ती मिम िंद कपाळे

ती…

मिम दिं कपाळे

ई साहित्य प्रहिष्ठान
2
ती मिम िंद कपाळे

ती…
मिम िंद कपाळे
फोन : +९१- ८३९०४०५८००
पत्ता : की ४०३ Ashok Meadows, Hinjewadi Phase १,
पणु े, ४११०५७
ब् ॉग : new-poet-on-block. blogspot. com

मुखपृष्ठ स्के च- निधी कपाळे

या पस्ु िकािील लेखनाचे सर्व िक्क लेखकाकडे सरु हिि असनू

पस्ु िकाचे हकिंर्ा त्यािील अिंशाचे पनु र्वद्रु ण र्ा नाट्य, हचत्रपट हकिंर्ा
इिर रुपािंिर करण्यासाठी लेखकाची परर्ानगी घेणे आर्श्यक आिे
िसे न के ल्यास कायदेशीर कारर्ाई िोऊ शकिे.
This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43 and 66 of the
IT Act 2000. Copyright protection in India is available for any literary, dramatic,
musical, sound recording and artistic work. The Copyright Act 1957 provides for
registration of such works. Although an author’s copyright in a work is recognised
even without registration. Infringement of copyright entitles the owner to remedies of
injunction, damages and accounts.

3
ती मिम िंद कपाळे

प्रकाशक: ई सामित्य प्रमतष्ठान

www. esahity. com
esahity@gmail. com
Whatsapp- 9987737237
(मिनािूल्य पुस्तके मिळण्यासाठी आप े नाि ि गाि कळिा)

प्रकाशन: ६ ऑगस्ट २०२३

©esahity Pratishthan®2023

• हर्नार्ूल्य हर्िरणासाठी उपलब्ध.

• आपले र्ाचनू झाल्यार्र आपण िे फ़ॉरर्डव करू शकिा.
हे ई पुस्तक वेबसाईटवर ठे वण्यापूवी ककिंवा वाचनाव्यकतररक्त
कोणताही वापर करण्यापूवी ई-साकहत्य प्रकतष्ठानची परवानगी घेणे
आवश्यक आहे.

4
ती मिम िंद कपाळे

प्रस्ताविा

मी नमन िंद कपाळे , कल्याण इथे

िानाचा िोठा झा ो. मतथल्या एका
पस्ु तक सग्रिं िा याचा िी सभासद िोतो
आमण मिमिध पस्ु तके िाचत असतािंना,
िृत्यिंजु य मकिंिा नारायण धारपािंची पस्ु तके
ह्यातनू ि ा एकिंदरीत शौययकथा आमण
थरारक कथािंची गोडी ाग ी. १०
इयत्तेपयंत िाझे मशक्षण िराठी भाषेत झा े
आमण मिज्ञान शाखा मनिडूनिी िाझी िराठी भाषेशी िैत्री मटकून रामि ी. नोकरी
करत असतािंना िी िराठी ेख, कमिता असे म िीत असे. कोरोनाच्या काळात घरून
काि सरुु असतानिं ा बराच िेळ जिळ असल्यािळ ु े िी कथा म िाय ा सरुु िात के ी.
त्या प्रयत्नातनू ती... चा जन्ि झा ा.
िाझ्या कथा म खाणािर शेर ॉक िोल््स, नारायण धारप ह्याच िं ा बराच प्रभाि
असल्याचे मदसनू येई . िख ु पृष्ठ िाझ्या िु ीने मनधीने काढ े े pencil sketch
आिे. िाझ्या कुटुिंमबयािंना आमण कािी मित्रािंना मक कथा आिड ी आमण त्यातनू
मत ा छापािे असा मनणयय झा ा.
सिाजात िािरत असतािंना आपण अनेक निे प्रकल्प उभे राितािंना पाितो.
त्या प्रकल्पािंिागे नेिकिं काय घडते ह्याची एक सािामजक आमण राजकीय
घडािोडींची किाणी आिे. व्यक्ती मततक्या प्रकृ ती असतात. चागिं े िाईट सगळे च
5
ती मिम िंद कपाळे
ोक आपल्या सभोिता ी असतात आमण प्रत्येकाचा दृष्टीकोण िेगळा असल्या
कारणाने एकाच गोष्टीचे अनेक अथय मनघू शकतात. ती... िध ी नामयका मतचा
दृमष्टकोण बाजू ा ठे ित सत्य काय आिे त्याचा शोध घेत कसा न्याय मिळिनू घेते
त्याची मि किाणी आिे. गोष्ट रिस्यिय आिे आमण ती िाचका ा गिंतु िु नू ठे िे
अश्याप्रकारे िािंडण्याचा प्रयत्न के ा आिे. दोषी कोण आमण चािंग े कोण का प्रश्न
सतत भेडसाित रािी आमण त्यासाठी स गपणे िाचनू सिंपिण्याची इच्छा
िाचकािंिध्ये िाढे . कथा किंटाळिाणी ना िोता शेिटपयंत रिंजक रािी ह्याचा
कटाक्षाने प्रयत्न के े ा आिे. िाचका ा खऱ्या प्रसिंगािंची आठिण करून देणारी
िास्तिादी अशी मि किाणी आिे.
िी आपल्या सिोर जे सादर करत आिे, ते गोड िाननू घ्यािे आमण िाचनू जी
कािी सिीक्षा कराियाची आिे, ती िाचकािंनी करािी िी नम्र मिनिंती. आपल्या ा
आिड े, नािी आिड े, कािीिी असो, कळिािे िी सादर मिनम्र मिनिंती...
धन्यिाद!
मिम िंद कपाळे
फोन : +९१- ८३९०४०५८००

6
ती मिम िंद कपाळे

7
ती मिम िंद कपाळे

तो आनि ती...

इतकी थिंड ििा अशी अचानक का िाित असे , त्याच्या िनात मिचार
आ ा. सगळिं एकदि शािंत, इतकासा देखी आिाज नािी आमण अचानक अशी
ििा. थडिं गार, अगिं ािर शिारा आणणारी. आज मदिस फारच ाबिं ा, खपू काििं
आ ी दपु ारपासनू आमण िग उशीर झा ा मनघाय ा. त्यात ररक्षा पण मिळा ी नािी.
चा त असा कधी आ ोच नािी िी इतक्या मदिसात. िा सगळा पररसर िामित
असनू िी रात्री मकती िेगळा िाटतोय. िनात सतत मिचार सरुु िोते त्याच्या. तो
पमिल्यािंदाच घरापासनू दरू नोकरीच्या मनमित्ताने अश्या दरू आमण फारशी गजबज
नस ेल्या मठकाणी कािामनमित्त आ ा िोता. तो मशकत असतानिं ा िुशार आमण
बो का िोता. त्याच्या िनमिळाऊ व्यमक्तित्िािळ ु े मशक्षक आमण इतर मिद्याथी
ह्यािंच्यािध्ये तो एक सा स िु गा ्िणनू ओळख ा जायचा. ऍडव्िेंचर यक्त ु पययटन
त्या ा फार आिडायचे. शाळे त आमण कॉ ेज िध्ये मशकत असतानिं ा मित्रासिं ोबत
बरे चदा डोंगर आमण मकल् े चढणे. सायक िरून ािंब मफराय ा जाणे.
आकाशदशयन आमण कॅ म्पिंग च्या मनमित्ताने अश्या दरू च्या मठकाणी आमण
खेडेगािात जाणेिी िोत असे. तेव्िा मित्र सोबत असायचे पण आता तो एकटा िोता
आमण रात्र बरीच िोत आ ी िोती. कचेरी पासनू जिळपास एक सव्िा तास चा नू
येणिं कधी झा िं नव्ितिं. त्यात मदिसभराचा शीण. कधी एकदा घरी जातोय आमण
झोपतोय असिं त्या ा िाटत िोत.िं
परत एकदा थिंड ििेची झळु ूक आ ी. तो थािंब ा. िागे िळून बघाििंसिं िाटत
िोतिं पण मि्ित िोत नव्िती. थोडिं थािंबनू तो परत चा ू ाग ा. आजबू ाजू ा ख्ख
8
ती मिम िंद कपाळे
अधिं ार आमण त्यात रातमकडयाच िं ा आिाज िातािरण अजनू भयािि करत िोत.िं टॉचय
िापरल्यािळ ु े िोबाई ची बॅटरी किी िोत िोती आमण अजनू तरी अधाय तास
चा ायचिं िोतिं. रात्री एकटिं चा तानिं ा सदिंु र मनसगय देखी घाबरिनू सोडतो. िनात
नको नको ते मिचार आमण त्यात िधेच एखादा कुत्रा ओरडतो. इतक्या ािंब चा त
येतािंना त्या ा क्षात आ िं की त्याच्या बटु ाची ेस मनघा ी आिे, तो खा ी
िाक ा तर परत थडिं ििेची झळ ु ूक आ ी. त्यानी पटकन ती मनघा े ी ेस तशीच
बटु ात कोंबनू चा णिं सरुु के िं. िधेच शािंतता झा ी मक त्याच्याच चा ण्याचा
आिाज त्या ा स्पष्ट ऐकू येत िोता आमण त्यानेिी थोडी भीती िाढत िोती. त्याने
िान िर करून पामि िं तर दरू एक झाड आमण थोडासा प्रकाश मदसत िोता. मतथिं
गे ो की थोडिं पाणी मपऊन थािंबयू ा असा मिचार करत तो झपाझप पाय टाकू ाग ा.
थोडिं चा ल्यािर त्याने सिोर पामि िं तर ते झाड तेिढिंच दरू मदस िं जेिढिं थोडया
िेळे आधी मदस िं िोतिं. तो थोडा बािचळ ा. िे काय सरुु आिे. आता पयंत आपण
झाडाखा ी पोिोचाय ा िििं िोतिं नािी का? अिंदाज घेण्यासाठी परत एकदा िागे
बघािसिं िं िाट िं त्या ा. परत ििेची झळ ु ूक आ ी. परत तो पढु े चा ू ाग ा.
िोबाई ची बॅटरी खपू च किी झा ी िोती ्िणनू त्याने तो बिंद करून मखशात
ठे ि ा.
१२:१२ अशी िेळ पामिल्याचिं त्या ा आठि िं. िधे िधे थिंड ििेची झळु ूक
येत िोती आमण तो चा त पढु े जात िोता. रात्रीत आप ा अिंतराचा अिंदाज चक ु तो
िे त्या ा िामित िोतिं परिंतु इतका कसा काय चक
ु ू शकतो. असिं ्िणतात की एक
गोष्ट िाईट िोऊ ाग ी की एका िागोिाग एक गोष्टी िाईट िोत जातात. आता

9
ती मिम िंद कपाळे
कुठून तरी एखादी गाडी यािी आमण आपल्या ा घरी घेऊन जािी असिं त्या ा
सारखिं िाटत िोतिं.
साधारण १५ मिमनटे चा ल्यािर त्या ा ते झाड ाग .िं त्याने पाणी मपऊन
थोडा पायािंना आराि मद ा. िेळ पािाय ा िोबाई काढ ा तर १२:१२ िेळ
मदस ी. आता त्या ा िाट िं की कािीतरी मबनस यिं . िेळ अशी थाबिं ू कशी शकते?
िागे िळून पिाििं असिं िाट िं आमण परत थिंड ििेची झळ ु ूक. जणू कािी ती ििा
त्या ा िागे िळून न पािता, पढु े जा पढु े जा असिं सािंगत िोती. त्याने एकदा तो
घराच्या मदशेनेच जात आिेना त्याची खात्री के ी आमण िोबाई बदिं करून
मखश्यात ठे ि ा. १२:१२ िी िेळ कािी बद ी नव्िती. जरा जीिात जीि
आल्यािर त्यानी धाित जायचिं ठरि िं. जसा तो धािणार तशी पन्ु िा थिंड ििेची
झळ ु ूक आ ी आमण तो थाबिं ा. त्याने जसा तो आधी चा त िोता तसिं चा त
जायचिं असिं ठरि िं. आता तो मिचार करू ाग ा की थिंड ििा कुठून बरिं येत
असे ? रस्त्याच्या दोन्िीकडे शेत आमण िधे थोडी थोडी िोकळी जागा. फक्त
थोडीच आमण तीिी थडिं गार ििा कशी? एिढयात त्या ा दरू िर थोडी गजबज
आमण प्रकाश मदसू ाग ा. त्या ा िाणसे पािून जरा बारा िाटू ाग िं. चा त
चा त शेिटी तो एकदाचा घरी पोिोच ा. िोबाई चाजेर ा ाितािंना त्यानी िेळ
पमि ी तर १:१० िाज े िोते. त्याचा जीि भािंडयात पड ा. सगळिं ठीक आिे आता
झोपाििं, त्यानी ठरि िं.
सकाळी उठून नेििे ीप्रिाणे त्याने बात्या ािल्या तर, कोणाच्यातरी
िरणाची बातिी िोती. त्याचिंच गाि आमण जिळपासच्या भागात आमण िृत्यचू ी
िेळ १२:१२ ची. त्याने पामि े तर एका यिु तीचा फोटो. झाडाखा ी अचानक
10
ती मिम िंद कपाळे
आ ेल्या हृदयमिकाराने मनधन. पण िी तर तेव्िा मतथेच िोतो. ि ा िे कसिं मदस िं
नािी. िी िु गी मकिंिा अजनू कोणी. असा मिचार आल्याबरोबर परत एकदा थिंड
ििेची झळ ु ूक आ ी आमण सोबत कानात आिाज आ ा. िी तु ा घेऊन घरी
आ े. कारण तझु ी िेळ आ ी नव्िती. िागे िळून पामि िं असतिंस तर जे झा िं ते
पािून तझु ा देखी बळी गे ा असता. तझ्ु या घडयाळात जेव्िा िेळ थािंब ी िोती
तेव्िा त्या यिु तीची िेळ सपिं त िोती. आता तु ा बरे च कािी काि करायचे आिे पढु े.
तो आमण त्या थिंड ििेची झळ ु ूक पन्ु िा कधीिी भेट े नािी. परिंतु िा प्रसिंग त्याच्या
िनात खो िर एक छाप सोडून िोता.
काळ आ ा िोता पण िेळ आ ी नव्िती ह्या ्िणीची आता त्या ा
चािंग ीच ओळख पट ी.

11
ती मिम िंद कपाळे

ती आनि ते...

िी आज ििा आिे. जे चागिं े आिेत त्यािंना थडिं ािा देणारी आमण जे िाईट
आिेत त्यािंना मठकाणािर ािणारी. िी अशी का आिे आमण का झा े िे त्ु िा ा
समिस्तर कधीतरी सािंगेनच. मनयतीने ि ा िे रूप धारण करून देऊन िी िित्िाची
जिाबदारी मद ी आिे की जिे तसिं ह्या सिाजाचिं भ िं करायच.िं िी िाझिं काि रात्री
सरुु करते. कारण िामित आिे का ते? कारण जी सिाजाच्या क्षात येत नािीत अशी
िाईट काििं िी रात्रीच िोतािंना पामि ी आमण अनभु ि ी आिेत. मदिसा िख ु िटा
घा नू मफरणारी कािी सिाजबाधक मगधाडिं रात्रीच्या अिंधारात कोणा ा कळू नये
्िणनू अश्या अिानषु गोष्टी करतात की ज्या ा त्यािंचा नाश िाच एक पयायय उरतो.
आता िी चार िाणसे बघा जी ह्या झाडाकडे येत आिेत. ्िणाय ा गे िं तर भािी
मपढी आमण उद्याचे नेते पण ह्यािंना साधी नाती सािंभाळता येत नािीत. िाणसू ्िणनू
िाणसािंकडे पािता येत नािी. के िळ पैसे मिळािेत ्िणनू कोणतािी गन्ु िा कराय ा
तयार. िग त्यात कोणाचा जीि जाई मकिंिा कोणाचिं आयष्ु य उध्िस्त िोई त्याची
कािी मचिंता नािी. "भरतय आप िं ताट िग ागेना कोणाची िाट" िे ह्यािंचिं धोरण.
पण आता ह्यािंना िे सािंगायची िेळ आ ी आिे की "तिु चा काळ िी आ ा आिे
आमण िेळ िी". च ा िाझिं काि सरुु .
दसु ऱ्या मदिशी सकाळी त्याने नेििे ीप्रिाणे बात्या ािल्या आमण खबर
िोती. मपपिं ळाच्या झाडाखा ी चार िृत शरीरिं सापड ी. िृत्यचू िं कारण हृदयमिकाराने
अचानक झा े ा िृत्य.ू िृत्यचू ी िेळ १२:१२. त्याने पन्ु िा एकदा झाड पामि िं आमण
12
ती मिम िंद कपाळे
त्या ा आठि ,िं अरे च्या िे तर तेच झाड, ज्या खा ी िी त्या रात्री पाणी मपण्यासाठी
थािंब ो िोतो, आमण त्याच मदिशी ह्याच िेळी, एका यिु तीचा िृत्यू झा ा िोता.
्िणजे एकाच मठकाणी इतक्या सगळयािंचे िृत्यू आमण तेिी एका मिमशष्ट िेळी. िे
प्रकरण आिे तरी काय?. नक्कीच कािीतरी िोठिं कारस्थान आिे मकिंिा िोऊ जात
आिे. ५ िाणसे अचानक त्याच िेळी त्याच जागी हृदयमिकाराच्या झटक्याने कशी
बरिं िरू शकतात?
बातिीदार सािंगत िोता की ह्या चार जणािंकडे सिाजसेिक आमण भािी नेते
ह्या नजरे नी पामि िं जात िोत.िं ह्या क्षेत्रातल्या यिु ा काययकत्यांचे असिं अकस्िात िरण
पािणे धक्कादायक आमण सिंशयास्पद आिे. जर कोणा ा ह्या बाबतीत िामिती
द्याियाची असे तर गेचच नजीकच्या पो ीस स्टेशनिर सिंपकय साधािा. ह्या
घटनेची पणू य आमण खो िर चाचणी व्िािी अशी नगरसेिकानिं ी आमण िृताच्िं या
नातेिाईकािंनी िागणी के ी आिे. त्यानी मिचार के ा, जाििं का आपण िामिती
द्याय ा. कदामचत कािीतरी िदत िोई . आपल्या कानात आ े ा आिाज कािी
सागिं ायचा प्रयत्न करत िोता, की िाझी कोणीतरी िदत करत िोत.िं पण िी तर
कोणा ा पामि िं नािी. िग पोम सािंना काय सािंगणार? अखेर त्याने मि्ित करून
त्याचा अनभु ि पोम सानिं ा सागिं ायचिं ठरि िं.
आप िं नाि गप्तु ठे ऊन त्याने त्या मदिसाचा सगळा तपशी उपमस्थत
इन्स्पेक्टर ा सािंमगत ा. सगळा तपशी ऐकून इन्स्पेक्टर देखी जरा मिचारात
पड े. असिं िोऊ शकतिं का? िोबाई िध ी िेळ थािंबू कशी शकते? कदामचत
िोबाई िँग झा ा असे . थिंड ििा रात्री िािू शकते. बरे चदा िािते. घाबरल्यािळ ु े
आमण रात्रीची िेळ असल्यािळ ु े कदामचत भास झा ा असे . कधी कधी भीती पोटी
13
ती मिम िंद कपाळे
सरळ साधी पररमस्थती देखी गढू आमण भयािि िाटू शकते, असा मिचार करून
इन्स्पेक्टर ्िणा े की ठीक आिे, िी नोंद के ी आिे. अजनू कािी िामिती ििी
असे तर सपिं कय करे न. इतर कोणा ा िी िामिती सागिं ू नका. तो िोकार देऊन घरी
परत आ ा.
त्याचिं िन कािी त्या ा स्िस्थ बसू देईना. सारखे मिचार येत िोते की काय
बरिं झा िं असे ? आमण ि ा कसिं कािी झा िं नािी. ह्या सगळयािंचिं कािी ना कािी
तर कारण नक्कीच आिे. कसिं शोधायचिं आता नक्की काय झा य आमण का झा िं
ते. एकदा त्या मठकाणी जाऊन येऊया, बघयु ा कािी सापडतिं का ते तर. मतथे
पोिोचल्यािर तो ्िणा ा, िेच ते झाड. अरे िी मििीर कुठून आ ी. िी तर इथे
नव्िती त्या मदिशी. फक्त झाड आमण थोडा प्रकाश िोता. िोऊ शकतिं ि ा अिंधारात
मदस ी नसे , पण त्या मदिशी तर िी इथे तब्ब १५ मिमनटे थाबिं ॊ िोतो आमण
अगदी इथेच उभा िोतो िग इतकी िोठी मििीर मदस ी कशी नािी. ह्या मिमिरीचिं
कािी तरी रिस्य तर नक्कीच आिे. तेिढयात मिमिरीतनू एक आिाज आ ा. इथे
तु ा पािून ि ा आता िाझ्या योग्य मनणयय घेतल्याबद्द आनदिं िोतिं आिे. तझ्ु या
िनात जे कुतिू आिे ते असणिं सािमजक आिे. परिंतु नको त्रास करून घेऊस इतका.
तु ा कळे िेळ आ ी की, अजनू तझु ी िेळ आ ी नािी....

14
ती मिम िंद कपाळे

सत्याचा शोध...

सत्य िे कधी कधी कल्पनेपेक्षािी मिमचत्र आमण भयक

िं र असत.िं कल्पना िी
एखाद्या व्यक्तीचा मिचार असतो तर सत्य िे अनेक गोष्टींचा घड े ा पररणाि
असतो. जोिर त्या सगळया गोष्टींचा एकिेकािंशी काय कसा आमण कुठे सिंबिंध आिे
ते कळत नािी तोिर सत्य िामित करून घेणिं कठीण असत.िं गािात झा ेल्या ५
िृत्यिंच्ू या घटनेिळ ु े सगळीकडे चचाय सरुु झा ी िोती. काय झा िं असे ह्याचिं
सगळयािंनाच कुतिु ू िोतिं आमण मचिंता देखी िोती. िे इतक्यािरच थािंब िं नािी
तर ? अजनू बळी गे े तर ? जिळपास सगळयािंनीच त्या झाडापासनू दरू रािायचिं
ठरि िं.
इन्स्पेक्टरनी सत्याचा शोध घेणिं सरुु के िं. सियप्रथि िृत्यचू े कारण आमण िेळ
तपासाय ा ते गे े. मतथे त्यािंना कळ िं की मनधन हृदयमिकाराने जरी झा िं अस िं
तरी कोणा ािी हृदयमिकाराचा तसा त्रास नव्िता. कोणताच इतर त्रास मकिंिा आजार
देखी मनदान करतािंना सिोर आ े नव्िते. शरीरािर कुठे िी जीिघेणी इजा नव्िती.
कदामचत कािीतरी अचानक घडून मकिंिा पािून हृदय बिंद झा िं असाििं असिं ्िणता
येई . िृत्यचू ी िेळ १२:१२ कशी ठरि ीत असिं मिचारल्यािर डॉक्टर ्िणा े की
हृदय बिंद िोऊन मकती िेळ झा ा असे तो अिंदाज ािता येतो शरीराच्या
थिंडपणािरून. खात्रीने तिंतोतिंत िेळ नस ी कळत तरी अिंदाज ागतोच. १२:१२ िे
कसिं म मि े गे े ते कािी ि ा नक्की आठित नािी. कािी आठि िं तर सािंगतो
असिं ्िणनू ते मनघनू गे े.
15
ती मिम िंद कपाळे
इन्स्पेक्टर नोंद करता करता मिचार करू ाग े... ततिं ोततिं िेळ तीच आिे
जी त्या इसिाने ि ा सािंमगत ी िोती. एक यिु ती गे ी िे िोऊ शकतिं पण ४ जण
एकाच िेळी कसे बळी जाऊ शकतात. िोबाई िरची िेळ थाबिं ण,िं ५ जण त्याच
िेळी बळी जाणिं िे सगळिं कािीतरी सािंगायचा प्रयत्न करत आिेत पण सिजत नािीये
काय ते. असिं िोऊ शकतिं की त्या इसिाने जे अनभु ि िं ते खरिं असे . पण बद्ध ु ी
कािी िान्य करत नािी. िे प्रकरण थोडिं मकचकट आिे सिजाय ा. अचानक त्याच िं ी
नजर त्याच्या नोंदीिर गे ी जी त्या इसिाशी बो तािंना त्यािंनी घेत ी िोती. तो मदिस
िोता १२ मडसेंबर. पन्ु िा १२:१२. िे १२:१२ आता स्पष्ट िोत जातिंय. १२:१२ चा
पत्ता ाग ा तर कोडे सटु े कदामचत.
तो आता रोज त्याच्यािर घड ेल्या प्रसिंगाचा मिचार करू ाग ा. एक एक
छोटी गोष्ट निदू करू ाग ा. तो कुठे कुठे थाबिं ा. िोबाई पमिल्यािंदा कुठे तीच
िेळ पन्ु िा पन्ु िा दशयित िोता. थिंड ििा पमिल्यािंदा कधी त्या ा स्पशय करून गे ी.
आता त्या ा एक गोष्ट खात्रीने आठि ी की घरी कानात आ े ा आिाज आमण
मिमिरीतनू आ े ा आिाज सारखाच िोता, मकिंबिुना एकाच स्त्रीचा िोता. स्त्रीचा..
िो नक्कीच स्त्रीचा. मतचिं ते िाक्य.. िी तु ा घेऊन आ े िोते घरी.. कोण आिे ती..
ह्या ती चा पत्ता ाग ा तर गढू कळे
जेऊन तॊ पन्ु िा एकदा त्या झाडाखा ी येऊन पोिोच ा. ती मििीर ते झाड
आमण तॊ प्रकाश सगळिं जसिंच्या तसिं िोतिं. िी जागा इतकी जीिघेणी असू शकते
का ? इथे काय झा िं असे ? ि ा त्या मदिशी िे झाड पमिल्यािंदा मदस िं तेव्िा
जिळ िाट िं िोतिं. पण इथे याय ा ि ा तब्ब १५ मिमनटे ाग ी िोती. त्या
िेळात तर त्या यिु ती ा कािी झा िं नसे ना ? पण िी तर कािीच ऐक िं नािी.
16
ती मिम िंद कपाळे
कािी िेळ मतथे थाबिं नू तॊ घरी परत आ ा. बात्या ािल्या तर तीच चचाय.
पोम सािंचा तपास सरुु . झाडा बाजचू ा सगळा पररसर पोम सािंनी सी के ा आिे.
अरे िे काय ? िी तर आताच मतथे जाऊन आ ो. ि ा तर कािी पोम साच िं ी बिंधनिं
सी असिं कािी मदस िं नािी. तॊ एकदिच चक्रािनू गे ा. ि ा इतरािंपेक्षा िेगळया
गोष्टी का मदसत आिेत ? ि ा ती जागा िेगळी का मदसत आिे ? ह्या एकिंदर घटनेत
िी गतिंु ािे की नािी ? की िी अजनू खो गतिंु त जात आिे ? काय बरिं कराििं ?
पोम सािंना सािंगाििं का िे सगळिं, पण ते मिश्वास ठे िती का ?
इतक्यात त्याची नजर िृत्तपत्रािर गे ी, मतथे िाक्य िोत.िं . जे मदसतिं तसिं नसतिं
्िणनू जग फसत,िं खो िर मिचार करून पढु चिं पाऊ घ्या. त्यानी िनाशी ठरि िं
की िी स्ितःच जिे मततका तपास ािीन आमण कािी ठोस िातात ाग िं तर
पोम सानिं ा सािंगीन. असिं िोऊ शकतिं की ह्या सगळया िृताििं धे कािीतरी सा्य
असे . त्यािंनी रात्री १२:१२ ह्या िेळी एकत्र असिं कािीतरी के िं असे ज्यािळ ु े
त्यािंना आप ा जीि गििािा ाग ा असे . िे सगळिं कोणीतरी घडिनू आणत
असे . िा जो आिाज िाझ्या कानात पडत िोता, कदामचत त्याचािी कािीतरी
सिंबिंध असे . िे सगळिं खपू गिंतु ागिंतु ीचिं आिे पण आता िी ह्यात नकळत का िोईना
अडक ो आिे आमण िाणसु कीच्या नात्याने ह्याचा छडा ािणिं आिश्यक आिे.
कदामचत ह्यािळ ु े कोणा ा न्याय मिळू शके . आमण परत तो आिाज आ ा...
न्याय कोण कोणा ा देणार िे कोण ठरिणार.. जगात सगळयािंनाच न्याय नािी
मिळत.. िी ि ा स्ितः ा न्याय मिळिनू देत आिे आमण देत रािणार.. तझु ी िेळ
आ ी की तु ािी कळे ..

17
ती मिम िंद कपाळे

त्यािंची शोकािंनतका..

असिं ्िणतात की िाणसू जन्ितः चागिं ा मकिंिा िाईट नसतो तर पररमस्थती

त्या ा तसिं बनिते. न्याय देिता िाईट काि के िं की बद ायची सिंधी देते. पण कधी
कधी अगदी भीषण गन्ु िे देखी बािेर येत नािीत. नोंदि े जात नािीत. एखाद्याचिं
आयष्ु य उधिस्त िोतिं आमण ते ज्यानिं ी के िं त्यानिं ा कािीच िोत नािी. िा अन्याय
नािी का ? िग अश्या व्यक्तींना धडा मशकिणिं बरोबर आिे की चक ू ?
आपल्या डोळयासिं िोर कािी खपू िाईट िोत असे तर ते िोऊ नये ्िणनू
पणू य प्रयत्न करणे आमण जशी जिे तशी िदत करणे िे आप िं कतयव्य आिे.
िाणसु कीच्या नािी तर एक स्त्री असण्याच्या नात्याने तरी कािीतरी कराय ा िििं
िोतिं मतने. त्या मदिशी जर मतने न घाबरता कोणाचीतरी िदत घेत ी असती तर
कदामचत, इतकिं भयाण कािी झा च नसतिं. ती नसु ती मतथे उभी रािून पाित िोती
आमण िदतिी करत िोती. तरुण अस ी तरी सगळिं सिजत आमण कळत िोतिं मत ा
की जे िोत आिे तो अन्याय आिे. त्या मदिशी जे झा िं ते झा िं पण निंतर जेव्िा
मतच्याकडे सिंधी िोती तेव्िा देखी मतने कािीच के िं नािी. जे डोळयासिोर घड िं
ते कोणा ाच सामिं गत िं नािी. िग िीिी िनाशी ठरि िं की जे जिे ते करायचिं
आमण जे जे सािी िोते त्यािंना धडा मशकिायचाच.
िनात ा तो क्रोध एकिटून त्या ा िी ऊजाय ्िणनू िापरायचिं असिं ठरि िं.
िाझी िी अिस्था ज्यािंनी ज्यािंनी के ी त्यािंना ती जाणीि करून देण्याची, त्यािंचा

18
ती मिम िंद कपाळे
काळ आमण िेळ आ ी आिे िे सागिं ायची आमण िाफ न करता येणाऱ्या चक ु ीची
त्यािंना मशक्षा द्यायची सिंधी िी शोधू ाग े. अखेर अगदी अचक ू िेळी ती तरुणी
त्या झाडाखा ी आ ी. मत ा दरू ु न येतानिं ा पािून िी आजबू ाजचू ा पा ा पाचोळा
जिा करून मिमिरीचिं तोंड झाकून टाक िं. ती जिळ येताच मतचा तो जाऊन ती
मिमिरीत पडू ाग ी. त्याच िेळी मत ा त्या भयाण रात्री जे जे झा िं ते िी दाखि िं.
ि ा पािून मत ा खपू िोठा धक्का बस ा आमण मतच्या काळजाचा ठोका चक ु ा.
मत ा अ गद उच नू िी झाडाखा ी ठे ि .िं मतच्या डोळयात ा तो थरकाप
अजनू िी मदसत िोता. िी मतचे डोळे मिट े अमण पररसर जसाच्या तसा परत ठे ऊन
मतथनू मनघनू गे े. िेळ िोती १२:१२.
इच्छाशक्ती प्रबळ असे तर ज्या गोष्टी िव्या तश्या घडत देखी जातात.
कािी मदिसानिं ी ते चार जण ि ा झाडा कडे येतानिं ा मदस े. िी िाझी सगळी शक्ती
एकिटून िािटळ बनि िं आमण त्या सगळयािंना उिंच उडित गो गो मफरिू
ाग ी. त्यािंना खपू भीती िाटत िोती. िाचिा िाचिा असे ते सगळे ओरडत िोते.
ते ििेत गो गो मफरत असतानिं ा त्यािंना िी िाझे रौद्र रूप दाखि े. त्याच िं ा मिश्वास
बसेना. िे कसिं शक्य आिे. मतची तर आपण राखरािंगोळी के ी िोती.
िे िादळ, मतचिं असिं मदसणिं िे त्या चार जणानिं ा झेपण्या प ीकडे िोत.िं एक
एक करत त्यािंच्या श्वास बिंद िोऊ ाग ा आमण ते सगळे चेतनािीन झा े. िी
अ गद त्यािंना जमिनीिर आण िं. त्यािंच्या शरीरात े प्राण जातािंना त्यािंना िे नक्कीच
सिज े असे की एखाद्याचिं आयष्ु य भयाण करा तर तिु चिंिी िोई . िेळ िोती
१२:१२.

19
ती मिम िंद कपाळे
१२ मडसेंबर िी तारीख कािी इन्स्पेक्टर च्या डोक्यातनू जाईना. काय झा िं
असे ह्या तारखे ा? ह्या िषी तर नािी, कदामचत िागच्या िषी कािी झा िं आिे
का ते पिाििं असा मिचार करून त्यानिं ी फाइल्स पिाणिं सरुु के .िं िागच्या पाच िषायत
१२ मडसेंबर ा कािी झाल्याची नोंद मदस ी नािी. त्यािंनी आता सगळया िृतािंची
िामिती गोळा करणिं सरुु के िं. त्यािंचे नाि, गाि, एकिेकािंिध्ये कािी अशी गोष्ट जी
त्यानिं ा एकत्र आणू शकते. मकत्येक प्रश्न िोते सिोर. िी घटना इतकी कािी साधी
सोपी नािी. खो िर मिचार आमण खपू िामिती गोळा करािी ागे . पढु चे कािी
मदिस खपू कािात जाती असिं िाटतिंय. प्रकरण गिंभीर अमण राजकीय असल्याने
इतर कोणा ािी त्यात न सािी करणच िं जास्त योग्य आिे असा त्यानिं ी मिचार के ा
एकीकडे त्याची रोज त्या जागी जाऊन कािी पत्ता ागतोय का ते पिाणिं सरुु
ठे ि .िं आजबू ाजचू ा अदिं ाज घेतल्यानतिं र, त्याने त्या मिमिरीत एक दगड टाकून
पमि ा. बराच िेळ कािी आिाज आ ा नािी. त्याने अजनू िोठा दगड टाकून
पमि ा पण आिाज कािी येईना. बराच िेळ िेग िेगळया तिेने त्यािंनी अिंदाज
घेण्याचा प्रयत्न के ा पण ती मििीर मकती खो आिे मकिंिा त्यात काय आिे ते
कािी त्या ा उिजेना. त्याने मिचार के ा की मदिस असतािंना येऊन पािाििं कदामचत
अदिं ाज ागे मततक्यात कानात आिाज आ ा... मिचार खो िर कर.. मििीर
आज आिे तर उद्या नािी. त्या ा िाट िं िे प्रकरण मजतकिं सिजाय ा जाििं मततकिं
अजनू गिंतु त जात आिे असा मिचार करत करत घरी जाििं असिं ्िणनू तो मनघणार
तर त्या ा त्या मिमिरीत टाक े ी ती दोन दगडिं त्या ा त्याच्या सिोर मदस ी आमण
िनात शिंका आ ी िी मििीर आिे की नािी?

20
ती मिम िंद कपाळे

उ गड

इन्स्पेक्टर आता जोिाने िृताच

िं ी िामिती काढू ाग े. त्यानिं ी आधी यिु तीचा
शोध ािायचा आमण निंतर इतरािंचा असिं ठरि िं. ज्या मदिशी घटना झा ी त्या
मदिशी कोणत्या बसेस गािाकडे आल्या िोत्या ते तपास िं. आधार काडय आमण इतर
कािी गोष्टी मदसतात का ते पामि .िं न्यसू िध्ये यिु तीचे िणयन देऊन कोणी िामिती
देऊ इमच्छत असे तर त्याची तजिीज के ी. DNA ररपोटय तयार करून घेत ा.
पोस्टिॉटेि ररपोटय िध्ये कािी मिशेष सापडतिंय का ते पामि े. एक गोष्ट त्यािंना िेगळी
िाट ी. हृदयमिकाराचा झटका आ ा आमण व्यक्ती खा ी पड ी की एखादीतरी
इजा व्िाय ा ििी िोती. इथे तसिं कािीच नव्ितिं. अगदी एक िानशी जखि देखी
नव्िती. िे जरा मिमचत्र आिे. एकिी मनशाण नािी, ्िणजे बसल्या बसल्या िृत्यू
झा ा की काय? इतक्या िान ियात असिं कसिं िोऊ शकतिं?. िे नक्कीच
सियसािान्य मिज्ञानाच्या प ीकड े आिे. अजनू थोडी िामिती काढण्यासाठी ते
घटनास्थळी गे े.
खेडेगाि असल्याने मतथे CCTV कॅ िेरा नव्िते. जे झा िं ते अिंदाज ािनू च
ठरिायचिं िोतिं. ह्या झाडाखा ी देि सापड ा िोता. इथे आजबू ाजू ा फक्त िे झाड
आमण िा रस्त्यािरचा मदिा ह्या व्यमतररक्त कािीच नािी. ५ मक ोिीटर च्या दर्यान
ना एखादिं घर ना असिं कािी जे िृत्यचू िं कारण बनू शके . त्यात िी यिु ती ह्या
गािात ी नािी. जोिर कोणी िामिती देत नािी तोिर असिं कािीच िाता ा येई
असिं िाटत नािी. त्यािंनी मजथे देि सापड ा िोता मतथे झोपनू पामि िं, तर िरती
21
ती मिम िंद कपाळे
के िळ ते झाड आमण आभाळ मदसत िोतिं. इथे त्यानिं ा एक गोष्ट आठि ी, की डॉक्टयर
्िणा े िोते की मतचे डोळे इतर िेळी असतात त्यािून जास्त उघडे िोते. पापण्या
बदिं िोत्या पण आत बबु ळ ु िोठी आमण कािीतरी रोखाने पाित असल्यासारखी
िोती. ्िणजे इथे मिश्ािंती घेतािंना कािीतरी पामि िं आमण हृदय बिंद झा िं असिं ्िणू
शकतो. असा धक्का बसण्यासाठी, असिं कािीतरी पामि िं असाििं जे अपेमक्षत नािी.
नातेिाईकाचिं ी चौकशी करून कािी धक्कादायक आयष्ु यात घड िं आिे का त्याची
िामिती मिळिािी ागे .
त्याने एक एक करत त्या चौघाच िं ी िामिती गोळा करणिं सरुु के .िं त्याने मिचार
के ा की ह्या चार जणािंनी मिळून कािीतरी के िं असे आमण ती एखादी िोठी घटना
असू शके . जर त्याचा तपास ाि ा तर कदामचत ह्या घटनेच्या िळ ु ाशी िकरात
िकर जाता येई . ते सारे बाजच्ू या एका गािात राित िोते. त्याने मतकडे जायचे
ठरि े. गािात पोिोचाय ा त्या ा तसा उशीर झा ा. िे गाि तो मजथे राित िोता
तसिंच िोता साधारणपणे. गािात एक िख्ु य रास्ता, आजबू ाजू ा शेती आमण िधे
िधे कािी घरिं. मतथे एक िोठिं देऊळ िोतिं आमण मतथेच ागनू च एक धियशाळा. दोन
मदिस रजा घेऊन तो आ ा िोता. धियशाळा बस स्थानकापासनू थोडया अिंतरािर
िोती.

सडके ने चा त असतानिं ा तो आजबू ाजचू ा पररसर पिात पिात जात िोता.

एका मठकाणी जेिणाची सोय मदस ी मतथे थािंबनू त्याने जेिण के िं आमण मतथल्या
िा का ा कािी िामिती आिे का ते मिचार िं. िा काने सािंमगतल्याप्रिाणे ते चार
जण अगदी खास मित्र आमण नेििे ी सोबतच रिात असत. गािात े सरपिंच आमण
22
ती मिम िंद कपाळे
भािी नगरसेिक ह्याच्िं या काययकत्यांपैकी िे चार. तशी िाणसिं चागिं ी आमण
सगळयािंना िदत करणारी. िसत खेळत मिळून मिसळून रािणारे असे िे चार जण.
खरिंतर त्याच्िं या अश्या अचानक जाण्याने सगळयानिं ाच धक्का बस ा िोता.
रािसािेब, भािी नगरसेिक शासनाची मिनिंती करत िोते की िकरात िकर
गन्ु िेगारािंना पकडून त्यािंना मशक्षा करािी.
तो आता चा त गािात परत येत िोता तेव्िा त्या ा तसेच झाड आमण
मििीर मदस ी जशी त्याच्या गािात िोती. त्याने जिळ जाऊन पािायचे ठरि े.
झाड साधारण तेिढेच िोठे िोते. त्याने आजबू ाजू ा पामि ,िं कािी मिशेष मदस िं
नािी. त्याने त्या मिमिरीत डोकािनू पामि िं, तर मिमिरी ा पाणी िोतिं आमण त्यात
त्या ा त्याचिं प्रमतमबिंब पण मदसत िोतिं. त्या ा त्याच्या गािातल्या मिमिरीची गोष्ट
आठि ी. दोन दगड कसे न मभजता परत बािेर मदस े िोते. जशी िी मििीर मजििंत
आिे, त्यात पाणी आिे, तशी ती मििीर नक्कीच नािीये. मकिंबिुना ती मििीर मतथे
आिे की नािी िाच प्रश्न आिे. त्याने सिज एक आिाज मद ा. आिे का कोणी इथे?
आतनू आिाज आ ा. रािसािेब.. त्याने परत एकदा मिचार .िं इथे आिे का कोणी?
पन्ु िा तोच आिाज आमण तेच उत्तर... रािसािेब.. िा आिाज तोच िोता जो इतके
मदिस त्या ा कािीतरी सागिं ायचा प्रयत्न करत िोता. आता िे रािसािेब कोण आमण
त्यािंचिं काय आता निीन. ती चार िाणसे राबसािेबािंसाठी काि करत िोती िे त्या ा
आठि िं. गािात जाऊन जरा अजनू िामिती घेऊया असा मिचार करून तो
धियशाळे त गे ा. रािसािेब िा शब्द त्याच्या डोक्यात आता पक्का बस ा िोता.
आता राबसािेबािंची देखी चौकशी करािी ागे असा मिचार करून त्याने मदिस
सिंपि ा.
23
ती मिम िंद कपाळे

ती नदवाळीची सिंध्याकाळ

मदिाळी आपल्या सगिं ळयािंसाठी आनदिं सख ु आमण सिाधान घेऊन येते.

आपण सगळे च आपल्या क्षितेनसु ार, जिे तशी पण आनिंदाने मदिाळी साजरी
करायचा प्रयत्न करतो. आबा सरपिंच असल्याने घरात बरे च जण येत जात असत.
सगळयासिं ाठी फराळ आमण इतर गोष्टी अगदी आिजयनू ते मिचारत आमण आ्िा ा
तशी तयारी देखी कराय ा ाित. िाझे दोन भाऊ आमण िी, आ्िा ा आबािंचा
खपू ळा आमण अमभिान िोता. त्यािंना गािात े सगळे आबा ्िणनू िाक िारत
कारण तेिी सगळयािंची आपु कीने काळजी घेत आमण जिे तशी त्यािंना िदत
करत. गािात िं सगळयात िोठा घर आमण सगळयात जास्त जिीन आिची अस ी
तरी त्याचा कधी पोकळ अमभिान आबानिं ा नव्िता.
दर िषीप्रिाणे आ्िी सारे मदिाळीची तयारी आमण ह्या िषी काय िेगळिं
करता येई त्याचा मिचार करत िोतो. इतक्यात आबा ्िणा े की ह्यािषी आपल्या
गािात रािसािेब येणार आिेत. त्यािंची सभा आिे आमण आपल्या घरी देखी ते
नक्कीच येती तेव्िा सगळी तयारी अगदी छान करा. आपल्याकडून कािी किी
पडाय ा नको. रािसािेब.. आिच्या ता क्ु यात िं एक खपू िानाचिं आमण
आपु कीचिं व्यमक्तित्ि. ते येणार ्िणनू सगळिं गाि देखी तयारी करत िोतिं. भािी
नगरसेिक आमण नेते येणार ्िणनू सगळे उत्सक ु िोते. त्यािंच्या सभा मजथेिी िोत,
मतथे िजारोनी ोक जित आमण त्याच िं े मिचार ऐकत असत. अशी सधिं ी स्ितःिून
चा नू आल्यािळ ु े आबा खपू आनिंदात िोते. ते गािातल्या सगळया अनभु िी आमण
24
ती मिम िंद कपाळे
त्याचबरोबर नव्या उिेदीचे तरुण ह्याच्िं या सोबत मिचार मिमनिय करून पणू य
मदिसभराचा काययक्रि आखत िोते. गािकऱ्यािंनी, रािसािेबािंना त्यािंच्या
उिेदिारीसाठी जशी जिे तशी िदत करायचिं ठरि े. आबानिं ा राजकारणात रस
नव्िता परिंतु त्यािंना सिाजासाठी कािी कराििं असा नेििे ीच िाटत असे आमण
्िणनू िी ते रािसािेबािंसाठी जिे ते कराय ा तयार िोते.
मदिाळीच्या मदिशी सभा आमण इतर काययक्रि आटोपनू आबा आमण
रािसािेब घरी पजू े ा आमण जेिाय ा आ े. काय ते ोभस आमण रुबाबदार
व्यमक्तित्ि. त्याचिं िं चा णिं बो णिं सगळिं एकदि अदबीनिं आमण मततकिंच छाप पाडून
जाणारिं. आ्िा सगळयािंशी खपू छान गप्पा िारत िारत त्यािंनी यथेच्छ फराळ आमण
जेिण के िं. एकिंदर गािाची, गािकऱ्यािंची त्यािंनी खपू िाििा के ी. ्िणा े आबा
अगदी आदशय गाि आिे तिु च.िं गािात े रस्ते, इतर गािािंना जोडणारे रस्ते,
गािात ी साफसफाई आमण सोयी पािून ि ा खपू छान िाट िं. िी नक्कीच आदशय
गाि आमण आदशय सरपिंच ्िणनू तिु चिं नाि पढु े नेईन. आज मदिसभर जे त्ु िी ि ा
आप सिं िं करत आदरामतथ्य के त आमण मदिाळीच्या मदिशी ि ा तिु च्यात
सािािनू घेत ेत ते िी कधीच मिसरू शकणार नािी.

ि ा ह्या गािासाठी असिं कािी करायचिंय की ज्यािळ

ु े गािाचिं नाि सिंपणू य
ििाराष्रभर िोई . ि ा आज जशी साथ मद ीत तशी पढु ेिी द्या का आबा?
आबा अगदी आनिंदाने ्िणा े, िे काय मिचारताय, नक्कीच िे गाि आमण िी, जे
जिे ते करे न. फक्त ि ा राजकारणात याय ा सािंगू नका. रािसािेब ्िणा े ठीक

25
ती मिम िंद कपाळे
आिे. त्ु िी इथे रािून काि करा िी नगरसेिक ्िणनू काि करतो. दोघानिं ी आम गिं न
देऊन एकिेकािंचिं तोंड गोड के िं.
ते सगळिं पाित असतानिं ा ि ा खपू छान िाटत िोत.िं अमभिान िाटत िोता
आबािंचा आमण िी त्यािंची ेक असण्याचा. ह्या िेळची मदिाळी आिच्यासाठी
कािी िेगळाच आनदिं आमण सख ु घेऊन आ ी िोती. गािात ी िाणसिं देखी
आबािंचिं कौतकु करत िोती की मकती सरु े ख त्यािंनी सगळिं घडिनू आण िं आमण
आता आदशय गाि परु स्कार देखी मिळू शकतो. िे सगळिं डोळयासिोर घडतािंना
ि ा ते चि चि करणारे मदिे, ती रोषणाई आमण आनदिं ी िातािरण मदसत िोते.
िाटत िोते की मदिाळी असािी तर अशी. भरभराट, सौख्य आमण उद्याच्या सोनेरी
भमिष्याची चािू घेऊन येणारी िी मदिाळी आिचिं आयष्ु य बद णार आिे िे
नक्कीच.
पण आज कळतिंय, की त्या मदिशी आ्िा ा मदसणारी ती रोषणाई
मदिाळीच्या अिािस्येचा रात्रीच्या काळोखापढु े के िळ एक क्षणभगिं रु उजेड िोता.
ह्या रात्रीच्या काळोखासारखा आिचा भमिष्यकाळ देखी काळा आमण भयाण
िोणार िोता. ह्या गािाच्या चािंगु पणाची मकिंित िोजाय ा ागणार िोती
आ्िा ा. घराचे आमण आिच्या आयष्ु याचे िासे मफर े त्या मदिाळीच्या मदिशी...

26
ती मिम िंद कपाळे

कुिाच्या खािंद्यावर कुिाचे ओझे

त्यानी मजतक्या ोकानिं ा िामिती मिचार ी त्या सगळयािंनी अगदी आनदिं ानी
आमण आपु कीने गािाच्या मिकासाचे आमण सिृध्धीचे श्ेय राबसािेबािंना जातिं
असिंच सािंमगत िं. इतका िनमिळाऊ , दरू दृष्टी असणारा आमण सदैि सिाजाच,िं
ोकाच िं िं भ िं करणारा नेता असिं ्िणनू सगळे च त्याच िं ी ग्िािी देत िोते. एक भव्य
देिस्थान मिचारात ठरिणिं आमण ते िास्तिात उभारणिं ह्यात अनेक गोष्टी असतात,
परिंतु त्या सगळया अगदी व्यिमस्थत सािंभाळून कोणाची गैरसोय तर िोणार नािीये
तेिी पािून, ते स्िप्न साकारणिं ्िणजे खरिंच िोठी गोष्ट आिे. नक्कीच ह्या िाणसा ा
एकदा भेटाििं असिं त्या ा िाटू ाग .िं आपण तसािी मिमिरीतनू तो आिाज देखी
ऐक ा िोता. ्िणजे नक्कीच आपण त्यानिं ा भेटाििं अशीच इच्छा असे त्या
आिाजािागच्या व्यक्तीची.
रािसािेब रोज दपु ारी २ ते ४ िाजता जनतेच्या भेटीसाठी िेळ काढत असत.
त्या िेळात त्यािंना भेटाय ा रोज कोणी ना कोणी जात असे. त्याने देखी मतथे नाि
नोंदिनू िाट पािायचिं ठरि िं. त्यािंना भेटून मिचारायचिं काय असिं त्याच्या िनात
मिचार आ ा आमण कानात आिाज घिु ा... इतकिं िोठिं देिस्थान कोणाच्या
जमिनींिर बािंध िं गे िं असिं मिचार. त्या ा थोडिं आश्चयय िाट िं. िी इथे आिे आमण
काय मिचार करतोय िे सगळिं ह्या व्यक्ती ा कसिं बरिं कळत असे ? पण जर ह्या
प्रश्नाच्या उत्तराने आपल्या ा ह्या प्रकरणाचा उ गडा िोत असे तर काय िरकत
आिे असा मिचार करून तो त्याचिं नाि घेण्याची िाट पािू ाग ा. थोडया िेळानी
27
ती मिम िंद कपाळे
त्या ा सिंधी मिळा ी आमण तो रािसािेबाच्िं या कचेरीकडे जाऊ ाग ा. चा त
जात असतािंना िध्ये देिस्थानाच्या मनमियतीच्या िेळी घेत े ी छायामचत्रिं िोती.
त्यातल्या एकात त्या ा मिशेषपणे एक िोठिं घर, एक मििीर आमण िोठिं मपपिं ळाचिं
झाड आमण त्यासिोरच्या जमिनीिर एक झेंडा आमण देिस्थळाच्या नािाचा एक
फ क मदस ा. त्या ा ज्या गािात तो राित िोता मतथल्या मििीर आमण झाडाची
आठिण झा ी.
रािसािेब िे व्यमक्तित्ि जसिं ऎक िं िोतिं तसिंच अगदी रुबाबदार आमण
िनमिळाऊ िोतिं असिं त्या ा त्यानिं ा पािून िाट .िं जिीन कशी मिळा ी असिं
मिचारल्यािर त्यािंनी अगदी मिन्रिपणे, गािातल्या रमििास्यािंनी स्ितःिून जमिनी
मदल्या आमण त्यािंना सरकारकडून व्यिमस्थत िोबद ा आमण आजबू ाजच्ू या गािात
जमिनी देऊन त्याचिं ी कोणतीिी गैरसोय िोणार नािी ह्याची िी स्ितः काळजी घेत ी
आिे असे स्पष्ट के े. कािी ििंमदराचे सेिक त्या गािात े रमििासी िोते त्यािंच्याशी
आपण बो ाििं िे देखी सचु ि िं. एकिंदरीत त्या ा असिं कािीच िािगिं िाट िं नािी.
तो अश्या व्यक्ती ा भेटून येणाऱ्या एकिंदरीत सिाधानाने मतथनू परत आ ा. पन्ु िा
एकदा त्याची नजर त्या छायामचत्रािर गे ी आमण त्यानी सोबत अस ेल्या एका
भेटीस आ ेल्या व्यक्ती ा मिचार िं की िी जागा आमण घर कुणाचे आिे. त्या
व्यक्तीने उत्तर मद िं, अिो िे गािाचे सरपिंच आबा ह्यािंचिं घर.
मजतका िाटा रािसािेबािंचा मततका िाटा आबािंचािी आिे ह्या कायायत.
त्यािंनी पायाभरणीसाठी आप िं शेत देऊन ह्या िोठया कािाची सरुु िात के ी िोती.
कािी मदिसािंनी त्यािंना शेजारच्या गािात एक जिीन देऊन सरकारने िोबद ा देखी

28
ती मिम िंद कपाळे
मद ा िोता. सगळयात पमि ा िोबद ा आमण तसिं ्िट िं तर ह्या देिस्थळाचा भार
उच णारा पमि ा खािंदा आबािंचा असिंच ्िणाििं ागे .
मदिाळीच्या त्या मदिसानिंतर दोनच मदिसानिं ी आिच्या घरी एक टपा
आ िं. त्यात आिच्या आमण आजबू ाजच्ू या गािािंचा नकाशा आमण एका िोठया
ितयळु ात त्यात ा एक मिमशष्ट भाग कशासाठी तरी शासनाने नेिनू ठे ि ा आिे असिं
निदू िोतिं. त्या सोबत आबािंच्या नािाने एक मचठ्ठी िोती. त्यात म मि िं िोतिं की
गािकऱ्यािंशी बो नू ह्या कािासाठी सिकायय कराििं आमण कािी अडचण असल्यास
म मखत स्िरूपात नजीकच्या तिसी दार कायाय यात कळिािे. आबानिं ी ते एकदा
नीट िाच िं आमण ्िणा े की अशी सिु णयसिंधी आपण गिािू नये. सिाजकारण
िित्िाचिं असिं ्िणत त्यािंनी आ्िा सगळयािंना बो ािनू सािंमगत िं की िे बघा
आप िं घर आमण जिीन आता देिाच्या कािासाठी िापरून आपल्या ा शेजारच्या
गािात स्थ ािंतररत करणार आिेत. ि ा पणू य खात्री आिे की सरकार आपल्या ा
िोबद ा देई आमण आप ी काळजी घ्याय ा रािसािेब आिेतच. त्यािंनी एकदा
गािकऱ्याश िं ी बो ायचिं ठरि िं आमण जिल्यास एकदा तिसी दार कचेरीत देखी
जाऊन खात्री करायचिं नक्की के िं.
ि ा रािून रािून कािी तरी िोठिं सक
िं ट पढु े येणार आिे असिं िाटत िोत.िं
देिस्थानाच्या जागेचिं ओझिं गाि आमण आ्िा ा का बरिं िािाय ा ागत आिे िा
प्रश्न ि ा भेडसाित िोता. जमिनीचिं असिं स्ितःिून दान आमण इतक्या िषांचिं
मपढीजात घर सोडून दसु रीकडे जाणे कोणा ाच िान्य िोणार नािी. के िळ आबा ह्या
सगळया गोष्टी िान्य करत िोते ्िणनू िी शािंत रािून ह्या सगळयातनिं जायचिं ठरि .िं
नशीब बद तिं असिं ऐक िं िोतिं पण ते बद तानिं ा पािणिं आता आिच्या प्राक्तनात
29
ती मिम िंद कपाळे
िोत.िं आबाचिं ी उिेद आमण त्यानिं ा गािकऱ्यानिं ी मद े ी साथ िे आ्िा ा सगळिं
सोडून जातािंना िोणारिं दःु ख्ख पचिाय ा परु े सिं िोतिं. ज्या मिमिरीने आ्िा ा
िानपणापासनू पाणी पाज ा िोत,िं मत ा घराचा मढगारा िापरून बजु िणार आमण
खोदकािाची पमि ी कुदळ आिच्याच शेतात िारणार ते ऐकून जीिाचा पाणी पाणी
िोत िोतिं. िाझ्या िनात के िळ एकच प्रश्न िोता... देिा तझ्ु या घराचा झेंडा आकाशात
मिरिािा ह्यासाठी िाझिं घर का रे िातीिो िोतयिं ?

30
ती मिम िंद कपाळे

युवतीचा हेतू..

तिसी दार कचेरीत काि करणिं ्िणजे कधी कधी तारे िरची कसरत असते.
ता क्ु याची सगळी िामिती अजनू िी कागदपत्रािंिर असल्या कारणाने जेव्िा िी ह्या
कचेरीत काि करणिं सरुु के िं तेव्िा पमि े कािी िमिने ते सगळिं सिंगणकािर निदू
करणिं िी िाझी पमि ी जबाबदारी िोती. िी आमण िाझ्या सिकाऱ्यािंनी एका िषायत
ती सगळी कागदपत्रिं आमण नोंदी मडमजट के ल्या. खपू िोठिं काि अगदी चोख पार
पाडल्यािळ ु े िाझिं आमण िाझ्या सिकायांचिं खपू कौतक ु देखी झा िं िोतिं. िाझिं
काि पािून ि ा िोठे प्रकल्प, त्यािंची खो िर चाचणी आमण सरकारी नोंद िे काि
सोपमिण्यात आ िं. आप िं काि अगदी इिानदारीने आमण िेळेिर करणिं ि ा
आिडत असे. िोठे प्रकल्प पाित असल्यािळ ु े िोठे उद्योगपती आमण िान्यिर
व्यक्तींशी िाझी बरे च िेळा गाठ पडत असे. कािी िेळा ाच आमण आमिषिं देणारी
िाणसिं देखी सिोर आ ी, परिंतु िाझ्या चोख, स्पष्ट आमण इिानदार व्यमक्तित्िाची
ओळख झाल्यािर ते सगळे प्रकार िळू िळू बदिं िोत गे े.
रािसािेबािंच्या श्ध्दास्थान प्रकल्पाची फाई जेव्िा िाझ्याकडे आ ी तेव्िा
इतर कािी प्रकल्प डोळयाखा नू गेल्यािळ ु े ि ा िाट िं की ह्यातिी खपू काि कराििं
ागे . सगळया ििंजरु ीच्या सह्या, प्रकल्पाची िामिती आमण पढु च्या तीन ते पाच
िषांचा आढािा िे सगळिं अचक ू आमण एकिंदर ता क्ु याच्या आयोजनाच्या मिताचिं
असाििं ागतिं. परिंतु जेव्िा ती फाई िी पमि ी तेव्िा ि ा सख ु द आश्चयायचा धक्का
बस ा. एक एक गोष्ट अगदी तपशी िार निदू के ी िोती. मकिंबिुना कोणतेिी दान
31
ती मिम िंद कपाळे
पैश्याच्या स्िरूपात न घेता के िळ आश्िाती रमििासी आमण इतर काि करणाऱ्या
कियचाऱ्यािंचा पगार, त्यािंच्या मनिासाची सोय आमण रोज साधारण १०० ते २००
जणासिं ाठी जेिण ह्या स्िरूपात घेण्याचे निदू िोते. प्रकल्पासाठी घेत ेल्या जमिनी
आमण त्यासाठी मद े ा िोबद ा, ह्यािंचा मिशेब देखी अगदी चोख िोता. एक
आदशय प्रकल्प आमण के िळ जनकल्याणासाठी के े ा िा प्रयत्न पािून आ्िा ा
सगळयानिं ाच खपू आनदिं झा ा िोता. तरीिी कािी प्रश्न मिचारून आमण शिामनशा
करून िी पढु चे पाऊ उच ायचे ठरि े.
सगळिं सरु ळीत िोत असतानिं ा एका मदिशी, ि ा तारीख देखी क्षात
आिे, ११ मडसेंबर, एक म मखत तक्रार घेऊन आबा आमण त्यािंची दोन िु े आमण
िु गी कचेरीत आ े िोते. त्यािंच्या ्िणण्यानसु ार जी जिीन त्यािंना देऊ के ी िोती
त्यात ी अध्यायिून अमधक जिीन पीक घेण्यात सक्षि नव्िती. िी गेचच जमिनीची
तपासणी के े े कागदपत्र िागिनू खात्री करून घेत ी. तक्रार अगदी अचक ु िोती.
प्रकल्पाचे िख्ु य ्िणनू रािसािेब ह्यािंचे नाि असल्याने त्यािंना बो ािनू घेणार
इतक्यात चार इसि मतथे आ े आमण त्यानिं ी िाझ्याशी भेटायची परिानगी
िामगत ी.
त्यानिं ी िाझ्यासिोर रािसािेबाश िं ी बो नू ह्या तक्रारी ा योग्य न्याय मिळिनू
देऊ अशी शाश्वती मद ी. रािसािेबािंनी त्यािंना कोणाचीिी आमण खास करून
आबािंची कोणतीिी गैरसोय न िोऊ देता नीट सगळिं सािंभाळून घ्याय ा सािंमगत िं.
त्यािंनी आबािंना आमण त्यािंच्या सिंपणू य पररिारा ा कचेरीतनु नेऊन सगळिं व्यिमस्थत
करून िकरात िकर म मखत स्िरूपात तक्रार परत घेण्याचिं आश्वासन मद िं.
मनयिानसु ार िी त्यानिं ा दोन मदिसाची िभु ा देऊन आबाक िं डून तक्रार थािंबिनू घेण्याची
32
ती मिम िंद कपाळे
िजिं रु ी घेत ी. दोन मदिसात जर आबा कचेरीत आ े नािीत तर प्रकल्पा ा िजिं रु ी
देऊन पढु ी काि सरुु करायचिं असिं सगळयािंनी नक्की के .िं
िाझिं सिाधान झा िं िोतिं परिंतु जेव्िा त्या चार इसिािंना िी बो तानिं ा ऐक िं
तेव्िा ि ा थोडा सिंशय आ ा. ते ्िणत िोते की १३ तारखे ा पायाभरणी आिे
आमण िग काि गेचच सरुु िोई . आबािंना आता जिीन न देता के िळ कािी पैसे
देऊन थािंबाय ा सािंगयू ा. तोिर रािसािेब कािी न कािी सोय करती च जमिनीची.
ि ा िाट िं की कािात स्थमगती नको ्िणनू िे सगळे कािीतरी करून प्रकरण
बाजू ा करायचा मिचार करत आिेत. दोन मदिसात जर आबा परत नािी आ े तर
एकदा रािसािेबािंशी परस्पर बो नू खात्री करून घेऊया आमण आबा आमण त्यािंच्या
पररिारा ा देखी िे सािंगाििं असिं िनात आ िं, पण त्यात आपण न पड े िं बरिं
असा मिचार करून िी िाझ्या कािात ाग े. त्या चार जणाती एक इसि
िाझ्यासिोर पाण्याच्या बाट ीत कस ी तरी पािडर टाकत आसतािंनािं ि ा
पामिल्याचिं मदस िं. ऊन खपू असल्याने कदामचत सोडा तयार करायचिं मिश्ण असे
असा मिचार िाझ्या िनात आ ा.
१२ मडसेंबर ा स्ितः रािसािेब कचेरीत आ े आमण त्यािंनी आबािंनी तक्रार
िागे घेतल्याचा कागद िाझ्या िातात मद ा. ि ा आठि िं की आबानिं ी तक्रार
िातानी म िून आण ी िोती आमण िा कागद िात्र टाईप करून त्यािर आबािंची
सिी िोती. रािसािेब ्िणा े की त्यािंच्या कािात चक ु ा िोत नािीत परिंतु ह्या
बाबतीत कािीतरी गल् त झा ी आमण त्या साठी िी स्ितः आबािंची क्षिा िागेन
आमण आबािंच्या सोबत ह्या श्ध्दास्थानी पामि िं पाऊ ठे िेन. त्यािंच्या अश्या
िक्तव्यानी ि ा ती तक्रार िागे घ्यािी ाग ी. िी सािेबाच
िं ी सिी घेऊन प्रकल्पाची
33
ती मिम िंद कपाळे
िजिं रु ी अस े ा कागद रािसािेबानिं ा देऊन त्याच
िं िं कौतक
ु करत आश्वासन मद िं की
ह्या प्रकल्पा ा आदशय आखणी आमण िािंडणी परु स्कार मिळािा ्िणनू सचु ि िं
जाई . रािसािेबानिं ी आबािंच्या गािा ा आदशय गाि, त्यानिं ा आदशय सरपचिं परु स्कार
कधी मिळे तेिी मिचार िं. तिु चा प्रकल्प उभा िोण्याआधी मनका नक्की येई
असिं ्िणनू िी त्यािंचा मनरोप घेत ा.

34
ती मिम िंद कपाळे

ते आनि तो..

त्याने त्या चार जणािंची िामिती गािातल्या दकु ानदार, न्िािी, दधू िा े अश्या
रोज ोकािंना भेटणाऱ्या िाणसािंना, मिचारणिं सरुु के िं. श्ध्दास्थानाच्या पमिल्या
मदिसापासनू ते चार काययरत िोते. स्ितःच्या िातािंनी त्यानिं ी मतथे मिटा आमण िाती
उच ी िोती. सगळिं काि रोज िजरु ािंकरून करून घेणिं, त्यािंना रोज जेिण आमण
िोबद ा मिळतो का ते बघणिं अशी सगळी काििं ते करत असत. कािात कुठ ीिी
ियगय न करता अगदी िनापासनू काि करत असत. असिं ्िणतात की कोणीिी
िळु ात िाईट नसतो पण कधी कधी पररमस्थती मकिंिा कािी क्षणािंचा िाईट मिचार
अशी कािी काििं करिनू जातो की त्यािळ ु े अनैमतक गोष्टी घडत जातात. कदामचत
ह्यािंच्याकडून असच कािीतरी झा िं असाििं. त्यािंनी कधी आमण काय के य ह्याचा
छडा त्याने ािायचिं ठरि िं. िामिती मिचारता मिचारात त्या ा कळ िं की
पायाभरणी १३ मडसेंबर ा झा ी िोती. आमण त्याआधी िे चार जण प्रकल्पाच्या
जमिनींचे आमण िोबादल्याचे व्यििार पाित िोते. सगळी िामिती मिळत िोती पण
नेिकिं काय झा य ते कािी सिजत नव्ितिं.
िा प्रकल्प ्िणजे ििंमदर नसनू के िळ एक प्राथयना करायचिं स्थान िोतिं. मतथे
कोणत्यािी प्रकारच्या ितू ी मकिंिा देिािंचे छायामचत्र नव्िते. मतथे सकाळी, दपु ारी,
सध्िं याकाळी आरती मकिंिा प्रसाद मिळत नसे. ज्यािंना शातिं पणे बसनू मचन्तन करायचे
असे त्यािंनी याििं आमण इथे बसाििं. रात्री १० ते सकाळी ५ बिंद असे आमण इतर
िेळी एकदि शािंत प्रसन्न िाटाििं असिं िातािरण, आजबू ाजू ा सिंदु र झाडे आमण
फु ािंची बाग िोती. ज्यािंनी ज्यािंनी भेट मद ी त्यािंनी तोंड भरून कौतक
ु च के िं िोतिं.
35
ती मिम िंद कपाळे
िा प्रकल्प, त्याच्याशी जोड े गे े े ोक आमण एकिंदरीत ोकािंची प्रमतमक्रया
पािून त्या ा ह्यात कािीच िािगिं िाटत नव्ितिं. िग असिं काय बरिं झा िं की अचानक
सिा बळी गे े, ्िणजे ती स्त्री मजचा आिाज कानात घिु तो, ती यिु ती आमण िे चार
इसि. मततक्यात कानात आिाज घिु ा... ६ नािी १०. आ्िी ५ आमण ते ५. आमण
जोिर सगळयािंना मशक्षा मिळत नािी तोिर िी थािंबणार नािी. आता आ्िी पाच
कोण? िा आिाज सगळिं स्पष्ट सागिं त का नािी? प्रत्येक िेळी ह्या आिाजाने िाझ्या
सिोर अजनू एक प्रश्न उभा के ा आिे, कािी उत्तर देण्याऐिजी.
त्याने सगळया गोष्टी एकदा नीट मिचार करून, नोंद करायचिं ठरि िं. िृत्यचू ी
िेळ १२:१२. १० बळी. यिु ती आमण चार इसि गन्ु िेगार असािेत, ज्यािंनी मत ा
आमण अजनू ४ जणािंना कािीतरी िानीकारक के िं आिे. मिमिरीचा आमण झाडाचा
कािी न कािी सबिं धिं आिे. कदामचत त्या मठकाणी िे सगळिं झा िं असाििं ्िणनू ि ा
तो आिाज ते सगळिं दाखिायचा प्रयत्न करत आिे. ते झाड आमण मििीर ि ा त्या
छायामचत्रात मदस ी िोती आमण ते घर आबा नािाच्या सरपिंचािंचे िोते. आता िे
आबा कुठे आिेत? आबाच िं ा आमण त्या पाच जणाचिं ा कािी सबिं िंध असे का? रजेचा
आज शेिटचा मदिस.
ि ा परत घरी जािे ागणार आिे. जाता जाता आबा आमण त्याच्िं या बद्द
िामिती मिळे का ते पािाििं असिं मिचार करून तो त्याच्या खो ी कडे परत आ ा.
येता येता त्या ा ते श्ध्दास्थान मदस े. त्याने मिचार के ा की जाता जाता नक्कीच
भेट देऊन एकदा पािूया की मकती छान िे बािंध ा आिे ते.
दसु ऱ्या मदिशी सकाळी उठून त्याने आश्ि धियशाळे त यथेच्छ न्यािारी के ी
आमण आबा आमण त्यािंच्या पररिाराबद्द मिचारपसु सरुु के ी. कोणा ािी िे
36
ती मिम िंद कपाळे
िामित नव्ितिं की ते सध्या कुठे आिेत परिंतु त्याच िं िं ह्या प्रकल्पाती योगदान आमण
त्यािंची सिाजसेिा करण्याची िृत्ती सगळयािंनाच िामित िोती. अखेर त्यािंना दोन िु े
आमण िु गी आमण पत्नी आिे िे त्या ा कळ .िं ्िणजे ५ जण, अरे देिा, िे सगळे
आता नािीत की काय? इतक्या चािंगल्या िाणसाचिं आमण त्याच्या पररिाराचिं असिं
अचानक नसणिं कोणा ाच कसिं िामित नािी. ती चार िाणसिं जमिनींचा व्यििार
करत िोते आमण आबानिं ी देखी त्यात सिभाग घेत ा िोता िग असिं काय झा िं
की त्यािंचिं िाईट व्िाि.िं त्याने प्रकल्पाचा नकाशा कुठे मिळतो का ते पािायचिं ठरि िं.
नकाशे आमण इतर िामिती तिसी दार कचेरीत मिळती िे त्या ा िामित िोतिं.
आता मतथे जाऊन अजनू कािी िामिती मिळतेय का ते पािाििं ागे असा मिचार
करत त्याने आपल्या गािा ा परत जाण्याची तयारी सरुु के ी.
त्याच्या िनात सारखे मिचार येत िोते. िे श्ध्दास्थान आिे. इथे पैशाच
िं े गैर
व्यििार तर िोत नािीत. कदामचत आबािंना ते सिज िं असणार ्िणनू रािसािेब
ह्यािंनी तर कािी के िं नसे . प्रकल्पाचे सिेसिाय तर तेच आिेत. अनेक स्ियिंसेिक
आमण कियचारी मतथे काि करतात, िग के िळ िे ५ का बरिं बळी गे े. नक्कीच ह्या
श्ध्दास्थानािागे कािीतरी िोठिं कारस्थान आिे. मतथे जाऊन कािी िामिती मिळते
का पािूया असा मिचार करून तो त्या भव्य पररसराकडे जाऊ ाग ा. प्रिेशद्वारा
आधी एक िोठिं फ क िोता आमण त्यािर एक िोठा नकाशा िोता. एकिंदरीत रचना
आमण इतर िामिती िोती. मतथे असिंिी म मि िं िोतिं की इथे पैशाचे दान कृ पया देऊ
नयेत. ्िणजे पैसे िापर े जात नािीत. िग काय कारण असे . आता त्याची
उत्सक ु ता मशगे ा पोिोच ी िोती.

37
ती मिम िंद कपाळे

रावसाहेब

आपण बमघत े िं स्िप्न आपल्या डोळयासिं िोर साकार िोण्यासारखिं दसु रिं
सख ु नािी. ि ा कदामचत नगरसेिक िोऊनिी जे जि िं नसतिं मततकिं िोठिं काि ह्या
प्रकल्पाने पणू य झा िं. िाझे बाबा नेििे ी ्िणत की परोपकार कराय ा खपू कािी
ागत नािी, चागिं े मिचार आमण खपू ोकाच िं ी साथ असे तर मकतीिी कठीण
आमण गिंतु ागिंतु ीचे काि िोऊ शकते. मकत्येक अडचणी आल्या िोत्या ह्या कािात.
मकत्येक ोकािंनी त्यािंचे बिुिल्ू य श्ि आमण िेळ देऊ के ा. आप ी रािती घरिं
आमण जमिनी देऊ के ल्या. ५ गािािंच्या मकत्येक ोकािंनी बरे च कष्ट घेऊन िे स्िप्न
पणू यत्िास आण िं. खऱ्या अथायनी ोकािंनी ोकािंसाठी बािंध े े िे श्ध्दास्थान. ि ा
आशा आिे की कोणाची कािी गैरसोय झा ी नसे आमण असे तर त्यानिं ा िी
स्ितःिून िदत देखी के ी आिे. एक िात्र खिंत आिे की ह्या कायायत ज्यािंचा
मसिंव्िाचा िाटा आिे ते आबा कुठे गे े ते कािी कळ िं नािी. पण ि ा खात्री आिे
ते कधी न कधी आप ी काििं आटपनू परत येती आमण िग त्याच्िं या सोबतीने िी
आश्िात कािी मदिस रािीन.
ि ा अजनू िी आठितो तो मदिाळीचा मदिस जेव्िा िी त्यािंना ह्या
प्रकल्पाबद्द सािंमगत िं आमण त्यािंनी गेचच ििंजरु ी मद ी. आप ी सगळी जिीन
आमण घर देखी द्याय ा तयार झा े कारण ते मठकाण अश्या िोठया पररसरासाठी
अगदी योग्य िोतिं. त्यािंना मद े ी जिीन आमण घर िी स्ितः मिकत घेऊन, डागडुजी
करून मद िं िोत.िं आिच्या िमड ोपामजयत शेतीिळ ु े पैशाची कधी किी नव्ितीच. िी
38
ती मिम िंद कपाळे
अगदी सिजपणे बऱ्याच गोष्टी करू शक ो परिंतु िाझ्याकडे दोनच िात िोते आमण
तेव्िाच मकत्येक ोक िाझ्यािर मिश्वास ठे ऊन आमण िेळोिेळी जिे तसे श्िदान
करत, िाझी साथ द्याय ा तयार झा े. मकत्येक देिस्थानाच िं ा िोणार बाजार िी
प्रत्यक्ष अनभु ि ा िोता आमण ्िणनू च ह्या प्रकल्पात कोणतेिी पैशाचे दान, नोटािंचा
बाजार िोणार नािी ह्याची िी कटाक्षाने काळजी घेत ी. िाझ्याबरोबर काि
करणाऱ्याििं र मिश्वास ठे िता यािा ्िणनू च पैसा िे सिीकरणच िी नष्ट के .िं
जेणेकरून ह्या कािात गिंतु णारा िाणसू सिंपणू य िनापासनू जोड ा जािा आमण िोणारे
काि एकदि मनष्ठेने व्िािे. प्रकल्पाची आखणी िी सराईत आमकय टेक्ट आमण इमिं टररयर
डेकोरे टसय कडून स्ितःिून पैसे देऊन करून घेत ी कारण ि ा ह्या स्थानात एक
सिंदु रता आमण प्रसन्न िातािरण िििं िोतिं.
सगळे मनणयय िी स्ितःच घेतल्यािळ
ु े कोणािर दोष देण्याचा देखी कािी
प्रश्न नव्िता. सरकारी कािात देखी अमधकारी आमण त्या यिु तीने खपू िदत के ी.
आबािंची तक्रार सोडता एकिी सिस्या पढु े आ ी नािी. आबािंनी ती तक्रार जिीन
सक्षि नसल्याने के ी िोती. गेचच िी त्यानिं ा थोडी दरू पण एकदि सपु ीक जिीन
देऊ के ी.
ह्या सगळया जमिनीचे व्यििार िी स्ितः डोळयाखा नू घात े िोते आमण
सगळयािंना भेटून त्यािंचे सिाधान झा े आिे ना त्याची खात्री देखी के ी िोती.
शेतीिरचे मकत्येक िजरू प्रकल्पात सािी झा े, कारण त्यािंना पगार आमण
जेिणखाण िेळेिर देऊन त्यािंची आमण त्यािंच्या पररिाराची योग्य काळजी घेण्यात
येत िोती. सगळे कियचारी ्िणजे िाझे िाथ आमण पाय िोते. खपू साथ मद ी ि ा
ह्या सगळयािंनी आमण िी देखी जेिढे जिे तेिढी िदत के ी. आजिी जर दान
39
ती मिम िंद कपाळे
किी पड िं तर डाळ तादिं ळ ू आमण इतर गोष्टी आिच्या घरून जातात कारण ि ा
मतथे कोणीिी उपाशी नको िोतिं. पोटात अन्न असे तरच सिाजसेिा िोते िे ि ा
चागिं चिं उिग िं िोतिं.
एकच इच्छा आिे ती ्िणजे आबा िकरात िकर परत यािेत आमण
सगळिं व्यिमस्थत व्िाििं ्िणजे िी राजकारण कराय ा पढु े जाऊ शकतो. ६ िमिने
झा े आमण ते आ े नािीत, तेव्िा िी पोम िंसाकडे जाऊन तक्रार के ी िोती. कारण
आबा आमण त्यािंच्या पररिारात िं कोणीिी त्या घरी रािाय ा आ िं नव्ितिं. त्यािंना
शेिटी पामि ेल्या त्या चार जणानिं ा िेग िेगळया प्रकारे मिचारून झा िं पण त्यानिं ी
नेििे ी िेच सािंमगत िं की निीन जिीन पािून आमण झा ेल्या गैरसोयींिळ
ु े िी मद े े
पैसे घेऊन ते गािी जाऊन ग्न आटोपनू आ्िी परत येतो असे ्िणनू गे े िोते. िग
इतके मदिस आ े कसे नािी. पोम साक िं डे जाण्याआधी िी स्ितः ा िचन मद िं की
जोिर ते येत नािीत तोिर िी श्ध्दास्थानाची पायरी चढणार नािी. आता त्यािंची िाट
पािातच िोतो की अचानक त्या चार जणािंच्या अका ी िृत्यचू ी खबर आ ी. काय
कराििं तेच कळत नािीये. काय बरिं झा िं असे ? तिसी दार कचेरीत गे ो तर त्या
यिु मतच्या िृत्यचू ी बातिी कळ ी. सगळिंच थोडिं अचिंमबत करणारिं आिे. आता
िकरात िकर पो ीस ह्याचा छडा ािोत आमण सगळिं स्पष्ट सिोर याििं ्िणजे
झा िं.
श्ध्दास्थानाच्या कािात ५ जण नािीसे िोणिं आमण ५ जण िृत्यू िखु ी जाणिं
िे कािी चािंग िं नािी. ि ा तर कािी कळे नासच झा य. अश्या चािंगल्या पररसरात
आमण कािात कािी िाईट िोत असे का, कोण जाणे. ि ा तसे सगळे च सािंगत
असतात की एकदि छान सगळिं सरुु आिे. कधी एकदा आबा येती असिं झा य
40
ती मिम िंद कपाळे
आता. देिा त्यानिं ा पाठि रे िकर इकडे. त्यानिं ा ह्या प्रकल्पाचा प्रिख
ु नेिनू देईन
आमण त्यािंच्या दोन्िी डॉक्टर िु ािंना आमण िुशार िु ी ा िे कायय पढु े नेण्यासाठी
मिनतिं ी करे न ्िणजे इथे बऱ्याच कािी सोयी करता येती . ह्या स्थानाचे िोठे सस्िं थान
झा े तर खरी सिाजसेिा िोई आमण आबािंचिं देखी स्िप्न पणू य िोई .

41
ती मिम िंद कपाळे

कायद्याचे हात आनि हकीकत

त्याने पररसरात प्रिेश करून कोणी िामिती देई का असा प्रश्न मिचार ा.
मतथे एक गृिस्थ बऱ्याच मदिसािंपासनू काि करत िोते, त्यािंनी ि ा िामिती देतो असे
सािंमगत े. त्याने रोजचा व्यििार कसा चा तो असा मिचार .िं ते ्िणा े की दान
दा नात ज्या गोष्टी येतात त्या आ्िी सिंगणकात निदू करून घेतो िग त्याच िं े िाटप
िोते. पाकशाळे त कािी गोष्टी जातात. कियचाऱ्यािंना ज्या गोष्टी िव्या असती त्या
त्यािंना मदल्या जातात. साधारण मदिसभरात सगळया गोष्टींचा मिशेब ािनू रोजचे
रोज एक आढािा रािसािेबािंना मद ा जातो. प्रत्येक रमििारी अमतररक्त गोष्टी
बािेरच्या गरजू सिंस्थािंना पाठिल्या जातात. सगळे सिंगणकात निदू असल्याने
कस ाच गोंधळ िोत नािी. इतका चोख व्यििार िी कधीच, कुठे च पमि ा नािी.
िी स्ितः इकॉनॉमिक्स मशक ो आिे आमण इथे पैसे न िापरता कसे सगळे
सािंभाळािे ह्याचिं एक सिंदु र उदािरण आिे. देिािंच्या ितू ी नस े े, पैशािंचा बाजार न
िाडिं ता उभार े िं िे श्ध्दास्थान, क्रातिं ी घडिनू आणे असिं स्थान आिे. जर
सगळया देिस्थानािंनी इथे जश्या सोयी आिेत, तश्या के ल्या तर भक्तािंचे भ े िी िोई
आमण सिाजा ा खपू िदत देखी िोई . इथ े दान दा न जिळपास रोज ररक्त
िोते, तर इतर िमिं दराती दोिसोंमदिस भरतचिं रािते. रोज रोज घटिं ानाद करून देिाचे
गणु गान करता करता िाणसािंनािी मिसरून जातात कधी कधी. भक्तािंिळ ु े चा णाऱ्या
सिंस्था भक्तािंचीच गैरसोय करत असतात रोज. ि ा अमभिान आिे की िी इथे काि
करतो.
42
ती मिम िंद कपाळे
िे सगळिं ऐकून तो अजनू च गोंधळून गे ा. त्याने अजनू एक मदिस थाबिं नू
रात्री भेट द्यायचिं ठरि .िं िोऊ शके की रात्री कदामचत इथे कािी िाईट झा िं मकिंिा
िोत असे . ह्या पररसराचा नकाशा आमण इतर िामिती मिळिण्यासाठी तो
तिसी दार कचेरीत गे ा. मतथे त्याच्या क्षात आ िं की सगळयात िोठी जागा
आबािंची िोती आमण त्यािंना िोबद ा देखी खपू िोठा मिळा ा िोता, घर आमण
जिीन सोडून देण्याचा मनणयय घेतल्यािळ ु े . त्याने मिचार के ा की अखेर तो पैशात
मद े ा िोबद ा आमण त्यात सिभागी झा ेल्या िाणसािंिध्ये झा े ा व्यििार
कदामचत ह्या सगळयािागचे कारण असू शकते. ते पैसे कुठून आ े ते पामि े तर
रािसािेबािंनी ते स्ितः मद े िोते असिं स्पष्ट झा .िं ्िणजे एक नक्की की
राबसािेबािंचा ह्या भानगडीत कािी सिभाग नव्िता. ते चार इसि िात्र त्यात सािी
िोते पण त्यािंच्याबद्द देखी कुठे िी कािी गैर मदिस नव्ितिं. िे सगळिं पाित
असतािंना मतथे इन्स्पेक्टर त्या ा मदस े. तो स्ितःिून त्यािंना भेटाय ा गे ा.
त्याने मिचार िं की कािी शोध ाग ा का तर उ ट ते त्या ाच मिचारू
ाग े की त्या ा कािी कळ िं का ते. त्याने आतापयंत झा े िं सगळिं समिस्तर
सािंमगत िं आमण कसा तो आिाज, िेळोिेळी त्या ा िदत करत असतो तेिी
सामिं गत िं. इन्स्पेक्टर ्िणा े कािी परु ािा नसल्यािळ
ु े इतका िोठा गन्ु िा आपण
मसद्ध करू शकत नािी.
ि ा एकच गोष्ट आठिते की तब्ब सिा िमिने आधी राबसािेब आबािंच्या
पररिाराची तक्रार घेऊन आ े िोते तेव्िा ती यिु ती देखी कािी कािासाठी पो ीस
स्टेशन िधे आ ी िोती आमण क्ष देऊन आिचिं बो णिं ऐकत िोती. शेिटचे त्यािंना
कोणी पामि िं िा प्रश्न मिचारल्यािर रािसािेबानिं ी त्या चार इसिाच
िं ा उल् ेख के ा.
43
ती मिम िंद कपाळे
ते ्िणा े की त्या चार जणानिं ा िी एका बॅग िध्ये पैसे मद े िोते आबानिं ा देण्यासाठी.
नेिकी िी गोष्ट ऐकल्यािर ती यिु ती मतथनू गो ग मनघनू गे ी. मतची चौकशी
करायचा मिचार करतच िोतो, तर कळ िं की मतचािी अचानक िृत्यू झा िं आिे.
एकिंदरीत िे दोन प्रसिंग आिेत, आबा आमण त्यािंचा पररिार नािीसा िोणिं आमण ह्या
पाच जणािंचा िृत्यू िोणिं, परिंतु कोणाची साक्ष मकिंिा परु ािा नसल्यािळ ु े कािीच
पाऊ उच ता येत नािीये. अनेक के सेस सारखी िी पण के स बदिं करािी ागणार
असिं मदसतिंय. इतका िोठा गन्ु िा झा ा पण गन्ु िेगार कोण ते कािी कळत नािीये.
अखेर कायद्याचे िात सगळयाच गैरकायदेशीर घटनािंचा पाठ ाग करू शकत नािीत.
देि करो आमण कािीतरी करून ह्याच िं ा पत्ता ागो नािी तर ि ा िाझी नोकरी
गििािी ागू शकते.
मदिसभराच्या एकिंदर अपयशाने खचनू त्याने गािी परत जायचिं ठरि िं.
कायदाच कािी करू शकत नािी तर मतथे आपण काय करणार असा मिचार करत
तो कचेरीतनु जड पाि ािंनी परत येऊ ाग ा. ह्या सगळया प्रकारात आबािंचिं
सगळयात जास्त नक ु सान झा िं असिं त्या ा िाटू ाग .िं त्यानिं ी राितिं घर आमण
जिीन गिािनू , नव्या जागेतिी त्यािंना त्रासच झा े असती ्िणनू च ते कायिचे
ह्या सगळयातनू दरू मनघनू गे े असती . त्याच्िं या घरी रािसािेब सतत जाऊन पाित
असत की ते परत आ े की नािी. आबा िे सगळिं मिकूनिी कुठे गे े नािीत तेिी
नक्की. िग ते गे े तरी कुठे ? मततक्यात कानात आिाज आ ा. आता तझु ी िेळ
आ ी आिे िे सगळिं सिजनू घ्यायची. ि ा फक्त रािसािेबाच िं ा सश
िं य येत िोता पण
आता तोिी दरू झा ा. आजिर िी ह्या स्थानािर क्ष ठे िनू िोते, पण इथे कािीिी
गैर िोत नािी. आता ि ा नक्की खात्री आिे की आबा आमण रािसािेब ह्यािंनी
44
ती मिम िंद कपाळे
मिळून िे सस्िं थान बाधिं ायचा घेत े ा मनणयय सियतोपरी योग्य िोता. परिंतु जे झा िं
तेिी कािी बाजू ा सारून देण्यासारखिं नव्ितिं. कोणा ािी कािीिी िानी न िोता िे
सगळिं कायय सरु े ख पार पड िं असत.िं आता सत्य बािेर याय ाच िि.िं िाझ्या सगळया
प्रश्नािंची उत्तर मिळा ी आता िी तु ा तझ्ु या प्रश्नािंची उत्तर देणार आिे. आजची रात्र
िित्िाची आिे. नक्की ये प्रिख ु द्वाराने इथे भेट द्याय ा.

45
ती मिम िंद कपाळे

तो आनि ती...

िी रात्री त्या पररसरात ठरिल्याप्रिाणे गे ो. िी जसा िख्ु य दरिाजा

ओ ािंडून आत दाख झा ो तशी ि ा खपू मिमचत्र जाणीि िोऊ ाग ी. जणू
कािी इथे खपू भयिंकर कािी घड िं आिे. सगळीकडे शक ु शकु ाट िोता. प्रिख
ु
दा नात जाण्याआधी कािी पायऱ्या िोत्या. पमि ी पायरी चढाय ा पाऊ पढु े
उच णार मततक्यात ि ा एक खो खडडा आमण त्यात मििस्त्र पोटािर झोप े ी
िु गी मदस ी. मतच्या अिंगािर नखािंनी बोचकार ेल्या आमण दातािंनी
चािल्यासारख्या अनेक जखिा िोत्या. आमण असिं िाटत िोता की मतचा श्वास
अजनू सरुु िोता. घाबरून िी पढु े जाऊ ाग ो, थोडया िेळानी पन्ु िा दोन खो
खडयाििं धे ि ा दोन तरुण परुु षाचिं ी शरीरिं मदस ी. त्याच्िं या गळयािर काळे मनळे
असे घाि िोते आमण श्वास बिंद िोते. त्यािंची दोरीनी गळा दाबनू ित्या झा ी िोती
असिं िाटत िोतिं. थर थर कापत िी पढु े जाऊ ाग ो. प्रिख ु दा नात एक िोठी
गाभाऱ्यासारखी जागा िोती. मतथे एका खो खडडयात ियस्कर जोडपे आप ा
एक िाथ आशीिायद देतात तसे ठे ऊन मनपमचत पड े िोते. दोघािंचेिी डोळे
सिाधानाने मिट े े िोते परिंतु त्यािंच्या डोक्याखा ी रक्ताचिं थारोळिं मदसत िोतिं.
कदामचत त्यािंना डोक्यािर जोरात कशानेतरी आघात करून िार े गे े आिे, असे
मदसत िोते. िी ज्या िाटेने आ ो त्या िाटेकडे एकदा िागे िळून पामि िं आमण ती
५ पामथयि शरीरिं आमण त्यािंना मकती अिानषु पणे िार े आ े आिे त्याचा ि ा
अिंदाज आ ा. तर िा तो आबा आमण त्यािंचा पररिार आमण ती िु गी कदामचत
46
ती मिम िंद कपाळे
िाझ्या कानात बो त असणार. िे चार जण सपिं णू यतः िे े े अस े तरी त्या िु ीचा
श्वास अजनू चा ू आिे असिं िाटत िोतिं.
िी खा ी बसनू आकाशाकडे पािून जोरात एकदा ओरड ो. अरे का रे असा
भीषण अिंत झा ा ह्यािंचा. आमण तो आिाज कानात आ ा. आता कळतिंय ना की,
मकती िोठी मकिंित िोजािी ाग ी आ्िा ा ह्या श्ध्दास्थानाच्या उभारणीसाठी.
त्या चार नराधिािंनी के िळ त्या बॅगेती पैसे मिळिािेत ्िणनू आधी निीन शेत
दाखििनू आबािंच्या कडून तो कागद सिी करून घेत ा. निंतर आ्िा ा म िंबू
पाण्याच्या नािाखा ी कािीतरी पाजनू आिच्याच घराच्या शेतात घेऊन आ े.
आजबू ाजचू े सगळे आधीच दसु ऱ्या गािी आमण आपआपल्या नव्या शेताकडे गे े
िोते. त्यािळु े गािात तसिं कोणीच नव्ितिं. त्याचाच फायदा घेऊन त्यािंनी आ्िा ा
सपिं िायचा डाि आख ा. आ्िा सगळयानिं ा िेगळिं िेगळिं बािंधनू ठे ि िं. िग एक
एक करत खो खडडे खोद े आमण एकच िेळी आबा, िाझी आई, आमण िाझ्या
दोन भािािंना िारून टाक िं. आिाज येऊ नये ्िणनू आिच्या तोंडात आिच्याच
कपडयाचिं े तक ु डे कोंब े िोते. िग सगळे दामगने काढ े त्याच्िं या अगिं ािरचे आमण
त्या बॅग िध्ये टाक े. जेव्िा ते िाझ्या अिंगािरचे दामगने काढत िोते तेव्िा त्यातल्या
एकाने ि ा िरपासनू खा पयंत पामि िं आमण ्िणा ा एिढी िेिने त के ी आिे
तर अजनू थोडी िेिने त
करूया आमण िजा घेऊया की. पढु चे दोन तास त्या सगळयािंनी िाझे सगळे
कपडे काढून एक एक करत खपू िेळा िाझ्यािर ब ात्कार के ा आमण िी िे ी
आिे असिं सिजनू ि ा खडयात टाकून िाझ्यािर िाती टाकत टाकत मजििंत
असतानिं ाच ि ा जमिनीखा ी परू
ु न टाक िं. िा सगळा त्यानिं ी के े ा पिू यमनयोमजत
47
ती मिम िंद कपाळे
डाि िोता. तब्ब एक िषय त्यानिं ी ह्या पैशानिं ा िाथ ाि ा नािी. िाझा एक एक
जाणारा श्वास ि ा सािंगत िोता की ह्यािंना आमण जे कोणी ह्या ा जबाबदार आिेत
त्या सगळयािंना िे असच भयाण िरण दे. िाझ्या िातातल्या घडयाळयात िरत
असतािंना शेिटची िेळ िोती १२:१२. अखेर जेव्िा ते ती बॅग काढून कसिं जायचिं ते
ठरित िोते त्याच मदिशी त्यािंचा िी नायनाट के ा.
मतची ती किाणी ऐकून आमण पािून ि ा अमतशय दःु खिी झा िं आमण एक
परुु ष असल्याची ाज देखी िाट ी. ती ्िणा ी अरे तू कशा ा िाईट िाटून घेतो
आिेस. तु ा िी ओळखते तू असिं कधीच कोणाबाबतीत करणार नािीस. तु ा
आठिते का शाळे त ी िु गी, जी दिािीत शाळे तनू पमि ी आ ी िोती. ती िीच.
िे ऐकून ि ा अजनू च जास्त त्रास िोऊ ाग ा. सगळया शाळे ा अमभिान िाटािा
अशी िी चणु चणु ीत िु गी आमण आज मतची काय िी अिस्था झा ी आिे. ती
्िणा ी तू एकदा स्त्री क्षितेिर भाषण मद िं िोतिं आमण ते ज्या पध्धतीनी तू म मि िं
आमण िाच िं िोतिं त्यािरून ि ा िाट िं की जर ि ा कोणी ह्यातनू िदत करे तर
तो तचू . ्िणनू च त्या मदिशी िी तु ा पामि िं आमण िी तु ा िे सगळिं कराय ा
आमण पािाय ा भाग पड िं. जि िं तर ि ा िाफ कर. िी ्िट िं अगिं िीच तझु ी
िाफी िागतो. कदामचत िी तु ा तेव्िा सामिं गत िं असतिं की ि ा तू मकती आिडतेस
तर आज िा मदिस आ ा नसता. ती ्िणा ी नसता आ ा. ि ािी तू खपू
आिडायचास. आबािंना िी तझ्ु याबद्द सािंमगत िं देखी िोतिं.
तू त्या सरकारी यिु ती ा का िार स असिं मिचारल्यािर मतने सािंमगत िं की,
मत ा िे सगळिं कारस्थान जरी िामित नस िं तरी मत ा दाट सिंशय आ ा िोता. परिंतु
मतने कािीच न करता नकळत ह्या सगळया कारस्थाना ा िदतच के ी आिे.
48
ती मिम िंद कपाळे
कदामचत स्ितःच्या कािािर गा बोट ागू नये ्िणनू . रािसािेबानिं ी जेव्िा
पोम सािंना तक्रार के ी त्या मदिशी ती देखी मतथेच िोती परिंतु िे सगळिं िोत
असतानिं ािी मतने ११ मडसेंबरचिं कािीच त्यानिं ा सामिं गत िं नािी. जे गन्ु िा करतात
त्यािून िोठे गन्ु िेगार, त्या गन्ु ह्या ा योग्य न्याय मिळू देण्यास िदत न करणारे
असतात. ्िणनू १२ मडसेंबर ा पमि ी मशक्षा िी मत ा मद ी. इथे ह्या झाडाखा ी
ती बॅग पि े ी आिे. तू पोम सिं ानिं ा भेटून, ह्या चार जणानिं ी, आिच्या पररिाराच्या
बाबतीत जे के िं ते सगळिं सािंग आमण त्यािंना िे पैसे आमण दामगने श्ध्दास्थाना ा
दान कराय ा सािंग. त्यािंना िात्र आ्िी कुठे परु ो गे ो आिोत ते सािंगू नकोस कारण
िा सगळा पररसर ोकासिं ाठी पमित्र आिे तो तसाच रािू दे. कािी रिस्य जमिनीच्या
आत तशीच रामि े ी बरी, नािी का? मतने त्या ा अखेर आप ा चेिरे ा दाखि ा
आमण िनापासनू त्या ा धन्यिाद देऊन ती मतथनू मनघनू गे ी..

49
ती मिम िंद कपाळे

पढु ी कथा िकरच

आप े अमभप्राय कळिा

मिम िंद कपाळे

फोन : +९१- ८३९०४०५८००

50