AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ELM VƏ TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR VƏ İQTİSADİYYAT FAKÜLTƏSİ

DÜNYA İQTİSADİYYATI KAFEDRASI

Əyani şöbəsinin IV kurs tələbəsi

Rəhimli Mələkxanım Vüqar qızının

’’MÜASİR DÜNYA İQTİSADİYYATINDA EKOLOJİ PROBLEMLƏR’’

mövzusunda

BURAXILIŞ İŞİ

Kafedra müdiri: i.ü.f.d., dos. F.F.Babayev

Elmi rəhbər: i.ü.f.d., dos. F.F.Babayev

BAKI- 2023
 2

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ............................................................................................................................3

FƏSİL I. QLOBAL İQTİSADİ PROBLEMLƏRİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ

1.1 Qlobal iqtisadi problemlərin mahiyyəti və ümumibəşəri xarakteri ........................6

1.2 Qlobal problemlərin meydana gəlməsi və onların təsnifatı ..................................12

1.3 Qlobal iqtisadiyyat sistemində ekoloji problemlərin mahiyyəti............................20

FƏSİL II. MÜASİR QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR VƏ EKOLOJİ

SİYASƏT

2.1 Ekoloji problemlərin yaranma səbəbləri və qlobal iqtisadiyyata təsiri..................28

2.2 Dünyanın ətraf mühit mühafizəsi sahəsində İEÖ-lərin ekoloji siyasəti ................36

2.3 Qlobal iqtisadi problemlərin həllində beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti .............42

NƏTİCƏ......................................................................................................................50

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI..........................................................................................53
 3

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı. Qlobal problem termin kimi müxtəlif dilərdə tərcümə

olaraq elmi ədəbiyyata daxil edilmiş, alman dilində Globale Probleme, ingilis dilində
-global problems və başqa dillərdə istifadə edilir. Təbiətinə görə qlobal problemlər
heç bir sərhəd tanımırlar. Bu problemlərin qloballaşması dövlətlərin beynəlxalq
hüququnun ən vacib məsələsi kimi xarakterzə olunur, bu problemlər siyasi, iqtisadi,
sosial xüsusiyyətə malikdirlər və bu problemlərin həll edilməsində dünya ölkələri
siyasi, iqtisadi, sosial cəhətdən birləşməli və dövlətin digər hüquq alətləri ilə birlikdə
həll yollu tapmalıdılar. Qlobal problemlərin mövcudluğunun dərk edilməsi 70-ci
illərin əvvəlində müşahidə olundu, şübhəsiz ki, buna səbəb olan amil kimi Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının Baş katibi U tanın 1969-cu ildə baş tutan ekoloji məruzəsi,eyni
zamanda 1972-ci ildə Stokholmda keçirilən konfrans nəticəsində ətraf mühitin
mühafizəsi proqramı-UNEP-in yaradılması olmuşdur. Qlobal problemlər müxtəlif
xüsusiyyətlərinə görə təhlil edilir. Birinci mövqeyinə görə qlobal problemlər
aşağıdakı meyarlarla ölçülür:
1. əhəmiyyətinə və miqyasına görə yer kürəsinin bütün dünya ölkələrini əhatə edən,
ən geniş, mühüm əhəmiyyətli problemlər; 2. Sintetik xüsusiyyət daşıyan;
3.Ümumbəşri planetar səviyyə daşıyan problemlər.
İkinci mövqeyinə görə qlobal problemlər dörd əsas amillə ifadə olunur:
1.Həmin problemlər sivilizasiyanı məhv etmə təhlükəsi yaradır; 2.Onlar planetin
bütün xalq və dövlətlərin cəmiyyətin mənafeyinə toxunur; 3. Bu hadisələr aktual
zidiyyətlidir onların həll edilməsində beynəlxalq əməkdaşlıq tələb olunur;
4.Özlərində təbii və ictimai prosesləri cəmləyərək qovuşuq, sosial-iqtisadi və
biososial mahiyyət daşıyırlar.
Mövzunun işlənmə dərəcəsi. Bəşəriyyətin inkişafının müasir mərhələsində
qloballaşma prosesi getdikcə daha da dərinləşir, həmin bu proseslərin vəzifələrinin
təzahür formalarını aydınlaşdırmadan bəşəriyyətdə baş verən iqtisad-sosial,
 4

geosiyasi, kulturuloji və digər hadisələri anlamaq mümkün deyil. Qlobal problemlərin

fəlsəfi şəhri iqtisadi texniki mədəni və s. aspektlərinin vahid şəkildə araşdırılması
müasir dövürdə geniş vüsət almışdır. Bu sahədə ölkəmizdə və digər ölkələrdə
müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Bu mövzuda Azərbaycan akademik E.Şahgəldiyev,
T.Xəlilov, M.Zeynalova, A. Əliyev, A. Şəkərəliyev, İ. Dadaşov və başqa iqtisadçılar
tədqiqatlar aparmışlar. Xarici tədqiqatçılar isə Qabdulxakova R.V., Maxov A.A., D.
M. Qvişiani, E. K. Fedorov, E. M. Primakov, A. A. Loqunov, V. A. Sadovniçiy,
yazıçı Ç. T. Aytmatov idi. Fəxri üzvlər M. S. Qorbaçov və B. E. Paton idi.
Tədqiqatın obyekti və predmenti. Tədqiqatın obyekti müasir dövrdə mövcud olan
qlobal problemlərdir, bu problemlərin həllinin hüquqi aspektlərinin öyrənilməsi və
dünya iqtisadiyyatına təsir mexanizmi tədqiqatın predmetini təşkil etməkdədir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Müasir dövürdə qlobal xarakter almış
problemlərin həllində hüquqi aspektlərin tədqiq edilməsi buraxılış işinin məqsədini
təşkil edir. Bu və ya digər məqsədlərə çatmaq üçün aşağıda göstərilən vəzifələrdən
istifadə olunur:
 Qlobal problemlərin ümumi xarakteristikasını müəyyən etmək;
 Qlobal problemlərin iqtisadi-sosial aspektləri müəyyənləşdirmək;
 Qlobal xarakter almış bütün problemlərin dövlətdaxili və beynəlxalq səviyyədə həlli
müəyyənləşdirmək;
 Planetin dünya ölkələrinə antiböhran tədbirləri tədqiq etmək;
 Dünya ölkələri arasında baş verən mübahisələrin həll edilməsi üzrə beynəlxalq
təşkilatların sülhməramlı fəaliyyətinin təkamülü və tendensiyasını təşkil etmək.
Tədqiqat metodları. Tədqiqatda analiz, sintez, sistemli yanaşma qruplaşdırma
metodlarından istifadə edilmişdir.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Tədqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılar hesab oluna bilər.
 Qlobal problemlemlərin iqtisadi-sosial aspektləri müəyyən edilmişdir;
 Dünya ölkələri arasında baş verən mübahisələrin həll edilməsi üzrə beynəlxalq
təşkilatların sülhməramlı fəaliyyətinin təkamülü və tendensiyası;
 5

 Planetin dünya ölkələrinə antiböhran tədbirləri tədqiq edilməsi;

 Qlobal xarakter almış bütün problemlərin dövlətdaxili və Beynəlxalq səviyyədə həlli
müəyyən edilmişdir.
 Qlobal problemlərin tədqiqi: nəticələr və təcrübi tövsiyyələrə nəzər salınmışdır.
Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti
ondan ibrarətdir ki, tədqiqat nəticələrindən və materiallarından bu sahədə gələcık
tədqiqatların aparılması istiqamətində də istifadə edilməsi mümkündür. Eləcədə
qlobal problemlərin öyrənilməsi və onların mexanizmlərinin öyrənilməsi dünya
ölkələri arasında bu problemlərin həll edilməsi istiqamətində araşdırmalar aparılması
üçün vacibdir. Hazırki dövrdə dünya sivilizasiyası cəmiyyət, insan ilə təbiət arasında
qarşılıqlı əlaqələrin lap da inkişafı ilə səciyyələnməkdədir. Bununla bərabər hazırda
ictimai tərəqqi eyni zamanda da bir sıra qlobal, ümumbəşəri problemlər yaradır ki,
dünya sivilizasiyasının taleyi, bəşəriyyətin bu günü ilə gələcəyi onların həllindən çox
bağlıdır. Həmin qlobal problemlər hansıdır? Göstərmək olar ki, bəzən onların
tərkibinə hal-hazırda qarşıda duran bütün təbii - elmi, elmi-texniki və sosial
problemləri aid edirlər. Belə yanaşdıqda qlobal problemlər bəşəriyyətin həll edəxəyi
bütün vəzifələri yox, onun taleyi ilə əlaqəli olan ən mühim vəzifələri əhatə
etməkdədir. Hər şeydən öncə, onlar öz mahiyyəti baxımından bütün bəşəriyyətin
mənafeyini ifadə edən, perspektivdə is onun gələcəyini aşkar edəcək ümumbəşəri
xarakterli problemlər sayılır.
əlavə olaraq qlobal problemlər son illərdə ən aktual məsələlərdən biri kimi xarakterzə
edilir. Bu problemləri öyrənilməsi və araşdırılması gələcək nəsillər üçün həyati
təhlükələrin aradan qaldırılmasında mühüm rola malikdir.
Araşdırmanın xronoloji hüdudları. Tədqiqat işi giriş, 2 fəsil, ümumilikdə 6
paraqraf, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyasından ibarətdir. Tədqiqat işi
ümumilikdə 60 səhifədən ibarətdir. Tədqiqatda 45 adda ədəbiyyatdan istifadə
edilmişdir.
 6

I FƏSİL. QLOBAL İQTİSADİ PROBLEMLƏRİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ

1.1. Qlobal iqtisadi problemlərin mahiyyəti və ümumbəşəri xarakteri.

Müasir dövrdə bəşəriyyətin mövcudluğu üçün mühim həyati təhlükə kəsb edən və
ictimai tərəqqinin ondan asılı olduğu problemlərin məcmusu, qlobal problemlər adlanır.
Yer kürəsində işsizlik, aclıq, yoxsuluq və s. təhlükənin aradan qaldırılması, əhalinin
sürətlə artması, onların maddi və mənəvi tələbatının ödənilməsi, demoqrafik partlayışın
tənzim edilməsi, ətraf mühitin, havanın, suyun, atmosferin məhvedici çirkləndirilməsinin
qarşısının alınması, bəşəriyyətin ərzaq və sənaye məhsullarına, enerji mənbələrinə daim
artan tələbatının ödənilməsi, elmi-texniki inqilabı dağıdıcı mənfi nəticələrinin aradan
qaldırılması və s. göstərmək olar. Baxmayaraq ki, “qlobal” sözünün bir anlayış olaraq
mənşəyi 400 il əvvələ gedib çıxır. “Qloballaşma” kifayət qədər yenidir. Qloballaşma
anlayışı 1980-ci illərdə tez-tez istifadə olunmağa başlamış, 1990-cı illərə qədər elm
adamlarının vacib hesab etdiyi əsas sözə çevrilmişdir. Qloballaşma latın mənşəli söz olub
qlobus “yer kürəsi” mənası ifadə edir.
Yaşadığımız indiki dövrdə dünyada baş verən bir sıra dəyişiklik mövcudur. Şübhəsiz
ki, bu dəyişikliklərdən ən mühümü qloballaşmadır. Qloballaşma konseptual olaraq çox
köhnə olsa da, qloballaşma yerli və milli sərhədləri keçərək iqtisadi, siyasi, sosial və
mədəni sahələrdə bəzi ortaq dəyərlərin dünya miqyasında yayılması olaraq təyin olunur.
Qloballaşmanın tarixində baş verən zəruri hadisələrdən biri XIX əsrin sonlarından, 1914-
cü illərə qədər olan dövrdə qloballaşmanın əsasən iqtisadi baxımdan son dərəcə yüksək
səviyyədə olduğu görünür. Qlobal anlayışını ədəbiyyatda ilk dəfə Marşall Mcluhanın
“Ünsiyyətdə partlayışlar’’ (1960) adlı kitabında istifadə etmişdir. Qloballaşma prosesi
müxtəlif səviyyələrdən keçərək indiki həddə çatsa da, qloballaşmanın tarixi gedişi ilə
əlaqədar bu prosesdə sürətli mərhələlərlə yanaşı, ləngimə, hətta geriləmə dövrü də
olmuşdur. Məhz bu fərqli proseslərdən biri də 1945-ci ildən sonrakı dövrdür. Bu dövrü
 7

qloballaşma prosesinin yenidən yüksəlişi üçün başlanğıc nöqtəsi kimi götürə bilərik.
1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ-ın rəhbərliyi ilə yaradılmış BVF,
Dünya Bankı, GATT və OECD kimi beynəlxalq təşkilatların yaradılması qloballaşma
prosesində dönüş nöqtəsi oldu. Bu beynəlxalq təşkilatların yaradılması ilə 1950-1960-cı
illərdə qloballaşmanın yeni və fərqli dalğası yarandı. Həmin illərdə bu dalğa həm inkişaf
etmiş, həm də bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qlobal istehsalın və qlobal ticarətin
sürətlə artmasına səbəb oldu. Bu dövrdə ABŞ mənşəli birbaşa xarici sərmayələrin sürətlə
artması diqqət çəkirdi. 1970-ci illərdə bu birbaşa xarici sərmayələrə diqqətlə baxıldığında
ilk baxışda sadə istehsal sənayesi olan bu investisiyalar daha sonra dəyişərək texnologiya
tutumlu istehsal və xidmət sektoruna keçərək transformasiya mərhələsini keçirdi. Bütün
bu hadisələr ölkələr arasında inteqrasiya prosesinə müsbət töhfə vermişdir.
İkinci dünya müharibəsindən sonra Bretton-Woods müqaviləsi ilə qurulan və qızıl-
dollar münasibətlərinə əsaslanan beynəlxalq valyuta sistemi 1970-ci illərin əvvəllərində
dağıldı, nəticədə sabit məzənnə sistemi üzən məzənnə ilə əvəz olundu, nəhayət valyuta
bazarları qloballaşmağa başladı. Eyni zamanda, neft böhranının təsiri ilə formalaşan və
Avropa banklarında yığılan Petro-Dollar/Avro-Dollar adlandırılan fondlar özləri üçün
bahalaşma bazarı axtarırdılar və beynəlxalq borc yaratdılar. Daha sonra dünya
iqtisadiyyatında bank balansı tədricən artmış, bu qloballaşma prosesi çərçivəsində kreditə
tələbat artdıqca iqtisadi artım yavaşlamış, maliyyə kapitalının gücü artmışdır. Qlobal
səviyyədə fəaliyyət göstərən və getdikcə daha qeyri-sabit şəraitdə mənfəət güdən maliyyə
kapitalının ən mühüm tələbi kapital dövriyyəsinə maneələrin aradan qaldırılması, xarici
kapital qoyuluşlarının asanlaşdırılması və bankların qorunması olmuşdur. Qloballaşma
anlayışı əslində üç əsas mövzuda sistemli şəkildə araşdırıla bilər. Bu başlıqları iqtisadi
qloballaşma, siyasi qloballaşma və sosial-mədəni qloballaşma kimi qruplaşdırmaq olar.
Qlobal inkişaf təbii ehtiyatlardan intensiv istifadəni tələb edir. Yerin qalıqları olan
heyvan və bitki növləri şiddətli hücuma məruz qalır, dənizlər və qurular zəhərli
tullantıların anbarına çevrilir, planetin təbii yaşamaq qabiliyyəti məhv edilir, meşə
landşafı, kənd təsərrüfatı torpaqları və otlaqlar, yeraltı su ehtiyatları tükənir. Atmosfer isə
 8

getdikcə daha həssas olur və iqlim dəyişikliyi təhlükəsi başlayır. Bu tendensiyanın

qarşısını almağın yolu bu təsirlərə səbəb olan amilləri azaltmaqdan keçir.
Əsas qlobal problemlərə aşağıdakıları aid etmək olar: müharibə və sülh problemi, ekoloji,
demoqrafik, enerji, xammal, ərzaq, dünya okeanının ehtiyatlarının istifadəsi və kosmik
məkanın kəşfi problemləri və s. Qlobal problemlər daim bir-biri ilə əlaqədə olan
prosəslərdən təşkil olunmuşdur. Müasir dövürdə qlobal problemlər aşağıdakı kimi
quruplaşdırılır: [18, s.127-130].
-Siyasi və sosial-iqtisadi xarakterli problemlər (nüvə müharibələrinin qarşısının
alınması, dünya iqtisadiyyatının davamlı inkişaf problemi);
-Təbiətin və iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı problemlər (ekoloji, ərzaq, xammal,
enerji problemləri );
- Əhali ilə bağlı olan qlobal problemlər ( millətlərarası, demoqrafik, mədəni, səhiyyə)
-Elmlə bağlı elmi problemlər (kosmik məkanın kəşfi, müxtəlif sahələrdə
uzunmüddətli proqnozlaşdırma problemləri)
- Əhalinin kütləvi məhvinə səbəb olan qarışıq problemlər (hərbi, regional
münaqişələr, cinayətkarlıq, texnoloji qəzalar, təbii fəlakətlər)
İqtisadi sahədə qloballaşma dedikdə, ölkə iqtisadiyyatının ümumilikdə dünya
iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyası, dünyanın vahid bazarda birləşmə yolu ilə inteqrasiyası
nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, iqtisadi qloballaşma ölkələr arasında iqtisadi
əlaqələrin yayılması və ölkələr arasında kapitalın, əmtəələrin və əmək axınının
artması nəticəsində ölkələrin yaxınlaşması deməkdir. İqtisadi qloballaşma prosesində
əmtəə və xidmətlərlə bağlı transsərhəd əməliyyatlar və beynəlxalq kapital hərəkətləri
artaraq bütün dünyada daha sürətlə yayılır. [12, s. 30-33].
Qlobal iqtasdiyyat- azad bazar iqtisadiyyatının dünyanın bütün ölkələrinin
regionlarına və süverən dövlətlərin müstəqiliyinin inkişafı ilə müşahidə olunan və bu
dövlətlərin qayda-qanunlarına tabe olması deməkdir. Qloballaşma prosesi qloballığa
nail olmaqdır. Qlobalizım prosesi isə qloballaşmanın şürlu şəkildə idarə olunmasıdır.
Qlobal iqtisadiyyat anlayışı iqtisadiyyatın özünün başlanğıc potensiyasıdır.
 9

Qlobal iqtisadiyyat dünya iqtisadiyyatına çevrilir və dəyişir. İqtisadi qlobalaşma

cəmiyyətin talehi üçün anlaşılmaz nəticələrlə dolu olan çoxtərəfli mürəkkəb və
diqqətinin cəlb ediləməsini tələb edən problemlərdir. Bu prosesin qloballaşması
iqtisadi sivilizasiya çərçivəsində baş verir.
Dövrümüzdə bir çox problem var, lakin əksər müəlliflər dörd əsas problemi müəyyən
edirlər: Ekoloji problem və ətraf mühit, sülhməramlılıq və tərksilah, demoqrafik,
yanacaq və xammal problemi.
Müasir dövürdə cəmiyyət qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biri ərzaq
problemidir. Bu problemin mənbəyi milyonlarla insanın fiziki cəhətdən mövcud
olması ilə əlaqədardır. Müasir dövürdə bu problem aktual problem olaraq ilk növbədə
iqtisadi hal kimi qiymətləndirilməlidir. Bu problemlərin əsasını, yer kürəsində daima
bir-bir ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və ərzaq probleminin şiddətlənməsində rol oynayan
demoqrafik böhran, alıcılıq qabiliyyətinin sürəti və onun yaxşılaşdırılması ilə kənd
təsərrüfatı sahəsində məhsuldar qüvvələrin zəif inkişaf ilə əlaqədar yaranmış
uyğunsuzluq təşkil edir. Bu vəziyyət keçən əsrlərdə sənayəcə inkişaf etmiş ölkələrdə
baş vermiş və aclıq problemi meydana gəlmişdir. Ancaq bu ölkələrə kənardan
müdaxilə olunmadığı üçün məsəlləni həll edə bilmişlər. Bu uyğunsuzluq Asiya, Latın
Amerkası, Afrika kimi ölkələrdə uzun müddət davam etmiş və müasir dövürdə də
davam etməkdədir.
Birinci dünya müharbəsinə qədər İEÖ-dən başqa bir sıra ölkələrdə ərzaq problemini
yaradan başlıca üç amil mövcud idi. İlk növbədə əhalinin yüksək artımı, İkinci amil
iqtisadiyyat inkişaf etdikcə kənd əhalisinin şəhərə axını, üçüncü amil elmi-texniki
inkişafın kənd təsərrüfatında sənayədən geri qalmasıdır.
BMT-nin Ərzaq və Kənd təsərrüfat təşkilatının (FAO) apardığı statistik göstəricilərə
əsasən ərzaq problemlərinin miqyası və kəskinliyi haqqında fikir yürütmək olar.
FAO-nun apardığı statistikaya görə yer kürəsində aclıqdan əziyyət çəkən əhalinin
sayı 500 mln.nəfərə çatır, bununda 240 mln. nəfəri aclıq nəticəsində xəstəliyə və
ölümə məhkum olanlardır. Ancaq birbaşa aclıq bütün mənzərəni əks etdirmir. Hal-
 10

hazırda yer kürəsində 1mlrd. nəfər aclıqdan əziyyət çəkir. Aparılan

qiymətləndirmələrə uyğun olaraq hazırda görünməz aclıq inkişaf etməkdə olan
dünyanın uşaq əhalisinin ¼-ni təşkil edir.[11].
Yer kürəsinin aclıq içərisində yaşayan və normadan az qidalanan kütlə
mövcuddur ki bu problemin həll edilməsi üçün beynəlxalq təşkilatlar, mütəxəssislər “
Ərzaq təhlükəsizliyi ” konsepsiyasının yaradılmasını zərur hesab edirlər. Bu
konsepsiya ərzaq mallarının bütün dünya, region, ölkə miqysında müəyyən səviyyəsi
təyin edilməli və nəzarətdə saxlanılmalıdır. Bu proses cəmiyyətin aktiv və sağlam
həyat tərzi keçirməsini təmin etməli, cəmiyyət isə ərzaq mallarına sahib olmaq üçün
iqtisadi və fiziki imkanlara sahib olmalıdırlar. Ərzaq təhlükəsizliyi bir necə
xüsusiyyətinə görə təhlil edilir;
1.Dünya ərzaq təhlükəsizliyi;
2. Dünya səviyyəsində ərzaq təhlükəsizliyi;
3.Ev təsərrüfatı səviyyəsində ərzaq təhlükəsizliyi;
İkinci dünya müharbəsindən sonra cəmiyyətin müasir tarixi ərzində silahlanmaya və
müharibəyə külü miqdarda vəsait sərf olunmuşdu. Ümumi daxili məhsulda hərbi
xərclərin çəkisi Yaponiyada 1% -dək, AFR –də 3%-qədər, ABŞ –da 6% təşkil edir.
Alimlərin fikrincə dünya hərbi xərclərin yalnız 10% -dən qlobal problemlərin həll
üçün istifadə ediliməsi, aclığa və xəstəliklərə son qoyardı. Cəmiyyətin yoxsuluğunun
və geriliyinin aradan qaldırılmasına, ətraf mühitin mühavizəsinə imkan verərdi. [12,
s.55-57].
İqtisadi qlobalaşma dövründə bəşəriyyətin qarşısında duran problemlərdən biri
cəmiyyətin varlılara və yoxsullara bölünməsi problemidir. Çin, Hindistan və Afrika
ölkələrində milyonlarla əhalinin yoxsulluqdan əziyyət çəkməsi hamıya məlumdur.
BMT-nin məlumatına görə yer kürəsində qütbləşmə dahada kəsinləşmiş və təhlükəli
hal almışdır. Yoxsullar daha kasıb, varlılar daha da zənginləşmişdir. Hal-hazırda yer
kürəsində 1,5 mlrd. nəfər 10 il bundan əvvəlki dövürə nisbətən pis yaşayır. Həmçinin
ABŞ-da ən varlı 500 vətəndaşın ənlakı 1 mlrd. dollardan çox olmuşdur. Eyni zamanda
 11

Avropanın sənayəcə inkişaf etmiş ölkələrində diffrensiallaşma güclənir, nəticədə

burada 50 mln. nəfər yoxsul yaşayır, 33 mln. nəfər uzun müddət işsizdir. Beləliklə,
yoxsulluq daha geniş miqyas alaraq iqtisadi qloballaşma prosesini əks etdirir.
Bəzi iqtisadçıların fikrincə qloballaşma eyni zamanda həm müsbət həmdə mənfi
cəhətləri mövcuddur. Hətda dünyanın bir sıra ölkələri, xüsusən də Qərbi Avropa
ölkələri və bir çox iqtisadçılar qloballaşma prosesinin əleyhinədir. Onlar qloballaşma
prosesində informasiya və kommunikasiya sistemlərinin təşkil olunmasının əleyhinə
deyil, əmtəə və xidmətlərin bazar rəqabətinin əleyhinədirlər. Bu şəxslər, yəni
antiqlobalçılar həm inkişaf etmiş ölkələrdə, həmdə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu
prosesə qarşıdılar. Onuda qeyd etmək lazımdır ki bu prosesə qoşulan ölkələrdə
sosial-iqtisadi böhranlar baş verir və bu labüd haldır. Qeyd etmək lazımdır ki
antiqlobalçıların bir çox statistik göstəriciləri uydurmadır və ya ölkə üçün bir o qədər
təhlükəli deyil.
Qloballaşma prosesindən yaxa qurtarmaq qeyri-mümkündür. Qloballaşma
bəşəriyyətin vahid ümumdünya cəmiyyətinə doğru qanunauyğun təkamül
mərhələsidir. Qloballaşma çoxtərəfli, lakin birmənalı olmayan iqtisadi və sosial
nəticələri əmələ gətirir. Bu prosesin müsbət və mənfi cəhətləri ölkənin milli
iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsindən, dünya təsərrüfatında ölkələrin mövqeyindən
çox aslıdır. Bir tərəfdən qloballaşma şəraitində iqtisadiyyat,texnologiyalar,
mədəniyyət və ticarət sahəsində dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələr artır və
genişlədir. Digər tərəfdə dünya təsərrüfat əlaqələrinin institusional mənbəyi olan
təşkilatlar və beynəlxalq münasibətlər sistemi, bir çox iqtisadi göstəricilər ( işsizlik,
məşğulluq, doğum-ölüm, ərzaq təminatı, sosial müdafiə sistemi ) üzrə mərkəz və
əyalət arasındakı uyğunsuzluğu genişləndirərək, bir sıra ölkələrdə iqtisadi vəziyyətə
eyni səviyyədə təsir göstərmir. Ümumi olaraq, bu və ya digər ölkələr iqtisadiyyat
baxımından nə qədər güclü olarsa, iqtisadi qloballaşma prosesində də bir o qədər
müsbət nəticələr əldə edər. Ancaq bu halda belə qloballaşma prosesi mənfi nəticələr
və problemlər yarada bilər. Qloballaşan dünya ideyası əlavə olaraq beynəlxalq
 12

münaqişələrin yaranmasına şərait yaradır. Keçid iqtisadiyyat ölkələrində kooperativ

və maliyyə sahələrində sərt hökumət tədbirlərinin keçirilməsi, sosial-iqtisadi sahədə
dəyişikliklər, dövlət tərəfində həyata
keçirilən islahatlar və s. buna misal ola bilər.

Müasir dövr yeni problemlərin meydana çıxmasını diktə edir ki, onların həlli dünya
birliyinin vəzifəsidir. Bu problemlərdən birini beynəlxalq terrorizm adlandırmaq olar.
Bu, hadisələr cəmiyyətin dinc, firavan yaşaması üçün ciddi təhlükələr törədir. Yer
kürəsinin əhalisinin sağlamlığı və müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin yaranması, bu da
yer planetində həyatın mövcudluğunun əsasını təhdid edir.

Qlobal iqtisadi problemlərin həll edilməsi məqsədi ilə 1968-ci ildə Roma klubu
yaradılmışdır. Bu klubnda 30 dövlətin 100-dən çox elmi-işgüzar alimləri iştirak
etmişdir. Alimlərin fikrinə görə qlobal problemlər cəmiyyətin təbiətdən
qədardarcasına istifadə etməyinin, elmi texniki tərəqinin artıq mənfəət götürmək
məqsədlərinə tabe olunmağının, uzun müddət davam edən müstəmləkəçilik
siyasətinin hərbiləşməsinin və s. nəticəsidir. [12, s. 70-74]

1.2. Qlobal problemlərin meydana gəlməsi və onların mahiyyəti

Dünya inkişafının müasir dövrünün xarakterik xüsusiyyətlərindən ən başlıcası
keyfiyyət və kəmiyyətcə həmçinin bir-biri ilə sıx bağlı olan, cəmiyyət üçün təhlükə
yaradan qlobal problemlərin meydana gəlməsi və dərinləşməsidir.Bu problemlərin
yaranması bütün ölkələrin və dünya ictimaiyyətinin diqqətinin cəlb etməsi, istehsal
amilinin maddi əsasının genişlənməsi,yer kürəsində əhalinin sayının durmadan
artması və s. kimi obyektiv proseslərlə bağlıdır. Lakin bu problemlərin
kəskinləşməsinin başlıca səbəbi yüksək templə elmi texniki inqilabın sürətlənməsidir.
Dünya ölkələrində elmi texniki inqilab eyni templə, eyni səviyyədə inkişa etmir,
inkişaf etmiş və inkişafda olan dünya ölkələrin də bu məsələyə münasibət müxtəlifdir.
İstehsal prosesində ETİ-nin naliyyətlərindən istifadə edərkən yaranan problemlərə
 13

kompleks münasibətin olmaması, və yaxud da inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf etməkdə

olan ölkələrdə məhsuldar qüvvəllərin inkişaf etdirilməsi, əks nəticələrini nəzər
almadan istehsalda geniş şəkildə ETİ-nin naliyyətlərinin tətbiq edilməsi yer
kürəsində qlobal problemlərin meydana gəlməsinə və kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.
Nəticədə bir qrup ölkələrin Elmi-texniki naliyyətlərdən istehsal prosesində düzgün
qaydada istifadə etməməsi, bütün bəşəriyyət üçün qlobal problemlərin yaranmasına
gətirib çıxara bilər. Bu və ya digər səbəblərə görə yer kürəsində yaranmış qlobal
problemlərə ekologiya və ətraf mühitin qorunması, enerji və xammal problemi,
aclıq,yoxsulluq, ən təhlükəli xəstəliklərlə mübarizə, dünya okeanının və kosmosun
mənimsənilməsi, əhalinin demoqrafik problemi, beynəlxalq əməkdaşlıq və sülhün
bərqərar olub möhkəmlənməsi, silahlanmanın dayandırılması, urbanizasiya prosesinin
tənzimlənməsi qlobal iqlim dəyişikliyi kimi bir çox porblemlər daxildir. [17]
Müasir dövrün dünya iqtisadiyyatında qlobal problemlərin yerini, onların
xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün, qlobal probemləri üç qrupa bölmək lazımdır.
Birinci qrupa daxil olan problemlər öz xüsusiyyətinə görə, ictimai-siyasi xarakter
daşıyır və müasir dövrün siyasi reallıqları ilə xarakterzə olunur.Bu cür problemlərə
etnik çəkişmələr, müharibələr, sülh, silahlanma, elmi-texniki və iqtisadi gerilik
problemləri, demoqrafik problemlər aidir. İkinci qrup problemlər isə təbiətlə cəmiyyət
arasında baş verən proseslərdən doğur və ETİ-nin təsiri nəticədində kəskinləşir. ətraf
mühitin mühafizəsi, kosmosun və dünya okeanının mənimsənilməsi, enerji,xammal
problemləri bu qəbildən olan problemlərdir. Şəxsiyyət və cəmiyyət arasında qarşılıqlı
münasibətdən doğan problemlər isə üçüncü qrup problemlərə daxildir. Bu cür
problemlər aclıq və epidemik xəstəliklə mübarizə, elm və texniki tərəqqiyə nail
olmaq, təhsil və kadr hazırlıqlarının inkişafının yaxşılaşdırılması ilə bağlı problemlər
daxildir.[11]
Qlobal problemlər müasir bəşəriyyətin həyatının müxtəlif sahələrinin qeyri-bərabər
inkişafı və insanların sosial-iqtisadi, siyasi, ideoloji, sosial-təbii və digər
münasibətlərində yaranan ziddiyyətlərin məcmusudur və bu problemlər bütövlükdə
 14

bəşəriyyətin həyatına təsir göstərir. Qlobal problemlərin kəskinləşməsi bir ölkə üçün
deyil, ümümilikdə bütün dünya ölkələri üçün təhlükə hesab edilir və ölkələr üçün
siyasi,iqtisadi, ekoloji hadisələrin dərinləşməsinə gətirib çıxarır. Son dövrdə rabitə
texnologiyalarındakı irəliləmə sayəsində qloballaşma prosesi olduqca sürətli şəkildə
inkişaf etmişdir.Texnologiya və dünya iqtisadiyyatındakı inkişaflar, sənayeləri,
əkinçilikdə modernləşmə və urbanizasiya kimi bir sıra inkişaf dünyadakı qaynaq-
ehtiyac tarazlığını alt-üst edir.
Yer kürəsində artan əhali və daimi ehtiyaclar planet üzərindəki təbii qaynaqların
təyziqini artırmaqla və insan qaynaqlı bir sıra qlobal problemlərin yaranmasına gətirin
çıxarır.
Sxem1. Müasir dövrün qlobal problemləri [16, s.15]

İqtisadi problemlər: Siyasi problemlə:

-enerji problemi; -nüvə müharbəsi və onun
-ərzaq problemi; qarşısının alınması;
-xammal problemi;; - sülhün qorunması;;
-yoxsulluq problemi; -silahlanma;
-kosmik fəzanın kəşf edilməsi və -şimal-cənub problemi;
mənimsənilməsi problemi; - dünya icmalarını inkişaf sabitliyi
-insan inkişaf problemi və s. və s.

Müasir dövrün qlobal problemləri

ətraf mühit problemlər: Sosial problemlər:

-İqlim dəyişikliyi ; -terrorizm;

- Stratosferdə ozonun - təhsil məsələləri;
parçalanması; -Səhiyyə;
- Nüvə tullantıları; -demoqrafik problemlər;
- beynəlxalq münaqişələr;
 15

Bu proseslər daimi deyil və sivilizasiya inkişaf etdikcə mövcud olan qlobal

problemlərin dərk edilməsi dəyişir, bu problemlərin priorotləri tənzimlənir və bir sıra
yeni qlobal problemlər ( hava və iqlimə nəzarət, kosmosun kəşfiyyatı və s.) yaranır.
1. Şimal-Cənub problemi- inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr
arasında iqtisadi münasibətlər problemidir. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, inkişaf
etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrindəki
fərqi aradan qaldırmaq üçün inkişaf etmiş ölkələrdən müxtəlif güzəştlər tələb edir,
xüsusən də öz mallarının inkişaf etmiş ölkələrin bazarlarına çıxış imkanlarının
genişləndirmək, bilik və kapital axınının artırılması (xüsusilə yardım şəklində),
borcların silinməsi və onlarla bağlı digər tədbirlər daxildir.
2. Yoxsulluq problemi- Yoxsulluq ümumiyyətlə inkişaf etməmiş ölkələrin problemi
kimi qəbul edilsə də, yeni dünya nizamı ilə birlikdə Görünür ki, inkişaf etmiş ölkələr
də daxil olmaqla, yoxsulluq tədricən yayılır. Son araşdırmalar göstərdi ki, yoxsulluq
sərhəddə yaşayan insanların həm inkişaf etməkdə olan, həm də inkişaf etmiş ölkələrdə
mütənasib olaraq əhəmiyyətli dərəcədə artdığını. göstərir Həqiqətən də, 2012-ci ildə
Avropa ölkələrini əhatə edən iqtisadi böhrana görə, kütləvi informasiya vasitələri
daima yazır ki, yoxsul kütlələrin sayı xüsusilə Yunanıstan, İtaliya və İspaniyada xeyli
artıb.
3. Dünyanın ərzaq problemi- Cəmiyyətin bu günə qədər özünü həyatı üçün vacib qida
məhsulları ilə tam təmin edə bilməməsindədir. Bu problem praktikada inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə mütləq qida çatışmamazlığı problemi inkişaf etmiş ölkələrdə
isə qida balansının pozulmasına gətirib çıxarır. Bu problemin həll yolu isə təbii
ehtiyatlardan səmərəli şəkildə istifadə edilməsindən, kənd təsərüffatında elmi-texniki
tərəqqidən və dövlət dəstəyi səviyyəsindən aslıdır.
 16

4. Qlobal enerji problemi- bəşəriyyəti indiki dövrdə və yaxın gələcəkdə yanacaq və

enerji ilə təmin etmək problemidir. Enerji probleminin yaranma səbəbi kimi 20-ci
əsrdə mineral yanacaq istehlakının sürətli artması səbəb oldu. Sənayəcə inkişaf etmiş
ölkələr bu problemi ilk növbədə olaraq enerji intensivliyini azaltmaqla öz
tələbatlarının artımını ləngitməklə həll yolu tapırsa, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
enerji istehlakında nisbətən sürətli artın tempi müşahidə olunur. Bura sənayəcə inkişaf
etmiş ölkələr və yeni iri sənaye ölkələri ( Hindistan Braziliya Çin) ölkələr arasında
dünya enerji bazarında artan rəqabət qabiliyyətinidə əlavə etmək olar. Bütün bu hallar
bəzi regionlarda hərbi və siyasi qeyri-sabitliklə birləşərək, enerji resurslarının dünya
qiymətləri səviyyəsində əhəmiyyətli dalğalanmalara səbəb ola bilər.Tələb və təklifin
dinamikasına, o cümlədən enerji məhsullarının istehsalı və istehlakına ciddi təsir
göstərə bilər.
5. Ərzaq problemi - FAO (Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı) və ÜST-nin
(Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı) məlumatına görə, dünyada 0,8-1,2 milyard insan
aclıq və qida çatışmazlığından əziyyət çəkir. Həll yolları: əkin sahələrinin, otlaq
sahələrinin genişləndirilməsindən ibarətdir.İntensiv yolu isə kənd təsərrüfatı
istehsalının mexanikləşdirilməsi, kimyalaşdırılması, istehsalın avtomatlaşdırılması,
yeni texnologiyaların inkişafı, yüksək məhsuldar, xəstəliklərə davamlı bitki sortlarının
və heyvan cinslərinin yaradılması yolu ilə artırılmasıdır.
6. Demoqrafik problem - əhali partlayışının davam etməsi, yer kürəsinin əhalisinin
sürətlə artması və nəticədə planetin əhaisinin həddindən artıq çoxalması demoqrafik
problemin ən mühüm formasıdır. İqtisadi inkişaf üçün əlverişsiz olan əhalinin
dinamikası və onun yaşının dəyişməsi strukturu mühüm olan məsələyə çevrilmişdir.
Bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə demoqrafik problemin əsasını kəskin artım
təşkil edir. İqtisadi inkişafa mane olan, bu ölkələri imkanlardan məhrum edən əhali
istənilən əhəmiyyətli miqyasda məhsuldar yığım həyata keçirmək istəyini azldır.
Başqa demoqrafik problemin aspekti inkişaf etmiş ölkələrin sadə təkrar istehsala
keçməsidir. Həll yolu isə düşünülmüş demoqrafik siyasətin aparılmasıdır.
 17

Qlobal demoqrafik problem iki aspektə bölünür: inkişaf etməkdə olan dünyanın bir
sıra ölkələrində və regionlarında əhali artımı, ikinci isə inkişaf etmiş və keçid dövrünü
yaşayan ölkələrin əhalisinin demoqrafik qocalması.Birinci problemlərin həll edilməsi
üçün iqtisadi artım tempi artmalı, əhalinin artım tempini azaltmaq lazımdır. İkincisi
üçün mühacirət və pensiya sistemində islahatlar yaratmaqdır.
Əhalinin artımı ilə iqtisadi artım arasındakı əlaqə uzun müddətdir ki, iqtisadçıların
araşdırma obyekti olmuşdur. Araşdırmalar nəticəsində əhalinin artımının iqtisadi
inkişafa təsirini qiymətləndirmək üçün iki yanaşma işlənib hazırlanmışdır. Birinci
yanaşma müəyyən dərəcədə Maltusun nəzəriyyəsi ilə bağlıdır, o hesab edirdi ki, əhali
artımı ərzaq artımını üstələyir və buna görə də dünya əhalisi qaçılmaz olaraq
yoxsullaşır. Əhalinin iqtisadiyyatda rolunun qiymətləndirilməsinə müasir yanaşma
mürəkkəbdir, və iqtisadi artımın əhalinin artımına təsir edən həm müsbət, həm də
mənfi cəhətləri mövcudur.Bir çox ekspertlər hesab edirlər ki, əsl problem əhali
artımının özü deyil, aşağıdakı problemlərdir:
zəif inkişaf - inkişafda gerilik;
dünya resurslarının tükənməsi və ətraf mühitin məhv.
7. İEOÖ-in geriliyinin aradan qaldırılması problemi- dünya əhalisinin əksəriyyəti
yoxsulluq şəraitində yaşayır ki, bu da geriliyin təzahürünün ifrat formaları sayıla bilər.
Bəzi ölkələrdə adambaşına düşən gəlir gündə 1 dollardan azdır,bu cür problemlər
iqtisadi geriliyin yaranmasına gətirib çıxarı.Həll yolu isə geridə qalmış ölkələr üçün
beynəlxalq yardım proqramlarının yaradılması və həyata keçirilməsi,Pulsuz iqtisadi
və maliyyə yardımları (sənaye müəssisələrinin, xəstəxanaların,məktəblərin tikintisi).
8. İnsan inkişaf problemi-Bəşəriyyətin işçi qüvvəsinin keyfiyyət xüsusiyyətlərinin və
amillərini müasir iqtisadi təbiətlə uyğunlaşdırılması problemidir. Post-sənayeləşmə
dönəmində işçinin təhsilinə və fiziki keyfiyyətlərə, o cümlədən öz bacarıqlarını daim
təkmilləşdirmə qabiliyyətinə olan tələblər artır. Ancaq müasir dünya iqtisadiyyatında
işçi qüvvəsinin keyfiyyət prioterlərinin inkişafı son dərəcdə qeyri-bərabərdir. Bununla
 18

belə, dünyada əmək ehtiyatlarının doldurulmasının əsas mənbəyi hesab olunan

sənayəcə inkişaf etməkdə olan ölkələr bu baxımdan ən pis göstəricilərə sahibdir.
İnsan inkişafı probleminin qlobal xarakterini müəyyən edən amillər bunlardır.
Qloballaşmanın artması,qarşılıqlı asılılıq və zaman-məkan maneələrinin azalması.
Müxtəlif təhlükələrdən kollektiv etibarsızlıq vəziyyəti yaradır ki, insan bu
vəziyyətdən həmişə öz dövləti tərəfindən xilas ola bilmir. Bu, amil insanın risk və
təhlükəyə qarşı müstəqil şəkildə müqavimət göstərmək qabiliyyətini gücləndirən
şəraitin yaradılmasını tələb edən prosesdir.
9. Dünya Okeanının problem- onun məkanlarının və ehtiyatlarının qorunması və
səmərəli istifadəsi problemidir.Hal hazırda yer kürəsinin dünya okeanı qapalı ekoloji
sistem olaraq dəfələrlə artan antropogen yükə müqavimət göstərə bilmir və onu real
ölün təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur. Buna görə də Dünya Okeanının qlobal problemi ilk
növbədə, onun yaşaması və müasir insanın sağ qalması problemidir.
10. Ekoloji problem- Müasir cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsinin miqyası o qədər
böyük oldu ki, mübadilədə real disbalans təhlükəsi yarandı.Əslində ekoloji problemin
kəskinləşməsi bir keçid deməkdir. Dünya birliyi əhalisinin yoxsul ətraf mühitdən
keyfiyyətcə yeni asılılığı olan insan fəaliyyətinin ona bərbər təsiri nəticəsində təbiət
ekoloji - təbiətin irrasional idarə edilməsi və insan tullantıları ilə çirklənməsi qlobal
ekoloji sistemin deqradasiyasına gətirib çıxardı.Ekoloji problemlərin həll yolları isə
İctimai istehsal prosesində təbii ehtiyatlardan istifadənin optimallaşdırılması,təbiətin
insan fəaliyyətinin mənfi nəticələrindən qorunması,əhalinin ekoloji təhlükəsizliyi,
xüsusi mühafizə olunan ərazilərin yaradılması və s. Kimi proseslər daxildir.
11. Yanacaq və xammal - təbii mineral ehtiyatların istehlakının sürətlə artması
nəticəsində bəşəriyyətin yanacaq və enerji ilə etibarlı təminatı problemi yaranmışdır.
Bu problemin həll yolları isə qeyri-ənənəvi enerji və istilik mənbələrindən (günəş,
külək, gelgit və s.) getdikcə geniş şəkildə istifadə edilməsidir.
12. Kosmosun dinc kəşfiyyatı problemi- Kosmos qlobal mühitdir, bəşəriyyətin
ümumi irsidir. Müxtəlif növ silah avadanlıqların sınaqdan keçirilməsi bütün yer
 19

kürəsini bir anda təhdid edə bilər. Kosmosun "zibillənməsi" problemi dünya
ölkələrinin əsas diqqət mərkəzidir.Bu problemlərin həll yolları Kosmosun
"militarizasiya edilməməsi",Kosmosun tədqiqi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq
təşkilatlarının yaradılmasıdır.
13. Sülh və tərksilah problemləri- üçüncü dünya müharibəsinin qarşısının alınması
problemi cəmiyyətin ən mühüm və prioritet problemi olaraq qalmaqdadır. XX əsrin
ikinci yarısında nüvə silahları meydana çıxdı və bütün ölkələrin və hətta qitələrin
məhv edilməsi təhlükəsi yəni demək olar ki, bütün müasir həyat məhv olma təhlükəsi
mövcud idi. Həll yolları isə Nüvə və kimyəvi silahlara ciddi nəzarətin yaradılması,adi
silahların və silah ticarətinin azaldılması,hərbi xərclərin və silahlı qüvvələrin sayının
ümumi azalması və s. Kimi proseslər daxildir.[27]
Müasir dünyada bazaraq iqtisadiyyatı dövründə qlobal problemlərin həll yollarını
işləyib hazırlamaq üçün ilk növbədə onların yaranma səbəblərini və xüsusiyyətlərini
araşdırıb tapmaq lazımdır. Bu problemləri həll etmək üçün iki şərt qiymətləndirilir.
İlk olaraq elmi- texniki tərəqinin gələcək həyatın irəli sürdüyü məsələlərə cavab
verəcək şəkildə inkişaf etdirilməsi ikincisi isə bu problemləri zəruri olaraq həll
etməyə şərait yaradan sosial- iqtisadi mühitin yaradılmasıdır.
Müasir dövürdə qlobal problemlərin hamısı bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asıllıqda
çıxış edirlər və hər biri qlobal komponetin digər tərəfinə təsir göstərir. Buna başqa
nümunə kimi,Hal hazırda cəmiyyətin fəaliyyəti ətraf mühit və ekoloji cəhətdən xeyli
dərəcədə təhlükəli vəziyyət yaradır. Yer kürəsinin hava balansını təşkil edən
atmosferə atılan karbon qazı,digər kimyəvi qazlar və tullantılar artır nəticədə bu
proseslər aşağıdakı amillərə səbəb olur.Turş yağışları havanı zəhərləyir, ozan qatının
deşilməsinə və tükənməsinə gətirib çixarır bu hadisələr təkcə havanı yox həmçinin,
çayları və okeanları çirkləndirir bir cox ərazilərdə bitki və heyvan növlərinin nəslinin
kəsilməsinə gətirib çıxarır. Qeyd edilməli ki qlobal problemlər həll olunmur. Bu
istiqamətdə obyektiv və subyektiv xarakterli problemlər özünü göstərir, birinci
nəsildən olan problemlər aşağıdakılardır. Qlobal problemlər təbiətən yer kürəsinin
 20

bütün bəşəriyyətinə aidir, bu problemlərin həll edilməsi üçün dünya miqyasında

birgə fəaliyyət və tədbir görülməsi tələb edilir.Daha sonra onlarının həll edilməsi
elmi-texniki və texnoloji cəhtdən mürəkkəbdir.Bəzən qlobal problemlərin həll
edilməsində cəmiyyətlə elmi-texniki inkişafın səviyyəsi kifayət etmir,həmçinin qlobal
problemlər sürətlə artır və bir cox çətinliklər yaradır. Müasir dünya iqtisadiyyatının ən
vacib elementlərindən biri bütövlükdə qlobal xarakterli problemlərin beynəlxalq
münasibətlər sisteminə təsir göstərməsidir.Birləşmiş Millətlər Təşkilatı qlobal
problemlərin həll edilməsi üçün bir çox təşkilatlar yaratmış və həmin istiqamətdə
tədbirlər həyata keçirmişdir.[27]

1.3. Qlobal iqtisadiyyat sistemində ekoloji problemlərin mahiyyəti.

Ətraf mühit anlayışı cəmiyyətin gündəmində olması çox qədim zamanlara aid deyil.
Ətraf mühit hadisəsinin bir problem olaraq ortaya çıxması ilə onun çoxölçülü və
mürəkkəb əlaqələri ehtiva edən bir anlayış olduğu başa düşülməyə başlamışdır. Ətraf
mühit və ekologiya anlayışları, illər keçdikcə yeni elm sahəsinin yaranmasına
“Ekologiya elminin” fenomen inkişafına gətirib çıxarmışdır. Yaranmaqda olan
“Ekologiya elmi” öz mənşəyi kimi qədim dövrlərə gedib çıxır. Canlıların yaşayış
mühiti və onların bir-biri ilə dialektik əlaqələrini tədqiq edən “ekologiya elmi” ilk
dəfə 1866-cı ildə alman bioloqu Ersnt Hekkel tərəfindən elmə daxil edilmişdir.
Qədim dövrlərdə işlədilən “ekologiya” anlayışı müvafiq olaraq, yunan dilində
(“oykos’’ – daxma, ev, “loqos’’ – elm) söz birləşməsindən yaranmışdır. Ekologiya
elmi bəşəriyyətin canlı orqanizmləri arasında və onların inkişaf etdiyi mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənir. Bu elmin əsas predmenti onun daxilində baş verən enerji
və üzv maddələrin dəyişilmə prosesi və daim qarşılıqlı əlaqədə olan canlə
orqanizimlər toplusunu öyrənir. Müasir ekologiyanın əsas tərkib hissəsini ekosistem
anlayışı təşkil edir. Ekosistem bir-biri ilə və yaşadıqları təbii mühitlə daima
qarşılıqlı əlaqədə olan canlı aləm tərəfindən formalaşan bioloji sistemdir. Ekologiya
bir elm kimi XX əsrin əvvəllərində inkişaf etmişdir. Səbəb isə təbiətin vəziyyəti XX
 21

əsrin 30-cu illərinə qədər ciddi təhlükə yaratmamışdır. Ancaq II dünya savaşından
sonra təbiətə, ətraf mühitə, bəşəriyyətin təbii orqanizmlərinə qarşı mənfi münasibətlər
ilbəil gücləndiyindən ekolgiya bir elm kimi labüd sayılan yeni elmi sahəyə çevrildi.
[17, s. 23-25].
ETT-nin inkişaf etməsi ilə əlaqədar təbii ehtiyyatların mühafizəsi məsələlərin həlli
ekologiyaya olan maraq çərçivəsini özünün qanuni bioloji sərhədindən çıxarmışdır.
Və müasir ekologiyanın bir sıra xüsusi sahələri meydana gəlmiş,və inkişaf etmişdir.
Bunlar bitkilərin ekologiyası,coğrafi ekologiya, heyvan ekologiyası,atmosferin,
biosferin, hidrosferin ekologiyası, sənayenin, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın və s.
ekologiyası. Ekoloji problemlər iqtisadiyyatdan da yan keçməmişdir. Ekoloji
problemlər qlobal problemlərin ikinci səviyyəsinə uyğun gələn, yəni cəmiyyətlə
təbiyyət arasında baş verən münasibətlərdən yaranır və elmi texniki inqilabın təsirinə
məruz qalır.
İqtisadiyyat və ətraf mühit anlayışı canlı orqanizmlər və ilk növbədə insanlar üçün
lazımdır.Təbiətə vurulan zərər dövlətlərin, ölkələrin öz ehtiyyatlarını və
iqtisadiyyatını inkişafı etdirmək üçün daha da kəskinləşmiş, bu cür hal planetimizin
ekologiyası üçün böhran vəziyyətidir və qlobal xarakter daşıyır. Ekoloji problem
dünya təsərrüfat yarımsisteminə və dünya iqtisadiyyatının inkişafına təsir göstərən
amil kimi qiymətləndirilir. Ekoloji problemlərin təsnifatı aşağıdakı ardıcıllıqla
vermək məqsədə uyğundur. Ətraf mühitin əsas komponentləri olan hava, torpaq, su,
yaşayış yerləri, landşaft və onların ətrafı, mədəni abidələr və tarixi üzrə əsirlər boyu
yaranmış problemlər, qısaca olaraq ətraf mühit problemləri ilə yanaşı, sosial
mühitində problemləri nəzərə alınmalıdır. Problemləri müəyyən etmək üçün onları
bioloji, tibbi, fiziki, sosial-iqtisadi, və mədəni qruplara bölmək vacibdir.Bu cür
problemlərin həll edilməsində ölkələr birgə səy göstərməlidir. Çünki elə qlobal
ekoloji problemlər mövcuddur ki, bir dövlət o problemi həll edə bilməz.Həmin
problem bir necə dövlətin birgə səyləri nəticəsində həll oluna bilər. Məsələn, beş
dövləti əhatə edən Xəzər dənizinin problemi,bu cür problemin həll edilməsi həmin,
 22

beş dövlətin birgə səyləri nəticəsində həll oluna bilər.Təbiətin bəxş etdiyi və
cəmiyyətin ondan aldığı şeylər istehsalın və həyatın əsasıdır. Təbii mühit istehsalın
müxtəlin inkişaf sahələrinə və onların yerləşməsində həll edici təsir gücünə malikdir.
Ancaq həmin şərait ya iqtisadi inkişafı asanlaşdırır yada madii istehsalın inkişafına
mənfi təsir göstərir. Bununlada, əmək məhsuldarlığını artım prosesinə bir başa və
dolayı təsir göstərir. Maddi istehsalda cəmiyyət öz həyatı üçün təbiəti mənimsəyir.
Bununla yanaşı istehsal prosesində kortəbii,lokal,qlobal və ekoloji problemlər
yaranır. Yer kürəsinin qlobal ekoloji problemləri Aşağıdakılardır.[17]
• Stratosferdə ozonun parçalanması, ultrabənövşəyi şüaların artması;
• Genetik ehtiyatların və biomüxtəlifliyin itirilməsi;
• Qrunt sularının mənbələri və keyfiyyəti;
• Təhlükəli tullantıların daşınması və saxlanması;
• İqlim dəyişikliyi;
• Meşələrin qırılması;
• Tullantıların atılması;
• Nüvə tullantıları;
• Şəhər havasının keyfiyyəti;
Təbii ehtiyatların və həssas ekosistemlərin qorunması;
• Havada davamlı zəhərli maddələr;
• İstehsalat qəzaları;;
• Dənizlərin birbaşa axıntı və ya axıdılması ilə çirklənməsi;
• Tullantıların utilizasiyasında torpağın çirklənməsi;
• Nəsli kəsilməkdə olan növlərin qorunması;
• Troposferdə ozonun konsentrasiyasının artması və əlaqədar hadisələr;
• Səth sularında evtrofikasiya;
• Çirklənmənin çaylar vasitəsilə dənizlərə daşınması;
• Yerlə atmosfer arasında su mübadiləsində dəyişikliklər;
• Böyük çayların və göllərin idarə edilməsi;
 23

• Səhralaşma;
• İçməli su təchizatı və onun çətinlikləri;
• Qida məhsullarında gigiyenik və keyfiyyət təhlükəsizliyi; [17,s. 5-7].
İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr, sürətlə irəliləyən sənayeləşmə,
getdikcə azalan və yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən dünyamızın təbii sərvətləri, bütün
bunlarla yanaşı, artan əhali 21-ci əsrdə gələcəklə bağlı ekoloji narahatlıqları ifadə
edir. İndi ekoloji problemlər təkcə bir ölkənin problemi deyil, bu planetdə yaşayan 6,7
milyard insanın və bütün bəşəriyyətin ümumi problemi olmuşdur. Bəşər tarixinin ən
qəddar xəstəliyi kimi təyin oluna bilən planetimizin ekoloji problemlərinə daimi həll
yolları tapmalıyıq. Ekoloji problemlər əhatə dairəsinə görə üç qrupa bölünürlər.
1. Bütün bəşəriyyəti əhatə edən ekoloji problemlər.( azon qatında baş verən
hadisələr,mineral resusların yandırılması üzündə atmosferdə karbon qazının
miqdarında baş verən dəyişiklik, meşə landşafının azaldılması )
2.Regional və ya yaxud regionalarası ekoloji problemlər bura ( təbii ehtiyatların
tükənməsi, okeanların çirklənməsi və səhralaşma prosesi daxildir )
3.hər hansısa bir dövlət çərçivəsində baş verən sonralar isə qonşu dövlətlərdə eyni ilə
dünya ölkələrində təkrarlanan mahiyyət etibari ilə milli xüsusiyyət daşiyan ekoloji
problemlər.(bura urbanizasiya prosesini güclənməsi, yaşayış yerlərinin xüsusi ilə
şəhərlərin böyüməsi, nəqliyyat vasitələrini çoxalması və.s daxildir) [6].
Ekoloji böhranların əhatə dairəsini miqyasının müəyyən etmək üçün yer kürəsinin
torpaq qatının, atmosferin, hidrosferin və biosferanın vəziyyətini və bir cox zəruri
nəticələrini nəzərdən keçirmək lazımdır.Torpaq sahələrinin itirilməsi problemi:
bəşəriyyətin inkişaf tarixində dünya kənd təsərrüfatına yararlı olan ancaq itirilmiş
torpaq sahələri 20 milyon kv.km.ə çatır. Dağ-mədən işləri, tikintilər, yol tikintisi və.s.
Qeyri kənd təsərrüfat işlərinin aparılması nəticəsində təbiətə atılan texnogen madəllər
də başlıca səbəblərdən biridir. Bu cür tullantıların miqdarı artdıqca ətraf mühitin
çirklənməsi səviyyəsi artır. Dünya ölkələrinin bütün sahələrində istehsal prosesi
zamanı yer kürəsinin hava təbəqəsini təşkil edən atmosferə və ya başqa şəkildə zəhərli
 24

madəllər düşə bilər. Bu cəhətdən sənaye birinci yeri təşkil edir. Ətraf mühitə atılan
tullantı və çirkləndiricilərin səviyyəsinə görə sənaye məhsulları 55%, kənd təsərrüfatı
40%, kommunal və məişət resusları 5% təşkil edir.
Hidrosferin çirklənməsi prosesi-planetin böyük bir hissəsini əhatə edən yerin su qatı
sivilizasiyyanın sürətlə inkişaf etdiyi dövürdə inanlar tərəfindən göllərin, okeanların,
dənizlərin ,yer altı suallrın keyfiyyəti pisləşir. bu cür ekoloji problemlər zaman
keçdikcə dahada dərinləşir hətda bir çox ölkələrdə artıq içməli su problemi
yaranmışdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının statistik hesablamalarına görə dünya
okeanına hər il 5 min ton civə, 10 mln ton neft və neft məhsulları, 50 min ton
pestisid axıdılır. Sənayəcə inkişaf etmiş ölkələr isə zəhərli hərbi maddələri və
çirkləndirici resusları dərin sularda basdırmaqla hidrosfer üçün ciddi təhlükə yaradır.
Yerin biosfer təbəqəsinin yoxsullaşması prosesi - ətraf mühit və ekologiyaya təsir
edən amillər birə-bir bioloji varlığada əks təsirini göstərir. Bəşəriyyətin canlı və bitki
örtüyündə dəyişiklik baş verir, bir cox canlı təbəqə və bitki tamamilə aradan çıxır
hətda qlobal miqyasda baş verir. Yeni xarakteristik xüsusiyyətlər əldə etmiş ekoloji
problemlərin bəşəriyyətə və iqtisadiyyata təsiri dəyişmiş qlobal xarakter almışdır. İlk
növbədə sosial məsələlərin həllində ekoloji problem çox mənfi rola malikdir. Hətda
sosial yönlümlü iqtisadiyyat yaratmağa çalışan sənayəcə inkişaf etmiş və inkişaf
etməkdə olan ölkələr belə ekoloji təsirdən can qurtara bilmirlər. Bununda əsas səbəbi
insan fəaliyyətinin mənfi təsirləri təbiətin bu və ya digər komponetlərinə
yönəlmişdisə, hal hazırda bu fəaliyyətin mənfi nəticələrinin fokusunda insanın özü
hətda uzun illər boyu bəşəriyyətin əldə etdiyi sivilizasiya durur.
Dünya təsərrüfatı baxımından mövcud olan qlobal-ekoloji anlaşılmazlıq o deməkdir
ki, hal hazırda bir dövlət və yaxud da dünya iqtisadiyyatının inkişafı biləvasitə ümumi
qitənin təbii şəraitindən və orada gedən proseslərdən bilavasitə aslı vəziyyətə
düşmüşdür. Dünya iqtisadiyyatını öyrənib və tətbiq edərkən ekoloji problemlərin
diqqət mərkəzində olması vacibdir. Bu proses bioloji, siyasi, sosial-iqtisadi, mənəvi,
pisxoloji xüsusiyyətlərə malikdir.
 25

Ekoloji tarazlığın pozulması iqtisadiyyata bir başa təsir göstərən amildir. Məsələn
əkin üçün yararlı sahələrin azalması, torpaq sahələrinin səhralaşması dünya
miqyasında iqtisadiyyata ildə milyar dollar dəyərində itki verir.Dünya ölkələrin
diqqətsizliyi və xüsusi ambisiyaları nəticəsində məhv olunmuş meşə landşafının, su
mənbələrinin ən azından bir hissəsinin bərpa olunması üçündə əlavə xərclər tələb
olunur. Bu hadisə ekoloji problemin iqtisadiyyata təsirinin ikinci istiqaməti kimi
qiymətləndirilir. Ətraf mühitin çirkləndirilməsinin üçüncü istiqaməti canlıların
xüsusəndə insanların həyat səviyyəsini,səhətinin pisləşməsi, epidemik xəstəliklərin
yayılması, bəşəriyyətin bitki və heyvan aləminin məhv olası ilə əlaqədar çəkilən
xərcləri təşkil edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesablamlarına görə Bəşəriyyət
ekoloji sağalma tədbirlərinə 1990-cı ildə təxminən 150 milyard, 2000-ci ildə isə 250-
milyard dollar maliyyə vəsaiti qoymuşdur.[1].
BMT-nin 1992 ildə Rio-de-Janeryoda keçirilən beynəlxalq konfransda ətraf mühitin
qorunmasına həsr edilən ‘‘XXI əsr üçün gündəlik məsələ’’ adlı sənədə ekologiyanın
qorunmasına, ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün çəkilən vəsaitlərin orta illik
məbləği inkişaf etmiş ölkələr üzrə 600 milyard dollar təşkil etməlidir.
Çünki yer kürəsində ekoloji gərginliyin yaranmasında baçlıca rol inkişaf etmiş
ölkələrin üzərinə düşür. Onlar iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrə yüksək
texnologiyalar gətirirlər.
Ancaq bu məsələyə kompleks yanaşılmalıdır. Nəticədə yüksək texnologiya tətbiq
etməklə iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrin ərazisində istehsal prosesi həyata
keçirirlər. Proses zaman zəhərli qazlar, çirkli sular, zərərli tullantılar, Təbiətə atılır.
Burada əsas səbəb isə xarici investorlar tərəfində müəssələrini yerləşdiyi ölkələrdə
ətraf mühitin qorunmasına tələb olunan vəsaitin ayrılmamasıdır.
Bəzi dünya iqtisadiyyatı ilə bağlı ədəbiyyatların verdiyi məlumata görə, İEÖ-lər ətraf
mühütin qorunmasında Ümumi milli məhsulun 1-2%-i qədər vəsaitini sərf edirlər.
Verilən məlumata əsasən deməli inkişaf etmiş ölkələr ətraf mühitin qorunması və
ekoloji məsələlərin həlli üçün vəsaitləri artırmalıdırlar.
 26

Müasir dövrün ekoloji problemlərin həll edilməsində və iqtisadiyyatla qarşılıqlı

təsirini tənzimləmək üçün, iqtisadiyyatda davamlı və yaxud dayanıqlı inkişaf
konsepsiyasından istifadə olunur. Bu gün dayanıqlı inkişaf konsepsiyası cəmiyyət
tərəfindən həmçinin, dünyanın elmi-ictimaiyyəti tərəfindən dəstəklənir. Konsepsiya
davamlı inkişafın üç təməl prinsipini- sosial irəliləyiş, iqtisadi artim və ətraf mühitin
dayanıqlılığı üzərində yaradılmış və inkişafa qarşı mövcud olan maneələri aradan
qaldırmaq üçün ümumi yanaşmanın əhəmiyyətini xüsusi olaraq vurğulayır.
Davamlı inkişaf- Müasir dövrün tələblərini ödəyən, gələcək nəsillərin öz şəxsi
ehtiyac və təlabatlarını ödəməyi təhlükə altına qoymayan eyni zamanda digər
ölkələrin milli suverenitetinə təhlükə yaratmayan inkişaf konsepsiyasıdır.
Dayanıqlı inkişaf konsespiyası üç əsas prinsipin sistemə qoşulması nəticəsində
yaranmışdır sosial, iqtisadi və ekoloji bu komponentlərin qarşılıqlı fəaliyyəti
dayanıqlı inkişafın vəzifələrini müəyyən edir. Bu konsepsiyaya iki anlayış daxildir.
Birincisi tələbatlar anlayışı, ikincisi məhdudiyyətlər anlayışı.
Brazilyanın Rio-de-Janeyro şəhərində 1992-ci ildə keçirilmiş ətraf mühit və inkişaf
üzrə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı konfransı XXI əsrin gündəliyi, həmçinin Rio
Bəyanaməsi və başqa sənədləri əhatə edən cəmiyyətin dayanıqlı inkişafa keçid
konsepsiyasını qəbul etdi. həmin konsepsiya yalnız ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi
ilə yekunlaşmır, eyni zamanda müxtəlif ölkələrdə cəmiyyətlə ətraf mühitin
ahəngdarlığına əsaslanan uzunmüddətli sosial, iqtisadi və ekoloji inkişaf amillərini
əks etdirən bütöv bir konsepsiya hesab edilir. Dünya iqtisadiyatı ölkələri tərəfindən
2030-cu ildə kimi həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan dayanıqlı inkişafla bağlı
məqsədlər aşağıdakılardır.
1.Dünya ölkələrində qida çatışmamazlığına və aclığa son qoymaq;
2. İnsan sağlamlığının təmin edilməsi;
3. yer kürəsində yoxsulluğun bütün formalarına son qoymaq;
4. Dünya ölkələrində Gender bərabərliyinə nail olmaq;
5. Dayanıqlı iqtisadi artım yaratmaq və işsizliyin aradan qaldırılması;
 27

6.Torpaq Dəniz ekosisteminin mühafizəsi;

7. İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə;
8. Yer kərəsinin əhalisini enerji sistemi ilə təmin etmək;
9. Davamlı şəkildə İstehsal və istehlakı təmin etmək;
10. Dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi üçün sülh və ədalətin təşviq edilməsi.
Dayanıqlı inkişaf konsepsiyası-hal hazırda cəmiyyətdə mövcud olan sosial-iqtisadi
problemlər ilə ətraf mühitin mühafizəsi arasında qlobal balansı təmin etmək üçün
sivilizasiyanın inkişaf modeli haqda nəzəri konsepsiyadır.[1].
 28

II FƏSİL. MÜASİR QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR VƏ EKOLOJİ

SİYASƏT

2.1. Ekoloji problemlərin yaranma səbəbələri və qlobal iqtisadiyyata təsiri.

Ekologiya canlı orqanizmlər haqqında elmdir. O, təbiətlə cəmiyyət arasında daima
qarşılıqlı münasibətlərin yaranmasına, tənzimlənməsinə şərait yaradır və onları əhatə
edən qeyri-üzvi mühitlə, supraorqanizmdəki əlaqələr haqqında sistemləri, bu
sistemlərin quruluşu və fəaliyyəti haqqında geniş məlumatı əks etdirir. “Ekologiya"
termini elimə ilk dəfə 1869-cu ildə alman bioloqu Ernst Hekkel tərəfindən təqdim
edilmişdir. Ekologiya bir elm kimi 19-cu əsrin ortalarında formalaşmış, inkişaf tarixi
insan cəmiyyətinin yaranması və inkişafı ilə bağlıdır. İnsanın həyatı, müəyyən ətraf
mühit şəraiti ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır: temperatur, rütubət, havanın tərkibi, suyun
keyfiyyəti, tərkibi və s. kimi elementlər ekologiyanın vacib predmentidir.
Ekalogiyanın inkişaf tarixi 3 mərhəlləyə bölünür:
Birinci mərhələ-(XIX əsrin 60-ci illərinə qədər olan dövr) bu mərhələdə
ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül tapması ilə xarakterizə olunur.
Ekoloji yanaşmanın elementlərinə bir çox alimlərin - L. Lamark və T. Maltus,
S.P.Kraşennikovun, Q.Yeqer, L.Byuffonun və b. əsərlərində rast gəlinir. Fransiz alimi
Y.Byuffonanın fikrinə görə bir cismin başqa bir cismə çevrilməsinin başlıca səbəbləri
qidanın keyfiyyət strukturu və iqlim temperaturunun təsiridir.
O dövürdə T.Maltus və L.Lamark bəşəriyyətin insanların təbiətə təsirinin mənfi
nəticələri ilə bağlı xəbərdarlıq edirdir. T.Maltus populyasiyasının artım dinamikasını
təşkil edərək özünün 1978-ci ildə demoqrafik konsepsiyasını qurdu. L.B.Lamark
«Hidrogeologiya» əsərində faktiki biosfer ideası təsəvvürü yaratdı. «Minimum
 29

qanununu» konsepsiyasini isə L.Libix tərəfindən yaradıldı və hal hazırda müasir

ekologiyanın inkişafında öz əhəmiyyətini itirməmişdir
İkinci mərhələ - (XIX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq XX-əsrin 50 ci illərinə qədər
olan dövrü əhatə edir). Ekologiya elminin artiq müstəqil bir elm kimi formalaşdığı
dövrü əhatə edir.İkinci mərhələnin başlanğıcını rus alimləri N.A.Seversov, K.F.Rulye,
V. Dokuçayevinin əsərləri ilə əlamətdar oldu. İlk dəfə ekologiya elminin bir sıra
mahiyyət və prinsiplərini əsaslandırdı və onların araşdırmalarının nəticələri, elmi
düşüncələri bu gün də aktualdır. XIX əsrin 70-ci illərinin son rübində alman hidroloqu
K.Medius biosenozla bağlı mühüm bir konsepsiya təklif etdi və onun müəyyən ətraf
mühit şəraitinə uyğun orqanizimlərin qanunauyğun birləşməsi hesab edirdi.
Moskva univeristetinin məhşur proffesoru K.Franseviç Rulye 1841-1858 ci illərdə
ümumi olaraq ekologiyanin xüsusiyyətlərini əks etdirən prinsipial problemlərin
siyahısını tərtib etmişdir ancaq bu elmi adlandirmaq üçün mənalı termin tapa
bilməmişdir. Franseviç ilk olaraq orqanizm və ətraf muhitin qarşılıqlı əlaqə prinsipini
təyin etmişdir. O, bu prinsipi inkişaf etdirərək ətraf mühitlə qarşlıqlı əlaqəni iki
hissəyə bölür. Fərdi yaşayış hadisəsi və ümumi yaşayış hadisəsi. Bu proses orqanizm
biosenoz və populyasiya səviyyəsində ekoloji amillərin müasir təsəvvürünə uyğun
gəlir. Ekologiya termini uzun sürən inkişaf prosesinə malik olmuşdur. XIX əsrin
sonlarında ümumi təsdiqini almış və Alman bioloqu E.Hekkel tərəfindən ekologiya
bir elm kimi kəşf edildi. Ekologiya müstəqil bir elm kimi 1920-ci ildə formalaşdı.
ÜÇÜNCÜ MƏRHƏLƏ- XX-əsrin 50 ci illərindən başlayaraq müasir dövrü əhatə
edir. XX-ci əsrin ikinci yarısında etibarən qlobal ətraf mühitin intensiv şəkildə
çirklənməsi və insanların daim artan təlabatının ödənilməsi üçün cəmiyyətin təbiətə
təsirinin intensivləşməsi ilə əlaqədar olaraq ekologiya elmi xüsusi əhəmiyyət kəsb
etməyə başlamışdır. Və bununla bağlı olaraq ekologiya mürəkkəb elmə çevrilərək
təbii və ətraf mühitin qorunması elimini də özündə birləşdirmişdir. Müasir dövürdə
ekologiya bir çox elimlərlə qarşlıqlı əlaqədə olmuşdur. Bu elimlər biologiya,
 30

coğrafiya, botonika, demekologiya, zoologiya və digər elimlər ilə sıx bağlıdır.

[10,s.14-17]
Bəşəriyyətin mövcud problemlərini təhlil etmək üçün bu sahəni əhatə edən nəzəri
bilik və məhfumların sistemləşdirilməsinə həmçinin bu sahədə təcrübi siyasətin
formalaşmasını tələb edir. Problemlərin düzgün sistemləşdirilməsi onların həll
yolarının taplmasında böyük rol oynayır. Ətraf mühit problemlərinin təsnifatını
müəyyən etmək üçün aşağıdakı ardıcıllıqları vermək məqsədə uyğun hesab edilir.
ətraf mühitin əsas komponetləri olan su, torpaq,hava, landşaft, tarixi və mədəni
abidələr üzrə yaranmış problemlər və s. ümumi halda ətraf mühitin ekololi
problemləri ilə yanaşı sosial mühitində xüsusiyyətləri nəzərə alinmalıdır.yaranan
problemləri səciyyələndirmək üçün onları tibbi,fizioloji, iqtisadi, sosial və mədəni
ekoloji problemlərə bölmək lazımdır. İnsanlar daim artan təlabatlarını ödəmək üçün
özlərinə lazım olan şeyi tapmadıqda onlar təbiətin komponetlərindən istifadə edərək
onu özləri yaratmışlar, maddi istehsalda əmək, təbiəti dəyişdirən amil kimi xarakterzə
edilir. Ümumiyyətlə insanin ətraf mühitə təsirirnin 3- növü müəyyənləşdirilmişdir.
1) Ətraf mühitin çirkləndirilməsi; 2) Təbii resusların tükənməsi; 3) təbii mühitin
dağılması. Müasir dövrün qloba ekoloji problemləri dedikdə aşağıdakı komponetlər
üzə çıxır.İqlim dəyişikliyi, Meşələrin qırılması,Tullantıların atılması,Nüvə
tullantıları,Təbii ehtiyatların və həssas ekosistemlərin qorunması,havada davamlı
olaraq zəhərli maddələrin artması, stratosferdə ozonun deqradasiyası, troposferdə
ozon konsentrasiyasının artması və s. əlaqəli hadisələr, yerlə atmosfer arasında su
mübadiləsində dəyişikliklər, çayların çirklənməsi vasitəsilə dənizlərə daşınması,
genetik ehtiyatların və biomüxtəlifliyin itkiləri, biotexnologiya riskləri, Seysmik
fəaliyyətlər, vulkanlar, bataqlıqların qurudulması, enerji ehtiyacının aradan
qaldırılması və istehsal zamanı ortaya çıxması, mümkün risklərə və çirklənməyə qarşı
təhlükəsizliyin təmin edilməsi, səhralaşma,şəhər tullantıları, mürəkkəb sistemlərin
çirklənməyə qarşı müqavimətinin azalması və s.
 31

Atmosferin çirklənməsi və ekosistemə təsiri-Yer kürəsini təşkil edən Atmosfer

qatının çirklənməsi ilə iqlim formalaşması arasında sıx əlaqə mövcuddur. Relyef
küləyin istiqaməti,günəş radiasiyası və bir çox hadisələr atmosferin çirklənməsinə
səbəb olur. Çirklənmə dərəcəsi yüksək olarsa bu əsas meteorololoji komponentlərdə
dəyişikliyə səbəb olur.Bu proses olduqca mürəkkəb prosesdir. Atmosferin çirklənməsi
iqlim dəyişikliyinə təsir göstərən başlıca amil kimi xarakterizə olunur. Atmosferi
çirkləndirən əsas mənbələr iki hissəyə bölünür: Təbbi və antropogen
amillər.Atmosferi təbii çirkləndirən amillər dedikdə tozlu qasırğalar, vulkan
püskürməsi, zəlzələ və s.
Atmosferi çirkləndirən əsas amilər havaya buraxılan zəhərli qazlar və istixana
effektləri nəticəsində yaranan zərərli dumanlardır.Bu dumanlar smoq və yaxud
kəsafət adlanır. İnkişaf etmiş sənayə ölkələrində insolyasiya prosesini
uyğunsuzluğunun başlıca amillərindən biri zəhərli dumanlardır. Bu dumanlar kəşafət
və ya smoq adlanır.
Temperatorun dəyişməsi nəticəsində və ya digər səbəblərə görə atmosferə buraxılan
zərərli çirkləndirici qazlar yuxarı təbəqəyə qalxa bilmədikləri üçün atmosferdə
səpələnə bilmirlər bəzən temperatorun o qədər aşağı olur ki nəticədə zərərli duman
yaranır bu cür şəraitdə yaranan kəşafət daha təhlükəli olur.Məsələn Londonda 1952-ci
ildə baş verən kəşafət hadisəsi nəticəsində 12 min adam zərərli duman nəticəsində
ölmüşdür. Bəzi ərazilərdə xüsusəndə vadilərdə yerləşən bir çox sənayə şəhərlərində
temperatorun inversiyası təhlükəli nəticələrə gətirib çıxara bilər. 2011-ci ildə Los-
Anceles və Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində küləksiz şəraitdə baş
verən kəsafət hadisəsi buna nümunədir
Ozon qatının məhv edilməsi -Atmosferin bir hissəsi olan ozon təbəqəsinin vəzifəsi
yer kürəsinin günəşin zərərli radiasiya şüalarından qorumaqdır. Ozon təbəqəsinin
qorunması dünya ölkələrinin ən vacib problemlərindən biridir. Beynəlxalq ozon
təbəqəsinin mühafizəsinin devizi belədir: ‘‘Səmanı qoru ozon təbəqəsini və özünü
qoru’’ yer kürəsində yaşam min illərlə atmosferdəki mühafizə qatı sahəsində baş
 32

verir. Ozon qatı yer kürəsini günəşin ərərli ulturabənövşəyi şüallarndan qoruyur. Bu
proses planetin özünə məxsus xüsusiyyətidir. Ozon qatının məhv edilməsi günəşin
radiasiya şüalarının yer səhtindəki həyatın böyük bir hissəsini məhv edir. Ozon
əslində CFC-lərin (hidrogen, azot, xlor) katalitik kimyəvi maddəsidir. Ozon təbəqəsi
ilk dəfə 1893-cü ildə elektirik boşalmaların müşahidəsi zamanı K.Şonbeyn
tərəfindən kəşf edilmişdir. Xlorlu filizli karbon (CFC) qazları, xüsusən də təbii
mənbəsi olmayanlar yalnız insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan qazlardır. Ozonla
(O3) reaksiya verir və ozon təbəqəsinin tükənməsinə səbəb olur. 1985-ci ildə ingilis
alimləri hər yaz fəslində yer kürəsinin cənub yarımkürəsində Antarktida materikinin
üzərində ozon təbəqəsinin böyük bir dəliyini aşkar etmişdilər. Ozon təbəqəsinin
müşahidəsi ilə mütamadi olaraq Kanada, Yeni Zellandiya, Böyük Brtaniyanın çox
saylı təşkilatları və ABŞ-ın Milli Aeronavtika və Kosmos Akademiyası – NASA
məşğul olur. Ozon qatının az olduğu ərazilərdə bitkilərin canlı orqanizmlərin
inkişafının zəifləməsi qida dəyərlərinin aşağı düşməsi gözlənilir.
Qlobal istiləşmə və İqlim dəyişikliyi-İqlim dəyişikliyi qloballaşan dünyamızda
qarşılaşılan ən mühüm problemlərdən biridir. Təəssüf ki, araşdırmalara görə, insanlar
iqlim dəyişikliyinin əsas səbəbi hesab olunur. Hökumətlərarası 2007-ci ildə İqlim
Dəyişikliyi Panelinin 4-cü qiymətləndirməsi hesabatında buna sübut kimi insanların
təbiətə davranışı qeyd edilmişdi. Dünya temperaturunun yüksəlməsinin dünyada dəniz
səviyyəsinin qalxmasına, buzlaqların əriməsinə, çoxvariantlı və ekstremal hava
şəraitinə səbəb olacağı gözlənilir və qlobal istiləşmənin kənd təsərrüfatı məhsullarına
təsir edəcəyi düşünülür. Bu mövzuda aparılan araşdırmalarda 1906-2005-ci illər
arasında dünyanın temperatur 0,74 °C ± 0,18 °C artmışdır. Bunlarla yanaşı 21-ci əsrdə
qlobal temperaturun təxminən 1,1 dərəcə ilə 6,4 °C-ə qədər yüksələcəyi gözlənilir.
Digər tərəfdən, dəniz səviyyəsinin qalxması ilə bağlı statistikaya nəzər salsaq, bu
dəyərlərin 1961-2003-cü illər arasında olduğunu görə bilərik. İllər arasında orta
artımın ildə 1,8 mm olduğu müşahidə edilmişdir. Bu nisbət 1993-2003-cü illər
 33

arasında olub. İllər arasında qiymətləndirildikdə, hər il təxminən 3,1 mm artdığı

ortaya çıxdı.
Torpağın çirklənməsi- ekosistem üçün daşıyıcı element olan torpaq birbaşa və ya
dolayı yolla çirkləndikdə canlılar üçün ciddi problemlər yaradır. İkinci Dünya
Müharibəsindən sonra geniş şəkildə istifadə edilən kimyəvi maddələr, nüvə sızması
Çernobıl faciəsi, atom bombası sınaqları,və s. bu kimi problemlər torpağın
çirklənməsinə səbəb olur. Torpağın çirklənməsinin aradan qaldırılması üsulları;
suyun və ya kimyəvi maddələrin köməyi ilə torpağın yuyulması, torpaqda, bitki və
mikrodaxili çirkləndiricilərin yandırılması və müəyyən maddələrin torpağa tətbiqi ilə
çirklənmənin daha böyük ölçülərə çatmasının qarşısının alınması kimi sıralana bilər.
[18]
Zəlzələ nəticəsində yaranan ekoloji problemlər- Təbiət hadisələri arasında ən
dəhşətli hadisələr zəlzələ və vulkan püskürməsi xarakterizə olunur. Onlar yer
kürəsində qəflətən baş verən təbii fəlakət kimi qiymətləndirilir. Bu cür proseslər baş
verərkən çoxlu insan itkisinə səbə olur və iqtisadiyyata çox böyük zərər vurur.1998-
1999- cu illərdə Türkiyə Respublikasının İzmir şəhəri ərazisində baş vermiş dəhşətli
zəlzələ nəticəsində şəhərdə tikillilərin dağılmasına xeyli sayda insan itgisinə və
Türkiyə Respublikasının iqtisadi inkişafına ciddi zərər yetirmişdir. Türkiyə-Suriya
zəlzələləri 6 fevral 2023-cü ildə doqquz saat fərqlə 7,8 və 7,5 bal gücündə baş
vermiş, zəlzələ nəticəsində Türkiyədə ən azı 50 min 96, Suriyada isə rəsmi rəqəmlərə
görə ən azı 8 min 476 nəfər həyatını itirib, ümumilikdə 122 mindən çox insan
yaralanmışdır.
Zəlzələlərdən sonra maqnitudası 6,7 MVt-a qədər olan 17 minə yaxın afterşok baş
verib. İlk zəlzələ Türkiyə və Suriya ilə yanaşı, Livan, Kipr, İraq, İsrail, İordaniya, İran
və Misir də daxil olmaqla geniş coğrafiyada hiss olunub. İki böyük zəlzələ təxminən
350.000 km2 (140.000 kvadrat mil) Almaniyanın birləşmiş ərazisinə ziyan vurmuş və
Türkiyə əhalisinin 16% -ni təşkil edən 14 milyon insana təsir etmişdir. Türkiyədə ən
azı 35.355 bina dağıdılıb, Qaziantep qalası, Həbib-i Neccar məscidi,
 34

Kahramanmaraş Ulu məscidi, Hatay Parlament binası, Şirvan məscidi, Adıyaman Ulu
məscidi və İskenderundakı Latın Katolik Kilsəsi də daxil olmaqla bir çox tarixi bina
ağır şəkildə zədələnib və ya dağılmışdır.
102 ölkə Türkiyəyə yardım təklif edərkən, 88 ölkədən 9315 axtarış-xilasetmə
personalı zəlzələ bölgələrinə, həmçinin, onlarla ölkə ilk yardım ləvazimatları,
avadanlıqlar, tibbi qruplar göndərmişdir. Strategiya və Büdcə Başqanlığının 18 Mart
2023-cü il tarixində dərc etdiyi hesabata görə, zəlzələlərin Türkiyə iqtisadiyyatına
ümumi zərəri 2 trilyon lirə (103,6 milyard dollar) olmuşdur. Türkiyənin 2023-cü il
ümumi daxili məhsulunun 9%-nə bərabər olan maddi ziyan 1999-cu il Mərmərə
zəlzələsinin vurduğu maddi itkidən 6 dəfə çox olub. Dünya Bankı zəlzələlərin
Suriyaya vurduğu birbaşa ziyanın ümumilikdə 5,1 milyard dollar olduğunu açıqlayıb.
Hər iki ölkədə cəmi 108,7 milyard dollar maddi ziyana səbəb olan zəlzələlər, 2008-ci
ildə 150 milyard dollar iqtisadi itkiyə səbəb olan Siçuan zəlzələsindən sonra dünyada
ən çox maddi ziyana səbəb olan dördüncü zəlzələ oldu.[23].
Pazarcıkda baş verən 7,8 MV gücündə ilk zəlzələ ikinci ən böyük zəlzələ və səth
dalğası miqyası hesab edilirdi. Türkiyə Cümhuriyyəti tarixində qeydə alınan ən böyük
zəlzələ kimi qeydə alınmışdır. Bundan əlavə, Ekinözü rayonunda baş verən 7,5 MVt
gücündə ikinci zəlzələ, Türkiyənin üçüncü ən böyük zəlzələsidir. Kahramanmaraş
zəlzələləri 1939-cu ildə Ərzincan zəlzələsini üstələyib və Türkiyədə ən çox insan
itkisinə səbəb olan zəlzələ oldu. Bu həm də 220.000-dən çox insanın ölümünə səbəb
olan 2010-cu ildə Haiti zəlzələsindən sonra dünyada ən ölümcül zəlzələ hesab edilir.
[24].
Kütləvi xəstəliklər- Epidemiyaların tarixi bəşəriyyətin tarixindən başlayır. Qədim
zamanlardan bu günə qədər endemik, xüsusilə vəba, malyariya, çiçək xəstəliyi,
epidemik və pandemiya xarakterli kütləvi ölümlərə səbəb olan müxtəlif epidemik
xəstəliklər baş vermişdir. “Qlobal Pandemiya’’ (qlobal epidemiya), geniş əraziyə
yayılaraq dünyada birdən çox ölkədə və ya qitədə öz təsirini göstərməkdədir və
 35

qlobal pandemiya epidemik xəstəliklərə verilən ümumi addır. Müasir dövrün ən

təhlükəli epidemik xəstəliklərindən biri Covid-19 epidemiyasi hesab edilir.[20].

İlk dəfə 2019-cu ilin dekabrında Çinin Hubei əyalətinin Wuhan şəhərində ortaya
çıxan və tezliklə pandemiyaya çevrilən Covid-19 epidemiyası qloballığı və həyat
tərzinə təsiri baxımından bu əvvəlki epidemiyalardan qat-qat təhlükəli xəstəlik hesab
edilirdi. bu epidemiya təkcə sağlamlıq baxımından deyil, həm də sosial, siyasi,
iqtisadi, baxımdanda ciddi təhlükə yaratmışdı. Covid-19 epidemiyasının ortaya
çıxması faktiki olaraq son illərdə müxtəlif səbəblərdən azalan qlobal əməkdaşlığa və
zəifləyən qlobal sistem üzərində təzyiqi daha da artırmışdır.Bu prosesdə təşəbbüs
göstərməsi gözlənilən BMT, Aİ, ÜTT, ÜST kimi regional və qlobal təşkilatlar,
onlardan gözlənilən qlobal koordinasiya və liderlik rolunu yerinə yetirə bilmədi və
epidemiyanın idarə olunması da səmərəsiz olmuşdur. Sayı günü-gündən artan ÜST
məlumatları Covid-19 epidemiyası ilə bağlıdır.
Tarixdə çoxlu epidemiyalar, təbii və sosial fəlakətlər, müharibələr olsa da,heç biri
dünya miqyasında və eyni zamanda Covid-19 pandemiyası qədər həyat tərzinə təsir
etməmişdir. Bu epidemiya, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünyaya təsir edən
hər hansı böyük böhrandan daha geniş xüsusiyyətə malikdir. Epidemiyanın ölümcül
olduğunu nəzərə alsaq, bir çox dövlətlər virusa qarşı vətəndaşlarını qorumaq üçün
fövqəladə tədbirlər görməli oldu beləliklə, dövlətlər səyahətləri məhdudlaşdırdı,
günlərlə davam edən komendant saatı tətbiq etdi, muzeyləri və kitabxanaları bağladı,
konsertləri, sərgiləri və konfransları təxirə saldı, ölkələrdə üzbəüz təhsilin əvəzinə
distant təhsilə keçdilər. Bu proseslər eyni zamanda təsərrüfat müəssisələrinin
bağlanması, işsizliyin artması, əsas malların tədarük dayanıqlığının pisləşməsi və
maliyyə sektorunun zərbə almasına səbəb olmuşdur. Otel, restoran, kafe və s.yerlərin
bağlanması, ictimai nəqliyyatın və hava nəqliyyatının dayandırılması bütün
iqtisadiyyatın tənəzzülə və durğunluğuna səbəb oldu və qlobal miqyasda böyük
istehsal və istehlak böhranlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır.
 36

iqtisadi fəaliyyətlərdəkiçilmə gəlirlərin azalmasına səbəb oldu və bu vəziyyət

yoxsulluq həddinin çoxalmasına gətirib çıxardır. [22].
Enerji və xammal problemləri- Bəşəriyyətin bu məhsullara olan ehtiyacını
ödənilməsinə kömək edir. İriminci əsrin ikinci yarısında ən əsasda 70-ci illərdə təbii
resusların istehsal prosesinə daha çox cəlb edilməsi enerji və xammal problemlərinin
yaranmasına gətirib çıxardı təbii amillər ölkələr və regionlar üzrə qeyri-bərabər
paylanmışdır onların miqdarı getdikcə dahada azalır hasilat şəraiti pisləşir. Enerji və
xammal resuslarının böyük bir həcmi İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə yerləşir. Ancaq
onlardan inkişaf etmiş ölkələrdə geniş şəkildə şəkildə istifadə edir. Buna görədə yer
kürəsində yanacaq-energetika və xammal təminat problemi kəskinləşmiş və qlobal
ekoloji xarakter almışdır. İriminci əsrin 70-ci illərində neft resusuna olan təlabatın
kəskin şəkildə atması, İnkişaf etməkdə olan ölkələrində xeyrinə oldu onlar neftə olan
təlabatın kəskin artması ilə əlaqədar neftin qiymətini qaldırdılar. nəticədə inkişaf
etmiş ölkələrdə enerji böhranı baş verdi. Ekoloji problem dünya təsərrüfat
yarımsisteminə və dünya iqtisadiyyatının inkişafına təsir göstərən amil kimi
qiymətləndirilir.[8].

2.2. Dünyanın ətraf mühit mühafizəsi sahəsində İEÖ – lərin ekoloji siyasəti.
Bəşəriyyətin müasir iqtisadi inkişafı insan, insan şüuru, onun mədəniyyətini,
intellektini, məntiq və savadını tələb edən əsas amildir. Daha geniş desək, insan
təbiəti və onun qərarları onunu ictima hadisələrini və iqtisadi nəticələrini bir-birinə
bağlayan vasitədir ki bu da öz növbəsində dünya iqtisadiyyatın bütövlüyünü
tamamlayır və onun inkişaf perispektivliyini dayanıqlı edir. Dayanıqlı inkişaf
konsepsiyasının əsasında dünya ölkələrinin iqtisadi və sosial rifah halı durur. Bu gün
yer kürəsində insanların yaşaması üçün mal və xidmətlərin istehsalı və istehlakı
sağlam ekositem nəticəsində baş verir ki bununla əlaqədar olaraq dayanıqlı inkişaf
konsepsiyası yaradılmışdır. Bu konsepsiyanın əsas ideologiyası dünya ölkələrin
 37

ekoloji və sosial-iqtisadi əlaqələrin qarşılıqlı inkişafı üçün şərait və mexaizmlərin

yaradılması ətraf mühit problemlərinə sosial-iqtisadi proseslərlə birgə baxılmasıdır.
Dayanıqlı inkişaf konsepsiyasi özündə beş əsas prinsipi cəmləyir və bunlar
aşağıdakılardır.
1. Bəşəriyyət müasir iqtisadi inkişafa davamlı və uzunmüddət mövcud olma
xarakteriki verə bilər;
2.təbii amillərin istismarı sahəsindəki zidiyyətlər nisbi xarakterlidir;
3.Əhalinin artım tempinin yer kürəsinin qlobal ekosisteminin dəyişmə meyilli istehsal
potensiyalı ilə uzlaşdırılması;
4.Cəmiyyətin adi təlabatlarını ödəmək və hər kəsin gələcək yaxşı həyata olan ümdinin
gerçəkləşdirilməsinə şərait yaradılmalıdır;
5.Kapital və maddi vasitələrə malik olanların yaşam tərzinin yer kürəsini ekoloji
imkanları ilə, xüsusilə enerji resuslarının istehlakı ilə uzlaşdırmaq lazımdır.
Deməli bu prosesləri nəzərdən keçirsək görərki, iqtisadiyyat bütöv bir halda yəni
vəhtəd halında özündə ekoloji və sosial tərərfləri birləşdirməklə cəmiyyətin gələcək
yaşam tərzinin önə çıxarır. Bunu praktikada tətbiq etmək üçün bir çox inkişaf etmiş
dünya ölkələri özləri üçün dayanıqlı inkişaf konsepsiyaları hazırlamışlar.[1]
Bu cür proqramların hazırlanması, elmi-texnoloji tədqiqatların aparılması,
konfransların keçirilməsi zamanı müəyyən olmuşdur ki, bu cür inkişafa müasir model
”Yaşıl iqtisadiyyat” modeli tətbiq etməklə nail ola bilərik. Ekoloji problemlərlə
mübarizə aparmaq və ekoloji davamlılığı təmin etmək üçün Yaşıl iqtisadiyyata
keçiddə beynəlxalq maliyyə sistemi çox vacib rola malikdir.
Qloballaşma prosesi ilə ölkələr arasında kapital axınlarının liberallaşdırılması,
maliyyə kapitalı xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Bundan əlavə, inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə istehsal gücünün nəzarətsiz olaraq artması, ölkələr arasında kapital
axınını asanlaşdıran amil olmuşdur. Bu baxımdan az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə
olan ölkənin az qənaətlə qarşılana bilər iri miqyaslı investisiyalar beynəlxalq
konsorsiumlar vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Böyük miqdarda birbaşa və ya dolayı
 38

kapitalın cəlb edilməsi ölkələrdə ekoloji standartların tədricən pisləşməsinə səbəb

olmuşdur. Bu nöqtədə Beynəlxalq kapital axını ilə ekoloji tarazlıq arasında ilk əlaqə
qurulmuş olmaqdadır. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə dolayı kapital axını
daxil olduğu ölkənin valyutasının dəyərini artıraraq gəlir effektinə səbəb olur. Gəlir
effekti belə ölkələri daha çox istehlak etməyə sövq etməklə, həddindən artıq istehlak,
bir müddət sonra dah çox ekoloji problemlərə gətirib çıxarır. [6]
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 2012-ci ildə Rio+20 danışıqlarından sonra
Hökümətlər qərara gəldilər ki yaşıl iqtisadiyyat dayanıqlı inkişaf üçün çox mühüm
alətdir. Burada İEÖ-lərin maliyyə, elm və texnolojiya mübadiləsi zamanı birləşərək
İnkişaf etməkdə olan ölkələrə dəstəyidə nəzərdə tutulur. Bu proseslərə əsaslanan
beynəlxalq səviyyədə dünya ölkələri arasında yaşıl iqtisadiyyatın həyata keçirilməsi
üzrə vəzifələr aşağıdakı göstəricilərdə öz əksini tapır.
-Yaşıl iqtisadiyyat üzrə iştirakçılar;
-yaşıl iqtisadiyyat forumları və platformaları;
- yaşıl iqtisadiyyat proqramları;
-yaşıl iqtisadiyyat üzrə obyektlər,fondlar.
Beynəlxalq yaşıl iqtisadiyyatın inkişafı üzrə hal-hazırda 59 beynəlxalq təşəbbüs cəhdi
olmuşdur.bu cəhtlərin 14-ü bu yöndə olan forumların payına düşür və həmin
platformalar aşağıdakılardır.
-Yaşıl artım bilik platforması ( Green Growth Knowledge platform,Global Green
Growth Institute);
-Yaşıl sənayə üzrə platforması ( The Green Industry Platform );;
- Yaşıl platforma (WIPO);
-İqlim dəyişikliyi üzrə platforma ( Climate Information Platform);
- Davamlı Bilik İnkişaf üzrə Platforma (UN Department of Economic UNDESA);
Bu platformaların həyata keçirilməsində əməyi olan əsas iştirakçıları Avropa
itifaqının İEÖ-ə, Norveç Avstraliya İspaniya Almanya İsveç Danimarka həmçinin
BMT tədris və Tədqiqat institu, Yaşıl İnkişaf Fəaliyyət Alyansı, BMT sənayə inkişaf
 39

təşkilatı,Yaşıl İqtisadiyyat Koalisiyası,Qlobal İqlim Dəyişikliyi Alyansı və başqaları

Bundan əlavə 2005-ci ildə qüvvədə olan Kyoto Protokolu inkişaf etmiş və inkişaf
etməkdə olan ölkələrin daxil olduğu bu protokol istixana effekti yaradan qazların
emisssiyasını azaltmaq üçün Dünya ölkələrin məcburu öhdəliklərini təyin edən
beynəlxalq müqavilədir. 200 ölkənin təsdiqini alan bu qərara yalnız inkişaf etmiş
ölkələri əhatə edir. 2020-ci ildə sona çatacaq Kyoto Protokolundan sonrakı dövrdə
qlobal iqlim Rejimin ümumi çərçivəsini yaradan və bu sammitdə imzaya açılan Paris
İqlim Sammiti Müqavilənin 2020-ci ilə qədər qüvvəyə minməsi üçün qlobal karbon
emissiyalarının 55%-ni təşkil edən 55 ölkə tərəfindən imzalanması tələb olunmuşdur.
[3].
Qlobal istiləşmə və yaşıl iqtisadiyyata keçid baxımından Paris sazişini Kioto
Protokolundan fərqləndirən əsas amil müqavilənin iştirakçısı olan ölkələrin
məsuliyyət daşımasıdır. Müqavilə ümumi, öhdəlikləri ilə öz imkanları çərçivəsində
müəyyən etdikləri planlara görə Onlara hərəkətə keçməyə imkan verəcək “Nəzərdə
tutulan Milli Töhfə Bəyannaməsi (INDC)” üzərində nəzərdə tutulmuşdur. Bu
çərçivədə Paris razılaşması daxilində və önümüzdəki dövrdə yaşıl işıq yandırılacaq.
İqtisadiyyata keçid üçün yaradılacağı düşünülən “Yaşıl İqlim Fondu”nun mühüm bir
hissəsi demək olar ki, beynəlxalq maliyyə alətidir. Paris razılaşması ilə inkişaf etmiş
ölkələrin inkişaf etməkdə olan ölkələrə İqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə sərf
edecəkləri səylərinin maliyyə yükü üçün maliyyə resursları təmin etmək çətinlik
yaratmışdır. Yaşıl iqtisadiyyata keçiddə həyata keçiriləcək milli əsaslı fiskal siyasətlər
çərçivəsində Ətraf mühitə əsaslanan vergilər, təşviqlər və ətraf mühitin mühafizəsinə
dövlət xərcləri böyük əhəmiyyət daşıyır. Ekoloji səmərəliliyin təmin edilməsi və yaşıl
iqtisadiyyat konsepsiyasına keçid prosesində istifadə olunan vergilər adətən
"çirkləndirici vergilər" kimi tanınıb, təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühiti
çirkləndirən təsərrüfat subyektlərindən alınan kompensasiya vergilər kimi diqqəti cəlb
edir. Bu vergitutma üsulu adətən ətraf mühitə daha çox zərər verənin daha yüksək
səviyyədə, daha az zərər verən aşağı səviyyədə vergitutma yolu ilə həyata keçirilir
 40

Fiskal siyasət- Dövlətlərin, hökümətlərin vergi sistemi və büdcə xərcləri ilə bağlı
tənzimləyici siyasətidir. Bu siyasət mili gəlirlərin və xərclərin yenidən bölgüsünə təsir
edir, eyni zamanda Yaşıl iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində fiskal siyasətin çox
böyük rolu var. Beləki, hər bir dövlətin özünəməxsus fiskal siyasəti və mexanizmləri
vardır müxtəlif sahələr üzrə vergi güzəştləri subsidiyalar ətraf mühitin qorunması üzrə
bəzi sahələrə maliyyə güzəştlərinin edilməsi və s bütün bunlar fiskal siyasətin əsas
tərkib hisəsini təşkil edir. Fiskal siyasətin əsas prinsipləri aşağıdakılardır.
- Ekologiya üzrə vergi islahatları və alətlər;
- Ətraf mühitin intensiv çirklənməsinə görə cərimələr;
- Yaşıl subsidiyalar kreditlər və qrantlar;
-Dolayı dəstək (Məsələn, ictimai möhlətlər ).
yaşıl iqtisadiyyatın inkişafı üçün Böyük Birtaniyada FİT (Feed-in-Tarrifs scheme )
adlı güzəşt tarifindən geniş şəkildə istifadə olunur. Bu tarifin əsas xüsusiyyətinə görə
Böyük Britaniyanın hər hansı bir vətəndaşı öz evinin damında külək enerjisi turbini
və ya günəş paneli yerləşdirərsə,həmin şəxslərə FİT adlı güzəşt tarifi tətbiq
olunur.həmin alternativ enerjinin şəxsi istehlak və yaxud hər hansı şəbəkəyə ixrac etsə
belə həmin şəxsə hər iki halda müəyyən məbləğdə pul ödənilir eyni zaman da dövlətin
enerji xərclərindən azad edilir. Çünki həmin vətəndaş ekoloji cəhətdən həm bərpa
olunan həmdə təmiz enerjidən istifadə etmiş sayılır. Feed-in tariflər ilə yanaşı Kanada
ölkəsi yaşıl məhsullar istehsal edən firma və müəssələrə maliyyə yardımları vençur
kapitalı verir. Kredit və bank təşkilatları adətən kredit üzrə risklərin az olduğu
sahələrə üstünlük verirlər və bu cür halda yaşıl firmaların kredit almaq imkanları
daralır.
AFR-də yaşıl iqtisadiyyatın inkişafı etdirilməsi üçün Exo Tax adlı ekoloji vergi
islahatlarından istifadə olunur. Bu islahatların nəticələrinə aşağıdakılar daxildir.
- Enerji resuslarına qənaət və onlardan səmərəli istifadə;
- Bərpa olunan enerjilərə daha çox üstünlük vermək;
- kükürd yanacağından emisiyasız istifadə etmək;
 41

- Ölkədə yeni istehsal olunan avtomobillərin yanacaq istehlakının 20%-ə qədər

azaldılması.
Atmosferdə su buxarı, karbon dioksid, metan və azot oksidi kimi qazların miqdarı
artdıqca yer daha da istiləşir. Bunun əsas səbəbi insan fəaliyyətinin təsiridir.Bu
fəaliyyətlər birbaşa və ya dolayı yolla istixana qazı emissiyalarına səbəb ola bilər.
İstilik, işıqlandırma, nəqliyyat, heyvandarlıq fəaliyyəti və sənaye prosesləri
nəticəsində atmosferə atılan ekvivalent karbon qazının miqdarı günü-gündən artır.
Ekosistem tarazlığının pozulması nəticəsində ekoloji məhv meydana çıxır.[3]
Planetin bütün yaşayış mühiti təhlükə altındadır. Uzun zamanla nəzərə çarpan və çox
mürəkkəb quruluşa malik olan ekoloji problemlər eksponent olaraq böyüyür və
sərhədsiz xüsusiyyəti ilə bütün planeti əhatə edir. Sənayeləşmə, urbanizasiya, siyasi,
iqtisadi və texnoloji inkişaf, artan ekoloji dağıntılar, ekoloji problemlər kimi amillər
cəmiyyətin gündəmində birinci yerə qoyulmuşdur. ekoloji iz 2 dağıntının miqyasını
dərk etmək üçün ekoloji bu, maarifləndirmə işlərinin məhsuludur. Konsepsiya ilk
dəfə Dr. Mathis Vakernagel, və prof. William Rees və başqaları tərəfindən istifadə
edilmişdir. Bu alimlər pozulmamış təbii ehtiyatların məhsuldarlığının və miqdarının
ölçülə bilməsi təbiətin davamlı istehlakının və məhvinin qarşısını alacaq həlləri
İstehsal etmək üçün yeni hesablama metodu və texnikası inkişaf etdirmişlər.[25]
Wackernagel və Rees, davamlılığa nail olmaqda ekoloji ayaq izini hesablamağı zəruri
saydılar, 1997-ci ildə müxtəlif ölkələrin izlərini bir yerə toplayaraq hesabat kimi dərc
etmişlər bu hesabatda dünya əhalisinin 80 % -i olmaqla 52 ölkənin vəziyyəti
araşdırılıb və bəzi ölkələrin onların istifadəsindən daha çox bioloji məhsuldar yer
istehlak etdikləri müəyyən edilmişdir. Bu ilk hesabatdan sonra ölkələrin ekoloji ayaq
izləri hesablamaları tez-tez yenilənirdi. Ekoloji iz haqqında çox şey Qlobal Footprint
Network (Global Footprint Şəbəkə) Təşkilatı tərəfindən bu günə qədər 152 ölkənin
ekoloji izi. hesab açılmışdır.
2015-ci ilin dekabrında BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasında
195 ölkənin təsdiqi ilə qəbul edilən Paris Sazişi iqlim dəyişikliyi ilə qlobal
 42

mübarizədə tarixi dönüş nöqtəsidir. Razılaşma; İqlim dəyişikliyini azaltmaq,

temperatur artımını sabit saxlamaq və hətta azaltmaq məqsədi daşıyır. Paris
razılaşmasına əsasən, hər bir ölkə qlobal istiləşmənin azaldılmasına öz töhfəsini
müəyyən etməli planlaşdırmalı və mütəmadi olaraq hesabat verməlidir. 2015-ci ilin
sonunda Paris Konfransında bütün ölkələrin razılaşdığı razılaşmaya əsasən, 100 ilin
sonunda qlobal istiləşmənin 2 dərəcə ilə məhdudlaşdırılması qərara alınıb. Karbon izi,
fərdlərin və şirkətlərin birbaşa və ya istifadə etdikləri məhsulların istehsalı
baxımından dünyaya vurduqları zərər, istehsal olunan istixana qazının miqdarı,
karbon qazı ilə ölçülən zərər deməkdir. Bu, 2000-ci illərin ortalarında insan
fəaliyyətinin təbiətə vurduğu zərəri karbon emissiyaları baxımından ölçmək üçün
hazırlanmış bir konsepsiyadır. Fərdi, ölkə və ya təşkilatın fəaliyyəti nəticəsində
atmosferə buraxdığı istixana qazları karbon izi adlanır. Təbii prosesdə təbiət
atmosferdə istixana qazlarının balansını təmin edir. Karbon ayaq izinin hesablanması
bizə nə qədər biotutum lazım olduğuna cavab verir.[25]
Normal şəraitdə adambaşına düşən biotutumun həcimi adambaşına düşən ekoloji iz
səviyyəsindən yüksək olacağı gözlənilir. Adambaşına düşən karbon izi təxminən 4
tondur. Çin, Amerika və Hindistan kimi ölkələr ən böyük karbon ayaq izlərinə malik
ölkələr arasında olsa da, Türkiyə, İtaliya, Almaniya və İspaniya kimi bir çox ölkə
daha çox biokapasitetə ehtiyac duyur. İstilik və nəqliyyat kimi qalıq yanacaq əsaslı
fəaliyyətlər insanların həyati fəaliyyətlərini davam etdirmələri üçün istixana qazları
emissiyalarına səbəb olur. Birbaşa emissiyalarla yanaşı, dolayı emissiyalar da karbon
ayaq izində mühüm yer tuta bilər. Dolayı emissiyalara səbəb olan sənaye prosesləri
karbon emissiyalarında böyük paya malikdir. [37].

2.3. Qlobal iqtisadi problemlərin həllində beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti.

Qloballaşmaya və iqtisadiyyatın fəaliyyətindəki problemləri həll etmək üçün
müxtəlif fikirlər irəli sürmək vacibdir. Keçmişdən bu günə qədər çox mühüm
proseslər, müxtəlif məsələlər ortaya çıxmışdır. Bu proseslər bəzi ölkələr tərəfindən
 43

müəyyən millətlərin hərəkətləri, müəyyən inanc sistemləri siyasi və iqtisadi təsirlərini

əks etdirməklə yanaşı texniki, mədəni və bəzi məcburedici amillərin təsiri ilə
inteqrasiyaya gətirib çıxarmışdır. Bu hadisələrin təsiri və funksiyaları konkret olaraq
müşahidə olunmaqdadır. Müasir beynəlxalq iqtisadi əlaqələr qeyri-sabitdir. Qlobal
bazar iştirakçıları üçün yüksək risk və qeyri-müəyyənlik ilə xarakterizə olunur. Bütün
bunlar ölkələrin iqtisadi siyasətlərini aktiv şəkildə əlaqələndirməyə məcbur edir.
Digər tərəfdən, iqtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsi, milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı
asılılığının güclənməsi, qlobal problemlərin kəskinləşməsi tənzimləmə ehtiyacını
əvvəlcədən müəyyən edir. Dövlətlərin bu problemləri ayrı-ayrılıqda həll etməsindən
daha çox qlobal əməkdaşlıq təşkilatlarının birgə hərəkət etməsi daha yaxşıdır qlobal
problemlərin həllində beynəlxalq təşkilatlar 1. İnsan hüquqlarının pozulması; 2. Milli
idarəçiliyin zəifliyi ilə ayrı-ayrı şəxsləri, müəssisələri və dövlətləri ödəmə
qabiliyyətinə görə borca qul etmək; 3. İqtisadi böhranlar, işsizlik və kredit-borc-faiz
tələsi; 4. Ekoloji problemlərə qarşı həssaslıq; 5.Enerji qiymətlərinin həddindən artıq
artması; 6.Sosial qeyri-sabitlik və qütbləşmələr; 7. Terror hücumları və dövlətlərarası
münaqişələr; 8. Kiberhücumlar, rəqəmsal faşizm, anarxiyanın qloballaşması və
pandemiya kimi qlobal problemlərin həll edilməsində çox böyük rola malikdir.[14].
Beynəlxalq təşkilatlar- cəmiyyətin yaşam mühitinin müxtəlif sahələrində ümumi
məqsədlər əldə etmək üçün xalqların, milli cəmiyyətlərin birləşməsidir. Demək olar ki
bu cür təşkilatlar bir qayda olaraq beynəlxalq müqavilələr əsasında yaradılır. Həmin
müqavilədə təşkilatın məqsədi orqanların fəaliyyət konsepsiyası və quruluşu
qarşısında duran məsələlər, iş qaydası və yerinə yetirdiyi vəzifələri əks etdirilir.
Beynəlxalq təşkilatların funksiyaları dedikdə nəzarət, tənzimləmə, məlumat, təşkilati
müşahidə, iqtisadi əməkdaşlıq başa düşülür. Qlobal problemlərin həllində ölkələr
arasında iqtisadi-siyasi əməkdaşlıq sahələri çoxdur. İkinci Dünya Müharibəsi başa
çatdıqdan sonra xüsusilə aktuallaşdı. Beynəlxalq iqtisadi həyatda yaranan
problemlərin mürəkkəbləşməsi onların beynəlxalq iqtisadi təşkilatların köməyi ilə
operativ həllini zəruri etmişdir. Hazırda yüzə yaxın nüfuzlu beynəlxalq təşkilat var.
 44

Bu təşkilatlara nəzər salsaq, qarşımıza BMT(Birləşmiş Millətlər Təskilati),

OECD(İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf təşkilatı), UNEP (Birləşmiş Millətlər
Təşiklatının ətraf mühit proqramı), BVF(Beynəlxalq Valyuta Fondu), İTO(Beynəlxaq
Gömruk Təşkilatı), BYİB (Beynəlxalq Yenidənqurma Və İnkişaf Bankı) və tərkibində
olan digər banklar, ÜTT( Ümumdünya Ticarət Təşkilatı), FAO(Ərzaq Və Kənd
Təsərrüfatı Təşkilatı), OPEK (Neft İxrac Edən Ölkələr).[30].
BMT 1945-ci ildə yaradılmış ən mühim təşkilatlardan biridir. Buraya 190-dan çox
ştat daxildir. BMT əsas və köməkçi qurumlardan, ixtisaslaşmış qurumlardan və bir
sıra proqramlardan ibarətdir. BMT-nin əsas məqsədləri sülhün və təhlükəsizliyin,
ölkələr arasında dostluq münasibətlərinin qorunması, iqtisadi, sosial, mədəni və
humanitar xarakterli beynəlxalq proqramların hazırlanmasında beynəlxalq
əməkdaşlığın həyata keçirilməsidir.
BMT-nin himayəsi altında ixtisaslaşmış təşkilatlar fəaliyyət göstərir: [13].
UNCTAD – ticarət və inkişaf üzrə konfrans 1964-cü ilin sonunda Cenevrə şəhərində
keçirilmiş yığıncaqda təsis olunmuşdur. Hazırda 194 dövlət, həmçinin Azərbaycan
Respublikası da daxildir. UNCTAD-ın həyata keçirdiyi əsas tədbirlər: xüsusilə inkişaf
etmiş ölkələr arasında beynəlxalq ticarətin inkişafına kömək etmək, ticarət və iqtisadi
inkişaf məsələlərini hökumətlərarası səviyyədə müzakirə etmək, ticarər siyasətini
formalaşdırmaq.
UNIDO - Sənaye İnkişafı Təşkilatı. 1967-ci ildə yaradılmış, 1968-ci ildə fəalliyətə
başlamışdır. Tərkibinə 168 ölkə daxildir. Azərbaycan bu təşkilata 1993-cü ildə üzv
olmuşdur. Əsas fəaliyyət istiqamətləri: müxtəlif ölkələrin sənaye inkişafında
koordinasiya və köməklik, inkişaf etməkdə olan ölkələrin sənayeləşməsi və strukturun
yenidən qurulması, sənaye obyektlərinin özəlləşdirilməsi, infrastrukturun inkişafı,
texniki innovasiyalar və məhsulun keyfiyyətinin dəyişdirilməsi sahəsində kiçik və
orta sahibkarlığa köməklik.
 45

UNEP - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı, 1973-cü ildə

yaradılmışdır. Məqsədlər: beynəlxalq ekoloji, enerji və xammal problemlərinin
vəziyyətinə nəzarət etmək, ətraf mühitin mühafizəsi üçün vəsait ayırmaqdır.
FAO - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, 1945-ci
ildə yaradılmışdır. 170-ə yaxın ölkə daxildir. Məqsədləri: ərzaq problemlərinin
kəskinləşməsinin qarşısını almaq, əhalinin qidalanmasının keyfiyyətinə və həyat
səviyyəsinə nəzarət etmək, kənd təsərrüfatı istehsalının yaxşılaşdırılmasına töhfə
vermək, dünyada kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı statistik məlumatların
toplanması və dərc edilməsini həyata keçirməkdir
BVF -Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) Dünya Bankı ilə birlikdə 1944 cü ildə
”Bretton Woods” Konfransında gündəmə gəlmişdir. BMF 1945-ci ilin dekabrında
yaradılmış, 1946-cı ildə fəaliyyət göstərmişdir hal hazırdan bu fonda 181 ölkə
üzvdür. Beynəlxalq Valyuta Fondunun məqsədləri:
-Valyuta məzənnəsi tənzimləmələrini və balansını həyata keçirmək;
- Beynəlxalq monetar tədbirlərdə əməkdaşlığı inkişaf etdirmək;
-Valyuta məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması üçün çalışmaq;
- Üzvlərin tədiyə balansını tənzimləmək üçün maliyyə resurslarının yaradılması;
- Valyuta və digər əməliyyatlarda bu müqavilənin maddələrinin tətbiqinə nəzarət
etmək;
-Xarici ticarət və valyuta rejimlərinin liberallaşdırılması və rasionallaşdırılması üçün
məsələlər üzrə texniki yardım və təlim xidmətlərinin göstərilməsi;
- Üzvlər arasında daha liberal xarici ticarət siyasətinin formalaşmasını təşviq etmək;
- Üzv ölkələrdə makroiqtisadi və struktur tənzimləmə siyasətini təşviq etməklə
dəstəkləmək.[14].
BYİB - (Beynəlxaq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı)- 1944-cü ildə Bretton-Vuds
konfransıda BVF ilə birlikdə yaradılmış, 1945-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır.
Tərkibinə 180 dövlət daxildir. Bu təşkilat 1947-ci ildə Birləşmiş Millətlət Təşkilatının
ixtisaslaşdırılmış təşkilat adını almışdır. Fəaliyyət istiqamətləri: İnkişaf etməkdə olan
 46

ölkələrə infrastukturanın yaradılması üçün borcların verilməsi, istehsal məqsədləri,

kənd təsərrüfatı və kənd rayonlarının, həmçinin energetikanın inkişafı üçün uzun
müddətli kreditlərin verilməsi və s. daxildir. BYİB-nın fəaliyyətini tamamlamaq
üçün tərkibində bir neçə bankalar vardır bunlar birlikdə “Dünya Bank Qrupu” adını
almışdır.
BİA - Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası.1960-cı ildə yaranmış.Buraya 162 ölkə daxil
edilmişdir. Ən kasıb və kredit qabiliyyəti olmayan ölkələrə kredit verməklə
məşğuldur. Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyasının 50 il müddətində kredit verir.
Kreditlərə görə faiz ödənişi yoxdur
BMK - Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası 24 iyul 1956-cı ildə fəaliyyətə
başlamışdır. Bu təşkilata üzv olan inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
istehsala töhfə verəcək müəssisələrin qurulmasına köməklik göstərir. Bu ölkələrdə
iqtisadi artımı, özəl sahibkarlığın inkişafını təşviq etməklə, BYİB-in fəaliyyətini
tamamlamaq üçün yaradılmışdır.
Çoxtərəfli İnvestisiya Zəmanət Agentliyi (MIGA) - 1988-ci ildə yaradılmışdır. Az
inkişaf etmiş ölkələrə özəl xarici kapital axınını sürətləndirmək, qeyri-ticarət
məhdudiyyətlərinə və xüsusilə siyasi risklərə qarşı qorunmaq üçün xüsusi məqsədlə
yaradılmışdır.[13].
ÜTT-Ümumdünya Ticarət Təşkilatı - GATT-ın 1986-1994-cü illərdə təşkil
olunmuş Uruqvay Raundunun Yekun Aktının bir hissəsi kimi ÜTT yaradıldı. ÜTT-
nin əsas funksiyası ticarət əlaqələrini bərabərhüquqlu, ehtimal olunan şəkildə və
müstəqil aparılmasını təşkil etməkdir. Əsas məqsədi isə ticarətin maksimum dərəcədə
liberllaşdırılması, iqsisadi artıma və inkişafa nail olmaqdır.
WFS - Ümumdünya Ərzaq Şurası. 1974-cü ildə yaradılmışdır. Buraya 150-yə yaxın
ştat daxildir. Tapşırıqlar: dünyada ərzaq probleminin vəziyyətini izləmək, ehtiyacı
olan ölkələrə ərzaq yardımını yönəltmək və əlaqələndirməkdir.
IFAD - Kənd Təsərrüfatının İnkişafı üzrə Beynəlxalq Fond, 1977-ci ildə
yaradılmışdır. Məqsədləri: inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ən yoxsul kənd əhalisinə
 47

kömək etmək, kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafına kömək etmək, kənd təsərrüfatı
regionlarında yoxsulluqla mübarizə aparmaq, kənd rayonlarının inkişafı üçün
resurslarla təmin etməkdir.
AYİB - Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı 1991-ci ildə yaradılmışdır. 60 ölkə
daxildir. 1992-ci ildə Azərbaycan bu ittifaqa üzv olmuşdur. Baş qərargahı Böyük
Britaniyada. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə və keçmiş sovet respublikalarına
maliyyə yardımı göstərmək üçün xüsusi olaraq yaradılmışdır. Məqsədləri: bu
ölkələrin bazar iqtisadiyyatına keçidinin dəstəklənməsi, özəl sahibkarlığın inkişafına
dəstək.
ÜƏMT - 1970-ci ildə yaradılmış Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatıdır. Buraya
150 ştat daxildir. Məqsədləri: ölkələr arasında əməkdaşlıq yolu ilə bütün dünyada əqli
mülkiyyət hüquqlarının qorunması, tədqiqatlar haqqında məlumatların toplanması və
yayılması, onların həyata keçirilməsinin təşviqi, nəticələrin dərci, əqli mülkiyyətin
beynəlxalq mühafizəsi üzrə xidmətlərin göstərilməsidir.
MAQATE - 1956-cı ildə yaradılmış Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik.
Təxminən 120 ölkə daxildir. Məqsədləri: atom enerjisindən hərbi məqsədlər üçün
istifadə edilməməsinə təminat vermək, nüvə energetikasının inkişafına kömək etmək,
dinc məqsədlər üçün tədqiqatlar aparmaq və praktiki istifadə etməkdir.
ITO - Beynəlxalq Gömrük Təşkilatı. 1952-ci ildə yaradılmışdır. 140 ölkə daxildir.
Tapşırıqları: ticarətin sürətləndirilməsi məqsədilə vahid gömrük hüquqlarının inkişafı,
gömrük xidmətlərinin müasirləşdirilməsi, gömrük qanunvericiliyinin unifikasiyası.
OECD - İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı 1961-ci ildə yaradılmışdır. Fransada
30 dövlət (bütün inkişaf etmiş ölkələr) daxildir. Təşkilat sırf məsləhət xarakteri
daşıyır. Əsas fəaliyyət istiqamətləri: iştirakçı ölkələrin iqtisadiyyatlarının inkişafı üzrə
proqnozların hazırlanması, makro səviyyədə tənzimləmə sahəsində tövsiyələrin
işlənib hazırlanması, inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımın əlaqələndirilməsi, əsas
hökumətlərarası sazişlər üçün materialların hazırlanması. İƏİT-in əsas məqsədləri
bunlardır:
 48

1. İqtisadi inkişafda üzv və ya qeyri-üzv ölkələr iqtisadiyyatın möhkəm inkişafına

kömək etmək,
2. Üzv ölkələrdə maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi ilə ən davamlı səviyyə yüksək
iqtisadi artımı və məşğulluğu təmin etmək. Beləliklə, bununla dünya iqtisadiyyatının
inkişafına töhfə verəcək,
3. Beynəlxalq öhdəliklərə uyğun olaraq çoxtərəfli və beynəlxalq ticarət ayrı-seçkiliyə
yol vermədən inkişafına töhfə verməkdir
OPEC - Səudiyyə Ərəbistanı, İraq və Venesuela tərəfindən 14 sentyabr 1960-cı ildə
Bağdad konfransıda yaradılmışdır. Hal-hazırda 12 ölkə üzvdür. Təşilatın əsas
vəzifələri: Üzv ölkəkər arasında neft siyasətinin həyata keçirilməsi, vahid şəkildə
təşkili, üzv olan ölkələrin şəxsi və kollektiv maraqlarının qorunub saxlanılması, dünya
neft bazarında neftin dəyərinin stabil saxlanılması üçün vacib amillərdən istifadə
etmək, ətraf muhitin ekoloji təmizliyinə riayət edilməsidir.
Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə də bir çox beynəlxalq təşkilatlar mövcuddur. Bu
təşkilatların əsas məqsədi ətraf mühitin mühafizəsi, təbii sərvətlərin, biomüxtəlifliyin
qorunması, havanın, suyun meşə landşaftının mühafizəsi və ekoloji problemlərin
həllində alternativ yolların tapılmasının təşkil edir. Bu təşkilatların əksəriyyəti qeyri-
hökümət və qeyri- kommersiya təşkilatları (QHT) eyni zamanda yerli və beynəlxalq
təşkilatlar ola bilər.[30].
Yaşıl sülh – 1971 ci ildə Kanadanın Vancouver əyalətində qurulmuş qeyri-hökümət
təşkilatıdır. Bu təşkilatın adı ingilis sözü olub yaşıl və ya sülh mənasını ifadə edir.
Dünya iqtisadiyyatındakı ən böyük müstəqil ətraf mühitin mühafizə təşkilatıdır; 55
ölkədə milli və beynəlxalq ofisləri bütün faliyyətlərinin maliyyələşdirən 32 milyon
filialları mövcudur. Qərargah Hollandiyanın Amsterdam şəhərində yerləşir.
Greenpeace ətrat mühitin mühafizəsi, Artikanın qorunması, transgen qidaların
istifadəsinə, biomüxtəlifliyin qorunmasına, nüvə silahlarının istifadəsinə qarşı
ictimai müdaxilələr və etirazlar təşkil etmişdir. Əlavə olaraq yer kürəsinin qlobal
 49

istiləşməsinə səbəb olan istixana qazı emisiyalarını azaldmaq üçün kompanyalar

aparır.
Dünya Vəhşi Təbiət Fondu (WWF) – bu təşkilatın adı ispan dilində tərcümədə
Dünya Vəhşi Təbiət Fondu kimi tərcümə edilir. WWF 1961-ci ildə ildə yaradılmışdır.
Dünya iqtisadiyyatında ən böyük ekoloji qeyri-hökumət təşkilatıdır. 100 milyondan
çox ölkədə təqribə 5 milyon könüllü vasitə ilə fəaliyyət göstərir. Qərargah İsveçrədə
yerləşir.
Əsas məqsədləri yer kürəsinin bioloji müxtəlifliyini qorumaq, ətraf mühit
resuslarından dayanıqlı istifadəni təşviq etmək və ətraf mühitin bərpasını həyata
keçirməkdir.
Təbiət Mühafizəsi ( TNC) – təşkilat 1951-ci ildə yaradılmışdır. Əsas məqsədi
biomüxtəlifliyin və ətraf mühitin mühafizəsinə yönəldilmiş dövlət və özəl mənbələr
tərəfində maliyyələşdirilən beynəlxalq təşkilatdır. Bu təşkilatın 35 ölkədə
nümayəndəliyi mövcuddur.
XXI əsrin problemlərinin həllində beynəlxalq əməkdaşlığın səmərəliliyi beynəlxalq
vəziyyətin və bütövlükdə beynəlxalq münasibətlərin ümumi vəziyyətindən xeyli
dərəcədə asılı olacaqdır. Soyuq müharibənin başa çatması və dövlətlərin düşmənçilik
və qarşıdurmadan qarşılıqlı fəaliyyətə və əməkdaşlığa keçidi dünya ictimaiyyəti üçün
yaranan təhlükələrin aradan qaldırılması və qarşısının alınması üçün prinsipial yeni
imkanlar açdı. Ancaq bu yolda bir çox çətinliklər mövcudur. Dünyanın müxtəlif
yerlərində yerli və regional münaqişə ocaqları alovlanmaqda davam edir. Ərazi
mübahisələri silahlı toqquşmalara çevrilməkdə davam edir. Vətəndaş müharibələri və
zorakılıq təhlükəsi hələ də qalmaqdadır. Dünyadakı siyasi qeyri-sabitlik qlobal
problemlərin həlli yollarının seçilməsi ilə bağlı hökumətlər arasında konsensusun
inkişafına mane olur. Eyni zamanda əhalinin sürətli artımı, ekoloji cəhətdən təhlükəli
zonaların və çirklənmiş ərazilərin yaranması, ehtiyatların azalması, işsizliyin,
yoxsulluğun artması, xəstəliklərin yayılması, beynəlxalq terrorizm kimi hadisələr
sosial gərginliyin artmasına səbəb olur. [32].
 50

Cəmiyyətdə, dövlətlər arasında münasibətlərdə siyasi sabitliyi poza bilər.

Beləliklə, XXI əsrin əvvəllərində qlobal problemlər və beynəlxalq sabitlik
problemlərinin bir-biri ilə sıx bağlı olduğu ortaya çıxmışdır. Dünya birliyi təkcə
siyasi və hərbi deyil, həm də ekoloji, iqtisadi və sosial baxımdan etibarlı beynəlxalq
təhlükəsizliyin təmin edilməsi zərurəti ilə üz-üzədir. Bəşəriyyət qarşısında qlobal
çağırışlara əsas cavab məhz bu tarixi missiyanın həyata keçirilməsindədir.[3].

NƏTİCƏ

Qlobal problemlər 70-ci illərin ortalarından başlayaraq iqtisadçıların, filosofların

politoloqların ən vacib araşdırma obyekti olmuşdur. Qlobal problemlər daha az
səviyyədə hüquqşunaslarıda narahat edir, çünki bu problemlər müasir dövr inkişaf
etdikcə müasir beynəlxlaq münasibətlərədə təsir göstərir. Bu disporporsiya tam
aydın deyil, səbəbi isə dünya ölkələrinin sayının artması və bu səbəblərdən də
beynəlxalq münasibətlərdə maraqların, ehtiyacların və yerinə yetirilən məqsədlərin
 51

müxtəlifliyinin artması, bir yandan münaqişələr və zidiyyətlərin yaranması üçün

potensial və faktiki amillər, digər yandan oxşar hətta eyni məqsədlər deməkdir.
Qeyd edə ki, keçmiş dövrün ən vacib xarakterik xüsusiyyəti millətlərin azadlığı və öz
müqəddaratını təyin etməkdir. Ancaq buna baxmayaraq ölkələr bir çox problemləri
tək başına özləri həll edə bilməz. Planetdə yaranan problemlərin səbəblərini düşünən
elm adamları ortaya çıxmış dünya ictimaiyyət birliyinə, ilk növbədə geniş iqtisadi
əlaqələri, güclənən mədəni, siyasi əlaqələri və hal hazır ki yeni kütləvi üniyyət
vasitələrinin təşkil edən müasir dünyanın bütövlüyünü ifadə edir. Bütün bu
proseslərin qarşılıqlı şəkildə inkişaf etməsi münaqişələr, ziddiyyətlər və bir cox
problemlər lokal və qlobal xarakter ala bilər. Məlumdur ki, bu problemlərin həll yolu
yalnız kompleks şəkildə ölkələrin birləşməsi ilə baş tuta bilər. Düşündüyümüz qlobal
problemlərin hər biri - ərzaq problemlər, iqtisadi, ekoloji və nəhayət, elmi texniki
problemlərin kompleks şəkildə inkişaf etməsi bütün cəmiyyət ilə sıx bağlıdır və insan
fəaliyyətinin bütün sahələrinə təsir göstərir. Bu proseslərin qarşılıqlı əlaqələrinin
nümunələri həmçinin baş verən hadisələrin ümumi və xüsusi nümunələri hələdə
araşdırılıb öyrənilməlidir.
Əlavə olaraq dünya ictimaiyyətinin inteqrasiyaya olan ehtiyacı faktiki olaraq inkar
edilə bilməyəcək hala gəlir. Bu struktur əlaqələr əlavə olaraq problemlər qlobal
səviyyədədir.
Yəni bu problemlərin həll edilməsi bütün dünya miqyasında və istisnasız olaraq
bütün dövlətlərin səyləri nəticəsində mümkündür. Və bu amillər beynəlxlaq
təşkilatların əhəmiyyətini daha da artdığını dünya ictimaiyyətinin fəaliyyət
koordinasiyasının gücləndiyini sübut etmiş olur. Ancaq inteqrasiya prosesi müəyyən
dərəcədə çətinliklərlə üzləşməyə davam edecəkdir. Çünki hər bir ölkənin milli
iqtisadiyyatının özünə məxsus xüsusiyyətləri mövcudur. Ölkələrin öz maraqları var və
şübhəsiz ki, onları müdafiyyə etməyə davam edəcəkdir. Dünya ölkələrinin bütün
problemləri iqtisadi-siyasi cəhətdən bir-birilə bağlıdır. Misal üçün ekoloji
problemlərin həll edilməsi prosesi iqtisadi məsələlər həll edilməzsə mümkünsüzdür,
 52

bu prosesdə qismə ərzaq problemində əks olunur. Ərzaq problemidə, öz növbəsində,

yer kürəsinin müxtəlif ərazilərində sosial gərginlik daşıyır. Əhalinin sayının kəskin
artması “Üçüncü dünya” ölkələrinin iqtisadi cəhətdən geri qalmasına səbəb olur,
bundan əlavə iqtisadi problemlərin dərinləşməsi də ekoloji problemlərdə əks olunan
silahlanma yarışına əks təsir göstərir. Təbii ki də bu problemlərim həll edilməsi
kompleks şəkildə həyata keçirilməlidir. Yuxarıda qeyd edilmiş amilər əsasında müasir
dövrün qlobal problemlərinin aşağıdakı növlərini qeyd etmək olar.
- İnkişaf etmiş qərb ölkələr ilə zəif inkişafda olan Afrika, Latın Amerkası, Asiya
ölkələri arasında iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsində artmaqda olan fərqin aradan
qaldırmaq;
- dünya ölkələri arasında həyat mənafelərinə əsasən razılıq, qarşılıqlı mədəni,
ümümibəşəri həmrəliyə əsasən sosial tərəqinin dinc, sülh üsulu - ilə həll edilməsi;
- cəmiyyətin inkişafı üzrə vacib olan təbii ehtiyatlar ilə xammala həmçinin lazımi
miqdarda keyfiyyətli ərzaq malları ilə təlabatın ödənilməsi;
- insanların yerin hava qatını təşkil edən biosferaya geniş miqyasda müdaxilə
etməsinin faciəli nəticəsi olaraq ekoloji böhranın, atmosferin, torpaq, su, meşə
landşafının, sənaye və kənd təsərrüfatı tullantıları ilə ətraf mühitin çirkləndirilməsi;
- ETİ-nin yaratdığı arzu olunmaz problemlərin araşdırmaq və onları aradan
qaldırmaq;
- demoqrafik partlayışları məhdudlaşdırmaq, iqtisadi artım tempini nəzarətdə
saxlamaq,
əhalinin nisbi qocalmasının qarşısını almaq ;
yuxarıda qeyd olunan problemlərin bir çox hissəsi əvəllərdən mövcud olmuşdur.
Lakin müasir dövrün inkişafi ilə əlaqədar olaraq bu problemlər inkişaf edərək geniş
vüsət halını almışdır.Qlobal problemlərin həll edilmə yollarını işləyib hazırlamaq və
reallaşdırmaq üçün ilk öncə onların mahiyyəti ilə yaranma səbəblərini araşdırmaq
lazımdır. Qlobal problemləri müəyyən etmək üçün dünya ölkələrin beynəlxalq
təşkilatlarının qəbul etdiyi təsnifatlardan istifadə etmək mümkündür.
 53

1. Cəmiyyətin vacib sosial-iqtisadi və siyasi vəzifələri ilə əlaqədar problemlər:

- dünya ölkələrində müharbələrin qarşısının alınması;
- silahlanmanın qarşısının alınması;
- Kosmosun ələ keçirilməsi problemi;
2. Cəmiyyət və ETİ əlaqələrinə aid problemlər:
- ETİ-nin uğurlarından səmərəli istifadə etmək;
- təhsil,səhiyyə sisteminin təkminləşdirilməsi;
- əhalinin atrım sürəti ilə bağlı demoqrafik siyasəti həyata keçirmək;
3. Sosial-iqtisadi proseslər və ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı problemlər:
- enerji xammal və ərzaq problemlərin həll edilməsi;
- Kosmosun dinc şəkildə sülh yolu ilə inkişafı və dünya okeanlarının zənginliyi;
Bütün bu təsnifatlar cəmiyyətin qarşısında duran prioritet xüsusiyyətləri vurğulayır.
Bu prosesləri nəzər alaraq hal hazır ki dövrdə qlobal problemlərin həllində hüquqi
aspektlərin öyrənilməsi vacibdir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Abbasov .M, Əsrimizin qlobal ekoloji problemləri. Bakı-2006
2. Bədəlov.Ə.M, Ağayev.M, Tağızadə.S.J, Dünya İqtisadiyyatı.
3. Əliyev A. Şəkərəliyev A. Dadaşov İ. Dünya iqtisadiyyatı: Müasir dünyanın
problemləri Bakı – 2003
 54

4. Əliyeva.F, Müasir qlobal problemlər və onların həllinin hüquqi aspektləri

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 2018.
5. Hacızadə E.M, Sosiallaşan iqtisadiyyat, Bakı: Elm, 2006. 509 s.
6. İbrahimov. İ, Ətraf Mühitin İqtisadiyyatı. Bakı-2015
7. İsmayılov İ.C, Ümumi ekologiya (Mühazirə mətnləri). “Kooperasiya” nəşriyyatı.
Bakı, 2013, 176 səh.
8.Xəlilov.A, Zeynalova M.Ə, Qlobal ekoloji problemlər. Bakı – 2013.
9.Məmmədov.Q, Məmmədova.S, Hüseynli.E , Həşimov.A Sosial ekologiya Bakı-
2013.
10. Məmmədov Q Xəlilov M. «ətraf mühit və insan» Ekologiya Bakı, 2006.
11. Maharramov A. Dünya iqtisadiyyatının qlobal inkişaf problemləri. Məqalə.
12. Qafarov.Ş.S. Müasir iqtisadi sistem və qloballaşma.632 s. Bakı- 2005.
13.Rəcəbli H.M, BMT-nin ixtisaslaşmış qurumları. Bakı: Azərbaycan, 2003, 256 s.
14. Şəkərəliyev A.Ş, Dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. B., 199
15. Şahgəldiyev.E, İnnovasiyalar və onların tətbiqinin sosial fəlsəfi məsələləri. Bаkı,
2017 – 34 səh
16. Vəliyev.D, Əsədov.A “Beynəlxalq iqtisadiyyat”. Ali məktəblər üçün dərslik.
Bakı, ‘Avropa” nəşriyyatı, 2012. 400 səh
17. Лойко О.Т. Глобальные проблемы современности. – учебное пособие для
студентов ИСГТ. – Томск 2015. – 180 с.
18. Л.В. Дидюля Международная экономика Курс лекций. Гродно: ГГАУ,
2010.
19. Лисичкин С. М., Энергетические ресурсы мира. М.,1987 г.
Моравецкий. В. Функции международных организаций.М., 1979 г.
20. Прохорова Г. П. Продовольственные и сельскохозяйственные организации
ООН. М., 1972 г.
21. Мировая экономика (под редакцией проф. Ю.А.Щербина). М.: ЮНИТИ-Д,
2004. 318 с.
22. Ломакин В.К. Мировая Экономика. М.. ЮНИТИ, 2007, 672 с
23. Якобсон А. Я., Максимов И. М. Лекции по мировой экономике: Учебное
пособие. Иркутск: ИрГУПС, 2006. 87 с.
24. M. Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergi - 2008
25.Çevre sorunlarının küreselleşmenin yapısal sorunları açısından değerlendirilmesi
Beykoz Akademi Dergisi, 2022; 10(2), 408-436. Araştırma Makalesi Gönderim tarihi:
06.09.2022 Kabul tarihi: 09.11.20221
26. Küreselleşme ve Ekonomik küreselleşme İbrahim Aytekin: 2 Haziran 2013.
27.Muhammed Karataş, Nursen Vatansever. Uluslararası ekonomik ve mali
kuruluşlar. COVID-19 Salgınının küreselleşmeye ve ulus devletlere etkis Uğla
Üniversitesi.
 55

28. Akçapar, B.“Uluslararası Politikanın Pandemi Dönemeci”, Küresel Salgının

Anatomisi Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları Haziran 2020, Ankara, ss. 320-342.
29. COVID-19 “Pandemisi ve Ekonomik Açıklama” dergisi Nisan 2020.
30. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü 5.2
Bingöl deprem Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü. 8 Mayıs 2003. 8
Mart 2023 tarihinde kaynağından
31. Bingöl deprem Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü 8 Mayıs
2003 8 Mart 2023tarihinde kaynağından.
32. Yalçın, A.Z. Sürdürülebilir Kalkınma İçin Yeşil Ekonomi Düşünce Ve Mali
Politikaları – 2016
33. Mehmet A Göngen. Küreselleşmenin Ekonomik Boyutu. Dünya Bankası, IMF,
Dünya Ticaret Örgütü. Ağustos 2013, ss.117 134
34 Entering the 21 st Century. World Development Report 1999/2000. The Entering
the 21 st Century. World Development Report 1999/2000. The World Bank. Oxford
University Press. 1999
35. Weisman, A. (2008) The World Without Us. New York: Picador Paper.
36. Weiss, L. (2012). The Myth of the Powerless State. New York: Cornell University
Press
37.https://www.esgturkey.com/karbon-ayak-izi-dengeleme/#1620737374123-
7d2f8a66-d8d2
38. https://data.footprintnetwork.org/?_ga=2.159885373.1602855703.1639863196-
879907951.1639863196#/
39.https://www.nature.org/en-us/get-involved/how-to-help/carbon-footprint-
calculator/
40.https://az.segirt.com/blog/agaclar-karbon-qazini-n%C9%99-vaxt-buraxirg.html
41.https://docplayer.biz.tr/6092461-Mustafa-kemal-universitesi-sosyal-bilimler-
enstitusu-dergisi.html
42.https://dergipark.org.tr/tr/pub/sufesosbil/issue/11408/136216
43.https://09178.zbkarkady.pl/n5vv7ceg/
44.http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/depremler/onemliler/
01mayis2003_bingoldepremi.pdf
45.https://www.acarindex.com/elektronik-sosyal-bilimler-dergisi/covid-19-salgininin-
kuresellesmeye-ve-ulus-devletlere-etkisi-459312