1

ई साहित्य प्रहिष्ठान
सादर करीि आिे
लेखन व छायाहचत्रे : हदलीप गोरे

मरुभमू ीचे पक्षीवैभव

2
 Book मरुभमू ीचे पक्षीवैभव
Writer हदलीप गोरे
contact details परे श अपार्टमेंर््स , २३५ / बी / २, पवटिी ,पणु े ४११००९
मोबा. ९४०४२३४३४० ( what 's app ) , ९९२१७३६२०८

या पुस्तकातील लेखनाचे सर्व हक्क अनुर्ादकाकडे सुरक्षित असून पुस्तकाचे क्षकिंर्ा त्यातील अिंशाचे
पुनर्वुद्रण र्ा नाट्य, क्षचत्रपट क्षकिंर्ा इतर रुपािंतर करण्यासाठी अनुर्ादकाची लेखी परर्ानगी घेणे
आर्श्यक आहे. तसे न के ल्यास कायदेशीर कारर्ाई (दडिं र् तुरुिंगर्ास) होऊ शकते.
This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43 and 66 of the IT Act 2000. Copyright protection in India is available for
any literary, dramatic, musical, sound recording and artistic work. The Copyright Act 1957 provides for registration of such works. Although an
author’s copyright in a work is recognised even without registration. Infringement of copyright entitles the owner to remedies of injunction,
damages and accounts

3
प्रकाशक : ई साहित्य प्रहिष्ठान
www. esahity.com
esahity@gmail.com
Whatsapp- 9987737237
eternity, eleventh floor, eastern express highway, Thane. 400604
प्रकाशन: १५ ऑगस्र् २०२३
©esahity Pratishthan®2023

o हिनामल्ू य हििरणासाठी उपलब्ध.

o आपले िाचनू झाल्यािर आपण िे फ़ॉरिर्ड करू शकिा.
िे ई पस्ु िक िेबसाईटिर ठे िण्यापिु ी हकिंिा िाचनाव्यहिररक्त कोणिािी िापर करण्यापिु ी ई-साहित्य प्रहिष्ठानची लेखी
परिानगी घेणे आिश्यक आिे.

4
 मनोगि

आम्िी उभयिाांनी हलहिलेली व e-book ने प्रहसद्ध के लेली," पक्षयाांचे नांदनवन हसहककम " व " देवभमू ीचे
पक्षीवैभव " ह्या आमच्या पहक्षहनरीक्षणाच्या यात्रेिील अनभु वावर आधारलेली हि दोन पस्ु िके . त्यानांिरचा करोनाचा
काळ त्यामळ ु े बरे च हदवस प्रवास झाला नािी. परांिु थोडीशी उसिां हमळिाच आम्िी पन्ु िा एकदा पक्षीयात्रेला हनघालो.
ह्या वेळी मात्र अगदी वेगळा अहधवास असलेले पक्षी पिायचे ठरहवले. अत्यन्ि रुक्ष प्रदेश, उच्च िापमान व कमी
पाण्याच्या प्रदेशाि असलेली जीवसृष्टी िेथील हनसगट, पशु व पक्षी याांना पािून आपल्या देशािील जैववैहवधिा
खरोखरच अिल ु नीय आिे ह्याचा प्रत्यय आला. आमच्या ह्या यात्रेमध्ये आलेले अनभु व, आम्िाला भेर्लेली माणसे,
िे पशु व पक्षी, िो रणािील नाष्टा, हमठागराि काम करणाऱ्या मजरु ाांची जीवनशैली ह्या गोष्टी कधीच हवसरिा
येण्यासारख्या नािीि. ह्या प्रदेशाि हदसलेले सॅण्ड ग्राऊज सारखे सदांु र पक्षी, लाकट सारखे छोर्े पक्षी व ह्या सवाांच्या
वरिी असलेले ईगल, िॅरीअर, िॉक ह्या सारखे पक्षी िसेच कच्छच्या समद्रु हकनारी हदसलेले हवहवध स्थलाांिररि पक्षी

5
सवाटनी आम्िाला आनांद िर हदलाच व आमच्या पाहिलेल्या पक्षयाांच्या यादीि भरिी घािली. अथाटि ग्रे िायपोकॉलीस
सारखा सदांु र पक्षी राहिला आिे, पािू के व्िा योग येिो िे. ह्याि हलहिलेल्या
माहििीि कािी त्रर्ु ी असिील िर मला जरूर कळवा. िसेच आपले अहभप्रायिी
अपेहक्षि आिेि. ह्या पस्ु िकािील सवट फोर्ो Canon SX 70 HS ह्या
camera ने काढले आिेि.
पस्ु िक प्रकाशनाबद्दल e - book चे आभार जयाांच्यामळ ु े आम्िाला
खपू नवीन हमत्र हमळाले, नवीन पक्षी हनरीक्षकाक ां डून हनरहनराळी माहििी
हमळाली. त्याांच्याशी मोबाईल व ई मेल ने सम्पकट झाला. ह्या पस्ु िकािील शद्ध
ु
लेखनाच्या कामाबद्दल सौ. प्रहिभा गोरे ह्याांचिे ी आभार. ह्या पस्ु िकािील
फोर्ोंहशवाय आणखी कािी फोर्ो व हव्िहडओ पिायचे असिील िर मला जरूर
फोन करा, आपल्याला भेर्ायला मला आवडेल.
हदलीप गोरे , मोबा. ९४०४२३४३४० ( what’s app ), ९९२१७३६२०८, dilipdgore@gmail.com

6
 आम्िा उभयिाांच्या एक एक महिना चालणाऱ्या
पक्षी हनरीक्षणाच्या सिलींबद्दल कायम कौिक
ु व औत्सकु य असणारे ,
सिलींमध्ये आमची आपल
ु कीने
चौकशी करणारे व परि आल्यावर, आम्िाला हलहिण्याचा आग्रि करणारे ,
माझे मोठे साडू
कै .िी.रवींद्र यशवांि लेल,े याांस अपटण ......
7
 अनक्र
ु महणका

१. मरुभमू ीचे पक्षीवैभव ( LRK ) १० - ४०

२. मरुभमू ीचे पक्षीवैभव ( GRK ) ४१ - ६७
३. मरुभमू ीचे पक्षीवैभव ( वेलावदर ) ६८ - ८१
४. मरुभमू ीचे पक्षीवैभव ( पन्ु िा एकदा GRK ) ८२ - ९८

8
 १. मरूभमू ीचे पक्षीवैभव ( LRK )
आपल्या देशाि पक्षयाच्िं या अहधिासाची भरपरू हिहिधिा असल्यामळ
ु े , पक्षयाच्िं या समु ारे १२५० प्रजािी
पािायला हमळिाि. हिहिध प्रकारची जगिं ले, अगदी हिमालयािील घनदाट सदािररि जगिं ले, मोठ्या पानाचिं ी जगिं ले,

पाईन, फर इत्यादी िृक्ष असलेली जगिं ले, िसेच पानगळीची जगिं ले. छोटी झर्ु ु पे असलेले प्रदेश (हिमालयािील अहि
उिंच भाग ), कमी पाणी असलेल्या प्रदेशािील हकिंिा िाळिटिं ािील प्रदेश, सिड प्रकारचे दलदलीचे प्रदेश, पाणथळ
9
जागा, समद्रु हकनारे . अशा िैहिध्यपणू ड अहधिासािंमळ
ु े हिहिध अहधिासाि हिहिध पक्षी हदसिाि. आमच्या मागील दोन
िीन िर्ाडिील पहक्षहनरीक्षणाच्या सिली हिमालयाच्या पररसराि झालेल्या िोत्या. िेथील पररसर म्िणजे उिंच िृक्ष, थिंर्
ििामान, िसेच समद्रु सपाटीपासनू जास्ि उिंचीचा प्रदेश. त्यामळ ु े िेथील पक्षयािंची हिहिधिा िेगळीच िोिी. साधारणिः
आकर्डक रिंग, र्ोक्यािर िरु ा अशा प्रकारचे पक्षी त्या पररसराि आढळिाि. ह्यािेळी आम्िी जाि असलेल्या प्रदेशाि
बरोबर हिरुद्ध पररसर िोिा. क्षार असलेली मैलोनमैल पसरलेली जमीन, पाण्याची कमिरिा त्यामळ ु े मोठे िृक्ष
जिळजिळ नािीिच. खरु टी झर्ु ु पे ि हचिंचेसारखी पाने ि काटे असलेली अनेक झार्े. परिंिु अशा प्रकारच्या
अहधिासाि सद्ध ु ा अनेक प्रकारचे कीटक, सरपटणारे प्राणी, सस्िन प्राणी ि पक्षी हदसिाि. ह्या पैकी बरे च पक्षी स्थलािंिर
करून येिाि. साधारणिः ऑक्टोबर िे फे ब्रिु ारी ह्या काळाि ह्या पररसराि हदसिाि ि निंिर आपल्या मायदेशाकर्े
परििाि. त्यामळ ु े पक्षी हनरीक्षणासाठी ऑक्टोबर िे फे ब्रिु ारी िा काळ उत्तम. म्िणनू च आम्िी फे ब्रिु ारीचा हिसरा
आठिर्ा हनिर्ला. कोरोना िगैरे गोष्टींचा हिचार करिा आम्िी खाजगी गार्ीने जाण्याचे ठरहिले. हमहलिंद माझा पिु ण्या,
मानसी ि आम्िी उभयिा असे चौघे जण जाणार िोिो.१८ िे २८ फे ब्रिु ारीचा कायडक्रम हनहिि के ला. पणु े- अिमदाबाद
मागे हलट्ल रण ऑफ कच्छ ( LRK ) सरु ें द्रनगर हजल्िा, ग्रेटर रण ऑफ कच्छ ( GRK ) कच्छ हजल्िा ि िेलािदर
( हजल्िा भािनगर ) येथील ब्लॅक बक सँक्चअ ु री असा कायडक्रम ठरला. LRK मध्ये आम्िी दोघे एकदा गेलो िोिो,
10
हमहलिंदिी एकदा जाऊन आला िोिा. परिंिु प्रत्येक िेळी कािी िरी निीन पिायला हमळिेच त्यामळ ु े आमची पन्ु िा
जाण्याची ियारी िोि हद. १८ फे ब्रिु ारी रोजी आम्िी सकाळी ५.३० िाजिा पण्ु यािून हनघालो. िाटेि ठाणे घोर्बिंदर
मागे गजु राथ िायिे ला लागलो. प्रथम आम्िाला जैनाबाद येथील र्ेझटड कोसडर ( LRK ) ह्या ररसॉटड मध्ये जायचे िोिे.
अिमदाबाद पासनू जैनाबाद १०० हकमी. अिंिरािर आिे.
हमहलिंदची उत्तम हस्थिीिील गार्ी, गार्ी चालहिण्याचा उत्साि ि
कौशल्य आहण NH 48 सारखा िायिे त्यामळ ु े आम्िी नाश्िा,
जेिण ि चिा साठी थािंबनू सद्ध
ु ा सिंध्याकाळी ६ िाजिा अिमदाबाद
येथे पोिचलो. गािािील रिदारीि न जािा बािेरीलच एका
लॉजमध्ये मक्ु काम के ला. दसु रे हदिशी सकाळीच ७ िाजिा
हिरमगािच्या हदशेने हनघालो. िाटेि एके हठकाणी नाश्िा के ला ि रस्त्याि पक्षी बघि आम्िी जैनाबादच्या हदशेने
हनघालो. सकाळी ११ च्या समु ारास आम्िी आमच्या पहिल्या मक्ु कामी पोिचलो. जैनाबादच्या ह्या ररसॉटड मध्ये आम्िी
७ - ८ िर्ाांपिू ी आलो िोिो. ऑहफस, त्याच्याजिळ एक मोठा र्ायहनगिं िॉल, त्यामध्ये टेबल खच्ु याांबरोबर मािीचे
बनहिलेले सोफे , ज्यािर आरसे लािनू के लेली गजु राथी कलाकुसर. थोर्े पढु े गेल्यािर कलात्मकिेने ियार के लेल्या
11
ििडळु ाकार झोपर््या. बािेरील बाजसू आरसे लािनू के लेली सजािट, आि हशरिाना उजव्या बाजल ू ा झोपाळा. आि
गेल्यािर सिड अत्याधहु नक सोयी. झोपाळ्यािर बसनू चिा घेिला ि ऑहफसमध्ये आम्िी ररसॉटडचे मालक श्री. धनराज
महलक ह्यािंना भेटलो. १९, २० ि
२१ असे ३ हदिस आम्िी येथे
रिाणार िोिो. श्री. महलक
ह्यािंच्याबरोबर जनु ी ओळख
िोिीच त्याला पन्ु िा उजाळा
हमळाला. १९ ची दपु ार ि २० ि
२१ च्या प्रत्येकी दोन अशा ५
सफारी करण्याचे ठरले ि
कायडक्रम हनहिि के ला. दपु ारी
३.३० िाजिा सफारीला जाण्याचे
ठरले. सकाळी ि रात्री चागिं लीच
12
थर्िं ी ि दपु ारी कर्क ऊन असे िेथील ििामान िोिे. आम्िी जेिण झाल्यािर ररसॉटडच्या आिारािील झार्ािंिर पक्षी
पिाि िोिो. अशा सिलीि सयू डप्रकाश असेपयांिचा जास्िीि
जास्ि िेळ फोटोग्राफी ि पक्षी हनरीक्षण ह्याि घालहिण्याचा
आम्िा चौघाचिं ािी प्रयत्न असिो, त्यामळ
ु े िामकुक्षी िगैरेला

फाटा देऊन आम्िी कॅ मेरे घेऊन ररसॉटडच्या आिाराि

हफरू लागलो. आमच्या िटच्या दाराजिळील
हलिंबोणीच्या झार्ािर स्पॉटेर् आउलेटचे अख्खे
कुटुिंबच िस्िीला िोिे. आम्िी दार उघर्ले हक िी
मिंर्ळी कुििू लाने मान िाकर्ी करून पिाि असि. आमच्या ररसॉटडच्या आिारािच आम्िाला स्पॉटेर् आउलेट, रे र्
13
िेंटेर् बल
ु बल
ु , व्िाईट इअर्ड बल
ु बल
ु , कॉपर हस्मथ बाबेट, हप्रहनया, कॉमन बॅब्लर, कॉलर्ड र्व्ि, सनबर्ड ह्यासारखे पक्षी
हदसले. ररसॉटडच्या आिाराि एक िेगळे च झार् पाहिले, त्यािर बारीक फळे िोिी ि त्यािर पक्षयािंचा बराच िािर हदसि
िोिा.
िे झार् म्िणजे साल्िार्ोरा पेरहसका (Salvadora Persica).रुक्ष, कमी पाणी असलेल्या प्रदेशाि आढळणारी,
अहिका ि मध्य पिू ेकर्ील मळ ू ची असलेली िी एक िनस्पिी. गजु राथमध्ये आम्िाला LRK ि GRK ह्या दोन्िी
हठकाणी आढळली. आमच्या LRK येथील ररसॉटडमध्ये सद्ध ु ा िी
झार्े हदसि िोिी. िी झार्े shrub ह्या प्रकाराि मोर्िाि. उिंची
साधारणिः २० िे २५ फूट. कर्ुहलिंब ि बाभळीच्या झार्ािंप्रमाणे
ह्या झार्ाच्या काठ्यािंचा िापर दाि साफ करण्यासाठी करिाि.
त्यािंना हमस्िाक असे म्िणिाि. ह्याच्या फुलािंना छान िास असिो.
ह्याची फळे बेरींप्रमाणे असिाि. ह्या झार्ाचे खोर् कोळसा
बनहिण्यासाठी िापरिाि. LRK मधील आमच्या ररसॉटडच्या
आिाराि असलेल्या ह्या झार्ाििं र पाढिं ऱ्या गालाचा बल ु बल
ु
14
(white cheeked bulbul) गल ु ाबी पोटाच्या मैना िसेच इिर कािी पक्षी फळे खाण्यास सारखी ये जा करि िोिे.
आम्िाला मात्र ह्या झार्ािर हदसणारा ग्रे िायपोकॉहलस ( Grey Hypocolius ) नािाचा पक्षी पिायचा िोिा.
साधारणिः ऑक्टोबर िे फे ब्रिु ारी पयांि िा पक्षी
गजु राथ मधील कच्छच्या रणाि हदसिो. ररसॉटडच्या
आिाराि असलेल्या बोराच्या झार्ािंिरून पर्लेल्या
बोरािंसाठी धािपळ करणाऱ्या खारी हि हदसल्या.
दपु ारी असलेल्या कर्क उन्िामळ ु े आमच्या ह्ट
मागील पाण्याच्या पाइपमधनू टपकणारे पाणी
हपण्यासाठी येणारे पक्षी ह्यािंचे फोटो काढण्याि
आमचा िेळ कसा गेला िे कळले नािी.
दपु ारी चिा घेिला, आमच्यासाठी सफारी
जीप ियार िोिी. आमचे गाईर् ि ड्राइिर िोिे मसु ाभाई, दरू िरून पक्षी ओळखण्याि ि गार्ी बरोबर त्या हठकाणी
घेऊन जाऊन ि फोटो काढण्यायोग्य जागी थाबिं िनू ठे िण्याि अत्यन्ि कुशल. त्याच्िं याबद्दल आमच्या मागच्या सिलीि
15
असेच ऐकले िोिे, त्यािेळी िे दसु ऱ्या ग्रपु बरोबर िोिे, परिंिु आिा मात्र आमच्या सिड ५ हि सफारींसाठी िे
आमच्याबरोबर असणार िोिे. आम्िी ओपन जीप मध्ये बसलो ि सफारी सरुु झाली. जीपचे छि काढलेले िोिे त्यामळ ु े
दपु ारी चािंगलेच ऊन जाणिि िोिे. ह्या जीपमध्ये
आणखी एक सोय िोिी. त्यामध्ये एक हपप
आर्िे बसिलेले िोिे. त्याि १०-१२ पाण्याच्या
बाटल्या ठे िलेल्या असायच्या. सकाळच्या
सफारीि बिुिेक िेळा नाष्टा सफारीिरच
व्िायचा. त्यािेळी खाण्याचे पदाथड ि चिा
जीपबरोबर असायचा ि साधारणिः सकाळी ९
चे समु ारास बािेरच नाष्टा व्िायचा. बािेर रणाि
के लेला नाष्टा कािीिरी िेगळ्याच चिीचा
लागायचा. गािािनू बािेर पर्िाना पाढिं ऱ्या मािीची स्िच्छ घरे हदसि िोिी, गािािील लिान मल ु े आम्िाला िाि
िलिनू बाय बाय करि िोिी. िाटेि कोठे िरी एखादा काक्र िं े ज गायींचा कळप समोरून येिाना हदसि िोिा. त्या
16
कळपाबरोबर पािंढरे धोिर, पािंढरी बिंर्ी ि र्ोक्याला पाढिं रे मिंर्ु ासे बािंधलेला, खाद्यिं ािर आर्िी काठी ि झपु के दार हमशा
असलेला एखादा गरु ाखी िोिा. गायींच्या कपाळािर मण्याची माळ िोिी. रस्त्याच्या दोन्िी बाजल ू ा एरिंर्, हजरे , कपाशी
ि जनािरािंचा चारा असलेली शेिी िोिी. मध्येच
एखाद्या हठकाणी पाण्याचा छोटासा िलाि
िोिा. त्यामध्ये पेंटेर् स्टोकड , आयबीस, िॉटर

मरू िेन कािी बदके इत्यादी पक्षी हदसि िोिे. मसु ाभाई गार्ी थािंबिनू

17
माहििी देि िोिे. रस्त्याच्याकर्ेला असलेल्या िारािंिर श्राईक, रोलर इत्यादी पक्षी हदसि िोिे. गाि मागे टाकून
आम्िी मख्ु य रस्त्यािर आलो ि मसु ाभाईनीिं गार्ी रस्त्याच्याकर्ेला खाली उिरहिली. आिा र्ोळ्यासमोर
हक्षहिजापयांि मोकळे मैदान हदसि िोिे. मध्येच कोठे िरी एखाद्या उिंचिट्यािर कािी बाभळीसारखी झार्े हदसि िोिी,
जहमनीिर छोटी झर्ु पे िोिी. रण म्िणजे खाऱ्या पाण्याचा दलदलीचा प्रदेश ( Salt Marsh). ह्या हठकाणी भरिी
ि ओिोटीच्या िेळी समद्रु ाचे पाणी अनक्र ु मे िाढिे ि कमी िोिे. भारि ि पाहकस्िानच्या सीमेिर िा प्रदेश पसरला
आिे, ज्याचा जास्ि भाग भारिािील गजु राथ राज्याि कच्छ हजल्ह्याि येिो. िा प्रदेश LRK ि GRK असा हिभागला
आिे. राजस्थान ि गजु राथमध्ये उगम पािणाऱ्या बऱ्याच नद्या कच्छच्या रणािनु िाििाि. समद्रु सपाटीला असल्यामळ ु े
पािसाळ्याि िा प्रदेश सिंपणू ड पाण्याखाली जािो. ह्यािील कािी भाग उिंच िाळूचा प्रदेश आिे त्याला बेट असे म्िणिाि.
हि साधारणिः २-३ मीटर उिंच असिाि त्यािर झार्े, झर्ु पे िाढिाि. ज्यामळ ु े दरिर्ी हनमाडण िोणाऱ्या परू हस्थिीि
िन्यजीिािंना आसरा हमळिो. ह्या प्रदेशाि उन्िाळ्याि िापमान ४४0 सें. िर जास्िीि जास्ि ५०0 सें. ि हििाळ्याि 00
सें. हकिंिा त्या खाली असिे. क्षार असलेली जमीन, पाण्याची कमिरिा ि अत्यहन्िक टोकाचे िापमान अशा
हस्थिीिसद्ध ु ा िनस्पिी, प्राणी ि पक्षी याचिं ी हिहिधिा पािून आियड िाटिे. कािी प्रकारचे गिि ि काटेरी झर्ु ु पे िसेच
बेटाििं र प्रोसोपीस जहु लफ्लॉराची झार्े हदसि िोिी. ह्या झार्ाच्या हबया असलेल्या शेंगा म्िणजे येथील जगिं ली गाढिाचिं ा
18
िर्डभर आिार. जिंगली गाढि, नीलगाय, काळिीट, हचिंकारा िसेच लािंर्गे, पट्टेरी िरस, जगिं ली मािंजर, कॅ रॅ कल ह्या
प्रकारचे सस्िन प्राणी, िसेच लेसर फ्लोररकन, क्रेन, फ्लेहमिंगो अशा पक्षयािंच्या समु ारे २०० प्रजािी ह्या भागाि हदसिाि.
आमची जीप धळ
ु ीचे लोट उर्िीि चालली िोिी. एका हठकाणी प्रोसोपीस जहु लफ्लॉराच्या झर्ु ु पाखाली एक
घबु र् बसले िोिे ( Short Eared Owl ) आमच्या
ह्या ट्रीपमधला पहिला लाइफर ( प्रथमच पाहिलेला
पक्षी ). मसु ाभाईनीिं जीप त्याच्यासमोर योग्य त्या
जागी थाांबवली ि आम्िी भरपरू फोटो काढले. थोर्े
पढु े गेल्यािर पन्ु िा एक घबु र् हदसले. शॉटड इअर्ड
आऊल मख्ु यिः मोकळ्या गििाळ प्रदेशाि
हदसिाि. कच्छच्या रणाि िा पक्षी ऑक्टोबर िे
एहप्रल मध्ये हदसिो. बबु ळ ु े हपिळी ि त्याभोििी
काळी ररिंग असिे. ह्या उलट लॉन्ग इअर्ड आउलची
बबु ळु े के शरी असिाि. ह्याचिं ी घरटी जहमनीिरच
19
असिाि. एका िेळी ६-७ अिंर्ी देिाि. साधारणिः २१ - ३७ हदिसाि
हपल्ले बािेर येिाि ि उर्ण्याचा प्रयत्न करिाि. ह्यािंचे खाद्य म्िणजे
शक्यिो उिंदीर िगीय प्राणी, छोटे पक्षी, नाकिोर््यासारखे कीटक
इत्यादी. हशकार हिशेर्िः रात्री के ली जािे. ह्यािंनी खाल्लेल्या
हशकारीची नखे, चोच हकिंिा कािी िार्े िे पक्षी पचिू शकि नािीि
त्यामळ ु े न पचलेला सिड भाग एका गोळीच्या स्िरूपाि बािेर टाकला
जािो. जहमनीचा िापर शेिी, उद्योग, जनािरािंच्या चरण्यासाठी, पयडटन
ह्यासाठी िोऊ लागल्यामळ ु े ि जहमनीिर घरटे बनहिण्याच्या सियीमळ ु े
ह्यािंचा अहधिास धोक्याि आला आिे ि त्याचा पररणाम ह्यािंच्या
सिंख्येिर िोऊ लागला आिे. थोर्े पढु े गेल्यािर आम्िाला ग्रे िँ कोलीन
हदसला. ह्या पररसराि िा पक्षी खपू िेळा पाहिला. िा पक्षी साधारणिः
रुक्ष प्रदेशाि हदसिो. ह्याला िीिर असेिी म्िणिाि. नराच्या पायािर एक हकिंिा दोन टोकदार िार्े असिाि. अत्यन्ि
कमी अििं रािर उर्ि जाऊन झर्ु ु पामिं ध्ये लपिाि. शक्यिो जहमनीिरच घरटी बनििाि. हबया,धान्य ि छोटे हकर्े िे
20
ह्यािंचे खाद्य. भारिाि कािी हठकाणी िे पक्षी पाळून त्यािंची झिंजु लािली जािे. थोर्े पढु े गेल्यािर आम्िाला कािी क्रेन
( Common Crane ) हदसले. आमच्या गजु राथमधील सिंपणू ड प्रवासाि क्रेन खपू िेळा हदसले. कािी िेळा एखाद्या
गटाि हकिंिा कािी िेळा एखाद्या हपल्लासोबि. बऱ्याच िेळेला आमच्या जीपच्या आिाजामळ ु े िे दरू उर्ून जाि.

21
 आमचे पढु चे लक्षय िोिे पेरेग्रीन फाल्कन (Peregrine Falcon). एक हशकारी पक्षी, हनळसर करर््या रिंगाची
पाठ, पट्टे असलेले पोट ि काळे र्ोके असा िा पक्षी सिंध्याकाळच्या िेळी रणाि रात्रीच्या मक्ु कामाला येिो. त्यामळ
ु े
सिंध्याकाळी अथिा सकाळी ह्यािंचे दशडन िमखास िोणार. मसु ाभाईनीिं दरु िरूनच अिंदाज घेिला ि आम्िाला सािंहगिले
फाल्कन, आम्िी कॅ मेरे सरसािनू बसलो.
योग्य अिंिरािर गेल्यािर मसु ाभाईनीिं गार्ी
िळू के ली िसा िो उर्ून दरू जाऊ लागला
आमची जीप त्याच्या मागे जाऊ लागली,
असे दोन िीन िेळा झाल्यािर िो एका
जागी बसला ि आम्िाला त्याचे फोटो
हमळाले. िा पक्षी भक्षयािर झर्प
घालिाना त्याच्या जबरदस्ि िेगामळ ु े
प्रहसद्ध आिे. नॅशनल जीओग्राहफकच्या
अनसु ार ह्याचा जास्िीि जास्ि िेग ३८९
22
हकमी. िाशी असा मोजला गेला आिे. ह्याची मादी हि नरापेक्षा मोठी असिे. िा पक्षी सिडदरू आढळिो. ह्याच्या चोचीचा
िरचा भाग टोकाला िाकर्ा असिो, त्यामळ ु े ह्यानिं ा भक्षय फार्िा येिे. खपू उिंच जाऊन िेगाने खाली येिाना िा
भक्षयाच्या एका पिंखाला जोरदार िर्ाखा देिो. छोटे पक्षी, कबिु रे , उिंदीर िगीय प्राणी यािंची हशकार करिो. िा पक्षी
अनेक प्रकारचे हजिाणू ि परजीिी यािंचा िािक असिो. ह्यािंचे आयष्ु य अिंदाजे २० िर्े असिे. ह्या पक्षयाला सिज देिा
येणारे प्रहशक्षण ि ह्याचा प्रचिंर् िेग, ह्यामळ
ु े िा पक्षी हशकार करण्यासाठी िापरला जािो. फाल्कन िे अहधकार ि
शौयाडचे प्रिीक मानले जािे. प्राचीन इहजप्शीयन सिंस्कृ िी मध्ये एका देिाचे, धर् मनष्ु याचे ि शीर फाल्कनचे दाखहिले
आिे. यनु ाइटेर् अरब एहमरे ट्सचा फाल्कन िा राष्ट्रीय पक्षी आिे. सिड प्रकारच्या हशकारी पक्षयािंमध्ये फाल्कन िरच्या
स्िरािर मानला जािो. असल्या रुबाबदार पक्षयाचे फोटो काढून आम्िी मागे हफरलो. िाटेि एके हठकाणी थाबिं नू
सयू ाडस्िाचे फोटो घेिले ि ररसॉटडकर्े हनघालो. आिा चािंगलाच अिंधार पर्ला िोिा ि आम्िाला मसु ाभाई राििा
(नाइटजार) नािाचा पक्षी दाखहिणार िोिे.
नाईटजार अधिं ार पर्ल्यािरच आपल्या िालचाली सरुु करिाि. हदिसा िे जहमनीिर स्िस्थ बसनू राििाि. एके
हठकाणी जीप आल्यािर मसु ाभाईनीिं आपल्या जिळील मोठा टॉचड काढला ि अधिं ाराि प्रकाश टाकला, त्याि पक्षयाचे
र्ोळे चमकले अशा िेळी नाईटजार जहमनीिर उिरून स्िस्थ बसिाि. त्यानिं ा इजा न िोऊ देिा जीप त्याच्याजिळ
23
नेऊन उभी के ली ि त्यामळ ु े छान फोटो घेिा आले. आम्िाला सायके ज ि इहिं र्यन नाईटजार असे दोन प्रकारचे नाईटजार
पिायला हमळाले. िा पक्षी रात्री ि पिाटे जास्ि हक्रयाशील असिो ि हदिसा जहमनीिर बसनू असिो. सिंध्याकाळच्या
िेळी गरु ािंच्या गोठ्याजिळ घोंघािणाऱ्या कीटकािंना खाण्यासाठी िे पक्षी िेथे असिाि. रात्रीच्या िेळी रस्त्यािर सद्ध
ु ा
िे पक्षी बसलेले आढळिाि जे
हदव्याच्या उजेर्ाि िेथील हकर्े
खािाि. आपली चोच उघर्ी करून िे
कीटकािंच्या घोळक्यािनू उर्ि जािाि
ि आपले भक्षय पकर्िाि. आिा थिंर्ी
िाढू लागली िोिी. रस्त्यािर कोणिाच
उजेर् नसल्यामळ ु े आम्िी स्िच्छ
चद्रां प्रकाश अनभु िि िोिो. समु ारे
८.३० िाजिा आम्िी ररसॉटडिर
पोिचलो.
24
 दसु रे हदिशी सकाळी िेथील निा िलाि
( नया िालाब ) ह्या हठकाणी जायचे िोिे.
ररसॉटडपासनू कािी अिंिरािरच िा िलाि
आिे. त्यामध्ये असिंख्य पाणपक्षी पिायला
हमळिाि. मख्ु य रस्त्यािरून आि गेल्यािर
प्रथम आम्िाला यरू े हशअन हथकनी िा पक्षी
हदसला. िीन चार पक्षी एका झर्ु ु पाखाली
िोिे. जरी पाण्याभोििी हदसणारा िा पक्षी
असला िरीिी रुक्ष ि कोरर्या जमीहनिर
सद्ध ु ा िे पक्षी हदसिाि. घोट्याच्या हिहशष्ठ
आकारािरून ह्याला हथकनी असे म्िणिाि.
हिशेर्िः रात्री सहक्रय असणारे िे पक्षी, छोटे सरपटणारे प्राणी, कीटक िे ह्याचिं े भक्षय. रुक्ष ि कोरर्या जमीहनिर िे पक्षी
हदसिाि. िाटेि एका जहु लफ्लोराच्या झार्ािर ग्रेटर स्पॉटेर् इगल बसलेला हदसला. िसेच माशड िॅररअर हि पाण्याजिळ
25
कमी उिंचीिर उर्ि आपल्या नाष्ट्याची सोय पिाि िोिा. ह्या मोसमाि असिंख्य पाणपक्षी, गििाळ प्रदेशािील पक्षी येथे
येिाि. त्यामळु े स्िाभाहिकच त्यािंची हशकार करणारे (फाल्कन्स, िॅररअर, इगल्स इत्यादी) हशकारी पक्षी येथे पिायला
हमळिाि. पढु े आम्िी कािी रुर्ी शेल डक पाहिली.
ऑरें ज रिंगाची हि बदके आमच्या भ्रमििं ीमध्ये अगदी
पणु े, हसक्कीम, पहिम बिंगाल, आसाम येथे पाहिली
िोिी. थोर्े पढु े गेल्यािर मसु ाभाईनीिं आम्िाला ब्लॅक
हििंगर् लॅपहििंग िा लाईफर दाखहिला. कमी उिंचीचे
गिि असलेल्या गििाळ प्रदेशाि िे पक्षी हदसिाि,
िाळिीच्या िगाडिील हकर्े िसेच मिंग्ु या खािाि.
िलािािर असिंख्य पाणपक्षी हदसि िोिे त्यामध्ये
पेहलकन्स, हिहिध प्रकारची बदके , प्लिसड,
गॉर्हव्िट्स, हस्टल्टस िे प्रकार िोिेच हशिाय
काठािर एक माशड िॅररअरिी आपले पख िं साफ करि बसलेला िोिा.
26
 मध्येच एखादी क्रेनची माळ हिहशष्ठ आिाज करि र्ोक्यािरून जाि िोिी. िसेच कािी लेसर फ्लेहमिंगोिी उर्ि
गेले. िेव्िढ्याि कािी ग्रे लॅग गजु आमच्या समोरून उर्ि गेले. छोट्या छोट्या गटािंमध्ये िे पक्षी हदसिाि. हिशेर्िः
यरु ोपमध्ये िे पक्षी पाळले जािाि . छोट्या पाणथळ जागा, दलदलीचा प्रदेश हकिंिा त्याजिळील शेिे िा यािंचा अहधिास.
शक्यिो गिि, मळ ु िं , िसेच शेिािील धान्यिी खािाि. ह्या पक्षयािंचा उपयोग मािंस खाण्यासाठी के ला जािो. िसेच त्यािंची
मऊ हपसे गाद्या, उशा याच्िं यासाठी िापरिाि. त्यािंच्याकर्ून शेिािील हपकािंची बरीच नासधसू के ली जािे. पिू ीच्या
रोमन साम्राज्यामध्ये ग्रे लॅग गजु पहित्र मानले जाि. ग्रे लॅग गजु चे मनासारखे फोटो काढून आम्िी थोर्े पढु े सरकलो.

27
 नांिर आम्िाला एका छोटया झार्ािर बसलेला
हसरकीर मालकोिा िा पक्षी हदसला. िा कोहकळ िगाडिील
पक्षी असला िरीिी स्ििः बनहिलेल्या घरट्याि आपली
अिंर्ी उबििो. झर्ु ु पािंच्या िसेच रुक्ष ि कमी पाण्याच्या
प्रदेशाि िे पक्षी हदसिाि. जहमनीिरील छोटे हकर्े,
सरपटणारे प्राणी िसेच कािी हबया छोटी फळे िे ह्यािंचे
खाद्य. पाण्याि असख्िं य बदके , पाणपक्षी, सभोिार गििाि
कािी कॉमन क्रेन्स, त्याहशिाय हिहटअर, रोलर सारखे
पक्षी, मध्येच एखादा माशड िॅररअर अशा पक्षयािंचे जणू
समिं ेलन भरले िोिे. जो िो आपले उदरभरणाचे काम मन लािनू करि िोिा. मग आम्िीिी एके हठकाणी गार्ी थाबिं िनू
नाष्टा के ला. आिा चािंगलेच ऊन जाणिायला लागले िोिे. पढु े गेल्यािर आम्िाला सॅण्र्ग्राऊजची एक जोर्ी हदसली.
सभोििालच्या िाळलेल्या गििाि िे इिके हमसळून गेले िोिे हक आम्िाला प्रथम हदसलेच नािीि, परिंिु मसु ाभाईनीिं
त्यािंच्यापासनू थोर््याच अिंिरािर गार्ी उभी के ली. मग आम्िी भराभर फोटो काढले. कबिु रासारख्या हदसणाऱ्या

28
ह्या पक्षाला टोकदार शेपटी असिे. छोटे र्ोके ि आखर्ू पाय, नर ि मादी ह्यािंचे रिंग िेगिेगळे असिाि. नराच्या
छािीिर काळ्या रिंगाचा पट्टा असिो. दोघाच्िं यािी अगिं ािर सदिंु र नक्षी असिे. पाय आखर्ू असल्यामळ ु े िे पक्षी
अगदी जहमनीलगि चालिाि. एखादी धोक्याची चािूल
लागली िर जागेिर स्िब्ध बसनू रिािाि ि धोका जिळ
येिोय असे िाटल्यास लगेच उर्ून जािाि. साधारणिः
कळपाि हदसिाि. कमी पाणी असलेला प्रदेश िसेच खरु टी
झर्ु ु पे असलेल्या प्रदेशाि िे पक्षी हदसिाि. िेगिेगळ्या
हबया, हकर्े ि छोटी फळे खािाि, पाण्यासाठी बऱ्याच
अिंिरापयांि जािाि. िाळििंटािील एखाद्या पाण्याच्या जागी
िे कळपाने सकाळी अथिा सध्िं याकाळी िमखास हदसिाि.
ह्या पक्षयािंची घरटी िाळूिील खोलगट भागाि असिाि. पाणथळ जागेिर ह्या पक्षयािंची हशकार ससाण्यािंकर्ून के ली
जािे. ह्या पक्षयाच्िं या पोटािरील पख
िं एखाद्या स्पन्ज प्रमाणे पाणी शोर्नू घेिाि. उन्िाळ्याि पाणथळ जागी पाणी
29
प्यायल्यािर िे पक्षी आपले पोटािरील पिंख हभजििाि ि त्िररि आपल्या घरट्याकर्े जािाि ि आपल्या हपल्लाना
िे पाणी पाजिाि. प्रहिकुल पररहस्थिनू त्िररि मागड काढण्याची क्षमिा, एखाद्या िािािरणाशी जळु िनू घेण्यासाठी
आिश्यक िे बदल करण्याची
ित्परिा पािून खरे च आियड
िाटिे. आमची जीप िळू िळू
िळ्याचा पररसर सोर्ून मख्ु य
रस्त्याला लागली. साधारणिः
११ िाजिा आम्िी ररसॉटडिर परि
आलो.

30
 दपु ारची सफारी ठरल्याप्रमाणे ३.३० िाजिा सरुु के ली. गािाबािेर आल्यािर आम्िी मख्ु य रस्त्याच्या दसु ऱ्या
बाजल ू ा गेलो. िेथील खरु ट्या गििाि कािी गाढिे चरिाना हदसली. भारिीय जिंगली गाढिे (Indian Wild Ass). िा
प्राणी भारिाि फक्त्त ह्याच भागाि हदसिो. भारिीय जिंगली गाढििं ज्याला गजु राथीि घर्ु खरु हकिंिा खरू असे म्िणिाि.
IUCN च्या अनसु ार हि प्रजािी धोक्याि आलेली आिे. ह्या गाढिािंच्या अिंगािर पािंढरा ि िलका िपहकरी रिंग, मानेिर
उभ्या के सािंचा काळा पट्टा, पाठीिर शेपटीपयांि गर्द
िपहकरी पट्टा असिो. गजु राथमधील LRK येथील
इहिं र्यन िाइल्र् ऍस सँक्चअ
ु रीमध्ये हि गाढिे पिायला
हमळिाि. परिंिु आिा मात्र हि गाढिे GRK मध्येिी हदसू
लागली आिेि. िसेच राजस्थानािील जालोर
हजल्ह्याचा जो भाग GRK ला लागनू आिे िेथेिी
हदसिाि. हि गाढिे छोट्या छोट्या कळपाि राििाि
ज्याचा प्रमख ु एक नर असिो. खाऱ्या पाण्याचा अश िं
असलेल्या िनस्पिी (Morud), गिि, पाने, जहु लफ्लोरा
31
प्रोसोपीसच्या शेंगा खािाि. ह्या सियीमळ ु े हि प्रजािी अशा प्रदेशाि रािण्यासाठी अगदी योग्य आिे, जे कोणत्यािी
दसु ऱ्या प्रजािीला शक्य झाले नािी. िसेच ह्या
प्रदेशािील अत्यन्ि टोकाच्या िापमान बदलाि
(१0 – ५00 सेंटीग्रेर्) हि रािू शकिाि. ५00
सेंटीग्रेर् िापमानाला िोणारे पाण्याचे अत्यच्ु च
बाष्पीभिन ि त्यामळ ु े िोणारे पाण्याचे दहु भडक्ष
अशा प्रकारच्या आव्िानािंिर माि करून हि
प्रजािी िेथे हटकून आिे ि िाढि आिे. हि
साधारणिः िाशी ७०-८० हकमी ह्या िेगाने धािू
शकिाि. माणसािंकर्ून ह्यािंची हशकार िोि नािी हकिंिा ह्यािंना मारणारा कोणी हशकारी प्राणी नािी, परिंिु एखाद्या
साथीच्या रोगाला मात्र बळी पर्ू शकिाि. चरण्यासाठी गििाळ प्रदेशािर पाळीि प्राण्यानिं ी के लेले आक्रमण आहण
हमठागराचिं ी िाढिी सख्िं या ि त्यामळु े िोणारा ह्याच्िं या अहधिासाचा नाश ह्यामळ ु े हि प्रजािी सक
िं टाि आिे. पाण्याच्या
उपलब्धिेमळ ु े जेथे शेिी के ली जािे त्या जागेिील ह्याचिं ा िािर, त्यामळ
ु े ह्या भागािील शेिकऱ्याक िं र्ून िोणारा हिरोध
32
हि सिडच अभयारण्याि आढळणारी गोष्ट येथेिी आढळिे. भारिािील एकमेि हठकाणी हि प्रजािी असल्यामळ ु े ह्या
प्रजािीचे जिन करण्यासाठी, िज्ािंच्या मिे ह्या प्राण्यासाठी राजस्थान िा सद्ध
ु ा एक पयाडय असािा जेथे त्यािंचे पनु िडसन
करािे. त्यामळ
ु े जर एका हठकाणी साथीच्या रोगाने त्यािंची सिंख्या कमी झाली िर दसु रा पयाडय उपलब्ध असेल.
एका िस्िीजिळून जािाना कािी कािंक्रेज जािीच्या गायी चरि िोत्या. गजु राथमधील बनासकाठा हजल्ह्यािील
कािंक्रेज िालक्ु यािरून िे नाि पर्ले. भारिीय जािीच्या ह्या गायीचे वैहशष्ठय म्िणजे खािंद्यािर उिंचिटा, गळ्याखाली
लोम्बणारी कािर्ी, इग्रिं जी यू आकाराची हशिंगे ि
लोम्बणारे कान. उत्तम रोगप्रहिकारक शक्ती ि
जास्ि िापमान सिन करण्याची क्षमिा हि ह्या
गायींची वैहशष्ठ्ये. फार पिू ीपासनू कािंक्रेज गायी
ि बैल ह्याचिं ी ब्राझीलमध्ये हनयाडि िोई िेथे
त्याचिं ा उपयोग गझु ेराज नािाचे सक िं र
बनहिण्यासाठी के ला जाि असे. ह्या गायीचे हचत्र
असलेले पोस्टाचे हिकीट ि एक नाणे सद्ध ु ा
33
ब्राझीलमध्ये आिे. जीपपासनू कािी अिंिरािरच िँ कोलीन हफरि िोिे योग्य जागा ि उत्तम प्रकाश त्यामळ ु े छान फोटो
हमळाले. पढु े एका िलािािर गेलो िेथे असिंख्य फ्लेहमिंगोज िोिे. िेथनू पन्ु िा गििाळ प्रदेशाि आलो बरे च लाक्सड
हदसि िोिे ि त्यािंना भक्षय करण्यासाठी िरिी िॅररअसड हफरिाना हदसि िोिेच. आिा त्यािंची रात्रीच्या मक्ु कामाची िेळ
िोि आली िोिी. पन्ु िा एकदा िाइल्र् ऍसचा ग्रपु हदसला. थोर्े पढु े गेल्यािर मॉन्टेग्यु िॅररअर हदसला. हब्रहटश
नेचरहलस्ट जॉजड मॉन्टेग्यु ( १८०२ साली त्याांनी पक्षयािंहिर्यी शब्दकोश हलहिला ) यािंचे नािािरून ह्या पक्षयाला िे नाि
हदले आिे. नर ि मादी ह्याचिं े िेगिेगळे रिंग असिाि. छोटे पक्षी, सरपटणारे छोटे प्राणी, उिंदीर िगीय प्राणी ि नाकिोर्े

34
िे ह्यािंचे अन्न. भारिाि िे पक्षी हििाळ्याि गििाळ ( हिशेर्िः नाकिोर््यािंसाठी ) प्रदेशाि येिाि. गििाळ प्रदेशाचा
िापर इिर लागिर्ीसाठी िाढल्यामळ ु े पयाडयाने यािंचीिी सिंख्या कमी िोऊ लागली आिे. आिा िळूिळू अिंधार पर्ू
लागला ि आम्िी ररसॉटडकर्े परि हफरलो.
दसु ऱ्या हदिशी सकाळी आम्िी ६ िाजिा बािेर पर्लो. आज
आम्िाला मसु ाभाई मॅकक्िीन बस्टर्ड िा लायफर दाखहिणार िोिे.
मख्ु य रस्त्यािरून रणाि उिरल्यािर आधी सयू ोदय हदसला. िसेच पढु े
जाि राहिलो. रात्री िस्िीला आलेले िॅररयसड, ईगल्स िळू िळू आपल्या
जागा सोर्ायला लागले िोिे. जहू लफ्लॉराच्या झार्ािर के स्ट्रल
बसलेला हदसला. आम्िाला उत्सक ु िा िोिी बस्टर्ड पिायची. थोर्े पढु े
गेल्यािर बऱ्याच लािंब झर्ु ु पािंमध्ये एक बस्टर्ड हदसला. आमच्या
जीपची चािूल लागल्यािर िो घाईने झर्ु ु पाक िं र्े हनघाला. आम्िी
जमिील िसे फोटो काढले ि पढु े हनघालो. मॅकक्िीन बस्टर्ड िा पक्षी
अरे हबयन पेहनन्सल ु ा िे पहिम भारि ि कॅ हस्पयन समद्रु िे मध्य
35
आहशयािील मिंगोहलयाचे पठार ह्या प्रदेशाि हदसिो. कझाकस्िान मध्ये िा पक्षी अहधक प्रमाणाि हदसिो. कमी उिंचीचा
गििाळ प्रदेश िा ह्या पक्षयाचा आिर्िा अहधिास. हििाळयाि गजु राथमधील LRK हि ह्या पक्षयािंच्या हनिासासाठी
योग्य जागा. ससाण्याच्या सािाय्याने के लेली हशकार िा अरबी सिंस्कृ िीचा एक अहिभाज्य भाग. त्यामळ ु े ह्या पक्षयािंची
हशकार अशा पद्धिीने िोऊन ह्यािंची सिंख्या कमी िोऊ लागली. त्यामळ ु े अबधु ाबी सरकारने ह्यािंच्या सरिंक्षणासाठी हिशेर्
प्रयत्न सरुु के ले आिेि. पाहकस्िानाि हििाळ्याि िे पक्षी येिाि, िेथे अरबािंकर्ून त्यािंची हशकार के ली जािे.
कािी अिंिर गेल्यािर मसु ाभाईनीिं एके हठकाणी
गार्ी थाबिं िली ि आम्िाला साहिं गिले हक गार्ीचे
जिळ एक सॅण्र्ग्राऊजची जोर्ी बसली आिे.
आत्ता चागिं ले फोटो हमळण्यासारखी हस्थिी िोिी
आम्िी त्या स्िब्ध बसलेल्या जोर्ीचे फोटो काढले,
िे उर्ून गेल्यािर आम्िी पढु े हनघालो. आिा पन्ु िा
एकदा मॅकक्िीन बस्टर्डचे दशडन झाले, ह्यािेळी िो
बऱ्यापैकी मोकळ्या जागेि िोिा त्यामळ ु े फोटो
36
चािंगले हमळाले. मसु ाभाईनीिं गार्ी नाष्ट्यासाठी एके हठकाणी थािंहबिली. पन्ु िा एकदा हनसगाडि नाष्ट्याचा आनिंद, िा पण
आमच्यासाठी एक event िोिा. नाष्ट्यानििं र पढु े हनघालो. आिा रणाि कािी हठकाणी हमठागरे हदसि िोिी. नििं र पढु चे
समु ारे हदर् िास आम्िी रणाि हफरि िोिो कािी हठकाणी आम्िाला ईगल हदसले, िसेच आमच्या जीपच्या पढु े पळणारी
िाइल्र् ऍस हि हदसली. आम्िी आिा परिीच्या िाटेिर िोिो. साधारणिः १०.३० झाले िोिे परिंिु ऊन चािंगलेच
जाणिि िोिे. जहमनीिर एका छोट्या जहू लफ्लॉराच्या झार्ाच्या सािलीि एक पेरेग्रीन फाल्कन बसला िोिा. िसेच
पढु े गेल्यािर एक मॉन्टेग्यु िॅररयर पण अशाच एका छोट्या झार्ाच्या सािलीि बसला िोिा. िेथनू पढु े गेल्यािर एक
शॉटड इअर्ड आऊल हदसले. पन्ु िा फोटो काढण्याचा मोि आिरला नािी. पढु े आम्िी मख्ु य रस्त्याला लागलो. एका
बाजल ू ा िाटेि कािी शेिे लागली त्या शेिाि छोटी छोटी रोपे िोिी आम्िी मसु ाभाईनािं हिचारल्यािर िी हजऱ्याची शेिी
आिे असे त्यािंनी सािंहगिले. रोपािंची कािी कोिळी पानेिी त्यािंनी आम्िाला आणनू दाखहिली, त्या पानािंना हजऱ्याचा
छान िास येि िोिा. आम्िी ११.३० िाजिा ररसॉटडिर पोिचलो.

37
 आिा LRK मधील दपु ारची एकच सफारी बाकी िोिी. धनराजजी म्िणाले दोपिर मे आराम करो, परिंिु आम्िाला
आणखीन हफरायचे िोिे. दपु ारी आम्िी ३.३० िाजिा ियार झालो. गािाबािेर जािाना हदसिील िसे पक्षी पिाि फोटो
काढि िोिो. त्यामध्ये अगदी मोर, कॉमन क्रेन, नीलगाय, लाकड , के स्ट्रल इत्यादी पक्षी हदसले. त्यानिंिर मसु ाभाई
आम्िाला मीठ बनहिण्याचे (सॉल्ट पॅहनिंग) काम चाललेल्या एका हठकाणी घेऊन गेले . जहमनीि मरु लेले खारे पाणी
हर्झेलच्या पपिं ाने खेचनू िर काढले जािे, जहमनीिर ियार के लेल्या चरामिं ध्ये िे पाणी सोर्ले जािे, सयू ाडच्या उष्णिेमळ
ु े
ह्या पाण्याचे बाष्पीभिन िोऊन मीठ ियार िोिे. िे मीठ ट्रकमधनू घेऊन जािाि. िेथेच एका बाजल ू ा एक मजरू ि त्याचे
कुटुिंब एका झोपर्ीिजा हनिाऱ्याि रिाि िोिे. त्या कुटुिंबािील मलु गा अगदीच लिान िोिा. हि मर्िं ळी दरू खेर्े गािाि
रिािाि, पािसाळा सिंपला हक हमठागराचे काम सरुु करिाि ि पन्ु िा पािसाळा येईपयांि िेथेच रिािाि. रात्री ि सकाळी
कर्क थिंर्ी, दपु ारी कर्कर्ीि ऊन अशा िािािरणाि िी मिंर्ळी रिाि िोिी. मीठ गोळा करण्यास येण्याऱ्या ट्रकमधनू
एखादा गोर्े पाण्याचा ड्रम िेथे येि िोिा ि िेव्िढेच पाणी िापरािे लागि िोिे. िीव्र खारटपणा असलेल्या त्या हमठाच्या
पाण्याि िािरल्यामळ ु े त्या मजरु ाच्या पायाची कािर्ी सोलनू हनघाली िोिी. अशा प्रहिकूल पररहस्थिीि िी माणसे
काम करि िोिी. आिा एकच सहु िधा झाली िोिी िी म्िणजे सोलर पॉिर मळ ु े हर्झेल पपां ाचा िापर बदिं झाला िोिा.
िेथील हपण्याच्या पाण्याची पररहस्थिी पािून, मसु ाभाईनीिं आमच्या गार्ीिील पाण्याच्या बाटल्या त्यािंना हदल्या, त्या
कुटुिंबाने आम्िाला आग्रिाने चिािी पाजला. त्याची एकिंदर life style आम्िाला अिंिमडख ु करायला लािणारी िोिी.
38
आम्िी ररसॉटडकर्े परि हफरलो. जेिण झाल्यािर सामानाची आिराआिर करून सकाळी ६ िाजिाच बािेर पर्ायचे
ठरहिले. आिा आमच्या पढु ल्या मक्ु कामाचे अििं र समु ारे २६० हकमी. िोिे.

39
 २. मरूभमू ीचे पक्षीवैभव ( GRK )
जैनाबाद, पाटर्ी, ध्रागन्धरा, िलिार्, हशकारपरू , साखिं ीयली, भचाऊ ि लोर्ाई असा मागड िोिा. रस्िे छानच
िोिे त्यामळ
ु े मधे नाष्ट्याचा अधाड िास थाबिं नू सद्ध
ु ा आम्िी १०.३० िाजिा लोर्ाई येथे पोिचलो. येथे आमचा हद. २२
िे २५ असा चार हदिस मक्ु काम िोिा. कच्छ, कासवाच्या आकाराचा प्रदेश. मरु , मेरु व मेरामण ( वाळवर्ां , डोंगर व

40
समद्रु ) असलेली भमू ी. लोर्ाई ( हजल्िा कच्छ ) येथील एहपसेण्टर िोमस्टे अत्यन्ि टुमदार आिे. त्याचे मालक श्री. भरि
कापर्ी यािंनी आमचे स्िागि के ले. िेथे एका बाजल ू ा कािी खोल्या ि एका बाजल ू ा िीन कॉटेजेस आिेि. कॉटेजेसमधे
सिड सोयी आिेि, बाजल ू ा र्ायहनिंग एररया आिे, सभोििाली कमी पाण्याच्या प्रदेशाि आढळणारी झार्े ि कािी झर्ु ु पे
िोिी. आमचे सामान ठे िनू चिासाठी जमलो. चिाबरोबरच पढु ील कायडक्रम ठरहिला. हद. २२ रोजी दपु ारी एक ि
२३,२४,२५ रोजी दोन दोन सफारी अशा ७ सफारी करण्याचे ठरले. एहपसेण्टर या नािाबद्दल हिचारले असिा भरिभाई
म्िणाले २६ जानेिारी २००१ रोजी भजु येथे जो भक ू िं प झाला िोिा त्याचा कें द्रहबिंदू लोर्ाई गाि िोिे. गािाि मख्ु यिः
कच्ची घरे असल्यामळ ु े बरीच घरे कोसळली िसेच गािािील बरीच माणसे मृत्यमु ख ु ी पर्ली. निंिर गािाच्या पनु िडसनाि
पक्की घरे बािंधली गेली ि गाि टुमदार हदसू लागला. त्या भक ू िं पाचा कें द्रहबिंदू म्िणनू epicenter िे नाि हदले. दपु ारचे
जेिण झाल्यािर आम्िी आिारािच फोटोग्राफी के ली. दपु ारी चिा घेऊन सफारीसाठी ियार झालो.
प्रथम आम्िी बन्नी ग्रासलॅर्िं मध्ये जाणार िोिो. बन्नी गििाळ प्रदेश ( Banni Grassland ) - बन्नीच्या
गििाळ प्रदेशाि हिहिध प्रकारच्या गििाच्या प्रजािी आिेि, ज्या िेथील िािािरणाि िाढिाि. अशा प्रदेशाि अनेक
प्रकारचे सरपटणारे प्राणी, स्थलाििं र करणारे असख्िं य पक्षी, िसेच अनेक भटक्या हिमक्त ु जािीचे लोक रिािाि. त्यामधे
मालधारी म्िणजेच गायी, म्िशी, शेळ्या, मेंढ्या िसेच उिंट पाळणारे ि मख्ु यिः दधु ाचा व्यिसाय करणारे लोक.
41
त्याचप्रमाणे कोळी ि हमठागराि काम करणारे ि शेिीचा व्यिसाय करणारे लोक रिािाि. बन्नी येथील जहमनीि क्षाराचे
प्रमाण जास्ि आिे. िेथील क्षाराचे प्रमाण नद्यािंमधनू येणाऱ्या पाण्यामळ
ु े हनयिंत्रणाि रिाि असे परिंिु नद्यािंिर बािंधलेल्या
धरणािंमळ ु े िे पाणी कमी झाले ि त्यामळ ु े
जहमनीिील क्षार िाढू लागले. ह्यािर
उपाय म्िणनू िेथे जहु लफ्लोरा प्रोसोपीस
हि झार्े लािण्याि आली. परिंिु एके
काळी मद्दु ाम लागिर् के लेल्या
जहु लफ्लोरा प्रोसोपीस ह्या िनस्पिीने
आिा ह्या गििाळ प्रदेशािरच आक्रमण
सरुु के ले आिे, ज्यामळ ु े िेथील
जनजीिन हिस्कळीि िोि आिे.
क्षाराच्या जहमनीि िग धरून िाढणाऱ्या
ह्या िनस्पिीच्या शेंगा पाळीि प्राणी ि
42
कािी जिंगली प्राणी खािाि, त्यािंच्या हबया ह्या प्राण्यािंच्या हवष्ठेिनू सिडदरू पसरिाि, पररणामी बराच मोठा प्रदेश ह्या
झार्ािंनी व्यापला आिे. त्यामळ ु े ियार झालेल्या ओसार् जहमनीि सोलर अथिा हििंर् हमल्स हि हदसू लागल्या. गििाळ
प्रदेश कमी झाल्यामळ ु े ह्याचा पररणाम िेथील कािंकरे ज ह्या जािीच्या गायींिर झाला ि त्याचिं ी सिंख्या कमी झाली, ह्या
झार्ाचे काटे ि शेंगा खाऊ शकणाऱ्या बन्नी म्िशींची सिंख्या िाढू लागली. प्रोसोपीस झार्ाच्या लाकडाचा कोळसा
ियार करण्यासाठी िापर सरुु झाला. िसेच म्िशीच्या दधु ामळ ु े दग्ु ध व्यिसायाि िाढ झाली. ह्या हशिाय ज्या भागाि
पाण्याची उपलब्धिा आिे त्या भागाि एरिंर्, गिू, कपाशी, हजरे ि जनािरािंसाठी गिि ह्यािंची शेिी, ह्यामळ ु े हि गििाळ
प्रदेशाचे क्षेत्रफळ कमी झाले. परिंिु माळढोक ( Great Indian Bustard ) पक्षयािंच्या अहधिासाि ह्या िृक्षािंची िाढ
म्िणजे अर्थळे च कारण माळढोकचा अहधिास म्िणजे छोटी झर्ु ु पे असलेली खल ु ी मैदाने. जहमनीिील पाण्याची
पािळी कमी िोऊ लागल्यामळ ु े गििाळ प्रदेशािील सस्िन प्राणी ि हशकारी पक्षी यािंचीिी सिंख्या कमी िोऊ लागली.
हशकारी पक्षयािंच्या ( भक्षय शोधण्यासाठी करािा लागणारा पाठलाग ) िालचालीिर ह्या झाडामां ळ ु े मयाडदा येऊ लागल्या.
त्यामळु े त्यािंचीिी सख्िं या कमी िोऊ लागली. लोक ह्या झार्ाच्या शेंगा, हर्िंक िसेच मध गोळा करिाि. सरपण म्िणनू िी
ह्याचा उपयोग िोिो. हि झार्े मािीची एकसधिं िा हटकहििाि परिंिु अशा प्रकारची झार्े मोठ्या प्रमाणािर नष्ट करण्यापेक्षा
कािी हिहशष्ठ भागािील झार्े नष्ट करून िेथे जनािराच्िं या चाऱ्याची लागिर् करण्याि आली िर कािी प्रमाणाि समिोल
43
राखिा येईल. अशा प्रकारे ह्या प्रदेशाि हि झार्े मद्दु ाम लािल्यामळ ु े , िेथे िास्िव्य करणारी माणसे, पाळीि प्राणी, जिंगली
प्राणी, सरपटणारे प्राणी ि स्थलािंिर करून येणारे िजारो पक्षी याच्िं यासाठी कािी गोष्टी सकारात्मक िर कािी नकारात्मक
ठरल्या.
जहु लफ्लोरा प्रोसोपीस (Juliflora prosopis ) - हि िनस्पिी सद्ध ु ा shrub ह्या प्रकाराि मोर्िे.
आपल्याकडील काँग्रेस गििाप्रमाणे ह्या िनस्पिीने सद्ध ु ा जहमनीवर आक्रमण के ले आिे. मराठीि ह्या झार्ाला हिलायिी
शमी असेिी म्िणिाि. कोरर््या ि रुक्ष प्रदेशाि मलेररया पसरण्यास हि िनस्पिी कारणीभिू आिे. खर्काळ, िसेच
कमी पाणी असलेली ि क्षाराची जमीन ह्यामध्ये हि िनस्पिी िाढू शकिे. भारिाि हि झार्े जळाऊ लाकूर् म्िणनू
िापरण्यासाठी लािण्याि आली. कच्छच्या रणाि खाराच्या जहमनीि हि झार्े मद्दु ाम लािली गेली. ह्याची पाने हचचिं ेच्या
पानासारखी हदसिाि. फुले ५-१० सेंमी. लाबिं , सोनेरी हपिळसर रिंगाची असिाि त्यानिं ा सगु ांध असिो. ह्याच्या शेंगा
लाबिं असिाि ज्याि १० िे ३० हबया असिाि. जनािराच्िं या हिष्ठेिनू ह्या हबया सगळीकर्े पसरिाि ि त्यापासनू निीन
झार्े ियार िोिाि. ह्याचां ी मळ
ु े पाण्यासाठी जहमनीि खोलिर जािाि. ह्यािील कािी प्रकारच्या झार्ानिं ा काटे असिाि.
अनेक आहिकन देश िसेच भारिाि ह्या िनस्पिीला घािक समजले जािे. ह्यामळ ु े जहमनीची धपू िोिे, ह्याची मळ
ु े

44
जास्ि पाणी शोर्नू घेिाि, िसेच मोठ्या प्रमाणाि जनािरािंनी ह्याच्या शेंगा खाल्ल्यास एक प्रकारची सौम्य हिर्बाधा
िोिे.
दपु ारच्या कर्क उन्िामध्ये आम्िी बािेर पर्लो िोिो, परिंिु भरिभाईची िं गार्ी बहिं दस्ि िोिी त्यामळ
ु े ऊन ि
धरु ळा फारसे जाणिि नव्ििे. आम्िी रणाि
हशरलो. िाटेि लाक्सड, हप्रहनया िगैरे पक्षी
हदसि िोिे. भरिभाई माहििी देि िोिे ि
आम्िी फोटो काढि िोिो. थोर्े पढु े गेल्यािर
एका हठकाणी कोल्ह्याची िीन हपल्ले हदसली,
फोटो काढि असिानाच त्या हपल्लाची आई
पण आली, आम्िी फोटो काढले, पढु े एक
भयु ार िोिे त्याि िे कोल्ह्याचे कुटुिंब रिाि
िोिे. भरिभाई म्िणाले िीच त्या कोल्ह्याची
मािंद ( Den ). पढु े एका झार्ािर एक लॉन्ग
45
लेगर् बझर्ड बसलेला हदसला. िा एक मध्यम आकाराचा हशकारी पक्षी आिे, मादी हि नरापेक्षा मोठी असिे. ह्यािंच्या
हपसाऱ्याच्या रिंगाि बरे च िैहिध्य हदसिे. मोकळा गििाळ प्रदेश, रुक्ष प्रदेश, खर्काळ भाग ि जिंगले येथे ह्याचे िास्िव्य
असिे. उिंदीर िगीय प्राणी, सरपटणारे
छोटे प्राणी, लिान पक्षी, साप हकिंिा मोठे
कीटक िसेच मेलेल्या जनािरािंचे मािंस िे
ह्याचे खाद्य. यरु ोहपअन ि आहशयाई
बझर्डस साधारणिः सप्टेंबर मध्ये भारिाि
येिाि ि माचड - एहप्रलपयांि परि जािाि.
पिनचक्या, कीटकनाशकािंचा अहि िापर
ि ह्यािंच्या अहधिासािर आक्रमण ह्यामळ ु े
ह्याच्िं या अहस्ित्िाला कािी प्रमाणाि
धोका आिे. िाटेि बसलेले लाक्सड
आमच्या गार्ीच्या पढु े उर्ि जाि िोिे,
46
 पढु े िुप्पो, िुप्पो लाकड हदसले. कािी अांिरावर एके
हठकाणी िीन कॉमन क्िेल हदसल्या, गार्ीच्या
आिाजाने दोन पळाल्या परिंिु एक मात्र स्िब्ध उभी
राहिली,
आम्िी
गार्ीिनू च
छान फोटो
काढले.
गििाि
घरटे करून रिाणारा िा एक लिान पक्षी, बदकािंप्रमाणे यािंचा सद्ध ु ा
हशकारीच्या खेळाि हशकार म्िणनू िापर के ला जािो. जहमनीिरील बी
हकिंिा हकर्े िे ह्याचिं े खाद्य, उर्ण्यापेक्षा जहमनीिर चालण्याची सिय, सिसा
बािेर न येिा गििाि लपनू रिाण्याची ह्याचिं ी प्रिृत्ती त्यामळ ु े च आमच्या गार्ीच्या बाजल ू ा स्िब्ध असलेल्या क्िेलचे
47
फोटो म्िणजे आमच्या दृष्टीने पिडणीच. िेथनू पढु े गेल्यािर एक मॉन्टेग्यु िॅररअर हदसला जो आम्िाला LRK मध्येिी
हदसला िोिा. आमच्या परिीच्या िाटेिर आम्िी पन्ु िा एकदा त्या कोल्ह्याच्या भयु ाराजिळून गेलो िेथील िीन हपल्ले
आमच्याकर्े कुििु लाने पिाि िोिी. पढु े एक ग्रेटर स्पॉटेर्
इगल हदसला. ह्याच्या नािाप्रमाणेच िा एक मोठा हशकारी
पक्षी आिे. छोटे प्राणी, पक्षी ह्यािंची हशकार करिो, झार्ािर
घरटी करिो, त्याि साधारणिः १-३ अिंर्ी घालिो. आिा

सध्िं याकाळ झाली िोिी, आम्िी ररसॉटडकर्े परि हफरलो.

ररसॉर्टच्या जिळच आम्िाला नाईटजार हदसला.

48
 दसु ऱ्या हदिशी आम्िी सकाळी चारी धािंर् येथे गेलो. चारी म्िणजे क्षारयक्तु जमीन ि धािंर् म्िणजे खोलगट
पाणथळ जागा. ह्या हठकाणी पािसाळ्याि नद्यािंचे पाणी येऊन हमळिे त्यामळ ु े दलदलीचा प्रदेश ियार िोिो. िा प्रदेश
नखत्राणा िालक्ु याि आिे ि नखत्राणा गािापासनू समु ारे ३० हकमीिर आिे. येथे हििाळ्याि असिंख्य स्थलािंिररि पक्षी
येिाि. आम्िाला ह्या हठकाणी असणाऱ्या साल्िार्ोरा पेरहसका ह्या झार्ािंिर हदसणारा ग्रे िायपोकॉहलस नािाचा
स्थलािंिररि पक्षी पिायचा िोिा. आम्िी त्यासाठी बराच िेळ हफरलो परिंिु आम्िाला िा पक्षी कािी हदसला नािी.
आिा आम्िाला ह्या भागाि पन्ु िा येण्यासाठी एक पक्के कारण िोिे. आम्िी िेथनू बािेर पर्लो ि बाजच्ू या प्रदेशाि
गेलो, िाटेि पाणी जिळ असल्यामळ ु े माशड िॅररअर, कािी कॉमन क्रेन्स, हिहटअर, स्पॉटेर् इगल इत्यादी पक्षी हदसि
िोिे. कािी पाळीि उिंट सद्धु ा त्या माळरानािर चरि िोिे. आम्िी िाटेि एके जागी थािंबनू नाष्टा के ला. त्यानिंिर एके
हठकाणी आम्िाला एक र्ोंगर हदसला, भरिभाई म्िणाले ह्याला कालो र्ुिंगर असे म्िणिाि. कच्छ मधील सवाटि उांच
डोंगर (४६२ मीर्र ). ह्या हठकणावरून GRK चा पॅनोरॉमीक व्ह्यू हदसिो. पढु े एक कोल्िा व एक मांगु सू सद्ध ु ा हदसले.
आिा ऊन चागिं लेच जाणिायला लागले िोिे. आम्िी िळू िळू पढु े जाि िोिो. दपु ारी नखत्राणा गािाि एका ररसॉटडमधे
जेिायचे ठरहिले िोिे. जेिण झाल्यािर िेथील लॉन िर ठे िलेल्या खाटाििं र थोर्ी हिश्राििं ी घेिली ि नििं र थॉनड फॉरे स्ट
ह्या भागाि गेलो. िेथे व्िाईट नेप्र् हटट, माशडलस आयोरा, हप्रहनया इत्याहद पक्षी हदसले. थॉनड फॉरे स्टमधे हफरून आम्िी
49
परिीच्या िाटेने हनघालो. िाटेि एका खेर््याजिळ पन्ु िा एकदा र्ौलदार हशिंगे असलेला कािंक्रेज गायींचा कळप हदसला.
एके हठकाणी स्पॉटेर् आउलेट, क्रेस्टेर् लाक्सड इत्यादी पक्षी पाहिले.

50
 दसु रे हदिशी आम्िी मोर्िा बीच िर जाणार िोिो. सकाळी लिकरच बािेर पर्लो. भजु जिळील मािंर्िी येथनू
मोर्िा बीचच्या हदशेने गेलो. मोर्िा हि मख्ु यिः कोळी लोकािंची िस्िी आिे. बीच मात्र अगदी स्िच्छ ि शािंि िोिा.
पक्षयािंचे फोटो काढण्यास अत्यन्ि योग्य िािािरण. आम्िी गार्ीिनू खाली उिरिाच कािी सॅण्र्ग्राऊज हदसले.
सॅण्र्ग्राऊज सिसा अशा प्रकारे समद्रु ाच्या वाळूि हदसि नािीि, असे भरिभाई म्िणाले. आम्िी प्रथम नाष्टा के ला ि
निंिर आमची पादत्राणे गार्ीि काढून ठे िली ि िाळूिनू पढु े जाऊ लागलो. लगेच आम्िाला यरू े हशअन कलड,ु यरु े हशयन
ऑयस्टर कॅ चर ि क्रॅब प्लिर िे हिन्िीिी पक्षी हदसले. आमच्या हिशहलस्टमधे असलेले पक्षी सरु िािीलाच हदसल्याने
आमचा उत्साि िाढला. आिा ओिोटीची िेळ सरुु झाल्यामळ ु े आम्िाला बऱ्यापैकी ह्या पक्षयािंच्या जिळ जािा आले
ि चािंगले फोटो घेिा आले.
हििाळ्याि भारिाि येणारे यरु े हशयन ऑयस्टर कॅ चर िे गजु राथ, ओररसा, पहिम बगिं ाल, हत्रपरु ा ि हमझोराम
ह्या राज्याि हदसिाि. समद्रु ािील किचधारी प्राणी िे ह्याचिं े मख्ु य खाद्य, आपल्या मजबिू चोचीने किच फोर्ून िे पक्षी
आिील प्राणी िसेच कािी प्रकारचे हकर्े ि खेकर्े सद्ध ु ा खािाि मोठ्या प्रमाणािरील मासेमारी, किचधारी प्राण्याच्िं या
अहधिासाची िोणारी िानी ह्यामळ ु े ह्याचिं ी सख्िं या कमी िोऊ लागली आिे. क्रॅब प्लिर िे पक्षी एकटे हकिंिा गटागटामिं ध्ये
हदसिाि, सकाळी हकिंिा सिंध्याकाळी आपले भक्षय शोधिाि. पाणपक्षयािंमध्ये हिहशष्ट अशी टनड सारखीच काळी ि
51
मजबिू चोच असिे त्याचा उपयोग खेकर्े ि इिर छोटे प्राणी खाण्यासाठी िोिो. िाळूि खर््र्े बनिनू घरटे के ल्यामळ ु े
सयू डप्रकाशाच्या उष्णिेचा उपयोग अिंर्ी उबहिण्यासाठी के ला जािो. यरू े हशअन कलडु हििाळ्याि भारिाि गजु राथ,
मिाराष्ट्र, कनाडटक, गोिा, के रळ, िाहमळनार्ू, आिंध्र प्रदेश, ओररसा, पहिम
बिंगाल, हत्रपरु ा, हमझोराम, जम्मू काश्मीर, पिंजाब ह्या राज्यािंमध्ये हदसिो. छोटे
समद्रु ी प्राणी, किचधारी प्राणी िसेच हिहिध प्रकारचे समद्रु ी जीि िे ह्यािंचे
मख्ु य खाद्य. ह्या हकनाऱ्यािर गल्स पक्षीिी भरपरू हदसि िोिे. समद्रु पक्षी हकिंिा
गल्स, मिाराष्ट्रािसद्ध ु ा हििाळ्याि समद्रु हकनाऱ्यािर हदसिाि. मध्यम िे
मोठ्या आकाराचे िे पक्षी करर््या अथिा पािंढऱ्या रिंगाचे असिाि, र्ोक्यािर
अथिा हपसािंिर काळा रिंग असिो, मजबिू लािंब चोच, पायाची बोटे एका
पर्द्याने जोर्लेली असिाि. किचधारी प्राणी, मासे, समद्रु ी जीि िे ह्यािंचे
खाद्य. मोठ्या जबर््यामळ ु े मोठे भक्षय पकर्िा येिे. हिशेर्िः समद्रु ािरच
हदसिाि. भारिाि प्रयागराज येथे हत्रिेणी सगिं मािर सद्ध ु ा पष्ु कळ गल्स पिायला हमळिाि. परिंिु येथे आलेले यात्रेकरू
त्यानिं ा बऱ्याच गोष्टी खायला घालिाि. त्यामळ ु े पाण्यािनू जाण्याऱ्या िोर््याजिं िळून िे पक्षी उर्ि असिाि. यात्रेकरूिंनी
52
हदलेले अन्न िे गल्सच्या दृष्टीने नैसहगडक अन्न नसिे, िसेच त्यासोबिचे प्लॅहस्टकिी त्यािंच्या पोटाि जाऊन पक्षयािंना
घािक ठरिे. बीचिरिी प्लिसड, सॅन्र्लाकड इत्यादी पक्षी पािून आम्िी परि हफरलो.

53
 दपु ारी आम्िी पन्ु िा ३.३० िाजिा सफारीसाठी ियार झालो. प्रथम एके हठकाणी गेलो जेथे आम्िाला स्ट्रीक्र्
वीवर िा पक्षी पिायला हमळाला. कािी िाब्लेर पाहिले ि नांिर कोटाय येथील सयू डमिंहदर पिायला गेलो. कोटाय िे
कच्छ हजल्ह्यािील भजु िालक्ु याि असलेले एक छोटे खेर्े. बािेर पाहकां गमधे गार्ी लािनू आम्िी मिंहदराकर्े चालि
जाि िोिो. िेव्िढयाि एक पेन्टेर् सॅन्र्ग्राऊजची
जोर्ी हदसली. सिडजण कॅ मेरे सरसािनू फोटोसाठी
त्यािंच्या मागे मागे जािू लागलो. पढु े कािी
बाभळीची झार्े िोिी, त्याखाली आम्िाला त्या
जोर्ीचे बऱ्यापैकी फोटो हमळाले. सॅन्र्ग्राऊजच्याच
िगाडिील िा एक सिंदु र पक्षी. नर ि मादी यािंचे
आकर्डक रिंग ि पिंखािरील नक्षी ह्यामळ ु े िा पक्षी
फारच सदिंु र हदसिो. नराची चोच काळी असिे ि
कपाळािर एक काळा पट्टा असिो. मादीचे रिंग कमी
आकर्डक असिाि. ददु िै ाने ह्या पक्षयाचिं ी हशकार
54
के ली जािे. ह्याांचे पाय आखडू असल्यामळ ु े िे पक्षी जहमनीलगि िालचाली करिाि त्यामळ ु े कमी उिंचीच्या गििाि
सद्ध
ु ा ह्यािंना सरिं क्षण हमळिे. गििाळ प्रदेश, खर्काळ जमीन असलेले उिार ि झर्ु पे असलेली जमीन अशा प्रदेशाि िे
पक्षी हदसिाि. मिाराष्ट्राि सासिर्, बारामिी हकिंिा जेजरु ी जिळील माळरानाि सद्ध ु ा िे पक्षी हदसिाि.

55
 निंिर आम्िी देिळाच्या आवाराि
हशरलो. कोटाय मध्ये दिाव्या शिकाच्या
सरुु िािीच्या कािी शिरािंचे ि देिळाचिं े अिशेर्
आिेि. िे मिंहदर पहिमाहभमख ु आिे. ह्याचा कािी
भाग हपिळ्या ि कािी भाग िािंबर््या दगर्ािंनी
बनलेला आिे. आमच्या ह्या सिलीमध्ये
पक्षयािंबरोबरच आम्िाला बरे च सस्िन प्राणीिी
(mammals) त्यािंच्या नैसहगडक अहधिासाि
पिायला हमळाले. त्यापैकी एक म्िणजे (Mouse
Tailed Bat) उिंदरासारखी शेपटी असलेले
िटिाघळ ू . देिळाच्या छिाला कािी िटिाघळ ु े
लोम्बकळि िोिी. साधारणिः कोरर््या प्रदेशाि हि िटिाघळु े गिु ा, जनु ी घरे , इहजप्त मधील हपरॅ हमर््स हकिंिा सोर्ून
हदलेल्या खाणी मध्येिी पिायला हमळिाि. अत्यन्ि सर्पािळ असे अियि ि उिंदरासारखी पािळ शेपटी अशी हि
56
िटिाघळ ु े आम्िाला कोटाय येथील सयू डमिंहदराि
हदसली. इिर िटिाघळ ु ाच्िं या मानाने ह्यािंची बोटे
एकदम लिान असिाि. छोटे कीटक िे ह्यािंचे खाद्य
असिे. हििाळ्याि हि िटिाघळ ु े िालचाल करि
नािीि. एक प्रकारची शीिहनद्रा (hybernation)
ह्या अिस्थेि असिाि. पािसाळ्यानिंिर िे आपल्या
शरीराि चरबीचा साठा जमा करायला सरु िाि
करिाि ज्याचा उपयोग त्यािंना हििाळ्याि िोिो.
कीटक खाण्याच्या ह्यािंच्या सियीमळ ु े एक प्रकारे
शेिीसाठी ह्याचिं ी मदिच िोिे. िटिाघळ ु े covid 19
च्या हिर्ाणचू ा प्रसार करिाि अशा भीिीने राजस्थानाि अशा बऱ्याच िटिाघळ ु ाचिं ी ित्या करण्याि आली. परिंिु
सश िं ोधकाच्िं या मिे िा हिर्ाणू िटिाघळ ु ािंमळ
ु े पसरि नािी. सयू डमहिं दर पािून आम्िी ररसॉटडिर परि आलो.

57
 दसु रे हदिशी सकाळी पािंढरे रण (व्िाईट
र्ेझटड) येथे जायचे िोिे. सकाळी नेिमीप्रमाणे
आम्िी ६.३० िाजिा बािेर पर्लो. गार्ी
िायिेिरून जाि िोिी. िाटेि मधनू च
ट्राहन्स्मशन लाईनच्या पोल्सिर इगल्स बसलेले
हदसि िोिे. एके हठकाणी भरिभाईनीिं गार्ी
रस्त्याच्या उजव्या िािाला खाली घेिली.
आिा आमचे लक्षय िोिे सोहशएबल लॅपहििंग.
भरिभाईनीिं दहु बडणीने दरू िर पाहिले ि म्िणाले
लॅपहवांग्ज आिेि. त्यािंनी अगदी योग्य हठकाणी
पक्षयानिं ा हिचहलि न करिा आम्िाला गार्ीि
बसनू फोटो घेिा येिील अशी गार्ी उभी के ली. आम्िाला िा पक्षी लाईफर िोिा, त्यामळ ु े भरपरू फोटो काढले.
हटटिीच्या कुळीिला िा पक्षी भारिामध्ये हििाळी पािुणा म्िणनू येिो. पर्ीक जमीन, गििाळ प्रदेश, दलदलीचा
58
प्रदेश िे ह्या पक्षयाचे अहधिास. भारिािील गजु राथ ि राजस्थान ह्या राज्यािंमध्ये हििाळ्याि िा पक्षी हदसिो. गििािील
छोटे हकर्े, हबया िा ह्यािंचा आिार.
लॅपहििंगचे पोटभर फोटो काढून झाल्यािर
आम्िी पढु े हनघालो. कािी अििं रािर मला
जहु लफ्लोराच्या एका झार्ािर कािीिरी मोठे बसलेले
आिे असे हदसले. झार् कािी फार उिंच नव्ििे.
भरिभाईनीिं गार्ी झार्ाजिळ घेिली झार्ािर एक
र्ेझटड कॅ ट अिंगाचे मटु कुळे करून बसलेली हदसली.
भरिभाई म्िणाले अशा प्रकारे डेझर्ट कॅ र् बसलेली मी
आज प्रथमच पिाि आिे. िी खाली उिरे ल ह्या साठी
आम्िी िाट पिाि थाबिं लो. आधी कािी फोटो ि
हव्िर्ीओ काढले. कािी िेळािच िी माजिं र खाली उर्ी मारून आमच्या समोरून दरू पळि हनघनू गेली. आहिकन
िाईल्र् कॅ टची हि एक पोटजाि, हिला एहशअन िाईल्र् कॅ ट हकिंिा इहिं र्यन र्ेझटड कॅ ट असे म्िणिाि. भारिाि थारचे
59
िाळििंट, िसेच राजस्थानच्या कािी भागाि हि हदसिे. जेरबील्स ( िाळििंटािील उिंदीर ), ससे, कबिु रे , पाटडरीजेस,
सॅण्र्ग्राऊजेस, मोर, बल ु बल
ु इत्यादी पक्षी िसेच जहमनीिर अिंर्ी घालणाऱ्या पक्षयािंची अिंर्ी िे ह्यािंचे खाद्य. ह्या मािंजरी
बऱ्याच प्रकारचे परजीिी आपल्या अिंगािर बाळगिाि. जहमनीखाली भयु ार करून त्याि आपली हपल्ले िाढहििाि.
आम्िी िेथनू पन्ु िा मख्ु य रस्त्याला लागलो ि दसु ऱ्या बाजल
ू ा रस्त्याच्या खाली उिरलो. िाटेि मख्ु य रस्त्यािर उिंटािंचा
एक कळप रस्िा ओलािंर्िाना हदसला. एके हठकाणी गार्ी थािंबहिली ि र्ेझटडमधील नाष्ट्याचा आनिंद घेिला.
िेथनू आम्िी एका िलािाजिळ गेलो िेथे कॉलर्ड प्राहटनकोल िा पक्षी पिायचा िोिा. िलािाजिळ एके
हठकाणी बरे चसे पक्षी हदसि िोिे. भरिभाईनीिं योग्य हठकाणी गार्ी थािंहबिली आम्िी भराभर फोटो काढले. कै चीसारखी
शेपटी ि ििेिल्या ििेि भक्षय पकर्िा येईल अशी छोटीशी चोच, गळ्याभोििी हदसणारा नेकलेस हि ह्याची वैहशष्ठ्ये.
ििेिील िसेच जहमनीिरील कीटक ( हिशेर्िः नाकिोर्े, हसकार्ा ह्या सारखे कीटक) िे ह्यािंचे भक्षय. प्राहटनकोल
भारिाि हििाळ्याि स्थलािंिर करून येिाि. शक्यिो पाण्याजिळ आढळिाि. प्राहटनकोलचे फोटो काढल्यानिंिर
आम्िी ररसॉटडकर्े जाण्यासाठी परि हफरलो. रस्त्याि एक बोर्ड पाहिला "ककड िृत्त येथनू जािे ". भारिािील आठ
राज्यामिं धनू ककड िृत्त (Tropic of Cancer ) जािे. िी राज्ये म्िणजे राजस्थान, गजु राथ, मध्य प्रदेश, छत्तीसगर्,

60
झारखिंर्, पहिम बिंगाल, हत्रपरु ा ि हमझोराम. आम्िाला भरिभाईनीिं माहििी हदली. साधारणिः १२ चे समु ारास आम्िी
ररसॉटडिर पोिचलो.

61
 आज दपु ारी GRK मधील शेिटची सफारी िोिी. आम्िी पन्ु िा बन्नी ग्रासलँर् च्या बाजल ू ा जरा िेगळ्या हदशेने
गेलो. प्रथम स्टोहलक्झ बश ु चॅटचे दशडन
घर्ले. कोरर््या धळ ु ीि उठलेल्या एका
िािटळीने आम्िाला खऱ्या अथाडने धळ ू
चारली. थोर्े पढु े गेल्यािर क्रेस्टेर् लाकड च्या
एका जोर्ीचे छान फोटो हमळाले.
त्याच्यापढु े हप्रहनया सद्ध
ु ा हदसला. निंिर एके
हठकाणी कोल्ह्याचे एक हबळ िोिे त्यािनू
एका हपल्लाने िळूच बािेर र्ोकािनू
आम्िाला दशडन हदले. कािी अांिरावर एक
म्िैस मरून पर्ली िोिी ि एक इगल कोठून
सरु िाि करािी ह्या हिचाराि बसला िोिा. थोर्े पढु े गेल्यािर एक इहिं र्यन र्ेझटड फॉक्स हदसला. र्ेझटड फॉक्स (white
62
footed fox ) भारिाि सापर्णाऱ्या िीन रे र् फॉक्स प्रजािींपैकी एक. उरलेल्या दोन हिमालयन रे र् फॉक्स ि काहश्मरी
रे र् फॉक्स. भारि, पाहकस्िान, इराण, इराक ह्या देशाि र्ेझटड फॉक्स आढळिाि. भारिाि गजु राथ, राजस्थान मध्ये िाल
छपर सँक्चअ ु री ि र्ेझटड नॅशनल पाकड मध्ये सापर्िाि. झर्ु ु पािंच्या खाली, दगर्ािंच्या जिळ हकिंिा िापराि नसलेल्या
हमठागरािंजिळील खर््र्े याि भयु ार बनिनू िेथे िे
रिािाि. कोणी आगिंिक ु हदसल्यास िे कािी अिंिर पढु े
जािाि, थािंबिाि, आगिंिक ु ाकर्े पिािाि थोर्े पढु े
जािाि, कािी धोका नािी अशी खात्री पटल्यास खाली
बसिाि, एखादी जािंभई देिाि ि आपले जहमनीिर
कािी िरी शोधण्याचे काम चालू ठे ििाि. िे सकाळी ि
सिंध्याकाळी जास्ि सहक्रय असिाि. र्ेझटड फॉक्स िे
सधिं ीसाधू ि पररहस्थिीशी जळ ु िनू घेणारे , रणािील
अत्यहन्िक टोकाचे िापमान सिन करू शकणारे
असिाि. हििाळ्याि िे दपु ारी हशकार करिाि ि एखाद्या छोट्या झार्ाखाली अथिा भयु ाराि अगिं ाचे मटु कुळे करून
63
बसनू रिािाि. उन्िाळ्याि दपु ारच्या िेळी आपल्या भयु ाराि बसनू रिािाि. हकर्े, सरपटणारे प्राणी, छोटे पक्षी, कोळी
सदृश प्राणी, उिंदीर िगीय प्राणी, अगदी
एखाद्या मेलेल्या प्राण्याचे मािंस, अथिा कािी
प्रकारची फळे सद्धु ा ह्यािंचा खाण्याि समािेश
असिो. बऱ्याच िेळेला िार्े चािण्याची यािंची
सिय बिुदा त्यािंचे दाि मजबिू ठे िण्यास मदि
करि असेल. बराच िेळ िो आमच्या
दृहष्टपथाि िोिा त्यामळ ु े फोटो काढिा आले.
आिा जिळजिळ साि िाजायला आले िोिे,
र्ेझटड फॉक्स ने आमची शेिटची सफारी
लक्षाि रािील अशी झाली. आम्िी परिीच्या
िाटेिर हनघालो, िाटेि गार्ी पक्िं चर झाली त्यामळ
ु े टायर बदलण्यास कािी िेळ लागला. खाली उिरून चिंद्राचे फोटो
काढू लागलो. चद्रां बार्लीि भरण्याचा प्रयत्न के ला. साधारणिः ८ च्या समु ारास ररसॉटडिर पोिचलो. दसु रे हदिशी
64
सकाळी लिकरच बािेर पर्ायचे ठरहिले िोिे. आम्िाला िेलािदर येथे जेिणापिू ी पोिचनू दपु ारची सफारी गाठायची
िोिी. त्यामळ
ु े रात्रीचे जेिण झाल्यािर, पॅहकिंग करून सकाळी लिकर हनघण्यासाठी ियार राहिलो.

65
 यक्र
ु े न, ग्रीस इत्यादी यरु ोहपअन देशािील पक्षी स्थलाांिर करून हिवाळ्याि आहिके ि जािाि. िे पक्षी १५
ऑगस्र् िे ५ ऑकर्ोबर पयांि GRK मध्ये थाबां िाि ( Passage Migration ). ह्या काळि पावसाळ्यानिां र गविाि
अळ्या, हकडे, नाकिोडा वगाटिील कीर्क भरपरू प्रमाणाि आढळिाि. त्यामळ ु े िे पक्षी त्याांना खाऊन भरपरू एनजी
हमळविाि व गल्फ मागे ऑकर्ोबर मध्ये आहिके ि जािाि. िे पक्षी GRK मध्ये समु ारे ४५ हदवस थाांबिाि. त्या वेळी
िे पक्षी पिाण्याची सधां ी असिे. आम्िाला अद्याप त्या काळाि िेथे जाण्याची सधां ी हमळाली नािी. ह्या काळाि खालील
स्पेसीज हदसण्याची शकयिा असिे.(१) रुफस र्ेल्ड स्क्रब रॉहबन (२) स्पॉर्ेड फ्लायकॅ चर (३) यरु ोहपअन नाईर्जार
(४) रे ड र्ेल्ड श्राइक (५) रे ड बॅकड श्राइक (६) यरू े हशअन
कककु (७) ब्लु चीकड बी इर्र (८) कॉमन व्िाईर् थ्रोर्
(९) यरू े हशअन रोलर इत्यादी. अशी माहििी आम्िाला
श्री. भरिभाईनीां हदली.
श्री. भरि कापडी , एहपसेंर्र िोम स्र्े ,
लोडाई (०९९२५३१३६९६)

66
३. मरूभमू ीचे पक्षीवैभव ( वेलावदर )
भािनगर येथनू समु ारे ४५
हकमी. अििं रािर असलेल्या िेलािदर
येथील ब्लॅक बक सँक्चअ ु रीमधे
जाण्याचे आम्िी ठरहिले िोिे. त्यामळ ु े
सकाळी लिकरच हनघालो. पन्ु िा
एकदा गजु राथमधील चागिं ले रस्िे ि
हमहलदिं चा उत्साि ह्यामळ ु े जेिणापिू ी
िेलािदर येथे पोिचलो. िेथील
र्ॉहमडटरी मध्ये रिाण्याची व्यिस्था
असल्यामळ ु े िेथे सामान टाकून जेिण
के ले ि दपु ारच्या सफारीसाठी जाण्यास

67
 हनघालो. दाट गिि, हिरळ
गिि, प्रोसोपीस जहु लफ्लोराची
झार्े असलेला प्रदेश, खारट
पाण्याचा दलदलीचा प्रदेश
अशा प्रकारची िैहिधिा
असलेल्या ह्या प्रदेशाि
काळिीट (ब्लॅक बक), जगिंल
कॅ ट, लािंर्गा, िाईना, नीलगाय
ह्या प्रकारचे सस्िन प्राणी,
गििाळ प्रदेशािील पक्षी, लेसर
फ्लोररकन सारखी नामशेर्
िोण्याच्या मागाडिर असलेली
प्रजािी, िॅररयसड, पेहलकन्स, स्टोक्सड, लाक्सड, फ्लेहमगिं ो इत्यादी पक्षी पिाण्यासाठी हि सँक्चअु री प्रहसद्ध आिे. साधारणिः
68
हर्सेंबर िे माचड हि िेळ ह्या हठकाणी जाण्यास योग्य. दपु ारी ३.३० िाजिा आमची सफारी िोिी. सफारी ओपन
जीपमधेच िोिी. मख्ु य रस्त्याच्या दोन्िी बाजलू ा िी सँक्चअ
ु री पसरलेली आिे. दोन्िी बाजल ू ा िमखास हदसणारा प्राणी
म्िणजे काळिीट. सोनेरी गििाि छोट्या मोठ्या कळपािंमध्ये काळिीट मक्त ु पणे चरि िोिे. मध्येच एक बाजू ओलािंर्ून
आमच्या सफारीच्या रस्त्यािरून उर्या मारून दसु ऱ्या बाजल ू ा जाि िोिे. त्यािील एखादे छोटे हपलू आपल्या आईच्या
मागे धाििाना हदसि िोिे. कािी काळिीट गििाि बसले िोिे, गििाच्या उिंचीमळ ु े त्यािंची फक्त हशिंगेच हदसि िोिी.
काळिीट, ज्यासाठी हि सँक्चअ ु री प्रहसध्द आिे. िरीण
िगाडिील िा सस्िन प्राणी गििाळ प्रदेश, हिरळ जिंगले ि कमी
पाणी असलेला प्रदेश अशा हठकाणी सापर्िो. नर, मादी ि
ियाि आलेले नर अशा िीन गटाि सिसा काळिीट
आढळिाि. ह्याच्या शरीराच्या िरच्या भागािर असलेला
काळा हकिंिा गर्द चॉकलेटी रांग ह्यामळ ु े काळिीट िे नाि
पर्ले. लाबिं ि कॉकड स्क्रू प्रमाणे हदसणारी हशगिं े नराच्या
र्ोक्यािर असिाि. िे प्राणी मख्ु यिः गिि खािाि, समु ारे १०
69
िे १५ िर्डपयडन्ि जगिाि. काळिीट मख्ु यिः भारिाि आढळिाि. हिदिं ू धमाडि काळिीटाचे मित्ि आिे. नराच्या
अिंगािरील रिंग ियानसु ार गर्द िोि जािो. मादीचा ि हपलािंचा रिंग हफकट हपिळा असिो. हदिसा िािरणारा िा प्राणी
दपु ारच्या िेळी सिसा िािरि नािी. जास्िीि जास्ि ८० हकमी ह्या िेगाने धािू शकिो. नर कळपाचा प्रमख ु असिो ि
आपल्या कळपाचे ि प्रदेशाचे रक्षण करिो. मल, मत्रू ि र्ोळ्याजिळील ग्रहन्थिनू हनघणारा एक प्रकारचा स्त्राि ह्याच्या
साह्याने आपल्या प्रदेशाच्या सीमा हनहिि करिो. दष्ु काळ ि परू ह्यामळ ु े एखाद्या प्रदेशािील कळहिटाचिं ी सिंख्या कमी
िोिे, लािंर्गे कळहिटािंची हशकार करिाि, कोल्िे िसेच गािािील कुत्री हपल्लािंची हशकार करिाि. गिि िसेच
प्रोसोपीस जहु लफ्लॉराच्या शेंगा िे कळहिटािंचे मख्ु य खाद्य. कळहिटािंची िीण िर्ाडिनू दोन िेळा असिे. हशकार,
जिंगलािंची शेिीसाठी के लेली िोर् ह्यामळ ु े कळहिटािंची सिंख्या कमी िोिे. भारिीय सिंस्कृ िीमध्ये काळिीटाचे फारच
मित्ि आिे. मोगल कालीन हचत्रािंमध्ये हचत्त्याच्या साह्याने के लेली काळिीटाची हशकार दाखहिलेली असे. भारि
िसेच नेपाळमधील खेर्ेगािाि कळहिटािंना इजा के ली जाि नािी. राजस्थानािील हबष्णोई समाज काळिीटाची पाळीि
प्राण्याप्रमाणे काळजी घेिो. हिदिं ू परु ाणानसु ार कृ ष्णमृग (काळिीट) कृ ष्णाचा रथ ओढिाि. िाय,ू सोम ि चन्द्र ह्याचिं े रथ
सद्ध
ु ा काळिीट ओढिाि. मृगाहजन हिदिं ू धमाडि पहित्र आसन मानले जािे ज्याचा उपयोग साधू , योगी हकिंिा हभक्षु
करि. भारिािील अनेक सस्िं थानाच्िं या राजमद्रु िे र काळिीटाचे हचत्र असे.
70
 वेलावदर मध्ये हदसणारे बिुिेक पक्षी आम्िी GRK मध्ये पाहिले िोिे. त्यामळ ु े आमचा प्रयत्न शकय हििके
mammals पिाण्याचा िोिा व आमचा गाईड सद्ध ु ा
त्याप्रमाणे प्रयत्न करि िोिा. रस्त्याच्या दोन्िी बाजसू
काळवीर् हदसि िोिेच परांिु कािी नील गायी सद्ध ु ा
हदसि िोत्या. नील गाय साधारणिः १ - १.५ मीर्र
उांची, नराचे वजन समु ारे ३०० हकलो, मादीचे वजन
२०० हकलो पयांि. बळकर् परांिु बारीक पाय, उिरिी
पाठ, गळ्यावर पाांढरा छप्पा, चेिऱ्यावर पाांढरे
हठपके . नराचा रांग हनळसर करडा व मादी व हपलाांचा
रांग के शरी िे चॉकलेर्ी. नराांना आखडू हशांगे हि
नीलगायीची वैहशष्ठये. नीलगायी हदवसा सवटत्र वावरिाि. िा शाकािारी प्राणी आिे, मख्ु यिः गवि व वनस्पिींचा पाला
खािाि. मादी ८ िे १० महिन्याच्ां या गभटधारणेनिां र एक अथवा दोन हपल्लाना जन्म देिे. आयमु ाटन साधारणिः दिा वर्षे.
IUCN च्या वगीकरणानसु ार नीलगाय least concerned ह्या सदराि आिे. वेहदक काळापासनू भारिीय सस्ां कृ िीि
71
नीलगायींचा उल्लेख आिे. मघु ल साम्राजयाि त्याांची हशकार िोि असे. भारिािील कािी राजयाि नीलगाय हि हपकाांचा
नाश करणारी प्रजािी मानली जािे. नराला साधारणिः एक फुर्ापेक्षा लिान हशांग असिाि. नीलगायीचे कान व डोळे
अत्यन्ि िीक्षण असिाि. नीलगायी भारि, नेपाळ व पाहकस्िानाि आढळिाि. लाांडगा आहण पट्टेरी िरस मख्ु यिः ह्याांची
हशकार करिाि. हबिार, छत्तीसगढ, मिाराष्ट्र,
मध्य प्रदेश, िररयाणा, राजस्थान, उत्तर प्रदेश

72
इत्यादी राजयाांनी हपकाांचा नाश वाचहवण्यासाठी नीलगायींना मारण्याची परवानगी माहगिली िोिी. नीलगायींच्या
उपद्रवापासनू हपके वाचहवण्यासाठी त्याांची ित्या करणे, शेिाला कांु पण घालणे अथवा सांरहक्षि प्रदेश बनहवणे ह्या
प्रकारचे उपाय सचु हवले आिेि.
त्यानांिर आम्िी एका िलावाच्या बाजल ू ा गेलो. िेथे
डेमोहझल क्रेन्स, पेन्र्ेड स्र्ोकट , ब्लॅक स्र्ोकट (जो मी प्रथमच पहिला
िोिा ), िँ कोलीन, के स्रल इत्यादी पक्षी हदसले.
थोडे पढु े गेल्यावर गविाि बसलेली एक जगां ल कॅ र् हदसली.
भारिाि राजस्थान व गजु राथ मधील, कार्ेरी झडु ु पाचां े जगां ल,
खडकाळ पठारे , सदांु रबन सारखी दलदलीची जगां ले, ह्या हठकाणी
आढळिाि. IUCN च्या अनसु ार मबु लक ( मोठ्या प्रमाणाि )
आढळणारी. घरगिु ी माजां री सारखा आकार. साधारणिः करडा रांग,
अांगावर हठपके नसिाि. शकयिो एकर्े राििाि, फक्त हपल्ले लिान असिाना एकत्र असिाि. आपली िद्द
ठरहवण्यासाठी मत्रू ाचा वापर करिाि हकांवा अांग घासनू आपला गधां सोडिाि. छोर्े ससे व उांदीर वगीय प्राणी व पक्षी
73
िे ह्याांचे खाद्य असिे. आपल्या भक्षयाचा पाठलाग करिाि व योग्य वेळ येिाच भक्षयावर उडी मारून भक्षय पकडिाि.
आपले भक्षय पकडण्यासाठी िवेि एक हकांवा दोन उड्या मारिाि.
उत्तम पोिणे व मासे पकडण्यासाठी पाण्याि बडु ी मारणे सद्ध ु ा ह्याांना
जमिे. भक्षयाचा ठावहठकाणा कळण्यासाठी आपल्या कानाचा
वापर करिाि. गभटधारणेचा काळ साधारण दोन महिने असिो. एका
वेळी एक िे पाच हपल्लाना जन्म देिाि. जन्मिः हपल्लाांचे डोळे बांद
असिाि, १० - १३ हदवसाि हपल्ले आपले डोळे उघडिाि.
साधारणिः सिा महिन्यानां ी हपल्ले भक्षय पकडू लागिाि व नऊ
महिन्याांनी हपल्ले स्विांत्र रािू लागिाि. हदवसा कायटरि असिाि,
दपु ारच्या वेळी गवि, माांद अशा हठकाणी हवश्राांिी घेिाि. हबबर््या,
वाघ, अस्वले, जगां ली कुत्री ह्यापां ासनू धोका असिो. ह्याच्ां या
अगां ावर परजीवी असिाि. कािी वेळाने एक जगां ल कॅ र् एका
पाणवठ्यावर पाणी हपण्यास गेलेली हदसली िळू िळू सयू ट
74
मावळिीला गेला व आम्िी जांगलािनू बािेर पडलो. आिा उद्याला शेवर्ची एक सफारी करून पण्ु याच्या हदशेने परि
हफरणार िोिो.
दसु रे हदवशी सकाळी ६.३० वाजिाच ियार झालो.
साधारणिः ९.३० पयांि सफारी मधे ब्रेकफास्र्ची वेळ व निां र
परि ११ वाजेपयांि सफारी असा कायटक्रम िोिा. एन्री पॉईर्ां
आमच्या हनवासाच्या जवळच असल्यामळ ु े आम्िी लगेचच
जगां लाि
हशरलो. काल
दपु ारी गेलेल्या
भागाच्या हवरुद्ध बाजसू गेलो. सयू ट नक
ु िाच वर येऊ लागला िोिा व
काळवीर् िसेच इिर प्राण्याच्ां या िालचाली सरुु झाल्या िोत्या. आम्िी
इिके सदु वै ी हक लगेचच लाडां गा हदसला. लाडां ग्यानां ी गविाि एक
प्राणी मारला िोिा व आपला वार्ा घेण्यासाठी िो आला िोिा.
75
त्यानांिर दसु रा लाांडगा येऊन गेला. आमच्या दृष्टीने हि पवटणीच िोिी कारण आम्िी लाांडगा प्रथम सोलापरू जवळ नान्नज
येथे पहिला िोिा परांिु िो आमच्यापासनू बराच दरू िोिा. आत्ता मात्र िो बऱ्यापैकी जवळ िोिा त्यामळ ु े चाांगले फोर्ो
हमळाले. रांग मािकर् करडा, काळा, चॉकलेर्ी असिो. नर व मादीची जोडी व हपल्ले अशा गर्ाि सिसा असिाि.
आपल्या िद्दीि रिािाि. मख्ु यिः माांसािारी.
रे बीज वायरस ह्या परजीवीचे आक्रमण
िोण्याची शकयिा. IUCN च्या अनसु ार
मबु लक (मोठ्या प्रमाणाि) आढळणारी.
पाळीव प्राण्याांच्या कळपाांवर लाांडग्याांच्या
िोणाऱ्या िल्ल्याांमळ ु े लाांडग्याकडे िच्ु छिेनेच
पहिले जािे. सिसा मनष्ट्ु य प्राण्यावर िल्ला
करि नािीि.
भारिीय लाडां गा ( Indian Wolf ) -
भारिाि आढळणाऱ्या करड्या रांगाचा लाडां गा
76
( Grey Wolf ) हि प्रजािी IUCN च्या अनसु ार जवळ जवळ नामशेर्ष िोण्याच्या मागाटवर आिे. भारिाि
आढळणाऱ्या दोन प्रजािी म्िणजे इहां डयन ग्रे वल्ु फ व हिमालयन वल्ु फ. िरणासारखे प्राणी, असे िे त्याांचे भक्षय.
िरणासारख्या प्राण्याांची हशकार शकयिो गर्ाने के ली जािे. िा प्राणी हनशाचर आिे, हशकार सांध्याकाळी िे पिार्े ह्या
वेळाि के ली जािे, भारिाि गजु राथ, राजस्थान, िरयाणा, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, मिाराष्ट्र, कनाटर्क, के रळ, आिंध्र
प्रदेश इत्यादी राजयाि आढळिो. भारिािील झारखडां राजयाि मिुआदनर वल्ु फ सँक्चअ ु री हि एकमेव सँक्चअ
ु री आिे.
बिुिेक हठकाणी िे राखीव क्षेत्राच्या बािेर आढळिाि व शेळ्या, मेंढ्या अशा प्राण्यावर जगिाि. परांिु वेलावदर नॅशनल
पाकट व पन्ना र्ायगर ररजवट ह्या हठकाणी नैसहगटक भक्षय भरपरू आढळिे, त्यामळ ु े त्या हठकाणी आढळिाि. भारिाि
मानवी वस्िीिनू सांध्याकाळच्या वेळी लाांडग्याांनी लिान मल ु े उचलनू नेण्याच्या घर्ना घडलेल्या आिेि. भक्षयाची
कमिरिा झाल्यावर शेळ्या, मेंढ्या ह्या सारखे प्राणी उचलनू नेल्याच्या घर्ना बऱ्याच वेळा घडिाि. िररवांशामधे
कृ ष्ट्णाने, व्रजवासीयाांना, वृदां ावनाि जाण्यास प्रवृत्त करण्यासाठी आपल्या के सािनू शेकडो लाांडगे उत्पन्न के ले असा
उल्लेख आिे. ऋग्वेदाि सद्ध ु ा लाडां ग्याचां ा उल्लेख आिे. िसेच भीमाला वृकोदर लाडां ग्यासारखे पोर् असलेला असा
उल्लेख आिे.

77
 मध्येच आम्िी नाष्ट्यासाठी रूमवर आलो, आिा ऊन झाले िोिे त्यामळ ु े बरीच मांडळी परि जांगलाि जाि
नािीि. आम्िालािी आमच्या ड्राइवरने हवचारले परांिु आम्िी मात्र नाष्ट्यानांिर परि जाणार असे साांहगिले. आम्िी
परि जांगलाि हशरलो. िलावाजवळ पपटल िेरॉन, पेहलकन वगैरे पक्षी हदसि िोिे. त्याहशवाय काळवीर्, नीलगायी
हदसल्या, आम्िी फोर्ो काढि िोिो. इिकयाि
हमहलांदला पट्टेरी िरस हदसला. परि सफारीला
आलो त्याचा फायदा झाला. कारण पट्टेरी िरस
जांगलाि कधीच पाहिला नव्ििा.
पट्टेरी िरस - IUCN च्या अनसु ार NT
(Near Threatened). मख्ु यिः मृि
प्राण्याांच्या शरीरावर जगिाि. एकाच
जोडीदाराबरोबर रिािाि, नर व मादी हमळून
हपल्लाचां े सगां ोपन करिाि. िा प्राणी हनशाचर
आिे. हदवस उजाडण्याच्या समु ारास आपल्या
78
हबळाि परि येिो. आपल्यापेक्षा िाकदीचा प्रहिस्पधी असल्यास मृि झाल्याचे सोंग करिो. ह्याचे पढु चे पाय लाांब व
मागील पाय आखडू असिाि त्यामळ ु े पाठ हनमळु िी असिे. पाय बारीक आहण अशक्त असिाि, मान जाड व लाांब
असिे. डोळे छोर्े आहण र्ोकदार व लाांब कान असिाि. पाऊलाांच्या खाली गादी असिे, नखे बोथर् व बळकर्
असिाि. शेपर्ू लिान असिे. दृष्टी िीक्षण, नाक व कान कमजोर असिाि. िल्ला झाल्यास आपल्या गह्य ु ाांगािनू एक
प्रकारचा उग्र दपट सोडिाि. नर व मादी आपली माांद ियार करिाि व त्याि आपली हपल्ले वाढहविाि. मादीचा
गभटधारणेचा काळ ३ महिनेपयांि असिो. जन्मल्यावर हपल्लाांचे डोळे ७ - ८ हदवसाांनी उघडिाि. हपल्ले एक महिन्यानांिर
आपली माांद
सोडून बािेर
येिाि.

79
साधारणिः १२ वर्षेपयांि जगिाि. एखादी माांद, प्रवेश द्वारापाशी असलेल्या िाडाांवरून िरसाची आिे असे समजिे.
िाईना मख्ु यिः मृि प्राण्याचां े माांस खािाि. िाडाांचे छोर्े िक
ु डे करून हगळिाि. िरसाच्या खाण्याि असलेल्या िाडाांमळ
ु े
त्याांची हवष्ठा लवकर पाांढरी हदसिे.
आिा आमच्या सफारीची वेळ सांपि आली िोिी. आम्िी ब्लॅक बक सँक्चअ ु रीला बाय बाय करून गेर्च्या
बािेर आलो. सामान पॅक के लेले असल्यामळ ु े गाडीि सामान र्ाकले व पण्ु याच्या
हदशेने गाडी वळहवली. एकूणच आमच्या गजु राथ सिलीि वेगवेगळ्या
पक्षयाबां रोबरच बरे च mammals हि पिायला हमळाले. गाडी पण्ु याच्या हदशेने
धावि िोिी व आम्िी मनािल्या मनाि पढु ील सिलीचा हवचार सरुु के ला िोिा.

80
४. मरूभमू ीचे पक्षीवैभव ( पन्ु िा एकदा GRK )
मागील वेळी ग्रे िायपोकॉलीस नावाचा पक्षी पिायला हमळाला
नव्ििा, हमळाला िर िो पिावा व शकय झाल्यास कािी नवीन स्पेहसज
पिाव्या असा हवचार करून आम्िी उभयिानां ी पन्ु िा एकदा GRK ला
जायचे ठरहवले. ह्या वेळी मात्र रेनने जाण्याचे ठरहवले. पण्ु यािून दादर व
िेथनू दादर भजु असा प्रवास िोिा. हद. २० नोव्िे. रोजी सकाळी पण्ु यािून
हनघनू दादरला पोिचलो व िेथनू दपु ारी दादर - भजु रेनने हद. २१ रोजी
सकाळी ६ वाजिाच भजु येथे पोिचलो. ह्यावेळी आम्िाला लोडाई येथे
घेऊन जाण्यासाठी ड्राइवर गाडी घेऊन आला िोिा. वार्ेि एका र्परीवर
गजु राथी मसाला चिा घेऊन आम्िी लोडाई कडे हनघालो. साधारणिः ७
वाजिा एहपसेंर्र िोम स्र्े, लोडाई येथे पोिचलो. पन्ु िा एकदा चिा घेऊन
साधारणिः ७.३० वाजिा आमच्या पहिल्या सफारीवर हनघालो.

81
 दोन हदवसापवू ीच त्या भागाि जोरदार पाऊस झाला िोिा. आमच्याबरोबर ड्राइव्िर व भरिभाई िोिे. प्रथम
आम्िाला रणाि सोहशएबल लॅपहवांग िा पक्षी हदसला, िा पक्षी आम्िी मागील वेळी पाहिला िोिा, िरीिी कािी चाांगले
फोर्ो काढले, पढु े गेल्यावर एका पोलवर बसलेला शॉर्ट र्ोड इगल हदसला.
आिा आम्िी हक्रम कलडट कोसटरच्या शोधाि
हनघालो. जो मला लाईफर िोिा. कािी अिां र गेल्यावर
एके हठकाणी कािी कोसटर हदसले. ह्याचे वैहशष्ट्य
म्िणजे ह्याची जहमनीवर पळि जाण्याची सवय.
त्यामळु े ह्यानां ा धाहवक असेिी म्िणिाि. IUCN च्या
अनसु ार हि प्रजािी मबु लक ह्या प्रकाराि मोडिे.
भारिाि राजस्थान व गजु राथ च्या कोरड्या व शष्ट्ु क
प्रदेशाि हदसिाि. िे पक्षी जहमनीवर दोन अडां ी
घालिाि. अडां ् यावर हठपके असिाि व अडां ी
जहमनीच्या रांगाशी एकरूप िोणारी असिाि त्यामळ ु े अांडी सरु हक्षि रिािाि. ह्याचां े पाय व पांख लाांब असिाि. िसेच
82
थोडीशी खालच्या बाजल ू ा वळलेली चोच असिे. डोळ्याभोविी काळी पट्टी असिे. जहमनीवरील कीर्क व अळ्या
िा ह्या पक्षयाचा आिार. अांडी गोळा करणारे , हशकार करणारे , िसेच ह्याांच्या अहधवासाि मानवाने के लेले आक्रमण िे
धोके ह्या प्रजािीला आिेि.
आिा आम्िी आमच्या िोमस्र्ेच्या हदशेने परि
हफरलो. वार्ेि रस्त्याच्या एका बाजल ू ा पाण्याि एक
ब्लॅक नेकड ग्रेब हदसले. त्याचे फोर्ो घेिले. ग्रेब आपले
अन्न शोधण्यासाठी वेगवेगळ्या पद्धिी वापरिाि.
पाण्याच्या पृष्ठभागावर हकडे पकडिाि हकांवा िवेिनू
उडिाना कीर्क पकडिाि. पाण्यािील खेकडे, छोर्े
बेडूक, मासे पकडण्यासाठी पाण्याि बडु ी मारिाि. ग्रेब
आपले घरर्े िरांगणाऱ्या कपाच्या आकाराचे बनविाि.
साधारणिः ३-४ अडां ी घालिाि. अडां ् याचा रांग िलका हिरवा हकांवा िलका हनळा असिो. समु ारे २१ हदवसानां ी
अडां ् यािनू हपल्ले बािेर येिाि. ग्रेब आपल्या हपल्लाना पाठीवर घेऊन प्रवास करिो. त्यानिां र समु ारे ३ आठवड्याि
83
हपल्ले स्विांत्रपणे वावरू लागिाि. IUCN च्या अनसु ार हि प्रजािी मबु लक ह्या प्रकाराि आिे. िरीिी पाण्याि साांडलेले
िेल ह्याांच्या दृष्टीने घािक असिे. लाल डोळा, पािळ व थोडीशी वरच्या बाजल ू ा वळलेली चोच. िा पक्षी उडणे र्ाळिो
परांिु स्थलाांिराच्या वेळी ६००० हकमी पयांि प्रवास करिो. दपु ारी एक वाजिा आम्िी िोमस्र्ेला परि आलो.
दपु ारी पन्ु िा एका नवीन जागी गेलो.
प्रथम हदसला Ashy crowned Lark. िा
लाकट च्या वगाटिील हचमणीच्या आकाराचा
पक्षी. मोकळे पठार, गविाळ प्रदेश, कोरडी
रुक्ष जमीन ह्या हठकाणी िा हदसिो. नराला
चेिऱ्यावर काळा, पाढां रा रांग असिो. मादी मात्र
जवळ जवळ हचमणीच्या रांगाची असिे. िे
पक्षी सिसा जहमनीवर बसलेले अथवा िाराांवर
हदसिाि. शकयिो जोडीने अथवा छोर््या
गर्ामध्ये वावरिाि. जहमनीवर हबया अथवा
छोर्े कीर्क शोधनू खािाि. जहमनीवर मािीि
84
छोर्ा खड्डा बनवनू त्याि रात्री बसिाि.जहमनीवर एका खड्ड्याि घरर्े बनविाि, दोन िे िीन अांडी घालिाि, नर व
मादी दोघेिी अडां ी उबविाि.१३-१४ हदवसानां ी हपल्ले
बािेर येिाि. IUCN च्या वगटवारी नसु ार मबु लक
आढळिाि. कच्छच्या रणाि लाकट वगीय पक्षी
मोठ्या प्रमाणावर येिाि. त्यामळ ु े त्यानां ा खाण्यासाठी
अनेक हशकारी पक्षी हिवाळ्याि िेथे येिाि. पढु े कािी
वेळाने ग्रे नेकड बहां र्ांग िा पक्षी हदसला. लाबां गल ु ाबी
चोच, मान ग्रे, नराला डोळ्याची पाांढरी ररांग, हपवळ्या
रांगाची हमशी. रुक्ष व मोकळ्या खडकाळ जागा, छोर्ी
झडु ु पे असलेले डोंगर अशा हठकाणी आढळिाि.
आम्िी भजू ला येण्यापवू ी िेथे जोरदार पाऊस
पडला िोिा, त्यामळ
ु े पक्षयाचां ी िालचाल मदां ावली िोिी. म्िणनू आम्िी सध्ां याकाळी ६ च्या समु ारास िोमस्र्ेमधे परि
आलो. दसु रे हदवशी सकाळी ग्रे िायपोकॉलीसच्या शोधाि जाणार िोिो.

85
 सकाळी ढगाळ वािावरण िोिे.
आम्िाला ग्रे िायपोकॉलीसने पन्ु िा एकदा
गांगु ारा हदला. परांिु त्याच भागाि एके हठकाणी
नीलकांठ Blue - throat नावाचा पक्षी
हदसला. िे पक्षी दार् झडु ु पाांमधे आपली
हपल्ले वाढहविाि. शकयिो झडु ु पाि लपनू
रिािाि. पाठीवर ग्रे रांग असिो. परांिु पढु ील
बाजनू े बहघिल्यास गळ्यावर के शरी, हनळा
रांगाांचा पट्टा हदसिो. नराच्या गळ्यावरील रांग
मादीपेक्षा गडद असिाि. नर सिसा झाडाच्या
शेंड्यावर बसनू आवाज काढिाि.
पढु े गेल्यावर स्पॉर्ेड ईगल, मॉन्र्ेग्यु िॅररअर, लॉांग लेगड बझडट इत्यादी पक्षी हदसले. त्यानिां र एका
डोंगराजवळील रुक्ष प्रदेशाि गेलो. एकदम भरिभाई म्िणाले समोरच हफांच बसलेले आिेि. एक जोडी िोिी. पेल रॉक
86
हफांच ( Pale Rock Finch ) िा एक अत्यन्ि दहु मटळ पक्षी. जयाचा उल्लेख Inskipp च्या पस्ु िकाि सद्ध
ु ा नािी. ह्या
भागाि अगदी कधीिरी हदसिो. आम्िी भराभर फोर्ो काढले.
त्याच्या जवळ एक स्रायोलेर्ेड बांहर्ांग बसला िोिा, त्याचेिी फोर्ो काढले. नराला िाांबसू हपांगर् रांगाचे शरीर,
ग्रे डोके , डोकयावर काळे पाांढरे पट्टे, व िीक्षण दोन रांग असलेली चोच. िा पक्षी जहमनीवर घरर्े करिो, घरर््याि दोन िे

87
चार अांडी असिाि. समु ारे १४ हदवसाांनी हपल्ले बािेर येिाि. मख्ु य आिार जहमनीवरील हबया, हपल्ले वाढहविाना मात्र
अळ्या, हकडे सद्ध
ु ा खािाि. मिाराष्ट्राि सासवडजवळ िा पक्षी हदसिो. IUCN च्या अनसु ार मबु लक आढळणारी
प्रजािी.
आम्िी एका ररसॉर्ट मध्ये जेवायला जाणार िोिो, वार्ेि
एके हठकाणी पाण्याि कॉमन सॅण्ड पाइपर नावाचा पक्षी हदसला.
नाररांगी करडा रांग वरील बाजसू व खाली पाांढरा रांग. हपवळे
आखडू पाय. शकयिो मोठ्या गर्ाि हदसिाि. हकडे, अळ्या व
छोर्े कवचधारी प्राणी िा ह्याांचा आिार. IUCN च्या अनसु ार
मबु लक आढळणारी प्रजािी.
दपु ारी पन्ु िा रणाि एका नवीन जागी गेलो. वार्ेि बरे च उांर्
चरिाना हदसि िोिे. पढु े एके हठकाणी आम्िाला कािी चेस्र्नर्
बेलीड सॅण्डग्राऊज हदसले. ह्यावेळी सयू टप्रकाश चाांगला िोिा त्यामळ ु े पन्ु िा फोर्ो काढण्याचा मोि आवरला नािी.
फोर्ो काढून पढु े हनघालो. कािी अांिरावर एक पाण्याचा िलाव िोिा. त्यामध्ये फ्लेहमांगो, क्रेन्स आहण बरे च पाणपक्षी
88
िोिे. त्यामध्ये पॅहसहफक गोल्डन प्लव्िर पण िोिे. प्लव्िर चे कािी फोर्ो काढले. नॉन ब्रीहडांग काळाि ह्या पक्षयाचा रांग
गडद चॉकलेर्ी, करडा व हपवळसर हदसिो.

89
 भारिाि पॅहसहफक गोल्डन प्लव्िर िा पक्षी राजस्थान, िररयाना, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, गजु राथ, मिाराष्ट्र,
कनाटर्क, गोवा, िाहमळनाडु, आध्रिं प्रदेश, के रळ, ओहडशा, पहिम बगां ाल

िसेच ईशान्य भारिाि हदसिो. ह्या पक्षयानां ा अहधवासासाठी कोणिेिी जांगल लागि नािी. समद्रु ाकाठची दलदल, िाजया

90
पाण्याची िळी, रुक्ष भागािील पाणथळ जागा इत्यादी हठकाणी िे आढळिाि. अपृष्ठवांशीय प्राणी, छोर्े कवचधारी
प्राणी िा ह्याचां ा आिार. IUCN च्या अनसु ार मबु लक आढळणारी प्रजािी.
त्यानांिर मोकळ्या मैदानाि आम्िाला यरू े हशअन स्पॅरोिॉकची मादी हदसली. िा एक छोर्ा हशकारी पक्षी, आखडू
गोलाकार पख ां व लाबां शेपर्ू असलेला. नराचा वरील भाग हनळसर करडा व पोर्ावर ऑरें ज रांगाचे पट्टे असिाि. मादी
वरून चॉकलेर्ी रांगाची व पोर्ावर आडवे चॉकलेर्ी पट्टे असिाि. मादी हि नरापेक्षा मोठी असिे. िा पक्षी हर्र्, हफांच,
छोर््या हचमण्या, थ्रश इत्यादी पक्षयाांची हशकार करिो. िे पक्षी हनळसर रांगाची ४ िे ५ अांडी घालिाि. अांड्याांवर
चॉकलेर्ी हठपके असिाि. समु ारे ३३ हदवसानिां र अडां ् यािनू हपल्ले बािेर येिाि. IUCN च्या अनसु ार मबु लक
आढळणारी प्रजािी.
आिा सांध्याकाळ झाली िोिी व हशकारी पक्षयाांची रात्री आश्रयाला येण्याची वेळ झाली िोिी. पढु े मॉन्र्ेग्यु
िॅरीअर हदसला. इिकयाि दरू वर व्िाईर् स्र्ोरकची एक जोडी हदसली. आिा प्रकाश फारच कमी झाला िोिा त्यामळ ु े
चाांगला फोर्ो हमळाला नािी. मख्ु यिः पाांढरा रांग व पांखाांवर काळा रांग असिो. चोच लाबां व र्ोकदार, पाय लाल
असिाि. िा पक्षी उथळ पाणी अथवा जहमनीवरून आपले अन्न हमळविाि. ह्याच्ां या आिाराि कीर्क, मासे, सरपर्णारे
प्राणी, छोर्े सस्िन प्राणी व छोर्े पक्षी ह्याांचा समावेश असिो. िे पक्षी आयष्ट्ु यभर एकाच जोडीदाराबरोबर असिाि.
91
एका वेळी ४ अांडी घालिाि व समु ारे ३३ हदवसाांनी िी उबविाि.
नर व मादी दोघेिी हमळून आपल्या हपल्लाचां े भरण पोर्षण करिाि.
IUCN च्या अनसु ार मबु लक आढळणारी प्रजािी.
दसु ऱ्या हदवशी
पन्ु िा रणाि गेलो. प्रथम
कॉमन बझडट िा पक्षी
एका पोलवर बसलेला
हदसला. िा एक मध्यम
िे मोठ्या आकाराचा
हशकारी पक्षी. हवशेर्षिः
उांदीर वगीय प्राण्याचां ी
हशकार करिाि. ह्या
पक्षयाचे गोल डोके ,
92
पािळ चोच व लाांब पांख असिाि. बिुिेक हशकारी पक्षयाांप्रमाणे ह्याची मादी नरापेक्षा मोठी असिे. IUCN च्या अनसु ार
मबु लक आढळणारी प्रजािी.
आिा रणाि एके हठकाणी गेलो िेथे थोडेसे पाणी िोिे. ह्या पाण्यावर स्पॉर्ेड सँडग्राऊज िे पक्षी मोठ्या सांख्येने
पाणी हपण्यासाठी येिाि. असे भरिभाई म्िणाले. आम्िी योग्य हठकाणी गाडी उभी के ली. गाडीिच नाष्टा के ला व
शाांिपणे गाडीि बसनू राहिलो. थोड्या वेळाि भरिभाईनीां कािी आवाज ऐकले. िे म्िणाले " अभी आ जायेंगे " कािी
वेळािच समु ारे ३० - ४० पक्षयाांचा थवा आमच्या गाडीपासनू थोडा दरू उिरला. सावधपणे इकडे हिकडे बघि िे
पाण्याच्या हदशेने यायला लागले. आखडू पाय असल्यामळ ु े त्याांची हवहशष्ट चाल, गळ्यावरील नाररांगी रांगाचा पट्टा,
आम्िी भान िरपनू फोर्ो काढि िोिो. सॅण्डग्राऊजच्या कुळीिला िा हिसरा पक्षी आम्िाला GRK मध्ये हदसला िोिा.
IUCN च्या अनसु ार मबु लक आढळणारी प्रजािी. ह्या पक्षासांबधां ी श्री. भरिभाई म्िणाले, मी ऑकर्ोबर २०१६ मध्ये
िोमस्र्े चालू के ले. त्या वेळी प्रथम नोव्िेंबर २०१६ मधे मी रणाि िे पक्षी पहिले. सोशल मीहडयावरील फोर्ो व
हव्िहडओ पािून माझ्याकडे िोमस्र्ेमधेजोराि बहु कांग चालू झाले. अशाच प्रकारचा आणखी एक हकस्सा आमच्या
समु ारे ११ वर्षाांच्या पहक्षहनरीक्षणाच्या काळाि पिायला हमळाला. पहिम बगां ाल मधील दाहजटहलगां हजल्ह्याि लार्पचां र

93
नावाचे एक छोर्े खेडे आिे. िेथे िमखास हदसणाऱ्या rufous necked hornbill ह्या पक्षामळ ु े ह्या गावाि अनेक
िोमस्र्े झाले व जयामळु े कािी लोकानां ा रोजगार हमळाला. ह्या छोर््या गावाि िा पक्षी पिायला अनेक परदेशी
पक्षीहनरीक्षक येिाि.
दपु ारी जेवणानांिर पन्ु िा
रणाि गेलो ह्यावेळी
व्िीर्ीअर, लाकसट, मॉन्र्ेग्यु
िॅररअर इ, िसेच बरे च उांर्
हदसले. आिा सांध्यकाळ
झाली िोिी. हि आमची
शेवर्ची सफारी िोिी.
अगदी शेवर्ी रणाि महलटन
नावाचा मेल पक्षी हदसला
जो आम्िी प्रथमच पिाि

94
िोिो. त्याने एक पक्षी मारला िोिा व िो आमच्या पासनू सरु हक्षि अांिरावर जाऊन बसि िोिा. आकाराने लिान
असल्यामळ ु े ह्या पक्षयाला pigeon hawk असे सद्ध
ु ा म्िर्ले जािे. िे पक्षी उत्तम उडणारे व हनपणु हशकारी असल्यामळ
ु े
छोर््या पक्षयाचां ी हशकार करिाि. ३ िे ५ अांडी घालिाि. समु ारे ३२ हदवसानांिर हपल्ले बािेर येिाि. मादी कडून अांडी
उबहवण्याचे काम के ले जािे व नर अन्न परु हवण्याचे काम करिो. IUCN च्या अनसु ार मबु लक आढळणारी प्रजािी.
महलटनचे भरपरू फोर्ो काढून आम्िी रणािनू बािेर पडलो. आमच्या सफरीचा शेवर्िी एका लाईफरने झाला.
दसु ऱ्या हदवशी सकाळी िोमस्र्ेच्या आवाराि थोडी फोर्ोग्राफी के ली व ११ वाजिा भजु स्र्ेशनकडे हनघालो.

95
Merlin (M)
96
97
 प्रतिभा गोरे याांची
ई सातित्यवरील पुस्िके
कव्िरवर एकच तललक के ले की
पुस्िक उघडेल
98