शास्रमप्ायाः चतुथं पुष्पम्‌

श्रीशंकर मटपरोतं
मीभांसासाज्नाज्यधुरन्धर

विधिरसायनदूषशम्‌ ।
( प

छ चाराणसेयराजकीयसस्छृतमहाविद्याख्याध्यापकेन
ल्यायन्याकरलाचायं मीमांसकूशिरोमणि
&
=)त
1
र१ सूर्यनारायण शमं शुद्धेन संपादितम्‌।
(+?
8= स
4

29
तेध

09. 22
8८2

र
ध

|
3 ।9९4

प्य अवाकी कमकुयन्कः

^
४
1
प्रकाशकः

सूर्यनारायण शमं शुक्लः

शाख्वाडाध्यन्षः

| |
9 गो दौ ख
 विधिरसायनदूषणम्‌ ।

शुण्डादर्डविरोडनेरिव सुदुद्धाग्बारयन्तं जन `
)
भ्त्यूहानि निशाकरकराधघातव्रतं विश्रता । `
द्स्तय्ोतितदिङ्मुखेन हसितेनानन्दयन्तं शिचौ |
शान्तं तच्चशुमाधयेऽहमनयोः खेलन्तमारान्पुनः ॥१॥
चातिकोदित विध्यादिखक्षणं दीक्षिताः किख ।
4
ए,
र

दुष ~=
-=- %
न
शबुध्वेव निराचकरुरिस्येतदि् वक्ष्यते ॥ २॥
अक)
>व
न
3१
०५
~~
[१
1
~नकः
कः
क्क
ह)
कवच--=
~9न
~ #

अथ. छत्यन्ताप्राततियुक्ते, इति प्रथमश््ोकदूषणम्‌ ।

श्रप्पय्यदक्षिताः-भविधिरत्यन्तमघाे ' इतिं मद्टपादीयमपूवं-
क
०.9

विधिलक्षणमाक्षिपन्ति “गरत्यन्तापराप्ियुक्त' इतिप्रथमश्छोकेन । तस्या-

थैः। विधिरत्यन्तमपराप्त इत्यत्र श्प्रापते इति विषयसत्तमी सति सपमी `
वा । भ्राधे यो विधिविषयस्वेनान्वेति तस्थैवाभासि्व॑क्तव्या ।द्वितीये
विधिविषयस्य ्रासिसन्परेऽपि तद्भ्यस्य यस्य कस्य चिद्धाप्त्या लक्ष-
णएसुपपद्यत्त इति विशेषः । त्र विषयसप्तमीपक्षे विधिविषप्रव्वेनाभि-
मतस्य स्ंथाऽप्रात्िविवक्िता उत उदेश्यसंवम्धित्वेन । आये “य एवं
विद्धादनभ्ि चिते" अश्चिहोजं जहोति' "दधि मधु घृतं पयो धाना
न
उदक तणड़लास्तत्संसृ्ं प्राजापत्यम्‌' इत्यादिविधिभिः स्वस्प॑ण
प्रात्तानामर्यश्चिहो्प्राजापत्ययागादीनां कतुनिमित्तफङादिसम्ब-
न्धाथषु श्यथातोभ्निमिष्टोमेनाञ्ुयजन्तिः. ध्यावज्ीवमञ्निहो
जोति" चित्रया यजेत पशुकामः श््यादिविधिषु, खोकतः स्वरूपेण
धास्तानां राजसूयादिसंबन्धाथंघु अकष्दीव्यतीत्यादिविधिषु चाव्या-
प्तिः । द्वितीये वैरृतेषु श्रञ्चिविधिषु अतिग्राह्यविधिषु चाव्यासिःस्या-
१.०४
११
5,
#क~७कॐन

7
[क
अ
भ
(६;
जि
=
=न>
४१
 ( २ )
दिति (१) विषसपतपपक्षे विक्रव्पद्वयस्यापि दूषणमव्यापिः चाकि
-दे-्यो
काण

प्रायुक्त इत्यादिना दशितम्‌ । तवराबविकस्पदूपणे श्रभ्रिविधिशब्देन

प्रकुतिविङ़तिसाधारणमग्नेः ऋतुसंबन्धविधिपान्न ग्राह्यम्‌। ्रादि-

शब्देन चाभ्निहो्रपाज्ञापत्ययाग विदेवना दिविधिग्रां्यः । दितायान्कस्पदूपणे

ऽभ्चिविधिशब्देनाग्नेधिरूतिक्तम्बन्धचिधिर्ाह्यः आदिशब्देन त्वतिभ्राह्य-
` चिधिः । सति सप्तमीपक्चे तत्थाश्षिफककत्वाचिवक्चायां यदुः दूषणं
तत्पञ्चमश्लोके भ्रदशंयिष्यमाणतया नेह प्रदर्ितम्‌ । तद्धिवक्चायां
यद्ग्यासिद्वयं तत्‌यनीकामाजोरित्यादिना दशितम्‌।तत्राद्याव्यप्त्युदा
हरणे उयनीकामाजोद्धदिशाहिकल्यनीकान्तगंतयोरैन्द्रवायवाभ्रत्व शुक्रा
मत्वयोरव्याप्तिरिल्यथंः । द्विती याव्याप्त्युद्‌ाहरणे यत्र गाचामयनिकी
यनीका तत्रेव स्वथं प्रघरतंमानतया ` उयनीकाभाजोचिनद्रवाय-
चाप्रताविध्योरव्याभिरिति ।.
तदयुक्तम्‌ । प्रकतविधे्यदुद्‌श्यतावच्चेदकमपूर्वीयत्वान्यत्‌ नेन
3

रूपेणोदश्ये यत्म्रृतविध्यमवेऽतिदेशान्यग्रङूतविधिसमानशाखीय- क
हु
ग
-
4
आ
क
कव तो
जो
ज जो
जो
आक
अक

` चिधितोऽसंमवत्प्ात्िके विधेयं भावरूपं तद्विष्रयो चिधिरपूर्व विधिरिति

विधिरत्यन्तमभ्राक्षे इत्यनेन विवक्षितमिति पूर्घोक्तानामभ्यापतीनां
वक्ष्यमाणानामतिव्याप्तीनां चानवकराशात्‌ । तथाहि - तत्रापूर्वीयत्वेन
५. रूपेण व्रीहिष्वत्यन्तापराप्तमवघातं प्रापयत्यवघातविधावतिग्याप्ति-
वारणायापूषीयत्वन्यदितिविशेषणम्‌ 1. तदन्यदुेष्यतावच्छेदकमवधाता-
कक

दिविधो योहित्वं, तेन रूपेण च ताद्शपुरोडाशच्रिधिनोऽवधातस्य ^.

संभवत्प्राप्तिकत्यान्नातिव्याप्तिः । तादशोदेश्यतावच्छेदकरूपेशेति
विवक्षणात्‌ गवामयनाचाह्गंतयोर्वायवाग्रताविध्योदांरिकस्यर्गका-
५

मधिधौ च नाव्याप्तिः तत्र ज्यनीकाविधितः प्रथमभागलेन

रूपेण
पनद्रबायवाग्रतायाः प्रास्तिसस्वेऽपि स्वोदेश्यतावच्छेदकाहस्त्वेन रूपे
प्राप्त्यभावात्‌ सावंकाम्यचिधिकाम्यस्वेन रूपेरोरेश्य स्वगे भाप्ति
संधवे
(१) अन्नोपपादनयक्ारो1विधिरशायना3-
दवगन्तटप;
--।----

ज
~
~त
०==
म=~०
=
~ 9
 ( ३.)
ऽपि स्वगत्वेन सरूपेण तदभावान्नाव्याप्तिः। समानशाखीयेति विशेषणात्‌
शाखान्तरविधितः सस्भवध्राप्तिकशाखान्तरगताञ्भिहोत्रादिविधिषु
नाय्याप्तिः 1 यत्र यदुपकारजनक्रनया यद्धिधिस्थितं तत्र॒ तदुपक्रा
रजनकतया तस्य या्च्िक्या अप्यनुषटानयोग्यतापस्यपरपयायायाः
धरप्तेरमावस्य विवक्षितत्वान्न दहिरएयगरभंपूतीकनियमविध्योरति-
व्याप्तिः । मावप्दोपादानात्‌ अप्राच्तनिच्रत्तिप्रापक .परिसंख्यादौ
नाव्याप्तिरिति इदं छक्षणं सुधीभिरेवमेचान्यत्र संगमनीयम्‌ ।
अथ श्यप्राप्ति प्राप्तिमाजाम्‌' इति द्वितीयप्लोकदूषयणाम्‌।
दीक्षितेः--उदेश्य ताचच्छेदकसरूपेणाप्राप्तिसस्वादुद्धाविताव्या
प्त्योनांवकाश दर्याशङ्कच -श्चप्रास्ति प्राप्तिमाजाम्‌' इति द्वितीय-
श्लोकेन ब्ोहीनवहन्नोत्यत्र नियमविधौ वीहीणामपूवंसाधनत्वोपहिता
नामेवोदेष्यतया उदेश्यताचच्छेदकरूपेणाप्राप्तिखत्वाद तिव्याप्तिरकता
साप्यसङ्गता ( १) विधिलक्चणेऽपूर्वीयन्यद्िति उदेश्यतावच्छेदक
विशेषरोनातिव्याप्तिवारणसंभवात्‌।
(२) मयोपलन्धल्य विधिस्तायनदूषण पुस्तकस्य प्रयमद्वितीयश्लोकयोखटि.
्‌
तत्वात्‌ शम्धुमञ््यामनृददितं दूषणाग्न्यमवज्ञम््थ मया शलोृद्वयखयडनदूषरां
पूरितम्‌ । मङ्लश्लोकश्च शङ्करमदप्रणीताद्र तनिर्णायादुूतः ।
 । विधिरसायनटूषणम्‌।
मीमांसा साभ्नाज्यधुरन्धर ्रीशंकरभद्टपरणीतम्‌।
जाय आ स

श्रथ (यूपः सवोप्यपूव' इति तृतीयश्छोकदूषणम्‌।

यत्तु यूपः धराङृतो वशतः सर्वोऽपि तावदादवनीयादिबदखौ
किकः
धोक्षणादिज्न्याद्रष्टच्छेदनतक्षणाछ्ठा्ीकरणादिजन्य नियमाद्ष्टरूपाने-
काद्ररसस्कारविशिष्टस्यंव यूपशब्दाथत्वात्तदुदेशेन “खादिरो यूपो
भवतीति नियमविधावलरो किकयूपत्वावच्छेदेन खादिरप्राप्त्यमावाद्‌-
चै#कै. ४"क
पूचविधिलक्षणस्य तत्रातिन्याक्तिरिति।
हि
रःटि
क
कके
म
को
~०

तदयुक्तं -यत्तावदुक्तं प्रीक्षणजन्यादरष्टतक्चषणा्टाश्चीकरणादिजन्य-

नियमाद्र्टरूपानेकाट्र एटसंसकारसमूदो य॒पत्वमिति तत्तावदुपज्ीवयभ्रन्थ
विरुद्धम्‌। दरम दि "अर्थाभावे संस्कारत्वं स्यात्‌, (१०।२,७३) इत्यधिकरणे
“न यूपो नामकः कश्चिदर्थोऽस्ति किन्तु केदनतक्षणादिजन्यद्र्ठाद्र्रूणः
सस्काराः काष्ठं वतमाना यूपशब्दामिध्ेया इति शलदीपिकायां ऊेदनादिज
न्यद्रएठसस्कारस्यापि यूपत्वोक्तेः। एव मितः पाच्
करणेयधि
(१)तन््रले $पि।
ततश्च यूपे पशुं बधनातीर्थनेन पशुबन्धनाधिकरणत्वयोग्यं किमपि
दव्य यूप इति सामान्यतो.ऽवगतेऽपि कि तदवच् यछेदकं
पट्वमित्यनवगते `
युगपट्प्रचृत्तष्ु छेदनादिविधिषु अगस्या यप इति विरोष्यत्वेनाचगतं
पशुगन्धनाधिकरणं केदनस्वादिरत्वादिभिदट्र्टेनाञ्जनप्रोक्षणादिभिरद्रष्टेन
रूपेण माव्यमिर्यवगति जूनमेतान्येव दृ्टाद्रष्टानि युपत्वमित्य्थात्‌
(१) *खलेवास्या यूपका्ये विधीयमानाया इष्टमेव पश्चनपक्रमणं प्रयोजनम्‌
इति तनत्यो अन्थः ।

नो
न
क
~+4
्ं
कनकेन
कक
कककनककककककककक्क
षा
`
 २
र विधिरसायनद्षणे-

सिथ्यतीव्यवरिवादम्‌ । एवं च दष्टरूपेण भाग्ये पशुबन्धनाधिकरणे

ऊेश्नखादिरत्वादि प्राप्तमेव पर्षेन स्वप्राक्तभिति तद्विधो नात्तिव्याक्िः। न
शीदं खतुरानेनापि शक्यं वक्तुम्‌ अनवगतं च युपत्वं नद्धच्द्छन्ने
खोहृश्ये खदिरादिविधिरिति तस्मान्न तजातिव्यान्निः ।
भथ “अव्याप्तिः पौण मास्यामि'ति चतुर्यश्जोकदूषणम्‌ ।
इानीम्‌ “मध्याः पौणमास्यामपि, इतति चतुथश्त्टोकोक्तम-
ब्यातिद्कयं परिहियते त्च यक्तं ““ताचच्रतामग्नीषोमावाज्यस्येव नाङु-
पांशु पौणमास्यां यज्ञन्नि'ति प्रकृत्य “उपांशुयाजमन्तरा यजति?
इ्या्ञातमिति इशमान्त्यमाष्यदप्यक्योढक्तम्‌ । तेनोपांशुयाजस्याप्या-
ग्नेयादिषदेबोत्पादके ऽन्तरावाक्ये एव पौ्णंमासीकारतावगता अतो
विद्वदवाक्ये फलवाक्ये च तस्यापि प्रदणं सिध्यति । ततश्चाजुपादे-
यत्वेनोदशये पौण मासीकारे विधेयस्य यागस्य . प्ा्षिरेतदभावेष्युत्प-
त्तिवाक्यपयांको चनया्थांल्थते इत्युपाशुयाजस्य पोणंमासीकाे-
ऽप्रा्तिनांस्तीति तद्विधावपूवंविधिटक्चणमव्याप्तमिति ।
सेयमज्या प्िरस्मदुक्तलक्षणं (१) नास्कन्दति। (द) तत्राभ्युपेत्यवा-
दैन तावदुच्यते ऽस्तु नामान्तरावाक्ये न पोर्णपाखीत्वं तदवच्छिन्ने ऽन्त-
रावाक्येनापाप्तिरस्त्येवेति नाव्यासिः पोर्णमाक्लोवाक्ये ।
वरूतुतस्तु नान्तरावाक्येनाथतोऽपि पौर्णमास्याञुपांशुयाजप्रासि
रस्ति। यस्तु तत्र हेतुतः पोणंमासीवाक्यं प्रङृत्यान्तरावाक्यमान्ञा
तमिति भाग्यवतिकयोश्कमिति तदपि विपरीतं यत एव हि पौणमा
सीवाक्यं प्रछृत्यान्नानादन्तरावाक्यं पौणंमासीविषयमिल्युक्तम्‌ । अत
(२) भरकृतविधेः यद्यदुदेश्यतावच्छेदकमपूवीयत्वान्यत तेन सूपेशोदश्ये
प्कृतविष्वभावे अतिदेशान्येन बिधिनाऽसम्भवत्पराप्तिकं यद्विधेयं तद्विषयो विधि
रित्यपूवेविधिषक्ञणामित्यरथं
(३) कतोनास्कन्द तीत्याह- तेति ।
 विधिलश्चणप्रकरणम्‌ । ३

एव पौणंमासीवाक्याभावे -ऽन्तरावाक्यमातान्न पौणंमास्यासुपांशुयाज्ञः

पराप्नोति “अतएव दशमेऽन्तरा वाक्यादमावोस्यायामष्युपांशुयाजः
स्यात्‌ । पोर्णमासीवावयं तु तत्काङवर्तिनो.ऽग्नीषोमदे वता-
विध्यथं
. भिति पृवेपश्षिते मन््रवणदेव दैत्रताप्रापेः कालविशिष्टयागाचुबादै च
वाक्यमेदादनन्यविषयेख पोणं मासीवाक्येन कारविधानादैवममावा-
स्यायां नोपांशुयाज हति सिद्धान्तितम्‌ । श्दमेब चोपांशुयाजाधिकर-
णेऽपि (२।६&) वातिकङृतोक्तम्‌-'सूजकारेण च द्शमे.ऽमावास्यायामुपांश-
यज्मनिच्छतैतदेव पोर्णमासीकालविधिपरत्वेनोपन्यरुतमि'ति (१) ।
तद्वयाख्याने न्यायसधापि पोणं मासीशब्देन “अनपायश्च कालस्य लश्चणं हि
पुरोडाशो" (१०।८।६६) त्यनेन न्यायेनैशपुरोडाशायां पौणंमास्यामि-
वामावास्यायामप्युपांश्ुयाजापत्तिः पौणंमासी विध्यमावे सूचितेति ।
चस्तुनस्त्वन्तरावाक्यात्पूर्वोक्तरोर्येव-पाक्षिकत्वेन धाक्तायाः पोणं-
मास्या नियभ्रचिधिरयं न यागविधिरय मित्यपूबंविधित्वामावादव्या-
प्त्युक्तिरखयद्धेव ।
इदानीं चतुथंश्लोकस्येवोत्तरारधोक्ताऽव्या्तिः परिदधियते तदर्थं
सा तावदनूद्यते -अ्चिदोत्रभ्रकरणे दे आहवनीये चतस्रो गार्ह॑पत्ये
चतस्नो.ऽन्वादायं
पचने दश सम्पद्यन्ते दशाक्चरा विरार्‌ य प्यं
विद्धान्‌ चिराद्‌
संपल्ञमग्निदोजं जुहोतीति शतम्‌ । तत्र दधे आहवनीये
इत्यत्नाग्निविधिहोमेऽपृर्वंविधिरिति सिद्धान्तपुद्रथाऽपू
वंविधाषव्या-
सियथाश्च तलक्षणे श्दं हि नाहवनीयविधिराहुतिद्धये. यदाहवनीय
इति सामान्यशास्त्रेणैव प्रासः नापि विराट्‌वाक्योकतदशाहुतिमध्ये
(१) अपि वा पौणमास्यां स्यात्‌ प्रधानशब्दसंयोगाहू गुणत्वान्मन्त्रो
यथाप्रधानं स्यात्‌ (१०।८।५४) इति बने पौर्ामास्यामिवोपांशुयाजः 1
मन्त्रस्तु वेऽ्यवयाज्यानुवाक्थारूपे ऽ.ऽमावास्याक्रमाम्नाततोपि भरानानुखरेख
पोरमास्यामेव स्यादितिवदतास्यैव $लविधानार्भत्वेनोपन्याशननो्पप्तिाक्ये
कान्ञविधिरिद्याशयः इतिन्यायसुधा ।
 ।= 6

४ विधिरसायनदूषणे- .
~~

दे एवादवनीये नाष्टाविति परिसंख्यार्थं; तासां गार्हपत्यान्वाहायं- .

ङपायिक्षरणान्तरविधानादेवादवनीयव्याव्रत्तिसिद्धः किन्तु तासा -
माहुतोनामाइतिद्धयषदग्निदोन्नं जुहुयात्‌ स्वर्गकाप्र॒हत्येतद्वाकयबो- म
क
को

ध्यफलसं बन्धसिद्धथर्थं तथा हि दधेआह ष्रनीय त्येतदभावे इतरवाक्ये

संख्या ग्निङूपयुणद्वयबखात्करममान्तरविधायके स्याताम्‌ । ततश्चान
योरद्टम्‌ (अग्निहो जशोतीव्युत्पन्ने कमणि तु द्रएटमग्निहोऽनाम
रषा तस्येव फलान्वयादनयोरस्तदङ्गता स्यात्‌ विरादवाक्ये तु
[21
क 1तक

ज
^

स्वसाधारणमग्निहोज्रना माञ्चिहोजवाकयविहिते कमणि प्रथमागतः

शक्तयवश्थंभावेन खिङ्गक् मवायाह गोणं "सप्तदशानि पृष्ठानि, इतिवत्‌
दे माहधनीये इत्येतद्वाक्यसनत्े तु विराटवाक्यादशधास्पासेऽ्धिदो-
अस्य तन्मध्ये ऽष्टानामभ्यासानां दे ओहवनीय हत्याहवनीयं परि-
संख्याय तेषामपेक्षितमेवाधिशूरणमितपस्थां वाक्याम्थां विहितस्यैव
होमस्य देवतामेदेनाध्वारमेदेन चैते दशाभ्यासास्तत्सर्वाभ्याससं युक्त-
स्यंवाग्निहो्रनाप्र फलसं बन्धश्च ल्िध्यति तस्मात्‌ दं आहवनीय दत्य-
3, ॐ के #

स्याथंवस्वेपि प्ररुतविधिविधेयस्यादवनीयस्य आहुतिद्धय रूपोहश्ये

्ा्िनांस्तीति तद्धिधावन् था्चुतस्यायात्त
पूवंविधिलक्षणस्य
ियं ेति ।
सोयं दीक्षितसथ प्रापो (१) रीतिकाभरणमिवापातरमणीयोऽप-
सिद्धान्तः(२।२ दे)साश्चादाघाराञ्चिदोश्राधिकरणसिद्धान्तवतिकन्यायसुषा
अन्थविखद्धो न्यायविरुद्धश्चोपे्ष्यः। तथा हि तत्र गाहेपत्याशिसंयोग-
स्येत्युपक्रमवार्तिकं यद्यपि को गुण इति संदिग्धं न्यायस्ुधायां च
प्रथमं दीक्षिताथंपरतयेव व्याख्यातं तथापि तन्न यदाहवनीये ज्ञहोति
इति प्रत्यक्षे साप्रान्यविधाबुपसंदार पव युकतश्चतुद्धाकरणवत्‌ प्राप्त
परिसंख्यायामपरिहायचनिहोषतापत्तेः । चिष्वपि वाक्येषु संख्यैव
विधेयेत्येतदाशयाप्रिमवातिकविरोधा पत्ेश्वापरितुष्यान्यथा उयाख्य-
वम्‌ तत्र ह्यश्निपवारतिंके संख्यया कर्मभेदं शङ्कित्वा प्रयाजेकादशत
=-= ्ववदरु-
(१) रीतिः लिषामारङकट इत्यमरः । पीतल्न इति प्रसिद्धः।
 विधिलणक्चणप्रकरणम्‌ । %

त्पत्तिरुथत्वा दिति परिषतं न संख्याविध्यभावादिति न जान्यतः

संख्याप्रा्िररहित ।
यत्तूक्तं दीक्चितैविराटबाक्यलं ख्याधिधिरिति तदपि तच्नत्यवा-
तिकषिख्द्धं त्रापि द्टार्थाचि संयोगेन विहितानां वथादीनामाहुतीनां
दरष्टाधांग्निचिकर्पापस्या तदहुद्धारा विकषरटपापत्तिमाशङ्य सवंसंख्या-
समुष्वया्थं तत्‌ "तां चतुर्भिः, इतिवदित्युक्तम्‌ ।
यत्तृत्तरवाक्ययोः संख्यामाध्रविधित्व।चुपपचिश्ग्निविरोषयोर-
प्यप्राप्षयोर्िधेयत्वादिल्युक्तं ॒दीक्षितैश्तत्परिहतं न्यायुधायाम्‌--गार्ह.
पर्ये जदोति अन्वाहायंप चने जुहोति इति बाक्यान्तराभ्यामञ्चिद्धय-
ध्ाषेरिति । तरपा ढे अदवनीये त्यन्नापि वार्तिंकोक्तं यथाश्चुतमपूवं-
विधिलक्षणं नाव्या परूतविध्युद्रेश्ये अश्चिहोरहोमे प्रकरणादुपल्थिते,
द्विराद्त्तेरप्राप्ताया एव विधेयत्वादिति, चतुर्थश्लोकोकमव्यातिद्वयं
मूलश्रन्थादशं नतदयोघान्यतरमूककमिव्युपे््यम्‌ ।
य 'अाकाङ्क्यादर्थंवादात्‌, इतिपञ्चमश्लोकदूषय प ।
"आकाङ््‌क्ष्याद्थवादात्‌" इत्यादौ हि पञ्चप्रश्लोकपूर्बाद्ध ऽव्या
सिख्कता वेश्वदेवौं सांग्रहण निर्वपेड्‌ प्राभकामः इत्यत्र । अत्र हि विश्वे
देवा वै संन्नातां विश्वानेव देवान्‌ स्वेन भागधेयेनोपधावति त.
एवास्मै संजातान्प्रयच्छन्ति प्राम्येव भवतीत्यर्थवादाद्पृत विधेयं
परृतविध्युद्े
श्ये भरोमे प्रतविध्यभावे प्रा्रुधादेवेति तद्भातिषरि-
तस्यापूचविधिलक्षणस्य सखाग्रहणीधिधाचब्यासिरिति ।
तवत्यन्तासंबद्धम्‌ न ्यथंवादोपरुथापितेऽपि प्रङुतविध्युदश्ये
परकृतविधि विधेये परूतविध्यभावे प्राप्यादिति संभाव्यते न्यर्थवादमात्रं
बिधिनिरपेश्तं फलसंबन्धधिधायकमित्यु कमीदुम्बराधिकरणे रा्रसत्राथकरणे
च । तदधिशङूरणविस्म्रतिनिदानकं वातिक्द्‌षगव्यसनप्रहशृहीतस्य
वीक्षितस्येतदव्याप्ट्यमिधानमिव्युपेश्ष्यम्‌।
 ६ विधिरसायनदुषणे-
तः
ब

यत्त पञ्चभश्लोकस्यैवोत्तरादधेन “यत्किचिदयत्र कुत्रापी"^त्यादिना का

विवक्षाविरोषं प्रागुक्तसर्बन्यािदोषोद्धाराय छत्वाऽवधातनियमचि

धावतिव्यप्त्यापत्या दुपितं तत्तादरग्‌ विवक्षां विन प्यस्मदुकविवक्चया
प्राशक्तसंबव्यिािशपोद्धारसंमवे वैयथ्यनानम्युपगभादेवापास्तम्‌ ॥
भथ “उदुदेश्ये ऽन्यत्र वा यदु" इति षष्टश््लोकदूषणम्‌ ।
दश्येन्यत्न घा यदुः इति पष्ठश्लोके हि ज्योतिष्टोमेन स्वगंकामो क
(ज
क
क
०
जक

-यज्ञेत दशंपणमाखाम्यां स्वगंकामो यज्ञेत इत्यनयोर्विध्यो रव्यापिका कक

न्

सा यद्यपि स्वकपोलकद्प्ति निरुक्तिविरोपे आपादिता तथापि यथा- न

रुते विधिरत्यन्तमप्राक्रो इति चातिकीक्ते छक्षणे प्रसज्यते एतद्धिधि-

दयाभावेऽप्येतद्विध्यु्श्ये स्वर्गे पतद्विधिविघेययोज्योतिष्ठोमदशं-
पूणमासेष्टथोः सावंकाम्यवाक्यन एव प्राप्यप्रानत्वसंमवात्‌ तदधास्ति- व
त
च9

गर्भमपुवंचिधिरुश्चषणमन्याप्तमिति।
तद्प्यस्मदुक्तविवक्षायां न प्रसज्यते तथा हि यद्यपि सार्वं.
काञ्यवाक्येन श्रकृतविधिविधेयस्योहश्ये स्वगे प्राप्तिः संभाव्यते
परृतविध्यभावेऽपि तथापि न प्रङृतविधिविधेयस्योहेश्यतावच्छेदक
स्वगत्वं तेन रूपेण सावकाम्यवाक्यात्परासिः किन्तु काम्यमानत्वरूपेण
अतस्तद्प्राक्षिगभलक्षणं नाव्याप्तमिति ध्येयम्‌॥

भय “नानाशाखान्निहोत्र” इति सप्तम््ोकदूषणम्‌ । व

तन्न “नानाशाखाग्निदोव' शत्यादिपूर्वोक्ता तावदव्यासि

परिहिते तदथं मनूधते तावत्सा अग्निहोतरादिविधयो नानाशाखाखु
सन्ति तक्नेकशाखागतविध्यभावैऽपि इतरशाखीयविधिनाग्निहोत्रा
वेस्तत्रत्याङ्कस्येष भरासिः स्यादेव ततश्च तन्तद्विध्यभावेऽन्यतः भराष्त्य.
संमवरूपस्यापूवेविधिलक्षणप्रविष्टस्य तेष्वभावाचत्राव्याप्तिरिति। ५ क----
कनो
धक
न
ब्दः
का
कोक
¢

लाप्येवं परिदतंव्या येन विधिना प्राप्तिः संभाविता तश्याति-

क
जन
9
=
|
ऋः
>= #
 विधिलक्षणप्रकरणम्‌। ७
>
देशान्यत्वेनेव प्रहृतविधिसमानशा्ीयेनेत्यपि विशेषणं विवश्धितम्‌।
प्रकतविध्यभावे यस्य परकृतविधेयस्य प्रासिरतिदेशान्येन परङृतिविधि-
समानशाघ्लीयेन . विधिनाऽसंभाविता तद्धिषयों विधिरपूवेविभिशरिति
अतो न नानाशाखीयाञ्चिहोघ्रादिषु अव्याष्तिरति ।
यत्वस्मन्ञेव भ्कोके उत्तरार्द्धे स्वकपोलकट्पितनिरुकतिशङ्कापूर्व
नियमविधिपरिसंख्यातिव्याप्त्या दूषणं छतं तदपि ताद्भशमिखतथ-
नङ्खोकारादेव पराहतम्‌ ॥
॑
| अथ ““तत्तदधिष्यपरहृ्तो” इत्य्टमश्ल्लोकदूषयाम्‌।
अष्टमश्लोकेऽपि तन्तद्धिध्यभच्त्तावित्यक् रस्वकपो खकलिपितनिख-
लथन्तरशङ्कापूर्वमेव दषणं छृतं तदपि ताद्रशनिश्चयनज्ोकारेणे
वाचायांमिग्रेतास्मदुक्तलक्षणेऽवकाशं नासादयति ॥
अथ “यद्येक नेकविष्यप्रस॒तिघरुलः, इति नवमङ््ोकदूषणाम्‌
नवमशरखोकेऽपि 'यदयेकानेकविध्यैपरखतिपुखभवः संकरो लक्षणा
नामिभ्येते'ट्वादौ अपू ॑विध्यादिलक्षणानां नियमविधयादिष्वतिञ्या-
प्ताचपि नानाकक्षणसमावेशाच्चुसारेणानेकविधिरूपत्वाङ्खोकारे न दोष
इटथाशङ्कथ कचित्कचिद्निष्टापादनेन दषितं तदतिव्याप्त्यादिदोषाना-
पादकलक्षणोक्तयेवानवकाशत्वादुपेक्ष्यम्‌ ॥
यथ “किञ्चाप्राप्ते सति इतिदशमश्लोकदुषणम्‌ ।
तत्र हि परथममप्राप्तनिचृत्तिरूपामावप्रापकत्वादिमामगरम्णल्न
ि-
त्यादिपरिखंख्यास्वति्याप्तिुकतामुद्धतुंमपाप्तमावपापकषत्वश्यापूरव.
विधिक्षणे भरवेशमाशङ्कुय यत्तावदुक्तं निषेधात्मकेषु दीक्षितो
न
होति न तो पशो करोति नातिरात्रे षोडशिनं गृहणाति इत्या
दि
सवेष्वपूवंचिधिष्वन्या्िरिति तत्स्बयमेवाशङ्ाद्वारा निरस्तम्‌ । नन्व.
खबादभ्रतियोगिविधित्वं तेषां विधिरत्यन्तमभरापतौ इत्यत्र तु
निषेध.
प्रतियो गिविधित्वं लक््यमित्ति।
 व विधिरसायनद्षणे-
[~

यन्तु तदु दूषणं छतम्‌-मपूरवविधिष्ु प्रापत्यभराप्तिवि वेचनवद्धा-

वाभावविवेचनादशं नादिति तदाकरार्टतिमररकं "परिसंख्या नियमो
धोख्यतेः विधिरेव त्वेवंजातीयकस्य फलेनैवंञ्यपदेश' इति वार्तिक
"वर्जन्ुद्धिः परिसंख्या तद्वाचकः शब्दो नजितिः व्याख्यातं न्यायञुधा-
याम्‌ ततश्च निव॒रथंस्य निषेधस्य श्नोतपरिसखंल्यात्वोक्तथा परिखंख्या-
त्वेनाज्चको विधिस्तद्विरुद्धस्वभावः -थवृ्यथं एवेति बिपयेयपर्यचसा-
नाद्धाबाभावधिषयत्वविवेचनं स्पष्टमेव रतम्‌ अश्ुमेवापरितोपं दीक्षि- >

तैरजुपदं खूचयित्वोक्तरीत्या निषेधेभ्वव्या्षिपरिहारोङ्खोरुतः ,

यदपि मावाभावगसें विधिपरिसंख्यालक्षणे विधिलक्षणं निषे-
धसुखलपदत्तपरिखंख्यायामतिव्याप्तम्‌ यथा शंय्वन्ता प्रायणीया संति-
छते न ` पत्नीः संयाज्यतीति 1 अत्र हि शंय्वन्तताविधानोन्तरं खं
निवन्तं पुनः पल्लीसंयाजा पव न कायां इति निषेधमु खपरिसंख्यया -
भावा एव शंयत्तरा विधीयन्त इति इदं तु दीक्षितेरेव शंय्विडान्तत्वे 2.
कत
`च

विकरपः स्यात्‌ इति दशमे शंय्वन्तसंर्थाविधेलां धवेन स्तुत्थथमि- पक

द

मित्युक्तेनिरस्यं विधमन्यदुदहारणं शग्यमित्युक्तेरेव तदनुपलन्धि-

बाधितम्‌ जन्यथेयति वार्तिकद्‌षणायासेऽप्यधान्तैस्तदञ्ुपन्यस्य नैव
मुच्येतेति। | जज्‌
का
को

यत्त॒ निषेधमुखमावप्राप्त्यथंपरिसंख्योदांहरणान्तरं सूपातंघुक्त

८
शङ्ुरछता तैजसद्रव्यशुद्धिप्रकरणे “सुतिकोच्छिष्टमारुडस्य सुराम्-
हतस्य च । चिःखप्तमाजंनाच्छुद्धिन तु कांस्यस्य. तापनम्‌ ॥५ इत्यन
माजेनवत्तापनस्य विध्यभावात्‌ सर्वतैजसानां तापनाभावे भासे न तु
कांस्यस्य तापनमिति विधिः कास्यस्यैव तापनं न कार्यम्‌ अन्यस्य
त कायमिति परिखंख्यारूपेण तैनसखान्तराणां तापनप्राप्टय्थ; । तथैव
व्याख्यातमपराकेया तैजसानां सुतिकोच्छिष्ठा दिके स्वह्पोपधघाते यवन्चू-
णांदिभिरेकविशतिधारं माजनं न तु कांस्यस्य तापनम्‌ । अर्थात्कास्य-
व्प्रतिरिक्तस्य तापनमपि कार्यमित्थवगम्यते । तथा "न नीलीवसनं

क
ज
यि
७अ
 विधिलक्षणप्रकरणम्‌ । ‰

धायंन भूपालेरय॒र्सवे, श्त्यपि स्मृतिख दादरणमीदररो विरदोषनिषेधः

दोषाम्बनुज्ञापर इति न्यायात्‌ इति पतदपि मग्यम्‌ आद्योदाहरणे
तावत्तापनस्याप्राक्तस्य निषेधपरिस्ंख्ययोः कापि मीमांसकैरनङ्खी
कारात्‌ कास्यपयु दासोऽयं कांस्यव्यतिरिक्स्य तापनं कार्यचिति ।
यद्यपि पयुदासोऽपि पर्युदसनीयधरा्िसापेक्षस्तथापि लदेकदेशत
पवन प्रमाणान्तरत इति विदोषः ।

द्वितीयोवाहरणे तु य्डुमूपादै्न धायंमित्यनूद्य तदजुल्खव इति

पयुंदासेन कालरूपशुणविधिः विशोषनिषेधन्ययस्तु पयुंदासमपि
विषयींकृरोति।

यद्वा यत्र पयुदासो न संमति स एवास्य न्यायस्य विचयः यथा

“सोगी हीनातिरिक्ताङ्गः" इत्यादि “कर्मदुषटाञ्च निन्दिता" इत्येते ।गण-
घस्त्वदोषवत्वे हि स्तुतिनिन्दे तत्‌स्तुत्या विधिरिव निन्दया निषेध
एव कर्प्यते .न पयुदासः । न हि पर्थंदसनीये दोषोऽस्ति न वा
युगो ऽविदिताप्रतिषिद्धत्वादिति मीमांसकमुद्धा । तथा बामनपुराये
नन्दास्ु नाभ्यङ्गमुपाचरेत कोर च रिक्तासु ज्यास मांसम्‌ ।पूर्णाश्च
योपित्परिवजनीया भद्राञ्ु सर्वाणि समारसेतः इतिसखामान्यनिचेयेऽपि
विशोषनिषेधः । बृदस्पतिः- अमावास्येन्दुसक्रान्तिचतुदश्यष्टमीषु
च । अच्र संनिहितं पापं तैले मसि भगे श्चुरे ॥ इति । अत्रापि
पथु दासायोग)द्विरोषनिदेधोऽस्य न्यायस्य विषयः । किच यत्र
सामान्यनिषेधे सति विरोषनिषेधा द्वेधाविधिप्राक्तचिषया ¦
रागप्ाप्तविषया चा तन्न पूर्वे ताददनुपलम्मबाधिता इत्युक्तमेव
यद्यपि स्युसुतथापि सामान्यविरोषन्यायेन लखामान्यनिषेधासाशेव
विशेषनिषेधाः भवत्ता: । दमामगरम्णल्नितिवनत्त तद्थंस्या
न्यतः सिद्धा वेयथ्यांशङ्कायामिमामगम्णक्नितिवदेवेतराजुषठानफलक-
त्वेन पाप्तपरिसेख्यात्वं त्रिदोषं तदा स्याद्यदि भरयोजनान्तरं न स्यां
 १० विधिरस्तायनदूषणे-
स

दस्तितु तत्‌ यथा ““मृताञुगमनं नास्ति ब्राह्यएया ब्रह्मशाखनात्‌' इति

खामान्यनिषेधे विशोषनिषेधः "पृथक्चिति समाखहया न विप्रा गन्तुमहतिः
क,
त,
कषक
ष्क
चन
क
` क
च
व
दक

इति यथा घां धाद्धे बन्ताकसामान्य निषेधः श्वेतच॒न्ताकविशोषनिषे-

घेनोपसंहिथते इति कचिदुपसं हारार्थकता कचित्तु दोषधिरोषाथेतोक्ता
बाहंरपत्यनिषेधवत्‌।
यत इतराचुष्ठानरूपं फलटमायुषङ्किकमेव नियमविधिषु तत्तन्न-
यमनफलेष्टेरेवेतरनिघ्रत्तिवत्‌ । तदभिप्राय प्च च विहोषनिषेधः
शोषाभ्यचुक्ञापर इति न्यायः । सौऽय प्रकारो शगथभराप्तविशोष-
निषेधेष्वपि मभान इति तच्राव्याप्त्यभिधानं स्श्रतिसंप्रद्मायान
ध्ययनमेवाविष्कररोति दीश्चितानामित्युपरम्यते ।
अथय “येनातिन्याप्तिमङ्ग” इत्येकादश्मोकदूषयम्‌-
पकादशश्लोके तु येनात्तिव्या्तिमङ्खः किलनियमविधौ छि
तद्वात्यन्तिकत्वमित्यञ्च विधिरत्यन्तमध्राक्षे इत्यप्रापतेरात्यन्तिकत्वं
नियमविधिव्यान्स्ये इत्युक्त्वा स्ोदिश्याचच्न्तिरःत्यन्तिकत्वमिति
कल्पमङ्गीृत्य तत्रापि प्रायणीयोद्ृश्यं यत्किं चिद्धिध्युदश्यं वेति
विकल्प्याद्यं यदुदूणघुक्तं तदनस्युपगमादेव परास्तम्‌ ।
द्वितीये तु दाद्शदिकगा्रामायनिकाग्रताविध्योरन्याप्त.
खन्मज्ञनापात इटयुक्स्वा विदत भग्रठानां स्वविध्युदश्येषु
दादशादहिकगाचामायनिकेष्वाद्यद्धितीयष्वदस्खु सर्वेषु पाप्तेरेव
स्वादिति तथा पक्ैकस्मै वान्ये यज्ञक्रनवः इत्यजाव्यात्ति-
जर्योतिष्टोमदशंपूण मालानां प्रास्िस्विकफलविधिना स्वर्गर्थ-
त्वपरः स्ोदिरोष्वधराप्तेरमावादिरयुक्तम्‌ तथाभ्युयेष्टधां अधा
तरडदान्विमजेदिति विधावन्यास्िः अत्र हि मध्यमादिरूपेण त्रेधा
विभागो न विधेः ये प्रध्या इस्यादिवाकयैरेव तत्सिद्धेः । छिन्त
 विधिलक्षणथ्रक्ररणम्‌। ११

पुवदेवतास्यो.ऽपनयो वा वक्ष्यमाणदेवतास्यो विभजनं वा विध्रेयम्‌।

तरड्लशब्दश्च प्क्रान्तसर्वंहविर्पलक्षणमिल्युक्तं॑षष्टे ततश्चौषधसा-
ज्नाय्ययो्देवतान्तर विधिनैव प्राप्तो विभाग उपांशुयांजाञ्ये च दैवता-
न्तरविध्यभावादध्राप्तोऽसाविति स्व्श्येष्वप्राप्तेरभावाद्व्यात्तिरि-
व्युक्तम्‌ एवमव्याप्तिचतुष्टयमेकादशश्ल्टीक उक्तम्‌ ।

तस्यास्मदभिष्रेते छक्षणेऽनवकाशः-तथा दहि सत्थमात्यन्तिकत्वं

सल्वोदिश्याचुवृच्तित्वमेव तद्ययपराप्तेविशेषणसघुच्येत तत॒ उक्ता अव्या-
प्यः प्रसलन्येरन्‌ आत्यन्तिक्त्वं तु क्रियाविशेषणं न चाप्रास्भिः
क्रिया, अतः प्रास्षिरूपक्रियाविशोषणमात्यन्तिकत्वं दुष्टश्च क्रिया-
विशोेषणत्वान्यथःऽचुपपत््या ईदूशानासुपसजेनीभूतक्रिययाप्य-
न्वयः मन्दं शीघ्रं वा गत एति आगत इति वा ततश्चवं विशि्टा-
माचगर्भो लक्षणाः सिद्धः । अतिदेशातिरिक्तप्रमाणेनोदश्यता-
वच्छेदकरुपेण सर्वोहिश्यानुचुक्ठा या धासिस्तदभाव ` इति सोऽयं
विशिष्टाभावः ।कचिदाद्यधि्ञेषणाभावात्‌ स्वचिन्मध्यविरोषणःभावात्‌
क्वचिद्न्त्यविशोेषणोभावात्‌ क्दविदुभयाभावात्‌ क्वचित्‌जयाभावात्‌
तत्राद्योहाहरणे तादु द्वादशादिकादयद्धितीयाहोरूपोदश्येषु स्वथ
म्रतायाः प्राक्तिसरवेऽप्युद्ेश्यतावच्छेदकादस्त्वरूपेण भाप्िनास्ति
रितु भागत्वेनेति मध्यविदोषणामावाद्विशिष्र.ष्त्यभावो.ऽख्नीति ना.
व्या्तिः। पएवमेकस्मै वेत्थन्नापि वृतीयोदारणे मध्यविहोषणामावादेव ।
एवं चतुर्थोदाहरणेऽपि सेधा तरडलानित्यन्न इविष्ठेनोदेश्यट्वाद -
वतान्तरविधितस्तु मध्यमादिरूपेण भाप्तेचदेरवतावच्छेदकसरूपेणेवा-
प्राप्तेमंध्यविहोषणाभावादेव्र विशिष्टप्राप्त्यभावोऽस्तीति नाव्याक्षिः।
कि चा सबद्श्येषु या धराप्तिस्तदमावो द्वेधापि भवति सच दिश्येष्व-
प्राप्त्या घा क्वचिदुदृश्ये प्राप्त्या वा तत्र विभागवाक्ये बआद्यप्रका-
रामावेऽपि द्वितीयध्रकारेण सरवोदश्यविषयप्राप्तेरमावोऽस्तीति
 १२ विधिरसायनदूषणे-

नाव्यात्तिः । वस्तुतस्स्वपि वा पोणंमास्यामिति दाशमिकाधिकरण-

विरोधात्‌ षष्ठे उपांशुयाजञापनयोक्तिः. छृत्वाचिन्तयेति सर्बोदश्येष्व-
क्तिः शाद्जविरुद्धेषोपेक्ष्या।
' प्राकतेरभावाद्व्याप्त्यु |

अय 'उदेश्यव्यापिकां सा यदि" इति द्वादशश््लोकदूषणम्‌1

दादशन््ोके तु ‹उद्ृश्यव्यापिका सखा यदि भवतिः ह्यत्र |
` कलिदुदश्येऽप्यपातिरितिविवक्षिनत्वात्‌ पूरबाद्धऽगन्यति्राहाविधिष्व-
उयासिः कवचिदध्युदृश्ये-ऽप्राप्तेरमावादिति. तथा द्वादशाहे पृष्ठ्यः ।
षडह उत्पन्नः स च क्रयेण रयन्तस्वहद्धेरूप्यवैराजशाक्रररैवताख्य
|
पृष्ठस्तोत्नसाधनलामवन्ति वडहानि गवामथने च पृष्ठ्यः षडहो ।
शृहद्रथन्तरसामा कार्यः इतिषिधिः तत्राद्ये ह्यदश्ये रथन्तरलामत्व-
मेकदरोऽप्यप्राप्तं न, द्वितीये न बृहत्सामत्वमेकदैल्े.ऽप्यप्राप्तं नेति
तद्वधावव्या्तिः । तथाचन फलतो नियमविधावतिव्याप्निः स्तुतौ दि
साक्ताट्लामाधराक्तमपि क्रमप्रकरणाम्यां स्तोक्ाङ्खभूतानामक्षगामिग्यकति
कुकषदरक््रवतरति आश्चु च चातुःस्र्यायपिः पक्षे :प्राप्तमिति साम.
|
` नियमः न चष्ुधराप्तमपि स्तुताबुदरश्यायां न क्वचिदपि धाक्तं तथा यदि ¦
रथन्तरसामेतिनेमित्तिकोध्रविधि
ताः स बुहदथान्तरान्यसामभ्यस्त-
|
दुभयसामम्बश्च चिरूतिम्यो निमित्तरहितत्वेन नद्वथाचरस्यर्थः फरुतः
` परिसंख्या भरतो त्वियमग्रतैतद्धिध्यभावेऽपि रथन्तरलाम्न्येव पाता |
प्रकरणे पाठाद्‌ श्दत्साञ्लीव वैरो षिक्था शुक्राग्रतया बाधात्तेन |
तत्राति-
न्याः । तथोचा क्रियते इत्यादिस्वरा
ऋग्वेदादिविदितकर्माङ्गम्‌ |
न च स्क्षात्कमंष्ठु हवरयोगस्तेन कमाङ्गमन्तेष्वचनरनि
मन्वाणा चा नियतस्वर्रा्तो नियमा पते, ततश्वैनद्धिधिविेयस्व
सामवत्‌ |
रणां पार्टि्ान्वय विषयेषु मन्त्रेषु पाक्षकपरा्तिलत्वेऽ
पयदरश्येषु
कर्मउ
|
कथमपि प्राप्त्यमावात्तद्विधिष्वतिष्यासिः । तदैवं
द्वादशन्छोकपृर्बाद्ध
तिस्नोऽव्याक्तयस्तिसश्चातिग्याश्तय उक्ताः
।
 विधिलक्चणप्रकरणम्‌। १३

ताखामुद्धारडच्यते-तथादि तघाग्न्यतिग्राह्यविधिष्ु ताव-

दतिदेशान्यप्रमाणेनेत्याद्यविदोषणभावादेव भ्रासेर्विशिष्ाभानोऽस्तीति
नाव्या्तिः । बृहद्रथन्लरसामा कायं इति तृतीयोदादश्णे तु
साशा स्तुवीतेनिवदुद्ये्ंचा क्रियने इति त्वदुरनियमभविधिवन्ि-
यमविधित्वस्येव न्याय्यत्वेनापू्व॑विधित्वामावान्नाज्यास्तिद्ोषः |
साश्ना स्तुवीतेति चतुर्थोदाहरणोऽपि नियमविधौ नातिव्यास्तिः ।
साम हि चश्च प्राप्तं लत्तदुद्धारैव स्तुनावप्युदेश्यायां पाञ्चिकप्राघ्त-
मेवेति नाप्रासिगभं लक्षणं तघातिव्याप्तम्‌ । पवं पञ्चमोद्ादरणेपि उश्च
ॐ चा क्रियते इत्यादौ मन्त्रमुखेनैव कर्मसुदरेश्येषु पाक्षिकप्रापि घषवात्‌
रूछगाणामिति तुल्यम्‌ । यदि रथन्तरं सोमेति चतुर्थोदाहरणं निमि
ताभावेन विकृतावनतिदैशेपि न परिसंख्या--गनन्यार्थलोपाद्धिङूनौ
भराङतपदार्थवाघेपि तत्पसङ्गाऽथंनिमिन्तयोशविदोषात्‌ किम्त्वपू् विधे.
रेवायम्‌ । र्थन्तरसामत्वरूपोदश्यनावच्छेदकरूपेगीतदग्रतायाः
प्राप्त्यभावात्‌ । फर तु चोवकाप्रचुत्तिरस्तु नाम| न ताचत्धक्रनाव-
पुवविधित्वमस्यापगच्छति तद्छक्षप्लक्षिनत्वात्‌ । न च घार्तिकोक्त-
नक्षणेनापाद्यपरि संख्यात्वमतिव्याप्टयुक्तिरिति वाच्यम्‌ । तत्न चान्य.
नरेति तत्र शब्दस्योदश्यपरामर्शपञ्चे हि नत्स्यनज्ञ विघ्रेयपरामर्शंपक्षे
पतिः रथन्तरसामा घाचोदश्यो न विकतिः समानविध्यभावादतो
न परिसंख्येयं तेनातिन्याप्त्युक्ति््रान्तिप्रटेव । अंचान्तरङ्खविषेः
पयोजनं न बहिरङ्गं यथा नियमविधो नेतरव्यावुत्तिः। तेनान्न याग-
विधाविव कायिकाचुष्ठाने विदोषामावेपि मानसे ऽचु्ठानेऽस्ति विरोषः।
यदि रथन्तरसामेति विध्यभावे हि नैमित्तिकनयाचुष्ठानं न स्यात्‌ ।
सति तु तथाचुष्ठानं सिध्यति । यथाञ्होत्े पाक्षिकदध्यनुष्ठाना-
धिशेषेपि दधभ्नेन्द्रियकामस्येति विधिः फलोदृश्यकावुष्ठानार्थो
भवति । तेन तदेबान्तरङ्गत्वात्‌ पयो जनं न बहिरङ्माचषङ्किकमानि-
वशिकम्‌ । रथन्तरस्रामोभयसामविकृतिषजंनमिति न सत्पयुक्तपरि-
 १४ किंधिर्लायनदुषणे- क

---------------~

तिघदपूवेविधित्व-
संख्याग्यवहारं लमते । कि तु दध्नेन्द्ियकामस्ये
मिति 1 तत्र छक्चणसस्वं गुण एवेत्यनवद्यम्‌।
ित्या
यह -द्ादशक्छोकोत्तरादं चका लिकलट्वमप्राप्तेरात्यन्तिकत्वम
शङ्यापवादापवादरूपे छष्णरचरो चूते श्चपयतीटयत्न पूषा परपिष्ठमाग
या-
इत्यत्र चापूर्वेवावभ्रूथे.ऽवर्हिंषः भरयाजान्यजतीति प्रयाज्ञविधावव्
तिरिव्युक्तं त्‌-तरैकाछिकत्वरूपात्यन्तिकत्वानभ्युपगमादेव निरस्तम्‌।
थ “बुज्येतापा्तिशत्वं तत्‌?” छयोदशश्ललोकदूषरणम्‌ ।
यत्--अयोदशो -छोॐ "यु्येतापाक्चिकत्वं तदिति यदि निरुच्येत
तत्पाक्षिकत्वम्‌'इत्यत्रापाश्चिकत्वमप्राप्तेरात्यन्तिकत्वमिति निरुक्तिम- कोका
भ क

शङ्कथ स वंकाम्यादिविधिष्वव्याप्तिरित्युक्तं तदपि ताद्शनिखक्त्य-

नङ्खीकारादेव परास्तम्‌।
दमय ५तद्धननत्वं निबेश्यंयदि" इति चतुंदशश्लोकदुषयाम्‌ ।
चतुदश श्लोके तु तद्धिन्नव्वं नि वेश्यं यदीत्यत्न पूर्वादि पुवंनि चव

दक्तावेवोक्तदोषोद्धारार्थं विशेषणमाशङ्कय निरस्तं तदपि पूवंनिरुकत्य-

नङ्कीकारादेवापहस्तिम्‌ । तदुत्तराद्धेप०पाक्षिकृत्वरूपे पूर्वोक्तं आत्यन्ति-
वा

कत्वनिर्व चन पव पूरा्धोकतकतिचिश्ञियमविध्यतिव्यास्षदोषोद्धारार्थ
विरोपणान्तर माशु निरस्तं ठद्प्यनङ्खी
कारपराहतमेव ।
भथ 'यच्युच्ये तान्तरेणः इति पञ्चदशश्लोकदुषणम्‌ ।
पञ्चदरो शलोरे तु यद्यच्येतान्तरेणेत्यत्ाशङ्क्तिम्‌ । आश्चयमेद्‌
विना प्रात्र वितत्वं पाक्षिकत्वं तदभावो ऽप्राकतेरात्यन्तिकत्वमेक-
स्मिन्नेव विषये प्राप्त्यप्राप्त्योः सन्तवं पाक्चिकत्वं तदभाव इत्यर्थः।
ततश्चांवधातादिनियम्याप्रप्तेरेकस्मिन्नाथये बीह्यादौ पाकर स्वबित-
तया पाक्षि्षत्वान्न नियमविधिष्वत्तिव्यासिः। नोपि सार्वकाम्यादि- को
`
9
वयजो
क
क
क93

विधिष्प्रव्याप्तिः । तेषु सर्वेषु स्वर्गाद्याध्यमेदेनैव प्राप्त्यप्राप्त्योः

अका
को
क॥
अका
 विधिलक्षणप्र करणम्‌ । १४

करेवितस्वादिति विवरशग्रन्थे घ्रयोदशश्लोकप्रश्चतिसर्वास्वपाक्षिकत्व

निरुक्तिषुक्तानां सर्वेषां दोषाणासुद्धारकरं निर्किविशेषमाशङ्कध
दूषितम्‌ ॥ नत्त्रिषु विधिष्वव्यास्तिरुक्ता । दयोनियमविध्योरततिव्याप्नि-
सक्ता । तथा ह्य॒पहव्ये ऽश्वो दक्षिणा शातपेये सोमचम्रसो दक्षिणोभय-
चापि ब्रह्मणे देय हति विदहितयोरव्यात्तिः। अश्वस्य प्राङतदक्िणा-
सथानापत्तेः सवत्विगस्यो दानपाप्तेरेकस्य तस्येकदेशो ब्रह्मणे प्रात
पकदेशश्ख न घात्त इति प्राप्त्यप्राप्त्योर्मे लनात्‌। यथा छष्णलचरौ
सर्वे ब्रह्मणे परिहरतीति भक्चापनयविधौ तद्ददैवातिव्याप्षिः इत्य.
ठ्याप्नयतिखः। अथातिष्याप्ती पुनीकनियमे तावर्लोमेन सुसद्रशा.
नामेवान्येषां बह वयचाचुम्रडातप्राप्तावीपटखद्रशानां पू तीकानां पाक्षिकः
प्रास्िरहिनानामेव विधिस्तेनाप्राप्तेः पार्िमिश्चत्बाभावादतिडप्रा्िः।
तथा चायव्यपशो दिरण्थगभः समवक्त॑ताश्र इत्याघारमाघारयतीनि
नियमेपि। अयघुत्तराघार एव प्ररतो ` नचेवेन्द्रमूध्वमिति मन्त्रजन्य
नियमाद्र्टक्ल््रप्तेमंन््रमात्रचिष्नौ लाघवारपूर्बाघारे
तदकल्टरप्तेस्तत्कल्प-
नगोरवादि्युक्तं दशमे । तत्र हिरएथगर्भे पूर्वस्य मन्त्रि ङ"दिति सु्र-
छतेव हिरण्यगभं पद्य प्रजापनावेच रूढतोक्तेः। सिद्धान्ते तु वेधाङ्क-
त्वनिवांहायेन्द्रे पि कथं चिन्मन्त्रं योजयितुं नस्मिन्ञपि ख ष्टेः प्रागेकत्वेन
सवरं मन्त्रान्तरोक्तं युक्तम्‌ । तेन तस्मिन्नप्राप्तमन्नियमेऽतिच्याप्िः।
एवम्‌ रन्द्र गाहपत्यमुपपतिष्ठन इत्या दिष्वपीदयुक्त्वोक्तम्‌ । श्यं
वाठया्तिरतिव्याप्तिश्च पाचीनेष्वप्यात्यन्तिकत्वनिवं नेष तुभ्येति।

्छलो
पने च दोधा पएतचक्तनिवं को न परिदत्तव्याः
चनान ङ्गीङृतेरेव
स्युयंदिपूर्वोक्तपक्षतुरया न स्थुः पूर्वोक्तनिवंचनपक्षतुख्यतोकतेस्तु परि-
हन्ते । तत्राद्यनिवंचनं दीक्षितोक्तं सर्वोहिश्याचुश् ्तरवमात्यन्तिक-
त्वपर्राप्तेयं
यङ्ग क्रियते यदि वास्मदुक्तो विशिष्टाभावः सवेदिश्येषु
या प्राप्िस्तकषमाव इति उभयथापि ब्रह्मलम्बन्धचाक्ये नाव्यात्तिः।
 १६ विधिर्खायनद्षणे-
=> ~~~ ब्‌

ं
हयं ह्य्यातिरापायोकत्या भवतोक्ता । अवश्यं पञ्चदशत्विगन्तरसब-
न्धस्य न पाक्धिकयपि ध्राततिरस्तीति . नियमविधित्वायो गादपूेविधि-
त्वापादनेन न च तदयुक्तं - पाक्षिकत्वं हान्त्ये पक्षे भवता निरुक्तं
प
क
वनि

तत्तत्रास्तीति. भवतैवोक्तमिति `नियमविधित्वसम्भवादरपूचं विधित्वा-

==
~~
~

पादनेनाव्याप्टयुक्तिः प्रलापमात्रम्‌ । पएवमेबाद्यपक्षेपि विधेयतावच्छे-

दकाश्वत्वरूपेण ब्रह्मस्लम्बन्धस्य प्राप्तत्वाद्‌ 1 न॑ च ब्रह्मसस्बन्धस्य
नित्यप्राप्तेः पाक्षिङृत्वाज्ियमविधित्वाचुपपन्तेरंपूचंविधित्वमापादयम्‌ ।
यवं हि प्ररिसंख्याविधित्वमापाद्यं न ःत्वपूर्वविधित्वं प्राप्तेरेव सरबात्‌
स्वयमपि. च दीक्षितैः सप्तमश्टोकविवरणेः ओदुम्बरो यूयो भवती-
त्यादिवैरृतेषु दव्यविधिष्ठपि : सर्वद्रव्यरविधयो नियमविधय इति
मीमासकमयांदया ‡ नियमकिधित्वेन समर्थनीया इ्युक्तम्‌ । ततोप्ये-
तेऽश्वादिविधयो. नियम विधय . एवेति तष्छन्याप्त्युकिः ख्वोक्तप्रयांदा
विरुद्धा । किच--नियमक्िधिडूषणेपि दीक्षितैवक्तं यथा खलु
हिरणयगममन््नस्य . दृषएटाथंत्वाल्ियमाद्र्टकल्पनावश्यंभावाश्च - नियम-
बिधित्वमभयुपगम्यते । तथेषेत्वेति मन्त्रस्य - शाखाच्छेदने तीक्ष्णा
ग्रस्योटङरस्य वाज्ञिनासादने ननीयसः परिधिः पशुनियोंजने च विधीना
छकदेवुम्यां नियमविधित्वमङ्खोकायंमेवेति तद्धिशद्धाप्यश्वादिविधि.
स्वपूवविधित्वो कतिस्तलस्षणाच्याप्त्यु कश्च तेषु तस्माल्नाव्याक्चिः |
यस्वन्त्यं पूतीकहिररयगभमन्त्रनियमयो रतिऽप्रािद्धयभुक्तं तदपि
वातिकार्थापरिशीलनम ु ।तथा हि यद्यङ्खत्वेन वेधी
लकम्‌ या प्रा्तिस्तव-
मावोच्र विवक््येत ततः स्यादेवम्‌ । इषरसद्शपूनीकगतादपावयवानां
मत्यन्तसद ्रश
वयवस मवेऽङ्त्वेनाप ह
गतव्राप्तेः हिरण्यगर्भमन्बस्य च क
न
=
कज
जम
भक
म
को
नकः
त
क
क
ज
9

लिङ्कदङ्जित्वेनाप्राप्तेः यथा कथंचित्त या पार्तिश्तदमावो्र

विवक्षितः । ` न ` चैवं ` याद्रच्छिङेष्टलाधनिवश्रमाद्वा
वीदिषोक्षाणदिरपि भा्तिसंभवादव्यातिरसंमनो वा यागहोमावै-
रपि स्वेच्छया कथंचित्पपिसंभवादिति वाच्यम्‌ । अहत-

भभ
म
 विधिटक्षणप्रकरणम्‌। १७

विध्यद्ेश्ये परृतधिध्रेयस्य यदुपक्ारजनकतया याटूच्छिक्यपि ध्राप्ति

स्तद्भावस्य विचश्छिवत्वात्‌ ।. न च. यागष्ोमव्रीहिपोक्षणादेख्वादशी
पा्तिरडित । पृतीकानां तु यागनिष्पादकतया नियस्यानां तथैव षात्ति
यादुच्छिकी संभवति अङ्त्वेन भराप्त्यमाक्ेपि ।. एवं दिशणयगभमन्व
स्याकिङ्कादङ्गस्वेन धाप्त्यमावेपि स्मारकतया तियस्यलाक्षणिकालक्ष-
णिकरोक्षिकध्यानादिवहु याट च्छिकीसमार कतयेवश्रासिर्विदङनादिष्-
त्संमवतीतिनियमविधिनाप्युपपन्ञा अज्ुपपन्ञा चातिव्याप्विरपुंचचिधि
लक्षणस्येति ।न चेयं याद्रच्छिकी पूतीकदिरण्यगभमन्बयोः घाप्ति;
सखसद्रशस्येन्द्र उध्वं इति मन्ञश्य च वैधप्राष्ट्या निवतितेति वाच्यम्‌ ।
अङ्कन्वेचठानमेव दि . विदधनैविधिभिरितरण्य तादशमचुकानमेव
निवस्ते न याहूचिछको धाप्तिरपि ।प्राप्तशञ्दश्चेह प्राप्वबाधोऽपाप्त्‌-
वाध त्यादिवन्न शाख्रीयश्नानपरः किन्त्वचुषठानयोग्यतारूपप्रसक्ति-
परः ।यथा वैघयागार्थक्रयक्रीते सोमे यथेष्टविनियोञयत्वरूपत्वात्तस््
वाना्पि शक्यते कन्तु तथेदापि । अत पवाधंमन्तर्ेदीत्यत्रोक्तमद्ध-
मन्तर्वे्ीति विधावपि अर्धान्तरस्य विधित पव व्यावृत्तिः स्याद्य-
च्छया त्वन्तवदि-बदिर्वेदि वाऽधांस्तरस्य मानप्रसक्तौ अदिरवेदीत्यपि
विधातव्यं स्यादिति वाक्चचमेदर इति ।
विधिरलायनकीतिंतवातिकोदितजरद्विधिरक्षणद्‌ षणे ।
सुविदितं न पिभावनया चिना प्रतिबिधानमनादरमहंति ॥

इतिश्रीमत्पदवाक्यप्रमाशपारावारपारीणश्री भहनार-.
यणात्मज भट्टशंकरक्रुतो विधिरसायनदूषणे
वार्तिकोक्तापूवेविधिलचणदूषणोडारः
 94

न~
विधिरसायनदुषणे-म
=

ञ्जथ नियमविधिलन्लणाचचेपपरिदार. ।
मय"हेतुः कुत्रापि" इति पोडशश्जोकानुवाद : -
र्नियमविधिः
अनिद्धौरिताप्राप्तांशस्य पूरणं यत्तरफरूको विधि
कक
कक
को
कयो
कोद
को
>

पनियमः पाक्षिके सतीति यथाश्रुते पोडशश्लोकेन हेतः छत्रपि ा कायम्‌,

दो पाक्षिके
इत्यादिनाऽव्याप्तय उक्ताः । तद्यथा कवचिक्नियम्ये.ऽवहनना
यथा विकृतिविदोषे
नियमः कवचित्प्रतिसम्बन्धिनि पाक्षिके नियमः।
तक्निवांदाय
वामदेव्यादिपुषटविधो साममाच्रस्य स्तोक्राङ्गत्वावगमे
=
न्क
99
=नः~>
=

रणापटित.
तद्योनिः परकरणेऽपटिताप्यथादङ्खत्वं पराघ्ताबुच्तरयोरेव प्रक
योरपि नियमः। यज्ञुयुकं रथमित्यादिषु तुमयनियमः। पर्वशचुते चधा
नियमः । तथादुपापि धिधा । यथा पुरोडाशं प्रथयतीत्यत्रा्चपारो
कर्चरि नियम्ये उश्च क्रियत इत्यतराञुपान्ते नियस्योदश्ये मन्त्र
नियमः । घ्रीहिभिर्यजेतेव्यत्र नियम्येऽवहनने तदुद्ेश्येष्चु वातु
ा-
पातेषु यवेषु नियमः । पवसुपात्तमचचुपात्तमिति दिविधमप्युश्
क
ज
क
=>
=
=>
व
क
मि
का
क
कः
1कक
जा
०

हतं नियम्य जातं पक्चधाक्षमट्रषटं क्वचिक्नियस्यस्य पश्षप्राप्त्यमावेपि

तल्पतिद्वन्द्िना पक्चप्रास्षिमान्रेण नियमो दृश्यते । यथा यदि सोमं न
्देत्पूनीकानमिषुणुथादिति पूतीकाम्यस्ुसटशानामेव पाक्लिकप्राेः ।
क्वचिर्किमपि पक्षपातं न दश्यते । यथा दिरएयगर्भः समवतंनाघ्र
`
भा
[[=
~>
==किक

इत्याद्या मघारमाघारयतीति नियमितश्चोदकादैन्द्रमन्ञप्रा्ेः एव मिषेत्वे-

ति शाखां छिनत्ति उत्करे घाजिनमासादयति परिधो पशुं नियुज्जोतेति
=यिन
ज

विलिङ्गस्य मन्त्रस्य शाखाच्छेदने तीक््णाग्रस्योरकरस्य वाजिनासाद्ने

तनीयसः परिधेः पशुनियोजने पक्षप्राप्त्यमावात्‌ । एवं तिवृत्य
संक्षेपत उपसंहतं दीद्धितैः । हत्थं नानारूपा नियम विधयः कथमनेन
संग्रहीत शक्याः । पाक्षिके सतीत्यस्य कार्योपायद्धयपाक्षिकृपरत्वे
एकेकनियमाव्याप्तेः। कार्यस्यैवोपायस्येव वा पाक्चिकत्वपरत्वे.ऽन्यतर-
=का
क
भभा
को
9जजका
== =+

वियमाग्याप्तेः । कार्योपायद्वयमनचगमय्थ विध्युपात्तस्य पाक्िङ्षल्व-

परत्वे पिध्यजुपात्तनियमाव्याप्तेरुपात्तप्रचुपात्तं वा चुगमय्थ नियम्यस्य `

य,
यो
¬
का
=
अजो
को
क
`को
कि
अ,
=
~=
 निथयलक्षणप्रकरणम्‌ । १६
कनन

पाक्षिकट्वपरत्वोक्तौ नियम्यप्रतिद्वन्दिनामेव पाश्चिक्रत्ववति नियम-

विघावउ्थाप्तेनियम्यस्यान्थस्य घा यस्य कस्य चित्पाक्चिकपरत्वो-
तावपि पाक्षिकर्वमाजरदितेषु नियमचिधिष्वव्याप्तेरिति।
अथ 'तच्रातिल्यातम्‌, इति शप्दशश्लोकानुवादः
एवं षोडशश्छोकेनाव्याप्तोर्यथाश्रुते उत्का त्रैव सक्तद्शश्ोकेन
"तश्चातिव्याक्षम्‌?दइत्या दिनातिच्याप्तीठतवा खर्वं तदुबुद्धारायाशङ्ितिम्‌ ।
रयादेतत्‌--यस्य कस्य चिदधात्ताशपूरणफलो नियमविधिरिति लक्षणं
तथा सति न कवाप्यतिव्यास्षिरिति चेदितिप्रन्थेन । ततस्तदपि द्‌षितं
साव ाम्यविध्यतिष्याप्त्य। प्रात्तिरिवकवाङ्येन स्वर्गाथत्वे प्राप्ते
तस्य तदभ्राप्तरखान्तरांशपू रणा्थ॑त्वादिति प्रन्थेन । ततसतदुद्धाराय
शङ्कितमनिद्धारितत्वमप्राप्तांशस्य विशेषणं क्रियते तथा च सर्व॑का-
स्यविधो सूवर्गांशः प्ाप्तत्तदन्यफलांशस्त्वभ्रात्त इति निद्धारणसंद्धा-
घान्नातिव्याप्निः । नाप्यसरंमवः । ब्रीह्यादिष्ववहननाद्यप्राप्ताशस्येद्व
या निर्धारणाभावादिति।
-अथ "अप्रात्तत्वं विरोधि, इत्या्टादशश्लोकायुवादः ।
: पएवमाशङ्कयष्टादशश्जोकोत्तराद्धे दषणसुक्तम्‌'अप्र्तांशं . विशो.
ष्टुमि'त्यादो । अश्वः श्यावो दश्षिणेत्युपदञ्यदक्षिणां विधाय श्चुते स
बरह्मणे देय इति तथा शतकृऽणलमायुष्छामेष्टौ सर्वं ब्रह्मणे परिद-
रतीति विधावोदुम्बरश्चमसो दक्षिणेति दक्षिणां विधाय ऋतपेये
युते ख व्रह्मणे देय हति विधो चातिव्यात्तिः । सर्व॑व््विक्लाधारणो.
षवश्वसोमचमसखदहविः रोषेभ्धयं ब्रह्मणो ऽशः अयमरन्येषामित्ति निर्धा-
रणासंभवात्‌ ।

तदिदं ब्रह्मसंबधविधिष्वतिज्याप्तिरितिदूषणं दीक्षितानामत्यस्ता-

नबोधपरुलकम्‌ । विष्याक्षेप्थंपञ्चद्शश्छोकनिबद्धदूषणोद्धार एव
ह्यप्राभिरेतेवां ब्रह्मसम्बन्धचि धीनां नियमबिधित्वमेव नापूर्वंविधित्व.
 २० विधिरसायनद्‌षणे-
य
न्
धि-
मिस्युपपादितं पूर्वापरविरोधाद्यश्च दीक्षितानाजुः। नियमबिदीनि ।
द्टसद्धबा
त्वसाधकानि चोक्तानि दटर्थरदन्यविधितवनियमा
तस्मादौदुस्बरो यूपो भवतीत्यादिवैशतद्रब्यविधथो ये सक्तमशलोक्ि--
्वे
वरणे दीक्षिैर्नियमविधित्वेनोास्तथा षोडरो श्लोके नियमधिधित
विनटबाइ्‌ ब्ह्यसं यध-
नाम्युपेता ये हिरणयग्मादिमिन््रविधयस्तन्धुद्रासुद्
विधयोपि नियमविधय एवेति तश्चनियम विधिलक्षणसस्वं भूषणमेव
न तु दूषणमिति चष्छक्तं लक्षणं नियमविघेः 1 नन्वेवमपि यस्य कस्य.
चिःपाक्षिकल्वे सति यो विधिः स निथमविधिरिति षोडशन्छोक -
विवरणान्ते सर्वाव्यात्तिपरिहाराय नियमविधिङक्षणमाशडुय यघरो-
पात्तमनुपात्तं वा नियम्थे तत्परतिदन्दिक उद्ये वा किमि पक्षप्राप्तं
न दश्यते । यया दिरण्यगर्भन्
धाविषित् ि मन््रविधाुटकरे
त्रववेति
वाजिनमासादयति परिधौ पशं नियुञ्जीतेनि तश्राव्यास्िखुकता
नच सोक्तलक्षणे परिद्धियते सवंथापराप्तावपाततांशपदार्थामावात्‌ ।
अत पबोक्तलक्षणाशङ्कायां दीक्षितेश्तम्‌ । तथा सति न काप्यति-
ठयाप्िरिति चेदिति न त्वव्याप्टयुद्धारोप्युक्त इति । अन्यथाऽव्याप्त्यु-
दारोप्युच्येतेति । उच्यते ।` पष्वप्युदादरणेष्वस्माभिः पाक्षिक
पात्तिसहवं पश्चदशश्लोकदुषणावसर पवोपपादितमिति न लिचदेतत्‌ ।
नन्वेवमप्येषूदाहर्णेषु पाक्षिकप्रासिसत्वेन तदुगभमेव रक्षणमुच्यतां
किमध्राप्ंशपूरणगमैलक्षणाङ्खीकरणेनेति चेन्न -यस्य कस्य चिर्पा-
क्षिकप्राप्तो यो विधिः स नियपरविधिरित्युक्ते सर्वेष्वपूवंविधिपरि-
संख्याधिधिष्वतिव्यास्िश्ता । सप्तदशश्छोके नानाविधातति्याप्ति-
रा सवंमनवदयम्‌ ।
ष्वन्त्या तस्या उद्धारायोक्तलक्षणाङ्मीकांदिति

इतिश्रीमत्पद्वाक्यप्रमाणपारावारपारीणमदहनाराय-
` शत्मजभदशंकरकृते विधिरसायनदूषणे
निंयमविधिलन्षणात्तेपोडारः ।
 परिषखंख्यारक्चषणप्र कर्णम्‌। २१

अथ परिसंख्याल्णाच्तेपपरिहारः ।
` भय तन्नान्यनेतति, श्राध्विः रोषिदवयेतशरान्यशापि, 'योञयस्तशनोक, इति |
-१६-२०-२१-२२ इललोकोक्तान्ञेपपरिष्ार -

-तत्रचान्यत्न च प्राप्तहस्यनेन यर्किचिश्िच्र्िरङको विधि,

परिसंख्येति धिषक्षितम्‌। तद्धि क्षणं यथाश्चते एकोनविशतितम-
। श्रोकोक्तानामव्यात्तीनां विशतितमश्लोकूपूर्वाद्धाक्तानामव्याप्तीनां
तदुत्तरार्द्ोक्तानां चातिव्याप्तोनामेकविशतितमर्कोकोकानां चालि-
व्याप्तीनां परिहाराथंमिति ख्वयमेधोक्तं दीक्षित द्वाविशतितमश्छोक-
पासनिकायाम्‌ ।

स्यादेतइ्‌-
तत्न चान्यश्र च प्राप्ते तदन्यतरनिदच्तिफलको विधिः
परिसंख्येति विवक्ष्यते । तथा ोदाहतेष्वप्रात्तविषयेषु चतुः षडदादि-
विधिषु तत्तत्परासेरेव फलत्वेन पश्षधा्तधिषयेषु चाधद्टननादिविधिषु
तत्त लियत्रस्यच फलत्वेन निचत्तेराचुषङ्किकत्वाज्ातिध्याप्तिरिति प्रन्थेन
ततो द्वाविशसितमे श्लोके योञयस्तघ्नवेत्यादावाद्यपादेन तच्च चान्यत्र
च प्राक्त इत्याद्यद्कवैयथ्यं
सुक्तं तद्भ्युपगच्छामः।

यत्त॒--तदखा्युपगमेन तस्याप्युक्तथानिषेधेत्यादिपादद्ययेन निषे.

धारमकेष्वपूवंविधिषु नियमविधिषघु च केषुचिद्‌तिव्याप्तिरिल्युक्तम्‌ ।
तत्तु सर्ेषां निषधानां परिसंख्यात्वस्येवेष्त्वारपरास्तम्‌ ।
यत्त॒- तत्रापि दुषणश्चु्तं “गृह्यन्ते तेपि श्या यदुर्त्थादिना
तद्धिषरण त्वेवं छृतम्‌। यदि निन्रत्तिफलको विधिः परिसंस्येत्येषं लक्षणं
क्रियते ततोऽग्निहो मादिविधावतिव्यातिः। अकरणनिवृत्तिफर त्वात्‌।
यदि तु तत्परिहारार्थं करणाकरणयोः समुश्चित्य धराप्ताचिति
विशेष्यते । ततो यावजीवमग्निदोत्रं जुहोतीत्यादिविधावतिव्यान्िः।
 विधिरसखायनदुषणे- ।
ना
काम्यत्वेन करणा.
धिफलविधि्यां
स्ैमिक्तकत्वाभाषे उट्पत्तिवि
व दीक्षितैश्डधार माश |
करणयोः खघुखित्य प्रातरिति । तस्य सूबयभे ृतिर्विवक्षितेति |
पैव निव
मिषेण कृतः । न चाश निषृत्तिपदेनाभावरू
`शक्यं वक्तमिति म्रभ्येन । `

यदूधर दूषणशुक्तं भाशदाद्टतनिषेधखया वपछा

पूरवद संा-
नफल
रि यं

कदुषणावसर |
स्वव्याप्िथ्रसङ्कदविव्यनेन । तस्य दुषणमस्माभिद्‌ शमश्छो
एव कतम्‌ । निषेधपूर्वा ` हि परिसंख्या सखामान्यनिपेधे सति |
विदोषनिषेधरूपाः भराशुद्ाहता भवता । ताङ्खु च विशोषनिषेधः रोषा. |
क्तम्‌ ।
भ्यचुज्ञाफरो भवतीति न्याथेनेततराचु्ठानफलकत्वं भवतो
तश्चास्माभिदूःवितम्‌ । ताद्भशा हि निषेधा विधिप्राक्तकिषया वा स्युः1 |
रागघ्ाप्नविषथा धा। तश्च पूरवे तावदलुपलस्भबाधिता इत्युक्तम्‌।
यद्यपि स्युस्तथापि श्वामाम्यविशोषशास्नन्यायेन सामान्यनिषेधा- |
लमागेव विशेषनिषेधाः परहत्ताः ।इमामगम्णन्नितिंवन्तु तदथंस्यान्यतः
सिद्धौ वैयर्थ्याशङ्खायामिमामश्स्णन्नितिवदेवेवराजुष्ठानफरकरवेन
्ा्तपरिसंख्यात्वं धिदोषं तदा स्याद्यदि प्रयोजनान्तरं न स्यात्‌ ।|
अस्ति तु तदुपसंहारो घा दोषधिरोषा्थ॑ता वेति । अत्त इतराचष्ठान-
रुपं फरमाचुषङ्किकमेव नियमविधिषु तत्तन्नियमफङेष्वेवेतरनिचत्ति-
वत्‌ । तद्भिभराय एव च विहोषनिषेधशेषास्यञुज्ञापर इति न्यायः ।
सोयं प्रकारो रागधाक्तनिधेधेष्वपि समानः। तसरपमादभावरूपनिधत्ति.
फलो विधिः परिसंख्येति लक्षणं सिद्धम्‌ ।

इातिश्रीमतंपदवाक्चप्रमाणपारावारपोरीणमषटनाराय- ।
कि | क्षि च | |

शात्मजमटशंकरकरुते विधिरसायनदूषणे
परिसस्यालच् णाचचेपोधारः । |
|
 ्निविधिविधिदूषणातिदेशपरिहारप्रकरणम्‌ । २३

अथ त्रिविधविधिलन्तणक्तेपपरस्परातिदेरुपरिहार-
यय “'पवादोपप्रकार"» इति ्रवोंशतितमश्लोकदूषयणाम्‌ ।
यत्तु॒“पूबाक्षेप्रकारः' इत्यादिन्नयो्विंशतितमश्चछोकविवरणे
तद्यथा पाल्चिके सतीस्यत्र चिधिधिषयस्य पाक्षिकरवं विवक्षितं यस्य
कस्य चिद्धेलि विधिलक्षणद्‌वणप्रथमन्छ्ोक इव विक्कङ्प्य दू्चणं
कायंमित्यतिदिश्य तच्छृतं विरृतििरोषगत थन्तरपृष्ठनियमषिधौ
र
तथा पुरोडाशो कतृनिथमार्थे भरथनविधावव्याप्त्यायुकत्य। तरव
यथाश्रुत एव ध्रसञ्ज्यते न त्वभ्राघतांशपूरणफलकत्वरूपे विवक्षिते.
स्मडुक्तं लक्षणे उक्तविध्यो रथन्तरप्रथनकर््ररपाप्तांशपूरणं यत्तत्फः
रकत्वसत्वात्‌ । ततो विवक्षाविदोषं स्यं विकल्प्यामनदहोमेष्वति-
व्यातिखक्ता साप्युक्तलक्षणे नायाति । ततो विवक्षाविशोषं त्वोपांशु
यज्चेषेति नियमने ऽव्याक्िष्का साव्यस्मामिर्द्ादशश्लोकदुषणे
निरस्ता । पवमाद्िः सर्वो ऽपूर्वविधिलश्षणे उक्तान्विकद्प्यानति-
दिश्य यो दूषणगण उक्तः पाक्षिकट्वगमं पव लक्षणे स तदनङ्खो
करणादेबापासूतो वेदितव्यः । तत पवं विधिनियमलक्षणाक्ेपप्रकारः
प्रायेण परिसंख्याचिधिमप्यस्कन्दतीत्यादिना तज्न चान्यन्न चेति यथा.
श्रुत एव परिखंख्यालश्चणे नियमविधिलक्षणदूषणप्रकारातिदेशः
रतर्तत एवमपृवंविधिलक्षणाक्षेपथकारोपि परिसंख्याविधिलक्षण-
मवस्कन्दितुं प्रभवतीत्यादिना यथाश्रुत पव परिसंख्यालक्षणापूर्व-
विधिलक्चणप्रकारातिदेशः तस्तदुभयमपि ` यथाश्रुतपरिसंख्या-
लक्षणानङ्कीृत्यैव पराहतम्‌ ॥
इति श्रीमत्पदवाक्वप्रमाशपारावारपारीणभदृटनारायणा-
त्मजभटूटशाकरकरृते विधिरसायनदूषशे जिविधविधि-
लचतणाच्तपपरस्परातिदेशद्षणम्‌ ।

रै

भ
=
 २७ विधिभि
___ वि षण
रखाय नदूषणे -
क्न

अपूवीदिविष्युदाइरणाच्चेपपरिहारः
्लोकदूषपयम्‌ ।
दथ (उत्वश्यामो नःबोदाहरणः» इति चतुविंशतितमश
ादिनाः चतुविशतितम- ।
अथ'उत्पश्यामो नचोक्ाहर्णगणमपिः इस्य
र-यत्ताच- |
शोकेन वार्तिकोकतापूर्वविध्यायुदाहरणद्वणं छतम्‌ ।चैत्
द्क्तं॑घ्रीहीन्‌ पोक्चतीत्यपूवंविध्युदाहरणं वातिंकश्ृदुकमयुकम्‌ ।
या्नी-
दर्शपूर्णमासपरकरणेन तवपूर्वार्थस्वेनावगतस्याश्चये जटं धोक्लास्
वोमास्यामित्यादि मन्त्रस्य देवताथंद्रव्यप्ोक्षणलिङ्गवकाद्विः
प्रक्षणद्धारण तादथ्यं स्यादिति । तत एव॒ हविः भोश्चणकततेन्यता
भराप्यते कि त्रीदीन्धोश्चतीतिविधिना । ङ्कीकृतश्च दशमे षड्मि्दी-
क्चयतीत्यिभनिप्रकर्णगतविधिना दीक्षा्थतयाऽवगतानामाद्ुतिमभ्चि
परयुजं स्वाहेत्यादिमन्बाणां स्वाहाकारलिङ्खबलाद्धोमहयारेण ताद्थ्यं-
खिद्धेस्तत एव होमकर्त्तंञ्यता प्राप्यत इति ।
तदिदमषारम्‌ स्वादाशब्दरस्य दहि दोमवाचित्वादव्यभिचारिलि |
गाद्ाङूतिमश्भिमित्थादिमन्तराणां युक्तं पूर्वावगतस्यैव दीभस्यावृच्ति-
कल्पनया दीक्षार्थत्वं भोक्षणमन्ञरख्य तु व्रीदिलम्बन्धितया भोक्षण-
प्रकाशकत्वं नारित । किन्तु ह्चिर्मांजसखम्बन्धितयैव तेन पुरोडाशस्येव
जष्ठरवान्मन्नवर्णेन प्रा्नुवत्पोक्चषणं पुरोडाशस्यैव पराध्रयान्न ब्रीदीणा- `
मतस्तेषां धोक्चणविधिरर्थवानेवेति ।

यत्तु--तद्नन्तरं नियमविध्युद्दादरणदूषणं कतं न व्रीदीनव- ,

दन्तीतिनियमविध्युहादरणं युक्तम्‌ । मधरक्षोदिवः सपन्ञं बध्याखमिवि '
मन्बस्यावघातप्रकाशनेनेष लिङ्ाल्पकरणाश्च दर्शागत्वे नित्थवदवधा.
रिते तत एव ॒पुरोडाशीयद्रव्यत्रेतुष्यार्थंमनियतप्राप्तस्यावधातस्व
नियमलाभात्‌ । अयमपि न्यायस्तृतीये सिद्धः। तत्र दि भक्षाचुवा-
कसमास्या मक्षसंचन्धित्वेनाचगतयोभक्षाञ्चुवाकमध्यपरितयोर -
 अपूवादिविध्युद्ाहस्णाक्षेपपरिहारः। २५

` रिविनोर्स्वा बाहुभ्यां सध्यासम्‌ ।नृचक्षसं रवा देव सोम सुचक्षा अव-

ख्येघमिति मन््रयोग्रहणोवेक्षणलिङ्कवलात्तद्द्वारा भक्चसस्यन्धित्वं
७
नेक
क
9अ
9
>
५कक
=४"
७>ष७.
स्यादिति तत. एव परहस्तगतं सोमपा्रमगृदीत्वाप्यनवेक््यापि मक्ष
यितु शक्यत्वेनानियतधाक्चयो््रहणावेक्षणयोनियमोङ्गीकृतः । कि
चैतानि वे दशयज्ञायुधानीति यक्षपा्नत्वेनावगतयोरुद्दृन्नलसुसलयो-
चारणो यज्ञावर इति विहितवारणताकयोखुत्पत्तिशि्ट पुरोडाशा.
(3
ककः
का
=
क्म
व=क
चजा
मा चरुद्धेष्वाश्चेयादियागेषु साश्चात्‌ . साधनत्वासंभवात्किचिदुद्ारा
निवांहणीयमिति तदुद्धारर्वेन नित्यकर््तव्यो.ऽवघातः प्राप्यते । न. च
यज्ञायुधानि खंमरतीति - विदितस्रादनद्वारेबोल्मरलमुसरूयोय्ञखा-
धनत्वं स्यादिति वाच्यम्‌ स्र तयोद्रंटकार्याभावे- तच्पत्यासच्यर्थस्य
सादनस्याट्छार्थतापत्तेः द्र्टार्थत्वसम्भवे च तदयोगात्‌। रपयेनोद-
न्तीत्प्रादिविनियु्तस्प्याद्यं
शोदरछाथ सादनसुदखलरमुललारो चाद्रण्ा-
शम्रिति साधनचिधिवेरप्यापचतेश्च । अतस्तस्योलुखलल्भुखलद्र छका-
` यंचिनियोगापेक्षत्वात्तत्लामथ्यदिर्थपाक्तावघातनियमो लस्यते इति
ठ्थथंर्तज्नियमविधिरिति।
तदेतन्तुच्छम्‌ । यस्तावह्‌ दृष्टान्त उक्तोऽयमपि न्यायस्तृतीये सिद्ध
इत्यादिना । तद्वैषभ्यसुच्यते । यथाहि तक्रेवोक्तं सभ्यगज्ञरणपर्यन्तं
च भक्षणं स्वरसतो कोकसिद्धं॒तादशमेव सोमधरतिपत्त्यथंतया
विधीयत इति । तथा भक्षोपि रोके उत्लगंतो गृहीत्वावेश्ष्यैव
परा्तः स्वरतः कुणिर्वान्धतधादिकारणान्तरावन्यथा भवति । अतो
|| प्रहणमवेश्षणं च मक्षा्थ॑तयेव नित्यमाक्षिघ्तम्‌ । नतु तस्य

।
नित्यत्वं नित्यवदाभ्नाततमन्त्रबलारङटप्यते । वैतुष्यं त॒ खोके न
नित्यमवधातसखाध्यतया पाप्तं ` कित्वनेकैरपायेरतस्ताद्रशमेष
पुरोडाशाक्षिप्तवैतुष्येणाक्षिक्तं तत्तादरशं च पाक्षिकमेव मन्त्रप्रका-
श्यत्वं प्रतिपत्स्यते । पाक्षिकाक्षेपस्यो पजीव्यत्वेन अाथमिकत्वेन
प्रधानभूतप्रक्षाश्यविषयत्वेन च तदचुरोधेनैषोपजीवकस्यानन्तर-
न ~ = कक श अ कक्कर" का = नी ^ किनि ==
= =-= म व छः कको =--~----~- कर च ।

2 4

५६ > _ विनि |
॥

भदृ्तस्य शुणमूतस्वैव मन्त्रस्य पाक्चिकतयैव विनियोगो न्याथ्य |

दव ।' नित्यवदाम्नामङ्गो भिन्ने जहोतीतिवत्‌ । `मन्यथा दशंपूण^
माख्व्रकरणे नित्यवदाम्नातस्य पुषाचुमन््रणमन््रादेरप्यङ्गत्वबलात्त-
|
निर्वाहाय तस्प्रकाश्यस्य. पुथादेरपि दशपूणंमास्रयारेव समवाय
कप्त । यथप्यनुमन्त्रणत्वेन मन्त्रस्य देवतात्वेन च पूष्णः समवायो ।
न खम्भवेचथाप्य ुमन््रणसमाख्यां बाधित्वा `श्रक।श्यत्वेनेव कमसम- |
धायः. `कलयेत -यथोलल्रलमुलख्योः `पागुक्तेन दीश्ितभ्न्थेन च ।
यज्ञायुधानि संभरती तिविदितखादनद्वारेवोद्धललपुललयोयक्सा
धनत्वं `स्यादिति शङ्कितम्‌ । न च तत्रोक्त दूषणे. यत्र प्रल्लञ्येते ज
=
=
दो
मज=

सांद्नस्यादरष्टा्थंत्वापत्तेर्वेरूप्या पक्तश्चेव्येते । मन्वस्य प्रकाशनरूप

दरष्टमाघार्थत्वात्‌। -परकाशनस्य तु,परमट्रएटा्थत्वं तश्च. प्रकरणपरमाणः
.बल्ान्न्याय्यमेष । वरः चं तदुत्कर्षौत्‌ । अतो मन्व बलालाभान्नावघाक;
-नित्यतासिद्धिः । फिं- च - मन्त्रवलादुद्दरललधुखलास्ाङ्नटष्टाथेता-
बलाश्चावधातनित्यताक्षेपेप्यवधघातविध्यभावैे न चाविहितमङ्गं
भवतीति न्यायेन तस्याङ्गता न स्यात्‌ । मन्तरोद्ूलब्द््टाथतानिषोहा
कतयथोपक्षारकतामात्नं स्यादिति तदुभरेषेऽङ्गभ्रेषनिमिन्ी-भ्रायश्चिरीं न
स्यात्‌। विधो तु खत्यङ्कतवात्तलोपेऽङ्घ्रेषनिमिच्व' प्रायश्ितं भवतीति
न विधिवयथ्यंमित्यवधातनियमविधिदुषणं दोंक्षितानां- ' तुच्छ
मिंत्थलम्‌।

भ्य 'तत्मादज्रोभयस्मिन्‌" इति पञ्चविंशतितमश्छोकदूषणम्‌ ।

तदेवं पोक्षणेऽपृवं विधेरबदन्तौ च नियमधिधेरुपपत्तौ यदेवं,
षुद्धमेवाचुष्ठितमभ्युदयकारि भवतीत्येवंपरतां धरोश्चणाबहन्तिविध्यो
दाशक्यः 'तस्मादघ्रोभयंस्मिन्यवपरिहतये-पारिसंख्यो .विधिः स्यादि'
त्यादिना पञ्चविंशतितंमन्छोकेन दूषणं छृतं तदुग्मखावेणेव गरि
तम्‌ । .अत एबोमयीरपि कठैविधित्वापादनमप्यत्र श्छोके छृतमः

„म=७3य,र* .
>+

५र
 ` अपृषादिबिध्युद्वाहरणक्षेपपरिहारः। `ग्७
र#.
(2>

नन
क संबद्धमेव यः मन्त्ादिब्रलाद्धिःकन्पितविधिना भोक्चषणावघातयोः धातौ
भो
क
क
`
कल्पितविधेः खमाख्याविषयत्वाभावादप्रा्ताध्वयुकरतुपराप्त्यर्थंः श्रत-
विधिः स्यात्‌ । यदा तु मन््ादिबलात्मा्तिः धोक्षणावधघातयोनं |
सभवतात्युपपादितम्‌ तदा तत्पराप्व्य्थावेतौ विधी न समाख्याद्ार-
काञुपात्तकन्र थाविति युक्तमिति ।
म=
=क

छथ (एवंचाग्वाभिधानीभरह्ट इतिषडवशतितमश्ललोकदूषयम्‌
-
चत्त्‌.-- "एव च्वाश्चामिधानीग्रहविधिरपि तत्कर्तनैयत्यमाघ्र-
धाप्त्यथः प्रयस्येत्प्रथनविधिरिक प्रासतमन्त्ाचुवांदौत्यादिषडविंश-
भए
०
व=
म
मा

नित्तमश्लोकघु्तवा तत्तात्पर्यं व्याख्यातम्‌ । विध्यन्त

ावकाशसस्वे
जघन्यं परिसंख्यात्वं न स्वीका्यमिति प्रागुक्तम्‌ । पोश्च
णावघात-
विध्योश्च कतृ नियमप्राप्त्यर्थंतया चारिताथ्यसुक्तम्‌ तेन न्यायेन
न
का
9 ४ परिखंख्योदाहरणेपि कर्तृनियमार्थतैव स्यादर्थघाप्ते ग्रहणेऽध्वर्यो
पाक्षिकत्वेन नियमवचिध्यवक्षाशसस्रात्‌ । तजर मन्त्रभ्रहणं कतृनियमार्थ
पथनविधाविव छिङ्गपाप्तमन्बस्याजुवादकः स्यादिति। `
निदं परिसंख्योदाहरणदूयणमप्यसुक्तम्‌ ।,तथा हि
न तावदू-
हान्त भरथनं नियमेन धरां येन तद्धिधिरध्वयकतुः
ुं नियमार्थः स्यात्‌
दुक्िर्तु मन्त्राधिकरणेऽस्युपेत्यवादमान्नम्‌ ।
, यर्विमामागस्णन्नितिरिघो दार्ए्स्तिके ` एकादशप्रयाज्ञान्यज-
11) चोदकभ्राप्तप्रयाजादिवदर्थप्राप्तप्रदणान्ुवादं विरिष्टविधि
गौरवपरिहारार्थं स्वीकृत्य तन्न संख्यावदिषठ मन्त एव विधीयताम
त्याशङ्कुय इषणसुक्तम्‌ । कि श्रहणमात्रे मन््रविधिरश्वमिधानो-
विशिष्टे वा । आद्ये मन्नरलिङ्खादेव प्रासिखंभवादिधिवेयर्थ्यम्‌ 1
। द्वितीये जु रिशिष्टाचुवादांदाक्यभेदापत्तोवविवक्ष
िशेषणाायां विधि.
वेयथ्यमेव । अश्वामिधानीमान्ने मन््रविधावप्युक्त प्व दोषोऽ
भ्वचिरोषणस्या विवक्षितत्वात्‌ । तस्माददिशिष्ट्निधिगौरवाद्िह ना. `
 च विधिरलायनदूषणे- .
न

सं मव ार्फरतः द-
प्राप्तप्रहणविधेः - क्तंनियपरर्थतयाऽर्थबरव
निथम एवायं फलतः परिसंख्येति ।
वदण्ययुक्तम--विधवेयथ्यपसङ्कादेव विशिष्टाुवादऽवीकृतेः ।
न ब्राह्मणं हन्यादित्यादौ चान्योन्यं विना तैराकाक्ष्याभावे विशष्टा-
दुवादस्य नज॒रीकायामुक्तेः। न चाध्व्ुकर्तंकरधनियमाथं्तया.प्यथे
धरत्वान्न विधर्तयथ्यंमितिवाच्यम्‌ तथा सति मन्त्रा वादलम्मवेष्य-
श्वाभिधान्युदरोन ब्रहणविधिः स्यात्त्र चाश्वेन विद्योषणे वाश्च-
मेदापच्िरशिषा । तश्च तव ममेव विशि्टाज्चुबादस्वीकृतििधिवे यथ्यं
धरसङ्खोऽस्ति 1 गद॑ंमरशनाया अपि प्रहणस्याध्वर्युंकतु कत्वनियमाय
विध्युपपत्तेररवशड्दस्य गभो पलक्षकषस्वेनाचु बादत्वसम्मवाच्‌ । तरूपा-
दैतदोषपरिदांरा्थंमपि नायंबिधिः कठ्‌नियमाथंः किन्तु विधिवेय-
थापततर्विशिष्टाचु वाद्‌ स्वीकृत्य मन्त्रविधिरेव परिसंख्या फलक इति
युक्तम्‌ ।किं च यथात्रीदिविधो सति तसुपजीम्य प्रवृत्तोऽपि योवधातः-
विधिस्तस्यैव अवघातनियमः कटं न वीचिः यथा बा जगविधोौ
सति सथुपजीग्य रवत्तोऽपि यो व्रीह्यादिविधिस्तस्यैव बीद्यादिनियमः
फलं न यागविधेस्तस्माद्यथा व्रीहिविधेरवघात्तविधितः फलान्तर शग्यं
तद्वहु ्रहणविधो सति तमुपजीव्य पश्चसयाध्वयुं समाख्यया करहिपत-
स्याध्वयुविधेः कत्‌ नियमः फलं न प्रहणविचेस्तस्य त्वध्वुंिधितः
फलान्तरं श्रुग्यं तश्च न मन्त्रपरिसंख्यातोन्यद्स्थते। साश््याभावे
ह्यस्या विध्यन्तरफखेनापि फर प्रत्ता स्वीक्रियेत न तु साक्लार्फटा-
न्तरसम्भवेऽपीति 1 च तवानथक एव मन्धाञुवादहो ममतु
विधेयार्थकतयेवार्थवान्‌ आदत्त इत्यप्युदेशार्थस्वाद्र्थवदेव । न ख ध
मो
क
~क
भिक
क

विध्युदंशान्तगंतिसंमबेऽत्यन्तानथंभयं युक्तम्‌ । तदुक्तमुद्धिद्धि-

करणसिद्धान्ते विध्यु्शसं भविनश्च स्तुत्युपयोगित्वं न युज्यत
इपि। विधयुदरशसंभविनश्च स्तुत्य्थत्त्रायोगोक्या तत्संमविना आन्थै- |
क्यायोगः छुतराभ्रयुक्त इति कैपुतिकन्यायेनोक्तं भवति । पएवं सति
 अपूवादिधिध्युदाहस्णाक्षेपपरि्ारः । २६
----------____ =-
=

यश्च॒ स्ंथाविध्यदरेशान्तमांबासंभवस्तघागत्या कवलिदन्थ #मप्य-

छवःदइमा्रमङ्खोहतम्‌ । यथा सप्तदशारल्िवाक्ये. वाजपेयस्येधि
यथा वा प्राजापत्येषु पयंक्चिङृताचुत्खजन्तीत्यस्यैकादलो ।
सथ उद्र्वोश्नाश्व'इतिशप्तविंशतितम्लो$दूषणम्‌ ॥
यस्तु-षड्वशतितमश्लोकोक्तदूषणोद्धारो ऽन्यथा सवथ-
। मेवाशङ्कितः स्यादेतन्माभून्मन्धश्वामिधानो विशि्टप्रहणविधिरभ्वा-
भिधानीग्रदणोहश्येन मन्त्रविधिरभ्वामिधान्युदेद्ेन मन्बरधिधिर्वा
अश्वमाचोहरोन मन्त्रधिधिस्तु स्यात्‌ । तत्न विशिणएटविधिगीौरव-
स्य बिशिष्टाजुवादङतवाक्यमेदस्य चाप्रक्तेः रशनाग्रहण-
प्रकाशक्स्य च मन्त्रस्य खाक्चाक्श्वा्थत्वायोगात्तदीयरशानाग्रहण-
द्वारकत्वं पयंवर्यतीस्यर्थसिंडार्था
वादः
चु परमभिधानीमादत्त इति
अस्य चार्थस्य ॒लिङ्कदेव प्राप्तोगंदं मरशनातो . मन्त्रपरिसंख्यैव
फरूमित्येवसाशङ्कय^उदश्योत्राश्च पवेत्यपि न फडवतीशत्यादिना
सप्तविशतितमश्नमेकेन दूषणं छतम्‌ । मैषम्‌ । ओौतधात्तर्थविधि-
स्यागेन = वाक्यीयमन्तविध्ययोगान्मन्तरविधिफलासख्यानाद्ु
्परिसंद-
णचिधिफलस्य कतु नियमस्या्यर्दितत्वाच्चेति । तथा गर्दभरशनातो
मन्त प्रिखख्यादोषन्नयवतीत्यग्रे वक्ष्यते विध्यनहंविधिमूखा च ।
क्रियामन्तभांञ्य मन््राश्वसम्बन्धस्य विधातुभयोग्यत्वात्तस्मात्कतु-
नियमफलकत्वतेच न्याय्यमिति ।
तदप्ययुक्तम्‌ -बीदिभियजेतेत्यादो ब्रीहुपादानानर्थषयस्येव
मन्त्रोपा डानान्थक्यपरिदारायेव श्रोतस्यापि धात्वर्थविरेस्त्यागादा.
क्याथविषेश्चाङ्खोह्ारात्‌ । अत एव कतृनियमस्याभ्यितस्यापि
त्यागेन परिसंख्यया भपि स्वीकारात्‌ । परिसंख्या चेद न तिदोषेति
` अ्रहैकरवाधिकरणवार्तिकविसंमत्यादिना वक्ष्यते । न च मन्त्राश्च.
समञ्दन्धो विध्यनर्हस्तत्प्रतीतिरेव क्रियामनन्तमव्थयि न मवति
 ) ं
३०= ~
~
भकाशाध्वर्ुखम्बन्धवत्‌
विधिस्तु तात्पर्यात्तन्मा्नपरोपि संभवत्येव
िष्टविधिरेत्र सव
अत्त पवाघारान्निषटो्नाधिकरणे प्रातीतिको विश य
तरवमित्युकतम्‌ । . अन्यथा दद्धथादिविधिरपि क्रियामनन्तमाव्
दुर्धर एव सूथादिति ।
श्य 'दव्रीहिोक्तणादे इत्यष्ारविंशतितमश्लोकदूष्यम्‌ ।
यत्तपरोक्चणावधातमन्त्रे माध्वर्यवसमाख्या = अध्वयुश्वाये.
` प्रोक्षाभ्यकध्यासमित्युत्तमपुरूषेण ~
- बाधकाभावेन त्यागायोगादिति स्वयमेव प्रागुक्तम्‌ । कतुनियमार्थत्वं
प्रोक्षणावधातविध्योः स्वयमेव दूषयित्वा यध परिखं
ख्याथंत्वमेव
नापूर्वनियमविधित्वमित्युचा नेद तथा सति बीहिशास्रं व्यर्थं
` स्यात्पोक्चणावधातविध्यो््रीहिपदस्यापूर्वायत्वलक्षणया यवसा.
धारणयापादनेनैव तस्य फलत्वादित्याशङ्य तस्याश्वशफपरि.
मारपुरोडाशोत्पादनासम्थाहपत्रीहिलामे पर्तिनिध्यद्चुपादनार्थत्व-
संभवे यवसाधाररयापादनफलकत्वस्यायोगादिति निरस्य
परोक्षणाचघात चिध्योरपूवंसाधनलक्चषणादूषणेनापि यवसाधारणया.
` पाडना्थंता ब्रीहिशालस्यायुकतेत्यष्टाविशतितमश्लोकेन “यद्धी
हिभोक्ष-
: णादेयंवमपि विषयं तन्वते तच्च चिन्त्यम्‌त्यादिना । तस्याथ; प्रया.
जादि्त्पोक्षणावघातयोः धकरणेन दशंपुणंमासापूरङ्गत्वाद्रीदिद्धारा
च तयोर ङ्त्वात्तदपूर्वायाणामेवा्थांत्‌ खौकिक्कस्यारन द्वारत्वात्‌
न चात्रः.न चायं -नियमोस्ति यद्पूर्वीय पव रूपे संस्कारचिधिनं +
#
वि
न

श्रुत इति तप्ते पयसि दध्यानयतीत्यत्न श्चते पयस्येव दध्यानयनविधो

पञ्चात्पयक्तः. सेति तच्छब्दे नापूरवीट्वावगत्याऽर्थात्‌ संरकारष्या `
ृर्कीयत्वाङ्गीकारात्‌ । श्यास्तु मेदस्तञ्न दव्य स्यापृर्
त्वेऽर्थाव्स
बाथं. क
+
स्करस्यापुवांथ स्ववोधः। धोक्षणादौ त॒विपरीतमिति श्रोवान्वयः
स्तुल्यं एव । यस्योमावागनो भभिनिन्मोचेदस्युदियाद्वा पुनराघेष'
#¶
(ऋ
„,
 पृषोदिविष्युदाहरणाक्रहषेार
पपः । ३१
तस्य भ्रायश्चित्तिरित्यत्र `विधेयाञ्निद्धयोत्पादकाधानसामरथ्यादुमयो-
अ्यद्गमननिमित्तत्वलाभो यथैवं विधेयं ध्ो च
=
की
बचा
क्षणादिभूतभाव्यपयोग-
शन्यद्टोकिकनोहिविषयं भवितुं न योग्यमिति विधेयसामथ्यद
िपूर्वी- `
क्य

यत्वलामः संभवति । अन्यथा ` चापूर्वीयमा्रं जूकादिखाधार

णं, -
तंच भ्रणात्मिकोपेते जु तङ्पिन्विक्षिते विशिष्टा वाददोषः + कि
,-
च यदि. बचोदिषूुक्तं भ्रोक्षणाचपूर्वीयत्वलक्षणा पायस
ेष्वपि स्यात्तदा
सोमे विषितं करयादिफलचमनेषयुपंदेशत एव ख्यात्‌ नित्यानिस्य-
संयोगा विरो धाद्धा ल्ल मानविधेः भरतिनिधेरंपि सख्येन सह तदा-
पचतिः ।तस्मात्मरतिनिधेभुख्यसलामान्य विध्यनैमित्तिङस्य नित्यखमान-
विध्यभावं च उयवस्थयाऽभ्युपगच्छहिमभास
र्मकः
ी संसकारवावयेषु
बीदहिसोमादिफडानामपूर्वीयत्वलक्षणां हित्वा सुख्याथंस्वम
े वाजस्य
परतिनिधिगत्ुख्याचयवानां व्रौद्यादिगततदवयवानामिवं
व्रीह्यादि.
पदविषयट्वान्ु्यसमानविषयम्‌ । न च फर्चमसस्य सोमपद्‌-
विपयल्वामाान्न सोमलमानधिषयत्वमित्येव व्यवरथोपपाद्या । नैभि-
्तिकमच्तद्यत्वादलमान विधानं स्यादिति प्रतिनिधिश्च तद्वदिति ष
तार्तोयाधिकरणद्धयं चैवं परमेव। नैमित्तिकमित्यत्न नित्यानित्य.
योगविरोधोर्त्वपूर्वीयटवलक्षणामभ्युपेत्य । नन्वपूर्वीयत्वलश्चणाया-
मपि फलचमससाभानविध्यन्तामावश्च प्रतिनिधेयुं्तः 1 -नित्यानि-
त्यसंयोगविरोध्रसङ्कतदभ्ररुङ्को हि नत्रनः हेतू कितु दिकिपरस-.
ङ्गाभसङ्गो न हि नित्यं नैमित्तिकं च युगपद्विधीयेते कि - तु
नित्यमादो पश्चादितरत्‌ । तन्न नित्यविधिवेलाय मिव -तदेकवाक्वतया
व्यापृतानां संस्कारविधीनां न पुनः पश्चादपि व्यापारो-न्याय्यः।,
्ुरूथप्रतिनिध्योस्तु विध्येकयान्नायं दविख्क्तिप्रसङ्ग इति मैवम्‌। बीदि..
वल्यकालतर्खंस्कार विधीनांव्रीदिचिधितः' पागधूर्वीयत्वानवगतेष्तल-
क्षणायोगात्‌ । नच ्रीहिविध्युत्तर तहिं तद्क्चणमं स्यात्‌। एवं हि
तीदिविधिुर्यकालमेव प्रडृत्तियोग्यस्य सस्कारव्िधेयंवसाधारणया-
 ॑ , बणे-
- अ

्यधमाणामपि नैमित्तक.
थेव व्हिधिध्युत्तर प्रषचिः स्यात्ततो निस
‌
साघारणथार्थमेव तद्वध्युच्तरकाला भ्व त्ति स्यात्`
ाधनलया विधत्ते
दुतसतु-नोदिविधिनरीदित्वजात्यवच्छिन्नल
त्यन्रचत
न हु वौदिमावयोभ्याननीवारगतावयवान पषाततु॒नि ्छेः न्ञापि तद्वच
प्रधानविधितो य त्किद्वव्याक्चेपप्र सक्त्नोदित्वान चच्छ्ि
द्यतवयोग्या सुख्यसन्ञिरृष्टानीवारस्था दवाक्षिप्यन्ते इति तेषाम |
ुर्वीयत्वं सिद्धथति ।पृताकेष्टीषत्सहूरो्ट तन्न्यायापवाको वचनादेवेति।
न
न युगपन्भुख्यप्रतिनिध्योर्विधिः। पवं नित्यनैमित्तकयोरपीति
ि
सुख्यभ्रतिनिधिैषम्यम्‌ । नन्वेवं वरीदिविधाविव तर्खंसूकारविधावप
. जीहिपदस्य शु ख्यार्थत्वात्प्रतिनिधिसाधारण्यं न स्यात्‌ । न
` `संस्काराणां भकरणाव्‌ प्रधानापूर्वार्थ॑त्वे तन्िवोहाय पुवंतनबोहि.
विधिनेव पश्चात्तनन्यायेन नीवारगतघ्रीहिमाव्योग्याचयसानामपु
` वंबिधित्वात्तदाकाङ्क्षावशादुमयसाधारणव्रोहित्वावच्छेरयोग्यमात्नः
-छक्षणाङ्खकारात्‌ फलचमसे त॒ सोमत्वावच्छेदयोग्यत्वस्याप्यः
भावान्न साधारणीदित्वावच्छरेदयोग्यमावलक्षणाङ्खोकारात्‌ फखचः
` मसे तु सोमत्वावच्छेइयोग्यत्वस्याप्यभावान्ञ साधारणलक्षणोक्तिमेदः
. अत एव व्ोदिमन््ः श्रतिनिधो नोष्याः। ॐ च व्रीहिधमां अपूर्वोय
त्वलक्षणया यवैष्वपि चेत्स्युरुततो बदद्रथन्तर धर्मां सीलनखसुव्र-
ध्यानादयोपि संकीर्येन्‌ |

अथ तश्र निर्दृशमेदाद्‌ व्यवस्था--तदुक्तम्‌ नवमे निर्देशादुः

व्यवतिषठरक्निति ` श्दं तुः नास्तीति चेत्‌ न निर्देशमेदैपि तवा,
पु
यतस्वलक्षणया तावन्मात्रविवश्चायां सांकर्या पत्तः । स्वरूपस्या. |
.प्यादरे विशिष्टोहशापत्तेः । नन्वयं दोषो.ऽिसूयंबाक्चयोरपि। वि
प्रातविशिष्टदोमोहशाच॒ल्यः । न च सायं पातः शब्दावेव लक्षणया
तत्तट्कालीनप्रैव होमसुहृश्यमपयतः जहो वदुदा
 अपृ्ांदिविध्युकादर्णाक्षेपपरिष्ारः । ३३
-----------[-[-[-[_[-__-_~~~~-~~-~_~---~_~_~_~_~_
~_~-~~~_ ~

धाच्यम्‌ । होममेदाभावेन सायंपातःकारोपलक्ित्टोमस्य

प्रातःसायंकाल्योरप्यनपायात्‌ "अनपायो हि कालस्य जक्षणं हि
पुरोडाशो"तिन्या यादन्
सूयंखां नि कर्यापत ेः। तस्मातश्न निर्देशमाश्ादेव
यथा ह्यवस्था तथा रथन्तरबृदद्ध्मष्वपि स्यात्‌।
मेवम्‌-तत्राञचिर्ज्यो तिज्योतिर्चिः स्वाहेति सायं जुहोति सूर्यो
ज्योतिज्योतिः सुः स्वाहेति प्रातरिति वचनधिनियुक्तमन्बवर्णभा्ता-
( ग्निसुयाचादेन भजापतिमात्रविधानेऽन्यततरस्यार्थंवादत्वाव्‌ ¡ न च
वाच्यं मिश्रलिङ्गमन्त्रविधिपयुदस्तशुद्धलिङ्खमन्त्रपतिप्रसधा्थं तद्धि-
धिरिति ब्राह्मणेनेवाग्निखुयं विधिरिति । यग्निषाकयेनाग्नेः सायंहोमे
सुयवाक्येन च सूर्य॑स्य प्राप्र्होमि च व्यवस्थया विधौ सति शुद्धि. |
ज्गमन्द्वयमेव सायंग्रातर्दोमयोलिङ्खाद्‌ व्यवस्थया प्राप्तं न तु भिश्चलि-
ज्गमन्बदयं छिङ्गाविरदोषादित्यपेक्षिततदु्यवस्थारथ॑त्वेन सप्रयो अनस्य
मिश्चलिङ्खमन््रधिधिद्वयस्यानपेक्षिते ऽग्निहोप्रकरणा्नातावगततदङ्ख-
भावस्य शुद्धलिङ्गमन्बद्वयस्य पर्यदासे व्यापाराभावे तततिधसवा-
नपेक्षणात्‌ तेनाज्यभागक्रमान्ञातानामिव याज्याचुषाक्यानां वा
घ्नीज्चघन्वतीविधिस्ां स्वाहाकारलिङ्गेनैव होमाङ्गानां शुदमिशभ्रलिङ्ग
मन्ाणां विधयः काठसम्बन्घद्वारा व्यवस्थाथां पवेति निर्देश
मान्न कुत्रापि व्यवस्था ।

नन्वेवमपि बृत्पृषठं मवति रथन्तरं पृषं भवतीर्युपत्तिवाक्यमेदेन

|पृ्ठमेदात्तदपूर्वमेदाद्‌ वृ्द्रथन्तरधमब्यवस्थास्तु। मैवम्‌ । पृषठेः स्तुत
इत्यतदेवं महेन्द्ररुतोज्ाणां चतुर्णामुपत्तिवाकयं बृदुश्थन्तरव-
व्यदयं तु माहेन्द्रस्तोजे गुणविधिः।

नु पृषठैरि्युत्पत्तिवाक्यगतसंख्यया क्म॑मेदे पृष्टवहत्वं नारूतीति

साप्तमिकवुत्रभाष्यविरोधः स्यात्‌ । धतो बहद्वथस्तरवाश्यविदिते
दे पव पष्ठ पृष्ठः स्तुवत इति तु मैन्नावक्णादिखाधारणं छशरिन्यायेना-
 विधिरसलायनदूषणे- -
(~ = -----
-----
लट्वाज्यैः स्तुखते पञ्चदशान्या-
अदहटक्षणयाञचचाद्‌ः । मैवम्‌ । यथा
ं विशं ब्राह्मणाच्छं-
रो राञ्य तराञ्यं सप्तदशा सप्तदशं मै्रावश्णस्ययैक
ज्यानि पञ्चदशं होतु
पवपानानन्त भावीति `
सिनः पञ्चदशमच्छावाकस्येत्यादिप्रयोगादवहिः
ते सक्षदशानि
चत्वार्यपि स्तोश्रारयाञयशज्धाच्यानि । एवं पृष्ठः स्तुव
पृष्ठान्येकषिशं होतुः पृष्ठं चिणवं मैत्रावरुणस्य सप्चदशं ब्राह्मणाच्छ-
कस्य
दिभ्यो गारमाध्यं
सिनः पञ्चहशमच्छवा ेत्य
दिनपवमान ाा-
ानन्तर्म
वीनि चत्वार्यपि स्तो्ाणि पृष्ठशब्दवाच्यानि । काचिट्क एव रथन्तर
पुष्ठमिद्यादिहोतुः पृष्ठमात्रेपृष्ठशढ्दपयोगस्तु अज्ञुने पाथं शड्दश्रयोगव-
दात्‌। आपो वायरिवयमाछन्‌ तासां चायुः पृष्ठे व्पघतंतेत्यादिधुनौ
पष्ठशब्दस्य परृतिनिमित्तत्वेन विषक्षितानामपां पृष्ठाद्युत्पत्तिमरव्यच-
हितां वामदेव्ये तस्माश्चोत्पन्नेनव्यवहितां ग थन्तरादिषु परदकश्यं ततः
पिता वै वामदेव्यं पुजाः पृष्ठानीति रथन्तरादिष्वेव पृष्ठरब्दधयोगव ख
निरूढिवशादिति कटपनौ चिरयेन पृष्ठैः स्तुवत इतिशुतेरचुवादत्वला-
वि्ययो
क्षणिकत्वकरपनस्य बृहद्रथन्तरवाक शिष्टवि धिमादेन्द्रस्तोत्नमेद-
तदपूर्बभेद्गोरवायोग।त्‌ । प्रकृतौ पृष्ठशरहुत्वं नास्तीति साप्तमिकव्यव.
हारस्य त्वयमथेः । विश्वजिति विधानयोग्यं घोरकप्राप्तपृए्वहुत्वं
नास्तीति । नु पृषटेक्ये सन्नोऽक्षराभिष्यक्तपा दर ्टाथत्वादद्र थन्तर-
यो्यायाद्रेव विकल्पप्राप्ेवंहद्वथन्तरः वा पृष्ठंकार्य मिति चिकट्पव चनं
ज्यथम्‌ । मतस्तद्थंचत्वाय गोरवमप्यदोषः । मैवम्‌ ! पृष्ठैः सतुवत इति
विहितेषु स्तोत्रेषु रथन्तरघ्हद्वापदेव्यनौधसकाडेथानां पञ्चानां
लाम्नापुपदेशातपृषैः स्तुवत इत्यत्र प्ञ्चस्तोन्नाणि विदितानीति शङका-
निच्र्यथमाचे एव पृष्ठेवुदद्रथन्तरयोधिक्रड्प इति व चनस्यार्थवत्वात्‌
दादश स्तोत्राणि दादश शखाणि तर्प्र नवति शतं सखोज्नीया इत्या-
दिलिङ्गादधिकस्तोघ्रसद्धावशङ्ानिराससंमवेप्यधिकसामान्नानादवश्यं ।
य्न कचित्करप्ये विकल्पे व॒हद्रथन्तरयोरेव नियमार्थमेतदन्यथा
पृष्टद्थपक्े्युकतकिङ्ग देव तट्ससुश्चयनिराससंभवेन विकद्पव चनवेय `
 मपृवादिविध्युकाहरणाक्षेपपरिहारः । ३५
~] ~
्यापत्तेरपरिहारात्‌ । तस्मात्पृषठाप्॑मेदान्न व्यवस्था । न च स्तोभाषू-
्भेशव्सा । तेवां गीतिकालपूरणेन दशारथत्वात्लामाङ्खरवाश्च धर्मैरपि
लामाङ्गशरतैशं गानां च परार्थत्वादिति न्यायादसंबन्धात्‌ । नलु माभू-
दपूर्वमेशाद्धमन्यवस्था चित्रतवशचरत्वादिस्तुतिभकारमेदाच्च स्यात्‌।
न । नह्येतावताऽपूर्वोयत्वलक्षणा सिद्धयति । तत्तद्ध्म॑विधौ तत्तत्ध-
कारकस्तुतिजन्यापूवंलाविवक् धनतषायां
्व तु विशिष्टोहेशा पत्तः । चिष-
तवश्ुररवरार्दिधकरारस्य कवर थत्तरादवि्वभावेनतेषु बृहद्थन्तरधर्मान-
तिदेशपत्तेश्च ।तस्माच्छ तस्पसेदादेषाश्न धमंव्यवस्थावद्वोहिधर
्मां यपि
श्ुतरूप पच चिधीयन्ते । तेनापूर्वीयत्वलक्षणया यवेष्वपोति सिदखम
्‌।
तदेतदष्टाविशत्तितमश्लोके प्रतिपादितम्‌ ।

तदेतद पयामः यत्तावदुक्तं रोक्षणावधातविध्यो्नापूर्वनियमयि.

धित्व किन्तु यवपरिसंख्याथत्वमिति । तन्न । वौदिशाख्नानर्थक्यात्‌।
धोक्षणावधांतविध्यो्वी हिपदस्यापूर्वीयत्वलक्षणया यवसाधारखयापा-
दन (थमेव हि तत्‌।

यत्वस्य दूषणमुक्तं तस्याश्वशफपरिमाणपुरोडाशसमर्थाल्प-

तीहिलामे प्रतिनिध्यच्ुपाशानर्थत्वसरंमवादिति । तन्न | नित्थानित्य-
संथोगविरोधःत्‌ ।

यदपि यवसाधारण्यासंभवे हेत्वन्तरमप्युक्तमपूर्वोयत्वलक्षणा

न युक्तां । प्रोक्ष॑णाव्रातयोः प्रक्ञरणेनापृर्बार्थत्वात्‌ त्रीहिद्धारा च
तादय्यां्तदपूर्वोषाणामेवार्थाोकिकत्यागेन द्वारत्वादिति ।चदपि न।
विश्वज्ञिदयागस्य स्वर्गार्थस्वे करिपते श्ुताांपत्या द्ारत्वेन कलिपत-
श्यापूरेर्य शान्दत्वस्िदुध्ये भपूर्धं त्वेति शभुक्ल्पनावत्‌ पोक्षणा
दैरपि प्रकरणेन परधानापूर्घाथत्वे कलपते श्वतार्थापर्या द्वारत्वेन
कल्पितानामपूर्वोयाणां धीदिणां शा्दूत्वसिद्यै अूर्वीयत्वलक्षणाया
 ६ विधिरखायनदुषणे ~
क
विवक्षितं
आवश्यङस्वात्‌ । किं ख यदि व्रीदिस्वरूपमेव धर्मविधौ
दोषो
ततो विरतौ नीवारेषु परोक्षणादैरतिदेशो न स्यात्‌ । सोयं
कवितमश
दीक्षितैरप्यष्टाविशति ्लो त उक्तः । चिघ्रत्व्ञुरत्वादि-
वर णान्
ि
ापततेरित
प्रकारस्य करवरथन्तरा दिष्वमावेन बहद्थन्तरधर्मानतिदेश
ग्रन्थेन । पोक्षणादिष्वतिदैशश्च नवमे दव्यसंख्याससुद्ठायं
क्षणया
वेस्यज्न तीहिर्वविवक्षयानतिदेशं पूवंपक्चयित्घाऽपूर्वयतवल
त्चिरासेन स्थापितः । अतो दीक्षितानां चित्रत्वशुरट्वशरिप्रकार- ।
िक्राधि-
विवक्चायामधाहृते तद्विकाराद्विरोधाद्धवतिष्टेरन्निति नाखप
करणं वदतां कथमेतदधिकरणविस्मरणमिति न विद्यः । एवं त्पपु-
बाधिकरणेपि भोशक्षिताभ्यासुद्ूललमुखल्ाभ्यामवहन्तीति भोक्षणस्य
नैवारश्चकनंखावप्‌तानामिस्थत्रातिदेशोहसिद्धूये अवदन्तेवेतुष्यद्वारा
तल्साधनतवेन वापूर्वोयत्वमु्ुललशुसरूशब्दयोकश्ष्यमित्युक्तम्‌ । एवं
मन्त्ेष्वपि द्न्यदैवतारवरूपपरस्वे द्र्यान्तरे देवतान्तर वा वितता
बतिदेशोहो न स्यातामिति ।
यश्चोक्तं नचायं नियमोस्ति यदुपूर्वीय पव रुपे संस्कारविधिनं
श्त इति त्ते पयसीत्यत्र श्रुत्यैव कन्धसंस्कारविशिष्टपयः परामरिना
तेनापुर्वीयत्वद्ोधनात्‌ नहीयं व्याप्तिः संस्कार्योऽपृचंलक्षणेति येन
उथभिचाराद्‌ दुष्येत । किन्तूत्लगंन्यायस्तरूप च न्यायान्तरेणाप-
घादो न दोषः।

यत्क्तं यस्योभावाभ्ची शत्यत्न विधेया्चिद्धयोत्पादकाधानसाम-

थ्यादुभयाग्न्य्ुगमनिमित्तत्व वद्धिधेयं भरोक्चषणावि भूतमाग्युपयोग्ुन्य-
व्रीहिषु न योग्यमिति विधेयसामथ्यादपूर्वोयत्वलाभ इति सत्थम्‌।
तन्तु-धताथांपत्या शदकरपनया इद तु तत्स्थाने रक्षणेत्युक्तम्‌।
विधेयसामथ्यादपि -चार्थंविरोषनिर्ण॑ये शढ्इकदपक्षोकाऽथद्वित्यधि-
करणे पकदैशत्वादिति ुश्रावयवेनैव।
 अपां दिविथ्युदाहरणक्षेपपरिदारः। ३७
------_--[-[-_[_[_-_______

यत्तुक्तमपूर्वोयत्वमाघरे लक्ष्ये जुह्वादिसाधाश्णये तरडलप्रणा-

ल्िकोपेते तु विशिष्ट इति । तन्न । व्रीहिभिरिति तृतीयया नात्यर्थं
विषयथरदेयप्रृतित्वलक्षणात्‌ । प्रदेयेन च प्रकृतित्वविशोषणमिष्ठमेव ।
ब्राह्मणेनेव हननस्य तत्पतिषेधे इत्युक्तं नज्रीकायाम्‌ यदि घीदि-
परोक्चषणाद्प
॑ ूर्वायत्वलक्षणया यवेहवपि स्यात्तदा सोमक्यादि कलन.
मसेप्युपशत पव स्यादिति । तन्न । नित्यानित्यसंयोगविरोधात्‌ !
यत्त्‌-तथत्वे परतिनिधेरपि समुख्यधर्मातिदेशः स्यादिति
तन्न । त्वयापि धवि धिषु बी्ारिण्दै वत्रीहित्यवलिद्धक्तत्व-
हानेन चीहित्वावच्छेद्योग्यमा्रपरत्वसय वक्ष्यमाणत्वात्‌ । ततश्च
यथोत्पज्ञविनष्टवीद्यवयव। चनीहित्वावच्छेकयोग्या पं नीवारगता
अपीति जीहिधिधिनैव चिषिता नित्या इति न तेषां धर्मान्वये
नित्यानित्यसरंयोगविरोधः। ब्रोह्यवयवानाप्रघातपेषणाभ्यां विनाशान्न
स्वरूपेण साधनत्वं घटत शति तदधयवानामेव विज्ञातीयपरम्परया
वदित्वोपन्टक्षितान्वी हिविधिविधत्त । अर्यं च न्यायः पशोरोकहविषरु-
मित्यत्न दशमे स्थितः। नैभित्तिके तु धर्मविधिगतसोमपदलक्षित
प्रनापृर्वीयात्वाविशोषेपि नित्यसोमधिध्यसंग्रहान्ञिमित्तान्वयाश्चा
नित्यत्वान्नित्यानित्यसंयोगविरोध इति वैषम्यम्‌ । तेन नित्यानित्य
संयोगविरोधोक्तेस्तदधिकरणेऽपूर्वीयत्वलक्षणाभ्युपेयेत्यपव्याख्यान-
मेव । पतेनेव पतिनिधेघुं ख्यसरामानविध्ये तकषमावे च नित्येन सह नै-
मित्तिकस्य द्विरक्तिप्रखङ्काप्रसङ्गावपि हेतू उपपादितो । यचु- तक हि
` विधितुञ्यकाल तत्संस्कार विधिर्त्वयुक्तं तदङ्खीकुमंः ।
यत्तु-वदुत्तरं॒प्रवृत्तिनिरासलायोक्तंवदिविधितुन्यकालमेष
प्रच्तियोग्यस्य संस्कारविषरेयंवसाधारश्याथमेव तदुत्तरप्वृत्तिः
स्यात्तञ्च॒ नित्यनैमित्तकयोरप्यविशिष्टमिति तन्न । ब्रीहाञुवादेन-
संस्कारविधिवीहिबिधितुर्यकालप्रवत्तियोग्य इति व्याघाताद्यष.
 क्के

नदूष-
` विधिरसाय- - -
णे - --

व
~~~ ो ग ा द । तुन्यकाल-
ऽतप ् ल ङ ् ग य ा ध ् य य
त -दायोलरसयमयि ित्तिकविधितः प्राकषस्वमाघ्राशया ।
्गिम
प्रबस्युकिस्त प्रन्थेऽ पुलर ा्षिः िप्र
त न सख्य विधितः प्रतिनिध
यक्त-वस्तुतरिस्वत्यादिनोक् ि-
्त न् या या रप ून ीक ेष ु तु वच नादिति न युगपन्भुख्यधरत
किन्तनन्तरपव ृत
य नि लन ैम िन ्त कथ ोर पी ति तदपि मुख्यविधित
निध्योर्विधिस्तश्च तु द्
रुपप ादिं तत्वाज्ञिर सूतम्‌ । न्यायेन त्विय.
पव नीवारगततदवयवधासे
िध ित ोऽ ्व शक ाद िप रि मा णपुरोडाशजनन वमान.
हुभवेति भुख्यव ावयव-
प्ते कत िच िद धय वह ान ं का यंमिच्येव प्रतिनिधिगनमुख्य
पाद्वाने प्रा नेन
्धः । एवं पुनीकघ नेनापि ।
विधिस्तु सुख्यविधित प्व सिद
्यनेमि तिकयो स्तुनेति वैषम्यम्‌ ।
सुख्यथरतिनिध्योुंगपद्विधिनित
िधिरेव तत्संस्कार
यत्तक्तं त्रीहिविधोवीदित्वाबच्छिन्ञावयवव
्यते फलच्मसे तु सोपत्वा- |
विधिषुतु तदृबच्छेदयोग्याचय वमार लक्ष
पव वीदिमत्नः
वच्छेदयोग्यस्वस्याप्यमावान्न साधार णी लक्षणा अन
ित्वावच्छेदयोग्याव-
प्रतिनिधौ नोय इति। तदपि वदििधावैच वीद
मेनेति । द्यास्तु-
यवविध्युपपादनात्परास्तम्‌ । अधिमं त्वम्युपग
व िषु लक्षणा |
विशेषो ममापि वीदिर्वाचच्छेदयोग्यानामे धमंविध
कविन्त्वपूर्वीयत्वेन तेषामेव ब्रीहिचिधिविषयत्ात्‌ सोमधमं विधिष्वपि
वोयत्वेन लक्षणा न
सोमपदेन | सोमस्वावच्छेदयोग्यावयवानामेवापूर्
तैमित्तिक्वानामिति तुल्यवीदिमन्ानूहोपि योग्यावयवानायेवापुर्वोय-
त्वेन लक्ष॑णायामपितुस्यः।
यत्तृक्तप्रपूर्वीयत्वलक्षणया वीदिधरमांणां यवसाधारये वुहद्रथन्त-
रधमां अपि संकीर्येरक्निति । सत्यम्‌ । तद्धाष्यश्ृन्भते स्यापष्ठैषयात्‌
ब्ातिकक्तस्तु रथन्तरं पृष्ठं भदति वृदरपृष्ठं भवीस्युपत्ििधौ-
गुणन्योयेन कर्मभेदात्‌। पृष्ठैः स्तुवत इति तु गुणविष्यर्थोचिबाईः। `
तस्योरपत्तित्व संख्यया कमभेदात्‌ पृष्टवहुर्वं स्यात्‌ ।
 अपुवांदिविध्युदादरणाक्षेपपरिहारः। ३९
~~~ नत

यत्त-चब्ेष्टापत्तिः छता यथा खटवाञ्येः स्तुवत शत्यादिग्रन्थेन

न्न । आपो वा ऋटिवयमाच्छक्नित्यथ
वादेन प्रकरणे घामदेव्ये
ृषठशब्दपरयोगामावात्तदुद्धारा बृहद्रथन्तरथोः पृष्ठशब्दपवत्तिनिमित्त-
त्वमुत तच्च निमित्तं वदद्वन्त ए्संबन्धाभावान्यैन्नावरणसामादि
स्तोच्र्रथे नास्तीति न चत्वारि पृष्ठनि क्त्वेकमेवेत्यथंवादेन निर्ण
यत। ल एव तर्स्तोत्र पव करणएवरथन्तरं पृषठमित्यादिप्रयोगस्तेना-
स्यार्थवादिकम्य च रथन्तरादिष्वे् प्रयोगस्य पाथादिशब्दवदरढि-
वशत्वोकतिनिररला । भ्थंचादिक्ातिरिक्तनिभित्तस्यासिद्धः ।
पार्थशब्दे तु तसिद्धमिति वैषम्यम्‌ । नैन प्रवत्तिनिमित्ताामेन
कस्यचिदपि माष्यवा्तिककृतोगु रोर्बाप्यसंम्रतं चत्वारिपृषठानीत्युत्प-
थगमनं प्रमत्तस्याश्वस्येव निषिद्धमतः पष्ठापृष्ठखम्रदाये पवायं
पृष्ठशब्दोखुवाद्‌ इति निर्णीते अगत्या विशिष्टविधिर्तद्वलात्कम-
मरापू्वभेदगौरवमर्थंदोपः । नयोरेव पृष्ठयोरद्ष्टाथेत्वात्‌ समुच्चय
प्रसक्तौ वचनाद्विकहपो रथन्तरं च॒हदधेति । |

यतूक्तम्‌ पृष्ठद्वयपक्षेपि दादशस्तोत्रारि द्वादशशल्ञाणि तस्य नव-

निशतं स्तोज्नीया हत्यादिलिङ्कादेश्च नल्लधृ्चयनिषालसंभवाद्विकल्पघ-
चनवैय्यापत्तिरिनि । तन्न-एवं हि वीदिसोप्रादिषिधेरपि तदापत्ि-
रपरिहा्णं। तत्संस्कारविधिघु तदनुषादरूपादिङ्ादेव तत्थातिसंभः
वात्‌ । तथा वितो ्रयान्ञे कृष्णलं जञुहोत्यचुवादलिङ्खादेव प्रयाजादि
पाततिसंमवे तदरनिदेशानर्थक्यं स्यात्‌| अन्यथा च लवाप्येकलिङ्खेन सिद्धौ
लिङ्कान्तरवैयर्थ्यं दुष्परिह्रमेव । तस्मादेवं जातीयेष्वीहक रिहापरः
द्वादशरुतोत्राणीरथादेरपि तावदनुपपरया प्रतीयमानविकल्पविधायिता
करप्या तद्धरं वाशब्दवतो रथन्तरं वेत्यस्येवेति सवंमनवहम्‌ ।
श्रथ (मन्त्रेणाश्वस्य रल्ेग्रहणम्‌" इत्येकानव्िशत्तम श्लाकद्‌पणम्‌।

“मन्त्रेणाश्वस्य रज्ञोश्रहणमिशत्यादेकोनध्रिशत्तमे त॒ श्लोक १९

"णो =ज,
कक का त=

े--
चधिरसायनदूवण=
न न = -
ित्यादावप्रा्तपर ि छंख्यया तुबेदोष्यन
ियम
मुक्तं वातिके इमामनयु्णक्ष
|
इति । तदुक्तम्‌-
ा स्यात्पुनः शतिः ।
यद्यस्य विनियुक्तस्य प्रत्यक्ष
चिदोषता ॥
लवश्च परिसंख्यानाटपसजञ्येत
्यविनियोगकृत्‌ ।
यष्टि तु व्रहिविद्धत्वात्लामान
दोषतेति ॥
नैवास्ति श्चतिररेति न प्राप्नोति जि
य विनियोगेन निराकौ-
तच्चेदमाक्षिप्थते अश्वरशनायां मन्त्रस्
मन्त्रविनियोजशसा-
्षत्वेपि गर्द॑मरशनाया मन्त्राकांक्षया तक्नापि
दृटश्चाश्च अयादि वीतये
व्रास्यशाख्नस्यावश्यकद्प्यत्वात्‌ ।
ु ोषतः
इस्याथानां उ्योतिष्ठोमध्रकरणाम्नातानामग्नेयीनाग खा वि
्नेय्याग्नीध ष्ठुन इति
पति्रम
स्तोश्रादौ विनियोगेन निराकाक्चाणामप्याग
धः । तथा
विहितस्याग्नी धोपस्थानस्याग्नेय्याका्था तत्सम्बन्
ामपि प्रयाजादिनां विति.
ध्रकरणादुपदेशतः प्र्स्यस्वयेन निराकांक्षाण
न्वय ईष्ट, एव ।
भावनय। वत्कथंभावाकाक्षाबलादतिदेशं कड्पयिटवाप्य
ां ा.
पवग्निहापीमामयम्णक्निति मश्रस्यापुश्वामिधाग्य विनियोगेन निर
काक्चस्यागदंमरशनादानेन तत्थकाशकाकांक्तया सामान्यवचनं कर्प-
यित्वाप्यन्वयः किं न स्यात्‌ । पवमवश्यकल्पिते सामान्यवचने
प्रा्षपरिसंख्यैव संपश्नेषापीति - विदोषत्वं षोडश्युत्तर इतिवत्‌
दुष्परिहरयेव । कि च प्राप्षपरिसंखपायां भरिदोषत्वं कचिदुक्तोदा-
हरणादावस्तु सर्व॑ प्राक्चपरिसंख्यायां त्रिदोषत्वं प्रसज्यत एवेति
नियमस्तु मीमांसक्प्रसिद्धो न यु्तः। यजुहण गह्णाति
यक्षशास्तरेण
यदुपभृति प्रयाजाञुयाज्ेभ्यस्तदित्य विशोषप्रवुोन परत्
ाप्तावतिदायेडो बहिः.
सर्वेषां प्रयाजानां जौहवोपभथरताञयक्ायंस्वव्रिध् यथंलम्पायां
परतिसलमानयतीत्याद्यौपश्रताज्यसमानयनकालव जौ
हवौपभूताभ्यानाभ्ु परितनप्रयाजद्यप्राचीनप्रयाज खािसं
च्रयपर यां
 पूवो दिविध्युदाहरणाक्षेपपरिहारः। ¢ ४१९
----
न
जय

वायणीयातिथ्ययोश्च चोदकात्मकत्वाङ्खपरासौ शंय्वन्ता प्रायणीया

लंतिष्ठते इडान्तातिथ्येति शंरिवडान्तोपरमविध्यर्थलम्यशं यिचडान्तोत्त-
राङ्गपरिसंख्यायामप्यन्यर्यामप्येलं चिधायामर्थान्तरविध्यथंलम्या यां
£

परिखंख्याया तरेदोष्यामावादिति ।
- क ७ क्ट क

तदैतदपि मन्दधरज्ञस्य वैजात्यमात्रम्‌ । तथादि- यत्तावदुक्तं

प्रत्यक्चेणाश्वासिधान्यादाने विनियोगेन निराकाङ्क्षेपि मने शेष्यन्तर
गर्दैभरशनादानप्रकाशकाकाङ्क्षावशात्तत्न मन्बविनियोजिका शुनि-
द्धन करप्यत इति । तन्न । एवं दि वदचचनं श्रुतिलिङ्गादिभय्ति-
छृत्स्नं मीमांश्नातन्त्रं संप्रदायेनानधीतवान्विश्घरतवाम्वेति । रेन्द्री
हि रेन्द्रया भ्राहपत्यमुपतिष्ठन इत्ति गाहंपत्योपरथाने विनियोगे
निराकाङ्क्षापीन्द्रो पस्थानेपि तस्य परक्ाशकाकाङ्क्षावशाद्िङ्खेन विधि
कठप्ययिट्वा विनियुज्येत । पवं सवेत्र । अथ तत्न मन्त्राकाङ्क्षा-
सहतं लिङः मन्नविनियोअकश्च तिकल्पनहैतुरिति प्रव्यक्षविनियोगेन
मन््राकाङ्क्षा -निवत्तंते कड्पनामूरोच्डरेदेलक्षणो बाधो मवतीति
परपियापहारलक्षणवाधवेषम्याय विरोधाधिकर्णे शाख्रदीपकोक्त
प्रकारः छृट्स्नं तन्बरक्षामन्ोजुसंधीयेतोकतवोषोद्धाराय ततो रशना-
तलिङ्खन शत्य
मन्त्रे$पि प्रत्यक्षविनियोगेनाकाङक्षानिवत्तनात्तदसदर्‌
कठ्पनायास एवाचुखं्ेयः । पएवघुभयसमाधेये कत्स्नेपि श्चति-
लिङ्कादिना चाधव्याप्तेः तन्ते सति भवदुक्तदरष्ान्तद्धयवैषम्यमाघरं
वाच्यम्‌ । तदुच्यते । नाच्राश्चयीन्यायस्तन्न हि क्लृप्त एवाशञ्चय्या
अञ्नोभस्नुपतिष्ठत इति विधिः ख स्तोज्नादौ चिनियोगतों निराकाङ्‌-
क्ामपि प्ररतामाग्नेयीं कटदप्तापूर्वान्बय ाघवेन ग्रह्णातीति च्यायः
स रशनामन्त्रे नास्ति 1 नहयन्नानेन मन्त्रेण रशनां गृह्णीयादिति
सामान्यतो गद्‌मरशनां गृह्णीयादिति विदोषतो घा धिः च्लदक्तोस्ति
यो लाघवेन प्ररृतंक्लघ्तापर्वान्वयमिमामगम्णन्नित्वभ्वामिधानीब्रदणे
विनियोगतो निराकाङ्श्चमपि मन्त्रे गृह्णीयात्‌ । करुप्यस्य तु कल्पना"
 चिधिरसायनद
~
्षणे-
४२ ~

ीव्युक्तम्‌ । क
भतिन दव नैराकाङ्क्षधाद्भवत
म्यात्‌ । स्टोकतोऽ निक्ञातोत्पत्ति-
न्यायः ।दषटार्थत्वादृष्टाथत्वास्यां वैष
दहि वि् ृत् यपु वंम न्य तोप ि न कुथ चिल्निराकाङ्क्षं भवति।
प्रकारं
दस्य तदाकाङ्क्चावलाक्ञिराकाङ्क्षाणामपि भराृतान र `
म्‌ ।गदं भर शनादानकाय
चोदना छिङ्धनोपर्थितानामतिदेशकञ्पनं युक्त
्निंर-
तु द्रष्व्वाह्लोकत पव निज्ञातोर्पत्तिध्रकारमन्थतोपि ध्यानादै
काङ्क्षं भवति । न त॑स्य तदाकाङ्श्षावलाल्निराकाङ्तस्ये मामदम्णन्नि-
तिभन्ञस्य लिङ्गाद्‌गदंभरशनादानेपि प्रापक घचनंकदत्यत इति दृष्टा

न्वद्वयवैवम्यम्‌ । तेन केद्ोषपपरिहारो वातिकश्दुक्तो दुर्बोधत्वेन

भ्ान्त्यैव दूषयितुं उ्यवसितः।
यत्तु- सर्वस्यां प्राप्तपरिस्तं यायां श्ेदोष्यभिति मी्मांसकसि
द्धान्तो न युक्त श््युक्तोदादरणद्धयसुकम्‌ । लाद्यं ता्दयुक्तम्‌।
यज्ुहां गृह्णाति प्रयाज्ञेभ्यस्तत्‌ यदुपश्चति प्रयाजाज्ुयाज्ञेभ्यरुत दिति
सामान्यशाखयोरति्ायेड इत्यौपभ्ताञ्यसमानकालविधितो ऽर्थ॑लभ्य
उपश्ंहार पव न. तु परिसंख्या 1. अन्यथाऽऽत्रेयं चतुधा करो-
तीत्यस्यापि परिखंख्यात्वापत्तेरुपसंहारो द॑त्तनिलाजल्िरेव
स्यात्‌ । न चोपसंहारः परिखंख्येव, गृहमेघीयाधिकरणे भाष्यकाराः.
दिसखर्वसंमता अष्टौ पक्षविकल्पा नोपपद्येरन्‌ । पश्चमस्य परिसंख्या.
ल्वात्सप्तमस्योपसंक्ारात्मक्श्य परिसंल्यान्तगतेः । कि चा
भावादतिरन्नेषु गृह्यत शत्थघ्ाधिक्ररणे “ननूपसंहारः परिसंख्या
वा पोडश्युत्तर, इनीति भाष्यं तदञ्चुपपन्नं ध्यात्परिसंख्यो पसंहार
योरे तस्मादतिहायेड शट्थनेनार्थ॑लस्य उपसंहार एव जौह-
बोपथ्रताञ्ययोः पाचचीनप्रयाजत्रये तदुत्तरप्रयाजघ्वये चेति ।
नन्वेवं सर्वत्रसामान्यविधोौ विरोषचिधिरुपसंहार पव स्यादिति
न कापि प्राप्तपरिसंख्या स्यात्‌ । उच्यते सर्व॑परदानाधिकरणे वातिक
छता “सामान्षषिधि र संहित विशेषतः । स्प्स्य तु विघरेना `
स्पष्टः
च्छ
 शपूवोदिविध्युदादरणाक्षेपपरिहारः। ४३
अ-स
तर

-सैरपसंदारसंभव" इति पुर्वोच्तराधाम्यामस्य स्पष्ठास्पषटचिध्योरप-

स्ाग्संमवास्तंभवाघुक्तो | तेन य्रैव स्पएटविधित्वादुपसंहारासंभवः
ह पव प्राप्तपरिखंख्याया विषयः । तथ्थावयचिनोऽचयवेषु व्याख-
उ्यधृत्तेः शखामान्यरूपत्वाभावादव्यविविधिः स्पष्ठोऽवयकविङोष-
विधिभिर्नोपसरंहियत इति यागहोमयोरोक्यं भाष्यकारसंमनमभ्युपे-
स्यापि चतुरवत्तं ज॒होतीत्यनेना्नेय विधेशलुपसंहार इन्यु्तराद्धं विषय
हि उक्तः । पवं दशमे पशोरोकह विरु समस्तच्चोदितत्वादित्यश्र हदय-
ख्यात्रे$वद्यतीत्येकादशावदानगणचोदनया पश्ववयविधिधिर्नोपसं
हि-
यत इति प्राक्तरि संख्याया असो विषयः ।
यत्वथंलस्यप्राप्तपरिसंख्याया पुडाहरणान्त रमुकतं शंय्वन्ता प्राय.
णीया संति्ठन इडान्तातिथ्येति सच्राप्यतिदेशस्य सामास्य विधित्वे.
नास्पण्त्वादुपसंहार स्यैव म्याय्यत्वाच्छंरिक्रडान्तोपरमाख्यसंरुथा-
चिध्यथंङभ्योपसंहारस्यैव तवुद्राहरणं न ` पराप्तपरिखंख्यायाः
एवम्थान्तरविध्यथंलभ्यः सवं उपष्ठंहार पव न परिसंख्या काम-
विधीनां साभान्यतः प्रवृत्तानां जेवरणिकदिषयेराधानोपनयनविधि-
भिरथंलभ्यस्ने वणिकविषयत्वेनो पसंहार एव (क्रियते न च॒घ्रार्थलम्या
परिसंख्येति । अस्तु वैवंविधे सं॑न्रार्थान्तर
विध्यर्थंलभ्यान्यव्याचृत्ति
नेतु सा पराप्तपरिसंख्येति उ्यवहियते । श्चतव्रिधीनामेघापूंनियमपरि-
संल्याविधिव्यपदेशातु । न हि परम्परया वज्ज॑नबुद्धिफलको विधिः
परिसंख्याचिधिर्तियमधिधरेरपि तथार्गपत्तेः । उतश्च यथावघाता-
दिदि परम्परयोपायास्तग्परिसंख्याफलत्वेपि साक्चाक्ियममाकं
फलमिति नियम विधित्वेनैव स्यपदेशः। पवं शच्विडान्नसं स्थाविध्या-
दिष्वपि साश्चादप्रा्तशंयिवडान्तसंरयादिपापकस्वमेवेत्य
पूवेविधित्वा-
दिनेव उयपदेशो युक्तः । न चैतद्धिध्यचुपपस्या विध्यन्तरं करप्यते
यस्थ प्राप्तपरिखंख्यात्वव्यपदेशः स्यात्‌ कितु जोहवौपशरताज्यविनिः
योजकविधिगतोदरश्यसमपंकपरयाजपदे तद्विशोषलक्षणेव लभ्यते ।
 ऋ
-------
-----
िवांतिकारीया भासः
्दोष्यामावोक
अतः सर्वत्राप्रात्तपरिसंख्यायां "
ाय ां च खव त् वेद ोष् य नि यभ ोक ्त िः सुस्थैवेत्यकभनवगताचा
परिसंख्य परङापनिसखव्यसने-
द् धा न् तद ुष णग ्र हग ही तस ्य
योक्तिताटपर्थस्य सि
नेति। ३ ८ पः

मथ “अनार्यी्तिप इतिर्निंशरामश्लोकदूषरणम्‌ ।
पव्ग'्यादौ पूर्वोक्तानामप्या'
विंशत्तमे तु श्टोके- "अत्राप्याक्ञे
कऋ,

रम्मेप्रतिज्ञामान्रं
छचेपहेतूनां मध्ये केषांचिदाक्षेपार्थं व्रकरणान्तशा
छृतभिति न तत्न फिचिद्वकव्यभस्तीति ।
क्ष ˆ
च
दय भ्पवाचयां कि इत्येकन्ियलमश्ोकदूषयम्‌ ।
या-
-तत्र ताचदपूर्वविधिलक्षणे वैरुताञ्निषिध्यव्यासिरूपस्याक्नेपस्
दश्लोकोकलस्याक्ेपाथः । ५“पश्वादयर्थो हि नैव प्रकृतिषु विरूतिष्व-
धवरेष्वभिर ङ्गम्‌” इत्या दिरेकतरिशत्तमः षल्ोकः तस्यार्थः । दशमेऽग्न्य-
तिग्राह्माधिकरणेऽतिदैशतः संमवरप्रास्िश्ञा अञ्चि विधयः फल्ाथंश्येना
छृत्यादिशुणभाष्त्य्था - इत्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । पशुक्षामश्िन्वीते-
त्यादिवावयैरञ्नः फलार्थ॑त्वेनातिदेशतो विरृतिषु प्राप्ट्यसंभव्रात्‌ ।
न चाश्चि्ठोमवाकषयात्करत्वथवेऽप तिदे्यशः सम्भाव्यतेति वाच्यम्‌।
-
वध्यादिषत्लिद्धरूपस्यानारस्याधीतस्य ` वाञ्चेरपेश्िताश्रयक्रियास
मर्पकतयाऽच्चिशोभवाक्यानामनपेश्चितक्रत्वङ्करवपरत्वायोगा त्‌ । नन्व
£

प्रकरणापाडेपि दौक्षणीयादिसतोमप्रयोगसंकीण सावित्रहोमोखासंमर-

एदीक्षणीयावैरोषिकशगुणदवमप्रतिमोचनाद्यङ्खकला पवत्वरूपािङ्गादा-
्यरामादञ्निष्टोमादिवाक्यानि क्रत्वङ्त्वपरारयेक्च । न; प्राकर
णिकोत्तरवेधवरोधात्‌ सापशश्य बद्धिकृतावेव गच्छतोऽगनेरभ्रिष्टो-
मोकथ्यातिरा्वाक्यानि `तावल्प्ृत्याश्रयत्वपराण्येक । प्व ।
च -शीघ्रपघृत्तवचनोक्तप्र्ट्याधयेण नैराकाङ्क््ये दीक्षणीया
 अपृवांदिविध्युदाहरणाक्षेपपरिहारः । ४५

लम्बन्धलिङ्का दिङ्त्याश्चयत्वकल्पना न युक्ता आश्चयप्रापकतद्धिधि-

वरायपाराच्च द्विरा्ादिवाक्षयान्यश्चयत्वपराण्येव नाङ्खत्वपराणीति ।
दिदं मीमांसकलिद्धान्तानमिक्ञस्य प्रुपितं पशुकामश्चिन्वीतेति
हि क्रियैव फलसाधनं न गण इस्याश्चयापेक्षाभावाङ्खतवस्यैवाग्न-
छोपादिवाक्याथंत्वादिनि ॥ ॑ -
द्म “नित्यात्काम्यल्यः इति ५इमरिनि्ोमादयः” इति दार्थिशन्तमनयलिशत्तम
कऋ,
षल्लोकदुषणम्‌। |
दाचतिस्तु-पूर्नोक्तरोत्येक्रिंशन्तमश्लोकं व्याख्याय पकारान्तरेण
नदपि दूषितम्‌ । लिङ्गादेवाग्नेः प्रङृत्णाश्चयर्वसिद्धः काम्ये नित्यस्य
चाधकमिति न्यायेन तस्योत्तरवेदिवाधकत्वात्‌ । किच काम्येनाग्निनो-. च

तरवेदेनं वाधः । उत्तरवेद्यां स्वग्निश्चीयन इति धतिवन्ादग्निनिधाने

वेद्यां हवींष्यासादयति वर्हिषि ह्ींष्यासादयतीति श्रतयोवंदिवि ६:
४
चों विरासादन इच समु्यात्‌ । नस्मात्काम्यम्याग्नेङिङ्खासङत्या-
्रयत्शसिद्धेरुग्निष्टोमादिवाकयानि क्रटवङ्कत्वपगारयेव । |
नयु काम्थे.ऽञ्नौ पणं तावत्प्रकतो वाऽद्धिश्कत्वादिति ज्यायायोगा-
त्समुच्ित्यप्रङ्‌तिचिष तिस्सो माश्रयत्वे प्राप्ते परिसंख्याथान्यग्निष्टो-
मादिवाक्यानि स्युः । न । तेषां लाघवेन प्राप्नापोदितक्रन्वद्खत्वभरति-
पर्वार्थंत्वात्‌। उन्टपत्तौ स्वग्नि चिनुत इत्यग्नेः संस्का त्वोत ्चयन-
प्रकरणे च तन्निच्त्या स्थरिडन्डोपर्यादवनीयस्थापनोक्तेः । कत्वन्यमि-
चरारिसंस्कायंद्वारा क्रत्वङ्खत्वं प्राप्तं तथा सोम्॑रयोगलङ्कारणस्य
चयनस्य सोमप्रयोगप्रध्ये एवाचुष्ठातय्यत्वादचष्ठानसादेश्यलक्षणक्रमा-
(| मादि-
दपि क्रतवङ्कलवं प्राक्त कामवाक्येनापोदितं पुनः प्रतिप्रसूयते ऽग्निष्ो
वाक्यैरित्याशङ्य दवाधिशसमः श्योकः कृतो"नित्यात्काप्रस्य?इटादिः।
तदयुक्तम्‌ । न तु काम्येऽनौ पणंतावदित्याविनोकस्य परिक ख्याथ-
स्यैव न्याय्यत्वात्‌।
11।
यतृ कतम्‌ ।
-तेषां ऊाधघवेतिस्यादिक्र्वद्गत्वप्रतिपरलवाथत्व

पि
प
~
 ्ायन दुवणे- -- „~~ ~~ |
~ विधिरस
---------- ॥

---------
ाः खक्तुचद्भ्‌-
्यत्वे र्निमिति द्वितीयाय
‌ । अग ्न ेश ्च यन स् य काम
व्ययम् ापन-
यच यन ा छन िष ्ण ाद िन ि स्थरे शआहवनीयरुथ
त ्यामावे का
्गात्तादथ भ्
्थाङ्खत्वं
ि परप ्रय ुक् तो पज ्ञ ीव ्य ाह वनीयस्थापनं प्रति चयनस
विधावप
नाक्षिप्यते । एकदायिन्य रतश्नयनश्
येव पदकं भतीवेति नाङ्कत्वं परा्तम्‌
काम -
कामवाक्यबाधितात्तन्न प्राप्तं यस्
अत पवावु छानसादैश्याद्पि
। अतोऽगत्या
घाक्षयेनापोयेत पुनश्ाग्निष्टोमादिवाक्यः प्रति्रसूपियेत
ान्तरस्या नमः परचक्रं
- तिश्रलवासंमवादेकवित्याधचुवलनक्रिय
लिङ्ात्सवेसोमथागा-
इति निगदानन्तर्यवकात्‌ क्रतुमधये भयोगवदिद
ाकयानि तन घङ्तावम्ने-
न्तग॑तिश्रसक्तौ परिसंख्यार्थान्यनिष्टोमादिव
ु लिङ्खस्नाथा-
रनङ्गत्वादतिदेशोनासंमवत्पातिकस्याप्य पदेशत पव
ः ्या एवेति शक्यशुच्छ-
लापय काम्यस्यागेर्वेकृताग्निविधय परिसंख
ुमशक्या विस्मयवन्तं दीक्षितं
ड्ल वक्त सर्वखिद्धान्ताच्ुपपादयित
धि-
प्रति । तस्मान्डुन्मर्यादोक्तौ तेषामपूवविधित्वे चाव्याप्तिरपू्वंवि `
छक्षणस्येव्युक्तिर्दीक्षतीया सादसमा्नम्‌ ।
वस्तुतस्तु-द्विरात्रादिवाकयानां वरयस्िशत्तमर्लोकवष््यमाण-
तेष्वन्यातति;
रीत्या ुणकामप्रटृ्तिपरयोजनतयाऽपूव विधिसवाह्क्षणस्य
सुस्थैवेति बश्ष्यामः। इद त्वङ्गत्वप्रतिधरसवदुदुषयिषया परिसंख्याभ्यु-
पेतेव्युपरभ्यते।
यस्तु-“नित्यात्‌ काम्यस्येति"' दात्िशत्तमः श्लोकस्तस्याथः ।
अग्निषठोमादिवाक्यानां क्रत्वङ्धत्वपरत्वेपि न क्वाप्यतिव्यात्तिः । न
विहत्य
तावदग्निष्टोमचाक्ये । तस्याप्राप्तप्रापकत्वात्‌ । न च तस्येव
ग्निष्ठामेपि प्रापकत्वात्तदंरोऽतिदेशधात्तिसम्भवादव्यासिः । तस्येकटवे-
न तदप्रच॒त्तौ प्रृतावनङ्गत्वाषधिकृताव तिदेशयोगात्‌ । नापि तमुक्थेनः
तमतिर्रेणेति विध्थोरव्यासिस्तयोरप्यग्निष्ठोमघाक्षयवत्प्रकृतिवि-
छृतिरेवेति न तत्रातिदेशतः प्राप्तिनाष्यग्निष्टो मवाक्चरूपादु पदेशात्त-
त्संस्थत्वाभावात्‌। तयोरेव विशटच्यंशेपि नाव्याप्िरग्निष्टोमवाक्यः
 अपुचांदिविध्युदाहर्णाक्षेपपरिद्ारः । 1.
` `~

ददै । नापि द्विरा्नादिवाग्येष्वव्यासिः । दिराादिष्वग्निष्टोमो-

कथातिरान्निसंस्थानामह्ां सरवाच्तेषु तावत्तदिधिभिरेवोपदिष्ठौ-
प्निस्तेषु वाग्निसिद्धो तदाधितगुणकामप्रवृत्तिर्दिगत्रादौ ख्िद्धति
लद्रीयवोडरिखंस्थेशूपदेशोपि व्यर्थं इति न नदर्थम्पि द्वियज्नादिवाषयं
त्न द्विराघ्राद्यन्येम्यः परिसंख्यार्थं नत्‌ । षोडगि्रहविषयद्धिरा्ादि
वाकयमिवादरन्तरेभ्यः । तदुक्तं षोडशिनो वैङतत्वभित्याधिकरणे
आम्नानं परिसंख्याथयभिनि सूत्रेण ।
घस्तुतस्तु-- षोड शिग्रहवाक्ये अग्नि्ठोमादिशब्दानां प्रकरणेन
प्रक्कतिमाज्ञपरस्वादु द्विसान्रादिष्वतिदेशः कष्य. इत्यप्राप्तपरिसंख्या।
अग्निवाक्येषु नमारभ्याधीनत्वेन तेवां प्रङृतिविरूलिपरत्वा-
दुंपदेशत पव द्धिराच्रादैरहरन्तरेष्वपिं प्रा्निरिति प्राप्तपरिसंख्यैति
कैदोष्याद्धिराघ्रदिाक्यान्यग्निष्ठोमादिधिधीनापर्थवादाः यथाङ्धिरसां
दविरा्रे योडश्युत्तर इतिवाकषयमुत्तरेदन्द्रिरा्नस्य गृह्यते इति सामा-
न्योपदेशात्पराक्तपरिसंख्या ऽहरन्तरेभ्य इति बततिकारमते धेदोष्याद-
परितुष्य भाष्छृदवेखानसचिधरेरर्थवाद दत्याहेति। अश्र योडशिकिवथ -
वाक्ये ष्विवाग्निचिनियोजकवाक्येष्वप्यग्निष्ठोमादिशड्दराः वरङृत्यण्नि-
छोममाघत्रपरा न विक्स्यग्निष्ठोमपरा अपीनि द्धिरा्ाग्निष्टठामाः
दावतिदेशात्संभरत्पास्तिकस्याग्नेदिंरात्राद।चयप्युदेशस्तक्राव्याप्तिरिस्या-
क्षिप्य षोडशिवाक्येषु प्रकरणवलोतपरकृस्यग्नि्टोमादिश्चुनिसंकोचो
युक्तो न त्वग्निधिनियोजजकवाक्येऽवनारभ्याध्रीतेषु तथा युक्तमित्य-
थवा दर्वसमर्थनमेव अरयस्िशतपे श्टोके “अग्निष्टोमादयश्चेखटनय-
ह” इत्यादिनोक्तम्‌ । तदिदमपि साहस्रमाघ्नम्‌ । अथंवादत्वं हि प्राप्त
थंकत्वे स्यालक्न पोडश्युत्तर च्यश्रास्ति उत्तरे उहन्डिरा्स्य गृ्यत- `
इत्यनेनैव सिद्धः तद्धिरा्रेणेत्यादिषु तु श्रयसखिशत्तमश्लोकोकतस्य-
गुणकामप्रचत्तिप्रयोजनकरवस्य तदुत्तरशल्लो कङृतदूषणनिरासेन स्थि-
रोकरिष्य माणत्वाल्नार्थवादरवं युक्तम्‌ । किंञ्च धयनीकायां -त्वित्य-
र
विधौ खभ्भवति खभ्मवद्प्यथेवादत्वं
धिकरणे परयोज्नान्तरेणार्थवति
नाङ्कीकार्य॑मितयुक्तम्‌ तद्वदश्रापौति ।
श्लोकदूषणम्‌ ।
` दमय ('@्मग्नि्टोमादिशब्दाः" इतिचुखिशत्तम
शिनः संतु नामः
यत्तु “अग्निष्टोमादिशब्दा: रृविविकृतिसं स्प
िष्टोमादिपरःतवे ऽशः
इथ दिनाख्य दूषणं कतं तस्याथंः। ्रकृतिविकूत्यम्न
उपदिएणस्ताः
छोभादिशब्दानां य्न विष तिष्श्चिष्टोमादिसंस्था
न तु यज्नातिदिष्ठा
सामेव॒ धिकृतीर्ना ` संग्रहात्सामानविध्यं
` अग्निष्टोमादिसरंस्थास्तालामप्यरनयश्च `स्वकालत्वादित्यधिकरणे
टदोमास्विति
आहवनीयस्योपदिष्टहोमास्वेव विकृतिषूपदेशो नटवतिदिष् -
ष्टाग्निष्टो
वातिकोक्तन्यायात्‌ । तस्माधदादशादान्तगंतदश-रान्नातिदि
मादि संस्थाकानि यानि द्विरा्नादिष्वहानि तेषु गुणकामप्रव॒च्येः द्विरा-
आादिवाक्यैः सामानविध्यमिति । इदं त्वस्मदिष्टपेच ।
` श्रथ ""तन्नेतदु दूषयां स्यात्‌" इतिपञ्च्निशत्तमश्छ्ोकदूषणाम्‌ ।
यत्त “लकैतदु दूषणं स्यात्‌” इत्यादिना प अत्रिशच्तमश्लोकेन दूषि" ।
|
तं तस्यार्थ; । स्यादेवं यद्रभ्याधितशगुणफकूविधिष्ु क्रतवपूवान्-
यित्वेन सिद्धो ऽनराधयत्वेनाज्चवाद्ः स्यान्न व्वेषमनारभ्यवादत्वा. |
दश्चिष्टोमादिवाकयैः क्रस्वन्वयकरणात्प्रागेव य एव चिद्धानग्निं चिचत |
इ्युत्पन्नः. शुद्धोग्निः श्येनाकल्यादिगुणफलविधिष्वाश्चयत्वेनान्वेति ।
ततो लिङ्गादग्नि्ठोमादिवाव्यश्च विनियोगाद्यत्रा ग्निर्तञ्रेव तदाधित-
गुणफल विधय इत्यथदिव तेषामपूर्धीयार्निसम्बन्धः अथा स्सिद्धयति
खापूर्वींयर्थाश्रयत्वं येष्वग्निरोपदेशिको येषुचातिदे शिकस्तेषु सिद्धयति
पताह्रशविषयामिपरायेयौषाह भाष्यकुत्‌-तरिमन्परवर्तमाने कामोपि
प्रवत्तेत इति । तस्मादतिदिष्टाग्न्याश्चयणेनापि गुणकामप्रवत्तिसंमवा"
न्न तदर्थानि द्विरा्तादिवाक्यानीति । सोयं दूषणरमसवशायातमनो
विक्षेपजः प्रलापः। पूरव॑श्छोके हाग्निष्टो मादिंरथानां यजोपदेशस्तत्ैव
 अपूवा
दिचिध्युदादरणाकषेपपरिदारः ४६
-------__-__[_[____~___

गुणकामभ्रवुत्तिनं यजातिदेशस्तत्रापीति तदथा द्विरावरदिविंधय

इट्युक्तम्‌ । श्दतुय त्रोपदेशिका अग्नयो यत्र वातिदेशिकास्तज्नोभ-
यत्रापि गुणकामप्रचर्तेनं तदथांद्धि रात्रादिविधय इत्युच्यते
इति किं केन संगतम्‌ । .नह्यत्तरेण पूवं दृष्यते । आतिदैशिका-
ग्निमन्त्यपि षिकुतिभूतानि यानि दादशाहीयदशरात्रादतिदिष्ठा-
मादिसंस्थाकानि द्विरात्रादिपृष्ठानि तेष्वग्निष्टठोमाग्निष्टोदिवा-
; क्याप्रवृत्तेरखिद्धा शुणकामधवृत्तिद्धिंरात्रादिवाक्यानांप्रयोजनमिति ।
| तस्मा दखम्बद्धोदाहर णानीतीप्रमेवेदम्‌ ।
अथ 'वाचत्त्वग्नेः' इतिषट्‌त्रिशत्तमदछ्लोकदूषणम्‌ ।
"वाचरुत्वगनद्धिरा््रभृतिष्विति पट््निशत्तमश्लोके पञ्चषाणि
द्विरात्रादिवाक्यप्रयोजनान्युक्तानि । तस्यार्थः। अर्थवादत्वंवा यदि त्व.
ग्निष्टोमोक्थातिरात्रचाक्यखारुूप्यारोधामवश्यं केन चित्प्रकारेण
विधित्वं वाच्यमिति नि्वन्धान्तत्रापरितोषस्तदा तान्यहर्गणान्तरे
भ्योग्नेः परिसंख्या कृबन्तु । यदि तु प्रा्तपरिसंख्या व्रिदोपेति तत्रा. `
परितोष ऽतिदिष्ट{ङ् संख्यां कुर्वन्तु । यदि तुंदविरादिष्वति-
गान्तरपरि ो
सूत
दिष्ठाङ्कान्तरखड्भावे लिङ्सत्वात्तद्विरोधात्तक्राप्यपरितोषरत्हि
द्विरात्रादिषूत्तण्वेद्याः पक्षे प्राक्तावगनेर्नियमनं कुर्वन्तु ।
यद्वा ` द्विराजादिचोक्कपयांलोचन लम्योत्तरवेदिप्राप्त्यपेक्षाग्निनि-
यमापेक्षयाऽग्निप्रकरणाम्नातसन्िहितगुणकामप्रवृत्तिप्रयोजनतेवास्तु।
अथ वेहान्यतः सम्मवन्तौो गुरकामप्राप्तिः कं न भव्तीस्यु-
कंव्यंवदितापेक्षोपि नियमः फलमस्तु तदुक्तमा्यश्लोके षोडशद्धिरात्र-
वाव्ये खन्निहितफलाभावात्पकरणान्तरस्य चोदकापेक्षो नियमः
` फलमिति ।.यद्धा नियमनं गुणकामप्रवृत्तिश्चोमयमपि प्रयोजनमस्तु।
न हयोकस्य विधेरेकमेव प्रयोजनमिति नियमोस्ति। उत्तरेदऽन्द्िरा्नस्य
गृह्यत ॒श्यादिघ्चुतत्प्राचीनवाक्योक्तत्राह्मणराजन्यनि मित्तामाबेपि-
षोडशिनः पराप्टयर्
क्तं
थानीत्यु
--शासदीपिकायाम्‌ । तन््रते त--प्रकृत्यति-
 सयनदूष्णे -

यैव द्विसत्रस्योत्तरेऽदन्य तिरा.

दात्रे विकदिपतस्य पोडशिनस्त
मिति । सखूज्रशृता तु} षोडशिनो.
ह

संस्थाके चोदकात्पापतो तच्नियमा

खंल्यार्थ॑मिति सत्रेणातिराघ्रो.
वैकृतत्वमित्यधिकरणेः आक्नानं परि ्थयोः
वराह्मणराञ्न
वथ्या्िटोमसंस्थाकेष्वगणानामहरन्तरेष्वपि
तदपीदमेषु पक्चेष्वन्य.
याडशिनः धाक्तौ तस्परिसंख्याथानीत्युक्तम्‌ ।
हि पश्चेषु॒त्वयेषापरि.
तरनिद्धारणासामरथ्यमेवाविष्करोति । सर्वेषु
निदाषम्‌ । )
लोप उक्तः ।व्रकरणसन्िहितगुणकामभद्त्तिस्तु प्रयोजनं
व्युक्त.
यन्ठक्तमन्यतः संमवन्ती गुणकामधश्च्तिः फक न भवती
्तम्‌ । सन्यतः
-्यवदहितापिश्षोपि नियमः फलमिव्युकतम्‌ । तदयुक
द्वातिशत्तमच्चय
सभवन्ती गुणकामप्त्रत्तिः फट न भवतीत्युक्तं हि
ह्लिशत्तमश्छोकयोः कृता सा चतुदखिशत्तमश्न्लोकेन दूषिता । ततस्त.
स्यापि दूषणं पञ्चरतिंशक्तमश्लोकेन यत्कृतं तज्निरस्यद्धिरस्मामिशुण.
कामधन््तिरेव प्रयोजनं स्थिरीकतमिति न पक्चान्तरावक्राशः ।

अथ उक्थ्यादिस्छक्‌' इति सप्त्न शत्तमश्ललोकदुषणम्‌।

यत्त॒-सप्तत्निशत्तमश्लोके पकदेशिमतं दूषितं तन्नेव वार्तिक
कारादोनां संमतमिति चथा तद्षणम्‌।

य (तायु स्यात्‌, इत्यष्ाश्निशतमश्छोकदूषगम्‌ ।

यदुक्तं साप्तदश्यवघाक्यवदभ्युद्याथत्वाङ्खीकारेण
दिवाक्येष्वपूवंविधिरक्षणाभ्याप्ट्युद्धारे तस्य नियमपरिसरंख्याषि
ध्योर तिव्यासिः स्यादिति। तन्न सासदश्यचाकयद्एान्तकथनमयुकत-
म्रिस्या छपा 'ताछु स्थादिष्त्यादिरश्ाजिशत्तपः शलोक |
तस्याथः । अनारभ्याधीतसाप्तदश्यवाक्यस्य मित्रविन्दा दिप्रकारणाः
घीतवाक्यवन्मि्विदादिमात्नविषयत्वे.ऽदरष्टार्थ॑ता स्यारखा चाप्रचस्ति-
विशोषकरत्वेन द्ष्टा्थंत्वे संमवत्यन्याय्येत्ति यासु सौ्यादिविरृतिषु
 अपृ्वादििध्युडाहरणाक्षेपपरिहारः। ५८९१
-----------
साक्तदश्यंन श्तं तास्वनारभ्याधीतं पाड्चदश्येनातिदिष्टेन विकदपतां
श्रनखाप्दश्याखु तु विकल्पापवाक्ो नियमार्थमस्तु । न च सो्यांदौ
न्ध विकल्पो.ऽनारस्थाधीतेनाप्युपदिष्टसाप्तदेश्येनातिदिष्टपाञ्खदश्य-
वाधादिति चाच्यम्‌ । अनारभ्याधीतं हि सा्तदश्यवाक्यं स्वस्य
भिन्न चिन्दादिगतौ स्ववैयर्थ्यात्सोर्यादिगतौ चातिदेशबाधे प्राकरणिक-
साप्तदश्य वाक्यवैययथ्यट्सिोर्यादिकं गत्वापि तत्न पारलदश्यातिदेशं चा
बाधित्वा विकल्प्यते । यथा न तो पशौ करोतीति पशावाञ्यभागप्रति-
चेधश्चोदकादाञ्यभागयोरधाक्चावध्रसक्तप्रतिचेधतया स्ववेयथ्यात्पाप्त-
योश्यात्यन्तपरतिषेघे चोदकाप्रा मार्यापत्तेराज्यभागातिदेशमकब्ाधिद्वा
विकल्पत इति ।

तदिदं अरन्थादशनमूमन्याय्यमतिप्रसक्तं च । सनारभ्याधीतं

स।पतदश्यवाक्यं न केवलाद्रष्टाथ' कितु दारेदभथ्यंपरं प्राकरणिकं तु
पूवविशोषान्वयाथभिति मीमांसखाग्रन्थाः न्याय्यं च तत्‌ । नहि
खञचन्धद्वयस्य वाक्यद्वये वोधके संमवव्येकन तद्ोधनं युक्तम्‌ 1
गौरवात्‌ । यदि त्वेवं परिभाष्यते एकेनैव वाक्येन संवन्धद्वयबो थन-
संभवेऽभ्येनान्यतरसंबन्धवोधनमेवादूछाथता । तद्धयाच्चोपदेशाति-
देशन्यायोऽपि त्यज्यते । ततोतिप्रसङ्कः । सावेकाम्यवाक्येनैव
सिद्धे स्वगंकामवाक्यवेयर्थ्यात्परिभा षितादष्टार्थत्वाच्चोत्पत्तिशिष्च-
न्यायं त्यक्त्वाछठाकपालादिभिः सह वैकल्पिकं चीनांशुकाविद्रव्यं लोके
क्टक्तलश्च णया गा दिशब्देन वेद इव स्वगंशब्देनोक्तं विधीयेत ।
सुख्यस्वगंकामना चाङ्कत्वेन भ्रवत्तिविदोपकरत्वात्‌ । इत्युपेश्या
सर्वशाख्रविष्ठवावहा न्यायाभासोत्पेक्षा दीश्चितशष्यागनेख्या धिकरणः-
त्वमेव युक्तयेकेकसपतवश्यवास्यस्येति ।
न्यायात््वेकेकसंबधपर
मथ “नास्त्येवोपांशुयाजः इत्येकोनचत्वारिशत्तमश्छलोकदुषयम्‌ ।
यदुक्तमपूवं विधिलक्षणे सवेद्िश्याव चिरभराप्तेरात्यन्तिकृत्व-
 विधिरलखायनदूषण े--
----- -----------
द

विधावव्या्िष्तत्र दाशंक-
जञेदिति `
नखि पक्षे च्रेधात रड़कान्विम योस्तणडशदधि तम्ब
हविषां मध्ये ूवदवलाम्यो ऽपनण्विमाग
र वि चे कष्वारिताथ्यादिति तदाक्षेपाथ-
सिद् धत ्व ेन ोप ां शय ाज ाज ्य मा न्
दितः
शत ्त म षठ ोक ः 'ना रत् येवोपांशुयाजो दधित० सर
पह्ोनचत्वा रि ंशुयाजो
दि ः। तस ्य ाथः । अमावास्याथासु्पा
©

सोर ्णम ास् यां चि धा ना दि त् या

नच
नास्त्येव उपांशु पोर्णमास्या यज्ञनिति पौणमास्यां तद्विधानात्‌)
ा
ंशुज्यायाच्ुवाक्यायुगरूपाखत्त स्व
बहचवाह्यणेऽपरावास्याप्रकर्णे उपा
पेत

्रा्य पोणेमासीकालत्वे
ोरपाशुजस
मपि सोऽस्तीति वाच्यम्‌ । प्रधानस्य ोत्त-
्वात्‌। उमो च पूरव
तदद्खतया मन्त्रस्यान्यन्न पटितस्यापि तद्ुगामित
ि वा पोणंमासूयां स्यात्पघान-
रपक्चौ दृशमाधिकरणे सूज्रकृतैष कतौ.अप
नचैवसुपांशुयाजे
शन्दसंयोगान्मन्त्रो यथाप्रधानं स्यादित्यत्र '
वाचिन्तात्वोक्तेः ।
नना धथा प्रती तिषाछठमधिकररणं कथं तस्य ृट्
तान्त रचिधिनैव
तस्माद्विमागस्तणड़ख्दधिश्तविषय प्यव सच देव
पराप्त इतितद्धिथ्युकिराकरभरन्थेषु देयेवेति ।
तदेतदाकरग्रन्थविरोधादेव तदुपपादनाशकक्तिमात्रमाविष्कतम्‌ ।
तथाहि सत्यं पोणेमास्यामिवोपाशुयाजः षाष्ठीवच कृस्वा चिन्तेव
तथापि विमागो विधेय पव । यथा हि चिध्याथांपत्तिप्राप्तापि
स्तुतिरर्थवाकाधयणे तदानथंक्यं परितं तेरेव कतोपयुज्णते ।
पवमिहाप्यजुवाइमात्रानर्थक्याद्दिध्युदेशोपयुक्तयोनिमित्तनेमित्ति कयो
मध्ये ऽर्थवादायोगाश्चेतति।
अय "प्रत्येकं द्रव्यथुश्मेः इतिचत्वारिंशत्तमश्लोकदू
षणाम्‌।
पवमम्यद्येषिवाक्ये दार्शिकहविषां पूवदेवतास्योपनयस्या-
पामङ्गी$त्य तस्यार्थसिद्धत्वाद्विधिवे्थ्यभुक्तम्‌ । श्वानो
तदपेक्षयव नास्तीति तस्य वेयथ्यंमित्यत्तयै "रत्येकं द्रव्ययुग्मे' इति
चत्वारि शत्तमः श्लोकः ।
 अपवादिविध्युदाहरणाक्षेपपरि्ारः। दे

तस्याथ: । भवेदिह दाशिकहविषां देवतापनयावेक्षा यदि तेषां

देवतान्तरान्वयाथानि मध्यमा दिवाक्षयानि भवयः । तदेव त्वसिद्धं
तथाट्वे वाक्यभेदापत्तेः । यद्यप्यत्र दातभ्रदातृशिपिविष्टशब्दानां
रत्यैवागन्यादिपदसामानाधिकरसर्यात्पदद्वयपरतिपाद्यं विरिष्टदेवता-
कारकमेव विधेयं नतु देवतातद्ुणाश्च प्रत्येकं विधेयाः । अभ्युदयेष्ठि-
पकरणे च सह श्रपयतीति व चसो दैवतैक्यादधिस्थविष्टयोः श्रताणि
छयोश्च सहपाकविधायनः सत्वासचतश्चार्थसिद्धस्य चसट्वस्यानुवा-
दान्नतेषामनेकेषाम्थांनां विधाननिमिन्तो वाक्येदः प्रसञ्यत्ते ।
तथापि द्धिचाक्ये दधिस्थविष्चेषु श्टनचाक्ये क्षोदिष्ेषु च प्रत्येकं
देवतासंयोजनाद्चःक्यमेदापत्तेः । पशकामेषटौ यथाकर्मान्तर िधिर्भवमे
उक्तस्तथाज्रापि। न च तच्न न प्रकृतकमंप्रत्यभिज्ञास्ति । शह त्वस्तीति
वेषभ्यम्‌ । षष्ठे यस्योभयं हचिरातिभाच्छन्दरेदं पञ्चशरावमोदनं
निवपेदित्य्न परकृतकमं प्रयभिज्ञानेपि वाक्यसेदमिया कर्मन्तर-
ट्वोक्तेः । यास्तु मेदस्तन्न द्रव्यतत्पर्मिाणे पाश्च कराप्े चेन्द्रे नित्यव-
चचुतेनद्रदेवतेति विधेयानेक्यसुदेश्यानेक्यमिति ) णवं कर्मान्तरविधौ
तरडन्ादीनासुपादेयत्वादुपादेये च प्रकृतग्रहणाभावान्न पृवेदेवताया
मयं च्धिमृपयोगः । यद्वि बिियादभिमोदेष्यतीति महारान्ने हर्वीचि
निर्वपेत्फखीकृतैर्तणङलेरुपसीताधं दधि आतञ्चनार्थं निदध्यादधं
तत्‌ । यद्यस्युदियात्तेनातञ्च्य प्रवरेद्यदि नान्येदयव्राह्मणं भोजयेहिति ।
आतञ्चनाम्यासदशनाहधिङ्गादपि कर्मा तरपक्षे लौकिकदध्याद्य-
पादेयम्‌ । कर्मातरे ह्यपादेयत्वाल्लोकिकदध्याद्यपादाने सायंदोदेना-
कालकृतेनापि पायश्चित्तनिष्टतकालापरा्धंदोषेण सुरख्यकाले दर्शः
टिशंकरमे तदा तदथं
कतंन्यः। न दध्यन्तरसुत्पाद्यं यदि त्वभ्युदय
रतेन दधया तस्येवाजुष्ितत्वान्पुख्यकालकर्तन्यदशाथ मशनश्षयं दध्यन्त-
रसुत्पा्यमित्य्थवद्‌ा
तञ्चनं तत्रार्धनंवेतिनियमः क्रियत इति । नन्वेषं
कर्मान्तर
पक्ष परकृतग्रदणामावार्थ छिङ्कवरशनोस्थेव कर्मास्तरपक्ष लिङ्गाचु-
 --
----- ---
-
---
1 ---------
न
मत ेन परो बोधनीय इति
किय

युक्तः । उच ्य ते । पर
पपन्तस्तदभ्युपगमो न लि ङ् गाच्च ब्र्ृतम्रहणाभावा
देव-
रं वि धा डु प दे यत ्व ेन
न्यायेन चव कर्मान्त
सु क् तम ्‌ । वस् तुत स्त ु न केवट सिद्धान्त पवाच्ु-
तापनयविधिवैयथ् यं ः
्घम प्य लुप पन् नमे व । कर ्म ान्तर पश्चेप्यकालङूतदश्च
पपन्नः । कितु छिङ य-
या तऽ वन ाभ ्य ास ोप पत ते ः । उपादेयत्वेपि च रृतभ्रहणनि
कर्मानहत ्पा-
्गढयम्‌ । कली्ृतैस्तरड्रुख
मात्‌ । ;मस्ति ह्यात्चनवाक्ये तलिङ ः
हि फल ीक रण पय न् तम ेव ` छृत्वाभ्युदयसखदसद्धावनिणेय
सीक्ति ति
्च णं र्ठ ताग ्रह णऽद ृष् टाथ ं स्य ात् ‌ । तथा ऽतञ्चनाथ-
पर्यन्तं च.भतीश ्य)भ्युदय पक्ष
बृध्यर्धस
इव॒ तदन्यस्य
दृध्यचंस्याभखुदयामावपन्ष
परतिपस्थपेश्चस्य तदविधानादिदं गम्यते । अभ्युदये ऽथा तदेव
हविरिति ॥'
षयेह दूषणम ।
तदेतद्यंनदिश्ुत मीमांखकसिद्धान्तमतीनिवानिभी
पा दानादि वास्युदयेिवाक्ये
तथाहि ।यन्तावदुक्तमातिवाक्यं ऽनेकगुणो
कर्मान्तिरचिधिरेव युक्तो न
ऽनेकोद्ेश्यस मावेशद्वावनमेदपसङ्गन
ासिद्धान्तन्यायानमि-
दरशे्टावेव देवतान्तरमा्रमिति । तन्मीमांस
न । आन्थश््वप्रतीधाताद्धि तास्पर्य्॑रहेण वाक्यसेदा-
क्ञतामेवामिव्य्क्ति
त्यया पष्ठ
दिदोषोपि ` पराक्रियते इतिमीमासकसिद्धान्ततत्रम्‌ । .
ं तङ्य प्रायश्च
यस्यो वाञ्च अमिनिम्लोचेयातामभ्युदियादवा पुनराधेय
तिरित्यज्नोभयस्वरू परनि विशेषणविवक्षायां वाक्यभेदमाशङ्या.
्यानथेक्येन तात्प-
जरद्योत्पादकस्वमावपुनरांघेयोत्पक्नाहवानीयान्तराद
यग्रदान्न वाक्यभेददोष इत्युक्तम्‌ । तथा षष्ठ पव यस्योभयं
षां
हविरार्तिमाछरेद्रं पडचशरावमोदनं निवंपेदित्यत् शष्यामहे हवि
विदोषणमित्युक्तम्‌ । तक्राप्युमयटवस्येव हविषोप्यातिविशोषणस्य
विवक्षायां वाक्यभेदः सयादित्थाशङ्धतेनित्यत्वेन यच्छब्दोपक्रान्त.
निमित्तभरतीत्यान्थव्यापत्था तात्पयग्रहान्नासो दोष इत्युक्तम्‌ । पवं च
हवः सिद्धान्ता पतेनेव न्यायेन तन्न तन्नोक्ताः । अभ्युद्येष्टिवाक्येच
 अपूरवादिविध्युदाहरणाश्चेपपरिहारः । ४४
जि

-----~---~- ~~~ ~~~ ~ -------------------------------

कर्मान्तरविधो दश्चोऽणिष्ठानां चग्तस्य क्षोदिष्ठानां चोदृश्यत्वंहित्वो

पादेयत्वं च प्रकर्प्य ताभ्यां वाक्वाभ्यां क्मंद्वयविधौ दधि
चरं श्चते चखमित्यनेनैव सहश्रपणसिद्धेः सखह्पयतीति विधेरान-
थक्यमापद्येत । पररतदरशे्टावेव तु देवतामात्रविधौ धरतोणिक्षोदिष्टा-
नां भत्येकमेव श्वपणे प्रापे सह श्रपयतीति विधिरथंचान्‌ भधतीति
लहश्रपरघाक्येन ये मध्यमाः स्य॒रिति वाक्यश्थं निवपेदिति पदं न
वारद्ध यमेवाञ्ुषञ्यते । कितु चतुः कृत्व &तितात्पयग्रहान्न वाक्यभेकद्दोष
इति।
यदिष्युक्तम्‌ अमाचास्यासुपांशुयाजस्य मीमांसकसिद्धान्ते ऽनभ्य-
पगमात्तादध्योन दैवतांपनयधिधरेरथंवत्वायोगान्मध्यमादिष्चु तु
देवतान्तरसम्बन्धान्यथ)ऽचुपपत्येव पृवंदेवतापनयस्याक्षेषतः सिद्धे
स्तद्धिधिरन
थक इति । तदप्यधिकरणान्तर विस्मरणजन्यम्‌ ।
यत्त-पव ह्यधिकरणान्तरे सिद्धान्तितं सामिनिवापेऽवशि-
छसुष्ीनामपदार्थस्वान्न देवतान्तरसंयोगविधिस्तत्र प्रवत्तते पृषदेवता-
पनयविधिस्तु यथाकथं चित्संयोगभा्रापेक्षटात्‌ पवन्तेत धवेति
तेनाधंनि्वांपावशि्टघुष्टिु देवतान्तर संबन्धविध्यविषयभूतेष्वर्थवानेव
पूवदेवतापनयविधिरिति ।
यश्चोक्तं कमान्वरविधौ द्ध्यादेरूपादेयत्वादिङ्गाघ प्रकतश्रहणा-
मावादेवतापनयचिधेवेयथ्यंमिस्युक्तम्‌ । परमतेन परो बोधनीयईइति
न्यायमाङ्त्यापादितः । सोपि कर्मान्तरविधिवक्षोन्पूलनादेवा-
पारस्तः ।

यत्त॒वस्तुतसत्वत्यादिना लिङ्खदुषणं कृतम्‌ । तदपि न ।

कालापराधदोषनिर्हरणार्थं हीदं कमं यथा वा कारकूता पनयनदेव-
तापरिग्रहादिभाक्षोपचारः कालापराधदोष पवमकारसंपादनेन
कर्मानरहत्वमपि दध्यादेः कालापराधदोषः। अतः कर्मान्तरपशे तैनैव
 चिधिरखायनदूवणे--
~
_ प.
ाचुपपप
साच्
िति आतञ्चनाभभ््ययााख
द्धिकाले कर िष्यमाणदश{ककर्ममंत कुतम
त्तिरेव ।
निद्धियते न वधः
पवैतत्कमेणा
यस्तग्निप्रणयनादिदोष न स
र्ह स्व मपी त्य त्र ट ्टा न्त उक् तः = दिस्तेयपायन्विचे
कर्मान क्रियत इति । सापन |
सतेयलढ्घद्रव्यस्य कर्माहतापि
निहंरणवत्‌
रहि त्व ं स्व र्व ेन स्य ात् ‌ । तश्चालोकिकोपायसाध्य
स्तेयङढ्धश्ष्य हि क्म ु्तस्य तु
शक्यं कतुम्‌। अकालसं पादनप्रय
नितिवैयेन स्तेयभ्रायश्चिरोना स्ति। वस
यत्वेन चाधातारोीर
कर्पानहंस्वस्य प्रायश्ि्तनाश्
क् चि तम िव ्य ुभ यं प्र ायश ्चि त्त ेन क्र ियत े । तद्यथा षष्ठं सन्रायायू
चापे
विश्वजिदिति सिद्धान्त
विश्वजिता यज्ञेतेव्यत्न सत्र लंकरप्या्र्बतो
्वजिता क्रियते। पवं
वित्वोक्तम्‌ । यथा लत्नत्यागदोधायाकरणं विश
त्रफलमपीति देशश्च ला-
साकाङ्क्षत्वरा विहोषात्सन्न निब्त्यासाकाङक्षसल
िंकदधि-
काङक्षत्वं दीक्षितैरप्यक्तम्‌ । तदभ्युद्यपक्टो तदितरार्धश्य रोक
मुरूयकालदशऽचुप-
साध्यायामु्यद्येष्ा दृध्यन्तरोत्पादननिरव॑त्य
योगात्यत्तिपत््यपेक्षास्तीति प्रतिपत्तिरभ्युपवरए्यइति ते भ्न्थेन।

यतृक्तं कर्मान्तरपक्षोपि प्रकतहवि्रहणे पेषाणासप्राकूप्रतिक्षणं

द्रषटार्थं भवतीति । तदपि न । विकर्पासदत्वातत्‌ । प्रतिक्षणमाजस्य
वा ाथतवं वरवे धतिक्षणे पेषणपाक्कालस्य वा नाद्यः । लोक्रिकहविभ्र-
हणेप्यम्युदयेषटिरूपकमान्तराचुष्ठानरूपदष्टपरयोजनाथेत्वात्मतीक्षणस्य
न तीयः ।वैरूप्यात्‌ । द्षटार्थता हि पेषणात्प्राक्कालस्य तदोपयो-
कष्यमाणमध्पमादिरूपसखत्त्रात्तवेष्टा । इदं च परतीक्षणं चन्द्राभ्य॒दयसद्‌-
सत्वनिर्णयाय तत्राभ्य॒दयामापक्षो सर्वेस्तणड केदं
शोथपुराडोशोत् पाद-
नान्मध्यमादिरूपाद्धपयोगाद्तिक्चणं पेषणात्पाक्कालमदष्टाथमेवेत्यः
म्यु्यपक्षोपि तदद्रष्टाथंमेवावेरप्याय युकमिति कर्मान्तरपक्टो धकृत न
विग्राह्य कि तु रोकिक्रमेवेहि । ग
 अप्वादिविध्युदाहरणाक्षेपपरिदहारः ! ७
=
र -------{-{-- {

यत्तक्तमातञ्चथनास्य दध्यधंस्याम्युदयाभावपक्च इव व्राह्मणः

काचित्प्र `
मोजनं तदन्यस्य दध्यरधंस्याभ्यदयपक्षो धरतिपर्यपेक्षस्य न
तिपत्तिविदहितेति तदेवाम्युषयेष्टिरूपकमान्तरे साधनं ज्ञायत इति ।
ायमिति
तदपि न । कृतक्रार्य॑स्य हि प्रत्तिपस्यपेश्चा न चेदं दध्यर्धं कृतक
न प्रत्तिपतययेश्चा । अथ कायपिश्लौव छतिपत्यपेश्षटयुच्यते । यथा चव
.
दाननाशे.ऽवशिष्पुरोडाशस्येति । तन्न । अकाले हि वृथा चे्टयेदं संपा
दितं दध्याद्विन तु विधिनाऽचुष्ठापितं तेन रोकिकमेवेदं लौकिकस्य
त॒ लौकिकमेव कार्य न नत वैधकायपिश्चा द्वथवदाननादोऽवशिण्टपुरो-
डाशस्तु चिधिनाजुष्ठा पित इति वैषम्यम्‌।
मथ (तर्हि स्यात्‌, इत्येकचत्वाररिंशत्तमश्लोकदुषणम्‌-
"तहिं स्याड्‌ देवतास्य इत्यादी त्वेकचट्वारिशत्तमे शलोकेऽम्युद-
येष्ठेः कमान्तरत्वेपि तद्रेवताभ्यः प्रतह विषां विभजनं सामान्यतः सख
त्रेधा तशड्कान्विमनज्ञेदित्थनेन विधीयत इति पक्ष आशय दूषितस्त-
तत्पक्चानसभ्युपगमादेव निरस्तम्‌ ।
मय (एतं प्राप्ते भणाम, इतिद्धिचत्वारिशत्तमद्लोक्दुषणम-
पवमन्याप्त्यतिज्याप्ट्यादिद्ोपोद्धावनेन. तत्पस् ङ्ाच्च केर्घाचि-
त्सिद्धान्तानामाश्चिषे दीश्षितछृते दूषिते तत एव दीक्षितृतानामपूल-
विधया दिलक्षणान्तराणां वैयर्थ्येन दूषणे सिद्धे यदि कथ्ित्तेपामपि
लक्षणस्वमस्तु पृथिव्यादीनां पृथिवीत्वगरधवत्वादिवदिनि बदेततप्रति
िकत
पणविर
ध्रातिस्व तदु
पृंविध्य
ोचेरतत् द्‌
ादिलश ्षणानि दीश्चिताकतारनि
दूष्यन्ते । त्न तावत्‌--पवं प्रप्ते मणामच्ि विधि धिज्ञुषां लक्षणानां
विभागं दार्थ यःस सरो मवति नियमंशइत्यभ्युपेत्यस्यवस्थाम्‌। अर्थाद्वा
स्यात्कस्यापि बाधः
शय्दतो वा स्वविवयगङितादेवकारान्नजो वा यः
दिचत्वारिशन्तमश्टोकेन
सम्भवति परिसंख्येति रीति च छृत्वा' इति
प्राप्तविषयो वा यो
तद्लक्षणव्यवश्था छता तस्यार्थः अण्राप्तविषयः
 ध,
नदूषणे--
विधिरसाय=
व
~
सर ्व ोप ि नि यम वि धि ः, ्ा ्थ ्ा ्तविषयोपि द्विविधः)
विधिद््टा्थः ख ाध्य
धि वि ना ं स् वत ः प् रस िद ्ध ध् रय ोजनजननखामच्यों विधिबलप्रस
वि त्या । प्रतौ यूपे
भवती
-लननलामर्थ्यश्च । त्नौडुम्बरो यूपो
वर्तित इति विशृता-
दुम्बरः सखदिरादिनियमविधिना नि
पक्षप्राप्तोप्यु -
चोदक ्ाट् खदिर ाद्र ैरेव भ पव ्य ा प् रतिप्रसवविधिन्याखेन सोमा
वपि
दौष्णपशावाप्वैवौदुम्बरजातिरष्टास् रादिविशि्यूपाः तिज्ञनने स्वत
एव प्रखिदधद््टसामथ्यश्चि । उन्तराधारशाखाछेदनमन्ब्ोटकरप रि-
ध्यादिद्धितीयः । विधिबलादेव हि हिग्शयगमं मन्त्रस्य गोणच्ति-
कल्पनयेन्द्ररकाशने, श्पेत्वेति मन्त्रस्य क्छिनह्मीत्यध्याहारेण शाखा-
णे परिधेः
च्छेद न प्रकाशने, उत्करस्य पुथ्वग्रताकरणेन, घाज्ञिनपा्नधार

स्थविमश्रहेण पशनियोजने च सामर्थ्यं प्रसाघनीयम्‌ । तत्त्च तहु-

देविध्यात्तद्विपयो विधिरपि द्विविधः पच द्विविधोप्यप्राप्तप्रास्ति-
फलकटृष्टाथं विधो नियमाद्रष्टमावश्यकम्‌ । खोदकश्राप्तलदिरादिनापि
सम्मवति यूपादिस्धरूपमा्ने उदुम्बरादिनियमचिधानस्यानथेक्यात्‌
तदुक्तं 'दष्टार्थेष्वपि सर्वेषु नियमाट्षटमिष्यत, इति । नानोपायसाध्येपि
च दष्टप्रयो जने कस्यचिदेव नियमो ऽन्थंकस्तस्य क्रत्वपूर्वोपयो गत्व.
मपि तज्ञग्यं द्वारं विनान्त्याज्चुपपन्नं क्रत्वपूचस्य कारान्तरोत्पन्तेः।
एतदेव ह्यव त्यादौ नियमाद्रष्रकल्पना बीजम्‌ । तद्येहापि तुल्यम्‌ ।
नियमाद्रष्टे च सति नियमविधित्वम्रेव युक्तम्‌ । अत एव पूतीकचिधो
पक्षपाप्त्यम!वेपि निय्मविधित्वम्‌ । सवं द्रल्णविधयो नियमकिधय
ट्याकारे सकलमीमां सकप्रसिद्धिश्च । तथा नवये पल्ञीसयाज्ान्ता-

[1
हा संतिष्ठत इत्यस्य भाष्यादों नियमविधित्वभुक्तम्‌ । तदप्य-
प्रा = ^

यागो ध ह्यहः शब्देनोच्यते । यथोक्तं स

न्गरत्ने “ञ्योतिष्ठीपे ह्यहः
शब्देनोपां्वादिहारियोजनपयंन्तं सोमयागः परिच्छिन्न इति
 अपूवादिविध्युद्ाहरणाक्षेपपरिहारः। ६
को
| |न
~= ~~~

द्वादशाहे ज दादशानामहां सहत्वसिद्धधरथं हारियोजनानन्तरमे-

घावस्थानं प्राप्रोति -। यदि तु वसतीवरीपर्यन्तानां पूर्ववाम-
चश्चथादीनां चोत्तरेपामरङ्कानां तन्तरस्वेपि मेदस्तु तद्धेदाठ्कमंमेदः
प्रयोगः स्यात्तेषां भधानशब्दत्वादित्येकादशन्यायेन प्रघानैरपृथक्ताला-
न्यङ्कानि नतत्तत्थधानकालमेदेनाचुष्टेयानीति तत्तरखुत्याकालीनानाभै.
छिक्पाशुककमेणां साङ्कानां न्न तत्राहनि मेदेनाचुठानं प्राप्डुयात्तदा
कात्स््येन पाशुकैष्िकभ्रयोगसमाप्त्यनन्तरमेवावसुथानं प्रा्नोति
सवैथापि पल्लोखंयाज्ञानन्तरमवस्थानस्य न. पाष्िकी व्रात्तिरस्ति ।
अनः पतनीखंयाजान्तोग्नीषोमीयः संतिष्ठत इतिवदप्राप्तविधिरेवा-
यम्‌ । सहत्वनि्ांहकतया तुदुएा्थंत्वात्तावन्माक्ेण नियम विधित्वं
माव्वादिषूक्तभिति समर्थनीयम्‌ । अनियमे प्राप्ते पल्लीखंयाजान्त
संम्थातव्यभिति नियम्यत इति भाष्यं च हारियोजनान्तत्वादेरेव
प्राप्त्या पल्लीसंयाज्ान्ततानियमस्याभावे प्रास्त इति योजनीयम्‌ । यस्मि-
न्कस्मिथिदनियमेनावस्थाने राप्ते पलीसंयाजान्तता नियम्यत इति ॥
तन्छरारत्नप्रपि हारियोजनप्रच्लारे पश्वादिसमानयनक्मणि वा यस्मि-
लस्मिश्ित्पज्ञीसंयाजञान्त नियमं विनाऽवरुथाने प्राप्ते इति योज्यम्‌ । `
न्क
न तु यथाश्रुतं ब्राह्यम्‌ । पल्ञीसंयाजान्तताया अनियमस्य व्राप्त्य-
सम्भघभ्यो क्तत्वात्‌। तस्मादु दार्थः सर्वोपि नियमविधिश्ति युक्त
मेव । नचैचं यत्रे्ठिकारीर्यांदिविघेनियमविधित्वप्रसङ्कः । अदष्द्वार-
कत्वस्यापि विवश्चितत्वादिति ॥ ` अर्थाद्वा विषयगप्रच्युताहलाक्ष-
-
णिकशब्दाद्ा णवकाराद्वा नपदाद्धा भ्यो यस्य कस्यापि भावस्या
तत्रा
भावस्य बा यो बाधः सर सर्वोपि परिसंख्येति वदामः।
निहायेडो बरद; प्रतिसमानयति जहामोप्रतमिति कारविधेर्था-
योपभरतस्य च
दुपरितनप्रयाजद्वये जौहवस्य प्रा्ीनप्रयाजश्रये
सामान्यशासख्न-
चाधः । दे आहवनीय श्त्यत्र यदाहवनीये ज्ञ्ठोतीति
न हयेवावपन्ती्येवकारेण
प्राप्ते चिधिरूपस्वरूपविष्यवाधः ।
 ----- विधिरखायनदूषणे- |
भ -~-------------
न
न तौ पशो < 3३ नञ्‌
ककर

लस् तोत ्रे ष्व ा्ा पबा धः ।

यवम)नातिरि परि
दरभ्यः सर्वोपिनिषेधः
स्यादे्तन्न नञ्प
पदेनपशावाज्यभागवाधः।
संख्ये वयङ्कोकतु' युक्तं विधाविव निवेधेप्य
पूवविध्यादिरूपेण नैचिध्य-
दीक्षितो न जुदोतीव्थादिर पूर्वविधिः न हि
सम्भवात्‌ शक्यते हि
| ्याजानित्यादिः परिसंख्येति वक्तमिति
स्यादित्थादिनियमविधिः नाञ
्या
चेन्पैवम्‌ परिसंख्याशब्दाथंवजनबुद्धिजन कस्य नजोपि परिसंख
दैरपि
-वस्यासंपरत्थाख्येयतया तद्योगे न जुहोति न हिस्यादिव्था
छक्चणाच्चुसारेणापि
'परिसतंख्यात्वस्यानिायत्वात्‌ । तत्र चान्यत्रेति
ान्तरविष-
, तस्य: परिसंल्यात्वप्रािः। तद्वधावत्तंनाय: तत्न विरोषण
ंती तिपरि-
कषायाश्च परिसंख्यालक्चषणाक्षेपे दूषितत्वात्‌ । अत्नः ह्येवाचप
यान्यामाच ्यच ।
प्ताच्
संख्यायां तत्न चान्यत्र प्राप्त इति यथाश्रुतलक्षणस्
तस्मादर्थाहकष्य रवकारप्रतिपाद्यो नजर्थंभूतश्च सर्वोपि निषेधः
परिसंख्येति युकम्‌। उक्तं च न्यावसुधायां "परिसंख्यावजेनुद्धिस्त-
दर्थो नादिः परिसंख्याशब्दस्तद्योगाह्‌ ब्राह्यणो न हन्तव्यः नेश्षेतो-
दयन्तमादित्यमित्यादीनामेव श्त्या परिसंख्यात्वम्‌ ।निषेधपयु दाख
ंख
धिशोषान्तु व्यवहार सिद्धेन परिसच्य श*शति। सत्य मेव चदितव्य-
पदे्य
मित्यादीतामेवकारशरुत्या नियमेनान्यत्र तु फलेनैव नियमपरि संखथा-
` व्यपदेश इति ।
सोयं सिद्धान्तोपक्रम एव विस्वर दबोद्यरः परतिभाति ।
. तथाहि यत्तावडदु दृष्टाथत्वं नियमविधिलक्षणमिव्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । `
. उन्तरेऽहन्दिरात्रस्य गृह्यत इति पूर्वाक्तनियम्रविधावव्याप्तेः । ग्रहण-
विधीनामद्रष्टाथत्वस्य पशुसोप्रधिकरणे स्थापितत्वात्‌ । तस्य च
-षोडशिग्रहणतिध्ाचपि तुल्यत्वात्‌ । पवं सर्वत्र यदद्रण्ार्थं भरतौ
वेकस्पिकं विरतो ` नित्थताये पुनः श्रुयते । तेषु सर्वेषु नियमवि.
धिष्वव्या्षिः।
यत्तृक्तमतिद्ायेडो वर्दिः प्रतिसखमानयति श्त्यवार्था.
 अपृवादिविध्युदाहरणाक्षेपपरिहारः । ६१
~] =
क्न

त्वरिसंख्येति । दवे आहवनीय शइत्यत्र तु छक्षणया परिसंख्येति ।

तदत्नोदादणद्वये परिखंख्यात्वोक्तिरपसिद्धान्त एव ` । तथा
आद्ये तावदुदाहग्ण उपसंहारत्वुक्तं॑चतु्थे समानयनं तु मुख्यं
स्यालिङ्कदर्शंनादित्यत्राधिकरणे शाल्दीपिकायां सिद्धान्ते भ्रयाजाचच-
याज्ञेभ्य इत्यविशोपश्चवणमनिष्ठायेडो वहिः ध्रतीतिकालचिधिवरा-
धामाक्ररमति
दुपरितनप्रयाद्धयविषयमुपसंद्ियत इति ग्रन्थेन । तथा
पारदरभ्वना वरदराजनाप्यु्तम्‌ अस्मिन्नेवाधिक्ररणे खिद्धान्त एव 1 समि.
प्रयाज
दावीनामेकेकरुयापि भ्रयाजपदवाच्यत्वान्न विशेषोपसंहारेपि
श्ुतेर्विरोध इति । अथोपसंहारस्यापि परिसंख्यात्वान्नापसिद्धान्त
मता `
इति । तन्न । एवं खति गृहमेधीयाधिकरणे भाष्यकारादिसवंखं
स्यापि
अटौ पक्षचिकट्पा नोपपद्येरन्‌ ¦ पञ्चमस्य परिखंख्यात्वार्लक्तम
चोपसंदारात्मकस्य परिसंख्यान्तर्गनेः । तथा द्शमेऽमावादतिस-
ति
चरेषु गृह्यत त्य्रशधिकरणे "ननूपसंहारः परिसंख्या वा पोडश्युत्तर'
गृहमेधीयाधि-
भाष्यं तदचुपपन्नं स्यात्‌ । परि संख्योपसंहास्योरमेदे
करणगतभास्यकारादिस्व सम्मता्टपक्षविकलप्याुपपस्येव च ध्रतिपदं
धरथमश्टोकादिषु दोशै हमेधीयाएटमपक्षे परिसंख्येत्यु कमष्यप.
सखाग्रन्े परिसंख्येति
सिद्धान्त एव । नदि तत्र कस्मिन्नपि मीमां
हतं सर्वेः । मीमा
व्यवह्यतं रित्वपूव॑ताचीदकपरिच्टोप इति घा ठयव
्पट्यकट्पतसप्रश्चतिष्वेल-
सकसिद्धान्ताभिज्ञङतवेदान्तप्रन्थेष्वपि वाचस
\ तेनाञ्थभागविधिरपूच-
मेव उथवहत न तु कैश्चिदपि परिखं ख्येति
भ्णन्नितिवस्वन्यतो नित्यं
विधावेवान्तभूंतः प्रतिगत इवेमामगर
िसंख्यात्वश्नमोऽज् दीश्ि-
प्राप्स्यमानो यो ऽथस्तद्धिषयस्वसाम्यात्पर
ारस्यापि परिसंख्यात्वं कथ्चि-
तानाम्‌। अन्यथनिन खाम्येनोपसंह
एव यथा गहपेधीये पञ्चमे पक्ष इति
द्धान्तो वदेत्तत्न द्ोक्तमेव । अत ना.
कञ् ृता तत्न चान् यत्र चेत ि लक्तम्योः प्राप्त इति सत्तम्या समा
वार्ति । यथा गृहमे
परिखंख्यात्वसुकमष्टपरे
चिक्ररण्यपश्चे पञ्चपरपक्ष व
 ायन दूषणे-
^रस~
विधि
न
=
=: =
पि दशमे सप् तम पा ? 1
धोयेऽषएटमे पश्च इति आन्यकारेणा
दि ति दर् टान ्त उया कुव ंता यथाशरृहधीये पञ्चमे पक्ष
सूम आज्यमा गव
।
आज्यथागग्रहणं परिसंख्यार्थं मिर्युक्तम्‌ । न यथाष्ठमे पश्च इति
परिसखंख्यारये गृहमे
ङि गृहमेधीयाज्यभागशध्रवणस्य सिद्धान्के
स्विष्टकृति भक्ष्रतिषेधः
भरोयाधिक्षरणादेश्ान्त रितोत्तराधिकररणे
स्यादित्यत्र गृहमेधीय एव प्रारृताङ्गपुनः श्रवण क्रुत्वा चिन्त्यत
यो
एतिमाष्यादौ छृत्वाचिन्तात्वोक्तरयुक्ता स्यात्लिद्धान्त एव चिन्त्
ी
पपन्तेरिति । नन्वेवमपि तत्न चान्यत्र च इति समानाधिकरण सप्तम
ीया-
पक्षेणपरिखंख्यालक्चणसच्वेकथ न परिसंख्यात्वप्रितिचेन्न-गरदमेध
तु
करणलिद्धान्तपर्यालोचनया परिसंख्यालक्षणस्य बासत्वप्रतातः। स
ग्रन्थः- आञ्यमागयोहिं प्रतौ भ्रतयागरूपव्यतिरेकषण परकरणान्नान-
कल्प्यं स्वापूरवद्वारेण या गगतव्यापाररूपमपरमस्ति तद्रपलक्षणाथ चेद
माज्यभागश्रवणमन्यथानथंक्यादितति । अनेन चानथक्यवलातप्राछृत
एव करणो पकारस्तत्रानेकाङ्जन्योपीह शक्रस बध्ाद्ाञ्यभागमात्र-

विशितया.ऽजहरस्वारथंलक्षणया क्षित उपदिश्यत इति तेनेव गृदमे-

. धीयः करणोपकारापेक्षो निराकाङ्क्षो जात इत्यपूबेतेति सिद्धास्त
उपपादितः । अतः ात्रवि
प्राहृतस्येवोपक्रारस्येहाज्यभागमशिष्ट स्य
विधानात्तत्र चान्यत्र चेति विध्रेयबाध्ययोरमेदग्भ परिसंख्यालक्षणं
नास्तीति । अतश्चोपसंहारे अपूवंतारथे चाञ्यमागादिविधो न परि ..
संख्यात्वमिति सिद्धम्‌ । न न्वेवमपचतापर विधेः परिसंख्यायाश्च
मेदसिद्धथावप्युपसंहारपरिसंख्याविध्योः कथं मेदः । उपसंहार हि
तत्र त्वान्यत्र च प्राताविति परिसंख्यालक्षणसः्वाष्टिति चेदुच्यते-
उपसंहारः प्रत्यक्ष एव सामान्यचिधावित्युक्तम्‌ । तेनााप्तपरिसंख्यात-
स्तावत्स्पष्ट पश्र मेदः । पाक्षपरिसंष्याततोपि मेदः 'सामान्यविधि-
रस्पष्टः संहियेत विरोषतः। स्पष्टस्य तु विधरनन्यिरूपसंहारसं मव
इति वार्तिके पूर्वाधांर्थविषय .पयोपसखंहार इति चदतोत्तशाधारथ-
 अपूचोदिविध्युदाहरणाक्षेपपरिहारः। ६३
{ब

विषयेव परिसंख्या न कदा चित्पृर्वार्धारथं विषयेति सूचनात्‌ . स्पण्ठ

धव । स च विषयोस्माभिः पृवेसु्कत एव हदयस्याग्रेवद्यतीत्यादिः
पशुषिघ्रेरवयविचिषयत्वात्सामान्यविधित्वाभावे स्पष्टत्वादिति सवं
सुस्थम्‌ ।

यत्त॒--दे आहनीय शत्यादिनेषु विधिषु लक्षणया परिसंख्या-

त्वमुक्तम्‌ । तदस्मामिश्चतुर्थश्लोकोत्तराधंदूषणावसर एण द्‌षितम्‌ ।
इह॒ सिद्धान्तीये दीक्चितग्रन्थे -ऽदरा्टार्थोऽपूर्वविधिरित्यपूचंचिधि-
लक्षणमभिरेतमितिकेचि द्णयन्ति दष्टार्थंस्य नियमबिधिलक्षण
नोक्तेः । तदप्यत्यन्तासम्बद्धम्‌ । धागुक्तं उत्तरे ऽहन्द्रिरा्रस्य
गयत इत्यादौ नियमविधित्वेन तन्तदधिकर्णेषूक्तेऽव्यापतेरिति |
यदपि नवमे पल्लीसंयाजान्तान्यहानि संतिष्ठत इत्यादिनोक्तम्‌ ।
तथा हि द्धौ दि पक्षौ भवतोक्तो हारियोजनान्तरमेवास्थानं प्राप्नो-
तीच्येकः । द्वितीयस्य तु सखुव्याकाखीनैष्टिकपांशुककमाचत्तरेकादरो
उक्ते हारियोजनोत्तरछर्स्नतदङ्समाक्षो चेति । नच पलीसंयाजा-
नन्तरं पाक्चिकमप्यवस्थानं प्राप्नोतीत्यपुवंविधिः स्यात्पल्लीसंयाजा-
गोञ्चीषीय इतिवत्‌ । तेनाप्राप्तांशपुरणफलकत्वं न नियमविधिलक्ष-
लक्षणं कतु द्टार्थत्वं सहत्वसिद्धथा चार दरष्टाथत्वमस्तीति। तदिद्‌
स्यायाबोघविजञम्मितम्‌ । एकादशो ह्ययं न्णायः । द्ादशाहशब्देन
खुच्याद्वादशोकते सृत्यान्तर्गतानामाब्रत्तिरिति तेन हा रियोजना-
न्तस्यैव पार्थक्यनियन्ने तदुकत्तरेषां सोभिकानां पाशुकानां वादस्य
नियमे किमुत्तरसूय सर्वस्यैव सहर्वसिद्धये तन्त्रट्वसुताचृत्याचुषठा-
ां विश
नपवर्तेः क्रियत एव तंतत्वं दशाना वा पदार्थानां पञ्चदशान
दुर्भर-
तनां वेत्याद्यनियमभ्रसक्िरस्येव ' तत्न पल्लीसंयाजान्ततानियमो
पव । अ्रन्थव्याख्यापि चा सम्बद्धेव इता ।हारियोजनो पश्चंत्यागे
ं याजान्तता-
छा ज्ञाते ऽवस्थेथमित्थनियमे भ्रात तवुभयभिन्नपत्नोस
नियतप्रसक्त तत्तीयस्या-
नियम इत्यसलम्बद्धम्‌ । > दि ययोः कयोध्िद
 ४ विधिरसायनदूषणे- `
च --- ~का -----------
नकि

परलक्तस्य नियमोद्ययावन्मीमांसकेन केनचिल्लिरूपितम्‌ । किव संति

नलविदलनाद्वधातादेरनियमप्रसलक्ती अद्र्टार्थस्यापि यागपोक्षणादे-
ृ्टाथंस्यापि अवणादैरनियमः किं न स्यात्‌ । शजिचैव वादिन मायु-
दप्रतोऽपां शपूरणातिरिक्तनियमशब्दवाच्यं किममिप्रनमिति न ॒विद्धः।
वस्तुतस्तु- भरस्तुते ययोः कयोश्धिद्पि नानियता श्रा्तिरस्ति।
प्रथमपक्षे हारियोजनान्तरमेव पक्षान्तरे पश्चाद्यट्याङ्खानन्तरमेवाच-
स्थानभापेरित्यास्तां तावत्‌। `
संप्रदायेऽनधीती वा तौतायितभते भवान्‌ !
अनधीत्येव वा व्रयाजडवत्कथमस्यथा ॥
भथ “नित्योदास्यान्यः इतिध्रिचत्वारि शमश्लोकदूषणाम्‌ ।
एतच्छलोकोक्तान्ये लक्षणानि विवरीतुं त्रिचत्वरिशत्तमः
श्खोको ` नित्यौदास्यान्यकिञ्चिद्धिगखितनियतं यस्य
तत्प्रभिमात्रमि ~~क,=
=

त्यादि । नस्याथं णवं तैरेव विचरतः । नियम्य प्राति कुवंक्ि

यम-
बिधिः निवृत्तिप्रासि कुर्वन्‌परिसंख्याविधिः्नियम्यपरिसंख्यान्यधास्ति.
कारौ विधिरपृवचिधिः। तस्मात्तिशरित्वं च यथाकथं चिद्धिवक
्षितं
नतु कञथ्चित्त्च विशेपो विविक्षितः । तन विधिवि
षयस्यान्यस्य
चा यस्य कस्यचित्‌ चोदितस्याच्यन्ताप्राप्तस्य वां यस्यकस
्यचित्‌
स्वरूपेण किचिद्विरोपणान्तरावच्छिन्नत्वेन वा रूपे प्रतविध्
युदेश्येपि
सवत्र कचिदेव व! कचिष्टपि कियस्यामपि
प्राप्तौ ता वा
यद्याकथंचिसासि कुवंक्नित्यथ; । तेन पर्वोक्ता
ः सवां अव्याप्तयो
निरस्ताः। तथा ह्यारन्यसिप्राह्यविधिषु
ताचज्ञाव्याप्चिः | तेषां विधि.
धिषयधास्तिक्ारित्वाभायेपि तदाधितगुणक्नामप्ाप्तिकारित्वात्‌
। अघ्र-
स.१

स
पूतीकादिविधिवन्ञियमविधयो वक्तव्या
इति न

त्र पांशु पोर्णमास्यां यजक्निति विधावपि

 ^
अपूवादिविध्युदाहरणाक्चेपपरिहारः ६५
का
~
नाव्यासिः। उदेश्य न्थत्न वेति विशेवाचुपादानात्‌ । स्वरगार्थाग्नि-
दोजविधिघु नानाशालाक्नातविधिघु च नाव्याप्तिः । तधा स्वरूपेण
पापिकारित्वामावेप्वभ्युद्य शिरसरूकत्धेन प्ासिक्रारित्वात्‌ ।
ननु न
स्वरूपेण प्राप्षमधाप्तविशोषणविशिष्टरूपेण प्रापणीये सवयं प्रापणी
यतां
मजते।. प्राप्ताप्राप्तदिवेकेन विरोषणमान्न पापणीयत्वपयंवसानात्‌ ।
रण
न । आधघारार्भिवहोत्राधिकरणे सवं गुणविधावपि विशिटविधिरेव
५
तहत्रमित्युक्तेः । मञ्ुपादेयपल्यकात्ठारिविधीनां च. पराप्तम चिषयत्वेपि
फल्काल्टादिसम्बन्धित्वरूपेण कमंविधिटवाभ्युपगमात्‌ । प्रतित्रसव-
विधिषु सावेंकाम्यादिविधिषु बह्मलम्बन्धचिधिषु च नाव्याप्तिः
त्रिकालाप्राक्षम्येति विरोषस्योदृश्ये सवभति चिरोषश्य क्ियत्यापरपि
प्राप्ताघसत्यामेवेति विहोपस्य वा विवक्षिनस्वात्‌। एवं च सर्वस्मि.
च्नपि नियमविधो परिसंख्यायां वातिव्यासिरेनावदचशिष्यते । तन्नि.
रासाय नियम्य परिसंख्यान्यत्वं प्रापणीयविजोषणं कृतम्‌ । नच
#

क्रिमनया कुृष्टया नियमपरिसंख्यान्यो विधिरपूरव॑विधिरित्येव

लक्षणमाजेवेन क्रियतामिति चेन्न । तथा. सति कचिदंशोऽपूवंविधिङू-
पाणामशाऽन्तरे तु नियमविधिरूपाणां परिखंख्यारूपाणां च विधीनां
नियमपरिसंख्याविधिभिन्नत्वामाचेनासंग्रहधसखङ्धात्‌। सन्ति हि तथा-
विधा विधयो नवप्रपद्यापांद्निक्ायां प्रागुदाहृतः । ते चाचुपदरमेव
विवेचयिष्यन्ते । ननूक्तलक्षणमनुपपन्नं प्रारृतपृष्ठविध्योरव्याप्तेः ॥
ताभ्यां. विधिमभ्यां; प्रापणीययोचंदद्रथन्तरसाधनक्पृष्ठाख्यस्तोत्र-
योविङृतिविरोषेषु उपहट्ादिषु विध्यन्तरनिंयम्यत्वात्‌ । नच श्रङृन-
1५
~~~
-~--
-----
--
~
विध्यनियम्यं विवक्षितम्‌ प्रङ़तपृष्ठानियम्याप्रसिद्धथांत दन्यत्वोकत्य-
---------------~---------------
--
क,
न
-क
~~~

संभवेन तथाप्युक्ताव्या्िताद्‌वस्थ्यादिति चेन्न । किनिद्धिषयक्प्रात्ि-

त्वावच्छिन्नं नितव्यभ्राप्तोदासीन्यमिन्नक्षिचिन्िव्रृत्तिनियतं यस्य तन्नि.
यञ्यादीति विवक्षितत्वात्‌ । अस्ति च श्रते ज्योविशेमे बृदत्म्ा्ित्वा-
वच्छिन्लसयौदासीन्यमिन्नविदलननिच्ररथा नियतेम्योऽवहननध्राप्त्या-
नि
 दद विधिरसायनदुषणे- |
क ~ = ~ ---
दिभ्योन्यत्वम्‌ । नच बृद्ररथन्तरयोः प्रतौ ` विकदिपतट्वात्तयो क
त
~
तन
न
=कक
~9क
=
ज,

प्राप्तिरन्योन्यनिश्च त्िनियतैव ।तदेवद्रथन्तराधिकरण सिद्धान्त उक्तम्‌।

दशमे चोभयलाश्निनैमित्तिकमित्यधिकरणे संलतवादो ्दद्रथन्तरघृष्ठयोः
ससुश्चये तयोरन्योन्यव्यावर्तंकत्वाभावेन निमित्तत्वाभावा समि
मप्यप्रताद्वयमरुपवपन्ति रथन्तरस्य प्रतिपद्‌ कर्यादभ्रवतों चृदतपषठस्येति नि
वो
योय

नैमित्तिकं प्रतिपद्‌ दयं न कन्तंज्यमिति चेत्‌ । उच्यते । रथन्तर पृष्ठ

मवतीत्यादिवाक्षयाभ्यां तयोऽर्योतिष्टोमे प्रासिर्नान्योन्यव्यावत्तिका
द्र्टार्थत्वात्‌ भरयाजाञ्ुयाजादिवत्समुञ्चयस्णैव ततः प्रासः । तद्धिधि-
विदितं तु तदुभयमनूद्च साक्षादेव विकल्पं विदधता वाक्यान्तरेण
रथन्तर पृषं घृहस्पृषठं वा कल्तंब्यं न तूमयं समुच्ितमिति खिद्धे तद-
पेक्चानिर्देशादि यदि बृहत्सामेन्यादयस्तैरनूद्यमान एव रथन्तरादि-
्तर्नस्य
प्रा्तित्वावच्छिन
सम्बन्धोन्योन्यऽग्यावत्तंकः ।` अतरूतन्न रथन
वु्ट्पात्तित्वावच््छिन्नस्य च किंचिक्लिव्त्तिनियतत्वाभावान्नञाव्यासिः ॥
तस्माद्य पूर्वोक्तं लक्षणं नित्यप्रासोद्ासीन्यमिन्नयत्किचिज्िच्त्ति-
नियतं यस्य खद्धिषयप्रात्तिःवावच्दिन्ञं तन्न तल्प्रात्तिंकासे विधर्निय-
मविधिः । अवघातस्य हि दाशपणंमासिकेषु व्रीहिषु प्राप्तिराक्षेपिकी-
वैधी चोभय्यपि नित्योदाखीन्याहुमिन्नस्य विदलनादेर्निश्ुत्या नियतेै-
च । यांस्तु विशेषो वैधी प्रात्िनिंयतया विद्रेलनादिनिवत्या नियता ।
आक्षेपिकी त॒ पाक्षिक्षयेति । अवधघ्रातादिप्राप्तित्वावच्छिन्ने विद्‌ नादि.
निदृत्तिनियममान्रं स्वववशिष्टम्‌ यद्यप्यवधातप्रासित्वावच््छिक्नं षिद्‌-
लनादिनिचृत्तिनि यतं न भवति अञ्चिचयने ओोत्ुबलं ख्येषिधस्य पूर-
यित्वावहन्ति =अथैतदुपद्धातीव्युपधेयोद्ुललसं स्कारभूताचधघातस्थ
वैतुष्यार्थत्वामावादविदखनादिपसक्त्यभावेन तत्रावघातधाप्तौ सत्यामपि
विदरनादिनिवृत्यमावात्तथापि द्ाशंपोणमालिकवोीह्यवघातप्रा्ित्वा-
च्छिन्स्य विदलनादिनिवृच्तिनियतरवमस्तीति टक्षणा्ुगतिः । अत
एव क्िचिद्धिपयकरवं प्राक्तिविरोषणमर्थ॑वत्‌ । एवं च वैकृतेषु रथन्तर.

जजन
==
ज
कः
जा
 अपुवादिवि
हरषध्
णाक्षेपपरि
युददहारः
ा । ६७ ¦
~ __्‌_ू्‌~्‌~्‌~~~-~-~-~-~--~-~------- ~~~ ~

पृष्ठादिनियमविधिष्वपि नाव्या्तिः 1 प्रातोत्पलिवाक्यतः प्राप्तौ

व्यभिचारेण रथन्तरभ्रासिपरात्रस्य वृददादिनिवृच्तिनियतत्वामावेप्युपह-
व्यादिषु चोदकात्पाक्षिकी रथन्तरादिप्राप्ि्थां च वैरोषिकेण नियम
विधिनोपदेशिकी तस्प्रा्तिस्तस्या द्विविधायां सपि बृदादिनिवृत्ति
नियतत्वात्‌ । नचैवं सति विकृतिषु बहदादिनिचत्तिनियतप्रा्तिकस्य-
रशन्तरादेः प्ररतो प्रा्तिकारी विधिरपि नियमविधिः स्यादिति वाच्य
मृ । नहि थरुथ किंचिद्धिषयप्रा्ित्वावच््छिन्नमुकरूपनिन्चुचिनियतं
तस्य यत्र कछचित्प्रास्िशारिस्वं नियमविलिष्णमुक्तम । कि तु यस्थ
यद्धिपयप्राप्षित्वावच्छिन्घुकररूपनिश्त्तिनियतं तस्य यज कचित्पा-
कारित्वं ततश्च तस्यान्य्नप्रात्तिकारिणि विधौ कुतो लक्चषणाति
प्रसङ्खः । नन्ववघातस्यप्रकृतच्ीहिनियतैव वैधी धासिने तु कल्प्यादा-
छ्चेपादनियता काचिदन्या तत्कथमिहोमय्यपि पापिनि त्तिनियतेति
लक्षणं योजितम्‌ 1 उच्यते अन्न प्रत्यक्चविधितस्तक्किताश्चेषतश्च या
प्रास्त, संभाविता सर्वापि प्रासित्वेन रलश्चणेऽन्तगेता । तथा चावधघाते
नियमविधितो नियता तर्फिताक्चेपतश्च पाक्षिकी संभाविता प्राक्तिः
रथन्तरस्य तु वेकूतनियमविधितो नित्यातिदैशतश्च वेकदिपिकी
संभाविता प्रास्िविदङनचदइादिनिच्रन्तिनियतै्र मवेदिति युक्ता लक्षणा-
गतिः 1 एवमेबोदादरणान्तरेपि ज्ञेयम्‌ । नचैव मप्युखरेदन्‌ द्विरात्ररथ
गृह्यत इति घोडशिग्रहनियमविधो लक्षणाव्व्िः । तत्र षोडशिघ्रदापा-
शिरूपौदासीन्यभिन्ञस्य षोडशिग्रहेण सदह प्रकृलौ विक्पतद्भावस्य
निवृत्तेः षोडरिघ्रहप्ा्तौ तदभावनिवृत्तिनियतस्वसद्भावात्‌ । अत
एव नित्यीद्‌!खीन्यस्य विहोषणं छतम्‌ । नित्यत्वं च स्वमावसिद्ध-
त्वम्‌ निषेधाधयुक्ततवमिति यावदिति । `
वरगम-
तदिदमयुक्तम्‌ । ठप वंविधिलक्षणस्य नियम्यान्यविषयत
दुद ूषयिषयापि
त्वोक्त्या नियमविधिखक्षणसापिकषत्वादपूवविधिरक्षण
8
 दद . विधिरसायनदुषणे-

स्वातन्श्येणापि च स्वातञ्ञ्येणापि तावक्नियमविधिलक्षणं तावद्‌

दूष्यते । तथा हि नित्यपाप्तौदासीन्यमि्नफिचिक्निढत्तिनियतं यत्र
यद्धिषयपराित्वाधच्छिन्लं तन्न तत्परा पिकारित्वं हि -स्वदुक्तं नियम.
विधिरक्षणम्‌ । अन्रौदासीन्यमिन्नकिञ्चिदिति किञ्चिच्छब्देन
यत्किञ्िद्िवक्षितम्‌ . उत परकतविधिविषयावधाताद्यमावनियतम्‌ ।
यद्धा नियस्याभावनियतम्‌ । नाद्यः । अवधातादिनियमविधिष्व
संभवात्‌ । दाशंपौणमाल्तिकनोदहिष्ववघातप्राप्नित्वाच्छिन्नमवधात-
विषयौदालीन्या द्िन्नस्य शचिच्छन्दवाच्यश्य विरोषादेनिवृत्या
नियतं न भवतीति । एवदोपनिरासार्थो द्वितीयपक्षोपि न ।
अञ्चिहोजरं जुहुयात्‌ सुगं काम त्याद्यपूवं विधावतिव्याक्षेः । तथा हि
दार्शपौणंमासिकव्रीहिषु ह्यवधांतप्राित्वावच्छिन्नमवधातविषयोदा-
` सीन्याद्धिन्नस्य किचिच्छब्दवाच्यस्यावधघाताभाषनियतस्य विदलनादे.-
निंवस्था नियतम्‌ । एवं स्वर्गेऽश्चिदोजदोमपराित्वावच्छिन्नहोमविष-
योदासीन्याद्धिन्नश्य फिचिच्छब्देन विवक्षितस्य होमाभावानियतस्यं
मोजनादेनिवत्या नियतमेवेति। तृतीये स्वाभाश्चयः। नियमविधिविषय-
स्येव नियम्यत्वादिति । अनेनैव नियम्य्रतुल्यकार्यविवक्चापि क्रिचित्पद
परास्ता। मथैतदहोषभीत्या प्रकृतविधि विधेयतुल्यकार्य क्षिचिच्छञ्देनवि-
वश्षितम्‌ । तथाप्यमावास्यायामपरह्ञे पिरडपितृयज्ञेन चरन्तीत्याद्य-
पू्धिधावतिव्यात्िः। पतत्छता ह्यपराह पिर्डपितृयन्ञप्रा्िष्तत्कारे
तु वुल्यकायं यक्किञ्चित्कमन्तिरं तन्निवृत्तिनियतैवेति । किचोक्तलक्षणं
वोद्यादिद्रव्यनियमविधावव्याप्तपर्‌ । यद्धि षयप्रा्तित्वावच््छिन्नमित्य
नेनबहि विषयप्रात्िस्वावच््छिन्नं ब्राह्यपृ । तत्रास्षेपिज्की यचन्रिथवो.
दिप्राक्षिरपि संग्रहीता स्यात्‌+ न च सा नित्यौद्रासीन्यमिल्क्षिचिरछ-
व्देनोक्तानां निवरा नियतेति। अथैहदोषमीत्या यद्धिषयेत्यन्न यन्मा-
चविपयप्रापषित्वावेच्छिन्नं विवक्ष्यते न चोक्ता यवघमिभवोदिपासि्ती-
दिमाच्रविषयेति न वीदिनियमबिध्यादावतिन्याप्तिरिति । तदपि न,
 अपूवा दिविध्युदाहरणाक्चेपप्ररिदारः । ६६
--`-_-_-_`---_~-~~-~-~~-~-~--~-~-~---~-~-~--------------
---------

पवमप्येकादश वे पशोरवदानानि इति. परिसंखयायामतिव्यास्तिः ।

तत्र॒ हयेऽकादशावद्ानमःन्नविषयथात्तित्वावच्छिन्नं नित्यौसीन्या-
द्धिश्नस्य रिचिच्छब्दवाच्यस्य पश्ववयषान्तरस्य निरया नियतमेव
प्रतीयते ।चीहिप्रा्तित्वावच्छिन्नं यतवनिवुरयेति । अपि च अत्रेस्यनेन
भरृतविश्युदरश्यतावच्छेदकाव च्छि वा गृह्यते । उत ण्ठ्किचिद्धरम-
चच्छिन्ञमपि। नाद्यः। परिसंख्या विधावत्तिठयाप्तेः। इमामाग्रभ्णज्ञिति
विधिकृता हयश्वरशनादाने मन््धक्षिनित्यौ दासीन्या द्धि किचिदवदं
भरशनाया मम्जपारस्तज्निव ्तिनियतेव । प्रातीतिकमेव चात्र निवच्ि
नियतत्वं प्राह्यं न ॒वास्तवमु । धूमे बहिनियतत्ववत्‌ । वास्तवग्रहे
्ीहिविधावव्याप्तेः । न हि ब्रोहयो यागे यघामावनियता `श्ति
अथेतद्ो चभिया द्वितीयः पक्ष उच्यते । तदपि न । तक्चैवाति
व्याप्तेः । इमामिति मन्वस्येव हायश्वरशनाद्ान एव रशनादानत्वसामा-
म्यधर्मावच्छिन्ने या भ्राप्िरूतकिता छेङ्किकी सा। ओदासीन्यभिक्लकि-
चिष्छब्दवाच्यस्य प्रकरणेन प्राप्तस्य चयनप्रयोगान्तर्गतस्य यत्र
कचित्परदेरो पाठस्य निवृत्या नियतेवेति । तदैवं दर्र्थत्स्य नियम-
विधिलक्चणस्य पूर्वंश्लोकोक्तस्य पूवंश्लोकदयणावसर पव
दूषितत्वाहूःष।छकग्रस्तत्वाच्चैतच्लछोकोक्तस्य नियमविधिलक्षणस्य
तदपेश्षमपूवेविधिलक्षणमपि निरस्तमेवेति । दि च-भ्युनत्वेन प्राय
शः सवेघु नियमविधिष्वसंमन्यायुष्मत्छतं नियमविधिलक्षणम्‌ ।
तेन नितव्यौदासीन्यभिर नेतिवत्प्रङृतविधिविषयाङ्गभिन्नेत्यपि रिचि-
चछब्दाथ विोषणं देयम्‌ । अन्यथा अवधातादिधाष्तिरघाताङ्निवच्ति
नियता न भवतीति तत्र तलक्षणं न वक्तंतहति.।

विध्या दिश्रयलश्चणानि गचितान्याचार्यवर्येनिरा-

ोप्ययदोश्षिता व्यरचयन्‌ सिद्धान्तज्ञाते कलित्‌।
७० विधिरसायनदूवणे- ॥
न

आस्षेपं स्वह रवते वहुमतिष्वेतन्िरासाक्ञमा--

हतद्धोधाय नया मया खुविवुतारतन्तरं निगूढा इह ॥

इति श्रीमत्पक्वाक्यप्रमाणपारावारपासोण परीमांसदेवसाघाञ्य-

धुरन्धरः श्री मटनारायणात्मजमड्शं कर्तं
विधिर्लाथनदूषणं समाप्तम्‌ ।`

--(*2:) --
 विज्ञापनम्‌ ।
चोः
= = सि = भि =जाकर

विदितमस्तु तत्रभवतां संस्छतविद्यारसिक्नानां यत्‌ काश्यां

विश्वेश्वराजुकम्पयथा शासख्रमालानामर प्राचीनानामममिनवानां चाति-
दुलंभानां संस्कृतग्रनथानां भरकाशिक्रा भ्रन्थाबली परबरति ।

त्र प्रकारिता भ्रन्थाः | मूल्यम्‌

( १) माध्वभ्रान्तिनिरासः ‰)
` ६२) माध्वभुखमङ्खः 12)
(३ ) लिङ्गोपदितलैङ्गिकभाननिरासः ॥)

्‌ पुस्तकप्रा्तिस्थानम्‌- _
९ €
सूयनारायण शम शुक्छः -|
काशी ।