحلصرکیلوتوہلمعاکیادنبوہاجےئاگاوراےسوہعفناحلص‬

‫‪ )113‬یوسف‪72/12:‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪145‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫ہنوہاگسجاکلعجاکدقعوہاےہ۔لعجےکمکحںیمہیرشطےہہکارگاےسوہعفناحلصہنوہاسجرپلعجدقعنموہاےہوتاےسھچکہن‬
‫م‬
‫ےلماگ۔لعجرکےنواےلےن جغولےکلمعےساےسوکیئاخرتدیریغباافتسدہایکےہوتہیملظےہ۔اسےیلتہبےساسملئ‬
‫ںیماہقفےکدرایمناالتخفوہیگہکہیلعجیاااجرہ؟ےسیجاورپذموکرہیتشکاکاعمہلمےہہکاسںیملعجاجبرےہیاںیہن؟اسرطح‬
‫ونکںییکدھکایئںیملعجرکےنےکیارےںیمیھبیہیاالتخفےہ۔یامہرجشاکریےکیارےںیماہقفےتہکںیہہکہیایولہپےس‬
‫لعجےساشمہبےہاوردورسےولہپےسعیبےہ۔اساکبلطماامم امکلےکبردیہیےہہکایصخشاینپزنیمدورسےوکدنچ‬
‫ولعمم لھپ ےک درح اگلےن ےک ےیل دے اور ح وہ لھپ دار وہ اجےئ وت درح اگلےن واےل وک زنیم اک ای ہقفتم ہصح لم‬
‫‪114‬‬
‫اجےئ۔‬
‫اتکبعیبارعلہی‪:‬‬
‫رعایا‘عمجےہ’رعنه‘یک‪،‬اساکبلطمہیےہہکانانوجھکرںیےنکپےکوقاسےکاھکےنںیمرتبغرےھک‪،‬نکیلاےنپ‬
‫رقف یک وہج ےس اھکےن یک اطق ہن رھکا وہ‪ ،‬یامہ اس ےک یاس کشخ وجھکرںی ںیہ‪ ،‬انچہچن وہ یاچن وقس کشخ وجھکروں ےک دبےل‬
‫درحرپیگلوجھکروںاکادنازہرکےکخریےل۔وچہکن’رعایا‘وجہکالصںیمرحاماھتنکیلرضورتیکوہجےساےساجبرقراردیایگ‪،‬‬
‫اسےیلرضورتیکدقماررپاافتکءرکیااچےیہ‪،‬اسےیلہکرصفیاچنوقسیااسےسمکںیماجبرےہ۔اسےیلہکبروجھکرںیذلت‬
‫ےکوطررپاھکیااسدقمارںیماکیفوہاجیاےہ۔الصرحم’ریاالضفل‘یکےہ۔‬
‫اہقفء ےن اس رعہی اور رتصخ ےک وہفمم ںیم االتخف ایک ےہ وج اس عیب ںیم اسل ںیم یاذف وہیت ےہ۔اقیض اوب دمحم‬
‫دبعاولاہبامیکلےتہکںیہہککلسمامیکلںیمرعہیہیےہہکایآدیمدورسےیسکیعتمصخشوکاینپ اچردویاریےکادنروجھکرےک‬
‫ایڑیپیایئکڑیپوںاکلھپہیہرکدےاوراسےکعبہبحرکےنواےلےکےیلاجبرےہہکسجصخشوکاسےنہبحایکےہاسےس‬
‫وجھکرںیخریےلرگماچررشںیطیازگبرںیہ‪:‬وجھکرہتخپوہ۔‪،‬یاچنوقسیااسےسمکوجھکرںیوہں۔اسےسزیادہدقماراجبرںیہن۔۔‬
‫‪ ،‬رسیتی رشط ہی ےہ ہک اےس وہ وجھکرںی دے سج یک وہج ےس وہ اےس وتڑےن ےک وق خری راہ ےہ۔ ارگ وہدقن ادا رکے وت ہی اجبر‬
‫ںیہن۔وچیھت رشط ہی ےہ ہک وجھکر ہبح وایل وجھکر یک فنص اور اس ایک ونع وہ۔کلسم امیکل ےک اطمقب رعہی ںیم رتصخ رصف ہبہ‬
‫رکےن واےل ےک قح ںیم ےہ اور ہی رتصخ یھب مراب ےس ای اانثتسء ےہ۔ مراب ےتہک ںیہ یازہ وجھکر وککشخ وجھکر ےک وعض‬
‫قروحرکیااورہیونممعےہ۔اورریایکدوونںاانصفافتلضاوریسنںیمیھبدالخےہیکںہکاہیںایولعمموزناکلھپنیمخت‬

‫‪ )114‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪282 /2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪146‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫دشہلھپےکوعضقروحایکاجراہےہاسرطحسنجوادحیکچیبںیمافتلضیاذفوہراہےہ۔رھپہیلھپیکقروحایدمتےک‬
‫ےیللھپےکوعضےکاشمہبیھبےہ۔ہیرعہیےکوہفمماسیکرتصخاورقحتسمرتصخےکیارےںیمااممامکلاککلسماھت۔‬
‫ث‬
‫ہ اس صخشےک ےیل ےہ وج‬‫اامم شایعفےک بردی اسںیم رتصخ رعہی رکےن واےلےک ےیل وصخمص ںیہن ےہ ہکلب ہی م ر‬
‫لھپیکہیدقمارینعییاچنوقسیااسےسمکاسیکلثموجھکرےکوعضقروحرکیااچےہ۔ایروایہیےہہکہیرتصخوجھکریک‬
‫اسدقماررپاسےیلرصحنمےہہکولگیازہوجھکرںیاھکیااچےتہںیہ۔اورہیانولوگںےکےیلےہنجےکیاسیازہوجھکرںیہنوہں‬
‫ث‬
‫ہکلباعموجھکرںیوہںنجےکوعضوہیازہوجھکرںیخریتکسںیہ۔ااممشایعفاسوجھکروکدےنیںیمسجیکوہجےسزعہیقروحایک‬
‫اجراہےہدقنوہےنیکرشطاگلےتںیہاورےتہکںیہہکارگہضبقےسےلہپدوونںجاوہےئگوتعیبافدسوہاجےئیگ۔‬
‫ث‬
‫ہاسلھپںیمرعہیاجبر ےہوجکشخ وہرکاقب ذریخہوہےکس۔ ااممشایعفےکبردیرعہیرصف‬ ‫ااممامکلےکبردی م ر‬
‫ث‬
‫وجھکر اور اوگنرںیم ےہ اور یاچنوقس ےس مکلھپےک اجبر وہےنںیم اامم شایعف اور اامم امکلےک درایمنوکیئ االتخف ںیہنےہ۔ ارگ‬
‫یاچن وقس وہ وت ان ےس االتخف وقنمل ےہ۔ دوونں ےس اجبر اور ونممع وہےن یک دوونں روایات وقنمل ںیہ۔ اامم امکل اک وہشمر وقل‬
‫ث‬
‫وجازیہاکےہ۔ااممشایعفاچروماعقرپرعہیےکایسقںیمااممامکلےکالخفںیہ‪:‬‬
‫ا۔رتصخاکس‬
‫‪۲‬۔سجرعہیںیمرتصخدیےہوہہبہںیہنےہ۔اسہبہاکیاموطبراجمزدےدیایگےہ۔‬
‫‪۳‬۔عیبںیمدقنیکرشط‬
‫ث‬
‫‪۴‬۔رعہیاکلحم۔ااممشایعفرصفوجھکراوراوگنرںیمرعہیوکدرسامےتنںیہاورااممامکلےکبردی م ر‬
‫ہاسزیچںیمرعہی‬
‫درسےہوجکشخوہےکساورذریخہایکاجےکس۔‬
‫ااممادمحنبختيلاسارمںیمااممامکلےکمہوناںیہہکرعہیہبہوکےتہکںیہرگماسارمںیمانےکالخفںیہہکرتصخ‬
‫رصف اُسصخشےکےیلےہےسجہبہ ایکیگےہ۔ انیک راےئےہہک ہبہ دشہوک سجآدیمےکاہھتاچےہقروحرک دے اسےک‬
‫ےیلرعہیرکےنواالاخصںیہنےہ۔سیجہکااممامکلےتھجمسںیہ۔اامماوبہفینحرعہیوکہبہوہےنںیمااممامکلےکمہوناںیہاورتفص‬
‫رتصخںیمانےکاخمفلںیہ۔رتصخانےکبردیمراباانثتسءےکیابںیمںیہنےہہنہییفاہلمجلعیبںیمدالخےہہکلباس‬
‫ںیمرتصخہبہرکےنواےلےکہبہےسروجعرکےنےکیابےسےہیکںہکےشوموہبرپہضبقںیہنوہاےہاورہنعیبیکنبرپ‬
‫‪115‬‬
‫اسےکیاسوموجدےہہیوتایوصخمصتفصےکاسھتہبہیکعیبےہاوروہتفصہیےہہکدبہلںیموہالکٹےسوجھکردے۔‬

‫‪)115‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪260 /2،‬‬

 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪147‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬

‫رعہیےکہلسلسںیمکلسمامیلیکاینبدہیےہہکدمہنیںیملمعاور وہشمرسویہےہ۔وہےتہکںیہہکاستفصیکالص‬
‫ہیےہہکآیماےنپیاغںیموجھکرےکڑیپوں وکہبہرک داتیاھتاورعبںیموہزتمحںیمالتبموہاجیااھتانچہچناسےکےیلابمحایکیگہک‬
‫لھپوتڑےتوق ادنازے ےسوجھکروںےکوعضاںیہنخری ےل۔رتصخرصفرعہی رکےنواےلےکےیلوصخمص ےہ۔ان‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےک اس ومفق یک یادیئ دحی لہس نب ایب حتمہ ےس وہیت ےہ ہک" اہلل ےک روسل ﷺ ےن یازہ وجھکر ےک وعض کشخ وجھکر وک‬
‫قروحرکےنیکاممتعنیکےہرگمآپےنرعہیںیمرتصخدیےہہکوہادنازہےسچیبدیااجےئیاہکوہصخشیازہوجھکراھکےکس"‬
‫ث‬
‫اہقفےتہکںیہہکاافلظوہیازہوجھکراھکےکساسارمرپدلیلںیہہکہیرعہیرکےنواےلےکاسھتوصخمصےہیکںہکویہدحیےک‬
‫اظہےکاطمقباسرتصخےکالہںیہ۔ہیاہکاجاتکسےہہکاسرتصخےکالہوہامتمولگںیہوہنجںےنرعہیخریاےہوخاہوہ‬ ‫مر‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫وکیئ یھب وہں رگم دحی اک ظفل رابط" تلع ےہ وج رع ہی رکےن واےل ےک انمس احل ںیہن ےہ۔ کلسم شایعف ےک اطمقب ہی ظفل‬
‫انمساحل ےہ اور وہولگرماد ںیہ نجےک یاس یازہوجھکر ہن وہاورہن کشخوجھکر وہ سجےکوعض وہیازہوجھکرخری ںیکس۔اس‬
‫ث‬
‫ےیلدلیلااممشایعفےکقحںیمےہ۔‬
‫رعہی ےس ہبہےکرماد وہےنرپ دلیلتغل ےہ۔ الہتغلرعہی وکہبہےکینعمںیم وبےتل ںیہ۔ اہتبل اسیکوہجہیمستںیم‬
‫االتخفےہ۔ایوقلےہہکاساکیامرعہیاسےیلراھکیگہکوہتمیقےسرعیاںےہدورساوقلےہہکرعوتارللج(ںیمےن‬
‫آدیمےسوسالایک)ےساموخذےہاوراسوہفممںیمہیآیاامعتسلوہیئےہ۔‬
‫ْ ُ ْ ُ ‪116‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫وأط ِع ُموا القا ِنع واملعتر‬
‫(اورانوکالھکؤوجانقعےئکےھٹیبںیہاورانوکیھبوجاینپاححشیپرکںی)‬
‫ااممامکلےنلھپوتڑےتوقتمیقیکادایگیئینعیاسوقیاےسومخررکےنیکوجرشطریھکےہوتاسیکوہجہیےہ‬
‫ہک ہی وہوجھکر ےہ ےسج ادنازہ ےس قروح رکےن ےک یارے ںیم رشعییک رصاح وموجد ےہ اور اس اک رطہقی یہی اھت ہک زوکٰۃ یک‬
‫رطح اےس یھب اٹکیئ ےک وممس ی ومخر ایک اجےئ۔اس راےئ ںیم زمکوری ےہ یکں ہک اس ںیم ایقس اور س ےک اوصل ےک‬
‫درایمناصتدمےہ۔وہےتہکںیہہکدقعلمکموہےنےکعبارگراضاکراہنوطررپکشخوجھکرےلہپیہادارکدےوتاجبرےہ۔‬
‫ث‬
‫ہبرہےکشیپ ظنےہہک"اہللےکروسل اہلل‬ ‫یاچن وقساور اسےس مکوزنںیمرعہیےک اجبروہےن اکومفقدحی اوب م ر‬
‫ےننیمختےسرعایاوکقروحرکےنیکرتصخیاچنوقسےسمکںیمیایاچنوقسںیمدیےہ"ااممامکلےسیاچنوقسیکدورواںیتی‬
‫ث‬
‫وموجدںیہیکںہکدحیےکاسراویوککشوہیگےہ۔‬

‫‪ )116‬الحج‪36/22‬‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪148‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫کشخوہےنےکعبوجھکرےکہنیعب اسفنصںیموہےنیکوجرشطےہوہدحیزینب یایےکشیپظن ےہہک"اہلل‬
‫ث‬
‫ےکروسلﷺےناصحرعہیوکرتصخدیےہہکوہادنازہےسکشخوجھکروںےکوعضاےسچیبےکس"اسدحییکرختجی‬
‫ااممملسمےنیکےہ۔‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااممشایعفیکدلیلدحیراعفنبججیولہسنبایبحتمہےہہک"یبنےنوجھکرےکدبےلوجھکرےکمرابےسعنمایکےہ‬
‫وساےئااحصبرعایاےک۔آپےناںیہنااجزتدیےہ"‬
‫رعہیانےکبردییاچنوقسےسمکوجھکروکےتہکںیہیکںہکرعفہیاھتہکولگاعموطررپاسدقمارےکڑیپہبہرکےت‬
‫ےھت۔ اسےیل ہبہےکیامےس ہی رتصخ اس دقمارےکاسھتوصخمص وہیئگ وجدقمارہبہ ےسمہ آگنہ ےہ۔ اےنپ کلسمیکیادیئ‬
‫ث‬
‫ںیم آپےندمحمنبدیبلےس ایعطقنماالانسدرواییھبایبنیکےہہک اوہنں ےنرضحتزینبیاییایسکاوراحصیبےسوپاھچ‬
‫ہکہیرعہیاکبلطمآپولگایکےتیلںیہ؟اوہنںےناہکہکااصنرےکھچکاتحمجاوررضورتدنماقرادےھت۔‬
‫وہنجںےناہللےکروسلاہللےسقریادیکہکیازہوجھکراکوقآیگےہاورانےکیاسدقنںیہنےہہکوہیازہوجھکرںیخری‬
‫ںیکساورولوگںےکاسھتوہیھباھکںیکساہتبلانےکیاسافلضکشخوجھکرںیںیہانچہچناہللےکروسلﷺےناںیہنرتصخ‬
‫دیہک انےکیاسوج کشخوجھکر ےہ اسےکوعض ادنازو ےسرعایاخریںیل اور یازہوجھکراھکںیل آپےنکشخوجھکریک ومخر ادا‬
‫یگیئوکاجبرںیہنایکورہنہیاعطمےکدبےلاداھراعطمیکیھبوہیت۔‬
‫ث‬
‫ااممادمحیکدلیلزگہتشااحدیاک م ر‬
‫اظہیولہپےہہکآپےنرعایاںیمرتصخدیےہاوررعہیرکےنواےلوکاخصںیہن‬
‫ایکےہ۔‬
‫اامماوبہفینح وتمرابےکاقلئیہںیہنںیہ اور ارگاےسمرابیکوکیئ ونعقرار دیایگےہوت انےکایخلںیماصحرعہی‬
‫ی اس یک وایسپ عیب ےک یاب ںیم ےس ںیہن ےہ۔ ہکلب نیمخت ےس کشخ وجھکر دے رک ہبہ رکدہ یش وک واسپ ےنیل اور اس ےس روجع‬
‫رکےنےکیابےسےہیااےسعیبانہکضحماجمزیےہضعبرواوتیںےسولعمموہیاےہہکااممامکلےنیھباسینعمیکرطفوتہج‬
‫دی ےہاورنیمختےکوسا درمہیا یسک اورےشےکوعضاےسقروح رکےنوک اجبرںیہنامیاےہ ارگہچ ان اکوہشمروقل اجبر وہےن اک‬
‫ےہ۔‬
‫ث‬
‫اہک اجیا ےہ ہک اامم حفئفہ اک ہی وقل ایقس وک دحی رپ اغل رےنھک ےک یاب ےس ےہ یکں ہک اوہنں ےن فلتخم اقمامت رپ‬
‫ث‬
‫ااحدیےکالخفومفقاایتخرایکےہ۔‬
‫ث‬
‫اوہنںےنرعہیوکعیبںیہنامیاےہہکبجشارعہیلعاالسلماےسعیبقراردےرےہںیہ۔‬
 ‫ث‬ ‫ل‬
‫‪149‬‬ ‫یابوسم‪:‬دباۃیا مجتہدیکاعمیشابمح‪:‬ایاجبرہ‬
‫مس ث‬ ‫ث‬
‫دحیںیمےہہکمرابونممعےہاوررعایایکرتصخےہانےککلسمںیمرعہیمرابےس يت ی ٰںیہنےہیکںہک‬
‫ت‬

‫مرابعیبیہںیموہیاےہ۔‬
‫م ث‬
‫ست‬
‫اسےسزیادہبجعتیکیاتہیےہہکاُنےکےیلآاسنےہہکہبہ ےسروجعیکاممتعنےساےس سفیرکدںیہکبجہی‬
‫اانثتسصنرشیعیکروینشںیم ںیہنےہ رگم اس اانثتسوک وبقل رکیا انےکےیل دوشار ےہ ےسجرشعےن میلستایک ےہینعیمراب۔واہلل‬
‫‪117‬‬
‫املع۔‬

‫‪ )117‬ابن رشد‪،‬بدایة املجتہد‪260 /2،‬‬

‫احلصالکم‬
‫‪151‬‬ ‫احلصالکم‬

‫انب ردش اک وپرا یام "اوب اولدیل دمحم نب ادمح نب دمحم نب ادمح نب ردش ارقلیبط االدنیسل" ےہ‪،‬آپ ‪ 520‬رجہی وک دیپا وہےئ‪،‬‬
‫ہفسلفاوریبطعلومںیمرہشتیایئ‪،‬وہہنرصفیفسلفاوربیبطےھتہکلبامکلےکدحمثیھبےھت۔آیادنسلےکایوہشمرہیقفےھت‬
‫وحناورتغلرپیھبدرتسسرےتھکےھت۔آپااہتنیئیاادب‪،‬زیانےکےھٹیم‪،‬راخسادیقعلہاورتجحےکوقیصخشےھت‪،‬وہسجسلجمںیم‬
‫ث‬
‫یھبرشکرکےتےھتانےکامےھترپووضےکیاینےکآیاروہےتےھت۔‬
‫ل‬
‫آپ یک وہشمر اتکب"دباۃی ا مجتہد "وک درگی یہقف بتکںیم ایامنیاں اقمم احلص ےہ۔ اس ےکاضمنیم یک بربیت درگی‬
‫بتک ہقف یک بربیت ےس یالکلفلتخم ےہ الثمً ابعداتےک عب اتکب ااھجلد وک اتکب االامین اور اتکب ااعملالمت ےسدقممراھک ےہ۔‬
‫دورسی امہوصختیصہی ےہہک اس اتکب ےک ڑپےنھ ےس ااہتجدیک وقت اور ادعتسادںیمااضہفوہیاےہ۔ انبردش ےسلبقاہقفء اک‬
‫ث‬
‫ہمسقےکداللئ‬ ‫اکمرصفہیاھتہکوہاےنپااممیکراےئیکالزامًیادیئرکےتےھتانچہچناےنپااممےکوقلوکحیحصیایرکےنےکےئل م ر‬
‫قرامہےئکاجےتسجاکہجیتنہیوہیاہک م ر‬
‫ہقرقی اےنپاےنپااممےککلسمےکاسھتڑجاراتہ۔انچہچنانےکذونہںںیمااسیالجدیپاہنوہ‬
‫اکسہکوہاخیل اذلنہوہرک ہیہلصیفرکںیکسہکقحسکےکاسھتےہاور یالطرپوکنےہ۔نکیلانبردشےنہی اتکب ھکلرک ملعیک‬
‫اینتبریجمیکےہہکاوہنںےنذونہںےکداھرےوکیالکلدبلرکرھکدیا۔‬
‫رسیتیامہوصختیصاساتکبیکہیےہہکیاومعلمہقفیکبتکںیمقرویعاسملئعمجرکدیاجےتںیہ۔اناکڑپےنھواال‬
‫ہی ولعمم ںیہن رکاتکسہکیسک قریع ہلئسموک سک اوصلےک تحت طبنتسم ایک یگ ےہ اور ایکایبن رک دہہلئسم اکوکیئ اخمفل ولہپیھب ےہ ہک‬
‫ںیہن اور ارگ ےہوت اےسایبن رکےنواالسک اوصل ےساج رکیا ےہ۔ انبردش ےن اس رطزوکبرک رکےکاین اولسبایبن اایتخر ایک‬
‫ےہ انچہچن ہلئسم ےک وماقف اور اخمفل ولہپ وک ایبن رک ےک م ر‬
‫ہ ای م‬
‫ذمہ ےک یادیئی داللئ ایبن رک دےی ںیہ اور اسھت اسھت بریحیج‬
‫ث‬ ‫م‬
‫ذمہیکنادنیہرکدیےہ۔اورارگاُنوکایبنرکدہاسملئںیمےسیسکایےسیھباافتقہنوہوتاوہنںےناانپیاااہتجدشیپرکےک‬
‫ہمسقےکآہمئےک‬ ‫اسوکداللئےسواحضایکےہ۔انبردشیکوتعسظناسیاتےسولعمموہیتےہہکرعموفاورریغرعموف م ر‬
‫م‬
‫ذماہاساتکبںیموموجدںیہ۔‬
‫ث‬ ‫ل‬
‫م ےن اساقمےل ںیمدباۃی ا مجتہد یک اعمیش ابمح ایبن یک ںیہ۔املع یک فلتخم آراوک ایبن ایک ےہ۔اور آیات قرآین اور‬
‫ث‬ ‫َ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ااحدیاکاامعتسلایکےہآیاتاورااحدییکاتکب اوریابیھب اسںیم شالمںیہ یاہکان وموضاعتیراسیئآاسنوہےکساور‬
‫ث‬
‫انابمحوکڑپھرکاعمایشتاورخریوقروحےکقیقحاوصولںےسآاگیہاحلصوہےکس۔‬
‫اصمدرورماج‬
‫‪153‬‬ ‫اصمدرورماج‬

‫ارقلآنارکلمی‬ ‫•‬
‫للت ث‬
‫انبامہج‪،‬دمحمنببری‪،‬اوبدبعاہلل(م‪273‬ھ)‪،‬اننسل‪،‬ارلیاض‪:‬داراالسلم شررواوتلرعی‪1420،‬ھ‪1999/‬ء‬ ‫•‬
‫س لس‬
‫اوبداود‪،‬امیلسننباتعشنبا جٰق‪،‬ا جسيااین(م‪،)5275‬اننسل‪،‬ارلیاض‪،‬داراالسلم‪،‬ریبوت‪1420،‬ھ‪1999/‬ء‬ ‫•‬
‫ث‬
‫ادمحنب دمحمنب ختيل‪ ،‬اوب دبع اہلل‪،‬االم(م‪،)5241‬ادنسمل‪،‬دار ارکفل ریبوت(انبلن)‪،‬دار اایحء ابرات‬ ‫•‬
‫ارعلیب‪1414‬ھ‪1994/‬ء‬
‫• ادارہاعمرفاالسیم‪،‬داشناگہاجنپب‪1950،‬‬
‫ث‬
‫• ااخبلری‪،‬دمحمنباامسلیع‪،‬اوبدبعاہلل(م‪،)5256‬ااجلعماحیحصل‪،‬داراالسلمللتشررواوتلرعی‪،‬ارلیاض‪1419،‬ھ‪1999/‬ء‬
‫• ارتلذمی‪،‬دمحمنبعتٰسینبوسرۃ‪،‬اوبعتٰسی(م‪279‬ھ)‪،‬ااجلعم‪،‬اننسل‪،‬ارلیاض‪:‬داراالسلم‪1420‬ھ‪1999/‬ء‬
‫ث‬
‫• دبعاہلل‪،‬االبری‪،‬داوشنرانِ ادنسل‪،‬ہبتکمدنیوداین‪،‬اردویازارالوہر‬
‫• اقیض‪،‬رصیقاالالسم‪،‬ےفسلفےکاینبدیاسملئ‪،‬نشینیافؤینشی‪،‬الوہر‪1994،‬‬
‫• یفطل‪،‬ہعمجدمحم‪،‬فلسفہااالالسم‪،‬برجمهریمویلادلنیوعسمدگنشلبپاہؤسرکایچ‪1964،‬‬
‫• دمحماکمظ‪،‬ملسمرکفوہفسلف‪،‬دہعدہعبلعشمسکبالوہر‬
‫للت ث‬
‫• ملسم‪،‬ملسم نب ااجحلج نب ملسم‪،‬اریشقلی‪،‬اوب انسحل(م‪261‬ھ)‪،‬ااجلعم احیحصل‪،‬داراالسلم شرر و‬
‫اوتلزعی‪،‬ارلیاض‪1421،‬ھ‪2000/‬ء‬
‫ب‬
‫• ومویسراینں‪،‬انبردشوفلسفهانبردش‪،‬برجمهومولیوشعمقنیسحاخناقیلختت ميلروڈ‪،‬الوہر‪1992،‬ء‬
‫ث‬
‫ارلح‪،‬ادمحنببیعشنبیلعنبانسن‪،‬داراالسلمللتشررواوتلرعی‪،‬ارلیاض‪،‬س‪-‬ن‬
‫• نایئ‪،‬اوبدبعاہلل ٰ‬
‫• ایلن‪،‬ویفس‪،‬مجعمالمطئواعتارعلۃیبوارعملہب‪،‬ہبتکمرسسیکالمصرر‪1346،‬ھ‬