Professional Documents
Culture Documents
Rajathan Syllabus Booklet
Rajathan Syllabus Booklet
com
Rajasthan Exams
RPSC
RSMSSB
BSER
RAJ.
POLICE
पाठ्यक्रम
:: 4 ::
तवश्व एवं भारि का भूगोल राजस्थान की राजनीतिक एवं प्रशासतनक व्यवस्था
तवश्व का भूगोल : राज्य की राजनीतिक व्यवस्था :
प्रमुख स्थलाकृतियााँ- पवणि, पठार, मैिान एवं मरुस्थल राज्यपाल, मुख्यमंत्री और मंतत्रपररषि्, तवधानििा, उच्च
प्रमुख नदियााँ एवं झीलें न्द्यायालय।
कृतष के प्रकार प्रशासतनक व्यवस्था :
प्रमुख औद्योतगक प्रिे श जजला प्रशािन, स्थानीय स्वशािन एवं पंचायिी राज िंस्थाएाँ।
पयाणवरणीय मुद्दे – मरुस्थलीकरण, वनोन्द्मूलन, जलवायु संस्थाएँ :
पररविणन एवं ग्लोबल वार्मिग (ऊष्मीकरण), ओजन अवक्षय राजस्थान लोक िेवा आयोग, राज्य मानवामधकार आयोग,
भारि का भूगोल : लोकायु्, राज्य तनवाणचन आयोग, राज्य िूचना आयोग।
प्रमुख स्थलाकृतियााँ- पवणि, पठार एवं मैिान लोक नीति एवं अधधकार :
मानिून िंत्र व वषाण का तविरण लोक नीति, तवमधक अमधकार एवं नागररक अमधकार-पत्र।
प्रमुख नदियााँ एवं झीलें आर्थिक अवधारणाएँ एवं भारिीय अथशव्यवस्था
प्रमुख फिलें- गेहाँ, चावल, कपाि, गन्द्ना, चाय एवं कॉफी अथशशास्त्र की मूलभूि अवधारणाएं :
प्रमुि ितनज लौह-अयस्क, मैंगनीज, बॉक्िाइट एवं अभ्रक बजट तनमाणण, बैंनकिग, लोक-तवत्त, वस्िु एवं िेवा कर, राष्ट्रीय
ऊजाण िंिाधन- परभपरागि एवं गैर-परभपरागि आय, िंवृजद्ध एवं तवकाि का आधारिूि ज्ञान
प्रमुख औद्योतगक प्रिे श लेखांकन- अवधारणा, उपकरण एवं प्रशािन में उपयोग
राष्ट्रीय राजमागण एवं प्रमुख पररवहन गसलयारे स्टॉक एक्िचेंज एवं शेयर बाजार
राजस्थान का भूगोल राजकोषीय एवं मौदरक नीतियााँ
प्रमुख िू-आकृतिक प्रिे श एवं उनकी तवशेषिाएाँ िम्धिडी, लोक तविरण प्रणाली
जलवायु की तवशेषिाएाँ ई-कॉमिण
प्रमुख नदियााँ एवं झीलें मुरास्फीति- अवधारणा, प्रिाव एवं तनयंत्रण िंत्र
प्राकृतिक वनस्पति एवं मृिा आर्थिक तवकास एवं आयोजन :
प्रमुख फिलें- गेहाँ, मक्का, जौ, कपाि, गन्द्ना, एवं बाजरा अथणव्यवस्था के प्रमुख क्षेत्र : कृतष, उद्योग, िेवा एवं व्यापार
प्रमुख उद्योग क्षेत्रों की विणमान म्स्थति, मुद्दे एवं पहल।
प्रमुख सििचाई पररयोजनाएाँ एवं जल िंरक्षण िकनीकें प्रमुख आर्थिक िमस्याएाँ एवं िरकार की पहल, आर्थिक िुधार
जनिंख्या- वृजद्ध, घनत्व, िाक्षरिा, सलिगानुपाि एवं प्रमुख एवं उिारीकरण।
जनजातियााँ मानव संसाधन एवं आर्थिक तवकास :
खतनज- धात्त्वक एवं अधात्त्वक मानव तवकाि िूचकांक
ऊजाण िंिाधन- परभपरागि एवं गैर-परभपरागि वैभिक खुशहाली िूचकांक
जैव-तवतवधिा एवं इनका िंरक्षण गरीबी एवं बेरोजगारी-अवधारणा, प्रकार, कारण, तनिान एवं
पयणटन स्थल एवं पररपथ विणमान फ्लेगसशप योजनाएाँ
भारिीय संतवधान, राजनीतिक व्यवस्था एवं सामाजजक न्याय एवं अधधकाररिा :
कमजोर वगों के सलए प्रावधान।
शासन प्रणाली
भारिीय संतवधानः दाशशतनक ित्त्व : राजस्थान की अथशव्यवस्था
िंतवधान ििा, िारिीय िंतवधान की तवशेषिाएाँ, िंवैधातनक अथणव्यवस्था का वृहि् पररदृश्य
िंशोधन। कृतष, उद्योग व िेवा क्षेत्र के प्रमुख मुद्दे
उद्दे सशका, मूल अमधकार, राज्य नीति के तनिे शक ित्त्व, मूल िंवृजद्ध, तवकाि एवं आयोजना
किणव्य। आधारिूि-िंरचना एवं िंिाधन
भारिीय राजनीतिक व्यवस्था : प्रमुख तवकाि पररयोजनाएाँ
राष्ट्रपति, प्रधानमंत्री एवं मंतत्रपररषि्, िंिि, उच्चिम न्द्यायालय राज्य िरकार की प्रमुख कल्याणकारी योजनाएाँ : अनुिूमचि
और न्द्यातयक पुनरावलोकन। जाति/अनुिूमचि जनजाति / तपछड़ा वगण / अल्पिंख्यकों,
िारि तनवाणचन आयोग, तनयंत्रक एवं महालेखा परीक्षक, नीति तनःश्जनों, तनराभश्रिों, मतहलाओं, बच्चों, वृद्धजनों, कृषकों
आयोग, केन्द्रीय ििकणिा आयोग, लोकपाल, केन्द्रीय िूचना एवं श्रममकों के सलए।
आयोग एवं राष्ट्रीय मानवामधकार आयोग। तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी
िंघवाि, िारि में लोकिांतत्रक राजनीति, गठबंधन िरकारें, िै तनक जीवन में तवज्ञान के मूलिूि ित्त्व
राष्ट्रीय एकीकरण कभप्यूटिण, िूचना एवं िंचार प्रौद्योतगकी
रक्षा प्रौद्योतगकी, अंिररक्ष प्रौद्योतगकी एवं उपग्रह
नैनो-प्रौद्योतगकी, जैव-प्रौद्योतगकी एवं आनुवंसशक-अभियांतत्रकी
:: 5 ::
आहार एवं पोषण, र् िमूह एवं Rh कारक आधारभूि संख्यात्मक दक्षिा :
स्वास््य िे खिाल; िंरामक, अिंरामक एवं पशुजन्द्य रोग अनुपाि-िमानुपाि िथा िाझा
पयाणवरणीय एवं पाररम्स्थतिकीय पररविणन एवं इनके प्रिाव प्रतिशि
जैव-तवतवधिा, प्राकृतिक िंिाधनों का िंरक्षण एवं िंधारणीय िाधारण एवं चरवृजद्ध धयाज
तवकाि िमिलीय मचत्रों के पररमाप एवं क्षेत्र
कृतष तवज्ञान, उद्यान तवज्ञान, वातनकी एवं पशुपालन राजस्थान आाँकड़ों का तवश्लेषण (िारणी, िण्ड–आरेख, रेखीय आलेख,
के तवशेष िंििण में पाई-चाटण )
तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी तवकाि राजस्थान के तवशेष िंििण में माध्य (िमांिर, गुणोत्तर एवं हरात्मक), माध्ध्यका एवं बहुलक
िार्किक तववेचन एवं मानलसक योग्यिा रमचय एवं िंचय
िार्किक दक्षिा (तनगमनात्मक, आगमनात्मक, अपविशनात्मक): प्रातयकिा (िरल िमस्याएाँ)
कथन एवं मान्द्यिाएं समसामधयक घटनाएँ
कथन एवं िकण राजस्थान, िारिीय एवं अन्द्िराणष्ट्रीय महत्त्व की प्रमुख
कथन एवं तनष्कषण िमिामतयक घटनाएाँ एवं मुद्दे
कथन-कायणवाही विणमान में चर्चिि व्यस्, स्थान एवं िंस्थाएाँ
तवश्लेषणात्मक िकणक्षमिा खेल एवं खेलकूि िंबंधी गतितवमधयााँ
मानलसक योग्यिा :
िंख्या/ अक्षर अनुरम,
कूटवाचन (कोडडिग-डीकोडडिग),
िंबंधों िे िंबंमधि िमस्याएाँ
दिशा ज्ञान परीक्षण
िार्किक वेन आरेख
िपणण/पानी प्रतितबभब
आकार और उनके उपतविाजन
:: 6 ::
आर.ए.एस. (मुख्य परीक्षा)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
(क) मुख्य परीक्षा में प्रतवष्ट तकए जाने वाले अभ्यर्थियों की िंख्या, उि वषण में परीक्षा के माध्यम िे िरी जाने वाली ररस्यों की कुल अनुमातनि िंख्या
का 15 गुणा होगी, तकन्द्िु उ् रेंज में उन िमस्ि अभ्यर्थियों को, जजन्द्होंने वही अंक प्राप्ि तकए हैं, जैिा आयोग द्वारा तकिी तनभनिर रेंज के सलए
तनयि तकया जाए, मुख्य परीक्षा में प्रवेश दिया जाएगा।
(ख) सलखखि परीक्षा में तनभनसलखखि चार प्रश्न-पत्र होंगे जो वणणनात्मक/तवश्लेषणात्मक होंगे। अभ्यथी को नीचे िूचीबद्ध िमस्ि प्रश्नपत्र िे ने होंगे ,
जजनमें िंभक्षप्ि, मध्यम, िीघण उत्तर वाले और वणणनात्मक प्रकार के प्रश्नों वाले प्रश्नपत्र िी होंगे। िामान्द्य तहन्द्िी और िामान्द्य अंग्रेजी का स्िरमान
िीतनयर िैकेण्डरी स्िर का होगा। प्रत्येक प्रश्न-पत्र के सलए अनुज्ञाि िमय 3 घण्टे होगा।
प्रश्न-पत्र तवषय अधधकिम अंक समय
I. सामान्य अध्ययन-I 200 3 घण्टे
II. सामान्य अध्ययन-II 200 3 घण्टे
III. सामान्य अध्ययन-III 200 3 घण्टे
IV. सामान्य तहन्दी एवं सामान्य अंग्रेजी 200 3 घण्टे
पाठ्यक्रम
प्रश्न पत्र- ।
● 19वीं िथा 20वीं शिाधिी में िामाजजक-धार्मिक िुधार
सामान्य ज्ञान एवं सामान्य अध्ययन
आन्द्िोलन।
इकाई I - इतिहास
● स्वािंत्र्योत्तर िुदृढीकरण और पुनगणठन- िे शी ररयाििों का
िंड अ - राजस्थान का इतिहास, कला, संस्कृति, सातहत्य
तवलय िथा राज्यों का िाषायी आधार पर पुनगणठन।
परम्परा और धरोहर
● प्रागैतिहासिक काल िे 18वीं शिाधिी के अविान िक
िंड स- आधुतनक तवश्व का इतिहास(1950 ईस्वी िक)
राजस्थान के इतिहाि के प्रमुख युगांिकारी घटनाएं, महत्वपूणण
● पुनजाणगरण व धमण िुधार ।
राजवंश, उनकी प्रशाितनक एवं राजस्व व्यवस्था।
● अमेररकी स्विंत्रिा िंग्राम, फ्ांिीिी रांति 1789 ईस्वी व
● 19वी-20वीं शिाधिी की प्रमुख घटनाए: तकिान एवं जनजाति
औद्योतगक रांति।
आन्द्िोलन, राजनीतिक जागृति, स्विन्द्त्रिा िंग्राम और
● एसशया व अफ्ीका में िाम्राज्यवाि और उपतनवेशवाि।
एकीकरण।
● तवि युिधों का प्रिाव।
● राजस्थान की धरोहरः प्रिशणन व लसलि कलाएाँ, हस्िसशल्प व
वास्िुसशल्प, राजस्थान में तवि तवरािि के प्रमुख स्थल और
इकाई II - अथशव्यवस्था
राजस्थान में पयणटन, मेले, पवण, लोक िंगीि व लोक नृत्य।
िण्ड अ– भारिीय अथशशास्त्र
● राजस्थानी िातहत्य की महत्वपूणण कृतियााँ एवं राजस्थान की
● कृतष- िारिीय कृतष में वृजद्ध एवं उत्पािकिा की प्रवृसत्तयााँ।
बोसलयााँ।
खाद्य प्रिंस्करण क्षेत्र और खाद्य प्रबंधन। कृतषगि िुधार और
● राजस्थान के िंि, लोक िे विा एवं महत्वपूणण तविूतियााँ।
चुनौतियााँ।
िंड ब- भारिीय इतिहास एवं संस्कृति
● औद्योतगक क्षेत्र की प्रवृसत्तयााँ – औद्योतगक नीति एवं औद्योतगक
● िारिीय धरोहर: सिन्द्धु िभ्यिा िे लेकर तिदटश काल िक के
तवत्त। उिारीकरण, वैिीकरण, तनजीकरण और आर्थिक िुधार।
िारि की लसलि कलाएाँ, प्रिशणन कलाएाँ, वास्िुकला एवं
अविंरचना और आर्थिक वृजद्ध ।
िातहत्य।
● स्फीति, कीमिें और मांग/ पूर्िि प्रबंधन ।
● प्राचीन एवं मध्यकालीन िारि के धार्मिक आन्द्िोलन और धमण
● केन्द्र-राज्य तवत्तीय िंबंध और नवीनिम तवत्त आयोग।
िशणन।
राजकोषीय उत्तरिातयत्व एवं बजट प्रबंधन अमधतनयम और
● 19वीं शिाधिी के प्रारंि िे 1965 ईस्वी िक आधुतनक िारि
िारि में राजकोषीय िुधार।
का इतिहाि: महत्वपूणण घटनारम, व्यस्त्व और मुद्दे।
● बजटीय प्रवृतियााँ और राजकोषीय नीति। िारि में कर िुधार।
● िारिीय राष्ट्रीय आन्द्िोलन- इिके तवभिन्द्न चरण व धाराएाँ,
अनुिान- नकि हस्िान्द्िरण और अन्द्य िंबंमधि मुद्दे । राजस्व
प्रमुख योगिानकिाण और िे श के भिन्द्न-भिन्द्न िागों िे
और व्यय की प्रवृतियााँ।
योगिान।
:: 7 ::
● आर्थिक गतितवमधयों में िरकार की िूममका। तनजी, िावणजतनक शेयर बाजार, बहुराष्ट्रीय कभपतनयााँ, तविे शी प्रत्यक्ष तनवेश,
और मेररट वस्िुएाँ। तविे शी िंस्थागि तनवेश।
● िामाजजक क्षेत्र– गरीबी, बेरोजगारी और अिमानिा। स्वास््य ● नेिृत्व के सिद्धांि िथा शैसलयााँ, िमूह व्यवहार, व्यस्गि
िेवा और सशक्षा नीति। प्रिावी तनयामक की िमस्या। आर्थिक व्यवहार, अभिवृसत्त, मूल्य, टीम तनमाणण, अभिप्रेरण के सिद्धांि,
तवकाि में राज्य की िूममका को पुनिाणतषि करना और रोज़गार िंघषण-प्रबंधन, िमय-प्रबंधन, िनाव-प्रबंधन, प्रसशक्षण, तवकाि
उन्द्मुख वृजद्ध व्यूह रचना। िथा आकलन प्रणाली।
िण्ड ब- वैश्वश्वक अथशव्यवस्था ● उद्यममिा – उद्भवन, स्टाटण अप्ि, यूतनकॉनण, उद्यम पूाँजी, एंजल
● वैभिक आर्थिक मुद्दे और प्रवृसत्तयााँ : तवि बैंक, अंिराणष्ट्रीय मुरा तनवेशक।
कोष और तवि व्यापार िंगठन की िूममका। ● अत्यावश्यक िेवाओं का प्रबंधन - सशक्षा प्रबंधन, हेल्थकेयर
● ििि् तवकाि एवं जलवायु पररविणन। िथा वैलनेि प्रबंधन, पयणटन िथा आति्य प्रबंधन।
:: 10 ::
भाग ब- (अंक 50) Part B- Comprehension, Translation & Precis
● िंभक्षप्िीकरण - गद्याविरण का उमचि शीषणक एवं Writing (30 Marks)
लगिग एक-तिहाई शधिों में • Comprehension of an Unseen Passage (250
िंभक्षप्िीकरण (गद्याविरण की शधि Words approximately) 05 Questions based on
िीमा लगिग 150 शधि) the passage. Question No. 05 should
● पल्लवन - तकिी िूस्, काव्य पंस्, प्रसिद्ध कथन preferably be on vocabulary.
आदि का िाव तवस्िार • Translation of five sentences from Hindi to
(शधि िीमा लगिग 100 शधि) English.
● पत्र-लेखन - िामान्द्य कायाणलयी पत्र, कायाणलय • Precis Writing (a short passage of
आिे श, अधणशािकीय पत्र, अनुस्मारक approximately 150-200 words)
● प्रारूप-लेखन - अमधिूचना, तनतविा, पररपत्र, तवज्ञत्प्ि
● अनुवाि – दिए हुए अंग्रेजी अनुच्छे ि का नहििी में Part C- Composition & Letter Writing (30 Marks)
अनुवाि । (शधि िीमा लगिग 75 • Paragraph Writing- Any 01 paragraph out of
शधि) 03 given topics (approximately 200 words)
भाग स- (अंक 20) • Elaboration of a given theme (Any 1 out of 3,
● तकिी िामतयक एवं अन्द्य तवषय पर तनबंध लेखन (शधि िीमा approximately 150 words)
लगिग 250 शधि) • Letter Writing or Report Writing
(approximately 150 words)
General English (Total marks 80)
Part A- Grammar & Usage (20 Marks)
• Correction of Sentences: 10 sentences for
correction with errors related to: Articles &
Determiners
• Prepositions
• Tenses & Sequence of Tenses
• Modals
• Voice- Active & Passive
• Narration- Direct & Indirect
• Synonyms & Antonyms
• Phrasal Verbs & Idioms
• One Word Substitute
• Words often Confused or Misused
:: 11 ::
Rajasthan Judicial Service (RJS)
Preliminary Exam
Scheme of Preliminary Examination :
Part Subject No. of Questions Marks Time
(1) LAW
(2) Hindi Proficiency 100 100 2 Hours
(3) English Proficiency
Note :
1. All questions will be objective multiple choice type.
2. There will be no negative marking.
Syllabus
:: 12 ::
Rajasthan Judicial Service (RJS)
Main Exam
Syllabus
Law Paper-II
The Code of Criminal Procedure, 1973, The indian
Evidence Act, 1872, The indian penal Code, 1860,
The Juvenile Justice (Care and protection of
Children) Act, 2015, The Negotiable lnstruments
Act, 1881 (Chapter XVII), The probation of
Offenders Act, 1958, Protection of Women from
Domestic Violence Act, 2005, The lndecent
Representation of Women (Prohibition) Act, 1986,
The protection of Children from Sexual Offences
Act, 2012, The Sexual Harassment of Women at
Workplace (prevention, prohibition and Redressal)
Act, 2013, Framing of Charge /Judgment Writing.
:: 13 ::
राजस्थान पुललस उपतनरीक्षक (SI)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
प्रश्न-पत्र तवषय प्रश्नों की संख्या अधधकिम अंक समय
I. िामान्द्य तहन्द्िी 100 200 2 घण्टे
II. िामान्द्य ज्ञान िथा िामान्द्य तवज्ञान 100 200 2 घण्टे
नोट :-
1. मूल्यांकन में ऋणात्मक अंकन तकया जाएगा, जजिमें प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 अंक काटे जाएंगे।
पाठ्यक्रम
प्रश्न-पत्र प्रथम
(सामान्य तहन्दी)
1. शब्द रचना िंमध एवं िंमध तवच्छे ि, िमाि, उपिगण, प्रत्यय
2. शब्द प्रकार i. ित्िम, अद्धण ित्िम, िद्भव, िे शज, तविे शी
ii. िंज्ञा, िवणनाम, तवशेषण, तरया, अव्यय (तरया तवशेषण,
िंबंध िूचक, तवस्मयबोधक, तनपाि)
:: 14 ::
प्रश्न-पत्र तििीय
सामान्य ज्ञान िथा सामान्य तवज्ञान राजस्थान का भूगोल
राजस्थान का इतिहास, कला, संस्कृति, सातहत्य, प्रमुख िौतिक तवशेषिाएाँ और मुख्य िू–िौतिक तविाग
राजस्थान के प्राकृतिक िंिाधन
परम्परा एवं तवरासि
जलवायु, प्राकृतिक वनस्पति, वन, वन्द्य जीव-जन्द्िु एवं जैव-
राजस्थान के इतिहाि की महत्त्वपूणण ऐतिहासिक घटनाएाँ, प्रमुख
तवतवधिा
राजवंश, उनकी प्रशाितनक व राजस्व व्यवस्था। िामाजजक-
प्रमुख सििचाई पररयोजनाएाँ
िांस्कृतिक मुद्दे
खान एवं खतनज िभपिाएाँ
स्विंत्रिा आन्द्िोलन, जनजागरण व राजनीतिक एकीकरण
जनिंख्या
स्थापत्य कला की प्रमुख तवशेषिाएाँ– तकले एवं स्मारक
प्रमुख उद्योग एवं औद्योतगक तवकाि की िभिावनाएाँ
कलाएाँ, मचत्रकलाएाँ और हस्िसशल्प
राजस्थानी िातहत्य की महत्त्वपूणण कृतियााँ, क्षेत्रीय बोसलयााँ
भारिीय संतवधान, राजनीतिक व्यवस्था
मेले, त्योहार, लोक िंगीि एवं लोक नृत्य एवं शासन प्रणाली
राजस्थानी िंस्कृति, परभपरा एवं तवरािि संवैधातनक तवकास एवं भारिीय संतवधान :
राजस्थान के धार्मिक आन्द्िोलन, िंि एवं लोक िे विा िारिीय शािन अमधतनयम- 1919 एवं 1935, िंतवधान ििा,
महत्त्वपूणण पयणटन स्थल िारिीय िंतवधान की प्रकृति, प्रस्िावना (उद्दे सशका), मौसलक
राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व अमधकार, राज्य के नीति तनिे शक सिद्धांि, मौसलक किणव्य, िंघीय
भारि का इतिहास ढााँचा, िंवैधातनक िंशोधन, आपािकालीन प्रावधान, जनतहि
प्राचीनकाल एवं मध्यकाल :- यामचका और न्द्यातयक पुनरवलोकन।
प्राचीन एवं मध्यकालीन िारि के इतिहाि की प्रमुख तवशेषिाएाँ एवं भारिीय राजनीतिक व्यवस्था एवं शासन :
महत्त्वपूणण ऐतिहासिक घटनाएाँ िारि राज्य की प्रकृति, िारि में लोकिंत्र, राज्यों का पुनगणठन,
कला, िंस्कृति, िातहत्य एवं स्थापत्य गठबंधन िरकारें, राजनीतिक िल, राष्ट्रीय एकीकरण
प्रमुख राजवंश, उनकी प्रशाितनक िामाजजक व आर्थिक व्यवस्था। िंघीय एवं राज्य कायणपासलका, िंघीय एवं राज्य तवधान मण्डल,
िामाजजक-िांस्कृतिक मुद्दे, प्रमुख आन्द्िोलन न्द्यायपासलका
आधुतनक काल : राष्ट्रपति, िंिि, िवोच्च न्द्यायालय, तनवाणचन आयोग, तनयंत्रक एवं
आधुतनक िारि का इतिहाि (18वीं शिाधिी के मध्य िे विणमान महालेखा परीक्षक, योजना आयोग,
िक)– प्रमुख घटनाएाँ, व्यस्त्व एवं मुद्दे राष्ट्रीय तवकाि पररषि्, मुख्य ििकणिा आयु्, मुख्य िूचना
स्विंत्रिा िंघषण एवं िारिीय राष्ट्रीय आन्द्िोलन- तवभिन्द्न अवस्थाएाँ, आयु्, लोकपाल एवं राष्ट्रीय मानवामधकार आयोग
इनमें िे श के तवभिन्द्न क्षेत्रों के योगिानकिाण एवं उनका योगिान स्थानीय स्वायत्त शािन एवं पंचायिी राज
19वीं एवं 20वीं शिाधिी में िामाजजक एवं धार्मिक िुधार लोक नीति एवं अधधकार :
आन्द्िोलन लोक कल्याणकारी राज्य के रूप में राष्ट्रीय लोकनीति
स्वािंत्र्योत्तर काल में राष्ट्रीय एकीकरण एवं पुनगणठन तवभिन्द्न तवमधक अमधकार एवं नागररक अमधकार-पत्र
राजस्थान की राजनीतिक
तवश्व एवं भारि का भूगोल
एवं प्रशासतनक व्यवस्था
तवश्व का भूगोल :
राज्यपाल, मुख्यमंत्री, राज्य तवधानििा, उच्च न्द्यायालय, राजस्थान
प्रमुख िौतिक तवशेषिाएाँ
लोक िेवा आयोग, जजला प्रशािन, राज्य मानवामधकार आयोग,
पयाणवरणीय एवं पाररम्स्थतिकीय मुद्दे
लोकायु्, राज्य तनवाणचन आयोग, राज्य िूचना आयोग
वन्द्य जीव-जन्द्िु एवं जैव-तवतवधिा
लोक नीति, तवमधक अमधकार एवं नागररक अमधकार-पत्र
अन्द्िराणष्ट्रीय जलमागण प्रमुख औद्योतगक क्षेत्र
मतहला एवं बाल अपराध िंबंधी कानूनी प्रावधानों/तनयमों की
भारि का भूगोल : िामान्द्य जानकारी
प्रमुख िौतिक तवशेषिाएाँ और मुख्य िू–िौतिक तविाजन
अथशशास्त्रीय अवधारणाएँ
कृतष एवं कृतष आधाररि गतितवमधयााँ
खतनज-लोहा, मैंगनीज, कोयला, खतनज िेल और गैि, आणतवक एवं भारिीय अथशव्यवस्था
खतनज अथशशास्त्र के मूलभूि लसिान्ि :
प्रमुख उद्योग एवं औद्योतगक तवकाि बजट तनमाणण, बैंनकिग, लोक-तवत्त, राष्ट्रीय आय, िंवृजद्ध एवं तवकाि
पयाणवरणीय िमस्याएाँ िथा पाररम्स्थतिकीय मुद्दे स्टॉक एक्िचेंज एवं शेयर बाजार
:: 15 ::
राजकोषीय एवं मौदरक नीतियााँ िार्किक तववेचन एवं मानलसक योग्यिा
िम्धिडी, लोक तविरण प्रणाली िार्किक िक्षिा (तनगमनात्मक, आगमनात्मक, अपविणनात्मक):-
ई-कॉमिण
कथन एवं मान्द्यिाएाँ, कथन एवं िकण, कथन एवं तनष्कषण, कथन-
मुरास्फीति- अवधारणा, प्रिाव एवं तनयंत्रण िंत्र
कायणवाही
आर्थिक तवकास एवं आयोजन : तवश्लेषणात्मक िकणक्षमिा
पंचवषीय योजना – लक्ष्य, रणनीति एवं उपलम्धधयााँ
अथणव्यवस्था के प्रमुख क्षेत्र :- कृतष, उद्योग, िेवा एवं व्यापार,
मानलसक योग्यिा
िंख्या श्रेणी, अक्षर श्रेणी, बेमेल छााँटना, कूटवाचन (कोडडिग-
विणमान म्स्थति, मुद्दे एवं पहल
डीकोडडिग), िंबंधों, आकृतियों एवं उनके उपतविाजन िे जुड़ी
प्रमुख आर्थिक िमस्याएाँ एवं िरकार की पहल, आर्थिक िुधार एवं
िमस्याएाँ
उिारीकरण
मानव संसाधन एवं आर्थिक तवकास : आधारभूि संख्यात्मक दक्षिा
मानव तवकाि िूचकांक गभणिीय एवं िांख्यकीय तवश्लेषण का प्रारम्भिक ज्ञान
गरीबी एवं बेरोजगारी अवधारणा, प्रकार, कारण, तनिान एवं िंख्या िे जुड़ी िमस्याएाँ व पररमाण का रम, अनुपाि िथा
विणमान फ्लेगसशप योजनाएाँ िमानुपाि, प्रतिशि, िाधारण एवं चरवृजद्ध धयाज, आाँकड़ों का
सामाजजक न्याय एवं अधधकाररिा : तवश्लेषण (िारणी, िण्ड-आरेख, रेखामचत्र, पाई-चाटण )
कमजोर वगों के सलए प्रावधान समसामधयक घटनाएँ
राजस्थान की अथशव्यवस्था राजस्थान राज्यस्िरीय, राष्ट्रीय एवं अन्द्िराणष्ट्रीय महत्त्व की प्रमुख
अथणव्यवस्था का वृहि् पररदृश्य िमिामतयक घटनाएाँ एवं मुद्दे
कृतष, उद्योग व िेवा क्षेत्र के प्रमुख मुद्दे विणमान में चर्चिि व्यस् एवं स्थान
िंवृजद्ध, तवकाि एवं आयोजना खेल एवं खेलकूि िंबंधी गतितवमधयााँ
आधारिूि िंरचना एवं िंिाधन
प्रमुख तवकाि पररयोजनाएाँ
कायणरम एवं योजनाएाँ-अनुिूमचि जाति., अनुिूमचि जनजाति,
तपछड़ा वगण, अल्पिंख्यकों, तनःश्जनों, तनराभश्रिों, मतहलाओं,
बच्चों, वृद्धजनों, कृषकों एवं श्रममकों के सलए राजकीय
कल्याणकारी योजनाएाँ
तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी
तवज्ञान के िामान्द्य आधारिूि ित्त्व
इलेक्रॉतनक्ि, कभप्यूटिण, िूचना एवं िंचार प्रौद्योतगकी
उपग्रह एवं अंिररक्ष प्रौद्योतगकी
रक्षा-प्रौद्योतगकी
नैनो-प्रौद्योतगकी
मानव शरीर, आहार एवं पोषण, स्वास््य िे खिाल
पयाणवरणीय एवं पाररम्स्थकीय पररविणन एवं इनके प्रिाव
जैव-तवतवधिा, जैव-प्रौद्योतगकी एवं आनुवंसशकीय अभियांतत्रकी
राजस्थान के तवशेष िंििण में कृतष तवज्ञान, उद्यान-तवज्ञान, वातनकी
एवं पशुपालन
राजस्थान में तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी तवकाि
:: 16 ::
वनपाल एवं वनरक्षक
पाठ्यक्रम
वनपाल वनरक्षक
राजस्थान वन अधीनस्थ सेवा तनयम-2015 के तनयम-27 एवं राजस्थान वन अधीनस्थ सेवा तनयम-2015 के तनयम-27 एवं
अनुसूची-IV के अनुसार तनम्नानुसार है– अनुसूची-IV के अनुसार तनम्नानुसार है–
राजस्थान राज्य के तवलशष्ट संदभश के साथ सीतनयर सैकण्डरी स्िर राजस्थान राज्य के तवलशष्ट संदभश के साथ माध्यधमक स्िर के
के सामान्य ज्ञान, जजसमें दै तनक तवज्ञान, गश्वणि, सामाजजक सामान्य ज्ञान, जजसमें दै तनक तवज्ञान, गश्वणि, सामाजजक अध्ययन,
अध्ययन, भूगोल, इतिहास, संस्कृति, कला, समसामधयक तवषय भूगोल, इतिहास, संस्कृति, कला, समसामधयक तवषय आटद
आटद समातवष्ट हों, पर वस्िुपरक प्रकार के प्रश्न। समातवष्ट हों, पर वस्िुपरक प्रकार के प्रश्न।
उत्कषश िारा आधधकाररक पाठ्यक्रम के तबन्ुओं के अनुरूप तवस्िृि तकया
गया पाठ्यक्रम
भारिीय इतिहास तवश्व एवं भारि का भूगोल
सििधु घाटी िभ्यिा एवं िमकालीन िभ्यिाएाँ िौरमण्डल
वैदिक कालीन िातहत्य वायुमण्डल
बौद्ध एवं जैन धमण का उद्भव स्थलमण्डल
जलमण्डल
महाजनपिकाल
ज्वालामुखी
िारि पर तविे शी आरमण
िारि की म्स्थति एवं तवस्िार
मौयण िाम्राज्य िारि का िौतिक प्रिे श
गुप्िकाल िारि का अपवाह िंत्र
दिल्ली िल्िनि शािन काल िारि की प्रमुख निी जल पररयोजनाएाँ
मुगलकाल िारि की जलवायु
िामाजजक और धार्मिक आंिोलन प्राकृतिक वनस्पति
िारि में वन्द्यजीव िंरक्षण
िस् एवं िूफी आंिोलन
खतनज िंिाधन
िारिीय स्विंत्रिा िंग्राम
िारि के प्रमुख उद्योग
:: 17 ::
राजस्थान का इतिहास एवं कला संस्कृति राज्य मानवामधकार आयोग
राजस्थान के इतिहाि की प्रमुख घटनाएाँ, प्रमुख राजवंश राज्य लोकायु्
स्वाधीनिा िंग्राम िूचना आयोग
1857 की रांति पंचायिी राज व्यवस्था एवं नगरीय स्वशािन
प्रजामण्डल आंिोलन जजला प्रशािन
तकिान आंिोलन
जनजाति आंिोलन तवज्ञान
राजस्थान का एकीकरण मानव शरीर
प्रमुख व्यस्त्व आहार एवं पोषण
रूगण मानव रोग
छिररयााँ परमाणु एवं अणु
हवेसलयााँ पिाथण
मंदिर एवं प्रमुख पयणटन स्थल रािायतनक अभितरया एवं रािायतनक िमीकरण
मचत्रकला काबणन एवं उिके यौतगक
वस्त्र एवं आिूषण तनणणय तनमाणण एवं तवज्ञान
मेले एवं त्योहार आधारिूि िौतिक तवज्ञान
िंि-िभप्रिाय गति एवं बल
लोक िे विा एवं िे तवयााँ कायण ऊजाण एवं शस्
नृत्य प्रकाश
हस्िकलाएाँ तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी
राजस्थान का भूगोल जीव जंिुओं की रूतनया
राजस्थान की िौगोसलक म्स्थति एवं तवस्िार पयाणवरण िंरक्षण
राजस्थान की जलवायु एवं ममदियााँ प्रमुख आतवष्कार एवं आतवष्कारक
राजस्थान की वनस्पति एवं िंिाधन
जल िंिाधन एवं सििचाई पररयोजना िथा प्रमुख बााँध गश्वणि
राजस्थान के वन्द्य जीव अियारण्य िंख्या पद्धति (Number System)
राजस्थान की खतनज िभपिा िरलीकरण (Simplification)
राजस्थान की कृतष एवं फिले अनुपाि-िमानुपाि (Ratio Proportion)
राजस्थान का पररवहन प्रतिशि (Percentage)
राजस्थान का पशुपालन ममश्रण (Mixtures)
राजस्थान के प्रमुख िामाजजक तवकाि योजनाएाँ लाि एवं हातन (profit and loss)
भारिीय एवं राजस्थान राजव्यवस्था औिि (Average)
िंतवधान का तनमाणण िाधारण धयाज ( Simple interest)
िंतवधान की अनुिूमचयााँ एवं िंतवधान के स्रोि चरवृजद्ध धयाज (Compound interest)
प्रस्िावना िाझा (Partnership)
मूल अमधकार क्षेत्रममति (Mensuration)
नीति तनिे शक ित्त्व िमय एवं कायण (Time and Work)
मूल किणव्य िमय चाल और दूरी (Time Speed and
िंतवधान िंशोधन Distance)
िंिि तवतवध या गभणिीय िंतरयाएाँ (Mathematical
राष्ट्रपति Operations)
प्रधानमंत्री एवं मंतत्रपररषि्
प्रमुख अनुच्छे ि ररजननिग
राज्यपाल रम परीक्षण (Ranking Test)
मुख्यमंत्री एवं मंतत्रपररषि् दिशा परीक्षण (Direction Test)
िमचवालय एवं मुख्य िमचव र् िभबन्द्ध (Blood Relation)
उच्च न्द्यायालय अंग्रेजी वणणमाला (English Alphabetical Series)
लोकिेवा आयोग कोडडिग-मडकोडडिग (Coding Decoding)
राजस्थान का तनवाणचन आयोग
शृंखला (Series)
:: 18 ::
लुप्ि िंख्या (Missing Numbers) समसामधयक घटनाएँ
शधिों का िार्किक रम (Logical Sequence Of Words) राजस्थान, राष्ट्रीय एवं अंिराणष्ट्रीय महत्वपूणण घटनाएाँ
आकृतियों की गणना (Counting Figures) चचाण में रहने वाले व्यस् एवं स्थान, खेल िे िंबंमधि
वेन आरेख (Venn Diagram) गतितवमधयााँ।
वगीकरण (Classification)
िहिंबंध (Analogy)
Miscellaneous (तवतवध)
:: 19 ::
ग्राम तवकास अधधकारी प्रारंश्वभक परीक्षा (VDO Pre)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
क्र.सं. प्रश्नों की संख्या अधधकिम अंक समय
1. 100 100 2 घण्टे
नोट :-
1. प्रश्न-पत्र में ििी प्रश्न बहुतवकल्पीय होंगे िथा ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. ग्राम तवकाि अमधकारी के पिों पर ििी हेिु परीक्षा 2 चरणों में आयोजजि की जाएगी, जजिमें प्रथम चरण में प्रारम्भिक परीक्षा का आयोजन तकया
जाएगा िथा तद्विीय चरण में मुख्य परीक्षा का आयोजन होगा।
पाठ्यक्रम
उत्कषश िारा आधधकाररक पाठ्यक्रम के तबन्ुओं के अनुरूप तवस्िृि तकया गया पाठ्यक्रम
:: 21 ::
Framing Questions Including ‘Wh’ Questions िमीकरण (Equations)
Transformation of Sentences- Change of एक तबन्द्रू पर बनने वाले कोण एवं रेखाएाँ (Angles and
Degree lines at a point)
Sequence of Tenses िरल रेखीय आकृतियााँ : तत्रिुज (Straight Line Figures :
10. तहन्दी Triangle)
वणण तवचार िरल रेखीय आकृतियााँ : चिुिुणज (Quadrilateral)
िंज्ञा वृत्त (Circle)
िवणनाम िमिलीय आकृतियााँ का पररमाप एवं क्षेत्रफल (Perimeter
तवशेषण and Area of Plane Figures)
तरया : अकमणक, िकमणक एवं पूवणकासलक तरयाएाँ ठोि आकृतियों का क्षेत्रफल एवं आयिन (Volume and
सलिग, वचन एवं काल Area of Solid Figures)
वाच्य तत्रकोणममिी (Trigonometry)
वाक्य रचना एवं वाक्यों के प्रकार िथा पिबन्द्ध िांम्ख्यकीय माध्य : माध्य, माध्ध्यका एवं बहुलक (Statistical
अव्यय (अतवकारी शधि) Averages : Mean, Median & Mode)
कारक 12. राजस्थान राजव्यवस्था
िध्न्द्ध एवं िध्न्द्ध-तवच्छे ि राज्यस्िरीय प्रशािन (राज्यपाल, मुख्यमंत्री, राज्य तवधानििा)
िमाि जजला स्िरीय प्रशािन
उपिगण िहिील स्िरीय प्रशािन
प्रत्यय पंचायि स्िरीय प्रशािन
िमश्रुति भिन्द्नाथणक शधि (शधि-युग्म) न्द्यातयक प्रशािन व अन्द्य प्रशाितनक इकाइयााँ
पयाणयवाची शधि लोक नीति, तवमधक अमधकार एवं नागररक अमधकार
तवलोम / तवपरीिाथणक शधि / प्रतिलोम राजस्थान में स्थानीय स्वशािन
वाक्यांश के सलए प्रयु् एक शधि (एकल शधि) 13. कम््यूटर का बुतनयादी ज्ञान
अनेकाथणक शधि कभप्यूटर का िामान्द्य पररचय
एकाथणक प्रिीि होने वाले / िमानाथणक शधि इनपुट मडवाइि
स्रोि के आधार पर शधिों के वगण : ित्िम / िद्भव / िे शज / आउटपुट मडवाइि
तविे शी शधि िी.पी.यू.
तवराम मचह्न मेमोरी (स्मृति)
शधि शुजद्ध (विणनी शुजद्ध) िॉफ्टवेयर
वाक्य िभबन्द्धी अशुजद्धयााँ ऑपरेटटिग सिस्टम
मुहावरे एवं लोकोस्यााँ एम.एि.वडण
11. गश्वणि एम.एि. एक्िेल
िंख्या पद्धति (Number System) एम.एि. पॉवर पॉइंट
िशमलव एवं भिन्द्न (Decimals and Fractions) कभप्यूटर नेटवकण
पूणाांकों के घाि एवं घािांक (Powers and Exponents of इन्द्टरनेट
Integers)
वगण एवं वगणमूल (Square & Square Root)
महत्तम िमापविणक एवं लघूत्तम िमापवत्यण (H.C.F.&L.C.M)
औिि (Average)
िाझा (Partnership)
अनुपाि एवं िमानुपाि (Ratio & Proportion)
प्रतिशििा (Percentage)
लाि-हातन (Profit & Loss)
बट् टा (Discount)
िरल धयाज (Simple Interest)
चरवृजद्ध धयाज (Compound Interest)
िमय, दूरी एवं चाल (Time, Distance and Speed)
िमय, काम एवं मजदूरी (Time, Work & Wages)
गुणनखण्ड (Factors)
:: 22 ::
ग्राम तवकास अधधकारी मुख्य परीक्षा (VDO Mains)
पाठ्यक्रम
(ii.) िारि का पयाणवरण व वन्द्य जीवन, पाररम्स्थतिकी
(1) भाषा ज्ञान:- अंक-50 (इकोलॉजी)
(i.) सामान्य तहन्दी :- अंक- 30 (iii.) राजस्थान का िौगोसलक पररदृश्य- मौिम, वनस्पति,
िंमध एवं िंमध तवच्छे ि, िमाि, उपिगण, प्रत्यय, पयाणयवाची िथा ममिी के प्रकार, िौगोसलक क्षेत्र, मानव िंिाधन, जनिंख्या की
तवलोम शधि, शधि युग्म का अथणिेि, एक वाक्यांश के सलए एक िमस्यायें, बेरोजगारी, गरीबी, अकाल व िूखा, बढिा हुआ
िाथणक शधि, शधि-शुजद्ध, वाक्य-शुजद्ध, मुहावरे, लोकोस्यां, रेतगस्िान, राजस्थान के प्राकृ तिक िंिाधन-खतनज व खान,
पाररिातषक शधिावली। वन, िूमम, पानी, पशु िभपिा, वन्द्य जीवन एवं वन िंरक्षण,
(ii.) अंग्रेजी:- अंक-20 उजाण िमस्यायें, ऊजाण की परभपरागि एवं गैर परभपरागि स्त्रोि।
Question based on grammer (Sr. secondary (5) राजस्थान के संदभश में कृतष व आर्थिक संसाधन:- अंक-30
exam. level) राजस्थान की खाद्य व व्याविातयक फिले, कृतष आधाररि
Question (Multipurpose choice) based on उद्योग, वृहि सििचाई एवं निी घाटी पररयोजनाएाँ, बंजर िूमम व
paragraph. िूखा क्षेत्र तवकाि पररयोजनाएाँ, इजन्द्िरा गााँधी नहर पररयोजना,
(2) गश्वणि:- अंक-40 उद्योगों का तवकाि व उनका स्थान, कच्ची िामग्री पर आधाररि
िशमलव एवं भिन्द्न, प्रतिशि, अनुपाि एवं िमानुपाि, औिि, उद्योग, खतनज आधाररि उद्योग, लघु एवं ग्रामोद्योग, तनयाणि
धयाज, लाि-हातन, छू ट, पररममति, िमय एवं दूरी, अनुपाि एवं िामग्री, राजस्थानी हस्िकला, आदिवािी और उनकी अथण
िमय, िाझा, तकश्िों में िुगिान, चरवृजद्ध धयाज, वृजद्ध एवं व्यवस्था, तवभिन्द्न आर्थिक योजनाएाँ, तवकाि िंस्थाएाँ, िहकारी
ह्राि िर, बहुपि के गुणन खण्ड, बहुपिों के महत्तम आंिोलन, लघु उद्यम एवं तवत्तीय िंस्थाएाँ, िंतवधान के 73 वें
िमापविणक एवं लघुत्तम िमापवत्यण, िो चरों वाले रैखखक िंशोधन के अनुरूप पंचायिी राज िंस्थाओं की िूममका।
िमीकरण, केन्द्रीय प्रवृति के माप, माध्य तवचलन, चिुिुणज, (6) इतिहास और संस्कृति :- अंक-30
िारिीय राजनैतिक व िांस्कृतिक इतिहाि के लेंडमाकण , मुख्य
वृि, चाप और उिके द्वारा अंिररि कोण, ज्याममतिय रचनाएाँ।
स्मारक व िातहत्त्यक कायण, पुनणजागरण, राष्ट्रीय एकिा व
(3) सामान्य ज्ञान:- अंक-20
स्विन्द्त्रिा के सलए िंघषण। राजस्थान के इतिहाि व िंस्कृति
(i.) सम सामाधयक घटनायें- अंक- 10
तवशेष के िन्द्ििण में:
अन्द्िराणष्ट्रीय, राष्ट्रीय व राज्य स्िर पर प्रमुख िम िामतयक मुद्दे (i.) मध्यकालीन पृष्ठिूमम
एवं घटनायें िथा उनिे िंबंमधि िंगठन, िंस्थायें एवं व्यस्त्व। (ii.) िामाजजक आर्थिक जीवन व िंगठन
(ii.) सामान्य तवज्ञान- अंक- 10 (iii.) स्विंत्रिा आंिोलन व राजनैतिक जाग्रति
िामान्द्य तवज्ञान के वे प्रश्न जो दिन-प्रतिदिन के अनुिवों और (iv.) राजनैतिक एकिा
तवश्लेषणों पर आधाररि हों और जजनिे तवज्ञान की िमझ और (v.) बोसलयााँ व िातहत्य
परख होिी हों। इन प्रश्नों में िे ऐिे प्रश्न िी शाममल होंगे जजििे (vi.) िंगीि, नृत्य व नाटक
परीक्षाथी की इलेक्रॉतनक्ि, दूर-िंचार, िेटेलाईट और उिी (vii.) धार्मिक तविाि, लोक परभपरा, िंि, कतव, वीर पुरूष,
प्रकार के दूिरे मुद्दों पर ज्ञान की परख की जा िके। लोक िे विा व लोक िे वीयााँ
(4) भूगोल और प्राकृतिक संसाधन:- अंक- 30 (viii.) हस्िकला
(i.) िंिार के व्यापक िौगोसलक क्षेत्र, महत्वपूणण स्थान, नदियााँ, (ix.) मेले व त्योहार, रीति ररवाज, पोषाक, आिूषण,
पहाड़, महाद्वीप तवशेषिाएाँ आदिवािी व जनजाति के िन्द्ििण में।
:: 23 ::
राजस्थान पुललस कॉन्स्टे बल
उत्कर्ष द्वारा आधिकाररक पाठ्यक्रम के बिन्दुओं के अनुरूप बिस्तृत बकया गया पाठ्यक्रम
:: 26 ::
पटवार
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
क्र.सं. तवषय भारांश लगभग प्रश्नों की संख्या कुल अंक
1. िामान्द्य तवज्ञान; िारिीय इतिहाि, राजव्यवस्था एवं िूगोल; िामान्द्य ज्ञान, 25 38 76
िमिामतयक मामले
2. राजस्थान का िूगोल, इतिहाि, िंस्कृति एवं राजव्यवस्था 20 30 60
3. िामान्द्य अंग्रेजी एवं तहन्द्िी 15 22 44
4. मानसिक योग्यिा एवं िार्किक तववेचन, आधारिूि िंख्यात्मक िक्षिा 30 45 90
5. कभप्यूटर के मूलिूि सिद्धांि 10 15 30
कुल 100 150 300
परीक्षा में तनभनसलखखि तवषयों को शाममल करिे हुए 3 घंटे की अवमध का एक प्रश्न-पत्र होगा।
नोट : 1. अभ्यर्थियों द्वारा परीक्षा में प्राप्ि अंकों को उनकी योग्यिा रम अवधाररि करने के सलए िंगभणि तकया जाएगा।
2. प्रश्न पत्र में बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे। मूल्यांकन में ऋणात्मक अंकन तकया जाएगा, जजिमें प्रत्येक गलि उत्तर के सलए
1/3 अंक काटे जाएाँगे।
पाठ्यक्रम
1. सामान्य तवज्ञान; भारिीय इतिहास, राजव्यवस्था एवं 3. सामान्य अंग्रेजी एवं तहन्दी
भूगोल; सामान्य ज्ञान, समसामधयक मामले (i) सामान्य तहन्दी –
तवज्ञान के िामान्द्य आधारिूि ित्त्व एवं िै तनक तवज्ञान, मानव दिए गए शधिों की िंमध एवं शधिों का िंमध-तवच्छे ि
शरीर, आहार एवं पोषण, स्वास््य िे खिाल उपिगण एवं प्रत्यय : इनके िंयोग िे शधि-िंरचना िथा शधिों िे
प्राचीन एवं मध्यकालीन िारि के इतिहाि की प्रमुख उपिगण एवं प्रत्यय को पृथक् करना, इनकी पहचान
तवशेषिाएाँ एवं महत्त्वपूणण ऐतिहासिक (18वीं शिाधिी के मध्य िमस्ि (िामासिक) पि की रचना करना, िमस्ि (िामासिक)
िे विणमान िक) घटनाएाँ पि का तवग्रह करना
िारिीय िंतवधान, राजनीतिक व्यवस्था एवं शािन प्रणाली, शधि युग्मों का अथणिेि।
िंवैधातनक तवकाि पयाणयवाची शधि और तवलोम शधि
िारि की िौगोसलक तवशेषिाएाँ, पयाणवरणीय एवं
शधि शुजद्ध - दिए गए अशुद्ध शधिों को शुद्ध सलखना
पाररम्स्थतिकीय पररविणन एवं इनके प्रिाव
वाक्य शुजद्ध - विणनी िंबंधी अशुजद्धयों को छोड़कर वाक्य
िमिामतयक राष्ट्रीय घटनाएाँ
िंबंधी अन्द्य व्याकरणीय अशुजद्धयों का शुद्धीकरण
2. राजस्थान का भूगोल, इतिहास, संस्कृति एवं राजव्यवस्था
वाक्यांश के सलए एक उपयु् शधि
राजस्थान के इतिहाि की महत्त्वपूणण ऐतिहासिक घटनाएाँ
पाररिातषक शधिावली-प्रशािन िे िंबंमधि अंग्रेजी शधिों के
राजस्थान की प्रशाितनक व्यवस्था राज्यपाल,
राज्यतवधानििा, उच्च न्द्यायालय, राजस्थान लोक िेवा िमकक्ष तहन्द्िी शधि
आयोग, जजला प्रशािन, राज्य मानवामधकार आयोग, राज्य मुहावरे एवं लोकोस्
तनवाणचन आयोग, लोकायु् राज्य िूचना आयोग, लोक नीति। (ii) General English
िामाजजक-िांस्कृतिक मुद्दे। Comprehension of unseen passage
स्विंत्रिा आंिोलन, जन-जागरण एवं राजनीतिक एकीकरण। Correction of common erros; correct usage
लोककलाएाँ, मचत्रकलाएाँ और हस्िसशल्प एवं स्थापत्य Synonym/antonym
मेले, त्योहार, लोकिंगीि एवं लोकनृत्य। Phrases and idioms
राजस्थानी िंस्कृति एवं तवरािि, िातहत्य 4. मानलसक योग्यिा एवं िार्किक तववेचन, आधारभूि
राजस्थान के धार्मिक आंिोलन, िंि एवं लोकिे विा संख्यात्मक दक्षिा
महत्त्वपूणण पयणटन स्थल। शृंखला बनाना/िादृश्यिा परीक्षण
राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व मचत्र मैदरक्ि के प्रश्न, वगीकरण
अंग्रेजी वणणमाला परीक्षण
कथन एवं तनष्कषण
:: 27 ::
र्-िंबंध 5. कम््यूटर के मूलभूि लसिांि –
कोडडिग-मडकोडडिग कभप्यूटर की तवशेषिाएाँ
दिशा बोध परीक्षण कभप्यूटर िंगठन – RAM, ROM, फाइल सिस्टम, इनपुट
बैठक व्यवस्था मडवाइि ितहि
इनपुट-आउटपुट कभप्यूटर िॉफ्टवेयर-हाडणवेयर एवं िॉफ्टवेयर के मध्य िंबंध
िंख्या रम एवं िमय अनुरम ऑपरेटटिग सिस्टम
तनणणय क्षमिा एम.एि. ऑतफि (वडण, एक्िेल/स्प्रेडशीट, पावर पॉइंट का
शधिों की िार्किक व्यवस्था एक्िपोज़र)
लुप्ि अक्षर/िंख्या को ित्न्द्नतवष्ट करना
गभणिीय िंतरयाएाँ, औिि, अनुपाि
क्षेत्रफल एवं आयिन
प्रतिशि
िाधारण धयाज और चरवृजद्ध धयाज
ऐतकक तनयम
लाि एवं हातन
:: 28 ::
Rajasthan High Court LDC
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
क्र.सं. तवषय प्रश्नों की संख्या कुल अंक
1. िामान्द्य तहन्द्िी 50 100
2. िामान्द्य अंग्रेजी 50 100
3. िामान्द्य ज्ञान 50 100
कुल 150 300
नोट :
1. सलखखि परीक्षा ओ.एम.आर. उत्तर पुध्स्िका के माध्यम िे आयोजजि की जाएगी।
2. सलखखि परीक्षा में गलि उत्तरों के सलए कोई नकारात्मक अंकन नहीं होगा।
पाठ्यक्रम
तहन्दी
िंमध, िंमध के िेि और िंमध तवच्छे ि Confusable Words
िमाि, िमाि के िेि, तवग्रह और िामासिक पिों की रचना Idioms & Phrases
उपिगण
प्रत्यय General Knowledge
पयाणयवाची शधि Current Affairs
तवपरीिाथणक (तवलोम) शधि Geography and Natural Resources
अनेकाथणक शधि History and Culture of Rajasthan
शधि-युग्म/ िमश्रुि शधि
शधि-शुजद्ध
वाक्य-शुजद्ध
वाच्य
वाक्यांश के सलए एक िाथणक शधि
मुहावरे और लोकोस्यााँ
English
Improvement of sentences
Tenses/Sequences of Tenses
Voice : Active & Passive
Narration : Direct and Indirect
Transformation of Sentences : Assertive to
Negative, Interrogative, Exclamatory and
vice-versa
Use of Articles, Determiners and Prepositions
Correction of sentences including subject-
verb Agreement, Degrees of Adjectives,
Connectives and words wrongly used.
Synonyms and Antonyms
One word substitutions
Prefixes and Suffixes
:: 29 ::
Rajasthan High Court Group–D
परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
क्र.सं. तवषय प्रश्नों की संख्या कुल अंक
1. सामान्य तहन्दी 40 40
2. िामान्द्य अंग्रेजी 25 25
3. राजस्थानी िंस्कृति एवं बोसलयााँ। 20 20
कुल 85 85
नोट :-
1. कायाणलय चपरािी/िमिुल्य पिों पर चयन प्रतियोगी परीक्षा के माध्यम िे िीधी ििी द्वारा तकया जाएगा, जजिमें सलखखि परीक्षा और िाक्षात्कार
ित्भमसलि हैं, जो तक रमश: 85 और 15 अंक के होंगे।
2. मैदरक स्िर के वस्िुतनष्ठ प्रकार - बहुतवकल्पीय प्रश्न होंगे।
3. गलि उत्तर हेिु नकारात्मक अंकन नहीं होगा।
4. चयन के सलए, सलखखि परीक्षा और िाक्षात्कार में प्राप्ि कुल अंकों के आधार पर मेररट सलस्ट िैयार की जाएगी।
पाठ्यक्रम
:: 30 ::
ललतपक ग्रेड-II/कतनष्ठ सहायक (LDC)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
प्रश्न-पत्र तवषय प्रश्न कुल अंक समय
I. िामान्द्य ज्ञान, िै तनक तवज्ञान और गभणि 150 100 3 घंटे
II. General Hindi & English 150 100 3 घंटे
नोट :
1. प्रश्न पत्र में ििी प्रश्न बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे एवं ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 िाग ऋणात्मक अंकन तकया जायेगा।
पाठ्यक्रम
:: 32 ::
PAPER – II GENERAL ENGLISH
(GENERAL HINDI & ENGLISH) • Tenses/Sequence of Tenses.
सामान्य तहन्दी • Voice : Active and Passive.
• िध्न्द्ध और िंमध तवच्छे ि । • Narration : Direct and Indirect.
• िामासिक पिों की रचना और िमाि-तवग्रह । • Transformation of Sentences : Assertive to
• उपिगण । Negative, Interrogative, Exclamatory and
• प्रत्यय । vice-versa.
• पयाणयवाची शधि । • Use of Articles and Determiners.
• तवपरीिाथणक (तवलोम) शधि । • Use of Prepositions.
• अनेकाथणक शधि । • Translations of Simple (Ordinary/Common)
• शधि - युग्म । Sentences from Hindi to English and vice-
• िंज्ञा शधिों िे तवशेषण बनाना । versa.
• शधि - शुजद्ध : अशुद्ध शधिों का शुद्धीकरण और शधिगि • Correction of sentences including subject,
अशुजद्ध का कारण । Verb, Agreement, Degrees of Adjectives,
• वाक्य - शुजद्धः अशुद्ध वाक्यों का शुद्धीकरण और वाक्यगि Connectives and words wrongly used.
अशुजद्ध का कारण । Glossary of official, Technical Terms (with
• वाच्य : किृणवाच्य, कमणवाच्य और िाववाच्य प्रयोग । their Hindi Versions).
• तरया : िकमणक, अकमणक और पूवणकासलक तरयाएाँ। • Synonyms.
• वाक्यांश के सलए एक िाथणक शधि । • Antonyms.
• मुहावरे और लोकोस्यााँ । • One word substitution.
• अंग्रेजी के पाररिातषक (िकनीकी) शधिों के िमानाथणक • Forming new words by using prefixes and
तहन्द्िी शधि । suflixes.
• िरल, िंयु् और ममश्र अंग्रेजी वाक्यों का तहन्द्िी में • Confusable words.
रूपान्द्िरण और तहन्द्िी वाक्यों का अंग्रेजी में रूपान्द्िरण । • Comprehension of a given passage.
• कायाणलयी पत्रों िे िभबध्न्द्धि ज्ञान ।। • Knowledge of writing letters: Official, Demi
Official. Circulars and Notices, Tenders.
:: 33 ::
राजस्थान लशक्षक पात्रिा परीक्षा
(REET Level–I)
पाठ्यक्रम
:: 34 ::
िाषायी कौशलों का तवकाि (िुनना, बोलना, पढना, सलखना) िण्ड-III
नहििी िाषा सशक्षण में चुनौतियााँ, सशक्षण अमधगम िामग्री, पाठय
भाषा-तििीय-तहन्दी
पुस्िक, बहु-माध्यम एवं सशक्षण के अन्द्य िंिाधन।
एक अपटििं गद्यांश आधाररि तनम्नललखिि व्याकरण संबंधी
िाषा सशक्षण में मूल्यांकन, उपलम्धध परीक्षण का तनमाणण िमग्र
प्रश्न:- युग्म शधि, वाक्याशों के सलए एक शधि, उपिगण, प्रत्यय,
एवं ििि् मूल्यांकन, उपचारात्मक सशक्षण।
िंमध, िमाि, िंज्ञा, िवणनाम, तवशेषण, तरया, सलिग, वचन, काल,
शधि शुजद्ध,।
SECTION-II एक अपदठि पद्यांश पर आधाररि तनभनसलखखि नबिरूओं पर प्रश्न :
LANGUAGE-I ENGLISH िाव िौंियण, तवचार िौंियण, नाि िौंियण, सशल्प िौंियण, जीवन दृतष्ट।
वाक्य रचना, वाक्य के अंग, वाक्य के िेि, पिबंध, मुहावरे,
Unseen Prose Passage:- Synonyms, Antonyms,
लोकोस्यााँ। कारक मचह, अव्यय, तवराम मचह्न।
Spellings, Word-formation, One Word
िाषा सशक्षण तवमध, िाषा सशक्षण के उपागम, िाषायी िक्षिा का
Substitution.
तवकाि।
Unseen Prose Passage:- Parts of Speech,
िाषायी कौशलों का तवकाि (िुनना, बोलना, पढना, सलखना)
Tenses, Determiners, Degrees of comparison. सशक्षण अमधगम िामग्री-पाठय पुस्िक, बहु-माध्यम एवं सशक्षण के
Framing Questions Including Wh-questions, अन्द्य िंिाधन।
Active and Passive Voice, Narration, Knowledge िाषा सशक्षण में मूल्यांकन, (िुनना, बोलना, पढना, सलखना)
of English Sounds and Phonetic Symbols उपलम्धध परीक्षण का तनमाणण िमग्र एवं ििि् मूल्यांकन।
Principles of Teaching English, Methods and उपचारात्मक सशक्षण।
Approaches to English Language Teaching
Development of Language Skills, Teaching SECTION-III
Learning Materials:- (Text books, Multi Media
Materials and other Resources)
LANGUAGE-II ENGLISH
Unseen Prose Passage:- Linking Devices,
Comprehensive & Continuous Evaluation,
Subject-Verb Concord, Inferences
Evaluation in English Language.
Unseen Poem:- Identification of Alliteration,
Simile, Metaphor Personification, Assonance,
िण्ड-II Rhyme.
भाषा-प्रथमा-संस्कृिम् Modal Auxiliaries, Common Idioms and Phrases
Literary Terms Elegy, Sonnet, Short Story,
एकम् अपटििं गद्यांशम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि व्याकरण
Drama.
सम्बन्न्धिः प्रश्नाः- शधिरूप - धािुरूप - कारक -तविस्-
Basic knowledge of English Sounds and
उपिगण-प्रत्यय िध्न्द्ध–िमाि-िवणनाम तवशेषण िंख्याज्ञानम्-
symbols.
माहेिर िूत्राभण अव्ययेषु प्रश्नाः।
Principles of Teaching English, Communicative
एकम् अपदठिं गद्यांशम् राजस्थानस्य इतिहाि-कलां-िंस्कृति
Approach to English LanguageTeaching,
आदिनाम् आधारीकृत्य तनभनसलखखि तबन्द्रूिभबध्न्द्धनः प्रश्नाः, Challenges of Teaching English: Difficulties in
रेखांतकि तरयापि-चयन-वचन-लकार-सलिग ज्ञान प्रश्नाः, तवलोम learning English (role of home language,
शधि-लकार पररविणन प्रश्नाः (लट् -लङ् लृट्-तवमधसलङ् लकारेषु) multilingualism).
िंस्कृिानुवािः, वाच्यपररविणनम् (लट् -लकारस्य) वाक्येषु- Methods of Evaluation, Remedial Teaching
प्रश्नतनमाणणम्, अशुजद्धिंशोधनम् िंस्कृििू्यः।
(i) िंस्कृि िाषा-सशक्षण-तवधयः। िण्ड-III
(ii) िंस्कृििाषा-सशक्षण-सिद्धान्द्िाः।
िंस्कृििाषाकौशलस्य तवकाि:, (श्रवणम्, िभिाषाणम् पठनम्,
भाषा-तििीया-संस्कृिम्
एकम् अपटििं गद्यांशम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि व्याकरण
लेखनम्)
सम्बन्न्धिः प्रश्नाः- शधिरूप-धािुरूप-कारक तविस् उपिगण-
िंस्कृिाध्यापनस्य अमधगमिाधनातन, पाठ्यपुस्िकातन, िंप्रेषणस्य
प्रत्यय–िध्न्द्ध–िमाि-लकार-िवणनाम-तवशेष्य-तवशेषण सलिग-
िाधनातन।
िंख्याज्ञानम् िमयज्ञानम् अव्ययेषु प्रश्नाः।
िंस्कृििाषा सशक्षणस्य मूल्यांकन िभबध्न्द्धनः प्रश्नाः, मौखखक-
एकम् अपदठिं पद्यांशं वा श्लोकम् राजस्थानस्य इतिहाि-कलां-
सलखखिप्रश्नानां प्रकार िििमूल्यांकनम् उपचारात्मकसशक्षणम्। िंस्कृति आदिनाम् आधारीकृत्य तनभनसलखखि- तबन्द्रूिभबध्न्द्धन:
व्याकरण प्रश्नाः –
:: 35 ::
िध्न्द्ध-िमाि-कारक-प्रत्यय छन्द्ि लकारिभबध्न्द्धनः प्रश्नाः। हमारी सभ्यिा, संस्कृति:- राष्ट्रीय प्रिीक, राष्ट्रीय पवण, राजस्थान
तवशेष्य तवशेषण सलिगिभबध्न्द्धनः प्रश्नाः। के मेले एव त्यौहार, राजस्थान की वेशिूषा एवं आिूषण,
िंस्कृिानुवािः, स्वर–व्यंजन-उच्चारणस्थानातन, वाच्यपररविणनम् राजस्थान का खान-पान, राजस्थान की वास्िुकला, राजस्थान के
(लट् लकार) पयणटन स्थल, राजस्थान की प्रमुख तविूतियां एवं गौरव राजस्थान
अशुजद्धिंशोधनम् िंस्कृि िू्यः। की तवरािि (प्रमुख रूगण, महल, स्मारक) राजस्थान की मचत्रकला,
(i) िंस्कृि िाषा सशक्षण तवधयः। राजस्थान के लोकिे विा।
(ii) िंस्कृििाषा सशक्षण सिद्धान्द्िाः। पररवहन और संचार:- यािायाि और िंचार के िाधन, िड़क
(ii) िंस्कृि सशक्षणाभिरुमचप्रश्ना:। पर चलने और यािायाि के तनयम, यािायाि के िंकेि, िंचार
िंस्कृििाषाकौशलस्य तवकािः, (श्रवणम्, िभिाषणम्, पठनम्, िाधनों का जीवन शैली पर प्रिाव।
लेखनम्) िंस्कृिसशक्षणे-अमधगमिाधनातन, िंस्कृिसशक्षणे अपने शरीर की दे ि-भाल:- शरीर के बाहय अंग और उनकी
िंप्रेषणस्य िाधनातन, िंस्कृिपाठ्यपुस्िकातन। िाफ-िफाई, शरीर के आंिररक िागों की िामान्द्य जानकारी,
िंस्कृििाषासशक्षणस्य मूल्यांकन िभबध्न्द्धनः प्रश्नाः, मौखखक- िंिुसलि िोजन की जानकारी और इिका महत्त्व, िामान्द्य रोग
सलखखिप्रश्नानां प्रकारा: िििमूल्यांकनम् उपचारात्मक सशक्षणम्। (आंत्रशोथ, अमीयोबायोसिि, मेटहीमोग्लोतबन, एतनममया,
फ्लुओरोसिि, मलेररया, डेंगू) उनके कारण और बचाव के उपाय,
िण्ड – IV पल्ि पोसलयो अभियान।
सजीव जगि:- पािपों और जंिुओं के िंगठन के स्िर, िजीवों में
गश्वणि
तवतवधिा, राज्य पुष्प, राज्य वृक्ष, राज्य पक्षी, राज्य पशु, िंरभक्षि
एक करोड़ िक की पूणण िंख्याएाँ, स्थानीय मान, िुलना, गभणिीय
वन क्षेत्रों एवं वन्द्य जीव (राष्ट्रीय उद्यान, वन्द्य जीव अियारण्य,
मूल िंतरयाएाँ –जोड़, बाकी, गुणा, िाग; िारिीय मुरा।
बाघ िंरभक्षि क्षेत्र, तवि धरोहर) की जानकारी, पािपों िथा
भिन्द्न की अवधारणा, उमचि भिन्द्नं, िमान हर वाली उमचि भिन्द्नों
जंिुओं की जातियों का िंरक्षण, कृतष पद्धतियााँ।
की िुलना, ममश्र भिन्द्नें, अिमान हर वाली उमचि भिन्द्नों की
जल:- जल, वन, नमिूमम और मरुस्थल की मूलिूि जानकारी,
िुलना, भिन्द्नों की जोड़ बाकी, अिाज्य एवं िंयु् िंख्याएाँ,
तवभिन्द्न प्रकार के प्रदूषण एवं इनका तनयंत्रण, जल के गुण, जल
अिाज्य गुणनखण्ड, लघुत्तम िमापवत्यण, महत्तम िमापविणक।
के स्त्रोि, जल-प्रबंधन, राजस्थान में कलात्मक जल स्त्रोि,
ऐतकक तनयम, औिि, लाि-हातन, िरल धयाज।
पेयजल व सििचाई स्त्रोि।
िमिल व वरिल, िमिल व ठोि ज्याममतिय आकृतियााँ िमिल
हमारी पृथ्वी व अंिररक्ष:- िौर पररवार, िारि के अंिररक्ष यात्री।
ज्याममिीय आकृतियों की तवशेषिायें तबन्द्रू, रेखा, तकरण, रेखा
पवशिारोहण:- पवणिारोहण में कदठनाईयााँ एवं काम आने वाले
खण्ड, कोण एवं उनके प्रकार। लभबाई, िार, धाररिा, िमय,
औजार, िारि की प्रमुख मतहला पवणिारोही।
क्षेत्रमापन एवं इनकी मानक इकाइयााँ एवं उनमें िंबंध वगाणकार
पयाशवरण अध्ययन के क्षेत्र एवं संकल्पना। पयाणवरण अध्ययन
िथा आयिाकार वस्िुओं के पृष्ठ िल का क्षेत्रफल एवं पररमाप।
का महत्व, िमाकसलि पयाणवरण अध्ययन, पयाणवरण सशक्षा के
गभणि की प्रकृति एवं िकण शस्, पाठ्यरम में गभणि की महत्ता,
अमधगम सिद्धान्द्ि, पयाणवरण अध्ययन का तवज्ञान एवं िामाजजक
गभणि की िाषा, िामुिातयक गभणि, आाँकड़ों का प्रबंधन।
तवज्ञान तवषयों के िाथ अन्द्ििणभबन्द्ध एवं क्षेत्र।
औपचाररक एवं अनौपचाररक तवमधयों द्वारा मूल्यांकन, सशक्षण की
पयाशवणीय लशक्षाशास्त्र:- िंकल्पना प्रस्िुिीकरण के उपागम
िमस्याएं, त्रुदट तवश्लेषण एवं सशक्षण एवं अमधगम िे िंबंमधि,
तरयाकलाप / प्रायोतगक कायण, चचाण, िमग्र एवं ििि मूल्यांकन,
तनिानात्मक एवं उपचारात्मक सशक्षण।
सशक्षण िामग्री/ िहायक िामग्री, सशक्षण की िमस्याएाँ, िूचना
एवं िंचार प्रोद्यौतगकी।
िण्ड – V
पयाशवरण अध्ययन
पररवार:- आपिी िंबंध, एकल एवं िंयु् पररवार, िामाजजक
बुराईयां (बाल तववाह, िहेज प्रथा, बालश्रम, चोरी), रूव्यणिन
(नशाखोरी, धूम्रपान) और इनके व्यस्गि, िामाजजक एवं
आर्थिक रूष्पररणाम।
वस्त्र एवं आवास:- तवभिन्द्न ऋिुओं में पहने जाने वाले वस्त्र, घर
पर वस्त्रों का रख-रखाव, हस्ि करघा िथा पावरलूम, जीव
जन्द्िुओं के आवाि, तवभिन्द्न प्रकार के मानव-आवाि, आवाि
और तनकटविी स्थानो की स्वच्छिा, आवाि तनमाणण हेिु तवभिन्द्न
प्रकार की िामग्री।
व्यवसाय:- अपने पररवेश के व्यविाय (कपड़े सिलना, बागवानी,
कृतष कायण, पशुपालन, िधजीवाला आदि), लघु एवं कुटीर उद्योग,
राजस्थान राज्य के प्रमुख उद्योग एवं हस्िकलाएाँ, उपिो्ा
िंरक्षण की आवश्यकिा, िहकारी िममतियााँ।
:: 36 ::
राजस्थान लशक्षक पात्रिा परीक्षा
(REET Level–II – Sci.Maths & S.St.)
पाठ्यक्रम
िण्ड-I
बाल तवकास एवं लशक्षण तवधधयाँ बच्चे िीखिे कैिे है। अमधगम की प्रतरयाएाँ। मचन्द्िन, कल्पना एवं
बाल तवकास : वृजद्ध एवं तवकाि की िंकल्पना, तवकाि के िकण (तनर्मितिवािी उपागम, आनुितवक अमधगम, िंकल्पना
तवभिन्द्न आयाम एवं सिद्धान्द्ि, तवकाि को प्रिातवि करने वाले मानमचत्रण, अन्द्वेषण एवं िमस्या िमाधान)
कारक (तवशेष रूप िे पररवार एवं तवद्यालय के िंििण में) एवं अभिप्रेरणा एवं इिके अमधगम के सलए तनतहिाथण।
अमधगम िे उनका िंबंध। सशक्षण अमधगम की प्रतरयायें, राष्ट्रीय पाठ्यचयाण रूपरेखा-2005
वंशानुरम एवं वािावरण की िूममका। के िंििण में सशक्षण अमधगम की व्यूह रचना एवं तवमधयााँ।
व्यलिगि तवश्वभन्निाएँ : अथण, प्रकार एवं व्यस्गि आकलन, मापन एवं मूल्यांकन का अथण एवं उद्दे श्य, िमग्र एवं
तवभिन्द्निाओं को प्रिातवि करने वाले कारक। ििि् मूल्यांकन, उपलम्धध परीक्षण का तनमाणण। िीखने के
व्यलित्व : िंकल्पना, प्रकार व व्यस्त्व को प्रिातवि करने वाले प्रतिफल
कारक। व्यस्त्व का मापन। तरयात्मक अनुिन्द्धान
बुजि : िंकल्पना, सिद्धान्द्ि एवं इिका मापन, बहुबुजद्ध सिद्धान्द्ि सशक्षा का अमधकार अमधतनयम-2009 अध्यापकों की िूममका एवं
एवं इिके तनतहिाथण। िातयत्व।
तवतवध अधधगमकिाशओं की समझ : तपछडे, तवमंदिि,
प्रतििाशाली, िृजनशील, अलािात्न्द्वि वंमचि, तवशेष िण्ड-II
आवश्यकिा वाले बच्चे एवं अमधगम अक्षमिा यु् बच्चे।
अमधगम में आने वाली कदठनाइयााँ। भाषा प्रथम-तहन्दी
िमायोजन की िंकल्पना एवं िरीके, िमायोजन में अध्यापक की एक अपटिि गद्यांश में से तनम्नललखिि व्याकरण संबंधी प्रश्न
िूममका। : शधि ज्ञान- ित्िम, िद्भव, िे शज, तविे शी शधि। पयाणयवाची,
अमधगम का अथण एवं िंकल्पना। अमधगम को प्रिातवि करने वाले तवलोम, एकाथी शधि । उपिगण, प्रत्यय, िंमध और िमाि । िंज्ञा,
कारक। िवणनाम, तवशेषण, तवशेष्य, अव्यय । वाक्यांश के सलए एक शधि,
अमधगम के सिद्धान्द्ि (व्यवहारवाि, गैस्टाल्टवाि, िंज्ञानवाि, शधि शुजद्ध।
तनर्मितिवाि) एवं इनके तनतहिाथण। एक अपटिि गद्यांश में से तनम्नललखिि नबिुओं पर प्रश्न :
रेखांतकि शधिों का अथण स्पष्ट करना, वचन, काल, सलिग ज्ञाि
करना। दिए गए शधिों का वचन, काल और सलिग बिलना,
राजस्थानी शधिों के तहन्द्िी रूप।
:: 37 ::
वाक्य रचना, वाक्य के अंग, वाक्य के प्रकार, पिबंध, मुहावरे और िंस्कृििाषा-सशक्षणस्य मूल्यांकन िभबध्न्द्धनः प्रश्नाः, मौखखक-
लोकोस्यााँ, तवराम मचन्द्ह। सलखखिप्रश्नानां प्रकार िििमूल्यांकनम् उपचारात्मकसशक्षणम्।
िाषा की सशक्षण तवमध, िाषा सशक्षण के उपागम, िाषा िक्षिा का िंस्कृििाषायाम् राजस्थानस्य िंस्कृि िातहत्यकारा योगिानं
तवकाि। िभबध्न्द्धनः प्रश्नाः।
िाषायी कौशलों का तवकाि (िुनना, बोलना, पढना, सलखना)
नहििी िाषा सशक्षण में चुनौतियााँ, सशक्षण अमधगम िामग्री, पाठ्य िण्ड-III
पुस्िक, बहु-माध्यम एवं सशक्षण के अन्द्य िंिाधन।
िाषा सशक्षण में मूल्यांकन, उपलम्धध परीक्षण का तनमाणण िमग्र
भाषा-तििीय-तहन्दी
एवं ििि् मूल्यांकन, उपचारात्मक सशक्षण। एक अपटिि गद्यांश आधाररि तनम्नललखिि व्याकरण संबंधी
प्रश्न : वणण तवचार, वणण तवश्लेषण शधि ज्ञान- ित्िम, िद्भव,
िे शज, तविे शी शधि, युग्म-शधि, उपिगण, प्रत्यय, िंमध,
िमाि,शधिों को शधि-कोश रम में सलखना, शधिों के मानक रूप
SECTION-II सलखना, िंज्ञा, िवणनाम, तवशेषण, तरया तवशेषण, तरया, सलिग,
LANGUAGE-I ENGLISH वचन, काल।
Unseen Prose Passage:- Synonyms, Antonyms, एक अपटिि पद्यांश पर आधाररि तनम्नललखिि नबिुओं पर
Spellings, Word-formation, One Word प्रश्न : िाव िौंियण, तवचार िौंियण, नाि िौंियण, सशल्प िौंियण,
Substitution जीवन दृतष्ट।
Unseen Prose Passage:- Parts of Speech, वाक्य रचना, वाक्य के अंग, वाक्य के िेि, पिबंध, मुहावरे,
Tenses, Determiners, Degrees of comparison. लोकोस्यााँ। कारक मचह्न, अव्यय, तवराम मचह्न, राजस्थानी
Framing Questions Including Wh-questions, मुहावरों का अथण व प्रयोग।
Active and Passive Voice, Narration Knowledge िाषा सशक्षण तवमध, िाषा सशक्षण के उपागम, िाषायी िक्षिा का
of English Sounds and Phonetic Symbols. तवकाि।
Principles of Teaching English, Methods and िाषायी कौशलों का तवकाि (िुनना, बोलना, पढना, सलखना)
Approaches to English Language Teaching. सशक्षण अमधगम िामग्री पाठय पुस्िक, बहु–माध्यम एवं सशक्षण के
Development of Language Skills, Teaching अन्द्य िंिाधन।
Learning Materials: (Text books, Multi-media िाषा सशक्षण में मूल्यांकन, (िुनना, बोलना, पढना, सलखना)
Materials and other resources). उपलम्धध परीक्षण का तनमाणण, िमग्र एवं ििि् मूल्यांकन,
Continuous and Comprehensive Evaluation, उपचारात्मक सशक्षण।
Assessment and Evaluation in Language.
SECTION-III
िण्ड-II LANGUAGE-II ENGLISH
भाषा-प्रथमा-संस्कृिम् Unseen Prose Passage:- Linking Devices,
एकम् अपटििं गद्यांशम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि - Subject-Verb Concord, Inferences
व्याकरण - सम्बन्न्धिः प्रश्ना:- शधिरूप - धािुरूप – कारक – Unseen Poem:- Identification of Alliteration,
तविस् - उपिगण -प्रत्यय – िध्न्द्ध – िमाि – िवणनाम – तवशेष्य Similie, Metaphor Personification, Assonance,
–तवशेषण – िंख्याज्ञानम् – उच्चारणस्थानातन – अव्ययेषु प्रश्नाः। Rhyme
एकम् अपटििं गद्यांशम् राजस्थानस्य इतिहास-कलां- Modal Auxiliaries, Common Idioms and
संस्कृति आटदनाम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि Phrases, Literary Terms : Elegy, Sonnet, Short
तबन्ुसम्बन्न्धनः व्याकरणप्रश्ना:- रेखांतकिपिे षु तरयापि – Story, Drama.
चयन – वचन – लकार – सलिग – ज्ञान – प्रश्नाः, तवलोम शधि – Basic knowledge of English sounds and their
लकार पररविणन – प्रश्नाः च। (लट् -लङ् -लृट्-लोट- Phonetic Symbols.
तवमधसलङ् लकारेषु) Principles of Teaching English, Communicative
िंस्कृिानुवािः, वाच्यपररविणनम् (लट् -लकारस्य) वाक्येषु- Approach to English Language Teaching,
प्रश्नतनमाणणम्, अशुजद्धिंशोधन िंस्कृििू्यः। Challenges of Teaching English: Difficulties in
(i) िंस्कृि िाषा सशक्षण–तवधयः। learning English (role of home language
(ii) िंस्कृििाषा-सशक्षण-सिद्धान्द्िाः। multilingualism)
िंस्कृििाषाकौशलस्य तवकािः, (श्रवणम्, िभिाषणम्, पठनम्, Methods of Evaluation, Remedial Teaching.
लेखनम्) िंस्कृिाध्यापनस्य अमधगमिाधनातन, पाठ्यपुस्िकातन,
िंप्रेषणस्य िाधनातन।
:: 38 ::
िण्ड-III सांम्ख्यकी : आाँकड़ों का िंग्रह एवं वगीकरण, बारभबारिा बंटन
िाररणी, ममलान मचह्न, स्िभि (बार) लेखामचत्र एवं आयि
भाषा-तििीया-संस्कृिम् लेखामचत्र, वृत्तीय ग्राफ (पाई मचत्र)।
एकम् अपटििं गद्यांशम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि – लेिाधचत्र (ग्राफ) : तवभिन्द्न प्रकार के लेखामचत्र।
व्याकरण - सम्बन्न्धिः प्रश्नाः- शधिरूप – धािुरूप – कारक – प्रातयकिा
तविस् – उपिगण – प्रत्यय – िध्न्द्ध – िमाि – लकार – िवणनाम गभणि की प्रकृति एवं िकण शस्
– तवशेष्य - तवशेषण सलिग – िंख्याज्ञानम् – िमयज्ञानम् - पाठयरम में गभणि की महत्ता
अव्ययेषु प्रश्नाः। गभणि की िाषा
एकम् अपटििं पद्यांशं वा श्लोकम् राजस्थानस्य इतिहास - िामुिातयक गभणि
कलां-संस्कृति आटदनाम् आधारीकृत्य तनम्नललखिि - मूल्यांकन
तबन्ुसम्बन्न्धन: व्याकरण प्रश्ना:- िध्न्द्ध – िमाि – कारक – उपचारात्मक सशक्षण
प्रत्यय – छन्द्ि – अलंकारिभबध्न्द्धनः-महेिर िूत्राभण प्रश्नाः। सशक्षण की िमस्यायें
तवशेष्य - तवशेषण - सलिगिभबध्न्द्धनः प्रश्नाः।
िंस्कृिानुवािः, स्वर-व्यंजन - उच्चारणस्थानातन, वाच्यपररविणनम्
तवज्ञान
(लट् लकार) अशुजद्धिंशोधनम्, िंस्कृििू्यः।
(i) िंस्कृि िाषा सशक्षण-तवधयः। सजीव एवं तनजीव : पररचय, अन्द्िर एवं लक्षण
(ii) िंस्कृििाषा-सशक्षण-सिद्धान्द्िाः। सूक्ष्म जीव : जीवाणु, वायरि, कवक (लािकारी एवं
(iii) िंस्कृि सशक्षणाभिरुमचप्रश्नाः। अलािकारी)
िंस्कृििाषाकौशलस्य तवकािः, (श्रवणम्, िभिाषणम्, पठनम्, सजीव : पौधे के प्रकार एवं तवभिन्द्न िाग, पािपों में पोषण,
लेखनम्) िंस्कृिसशक्षणे -अमधगमिाधनातन, िंस्कृिसशक्षणे ििन एवं उत्िजणन, पािप और जंिु कोसशकाओं की िंरचना और
िंप्रेषणस्यिाधनातन, िंस्कृिपाठ्यपुस्िकातन। कायण, कोसशका तविाजन
संस्कृिभाषालशक्षणस्य मूल्यांकन सम्बन्न्धनः प्रश्नाः- मौखखक मानव शरीर एवं स्वास्थ्य : िूक्ष्म जीवों िे फैलने वाले रोग (क्षय
- सलखखिप्रश्नानां प्रकाराः िििमूल्यांकनम् उपचारात्मक - रोग, खिरा, मडप्थीररया, हैजा, टाइफाइड), रोगों िे बचाव के
सशक्षणम्। उपाय; मानव शरीर के तवभिन्द्न िंत्र; िंरामक रोग (फैलने के
कारण और बचाव); िोजन के स्त्रोि, िोजन के प्रमुख अवयव
िण्ड – IV (a) और इनकी कमी िे होने वाले रोग, िंिुसलि िोजन।
जन्िु प्रजनन एवं तकशोरावस्था : जनन की तवमधयााँ : लैंतगक
गश्वणि और तवज्ञान एवं अलैंतगक, तकशोरावस्था एवं यौवनारभि : शारीररक पररविणन,
गश्वणि जनन में हामोन्द्ि की िूममका, जननात्मक स्वास््य।
घािांक: िमान आधार की घािीय िंख्याओं का गुणा िथा िाग, यांतत्रकी : बल एवं गति, बलों के प्रकार (पेशीय बल, घषणण बल,
घािांक तनयम। गुरुत्व बल, चुभबकीय बल, म्स्थर वैद्युि बल, आदि), गति के प्रकार
बीजीय व्यंजक : बीजीय व्यंजकों का योग, व्यवकलन, गुणा एवं (रेखीय, वृत्ताकार, कभपन, आवत्तण एवं घूणन ण गति), कायण एवं
िाग, िवणिममकाएं। ऊजाण, ऊजाण के परभपरागि िथा वैकम्ल्पक स्रोि, ऊजाण िंरक्षण,
गुणनिण्ड : िरल बीजीय व्यंजकों के गुणनखण्ड। िाब, वायुमण्डलीय िाब, उत्प्लावन बल।
समीकरण : िरल एकघािीय िमीकरण। िाप एवं ऊष्मा : िाप एवं ऊष्मा का अभिप्राय, िापमापी, ऊष्मा
वगण और वगणमूल िंचरण।
घन और घनमूल प्रकाश एवं ध्वतन:- प्रकाश के स्रोि, प्रकाश का पराविणन, गोलीय
ब्याज : िरल धयाज, चरवृजद्ध धयाज, लाि-हातन, िपणण, िमिल िपणण व गोलीय िपणण िे प्रतितबभब बनना, प्रकाश
अनुपाि एवं समानुपाि : िमानुपािी िागों में तविाजन, भिन्द्न। का अपविणन, लैंि एवं लैंि िे प्रतितबभब का तनमाणण, ध्वतन, ध्वतन
प्रतिशििा, जन्द्म व मृत्यु िर, जनिंख्या वृजद्ध, ह्राि। के अभिलक्षण, ध्वतन िंचरण, ध्वतन प्रदूषण
रेखा िथा कोण, रेखा खण्ड, िरल एव वर रेखाएाँ, कोणों के तवद्युि एवं चुंबकत्व:- तवद्युि धारा, तवद्युि पररपथ, तवद्युि धारा के
प्रकार। ऊष्मीय, चुंबकीय एवं रािायतनक प्रिाव, चुंबक एवं चुंबकत्व।
समिलीय आकृतियाँ : तत्रिुज, तत्रिुजों की िवाांगिमिा, तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी:- िै तनक जीवन में तवज्ञान का महत्त्व,
चिुिज ुण िथा वृत्त, बहुिुज िंश्लेतषक रेशे िथा प्लात्स्टक - िंश्लेतषक रेशों के गुणधमण एवं प्रकार,
समिलीय आकृतियों का क्षेत्रफल एवं पररमाप : तत्रिुज, प्लात्स्टक एवं इिके गुणधमण, प्लात्स्टक एवं पयाणवरण, मडटजेंट,
आयि, िमान्द्िर चिुिुणज एवं िमलभब चिुिुणज। िीमेंट आदि, मचतकत्िा के क्षेत्र में तवज्ञान एवं प्रौद्योतगकी (एक्ि
पृष्ठीय क्षेत्रफल िथा आयिन : घन, घनाि एवं लभबवृत्तीय तकरण, िी.टी. स्कैन, शल्य मचतकत्िा, अल्रािाउण्ड िथा लेजर
बेलन। तकरणें), दूरिंचार के क्षेत्र में फैक्ि मशीन, कभप्यूटर, इन्द्टरनेट, ई-मेल
िथा वेबिाइट की िामान्द्य जानकारी।
:: 39 ::
सौर मण्डल:- चन्द्रमा एवं िारे, िौर पररवार-िूयण एवं ग्रह, भारि का भूगोल एवं संसाधन:- िू-आकृति, प्रिे श, जलवायु,
धूमकेिु, िारामण्डल । प्राकृतिक वनस्पति, वन्द्य जीवन, बहुउद्दे शीय, निी घाटी
पदाथश की संरचना:- परमाणु एवं अणु, परमाणु की िंरचना; पररयोजनाएाँ, मृिा, कृतष फिलें, उद्योग, खतनज, पररवहन,
ित्त्व, यौतगक और ममश्रण; ममश्रण के अवयवों का पृथक्करण; जनिंख्या, मानव िंिाधन, तवकाि के आर्थिक एवं िामाजजक
ित्त्वों के प्रिीक, यौतगकों के रािायतनक िूत्र िथा रािायतनक कायणरम।
िमीकरण, िौतिक एवं रािायतनक पररविणन। राजस्थान का भूगोल एवं संसाधन:- िौतिक प्रिे श, जलवायु
रासायतनक पदाथश:- ऑक्िाइड् ि, हररि गृह प्रिाव और वैभिक एवं अपवाह प्रणाली, झीले, मृिा जल-िंरक्षण एवं िंग्रहण, कृतष
िापन, हाइड्रोकाबणन (िामान्द्य जानकारी), अभल, क्षार और लवण, फिलें, खतनज एवं ऊजाण िंिाधन, राजस्थान की प्रमुख नहरें एवं
ऑक्िीजन गैि, नाइरोजन गैि, नाइरोजन चर, कोयला, निी घाटी पररयोजनाएाँ, पररवहन, उद्योग एवं जनिंख्या, पयणटन
पेरोसलयम िथा प्राकृतिक गैि। स्थल, वन एवं वन्द्य जीवन।
कृतष प्रबंधन:- कृतष पद्धतियााँ, फिलों के प्रकार उिाहरण। राजस्थान का इतिहास:- प्राचीन िभ्यिाएाँ एवं जनपि,
तवज्ञान की संरचना एवं प्रकृति राजस्थान के प्रमुख राजवंशों का इतिहाि, 1857 की रांति में
प्राकृतिक तवज्ञान:- लक्ष्य एवं उद्दे श्य, प्राकृतिक िंिाधन, राजस्थान का योगिान, राजस्थान में प्रजामण्डल जनजािीय व
पयाणवरण, प्रदूषण व तनयन्द्त्रण, जैव तवतवधिा,अनुकूलन, कचरा तकिान आंिोलन, राजस्थान का एकीकरण, राजस्थान के प्रमुख
प्रबंधन। व्यस्त्व।
जैव तवकाि राजस्थान की कला व संस्कृति:- राजस्थान की तवरािि (रूगण,
तवज्ञान को िमझना। महल, स्मारक) राजस्थान के मेले, त्योहार एवं लोक कलाएाँ,
तवज्ञान की सशक्षण तवमधयााँ। राजस्थान की मचत्रकला, राजस्थान के लोक नृत्य एवं लोक नाट्य,
नवाचार लोक िे विा, लोक िंि, लोक िंगीि एवं िंगीि वाद्य यंत्र,
पाठय िामग्री / िहायक िामग्री मूल्यांकन िमस्याएाँ, राजस्थान की हस्िकला एवं स्थापत्य कला, राजस्थान की वेशिूषा
उपचारात्मक सशक्षण। एवं आिूषण राजस्थान की िाषा एवं िातहत्य।
लशक्षाशास्त्रीय मुद्दे-I:- िामाजजक तवज्ञान/िामाजजक अध्ययन
िण्ड – IV (b) की िंकल्पना एवं प्रकृति; कक्षा-कक्ष की प्रतरयाएाँ, तरयाकलाप
एवं तवमशण; िामाजजक तवज्ञान/िामाजजक अध्ययन के अध्यापन
सामाजजक अध्ययन की िमस्याएाँ; िमालोचनात्मक मचन्द्िन का तवकाि।
भारिीय सम्यिा, संस्कृति एवं समाज:- सिन्द्धु घाटी िभ्यिा, लशक्षाशास्त्रीय मुद्दे-II:- पृच्छा/आनुिातवक िाक्ष्य, सशक्षण
वैदिक िंस्कृति, जैन व बौद्ध धमण, महाजनपिकाल। अमधगम िामग्री एवं िहायक िामग्री, िूचना एवं िंचार
मौयश िथा गु्ि साम्राज्य एवं गु्िोत्तर काल:- राजनीतिक प्रोद्यौतगकी प्रायोजना कायण, िीखने के प्रतिफल, मूल्यांकन।
इतिहाि और प्रशािन, िारिीय िंस्कृति के प्रति योगिान िारि
600-1000 ईस्वी. वृहत्तर िारि।
मध्यकाल एवं आधुतनक काल:- िस् और िूफी आन्द्िोलन,
मुगल राजपूि िंबंध; मुगल प्रशािन, िारिीय राज्यों के प्रति
तिदटश नीति, 1857 का तवरोह, िारिीय अथणव्यवस्था पर तिदटश
प्रिाव, पुनजाणगरण एवं िामाजजक िुधार, िारिीय राष्ट्रीय
आन्द्िोलन (1885-1947)।
भारिीय संतवधान एवं लोकिंत्र:- िारिीय िंतवधान का तनमाणण
व तवशेषिाएाँ, उद्दे सशका, मूल अमधकार एवं मूल किणव्य, िामाजजक
न्द्याय, बाल अमधकार व बाल िंरक्षण, लोकिंत्र में तनवाणचन व
मििािा जागरूकिा।
सरकार : गिन एवं कायश:- िंिि; राष्ट्रपति, प्रधानमंत्री एवं
मंतत्रपररषि् उच्चिम न्द्यायालय, राज्य िरकार पंचायिी राज एवं
नगरीय स्व-शािन (राजस्थान के तवशेष िंििण में), जजला प्रशािन
व न्द्याय व्यवस्था।
पृथ्वी एवं हमारा पयाशवरण:- िौरमण्डल, अक्षांश, िे शान्द्िर,
पृ्वी की गतियााँ, वायुिाब एवं पवनें, चरवाि एवं प्रति चरवाि,
महािागरीय पररिंचरण, ज्वालामुखी, िूकभप, पयाणवरणीय
िमस्याएं एवं िमाधान।
:: 40 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(प्रथम प्रश्न-पत्र – सामान्य ज्ञान)
उत्कर्ष द्वारा अंग्रेजी भार्ा में दिए गए आधिकाररक पाठ्यक्रम के बिन्दुओं के अनुरूप
बिन्दिी भार्ा में अनूदित पाठ्यक्रम
:: 41 ::
भाग - ‘ब’ भाग – ‘द’
राजस्थान की समसामधयकी लशक्षा मनोतवज्ञान
राज्य स्िरीय िामाजजक-आर्थिक, राजनीतिक एवं खेल-कूि लशक्षा मनोतवज्ञान- अथण, क्षेत्र एवं अध्यापक के सलए कक्षा-
िंबंमधि गतितवमधयााँ एवं मुख्य िमिामतयक मुद्दे। म्स्थति में इिकी उपयोतगिा।
अधधगम- अथण एवं प्रकार, अमधगम के तवभिन्द्न सिद्धान्द्ि
भाग – ‘स’ और अध्यापक के सलए उिकी उपयोतगिा, अमधगम का
स्थानान्द्िरण, अमधगम को प्रिातवि करने वाले ित्त्व,
तवश्व एवं भारि का भूगोल रचनात्मक अमधगम।
I. तवश्व लशक्षाथी का तवकास- व्यस् के रूप में बालक का तवकाि-
महाद्वीप, महािागर एवं उनकी तवशेषिाएाँ तवकाि की िंकल्पना - शारीररक, िंवेगात्मक, िंज्ञानात्मक,
वैभिक पवन प्रणाली नैतिक एवं िामाजजक तवकाि।
पयाणवणीय िमस्याएाँ एवं उनके तनिान हेिु वैभिक रणनीति व्यलित्व- अथण, सिद्धान्द्ि एवं मूल्यांकन, िमायोजन और
िूमण्डलीकरण एवं इिका प्रिाव उिका िंत्र, कुिमायोजन।
जनिंख्या तविरण िथा प्रवाि बुजि और सृजनशीलिा- अथण, सिद्धान्द्ि एवं मापन,
II. भारि अमधगम में िूममका, िंवेगात्मक बुजद्ध- िंकल्पना एवं
िौतिक तवशेषिाएं व्यावहाररकिा।
मानिून प्रतरया अश्वभप्रेरणा - अथण एवं अमधगम में अभिप्रेरणा की िूममका,
अपवाह िंत्र उपलम्धध अभिप्रेरणा।
वनस्पति वैयलिक तवश्वभन्निाएँ- अथण एवं स्रोि, तवसशष्ट
ऊजाण िंिाधन आवश्यकिाओं वाले बालकों की सशक्षा- तवसशष्ट प्रतििाशाली
एवं प्रतििाशाली छात्र, धीमा िीखने वाले छात्र, िथा
तकशोर-अपराध प्रवृसत्त।
भारिीय अथशव्यवस्था तवकास एवं लशक्षा में उसका तनतहिाथश - आत्म िंकल्पना,
कृतष, उद्योग एवं िेवा क्षेत्र में िंवृजद्ध व तवकाि
अभिवृसत्तयााँ, रूमचयााँ, आििें, अभियोग्यिाएाँ एवं िामाजजक
िारि का तविे शी व्यापार:- िंयोजन, दिशा एवं प्रवृति
कौशल।
भारिीय संतवधान
िारिीय िंतवधान का इतिहाि – 1919 और 1935 के
िारि शािन अमधतनयम के तवशेष िंििण में
अभबेडकर का िंतवधान के तनमाणण में योगिान
िारिीय िंतवधान की प्रमुख तवशेषिाएाँ- मौसलक अमधकार,
मौसलक किणव्य और राज्य की नीति के तनिे शक ित्त्व
िारिीय राष्ट्रपति का पि
प्रधानमंत्री
िारि के प्रमुख राजनीतिक िल एवं िबाव िमूह
:: 42 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – सामाजजक तवज्ञान)
उत्कर्ष द्वारा अंग्रेजी भार्ा में दिए गए आधिकाररक पाठ्यक्रम के बिन्दुओं के अनुरूप
बिन्दिी भार्ा में अनूदित पाठ्यक्रम
इतिहास भूगोल
सिन्द्धु घाटी िभ्यिा – नगर तनयोजन, िामाजजक धार्मिक पृ्वी की गति और उनके प्रिाव, अक्षांश व िे शान्द्िर रेखाएाँ
िथा आर्थिक जीवन पृ्वी की आंिररक िंरचना, महािागरों व महाद्वीपों की
वैदिक युग – िामाजजक एवं धार्मिक जीवन उत्पसत्त, िूकंप, ज्वालामुखी, िुनामी
बौद्ध एवं जैन धमण – उत्थान के करण िथा सशक्षाएं वायुमण्डल – िंरचना, िूयाणिप, िबाव क्षेत्र, हवाएाँ,वषणण
मौयण :- स्रोि, राजनीतिक एवं प्रशाितनक तवशेषिाएं
िमुरी धाराएाँ, ज्वार िाटा एवं प्रवाल भिसत्त
मौयोत्तर कला
गुप्ि :- शािकों की राजनीतिक उपलम्धधयां; कला,िातहत्य िारि – प्राकृतिक (िौतिक) तवशेषिाएाँ, जलवायु, ममट् टी,
िथा तवज्ञान का तवकाि प्राकृतिक वनस्पतियााँ, जैव-तवतवधिा, अपवाह िंत्र, कृतष के
िस् एवं िूफी आंिोलन प्रकार व प्रमुख फिलें, उद्योग िथा जनिंख्या
मुगलकाल (1526-1707) – (i) प्रशाितनक तवशेषिाएाँ राजस्थान – प्राकृतिक (िौतिक) तवशेषिाएाँ, जलवायु,
(ii) कला और वास्िुकला ममट् टी, प्राकृतिक वनस्पतियााँ, अपवाह िंत्र, कृतष,खतनज
सशवाजी:-राजनीतिक िथा प्रशाितनक उपलम्धधयां
िभपिाएाँ, उद्योग िथा जनिंख्या, मरुस्थलीकरण
19वीं िथा 20वीं शिाधिी में राष्ट्रीय आंिोलन -
(i) 1857 का स्विंत्रिा िंग्राम: कारण, प्रकृति िथा मुख्य
घटनारम अथशव्यवस्था
(ii) िारिीय राष्ट्रीय कांग्रेि – प्रारम्भिक चरण (नरमिल िथा
राष्ट्रीय आय, उपिोग फलन, मुरास्फीति
गरमिल )
(iii) गांधीजी के जन आंिोलन: अिहयोग, ितवनय अवज्ञा मांग एवं पूर्िि की मूलिूि अवधारणाएं,लोच,उपिो्ा
और िारि छोड़ो आंिोलन। िंिुलन
(iv) 20वीं शिाधिी में िारि में रांतिकारी आंिोलन – केंरीय प्रवृसत्त के माप – िमांिर माध्य, माध्ध्यका, बहुलक,
(a) प्रथम चरण: 1905-1914 घाटे के बजट की अवधारणा
(b) तद्विीय चरण:1924 िे 1930 मुरा आपूर्िि के मापक, िाख तनमाणण, िाख तनयंत्रण की
(c) िारिीय राष्ट्रीय िेना (आई.एन.ए.) और
तवमधयां
िुिाष चंर बोि।
आधुतनक तवि में राजनीतिक रांतियााँ:- अमेररकी स्विन्द्त्रिा गरीबी, बेरोजगारी मानव तवकाि (HDI,PQLI), ििि
िंग्राम, फ्ांि की रांति िथा रूि की रांति तवकाि व हररि लेखांकन, नीति आयोग
:: 43 ::
राजनीति तवज्ञान दशशनशास्त्र
राजनीति तवज्ञान का पारंपररक और आधुतनक पररप्रेक्ष्य - वैदिक और उपतनषि् िशणन की मूलिूि अवधारणाएाँ
अथण, प्रकृति, क्षेत्र और दृतष्टकोण गीिा का तनष्काम कमण
राजनीति तवज्ञान की मूलिूि अवधारणाएं:- राज्य, िंप्रिुिा, जैन धमण, बौद्ध धमण िथा गांधी का नीतिशास्त्र
अमधकार, स्विंत्रिा, िमानिा, न्द्याय, शस्, प्रामधकार,
िुकरािी पद्धति व कार्टियन पद्धति
वैधिा।
िुखवाि, उपयोतगिावाि
िारिीय िंतवधान – िारिीय िंतवधान का तनमाणण, मुख्य
तवशेषिाएाँ काण्ट का नीतिशास्त्र, िंकल्प की स्विंत्रिा
मौसलक अमधकार िण्ड का सिद्धांि
मौसलक कत्तणव्य
नीति-तनिे शक ित्त्व
लशक्षण तवधधयाँ
िंशोधन प्रतरया एवं प्रमुख िंशोधन
िंघ, राज्य िरकार िथा स्थानीय स्वशािन (तवधातयका, िामाजजक तवज्ञान की अवधारणा, प्रकृति एवं क्षेत्र।
कायणपासलका एवं न्द्यायपासलका) िामाजजक तवज्ञान सशक्षण के िामान्द्य और तवसशष्ट उद्दे श्य
िारिीय तविे श नीति एवं पड़ोिी िे शों के िाथ िंबंध (धलूम टै क्िोनॉमी)।
िंयु् राष्ट्र िंघ – िंगठन, प्रमुख अंग िथा विणमान पररदृश्य अन्द्य तवद्यालयी तवषयों िे िंबंध के िंििण में िह-िंबंध की
में इिकी िूममका। अवधारणा और इिके प्रकार।
िामाजजक तवज्ञान सशक्षण के िरीके और िकनीक -
समाजशास्त्र पररयोजना, िमस्या-िमाधान, िामाजजक िस्वर पाठ, फील्ड
िमाजशास्त्र – अथण, प्रकृति िथा पररप्रेक्ष्य (दृतष्टकोण-
दरप और िेन स्टॉर्मिग।
स्वरूप)
तनिे शात्मक िहायिा िामग्री- िामाजजक तवज्ञान में श्रव्य,
मूलिूि अवधारणाएाँ – िमाज, िामाजजक िमूहों की म्स्थति
व िूममका, िामाजजक पररविणन (बिलाव) दृश्य और श्रव्य-दृश्य िामग्री सशक्षण।
जाति और वगण – अथण, तवशेषिाएाँ, जाति और वगण में िामाजजक तवज्ञान सशक्षक के गुण और िूममका।
पररविणन (बिलाव) पाठ्यचयाण की अवधारणा और सिद्धांि, िामाजजक तवज्ञान
विणमान िामाजजक िमस्याएाँ – के िंििण में राष्ट्रीय पाठ्यचयाण रूपरेखा, 2005
जातिवाि सशक्षण की योजना - इकाई और िै तनक पाठ योजना।
िाभप्रिातयकिा
मूल्यांकन के उपकरण और िकनीक, तवभिन्द्न प्रकार के प्रश्न
गरीबी
भ्रष्टाचार (तनबंधात्मक, लघूत्तरात्मक िथा वस्िुतनष्ठ प्रकार), धलू नप्रिट
महामारी एड् ि और उपलम्धध परीक्षण की िैयारी
वणण, आश्रम, धमण, पुरुषाथण, तववाह िथा पररवार की
अवधारणाएं
लोकप्रशासन
लोकप्रशािन का अथण, प्रकृति, क्षेत्र, महत्त्व िथा लोक
प्रशािन का तवषय के रूप में तवकाि
लोक प्रशािन के सिद्धांि और प्रतरया (Theories)
प्रशाितनक व्यवहार – तनणणय तनमाणण, नेिृत्व, िंचार
अभिप्रेरणा
प्रथम और तद्विीय प्रशाितनक िुधार आयोग के तवशेष िंििण
में िारि में प्रशाितनक िुधार
नागररकों की सशकायिों का तनवारण – लोकपाल एवं
लोकायु् , िूचना का अमधकार(RTI)
:: 44 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – तहन्दी)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(A) िंबंमधि तवषय के बारे में माध्यममक िथा उच्च माध्यममक
स्िर का ज्ञान
150 300 2.30 घण्टे
(B) िंबंमधि तवषय के बारे में स्नािक स्िर का ज्ञान
(C) िंबंमधि तवषय की सशक्षण-तवमधयााँ
नोट :
1. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
2. ििी प्रश्नों के अंक िमान हैं।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए प्रश्न अंक का 1/3 िाग काटा जाएगा।
पाठ्यक्रम
:: 45 ::
(स) Part – (iii)
● नहििी िाषा का उद्भव एवं तवकाि, नहििी एवं उिकी बोसलयों तहन्दी तवषय लशक्षण तवधधयाँ
का िामान्द्य पररचय िे वनागरी सलतप
(अ)
(द) ● िाषायी कौशलों के तवकाि हेिु तनभनांतकि पक्षों के स्वरूप का
● कबीर ग्रंथावली – िाखी – प्रथम 5 अंग एवं प्रथम 10 पि सशक्षण – श्रवण, उच्चारण, विणनी, वाचन (िस्वर व मौन)
(िं. श्यामिुन्द्िर िाि) अभिव्यस् (सलखखि एवं मौखखक)
● िुलिीिाि – रामचररिमानि (बालकाण्ड), ● नहििी की तवभिन्द्न तवधाओं का सशक्षण, सशक्षण तवमधयााँ एवं पाठ
● िूरिाि – भ्रमरगीििार (प्रथम 20 पि – िं. रामचंर शुक्ल) योजना तनमाणण (इकाई व िै तनक) – गद्य सशक्षण, पद्य सशक्षण,
● मीराबाई – मीरां पिावली (प्रथम 20 पि – िं. परशुराम व्याकरण सशक्षण, रचना सशक्षण, कहानी सशक्षण,
चिुवेिी) नाटक सशक्षण
● तबहारी रत्नाकार – (प्रथम 20 िोहे)
(आ)
● िूयणमल्ल मीिण (ममश्रण) – वीर िििई (प्रथम 20 िोहे – िं.
● िाषा सशक्षण में तनिानात्मक परीक्षण व उपचारात्मक सशक्षण
नरोत्तमिाि स्वामी, नरेंर िानावि, लक्ष्मी कमल)
● िाषा सशक्षण में िहायक िामग्री का उपयोग
● रामधारी सििह दिनकर – कुरुक्षेत्र (प्रथम िगण)
● िाषा सशक्षण में मूल्यांकान – ििि् एवं िमग्र मूल्यांकन,
● जयशंकर प्रिाि – कामायनी (श्रद्धा िगण)
पाठान्द्िगणि व पाठोपरांि मूल्यांकन
● आचायण रामचंर शुक्ल – डचििामभण – (िाग-1) केवल उत्िाह,
श्रद्धा और िस्, लोग और प्रीति
● मोहन राकेश – लहरों के राजहंि
● यािवेंर शमाण 'चंर'– खून का टीका
● कहातनयााँ – उिने कहा था – चंरधर शमाण गुलेरी
पूि की राि – प्रेमचंि
पटाक्षेप नहीं होगा – हेिु िारद्वाज
उजाले के मुिातहब – तवजयिान िे था
:: 46 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – संस्कृि)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(A) िंबंमधि तवषय के बारे में माध्यममक िथा उच्च माध्यममक स्िर का ज्ञान
(B) िंबंमधि तवषय के बारे में स्नािक स्िर का ज्ञान 150 300 2.30 घण्टे
(C) िंबंमधि तवषय की सशक्षण-तवमधयााँ
नोट :
1. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
2. ििी प्रश्नों के अंक िमान हैं।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए प्रश्न अंक का 1/3 िाग काटा जाएगा।
पाठ्यक्रम
:: 48 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – अंग्रेजी)
Scheme of Examination :
Part Subject No. of Q. Marks Time
(A) Knowledge of Secondary and Sr. Secondary
Standard about relevant subject matter
2.30
(B) Knowledge of Graduation Standard about 150 300 Hours
relevant subject matter
(C) Teaching Methods of relevant subject
Note :
1. The question paper will carry 150 questions of multiple choices
2. All types of No. are equal.
3. 1/3rd of the question mark will be deducted for each wrong answer.
Syllabus
Part – (i) Grammar and usage e. Dramatic Monologue f. Ballads
Parts of Speech: Nouns, Verbs, Adjectives, g. Alliteration h. Hyperbole
Adverbs i. Simile/Metaphor j. Personification
Articles and Determiners k. Satire/Irony l. Onomatopoeia
Tenses An Acquaintance with Major Literary Periods.
Prepositions a. Renaissance b. Metaphysical
Modal Auxiliaries c. Jacobean d. Neo Classical
Degrees of Comparison e. Romantic f. Victorian
g. Modern h. Post-Modern
(Comparative, Superlative Degree).
An Acquaintance with Literary Movements.
Subject-Verb Agreement
a. Romanticism b. Gothic
Subordination and Co-ordination –
c. Pre- Raphaelite Movement d. Realism
Compound & Complex Sentences
e. Existentialism f. Stream of Consciousness
Conditional Sentences g. Symbolism h. Modernism
Transformation of Sentences i. Post-Modernism
a. Affirmative, Negative and Interrogative. An Acquaintance with Twentieth Century Indian
b. Active, Passive Writers/Poets in English.
c. Direct, Indirect a. Rabindra Nath Tagore b. Mulk Raj Anand
Phrasal Verbs c. R.K. Narayan d. Sarojini Naidu
Proverbs/Idiomatic Expressions e. Toru Dutt f. Nissim Ezekiel
Words often misspelt & confused g. Ruskin Bond h. Arun Kolatkar
Synonyms and Antonyms i. Anita Desai j. Shashi Deshpande
Phonetic Transcription and Word Stress k. Kamala Das l. Jayant Mahapatra
m. Amitav Ghosh n. Manju Kapoor
Part – (ii) o. Arundhati Roy
Grammar, Usage and Literature Part – (iii) Teaching Methods
Basic Sentence Patterns. Grammar - Translation method.
Phrase analysis in terms of M H M. Direct Method.
Clause analysis in terms of SPOCA. Structural Method.
Reading comprehension and vocabulary. Audio-Lingual Method.
Poetry Appreciation Communicative English Language Teaching.
An Acquaintance with Literary Forms/ Devices. Teaching Prose, Poetry, Grammar and Composition.
a. Ode b. Elegy Basic Principles of second Language Teaching-
c. Sonnet d. Epic/ Mock epic Selection, Gradation, Presentation and Testing.
:: 49 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – तवज्ञान/Science)
Scheme of Examination (ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम) :
Part Subject No. of Q. Marks Time
(भाग) (तवषय) (प्रश्नों की संख्या) (अंक) (समय)
(A) Knowledge of Secondary and Sr. Secondary Standard
about relevant subject matter
(िंबंमधि तवषय के बारे में माध्यममक िथा उच्च माध्यममक स्िर का ज्ञान)
2.30
(B) Knowledge of Graduation Standard about
150 300 Hours
relevant subject matter
(घण्टे )
(िंबंमधि तवषय के बारे में स्नािक स्िर का ज्ञान)
(C) Teaching Methods of relevant subject
(िंबंमधि तवषय की सशक्षण-तवमधयााँ)
Note :
1. The question paper will carry 150 questions of multiple choices. (प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।)
2. All types of No. are equal. (ििी प्रश्नों के अंक िमान हैं।)
3. 1/3rd of the question mark will be deducted for each wrong answer. (प्रत्येक गलि उत्तर के सलए प्रश्न अंक का 1/3 िाग
काटा जाएगा।)
:: 50 ::
Plant Morphology and Anatomy Evolution (उतिकास):-
(पादप आकाररकी एवं शारीररकी):- Lamarkism (लैमाकणवाि), Darwinism (डार्विनवाि),
Types of plant tissues (पािप ऊिक के प्रकार), Natural selection (प्राकृतिक वरण), Adaptation
Histological organization of monocot and (अनुकूलन), Neo-Darwinism (नव-डार्विनवाि), Neo-
dicot root, stem and leaves (एक बीजपत्री िथा Lamarkism (नव-लैमाकणवाि); Concept of species
तद्वबीजपत्री जड़, िना, पत्ती का ऊिकीय िंगठन); and speciation (प्रजाति एवं प्रजािीकरण की
Structure of flower (पुष्प की िंरचना); Types of अवधारणाएाँ).
inflorescence (पुष्परम के प्रकार). Human Anatomy and Phsiology
Water - Relation (जल - संबंध):-
(मानव शारीररकी एवं कार्यिकी):-
Water as biomolecule – Physical and chemical
Structure and function of human tissue (मानव
properties (जैव अणु के रूप में जल - िौतिक एवं
ऊिक के कायण एवं िंरचना), digestive system (पाचन
रािायतनक गुण); Osmosis DPD (परािरण, तविरण िाब
िंत्र), excretory system (उत्िजणन िंत्र), respiratory
न्द्यूनिा), Plasmolysis (जीवरव्य कुंचन), Water
system (ििन िंत्र), circulatory system and
potential (जल तविव), Absorption of water (जल
अवशोषण), Ascent of sap (रिारोहण). nervous system (पररिंचरण िंत्र िथा िंतत्रका िंत्र).
Photosynthesis and Respiration Human Health (मानव स्वास्थ्य):-
(प्रकाश संश्लेषण एवं श्वसन):- Nutrition (पोषण), common human diseases
Photosynthetic pigments (प्रकाश िंश्लेषक वणणक); (मानव रोग), vaccination (टीकाकरण), immunity
Photo systems (प्रकाश िंत्र); Red drop (प्रतिरक्षा), tissue and organ transplantations
phenomenon (लाल बूाँि प्रिाव); Emmerson effect and Bio-treatment techniques (ऊिक एवं अंग
(इमरिन प्रिाव); Light reaction (प्रकासशक अभितरया), प्रत्यारोपण एवं जैव मचतकत्िा िकनीक).
Dark reaction(C3 cycle) {अप्रकासशक अभितरया (C3 Chemistry
cycle)}; Bacterial photosynthesis and Atomic Structure (परमाणु संरचना):-
Chemosynthesis (जीवाम्ण्वक के प्रकाश िंश्लेषण िथा Fundamental Particles (मूलिूि कण), Atomic
रािायतनक िंश्लेषण); Factors affecting photosynthesis models and their limitations (परमाणु मॉडल एवं
(प्रकाश िंश्लेषण का प्रिातवि करने वाले कारक). उनकी िीमाएाँ), dual nature of particles (कणों की
Respiration((ििन) : Types of respiration (ििन िोहरी प्रकृति), de-broglie equation (डी-िॉग्ली का
के प्रकार); Glycolysis (ग्लाइकोलाइसिि), Kreb cycle
िमीकरण), uncertainity principle (अतनभिििा का
(रेब चर); Respiratory quotient (ििन गुणांक);
सिद्धान्द्ि), Modern concept of atomic structure
Fermentation (तकण्वन).
(परमाणु िंरचना की आधुतनक अवधारणा), quantum
Enzymes (एंजाइम्स):-
numbers (क्वांटम िंख्याएाँ), Aufbau principle
Structure, Classification, Mechanism of Action
(ऑफबाऊ सिद्धान्द्ि), Pauli's exclusion principle
and Factors affecting enzyme activities (एंजाइम
की िंरचना िथा वगीकरण, कायण की तरयातवमध िथा एंजाइम (पाउली का अपवजणन का सिद्धांि), Hund's rule (हुण्ड का
तरया को प्रिातवि करने वाले कारक). तनयम), (n+l) rule [(n+l) तनयम].
Plant Growth and Development Electronic configuration of elements (ित्त्वों का
(पादप वृजि एवं पररवधशन):- इलेक्रॉतनक तवन्द्याि). Molecular orbital theory for
Differentiation, Dedifferentiation and simple homo-nuclear diatomic molecules
Redifferentiation (तविेिन, तनर्वििेिन िथा पुनर्वििेिन). (िाधारण िम नाभिकीय तद्वपरमाणुक अणुओं का आम्ण्वक
Structure Discovery and Roles of Plant Growth कक्षक सिद्धांि).
Regulators – Auxin, Gibbrellins, Cytokinins, Atomic mass (परमाणु रव्यमान), molecular mass
Ethylene and Abscisic acid (पािप वृजद्ध तनयंत्रकों की (आम्ण्वक रव्यमान), Equivalent mass (िुल्यांकी
िंरचना, खोज िथा िूममका – ऑम्क्िन, जजधबरेसलन्द्ि, रव्यमान), Mole concept (मोल अवधारणा), Symbols
िाइटोकाइतनन, एथीसलन िथा एम्धिसिक अभल). (प्रिीक), ions (आयन), radicals (मूलक), variable
Animal Development Biology
valancies (तवभिन्द्न िंयोजकिा), type of formulas
(प्राणी पररवधशन जीव तवज्ञान):-
(िूत्र के प्रकार) – empirical formula (मूलानुपािी िूत्र),
Gametogenesis(युग्मकजनन),Fertilization
molecular formula (आम्ण्वक िूत्र), Chemical
(तनषेचन),Cleavage(तविलन),Gastrulation(कंदूकन),
stoichiometry (रािायतनक रििमीकरणममति ).
Organogenesis (जीव जनन).
:: 51 ::
Chemical bonding and molecular structure Organic Chemistry - Principles and Techniques
(रासायतनक आबंधन एवं आम्ण्वक संरचना): - (काबशतनक रसायन – लसिान्ि और िकनीकें): -
Ionic bond (आयतनक आबंध), covalent bond Different methods of purification (शोधन की
(िहिंयोजी आबंध), coordinate bond (उपिहिंयोजक तवभिन्द्न तवमधयााँ), qualitative and quantitative
आबंध). General properties of ionic and covalent analysis (गुणात्मक और मात्रात्मक तवश्लेषण),
bond (आयतनक िथा िहिंयोजी आबंध के िामान्द्य गुणधमण) classification and IUPAC nomenclature (IUPAC
Polarization(ध्रुवण), Hybridzation (िंकरण), नामकरण एवं वगीकरण).
Geometry of molecules (अणुओं की ज्याममति), Homolytic and heterolytic bond fission
directional properties of bond (आबंध का दिशात्मक (िमअपघटनी और तवषमअपघटनी आबंध तवखण्डन), free
गुणधमण) Fajan's Rule (फाजान का तनयम), concept of radicals (मु् मूलक), carbocations (काबणधनायन),
resonance (अनुनाि की अवधारणा). carbanions (काबणऋणायन), electrophiles and
Classification of elements and periodicity in nucleophiles (इलेक्रॉनस्नेही एवं नाभिकस्नेही), type of
properties (ित्त्वों का वगीकरण एवं गुणधमों में आवर्िििा):- organic reactions (काबणतनक अभितरया के प्रकार).
Mendeleev's periodic law and classification of Hydrocarbons (हाइड्रोकाबशन):-
elements (मेण्डलीव की आविण िारणी का तनयम और ित्त्वों Aliphatic hydrocarbons (Alkane, Alkene and
का वगीकरण), limitation of Mendeleev's periodic Alkyne) {ऐसलफैदटक हाइड्रोकाबणन (एल्केन, एल्कीन,
table (मेण्डलीव की आविण िारणी की िीमाएाँ), Modern एल्काइन)}; Aromatic hydrocarbon (Benzene)
concept of periodic table (आविण िारणी की आधुतनक [ऐरोमैदटक हाइड्रोकाबणन (बेन्द्जीन)], concept of
िंकल्पना), electronic configuration and aromaticity (ऐरोमैदटकिा की िंकल्पना), chemical
nomenclature of elements (इलेक्रॉतनक तवन्द्याि िथा properties (रािायतनक गुणधमण).
ित्त्वों का नामकरण), Periodicity in properties -
atomic and ionic radii (गुणधमों में आवर्िििा - Physics
परमाण्वीय एवं आयतनक तत्रज्याएाँ), ionisation enthalpy Physical world and measurement
(आयनन एन्द्थैल्पी), electron gain enthalpy (इलेक्रॉन (भौतिकी जगि और मापन):-
ग्रहण एन्द्थैल्पी), electronegativity and valency Fundamental and derived units (मौसलक और
(तवद्युि ऋणात्मकिा एवं िंयोजकिा). व्युत्पन्द्न इकाइयााँ), systems of units (इकाइयों की
Equilibrium (साम्यावस्था) :- प्रणाली), dimensional formula and dimensional
Law of mass action and its application to equations (तवमीय िूत्र और तवमीय िमीकरण), Accuracy
homogeneous equilibria (रव्य अनुपािी तरया का तनयम and error in measurement (िटीकिा और माप में त्रुदट).
एवं िमांग िाभयावस्था के सलए इिके अनुप्रयोग), Le-chatelier Kinematics (गतिकी):-
principle and its application to physical and motion in one dimension (एक तवमीय में गति),
chemical system (ले-शािेसलए का सिद्धांि एवं िौतिक एवं uniformly accelerated motion (एक िमान त्वररि
रािायतनक तनकाय के सलए इिके अनुप्रयोग). गति), motion with uniform velocity/Acceleration
Factors affecting chemical equilibria (रािायतनक in two dimensions (िो तवमाओं में एक िमान वेग/त्वरण
िाभय को प्रिातवि करने वाले कारक). के िाथ गति), motion of an object in three
Ionic equilibria in solutions (तवलयन में आयतनक dimensions (िीन तवमाओं में एक पिाथण की गति),
िाभयावस्था), Acid-base concept (अभल - क्षार relative velocity (आपेभक्षक वेग).
अवधारणा), pH scale (pH मापरम), Buffer solution Vectors (सटदश): -
(बफर तवलयन). Dissociation of acid and base (अभल Scalar and vector quantities (अदिश और िदिश
िथा क्षार का तवयोजन), Common ion effect and its रासशयााँ), unit vector (िदिश इकाई), addition and
importance (िमआयन प्रिाव एवं उनके महत्त्व). multiplication (िंकलन एवं गुणन).
Solubility product and its uses (तवलेयिा गुणन एवं Laws of motion (गति के तनयम):-
इिके उपयोग). first, second and third law of motion (गति का
Redox reaction (अपचयोपचय अश्वभतक्रया):- प्रथम, तद्विीय और िृिीय तनयम), impulse (आवेग),
Concept of redox reactions (अपचयोपचय अभितरया momentum (िंवेग), conservation of linear
की अवधारणा), Oxidation numbers (ऑक्िीकरण momentum (रैखखक िंवेग का िंरक्षण).
िंख्या), balancing and applications of redox Friction (घषशण):-
reactions (िंिुलन एवं अपचयोपचय अभितरयाओं के Origin of friction (घषणण की उत्पसत्त), quantifying
अनुप्रयोग). frictional forces(घषणण बल का पररमाणीकरण ), types
of friction(घषणण के प्रकार).
:: 52 ::
Work, Energy and Power (कायश, ऊजाश और शलि): Part - (ii)
Work done by a constant / variable force
(पररविी/पररविणनशील बल द्वारा तकया गया कायण), K.E.
(Graduate standard )
(गतिज ऊजाण), P.E. (म्स्थतिज ऊजाण), Elastic collision in SCIENCE
one and two dimensions (एक तवमीय और तद्वतवमीय (Botany, Zoology, Microbiology,
दिशा में प्रत्यास्थ िंघि), gravitational P.E. (गुरुत्वीय Biotechnology, Biochemistry, Chemistry,
म्स्थतिज ऊजाण), P.E. of a spring (ध्स्प्रंग की म्स्थतिज Physics) :
ऊजाण), conservation of energy (ऊजाण िंरक्षण के Cell and Molecular Biology
तनयम), conservative and non- conservative (कोलशका एवं आम्ण्वक जीव तवज्ञान):-
forces (िंरक्षी ओर अिंरक्षी बल), power (शस्). Cell cycle (कोसशका चर), mitosis, meiosis and
Rotational motion (घूणी गति):- their significance (िमिूत्री एवं अद्धण िूत्री तविाजन एवं
Centre of mass & its motion (रव्यमान केंर एवं इिकी इिका महत्त्व).
गति), rotational motion (घूणन ण गति), Torque (बल Chromatin organization (गुणिूत्रीय िंगठन). DNA
आघूणण), angular momentum (कोणीय िंवेग), replication (DNA प्रतिकृतिकरण); Transcription;
centripetal force (केंरीय बल), circular motion Translation (प्रतिलेखन;अनुवाि).
(केंरीय गति), moment of inertia (जड़त्व आघूणण), Genetics (आनुवंलशकी):-
theorems of M.I. (जड़त्व आघूणण की प्रमेय), Rolling
Post Mendelian work (पि मेण्डेसलयन कायण), gene
motion (लोटतनक गति).
interaction (जीन परस्पर तरया), regulation of
Gravitation (गुरुत्वाकषशण):-
gene expression in prokaryotes and
Universal law of gravitation (गुरुत्वाकषणण का िावणतत्रक
तनयम), gravitational acceleration {गुरुत्वीय त्वरण (g)}, eukaryotes (प्रोकेररयोट एवं यूकेररयोट में जीन अभिव्यस्
variation of (g ) {गुरुत्वीय त्वरण (g) की तवतवधिा}, orbital का तनयमन), linkage (िहलग्निा), crossing-over
and escape velocity (कक्षीय व पलायन वेग), planetary (रॉि तवतनमय), physical mapping (िौतिक
motion (ग्रहीय गति), Kepler's law (केप्लर के तनयम). मानमचत्रण), sex determination and sex linked
Properties of matter (ित्त्वों के गुण):- inheritance (सलिग तनधाणरण एवं सलिग िहलग्न वंशागति),
Hook's law (हुक का तनयम), young's modulus (यंग maternal inheritance (मािृक वंशागति).
का गुणांक), bulk modulus and shear modulus of Mutations and chromosomal aberrations
rigidity (कठोरिा/दृढिा का आयिन गुणांक और अपरूपण (उत्पररविणन एवं गुणिूत्रीय तवपथन).
गुणांक), Torsional Rigidity(ऐंठन कठोरिा/दृढिा), Animal Taxonomy (जंिु वर्गिकी):-
Applications of elastic behaviour of matter Methods of taxonomic collections (वगीकरण िंग्रह की
(रव्यों के प्रत्यास्थ व्यवहार के अनुप्रयोग). पद्धतियााँ ); Classification and characteristics of
Fluid dynamics (िरल यांतत्रकी):-
animal kingdom up to class level (प्राणी जगि के
Type of flow of liquid (िरल के प्रवाह का प्रकार),
वगण स्िर िक की तवशेषिाएाँ एवं लक्षण).
Critical velocity (रांतिक वेग), Coefficient of
Representative Animals (प्रतितनधध जंिु):-
viscosity (श्यानिा का गुणांक), Terminal velocity
(िीमांि वेग), Stoke's law (स्टोक का तनयम), Reynold’s Life cycle, external and internal features of
number (रेनॉल्ड की िंख्या), Bernoulli's theorem - Paramecium, Fasciola, Earthworm, Cockroach
its applications (बरनौली का प्रमेय - इिके अनुप्रयोग). and Frog (पैरामीसशयम, फेसियोला, केचुआ, तिलचिा िथा
Electricity and Magnetism (तवद्युि िथा चुम्बकत्व):- मेढक की आंिररक एवं बाह्य िंरचना िथा जीवन चर).
Current Electricity (तवद्युि धारा) , Magnetic effect Taxonomy of Angiosperms (आवृत्तबीजी पादपों की वर्गिकी):-
of current and Electromagnetic Induction (धारा Classification of Angiosperms (आवृत्तबीजजयों का
के चुभबकीय प्रिाव िथा तवद्युि चुभबकीय प्रेरण) वगीकरण); Types of inflorescence (पुष्परम के
Ray optics and optical instruments प्रकार); Economic importance and
(तकरण प्रकालशक और प्रकालशक उपकरण):- Characteristic features of families –
Laws of reflection and refraction (पराविणन एवं Euphorbiaceae, Solanaceae, Malvaceae,
अपविणन के तनयम), Image formation by lenses (लेंि Convolvulaceae, Fabaceae, Asteraceae and
द्वारा छतव तनमाणण), total internal reflection (पूणण Poaceae (यूफॉबीएिी, िोलेनेिी, मालवेिी,
आन्द्िररक पराविणन ), Dispersion by prism (तप्रज्म द्वारा
कान्द्वॉलव्यूलेिी, फाबेिी, एस्रे िी िथा पोएिी कुल के पािपों
प्रिार), Sattering of light (प्रकाश का प्रकीणणन), Defects
का आर्थिक महत्त्व िथा तवशेषिाएाँ). Floral formula and
of vision (दृतष्टिोष), Microscopes (िूक्ष्मिशी),
floral diagram (पुष्प िूत्र एवं पुष्प मचत्र).
Telescopes (दूरिशी).
:: 53 ::
Ecology and Environmental Biology Reproduction in Plants (पादपों में जनन):-
(पाररम्स्थतिकी एवं पयाशवरणीय तवज्ञान):- Double fertilization(िोहरा तनषेचन), types of
Structure and functions of ecosystem embryos and endosperms(भ्रूण और भ्रूणपोष के
(पाररम्स्थतिकी िंत्र की िंरचना एवं कायण); Ecological प्रकार),polyembryony(बहुभ्रूणिा), apomixes
succession (पाररम्स्थतिकी अनुरमण); Energy flow (अिंगजनन), parthenocarpy (अतनषेकजनन).
(ऊजाण प्रवाह); Biogeochemical cycles – Carbon, Water - Relations (जल - संबंध):-
Nitrogen, Oxygen, Phosphorus (जैव रािायतनक Transpiration(वाष्पोत्िजणन), Guttation(नबिरूस्राव),
चर - काबणन, नाइरोजन, ऑक्िीजन, फॉस्फोरि); Major mechanism of stomatal movement(रंध्र गति की
biomes of the world (तवि के प्रमुख बायोम). Red
तरयातवमध), factors affecting transpiration
Data Book (रेड डाटा बुक). Environmental laws
(वाष्पोत्िजणन को प्रिातवि करने वाले कारक),
(पयाणवरणीय कानून); Major environmental issues –
mechanism of phloem transport (फ्लोएम
Global warming, Greenhouse effect, Acid
पररवहन की तरयातवमध).
rain, El-Nino and La-Nina, Ozone depletion,
Plant Nutrition (पादप पोषण):-
Deforestation, Carbon emission, Rediation
Macro and Micro Nutrients – their role and
hazards (मुख्य पयाणवरणीय मुद्दे – िूमण्डलीय िापन, हररि
गृह प्रिाव, अभलीय वषाण, अल-नीनो, ला-नीनो, ओजोन का deficiency symptoms (लघु एवं िीघण पोषकों की
अवक्षय, वनोन्द्मूलन, काबणन उत्िजणन िथा तवतकरण के खिरे). िूममका िथा उनकी कमी िे उत्पन्द्न लक्षण).
Biotechnology (जैव प्रौद्योतगकी):- Photosynthesis and Respiration
Genetic engineering (आनुवंसशकी अभियांतत्रकी), Gene (प्रकाश संश्लेषण एवं श्वसन):-
transfer techniques (जीन स्थानांिरण की िकनीकें); C3, C4 cycle and Crassulacean Acid
genomic library (जीनोममक लाइिेरी); plant and Metabolism, Photophosphorylation –
animal tissue culture (पौधे और पशु ऊिक िंवधणन); chemiosmotic hypothesis. Photorespiration
Genetically Modified crops (आनुवंसशक रूप िे (C3, C4 चर और रेिुलेसियन एसिड मेटाबॉसलज्म,
रूपांिररि फिलें). Application of biotechnology in फोटोफॉस्फोराइलेशन – रिायन परािरणी पररकल्पना, प्रकाश
agriculture and medicine (औषमध िथा कृतष क्षेत्र में ििन).
जैव-प्रौद्योतगकी के अनुप्रयोग); Transgenic animals and Respiration (श्वसन):-
plants (रांिजेतनक जंिु एवं पािप). DNA finger printing Electron Transport Chain and Oxidative
(DNA नफिगर नप्रिटटिग). Ethical issues (नैतिक मुद्दे); phosphorylation (इलेक्रॉन पररवहन श्रृंखला और
Biopiracy (बायोपायरेिी). ऑक्िीकरणी फॉस्फोररलीकरण).
Cryptogams (तक्र्टोगेम्स):-
Plant Growth and Development
General characteristics, Classification,
(पादप वृजि एवं पररवधशन):-
Reproduction and Types of life cycles of
Kinetics of growth(तवकाि की गतिकी),
Algae, Fungi, Bryophytes and Pteridophytes
photoperiodism(िीत्प्िकासलिा),
(शैवाल, कवक, िायोफाइट् ि और टे ररडोफाइट् ि के िामान्द्य
vernalization(विंिीकरण), seed dormancy(बीज
लक्षण, वगीकरण, प्रजनन और जीवन चर के प्रकार).
प्रिुत्प्ि), senescence(वाधणक्य), Physiology of
Seed Plants (बीजीय पादप):-
General characteristics(िामान्द्य तवशेषिाएाँ), flowering and fruit development (पुष्प तरया
evolution of seed habit(बीजीय स्विाव का तवज्ञान एवं फल तवकाि).
उतद्वकाि), Classification, general character and Animal Development Biology
Reproduction in Gymnosperms (अनावृत्तबीजजयों (जंिु पररवधशन जीव तवज्ञान):-
के िामान्द्य लक्षण िथा प्रजनन). Extra embryonic membranes(अतिरर् भ्रूण
Plant Anatomy (पादप शारीररकी):- जझल्ली), placenta(अपरा), regeneration(पुनजणनन),
Apical Meristem(शीषणस्थ तविज्योिक), abnormal stem cells(स्टे म िेल), teratology (टे राटोलॉजी),
histological organization of stem – medullary animal cloning(पशु क्लोननिग), test tube baby(टे स्ट
and cortical vascular bundles(िने का अिामान्द्य ट्यूब बेबी), fate maps(तनयति मचत्रण),
ऊिकीय िंगठन - मेडुलरी और कॉर्टिकल वैस्कुलर बंडल), parthenogenesis(अतनषेकजनन), aging(बुढापा),
abnormal secondary growth in stem(िने में paedogenesis and neoteny (पेडोजेनेसिि और
अिामान्द्य तद्विीयक वृजद्ध). तनयोटे नी).
:: 54 ::
Human Physiology (मानव कार्यिकी):- application (पृष्ठ िनाव िथा श्यानिा गुणांक और इिके
Endocrine system(अंिःस्रावी िंत्र), digestive अनुप्रयोग). Solid state (ठोि अवस्था) - classification
glands(पाचन ग्रंसथयााँ), nerve impulse of solids (ठोि का वगीकरण), crystal structure
conduction(िंतत्रका आवेग िंवहन), muscles (तरस्टल िंरचना).
contraction(मांिपेसशयों में िंकुचन), hormonal Zero group elements (शून्य वगश के ित्त्व): -
control of reproduction(प्रजनन का हामोनल तनयंत्रण), Position in periodic table (आविण िारणी में म्स्थति),
gas transport of oxygen and carbon dioxide in isolation (पृथक्करण), compounds of zero group
blood(र् में ऑक्िीजन और काबणन डाइऑक्िाइड गैि का elements (शून्द्य वगण के ित्त्वों के यौतगक).
पररवहन), cardiac cycle(हृिय चर), blood clotting s and p block elements (s िथा p िंड के ित्त्व ):-
(र् का थक्का जमना). Electronic configuration (इलेक्रॉतनक तवन्द्याि ) ,
Economic Zoology (आर्थिक प्राणी तवज्ञान):- general characteristics and properties ( िामान्द्य
Economic importance of Protozoa, Annelids, तवशेषिाएाँ और गुणधमण )
Insects and Mollusca(प्रोटोजोआ, एनेसलड् ि, कीट और d-block elements (d-िण्ड के ित्त्व):-
मोलस्का का आर्थिक महत्त्व); Social life of bees and Electronic configuration (इलेक्रॉतनक तवन्द्याि),
monkeys (बंिरों िथा मम्क्खयों का िामाजजक जीवन) general characteristics for e.g. (िामान्द्य गुणधमण जैिे
Co-ordination Compounds (उप-सहसंयोजक यौतगक): तक-) colour (रंग), oxidation state (ऑक्िीकरण
co-ordination number (उप-िहिंयोजन िंख्या), अवस्था), tendency to form complexes (िंकुल बनाने
Ligand and their types (सलगंड िथा उिके प्रकार), की प्रवृसत्त), magnetic properties (चुभबकीय गुणधमण),
Werner’s theory (वनणर का सिद्धांि), IUPAC interstitial compound (अन्द्िराकाशी यौतगक),
nomenclature of Co-ordination Compounds catalytic properties (उत्प्रेरक गुण), alloys (ममश्रधािु).
and formulation of mono nuclear co- f-block elements (f-िण्ड के ित्त्व):-
ordination compound(उप-िहिंयोजक यौतगकों का Lanthanoides and Actinoides (लैन्द्थेनॉयड् ि और
IUPAC नामकरण िथा मोनो न्द्यूम्क्लयर उप-िहिंयोजक ऐम्क्टनॉय ड् ि), Electronic configuration (इलेक्रॉतनक
यौतगक का तनमाणण), Isomerism (िमावयविा), Shapes, तवन्द्याि), Lanthanoide contraction and its
Colours, Magnetic properties in complexes consequences (लैन्द्थेनॉइड िंकुचन और इिके पररणाम),
(िंकुल में आकार, रंग व चुभबकीय गुणधमण), stability of co- Super heavy elements (अत्यमधक िारी ित्त्व).
ordination compounds (उप-िहिंयोजक यौतगकों का Metals, and Metallurgy (धािु एवं धािुकर्मिकी):-
स्थातयत्व), metal carbonyl compound (elementary Minerals and ores (खतनज और अयस्क), General
knowledge) [धािु काबोतनल यौतगक (प्रारम्भिक ज्ञान) principles of metallurgy (धािुकर्मिकी के िामान्द्य
Molecular structure (आम्ण्वक संरचना) :- सिद्धांि), Metallurgy of Cu, Fe, Al and Zn (Cu, Fe,
Valence bond theory (िंयोजकिा आबन्द्ध सिद्धांि), Al और Zn की धािुकर्मिकी).
Molecular orbital theory for simple homo- Non-metals and their compounds
nuclear diatomic molecules (िाधारण िम नाभिकीय (अधाखत्वक ित्त्व एवं उसके यौतगक):-
तद्वपरमाणुक अणुओं का आम्ण्वक कक्षक सिद्धांि), Valence Carbon (काबणन), Nitrogen (नाइरोजन), Sulphur
shell electrons pair repulsion theory (िंयोजकिा (िल्फर), Oxygen (ऑक्िीजन), Phosphorous
कोश इलेक्रॉन युग्म प्रतिकषणण सिद्धांि), Crystal field (फॉस्फोरि), halogens (हैलोजन), Allotropes of C, S
theory (तरस्टल क्षेत्र सिद्धांि) and P and their uses (काबणन, िल्फर िथा फॉस्फोरि के
States of matter (द्रव्य की अवस्थाएँ):- अपररूप एवं उनके उपयोग). Cement and Plaster of
Gaseous state - gas laws (गैिीय अवस्था - गैिों के Paris (िीमेन्द्ट िथा प्लास्टर ऑफ पेररि).
तनयम), ideal gas equation (आिशण गैि िमीकरण), Chemical Kinetics (रासायतनक बल गतिकी):-
Dalton's law of partial pressure (आंसशक िाब का Order and Molecularity of reactions (आम्ण्वक की
डॉल्टन का तनयम), kinetic theory of gases (गैिों का अभितरया एवं कोदट), first and second order
गतिक सिद्धांि), deviation from ideal behavior reactions and their rate expressions (no
(आिशण व्यवहार िे तवचलन), critical temperature and deriveation) [अणुिंख्यिा प्रथम िथा तद्विीय कोदट की
its importance (रांतिक िाप एवं उिका महत्त्व), अभितरया एवं उनका िर व्यंजक (व्युत्पसत्त नहीं)], Zero and
liquification of gases (गैिों का रवीकरण). Liquid Pseudo order reactions (शून्द्य िथा छद्म कोदट की
state (रव अवस्था) - properties of liquid (रव के अभितरया), Arrhanius euqation (आहेतनअि िमीकरण),
गुणधमण), vapoure pressure (वाष्प िाब), surface Collision theory and activated complex theory
tension and viscocity cofficient and its (िंघट् ट सिद्धांि एवं ितरय िंकुल सिद्धांि).
:: 55 ::
Solutions (तवलयन):- Molecular vibrations (IR : आम्ण्वक कंपन), Hook’s
Osmotic pressure (परािरण िाब), Lowering of law (हुक का तनयम), intensity and position of IR
vapour pressure (वाष्पिाब में आपेभक्षक अवनमन), bands (IR बैंड की िीव्रिा और म्स्थति), finger print
depression of freezing point and elevation of region (नफिगर नप्रिट क्षेत्र), characteristic absorption
boiling point (क्वथनांक नबिरू में उन्द्नयन एवं तहमांक नबिरू में of common functional groups (िामान्द्य तरयात्मक
अवनमन). Determination of molecular weight in िमूह के अवशोषण तवशेषिा).
solution (तवलयन में आम्ण्वक िार का तनधाणरण). Bio-Inorganic Chemistry (जैव-अकाबशतनक रसायन):-
Association and dissociation of solutes (तवलेय का Role of bulk and trace metal ions in biological
जुड़ाव एवं पृथक्करण).
system with special reference to Mg, Ca, Fe and
Electrochemistry (वैद्युि रसायन):-
Cu (Mg, Ca, fe और Cu के तवशेष िंििण के िाथ जैतवक
Electrochemical cells (वैद्युि रािायतनक िेल),
प्रणाली में िारी एवं अल्प मात्रा वाली धािु आयनों की िूममका).
electrode potentials (इलेक्रॉड तविव),
Bio-molecules (जैव-अणु):-
measurement of e.m.f. Conductance ( .f.m.e
Carbohydrates (काबोहाइड्रेट्ि), Proteins (प्रोटीन्द्ि),
चालकत्व का मापन) : Cell constant (िेल तनयिांक),
Vitamins (तवटाममन्द्ि), Nucleic Acids (न्द्यूम्क्लक एसिड).
specific and equivalent conductivity (तवसशष्ट एवं
Polymers (बहुलक):-
िुल्यांकी चालकिा), Kohlrausch's Law and its
applications (कॉलराउश का तनयम एवं उिके अनुप्रयोग), Natural and synthetic polymers (प्राकृतिक और
solubility and solubility product (घुलनशीलिा एवं िंश्लेतषि बहुलक).
घुलनशीलिा उत्पाि), equivalent conductivity at Chemistry in Everyday Life (दै तनक जीवन में रसायन):-
infinite dilution of weak electrolytes (रूबणल तवद्युि Chemical in medicines (औषमध में रिायन),
अपघटनी तवलयनों की अनंि िनुिा पर िुल्यांकी चालकिा), Chemicals in food (खाद्य पिाथों में रिायन),
Cleansing agents (शोधन अभिकमणक).
hydrolysis and hydrolysis constant (जल अपघटन
Mechanics (यांतत्रकी):-
और जल अपघटन म्स्थरांक).
Conservation laws (िंरक्षण तनयम), Centre of Mass
Surface Chemistry (पृष्ठ रसायन):-
(रव्यमान केन्द्र), elastic and inelastic collision
Adsorption (अमधशोषण), homogenous and
(प्रत्यास्थ िथा अप्रत्यास्थ िंघि), Damped and forced
heterogeneous catalysis (िमांगी और तवषमांगी
oscillations (अवमजन्द्िि िथा बल यु् िोलन).
उत्प्रेरण), colloids and suspensions (कोलॉइड एवं Classical electro dynamics (तवद्युि गतिकी):-
तनलंबन). Coulomb's law (कूलॉम तनयम), electric field and
Reaction Mechanism (अश्वभतक्रया की तक्रयातवधध) : potential (तवद्युि क्षेत्र िथा तविव), Dipole (तद्वध्रुव),
Inductive (प्रेरभणक), Mesomeric and Hyper - concept of Dielectic (परावैद्युि क्षेत्र की िंकल्पना),
conjugation (मेिोमेररक िथा अति-िंयुग्मन). Addition Gauss theorem - its applications (गॉउि प्रमेय -
and substitution (योगात्मक िथा प्रतिस्थापी) : इिके अनुप्रयोग), Maxwell’s equations (मैक्िवेल का
Electrophilic addition and substitution reaction िमीकरण)
(इलेक्रॉनस्नेही योगात्मक िथा प्रतिस्थापी अभितरया), Wave Optics (िरंग प्रकालशकी):-
Nucleophilic addition and substitution Huygen's principle (हाइगेंि का सिद्धांि),
reactions (SN1 and SN2) [नाभिकस्नेही योगात्मक िथा Interference of light (प्रकाश का व्यतिकरण),
प्रतिस्थापी अभितरया (SN1 िथा SN2)], Elimination young's double slit experiment (यंग का तद्वजझरी
reactions (तवलोपन अभितरया), Directive influence प्रयोग), Diffraction of light (प्रकाश का तवविणन), Single
of functional group (तरयात्मक िमूह का तनिे शात्मक slit diffraction (एकल जझरी तवविणन), resolving
प्रिाव) power of optical instruments (प्रकासशक यंत्रों की
Spectroscopy Techniques (स्पेक्रोस्कॉपी िकनीकें):- तविेिन क्षमिा), polarization and Scattering of light
(प्रकाश का ध्रुवण िथा प्रकीणणन)
UV-Visible (UV-दृश्यमान), Lambert-Beer’s law
Thermal and Statistical physics (ऊष्मीय िथा सांम्ख्यकी
(बीयर-लैभबटण के तनयम), Auxochrome and
भौतिकी):-
Chromophore (ऑक्िोरोम िथा रोमोफोर), various Law of thermodynamics (ऊष्मागतिकी के तनयम),
shifts (तवभिन्द्न सशफ्ट), calculation of λmax values of Carnot’s engine (कानो इंजन) and Efficiency
dienes, polyenes and enone compounds (डाईन्द्ि (िक्षिा); Internal energy (आन्द्िररक ऊजाण), Enthalpy
िथा पॉलीईन्द्ि और एनोन यौतगक के λmax की गणना). IR : (एंथेल्पी) िथा Gibb’s free energy (गीधि मु् ऊजाण)
:: 56 ::
and Legendre transformation (सलगैण्ड्रे पररविणन), Principles of developing science curriculum at
Statistical description of system of particles secondary level (माध्यममक स्िर पर तवज्ञान पाठ्यरम
(कणों की प्रणाली का िांख्यकी तववरण), Ensemble तनमाणण के सिद्धान्द्ि), factors affecting the selection
(प्रिीक), Basic postulates (िामान्द्य अवधारणाएाँ), िथा and organisation of science curriculum (तवज्ञान
Density of States. (घनत्व की अवस्था) पाठ्यरम के तनमाणण व चयन को प्रिातवि करने वाले कारक),
Quantum Mechanics (क्वांटम यांतत्रकी):- National Curriculum Framework-2005 with
Postulates of quantum mechanics (क्वांटम यांतत्रकी reference to Science (तवज्ञान के िंििण में राष्ट्रीय
की अवधारणाएाँ), Uncertainty Principal (अतनभिििा पाठ्यचयाण की रूपरेखा-2005), Unit plan and lesson
सिद्धांि), Schrodinger equation (श्रोडडिगर िमीकरण), plan (इकाई योजना िथा पाठ योजना), Taxonomy of
Harmonic oscillator and its stationary state (एक educational objectives (शैभक्षक उद्दे श्यों का वगीकरण).
िमान िोलन गति िथा उिकी म्स्थर अवस्थाएाँ), One Methods and approaches (तवमधयााँ और उपागम) –
dimensional wells and barriers (एक तवमीय स्त्रोि Lecture cum demonstration method (व्याख्यान
िथा बाधाएाँ), Linear vector spaces and Operators यु् प्रिशणन तवमध), laboratory method (प्रयोगशाला
(रर् रैखीय िदिश िथा िूचकांक) तवमध), problem solving method (िमस्या िमाधान
Modern Physics (आधुतनक भौतिकी):- तवमध), project method (प्रायोजना तवमध), heuristic
Special theory of relativity (िापेक्षिा का सिद्धांि), method (अनुिंधान तवमध), inductive and deductive
nuclear physics and radioactivity (नाभिकीय िौतिक method (आगमन व तनगमन तवमध), inquiry approach
िथा रेमडयों ितरयिा), Structure of atom (परमाणु (पृच्छा उपागम), constructivist approach (रचनात्मक
िंरचना), Wave property of matter (ित्त्वों के िरंगीय उपागम), multi-sensory teaching aids. (बहुिंवेिी
गुण), Particle physics (कण िौतिकी). सशक्षण िहायक िामग्री)
Part - (iii) Science laboratory and its importance (तवज्ञान
प्रयोगशाला व इिके महत्त्व), Co-curricular activities –
Teaching Methods science-club, science quiz, science fair and field
Definition and concept of science (तवज्ञान की
trip (पाठ्यिहगामी तरयाएाँ – तवज्ञान क्लब, तवज्ञान प्रश्नोत्तरी,
पररिाषा एवं अवधारणा), nature of science (तवज्ञान की
तवज्ञान मेला व क्षेत्र यात्रा).
प्रकृति), types of correlation in context of
Evaluation – Concept, type and
relationship with other school subjects (अन्द्य
purposes(मूल्यांकन – िंकल्पना, उद्दे श्य एवं प्रकार), types
तवद्यालयी तवषयों के िाथ िंबंध के िंििण में िहिंबंध के प्रकार),
of test items(परीक्षण िामग्री के प्रकार), preparation
aims and objectives of science teaching (तवज्ञान
of blue print. ( नील-पत्र का तनमाणण)
सशक्षण के लक्ष्य व उद्दे श्य), Scientific method (वैज्ञातनक
तवमध), Scientific literacy (वैज्ञातनक िाक्षरिा),
Scientific attitude (वैज्ञातनक अभिवृसत्त).
:: 57 ::
तििीय श्रेणी लशक्षक
(तििीय प्रश्न-पत्र – गश्वणि/ Mathematics)
Part – (i)
माध्यधमक व उच्च माध्यधमक स्िर
(Secondary and Senior Secondary Standard)
1. संख्या पिति (Number Systems) triangle), तत्रिुज की िमरूपिा (Similar triangles),
पररमेय िंख्याएाँ आविी/िांि िशमलव के रूप में (Rational तत्रिुज की अिममकाएाँ (Inequalities in a triangle),
numbers as recurring/terminating decimals).
माध्ध्यका और शीषण लभब का िंगमन (Concurrence of
अपररमेय िंख्याओं का अध्स्ित्व (अपररमेय िंख्याएाँ)
medians and altitudes), चिुिुणज (Quadrilaterals),
[(Existence of non-rational numbers (irrational
numbers)], वास्ितवक िंख्याएाँ और उनके िशमलव प्रिार कोणों के गुणधमण (Properties of angles), िमांिर
(Real Numbers and their Decimal Expansions), चिुिुणज की िुजाएाँ और तवकणण (sides and diagonals of
वास्ितवक िंख्याओं पर िंतरयाएाँ (Operations on Real a Parallelogram), आयि (Rectangle), िमचिुिुणज
Numbers), वास्ितवक िंख्या के सलए घािांक तनयम (Laws (Rhombus), िमलंब चिुिुणज और वगण (Trapezium and
of Exponents for Real Numbers). यूम्क्लड तविाजन
square).
प्रमेतयका (Euclid’s division lemma), अंकगभणि की
मध्य-नबिरू प्रमेय (The Mid-point Theorem).
आधारिूि प्रमेय (Fundamental Theorem of
Arithmetic). वृत्त और उििे िंबंमधि पि (Circle and terms related
2. ज्याधमति (Geometry) to it). केंर िे जीवा पर डाला गया लंब (Perpendicular
कोण और रेखाएाँ (Lines and Angles), एक नबिरू पर कोणों from the Centre to a Chord), िमान जीवाओं द्वारा वृत्त
के गुणधमण (Properties of angles at a point), िमांिर के केंर पर अंिररि कोण एवं उनकी केन्द्र िे दूरी (Equal
रेखाएाँ और तियणक रेखा (Parallel Lines and a
Chords and their Distances from the Centre
Transversal), तत्रिुज की िुजाएाँ और कोण (Sides and
Angle Subtended by an Arc of a Circle), चरीय
angles of a triangle), तत्रिुज के गुणधमण (Properties
of a triangle), तत्रिुज की िवाांगिमिा (Congruency of चिुिुणज (Cyclic Quadrilaterals). एक नबिरू िे वृत्त पर
स्पशणरेखा (Tangents from a Point on a Circle).
:: 58 ::
3. क्षेत्रधमति (Mensuration) (Arithmetico -Geometric Progression). प्रथम n
(i) क्षेत्रफल (Areas) प्राकृि िंख्याओं का योग (Sum of the first n natural
तत्रिुज, चिुिुणज और वृत्त को शाममल करने वाली िमिल numbers), प्रथम n प्राकृि िंख्याओं के वगों और घनों का
आकृतियों का क्षेत्रफल (Area of plane figures योग (sums of squares and cubes of the first n
involving triangles, quadrilaterals and circle). natural numbers), गणना का आधारिूि सिद्धांि
एक वृत्त के वृत्तखण्ड और तत्रज्यखण्ड का क्षेत्रफल (Area of (Fundamental principle of counting).
sectors and segments of a circle). n रमगुभणि (Factorial n). रमचय और िंचय और िाधारण
उपयुण् िमिलीय आकृतियों के क्षेत्रफल और पररमाप/पररमध पर अनुप्रयोग (Permutations and combinations and
आधाररि िमस्याएाँ (Problems based on areas and simple applications). धन पूणाांकों के सलए तद्वपि प्रमेय
perimeter/circumference of the above said (Binomial theorem for a positive integral
plane figures). index), व्यापक पि और मध्य पि (general term and
(ii) पृष्ठीय क्षेत्रफल और आयिन (Surface Areas and Volumes) middle term), तद्वपि गुणांकों के गुणधमण (properties of
घन, घनाि, गोला (अद्धण गोला ितहि) और लभब वृत्तीय Binomial coefficients).
बेलनों/शंकुओं के पृष्ठीय क्षेत्रफल और आयिन (Surface 5. आव्यूह और सारश्वणक (Matrices and Determinants)
areas and volumes of cubes, cuboids, spheres आव्यूह (Matrices), आव्यूह का बीजगभणि (algebra of
(including hemispheres) and right circular matrices), आव्यूहों के प्रकार (type of matrices),
cylinders/cones). तद्विीय और िृिीय कोदट के िारभणक (determinants of
एक धात्त्वक ठोि का एक आकार िे दूिरे/ममभश्रि आकार में order two and three), िारभणक के गुणधमण
रूपान्द्िरण और उििे िंबंमधि िमस्याएाँ (Problems (properties of determinants), प्रारंभिक पररविणनों एवं
involving converting one type of metallic solid िारभणकों का उपयोग करिे हुए एक वगण आव्यूह के व्युत्रम का
into another and other mixed problems). मूल्यांकन एवं िहखंडज (Adjoint and evaluation of
4. बीजगश्वणि (Algebra) inverse of a square matrix using determinants
बहुपि की घाि (Degree of a polynomial). अचर, and elementary transformations), िंगििा का
रैखखक, तद्वघाि, तत्रघाि बहुपि (Constant, linear, परीक्षण और िो या िीन चरों में एक िाथ होने वाले रैखखक
quadratic, cubic polynomials); बहुपि/िमीकरण के िमीकरणों का िारभणक और आव्यूह के प्रयोग द्वारा हल (Test
शून्द्य/मूल (Zeros/roots of of consistency and solution of simultaneous
a polynomial/equation). बहुपि/िमीकरण के linear equations in two or three variables
शून्द्यों/मूलों और गुणांकों के बीच िंबंध (Relationship using determinants and matrices).
between zeros/roots and coefficients of 6. समुच्चय, संबंध और फलन (Sets, Relations and Functions)
a polynomial/equation). िमुच्चय और उनका तनरूपण (Sets and their
शेषफल प्रमेय और गुणनखंड प्रमेय पर आधाररि representations). तवभिन्द्न प्रकार के िमुच्चय
िमस्याएाँ(Problems based on Remainder (Different kinds of sets). वेन आरेख (Venn
Theorem and Factor Theorem), वास्ितवक गुणांक diagrams).
वाले तद्वघाि िमीकरण (Quadratic equations with िमुच्चयों पर िंतरयाएाँ (Operation on Sets). डी-मॉगणन
real coefficients), मूलों और गुणांकों के बीच िंबंध का तनयम और उन पर आधाररि िमस्याएाँ (De-Morgan’s
(relations between roots and coefficients), दिए laws and practical problems based on them).
गए मूलों िे तद्वघाि िमीकरण बनाना(formation of रममि युग्म, िंबंध, िंबंधों के प्रान्द्ि और िहप्रान्द्ि, िुल्यिा िंबंध
quadratic equations with given roots). (Ordered pair, relations, domain and co-
रैखखक और तद्वघाि िमीकरण (Linear and Quadratic in domain of relations, equivalence relation).
equations). ित्भमश्र िंख्याओं का बीजगभणि, योग, गुणन, िंबंध की तवशेष म्स्थति के रूप में फलन (Function as a
िंयुग्मी, ध्रुवीय तनरूपण (Algebra of complex special case of relation), प्रान्द्ि, िह-प्रान्द्ि(domain,
numbers, addition, multiplication, conjugation, co-domain), फलन का पररिर (range of functions),
polar representation), मापांक और कोणांक के गुणधमण प्रतिलोम फलन (invertible functions), िम और तवषम
(properties of modulus and principal फलन (even and odd functions), अंिक्षेपी, आच्छािक
argument), तत्रिुज की अिममकाएाँ (triangle और एकैकी फलन (into, onto and one-to-one
inequality), इकाई के घनमूल (cube roots of unity), functions), तवशेष फलन (special functions), बहुपि
ज्याममिीय तनरूपण (geometric interpretations). (polynomial), तत्रकोणममिीय, चरघािांकी, लघुगणकीय,
िमांिर व गुणोत्तर श्रेढी (Arithmetic and geometric घाि, तनरपेक्ष मान, महत्तम पूणाांक फलन आदि
progressions), िमांिर व गुणोत्तर माध्य (arithmetic (trigonometric, exponential, logarithmic,
and geometric means), पररममि िमांिर व गुणोत्तर श्रेढी power, absolute value, greatest integer etc).
का योग (sums of finite arithmetic and geometric फलनों का योग, अंिर, गुणा और िंयु् फलन (sum,
progressions), अनंि गुणोत्तर श्रेणी (infinite difference, product and composition of
geometric series), िमांिर- गुणोत्तर श्रेढी functions).
:: 59 ::
7. तत्रकोणधमति (Trigonometry) परवलय, िीघणवृत्त और अतिपरवलय के िमीकरण,उनकी
धनात्मक और ऋणात्मक कोण (Positive and negative नाभियााँ, तनयिाएाँ और उत्केंरिा(Equations of a
angles). parabola, ellipse and hyperbola, their foci,
रेमडयन और मडग्री में कोणों का मापना और एक माप िे दूिरे directrices and eccentricity), प्राचसलक िमीकरण
माप में रूपांिरण (Measuring angles in radians and (parametric equations), स्पशणरेखा और अभिलभब का
in degrees and conversion from one measure िमीकरण(equations of tangent and normal).
to another). तबन्द्रूपथ पर आधाररि िमस्याएाँ (Problems based on
िंबद्ध कोणों के तत्रकोणममिीय अनुपाि (Trigonometric locus).
ratios of allied angles). शंकु का ध्रुवीय िमीकरण (Polar equation of a conic),
तत्रकोणममिीय फलन और उनकी आविणनांक स्पशण रेखा के ध्रुवीय िमीकरण (polar equations of
(Trigonometric functions and their periodicity), tangent),अभिलभब(normal),अनन्द्िस्पशी
जोड़ और घटाव िूत्र (addition and subtraction (asymptotes), स्पशण जीवा(chord of contact), िहायक
formulae), गुणज और अद्धण -गुणज वाले कोणों के िूत्र वृत्त(auxiliary circle), शंकु का तनयामक वृत्त और िंबंमधि
(formulae involving multiple and sub-multiple िमस्याएाँ(director circle of a conic and related
angles), तत्रकोणममिीय िमीकरणों का व्यापक हल problems).
(general solution of trigonometric equations). (ii) तत्र-तवमीय (Three dimensions):-िो नबिरूओं के बीच की
प्रतिलोम तत्रकोणममिीय फलन (केवल मुख्य मान) और उनके दूरी (Distance between two points), दिक्- कोज्याएाँ
प्राथममक गुणधमण {Inverse trigonometric functions और दिक्-अनुपाि (direction cosines and direction
(principal value only) and their elementary ratios), अंिररक्ष में एक िरल रेखा का िमीकरण(equation
properties}. ऊाँचाई और दूरी पर िमस्याएाँ (Problems of a straight line in space), तिरछी रेखाएाँ(skew
on heights and distances). lines), िो रेखाओं के बीच की न्द्यन ू िम दूरी(shortest
8. तवश्लेषणात्मक ज्याधमति (Analytical Geometry) distance between two lines), िमिल का
(i) ति-तवमीय (Two dimensions):-कािीय तनिे शांक िमीकरण(equation of a plane), एक नबिरू िे िमिल और
(Cartesian coordinates), िो नबिरूओं के बीच की दूरी रेखा की दूरी(distance of a point from a plane and
(distance between two points), खंड िूत्र (section a line), िमिल और रेखा का कािीय और िदिश िमीकरण
formulae), मूल नबिन्द्रू का स्थानान्द्िरण (shift of origin). (Cartesian and vector equation of a plane and
तवभिन्द्न रूपों में एक िरल रेखा का िमीकरण (Equation of a line). िो रेखाओं, िो िमिल िथा एक रेखा व एक िमिल
a straight line in various forms), िो रेखाओं के बीच के बीच का कोण. (Angle between- two lines, two
का कोण (angle between two lines), एक नबिरू िे एक planes, a line and a plane), िमिलीय रेखाएाँ
रेखा की दूरी (distance of a point from a line); िो िी (Coplanar lines).
गई रेखाओं के प्रतिच्छे िन नबिरू िे होकर जाने वाली रेखाएाँ 9. कलन (Calculus)
(Lines through the point of intersection of two िीमाएाँ, िांित्य और अवकलनीयिा (Limits, continuity
given lines), िो रेखाओं के बीच के कोण के िमतद्विाजक and differentiability). िो फलनों के योग, अंिर, गुणन
का िमीकरण (equation of the bisector of the और िाग का अवकलज (Differentiation of the sum,
angle between two lines), रेखाओं का िंगमन difference, product and quotient of two
(concurrency of lines); तत्रिुज का केन्द्रक, लभबकेन्द्र, functions). तत्रकोणममिीय, प्रतिलोम तत्रकोणममिीय,
अंिःकेंर और पररकेंर (Centroid, orthocentre, लघुगणक, चर-घािीय, िंयु् और अस्पष्ट फलन का अवकलज
incentre and circumcentre of a triangle). (Differentiation of trigonometric, inverse
तद्विीय घाि का व्यापक िमीकरण (General equation of trigonometric, logarithmic, exponential,
second degree). शंकु की प्रकृति (Nature of conic). composite and implicit functions); तद्विीय और
तवभिन्द्न रूपों में एक वृत्त का िमीकरण (Equation of a िृिीय कोदट के अवकलज (Second and third order
circle in various forms), स्पशणरेखा, अभिलभब और जीवा derivatives). रोले और लाग्रांज का माध्यमान प्रमेय
का िमीकरण (equations of tangent, normal and (Rolle’s and Lagrange's Mean value
chord). Theorems), अवकलज के अनुप्रयोग (Applications of
एक वृत्त के प्राचसलक िमीकरण (Parametric equations derivatives): रासशयों के पररविणन की िर (Rate of
of a circle), एक िरल रेखा या एक वृत्त के िाथ एक वृत्त का change of quantities), एकदिष्ट वधणमान और ह्रािमान
प्रतिच्छे िन (intersection of a circle with a straight फलन (monotonic Increasing and decreasing
line or a circle), िो वृत्तों और उन वृत्तों िथा एक िरल रेखा functions), एक चर के फलन का उच्चिम और तनभनिम
के प्रतिच्छे िन नबिरूओं के माध्यम िे एक वृत्त का िमीकरण (Maxima and minima of functions of one
(equation of a circle through the points of variable), स्पशण रेखाएाँ और अभिलभब (tangents and
intersection of two circles and those of a circle normal).
and a straight line).
:: 60 ::
प्रति अवकलज का िमाकलन (Integral as an anti- Part – (ii)
derivative), प्रतिस्थापन द्वारा तवभिन्द्न फलनों का िमाकलन
(Integration of a variety of functions by स्नािक मानक (Graduation Standard)
substitution), आंसशक भिन्द्नों एवं तत्रकोणममिीय िवणिममकाओं 1. अमूिश बीजगश्वणि (Abstract Algebra)
का उपयोग द्वारा िमाकलन (by partial fractions and by िमूह की पररिाषा और उिाहरण (Definition and
Integration using trigonometric identities). तनभिि example of groups). िमूह के िामान्द्य गुण (General
िमाकलन और उनके गुणधमण (Definite integral and their properties of groups), िमूह के अवयव की कोदट
properties), िरल वरों के अंिगणि क्षेत्रफल ज्ञाि करने में (Order of an element of a group).
तनभिि िमाकलों का अनुप्रयोग(तवशेष रूप िे रेखाएाँ, रमचय (Permutations) :- िम और तवषम रमचय (Even
वृत्तों/परवलयों/िीघणवृत्तों के चाप आदि) {application of and Odd permutations). रमचय का िमूह (Groups
definite integrals in finding the area under simple of permutations). चरीय िमूह (Cyclic group), कैली
curves (especially lines, arcs of circles/parabolas का प्रमेय (Cayley’s theorem).
/ellipses etc)}, उ् वरों के बीच का क्षेत्र (क्षेत्र स्पष्ट रूप िे उपिमूह (Subgroups), िहिमुच्चय (Cosets), लाग्रांज का
पहचाने जाने योग्य होना चातहए) {area between the said प्रमेय (Lagrange’s theorem), िहिमुच्चय की प्रमेय का
curves (the region should be clearly identifiable)}. गुणन (Product Theorem of subgroups), िंयुग्मी
10. सटदश बीजगश्वणि (Vector Algebra) अवयव (Conjugate elements), िंयुग्मी ित्भमश्र
िदिश और अदिश (Vectors and scalars), िदिश का (conjugate complexes), एक िमूह का केंर (Centre
पररमाण और दिशा (magnitude and direction of a of a group), िाधारण िमूह (Simple group), िमूह का
vector). िदिशों की दिक्-कोज्या/अनुपाि (Direction केंर (centre of group), ित्भमश्र िंख्या के अवयव को
cosines/ratios of vectors).) िदिशों के प्रकार (िमान , िामान्द्य बनाना (Normaliser of an element and of a
मात्रक , शून्द्य, िमांिर और िंरेखीय िदिश आदि) {Types of complex).
vectors (equal, unit, zero, parallel and collinear तवसशष्ट उपिमूह (Normal subgroups), तविाग िमूह
vectors etc).}, एक नबिरू का म्स्थति िदिश (position (quotient Groups), प्राथममक िामान्द्य गुणों के िाथ
vector of a point), ऋणात्मक िदिश (negative of a िमाकाररिा और िुल्यकाररिा िमूह (Group
vector), िदिश के घटक (components of a vector), homomorphism and isomorphism with
िदिशों का योग (addition of vectors), एक अदिश िे एक elementary basic properties), िमूह में िमाकाररिा
िदिश का गुणन (multiplication of a vector by a की मौसलक प्रमेय (fundamental theorem of
scalar), तकिी दिए गए अनुपाि में एक रेखा खंड को तविाजजि homomorphism in groups).
करने वाले नबिरू की म्स्थति िदिश (position vector of a िमूह की िुल्यकाररिा प्रमेय (Isomorphism theorems
point dividing a line segment in a given ratio). of groups).
िदिश का अदिश (डॉट) गुणन {Scalar (dot) product of 2. वास्ितवक तवश्लेषण (Real Analysis)
vectors}, िदिश का तकिी रेखा पर(projection of a पूणण रममि क्षेत्र के रूप में वास्ितवक िंख्याएाँ (Real
vector on a line). िो िदिशों का िदिश (रॉि) गुणन numbers as a complete ordered field), रैखखक
{Vector (cross) product of two vectors}. िमुच्चय (linear sets), तनभन और ऊपरी पररबद्ध (lower
अदिश और िदिश का तत्रगुणन और उनिे िंबंमधि िमस्याएाँ and upper bounds), िीमा नबिरू (limit points), बंि
(Scalar and Vector triple product and problems और खुले िमुच्चय (closed and open sets), वास्ितवक
related to them). अनुरम (Real sequence), एक अनुरम की िीमा और
11. सांम्ख्यकी और प्राधयकिा (Statistics and Probability) अभििरण (limit and convergence of a sequence),
वगीकृि और अवगीकृि आाँकड़ों का माध्य, माध्ध्यका, बहुलक अनुरम का अभििरण (convergence of series), श्रेणी
(Mean, median, mode of grouped and के अभििरण के सलए परीक्षण (tests for convergence
ungrouped data), मानक तवचलन की गणना (calculation of a series), तनरपेक्ष अभििरण (absolute
of standard deviation), वगीकृि और अवगीकृि आाँकड़ों convergence), फलनों का अनुरम एवं श्रेणी के एकिमान
के सलए प्रिरण और माध्य तवचलन (variance and mean अभििरण (uniform convergence of sequence
deviation for grouped and ungrouped data). and series of functions).
प्रातयकिा (Probability): तकिी घटना की प्रातयकिा 3. सम्म्मश्र तवश्लेषण (Complex Analysis)
(Probability of an event), प्रातयकिा का योग और गुणन फलन, िीमा, ित्भमश्र िंख्या की िांित्य और अवकलनीयिा
प्रमेय (addition and multiplication theorems of (Functions, Limits, continuity and
probability), िप्रतिबंध प्रातयकिा (conditional differentiability of complex functions). एक
probability), बेज़-प्रमेय (Bayes’ theorem), यादृम्च्छक तवश्लेषणात्मक फलन की अवधारणा (Concept of
चर का प्रातयकिा बंटन (probability distribution of a an analytic function), कोशी-ररमान िमीकरण का ध्रुवीय
random variate), बरनौली परीक्षण और तद्वपि बंटन व कािीय रूप (Cartesian and Polar form of
(Bernoulli trials and binomial distribution). Cauchy-Riemann equations).
:: 61 ::
अनुरूप फलन (Harmonic function), िंयुग्मी फलन (general and singular solutions), अचर-गुणांकों वाले
(Conjugate function), अनुरूप प्रतिमचत्रण रैखखक अवकल िमीकरण (linear differential
(Conformal mapping). equations with constant coefficients), िमघािीय
4. कलन (Calculus) अवकल िमीकरण (homogeneous differential
ध्रुवीय तनिे शांक (Polar Co-ordinates). तत्रज्य िदिश और equation), तद्विीय कोदट के रैखखक अवकल िमीकरण
स्पशणरेखा के बीच का कोण (Angle between radius (second order linear differential equations),
vector and the tangent). ध्रुवीय रूप में वरों के बीच का प्रथम कोदट के युगपि रैखखक अवकल िमीकरण
कोण (Angle between curves in polar form). ध्रुवीय (simultaneous linear differential equations of
उप-स्पशण रेखा और ध्रुवीय उपअभिलभब की लंबाई (Length first order).
of polar sub-tangent and polar subnormal), वर 6. सटदश तवश्लेषण (Vector Calculus)
का पदिक िमीकरण (Pedal equation of a curve), चाप कुन्द्िल, प्रवणिा/ढलान, अपिरण & इन ऑपरेटरों और िंबंमधि
के अवकलज (Derivatives of an arc), वरिा िमस्याओं िे जुड़ी पहचान, (Curl, Gradient and
(curvature), तवभिन्द्न िूत्र (various formulae), वरिा Divergence & Identities involving these
केंर और वरिा की जीवा और िंबंमधि िमस्याएाँ (Centre of operators and related problems).
curvature and chord of curvature and related स्टोक, ग्रीन और गॉि प्रमेय पर आधाररि िमस्याएाँ
problems). आंसशक अवकलज (Partial (Problems based on Stoke, Green and Gauss
differentiation), िमघाि फलन की आयलर प्रमेय theorems).
(Euler’s theorem on homogeneous functions), 7. तत्रतवमीय का ज्याधमिीय तवश्लेषण
आंसशक अवकलज का शृंखला तनयम (chain rule of (Analytical Geometry of Three dimensions)
partial differentiation), िो स्विंत्र चरों और एक िंबंध िे (i) गोला (Sphere): - िाधारण, िमीकरण, स्पशण िमिल, ध्रुव
जुड़े िीन चरों के फलनों का उच्चिम और तनभनिम (Maxima और ध्रुवीय, िो गोलों का प्रतिच्छे िन (General Equation,
and Minima of functions of two independent Tangent Plane, Pole and Polar, Intersection of
variables and of three variables connected by two spheres).
a relation), लाग्रांज की अतनधाणररि गुणांकों की तवमध (ii) शंकु (Cone): - अन्द्वालोप शंकु, स्पशण िमिल, व्युरम शंकु,
(Lagrange’s Method of undetermined िीन परस्पर लंबवि् जनक, लभबविीय शंकु (Enveloping
multipliers). cone, Tangent plane, Reciprocal cone, Three
अनन्द्िस्पर्शिया (Asymptotes), िोहरा नबिरू (double mutually Perpendicular generators, Right
points), वर प्रतिमचत्रण(curve tracing), अन्द्वालोप और circular cone).
केंरज (Envelopes and evolutes). (iii) बेलन (Cylinder): - लभबविीय बेलन, अन्द्वालोप बेलन
बीटा और गामा फलन का सिद्धांि (Theory of Beta and (Right circular cylinder, Enveloping cylinder).
Gamma functions). 8. म्स्थति तवज्ञान एवं गति तवज्ञान (Statics and Dynamics)
क्षेत्रकलन और िंशोधन (Quadrature and Rectification). िमिलीय बलों का िंयोजन एवं तवयोजन (Composition
ठोिों के परररमण का आयिन और पृष्ठ (Volume and and resolution of co-planer forces), िी हुई िो
Surfaces of solids of revolution). दिशाओं में बल में घटक (component of a force in two
अवकलन और िमाकलन के िहि िभिव िमाकलन given directions),िमविी बलों का िंिुलन
(Differentiation and integration under the sign (equilibrium of concurrent forces), िमान्द्िर बल
of integration). और आघूणण (parallel forces and moment), वेग और
िोहरे और िीहरे िमाकलन का मूल्यांकन और क्षेत्रफल एवं त्वरण (velocity and acceleration), तनयि त्वरण के
आयिन ज्ञाि करने में उनके अनुप्रयोग (Evaluation of िहि िरल रैखखक गति (simple linear motion under
double and triple integrals and their constant acceleration), गति के तनयम (Laws of
applications in finding areas and volumes). motion), प्रक्षेप्य (projectile).
मडररचलेट का िमाकलन (Dirichlet’s integral). 9. रैखिक प्रोग्रामन (Linear Programming)
िमाकलन का रम बिलना और ध्रुवीय तनिे शांक में बिलना पररचय (Introduction), िंबंमधि शधिावली जैिे तक –
(Change of order of integration and changing बाधाएाँ(related terminology such as constraints),
into polar co-ordinates). उद्दे श्य फलन (objective function), इष्टिमीकरण
5. अवकल समीकरण (Differential Equations) (optimization), तवभिन्द्न प्रकार की रैखखक प्रोग्राडमिग
प्रथम कोदट और प्रथम घाि के िाधारण अवकल िमीकरण िमस्याएाँ {different types of linear programming
(Ordinary differential equations of first order (L.P.) problems}, रैखखक प्रोग्राडमिग िमस्याओं का गभणिीय
and first degree), प्रथम कोदट के अवकल िमीकरण जो िूत्रीकरण (mathematical formulation of L.P.
प्रथम घाि के न हो (differential equations of first problems), िो चरों में िमस्याओं के हल की आलेखीय तवमध
order but not of first degree), क्लैरो के िमीकरण (graphical method of solution for problems in
(Clairaut's equations), व्यापक एवं तवमचत्र हल two variables), िुिंगि व अिुिंगि क्षेत्र (feasible and
:: 62 ::
infeasible regions), िुिंगि व अिुिंगि हल (feasible Part – (iii)
and infeasible solutions), इष्टिम िुिंगि हल(िीन
अिुच्छ बाधाओं िक) {optimal feasible solutions (up लशक्षण तवधध (Teaching Methods)
to three non-trivial constrains)}. अवमुख िमुच्चय गभणि का अथण और प्रकृति (Meaning and Nature of
और उनके गुणधमण (Convex sets and their Mathematics).
properties). सििप्लेक्ि तवमध (Simplex Method). गभणि सशक्षण के िामान्द्य व तवसशष्ट उद्दे श्य िथा धलूम टै क्िोनॉमी
रैखखक प्रोग्राडमिग में द्वै ि की अवधारणाएाँ(Concepts of (General and Specific objectives of Mathematics
duality in linear programming). िोहरी प्रोग्राडमिग का Teaching and Bloom Taxonomy).
तनधाणरण (Framing of dual programming). तनयिन गभणि सशक्षण की पद्धतियााँ (तवश्लेषणात्मक, िंश्लेषणात्मक,
(अमधन्द्यािन) की िमस्याएाँ और पररवहन िमस्याएाँ आगमनात्मक, तनगमनात्मक, अनुिंधान, प्रायोजना और
(Assignment problems, Transportation प्रयोगशाला)
problems). {Methods of Mathematics Teaching (analytic,
10. संख्यात्मक तवश्लेषण और अंिर समीकरण synthetic, inductive, deductive, heuristic,
(Numerical Analysis and Difference Equation) Project & Laboratory)}.
अन्द्िर-िंतरया और रमगुभणि िंकेिन (Difference
गभणि में पयणवेभक्षि - अध्ययन, अभिरममि अनुिेशन, रचनात्मक
operators and factorial notation), बहुपि का अंिर
सशक्षण (Supervised – study, Programmed
(Differences of polynomial), अग्र और पि के प्रक्षेप के
Learning, Constructive Learning in
सलए न्द्यूटन का िूत्र (Newton’s formulae for forward
Mathematics).
and backward interpolations). तविाजजि अंिर
(Divided differences), तविाजजि अंिर और िाधारण अथण और महत्त्व - पाठ योजना (हरबर्टियन उपागम ), इकाई
अंिर के बीच िंबंध (relation between divided योजना (मॉररिन उपागम ) {Importance & meaning of
differences and Simple difference). न्द्यूटन के Lesson Plan (Herbertian Approach), Unit Plan
व्यापक प्रक्षेप िूत्र (Newton’s general interpolation (Morrison Approach)}.
formulae), लाग्रांज प्रक्षेप िूत्र (Lagrange गभणि में श्रव्य-दृश्य िामग्री (Audio-Visual aids in
interpolation formula). केंरीय अंिर (Central Mathematics).
differences), गॉि, स्टर्लिग और बेिेल प्रक्षेप िूत्र (Gauss, अन्द्य स्कूली तवषयों के िाथ िंबंध के िंििण में िहिंबंध की
Stirling and Bessel interpolation formulae). अवधारणा और इिके प्रकार (Concept of Correlation
िंख्यात्मक तविेिन (Numerical Differentiation). and its types in context of relationship with
िंख्यात्मक िमाकलन (Numerical integration), न्द्यूटन- other school subjects).
कोट् ि क्षेत्रफलन िूत्र (Newton-Cotes quadrature गभणि सशक्षक की शैक्षभणक और व्याविातयक तवशेषिाएाँ
formula), गॉि का क्षेत्रफलन िूत्र (Gauss's (Academic & Professional characteristics of
quadrature formulae), अभििरण (convergence), Mathematics Teacher).
त्रुदटयों का आकलन (Estimation of errors), अबीजीय गभणि में पाठ्यरम तवकाि का सिद्धांि (Principle of
और बहुपि िमीकरण (Transcendental and curriculum development in mathematics).
polynomial equations), तद्विाजन तवमध (bisection
िारिीय गभणिज्ञों का योगिान (Contribution of Indian
method), पुनरावृसत्त तवमध (method of interation),
Mathematician).
रे पोजोइडल (Trapezoidal), सिभपिन और वेडल के तनयम
िंज्ञानात्मक, िावात्मक व मनो-गत्यात्मक/तरयात्मक पक्ष के
(Simpson’s and Weddle’s rules). म्स्थर और
िंििण में गभणि में मूल्यांकन (Evaluation in
पररविणनशील गुणांक वाले रैखखक अंिर िमीकरणों का िमाधान
(Solution of linear difference equations with Mathematics in terms of Cognitive, Affective
constant and variable coefficients). बीजीय और and Psycho-motor Domain).
अबीजीय िमीकरणों का हल (Solution of Algebraic इकाई परीक्षण का महत्त्व और तवशेषिाएाँ, उपलम्धध परीक्षण,
and Transcendental equations), पुनरावृत्तीय नैिातनक परीक्षण और उनकी िैयारी के चरण (Importance
(Iterative), मम्या-म्स्थति तवमध और न्द्यूटन-रेफिन तवमध and characteristics of Unit test, Achievement
(Regular Falsi and Newton Raphson methods). test, Diagnostic test and steps of their
अभििरण (Convergence), प्रथम और उच्च रम िमघािीय preparation).
रैखखक अंिर िमीकरण (First and higher order मंिबुजद्ध बच्चों के सलए नैिातनक और उपचारात्मक कायणरम और
homogeneous linear difference equations), प्रतििाशाली बच्चों के सलए िंवधणन कायणरम (Diagnostic &
अिमघािीय रैखखक अंिर िमीकरण (non-homogenous Remedial programmes for retarded children
linear difference equations), पूरक फलन and enrichment programmes for gifted
(Complementary functions), तवसशष्ट िमाकलन children).
(Particular integral).
:: 63 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(प्रथम प्रश्न-पत्र – GK & GS)
उत्कर्ष द्वारा अंग्रेजी भार्ा में दिए गए आधिकाररक पाठ्यक्रम के बिन्दुओं के अनुरूप
बिन्दिी भार्ा में अनूदित पाठ्यक्रम
भाग – 1
भारि का इतिहास
(भारिीय राष्ट्रीय आंदोलन पर तवशेष प्रभाव) - दिल्ली िल्िनि के िाथ िंबंध – मेवाड़, रणथभिौर एवं
गुप्िकाल एवं मुगलकाल के िौरान कला, स्थापत्य एवं जालोर।
िातहत्त्यक तवकाि - राजस्थान एवं मुगल- राणा िांगा, महाराणा प्रिाप,
1857 का स्विंत्रिा िंग्राम आमेर के मानसििह,चन्द्रिेन,बीकानेर के रायसििह,मेवाड़ के
िारिीय राष्ट्रीय आंिोलन का उिय राजसििह।
िारि के प्रमुख राष्ट्रवािी नेिा – वी.डी. िावरकर, बंतकम राजस्थान में स्विंत्रिा संग्राम का इतिहास
चन्द्र, लाला लाजपि राय, बाल गंगाधर तिलक, तवतपन चन्द्र - 1857 की रांति
पाल, चन्द्रशेखर आजाि, िगि सििह, िुखिे व, राितबहारी - राजनीतिक जागरूकिा
बोि, िुिाष चन्द्र बोि। - प्रजामंडल आंिोलन
िामाजजक एवं धार्मिक पुनजाणगरण- राजा राम मोहन - तकिान एवं आदिवािी आंिोलन
राय,ियानन्द्ि िरस्विी एवं तववेकानन्द्ि । राजस्थान का एकीकरण
महात्मा गााँधी, जवाहर लाल नेहरू, वल्लि िाई पटे ल, समाज एवं धमश-
मौलाना आज़ाि और िीमराव अभबेडकर के तवशेष िंििण में - लोक िे विा एवं िे तवयााँ
राष्ट्रीय आंिोलन - राजस्थान के िंि
- स्थापत्य – मजन्द्िर, रूगण एवं महल
- मचत्रकला – तवभिन्द्न तवद्यालय
राजस्थान का इतिहास - मेले एवं त्योहार
राजस्थान की प्राचीन िभ्यिा एवं िंस्कृति – - पोशाक
कालीबंगा,आहड़,गणेिर,बैराठ। - वस्त्र एवं आिूषण
राजस्थान का इतिहास (आिवीं से अट्ठारहवीं शिाब्दी) - लोक नृत्य एवं िंगीि
- गुजणर-प्रतिहार - िाषा एवं िातहत्य
- अजमेर के चौहान
:: 64 ::
भाग – 2 शधि शुजद्ध
वाक्य शुजद्ध
िार्किक क्षमिा/मानलसक योग्यिा परीक्षण अंग्रेजी के पाररिातषक(िकनीकी) शधिों के िमानाथणक
िादृश्यिा
तहन्द्िी शधि (केवल प्रशाितनक शधि)
शृंखला परीक्षण
कूट लेखन एवं कूट वाचन
र् िंबंधी परीक्षण अंग्रेजी
िार्किक वेन-आरेख Tense/ Sequence of Tenses
वणणमाला परीक्षण Voice: Active and Passive
िंख्या श्रेणी एवं िमय अनुरम परीक्षा Narration: Direct and Indirect
गभणिीय िंतरयाएाँ Use of Articles and Determiners
अंकगभणिीय िकणशस् Use of Prepositions
आाँकड़ों का तवश्लेषण Correction of sentence, Including Subject –
आाँकड़ों की पयाणप्ििा Verb Agreement, Degrees of Adjectives,
घन और पािा Connectives
सांम्ख्यकी Glossary of Official and Technical Terms
(With their Hindi Versions)
(माध्यधमक स्िर) Antonyms and Synonyms
िमंकों का िंग्रहण Forming New Words by using Prefixes and
िमंकों का प्रस्िुिीकरण Suffixes
िमंकों का ग्राफीय प्रतितनमधत्व Words often Confused
केन्द्रीय प्रवृसत्त के माप
वगीकृि एवं अवगीकृि िमंकों के माध्य, माध्ध्यका एवं बहुलक
भाग – 3
गश्वणि
समसामधयकी (भारि और राजस्थान)
(माध्यधमक स्िर) जनगणना 2011 – राजस्थान व िारि
प्राकृि, पररमेय एवं अपररमेय िंख्याएाँ िारि में तवकाि के विणमान कायणरम (राजस्थान के तवशेष
वास्ितवक िंख्याएाँ एवं उनका िशमलव प्रिार िंििण में)
वास्ितवक िंख्याओं पर िंतरयाएाँ िारि में मतहला िश्ीकरण की योजनाएाँ (राजस्थान के
वास्ितवक िंख्याओं के सलए घािांक के तनयम तवशेष िंििण में)
पररमेय िंख्याएाँ एवं उनका िशमलव प्रिार कौशल तवकाि कायणरम
बहुपि के शून्द्यांक नवीकरणीय ऊजाण के िंिाधन और उनकी िारि में क्षमिाएाँ
बहुपि के शून्द्यांकों एवं गुणांकों के मध्य िंबंध राजस्थान की स्वास््य और स्वच्छिा योजनाएाँ
बहुपिों के सलए तविाजन एल्गोरर्म महामारी और इिका प्रबंधन
िो चर वाले रैखखक िमीकरण युग्मों के िमाधान की बीजीय िारि के अंिररक्ष कायणरम
पद्धतियााँ परमाणु ऊजाण कायणरम
क्षेत्रधमति िारि और रूतनया की महत्त्वपूणण घटनाएाँ
घन एवं घनाि ,लभब वृत्तीय बेलन , लभब वृत्तीय शंकु , गोले िारि के व्यस् और स्थान (विणमान मुद्दों में)
का पृष्ठीय क्षेत्रफल िारि की तवज्ञान और प्रौद्योतगकी में िमकालीन घटनाएाँ
घनाि , बेलन , लभब वृत्तीय शंकु एवं गोले का आयिन राष्ट्रीय और अंिराणष्ट्रीय िभमान और पुरस्कार
ठोिों के िंयोजन का पृष्ठीय क्षेत्रफल एवं आयिन नवीनिम पुस्िकें और िारि के लेखक
एक ठोि का एक आकार िे दूिरे आकार में रूपांिरण खेल एवं खेल गतितवमधयााँ
तहन्दी भाग – 4
िंमध एवं िंमध तवच्छे ि सामान्य तवज्ञान
उपिगण (I) रसायन तवज्ञान:-
प्रत्यय परमाणु व अणु
अनेकाथणक शधि रािायतनक अभितरयाएाँ एवं िमीकरण
तवलोम या तवपरीिाथणक शधि काबणन एवं इिके यौतगक
िमश्रुि भिन्द्नाथणक शधि
:: 65 ::
(II) भौतिक तवज्ञान:- भाग – 5
बल एवं गति के तनयम
शैश्वक्षक प्रबंधन, राजस्थान में शैश्वक्षक पररदृश्य
कायण एवं ऊजाण
(III) जीव तवज्ञान:- तनःशुल्क और अतनवायश बाल लशक्षा का अधधकार
ऊिक अधधतनयम, 2009
तनयंत्रण एवं िामंजस्य/िमन्द्वय शैश्वक्षक प्रबंधन
आनुवंसशकिा एवं जैव तवकाि - िंकल्पना, कायण एवं सिद्धान्द्ि
प्राकृतिक िंिाधनों का प्रबंधन - सशक्षा में कुल गुणवत्ता प्रबंधन(TQM)
पयाणवरण िंरक्षण - शैभक्षक पयणवेक्षण एवं तनरीक्षण
जैव तवतवधिा एवं पोषणीय तवकाि - िंस्थागि तनयोजन
भारिीय राजनीति - शैभक्षक प्रबंधन में नेिृत्व शैली
िारिीय िंतवधान की प्रमुख तवशेषिाएाँ राजस्थान में शैश्वक्षक पररदृश्य
िारि की िंघीय कायणपासलका, व्यवस्थातपका एवं न्द्याय - प्राथममक एवं माध्यममक स्िर पर तनभनांतकि के कायण एवं
पासलका – िंगठन, सिद्धांि और व्यवहार िंगठन;
िारि में चुनाव SCERT (State Council of Educational
िारि का राष्ट्रपति Research and Training )
राष्ट्रपति का चुनाव एवं उिकी आपािकालीन शस्यााँ BSER (Board of Secondary Education,
कैतबनेट, प्रधानमंत्री और उिकी शस्यााँ Rajasthan)
िंिि, लोकििा अध्यक्ष एवं उिके कायण IASE (Institute of Advanced Studies in
िवोच्च न्द्यायालय- िंगठन एवं शस्यााँ Education)
राष्ट्रीय स्िर पर बोडण एवं आयोग DIET (District Institute for Education
and Training)
राजस्थान का भूगोल
राजस्थान राज्य खुला तवद्यालय(RSOS)
अवम्स्थति, तवस्िार, आकार एवं माप
राजस्थान राज्य पाठ्यपुस्िक मण्डल(RSTB)
िौतिक तवशेषिाएाँ
SIQE (State Initiative for Quality Education)
अपवाह
DIKSHA- RISE(Digital Infrastructure for
जलवायु
Knowledge Sharing).
जनिांम्ख्यकीय तवशेषिाएाँ
SMILE(Social Media Interface for
कृतष
learning Engagement)
पशुधन
सशक्षा िशणन
खतनज िंिाधन
सशक्षा वाणी
ऊजाण िंिाधन
िमग्र सशक्षा अभियान
पयणटन एवं पररवहन
तनःशुल्क और अतनवायण बाल सशक्षा का अमधकार अमधतनयम,
उद्योग एवं व्यापार
2009 के प्रावधान
:: 66 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – राजनीति तवज्ञान)
:: 69 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – इतिहास)
:: 71 ::
3. Society and Cultural Development during early IV. (Educational Psychology, Pedagogy,
Medieval India. Teaching Learning Material, Use of
(पूवण मध्यकालीन िारि के िौरान िामाजजक एवं िांस्कृतिक computers and Information Technology
तवकाि।)
in Teaching Learning)
4. Administrative System of Mughals: Revenue
(शैश्वक्षक मनोतवज्ञान, लशक्षाशास्त्र, लशक्षण अधधगम
System, Military Administration, Mansabdari and
सामग्री, कम््यूटर एवं सूचना िकनीकी का लशक्षण
Jagirdari.
(मुगलों की प्रशािातनक व्यवस्था : राजस्व व्यवस्था, िैन्द्य अधधगम में उपयोग)
प्रशािन, मनिबिारी और जागीरिारी।) 1. Educational Psychology(शैश्वक्षक मनोतवज्ञान)-
5. Economic and Socio-Cultural Life in Medieval Concept, scope and functions of educational
India. psychology (शैभक्षक मनोतवज्ञान की अवधारणा, क्षेत्र िथा कायण).
(मध्यकालीन िारि के िौरान आर्थिक और िामाजजक- Physical, cognitive, social, emotional and moral
िांस्कृतिक जीवन।) developmental characteristics of adolescent
6. Social Reforms and upliftment of Dalit and learner and its implication for teaching-
Women in India. learning(तकशोर अमधगमकिाण की शारीररक, िंज्ञानात्मक,
(िामाजजक िुधार एवं िारि में िसलिों और मतहलाओं का िामाजजक, िंवेगात्मक एवं नैतिक तवकािात्मक तवशेषिाएाँ िथा
उत्थान।) सशक्षण-अमधगम के सलए इिके तनतहिाथण).
7. Development of Education and Press in 19th Behavioural, cognitive and constructivist
Century. principles of learning and its implication for
(19वीं ििी में सशक्षा और प्रेि का तवकाि।) senior secondary students(अमधगम के
8. Gandhian Era: Gandhi and National Movement. व्यवहारवािी,िंज्ञानात्मक एवं तनर्मििवािी सिद्धान्द्ि िथा उच्च
Role and Contribution of Jawahar Lal Nehru, माध्यममक स्िर के तवद्यार्थियों के सलए इिके तनतहिाथण ).
Subhash Chandra Bose, Maulana Azad, Vallabh Concept of mental health & adjustment and
Bhai Patel, C. Rajgopalachari, Rajendra Prasad, adjustment mechanism(मानसिक स्वास््य एवं
Bhim Rao Ambedkar in National Movement. िमायोजन की अवधारणा िथा िमायोजन युस्यााँ).
(गााँधीजी का युग– गााँधी एवं राष्ट्रीय आंिोलन । जवाहरलाल Emotional intelligence and its implication in
नेहरू, िुिाष चन्द्र बोि, मौलाना आजाि, वल्लि िाई पटे ल, teaching learning(िंवेगात्मक बुजद्धमिा और सशक्षण–
िी.राजगोपालाचारी, राजेन्द्र प्रिाि एवं िीमराव अभबेडकर की अमधगम में इिके तनतहिाथण).
िारिीय राष्ट्रीय आंिोलन में िूममका व योगिान।) 2. Pedagogy and Teaching Learning Material
9. Rise of Nazism in Germany and Fascism in Italy. (Instructional Strategies for Adolescent
(जमणनी में नाजीवाि और इटली में फािीवाि का उिय।) Learner) {लशक्षा शास्त्र एवं लशक्षण-अधधगम सामग्री
10. National Movement in Arab World, Africa and (तकशोर अधधगमकिाश हेिु अनुदेशनात्मक व्यूह रचनाएँ) }
South-East Asia. Communication skills and its use(िभप्रेषण कौशल
(अरब जगि, अफ्ीका और िभक्षण-पूवी एसशया में राष्ट्रीय िथा इिका उपयोग).
आंिोलन।) Teaching models- advance organizer, concept
11. Chinese Revolution of 1949. attainment, information processing, inquiry
(1949 की चीनी रांति।) training (सशक्षण प्रतिमान – अतग्रम व्यवस्थापक, िंप्रत्यय
12. Sources of History of Rajasthan: Archeological, िभप्रात्प्ि, िूचना प्रतरया, पृच्छा प्रसशक्षण).
Archival and Literary. Preparation and use of teaching-learning
(राजस्थान के इतिहाि के स्रोि : पुरािाध्त्त्वक, अभिलेखीय एवं material during teaching (सशक्षण के िौरान सशक्षण-
िातहत्त्यक।) अमधगम िामग्री का तनमाणण िथा उपयोग ).
13. Awakening in Rajasthan: Social Changes and Cooperative learning (िहकारी अमधगम).
Political Awakening. 3. Use of Computers and Information Technology
(राजस्थान में जागृति : िामाजजक पररविणन और राजनीतिक in Teaching Learning (लशक्षण अधधगम में कम््यूटर
जागृति)। एवं सूचना िकनीकी का उपयोग)
14. Integration of Rajasthan: its Various Stages. Concept of ICT, hardware and software (आई िी
(राजस्थान का एकीकरण : इिके तवभिन्द्न चरण)। टी, हाडणवेयर एवं िॉफ्टवेयर की अवधारणा).
15. Art, Architecture and Paintings of Rajasthan. System approach(प्रणाली उपागम).
(राजस्थान की कला, वास्िुकला एवं मचत्रकला)। Computer assisted learning, computer aided
instruction (कभप्यूटर िहाय अमधगम, कभप्यूटर िहाय अनुिेशन).
:: 72 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – भूगोल)
:: 74 ::
Physical, cognitive, social, emotional and moral Teaching models- advance organizer, concept
developmental characteristics of adolescent attainment, information processing, inquiry
learner and its implication for teaching- training (सशक्षण प्रतिमान – अतग्रम व्यवस्थापक, िंप्रत्यय
learning(तकशोर अमधगमकिाण की शारीररक, िंज्ञानात्मक, िभप्रात्प्ि, िूचना प्रतरया, पृच्छा प्रसशक्षण).
िामाजजक, िंवेगात्मक एवं नैतिक तवकािात्मक तवशेषिाएाँ िथा Preparation and use of teaching-learning
सशक्षण-अमधगम के सलए इिके तनतहिाथण). material during teaching (सशक्षण के िौरान सशक्षण-
Behavioural, cognitive and constructivist अमधगम िामग्री का तनमाणण िथा उपयोग ).
principles of learning and its implication for Cooperative learning (िहकारी अमधगम).
senior secondary students(अमधगम के व्यवहारवािी, 3. Use of Computers and Information
िंज्ञानात्मक एवं तनर्मििवािी सिद्धान्द्ि िथा उच्च माध्यममक स्िर Technology in Teaching Learning (लशक्षण
के तवद्यार्थियों के सलए इिके तनतहिाथण). अधधगम में कम््यूटर एवं सूचना िकनीकी का उपयोग)
Concept of mental health & adjustment and Concept of ICT, hardware and software (आई िी
adjustment mechanism (मानसिक स्वास््य एवं टी, हाडणवेयर एवं िॉफ्टवेयर की अवधारणा).
िमायोजन की अवधारणा िथा िमायोजन युस्यााँ ). System approach(प्रणाली उपागम).
Emotional intelligence and its implication in Computer assisted learning, computer aided
teaching learning (िंवेगात्मक बुजद्धमिा और सशक्षण– instruction (कभप्यूटर िहाय अमधगम,कभप्यूटर िहाय
अमधगम में इिके तनतहिाथण). अनुिेशन).
2. Pedagogy and Teaching Learning Material
(Instructional Strategies for Adolescent
Learner) {लशक्षा शास्त्र एवं लशक्षण-अधधगम सामग्री
(तकशोर अधधगमकिाश हेिु अनुदेशनात्मक व्यूह रचनाएँ) }
Communication skills and its use(िभप्रेषण कौशल
िथा इिका उपयोग).
:: 75 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – अंग्रेजी)
Scheme of Examination :
Part Subject No. of Q. Marks Time
(A) Knowledge of Subject Concerned : Senior
Secondary Level
(B) Knowledge of Subject Concerned : Graduation
Level
(C) Knowledge of Subject Concerned : Post 150 300 3 Hours
Graduation Level
(D) Educational Psychology, Pedagogy, Teaching
Learning Material, Use of Computers and
Information Technology in Teaching Learning.
Note :
1. The question paper will carry 150 questions of multiple choices
2. All types of No. are equal.
3. 1/3rd of the question mark will be deducted for each wrong answer.
Syllabus
Part – I (Senior Secondary Level) (B) Drama
1. Articles and Determiners Shakespeare : Macbeth
2. Tenses As You Like It
3. Transformations: (C) Prose
(i) Direct – Indirect Bacon: Of Studies
(ii) Active - Passive Lamb: In Praise of Chimney Sweepers
(iii) Affirmatives, Negatives, Interrogatives (D) Fiction
(iv) Simple to Compound and Complex Hardy: The Mayor of Casterbridge
4. Auxiliaries/Modals R.K. Narayan : The Vendor of Sweets
5. Prepositions (E) An Acquaintance with the following
6. Phrasal verbs and Idioms Literary Forms:-
7. Reading Comprehension Ode, Elegy, Ballad, Sonnet, Epic, Gothic, Allegory.
8. Précis writing (F) An Acquaintance with the following
9. Letter writing Figures of Speech:-
10. Report writing Simile, Metaphor, Personification, Irony,
Hyperbole, Onomatopoeia, Synecdoche,
Oxymoron.
Part – II (Graduation Level)
(G) Phonetic Transcription, Word-Stress
(A) Poetry
1. Milton: On His Blindness
2. John Donne: Go and Catch a Falling Star
Part – III (Post-Graduation Level)
3. Wordsworth: Daffodils (A) T.S. Eliot - The Waste Land
4. Shelley - Ode to the West Wind Harold Pinter - The Birthday Party
5. Keats - Ode on a Grecian Urn Anita Desai - Cry, the Peacock
6. Browning - My Last Duchess (B) Varieties of Languages: Creole, Pidgin,
7. Nissim Ezekiel - Night of the Scorpion Code - Switching,
8. Kamla Das - Dance of the Eunuchs Code – Mixing.
:: 76 ::
Part – IV 2. Pedagogy and Teaching Learning Material
(Educational Psychology, Pedagogy, Teaching (Instructional Strategies for Adolescent
Learning Material, Use of Computers and Learner)
Information Technology in Teaching Learning) Communication skills and its use.
1. Educational Psychology Teaching models- advance organizer,
Concept, scope and functions of educational concept attainment, information processing,
psychology. inquiry training.
Physical, cognitive, social, emotional and moral Preparation and use of teaching-learning
developmental characteristics of adolescent material during teaching. ∙ Cooperative
learner and its implication for teaching-learning. learning.
Behavioural, cognitive and constructivist 3. Use of Computers and Information
principles of learning and its implication for Technology in Teaching Learning
senior secondary students. Concept of ICT, hardware and software.
Concept of mental health & adjustment and System approach.
adjustment mechanism.
Computer assisted learning, computer aided
Emotional intelligence and its implication in
instruction.
teaching learning.
:: 77 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – तहन्दी)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(1) िंबंमधि तवषय का ज्ञान : उच्च माध्यममक स्िर
(2) िंबंमधि तवषय का ज्ञान: स्नािक स्िर
(3) िंबंमधि तवषय का ज्ञान: स्नािकोत्तर स्िर 150 300 3 घंटे
(4) शैभक्षक मनोतवज्ञान, सशक्षाशास्त्र, सशक्षण अमधगम िामग्री,
कभप्यूटर का उपयोग और िूचना प्रौद्योतगकी टीडचिग लर्निग।
नोट :
1. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
2. ििी प्रश्नों के अंक िमान हैं।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए प्रश्न अंक का 1/3 िाग काटा जाएगा।
पाठ्यक्रम
िण्ड-I (उच्च माध्यधमक स्िर) (iii) भलिकाल– िामान्द्य पररचय, िस् का उद्भव, तवकाि और
(अ)
िाशणतनक पृष्ठिूमम
● िंमध, िमाि, उपिगण, प्रत्यय
● िंि काव्य– तवशेषिाएाँ, प्रमुख कतव एवं रचनाएाँ (कबीर, िादू)
● पयाणयवाची शधि, तवलोम शधि, िमश्रुि भिन्द्नाथणक शधि,
अनेकाथी शधि, वाक्यांश के सलए िाथणक शधि ● िूफी काव्य– तवशेषिाएाँ, प्रमुख कतव एवं
● शधि शुद्धीकरण एवं वाक्य शुद्धीकरण रचनाएाँ (जायिी, मंझन)
● अि्धणशािकीय पत्र, तवज्ञत्प्ि, पररपत्र, तनतविा, ज्ञापन, ● रामिस् काव्य- तवशेषिाएाँ, प्रमुख कतव एवं रचनाएाँ
अमधिूचना (िुलिीिाि)
● मुहावरे एवं लोकोस्यााँ ● कृष्ण िस् काव्य- तवशेषिाएाँ, प्रमुख कतव एवं रचनाएाँ
● अपदठि गद्यांश, अपदठि पद्यांश
(िूरिाि, मीरा, नंििाि)
● जनिंचार के प्रमुख माध्यम, ित्िभबन्द्धी लेखन एवं पत्रकाररिा
(iv) रीतिकाल– रीति िे िात्पयण, रीतिबद्ध, रीतिसिद्ध एवं
● कतविा, कहानी, वािाण, ररपोिाणज एवं डायरी– लेखन
तवषयक पररिाषा, ित्त्व आदि रीतिमु्। ित्कालीन काव्य की िामान्द्य प्रवृसत्तयााँ एवं
(ब) तवशेषिाएाँ; प्रमुख रचनाकार एवं रचनाओं का पररचय (िे व,
● शब्द शलि – अभिधा, लक्षणा, व्यंजना िूषण, तबहारी, घनानंि)
● अलंकार – यमक, श्लेष, उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा, (v) आधुतनक काल–
िंिेह, भ्रात्न्द्िमान, दृष्टान्द्ि, उिाहरण ● पूवश पीटिका – ित्कालीन पररम्स्थतियााँ; नहििी (खड़ी
● छं द – िोहा, चौपाई, रोला, उल्लाला, गीतिका,
बोली) गद्य का उद्भव, नवजागरण, िारिेंरू एवं
हररगीतिका
● काव्य-गुण – माधुयण, ओज, प्रिाि िमकालीन िातहत्यकार, गद्य की तवतवध तवधाओं का
● काव्य-रस – रि का स्वरूप, रिावयव-स्थायीिाव, उद्भव
तविाव, अनुिाव, िंचारीिाव, ● तवतवध गद्यतवधाओं का तवकास – नाटक, एकांकी,
तवभिन्द्न रिों के लक्षण एवं उिाहरण तनबंध, कहानी, उपन्द्याि, आत्मकथा, जीवनी, िंस्मरण,
िण्ड-II (स्नािक स्िर) रेखामचत्र एवं ररपोिाणज– प्रमुख रचनाकारों एवं उनकी
तहन्दी सातहत्य का इतिहास रचनाओं का पररचय
(i) इतिहास– लेखन की परभपरा, प्रमुख इतिहाि-ग्रंथ एवं ● काव्य का तवकास – िारिेंरू युग, तद्ववेिी युग, छायावाि,
इतिहाि-लेखक, तहन्द्िी िातहत्य का आरभि, काल-तविाजन
प्रगतिवाि, प्रयोगवाि, नई कतविा एवं िमकालीन
और नामकरण
कतविा- प्रमुख रचनाकारों एवं उनकी रचनाओं का
(ii) आटदकाल– रचनाओं की प्रमाभणकिा, प्रवृसत्तयााँ, रचनाकार
एवं रचनाओं का पररचय (चंिवरिाई, नरपतिनाल्ह) पररचय
:: 78 ::
● तकशोर अमधगमकिाण की शारीररक, िंज्ञानात्मक, िामाजजक,
िण्ड-III (स्नािकोत्तर स्िर) िंवेगात्मक एवं नैतिक तवकािात्मक तवशेषिाएाँ िथा सशक्षण-
● काव्य– हेिु, लक्षण एवं प्रयोजन अमधगम के सलए इिके तनतहिाथण।
● रितनष्पसत्त, िाधारणीकरण, ध्वतन सिद्धान्द्ि, वरोस् सिद्धान्द्ि ● अमधगम के व्यवहारवािी, िंज्ञानात्मक एवं तनर्मिि वािी
● अरस्िू का अनुकरण सिद्धान्द्ि, लोंजाइनि का उिात्त ित्त्व, (Constructivist) सिद्धान्द्ि िथा उच्च माध्यममक स्िर के
मनोतवश्लेषणवाि तवद्यार्थियों के सलए इिके तनतहिाथण।
रचनाएँ– ● मानसिक स्वास््य एवं िमायोजन की अवधारणा िथा
● कबीर ग्रंथावली (िं. श्यामिुंिरिाि) सािी – गुरुिे व कौ अंग, िमायोजन युस्यााँ।
पद– प्रारम्भिक 05 ● िंवेगात्मक बुजद्धमिा और सशक्षण– अमधगम में इिके तनतहिाथण।
● रामचररि मानि (िुलिीिाि) – बालकांड II. लशक्षा शास्त्र एवं लशक्षण-अधधगम सामग्री (तकशोर
● तबहारी रत्नाकर (िं. जगन्द्नाथ ‘रत्नाकर’) – प्रारम्भिक 25 िोहे अधधगमकिाश हेिु अनुदेशनात्मक व्यूह रचनाएँ)
● िाकेि (मैसथलीशरण गुप्ि) – नवम िगण ● िभप्रेषण कौशल िथा इिका उपयोग।
तनबंध – ● सशक्षण प्रतिमान (Tfaching Modfls)– अतग्रम
● कतविा क्या है (डचििामभण– पहला िाग, रामचंर शुक्ल) व्यवस्थापक, िंप्रत्यय, िभप्रात्प्ि, िूचना प्रतरया
● सशरीष के फूल (कल्पलिा– हजारी प्रिाि तद्ववेिी ) (Ineormation procfssing), पृच्छा प्रसशक्षण
कहातनयाँ– (Inquiry Training)।
● कफन (प्रेमचंर) ● सशक्षण के िौरान सशक्षण- अमधगम िामग्री िैयारी िथा
● पुरस्कार (जयशंकर प्रिाि) उपयोग करना
● यही िच है (मन्द्नू िंडारी) ● िहकारी अमधगम
तहन्दी भाषा– III. लशक्षण अधधगम में कम््यूटर एवं सूचना िकनीकी का
● उद्भव और तवकाि, बोसलयााँ– उपबोसलयााँ, राजिाषा और उपयोग–
िे वनागरी सलतप ● आई िी टी (ICT), हाडणवेयर (Hardwarf) एवं िॉफ्टवेयर
िण्ड-IV (Soetwarf) की अवधारणा
(शैश्वक्षक मनोतवज्ञान, लशक्षाशास्त्र, लशक्षण-अधधगम सामग्री, ● प्रणाली उपागम
कम््यूटर एवं सूचना िकनीकी का लशक्षण अधधगम में उपयोग) ● कभप्यूटर िहाय अमधगम (CAL), कभप्यूटर िहाय अनुिेशन
I. शैश्वक्षक मनोतवज्ञान– (CAI)
● शैभक्षक मनोतवज्ञान की अवधारणा, क्षेत्र िथा कायण।
:: 79 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – वाश्वणज्य)
:: 80 ::
• Statistics for economics - Measures of central III. Post Graduation Level
Tendency, Measures of dispersion and (स्नािकोत्तर स्िर)
introduction to Index Numbers. (अथणशास्त्र में • Management Accounting – Meaning and
िांम्ख्यकी – केन्द्रीय प्रवृसत्त के माप, अपतकरण के माप, िूचकांक) Functions.(प्रबंध लेखांकन - अथण और कायण)
• Rural development – Key issues (ग्रामीण तवकाि - • Working capital management.(कायणशील पूाँजी प्रबंध)
प्रमुख मुद्दे) • Capital budgeting (पूाँजी बजटन)
• Employment - Problems and policies. (िमस्याएाँ एवं • Business Statistics – Probability (व्याविातयक
नीतियााँ) िांम्ख्यकी – प्रातयकिा)
• Economic reform since 1991 – Need and main • Consumer Behavior and buying motives.
features – liberalization, globalization and (उपिो्ा व्यवहार एवं रय प्रवृति)
privatization. (आर्थिक िुधार (1991) - आवश्यकिा और • Marketing Research (बाजार अनुिंधान)
मुख्य तवशेषिाएाँ - उिारीकरण, वैिीकरण और तनजीकरण) • Role of advertising in marketing.(तवपणन में तवज्ञापन
की िूममका)
II. Graduate Level
• Recent trends in management (प्रबन्द्ध में नवीन प्रवृतियााँ)
(स्नािक स्िर) • Demand and demand forcasting (मााँग और मााँग का
• Financial statements : Meaning and Importance. पूवाणनुमान)
(तवत्तीय तववरण – अथण एवं महत्त्व) • Public finance - Central budget, Deficit, Fiscal
• Tools for financial statement analysis. (तवत्तीय management. (लोक तवत्त – केंरीय बजट, घाटा, राजकोषीय
तवश्लेषण की िकनीकें) प्रबंधन)
• Cash flow statement (रोकड़ प्रवाह तववरण) • Problems of Indian banking- Central and
• Cost Accounting - Meaning and Definition (लागि Commercial banking, Banking sector reforms.
लेखांकन – अथण और पररिाषा) (िारिीय बैंकों की िमस्याएाँ – केन्द्रीय िथा वाभणम्ज्यक बैंक,
• Element of cost – Material, Labour, and बैंनकिग क्षेत्र में िुधार)
overhead. (लागि के ित्त्व – िामग्री, श्रम और उपररव्यय) • Monetary and Fiscal Policies. (मौदरक और राजकोषीय
• Auditing - Meaning and Objectives. (अंकेक्षण – अथण नीतियााँ)
एवं उद्दे श्य) IV. (Educational Psychology, Pedagogy,
• The Indian contract Act 1872( Section 1 to 75). Teaching Learning Material, Use of
(िारिीय अनुबंध अमधतनयम, 1872 (धारा 1 िे 75)) computers and Information Technology
• Consumer protection Act 2019 (उपिो्ा िंरक्षण in Teaching Learning)
अमधतनयम (2019)) (शैश्वक्षक मनोतवज्ञान, लशक्षाशास्त्र, लशक्षण अधधगम
• Functions of Management – Planning , सामग्री, कम््यूटर एवं सूचना िकनीकी का लशक्षण
Organizing, Staffing, Directing and Controlling.
अधधगम में उपयोग)
(प्रबंध के कायण–तनयोजन, िंगठन, तनयुस्करण, तनिे शन, तनयंत्रण)
1. Educational Psychology(शैश्वक्षक मनोतवज्ञान)-
• Human resource : Meaning, Scope, Role, and
Concept, scope and functions of educational
Functions. (मानव िंिाधन – अथण, क्षेत्र, िूममका िथा कायण)
psychology (शैभक्षक मनोतवज्ञान की अवधारणा, क्षेत्र िथा कायण).
• Meaning and nature of Entrepreneurship.
Physical, cognitive, social, emotional and moral
(उद्यममिा का अथण एवं प्रकृति)
developmental characteristics of adolescent
• Economic Environment - Meaning, Factors
learner and its implication for teaching-
affecting economic Environment(आर्थिक पयाणवरण -
learning(तकशोर अमधगमकिाण की शारीररक, िंज्ञानात्मक,
अथण, आर्थिक पयाणवरण को प्रिातवि करने वाले कारक)
िामाजजक, िंवेगात्मक एवं नैतिक तवकािात्मक तवशेषिाएाँ िथा
• Basic Feature of Indian Economy(िारिीय
सशक्षण-अमधगम के सलए इिके तनतहिाथण).
अथणव्यवस्था की बुतनयािी तवशेषिा)
Behavioural, cognitive and constructivist
• New Economic Policies and its effects. (नई आर्थिक
principles of learning and its implication for
नीतियााँ और इिके प्रिाव)
senior secondary students(अमधगम के
• Foreign Trade of India - Volume, Composition,
व्यवहारवािी,िंज्ञानात्मक एवं तनर्मििवािी सिद्धान्द्ि िथा उच्च
Direction and Export Promotion) (िारि का तविे शी
माध्यममक स्िर के तवद्यार्थियों के सलए इिके तनतहिाथण ).
व्यापार – आकार, िंगठन,दिशा और तनयाणि िंवद्धण न)
Concept of mental health & adjustment and
• National Income – Definition, Measurement,
adjustment mechanism(मानसिक स्वास््य एवं
Distribution and Economic Welfare. (राष्ट्रीय आय –
िमायोजन की अवधारणा िथा िमायोजन युस्यााँ ).
पररिाषा, मापन, तविरण और आर्थिक कल्याण)
:: 81 ::
Emotional intelligence and its implication in Preparation and use of teaching-learning
teaching learning(िंवेगात्मक बुजद्धमिा और सशक्षण– material during teaching (सशक्षण के िौरान सशक्षण-
अमधगम में इिके तनतहिाथण). अमधगम िामग्री का तनमाणण िथा उपयोग ).
2. Pedagogy and Teaching Learning Material Cooperative learning (िहकारी अमधगम).
(Instructional Strategies for Adolescent 3. Use of Computers and Information Technology
Learner) {लशक्षा शास्त्र एवं लशक्षण-अधधगम सामग्री in Teaching Learning (लशक्षण अधधगम में कम््यूटर
(तकशोर अधधगमकिाश हेिु अनुदेशनात्मक व्यूह रचनाएँ)} एवं सूचना िकनीकी का उपयोग)
Communication skills and its use(िभप्रेषण कौशल Concept of ICT, hardware and software (आई िी
िथा इिका उपयोग). टी, हाडणवेयर एवं िॉफ्टवेयर की अवधारणा).
Teaching models- advance organizer, concept System approach(प्रणाली उपागम).
attainment, information processing, inquiry Computer assisted learning, computer aided
training (सशक्षण प्रतिमान – अतग्रम व्यवस्थापक, िंप्रत्यय instruction (कभप्यूटर िहाय अमधगम,कभप्यूटर िहाय अनुिेशन).
िभप्रात्प्ि, िूचना प्रतरया, पृच्छा प्रसशक्षण).
:: 82 ::
प्राध्यापक (स्कूल लशक्षा)
(तििीय प्रश्न-पत्र – अथशशास्त्र)
Scheme of Examination :
Part Subject No. of Q. Marks Time
(I) Knowledge of Subject Concerned : Senior Secondary
Level
(II) Knowledge of Subject Concerned : Graduation Level
(III) Knowledge of Subject Concerned : Post Graduation 150 300 3 Hours
Level
(IV) Educational Psychology, Pedagogy, Teaching
Learning Material, Use of Computers and
Information Technology in Teaching Learning.
Note :
1. The question paper will carry 150 questions of multiple choices
2. All types of No. are equal.
3. 1/3rd of the question mark will be deducted for each wrong answer.
Syllabus
:: 83 ::
• Economy of Rajasthan - Main features of IV. (Educational Psychology, Pedagogy,
Economy of Rajasthan- Forest, water, mineral Teaching Learning Material, Use of
and livestock resources; Recent major computers and Information Technology
development projects; Major welfare schemes in Teaching Learning)
of state Government for SC/ST/Backward
1. Educational Psychology
Classes/Minorities/Disabled Persons, Destitute,
• Concept, scope and functions of educational
Women, Children, Old Age People, Farmers and
psychology
Labourers, Main features of agricultural, industrial,
• Physical, cognitive, social, emotional and moral
service sector and tourism development in
developmental characteristics of adolescent
Rajasthan. Flagship Programmes of Government
learner and its implication for teaching-
of Rajasthan.
learning.
• Behavioural, cognitive and constructivist
III. Post Graduate Level principles of learning and its implication for
• Welfare Economics – Pareto optimality, Market senior secondary students.
failure and externalities, and New Welfare • Concept of mental health & adjustment and
Economics. adjustment mechanism.
• IS-LM Model – Relative effectiveness of • Emotional intelligence and its implication in
Monetary and Fiscal Policy, Mundell-Fleming, teaching learning.
SWAN model. 2. Pedagogy and Teaching Learning Material
• Growth & Development Models – Lewis model, (Instructional Strategies for Adolescent
Harrod-Domar, Solow and Kaldor model. Learner)
• Regression analysis, probability, sampling • Communication skills and its use.
techniques (only concepts), Methods of data • Teaching models- advance organizer, concept
Collection. attainment, information processing, inquiry
• Economic Reforms- Liberalization, Privatization training.
and Globalization. • Preparation and use of teaching-learning
• Public and Private goods, GST in India, Concept material during teaching.
of deficits in budget. • Cooperative learning.
• Foreign Trade: Current foreign trade policy 3. Use of Computers and Information
• Theories of International Trade – Heckscher- Technology in Teaching Learning.
Ohlin Theorem, Factor Price Equalization • Concept of ICT, hardware and software.
Theorem. • System approach.
• Concept of Sustainable Development. • Computer assisted learning, computer aided
Sustainable Development Goals, Food Security. instruction.
:: 84 ::
शारीररक प्रलशक्षण अनुदेशक ग्रेड–III (PTI)
पाठ्यक्रम
(प्रथम प्रश्न-पत्र)
भाग – ‘अ’
राजस्थान के स्विंत्रिा िंग्राम का इतिहाि- तकिान एवं
राजस्थान का भूगोल एवं अथशव्यवस्था जनजाति आंिोलन, प्रजामण्डल आंिोलन।
अवम्स्थति एवं तवस्िार राजस्थान का एकीकरण
िौतिक स्वरूप मध्यकाल व आधुतनक काल में मतहलाओं का योगिान
जलवायु
अपवाह िंत्र राजस्थान की कला एवं संस्कृति
वनस्पति
िमाज एवं धमण- लोक िे विा एवं लोक िे तवयााँ, राजस्थान के
कृतष
िंि एवं िभप्रिाय
पशु िभपिा
स्थापत्य- मंदिर, रूगण एवं प्रमुख महल
डेयरी तवकाि
मेले व त्योहार
जनिंख्या-तविरण, वृजद्ध, िाक्षरिा, सलिगानुपाि, धार्मिक िंरचना।
लोक िंगीि एवं लोक नृत्य
उद्योग
मचत्रकला की तवभिन्द्न शैसलयााँ।
योजनाएाँ
रीति-ररवाज
बजटीय प्रवृसत्तयााँ
वेषिूषा एवं आिूषण
प्रमुख पयणटक केन्द्र
िाषा एवं िातहत्य
:: 85 ::
भाग - ‘ब’ भाग – ‘द’
राजस्थान की समसामधयकी लशक्षा मनोतवज्ञान
राज्य स्िरीय िामाजजक-आर्थिक, राजनीतिक एवं खेल-कूि सशक्षा मनोतवज्ञान- अथण, क्षेत्र एवं अध्यापक के सलए कक्षा-
िंबंमधि गतितवमधयााँ एवं मुख्य िमिामतयक मुद्दे। म्स्थति में इिकी उपयोतगिा, तवभिन्द्न मनोवैज्ञातनक एवं
उनका सशक्षा में योगिान।
अमधगम- अथण एवं प्रकार, अमधगम के तवभिन्द्न सिद्धान्द्ि और
भाग – ‘स’ अध्यापक के सलए उिकी उपयोतगिा, अमधगम का
स्थानान्द्िरण, अमधगम को प्रिातवि करने वाले ित्त्व,
तवश्व एवं भारि का भूगोल रचनात्मक अमधगम।
III. तवश्व सशक्षाथी का तवकाि- शारीररक, िंवेगात्मक और िामाजजक
महाद्वीप, महािागर एवं उनकी तवशेषिाएाँ तवकाि, व्यस् के रूप में बालक का तवकाि-तवकाि की
वैभिक पवन प्रणाली िंकल्पना।
पयाणवणीय िमस्याएाँ एवं उनके तनिान हेिु वैभिक रणनीति व्यस्त्व- अथण, सिद्धान्द्ि एवं मूल्यांकन, िमायोजन और
िूमण्डलीकरण एवं इिका प्रिाव उिका िंत्र, कुिमायोजन।
IV. भारि बुजद्ध और िृजनशीलिा- अथण, सिद्धान्द्ि एवं मापन, अमधगम
म्स्थति एवं उिके लाि में िूममका, िंवेगात्मक बुजद्ध- िंकल्पना एवं व्यावहाररकिा,
मानिून प्रतरया मानवीय िंज्ञान।
अपवाह िंत्र की तवशेषिाएाँ अभिप्ररणा- अथण एवं अमधगम में अभिप्रेरणा की िूममका,
कृतष एवं उद्योग की बिलिी प्रवृसत्तयााँ उपलम्धध अभिप्रेरणा।
जनिंख्या प्रवृसत्त एवं तविरण वैयस्क तवभिन्द्निाएाँ- अथण एवं स्रोि, तवसशष्ट
आवश्यकिाओं वाले बालकों की सशक्षा- तवसशष्ट प्रतििाशाली
एवं प्रतििाशाली छात्र, धीमा िीखने वाले छात्र, िथा
भारिीय अथशव्यवस्था
तकशोर-अपराध प्रवृसत्त।
राष्ट्रीय आय-िंकल्पनाएाँ एवं प्रवृसत्तयााँ, गरीबी व उिके
तवकाि एवं सशक्षा में उिका तनतहिाथण - आत्म िंकल्पना,
तनराकरण के हेिु योजनाएाँ
अभिवृसत्तयााँ, रूमचयााँ, आििें, अभियोग्यिाएाँ एवं िामाजजक
कौशल।
अन्िराशष्ट्रीय संबंध
िारिीय तविे श नीति की प्रमुख तवशेषिाएाँ, नेहरू का तविे शी
नीति के तनमाणण में योगिान
िारि एवं िंयु् राष्ट्र िंघ
िूमण्डलीयकरण एवं परमाणु अप्रिार िंमध के िंििण में
अंिराणष्ट्रीय िंमधयों की प्रमुख प्रवृसत्तयााँ।
भारिीय संतवधान
िारिीय िंवैधातनक तवकाि के प्रमुख िीमा मचह्न
(Landmarks) – 1919 और 1935 के िारि शािन
अमधतनयम के तवशेष िंििण में
गााँधी का िारिीय राष्ट्रीय आंिोलन में योगिान
अभबेडकर का िंतवधान के तनमाणण में योगिान
िारिीय िंतवधान की प्रमुख तवशेषिाएाँ- मौसलक अमधकार,
मौसलक किणव्य और राज्य की नीति के तनिे शक ित्त्व
िारिीय राष्ट्रपति का पि
प्रधानमंत्री
िारिीय िंघवाि
िारि के प्रमुख राजनीतिक िल
:: 86 ::
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
1. माध्यममक व उच्च माध्यममक स्िर पर शारीररक सशक्षा का 30 60
िामान्द्य ज्ञान
2. शारीररक सशक्षा, खेलों एवं विणमान मामलों का िामान्द्य 20 40
ज्ञान
3. सिद्धान्द्ि, पररिाषाएाँ एवं शारीररक सशक्षा का इतिहाि 10 20 2 घण्टे
4. सशक्षा एवं खेल मनोतवज्ञान 10 20
5. शारीररक लशक्षा की तवधधयाँ, पयशवेक्षण एवं संगिन 10 20
6. प्रलशक्षण एवं तनणशयन के लसिान्ि 10 20
7. मूलभूि शरीर रचना तवज्ञान, कायश एवं स्वास्थय लशक्षा 20 40
8. मनोरंजन, लशतवर एवं योग 20 40
कुल 130 260
नोट :
1. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 130 प्रश्न होंगे।
2. ििी प्रश्नों के अंक िमान हैं।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए प्रश्न अंक का 1/3 िाग काटा जाएगा।
पाठ्यक्रम
(तििीय प्रश्न-पत्र)
:: 87 ::
खेल व्यस्त्व। 7. मूलभूि शरीर रचना तवज्ञान, कायश एवं स्वास्थय लशक्षाः
खेल पुरस्कार। शरीर रचना (शारीररकी): अथण व अवधारणा, शारीररक सशक्षा एवं
खेल िंगठन एवं िंघ। खेलों में आवश्यकिा एवं महत्व।
आधुतनक ओलत्भपक खेलः आई.ओ.िी, ओलत्भपक खेलों का कोसशका, उत्तक, अंग एवं अंग िन्द्त्र।
प्रारभि, ओलत्भपयाड़, उद्दे श्य, आिशण वाक्य, ओलत्भपक अम्स्थयों एवं िंध्न्द्धयों: पररिाषा व वगीकरण, िध्न्द्धयों पर
िंतवधान, आयोजन स्थल, ओलत्भपक ध्वज/छल्ले, शुिंकर, गतितवमधयों की शधिावली।
ओलत्भपक शपथ, ओलत्भपक मशाल/ज्योि, पिक, उद्घाटन एवं मांिपेसशयों का िंगठनात्मक एवं कायाणत्मक वगीकरण,
िमापन िमारोह। मांिपेसशयों की िामान्द्य तवषेषिाएं (गुण)।
3. लसिान्ि, पररभाषाएँ एवं शारीररक लशक्षा का इतिहास : शरीर कार्यिकी (तरया तवज्ञान): अथण, शारीररक सशक्षा एवं खेलों
शारीररक सशक्षा की पररिाषाएाँ एवं सिद्धान्द्ि। में आवश्यकिा एवं महत्व। व्यायाम का मॉिपेशीय िन्द्त्र,
अन्द्य िे शों एवं यूनान के राज्यों में शारीररक सशक्षा। पररिंचरण िन्द्त्र एवं ििन िन्द्त्र पर प्रिाव।
प्राचीन िारि में शारीररक सशक्षाः वैदिक काल, महाकाव्य काल स्वास््यः आयाम, पाररम्स्थतिकी, िरंग, तनधाणरक एवं िकारात्मक
एवं मध्यकाल। स्वास््य, स्वच्छिा, िामुिातयक स्वास््य एवं तवद्यालयी स्वास््य
िारि में शारीररक सशक्षा का िवेक्षणः स्विन्द्त्रिा पूवण एवं पिाि्। िेवायें आयाम।
शारीररक सशक्षा के तवकाि में नेिाओं एवं आन्द्िोलनों का स्वास्थय सशक्षाः अवधारणा, उद्दे श्य, महत्व एवं सिद्धान्द्ि।
योगिानः नेिाः बी.पी.डी. कुबरदटन, जोहन बेिडोऊ, गटि म्ि, िोजन, पोषण, िन्द्िुसलि आहार और तवभिन्द्न खेल तरयाओं के
एच.िी. बक, जी.डी िोंधी, डॉ.पी.एम.जोिफ, प्रो.डी.जी. सलए आहार।
वकहारकर, प्रो.करण सििह एवं प्रो. अजमेर सििह। स्वास््य िमस्याएाँ।
आन्द्िोलन : टनणवेररन, तफलोनथोतपयम, स्र्पाटातकयाड, रोग: िंचारी, गैरिंचारी, एवंम वंशानुगि।
वाई.एमिी..ए. और अखाड़ा। 8. मनोरंजन, लशतवर एवं योग :
4. लशक्षा एवं िेल मनोतवज्ञान : मनोरंजनः पररिाषा, प्रकार, क्षेत्र, महत्व, िशणन एवं उद्दे श्य।
मनोतवज्ञानः अथण, पररिाषा, प्रकृति, शाखाएं और क्षेत्र। खेल (प्ले) के सिद्धान्द्ि।
शारीररक सशक्षा के तवशेष िन्द्ििण ितहि सशक्षा में मनोतवज्ञान का िंगठन एवं प्रशािनः मनोरंजन ऐजेध्न्द्िया, िुतवधायें, उपकरण
महत्व। एवं उनका रख-रखाव।
वृजद्ध एवं तवकाि। मनोरंजनात्मक तरयाओं के प्रकार।
खेल मनोतवज्ञान: अथण, पररिाषा, प्रकृति और क्षेत्र। सशतवरः क्षेत्र, महत्व एवं प्रकार, सशतवर स्थल चयन व अभिन्द्याि,
मनो-शारीररक एकिा। सशतवर का आयोजन एवं प्रशािन।
व्यस्गि तवभिन्द्निाएं। योगः अथण, प्रकार, अवस्थाएाँ, क्षेत्र, उििे श्य, महत्व एवं यौतगक
प्रसशक्षण का स्थानान्द्िरण। तरयाएाँ।
5. शारीररक लशक्षा की तवधधयाँ, पयशवेक्षण एवं संगिन : प्राणायाम।
सशक्षण तवमधयों के प्रकार, सशक्षण के सिद्धान्द्ि, प्रस्िुिीकरण आिन एवं उनके लािः अधण मत्स्येन्द्रिन, िुजुंगािन, चरािन,
िकनीक, कक्षा प्रबन्द्ध के सिद्धान्द्ि। धनुरािन, हलािन, मयूरािन, पभिमोिानािन, पिमािन,
पाठ योजनाः पाठ योजना के प्रकार, उद्दे श्य एवं िाग। शलिािन,
सशक्षण िामग्रीयां। िवाणगािन, शवािन, िुखािन, िाड़ािन एवं वज्रािन।
पयणवेक्षण के तनिे सशि सिद्धान्द्ि, आवश्यक कारक, िकनीक एवं
गुणवत्ता।
प्रतियोतगिाओं का आयोजन एवं िंचालन, नॉक आउट, लीग,
कोभबीनेशन और चैलेंज या पेरीतनयल प्रकार प्रतियोतगिा।
जन िभपकणः अथण, शारीररक सशक्षा व खेलों में इिका महत्व।
6. प्रलशक्षण एवं तनणशयन के लसिान्ि :
खेल प्रसशक्षणः सिद्धान्द्ि, तवशेषिाएाँ एवं तवमधयााँ। प्रसशक्षण िार
एवं प्रसशक्षणकाल।
गामक योग्यिा का अथण, प्रकार, सिद्धान्द्ि एवं तवकसिि करने की
तवमधयााँ ।
अमधसशक्षाः अथण, िकनीक एवं युस्यााँ एवं लीडअप
गतितवमधयााँ।
तनणणयन का अथण, महत्व एवं सिद्धान्द्ि।
अच्छे तनणाणयक के गुण, योग्यिा एवंम जजभमेिाररयााँ।
:: 88 ::
BASIC COMPUTER INSTRUCTOR
Scheme of Examination :
Paper Subject No. of Questions Marks Time
(I) Art & Culture, History, Geography, General Science and 100 100 2 Hours
Current Affairs of Rajasthan & General Ability
(II) Pedagogy, Mental Ability, Basic Numeracy, Data 100 100 2 Hours
Interpretation, Fundamentals of Computer, Data
Processing, Programming Fundamentals, Data Structures
and Algorithms, Computer Organization and Operation
System, Communication and Network Concepts, Network
Security, Database Management System, System Analysis
and Design, Internet of things and it’s Applications
Note :
1. All questions will be objective multiple choice type.
2. There will be negative marking of 1/3 marks for every wrong answer.
Syllabus
PAPER-I
1. Art & Culture, History, Geography, General 5. Fundamentals of Computer: Overview of the
Science and Current Affairs of Rajasthan. Computer System including I/O Devices,
2. General Ability in include following points:- Pointing Devices and Scanner, Representation
A. Logical Reasoning and Analytical Ability. of Data (Digital VS Analog,
B. Decision Making and Problem Solving. Number System – Decimal, Binary &
C. General Mental Ability. Hexadecimal), Introduction to Data
D. Basic Numeracy – Numbers and their Processing,
relations, orders of magnitude etc. (Class X Concepts of Files and it’s types.
level) 6. Data Processing: Word Processing (MS-
E. Data Interpretation – Charts, Graphs, Word), Spread Sheet Software (MS-Excel),
Tables, Data Sufficiency etc. (Class X level) Presentation Software (MS-Power Point),
DBMS Software (MS-Access).
PAPER-II 7. Programming Fundamentals: Introduction to
1. Pedagogy C, C++, Java, DotNet, Artificial
2. Mental Ability: Decision Making and Problem Intelligence (AI), Machine Learning, Python
Solving, Data Interpretation, Data and Block Chain, Principles and Programming
Sufficiency, Logical Reasoning and Analytical Techniques, Introduction of Object Oriented
Ability, Major Developments in the Programming (OOPs) Concepts, Introduction
field of Information Technology. to “Integrated Development Environment”
3. Basic Numeracy: Numbers and their and it’s advantages.
relations, orders of magnitude etc. (Class X 8. Data Structures and Algorithms : Algorithms
level) for Problem Solving, Abstract Data Types,
4. Data Interpretation: Charts, Graphs, Tables, Arrays as Data Structures, Linked list V/S Array
Data Sufficiency etc. (Class X level) for storage, Stack and stack operations,
:: 89 ::
Queues, Binary Trees, Binary Search Trees, 12. Database Management System : An
Graphs and their representations, Sorting and Overview of Database Management,
Searching, Symbol Table, Data Structure using Architecture of Database System, RDBMS,
C & C++. Database Design, Manipulating Data, NoSQL
9. Computer Organization and Operation Database Technologies, Selecting right
System : Basic Structure of Computers, database.
Computer Arithmetic Operations, CPU and 13. System Analysis and Design: Introduction,
Instructions, Memory Organization, I/O Requirement Gathering and Feasibility
Organization, Operating Systems Overview, Analysis, Structured Analysis, Structured
Process Management, Finding and Processing Design, Object-Oriented Modelling using
Files. UML, Testing, System Implementation and
10. Communication and Network Concepts: Maintenance, Other Software Development
Introduction to Computer Networks, Approaches.
Introduction: Network Layers/Models, 14. Internet of things and it’s Applications:
Networking Devices, Fundamentals of Mobile Introduction to Internet Technology and
Communication. Protocol, LAN, MAN, WAN, Search Services
11. Network Security: Protecting Computer /Engines, Introduction to online and offline
Systems from viruses and malicious attacks, messaging, World Wide Web Browsers, Web
Publishing, Basic Knowledge of HTML, XML
Introduction to Firewalls and it’s utility, Backup
and Scripts, Creation and Maintenance of
and Restoring Data, Networking(LAN
Websites, HTML interactivity tools, Multimedia
& WAN), Security, Ethical Hacking.
and Graphics, Voice Mail and Video
Conferencing, Introduction to E-Commerce.
:: 90 ::
SENIOR COMPUTER INSTRUCTOR
Scheme of Examination :
Paper Subject No. of Questions Marks Time
(I) Art & Culture, History, Geography, General Science and 100 100 2 Hours
Current Affairs of Rajasthan & General Ability
(II) Pedagogy, Mental Ability, Basic Numeracy, Data 100 100 2 Hours
Interpretation, Fundamentals of Computer, Programming
Fundamentals, Object Oriented Programming using C++
and Java, Data Structure and Algorithms, Algorithms,
Digital Logic Systems, Computer Organization and
Architecture, Operating Systems, Database Management
System, Software Engineering, Data And Computer
Networks, Network Security, Basic of Communication, Web
Development
Note :
1. All questions will be objective multiple choice type.
2. There will be negative marking of 1/3 marks for every wrong answer.
Syllabus
PAPER-I
1. Art & Culture, History, Geography, General 4. Data Interpretation : Charts, Graphs, Tables,
Science and Current Affairs of Rajasthan. Data Sufficiency etc. (Class X level)
2. General Ability in include following points:- 5. Fundamentals of Computer : Number
A. Logical Reasoning and Analytical Ability. system, Arithmetic Operations, Introduction to
B. Decision Making and Problem Solving. Various Categories of Computer Language,
C. General Mental Ability. Functional Details of Input and Output devices.
D. Basic Numeracy – Numbers and their 6. Programming Fundamentals : C, C++, Java,
relations, orders of magnitude etc. (Class X Python, DotNet, Artificial Intelligence (AI),
level) Machine Learning, Block Chain, Programming,
E. Data Interpretation – Charts, Graphs, Data Types (Built in and user defined), Scope
Tables, Data Sufficiency etc. (Class X level) of Variable, Precedence of Operators, Control
Flow, Functions, Arrays, Pointer, Structures
and Unions, Enumerated Data types and File
PAPER-II
Handling, Command Line Arguments.
1. Pedagogy
7. Object Oriented Programming using C++
2. Mental Ability : Decision Making and Problem
and Java : Objects and Classes, Inheritance,
Solving, Data Interpretation, Data
Polymorphism, Event and Exceptions
Sufficiency, Logical Reasoning and Analytical
Handling, File and Stream.
Ability, Major Developments in the
8. Data Structure and Algorithms : Abstract
field of Information Technology.
Data Types, Array as Data Structure, Linked
3. Basic Numeracy : Numbers and their
List v/s Array for Storage, stack and stack
relations, orders of magnitude etc. (Class X
operations, queues, binary trees, binary Search
level)
:: 91 ::
Trees, graphs and their representations, 15. Data And Computer Networks : Evolution of
Sorting and Searching, Symbol table. Networking, Data Communication
9. Algorithms : Tree Traversals, Branch and Terminologies, Transmission media, Network
Bound, Greedy Methods, Complexity of Devices, TCP/IP and OSI/ISO Reference Model,
Algorithms. Functions of Different Layers, Characteristics
of Physical Media, Multiplexing in Physical
10. Digital Logic Systems : Boolean expressions,
Layer, Medium Access Protocol, Introduction
K-Maps, TTL, CMOS Logic families,
to 802.3,802.4,802.5,802.11, LAN Technologies,
Combinational logic design using halt full
IP Protocol including routing, Congestion
adders, Sub tractor, Multiplier, Synchronous
Control, TCP and UDP, DNS.
sequential system design. 16. Network Security : Groups, rings and fields in
11. Computer Organization and Architecture : finite space, Euler and Fermat's theorem,
Von-Neumann Architecture of Computers, primality testing, security service and
Registers and micro operations, Control Logic, mechanism, symmetric and asymmetric
Processor addressing and bus organization, encryption including DES, AES, IDEA, RSA
Processor input/output, Dynamic Memory Algorithm, Key management in symmetric and
Allocation, Memory Organization, Cache Asymmetric encryption, Message
Coherence. Authentication and hashing, email Security,
12. Operating Systems : CPU Scheduling, Viruses and trusted system, Networking (LAN
& WAN), Security, Ethical Hacking.
Deadlocks, Memory Management, File System,
17. Basic of Communication : Channel Capacity,
disk Scheduling, Concept of client server
Attenuation, Communication impairments,
Architecture in distributed environment and
Propagation of EM waves through free Space
RPC, Process, Threads and their (Excluding free space models), PCM and Delta
synchronization, Real Time OS : Clock Modulation, WDM, Brief Introduction to GSM
Synchronization and Task Scheduling, System and CDMA based communication systems.
initialization, booting and handling user 18. Web Development : HTML/DHTML, Web
accounts, Backup and Restore, Boume shell Page Authoring Using HTML, Document
programming for Linux. Object Model Concept and Importance of
13. Database Management System : E-R Models, Document Object Model, Dynamic HTML
Relational Algebra, Calculus and Databases, Document and Document Object Model,
Integrity Constraints, Triggers, Normalization Introduction to Cascading Style Sheet (CSS).
and Indexing, Transaction Processing, Extensible Markup Language (XML), Basic of
Concurrency Control, Relational Database PHP, Basic of Java Script.
Management System (RDBMS).
14. Software Engineering : Phases of System
Development Life Cycle, System Modeling,
Software Requirement specification, DFDs,
Introduction to Software Testing, Software
Project Management.
:: 92 ::
पशुधन सहायक
नोट : 1. प्रश्न पत्र में बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे एवं ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. परीक्षा में न्द्यूनिम तनधाणररि उत्तीणाांक 40 प्रतिशि है। इििे कम अंक प्राप्ि करने वाले अभ्यथी तनयुस् के सलए पात्र नहीं होंगे।
पाठ्यक्रम
Note :
1. The questiona paper will carry 100 questions of multiple answers.
2. Negative marking shall be applicable in the evaluation of answers. For every wrong answer one
third of the marks prescribed for that particular question shall be deducted.
3. The minimum qualifing marks for each paper shall be 40%. Provided that the percentage fixed as
above shall be relaxed by 5% for the candidates belonging to the Scheduled Castes and Scheduled
Tribes.
Paper-I
1.
Syllabus
Geographical, Historical, Cultural and general 3. Method of knowledge organization.
knowledge of Rajasthan General theory of Library classification.
2. current affairs of Rajasthan Normative principles of classification and
3. General knowledge of world and India their applications.
4. Educational Psychology Species of Library classification.
Standard schemes of classification and there
features, CC, DDC, UDC
Paper-II Notation: need, functions, characteristics.
1. Universe of knowledge, Design and development of schemes library
Structure and Attributes, classification,
Modes of formation of subjects, Standard sub-division index.
Different types of subjects, Trends in Library classification.
Universe of subjects as mapped in different 4. Subject Classification , Principles of subject
schemes of Classification. classification.
2. Bibiolographic description.
Catalog purpose, structure and types.
Physical forms including OPAC filling rules.
Normative principals of cataloging.
Overview of principles of practice in
document description.
Current trends in standardization,
Description and exchange,
Standard course of cataloging.
:: 94 ::
प्रयोगशाला सहायक (तवज्ञान)
नोट : 1. प्रश्न पत्र में ििी प्रश्न बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे एवं ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. परीक्षा में न्द्यूनिम उत्तीणाांक 40 प्रतिशि तनधाणररि है। इििे कम अंक प्राप्ि करने वाले अभ्यथी तनयुस् के सलए पात्र नहीं होंगे।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 िाग ऋणात्मक अंकन (Negative Marking) तकया जायेगा।
पाठ्यक्रम
पेपर – I : सामान्य ज्ञान
(i) राजस्थान का भौगोललक, ऐतिहालसक, सांस्कृतिक एवं
सामान्य ज्ञान
राजस्थान का इतिहास, संस्कृति एवं सामान्य ज्ञान राजस्थान का भूगोल
1. राजस्थान के इतिहाि के प्रमुख स्रोि 1. म्स्थति एवं तवस्िार
2. राजस्थान की प्रमुख प्रागैतिहासिक िभ्यिाएाँ 2. मुख्य िौतिक तविाग :- मरुस्थलीय प्रिे श, अरावली पवणिीय
3. राजस्थान के प्रमुख राजवंश एवं उनकी उपलम्धधयााँ प्रिे श, मैिानी प्रिे श, पठारी प्रिे श
3. अपवाह िन्द्त्र
4. मुगल-राजपूि िंबंध
4. जलवायु
5. स्थापत्य कला की प्रमुख तवशेषिाएाँ
5. मृिा
6. महत्त्वपूणण तकले, स्मारक एवं िंरचनाएाँ 6. प्राकृतिक वनस्पति
7. राजस्थान के धार्मिक आंिोलन एवं लोक िे वी-िे विाएाँ 7. वन एवं वन्द्य जीव िंरक्षण
8. मेले, त्योहार, लोक िंगीि, लोक नृत्य, वाद्ययंत्र एवं आिूषण 8. पयाणवरणीय एवं पाररम्स्थतिकीय मुद्दे
9. राजस्थानी िंस्कृति 9. मरुस्थलीकरण
10. महत्त्वपूणण ऐतिहासिक पयणटन स्थल 10. कृतष-जलवायु प्रिे श एवं प्रमुख फिलें
11. पशुधन
11. राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व
12. बहुउद्दे शीय पररयोजनाएाँ
12. राजस्थान की ररयाििें एवं तिदटश िंमधयााँ, 1857 का जन-
13. सििचाई पररयोजनाएाँ
आंिोलन 14. जल िंरक्षण
13. कृषक एवं जन-जाति आंिोलन, प्रजामंडल आंिोलन 15. पररवहन
14. राजस्थान का एकीकरण 16. खतनज िभपिाएाँ
15. राजस्थान का राजनीतिक जनजागरण एवं तवकाि – मतहलाओं के (ii) राजस्थान के समसामधयक मामले
तवशेष िंििण में (iii) तवश्व एवं भारि का सामान्य ज्ञान
(iv) शैक्षश्वणक मनोतवज्ञान
:: 95 ::
पेपर – II : जीव तवज्ञान (BIOLOGY), भौतिक जीव तवज्ञान (पाटश -ब) (सीतनयर सैकण्डरी स्िर का ज्ञान)
1. Genetics : Mendel's law, General Terminology,
तवज्ञान (PHYSICS), रसायन तवज्ञान
Structure of DNA and RNA. Molicular basic of
(CHEMISTRY) Heredity. Structure of chromosome, sex
जीव तवज्ञान (पाटश -अ) (सीतनयर सैकण्डरी स्िर का ज्ञान) determination and genetic disorders in man.
आनुवंसशकी : मेण्डल के तनयम, िामान्द्य शधिावली. डी.एन.ए.
1. General characters of :Algae, Fungi, Lichens,
एवं आर एन ए की िंरचना एवं वंशागति का आम्ण्वक आधार।
Bryophyta, Pterido-phyta, Gymnosperms, and
गुणिूत्र की िंरचना, मनुष्य में सलिग तनधाणरण एवं आनुवंसशकी
Angiosperms. तवकार।
शैवाल, कवक, शैवाक (Lichen), िायोफायटा, टे ररडोफायटा, 2. Classification of Animal Kingdom : up to Phyla
अनावृि बीजी एवं आवृि बीजी पािपों के िामान्द्य लक्षण। in Non chordates and up to class in chordates.
2. Morphology of Angiosperms: - Structure and जन्द्िु जगि का वगीकरण : अकशेरूकी का िंघ िक िथा
Modification of Root, Stem and Leaf. Structure कशेरूकी का वगण िक वगीकरण।
3. Digestion, Respiration and Excretion in human.
of flower and seed.
Protein, Carbohydrate, Fat, Vitamin and
आवृिबीजी पािपों की आकाररकी मूल, स्िभि एवं पणण की
digestive enzyme. Exchange of gases, Aerobic
िंरचना एवं रूपान्द्िरण। पुष्प एवं बीज की िंरचना। and Anaerobic respiration, Kreb cycle,
3. Plant Anatomy: Tissue and Tissue System. Glycolysis. Exeretory substance. Structure and
Secondary growth. Physiology of Kidney
पािप शरीर : ऊिक एवं ऊिक िंत्र। तद्विीयक वृजद्ध। मानव में पाचन, ििन एवं उत्िजणन : प्रोटीन, शकणरा, विा,
4. Plant Physiology: Osmosis, Water Absorption तवटाममन एवं पाचक एन्द्जाइम, गैिों का तवतनमय, ऑक्िी व
अनॉक्िी ििन, रेब-चर, ग्लाइकोलाइसिि, उत्िजी पिाथण,
Ascent of sap, Transpiration, Photosynthesis,
वृक्क की िंरचना एवं कार्यिकी।
Respiration, Plant growth and movement. 4. Circulatory and Endocrine System of Human :
पािपकार्यिकी : परािरण, जल अवशोषण, रिारोहण, Structure of Heart, Composition of blood, blood
वाष्पोत्िजणन, प्रकाश िंश्लेषण, ििन, पािप वृजद्ध एवं गतियााँ। groups, Blood clotting, Lymph glands, Antigen
5. Environmental Studies: Structure and type of and Antibodies. Endocrine glands and their
Ecosystem, Energy flow, Biogeo- Chemical hormones.
मानव में पररिंचरण िंत्र एवं अन्द्ि: स्त्रावी िंत्र : हृिय की िंरचना,
Cycle, Ecological Adaptations, Environmental
र् का िंगठन, र् िमूह, र् का थक्का जमना, लसिका ग्रंसथयााँ,
Pollution, Population Ecology, Biodiversity.
एन्द्टीजन एवं एन्द्टीबॉडीज । अन्द्ि स्त्रावी ग्रंसथयााँ एवं उनके हॉमोन।
पयाणवरण अध्ययन : पाररम्स्थतिक िंत्र की िंरचना एवं प्रकार, 5. Nervous System of Human : Structure of Brain,
ऊजाण प्रवाह, जैव िू-रािायतनक चर, पाररम्स्थतिक अनुकूलन, Eye and Ear, Structure of Neuron, nerve
पयाणवरण प्रदूषण, िमतष्ट पाररम्स्थतिकी, जैव तवतवधिा। impulse.
6. Biotechnology: General Account, Recombinant मानव िंतत्रका िंत्र : मध्स्िष्क, आाँख, कान की िंरचना, न्द्यरू ॉन
DNA technology, Transgenic Plants and की िंरचना, िंतत्रका िंवेग।
6. Muscular System : Type of Muscles and Muscle
Animal, Ethical issues, Application of
contraction.
Biotechnology in Agriculture and Medical field.
पेशीय िंत्र : पेसशयों के प्रकार एवं पेशीय िंकुचन ।
जैव प्रौद्योतगकी : िामान्द्य जानकारी, पुनयोजजि डी.एन.ए. 7. Reproductory System in Human and Human
िकनीक, रांिजेतनक पािप एवं जन्द्िु, नैतिक मुद्दे, कृतष एवं Diseses : Structure and Reproductive health.
मचतकत्िा क्षेत्र में जैव प्रौद्योतगकी का अनुप्रयोग। Disease in man caused by Bacteria, Virus,
7. Economic Importance of Plants. Protozoa, Fungi and Helminths.
पािपों का आर्थिक महत्त्व। मानव में जनन िंत्र एवं मानव रोग : िंरचना, जनन स्वास््य।
मानव में जीवाणु वायरि, प्रोटोजोआ, कवक िथा हेम्ल्मन्द्थि
8. Cell: Structure (Prokaryotic and Eukaryotic) cell
जतनि रोग।
theory and cell Division 8. Biological Evolution, Economic Importance of
कोसशका : िंरचना (अिीम केन्द्रकी एवं ििीन केन्द्रकी), Animals
कोसशका सिद्धान्द्ि एवं कोसशका तविाजन। जैव तवकाि जन्द्िुओं का आर्थिक महत्त्व।
:: 96 ::
भौतिक तवज्ञान (सीतनयर सैकण्डरी स्िर का ज्ञान) ● Aufbau principle
1) Dynamics of Rigid Body : Torque, Conservation ऑफबो सिद्धान्द्ि
of angular momentum, moment of inertia of ● Types of orbital ( s, p, d, f), shape of orbital
simple geometrical objects. कक्षकों के प्रकार (s,p.d,), कक्षकों की आकृति
दृढ-तपण्ड गतिको : बल आघूणण, कोणीय िंवेग-िंरक्षण, िरल ● Hund's rule
ज्याममिीय वस्िुओं का जड़त्व आघूणण हुण्ड का तनयम
2) Therinodynamics : First & Second law of ● Modern periodic table
thermodynamics, heat engines and refrigerators. आधुतनक आविण िारणी
ऊष्मागतिकी : ऊष्मागतिकी का प्रथम एवं तद्विीय तनयम, ऊष्मा ● Variation in atomic properties (Size, ionisation
इंजन एवं प्रशीिक potential, Electron affinity, Electronegativity)
3) Oscillations : Simple harmonic motion & its परमाणु गणुधमों में पररविणन (आकार, आयनन-तविव,
example. resonance
इलेक्रॉन-बन्द्धुिा, तवद्युि-ऋणिा)
िोलन : िरल आविण गति और उिके उिाहरण, अनुनाि
Unit – 2 S- Block & p-Block Elements :
4) Waves : Principle of super -position of waves,
इकाई – 2 S-लॉक एवं p-लॉक ित्व :
Doppler effect.
● General introduction
िरंगें : िरंगों के अध्यारोपण का सिद्धान्द्ि, डॉप्लर प्रिाव
िामान्द्य पररचय
5. Electrostaties : Coulomb's law, electric field
Gauss's theorem & its applications. ● Electronic configuration
म्स्थर वैद्युतिकी : कूलाम का तनयम. तवद्युि क्षेत्र , गाउि का तनयम इलेक्रॉनीय तवन्द्याि
व उिके अनुप्रयोग ● Occurrence
6. Electric Current : Kirchhoff's law. Wheatstone- प्रात्प्ि
bridge, meter-bridge, potentiometer. ● Oxidation states
तवद्युि धारा : तकरकॉफ के तनयम, व्हीटस्टोन - िेिु, मीटर-िेिु ऑक्िीकरण अवस्था
तविवमापी ● Trends in Physical & Chemical properties
7. Optics : microscope & telescope. interference, िौतिक व रािायतनक गुणों में प्रवृसत्तयााँ
diffraction & polarisation, polarimeter. ● Inert pair effect
प्रकासशकी : िूक्ष्मिशी एवं दूरिशी, व्यतिकरण तवविणन एवं अतरय युग्म प्रिाव
ध्रुवण, ध्रुवणमापी Unit – 3 Chemical Equilibrium :
8. Atom : Bohr's model of H-atom. इकाई – 3 रासायतनक साम्य :
परमाणु : हाइड्रोजन परमाणु का बोर मॉडल ● Factors affecting Equilibrium
9. Nuclei : Mass defect, nuclear binding energy, िाभय की प्रिातवि करने वाले कारक
nuclear fission & fusion. ● Reversible and Irreversible reactions
नाभिक : रव्यमान क्षति, नाभिकीय, बंधन ऊजाण, नाभिकीय
उत्रमणीय व अनुत्रमणीय अभितरयाएाँ
तवखण्डन एवं िंलयन
● Laws of chemical Equilibrium
10) Semi-conductor Electronics: pnjunction, transistor,
रािायतनक िाभय के तनयम
logic gates, diode as a rectifier, zener diode.
● Le Chatelier's principle
अधण-चालक इलेक्रॉतनकी : pn िंमध, रांजजस्टर, िकण--द्वार,
ली-शािाल्ये का सिद्धान्द्ि
डायोड दिष्टकारी के रूप में, जीनर डायोड
Unit – 4 Ionic Equilibrium :
रसायन तवज्ञान (सीतनयर सैकण्डरी स्िर का ज्ञान)
इकाई – 4 आयतनक साम्य :
Unit – 1 Periodic Table & Atomic Properties :
● Acid base equilibrium
इकाई – 1 आविश सारणी एवं परमाणु गुणधमश :
अभल क्षार िाभय
● Fundamental particles of an atom (electron,
proton, neuron) ● pH value
परमाणु के मूलिूि कण (इलेक्रॉन, प्रोटोन, न्द्यूरॉन) pH मान
● Rutherford's nuclear model ● Common ion effect
रिरफोडण का नाभिकीय मॉडल िम आयन प्रिाव
● Quantum Nos. ● Buffer solutions
क्वाण्टम िंख्या बफर तवलयन
● Pauli's exclusion principle ● Acid Base titration
पउली का अपवजणन सिद्धान्द्ि अभल क्षार अनुमापन
:: 97 ::
Unit – 5 Gaseous State : ● Concentration of solutions (Molarity,
इकाई – 5 गैसीय अवस्था : Normality, Formality, Molality, Mole fraction,
● Properties Weight percent)
गुणधमण तवलयन की िान्द्रिा (मोलरिा, नॉमणलिा फॉमणलिा, मोललिा,
● Boyle's Law मोल भिन्द्न, िार प्रतिशि)
बॉयल का तनयम ● Types of solutions (Gas solutions, Liquid
● Charles Law solutions, Solid solutions)
चाल्िण का तनयम तवलयनों के प्रकार (गैिीय तवलयन, रव तवलयन, ठोि तवलयन)
● Avogadro's law ● Raoult's Law
आवोगारो का तनयम राऊल का तनयम
● Dalton's Law ● Ideal & Non-ideal solutions
डॉल्टन का तनयम आिशण व अनािशण तवलयन
● Ideal gas eduation ● Colligative properties of solutions
आिशण गैि िमीकरण तवलयन के अणुिंख्यक गुणधमण
● Graham's law of diffusion Unit – 9 Nomenclature & General Properties of
ग्राहम का तविरण तनयम Organic Compounds :
● Kinetic theory of gases इकाई – 9 काबशतनक यौतगकों का नामकरण व सामान्य गुणधमश :
गैिों का अणुगति सिद्धान्द्ि ● Rules of IUPAC nomenclature
Unit – 6 Liquid State : नामकरण के IUPAC तनयम
इकाई – 6 द्रव अवस्था : ● Electrophiles, Nucleophiles
● Properties of liquids इलेक्रॉनस्नेही, नाभिक स्नेही
रवों के गुणधमण ● Inductive effect, Electromeric effect
● Vapour pressure प्रेरण प्रिाव, इलेक्रॉमरी प्रिाव
वाष्प िाब ● Types of reactions Substitution, Addition,
● Surface tension Elimination)
पृष्ठ िनाव अभितरयाओं के प्रकार (प्रतिस्थापन, गोगात्मक, तवलोपन)
● Viscosity ● Resonance, Hyperconjugation, Steric effect
श्यानिा अनुनाि, अतििंयुग्मन, तत्रतवम प्रिाव
Unit – 7 Solid State : ● Isomerism ( structural & Stereo)
इकाई – 7 िोस अवस्था : िमावयिा (िंरचनात्मक व तत्रतवम)
● Properties of solids Unit – 10 Hydrocarbons :
ठोि के गुणधमण इकाई – 10 हाइड्रोकाबशन :
● Classification of solids ● Definition & types of hydrocarbons (Alkane,
ठोिों का वगीकरण Alkene, Alkyne, Arene)
● Unit cells & their types हाइड्रोकाबणन की पररिाषा व प्रकार (एल्केन, एल्कीन एल्काइन,
ईकाई कोसशका व उनके प्रकार एरीन)
● Packing of crystals ● Preparation of hydrocarbons
तरस्टल िंकुलन हाइड्रोकाबणनो का तवरचन
● Structure of simple ionic compounds ● Physical properties
सामान्य आयतनक यौतगकों की संरचना िौतिक गुणधमण
● Defects in crystals (Frenkel, Schottky). ● Chemical properties
तक्रस्टलों में त्रुटटयाँ (फेंकल, शॉट् की) रािायतनक गुणधमण
Unit – 8 Solutions :
इकाई – 8 तवलयन :
● Solute, Solvent, Solution
तवलेय, तवलायक व तवलयन
:: 98 ::
प्रयोगशाला सहायक (भूगोल)
नोट : 1. प्रश्न पत्र में ििी प्रश्न बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे एवं ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. परीक्षा में न्द्यूनिम उत्तीणाांक 40 प्रतिशि तनधाणररि है। इििे कम अंक प्राप्ि करने वाले अभ्यथी तनयुस् के सलए पात्र नहीं होंगे।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 िाग ऋणात्मक अंकन तकया जायेगा।
पाठ्यक्रम
भाग – A : सामान्य ज्ञान भाग – B : भूगोल
राजस्थान का इतिहास, कला एवं संस्कृति, सातहत्य, 1. Geography as an integrating discipline,
परम्पराएँ एवं तवरासि branches of geography, importance of
1. राजस्थान के इतिहाि के प्रमुख स्रोि physical geography.
2. राजस्थान की प्रमुख प्रागैतिहासिक िभ्यिाएाँ िूगोल एक िमाकसलि तवषय के रूप में, िूगोल की शाखाएाँ,
3. राजस्थान के प्रमुख राजवंश एवं उनकी उपलम्धधयााँ िौतिक िूगोल का महत्त्व।
4. मुगल-राजपूि िंबंध 2. Origin and evolution of the earth.
5. स्थापत्य कला की प्रमुख तवशेषिाएाँ पृ्वी की उत्पसत्त एवं तवकाि।
6. महत्त्वपूणण तकले, स्मारक एवं िंरचनाएाँ 3. Interior of the earth.
7. राजस्थान के धार्मिक आंिोलन एवं लोक िे वी-िे विाएाँ पृ्वी की आन्द्िररक िंरचना।
8. राजस्थान की प्रमुख मचत्रकलाएाँ, शैसलयााँ एवं हस्िसशल्प 4. Distribution of the oceans & continents.
9. राजस्थानी िाषा एवं िातहत्य की प्रमुख कृतियााँ, क्षेत्रीय बोसलयााँ महािागरों एवं महाद्वीपों का तविरण।
10. मेले, त्योहार, लोक िंगीि, लोक नृत्य, वाद्ययंत्र एवं आिूषण 5. Rocks -- types and characteristics.
11. राजस्थानी िंस्कृति, परंपरा एवं तवरािि शैलें - प्रकार एवं तवशेषिाएाँ।
12. महत्त्वपूणण ऐतिहासिक पयणटन स्थल
6. Geomorphic processes.
13. राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व
िू-आकृतिक प्रतरयाएाँ।
14. राजस्थान की ररयाििें एवं तिदटश िंमधयााँ, 1857 का जन-आंिोलन
7. Landforms and their evolution.
15. कृषक एवं जन-जाति आंिोलन, प्रजामंडल आंिोलन
स्थल रूप एवं उनका तवकाि ।
16. राजस्थान का एकीकरण
17. राजस्थान का राजनीतिक जनजागरण एवं तवकाि – मतहलाओं के 8. Atmosphere - composition and structure.
तवशेष िंििण में वायु मण्डल : िंघटन एवं िंरचना।
9. Insolation, heat balance, temperature
राजस्थान का भूगोल
distribution.
1. म्स्थति एवं तवस्िार
2. मुख्य िौतिक तविाग :- मरुस्थलीय प्रिे श, अरावली पवणिीय प्रिे श, िूयण िप, ऊष्मा िन्द्िुलन, िापमान तविरण।
मैिानी प्रिे श, पठारी प्रिे श 10. Pressure and atmospheric circulation.
3. अपवाह िन्द्त्र वायुिाब एवं वायुमण्डलीय पररिंचरण
4. जलवायु 11. Water in atmosphere- Evaporation,
5. मृिा condensation, rainfall - types and distribution.
6. प्राकृतिक वनस्पति वायुमण्डल में जल- वाष्पीकरण, िंघनन वषणण - प्रकार एवं
7. वन एवं वन्द्य जीव िंरक्षण तविरण।
8. पयाणवरणीय एवं पाररम्स्थतिकीय मुद्दे 12. World climates - Classification (Koeppen),
9. मरुस्थलीकरण greenhouse effect, global warming and
10. कृतष-जलवायु प्रिे श एवं प्रमुख फिलें climate change.
11. पशुधन तवि की जलवायु- जलवायु वगीकरण (कोपेन), हररिगृह
12. बहुउद्दे शीय पररयोजनाएाँ प्रिाव, िूमण्डलीय ऊष्मन एवं जलवायु पररविणन।
13. सििचाई पररयोजनाएाँ 13. Hydrological cycle and submarine relief
14. जल िंरक्षण जलीय चर एवं अन्द्ि' िमुरी उच्चावच ।
15. पररवहन 14. Distribution of temperature and salinity,
16. खतनज िभपिाएाँ
oceanic waves, tides and currents.
:: 99 ::
िापमान एवं लवणिा का तविरण, महािागरीय िरंगें, ज्वार Contour cross section and identification of
िाटा एवं धाराएाँ। land forms - slopes, hill, valleys, waterfall, cliff,
15. Biosphere, ecology, ecosystem and biomes, distribution of settlements.
biogeochemical cycles- water, carbon, स्थलाकृतिक मानमचत्रों का अध्ययन (1: 50,000 या 1:
oxygen, nitrogen and other mineral cycles. 20,000 पैमाने पर िारिीय िवेक्षण तविाग द्वारा प्रकासशि
जैव मण्डल, पाररम्स्थतिकी िंत्र एवं बायोम, जैव-िू रािायतनक मानतत्रि) िमोच्च रेखा अनुप्रस्थ काट एवं स्थलाकृतियों की
चर-जल, काबणन, ऑक्िीजन, नाइरोजन एवं अन्द्य खतनज चर पहचान- ढाल, पहाडी, घाटी, जल प्रपाि, िृगु, अमधवाि
पाररम्स्थतिक िन्द्िुलन। तविरण।
16. Biodiversity and conservation. 28. Aerial photographs : types & geometry -
जैव तवतवधिा एवं िंरक्षण। vertical aerial photographs. वायु फोटोग्राफ - प्रकार
17. India - Location, Size and neighboring एवं ज्याममति, ऊध्वाणधर वायु फोटोमचत्र।
countries. 29. Satellite imageries, stages in remote sensing
िारि - म्स्थति, आकार एवं पड़ोिी िे श। data acquisition, platform, sensors and data
18. Physiographic Divisions. products, (Photographic & digital),
िू-आकृतिक खण्ड। identification of physical and cultural features
19. Concepts of water shed, The Himalayan and from satellite imageries.
Peninsular drainage system. उपग्रह तबभब, िुदूर िंवेिन आाँकड़ों के अजणन की अवस्थाएाँ,
जल िंिर िंकल्पना, तहमालय एवं प्रायद्वीपीय िारि के प्लेटफामण, िंवेिक एवं िुदूर िंवेिक आाँकड़े (फोटोग्रातफक एवं
अपवाह िन्द्त्र। मडजजटल), उपग्रह तबभबों िे िौतिक एवं िांस्कृतिक लक्षणों की
20. Monsoon climate, controlling factors, पहचान।
mechanism - Onset, break and retreat, 30. Use of weather instruments: thermometer,
seasonal rhythm, rainfall distribution and wet and dry-bulb thermometer, barometer
variability, climatic (Koeppen) monsoon and wind vane, rain guage.
Indian economic life. मौिम उपकरणों का उपयोग - िापमापी, आरण एवं शुष्क बल्ब
मानिून जलवायु, प्रिातवि करने वाले कारक, तरया तवमध- िापमापी, वायुदिशा िूचक यंत्र, वषाण मापक यंत्र
आरभि तवच्छे ि एवं तनविणन, ऋिु लय, वषाण तविरण एवं 31. Use of weather Charts: describing pressure,
पररवर्िििा, जलवायु प्रकार (कोपेन), मानिून एवं िारि का wind and rainfall distribution.
आर्थिक जीवन। मौिम चाट्ण ि का प्रयोग - वायुिाब, हवा एवं वषाण तविरण का
21. Forest- types and distribution. वणणन।
वन - प्रकार एवं तविरण। 32. Human geography - definition, nature,
22. Biosphere reserves Soil - Classification subject matter and significance.
(I.C.A.R.) distribution, degradation and मानव िूगोल - पररिाषा, प्रकृति, तवषय क्षेत्र एवं महत्त्व ।
conservation. 33. Major tribes in the world - Exkimos, Bushman,
मृिा - वगीकरण (आई.िी.ए.आर.) तविरण, अवकषणण एवं Gond, Bhil : their distribution, economic and
िंरक्षण। cultural characteristics.
23. Hazards - meaning, classification, natural तवि की जनजातियााँ - एत्स्कमो, बुशमैन, गोंड, िील :
disasters in India, disaster management. जनजातियों का तविरण, आर्थिक एवं िांस्कृतिक तवशेषिाएाँ।
आपिाएाँ - अथण, वगीकरण, िारि में प्राकृतिक आपिाएाँ, 34. World population - distribution, factor
आपिा प्रबंधन। affecting population density.
24. Maps : types, Scales - types, construction of जनिंख्या - तविरण, घनत्व को प्रिातवि करने वाले कारक।
Simple linear scale, measuring distance, 35. Population growth - causes, problems and
finding direction and use of symbols. मानमचत्र - solutions, demographic transition theory.
प्रकार, मापनी - प्रकार, िाधारण रेखीय मापनी, दूरी मापन, जनिंख्या वृजद्ध - कारण, िमस्या एवं िमाधान, जनिंख्या-
दिशा तनधाणरण और िांकेतिक मचह्नों का प्रयोग। िंरमण सिद्धान्द्ि।
25. Latitude and Longitude - meaning and time 36. Population structure - age group, sex ratio,
determination. अक्षांश एवं िे शान्द्िर - अथण एवं िमय rural - urban.
तनधाणरण। जनिंख्या िंरचना - आयुवगण, सलिगानुपाि, ग्रामीण-नगरीय।
26. Map Projection - types, construction and 37. Migration - concept, types, aspects and
properties of projection, conical with one problems.
standard parallel and cylindrical equal area प्रवाि - िंकल्पना, प्रकार, पक्ष एवं िमस्याएाँ।
projections. 38. Concepts of human development.
मानमचत्र प्रक्षेप - प्रकार, तनमाणण एवं तवशेषिाएाँ, एक प्रमाभणक मानव तवकाि िंकल्पना।
अक्षांश शंकवाकार एवं िमक्षेत्र बेलनाकर प्रक्षेप। 39. Settlement - types of rural and urban
27. Study of topographic maps (1:50,000 or settlements, patterns and problems.
1:20,000 maps published by Survey of India);
:: 100 ::
अमधवाि- ग्रामीण एवं नगरीय अमधवािों के प्रकार, प्रतिरूप एवं intensive and dispersed, organic and chemical
िमस्याएाँ। fertilizers based, horticulture.
40. Urban slum - problems and solutions. कृतष के प्रकार - तनवणहन व व्यापाररक कृतष, आरण व शुष्क, गहन
नगर कच्ची बस्िी - िमस्याएाँ एवं िमाधान। व तवस्िीणण कृतष, जैतवक और रािायतनक उवणरक आधाररि,
41. Primary occupations - introduction, उद्यातनकी।
agriculture, mining, hunting, animal 55. Major crops - distribution and production of
husbandry, fishing and ancestral gathering. wheat, rice, cotton, sugarcane, tea.
प्राथममक व्यविाय- पररचय, कृतष, खनन, आखेट, पशुपालन, मुख्य फिलें - गेहाँ, चावल, कपाि, गन्द्ना, चाय का तविरण एवं
मत्स्य एवं आदिम िंग्रहण। उत्पािन।
42. Secondary occupations - types of industries, 56. Industrial development in India, major
determination of industrial location, agro industries - iron-steel, aluminium, cement,
based industries, manufacturing industries. cotton textile, sugar and engineering.
तद्विीयक व्यविाय- उद्योगों के प्रकार, औद्योतगक अवम्स्थति के िारि में औद्योतगक तवकाि, प्रमुख उद्योग-लोहा, इस्पाि,
कारक, कृतष आधाररि उद्योग, तवतनमाणण उद्योग । एल्युममतनयम, िीमेण्ट, िूिी वस्त्र, चीनी, एवं इंजीतनयररिग
43. Tertiary Quaternary and quandary उद्योग।
occupations. 57. Regional planning - regional imbalances,
िृिीयक व्यविाय, चिुथणक व्यविाय एवं पंचम व्यविाय। desert development programme, tribal area
44. Surface transport - principal international development programme, mountain area
roads and railways. development.
िूिल पररवहन - प्रमुख अन्द्िराणष्ट्रीय िड़कें एवं रेलमागण। क्षेत्रीय तनयोजन, प्रािे सशक अिन्द्िुलन, मरु तवकाि कायणरम,
45. Water transport - principal inland and oceanic जनजािीय तवकाि कायणरम।
waterways, ports, suez and panama canal sea 58. Dfvflopmfnt and planning - Poverty
routes. alleviation and employment programmes,
जल पररवहन - प्रमुख आन्द्िकर एवं महािागरीय जलमागण, MGNREGA-role and impact.
बन्द्िरगाह, स्वेज एवं पनामा नहर जलमागण। तवकाि व तनयोजन - गरीबी उन्द्मूलन व रोजगार कायणरम,
46. Air transport - principal air routes and मनरेगा - िूममका व प्रिाव।
airports. वायु पररवहन - तवि के प्रमुख वायुमागण एवं हवाई 59. Sustainable development - traditional and
अड्डे। modern viewpoints.
47. International trade and role of India. पोषणीय तवकाि - परभपरागि एवं आधुतनक दृतष्टकोण।
अन्द्िराणष्ट्रीय व्यापार एवं िारि की िूममका। 60. Rural development - dairy and cottage
48. Modern means of mass communication - industries. ग्रामीण तवकाि - डेयरी व कुटीर उद्योग।
satellite, internet, mobile etc. 61. Major industries - cotton textile, cement.
आधुतनक जनिंचार के उपकरण - उपग्रह, इन्द्टरनेट, मोबाइल प्रमुख उद्योग - िूिी वस्त्र, िीमेन्द्ट ।
आदि। 62. Minerals - marble, copper, zinc, silver,
49. Environmental problems - pollution, acid rain, tungston, gypsum and petroleum. खतनज -
greenhouse effect, ozone layer depletion. िंगमरमर, िााँबा, जस्िा चााँिी, टं गस्टन, जजप्िम एवं पेरोसलयम।
पयाणवरणीय िमस्याएाँ - प्रदूषण, अभल वषाण, हररि गृह प्रिाव, 63. Major irrigation projects - Chambal, Indira
ओजोन परि में क्षरण। Gandhi and Mahi.
50. World environmental summits. प्रमुख सििचाई पररयोजनाएाँ - चभबल, इजन्द्िरा गांधी व माही
वैभिक पयाणवरणीय िभमेलन। पररयोजना।
51. Resource – Concept, Classification 64. Map - meaning, significance, classfication,
conservation and sustainable development. thematic maps - dot, choropleth and isopleth
िंिाधन - िंकल्पना, वगीकरण, िंरक्षण व पोषणीय तवकाि। maps. मानमचत्र : अथण, महत्त्व, वगीकरण एवं मानमचत्रांकन।
52. Non-biotic resource - land, water, minerals सथमैदटक (तवषयक) मानमचत्र - तबन्द्रू वणणमात्री एवं िमरेखा
(iron ore, copper, aluminium, mica) मानमचत्र।
अजैतवक िंिाधन - िू, जल, खतनज- (लोहा-अयस्क, िााँबा, 65. Representation of data - construction of
एल्युममतनयम, अभ्रक)। diagram: bar, wheel and flow.
53. Energy resource - Conventional (coal, आाँकड़ों का तनरूपण : आरेखों की रचना - िण्ड आरेख, चर
petroleum, hydroelectricity) and non आरेख व प्रवाह आरेख।
conventional (nuclear, organic, wind and 66. Geogarphical information system -
solar) ऊजाण िंिाधन- परभपरागि (कोयला, पेरोसलयम, जल introduction and applications.
तवद्युि) और गैर परभपरागि-आम्ण्वक ऊजाण, जैतवक ऊजाण, िौगोसलक िूचना िंत्र - पररचय एवं अनुप्रयोग।
पवन एवं िौर ऊजाण।
54. Types of agriculture - subsistence and
commercial, wet farming and dry farming,
:: 101 ::
प्रयोगशाला सहायक (गृह तवज्ञान)
नोट : 1. प्रश्न पत्र में ििी प्रश्न बहुतवकल्पीय वस्िुतनष्ठ प्रकार के प्रश्न होंगे एवं ििी प्रश्नों के अंक िमान होंगे।
2. परीक्षा में न्द्यूनिम उत्तीणाांक 40 प्रतिशि तनधाणररि है। इििे कम अंक प्राप्ि करने वाले अभ्यथी तनयुस् के सलए पात्र नहीं होंगे।
3. प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 िाग ऋणात्मक अंकन तकया जायेगा।
पाठ्यक्रम
उत्कर्ष द्वारा अंग्रेजी भार्ा में दिए गए आधिकाररक पाठ्यक्रम के बिन्दुओं के अनुरूप
बिन्दिी भार्ा में अनूदित पाठ्यक्रम
भाग – (A)
सामान्य ज्ञान
1. िूगोल, प्राकृतिक िंिाधन और राजस्थान का िामाजजक-आर्थिक 4. काल श्रेणी का तवश्लेषण : काल श्रेणी के िंघटक, प्रवृसत्त, मौिमी,
तवकाि : राजस्थान के प्रमुख िौगोसलक तविाजन, मृिा और वनस्पति, चरीय और अतनयममि तवचरण का मापन।
प्राकृतिक िंिाधन – खतनज, वन, जल, पशुपालन, वन्द्यजीव और 5. सूचकांक : िूचकांक का उपयोग, प्रकार और िीमाएाँ, िूचकांक का
उनका िंरक्षण, पयाणवरण िंरक्षण, प्रमुख सििचाई पररयोजनाएाँ, तनमाणण, िरल और िाररि िमूही तवमध, मूल्यानुपाि की िरल और
हस्िसशल्प, राजस्थान िरकार की राज्य के तवकाि िंबंमधि योजनाएाँ िाररि माध्य तवमध, शृंखला आधार रीति, आधार पररविणन, जीवन
और कायणरम, ऊजाण के तवभिन्द्न स्रोि और राजस्थान की जनिंख्या। तनवाणह व्यय िूचकांक ।
2. राजस्थान का इतिहाि, िंस्कृति और तवरािि : राजस्थान का 6. जीवन समंक : जीवन िमंकों का िंग्रह – मरणांक िथा उवणरिा का
इतिहाि, राजस्थान के प्रसिद्ध ऐतिहासिक और िांस्कृतिक स्थान, लोक मापन, जनिंख्या वृजद्ध का मापन ।
िातहत्य, लोक कला, लोक नाटक, लोक िे वी-िे विा, लोक िंगीि और 7. भारि एवं राजस्थान में सांम्ख्यकी व्यवस्था एवं संगिन : राष्ट्रीय
नृत्य, मेले और त्योहार, प्रथाएाँ, आिूषण, राजस्थान की तवभिन्द्न लेखा प्रणाली (SNA), िांम्ख्यकी और कायणरम कायाणन्द्वयन मंत्रालय
मचत्रकलाएाँ, तवरािि और प्रमुख पयणटक स्थलों का िंरक्षण। (MOS & PI), केंरीय िांम्ख्यकी कायाणलय (CSO), राष्ट्रीय नमूना
3. िारि और राजस्थान िे िंबंमधि िमिामतयक/नवीनिम घटनारम िवेक्षण कायाणलय (NSSO), िारि के रजजस्रार जनरल (RGI), नीति
और मुद्दे, िूचना िकनीक और िंचार के क्षेत्र में हुए प्रमुख घटनारम। आयोग, िारिीय ररज़वण बैंक (RBI) और आर्थिक व िांम्ख्यकी
तनिे शालय, राजस्थान (DES)।
भाग – B 8. आर्थिक अवधारणाएँ : मााँग और पूर्िि की अवधारणा , लोच की
सांम्ख्यकी, अथशशास्त्र और गश्वणि अवधारणा, मााँग का पूवाणनुमान, तवभिन्द्न बाजार िशाओं में कीमि
1. िमंकों का िंग्रहण, वगीकरण, िारणीयन और िमंकों का मचत्रमय तनधाणरण, राष्ट्रीय आय, आर्थिक तवकाि और योजना, मुरास्फीति, मुरा,
प्रस्िुिीकरण, केन्द्रीय प्रवृसत्त के माप, अपतकरण, पररघाि बैंनकिग और तवत्तीय िमावेशन।
2. सहसंबंध और प्रिीपगमन: िहिंबंध और उिका गुणांक, रेखीय 9. राजस्थान की अथशव्यवस्था : कृतष, उद्योग, पशुपालन, राजस्थान
प्रिीपगमन में आधारिूि ढााँचा, लोक तवत्त, राज्य आय, गरीबी, बेरोजगारी और
3. प्रतिदशश सवेक्षण की धडजाइन : प्रतििशण इकाई, प्रतििशण फ्ेम, मानव तवकाि।
प्रतििशण अंश, प्रतिस्थापन के िाथ और तबना प्रतििशण, प्राचल, प्रतिदशश 10. गश्वणि : िशमलव भिन्द्न , प्रतिशििा, िर और अनुपाि, औिि,
आकलक/अनुमानक, िरल यादृम्च्छक प्रतिचयन, स्िरीकृि िाधारण और चरवृजद्ध धयाज, वगणमूल।
यादृम्च्छक प्रतिचयन, व्यवम्स्थि प्रतिचयन, गुच्छ/िमूह प्रतिचयन । 11. कम््यूटर के मूलभूि ित्त्व : एम.एि. वडण, एम.एि. एक्िेल और
पॉवर पॉइंट प्रेज़ेंटेशन, इंटरनेट का िामान्द्य ज्ञान।
:: 104 ::
कतनष्ठ लेिाकार व िहसील
राजस्व लेिाकार संयुि परीक्षा
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
प्रश्न अधधकिम
तवषय प्रश्न समय
पत्र अंक
तहन्द्िी 75 25
अंग्रेजी 75 25
िामान्द्य ज्ञान (राजस्थान के िन्द्ििण में) 75 25
I
िै तनक तवज्ञान 75 25 2.30 घण्टे
गभणि 75 25
कंप्यूटर के मूल सिद्धान्द्ि 75 25
कुल योग 450 150
नोट : गश्वणि एवं कं्यूटर के मूल लसिान्ि को छोड़कर जो सैकण्डरी स्िर के होंगे, प्रश्न-पत्र सीतनयर सैकण्डरी स्िर का होगा।
बही खािा (बुक कीनपिग) एवं लेखाकमण 75 25
व्यविाय पद्धति 75 25
लेखा परीक्षा 75 25
II िारिीय अथणशास्त्र 75 25
2.30 घण्टे
रा.िे.तन.खण्ड-1 (अध्याय 2, 3, 10, 11, 13, 14, 15 एवं 16) Rajasthan Civil Service
75 25
Joining Times Rules, 1981
िा.तव.ले.तन.खण्ड-1 (अध्याय 1, 2, 3, 4, 5, 6, 14 एवं 17) 75 25
कुल योग 450 150
नोट : क्रम सं. 5 व 6 पर उम्ल्लखिि तवषयों को छोड़कर प्रश्न-पत्र स्नािक स्िर का होगा।
नोट : 1. प्रत्येक प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय प्रकार के 150 प्रश्न होंगे व ििी प्रश्न िमान अंक के होंगे।
2. मूल्यांकन में ऋणात्मक अंकन तकया जाएगा, जजिमें प्रत्येक गलि उत्तर के सलए 1/3 अंक काटे जाएंगे।
पाठ्यक्रम
प्रथम प्रश्न-पत्र
1. तहन्दी वाच्य : किृणवाच्य, कमणवाच्य और िाववाच्य प्रयोग।
िंमध और िंमध तवच्छे ि। तरया : िकमणक, अकमणक और पूवणकासलक तरयाएाँ।
िामासिक पिों की रचना और िमाि-तवग्रह। वाक्यांश के सलए एक िाथणक शधि।
उपिगण। मुहावरे और लोकोस्यााँ।
प्रत्यय। अाँग्रेजी के पाररिातषक (िकनीकी) शधिों के िमानाथणक
पयाणयवाची शधि। तहन्द्िी शधि।
तवपरीिाथणक (तवलोम) शधि। िरल, िंयु् और ममश्र अाँग्रेजी वाक्यों का तहन्द्िी में
अनेकाथणक शधि। रूपान्द्िरण और तहन्द्िी वाक्यों का अाँग्रेजी में रूपान्द्िरण।
शधि-युग्म। कायाणलयी पत्रों िे िभबध्न्द्धि ज्ञान।
िंज्ञा शधिों िे तवशेषण बनाना।
शधि - शुजद्ध : अशुद्ध शधिों का शुद्धीकरण और शधिगि
2. अंग्रेजी
अशुजद्ध का कारण। Tenses/Sequence of Tenses.
वाक्य - शुजद्ध : अशुद्ध शधिों का शुद्धीकरण और वाक्यगि Voice : Active and Passive.
अशुजद्ध का कारण। Narration : Direct and Indirect.
:: 105 ::
Transformation of Sentences : Assertive to राजस्थान की राजनीतिक एवं प्रशासतनक व्यवस्था
Negative, Interrogative, Exclamatory and राज्यपाल, मुख्यमंत्री, राज्य तवधानििा, उच्च न्द्यायालय,
vice-versa. राजस्थान लोक िेवा आयोग, जजला प्रशािन, राज्य
Use of Articles and Determiners. मानवामधकार आयोग, लोकायु्, राज्य तनवाणचन आयोग,
Use of Prepositions. राज्य िूचना आयोग
Translation of Simple (Ordinary/Common) लोक नीति, तवमधक अमधकार एवं नागररक अमधकार-पत्र
Sentences from Hindi to English and vice-versa. राजस्थान की अथशव्यवस्था
Correction of sentences including Subject, अथणव्यवस्था का वृहि् पररदृश्य
Verb, Agreement, Degrees of Adjectives, कृतष, उद्योग व िेवा क्षेत्र के प्रमुख मुद्दे
Connectives and words wrongly used. िंवृजद्ध, तवकाि एवं आयोजना
Glossary of official, Technical Terms (with आधारिूि-िंरचना एवं िंिाधन
their Hindi Versions). प्रमुख तवकाि पररयोजनायें
Synonyms. समसामधयक घटनाएं
Antonyms. राजस्थान राज्यस्िरीय, राष्ट्रीय एवं अन्द्िराणष्ट्रीय महत्त्व की
One word substitution. प्रमुख िमिामतयक घटनाएं एवं मुद्दे
Forming new words by using prefixes and विणमान में चर्चिि व्यस् एवं स्थान
suffixes. खेल एवं खेलकूि िंबंधी गतितवमधयााँ
Confusable words.
4. दै तनक तवज्ञान (Everyday Science)
Comprehension of a given passage.
Physical and chemical reactions, oxidation
Knowledge of writing letters : Official, Demi
and reduction reactions, metals and non-
Official, Circulars and Notices, Tenders.
metals. Hydro-carbons, Chloro-Fluoro
3. सामान्य ज्ञान (राजस्थान के सन्दभश में) Carbon (CFC), Compressed Natural Gas
राजस्थान का इतिहास, कला, संस्कृति, सातहत्य, परम्परा (CNG), Soap and Detergent Pesticides,
एवं तवरासि Reflection of light and its laws, examples of
राजस्थान के इतिहाि की महत्त्वपूणण ऐतिहासिक घटनाएं, refraction, types of Lenses, Defects of vision
प्रमुख राजवंश, उनकी प्रशाितनक व राजस्व व्यवस्था। and their corrections.
िामाजजक-िांस्कृतिक मुद्दे, Electric current, Unit of electric current,
स्विंत्रिा आन्द्िोलन, जनजागरण व राजनीतिक एकीकरण Electric cell, Electric generator, Electric
स्थापत्य कला की प्रमुख तवशेषिाएाँ - तकले एवं स्मारक connection arrangement in houses. Working
कलाएाँ, मचत्रकलाएाँ और हस्िसशल्प of house-hold electrical appliances. Uses of
राजस्थानी िातहत्य की महत्त्वपूणण कृतियााँ, क्षेत्रीय बोसलयााँ space science, Remote Sensing Technique
मेले, त्योहार, लोक िंगीि एवं लोक नृत्य and its uses. Information Technology.
राजस्थानी िंस्कृति, परभपरा एवं तवरािि Environment - Components (Atmosphere,
राजस्थान के धार्मिक आन्द्िोलन, िंि एवं लोक िे विा Lithosphere and Hydrosphere), Ecosystem-
महत्त्वपूणण पयणटन स्थल structure. Food-chain, Food-web, Nitrogen
राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व cycle. General information about - Bio-
राजस्थान का भूगोल technology, Bio-patents, Stem cell, Cloning,
प्रमुख िौतिक तवशेषिाएाँ और मुख्य िू-िौतिक तविाग Test Tube baby, Artificial insemination.
राजस्थान के प्राकृतिक िंिाधन Apiculture, Seri-culture, Fishery, Poultry,
जलवायु, प्राकृतिक वनस्पति, वन, वन्द्य जीव-जन्द्िु एवं जैव- Dairy industry, Cereals, Pulses, Vegetables,
तवतवधिा Fruits, Medicinal plants. Blood group, Blood
प्रमुख सििचाई पररयोजनाएाँ transfusion, Rh factor, Pollution and human
खान एवं खतनज िभपिाएाँ health, Pathogen and human health,
जनिंख्या Intoxicant and human health, Mal-nutrition
प्रमुख उद्योग एवं औद्योतगक तवकाि की िभिावनाएाँ and human health.
:: 106 ::
Immunity, Vaccination, Types of diseases,
तििीय प्रश्न-पत्र (Paper - II)
Hereditary diseases - Haemophilia Colour
I - BOOK-KEEPING AND ACCOUNTANCY
blindness, Thalassemia, National Health
1. Accounting - meaning, nature functions
Programme, Manures - Bio-manure,
and usefulness, types of accounting,
Wormy compost, Crop rotation, Plant
accounting equation, generally accepted
disease control. accounting principles, concepts and
5. गश्वणि (Mathematics) conventions.
Natural numbers, rational and irrational 2. Accounting process : journals and ledger
numbers and their decimal expansions, leading to preparation of trial balance and
operations on real numbers, laws of preparation of final accounts with
adjustments.
exponents for real numbers, rational
3. Preparation of bank reconciliation
numbers and their decimal expansions.
statement.
Ratio and proportion, percentage, Profit
4. Rectification of errors.
and loss, simple and compound interest,
5. Accounting for depreciation - need,
time and distance, time and speed, work
significance and methods of providing
and time. depreciation.
Collection of data, presentation of data, 6. Receipts and payments account and
graphical representation of data, measure income and expenditure account and
of central tendency, mean, mode, median balance sheet.
of ungrouped & grouped data. 7. Single entry system - Preparation of
6. कम््यूटर के मूल लसिान्ि (Basics of accounts from incomplete records.
8. Partnership accounts :
Computer) (i) Fundamentals - capital-fixed and
Introduction to Computer & Windows: fluctuating, adjustments for change
Input/output Devices, Memory, PORTs, in profit sharing ratios, revaluation of
Windows Explorer Menu, Managing Files & assets and treatment of goodwill.
Folders, Setup & Accessories, Formatting, (ii) Reconstitution of the firm - Admission,
Creating CD/DVD. Retirement and Death of a partner
Word Processing & Presentations: Menu including treatment of life policy.
Bars, Managing Documents & 9. Insurance claims.
Presentations, Text Formatting, Table II - BUSINESS METHODS
Manipulations, Slide Designs, Animations, 1. Business :- Introduction, scope and
objectives; Business Ethics and social
Page Layout, Printing.
responsibilities of business.
Spread Sheets: Excel Menu Bar, Entering
2. Forms of Business Organisations :- Sole
Data, Basic Formulae & Inbuilt Functions,
proprietorship, partnership and company.
Cell & Text Formatting, Navigating, Charts,
3. entrepreneurship :- Concept, importance
Page Setup, Printing, Spread Sheets for
and causes of low development of
Accounting. entrepreneurship in India
Working with Internet and e-mails: Web 4. Negotiable Instruments :- Meaning and
Browsing & Searching, Downloading & types (Promissory Note, Bills of Exchange
Uploading, Managing an E-mail Account, e- and Cheques).
Banking. 5. Sources of Business Finance.
:: 107 ::
6. Advertising :- meaning, importance and IV - INDIAN ECONOMICS
methods. 1. Indian Economy - Features and problems,
7. Consumer rights and protection against Economic policy, Industrial policy and Fiscal
exploitation. policy of India.
8. Human resource planning, recruitment, 2. Meaning, objectives and importance of
selection and training. economic planning in India. Basic features
of Eleventh Five Year Plan.
9. Communication - process, barriers and
3. Population Explosion - Causes, effects and
suggestions to overcome barriers.
remedies. Relation between population and
10. Discipline - Causes and suggestions for
economic growth.
effective discipline.
4. Role and significance of agriculture in Indian
11. Coordination - Importance and principles
economy. Sources of agriculture finance and
III – AUDITING recent trends in agriculture marketing.
1. Auditing : meaning, objective, types of 5. Industrial growth and prospects in India.
audit, planning and procedures, audit 6. Inflation - Causes, effects and remedies.
programme, working papers, test checking, 7. Role and problems of Public sector in India.
routine checking. 8. Impact of globalization and liberalization on
2. Vouching : concepts, importance and agriculture and industry.
procedures. 9. Role of Multi-national corporations in
3. Internal Control : meaning, objectives, Indian economy.
internal check and internal audit. 10. Foreign Trade - Volume, composition and
4. Valuation and verification of assets and direction.
11. National Income - Concept, computation
liabilities.
methods and distribution.
5. Rights, Duties and Liabilities of Company
12. Economy of Rajasthan - Basic features,
Auditor.
development and prospects of agriculture,
6. Audit of Government Companies.
industry and tourism.
7. Audit Reports and Audit Certificates.
V - Rajasthan Service Rules Vol. 1 (Chapter
II, III, X, XI, XIII, XIV, XV & XVI) Rajasthan
Civil Service Joining Times Rules, 1981
:: 108 ::
िृिीय श्रेणी लशक्षक भिी परीक्षा
Level – I (कक्षा 1 से 5 के ललए)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(I) राजस्थान का िौगोसलक, ऐतिहासिक और िांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी िाषा 50 100
(II) राजस्थान का िामान्द्य ज्ञान, शैभक्षक पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल
40 80
सशक्षा का अमधकार अमधतनयम और िामतयक तवषय
तवद्यालय तवषय
तहन्द्िी 5 10
अंग्रेजी 5 10
(III)
गभणि 5 10
िामान्द्य तवज्ञान 5 10
िामाजजक अध्ययन 5 10
2.30 घंटे
शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान
तहन्द्िी 4 8
अंग्रेजी 4 8
(IV)
गभणि 4 8
िामान्द्य तवज्ञान 4 8
िामाजजक अध्ययन 4 8
(V) शैक्षभणक मनोतवज्ञान 10 20
(VI) िूचना िकनीकी 5 10
कुल योग 150 300
नोट :
1. परीक्षा के सलए एक प्रश्न-पत्र होगा।
2. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
3. परीक्षा 300 अंकों की होगी।
4. उत्तरों के मूल्यांकन में नकारात्मक अंकन होगा। प्रत्येक गलि उत्तर के सलए उि तवसशष्ट प्रश्न के सलए तवतहि अंकों का एक तिहाई िाग काटा
जाएगा। यहााँ गलि उत्तर िे अभिप्राय अशुद्ध उत्तर अथवा एक िे अमधक उत्तर होना है।
पाठ्यक्रम
भाग – I : राजस्थान का भौगोललक, ऐतिहालसक
और सांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी भाषा
भूगोल राजस्थान का इतिहास
● राजस्थान की प्राचीन िभ्यिाएाँः कालीबंगा, आहड़, गणेिर,
● राजस्थान का िौगोसलक स्वरूप
बालाथल और बैराठ इत्यादि।
● मानिून िंत्र एवं जलवायु
● राजस्थान की महत्वपूणण ऐतिहासिक घटनाएाँ, प्रमुख राजवंश,
● अपवाह िंत्र- झीलें, नदियााँ, बााँध
उनकी प्रशाितनक व राजस्व व्यवस्था इत्यादि।
● राजस्थान की वन-िंपिा
● 1857 की रांति में राजस्थान का योगिान, राजस्थान में
● वन्द्य जीव-जन्द्िु, वन्द्य जीव िंरक्षण एवं अियारण्य
जनजाति एवं तकिान आंिोलन
● मृिाएाँ एवं मृिा िंरक्षण
● प्रजामण्डल एवं राजस्थान का एकीकरण
● राजस्थान की प्रमुख फिलें
● राजस्थान के प्रमुख व्यस्त्व
● जनिंख्या, जनिंख्या-घनत्व, िाक्षरिा और सलिगानुपाि
● राजस्थान की जनजातियााँ एवं जनजािीय क्षेत्र राजस्थान कला एवं संस्कृति
● धात्त्वक एवं अधात्त्वक खतनज ● राजस्थान की स्थापत्य कलाः तकले, स्मारक इत्यादि।
● राजस्थान के ऊजाण िंिाधनः परभपरागरा एवं गैर -परभपरागि ● राजस्थान के मेले, त्योहार, लोक कला, लोक िंगीि, लोक नाट्य
● राजस्थान के पयणटन स्थल एवं लोक नृत्य
● राजस्थान में यािायाि के िाधन ● राजस्थान की िांस्कृतिक परभपरा एवं तवरािि
:: 109 ::
● राजस्थान के धार्मिक आंिोलन, प्रमुख िंि एवं लोक िे विा English
● राजस्थान के महत्वपूणण ऐतिहासिक स्थल ● Articles
● राजस्थान के वस्त्र एवं आिूषण ● Tense
● राजस्थान की मचत्रकालाएाँ एवं हस्िसशल्प ● Voice
● राजस्थानी भाषा : ● Narration
- राजस्थान की क्षेत्रीय बोसलयााँ ● Idioms & Proverbs
- प्रमुख राजस्थानी कृतियााँ ● Phrasal Verbs
- प्रमुख राजस्थानी िातहत्यकार ● One Word Substitution
- राजस्थानी िंि िातहत्य एवं लोक िातहत्य गश्वणि
● पूणण िंख्याएाँ, अिाज्य और िाज्य िंख्याएाँ
भाग – II : राजस्थान का सामान्य ज्ञान, शैश्वक्षक ● गभणिीय मूल िंतरयाएाँ - जोड़, याकी, गुणा, िाग
पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायश बाल लशक्षा का ● भिन्द्न की अवधारणा एवं िशमलव िंख्याएाँ
● अिाज्य गुणनखण्ड, लघुत्तम िमापवत्यण एवं महत्तम िमापविणक
अधधकार अधधतनयम और सामधयक तवषय ● प्रतिशि, लाि-हातन, िरल धयाज, चरवृजद्ध धयाज
राजस्थान का सामान्य ज्ञान ● रेखा एवं कोण
● राजस्थान के प्रिीक मचह्न ● िमिलीय आकृतियों के पररमाप एवं क्षेत्रफल
● राजस्थान में राज्य िरकार की फ्लैगसशप योजनाएाँ ● ठोि आकृतियों (घन, घनाि, बेलन, शंकु, गोले) का पृष्ठीय
● राजस्थान के प्रमुख अनुिंधान केन्द्र क्षेत्रफल एवं आयिन
● राजस्थान के प्रमुख धार्मिक स्थल सामान्य तवज्ञान
● राजस्थान के प्रमुख खखलाड़ी ● अभल, क्षारक और लवण
● राजस्थान के प्रसिद्ध नगर एवं स्थल इत्यादि ● ित्त्व, यौतगक एवं ममश्रण
● राजस्थान के प्रमुख उद्योग ● िौतिक एवं रािायतनक पररविणन
● राजस्थान की राजनीतिक एवं प्रशाितनक व्यवस्था ● गति
● राजस्थान में जन कल्याणकारी योजनाएाँ ● बल िथा गति के तनयम
शैश्वक्षक पररदृश्य ● प्रकाश
● सशक्षण अमधगम के नवाचार। ● कोसशकाः िंरचना एवं प्रकायण
● राज्य में केन्द्र एवं राजस्थान िरकार की तवद्याथी कल्याणकारी ● जीवों में ििन एवं पररवहन
योजनाएं एवं पुरस्कार। ● जन्द्िुओं में जनन
● तवद्यालय प्रबंधन एवं िंबंमधि िममतियााँ। सामाजजक अध्ययन
● राष्ट्रीय सशक्षा नीति 2020 राजस्थान के पररप्रेक्ष्य में। ● राजस्थान : एक पररचय
तनःशुल्क एवं अतनवायश बाल लशक्षा का अधधकार अधधतनयम ● मुगल िाम्राज्य
● तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल सशक्षा का अमधकार अमधतनयम, ● राजस्थान की अथणव्यवस्था
2009: प्रावधान एवं तरयात्न्द्वति ● पृ्वी के प्रमुख स्थलरूप
● राजस्थान तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल सशक्षा का अमधकार ● िारि : प्राकृतिक वनस्पति, वन्द्य जीव व वन्द्य जीव िंरक्षण
तनयम, 2011 ● राजस्थान में कृतष
● राजस्थान के मान्द्यिा प्राप्ि तनजी तवद्यालयों में तनःशुल्क प्रवेश। ● िारिीय िंतवधान
सामधयक तवषय ● राजस्थान का िंतवधान तनमाणण में योगिान
● राजस्थान की िम-िामतयक घटनाएाँ। ● राजस्थान में लोक प्रशािन
● राज्य की अभिनव तवकाि योजनाएाँ एवं तरयात्न्द्वति
● अन्द्य िम-िामतयक तवषय।
भाग – IV : शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान
तहन्दी
भाग – III : तवद्यालय तवषय ● तहन्द्िी िाषा की सशक्षण तवमधयााँ
तहन्दी ● िाषायी कौशल (िुनना, बोलना, पढना एवं सलखना) एवं िाषायी
● शधि-िेि (िंज्ञा, िवणनाम, तवशेषण, तरया, तरया-तवशेषण) कौशलों का तवकाि
● िंमध ● तहन्द्िी िाषा सशक्षण के उपागम
● िमाि ● तहन्द्िी सशक्षण में चुनौतियााँ
● शधि-रूपांिरण ● तहन्द्िी सशक्षण अमधगम िहायक िामग्री एवं उनका उपयोग
● शधि-शुजद्ध ● तहन्द्िी सशक्षण की मूल्यांकन तवमधयााँ
● मुहावरें एवं लोकोस्यााँ। ● तनिानात्मक एवं उपचारात्मक सशक्षण
:: 110 ::
English भाग – V : शैक्षश्वणक मनोतवज्ञान
● Principles of teaching English ● शैभक्षक मनोतवज्ञान: अथण, क्षेत्र एवं कायण
● Communicative English Language teaching ● बाल तवकाि : अथण, बाल तवकाि के सिद्धान्द्ि एवं तवकाि को
● Method s of Teaching English प्रिातवि करने वाले कारक
● Difficulties in learning English (Role of ● बाल तवकाि में वंशानुरम एवं वािावरण का प्रिाव
homelanguage multilingualism) ● व्यस्त्व: िंकल्पना, प्रकार, व्यस्त्व को प्रिातवि करने वाले
● Methods of evaluation, Remedial Teaching
कारक और व्यस्त्व मापन
गश्वणि ● बुजद्ध : िंकल्पना, तवभिन्द्न बुजद्ध सिद्धान्द्ि एवं मापन
● गभणि तवषय की सशक्षण तवमधयााँ ● अमधगम का अथण एव अमधगम को प्रिातवि करने वाले कारक
● गभणि सशक्षण के उपागम
● अमधगम के तवभिन्द्न सिद्धान्द्ि
● गभणि सशक्षण में चुनौतियााँ
● अमधगम की तवभिन्द्न प्रतरयाएाँ
● गभणि सशक्षण िहायक िामग्री एवं उपयोग
● तवतवध अमधगमकिाण के प्रकार : तपछड़े , तवमंदिि, प्रतििाशाली,
● गभणि सशक्षण की मूल्याकन तवमधयााँ
िजणनशील, तवशेष आवश्यकिा वाले तवद्याथी इत्यादि।
● तनिानात्मक एवं उपचारात्मक सशक्षण
● अमधगम में आने वाली कदठनाइयााँ
सामान्य तवज्ञान
● अभिप्रेरणा एवं अमधगम में इिका प्रिाव
● तवज्ञान की सशक्षण तवमधयााँ
● िमायोजन की िंकल्पना, िरीके एवं िमायोजन में अध्यापक की
● तवज्ञान सशक्षण के उपागम
िूममका
● तवज्ञान सशक्षण िहायक िामग्री एवं उपयोग
● तवज्ञान सशक्षण की मूल्याकन तवमधयााँ
● तनिानात्मक एवं उपचारात्मक सशक्षण भाग – VI : सूचना िकनीकी
सामाजजक अध्ययन ● िूचना प्रौद्योतगकी के आधार
● िामाजजक अध्ययन की िंकल्पना एवं प्रकृति ● िूचना प्रौद्योतगकी उपकरण (टू ल्ि)
● िामाजजक अध्ययन में सशक्षण अमधगम िहायक िामग्री ● िूचना प्रौद्योतगकी के अनुप्रयोग
● िामाजजक अध्ययन में अध्यापन िंबंधी िमस्याएाँ ● िूचना प्रौद्योतगकी के िामाजजक प्रिाव
● प्रायोजना कायण
● िामाजजक अध्ययन में मूल्यांकन
● तनिानात्मक एवं उपचारात्मक सशक्षण
:: 111 ::
िृिीय श्रेणी लशक्षक भिी परीक्षा
Level – II : तहन्दी (कक्षा 6 से 8 के ललए)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(I) राजस्थान का िौगोसलक, ऐतिहासिक और िांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी िाषा 40 80
(II) राजस्थान का िामान्द्य ज्ञान, शैभक्षक पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल
25 50
सशक्षा का अमधकार अमधतनयम और िामतयक तवषय
(III) संबंधधि तवद्यालय तवषय का ज्ञान : तहन्द्िी 60 120
2.30 घंटे
(IV) शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान : तहन्द्िी 10 20
(V) शैक्षभणक मनोतवज्ञान 10 20
(VI) िूचना िकनीकी 5 10
कुल योग 150 300
नोट :
1. परीक्षा के सलए एक प्रश्न-पत्र होगा।
2. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
3. परीक्षा 300 अंकों की होगी।
4. उत्तरों के मूल्यांकन में नकारात्मक अंकन होगा। प्रत्येक गलि उत्तर के सलए उि तवसशष्ट प्रश्न के सलए तवतहि अंकों का एक तिहाई िाग काटा
जाएगा। यहााँ गलि उत्तर िे अभिप्राय अशुद्ध उत्तर अथवा एक िे अमधक उत्तर होना है।
पाठ्यक्रम
:: 113 ::
िृिीय श्रेणी लशक्षक भिी परीक्षा
Level – II : English (कक्षा 6 से 8 के ललए)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(I) राजस्थान का िौगोसलक, ऐतिहासिक और िांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी िाषा 40 80
(II) राजस्थान का िामान्द्य ज्ञान, शैभक्षक पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल
25 50
सशक्षा का अमधकार अमधतनयम और िामतयक तवषय
(III) संबंधधि तवद्यालय तवषय का ज्ञान : अंग्रेजी 60 120
2.30 घंटे
(IV) शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान : अंग्रेजी 10 20
(V) शैक्षभणक मनोतवज्ञान 10 20
(VI) िूचना िकनीकी 5 10
कुल योग 150 300
नोट :
1. परीक्षा के सलए एक प्रश्न-पत्र होगा।
2. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
3. परीक्षा 300 अंकों की होगी।
4. उत्तरों के मूल्यांकन में नकारात्मक अंकन होगा। प्रत्येक गलि उत्तर के सलए उि तवसशष्ट प्रश्न के सलए तवतहि अंकों का एक तिहाई िाग काटा
जाएगा। यहााँ गलि उत्तर िे अभिप्राय अशुद्ध उत्तर अथवा एक िे अमधक उत्तर होना है।
पाठ्यक्रम
:: 115 ::
िृिीय श्रेणी लशक्षक भिी परीक्षा
Level – II : संस्कृि (कक्षा 6 से 8 के ललए)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(I) राजस्थान का िौगोसलक, ऐतिहासिक और िांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी िाषा 40 80
(II) राजस्थान का िामान्द्य ज्ञान, शैभक्षक पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल
25 50
सशक्षा का अमधकार अमधतनयम और िामतयक तवषय
(III) संबंधधि तवद्यालय तवषय का ज्ञान : िंस्कृि 60 120
2.30 घंटे
(IV) शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान : िंस्कृि 10 20
(V) शैक्षभणक मनोतवज्ञान 10 20
(VI) िूचना िकनीकी 5 10
कुल योग 150 300
नोट :
1. परीक्षा के सलए एक प्रश्न-पत्र होगा।
2. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
3. परीक्षा 300 अंकों की होगी।
4. उत्तरों के मूल्यांकन में नकारात्मक अंकन होगा। प्रत्येक गलि उत्तर के सलए उि तवसशष्ट प्रश्न के सलए तवतहि अंकों का एक तिहाई िाग काटा
जाएगा। यहााँ गलि उत्तर िे अभिप्राय अशुद्ध उत्तर अथवा एक िे अमधक उत्तर होना है।
पाठ्यक्रम
:: 117 ::
िृिीय श्रेणी लशक्षक भिी परीक्षा
Level – II : सामाजजक अध्ययन (कक्षा 6 से 8 के ललए)
ललखिि परीक्षा योजना एवं पाठ्यक्रम :
भाग ललखिि परीक्षा का पाठ्यक्रम प्रश्नों की संख्या अंक समय
(I) राजस्थान का िौगोसलक, ऐतिहासिक और िांस्कृतिक ज्ञान, राजस्थानी िाषा 40 80
(II) राजस्थान का िामान्द्य ज्ञान, शैभक्षक पररदृश्य, तनःशुल्क एवं अतनवायण बाल
25 50
सशक्षा का अमधकार अमधतनयम और िामतयक तवषय
(III) संबंधधि तवद्यालय तवषय का ज्ञान : िामाजजक अध्ययन 60 120
2.30 घंटे
(IV) शैक्षश्वणक रीति तवज्ञान : िामाजजक अध्ययन 10 20
(V) शैक्षभणक मनोतवज्ञान 10 20
(VI) िूचना िकनीकी 5 10
कुल योग 150 300
नोट :
1. परीक्षा के सलए एक प्रश्न-पत्र होगा।
2. प्रश्न-पत्र में बहुतवकल्पीय 150 प्रश्न होंगे।
3. परीक्षा 300 अंकों की होगी।
4. उत्तरों के मूल्यांकन में नकारात्मक अंकन होगा। प्रत्येक गलि उत्तर के सलए उि तवसशष्ट प्रश्न के सलए तवतहि अंकों का एक तिहाई िाग काटा
जाएगा। यहााँ गलि उत्तर िे अभिप्राय अशुद्ध उत्तर अथवा एक िे अमधक उत्तर होना है।
पाठ्यक्रम
पाठ्यक्रम