Genel Yayın Yönetmeni / Editor in Chief • C.

Cansın Selin Temana

Kapak & İç Tasarım / Cover & Interior Design • Serüven Yayınevi
Birinci Basım / First Edition • © Mart 2022
ISBN • 978-625-7721-65-3

© copyright
Bu kitabın yayın hakkı Serüven Yayınevi’ne aittir.
Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.
The right to publish this book belongs to Serüven Publishing.
Citation can not be shown without the source, reproduced in any way
without permission.

Serüven Yayınevi / Serüven Publishing

Türkiye Adres / Turkey Address: Yalı Mahallesi İstikbal Caddesi No:6
Güzelbahçe / İZMİR
Telefon / Phone: 05437675765
web: www.seruvenyayinevi.com
e-mail: seruvenyayinevi@gmail.com

Baskı & Cilt / Printing & Volume

Sertifika / Certificate No: 47083
 Sosyal ve Beşerî
Bilimlerde Teori ve
Araştırmalar
Mart 2022

Editörler
DOÇ. DR. AYŞE ÇATALCALI CEYLAN
DOÇ. DR. NESLİHAN İYİT
DR. YASİN AKYILDIZ
 İÇİNDEKİLER
Bölüm 1
GÜNEY OSETYA SAVAŞI’NDAN DONBASS SAVAŞI’NA, ABD
VE RUSYA İLİŞKİLERİNİN PİSİKO-POLİTİĞİ: ‘‘YENİ BİR
SOĞUK SAVAŞ’’ MI?
Erden KİŞİ ............................................................................................1

Bölüm 2
YAŞLILARA YÖNELİK BELEDİYE UYGULAMALARI:
İSTANBUL ÖRNEĞİ
Yasin AKYILDIZ ...................................................................................23

Bölüm 3
TÜRKİYE’DE ÇEVRE HAREKETLERİNİN TARİHSEL
GELİŞİMİ
Ali Deniz KOYUNCU ...........................................................................47
Salih ÇİFTÇİ ..........................................................................................47

Bölüm 4
OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDE MAKEDONYA’DA
VİRHOVİST VE SANTRALİSTLERİN KOMİTACILIK
FAALİYETLERİ (1902-1912)
Yaşar ARSLANYÜREK ........................................................................71
Oğuz ALPOĞLU ...................................................................................71

Bölüm 5
BİR KAMU POLİTİKASI OLARAK TÜRKİYE’DE MERKEZİ
YÖNETİM VE YEREL YÖNETİMLERİN YAŞLI POLİTİKALARI
Sal ̇ h BATAL .........................................................................................95

Bölüm 6
ÇEVRESEL EĞİLİMLERİN TEDARİK ZİNCİRİNE ETKİSİ
Yasin Mercan .........................................................................................115
Onur ÇETİN...........................................................................................115
Bölüm 7
TÜRKİYE- İSRAİL İLİŞKİLERİ VE AK PARTİ DÖNEMİNDE
YAŞANAN DEĞİŞİM
Ferit Tunç ...............................................................................................135

Bölüm 8
PLATON’DA BİLGİ, ÖĞRENME VE RUHUN ÖLÜMSÜZLÜĞÜ
Soner SOYSAL ......................................................................................153

Bölüm 9
DRAMATİK BELGESELLER VE BELGESEL ETİĞİ
Yelda Yanat Bağc ..................................................................................185

Bölüm 10
TÜRKİYE’DE MAHALLİ İDARELERİN DENETİMİ VE
YAPILABİLECEKLERE DAİR BİR MODEL ÖNERİSİ: SÜREKLİ
İZLEYİCİ BAŞKANLIĞI
Erol KARACAN ....................................................................................201
Sanem BERKÜN ..................................................................................201

Bölüm 11
TEDARİK ZİNCİRİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİR YÖNETİMİ
Saniye YILDIRIM ÖZMUTLU .............................................................227

Bölüm 12
COVID-19 PANDEMİ SÜRECİ TÜKETİCİ SATIN ALMA
DAVRANIŞLARINI NASIL ETKİLEDİ?: TÜRKİYE’DE YAPILAN
ARAŞTIRMALARIN ANALİZİ
Duygu TALİH AKKAYA .......................................................................245
Nihan TOMRİS KÜÇÜN.......................................................................245

Bölüm 13
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE İŞGÖRENLERİN HAK VE
SORUMLULUKLARININ ÖNEMİ VE BELİRLEYİCİLİĞİ
Serap TEPE ............................................................................................269
Bölüm 14
PANOPTİKON FENOMENİ IŞIĞINDA BÜYÜK VERİ
KAVRAMININ YENİDEN YORUMLANMASI
Mustafa HATİPLER...............................................................................281
Nilgün KÖKSALAN .............................................................................281

Bölüm 15
KÜRESELLEŞMENİN BOYUTLARI VE DİN EĞİTİMİ
ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
Rukiye Kardaş Yalç n.............................................................................297

Bölüm 16
PLATON’DA SANATIN NELİĞİ VE BİLGİ DEĞERİ
Vildan Burkaz ........................................................................................311

Bölüm 17
YENİDEN SATIN ALMA NİYETİNİ ETKİLEYEN
FAKTÖRLERİN ARAŞTIRILMASI: AKILLI CEP TELEFONU
KULLANICILARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Kamil ÇELİK .........................................................................................327

Bölüm 18
SOSYAL GİRİŞİMCİLİKTE KİTLESEL FONLAMA
Hava Yaşbay Kobal ................................................................................351

Bölüm 19
KAMU SEKTÖRÜNDE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİNİN
UYGULANABİLİRLİĞİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Demet DÖNMEZ* .................................................................................369

Bölüm 20
FEMVERTİSİNG REKLAMLAR ÜZERİNE ELEŞTİREL BİR
DEĞERLEDİRME: YAPABİLİRİZ AMA KİM İÇİN ?
Deniz Güven ..........................................................................................385
Bölüm 21
TIRHALA İPEKÇİLİĞİ
Doğancan KÖSEOĞLU .........................................................................405

Bölüm 22
OSMANLI BANKASI KURULUŞ ŞARTNAMESİNİN
TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRİLMESİ
Hüsnü YÜCEKAYA ..............................................................................419
 Bölüm 14
PANOPTİKON FENOMENİ IŞIĞINDA
BÜYÜK VERİ KAVRAMININ YENİDEN
YORUMLANMASI

Mustafa HATİPLER1
Nilgün KÖKSALAN2

1 Doç. Dr., Trakya Ün vers tes , Ed rne Sosyal B l mler Meslek Yüksekokulu,
ORCİD: ID/0000-0002-2090-3042.
2 Dr., Trakya Ün vers tes , Ed rne Sosyal B l mler Meslek Yüksekokulu, OR-
CİD: ID/0000-0002-2338-8074.
282 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

GİRİŞ
Dünden bugüne b lg let ş m teknoloj ler nde yaşanan gel şmeler
ekonom k, pol t k, kültürel ve sosyal aç dan b rçok değ ş m de beraber n-
de get rm şt r. İş modeller nden kültürel faal yetlere, küresel ekonom ler-
den günlük prat klere kadar b rçok alanda teknoloj ve let ş m etk leş m
yoğun b r şek lde h ssed lmekted r. Özell kle son y llarda d j tal platform-
lar n kullan m n n yayg nlaşmas yen b r yaşam alan olarak sanal dünyay
ön plana ç karmaktad r. Sanal dünya b r yandan sunduğu f rsatlar d ğer
yandan oluşturduğu b reysel ve toplumsal tehd tler bağlam nda gerek araş-
t rmac lar n gerek uygulay c lar n lg s n çekmeye devam etmekted r. Bu
noktada sanal dünya arac l ğ yla bugünün toplumsal yap lar n dönüştüren
b r fenomen olarak panopt kon kavram d kkat çekmekted r.
XVIII. yüzy lda b r İng l z f lozof olan Jeremy Bentham (1995) tara-
f ndan tasarlanan ancak nşa ed lmeyen b r hap shane model yle b rl kte
ortaya at lan panopt kon fenomen bugüne değ n öneml felsef tart şmalar
beraber nde get ren b r kavramd r. Temel olarak, Bentham’ n mahkumlar n
sürekl zleneb lmes f kr nden yola ç karak kurgulad ğ bu model n özün-
de merkez denet m bulunmaktad r. Söz konusu denet m n gerçekleşt r -
leb lmes noktas nda b r çözüm olarak sunulan panopt kon f kr mahkum-
lar n müfett ş olmaks z n sürekl zlen yormuş g b h ssetmeler n n amaç-
land ğ b r s stem fade etmekted r. Da resel olarak tasarlanan panopt kon
yap s nda müfett ş n konumu merkez d r ve müfett ş tüm hücreler kolayca
görürken mahkumlar müfett ş görememekted r. Bu durumda mahkumlar
sürekl olarak zlenme alg s na sah p olmaktad r (Bentham, 1995). Tar h-
sel süreç çer s nde panopt konu lk defa kavramsallaşt ran se b r Frans z
f lozof ve tar hç olan M chel Foucault olmuştur. Foucault, 1975 y l nda
yay nlad ğ , “Hap shanen n Doğuşu” adl roman nda hap shane uygula-
mas na benzer olarak panopt konun hastane, okul, kütüphane, fabr ka g b
b rçok yaşam alan nda kullan lab leceğ n öne sürmüştür (Foucault, 1992).
B r gözet m faal yet olarak panopt kon bugün art k yaln zca b r m -
mar yap formu olmaktan öte b rçok aç dan toplumsal yap lar etk s alt na
alm ş b r fenomen olarak d kkat çekmekted r. Günümüzün d j tal dünya-
s nda gerek ş rketler gerek devletler ak ll telefonlardan ak ll kartlara, ka-
meralardan çevr m ç şlemlere kadar b rçok uygulamada kullan c hare-
ketler n gözlemleyeb lmekte ve onlar hakk nda ver sağlayab lmekted r.
Bu durum b r yandan şletmeler aç s ndan avantajlar bar nd r rken d ğer
yandan tüket c ler aç s ndan mahrem yet, ayr mc l k, d şlanma, güvens z-
l k ve et k g b problemlere yol açab lmekted r (Panoptykon Foundat on,
2022).
Bu çal şmada, panopt kon fenomen ş ğ nda büyük ver kavram n n
rdelenmes amaçlanm şt r. Bu bağlamda çal şmada öncel kle, genel hatla-
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .283

r yla panopt kon ve gözet m kavramlar na yer ver lm şt r. Ard ndan büyük
ver olgusu ncelenm ş ve son olarak panopt kon ve büyük ver etk leş m
noktas ndan hareketle b r değerlend rme yap lm şt r.
1. GENEL HATLARIYLA PANOPTİKON FENOMENİ
Teknoloj k gel şmeler n büyük b r h zla yaşam n hemen hemen her
alan n dönüştürdüğü günümüzde enformasyon ve gözet m olgusu yen b r
toplumsal dönem n d nam kler olarak ön plana ç kmaktad r. Gerek eko-
nom k gerek sosyal hayat n d j talleşt ğ ve enformasyonun b r güç olarak
kabul ed ld ğ yen dönem, b lg n n elde ed leb lmes bağlam nda ağ rl k
kazanan panopt s zm ve gözet m olgular noktas nda tart şmalar da gün-
deme get rmekted r.
Panopt kon, kel me köken t bar yle Yunanca “bütünü” (pan-) “göz-
lemlemek” (pan-) anlam nda 1768 y l nda b r tür opt k alet veya telesko-
bu fade etmekted r (Etymonl ne, 2022). Kel me karş l ğ olarak “Her şey
gören” anlam na gelen panopt kon “on sek z nc yüzy l n sonlar nda ve on
dokuzuncu yüzy l n başlar nda gel şt r len b r m mar tasar ma” ver len ad
olarak kullan lm şt r (Gallagher, 2010: 263).
Panopt kon, İng l z sosyal reformcu Jeremy Bentham’ n (1748-1832)
mektuplar ndan ve m mar ç z mler nden türet len b r kavramd r ve ler -
k y llarda gerçekleşt r len “gözet m çal şmalar ç n büyük ölçüde ortak
b r teor k ve polem k ç k ş noktas olarak h zmet etm şt r” (Elmer, 2012:
21). Bentham (1791) taraf ndan tasarlanan “gard yanlar n tüm mahkumlar
sürekl olarak göreb ld ğ b r tür hap shane model olarak ön plana ç kan
kavram, “b r gözetleme kules n çevreleyen ve ç nden tek b r gözetmen n
her hücren n ç n göreb ld ğ döngüsel b r yap d r ve kule panjurlar, ekran-
lar veya tek yönlü ayna cam arac l ğ yla d şar y göreb lmekted r (Şek l
1). Bu modele göre “ne zaman zlend kler n ve ne zaman zlenmed kler n
ay rt edemeyecekler ç n hücrelerdek mahkumlar n her zaman zlen yor-
muş g b davranmaya başlamas ve n hayet nde herhang b r d ş denet m
ht yac n n ortadan kald r lmas ” amaçlanmaktad r (Gallagher, 2010: 262-
263).
284 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

Şekil 1. Wiley Reveley tarafından 1791’de çizilen Jeremy Bentham’ın panoptikon

hapishanesinin planı (Commons.wikimedia.org, 2022)
Jeremy Bentham taraf ndan tasarlanan ve “Panopt kon” ad ver len
hap shane model mahkumlar n her b r hareket n gözlemeye ve kontrol et-
meye dayal m mar b r özell ğe sah pt r. Bu modelde merkezde b r gözet-
leme kules ve onun çevres nde de b rkaç katl tek odal hücrelerden oluşan
da resel b r yap (Şek l 2) bulunmaktad r (Alt parmakoğlu, 2016: 3).

Şekil 2. Panoptikon Plan Şeması (Altıparmakoğlu, 2016: 3).

Bentham’ n hap shane model f kr n n sonras nda panopt kon üzer ne
yaz lar yla öne ç kan ve çal şmalar nda temel olarak b r kt dar model n n
ana hatlar n ç zen Foucault, 1975 y l nda kaleme ald ğ “Hap shanen n
Doğuşu” (Surve ller et Pun r, Na ssance de la Pr son) adl roman nda pa-
nopt kon kavram na yer vererek panopt konun “kamu b nalar , ş merkez-
ler , çok uluslu ş rketler n genel müdürlükler , al şver ş merkezler ve ko-
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .285

nut bölgeler g b nsan ve mekanlar n kolayl kla denetlen p kontrol alt na

al nab leceğ mekanlar l şk lend rerek benzer lkeler n bu mekanlarda da
uygulanab leceğ n savunmuştur” (Alt parmakoğlu, 2016: 1). Foucault’a
göre, panopt kon kt dar n ve d s pl n n temel d r ve kt dar n bugünün top-
lumlar üzer ndek otor tes n aç klamaktad r (Mattelart, 2012: 14).
Panopt kon bugün art k “b r tuğladan yap lm ş yap dan çok daha faz-
las d r ve gözet m anal z etmek ç n uygulanan önde gelen b l msel model
veya metafor” olarak düşünülmekted r (Haggerty, 2006: 23). Bu noktada
günümüzde panopt kon kavram yla b rl kte gözet m olgusunun farkl bo-
yutlar yla öne ç kt ğ n fade etmek mümkündür.
Gözet m, kel me anlam t bar yle “gözetme ş , nezaret ve h maye”
anlamlar na gelmekted r (TDK, 2022). Frans zca kökenl “surve llance”
kel mes n n karş l ğ olan gözet m kavram ; “b r k ş , grup üzer nde -özel-
l kle b r şüphel , mahkum veya benzerler - yap lan zleme”, “b r yer n, k -
ş n n, grubun veya devam eden etk nl ğ n b lg toplamak ç n sürekl olarak
gözlenmes ” ve “b r n veya b r şey denetlemek ve yönlend rmek ç n d k-
katl gözlem” şekl nde fade ed lmekted r (D ct onary, 2022).
“Pol s ye, güvenl k, st hdam, t caret, yönet m g b çok çeş tl alanlara
a t kurumlarca, sürekl gen şleyen b r kapsam ve yoğunlaşmayla k ş sel
ver ler n elde ed lmes n ve b r kt r lmes n ; anal z ve senteze tab tutulma-
s ” olarak da fade ed len gözet m, “ kt dar n kend hegemonyas n kurup
güç elde etmek ve elde ett ğ gücü koruyarak gel şt rmek üzer ne kurulu
araçsal b r sürec tan mlamaktad r (B t r m Okmeydan, 2017: 54; Gücü-
yener, 2011: 5). Gözet m n b r anlam yla “hakk nda topland ğ b reyler n
davran şlar n yönetmek üzere kullan lab len ş frelenm ş b lg b r k m ”;
b r d ğer anlam yla se “baz b reyler n davran şlar n n, bunlar üzer nde
otor te kuran d ğer baz b reyler taraf ndan doğrudan zlenmes ” şekl nde
k farkl şek lde tan mlanmas mümkündür (G ddens, 2008: 24).
Panopt kon kavram n n merkez nde yer alan gözet m olgusu yaln zca
bugünün değ l tar h boyunca nsanl ğ n gündem n meşgul etm ş b r kav-
ramd r. Geçm ş dönemlerde de b rey ve topluluklar n kt dar sah pler tara-
f ndan güvenl k, denet m, kontrol ve koruma g b nedenlere dayal olarak
gözetlend ğ b l nmekted r. Örneğ n, tar h n çeş tl dönemler nde ve farkl
topluluklar taraf ndan “verg , askerl k h zmet ve göç g b amaçlar doğrul-
tusunda nüfus kay tlar n n tutulmuş” olduğu görülmekted r (Karakehya,
2009: 325). Dünden bugüne öneml b r denet m türü olarak öne ç kan gö-
zet m bugün se, modern devletler n ortaya ç kmas yla b rl kte uygulamada
b ç m değ şt rm ş ve gündel k hayat gel şen teknoloj k c hazlarla daha ko-
lay zlen r hale gelm şt r (Tümurtürkan, 2010: 1). “Modern zmde, panop-
t kon le karş m za ç kan yerel gözet m prat kler n n; postmodern zm le
b rl kte evr lerek yer n , küresel ölçekte elektron k gözet m mümkün k lan
286 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

s nopt kon ve omn pt kona b rakt ğ görülmekted r” (B t r m Okmeydan,

2017: 60).
S nopt kon kavram , panopt konun ters ne “çok olan n az olan zle-
mes ”f kr ne dayal b r model tems l etmekted r. S nopt kon’a göre tüm
“ nsanlar oturduklar yerden” sanal ortam ç ne çek lerek “gözet m”e tab
tutulmaktad r (Arslantaş Toktaş, B nark, D kmen, F daner, Küzec ve
Özaygen, 2012: 33). D ğer taraftan omn pt kon se “herkes n herkes her
an ve her yerde gözetlemes ” anlam na gelen b r kavramsallaşt rmad r.
Je rey Rosen (2004) taraf ndan ortaya at lan b r kavram olarak omn pt -
kon bugünün nternet teknoloj ler nde gözet m faal yet n n ulaşt ğ noktay
gözler önüne sermes anlam nda d kkat çekmekted r. Son dönemde se s -
nopt kon ve omn pt kon olgular n n “süperpanopt kon”a evr ld ğ n fade
etmek mümkündür. Süperpanopt kon, nternet teknoloj ler nde yaşanan
gel şmelere paralel olarak panopt kon kavram n n günümüz gözet m mo-
del n karş lamakta yeters z kald ğ düşünülerek türet lm ş b r kavramd r
(Yan k, 2017: 784).
2. BÜYÜK VERİ KAVRAMI
Enformasyon çağ olarak adland r lan günümüz dünyas nda b lg eko-
nom k, pol t k ve sosyal b rçok alan ç n b r güç hal n alm şt r. B lg sayar
mühend sler nden ekonom stlere; f z k b l mc lerden sosyologlara kadar
hemen hemen her b l m dal ndan araşt rmac , nsanlar ve etk leş mler
hakk nda muazzam m ktardak b lg ye er ş m sağlama konusunda adeta
b rb rler yle yar ş çer s nded r (Boyd ve Crawford, 2012: 2). Bu noktada
son y llarda popülerl k kazanm ş b r olgu olarak büyük ver kavram d kkat
çekmekted r.
Büyük ver en genel fades yle geleneksel ver tabanlar aç s ndan kal-
d r lamayacak büyüklükte b r ver y tan mlamaktad r. Ver se Lat nce tek l
“datum” sözcüğünün çoğulu “data” kel mes n n karş l ğ olarak “ak l yü-
rütme, tart şma veya hesaplama ç n temel olarak kullan lan olgusal b lg ler
(ölçümler veya stat st kler g b ) anlam na gelmekted r (Mer am-webster,
2022). B r d ğer tan mda se ver ; “kayded len, yen den düzenleneb len
ve anal z ed leb len b lg ( nformat on) b r m ” olarak fade ed lmekted r
(Iş kl , 2014: 92).
İlg l alanyaz n ncelend ğ nde Büyük Ver olgusuna l şk n “evrensel
kabul gören b r tan m ve uygulaman n olmad ğ ve Büyük Ver anal z nde
farkl yaklaş mlar n kullan ld ğ n ” fade etmek mümkündür (Altun ş k,
2015: 48). Büyük Ver olgusuyla lg l olarak l teratürde yer alan tan m-
lardan b r s ne göre “yüksek hac m, h z ve çeş tl l kte üret len yap sal,
yar yap sal ve yap sal olmayan ver bütünüdür” (Aktan, 2018: 1). V nod
(2013) se Büyük Ver olgusunu, “t p k olarak ver n n büyüklük olarak te-
rab t veya petab t (1015)’ n yüzlerce kat olmas n tan mlayan b r kavram”
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .287

olarak fade etm şt r (V nod, 2013: 96).

Büyük Ver konusunda çal şan b r d ğer araşt rmac Rub nste n (2013),
büyük ver y “ şletme, devlet, organ zasyonlar n d j tal farkl ver setler n
bütünleşt rerek stat st k ve ver madenc l ğ tekn kler yle g zl kalm ş b l-
g ler ve sürpr z korelasyonlar kullanmalar ” şekl nde tan mlam şt r (Ru-
b nste n, 2013: 74). Mayer-Schönberger ve Cuk er (2013) se, Büyük Ver
olgusundak “büyüklük” kavram n farkl değerlend rerek Büyük Ver ’y
“büyük” yapan özell ğ n “tüm ver set n n mümkün olan en büyük bölümü-
nün kullan lmas ” olduğunu fade etm şt r (Mayer-Schönberger ve Cuk er,
2013: 36).
Yukar da bahs geçen tan mlardan da anlaş ld ğ üzere Büyük Ver ge-
leneksel ver den farkl olarak h z, çeş tl l k ve büyüklük g b çeş tl yön-
lerden farkl l klar göstermekted r. Bu özell kler Tablo 1’de şu şek lde özet-
lenm şt r:
Tablo 1
Büyük Veri ve Geleneksel Verinin Karşılaştırılması
Akt v te Geleneksel Ver Büyük Ver
Ver n n standard zasyonu Stat k, yavaş değ şen ve H zla değ ş r ve toplama
tek b r ver moduna veya anal z ç n tek b r ver
uyarlanab l r. model kullan lamaz.

Ver n n f z ksel merkez l ğ Tan mlanm ş, er ş leb l r ve Ağlar n performans n

yönet leb l r. etk leyeb lecek yüksek
hacimli, yüksek h zda çok
çeş tl ver .
Ver n n korunmas ve Parçac k düzey nde Parçac k düzey nde
saklanmas tutulab l r. tutulamaz ve genell kle
geleneksel depolama
kapas teler n ortadan
kald r r.
Not. Genpact’den akt. Narayanan, 2014: 2.
Büyük Ver ’n n özell kler bağlam nda l teratür çal şmalar ncelen-
d ğ nde söz konusu özell klere l şk n çok say da çal şman n yap lm ş ol-
duğu d kkat çekmekted r ancak bu çal şmalar n temel olarak üç özell ğ n
(hac m, h z ve çeş tl l k) öne ç kt ğ n söylemek mümkündür (Altun ş k,
2015: 51-52). Bu özell kler ve özell klere l şk n b lg ler Şek l 3’de yer
almaktad r.
288 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

Şekil 3. Büyük Verinin Özellikleri (Bagheri ve Shaltooki, 2015: 341)

Iş kl (2014), b r ver set n n “büyük” olarak kabul ed lmes noktas n-
da beş temel özell kten söz etmekted r. İng l zce karş l klar na uygun ola-
rak “5V” olarak da fade ed len bu özell kler s ras yla; çeş tl l k (var ety),
h z (veloc ty), büyüklük (volume), doğrulama (ver f cat on), değer (value)
olarak fade ed lmekted r (Iş kl , 2014: 93). Bahs geçen özell klere benzer
olarak Zw tter (2014) de çal şmas nda Büyük Ver ’ye l şk n dört temel
özell kten bahsetmekted r. Bu özell kler, büyük ver n n üret m h z , orga-
n kl k, küresell k ve korelasyon’dur. Daha öncek y llara göre günümüzde
san ye baş na daha fazla b lg üret leb lmekted r, gerçekl ğe l şk n daha
fazla b lg verme mkan vermekted r, küresel boyutlara ulaşab lmekte ve
nedensell kten çok korelasyonel l şk ler çerd ğ görülmekted r (Zw tter,
2014: 2).
Büyük Ver olgusu temel olarak “küresel ver ler n “patlamas yla” b r-
l kte ortaya ç km ş ve bu muazzam ver setler n tan mlamak” amac yla
kullan lm ş b r kavramsallaşt rmad r. Büyük Ver , “geleneksel ver kü-
meler yle mukayese ed ld ğ nde, genel olarak daha fazla gerçek zamanl
anal ze ht yaç duyan yap land r lmam ş/ şlenmem ş ver y ğ nlar ” olarak
tan mlanmaktad r (Ergen, 2018: 55).
Tar hsel süreç çer s nde se Büyük Ver ’n n gel ş m ne bak ld ğ nda,
Büyük Ver olgusunun “1960’l y llarda ortaya ç kan b lg devr m ve d j -
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .289

tal çağ” g b olgular n ard ndan “2000’l y llardan t baren neredeyse bütün
araşt rma d s pl nler nde h ssed len” b r olgu hal n ald ğ n fade etmek
mümkündür (Iş kl , 2014: 90). Büyük Ver (B g Data) fades b r kavram
olarak lk defa 2005 y l nda O’Re lly Med a çal şan Roger Magoulas tara-
f ndan “geleneksel ver ler n karmaş kl ğ ve boyutu göz önünde bulundu-
rularak bu ver ler n yönet m tekn kler le yönet lememes ve şlenememe-
s nden dolay , çok büyük m ktarda ver y tan mlamak üzere kullan lm şt r”
(Dülger, 2016: 503).
Büyük Ver “çok çeş tl kaynaklar taraf ndan çok çeş tl formatlarda eş
görülmem ş hac mlerde ve ver ak ş nda oluşturulan ver setler n n üret m ,
tüket m , toplanmas ve anal z le lg l b r olgular kümes ” olarak fade
ed lmekted r (Mortazav ve Salah, 2019: 4). Şek l 4’te, t p k b r Büyük Ver
uygulamas na kat lan varl klar ve ana şlevler şu şek lde göster lmekted r:

Şekil 4. Büyük Veri bilgi hattı (Mortazavi ve Salah, 2019: 4)

Günümüzde gerek t car gerek kamusal anlamda g derek önem ka-
zanan Büyük Ver ’n n b rçok farkl sektörde kullan ld ğ görülmekted r.
Bu sektörler aras nda “bankac l k, sağl k, güvenl k, enfomasyon, b l ş m
ve perakende öne ç kmaktad r (Altun ş k, 2015: 47). Sektörler üzer nde
yaratt ğ etk b r tarafa özell kle sosyal medya ve Büyük Ver olgusunun
etk leş m gün geçt kçe önem kazanmaya başlam şt r. Sosyal medya yo-
290 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

luyla elde ed len ver ler n anal z organ zasyonlar n tüket c davran şlar n
anlamas nda ve ürün h zmetler daha etk l b r şek lde hedef k tlen n stek
ve ht yaçlar na uygun hale get rmes ne yard mc olmaktad r. Bu noktada,
seçmenler n prof ller n n ç kar lmas , geleneksel anketler n yap lmas , tü-
ket c lere yönel k reklamlar n hede enmes g b uygulamalar n ön plana
ç kt ğ görülmekted r (Esfahan , Tavasol ve Jabbarzadeh, 2019: 145).
3. PANOPTİKON FENOMENİ IŞIĞINDA BÜYÜK VERİ KAV-
RAMININ YENİDEN YORUMLANMASI
Son y llarda gel şen teknoloj günümüz toplumlar nda ekonom k ve
toplumsal bağlamda b r dönüşümün etk ler n bel rg n anlamda h ssett r-
mekted r. Özell kle enformasyon teknoloj ler ndek lerlemeler etk leş m
yüksek b r toplum yap s n n oluşumuna zem n haz rlam ş ve sanal b r dev-
r m n tel ğ nde yaşanan gel şmeler b rey ve toplumlar yaln zca ekonom k
yönden etk lemekle kalmay p s radan gündel k hayatlar nda da bel rley c
b r hal alm şt r.
Enformasyonun her anlamda b r güç olarak görülmeye başland ğ kü-
resel s stemler sanal ortamlarda b r yandan art değer noktas nda ürün ve
h zmetler n h zl , ak şkan ve esnek b r s stem dah l nde tüket c ye sunul-
mas n sağlarken, d ğer taraftan süreç dah l nde b r denet m mekan zmas -
n n da şlemes ne arac l k etmekted r. Söz konusu mekan zma t car karla-
r n art ş nda etk l olduğu kadar kültürel kodlar n aktar m nda da doğal b r
ortam çer s nde gönüllü b r kat l m sağlamaktad r.
Bugünün nternet teknoloj ler ndek gel şmeler Foucault ya da Bent-
ham’ n Panopt kon fades yle n telend rd ğ gözet m şekl nden farkl b r
sürec n yaşand ğ n gözler önüne sermekted r. Panopt kon örneğ nde b re-
y n sürekl zlen yor olduğu b r denet m mekan zmas nda, daha az denetle-
yen-daha az mal yet ve suçun baştan yok ed lmes g b b r mant kla hareket
ed lmekted r. Ancak gözet m art k kapal mekanlarla s n rl olmaktan çok
k tle let ş m araçlar n n sunduğu olanaklarla gönüllü b r eyleme dönüşmüş
durumdad r. B rey n “al c /tüketen” konumundan “ver c / çer k üreten”
konumuna evr ld ğ günümüzde bunu sağlayan teknoloj ler n “özgürleş-
t r c ” yanlar sorgulan rken “özgürleşme/gözet m k l l ğ ” olgusu da soru
şaretler bar nd rmakta ve “sab t ve duvarlarla çevr l , kapal mekânlarla
s n rl gözet m, yer n son derece ak şkan, hareketl , s n rlar değ şken gö-
zet m süreçler ne b rakm ş” durumdad r (Ergur, 2016: 6).
Günümüzün sanal dünyas nda geçerl olan gözet m model yle s radan
vatandaşlar n b rb r n zlemes b r tarafa p yasa ve güvenl k g b kt dar
güçler taraf ndan da teknoloj k ortamlarda dolaşan her türlü enformas-
yonun tak b n mümkün hale gelmekted r. P yasa aç s ndan bak ld ğ nda
her geçen gün katlanarak büyüyen b r ver havuzunda tüket c stek ve h-
t yaçlar n n bel rlenmes , yen den d zayn ed lmes ya da man pülasyonu
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .291

noktas nda f rsatlar bar nd r rken, güvenl k b r mler aç s ndan da öneml

avantajlar sağlayab lmekted r. Ancak, gerek k ş sel, gerek kurumsal ölçek-
te uygulanan gözet m faal yet sunduğu olanaklar n yan s ra et k ve k ş sel
haklar düzey nde b rtak m problemler de beraber nde get rmekted r.
Yaşad ğ m z d j tal çağda sanal ortamlarda her eylem n ver olarak
saklanab lmes gözet m n en öneml unsurlardan b r s hal ne gelm şt r. D -
j tal platformlar n kullan m n n yayg nlaşmas devasa b r ver havuzunun
oluşumunu beraber nde get rmekted r. Söz konusu platformlarda zlenen
süreçler net ces nde elde ed len ver ler n anal z ed lerek anlaml b lg ler
hal ne dönüşmes se özell kle p yasa aktörler aç s ndan önem taş makta-
d r. “Büyük Ver ” olarak fade ed len bu olgu son y llar n öneml araşt r-
ma alanlar ndan b r s hal ne gelm şt r. Ancak şletmeler ve hükümetler n
yasall k, ver kal tes , farkl ver anlamlar ve süreç kal tes g b konulara
bakmaks z n büyük ver ler kullanmas b reyler ç n yanl ş kararlara varan
sonuçlar beraber nde get rmekted r (W gan ve Clark, 2013: 46).
Get rd ğ ekonom k f rsatlar b r yana g zl l k hlaller n de büyük öl-
çüde art ran Büyük Ver , gözet m n “meşru yet kazand ğ ve toplum tara-
f ndan ben msenerek gündel k hayata” adapte ed ld ğ günümüzde gözet m
model n n temel n oluşturmaktad r (Karadoğan İsmay lov ve Sunal, 2012:
25). Bu modelde, nternet ortam nda ver len “b r s par şle” ya da paylaş lan
“b r konum b lg s yle” kullan c lar n “b zzat kend s ” ver tabanlar na katk
sağlamaktad r (Y ld z, 2021: 129).
Devasa ölçek ve karmaş kl kla l şk lend r len Büyük Ver ’n n, gerek
şletmeler aç s ndan sağlad ğ mal yet düşüklüğü gerek devlet n güvenl k
amaçl denet m nde sağlad ğ prat kl k g b b rçok uygulamada sunduğu
avantajlara rağmen b rtak m problemler de beraber nde get rd ğ n fade
etmek mümkündür. Özell kle et k ve k ş sel mahrem yet bağlam nda Bü-
yük Ver kullan m tart şmal b r konu olarak yer almaktad r. Bu noktada
Iş kl (2014, 106-110), Büyük Ver ’n n kötü kullan m hal nde gerçekleşe-
b lecek çeş tl tehd t ve tehl keler :
1. D j tal uzmanlar n et k yoksunluğu
2. Ver tabanl doland r c l k
3. Mahrem yet n hlâl , hukuk, olas l k ve cezaland rma
• Geleneksel et k kavramlar n n yeters z kalmas
• Sürekl zle[n]mek ve panopt kon
• Masum yet kar nes n n hlâl , suç ve ceza, özgür rade
• Büyük ver d ktatörlüğü
• R zan n yokluğu veya Büyük Ver ’n n karanl k yüzü
292 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

4. Ver de büyüklük sorunu, şekl nde s ralamaktad r.

D j tal çağ n b r sonucu olarak bugün let ş m teknoloj ler ve Büyük
Ver , özel yaşamlar ve sosyal k ml ğ etk lemekte, “görsel ş tsel gözet m
gel şt rmekte, güçlend rmekte ve mahrem yet noktas nda z ns z g r şler
kolaylaşt rmaktad r”. İşletmeler ve hükümetler Büyük Ver ’y “genell k-
le yasall k, ver kal tes , farkl ver anlamlar ve süreç kal tes s n rlar n
zorlayarak” kullanmaktad r. Büyük Ver ’n n sağlad ğ “potans yel olumsuz
sonuçlar b rey n çok ötes ne sosyal, ekonom k ve pol t k alanlara” uzan r-
ken bu noktada “ortaya ç kan güç değ ş mler n n yönet m ç n yen denge-
ler n kurulmas gereğ ”n n de alt n önemle ç zmek gerekmekted r (W gan
ve Clark, 2013: 46).
SONUÇ
İnsanl k tar h kadar esk b r olgu olan gözet m farkl yöntem ve uygu-
lama tekn kler yle günümüzde de toplumlar n gündem n meşgul etmekte-
d r. Özell kle son y llarda teknoloj , enformasyon ve let ş m bağlam nda
yaşanan gel şmeler panopt kon kavram yla fade ed len gözet m olgusunun
da geçm ştek sab t ve dört duvar aras olma n tel ğ nden farkl b r konuma
evr lmes ne yol açm şt r. Bugünün panopt konu b r hastane, fabr ka, okul
veya hap shane g b mekânsal bağlam ndan z yade b reylere a t hemen he-
men her b lg n n yer ald ğ sanal ortamlarda öne ç km ş durumdad r.
Özünde b reyler n öz-denet m n art rmay amaçlayan panopt kon,
b r denetley c vas tas yla mahkumlar n devaml olarak gözet m alt nda
olduğu alg s n n oluşturularak b r yandan kontrol etk ve boyutunun ar-
t r l rken d ğer taraftan denet m mal yetler n n düşürülmes n hede eyen
b r hap shane nşa model olarak kurgulanm şt r. Zaman çer s nde b rçok
araşt rmac n n (Lyon, 1997; Orwell, 1985) lg s n çeken gözet m olgusu
Foucault’nun çal şmalar yla (1992, 2000, 2007), hap shane model n n d -
ş nda ayn prens pler n hastane ve okul g b kurumlara da uygulanab l rl ğ
noktas ndan hareketle kavramsal anlamda gel şme gösterm şt r. Foucault
(1992), kt dar ve d s pl n n temel n panopt kon kavram yla aç klamakta-
d r ve kt dar n varl ğ n bu sayede her yerde h ssett rd ğ n savunmaktad r.
Tar hsel süreç boyunca güç ve kt dar ele geç rmen n ve sürdüreb l-
men n gerekl b r şart olarak görülen gözet me l şk n yap lan çal şmalar
panopt kon kavram yla b rl kte, “süper-panopt kon, s nopt kon ve omn pt -
kon” g b kavramlar n da l teratüre g rmes n sağlam ş ve hatta d j tal çağ n
get rd ğ gel şmelerle gözet m n bugün vard ğ boyutun, kavram n panop-
t kon kavram n aşarak süper-panopt kon olgusu eksen nde değerlend r l-
mes gereğ n ortaya ç karm şt r (Özdem r, 2019: 103). Panopt kon bugün
d j tal let ş m araçlar n n etk s yle b rey ve toplum hayat n gerek eko-
nom k gerek sosyal aç dan etk s alt na alarak, bu araçlar vas tas yla elde
ed len ver ler de al n p sat lab len b r değer hal ne dönüştürmüştür. Günü-
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .293

müz sanal dünyas nda k ş sel mahrem yetlerden temel hak ve özgürlüklere
b rçok alan etk leyen bu olgu “Büyük Ver ” olarak aç klanmaktad r.
Büyük Ver , gözet m model n n temel ç k ş noktas olarak bugün ar-
t k t car leşm ş b r olgudur. B reysel ve toplumsal bağlamda b l nçl ya da
b l nçs z gerçekleşt r len d j tal ortamdak eylemler b r yandan güvenl k
d ğer yandan hak ve g zl l k hlaller n de beraber nde get rmekted r. Gü-
nümüz teknoloj ler n n sunduğu ak ll kartlar, bulut b l ş m, blok z nc r
g b uygulamalar, Facebook, Instagram, Tw tter g b d j tal platformlar b r
gözet m arac olarak konumlanm ş durumdad r. Bu tür d j tal araçlar ve
ortamlar ekonom k aç dan şletmelere get rd ğ avantajlar b r tarafa gerek
b reyler gerek devletler aç s ndan b r güvenl k r sk de doğurab lmekted r.
Ver n n her geçen gün daha değerl hale geld ğ ve al n p sat lab len b r
meta hal ne dönüştüğü günümüzde art k k ş sel b lg ler n aktar m nokta-
s nda d kkatl davranmak g derek önem kazanmaktad r.
294 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

KAYNAKÇA

Aktan, E. (2018). Büyük ver : uygulama alanlar , anal t ğ ve güvenl k boyutu.

Bilgi Yönetimi Dergisi, 1(1), 1-22.
Alt parmakoğlu, G. (2016). The n uence of arch tectural form to the concept
of panopt con n methodolog cal approaches to soc al sc ences, (Ed.) R -
chard Dav s, AGP Research. Er ş m: https://www.researchgate.net/pub-
l cat on/313681124_The_In uence_of_Arch tectural_Form_to_the_Con-
cept_of_Panopt con (Er ş m Tar h : 03.03.2022).
Altun ş k, R. (2015). Büyük ver : f rsatlar kaynağ m yoksa yen sorunlar yumağ
m ?. Yildiz Social Science Review, 1(1), 45-76.
Arslantaş Toktaş, S., B nark, M., D kmen, E. Ş., F daner, I. B., Küzec , E. ve
Özaygen, A. (2012). Türkiye’de dijital gözetim: T.C. kimlik numarasın-
dan e-kimlik kartlarına yurttaşın sayısal bedenlenişi. İstanbul: Alternat f
B l ş m Derneğ .
Bagher , H., ve Shaltook , A. A. (2015). B g Data: challenges, opportun t es and
Cloud based solut ons. International Journal of Electrical and Computer
Engineering (IJECE), 5(2), 340-343.
Bentham, J. (1995). The panoptic writings. (ed.) M ran Božov č. London: Verso.
B t r m Okmeydan, S. (2017). Postmodern kültürde gözet m toplumunun dönü-
şümü: ‘panopt kon’dan ‘s nopt kon’ ve ‘omn pt kon’a. Online Academic
Journal of Information Technology, Özel Say , 8(30), 45-69.
Boyd, D., ve Crawford, K. (2012). Cr t cal quest ons for B g Data: provocat -
ons for a cultural, technolog cal, and scholarly phenomenon. Information,
Communication & Society, 15(5), 662-679.
Commons W k med a (2022). The works of Jeremy Bentham vol. IV, 172-3,
Er ş m: https://commons.w k med a.org/w k /F le:Penetent ary_Panopt -
con_Plan.jpg, Er ş m Tar h : 01.03.2022).
D ct onary (2022). https://www.d ct onary.com/browse/surve llance, (Er ş m Ta-
r h . 01.03.2022).
Dülger, Ü. (2016). Büyük Ver Ned r?. Yeni Türkiye Dergisi, 22(88), 503-508.
Elmer, G. (2012). Panopticon-discipline-control. Routledge handbook of surve-
llance stud es, 21-29.
Ergen, Y. (2018). Büyük ver , sosyal medya ve et k: facebook örneğ nde b r de-
ğerlend rme. Yeni Düşünceler,10, 53-64.
Ergur, A. (2016). F nans Kap tal zm n n İçselleşt r lm ş Mant ğ Olarak Gözet m.
Gözetim Toplumu Panoptikon ç nde, (Derleyenler: Bar ş Çoban ve Bora
Ataman), ss. 5-13, Ege Bas m: İstanbul
 Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar .295

Esfahan , H., Tavasol , K., ve Jabbarzadeh, A. (2019). B g Data and soc al med a:
A sc entometr cs analys s. International Journal of Data and Network
Science, 3(3), 145-164.
Etymonl ne (2022). https://www.etymonl ne.com/search?q=panopt con Er ş m
Tar h : 02.03.2022).
Foucault, M. (1992). Hapishanenin doğuşu. (çev. Mehmet Al K l çbay). Ankara:
İmge K tabev .
Foucault, M. (2000), Büyük kapatılma. (çev. Ferda Kesk n). İstanbul: Ayr nt Ya-
y nlar .
Foucault, M chel (2007), İkt dar n gözü. (çev. Iş k Ergüden). İstanbul: Ayr nt
Yay nlar .
Gallagher, M. (2010). Are schools panopt c? Surveillance & Society, 7(3/4): 262-
272.
G ddens, A. (2008). Ulus, devlet ve şiddet, (çev. Cumhur Atay), İstanbul: Kalke-
don Yay nlar .
Gücüyener, M. (2011). Panopt kon k gözet mden synopt s zme gözet m toplumu.
Yüksek L sans Tez . Afyon Kocatepe Ün vers tes Sosyal B l mler Enst -
tüsü, Afyon.
Haggerty, K. D. (2006). Tear down the walls: on demol sh ng the panopt con n
theor z ng surve llance: the panopt con and beyond. (ed. D. Lyon), 23-45.
Collompton, U: W llan Publ sh ng.
Iş kl , Ş. (2014). Büyük ver , ep stemoloj ve et k tart şmalar. AJIT-e: Bilişim Tek-
nolojileri Online Dergisi, 5(17), 89-122.
Karadoğan İsmay lov, E. ve Sunal, G. (2012) Gözetlenen ve Gözetleyen B r Top-
lumda, Beden ve Mahrem yet İl şk s : Facebook Örneğ , Akdeniz İletişim
Dergisi, 18, 21-41.
Karakehya, H. (2009). Gözet m ve suçla mücadele. Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, 58, 319-357.
Lyon, D. (1997). Elektron k göz (Çev. D lek Hattatoğlu). İstanbul: Sarmal Yay -
nev .
Mattelart, A. (2012). Gözetimin küreselleşmesi: güvenlileştirme düzen n n köke-
n . İstanbul: Kalkedon.
Mer am-webster (2022). https://www.merr am-webster.com/d ct onary/data,
(Er ş m Tar h : 04.03.2022).
Mayer-Schönberger, V., ve Cuk er, K. (2013). Big Data: a revolution that will
transform how we live, work, and think. UK: John Murray.
Mortazav , M. ve Salah, K. (2019). Pr vacy and B g Data. Er ş m: https://www.
researchgate.net/publ cat on/330194216_Pr vacy_and_B g_Data ( Er ş m
Tar h : 02.03.2022).
296 . Mustafa Hatipler, Nilgün Köksalan

Narayanan, V. (2014). Us ng B g-Data analyt cs to manage data deluge and un-

lock real-t me bus ness ns ghts. https://www.store.leasefoundat on.org/
cvweb/Portals/ELFA-LEASE/Documents/Products/Spr ng%202014%20
Journal%20Full%20Issue.pdf Er ş m Tar h : 03.03.2022.
Orwell, G. (1985), B ndokuzyüzseksendört. (Çev. Haldun Der n). Ankara: Kültür
B. Yay nlar .
Özdem r, Ş. (2019). Post- panopt kon çağ : gözet m n d j talleşmes ve çevr m ç
k ml ğ n g zl l ğ üzer ne b r anal z, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 20(3), 81-108.
Panoptykon Foundat on. (2022). Er ş m: https://en.panoptykon.org/ dea, Er ş m
Tar h : 02.03.2022.
Rosen, J. (2004). The naked crowd recla m ng secur ty and freedom n an anx ous
age. http://www.anton ocasella.eu/nume/rosen_2004.pdf. (Er ş m Tar h :
02.03.2022)
Rub ste n, I. S. (2013). B g data: the end of pr vacy or a new beg nn ng?. Interna-
tional Data Privacy, 3 (2), 74-86.
TDK (2022). https://sozluk.gov.tr/ (Er ş m Tar h : 01.03.2022).
Tümurtürkan, M. (2010). Gündel k hayat n gözet m : “panopt kon toplumu”. ET-
HOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, 3(2), 1-19.
V nod, B. (2013). Leverag ng b g data for compet t ve advantage n travel. Jour-
nal of revenue and pricing management. 12(1): 96-100.
W gan, M. R. ve Clarke, R. (2013). B g Data’s b g un ntended consequences.
IEEE Computer 46(6), 46-53.
Yan k, A. (2021). B r süperpanopt kon olarak yen medya: yen medya ş ğ nda
gözet m n eleşt r s . Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,
5(2), 784-800.
Y ld z, İ. (2021) Sosyal medya ve mahrem yet sorunsal : Panopt kondan süperpa-
nopt kona mahrem yet n dönüşümü. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi,
6(11): 122-132.
Zw tter, A. (2014). B g data eth cs. Big Data & Society, 1(2), 1-6.