Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου

Υπήρχε σώμα στρατιωτικών ιερέων

στο Βυζάντιο;
 Η ανακοίνωση αυτή αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση στο πρόβλημα
της ύπαρξης σώματος στρατιωτικών ιερέων στο Βυζάντιο, πρόβλημα που
δεν έχει ως τώρα απασχολήσει την έρευνα στην ολότητά του. Όπως θα γί­
νει φανερό κατά την παρουσίαση του ζητήματος, οι πληροφορίες των πη­
γών, οι οποίες και λιγοστές και ασαφείς είναι, δεν μου επέτρεψαν μέχρι
στιγμής την εξαγωγή οριστικών συμπερασμάτων, αλλά από τη διερεύνησή
τους ανέκυψε μια σειρά ερωτημάτων που ελπίζω να δώσουν το έναυσμα
για γενικότερη συζήτηση επί του ζητήματος
Όπως είναι γνωστό, η στρατιωτική ζωή, όπως άλλωστε και κάθε έκ­
φανση του κοινωνικού ή πολιτικού βίου στο Βυζάντιο, διέπεται από πνεύ­
μα έντονης θρησκευτικότητας.
Κάθε εκδήλωση ή ενέργεια στο βυζαντινό στρατό εμφορείται από
την ιδέα της θρησκείας1. Οι πολεμικές σημαίες ευλογούνται2. Οι στρατιώ­
τες προσεύχονται πρωί και βράδυ και ψάλλουν τον τρισάγιο ύμνο3. Πριν
από την έναρξη του πολέμου εξαγνίζονται4. Νηστεύουν και μετανοούν, πα-

1. Βλ. F. Aussaresses, L’armeé byzantine à la fin du Vie siècle, d' après le

Strategicon de Γempereur Maurice, Paris 1909, a. 65-66. - A. Heisenberg, «Kriegsgottes­
dienst in Byanz», Aufsätze zur Kultur - und Sprachgeschichte vornehmlich des Orients,
E. Kuhn zum 70, Geburtstag gewidmet, München 1916, σ. 244 κ.ε. - J.R. Vieillefond,
«Les pratiques religieuses dans l’armeé byzantine d’après les traités militaires», Revue des
Etudes Anciennes 37 (1935) 322 κ.ε. - L. Bréhier, Les institutions de l'empire byzantin
(Le monde byzantin 2), Paris 1949, σ. 377. - H. Hunger, Reich der neuen Mitte Der
christliche Geist der byzantinischen kultur, Graz-Wien-Köln 1965, σ. 193-195. A. Κόλια
-Δερμιτζάκη, «Η ιδέα του “ιερού πολέμου” στο Βυζάντιο κατά τον 10ο αιώνα Η μαρτυ­
ρία των Τακτικών και των δημηγοριών, Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος και η ε­
ποχή του», Β' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση (Δελφοί 22-26 Ιουλίου 1987), σ.
39-55.
2. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 332.1 κ.ε. (έκδ. G.T. Dennis - E. Gamillscheg): «αζ Περί
του άγιάζειν τά βάνδα, Χρή παρασκευάζειν τούς μεράρχας τά βάνδα άγιάζειν πρό μιας
ή δευτέρας ημέρας τού πολέμου καί ούτως έπιδιδόναι τοϊς βαδνοφόροις των ταγμάτων»,
3. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 262.4 κ,ε.: «Χρή, είτε εν φοσσάτφ διάγει τό βάνδον η
τάγμα, είτε καθ' εαυτό οπουδήποτε άπληκεύει, καί πρωίας εις αύτόν τόν δρθρον πρό
παντός πράγματος καί εις εσπέραν ομοίως μετά τό δείπνον καί τάς μίσσας τό τρισάγιον
ψάλλεσθαι καί τά λοιπά κατά συνήθειαν», 47433 κ,ε.. Πρβλ. και Λέων Στ', Τακτικά, PG
107, 797 κ,ά. - Στρατηγική έκθεσις καί Σύνταξις Νικηφόρου δεσπότου 20.22 κ,ε. (έκδ. J.
Kulakovskij, Nicephori, Praecepta militaria, St. Pétersbourg 1908).
4. Λέων Στ', Τακτικά 848 α'. - Στρατηγική έκθεσις 20: «'Οφείλει ό του στρατού
αρχηγός έκκλησιάσαι πάντας τούς τε στρατηγούς καί άρχοντας καί τόν ύπ' αύτούς
 18

ρακολουθούν την τέλεση θείας λειτουργίας και μεταλαμβάνουν των «θείων

καί άχράντων μυστηρίων»5. Βαδίζοντας προς τη μάχη ψάλλουν το «κύριε
ελέησον·6 και για να επιτευχθεί η αίσια έκβαση του πολέμου και το «νο-
βισκουμ δέους», συμπληρώνει ο Μαυρίκιος στο Στρατηγικόν του7, ή, όπως
αναφέρει ο Λέων Στ' στα Τακτικά, «ανακράζουν» «την συνήθη νικητήριον
τοϋ σταυρού φωνήν»8.
Ο στρατηγός ως «κορυφαίος αρχών·9 του στρατού και «ευσεβής περί
την πίστιν»10 εποπτεύει και την τήρηση των θρησκευτικών καθηκόντων στο
στράτευμα «Η λατρεία του Θεού είναι υπέρτατο χρέος», γράφει ο Λέων
Στ',11 και «πρώτιστη φροντίδα η αγάπη προς το Θεό και τη δικαιοσύνη»12.
Μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο ο στρατηγός έχει το Θεό με το μέρος του, κα­
τατροπώνει τους εχθρούς με τη συνεργία Του1^ και με τη θεία χάρη υπο­
τάσσει πόλεις ή φρούρια14 και οδηγείται τέλος «παρά Θεού» στη νίκη15.

άπαντα λαόν καί παραινέσαι καί διατάξασθαι τοϋ âyviaai αύτοϋς καί νηστεϋσαι πρό τοϋ
πολέμου τρεις ήμερος ξηροφαγίαν άσκοΰντες καί πρός έοπέραν έσθίοντες απαξ».
5. Στρατηγική έκθεσις 21.4-17: «...πρό μιας τού πολέμου ημέρας δέον τούς ιερείς
άναιμάκτους θυσίας έκτελέσαι καί της συνήθους άκολουθίας έκτελεσθείσης, τής μεταλή­
ψεις τών θείων καί άχράντων μυστηρίων τό παν στράτευμα άζιώσαι».
6. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 138.15-16. - Στρατηγική έκθεσις 15: *Καί των εχθρών
πλησιαζόντων, τό παν στράτευμα του λαοϋ τήν άπροσμάχητον καί Χριστιανούς πρέπου-
σαν ευχήν έκαστος αυτών λεγέτω τό ‘Κύριε Ίησου Χριστέ, ό Θεός ήμών, ελέησον ημάς'
αμήν*». Πρβλ. και Νικηφόρος Ουρανός, Τακτικόν 285 (έκδ. J.A. Foucauld «Douze
chapitres inédits de Nicéphore Ouranos», Tr. Mém. 5 (1973) 281-312).
7. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 138.16-17.
8. Λέων Στ', Τακτικά 825 ξθ'.
9. Λέων Στ', Τακτικά 680 ι'.
10. Λέων Στ', Τακτικά 692 μα'.
11. Λέων Στ', Τακτικά 1025 μζ'.
12. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 70.36 κ,ε. - Πρβλ. και Λέων Στ', Τακτικά 689 λθ'.
13. Περί παραδρομής 45.8-10 (έκδ. G. Dagron - Η. Mihaescu).
14. Λέων Στ', Τακτικά 896 λζ'.
15. Λέων Στ', Τακτικά 1068 σβ'. Όπως παρατηρεί ο A. Heisenberg, Kriegsgot­
tesdienst in Byzanz 245, το εκκλησιαστικό πνεύμα πέρασε μέσα στις συνήθειες των
στρατευμάτων αλλάζοντάς τες βαθμιαία, χωρίς όμως να προχωρήσει τόσο ώστε η Εκ­
κλησία να υπονομεύσει το πολεμικό πνεύμα, αλλά όπως στα στρατιωτικά Τακτικά με
τον καιρό ολοένα και περισσότερο γίνεται λόγος για εκκλησία και θρησκεία πράγματι έ­
τσι και οι συνήθειες των στρατευμάτων βαθμηδόν εμπνέονταν από το θρησκευτικό αί­
σθημα Στα Τακτικά του Λέοντος Στ' γίνεται πολύς λόγος για τις θρησκευτικές ιδιότητες
των αρχόντων του στρατού, ενώ στον Μαυρίκιο δεν γίνεται λόγος για κάτι τέτοιο. Την ε­
ξέλιξη αυτή του θρησκευτικού πνεύματος στα στρατεύματα επισημαίνει μέσα στα στρατιω­
τικά Τακτικά και ο J.-R. Vieillefond, Pratiques religieuses 324, παρατηρώντας ότι στο Στρα­
τηγικό του Μαυρίκιου η θρησκεία πρόΐσταται μεν στη στρατιωτική ζωή, αλλά χωρίς υπερ­
βολή, ενώ αντίθετα στα Τακτικά του 10ου και 11ου αιώνα οι θρησκευτικές τελετές έχουν
μια τόσο εξέχουσα θέση, ώστε κάνουν τα στρατιωτικά εγχειρίδια να μοιάζουν σαν μο-
 19

Φορέας όμως του θρησκευτικού πνεύματος στο στρατό δεν είναι μό­
νο ο στρατηγός, ο οποίος δια των αξιωματικών του εποπτεύει την τήρηση
των θρησκευτικών καθηκόντων16, αλλά οι κυρίως εκφραστές του είναι οι
ιερείς που ασκούν την υπηρεσία της λατρείας μέσα στο στράτευμα Η πα­
ρουσία τους επισημαίνεται τόσο στα στρατιωτικά Τακτικά, όσο και σε άλλες
πηγές. Ιερείς «καθαροί, σεμνοί τον βίον καί τρόπον καί καθαγιασμένοι»17
ιερουργούν στα στρατόπεδα και ακολουθούν τα στρατεύματα στις εκστρα-
τευτικές τους επιχείρησεις.
Η παρουσία όμως ιερέων στο στρατό γεννά ερωτήματα Ποια ήταν η
οργανική σχέση των ιερέων αυτών με το στρατό; Αποτελούσαν ένα θεσμι­
κά οργανωμένο σώμα στις τάξεις του στρατού;
Ορισμένοι ερευνητές, τους οποίους βέβαια δεν έχει ειδικότερα απα­
σχολήσει το ζήτημα, μιλούν είτε για «έλεημοσυνάριους»18 είτε για aumô­
niers ή Feldgeistlichen, military ή regimental chaplains19, δηλαδή στρατιω­
τικούς ιερείς με τη σημερινή έννοια του όρου.
Για το ζήτημα όμως της ύπαρξης σώματος στρατιωτικών ιερέων δεν έ­
χουμε σαφείς πληροφορίες από τις πηγές. Άλλες αναφέρουν ευκαιριακή
παρουσία ιερέων στο στρατό και άλλες εμφανίζουν την παρουσία τους ως
μονιμότερη, χωρίς ωστόσο και αυτές να προβλέπουν οργανωμένο σώμα
στρατιωτικών ιερέων. Και εδώ πρέπει να προστεθούν και πηγές των οποίων
οι μαρτυρίες, αντίθετα απ’ ό,π φαίνεται, δεν παρέχουν στην πραγματικότητα

ναστικοί κανόνες.
16. Οι μεράρχες είναι υπεύθυνοι του καθαγιασμού των βάνδων, (Μαυρίκιος,
Στρατηγικόν 232.2-4) και οι επικεφαλής των ταγμάτων υπεύθυνοι για την τέλεση των
προσευχών στο στρατόπεδο (Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 262.1-7). Κατά τον F. Aussaresses,
Armeé 66, ο στρατηγός ήταν στα μάτια του στρατιώτη ένα είδος ιερέα, ο οποίος ασκούσε
πάνω του την πιο μεγάλη επιρροιϊ
17. Λέων Στ', Τακτικά 1092 ξη'.
18. Ο Η. Valesius στα σχόλια της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του Σωζομενού στην
PG 67, σ. 880 σημ. 34, παρατηρεί: «Similiter hodie apud nos singulae legiones suos ha­
bent presbyteros, quos eleemosynarios vocant, qui missarum solemnia celebrent et sa­
cramenta ministrent militantibus».
19. F. Aussaresses, Armeé 66: «...il y a des aumôniers dans l’armeé byzantine». - H.
Delehaye, Les Saints Stylites, Bruxelles-Paris 1923, σ. Cil (σχόλια), ο οποίος θεωρεί ότι ο
Λουκάς Στυλίτης υπηρέτησε στο στρατό «en qualité d’aumônier». - J.R. Vieillefond, Prati­
ques religieuses 325: «...les aumôniers militaires...». - H. Hunger, Reich 194: «Feldgot-
tesdiense, Feldgeistliche und Soldatenseelsorge gab es auch im mittelalterlichen Westen
und gibt es noch heute in modernen Armeen». - A.H.M. Jones, «Military Chaplains in the
Roman Army», Harvard TheoL Review 46 (1953) 239-240. - J.F. Haldon, Byzantine
Praetorians. An Administrative, Instritutional and Soda! Survey of the Opsikion and
Tagmata, α 580-900 (Ποικίλα Βυζαντινά 3), Bonn 1984, σ. 586 σημ. 901.
 20

βέβαιες ενδείξεις για ύπαρξη σώματος στρατιωτικών ιερέων.

Ας δούμε όμως πώς εμφανίζεται το ζήτημα μέσα από τις πληροφορίες
των πηγών αρχίζοντας από την τελευταία κατηγορία, των πηγών δηλαδή
που μόνο εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι παρέχουν μαρτυρίες για την ύπαρ­
ξη στρατιωτικών ιερέων.
Στο έργο του Παλλαδίου Ελενοπόλεως (364-προ του 431) «Διάλογος
ιστορικός πρός Θεόδωρον διάκονον Ρώμης περί τοΰ βίου καί πολιτείας τοϋ
μακαρίου Ίωάννου επισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοΰ Χρυσοστόμου»20.
απαντά μνεία «πρεσβυτέρου των σχολών»21 καθώς και «πρεσβυτέρου τοϋ
Παλατίου»22. Στα μεταγενέστερα εθιμοτυπικά Τακτικά γίνεται επίσης λόγος
για «πρεσβυτέρους τοϋ μεγάλου παλατίου»23 ή «βασιλικούς πρεσβυτέρους
τοΰ παλατίου24 ή απλώς «βασιλικός πρεσβυτέρους·25 ή «βασιλικούς κληρι­
κούς·2627
ή «κληρικούς τοϋ παλατίου·23 κ,ά.
Πιθανότατα ο «πρεσβύτερος» (ή οι «πρεσβύτεροι») «τοΰ παλατίου»
που αναφέρει ο Παλλάδιος, να ήταν οι ίδιοι με τους «βασιλικούς πρεσβυ­
τέρους· των Τακτικών του 9ου και του 10ου αιώνα, οι οποίοι στελέχωναν
τις μεγάλες εκκλησίες που μαρτυρούνται ιδρυμένες στην ευρύτερη περιοχή
των ανακτόρων από τον 9ο και 10ο αιώνα, όπως η Νέα Εκκλησία και η
Θεοτόκος του Φάρου28.
Όσον αφορά τον «πρεσβύτερο των σχολών» ήταν προφανώς ένας
από τους «πρεσβυτέρους τοΰ παλατίου» αποσπασμένος στην εξυπηρέτηση

20. PG 47, σ. 5-82.

21. Παλλάδιος, Διάλογος, PG 47, στ. 72: «Φίλιππον τόν ασκητήν, καί πρεσβύτε-
ρον των σχολών, ήκουσα άρρωστοΰντα έν Καμπανίφ».
22. Παλλάδιος, Διάλογος, PG 47, στ. Ί2ζ**Ελλάδιος ό πρεσβύτερος, ό τον Πα­
λατίου, διάγει έν άγριδίφ τής Βιθυνίας ίδίφ>.
23. Φιλόθεος, Κλητορολόγιον 185.26-27, 193.26 (έκδ. N. Oikonomidès). -
Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιελίου τάξεως 755.5-6 (CB).
24. Φιλόθεος, Κλητορολόγιον, 207.23.
25. Τακτικόν Uspenskij 57.5 (έκδ. N. Oikonomidès). - Φιλόθεος, Κλητορολόγιον
149.12.
26. Φιλόθεος, Κλητορολόγιον 97.1, 207.28. - Βασ. τάξ. 549.10: «...άμα του βα­
σιλείου κλήρου του παλατίου...», 549.21: «...υπό του βασιλείου κλήρου...», 698.5: «...τούς
βασιλικούς κληρικούς τού παλατίου...», 805.22:«...οί βασιλικοί κληρικοί τού Φάρου». -
Πρβλ. και Συνεχιστής θεοφάνους 154.18 κ,ε. (CB): *Οδτος οΰν («πατριάρχης Ιωάννης)
...τφ βασιλικφ κλήρφ καταριθμούμενος...». - Ψευδοσυμεών 649.12 (CB): «roö βασιλέως
κληρικοϊς καταριθμούμενος» («πατριάρχης Ιωάννης).
27. Φιλόθεος, Κλητορολόγιον 155.20.
28. Γι αυτά βλ. σχετικά Ε. Παπαγιάννη, Τά οϊονομικά τοΰ έγγαμου κλήρου στό
Βυζάντιο [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte. Athener Reihe], Αθήνα
1986, σ. 21 κ.ε.
 21

των θρησκευτικών αναγκών των στρατιωτών των ταγμάτων (=σχολών) αυ­

τών.
Ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης εξιστορώντας το Βίο του αγίου Σάβα
(439-532) αναφέρει ότι ο Σάβας, όταν παρακινήθηκε από τους γονείς του
να εγκαταλείψει την ασκητική ζωή και «αυτόθι μεΤναι (δηλαδή στην Αλε­
ξάνδρεια) καί στρατεύεσθαι καί πρεσβύτερον τοΰ νούμερού γενέσθαι·2930,
τους απάντησε ότι «εγώ μεν έστρατεύθην τφ παμβασιλεΐ Θεφ καί την στρα-
τείαν αυτού άθετησαι ού δύναμαι, τους δέ άποστήσαί με ταύτης έπιχει-
ροϋντας γονείς λεγειν ούκ ανέχομαι Εμμένω γάρ τη αυτού όμολογίςι εως
έσχάτης αναπνοής, τελειωθηναι έλπίζων εν τβ σεμνή της όσκήσεως πολι-
30

Τι σημαίνει εδώ η φράση «στρατεύεσθαι καί πρεσβύτερον τού νούμε­

ρού γενέσθαι»; Να στρατευτεί ο Σάβας και να γίνει πρεσβύτερος (=ιερέας)
του νουμέρου (=τάγματος), δηλαδή με άλλα λόγια να υπηρετήσει ως στρα­
τιωτικός ιερέας, όπως θα λέγαμε σήμερα; Η απάντηση βρίσκεται μέσα στα
ίδια τα λόγια του Σάβα: είναι στρατευμένος μόνο στην υπηρεσία του Θεού
και δεν μπορεί ποτέ να εγκαταλείψει αυτή τη στράτευσή του.
Τι συμβαίνει λοιπόν; Πώς θα εγκατέλειπε ο Σάβας τη στράτευσή του
στο Θεό, όπως ισχυρίζεται, αν θα υπηρετούσε στο στρατό ως ιερέας (=
πρεσβύτερος του νουμέρου), οπότε και πάλι θα εκτελούσε τα θρησκευτικά
του καθήκοντα και την αποστολή του βοηθώντας τους συνανθρώπους του
σ’ αυτά;
Είναι προφανές νομίζω ότι στον όρο «πρεσβύτερος τού νουμέρου»
κρύβεται ένα διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο απ’ ό,τι του εκκλησια­
στικού πρεσβυτέρου. Πιθανότατα ο «πρεσβύτερος τοΰ νουμέρου» να αποτε­
λεί ελληνική εκφορά του στρατιώτη ο οποίος ανήκε στις ρωμαϊκές cen­
turiae seniorum, δηλαδή του senior miles31. Οι «πρεσβύτεροι» αυτοί στρα­

29. Βίος Σάβα 92.26 κ.ε. (έκδ. Ε. Schwartz).

30. Βίος Σάβα 93.1-5.
31. Ορισμένες μνείες πρεσβυτερών, κυρίως όταν συνάπτονται με την εκκλησία, έ­
χουν τεχνική σημασία και δηλώνουν τον πρεσβύτερο=ιερέα Τούτο όμως δε σημαίνει ότι
οπουδήποτε συναντάμε τον όρο πρεσβύτερος αυτός έχει πάντοτε τη σημασία του εκκλη­
σιαστικού πρεσβυτέρου, όπως υποστηρίζει ο Α.Η.Μ. Jones, Military Chaplains 239. Ο όρος
διατηρεί και την αρχική του σημασία δηλώνοντας δηλαδή τον γεροντότερο ή το μεγα­
λύτερο σε ηλικία άτομο και με αυτή την έννοια αναφέρεται στο Βίο του Σάβα, όπου ο ό­
ρος είναι φανερό όπ έχει σχέση όχι με εκκλησιαστική, αλλά με τη στρατιωτική ορολογία
και δηλώνει στρατιωτικό βαθμό: τον πρεσβύτερο στραπώτη^εβηΐοΓ miles. Με άλλα λόγια
ο Σάβας παρακινείται να στρατευτεί και να υπηρετήσει με το βαθμό του πρεσβυτέρου στο
νούμερο-τάγμα. Έτσι άλλωστε αντιλήφθηκαν τον όρο και ο εκδότης του κειμένου Ε.
 22

τιώτες αντιδιαστέλλονταν προς τους νεότερους, απέλευαν ορισμένων προ­

νομίων32 και παρουσιάζονται τώρα στις πηγές ως «πρεσβύτεροι τοϋ νούμε­
ρού» (^υπιβΓυ5=αριθμός=στραπωτική μονάδα).
Το χωρίο από το «Περί αρχών τής 'Ρωμαίων πολιτείας» του Ιωάννου
Λυδού, το οποίο αναφέρει ότι «Ό δήμος ανέκαθεν καί σόμπαν απλώς τό
πολίτευμα έστρατεύετο, καί αυτών τών ιερέων τοϊς πολεμίοις έπεξιόντων·33
δεν αποτελεί μαρτυρία για στράτευση χριστιανών ιερέων, διότι ο συγγρα­
φέας στην αφήγησή του ομιλεί για την εποχή της ειδωλολατρικής ρωμαϊκής
δημοκρατίας.
Αν όμως η μαρτυρία αυτή του χωρίου του Ιωάννη Λυδού περί ένο­
πλης υπηρεσίας των ιερέων απορρίπτεται, επειδή αναφέρεται σε προχρι-
στιανική εποχή, σε δύο άλλα κείμενα μεταγενέστερα φαίνεται ότι γίνεται
και πάλι λόγος για στράτευση κληρικών. Ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστι­
κός σε επιστολή που απευθύνει σε κάποιον πατρίκιο Φιλόθεο διαμαρτύρε­
ται, διότι «προς στρατείαν κοσμικήν καταλέγονται» και «προς στρατιωτικός
λειτουργίας άπάγονται»34 οι κληρικοί της μητροπόλεως Νικαίας. Σε άλλη ε­
πιστολή του ο πατριάρχης καταλήγοντας επισημαίνει: «Πάντως γάρ ούδεμία
ωφέλεια τφ κοινφ εσται ούτε κληρικών στρατευομένων ούτε τών εν τμ
εκκλησία πενήτων εις δουλείαν άφωρισμένων»35.
Ο Νικόλαος Μυστικός αναφέρεται εδώ σε στράτευση κληρικών, σε
παροχή δηλαδή εκ μέρους τους υπηρεσίας στις ένοπλες δυνάμεις36;
Στο «Περί βασιλείου τάξεως», στο κεφάλαιο «Περί τοϋ τίνες ούκ ό-
φείλουσι στρατεύεσθαι τηρωνάτου γινομένου»31, μεταξύ αυτών που σε πε-

Schwartz, Kyrillos von Skythopolis, Leipzig 1939, σ. 307 (register) και ο G.W.H. Lampe,
A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961 κ,ε., λ. πρεσβύτερος. 11.A.2.
32. Βλ. Κ. E. Z ach aria v. Lingen thaï, Die vom Kaiser Anastasius für die Libya
Pentapolis erlassenen. Formae, Monatsberichte d. K. Akad. d. Wiss. zu Berlin, Phil.-hist
KL, Berlin 1879, σ. 151. - Πρβλ. και R. Grosse, Römische Militärgeschichte von Gallienus
bis zum Beginn der byzantinischen Themenverfassung, Berlin 1920, σ. 108.
33. Ιωάννης Αυδός, Περί αρχών 41.1-3 (έκδ. R. Wuensch).
34 Νικόλαος Μυστικός, Επιστολαί, αρ. 150, σ. 466.7 κ.ε. (έκδ. R.J.H. Jenkins -
LG. Westerink).
35. Νικόλαος Μυστικός, Επιστολαί, αρ. 164, σ. 490.30 κ,ε.
36. Έτσι το εκλαμβάνουν αρκετοί ερευνητές. Βλ. L Bréhier, Les institutions de
l’empire byzantin (Le monde byzantin II), Paris 1949, σ. 516. - J. Darrouzès, Épistoliers
byzantins du Xe siècle, Paris 1960, σ. 115. - R. Guilland, Recherches sur les institutions
byzantines, τόμ. II, Amsterdam 1967, σ. 193-4. - R.J.H. Jenkins - LG. Westerink, Nicholas
I, Patriarch of Constantinople Letters, (CFHB VI), Washington D.C. 1973, σ. 582 (σχόλια
επ. 150) και σ. 582 (σχόλια επ. 164). - J.F. Haldon, Praetorians 569 σημ. 901.
37. Βασ. τάξ. 697-698.
 23

ρίπτωση επιστράτευσης δεν έχουν την υποχρέωση να «στρατευθούν» ανα­

φέρονται οι «βασιλικοί κληρικοί τοϋ παλατιού», «οί τής νέας εκκλησίας»
καθώς και «οί τής άγιας Σοφίας εγκάθετοι ιερείς καί από τοϋ παλαιού» (=
οι αρχαιότεροι έμβαθμοι)38.
Γιατί ορίζεται στο χωρίο αυτό να μη «στρατεύεται» μια ορισμένη κα­
τηγορία κληρικών; Υπήρχε δηλαδή η περίπτωση επιστράτευσης των άλλων
κληρικών;
Προτού διερευνήσουμε τις πληροφορίες αυτές πρέπει να σημειώσου­
με ότι η εκκλησία αντετίθετο κατηγορηματικά στη στράτευση των κληρικών.
Οι ιεροί κανόνες απαγορεύουν την ένοπλη στρατιωτική υπηρεσία από τους
ιερείς: «ή δι’ οπλών στρατεία γάρ πάντη απαγορεύεται», λέγει ο σχολιαστής
Βαλσαμών39.
Όχι όμως μόνο την ένοπλη «στρατεία» απαγορεύουν οι ιεροί κανό­
νες. Προχωρώντας πιο πέρα ακόμη θεωρούν ως ασυμβίβαστη με την ιερο­
σύνη ακόμη και κάθε άοπλη «στρατεία·40, δηλαδή άσκηση κάποιου πολιτι­
κού λειτουργήματος που έχει σχέση με στρατιωτικά πράγματα, «στρατιωτι­
κών πραγμάτων διοίκησιν», όπως σχολιάζει ο Ιωάννης Ζωναράς, «οΤον σι­
τηρεσίων στρατιωτικών διανέμησιν ή τροφών στραπώταις άφωρισμενων υ­
ποδοχήν, η στρατολογίαν, ή καί διοικήσεις άλλος τινάς, δς καί οί πολιτικοί
νόμοι στρατείας εύρίσκονται όνομάζοντες·41.
Επομένως με τους όρους «στρατεία» και «στρατεύεσθαι», που σημαί­
νουν την άσκηση γενικώς κάθε δημόσιας πολιτικής, στρατιωτικής εκκλη­

38. Βασ. τάξ. 698.4-6.

39. Γ.Α. Ράλλης - Μ. Ποτλής, Σύνταγμα των θείων καί ιερών κανόνων, Αθήνη-
σιν 1852-1859, τόμ. 2, σ. 107 (σχόλιο θεοδώρου Βαλσαμώνος).
40. Σύνταγμα 2, σ. 107, Κανών ΠΓ':«Έπίσκοπος, η πρεσβύτερος, η διάκονος,
στρατείςι σχολάζων καί βουλόμενος άμφότερα κατέχειν, 'Ρωμαϊκήν άρχήν, καί ιερατικήν
διοίκησιν, καθαιρείσθω. Τά γάρ Καίσαρος, Καίσαρυ καί τά τοϋ θεού, τφ θεφ».
41. Σύνταγμα 2, σ. 107 (σχόλιο Ιωάννου Ζωναρά) - Ε. Herman, «Le professioni
rietate al clero bizantino», Or. Chr. P. 10 (1944) 24 κ.ε.- A. Χριστοφιλόπουλου, Θέματα
βυζαντινόν εκκλησιαστικού δικαίου ενδιαφέροντα την σύγχρονον πρακτικήν, Αθήναι
1957, σ. 73 κ.ε.- Βλ. και H.-G.Beck, «Kirche und Klerus im staatlichen Leben von
Byzanz», REB 24 (1966) 2 κ,ε. - Του αυτού, Nomos, Kanon und Staatsraison in Byzanz,
Wien 1981,σ. 35 κ.ε. - Π. Μπούμη, «Ή περί τοϋ άσυμβιβάστου ιερατικής καί κοσμικής
έξουσίας ομοφωνία των ιερών κανόνων». ’Ανάτυπον έκ τοϋ 'Αρχείου 'Εκκλησιαστικού
καί Κανονικού Δικαίου, Άθήναι 1971. - Ε. Παπαγιάννη, «Επιτρεπόμενες καί άπαγο-
ρευόμενες κοσμικές ένασχολήσεις τοϋ βυζαντινού κλήρου», Πρακτικά Δ' Πανελληνίου
Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 147 κ.ε. - Γ. Πουλής, Ο δόλος και η πλάνη
για τον άδικο χαρακτήρα της πράξης στο Εκκλησιαστικό Ποινικό Δίκαιο, Θεσσαλονίκη
1984» σ. 154 κ.ε. - D.J. Constantelos, «Clerics and Secular Professions in the Byzantine
Church», Βυζαντινά 131 (1985) 375 κ.ε.
 24

σιαστικής ή και άλλης υπηρεσίας42, εννοούνται στα αναφερθέντα χωρία του

Νικολάου Μυστικού και του «Περό βασιλείου ιάξεως· οι διάφορες στρα­
τιωτικής φύσεως υποχρεώσεις και ακόμη οι λεγάμενες «αγγαρείες· και «πα-
ραγγαρείες·43, που συνεπάγονταν προσωπική εργασία ή καταβολή αντιση­
κώματος έναντι απαλλαγής τους, και οι οποίες επιβάλλονταν όταν ανέκυπτε
ανάγκη τροφοδοσίας στρατεύματος, καστροκτισίας, οδοστρωσίας κλπ. «εν
καιρφ στρατοπέδου· σε ολόκληρο τον πληθυσμό μιας περιοχής με εξαίρε­
ση μόνο τους στρατιωτικούς44, και από τις οποίες δεν απαλλάσσονταν κατ’
αρχήν τουλάχιστον ούτε οι κληρικοί ούτε η Εκκλησία γενικώς45.
Ζήτημα όμως ιεροσύνης και στρατιωτικής υπηρεσίας εισάγει η περί­
πτωση του οσίου Λουκά Στυλίτου -το ζήτημα με έχει απασχολήσει εκτενώς
σε προηγούμενο άρθρο μου46- για τον οποίο αναφέρει ο Βίος του ότι, ενώ
υπηρετούσε στο στρατό, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, στην ηλικία μάλιστα
των 24 ετών47, και ότι και μετά τη χειροτονία του εξακολούθησε να υπηρε-

42. Για τη σημασίες του όρου στρατεία βλ. Η. Ahrweiler, «Recherches sur
l’administration de l’empire byzantin aux IXe-Xle siècles», BCH 84 (1960) 11 σημ. 2 (α-
νατ. Variorum Reprints, London 1971).- Βλ. και N. Oikonomidès, «Le titres des IXe-Xe
siècles et le system de préséance», εν: Listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles,
Paris 1972, σ. 283 και σημ. 11. - Πρβλ. και C. Mango, Byzantium. The Empire of New
Rome, London 1980, σ. 33.
43. Βλ. A. Σταυρίδου-Ζαφράκα, «Ή αγγαρεία στό Βυζάντιο», Βυζαντινά 11
(1982) 23 κ.ε. - Βλ. και παρατηρήσεις Η. Ahrweiler, Recherches 20 σημ. 6.
44. Λέων Στ', Τακτικά 1032C: ·Άγγαρείας άπάσης ιδιωτικής καί άδικίας
ελεύθερον φύλαττε τόν υπό σέ τεταγμένον λαόν, δσοι του στρατού είσι, καί δσοι τής λε-
γομένοις έξατωρίας...».
45. Βασιλικά 54.7.2 (έκδ. H.J. Scheltema - Ν. van der Wal): ·Ήνίκα βασιλεύς ε­
ξέρχεται εις τό στρατόπεδον, πάντες οι οϊκούντες τής επαρχίας δι ής πόρεισι παρέχουσιν
άγγάρια καί παραγγάρια καί άμάξας, είτε του Θείου εϊσίν οίκου, είτε τής αύγούστης, είτε
των άγιων εκκλησιών, είτε οίουδήποτε ενδόξου οίκου, καί ουδέ πραγματικός τύπος προ-
σφερόμενος ύπεναντίον τής διατάξεως ταύτης ισχύει». - Σύνοψις των Βασιλικών, JGR 5,
31.1: ·Δέΐ τάς εκκλησίας μή λειτουργείν, μάλιστα ρυπαρός λειτουργίας, εί μή εις άνανέω-
σιν γέφυρας καί όδοστρωσιών. Ύποκείσθωσαν δέ άγγαρείας καί παραγγαρείας εν καιρφ
στρατοπέδου», αυτ.31.2: «μηδέ ή εκκλησία μήτε έτερος των τού στρατοπέδου εξκουσατευ-
έσθω βαρών, αγγαρείας ή παραγγαρείας ή τοιούτου τινός» αυτ.32.3:«μήτε αξία μήτε εκ­
κλησία μηδέ οίκος εν καιρφ στρατοπέδου άπηλλάχθωσαν αγγαρείας ή παραγγαρείας».
-Βλ. και Ε. Παπαγιάννη, Τά οικονομικά τού έγγαμου κλήρου στό Βυζάντιο, σ. 263-264.
46 Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, «Πληροφορίες αγιολογικών κειμένων γύρω από
στρατιωτικά ζητήματα», Πρακτικά του Α' Διεθνούς Συμποσίου «Η καθημερινή ζωή στο
Βυζάντιο» (Αθήνα, 15-17 Σεπτ. 1988), Αθήνα 1989, σ. 531-545.
47. Βίος Λουκά Στυλίτου 201.9-1 (έκδ. Η. Delehaye) Les Saints Stylites,
Bruxelles-Paris 1923, σ. 195-237): «...την τού πρεσβυτέρου χειροτονίαν άναδέχεται μετά
τήν συμπλήρωσιν τού εικοστού τετάρτου χρόνου τής σωματικής ηλικίας αυτού».
 25

τεί τη στρατιωτική του θητεία48. Υποστήριξα στο άρθρο μου ότι από πλευράς
Εκκλησίας απαγορευόταν όχι μόνο να χειροτονηθεί κανείς ιερέας προ της
ηλικίας των 30 ετών49, αλλά κι αν με οποιονδήποτε τρόπο είχε χειροτονη­
θεί, απαγορευόταν να ασκήσει στρατιωτική ή και άλλη υπηρεσία50. Επομέ­
νως τα περί χειροτονίας του Λουκά ως πρεσβυτέρου και στη συνέχεια πα­
ραμονής του στο στρατό είναι συγχύσεις και ανακρίβειες ηθελημένες ή μη
του συγγραφέα του Βίου51.
Επανερχόμενη ειδικότερα στο ζήτημα της χειροτονίας του Λουκά
Στυλίτη στην ηλικία των 24 ετών, όπως αναφέρει ο Βίος του, θα ήθελα να
προσθέσω ότι οι διάφορες περιπτώσεις παραβίασης του ορίου της ηλικίας
των 30 ετών52, που προβλέπεται για χειροτονία πρεσβυτέρων, είναι εύκολο
να εξηγηθούν, αν σκεφτούμε ότι στη βυζαντινή περίοδο δεν υπήρχε τρό­
πος διαπίστωσης της ακριβούς ηλικίας των ενδιαφερομένων. Έτσι δεν ήταν
καθόλου δύσκολο κάποιος επίσκοπος να χειροτονήσει πρεσβύτερο που εί­
χε μικρότερη από τη νόμιμη ηλικία των 30 ετών, δεχόμενος -εν γνώσει ή
αγνοία του- ότι ο υποψήφιος είχε συμπληρώσει τη νόμιμη ηλικία Γνωρί­
ζουμε επομένως ότι γίνονταν παραβάσεις του κανόνα αυτού αλλά φυσικά
δεν γνωρίζουμε τι προφάσεις πρόβαλλαν οι ενδιαφερόμενοι για να εμφανί­

48. Βίος Λουκά Στυλίτου 201.14 κ.ε. «... ούκ άνέλιπεν εξυπηρετούμενος τρ στρα­
τιωτική έπηρείςι επί χρόνοις ετέροις ίσαρίθμοις των προγεγραμμένων, ούκ όψώνιον ήτοι
βασιλικόν λαμβάνων σιτηρεσιον, ώς έθος τοΤς στρατευομένοις δίδοσθαι, άλλ' εκ του
πατρικού οίκου πάσαν τήν χορηγίαν εχων των εις λόγον άναλωμάτων παρεχόμενων».
49. Ο ΙΔ' Κανών της εν Τρούλλφ ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου ορίζευ «...πρε-
σβύτερον πρό των τριάκοντα ετών μή χειροτονεϊσθαι, καν πάνυ ρ ό άνθρωπος άξιος»
(Σύνταγμα 2, σ. 337). Τούτο προβλέπεται και από την πολιτειακή νομοθεσία: Novellae
Justiniani 123, c. 13 (-Corpus Juris Civilis III. 604.16 κ.ε. έκδ. R. Schoell - G. Kroll):
•Πρεσβύτερον δέ έλάττονα των τριάκοντα ενιαυτών γίνεσθαι ούκ επιτρέπομεν...».
50. Οι Αποστολικοί κανόνες ορίζουν: Κανών ΣΤ' (Σύνταγμα 2, σ. 9):
•'Επίσκοπος η πρεσβύτερος η διάκονος, κοσμικός φροντίδας μή άναλαμβανέτω' εί δέ
μή, καθαιρείσθω'.. - Κανών ΠΑ' (Σύνταγμα 2, σ. 104): «...ού χρή επίσκοπον η πρεσβύ­
τερον καθιεναι εαυτόν εις δημοσίας διοικήσεις...» - Κανών ΠΓ' (Σύνταγμα 2, σ. 107):
•'Επίσκοπος, ή πρεσβύτερος, ή διάκονος, στρατείςι σχολάζων καί βουλόμενος άμφότερα
κατέχειν, Ρωμαϊκήν αρχήν καί ιερατικήν διοίκησιν, καθαιρείσθω...». - Πρβλ. και Κανόνα
Ζ'της Δ' Οικουμενικής Συνόδου (451): ·Τούς άπαξ εν κλήρφ τεταγμένους, ή καί μο­
ναστής ώρίσαμεν μήτε επί στρατείαν, μήτε επί άξίαν κοσμικήν ερχεσθαι' ή, τούτο
τολμώντας, καί μή μεταμελούμενους, ώστε έπιστρέψαι επί τούτο, δ διά θεόν πρότερον
είλοντο, άναθεματίζεσθαι» (Σύνταγμα 2, σ. 232). - Βλ. Π. Μπούμης, Ή περί τού
άσυμβιβάστου 5 κ,ε,
51. Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Πληροφορίες 534 κ.ε.
52. Βλ. παραδείγματα στον Α.Π. Χριστοφιλόπουλο, θέματα βυζαντινού εκκλη­
σιαστικού δικαίου, Άθήναι 1957, σ. 31.
 26

σουν ότι βρίσκονταν στα κανονικά χρονικά όρια και ότι επομένως η χειρο-
τονία τους δεν αποτελούσε παράβαση.
Δεν μπορούσε όμως να συμβεί το ίδιο με τη χειροτονία κάποιου που
ήταν ήδη στρατιώτης (όπως είναι η περίπτωση του Λουκά Στυλίτη) του ο­
ποίου επομένως η ηλικία ήταν εύκολο να εξακριβωθεί, εφόσον η στράτευ­
ση των Βυζαντινών άρχιζε από το 18ο-20ο έτος της ηλικίας53.
Θα πρόσθετα ακόμη ότι, και αν κάποτε η Εκκλησία επέτρεπε «κατ’
οικονομίαν»54 τη χειροτονία σε μικρότερη από τη νόμιμη ηλικία, είναι δύ­
σκολο να φανταστούμε ότι θα έκανε το ίδιο για κάποιον που είχε την ιδιό­
τητα του στρατιώτη (όπως ο Λουκάς) και ο οποίος εξακολούθησε να την έ­
χει και μετά τη χειροτονία του, σύμφωνα με τα λεγάμενα του Βίου, διότι,
όπως έχω ήδη παρατηρήσει55, η ταυτόχρονη ιδιότητα στρατιώτη και ιερέα ε-
θεωρείτο και από την Εκκλησία και από την πολιτεία ασυμβίβαστη56.
Στην περίπτωση λοιπόν του Λουκά Στυλίτη ούτε δυνατότητα σύγχυ­
σης ηλικίας υπήρχε, ούτε προφανώς κατ’ οικονομίαν χειροτονία μπορούσε
να συμβεί, και γι’ αυτό, επαναλαμβάνω, πρέπει να υποθέσουμε ότι οι πλη­
ροφορίες του Βίου είναι ανακριβείς.
Η εξέταση λοιπόν των παραπάνω πηγών δείχνει ότι δεν μας παρέ­
χουν καμιά θετική μαρτυρία για στρατιωτικούς ιερείς ή στράτευση ιερέων
γενικότερα
Ας έρθουμε όμως και στις πληροφορίες στις οποίες οι πηγές μιλούν
για (ευκαιριακή) παρουσία ιερέων στο στρατό.
Ο Ευσέβιος στην εγκωμιαστική βιογραφία του Μ. Κωνσταντίνου α­
ναφέρει ότι ο Μ. Κωνσταντίνος στις πολεμικές του επιχειρήσεις και «τους
τοϋ Θεοΰ ιερέας επήγετο· θεωρώντας ότι έπρεπε αυτοί ως «αγαθοί φύλα­
κες· της ψυχής να βρίσκονται στο πλευρό του57. Σε άλλο πάλι χωρίο ο Ευ­

53. J.F. Haldon, Praetorians 302. - Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Στρατολογία και έγ­

γεια στρατιωτική ιδιοκτησία στο Βυζάντιο, (Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 4), Θεσσαλονί­
κη 1989, σ. 16-18.
54. Για την οικονομία κατά το Κανονικό Δίκαιο βλ. Π.Ι. Μπούμης, Οικονομία, εν.
ΘΗΕ τ. θ' (1966), στ. 678. - Του αυτού, Ή περί τοϋ άσυμβιβάστου 11 σημ. 2.
55. Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Πληροφορίες 541.
56. Πρβλ. Π.Ι. Μπούμης, Ή περί τοϋ άσυμβιβάστου 13: ·Όμοφωνως καί οι ιεροί
κανόνες καί οί τούτοις επόμενοι πολιτειακοί νόμοι διακηρύττουν τό άσυμβίβαστον τοϋ
ιερατικού λειτουργήματος καί κοσμικής τίνος έξουσίας*.
57. Ευσέβιος, Εις ιόν βίον τόϋ μακαρίου βασιλέως Κωνσταντίνου 49.5 κ.ε. (έκδ.
F. Winkelmann): Ευχών δ' εί καί ποτέ νΰν αύτφ δεϊσθαι καλώς έπιστάμενος (Κωνσταντί­
νος) τοϋ τοϋ θεοϋ ιερέας επήγετο, συνεϊναί τ’ αύτφ καί παρέϊναι ώσπερ τινάς ψυχής
αγαθούς φύλακας τούτους δεϊν ηγούμενος·.
 27

σέβιος μας πληροφορεί ότι ο αυτοκράτορας, όταν επρόκειτο να κινηθεί ε­

ναντίον των Περσών, ανακοίνωσε το γεγονός στους «επισκόπους» του πε-
ριβάλλοντός του προνοώντας έτσι ώστε να έχει μαζί του τους ανθρώπους
που θα βοηθούσαν στην εκπλήρωση των εκδηλώσεων σεβασμού και λα­
τρείας προς το Θεό, οι οποίοι πολύ πρόθυμα, λέγει ο Ευσέβιος, δέχτηκαν
να συμμετάσχουν στους αγώνες του βοηθώντας με τις δεήσεις τους58. Κα­
τασκεύασε ακόμη ο Μ. Κωνσταντίνος, μας πληροφορεί ο ίδιος συγγραφέ­
ας, και μετέφερε μαζί του στην εκστρατεία «καί σκηνήν τφ τής εκκλησίας
σχήμαπ», όπου από κοινού με τους επισκόπους ανέπεμπε ικετήριες προ­
σευχές για τη νίκη59.
Ο Σωκράτης, που ζει έναν αιώνα σχεδόν αργότερα (±380-439) και
αντλεί από τον Ευσέβιο, αναφερόμενος στο ίδιο γεγονός δεν μνημονεύει
ρητά παρουσία ιερεών που ακολούθησαν τον Μ. Κωνσταντίνο στις εκστρα­
τείες του, αλλά επαναλαμβάνοντας την πληροφορία του Ευσεβίου τονίζει
ότι τόσο μεγάλη ήταν η αγάπη του Μ. Κωνσταντίνου για το χριστιανισμό
ώστε, όταν επρόκειτο να κινηθεί κατά των Περσών, κατασκεύασε σκηνή
«εκ ποικίλης οθόνης» που αποτελούσε ομοίωμα εκκλησίας, όπως ακριβώς
είχε κάνει ο Μωυσής στην έρημο, την οποία μετέφερε μαζί του ώστε να έ­
χει στους απομακρυσμένους και έρημους τόπους έναν πλήρως εξοπλισμένο
ναό60.

58. Ευσέβιος, Βίος Κωνσταντίνου 143.22 κ.ε.: *Κάκεϊνο δέ μνήμης αξιον, ώς

άμφί τόν δηλούμενον χρόνον των επ* ανατολής βορβόρων κινήσεως άκουσθείσης, έτι
ταύτην αύτφ τήν κατά τωνδε νίκης λείπεσθαι φάσας, επί Πέρσας στρατεύειν ώρματο.
Τουτό τε κρίνος έκίνει τά στρατιωτικά τάγματα, καί δή τοϊς άμφ9 αυτόν έπισκόποις περί
της πορείας έκοίνου, συνεϊναι αύτφ δεΤν τινας των αναγκαίων εν θεοσεβείς προμηθού-
μενος, ΟΙ δέ καί μάλα προθύμως συνέπεσΘαι βουλομένφ μηδ* άναχωρεϊν έθέλειν συ-
στρατεύειν δ9 αύτφ καί συναγωνίζεσθαι ταις πρός τόν θεόν ίκετηρίαις έλεγον. Σφόδρα
δ9 επί ταΙς έπαγγελίαις ήσθείς τήν πορείαν αύτοίς διζύπου».
59. Το χωρίο, όπου αναφέρεται το γεγονός της σκηνής-εκκλησίας, που ο Μ.
Κωνσταντίνος έφερε μαζί του στην περσική εκστρατεία, δεν περιλαμβάνεται στην έκδο­
ση F. Winkelmann, διότι τα χειρόγραφα στο σημείο αυτό παρουσιάζουν χάσμα Ωστόσο
στο κριτικό υπόμνημα της έκδοσης, σ. 144, δίνεται το κείμενο συμπληρωμένο με βάση
την έκδοση της Γενεύης, 1612 (βλ. Fr. Winkelmann, Eusebius Werke I. Über das Leben
des Kaisers Konstantin, Berlin 1975: Einleitung: Editionem und Übersetzungen XXXVII-
XXXVIII): *επειτα καί τήν σκηνήν τφ τής εκκλησίας σχήμαπ πρός τήν εκείνου τού πολέ­
μου παράταξιν σύν πολλή φιλοτιμία κατειργάζετο, εν {ΐ τφ θεφ, τφ τής νίκης δοτήρι, τάς
ίκετηρίας αμα τοϊς έπισκόποις ποιείσθαι έπενόει».
60. Σωκράτης, Εκκλησιαστική Ιστορία, PG 67, σ. 124C: «Τοσούτος δε Λν ό τού
βασιλέως περί τόν Χριστιανισμόν πόθος, ώς καί Περσικού μέλλοντος κινεϊσθαι πολέ­
μου, κατασκευάσας σκηνήν έκ ποικίλης οθόνης, έκκλησίας τύπον αποτελούσαν, ώσπερ
Μωυσής έν τρ έρήμφ πεποιήκει, καί ταύτην φέρεσθαι, Τνα έχοι κατά τούς έρημοτάτους
 28

Ο Σωζομενός (σ' μισό 5ου cil), πιο αναλυτικός και σαφής από τους
δύο προηγούμενους συγγραφείς, γράφει ότι τον Μ. Κωνσταντίνο ακολου­
θούσαν στους πολέμους ιερείς και διάκονοι που πρόσφεραν τις υπηρεσίες
τους σε σκηνή «είς εκκλησίαν είκασμένην», εκπληρώνοντας σύμφωνα με
τους νόμους της Εκκλησίας τα λατρευτικά καθήκοντα61. Και αμέσως συ­
μπληρώνει: ·Έξ εκείνου δε καί rà 'Ρωμαίων τάγματα, a νϋν αριθμούς κα-
λοΰσιν, έκαστον ιδίαν σκηνήν κατεσκευάσατο καί ιερέας καί διακόνους
άπονενεμημενους είχε»62.
Την πληροφορία ότι τα ^στρατιωτικά τάγματα» που στάθμευαν σε πό­
λεις και χωριά είχαν «ήφιερωμένους νομέας» (=ιερείς) μάς δίνει και ο σύγ­
χρονος του Σωζομενού Θεοδώρητος Κύρου (±393-±466) σε επιστολή του
προς τον επίσκοπο Αγκύρας Ευσέβιο, προσθέτοντας μάλιστα ότι και κά­
ποιος διάκονος Αγαπητός, που ανήκε στη μητρόπολη της επαρχίας του, εί­
χε πάει στη Θράκη, όπου βρισκόταν το στρατιωτικό τάγμα (=αριθμός), στο
οποίο αυτός *έτάχΘη προς τα θεία ρυθμίζειν»63. Εδώ όμως πρέπει να προσέ­
ξουμε όπ σύμφωνα με την πληροφορία της πηγής ο Αγαπητός ήταν διάκο­
νος και όχι ιερέας (πρεσβύτερος), πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούσε
να εκτελεί τις ιερές τελετές στο τάγμα64. Τούτο μάς οδηγεί στη σκέψη ότι η

τόπους εύκτήριον ηύτρεπισμένον».

61. Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία 19.2 κ.ε. (έκδ. J. Bidez-G. C. Hansen):
«...καί σκηνήν εις εκκλησίαν είκασμένην περιεφερεν, ήνίκα πολεμίοις έπεστράτευεν, ώ­
στε μηδέ εν έρημίςι διάγοντα αυτόν ή τήν στρατειάν ίεροϋ οϊκου άμοιρεϊν, εν φ δέοι τόν
Θεόν ύμνεϊν καί προσεύχεσθαι καί μυστηρίων μετέχειν. Συνείποντο γάρ καί ιερείς καί
διάκονοι τρ σκην(ϊ προσεδρεύοντες, οΐ κατά τόν νόμον τής εκκλησίας τήν περί ταΰτα τά-
fiv έπλήρουν».
62. Σωζομενός 19.7-9.
63. θεοδώρητος Κύρου, Επιστολαί, αριθ. 1, 1. 75.4 κ,ε. (έκδ. Y.Azèma): «...αλλά
καί αυτά των στρατιωτών τά τάγματα, έν πόλεσι καί κώμαις διάγοντα, αφιερωμένους εχει
νομέας. Τούτων εΓς έστι καί ο ευλαβέστατος διάκονος Αγαπητός, δς αύχεϊ μέν πόλιν
τήν της ήμετέρας επαρχίας μητρόπολιν, στρατιωτικόν δέ τάγμα έτάχθη πρός τά θεία ρυθ­
μίζεις οδ δή χάριν καί νυν επί τήν Θράκην άπήρεν* εκεί γάρ τούτου συμβαίνει διάγει ν
τόν αριθμόν»
64. Τούτο όμως δεν φαίνεται όπ πρόσεξε ο Α.Η.Μ. Jones, Military chaplains 239-
240, ο οποίος προσάγει το χωρίο αυτό της επιστολής (όπου δεν γίνεται λόγος για πρε-
σβύτερο αλλά για διάκονο) ως παράδειγμα για να στηρίξει την άποψή του ότι ο όρος
πρεσβύτερος από αυτήν την εποχή σημαίνει τον εκκλησιαστικό πρεσβύτερο, ότι ο πρε­
σβύτερος του νουμέρου στο Βίο του Σάβα (βλ. ανωτ. σημ. 31) είναι «chaplain of the
unit» και ότι από τότε υφίσταται ο θεσμός των στρατιωτικών ιερέων. Η τελευταία του ό­
μως παρατήρηση ότι «...it would appear that regimental chaplains were not universal, but
a privilege granted by special imperial order» (αυτ. σ. 240) δημιουργεί το ερώτημα: μπο­
ρούμε να μιλάμε για ύπαρξη θεσμού, όταν κατά την ομολογία του ίδιου η παρουσία ιε-
 29

φράση της επιστολής «στρατιωτικόν δε τάγμα ετάχθη προς τα θεΤα ρυθμί-

ζειν» σημαίνει πιθανόν ότι ο διάκονος αυτός είχε οριστεί είτε για να ενι-
σχύσει μέσω του θρησκευτικού παράγοντος το ηθικό των στρατιωτών είτε
ίσως για να επαναφέρει στην ορθόδοξη πίστη τους στρατιώτες, που είχαν
επηρεαστεί από τις χριστολογικές διδασκαλίες του Νεστορίου και του Ευ­
τυχούς, οι οποίες είχαν τότε εξαπλωθεί στην Ανατολή (μέσα περίπου 5ου
αιώνα)65.
Σημειώνουμε τέλος τη μεταγενέστερη αλλά χαρακτηριστική πληρο­
φορία της Άννας Κομνηνής ότι «ιερείς προσεκαλοϋντο τους επιτελευτίους
ςίσοντες ΰμνους καί των άγιασμάτων μεταδώσοντες· στους «θνρσκοντες»
κατά τη διάρκεια της πορείας των εκστρατευπκών στρατευμάτων στις πολε­
μικές επιχειρήσεις που διεξήγε ο Αλέξιος Α'66. Οι ιερείς αυτοί «ηροσεκα-
λοϋντο» από τις πλησιέστερες κώμες ή πόλεις που διερχόταν ο στρατός, εί­
τε ακολουθούσαν τα εκστρατευτικά σώματα του βυζαντινού στρατού για να
εκτελούν αυτά τα καθήκοντα67.
Επισημαίνουμε λοιπόν ότι σύμφωνα με τις πληροφορίες του Ευσε­
βίου και του Σωκράτους η παρουσία ιερέων στο στρατό του Μ. Κωνσταντί­
νου εμφανίζεται απλώς ως περιπτωσιακή. Ιερείς ακολουθούν τα εκστρατευ­
τικά σώματα για να ενισχύουν την πίστη και να εκτελούν τα λατρευτικά
καθήκοντα (τέλεση λειτουργιών, δεήσεων, ταφής κ,λπ.). Η πληροφορία ό­
μως του Σωζομενού, σύμφωνα με την οποία το κάθε τάγμα έχει τη δική του
σκηνή (=απεικόνιση εκκλησίας) μέσα στην οποία υπηρετούσαν ιερείς και
διάκονοι, παρουσιάζει ιερείς να ασκούν τα ιερατικά τους καθήκοντα μέσα
στο στρατό σε μονιμότερη βάση. 'Ομως ούτε ο Σωζομενός ούτε άλλη πηγή
δίνει πληροφορίες για την ύπαρξη ιδιαίτερου, θεσμικά οργανωμένου σώμα­
τος ιερεών στις τάξεις του βυζαντινού στρατού.
Ας δούμε όμως τι λένε και τα στρατιωτικά Τακτικά για τους ιερείς.
Ο Μαυρίκιος στο Στρατηγικόν του μία και μόνη φορά κάνει μνεία ιε­
ρέων. Στο κεφάλαιο «Περί τής φωνής εν τή συμβολή ποτέ γενομένης»& α-

ρέων στο στρατό δεν φαίνεται να ήταν γενική, αλλά προνόμιο παραχωρούμενο κατόπιν
ειδικής αυτοκρατορικής διαταγής;
65. Βλ. I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους τ. I, Θεσσαλονίκη
1978, σ. 255 κ,ε.
66. Άννα Κομνηνή III. 214.1 κ.ε. (έκδ. Β. Leib).
67. Με κανένα τρόπο δε μπορούν νομίζω να θεωρηθούν ως «regimental chap­
lains», όπως τους ονομάζει ο J.F. Η al don, Praetorians 568 σημ. 901.
68. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 138.1.
 30

ναφέρει: «Άλλα δει την μεν ευχήν γίνεσθαι εν εκείνη μάλιστα τή τοϋ πο­
λέμου ήμέρςι έν τφ φοσσάτφ, πρίν η uva τής πόρτας έξελθεϊν, διά τε των
ιερέων καί τοϋ στρατηγού καί των λοιπών αρχόντων τό "Κύριε έλέησον”
έπιμόνως άμα πα'ντας λέγειν, εΤτα διά τό αίσιον καί τό “νοβισκούμ δέους"
τρίτον έκαστον μέρος έξερχόμενον τοϋ φοσσάτου·69. Σε ένα άλλο πάλι κε­
φάλαιο κάνει λόγο για τον «τρισάγιον ύμνον», που πρέπει να ψάλλεται
•κατά τήν συνήθειαν» από το στράτευμα πρωί και βράδυ, είτε αυτό βρίσκε­
ται σε εκστρατεία είτε οπουδήποτε στρατοπεδεύει, χωρίς όμως να αναφέρει
και παρουσία ιερέων70.
Προφανώς από το «Στρατηγικόν» δεν μπορεί κανείς να συναγάγει
συμπεράσματα για το ποιο ήταν το status των ιερέων μέσα στα πλαίσια του
πρωτοβυζαντινού στρατού.
Αντίθετα ο Λέων Στ' στα «Τακτικά» φαίνεται ότι δίνει ιδιαίτερη σημα­
σία στην ύπαρξη ιερέων στο στράτευμα Συγκαταλέγει την «ιερατική» μετα­
ξύ των τεχνών που «συνεργοΰσι τη φύσει τοϋ πολέμου»71 επεξηγώντας με
ποιον τρόπο η ιερατική τάξη συνεργεί: «Τής δε ιερατικής έστιν τό καλώς τα
θεία χρήσθαι, καί ταΰτα έπιτελεΐν άδιαλείπτως τά στρατεύματα εύσεβώς τε
καί θεαρέστως κατά τόν παραδοθέντα θεσμόν άνωθεν τοΤς εύσεβοϋσι Χρι­
στιανούς, διά τε ίερολογιών, καί ιερουργιών καί τών άλλων ευχών καί δεή­
σεων πρός τόν Θεόν έκτενώς γινομένων, καί προς τήν πανάχραντον αύτοΰ
Μητέρα καί Θεοτόκον, καί τούς άγιους αύτοΰ θεράποντος. Έξ ών ίλεοΰται
τό Θειον καί διά τήν πίστιν τής σωτηρίας αί ψυχαί τών στρατιωτών
εύρωστότεραι πρός τους κινδύνους παρασκευάζονται»72. Ορίζει ακόμη ότι
την ιερατική τέχνη πρέπει να την επιτελούν «ιερείς καθαροί, σεμνοί τόν
βίον καί τρόπον, καί καθαγιασμένοι»73, οι οποίοι κατά την ημέρα της μάχης
αγιάζουν όλους όσους θα πολεμήσουν74. Είναι οι «ιερείς τοϋ στρατοϋ», ό­

69. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 138.13-17.

70. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν 262.4-7: «Χρή, ατε έν φοσσάτφ διάγει τό βάνδον
ήτοι τάγμα, είτε καί καθ’ εαυτό οπουδήποτε άπληκεύει, καί πρωίας εις αυτόν τόν δρθρον
πρό παντός πράγματος καί εις εσπέραν ομοίως μετά τό δεϊπνον καί τάς μίσσας τό τρισά­
γιον ψάλλεσθαι καί τά λοιπά κατά τήν συνήθειαν». Πρβλ. και αυτ. 474.34-35. - Πρβλ.
και Λέων Στ', Τακτικά 797 κα'.
71. Λέων Στ', Τακτικά 1088 νγ': «Συνεργοΰσι δέ τρ φύσει τού πολέμου αδται ai
τέχνας οίον όπλιτική, λογιστική, αρχιτεκτονική, αστρονομική, ιερατική, ιατρική».
72. Τακτικά 1089 ξβ'.
73. Τακτικά 1092 ξη'.
74. Τακτικά 848 α': «’Υποτιθέμεθα οδν σοι, ω στρατηγέ, πρό γε πάντων έν τρ
ήμέρφ τοϋ πολέμου καθαρόν είναι τόν στρατόν, καί ευχήν γενέσθαι διά τής νυκτός
εκτενή, καί διά τών ιερέων άγιασθήναι πάντας, καί οΰτως καί εργοις καί λόγοις
 31

πως τους ονομάζει η «Στρατηγική εκθεσις καί σύνταξις Νικηφόρου δεσπό­

του· (Praecepta Militaria), οι οποίοι τελούν καθημερινά άρθρο και εσπερι­
νό μέσα στο στρατόπεδο ενώπιον όλου του στρατεύματος75 και οι οποίοι
την παραμονή της σύγκρουσης με τον εχθρό εκτελούν την αναίμακτη θυ­
σία και προσφέρουν τη θεία μετάληψη σ’ ολόκληρο το στράτευμα 76.
Είναι φανερό ότι τα στρατιωτικά Τακτικά, λιγότερο το Στρατηγικόν
του Μαυρικίου και περισσότερο τα Τακτικά του Λέοντος Στ' και η Στρατη­
γική έκθεσις του Νικηφόρου, δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο των ιερέων
στο στράτευμα Αφήνουν να εννοήσουμε ότι ιερείς υπάρχουν πάντοτε μέσα
στα στρατόπεδα Τα ίδια όμως τα Τακτικά, ενώ τονίζουν την παρουσία των
ιερέων και επισημαίνουν τη σημανπκότητά τους, δεν τους θεωρούν ως στε­
λέχη του στρατού και δεν τους εντάσσουν στο στρατιωτικό οργανισμό, ό­
πως συμβαίνει στους σύγχρονους στρατούς.
Εδώ όμως προκύπτει ένα σοβαρό πρόβλημα αν λάβουμε υπόψη όη ο
αριθμός των στρατιωτών που επάνδρωναν το κάθε θέμα ανερχόταν σε 9-
15.000 άνδρες, τότε πρέπει να υποθέσουμε ότι ο αριθμός των ιερέων στο
στρατό πρέπει να ήταν σημαντικός* αλλά τότε προβάλλει μια σειρά ερωτη­
μάτων: από πού έπαιρναν αυτούς τους ιερείς; Σε ποιον υπάγονταν; Πώς α­
μείβονταν; Τι γίνονταν όσο κρατούσε ο πόλεμος ή τι απογίνονταν μετά το
πέρας του; Αν πάλι δεχτούμε ότι παρέμεναν στα στρατόπεδα σε κάπως μο-
νιμότερη βάση, πώς ρύθμιζαν τα του οικογενειακού τους βίου; Οι πηγές
δεν μας δίνουν απαντήσεις. Έτσι υπό τις συνθήκες αυτές εκείνο που επί
του παρόντος μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι οι ιερείς, που ακολουθού­
σαν το στρατό στις εκστρατευπκές επιχειρήσεις και ιερουργούσαν στα
στρατόπεδα, πρέπει να λαμβάνονταν από την περιφέρεια συγκέντρωσης του
στρατιωτικού τάγματος ή θέματος. Έμεναν όμως μόνιμα στο στρατό ή τον
συνόδευαν μόνο στις εκστρατείες; Και πώς εξυπηρετούνταν οι θρησκευτι­
κές ανάγκες του στρατού τον καιρό της ειρήνης; Μήπως υπήρχε μόνιμη μι­
κρή ομάδα ιερέων κοντά στο στρατηγό και τις τούρμες, που αμείβονταν
από χρηματικά ποσά και δώρα που τους έδινε ο ίδιος ο στρατηγός; Οι πη-

πεισθηναι δη τόν θεόν εχουσι βοηθόν, καί έπί τούτο κινήσαι πρός τόν πόλεμον λα­
μπρούς καί προθύμους*.
75. Στρατηγική έκθεσις 20..22 κ.ε.: ·ΔεΤ δέ τόν αρχηγόν τού λαού προδιατάξα-
σθαι τόϊς στρατηγοίς καί αρχουσι καί τφ λοιπφ στρατφ, Γνα έν τφ όπλήκτφ έν $ τό παν
στράτευμα άπληκεύει, έν τφ καιρφ τής δοξολογίας έν τε τοΤς έσπερινόϊς ΰμνοις καί
ορθρίοις, ποιώσιν οί ιερείς τοϋ στρατού μετά τήν συμπλήρωσιν ύμνων εύχάς έκτενεϊς,...·.
76. Στρατηγική έκθεσις 21.4-17.
 32

γές δεν μας δίνουν πληροφορίες σχετικές με τη διάρθρωση και οργάνωση

των ομάδων στρατιωτικών ιερέων (προαγωγή, τακτικός μισθός κλπ.)77 και έ­
τσι δεν μπορούμε, προς το παρόν τουλάχιστον, να αποφανθούμε καταφατι­
κά για την ύπαρξη οργανωμένου σώματος στρατιωτικών ιερέων στο βυζα­
ντινό στρατό.

77. Αντίθετα απ’ 6,τι συμβαίνει στο σύγχρονο ελληνικό στρατό. Βλ. Σπ. Τρωιά-
νος, Παραδόσεις εκκλησιαστικού δικαίου, ’Αθήναι-Κομοτηνή 1964 (ανατ. 1985), σ.
259: «Γιά τήν κάλυψη των θρησκευτικών άναγκών των μελών τής ορθόδοξης εκκλησίας
πού υπηρετούν στίς ένοπλες δυνάμεις προβλέπεται τό θρησκευτικό σώμα οργανωμένο
σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τού Ν.Δ. 90/1973. Οΐ στρατιωτικοί ιερείς κατατάσσονται μέ τό
βαθμό ύπολοχαγού η λογαχού, ανάλογα μέ τά μορφωτικά τους προσόντα, καί ύπά-
γονται στούς στρατιωτικούς νόμους καί κανονισμούς, έχοντας δμως παράλληλα καί δλες
τίς ειδικές υποχρεώσεις πού άπορρέουν άπό τήν ιδιότητά τους ώς κληρικών». - Πρβλ. και
Nik. Μίλας, Τό εκκλησιαστικόν δίκαιον τής 'Ορθοδόξου 'Ανατολικής 'Εκκλησίας (συντα-
γέν κατά τάς γενικός εκκλησιαστικός πηγάς καί κατά τούς έν ταΤς αύτοκεφάλοις εκκλη-
σίαις ίσχύοντας ειδικούς νόμους), έν *Αθήναις 1906, σ. 615: «Οί έφημέριοι τού στρατού
είσίν ειδικόν ίδρυμα προκύψαν έν τοϊς νεωτέροις χρόνοις* τά έφημεριακά παρά τφ στρα-
τφ καθήκοντα έξετέλουν πρότερον οί κοινοί έφημέριοι τών ένοριών. Σήμερον οί έφημέ-
ριοι τού στρατού οργανούνται έν έκάστφ κράτει δι’ ειδικών νομικών διατάξεων».