Драги Митревски

НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ

MAKEDONIKA
lit e ra
www.makedonikalitera.mk
E ­mail: makedonikalitera@yahoo.com
makedonikalitera@gmail.com

Драги Митревски
Не север од егејскиот свет

Оваа книга е објавена со финансиска поддршка

на Министерството за култура

© Драги Митревски, 2021

Сите права се резервирани. Ниту еден дел од оваа публикација не смее да се репродуцира,
складира во систем за пребарување или да се пренесува во која било форма или на кој било
начин, електронски, механички, со фотокопирање, снимање или на друг начин, без согласност на
издавачот или на авторот.

2
 Д р аг и Ми т р е вс к и

НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ

MAKEDONIKA
litera
Скопје, 2021
МАКЕДОНИЈА
3
4
 СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР................................................................................................................................7
Глава I – РАНО И СРЕДНО БРОНЗЕНО ВРЕМЕ НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ..............11
– Хронологија и комуникации...............................................................................................11
– Територијални и културни карактеристики....................................................................15
– Населби и населбинско живеење......................................................................................16
– Некрополи и погребувања..................................................................................................28
– Култни простори..................................................................................................................54
– Керамика и други ситни наоди..........................................................................................38
– За процесот на индоевропеизација и културна диференцијација..............................47
Глава II – ДOЦНО БРОНЗЕНО ВРЕМЕ НА СЕВЕР ОД МИКЕНСКИОТ СВЕТ......................52
– Локалната култура на доцното бронзено време.............................................................55
Населби и некрополи од доцното бронзено време......................................................55
Долината на Вардар во доцното бронзено време........................................................60
Светилишта во доцното бронзено време.....................................................................75
– Ширење на микенската култура на север од микенскиот свет...................................85
Микенски влијанија по долината на Девол...................................................................88
Микенски влијанија по долината на Халиjакмон.........................................................93
Микенски влијанија во Солунскиот Регион и на Халкидики.....................................96
Микенски влијанија по долината на Вардар.................................................................98
Микенски влијанија по долините на Струма и Места................................................105
Микенски влијанија по долината на Марица..............................................................108
– Троја и балканските заедници..........................................................................................112
Глава III – ТЕМНИТЕ ВЕКОВИ НА ПРЕОДОТ ОД БРОНЗЕНОТО ВО ЖЕЛЕЗНОТО
ВРЕМЕ................................................................................................................................120
Глава IV – ЖЕЛЕЗНОТО ВРЕМЕ НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ....................................135
– Почеток и генеза на железното време на север од егејскиот свет............................135
– Културни групи на железното време..............................................................................139
– Населби и некрополи.........................................................................................................155
– Културни феномени на железното време.......................................................................171
Долмени..............................................................................................................................171
Пајонски култни бронзи..................................................................................................174
Микенски реминисценции..............................................................................................177
ЗАКЛУЧОК..............................................................................................................................182
Користена литература..........................................................................................................187

5
6
 ПРЕДГОВОР

Оваа книга можеше да го носи истиот наслов како капиталното дело на

С. Касон „Македонија, Тракија и Илирија“, пишувана уште во 1925 година,
бидејќи има амбиции да одговори на речиси истите прашања. Сепак, по 100
години археолошки истражувања, балканската археологија има остварено
толку многу нови наоди и научни сознанија што нашиот интерес моравме да
го ограничиме само на територијата непосредно на север од егејскиoт басен,
и тоа само на бронзеното и железното време, до класичниот период. На тој
начин, оваа книга може да се доживува како надградба на делото на Касон,
но и како засебна, заокружена слика за културните вредности на регионот
непосредно на север од егејскиот брег, во внатрешноста на Балканот, помеѓу
Јадранското и Црното Mоре, а на север до линијата определена со планин-
скиот масив од Шар Планина и Стара Планина.
Сликата на Балканот во бронзената доба ја формираат три културни
зони, одејќи од југ кон север. Јужнобалканската зона го покрива егејскиот
басен со островите и континентална Грција, како првата писмена терито-
рија во Европа на која се развиле минојската и подоцна микенската
цивилизација. Северно од неа се издвојува „неписмената“, т.н. среднобал-
канска зона, на територијата од северноeгејскиот брег во внатрешноста,
до планинскиот масив Шар Планина – Стара Планина. Таму се развиваат
локални култури втемелени на заедничкото енеолитско наследство, кои
дури кон крајот на бронзената доба ќе воспостават потесни контакти со
егејскиот, поточно микенски свет. Над неа, до Подунавјето и Карпатскиот
Регион се простира севернобалканската зона, која го поврзува Балканот
со праисториските култури на Средна Европа.
Секако, оваа слика е само груба скица на културната поделба на
Балканот во бронзената доба и железната доба, во која нашиот интерес е
територијата непосредно на север од егејската, а на југ од подунавско-
карпатската зона, која ја именувавме како среднобалканска зона. Во
сегашниот степен на истраженост таа е културно најмалку компактна,
географски најраздробена и најслабо документирана, а со тоа и научно
најпровокативна.

7
 Поради денешната поделеност на оваа територија помеѓу 4 модерни
држави, неретко овој регион се третира како хетероген простор, за кој не
постојат сериозни амбиции кај истражувачите за поцелосно согледување
на нејзините заеднички културни вредности. Од друга страна, доколку се
отстранат модерните граници, ќе се покаже дека тој простор во голема
мера негувал исти вредности и несомнено во раната бронзена доба
претставувал единствено културно јадро, од кое подоцна ќе се развијат
различните заедници. Во железно време тие заедници веќе можат да се
заокружат како целосно оформени народи со свои препознатливи култу-
ри и историски посведочени територии.
Белезите на материјалната и духовна култура на заедниците на север
од егејскиот свет, според археолошките наоди, во многу сегменти се
блиски меѓу себе, но и во речиси ист однос, како кон истовремените
појави на југ во егејскиот басен, така и кон културите на север, во карпат-
ско-подунавскиот басен. Оттаму се поставува прашањето дали тој регион
да се посматра како северна периферија на т.н. егејски свет, како јужна
периферија на карпатско-подунавскиот свет или како засебна етно-
културна структура. За одговор на ова прашање неопходно е да се суми-
раат сите податоци што произлегуваат од археолошките истражувања во
последните 100 години, од денешните територии на Јужна Албанија,
Северна Македонија, Северна Грција и Јужна Бугарија.
Заокружувањето на една целосна слика за културниот развиток на тој
регион, во текот на бронзеното и железното време, се надеваме дека ќе
даде значаен придонес во балканската археологија и, пред сѐ, ќе отвори
нови можности за натамошно, непречено проучување, без затворање во
локални рамки. Тоа би требало да биде основната цел на оваа книга, која
е плод на тридецениското проучување и документирање на сите архео-
лошки податоци што произлегуваат од теренските истражувања на
локалитетите од бронзеното и железното време на територијата на целата
т.н. среднобалканска зона.
Голема заслуга за тоа имаат многубројни мои колеги од различни
институции, кои ми овозможуваа непосреден увид во резултатите и
наодите од своите теренски истражувања. Во таа смисла морам да
изразам посебна благодарност до археолозите што ја работат оваа мате-
рија во Археолошкиот музеј во Тирана, во Археолошкиот музеј и Аристо-
теловиот универзитет во Солун, во Археолошкиот институт и музеј во
Софија и во другите локални музеи во регионот (Корча, Кожани, Серез,
Благоевград, Пловдив и други). Покрај тоа, голема погодност е тоа што
лично сум учествувал во најголем број од истражувањата во последните

8
35 години, било како непосреден раководител, како стручен консултант
или едноставно како гостин во стручната екипа, особено на локалитетите
во Република Македонија. Сето тоа ми овозможи да се зафатам со реали-
зацијата на овој проект, во надеж дека ќе успеам да заокружам доволно
документирана слика за културниот развиток на наведената територија
во споменатиот период.
Од авторот
Скопје, август 2021

9
10
 Глава I

РАНО И СРЕДНО БРОНЗЕНО ВРЕМЕ

НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ

Држејќи се најчесто во границите на денешните модерни држави,

археологијата на бронзената доба на територијата од јадранскиот до
црноморскиот брег има развиено различни културни и хронолошки систе-
ми. Тоа секако го отежнува целосното согледување на општиот развиток
и меѓусебната поврзаност на одделните региони. Зафатени со детермини-
рање, главно на локалните појави од раната и средната бронзена доба, а
привлечени од историската и културна атрактивност на наодите од егеј-
скиот или од карпатско-подунавскиот басен, погледите на археолозите
најчесто се движеле во правец север – југ и обратно. На тој начин, во
голема мера се занемарени релациите по линија исток – запад. Но, докол-
ку се држиме до основните културни манифестации, особено во раната
бронзена доба лесно можат да се детектираат повеќе заеднички моменти
што претставуваат единствена културна основа за целата територија на
север од егејскиот свет.

Хронологија и комуникации

Севкупниот културен развиток на бронзенодопските заедници се

одвивал во рамките на трите основни хронолошки фази на бронзената
доба: рана, средна и доцна бронзена доба. Во тие рамки, разработени се
подетални хронологии во одделни региони, втемелени главно на поистра-
жените соседни територии, поточно на хронологијата на бронзената доба
во егејскиот или во карпатско-подунавскиот басен. Така на пример,
благодарение на контактите со западна Анадолија и Троада, тракискиот
простор бил во хронолошка предност над останатите региони. Таму,
раната бронзена доба е јасно поделена на три фази (I фаза – Езеро, II фаза

11
– Михалиќ и III фаза – Кирилово), почнувајќи уште од последните векови
на четвртиот до почетокот на вториот милениум пред Христа. Во позапад-
ните региони, доцноенеолитскиот развиток имал продолжен развој, така
што раното бронзено време по долините на Струма и Вардар се врзува
главно зa посеверните балкански култури како Коцофени – Костолац или
Бубањ Хум (I-III), исполнувајќи го речиси целиот трет милениум пред
Христа. Сличен развиток имаме и на албанскиот простор, каде што раната
бронзена доба е позната преку двете фази на локалната т.н. култура
Малич (Малич III А и Б). Сепак. и покрај вака раздробената хронологија, во
различни локални системи основните развојни фази на раната, средна и
доцна бронзена доба можат да се земат како единствена рамка за целата
територија. Така, раната бронзена доба може најопшто да се смести во
рамките 3000 – 2000 година пред Христа, средната бронзена доба 2000 –
1500 година пред Христа и доцната бронзена доба од околу 1500 до 1200
година пред Христа.
Сите заедници од раната и средната бронзена доба на дадената тери-
торија оствариле единствено ниво на општествено и економско организи-
рање, како и единствен култно-религиозен систем. Притоа, одделни
региони можеле да апсорбираат одредени влијанија однадвор, од сосед-
ните културни средини, но сепак основните манифестации во материјал-
ната и духовната култура биле единствени за целата среднобалканска
територија. Тоа особено се однесува на раната бронзена доба, кога целата
територија северно од егејскиот свет била културно ориентирана главно
кон север и немала речиси никакви контакти со истовремената кикладска
и минојска култура во егејскиот басен.
Надворешните влијанија се одвивале по старите комуникации, кои
уште во текот на енеолитот биле воспоставени како комуникациски
линии главно од север, од Подунавјето, кон југ до Егејското Море (Сл. 1).
Тие воедно ги претставуваат и првите бронзенодопски комуникации, кои
ќе одиграат клучна улога во натамошниот културен развиток на одделни-
те региони од нашата територија. Така на пример, од долното Подунавје,
низ горнотракискиот простор, главно по долината на Марица поминувала
најисточната комуникациска линија, кон егејскиот басен, по која влегува-
ле влијанија и во обратен правец.
Истата улога за ширење на севернобалканските и централнобалкан-
ските елементи кон југ ја имале и долината на Вардар, и уште повеќе доли-
ната на Струма. На спротивната страна, источниот јадрански брег ја имал
улогата на комуникациска линија по која се ширеле западнобалканските еле-
менти, не само кон Јужна Албанија, туку и кон континентална Грција.

12
 Во текот на раното бронзено време, овие стари трансбалкански
линии, по кои се движеле енеолитските заедници, не само што не биле
заборавени туку добиле уште поголема улога и значење. Меѓу нив, особе-
но се издвојува најисточната линија, од Долнодунавскиот Регион, преку
Горнотракиската Низина до источноегејскиот брег и западноанадолскиот
простор со Троада.1 За разлика од другите, по оваа линија, во текот на
раната бронзена доба ќе се одвива трговија не само со север, туку по неа
ќе навлегува и првата роба од југ, од источноегејскиот кон тракискиот
простор. Најдобра илустрација на тоа се наодите на одделни луксузни
предмети од злато, сребро и електрон, како оние од Дабане, Овчарци,
Изворово или т.н. „тројански чаши“ од Михалиќ и Асара-Констанција во
Горнотракиската Низина.2 Крајот на вообичаеното користење на оваа
комуникација паѓа кон почетокот на доцната бронзена доба, кога нејзи-
ниот јужен крак ќе се стави во служба на микенската експанзија до рудни-
те средишта во Источните Родопи.
Другите линии, поточно долините на Струма и Вардар во раната
бронзена доба имале главно интербалкански карактер, поврзувајќи ги
меѓу себе внатрешнобалканските заедници, но без никакви елементи од
егејскиот басен.
Долината на Струма, која била од пресудно значење за ширењето на
енеолитските вредности од Подунавјето кон југ, пред сѐ во Источна
Македонија, преку одделни пунктови како Слатино и Тополница и Цареви
Кули – Струмица, во раното бронзено време служела за ширење на карпат-
ско-подунавски елементи кон југ.3 Така, во текот на последната фаза од
раната бронзена доба, таму, меѓу другото, се појавуваат ексклузивни
наоди како оние од Петрич или Рупите (Сл. 2).4 Оваа стара комуникација
повторно ќе добие на значење во текот на доцната бронзена доба, но
тогаш за продор на елементи и влијанија од југ, од микенскиот свет кон
север, и тоа главно до големата природна граница кај Кресненската Клисура.
Истата улога ја имала и долината на Вардар. Надоврзувајќи се на
Моравската Долина, таа линија го поврзувала Подунавјето со егејскиот
басен. По неа продолжиле културните движења во рамките на единстве-
ниот, т.н. подунавско-балкански комплекс на раната бронзена доба.5 Дури

1
Vasileva Z – Minkov P.2018, 98.
2
Aleksandrov S. 2018, 86-96 .
3
Georgieva P.2007, 335-337; Chryssanthaki – C.K. – Todorova H. and others, 2007, 43-62;
Chokadziev S. 2007, 223, Mitrevski D. 20013,102; Rujak Z.2021, 21-125.
4
Aleksandrov S. – Hristov M. 2018, 332-334.
5
Garasanin M. 1983.

13
кон крајот на бронзената доба, оваа линија ќе се експонира како една од
главните комуникации за продор на микенски елементи кон север, во
внатрешноста на Балканот.
Третата или најзападна линија, иако со извесно хронолошко заоста-
нување, ги носи истите појави и културни движења. Најпрво од Подунав-
јето до далматинскиот и црногорскиот брег (степски тумули во Далмација
со луксузни предмети како во Тиват) и на југ во Средна и Јужна Албанија
(во време на Малич III-А). Таа траса, кон крајот на средната и почетокот на
доцната бронзена доба ќе биде користена за продор на првите производи
од егејскиот свет, како и за ширење на првите микенски елементи на
север, најмногу во рудоносните подрачја на Корчанско-колоњскиот Регион.
На овој начин, очигледно е дека првата бронзенодопска трговија,
поточно размена на производи на локалните заедници со надворешниот
свет се одвивала долж наведените комуникациски линии. Споменатите
ексклузивни наоди од раната бронзена доба, пристигнати отстрана, било
како гробни, вотивни или населбински предмети, во секој случај претста-
вуваат специјално набавена роба или предмети за размена, кои сведочат
за посебните можности и потреби на локалното население долж тие
комуникации. Истите можности ги немале заедниците надвор од тие
комуникациски линии, кои го продолжиле својот локален развиток, без
позначајни влијанија однадвор (Сл. 1).
Во секој случај, може да се заклучи дека локалните заедници од
територијата на север од егејскиот свет, низ раната и средната бронзена
доба биле културно свртени кон север и органски поврзани со северните
делови на Балканот и Подунавјето. Единствено регионот на Југоисточна
Бугарија имал воспоставено одредени контакти со југ, каде што уште во
раната бронзена доба се сретнуваат елементи, покрај оние од север и од
источноегејскиот и пред сѐ западноанадолски културен круг. Со тоа, тој
регион претставувал единствена спојка што ги поврзувала егејскиот свет
со карпатско-средноевропскиот и северноцрноморскиот свет, што не
може да се каже за останатите поконтинентални области.
Кон почетокот на средната бронзена доба, како анадолско-егејска
манифестација ќе се појави првата керамика на витло, т.н. минојска
керамика, но таа ќе се манифестира како крајно лимитирана појава, само
долж северноегејскиот брег со Халкидик, без какво било влијание во
внатрешноста на Балканот. Нешто подоцна, на другата страна, долж
албанскиот брег ќе се појават предмети што ќе ги илустрираат првите
контакти со егејскиот свет на бронзената доба, поточно со критската или
средноминојска култура (Сл. 3). Сепак, тие наоди (главно импортирано

14
оружје и керамика) веќе навлегуваат во раното микенско време и претста-
вуваат први контакти со југ, кои го отвориле патот за идните продори на
микенската култура во тој регион.6

Територијални и културни карактеристики

Во севкупниот ранобронзенодопски развиток на целата среднобал-

канска територија не се забележливи доволно силни локални белези, за
да може да се издвојат одделни, јасно заокружени културни групи. Во
археолошките наоди се детектираат само локални варијанти на основните
форми, кои се единствени и се развиваат истовремено на целата терито-
рија, северно од егејскиот свет. Сепак, на основа на тие вариетети и посеб-
но според геоморфолошките карактеристики на теренот, целата таа тери-
торија може грубо да се подели на три основни, главно географски зони.
Првата – западна, или условно кажано албанска зона е врзана главно
за јадранското сливно подрачје или за територијата на Северен Епир и
Албанија, јужно од реката Мати, ширејќи се на исток до областите околу
големите езера.
Во втората – централна, или условно кажано македонска зона влегу-
ваат областите на исток од големите езера, преку Пелагонија и долината
на Вардар, до долината на Струма. Таа зона во целост припаѓа на егејско-
то сливно подрачје.
Третата – источна, или условно кажано тракиска зона го опфаќа
Родопскиот Регион заедно со Горнотракиската и Долнотракиската Низи-
на до западниот брег на Црното и Мраморно Море. Оваа зона ја обележу-
ваат областите од црноморското и источноегејското сливно подрачје,
главно териториите околу реката Марица и Тунџа со протоците.
Поради многубројните заеднички манифестации, границите на
споменатите зони не можат точно да се одредат, затоа мора да се смета на
одредени преодни области каде што тие се допирале и се преклопувале.
Таков е, на пример, регионот околу големите езера (Охридско, Преспан-
ско, Костурско) помеѓу првата и втората зона, како и Западнородопскиот
Регион со долината на Места и Струма, помеѓу втората и третата зона.
И покрај ваквата поделба на зони по хоризонтала, неспорен е во
основа единствениот карактер на ранобронзенодопската култура на
целата територија, како производ од претходното заедничко балканско-
6
Prendi F.1982, 217, Fig. 40.

15
подунавско енеолитско наследство. Тоа единство се манифестира во сите
сфери на материјалната и духовната култура, како во населбите и насел-
бинското живеење, во погребувањето и некрополите, во култните просто-
ри, верувањата и во движните наоди, пред сѐ во керамиката.

Населби и населбинско живеење

Во западната зона познати и истражувани се повеќе населби од рана-

та и среднобронзената доба. Најголемата нивна концентрација е во
Корчанската Котлина (Малич, Трен, Совјан, Подгорје, Горовец), потоа
Луарас во Колоњскиот Регион до Бење и Кониспол на југ, Драч на јадран-
скиот брег или Билис и Незир на север (Сл. 1).7 Меѓу нив најголема и нај-
значајна е населбата во Малич на истоименото, денес исушено езеро, која
ја дава хронологијата на целиот поширок регион. Така, ранобронзено-
допскиот развиток во најголемиот дел од Албанија е познат преку фазите
Малич III-а и б, додека среднобронзенодопскиот преку Малич III-ц.8
Се работи за различни типови на населби, кои биле во употреба во
исто време, неретко позиционирани во ист регион. Така во Корчанскиот
Регион, кој има изразени предиспозиции за земјоделие, се сретнуваат
главно населби на отворено или во рамницата, како Малич, Совјан,
Подгорје, Горовец. За населбата во Совјан постојат податоци дека во
раната бронзена доба била од типот на населби-телови или тумба, која
подоцна во текот на доцното бронзено време, со зголемувањето на водите
во Маличкото Езеро била реорганизирана како палафитна населба.9
Најверојатно таква била и ситуацијата со соседните ранобронзенодопски
населби во Горовец и Малич. Во истиот регион суштествувала и
ранобронзенодопската населба во пештерата Трен. Такви пештерски
населби се откриени и во соседните региони, како оние во Бење,
Катундас, Кониспол, Незир и други.10
Покрај овие типови населби, во повисоките сточарски предели на
Албанија во употреба биле и населби на доминантни возвишенија, нај-
често на речни тераси како населбите во Музхице, Билис, Тропојан и сл.11

7
Prendi F. Bunguri A.2008, Fig. 1, 230, 267
8
Prendi 1982, 209-220
9
Prendi F. 2018; Prendi F. Bunguri A.2008, 186-187
10
Prendi F. Bunguri A.2008, 190
11
Prendi F. Bunguri A.2008, 188

16
 Сл. 1. Распространет на најзначајните локалитети од раната и средната бронзена
доба на север од егејскиот свет: 1 Консипол, 2 Бенјо, 3 Пискве, 4 Луарас, 5 Дукат, 6 Пазок,
7 Подгорје, 8 Горовец, 9 Малич, 10 Трен, 11 Барч, 12 Катундас, 13 Незир, 14 Топојан, 15 скоп-
ско Кале, 16 Пелинце, 17 Лопате, 18 Варош – Прилеп, 19 Демир Капија, 20 Радобор, 21
Кравари, 22 Арменохори, 23 Мандало, 24 Архонтико, 25 Вардино, 26 Вардарофца, 27
Кастанас, 28 Саратце, 29 Месимеријани, 30 Критсана, 31 Гона, 32 Ајани, 33 Нереида, 34
Сервија, 35 Хагијас Мамас, 36 Моливопирго, 37 Дикили Таж, 38 Ситагри 39 Петрич, 40
Кокино, 41 Сапарева Бања, 42 Перник, 43 Јунаците, 44 Дабене, 45 Караново, 46 Нова
Загора, 47 Езеро, 48 Чокоба, 49 Камен, 50 Вратица, 51 Драма, 52 Биково, 53 Дјадово, 54
Овчарци, 55 Тројаново, 56 Галабово, 57 Изворово. 58 Михалич, 59 Татул, 60 Ада Тепа

Сликата за населбинското живеење во текот на раната и средната

бронзена доба во Албанија ја сочинуваат различни типови населби, меѓу
кои тешко можат да се најдат заеднички елементи. Несомнено биле
одредени од геоморфолошките, климатските и од социјално-економските
услови. Забележливо е тоа што сите биле на некој начин природно зашти-
тени, без подигање на одредени камени и други системи за утврдување.
Станбената архитектура подразбира градби градени на вообичаениот
балкански праисториски начин, со дрвени колци и дрвена скелетна
конструкција, облепена со кал и глина. Во најголем дел се откривани само
делови од куќите, но меѓу нив неспорно е дека постоеле и апсидални
градби, како онаа во Совјан.12 Подот на куќите бил од набиена земја со
мазнета глина, а во внатрешноста се открива вообичаениот инвентар за
секојдневни активности, со разбој, внатрешно огниште и складови за
12
Lera P. – Touzchais G.2004; Prendi F.-Bunguri A.2008, 191

17
зрнеста храна. Притоа треба да се одбележи дека надвор од куќите, во
непосредна комуникација со нив се документирани системи – комплекс
на огништа или печки, како оние во Малич.13 Таквите градби од албанско-
то рано бронзено време манифестираат исти станбени принципи како во
соседните региони на исток, каде што, на пример, нашироко се сретну-
ваат апсидални градби како онаа во Совјан, од скопско Кале, преку
Кастанас, Караново, Јунаците до Ситагри.14

Сл. 2. Луксузните наоди од раната бронзена доба од Петрич и Рупите

Овие најопшти карактеристики на населбинското живеење од запад-

ната или албанска зона лесно можат да се пренесат и на останатите
региони на исток.
Централната, или македонска зона, покажува слични вредности на насел-
бинското живеење, кое на истиот начин покажува условеност, пред сѐ од
геоклиматските, морфолошките и економските предиспозиции на теренот.

13
Prendi F.2008, Fig. 2, 2018; Prendi F. 2018
14
Mitrevski D. 2019, Fig 35 and 36; Aslanis J.1985, Abb. 14; Hiller S. – Nikolov V. 2001, Abb. 7,
13; Merpart N.J and others 2007, Fig. 64, 35, Pl. 7, 9, 10, 16; Renfrews C – Gimbutas M. – Elster E.1986

18
 Сл. 3. Наодите
од Пазок
како најран
егејски импорт

Сл. 4. Панорама на населбата и светилиштето од раното бронзено доба во Пелинце

Во рамничарските делови, како Пелагониската Низина, во текот на

раната и средната бронзена доба се развивале земјоделските населби од
типот на телови-тумби. Најпознати се таквите населби во рамките на
групата т.н. Арменохори или пелагониска група (Радобор, Карамани,
Висок Рид, Арменохори, до Мандало и Архонтико).15 Исти им се белезите и
15
Garasanin 1983; Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K. 1996 571; Papaeftimiu A. – Pilali A.
1997 81; Митревски Д. 2013, 125.

19
на населбите – тумби од раната и средната бронзена доба по Долен
Вардар и во Солунско (Вардарофца, Кастанас, Саратце, Гона, Месимерија-
ни и други).16 И тие биле изложени повеќе на влијанија од север, така што
покажуваат потесна поврзаност со долините на Вардар и Струма. Един-
ствено кај населбите-тумби на Халкидик и долж крајбрежјето на исток
(Критсана, Агиос Мамас, Моливопирго, Агија Параскеви, и др.), се јавуваат
одредени посебности во материјалната култура, кои произлегуваат од
влијанијата што доаѓале од западноанадолскиот свет на исток и киклад-
скиот на југ.17

Сл. 5. Избор на керамика од раната бронзена доба од скопско Кале (Кале II)

Покрај населбите-тумби, во повисоките сточарски предели, како по

среден Халијакмон или во околината на Кожани и Гревена, се сретнуваат
населби на природни возвишенија (Сервија, Нереида, Ајани и слично),
исто како и оние по Горна Струма (Перник, Радомир, Сапарева Бања,
Дјаково), по Средна Струма (Ковачево, Хотово, Дренково) или по Среден и
Горен Вардар (Демир Капија, скопско Кале, Пелинце).18 Сите тие биле
16
Aslanis J. 1985; Heurtley W.A. 1939.
17
Heurtley W.A. 1939, 178, Kat.N. 162 250.
18
Heurtley W.A. 1939, 190; Aslanis J. 1985, 204-281; Alexandrov S. 1995,253, Fig.1;

20
подигани на природни, доминантни возвишенија, со единствени вред-
ности во основните принципи на населбинското живеење.
Како илустрација на тој тип населби ја издвојуваме најсеверната или
скопско- кумановска група населби во Повардарјето, каде што се познати
неколку населби од раната и средната бронзена доба, сите од т.н.
градински тип (Hilltop): скопско Кале, Лопате, Пелинце и Кокино (Сл. 4).
Керамиката, како и сите останати наоди од раната бронзена доба наоѓа
најблиски паралели на север со поморавската група т.н. Бубањ Хум II и III,
но и со појужните наоѓалишта по Долен Вардар (Кастанас, Вардарофца),
со оние од Пелагонија (Радобор, Карамани, Арменохори) или по на југ со
Мандало, Архонтико, како и со населбите во Албанија од фазата Малич
III-а-б (Сл. 5). Така, на пример, керамиката од раната бронзена доба во т.н.
скопско-кумановска група се разликува од соседната пелагониска или т.н.
Арменохори група единствено по тоа што садовите се многу почесто
темно печени, наспроти светлите (окер-црвено печени) садови, кои
доминираат во Пелагонија.

Сл. 6. Апсидална кука од раната бронзена доба од скопско Кале (Кале II)

Најзначајните податоци доаѓаат од населбата на скопско Кале, која

претставува повеќеслојна населба, при што Кале II се врзува за раната, а
Кале III за средната бронзена доба.19 Меѓу појавите од ранобронзенодоп-
ското Кале (Кале II), за одбележување е долгата апсидална градба, која со
својата форма и инвентар е позната од Малич III–b, преку Кастанас (слој
23), до ранобронзенодопските населби во Тракија како Караново, Јунаци-
те, Кастанас или Ситагри (Сл. 6). Непосредно до таа куќа на Кале е откриен

Митревски Д. 2013, 109.

19
Mitrevski D.2016, 21.

21
и комплекс на надворешни огништа и печки како во Малич или во одделни
населби на исток во Горнотракиската Низина (Караново) (Сл. 7).20 За жал, во
другите населби најчесто се откривани само делови од такви надворешни
системи на огништа или фурни – печки, за кои се верува дека служеле за
печење керамика, но уште поверојатно за подготвување храна, леб и
секако жар за внатрешноста на куќите.
Во текот на средната
бронзена доба, керамиката
од Кале ги задржува истите
форми, со одделни декора-
тивни новини, исто како и
ситуациите во Малич III-c.
Радобор, Архонтико, Каста-
нас, до Јунаците и Раскопа-
ница на исток. Тогаш поин-
тензивно почнуваат да се гра-
дат системи за утврдување, за
заштита околу населбите, кои
во претходната рана бронзена
доба беа вистинска реткост.
Како посебна појава од тоа
време на скопско Кале се из-
двојува земјениот бедем со ров
што ја штител среднобронзе-
нодопската населба Кале III,
како и во многу други населби
Сл. 7. Систем надворешни печки од раната бронзена на целата територија северно
доба од скопско Кале (Кале II) од егејскиот свет (Сл. 8).
Како кај населбите по долината на Вардар, така и по Струма се
откриваат истите особености. Поради својата географија и природни
ресурси, таму се издвојуваат населбите по Горна и Средна Струма,
манифестирајќи блискост, но и отвореност за влијанија од север. Така тие
биле во тесна културна поврзаност со истовремените населби во внатреш-
носта на Балканот, до Дунав и карпатскиот басен, поточно со населбите
од кругот на Коцофeни – Костолац II или Бубањ Хум I-d културата, до
Бубањ Хум III. Од друга страна, одделни форми на материјална култура во
тие населби се синхрони со појужните населби, по Долна Струма (од
20
Prendi F.2008,73, fig. 2; Hiller S. – Nikolov V. 1997; Nikolov V.2018, Fig. 2.

22
Крионери до Ситагри и Дикили Таш) или со долновардарските населби
(Килиндир, Вардарофца, Кастанас).21

Сл. 8. Дел од земјениот

бедем од средната
бронзена доба од скопско
Кале (Кале III)

Источната, или тракиска зона во текот на раната бронзена доба проја-

вува најинтензивен и најдинамичен развиток на населбинското живеење.
Секако, тоа е резултат на самата географија, климатски и природни ресур-
си, како и од воспоставените контакти, како со посеверните подунавско-

21
Alexandrov S. 1995, 255.

23
северноцрноморски области, така и со појужниот анадолско-источно-
егејски свет. Таквите влијанија однадвор овозможиле побрз развиток со
интензивирање на металургијата и трговската размена, така што веќе кон
крајот на раната бронзена доба и со почетокот на средната бронзена доба
ќе започне културната диференцираност на тој регион во однос на
останатите. Сепак, и таму во текот на раната бронзена доба се документи-
ра истиот начин на живот и принципи на населбинско живеење. Во
рамничарските делови се користат старите, уште неолитски тумби или
селишни могили, додека во повисоките краишта се јавуваат населби на
природни возвишенија, или т.н хилтоп населби. На тој начин, и таму во
раната бронзена доба можат да се издвојуваат одделни микрорегиони со
локални особености во населбинското живеење. Така на пример, населби-
те – телови во Тракиската Низина, до црноморскиот брег, покажуваат
посебни особености, блиски до таквите населби во Егејска Тракија, но не
и до истовремените населби во Западнородопскиот Регион со долините
на Струма и Неста.
Најголеми погодности за побрз економски и културен развиток во тој дел
на Балканот имала Горнотракиската Низина со долините на Марица и Тунџа.

Сл. 9. Анадолки елементи

од Троја I и II
во Југоисточна Бугарија:
1, 2 Михалич,
3 Асара – Констанција,
4 Езеро
Населбите од најстарата фаза – Езеро (Езеро, Караново, Јунаците,
Галабово, до Ситагри и Дикили Таш на југ) сѐ уште ги користат истите
локации на постарите, енеолитски населби и истата, стара економска
основа.22 Придобивките на новата бронзена доба во таа фаза само се
22
Aleksandrov S. 2018, 87, Map. 1; Nikolov V.2018; Aleksandrov S.2018-a; Bojadzoev J. –

24
најавуваат со влијанија однадвор, било од север или од југоисток (Троја 1).
Така, на темелите на веќе дезинтегрираното енеолитско општество во
Тракија, уште во првата фаза (фаза Езеро) почнуваат да се јавуваат првите
производи отстрана, керамички импорти од југ или одделни, ограничени
форми на луксузен накит и првата металургија на бронза (Езеро, Седлари,
Јунаците, Дикили Таш, Ситагри).23

Сл. 10. Најстариот тумул во Пазок – Елбасан, со централен гроб од раната бронзена доба

Во следната, втора фаза (фаза Михалиќ) и особено во третата фаза

(фаза Кирилово) ситуацијата се менува во насока на сѐ потесно поврзува-
ње на тракискиот простор (Горнотракиската Низина) со анадолско-егеј-
скиот културен круг.24 Во тоа време се јавуваат одредени промени во
населбинското живеење, со постепено утврдување на населбите со посе-
риозни одбранбени системи, а почнуваат да се јавуваат и надворешни т.н.
скални и планински светилишта. Во материјалната култура, поврзаноста
со западноанадолскиот свет стануваат сѐ потесна. Оттаму се шират и се
прифаќаат многубројни нови форми во керамиката (од Троја I и II), но и
нови типови на станбени објекти (Сл. 9). За такви се сметаат долгите
правоаголни градби, неретко апсидални, со стандарден внатрешен инвен-
тар (печки, огништа, питоси-амбар, површини за сушење зрна) (Караново,
Јунаците, Ситагри, Дикили Таш)25 Сите тие елементи во третата фаза ќе

Bojadziev K.2018; Leshtakov K. 2018; Renfrews C – Gimbutas M. – Elster E.1986; Treuil.R. 1992.
23
Vasileva Z. – Minkov P. 2018, 98-103.
24
Pavuk P. 2018, 269.
25
Hiller S. – Nikolov V. 2001, Abb.7,13; Merpart N.J and others 2007, Fig 64,35, Pl. 7, 9, 10,
16; Renfrews C – Gimbutas M. – Elster E.1986

25
почнат да се шират на запад, долж северноегејското крајбрежје кон Теса-
лија и континентална Грција (Тасос, Тороне, Агиос Мамас, Кастанас и
други).26 Кулминацијата на ширењето на западноанадолски елементи ќе
се оствари кон крајот на раната и почетокот на средната бронзена доба,
кога по истата траса ќе се појави т.н. минојска керамика.27

Сл. 11. Поедини примери на тумули од раната бронзена доба од Југоисточна Бугарија:
1 Меричлари, 2 Камен – Сливен

Сл. 12. Керамички наоди од некрополата од раната бронзена доба

во Варош – Прилеп

26
Aslanis 1985, Abb14; Horejs B.2007
27
Heurtley W.A. 1939, 208-211, Fig.78,79; Horejs B.2005; Horejs B.2007

26
 Како заклучок за населбинското живеење на територија северно од
егејскиот свет во раната бронзена доба може да се извлече следниот
заеднички именител. Во рамничарските региони со земјоделски погод-
ности доминираат населби-тумби или телови, кои ги одржуваат старите,
уште неолитски економски традиции. Покрај нив, во одделни планински
окружувања или региони со планинска заднина се востановуваат нови,
сточарски населби. Така, постепено се формираат посебни населбински
системи, од една страна на земјоделските и од друга на сточарските
заедници. Според тоа може да се смета дека општиот населбински, рано-
бронзенодопски систем се развивал во рамките на компактни микроре-
гиони, рамничарски – земјоделски и планински – сточарски. Материјална-
та култура е единствена, со тоа што покомуникативните региони, како на
пример Горнотракиската Низина, остваруваат побрз економски развиток
од останатите и таму уште кон крајот на раната бронзена доба започнало
културното диференцирање.

Сл. 13. План на светилиштето од раната бронзена доба во Пелинце

27
 Некрополи и погребувања

Погребувањата на територијата северно од егејскиот свет, исто како и

населбите се јавуваат во различни типови, поточно во различни погребни
форми и ритуали. И низ погребувањето можеме да следиме како сите
заедници од раната и средната бронзена доба поминуваат низ истите
културни процеси.

Сл. 14. Детаљ од олтарот со ритуалните јами во светилиштето во Пелинце

Во албанската, како и во другите зони, во раната бронзена доба сѐ

уште е присутен стариот обичај на погребување во згрчена (хокер)
положба во рамките на населбите. Но покрај нив се јавуваат и нови, пред
сѐ тумуларни некрополи надвор од населбите. Стариот култен концепт на
погребувања со инхумација во згрчена положба во рамките на населбата,
познати се од Малич, во слоевите од фазата Малич III-а.28 Од друга страна,
се појавува и новиот тумуларен начин на погребување, кој нема претходен
развиток туку за првпат се јавува кон крајот на раната бронзена доба.
28
Prendi F. – Bunguri A. 2008, 194

28
 Сл. 15. Дел од даровите во светилиштето во Пелинце

Оттогаш тумулите го започнуваат својот развиток низ следната фаза

на средната бронзена доба, но и низ останатите помлади праисториски
периоди. Такви се тумулите во Пазок, Тропоје, Пискова, Церује, Дукат,

29
Барч, кои се слични на истовремените тумули во северните делови на
Албанија, но сепак имаат свои посебни белези.29 Оформени се од камен и
земја, на кружна основа, со изразен централен гроб кој се издвојува со
посебна конструкција од останатите секундарни гробови околу него. Тој
бил ограден со кружен ѕид од камења, кој неретко бил отворен на едната
страна, на тој начин формирајќи кус пристап – како дромос до централно-
то погребување, кое претставувало инхумација во згрчена положба,
извршено со закопување во длабока јама (Сл. 10). На подот на јамата и на
самиот скелет често е присуството на црвена боја, за што најубав е
примерот од Пискова. Гробната јама на централното погребување можела
да биде покриена со дрвена конструкција, како во тумулот во Пазок, а до
него неретко се жртвувани животни.
Гробните прилози во тие погребувања наоѓаат свои паралели најмно-
гу во ранобронзенодопските наоди на север, преку Западна Србија (Бело-
тич – Бела Црква до Подунавјето и Панонија.30
Со таквите карактеристики, најстарите тумули во Албанија во голема
мера претставуваат израз на култниот концепт на т.н. кургански народи
од степските области. Се смета дека токму овие тумули најсликовито го
илустрираат последниот продор на степските заедници кон југ, кон крајот
на раната бронзена доба, кога очигледно стигнале и до Албанија.
Слична е сликата на погребните форми и обичаи и на спротивниот
источен или тракиски дел на Балканот, иако тие таму имаат значителна
хронолошка предност. И таму, покрај стариот обичај на погребување во
рамките на населбите (Езеро, Караново, Јунаците, Дјадово) се јавуваат
новите погребувања со инхумација под тумули, со кургански обележја
(Меричлери – Хасково, Медникарово, Камен – Сливен, Дражево – Јамбол,
Венец – Карнобат, Тројаново и други), (Сл. 11).31
Во таа смисла, погребувањето во текот на раната бронзена доба на
тракискиот простор може да се сведе на два основни принципа
манифестирани со погребувања во рамките на населбите и надвор од
населбите, било во рамни некрополи или почесто под тумули – могили.
Трагајќи по суштинските разлики во погребниот ритуал, утврдено е дека
двата начини на погребување имаат свои карактеристични белези. Кај
погребувањата во рамките на населбите (Езеро, Јунаците, Караново,

29
Prendi F. – Bunguri A. 2008, 194, 196-208; Bodinaku N.1982; Andrea Z. 1976, Mirdita Z.
1979; Prendi F.1995
30
Andrea Zh.1975; Prendi F.1982, 214
31
Александров S. 2015, 33-45; Aleksandrov S.2018,90

30
Казнлак, Стара Загора) доминираат погребувања на деца – бебиња, но се
практикувале и погребувања на возрасни, главно под праговите на куќите
или во меѓупросторот во дворовите.32 Покојниците биле положувани во
згрчена или свиена положба, во керамички садови (најчесто кај децата)
или во јами. Таквиот обичај ги поврзува овие погребувања со старата
неолитска традиција, која се одржала кај земјоделските општества сѐ до
раното бронзено време или до конечната промена на тој принцип, со
востановување на новиот, индоевропски начин на погребување.

Сл. 16. Панорама на светилиштето и опсерваторијата во Кокино

Вториот тип на погребувања надвор од населбите е израз на новиот

концепт, кој за првпат се јавува со првите бронзенодопски манифестации на
почетокот на раната, или т.н. „Езеро“ фаза. Се одликуваат со јасни белези на
т.н. јамска култура уште од преодот на IV во III милениум.33 Било да се
организирани во рамни некрополи (Берекетска могила – Стара Загора) или
под могили-тумули, станува збор за погребувања во згрчена (хокер) положба,
32
Лештаков Л. 1992,7-26, Nikolova L. 1995. 271; Aleksandrov S. 2018-a, 302; Merpart N.J
and others 2007, 155-164, Nikolov V.2018, 308
33
Панајотов И. 1989

31
во пространи јами, затворени со дрвени греди, при што покојниците биле
покривани, боени со окер-црвена боја. Мртвите биле придружувани со
разновидни, често луксузни гробни дарови, но и со животински жртвувања.
Распространетоста на рамните некрополи води кон север и кон
Подунавјето, каде што тие се почести (од Девнија и Тополи кај Варна, до
Батин кај Русе), додека во Горнотракиската Низина доминираат могилни
или тумуларни некрополи (Камен, Меричлери, Дражево, Тројаново, Венец
и други).34
Овој тип на некрополи, особено тумулите се појавуваат како туѓа
традиција, со веќе готов, изграден ритуал и погребни обичаи. Најстарите
тумули се сретнуваат во источните делови на Долнодунавскиот Регион
(Кослоген-Белица), уште кон крајот на V и во почетокот на IV милениум,
додека во масовна употреба влегуваат од 3100 до 25000 во т.н. јамска
култура. Оттаму се рашириле кон запад, кон Банат и Унгарија и кон југ,
кон источна Тракија, илустрирајќи крупни миграциски движења. Еднаш
востановениот начин на тумуларно погребување, уште во раната фаза на
раната бронзена доба, ќе се развива на тракискиот простор низ сите
помлади периоди на праисторијата, сѐ до римско време.

Сл. 17. Дел од наодите од раното бронзено доба од Кокино

34
Aleksandrov S.2018, 90; Александров С. 2015, 33

32
 За погребувањето од раната и средната бронзена доба во т.н. маке-
донска зона не постојат доволно податоци за поцелосно согледување. Во
сегашниот степен на истраженост не се познати тумуларни погребувања
со степски елементи, како во соседните зони на исток или запад. Доку-
ментирани се две некрополи со тумули на Халкидик (Криаритси и Скио-
ни), но нивната појава и белези се резултат на други културни механиз-
ми.35 Самиот полуостров Халкидик, како и северноегејските острови прет-
ставуваат посебна културна целина, преодна зона каде што се вкрстуваат,
како анадолски така кикладски и балкански елементи на раната бронзена
доба, па така, таму можат да се сретнат сите тие елементи заедно.
Останатите погребувања во македонската зона или сѐ уште претста-
вуваат гробови во рамки на населбите, како на пример оние во Архонти-
ко, или делови од организирани некрополи надвор од населбите, како
оние во Сервија, Василика – Агиа Параскеви, Ајмама (Агиос Мамас).36 Во
секој случај се работи за инхумација во згрчена позиција, било во питоси
или во цисти од камени плочи. Иако засега се познати мал број погребува-
ња, сепак инхумацијата во згрчена положба може да се смета за основен
ритуал, а појавата на организирани некрополи надвор од населбите за
новина која се воспоставува некаде кон крајот на третиот милениум пред
Христа и во почетокот на вториот.
На територијата на Република Македонија, познат е само еден лока-
литет, каде што се откриени гробови од раното железно време. Се работи
за некропола во Варош кај Прилеп, каде што се откриени десетина
гробови, како дел од поголема организирана некропола.37 Сите погребува-
ња претставуваат инхумации во згрчена положба, во конструкции-цисти
оградени и покриени со камени плочи. Гробните прилози се сведуваат на
само неколку форми на садови, карактеристични за раната бронзена доба
на поширокиот простор на север од егејскиот свет (Сл. 12).
Погребувањето во т.н. македонска зона сугерира дека процесот на
индоевропеизација во тој дел на Балканот се одвивал значително побавно,
поточно дека старата уште неолитска традиција била сѐ уште жива низ
целиот трет милениум пред Христа и особено силна во рамничарските,
земјоделски региони. Конечното стабилизирање на индоевропските
културни вредности се случило кон крајот на III милениум. Тогаш се воста-
новиле првите надворешни, организирани некрополи со погребувања во

35
Asouchidiu end all.1998; Tsigarida – Montazi, 2009
36
Pappa M.- Nanoglou S. 2016,280-284; Akamakis 2009, 193; Pappa 2010, 382-440
37
Китановски Б. 1978, 33-58

33
згрчена положба, во гробови-цисти или големи керамички садови, како
израз на финалната фаза на индоевропеизација на тој дел од Балканот.
Унифицираното погребување со инхумација во згрчена положба во
македонската зона може да се следи на север, сѐ до долината на Јужна
Морава, а таму, во околината на Врање е откриена ранобронзенодопска
некропола со кремации во урни, што веќе претставува израз на друг,
севернобалкански-подунавски концепт на погребување.38 Сепак, во таа
некропола се сретнуваат наоди што припаѓаат на репертоарот, како на
поморавската Бубањ Хум III, така и на пелагониската или Арменохори
група. Со тоа се чини дека токму врањанската област или Јужна Морава со
долината на Пчиња претставуваат преодна зона кон посеверната, т.н.
карпатско-подунавска културна зона.

Култни простори

Посебен феномен во раните фази на бронзената доба претставува

појавата на култните места и светилишта, поврзани, поточно условени од
простори со силна мистична и духовна сила. Тие се најчесто лоцирани во
планинска средина или на самите врвови на доминантни карпести ридо-
ви; во секој случај на простори со посебна геоморфолошка особеност на
теренот. Во раната бронзена доба овие појави можеби не биле толку
изразени и чести како во доцната бронзена доба, но несомнено потребата
за нив била востановена уште во тој период.
Основниот концепт на практикување на религиозните потреби во
таквите светилишта подразбирал користење на определена свештена
површина, пристап до неа, со олтарни структури (од камен или глина),
депоа (најчесто плитки јами) за закопување на вотивните дарови или
остатоците од ритуалните дејства, како и други структури, неретко вдла-
бени во карпа. Сите овие појави биле распространети секаде каде што
теренот тоа го дозволувал, но и самиот го поттикнувал. Во таа смисла,
најчести и најпознати се светилиштата во поширокиот родопски регион,
но и оние во Кумановско-кратовскиот или Прилепскиот Регион, каде што
вулканската морфологија на теренот е силно изразена.
Во т.н. источна, или тракиска зона, во раната фаза на бронзената
доба, сѐ до околу 2500 год. пред Христа сѐ уште не биле востановени
таквите надворешни, скални светилишта, што сугерира дека сѐ уште се
38
Bulatovic A. –Bizjak D.- Vitezovic S. 2016, 71-89

34
практикувале енеолитските верувања и постепено се формирал новиот
религиозен концепт. Ваква е сликата и во останатите региони на север од
егејскиот свет.
Востановувањето на надворешни светилишта на тракискиот простор,
поточно на култните структури како оние во селото Бисер, во селото
Биково кај Сливен или на Татул се случило кон крајот на раната бронзена
доба, поточно во текот на третата фаза на раната бронзена доба (фаза
Кирилово).39 Нивниот мал број во текот на постарите фази на раната
бронзена доба укажува на тоа дека во текот на најголемиот дел од III
милениум постепено се востановувале новите духовни вредности и
култни практики, поврзани со овој тип светилишта. Сепак, во третата
фаза зачестува појавата на свети места на природни карпи или природни
возвишенија, со сите нови елементи на заградено култно пространство (со
ровови и камен) со култни јами, огнишни и олтарни површини (Черна
Гора 1, Драма, Конево), со што конечно бил заокружен новиот бронзено-
допски култен концепт и новите ритуални активности. Со тоа, биле
создадени сите услови за развитокот на бројните т.н. скални и планински
светилишта во следните векови, како оние на Семара, Левка, Радинчево и
другите светилишта од средното и особено од доцното бронзено и раното
железно време, кога тие кулминираат на територијата на Југоисточна
Бугарија и во Родопскиот Регион. 40
Во македонската зона, најдобри примери на култни простори од
раната бронзена доба се светилиштата во околината на Кумановско, во
Пелинце и на Кокино, на кои посебно ќе се задржиме, со оглед на нивната
истраженост и бројност на археолошки податоци што потекнуваат од нив.
Светилиштето во Пелинце било позиционирано долж билото на еден
доминантен срт кој водел до населбинскиот простор на локалитетот
Градиште-Пелинце (Сл. 4 и 13).41 За разлика од населбата на која се
вршени ограничени сондажни истражувања и каде што се откриени слое-
ви од рана бронза, раното железно време и од раната антика, светилиште-
то е целосно истражено. Хронолошки е определено во втората половина
на III милениум пред Христа. Целиот расположлив простор на Пелинце
претставува природно ограничена свештена површина, во чиј центар
доминира кружна градба слична на античките есхари. На кружна основа
од 6 метри во пречник, врз супструкција од ситни камења, оформена била

39
Фол В. 2007; Гоцев A. 2002,51.
40
Фол. В. 2003, 215-228; Радунчева А. 2002,59-80; Фол. В., 2007.
41
Трајковска Л., 1999, Булатовиќ А. – Станковски Ј. 2012; Митревски Д. 2013, 59, сл. 46.

35
олтарна површина со глинен премаз, силно нагорена, која служела како
реципиент. Според анализата на остатоците на згури, на таа површина
било вршено горење на специјална фелспатна руда од непосредната
околината, која при горењето ослободува посебни визуелни ефекти. Не
знаеме кои други активности биле вршени на кружната олтарна површи-
на, но сигурно е дека тие активности ја носеле суштината на ритуалните
дејствија. Околу олтарот биле распоредени помали јами со ситни наоди,
најчесто керамички садови, но и тегови, делови од глинени скулптури,
животински коски и слично (Сл. 14). Садовите можеби содржеле вотивна
храна (според нивната форма и сочуваност), но без сомнение, како и
останатите наоди претставувале остатоци од ритуалните дејствија.
Во секој случај, керамиката од Пелинце покажува единствен квалитет и
фабрикација, што зборува за нејзиното локално производство (Сл. 15). Заста-
пените форми наоѓаат паралели во сите соседни региони, како во репертоар
на поморавската група Бубањ Хум III, така и во тракиската рана бронзена
доба (фаза Михалиќ), исто како и во истовремената керамика по Долен
Вардар (Кастанас, Вардарофца и др.) или во групата Арменохори (керамиката
EBA-III Мандало, постарата бронзенодопска керамика од Радобор и постарa-
та керамика од Архонтико), па сѐ до керамиката од Малич III-b. 42
Истородна керамика со варијанти во изведбата на одделни форми е от-
криена и во соседно Кокино, кое се наоѓа на 20 километри од Пелинце.43
Светилиштето на Кокино е лоцирано на врвот на еден висок вулкан-
ски рид што доминира со сиот околен простор (Сл. 16). Највисокиот дел
претставува карпеста маса со природно седло, зарамнета површина на
која се наоѓаат всечени камени седишта-тронови, пристапни патеки во
карпа, помали околни платформи и маркери во карпа. Сите тие се сметаат
за елементи на праисториска астрономска опсерваторија, но во непосред-
на комуникација со тој, условно кажано астрономски простор, на првата,
северна тераса се откриени други појави.44 Целата тераса била заштитена
со бедем од камења што ја оградувал терасата од надворешната, северна
страна. На тој простор се откриени структури и движни наоди со несомне-
но култен карактер, една голема зарамнета камена површина, најверо-
јатно свештена платформа и бројни култни јами, различни по форма и
димензии. Најчесто биле користени самите вдлабнатини и процепи во
природната карпа, кои биле заградени со поситни камења, исполнувани

42
Д. Митревски, 2013, 60, сл. 57.
43
Станковски Ј. 2007; Митревски Д., 2013, 58.
44
Stankovski J. 2002.

36
со садова керамика, камени алатки, глинени фигурини, коски од домаш-
ни животни и други прилози, затворани со насипување на земја и поситни
камења (Сл. 17). На тој начин на Кокино имаме јасно издвоени два дела,
астрономска опсерваторија и бронзенодопско светилиште, при што
најголемиот дел од археолошкиот материјал е поврзан со светилиштето.
Астрономската опсерваторија и светилиштето на Кокино биле тесно
поврзани, на што укажува еден посебен наод откриен на просторот на
светилиштето. Се работи за керамички сад на кој е врежана претстава на
движењето на сонцето на хоризонтот меѓу планинските врвови (Сл. 18).
Појавата на т.н. скални светилишта и астрономска опсерваторија на
исто место не е редок случај, и се јавува на многу поширок простор во тоа
време. Ситуацијата на Кокино, по своите формални и хронолошки
карактеристики е најблиска со светилиштето и опсерваторија Харман
Каја, во близина на Момчилград во Родопите (Сл. 19).45
Според откриените движни наоди, неспорно е дека светилиштето во
Кокино било во употреба од крајот на раната бронзена доба до доцната брон-
зена доба. Нивната стратиграфска позиција на теренот не е сосема извесна,
но сепак меѓу бројните наоди, особено во керамиката, по своите типолошки
белези, како најстари јасно се издвојуваат форми на садови типични за
крајот на раната бронзена доба (Сл. 17). Истите форми се сретнуваат на
пошироката територија, од Јужна Морава до Егејското Море и од Албанија до
Црното Море кон крајот на раната и почетокот на средната бронзена доба.
Светилиштата во Пелинце и Кокино се само најистражените свети-
лишта од кои потекнуваат најголемиот број археолошки наоди. Повеќето
светилишта, поради карактерот на нивните локалитети, на кои не се
граделе посебни архитектонски градби, без перманентна употреба, што
значи без јасно стратифицирани наоди, нудат многу помалку податоци.
Така, слични мистични простори во служба на религиозните потреби на
бронзенодопското население се сретнуваат и во прилепскиот карпест
терен, но и во виничкиот планински простор.46
Интересни се остатоците од ранобронзенодопско светилиште на
Коколов Рид кај Виница, каде што се сретнуваат елементи и наоди што
наоѓаат паралели во Пелинце, но и на исток, во истовремените свети-
лишта на тракиската територија. Светилиштето било организирано на
еден доминантен планински срт, со полагање на вотивни дарови околу
највисоката кружна структура на теренот (Сл. 20). За жал, движните

45
Фол. В. 2007, 206-210.
46
Stankovski J. – Temelkovski A.2017, 47.

37
наоди, иако мошне индикативни, најчесто се откривани во секундарна
положба (Сл. 21). Со востановувањето на ова светилиште бил одреден
култниот карактер на тој простор, кој подоцна, кон почетокот на железно-
то време бил користен за погребување под тумули.47
Очигледно, локациите на ваквите култни простори биле специјално
одбирани, при што требале да одговорат на потребите за комуницирање
со боговите. Редовно биле користени елементите на природната околина,
било да се работи за култни структури на доминантни планински
позиции, високи карпести површини со објекти длабени во карпа или за
пештерски структури. Сите тие светилишта пројавуваат слични карак-
теристики и сведочат за единствените духовни потреби и механизми на
нивно практикување на целиот простор северно од егејскиот свет, во
текот на раната и средната бронзена доба.

Керамика и други ситни наоди

Најсилен израз на материјалната култура на раната и средната

бронзена доба е керамиката. Со исклучок на одделни луксузни, златни
или сребрени предмети, главно накит што се јавува како внес однадвор, и
тоа само во специјални ситуации, керамиката е вистински индикатор за
карактерот и белезите на материјалната култура на раната бронзена доба.
Нејзиното физиономирање низ раните фази на бронзената доба најдобро
го отсликува процесот на формирање на новиот културен концепт.
Ранобронзенодопската керамиката во основа покажува единствени
вредности на целата среднобалканска зона, така што претставува
заедничка база од која ќе се развива целата керамографија низ следните
фази од бронзеното и низ железното време. Се формирала локално низ
раните фази на бронзената доба, на темелите на заедничкото балканско-
енеолитско керамичко наследство.
Eдинствени посериозни влијанија отстрана се сретнуваат во источно-
тракискиот простор, каде што во подоцнежните фази на раната бронзена
доба се јавуваат елементи, главно од Троја II или долж северноегејската
брегова линија, каде што кон почетокот на средната бронзена доба се јавува
т.н. минојска керамика. Во секој случај, во текот на третиот милениум пред
Христа, новото керамичко производство целосно ќе се стабилизира.

47
На Јулија Иванова, раководител на истражувањата на Коколов Рид – Виница ѝ
изразувам благодарност за информациите и увидот во документацијата.

38
 Во основа, на целата територија северно од егејскиот свет, раноброн-
зенодопската керамика ја карактеризира значајно симплифицирање на
формите и силно редуцирани декорации, во однос на претходната енео-
литска керамика. Доминираат грубите, главно складишни и огнишни
садови, додека луксузната трпезна керамика е мошне ограничена. Нивно-
то декорирање е сведено на едноставните техники, главно со врежување,
пластични додатоци, отпечатоци од прсти и механичко мазнење, без
софистицираните техники на боење.
Речиси сите форми на садови го започнуваат својот развиток во
раната бронзена доба и се развиваат низ следните фази на бронзената
доба, во основа на истиот начин и по истите принципи, во сите региони.
Во таа смисла, од Јадранското до Црното Море се сретнуваат истите
основни керамички форми, како на пример: кантаровидните садови,
бокалите, чиниите, чашите, амфоровидните форми и бројните складишни
садови (Сл. 22). Одделни форми ќе исчезнат во текот на доцната бронзена
доба, но најголемиот број ќе остварат богат типолошки развиток, со
бројни локални варијанти и посебни ликовни белези, карактеристични за
одделни групи, опстојувајќи сѐ до крајот на железното време.
Најсилно производство на керамика се сретнува во регионите со
изразени земјоделски предиспозиции и силна неолитска традиција, какви
што се Тракиската Низина, Солунскиот Регион, Корчанската Долина или
Пелагониската Рамница. Во тие региони новата керамиката остварува
најдинамичен развиток кон крајот на раната бронзена доба. Во таа
смисла, најубав пример е ситуацијата во Пелагонија, на локалитетот
Тумба-Радобор. Таму е откриена една исклучителна појава на масовно
керамичко производство, најверојатно за задоволување на потребите на
сите околни населби.48
Населбата во село Радобор кај Битола претставува вообичаена Тумба
која била во употреба од неолитот до средната бронзена доба. Кон крајот
на раната и на почетокот на средната бронзена доба го остварува својот
највисок културен и економски дострел, како една од најмоќните населби
во рамките на пелагониската група или т.н. група Арменохори.49 Од тоа
време, во населбата се откриени големи печки за печење на голема
количина керамички садови (Сл. 23). Во една од нив се откриени неколку
стотици садови, од последното полнење на печката, и тоа во изворна

48
Митревски 2013, Митревски Д. Сл. 44 и 45, 61
49
Garasanin M. 1982, 172; Garasanin 1993; Heurtley W.A. 1939; 192-198; Митревски Д.
2013, 56.

39
положба. Нивната фабрикација е единствена, главно црвено печени
садови, со површинско мазнење, без некоја посебна декорација. Репер-
тоарот на застапените форми подразбира бројни варијанти на десетина
основни форми, со што е остварено производство што значително ги
надминува потребите на самата населба (Сл. 24). Според бројноста на
варијантите, квалитетот и квантитетот, керамиката од Тумба Радобор ја
експонира таа населба како вистински керамички центар, кој на почето-
кот на средната бронзена доба ги произведувал речиси сите керамички
форми што се јавуваат на поширокиот простор на т.н. група Арменохори
(Висок Рид – Букри, Тумба – Кравари, Тумба – Карамани, Тумба – Армено-
хори до Мандало и Архонтико).
Како носечки манифестации во керамиката на тоа време, истите
форми се сретнуваат и во соседната, т.н. маличка или корчанска група
населби (Малич III-б и ц, Совјан и др.), во скопско-кумановската група
(скопско Кале, Пелинце, Кокино, Лопате), и во долновардарските (Килин-
дир, Чаушица, Кастанас) и солунски населби (од Саратсе до Агиос Мамас).50
Во исто време и тракискиот простор поминува низ истите процеси и
механизми на формирање на бронзенодопската керамографија, со тоа што
влијанијата однадвор одиграле значајна улога таму. Ова особено се
однесува на долината на Марица и Горнотракиската Низина во третата
фаза на раната бронзена доба (фаза Кирилово), кога веќе биле засилени
контактите со западноандолскиот и егејскиот простор, со Троја II и III. Како
резултат на вклучување на таа територија кон главните тогашни трговски
патишта што го поврзувале западноанадолскиот и источноегејски свет со
Средна Европа, се јавуваат првите импортирани садови работени на витло
и нивни локални копии. Тоа е особено изразено на одделни пунктови што
се сметаат за први трговски колонии на тој пат, како Михалиќ, Галабово,
Асара Констанција.51 Со тие процеси се наметнуваат повисоки критериуми
во локалното керамичко производство, со што, источнотракискиот простор
почнува да се издвојува со посебни локални белези. Без тие контакти,
останатите поконзервативни области, на запад кон Струма, Вардар и
Албанија, сѐ уште биле втемелени на старите локални традиции и
контактите со север, со тамошните среднодунавски и централни балкански
култури (Доцен Вучидол, Костолац, Бубањ Хум II и III и слично)52

50
Prendi F. 1982, Fig. 38, Fig. 39, 212-215; Heurtley W.A. 1939, 166-192; Aslanis J.1985, 204
51
Aleksandrov S. 2018, 93
52
Aleksandrov S.1995; Aleksandrov S. 1998, 223-233; Митревски Д. 2013, 59-61 Prendi
F.1982, 214

40
 Сл. 18. Фрагмент од сад
со врежана астрономска претстава
од Кокино

Сл. 19. Панорама

на светилиштето
во Харман Каја
на Родопите (според В. Фол)

Во секој случај, може да се заклучи дека керамографијата на раната

бронзена доба се востановувала постепено на целата територија на север
од егејскиот свет. Веќе кон средината на третиот милениум во целост и
насекаде биле напуштени старите енеолитски критериуми и конечно било
изградено новото бронзенодопско производство, со редуцирани форми,
главно во монохрамен стил и дизајн. Таа покажува слични белези на
целата територија и суштински се разликува, како од подунавско-карпат-
ското керамичко производство, уште повеќе од истовремената керамика
од егејскиот басен. Компаративната табела на развитокот на основните
керамички форми низ раната и средната бронзена доба на целата терито-
рија северно од егејскиот свет тоа најилустративно го покажува (Сл. 22).
41
 Покрај керамиката, и другите ситни предмети што се откриваат, пред
сѐ, како инвентар во куќите од раната и средната бронзена доба, на
истиот начин го изразуваат единствениот начин на живот, истото ниво на
културен развиток, како и заедничкиот карактер и белези на материјална-
та култура. Вообичаено во куќите се откриваат керамички прешлени за
вретено, тегови за разбој и разни алатки, секогаш изработени од локален
камен или коска. Изработката на фигурини е сведена на минимум, така
што досега се познати само неколку, крајно стилизирани антропоморфни
фигурини (Малич, Радобор, Мандало, Пелинце и др.), (Сл. 25).

Сл. 20. Панорама на локалитетот Коколов Рид кај Виница

Од друга страна, металургијата се развивала со различна динамика.

Во регионите на запад се познати само ретки бронзени предмети открие-
ни на само неколку населби.
Интересни податоци за првата бронзенодопска металургија потекну-
ваат од населбата Тумба – Кравари кај Битола. Таму се откриени слоеви од
неолитот до раната бронзена доба, при што од раната бронзена доба
потекнуваат една бакарна секира, калап за леење на таа форма и камена
секира (Сл. 26).53 Аналогни бакарни секири (3) се познати и од раната
бронзена доба во Албанија. како и една секира од Мандало или одделни

53
Симоска Д. – Санев В. 1976, 48, сл. 229-23, Митревски Д. 2013, сл. 43, 57.

42
ситни предмети и остатоци од металуршка дејност во Килиндир кај
Кукуш.54 Сите тие јасно сугерираат дека во текот на раната бронзена доба
во тие региони постоела локална металургија, но сѐ уште на бакар.

Сл. 21. Дел од наодите

од ранота бронзена доба
од Коколов Рид

Сл. 22. Компаративна табела на основните форми на керамика од раната бронзена доба во:
1 Албанска зона, 2 Македонска зона, 3 Бугарска зона
54
Prendi F.1995, 244, Tafel 1, Heurtley W.A. 1939, Casson S.1926, Pl.VIII-.3; Papaeftimiu A.-
Pilali A. 1997, Fig. 60.

43
 Сл. 23. Теренска ситуација и реконструкција на печка за керамика од Тумба – Радобор
(според М. Василева)
Наспроти тоа, на тракискиот исток, уште во раните фази на раната
бронзена доба се сретнуваат многу повеќе бронзени предмети, најчесто
алатки и оружје, кои во населбите можат да се најдат заедно со калапи за
нивно леење, како оние од Езеро или Карнобат или јасни остатоци од
44
металуршка дејност како во Ситагри и Дикили Таш.55 Покрај нив, уште
почести се предметите од благородни метали, но главно како донесени
однадвор во раните могилни погребувања како Венец, Дражево, Камен,
Тројаново (Сл. 27).56 Токму тие сведочат за функционалноста и улогата
што ја имале старите комуникации север-југ, во појавата и развитокот на
металургијата во Горнотракиската Низина и воопшто, во Југоисточна
Тракија. Благодарение на тоа, веќе во третата фаза на раната бронзена
доба се интензивира локалната металургија со користење и на калајна
бронза, за во текот на средната бронзена доба, тракиската област да
доживее вистински процут на производството на предмети од бронза и на
златарството. (Овчарци, Изворово, Дабане и други) – (Сл. 28).57 Секако,
таквиот прогрес се должи не само на контактите со Долно-дунавскиот и
во Карпатскиот Регион туку и на веќе востановените влијанија од југ, од
анадолско-егејскиот свет. Сликата е всушност иста како и со развитокот
на керамографијата на тоа време.

Сл. 24. Избор на наоди од средното бронзено доба од Тумба – Радобор

Во таа смисла, колку повеќе се оди на запад, металното производство

и луксузниот накит се поретки, така што најзападните такви наоди се
наодите од Петрич и од Рупите, во долината на Долна Струма. (Сл. 2).
55
Branigen K. 1974, 36, p 18-19; Aleksandrov S. 2018 –a, Fig. 2; Treuil.R. 1992, 116.
56
Aleksandrov S.2018-e, 32; Iliev I.-Bakardzhiev S. 2018, 325; Georgieva R. and others 2018,
329; Dimitrova D.2018, 317.
57
Hristov M.2018, 335-340; Aleksandrov S.2018-e, 368; Brislavov B. 2018, 371.

45
Оттаму се познати две остави на предмети од злато, сребро, електрон и
бронза, чија појава, според застапените форми, несомнено е резултат на
трговските движења и на непосредните контакти, како со север така и со
југ, долж старата комуникација во долината на Струма.58
Сликата за развитокот на ранобронзенодопската материјална култу-
ра е всушност слика на конечното востановување на културниот концепт
на новата бронзена доба, кој во основа ги има индоевропските вредности.
Натамошниот развиток на тие вредности без некои позначајни промени и
новини нѐ води и низ средната бронзена доба. Поради тоа, дистинкцијата
меѓу раната и средната бронзенодопска материјална култура насекаде е
тешко воочлива. Притоа, мора да се истакне дека поради своите ресурси
и надворешните контакти, тракискиот простор остварил најбрз културен
и општествен развиток, така што уште во средното бронзено време таму
може да се смета на појава на одредена племенска елита. Гробови на таква
елита (Изворово, Камен, Овчарци и др.) не се јавуваат во позападните
региони, кои биле со многу послаба економска основа. Сепак, одделни
форми на ситен накит, како златни и сребрени обетки од типот т.н. „левкас“
и други слични на нив, сведочат за единствениот вкус и потреби на целата
територија од Подунавјето до Егеја и од Јадранското до Црно Море.

Сл. 25. Теракотни фигуринки од: Сл. 26. Бакарни секири, камена секира и
1 Пелинце, 2 Кокино, калап, наоди од Тумба – Кравари
3 Радобор, 4 Мандало, 5 Малич

58
Aleksandrov S. – Hristov M. 2018, 332.

46
 Веќе во следната фаза на доцната бронзена доба ќе се востановат
нови, посериозни контакти и културни влијанија однадвор, особено од југ
и од микенскиот свет, кои значајно ќе ја збогатат и ќе ја модифицираат
локалната култура. Со тоа ќе започне посериозното етно-културно дифе-
ренцирање на заедниците северно од егејскиот свет.

За процесот на индоевропеизација
и културна диференцијација

Колку и да претставува слика на едно хетерогено општество, сликата

за раната и средната бронзена доба на север од егејскиот свет, сепак,
зборува дека заедниците од таа територија, иако со различна динамика,
поминувале низ исти културни и социјални процеси. Тие биле суштински
различни од оние процеси кои во егејскиот басен ја формирале киклад-
ската култура и минојската цивилизација. Импулсите за таквиот карактер
на раната и среднобронзенодопската култура во најголема мера доаѓале
од север, поврзани со процесот на индоевропеизација на Балканот. Тие се
темелеле на веќе разработените енеолитски релации во рамките на
заедничкиот подунавско-балкански енеолитски комплекс, секако приспо-
собен на новите климатски, социјални и културни услови.
Формирањето на бронзенодопскиот културен концепт се одвивало
побрзо на тракиската територија, каде што структурата на населбинскиот
систем покажува елементи на социјална трансформација уште во
четвртиот милениум. Таа започнала уште кај старите повеќеслојни насел-
би (Езеро, Караново, Јунаците, Дјадово и други), со имплементирање на
нови културни елементи, најпрво во материјалната, а потоа и во духовна-
та култура.59 Веќе кон средината на раната бронзена доба, населбите на
тракискиот простор, поттикнати од новите потреби за заштита, почнуваат
да се утврдуваат и да се јавуваат нови населби на природни доминантни
возвишенија, како и пештерски населби.
Истите типови населби од раната и од средната бронзена доба се
присутни и во останатите региони, во зависност од геоморфологијата и од
економските потенцијали на средината. Така, во рамничарските и земјо-
делски области присутни се населбите-телови, или тумби (во Корчанско,
Пелагонија, по Долен Вардар или во Солунско).

59
Aleksandrov S. 2018, 87.

47
 Сл. 27. Наоди
на луксузен
накит од:
1 Тројаново,
2 Венец,
3 Дабане

Сл. 28. Избор на поедини бронзени и златни наоди од:

1, 2 Дбане; 3, 4 Овчарци; 5, 6, 7, 8 Изворево
48
 Во повисоките, сточарски региони, населбите се лоцирани на природ-
ни возвишенија, како: Топојан, Мазхица, Ајани, скопско Кале, Пелинце,
Перник, Радомир, Дјаково, Михалиќ, Ситагри, Дикили Таш итн. Во регио-
ните со предиспозиции за користење на природните засолништа се сретну-
ваат пештерски населби како оние во Албанија: Трен, Бење, Катундас,
Кониспол, Незир или во Родопите: Јагодина, Триград, Кошница и други.
Земјоделските средини каде што т.н. индоевропско влијание било
значително послабо, како на пример во Пелагонија, Долна Струма и во
Солунско, иако во нови услови, го продолжуваат стариот, сѐ уште неолит-
ски и енеолитски начин на живот, постепено и мошне бавно прифаќајќи
ги критериумите на новото време. Крајно ограничените контакти и
влијанија отстрана оставиле простор за продолжен живот на старите
вредности, кои ќе се негуваат до длабоко во бронзеното време.
Според тоа, може да се заклучи дека теориите за продор на сточарско
население од североисток не само што не се застарени, ами наоѓаат
потполна потврда во населбинската структура, организацијата и каракте-
рот на населбинското живеење во текот на раната бронзена доба на
целата територија северно од егејскиот свет. Можеби тие теории се малку
пренагласени доколку се инсистира на силна инвазија, на растурање на
енеолитската популација, или целосна смена на населението. Но, секако
тоа не бил случај, бидејќи во сите сегменти на животот се детектираат
истите појави кои поттикнуваат еден долготраен процес на мешање на
автохтоното, во основа земјоделско и новото, сточарско-номадско населе-
ние. Во помладите фази на раната бронзена доба, тој процес резултирал
со конечно формирање на новиот бронзенодопски етно-културен супстрат.
Новите етнички елементи изразени преку културните новини што се
појавуваат уште во најраните фази на раната бронзена доба пристигаат
несомнено од северо-исток, од источното Подунавје и северното Црно-
морје, најпрво во регионите на тракиските рамници и рудоносни области
во Југоисточна Бугарија, а подоцна и на запад, интегрирајќи се со старата
енеолитска популација.
Таквиот процес е најзабележлив во сферата на погребувањето. Во
раната бронзена доба се сретнува разноликост на погребни форми и
ритуали, но токму таа разноликост претставува заеднички именител за
целата територија северно од егејскиот свет. Сепак, со стабилизирањето
на бронзенодопскиот (индоевропски) погребен концепт се востановува
единствениот ритуал на инхумација во згрчена положба на целата терито-
рија, како во тумуларните така и во рамните некрополи. Притоа, во регио-
ните изложени на продорот на заедници од јамската култура се стабили-

49
зира могилниот начин на погребување, најмногу во тракиската и албанска
зона (Пазок, Пискова, Водхин, Бајкај, Меричлери, Дражево и слично).60
Процесот на ширење на елементите од јамската култура преку вове-
дот на новиот начин на погребувања во згрчена (хокер) положба, боење со
црвена боја и покривање на јамата со дрвени греди се одвивал постепено,
од Источното Подунавје кон запад и југ. Таквите погребувања вообичаено
се поврзуваат со степското население и со неговите преселби, а се
јавуваат во рамни или многу почесто во могилни – тумуларни некрополи.
Таквата двојност најверојатно не се должела толку на етничките колку на
економско-социјалните разлики. Во таа смисла, могилните или тумуларни
погребувања на Балканот се сметаат за најсилен израз на новото, патри-
јархално организирано, степско-сточарско население. Ако е тоа така,
тогаш лесно може да се следи процесот на нивно ширење кон југ на
територијата северно од егејскиот свет.
Ширењето кон југ, не само на могилните погребувања туку и на други-
те елементи што произлегуваат од т.н. јамска култура, во секој случај се
одвивало нерамномерно и со нееднаков интензитет, и тоа долж две
гранки, источна и западна. Источната гранка водела директно од регио-
нот на Северното Црноморје и Источното Подунавје кон Горнотракиската
Низина, каде што најрано се појавуваат и се одомаќинуваат.61 Тие со
право се сметаат за туѓа традиција и потврда на тезата за миграции на
степското население. Таму, нивниот продор бил најран и најинтензивен.
Масовно се појавуваат уште во раната фаза на раната бронзена доба, или
од 3100 до 2500 пред Христа (Камен – Сливен, Меричлери – Хасково, Троја-
ново – Раднево, Дражево – Јамбол, Венец – Карнобат и други).62
На спротивната, западна страна, истите појави се шират кон југ откако
прво ќе продрат во панонскиот и во средноподунавски простор. Оттаму,
продолжиле кон Јадранот, од каде долж источнојадранскиот брег, дури кон
крајот на раната бронзена доба или во средно хеладскиот период се раши-
риле во јужните делови на Албанија и кон Средна Грција.63
По долината на Вардар, по долна Струма, во Пелагонија или по
Халијакмон, сѐ до морето, не се познати могилни-тумуларни погребува-
ња со степски карактеристики. Во таа зона, во текот на раната бронзена
доба се практикувало погребување со згрчена положба во јами и нај-
60
Prendi F. Bunguri A, 2008, 196-208; Iliev S. 2018, 318; Iliev I. – Bakardzhuev S. 2018, 325.
61
Панајотов И. 1989.
62
Aleksandrov S. 2018, 90; Iliev S. 2018, 318; Iliev I. – Bakardzhuev S. 2018, 325; Georgieva
R. and others 2018, 329; Dimitrova D. 2018, 316.
63
Hammond N.G.L. 1976; Prendi F. – Bunguri A. 2008, 196.

50
често во керамички садови, како израз на сѐ уште активните стари,
праисториски обичаи.
Интересно е тоа што во продолжение, на север, по долината на
Морава до Подунавјето, сликата е слична. И таму сѐ уште се практикувале
старите обичаи на погребувања во садови, со тоа што таму доминантен
ритуал била кремацијата. На основа на тоа, целата територија од Поду-
навјето до Егејското Море, долж Моравско-вардарската долина може да
се подели на два дела. Во северните, поморавски делови кои гравитираат
кон Подунавјето се практикувала кремацијата, додека во јужните, повар-
дарски делови кои се отворени кон Егеја, вообичаена била инхумацијата.
Така востановените основни погребни ритуали ќе се негуваат и низ сите
следни праисториски периоди.
Следејќи ги појавите во сферата на погребувањето во текот на раната
бронзена доба, најсликовито се покажува дека процесот на индоевропеи-
зација не се одвивал рамномерно и уште помалку едновремено. Тој ја
покривал целата рана бронзена доба, при што, тракиската зона и хроно-
лошки, и економски, и социјално предничела во однос на другите две
зони. Наспроти тоа, заедниците по долината на Вардар и македонските
рамници биле најотпорни на прифаќање на индоевропските придобивки.
Ваквата слика, која произлегува од населбите и од погребувањето, ја
поддржуваат и останатите културни појави од раната бронзена доба на
север од егејскиот свет, како што се формирањето и стабилизирањето на
новите религиозни верувања и практики, поврзани со т.н. планински и
скални светилишта и секако, востановувањето на новата бронзенодопска
материјална култура.
Кон крајот на третиот и во првите векови на вториот милениум,
индоевропските вредности веќе биле стабилизирани на целата територи-
ја од Јадранското до Црното Море. Така, среднобронзенодопските заедни-
ци со слична генеза создале и слична, заедничка културна основа за сите
новини и културни промени што ќе се случат нешто подоцна, со ширење
на микенската култура на север, во текот на доцната бронзена доба.
Тогаш, влијанијата од егејскиот југ за првпат ќе бидат доволно силни за да
одиграат значајна улога во натамошниот локален развиток на одделни
заедници. Всушност, со тие влијанија ќе биде нарушен дотогашниот, во
голема мера единствен бронзенодопски развиток и ќе започне процесот
на посериозно етно-културно диференцирање меѓу заедниците на целиот
простор северно од егејскиот – микенски свет.

51
 Глава II
ДОЦНО БРОНЗЕНО ВРЕМЕ
НА СЕВЕР ОД МИКЕНСКИОТ СВЕТ

Највисок дострел на балканската бронзена доба секако била појавата

на брилијантната микенска цивилизација во континентална Грција. Во
нејзина длабока сенка останале многубројните локални култури, во
внатрешноста на Балканот. Сепак, одделни балкански региони оствариле
одредени контакти и релации со микенскиот свет, со што успеале да
обезбедат побрз економски и културен развиток и со тоа да се издвојат од
другите. Во таа смисла, сликата на Балканот во доцната бронзена доба ја
формираат три јасно издвоени културни зони, гледајќи од југ кон север.
На крајниот југ се издвојува т.н. јадро на микенскиот свет, или областите
како Пелопонез, Атика и Беотија, каде што бил востановен и во целост
развиен микенскиот општествен, економски, културен и религиски
систем. Тие вредности нешто подоцна биле проширени на север, во Теса-
лија, како зона на микенска периферија, со што во основа била заокруже-
на територијата на т.н. микенски свет.64
На север од таа територија се простира втората зона, или областите
од албанскиот брег на Јадранското Море, до западниот брег на Црното
Море на исток. Во основа, таа територија била надвор од каква било
микенска интеграција, потпрена на локалната културна традиција, тесно
врзана за посеверните области на Централен и Северен Балкан. Сепак, во
одредени микрорегиони се шират директни влијанијата на микенската
култура, кои ќе одиграат значајна улога во културниот развиток на
тамошните локални заедници (Сл. 29).
Третата зона ги опфаќа северните области на Централен Балкан до Поду-
навјето и регионите северно од Стара Планина до карпатските простори. Таа
зона е органски и традиционално поврзана со карпатско-подунавскиот басен и
во неа се сретнуваат само одделни, индиректни елементи од микенската култура.
64
Kilian K. 1988, Fig.1; Feuer B. 1983.

52
 Секако, нашиот интерес е насочен кон втората зона, каде што во
текот на доцната бронзена доба продолжило негувањето на локалните
вредности од претходните фази на бронзената доба, но се остварува и
првиот непосреден контакт со егејскиот свет на бронзената доба. Се
смета дека првите егејски елементи на север се јавуваат уште со крит-
ската талесократија, на што упатуваат одделни наоди во Албанија и долж
црноморскиот брег.65 Сепак, вистинските непосредни контакти со југ
доаѓаат со продорот на микенска стока на север. Тоа е одбележано со
појавата на првите микенски импорти на разни типови микенско оружје,
пред сѐ мечеви, како на пример мечевите од Пазок, Мати, Водхин на
запад или таквите наоди од Драма – Јамбол, од Смољан или Разград на
исток66. Токму со најраниот микенски увоз бил отворен патот за сите
општествени, економски и културни новини што ќе следат, со што била
најавена новата развојна фаза на доцната бронзена доба.

Сл. 29. Карта на распространетост на локалитети од доцното бронзено доба:

1 Бајкај, 2 Водхин, 3 Пискове, 4 Продан, 5 Бенје, 6 Дукат, 7 Влора, 8 Вајзе, 9 Пазок, 10 Малич, 11 Сов-
јан, 12 Барч, 13 Трен, 14 Бубушти, 15 Гревена, 16 Ајани, 17 Аг. Димитриос, 18 Аг.Мамас, 19 Крит-
сана, 20 Тумба, 21 Саратсе, 22 Ассирос, 23 Кастанас, 24 Вардарофца, 25 Чаушица, 26 Килин-
дир, 27 Мрдаја, 28 Вардарски Рид, 29 Габревци, 30 Мали Дол, 31 Уланци, 32 Водоврати, 33 Чаш-
ка, 34 Брвеница, 35 Соње, 36 скопско Кале, 37 Кокино, 38 Крсто Покровник, 39 Каменска Чука,
40 Бресто, 41 Сандански, 42 Копривлен, 43 Феја Петра, 44 Ехоки, 45 Потами, 46 Седлари 47 Ада-
та, 48 Перуштица, 49 Јунаците, 50 Драгојна, 51 Харман Каја, 52 Татул, 53 Ада Тепа, 54 Гор-
ски Извор, 55 Бисер, 56 Пловдив, 57 Куш Каја, 58 Долно Луково, 59 Сливен, 60 Јамбол

65
Samsaris D. C. 1989, 167, Prendi 1982, 216, Fig. 40.
66
Prendi 1982, 224, Fig. 41; Jung R. 2018, 242-248, Map. 1, 2.

53
 Сл. 30. Реконструкција на палафитната населба во Малич (според Ф. Пренди

Почетоците на доцната бронзена доба на целата територија северно

од микенскиот свет можат да се позиционираат кусо време по појавата на
првите микенски производи, или некаде околу средината на вториот
милениум пред Христа. Тие предмети го отвориле патот за културни
влијанија од егејската доцна бронзена доба, но само во одредени микро-
региони, оние што биле од посебен микенски интерес. Такви биле доли-
ните на главните реки, кои од морскиот брег воделе до одделни региони
во внатрешноста што поседувале изразени природни ресурси. Притоа,
микенското општество или првите микенски трговци и авантуристи биле
заинтересирани главно за руда и дрво. На тој начин биле пробивани
новите комуникациски линии, по кои ќе се одвиваат трговските движења,
а кои во исто време ќе го овозможат подемот на рударската и металурш-
ката дејност во тие региони. На сето тоа треба да ги додадеме и ново-
настанатите климатски услови, кои исто така предизвикале одредени
културни и економски промени, со што можеме да ги заокружиме основ-
ните фактори во креирањето на новата страница на доцнобронзено-
допскиот развиток на заедниците непосредно на север од егејскиот свет.
Во таквиот контекст, мошне јасна е дистинкцијата меѓу регионите
низ кои циркулирале културни елементи од микенскиот југ и поконзерва-
тивните региони, до каде што микенските влијанија воопшто не стигнува-
ле. На тој начин, во текот на доцната бронзена доба, одредени региони
54
почнале да се издвојуваат со свои посебни локални белези, со што всушност
започнал процесот на етаблирање на нивната културна посебност.
Во секој случај, на целата територија северно од егејскиот или микен-
ски свет, во текот на доцната бронзена доба се документира значително
зголемување на бројот и разновидноста на локалитетите во однос на
претходното средно бронзено време. Се јавуваат различни типови на
населби, различни форми на погребување и разлики во практикувањето
на култните потреби, пред сѐ, како резултат на различните геоклиматски,
економски и културни погодности. Сепак, општата слика за доцното
бронзено време ја формираат, во основа, два културни сегмента. Фунда-
ментот е во локалната рано и среднобронзенодопска култура и во разви-
токот на традиционалните вредности, врз што во одредени региони биле
надградени контактите и влијанијата од егејскиот свет на доцната бронзе-
на доба, поточно одредени елементи од микенската култура.

Локалната култура на доцното бронзено време

Доколку ги оставиме настрана микенските влијанија, тогаш ќе го

добиеме чистиот карактер на локалната доцнобронзенодопска култура.
Јасно ќе се види дека таа била сѐ уште цврсто потпрена на традиционал-
ните вредности, со што во голема мера покажува слични манифестации
на целата територија на север од егејскиот свет. Единствените вредности
на таа култура се отсликуваат во низа заеднички моменти, какви што се:
заедничките форми и принципи на населбинското живеење, единстве-
ниот модел на заокружување на локалните погребни обичаи, единствени-
те религиозни потреби со развивање и практикување на специфични
култни простори и светилишта и секако, заедничките основни форми на
материјалната култура.

Населби и некрополи од доцното бронзено време

Во населбинското живеење на целата територија низ доцната бронзе-

на доба се бележи значително зголемување на бројот и типовите на насел-
би, така што се сретнуваат: палафитни населби, населби-тумби, населби
на врвови, отворени или утврдени населби, рударски, пештерски, или т.н.
стражарски населби. Различните позиции и типови на населби биле
условени од низа фактори, пред сѐ од различните геоклиматски услови,

55
различните погодности за развивање на одредени стопански гранки, како
и од различните можности за воспоставување контакти и влијанија однад-
вор. Сите тие ја поттикнале потребата за нови принципи во населбинско-
то живеење и нови населбински организации.
Новите климатски услови во вековите од доцната бронзена доба
подразбираат остварување на температурен максимум, по перманентното
затоплување на климата67. Тоа неминовно предизвикало зголемување на
водените површини, а намалување на површините погодни за земјоделие.
Така, во одредени региони, главно во езерските области, на сметка на
дотогашните земјоделски населби неопходни биле нови типови на насел-
би, поточно организирање на палафитни живеалишта, со рибарството
како доминантна економија. Најдобри примери за тоа се ситуациите во
Корчанската Котлина со Маличкото Езеро, но и во Охридско-преспан-
скиот и Дојранскиот Регион. Најпознати населби на Маличкото Езеро во
Корчанско се населбите Малич и Совјан, кои токму во доцната бронзена
доба егзистираат како силни палафитни населби, иако претходно
претставувале земјоделски тумби (Сл. 30).68 Слична била ситуацијата и во
соседниот Охридско-преспански Регион, како и во Дојранско.
Во Охридскиот Регион, по доцниот неолит – ран енеолит, кога биле
документирани слични геоклиматски услови, за првпат се појавуваат
палафитни населби во доцната бронзена доба. Геолошките испитувања
покажуваат дека водите на Охридското Езеро во тој период го покривале
целото Охридско и Струшко Поле, така што единствени услови за живот
нудела езерската површина (Сл. 31). Таму, на позиции кои се најблиску до
планинската заднина или долж целиот источен брег на Охридското Езеро
се граделе наколни населби, какви што се населбите во Врбник кај Струга,
Пенелопа во Охрид, Мичов Град кај Градиште, Заливот на Бомбите и
Заливот на Прчот кај Пештани итн.69 Сите тие покажуваат исти културни
белези, развивајќи се локално, главно во рамките на доцното бронзено
време, до самиот почеток на железното време. На повеќето од тие
населби се вршени одредени археолошки интервенции и откриен е богат
археолошки материјал (Сл. 32). Сепак, најистражена и најпозната е
населбата во Заливот на Коските или т.н. Мичов Град, каде што ја имаме
најубавата слика за белезите на тие населби и силниот локален карактер
на културниот инвентар во нив (Сл. 33).70
67
Todorova H. 2007, 5.
68
Prendi F. 2018; Prendi F. and others, 1994; Prendi F. – Touchais G. 1996.
69
Кузман П. 2013.
70
Kuzman P. 2009; Кузман 2013; Kuzman P.- Dimitrova E.2010, 20; Митревски Д. 2013, 70.

56
 На соседното Преспанско Езеро не се вршени никакви археолошки
испитувања, така што, на основа на мал број случајни наоди може само да
се претпостави дека постоеле слични палафитни населби, особено кај
селото Наколец, на источниот крај на езерото.
Во исто време, на јужниот брег на Дојранското Езеро, во месноста
Мрдаја, кај Стар Дојран, откриена е економски силна наколна населба.71
Археолошките истражувања на тоа место имаат откриено остатоци од
повеќепати обновувана палафитна населба на истиот простор, во текот на
доцната бронзена доба (Сл. 34). Археолошкиот материјал ја вбројува оваа
населба меѓу најзначајните пунктови од локалната повардарска или т.н.
група Уланци на доцната бронзена доба (Сл. 35).72 Сепак, одделни култур-
ни елементи ја позиционираат оваа населба помеѓу познатите долновар-
дарски населби од доцната бронзена доба (од Вардарски Рид, Килиндир,
Чаушица, Вардарофца до Кастанас) и истовремените локалитети по Долна
Струма (од Каменска Чука, Крсто Покровник, Феја Петра до Тумба – Асирос).
Климатските услови во текот на доцното бронзено време исто така
предизвикале сериозни промени и во рамничарските области со силно
изразена земјоделска традиција, како на пример во Пелагонија. Таму,
старите населби – тумби, по интензивното живеење, најчесто во конти-
нуитет уште од неолитот до средната бронзена доба, во текот на доцната
бронзена доба во голема мера се напуштаат. Најверојатно поради климат-
ските промени – со кои плодната земјоделска површина била покриена со
вода или силно изложена на чести поплави – животот во рамницата
замрел. Во таа смисла, во Пелагониската Рамнина, засега не е позната
ниту една населба од доцната бронзена доба. Последните, најмлади
слоеви во стратиграфијата на бројните праисториски тумби документи-
раат живот во средната бронзена доба. Напуштањето на тие населби
претставува јасна потврда на сериозните климатски, а со тоа и опште-
ствено-економски промени што се случиле со почетокот на доцната
бронзена доба. Може само да се претпостави дека населението од тие
населби се преселило на нови, повисоки, побезбедни и посоодветни
позиции за развивање на стопанство, кое веќе не било во толкава мера
условено од земјоделието и од плодноста на земјата.
Слични процеси се одвивале и на исток, во Горнотракиската Низина.
По континуираниот и интензивен развиток на населбите од раната и
почетокот на средната бронзена доба, очигледно настапиле нови социјал-

71
Рујак З. – Сламков Е. 2021.
72
Mitrevski D. 2003; Митревски Д. 2013, 65.

57
ни, економски и климатски услови, кои во текот на доцната бронзена
доба предизвикале промени во организацијата на населбинскиот живот и
промени во топографијата на самите населби. Најголем дел од старите
населби-телови во рамницата биле напуштени, а новите населби се лоци-
раат на високи, планински позиции, особено во Родопскиот Регион, каде
што се развивале нови стопански дејности, сточарство и пред сѐ рудар-
ство. Најчесто се работи за мали, еднослојни селишта, со живеалишта
градени со дрвена скелетна конструкција и плет со глина, со една или
најмногу две простории, со огниште или печка во внатрешноста. Иако
малку на број (Вишеград, Плазиште, Стоманци, Пчеларево, Драгојна), тие
се концентрирани главно во Источнородопскиот Регион, каде што се
интензивира експлоатацијата на природните ресурси, особено на злато.73
Најубав пример за тоа е ситуацијата откриена на Ада Тепе – Крумовград,
каде што е документиран вистински рударски центар за злато (Сл. 36).74
Активностите поврзани со добивањето злато најверојатно биле
поттикнати однадвор, на што упатуваат одделните наоди на микенски
увоз токму во тој регион, и тоа главно од LHIII-A (Перуштица, Горски
Извор, Девин, Драма, Драгојна).75 Како и да е, рударството во тој регион
отворило нови можности и нова страница во развитокот на локалните
заедници и овозможило вистински подем на металургијата во текот на
доцната бронзена доба.
Доцното бронзено време се карактеризира и со зголемено движење
по главните комуникации и со отворање на нови комуникации, главно по
речните долини. Со тоа доаѓа до зголемена опасност од воени судири, што
ја истакнало потребата од утврдени и добро заштитени населби, на
повисоки и лесно одбранливи позиции. Таквите, утврдени населби, со
сувоѕидани камени бедеми на високи, доминантни позиции, претставу-
ваат најчест тип населби, било да се наоѓаат во комуникативните регио-
ни, во сточарските или во рударски области, на целиот простор на север
од егејскиот свет.
Во Албанија се регистрирани низа такви мали утврдени населби во
сточарско или рударско окружување, кои биле активни сѐ додека ресурсите
биле лесни за експлоатација. Така, откако биле востановени контактите со
микенскиот свет, подемот на рударството, поточно експлоатацијата на

73
Nekhrrizov G. – TsvetkovaJ. 2018, 182; Bozinova E – .Jung R. – Mommsen H. 2010, 45.
74
Popov H. 2018, 402; Popov. H. – Jockenhovel A. 2018, 193.
75
H. Popov- A. Jokenhovel, 2011, 265-281; Jung R. 2018, 241; Bozhinova E.- Andonova A.
2018, 398.

58
бакар, особено во Корчанско-колоњскиот Регион овозможило остварување
на високо ниво на металуршката дејност. Во Корчанско треба да се одбеле-
жи и пештерската населба во Трен, на јужниот крај на Преспанското Езеро,
додека во долината на Халијакмон по своето значење се издвојува насел-
бата на доминантно природно возвишение кај Ајани – Кожани (Сл. 37).76
Во долината на Вардар, покрај старите бронзенодопски населби-
тумби во јужното Повардарје, се јавуваат и низа нови утврдени населби на
доминантни возвишенија, меѓу кои најзначајни се оние на: Вардарски Рид
и Кофилак кај Гевгелија, Столот во Уланци, Чаир – Тремник кај Неготино,
Манастир – Чашка кај Велес и Кале во Скопје.77
По долината на Струма и Места исто така е зголемен бројот на
населби од доцната бронзена доба во однос на претходниот период со
нови типови, главно на високи, истакнати и стратешки позиции, кои
формираат нов, комплексен населбински систем.78 Особено место во него
имаат специфичните, т.н. стражарски населби или пунктови-кули на
клучни стратешки позиции, кои служеле за одбрана и контрола на движе-
њата долж главната комуникација по долината на Струма, но и на природ-
ните премини кон долината на Вардар (Каменска Чука, Покровник, Бучи-
но, Моштинец, Падеж, Лешко, Дренково и др.).79 Најголема концентрација
и распореденост на овој тип населби има во Благоевградско, веднаш пред
влезот на Струма во Кресненската Клисура (Сл. 38). Тоа наведува на
помисла дека претставувале еден вид лимес, кој ги контролирал и ги
штител премините од југ кон внатрешноста и обратно, што го потврдуваат
и микенските елементи на влијанија. Тие завршуваат токму во таа линија,
додека на север, кон Ќустендил, ги нема во ниту една форма.
На исток, по долината на Места, најпознати се населбите на Коприв-
лен и Бресто, кои се надоврзуваат на наоѓалиштата во Западните Родопи
и на оние по Горна Марица, каде што се откриваат најраните микенски
импорти на тој простор (Лилово – Девин, Перуштица, Горски Извор,
Долно Левски, Драгојна).80
Очигледно, распоредот и типот на населбите бил условен од околни-
те ресурси и од потребата за нивни безбедни позиции, а сепак погодни за
развивање трговски релации и размена на добра.

76
Korkuti M. 1971; Karamitrou – Mentessidi G.2008, 27.
77
Митревски Д. 2013, 65.
78
Grabska – Kulova- M. – Kulov I. 2007, 279, Fig. 9.
79
Stefanovich M. – Kulov I. 2007, 389; Stefanovich M. – Bankoff H. A. 1998
80
Nekhrizov G. – Tzvetkova J. 2018-a 186-191; Бошкова А. 2002, Бозинова Е. – Андонова
А. 2018, 398; Athanasov B. and other 2018, 420; Jung R. 2018, 242

59
 Наспроти населбите на високи и стратешки позиции, старите повеќе-
слојни праисториски тумби кои можеле да одговорат на новонастанатите
услови го продолжиле своето егзистирање низ доцната бронзена доба,
секако со нужните промени, како подигање на разни надворешни заштит-
ни системи за утврдување. Такви се населбите-тумби по Долен Вардар и
во Солунско (Килиндир, Чаушица, Вардарофца, Вардино, Кастанас,
Асирос, Тумба – Солун, Саратце, Офринио, Олинтос итн.).81 Токму слоеви-
те од доцното бронзено време на тие населби покажуваат најинтензивно
и најдинамично живеење.
За карактерот и вредностите на доцната бронзена доба најмногу
зборуваат наоѓалиштата по долината на Вардар, поради што на нив поде-
тално ќе се задржиме.

Долината на Вардар во доцното бронзено време

Долж долината на Вардар, истражувани се повеќе наоѓалишта кои

покажуваат единствени белези на доцнобронзенодопската култура. Насел-
бите имаат единствена организација на населбинско живеење, единствени
вредности на станбената архитектура, како и на движните наоди, додека
некрополите единствен ритуал на погребување и силно канонизирани
погребни форми и обичаи. Во основа, сите наоѓалишта покажуваат мирен и
стабилен развиток, сѐ до некаде околу почетокот на 12 век пред Христа. Во
тој период сите биле културно ориентирани и отворени кон југ, со
востановени контакти и влијанија од доцномикенскиот свет, но сепак
непречено ги развивале своите локални вредности во рамките на т.н.
повардарска група или група Уланци на доцната бронзена доба (Сл. 39).82
Најцелосната слика за мирниот и стабилен развиток на доцната
бронзена доба низ вековите јa имаме во Тумба – Кастанас, но само до
слојот 14-б, бидејќи веќе во следните слоеви 13-11 се документираат нови
појави и немирни времиња, исполнети со деструкции и продор на култур-
ни елементи однадвор.83
Низ истите процеси поминале и соседните долновардарски населби,
Вардарофца, Вардино, Чаушица и Килиндир. Сите тие имале силни слое-
ви од доцната бронзена доба, низ кои се документира мирен локален
81
Casson S. 1926; Heurtley W.A. 1939; Hansel B.1979; Adreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis
K.1996, 581; Soukantos I. – D. Malamidou 2019, Fig. 4.
82
Mitrevski D. 2003; Митревски Д.2013, 65
83
Hansel B. 1985; Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K.1996, 580

60
развиток сѐ до околу почетокот на 12 век, кога речиси во исто време сите
биле насилно разрушени и опожарени.84 Во нивната стратиграфија,
бронзенодопското живеење завршува со спален слој, во кој се сретнуваат
последните бронзенодопски наоди. Во тој слој, на пример, во Килиндир
меѓу другото, на неколку места се откриени непогребани скелети и
одделни наоди на бронзено оружје, карактеристично за крајот на бронзе-
ната доба.85 Таа населба повеќе не била обновена, додека реокупацијата
на другите населби (Чаушица, Вардино и Вардарофца) се случила дури
откако поминале немирните времиња со востановување на сосема нова,
железнодопска култура.
Тие настани што го одбележале крајот на бронзенодопското живеење
по долината на Вардар уште подобро се документирани во посеверните
наоѓалиштата, каде што сликата ја дополнуваат и многубројните некропо-
ли од тоа време.
Претходно споменатата палафитна населба Мрдаја на Дојранското
Езеро претставува само еден пример на доцнобронзенодопска населба,
која иако мала и од посебен тип, сепак ја имала истата судбина како и
останатите. Нејзината стратиграфија отсликува економски мошне силно и
стабилно живеење во текот на доцната бронзена доба, кое завршува со
слој на тотално уривање со опожарување, по што населбата не била
повеќе обновена.86 Во последниот, спален слој, меѓу другото е откриена и
една бронзена секира – келт од севернобалкански тип, кој како нова,
туѓинска форма во повардарската култура може да се смета за дел од
наоружувањето на уривачите (Сл. 35).87
Останатите доцнобронзенодопски населби по долината на Вардар
биле позиционирани на доминантни возвишенија, но не нa доволно
безбедна позиција за да бидат заштитени. Така на пример, населбата на
Вардарски Рид се наоѓала на источните падини на низок рид, свртена кон
коритото на реката Вардар. Тоа била релативно мала населба од која се
откриени остатоци од две правоаголни куќи градени од непечени тули,
фундирани во плитки канали вкопани во камената основа, како и дел од
камениот бедем, кој ја заградувал населбата од источната, отворена
страна кон коритото на реката Вардар.88 Всушност, се работи за иницијал-
на населба од која подоцна, низ железното време ќе се развие раноисто-
84
Casson S. 1926, 121-132, Fig.37, 39, 40; Heurtley W.A. 1939, 214-221
85
Casson S. 1926, 132
86
Рујак З – Сламков Е. 2021, цр.1, сл. 2
87
Рујак З – Сламков Е. 2021, Т.1, 5-4
88
Videski Z. 2005, 96

61
рискиот град Гординија.89 На спротивната, западна страна на ридот се
наоѓала соодветната некропола. Погребувањата во неа биле вообичаени
за целата повардарска (т.н. Уланци) група некрополи од доцното бронзено
време, со инхумација во згрчена положба, во конструкции-цисти (право-
аголни јами), и прилози аналогни со наодите во населбата.
Животот во населбата како и употребата на некрополата биле преки-
нати околу 12 век пред Христа, за подоцна, во текот на железното време да
биде повторно обновен и со многу посилен интензитет да продолжи да се
развива континуирано сѐ до доаѓањето на Римјаните. Сепак, за време на
употребата на доцнобронзенодопската населба на Вардарски Рид, на
неколку стотини метри оддалеченост, на соседниот, повисок, природно
многу позаштитен и многу побезбеден рид, познат како Кофилак или Бого-
родички Рид, откриени се остатоци од еднослојна употреба (Сл. 40).90
Истражена е една од неколкуте градби со остатоци и инвентар како оние
од населбата на Вардарски Рид, од крајот на бронзената доба. Самата
позиција, карактерот и белезите на културниот инвентар откриени на таа
локација упатува на можноста да се работи за збег на доцнобронзенодоп-
ската населба на Вардарски Рид, кој бил користен во ситуации на опасност.
Одејќи на север по долината на Вардар, следната истражувана насел-
ба од доцното бронзено време е онаа на локалитетот Чаир во село
Тремник кај Неготино (Сл. 41).91
На средновисоко возвишение свртено кон коритото на реката Вардар,
во најдолните слоеви, откриени се остатоци од бронзенодопска населба, врз
кои се стратифицирани слоевите од поголема предримска населба. Се прет-
поставува дека се работи за античкиот град Антигона. Слоевите од бронзено-
то време се истражувани на крајно ограничен простор, така што не се
откриени позначајни структури освен ситни, главно керамички наоди.
Меѓутоа, на неколку стотини метри јужно од населбата, во месноста Мали
Дол, истражувана е некрополата од таа населба, која е позната како една од
најзначајните некрополи за документирање на крајот на бронзената доба и
почетокот на преодниот период по долината на Вардар.92
Некрополата Мали Дол – Тремник е типичен претставник на повар-
дарските некрополи од доцната бронзена доба, со идентични манифеста-
ции со другите повардарски некрополи во рамките на т.н. повардарска
89
Mitrevski D. 2005, 15
90
Videski Z. 2005, 96
91
Истражувањата се во тек, за информациите му изразувам благодарност на М. Јованов,
раководител на истражувањата.
92
Папазовска А,2018; Papazovska A. 2019

62
група или група Уланци (Сл. 42, 43).93 Сепак, посебноста на Мали Дол е во
тоа што таму јасно се издвојуваат два хоризонта на погребување, со два
различни културни инвентара. Врз постарата, локална, доцнобронзено-
допска некропола, со вообичаени инхумации во згрчена положба, во
гробови-цисти од камени плочи, на неколку места се откриени погребува-
ња со спалување во урни (Сл. 43). Тие се издвојуваат како нова појава,
поврзана со нов погребен ритуал, но и нови форми на материјална култу-
ра. Неколку такви погребувања се откриени директно вкопани врз
покривните плочи од постарите гробови-цисти со инхумација, што нај-
директно покажува дека се работи за помлада појава и за погребувања
кои кусо време ја користеле старата некропола од доцната бронзена доба.
Карактерот на новите погребувања со кремација во урни, заедно со
прилозите врзани за нив, како и нивниот однос со постарите погребува-
ња, јасно зборуваат дека се работи за влијание на нови културни вред-
ности, а секако и ново население, кое несомнено се задржало во Тремник
извесно време. Ваквата слика ја поддржуваат сите останати наоди од тоа
време по долината на Вардар, на што подолу посебно ќе се задржиме.
На 20-ина километри северно од Тремник се наоѓаат некрополата и
населбата од доцното бронзено време во селото Уланци кај Градско.
Некрополата е најпознатото, епонимно наоѓалиште за повардарската
група, каде што се истражени 125 гроба. Нивната организација, погребни
форми, обичаи и гробни прилози претставуваат убава илустрација на
добро организирана заедница со стабилно и мирно живеење во текот на
14 и 13 век пред Христа (Сл. 44).94 Сето тоа е јасно видливо најпрво во
самата организација на некрополата, поточно планското користење на
сепулкралниот простор. Со други зборови, некрополата има јасно
изразена хоризонтална стратиграфија или континуирано развивање, од
најстарите погребувања, кои биле најблиски до населбата, до најмладите,
кон периферијата на расположливиот простор. Притоа, погребниот
ритуал, гробните форми и обичаи биле во целост изградени и единствени,
а гробните прилози стандардни локални форми, без некое позначајно
присуство на оружје во гробовите (Сл. 45). Најстарите погребувања се
датираат во 14 век додека последните во 12 век пред Христа.
Нејзината населба се наоѓа на околу 200 метри јужно, на мал, но
доминантен рид, поточно на возвишението наречено Столот (Сл. 46). 95

93
Mitrevski D.2003; Митревски Д.2013
94
Mitrevski D. 1998,449; Videski Z. 2006, Fig.1; Митревски Д. 2013, сл.50
95
Mitrevski D. 1998, Fig. 6,7, Mitrevski D.1997, Fig.9, p. 44, 45

63
Населбата го зафаќала зарамнетото плато (85 х 25 метри), а на врвот на
ридот има една мала, пониска тераса. Околу работ на платото населбата
била заштитена со сувоѕид од кршени крупни камења, а во внатрешноста
можело да се сместат не повеќе од десетина куќи. Населбата опстојувала
во текот на доцната бронзена доба, кога биле создадени 3 културни слоја
(градежни фази), не сметајќи го последниот слој од рано римско време,
кога истиот простор, поради својата стратешка позиција бил користен
како војничка станица, стражарски пункт за контрола на римскиот пат од
Стоби кон Астибо и Пауталија и секако, за заштита на градот Стоби, што
се наоѓал на спротивниот, западен брег на Вардар.
Во трите слоеви од доцното бронзено време на населбата Столот – Улан-
ци, откриени се наоди идентични со гробните дарови во соседната некро-
пола. Иако ниту една градба не е истражена во целост, сепак јасно е дека
станбената архитектура во сите три населбински слоеви била од плитарни
тули. Притоа, последниот слој се издвојува како спален слој на целата
површина на населбата, кој очигледно бил формиран од насилно уривање и
опожарување на последното живеење, по што населбата не била повеќе
обновувана. Во истото време била прекината и употребата на некрополата.
Според тоа, може да се заклучи дека во Уланци е документиран
мирен доцнобронзенодопски развиток (14-13 век пред Христа), сѐ до
насилното уривање на населбата на „Столот“ и нејзино опожарување,
некаде во текот на 12 век. Така, по повеќе од стотина години, животот во
Уланци бил ненадејно, насилно и неповратно прекинат, а уривачите не
оставиле позначајни остатоци од својата култура.
Наспроти ситуацијата во Уланци, неспорни остатоци од уривачите и,
воопшто, материјални сведоштва за настаните што го предизвикале крајот
на бронзенодопскиот развиток во Повардарјето се откриени на локалите-
тот Манастир – Чашка кај Велес, на 30-ина километри северно од Уланци.96
Локалитетот Манастир – Чашка претставува мала, но очигледно еко-
номски силна доцнобронзенодопска населба на доминантна позиција, со
зарамнето плато, заштитено со бедем од кршени камења. На целата
површина во внатрешноста, откриен е моќен слој од последното живее-
ње, исполнет со остатоци од силна деструкција и целосно опожарување,
по што населбата веќе не била обновена.97 Станбените објекти биле граде-
ни со плитарни тули, од кои се откривани само делови, како и целиот

96
Јовчевска Т.2008, Поради откриените скелети, населбата на Манастир – Чашка, првич-
но е грешно определена како некропола.
97
Јовчевска Т. 2008, 19-22, T.II, T.III

64
внатрешен инвентар во моментот на опожарувањето, како: огништа,
остатоци од вертикални разбои, камени рачни мелници, складишни садо-
ви и сите други манифестации од населбинското живеење. Меѓу остана-
тите движни наоди се издвојува керамиката (особено огнишната и трпез-
на), разни бронзени и кремени сечила, камени острачи, прешлени за
вретено, бронзени алатки (длета, игли, шила) и слично (Сл. 47). Сите тие
наоди имаат паралели во материјалот од останатите доцнобронзенодоп-
ски наоѓалишта по долината на Вардар, така што употребата на населбата
може да се стави во рамките на 13 до 12 век, додека изгорениот слој од
последното живеење припаѓа на 12 век пред Христа.

Сл. 31. Карта на распространетост на палафитните населби од доцната бронзена доба

во Охридско: 1 Поградец, 2 Буќезе 3 Црквени Ливади –Враништа, 4 Пенелопа, 5 Залив на
Бомбите, 6 Залив на Коските, 7 Залив на Прчот, 8 Асамати 9 Плочите – Д. Дупени

65
 Сл. 32. Избор наоди од доцната бронзена доба
од палафитните населби во Охридско

66
 Сл. 33. Поглед на реконструираната палафитна населба во Заливот на коските –
Пештани, Охридско

Заедно со споменатите наоди, во спалениот слој откриени се и оддел-

ни предмети од северно потекло, како бронзени секири-келтови, како и
врвови од копја и стрели. Тие се туѓи форми во локалната доцнобронзено-
допска култура, кои своето потекло го имаат во регионите на Северен
Балкан и Подунавјето, а според нивниот карактер и типологија можат
лесно да се поврзат со уривачите на населбата (Сл. 48). И не само тоа,
можеби најсилната илустрација за освојувачите од север и за самиот чин на
деструкција и палење на населбата на Манастир – Чашка се остатоците од
неколку нагорени човечки и животински скелети во тој слој (Сл. 49).
Вкупно се документирани делови од 12 човечки скелети, откриени на раз-
лични позиции и во различен степен на сочуваност и нагореност. Нивната
позиција во спалениот слој, немањето гробна конструкција, како и недости-
гот на другите неопходни елементи од погребниот третман недвосмислено
укажува дека станува збор за незакопани жртви на деструкцијата на
населбата. Слична ситуација со незакопани жртви од истото време позната
е од споменатата населба во Килиндир кај Дојранското Езеро.98
Во секој случај, во населбата Манастир – Чашка го имаме најсликови-
тиот приказ не само на уривањето на самата населба туку и на причините

98
Casson S. 1926, 132

67
и процесите што го предизвикале крајот на повардарската група или
група Уланци на доцното бронзено време и што довеле до прекин на
бронзенодопскиот развиток.

Сл. 34. Теренски

потографии
од палафитната населба
на Мрдаја – Дојран
(според З. Рујак)

Сликата за доцната бронзена доба во Повардарјето ја заокружуваме

со ситуацијата во горното Повардарје и Скопско. Таму се издвојува
населбата на скопското Кале, како најсеверен пункт од тој културен круг.
Таа претставува четврта населба (Кале IV) во генералната стратиграфија
на скопското Кале.99 За разлика од претходната, трета населба од средна-
та бронзена доба, таа била просторно значително поголема, со поголеми
куќи и побогат инвентар. Се работи за економски силна населба, од која
се истражени 4 куќи, градени со дрвена скелетна конструкција и плитар.
Нивната должина се движи од 5 до 8 метри, а широчината 4 – 6 метри,
99
Mitrevski D. 2016,15

68
често со една страна апсидално решена (Сл. 50). Внатрешниот простор
подразбира една просторија во која како редовен инвентар се јавува
огниште или печка, како и складишни садови – питоси, вкопани во подот
од мазнета глина. Меѓу движните наоди се јавуваат кермички форми
вообичаени за сите локалитети од доцната бронзена доба во Повардарје-
то, меѓу кои како куриозитет се издвојува една субмикенска амфора (Сл. 51).
Населбата била трипати обновувана сѐ до 12 век пред Христа, кога
конечно згаснала и повеќе не била обновена, а со споменатата амфора е
одбележано нејзиното последно егзистирање.100

Сл. 35. Избор керамички наоди од Мрдаја – Дојран

100
Mitrevski D. 2016, 65; Mitrevski D.2019, 76-78, Fig. 44

69
Сл. 36. Археолошки истражувања на рударската населба на Ада Тепе (според Х. Попов)

Во стратиграфијата на скопското Кале, доцнобронзенодопското

живеење е одбележано како период на мирен локален развиток, културно
ориентиран кон југ и поврзан со останатите наоѓалишта од тоа време по
долината на Вардар.
Како во појужните делови на Повардарјето, така и во Скопскиот
Регион и во Горното Повардарје, низ доцната бронзена доба било практи-
кувано погребување со згрчена положба. Такви некрополи засега се
откриени во Брвеница кај Тетово и на просторот под античкиот театар на
римско Скупи во Скопје.101 Наодите и сите останати манифестации во тие
некрополи се аналогни на другите повардарски некрополи. Уште повеќе,
во Скупи се откриени и неколку погребувања со кремација во урни, во ист
однос со постарите инхумации како и во случајот со Мали Дол – Тремник.102
Со нив се документира истиот продор на новодојденците од север во
Скопскиот Регион, каде што исто така покажуваат извесно задржување.

101
Abazi Lj. – Tolevski I.2018, 107-113; Mitrevski D.2019, 79; Jovanova L. 2015
102
Јovanova L. Папазовска А. 2018, 10, сл. 7

70
 Сл. 37. Панорама на населбата на Ајани (според К. Ментесиду)

Сл. 38. Панорама на стражарскиот објект на Каменска Чука (според М. Стефановиќ)

Најсилна потврда на тоа имаме во познатата некропола со гробови-

урни, на локалитетот Хиподром, во рамницата на Скопско Поле.103 Таму
била формирана нова, помала некропола од која се откриени вкупно 11
103
Mitrevski D. 1994

71
гробови со кремација во урни, и други појави кои директно ја поврзуваат
оваа некропола со областите на север, со Источно Косово и со долината на
Морава до Подунавјето, најмногу со тамошната група т.н. Долна Брњица.
Таквите некрополи со урни по долината на Вардар претставуваат
убава илустрација на миграциските движења, кои ќе го предизвикаат
крајот на доцната бронзена доба и ќе го одбележат со уривањето на
повардарските населби и со продорот на низа нови културни елементи од
север во текот на следниот преоден период.

Сл. 39. Распространетост на локалитети од Повардарската т.н. Уланци група на доцна-

та бронзена доба: 1 Кастанас, 2 Вардарофца, 3 Вардино, 4 Чаушица, 5 Килиндир, 6 Мрдаја,
7 Кофилак 8 Вардарски Рид, 9 Демир Капија, 10 Чаир – Тремник, 11 Мали Дол, 12 Водоврати,
13 Уланци, 14 Столот, 15 Стиби, 16 Манастир – Чашка, 17 Бежанија – Криви Дол, 18 Бели –
Кочани, 19 Кале- Виница, 20 Стрновац-Војник, 21 Драгоево, 22 Долно Соње, 23 Говрлрво,
24 Варош – Прилеп, 25 скопско Кале, 26 Брвеница, 27 Скупи

Уште еден локалитет од доцното бронзено време во Скопско, треба да се

одбележи, пред сѐ, поради својот карактер и културна содржина, а тоа е
локалитетот Врањак кај село Варвара.104 На десниот брег на Маркова Река,

104
Видески З. 2005, 68, Т. II-IV

72
позната по своите златоносни наноси, на доминантно возвишение со
исклучителна стратешка позиција, заштитена со бедем од кршени камења,
откриена е само една градба. Во неа биле закопани триесетина складишни
садови, без други населбински наоди. Очигледно се работи за позиција и
објект што служел за обезбедување и складирање храна, што претставува
уште една илустрацијата за почетокот на немирните времиња некаде околу
почетокот на 12 век пред Христа. Ситуацијата на Врањак – Варвара има многу
сличности со локалитетите од типот на стратешки – стражарски станици
како оние кај Благоевград на Струма (Каменска Чука, Крсто Покровник).105

Сл. 40. Поглед на позицијата на населбата-збег на Кофилак,

снимена од Вардарски Рид – Гевгелија

Неколку заклучоци, значајни за културниот развиток на целата тери-

торија северно од егејскиот свет, произлегуваат од досегашните истражу-
вања на доцната бронзена доба по долината на Вардар.
Најпрво, почетокот на доцната бронзена доба се случил нешто
подоцна, дури по продорот на првите микенски елементи во посеверните
делови на Повардарјето, каде што ги имаме наодите на микенскиот меч
од Тетово и мермерното капаче за уште еден таков меч од Маркова Суши-
ца.106 Најверојатно дури тогаш се афирмирал повардарскиот пат како
главна комуникациска линија од Егеја кон внатрешноста на Балканот,

105
Stefanovich M. – Bankoff H.A. 1998 Stefanovich M. – Kulov I.2007
106
Nasteva I. – Videski Z 1996; Mitrevski D 1998, 450-451, Fig. 1 and 3

73
што бил клучниот момент за ширење на микенските влијанија, а со тоа и
за формирање на локалната т.н. повардарска група или група Уланци на
доцната бронзена доба. Дури тогаш (околу почетокот на 14 век пред
Христа), посеверните повардарски заедници културно се свртуваат кон југ
и индиректно се поврзуваат со микенскиот свет.
Вториот момент зборува за мирен и стабилен локален развиток на таа
култура низ 14 и 13 век пред Христа, со единствени белези долж целото
Повардарје, кои покажуваат високо изградени критериуми, засновани во
добра мера на влијанијата од југ.

Сл. 41. Поглед на дел од населбата на Чаир – Тремник

Следниот заклучок се однесува на крајот на повардарската култура на

доцната бронзена доба, кој без сомнение се случил кон крајот на 12 век
пред Христа. Предизвикан бил од долготрајни продори на различни
заедници од северен, низ централен Балкан кон југ, кон веќе разрушените
микенски центри. Носителите на тие продори ги погребувале своите
мртви со кремација, чија појава во средина во која дотогаш се практику-
вала инхумација во згрчена положба несомнено документира ново насе-
ление. Тоа било стигнато од посеверните области, најверојатно од Помо-
равјето и од Косово, од каде што било потиснато од другите посеверни
заедници и одредено време се стационирало на различни пунктови по
долината на Вардар, од каде што најверојатно воено продирало кон југ и
повторно се враќало назад. Тие настани, поради својата долготрајност,
оставиле значајни последици по натамошниот културен развиток на

74
целиот регион северно од егејскиот свет, а се чини и по генезата на новата
протогеометриска култура во Грција. Во секој случај, со нив била отворена
новата фаза на преодниот период од бронзено во железно време. Подолу
во текстот посебно ќе се задржиме на прашањата поврзани со сложените
процеси што се случувале во вековите од преодниот период.

Светилишта во доцното бронзено време

Значаен сегмент во локалната култура на доцното бронзено време на

север од егејскиот свет се т.н. планински светилишта, светилишта на врвови
или на стени (скални светилишта), како и пештерски светилишта. Тие се
познати уште од раната бронзена доба, така што нивната употреба во доцно-
то бронзено време е само израз на одржување на старите духовни потреби и
традицијата на култни простори. Во таа смисла, основните конститутивни
делови на светилиштата и понатаму подразбираат постоење на свештен
простор секогаш на централната и највисока околна позиција, како и различ-
ни обредни дејства, секогаш поврзани со специјално оформени простори со
горење – огништа што биле користени како олтари. Нивен заеднички имени-
тел се и карактерот на вотивните дарови меѓу кои се сретнуваат исклучиво
локални типови на керамика, предмети од глина, камен, коска и како
ексклузивност, метал или предмети поврзани со металуршката дејност. Кај
сите нив се јавуваат специјални места за складирање на даровите, било во
јами или во самите вдлабнатини и пукнатини во карпата.
Сепак, распоредот на светилиштата од доцната бронзена доба не бил
рамномерен на целата територија северно од егејскиот свет. Тој бил усло-
вен од различни фактори, најмногу од самата традиција, но и од геомор-
фолошките погодности на просторот. Позициите на новите светилишта и
понатаму биле специјално одбирани на места најблиски за комуникација
со боговите, што значи на простори со мистична и силна духовна моќ. Во
таа смисла, најекспонирана била мистичноста на родопските предели на
исток, но и необичните вулкански креации на кумановско-кратовскиот
терен на запад.
Во Родопите, познати се многубројни светилишта со различни
содржини и манифестации на практикување на култните активности, но
со единствени културни содржини, карактеристични за локалнaта култу-
ра на доцното бронзено време.107 Во тој период се сместува почетокот на

107
Бајраков Д. 2016, 50-72

75
функционирање на речиси сите планински светилишта или светилишта
на врвови, кои се најшироко распространети култни места во Источните
Родопи.108 Такви се, на пример, светилиштата Ада Тепе, Аул Каја, Харман
Каја, Стоманци, Драгојна и други, додека пак оние на Перперикон и Татул
се експонираат како вистински култни центри.

Сл. 42. Дел од наодите од некрополата од доцното бронзено доба на Мали Дол – Тремник

Важен момент во функцијата на повеќето светилишта во Источните

Родопи бил подемот на металургијата како дејност на боговите, поради што
светилиштата во Родопскиот Регион добиваат посебно значење и улога во
општествениот живот. Тоа било особено изразено по навлегувањето на микен-
ските влијанија, со што се интензивирала металуршката дејност во текот на
доцната бронзена доба. Така, со подемот на металургијата, локалното населе-
ние во Родопите се доближува до силата и моќта на боговите, со кои оствару-
вале комуникација на високите планински или т.н. скални светилишта.
108
Nehrizov G.2005, 155

76
Сл. 43 Поедини погребувања со гробови – цисти од доцната бронзена доба
и погребувања во урни од преодниот период врз нив (според А. Папазовска)

77
 Сл. 44. План на некрополата од доцната бронзена доба во Уланци (според З. Видески)

Слична е ситуацијата и во Западните Родопи, каде што се издвојува

светилиштето на Бабјак, во долината на Места, или во долината на Струма,
светилиштето на Скалата – Леуново кај Петрич.109 Според концентрацијата
на светилиштата, без разлика за кој тип се работи, јасно е дека како се оди
од Источните Родопи кон запад, нивниот број значително се намалува, така
што на македонскиот простор тие се многу поретка појава. Таму се издвоју-
ва продолжената, а се чини и интензивирана употреба на старото рано-
бронзенодопско светилиште на Кокино кај Куманово, како и најново от-
криеното светилиште на локалитетот Манастир во Габревци кај Радовиш.
Карпите на врвот на Кокино (Татичев Камен) сѐ уште биле во употре-
ба како астрономската опсерваторија исто како и култниот простор, кој и
понатаму бил користен на стариот начин, уште од раната бронзена доба
(Сл. 16). Според движниот археолошки материјал, може да се каже дека во
доцната бронзена доба интензитетот на употреба на светилиштето бил
најсилен. Археолошките наоди претставуваат главно вотивни дарови, кои
биле внимателно оставани, поточно погребувани во плитките јами во
109
Тонкова М.-Гоцев А. 2008, 95; Domaradski M. 1986, 89-104, Mihailov. F.2018, 97

78
вдлабнатините и процепите на карпестата основа или во кружни кон-
струкции формирани и насипани со камења и земја.110 Всушност, по својот
карактер и услови на откривање тие најверојатно биле остатоци од
ритуалните дејствија, кои се извршувале на посебно одреден олтарен
простор. Во дадениот случај тоа била една пространа зарамнета површи-
на во природната карпа, околу која биле распоредени ритуалните структу-
ри со вотивните дарови. Меѓу нив се сретнуваат разни форми на керамич-
ки садови, животински коски, теракотни фигурини, камени алатки и
слично, сите карактеристични манифестации на локалната култура на
доцната бронзена доба (Сл. 52). Сепак, покрај нив се јавуваат и одделни
наоди на камени калапи за леење бронзени предмети. Иако во непосред-
ната околина не постојат показатели за некое повисоко ниво на мета-
луршка дејност, сепак калапите за леење во Кокино ја потврдуваат
ексклузивноста на металургијата како дејност од божествен карактер.111

Сл. 45. Избор на локална монохромна керамика од некрополата во Уланци

Светилиштето во Габревци претставува друг тип на светилиште,

расположено на ограничен простор на едно зарамнето планинско возви-
шение.112 Свештената површина била заштитена со еден надворешен ѕид
од камења, а во внатрешноста, сите појави биле кружно организирани во
пречник од околу 25 метри. Ритуалните дејства подразбираат активности
со горење и оставање – закопување на групи керамички садови во плитки
110
Stankovski J.2002; Булатовиќ А. – Станковски Ј. 2012 Kuzmanovska O. – Stankovski J. 2018
111
Bulatovic A. – Stankovski J, 2012, Foto 24,5; Ѓорѓиевски Д. 2017, сл. 91-96
112
Резултатите од истражувањата во Габревци не се публикувани. За добиените инфор-
мации му благодарам на раководителот на истражувањата Т. Нацев. Најголем дел од наодите
се изложени во Музејот во Штип.

79
јами. На неколку позиции се откриени силни остатоци од горење, со
наоди главно на животински коски, а околу нив групирани керамички
садови. Меѓу другото, откриени се над 200 керамички садови, што засега
претставува најголемата збирка на доцнобронзенодопска керамика, во
која се застапени речиси сите форми на локалната керамографија на тоа
време (Сл. 53). Според нив, употребата на светилиштето може да се
позиционира во периодот од 14 до 12 век пред Христа.

Сл. 46. Однос на некрополата во Уланци со соодветната населба

на локалитетот „Столот“

Појавите откриени на светилиштето во Габревци во основа се слични

со сите други познати светилишта од доцното бронзено време. Сепак,
таму е силно изразено одржувањето на локалната традиција, така што
најблиските паралели во карактерот, формалните белези и начинот на
извршување на ритуалните активности нѐ враќаат назад во раната бронзе-
на доба и ги наоѓаме најмногу кај светилиштето во Пелинце.
Светилиштата од доцната бронзена доба, според својот карактер на
чувари на духовните и традиционални вредности, претставуваат најчист израз
на локалните култури на север од егејскиот свет. Тие, за разлика од населбите,
некрополите, рударските центри и слично, биле најотпорни на културните
влијанија, кои во тоа време доаѓале најмногу од југ, од микенскиот свет, а кои
неминовно влијаеле во креирањето на новиот културен контекст на доцната
бронзена доба.
80
Сл. 47. Избор на керамички наоди од населбата од доцната бронзена доба
на Манастир – Чашка

81
 Сл. 48. Наоди на бронзени
секири – келтови
од Манастир – Чашка

Сл. 49. Остатоци

во спалениот слој
од последното живеење
на населбата
на Манастир – Чашка
(според Т. Јовчевска)

82
 Сл. 50. Делови од две апсидални куќи од доцната бронзена доба на скопско Кале

Сл. 51. Избор керамички садови од доцната бронзенодопска населба на скопско Кале
со сликаната субмикенска амфора (3)

83
 Сл. 52. Наоди
од доцната
бронзена доба
од Кокино

Сл. 53. Дел од наодите

од светилиштето
од доцната бронзена доб
во Габревци
84
 Ширење на микенската култура
на север од микенскиот свет

Постојат одредени претпоставки за контакти на одделни балкански

заедници уште со минојската цивилизација, главно како поморска тргов-
ска размена. Имајќи ја предвид критската талесократија, тоа лесно може-
ло да се случува уште во раната бронзена доба, но сѐ уште немаме директ-
ни материјални сведоштва за тоа.113 Затоа, како први непосредни релации
меѓу заедниците од внатрешноста на Балканот со егејскиот свет ги смета-
ме тие што ги востановиле микенските трговци и авантуристи. Без сомне-
ние, тие биле поттикнати од самиот микенски интерес за достапност до
природни ресурси (бакар, злато, дрво и слично) што биле дефицитарни во
микенскиот свет. Најубав литературен приказ на тој процес имаме кај
Аполониј Родоски, поточно во легендата за златното руно, каде што се
вели дека на враќање од Колхида по Црното Море, Аргонаутите скршнале
кон устието на Дунав на запад, секако, кон Карпатско-долнодунавскиот
Регион, богат со злато и бакар. Археологијата јасно го потврдува тој
регион како главно извориште на метали и главен микенски интерес за
трговско-занаетчиска размена.
Во секој случај, Микенците биле принудени да ги откриваат таквите
региони, пред сѐ во соседните области, и до нив да пробиваат соодветни
комуникации. Со тоа биле востановени првите непосредни контакти на
локалното население со микенската култура, која во тие региони почнала
да ги шири не само своите интереси, туку и своите знаења и култура. На
тој начин, за локалните заедници се отвориле нови развојни можности,
што ќе се покаже од пресудно значење во креирањето на доцнобронзено-
допската култура во тие региони.
Во однос на микенската култура, територија на север од егејскиот
свет, таа обично се третира како зона на т.н. ограничена дифузија, но
одделни региони во неа сепак се издвојуваат со т.н. експанзивна дифузија
на микенски елементи. 114 Тие региони биле од посебен микенски интерес,
додека останатите области надвор од нив продолжиле непречено да ги
развиваат своите традиционални вредности од раната и средната бронзе-
на доба (Сл. 54).
113
Bonev A. 1988, 65
114
Kilian K. 1986, 446; Kilian K. 1988, Fig. 1

85
 Сл. 54. Карта на ширење на микенската култура
(според К. Килијан, дополнето од Д. Митревски)

Како најизложени региони на ширењето на микенската култура се

документирани главно речните долини, и тоа оние што од околните
морски брегови воделе во внатрешноста, до регионите, по правило богати
со рудни ресурси. Со ширењето на одредени микенски елементи во
дотогаш длабоко праисториските средини, на локалните заедници им се
отворила можност за креирање посебни културни вредности, различни од
оние во другите средини што останале надвор од микенското влијание.
На широкиот простор од Јадранското до Црното Море, таквите региони
јасно се издвојуваат по долините на реките Шкумба – Девол во Југоисточна
Албанија, Халијакмон во Северозападна Грција, долината на Вардар, како и
долините на Долна Струма, Неста и Марица, на исток. Археологијата ги
истакнува тие региони како најзначајни за ширењето на микенските влијанија
во внатрешноста на Балканот. Се покажа дека токму долините на тие реки
претставуваат најлесен пристап за микенските трговци, од морскиот брег во
внатрешноста, до областите богати со природни ресурси, пред сѐ бакар, злато
и дрво. Низ нив биле востановени првите патишта за директна комуникација
на локалните балкански заедници со егејскиот свет на бронзената доба.
Археолошката ситуација во тие региони покажува исти механизми на прифа-
ќање и приспособување на микенските елементи на локалниот вкус и потре-
би, што неретко создавале и исти или слични културни манифестации.
86
 Сл. 55. Наоди на рано микенско оружје во Албанија (според Ф. Пренди)

Сл. 56. Карактеристични форми и декорации од доцната бронзена доба во Албанија

(фаза Малич III-d) (според Ф. Пренди)

87
 Одејќи од запад кон исток, најпрво ја издвојуваме долината на реката
Девол, која надоврзувајќи се на реката Шкумба, водела до Корчанско-
колоњскиот Регион во Југоисточна Албанија, богат со ресурси, пред сѐ бакар.

Микенски влијанија по долината на Девол

Најраниот микенски интерес за ресурсите во внатрешноста на Балка-

нот бил реализиран преку северноепирскиот, односно албанскиот брег.
Тоа бил најблискиот и најдостапен регион надвор од микенскиот свет, а
кој уште во среднохеладскиот период имал одредени релации со егејската
област.

Сл. 57. Рани микенски импорти од околината на Кожани,

теракотна глава и натпис во линеарно-Б писмо

Сл. 58. Наоди на микенска керамика од Кожани

88
 Повеќе наоди покажуваат дека во раномикенско време, првите
микенски трговци навлегувале од брегот на Јонското и Јадранското Море
во внатрешноста, по долините на албанските реки, откривајќи ги најпо-
годните пристапи до регионите со богати рудни ресурси. Тоа била првата
фаза на микенски контакти, а нејзина најдобра илустрација се наодите на
оружје, главно бронзени мечеви, бодежи, копја и ножеви со егејско
потекло, од периодот LH I или уште од крајот на 17 и 16 век пред Христа
(Сл. 55). Такви наоди се откриени во локалните некрополи од средната
бронзена доба, најмногу во јужната половина на Албанија, како оние од:
Вајзе, Водхин, Пазок, Мидхе.115 Нивниот репертоар зборува за репрезента-
тивни предмети од личен карактер, кои по правило се откриваат како
прилози во гробови на домашни личности, кои пак очигледно имале значај-
но место во локалните заедници. Распоредот на тие наоди е во регионите
близу до морскиот брег, а примероците откриени во внатрешноста се
врзуваат за долините на главните реки како Мати, и пред сѐ Шкумба и
Девол.116 Во наодите од некрополата во Пазок, во долината на реката Девол
е најконтиненталниот и најиндикативен пример за раниот микенски
продор во внатрешноста на регионот. Таму, како прилози во гробот број 7
од тумулот 1, заедно се откриени првите микенски импорти, бронзен меч
од егејски тип и керамичка чаша со „вафио“ форма од т.н. „кефти“ тип,
типична за раномикенската култура (Сл. 3).117 Од посебно значење е кера-
мичката чаша која засега е најраниот керамички импорт во внатрешноста
на Балканот, со што најверојатно уште во тие рани времиња бил трасиран
патот за микенски навлегувања до рудоносните области во Корчанскиот и
во Колоњскиот Регион, на исток. Очигледно, тие навлегувања се одвивале
по долините на реките Шкумба и Девол, до Корчанската Долина, но и по
долината на реката Осум до Колоњскиот Регион, богат со бакар.
Во следните векови, од XV – XIII век продолжило одржувањето на
контактите на локалните заедници од Јужна Албанија со микенскиот свет,
но сѐ уште на ниво на трговска размена. Познати се повеќе наоди
откривани на различни локалитети, било како микенски импорт или како
производи создадени локално, но под силно егејско влијание. Сепак, се
работи само за метални наоди, главно бронзено оружје (мечеви, секири,
бодежи и копја), кои претставуваат поединечни појави во локалната
култура на доцното бронзено време.118 Таквите предмети, без разлика
115
Prendi F.182, 216, Fig. 40; Prendi F.1986, 15, Fig. 3,4
116
Bejko L. 2002
117
Prendi F.182, 216, Fig. 40-14; Prendi F 2002Fig. 2-2,9
118
Prendi F.1982, Fig. 43;

89
дали биле плод на трговска размена, воени трофеи или производи специ-
јално изработувани за локалните племенски лидери, не оставиле некои
подлабоки културни траги во тие средини, со исклучок на Корчанскиот
Регион, каде што микенските влијанија ќе дојдат до посебен израз.
По долината на реката Девол и особено во Корчанската Котлина,
контактите со микенскиот свет биле најсилни, така што одиграле сериоз-
на улога во модифицирањето на локалната култура и во одредувањето на
натамошниот културен развиток на регионот. Благодарение на нив таму
ќе се формираат посебни културни вредности, кои по многу нешта се
разликуваат од оние во останатите региони. Тие ќе бидат препознатливи
како деволска или корчанска културна група, која ќе се развива од доцно-
то бронзено време, низ сите векови од железното време.119
Карактерот и белезите на оваа група се определени од неколку моменти.
Геоморфолошките и климатските посебности го издвојуваат Корчан-
скиот Регион во единствена, затворена целина која, сепак, преку реката
Девол имала лесен пристап до јадранскиот брег, од каде што стигнувале
првите микенски влијанија. Според споменатите микенски импорти од
Пазок, јасно е дека уште во раномикенско време започнало ширењето на
елементи од микенската култура во овој регион, кои ќе бидат најизразени
во раната фаза на формирање на групата, или во XIV и XIII век пред
Христа. Во тоа време започнал процесот на пошироко прифаќање на тие
елементи и нивно приспособување на локалниот вкус и потреби, како и
нивно натамошно локално производство. Така, конечното физиономира-
ње на групата, всушност, било резултат на среќна компилација од елемен-
ти втемелени на традицијата на локалната бронзена доба и прифаќањето
на одделни микенски елементи, како резултат на подолготрајните контак-
ти со егејската култура на доцната бронзена доба.
Сепак, и покрај силните егејски влијанија, мора да се истакне дека
деволската култура во основа претставувала длабоко локална култура,
бидејќи во целост била втемелена на вредностите на локалната бронзена
доба. Тие вредности се манифестираат преку единствените археолошки
појави на поширокиот албански, но и на целиот соседен внатрешнобал-
кански простор, а произлегувале уште од единствениот т.н. подунавско-
балкански комплекс на раната бронзена доба. Врз таквите основи и
културна традиција во Деволско-корчанскиот Регион биле само накалеме-
ни одделни егејски елементи, било во производството на оружје, накит

119
Andrea Z.1976, Korkuti M. – Petrusko K.M. 1993

90
или во керамографијата, со што биле креирани нови, но сепак локално
ограничени манифестации со интерен, локален развиток.
Најсилниот белег на деволската култура го дава мат сликаната кера-
мика, која ќе оствари долг локален и регионален развиток, сѐ до крајот на
железното време. Постојат најразлични претпоставки за потеклото,
хронолошките и културните вредности, како и за развитокот и носителите
на оваа керамика.120 Сепак, белезите на ваквата керамика во Корчанскиот
Регион, како и компаративната анализа со сродната на неа керамика од
другите региони што се наоѓале во слични релации со микенскиот свет, ја
потврдуваат како локална реакција на доцномикенската керамика.121
Мат сликана керамика за првпат се појавила во долината на Девол, во
XV-XIV век пред Христа или во истиот период кога таму почнале да се
прифаќаат елементите од егејската култура на доцната бронзена доба.
Самиот тој момент упатува на тоа дека импулсот за нејзината појава
дошол однадвор, од истата инспирација која била пресудна за формирање
на деволската група, а тоа можеле да бидат само микенските влијанија.
Така, по углед на микенската керамика, во производството на вообичае-
ната локална керамика само биле воведени одредени технолошки нови-
ни. Тие подразбирале употреба на прочистена, светло печена глина и
украсување на многу попрефинет начин, со квалитетна, мат сликана
декорација пред печењето. Застапените форми на садови цврсто се држат
до локалната бронзенодопска традиција, но во неа ќе се појават и одреде-
ни локално модифицирани копии на микенски форми, како и понекој
примерок на вистински микенски импорт, колку да ги потврдат непосред-
ните контакти со микенскиот свет, поточно инспирацијата од тие
контакти (Сл. 56).
Најсилниот доказ за карактерот на оваа керамика како локална реак-
ција на микенската керамика е фактот што истата појава се регистрира и
во другите соседни региони што на сличен начин биле изложени на
микенски влијанија, пред сѐ: долината на Халијакмон, Солунско и долина-
та на Вардар.122 Овие региони поминувале низ слични услови и низ истите
културни процеси како и Корчанско-деволскиот Регион, така што и таму
се појавуваат слични манифестации, пред сѐ во креирањето на слична
локална мат сликана керамика. Поради заедничката бронзенодопска
120
Bodinaku N. 1990, Prendi 1982; Hochstetter 1982
121
Bodinaku N. 1990; Hochsteter A.1982; Krapf T. 2014, 585; Видески З. 2006; Horajz
B.2007. 277
122
Hochstetter A. 1982; Karamitrou – Mentessidi G.2008; Hochstetter A. 1984; Horajz B.2007,
277; Mitrevski D. 2098, Fig. 4; Mitrevski D.2003

91
основа, во сите тие региони можат да се најдат исти форми, произведени
на ист начин, иако не постоеле можности за некои нивни потесни
меѓусебни контакти. Интересно е тоа што слична керамика се појавува и
на италските простори, во регионите што биле под силно микенско
влијание, поточно се јавува истиот локален одговор како резултат токму
на контактите со микенскиот свет.123
Сето ова зборува дека мат сликаната керамика од доцната бронзена
доба се појавила како локален одговор на микенската керамика, секако,
само во регионите што биле најсилно изложени на микенски влијанија.
Таквата керамика ја нема надвор од тие региони или во областите до кои
не допирале микенските влијанија. Таму продолжуваат да се негуваат и
да се развиваат вредностите на локалната бронзенодопска керамографи-
ја, која е со типични внатрешнобалкански карактеристики. Во таа смисла,
на пример, во Охридско-преспанскиот Регион, во Пелагонија, како и во
другите поконзервативни горномакедонски области или во регионите
надвор од долината на Вардар со притоките, не е позната мат сликана
керамика од доцната бронзена доба.
И покрај микенските влијанија во генезата на мат сликаната керамика,
сепак таа треба да се смета за автохтона појава со автохтон развиток, кој во
следните векови од преодниот период и од железното време нема да се
одвива рамномерно и на ист начин во сите споменати региони. Така,
производството на мат сликана керамика било целосно прекинато во текот
на преодниот период, по долината на Вардар и Струма, додека во Корчан-
скиот Регион и по долината на Халијакмон таа ќе го продолжи својот
локален развиток и во текот на целата железна доба. Поради тоа, на целата
таа, условно кажано горномакедонска или езерска област, мат сликаната
керамика не само што ќе се рашири туку и ќе се развие во лајтмотив на
тамошната железнодопска култура, така што кај одделни автори ќе биде
именувана и како западномакедонска, геометриска керамика.
Најзначајни наоѓалишта од кои ги црпиме сите податоци за деволско-
корчанската област во доцната бронзена доба се некрополите во Пазок и
Барч и населбите во Малич, Совјан и Трен.124
Некрополите во Пазок и Барч зборуваат за јасно одржување на
бронзенодопската традиција на тумуларно погребување. Таа е директно
поврзана со најстарите погребувања на тој простор уште од раната
бронзена доба, како и во континуираниот развиток на локалните кера-

123
Vagnetti L. – Jones R.E. 1988, 335-346
124
Andrea Z.1976; Korkuti M. 1971; Prendi F.1982; Prendi and others 1994; Prendi F.2018

92
мички форми. Од друга страна, во истите некрополи се јавуваат сите
манифестации на микенско влијание врз локалната култура, како што се
микенските импорти, локалните копии на микенски форми и мат сликана
керамика како локална реакција на микенската керамика (Сл. 3 и 10).
Населбите, од своја страна, иако од различен тип (Совјан и Малич
како палафитни, а Трен како пештерска населба) отсликуваат ист страти-
графски развиток на сите наведени појави, особено на локалната мат
сликана керамика низ доцната бронзена доба.125
Во врска со деволската група, интересен е податокот дека микенски-
те влијанија навлегувале на исток по реката Девол, до Корчанската
Котлина јужно од големите езера. На спротивната страна, во соседниот
Охридско-преспански Регион, сѐ уште не се откриени микенски елементи.
Иако се работи за региони со иста бронзенодопска традиција, не се јаву-
ваат никакви форми на микенски влијанија. Очигледно, комуникацијата
по долината на Девол стигнувала само до Корчанско во тој период, така
што областите на исток останале надвор од какви било микенски влијани-
ја. Дури во текот на железното време ќе биде пробиен делот кон Охридско
и Пелагонија и ќе биде целосно трасирана линијата на т.н. Кандавијски
пат, врз кој во римско време ќе биде изградена познатата Виа Игнација.

Микенски влијанија по долината на Халијакмон

Долината на Халијакмон е најблискиот регион до микенска Тесалија,

па така најсилни влијанија и најмногу микенски производи се откриваат
во тој регион, особено во долината на среден Халијакмон. Токму тој е
првиот регион на север од Олимп, каде што се познати неколку вистински
микенски пунктови. На повеќе од 1000 метри надморска височина, на
северните падини на Олимп, откриени се некрополи со појави што го
документираат најсеверното, директно микенско присуство. Најзначајна
меѓу нив е некрополата на локалитетот Спатес, со гробови блиски до
микенските шахтови конструкции, покриени со тешки камени плочи,
лепени со црвена земја.126 Во нејзина близина, откриена e уште една таква
некропола, долж истиот планински премин преку кој се влегувало од
Тесалија во Македонија. Погребувањата во овие некрополи содржеле
типични микенски погребни дарови (микенски садови, оружје, накит и

125
Prendi F.2018; Prendi F. – Touchais G.1996; Korkuti M. 1971
126
Pantermalie – Poulakie E. 1991; Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K. 1996, 573

93
др.), што укажува на непосредно микенско присуство, евентуална микен-
ска населба во близината или микенски стражарски пунктови, кои го
контролирале главниот премин од север кон микенскиот свет.
Таквото микенско присуство обезбедувало непосредна врска, најмно-
гу со долината на Среден Халијакмон, со регионот на денешно Кожани до
Гревена, каде што се откриени и првите микенски импорти, како на
пример наодот на глинената глава од микенска фигурина, откриена на
Ано Коми кај Кожани, микенскиот меч од Гревена или дел од питос со
симболи од линеарно писмо, откриен на Мегали Рахи кај Кожани (Сл.
57).127 Последниот локалитет е всушност најголемата градинска или т.н
„хилтоп“ населба, односно раноисторискиот центар на регионот, или
античко Ајани (Сл. 37). Акрополниот дел на тој локалитет бил употребуван
и во раната и особено во текот на доцната бронзена доба, кога една од
подолните тераси била користена за некропола, позната под името Лива-
дија.128 Таму, во гробови – јами и цисти од камени плочи, со инхумација во
згрчена положба се јавуваат прилози со микенски карактер (керамика,
оружје, накит и слично).
И на низа други локалитети во околината на Кожани се откривани
многубројни микенски производи или локални наоди создадени под
силно микенско влијание. Најубавата слика за тоа ја дава керамиката, во
која заедно се сретнуваат микенски садови и локално произведена мат
сликана керамика (Сл. 58).129 Микенската керамика опфаќа импортирани
садови, најверојатно од Тесалија, додека локалната мат сликана керамика
претставува посебна категорија на керамика, произлезена од домашното
бронзенодопско наследство, но произведена со примена на елементи од
микенската керамографија.
Карактерот на микенските импорти (главно керамика и оружје), како
и поврзаноста на Халијакмон со премините кон микенска Тесалија, упату-
ва пред сѐ на трговски карактер на односите на локалното население со
микенскиот свет. Тие резултирале со повеќе микенски предмети во
гробовите на локалното население од 14 и 13 век пред Христа, како и
засилено производство на локалната мат сликана керамика.
Сметаме дека генезата и карактерот на локалната мат сликана кера-
мика била иста како и во соседните региони, кои исто така се наоѓале под
силно микенско влијание, поточно дека претставува локална реакција на

127
Papaeftimiu A. – Pilali A. 1997, Fig. 79, Karamitrou-Mentessidi G.2008, Fig. 7 and 122
128
Karamitrou – Mentessidi G.2008, 72
129
Karamitrou – Mentessidi G.2008, 75, Fig. 117

94
микенската керамика. Во регионот на Среден Халијакмон, населбата
Ајани била производен центар на таквата керамика. Застапените форми
на садови и во овој регион се израз на локалната бронзенодопска керамо-
графија; тие се со речиси исти белези како и мат сликаната керамика во
Деволскиот, Повардарскиот или во Солунскиот Регион.
Според тоа, може да се заклучи дека во сите тие региони, локалната
мат сликана керамика поминувала низ слични културни процеси, кои
генерирале слични нејзини белези, со што таа го дава основниот белег на
доцнобронзенодопската култура во сите региони што се наоѓале под
микенско влијание (Сл. 59).

Сл. 59. Распространетост на локална мат сликана керамика од доцната бронзена доба
по региони (според Б. Хорајз, дополнето од Д. Митревски) : 1. Халкидик, 2 Солунско, 3, 5
Долновардарски регион, 4 Средновардарски регион, 6 Халијакмон , 7 Корчански регион)

Најголема концентрација на локална мат сликана керамика, заедно со

микенска керамика, претставува групата од 80 садови приложени на едно
место и насипани со земја, откриени во рамките на некрополата во Ливадија
– Ајани.130 Во нивна близина бил откриен и простор за горење – огниште, што
сугерира ситуација слична на појавите во веќе споменатите светилишта од
доцната бронзена доба на север. Очигледно, на просторот на некрополата во
Ливадија се одвивале и одредени култни активности, слични, на пример, на
оние во споменатото светилиште во Габревци кај Радовиш.
130
Andreu S.-Fotiadis M.-Kotsakis K. 1996, 567; Karamitrou – Mentessidi G.2008, 72,

95
 По долината на Халијакмон и во Деволскиот (Корчански) Регион, мат
сликаната керамика ќе продолжи да се развива и низ следните векови на
железното време, кога ќе се рашири на целиот т.н. горномакедонски простор.

Микенските влијанија во Солунскиот Регион и на Халкидики

Ширењето на елементи од микенската култура било најсилно и најпо-

стојано во Солунско и на Халкидики, во однос на останатите региони во
внатрешноста, поради најизразениот трговски карактер на односите со
микенската цивилизација долж северноегејското крајбрежје. Тоа подраз-
бира најсилна примена на тие елементи во локалната култура, и тоа не
само преку импортираните предмети, нивните копии или локалната мат
сликана керамика, туку и преку архитектурата и економско-социјалната
организација.
Под влијание на егејско-медитеранската култура на бронзената доба,
во архитектурата на тој регион доминираат градби што не биле градени
на балкански, праисториски начин, туку со користење на плитарни тули.
На одделни пунктови (Тумба –Тесалоники, Асирос, Кастанас) се јавуваат и
елементи на централна економија, поточно централизирање на економска-
та моќ, во поголеми комплексни градби.131 Таквите градби опфаќале скла-
дишни, занаетчиски и други простории, во една целина којашто имала
посебно место и улога во населбата. Меѓу нив се издвојува т.н. апсидална
градба на Тумба – Тесалоники, каде што пет различни простории се поврза-
ни во една комплексна градба на простор од 160 квадратни метри, како
израз на посебна социјална организација на населбата (Сл. 60).132 Со тоа,
таа населба се истакнува како главен центар на економијата на поширока-
та околина, што потсетува на ситуацијата во микенските центри. Таквиот
карактер неретко ѝ се дава и на познатата градба со простории за
складирање на поголема количина житарки, од истото време (13 век) од
Асирос.133 Дури и т.н. апсидална градба на Кастанас се посматра на тој
начин, иако се работи за архитектонска концепција и градба вообичаена
за доцната бронзена доба по долината на Вардар.
Во секој случај, очигледни се непосредните влијанија од егејската
бронзена доба во архитектурата и организацијата на одделни населби на
северноегејскиот брег, а присуството на микенски садови и нивни копии,
131
Andreu S.2001, 160
132
Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K. 1996, 582; Papaeftimiu A. – Pilali A. 1997, 87, Fig. 76
133
Warlde K. A – Warlde D. 2007, 559, Plate 4; Papaeftimiu A. – Pilali A. 1997, 86

96
како и интензивното производство на локална мат сликана керамика
само го потврдува значајното учество на влијанијата од југ во создавањето
на локалната култура на доцната бронзена доба во регионот на Солунско,
со полуостровот Халкидик.

Сл. 60. Централната градба од Тумба – Солун според С. Андреу)

Микенските импорти во тој регион не се сведени само на оружје за

размена или дарови, како во континенталните региони, кои немале
директни контакти со микенската култура, туку на керамика како амбала-
жа за производите што стигнувале од југ. По нивни урнек се изработувале
локални копии, а локалната мат сликана керамика таму развива најголем
број форми и декорации. Сето тоа зборува за непосредни и постојани
контакти со микенскиот свет. Локалната мат сликана керамика таму се
јавува уште кон крајот на локалната средна бронзена доба (Тороне) и во
почетокот на доцната бронзена доба (Агиос Мамас), како последица на
раните контакти со јужните делови на Грција.134
Иако влијанијата од југ биле апсорбирани на различни начини, во
секој регион одделно, без да се менува карактерот на локалната култура,
сепак на одделни населби во Солунско може да им се припише карактер
на трговски станици за размена на роба, како од север така и од југ. Во таа
смисла, на населбите-тумби во Солун, Терми, Саратце (Периволаки), Гона,
Месимеријани, Олинт (Агиос Мамас) и слично, се сретнуваат елементи

134
Horajs. B.2007, 277

97
како од балканската така и од егејската доцна бронзена доба, што им дава
посебен белег на тие населби, но и на целата култура на доцната бронзена
доба во тој регион. Микенското присуство на таквите пунктови било од
таков карактер и обем, што било доволно тие населби да можат да бидат
во служба на натамошно ширење на микенските елементи кон север.
Ширењето на микенските влијанија
од крајбрежјето кон север не се одвива-
ло рамномерно во сите региони, туку
зависело од самата географија на тере-
нот, пред сѐ од комуникативноста и од
ресурсите на одделни региони. Така,
непосредните контакти со заедниците
на север од сливовите на Места и Стру-
ма се детектираат до планинскиот
родопски масив, главно преку наодите
од населбите во околината на Драма,
како Статмос Агиста и Дикили Таш.
Оттаму, само одделни елементи, главно
импортирана керамика, повремено про-
дирале во внатрешноста, по долината
на Места, а по долината на Струма,
микенските елементи се присутни само
во нејзиниот долен тек, до Кресненска-
та Клисура. Наспроти тоа, по целата
Сл. 61. Првите микенски импорти, долина на Вардар се сретнуваат речиси
меч од Тетово и секира од Дебарца сите форми на микенски влијанија.

Микенски влијанија по долината на Вардар

Долината на Вардар, како веќе разработена и најлесна комуникација

од Подунавјето до Егеја, за првпат во текот на доцната бронзена доба
била изложена на културни продори во обратна насока, од југ кон север.
По продорот на микенската култура во северноегејското крајбрежје и во
Солунско, почнало нејзиното ширење кон север, по долината на Вардар.
Најран микенски производ било импортираното оружје, и тоа во најдалеч-
ните, но рудоносни региони во Горното Повардарје, како познатиот
микенски рапир од Тетово и мермерниот накрајник – капаче за сличен

98
таков меч од Маркова Сушица кај Скопје.135 Според наодот од Маркова
Сушица, тие биле прилози во гробови на локални поединци, закопани во
гробови со локална, сѐ уште среднобронзенодопска керамика. Ако на тоа
ги додадеме и наодите на микенско оружје во Игларево, соседно Косово,
тогаш е сосема јасно дека најраниот микенски продор по Вардар бил
насочен кон рудоносните области на север, а одбележан со појавата на
микенско оружје во локалните средини, колку и да се тие конзервативни
и надвор од главните комуникации. Во прилог на тоа оди и еден наод на
двојна секира од егејски тип, откриена во рудоносниот регион Дебрца во
Демир Хисарско, во околината на село Песочани (Сл. 61-1).136

Сл. 62. Микенски импортирани садови и копии на микенски форми по долината на Вардар:
1 Водоврати, 2, 3, 11, 12 Уланци, 4 Мали Дол, 5, 8 Г. Соње, 6, 9 Демир Капија, 10 Криви Дол

135
Mitrevski D.1998, Fig.1. Fig. 2
136
Двојната бронзена секира е површински наод од Градиште – Песочани, откриена од В.
Лилчиќ, кому му благодарам за отстапените информации.

99
 По таквиот првичен продор на микенски елементи, веќе во 14 век
пред Христа бил отворен патот за постојана, главно трговска комуникаци-
ја на локалното повардарско население со микенскиот свет. Врз локална-
та бронзенодопска културна основа се наслојувале влијанијата од егеј-
скиот југ, на тој начин создавајќи посебно и доволно препознатливо
културно милје. Така бил започнат доцнобронзенодопскиот развиток во
Повардарјето, кој во текот на 14 и 13 век се интензивирал во рамките на
т.н. повардарска група или група Уланци на доцната бронзена доба.137 Се
појавуваат голем број нови населби и некрополи, кои својата употреба ја
имале главно во рамките од 14 до 12 век пред Христа, а старите, повеќе-
слојни праисториски тумби во Долното Повардарје доживеале полн
подем токму во тој период (Сл. 39).138
Учеството на микенските влијанија во креирањето на повардарската
група или група Уланци било одбележано со прифаќање на низа елементи
од југ во речиси сите сфери, во населбинското живеење, материјалната
култура, дури и во погребувањето. Секако, тие влијанија биле посилни во
долното отколку во горното Повардарје, но во секој случај се присутни од
Кастанас на југ до скопското Кале на север.
Во архитектурата се појавуваат медитеранско-егејски елементи на
градење, со користење на непечена тула наместо дотогашната балканска
праисториска архитектура. Најпознати такви градби на правоаголна
основа, честопати со апсидално решена челна страна, се од населбата на
Кастанас, но присутни се и на север (Кофилак и Вардарски Рид кај Гевге-
лија, Столот – Уланци до скопско Кале).139
Во материјалната култура, микенските елементи се најзабележливи,
било да се тоа населбинските наоди или гробните прилози. Меѓу нив
доминира керамиката, која се јавува во сите три групи кои се плод на
контактите со микенскиот свет, и тоа како: а) микенски импорт б) локални
копии на микенски форми и в) локална мат сликана керамика.
Микенските садови биле импортирани најчесто од микенска Тесали-
ја. Многу почести се во јужното Повардарје, најмногу во Кастанас, но се
сретнуваат и на север, како во Демир Капија, Уланци или најмладиот
таков наод, субмикенската амфора од скопско Кале.140 За сметка на тоа,
многу позастапени се садовите со микенска форма, но работени на рака,
од домашна глина и домашни мајстори (Сл. 62). Такви садови се открива-
137
Mitrevski D.2003; Mitrevski D.2013.
138
Види во поглавјето за доцната бронзена доба по Вардар
139
Videski Z.2005, 91; Mitrevski 2006
140
Podzuweit C. 1979, Podzuweit C. 1986; Mitrevski D.1998; Mitrevski D.1999

100
ни долж целото Повардарје, најчесто во форма на алабастрони и амфо-
рискоси. Најмногу се сретнуваат како гробни дарови, во некрополите,
како Кошур – Долно Соње кај Скопје, Водоврати – Градско, Уланци – Град-
ско, Демир Капија и други.141
Најбројни меѓу садовите работени под егејско влијание се наодите на
т.н. локална мат сликана керамика. Како и во останатите региони под
силно микенско влијание, и во Повардарјето таквите садови претставу-
ваат локален одговор на микенската керамика.

Сл. 63. Локална мат сликана керамика по долината на Вардар: 1, 2 Уланци,

3 Водоврати, 4 Мали Дол, 5 Говрлево
Како придобивка од непосредните контакти, пред сѐ со северноегеј-
ското подрачје, по долината на Вардар уште во раната фаза на доцното
бронзено време (Слој 18 во Кастанас) почнала да се произведува керамика,
иако на рака, но од прочистена глина, светлопечена и украсена со мат
сликана декорација, распоредена најчесто околу рамото на садот со
боење по микенски терк, на горниот раб, вратот, рачките и во долната
зона, околу дното. Притоа биле користени најпопуларните форми од
локалната доцнобронзенодопска керамографија, како кантаровидните,
амфоровидни садови, бокали со косо засечен врат и слично (Сл. 63).

141
Mitrevski D.1998, Fig. 4

101
 Во споредба со другите региони во кои се сретнува локалната мат
сликана керамика, се чини дека таа била најшироко распространета по
долината на Вардар. Се сретнува не само во Повардарјето туку и по
непосредни притоки на Вардар или по долините на Брегалница, Црна
Река, Тополка, Пчиња (Сл. 64). Исто така, таа пројавува и најсилни
локални белези, како што е боењето на внатрешната страна на ободот со
низа од коси линии (Кастанас, Чаушица, Килиндир, Уланци, Водоврати,
Тремник и др.).142 На тој начин таа го дава главниот белег на целата
доцнобронзенодопска култура во регионот на вардарскиот слив.

Сл. 64. Локална мат сликана керамика по притоките на Вардар:

1, 2, 3, 4 Чашка, 5, 6 Драгојево, 7 Стрновац, 8 Варош, 9 Криви Дол

142
Hochstetter A.1994, Pl.46.4, Pl.261.13; Heurtley W.A. 1939 Kat.N421, N433; Mitrevski
D.1997, Fиg.12.4-7; Видески З.2006; Papazovska A.2018, Kat. br. 36

102
 Сл. 65. Гробови со ритуални појаси од минијатурни лабриси од Уланци

Меѓу останатите појави во материјалната култура на доцната бронзе-

на доба по долината на Вардар, кои биле под очигледно влијание на
егејската бронзена доба, се издвојуваат приврзоците во форма на двојни
секири. Тие како култни предмети се јавуваат во одделни погребувања,
кои се издвојуваат по својата содржина како гробови на жени со посебно
место и улога во заедницата (Сл. 65).143 Најпознати се две такви погребува-
ња (гроб 54 и 82) од некрополата во Уланци, каде што по 15-ина двојни
секирки формирале ритуални појаси (Сл. 66).
Од истата егејска инспирација произлегуваат и формите на бронзени
едносеки ножеви што се откриваат по долината на Вардар, како
единствени форми на оружје, иако можеби повеќе треба да се третираат
како алатки, отколку како оружје (Сл. 66). Засега не е откриено вистинско
оружје (мечеви. копја, стрели и сл.) во наоѓалиштата од доцната бронзена
доба по Вардар, што заедно со самата организација на некрополите и со
единствените погребни обичаи претставуваат најсилен индикатор за
мирниот развиток низ 14 и 13 век пред Христа. Истото тоа го потврдуваат
и појавите во слоевите од доцното бронзено време во долновардарските
населби како: Килиндир, Вардино, Чаушица, Вардарофца и Кастанас.144
143
Papazovska A. 2017
144
Kasson S. 1926127-133 Hansel B.1979; Hansel B.1989

103
 Сл. 66. Ритуален појас од лабриси и различни типови на сечила од Уланци

Mирниот доцнобронзенодопски развиток бил најверојатно обезбедуван

со постоење на организирана воена сила. Колку и да звучи неприфатливо за
тоа рано време и територија, таквата претпоставка сепак наоѓа поткрепа во
сведоштвото на Хомер за учеството на организирани воени единици кои со
свои војсководци, од долината на Вардар стигнале во одбрана на Троја. Од
една страна тоа зборува за пајонските заедници од долината на Вардар, како
дел од општоегејскиот свет на доцната бронзена доба, но во исто време и за
добро организирано општество со своја воена организација. Археолошката
илустрација на тоа ја наоѓаме во еден исклучителен наод од некрополата во
Уланци. Како секундарно искористена камена плоча во една од гробните
конструкции од 12 век, таму е откриена надгробна стела со врежана машка
104
претстава во полна воена опрема (Сл. 67).145 Сите елементи на неа означуваат
атрибути на воена моќ, поточно статус на покојникот како војсководец, што
автоматски го потврдува постоењето на одредена воена организација.

Сл. 67. Камена стела од Уланци

Во секој случај, мирниот развиток на повардарските заедници траел до
почетокот на миграциите и немирните времиња што го зафатиле овој регион
кон 12 век и го исполниле речиси целиот 11 век пред Христа. Тие деструктив-
ни настани дефинитивно го прекинале натамошниот развиток на повардар-
ската група, како и дотогаш негуваните контакти со егејскиот свет.

Микенски влијанија по долините на Струма и Места

Микенските елементи по долината на Струма навлегувале само во
долниот нејзин тек, и тоа главно како микенски импорт. Најдобра
илустрација на тоа се гробните прилози во некрополата Феја Петра кај
Серез, но и одделни наоди, како бронзените приврзоци – лабриси од
некрополата во Сандански.146 Слична ситуација имаме и по долината на
Места, каде што микенски импорти, пред сѐ керамика, се јавуваат во
Копривлен и во Бресто кај Разлог.147 Од истиот регион се и познатите
камени плочи – „стели“ од Разлог, за кои поради oрнаментиката блиска
до микенската уметност, одделни автори со право сметаат дека треба да
се поврзат со егејската цивилизација на доцната бронзена доба, поточно
145
Mitrevski D. 1989, Fig. 5, 453; Mitrevski D.1997, Fig. 7
146
Valla M. 2007, 368; Alekandrov S. – Petkov V. – Ivanov G. 2007, Tab. 2
147
Aleksandrov S. 2018-d; Athanassov B. and others 2018

105
 дека биле локално изработени, но
под несомнено влијание на микен-
ската култура (Сл. 68).148
Сите тие наоди ги одбележуваат
патиштата на ограничен продор на
микенски елементи во внатреш-
носта на тој дел од Балканот, при
што по долината на Струма тие вли-
јанија стигнувале само до спомена-
тите стражарски пунктови во Бла-
гоевградско, како Каменска Чука,
Крсто Покровник и другите.149 Тие
како лимес го издвојувале внатрешн-
обалканскиот простор од долината
на Долна Струма, која пак била отво-
Сл. 68. Камена стела од Разлог рена за влијанија од северноегеј-
скиот простор.
На сличен начин навлегувале елементи на микенската култура и по
долината на Места. Нивниот распоред јасно го одбележува патот кон рудо-
носните пунктови во Западните Родопи и кон Горнотракиската Низина.
Спротивно на ситуацијата по долината на Вардар, каде што микенски-
те влијанија претставуваат значаен сегмент во физиономирањето на локал-
ната т.н. Уланци култура на доцната бронзена доба, по долините на Струма
и Места тие имале поинаков карактер. Репертоарот на микенските наоди и
контекстот на нивно откривање во тие региони упатуваат на релации со
микенскиот свет, кои не биле постојани и не одиграле некоја позначајна
улога во формирањето на локалната култура на доцната бронзена доба.
Токму затоа, на пример, таму не бил креиран посериозен локален одговор
на микенската керамика, во форма на локални копии на микенски садови
или локална мат сликана керамика. Единствени такви наоди се познати
од Благоевград, каде што на Каменска Чука се откриени само неколку
фрагменти од мат сликани садови.150 Така, може да се заклучи дека шире-
њето на микенските елементи по Струма и Места било главно во служба
на микенскиот интерес за откривање и експлоатирање на рударско-
металуршкиот потенцијал на регионот. Тоа било уште поизразено во

148
Танев Т. 1965, 3-11; Милчев А. 1971, 71; Тончева Г. 1984, 92
149
Grabska-Kulova M. – I Kulov, 2007,291, Fig. 9
150
Stefanovich M. – Bankoff H.A. 1998

106
останатите тракиски региони со посилни рударско-металуршки потенци-
јали, каде што микенските влијанија имале поразличен карактер и остави-
ле поголеми последици.

Сл. 69. Рано оружје со егејски форми од ист Родопи и Марица: 1, 8 Левски, 2 Лилово, 4
Драма, 5, 7 Перуштица, 6 Горски Извор

Сл. 70. Наоди со егејско потекло од некрополата во Игларево

107
 По откривањето на големите рударски потенцијали во Карпатскиот
Регион и во Трансилванија од страна на минијско-микенските трговци,
била востановена интензивна размена, не само на бакарни суровини и
производи туку и размена на металуршко, тореутско и златарско
искуство. Тие контакти се одвивале главно преку најлесната комуникаци-
ја по воден пат, низ Долен Дунав и Западното Црноморје. Со тоа, карпат-
ските ресурси биле директно поврзани со источномедитеранското знае-
ње, што од една страна резултира во наодите на полуфабрикати – слитоци
и котви долж западниот црноморски брег, и од друга страна со многу-
бројните типови на оружје и култни предмети од егејски тип во Долното
Подунавје, а особено со ексклузивните предмети од типот на Вучитрн.151
Сепак, примарниот микенски интерес за бакарна руда и злато, логич-
но, биле регионите со такви ресурси што се поблиски до егејскиот свет.
Меѓу нив се издвојува Источнородопскиот Регион, кој бил лесно достапен
по веќе афирмираната стара комуникација по долината на Марица. Со
тоа, тој регион се нашол во нова културна позиција во однос на претход-
ната средна бронзена доба, но и во однос на другите региони, непосредно
на север од егејскиот свет.

Микенски влијанија по долината на Марица

Трговската традиција по долината на Марица со Горнотракиската

Низина веќе била силно изразена пред продорот на микенските рудари и
металурзи. Уште во текот на раната и особено во средната бронзена доба,
регионот остварил високо ниво на трговски, но и металуршки, златарски
и воопшто културни потреби. Всушност, уште кон крајот на раната
бронзена доба таму биле востановени функционални трговски патишта,
кои ги поврзувале егејско-анадолските цивилизации со регионите на
север, Трансилванија и Карпатскиот Регион, богати со злато. Уште тогаш,
низ тој регион, на север стигнувала керамика на витло, култни предмети,
специфични алатки и т.н. тројански чаши од Троја II, до новини во
станбената архитектура. Од друга страна, биле остварени силни трговски
односи и со Долното Подунавје и со Карпатскиот Регион. На тој пат од
Средна Европа на север, дури до Сирија на југ, регионот на Горнотра-
киската Низина имал клучна улога, така што уште кон крајот на раната
бронзена доба таму се формираат трговски колонии, како Михалиќ, Асара
151
Bonev A. 1988, 65-77; Popesku D. A – Oanta Margitu R. 2018, 113-121; Horajz B. – Jung
R.2018, 233-239

108
Констанција и Галабово, но и комплесни наоѓалишта како на пример
локалитетот Дебане.152
Со откривањето на големите рудни потенцијали на Источнородоп-
скиот Регион од страна на војнички структурираните Микенци и ставање-
то на комуникацијата по долината на Марица во служба на остварување
на микенските цели, бил прекинат дотогашниот економски, трговски и
културен развиток во целиот тој регион. Едноставно, почетокот на
експлоатацијата на рудните, пред сѐ, на златоносните наоѓалишта, довел
до нова економска, но и нова социјална ситуација со дезинтеграција на
дотогашниот населбински систем и востановување на нова населбинска
топографија. Всушност, според позицијата и типот на новите населби
(мали населби на високи, стратешки и лесно одбранливи позиции), карак-
терот и улогата на металургијата и местото на оружјето во материјалната
култура, може да се заклучи дека војната и воените судири добиле значај-
на улога во животот на локалните заедници на доцната бронзена доба.
На почетокот, продорот на елементите од микенската култура по
долината на Марица во Источните Родопи и во Горнотракиската Низина
се одвивал како размена и главно преку дарови од југ, за придобивање на
наклонетоста на локалните старешини за непречена експлоатација на
богатите рудни ресурси во Источните Родопи. Така, всушност, почнале да
се шират микенските идеи, но и микенското металуршко искуство, со што
се развивало и локалното производство.
Меѓу археолошките наоди, уште од раната фаза на доцната бронзена
доба се сретнува невообичаено голема разновидност и квантитет на брон-
зено оружје (мечеви, секири, копја, стрели, ножеви), што го потврдува
нивното локално производство. Сепак, очигледно е дека тоа производ-
ство било под силни влијанија однадвор, како од север (од Карпатско-
подунавскиот Регион) така и од југ (од егејско-источномедитеранските
области).153 Притоа, доминантно место имаат микенските влијанија, кои
се манифестираат во сите форми на оружје. Така, микенските мечеви-
рапири се јавуваат во Перуштица, Долно Левски, Драма, Горски Извор,
Ада Тепа и сл.), а егејските двојни секири од типот т.н. „бипенс“ и
„лабрис“, во Семчиново – Пазарџик и други (Сл. 69).154 Исто така и најра-
ните појави на врвови од копја (Перуштица, Долно Левски, Кричим и др.)
или едносечните ножеви претставуваат елементи од источномедитера-

152
Aleksandrov S. 2018, 87-95; Hristov M.2018, 335
153
Черних Е.Н. 1978 232, Панајотов И. 1977, 19-34
154
Jung R.2018 241-251

109
нскиот и егејски свет на бронзената доба, кои дотогаш не биле познати на
тракиските простори.155
Според нивната типологија и контекстот на откривање, присуството
на т.н. егејски типови на оружје во Горнотракискиот и во Источнородоп-
скиот Регион, во текот на XIV и XIII век, веќе не може да се третира како
дипломатска размена. Тие биле најчесто од локално производство, за
што, покрај хемискиот состав, најголема потврда се наодите на одделни
камени калапи за нивно леење (Нова Загора). 156 Таквото оружје претставу-
вало курентна роба, но пред сѐ треба да се сфати како израз на војничките
потреби и карактерот на тоа време. Очигледно, потребата за такво оружје
произлегува од интензивирањето на рударството во Родопскиот Регион и
на транспортните активности по долината на Марица. Таквите услови
неминовно довеле до милитаризација и хиерархизација на локалното
општество, а микенското оружје е само илустрација на тие процеси, како
и на карактерот на микенското присуство во тие области.
Најцелосна слика за карактерот на микенското присуство во Источ-
ните Родопи ни нуди токму локалитетот Ада Тепа кај Крумовград, кој е
афирмиран како главно извориште на злато во доцната бронзена доба на
тој дел од Балканот.157 Таму била наменски подигната и плански органи-
зирана рударска населба и рудник за експлоатација на златната руда.
Нејзиниот главен интензитет на употреба бил остварен во периодот од XV
до XIII век пред Христа. За потребите на локалното рударско население,
на највисокиот врв било организирано и светилиште, а во текот на XIII
век бил подигнат и одбранбен бедем околу централниот дел на населбата.
Одделни предмети од Ада Тепе биле со микенско потекло (керамика
на витло, капаче-накрајник од микенски меч, бронзено копје и секира),
така што мошне илустративно зборуваат за микенското учество и улога во
експлоатацијата на златните рудници.
Меѓу археолошките наоди од целиот тој регион, микенската керами-
ка се јавува само повремено, и тоа само со неколкуте фрагменти од
импортирани садови откриени на Драгојна, додека пак не се познати
локални копии на микенски садови или локална мат сликана керамика. 158
Всушност, со тоа се потврдува воено-рударскиот карактер на односите со
микенскиот свет, така што станува збор само за повремени, а не за регу-
155
O. Hockmann 2007
156
Катинчаров Р.1972, 245
157
Popov H.—Jockenhovel A.2018 – 193-205; Popov H. 2018, 402-415
158
Bozhinova E. – Jung R. – Mommsen H. 2010, 44-95, Abb. 4, Taf. 14; Jung R. 2018, 247;
Nekhrizov G. – Tzvetkova J. 2018, 187, Fig. 2

110
ларни и постојани трговски односи, како во другите, претходно спомена-
ти региони, изложени на непосредно и постојано микенско влијание.159
Вистинските трговски релации се одвивале долж западниот брег на
Црното Море, и тоа главно со југоисток. Покрај наодите на метални
суровини – слитоци и котви од трговските бродови што носеле товар за
металуршките центри, пред сѐ во Источниот Медитеран и во Мала Азија,
таму (на пример на лок. Вратица 1 кај Бургас) се откриени вистински
разновидни импортирани предмети.160 Така, меѓу керамиката се сретну-
ваат импортирани садови што се врзуваат главно за Троја VI, како и нивни
локални копии работени на рака. Таквите појави зборуваат за непосредни
трговски релации, но главно со Северозападна Анатолија и Троада.
Од сето ова може да се заклучи дека и покрај распадот на населбин-
скиот систем од средната бронзена доба во Горнотракиската Низина, благо-
дарение на рудните ресурси во Источните Родопи, доцната бронзена доба и
микенските влијанија донеле нов подем на рударството и металургијата.
Сепак, настрана од микенските влијанија, старите трговски релации со
западноанадолскиот свет, како и нивната меѓусебна тесна општествено-
економска поврзаност продолжиле да се негуваат. Со тоа, сѐ уште била
користена старата комуникација по долината на Марица, која го поврзувала
западноанадолскиот простор со Подунавјето и со Средна Европа, а до полн
израз ќе дојде кон крајот на 13 и во текот на 12 век, со почетокот на немир-
ните времиња и општобалканските движења од север кон југ и југоисток.
Културните влијанија од југ мошне јасно се рефлектираат во архео-
лошките наоди што се откриваат во регионите на север од егејскиот свет
во доцното бронзено време. Во нив се јавуваат не само форми на заеднич-
ки практики, туку и раѓање на локални преференции и регионални
одговори на тие вредности. Една таква заедничка практика е појавата на
слични форми на микенско оружје во регионите од посебен микенски
интерес и уште повеќе слична локална мат сликана керамика, во сите
региони што воспоставиле потесни и подолготрајни, пред сѐ, трговски
односи со микенскиот свет.
Локалните заедници што биле надвор од тие региони го продолжиле
својот бронзенодопски развиток без никакви надворешни влијанија,
особено не од микенската култура. Во нивната материјална култура се
негувале старите локални вредности, така што понекогаш е исклучително
тешко да се раздвои среднобронзенодопската култура од културата на

159
Килиан К. 1986,445; Kilian K.1988, 115
160
Hristova T. 2011, 104; Pavuk P.2018, 273

111
доцната бронзена доба. Во секој случај, заедниците што оствариле
одредени контакти со микенската култура обезбедиле побрз економски и
културен развиток, но сето тоа траело до пропаста на микенската цивили-
зација и до почетокот на миграциите и воените продори од север кон југ,
во текот на преодниот период.

Троја и балканските заедници

Во текот на бронзената доба, неспорни се релациите на тракиските

заедници од Црноморскиот Регион, Мраморното Море и источноегејската
област со Троада и Мала Азија. Меѓутоа, во балканската археологија,
многу поголем научен предизвик е поврзаноста на одредени внатрешно-
балкански заедници со Троада.
Тргнувајќи од бројните записи, кај античките автори сѐ уште е
отворено прашањето за поврзаноста меѓу балканските Мези, Дарданци,
Пеони и Бриги со малоазиските Мизи, Дарданци, Меони и Фриги. Науката
сѐ уште нема единствено мислење за каков карактер на релациите се
работи, така што постојат разни сфаќања, произлезени главно од различ-
ните толкувања на историските извори.
Логично, сите модерни истражувачи тргнуваат од најстарите записи
кај Хомер, а таму во повеќе наврати се спомнуваат Дарданците, Мизите и
Пeoните како сојузници во одбраната на Троја.161 Сепак, постои стандард-
ната дилема дали Хомер ја пренесувал географската ситуација од бронзе-
ното време или пак ја отсликувал географијата од своето, железно време.
Поради тоа, тешко се препознаат историските факти во неговата поезија,
поради што подеднакво се (не) документирани хипотезите, како за
балканското така и за малоазиското потекло на овие народи и за нивните
преселби во едниот или другиот правец.
Бидејќи Мезите излегуваат од територијалните рамки на овој труд,
нашиот интерес е насочен кон Дарданците и Пајонците. Во оваа пригода ќе
се обидеме да ги сумираме археолошките податоци за нив, со оглед на
многубројните нови наоди откриени во последните децении. Во таа смисла,
вистинското прашање е колку во тие нови наоди можеме да ги препознае-
ме пајонските и дарданските заедници од доцната бронзена доба и во кој
степен тие ги потврдуваат или ги негираат историските записи.

161
Во поновата археолошка литература сѐ повеќе се користи терминот Пајони или Пајон-
ци наместо Пеони или Пеонци.

112
 Дарданците кај Хомер се одбележани како тројански заедници кои
живееле во непосредна близина на Троја, додека Пајонците се опишани
како воен контингент пристигнат однадвор, најдалеку од запад, од доли-
ната на Вардар.
Подоцнежните автори само ја усложнуваат оваа ситуација, преземај-
ќи ги еден од друг информациите за настаните од легендарните времиња,
притоа обликувајќи ги во свое поетско, есеистичко или дури и политичко
видување. Во секој случај, не е лесно да се извлече историската вистина
само врз основа на записите кај античките автори, особено ако се знае
дека археологијата, поради слабата истраженост на бронзеното и желез-
ното време, долг период немаше некој позначаен удел во решавањето на
овие прашања. Денешната ситуација е значајно променета, така што
благодарение на археологијата постојат многубројни нови откритија што
нудат низа нови податоци по овие прашања.
Во последните три децении, археологијата откри дека во текот на
доцната бронзена доба, непосредно на север од микенскиот свет, по доли-
ната на Вардар со притоките, се развивала локалната т.н. Уланци култура,
со белези според кои битно се разликувала од останатите култури во
внатрешноста на Балканот (Сл. 39, 45, 62 – 67).162
Повардарската или т.н. Уланци култура на доцната бронзена доба била
формирана на основите на локалната бронзенодопска традиција, но
најзначајниот нејзин белег, по што се издвојува од останатите соседни
групи на тоа време, е нејзината отвореност за влијанијата од југ, од доцно-
микенската култура. Токму тие релации мошне илустративно зборуваат за
вклученоста на тие заедници во настаните од егејскиот, а не внатрешнобал-
канскиот свет на доцната бронзена доба. Тесните релации на повардар-
ските заедници со егејскиот свет секако биле предуслов за нивно учество
во еден таков сеопшт егејски настан каков што била Тројанската војна.
Повардарската група го остварува својот полн развиток во текот на 14
и 13 век пред Христа, додека во текот на 12 век, тој бил насилно прекинат.
Сепак, неспорен е нејзиниот континуиран културен развиток и повторен
растеж особено низ вековите од полното железно време, сѐ до времето на
Херодот, кога таткото на историјата повторно ја истакнува долината на
Вардар како пajонска територија. Според тоа, од записите на Хомер до
Херодот, за неспорен и непроменет можеме да го сметаме Повардарјето
како пајонски простор. Единствено останува дилемата дали Хомеровите
Пеонци или доцнобронзенодопски заедници од долината на Вардар биле
162
Митревски Д. 2003, 46-52 Митревски Д. 2013, 183-188

113
на доволно ниво на општествена, економска и воена организираност за да
учествуваат со свои контингенти војска во одбраната на Троја.
Археолошките истражувања го откриваат токму тоа, експонирајќи ја
повардарската група на доцната бронзена доба како најразвиена во
внатрешноста на Балканот. Таа единствена имала непосреден контакт со
егејскиот свет, а нивните некрополи, со својата организираност и погреб-
ни обичаи, отсликуваат стабилно, силно канонизирано и организирано
општество. И нивните населби, со својата структурираност и економска
моќ, не заостанувале многу зад истовремените населби во егејскиот
басен. Во таа смисла, се издвојуваат трите населби (Вардино, Вардарофца
и Кастанас), распоредени една до друга во долното течение на Вардар,
или според Хомер, „Вардар со широк тек“.163 Во нивната континуирана
употреба, низ целото бронзено и железно време, слоевите од доцното
бронзено време се истакнуваат со најголема економска и културна моќ.
Меѓу нив, како најголема се издвојува онаа во Вардарофца. Таа била
позиционирана во средината, заштитена од север со соседната населба во
Вардино и од југ со Кастанас, па според тоа, се смета дека токму таа била
Хомеровиот Амидон, од каде што тргнал воениот контингент кон Троја,
под водство на Пирајхме.
Дека Пajонците од доцната бронзена доба биле развиени на доволно
високо ниво за да можат да имаат одредена воена организација, сведочи
споменатата надгробна стела од некрополата во Уланци, која го прикажу-
ва токму тоа (Сл. 67). На неа е претставена машка фигура во облека и со
воена опрема од егејски тип. Кожените ремени на кои биле закачени
воена секира и долг бодеж, исто како и широкиот појас, претставуваат
атрибути на воин од висок ранг, додека торквесите околу вратот несомне-
но упатуваат на највисоко воено достоинство со карактер на војсководец.
Сите овие археолошки податоци ги потврдуваат Хомеровите записи
за Пајонците што учествувале во одбраната на Троја. Но дали по падот на
Троја тие се вратиле во своите домови или останале во Мала Азија, па
дури можеби дополнително довеле свои сонародници како доселеници во
Мала Азија? Дилемата ја наметнуваат неколку записи кај античките
автори, но и низа археолошки наоди.
По повеќегодишните војувања за Троја, а со оглед на новонастанатите
ситуации, како на Балканот така и во Мала Азија, се отвора можноста за
одредено населување на Пajонци во Мала Азија. Археологијата јасно
укажува на тоа дека Централен Балкан и особено долината на Вардар како
163
Casson S.1926, 46; Heurtley 1939; Hansel B.1982; Hansel B.1989

114
централно комуникациско подрачје, во тоа време биле зафатени со
долготрајни немири и деструктивни процеси. Локалната, т.н. повардарска
група, доживува речиси целосно распаѓање, така што и најголемите и
најзаштитени населби, како оние по Долен Вардар, страдале во постојани,
повеќекратни опожарувања предизвикани од надворешни освојувачи кои
најчесто доаѓале од север. Така, по долината на Вардар, која пред тоа, во
текот на 14 и 13 век била најгусто населена област, во следните векови од 12
до 10 век пред Христа, драматично бил намален интензитетот на живеење.
Од друга страна, на западниот анадолски брег, јужно од Троја, околу
денешен Измир, античките автори забележале нов народ чии припадници
себеси се нарекувале Меонци.164 За нив се знае дека учествувале во
Тројанската војна, како едни од бранителите на Троја. Нивната територија
била позната како лидиска земја, но Лидијците не се спомнуваат кај
Хомер, најверојатно затоа што тие го основале своето кралство по падот
на Троја. Така Меонците, всушност се сметаат за протолидијци, што е
забележано и од Херодот. Според него, Лидијците првично биле познати
како Меонци, а дури подоцна почнале да се нарекуваат Лидијци, но
секако пред доаѓањето на Грците и востановувањето на власта на една
грчка – хераклидска династија на истата таа територија.165
Сѐ уште не може со сигурност да се тврди дали сличноста на имињата е
доволна за да се поистоветат малоазиските Меонци со балканските Пеонци.
Сепак, еден археолошки наод, откриен во Сардис, силно наведува на таквата
можност. Во седумдесеттите години, таму се откриени 30-ина култни јами –
остави со разни артефакти. Секоја остава содржела по 4 керамички садови
различни по форма и еден железен нож, при што секој сад содржел скелет-
ни остатоци од куче.166 Во науката се смета дека сите тие биле остатоци од
ритуални дејствија понудени на лидискиот бог Кандаул, за кого кучињата
имале особено значење. Од друга страна, такви откритија со кучешки жртви
и грижливи погребувања на кучиња се честа појава на историската пајонска
територија (Билазора, скопско Кале, Градиште – Бразда и други). И не само
тоа, античките автори во повеќе наврати го истакнуваат името Кандаул како
едно од најзначајните пајонски божества – бог на медицината, персонифика-
ција на сонцето или пајонски Хелиос.167
По интензивирањето на грчката колонизација на малоазискиот брег и
на лидиската територија, малоазиските Меонци повеќе не се спомнуваат,
164
Brice T.2006, 142
165
Кацаров.Г.1921, 21-23; Brice T.2006, 142
166
Greenwalt C.H. 1976; Kurth A. 1995, 571
167
Кацаров Г. 1921,23; Kuhrt A. 1995, 571

115
што би можело да упатува на нивно враќање во својата стара татковина на
Балканот. Археологијата ја потврдува таквата хипотеза со многу свои
откритија, при што тоа можело да се случи кон крајот на 8 и почетокот на
7 век пред Христа. Тогаш, по долината на Вардар, особено по Долен
Вардар, почнува да се концентрира многубројно ново население, со кое
била формирана познатата т.н. долновардарска или гевгелиска група на
железното време.168 Историски, јужните пajонски заедници се посведоче-
ни како носители на таа група, а како белези на нивната култура, покрај
преживеаните елементи од постарата, т.н. повардарска култура на доцна-
та бронзена доба, се сретнуваат и одделни елементи од источноегејско-
западноанадолско потекло. Така на пример, локалната мат сликана и
линеарно боена керамика, која е главен белег на долновардарската група
на железното време и единствена керамика работена на витло во
внатрешноста на Балканот, има многу елементи сродни со истовремената
керамика од источноегејскиот и малоазиски простор (Сл. 80).169 Исто така,
на железнодопската населба Глоска Чука, помеѓу Валандово и Гевгелија,
меѓу другото е откриена и една типична анадолска фибула од 7 век пред
Христа.170
Од сето досега изнесено може да се заклучи дека Хомер бил во право,
барем кога се Пеонците или Пајонците во прашање, а археологијата не
само што го потврдува сето тоа, туку и значително го дополнува.
Во случајот со балканските Дарданци, нивните релации со Троада се
значајно поразлични и уште подлабоки. Според Хомер и записите на
одделни други антички автори, нивното потекло е од Троада, и тоа од
родот на Дарданос, родоначалник на тројанската кралска куќа. Наспроти
тоа, во науката најчесто е мислењето дека се работи за стар балкански
народ, кој со големите етнички движења се преселил во Мала Азија, а
Хомер само го вклучил во неговата поетска креација за тројанската војна.
Други истражувачи се на мнение дека балканските и малоазиските
Дарданци се два различни народа без меѓусебна поврзаност.171
Имајќи ги предвид сите тие претпоставки, археологијата сѐ повеќе
открива потврди за Дарданците како малоазиски народ кој по падот на
Троја преминал на Балканот и се населил непосредно на север од Пајон-
ците. Непобитни се неколку факти во тој правец.

168
Vasic R.1987, 701-711; Mitrevski D.1997, 87
169
Митревски Д.2012, 105-111
170
Митревски Д.2009, Сл.18-3,141
171
Papazoglu F. 1969, 101

116
 Во текот на бронзената доба, во Mала Азија постоело кралство што се
викало Дарданија, кое се спомнува во неколку египетски текстови.172
Така, еден нивен воен контингент учествувал како хетитски сојузници
против Рамзес, во познатата битка на Кадиш.
Во одбраната на Троја, Дарданците од околината на планина Ида ги
водел славниот Енеј, втора гранка од тројанската кралска лоза, или
братучед на синовите на Пријам. Нему Посејдон му прорекува дека ќе го
преживее падот на Троја за да го продолжи дарданскиот – тројански род.
Во таа смисла е забележана традицијата според која Енеј со своите
Дарданци, бегалци од Троја, основа ново кралство некаде на запад. Но
каде на запад? Дали е тоа патувањето на Енеј од Троја до Рим, опишано во
Енеидата, или треба да му се верува на Диодор кој кажува дека Дардан-
ците се населиле на Балканот, од другата страна на Тракија. Во секој
случај, по падот на Троја, Дарданците повеќе не се спомнуваат во Мала
Азија. Во истото време, на Балканот, на територијата долж Јужна Морава
и во Источно Косово, археологијата открива формирање на нова култура,
која битно се разликува од околните балкански култури. Именувана е
како група Долна Брњица, според првото откриеното наоѓалиште во
околината на Приштина.173 Нејзиниот континуиран развиток може да се
следи од крајот на 13 век пред Христа, па низ целото железно време, сѐ до
историските времиња кога нејзините носители ќе бидат посведочени од
античките автори како Дарданци.174 Основните белези на таа култура во
добра мера зборуваат дека била востановена од население дојдено
однадвор, и тоа од егејската област.
Многубројните некрополи откриени на територијата на долнобрњич-
ката група покажуваат дека се работи за веќе изграден и висококанони-
зиран начин на погребување. Се практикувало кремирање на покојниците
и полагање на нивните остатоци во специфични садови – урни и специ-
фични гробни конструкции. Со тоа, тие биле поблиски до малоазиските
отколку до централнобалканските обичаи на погребување. Меѓу другото,
во најстарите погребувања е откриено бронзено оружје (мечеви, бодежи)
од егејски тип (Сл. 70).175 Тоа се единствените такви наоди во тој дел на
Балканот и сведочат за непосредни воени контакти што ги имало тоа
население со микенскиот свет. Во таа смисла, како гробен прилог во гроб
од 12 век, во некрополата од тој тип во Хиподром кај Скопје, откриен е
172
Brice T.2006, 135-138
173
Srejovic D. 1959, 83-136
174
Luci 2007, 348-356
175
Luci K.1997, 92-99; Luci K.2007,356; Luci K. 2013, Katalog N.166

117
еден редок наод на типичен микенски шлем, формиран од заби очници од
дива свиња.176 Тој можел да пристигне таму единствено како воен трофеј,
одземен од некој микенски воин од висок ранг.
Останатите гробни прилози во некрополите од т.н. долнобрњичка група
исто така се издвојуваат по својот карактер и репертоар на наоди од другите
некрополи во околните културни групи. За разлика од нив, заедниците од
групата Долна Брњица не биле носители на т.н. халштатска култура. Тоа
упатува на констатација дека не се работи за балкански менталитет и вкус,
туку за медитеранско население, кое не ги прифатило вообичаените т.н.
халштатски елементи, карактеристични за целиот внатрешен Балкан.

Сл. 71. Карта на продорот на Дарданците од Троја кон Косово

Со помош на археологијата, можеме во голема мера да ги одредиме

патиштата по кои малоазиските Дарданци преминале во Европа и навлегле
толку длабоко во внатрешноста на Балканот. Во сферата на претпоставки ќе
остане дали тоа го направиле со претходен план да се населат непосредно до
своите тројански сојузници Пајонците, или едноставно тргнале на запад, во
потрага по погодна земја за своето ново кралство, па стигнале само до

176
Mitrevski D.1994 Mitrevski 1998, 445

118
просторот на Јужна Морава и Косово. Во секој случај, тоа можеле да го
направат единствено по копнен пат, наспроти приказите во Енеидата, која
треба да се сфати само како поетска визија, пандан на Одисејата.
Копнените комуникации во тоа време биле пробиени само по оние
линии по кои претходно се ширеле микенските влијанија и интереси во
внатрешноста на Балканот. Регионите надвор од тие линии негувале
длабоко конзервативни и локални култури, без никаков контакт со егеј-
скиот свет на доцната бронзена доба. Така, единствената можна маршру-
та морала да се води по истиот пат по кој повардарските Пајонци и
тракиските Кикони пристигнале под Троја (Сл. 71). Според распоредот на
археолошките наоѓалишта, нивниот карактер и досега откриените наоди,
таа линија се движела од тракискиот Херсонес, по долината на Марица,
до под Родопите, или над денешната Драма кон Серез и Долна Струма, за
да продолжи под Дојранското Езеро, кон Долен Вардар и пајонски
Амидон. Оттаму не се можело повеќе на запад, поради непроодните
географски пречки. Единствено можело да се оди кон север, по долината
на Вардар, но само до Јужна Морава и Источно Косово. Се чини дека сѐ
уште не биле пробиени други комуникациски линии во тоа време, така
што нивна крајна дестинација останала територијата што во историските
времиња ќе биде позната како дарданска земја.

119
 Глава III

ТЕМНИТЕ ВЕКОВИ НА ПРЕОДОТ

ОД БРОНЗЕНОТО ВО ЖЕЛЕЗНОТО ВРЕМЕ

Терминот „темни векови“ или „Dark Age“ вообичаено се користи за

средновековниот период, меѓутоа првиот период на уривање и сериозен
пад на цивилизациските и културните вредности е познат во хеленската
историја, во времето по пропаста на микенските центри. Така, со терми-
нот „Dark Age“ таму се одбележуваат вековите непосредно по 1200 година
пред Христа, а истото тоа можеме да го пренесеме и на ситуацијата во
одделни региони на север од егејскиот свет.177
Во периодот на 12 и 11 век пред Христа, долж главните комуникации
што воделе од внатрешноста на Балканот кон Егеја, се случувале долго-
трајни миграциски процеси исполнети со деструктивни настани, кои го
прекинале континуираниот бронзенодопски развиток и создале немирни
и несигурни времиња за подолг период.
Таквите општобалкански движења на заедниците, од север кон југ,
секако биле дел од т.н. големи егејски преселби, при што одделни автори
со право ги поврзуваат со т.н. втор, или помлад бран на егејски преселби,
сметајќи дека првиот е врзан главно за 13 век и се одвивал по морски
патишта, сѐ до Египет на југ. За тој прв бран се врзуваат одделни каракте-
ристични форми на бронзено оружје и накит од средноевропско и
источноалпско подрачје. Иако недоволно документиран, одделни автори
го поврзуваат тој бран со рушењето на микенските центри, како и со
наездата на т.н. северни или морски народи на Египет во времето на
Мернептах и Рамзес II. Сепак, за нас е поважно тоа што тие настани не
оставиле позначајни последици на север од егејскиот свет. Напротив, во
тоа време и на таа територија, во полн подем се локалните култури на
доцната бронзена доба, кои сѐ уште покажуваат мирен развиток, со
надворешни влијанија и контакти, било со север и Подунавјето (поизразе-
177
Snodgrass A.M.1971; Whitley J.2003; Dickinson O. 2007

120
ни на тракиската територија), било со југ и егејскиот свет (поизразени на
пајонско-македонската територија).
Наспроти тоа, многу посериозни последици предизвикале настаните
од вториот бран, кои го зафатиле речиси целиот 12 до 11 век пред Христа.
Притоа, во различни региони тие оставиле различни последици и имале
различен удел во натамошниот културен развиток, особено во генезата на
локалната железнодопска култура.
Заедниците вклучени во тој т.н. втор помлад бран се движеле по
континенталните комуникации, од поширокиот регион на Северен Балкан
и Подунавјето, кон егејскиот басен и веќе разрушените микенски или
малоазиски центри. Своите мртви ги погребувале со кремација, наспроти
доминантниот ритуал на инхумација во згрчена положба како бронзено-
допска традиција кај заедниците јужно од линијата Шар Планина – Стара
Планина. Со себе носеле карактеристични, условно кажано средноевроп-
ски, поточно севернобалкански форми на оружје (мечеви, копја, секири-
келтови, српови и слично), кои дотогаш не биле познати во локалните
културни средини. Исто така, за првпат се појавуваат и одделни северни
техники во производството и декорацијата на керамиката. Сите тие наоди
го потврдуваат движењето во низа на заедниците од север, при што
едните ги потиснувале другите во сложени и долготрајни процеси, што
подразбирало и извесно задржување на одредени пунктови.
Сепак, последиците од тие настани не се чувствувале во сите региони
подеднакво, иако секаде одиграле значајна улога по натамошниот лока-
лен културен развиток. На запад, на албанскиот простор, продорите се
одвивале преку Западен Балкан, долж источното јадранско крајбрежје,
кон Јужна Албанија и Епир. Иако и таму се јавуваат остави со бронзени
предмети како во Тороница, или новите типови на т.н. средноевропско
оружје, главно мечеви и копја, сепак локалниот културен развиток не бил
прекинат.178 Таму, овие типови на наоди само го одредуваат почетокот на
немирните времиња и го одбележуваат патот на продорите кон југ. Така,
на пример, по долината на Девол, животот не бил прекинат, но сепак и
таму се јавуваат елементи што укажуваат на продор на ново население од
север, кое се погребувало со спалување во урни.179
Со сета своја деструктивност, тие настани биле најизразени по долина-
та на реката Вардар, која заедно со Моравската Долина претставува главна
комуникациска линија од Подунавјето кон Егеја. Во однос на другите

178
Prendi F.1984, 19-43; Prendi F.1982-a, Abb. 12
179
Andrea Z.1975; Andre Z.1976

121
комуникациски региони, ситуацијата по долината на Вардар била најдра-
матична, така што во вековите од преодниот период и особено во првите
векови од железното време таму имаме речиси целосна депопулација.
Животот и културната ситуација ќе се стабилизира дури во вековите потоа.
Во периодот 12-11 век пред Христа, речиси сите доцнобронзенодоп-
ски населби и некрополи по долината на Вардар биле насилно разрушени
и не биле повторно обновени. Преживеале само одделни населби, како
Кастанас (во тоа време остров во Вардар), кои природно биле подобро
заштитени, но сериозно пострадале, така што таму ја имаме најцелосната
слика на тоа време и тие настани.180
По мирниот и стабилен развиток низ вековите од доцната бронзена
доба, некаде кон крајот на 13 и особено низ 12 и 11 век пред Христа,
населбата на Тумба – Кастанас доживува драматични промени, мани-
фестирани со низа нови археолошки појави кои се јавуваат за првпат,
како туѓински елементи стигнати од север, по Моравско-вардарската
Долина. Меѓу другото, на Кастанас во тоа време се документирани
промени во топографијата и во организацијата на населбата. Населбата
била четирипати опожарувана и постојано обновувана, но со промена,
како на внатрешниот план така и на концепцијата на градбите. Старата
архитектура од плитарни тули била заменета со балканска праисториска
архитектура и со градби од дрвена скелетна конструкција облепена со
кал. Во материјалната култура се јавуваат нови централнобалкански и
севернобалкански форми, пред сѐ на канелирани садови, како и новини
во самата економика на населбата, со примена на нови видови растенија
и одгледување нови видови стока.181 Сепак, и покрај драматичноста на
настаните низ кои поминувала населбата на Тумба – Кастанас во текот на
вековите од т.н. преоден период, поради својата позиција и исклучителна
приспособливост, успеала да ги надмине сите кризи, да не згасне и да го
продолжи својот развиток низ следните векови од железното време.
Од претходниот увид во локалитетите од доцното бронзено време по
долината на Вардар, може да се види дека сите поминувале низ
единствени културни процеси и настани кои довеле до крајот на нивниот
бронзенодопски развиток. Единствени се археолошките манифестации,
кои убаво ги документираат тие настани, нивните носители и судбината
на локалното население.182

180
Hansel B. 1989
181
Kroll J.H. 1983
182
Види во претходното поглавје за доцното бронзено време по Вардар.

122
 Некаде кон крајот на 13 или почетокот на 12 век пред Христа, сите
населби по долината на Вардар го завршиле својот бронзенодопски
развиток со силно спалени слоеви. Археолошките наоди во тие слоеви
сведочат за брзо, насилно уривање со целосно опожарување, а во спалиш-
тата на некои населби се откриени незакопани тела, како во Манастир –
Чашка, или на Тумба – Килиндир).183 Како остатоци од воените дејствија
се откривани и одделни нови типови на бронзено оружје, како секири-
келтови, врвови од копја и стрели (Сл. 72)184 Токму таквото оружје со свое-
то неспорно северно потекло упатува на разурнувачите и на нивниот
продор, од регионот на Северен Балкан и подунавско-карпатската област,
по долината на Морава и Вардар, кон Егеја.
Во истото време, кај старите некрополи од домашната доцнобронзе-
нодопска култура, во кои се вршеле погребувања со единствен ритуал на
инхумација во згрчена положба во гробови-цисти, се документираат
последните погребувања (Брвеница, Скупи, Долно Соње, Уланци, Водовра-
ти, Тремник, Вардарски Рид и други).185 Во некои од нив (Скупи, Мали Дол
– Тремник), во рамките на самата некропола, а неретко и директно врз
постарите домашни погребувања, откриени се нови погребувања, со туѓи
погребни обичаи со спалување во урни (Сл. 43). Таквиот ритуал на погре-
бување бил вообичаен за северните балкански области и, пред сѐ, за
карпатско-подунавските култури на доцната бронзена доба, така што по
долината на Вардар тие јасно се препознаваат како гробови на новодој-
денците од север, поточно на освојувачите што ги спалиле локалните
населби и трајно го прекинале локалниот бронзенодопски развиток.
На тој свој пат кон југ, тие се задржувале извесно време на одделни
пунктови, a некаде формирале нови, свои некрополи, како некрополата
во Хиподром кај Скопје.186 Во секој случај, секаде станува збор за само
неколку погребувања. Најголема некропола од тој тип е онаа во Клучка –
Хиподром, каде што се истражени вкупно 11 гробови-урни, а според
теренската ситуација можеле да бидат погребани најмногу 15-20 покојни-
ци. Белезите на таа некропола се типични за заедниците од Поморавјето и
од т.н. група Долна Брњица, додека во материјалната култура се откри-
ваат елементи како од посеверните региони (на пример канелирана
керамика), така и од егејската област (на пример шлем од заби песјаци на
183
Jovcevska T. 2008, 22, Tab, II, III; Casson S. 1926, 132
184
Jovcevska T. 2008, T. 25. Наодите од Скопско и Долна Бежанија не се публикувани, се
наоѓаат во Музејот на Филозофскиот факултет, Скопје и во Музејот и завод – Штип.
185
Види во делот за доцното бронзено време по долината на Вардар.
186
Mitrevski D. 1994

123
дива свиња). Сето тоа зборува дека дојденците од север се задржувале
извесно време на одделни пунктови, но никаде трајно.
Особено индикативни за настаните од преодниот период по долината
на Вардар се новите форми на садови и декорации (главно со канелира-
ње), кои уште Хертли ги идентификувал во спалените слоеви на населбите
во Вардино и Вардарофца, како т.н. лужичка или подунавска керамика,
поради нејзиното, во основа, средноевропско потекло.187 Нејзиниот
продор кон југ на крајот на 13 и во текот на 12 век пред Христа, лесно се
картира по моравско-вардарскиот пат. Во локалните бронзенодопски
култури на Централен Балкан, како во парачинската или во групата Долна
Брњица, таквата канелирана керамика била непозната до тој период. Се
појавува дури околу 1200 година, и тоа само во Поморавјето, најпрво во
Медијана, а потоа во Хисар – Лесковац, како и во спалените слоеви од 12 и
11 век на јужноморавските населби како Кончуљ, Прибој кај Врање и
други.188 Нејзиниот натамошен пат кон југ може да се следи единствено по
долината на Вардар, каде што се појавува како еден од најсилните
индикатори за продорот на северните освојувачи.
Сите овие појави од преодниот период по долината на Вардар зборуваат
за долготрајни немирни времиња, предизвикани од продорот на различни
заедници од север, кои не само што го предизвикале крајот на дотогашниот
мирен бронзенодопски развиток, туку ја прекинале и дотогашната културна
поврзаност со југ. Така, целиот регион постепено и сѐ повеќе културно се
ориентирал кон север и кон централнобалканскиот простор.
Слична била ситуацијата и по долината на Струма и Места, каде што
исто така бил прекинат континуираниот развиток на бронзенодопските
населби. Токму во тоа време, конечно настрадале и специјално утврдени-
те, стратешки пунктови како Каменска Чука, Крсто Покровник и другите
кај Благоевград.189 Дотогашните контакти што Долна Струма и Места ги
имале со микенскиот свет биле трајно прекинати, а како нови населбин-
ски позиции сѐ повеќе се актуализираат високите планински позиции.
Наспроти тоа се појавуваат многубројни, нови планински и т.н. скални
светилишта, чија употреба уште повеќе ќе се интензивира во следната
фаза на раното железно време.190
Новиот ритуал на погребување со кремација во урни, како основен
белег на новодојденците од север, се регистрира по сите комуникациски
187
Heurtley W.A. 1939, 129
188
Garasanin M.1982, 181; Stoic M. 1996; Стоик М. 2001, 19; Булатовиќ А. 2010
189
Stefanovich M.1998; Stefanovich M.- Kulov I. 2007
190
Nehrizov G.2005; Бајраков Д. 2006; Zdravkova-Dimitrova J. 2008, 493-507

124
линии во правец север – југ. По долините на Струма и Места, таквите
некрополи не биле толку евидентни како по долината на Вардар. Новиот
начин на погребување се јавува единствено во Невестино кај Ќустендил,
како и појужно, во долината на Места кај Потами и Ехоки.191 Во секој
случај, и во овие региони, како по долината на Вардар, во вековите од т.н.
преоден период (12-10), забележлив е падот на интензитетот на живеење,
со значително намален број на населби и некрополи во однос на
претходната доцна бронзена доба.192
Надвор од споменатите главни комуникациски линии, ситуацијата не
била толку драматична. Доцнобронзенодопските населби на тие места го
продолжиле својот живот и низ вековите на преодниот период и во
железното време, иако прифаќале низа влијанија однадвор. Можеби нај-
илустративен пример за тоа е ситуацијата на населбата Тумба –Асирос.193
Наоѓајќи се понастрана од главните патишта, помеѓу Долен Вардар и
Долна Струма, таа населба не трпела некои посериозни последици по нејзи-
ниот континуиран развиток од доцната бронзена доба до железното време.
Тоа само ја потврдува клучната улога што долините на тие две реки ја имале
во немирните настани од преодниот период, особено долината на Вардар.194
Ситуацијата во Горнотракиската Низина и во Источните Родопи по
прашањето на миграциите од север кон југ била нешто поразлична. Таму,
долината на Марица била веќе со векови разработена и активна линија
што го поврзувала источноегејскиот и малоазискиот свет со Карпатско-
подунавскиот Регион. Со оглед на тоа што била транзитна зона, продори-
те од тие страни не претставувале ништо ново и невообичаено. Така,
населбинскиот живот и промените во текот на преодниот период не се
разликуваат многу во однос на претходната доцна бронзена доба. Един-
ствено во материјалната култура се откриваат нови појави што укажуваат
на продор на нови културни вредности, главно од север кон југ. Во текот
на 12 и 11 век веќе замира силниот подем на металургијата што се случил
во регионот во текот на доцната бронзена доба, а наместо дотогашните
форми од егејска инспирација, се јавуваат сѐ повеќе производи, пред сѐ,
оружје, од северно, карпатско-подунавско потекло.
Клучна за разбирање на процесите и настаните од преодниот период
на целиот тракиски простор е ситуацијата од доцната бронзена доба на
191
Gergova D. 1995, 31-48; Grammenos D. 1979
192
Grabska-Kulava M.- Kulov I. 2007, Fig. 9
193
Wardle K. 1980; Warlde K. A – Warlde D. 2007; Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K.
1996, 579-581
194
Warlde K. A – Warlde D. 2007, 455, Tab. I

125
север од Стара Планина и долж Подунавјето. Токму тој регион се смета за
извориште на многу појави што веќе во следната фаза ќе се јават на југ.
Во текот на доцната бронзена доба, Подунавскиот Регион го оствару-
ва врвот на својот културен и економски развиток, пред сѐ, благодарение
на заемните и непосредни контакти со Карпатите и Трансилванија, богати
со бакар и злато. Металургијата и трговските односи, како најсилна осно-
ва за брз економски и културен развиток, го доживуваат својот највисок
подем. Тоа најдобро го илустрираат наодите од типот на Вучитрн. 195
На таа територија од Подунавјето (Северозападна Бугарија, Североис-
точна Србија и Југозападна Романија), во текот на доцното бронзено време
доминира културната група именувана како Дубовац – Жуто Брдо, Керна –
Гирла Маре или Орсоа – Балеј, а позната под заедничко име како „култура
на инкрустрирана керамика“.196 Таа се развива во текот на доцната брон-
зена доба и остварува невообичаено високи културни вредности. Кон
крајот на бронзената доба го доживува својот демографски бум, а со тоа и
својата највисока економска и воена моќ, за веднаш потоа ненадејно да
замре.197.
Во истото тоа време (13/12 век пред Христа) по Долен Дунав се јаву-
ваат многубројни остави со големо количество метални предмети, пред сѐ
бронзено оружје и алатки, како и камени калапи за нивно леење (Врбица,
Овча Могила, Лозница, Дулово, Побит Камак и други). 198 Најпознати меѓу
нив се двете остави во село Врбица (Врбица 1 и 2) кај Плевен, како и
оставата во Овча Могила – Свиштов.
Во оставите од Врбица се откриени вкупно над 120 бронзени предме-
ти, најмногу српови и келтови од локално производство, но и една секира
од раната бронзена доба и дел од средноевропски меч. Сите биле закопа-
ни во керамички садови на две блиски локации. Во оставата од Овча
Могила – Свиштов се сретнуваат главно келтови, но и еден микенски
рапир (неупотреблив, извиткан и оштетен) како и две копја, брич и еден
бакарен слиток.199 Фактот што во таквите остави се откриваат различни
типови на главно масивни бронзени предмети, честопати искршени и
неупотребливи, како и предмети постари од времето на депонирање,
зборува дека се работи за закопани вредности што се чуваат подготвени,
најверојатно за претопување. На истиот круг наоди можеби треба да го
195
Bonev A. 1988,29-39; Stefanova M.2018, 226, Fig. 3
196
А. Бонев 1988, 39-53
197
Черних Е.Н. 1978, 176-185, Филипов Т. 1974, 12-23, Филипов Т. 1976, Бонев А, 1988, 53
198
Hristova T.2018, 162-169, Map.1
199
Илчева 2000,457, Kraus 2005, 199-210

126
додадеме и познатиот колективен наод од 3 бакарни слитоци, една
секира-келт и двосечна егејска секира од Семерџиево – Русе.200 Иако
типологијата на секирите наведува на нешто постаро време, сепак самата
содржина зборува за карактер на собрани вредности со цел за топење и
леење во нови форми.
За истата цел, поточно за да бидат употребени во иднина биле
складирани и камените калапи во големата остава од Побит Камак –
Разград.201 Таквите закопани вредности на најубав начин го илустрираат
почетокот на немирните времиња и миграциите кон југ, каде што потоа ќе
се појават слични остави (Жељо Војвода – Сливен, Сокол – Стара Загора,
Могилца – Смољан, итн.) – (Сл. 73).202
Покрај оставите со бронзени предмети, миграциските движења од
север кон југ се одбележани и со оставите на керамички садови од типот
на Пловдив, Есенице, Зимниче, Черковина.203 Иако постојат различни
претпоставки за карактерот на тие остави, најприфатливо е дека се
работи за складирана храна во големи јами, како есенцијална вредност во
немирни времиња. Фактот дека за таа цел се користени доволно скриени,
а безбедни места како стари бунари (Пловдив, Есенице) или скриени во
ѕидови (Черковина), како и податокот дека 44 садови од оставата во
Пловдив биле грижливо наредени во 6 реда, меѓусебно одвоени со глине-
ни слоеви, зборува за намерата тие повторно некогаш да бидат користе-
ни.204 Од друга страна, самите форми на длабоки, условно кажано затво-
рени садови, без присуство на отворени чинии или садови, како и сѐ уште
сочуваните остатоци од жито во некои од нив (Есенице), само го потврду-
ваат складишниот карактер на тие остави.205
Одделни садови од тие остави носат јасни карактеристики на керами-
ката од подунавскиот круг на доцната бронзена доба, со што се истакнува
линијата на продор на културни елементи од Подунавјето кон југ.206
Можеби најилустративен посредник, кој ги поврзува наоѓалиштата од
последната фаза на подунавската култура на инкрустрирана керамика, со
оставите од типот на Пловдив – Зимниче, Черковина, е некрополата со
спалувања кај село Градешница – Врачанско.207
200
Bucholz 1983, 79; Hristova T – Toneva S.2018 –a, 433
201
Хансел 1976, Лестаков Л.2018-b, 383
202
Черних1978, 195, Дамјанов 2007; Jochenhovel A,2018, 172-179,
203
Бонев A. 1988, 54-59
204
Детев П. 1964, Хансел 1976, 77
205
Николов – Жекова 1982
206
Бонев А.1988, 58-59
207
Николов Б., 1978, 19-27

127
 Во секој случај, некаде во текот на 12 век пред Христа, заедниците
носители на т.н. култура на инкрустрирана керамика, заедно со соседните
племиња започнале со своето мигрирање кон југ, поточно да се раселу-
ваат по главните балкански комуникации, кои од Средното и Долно
Подунавје воделе кон егејскиот басен и кон западна Мала Азија. Со тие
движења биле зафатени различни етнички групи, низ сложени и долго-
трајни процеси на нивно заемно мешање, поврзување и создавање на нова
културна и етничка слика, која ќе се стабилизира дури во следните векови
на железното време.
За да се реализираат такви миграции исполнети со воени судири и
освојувања, неопходно било најпрво да се подготви теренот, освојувачите
пред тоа да бидат добро запознаени со патиштата, структурата на
населението и со можностите и богатствата на земјите низ кои требало да
поминат. Затоа мора да претпоставиме дека со нив веќе имале востанове-
но одредени контакти. Во таа смисла, на просторот јужно од линијата
Стара Планина – Шар Планина, во текот на доцната бронзена доба или
кон самиот нејзин крај, за првпат се јавуваат низа новини во локалната
керамографија, претходно познати од карпатско-подунавската област.
Така, најизразена е појавата на врежана декорација со инкрустрирање во
источните региони, особено во родопскиот, каде што е широко прифате-
на и приспособена на локалниот вкус и потреби.
Меѓу таквата керамика особено се издвојуваат глобуларните кантаро-
си со низок врат и врежана инкрустрација на телото. Се смета дека
инспирацијата дошла од керамографијата на доцната бронзена доба во
Подунавјето, особено од територијата на т.н. култура на инкрустирана
керамика, од каде што почнала да се шири најмногу по долините на
Струма и Места, кон Повардарјето, а таму се здобила со посебна популар-
ност. Според распространетоста и хронологијата тие форми, се доаѓа до
заклучок дека сето тоа се одвивало во текот на доцната бронзена доба,
кога во одделни региони тие развиваат локални белези. Во таа смисла,
највпечатливи се глобуларните кантароси со врамена инкрустрација во
населбите по долината на Вардар. Многу почеста појава се во Долното
Повардарје (Кастанас, Чаушица, Дојран, Килиндир, Демир Капија), додека
најсеверниот и најмлад примерок засега е наодот од некрополата со урни
во Хиподром кај Скопје (Сл. 74).
Уште поиндикативен наод за продорот на северни елементи кон југ е
појавата на специфичните садови – Pyranoi, кои во исто време претставу-
ваат и садови за готвење и огништа. Нивното потекло исто така се бара на
север, а на нашите територии за првпат се појавуваат кон крајот на

128
доцната бронзена доба. Оттогаш, таа форма континуирано се развива низ
целата железна доба, со особена популарност во македонските области.
Нејзината популарност се поврзува со промените во начинот на исхрана и
приготвување на храната, под влијание од север, кои настапиле кон
крајот на бронзената доба и во преодниот период (Сл. 75).208 Распростра-
нетоста во тој период ја следиме главно во населбите од комуникативните
региони, на целиот простор од Јадранското до Црното Море и на југ до
северноегејскиот брег (Продан, Малич, Совјан, скопско Кале, Манастир –
Чашка, Вардарски Рид, Вардарофца, Вардино, Кастанас, Копривлен,
Вратица, Статмос Ангиста, Олинт и други).209
Споменатите две керамички
форми претставуваат сведоци за
северните, карпатско-подунавски
влијанија, кои најчесто се јавуваат
заедно, во ист археолошки кон-
текст. Така, тие можат да се земат
како показатели за карактерот на
востановените контакти на локал-
ните заедници со Карпатско-поду-
навскиот Регион уште кон крајот
на доцната бронзена доба. Од
друга страна, пораното користење
на овие две форми, особено на
Pyranoi-те во карпатско-подунав-
ските области и нивното постепе-
но ширење кон југ, укажува на тоа
дека почетокот на распаѓањето на
подунавското општество, како и
почетокот на преселбите кон југ се
случувал уште кон крајот на доц-
Сл. 72. Бронзени келтови од: 1 Скопско;
ната бронзена доба. Тогаш воста-
3 Мрдаја –Дојран; 2, 4 Бежанија – Криви Дол
новените контакти со централно-
балканските заедници всушност го отвориле патот за финалните и неретко
деструктивни продори од север кон југ и југоисток, кои се случувале во текот
на 12 и 11 век пред Христа.

208
Gimatzidis S. 2017
209
Horajs B. 2005, 79; Horajs B. 2007, 148, Pl.133; Krapf T. 2014, 586, Fig. 1, 2; Prendi F.
2018; Alliu S.1984, 60; Hristova B.2011, Fig. 18, 19

129
 Сл. 73. Остави на камени калапи за леење бронза од преодниот период:
1 Сокол, 2 Могилица, 3 Желјо Војвода

Во самиот процес на миграции и воени движења кон Егеја и североза-

падна Мала Азија, поради самиот карактер на материјалот, не би требало
да се очекуваат многу керамички производи кои освојувачите би ги
носеле со себе. Затоа главни индикатори за присуството на освојувачите е
нивното оружје и најмногу нивниот ритуал на погребување со спалување,
а доколку се појават нивните керамички или култни форми од глина, тие
упатуваат на нивно подолго задржување на одредени пунктови или на

130
нивната крајна дестинација, каде што најчесто ги произведувале локално.
Такви примери се споменатата канелирана, или т.н. лужичка керамика по
долината на Вардар, како и низа керамички наоди во Троја VIIБ2, за кои
се смета дека имаат тракиско потекло, при што најиндикативна е т.н.
букел керамика. Можеби за крајната дестинација на заедниците од север
уште повеќе зборува т.н. варварска или рачно работена, мазнета керами-
ка, која се појавува во периодот LHIIIC во континентална Грција и на
Пелопонез, како податок за заземањето на одделни микенски пунктови,
по нивната деструкција во периодот LHIII-B2, од страна на новодојденци
од север.210 Во тој правец, секако најиндикативни се типичните подунав-
ски глинени, инкрустрирани идоли, откриени на Атика.211

Сл. 74. Поедини глобуларни кантароси со врамена инкристација од доцната бронзена

доба по долината на Вардар: 1 Хиподром – Скопје; 2 и 3 Демир Капија

210
Bankoff – Mayer – Stefanovich 1975; French E.1989, 40-51 Stefanovich M. 1973 Snodgrass
A.M.1971,322
211
Garasanin M. 1953

131
 Сл. 75. Наоди на огнишни садови - пуранои од крајот на бронзеното доба:
1,2 скопско Кале; 3, 4 ,5 Манастир – Чашка
Правците и линиите по кои се одвивале продорите го поврзуваат широ-
киот средноевропски, поточно карпатско-подунавски простор како изво-
риште со крајните дестинации во егејскиот басен и северозападна Мала
Азија. Меѓутоа, долготрајноста на тие процеси и вклученоста на различни
културни групи, подразбираат перманентно потиснување и мешање едни со
други, особено на заедниците од централнобалканскиот простор. Со тоа,
постепено се издвојуваат и се физиономираат посебни културни целини кои
до целосен израз ќе дојдат по стабилизирањето на ситуацијата во текот на
железното време. Во секој случај, врз основа на археолошките остатоци
можеме да заклучиме дека тие движења и воени продори се одвивале во
неколку гранки по главните комуникации, по долината на Вардар кон конти-
нентална Грција, низ Горнотракиската Низина и по Марица кон Мала Азија и
Троада. Поради тоа, долж Албанија доминираат средноевропските и
западнобалкански елементи, по долината на Вардар и Струма средно-
дунавските и централнобалкански елементи, додека во источнотракиски-
те области доминантни биле долнодунавските елементи.
132
 Заеднички именител за сите продори бил воведот на новиот ритуал
на погребување со кремација во урни. На целиот простор северно од
егејскиот свет, каде што дотогаш несметано се негувала старата бронзе-
нодопска традиција на погребување со инхумација во згрчена положба,
некаде под тумули, некаде во рамни некрополи, одеднаш се појавува
новиот ритуал со кремација во урни.
Во албанската зона, појавата на погребувања со кремација во урни е
застапена само преку одделни случаи, и тоа во рамките на локалните,
традиционални обичаи на погребување под тумули, како во случајот со
некрополата во Барч. Понекогаш заедно со импортираната микенска
керамика од периодот LHIIIC се јавуваат типични предмети, главно
оружје од средноевропско – севернобалканско потекло. Сето тоа зборува
дека тие движења или т.н. паноно-балкански миграции кои ја зафатиле
Албанија по 1200 година пред Христа, биле ограничени и не го прекинале
локалниот културен развиток, ниту традиционалните односи со Егеја.212
Не била прекината локалната практика на погребување со инхумација во
тумули, ниту натамошниот развиток на карактеристичната мат сликана
деволска керамика.213 Сепак, тие настани го отвориле патот за засилени
влијанија и трајни контакти со Западен Балкан, од каде што во следните
векови ќе се шират елементите на т.н. халштатска култура, кои ќе бидат
широко прифатени, приспособени и локално создавани, како главни
белези на железнодопската култура.
Ситуацијата не била таква по долината на Вардар, каде што движења-
та биле многу поинтензивни и подолготрајни. Таму, носителите на крема-
цијата во урни го прекинале локалниот културен развиток за одредено
време, како и традиционалните односи со егејскиот свет. На сметка на тоа
биле востановени трајни релации со посеверните централнобалкански
области, сѐ до Подунавјето на север, од каде што во следните векови ќе се
шират низа елементи што ќе учествуваат во генезата на новата железно-
допска култура.214 Сепак, погребувањето со кремација во урни по долина-
та на Вардар имало само епизодна улога, така што по завршувањето на
немирните времиња, се продолжило со практикување на стариот начин
на погребување со инхумација во гробови-цисти, но сега, не со инхумација
во згрчена, туку во испружена положба.215

212
Prendi F. 1982, 226
213
Andrea Z.1976; Bodinaku N. 1990; Prendi F. 1985, 81, Fig. 1,2,3
214
Mitrevski D. 1984-a
215
Mitrevski D.1997, 26; Митревски Д. 2013, 74-75

133
 Слична била ситуацијата и по долината на Струма и Места, каде што
се откриваат низа елементи од подунавските култури, особено од т.н.
култура на инкрустрирана керамика, поради што се смета дека во појава-
та на ритуалот на кремација во урни учествувале заедници од североза-
падните региони на Бугарија.216 Иако кремацијата во урни, како во
некрополата во Невестино кај Ќустендил, се издвојува како нов ритуал и
начин на погребување, сепак неспорно успева да се вклучи во традицио-
налниот начин на погребување под тумули, како во Потами и Ехоки, што е
уште поочигледно како повеќе се оди на исток, во Источнородопскиот
Регион, во Горнотракиската Низина и особено по долината на Марица.217
Појавувањето на урни по долината на Марица, како влијание во
традиционалните тумули, уште посилно ја прикажува поврзаноста со
подунавските заедници на доцната бронзена доба. Најубав пример за тоа
се наодите од тумулот во село Главан, каде што со погребувањето со
кремација, меѓу другото, откриени се и теракоти на т.н. водени птици од
типот на т.н. „Аполонови кочии“, типични за културата на инкрустрирана
керамика.218 Прифаќањето на кремацијата во тие области било поизразе-
но, така што биритуалноста ќе стане општа тракиска практика во текот на
следната железна доба.
На крајот мораме да се прашаме дали опишаните процеси на мигра-
циски движења во текот на преодниот период можеме да ги поврземе со
познатите антички пишани извори. Според досегашните археолошки
сознанија, сѐ повеќе се наметнува можноста за поврзување на движењата
по долината на Вардар и Струма, со податоците и легендата за т.н. враќа-
ње на Хераклидите во Грција, а движењата низ тракиските рамници и низ
долината на Марица со преселбата на Мезите во Мала Азија. Засега е
доволно само да се имаат предвид овие претпоставки во натамошните
истражувања, а идните археолошки наоди од просторот на север од егеј-
скиот свет ќе го потврдат или ќе го отфрлат тоа.219

216
Gergova D. 1989, 233
217
Gramenos D.1979; Gramenos D.1982
218
Катинчаров Р. – Димитров М. 1978, 44; Гергова Д. 1989, 234

134
 Глава IV

ЖЕЛЕЗНОТО ВРЕМЕ НА СЕВЕР

ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ

Формирањето на железнодопската култура на целиот простор северно

од егејскиот свет можело да започне по завршувањето на бурните настани
од преодниот период. Дури тогаш биле создадени услови за непречен
локален развиток, што ќе доведе до конечното формирање на првите
политички заедници на тој простор. Така, основните прашања во врска со
железното време се однесуваат на: неговиот почеток, генезата на локални-
те културни групи и нивниот развиток до првото политичко обединување.

Почеток и генеза на железното време

на север од егејскиот свет

Почетокот на железното време може да се одреди според неколку

параметри. Ако судиме според почетоците на оние појави што континуи-
рано се развивале низ вековите од железното време, тие секогаш се
наоѓаат некаде кон крајот на 11 век пред Христа. Така, на пример, многу-
бројните некрополи, пред сѐ, во т.н. македонска зона, каде што прекинот
на бронзенодопската култура бил најдраматичен, а појавата на новите
културни вредности најевидентна, своите најстари погребувања ги имаат
кон крајот на 11 или почетокот на 10 век пред Христа (Вергина, Патели,
Висои – Беранци, Сарај – Брод, Орлови Чуки и други). На истиот период
наведува и првата употреба на железото во изработката на оружје.
Усвојувањето на технологијата на новиот метал секако се одвивало
постепено, како резултат на меѓусебните контакти во текот на преодниот
период, најмногу преку поврзаноста на балканските миграции со Анатолија.
Всушност, на целиот балканско-егејски простор во тоа време е докумен-
тирана криза во бронзеното производство, поточно во набавката на бронза,
135
што отворило пат за појава на новиот, многу поскап, но поефикасен метал,
особено за изработка на оружје и орудија.220 Притоа, најверојатно знаењата
за железото најпрво ги ширеле одделни мајстори од исток, уште во текот на
11 век. Преку нивната активност во региони богати со ресурси на железни
руди, се создавале услови за локално производство, кое насекаде е посведо-
чено уште во раната фаза на железното време (X-IX век пред Христа).221
Од друга страна, како репер за почетокот на железното време може
да се земат промените во урбанизацијата и во културната содржина,
поточно појавата и усвојувањето на новата „балканска“ архитектура на
повеќеслојните населби (Кастанас, Вардино, Вардарофца, Асирос и сл.).
Тие моменти исто така упатуваат на 11 век пред Христа, при што, изврше-
ните Ц-14 и дендрохронолошки анализи играат пресудна улога во одреду-
вањето на точниот датум за почеток на железното време. Така, на пример,
најзначајни се Ц-14 анализите на наодите во добро стратифицираните
слоеви на Кастанас, како и дендрохронологијата направена врз примеро-
ци од дрвените столбови на првата железнодопска архитектура во
Асирос. Сите тие го даваат датумот по 1070 година пред Христа како поче-
ток на железната доба.222 Сепак, синхронизацијата на појавите во култур-
ните слоеви во Асирос (фаза 4 и 3) со Кастанас (слој 12), поради сѐ уште
многубројните бронзенодопски елементи во нив, зборува за сѐ уште
недоволно дефинирана железнодопска култура. Така, многу повеќе
елементи за почетокот на вистинското железно време имаме во следните
фази на Асирос (фаза 2 и 1) и во слоевите 11 и 10 во Кастанас. Во секој
случај, слободно можеме да го позиционираме почетокот на железното
време во текот на втората половина на 11 век пред Христа.
Во врска со формирањето на железнодопската култура, неспорно е
дека учествувале различни културни елементи, од различни страни.
Притоа, основни се три сегменти, кои претставувале главни конститутив-
ни елементи во нејзината генеза. Првиот сегмент е локалната бронзено-
временска традиција, како темелна вредност врз која се наталожуваат
другите два сегмента, кои всушност претставуваат различни културни
вредности што пристигнале од различни страни, во различно време. Во
таа смисла, вториот сегмент го сочинуваат преживеаните елементи од
микенската култура, кои биле прифатени во одредени региони во текот
на доцната бронзена доба, при што некои од нив продолжиле да се
негуваат и во следните векови на железното време. Третиот сегмент го
220
Snodgrass A. 1989, 29
221
Stojanov T. – Borislavov B. 2018, 288
222
Wardle K.A. – Wardle D.2007, 489-497

136
претставуваат културните елементи стигнати од север, во рамките на
општобалканските движења во преодниот период, било како средно-
европски, панонско-подунавски или долнодунавски елементи. Тие биле
најсилниот сегмент во формирањето на новата железнодопска култура.
Сепак, бронзенодопската традиција како заедничка културна основа
не била насекаде подеднакво оптоварувана со другите елементи, дојдени
отстрана. Во поконзервативните региони, секако било поизразено наслед-
ството од бронзеното време, особено во погребувањето, во култните актив-
ности, како и во одржувањето на старите форми во керамиката. Наспроти
тоа, регионите што имале одредена комуникација со микенскиот свет ќе
продолжат да негуваат одделни елементи од егејската бронзена доба.
Особено значајна улога одиграле елементите од север, од средноевропско
и подунавско потекло, кои во различни региони биле прифатени со
различен интензитет, во зависност од самата географија на регионот.
Средноевропските типови на оружје, главно мечеви и копја, ќе бидат
локално произведувани од железо, а одделни нови форми и декорации во
керамиката ќе бидат прифатени во локалната керамографија, развивајќи
се локално низ сите векови од железното време. Исто така, на почетокот
на железното време ќе бидат широко прифатени и локално произведува-
ни низа нови, т.н. халштатски, или општобалкански форми на бронзен
накит (фибули, белезици, торквеси, фалери и слично). Нивната популар-
ност ќе јакне особено во металуршки силните региони, како општобал-
канска мода на железното време.
Продорот на сите тие форми, од север кон југ, се одвивал најмногу
долж Источен Јадран, при што посебна улога за влез во внатрешноста
имала долината на Девол и т.н. Кандавијски пат. Истото се случувало и
преку Централен Балкан, по Моравско-вардарската Долина, и на исток
преку долините на Искар и Струма. На тој начин, за првпат со почетокот
на железното време, во тие региони се појавуваат разни типови на лачни
и очилести фибули, белезици, торквеси, фалери и слично.
Највпечатливи меѓу нив се фибулите, кои постепено ќе ги истиснат
од употреба дотогаш практикуваните долги игли за текстил, и ќе се
развијат во вистински лајтмотив на железното време. Нивната употреба,
било како лачни или очилести фибули, започнува во текот на раната фаза
на железното време (10-9 век пред Христа) во овој дел на Балканот, со
прифаќање најпрво на големите лачни фибули од т.н. либурнски или
далматински тип, кон крајот на 11 и во почетокот на 10 век пред Христа.223

223
Drechsler R.1976, 150; Bouzek J. 1997, Fig. 116, Fig 117

137
 Овој тип на фибули, како најрана форма во железното време, најпрво
се појавуваат на територијата на Албанија (Дукат, Барч, Патос, Перлат), а
потоа и во македонските области, во најстарите гробови од познатите
железнодопски некрополи од Вергина на југ, преку Патели, во Битолско
(Рапеш), Прилепско (Попадин Дол, Тројаци, Прилепец), сѐ до Демир Капи-
ја на Вардар и Лакавица кај Штип.224 Во околината на Скопје, во некро-
полата во Пржали, во село Варвара, откриени се фибули од далматинско-
среднобосански тип, познат како тип Голимљево, најблиски до фибулата
од Перлат во долината на Мати.225 Сепак, тие не можеле да стигнат во
Повардарјето преку Албанија, туку само од север, по Моравската Долина,
од кадe што продреле и споменатите фибули од Демир Капија и Лакавица
кај Штип (Сл. 76). Всушност, ширењето на овој тип фибули го покажува
патот на ширење и на другите форми, т.н. халштатски накит.

Сл. 76. Погребувања во урни од некрополата во Хиподром кај Скопје

Сл. 77. Прилози во гробот

од Будир Чифлик – Демир Капија
со наодот на т.н. либурнска
фибула

224
Albanien – Schitze.1988, Kat. N. 59; Andrea Z.1975; Radt W. 1974 Tab. II; Митревски Д.
1997, Кат., 279- 319
225
Mitrevski D.29019, Fig.48; Islami S. 2013, Fig.26,1

138
 Сите форми на т.н. халштатски накит во текот на железното време ќе
се развиваат локално и ќе се афирмираат како општобалкански бронзен
накит, популарен на целата територија на север од егејскиот свет. Сепак,
како повеќе се оди на исток, на тракискиот простор, така халштатските
елементи се послаби. На таа територија, особено во крајните источни дело-
ви на денешна Бугарија, продирале елементи од други културни средини.226
Покрај неспорните влијанија од Карпатско-подунавскиот Регион, таму се
прифаќале елементи и од Западна Анадолија и Североисточна Егеја.
Активна улога во тоа имале заедниците од Подунавска Тракија, но и оние
тракиски заедници што во миграциите се преселиле во Мала Азија.
Во секој случај, железнодопската култура на север од егејскиот свет
претставува специфична компилација на културни елементи кои со разли-
чен интензитет учествувале во генезата на одделни културни групи. Во
зависност од тоа кои елементи доминирале, така се формирале регионални
групи, кои низ железното време ќе остварат натамошен потполн и непре-
чен локален развиток. Токму таквиот развиток ќе им обезбеди негување и
експонирање на своите културни вредности, според кои ќе бидат лесно
препознатливи и ќе можат да се поврзат со записите кај античките автори.

Културни групи на железното време

Во археолошката литература, познати се повеќе локални културни

групи, издвоени врз основа на единствените карактеристики на матери-
јалната култура, но пред сѐ, според погребувањето и култно-религиските
вредности, како најсилното дистинктивно обележје на пошироките етно-
културни заедници. Притоа, како најсилен белег на одделните групи се
зема локалното керамичко производство, кое било најподложно на регио-
налните разлики.
Сите тие елементи земени предвид ја прават картата на распростра-
нетост на десетина културни групи на железното време на север од егеј-
скиот свет (Сл. 78).
На територијата на денешна Албанија можат да се издвојат 3 локални
групи. На север, околу реката Мати, па сѐ до Скадарското Езеро, се формира
североалбанската група, која е всушност дел од т.н. гласиначки комплекс,
поради што неретко се користи терминот „култура Гласинац – Мати“.227

226
Gergova D. 1980, 112
227
Islami S. 2013

139
 Сл. 78. Карта на регионалните групи од железното време:
1 северноалбанска група, 2 јужноалбанска група, 3 деволско-корчанска група,
4 охридска група, 5 пелагониска група, 6 горномакедонска група, 7 долномакедонска
група, 8 солунско-халкидичка група, 9 долновардарска група, 10 средновардарско-
брегалничака група, 11 горновардарсјка група, 12 горнострумска група,
13 долнострумска група, 14 западнородопска група, 15 источнородопска група

Јужноалбанска група се развивала на југ од реката Шкумба, долж

јадранскиот брег, долините на Вјоса и Осим со Колоњскиот Регион, со
наоѓалиштата како Лиесхан, Дукат, Патос, Пискова, Бајкај, Рехова, Кака-
ви, Лаурас, Продан и други.228 Иако таа група била силно традиционална
и произлегува од заедничкото бронзенодопско наследство, сепак покажу-
ва тесна поврзаност со југ, со пошироката епирска област. Во погребу-
вањето се продолжува со негување на стариот и единствен, тумуларен
начин на погребување, а и керамиката ги одржува старите бронзенодоп-
ски форми, додека во накитот, оружјето и орудијата доминираат форми
прифатени од широкиот средноевропски и западнобалкански простор.
На југоисток, во Корчанско, деволската група прoдолжила непречено
да се развива и низ железното време, секако, со значајни новини во
материјалната култура. Иако била цврсто потпрена на бронзенодопската
традиција, таму е евидентно присуството на сите сегменти што учествува-
ле во генезата на железнодопската култура.

228
Korkuti M-Petrusko K.M.1993,720, Bodinaku N. 2001, 97-100; Aliu S.1981; Korkuti M.
1981; Aliu S. 1986; Bodinaku N. 1994, Budina Dh. 1971

140
 Сл. 79. Мат сликана керамика од железното време од т.н. пелагониска група

Старата мат сликана керамика, карактеристична за доцното бронзено

време, го продолжила својот развиток со мали варијации и во текот на
железното време, отворајќи нова развојна фаза со ширење кон исток, во
горномакедонските области.
Како изразит металуршки регион со силна традиција на бронзено
производство, Корчанскиот Регион со долината на Девол одиграл клучна
141
улога во прифаќањето и производството на новите халштатски форми на
накит, како и во нивното ширење во соседните области на исток. Оттаму
пак, во исто време биле прифаќани и одделни форми на накит и култни
бронзи. Така, иако директно произлегуваат од доцнобронзенодопската т.н.
деволска група, Корчанските наоѓалишта од железното време (Куч и Зи,
Каменица, Малич IV, Совјан, Трен, Дренове и други), на сметка на дотогаш-
ната отвореност кон запад, по долината на Девол, ќе се свртат и сѐ потесно
ќе се врзуваат со охридските и костурските наоѓалишта од железно време.229
Меѓу другото, нив ги обединува и специфичната геоморфологија на тере-
нот околу големите езера, на надморска висина од 600 до 900 метри.

Сл. 80. Керамика од железното време од т.н. средновардарско-брегалничка група

Уште кон почетокот на железното време, многу од достигнувањата на

деволската група почнале да се шират кон соседните региони на исток,
поточно кон пошироката езерска област. Токму во тоа време биле

229
Andrea Z.1985; Andrea Z. 1976; Аmore M.G-Bejko L 2001, 270; Bejko L.2005; Andrea Z.
1993, 109-123; Prendi F. – Andrea Z. – Lera.P.1988:2, 248; Lera P. 1990, 250, Korkuti M. 1971;
Prendi F. 1974, 103-139

142
пробиени источните гранки од т.н. Кандавијски пат, или трасата на идна-
та Виа Егнација, која ја поврзувала долината на Девол со Охридско-
преспанскиот Регион, Пелагонија и регионот на Островското Езеро. Од
другата страна, старата деволска комуникација била продолжена и кон
соседниот Костурски Регион и кон долината на Горен Халијакмон. Тој
момент ќе се покаже како пресуден за развитокот на железнодопската
култура во тие области, како и за потесното економско и културно меѓусеб-
но поврзување на тие заедници и нивно отворање кон другите региони по
линијата запад-исток. Така на пример, биле ефектуирани богатите
рударско-металуршки потенцијали на Охридско-демирхисарскиот Регион,
со што тој од крајно конзервативен регион, во железното време ќе оствари
брз економски подем и ќе прерасне во централен регион, клучен за
натамошните трговски и економски релации во тој дел од Балканот.

Сл. 81. Керамика од железното време од т.н. долновардарската група

Со продолжувањето на т.н. Кандавијски пат кон исток, во тие региони

за првпат со почетокот на железното време се појавува карактеристична-
та мат сликана керамика, дотогаш позната само во деволската група.
Таквата керамика, произведена во железнодопски манир, го обединила
целиот т.н. горномакедонски простор. Во Охридско и во Пелагонија таа е
поврзана со формирањето на првите железнодопски населби и некро-
поли (од Охридското кале, Зовиќ, Сарај – Брод, Живојно, до Патели и

143
други).230 На другата страна, со поврзувањето на Корчанскиот со Костур-
скиот Регион и долината на Халијакмон, таа керамика се експонира како
најсилен белег на тамошната железнодопска култура. Поради тоа, во литера-
турата се користи и терминот Бубушти – Трен керамика, или западномаке-
донска геометриска керамика, иако со оглед на нејзината распространетост
главно на територијата на горномакедонските заедници, можеби најправи-
лен термин би бил горномакедонска мат сликана керамика (Сл. 78). 231

Сл. 82. Печка за керамика

од Марвинци со дел од
инвентарот во неа

Во населбинското живеење на целиот тој простор во железното време

се сретнуваат разни типови на населби (палфитни, градински, пештер-
ски), сите со единствени белези на материјалната култура.
230
Mitrevski D. 2021, 90, Sl. 6; Мачкиќ П. – Симоска Д. – Трбуховиќ В. 1961; Микулчиќ
И. 1966; Mitrevski D. 1997, Fig.29,Kat.N. 29,70; Heurtley W.A.1939, Pl.23
231
Heurtly W.A.1939,227-229; Kat.N.459-465; Korkuti M. 1971, 46, T.VIII-IX

144
 Сл.83. Избор керамика од железното време од Охридско:
1 садови од почетокот на железното време од Заливот на Коските – Пештани;
2 садови од полно железно време од Плаошник – Охрид

Во сферата на погребувања, уште во преодниот период, во големите

корчански тумули се појавуваат одделни кремации (Барч) како индикато-
ри за продорите од север и за мешањето на заедниците во рамките на

145
општобалканските движења.232 Тие ќе продолжат да се практикуваат и во
железното време, но во крајно ограничен интензитет, така што стариот
традиционален ритуал на погребување со инхумација нема да биде
напуштен и значително ќе доминира (Куч и Зи, Каменица и други).233

Сл. 84. Макета од тумулот во Висои – Беранци

Горномакедонската група ги опфаќа наоѓалиштата на просторот од

Халијакмон на југ, до Пелагонија на север, и од Преспанското Езеро до
Ематијската Рамнина на исток. Во нејзиното културно физиономирање,
важна улога одиграла долината на Девол, не само со влијанијата врз
развојот на локалната керамографија, туку и во ширењето на западнобал-
канските (халштатски) форми на накит, а најверојатно и во ширењето на
тумуларниот начин на погребување.
Како и во другите региони од т.н. македонска зона, во погребувањето
е забележлива подвоеноста меѓу сточарските и земјоделските заедници.
232
Andrea Z.1975; Andrea Z. 1976
233
Andrea Z. 1985; Bejko L. 2005

146
Инхумацијата во испружена положба претставувала единствен ритуал на
погребување насекаде. Меѓутоа, во повисоките, поконзервативни и пред
сѐ сточарски области, таквите погребувања биле организирани под туму-
ли, додека кај земјоделските заедници, во рамниците, во рамни некропо-
ли. Најсликовит пример за тоа е ситуацијата во Пелагонија. Само на некол-
ку километри растојание, таму се откриваат погребувања со ист културен
инвентар, со тоа што оние во повисоките, сточарски делови (главно во
Мариово) биле организирани под тумули (Мојно, Орле, Рапеш, Чаниште,
Крушевица и др.), додека оние во рамничарските делови се погребувале во
рамни некрополи (Брод, Градешица, Живојно, Букри и др.).234

Сл. 85. Примери на родовски

тумули – основи:
1, 2 Вергина;
3 Крушевица;
4, 5, 6 Орлови Чуки –
С. Караорман

234
Mitrevski D. 1997, 102-110

147
 Сл. 86. Панорама на некрополата на Орлови Чуки кај село Стар Караорман

Ситуацијата била слична и во појужните делови од горномакедонскиот

простор, каде што во долината на Халијакмон, околу Кожани (Ајани, Раки
Коменои) имаме рамни некрополи со гробови-цисти, додека во повисоките
области (пример, Патели на Островското Eзеро) се практикувале тумули.235
Материјалната култура на железното време во горномакедонската група
ја карактеризираат единствени манифестации на целата таа територија, со
негување на единствени уметнички и духовни вредности. Во таа смисла, се
сретнуваат истата мат сликана керамика, халштатски накит и вообичаените
форми од широката фамилија на т.н. mакедонски бронзи. Сите тие биле
локално произведени, со јасни локални белези во нивната изведба.
Долномакедонската група е најјужниот регион кој го опфаќа рамни-
чарскиот простор од Олимп на југ до мочурливите терени на Ематија на
север, и западно од Термајскиот Залив до планинските терени на
планината Бермион. Најдобро е позната преку некрополите во Вергина и
во Дион, од каде што доаѓаат најголемиот број железнодопски наоди.
Според нив, лесно може да се заклучи дека карактерот на материјалната
култура, како и погребните обичаи во железното време биле длабоко
балкански, органски врзани за посеверните региони, но поради својата
географија, константни биле влијанијата од соседните региони на југ,

235
Karamitrou-Mentesidi G.2008,23; Farmakovski V. V. 1899; Farmakovski V. V. 1901

148
најмногу од Тесалија и Еубеја. Тие влијанија се најјасно изразени во
керамиката уште од протогеометриско време. Развитокот на групата е
најдобро отсликан преку континуираната употреба на некрополата во
Вергина, која без некои позначајни промени може да се следи низ целото
железно време, или од крајот на 11 век до 6 век пред Христа.236
По долината на Вардар, пред сѐ, врз основа на разликите во локално-
то производство на керамика, се издвојуваат две локални групи, едната
на север од Демиркаписката Клисура, а другата на југ.

Сл. 87. План на дел од железнодопската некрополата во Дабици – Сопот

со тумули од т.н. фамилијарен тип.

Северновардарската група ги обединува средновардарската, горно-

вардарската и брегалничката група, бидејќи е раширена на сите тие
микрорегиони, поточно по долината на Вардар со притоките (Пчиња,
Брегалница, Тополка, Црна Река).237 На целата таа територија се откри-
ваат единствени културни вредности, иако и таму, во поконзервативните
сточарски области било практикувано тумуларното погребување, додека
во покомуникативните и главно земјоделски области – рамни некрополи.
Сепак, основниот ритуал на погребување со инхумација во испружена
положба бил единствен и заеднички со другите соседни групи. Исто така,
заеднички биле и култно-религиските потреби и уметнички сфаќања,
најсилно манифестирани преку единствената култна бронзена пластика.
Во споредба со јужновардарската група, во северната се поизразени
влијанијата од север, од Поморавјето, што се манифестира во поголемата

236
Andronikos M.1969, Vergina; Radt W. 1974
237
Vasic R.1987, 690, Mitrevski 1997, 121; Митревски Д. 2013, 225

149
популарност на одделни форми на централнобалканскиот накит и, пред
сѐ, во производството на локалната керамика (Сл. 79).
Јужновардарската, или долновардарската група е позната и како
гевгелиска група, поради средиштето и најголемата концентрација на
наоѓалишта во Гевгелиско-валандовскиот Регион.238 Интересно е нејзино-
то формирање и културно издвојување дури кон крајот на VIII или во
почетокот на VII век пред Христа.
Со стабилизирањето на условите за живеење по долината на Вардар,
во тој регион се активираат големите рудни потенцијали и се интензивира
металургијата на бронза. Така, со почетокот на VIII век пред Христа, во
Валандовско-гевгелискиот Регион се концентрира население од околина-
та и се јавуваат голем број нови населби и некрополи.239 Најсликовитиот
пример го имаме во рударската населба кај денешното село Дедели, со
нејзините некрополи.240 Населбата се наоѓа во планинско окружување со
богати бакарни ресурси во околината. Околу неа биле распоредени некол-
ку некрополи, сите со гробови што се датираат од средината на VII до
средината на VI век пред Христа. Иста била ситуацијата и со многуброј-
ните други пунктови во Валандовско-гевгелискиот Регион, така што на
секои неколку километри се откриваат археолошки наоѓалишта, особено
некрополи чија употреба се сведува главно на 7 и 6 век пред Христа.
Благодарение на оствареното високо ниво на металуршка дејност, како
и на комуникативноста на регионот, долновардарската група во тој период
остварува исклучително брз економски и културен подем. Како резултат на
таквиот развиток, кон крајот на VI век, железнодопските населби по
долината на Вардар го започнуваат својот протоурбан развиток, а веќе во 5
век ќе бидат историски посведочени од Тукидид, како значајни градски
центри во областа Амфакситида (Идомене, Гортинија, Еуроп, Аталанте).
Долновардарската група на железното време развива високи вред-
ности на својата материјална и духовна култура, така што покрај вооби-
чаените форми на халштатски накит, се јавуваат и многубројни други
типови на бронзени предмети (приврзоци, висулци, амулети, култна
пластика и друго), од фамилијата на т.н. македонски бронзи.241 Сепак,
главниот белег на групата го дава карактеристичната, т.н. окер печена и
линеарно боена керамика (Сл. 80).242
238
Vasic R.1987, 701
239
Mitrevski D.1997, 118-131
240
Mitrevski D.1991
241
Bouzek J.1984; Mitrevski 2021-a, 104, Fi.11
242
Васиќ Р. 1987, 701, T.LXXII-LVXXIII; Mitrevski D.2012, 105-112

150
 Сл. 88. Поедини примери на долмени: 1 Биjела Трева – Хлиабово (според П. Делев);
2 Турски Гробишта – Железино (според Г. Нехризов)

Отвореноста кон југ и грчките колонии на северноегејскиот брег

направиле оттаму да се прифатат одредени архајски влијанија во локал-
ното керамичко производство.243 На тој начин, со спојување на традицио-
налните форми и архајските технолошки дострели, било создадено посеб-
но локално керамичко производство, кое претставува единствена и прва
железнодопска керамика, работена на грнчарско тркало, која се јавува на
север од егејскиот свет.
Солунската група беше условно наречена така бидејќи ги опфаќа
наоѓалиштата од железното време во самиот Термајски Залив и долж
северниот брег на Егејското Море со Халкидичкиот Полуостров. Тие наоѓа-
лишта, особено поконтиненталните, како оние во Неа Филаделфија или на
Тумба Асирос, биле тесно поврзани со Долен Вардар или со долината на
Струма, но само во раните фази на железното време. Подоцна, со основа-
њето на многубројните хеленски колонии на егејскиот брег, тие се ориенти-
раат кон југ и културно се поставуваат под директно нивно влијание. Некои
од тие населби се организираат и како хеленски емпориони, или трговски
станици (Анхилаос, Неа Филаделфија, Саратце, Каламарија и други). 244
Така, во дотогаш железнодопските населби се јавуваат сѐ повеќе наоди на
импортирана, геометриска и архајска роба, со што Солунскиот Регион,
заедно со Халкидик и многубројните новоосновани хеленски колонии,
станува првиот регион што активно влегува во хеленската културна сфера,
а со тоа постепено ги напушта вредностите на балканското железно време.
243
Mitrevski D. 2012, 109, Fig.105,106
244
Tiverios M.A. 2009, 407; Despotidu B.M. 2008, 41-44; Heurtley W.A. 1939, 236-238

151
 Сл. 89. Разни форми на пајонски култни бронзи

Сите споменати културни групи на железното време во т.н. македонска

зона можат да се сметаат за блиски и сродни меѓу себе, со речиси единстве-
на материјална култура, но поради нивната изложеност на различни влија-
нија отстрана, пројавуваат силни локални белези, особено во керамиката.
На тракиската територија, јужно од Стара планина, железнодопската
култура била крајно хетерогена, со различни манифестации од различно
потекло, иако секогаш втемелена во локалната доцна бронзена доба.
Во сферата на погребувањето, на целата територија се сретнуваат
различни погребни ритуали и гробни форми, со развиени и разновидни
погребни обичаи. Во една иста некропола можело да се практикува
истовремено и кремација и инхумација, било под тумули или во рамни
некрополи.245 Се сретнуваат различни видови на култни места (планин-
ски, скални, јамски и други типови на светилишта), различни типови на
населби (високи градински, рударски, пештерски, на речни тераси и
слично), различни мегалитни споменици (долмени, менхири, скални и
др.). Токму во таа хетерогеност и компилациски карактер на железнодоп-
ската култура се препознава и може да се заокружи пошироката терито-
рија на железнодопскиот развиток на тракиските племиња. Сепак, сите
нив ги обединуваат единствените вредности на тракиската култура.
245
Гергова Д.1989

152
 Сл. 90. Пајонски култни бронзи како симболи на култот

Врз основа на манифестациите во керамичкото производство, уште

кон крајот на преодниот период се издвојува т.н. неукрасена керамика,
додека потоа низ железното време се развива т.н. Пшеничево-керамика,
со карактеристична печатена декорација.246 Поради изедначените белези
на таа керамика на целата територија на Родопскиот Регион и во Горно-
тракиската Низина со долината на Марица, неретко се користи терминот
култура Пшеничево.
Нешто подоцна, или во т.н. втора фаза на раното железно време,
одделни региони сепак развиваат одредени локални белези. Регионот на
Западните Родопи се издвојува од генералната слика по (не)застапеноста
на одредени форми и декорации во керамиката, како т.н. Цепина-група,
додека долината на Струма се афирмира како преодна зона меѓу Родоп-
скиот Регион на исток и Повардарјето на запад.247
Разликите во железнодопската култура на тракискиот простор биле
создадени со засилување на контактите, на Источнородопскиот Регион и
долината на Марица со Анатолија, северноегејската област и Долното
Подунавје од една страна, и на Западнородопскиот Регион и долината на
Струма со македонските простори од друга страна.
По долината на Струма, слично на долината на Вардар во VII и VI век,
се концентрираат нови населби околу рудните наоѓалишта со богати
депозити, пред сѐ на железна руда. Ова особено се однесува на Горна
Струма (Кракра – Перник, Татомир – Местица, Бардив Рид – Брезник и

246
Nikov K. 2016; Nekhrizov G. – Tzvetkova J. 2018, 40-42; Bozinova E. 2012
247
Bozinova E. 2008

153
други).248 Според керамиката на неколкуте истражувани локалитети (Пер-
ник, Кочериново, Галабник и др.), а пред сѐ според наодите од некрополата
Катриште кај Ќустендил, тој регион културно се позиционира меѓу
долината на Вардар и широката родопска област.249 Во секој случај, како во
доцното бронзено време, така и во железното време, долината на Струма
претставувала вистинска контактна зона, каде што се мешале елементи од
групите Пшеничево и Цепина на исток, со елементи од повардарските
културни групи на железното време. Притоа, интересно е тоа што како и
Долен Вардар, и Долна Струма била отворена за влијанија од југ, додека на
север од Кресненската Клисура, железнодопските наоѓалишта по Средна и
Горна Струма биле блиски со регионот на Среден и Горен Вардар со доли-
ната на Брегалница.

Сл. 91. Пајонски култни бронзи како инструменти на култот

Сите споменати групи на север од егејскиот свет ќе се развиваат во

праисториски, поточно протоисториски контекст, сѐ до формирањето на
првите урбани населби и нивно обединување и организирање во првите
политички заедници. На тој пат, од особено значење биле релациите со
егејскиот свет, кои ќе се востановат во одделни региони уште кон крајот на
VIII и особено во VII и VI век пред Христа, со интензивирањето на актив-
248
Mihailov F.2019, 189-198
249
Georgieva R. – Nehrizov G. – Aljakova P.1998, 31-48; Georgieva R. 1990, 173

154
ностите на хеленските колонии долж бреговите на Јадранското, Егејското и
Црното Море. Така, покомуникативните региони ќе се развиваат многу
побрзо и уште кон крајот на VI век ќе го надминат железнодопскиот разви-
ток, додека поконзервативните ќе продолжат уште извесно време да ги
негуваат вредностите на локалната железнодопска култура.

Населби и некрополи

Населбите од железното време, на целата територија северно од егеј-

скиот свет, цврсто се држат до локалната традиција и до микрорегионал-
ните ресурси, така што се сретнуваат истите типови населби востановени
уште во текот на бронзеното време. Меѓутоа, кај повеќеслојните населби
со континуирана употреба од бронзеното време, забележлив е економ-
скиот и културниот пад во текот на преодниот период и последиците од
немирните времиња во текот на раната фаза на железното време (10-8 век
пред Христа). Од друга страна, новоосновани населби се подигаат дури по
стабилизирањето на условите, секогаш на природни заштитени позиции и
во региони со особено изразени потенцијали за развивање на одредени
стопански гранки. Во секој случај, населбите од железното време биле
условени, пред сѐ, од геоморфолошките и од економските потенцијали на
регионот, така што во различни региони се сретнуваат различни типови
на населби, како: земјоделски, сточарски, рударски, рибарски – палафит-
ни или пештерски населби.
Најтрадиционални и најотпорни на новините од претходните немир-
ни времиња биле земјоделските населби. Тие се главно повеќеслојни, со
силно изразен континуиран развиток уште од бронзеното време, секако,
во нов, железнодопски контекст. Се јавуваат на старите праисториски
телови-тумби во плодните рамници, како оние во Долното Повардарје и
во Солунско (Чаушица, Вардино, Вардарофца, Кастанас, Саратсе, Калама-
рија, Асирос и други), но и како населби на природно доминантни,
зарамнети возвишенија и речни тераси, опкружени со плодна земјоделска
површина и со други природни ресурси во околината, како: Мегали Рахи –
Ајани, Архонтико, Анхилаос, Вардарски Рид, Исар – Марвинци, Градиште
– Кнежје, Копривлен, Пшеничево, Овчарево и други).
Првиот тип земјоделски населби, телови-тумби биле ограничени на
единствениот, однапред одреден населбински простор. Така, население-
то било упатено на одржување на старата праисториска организација на
просторот и негување на старите, во основа праисториски активности, со
155
ограничени можности за номинален растеж и планирање на просторот,
што значи без некои поголеми можности за развиток на занаетчиство,
трговија и други дејности. Со нараснување на тие потреби, особено по
основањето на многубројните хеленски колонии на морските брегови,
овие населби постепено го губат своето значење.

Сл. 92. Гробот 15 од Марвинци

За разлика од првите, вториот тип населби биле подигани на доми-

нантни возвишенија, со околни тераси на кои можеле да се шират и во
окружување погодно за развиток на занаетчиство и трговија. Во текот на
железното време, постепено ќе јакнат и ќе се афирмираат како производ-
ствени центри. Така, на пример, на железнодопската населба на Исар –
Марвинци, откриени се печки за локалната, т.н. окер керамика со мат
сликана и линеарно боена декорација. Секоја печка собирала 20-30 садо-
156
ви, така што можеле да бидат покриени потребите на сите околни насел-
би (Сл. 82).250 Слична била ситуацијата и на Анхилаос, каде што во текот
на 8-7 век, населбата се истакнува како емпорион на Еубеја, за експлоата-
ција на златото од реката Галико, но и како еден од главните производ-
ствени центри.251 На тракискиот простор, познати се неколку населби
како производствени центри од тоа време. Така, на пример, во Овчарево
се откриени 25 глинени печати за производство на печатена керамика, а
на населбата Браница – калапи за леење на разни метални предмети.252

Сл. 93. Јужнопајонска група на култни бронзи

250
Mitrevski D.2012, 105-112
251
Tiverios M.A.2009, 407
252
Балабанјан 1985, 72-73, Алаџов-Балабанјан 1984, 187,

157
 Сл. 94. Севернопајонска група на култни бронзи

Во текот на 5 век, населбите од овој тип ќе прераснат во првите урба-

ни населби, вистински раноантички градови, а некои и во политички
центри (Ајани, Петрес, Идомени, Гортинија, Синдос, Билазора и други).253
Вообичаено, железнодопското живеење на таквите населби било концен-
трирано на највисокото плато, додека пониските тераси постепено биле
окупирани со растежот на населението. Некрополите секогаш биле распо-
редени околу населбата, во најниските делови на теренот.
Слична била ситуацијата и со отворените населби на речни тераси,
како на пример населбата во Копривлен или Пшеничево.254 Притоа, на
тракискиот простор, железнодопските населби неретко се сретнуваат

253
Karimtrou -Mentesidi D. 1989, 13-22; Velleni V.A. 1998, 37; Mitrevski D. 2005, 15-90;
Tiverios M. 2009, 407; Chrisostomou A.- Chrisostomou P.2009. 489; Mitrevski D.2016
254
Бошкова А. 2002, 83

158
како комплексни наоѓалишта, со елементи не само на населби туку и на
светилишта. Во Родопите, такви се населбите на Ада Тепе, Куш Кај,
Семерчето и други, додека по Марица и Неста се јавуваат населби заедно
со т.н. јамни комплекси, како во Симеонов Град или Копривлен.255

Сл. 95. Западна група на Пајонски култни бронзи

Најчести и најшироко распространети населби во железното време

биле сточарските населби, позиционирани на повисоките и потешко
достапни терени, со планинска заднина. Тие биле основани во новонаста-
натите железнодопски услови, во сѐ уште нецелосно стабилизирани
услови по немирните времиња, настрана од главните комуникации. По
правило, претставуваат мали населби, дополнително заштитени со суво-
255
Bozonova E.2008; Влчева Д.2002, 102

159
ѕидани бедеми, кои се простирале на површина не поголема од 1-2 хекта-
ри. Како изразито сточарски пунктови, нивната употреба била временски
ограничена, така што најчесто се работи за еднослојни населби, неретко
само сезонски употребувани. Поради тоа, тие не развиле поголеми орга-
низирани некрополи. Напротив, за нив се врзуваат само одделни тумули,
кои можат да се сретнат на различни позиции во околината на населбите,
како израз на разбиениот тип на живеење и одржување на родовскиот
систем на организирање. Таквите населби се сретнуваат на целата терито-
рија, во сите пасторални предели, од северноепирските простори во Алба-
нија (како на пример, малите калиња околу Лаурас), до крајните источни
падини на родопскиот венец (како на пример Чука – Саракачани).256
Нивната употреба низ железното време во голема мера прикажува изоли-
рано живеење, без позначајни контакти и надворешни влијанија.

Сл. 96. Лабриси како култни предмети од железното време:

1 Вергина; 2 Војник – Куманово; 3 Тремник; 4 Сарај – Брод, 5 Висои – Беранци

Во текот на железното време не биле реткост и другите типови насел-

би, како рударските, пештерските и езерски-наколни населби. Тие биле
условени и одредени од самата геоморфологија на теренот и од можнос-
тите за развивање на соодветното стопанство во одреден период. Такви

256
Aliu S. 2004. 14-17; Efstratiou N. 1993, 135-178

160
биле рударските населби на Ада Тепе во Источните Родопи, во Дедели, на
југозападните падини на Беласица, или неколкуте населби по Горна
Струма, во околината на Перник и Ќустендил.257 На тие простори, во одре-
ден период било концентрирано помногубројно население и биле органи-
зирани рударски населби, кои траеле додека рудните ресурси биле
достапни и можеле лесно да се експлоатираат. Така на пример, во
планинското окружување на Дедели за првпат била основата населба кон
средината на VII век пред Христа. Поради тешката достапност на теренот,
таму не се вршени археолошки ископувања, но се регистрирани неколку
основи на правоаголни куќи, додека последните погребувања во околните
некрополи зборуваат дека животот и рударските активности траеле до
првата четвртина на VI век пред Христа.258

Сл. 97. Распространетост на златни погребни маски од крајот на железното време

(според П. Кузман)

257
Bozinova E. 2008, Mitrevski D.1991; Mihailov F.2019, 169
258
Митревски Д.1991

161
 Сл. 98. Златни ливчиња и надградници со лавовска сцена: 1, 2, 3 Требеништа; 4 Ајани

Пештерските населби се јавуваат како потрајни живеалишта или како

времени скривалишта, какви што се повеќето пунктови во Средните Родо-
пи.259 Тие ги користеле природно заштитените простори во периодите
кои ја налагале потребата за посебна заштита, какви што биле времињата
од целиот преоден период, но и раната фаза на железното време, кога
животните услови сѐ уште не биле стабилизирани. Во одделни случаи,
како кај пештерата во Трен, на јужниот крај од Преспанското Езеро,
морфологијата на теренот и економските услови дозволувале подолго-
трајно присуство и непречено негување на локалната култура. Така, била
создадена богата стратиграфија која го покрива периодот на употреба на
населбата, од крајот на бронзената доба и низ преодниот период, до
259
Дамјанов Д.2017, 120-125

162
 железното време.260 И во пештерата
во Кониспол, на крајниот југ на Алба-
нија е откриена слична ситуација, со
уште подолготрајна употреба низ
различни праисториски периоди, сѐ
до крајот на железното време.261
Во периодите на голем водостој
на езерата на територијата северно од
егејскиот свет, биле подигани накол-
ни, или палафитни населби. Тоа било
особено изразено во регионот на т.н.
големи езера (Охридско, Преспанско,
Маличко и Костурско), каде што тра-
дицијата на наколно живеење се
одржувала уште од неолитските вре-
миња.262 Во текот на раните фази од
железното време, водостојот на езера-
та сѐ уште бил висок, откако во перио-
дот на доцното бронзено време го
достигнал својот максимум, покривај-
ќи ги сите околни земјоделски повр-
Сл. 99. Примери на т.н. гробни соби од шини. Така, речиси сите доцнобронзе-
Родопите: 1 Коџа Тепе – Овчево; нодопски палафитни населби ја про-
2 Воденичарско должиле својата употреба и во раното
железно време, како Малич и Совјан
на Маличкото Езеро или неколкуте населби на источниот брег на Охрид-
ското Езеро (Врбник кај Струга, Пенелопа – Охрид, Плоча – Мичов Град,
Заливот на Бомбите, Заливот на Коските и др.), (Сл. 33 и 83).263
Најголемиот дел од овие населби веќе не биле во употреба во текот
на полното железно време (8-6 век), со исклучок на населбата Врбник кај
Струга, која е единствената палафитна населба што го продолжила својот
живот и низ помладите фази на железното време. Според нејзината

260
Korkuti M. 1971, 46
261
Korkuti M. – Shabani H. 1989
262
Chrysostomu P. – Jagoulis T. – Mader A, 2015, 24-32; Кузман П.2013, 297-430
263
Prendi F. – Andrea Z. – Lera.P. 1988; Prendi F., 2018; Prendi F. – Touchais G.1996; Lera
P.1990; Кузман П., 2013, 297; Резултатите од истражувањата во Врбник – Струга не се публику-
вани – најцелосно се опфатени во магистерската работа на В. Тодороска „Палафитни населби
во Охридско-струшкиот Регион“, oдбранета на Филозофскиот факултет во 2019 година.

163
големина и репертоарот на наоди, очигледно, по стабилизирањето на
климатските и економските услови, палафитното население во Струшко
било концентрирано во Врбник, како единствена и централна населба,
додека населението од охридските палафитни населби најверојатно се
концентрирало во централната утврдена населба на Охридското кале.264

Сл. 100. Култно огниште од Билазора

Колку и да се посебни по својот карактер и по стопанството што го

практикувале рударските, пештерските и езерските населби од железно-
то време, сепак не покажуваат никакви разлики во материјалната и
духовната култура во однос на останатите населби од тоа време, односно
ги негувале истите регионални културни вредности.
Во сферата на погребувањето, железното време е период кога погреб-
ните практики од претходните векови на бронзената доба биле подложе-
ни на влијание отстрана, во текот на преодниот период, некаде повеќе,
некаде помалку, по што била конечно заокружена стабилна погребна
идеологија и практика. На целата територија северно од егејскиот свет,
старите погребни ритуали, гробни форми и обичаи не биле напуштени;
напротив, биле доизградени и развивани во рамките на новите социјални,
економски и културни услови на железното време.
Основниот бронзенодопски ритуал на погребување со инхумација во
згрчена положба продолжил да се практикува во текот на железното

264
Митревски Д. 2021

164
време, но како инхумација со полагање на мртвите во испружена положба.
Од друга страна, воведот на кремацијата во текот на преодниот период,
како ритуал кај заедници од Подунавјето и од Средна Европа што продира-
ле кон југ, имал различен удел кај различните локални заедници. Во таа
смисла, на пример источнотракиските заедници, кои биле подиректно и
подолготрајно изложени на влијанијата и продорите од карпатско-подунав-
ските простори, постепено го менувале и својот однос кон мртвите, што
подразбирало и суштински промени на погребните верувања и практики.
Таму новите идеолошки претстави поврзани со спалувањето на покојници-
те успеале да се инкорпорираат значително пошироко и подлабоко.
Наспроти тоа, кај заедниците на запад, спалувањето се појавува само
инцидентно, во мал број случаи во текот на железното време (Лаурас, Куч и
Зи – Корча, Палеогеникокастро – Килкис, Катриште – Ќустендил и други).265
Немајќи цврста основа во локалната погребна традиција, кремацијата
во албанската и во македонската зона набрзо била напуштена, додека на
исток била прифатена во едновремена употреба со инхумацијата. На тој
начин, конечно биле оформени погребните практики врз основната идеја
за задгробниот живот, изградена уште во текот на бронзената доба. Така
заедниците во албанската зона го практикувале тумуларниот начин на
погребување, главно со инхумација, заедниците од македонската зона
употребувале инхумација во испружена положба, во тумуларни или рамни
некрополи, додека на бугарска територија, биритуалноста била широко
практикувана, како во рамни така и во тумуларни некрополи.
Истовремената употреба на рамни и тумуларни некрополи во текот
на железното време претставувала само начин на организирање на погре-
бувањата, условен од социјалната организација кај одделните заедници.
Така, кај поконзервативните, сточарски заедници кои цврсто се држеле
до родовските односи, се практикувале погребувања на родово поврзани
покојници под заеднички тумуларен насип. Од друга страна, во заедници-
те во комуникативните и економски поразвиени региони, каде што родов-
ските односи биле одамна надминати, истите погребувања биле организи-
рани во рамни некрополи. Таквите релации биле најизразени кај железно-
допските заедници во т.н. македонска зона, каде што со почетокот на
железното време, кај поконзервативните, сточарски заедници, за првпат
бил прифатен тумуларниот начин на погребување, без претходна тради-
ција. Тој бил развиван во текот на целото железно време, во согласност со

265
Aliu S. 2004; Andrea Z 1976; Savaropoulu T.1988; Savaropulu T.1991; Georgieva R. –
Nehrizov G. – Aljakova P. 1998, 1998, 31-51

165
нивниот општествен развиток. Наспроти тоа, заедниците во отворените и
комуникативни региони ја продолжиле бронзенодопската практика на
организирање на гробовите во рамни некрополи, со истите гробни
конструкции и погребни обичаи.
Со заокружувањето на погребната идеологија и практика, погребува-
њето во железното време дефинитивно се истакнува како главно
дистинктивно обележје на заедниците северно од егејскиот свет. Така, во
западната или албанска зона, каде што бронзенодопската традиција на
погребување главно со инхумација под тумули била непроменета, се
препознаваат заедниците кои историските извори ги бележат како јужно
илирски племиња. Заедниците во т.н. македонска зона, каде што се
практикувале исклучиво инхумации во испружена положба, организира-
ни во рамни некрополи или под тумули, со специфични белези и развиток
низ железното време, можат да се поврзат со пајонските и со македонски-
те племиња. Кај заедниците на исток, каде што биритуалноста била широ-
ко распространета, не е тешко да се препознаат тракиските племиња.
Иако постојат јасни разлики во погребните ритуали и гробните форми,
сепак, кај сите железнодопски заедници се сретнуваат слични погребни
обичаи, што значи во основа слични верувања, поврзани со култот на мртви-
те, вербата во задгробниот живот, хероизирањето на покојниците итн.
При самиот чин на погребување, насекаде, од Јадранското до Црното
Море се практикувале речиси истите погребни активности, кои подразби-
раат: жртвување на животни (во Југозападна Тракија дури и човечки
жртви), погребна гозба со јадење на жртвуваните животни, оставање
храна, ритуално кршење на садови, полагање на покојникот со личната
спрема и слично. Сето тоа обединува еден силен систем со слични идеи и
претстави за животот и смртта, во чија основа се наоѓа вербата во зад-
гробниот живот. Таквиот однос кон смртта има свои корени во заеднич-
кото бронзенодопско наследство.
Најстабилни и најцврсто врзани за бронзенодопската традиција биле
заедниците во западната, или албанска зона. Користењето на тумули таму
е доминантна практика уште од бронзеното време, притоа само одделни
варијации во формата и големината на тумулот ја издвојуваат јужната
група на тумули од оние на север од реката Мати. Сепак, јасни се
разликите во материјалната култура, според која северната група тумули е
органски поврзана со т.н. гласиначка култура.266 За разлика од нив,
некрополите во јужните делови на Албанија биле блиски до епирската
266
Islami S. 2013

166
култура на железното време, додека пак на југоисток, во Корчанскиот
Регион, или во т.н. деволска група, се откриваат форми карактеристични
за железнодопската култура во македонската зона.267
Тумуларниот начин на погребување како општоиндоевропска придо-
бивка бил прифатен во Албанија уште на почетокот на бронзената доба, како
израз на родовска поврзаност на покојниците, со истакнување на улогата и
значењето на најстариот гроб, кој секогаш бил позициониран во центарот на
тумулот (Пазок, Барч, Водхин, Бодриште и други), (Сл. 10).268 Конзерватив-
носта во негувањето на таквите погребни практики ги одржалa тумулите во
Албанија како единствена гробна форма во текот на железното време.
Притоа, Корчанскиот Регион, или т.н. деволска група се издвојува по
карактеристичните големи тумули со повеќе од стотина погребувања (Барч,
Куч и Зи, Каменица), во кои како придобивка од преодниот период се сретну-
ваат и одделни кремации.269 Посебноста на тие тумули може да се објасни со
убавите животни услови што ги нудел Корчанскиот Регион во тој период,
кога била остварена најголема концентрација на население, организирано во
поголеми родовски групи, што значи и поголеми тумули.
Кај населението од соседната, македонска зона, низ железното време
била продолжена бронзенодопската практика на скелетно погребување,
но веќе не во згрчена туку во испружена положба.
Во отворените и комуникативни региони, како долината на Вардар,
Солунско или пелагониската рамница се развиваат рамни некрополи со
инхумации во испружена положба во гробови-цисти, најчесто оградени со
камени плочи. Најистакнат пример за тоа се некрополите во т.н. долно-
вардарска група (Чаушица, Бохемица, Милци, Сува Река, Марвинци, Деде-
ли и други), кои ја продолжуваат локалната традиција на повардарската
или групата Уланци на доцното бронзено време. Развивајќи се низ
железното време, својот најсилен интензитет како големи организирани
некрополи го остваруваат во текот на 7 и 6 век пред Христа.
Од друга страна, со самиот почеток на железното време или некаде
околу крајот на 11 век се појавуваат и тумуларни некрополи, и тоа само во
поконзервативните, главно сточарски региони. Нивната појава без прет-
ходна традиција, но со посебни формални белези, и специфичниот разви-
ток низ вековите од железното време зборуваат за културен феномен од
исклучително хронолошко, социо-економско и историско значење. Со
таквите свои карактеристики, условно речено, македонските тумули се
267
Prendi F.1998, 643; Prendi F.1974; Andrea Z.1993
268
Andrea Z.1976-a, Prendi F.1991,508-510
269
Andrea Z.1985, Bejko L.2005

167
разликуваат од истовремените тумули на запад, во Албанија, а уште
повеќе од тумулите на исток, во тракиската зона.
По сите немирни настани и културни мешања во преодниот период,
тумулите во Македонија се појавуваат како апсолутна новина, но сепак на
нив не би требало да се гледа како на продор на ново население однад-
вор. Најпрво, нивниот внес не може да се трасира и да се поврзе со јасно
определена територија, а се појавуваат во иницијална форма којашто ќе
се развива низ вековите од железното време. Уште повеќе, материјалната
култура поврзана со нив е идентична со онаа што се јавува во рамните
некрополи. Неретко, само на неколку километри растојание се сретнуваат
и тумуларни и рамни некрополи, од истото време и со истиот културен
инвентар. Притоа, тумулите се врзуваат за повисоките сточарски делови,
додека рамните некрополи за покомуникативните, рамничарски делови
на регионот. Најдобра илустрација за тоа е ситуацијата во Пелагонија,
каде што тумулите се лоцирани во сточарскиот, висорамнински дел на
Мариово (Орле, Мојно, Чаниште, Крушевица, Манастир и други), додека
рамните некрополи од истото време се во низинскиот дел, по течението
на Црна Река (Сарај – Брод, Букри, Градешница и други).270 Истите рела-
ции меѓу рамните и тумуларни некрополи се документираат и по долина-
та на Брегалница, во Штипско, Овче Поле и во Скопско, додека во најко-
муникативниот и економски најразвиен Долновардарски Регион, тумулар-
ниот начин на погребување воопшто не се практикувал. Сето тоа зборува
за ново позиционирање и нова социјална и економска организација на
населението во поконзервативните, главно сточарски региони.
Во секој случај, тумулите во Македонија не претставуваат етничка,
туку социо-економска категорија, развивајќи се низ две основни фази во
теот на железното време, најпрво како родовско-клановски тумули (10-8
век пред Христа), а потоа како фамилијарен тип на тумули (8-6 век пред
Христа). Таквиот развиток на најдобар начин ги отсликува не само
културниот туку, пред сѐ социјалниот и економски развиток на одделните
железнодопски заедници. 271
Постариот, т.н. родовско-клановски тип тумули е поврзан со основа-
њето на новите населби, чија основна економија била сточарството. Тие
биле формирани од неколку родови, кои свој најсилен израз имале во
родовските тумули распоредени најчесто долж околните сртови, во
близина на населбите.

270
Mikulcic I. 1966, 26; Mitkovski A.2010; Mitrevski D.1997 (Katalog na nekropoli)
271
Митревски Д. 2013, 222

168
 Со самото воведување на тумуларната практика, родовските тумули
почнале да се формираат околу најстарото, иницијално погребување, што
значи околу основачот, таткото на родот. Издвојувањето на најстариот
како централен гроб, со засебна, кружно заградена конструкција, покрие-
на со посебен насип од земја и камења, зборува за неговото посебно
значење и улога, до ниво на обожување.
Формирањето на тумулот се одвивало постапно, со секое ново погре-
бување на следбениците, кои се позиционирале радијално околу централ-
ниот гроб, со главите свртени кон него, сѐ до последниот припадник на
родот. Сѐ додека траело сеќавањето на основачот и таткото на родот,
траеле и родовските односи, како и формирањето и чествувањето на туму-
лот како заедничка родовска гробница. Со оглед на долготрајноста на тој
процес, последните погребувања можеле да бидат извршени дури по 2
века и повеќе од централното погребување, така што понекогаш тие биле
вкопани без ред во веќе формираниот тумул, колку само да ја истакнат
своја припадност кон родот. Најдобар пример за тоа е познатиот тумул од
некрополата во Висои – Беранци кај Битола, каде што од вкупно 3
родовски тумули, поредени во линија, целосно бил истражен само еден
(Сл. 84).272 Другите примери само ја потврдуваат таквата слика за белезите
и развитокот на родовско-клановските тумули (Сл. 85). Од големата
некропола во Вергина, преку Патели и мариовските тумули во Пелаго-
нија, до тумуларните некрополи по Брегалница (Орлови Чуки – Штип,
Куново Чуки – Кочани, Кршла – Виница и други), овој тип тумули ја одбе-
лежуваат почетната фаза на употреба на железнодопските некрополи, но
ќе продолжат да се развиваат низ целото железно време, преку помла-
диот тип на т.н. фамилијарни тумули. Во таа смисла, родовско-кланов-
ските тумули со централниот гроб на основачот на родот биле во употреба
од крајот на 11 до најдоцна 8 век пред Христа. Веќе во текот на 7 и 6 биле
практикувани помладите, т.н. фамилијарни тумули.
Фамилијарниот тип на тумули несомнено бил развиен од претход-
ниот родовски тип, со распаѓањето на родовите на помали единици, или
фамилии. Најдобри примери се некрополите во Радање – Штип, Сопот –
Велес и Горно Поле – Стар Караорман, при што последната некропола
претставува школски пример за односот меѓу родовскиот и фамилијарен
тип на тумули. Во Горно Поле, кај село Стар Караорман во близина на
Штип, на пространа блага падина се регистрирани над 300 тумули од
помладиот, фамилијарен тип, со културен инвентар од 7 и 6 век пред
272
Mikulcic I. 1966, 34; Mitrevski D. 1997, 97. Fig.26

169
Христа.273 Меѓутоа, непосредно до нив, но на повисока и доминантна
позиција, долж билото на првиот срт биле распоредени во линија 10
поголеми тумули од постариот, родовско-клановски тип, познати како
Орлови Чуки (Сл. 86).274 Очигледно, со нив започнало користењето на
целата таа некропола уште во X век пред Христа, издвојувајќи ги на тој
начин 10-те иницијални родови. Во текот на VIII, а најмногу низ VII и VI
век пред Христа, од нив ќе се развијат тристоте помали, фамилијарни
тумули во подножјето на сртот.
Во основа, архитектурата, гробните форми и обичаи кај фамилијарни-
те тумули останале исти како кај родовските тумули, само имаат помали
димензии, помал број погребувања (2-8) и секако, без централен гроб.
Едноставно, кружниот сепулкрален простор бил пополнуван сукцесивно,
со полагање на покојниците од една фамилија еден до друг (Сл. 87). Во
одделни случаи, кога фамилијата предвреме згаснувала, тумулот остану-
вал нецелосно пополнет, како во тумулот број 11 во Сопот.
Со појавата на социјалната диференцијација и издвојувањето на
побогати и моќни поединци, некаде кон крајот на 6 век пред Христа,
стариот родовски систем веќе бил напуштен, а со тоа и употребата на
железнодопските тумули. Сепак, создадената тумуларна традиција нашла
свој одраз и во монументалните, т.н. македонски кралски гробници.
На тракискиот простор, разновидноста на погребните ритуали и
форми со почетокот на железното време значително се зголемила во
однос на претходната, бронзена доба. Едновремено се практикувале и
кремацијата и инхумацијата, а гробните форми биле најразлични, од
обични урни, јами или цисти заградени со камења или камени плочи,
камени платформи, тумули што покриваат кремации и инхумации, до
разни типови на т.н мегалитни гробници. Таквите вариетети во погребу-
вањето може да се објаснат, меѓу другото, со отвореноста на регионот и
постојаните контакти и влијанија, било од север, од Подунавјето, или од
југ, од егејско-анадолскиот простор. Најдобра потврда за тоа се ситуаци-
ите во одделни некрополи по долината на Марица и во Источните Родопи.
Појавата на кремацијата по долината на Марица се врзува за крајот на
преодниот период и почетокот на железното време, најпозната преку
урната од букел керамика од Габарево, или т.н. „гава“ тип на урни од
Маноле, а најмногу преку наодите од Главан, каде што во една од крема-
циите се откриени теракотни фигури на водени птици, типични за култур-

273
Mikulcic I. 1959, Mitrevski D. 1997, Kat.br. 60
274
Mikulcic I. 1960; Pasic-Vincic R. 1972; Nacev T. – Jovanov M. 1996

170
ната традиција на Карпатско-подунавскиот Регион.275 Наспроти тоа, во
железното време, во Источнородопскиот Регион се практикувале и се
развивале т.н. гробни соби во карпа, кои без сомнение се израз на егејска-
та традиција на бронзената доба.276
Во секој случај, со почетокот на железното време, биритуалноста со
сета разноликост на погребните форми и обичаи станала типична за
целиот тракиски простор. По 8 век пред Христа, веќе почнале да се
преферираат одделни погребни активности, со нивен натамошен локален
развиток. Така, најчесто било практикувањето на могилни – тумуларни
погребувања, како типични за сите тракиски племиња.
Посебен феномен во сферата на погребувањето кај железнодопските
заедници од регионот на денешна Југоисточна Бугарија е појавата на долме-
ни. Според многу елементи, тие се пандан на т.н. родовски тумули од истото
време во македонската зона, како израз на истата погребна идеологија, но со
вградени различни елементи во нивното формирање и развиток. На нив
подетално ќе се задржиме во следното поглавје, посветено на одделни
културни феномени на железното време на север од егејскиот свет.

Културни феномени на железното време

Во текот на железното време се сретнуваат одделни појави што

според многу елементи се издвојуваат од останатите вообичаени мани-
фестации на железното време. Се појавуваат во одредено време, на одреде-
на територија и носат посебна хронолошка, културна, уметничка и рели-
гиозна тежина. Такви се: долмените во Југоисточна Бугарија, пајонските
култни бронзи во македонската зона и т.н. микенски реминисценции на
целата територија од Јадранското до Црното Море.

Долмени

Со својата монументалност, мистериозност и хронологија, долмените

претставуваат феномен на тракиската култура на железното време, кој
отсекогаш го привлекувал вниманието на истражувачите.277 Се работи за
погребни, мегалитски објекти што се јавуваат со почетокот на железното
275
Димитров Д.П. 1962,11; Катинчаров Р.-Димитров М. 1978, 44; Gergova D.1989, 234
276
Nehrizov G. 2015
277
Megalitite v Trakia, 1976; Megalitite v Trakia, 2, 1980

171
време на ограничена територија, во Југоисточна Бугарија, Североисточна
Грција и Европска Турција. Распространети се во планинските делови на
таа територија, најмногу на северните падини на Сакар Планина, во
регионот на Странџа, до најисточните падини на Родопите. Позиционира-
ни се поединечно или во група, најчесто на доминантни позиции, во лини-
ја, долж билата на одделни сртови, со широка контрола врз околните
пониски падини.278 Биле градени надземно, од големи камени плочи кои
формирале камена комора или комори што покриваат простор кој може да
достигне должина 2-3 метри и широчина до 2,5 метри, а височина до 2
метри. Посебен белег на долмените им дава влезот, кој бил отворен, поточ-
но исечен во средишниот дел на фронталната камена плоча. Таквиот влез
можел да биде овален, правоаголен или аркаден. Неретко до влезот во
комората бил конструиран пристапен коридор, или дромос (Сл. 88).
Регистрирани се различни типови на долмени, во зависност од извед-
бата на комората (со едно или две одделенија) и на влезот, според тоа
дали е со изграден дромос или без него. Во секој случај, таквата конструк-
ција била покриена со единствен, тумуларен насип од земја и камења, кој
можел да биде заграден во основата, поточно заштитен од еродирање со
кружен ѕид од камења.279
Според откриениот археолошки материјал, се смета дека времето од
XI до VIII век пред Христа бил периодот на подигање на долмените, иако
во одделни случаи постојат јасни показатели дека можеле да бидат
реупотребувани и низ следните векови. Иако се ретки наодите што можат
со сигурност да се поврзат со конкретни погребувања во долмените, сепак
во нив е откривана типичната керамика Пшеничево и Троја VIIB2, како и
метални наоди, главно фибули карактеристични за периодот од XI до VIII
век пред Христа.280
Преку развитокот на долмените се отсликуваат еволутивните проце-
си кај тракиските племиња во текот на железното време, а одделни
градежни техники можат да се земат како прототипи за подоцнежните
антички ѕидани гробници на тракиските владетели и аристократија.
Многу моменти во врска со ненадејната појава на долмените, нивниот
развиток и културни вредности сѐ уште се научна загатка. Сепак, една
компаративната анализа на долмените со т.н. родовско-клановски тумули
во македонската зона, би можела да помогне во нивното подобро разбира-
ње, бидејќи според многу елементи, тие се блиски и синхрони меѓу себе.
278
Gocev A. 1998, 247
279
Nehrizov G. 2015
280
Мегалитите в Тракия 1976, 72, Мегалитите в Тракия 1980, 197

172
 Двете гробни форми се појавуваат со востановувањето на новите
социо-економски и културни вредности на железното време, без претход-
на локална традиција. Со тоа, тие се експонираат како најсилен белег на
новиот систем на вредности што ќе се развива во следните векови. Во тоа
време се основаат нови населби на доминантни и природно заштитени
позиции, организирани од неколку родови. Долмените или родовско-
клановските тумули во нивната близина претставуваат еден вид споме-
ници на тие родови, поточно на големата улога и значење на основачите
на родовите. Во таа насока, и долмените и родовските тумули биле
покривани со могилен насип, како визуелна манифестација на чување на
споменот на родот и особено на основачот – таткото на родот.
И родовско-клановските тумули и долмените биле позиционирани на
доминантни позиции, често наредени во линија долж билото на одделни
сртови, од каде што го контролирале околниот заеднички простор на
родот и заедницата. Доколку заедницата се развивала подолго време,
можела да оформи поголема некропола во подножјето, но секако, без
дивинизираните основачи на родовите, кои останувале на доминантните
позиции во долмените или родовските тумули, за вечно да ја чуваат
заедницата како стражари.
Преку развитокот на долмените и на родовско-клановските тумули,
може да се следи општиот социјален и економски развиток на заедници-
те, како во Југоисточна Тракија така и на македонскиот простор, во
железното време. Со распаѓањето на родовскиот систем и губењето на
улогата на основачите на родот, некаде во текот на VIII век пред Христа, и
долмените и родовските тумули биле напуштени. Сепак, ехото од нивната
суштина да се одбележи големината и значењето на лидерот, достигнало
до античките времиња и до идејата, многу подоцна, тракиските и маке-
донските владетели на сличен начин да ја одбележуваат својата кралска
моќ. Во таа смисла, во монументалните антички ѕидани гробници на
тракиските (одринските) и македонските владетели можат да се најдат
низа елементи од старите долмени или родовско-клановски тумули.
Основната идеја да се обезбеди бесмртност на големината на владетелот
била заедничка и остварувана, како и кај нивните постари претходници,
најмногу преку големината на могилниот – тумуларен насип и на ѕиданата
гробница во него. Притоа, македонските кралски гробници биле ѕидани
како подземни градби, во согласност со традицијата на старите родовски
тумули, додека тракиските гробници биле ѕидани како надземни градби,
следејќи ја традицијата на долмените.

173
 Пајонски култни бронзи

Интензивното производство на бронзен накит и ситна бронзена

пластика е еден од главните белези на железнодопската култура кај
заедниците на север од егејскиот свет.
Меѓу регионите што се издвојувале со исклучително брз и висок
подем на производството на бронза била долината на Вардар, особено
Долновардарскиот Регион, богат со бакар. Таму се откриени најголем број
и најразновидни типови на бронзени предмети, главно од VII и VI пред
Христа. Нивното локално производство се карактеризира со голем
процент на бакар (околу 97%) и мало учество на други елементи како
арсен, железо, алуминиум и друго. Во тоа време, популарноста на тие
бронзи како накит, украсни и утилитарни предмети била раширена на
сите околни региони, така што во науката се препознатливи под заеднич-
ко име како „македонски бронзи“.281
Во рамките на таквата широка фамилија на македонски бронзи, по
своите високи естетски, културни и хронолошки вредности, како и по
контекстот на нивно откривање се издвојува групата на т.н. пајонски култни
бронзи.282 Станува збор за најразлични типови на ситна бронзена пластика
во форма на птици, чашки, минијатурни садчиња, стилизирани птици,
кружни плочи, топчести предмети, роглести предмети, разни форми на
композитни приврзоци, често со птичји додатоци и слично (Сл. 89).
Повеќе од 90 % од нив се распространети по долината на Вардар со
притоките, поточно на историски посведочената територија на пајонски-
те племиња, во пајонско време, така што претставуваат најсилен израз на
пајонската култура на железното време.283 Досега, само неколку примеро-
ци се најдени надвор од оваа територија, главно како гробни прилози или
дарови во одделни грчки храмови и светилишта.284
Првата карактеристика на пајонските култни бронзи е тоа што се
тесно поврзани меѓу себе и се откриваат во ист контекст, во посебни
женски гробови кои по многу елементи се издвојуваат од останатите
обични погребувања. Во ситуација кога сите женски погребувања биле
стандардно опремени, тие, покрај вообичаениот женски накит содржат и

281
Bouzek J. 1973; Bouzek J. 1974; Videski Z. – Temov S.2003
282
Mitrevski D.1988
283
Mitrevski D. 1988; Bouzek J. 2006
284
Vasic R.2003, Fig 3-4; Andrea Zh.1976; Bouzek J.1974; Kilian Dirlmeir I. 1979; Kilian
K.1975; Kiliaan Dirlmeir I.2002, Taf.63-64

174
различни форми на култни бронзи. Поради тоа се определени како
свештенички погребувања.285
Досега се добро документирани десетина такви погребувања во
неколку различни некрополи. Во нив, таквите бронзи се откриваат во
изворна положба, која мошне добро сведочи за нивниот неспорен култен
карактер, поточно дека биле поврзани со конкретни ритуални дејствија и
религиозни сфаќања. Во таа смисла, пајонските култни бронзи можат да
се поделат во две категории, и тоа: a) симболи на култот б) инструменти
на култот (cult implements).286
За симболи на култот се сметаат сите бронзи во форма на некакви
апликации или приврзоци што се носеле закачени на облеката или обесени
на делови од телото (Сл. 90). На горниот дел, тие редовно имаат изведени
алки за прикачување. Можат да претставуваат приврзоци сами за себе,
како фигури на птици или нивни модификации, но се јавуваат и како
сложени приврзоци на кои биле обесувани помали висулци. Во секој случај,
тие го афирмирале култот и ги илустрирале верувањата на населението, но
и самото значење и улога на покојничката како свештеничка во тој култ.
Уште посилен култен израз претставуваат т.н. инструменти на култот.
Тоа се предмети што служеле во практикувањето на ритуалните дејствија
на свештеничките (Сл. 91). При погребувањето, тие биле специјално
третирани и најчесто полагани одделно, до или врз телото на свештенич-
ката. Најбогата илустрација за тоа имаме во гробот 15 од Марвинци,
познат како „гробот на пајонската свештеничка од Марвинци“ (Сл. 92).287
На категоријата „инструменти на култот“, засега можат со сигурност
да се припишат разните типови на бронзени кружни плочи, чашки со
капаче, како и т.н. минијатурни садчиња и роглести предмети.
Големите кружни плочи досега се откриени во неколку примероци,
најдобро познати преку примерокот од Марвинци, и преку наодите од
Чаушица.288 Се јавуваат во различни варијанти и димензии, при што,
посеверните примероци, како на пример наодите од Оризари – Кочанско
или од Радање – Штип се значително помали од долновардарските
кружни плочи.289 Биле украсени со зраковидни пробивања и врежувања,
така што се смета дека го симболизирале самото сонце. Прашање е дали
таквите плочи биле носени на стап, како што запишале античките автори
285
Mitrevski D. 2007; Mitrevski D. 1999; Papazovska A. – Husenovski B. 2019
286
Mitrevski D. 2007, 574
287
Mitrevski D.1999, T-I, TIII-3
288
Mitrevski D.1999, TIII-3; Casson S. 1968, Fig.59 -62, 155
289
Kilian K. 1975; Bouzek J.1974; Mitrevski D. 1990

175
за пајонските чествувања на сонцето, или едноставно биле дел од ритуа-
лен појас, како што сугерира наодот од Марвинци.
Бронзените чашки (Pyxsis pendants) се највпечатливи меѓу пајонските
култни бронзи. Се јавуваат во различни типови, величини и во најразлич-
ни варијанти, во зависност од локалните можности и вкус, но секогаш
биле изработувани по ист концепт, во два дела, со чашка-контејнер и
капаче со кое се затворала содржината во чашката.290 Хемиските анализи
од внатрешноста на една таква чашка имаат утврдено присуство на
морфини, поточно дека во неа бил чуван катран од афион – опиум.291 На
самата чашка или на капачето биле изведени птичји протоми или стили-
зирани птици. Најчесто, телото им било украсено со врежани снопови од
паралелни линии и втиснати концентрични кругови, што упатува на
симболи на сонцето, светлоста, слободата.
Минијатурните бронзени садчиња се јавуваат во две верзии, како бокал-
чиња или како мали садови, најчесто со хоризонтално извлечена држалка.292
Со тоа, тие го копираат локалното керамичко производство, само во минија-
турно и бронзено издание. Откривани се во различен контекст, но никогаш
во доволно речита ситуација, така што се претпоставува дека можеле да
бидат носени како приврзоци. Сепак, самата нивна форма сугерира дека
најверојатно и тие служеле во некои од свештеничките активности.
Слична е ситуацијата и со неколкуте предмети во форма на консекра-
тивни рогови. И за нив може само да се претпостави за што, како служеле
и во кои процеси од свештеничките активности. Сепак, долниот дел им
бил шупливо излиен во форма на цилиндричен тулец, што укажува на тоа
дека во него бил всаден дрвен држач, слично како кај врвовите од
тогашните железни копја.
Според самата иконографија на пајонски култни бронзи, но и според
податоците кај античките автори за верувањата кај Пајонците, неспорно е
дека се работи за предмети во служба на култот на сонцето.293 Нивното
силно производство е резултат на подемот на металургијата во тоа време,
што овозможило да се јават многубројни форми со локални специфики во
изведбите, како и со различен хемиски состав на бронзата.
Централен простор на производството на пајонските бронзи најверо-
јатно била територијата на Долното Повардарје, каде што се издвојува т.н.

290
Bouzek J.1973; Kilian K. 1975, Taf.34-44; Vasic R.1974, 230-232
291
Анализите се правени на Хемискиот институт при ПМФ од Пере Тошев
292
Bouzek J.1974; Kilian K,1975
293
Vasileva M. 1994, 21-27, Mitrevski D. 1999, 85

176
јужна група на пајонски култни бронзи (Сл. 93). Покрај неа, евидентни се
уште две регионални групи, северна и западна. Во северната група пајон-
ски култни бронзи влегуваат таквите предмети откриени во Скопско, по
Среден Вардар и по долината на Брегалница (Сл. 94). Наспроти неа, во
западната група влегуваат бронзите од Пелагонија и од Охридско (Сл. 95).
Сите групи се карактеризираат по посебната популарност на одделни
форми, кои развивале свои варијанти со изразени локални белези.
За посебно одбележување е хронолошката вредност на пајонските
култни бронзи, кои во целост припаѓаат на културниот контекст на VII век
пред наша ера. Компаративната анализа на неколкуте илјади прилози во
околу 1000 истражени гробови од VII и VI век пред Христа дозволува јасно да
се издвојат две хронолошки групи: една врзана главно за VII век, друга за VI
век пред Христа. Пајонските култни бронзи се јавуваат само во контекстот и
со наодите од постарата група, онаа од VII век пред Христа. Нив ги нема во
осмиот, ниту во шестиот век, така што се експонираат и како хронолошки
многу чувствителни предмети, вистински лајтмотив на своето време.
По своите металуршки, естетски и културни вредности, пајонските
култни бронзи ги надминуваат нивото и вредностите на бронзеното произ-
водство кај соседните заедници. Кај нив се јавуваат одделни слични
предмети, но главно како приврзоци во функција на обичен накит, додека
ваквите култни бронзи не се познати. Најверојатно, причина за тоа била
директната условеност на пајонските култни бронзи од специфичните
пајонски верувања и ритуални дејствија, кои во случај на акумулирани
металуршки знаења и богати ресурси на бакар создале и посебна естетика.

Микенски реминисценции

Некои појави во железнодопската култура на територијата северно од

егејскиот свет несомнено произлегуваат од традицијата на егејската
бронзена доба и се појавуваат во истата микенска форма, но значително
подоцна, во услови на локалното железно време. Таквите појави се
сметаат за микенски реминисценции, но и покрај многубројните анализи
и различни интерпретации, сѐ уште не се целосно дефинирани; причини-
те за нивната појава и механизмите на нивно одржување и развивање на
немикенска територија, сѐ уште не се определени на задоволителни
начин. Тие сѐ уште претставуваат научна провокација за проучувачите на
железното време на север од егејскиот свет.
Од досегашните сознанија може да се заклучи дека по пропаста на
микенската цивилизација, одделни нејзини елементи продолжиле да се
177
негуваат, но не во егејскиот басен туку надвор, на север од микенскиот
свет, кај заедниците што биле во контакт со микенската култура, а не
биле зафатени со деструкциите што им пресудиле на микенските центри
и на микенската култура. Таму, во услови на новото железно време, тие
појави не можеле целосно да се истакнат туку биле само латентно присут-
ни. Но кога се создале слични историски околности како микенските,
поточно кога бил достигнат неопходниот степен на општествен, економ-
ски и културен развиток, тие се појавиле во својот полн израз, како во
бронзеното време во микенска Грција.
Во прилог на ваквите претпоставки одат најголемиот број археолош-
ки ситуации, но за сето тоа најпрво мора да се документираат доволно
силни релации на локалните доцнобронзенодопски заедници со микен-
скиот свет или дури и микенски доселувања. Само така можеле таквите
микенски вредности да се пренесат на север, а таму да се прифатат и
одомаќинат кај локалното население, до таа мера што да можат да се
одржуваат низ целото железно време.
Во таа смисла, веќе ги истакнавме културните релации на одделни
локални заедници од доцната бронзена доба со микенскиот свет, како
доволно силни за да остават длабоки последици на натамошниот локален
развиток.294 Од друга страна, пишаните историски извори исто така забеле-
жале контакти што можеле да создадат такви појави. Така, на пример,
учеството на тракиските Кикони и на Пајонците како сојузници во Тројанска-
та војна упатува на тоа дека тие не само што имале контакти со микенскиот
свет, туку биле фактор во најзначајните настани и процеси на тоа време во
егејскиот басен. Исто така, за одбележување е и податокот за доселување на
група Криќани под водство на Ботон во македонската област Ботиаја.
Сето тоа дозволува да сметаме дека микенските реминисценции всушност
претставуваат културни појави кои еднаш веќе биле прифатени кај одделни
заедници од доцното бронзено време, на север од микенскиот свет. Но,
немајќи ги потребните услови за нивно полно манифестирање и развивање
низ вековите од железното време, само биле одржувани до создавањето
соодветна општествена и економска структура, слична на микенската.
Меѓу првите форми прифатени на север бил лабрисот, или двојната
секира, еден од најсветите симболи на царска и свештена власт во Крит и
Микена. Особена популарност остварила на македонскиот простор, каде
што уште во доцната бронзена доба се одомаќинува како култен предмет,
поврзан со женски, свештенички погребувања како оние во некрополата

294
Види во поглавјето за ширење на микенската култура

178
во Уланци кај Градско, Бежанија кај Штип или во Сандански, на Струма.295
Таквите предмети продолжиле да се употребуваат и во раната фаза на
железното време, сѐ уште како култни предмети во посебни женски погре-
бувања, неретко како тројни лабриси (Вергина, Неа Филаделфија, Висои –
Беранци, Војник – Куманово, Тремник – Неготино и други), (Сл. 96).296
За разлика од другите појави од микенски производ, лабрисите биле
во континуирана употреба и типолошки развиток сѐ до околу VIII век
пред Христа. Поради тоа, тие не можат да се сметаат за реминисценции,
но мошне јасно го отсликуваат патот и механизмите на продорот и
одржувањето на микенските идеи на север од микенскиот свет.
Најсилна манифестација на тоа што се нарекува микенски реминисцен-
ции се погребните златни маски (Требениште, Горна Порта, Беранци, Архон-
тико, Синдос, Западен Халкидик), (Сл. 97). Нивната врска со рана Микена е
неспорна, иако ги делат 1000 години од таквите предмети во шахтовите
гробници во Микена. Врската со Микена е истакната и од другите придруж-
ни предмети, кои се јавуваат задно со златните маски, како бројните златни
апликации, особено наградниците и листови за покривање на устата, на кои
се сретнува претставата на два исправени лава, хералдички симбол на
помладата микенска династија на Атреидите (Сл. 98).
Очигледно, инспирацијата од микенската цивилизација и од херој-
ските времиња на доцната бронзена доба била чувана и негувана кај
македонските и тракиските племиња низ железното време, но прашањето
е на кој начин. Во неповолните услови на раното железно време, тоa не
можело да се манифестира на соодветен начин. Сепак, познати се оддел-
ни наоди на златни или сребрени ливчиња за уста, како на пример оние
од Будур Чифлик – Демир Капија од XI до X век, или оние од некрополата
во Чаушица кај Кукуш од VIII до VII век пред Христа.297 Тие сведочат дека
идејата сепак била жива низ железното време.
Кон крајот на VI век, се остварила одредена централизација, кога се
издвоила племенска аристократија со доволна акумулација на вредности,
воена и политичка моќ, а биле востановени и во целост развиени конкрет-
ни трговски релации. Во такви околности, старите инспирации се
појавиле во својот полн сјај, како во рана Mикена.

295
Mitrevski D.2003; Митревски 2013, 183-188, Сл.65 за Уланци и за Бежанија, Александров
С. и други 2007, 357; Papazovska A. 2017,122-124, Fig. 7; Примерокот од Бежанија не е
публикуван, изложен во постојаната музејска поставка на Музејот и завод во Штип.
296
Andronikos M. 1959,248; Kilian – Dirlmeir I. 1979; Papazovska A. 2017, 125; Mitrevski
D.1997, Kat. br. 66; Misailidou-Despotidou B. 2008, Eik. 
297
Mitrevski D.1997, Kat.N.22, Kilijan K.1975; Casson S. 1926; Fig.53

179
 Тука ќе го споменеме обичајот на покривање на делови од телото со
благородни метали, пред сѐ злато, кој иако во основа бил египетски
обичај кој преку Крит стигнал до Микена, со ширењето на микенската
култура бил прифатен на север. Таму, во согласност со локалните верува-
ња за бесмртноста и задгробниот живот, се одржувал, иако во рудименти-
рана форма, до доцноархајско и класично време. Тогаш доаѓа до полн
израз, со посебна популарност кај македонската и тракиската племенска
аристократија, манифестирајќи се преку познатите гробни дарови од
Требеништа или Ајани, преку Архонтико и Синдос, до Дуванли на исток,
во основа, како израз на една единствена погребна идеологија.298
Слична линија на поврзување може да се повлече и меѓу микенските
и тракиско-македонските погребни форми.
Водечка форма во микенските некрополи биле т.н. гробни соби или
гробници вдлабени во карпестиот терен. Таквите гробни конструкции се срет-
нуваат подоцна, во Југоисточна Тракија, заедно со долмените, но ограничени
главно на Источните Родопи, поточно на просторот што бил најмногу изложен
на микенски влијанија, како територијата на Хомеровите Кикони. Во основа ги
имаат истите белези како и микенските гробни соби, но биле во употреба од
12/11 век, низ целото железно време, до раната антика (Сл. 99).299
На македонска територија се појавуваат значително подоцна, во
вековите на Македонската Империја. Тогаш станува вообичаена гробна
форма, неверојатно слична на микенските гробни соби (Марвинци,
Прилеп, Битолско и други).300 Најверојатно и тракиските и македонските
гробници во карпа се држеле до микенската идеја која ја практикувале
на свој начин.
Слични процеси се случувале и во планирањето и организацијата на
првите антички центри, кои се многу поблиски до микенските отколку до
класичните принципи. Така, раноантичките градови со утврдена акропола и
надворешен бедемски ѕид ја имаат акрополата, налик на микенските
центри, како посебно заштитен простор – внатрешна цитадела за дворецот и
за владетелската фамилија. Најубави примери за тоа се градовите Билазора,
како престолнина на пајонските владетели, и тракиската престолнина во
Севтополис, каде што се сретнува и појавата на карактеристичните огништа
или жртвеници како оние во Пилос, Микена, Тиринт (Сл. 100).301
298
Popovic V. 1966; Kuzman P. – Ardjanlijev P. 2018, 59–63, Fig.1; Кузман
П. 2013, 436-441, Сл.38-42; Karamitrou-Mentessidi G.2008, Fig.14
299
Delev P.1984, 27; Megaliths in Thrace 1976, 82-99
300
Stankovski J.-Temelkovski A.2017, 49-58
301
Митревски Д. 2016; Mitrevski D. 2019; Димитров П.Д.1984, 171; Чичикова М. 1975, 181-190

180
 Сите споменати појави од железното време и од раната антика можат
да се сметаат за продолжување на микенската традиција во услови на
локалните култури од железното време на север од егејскиот свет. Во
суштина, тоа претставува манифестација на негување на слични културни
вредности и слични потреби, иако во различни историски средини, но со
заедничка традиција уште од бронзената доба.

181
 ЗАКЛУЧОК

Заедниците на север од егејскиот свет низ бронзеното и железното

време ги поминале сите развојни фази до своето конечно формирање
како први народи посведочени во историските извори. Доколку го следи-
ме континуитетот во нивниот културен развиток, тој ќе нѐ врати назад, сѐ
до раната бронзена доба, или до третиот милениум пред Христа.
Во времето кога во егејскиот басен се појавува т.н. кикладска култура
и се развивала минојската цивилизација, на север, во внатрешноста на
Балканот се стабилизираат новите индоевропски заедници. Во целата таа
етапа на ранобронзенодопски развиток, тие поминувале низ исти култур-
ни процеси и развиле заеднички културни вредности на целата територи-
ја, од албанскиот брег на Јадранското Море до црноморскиот брег на
исток. Културно биле свртени кон север и органски поврзани со Северен
Балкан и со Долното Подунавје и во основа пројавуваат единствен
културен развиток, без позначајни влијанија отстрана. Само во одделни
региони се сретнуваат предмети отстрана, и тоа исклучиво како луксузни
изработки, најчесто накит од злато, сребро или електрон, стигнати или од
север, од подунавско-карпатската област, или од југоисток, од источно-
егејската и западноанадолската област. Нивната појава како гробни или
вотивни дарови го потврдува единствено постоењето на стоковна разме-
на, и тоа само во оние региони низ кои поминувале веќе востановените
стари комуникациски линии, оние по кои се одвивал процесот на индо-
европеизација на Балканот. Останатите региони, особено македонските
простори, не биле изложени на некои позначајни влијанија отстрана. Во
секој случај, во текот на третиот и првата половина на вториот милениум,
на целата територија северно од егејскиот свет се јавуваат слични архео-
лошки манифестации, кои документираат единствен карактер и ниво на
општественото живеење, единствени типови на населби, форми на погре-
бување и погребни обичаи, култни места и верувања, уметнички сфаќања
и најмногу од сѐ, единствена материјална култура. Поради тоа, во науката
се зборува за единствен простор, често именуван како балканско-
подунавски културен комплекс на раната бронзена доба. Сите манифеста-

182
ции во него суштински се разликуваат од оние во егејскиот басен, а
зависеле, пред сѐ, од регионалните особености на теренот, од локалните
ресурси и карактерот на локалната економија.
Во таа рана фаза на востановување на индоевропските културни
вредности, очигледно е дека во основа исти појави се сретнуваат на цела-
та територија во внатрешноста на Балканот. Така на пример, во рамни-
чарските – земјоделски региони се сретнуваат населби од стариот, сѐ уште
неолитски тип на т.н. тумби или телови, без разлика дали се работи за
Пелагониската Низина, Солунската Котлина или Тракиската Низина.
Наспроти тоа, во сточарските или рудоносни подрачја се документираат
исти мали утврдени населби на подоминантни позиции, било да се работи
за т.н. градински населби во Албанија, во северните делови на Р. Македо-
нија, по Струма или во Родопскиот Регион.
Слично се случувало и во сферата на погребувањето, каде што токму
големата разноликост на погребни форми претставува заеднички имени-
тел за целата територија на север од егејскиот свет во раната бронзена
доба. Така, едновремено во ист регион можела да се практикува и крема-
цијата и инхумацијата, во рамни некрополи или под могили – тумули.
Дури и сѐ уште се практикувал стариот, неолитски обичај на погребување
во рамките на некои населби. Притоа, посебна појава претставуваат
тумуларните конструкции со централен – јамски гроб и погребување во
т.н. хокер-позиција, како типично индоевропски обичај. Такви примери се
откриени на повеќе локалитети од Албанија до Тракија и црноморскиот
брег. Во Македонија, со нејзините рамници и силно неолитско наслед-
ство, процесот на индоевропеизација се одвивал побавно, а со тоа и
прифаќањето на новите индоевропски погребни форми и обичаи.
Посебен белег на раната и средната бронзена доба ѝ даваат свети-
лиштата на отворено, на високи позиции, со разни структури најчесто
длабени во карпа, какви што се познати најмногу во северните делови на
Пелагонија, во кумановско-кратовската област или во Родопите и Југо-
источна Бугарија. Сите нивни белези упатуваат на единствени религиозни
потреби и единствен начин на нивно практикување.
Сепак, најсилен израз на културно единство во раната бронзена доба
било керамичкото производство. Тогаш се јавува новата керамографија
со новите форми на садови на целата територија во внатрешноста на
Балканот, кои подоцна локално ќе се развиваат низ следните фази на
бронзената доба и низ железното време. Така, ранобронзенодопската
керамика се смета за извориште на целата подоцнежна керамографија на
просторот северно од егејскиот свет, со што на најдобар начин се заокру-

183
жуваат единствените вредности на заедничката културна основа на рана-
та и средната бронзена доба.
Во следните фази на бронзената доба, заедниците ќе го започнат
својот локален развиток со креирање и афирмирање на своите сопствени
културни белези, кои ќе дојдат до посебен израз во текот на железното
време, кога ќе доведат до јасно издвојување на илирските племиња на
запад, пајонско-македонските во средината и тракиските заедници на
исток. На тој пат, значајна улога ќе имаат и контактите со егејскиот свет,
кои ќе бидат воспоставени и ќе се негуваат во доцното бронзено време
или во текот на втората половина од вториот милениум пред Христа.
Сепак, тие контакти биле главно од трговски карактер, поттикнати од
микенските потреби за природни ресурси, така што биле ограничени
само на одделни микрорегиони, и тоа оние кои биле од посебен микенски
интерес.
Сите заедници од доцната бронзена доба се наоѓале во длабока сенка
на микенската цивилизација на југ, во континентална Грција. Тие нико-
гаш не биле дел од микенскиот систем и култура, напротив, биле надвор
од каква било микенска интеграција. Само одредени микрорегиони оства-
риле одредени контакти со микенскиот свет и со тоа успеале да обезбедат
побрз економски и културен развиток, издвојувајќи се од останатите
локални групи. Такви биле долините на одделни реки кои воделе од
морските брегови до регионите богати со природни ресурси (бакар, злато,
дрво и слично), кои биле дефицитарни во микенскиот свет. Низ нив биле
пробиени првите комуникациски линии, кои подоцна ќе одиграат клучна
улога во натамошниот културен и историски развиток.
На запад таков бил Корчанско-колоњскиот Регион во југоисточна Алба-
нија, богат со бакар, до кој водела долината на реките Шкумба и Девол. Таму
се формира локалната т.н. деволска или корчанска културна група. Слична е
ситуацијата и со долината на Халијакмон, во чиј среден и долен тек се
откриени најсилни микенски влијанија. Таквата ситуација била најизразена
по долината на Вардар, каде што од посебен микенски интерес било Долно-
то Повардарје, регион богат со бакарна руда, како и златоносните наноси во
Маркова Река во Скопско. Таму се афирмирала посебна културна група, т.н.
повардарска или група Уланци на доцното бронзено време. Микенските
влијанија на исток продирале и по долината на Долна Струма, но и по Места
и Марица, од каде што стигнувале до родопските подрачја богати со злато и
бакар, особено во Источните Родопи.
Со ширењето на влијанијата од развиената микенска цивилизација
во дотогаш длабоко праисториските средини на север, на тамошните

184
локални заедници им се отворила можност за создавање на посебни
културни вредности, кои биле различни од оние во околните средини, кои
останале надвор од микенското влијание. Тие заедници до кои не
стигнувале микенските влијанија продолжиле да ги негуваат вредностите
на локалното бронзеното време.
Уште кон крајот на XIII век, целиот Источен Медитеран бил зафатен
со немирни настани, воени походи и преселби, кои ќе ги исполнат и след-
ните два века. Во прво време, поконтиненталните области како Македо-
нија не биле значајно зафатени со тие настани, кои главно се одвивале по
морски патишта. Но затоа, кон крајот на XII и низ XI век, токму низ
Македонија, главно по моравско-вардарската линија, но и по Струма и
Марица, се одвивале долготрајни продори на подунавски и централно-
балкански заедници кон Егеја. Иако нивната крајна дестинација била
егејската област со веќе разрушените микенски центри, поради нивната
долготрајност, тие миграции оставиле значајни последици, особено во
регионите долж главните комуникации. Бил прекинат дотогашниот
континуиран бронзенодопски развиток со перманентно загрозување и
опожарување на сите населби на нивниот пат кон југ.
Долготрајноста на тие процеси довела до стационирање на дојденци-
те од север на одделни пунктови, за одреден период, а некаде дури и до
одредена коегзистенција со домашното бронзенодопско население. Меѓу
археолошките остатоци од тоа време, јасно се разликува културата на
освојувачите од локалната култура на домашното население. Така, во
урнатините на уништените населби најмногу се откриваат предмети како
бронзено оружје од севернобалканско потекло. Од друга страна, во
новите, обновувани населби се јавува нов тип на балканска архитектура,
со нови форми и декорации на керамиката карактеристична за подунав-
ските и централнобалканските простори. Сепак, најочигледна е разликата
во погребувањето, каде што на сметка на традиционалниот начин на
погребување, главно со инхумација во згрчена положба, се јавуваат нови
некрополи со кремирање на покојниците во урни. Носители на таквиот
обичај биле новодојденците од север, главно од Подунавјето, каде што
таквиот начин на погребување бил вообичаен ритуал во текот на доцната
бронзена доба. Распоредот на таквите некрополи јасно ги открива
патиштата на продор на подунавските и севернобалканските заедници
кон Егеја и Западна Анадолија.
Како последица од тие настани, во следната фаза на раниот железно-
допски развиток, документиран е сериозен пад во интензитетот на живее-
њето, така што одделни региони, особено оние по главните комуникации,

185
биле речиси целосно депопулирани. Се смета дека населението се
повлекло во поконзервативните, а природно позаштитени предели, каде
што останало сѐ до целосното стабилизирање на условите, некаде околу
VIII век пред Христа. Сепак, и во таа фаза на стагнација и конзервативи-
зам се одвивал процесот на физиономирање на новата железнодопска
култура.
Железнодопската култура била формирана на старата бронзенодоп-
ска основа, врз која биле наслоени низа нови балкански елементи што
биле прифатени низ споменатите процеси, во претходните векови на
преодниот период. Со тоа, целата територија на север од егејскиот свет
била културно ориентирана кон север и претставувала дел од внатрешно-
балканскиот свет на железното доба. Така оформени, заедниците од
раното железно време го продолжиле својот натамошен локален развиток
во рамките на посебни целини.
Во текот на полното железно време (VIII-VI век), тие целини веќе биле
целосно заокружени и етнички и културно препознатливи, така што се
смета дека железното време било периодот на конечно формирање на
палеобалканските народи. Со нивниот натамошен континуиран развиток
се стигнува до историските времиња и првите антички автори, а тие ни ги
откриваат нивните имиња и територии на коишто ги формираат своите
први политички заедници од наследно монархиски тип.
Натамошниот тек на историскиот развиток е добро познат од
записите на античките автори, пред сѐ Херодот и Тукидид. Археологијата,
од своја страна, јасно го документира процесот на постепено прифаќање
на вредностите на античката или класична култура, што веќе кон крајот
на V и во текот на IV век, ќе доведе до културно унифицирање на целата
територија во голем степен.
Во секој случај, културната основа на сите заедници на север од
егејскиот свет била длабоко балканска, а нивниот развиток бил плод на
милениумско градење врз заедничката бронзенодопска основа, преку
локалниот железнодопски развиток, до обединувањето во првите поли-
тички заедници. Оттаму, не е случајно што тие народи во текот на пред-
римската антика делеле слични културни, економски и политички
вредности и имале ист однос кон хеленскиот свет на југ од нив.

186
 Користена литература

Abazi Lj. – Tolevski I. 2018 – Tumba-Brvenica, Necropolis: A contribution to the

Bronze Age in Polog, Giving Gifts to God, NM Kumanovo, Kumanovo 2018
Albanien – Schitze.1988 – Albanien – Schitze aus dem Land der Skipetaren
(Katalog), Mainz am Rhein 198
Aliu S.1981 – Tuma e Prodanit, Tirane 1981
Aliu S.1986 – Tuma e Rehoves, Iliria 2, Tirana 1986
Akamakis I. 2009 – Praehistorc Pella. Necropolis from the Bronze Age, Athens 2009
Alexander J. 1965 – The spectacle fibulae of Southern Europe, AJA 69, 1965
Alexandrov S. 1995 – The Early Bronze Age in Western Bulgaria: Periodization and
Cultural Definition, Prehistoric Bulgaria, Monographs in World Archaeology, 22,
Medison Winscnsin 1995.
Alexandrov S. 1998 – Pottery from the End of the Early Bronze Age in Western
Bulgaria, In the Steps of James Harvey Gaul Vol 1, Sofia 1998
Александров С. 2002 – Селиште од касната бронзова епоха крај с. Копривлен,
Копривлен Том 1, АИМ, София 2002
Александров С. 2015 – Могилни гробове от Ранната бронзова епоха в Тракия
(50 години по-ксно), Археология, год. LVI, кн.1 – 2, София 2015
Aleksandrov S. 2018 – The Early and Middle Bronze Age in Bulgaria: Chronology,
Periodization, Ciltural Contacts and Precious metal Finds, Gold and Bronze, NAIM,
Sofia 2018
Aleksandrov S. 2018-a – Tell Ezero, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Aleksandrov S. 2018-c – Middle Bronze Age Tumular Grave near Ofchartsi,
Radnevo Municipality, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Aleksandrov S. 2018–d – Late Bronze Age Settlement at Koprivlen, Gold and
Bronze, NAIM, Sofia 2018
Aleksandrov S.2018 – Early Bronze Age Tumular Grave near Troyanovo, Radnevo
Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Aleksandrov S. – Hristov M. 2018 – Early Bronze Age Hoards from Petrich
Region, Southwest Bulgaria, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Alekandrov S. – Petkov V. – Ivanov G. 2007 – The Bronze Age Nekropolis in the
Town of Sandanski, Southwest Bulgaria, The Struma/Strimon river valley in prehistory,
Gerda Henkel Stiftung, Sofia 2007
Aliu S. 2004 – Tuma e Lauresit, Tirane 2004.
Аmore M.G – Bejko L. 2001 – Recent risqué excavations in Albania, Antiquity,
Vol. 75 – 288, Thames and Hudson, 2001
Andrea Zh. 1975 – Tumat e Barc, Iliria III, Tirane 1975
Andrea Zh. 1976 – La civilisation des tumuli de bassin de Korce, Iliria IV/1, Tirana
1976

187
 Andrea Zh. 1976-a – Tumat e Kucit te Zi, Iliria VI, Tirana 1976
Andrea Zh. 1985 – Kultura Ilire e tumave ne pellgun e Korces, Tirana 1985
Andrea Zh. 1993 – Aspects des relations entre L, Albanie et la Macedoine durant
l,age de fer, Ancient Macedonia V/1, Thessaloniki 1993
Andreu S. 2001 – Exploring the Patterns of Power in the Bronze Age Settlemens of
Northern Greece, Urbanizm in the Aegean Bronze Age, Sheffield Studies in Aegean
Archaeology, Sheffield 2001
Andreu S. – Fotiadis M. – Kotsakis K. 1996 – Review of Aegean Prehistory V:
Neolithic and Bronze Age of Northern Greece, American Journal of Archaeology 100
Andronikos M. 1961 – An Earli Iron Age cemeteri at Vergina near Beroea, Balk.
Stud. 2, 1961
Andronikos M. 1969 – Vergina I. The cemetery of the tumuli, Athens 1969
Asouchidiu end all. 1998 – Kriaritsi, To Archeologiko Ergo 12, Thessaloniki 1998
Aslanis J. 1985 – Kastanas – Die Frihbronzezeilischen funde und befunde, PAS,
Band 4, Berlin 1985
Athanassov B. and others 2018 – La Late Bronze Age Settlement at Bresto near the
Village of Banya, Razlog Municipality, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Бајраков Д. 2016 – Планински светилишта в Родопите, Зборник на проф. Д.
Попов, София 2016
Балабанјан 1985 – Раскопки на селище од раната железна епоха при Овчарци
в Хасковски округ Сливен,
Bankoff-Mayer-Stefanovich 1975 – Barberian Hanmade Burnished Were-northern
intruders pottery, Jurnal of Mediteranian Archaeology
Bejko L. 2002 – Mycenaean Presence and Influence in Albania, Greek Influence
along the East Adriatic Coast, Split 2002
Bejko L. 2005 – Tuma e Kamenices, Rilindja e nje qyteterimi, CD, Tirane 2005
Bodinaku N. 1982 – Varreza tumulare e Pazhokut, Iliria 1, Tirana 1982
Bodinaku N. 1990 – Sur origin et de porteurs de la ceramique peinte mate de l, age
du bronze recent et du fer, Iliria 2, Tirana 1990
Bodinaku N.2001 – Varreza tumulare e Dukatit, Iliria 1-2, Tirana 2001-2002
Bodinaku N.1994 – Kultura tumulare ilire e Shqiperise Jugperendimore, Monografi,
Tirane 1994
Бонев А. 1988 – Тракия и егејскияат свяат през втората половина на II хилјадо-
летие пр. н. е., Раскопки и проучвания, кн. ХХ, БАН, София 1988
Borislavov B. 2018 – Izvorovo-Bronze Age Settlement and Semetery in Southern
Sakar Mountain, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Borislavov B. 2018 – Tumular Necropolis in Lilovo Lokality, Devin Municipalite,
Western Rhodope Mountain, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Bouzek J. 1973 – Graeco/Macedonian Bronzes, Acta univ. Caroline phil.et hist.,
Monogr.49, Praha 1973
Bouzek J. 1974 – Macedonian Bronzes.Thier origins, distributions and relation to
other cultural groups of the Earli Iron Age, Pamet. archeol. LXV, Praha 1974
Bouzek J. 1974 – a – Bronze Age Greece and the Balkans – problems of migrations,
First International Colloquium on Aegean Prehistory, Sheffield, London 1974
Bouzek J. 1985 – The Aegean, Anatolia and Europe: ciltural interrelations in the
second millenium, Praha 1985

188
 Bouzek J. 1994 – Late bronze Age Greece and the Balkans: A revew of the
presentpicture, The Annual of the BSA, Vol.89, BSA, Athen 1994
Bouzek J. 1997 – Greece, Anatolia, and Europe, Cultural interrelations during the
Early Iron Age, SMA Vol. CXXII, Jonsered 1997
Bouzek J. 1986 – Macedonia and Thrace in the Early Iron Age, Anc. Maced. IV,
Thessaloniki 1986
Boyadziev Y.D. 1995 – Chronology of Prehistoric Cultures in Bulgaria, Prehistoric
Bulgaria, Monographs in World Archaeology, 22, Medison Winscnsin 1995
Boyadzhiev Y. – Boyadzhiev K. 2018 – Tell Yunatsite, Gold and Bronze, NAIM,
Sofia 2018
Bozinova E. 2008 – The Bigining of the Iron Age in Thrace: Archaeological
evidence and questions of chronology, A New Down for the Dark Ages, BAR IS 1871,
Oxford 2008
Bozhinova E.2012 – Thrace Between Eastand West: The Iron Age cultures in
Thrace, Ancient Neareastern studies, Sup. 39, Peerters 2012
Bozhinova E.2018 – Late Bronze Age Well in Plovdiv, Gold and Bronze, NAIM,
Sofia 2018
Bozhinova E. – Andonova A. 2018 – Dragoyna Fortress, Gold and Bronze, NAIM,
Sofia 2018
Bozhinova E. – Jung R. – Mommsen H. 2010 – Dragojna. Eine spatbronzezeitlische
Hohensiedlung in den bulgarischen Rhodopen mit importierter mykenischer Keramik,
Mitteilungen des DAI, Athenische Abteilung, Band 125, Athena 2010
Бошкова А. 2002 – Стратиграфски наблюудения врху пластовете на селището
од I хил. Пр. Хр, Копривлен, том. 1, АИМ, София 2002
Бошкова А. 2002-а – Керамика с геометрична украса, Копривлен, том.1, АИМ,
София 2002, 133
Bryce T. 2006 – The Trojans and Their Neighbors, Rouladge, New York 2006
Branigen K. 1974 – Aegean Metalwork of the Early and Middle Bronze Age,
Oxford 1974;
Budina Dh 1971 – Germime arkeologike ne varreza tumulare te Bajkajt te Sarandes,
Buletin Arkeologjik, Tirane 1971
Булатовиќ А. 2010 – Порекло и дистрибуција благобиконичних здела
фасетираног или канелираног обода, Старинар, LIX/2009, Београд 2010
Bulatović A. – Bizjak D. – Vitezović S. 2016 – Early Bronze Age Necropolis at the
Site of Meaniste near Vranje, Archaeological Investigations along the Highway Route
E75, Belgrade 2016
Булатовиќ А. – Станковски Ј. 2012 – Бронзено време во базенот на Јужна
Морава и долината на Пчиња, АИ Београд, кн. 52, Београд-Куманово
Vagnetti L. – Jones R.E. 1988 – Towards the Identifications of Local Mycenaean
Pottery in Italy, Problem in Greek Prehistory, Bristol Classical Press, 1988
Valla M. 2007 – A Late Bronze Age Cemetery in Faia Petra, East of the Middle
Strymon Valley, The Struma/Strimon river valley in prehistory, Gerda Henkel Stiftung,
Sofia 2007
Vasić R. 1987 – Gevgeliska grupa starijeg gvozdenog doba, PJZ V, Sarajevo 1987
Vasić R. 2002 – Bronzeni privezak iz Radenkovika, Zbornik Muzeja Srema 5,
Sremska Mitrovica, 2002

189
 Vasileva Z – Minkov P.2018 – Cultural influences and Long distance Contacts
during 3-th Millenium BC, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Velleni V. A.1998 – Petres of Florina, Tessaloniki 1998
Venedikov I. 1976 – Larchitecture sepulerale an Thrace, Pulpudeva I, Sofia 1976
Videski Z. 2005 – The Bronze Age at Vardarski Rid, Vardarski Rid, Vol. I, Fil. fak.,
Skopje 2005
Видески З. 2005 – Енеолитска населба Врањак, с. Варвара – Скопско, ЗММ –
Археологија, 2, Скопје 2005
Видески З. 2006 – Мат сликаната керамика од доцнобронзенодопската некропо-
ла Димов Гроб, с. Уланци – Градско, Folia Archaeologika Balkabica 1, Скопје 2006
Видески З. – Настева И. 1996 – Гроб од бронзеното време кај Маркова
Сушица, Maced.acta archaeol. 14, Скопје 1996
Videski Z. – Temov S. 2003 – Makedonski bronzi (кatalog), Muzej na Mak. Skopje 2003
Влчева Д. 2002 – Јамно светилиште, Копривлен, Том. 1, АИМ, Софија 2002
Gamurelidze T.V. – Ivanov V.V. – Indo European and Indo Europeans
Garasanin M. 1953 – Banat / Srpsko Podunavlje / Kerameikos, RVM2, Novi Sad 1953
Garasanin M. 1982 – The Bronze Age in the Central Balkan Area, CAH, Vol III/1,
Cambridge 1982
Garasanin M. 1983 – Podunavsko-balkanski kompleks, PJZ IV, Sarajevo 1983
Georgieva R. 1990 – Les relations culturreles dans L’interfluve du Varrdar et de la
Struma au premier age du fer, I Simposium Illyro-Thrace, Sarajevo-Beograd 1990
Georgieva R. 1991 – Les relations cilturelles dans l,interfluve du Vardar et de la
Struma au premier age du Fer, I Symposium Illyro-Thrace, Sarajevo/Beograd 1991
Georgieva R. – Nehrizov G. – Aljakova P.1998 – La necropole du premier age du fer
pres du village de Katriste, region de Kustendil, Archaeologia Bulgarica 11/3, Sofia 1998
Georgieva R.and others 2018 – Early Bronze Age Tumular Graves near Venets,
Karnobat Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Georgieva P. 2007 – On the Late Stages of the Krivodol – Salcita Culture, The
Struma/Strimon Valley River in Praehistory, Sofia 2007
Gergova D. 1980 – Genesis and Development of the Metal Ornament in the Thracian
Lends During the Early Iron Age, Studia Praehistorica, 3, Sofia 1980
Gergova D. 1987 – Fruh und alteneisenzeitlische Fubeln in Bulgarien, PBF XIV/7,
Munchen 1987
Gergova D. 1989 – Thracian Burial Rites of late Bronze Age and iron Age,
Thracians and Mycenaeans, Leiden-Sofia, 1989,
Gergova D. 1995 – Culture in the Late Bronze Age and Early Iron Age in Soutvest
Thrace, ZMM 1, Skopje 1995
Gimatzidis S. 2017 – Cooking pots and ancient identities:indicators of obscurers of
cultural changes, Kratistos, Зборник во чест на професор Петар Делев, Sofia 2017
Gocev A. 1998 – New Data on the Dolmens in Sakar Mauntin Regin, In the steps of
James Harvey Goul. Vol.1, Sofia 1998
Гоцев А. 2002 – Комплексна експедиција – Тракиски светилишта в Западните
Родопи, АОР 1990, София 2002
Grabska-Kulova M. – I Kulov, 2007 – Prehistorical Sittes in the Middle Struma
Valley Between the end of the VII mill.BC and the Beginning of the I mill. BC, The
Struma/Strimon river valley in prehistory, Gerda Henkel Stiftung, Sofia 2007

190
 Grammenos D. 1979 – Late Bronze Age tombs and other antiquities in the Region
of Nevrokopi (Nome of Drama), Arch.Epf. 1979
Grammenos D. 1982 – Bronzezeitliche Forschungen in Ostmakedonien,
Sudosteuropa zwischen 1600 – 1000 v.Chr, PAS Band 1, Berlin 1982
Greenwalt C.H. 1976 – Ritual Diners in Early Historic Sardis, UCCS 17, Barkley
Cal. 1976
Дамјанов Д. 2017 – Обитаваните пещерски населби во Средните Родопи,
Известия, том III, Смоляан 2017
Damyanov D. 2018 – Hoard of Moulds from the Village of Mogilitsa, Smolyan
Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Delev P. 1984 – The cult of dead in Thrace and Mycenaean Greece, Contrabution au
IV Congres International de Thracologie, Sofia 1984
Delev P. 1984 – La culture megalithique Thrace, Dritter Internationaler
Thracologischer Kongress II, Sofia 1984
Deliopoulos G. and others 2011 – The Pottery Tradition During Latter Phasses of
Early Bronze Age in Macedonia, A century of research in Prehistoric Macedonia 1919-
2012, Thessaloniki 2014
Despotidou B.M.2008 – Nea Filadelfia, Archeologikos Trohidromises Apo th
Thessaloniki ston Platamona, Ergoe, Athena 2008
Detev P.1981 – La tell Razkopanica, Cultures prehistoriques en Bulgarie IAI 36,
Sofija 1981
Diamond S. 1988 – Mycenaean origins: Infiltration from the North ?, Confer. of
BSA in Manchester 1986 "Problems in Greek Prehistory", Bristol 1988
Димитров Д.П. 1962 – Троја VII-б2 и балканските тракиски и мизијски
племиња, Археологија X-4, Софија 1962
Димитров П. Д. 1984 – Тракиски град Севтополис, Сборник Севтополис I,
София 1984
Dimitrova D.2018 – Early Bronze Age Tumular Grave near Kamen, Sliven Region,
Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Dimitrova Y. – Dilov D. 2018 – Cherkovina Hoard, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Dickinson O. 2007 – The Aegean from Bronze Age to Iron Age, Routladge 2007
Domaradski M. 1986 – Sanctuares Thraces du II-I millenaire av.n.e., Acta
Archaeologica Carpathica, XXV
Drechsler R.1976 – Origine Des fibules a arc a une boukle chez les Japodes,
Godisnjak, Kniga XII, Sarajevo 1976
Ѓорѓиевски Д. 2017 – Кокино наоди од археолошките ископувања (изложба),
Музеј Куманово, Куманово 2017
Efstratiou N.1993 – The Archeology of the Greec Uplends: Early Iron Age Site of
Tsouka in the Rhodope Mountains, The Annual of BSA, Vol.88, Athens 1993
Zdravkova-Dimitrova J.2008 – From late Bronze Age to Erly Iron Age – Thacian
Sanctuaries in the Eastern Rodopi Mauntain, Bulgaria, Anodos-Studies of the Ancient
World, 6-7 /2006-2007, Sofia, Trnava 2008
Иванова Ј. 2021 – Погребување од раната бронзена доба на Коколов Рид,
Maced. Akta archaeol. 23, Скопје 2021
Iliev S. 2018 – Tumulus from the Early Bronze Age near the Town of Merichleri,
Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018

191
 Iliev S. – Bakardzhiev S. 2018 – Early Bronze Age Tumulus near the Village of
Drazhevo, Jambol Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Ilieva P.2018 – Between Tharce and the Aegeen: Notes on some aspects of the
archaeology of Aegean Thrace in the late LBA and EIA, SAUS, Supl.VI, Sofia 2018
Islami S. 2013 – Kultura ilire e tumave te Matit, Instituti Arkeologjik Prishtine,
Prishtine 2013
Jockanhovel A.2018 – Casting and Forging in Bronze Age in Bulgaria, Gold and
Bronze, NAIM, Sofia 2018
Jovanova L.2015 – Skupi-Necropoli, Inventaria Archaeologica Personarium II,
Skopje 2015
Јовчевска Т.2008 – Манстир – некропола од преодниот период од доцното
бронзено во железно време, Народен музеј Велес, Велес 2008
Jung R. 2018 – Warriors and Weapons on the Central and Eastern Balkans, Gold and
Bronze, NAIM, Sofia 2018
Кацаров Г.1921 – Пеония – Принос кьм старата етнография и история на
Македония, БГД, София 2921
Karamitrou-Mentessidi G.2008 – Aiani-Archaeological Sites and the Museum,
Kozani 2008
Katincharov R.1989 – Relations kulturelles entre la Thrace, La Greece et l’ Anatolie
du North-Ouest a Lage de bronze moyen and recent, Thracians and Mycenaeans,
Leiden-Sofia 1989
Катинчаров Р. – Димитров М. 1978 – Раскопки на надгробна мигила при село
Главан, Старозагорски округ, Археолошки открития и раскопки през 1977, Видин 1978
Kilian – Dirlmeir I. 1979 – Anhanger in Griechenland von der mykenischen bis zur
spatgeometrischen Zeit, PBF XI/2, Munchen 1979
Kilian K. 1975 – Trachzubehor der Eisenzeit zvischen Agais und Adria, Pr.Z 50,
Berlin 1975
Kilian K. 1986 – Mycenaean Colonization: Norm and Variety, Greec Colonist and
Native populaton, Proceeding of the First Australian Congres of Classcal Archaeology-
1985 Sidney, Oxford 1990
Kilian K. 1988 – Mycenaeans up to date – trends and changes in recent research,
Confer. of BSA in Manchester 1986 „Problems in Greek Prehistory“, Bristol 1988
Китаноски Б. 1978 – Ранобронзенодопски гробови од Варош кај Прилеп,
Maced.acta archaeol. 4, Прилеп 1978
Korkuti M. 1971 – Vendbanimi prehistoric I Trenit, Iliria I, Tirane 1971
Korkuti M. 1981 – Le tumulus de Patos, Iliria 1, Tirana 1981
Korkuti M – Petrusko K. M.1993 – Archeologi in Albania, AJA, Vol.97
Korkuti M. – Shabani H. 1989 – Konispol (Sarande), Iliria 2, Tirane 1989
Koukouli-Chrysantaki Ch. 1982 – Late Bronze Age in Eistern Macedonia, Thracia
Praehistorica Pulpudeva 3, Sofia 1982
Koukouli-Chrysantaki Ch. 1993 – The Early Iron Age in Eastern Macedonia, Anc.
Maced. V / 1, Thessaloniki 1993
Koukouli-Chrysantaki Ch. 2014 – The Archaeological research in Early Iron Age
Macedonia, A century of research in Prehistoric Macedonia 1919-2012, Thessaloniki 2014
Krapf T. 2014 – The Late Bronze Age Pottery of Macedonia: comparisons with the plain
of Korce, A century of research in prehistoric Macedonia, 1919-2012, Thessaloniki 2014
Kroll J.H. 1983 – Kastanas-Die Pflanznfunde, PAS Band 2, Berlin 1983
192
 Khurt A.1995 – The Ancient Near East, Routladge, London-New-York 1995
Кузман П. 2013 – Праисториски палафитни населби во Македонија, Македо-
нија, милениумски културно-историски факти, Том 1, Скопје 2013
Кузман П. 2013-а – Архајскиот период во Македонија, Македонија, милениум-
ски културно-историски факти, том 1, Скопје 2013
Kuzman P. 2009 – Zaliv na koskite, Ohrid – svetsko nasledstvo, Makedonsko
kulturno masledstvo, Skopje 2009
Kuzman P. – Dimitrova E.2010 – Ohrid – Sub specie aeternitatis, Ohrid 2010
Kuzman P. – Ardjanlijev P. 2018 – Gold Funerary Masks and Hands from
Trebenishte and Ohrid, 100 Years of Trebenishte, Sifia 2018
Kuzmanovska O. – Stankovski J. 2018 – Cult practse and calendars de Kokino
sanctuary, Giving gifts to god, Kumanovo 2018
Lera P.1990 – Sovjan, Iliria 2,Tirane 1990
Лештаков K. 2000 – Иследвания вьрху бронзовата епоха в Тракия. Срамни-
телна стратиграфия на селишните могили од раната бронзова епоха в Југоисточна
Булгария, Годишник на СУ – ИФ, 84/85, София 2000, 5-119
Лештаков K.2002 – Бронзовата епоха в Горнотракиската Низина, Годишник
на СУ – ИФ, 3, София 2002, 141-216
Leshtakov K.2018 -, Tell Galabovo, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Leshtakov L. 2018-a – The Metallurgy of the Eastern Balkans and the Contacts with
Cental Europe in the Second Half of the Late Brobze Age, 277
Leshtakov L. 2018-b – Pobit Kamak Hoard, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Leshtakov L. 2018-c – Hoard of moulds from the village of Sokol, Nova Zagora
Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Luci K. 1984 – Nova grupa grobova na praistoriskoj nekropoli u Donjoj Brnjici,
GMK XIII/VIV, Pristina 1984
Luci K. 1997 – Relation Between Kosovo and Mycenae during the Bronze Age,
Macedonia and the Naighboring Regions from III to I Millenium BC, Struga 1997
Luci K. 2007 – Dating the Donja Brnjica Culture Baset on the Metal Finds, Strymon
Praehistoricus, Gerda Henkel Stiftung, Sofia 2007
Luci K. 2013 – Bronze Age, Archaeological Catalogue of Kosovo, MK-AIK,
Prishtina 2013
Marinatos S. 1970 – Mycenaean Elements within the Royal Houses of Macedonia,
Anc. Maced. I, Thessaloniki 1970
Mačkić P., Simoska D., Trbuhović V. 1961 – Ranohalstatska nekropola na
lokalitetu Saraj u Brodu, Starinar n.s. XI, Beograd 1961
Megalitite v Trakia 1976, Trakiiski pametnici, Vol 1, Sofia 1976;
Megalitite v Trakia 2,1980, Thracia Pontika Trakiiski Pametnici, Vol. 3, Sofia 1980
Merpart N.J and others 2007 – Stratigraphy of the Early Bronze Age horizonts,
Tell Yunatsite, Moskow 2007
Mihailov. F. 2018 – Rock Sanctuaries in the Struma Valley, Giving Gifts to God,
Kumanovo 2018
Mihailov F.2019 – Featurs of the Culture of the Upper Struma Durinf the Early Iron
Age, Thracia XXI, Sofia 2019
Mikulcic I. 1959 – Izvestaj sa probnog iskopavawa halstatske nekropole kod sela
Star Karaorman, ZNMS 1 – Stip 1959

193
 Микулчиќ И. 1960 – Могили од Орлова Чука кај село Стар Караорман, ЗНМС
2, Штип 1960
Mikulcic I. 1966 – Pelagonija u svetlosti arheoloѕkih nalaza, Skopje – Beograd 1966
Милчев А. 1971 – Археология XIII, Сифия 1971
Mirdita Z. 1979 – Korčanska kotlina u kontekstu ilirske kulture, Sahranjivanje kod
Ilira, SANU, Beograd 1979
Митковски А. 2010 – Матиово во праисторијата, Maced.acta archaol. 19, Скопје 2010
Митревски Д. Карактеристични форми на македонски бронзи од
наоѓалиштата по долината на Вардар, Maced. acta archaeol. 9, Скопје 1988
Митревски Д. 1991 – Дедели – некропола од железното време во Долно
Повардарје, Скопје 1991
Mitrevski D. 1994 – A Brnjica Type Necropolis near Skopje, Starinar XLIII-XLIV,
Beograd 1994
Mitrevski D. 1994 –a – Northern Elements Regarding the Iron Age Culture in
Macedonia, Culture et Civilisation au Bas Danube XIII-XIV, Braila 1984
Mitrevski D. 1997 – Proto-Historical Communities in Macedonia, RZZSK XXVII,
Skopje 1997
Mitrevski D. 1998- New Aspects of the Bronze Age Sites on the Northern Periphery
of the Mycenaean World, Mensch und Umwelt in der Bronzezeit Europas, Oetker-
Voges Verlag, Kiel 1998, 449-456
Mitrevski D. 1999 – The spreading of the Mycenaean Culture through the Vardar
Valley, Ancient Macedonia VI, T-2, Thessaloniki 1999
Митревски Д. 1999 – Гробот на пајонската свештеничка од Марвинци,
Maced.acta archaeol. 15, Скопје 1999
Mitrevski D. 2001 – The ancient Macedonian Town at Vardarski Rid, Skopje 2001
Mitrevski D. 2003 – Praehistory in FYROM, Balkan Praehistory, Thessaloniki 2003
Mitrevski D. 2005 – Vardarski Rid-Research 1995-2004, Vardarski Rid Tom.1,
Skopje 2005
Mitrevski D. 2007 – Priestess Berials of the iron Age in Macedonia, Situla 44,
Ljubljana 2007
Митревски Д. 2009 – Резултати од истражувањата на Глос-Грчиште кај
Валандово, Maced, Acta Archaeol. 19, Скопје 2009
Mitrevski D. 2012 –Lower Vardar or Amphaxitis pottery feom the Iron Age,
Archaic pottery of the Norther Aegean and its Periphery (700-480 BC) Aristot. Univ.,
Thessaloniki 2012
Митревски Д. 2013 – Праисторија на Република Македонија, Македонија –
Милемиумски факти, кн.1, Скопје 2013
Mitrevski D. 2016 – Skopje Fortress, from Praehistory to the Early Ancient Period,
Fil Fak. Skopje, Skopje 2016
Mitrevski D. 2016-a – Ancient Bylazora – A Capital of the Independent Paeonians,
Slavjanski univerzitet, Sveti Nikole 2016
Mitrevski D.2019 – Skopje Region in Prehistory, Eight Milleniums Life, Culture,
Creativity, FF Skopje, Skopje 2019
Mitrevski D. 2021 – The Features of the Iron Age Culture in the Ohrid Region,
Monumenta 4, MANU, Skopje 20121
Mitrevski D. 20121-a – Paeonian Cilt bronzes – Top of the Iron Age Toreuthics,
Science and Contiuite. Fil Fak. Skopje, Skopje 2021
194
 Nacev T. – Jovanov M. 1996 – Lokalitet “Orlova Cuka”, Tumul III, Maced.acta
archaeol. 14, Skopje 1996
Насрева И. – Видески З.1996 – Бронзенодопски гроб од Маркова Сушица кај
Скопје, Maced acta archaeol. 14, Скопје 1996
Nehrizov G.2005 – Cult places of the Thracians in the Eastern Rhodope
Mountains.The Culture of Thracians and their Neighbourgs, BAR Oxford 2005
Nehrizov G.2015 – Dolmens and Rock-Cut monuments, A companion to the
Ancient Thrace, 2015
Nekhrizov G. – Tzvetkova J. 2018 – Contributions to the Periodization an Absolut
Chronology at the Early Iron Age in South Thrace, Archaeologica Bulgarica XXII-1,
Sofia 2018
Nekhrizov G. – Tzvetkova J. 2018-a – The Bronze Age in Eastern Rhodopes, Gold
and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Nikov K.2016 – The otigin of the Early Iron Age Pottery, Southeast Europe and
Anatolia in Praehistory, Bonn 2016
Nikolova L.1995 – Burials in Settlements and Flat Necropolis During the Early
Bronze Age in Bulgaria. Prehistory Bulgaria, Monographs in World Archaeology 22,
Medison Wiskonsin 1995
Николов Б. 1978 – Некропол од кьсната бронзова епоха при село Градешница
Врачанско, Известия на музеите на Северозападна Бьлгария, т. 2, 1978
Nikolov V.2018 – Tell Karanovo, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Панајотов И. 1977 – Фактори в развитието на кьснобронзовата металургија в
днешните бьлгарски земји, Thracia antique 2, София 1977
Panayotov I. 1980 – Bronze Rapiers, Swords and Double axes from Bilgaria, Tracia
V, Sofia 1980
Панајотов И. 1989 – Јамна култура в бьлгарските земи, Раскопки и проучвания
21, София 1989
Pantermali – Poulaki E. 1986 – Olimpus 3: An old story, Archaeologists speak
about Pieria, Athene 1986
Pantermalie – Poulakie E. 1991 – Excavations on mount Olympus,  2,
Thessaloniki 1991
Papaeftimiu A. – Pilali A. 1997 – Prehistorical Macedonia: An Itinerary,
Thessaloniki 1997
Papazoglu F. 1969 – Srednjebalkanska plemena u predrimsko doba, Djela Kn. XXX,
CBI-I, Sarajevo 1969
Papazovska A. 2017 – Double Axe or Labrys in the Grave Context, Giving Gifts to
God, Proceeding of the International Conference, Kumanovo 2017
Папазовска А. 2018 – Некрополите на Мали Дол (каталог од изложба) Музеј
на град Неготино, Неготино 2018
Папазовска А. Мали Дол – Праисториска некропола кај селото Тремник,
Неготино, Maced. Acta Archaeol. 21, Скопје 2019
Papazovska A. – Husenovski B. 2019 – Status symbols of Paeonian societies,
(Katalog), Archaelogical Museum, Skopje 2019
Pappa M. – Nanoglou S.2016, Vasilika – Agia Paraskevi: A Third Millenium BC Burial
Ground in Central Macedonia, The Anthemous Walley, AMUniversity, Poznan, 2016

195
 Pappa M.2010 – Die Nekropole der fruhen Bronzezeit bei der Toumba Agias
Mamas, Das Prehistorische Olinth Ausgrabungen in der Toumba Agias Mamas 1994-
1996, Berlin 2010
Pasic – Vincic R. 1972 – Arheoloska ispitivanja na lokalitetu Orlova Cuka kod sela
Star Karaorman, Starinar XXI, Beograd 1972
Pavuk P.2018 – Thrace, Troy and Anatolia, Troy and its Contacts to the Balkans,
Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Popesku D.A – Oanta Margitu R. 2018 – Gold Finds from Southern Romania
during the 3 and 2 Millennia BC, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Podzuweit C. 1979 – Spatmykenische keramik von Kastanas, Jahr.der RGZM 26,
Mainz 1982
Podzuweit C. 1986 – Der Spatmykenische einfluss in Makedonien, Anc. Maced. IV,
Thessaloniki 1986
Popovic V. 1966 – O poreklu grckih arhajskih predmeta iz nekropole Trebenista, sa
posebnim osvrtom na problem zlatnih maski, Starinar XV/XVI, Beograd 1966
Popov H. 2018 – Ada Tepe near Krumovgrad, Eastern Rhodope Mountain, Gold and
Bronze, NAIM, Sofia 2018
Popov. H. – Jockenhovel A. 2018: The Late Bronze Age Gold Mine at Ada Tepe,
Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
H. Popov – Jokenhovel A. 2011 – At the norther border of the Mycenaean Word.
Thracian Gold Mining from the Late Bronze Age and the Iron Age at Ada Tepe in the
Easthern Rhodopes, Anodos 10, Trnava 2011
Prendi F. 1974 – Un apercu sur la civilisation de le premiere periode du l’age du fer
en Albanie, Iliria IV, Tirana 1974,
Prendi F. 1978 – L,age du bronze en Albanie, Iliria 7/8, Tirana 1978
Prendi F. 1982 – The Prehistory of Albania, CAH Vol. III/1
Prendi F. 1982-a – Die Bronzezeit und der beginn der Eisenzeit in Albanien,
Sudosteuropa zwischen 1600/1000 v.Chr, PAS Band 1, Berlin 1982
Prendi F. 1984 – Un depot de haches prehistorique a Torovice de Lesha, Iliria II,
Tirane 1984
Prendi F.1985 – Alcune consideracioni sulla ceramika dipinta Devolliana della tarda et
del bronzo e del ferro antico in Albania, Magna Grecia, Epiro et Macedonia, Napoli 1985
Prendi F.1986 – L’Albanie et le monde Egeen, Dossier Histoire et Archeologie,11,
Paris 1986
Prendi F.1991 – La Chaonie prehistorique et ses repports avec les regions de L’Illirie
du sud, Illyrie Meridionale et l’Epire dans l’antiquite-II, Paris 1991
Prendi F. 1995 – Lage du Bronze Ancient et Moyen an Albanie et ses rapports avec
les regions avoisidentes, Sudosteuropa-Schriften, Band 17, Munchen-Berlin 1995
Prendi F.1998 – Bronze and Iron Age in Albanian Researches, Iliria 1-2, Tirana 1998
Prendi F. 2002 – Les relations entre L;Albanie et L/Egeee a Travers la Prehistoire, L.
Albanie dans l. l’Europe prehistorique, BCH, Athenes 2002
Prendi F.2008 – La civilisation Prehistorique de Maliq, Archaeological Studies,
Prishtina 2008
Prendi F.2018 – The Prehistoric Settlement of Maliq, AAS Institute of Archaeology,
Tiranë 2018
Prendi F. – Andrea Z. – Lera.P.1988 – Maliq, Iliria 1988:2, Tirane 1988
Prendi F. – Bunguri A.2008 – The Early Bronze Age in Albania, IA, Prishtine 2018
196
 Prendi and others 1994 – Sovjan (Albanie), BCH 119, Athens 1994
Prendi F. – Touchais G.1996 – Sovjan, in habitatde l’age du bronze et di debut du l’age
du fer dans la plaine du Korca, L’Illirie meridionale et l’Epir dans l’antiquite III,1996
Radt W. 1974 – Die fruheisenzeitlische Hugelnekropole bei Vergina in Macedonien,
PBF XX/1, Munchen 1974
Радунчева А. 2002 – Праисторически култови места в Природопската и Родоп-
ската област, Rhodopica 1-2, 2002
Renfrews C – Gimbutas M. – Elster E.1986 – Excavations at Sitagroi: a
praehistoric village in Northern Greece, Vol.1, Los Angeles 1986
Rijak Z.2020 – Carevi Kuli – From the Prehistory to the Roman Empire, Book 1,
Strumica 2020
Рујак З. – Сламков Е. 2021 – Езерска наколна населба Мрдаја –Дојран од
доцната бронзена епоха и преодот помеѓу бронзеното и железно време, Maced.
Acta Archaeol. 23, Скопје 2021
Samsaris D. C.1989 – Les influemces myceniennes sur le Thraces, Theacians and
Mycenians, Leiden Sofia. 1989
Savopoulu Th.1988 – An early Iron Age cemetery at Palio Gynaikokastro of Kilkis,
 1, Thessaloniki 1988
Savopoulu Th. 1991 – New evidence from the cemetery of Palio Gynaikokastro,
 2, Thessaloniki 1991
Sandars N. K.1963 – Later Egaean Bronze Swords, AJA 67/2
Sanders N. K.1978 – The Sea Peoples, Warriors of the ancient Mediterranean 1250-
1150, London 1978
Savopoulu Th.1988 – An early Iron Age cemetery at Palio Gynaikokastro of Kilkis,
 1, Thessaloniki 1988
Savopoulu Th. 1991 – New evidence from the cemetery of Palio Gynaikokastro,
 2, Thessaloniki 1991
Симоска Д. – Санев В. 1976, Праисторија во централна Пелагонија (каталог),
Битола 1976


Smit D. W. 1989 – Mycenaean Penetration into Northern Greece, Thracians and
Mycenaeans, Leiden / Sofia 1989
Snodgrass A.M. 1971 – The Dark Age of Greece, Edinburgh 1971
Snodgrass A. 1989 – The coming of the Iron Age in Greece: Europe Earliest
Bronze/Iron Transition, The Bronze Age-Iron Age Transition in Europe, BAR 489 -1
Snodgrass A. 2000 – The Dark Age of Greece, Routladge 2000
Soukantos I. – D. Malamidou 2019 – Ofrinio Toumba, an ehample of habitation in
Eastern Macedonia (Northern Greece) in Late Bronze Age, Bulgarian e-Journal of
Archeology, Supp.7 2019
Станковски Ј. 2002 – Татичев Камен – Кокино, мегалитска опсерваторија и
светилиште, Музејски Гласник 7-9, Народен музеј Куманово, Куманово 2002
Станковски Ј.2007 – КокиноKokino – тврдина на сонцето, Музеј Куманово,
Куманово 2007

197
 Stankovski J. – Temelkovski A.2017: Two rock-cut ritual complexes in the area of
Prilep and Kratovo, Giving Gifts to God, Proceeding of the International Conference,
Kumanovo 2017, 47
Stefanova M.2018 – Valchitran Type of Disks: Reviewing Some Aspects of their
Interpretation and the Cultural Interconnections in the II Millennium BC Thrace, Gold
and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Stefanovich M. 1973 – Some Balkan Elements in the Aegean Migrations, Actes du
VIII congres UISPP/Actes III, Beograd 1973
Stefanovich M. – Bankoff H.A. 1998 – Kamenska Cuka 1993-95 – Late Bronze
Age Site in Southwest Bulgaria, James Harvey Gaul: In memoriam, Sofia 1998
Stefanovich M. – Kulov I. 2007 – Krsto Pokrovnik Excavations at a Late Bronze
Age Site in the Middle Struma River Valley, The Struma/Strimon river valley in
prehistory, Gerda Henkel Stiftung, Sofia 2007
Stoic M. 1996 – Le bassin de la Morava a l'age de bronze et a la period de transition
de l'age de bronze a celui de fer, The Yugoslave Danube Basin and Neighbouring
Regions in the 2nd Millenium B.C., Beograd 1996
Stojanov T. – Borislavov B. 2018 – The Model of Transition to the Culture of Iron
in Thrace, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Танев Т. 1965 – Отново за плочите од Разлог, Музеи и паметници на културата
V, София 1965
Terzan B. 1984 – Nosnja kao obeležje društvenih skupina izmedju Drina i Devolla u
starije željezno doba (Romaja – Burrel – Kuc i Zi), Simpozium Duhovna kultura Illira,
PS CBI LXVII/11, Herceg Novi 1984
Tiverios M.A. 2009 – The Double Trapeza at Anchialos, 20 Years to Archeologiko
Ergo, Thessaloniki 2009
Todorova H. 2007 – Die paleoklimatische Entwicklung in VII-I Jt. vor Chr., The
Struna/Strymon River Valley in Prehistory, G.H.Stiftung, Sofia 2007
Tonceva G. 198O – Chronologie du Hallstatt ancien dans la Bulgarie du Nord/Est,
Stud. Thrac.5, Sofia 198O
Тонкова М. – Гоцев А. 2008 – Тракиско светилище при Бабјак и неговата
археолошка среда, София 2008
Тончева Г. 1984 – Монументални скулпторни паметници од кьснобронзовата
и раножелезната епоха в Блгария, Тракија VI, София1984
Трајковска Л. 1999 – Градиште – Пелинце, Maced.acta archaeol. 15, Скопје 1999
Treuil.R. 1992 – Dikili Tash-village prehistorique de Macedoin Orientale, BCH XIV
Tsigarida – Montazi, 2009 – Skioni, To Archeologoko Ergo 17, Thessaloniki 2009
Farmakovski V. V. 1899 – Otcet o dejatelnosti Russkogo Arheol. Instituta v
Konstantinopole v 1898, Izv. RAI IV, 3, Sofija 1899
Farmakovski V. V. 1901 – Otcet o dejatelnosti Russkogo Arheol. Instituta v
Konstantinopole v 1898, Izv. RAI VI, 2/3, Sofija 1901
Feuer B. 1983 – The Northern Micenaen Bordher in Tessaly, 1983
Филипов Т. 1974 – Керамика и идолна пластика од кьснобронзовиот некропол
при Орсоја, Археология 15, София 1974
Филипов Т. 1976 – Некропол од кьсната бронзова епоха при Oрсоа, Ломско,
Албум, София 1976
Filov B., Schkorpil K. 1927 – Die Archaische nekropole von Trebenischte am
Ochrida – See, Berlin und Leipzig 1927
198
 Филов Б. 1934 – Надгробните могили при Дуванли в Пловивско, София 1934
Фол А. 2003 – Пространствено-временски континуум на скалните топоси на
вярата, Pyraihmes 2, Куманово 2003
Фол. В. 2007 – Скални топоси на Вјара во Југоисточна Европа и Мала Азия,
Studia Tracica 10, ИТ-БАН, София 2007
French E.1989 – Possible northern Intrusions at Mycenae, Thracians and Mycenaeans,
Leiden – Sofia
Hammond N. G. L. 1976 – Tumulus burial in Albania and problems of ethnogenesis,
Iliria IV, Tirana 1976
Hammond N. G. L. 1982 – Illiris, Epirus and Macedonia in the Early Iron Age,
CAH Vol.III/1,619-656
Hansel B. 1979 – Ergebnisse der grabungen bei Kastanas in Zentralmakedonien
1975/1978, Jahr.RGZM 26, Mainz 1982
Hansel B. 1982 – Siedlungskontinuitatim spatbronzezeitlischen undfriheisenzeitlische
Nordgriechenland, Thrac. Prah. Pulpudeva 3, Sofija 1982
Hansel B. 1982-a – Sudosteuropa zwischen 1600-1000 v.Chr, PAS Band 1, Berlin 1982
Hansel B. 1989 – Kastanas. Die Grabung der Baubefund, PAS, Band 7-2, Berlin 1989
Heurtley W.A. 1939 – Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939
Hiller S. – Nikolov V. 1997 – Karanovo. Die Ausgrabungen im Sidsector 1984-
1992, Salzburg-Sofia 1997
Hiller S. – Nikolov V. 2002 – Tell Karanovo 2000-2001, University Salzburg,
Salzburg 2002
Hochstetter A. 1982 – Die matbemalte Keramik in Nordgrichenland ihre Herkunft
und lokale Auspragung, Pr.Z. 57/2, Berlin 1982
Hochstetter A. 1982-a – Spatbronzezeitliches und fruheisenzeitliches formengut in
Makedonien und in Balkanraum, Sudosteuropa zwischen 1600/1000 v.Chr, PASBand 1,
Berlin 1982
Hochstetter A. 1984 – Kastanas/Die handgemachte keramik, PAS Band 3, Berlin 1984
Hochstetter A. 1987 – Kastanas-Die kleinfunde, PAS Band 6, Berlin 1987
Hockmann O. 1998 – Another Look at the Early Thracian boat engravings from
Razlog, Bulgaria, In the Steps of James Harvey Gaul Vol 1, Sofia 1998
O. Hockmann 2007 – Zu Lanzenspitzen agaischer art aus Bulgarien, PRAE in
Honorim Henrieta Todorova, Sofia 2007
Horejs B.2007 – Das prahistorische Olinth, Ausgrabungen in der Toumba Agias
Mamas 1994-1996, Prehistorische Archaeologie in Sudosteuropa 21, Rhaden 2007
Horejs B. – Jung R.2018 – Netyworks and Cultural Contacts to the Aegean, Gold
and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Hristova B. 2011 – Late Bronze Age Pottery from Vratica, Estern Bulgaria, Aegean
and the Balkan Prehistory 2011
Hristova T. 2011 – Late Bronze Age Pottery from the Site near the village of
Vratitsa, Munisipaliti of Kameno, Akeoloji Anadolu and Avrasya, 1-2, 2001
Hristova T. 2018 – Hoards and Metal Asemblages on the Lower Danube during the
Late Bronze Age, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Hristova T. – Taneva S. 2018 – Vrbica I and Vrbica II Hoards, Gold and Bronze,
NAIM, Sofia 2018
Hristova T. – Taneva S. 2018-a – Hoard from Semerdzievo, Russe Region, Gold
and Bronze, NAIM, Sofia 2018
199
 Hristov M. 2018 – Bronze Age Archaeological Site near the Village of Dabene,
Karlovo Region, Gold and Bronze, NAIM, Sofia 2018
Cambitoglou A. – Papadopoulos J.K. 1993 – The Earliest Mycenaeans in
Macedonia, Proced. of intr. conf. Wace and Blegan "Pottery as evidence for trade in the
Aegean Bronze Age 1939-1989", Amsterdam 1993
Casson S. 1921 – Exavations in Macedonia I, BSA XXIV, London 1921
Casson S. 1926 – Macedonia, Thrace and Ilyria, Oxford 1926
Casson S.1926-a – Excavations in Macedonia, Antiquities Journal VolVI, Oxford 1926
Ceka N. 1975 – In tumulus a Dukat, Iliria III, Tirana 1975
Черных Е. Н. 1978 – Горное дело и металургия в древнеишей Блгарий, София 1978
Chryssanthaki C. K. – Todorova H. and others 2007 – Promachon – Topolnica, A
greec-bulgarian archaeological project, The Struma/Strimon Valley River in Praehistory,
Sofia 2007
Chrisostomou A. – Chrisostomou P. The Semeteries of ancient settlement of
Archontiko, Pella, 20 Years to Archaeologiko Ergo, Thessaloniki 2009
Chrysostomu P. – Jagoulis T. – Mader A. 2015 – The “Culture of Four Lakes”.
Prehistoric Lakeside Settlements (6th – 2nd mill. BC.) in the Amindeon Basin, Western
Macedonia, Greece, Thessaloniki 2015
Chokadziev S. 2007 – Das fruhcholithikum des Strymon bereichs, The
Struma/Strimon Valley River in Praehistory, Sofia 2007
Cicikova M. 1972 – Nouvelles donnees sur la culture thrace de l’epoque de Hallstatt
an Bulgarie du Sud, Thracia 1, Sofia 1972
Чичикова М. 1975 – Жртвеники еленистичкои епохи в Фракии,Studia Tracia I,
Софија
Wardle K.A. 1977 – Cultural groups of the Late Bronze and Early Iron Age in North
West Greece, GCBI – XV kn.13, Sarajevo 1977
Wardle K. 1980 – Excavations at Assiros 1975/1979, BSA 75, Athens 1980
Warlde K. 1985 – Exavation at Assirios Tumba in Macedonia, Iliria 2, Tirana 1985
Warlde K. 1993 – Mycenaean trade and influence in Northern Greece, Proced. of
intr. conf. Wace and Blegan „Pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989“, Amsterdam 1993, 117-138
Warlde K. A – Warlde D. 2007 – Assiros Toumba, A brief history of the settlement,
Strymon Praehistoricus, Gerda Henkel Stiftung, Sofia 2007
Whitley J. 2003 – Style and Society in Dark Age Greece, Cambridge University
Press 2003

200
 Драги Митревски
НА СЕВЕР ОД ЕГЕЈСКИОТ СВЕТ

Издавач
MAKEDONIKA
litera
Скопје
ул. Никола Добровиќ 1/1-3
www.makedonikalitera.mk
https://www.facebook.com/makedonikaknigi/
E–mail: makedonikalitera@yahoo.com
makedonikalitera@gmail.com
Тел.: +389 (0)2 2722 820; +389 (0)70 384 583

За издавачот
Нове Цветаноски
управител и главен уредник

Лектура
Елена Саздовска

Ликовно-графичка изведба на корица

Александар Ѓорѓиев

Подготовка за печат
MAKEDONIKA
litera

Печат
Печатено во Македонија
Графо ден
Скопје, 2021

Тираж: 400 примероци

201
CIP – Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје

903:008(497)"637/6387"
930.85(497)"637/6387"

МИТРЕВСКИ, Драги
На север од егејскиот свет / Драги Митревски. – Скопје : Македоника литера, 2021. - 202 стр. ;
илустр., 25 см

Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 187-200

ISBN 978-608-252-161-9

а) Археолошки наоди -- Културна историја -- Балкан -- Бронзено-железно време

б) Цивилизации -- Археолошки наоди -- Балкан -- Бронзено-железно време

COBISS.MK-ID 55579397

202