FAZ DİYAGRAMLARI Doç. Dr.

Abdullah AKDOĞAN
FAZ NEDİR?
* Bir maddenin kristal yapısı, atom dizilişleri, kimyasal içerikleri ve özellikleri aynı
olan ve birbirinden ayırt edilebilir homojen hallerine FAZ denir.
Üç temel faz;
Katı
Sıvı
Gaz

Mg için oda sıcaklığında katı, 650 °C de sıvı, 1107 °C üzerinde buhar fazındadır.
İki maddeyi birbirleri ile karıştırarak bir bileşik veya alaşım yapabiliriz. Bu durumda
karışımı oluşturan maddelerden biri çözünen (eriyen), diğeri ise çözendir (eriten).
*Cu (eriten)-Zn (eriyen); Fe (eriten)-C (eriyen) alaşımlar örnek verilebilir.
Bir maddeyi veya malzemeyi birbiri ile karıştırdığımız zaman;
Sınırsız eriyebilirliğe (çözünebilirlik) ; su-alkol, Cu-Ni alaşım
Sınırlı eriyebilirliğe; Su-şeker, sıvı Mg- sıvı Pb (eriyik %41 den fazla Pb olursa MgPb
oluşur)
Eriyemezlik ; Su-Yağ özelliklerine sahip olabilirler.
Bir malzemenin mekanik davranışları ve fiziksel özellikleri, o malzemenin mikroyapısına
bağlı olarak değişir.
Mikroyapı ise, mevcut faz sayısı, faz oranları ve fazların dağılımına bağlı olarak
tanımlanır. Bu durum kimyasal içeriğe, sıcaklığa ve soğutma hızına bağlı olarak
değişebilir. Bu bakımdan malzemenin mikro yapısı mühendislik bakımından önemlidir.
FAZ DİYAGRAMLARI
Faz diyagramları alaşım sistemlerinde bulunan fazların oluşumları ve dönüşümleri
hakkında bilgi verir ve fazların denge koşulları altındaki durumunu ve ilişkilerini
gösterir. Bu diyagramlar denge diyagramları olarak da adlandırılırlar, çünkü faz
diyagramları yavaş soğuma şartlarında belirlenirler.
Saf metallerin faz diyagramları genellikle sıcaklık ve basınca bağlı olarak gösterilir.
Tek faz ve çok faz diyagramları vardır. Alaşımlar çok fazlı diyagramları yavaş
soğuma şartlarındaki denge halinde, hemde sbt basınçta (1 atm) gösterilir.
Malzemelerde atomsal mertebenin üzerinde homojen sınırlarla ayrılmış ve özellikleri
farklı olan bölgelere faz denir. Saf metaller doğal olarak tek fazlıdır. Çünkü
özellikleri farklı olmadığı için taneler ayrı bir faz sayılmaz. Alaşımlar ise genelde çok
fazlıdır.

FAZ DİYAGRAMLARI
veya
DENGE DİYAGRAMLARI

Zamanla hiçbir değişimin olmadığı durumu ifade eder. Bu durumda aşırı derecede
yavaş soğutma ve ısıtılma ile elde edilir. Böylece şayet bir dönüşüm oluşacaksa yeterli
süre beklenmiş olur.
 Katı halde birbiri içinde her oranda çözünen
alaşımların denge diyagramı ve soğuma eğrisi

Saf metalin soğuma eğrisi

Denge halindeki Bu şartlar altında
bir sitemin malzemenin iç
durumunu yapısı değişir. Bu
belirlemek için Sıcaklık değişim bilinerek
birbirinden istenilen amaca
bağımsız üç Basınç
uygun malzeme
değişken Bileşim elde edilebilir,
kullanılır. mekanik özellikler
değiştirilebilir.
 • FAZ DİYAGRAMLARI

• Sabit atmosfer basıncında alaşım yapılarının veya fazlarının sıcaklık veya kimyasal bileşim oranına göre nasıl
değiştiğini gösteren diyagramlardır.

• Esasında alaşım sisteminin grafiksel gösterimidir.

• Bir malzeme sisteminde fazların bileşime ve sıcaklığa bağlı olarak değişimini gösteren diyagramlara denge
diyagramları veya faz diyagramları denir.

Burada önemli olan soğuma süresinden çok, bileşime bağlı olarak faz dönüşümlerinin
oluştuğu sıcaklıklardır.
FAZ DİYAGRAMLARINDAN NERELERDE YARARLANILIR?

Malzeme üretiminde,
İç yapıları ve kararlılık bölgelerini saptamada,
Isıl işlemlerde yararlanılabilir.

Faz diyagramlarından özellikle alaşımların elde edilmesinde (üretilmesinde) yararlanılır.

Bilimsel olarak alaşımlar; En az biri metal olmak üzere çeşitli elementlerden oluşan metalsel
karakterli malzemelerdir.
Teknik tanımlamaya göre ise; Alaşımlara belli özellikler kazandırmak için katılmış
elementlerden en az iki tanesi metal olmalıdır.
Katılmış elementlere; Alaşım Elemanları denir.
Örnek; Uzay AracıBileşenlerinin Tasarımı

Magnezyum düşük yoğunluğa sahip bir malzemedir. (ρMg= 1.738 g/cm3), bu yüzden
uzay araçlarında kullanılması önerilmektedir. Bu fikrin iyi bir fikir olup olmadığını
tartışınız.
ÇÖZÜM
-Uzayda basınç düşüktür. Çok düşük sıcaklıklarda dahi katı magnezyum
buharlaşabilmekte ve uzay aracına zarar verecek metal kayıplarına sebep
olmaktadır.
-Yüksek kaynama noktasına sahip düşük yoğunluk malzemesi uygundur.
-Diğer faktörler: Yük taşıyıcı elemanlarda sadece yoğunluk değil aynı zamanda
rölatif mukavemette göz önüne alınmalıdır. Bu yüzden, elastik modül/yoğunluk veya
akma mukavemeti/yoğunluk oranı değişik malzemelerin karşılaştırılmasında daha iyi
bir parametre olabilir.
Faz diyagramlarının belirlenmesinde uygulanan bazı yöntemler
a.Isıl analiz yöntemi: Soğuma sırasında malzeme sıcaklığının zamana göre değişimini
gösteren soğuma eğrisi elde edilir. Soğuma esnasında herhangi bir faz dönüşümü
meydana gelirse ısı açığa çıkar ve bu durumda soğuma eğrisi kırılma veya sapma
göstererek eğimi değişir.
b.Metalografi yöntemi: Alaşım örnekleri farklı sıcaklıklara kadar ısıtılıp, dengenin
oluşması için beklenir ve sonradan hızlı soğutularak yüksek sıcaklıklardaki yapılar
elde edilir.
c.X-Ray yöntemi: Alaşımlarda bulunan yapıların kafes yapıları ve kafes
parametreleri belirlenerek faz dönüşümleri incelenir. Basit olmasına karşın oldukça
hassas bir yöntemdir.
d.Mikroanaliz yöntemi: Değişik ısıl işlemlerden sonra alaşımlarda oluşan fazlar
elektron mikroskobu ve elektron mikroanalizörü yardımıyla incelenerek bu alaşımların
faz diyagramları belirlenir.
FAZ KURALI
Gibbs tarafından geliştirilen faz kuralı; belirli sistemdeki fazların denge halinde
bulunması için gerekli koşulları saptar. Fazların dengesini etkileyen üç etken; bileşim,
sıcaklık ve basınç tır. Laboratuardaki deneylerde basınç sürekli sabit tutulduğundan
ihmal edilir.
F=C-P+2 Basın ve sıcaklık değişkenlerini ifade
eder (sbt P de bu değer 1’dir)
Serbestlik derecesi
(sıcaklık, basınç ve Fazların sayısı
kimyasal bileşim
olan üç değişken Sistemdeki element veya
sayısını gösterir) bileşiklerin sayısı
HUME-ROTHERY KURALI
Katı eriyik oluşturmak için gerekli şartları hume-rothery kualıları olarak bilinir. İki elemetin birbiri içerisinde
sınırsız katı eriyik yapabilmesi için bu kuralların birkaçına uymaları gerekir. Bu kurallar;
1) Kristal yapı; katı eriyik oluşturacak her bir elementin aynı kristal yapısına sahip olması gerekir. Cu-Ni gibi,
her ikiside YMK kristal yapısına sahiptirler.
2) Atom boyut faktörü; elementelrin atom yarıçaplarının farkı %15 ten düşük olmalıdır. r Cu =1,278 Å, r Ni
=1,243 Å dur.

𝑟𝑁𝑖 −𝑟𝐶𝑢
× 100 = % − 2,7
𝑟𝑐𝑢

3) Elektronegatiflik; katı eriyik oluşturacak elementler, mümkün mertebe yaklaşık aynı elektronegatifliğe
sahip olmalıdırlar. Çünkü elektronegatiflikleri birbirinden çok farklı elementler, katı eriyik yerine, bileşik
yapma eğilimine sahiptirler. Cu (1,9), Ni (1,8) gibi.
4) Valans elektron sayısı; aynı valans elektronlarına sahip olmalılardır. Çünkü farklı valans elektronlarına
sahip elementler, katı eriyik yerine birbirleri ile bileşik yapma eğilimi gösterirler. Cu-Ni alaşımda, Cu (+1), Ni
(+2) dir ancak Hume-tothery kurallarının diğer koşulları sağlandığı için bu alaşım katı eriyik yapmaktadır.
  Çoğu alaşım sistemi ikiden fazla bileşen içermekle birlikte,
faz diyagramlarının prensiplerini açıklamada ve
yorumlamada ikili alaşım sistemlerinden ve bunların faz
diyagramlarından faydalanılır.
 Tek fazlı sistemler homojen olarak adlandırılırken, birden
fazla faz içeren sistemler heterojen sistemler olarak
adlandırılırlar. Çoğu metal alaşımları, seramik, polimer ve
kompozit sistemler heterojen özellik gösterirler.
 Likidüs eğrisi: katılaşmanın başladığı sıcaklıkları gösterir ve
bu eğrinin üzerindeki sıcaklıklarda alaşımlar tamamen sıvıdır.
 Solidüs eğrisi: Katılaşmanın sona erdiği sıcaklıkları gösterir
ve bu eğrinin altındaki sıcaklıklarda alaşımlar tamamen katı
durumdadır
 S sıvısı, hem bakır hem de nikel içeren homojen bir sıvı
çözeltidir. Katı faz ( α fazı); Cu ve Ni içeren bir yeralan katı
çözelti olup, YMK kristal yapısına sahiptir.
Cu-Ni faz diyagramı  Yaklaşık 1080 oC ‘nin altında Cu ve Ni birbiri içerisinde tam
olarak çözünebilme yeteneğine sahiptir ve Cu-Ni
elementlerinin hem katı hem de sıvı hallerde gösterdiği tam
çözünürlük özelliğinden dolayı, bu sistem izomorfik olarak
nitelendirilir.
FAZ DİYAGRAMLARININ YORUMLANMASI
Faz diyagramları sıcaklık ve bileşimin belirli olduğu denge halindeki bir sistemde en
az 3 çeşit bilgiye ulaşılabilmektedir :
Hangi sıcaklıkta bileşimde hangi fazlar var?
Bu fazların kimyasal bileşimleri?
Bu fazların hangi oranlarda sisteme yeralır?

1100 C’de ağırlıkça %60 Ni ve %40 Cu içeren

alaşım A noktası ile gösterilmiş olup bu noktada
sadece α katı fazı bulunur.
1250 C ‘de ağırlıkça %35 Ni ve &65 Cu içeren
alaşım aynı şekil üzerinde B noktası ile gösterilmiş
olup, bu noktada α+S fazı dengede bulunmaktadır.
KATI HALDE BİRBİRİ İÇERİSİNDE KISMEN ÇÖZÜNEN
ALAŞIMLARIN FAZ DİYAGRAMI

Şekilde Pb metalince zengin

ve özellikleri Pb‘a yakın α ile Sn
metalince zengin ve özellikleri
Sn ‘a yakın olan β katı
eriyiklerine ait olanlar arasında
bu iki katı eriyiğin dengede
bulunduğu iki fazlı yapılar
mevcuttur.
DENGE HALLERİ
ALLOTROPİ
DÜZENLİ-DÜZENSİZ DÖNÜŞÜM
DİĞER REAKSİYON TİPLERİ
Ötektik Reaksiyon; Birbirlerini sınırlı oranda çözebilen iki elementli alaşım
sistemlerinde, sabit bir sıcaklıkta sıvı faz, aynı anda iki ayrı katı faza dönüşmesine
denir.
Sıvı → α + β
Ötektoid reaksiyon; katılaşma esnasında tek bir katı fazın, sabit bir sıcaklıkta iki
farklı katı faza direkt olarak dönüşmesine denir.
KAYNAKLAR
* Malzeme Bilgisi, Prof. Dr. Fehim FINDIK
* Malzeme Bilgisi, PPT, Prof. Dr. Akgün ALSARAN
*