თემა

სტატისტიკა 1 7

სტატისტიკური ინდექსები ეკონომიკასა და ბიზნესში

ლიკა ძებისაური

ასოცირებული პროფესორი

თბილისი
2023
 ძირითადი საკითხები

1. ინდექსების ცნება და სახეები

2. დიუტოს და კარლის მარტივი ინდექსები
3. პააშეს, ლასპეირესის და ფიშერის ინდექსები
4. საშუალო არითმეტიკული და ჰარმონიული ინდექსები
5. ცვალებადი, ფიქსირებული და სტრუქტურული შემადგენლობის
ინდექსები
 ინდექსების სახეები

individualuri i I saerTo

ინდივიდუალური ინდექსი ახასიათებს ამა თუ იმ ერთობლიობის ცალკეული

ელემენტის დინამიკას
 აგრეგატული და საშუალო ინდექსები

agregoro – ლათ. გაერთიანება

საერთო ინდექსები
 ინდექსების ასაგებად გამოყენებული სიმბოლოები

p1 p0 ფასი

q1 q0 ფიზიკური მოცულობა

c1 c0 თვითღირებულება

t1 t0 შრომატევადობა

w1 w0 შრომისნაყოფიერება

1 - საანგარიშო პერიოდი 0 - საბაზისო პერიოდი

 ინდივიდუალური ინდექსები

ფიზიკური თვითღირებულების
q1 მოცულობის
c1
iq = ic =
q0 c0

p ფასის
ip = 1
p0

შრომატევადობის შრომის
t1 ნაყოფიერების
it = t0
t0 iw =
t1
 აგრეგატული ინდექსი

აგრეგატული ინდექსის აგებაში მონაწილეობს ორი მაჩვენებელი: საინდექსო და

თანაზომადობის.

საინდექსო ეწოდება იმ სიდიდეს, რომლის ცვლილებასაც ვზომავთ, ხოლო

თანაზომადობის სიდიდე ის არის, რომლის საშუალებითაც იკრიბება საინდექსო
სიდიდე, ანუ მიიღწევა ინდექსის მრიცხველისა და მნიშვნელის შესადარისობა.

მაგალითად: თუ საჭიროა აიგოს პროდუქციის მოცულობის აგრეგატული

ინდექსი, მაშინ საინდექსო სიდიდე იქნება პროდუქციის ფიზიკური
რაოდენობა, ხოლო თანაზომადობის სიდიდე – პროდუქციის ერთეულის
ფასი. როგორც წესი, საინდექსო სიდიდე ცვალებადია, ხოლო თანაზომადობის
– უცვლელია რომელიმე პერიოდის (საანალიზო ან საბაზისო) დონეზე.
 აგრეგატული ინდექსი

თანაზომადობის
საინდექსო მაჩვენებელი
მაჩვენებელი
(უცვლელი)
(ცვალებადი)
 საერთო (აგრეგატული) ინდექსები

ფიზიკური
მოცულობის
Iq =
∑ q p1 0
საქონელბრუნვის
∑q p 0 0
I pq =
∑pq 1 1

ფასის ∑p q 0 0

Ip =
∑ pq 1 1

∑p q 0 1

შრომატევადობის შრომის ნაყოფიერების

=
∑t q 1 1
Iw =
∑t q
0 1

∑t q
It
∑t q 0 1 1 1

თვითღირებულების წარმოების ხარჯების

Ic =
∑c q 1 1 ∑c q
Ic = 1 1

∑c q 0 1 ∑c q
0 0
 ფასების ინდექსი

Ip =
∑ pq 1 1

∑p q 0 1
საინდექსო
სადაც,

Ip _ არის ფასების საერთო ინდექსი;

p1 q1 _ საანგარიშო პერიოდის საერთო ღირებულება;

p0 q1 _ საანგარიშო პერიოდის პროდუქცია საბაზისო ფასებით.

 ფიზიკური მოცულობის ინდექსი
საინდექსო

Iq =
∑q p 1 0

∑q p 0 0

სადაც Iq _ არის პროდუქციის ფიზიკური მოცულობის საერთო ინდექსი;

q1 p 0
_ არის საანგარიშო პერიოდის პროდუქცია საბაზისო ფასებით;

q0 p0 _ საბაზისო პერიოდის პროდუქცია საბაზისო ფასებით.

 საქონელბრუნვის საერთო ინდექსი

ფიზიკური
ფასების მოცულობის
ინდექსი ინდექსი

I pq = I p × I q

∑q p 1 1
=
∑q p1 0
×
∑ pq 1 1

∑q p 0 0 ∑q p0 0 ∑pq 0 1

I pq =
∑ pq 1 1

∑pq 0 0
 ამოცანა 1

• გვაქვს საკანცელარიო ნივთების რეალიზაციის შესახებ შემდეგი

მონაცემები (ციფრები პირობითია):

საკანცელარიო საბაზისო პერიოდი საანგარიშო

საქონელი პერიოდი
რაოდენობა ფასი რაოდენობა ფასი
q0 p0 q1 p1

ფანქარი 120 0.25 140 0.2

სახაზავი 5 2.24 8 2.1

ფლომასტერი 4.8 0.22 3.5 0.3
 განსაზღვრეთ:

1. ფასების საერთო ინდექსი

2. პროდუქციის ფიზიკური მოცულობის საერთო ინდექსი

3. საქონელბრუნვის საერთო ინდექსი

4. ფასების შემცირებით მიღებული ეკონომიის თანხა

 ამოხსნა:

1) ფასების საერთო ინდექსი გაიანგარიშება შემდეგი ფორმულით:

Ip =
∑ pq
1 1

(140.0 × 0.20) + (8.0 × 2.10) + (3.5 × 0.30) 45.85 ∑pq

0 1
Ip = = = 0.859
(0.25 ×140) + (2.20 × 8.0) + (0.22 × 3.5) 53.37
ეს იმას ნიშნავს, რომ ფასები შემცირდა 14.1%-ით(100%-85.9%).

2) პროდუქციის ფიზიკური მოცულობის საერთო ინდექსის ფორმულაა:

Iq =
∑q p
1 0

∑q p
0 0
(140.0 × 0.25) + (8.0 × 2.20) + (3.5 × 0.22) 53.37
Iq = = = 1.274
(120 × 0.25) + (5.0 × 2.20) + (4.0 × 0.22) 41.88

ე.ი. საანგარიშო პერიოდში გაყიდული საქონელი საბაზისოსთან

შედარებით გაიზარდა 27.4%-ით (127.4%-100%).
 ამოხსნა (ამოცანა 1)

3) საქონელბრუნვის საერთო ინდექსი უდრის პროდუქციის ფიზიკური

მოცულობის საერთო ინდექსი გამრავლებული ფასების ინდექსზე,
ე.ი.:

I pq = I p × I q = 0.859 ×1.274 = 1.094

I pq =
∑ pq 1 1

∑pq 0 0

(0.20 ×140) + (2.10 × 8.0) + (0.30 × 3.5) 45.83

I pq = = = 1.094
(0.25 ×120.0) + (2.20 × 5.0) + (0.22 × 4.0) 41.88

ე.ი. საანგარიშო პერიოდში საბაზისოსთან შედარებით

საქონელბრუნვის მოცულობა გაიზარდა 9.4%-ით
 ამოხსნა (ამოცანა 1)

4) ფასების შემცირებით მიღებული ეკონომიის თანხა გაიანგარიშება

ფასების ინდექსის მრიცხველსა და მნიშვნელს შორის სხვაობით, ე.ი.:

E = ∑ p1q1 − ∑ p0 q1 ანუ (45.85 - 53.37)

ე.ი. ფასების შემცირებით გამოწვეულმა ეკონომიამ შეადგინა 7.52 ლარი

 აგრეგატული ინდექსების ურთიერთკავშირი

• აგრეგატულ ინდექსებს შორის არსებობს შემდეგი კავშირურთიერთობანი:

მაგალითად, საქონელბრუნვის ინდექსი

I pq = I q × I p

• გაშლილი ფორმით ეს ასე გამოისახება:

∑q p1 1
=
∑q p1 0
×
∑q p1 1

∑q p0 0 ∑q p0 0 ∑q p1 0
Ip

Iq

ეს ურთიერთკავშირი ძალაშია, თუ ფასების ინდექსი პააშეს

მეთოდით არის გაანგარიშებული
 შ. დიუტოს, ჯ. კარლის, გ. პააშეს, ე. ლასპეირესისა
და ი. ფიშერის ინდექსების გაანგარიშება

საკანცელარიო საბაზისო პერიოდი საანგარიშო პერიოდი

საქონელი
რაოდენობა ფასი რაოდენობა ფასი
q0 p0 q1 p1

ფანქარი 120 0.25 140 0.2

სახაზავი 5 2.24 8 2.1

ფლომასტერი 4.8 0.22 3.5 0.3
 შ. დიუტოს ინდექსი

1738 წელს ფრანგი მეცნიერ-ეკონომისტის შ. დიუტოს მიერ შემუშავებული

იქნა ფასების ცვალებადობის მარტივი ინდექსი

Ip =
∑ p1

∑p 0

სადაც,

Ip _ ფასების განმაზოგადოებელი ინდექსია;

∑p _ საანგარიშო პერიოდში სხვადასხვა სახის საქონლის ერთეულის

1
ფასთა ჯამი;

∑p 0 _ იგივე ნაჩვენებელია საანგარიშო პერიოდში

Ip =
∑ p1
=
0.20 + 2.10 + 0.30 2.6
= = 0.97
∑p 0 0.25 + 2.20 + 0.22 2.67
 ჯ. კარლის ინდექსი

1764 წელს სტატისტიკურ მეცნიერებასა და პრაქტიკაში იტალიელმა ჯ.

კარლიმ, შესთავაზა ფასების ინდექსის გასაანგარიშებელი შემდეგი სქემა:

Ip =
∑ i p

სადაც,
p1
ip = _ ფასის ინდივიდუალური ინდექსია
p0
n _ საქონლის რაოდენობა

კარლის ფასების ინდექსი ცალკეული სახის საქონლის ფასების

ინდივიდუალური ინდექსების მარტივი საშუალო არითმეტიკულია და
სხვა არაფერი
 კარლის ინდექსის გამოყენება

p1 0.20
• ფანქარი: i= =
p0 0.25
= 0.8

• სახაზავი: i=
p1 2.10
= = 0.95
p0 2.20

• ფლომასტერი: i=
p1 0.30
= = 1.36
p0 0.22

Ip =
∑ i p ip =
0.8 + 0.95 + 1.36 3.11
= = 1.04
n 3 3

ე.ი. საშუალოდ საკანცელარიო ნივთების ფასი გაიზარდა 4%-ით

 გ. პააშეს ფასების ინდექსი

გ. პააშეს მიხედვით ფასების საშუალო ცვალებადობა გაიანგარიშება საანგარიშო

წონების გამოყენებით:

Ip =
∑ p1 q1
∑ p 0 q1
გ. პააშეს მიხედვით გვექნება:

Ip =
∑ pq
1 1
=
(0, 20 × 140) + ( 2,10 × 8,0) + (0,30 × 3,5)
=
28 + 16,8 + 1,05 45,85
= = 1, 28
∑pq
0 1 (0, 20 × 120,0) + ( 2,10 × 5,0) + (0,30 × 4,0) 24 + 10,5 + 1, 2 35,7

პააშეს ინდექსი გვიჩვენებს თუ რამდენად გაძვირდა საკანცელარიო ნივთების ფასი

საანგარიშო პერიოდში
 ე. ლასპეირესის ფასების ინდექსი

ე. ლასპეირესის მიხედვით საბაზისო პერიოდის წონების მიხედვით:

Ip =
∑ p1 q 0
∑ p0 q0

ლასპეირესის მიხედვით გექნება:

Ip =
∑ pq
1 0
=
(0, 20 × 120) + ( 2,10 × 5,0) + (0,30 × 4,0)
=
24 + 10,5 + 1, 2 35,7
= = 0,85
∑pq
0 0 (0, 25 × 120,0) + ( 2, 20 × 5,0) + (0, 22 × 4,0) 30 + 11 + 0.88 41,9

ლასპეირესის ინდექსი საბაზისო პერიოდის ფასების ცვლილებას ახასიათებს.

 ი. ფიშერის ფასების „იდეალური“ ინდექსი

გავიანგარიშოთ ი. ფიშერის ფასების “იდეალური” ინდექსი, რომელიც

წარმოადგენს პააშეს და ლასპეირესის ინდექსების საშუალო გეომეტრიულ
სიდიდეს:

Ip =
∑ pq 1 1
×
∑ pq1 0

∑pq 0 1 ∑pq 0 0

I p = 1, 28 × 0,85 = 1,088 = 1,04 ანუ 104%

დღეისათვის ფიშერის ფორმულას იშვიათი გამოყენება აქვს.

 საშუალო არითმეტიკული და ჰარმონიული ინდექსები
საშუალო
არითმეტიკული
I =
∑ iq p
1 0

∑p q0 0

iq =
q1
აქედან q1 = iq q0 q1 ჩავსვათფიზიკური Iq =
∑q p 1 0

q0 მოცულობის აგრეგატულ ∑q p 0 0
ინდექსში

ფასების საშუალო

Ip =
∑pq 1 1
ჰარმონიული
1
∑i pq 1 1

p p p0 ჩავსვათ ფასების Ip =
∑ pq
1 1
p0 = 1
ip = 1
p0
აქედან
ip აგრეგატულ ინდექსში ∑p q
0 1
ფიქსირებული, ცვალებადი და სტრუქტურული ძვრების ინდექსი

• იმისათვის, რომ დავადგინოთ ცალკეული ფაქტორის გავლენა საერთო

მაჩვენებლის ცვლილებაზე, სტატისტიკაში გამოიყენება ცვალებადი,
ფიქსირებული და სტრუქტურული ძვრების ინდექსები

პროდუქციის
დასახელება პროდუქციის წარმოება თვითღირებულება
(ათასი ლარი) (ლარი)

I კვ II კვ I კვ II კვ

ბავშვის ფეხსაცმელი 2,6 2,8 10,0 9,2

ქალის ფეხსაცმელი 3,0 3,0 16,0 16,0

2,0 2,5 25,0 24,8
კაცის ფეხსაცმელი
 ფიქსირებული (მუდმივი) შემადგენლობის ინდექსი

I cfiqs. =
∑cq 1 1

∑c q 0 1
დაფიქსირე
ბულია

გაშლილი სახით ასე გამოისახება:

∑c q 1 1
:
∑c q 0 1

∑q 1 ∑q 1

ახლა გამოვთვალოთ მისი კონკრეტული მნიშვნელობა:

(9, 2 × 2,8) + (16, 0 × 3, 0) + ( 24,8 × 2,5) 135,76

I cfiqs, = = = 0,98
(10,0 × 2,8) + (16,0 × 3,0) + ( 25,0 × 2,5) 138,5
 ცვალებადი ინდექსი

• თვითღირებულების ინდექსი ცვალებად ფორმაში ასე გამოისახება:

I ccval. = ∑c q
1 1

∑c q
0 0

• გაშლილი სახით კი:

∑cq 1 1
:
∑c q 0 0

∑q 1 ∑q 0

• კონკრეტული მნიშვნელობა იქნება:

(9.2 × 2.8) + (16.0 × 3.0) + (24.8 × 2.5) 135.76

I ccval, = = = 1.09 ანუ 109%.
(10.0 × 2.8) + (16.0 × 3.0) + (25.0 × 2.0) 124
 სტრუქტურული ძვრების ინდექსი

I cval.
I struqt. =
I fiqs.

• ე.ი. სტრუქტურული ძვრების ინდექსი მიიღება ცვალებადი შემადგენლობის

ინდექსის გაყოფით მუდმივი შემადგენლობის ინდექსზე

∑c q : ∑c q
1 1 0 0 ∑cq 1 1
:
∑c q 0 1
=
∑c q : ∑c q
0 1 0 0
/
∑q ∑q1 0 ∑q 1 ∑q 1 ∑q ∑q 1 0

• მაშასადამე, 1.09 ანუ 111%.

I struqt. = = 1.11
0.98
სტრუმილინის შრომის ნაყოფიერების ინდექსი

q1 q0
∑( ÷
T1 T0
)T1
I str =
∑ T1
დაგვრჩა 1 თემა