1

RAZVOJ I UPOTREBA DEČIJEG CRTEŽA U

PSIHO(PATO)LOGIJI
Crtanje za decu predstavlja spontanu, a većini njih i jednu od omiljenih aktivnosti, kroz
koju dete prezentuje svoju sliku sveta. Interesovanje za proučavanje i analizu dečijeg crteža
datira s kraja XIX veka. Italijan Korado Riči 1880.god. započinje studiju o dečijim crtežima, a
1887.god. objavljuje knjigu „Umetnost male dece”. Od tog vremena do danas razumevanje
fenomena crtanja je prošlo kroz nekoliko perioda. U prvom periodu je postojala „shematska
teorija”, po kojoj je crtež viđen samo kao proizvod detetove ideje o objektu, tj. njegove mentalne
reprezentacije, dok je iskustvo u potpunosti zanemareno. U sledećem periodu, akcenat je stavljen
samo na iskustvo, na opaženi geštalt i detetovu sposobnost da kombinovanjem kreira kompleksan
grafički simbol. Aktuelna razmatranja uzimaju u obzir i percepciju i kogniciju.
Šta je neophodno da bi dete počelo da crta? S jedne strane, neophodna je dovoljno razvijena
motorička aktivnost, tj. da su savladane prethodne faze motornog razvoja. To podrazumeva da je
dete u stanju da precizno hvata predmete (“pinceta hvat” se očekuje oko 9. mes.), da hvata
opozicijom palca i kažiprsta (“klešta hvat” oko 12. mes). Osim motorike, mora imati i određen
stepen kognitivne zrelost kako bi opažene objekte moglo grafički da prikaže. Ono mora da shvati
da „nešto” stoji umesto „nečega”, tj. da je objekte moguće reprezentovati. Objekti koje vidimo su
trodimenzionalni, imaju oblik, boju, senku, dok su njihovi reprezenti (crteži) dvodimenzionalni,
ograničeni površinama i linijama.
Oko prvog rođendana stiču se uslovi koji su potrebni da dete započne prvu aktivnost
crtanja. Ona se ogleda u pokušaju da olovkom oponaša šaranje. Od ovog trenutka započinje prva
u nizu faza, koje se sukcesivno smenjuju. Iako postoji razvojni red, trajanje pojedine faze je samo
okvirno određeno, pa ona kod sve dece ne traju jednako dugo.

Druga godina
Sa 12-13 meseci fina motorika je dovoljno zrela da većina dece započne da eksperimentiše
sa olovkom. Najpre se igraju, premeštajući olovku iz jedne ruke u drugu i ostavljaju prve tragove
na papiru. Slabo kontrolišu finiju motoriku, crtaju iz ramena i lakta da bi kasnije naučili da
koristi zglob ruke i prste. U početku zadovoljstvo donosi sama kinestetička aktivnost, a zatim i
činjenica da olovka ostavlja trag. Dete ima želju da švrljanjem prekrije što veću površinu papira i

1
 2

tom “bojenju“ daje prednost u odnosu na oblik. Dokaz da dete uživa da ostavlja tragove nalazimo
u eksperimentu u kojem ukoliko detetu damo olovku koja ne piše brzo gubi interesovanje za
škrabanje.
Sa 18 mes. dete započinje da imitira način na koji odrasle osobe povlače pravu liniju po
papiru, a sa 19 mes. crta spiralne linije. U moru škrabotina, Golomb i sar. (1981) pronalaze da
ipak postoje samo 2 kategorije:
a) “virovi”, petlje i krugovi
b) multiple, guste linije

Crtež br.1: “Šrabotina”; dečak 20 meseci

Dete i dalje nema nameru da predstavi neki konkretan oblik, deluje da je i samo iznenađeno
onim što nacrta- kao da je želelo da predstavi nešto drugo, ali zbog neumešnosti u tome nije
uspelo. Još uvek nema svest o tome da “nešto” može da stoji umesto “nečeg drugog”, što
predstavlja osnovu reprezenacijskog crtanja. Ovaj uvid stiče na uzrastu od oko 20 mes.
Prvi prepoznatljiv oblik koji je dete u stanju da nacrta je krug. On postaje univerzalni
simbol gotovo za sve što dete želi da prikaže (sunce, glava, cvet...). Sa dve godine dete je u stanju
da na krugu-glavi ispravno postavi oko, nos, usta i ovo je začetak crteža ljudske figure.

Treća godina
U ovom periodu se dešava značajna prekratnica. Niz „švrljotina” dobija značaj i na uzrastu
25-30 mes. dete počinje da ih imenuje, što predstavlja značajnu fazu u celokupnom razvoju-
eksternalizaciju unutrašnjeg mentalnog procesa. Dete nešto nacrta slučajno, a onda mu naknadno

2
 3

prida značenje i imenuje crtež, što predstavlja fazu “slučajnog realizma”. Ipak, ako ga sutradan
upitate o istom crtežu, moguće je da će vam dete dati potpuno drugačiji odgovor!
Motorna spretnost takođe napreduje, pa sa 30 mes. dete već preciznije vodi olovku, oponaša
povlačenje vertikalne i horizontale crte, a sa 34. mes. crta krug po modelu koji stoji ispred njega.
Prema Vigotskom, prvi namerni oblici predstavljaju opipljiv znak detetovog misaonog procesa.
Da bi dete umelo grafički da prikaže neki objekt, neophodno je da „prizove” delove od kojih se
on sastoji i da ih u tačnom rasporedu reprodukuje. Dakle, mora da koordiniše svoje znanje i
veštinu crtanja.
Prva prepoznatljiva figura koju dete crta je ona koja mu je i najbitnija, a to je najčešće
čovek. U najranijoj fazi sastoji se samo iz glave- kruga i dve vertikalne linije koje predstavljaju
noge- tzv. „punoglavac”. Iako deca znaju da pokažu i imenuje delove tela, ona ih ne crtaju. Npr.
na pitanje gde je na crtežu stomak, dete ga smešta ili u glavu ili između dve linije koje
predstavljaju noge (Crtež 2a; dečak 2 god.). U početku dete ne broji koliko delova tela treba da
nacrta, pa crtežom dominiraju oni delovi koji su mu u tom trenutku važni- npr. čovek može biti
nacrtan i sa 3-4 ruke (Crtež 2b; dečak 3,2god.).

a b
Crtež br.2: “Punoglavac”

Zašto dete tako predstavlja čoveka? Kada pogleda niz svoje telo, ono vidi noge koje
izrastaju iz glave, dok su ruke obično po strani. Stoga i crta ono što vidi- kombinuju percepciju sa
slikom koju ima o sebi. Tako crtež čine noge (koje vidi) i glava (koju od svih delova tela prvu
nauči da imenuje). Ruke se crtaju tek kasnije, i tada ih dete obično smešta na glavu ili na noge.
Kada mu se ponudi figura nacrtana od dva kruga (manji za glavu, veći za telo) ruke crta uvek na

3
 4

veći krug. Kako odrastaju, deca se decentriraju, pa u svoje poimanje i reprezentovanje uključuju
sve više elemenata iz sredine.
Na ovim prvim crtežima figure su predstavljene neproporcionalno, kod mlađe dece
dominira glava, dok su na starijem uzrastu noge duže i zauzimaju najveći deo crteža.
Goodnaough i Harris misle da je ova neproporcionalnost posledica različitog značaja koji deca
pridaju pojedinim delovima tela, ali razmatraju i mogućnost da deca, zbog teškoća da isplaniraju
akciju, nacrtaju najpre glavu, pa nemaju dovoljno prostora za ostatak tela.

Četvrta godina
Osim horizontalne i vertikalne linije, dete počinje da crta i dijagonalnu, tj. da spaja dva
suprotna kraja površine. Crta kvadrat po modelu.
Ljudska figura i dalje ima samo glavu, ruke i noge, ali dete već pokušava da grafički
predstavi i druge delove tela. Za razliku od prethodne faze, u kojoj ruke crta bez šaka (Crtež 3a),
sada šake predstavlja dvodimenzionalno, kao crte (Crtež 3b), a zatim i trodimenzionalno kao
oblast, tj. površinu (Crtež 3c-dečak 4 god., Crtež 3d- devojčica 5 god.).
Pošto je savladalo crtanje osnovnih geometrijskih oblika (krug, kvadrat, trougao,
pravougaonik), dete čoveka crta šematski, koristeći te naučene geometrijske forme. Za crtanje
detalja (kose, trepavica, obrva) koristi lijije, a za male krugove (oči, dugmad) tačke. Mlađa deca
sama pronalaze rešenja za nove objekte ili detalje, dok se starija ugledaju na ponuđene modele
crteža odraslih.

a b c d
Crtež br.3: Razvoj prikaza šake

4
 5

Crtež je već značajno prepoznatljiviji, jer su bitni elementi objekta uglavnom vidljivi. Ipak,
dete i dalje ne crta ono što vidi, već ono što misli da treba da se prikaže. Zato se životinjama, čak
i kada su crtane sa strane, vide sve 4 noge i lice. Na ovom uzrastu dete, dok crta počinje da priča
priče objašnjavajući crtež, a neretko i rešavajući neki svakodnevni problem (Crtež 5: ”auto je stao
na semaforu, sada je crveno svetlo”).
Ovo je faza semantičkog ili simboličkog crtanja. U njoj dete crta po sećanju, tj. po onome
kako ono doživljava pojedini predmet koji crta.  Crta sve što zna o tom predmetu, pa i ako mu
postavimo model ono će ga tek ovlaš pogledati i nastaviti da crta po svom, bez zagledanja,
ubeđeno da zna sve što treba o objektu svog crtanja. Crteži su u ovoj fazi često potpuno
transparenti (npr. kuća je providna, kroz njene zidove vidimo ljude ili predmete). Linije su
paralelne, pa ako je npr. drvo nacrtano ukoso, ljudi i kuća će biti u istom položaju.

Crtež br.4: Devojčica 4,5 god. Crtež br.5: „Auto na semaforu”- dečak 4,3god.

Primećuje se razlika u crtežu dečaka i devojčica. Dok dečaci pre crtaju akciju, predmete, 2-
3 centralne tačke (Crtež br.5), devojčice preferiraju ljudsku figure, cveće, srca, jednu centralnu
figuru oko koje se smešta ostatak crteža i već pažnju poklanjaju pozadini (Crtež br.4).
U ovom uzrastu fina motorika je već dovoljno razvijena, pa dete pokušava da kopira i prva
štampana slova, što je početak pisanja.

5
 6

Peta godina
Dok crta objekte, dete koristi određene sheme i one predstavljaju detetovo znanje o objektu.
Na crtežima postoji utvrđen red razmeštanja objekata, pojavljuje se scena: pod (zemlja) koja se
crta paralelno sa donjom ivicom papira, nebo je uvek u gornjem delu crteža, a između se
postavljaju ostali objekti. Dete sad crta već prepoznatljive oblike- kuću, drvo, čoveka, na kojima
se pojavljuju detalji i boja.
Čovek je nacrtan mnogo preciznije, sa više detalja, garderobe, nacrtana su dugmad, kaiševi,
nakit….(Crtež 3d). Devojčice, više nego dečaci, pridaju značaj ovim detaljima garderobe. Figura
je i dalje nacrtana uglavnom statično, prikazana anfas. Čak i kada pokuša da nacrta profil na licu
su i dalje oba oka, a akcija je prikazana samo u položaju ruku ili stopalima koja su okrenuta u
stranu.

Šest-osma godina
U ovom periodu dete počinje da se interesuje za to kako da što realističnije nacrta neki
objekat, pa ga zanima kako da nešto što je do tada prikazivalo dvodimenzionalno, počne da crta i
u trećoj dimenziji. Ta potreba da se stvarnost prikaže onakva kakva jeste naziva se “faza
realističkog crtanja”. Dete je usmereno ka detaljima, unosi dinamičnost u svoj rad, pa crteži
prikazuju ljude koji nešto rade, na crtežu se nešto dešava. Obično prikazuju više od jednog
motiva. Često crta svakodnevne događaje ili ilustruje delove priči i pesama koje sluša.

Crtež br.6: Ilustracija basne; devojčica 6,3 god.

6
 7

Devet-dvanaest godina
Crtež postaje konvencionalna u pogledu redosleda nacrtanih figura- postaje bitno gde se šta
nalazi. Kada crta porodicu, dete crtež započinje s leva na desno, crta prvo roditelje, pa decu.
Otkriva prostor na crtežu, objekte prikazuju pre vertikalno nego horizontalno i trudi se da ih stavi
u perspektivu. Za raziku od ranijih faza, drvo je sada manje od kuće, a čovek manji od drveta.
Shvata da shematskom gereneralizacijom ne može realno da predstavi objekte, pa se trudi da ih
nacrta onako kako stvarno izgledaju, sa više detalja, iako je to još daleko od naturalizma. Dete
uviđa ovu nesavršenost u načinu na koji crta, počinje da upoređuju svoje crteže sa crtežima druge
dece i odraslih i postaje kritično prema svom postignuću.

Dvanaesta godina i dalje

Ova faza označava kraj crtanju kao spontanoj aktivnosti. Deca se fokusiraju na krajnji
produkt, trudeći se da njihov crtež što više liči na crtež odrasle osobe. Uključuju svetlost i senku,
prelaze, pokret, perspektivu, trudeći se da prikažu veličinu objekta, a predmete da deluju
trodimenzionalno, pa se ova faza naziva „pseudo- naturalizam”.
Sa ulaskom u pubertet način na koji dete crta figuru se ustalio i ovaj proces se odvija
mehanički. Deca postaju mnogo kritičnija prema svom likovnom postignuću, a mnogi od njih,
koji nemaju razvijen likovni talenat, sve ređe crtaju jer se stide svojih radova. Početak
adolescencije predstavlja „period odluke”, kada se mlada osoba opredeljuje hoće li se dalje
usavršavati u likovnom pogledu, ili će prestati da napreduje i ostaviti crtanje. Ukoliko u sebi ne
prepozna talenat, većina napušta ovu aktivnost, okrećući joj se samo ponekad, kao dopola svesnoj
aktivnosti- npr. kada crtamo dok telefoniramo ili slušamo neko predavanje. Većina odraslih
crtanje smatra regresivnom aktivnošću, koja pripada dečijem dobu.

7
 8

CRTEŽ KAO DIJAGNOSTIČKO SREDSTVO U DEČIJOJ

PSIHOPATOLOGIJI

U zavisnosti od uzrasta i parametara koji se procenjuju, crtež se može koristiti u različite

dijagnostiče svrhe. Psiholozi ga najčešće koriste kao meru neverbalne inteligencije, stupnja
kognitivnog razvoja deteta, odnosa prema značajnim odraslim osoba, prema sebi samom, ali i za
procenu emocionalnih ili bihejvioralnih problema.

Crtež kao sredstvo procene kognitivnog razvoja

U našoj kliničkoj praksi u upotrebi je najčešće dijagnostički metod koji je ustanovila
Florans Gudinaf, a na osnovu kojeg se procenjuje stepen intelektualnog razvoja deteta, preciznije
njegovog perceptivno-pojmovnog razvoja, na uzrastu 4-14 godina. Od deteta se traži da, koristeći
samo običnu grafitnu olovku (dakle bez upotrebe boje) nacrta 2 crteža: čoveka (muškarca) i ženu.
Ove figure su odabrane jer je objekat (ljudska figura) jednostavan i sva deca umeju da ga
nacrtaju, a varijabilnost osnovnih karakteristika je mala. Svaki crtež je ocenjivan na osnovu
elementa koji su na njemu prikazani. Procenjuje se 70-ak stavki, od kojih svaka zadovoljava
sledeći kriterijum: ”pravilan i dovoljno brz porast procenta dece koja postižu poene na
uzastopnim uzrastima i jasnu razliku u postognuću dece koja su istog uzrasta, ali u različitim
razredima” (Harris, 1963). Posmatraju se različiti aspekti crteža: formalni- kvalitet linije,
senčenja, brisanje, prisutvo/odsustvo pojedinih delova tela i garderobe, detalja, proporcija, kao i
sadržaj onoga što je dete nacrtalo. Količnik inteligencije se izračunava tako što se broj elemenata
podeli sa kalendarskim uzrastom deteta. Dobijeni IQ ima visoku korelaciju sa drugim testovima
inteligencije kod dece, visoku pouzdanost i objektivnost.

Crtež kao projektivna tehnika

Uprkos tome što je validnost crteža ljudske figure kao projektivne tehnike niska, te ne
zadovoljava psihometrijske kriterijume za instrument, kliničarima pruža dovoljno podataka, pa ga
i dalje gotovo redovno i uključuju u svoju standardnu bateriju procene. Kada analiziramo crtež u
ovom kontekstu, ankcenat se stavlja na veličinu i proporciju figure, delove tela koji su

8
 9

izostavljeni ili prenaglašeni, odabiru boje…U analizi crteža porodice posmatra se koga je dete
nacrtalo, kojim redom, ko stoji pored koga, kojim bojama je ko predstavljen. U crtežu po
slobodnom izboru interesantno je šta je dete odabralo da nacrta, kao i verbalizacija koja prati
proces crtanja.
Iako se često govori o upotrebi boje u dečiji crtežima, određene boje se ne mogu sa
sigurnošću dovesti u vezu sa određenim mentalnim stanjima, te se ovo može smatrati pre
spekulacijom, nego ozbiljnom naučnom analizom.

Crtež dece koja imaju smetnje u razvoju

Deca koja imaju kognitivnih poteškoća koje su direktna posledica primarno sniženih
kognitivnih kapaciteta, imaju crtež koji se po više parametara razlikuje od crteža deteta sa
prosečnim kapacitetima. Razlika se ogleda u lošijoj organizaciji i proporcijama na crtežu,
manjem broju detalja ili crtanjem irelevantnih ili bizarnih detalja uz zapostavljanje suštine.
Crtež deteta sa autizmom ima niz specifičnosti. Stefanović (1998) objašnjava njihovo
crtanje oslanjajući se na Gibsonovu teoriju opažanja i kaže da “percepcija autistične dece nije pod
uticajem pojmovnog i emocionalnog razvoja i zbog toga su njihovi crteži hiper-realistični”
(prema Kondić, 1998). Prema ovoj teoriji mi smo tokom opažanja svesni i stalnosti i promene
objekta. Dete kroz proces socijalizacije i komunikacije „uči” da vidi svet kao drugi ljudi.
Autistična deca, s obzirom na deficit socijalne interakcije, nikada ne uspevaju da se postave u
poziciju druge osobe, niti da svoje viđenje sveta usaglase sa tuđim.

Crtež br.7: “Dečak je pao” – autistični dečak 10,7 god.

9
 10

Zaključak
Crtanje je univerzalna ljudska aktivnost, o čemu svedoče materijalni dokazi iz praistorije,
kao i činjenica da je crtanje prisutno u svim civilizacijama i kulturama. U razvoju crteža postoje
određene zakonitosti, faze koje se sukcesivno smenjuju, ali je dozvoljeno vremensko odstupanje
u njihovom pojavljivanju. Crtanje nije u potpunosti spontana aktivnost, već je pod velikim
uticajem kulture i načina na koji se odrasli odnose prema crtežu. Stoga roditelji i druge odrasle
osobe koje se bave decom mogu u značajnoj meri da doprinesu razvoju tehnika i veština, kao i
razvoju kreativnosti kod dece.

Literatura:
1. Cox M. Children s Drawings. London: Penguin Books; 1992
2. Ignjatović T, Vujanić Lj, Radoš K. Priručnik za Gudnaf-Haris test crtanja ljudske figure.
Beograd: Društvo psihologa Srbije; 1997
3. Ivić I. i sar. Razvojna mapa. Beograd: Kreativni centar; 2003
4. Kondić K. i sar. Psihodinamska razvojna psihologija. Beograd: Plato; 1998
5. Matthews J. Children drawing: Are young children really scribbling? Early Child
Development and Care.1984; 18 (1-2)
6. Strommen E. A Century of Children Drawing: The Evolution of Theory and Research
Concerning the Drawings of Children.Visual Arts Research, Fall 1988, Vol.14, No. 2(28):
13-24.
7. Toomela A. Drawing as a verbally mediated activity: A study of relationships between
verbal, motor, and visuospatial skills and drawing in children. International Journal of
Behavioral Development. 2002; 26 (3): 234-247

10