Književnost kao simbolička forma

SADRŽAJ
UVOD............................................................................................................................................2

1.KNJIŽEVNOST KAO SIMBOLIČKA FORMA......................................................................3

1.1. U TRAGANJU ZA SMISLOM POEZIJE........................................................................3
1.2. ŠTA JE SIMBOL I KAKO ON PROIZVODI ZNAČENJA............................................3
1.3. OD PLATONOVOG IDEALIZMA DO MODERNE FILOZOFIJE SIMBOLIČKIH
FORMI…………………………………………………………………………………4
1.4. GETE I ROMANTIČARI…………………………………………………………....….5
1.5. SIMBOL U POETICI SIMBOLIZMA………………………………………………….5
1.6. ERNST KASIRER I NJEGOVA “FILOZOFIJA SIMBOLIČKIH FORMI”……….….5
1.7. PSIHOLOŠKO I ANTROPOLOŠKO TUMAČENJE SIMBOLA……………………..5
1.8. DILEME OKO ZNAČENJA PESNIČKOG SIMBOLA…….………………...……….6
2. KNJIŽEVNOST KAO UMETNOST REČI…………………………………………………..6
2.1. MEDIJ KNJIŽEVNOSTI……………………………………………………………….6
2.2. PESNIČKI JEZIK U TUNAČENJU ROMANA JAKOBSONA………………………7
2.3. KRITERIJ LINEARNOSTI………………………………………………………….....7
2.4. JEZIK KNJIŽEVNOSTI KAO ” DRUGOSTEPENI MODELATIVNI SISTEM”…….8
2.5. UMETNIČKI TEKST I NJEGOV OTPOR ENTROPIJI……………………………….8
3. KNJIŽEVNOST KAO OBLIK KOMUNIKACIJE…………………………………………..9
3.1. KOMUNIKACIJSKA PRIRODA KNJIŽEVNOSTI…………………………………...9
3.2. MODERNI POJAM KOMUNIKACIJE………………………………………………..9
3.3. KNJIŽEVNOST KAO ESTETSKA KOMUNIKACIJA……………………………….10
3.4. ESTETIKA RECEPCIJE…………………………………………………………….….10
3.5. ROMAN INGARDEN………………………………………………………………….10
3.6. JAN MUKAŽAROVSKI……………………………………………………………….11
3.7. HANS ROBERT JAUS I NJEGOVA ŠKOLA…………………………………………11
3.8. STENLI FIŠ……………………………………………………………………………..11
3.9. KNJIŽEVNOST U PROMENJENOJ PERSPEKTIVI…………………………………11
4. MODERNE TEORIJE TEKSTA I TEKSTUALNOSTI……………………………………...12
4.1. DELO I TEKST ……………………………...…………………………………………12
4.2. INTERTEKSTUALNOST, INTERTEKST…………………………………………….12
4.3. TEKST I DISKUS………………………………………………………………………13
4.4. METATEKST I PROTOTEKST………………………………………………………..13
4.5. ARHITEKST …………………………………………………………………………...13
5. RETORIKA I POETIKA……………………………………………………………………..13
5.1. ARS RHETORICA I ARS POETICA………………………………………………….13

1
 Književnost kao simbolička forma

5.2. RAZVOJ RETORIKE…………………………………………………………………..14

5.3. STILOVI I FIGURE…………………………………………………………………….14

UVOD

Književnost, termin nastao od reči knjiga, predstavlja prevod strane reči literatura i njen je
najbliži sinonim. Termin literatura potiče iz latinskog jezika od reči littera – slovo, nastao
prevođenjem grčke reči sa istim značenjem γραμματικη (τεχνη) od γραμμα – slovo.

Termin književnost upotrebljen u užem značenju, označava umetničku književnost (beletristika,

lepa književnost). Upotrebljen u širem značenju, termin književnost odnosi se i na dela nastala u
procesu proučavanja književnosti, odnosno obuhvata i tekstove koji pripadaju književnoj kritici,
književnoj istoriji i teoriji književnosti, koje zajedno sa metodologijom proučavanja književnosti
konstituišu nauku o književnosti.

Termin književnost upotrebljava se da označi jezičku umetnost, estetički vid jezičke tvorevine.
Književna estetika pokušava da pruži merilo za razlikovanje umetničke reči od ostalih pojavnih
oblika jezika.

Podele književnosti:

Brojne su podele književnosti i kriterijumi na kojima se te podele zasnivaju: pripadnost

određenoj epohi, periodu, pravcu, etničkoj zajednici, kulturno-geografskom području; kriterijum
za podelu može biti i publika, kojoj je delo namenjeno; da li je autor poznat ili ne. Polazeći od
prirode samog dela, književnost se deli na književne rodove i vrste.
Široko je usvojena podela književnosti na tri roda:
● lirski,
● epski i
● dramski.

Književnost se može deliti i na:

● poeziju,
● prozu i
● dramu.
Književnost se najpre stvarala i prenosila usmenim putem. Ta vrsta književnosti naziva se
usmenom ili narodnom književnošću. Od samih svojih početaka književnost je u vezi sa mitom i
religijom. Stvarajući mitove, čovek je pokušavao da objasni svet koji ga je okruživao. Sa

2
 Književnost kao simbolička forma

razvojem kritičke svesti čovek postepeno prestaje da veruje u mitove i mitske priče. Tog trenutka
mit postaje književnost.

1.KNJIŽEVNOST KAO SIMBOLIČKA FORMA

1.1. U TRAGANJU ZA SMISLOM POEZIJE

Aristotel je u spisu O pjesničkoj umjetnosti isticao da pesništvo ima više filozofski karakter
nego istorija, jer dok istorija govori o pojedinačnom, pesništvo uopštava to pojedinačno. To
pesničko uopštavanje nema karakter filozofske apstrakcije.
Naime, iako se zadržava pojam “slike” kao prikaza pojedinačnog predmeta, pojave ili ljudske
sudbine, slika ne teži da samo predoči “predmet”, već i da njegovom slikom sugeriše neku dublju
i univerzalniju istinu o životu, naročito o ljudskom.
Engleski romantički pesnik S.T. Kolridž je pisao, “pjesnička slika je prozirna: kroz nju se
prosijava vječnost.”“Poezija sadrži stvarnost koja ima značenje”, govorio je Kolridž. To uverenje
bilo je u osnovi Hegelove Estetike, najuticajnije estetičke teorije XIX veka.“Umjetnost” – pisao
je Hegel – postavlja istinu pred našu svijest o čulnom obliku, i to u takvom čulnom obliku koji
samo u toj datoj pojavi ima dublji smisao i značenje”. Na isti način o svojoj su umetnosti pisali i
mnogi drugi slikari. Tako Pol Kle: “ Objekt se širi preko granica svoje pojavnosti putem naše
spoznaje da je stvar nešto više nego što nam spoljašnji predmet prikazuje.” Dok je Đorđe de
Kiriko to ovako objasnio: “Svaki predmet ima dva vida, obični vid, onaj koji redovno vidimo i
koji vidi svako, te duhovni ili metafizički vid, koji vide samo rijetki pojedinci u trenucima
vidovitodti i metafizičke misaonosti. Umetničko delo mora iskazivati nešto što se kao takvo ne
javlja u vidljivom obliku.”
Ta dvostruka struktura pesničke i umetničke “slike”, u kojoj ono što je pojedinačno, vidljivo i
prolazno sugeriše nešto što je opšte, nevidljivo i neprolazno, obično se označava rečima simbol i
simbolika, a takvo se tumačenje književnosti i umetnosti naziva simboličkim.

1.2. ŠTA JE SIMBOL I KAKO ON PROIZVODI ZNAČENJA?

Reč simbol (grč. Symbolon, “znak”, “znamenje”) označava konkretan predmet koji, po

3
 Književnost kao simbolička forma

konvenciji ili asocijaciji, upućuje na nešto drugo što ima šire i univerzalnije značenje. Po tom
“upućivačkom značenju” može se definisati kao znak posebne vrste.
Kao znak, jer označava nešto drugo što je on sam, a kao znak posebne vrste jer u njemu
konkrektno I pojedinačno upućuje na opšte. Ponekad se definiše kao jednačina: predmet ( ili
njegova slika) + ideja = simbol.
Simbol je često zasnovam na prirodnim asocijativnim vezama. Na pimer, sunce predstavlja
simbol svetlosti i životne snage a reka je simbol je neprastanog kretanja i proticanja.
Simbol je mnogo češće konvencionalan, bez očigledne veze između predmeta i njegovog
simboličkog značenja. Tako na primer, golub koji u kljunu nosi maslinovu grančicu simbolizuje
mir, a žena sa povezom preko očiju i vagom u ruci simbolizuje pravdu. Takvi su i simboli vere,
krst kao simbol hrišćanske, i polumesec kao simbol islamske vere.
Postoje i naučni ili tehnički simboli koji skraćeno upućuju na različite pojave, relacije ili
funkcije. Na primer, “H2O” označava skup elemenata koji čine vodu, znak “=” označava odnos
jednakosti itd.
Svi ti simboli funkcionišu na sličan način kao i reči u jeziku: oni povezuju jadno značenje s
određenom oznakom na osnovu neke vrste “društvenog ugovora”, zbog čega njihovu simboliku
razumeju svi članovi jedne zajednice koji su usvojili tradiciju simboličkog označavanja koja u
njoj vlada.
Za razumevanje pesničkog simbola važno je imati na umu tri stvari:
● Simbol u poeziji ima skriveno značenje, ali kontekst pesme razotkriva kakvo se to
značenje u njemu krije, dakle funkcioniše na karakteristično dijalektički način.
● Simbol se pojavljuje u jednom kontekstu koji je po pravilu značenjski vidljivo
“otežan” I izrazitije emocionalno obojen, tako da je čitalac kontekstom pripremljen
da uoči simbolička značenja onoga što čita.
● Emocionalni naboj koji nas priprema za doživljavanje simboličkih značenja
pesničke slike proizilazi koliko iz samog konteksta, toliko I iz našeg vlastitog
iskustva. Simbol u nama pokreće neka ranija saznanja, ili sećanja koja nas čine
sposobnim za prihvatanje njegovih značenja.

1.3. OD PLATONOVOG IDEALIZMA DO MODERNE FILOZOFIJE SIMBOLIČKIH

FORMI

Platon, Plotin i srednjevekovna estetika

U istoriji estetičkog mišljenja simboličko tumačenje umetnosti najčešće je podrazumevalo jednu

vrstu idealizma.
Poezija, po Platonu, iza materijalnog sveta, “svijeta senki”, koji je podložan stalnim promenama

4
 Književnost kao simbolička forma

I samo prividno istinit, mora otkrivati “vječne istine” jedne apsolutne stvarnosti
Za grčkog filozofa Plotina, umetnik je bio posrednik između sveta ideja I sveta materije: on
oduhovljuje materiju tako što “svijetlo vječne istine unosi u mrak materijalnog svijeta.”
Umetnost je tako shvaćena kao simbolički čin otkrovenja , čin spoznaje božanske istine. U
takvom značenju, simbol je bio središnji pojam srednjovekovne estetike koja je od umetnosti
tražila da izrazi večnu istinu Božanske Mudrosti. Jedan od mislilaca tog vremena bio je Hugo od
Sv. Viktora.

1.4. GETE I ROMANTIČARI

“Kada mašta ne bi rađala stvari koje će razumu uvijek ostati zagonetne, ona bi prilično malo
vrijedila”, upozoravao je Gete. A sa njim se slagala i većina romantičara koji su, recimo kod
Šekspira, cenili upravo to što je njegov svet “neshvatljiv kao i sam život “, kako je rekao
Novalis.

1. SIMBOL U POETICI SIMBOLIZMA

Poetiku simbolizma najavio je već Šarl Bodler svojom pesničkom zbirkom Cvijeće zla
(1857), gde je objavljena i njegova poznata pesma “Saglasnosti”, koja se smatra ključnom za
razumevanje simboličke poetišapke. U toj pesmi priroda je zamišljena kao hram, čiji su stubovi
stabla drveća. Vetar među njima podstiče šapat nejasnih reči. Čovek tuda prohodi kao kroz šumu
simbola, koji motre na njega, ali i očekuju da ih on vidi.

2. ERNST KASIRER I NJEGOVA “FILOZOFIJA SIMBOLIČKIH FORMI”

U delu Filozofija simboličkih formi (1923-1929), nemački filozof Ernast Kasirera je pristupio
ispitivanju različitih načina na koj naš duh prerađuje, zgušnjava i pročišćava iskustva čula i tako
oblikuje svoju sliku stvarnosti.
Po njemu, čovek je animal symbolikum. Prema njegovom učenju, umetnost se nalazi između
dve krajnosti u razvitku ljudskog duha i ljudskog jezika: između jezika slika, kojima se služio
mit, i jezika pojmova kojima se služi nauka. Svet umetnosti je odvojen i od mita i od nauke i čini
zaseban svet mašte i privida. Ali jedino u njemu do izražaja može doći sfera čistog osećanja.
Na osnovu Kasirerovih ideja neki savremeni filozofi ( Naročito Amerikanka Suzan Langer)
razvili su teoriju o umetnosti kao jednoj od simboličkih formi kojima ljudski duh stvara svoju
sliku sveta. Oni su se usredsredili na glavne tipove simboličke transformacije stvarnosti: jezik,
ritual, mit, religiju, nauku i umetnost kao i na odnose među njima.

1.7.PSIHOLOŠKO I ANTROPOLOŠKO TUMAČENJE SIMBOLA

5
 Književnost kao simbolička forma

U knjizi “Tumačenje snova” Sigmund Frojd je među prvima dao psihološko objašnjenje onih
zagonetnih slika, koje se pojavljuju u čovekovim snovima i koje imaju nesumnjiv simbolički
karakter. Razlikujući manifestne i latentne sadržaje sna, Fjord je ukazao na to da su slike i prizori
koje čovek sanja zapravo posredan, simbolički izraz nekih dubokih, i nesvesno potisnutih
čovekovih težnji i poriva, briga i strahova, kompleksa i trauma. U tom smislu značajna je revizija
Frojdovog učenja koju je izvršio Karl Gustav Jung, koji je u knjizi Čovek i njegovi simboli jezik
simbola doveo u vezu s kolektivno nesvesnim i protumačio ga „na razini doživljaja na kojoj živi
Čovjek a ne pojedinac i na kojoj ne treba važiti dobro i zlo pojedinca već jedino ljudska
egzistencija“. Prema njegovom tumačenju, takvi simboli su izraz onoga što je on nazvao
„kolektivnim nesvjesnim“, a koji predstavljaju onaj deo čovekove psihe u kojem se zadržavaju i
kao neka vrsta kolektivnog nasledstva čuvaju iskustvo ljudskog roda. Takvi simboli predstavljaju
slikovnu razradu jednog nasleđenog simboličkog obrasca koji je Jung nazvao arhetipom.

1. DILEME OKO ZNAČENJA PESNIČKOG SIMBOLA

Mnogi su, kao Viktor Šklovski, odbacili tradicionalno uverenje da je poezija „simboličaka
forma“, koja po svojoj prirodi spaja pojedinačno i opšte, prednet i ideju,sliku i smisao. On je
pesnički simbol video kao jedan od mnogih postupaka koji je „jednak drugim postupcima
pjesničkog jezika – jednak paralelizmu, jednak poredbi, refrenu, simetriji, hiperboli, jednak
uopšte svemu što je uobičajeno nazvati figurom, jednak svim tim načinima da se pojača osećanje
stvari (a stvari mogu biti i riječi, ili čak zvukovi riječi)“. Danas se umesto o simbolu govori o
znaku, za koji je karakteristično da više upućuje na druge znakove nego na ono što označava.
Tako je simbol postao još jedan od termina koji su u savremenoj književnoj teoriji izgubili na
težini. Ipak još uvek ima mnogo ljudi koji – s više ili manje razloga – knjižnevnost doživljavaju
kao način čovekovog otkrivanja nekih dubljih, skrivenih značenja sveta . Za njih je ona dakle, i
dalje simbolička aktivnost par excellence.

2.KNJIŽEVNOST KAO UMETNOST REČI

2.1.MEDIJ KNJIŽEVNOSTI

Jedan od načina da se definiše književnost jeste da se odredi priroda njenog izražajnog medija.
Književnost nije samo „jezička umetnost“, tj.umetnost ostvarena jezikom, već je i umetnost reči,
tj. umetnost koja oblikuje jezik i u kojoj je reč ne samo sredstvo izražavanja već i sredstvo

6
 Književnost kao simbolička forma

oblikovanja. Kao što jednu figuru od mramora prepoznajemo kao kip tako što vidimo da je
materijal od koga je ona napravljena podvrgnut oblikovanju, pa je poprimio jednu formu posebne
izražajnosti, tako i jedan jezički iskaz prepoznajemo kao književnoumetnički iskaz, tj. kao
pesmu, roman ili dramu, po načinu na koji je jezik u njemu oblikovan i organizovan. Medij
književnosti nije mrtva materija , već predstvlja jedan strahovit sistem koji je u službi
međuljudskog opštenja i koji ima vlastite oblikovne principe. Njegovi elementi (jezički znakovi)
i izvan književnosti imaju i oblik, i funkciju, i značenje.

2.2.PESNIČKI JEZIK U TUMAČENJU ROMANA JAKOBSONA

Jakobson je opisao šest funkcija koje jezik ima u komunikaciji, a koje su određene njegovom
većom ili manjom usmerenošću pojedine „ faktore“ komunikacije.
Po njegovim rečima za svaku komunikaciju potrebno je šest „faktora“:

KONTEKST (vanjezički)

POŠILJALAC PORUKA PRIMALAC

KONTAKT

KOD (jezički)

Svi ti faktori (pošiljalac, primalac, poruka, kontekst, kod i kontakt) prisutni su u svakom
komunikativnom aktu. Na osnovu različite usmerenosti jezika na neki od tih šest faktora
Jakobson je izdvojio i šest njegovih funkcija:
● referencijalna ( ili „dekorativna“ ili „kognitivna“) funkcija je usmerenje na kontekst;
● ekspresivna ( ili „emotivna“ ili „afektivna“) funkcija je usmerenje na pošiljaoca;
● konativna funkcija je usmerenje na primaoca;
● fatička funkcija je usmerenje na kontakt;

7
 Književnost kao simbolička forma

● metajezička funkvija je usmerenje na kod;

● poetska funkcija je usmerenje na poruku.
Jakobson je poržao stanovište da je u poeziji kombinovanje i komponovanje važnije od drugih
ciljeva koje ona može imati: od prikazivanja stvarnosti ( mimeze), od izražavanja osećanja
(ekspresije), od otkrivanja dubljih istina o svetu ( simbolike).

2.3.KRITERIJ LINEARNOSTI

Pod pojmom linearnosti podrazumeva se skup svih osobina po kojima se neki tekst
prepoznaje kao literarni tekst. Pri tome, jedan tekst ne mora imati – i po pravilu nema – sve
osobine koje se teorijski definišu kao „literarne“ jer su za razumevanje teksta bitni već i „znakovi
literarnosti“. A ti se „znakovi“ mogu nalaziti samo na nivou organizacije ( u osi kombinacije)
već i u izrazitoj figurativnosti izraza, u metaforičkim preobražajima značenja reči ( što se
ostvaruje u osi selekcije).
Međutim „znakovi linearnosti“ teksta mogu se iščitavati ne samo u „začudnosti“ jezika i
njegovom „odstupanju od norme“ već i u funkcionalnosti teksta, jer jezik u književnom delu ne
organizuje samo jednu jezički preuređenu formu već gradi i jedan posebno uređen unutrašnji
svet.
U književnosti jezik je pre svega u funkciji stvaranja i to ne samo jedne naročite strukture višega
reda već i tog posebnog „unutrašnjeg sveta“, koji ima sposobnost da znači i veše nego što inače
znači svet koji nas okružuje.
Najzad, „znakovi linearnosti“ mogu se iščitavati u terminima njegove žanrovske pripadnosti,
u znakovima koji pripadaju određenim književnim kodovima: jezik lirske pesme, jezik klasičnog
epa, jezik tradicije, jezik društvenog romana, jezik moderne drame različiti su „jezici“, od kojih
svaki ima svoje vlastite oblikovne principe i svoj vlastiti način organizacije.

2.4.JEZIK KNJIŽEVNOSTI KAO „ DRUGOSTEPENI MODELATIVNI SISTEM“

Književnost podrazumeva jedan poseban kod koji upravlja organizacijom književnog teksta,
određuje njegove sistemske jedinice i uređuje njihove međusobne odnose. Književnost je jedan
od mnogih modelativnih sistema koji čine kulturu.
Međutim, ona je modelativni sistem drugog stepena, pošto je njen medij prirodni jezik koji i
sam po sebi predstavlja sistem modeliranja. Jurij Lotman je smatrao da književnost nije isto što i
jezik, i nije potpuno u vlasti jezika, jer predstavlja kod posebne vrste, koji ima karakter
drugostepenog modelativnog sistema.

Prema Lotmanovom tumačenju, jezik se u umetničkom tekstu organizuje u istovremenom

delovanju dva sistema:

8
 Književnost kao simbolička forma

● sistem prirodnog jezika;

● sistem književnosti.
●
Po njegovom tumačenju, u jeziku kojem se konstituiše umetnički tekst istovremeno deluju dva
suprotna mehanizma.
● Jedan nastoji da sve elemente teksta potčini sistenu, „uredi“ ih prema imanentnim
zakonitostima određenog književnog „koda“ i da ih na taj način gramatizuje.
● Drugi nastoji da razbije te čvrste forme, da ih nekim pomeranjima učini kompleksnijim i
da ih na taj način prisili da i same ponesu neka značenja, tj. da ih semantizuje.

2.5.UMETNIČKI TEKST I NJEGOV OTPOR ENTROPIJI

Umetnički tekst predstavlja izrazito složenu i slojevitu poruku koja – po pravilu – nosi neke
značajne informacije. To znači da se „informacija“ (tj. izvesna količina značenja) realizuje u
određenoj strukturalnoj organizaciji jezika i da je neodvojiva od nje.

Na osnovu toga može se zaključiti da je jezik u književnom delu različit od prirodnog jezika
posebno po tome što ne zna za „redundaciju“,1 koja je uobičajena u jezičkoj komunijaciji, u kojoj
se „poruka“ obično popunjava elementima koji ne nose nikakvu informaciju, dok je u jeziku
književnog dela svaki elemenat nosilac novih značenja.
Umetnički tekst se opire prodoru entropije2 upravo svojom povećanom organizacijom koja
proizvodi i u sebi čuva umetnički relevamtna značenja. Prema ovom shvatanju organizovati
znači: uspostaviti neko ljudski pojmljivo značenje, uneti informaciju u neku čulima dostupnu
materiju.

3.KNJIŽEVNOST KAO OBLIK KOMUNIKACIJE

3.1.KOMUNIKACIJSKA PRIRODA KNJIŽEVNOSTI

Književnost je oduvek predstavljala opštenje , tj. onaj složeni međuljudski odnos koji se
označava latinskom rečju communicatio. U usmenoj književnosti to je bio neposredni odnos

1
Redundacija(<engl. regundancy, “izlišnost”, “suvišnost”)- dio “poruke” koji se može izostaviti bez gubitka bitne
informacije; dodavanje iskazu više reči ( ili drugih jedinica komunikacije) nego što je potrebno za prenošenje
informacije.
2
Entropija (<grč. entropo, “preokretanje”)- 1. u termodinamici mera za razliku u temperature između tela koje je
izvor toplote i tela koje se tom toplotom zagreva. 2. u teoriji informacije mera informativnosti ostvarena u poruci (u
odnosu na količinu date informacije i njen gubitak u toku prenošenja);gubitak informacije zbog šuma u
komunikacijskom kanalu;odnos smetnji i protokola informacije.

9
 Književnost kao simbolička forma

rapsoda (pričaoca, pevača, guslara) i njegovih slušalaca. U pisanoj književnosti taj se odnos
ostvaruje posredno i na složeniji način, ali takodje podrazumeva „pošiljaoca“ (pisca) i
„primaoca“ (čitaoca). A u oba slučaja književno delo (pesma, priča,ep, roman) predstavlja
svojevrsnu „poruku“ koju pošiljalac upućuje primaocu.
Retorika i nije bila ništa drugo do umeće da se vešto organizovanim i dobro stilizovanim
govorom deluje na slušaoce, da bi se kod njih nešto postiglo, da bi se izazvala osećanja, da bi se
oni ubedili, da bi se podstakli na akciju. Taj retorički stav u velikoj meri je odredio i
tradicionalno tumačenje komunikacijske prirode književnosti, odnosno razumevenje opštenja na
relaciji pisac – delo – čitalac.

3.2.MODERNI POJAM KOMUNIKACIJE

Da bi se književno delo shvatilo i protumačilo ne kao solilokvij3, već kao dijalog, trebalo je da
se na radikalno nov način protumači sam fenomen komunikacije. Komukacija kod životinja ma
koliko složena bila, daje samo osnovni uopšteni model one komunikacije koja se ostvaruje u
ljudskoj zajednici.

A u odnosu na spontane i nagonske „signale“ životinjskog sveta, čovek se svesno i namerno

služi znakovima koji prenose informaciju. U stvari, sve ono to nazivamo kultura , a što čini bitnu
sadržinu ljudskog života, zasniva se na nespretnoj, višemernoj i sveobuhvatnoj delatnosti
prenošenja i razmene informacija, čiji su oblici i rligija, i politika, i ekonomija, i nauka, i
umetnost i književnost. U ljudskom društvu primarnu ulogu igra jezik koji predstavlja osnovnu
manifestaciju čovekove sposobnosti građenje znakova,pa i osnovno sredstvo njegovog
interpersonalnog i intrakulturnog komuniciranja.

3.3.KNJIŽEVNOST KAO ESTETSKA KOMUNIKACIJA

Proizlazeći iz jezičke aktivnosti, književnost se približava drugim oblicima umetnosti, a često i

izjednačava sa njima, kao komunikacija sa estetskim razlogom ili estetska komunikacija.
Pošiljalac estetske poruke nipošto ne želi da je njen primalac primi pasivno, bez ikakve reakcije i
osobnog učešća. Estetska komunikacija je zato nužno dijaloška.
Sada je književno delo protumačeno na nov način: ne više kao mimesis, niti kao ekspresija,
niti kao simbolička forrma, već kao znak (reč, jezički iskaz ili poruka). Znak je uvek nekome
upućen, a upućen je sa očekivanjem da bude dešifrovan i protumačen.
Shvaćeno kao znak, književno delo ulazi u onu izuzetno složenu mrežu veza, dodira i odnosa,
koju podrazumeva svali oblik komunikacije. Svojstvom estetske poruke, književno delo se sad
3
Solilokvij- lat.- govor sa samim sobom, iskaz dramskog lika koji je tako stilizovan da izgleda kao da se ne obraća
ni drugim licima ni publici i koji se po tome razlikuje od dijaloga ( kada su reči neposredno upućene sagovorniku),
kao i od monologa (dužeg razmišljanja koje može biti upućeno sagovorniku ili publici).

10
 Književnost kao simbolička forma

shvata i tumači na osnovu statusa i položaja koje zauzima u toj mreži izukrštenih i višesmernih
komunikacijskih relacija, u mreži u kojoj ništa nije statično i u kojoj je sve uvučeno u dinamičke
i revezibilne procese.

3.4.ESTETIKA RECEPCIJE

Tradicionalna istorija književnosti je recepciju prepuštala istoriji ukusa, ili u najboljem

slučaju istoriji književne kritike. U poslednje dve decenije nauka o književnosti je konačno
postala svesna da upravo recepcija na najneposredniji način uvodi književno delo u istoriju i
predstavlja ga ne samo kao istorijsku činjenicu već i kao činioca istorijskog života.

3.5.ROMAN INGARDEN

Poljski estetičar fenomenološke orijentacije Roman Ingarden, u knjizi O saznavanju

književnog dela (1936) opisao je mentalne procese kroz koje se struktura književnog dela
konstituiše u čitaočevoj svesti kao poseban estetski predmet. Po njemu za strukturu književnog
dela od većeg značaja je svest koja poznaje delo nego svest koja ga je sazdala. Jer u svesti pisca
se zbiva geneza, a u svesti čitaoca se kokretizuje struktura.
Za Romana, čitanje je kreativni proces, u kojem čitalac ne samo da konkretizuje ono što je već
„tamo“ u samom tekstu, već značenjima teksta dodaje nova mesta i nove akcente, idući i preko
onoga što je sam autor ponudio ili imao nameru da ponudi.

3.6. JAN MUKARŽOVSKI

Jan Mukaržovski je isticao da se književno delo, koje se stavlja na prosuđivanje čitaočeve

svesti, često prilagođava toj svesti, izlazeći u susret „zahtevima“ i „očekivanjima“ čitalaca, tako
da se „u mnogim slučajevima može ustanovit visok stupanj aktivnog učešća primaoca u samom
nastanku umetničkog dela“. Tu aktivnu ulogu čitaoca Mukaržovski je upoređivao s ulogom koju
upozorištu ima publika, a u usmenoj književnosti – slušaoci.

3.7. HANS ROBERT JAUS I NJEGOVA ŠKOLA

Pod „recepcijom“ Jaus nije podrazumevao ni konkretni subjektivni doživljaj dela, ali ni neku
apstrahovanu „transcendentalnu“ svest. Po Jausu, nijedan čitalac u procesu čitanja ne recipira
izdvojeno delo, već više ili manje svesno, doživljava to delona podlozi celog jednog sistema
književnosti koji je na snazi u datom istorijskom trenutku.
Sledeći Gadamera, Jaus je isticao da je „razumevanje književnog dela uvek proces stapanja
ovakvih naizgled posebnih horizonata“. Po Jausu, književno stvaranje je nužno uslovljeno

11
 Književnost kao simbolička forma

horizontom čitalačkih očekivanja, ali ono i samo uslovljava taj horizont.

Recepcija, kako ju je tumačio Jaus, u najširem smislu je društvenoistorijski fenomen. Recepcija
podrezumeva sveukupni istorijski dijalog čitaoca s delom.

3.8. STENLI FIŠ

Savremeni američki kritičar Stenli Fiš je razradio jednu novu kritičku metodologiju, koju je
nazvao „afektivna stilistika“, akoja bi trebalo da se bavi procesom čitanja, čitaočevog
doživljavanja i tumačenja književnog teksta.
Po Fišu, čitanje ne podrazumeva prosto dešifrovanje onoga što tekst znači, već predstavlja
jedan poseban doživljaj, jedno posebno iskustvo, čiji se efekti mogu opisati kao ono što tekst
izaziva kod čitalaca, kao ono što mu tekst čini, ali i kao ono što čitalac, reagujući na izazove
teksta, čini tekstu. „Doživljaj jednog iskaza – njegovo je značenje“, kaže Fiš.

3.9.KNJIŽEVNOST U PROMENJENOJ PERSPEKTIVI

Danas više niko ne osporava ulogu koju čitalac ima u svim onim promenama kojima podležu i
književna tradicija, i književni žanrovi, i stilski tipovi i ukupan sistem književnosti. U poslednje
vreme kritičari i istoričari su konkretnim istraživanjima pokazali da je „književna proizvodnja“ u
velikoj meri uslovljena „književnom potošnjiom“ i da „očekivanja“ čitalaca u velikoj meri utiču
na strukturalne promene u samom književom stvaranju.
Ključni stav teorije komunikacije je da „pošiljalac“ i „primalac“ mogu deliti isti „kod“ da bi
mogli komunicirati. U književnosti, tekst producenta (tj.izvorno književno delo) nikad nije
identičan s tekstom recipijenata (tj. s čitočevim razumevanjem).
Prisustvo tog drugog teksta danas se obično označava terminom alteritet, koji upozorava na
postojanje nečega drugog, nečeg što je drugačije nego „izvorni tekst“. Naravno taj alteritet, kao
razlika između teksta i njegove „aktualizacije“ u recepciji, fenomen i sinjronije i dijahronije4.

4.MODERNE TEORIJE TEKSTA I TEKSTUALNOSTI

4.1.DELO I TEKST

Književnost nije samo čin proizvodnje ( umetničkog stvaranja) već i čin recepcije (čitanja,
doživljavanja i tumačenja). Pojam književnog dela se u savremenoj književnoj teoriji sve češće
zamenjuje pojmom umetnički tekst. Jer tekst, sugeriše upravo aktivno i dinamično postojanje
jezičke strukture.

4
Sinhronija – Istovremenost, istobnost, samovremenost, jezičko stapanje; suprotno dijahronija.

12
 Književnost kao simbolička forma

Kako ga definiše semotika, „tekst“ predstavlja celovitu skupinu signala koja putem nekog
medija i prema određenom kodnom sistemu stiže od pošiljaoca do primaoca.
„ Književno delo“ je gotov proizvod, krajnji rezultat stvaralačkih operacija jednog autora, koji
ima vlast nad njim i koji ga zauvek veže uz svoje ime. Nasuprot tome, „tekst“ je dinamički
proces, jezičko zbivanje, koje se odvija u sledu u kojem se nižu jezički znakovi (reči i rečenice
teksta), a koje se ispunjava u čitanju kao aktivnosti u kojoj ti znakovi dobijaju svoju konačnu
aktualizaciju.

4.2.INTERTEKSTUALNOST, INTERTEKST

Intertekstualnost označava odnos između dva teksta ili između više tekstova,odnos koji utiče
na način na koji se čita onaj tekst unutar kojeg se „čuje“ prisustvo drugih tekstova.Ključni pojam
intertekstualnosti je intertekst, koji označava skupinu tekstova prema kojem je jedan tekst u
nekom odnosu.
Za semiotičare je taj pojam važan, jer ističe osnovnu tezu semiotike da tekst više duguje
drugim tekstovima nego svetu koji zastupa.Intertekstualnost je način na koji književnost živi i na
koji se razvija.

4.3.TEKST I DISKUS

Diskus (franc.discours, „govor“, „razgovor“, „rasprava“) definiše se kao „kontinuirani jezički

govor određene vrste“, pri čemu je naglasak na drugom delu te definicije:diskus je tip govora.
Razlikuje se politički, medicinski, pravni, istoriografski, filozofski, ulični, familijarni itd. Ali
diskus ne podrazumeva samo poseban rečnik koji je karakterističan za jednu naučnu ili društvenu
oblast već i na ukupan način na koji se u toj oblasti misli i govori.
Tekst je novela, pesma, drama, filozofski dijalog, medicinska rasprava,privatno pismo, pravni
dokument itd. A njegovu prirodu čitalac shvata tako što prepoznaje njegov diskus.

4.4.METATEKST I PROTOTEKST

Metatekst označava svaki onaj tekst koji nastaje kao reakcija ili odgovor na neki drugi tekst.
Metatekst je tekst koji nastaje kao reakcija ili odgovor na neki drugi tekst. Metatekst je tekst koji
je oslonjen na drugi tekst kao kreativni ili kritički komentar. Izvorni tekst na koji je metatekst
oslonjen naziva se prototekst. Ali metatekst se ne ne mora u celini oodnositi na određeni

13
 Književnost kao simbolička forma

prototekst, većmože na različite nečine prizvati jedan ili više prethodnih tekstova, koji onda
zajedno čine njegov prototekst.

4.5.ARHITEKST

Dubinski tekst koji se sam nikad ne realizuje , ali koji je sposoban da proizvodi mnoštvo
istovetnih tekstova, neki moderni teoretičari (Žerar Ženet, Julija Kristeva i dr.) nazivaju
arhitekst.
Njime oni označavaju dubinsku strukturu teksta u kojoj je tekst povezan s određenim tipom
diskusa. Arhitekst se ne realizuje u nekom konkretnom tekstu, koji bi bio njegovo potpuno
ispunjenje, već se rekonstruiše na osnovu invarijantnih odlika raznih tekstova.

5.RETORIKA I POETIKA

5.1.ARS RHETORIKA I ARS POETICA

Retorika (grč.rhetorike tekhne, „umijeće govorništva) je uz gramatiku dugo predstavljala

glavni vid proučavanja jezika. O metafori i drugim stilskim figurama Aristotel je govorio i u
svojoj Retorici i u svojoj Poetici. Od ranog srednjeg veka sve do početka XIX veka ars retorika
za mnoge je značila isto što i ars poetika.

5.2.RAZVOJ RETORIKE

Kao teorija , retorika je od početka imala normativan karakter: ona je davala upustva kako
treba pripremati, sastavljati i držati govore i koja jezička sredstva treba upotrebljavati da bi jedan
govor bio delotvoran i da bi postigao željeni cilj.
Osnivačima retorike smatraju se dvojica Sirakužana, Koraks i Tizija, čiji je rad bio vezan za
osnivanje retoričkih škola. Retoriku su prihvatili i razvili drugi grčki sofisti, koji su je učinili
„umećem uvjeravanja“.
Aristotel je razlikovao tri tipa retorike:

1. Forenzična ili juridička retorika obraća se sudiijama,

2. Deliberativna ili politička retorika obraća se onima koji upravljaju državom,
3. Epidektička ili demonstativna retorika obraća se sugrađanima.
Dostignuća i tehniku grčkih retoričkih škola usvojili su i razvili rimski retoričari. Oni su podelili
retoriku na pet delova:

14
 Književnost kao simbolička forma

1. Invencija,
2. Dispozicija,
3. Elokucija,
4. Memorija,
5. Akcija.

5.3. STILOVI I FIGURE

Stil podrazumeva nekoliko kriterijuma:

a. predmet o okojem se govori, što je značajniji ili uzvišeniji predmet stil je viši;
b. dikcija, prisustvo ili odsustvo figurativnog izražavanja;
c. efekt, tj. delovanje na slušaoce;
d. kompozicija: visoki stil je sačinjen od dobro uravnoteženih elemenata u složenom
rečeničkom nizu.
Poseban značaj retoričari su od početka pridavali onome što je Kvintilijan nazvao retoričke
figure i što je od tada postalo najomiljenije područje retoričkih radova. Retorika se postepeno
razvila u nauku o figurativnom govoru, koja se postepeno posvetila uočavanju, opisivanju,
imenovanju i klasifikovanju svih mogućih jezičkih oblika koji imaju stilsku vrednost.

15