UNIT 2: નાણાકીય સંચાલન અને આયોજન

નાણાકીય સંચાલન
પ્રસ્તાવના: સરળ અર્થમાં નાણાંનં સંચાલન કરવં એટલે નાણાકીય સંચાલન. નાણં એ ધંધા માટે રક્ત સમાન છે રુધધરાધિસરણ વગર
માનવ જીવનનં અધસ્તત્વ શક્ય નર્ી તેવી જ રીતે નાણા વગર ધંધાકીય એકમનો અધસ્તત્વ શક્ય નર્ી. પયાથપ્ત નાણા વગર ધંધો શરૂ કરી
શકાતો નર્ી એટલે કે દરેક ધંધા માટે નાણં એ પાયાની ઈંટ છે . ધંધાના વ્યવહારોને ધનયધમત ચાલ રાખવા માટે નાણં જરૂરી છે .
વાસ્તવમાં નાણં એક એવી ધરી છે કે જે ની આસપાસ બધી જ આર્ર્થક પ્રવૃધિઓ ફયાથ કરે છે . નાણાકીય સંચાલન એવી પ્રવૃધિ કે
સંચાલકીય પ્રવૃધિ છે કે જે નાણાકીય સાધનોના આયોજન અને અંકશ સાર્ે સંબંધ ધરાવે છે . નાણાકીય સંચાલન નાણાકીય સાધનોનો એવી
રીતે ઉપયોગ કરે છે કે જે ર્ી સંતોષકારક વળતર કમાવવા માટે કમાવા સાર્ે નાણાનો ઇષ્ટતમ ઉપયોગ કરી શકાય. સમય પસાર ર્વા સાર્ે
નાણાકીય સંચાલનનં કાયથક્ષેત્ર ધવકાસ પામયં છે .

અર્થ/ખ્યાલ:
વ્યવહારમાં નાણા કાયોનં સંચાલન કરવં એટલે નાણાકીય સંચાલન. ધંધાની બધી જ નાણાકીય પ્રવૃધિઓના પાસાનો સમાવેશ નાણાકીય
સંચાલનમાં ર્ાય છે .નાણાકીય સંચાલન નાણાકીય બાબતોને લગતા ધનણથયો લે છે અને
તેનો અમલ કરે છે . વ્યાખ્યાઓ:
- એફ. ડબલ્ય. પાઇશ ના જણાવ્યા મજબ, “નાણાનો ઉપયોગ પર આધારરત
આધધનક અર્થતંત્રમાં નાણાકીય સંચાલન એટલે જ્યારે નાણાંની જરૂર પડે ત્યારે નાણા
મળી રહે તે પ્રમાણેની વ્યવસ્ર્ા કરવી.”
- રેમન્ડ જે . ચેમબસથના જણાવ્યા મજબ, “નાણાકીય સંચાલન એટલે નાણાકીય બાબતો
અંગે ધનણથયો લેવા, તેનો અમલ સરળ બનાવવા જરૂરી પગલાં લેવા અને તેની
આલોચના કરવી.”
- પ્રોફેસર એમ. રકમબાલ ના જણાવ્યા મજબ, “નાણાકીય સંચાલન એટલે િંડોળ મેળવવં તેનો ઇષ્ટતમ ઉપયોગ કરવો તર્ા તેની યોગ્ય
ફાળવણી કરવી.” ઉપરોક્ત વ્યાખ્યાઓ ઉપરર્ી સ્પષ્ટ ર્ાય છે કે નાણાકીય સંચાલનનં ક્ષેત્ર એટલં ધવશાળ છે કે જે માં ધંધાની શરૂઆતર્ી
તેના ધવતરણ અને અંત સધીના ધંધાના બધા જ નાણાકીય ધનણથયો ને આવરી લેવાય છે .

નાણાની વ્યવસ્ર્ા કરવાની કળા અને ધવજ્ઞાન તરીકે નાણાકીય સંચાલનને વ્યાખ્યાધયત કરી શકાય છે . તેમાં નાણાકીય સેવા અને નાણાકીય
સાધનો નો પણ સમાવેશ ર્ાય છે . જરૂરરયાતના સમયે જોગવાઈ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે . નાણાકીય સંચાલનની કાયથક્ષેત્ર બંને
પ્રાધપ્ત તેમજ તેનો અસરકારક વ્યવસાધયક પ્રવૃધિઓમાં ઉપયોગ સધી ધવસ્તરેલો છે . નાણાના ખ્યાલમાં મૂડી , િંડોળ., નાણાં અને રકમ
એમ ચાર શબ્દોનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે . અલબિ, દરેક શબ્દના અર્થમાં ધિન્નતા છે વેપારની પ્રવૃધિઓ સમજવામાં નાણાના
અભ્યાસ એક મહત્વપૂણથ િાગ બની જાય છે .

નાણાકીય સંચાલનનં મહત્ત્વ:

1950 પછી વૈધવવક સ્તરે ધંધાકીય પયાથવરણ અને આર્ર્થક સાંપ્રત પ્રવાહોમાં પરરવતથન ર્વાર્ી નાણાકીય સંચાલનનં મહ્તત્વ વધયં છે .
નાણાકીય સંચાલનનં મહત્વ નીચેની બાબતો પરર્ી સ્પષ્ટ ર્ાય છે :

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 1

1. નાણાકીય જરૂરરયાતોનો અંદાજ:
નાણાકીય સંચાલન અમક ધનધવચત સમય દરધમયાન ધંધાકીય એકમ માટે લાંબા ગાળાની અને ટૂંકા ગાળાની મૂડીની જરૂરરયાત કેટલી રહેશે
તેનો અંદાજ પ્રાપ્ત કરે છે .
2. નાણાંપ્રાધપ્ત:
નાણાકીય સંચાલન મૂડીનાં ધવધવધ પ્રાધપ્તસ્ર્ાનોની પસંદગી કરી ઓછી પડતરે મૂડી પ્રાપ્ત કરે છે .
3. આયોજન અને અંકશ:
નાણાકીય સંચાલન નાણાંનો કરકસરપૂવથક ઉપયોગ ર્ાય તે માટે નાણાકીય આયોજન અને નાણાકીય અંકશ રાખે છે .
4. નાણાંની વહેંચણી:
ધવધવધ ધવિાગો વચ્ચે એવી રીતે નાણાંની વહેંચણી કરે છે કે જે ર્ી દરેક ધવિાગને પયાથપ્ત નાણાં મળી રહે.
5. તરલતાની જાળવણી:
એકમમાં પૂરતા પ્રમાણમાં તરલતાની જાળવણી માટે રોકડ પ્રવાહ પત્રક અને રોકડ અંદાજપત્ર તૈયાર કરે છે , જે ર્ી હાર્ પર યોક્કસ
રોકડધસલક રાખી શકાય.
6. આવકની વહેંચણી:
એકમનાં નફામાંર્ી કેટલો નફાનો િાગ શૅરહોલ્ડરોને રડધવડન્ડ તરીકે વહેંચવો અને નફાનો કેટલો િાગ ધંધામાં નફાના પનઃરોકાણ તરીકે
રાખવો તે નક્કી કરે છે .
7. ચાલ ધમલકતોનં સંચાલન:
રોકડ, દેવાદારો, માલસામગ્રી, વેચાણપાત્ર જામીનગીરીઓ, બૅન્કધસલક વગેરેનો
સમાવેશ ધંધાની ચાલ ધમલકતોમાં ર્ાય છે . આ ચાલ ધમલકતોમાં રોકાણ અંગેની
નીધત ઘડે છે .
8. નાણાકીય ધનણથયો:
નાણાકીય સંચાલન મૂડી-બજે ટ, રડધવડન્ડ નીધત, નફાનં પનઃરોકાણ વગેરે મહત્વની
બાબતો અંગે ધનણથયો લે છે . આવા જદા જદા નાણાકીય ધનણથયો વચ્ચે સંકલન
કરે છે . દા. ત., રડધવડન્ડ નીધત અને નફાના પનઃરોકાણ વચ્ચે સંકલન.

9. ધંધાની શાખામાં વધારો:નાણાકીય સંચાલન ધંધાની પ્રગધત અને ધંધાના ધવકાસમાં મહત્વનો ફાળો આપે છે .કાયથક્ષમ નાણાકીય
સંચાલન નાણાકીય અનકૂળતાઓ ઊિી કરે છે , તેર્ી કમથચારીઓને પગાર, લેણદારોને સમયસર નાણાંની ચકવણી કરી શકાય છે .આને કારણે
ધંધાની શાખમાં વધારો ર્ાય છે .

નાણાકીય વ્યવસ્ર્ાપનના કાયો:

નાણાકીય કાયથને વ્યાખ્યાધયત કરવાની ત્રણ રીતો છે . સૌપ્રર્મ, નાણાકીય સંચાલન કાયથને એકમ ના ઉદ્દેશ્યોને ધયાનમાં રાખીને, અનકૂળ શરતો
પર એકમ દ્વારા જરૂરી િંડોળ પૂરું પાડવાના કાયથ તરીકે લઈ શકાય છે .

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 2

આનો અર્થ એ ર્યો કે નાણાકીય સંચાલન કાયથને ફક્ત ટૂંકા ગાળાના
અને લાંબા ગાળાના િંડોળના સંપાદન (અર્વા પ્રાધપ્ત) સાર્ે
સંબંધધત છે .
જો કે, તાજે તરના વષોમાં, ‘ નાણાકીય કાયથ' શબ્દના અર્થ ને ધવસ્તૃત
કરવામાં આવ્યો છે , જે માં એવા સાધનો, સંસ્ર્ાઓ અને
પદ્ધધતઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે જે ના દ્વારા િંડોળ
મેળવવામાં આવે છે . તેર્ી, નાણાકીય કાયથ કંપની અને તેના સ્રોત
અને િંડોળના ઉપયોગો વચ્ચેના કાનૂની અને ધહસાબી સંબંધોને આવરી લે છે .

ઉદાહરણ તરીકે, નાણાકીય વ્યવસ્ર્ાપનમાં, આપણે ડેટ-ઇધક્વટી ગણોિર (સરકાર દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે ) તેમજ રડધવડન્ડ નીધતના
ધવધવધ ધહસાબી અને કાનૂની પાસાઓની ચચાથ કરીએ છીએ.

તેમાં કોઈ શંકા નર્ી કે નાણાકીય સંચાલક નં મૂળિૂત કાયથ એ નક્કી કરવાનં છે કે િંડોળ કેવી રીતે શ્રેષ્ઠ રીતે ઊિં કરી શકાય (એટલે કે,
ઓછામાં ઓછા શક્ય ખચે). બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, ફાઇનાન્સ ફંક્શનનો સાર એ છે કે વ્યવસાયને તેના ઉદ્દેશોને પરરપૂણથ કરવા માટે
પૂરતા િંડોળ સાર્ે પૂરા પાડવામાં આવે છે .

પરંત આવી વ્યાખ્યા ખૂબ જ સંકધચત છે અને તેનો બહ વ્યવહારુ ઉપયોગ નર્ી. તેમાં કોઈ શંકા નર્ી કે નાણાકીય કામગીરી ટૂંકા ગાળાના
અને લાંબા ગાળાના િંડોળની માત્ર ખરીદી કરતાં ઘણી વ્યાપક છે , જે ર્ી પેઢીની કાયથકારી મૂડી અને ધનધવચત મૂડીની જરૂરરયાતો પૂરી કરી
શકાય.
અન્ય આત્યંધતક મત એ છે કે નાણાં રોકડ સાર્ે સંબંધધત છે . આ વ્યાખ્યા ખૂબ વ્યાપક છે અને તેર્ી તે ખરેખર અર્થપૂણથ નર્ી.
ત્રીજો દૃધષ્ટકોણ - બંને વચ્ચેના સમાધાન પર આધારરત - વ્યવહારરક હેતઓ માટે વધ ઉપયોગી છે . આ નાણાકીય કાયથ ને િંડોળની પ્રાધપ્ત
અને વ્યવસાયમાં તેમના અસરકારક ઉપયોગ તરીકે ગણે છે . નાણાકીય સંચાલક એવા તમામ ધનણથયો લે છે જે િંડોળને લગતા હોય છે જે
મેળવી શકાય છે તેમજ રોકાણને ધધરાણ આપવાની શ્રેષ્ઠ રીત જે મ કે ફેક્ટરી-અર્વા ઓરફસ ધબલલ્ડંગની અંદર નવી મશીનરીની સ્ર્ાપના.

મશીનરીની કકંમત 8% સંધચત પ્રેફરન્સ શેરનો જાહેર ઇશ્યૂ કરીને ધધરાણ કરી શકાય છે . તે જ સમયે, તેણે ધવચારવં પડશે કે શં નવી
મશીનરી પાસેર્ી અપેધક્ષત વધારાનં વળતર (રોકડ પ્રવાહ) સમયાંતરે ચૂકવવાના વ્યાજના સંદિથમાં મૂડીના ખચથને આવરી લેવા માટે પૂરતં છે .

આ રકસ્સામાં, નાણાંકીય ધનણથય વૈકધલ્પક સ્ત્રોતો અને િંડોળના ઉપયોગના ધવવલેષણ પર આધારરત છે . નાણાકીય સંચાલક સાર્ે શરૂઆત
કરવા માટે કંપનીની ફંડની જરૂરરયાતની રૂપરેખા આપત આયોજન બનાવવ પડશે. આવી નાણાકીય યોજના કે આયોજન કંપનીની
નાણાકીય જરૂરરયાતોની આગાહી પર આધારરત છે . આવી આગાહીઓ વેચાણની આગાહી પર આધારરત છે .
નાણાકીય કાયથને બે વ્યાપક શ્રેણીઓમાં વગીકૃત કરી શકાય છે , જે મ કે.
A. સંચાલકીય અને
B. આનષાંધગક નાણાકાયથ.

A. સંચાલકીય નાણાકાયથ.
1.મૂડીની આવશ્યકતાઓનો અંદાજ:

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 3

નાણાકીય સંચાલકે (ફાઇનાન્સ મેનેજરે) કંપનીની મૂડીની જરૂરરયાતોના સંદિથમાં અંદાજ કાઢવો પડશે. આ અપેધક્ષત ખચથ અને નફો અને
િધવષ્યના કાયથક્રમો અને લચંતાની નીધતઓ પર આધારરત રહેશે. અંદાજો પયાથપ્ત રીતે કરવા જોઈએ જે એકમ ની કમાણી ક્ષમતામાં વધારો
કરે છે .
2.મૂડીની રચનાનં ધનધાથરણ: એકવાર અંદાજો લગાવી લેવામાં આવ્યા પછી, મૂડીનં માળખં નક્કી કરવં પડશે.
આમાં ટૂંકા ગાળાના અને લાંબા ગાળાના ડેટ ઇધક્વટી ધવવલેષણનો સમાવેશ ર્ાય છે . આ કંપની પાસે રહેલી ઇધક્વટી મૂડીના પ્રમાણ
અને બહારના પક્ષો પાસેર્ી વધારાના િંડોળ ઊિં કરવા પર ધનિથર રહેશે.
3.િંડોળના સ્ત્રોતોની પસંદગી:
વધારાના િંડોળ મેળવવા માટે, કંપની પાસે ઘણી પસંદગીઓ છે જે મ કે-
શેર અને રડબેન્ચસથનો ઇશ્ય
બેંકો અને નાણાકીય સંસ્ર્ાઓ પાસેર્ી લોન લેવાની રહેશે
જાહેર ર્ાપણો બોન્ડના સ્વરૂપની જે મ ખેંચવામાં આવશે.
પરરબળની પસંદગી દરેક સ્ત્રોત અને ધધરાણના સમયગાળાના સંબંધધત ગણો અને ખામીઓ પર આધારરત છે .
4.િંડોળનં રોકાણ: ફાઇનાન્સ મેનેજરે નફાકારક સાહસોમાં િંડોળની ફાળવણી કરવાનં નક્કી કરવાનં હોય છે જે ર્ી રોકાણ પર સલામતી
હોય અને
5.ધનયધમત વળતર :
સરપ્લસનો ધનકાલ: ચોખ્ખા નફાનો ધનણથય ફાઇનાન્સ મેનેજર દ્વારા લેવાનો હોય છે . આ બે રીતે કરી શકાય છે :
રડધવડન્ડ ઘોષણા - તેમાં રડધવડન્ડના દર અને બોનસ જે વા અન્ય લાિો ઓળખવાનો સમાવેશ ર્ાય છે .
જાળવી રાખેલો નફો - વોલ્યમ નક્કી કરવાનં રહેશે જે કંપનીની ધવસ્તરણ, નવીન, વૈધવધયકરણ યોજનાઓ પર આધારરત હશે.
6.રોકડનં સંચાલન:
નાણાં વ્યવસ્ર્ાપકને રોકડ વ્યવસ્ર્ાપનના સંદિથમાં ધનણથયો લેવાના હોય છે .
વેતન અને પગારની ચકવણી, વીજળી અને પાણીના ધબલની ચકવણી, લેણદારોને ચૂકવણી, વતથમાન જવાબદારીઓને પહોંચી વળવા,
પૂરતા સ્ટોકની જાળવણી, કાચા માલની ખરીદી વગેરે જે વા ઘણા હેતઓ માટે રોકડની જરૂર પડે છે .

7.નાણાકીય ધનયંત્રણો:
ફાઇનાન્સ મેનેજરને માત્ર િંડોળની યોજના, પ્રાધપ્ત અને ઉપયોગ કરવાની જરૂર નર્ી પરંત તેણે નાણાં પર ધનયંત્રણ પણ વાપરવં પડશે.
આ ગણોિર ધવવલેષણ, નાણાકીય આગાહી, ખચથ અને નફા ધનયંત્રણ વગેરે જે વી ઘણી તકનીકો દ્વારા કરી શકાય છે .

B. આનષાંધગક નાણાકાયથ
1. રોકડ પ્રવાહ અને આઉટફ્લોનં દેખરેખ:
રોકડ પ્રવાહ અને આઉટફ્લોનં સંચાલન એ કોઈપણ સંસ્ર્ા માટે નાણાકીય વ્યવસ્ર્ાપનનં ધનણાથયક પાસં છે . રોકડ પ્રવાહ કંપનીમાં
આવતા નાણાંનો સંદિથ આપે છે , જ્યારે રોકડ પ્રવાહ કંપનીમાંર્ી બહાર જતા નાણાંનો સંદિથ આપે છે . આ રોકડ ધહલચાલની અસરકારક
દેખરેખ નાણાકીય ધસ્ર્રતા જાળવવામાં મદદ કરે છે અને ખાતરી કરે છે કે સંસ્ર્ા તેની નાણાકીય જવાબદારીઓને પૂણથ કરી શકે છે .
રોકડ પ્રવાહ:

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 4

 - વેચાણની આવક:મોટાિાગના વ્યવસાયો માટે આ રોકડ પ્રવાહનો પ્રાર્ધમક સ્ત્રોત છે . તેમાં માલ કે સેવાઓના વેચાણર્ી ર્તી
આવકનો સમાવેશ ર્ાય છે .
- રોકાણ:રોકડ કંપની દ્વારા કરવામાં આવેલા રોકાણોમાંર્ી આવી શકે છે , જે મ કે રોકાણકારો પાસેર્ી મૂડી ઇન્જે ક્શન અર્વા
સંપધિના વેચાણમાંર્ી ર્તી આવક.
- લોન: જ્યારે કોઈ કંપની નાણાં ઉછીના લે છે , ત્યારે તેને રોકડ પ્રવાહ પ્રાપ્ત ર્ાય છે જે નં સંચાલન અને ચૂકવણી કરવાની જરૂર
છે .

કેશ આઉટફ્લો:
- ઓપરેકટંગ ખચથ : આ વ્યવસાય ચલાવવા માટે ર્તા રોજબરોજના ખચથ છે , જે મ કે પગાર, િાડં, ઉપયોધગતાઓ અને અન્ય
ઓપરેશનલ ખચથ.
- મૂડી ખચથ (કેપએક્સ) : લાંબા ગાળાની અસ્કયામતોમાં રોકાણ માટે રોકડ પ્રવાહ, જે મ કે સાધનો, મશીનરી અર્વા ધમલકતની
ખરીદી.
- લોન ચૂકવણી: કંપનીએ લીધેલી લોન પર મદ્દલ અને વ્યાજની ધનયધમત ચૂકવણી.
- કર : આવકવેરો, વેચાણ વેરો, ધમલકત વેરો, વગેરે સધહત ધવધવધ કરની ચકવણી.
- રડધવડન્ડ અને ધવતરણ : શેરધારકોને રડધવડન્ડ તરીકે અર્વા િાગીદારોને નફાના ધવતરણ તરીકે ચૂકવવામાં આવેલ રોકડ.
અસરકારક દેખરેખ:
- રોકડ પ્રવાહ (કેશફ્લો) દેખરેખ :પેટનથ અને સંિધવત સમસ્યાઓને ઓળખવા માટે રોકડ પ્રવાહ અને આઉટફ્લોનં ધનયધમતપણે
ટ્રેકકંગ અને ધવવલેષણ કરવં.
- રોકડ પ્રવાહની આગાહી: સરપ્લસ અર્વા અછતના સમયગાળાની અપેક્ષા માટે િાધવ રોકડ પ્રવાહની આગાહી.
- બજે ટીંગ :ખચથને ધનયંધત્રત કરવા અને જરૂરી ખચથ માટે રોકડ ઉપલબ્ધ છે તેની ખાતરી કરવા માટે બજે ટ સેટ કરવં અને તેનં
પાલન કરવં.
- તરલતાનં સંચાલન: નાણાકીય ધસ્ર્રતાને જોખમમાં મૂક્યા ધવના ટૂંકા ગાળાની જવાબદારીઓને આવરી લેવા માટે હાર્માં પૂરતી
રોકડ છે તેની ખાતરી કરવી.

2. રોકડ બેલન્ે સ જાળવવા અને રેકોડથ રાખવા:

નાણાકીય વ્યવસ્ર્ાપન અને ધનયમનકારી અનપાલન માટે યોગ્ય રોકડ બેલેન્સ જાળવવા અને ચોક્કસ રેકોડથ રાખવા જરૂરી છે .
રોકડ બેલન્ે સ:
- વર્કિંગ કેધપટલ મેનેજમેન્ટ: બીલ અને પગાર ચૂકવવા સધહતની કામગીરીની જરૂરરયાતોને પૂરી કરવા માટે કંપની પાસે પૂરતી રોકડ છે
તેની ખાતરી કરવી.
- રોકડ અનામત : કટોકટી અર્વા અણધારી ઘટનાઓ માટે રોકડનો એક િાગ રરઝવથમાં રાખવો, કંપનીને અધનધવચતતાઓને નેધવગેટ
કરવામાં મદદ કરે છે .

રેકોડથ કીપીંગ:
- નાણાકીય વ્યવ્હાર ની નોંધ : નાણાકીય નોંધ માં તમામ રોકડ પ્રવાહ અને આઉટફ્લોનં ચોક્કસ દસ્તાવેજીકરણ.
- એકાઉન્ટ સમાધાન : કોઈપણ ધવસંગતતાને ઓળખવા માટે બેંક સ્ટેટમેન્્સ સાર્ે નાણાકીય રેકોડથની ધનયધમત રીતે તલના કરવી.

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 5

 - ઓરડટીંગ અને અનપાલન : ઓરડટીંગ હેતઓ માટે રેકોડથ જાળવવા અને નાણાકીય ધનયમો અને રરપોર્ટિંગ જરૂરરયાતોનં પાલન
સધનધવચત કરવં.
ચોક્કસ રેકોડથ રાખવા અને રોકડ સંતલન જાળવણી મદદ:
- નાણાકીય ધવવલેષણ : નાણાકીય કામગીરીનં મૂલ્યાંકન
કરવા, માધહતગાર ધનણથયો લેવા અને િધવષ્ય માટે આયોજન
કરવા માટે ડેટા પ્રદાન કરે છે .
- કાનૂની પાલન : કરના ધનયમો અને નાણાકીય રરપોર્ટિંગ
ધોરણોનં પાલન સધનધવચત કરે છે .
-પારદર્શથતા : રોકાણકારો અને ધનયમનકારો સધહત
ધહતધારકોને નાણાકીય સ્વાસ્્ય અને અખંરડતતા ચકાસવાની મંજૂરી આપે છે .
ટૂક માં, રોકડ પ્રવાહ અને આઉટફ્લોની અસરકારક દેખરેખ, રોકડ જાળવવા અને ચોક્કસ રેકોડથ રાખવાની સાર્ે, નાણામાં આવશ્યક કાયો છે .
આ કાયો સંસ્ર્ાને તેની તરલતાનં સંચાલન કરવામાં, નાણાકીય જવાબદારીઓને પૂણથ કરવામાં, જાણકાર ધનણથયો લેવા અને નાણાકીય
ધનયમોનં પાલન કરવામાં મદદ કરે છે .

નાણાકીય આયોજન
પ્રસ્તાવના: ધંધાના કોઈપણ પાસા નં આયોજન કયાથ ધવના સમગ્ર ધંધાની સફળતા શક્ય સફળતાની શક્યતા ઓછી છે .તેમાય નાણાંનં
આયોજન તો ધંધાની સફળતાનં હાદથ છે .નાણાકીય આયોજનને અિાવે કાતો ધંધો સતત નફાની અછત અનિવે અર્વા નાણાંની ધવપલતા
નો પ્રવન ઉપધસ્ર્ત ર્ાય. અપૂર્તથ નાણાકીય વ્યવસ્ર્ા કરવામાં આવી હોય તો ધંધો સતત નાણાકીય િીડ અનિવ છે . ચાલ જવાબદારીઓ
અદા કરી શકશે નહીં. જરૂરી કાયમી ધમલકતો ખરીદવા તેની પાસે પૂરતા નાણા હશે નહીં અને છે વટે ધંધો બંધ કરવો પડે એવી પરરધસ્ર્ધત
પણ ઉપધસ્ર્ત ર્ઈ શકે. બીજી બાજ જો જરૂરરયાત કરતા વધ નાણા ઉિા કયાથ હશે તો વધારાના નાણાંનં રોકાણ નફાકારક રીતે ર્ઈ શકશે
નહીં અને તેની અસર નફાકારકતા તર્ા રડધવડન્ડની વહેંચણી પર ર્શે ઘણી વાર કંપનીના સ્ર્ાપકો ખોટા આશાવાદ માં ખેંચાઈને જરૂર
કરતાં વધ મૂડી ઉિી કરતા આવી પરરધસ્ર્ધત સજાથય છે . તેર્ી જ નાણાકીય આયોજનનં મહત્વ જે ટલં વધ આકીએ તેટલં ઓછં છે . બને
તો આ કાયથ આ ક્ષેત્રની ધનષ્ણાંત વ્યધક્તને જ સોંપવં જોઈએ. નાણાકીય આયોજન નો પ્રવન કંપનીની સ્ર્ાપના ના તબક્કે જ નહીં પરંત
કંપનીના જીવનકાળ દરમયાન ધવકાસ ધવસ્તરણના તબક્કે ઉપધસ્ર્ત ર્ાય છે .

નાણાકીય આયોજનની વ્યાખ્યા-અર્થ:

નાણાકીય આયોજન ની સમજૂ તી આપતી કેટલીક વ્યાખ્યાઓ નીચે મજબ છે :
1. “નાણાકીય આયોજન મૂળિૂત રીતે મૂડી અંદાજવા સાર્ે તેના ઘટકો નક્કી કરવા સાર્ે સંબંધ ધરાવે છે .”
2. “નાણાકીય આયોજનને મખ્યત્વે નાણાકીય કાયો સાર્ે સંબંધ છે અને તેર્ી એકમના નાણાકીય અધયાયો નીધતઓ અને ધવધધઓ નક્કી
કરવા એ તેનં મખ્ય કાયથ બને છે .”
3. ઇઝરા સોલોમન અને લપ્રંગલ ના અધિપ્રાય મજબ સંકધચત અર્થમાં વ્યાખ્યા આપતા કહી શકાય કે, “નાણાકીય આયોજન એ
સંચાલનના અન્ય કાયથકારી ક્ષેત્રોની યોજનાઓ માટે આવશ્યક એવી નાણાકીય જરૂરરયાતો અગાઉર્ી બધદ્ધપૂવથક નક્કી કરવાની પ્રરક્રયા છે .”
4.ધવશાળ અર્થમાં નાણાકીય આયોજન એટલે , “સવથગ્રાહી નાણાકીય આયોજન. એટલે નાણાકીય સંચાલનની તમામ યોજનાઓનો કાયથક્રમ
અગાઉર્ી ધનધવચત કરવાનં અને આ યોજનાઓને સાહસની પ્રવૃધિઓને લગતી કાયથકારી યોજનાઓ સાર્ે ગ્રંધર્ત અને સંકધલત બનાવવાનં
કાયથ”

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 6

5. શ્રી હોગલેન્ડના શબ્દોમાં મૂકીએ તો, “ કોપોરેશનના નાણાકીય આયોજન નો અર્થ તેના બાકી (બહાર પાડેલ) સ્ટોક (શેર) અને બોન્ડ
(રડબેન્ચર) ની તરાહ એવો ર્ાય છે .”
આ વ્યાખ્યા મજબ નાણાકીય આયોજનમાં મૂળિૂત રીતે એ નક્કી કરવાનં છે કે ધંધા માટે કેટલી મૂડી ઊિી કરવી િધવષ્યની જરૂરરયાત
માટે કેટલી મૂડી બહાર પાડ્યા ધવનાની રાખવી તેમજ વતથમાન માટે જે મૂડી ઊિી કરવાની છે તે અંગે કયા પ્રકારના કેટલા શેર અને કેટલા
રડબેન્ચર બહાર પાડવાના છે સમગ્ર ધંધાની યોજનાઓ સાર્ે ધંધાની નાણાકીય જરૂરરયાતોને સમાવી લેતી નાણાકીય યોજના ઘડતરને
ધવશાળ અર્થમાં નાણાકીય આયોજન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે .
6. ગેસ્ટન બગથ ની વ્યાખ્યા મજબ નીચેના ત્રણ બાબતો આવરી લેતી પ્રવૃધિ એટલે નાણાકીય આયોજન 1.પોતાના કાયો સરળતાર્ી ચાલી
શકે તે માટે સંસ્ર્ાને જરૂરી મૂડીની રકમ કરવી એટલે કે મડીકરણ 2.જરૂરી િંડોળ એકત્ર કરવા માટે સંસ્ર્ાએ બહાર પાડવાની હોય તે
જામીનગીરીઓના પ્રકાર નક્કી કરવા એટલે મૂડી માળખં અને 3.મૂડીના યોગ્ય ઉપયોગ અને સંચાલન માટે યોગ્ય નીધતઓ નક્કી કરવી.
ટૂંકમાં, કહીએ તો નાણાકીય આયોજનમાં ધંધાની નાણાકીય જરૂરરયાતોનો અંદાજ કાઢવો મૂડીના પ્રાધપ્તસ્ર્ાનો નક્કી કરવા મૂડી િંડોળ ક્યારે
અને કેટલા સમય માટે ઊિં કરવં મૂડીની પ્રાધપ્ત તેમજ ઉપયોગને લગતી નાણાકીય નીધતઓ અને ધવધધઓ અગાઉર્ી નક્કી કરવી વગેરેનો
સમાવેશ ર્ાય છે .

નાણાકીય આયોજનનં મહત્વ

નાણાકીય આયોજન કરવં એ સંચાલકનં પ્રાર્ધમક કાયથ છે .નાણાંનં આયોજન એ તો ધંધાની સફળતાનં હાદથ છે . નાણાંનં આયોજન યોગ્ય
રીતે ર્યં હોય તો નાણાંની અછત અર્વા તો ધવપલતાને લીધે ઉપધસ્ર્ત ર્તા અનેક પ્રવનોમાંર્ી એકમ ઉગરી જાય છે .આધધનક સમયમાં તો
નાણાકીય આયોજનનં મહત્વ જે ટલં અંગે તેટલં ઓછં છે .
નાણાકીય આયોજનના ધવધવધ ફાયદાઓને લીધે તે એક મહત્વનં સંચાલકીય કાયથ ગણાય છે .
1. નાણાકીય આયોજન નાણાકીય વ્યય અને શધક્તનો બગાડ અટકાવે છે , કારણ કે બધી પ્રવૃધિઓ યોજનાઓ વચ્ચે સંકલન સાધવામાં
આવે છે . નાણાનો જરૂર પૂરતો જ ઉપયોગ ર્વાર્ી નાણા નો બગાડ ર્વાની શક્યતા રહેતી નર્ી.
2.નાણાકીય આયોજન પરર્ી ધંધાની નાણાકીય જરૂરરયાત અગાઉર્ી જાણી શકાય છે . આ જરૂરરયાતને પહોંચી વળવા યોગ્ય પગલાં લઈ
શકાય છે . આ નાણાકીય જરૂરરયાતમાંર્ી કેટલીક જરૂરરયાત આંતરરક સાધનો દ્વારા મેળવી શકાશે અને કેટલા પ્રમાણમાં બહારની મૂડી પર
આધાર રાખવો પડશે તે નક્કી ર્ઈ શકે છે . આર્ી, આદશથ મૂડી માળખાની રચના કરવી સરળ બને છે .
3. નાણાકીય આયોજન દ્વારા મૂડી ખચથના પાસાને ધયાનમાં લેવામાં આવે છે . તેર્ી નવી ધમલકત ખરીદવા માટે જરૂરી નાણાંની જોગવાઈ
ર્વાર્ી યોગ્ય સમયે ધમલકત પ્રાપ્ત ર્ાય છે .
4. નાણાકીય આયોજન નાણાકીય ક્ષેત્રને સ્પશથતી ધનણથયની બાબતમાં રહેલી િાધવ અધનધવચતતા અને જોખમ ઓછા વધતા અંશે દૂર કરી
તે સામે સાહસને રક્ષણ આપે છે .
5. નાણાકીય આયોજનનં ઘડતર િાધવ વલણો અને આધાર અને આધારે ર્તં હોવાર્ી નાણાનો અસરકારક શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કરવો શક્ય બને
છે . આર્ી ધંધાની નફાકારકતા વધે છે . બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ધબન નફાકારક અર્વા બોજારો બનતા રોકાણ ક્ષેત્રમાંર્ી નાણા રોકવાનં
ટાળી શકાય છે .
6. નાણાકીય આયોજન ર્ી ઓછા ખચે નાણાં મેળવી શકાય છે . જો નાણાં મેળવવાનો ખચથ જ ખૂબ વધી જતો હોય તો તેનો કોઈ અર્થ
રહેતો નર્ી. મૂડી રોકાણ મોંઘ પરવાર ર્ાય છે , પરંત નાણાકીય આયોજનને પરરણામે કરકસર ર્ી નાણા મેળવી રોકાણમાં વળતર મેળવી
શકાય છે .
7.નાણાકીય આયોજન દ્વારા ધંધાકીય પ્રવૃધિ અને નાણાકીય સાધનો વચ્ચે સમતલા સ્ર્ાપપી શકાય છે . તે ઉપરાંત આવક અને િાધવ ખચથ
આ બંને પાછા વચ્ચે સમેળ સાધી શકાય છે .

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 7

8. નાણાકીય સાધનોની વહેંચણી અને ઉપયોગ પર અંકશ રાખી શકાય છે , કારણ કે નાણાકીય આયોજન નાણાકીય બાબતો પર અંકશ
રાખવા માટે કારણો પરા પાડે છે .
9. નાણાકીય આયોજનની મદદર્ી સંચાલનને સપાટીઓ વચ્ચે નાણાકીય બાબતોમાં સંકલન સાદી શકાય છે .
10. નાણાકીય આયોજન કરવાર્ી ધંધાની નાણાકીય જરૂરરયાતો અગાઉર્ી જાણી શકાય છે . એટલે મૂડી આકષથવાના યોગ્ય પગલા સમયસર
અને સરળતાર્ી લઈ શકાય છે .

નાણાકીય આયોજનને અસર કરતા પરરબળો

જ્યારે નાણાકીય આયોજન કરવામાં આવે ત્યારે નીચેના કેટલાક પરરબળો ધયાનમાં લેવા આવશ્યક છે
1.નાણા બજારની પરરધસ્ર્ધત :નાણાકીય આયોજનકારોએ નાણાં બજારની પરરધસ્ર્ધત ધયાનમાં રાખીને જ યોજના ઘડવાની છે . જ્યારે
બજારમાં આશાવાદ હોય,તેજીની પરરધસ્ર્ધત હોય ત્યારે લોકો ઈધક્વટી શેર ખરીદવાનં વધ પસંદ કરે છે . પરંત, જ્યારે બજારમાં ધનરાશા હોય,
મંદી મંદીની પરરધસ્ર્ધત પ્રવતથતી હોય ત્યારે રોકાણકારો રડબેન્ચર અને બોન્ડ ખરીદવાનો જ વધ પસંદ કરે છે . આયોજનકારોએ દરેક તબક્કે
નાણાં બજારની પરરધસ્ર્ધતનો ખ્યાલ કરીને જ કેવી રીતે મૂડી ઊિી કરવી તેનં આયોજન કરવં જોઈએ.]
2.અંકશ ની જાળવણી: ધંધાના સંચાલકો ઈચ્છે છે તે ધંધા પર તેમનો અંકશ જળવાઈ રહે. જો વધ ઈધક્વટી શેરો બહાર પાડવામાં
આવે તો તેના પર અચૂક મધઅધધકાર આપવો પડે છે અને સંચાલનમાં દખલ ઊિી ર્ાય છે . તેર્ી સંચાલકો રડબેન્ચર અને પ્રેફરન્સ શેર
દ્વારા વધ મૂડી ઊિી કરવાનં પસંદ કરે છે .પરંત, તેની સાર્ે જ અન્ય પરરબળોનો પણ ખ્યાલ કરવો પડે જો અન્ય પરરબળો ઈધક્વટી શેર
દ્વારા મૂડી ઉિી કરવાનં સૂચવતા હોય તો તેમ કરવં પડે ટૂંકમાં બધા પરરબળોને લક્ષમાં લઈ આદશથ અને સમતોલ મૂડી માળખં ગોઠવવં
પડે.
3.ધમલકતોની પરરધસ્ર્ધત: ધંધાના સંચાલકો જ્યારે નાણાકીય આયોજન કરે
છે ત્યારે તેમને ધમલકતોની કકંમતનો ખ્યાલ રાખવો પડે છે . રડબેન્ચર બહાર
પાડવામાં આવે ત્યારે સામાન્ય રીતે ધમલકતો ગીરો મૂકવામાં આવે છે અર્વા
ધમલકતો પર તરતો બોજ ઉિો કરવામાં આવે છે . એટલે કંપની પાસે જે
ધમલકતો હોય તેના અમક પ્રમાણર્ી વધ રડબેન્ચરો તે બહાર પાડી શકશે નહીં.
વળી જે કંપની પાસે

કાયમી ધમલકતોનં પ્રમાણ ઓછં હોય તે મોટા પ્રમાણમાં રડબેન્ચરો બહાર પાડી
શકે નહીં.
સામાન્ય રીતે ધમલકતો ની કકંમત તેના રડબેન્ચર કરતાં 50% જે ટલી વધ હોવી જોઈએ તે જ પ્રમાણે પ્રેફરન્સ શેર અને ઓર્ડથનરી શેરનં
પ્રમાણ પણ ધયાનમાં રાખવં જોઈએ.
4. મૂડી માળખાની સમતલા: કંપનીનં મૂડી માળખં સમતોલ રહે અને કંપની માટે લાિદાય રહે તે બાબત ધયાનમાં રાખીને આયોજન
કરવં જોઈએ. મૂડી માળખં સમતોલ બનાવવા જદા જદા પ્રકારની જામીનગીરીનં યોગ્ય પ્રમાણ જાળવવં જોઈએ. આ માટે કંપની ધમલકતો
ની કકંમત અને તેની કમાણી નં પ્રમાણ બંને બાબતો લક્ષમાં લેવી જોઈએ. કંપની માટે રડબેન્ચર લાિદાયી હોય તો બજારમાં િલે ઈધક્વટી
શેર સરળતા ર્ી વેચી શકાય છતાં રડબેન્ચર નો જ ઉપયોગ કરવો જોઈએ. આમ, આયોજનકારોએ કંપનીની વતથમાન જ નહીં પરંત િાધવ
જરૂરરયાતોનો પણ ખ્યાલ રાખવો જોઈએ.
5. કમાણી ન પ્રમાણ: કંપની જ્યારે નાણાંની પ્રાધપ્તનો ધવચાર કરે છે એટલે કે મૂડી માળખં ઘડવાનો ધવચાર કરે છે ત્યારે બે બાબતો
લક્ષમાં રાખવી પડે છે : એક, કંપની ધમલકતોની કકંમત અને બીજં , કંપનીની કમાણી નં પ્રમાણ. કંપનીએ ધવધવધ જામીનગીરીનો ધવચાર કરતા
તેની કમાણીનં પ્રમાણ નજર સમક્ષ રાખવં જરૂરી છે . આ માટે કેટલાક ધનયમો ખ્યાલમાં રાખવા પડે છે . દા.ત. કંપની રડબેન્ચર બહાર પાડે

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 8

કે લાંબા ગાળાની લોન લે ત્યારે તેના પર વ્યાજ અને હપ્તાની રકમ તેની ચોખ્ખી આવકના ૫૦ ટકાર્ી વધ ન હોવી જોઈએ. અલબિ,
પ્રેફરન્સ શેર પર રડધવડન્ડનં પ્રમાણ વધ હોય તો ચાલી શકે, કારણ કે પ્રેફરન્સ શેર પર રડધવડન્ડ ન ચૂકવાઇ તો કંપની માટે કોઈ મશ્કેલી
ઉપધસ્ર્ત ર્તી નર્ી.
બીજો મદ્દો એ ધયાનમાં રાખવાનો છે કે કંપનીની આવક ધનયધમત હોય અને અમક લઘિમ આવક મળવાની ખાતરી હોય તો જ
રડબેન્ચર અને પ્રેફરન્સ શેર બહાર પાડવા જોઈએ કે જે ર્ી તેના પર ધનધવચત વ્યાજ કે રડધવડન્ડ ચૂકવી શકાય.પરંત, જે કંપનીની કમાણી
અધનધવચત હોય અને તેમાં મોટા પ્રમાણમાં વધઘટ ર્તી હોય તો તેને ઈધક્વટી શેર પર વધ િાર મૂકવો જોઈએ.
6. ધંધા નં સ્વરૂપ તેમજ ધંધા ન કદ: એક સામાન્ય ધનયમ મજબ પાયાના ઉદ્યોગમાં જે વા કે લોખંડ-પોલાદ, ધસમેન્ટ કે રસાયણક
ખાતર ખૂબ જ મોટા પાયા પર મૂડી રોકાણ માગી લે છે . જ્યારે શ્રમપ્રધાન ઉદ્યોગોમાં મૂડી રોકાણનં પ્રમાણ ઓછં રહે છે . આમ,
નાણાકીય આયોજન નો ફલક ધંધાના સ્વરૂપ પર આધારરત છે .
જે મ ધંધાનં કદ ધવસ્તૃત તેમ નાણાકીય સાધનોની જરૂરરયાત ધવશેષ રહેવા પામે છે .ધવદેશી સહયોગ ર્ી સ્ર્પાતી ધવશાળ કંપનીમાં નાણાંની
માંગ ધવપલ પ્રમાણમાં રહેવા પામે છે .
7.જોખમ નં પ્રમાણ: જોખમ અને નફો પરસ્પર ગાઢ રીતે સંકળાયેલા છે .જે મ જોખમનં પ્રમાણ ધવશેષ તેમ નફાની શક્યતા વધ પણ તે
સાર્ે સાર્ે વધ નફાની પ્રાધપ્ત માટે મોટા પાયા પર મૂડી રોકાણ કરવં પડે છે . તેર્ી સંચાલકોએ વૈકધલ્પક જામીનગીરીઓના લાિાલાિ
ધવચારીને એકમનં નાણાકીય આયોજન કરવં રહ્ં.
8. િાધવ ધવકાસ ની શક્યતા: જે ઉદ્યોગ ધંધામાં િાધવ ધવકાસની ધવશેષ શક્યતા તેમજ સરળતા રહેલી હોય ત્યાં આ પરરબળને
ધયાનમાં લઈને નાણાકીય આયોજન ર્વં જોઈએ. કારણકે પ્રવતથમાન નાણાકીય જરૂરરયાતને સંતોષી શકે તે ઉપરાંત િાધવ ધવકાસ માટે
નાણાકીય જરૂરરયાતને પહોંચી વળી શકાય તેવં ધસ્ર્ધતસ્ર્ાપક નાણાકીય આયોજન હોવં ઘટે. ઉદાહરણ તરીકે ગજરાત સ્ટેટ ફટીલાઇઝર
કોપોરેશન જે વા સંકલે આ બાબત ધયાનમાં રાખી નાણાકીય આયોજન કરવં પડે.
9. નાણાપ્રાધપ્ત ના સાધનો માં ધવધવધતા: નાણાકીય આયોજનમાં માત્ર િાધવ નાણાકીય જરૂરરયાતના પ્રમાણ ઉપરાંત નાણાં
પ્રાધપ્તના ધવધવધ સાધનો અંગે ધવચારવં પડે છે . નાણાં બજાર આધધનક અને ધવસ્તૃત બનતા વૈકધલ્પક નાણાકીય સાધનો પ્રચધલત ર્તા ગયા
તેર્ી નાણાકીય આયોજનના એક િાગ તરીકે આ જામીનગીરીઓના ફાયદાઓની તલના કરી તેમની પસંદગી કરવી જોઈએ.

નાણાકીય આયોજનના પ્રકાર

સામાન્ય આયોજન મજબ નાણાકીય આયોજનના પ્રકાર સમયના ગાળાને ધયાનમાં રાખીને નીચે મજબ પાડી શકાય 1. ટૂંકા ગાળાનં
નાણાકીય આયોજન અને 2.લાંબા ગાળાનં નાણાકીય આયોજન.
1. ટૂકં ાગાળાનં નાણાકીય આયોજન: ટૂંકાગાળાના નાણાકીય આયોજનમાં સમયનો ગાળો ચોક્કસ રીતે ધનધવચત હોતો નર્ી. એક
સામાન્ય ધનયમ અનસાર એક વષથના નાણાકીય આયોજનને ટૂંકાગાળાના નાણાકીય આયોજન તરીકે વણથવી શકાય. જોકે કેટલાક લેખકોના
મત મજબ ટૂંકા ગાળાના નાણાકીય આયોજન નો સમય ગાળો દોઢ વષથનો પણ હોઈ શકે.
ટૂંકા ગાળાના નાણાકીય આયોજનનો મૂળિૂત હેત એકમની કાયથકારી યોજનાઓને (જે વી કે ઉત્પાદન, ખરીદી અને વેચાણ યોજનાઓ)
નાણાકીય સ્વરૂપમાં રજૂ કરવાનો છે .ટૂંકા ગાળાનં આયોજન એટલે મૂડી અને દેવા તર્ા ધમલકતોના માળખાની રચના. અલબિ, આ રચના
લાંબા ગાળાના આયોજનની મયાથદામાં રહીને જ કરવામાં આવે છે . કાપડનં ઉત્પાદન કરનાર ઔદ્યોધગક એકમ કાપડનં ઉત્પાદન વેચાણ શક્ય
બનાવવા કેટલીક બોડી ધમલકત જોઈશે તેનો અંદાજ બનશે અને તે મૂડીિંડોળો કેવી રીતે, ક્યાંર્ી પ્રાપ્ત કરવા તે નક્કી કરશે. ટૂંકાગાળાના
નાણાકીય આયોજનમાં કયિં કાયથકારી યોજના ને મૂર્તથમંત સ્વરૂપ આપવા મૂડી િંડોળની આવશ્યકતા ઉપરાંત જે તે નાણાકીય વષથમાં હાર્ પર
રાખવાની રોકડ, દેવાદારોમાં જરૂરી રોકાણ, માલસામગ્રીમાં રોકાણ વગેરેનં પ્રમાણ નક્કી કરવામાં આવે છે . ટૂંકા ગાળાના નાણાકીય

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 9

આયોજનમાં અપેધક્ષત આવક અને ખચથનં પત્રક, િંડોળ પ્રાધપ્તના સ્ર્ાનો, રોકડ આવક-જાવકનો બજે ટ, તેનો ઉપયોગ વગેરે બાબતોનો
સમાવેશ ર્ાય છે .
2. લાંબા ગાળાનં નાણાકીય આયોજન: લાંબા ગાળાના આયોજનમાં સમયનં ગાળો પાંચ વષથ કે વધ સમયનો હોય છે . આ
આયોજનમાં ધંધાની વ્યહ રચના નક્કી કરી પાકા સરવૈયા નં માળખં તૈયાર કરવાનં હોય છે . મૂડી રોકાણ માટે એકમ પાસે જે ધવધવધ
ધવકલ્પો રોકાણ ક્ષેત્રો હોય તેનો વળતરના દરની દ્રધષ્ટએ તલનાત્મક અભ્યાસ કરી કોઈ ચોક્કસ રોકાણ ક્ષેત્રની પસંદગી કયાથ પછી તે શરૂ
કરવા માટે કેટલી મૂડી જોશે અને આ મૂડી ક્યાંર્ી? કેવી રીતે મેળવવામાં આવશે? વગેરે બાબતોનો સમાવેશ લાંબા ગાળાના આયોજનમાં
ર્ાય છે . આમ, લાંબા ગાળાના નાણાકીય આયોજનમાં સાહસના ત્રણે તબક્કા: 1.સાહસ શરૂ કરવં, 2.કાયથવંત રાખવં, અને 3.િાધવ ધવકાસ
સાધવા અંગે મૂડી ધવશે જરૂરરયાતના અંદાજના સંદિથમાં મૂડી માળખાઓનો તેમજ ધમલકતોના માળખાનો ધવચાર ર્ાય છે . સંચાલકોએ
દીઘથદ્રધષ્ટ અને કોને પૂવથક લાંબા ગાળાના નાણાકીય આયોજન ની રચના કરી હોય તો એકમને નાણાકીય મશ્કેલી નડતી નર્ી.

નાણાકીય આયોજનની પ્રરક્રયા

નાણાકીય આયોજન ની વ્યાખ્યા ના તબક્કે જોઈ ગયા તે મજબ નાણાકીય આયોજન એ એકમની નાણાકીય જરૂરરયાતો નક્કી કરતી એક
પ્રરક્રયા છે . નાણાકીય આયોજન એ નાણાંની પ્રાધપ્ત જાળવણી અને ઉપયોગ અંગેની એક વૈજ્ઞાધનક પદ્ધધત હોવાર્ી તેના ઘડતર વખતે નીચે
દશાથવ્યા મજબ પ્રરક્રયાના તબક્કા અપનાવવા પડે છે :
1. ધયેય નક્કી કરવા: નાણાકીય આયોજનની પ્રરક્રયામાં સૌપ્રર્મ નાણાકીય સંચાલનના ધયેયો પરત્વે સંચાલકોમાં સ્પષ્ટીકરણ ર્યં હોવં
જોઈએ. નાણાકીય સંચાલનમાં ધયેય માત્ર મહિમ નફાની પ્રાધપ્તના હોતા નર્ી. પરંત મૂડી જે વા મયાથરદત સાધનો ઇષ્ટતમ ઉપયોગ કરવાનો
પણ છે . લાંબાગાળા તેમજ ટૂંકા ગાળાને ધયાનમાં રાખી એકમને સતત નાણાનો પરવઠો મળી રહે તે ધસદ્ધ કરવા જ નાણાકીય એકમ
આયોજન કરવાની જરૂર પડે છે તે બાબત આયોજક એ સ્પષ્ટ રીતે સમજી લેવી જોઈએ.
2. પ્રવનોની પૂવથ ધવચારણા: નાણાકીય સંચાલનનાં ધયેયના સંદિથમાં જે કાંઈ પ્રવનો ઉપધસ્ર્ત ર્તા હોય તેના ઉકેલની રદશામાં સંચા
લોકોએ ધવચારવં જોઈએ. નાણાંની જરૂરરયાત પૂરતી છે , તેમાં કોઈ પરરવતથનની શક્યતા છે , સમયનો ગાળો યોગ્ય છે , પ્રાધપ્તસ્ર્ાનના
પસંદગીના ખચથની દ્રધષ્ટએ અનકૂળ છે વગેરે અનેક પ્રવનો ઉપધસ્ર્ત ર્ાય છે ત્યારે આયોજનમાં પરરવતથન કરવં કે નવં આયોજન કરવં તે
અંગે ઉચ્ચ સંચાલકોએ ધનણથય કરવો પડે છે .
3.મૂડી િંડોળની જરૂરરયાતનો અંદાજ મેળવવો: સાહસની ધવધવધ કાયથકારી યોજનાઓના અમલીકરણ માટે મજૂ રી, પગાર અને
અન્ય રોજબરોજના ખચાથઓને પહોંચી વળવા માટે ટૂંકા ગાળા અને લાંબા ગાળા માટે નાણાંની જરૂરરયાત કેટલા પ્રમાણમાં રહેશે. આમ,
જદા જદા મર્ાળા હેઠળ નાણાકીય જરૂરરયાતનો અંદાજ નક્કી કરવામાં આવે છે . આ અંદાજને વાસ્તધવક બનાવવામાં નાણાકીય પરવાનંમાં
તેમજ બજે ટની મદદ લેવામાં આવે છે .
4.નાણાકીય સાધનોની પસંદગી: નાણાકીય જરૂરરયાતનં વાજબી પ્રમાણે એકવાર નક્કી ર્યા પછી તે નાણાં ક્યાંર્ી મેળવવા તે બાબત
ગંિીરતા પૂવથક ધવચારવામાં આવે છે . નાણાં પ્રાધપ્તના સાધનો અનેક હોવાર્ી તેમાં પસંદગીની શક્યતા રહેલી છે . ઈધક્વટી શેર, પ્રેફરન્સ શેર,
રડબેન્ચર જાહેર ર્ાપણ, બેંક કે અન્ય નાણાકીય સંસ્ર્ાઓ પાસેર્ી નાણા ઉછીના મળી રહે છે . આ વૈકધલ્પક પ્રાધપ્તસ્ર્ાન પૈકી ધવધવધ
પરરબળો જે વા કે નાણાં મેળવવાનો ખચથ, સમયનો ગાળો, કલ નાણાકીય જરૂરરયાતનં પ્રમાણ, એકમની નાણાં ધવષયક નીધત વગેરેને ધયાનમાં
રાખી કોઈ એકની સાહસના સમગ્ર ધહતમાં પસંદગી કરવી જોઈએ.
5.નાણાં પ્રાધપ્ત: નાણા પ્રાધપ્તના જે સાધનની પસંદગી ર્ઈ ગઈ હોય તેમાંર્ી નાણા મેળવવા માટે યોગ્ય કાયથવાહી શરૂ કરવામાં આવે
છે .જો શેર કે રડબેન્ચર દ્વારા નાણા મેળવવાના હોય તો તે માટે જામીનગીરી બહાર પાડવાની ધવધધ કરવી જોઈએ. જો બેંક પાસેર્ી નાણા
લોન તરીકે મેળવવાના હોય તો તે અંગે યોગ્ય પગલા લેવા જોઈએ.

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 10

6. નાણાંના વપરાશ અંગન
ે ી નીધત-ધવધધ: એકવાર રોકડ નાણા હાર્માં આવે એટલે તેના વપરાશ અંગે જે નીધત નક્કી ર્ઈ હોય તે
મજબ ખચથ પેટે વપરાવવા જોઈએ, જે ર્ી એકમની રોજબરોજની પ્રવૃધિ ધવના અવરોધે સતત ચાલ રહે. દરેક ધવિાગને યોગ્ય પ્રમાણમાં
નાણા સમયસર મળી રહે તે જોવાની ઉચ્ચ સંચાલકની ફરજ બની રહે છે . નાણાના ઉપયોગ માટે જે ધવધધ નક્કી ર્ઈ હોય તેનં સંપૂણથ
પાલન ર્વં જોઈએ.

નાણાકીય આયોજનના માગથદશથક ધસદ્ધાંતો કે સંગીત નાણાકીય યોજના ના ધસદ્ધાંતો અર્વા લક્ષણો
નાણાકીય આયોજન ઘટતા જો નીચેના માગથદશથક ધસદ્ધાંતોનો તેમાં સમાવેશ ર્ાય તો તે એક સગ્રંધર્ત યોજના બની રહેશે:
1.ધયેયને અનરૂપ: કોઈપણ યોજનાનં છે વટનં ધયેય ધંધાના ધનધવચત ઉદ્દેશોની ધસધદ્ધનં છે . નાણાકીય આયોજન પણ ધંધાના ધયેય પર
નજર રાખીને નજર સમક્ષ રાખીને જ ર્વં જોઈએ. જદા જદા ધયેયોને પાર પાડવા માટે આયોજન વૈધવધય િયિં બનાવી શકાય, છતાં મૂડી
માળખં જરટલ ન બને તેની કાળજી રાખવી જોઈએ.
2.સાધનોનો સઘન ઉપયોગ: નાણાકીય આયોજન એ રીતે ર્વં જોઈએ કે જે ર્ી પ્રાપ્ત પ્રાપ્ય નાણાકીય સાધનોનો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ ર્ઈ
શકે. પ્રાપ્ત કરેલ નાણાનો વાજબી ઉપયોગ ન ર્ાય તો તે ધંધાની નફાકારકતા પર પ્રધતકૂળ અસર કરે છે . ખાસ કરીને નાણા ઉિા કરવામાં
આવે તે ધસ્ર્ર અને કાયથશીલ મૂડી વચ્ચે સમતલા ઉિી કરે તે રીતે ઊિા ર્વા જોઈએ. તેનં કારણ એ છે કે નાણાં કાયમી ધમલકતો
ખરીદવા માટે ઉિા કરવામાં આવ્યા હોય તેનો ઉપયોગ ચાલ ધમલકતો માટે કરવો ન જોઈએ. વળી, ચાલ મૂડી માટે ઊિા કરેલ નાણાનો
ઉપયોગ જો કાયમી ધમલકતો ખરીદવા માટે કરવામાં આવે તો તે ધંધા માટે કટોકટી ઉિી કરી શકે છે . એટલે એકનો બીજા માટે ઉપયોગ
ધંધાના ધહતમાં ઈચ્છનીય નર્ી.
3.પરરવતથનશીલતા: દરેક પ્રકારના આયોજનમાં પરરવતથનશીલતા અવશ્યક છે . બદલાતી જતી ધંધાની પરરધસ્ર્ધતને અનરૂપ નાણાકીય
યોજનામાં ફેરફાર ર્ઈ શકે એવી વ્યવસ્ર્ા પહેલેર્ી જ કરવી આવશ્યક છે . િધવષ્યમાં ધવકાસને દરેક તબક્કે સરળતાર્ી પૂરતા પ્રમાણમાં
નાણાંની પ્રાધપ્ત ર્ઈ શકે તેવી યોજના જ ધંધાને માફક આવે છે . જો આયોજન જળ હશે તો તે ધંધાને સહાયરૂપ ર્વાને બદલે બોજારૂપ
બનશે. શ્રી હેલસ્ટંગ્સ લખે છે તેમ, “તેમાં પરરવતથનશીલતાનં પ્રમાણ હોવં જોઈએ કે જે ર્ી િધવષ્યમાં પરરધસ્ર્ધતમાં ર્તા ફેરફારોને પહોંચી
વળવા માટે નાણાકીય યોજનામાં ફેરફાર કરવાનં ઓછામાં ઓછા ધવલંબર્ી શક્ય બને.”
4.તરલતા કે પ્રવાહીતા: નાણાંના આયોજનમાં પ્રવાહી તા કે તરલતાનં વાજબી પ્રમાણ જાળવી રાખવાનં અધત આવશ્યક છે . ધંધો
નાણાકીય રીતે ગમે તેટલો સઘ્ધર હોય, પરંત જઓ તેમાં પૂરતી રોકડ યોગ્ય સમયે મળી શકે એવી વ્યવસ્ર્ા નો ધવચાર કરવામાં ન આવ્યો
હોય તો ધંધાની પ્રધતષ્ઠા જોખમમાં મકાશે અને કોઈ વાર ધંધો નાદાર પણ બને. તેર્ી ઉલટં, જો વધ પડતી રોકડની વ્યવસ્ર્ા હશે તો
નાણાકીય યોજના ધબનજરૂરી વ્યયમાં પરરણામ છે અને ધંધાની નફાકારકતા ને અસર કરશે. તેર્ી પ્રવાહી તા કે તરલતાનં વાજબી પ્રમાણ
જાળવી રાખવં જોઈએ અને તે માટે ધંધાનો પ્રકાર, ધંધાનં કદ, વ્યાપારચક્રની પરરધસ્ર્ધત વગેરે અનેક પરરબળો ધયાનમાં લેવા જોઈએ. દા.ત.
ઔદ્યોધગક એકમમાં વેપારી એકમ કરતા તરલતાનં પ્રમાણ ઓછં ચાલી શકે, જાહેર ઉપયોગીતા માં તેર્ી ઓછં પ્રમાણ ચાલી શકે.
5.અકધસ્મક સંજોગો માટે જોગવાઈ: આયોજન કરનારાઓએ પ્રર્મર્ી જ િાવી મશ્કેલીઓનો ધવચાર કરી તેને પહોંચી વળવાની
જોગવાઈ નાણાકીય યોજનામાં રાખવી જોઈએ.જો એમ કરવામાં આવ્યં ન હોય તો તે જ્યારે એકાએક કટોકટી આવે ત્યારે સંચાલકો
ગૂંચવાઈ જાય છે અને પ્રધતકૂળતા નો સામનો કરી ન શકે તો ધંધો ધનષ્ફળ જાય. તેર્ી મૂડી માળખં એ રીતે તૈયાર કરવં જોઈએ કે જે ર્ી
સંજોગો મજબ નાણા ઉિા કરી શકાય. અલબિ, તેનો અર્થ એવો નર્ી કે પ્રર્મર્ી જ ખૂબ વધ પ્રમાણમાં નાણા ઉિા કરવા, કારણકે તેમ
કરવાર્ી તો નાણા ધનધષ્ક્રય રહેતા ધંધાની નફાકારકતા ને અસર ર્શે. તેર્ી અગાઉર્ી મશ્કેલ સંજોગોનો અંદાજ મૂકી તેને પહોંચી વળવાની
પૂરતી તૈયારી રાખવી એટલં જ જરૂરી છે .

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 11

6.આયોજનમાં દીઘથદ્રધષ્ટ: નાણાંનં આયોજન કરનારાઓની દ્રધષ્ટ દૂરના િધવષ્યમાં પણ પહોંચવી જોઈએ અને ફક્ત વતથમાન જરૂરરયાતો
જ નહીં, પરંત િાવી જરૂરરયાતો માટે ક્યારે અને કેવી રીતે નાણા ઉિા કરવા તેની વ્યવસ્ર્ા હોવી જોઈએ. આમ, તો ધંધો સરળતાર્ી
ધવકસતો રહેશે. તેમ કરવામાં ધનષ્ફળતા મળશે અને િાધવની ધસ્ર્ર કે ચાલ મૂડીની જરૂરરયાત પૂરી પાડવામાં આયોજન ધનષ્ફળ જશે તો તે
ધંધા માટે ખરાબ રદવસ હશે. હોગલેન્ડ લખે છે તેમ “ધંધાની કામગીરીના ધવસ્તારનં આયોજન કરતા દીઘથદ્રધષ્ટનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ કે
જે ર્ી મૂડીની જરૂરરયાતનો અંદાજ બને તેટલો ચોક્કસ મૂકી શકાય.”
7.કરકસર: યોજના એ રીતે ઘડાવી જોઈએ કે જે ર્ી ઓછામાં ઓછા ખચે મૂડી ઊિી કરી શકાય. રડબેન્ચર પર વ્યાજ, તે પરત કરવાના
હપ્તા, પ્રેફરન્સ શેર મૂડી પર વ્યાજ, ઉછીની મૂડી પર વ્યાજ વગેરે બાબતો ધંધાની કમાવાની શધક્તનો ખ્યાલ રાખીને કરવી જોઈએ કે
જે ર્ી ધંધા પર તે ધબનજરૂરી બોજરુ બને નહીં, એટલે કે તેના કારણે ધંધાના માધલકોને મળતં વાજબી વળતર એટલં ઓછં ર્વં ન
જોઈએ કે જે ર્ી તેમને ધંધામાં રસ ન રહે.

MKBU મા પછાયેલ પ્રશ્ર્નો:

-સંચાલકીય અને આનષાંધગક નાણાકાયથ સમજાવો. 18.

-નાણાકીય આયોજન ના હેતઓ અને પ્રરક્રયાઓ સમજાવો. 09.
-નાણાકીય આયોજન ને અસર કરતા પરરબળો સમજાવો.09.

MAYURSINH SARVAIYA (Asst.Professor, MCOM, GSET) Page 12